Book Title: Jain Dharma ke Sadhna Sutra
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003052/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma sAdhanA-sUtra AcArja mahAmana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI upAsanA nirvighna hai| AtmopAsaka ke sAmane yadA-kadA vighna Ate rahate haiN| prAkRtika, bhaugolika, mAnavIya, pAzakki, daivika aura vAtAvaraNIya-ye saba apane-apane krama se calate haiN| unakA gatikrama kisI ke lie sahAyaka aura kisI ke lie bAdhaka bana jAtA hai| adhyAtma ke kSetra meM yadA-kadA Ane vAle vighnoM aura bAdhAoM para vicAra kiyA gyaa| unake upazamana athavA nivAraNa kA upAya khojA gyaa| una upAyoM kA eka mahattvapUrNa aMga hai aavshyk| dinacaryA kA eka dhruva yoga hai Avazyaka / yaha adhyAtma vizuddhi kA prayoga, jAgarUkatA kA digsUcaka maMtra, AtmanirIkSaNa kA adhyAdeza aura vighnanivAraNa kA mahAmaMtra hai| prastuta pustaka meM avazya karaNIya anuSThAna ke rUpa meM Avazyaka para vicAra kiyA gayA hai| Jajn Education International For Prvale & Personal use only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdArza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma ke sAdhanA-sUtra AcArya mahAprajJa Main Education international POP Private Personal use only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka : muni dhanaMjakumAra (c) Adarza sAhitya saMgha, cUrU ci. vikAsakumAra nAhara (supautra zrI campAlAlajI nAhara, suputra zrI vijayasiMhajI nAhara ) rAjaladesara ke zubha vivAhopalakSya meM unake cAcA zrI gaNezamalajI nAhara ke saujanya se prakAzita / dvArA - campAlAla eNDa saMsa, pUrNiyA (bihAra) prakAzaka : kamaleza caturvedI, prabandhaka : Adarza sAhitya saMgha, cUrU ( rAjasthAna ) mUlya : pacAsa rupaye / tRtIya saMskaraNa : 1666 / mudraka : pavana priMTarsa, dillI- 32 IAIN DHARMA KE SADHNA SUTRA by Acharya Mahaprajna Rs. 50.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti AtmA kI upAsanA nirvighna hai| AtmopAsaka ke sAmane yadA-kadA vighna Ate rahate haiM / prAkRtika, bhaugolika, mAnavIya, pAzavika, daivika aura vAtAvaraNIya - ye saba apane-apane krama se calate haiM / unakA gatikrama kisI ke lie sahAyaka aura kisI ke lie bAdhaka bana jAtA hai / adhyAtma ke kSetra meM yadA-kadA Ane vAle vighnoM aura bAdhAoM para vicAra kiyA gayA / unake upazamana athavA nivAraNa kA upAya khojA gayA / una upAyoM kA eka mahattvapUrNa aMga hai Avazyaka / dinacaryA kA eka dhruva yoga hai Avazyaka | yaha adhyAtma vizuddhi kA prayoga, jAgarUkatA kA digsUcaka yaMtra, AtmanirIkSaNa kA adhyAdeza aura vighnanivAraNa kA mahAmaMtra hai| prastuta pustaka meM avazya karaNIya anuSThAna ke rUpa meM Avazyaka para vicAra kiyA gayA hai / namaskAra mahAmaMtra jaina paramparA meM bahuta prasiddha hai / AbAla, vRddha saba loga usakA smaraNa karate haiM / maMgalapATha kAryArambha kA AdivAkya hai / ina donoM ke mahattva para bhI kucha vimarza kiyA gayA hai / umAsvAti kA prasiddha grantha hai mokSazAstra hai / usakA pracalita nAma hai tatvArtha sUtra / usa mahAn grantha kI pIThikA ke rUpa meM vAvakapravara ne prazamarati prakaraNa kI racanA kI / usameM jJAna, darzana aura cAritra kI ratnatrayI kA mArmika vivecana hai / prastuta grantha meM usake alpAMza para kucha manana upalabdha hai / nava tattva yA nava sadbhAva padArtha jainadharma kA upayogitAvAda hai| jahAM SaDdravya meM astitvavAdI dRSTikoNa se vicAra kiyA gayA hai, vahAM navatattva meM upayogitAvAdI athavA AdhyAtmika dRSTikoNa se vicAra kiyA gayA hai / jainadharma prakRti se AdhyAtmika dharma hai / jaina AcAryoM ne adhyAtma kI sAdhanA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko nAnA rUpoM meM prastuta kara adhyAtma jagat kI bahuta bar3I sevA kI hai| prastuta grantha meM usakA vihaMgAvalokana mAtra hai | saradArazahara pravAsa meM pUjya gurudeva kI sannidhi meM Avazyaka aura namaskAra mahAmaMtra para kucha kahA gayA / usakA saMgraha isa pustaka meM upalabdha hai | pUjya gurudeva kI preraNA mere aMtas ko prerita karatI hai | usakI sphuraNA zabda aura artha meM badalakara dUsaroM ke lie upayogI bana jAtI hai / prastuta pustaka ke saMpAdana meM muni dhanaMjaya kumAra ne niSThApUrvaka zrama kiyA hai / AcArya mahAprajJa adhyAtma-sAdhanA-kendra naI dillI 26 janavarI 1995 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya jIvana kI urvarA sAdhanA kA bIja botA hai kRSaka phUTatA hai adhyAtma aMkura saMvara kI parikhA nirjarA kA nirmala jala miTa jAe baMdha kA pradUSaNa puNya pApa kA urvaraka na ghola pAe jaharIle rasAyana jar3a kA AkramaNa Azrava kI AMdhI na kara pAe barbAdI / aura eka dina vaha bIja : vaha aMkura bana kSemaMkara durlabha amRtaphala bAMTegA pratyakSa bana svayaM kalpavRkSa kRtArtha jIva kRtArtha jIvana mokSa kA kara varaNa mahAprajJa kA prastuta sRjana sAdhanA-sUtroM kA vizleSaNa sAdhanA-bIjoM kA akSaya koza Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreSTha bIja cuneM jIvana kI urvara dharatI para boeM deM dhUpa, havA aura jala na mile jaharIlA rAsAyanika daladala ugegI vaha saMskAra paudha karegA mAnava apanI zodha vistAra pAegA aMkura jJAna ke patra darzana ke puSpa caritra ke phala laharAegA jIvana AMgana / miTegA aMtaH pradUSaNa hogA vahI zreya aura vahI preya jo hai avazya karaNIya prAtaH smaraNIya nitya anucintanIya | jainadharma ke sAdhanA - sUtra kaisA ho atra amutra mAnava kA cirantana prazna par3heM prastuta sRjana badalegA cintana badalegI dRSTi abhinava sRSTi upayogitAvAda kA darzana mahAprajJa kI prajJA kA nidarzana jIvana-darzana | adhyAtma-sAdhanA kendra chatarapura roDa, meharolI naI dillI 110030 26 janavarI 1995 muni dhanaMjayakumAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama mokSa-mArga saphala jIvana ke sUtra prayatna kA viveka Aryakarma paramArtha hitopadeza maMgalamaMtra upAsanA kA mahatva maMgalasUtra Namo arahaMtANaM Namo siddhANaM Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANa Namo loe savva sAhUNaM eso paMca Namokkaro cattAri maMgalam cattAri saraNaM pavajjAmi Avazyaka sAmAyika caturviMzati stava (1) caturviMzati stava (2) vaMdanA 110 114 122 131 000 136 149 159 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 171 178 185 pratikramaNa kAyotsarga pratyAkhyAna nava tatva vaha jJAtA honA cAhatA hai yaha duHkha kahAM se A rahA hai ? svataMtra bhI baMdhA huA hai| boyA bIja babUla kA, Ama kahAM se hoya ? kyA daravAjA baMda hai ? manovRtti ko badalA jA sakatA hai AtmA aura paramAtmA 194 198 205 212 219 226 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BARKARKIKARAARAARAKHARKAHAKAKK ARAN mokSa mArga SAVASAV- 207382XXX 388888889922805500 27EFATHES942 OOriti 28003888830888 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphala jIvana ke sUtra AcArya umAsvAti ne tatvArthAdhigama sUtra likhA / usakA nAma hai mokSa zAstra | usa graMtha kI pRSThabhUmi meM AcArya umAsvAti ne kucha zloka likhe / ve vicAra-zuddhi kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa haiM / usakA pahalA zloka hai samyakdarzanazuddhaM yo jJAnaM, viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM, tena sulabdhaM bhavati janma / / jo vyakti samyak darzana se vizuddha jJAna prApta karatA hai aura jJAna ke pazcAt virati ko prApta karatA hai, usakA yaha janma, jo duHkha kA nimitta hai, saphala ho jAtA hai| saphala janma kI kasauTI isa zloka kA Azaya bahuta gaMbhIra hai / janma pratyeka prANI kA hotA hai / yaha saMsAracakra hai / isameM rahane vAlA koI bhI prANI janma se virata nahIM rahatA / janma aura maraNa anavarata calatA hai / janma honA eka bAta hai aura janma saphala honA bilkala dUsarI bAta hai | janma nAraka kA bhI hotA hai. deva kA bhI hotA hai, tiryaMca aura manuSya kA bhI hotA hai / ina cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karane vAle pratyeka prANI kA janma hotA hai| kintu janma kA saphala honA bilkula alaga ghaTanA hai / saphalatA kI apanI-apanI kasauTiyAM hotI haiM / yadi hama mokSa mArga yA adhyAtma zAstra kI dRSTi se vicAra kareM to saphala janma usakA hotA hai, jise samyag darzana upalabdha hotA hai / jisakA dRSTikoNa samyak ho gayA, usakA janma saphala ho gayA / vaha nahIM hotA hai to janma saphala nahIM mAnA jAtA hai| saphala jIvana ke sUtra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA janma duHkha kA nimitta hai ? prazna hai- kyA janma duHkha kA nimitta banatA hai ? janma duHkha kA nimitta kaise banegA ? maraNa duHkha kA nimitta ho sakatA hai, kintu janma duHkha kA nimitta kaise ho sakatA hai ? vastutaH janma bhI duHkha kA nimitta banatA hai / janma ke sAtha zarIra kA nirmANa hotA hai / zarIra duHkhoM kA ghara hai| roga kahAM hotA hai ? vaha zarIra meM hotA hai| bur3hApA AtA hai isI zarIra meM / zarIra nahIM hai to koI upadrava nahIM hotA / zarIra ke sAtha upadrava rahatA hai| zarIra ko Dara rahatA hai ki kahIM jukAma na ho jAe, bukhAra na ho jAe / garmI AtI hai to lU lagane kA Dara rahatA hai| yaha Dara isalie hai ki zarIra meM koI kaSTa na paidA ho jaae| zarIra meM hetujanita bImAriyAM paidA hotI haiN| isIlie AdamI tujanita kaSToM aura kaThinAiyoM se bacAva kI koziza karatA hai| sardI meM bhItara rahatA hai, hITara lagA letA hai| garmI AtI hai to kUlara calA letA hai, makAna ko eyarakaMDIzana banA letA hai tAki zarIra ko kaSTa na ho / zarIra meM nAnA prakAra ke upadrava hote rahate haiM / ve zarIra ko satAte haiM, tApa dete haiM / priya aura apriya bhAva bhI zarIra ko chUte haiN| eka bahuta suMdara vacana na hi azarIraM pratapantyupadravAH / nAzarIraM priyApriye spRzataH // , zarIra ko priya sparza hotA hai to bahuta ThaNDA lagatA hai, acchA lagatA hai / apriya hotA hai to bahuta kharAba lagatA hai / ye priya aura apriya zarIra ke sAtha jur3e hue haiN| zarIra ke sAtha hamArI indriyAM bhI jur3I huI haiM, mana bhI jur3A huA hai / zarIra indriya aura mana - inheM kabhI alaga nahIM kiyA jA sakatA | zarIra aura mana ko duHkha hotA hai kyoMki janma huA hai| janma se duHkha jur3A huA hai / isalie ThIka kahA gayA- yaha janma duHkha - nimitta hai / prazna yaha hai ki jo duHkha kA nimitta hai, use saphala kaise kiyA jAe ? vaha sArthaka kaise bane ? vaha sukha kA hetu kaise bane ? 4 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kI viziSTatA hama cAra gatiyoM para vicAra kareM / naraka gati kA zarIra adhikAMza duHkha kA hetu hai / nAraka adhikAMza samaya duHkha meM rahatA hai / usake duHkha vedanIya kA udaya hotA rahatA hai| deva kA zarIra adhikAMza sukha meM rahatA hai | vaha kabhI-kabhI duHkha vedanIya kA anubhava karatA hai / tiryaMca kA zarIra hai, usakA bhI adhikAMza samaya duHkha meM hI bItatA hai| ina tInoM gatiyoM meM jo prANI haiM, unake mana meM yaha vicAra paidA hI nahIM hotA hai ki mujhe apane janma ko saphala banAnA hai, duHkha ro mukta karanA hai / kAraNa bahuta spaSTa hai / naraka yoni meM itanA jyAdA mAnasika tanAva rahatA hai, kaSTa rahatA hai ki use socane kA avasara hI nahIM milatA / niraMtara pratAr3anA, vedanA aura saMvedanA kA jIvana jItA hai / vaha usa kaSTa se itanA abhibhUta ho jAtA hai ki janma ko saphala karane kI bAta soca hI nahIM pAtA / devatA kA zarIra sukha meM to rahatA hai, kintu sArthaka nahIM banatA / usameM bhoga-vilAsa kA tanAva niraMtara rahatA hai| use kabhI yaha socane kA avakAza hI nahIM milatA ki janma ko saphala banAeM, sArthaka kareM / bhautikatA kA aisA vAtAvaraNa rahatA hai ki usase pare jAne kA ciMtana hI prajvalita nahIM hotA / jo tiryaMca haiM, unameM viveka nahIM hotA, ciMtana kA vikAsa nahIM hotaa| ve tiryaMca paMcendriya bhI hote haiM, phira bhI ciMtana vikasita nahIM hotA / apavAda kI bAta chor3a deN| koI nAraka bhI aisA ho sakatA hai, jisake mana meM jAgRti A jAe / koI tiryaMca bhI aisA ho sakatA hai, jisameM yaha ciMtana jAga jAe / para sAmAnyataH unameM yaha vikAsa nahIM hotA / kevala manuSya hI aisA hai, jisameM ciMtana kI kSamatA hai jisakA nAr3I-taMtra bahuta vikasita hai / anya kisI bhI prANI kA nAr3IyaMtra itanA vikasita nahIM hotaa| manuSya kA mastiSka bhI bahuta vikasita hai, spAinala koDa (merudaNDa) bhI bahuta vikasita hai| itanA vikAsa kisI anya prANI meM nahIM hai / manuSya meM socanevicArane kI kSamatA hai / usameM yaha ciMtana paidA hotA hai ki maiM apane janma ko saphala karUM, duHkha-mukta karUM / vaha isake lie mArga bhI cunatA hai / kucha manuSya aise bhI haiM, jo eka Agraha ke sAtha jIvana jIte haiM / unameM ciMtana kA vikAsa nahIM hotaa| saphala jIvana ke sUtra Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agraha kA nidarzana eka sUphI saMta Atithya meM bahuta kuzala thA / koI bhI atithi AtA, usakI vaha pUrI sevA karatA / pahale use bhojana karAtA, bAda meM svayaM karatA / eka sAMjha saMta ne dekhA- eka bUr3hA AdamI eka lATI ke sahAre calA A rahA hai / saMta ko prasannatA huii| socA- Aja Atithya kA acchA avasara milegaa| bar3e saubhAgya kI bAta hai / saMta sAmane gayA / use sahArA dekara apane AvAsa taka lAyA / usake hAtha-paira dhoye, bhojana parosA / vaha vRddha AdamI bhojana ke lie baiTha gayA, khAne lagA aura khAtA hI calA gayA / saMta ne kahA- 'are kaise AdamI ho tuma? khudA kI ibAdata bhI nahIM kI, paramAtmA kA nAma nahIM liyA aura sIdhe khAne baiTha gae / ' vRddha ne kahA- 'maiM agni ke sivAya kisI anya ko nahIM mAnatA / mere lie agni kI pUjA hI saba kucha hai ! isalie tuma yaha AzA mata karo / ' bhojana se jur3A viveka apanA-apanA eka avadhAraNAtmaka Agraha ho jAtA hai / khAne se pahale paramAtmA kA nAma leM yA na leM, para khAne meM bhI itanI AkulatA aura lolupatA to prakaTa na ho / khAne ke pIche Azaya kI zuddhi honI cAhie / eka paramArtha kI dRSTi honI cAhie ki maiM jo khA rahA hUM, vaha kevala zarIra ko saMbala dene kI dRSTi se khA rahA hUM | yaha dRSTikoNa hai anAsakti kA / khAnA kevala upayogitA mAtra hai, isase jyAdA aura kucha nahIM / zarIra kI AvazyakatA hai, isalie khA rahA hUM / khAne ke sAtha dUsarA dRSTikoNa yaha honA cAhie ki maiM jo khA rahA hUM, usakA kahIM durupayoga na ho / maiM anAvazyaka na khaauuN| kyoMki maiM jo khAnA khA rahA hUM, na jAne kitane logoM kA zrama jur3A huA hai / vyakti yaha cintana kare ki agara maiM anAvazyaka khAtA hUM yA adhika khAtA hUM to kitane logoM ke zrama kI avajJA karatA huuN| khAnA kahAM se AyA ? yaha sIdhA AkAza se to nahIM utarA / kisI ne bhUmi ko sApha kiyA, use urvara banAyA, hala se jotA, bIja boyA, siMcAI kI, rakhavAlI kI, pakI phasala kI kaTAI kI, kATane meM kitane majadUroM kA zrama lagA / phira usameM se anAja jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikAlA, use becA gayA / gehUM bIna kara sApha kiyaa| phira pIsA gayA, taba kahIM roTI ke rUpa meM sAmane AyA hai / eka roTI meM saikar3oM-saikar3oM logoM kA zrama, unake pasIne kI bUMdeM lagI haiM / isalie anna kA durupayoga na kareM, usakI avajJA na kareM / yaha sArA bhojana ke sAtha jur3A viveka hai / viveka pravRtti kA pravRtti ke sAtha viveka kA jAganA bahuta Avazyaka hai / hamArI vaha pravRtti lAbhadAyaka nahIM hotI, jisake sAtha viveka nahIM hotA / isalie pratyeka pravRtti ke sAtha paramArtha kI dRSTi kA jAganA bahuta Avazyaka hai / paramArtha kI dRSTi jAgane para pravRtti kA pariSkAra ho jAtA hai / anyathA vaha pravRtti dhuAM paidA kara detI hai / gItA meM ThIka likhA gayA hai- 'sariMbhAhidoSena dhUmenAgnirivAvRtAH' jitanI pravRttiyAM haiM, ve saba doSayukta haiN| koI bhI pravRtti aisI nahIM hai, jisake sAtha doSa na ho / jaise Aga ke sAtha dhuAM nikalatA hai, vaise hI pravRtti ke sAtha doSa AtA hai | yadi paramArtha kI dRSTi jur3egI to karma anAvazyaka nahIM hogA / bhagavAna mahAvIra ne karma kA niSedha nahIM kiyA / unakA niSedha anAvazyakatA se zurU hotA hai-- anartha hiMsA mata karo | mahAvIra ne yaha nahIM kahA ki kRSi mata karo / yaha kaise kahA jA sakatA hai ? isake binA jIvana hI nahIM calatA / koI bhI vicArazIla vyakti yaha nahIM kaha sakatA ki tuma roTI mata pakAo, khetI mata karo, roTI mata khAo / lekina yaha kahegA- aprayojana hiMsA mata karo / anAvazyaka hiMsA kA varjana pravRtti ko sudhArane kA eka mahatvapUrNa sUtra bana gayA / eka videzI lekhaka polAraviza ne likhA-'maiMne ahiMsA ke marma ko samajhA hai, gAMdhIjI ke sUtra ko par3hA hai aura maiM isa niSkarSa para pahaMcA hUM ki jIvana meM alpa hiMsA honI cAhie / ' ise par3hakara hamane sujhAva diyA ki ApakA sUtra hameM pasaMda nahIM AyA / jIvana meM alpa hiMsA honI cAhie, yaha ahiMsA kI vANI nahIM ho sakatI / ahiMsA kI bhASA ho sakatI hai ki jIvana meM hiMsA kA alpIkaraNa honA cAhie, hiMsA kI kamI honI cAhie / yaha ahiMsA kA pratinidhitva karane vAlA sUtra banegA / pravRtti ko nirdoSa banAne saphala jIvana ke sUtra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie paramArtha dRSTi, ahiMsA kI dRSTi usake sAtha jur3e, yaha bahuta Avazyaka jJAna, darzana aura virati prazna hai- yaha kaise jur3e ? isake lie tIna mArga batalAe gae- samyak darzana, samyak jJAna aura virati / jJAna bIca meM rahatA hai / eka ora hai samyak darzana aura dUsarI ora hai virati, bIca meM hai samyak jJAna | jahAM ye do taTabaMdha nahIM haiM, vahAM jJAna ajJAna se adhika khataranAka bana jAtA hai / zAyada ajJAnI logoM ne jitane aparAdha nahIM kiye haiM, samAja ko jitanA AtaMkita nahIM kiyA hai, utanA jJAnI logoM ne kiyA hai / jJAnI kA tAtparya yahAM una logoM se hai, jinake sAtha jJAna ke ye do taTabaMdha nahIM haiM / samyak darzana aura virati se vihIna jJAna ne duniyA meM bahuta AtaMka bar3hAyA hai / samyak darzana se zuddha jJAna kI pariNati hai virati / hamArA dRSTikoNa bilkula sApha bana jAe | yaha Azaya kI zuddhi hai / jo hamArI andara kI cetanA hai, vahI bAhara kI cetanA hai / eka bhItara kI cetanA hai, jisakA nAma hai Azaya / Azaya zabda ke aneka prayoga haiM / karmAzaya, garmAzaya, pakvAzaya- ina sabake sAtha Azaya zabda jur3A hai / bhItara ke lie Azaya kA prayoga hotA hai / Azaya hamAre bhItara kI cetanA hai / usakI zuddhi hue binA jJAna bhI pavitra nahIM banatA / jaba samyak darzana ke dvArA Azaya kI zuddhi ho jAtI hai, taba jJAna rAhI banatA hai / usase pahale jJAna samyak nahIM bntaa| vizuddha jJAna kA hetu sabase pahale Azaya kI zuddhi kA honA Avazyaka hai | usakI zuddhi ke binA hama kucha bhI nahIM kara sakate / Azaya-zuddhi meM bAdhA DAlane vAlA tattva hai kaSAya / krodha, mAna, mAyA, lobha- ye Azaya ko zuddha nahIM hone dete / Azaya zuddha nahIM hotA hai to hamArA sArA ciMtana bhaTakAne vAlA hotA hai, nAnA prakAra kI ulajhaneM paidA karane vAlA hotA hai / hamArA jJAna vizuddha taba hotA hai, jaba Azaya kI zuddhi hotI hai / Azaya kI zuddhi huI, kaSAya ___ jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manda bana gayA / krodha, ahaMkAra, mAyA, pravaMcanA aura lobha kI upazAnta avasthA meM jo jJAna hotA hai, vaha nirmala jJAna hotA hai / kyoMki usa para kisI kA prabhAva nahIM hai / eka vyakti kharAba AdamI ke prabhAva meM AtA hai, zarAba pIne laga jAtA hai / vaha zarAba nahIM pItA thA, pInA cAhatA bhI nahIM thA, kintu dUsare ke prabhAva meM AyA aura zarAba pIne lagA / aisA kyoM hotA hai ? prabhAvita cetanA : svataMtra cetanA hamArI cetanA kI do avasthAeM hotI haiM- prabhAvita aura aprabhAvita / hama svataMtratA kI bahuta bAta karate haiM, svataMtra rahanA cAhate haiM, para pahale yaha soca lenA cAhie ki cetanA kisI se prabhAvita hai yA nahIM / agara dUsare se prabhAvita hai to svataMtratA kI bAta nahIM socanI cAhie | prabhAvita cetanA aura svataMtra cetanA meM koI saMbaMdha nahIM hai / vaha to bilkula parataMtra hogI / mAtA-pitA se parataMtra nahIM hai to dUsare se parataMtra bana jAtI hai | bahuta sAre lar3ake kAleja meM, vizvavidyAlaya meM par3hate haiM, ve kisI mitra se baMdha jAte haiM, kisI kanyA se baMdha jAte haiM aura phira mAtA-pitA kI bAta nahIM mAnate / mAtA-pitA kahate haiM- tuma hamArI bAta suno / vaha kahatA hai- maiM apane svataMtra ciMtana se kAma lUMgA, kisI dUsare kI bAta nahIM mAnUMgA | kyA usakI cetanA svataMtra hai ? pahale vaha mAtA-pitA se prabhAvita thA, aba dUsare se prabhAvita ho gyaa| jahAM prabhAva hai, vahAM svataMtratA kI cetanA nahIM ho sakatI / cetanA kI svataMtratA vahIM hogI, jahAM vaha prabhAvita nahIM, aprabhAvita hogA / jo vyakti kisI vicAra, ciMtana yA bhAvanA se bhAvita hotA hai, vaha usase prabhAvita ho jAtA hai, sammohita ho jAtA hai / eka kA sammohana TUTA aura dUsare kA sammohana zurU ho gayA / sammohana sammohana hI hai / vahAM svataMtratA kahAM? svataMtra vaha hotA hai, jo sammohita nahIM hotA / usakI cetanA sarvathA asammohita hotI hai| saphala jIvana ke sUtra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra vidyA kA prabhAva tugalakazAha ne jinadattasUri se kahA- 'mahArAja ! Apa maMtrasiddha haiM, vidyAsiddha haiM / yaha baragada kA per3a bahuta acchA hai| kyA Apa aisA kara sakate haiM ki maiM jahAM jAUM, yaha per3a mere sAtha-sAtha cale, jisase ki maiM isakI chAyA meM rahUM / ' AcArya ne kahA- 'yaha ho sakatA hai / ' bAdazAha ne yAtrA zurU kii| sAtha meM baragada bhI calane lagA / yaha sunakara Azcarya ho sakatA hai ki kyA aisA saMbhava hai ? kintu maMtravidyA ke sAmane asaMbhava nahIM hai| vaha vRkSa bAdazAha ke sAtha kAphI dUra taka gayA / bAdazAha ne kahA- 'mahArAja ! aba ise Apa mUla sthAna para pahuMcA deN|' AcArya ne vApasa prayoga kiyA aura vaha vRkSa apane mUla sthAna para jAkara punaH Aropita ho gayA / kyA aba vRkSa calane meM svataMtra hai ? koI bhI vRkSa calatA nahIM hai| abhI taka to dekhA nahIM gayA / Trena meM saphara karate samaya bhrama-sA ho sakatA hai ki hamAre sAtha, Trena ke sAtha per3a bhI daur3e jA rahe haiM / kintu yaha AbhAsa, viparyaya yA bhrama mAtra hai / vAstavikatA yaha hai ki vRkSa kabhI calatA nahIM hai| AcArya kI maMtravidyA se vRkSa prabhAvita ho gayA aura calane laga gayA / svataMtra hai vItarAga vastutaH svataMtra cetanA vItarAga kI hotI hai| avItarAga kI cetanA svataMtra bane, yaha bahuta kaThina bAta hai / jaba taka kaSAya kA udaya hai, kaSAya kA vipAka hai, taba taka svataMtratA kI bAta sApekSa hai / vyakti eka apekSA se yaha kaha sakatA hai- maiM svataMtra ciMtana karatA hUM, kintu vAstava meM vaha baMdhA huA hai / koI vyakti per3a se baMdhA huA hai, koI kAra se baMdha huA hai / koI paristhiti se baMdhA huA hai, koI kisI vyakti se baMdhA huA hai to koI dhana se baMdhA huA hai| ciMtana ke pIche ye sAre samavAya apanA kAma karate haiM, isalie svataMtratA kI bAta vahAM nahIM ho sakatI / jaba samyak darzana AtA hai, taba svataMtratA kI pahalI kiraNa phUTatI hai| kaSAya ko maMda kiyA aura dRSTikoNa pariSkRta huA, svataMtratA prasphuTita ho gii| isalie janma ko saphala karane kA pahalA sUtra banatA hai samyak darzana / jIvana meM prakAza kI razmi prasphuTita 10 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai, yathArtha ko samajhane kA maukA milatA hai, cetanA ko prabhAvita karane vAle tattva upazAnta ho jAte haiM, Azaya kI zuddhi saMbhava banatI hai, cetanA aprabhAvita hone laga jAtI hai, hamArA jJAna bhI aprabhAvita ho jAtA hai / maiM bahuta bAra socatA hUM- darzana aura jJAna ko alaga kyoM kareM? yaha bAta isa saMdarbha meM spaSTa ho jAtI hai / jo tIvra kaSAya se prabhAvita hotA hai, vaha hai mithyA darzana | usa avasthA meM jo jJAna hogA, vaha samyak nahIM ho sakatA / jaba kaSAya maMda aura upazAnta hogA taba usa avasthA meM jJAna kaSAya se aprabhAvita bana jAyegA isalie jJAna bhI samyak bana jAyegA / virati kA tAtparya ____ jIvana kI saphalatA kA eka sUtra hai- virati / virati kI paribhASA kI gaI- 'jJAtvA abhisametya akaraNaM viratiH / virati kA tAtparya hai jAnakara, abhisametya- viveka aura nirNaya kara kisI kArya ko na karanA / kevala na karanA virati nahIM hai / vyakti kamare meM baiThA hai| kisI ne daravAjA baMda kara diyA / bhUkha lagI huI thI, kintu roTI nahIM milI / roTI banAne vAlA yA parosane vAlA nahIM thA, use bhUkhA rahanA par3A / yaha virati nahIM, vivazatA hai / virati svavazatA hai / daravAjA khulA hai, roTI hai / vyakti socatA haiAja mujhe upavAsa karanA cAhie / usane bhojana kA parityAga kara diyA / isakA nAma hai virati / jJAtvA aura abhisametya- ye donoM zarte pUrI honI cAhie / samyak darzana bhI honA cAhie aura samyak jJAna bhI honA cAhie / jo vyakti kaSAya se bahuta jyAdA prabhAvita hai, vaha khAnA chor3ane kI bAta nahIM socegA / vyakti kabhI-kabhI krodha meM Akara khAnA chor3a detA hai / jo svayaM meM tApa hai, usane eka dUsare tApa ko paidA kara liyA / Akhira tApa hI rahA / vAstava meM vahI vyakti virati kara sakatA hai, jisakA kaSAya upazAnta hai aura jJAna usa upazAnti ke sAtha ho rahA hai / aisA vyakti socatA hai amuka kAma nahIM karUMgA, amuka cIja nahIM khAUMgA, amuka pravRtti nahIM kruuNgaa| isakA nAma hai virati, cAritra, AcaraNa / samyak jJAna, samyak darzana aura virati athavA samyak cAritra- ye jisako upalabdha haiM, usakA jIvana saphala hai| saphala jIvana ke sUtra 11 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhabahula jIvana . vAstava meM yaha janma bar3A duHkha dene vAlA hai / eka vyakti ko eka janma meM kitanI bAra duHkha hotA hai | eka janma meM nahIM, eka varSa meM bhI nahIM, eka dina meM hI vyakti kabhI-kabhI aneka bAra zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA anubhava karatA hai / aise duHkha-bahula jIvana meM agara hama saphalatA kA sUtra na khojeM yA saphalatA kI bAta na kareM to phira manuSya aura pazu meM antara kyA rahegA ? isa duHkha-bahala jIvana meM hama acchA jIvana kaise jI sakate haiM ? saphala jIvana kaise jI sakate haiM ? sukha kA anubhava kaise kara sakate haiM ? hamAre jIvana kI sArthakatA kyA hai ? isa khoja meM AdamI calatA hai, taba use satya kA anubhava hotA hai ! usake sAmane samyak darzana, samyak jJAna aura samyak AcAra- ye tIna tattva Ate haiM / inakA mUla tAtparya yahI hai ki kaSAya kI maMdatA samyak darzana aura samyak jJAna kI cetanA hai / aura adhika kaSAya jaba upazAnta hotA hai, taba virati kI cetanA AtI hai | jisa vyakti ne isa cetanA kA upabhoga kiyA hai, usake duHkha kama ho jAte haiM | mithyA dRSTikoNa kA jIvana jIne vAlA vyakti dina meM yadi sau bAra duHkha kA anubhava karatA hai to samyak dRSTikoNa kA jIvana jIne vAlA vyakti muzkila se ekado bAra duHkha kA anubhava kara sakatA hai / tAratamya kI dRSTi se dekheM, tulanAtmaka dRSTi se dekheM to duHkha meM bahuta antara A jAtA hai| do vyakti darda se grasta haiM / eka vyakti 'pena kilara' kA upayoga karatA hai aura eka usakA upayoga nahIM karatA / donoM ke saMvedana meM aMtara A jAyegA / jisane pena-kilara kA upayoga kiyA, usakA kaSTa eka bAra miTa gayA / use aisA lagA, jaise bImArI calI gaI / jo penakilara upayoga nahIM karatA, use duHkha kA saMvedana jyAdA hotA hai| dhyAna kA prayoga kyoM ? __maiM mAnatA hUM yaha samyak darzana aura samyak jJAna sabase bar3A penakilara hai / dUsare penakilara to zarIra-kilara haiM / zarIra ko ArAma dete haiM / bahuta bAra logoM ne pUchA- dhyAna ke prayoga kyoM kareM ? basa eka ilekTraoNDa lagAyA aura vRtti samApta ho gaI / krodha bahuta AtA hai / krodha ke bindu para ilekTraoNDa 12 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagAyA, krodha zAnta ho gayA / vaijJAnikoM ne prayoga kiyA- jo bhayaMkara sAMDa hote haiM, jinakI lar3AiyAM hotI haiM, unake sira para ilekTraoNDa lagAyA, ekadama zAnta ho gae / kyA vidyutIya ilekTraoNDa lagAnA paryApta nahIM hai ? dhyAna kA itane lambe samaya taka upayoga karane kI jarUrata kyA hai ? yaha prazna karate samaya yaha nahIM socA gayA ki ilekTrADa se eka kSaNa ke lie to Avega zAnta ho gayA, para Azaya kI zuddhi usase nahIM hotI / ilekTraoNDa lagAyA taba taka ThIka hai kintu ilekTraoNDa haTAte hI vaha uttejanA taiyAra hai / yaha dhyAna kA prayoga Azaya.kI zuddhi ke lie hai / vidyutyaMtra jaisI kSaNikatA isameM nahIM hai / Azayazuddhi niraMtara banI rahe, isake lie Avazyaka hai dhyAna / jaba Azaya kI zuddhi kA prayoga hotA hai to vAstava meM hamAre duHkha bhI kama ho jAte haiN| duHkha kA saMvedana mithyAdRSTi jyAdA karatA hai / dRSTikoNa samyak banA aura duHkha kA saMvedana svalpa bana gayA / duHkha kama karane ke lie, manuSya jIvana ko saphala banAne ke lie ye tIna sUtra hamAre sAmane haiM / samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra-tInoM kI eka tripuTI hai / asamyak se mukti pAne ke lie samyak kA sahArA lenA bhI Avazyaka hai | pahale itanA to kareM ki bure AdamI se prabhAvita na baneM, acche se prabhAvita hoM / eka dina vyakti aprabhAvita bhI bana sakatA hai / vaha na to acche se prabhAvita hogA, na bure se prabhAvita hogA / pahale krama banAeM, eka sAtha chalAMga na lagAeM / samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra kA anuzIlana kareM, saphalatA kA mArga spaSTa hotA calA jaayegaa| Jain saphala jIvana ke sUtra www.jaine3ary.org Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayatna kA viveka manuSya ke pAsa zakti hai isalie vaha prayatna karatA hai, ceSTA karatA hai / zakti honA svabhAva hai aura prayatna karanA puruSArtha hai / AdamI kucha na kucha karatA hai, nikammA nahIM rahatA / eka choTA baccA bhI itanA prayatna karatA hai ki eka kSaNa bhI vaha sthira nahIM rahatA | usakA kabhI hAtha uThatA hai, kabhI paira uThatA hai aura kabhI zarIra kA koI anya avayava uThatA hai / zAyada eka kSaNa bhI sthira rahane kI bAta nahIM hotI / kyoMki usake bhItara zakti kA srota hai aura vaha zakti kucha karane ko prerita karatI rahatI hai / karma aura kleza kI zrRMkhalA prazna yaha hai ki prayatna kisa dizA meM honA cAhie, kyoM honA cAhie ? hama prayatna kyoM kareM? ceSTA kyoM kareM ? inakI pravRtti kyoM kareM ? isa prazna kA bahuta suMdara samAdhAna diyA gayA hai- jo janma hai, vaha karma aura kleza kI eka paraMparA hai / karma se kleza aura kleza se karma- yaha eka zrRMkhalA hai, cakra hai / vyakti karma karatA hai, karma kA bandha hotA hai, usase kleza paidA hotA hai aura usa kleza se phira nae karma kA baMdha hotA hai / krodha kA udaya hotA hai / usakA hetu hai krodha vedanIya karma | krodha vedanIya karma kA vipAka huA, usase manuSya meM krodha avatarita ho gayA / krodha AyA aura phira krodha vedanIya karma kA bandha ho gayA / yaha cakra barAbara calatA rahatA hai / isa cakra ko tor3anA bahuta kaThina hai / 14 jaina dharma ke sAdhanA sUtra | Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma kyoM hotA haiM ? janma kyoM hotA hai ? manuSya bAra-bAra janma kyoM letA hai ? eka bAra mRtyu ho gaI, basa, kAma samApta ho jAnA caahie| kintu aisA kyoM nahIM hotA ? isakA kAraNa hai yaha karma aura kleza kA cakra / karma, kleza aura janmaina tInoM meM eka anubandha hai, eka nirantaratA hai / tInoM eka dUsare ke sAtha jur3e hue haiM / jaba taka karma hai, kleza hai, taba taka janma hai aura jaba taka janma hai taba taka karma aura kleza haiM / agara janma nahIM hotA to nae sire se karma kA bandha nahIM hotA aura kleza bhI paidA nahIM hotA / lagatA hai- karma, kleza aura janma ina tInoM ne Apasa meM koI saMdhi kara lI hai, samajhautA kara liyA hai| karma bhI rahe, kleza bhI rahe aura janma bhI rahe, aisA koI samajhautA ho gayA hai, tabhI ye tInoM sAtha-sAtha calate haiM / 1 I kleza meM AdamI ko duHkha hotA hai / karma se bhI duHkha hotA hai / karma bhItara rahatA hai, isalie patA nahIM calatA / krodha vedanIya karma kA patA nahIM calatA / jaba krodha AtA hai to AMkhoM meM lAla Dore par3a jAte haiM / bhRkuTi tana jAtI hai, hoMTha kAMpane lagate haiM, taba patA calatA hai ki AdamI ko krodha AyA hai / krodha kA lakSaNa hamAre sAmane A jAtA hai, krodha sAmane nahIM AtA / vaha chipa kara apanA kAma kara rahA hai, bhUmigata hokara apanA kAma kara rahA hai / krodha kA pariNAma hotA hai duHkha / kleza se karma kA bandha aura duHkha donoM hote haiM / karma kA dabAva vyakti ke mana meM prazna uThA - krodha se duHkha hotA hai, phira maiM krodha kyoM karUM ? krodha nahIM karanA cAhie / kintu karma kA itanA dabAva hotA hai ki vyakti jAnatA huA bhI usako chor3a nahIM pAtA / loga pAnaparAga khAte haiM, jardA khAte haiM, tambAkU, bIr3I-sigareTa pIte haiM / ve yaha bhI jAnate haiM ki inakA pariNAma kyA hai ? kaiMsara, hRdaya roga Adi bhayaMkara bImAriyAM inakA pariNAma haiM, phira bhI ve inheM chor3a nahIM paate| Aja prAtaHkAla pUjya gurudeva ke pAsa eka parivAra AyA / usa parivAra kA eka bhAI Akara aise khar3A prayatna kA viveka 15 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA, jaise koI khaMbhA khar3A ho / aisA lagatA thA ki jaise usameM na koI cetanA hai, na viveka / basa akar3a kara khar3A ho gayA / usase pUchA gayA- kahAM se Ae ho? vaha bolanA cAhatA thA, para bola nahIM pA rahA thA / parivAra vAloM ne kahA- 'mahArAja! yaha itanA jyAdA pAnaparAga khAtA hai ki dina meM dasoM paikeTa samApta kara detA hai | usakI AkRti hI batA rahI thI ki yaha koI nazer3I AdamI hai / naze ke prayoga se usakI viveka cetanA jaise lupta ho gaI thI / usase pUchA gayA- 'kyA nazA chor3oge ?' vaha bolA- 'nahIM, maiM nahIM chor3a sktaa|' pUjya gurudeva ne kahA- 'aisA lagatA hai, jaise ise jIne kA moha hI samApta ho gayA hai / jise jIne kA moha hai, vaha aisA nahIM kaha sakatA ki maiM nahIM choDUMgA / parivAra ke logoM ne batAyA ki isakI isI lata ke kAraNa ise bArabAra aspatAla meM bhartI karanA paDatA hai / sabhI isase parezAna haiM / kisase milA hai jIvana ? isakA kAraNa hai- mohanIya karma kA prabala vipAka ho rahA hai | hama karma ke prati bahuta kama jAgarUka haiM / hamane yaha mAna liyA ki jIvana sahaja meM mila gayA hai aura cala rahA hai / kintu jIvana kisase milA hai, isa bAta para hamArA dhyAna nahIM jAtA / hama isa sacAI kI ora dhyAna nahIM dete ki jIvana acchA milA hai to karma ke kAraNa milA hai / Age bhI jisa gati meM milegA, karma se milegA, karma se prApta hogA / jIvana kA jo mUla ciMtana hai, use hama bhulA dete haiM / hamArA prayatla isa dizA meM nahIM hotA ki karma ko maMda kaise karanA cAhie / jAne-anajAne jo kucha bhI hotA hai, usase karma aura adhika tIvra hotA calA jAtA hai / karma gati ko bhI nimna banA detA hai | pratyeka manuSya ke mana meM yaha ciMtana honA cAhie ki maiMne jo vikAsa kiyA hai, jisa bhUmikA kA ArohaNa kara liyA hai, kama se kama usase nIce to maiM na jAUM / Upara jAUM, yaha acchI bAta hai, para kama-se-kama usase nIce to na jAUM, adhogati to na ho / yaha ciMtana hamAre prayatna ke lie apekSita hai | hamArA prayatna kisa dizA meM hogA, isakA eka AdhAra bana jAtA hai ki 16 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujhe vartamAna dazA se kama se kama nIce to nahIM jAnA hai / jo prApta ho gayA hai, jisa vikAsa ko prApta kara liyA hai, usase nIce avikAsa kI ora nahIM jAnA hai | itanA sA ciMtana hotA hai to prayatna kI dizA apane Apa badala jAtI hai | ciMtana isa bindu para kendrita ho jAegA ki mujhe karma kA abhAva I ho, kleza kA abhAva ho, duHkha kA abhAva ho, vaisA prayatna karanA hai / dizA nirdhArita ho I gati kA mUlya hai, kintu yadi dizA sahI nahIM hai to gati kA zrama hogA, gati kA artha kucha nahIM hogaa| gati se pahale dizA kA nirdhAraNa honA cAhie ki kisa dizA meM jAnA hai / jAnA hai pazcima meM aura cala par3A dakSiNa kI ora to maMjila nahIM milegI, zrama vyartha jaaegaa| dizAsUcaka yaMtra kA mUlya isIlie hai ki usake AdhAra para vAyuyAna bhI calate haiM, jalayAna bhI calate haiN| hamAre jIvana ke lie yaha eka dizAsUcaka yaMtra hai ki mujhe kisa dizA meM jAnA hai / phira usa dizA meM prayatna honA caahie| jahAM karma aura kleza kA kSaya ho, vaha gaMtavya hai / jaba yaha satya hAtha meM AtA hai, taba kahIM koI bAdhA nahIM rahatI, rukAvaTa nahIM hotI / satya prakAza kI bhAMti bikharA huA rahatA hai| jahAM dekho, satya dikhAI detA hai aura jahAM satya hai vahAM koI samasyA nahIM rahatI / bahuta sArI samasyAeM asatya aura krodha kA pariNAma hotI haiM / isIlie vedAnta ke AcAryoM ne ise mAyA kahA hai / mAyA asatya hai, vAstavika nahIM hai / jaina darzana kI bhASA hogI - AdamI padArtha meM ulajha gayA, mUla dravya ko nahIM pakar3a pA rahA hai / mUla satya ko pakar3a pAtA to ulajhatA nahIM / kisa dizA se ? . eka jyotirvid rAjasabhA meM AyA / rAjA ne usakA sammAna kiyA aura Asana diyaa| rAjA ne socA- yaha vAstava meM jyotirvid hai yA koI pAkhaNDI ? isakI parIkSA honI cAhie / jyotiSa vidyA mahatvapUrNa hai, kintu usakI chAyA meM pAkhaNDa bhI calatA hai / dharma ke kSetra meM sacAI bhI calatI hai aura dharma kA 1 pAkhaNDa bhI calatA hai / yahI sthiti Arthika kSetra kI hai / jisakA mUlya hai, 1 prayatna kA viveka 17 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahAM pAkhaNDa ko bhI panAha milatI hai, zaraNa milatI hai / rAjA ne usa jyotiSI ke jJAna ko parakhane kA nizcaya kiyA / jyotiSI se kahA-'mahArAja ! merA eka prazna hai, Apa usakA uttara deM / " / - 'rAjan ! ApakA kyA prazna hai ?' ____ 'maiM rAjasabhA ke bAda apane prAsAda meM jAUMgA / rAta ko vahAM rhuuNgaa| mere prAsAda meM pUraba, pazcima, uttara aura dakSiNa- ina cAra dizAoM meM cAra daravAje haiM / Apa batAeM- maiM subaha kisa daravAje se bAhara nikalUMgA ? ____ kabhI-kabhI aise vicitra prazna bhI hote haiM / mahAvIra ke pAsa eka vyakti AyA, bolA-'tuma sarvajJa ho, saba kucha jAnate ho to batAo- mere hAtha meM tinakA hai, use maiM toDUMgA yA nahIM ?' aba yadi kahA jAe ki tor3oge to nahIM tor3egA aura kahA jAe ki nahIM tor3oge to tor3a degA / ye bar3I ulajhana bharI bAteM haiN| rAjA ne ulajhana bharA prazna rakha diyA / jyotiSI ne kahA- 'rAjan, maiM Apake prazna kA uttara kAgaja meM likha detA hUM / vaha patra kisI tIsare ke pAsa rahegA / na vaha mere pAsa rahegA aura na Apake pAsa / vaha patra maMtrI ke pAsa rahegA | jaba Apa prAtaH mahala se nikala kara AeM to usa patra ko rAjasabhA meM sabake sAmane par3heM / ' jyotiSI ke pAsa prakAza thA | jahAM prakAza hotA hai vahAM satya sAmane A jAtA hai / satya kA sAkSAtkAra karane ke bAda koI samasyA rahatI nahIM hai / rAjA prAsAda meM calA gayA / usake mana meM vikalpa AyA-jyotiSI ne kauna-sI dizA kA likhA hai ? pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa- ina cAroM meM se hI kisI daravAje kA likhA hai / mujhe ina cAroM daravAjoM se hI nahIM nikalanA hai / usane mahala ke adhikAriyoM ko nirdeza diyA- mahala kA eka hissA tor3a do / Adeza kA pAlana huA / eka ora kA hissA tor3a diyA gayA / aba eka nayA rAstA bana gayA / prAtaHkAla rAjA usa TUTe hue naye mArga se bAhara nikalA / vahAM se sIdhe rAjasabhA meM phuNcaa| rAjA ne pUchA- 'jyotirvid / batAo, maiM kauna-se daravAje se bAhara nikalA ?' ___jyotiSI ne kahA- 'rAjan ! maiM apanA uttara pahale hI likhakara maMtrIjI ko de cukA hUM | Apa unase lekara par3ha leM / ' 18 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrI ne usa patra ko par3hA / usameM likhA thA- 'mahArAja! Apa chata ko tor3a kara bAhara nikaleMge, kisI daravAje se bAhara nahIM nikaleMge / ' satya kI eka kiraNa satya ko pakar3ane kI aneka vidyAeM haiM, aneka upAya haiM | AdamI satya ko pakar3atA hai / jisa vyakti ne saMkalpa kara liyA ki mujhe satya kA anusaMdhAna karanA hai, vaha vyakti satya ko pA letA hai aura pakar3a letA hai | satya ko pakar3ane ke aneka mArga haiM / vyakti satya ko cAhe zrutajJAna ke dvArA pakar3e, cAhe avadhijJAna ke dvArA pakar3e / zrutajJAna kA mUlya bhI kama nahIM hai / zrutajJAnI ko bhI kevalI kahA gayA hai / kevalI kevalI hai aura zrutajJAnI bhI kevalI hai / zrutajJAnI bhI una paryAyoM ko jAnatA hai, jinheM kevalI jAnatA hai / sAkSAt na jAne para samasta paryAyoM ko jAna sakatA hai / yaha satya zodha kI pravRtti jAganI cAhie | satya kyA hai ? satya kI eka kiraNa hai- karma kA baMdha kaise na ho, sacAI ko pakar3a lenA / isa sacAI ko pakar3ane kA artha hai- jIvana kI dizA kA badala jAnA / eka AdhAra mila gayA- aisA prayatna ho, jisase gAr3ha karma kA bandha na ho / nirjarA kA hetu karma do prakAra ke hote haiM- gADha bandhana vAle aura zithila bandhana vAle / bhagavatI sUtra meM donoM kA vizada varNana kiyA gayA hai / eka vyakti thor3AsA tapa karatA hai aura prakANDa nirjarA ho jAtI hai, atizaya nirjarA ho jAtI hai / eka vyakti bahuta tapa karatA hai, phira bhI bahuta kama nirjarA ho pAtI hai / isakA kAraNa kyA hai ? kyA yaha pakSapAta hai ? kyA nirjarA ke kSetra meM bhI bhAI-bhatIjAvAda aura pakSapAta calatA hai ? dasa dina kA upavAsa kiyA, nirjarA kama huI aura eka prahara kA tapa kiyA, nirjarA pracura ho gaI / aisA kyoM ? isakA hetu hai jisa vyakti kA karma bandhana pragAr3ha hai, vaha bhArI tapa karegA, taba thor3I-sI nirjarA hogI aura jisa vyakti ke karma kA baMdhana svalpa hai, vaha thor3A-sA tapa karegA to pracura nirjara hogI / udAharaNa kI bhASA meM prayatna kA viveka . 19 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajheM / eka kapar3A thor3A-sA mailA hai, usa kapar3e ko dhoeMge to thor3A-sA pAnI aura thor3A-sA sAbuna lagA / kapar3A sApha ho jAyegA / eka kapar3A kIcar3a se bharA huA hai / use dhone ke lie bahuta prayatna karanA hogA / usameM bahuta pAnI aura bahuta sAbuna lagegA / sAbuna se bhI vaha bahuta bAra pUrI taraha sApha nahIM hotA / eka eraNDa kA paudhA hai, havA kA thor3A-sA jhoMkA AegA aura ukhar3a jAyegA | eka baragada kA per3a hai, vaha bar3e se bar3e aMdhar3a ko bhI jhela jAyegA | kyoMki usakI jar3eM jamIna meM kAphI nIce gar3I huI haiM / eraNDa kI jar3eM bahuta zithila haiM, kamajora haiM / dhArmika kA pahalA lakSaNa vyakti ke mana meM nirantara yaha cintana rahe ki aisA koI kAma na karUM, jisase karma kA bandhana gADha ho jAe, itanA cikanA bandhana ho jAye ki cikanAhaTa utare hI nahIM / isakA artha hai-karma kI eka sImA ho gaI, karmakSaya kA eka rAstA spaSTa ho gayA / karmakSaya kA pahalA rAstA hai bandhana gADha na ho / bahuta kaThina hai gADha ko ukhAr3anA / yaha gADha bandhana kisase hotA hai ? tIvra krodha hai to gADha bandhana ho jAyegA / mUrchA bahuta tIvra hai to gADha bandhana ho jAyegA / isIlie dhArmika vyakti ke lie sabase pahalA upadeza hotA haituma sabase pahale aisA prayatna karo, jisase rAga-dveSa aura kaSAya pragADha na hoM, tIvra na hoM, tIvratara aura tIvratama na baneM, kintu maMda hoM, maMdatara aura maMdatama baneM / dhArmika banane kA pahalA lakSaNa hai- kaSAya ko maMda karane kA prayatna / hamArA prayatna isa dizA meM ho, jisase karma maMda baneM / jaba karma maMda hogA to kleza bhI maMda hone laga jAyegA / kleza ko poSaNa milatA hai karma se / jaba kleza ko poSaNa milanA banda ho jAyegA, to kleza bhI maMda ho jAyegA aura duHkha bhI manda ho jAyegA | samasyA hai saMvedana kI tIvratA duHkha kI anubhUti aura saMvedana samAna nahIM hotA / ghaTanA eka hotI hai kintu saMvedana meM antara hotA hai / eka AdamI duHkha kA tIvratara saMvedana 20 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra | Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai aura eka AdamI bahuta maMda karatA hai / eka AdamI socatA haijo ho gayA, vaha ho gayA, basa bAta ko TAla detA hai / kintu kucha loga aise hote haiM ki thor3A-sA kucha ho jAne para hI ulajha jAte haiM / na sukha kI roTI khA pAte haiM aura na caina kI nIMda le pAte haiM / sAre dina tanAva meM jIte haiN| eka vyakti ko patA calA- inkamaTaiksa ke adhikArI Ae haiM, tatkAla hArTaphela ho gayA / yaha kahAnI nahIM, ghaTanA hai / aisA kyoM huA? abhI to kucha bAta bhI nahIM huI, kucha liyA diyA bhI nahIM / saMvedana tIvra ho gayA aura mRtyu ho gaI / bhaya se mRtyu hotI hai aura AghAta se bhI mRtyu ho jAtI hai | koI ghaTanA nahIM ghaTI, akasmAt mRtyu ho gii| isakA eka kAraNa hai kleza kI tIvratA / kaSAya ko patalA karo __ prazna hai-kleza maMda kaise bane ? jaise karma ko maMda kareM vaise hI krodha ko maMda kareM / krodha kaise maMda bane ? ahaMkAra maMda kaise bane ? mAyA aura lobha maMda kaise bane ? pataMjali ne inake lie tIna-tIna prakAra batalAe haiMmaMda, mRdu.aura adhi- maMda avasthA, mRdu avasthA aura adhi avasthA / adhi hai to maMda aura mRdu kaise bane ? patalA kaise bane ? ____ eka muni guru ke pAsa AyA aura bolA- gurudeva ! upavAsa kA pratyAkhyAna karavA deN| AcArya ne pratyAkhyAna karAyA aura sAtha meM kahA- 'patalI pAr3a, patalI pAr3a / ziSya ne suna liyA / dUsare dina AyA / socA- zarIra ko patalA karanA hai to eka upavAsa se kaise hogA? AcArya se nivedana kiyApratyAkhyAna karA deN| guru ne pratyAkhyAna karA kara kaha diyA- patalI paadd'| yaha silasilA calatA rahA / tIsa dina bIta gae / zarIra patalA ho gayA / tIsaveM dina AyA / guru ne phira vahI bAta doharAI-patalI pAr3a / muni Akroza meM A gayA | bolA- 'kyA patalI pADUM? yaha kahate hue aMgulI ko khIMcA / aMgulI hAtha meM A gaI / guru bole- maiMne isIlie to kahA- patalI paadd'| maiMne yaha kaba kahA ki zarIra ko patalA kara do / maiMne kahA thA kaSAya ko patalA kara | tU tapasyA karatA hai, upavAsa karatA hai, para kaSAya terA prabala hai / isa kaSAya ko patalA karo / ' prayatna kA viveka 21 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayatna kI sahI dizA koI bhI vItarAga nahIM hai / eka gRhastha kI bAta chor3a deM, eka sAdhu bhI vItarAga sahaja meM hI nahIM banatA hai| vaha usa dizA meM prayatna karatA hai, jisase kaSAya pratanu bane / karma aura kaSAya donoM ko pratanu karanA hai / isI ciMtana ke AdhAra para AcArazAstrIya avadhAraNAeM banatI haiN| manuSya kA AcAra vaisA honA cAhie, jisase karma kA baMdha pragADha na bne| hama jo bhI AcaraNa kareM, usameM yaha viveka rakheM ki bandhana gAr3ha na hoM, kaSAya pragAr3ha na bane, tIvra na bane / yaha sacAI samajha meM A jAe to hamArA prayatna sahI dizA meM hone laga jAyegA / jaba taka yaha viveka jAgRta nahIM hotA hai, taba taka prabalatama mUrcchA aura Asakti kA yaha krama niraMtara calatA rahegA / usake AdhAra para hI anAvazyaka hiMsA, anAvazyaka saMgraha kI vRtti panapatI hai / saMgraha aura hiMsA para kahIM virAma nahIM lagatA, kahIM unakA anta nahIM hotA / anAvazyakatAoM kA parisImana hotA hai sacAiyoM ko jAna lene para / vyakti socatA hai mujhe karma kA kSaya karanA hai, kleza kA kSaya karanA hai, kintu vaha kaba hogA ? pahale dina kSaya nahIM hogA / pahalI bAra meM kSaya nahIM hogA / pahalI prakriyA hai kaSAya ko maMda karanA, kamajora banA denA / yaha sthiti samajha meM AtI hai to dhyAna kA marma bhI samajha meM AtA hai / dhyAna aura tapasyA karma ko pratanu karane kA zaktizAlI mAdhyama hai dhyAna / tapasyA ke aneka prakAra haiM, kintu sabase zaktizAlI mAdhyama hai dhyAna / mAnaka yA mAnadaNDa kI bhASA meM kahA jAtA hai ki DhAI minaTa kA dhyAna aura bele kI tapasyA ' yAnI do dina kA upavAsa barAbara hai / jo nirjarA do dina ke upavAsa meM hotI hai, vaha nirjarA DhAI minaTa ke dhyAna meM ho jAtI hai / itanA zaktizAlI sAdhana hai dhyAna | isase bhI Age jaba dhyAna kI vizuddha zreNI baDhatI hai, zukla dhyAna kI sthiti AtI hai, to mahAn nirjarA ghaTita hotI hai| AcArya ne prazamarati prakaraNa meM likhA hai- 'eka muni zukladhyAna kI utkRSTa sAdhanA meM hai | usa sthiti meM usameM itanI kSamatA hai ki vaha duniyA ke anaMta anaMta jIvoM ke karma 22 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akelA kSINa kara sakatA hai / dhyAna kA itanA mahatva hai | isa mahatva ko AMkanA caahie| zaktizAlI prayala mAnasika, vAcika aura kAyika- ina saba prayatnoM meM vizuddhi kA sabase adhika zaktizAlI prayatna hai dhyAna / hama kAyotsarga kI mudrA meM baiThate haiM, zarIra ko zithila kara dete haiM / prazna hotA hai- prayatna kahAM rahA ? eka ora prayatna kI bAta, dUsarI ora prayala kahAM? kAyotsarga meM zarIra ke prayatna ko samApta kara diyA / vANI kA mauna ho gayA, prayatna kahAM rahA ? mana ko ekAgra kara liyA to prayala kahAM rahA ? eka ora hai sabase zaktizAlI prayatna aura dUsarI ora hai aprayala yAnI prayatna kA abhAva / donoM meM virodhAbhAsa lagatA hai, para virodha nahIM hai / mana, vANI aura zarIra- ye hamAre sthUla zarIra ke ghaTaka haiM / inake sAtha AtmA kA prayatna itanA tIvra nahIM hotA / jaba ye tInoM niSkriya hote haiM taba AtmA kA prayatna tIvra hotA hai, anaMta zakti tabhI prakaTa hotI hai| zarIra meM anaMta zakti kabhI prakaTa nahIM hotI hai / vaha taba prakaTa hotI hai jaba mana, vANI aura zarIra- inakI pravRtti kA nirodha kiyA jaae| usa samaya bhItara kA bhayaMkara visphoTa hotA hai aura vaha hotA hai AtmA ke prayatna se / zarIra, mana aura vANI kA prayatna tIvra hotA hai taba AtmA kA prayatna zithila ho jAtA hai / jaba inakA prayatna maMda ho jAtA hai, taba AtmA kA prayatna jAgRta ho jAtA hai| pravRtti : nivRtti manovijJAna kI bhASA hai- jaba kAMziyasa mAiMDa sakriya rahatA hai taba anakAMziyasa mAiMDa soyA rahatA hai aura jaba kAMziyasa mAiMDa niSkriya bana jAtA hai, taba anakAMziyasa mAiMDa sakriya bana jAtA hai / usa avasthA meM anakAMziyasa mana meM bharI huI zaktiyAM eka sAtha jAga jAtI haiM / ThIka yahI sthiti zarIra aura AtmA ke prayatna kI hai / zarIra, mana aura vANI kA prayatna hai taba taka AtmA kA prayatna prabala nahIM hotA | jaba ye tInoM zAnta hote haiM, prayatna kA viveka 23 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba AtmA kA prayatna prakaTa hotA hai / bahuta loga kahate haiM- nivRttivAda kA artha hai nikammA ho jAo, niThallA ho jAo / vastutaH unhoMne nivRtti kA rahasya hI nahIM samajhA / jaba bAhara kI pravRttiyAM banda hotI haiM, taba bhItara kI pravRtti itanI prabalatama hotI hai ki usakI hama kalpanA bhI nahIM kara sakate / yaha pravRtti nivRtti sApekSa hai / bAhara kI pravRtti, bhItara kI nivRtti / bAhara kI nivRtti, aMtarAtmA kI pravRtti / hamArI AtmA kI pravRtti dhyAna meM hotI hai / dhyAna niThallA baiThanA nahIM hai / AtmA kI pravRtti karanA hai| zrI jeThAbhAI jhaverI dhyAna ke acche sAdhaka the / eka dina maiMne unase pUchA- 'Apa bahuta par3hate haiM, para prekSAdhyAna kA abhyAsa kyoM nahIM karate ? prekSAdhyAna ke zivira meM kyoM nahIM Ate ?' unhoMne kahA-'mahArAja ! maiM par3hatA hUM, ghaNTA bhara likhatA hUM to koI kAma karatA hUM / ghaNTA bhara AMkha mUMda kara baiTha jAUMgA to usase kyA lAbha hogA?' mujhe Azcarya huA ki itanA vidvAn AdamI, jo vijJAna ko jAnatA hai, darzana ko jAnatA hai aura vaha aisI bAta kahatA hai / na merI bAta unakI samajha meM AI aura na unakI bAta merI samajha meM AI / eka bAra unake putra aruNa ne zivira meM bhAga liyaa| usake svabhAva meM Azcaryajanaka parivartana AyA / jeThAbhAI ko lagA ki ve bhrAnti meM haiM / dhyAna to bar3e kAma kI cIja hai / ve zivira meM hI nahIM Ae, prekSAdhyAna ke prazikSaka aura pravaktA bhI bana gae / yahI paramArtha hai __ jaba yaha bAta samajha meM AtI hai ki dhyAna nirjarA kA itanA zaktizAlI sAdhana hai aura vaha nirjarA agale jIvana meM kAma nahIM AegI, vartamAna jIvana meM badalAva lAegI, taba dhyAna kA mahatva AMkA jAtA hai / AcArya ne bahuta mArmika darzana diyA- 'aisA prayatna karo, jisase karma aura kleza kA kSaya ho, yahI paramArtha hai| janmani karmaklezaH anubadvesmin tathA prayatitavyaM / karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH // 24 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kleza aura karma ko kSaya karane kA eka zaktizAlI sAdhana hai dhyAna / hama isa sacAI ko samajha kara dhyAna kareM ki maiM kyoM kara rahA hUM, kyA kara rahA hUM / bAhara se nivRtti aura bhItara se pravRtti- yahI dhyAna hai / kabIra ne kahA- 'bAhara se to kachu ya na dIkhai, bhItara jala rahI jota / ' AcArya bhikSu ne kahA- 'tapasI ro zarIra lUkho huvai / ' tapasvI aura dhyAnI kA zarIra bAhara se rUkhA-sUkhA rahatA hai, para bhItara meM eka teja jhalakatA hai / hama bhItara pravRtti karanA aura bhItara ke teja ko dekhanA sIkheM, hamAre karma aura kleza maMda hote cale jAeMge aura eka dina AegA- prayatna kA viveka aprayatna kA srota bana jAyegA / prayala kA viveka 25 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya karma uttarAdhyayana sUtra kA prasaMga hai- citra aura brahma- donoM bhAI mile / brahma cakravartI rAjA thA aura citra muni the / brahma ne prayatna kiyA, muni mere sAtha A jAe aura rAjya kA upabhoga kare / citra ne prayatna kiyA- brahma mere sAtha A jAe aura saMyama kA jIvana jIe / saMyamazIla bane / donoM ora kAphI tarka-virtaka cale / Akhira donoM meM se koI bhI saphala nahIM banA | na brahmadatta citra ko apanI ora khIMca sake aura na citra brahmadatta ko apanI ora AkarSita kara sake / koI saphala nahIM huA / brahmadatta ne sApha-sApha kahA- munivara ! Apa jo kahate haiM, vaha sahI hai, kintu maiM rAjya ko, bhogoM ko abhI nahIM chor3a sakatA / citra ne kahA- rAjan, tuma yadi bhogoM ko chor3ane meM asamartha ho to kama se kama Arya karma to karanA, anArya karma kabhI mata karanA / paramArtha kI dizA prazna hai- Aryakarma kyA hai aura anAryakarma kyA hai ? AcArya umAsvAti ne prayatna kI carcA karate hue karma kI kAphI carcA kI hai / unhoMne batAyAjisa karma se, jisa pravRtti se karmabaMdha aura kleza- ye donoM kSINa hoM, vaisA karma karanA cAhie / karma kA niSedha pravRtti kA niSedha nahIM hai / vaha pravRtti, jisake sAmane karmakSaya kA lakSya rahe, paramArtha hai / ) prazna uThegA- kisI vyakti ko yaha paramArtha na mile, taba kyA karanA cAhie ? paramArtha kI dRSTi jAga jAe, yaha bahuta kaThina bAta hai / saba vyaktiyoM meM yaha saMbhava nahIM hai kintu jaba paramArtha kI dRSTi nahIM jAgatI hai, taba bhI manuSya karma karatA hai / vaha jaina dharma ke sAdhanA-sUtra 26 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaisA karma kare ? AcArya ne samAdhAna diyA- paramArtha kI dRSTi na jAge to kama se kama vaisA karma karo, jisakA anubaMdha kuzala ho / vaha pApAnubaMdhI na ho, kuzalAnubaMdhI ho / paramArthAlAbhe vA doSesvAraMbhakasvabhAveSu / kuzalAnubaMdhameva syAdanavadyaM yathA karma / / eka karma aisA hotA hai, jisakA anubaMdha akuzala hai / usase burAI kI zrRMkhalA majabUta hotI jAtI hai, burAI kA anubaMdha dRDha ho jAtA hai, kahIM samApta nahIM hotA | vaha vyakti paramArtha kI dizA meM gati karatA hai, jisakA anubaMdha kuzala hai / jo karma vyakti ko bhoga meM nahIM DAlatA, tyAga aura saMyama kI ora le jAtA hai, janma-maraNa ke Avarta meM phaMsAtA nahIM hai, vaha kuzalAnubaMdha karma hotA hai| hamArI duniyA meM nAnA prakAra ke loga haiM / saba eka ciMtana aura eka vecAra ke nahIM haiM | AcArya ne apanI dRSTi se unakA vargIkaraNa karate hue chaha prakAra ke manuSya batalAe haiM adhamatama adhama vimadhyama madhyama uttama uttamottama karmAhitamiha cAmutra, cAdhamatamo naraH samArabhate / ihaphalameva tvadharmo vimadhyamastUbhayaphalArtham / / paralokahitAyaiva pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate, viziSTamatiruttama puruSaH / / adhamatama eka vyakti aisA karma karatA hai, jisase vartamAna ke jIvana meM ahita Arya karma 27 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai aura bhaviSya ke jIvana meM bhI ahita hotA hai / aisA karma karane vAlA adhamatama hotA hai / kyA aisA koI ho sakatA hai, jo vartamAna jIvana ko bhI bigAr3e ? duniyA vicitra hai / yahAM saba prakAra ke loga haiM / kyA isa duniyA meM AtmahatyA karane vAloM kI kamI hai ? AtmahatyA karane vAlA vartamAna kA bhI ahita karatA hai aura AgAmI janma kA bhI ahita karatA hai / vaha isa prakAra ke AcaraNa, karma aura pravRttiyAM karatA hai, jo donoM janmoM ko bigAr3ane vAlI yA donoM janmoM kI duzmana hotI haiM / aisA vyakti adhamatama hotA hai, nikRSTatama hotA hai / prati varSa hajAroM-hajAroM AtmahatyAeM eka deza meM ho jAtI haiM / Aja ke jo vikasita rASTra haiM, unameM talAka aura AtmahatyA- ye donoM Ama bAta ho cukI haiM / vikasita rASTroM kI vikAsa sUcI meM ye do bAteM aura jor3a denI cAhie / pUchA jAe- vikasita rASTra kauna ? isakA eka uttara yaha ho sakatA hai, jahAM AtmahatyAeM aura talAka adhikatama hote hoM, vaha vikasita rASTra hai / aisA ho rahA hai / kintu kyoM ho rahA hai ? isalie ki Aryakarma ko samajhA nahIM gayA, kuzalAnubaMdha karma ko samajhA nahIM gayA / kevala anAryakarma aura akuzalAnubaMdha yA pApAnubaMdha ke karma ko hI samajhA gayA / adhama adhama vyakti kevala vartamAna jIvana kI cintA karatA hai / isa koTi meM una logoM ko samAviSTa kiyA jA sakatA hai, jo paraloka meM vizvAsa nahIM karate / aise loga isa bhASA meM socate haiM- kisane dekhA hai paraloka ? khAopIo, mauja karo / cArvAka darzana ko isI rUpa meM prasthApita kiyA gayA / cArvAka kI aisI avadhAraNA thI yA nahIM, kintu unake darzana ko jina logoM ne prasthApita kiyA, una logoM ne yaha dhAraNA avazya phailA dI ki jaba taka jIo, mauja-mastI se jIo, Ananda se jIo, na kahIM AnA hai, na kahIM jAnA hai / isalie vartamAna jIvana jo milA hai, usameM adhikAdhika bhoga kara leM, samasta sukhoM ko arjita kara leM / Age kI cintA karane kI koI jarUrata nahIM hai / isa prakAra kA ciMtana karane vAle loga adhama koTi ke manuSya kahalAte 28 / jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, kyoMki unakA jIvana kevala vartamAna jIvana taka sImita ho jAtA hai / ve bhaviSya ko bilakula nakAra dete haiM / isakA eka hetu indriyoM kI caMcalatA. hai, Asakti yA lolupatA hai / indriyAM tRpta honA cAhatI haiM, kintu tRpta kabhI nahIM hotIM / tRpta honA indriya kA svabhAva hI nahIM hai / jaise-jaise tRpti kA prayatna hotA hai, vaise-vaise atRpti aura bar3hatI jAtI hai / tRpti kI cAha barAbara banI rahatI hai / usa atRpti kI cAha se hI kucha isa prakAra ke siddhAnta bana jAte haiM, pravaMcanAeM khar3I ho jAtI haiM / jIvana meM bahuta sArI pravaMcanAeM isa indriya lolupatA ke kAraNa hI hotI haiM / sAkSI paramAtmA kI ___eka vyakti ne billI pAlI / usa billI se use bahuta pyAra thA / kucha dina taka to billI ThIka rahI / kintu Akhira Adata kahAM jAeM ? jaba bhI maukA milatA, dUdha-dahI caTa kara jAtI / ghara vAloM ke lie samasyA ho gaI / dUdha-dahI milanA muzkila ho gayA / socA- kyA kareM ? atyadhika lagAva ke kAraNa use ghara se nikAla bhI nahIM sakate the / eka dina unake nagara meM sAdhu Ae / sabane socA- bhAgya se saMnyAsI padhAre haiM, calo darzana kareM, pravacana suneM / saMnyAsI ne apane pravacana meM kahA- 'corI karanA bahuta bar3A pApa hai / chala karanA, luka-chipa kara kucha khA jAnA, kisI kI cIja uThA lenA aparAdha pravacana se saba bahuta prabhAvita hue / billI ne bhI sunA / usakA mana bhI kucha badalA / usane bhI saMkalpa kara liyA- aba dUdha-dahI khAUMgI to chipa kara nahIM khAUMgI, sabake sAmane dUdha kI kaTorI sApha karUMgI / dUsare dina loga kisI kAma meM lage hue the / dUdha sAmane par3A thA, kintu saMkalpa thA ki chipa kara nahIM, sabake sAmane pIUMgI / bhUkha se usakA burA hAla thaa| aba eka ora indriya lolupatA kA dabAva, dUsarI ora kRta saMkalpa kA avarodha / donoM ke bIca antardvandva chir3a gayA / Akhira indriya cetanA balavAn ho gaI / billI dUdha ke pAsa calI gaI / dUdha pIne kI taiyArI kI / mana meM phira vikalpa jagA- saMkalpa ko toDUM yA na toDUM / itane meM eka upAya sUjhA | Arya karma 29 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza kI ora muMha karake bolI- he paramAtmA ! tuma sabako dekha rahe ho aura maiM tumhArI sAkSI se yaha dUdha pI rahI huuN| yaha kyoM hotA hai ? jahAM indriya cetanA prabala banatI hai, indriyoM kI lolupatA baDhatI hai, vahAM chalanA, pravaMcanA, mAyA- ye saba bar3ha jAte haiM / billI meM hI nahIM, AdamI meM bhI bar3ha jAte haiM, hara prANI meM bar3ha jAte haiM | adhama puruSa kevala vartamAna jIvana taka apanI cetanA ko sImita kara detA hai / usameM indriya Asakti bar3ha jAtI hai / indriya kI Asakti ko kama karane kA sUtra hai- paraloka-darzana / bhaviSya ke janma kA darzana spaSTa ho jAe to indriya kI lolupatA para niyaMtraNa hotA hai / sAmane eka prazna AtA hai- paraloka meM kyA hogA ? dUsare janma meM kyA hogA ? agalA janma kaisA hogA ? kisa gati kA milegA ? jahAM yaha sArA citana hI nahIM hai, vahAM indriya saMyama kI koI AvazyakatA hI mahasUsa nahIM hotI / usa para koI niyaMtraNa nahIM hotA / indriya kI preraNA se hone vAlA yaha karma adhama koTi kA karma hotA hai / vimadhyama vimadhyama vyakti vaha hai, jo ahita nahIM karanA cAhatA | vaha ihaloka kA bhI kAma karanA cAhatA hai aura paraloka ke lie bhI kucha karanA cAhatA hai / donoM ora se vaha phala kI AkAMkSA karatA hai, ahita kI AzA nahIM karatA / ihaloka meM cAhatA hai ki maiM aisA vyApAra karUM, udyoga karUM, jisase mujhe lAbha mile aura jIvana sukhI bane / paraloka ke lie bhI vaha socatA hai ki mujhe aisA kucha karanA cAhie / itanA dAna kara dUM to paraloka sudhara jAegA / amuka anuSThAna karUM to paraloka sudhara jAyegA / donoM lokoM kI cintA vaha karatA hai / kintu usake samyak darzana nahIM hai, isalie kuzalAnubaMdha nahIM karatA / kisI ne kahA- bali caDhA do, tumheM svarga mila jAegA, yajJa karA do, svarga mila jAegA, to hiMsA meM bhI pravRtta ho jAegA, akuzala kArya meM bhI pravRtta ho jAegA | kabhI-kabhI loga aise hI uddezya ke lie manuSya kI bali bhI caDhA dete haiM / vaha akuzalAnubaMdha karatA hai kintu donoM dRSTiyoM se socatA jarUra hai / aise vyakti ko vimadhyama koTi kA vyakti mAnA gayA hai / jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyama - madhyama koTi kA vyakti vaha hai, jo kevala paraloka kI cintA karatA hai / aisA vyakti vartamAna jIvana kI upekSA kara detA hai / vaha isa sacAI ko bhulA detA hai ki vartamAna jIvana ko acchA banAe binA paraloka acchA kaise hogA ? paraloka kA hita vartamAna ke hita se jur3A hai / jahAM adhama vyakti kevala vartamAna kI cintA karatA hai vahAM madhyama vyakti kevala paraloka sudhAranA cAhatA hai / paraloka sudhArane ke lie vaha aise karma kara letA hai, jinakA anubaMdha kuzala nahIM hai | kevala vartamAna kI cintA aura kevala paraloka kI cintA-. donoM hI adhUre haiM / madhyama vyakti kA dRSTikoNa isIlie samIcIna nahIM hai ki vaha vartamAna kI sarvathA upekSA kara detA hai / paraloka-darzana bhI Avazyaka hai kintu usase vartamAna ke hita kA sUtra niSpanna honA cAhie / uttama puruSa uttama puruSa vaha hotA hai, jo vartamAna jIvana ko bhI hitakara banAnA cAhatA hai aura bhAvI jIvana ko bhI hitakara banAnA cAhatA hai / vaha cAhatA hai- donoM janma sudhareM / donoM janmoM ke sAtha mitratA sadhe | bahuta kama loga apane vartamAna jIvana ke sAtha mitratA sthApita karanA jAnate haiM / isa janma ko, isa mAnavIya jIvana ko vyakti svayaM apane lie zatru banA letA hai | bahuta khAtA hai, bImArI paidA ho jAtI hai / kyA aisA karake vaha vartamAna jIvana ko zatru nahIM banA rahA hai ? bahuta TI. vI. dekhatA hai, AMkhoM kI jyoti kama ho jAtI hai, kyA isa taraha vaha apane jIvana ko apanA zatru nahIM banA rahA hai ? agara jIvana ke sAtha maitrI hogI to aisA kArya vaha kabhI nahIM kregaa| jahAM vaha maitrI karegA, hita kI cintA bhI karegA / vaha socegA ki merA hita kisa bAta meM hai / vaha hita kI cintA ke sAtha calegA / Arya karma : anArya karma jo vartamAna jIvana ko ahita meM DAla detA hai, vaha karma anArya karma hai / Arya karma vaha hotA hai, jo vartamAna ke hita kI bhI cintA karatA hai, Arya karma 31 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna ke jIvana meM bhI saMyama karatA hai aura bhAvI jIvana kI bhI cintA karatA hai / jo vyakti saMyama karanA nahIM jAnatA, vaha kabhI bhI jIvana ko | acchA nahIM rakha sakatA / jo vyakti asaMyama ke sAtha jItA hai, vaha jAnabUjhakara aneka vyAdhiyoM aura AdhiyoM ko AmaMtrita kara letA hai / Aja pUre saMsAra meM mAnasika aura bhAvAtmaka tanAva bhayaMkara bImArI ke rUpa meM phailA huA hai / yaha tanAva koI Upara se barasatA nahIM hai / hamAre svayaM ke bulAve para AyA hai / manuSya ise bulAtA hai, kyoMki vaha Aryakarma karanA nahIM jAnatA / zAnti ke nAma para eka videzI AdamI kisI kaMpanI ke mAlika ke pAsa gayA aura bolA'maiM tumhArI kaMpanI ke adhikAriyoM aura karmacAriyoM ko meDiTezana kA prayoga karAUMgA, jisase unako zAnti mile, tanAva kama ho aura unakI kAryakSamatA bar3ha jAye / ' mAlika ne use prayoga ke lie niyukta kara diyA / unameM eka vyakti prekSAdhyAna ko jAnatA thA / usakA nambara AyA / usane pUchA- 'Apa kyA prayoga karAeMge ?' 'maiM tumheM eka maMtra dUMgA, usakA tumheM japa karanA hai / para eka zarta hai ki kisI ko yaha maMtra batAnA nahIM hai / yahAM taka ki tuma ise apanI patnI ko bhI nahIM batA sakoge / ' usane kahA- 'ThIka hai Apa dIjie maMtra / ' 'sI0 ammA, sI0 ammA, sI0 ammA- kA jApa karo / ' 'isakA artha kyA hai ? ' 'vaha bAda meM jAnoge, pahale yaha karo, tumheM isase bar3I zAnti milegI / ' prekSAsAdhaka ne saMpUrNa ghaTanAkrama batAte hue kahA - 'mahArAja ! Aja isa prakAra logoM ko mUrkha banAyA jA rahA hai, unheM ThagA jA rahA hai, dhokhA diyA jA rahA hai / AdamI ko zAnti cAhie / tanAva ko kama karane ke lie loga bhArI se bhArI dhanarAzi vyaya karane ko tatpara haiM / kintu isa prakAra ke pAkhaNDoM meM ulajha kara Arthika hAni bhI uThAte haiM aura zAnti se bhI vaMcita 32 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahate haiM / jIvana adhika ulajhana pUrNa bana jAtA hai / ' AdamI tanAva ko miTAnA cAhatA hai, kintu tanAva AtA kahAM se hai ? tanAva AtA hai asad kAryoM se | jitanI-jitanI indriyoM kI lolupatA baDhatI hai, utanA-utanA tanAva bhI bar3hatA hai / yadi indriya cetanA kA saMyama ho jAe to tanAva kA prazna hI upasthita nahIM hogA / aisA kyoM hotA hai ? uttama puruSa Aryakarma karatA hai, niravadya aura nirdoSa karma karatA hai / kaSAya hamAre doSa haiM / zarIra ke tIna doSa mAne gae haiM- vAta, pitta aura kapha / gItA athavA vaidika sAhitya meM mana ke tIna guNa yA doSa mAne gae haiM- sattva, rajas aura tamas / hama jaina dRSTi se vicAra kareM to doSa haiM kaSAya- krodha, mAna, mAyA aura lobha / ina doSoM kA svabhAva hai Arambha meM pravRtta karanA / bahuta loga kahate haiM- maiM yaha kAma karanA nahIM cAhatA, para patA nahIM kaise ho jAtA hai / karanA nahIM cAhatA, para ho jAtA hai, yaha dvandva kyoM ? AdamI karanA cAhe aura ho jAe to ThIka bAta hai / bhojana karanA cAhA aura bhojana ho gayA, yaha bAta to ThIka hai, para bhojana karanA nahIM cAhatA thA, phira bhI bhojana kara liyA, yaha virodhAbhAsa hai / dUsare kI vastu ko uThAnA nahIM cAhatA thA, para uThA liyA, yaha kyoM hotA hai ? yaha Arambha meM pravRtti kyoM hotI hai ? hiMsA karanA nahIM cAhatA thA, para ho gaI / jhUTha bolanA, corI karanA to nahIM cAhatA thA, para ho gaI, aisA kyoM hotA hai ? kArya kI kasauTI kaSAya Arambha meM pravRtti karAte haiM, hiMsA, jhUTha, corI Adi meM AdamI ko pravRtta karate haiM, azubha anuSThAna meM AdamI ko le jAte haiM / kendrIya tattva hai doSa / anAryakarma kA sabase bar3A preraka tattva hai doSa, kaSAya / Arya karma kA preraka tattva hai kaSAya kI maMdatA | jisakA kaSAya zAnta hai, usakI indriyAM upazAnta hogI / usake sAmane kitanI hI baDhiyA cIja rakho, hAtha nahIM uThAegA / yadi kaSAya prabala hai to hAtha hI kyA, sArA zarIra uTha jaayegaa| Arya karma 33 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA jyAdA parivartana hotA hai, jisakI hama kalpanA bhI nahIM kara sakate / hamAre kArya kA kAraNa yA kasauTI hai doSa tattva / bhagavAn mahAvIra ne hiMsA ko anArya karma kahA / hiMsA ke pravacana karane vAle vacana ko bhI anArya vacana kahA / anArya karma kI paribhASA kI jA sakatI hai- kaSAya kI tIvratA jisa AcaraNa ke sAtha hai, vaha anArya karma hai / jisa AcaraNa ke sAtha kaSAya kI tIvratA nahIM hai, kaSAya kI maMdatA hai vaha hai Arya karma / Arya aura anArya kA saMbaMdha jAti ke sAtha bhI rahA hai / jAti ko bhI bAMTA gayA hai- Arya jAti aura anArya jAti / kintu yahAM guNoM ke sAtha bAMTA gayA, kisI jAti ke sAtha saMbaMdha nahIM hai / eka kasauTI bana gaI- kaSAya kI maMdatA meM jo AcaNa hotA hai, vaha pravRtti hai Arya karma aura kaSAya kI prabalatA meM jo karma hotA hai, vaha anArya karma hai / uttama puruSa vaha hotA hai, jo Arya karma karatA hai, anArya karma nahIM / jo vyakti vartamAna jIvana ko bhI acchA banAtA hai aura bhAvI jIvana ko bhI acchA banAtA hai, vaha uttama puruSa hai| niyAmaka hai paraloka-darzana bahuta mahattvapUrNa hai donoM lokoM kI dRSTi se socanA | kevala vartamAna jIvana acchA bane, isa para hI socanA paryApta nahIM hai / yaha ThIka hai ki vartamAna jIvana acchA hogA to bhAvI jIvana apane Apa acchA ho jAegA / kintu vartamAna jIvana acchA kaba bana sakatA hai ? vaha taba banatA hai jaba bhAvI jIvana kA darzana sAmane ho / eka pAyalaTa vAyuyAna ko ur3A rahA hai, DrAivara basa yA kAra ko calA rahA hai, eka kuzala nAvika naukA ko khe rahA hai, vaha acchA taba kahalAegA, jaba usake sAmane yaha darzana rahe- kuzala-kSema ke sAtha maMjila para pahuMca jAnA aura apane yAtriyoM ko bhI sakuzala gaMtavya taka pahuMcA denA / yaha sthiti sAmane hai to vaha kuzalatA se apane vAhana ko claaegaa| yadi lAparavAha hai to zarAba ke naze meM calAegA, nIMda ke jhoMke meM calAegA, svayaM maregA aura sAtha ke sabhI logoM ko bhI mAregA / hamAre sAmane eka lakSya hai| usakI eka niyAmakatA hai paraloka kA darzana / bhAvI jIvana kI cintA * eka niyAmakatA hai / merA agalA jIvana bigar3e nahIM, bhAvI jIvana acchA 34 __ jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bane, jisameM yaha ciMtana prasphuTita ho gayA, vaha vartamAna jIvana ko kabhI nahIM bigAr3a paaegaa| vartamAna jIvana hI bhAvI jIvana kA nirmAtA hai / yadi vartamAna jIvana ko bigAr3a diyA to bhAvI jIvana acchA nahIM banegA / isalie AcaraNa kA eka niyAmaka tattva banatA hai paraloka-darzana | hamArA AcaraNa vartamAna kA hotA hai aura nirjarA bhI vartamAna kAla meM hI hotI hai / jitanA bhI dharma hai, saba vartamAna kSaNa meM hotA hai | yaha kabhI nahIM hotA ki maiM Aja karUM aura dharma dasa dina meM ho jAe / yaha vartamAna kA anubhava hai aura vartamAna meM hogaa| kintu usakA lAbha aura phala bhaviSya meM milegA / isalie vartamAna jIvana para dhyAna kendrita kareM aura bhAvI jIvana ko usakA niyAmaka tattva bnaaeN| jisameM yaha dRSTi jAga jAtI hai, vaha uttama puruSa hai / vikAsa kA sUtra Arya karma kaise ho, isa dRSTi ko jAgRta karane ke lie abhyAsa kI jarUrata hai, prayatna kI jarUrata hai / sIdhI dRSTi milatI nahIM hai / koI-koI jIva aisA hotA hai, jisake karma bahuta ghisa jAte haiM / jaise patthara Thokara khAtekhAte ghisa jAtA hai, yA nadI meM pravAhita hote-hote cikanA bana jAtA hai / vaisA koI hotA hai to apane Apa nisarga se vaha cetanA jAga jAtI hai / kintu sabameM aisA nahIM hotA / aisA abhyAsa aura prayala se hI saMbhava hai / abhyAsa karane kA sUtra hAtha meM A jAe to caMcalatA bhI kama honI zurU ho jaaegii| jo vyakti abhyAsa ko paripakva karegA, baDhAegA, nizcita hai, usakI caMcalatA kama ho jaaegii| abhyAsa ko nahIM bar3hAegA to caMcalatA kama nahIM hogii| abhyAsa sArthaka bane / vikAsa kA sUtra hai abhyAsa / samyak darzana bhI do prakAra kA hotA haitannisargAt adhigamAt vA / kisI ko nisarga se mila jAtA hai, kintu adhikAMza logoM ko adhigama se milatA hai, abhyAsa se milatA hai | AcaraNa bhI do prakAra kA hotA hai- abhyAsajanya aura nisargaja / jaise-jaise hamArA Arya karma Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa baDhatA hai, vaise-vaise dRSTi bhI sApha hotI jAtI hai, doSa bhI maMda hotA jAtA hai, hamArA ciMtana ubhayalokavyApI hotA jAtA hai | vartamAna jIvana ko acchA karanA aura bhAvI jIvana ko bhI acchA karanA- yaha hai Arya karma / isa Arya karma kI preraNA jAge aura hara vyakti yaha prayatna kare ki mujhe adhamatama ciMtana meM nahIM jAnA hai, adhama koTi ke citana meM bhI nahIM jAnA hai, vimadhyama aura madhyama koTi ke ciMtana meM bhI nahIM jAnA hai, uttama puruSa bananA hai / itanA lakSya bana jAe to sAdhanA kI bahuta bar3I saphalatA aura abhyAsa kI bahuta bar3I sArthakatA hai / jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha manuSya ciMtanazIla prANI hai; vaha socatA hai, vicAra karatA hai aura pratyeka vicAra kisI saMdarbha ke sAtha karatA hai / manuSya kI koTiyoM ke bAre meM vicAra kiyA gayA / adhamatama, adhama, vimadhyama, madhyama, uttama - ina pAMca koTiyoM para mokSa ke saMdarbha meM vicAra kiyA gayA / jisa vyakti kA mokSa ke prati koI lagAva nahIM hotA, baMdhanamukta hone kI koI avadhAraNA hI jisake mana meM nahIM hotI, usa vyakti ko bilkula nikRSTa mAnA gayA / isakA yaha artha nahIM | hai ki usakA jIvana koI nikRSTa yA adhamatama hI ho / alaga-alaga apekSAeM hotI haiM aura apekSA ke sAtha vicAra ko samajhanA hotA hai / apekSA ko chor3a kara kisI zabda aura vicAra ko samajheM to artha kA anartha ho sakatA hai / zabda koI artha nahIM detA / zabda kI apekSA ko samajheM tabhI koI bAta samajha meM AtI hai / zabda ke tAtparya aura saMdarbha ko na samajha pAeM to ajJAna jhalakatA hai / mAM ne apanI lar3akI se kahA- Aja tumhAre prati mere mana meM bahuta sneha kA bhAva jAga rahA hai | 'Ai lava Tu yU TU mAiksa / laDakI zabda ke bhAva aura saMdarbha ko samajha nahIM skii| vaha bola uThI- Ai lava TU yU zrImAIksa / ' ke Age zrI A gayA ! TU uttama hai mokSa lakSI zabda ke sandarbha ko samajhe binA artha ko samajheMge to usakA artha bhI gar3abar3A jAyegA / isalie hameM sandarbha ko samajhanA hai ! manuSya kA jo vargIkaraNa kiyA gayA hai, vaha sArA mokSa ko sAmane rakha kara kiyA gayA hai / isa dRSTi paramArtha 37 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se jisake mana meM mokSa kI korI sthUla kalpanA jAga rahI hai, use adhama, adhamatara kucha bhI kahA jA sakatA hai| uttama use mAnA gayA hai, jo vyakti nakula ke lie prayatna karatA hai, na sukha suvidhA ke lie karatA hai / jisakA lakSya kevala mokSa pAnA hai, vaha vyakti uttama hotA hai / jisa AdhAra para vargIkaraNa kiyA gayA hai, usa AdhAra para uttama vahI hotA hai, jo mokSalakSI hai, AtmalakSI hai / saMdarbha maMgala kA hama maMgala zabda kA nidarzana leM / vivAha kA prasaMga / dIpa jalAyA / vivAha kA prasaMga hai isalie kahA jAegA - dIpa jalAnA bar3A mAMgalika kArya hai | dIpa jalAnA maMgala bana gayA / prasaMga hai ahiMsA kA / koI dIpa jalAegA to kahA jAegA - yaha maMgala nahIM hai / maMgala to ahiMsA hai- 'dhammo maMgala mukkiTThe / ' ahiMsA saMjamo tavo / ' ahiMsA maMgala hai, dIpa jalAnA maMgala nahIM hai| hara zabda saMdarbha ke sAtha apanA tAtparya detA hai| jahAM laukika maMgala kA saMdarbha hai vahAM dUdha bhI maMgala hai, dahI bhI maMgala hai | nAriyala bhI maMgala hai, akSata bhI maMgala hai | ye saba maMgala bana jAte haiM / kintu jahAM AtmA kA saMdarbha hai, vahAM na dhUpa maMgala hai, na dIpa maMgala hai| vahAM maMgala hai AtmA kA pavitra bhAva, samyak darzana, samyak jJAna, aura samyak cAritra / nikSepa kA tAtparya nikSepa kI paddhati meM maMgala ke do bheda kiye gae - dravya maMgala aura bhAva maMgala / laukika maMgala dravya maMgala hai / bhAva maMgala AtmA kA svarUpa hai / nikSepa kA tAtparya hai pratyeka vicAra ko saMdarbha ke sAtha samajhane kA prayatna | saMdarbha ko kATa kara tattva ke artha ko samajhane kA prayatna karoge to kucha bhI palle nahIM par3egA / viparIta artha kA grahaNa bhI ho jAyegA / isalie sarvatra saMdarbha ko prastuta karanA hotA hai / nikSepa kA artha hI aprastuta ko haTA denA aura prastuta ko sAmane rakhanA hotA hai / prastuta hai mokSa | mokSazAstra kI dRSTi se sArA vicAra kiyA jA rahA hai / jaba sAmane lakSya mokSa hai, use 38 jaina dharma ke sAdhanA -sUtra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra meM rakha kara ciMtana karate haiM, taba uttama vyakti vahI hogA, jo baMdhanamukta honA cAhatA hai| amaratva kI bhAvanA bhRgu ne apane putroM se kahA- 'putro ! abhI tuma saMsAra meM raho, bhoga karo, vivAha karo aura jaba bar3e ho jAoge to maiM bhI tumhAre sAtha bUr3hA hokara dIkSA lUMgA / abhI tuma dIkSA kI bAta mata karo / ' unheM pitA kI ye sArI bAteM mAnya nahIM huIM / isakA kAraNa spaSTa thA- jaba lakSya mokSa hai to koI bhI laukika bAta- bhoga, padArtha, indriya tRpti, dhana- ye saba mUlyahIna bana jAte haiM / ye saba eka tinake kI taraha kSaNabhaMgura lagate haiM, inameM koI svAda pratIta nahIM hotA / dhruva kA bhI yahI prasaMga hai / vaha bahuta choTI avasthA meM virakta ho gayA / naciketA ko bhI kitane pralobhana diye gae / usane kahAmujhe AtmA cAhie aura kucha nahIM / maiM AtmA ko jAnanA cAhatA hUM / usakA rahasya jAnanA cAhatA hUM, aura mujhe kucha nahIM cAhie | jaba maitreyI ke sAmane yahI prazna AyA to unhoMne kahA- 'maiM dhana ko lekara kyA karUM? usa dhana se mujhe kyA, jisase maiM amRta na banUM | mujhe to kevala amRtatva cAhie / yaha amaratva kI bhAvanA, amara tatva yA mokSa kI bhAvanA jisameM jaga jAtI hai, vaha vyakti uttama bana jAtA hai / usake lie bhautika cIjeM choTI par3a jAtI haiM / pratyeka vyakti usa cIja ko pAnA cAhatA hai, jo bar3I cIja hai / jaba mokSa jaisA parama artha sAmane A jAtA hai taba duniyA kI sArI cIjeM bahuta choTI par3a jAtI haiM, unakA koI AkarSaNa nahIM raha jAtA | uttamottama . AcArya umAsvAti ne uttama se bhI Age eka aura koTi kA nirdeza diyA hai- uttamottama / arthAt uttama meM bhI uttama | uttama meM bhI uttama kauna hai ? isa prazna ko samAhita karate hue unhoMne kahA- jo kRtArtha hokara bhI dharma kA upadeza detA hai, vaha vyakti uttamottama hai / jo kRtArdha bana gayA, kevalI bana gayA, jisake cAra ghAti karma kSINa ho gae, aba kucha bhI karane paramArtha 39 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI AvazyakatA nahIM hai / phira bhI jo upadeza detA hai dharma kA pravacana karatA hai, logoM ko saMbodhi detA hai, vaha uttamottama hai / yastu kRtArtho'pyuttamamavApya dharma parebhma upadizati / nityaM sa uttamebhyopyuttama iti pUjyatama eva / / pUjya hai uttamottama ___ uttama vyakti bar3A hai, para pUjya nahIM | pUjya banatA hai uttamottama vyakti / usakA apanA koI prayojana nahIM hai / kucha bhI karanA zeSa nahIM hai, kevala karuNArdracetA hai / eka karuNA kI dRSTi hai- maiMne jisa satya kA sAkSAtkAra kiyA hai, usa satya kA sAkSAtkAra dUsare bhI kara sakeM, kevala yahI prayojana hai / maiMne jo mokSa kA anubhava kiyA hai, use dUsare loga bhI kara sakeM / hama yaha na mAne ki marane ke bAda hI mokSa hotA hai / vartamAna jIvana meM bhI mokSa kA anubhava ho jAtA hai / jo vItarAga ho gayA, use mokSa kA anubhava ho gayA / jo vItarAga kevalI bana gayA, mokSa usake sAmane A gayA / vaha cAhatA hai ki dUsare loga bhI usa mokSa kA anubhava kareM / isalie vaha satya kA pratipAdana karatA hai / jo jAnA hai, use dUsaroM ke sAmane prastuta karanA cAhatA pravRtte kyoM ? ___ aneka vidvAnoM ne isa saMdarbha meM eka prazna upasthita kiyA hai- jaba koI vyakti kRtArtha ho gayA, kevalI bana gayA to vaha koI pravRtti kyoM kare, kyoM bole? use to niSkarma aura pravRttizUnya rahanA cAhie / pravRtti hotI hai prayojana ke sAtha / binA prayojana koI pravRtti nahIM hotI | nyAyazAstra meM kahA gayA hai- 'prayojanamanuddizya na maMdo'pi pravartate / ' prayojana ke binA koI mUrkha AdamI bhI pravRtti nahIM karatA / jo bar3e jJAnI haiM, ve niSprayojana pravRtti kyoM karate haiM ? jaba kRtArtha ho gae, sAre prayojana siddha ho gae, phira pravRtti kyoM ? isakA eka samAdhAna yaha diyA gayA hai ki tIrthaMkara ke tIrthaMkara nAma karma 40 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA udaya hotA hai, isalie unheM pravRtti karanI par3atI hai / kintu isase bhI adhika prabhAvazAlI samAdhAna yaha ho sakatA hai ki svayaM satya kA sAkSAtkAra kara dUsaroM ke lie bhI sAkSAtkAra karane kA mArga batalAe, zAyada isase bar3I duniyA meM koI sevA nahIM ho sakatI, koI sahayoga nahIM ho sakatA / samasyA hai kAlpanika duHkha sabase bar3I sevA hai eka AdamI ko satya ke mArga para le jAnA | jaba satya kA mArga nahIM hotA hai to sAre duHkha paidA ho jAte haiM / duHkha ke aneka kAraNa mAne jAte haiN| ghara meM roTI nahIM hai, kapar3e nahIM haiM to AdamI duHkhI bana jAtA hai / rahane ko makAna nahIM milatA hai to AdamI duHkhI bana jAtA hai | manacAhI vastu nahIM milatI hai to AdamI duHkhI bana jAtA hai / duHkha ke ye kAraNa bahuta choTe lagate haiM | jisake pAsa do hAtha aura bIsa aMguliyAM haiM, vaha vyakti kabhI bhUkhA nahIM rahatA, jaise-taise roTI juTA hI letA hai | eka choTA-sA pakSI bhI apane lie khAnA juTA letA hai to manuSya jaisA buddhimAn prANI roTI kI vyavasthA kaise nahIM juTA pAyegA ? vaha ina sabakI vyavasthA kara sakatA hai kintu sabase bar3A hai kAlpanika duHkha / vyakti kitanA hI buddhimAn ho, kitanA hI par3hA-likhA ho, kAlpanika duHkhoM kA anta nahIM pA sakatA | buddhi prabala hotI hai to vaha kAlpanika duHkhoM ko bar3hA detI hai / buddhi kA kAma duHkhoM ko miTAnA kama hai, bar3hAnA zAyada jyAdA hai / jaise makar3I apanA jAla bunatI hai, vaise hI buddhi apanA jAlA bunatI hai aura AdamI usameM aisA phaMsatA hai ki kabhI aMta hI nahIM AtA / kAlpanika duHkha bahuta bar3e haiM aura ve tabhI miTa sakate haiM, jaba satya kA sAkSAtkAra ho jAe | vaha nakalI thA eka mahilA ne apane pati se kahA- 'mujhe hAra lA do / merI saba saheliyoM ke pAsa hAra haiM, mere pAsa nahIM hai / ' bahuta Agraha kiyA / pati ne socAvyartha meM paisA lagAnA hai, koI prayojana aura AvazyakatA nahIM hai / vaha paisA vyApAra meM lage to upayoga hogA ! hAra meM lagane se kyA lAbha hogaa| pati paramArtha 41 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne bahuta samajhAyA, para patnI nahIM mAnI / Akhira eka dina pati bAjAra se eka bahuta bar3hiyA hAra lekara AyA / patnI ne hAra ko pahanA, khuza ho gii| saMyoga aisA huA ki dUsare dina hI jaba utAra kara snAna karane gaI, hAra corI ho gayA | jitanI khuza huI thI, usase sau gunA duHkhI ho gaI / usakI bhUkhapyAsa mara gaI / pati ne kahA- 'cintA mata karo / yaha to padArtha kA svabhAva hai, AtA hai aura calA jAtA hai / ' patnI bolI- 'Apa kaise AdamI haiN| mujhe to duHkha ho rahA hai aura Apako haMsI A rahI hai / eka duHkhI AdamI kisI ko haMsatA huA dekhatA hai to use acchA nahIM lagatA / duHkhI AdamI ke sAmane duHkhI ho jAe to use acchA lagatA hai, usake sAmane koI sukhI A jAe aura haMse to use lagatA hai- yaha merA makhaula ur3A rahA hai, merA upahAsa kara rahA hai | pati kA duHkhI na honA usake lie siradarda bana gayA / usane kahA'basa, aba rahane do, mujhase bAta mata karo / merA duHkha tumheM acchA laga rahA hai, isalie haMsa rahe ho / ' pati bolA- tuma jaldI mata karo, sacAI ko samajho aura sacAI yaha hai ki maiM jo hAra lAyA thA, vaha nakalI thA / isalie cintA mata karo / ' 'kyA vaha nakalI thA ?' 'hAM, vaha nakalI thA' - yaha sunate hI patnI kA sArA zoka gAyaba ho gayA / adhama se adhama jaba satya kA sAkSAtkAra hotA hai taba duHkha Tika nahIM pAtA / yadi hama vizleSaNa kareM to patA calegA ki sau meM se assI - nabbe pratizata duHkha asatya aura ajJAnajanita dhAraNA ke kAraNa paidA hote haiM / yathArtha duHkha ke kAraNa bahuta kama hote haiM / adhikAMzataH duHkha nakalI ko asalI mAna lene ke kAraNa hote haiM / jaba sacAI kA patA calatA hai, to duHkha gAyaba ho jAtA hai / satya kA sAkSAtkAra karanA aura sAkSAtkAra kA mArga batAnA, isase bar3A uttama kArya merI dRSTi meM nahIM hai / isalie jo vyakti yaha kArya karatA hai, vaha uttamottama hai / eka vyakti dhyAna karatA hai| dhyAna se AnaMda milA, satya kA anubhava huA / vaha vyakti dUsaroM ko batAtA hai ki bhAI, yaha mArga acchA hai, yaha duHkhoM ko miTAne kA mArga hai / vaha vyakti bhI usI uttamottama kA anusaraNa 1 jaina dharma ke sAdhanA sUtrary.org 42 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara rahA hai, usI mArga para cala rahA hai / isa duniyA meM jitane bhI loga haiM, jo pravacanakAra aura upadezaka haiM aura satya kA mArga batAte haiM, ve vAstava meM uttamottama kI dizA meM prasthAna karane vAle haiN| jo satya ke sthAna para asatya kA mArga batalAte haiM, ve nizcaya hI adhamatama koTi ke haiM / vaha vyakti zAyada adhama se adhama hotA hai, jo galata rAstA batAtA hai| usase adhika khataranAka aura koI nahIM ho sakatA ! vaha anaMta jIvoM kA hiMsaka hai 1 niyukti sAhitya meM eka bahuta mahatvapUrNa bAta batAI gaI hai| eka vyakti kisI prANI ko mAra rahA hai yA mAratA hai to vaha hiMsaka hai / dUsarA vyakti kisI ko yaha kahatA hai ki kyoM phAlatU Dara rahe ho ? hariyAlI para paira mata rakho, hariyAlI mata khAo, kaccA pAnI mata pIo- yaha saba bekAra kI bAteM haiM, isameM hiMsA-ahiMsA jaisA kucha nahIM hai, sArahIna bAteM haiM ye saba / na koI maratA hai, na jItA hai / maranA - jInA sabakI niyati hai | jo prANI janme haiM, marane ke lie hI to janme haiN| manuSya isa dharatI kA sabase bar3A aura pariSkRta prANI hai, use yaha adhikAra hai ki vaha apane se choTe prANiyoM ko mAre - khAe / zAstrakAra kahate haiM - eka vyakti ko mArane vAlA usa vyakti kA hI hiMsaka hai, kintu aisI bAteM kahane vAlA anaMta jIvoM kA hiMsaka hai| usane itanA galata upadeza de diyA ki jisase sAre loga bhrAnta ho ge| saba loga mukta ho gae jIvoM ko mArane ke lie / asatya patha kI ora le jAne vAlA sabase adhama vyakti hotA hai / usakA kArya yA ciMtana bhI adhama hI hotA hai / satya kI ora le jAne vAlA sabase uttama hotA hai / usakA sArA kArya aura ciMtana uttamottama hotA hai / satya kA sAkSAtkAra jIvana kI sabase bar3I upalabdhi hai / hama mokSa ke saMdarbha ko eka bAra chor3a deM / laukika saMdarbha ko bhI samajheM / manuSya hajAroM varSoM se vikAsa kI yAtrA kara rahA hai / vikAsa pahale bhI hotA rahA hai | Aja kucha loga kahate haiM ki vijJAna ke kAraNa adhika vikAsa ho gayA / para yaha vizvAsa kaise huA ? ajJAna se to lAbha nahIM huA ? jJAna se huA hai, satya ko jAnane se huA hai / satya kA artha hai niyama ko jAnanA / jaba niyama kA patA nahIM hotA, to bhrAnti paidA hotI hai / paramArtha 43 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni kA niyama yaugalika yuga meM bhagavAna RSabha ke samaya akasmAt agni prakaTa ho gaI / usase pahale agni nahIM thI / jaina darzana kA agni ke lie eka niyama hai- snigdhakAla meM agni paidA nahIM hotI, atyanta rukSakAla meM agni paidA nahIM hotI / agni ko paidA hone ke lie snigdha-rukSa vAtAvaraNa caahie| Aja kI bhASA meM snigdha kA artha hai pojiTiva cArja aura rukSa kA artha hai negeTiva cArja | pojiTiva aura negeTiva - donoM hote haiM taba agni paidA hotI hai / baMdhana bhI tabhI hotA hai, jaba snigdha aura rukSa donoM hote haiM / snigdha kI sthiti 'banI, agni paidA ho gaI / manuSya ne pahale kabhI agni dekhI nahIM thI / ve Darakara bhAge aura bhagabAn RSabha ke pAsa Aye / bole- jaMgala meM patA nahIM kyA AyA hai, sabako jalAtA jA rahA hai / bhagavAn ne apane jJAna se jAna liyA aura kahA - 'Darane kI koI bAta nahIM hai / agni paidA huI hai| tuma loga kahate the ki hama loga jo khAte haiM, vaha pacatA nahIM hai / aba isa agni meM anna pakAo aura khAo, saba paca jAyegA / loga prasanna hue / jo anna thA, saba agni meM DAla diyA aura saba svAhA ho gyaa| ve phira RSabha ke pAsa Ae aura bole- bhagavan ! patA nahIM kyA hai, hamane jitanA bhI DAlA, vaha agni saba khA gaI / aisA isalie huA ki usa samaya loga satya ko jAnate nahIM the / sukha hai satya kI khoja satya ko na jAnane ke kAraNa aneka samasyAeM paidA hotI haiM / eka sUtra samajha meM A jAe duHkhoM ko bAMTane kA, use miTAne kA to yaha samasyA hala ho jAe / duHkha ko miTAne kA sabase zaktizAlI sAdhana hai satya kA sAkSAtkAra | yunivarsala TUtha yA jAgatika niyama jAna leM to bahuta sAre kaSTa kama ho jAte haiM / AcArya ne kahA- vaha vyakti uttamottama hai, jo svayaM satya kA sAkSAtkAra karatA hai aura dUsaroM ko satya ke sAkSAtkAra kA mArga batAtA hai / vaha sabake duHkha kA vinAza karane vAlA hai, sabake duHkha ko miTAne vAlA 44 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / yaha duHkhamukti kA upAya batalAnA sabase bar3I sAdhanA hai, sabase bar3I sevA hai / AcArazAstrIya darzana, jo saba darzanoM kA nUla rahA hai - usameM cAra hI bAteM mukhya haiM- duHkha aura duHkha kA hetu / sukha aura sukha kA hetu / bauddha darzana meM cAra Arya satya mAne gae haiM- duHkha hai aura duHkha kA hetu hai| nirvANa hai aura nirvANa kA hetu hai / ina cAra satyoM para bauddha darzana kI AdhArazilA khar3I hai| jaina darzana meM bhI yahI cAra bAteM haiM- karma hai, karma kA hetu hai / mokSa hai, mokSa kA hetu hai / ina cAra tathyoM meM hI saba kucha samA jAtA hai / satya kyA hai ? satya hai sukha ko khojanA / nirvANa, mokSa yA sukha ke hetu ko jAnanA / satya kA eka aMga hogA duHkha ke hetu ko jAnanA / jo ina satyoM ko jAnatA hai, ina satyoM ko dUsaroM ke sAmane prastuta karatA hai, usase bar3A koI aura sukhI banAne vAlA nahIM hai aura usase bar3A koI dUsarA hita vAMchaka nahIM hai / hitaiSI vahI hai, jo zAzvata sukha kA mArga batAe / vyakti choTA-moTA kAma karatA hai aura paropakAra kI anubhUti kara letA hai / vAstava * meM paropakAra vaha karatA hai, jo satya kA mArga batAtA hai / 1 peTI hai svarga meM T eka vyakti bahuta lobhI thA / usane eka peTI banA rakhI thI / jo bhI dhana kamAtA, usase hIrA, mANaka Adi kharIdatA aura usa peTI meM DAla detA / vaha dhana kamAtA calA gayA, mUlyavAn padArtha kharIdatA calA gayA / bahuta mUlyavAn peTI taiyAra ho gaI / vaha yaha soca kara bahuta prasanna hotA ki mere pAsa bahuta hai / logoM ko patA cala gayA / duniyA meM patA calA lene vAloM kI koI kamI nahIM hai| bahuta sAre loga aise haiM, jo svayaM nahIM kamAte, kintu dUsare loga jo kamAte haiM, usakA patA lagAte rahate haiM / tIna AdamI mara kara yamarAja ke pAsa pahuMce / yamarAja ne pUchA- bhAI, tuma kyA cAhate ho ? kahAM jAnA cAhate ho ? "pahalA bolA- maiM to jAgIradAra thA, kintu jAgIra chUTa gaI / aba Apa meharabAnI kareM aura mujhe phira jAgIradAra banA deN| dUsarA bolA- 'maiM to dhanavAn seTha thA / bahuta dhana kamAtA thA / paramArtha 45 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merA sArA dhana vahAM rakhA huA hai, kucha andara gar3A huA bhI hai, mujhe to Apa vApasa vahIM bheja deM / tIsarA jo cora thA, usase pUchA gayA- 'bolo, tuma kyA cAhate ho ?' cora bolA- 'maiM aura kucha nahIM cAhatA, mujhe to basa ina donoM kA patA batA deM / ' seTha ke dhana kA pUrA patA laga gayA aura eka dina dhana kI maMjUSA gAyaba ho gaI / seTha duHkhI huA / itane dinoM kA saMcita dhana isa taraha calA jAe to duHkha kA honA svAbhAvika hI hai| aba vaha rAta-dina rotA-kalapatA, chAtI pITatA / logoM ne samajhAyA, para kucha bhI pharka nahIM par3A | Akhira parivAra vAloM ne eka manazcikitsaka ko bulAyA / manazcikitsaka sArI bAta jAna kara usa vyakti ke pAsa AyA aura bolA- 'seTha sAhaba, Apa duHkhI kyoM seTha bolA-'duHkhI kyoM na hoUM ? Apa dekhate nahIM, itane dinoM kA kamAyA merA sArA dhana corI calA gayA / jIvana bhara kI kamAI luTa gaI / merI peTI calI gii| ____ manazcikitsaka sUjhabUjha vAlA AdamI thA / bolA-'seThajI, cintA mata karo, cintA kI koI bAta nahIM hai / ' 'cintA kaise nahIM karUM?' 'cintA isalie na kareM ki Apako jyAdA dina jInA nahIM hai, marane ke dina karIba haiM / tumane bahuta dAna-puNya kiye haiM, isalie marane ke bAda svarga nizcita hai / usa peTI ne socA- seThajI to svarga meM jAne vAle haiM, phira maiM yahAM raha kara kyA karUMgI ? aisA soca kara vaha peTI Apase pahale hI svarga pahuMca gaI hai / Apa zIghra hI usake pAsa pahuMca jaaeNge|' seTha ne kahA- 'oha, yaha bAta hai ?' seTha kA sArA duHkha eka kSaNa meM gAyaba ho gayA / samAn dRSTi kA artha ... hamArA duHkha kalpanAjanita aura ajJAna ke kAraNa hotA hai / manazcikitsaka ne koI satya nahIM batalAyA, kintu satyAbhAsa se unheM paricita karAyA / satyAbhAsa hI duHkha miTAne kA hetu bana sakatA hai to satya kA 46 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSAtkAra hone para kyA nahIM ho sakatA ? jIvana kI sabase bar3I upalabdhi hai satya kA sAkSAtkAra | isalie satya ke sAkSAtkAra kA jo mArgadarzana detA hai, vaha uttamottama hai aura vahI vyakti pUjya hotA hai / pUjA guNa zUnya kI kabhI nahIM hotI / pUjA guNa ke AdhAra para hotI hai / isase bar3A koI guNa nahIM hai ki satya kA mArga batAyA jAe / eka vyakti ko mithyAdRSTi banAnA anaMta jIvoM ko hiMsA kI ora le jAnA hai| eka vyakti ko samyagdRSTi banAnA anaMta jIvoM ke prati ahiMsA aura maitrI kA bhAva baDhAnA hai| eka vyakti ko samyakadRSTi banA denA bahuta bar3I bAta hai| tIrthaMkara kevalI kRtArtha hokara kitane jIvoM ke lie pathapradarzaka banate haiM / ve vAstava meM uttamottama haiM / dUsaroM ko mArga dikhAeM jaina darzana kA mukhya sUtra rahA - 'tinnANa tArayANaM / ' buddhANaM bohayANaM / svayaM taratA hai, dUsaroM ko tAratA hai, svayaM buddha hotA hai, dUsaroM ko buddha banAtA hai / svayaM mukta hotA hai, dUsaroM ko mukta banAtA hai | kucha banAnA kisI ke hAtha meM nahIM hai / buddha banAnA kisI ke hAtha meM nahIM hai, mukta karanA aura tAranA bhI kisI ke hAtha meM nahIM hai / kintu vaha bodhi aura mukti kA mArga dikhA detA hai / buddha hone kA yaha mArga hai aura mukta hone kA yaha mArga hai / yaha mArgadarzana, satya ke mArga kA pratipAdana kitanA bar3A kArya hai, isa dRSTi se hama vicAra kareM / jo satya kA sAkSAtkAra karake kRtArtha ho gayA, vaha dUsaroM ko bhI satya kA sAkSAtkAra karane kA mArga batAe, taba saMpUrNa bAta banatI hai / korA akelA mukta hogA, to svArthI bana jaaegaa| bauddhoM meM eka saMpradAya hai mahAyAna / usakA mata hai - maiM akelA mukta nahIM hoUMgA, sabake sAtha mukta hoUMgA | kalpanA to bahuta acchI hai, para yaha hAtha kI bAta nahIM hai / kintu jo satya svayaM pAyA, dUsaroM ko bhI usa satya kI prApti kA mArga batAeM, yaha hAtha kI to bAta hai / koI mArga para cale yA nahIM, hamAre hAtha kI bAta nahIM hai / yaha eka vyAvahArika bAta hai / mahAyAna jaisI kAlpanika yA asaMbhava bAta nahIM hai | isa saMbhava AcaraNa ko karane vAlA vyakti vastutaH uttamottama hotA hai, hamAre lie pUjya banatA hai / paramArtha 47 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitopadeza nItizAstra kA eka vizruta graMtha hai 'hitopadeza / ' vaha vidyArthIyoM ko par3hAyA jAtA hai / usase unheM pathadarzana milatA hai / jo svayaM jJAnI bana gayA, atizaya jJAnI bana gayA, kRtArtha bana gayA, phira bhI vaha hita kA upadeza detA hai / kisalie detA hai ? AcArya kahate haiM- 'hita kA upadeza dene vAlA svayaM para bhI anugraha karatA hai, dUsaroM para bhI anugraha karatA hai / isalie hitopadeSTA apane zrama kI cintA na kare, kintu zreya kA pratidapAna kare zramamavicintyAtmagataM, tasmAcchoyaH sadopadezaSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca, AtmopadeSTAnugRhNAti / / priya aura hita preya aura zreya- ye do mArga haiM / preya sAmAjika mArga haiM / zreya mokSa kA mArga hai / priya laganA yA acchA laganA- yaha laukika mArga hai / jisa pravRtti se indriyoM ko tRpti milatI hai, vaha zreya kA mArga hai / zreya ke mArga meM indriya tRpti kA prazna hI nahIM uThatA / vahAM kevala Atmodaya kA prazna hotA hai / yaha hita kA mArga hai / priya aura hita- ye do tatva haiM / eka kArya priya ho sakatA hai, kintu hitakara nahIM ho sakatA / eka kArya hitakara ho sakatA hai, kintu prItikara nahIM hotA / priya bhI ahitakara ho sakatA hai aura apriya bhI hitakara ho sakatA hai / jvara meM miThAI khAnA priya ho sakatA hai, hitakara nahIM / kar3avI davA yA nIma kI pattI khAnA priya to nahIM hai kintu hitakara hotA hai / priya aura hita- donoM alaga-alaga haiM / 48 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA eka : saMdarbha bhinna hita kA upadeza jIvana kI vyavasthA karatA hai / jIvana kI vyavasthA ke do koNa haiM- pahalA koNa hai apane jIvana ko bhautika vikAsa kI yAtrA meM le jAnA, acchA jIvana jInA / dUsarA koNa hai- jIvana kI yAtrA niHzreyas yA mokSa kI ora cale, usakI vyavasthA karanA / maharSi ramaNa, jo isa zatAbdI ke bahuta bar3e sAdhaka hue haiM, ve eka prazna apane se pUchate aura hara Ane vAle se bhI pUchate - 'hU aima AI ? - maiM kauna hUM ?' yaha prazna pUchA gayA mokSa ke saMdarbha meM, AtmA kI khoja ke lie / pratyeka AtmArthI vyakti ke sAmane yaha prazna hotA hai ki maiM kauna hUM ? Aja ke vaijJAnika yuga meM jahAM parsanala mainejameMTa yA vyaktitva vyavasthApana kA prazna AtA hai, vahAM bhI pahalA prazna yahI pUchA. jAtA hai - maiM kauna hUM ? zabdAvalI meM koI antara nahIM hai, kintu saMdarbha do bana ge| eka kA saMdarbha hai mokSa aura dUsare kA saMdarbha hai vyaktitva nirmANa / eka prazna AcArAMgasUtra meM pUchA gayA - 'maiM kahAM se AyA hUM ? pUrva dizA se AyA hUM ? pazcima dizA se AyA hUM ? uttara athavA dakSiNa dizA se AyA hUM ? maiM kisa dizA se AyA hUM ? yahI prazna vyaktitva vyavasthApana ke saMdarbha meM pUchA gayA - 'vheyara AI kema phraoNma ? maiM kahAM se AyA hUM ?' bhASA eka hI hai, kintu saMdarbha sarvathA bhinna hai / ye prazna eka prAmANika pustaka meM vyaktitva nirmANa ke saMdarbha meM upasthita kiye gaye / adhyAtma kA prazna hai- maiM kisa avasthA meM hUM ? pramatta avasthA meM hUM yA apramatta avasthA meM ? sarAga avasthA meM hUM yA vItarAga avasthA meM ? vyaktitva vyavasthApana kA tIsarA prazna hai- merI vartamAna dazA kyA hai ? parsanala menejameMTa kI pustaka ko dekha kara Azcarya huaa| jo prazna adhyAtma ke vikAsa kI yAtrA karane vAle vyakti ne rakhe yA pUche, ve hI prazna vyaktitva vyavasthApana ke saMdarbha meM bhI sAmane Ae / saMdarbha bhinna hotA hai, zeSa koI antara nahIM rahatA / hamAre sAmane do saMdarbha haiM- eka laukika vikAsa kA dUsarA lokottara vikAsa kA / eka hita kA dUsarA priya kA / prazna hai- hita kA mArga kyA hai ? hita kA mArga Antarika vikAsa kA mArga hai| isameM bAharI vastu para 7 hitopadeza 49 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna nahIM jAyegA, Antarika vastu para dhyAna jAyegA, AtmA ke rUpAntaraNa para dhyAna jAyegA / kapar3oM para, zarIra para dhyAna nahIM aTakegA / zarIra kI sAra-saMbhAla eka laukika karma hai / AdhyAtmika karma meM AtmA hI sAmane rhegii| sabase sundara hai manuSya jIvana paurANika kahAnI hai | eka bAra sUrya ke mana meM AyA- maiM pRthvI para jAUM aura logoM kI samasyA kA samAdhAna karUM / sUrya veza badala kara pRthvI para AyA / eka nagara meM ghoSaNA karA dI- jo koI vyakti kurUpa hai, mere pAsa Ae, maiM use sundara banA dUMgA / surUpa banane kI lAlasA kisameM nahIM hotI / pratyeka vyakti kI yaha icchA hotI hai ki sundara banUM, sundara dikhU / bhIr3a laga gaI / sabhI saundarya ke AkAMkSI / yogIvezadhArI sUrya ne una sabako sparza mAtra se sundara banA diyA / pUre nagara meM isa camatkAra kI carcA ho gii| sabhI sundara bana gae / sUrya ne jAne se pUrva socA- patA kara lUM, sundara banane se koI vaMcita to nahIM raha gayA / nagara meM ghUmA / sabhI sundara dikhAI diye| kucha Age bar3hA, dekhA- kuTiyA meM eka saMnyAsI baiThA hai / vaha kurUpa hai, sundara nahIM hai / avasthA bhI jIrNa-zIrNa hai / sUrya kA saMkalpa thA ki isa nagara ke sabhI nivAsiyoM ko sundara banA dUMgA / sUrya usake samIpa gae aura bole'bAbA, tumane ghoSaNA nahIM sunI ? isa nagara ke sabhI loga cAmatkArika rUpa se sundara ho cuke haiM | maiMne sabhI ko surUpa banA diyA hai, Apa kyoM nahIM aae| bAbA bolA- logoM se sunA to thA, kintu maiMne isakI jarUrata nahIM samajhI / maiM samajhatA hUM manuSya se sundara isa duniyA meM aura koI nahIM / manuSya hokara maiM svataH sundara hUM, phira kisI se atirikta sundaratA kyoM mAMgU ? saMnyAsI kI spaSTokti sunakara sUrya avAk raha gayA / laukika dRSTikoNa sabase sundara hai manuSya kA jIvana | yaha hai AdhyAtmika dRSTikoNa / sundara banane kI bAta laukika dRSTikoNa hai / bar3e zaharoM meM, hoTaloM meM cala __ jaina dharma ke sAdhanA-sUtra | Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe byUTI pArlaroM meM kitane loga jAte haiN| jagaha-jagaha saundarya aura prasAdhanagRha khule hue haiN| unameM loga jAte haiM aura kRtrima prasAdhanoM se apane Apako sundara banAne kA prayatna karate haiM / yaha laukika dRSTikoNa hai / AdhyAtmika dRSTikoNa yaha hai - manuSya jIvana yA AtmA jise upalabdha hai, usase sundara aura koI nahIM / AtmA ke saundarya ke abhAva meM bAhya rUpa se sundara vyakti bhI atyanta kurUpa hai / saundarya hai AtmA meM / jaba AtmA kI dRSTi jAga jAtI hai, bAharI saundarya kA AkarSaNa samApta ho jAtA hai / yaha saundarya ke prati Asakti hI hai ki avasthA bIta jAne para bhI apane sapheda bAloM ko kAlA karane kA prayatna kiyA jAtA hai / kabhI-kabhI to nakalI dADhI-mUMcheM aura sira para viga lagA lI jAtI hai / cehare para lAlimA dikhAne ke lie bhI na jAne kitane prayatna kiye jAte haiM / vastutaH aisA karane vAloM ne AtmA ko samajhA hI nahIM hai / preya ke mArga 1 jaba AtmAnubhUti jAgatI hai, zreya kA mArga upalabdha hotA hai; taba vyakti kI manodazA badala jAtI hai / isIlie kahA gayA- hita kA upadeza denA cAhie | sabase bar3A anugraha hai hitopadeza | kisI ko bhojana karA denA, kapar3e denA, madada karanA - ye saba preya ke mArga haiM / inheM zreya ke sAtha jor3a kara bar3I bhrAnti paidA kara dI gaI hai| jahAM nirmANa kI bAta kareM, niHzreyas kI bAta kareM, zreya aura hita kA mArga prastuta hotA hai / eka hiMsaka vyakti ko zreya kA upadeza diyA, usakA mArga badala diyA, yaha hita kA mArga hai / dasa-bIsa rupaye dekara tAtkAlika rUpa se use hiMsA se virata kara denA preya kA mArga hai / pralobhana aura bhaya - ye donoM preya ke mArga haiM, zreya ke mArga nahIM haiM / jAgRta ho viveka prasiddha saMta rAbiyA eka dina hAtha meM bAlTI aura jhADU lekara cale / kisI ne pUchA- yaha Apa kyA karane jA rahe haiM ? unhoMne kahA- isa duniyA meM do sabase khataranAka cIjeM haiM- bhaya aura pralobhana / lobha kI jo Aga jala hitopadeza 51 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI hai, use maiM bAlTI ke pAnI se bujhA dUMgA aura bhaya kI AMdhI se jo saba asta-vyasta ho rahA hai, use maiM jhADU se sApha kara dUMgA / zreya ke mArga meM jAne vAlA vyakti bhI yadi pralobhana aura bhaya meM calA jAtA hai to phira vaha laukika mArga ho jAtA hai / inheM pahacAnane kA hamArA viveka jAgRta honA cAhie / AcArya bhikSu se eka vyakti ne pUchA- 'eka choTA baccA apane hAtha meM patthara liye cIMTiyoM ko mAra rahA hai / kisI ne jabardastI usake hAtha se patthara chIna liyA, isase kyA huA ?' AcArya bhikSu bole- jo patthara usake hAtha meM thA, vaha isake hAtha meM A gayA / bala prayoga se kabhI zreya kA mArga upalabdha nahIM hotA / hRdaya badale, vRtti badale, mana badale, taba zreya kA mArga hogA / kyA hai hitopadeza prazna hai- hita kA upadeza kyA hai ? aise loga bhI haiM jo vivAha kI vidhi batalAte haiM / aise loga bhI haiM, jo vyApAra karane kI vidhi batalAte haiN| aise loga bhI haiM, jo lar3AI karane kI vidhi batalAte haiN| ye jIvana ke vibhinna pakSa haiM, jo preya ke sAtha jur3e hue haiN| ye hitopadeza nahIM haiN| hitopadeza hai AtmA ke vikAsa kI bAta / karma kA baMdhana bahuta jaTila hotA hai / ina baMdhanoM ko kSINa kareM, nirjarA kreN| saMvara aura nirjarA- vAstava meM zreya ke ye do hI mArga haiM | AcArya hemacandra ne eka zloka meM zreya aura preya donoM kA citra khIMca diyA Azravo bhavahetu, syAtH saMvaro mokSakAraNam / itIyamAhatI dRSTiH, zeSamanyat prapaMcanam || darzana aura AcArazAstra kA bahuta bar3A vistAra hai / isameM kauna kahAM se pAra pAyegA ? AcArya ne kahA - Azrava hai saMsAra kA hetu aura saMvara hai mokSa kA hetu / zeSa saba prapaMca hai, vistAra hai / mokSa mArga ke sivAya isa saMsAra meM koI hitopadeza nahIM hai- narte ca mokSamArgAd hitopadezokti jagati kRtsane'isman / 52 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasyapUrNa saMketa jIvana meM aneka ulajhaneM AtI haiM, unakI gaharAI taka jAnA bar3A kaThina hotA hai / bAhara se unakA kucha artha nikalatA hai aura bhItara jAeM to artha badala jAtA hai / 1 jodhapura nareza ko eka bAra dhana kI AvazyakatA huI / khajAne meM rakhA pUrvajoM kA eka lekha milA / usameM likhA thA- jaba kabhI dhana kI jarUrata par3e to makarAnA aura khATU ke bIca meM dhana gar3A hai, use nikAla lenA / patra par3ha kara rAjA ko prasannatA huI, kintu sAtha-sAtha samasyA bhI prastuta ho gaI / makarAnA aura khATU ke bIca lagabhaga tIsa kilomITara kI dUrI hai / kahAM-kahAM khudAI kareM / antataH pradhAna dIvAna ko bulaayaa| usake sAmane samasyA rakhIkhajAne kA patA to cala gayA, kintu aba vaha mile kaise ? pUrvajoM kA lekha par3hAyA gayA | dIvAna haMsarAjajI siMghI ne bahuta socA, kintu bAta samajha meM nahIM AI / unhoMne sujhAva diyA- merA eka dAmAda hai jasavantasiMha | vaha mahArAja bIkAnera kA dIvAna hai| usakI bar3I sUkSma medhA hai / hameM vizvAsa hai ki vaha isa sUtra kI vyAkhyA kara degA / Apa use bulaaeN| jodhapura nareza ne use sasammAna bulAyA | jasavaMtasiMha jI ne Alekha dekhA, socA - likhane vAlA rAjA buddhimAn hai / kyA vaha tIsa kilomITara kI eriyA ko khodane kI bAta likhegA ? koI na koI rahasya hai / dIvAna ne rAjA se pUrA mahala dekhane kI icchA vyakta kI / rAjA ne AjJA de dii| dIvAna ne pUre mahala ko dekhA aura phira rAjyasabhA ko dekhA / mahArAjA ke siMhAsana ko dIvAna ne bar3I sUkSma dRSTi se dekhA / dekhate hI bAMta samajha meM A gii| siMhAsana ke eka ora makarAne kA saMgamaramara lagA huA thA, dUsarI ora khATU kA patthara / usane kahA-- 'mahArAja ! siMhAsana ko haTA kara ina pattharoM ke bIca khudAI karAeM / ' khudAI huI aura vizAla khajAnA hAtha meM A gayA / T AkarSaNa hai preya ke prati sUkSmatA meM gae binA zreya aura preya ko nahIM jAnA jA sakatA aura ise jAne binA dharma kI bAta bilkula adhUrI raha jAtI hai| upaniSadoM meM preya aura hitopadeza - 53 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreya kA bahuta sundara vivecana kiyA gayA hai / kahA gayA- preya vaha naukA hai, jo bIca meM Dubo detI hai| zreya pAra pahuMcAne vAlI naukA hai| zreya hai baMdhanamukti kA mArga / jaba yaha zreya kI buddhi jAgatI hai, sArA ciMtana badala jAtA hai / bahuta sAre loga isa zreya ke mArga ko nahIM pakar3a pAte / priyopadeza ko to pakar3a lete haiM, kintu hitopadeza ko nahIM pakar3a pAte / priyatA ke prati hamArA yaha AkarSaNa janmajAta hai / padArtha ke lie manuSya saba kucha kara sakatA hai, jahAM preya kA AkarSaNa hai, vahAM saMgraha kI bAta aaegii| jahAM zreya kA mArga sAmane hogA, vahAM AdamI akiMcana banane kI bAta socegA, 'mujhe aura kucha nahIM cAhie' isa sthiti meM AegA / 1 hitopadeSTA kauna ? priya kA upadeza dene vAlA priyatA kA mArga samajhA sakatA hai, hita kA mArga nahIM samajhA sakatA / hita kA upadeza dene vAlA donoM mArga samajhA sakatA hai / use donoM kA antara jJAta hai / eka adhyApaka kakSA meM gaNita, bhUgola, itihAsa, arthazAstra Adi paDhAtA hai, usakI zikSA detA hai, kintu use hitopadeSTA nahIM mAnA jA sktaa| usakI zikSA AjIvikA ke lie hai / vidyArthI bhI par3hatA isalie hai ki Age cala kara vaha acchI AjIvikA kA sAdhana juTA sake / usameM hita kA dhyAna nahIM hotA / yadi hita kA dRSTikoNa hotA to par3hAI ke sAtha yaha bhI batAyA jAtA ki tumheM apanA jIvana kaise banAnA hai ? caritra - nipuNa kaise bananA hai ? sabase bar3I zikSA hai caritra kI zikSA | vaha nahIM dI jAtI / kauna sunatA hai hitopadeza ? hitopadeSTA vaha ho sakatA hai, jo svayaM AtmajJa bana gayA, jisane rAgadveSa ko kama kara liyA, vItarAga bana gayA yA vaha hitopadeSTA ho sakatA hai, jo vItarAgatA kI yAtrA para nikala par3A hai / hitopadeza kA anusaraNa bhI vahI kara sakatA hai, jisakA karmabaMdhana pragAr3ha nahIM hai / jisa vyakti ke karma kA baMdhana bahuta saghana hotA hai, use hitopadeza kI bAta acchI nahIM lagatI / 1 54 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI sabhA meM eka vyakti gayA / samavasaraNa ke daravAje para pahuMca kara bhI vaha bhItara praveza nahIM kara sakA, vahAM se bhAga khar3A huA / hitopadeza ko sunane kI yogyatA usI meM ho sakatI hai, jisameM baMdhana kI sthiti thor3I kamajora huI hai / jisake rAga-dveSa thor3e manda hue haiM, usake mana meM hitopadeza sunane kI bAta AtI hai / vaha hitopadeza hai vItarAgatA kI carcA | use suna kara sadA priyatA aura apriyatA meM rahane vAlA vyakti eka naye prakAza kA anubhava karatA hai / usa hitopadeza ke nava prakAza se usakA jIvana aura ciMtana Aloka se jagamagA uThatA hai / hitopadeza Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM "" 1RO 33330888 5288888888000000000000000 ED - - - EXA maMgala maMtra 13888086560 ka VAAS 666666 6666666666666666661.15... Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sattva - vismRta siMha zizu ko siMha kA darzana milA, cira samAdhi - vilIna yogIrAja kA Asana hilA / kauna kahatA hai are Izvara milegA sAdhanA se, vaha svayaM maiM, maiM svayaM vaha, bhAvamaya ArAdhanA se || upAsanA kA mahattva eka siMha - zAvaka ko caravAhe ne uThA liyA / bakariyoM aura bher3oM ke sAtha vaha palane lagA / usane bakarI aura bher3a kA anukaraNa karanA zurU kara diyA, vaha bher3a aura bakarI bana gayA / apane svatva aura sattva ko bhUla gayA / bher3a bakariyoM ke sAtha khelanA-kUdanA, khAnA aura pInA - jIvana caryA bana gaI | eka dina aisA yoga milA - caravAhA jaMgala meM bher3a bakariyoM ko carA rahA thA ! akasmAt siMha A gayA / caravAhA per3a para car3ha gayA / bher3a bakariyAM bhAgane lagIM / vaha siMha zAvaka bhI daur3a par3A / siMha ne garjanA kii| vaha jora se dahAr3A / usane hatthala uThAI aura do-cAra bakariyoM kA kAma tamAma kara diyA / siMha zAvaka ne yaha saba dekhA / usake mana meM eka naI cetanA aura naI sphuraNA jagI- are ! yaha to maiM bhI kara sakatA huuN| maiM dahAr3a bhI sakatA hUM aura hatthala bhI uThA sakatA hUM / vismRta hai svatva siMha kA darzana milA aura siMha zAvaka, jo apane sattva ko bhulA baiThA thA, jAga uThA / vaha bakariyoM kA sAthI nahIM rahA, siMha ke sAtha ho gayA / siMha - zAvaka kA siMhatva prabuddha bana gayA / Aja yahI dazA manuSya kI ho rahI upAsanA kA mahattva 59 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / vaha apane svatva ko bhUle hue hai / jaise eka siMha kA baccA bakariyoM aura bher3oM ke sAtha jIvana bitA rahA hai, vaise hI eka AtmA aura cetanA kA valaya ina pudgaloM ke sAtha jI rahA hai, paudgalika padArthoM ke sAtha jIvana bitA rahA hai / kabhI kisI siMha kA yoga milatA hai, kisI AtmajJa kA yoga milatA hai, taba use smRti hotI hai-are ! maiM pudagala nahIM hUM, maiM jar3a nahIM huuN| maiM AtmA hUM, cetanAmaya aura vizuddha hUM / maiM kahAM phaMsa gayA ? vyakti ko eka sAtha apane svarUpa kI smRti ho AtI hai aura vaha apane Apako pahacAna letA hai| upAsanA kA pariNAma upAsanA kA yA paramAtmA kI upasthiti kA pahalA pariNAma hai- apanI pahacAna / vyakti apane ko jAna letA hai ki maiM kyA hUM ? isa pahacAna kA pariNAma hai smRti / usa parama AtmA kI smRti ho jAtI hai / jaba taka vaha aparama meM rahatA hai, parama ko kabhI dekha nahIM letA, parama kI upasthiti kA kabhI anubhava nahIM kara letA, taba taka vaha aparama hI banA rahatA hai / jo vyakti eka bAra parama kI sannidhi meM calA jAtA hai, use parama kI smRti hone laga jAtI hai| upAsanA kA dUsarA tattva hai-guNoM kA vikAsa / jaba parama kI smRti hotI hai, guNoM kA vikAsa hone laga jAtA hai / upAsanA kA tIsarA tattva hai-pariSkAra / jaise-jaise guNa vikasita hote haiM, vyakti kI vRttiyoM kA pariSkAra hotA calA jAtA hai / upAsanA kA cauthA tattva hai-samAdhi / upAsanA karane vAlA vyakti samAdhi ko prApta ho jAtA hai / vaha asamAdhi meM nahIM rahatA, usakI samasyAeM sulajha jAtI haiN| apanI pahacAna, guNoM kA vikAsa,pariSkAra aura samAdhi-ye upAsanA ke cAra pariNAma haiM Atmabodho vikAsazca, guNAnAM jAyate yataH / pariSkAraH samAdhizca, sA nAmopAsanA bhavet / / 60 ___ jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ne upAsanA ko bahuta mUlya diyA | mahAvIra ne eka zrAvaka gRhastha kA nAma rakhA-zramaNopAsaka, zramaNa kI upAsanA karane vAlA, zramaNoM ke pAsa baiThane vAlA | zramaNa kI upAsanA ke aneka pariNAma batalAe haiM / usase vinaya kA vikAsa hotA hai, durgati kA avarodha hotA hai, sugati kA mArga prazasta hotA hai / jo zrAvaka dharma kA zravaNa karatA hai, usameM jJAna vijJAna aura pratyAkhyAna kI cetanA jAga jAtI hai / dharma zravaNa kA anuttara phala hai mokSa / kitanA mahattva hai zramaNopAsanA aura dharma-zravaNa kA / prazna bhAvacetanA kI tRpti kA bhaktivAdI vidvAnoM ne eka prazna upasthita kiyA-jaina-dharma vaijJAnika dharma hai, yathArthavAdI dharma hai / jo dharma vaijJAnika aura yathArthavAdI hotA hai, vaha bhAvacetanA ko tRpta nahIM kara pAtA / bhaktimArga bhAvacetanA ko tRpti dene vAlA mArga hai / eka bhakta apane bhagavAn kI pUjA karatA hai taba vaha itanA bhAvavibhora ho jAtA hai ki saba kucha samarpaNa kara detA hai kintu eka vaijJAnika dharma meM yaha bAta nahIM ho sakatI / vahAM kevala yathArthavAda hai, na bhakti, na zraddhA aura na samarpaNa | bhAvacetanA ko tRpta karane kA koI sAdhana nahIM hai / kevala bauddhika cetanA ko AyAma dene ke sAdhana bahuta haiM / ___yaha prazna ahetuka bhI nahIM hai / hama svIkAra kareM- jainadharma vaijJAnika aura yathArthavAdI dharma hai | AcArya ne kahA-bhagavAn ! Apa yathArthavAdI haiM isalie koI naI bAta nahIM batA sakate / naI bAta vaha batA sakatA hai, jo ayathArtha meM calatA hai / aise bhI dArzanika hue haiM, jinhoMne ghor3e ke sIMga ugAe haiM / Apa kabhI ghor3e ke sIMga nahIM ugA sakate / yathAsthitaM vastu dizannadhIza, na tAdRzaM kauzalamAzrito'si / tuMgazRMgANyupapAdayadbhyo, namaH parebhyo navapaNDilebhyaH / / bhaktivAda meM jo vizeSatA hai vaha yathArthavAda meM nahIM ho sakatI, yaha sahI hai kintu loga isa bAta ko bhUla jAte haiM ki jaina dharma ekAntavAdI dharma nahIM hai / vaha anekAMtavAda ko mAnane vAlA dharma hai / jahAM anekAMtavAda upAsanA kA mahattva 61 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, vahAM samyakjJAna, samyakdarzana aura samyak cAritra - tInoM kI yuti hai / jahAM samyakjJAna kA prazna hai, vahAM jJAna mImAMsA aura tattva mImAMsA yarthAthavAda kI parikramA karatI hai / kintu jahAM zraddhA aura samyagjJAna kA prazna hai, vahAM bhaktivAda upAdeya hai / jaina darzana bhakti ko bhI svIkAra karatA hai / use sarvathA asvIkAra karane kA prazna hI nahIM hai / jaina kaviyoM ne siddha kI prArthanA kI hai, Atma nivedana kiyA hai, stuti aura stavana kiyA hai / prazna ho sakatA hai - yaha saba kyoM kiyA ? isalie kiyA hai ki bhaktivAda bhI svIkRta hai, usakA bhI mUlya hai | nirvartaka kartRtva : nimitta kartRtva eka vizeSatA avazya rahegI / bhaktivAda kA pathika Izvara kI prArthanA karatA hai / usakA Izvara karttA hai, usameM kartRtva hai / jaba bhakta para saMkaTa AtA hai taba vaha use bacAne ke lie daur3akara A jAtA hai / jainadharma kA paramAtmA na karttA hai aura na hI vaha kisI bhakta ko bacAne ke lie daur3akara AtA hai / yaha eka bahuta bar3A aMtara hai / sahaja prazna ubharatA hai- jaba bhagavAn yA paramAtmA saMkaTa meM hamArI rakSA nahIM karatA, hameM bacAne nahIM AtA taba hama usa bhagavAn kI arcanA kyoM kareM ? vaMdanA aura stavana kyoM kareM ? kahA gayA-kartRtva do prakAra kA hotA hai - nirvartaka kartRtva aura nimitta kartRtva | yaha tarka zAstra kI bhASA hai / kumhAra ghar3e banAtA hai, vaha nirvartaka kartRtva hai / use banAne kI jo sAdhana-sAmagrI hai, vaha nimitta hai / jaina darzana kA paramAtmA sarvathA udAsIna nahIM hai / vaha hamArA nimitta karttRtva banatA hai / itanA hI nahIM, jainadarzana kA paramAtmA apane bhakta ko apane samAna banA detA hai / jayAcArya ne likhA- 'pArasa tU prabhu sAco pArasa Apa samo kara deve' / yaha paramAtmA kA karttRtva hai ki vaha bhakta ko apane tulya kara detA hai / jo paramAtmA apane bhakta ko apane samAna nahIM banAtA, vaisA bhagavAn hameM nahIM cAhie / jaina darzana ne usa bhagavAn ko mAnyatA dI, jo apane bhakta ko bhakta nahIM rakhatA, kintu use bhagavAn banA detA hai / kyA yaha kama mahattva kI bAta hai ? kyA hama isakA kama mUlyAMkana kareM ? 62 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi paramAtmA banane kI vastutaH yaha bahuta mahattva kI bAta hai / prazna yaha hai- paramAtmA banane kI vidhi kyA hai ? upAsanA kI prakriyA kyA hai ? upAsanA kA matalaba hai upasthiti kA anubhava karanA / yaha anubhava karanA ki paramAtmA mere sAmane upasthita hai / usake sAnnidhya meM baiThanA, nikaTa baiThanA yA use apane bhItara biThA lenA / dUsarA tattva hai smRti / satata smRti upAsanA kA hI dUsarA rUpa hai| kevala usI kI yAda rahe aura kisI kI nahIM / tIsarA tattva hai- tAdAtmya / "vaha maiM hUM aura maiM vaha hai"-isa tAdAtmaya kI anubhUti ho jaae| ___smaraNa aura tAdAtya ko sthiti taba sambhava banatI hai jaba jIvana meM / eka mor3a AtA hai / jaba vyakti ke mana meM yaha tar3apa jAga jAtI hai, eka asaMtoSa aura becainI jAgatI hai prabhu se milane kI, taba vaha paramAtmA kI satata smRti meM DUba jAtA hai / usake mana kI becainI hI paramAtmA ke sAtha tadAtma hone kI preraNA bana jAtI hai / usake mana meM yaha bhAvanA udagra banatI hai-vaha maiM hUM , maiM vaha hai / isa sthiti meM upAsya aura upAsaka ke bIca tAra jur3a jAtA hai / upAsanA karane vAle ke mana meM yaha baicenI prabala bana jAtI hai-merA paramAtmA mujhase kabhI alaga na ho jAe | jaba yaha becainI carama bindu para pahuMcatI hai, upAsya svayaM upAsaka bana jAtA hai, svayaM tadrapa bana jAtA hai | vaha svayaM apanA niyaMtA bana jAtA hai / upAsanA phalita aura upAsya kRtArtha ho jAtA hai / dhyAna ke do prakAra dhyAna do prakAra ke hote haiM-bheda praNidhAna aura abheda praNidhAna / jaba vyakti upAsanA prArambha karatA hai taba vaha bheda praNidhAna kI sthiti meM hotA hai| usa samaya eka upAsya hotA hai aura eka upAsaka / jaise-jaise upAsanA bar3hatI hai, tAdAtmya kA vikAsa hotA hai, dvaita samApta hotA calA jAtA hai aura eka kSaNa aisA AtA hai ki advaita ghaTita ho jAtA hai / upAsya, upAsanA aura upAsaka kA bheda miTa jAtA hai / eka prAcIna graMtha meM kahA gayA-paramAtmA kyA hai | jaba parama ke dhyAna meM lIna bhakta parama kI gaharAI meM calA jAtA hai, taba sAre vikalpa samApta ho jAte haiM / bheda kA vikalpa bhI zeSa nahIM rahatA upAsanA kA mahattva Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / usa avasthA meM AtmA svayaM paramAtmA bana jAtI hai| isa yoga kI prakriyA ko hama dekhate haiM taba upAsanA kA mUlya svataH spaSTa ho jAtA hai / jJAna, bhakti aura karma vastutaH upAsanA ke binA tAdAtmya kI sthiti nahIM AtI / jJAna jJAna ke sthAna para hai / yathArtha jJAna yathArtha jJAna hai / hama usase jAna lete haiM para badalane bAta usase prApta nahIM hotI / badalane ke lie upAsanA kA Alambana jarUrI hai, bhaktimArga Avazyaka hai / bhakti ke binA sanbandha jur3atA nahIM hai, tAdAtmya sambhava banatA nahIM hai / jaba do cIjoM ko milAnA hai, taba upAsanA karanI hotI hai | dUdha ko cInI meM milAnA hai, to donoM meM upAsanA hogI / dUdha cInI ke sAtha jAegA yA cInI dUdha ke sAtha jAegI / jahAM yaha saMbaMdha sthApita nahIM hotA, vahAM dUdha jaisA hai, vaisA hI raha jAtA hai / jJAna kA kAma hai - jo jaisA hai, use vaisA jAnanA, yathArtha kA nirUpaNa karanA / isalie jaina darzana meM yaha svIkAra kiyA gayA- korA jJAna adhUrA hai | anekAMta meM koI pUrNa hotA hI nahIM hai / jJAna kA sAra hai AcAra / jaba taka AcAra nahIM hogA, jJAna kA sAra nahIM nikalegA / korA dUdha dUdha hai / jaba taka dUdha ko biloyA nahIM jAegA, mathA nahIM jAegA, taba taka navanIta nahIM nikalegA / jahAM sAra ko prApta karanA hai, vahAM jJAna mArga aura bhakti mArga- donoM sammilita ho jAte haiM / jainadharma meM jJAna, bhakti aura karma tInoM kA samanvaya hai / jJAna, bhakti aura karma - tInoM jur3e hue haiM / yadi upAsanA kA mahattva nahIM hotA to zraddhA, bhakti aura samyak -darzana ko itanA mahattva nahIM diyA jAtA / use mokSa ke sAdhaka tatva ke rUpa meM svIkRta kiyA gayA hai| prazna ho sakatA hai - zramaNa aura guru kI upAsanA kA artha kyA hai ? kahA gayA- zramaNa kI upAsanA sama kI upAsanA hai, samAnatA kI upAsanA hai, tapasyA kI upAsanA hai / jo vyakti samatA, samAnatA aura tapasyA kI upAsanA karatA hai, vaha svayaM samatAmaya, samAnatAmaya, tapasyAmaya bana jAtA hai| usakI jIvana naukA kabhI samudra ke bIca meM nahIM rahatI, taTa ke usa pAra pahuMca jAtI hai| jaina dharma ke sAdhanA - sUtra 64 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja mere hAtha meM 'zramaNasUtra' kI pustaka hai / yaha eka aitihAsika grantha hai / yaha bhagavAn mahAvIra kI paccIsavIM nirvANa - zatAbdI ke avasara para samagra jaina samAja ke dvArA mAnya grantha hai / isa grantha ke saMkalana meM hamAre saMgha kA bahuta bar3A hAtha hai| jinendravarNI ne isakA prArambha kiyA aura isakI sampannatA gurudeva tulasI ke nirdezAnusAra mere dvArA huI / eka saMgIti huI | usa saMgIti meM yaha grantha sabake dvArA mAnya huA aura Aja yaha jaina dharma kA sarva-sammata grantha hai / maMgala sUtra vinobAjI kI bhAvanA thI ki jaise vaidikoM meM gItA tathA bauddhoM meM dhammapada hai, vaise hI jainoM meM bhI eka grantha honA cAhie, jo sarva sammata ho / usa avasara para yaha bhAvanA pUrI huii| eka bahuta bar3A aitihAsika kArya huA / abhI rAdhAkRSNa bajAja Ae, unhoMne kahA - 'samaNasutta' kaI vizvavidyAlayoM meM pAThya pustaka ke rUpa meM svIkRta ho cukA hai / jinavANI kA sAra isa graMtha meM saMgrahIta hai / Avazyaka hai viveka yatibhoja kA yaha zloka jinavANI ke viSaya meM bahuta mArmika hai'ekApyanAdyA'khilatattvarUpA, jinezagIrvistaramApa tarkaiH / tatrApyasatyaM tyaja satyamaGgIkuru svayaM svIyahitAbhilASI / ' jinavANI eka hai / vaha saba tattvoM kA nirUpaNa karane vAlI anAdi vANI hai, phira bhI usakA itanA vistAra ho gayA ki usameM bahuta sArI bAteM mila giiN| gaMgotrI kA nirmala jala jahAM se pravAhita hotA hai, bahuta sApha maMgala sUtra 65 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaccha hotA hai, kintu vistAra ke sAtha sAtha usameM bahuta sArI bAteM mila jAtI haiN| vaha vistAra ke sAtha utanA nirmala nahIM raha sakatA | AdamI vistAra cAhatA hai, kintu isa sacAI ko hama asvIkAra na kareM ki vistAra ke sAtha-sAtha kucha dUSita tattva bhI sAtha meM milate haiM | hara bAta meM aisA hotA hai, jinavANI meM bhI aisA huA hai / usameM bahuta sAre tattva mila gae / aba hameM viveka kI AvazyakatA hogI / viveka kreN| jahAM bhI koI doSa A jAtA hai, vahAM viveka karanA jarUrI hotA hai / jala philTara kiyA jAtA hai, yaha viveka hai / viveka kA artha hai- jo do haiM, unako alaga-alaga kara denA / 'vivekaH pRthagAtmatA'alaga-alaga kara denA, isakA nAma hai viveka / prAcIna kAla meM kahA jAtA thA ki haMsa meM viveka -zakti hotI hai / vaha dUdha aura pAnI ko alaga kara detA hai / kevala haMsa hI nahIM, nIMbU bhI yaha kAma kara sakatA hai aura machalI bhI kara sakatI hai / saMskRta-sAhitya meM eka prasaMga AtA hai matsyAdayo'pi jAnanti, kSIranIravivecanam / prasiddhiratra haMsasya, yazaH puNyairavApyate // yaha kSIra nIra kA viveka haMsa hI nahIM karatA, machalI bhI karatI hai, kintu prasiddhi hai haMsa kI / kyoMki yaza to bhAgya se hI milatA hai | isI sandarbha meM eka dUsarA zloka hai | mAse mAse samA jyotsnA, pakSayorubhayorapi / ekaH kRSNaH paraH zuklaH, yazaH puNyairavApyate / / ___ cAMda kI cAMdanI kRSNa pakSa meM bhI hotI hai aura zukla pakSa meM bhI hotI hai / donoM pakSoM meM cAMdanI barAbara hotI hai / phira eka kA nAma kRSNa pakSa aura eka kA nAma zukla pakSa kyoM? koI tArkika kAraNa maiM nahIM de sakatA, kintu yaza bhAgya se hI milatA hai | yaza milA, zukla pakSa bana gayA / dUsare ko yaza nahIM milA, kRSNa pakSa bana gayA / mUla ko khojeM hama aisA viveka kareM, apanI viveka-zakti ko jagAeM, asatya ko chor3a jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deM aura satya ko svIkAra kareM / jinavANI meM jo kucha bAda meM mila gayA, use chor3a deM aura jo mUla hai, use svIkAra kreN| Aja ke risarca karane vAle vidvAnoM meM eka acchI pravRtti kA janma huA hai / ve kisI bhI grantha ko ekadama prAmANika nahIM mAnate / ve isa bAta kA vizleSaNa karate haiM, viveka karate haiM ki purAnA aMza kitanA hai aura nayA aMza kitanA hai / maulika kitanA hai aura bAda meM kitanA jur3A hai / kAla ke pravAha meM aisA huA hai ki kisI bhI grantha ko mUla grantha kahanA bar3A kaThina ho gayA / eka zraddhAlu AdamI ke lie to alaga bAta hai / vaha to zraddhA se svIkAra karatA hai kintu anusaMdhAna karane vAle vyakti ke lie yaha bahuta kaThina hai ki kisI graMtha ko pUrNataH maulika mAna le / jaina AgamoM ke viSaya meM jarmana vidvAnoM ne eka prayatna kiyA / kucha mAnadaNDa nizcita kie aura pUrA vizleSaNa kiyA ki AgamoM meM prAcIna pATha kitanA hai aura bAda meM kitanA jor3A gayA hai / unhoMne apanI nizcita paddhatiyAM sthApita kI haiM / mahAbhArata ke zloka lAkha mAne jAte haiM, kintu prArambha meM usakA nAma thA 'jaya' | taba usameM ATha hajAra zloka the / phira 12000 zloka bane aura usakA nAma ho gayA bhArata / Aja ho gayA mahAbhArata / jur3ate-jur3ate, pravAha milate-milate ATha hajAra aura ikkIsa hajAra zloka ke Aja eka lAkha se jyAdA zloka bana gae / saba granthoM meM lagabhaga aisA huA hai / Aja viveka karanA jarUrI hai ki mUla kyA hai aura bAda meM kyA jur3A hai| AcArya ne kahA ki jisa vyakti meM satya kI jijJAsA hotI hai aura jo apanI AtmA kA hita cAhatA hai, vaha vyakti kisI grantha ke pIche nahIM jAtA. kintu usameM se khojatA hai ki mUla kyA hai ? maMgala sUtra ___ 'zramaNa sUtra' jinavANI kA sUtra hai aura yaha aneka granthoM se saMkalita hai / yaha eka kasauTI ke sAtha saMkalita hai / isameM nayadRSTi se jo satya pratIta hotA hai, usakA saMkalana hai / isakA pahalA prakaraNa hai- 'maMgala sUtra' / hama koI bhI kArya kareM to maMgala ke sAtha kareM / AyojanoM kA prArambha bhI maMgala maMgala sUtra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gIta se hotA hai| maMgalAcaraNa se kArya zurU karate haiM, isIlie ki hara vyakti saphalatA cAhatA hai / asaphalatA koI nahIM cAhatA / eka vyakti bIja botA hai to vaha cAhatA hai ki yaha bIja saphala bane yAnI uge / saphalatA taba saMbhava hai, jaba koI bAdhA na ho / nirvighna kArya sampanna ho jAe, tabhI saphalatA mAnI jAtI hai| kisI bhI pravRtti ko prArambha karate samaya manuSya yahI socatA hai ki yaha nirvighna sampanna ho / maMgala bahuta sAre padArtha mAne gae haiN| aneka padArthoM kA cunAva kiyA gayA, jo maMgalakArI hote haiN| nAriyala, dIpa, jala aura dUdha Adi ko maMgala mAnA gayA / dadhi aura akSata ko maMgala mAnA gayA / ina saba padArthoM ko maMgala mAnate haiM, para kyoM mAnate haiN| padArtha vahI maMgala hotA hai, jo hameM prabhAvita karatA hai, hamAre vicAra aura hamArI cintadhArA ko prabhAvita karatA hai / isakA vaijJAnika kAraNa khojeM to pratyeka padArtha razmimaya hotA hai / hara padArtha meM se kiraNeM nikalatI haiM / koI bhI aisA padArtha nahIM, jisameM se razmiyAM na nikalatI hoM / pratyeka padArtha se tadAkAra razmiyAM nikalatI haiM aura samUce vAyumaMDala meM phaila jAtI haiN| isIlie TelIvijana meM hajAra kosa kI dUrI kA dRzya Apa dekha sakate haiM / eka aura vikAsa ho rahA hai ki AdamI yahAM baiThA hai| AdamI calA gayA / do ghaMTA bAda usakA phoTo liyA jA sakatA hai| yaha bahuta sUkSma bAta hai | AdamI calA gayA kintu usakI razmiyAM abhI bhI vahAM maujUda haiM aura una razmiyoM ke dvArA usakA phoTo liyA jA sakatA hai| hAIphrikveMsI kA kaimarA ho to phoTo lene meM koI kaThinAI nahIM hotI / bahuta saMvedanazIla kaimarA ho to phoTo liyA jA sakatA hai / / jaina AgamoM meM varNita hai ki jahAM puruSa baiThA ho, vahAM antarmuhUrta taka sAdhvI ko nahIM baiThanA cAhie aura jahAM strI baiThI ho, vahAM antarmuhUrta taka sAdhu ko nahIM baiThanA caahie| kyoM ? isalie ki vaha puruSa to calA gayA, vaha strI to calI gaI kintu usake paramANu abhI bhI vahAM maujUda haiN| usa strI ke baiThane ke sthAna para yadi puruSa baiThatA hai to bahuta saMbhava hai ki puruSa meM uttejanA kI bhAvanA jAga jaae| jahAM puruSa baiThA ho vahAM yadi sAdhvI baiThatI hai, to bahuta saMbhava hai sAdhvI bhI prabhAvita ho jAe una paramANuoM se / jaina dharma ke sAdhanA-sUtra 68 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama sthUla jagat ke niyamoM ko jAnate haiM / sthUla jagat ke niyamoM ke adhAra para sAre jIvana ko calA rahe haiM / agara sUkSma jagat ke niyamoM ko jAnane laga jAeM to sArA saMsAra itanA vizAla bana jAe ki sthUla jagat ke niyama usake sAmane vyartha bana jAeM / sthUla jagat ke niyama sUkSma jagat meM lAgU nahIM hote / sthUla niyamoM ko hama jAnate haiM, isIlie sthUla padArthoM kA hama sabase pahale cunAva karate haiM / padArtha isalie maMgala hote haiM ki unameM se nikalane vAlI razmiyAM hameM prabhAvita karatI haiM | una razmiyoM se hama prabhAvita hote haiN| avAstavika maMgala ___ padArtha kA dUsarA lakSaNa hai- cayApacaya dharma / pratikSaNa caya aura apacaya hotA hai / kucha nikalatA hai aura kucha jur3atA hai / sUkSma jagat meM yaha krama tejI se cala rahA hai / hamAre isa zarIra se pratikSaNa ananta paramANu nikala rahe haiM aura nae paramANu usameM A rahe haiM / yaha camar3I eka avarodha hai ki bAhara kI cIja bhItara meM nahIM jA sakatI / pAnI kI bUMda zarIra para girI ki camar3I use roka legI, vaha bhItara nahIM jAne pAegI / bAhara hI raha jAegI, bAhara hI sUkha jAegI kintu yaha to sthUla padArtha ke lie avarodha hai | camar3I meM se kitanI sUkSma razmiyAM nikalatI haiM, Ara pAra jAtI haiM / koI bAdhA nahIM hai | bhIta, kivAr3a, daravAje- sAre ke sAre sthUla jagat ke tatvoM ko rokane vAle haiM / paramANu ke lie bhIMta kA koI artha nahIM hai / padArtha kI ye do vizeSatAeM haiM- razmivat honA aura cayApacaya dharma vAlA honA / razmiyAM jo nikalatI haiM, ve hameM prabhAvita karatI haiM aura nizcaya hama unase prabhAvita ho jAte haiM / bahuta sAre padArtha aise haiM, jinameM se acchI razmiyAM nikalatI haiM aura acchA prabhAva DAlatI haiM / isalie padArtha ko hamane maMgala mAnA / para hara padArtha, hara sthiti meM maMgala karate haiM / isa para Agama zAstra meM bahuta gaMbhIra cantana kiyA gayA, phira nirNaya diyA gayA ki ve maMgala haiM para inako vAstavika maMgala nahIM mAnanA cAhie / ye dravya maMgala haiM, bhAva maMgala nahIM / dravya kA artha hai- avAstavika aura bhAva kA artha hai-vAstavika, pAramArthika / ye maMgala sUtra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAramArthika maMgala nahIM haiM / ye maMgala ho bhI sakate haiM aura nahIM bhI ho sakate / isako tarka kI bhASA meM kahate haiM-anekAntikatA, aikAntikatA nahIM / anta taka maMgala ho, yaha koI jarUrI bAta nhiiN| AtyantikatA aura anekAntikatA, ye doSa mAne jAte haiM / eka vyakti ke lie dIpa maMgala bana sakatA hai, dUsare ke lie nahIM bhI bana sakatA / eka vyakti ke lie nAriyala, akSata, dahI, dUdha-ye sAre padArtha maMgala bana sakate haiM aura dUsare ke lie nahIM bhI bana sakate / isalie ye vAstavika maMgala nahIM haiM / inameM maMgalakAraka tattva maujUda haiM, phira bhI ye Atyantika aura aikAntika nahIM haiM | isalie nizcita rUpa se hama nahIM kaha sakate ki ye maMgala hI haiM / vAstavika maMgala jyotiSazAstra, nimittazAstra aura zakunazAstra - ye tInoM bhArata kI bahuta prAcIna vidyAeM rahI haiM / jyotiSazAstra, nimittazAstra aura zakunazAstratInoM meM ina padArthoM ke maMgaloM kA bahuta bar3A vivecana hai kintu adhyAtmazAstrameM maMgala usI ko mAnanA cAhie, jisameM nizcita hI vighna aura bAdhAoM ko miTAne kI kSamatA ho / usI ko vAstava meM maMgala mAnanA cAhie aura sabako aupacArika maMgala mAnanA cAhie | asvIkAra nahIM kiyA ki padArtha maMgala nahIM hote kintu sarvathA svIkAra bhI nahIM kiyA / unhoMne paramamaMgala para vicAra kiyA aura paramamaMgala vaha hotA hai, jo nizcita rUpa se maMgala hotA hai, hara vyakti ke lie hotA hai, hara kAla aura hara deza meM hotA hai | vaha vAstavika maMgala hotA hai / prazna hogA--vaha kyA hai ? pahalA maMgala sUtra hai-Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM,Namo uvajjhAyANaM,Namo loe savva sAhUNaM / arhat maMgala hai, siddha maMgala hai, AcArya maMgala hai, upAdhyAya maMgala hai, sAdhu maMgala hai / ye pAMca maMgala haiM / kyoM mAnA gayA inako maMgala ? kyA kAraNa hai ki inheM maMgala mAnA jAe ? kAraNa yaha hai ki ye saba AtmA haiM / AtmA sabase bar3A maMgala hai / caitanya sabase bar3A maMgala hai / Ananda aura zakti sabase bar3A maMgala hai / AtmA ke tIna lakSaNa haiM- ananta caitanya, ananta Ananda aura ananta zakti / ye sabase bar3e maMgala haiM / cetanA meM kabhI amaMgala nahIM hotA | Ananda aura zakti meM kabhI amaMgala nahIM hotA / 70 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana ko vaza meM kareM sabase bar3A maMgala hotA hai - Atma-tattva / mana, vacana aura kAya - ye jaba vaza meM ho jAte haiM to maMgala bana jAte haiM aura vaza meM nahIM hote haiM to ye amaMgala bana jAte haiM / eka vyakti guru ke pAsa gayA aura bolA, 'gurudeva ! koI aisA maMtra batAeM, jisase devatA bhI mere vaza meM ho jAeM / ' 'tumhAre naukara-cAkara tumhAre vaza meM haiM ?' 'nahIM / ' 'tumhArA parivAra tumhAre vaza meM hai ?" 'nahIM / ' 'are bhAI ! jaba tumhAre naukara-cAkara, tumhArA parivAra, tumhArI saMtAneM, patnI aura yahAM taka ki svayaM tumhArA mana taka tumhAre vaza meM nahIM hai to phira devatA tumhAre vaza meM kaise hoMge ? sabase pahale to apane mana ko vaza meM karo / ' trigupti kI sAdhanA devatA ko vaza meM karane se pahale mana ko vaza meM karo, zarIra ko vaza meM karo aura vANI ko vaza meM kro| Apa koI bhI sAdhanA kareM - cAhe vyavahAra kI, cAhe paramArtha kI kintu tIna guptiyoM ke binA koI vaza meM nahIM hotA / AdamI tIna guptiyoM kI sAdhanA nahIM karatA, apane mana, vacana aura zarIra ko vaza meM kie binA dUsaroM ko vaza meM karanA cAhatA hai, kintu aisA na kabhI huA hai aura na kabhI hogA / hama sarvaprathama apane zarIra ko vaza meM kareM, apane mana ko vaza meM kareM, ye vaza meM ho jAeMge to phira devatA ko sAdhane kI jarUrata nahIM hogI / devatA svayaM apane Apa prakaTa ho jaaeNge| devatA ko kyoM sAdheM ? usa devatA se bar3A devatA to Apake bhItara baiThA huA hai| vaha hai- divya AtmA, divya cetanA | Apa apanI divya cetanA ko jagAeM, dUsare ko jagAkara kyA kareMge ? ve kabhI-kabhI jagAne vAle kI hI bali le lete haiM / unako na jagAeM / maMgala sUtra . 71 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAra dRSTikoNa jisane apane devatva ko jagA liyA, apane Apa ko vaza meM kara liyA usake lie maMgala kA dvAra khula gayA | maMtra bahuta haiN| hara paramparA meM haiM | vaidika paramparA meM bhI gAyatrI jaisA zaktizAlI maMtra hai / atharvaveda kA pUrA bhAga maMtroM se bharA hai / bauddha paramparA meM bhI bahuta sAre maMtra haiM / bauddhoM ne bhI maMtroM kA bahuta vikAsa kiyA / jaina paramparA meM bhI maMtroM kA prayoga hotA hai / tInoM paramparAoM meM maMtroM kA bahuta.vikAsa huA, kintu namaskAra mahAmaMtra eka anupama maMtra hai / isameM kisI kA nAma nahIM / na mahAvIra kA nAma hai aura na kisI anya devatA kA | kisI kI arcanA nahIM, kisI kI pUjA nahIM / kevala Atma-tatva kI ArAdhanA / arhat jaina paramparA meM bhI ho sakatA hai aura anya paramparA meM bhI / aisA nahIM ki jaina paramparA meM hI siddha hoM, anya paramparAoM meM nahIM / itanA udAra dRSTikoNa bhagavAn mahAvIra ne diyA ki eka gRhastha ke veza meM bhI siddha ho sakatA hai aura eka sAdhu ke veza meM bhI siddha ho sakatA hai | jaina veza meM bhI siddha ho sakatA hai aura anya paramparA ke veza meM bhI siddha ho sakatA hai | gRhastha ke veza meM hamArI paramparA meM sabase pahale mokSa jAne vAlI AtmA hai-bhagavAn RSabha kI mAtA marudevA / vaha hAthI para baiThI thI gRhastha ke veza meM / usI samaya mokSa calI gayI / hamArI paramparA meM bhI gRhastha ke veza meM sAdhu sAdhvI kI dIkSA huI hai / na veza ke sAtha koI AtmA kA virodha hai na hAthI para car3hane ke sAtha / mUla prazna hai-AtmA kI nirmalatA, Atma-cetanA kA jAgaraNa | 'AtmA ko vaza meM karanA' - yaha vazIkaraNa sUtra hamArI samajha meM A jAe to kucha bhI jAnanA zeSa nahIM raha jAegA / sabase bar3A vazIkaraNa sUtra hai-tIna guptiyoM kI sAdhanA / sabase bar3A vazIkaraNa sUtra hai-prekSA dhyAna | ye vazIkaraNa sUtra hamArI samajha meM A jAeM to Age maMgala, pIche maMgala, sarvatra maMgala hI maMgala hai| jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo arahaMtANaM vikAsa kA mUla srota hai - jijJAsA / eka choTA baccA koI naI vastu ko dekhatA hai to apanI mAM se pUchatA hai - yaha kyA hai / vaha use jAnanA cAhatA hai / ajJAta ko jJAta karanA manuSya kI sahaja vRtti rahI hai / vaha pratyeka cIja ke bAre meM jAnanA cAhatA hai | cAhe vaha kAma kI ho yA na ho, Avazyaka ho yA anAvazyaka / isIlie kahA gayA- jJeya saba kucha hai| heya aura upAdeya kI sImA hai / kiMtu ajJeya kucha bhI nahIM hai / heya bhI jJeya hai, upAdeya bhI jJeya hai| manuSya isI dizA meM cala rahA hai| isI kA nAma hai satya kI khoja | yaha jijJAsA yA satya kI khoja manuSya kA janmasiddha athavA maulika adhikAra hai / 1 maiM kauna hUM satya kI khoja ke saMdarbha meM eka jijJAsA yaha ubharatI hai - maiM kauna hUM ? baccA sabase pahale dUdha ko jAnatA hai / usake bAda pAnI aura roTI ko jAnatA hai, vastra Adi bAhya padArthoM ko jAnatA hai / jo indriyoM kA viSaya banatA hai, una sabako jAnatA calA jAtA hai / jaba cintana Age bar3hA, socane kI zakti vikasita huI, vyakti kI dRSTi apanI ora gaI / usake mana meM prazna uThA- maiM kauna hUM ? satya kI khoja kA yaha eka mahattvapUrNa aMga hai / 'ko'haM ' - isakI raTa aneka logoM ne lagAI / aneka sAdhakoM ne ise sAdhanA kA mukhya viSaya banAyA / isa prazna kA uttara kauna de sakatA hai ? isa prazna kA uttara koI dUsarA nahIM de sakatA, svayaM ko khojanA hotA hai / vyakti isa prazna kA uttara tabhI de pAtA hai, jaba vaha arhat ko jAna le / jo arhat hai, Namo arahaMtANaM 73 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha maiM hUM - yaha jisa dina jJAta hotA hai, usI dina 'maiM kauna hUM ? ' - yaha prazna samAhita ho jAtA hai / arhat kA svarUpa arhat kA matalaba hai-AtmA / 'maiM kauna hUM' - isa prazna kA uttara pAne ke lie arhat ke svarUpa ko samajhanA cAhie / arhat kA svarUpa hai - jJAna, darzana, zakti aura Ananda / jijJAsA ho sakatI hai- manuSya meM jJAna bhI hai, darzana bhI hai, zakti aura Ananda bhI hai| kyA vaha arhat nahIM hai ? vaha arhat ho sakatA hai para abhI arhat nahIM hai / isakA kAraNa bahuta sUkSma aura spaSTa hai / arhat meM jJAna hai, ajJAna bilakula nhiiN| darzana hai, adarzana nhiiN| AMkha, bhitti yA AvaraNa koI bAdhaka nahIM hai / arhat kA Ananda abAdha hai | Ananda meM koI bAdhA yA rukAvaTa nahIM hai / eka bhI kSaNa aisA nahIM AtA, jisameM AnaMda na ho, asukha yA duHkhAnubhUti ho / arhata meM apratihata zakti hai / zakti meM koI avarodha nahIM hai, skhalana nahIM hai, ghAta-pratighAta nahIM hai / isakA tAtparya hai- arhat vaha hai, jisakA jJAna, darzana, Ananda aura zakti avyAhata hai, asIma hai | 1 dvandva kA jIvana jo vyakti arhat nahIM hai, usameM jJAna hai kintu sAtha meM ajJAna bhI hai isIlie kabhI-kabhI jJAna daba jAtA hai, ajJAna ubhara kara A jAtA hai / kahA jAtA hai - bhUmi nIce rahatI hai aura AkAza Upara rahatA hai / kintu kabhI-kabhI aisA ho jAtA hai- AkAza nIce calA jAtA hai, dharatI Upara A jAtI hai / sAmAnya manuSya meM aisA hotA rahatA hai--jJAna nIce calA jAtA hai, ajJAna Upara A jAtA hai / ajJAna jJAna kA Dhakkana bana jAtA hai / darzana hai to adarzana bhI hai / anadhyavasAya hai, saMzaya aura viparyaya bhI hotA rahatA hai / usameM AnaMda hai para vaha nirantara nahIM hai / vaha kabhI sukha kA anubhava karatA hai, kabhI duHkha kA anubhava karatA hai / jisa kSaNa sukha kA anubhava karatA hai, vaha socatA hai- mujhase adhika sukhI koI nahIM hai| dUsare hI kSaNa aisA koI vajrapAta hotA 74 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, sArA sukha vilIna ho jAtA hai / vaha duHkha meM nimagna ho jAtA hai / sukha aura duHkha kA yaha cakra dina-rAta kI bhAMti anavarata calatA rahatA hai / kabhI sukha aura kabhI duHkha-isa cakra kA kahIM anta nahIM hotA / zakti hai, para vaha skhalita hotI rahatI hai / eka dina pahale vyakti kahatA hai-mujhameM itanI zakti hai ki pAMca kosa nirantara paidala cala sakatA hUM / dUsare dina vahI vyakti lakavAgrasta ho jAtA hai / pahale dina garva se apanI zakti kI mahimA batAne vAlA apanI zaktihInatA para AMsU bahAtA hai | yaha zakti kA skhalana aura pratighAta sAmAnya manuSya ke jIvana meM prakaTa hotA rahatA hai| nirdvandva hai arhat jJAna aura ajJAna, darzana aura adarzana, sukha aura duHkha,zakti aura azakti-ina dvandvoM meM jItA hai sAmAnya vyakti / arhat vaha hai, jo ina saba dvandvoM se atIta hai, nirdvandva hai / jo vyakti dvandvAtmaka jIvana se nirdvandva kI ora jAnA cAhatA hai, use arhat ko samajhanA hotA hai / arhat ko samajhane kA artha hai-AtmA ko samajhanA, apane Apako samajhanA | jo arhat hai, vaha maiM hUM / isakA tAtparya hai-eka dina arhat bhI mere jaisA hI thA, dvandvAtmaka jIvana jI rahA thA kintu Aja vaha arhat bana gayA / jaba vaha banA hai to hama kyo nahIM bana sakate haiM | arhat ko namaskAra kA artha hai-arhat kI dizA meM yAtrA kA prArambha, AtmA se paramAtmA kI dizA meM prasthAna / arhat eka preraNA hai-pratyeka vyakti arhat bana sakatA hai / isa satya kA bodha aura sAkSAtkAra hai arhat / isI sacAI kI pratidhvani hai Namo arahatANaM / yaha arhat ke sAtha tAdAmya aura samarpaNa kA saMkalpa hai / yadi arhat vyakti ke sAmane nahIM hotA to usake prati samarpaNa aura tAdAtmya kI bhAvanA jAgRta nahIM hotI, vyakti ke mana meM arhat kI bhAvanA jAgRta nahIM hotI, vyakti ke mana meM arhat banane kI preraNA aura saMkalpa nahIM jAgatA | prazna hai Adarza kA pratyeka vyakti ke sAmane eka prazna hotA hai-maiM kaisA bananA cAhatA hUM? Namo arahaMtANaM 75 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merA Adarza kyA hai | Adarza ke binA koI vyakti vikAsa nahIM kara sakatA / vikAsa kI yAtrA Adarza kI dizA meM calatI hai / vyakti kisI Adarza se jur3atA hai aura yAtrA karate-karate eka dina usake pAsa pahuMcane kA svapna saMjotA hai / jaina darzana meM vizvAsa karane vAle vyakti kA Adarza hai arhat / usakA lakSya hai arhat bananA / isIlie vyakti arhat ko namaskAra karatA hai / jaina darzana se yaha bodha milA- AtmA paramAtmA banatA hai / arhat paramAtmA bana gyaa| mujhe bhI paramAtmA bananA hai, yaha saMkalpa Adarza se jur3ane para vyatti ke bhItara prasphuTita hotA hai / jaina darzana meM parama - AtmA kI pAMca koTiyAM nirdhArita haiM1. arhata 2. siddha 3. AcArya 4. upAdhyAya 5. muni vyakti kA lakSya hai pahalI koTi meM pahuMcanA, arhat bananA / vyakti ne arhat kA svarUpa samajhA, AtmA kA svarUpa samajha meM A gyaa| maiM kauna hUM ? isa prazna kA samAdhAna mila gayA- 'maiM AtmA hUM / ' maiM kahAM hUM ? eka prazna hai - 'maiM kahAM hUM ?' isa prazna meM AdamI ulajha jAtA hai vyakti kahAM hai, isakA nirNaya karanA bhI kaThina ho jAtA hai / ne eka manuSya bahuta bhulakkar3a thA / use kucha bhI yAda nahIM rahatA / mitra sujhAva diyA- tuma aisA kAma karo, eka DAyarI meM noTa kara lo - kahAM kyA rakhA hai aura kaba kyA karanA hai ? mitra kA sujhAva acchA lagA ! rAta ko sote samaya saba kucha noTa kara liyaa| subaha uThA, snAna Adi se nivRtta ho, DAyarI kholI / usameM likhA thA - gilAsa aura cazmA Tebala para hai, kurttA aura peMTa alamArI meM haiM / amuka cIja vahAM hai, saba kucha milatA calA gayA ! aMta meM likhA thA- maiM khATa para huuN| usane dekhA - khATa khAlI hai / vaha bar3A becaina jaina dharma ke sAdhanA- sUtra 76 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura udAsa ho gayA / maiM kahAM kho gayA ? patnI ne kahA- are ! Apa kyA kara rahe haiM ? kyA guma ho gayA ? vaha bolA-saba kucha mila gayA para maiM nahIM milA / isa DAyarI meM likhA hai- maiM khATa para hUM kintu maiM khATa para nahIM huuN| patA nahIM maiM kahAM calA gayA ? vaha isa prazna ko sulajhA nahIM skaa| ___ bahuta jaTila hai isa prazna kA uttara pAnA ki 'maiM kahAM hUM ?' pahelI ko sulajhAne ke lie eka mArga batalAyA gayA-bahirAtmA, aMtarAtmA aura paramAtmA-ye tIna stara haiN| jisakI AtmA soI huI hai, vaha bahirAtmA hai / isa stara para jIne vAle vyakti ko yaha patA nahIM hotA-maiM kahAM hUM | jise isa bAta kA jJAna hotA hai, yaha hai aMtarAtmA / jAgRta AtmA kA nAma hai aMtarAtA / jo AtmA svAnubhUti meM laga jAtI hai, vaha hai paramAtmA / maiM hUM yA nahIM ? marane ke bAda rahUMgA yA nahIM ? ye sAre prazna usake samAhita ho jAte hai / AtmA kA sAkSAtkAra spaSTa hone laga jAtA hai / pratyeka vyakti dekhe-maiM kahAM hUM ? kyA soI huI AtmA meM hUM? jAgRta AtmA meM hUM? apanI anubhUti meM hUM? jaba yaha sthiti spaSTa hotI hai, yaha cintana ubharatA hai taba vyakti aMtarAtmA kA sparza kara letA hai, paramAtmA kI dizA meM yAtrA zurU ho jAtI hai / vAstava meM vaha isI avasthA meM pUrNa bhAvanA ke sAtha apane Izvara kA uccAraNa karatA hai-Namo arahaMtANaM / yaha svara aMtarAtmA kI AvAja bana jAtA sarvocca pramANa ___ arhat kA mahattva isalie hai ki usake dvArA apanI pahacAna hotI hai| arhat ko namaskAra isalie hai ki vaha hamArA Adarza hai / maiM kahA hUM-isakA spaSTa bodha bhI arhat kI zaraNa meM upalabdha ho jAtA hai / arhat ko namaskAra isalie hai ki vaha adhyAtma ke kSetra meM sarvocca pramANa hai / vaha svayaM hai, svataH siddha pramANa hai / manuSya ke sAmane yaha prazna rahatA hai-hama kise pramANa mAneM ? kisakI bAta ko yathArtha mAne ? arhat pramANa kyoM hai ? jaina darzana meM pramANa kI eka kasauTI batalAI gaI-'jisakA rAga, dveSa aura ajJAna kSINa ho gayA hai, vaha pramANa puruSa hai / ' aprAmANitA ke do hetu haiM-rAga, dveSa aura ajJAna | Namo arahaMtANaM 77 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisameM ajJAna aura rAga-dveSa vidyamAna hai, vaha pramANa nahIM bana sakatA | pramANa vaha hai, jo vItarAga bana gayA, sarvajJa bana gayA / arhat kA matalaba hai vItarAga,sarvajJa aura sarvadarzI / unake jJAna darzana para koI AvaraNa nahIM hai isalie ve pramANa haiN| ___ bahuta kaThina hai prAmANika honA / kavi ne tarAjU ko taulate hue dekhA / usase rahA nahIM gayA / usakA kavi mAnasa bola uThA prAmANika pada gahI talA, yaha tuma karata anyAya / ucca pada deta laghutva ko, gariSTha nIca pada pAya / / he tulA ! tuma prAmANika pada grahaNa kara yaha anyAya kara rahI ho / yaha kaisA nyAya hai tumhArA ? jo bhArI hai, use nIce le jA rahI ho aura jo halkA hai, vaha Upara uThA huA hai / bhArI ko nIcA pada aura laghu ko unnata pada, yaha kaisI prAmANitA hai ? eka vyakti jhUTha bolatA hai lekina vaha bAta usI ko mAnanA cAhatA hai, jo prAmANika ho / pramANabhUta bananA bahuta duSkara hai| eka jaina zrAvaka ke lie tIna vizeSaNa Ate haiM / usameM eka hai-pramANabhUta honA / zrAvaka pramANabhUta hotA hai / jaba taka rAga, dveSa aura ajJAna hai, taba taka koI AdamI pramANa nahIM bana sakatA / eka vyakti rAga dveSa rahita hai, para jJAnI nahIM hai to vaha bhI pramANa nahIM bana sakatA / pramANa kI do kasauTiyAM haiM-rAga-dveSa kA kSaya aura ajJAna kA vilaya / arhat pramANa haiM aura isalie haiM ki ve rAga-dveSa aura ajJAna ko naSTa kara cuke haiM / pUrNa vahI hai AcArya hemacaMdra ne saMkalpa kiyA-maiM usa vyakti kI stuti karUMgA, jo anaMta-jJAna saMpanna hai, atItadoSa hai, jisakA siddhAnta abAdhya hai aura jisakI devatA pUjA karate haiN| anaMtavijJAnamatItadoSaM, abAdhyasiddhAMtamamartyapUjyaM / zrIvardhamAnaM jinamAptamukhyaM svayaMbhuvaM stotumahaM yatiSye / 78 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abAdhya siddhAMta kA prazna bahuta mahattva kA hai | AcArya binobA ne likhA- 'maiM bebharose kA AdamI hUM / Aja eka bAta kahatA hUM aura kala mujhe lagatA hai yaha bAta ThIka nahIM hai, dUsarI bAta ThIka hai to maiM usako svIkara kara lUMgA / jo bAta pahale svIkRta kI gaI hai, use chor3a dUMgA / ' yaha nIti bahuta acchI hai kintu isameM apUrNatA hai, isa sacAI ko bhI hama svIkAra kareMge / abAdhya siddhAMta usI kA ho sakatA hai, jo pUrNa bana gayA / jaba taka AdamI pUrNa nahIM banatA, taba taka yaha chor3ane aura svIkAra karane kI bAta calatI rhegii| kabhI acchI bAta AI, svIkAra kara lI, kabhI acchI nahIM lagI, chor3a dI-yaha krama kaba taka calegA? nIti galata nahIM hai kintu sAtha-sAtha apUrNatA kA bodha bhI hameM honA cAhie | maiM apUrNa hUM isalie saba bAteM jAna nahIM sakatA / eka ko jAnA aura dUsarI usase acchI lagI to use bhI svIkAra kara liyA / mujhe vaha bhI nahIM bananA hai ki lohe kI poTalI bAMdhalI to lohe kI poTalI ko uThAe calUMgA phira cAhe cAMdI yA sonA Ae, mANaka yA motI Ae | yaha pakar3a bhI mUrkhatA kI bAta hai / eka hotA hai lohe vaNika jaisA, jo pakar3a liyA vaha pakar3a liyA | dUsarA isa prakRti kA hotA hai- maiMne pahale eka ko svIkArA thA, Aja usase acchA tattva milA hai isalie use svIkAra kara rahA hUM | yaha samajhadArI kA ciMtana hai / mUrkha ho yA samajhadAra-pUrNa donoM nahIM haiM / pUrNatA donoM meM nahIM ho sakatI / pUrNa vahI hogA, jo vItarAga aura sarvajJa bana gayA / usakA jJAna abAdhya hotA hai, kyoMki usake sAmane parokSa kucha nahIM hotA. saba kucha hastAmala kavat pratyakSa hotA hai, hAtha meM rakhe A~vale kI bhAMti spaSTa dikhAI detA hai / na saMzaya, na viparyaya aura na anadhyavasAya / jJAna abAdhya aura nirAvaraNa bana jAtA hai / mahAnatA kI kasauTiyAM kahA gayA-arhat kI devatA bhI sevA karate haiM / yaha koI jarUrI nahIM hai ki jisameM itanI vizeSatAeM A gaI, usakI devatA bhI sevA karate haiM / yaha koI kasauTI nahIM hai / anantavijJAna, atItadoSa, abAdhya siddhAMta- ye kasauTiyAM to saMgata pratIta hotI haiM / devatA sevA kare yA na kare, apekSA kyA hai ? AcArya sAmaMtabhadra ne likhA - Namo arahaMtANaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAgamanabhoyana, cAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante, nAtastvamasi no mahAn / / prabho ! Apa isalie pUjya nahIM haiM ki Apake pAsa devatA Ate haiM, AkAza se vimAna utarate haiM / camara Adi vibhUtiyAM haiM / jo mAyAvI aura aiMdrajAlika haiM, ve bhI aise dRzya dikhA sakate haiN| kyA ve bhI mahAn bana jAeMge? Apa isalie mahAn nahIM haiM / jaina darzana meM mahAnatA kI tIna kasauTiyAM haiM-anaMtajJAna, atItadoSa aura abAdhya siddhAnta honA / arhat meM ye tInoM kasauTiyAM upalabdha hotI haiM / isalie hama bahuta zraddhA ke sAtha isa tathya ko svIkAra karate haiM-arhat honA hai aura isI zraddhA ke sAtha isa maMtra kA uccAraNa karate haiM-Namo arahaMtANaM / Jain coation International 80 For Private & Personal sAdhanA-satra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo siddhANaM Astika aura nAstika- ye do zabda bhAratIya ciMtana ke kSetra meM bahuta pracalita haiM / Astika zabda ko bahuta pratiSThA milI hai / nAstika zabda ko bahuta heya mAnA gayA hai ! Astika kahane kA artha hai - kisI vyakti ko bahuta UMcA uThA denA / nAstika kahane kA artha hai - vyakti ko nIce girAne kA prayatna karanA / eka prakAra se nAstika zabda avAMchanIya tathA gAlI jaisA bana gayA / isa zabda ko koI pasanda nahIM karatA / eka samaya thA- eka darzana dUsare darzana ko nAstika kahane meM gaurava kA anubhava karatA thA / vaidika darzana ke kucha logoM ne jaina darzana aura bauddha darzana ko nAstika batalAyA / AdhAra yaha thA - jaina aura bauddha Izvara ko nahIM mAnate / ve anIzvaravAdI haiM isalie nAstika haiM / yadyapi nAstika kA yaha artha nahIM hai / para isakA eka prayoga isa prakAra kiyA gayA / jo AtmA, punarjanma Adi ko mAnatA hai, vaha Astika hotA hai / isake sAtha Izvara ko bhI jor3a diyA jAtA hai / jaina darzana AtmavAdI aura punarjanmavAdI darzana hai isalie use nAstika kahane kA koI artha nahIM hai | Agraha yA pArasparika vivAda ke kAraNa jaina aura bauddha ko nAstika kahA gayA hai / kiMtu yaha svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hai ki jaina darzana anekAMtavAdI hai isalie vaha nAstika bhI hai aura Astika bhI hai / I bhagavAn mahAvIra kI paccIsavIM nirvANa zatAbdI manAI jA rahI thI 1 eka patrakAra ne pUchA- kucha loga jaina darzana ko nAstika mAnate haiM / isa saMdarbha meM ApakA kyA vicAra hai ? maiMne kahA- ve loga jaina darzana ko nAstika hI mAnate haiM, kiMtu hama mahAvIra ko parama nAstika kahate haiM / hameM yaha mAnane meM koI kaThinAI nahIM hai kiMtu jo Astika kahalAne vAle haiM, yadi ve nAstika Namo siddhANaM 81 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM haiM to sahI artha meM Astika bhI nahIM hai / Astika aura nAstika- donoM honA hI yathArtha hai| saMdarbha kartRtva kA prazna hai-kyA jaina darzana Izvara ko svIkAra karatA hai ? vaha IzvaravAdI hai yA anIzvaravAdI ? isa prazna kA uttara anekAMtadRSTi se diyA jA sakatA hai- jaina-darzana IzvaravAdI bhI hai aura anIzvaravAdI bhI hai / Izvara kI eka paribhASA kI jAtI hai-'kartumakartumanyathAkartuM samarthaH IzvaraH'-jo Izvara hai, vaha saba kucha karane meM samartha hai / isa paribhASA ke saMdarbha meM kahA jA sakatA hai- jaina darzana anIzvaravAdI hai / Izvara ke sAtha jo kartRtva kI avadhAraNA jur3I huI hai, vaha jaina-darzana sammata nahIM hai / Izvara sRSTi kA kartA hai, bhAgya kA vidhAtA hai, nyAyAdhIza hai, sabakA nyAya karatA hai, isa paribhASA ko jaina darzana svIkAra nahIM karatA / sandarbha ekatva kA kahA gayA-Izvara eka hai, aneka nahIM ho sakatA / sRSTi kI saMracanA kA saMcAlana karane vAlA Izvara aneka ho jAe to paraspara vigraha kI sthiti paidA ho jAe / eka Izvara kahegA-sRSTi kA nirmANa isa prakAra honA cAhie / dusarA Izvara kahegA-saSTi kA nirmANa isa prakAra honA cAhie | vaimanasya, vivAda aura vigraha -ye tInoM sthitiyAM bana sakatI haiM / saMbhava hai-mahAyuddha bhI ho jAe, aNuastroM kA prayoga bhI ho jAe,vajra jaise saMhAraka astra kA prayoga bhI ho jAe / isa saMbhAvanA ke AdhAra para IzvaravAda ke pravaktA ne yaha tarka pramANita kiyA- Izvara eka honA cAhie / aneka hone meM matabheda aura vivAda kI saMbhAvanA hai / yaha tarka bahuta zaktizAlI tarka nahIM hai / aneka injIniyara milakara eka maoNDala banA lete haiM, sahamati se kAma kara lete haiN| eka nahara ke nirmANa meM saikar3oM iMjiniyara sAtha milakara kAma kara sakate haiM to kyA do-cAra Izvara sAtha milakara kAma nahIM kara sakate ? yaha ekatva kA tarka buddhigamya nahIM hotA / jaina darzana meM Izvara eka nahIM, aneka haiM / eka 82 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra ___ Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke artha meM jaina darzana IzvaravAdI nahIM hai / yadi aneka Izvara ko svIkAra kiyA jAe to jaina darzana bhI IzvaravAdI darzana hai / saMdarbha vyApakatva kA kartRtva aura ekatva- ye IzvaravAda ke do pahalU haiM / tIsarA pahalU haiIzvara vyApaka hai / vaha saba jagaha vyApta hai / kabIra ne likhA- vaha nirguNa meM guNa hai aura guNa meM nirguNa hai / jaina darzana isa artha meM IzvaravAdI nahIM hai / jaina darzana meM Izvara eka sthAna-mokSa meM rahane vAlA hai | kartRtva, ekatva aura vyApakatA IzvaravAda ke saMdarbha meM ye tIna dRSTikoNa haiM | inake AdhAra para kahA jA sakatA hai-jaina darzana IzvaravAdI nahIM hai| Izvara vaha hai, jo sarvajJa aura sarvadarzI hai, anaMta AnaMda aura anaMta zakti saMpanna hai / isa paribhASA ke AdhAra para kahA jA sakatA hai-jaina darzana IzvaravAdI hai| jaina darzana meM IzvaravAda kA svarUpa jaina darzana kA Izvara sRSTi kA kartA nahIM hai, anaMta hai, mokSa meM rahane vAlA hai / jitanI AtmAeM apanI sAdhanA ke dvArA zarIra-mukta hokara mokSa meM jA pahuMcatI haiM, ve saba AtmAeM Izvara haiM / jIva jagat ke do vibhAga bana gae- zarIradhArI jIvoM kA jagat aura zarIramukta jIvoM kA jagat, kevala AtmA kA jagat / jo zarIra ke jagat meM rahane vAlA hai, vaha zarIra rahita AtmA kI kalpanA bhI nahIM kara sakatA / niraMjana-nirAkAra kI kalpanA karanA sAmAnya vyakti ke lie saMbhava nahIM hai / Izvara kA jagat niraMjana -nirAkAra kA jagat hai | eka hai IzvarIya jagat aura dUsarA hai anIzvarIya jagat / mokSa kA jagat Izvara kA jagat hai | vahAM Izvara hI Izvara haiM / koI zarIradhArI manuSya vahAM nahIM hai / manuSya samApta ho gayA / manuSya bhI eka avasthA hai, paryAya hai / vaha mUla dravya nahIM hai / mUla dravya hai AtmA / AtmA ke vibhinna paryAya haiM, unameM eka paryAya hai manuSya / jahAM paryAya samApta ho gae, vyakti siddha, buddha aura mukta ho gayA, Izvara aura paramAtmA ho gayA / jo Izvara Namo siddhANaM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana jAtA hai, vaha apane ApameM avasthita ho jAtA hai / jaina darzana meM IzvaravAda kA yaha svarUpa pratiSThita hai / Izvara hai siddha IzvaravAda ke saMdarbha meM eka bhedarekhA khIMcanA Avazyaka hai / eka hai naiyAyika-vaizeSika Adi darzana sammata IzvaravAda aura dUsarA hai jaina darzana sammata IzvaravAda | jaina darzana kA Izvara akartA, amUrta, caitanyamaya aura samadarzI hai / vaha nyAyAdhIza nahIM hai, na kisI ke sAtha nyAya karatA hai / = rakSA karatA hai aura na mAratA hai / vaha kevala jJAtA aura draSTA hai / jo nyAyAdhIza hai / nyAya karane vAlA hai, vaha ina saba bAtoM se mukta nahIM raha sakatA / jaina darzana kA Izvara nyAyAdhIza nahIM hai, vaha ina sAre prapaMcoM se mukta hai / namaskAra maMtra kA dUsarA pada hai 'Namo siddhANaM' / jaina darzana meM Izvara kA nAma hai siddha / baha siddha ho gayA, jise saba siddhiyAM prApta ho gaIM, koI siddhi zeSa nahIM rhii| upAsanA kaise kareM? ___ arhat aura siddha- donoM paramAtmA haiM / hamAre lie upAsya hai / prazna hai-unakI upAsanA kaise kareM ? arhat kI upAsanA kI jA sakatI hai, kyoMki arhat manuSya hai aura manuSya zarIradhArI hai / siddha azarIra hai / azarIra kI upAsanA kaise kareM / yaha prazna svAbhAvika hai / bhAratIya sAdhanA paddhati meM do zabda prayukta hue haiM- saguNa upAsanA aura nirguNa upAsanA / jahAM mUrti kA nirmANa hotA hai; vaha saguNa upAsanA hai / jahAM mUrti kA nirmANa nahIM hotA, vaha nirguNa upAsanA hai / kabIra Adi aneka saMta hue haiM, jinhoMne nirguNa kI upAsanA kI hai / sattva, rajasa aura tamas- ina tInoM guNoM se jo pare hotA hai, vaha guNAtIta hotA hai | usakI upAsanA nirguNa kI upAsanA hai | dhyAna ke cAra prakAra jaina paramparA meM nirguNa upAsanA ke sthAna para rUpAtIta zabda kA prayoga 84 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA hai | dhyAna ke cAra prakAra batalAe gae 1. piNDastha dhyAna / 2. padastha dhyAna / 3. rUpastha dhyAna / 4. rUpAtIta dhyAna / maMtra kA dhyAna karanA padastha dhyAna hai / yathA-Namo arihaMtANaM isa pada kA dhyAna karanA / zarIra prekSA karanA, Atma ciMtana karanA, zarIra ke bAre meM ciMtana karanA, zarIra para dhyAna karanA, piNDastha dhyAna hai| kisI pratibimba yA pratIka kA dhyAna karanA padastha dhyAna hai / nirAkAra kA dhyAna karanA rUpAtIta dhyAna hai / upAsanA kI prakriyA ___arhat kI upAsanA kA pratIka hai arham / isake dvArA arhat kI upAsanA kI jAtI hai | maMtrazAstra meM arham ke aneka prayoga batalAe gae haiM / eka prayoga hai-arham ke kavaca kA nirmANa kiyA jAe / eka prakriyA yaha hai-nAbhi para dhyAna kareM / vahAM arhat kI sthApanA kareM / phira arham kA mRdu uccAraNa kareM aura anubhava kareM-nAbhi se aruNa raMga meM aham kI razmiyAM nikala rahI haiM, pUre zarIra ke cAroM ora kavaca kA nirmANa ho rahA hai / eka prayoga yaha hai-jJAna kendra para sapheda raMga kA dhyAna aura usake sAtha arihaMtANaM' kA japa / arhata kA anubhava aura tAdAtmya kA saMkalpa | arhata kI upAsanA kI yaha eka paddhati hai| siddha kI upAsanA kI paddhati hai-rUpAtIta dhyAna, siddha ke svarUpa kA anuciMtana / anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta zakti, anaMta AnaMda, ajaraamara, amUrta-yaha siddha kA svarUpa hai / siddha kI jitanI saghana vizeSatAeM haiM, una sabakI kalpanA kareM / ekAgratA ko saghana banAeM / nirvikalpatA kI sthiti ghaTita ho jAegI / kalpanA se mukta hokara kevala caitanya kA anubhava kareM / na koI vicAra, na japa, na kalpanA aura na zabda kA AlaMbana | sAre Namo siddhANaM 85 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMbana chUTa jAe, kevala caitanya kA anubhava calatA rahe / yaha nirvikalpa dhyAna siddha kI upAsanA paddhati hai / jaba nirvikalpa dhyAna kI sthiti banatI hai, siddha kI upAsanA zurU ho jAtI hai / bAdhaka hai mana samasyA yaha hai- hama mana ke sAtha jIte haiN| naitika jagata meM mana ke sAtha jInA bahuta bar3A vikAsa hai aura AdhyAtmika jagat meM mana ke sAtha jInA bar3I samasyA hai | mana bahuta bAdhaka banatA hai adhyAtma kI sAdhanA meM / smRtiyoM kA tAMtA lagA rahatA hai / yaha atIta kA bhUta hamArA niraMtara pIchA kara rahA hai| dUsarA bhUta lagA huA hai yA nahIM kiMtu yaha bhUta sabake sAtha lagA huA hai| isa bhUta se kaise chudd'aaeN| jisa dina bhUta chUTa jAegA, eka alaga duniyA kA darzana hogA / dUsarI bAdhA bhaviSya kI kalpanA hai / bhUta aura bhaviSya | smRti aura kalpanA- donoM se kaise baceM ? usakA upAya hai bhASAyaMtra ko niSkriya banA denA / jaba taka svara niSkriya nahIM banatA taba taka bhUta aura bhAvI se bacA nahIM jA sakatA / nirvikalpa dhyAna kI pRSThabhUmi mana ko niSkriya banAne kA eka prayoga hai kaNTha kA kAyotsarga | dUsarA prayoga hai - donoM hoThoM ko baMda kareM, dAMtoM ko eka dUsare ke Asa-pAsa sttaaeN| bhIMceM nahIM, jora bhI na lgaaeN| kevala sparza mAtra ho / jIbha ko tAlu kI ora le jAeM athavA dAMta kI jar3a para, jahAM kaThora tAlu zurU hotI hai, TikA deN| jIbha kI caMcalatA kA artha hai mana kI caMcalatA / bhASA kI caMcalatA kI taraMgeM jIbha para utaratI haiM aura ve jIbha ko caMcala banAtI haiN| jaba taka svarayaMtra kI sakriyatA aura jIbha kI caMcalatA hai taba taka smRti aura kalpanA se chuTakArA nahIM ho sakatA / inase mukti tabhI saMbhava hai, jaba hama svara-yaMtra ko niSkriya banAeM, jIbha kI sthiratA sAdheM / hama khecarI mudrA kreN| jIbha ko ulaTa kara tAlu kI ora le jAeM, jIbha ko dAMtoM kI jar3a meM ttikaaeN| jIbha 86 jaina dharma ke sAdhanA -sUtra Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko dAMtoM ke bIca adhara meM rakheM / ye sAre jIbha kI sthiratA ke prayoga haiM / jaise hI yaha sthiratA sadhatI hai, rUpAtIta dhyAna kI sthiti nirmita ho jAtI hai / isa avasthA meM hama rUpAtIta dhyAna kara sakate haiM / prAraMbha meM AlaMbana bhI lenA hotA hai / vaha AlaMbana ho sakatA hai 'om' athavA 'arham' kA | jIbha kI sthiratA kI mudrA meM isakA uccAraNa kareM to uccAraNa adhUrA hI rahegA / 'o' bhItara rahegA, 'm' kA uccAraNa ho pAegA | 'arha ' avyakta rahegA, 'm' sAnunAsika bana jAegA / isa avasthA meM pA~ca-sAta miniTa raheM, nervikalpa dhyAna meM pahuMcane kI pRSThabhUmi taiyAra ho jAegI / Avazyaka hai prakriyA kA bodha rUpAtIta dhyAna karane ke lie eka vizeSa sthiti kA nirmANa karanA hotA hai / usake lie isa samagra prakriyA ko samajhanA apekSita hai / nirvikalpa hone kA artha hai kevala caitanya ke anubhava meM rahanA / isa sthiti meM koI vikalpa nahIM rahatA, kevala caitanya kI sphuraNA aura caitanya kI kiraNeM prasphuTita hotI haiM / vastutaH isa sthiti kA nirmANa karanA bahuta kaThina hai / yadi hama isa nirvikalpa sthiti ke nirmANa kI prakriyA ko samajha leM to hamArI upAsanA acchI hogI / hama upAsanA kI samasyA se paricita haiM / pratyeka vyakti kI yaha samasyA hai-jaba-jaba upAsanA karatA hai,taba taba 'Namo arahaMtANaM' 'Namo siddhANaM' kA uccAraNa to hotA hai kiMtu mana dUsarI jagaha aTaka jAtA hai / mana kA yaha aTakAva yA bhaTakAva miTAne ke lie upAsanA kI prakriyA kA bodha Avazyaka hai / zvAsa ko maMda karane kI sAdhanA azarIra hone kI sAdhanA isIlie hai / yaha ThIka kahA gayA- 'prabhu banakara ke hI hama prabhu kI pUjA kara sakate haiM / ' azarIra kI upAsanA karanI hai to azarIra honA par3egA / avANI kI upAsanA karanI hai to vANI ko virAma denA hogA, amana honA hogA / azarIra, avAk aura amana- isa sthiti kA nirmANa ho, tabhI rUpAtIta dhyAna kiyA jA sakatA hai| Namo siddhANaM 87 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpastha dhyAna rUpAtIta dhyAna se pahale rUpastha dhyAna kI apekSA hai / usake binA rUpAtIta dhyAna sadha nahIM pAegA / siddhoM kA dhyAna bhI rUpa ke sAtha kiyA jA sakatA hai | rUpastha dhyAna kA eka sundara sUtra milatA hai caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM disaMtu // yaha siddhi kI sAdhanA kA sUtra hai / jo vyakti siddhi cAhatA hai, apane ApameM siddhi kA varaNa karanA cAhatA hai / usake lie yaha utkRSTa sUtra hai| siddha kI upAsanA tIna rUpoM meM kareM / pahalA rUpa hai-eka zveta nirmala jyoti ke rUpa meM siddha kI upAsanA / usakA sthala hogA lalATa / arddha candra kA zveta nirmala jyoti ke rUpa meM dhyAna / dUsarA rUpa hai-aruNa raMga meM siddha kI upAsanA / sthAna hogA darzana kendra | ugate bAla sUrya kA aruNa raMga | tIsarA rUpa hai- nIle raMga meM siddha kI upAsanA | sthAna hogA vizuddhi kendra | samudra.ke jala-sA nIlA raMga | ina tIna rUpoM meM siddha kI upAsanA kI jAtI hai| prAcIna maMtra zAstra kA abhimata hai-jo aruNa, zveta aura nIla-ina tIna raMgoM kI upAsanA karatA hai, vaha bahuta sArI samasyAoM se pAra pA jAtA hai| yaha siddha kI sAkAra upAsanA hai | isa rUpa meM upAsanA karatA huA sAdhaka nivedana karatA hai-caMdra ke samAna nirmala, sUrya ke samAna tejasvI aura sAgara ke samAna gaMbhIra- ina tIna rUpoM meM mujhe siddhi deN| yaha siddhi kA, saphalatA kA mahattvapUrNa maMtra hai, siddha kI upAsanA kA mahAn sUtra hai / jaina paramparA meM 'siddhA' bahuta bar3A maMtra rahA hai / eka maMtra hai- OM Namo siddham' / ina donoM kI ArAdhanA kI jAtI hai / prAcIna kAla meM pratyeka par3hane vAlA vidyArthI jaba par3hAI zurU karatA, taba sabase pahale 'OM Namo siddham' maMtra likhatA / kevala jaina hI nahIM, purAne jitane bhI loga haiM, gurujI par3hAte samaya unheM yaha maMtra likhAte-'OM Namo siddham / ' mahArASTra, gujarAta aura pUre dakSiNa meM yaha maMtra sarvatra vyApaka banA / siddha ke maMtra kI sAdhanA tathA siddha kI upAsanA, siddhi ke lie kI 88 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra | Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI hai / kevala 'siddhA' maMtra kA prayoga alaga-alaga samaya meM aneka tarIkoM se kiyA jAtA hai / sUryodaya ke samaya vaha alaga prakAra se aura sAyaMkAla ke samaya vaha alaga prakAra se hotA hai / nizcita zrRMkhalA meM bhI usakA japa kiyA jAtA hai| yogIndu kA kathana yogIndu jaina paramparA ke mahAn yogI hue haiM / unhoMne eka dohA kahA hai, vaha isa saMdarbha meM AdhyAtmika dRSTi se bahuta mArmika hai 'jasu abbhintari jaga basai, jaga anbhintari soI / bhagavan ! ApameM tInoM loka basate haiM aura Apa tInoM loka meM basa rahe haiM / yadyapi jaina darzana AkAra kI dRSTi se paramAtmA ko vyApaka nahIM mAnatA kiMtu jJAna kI dRSTi se vyApaka bhI mAnatA hai / siddha kA jJAna tIna loka ko apanA viSaya banAtA hai isalie vaha tInoM lokoM meM rahatA hai aura usake jJAna meM tInoM loka pratibimbita ho rahe haiM / isa saMdarbha meM kabIra kA yaha kathana saMgata pratIta hotA hai- nirguNa meM guNa, guNa meM nirguNa / jaise guNa meM nirguNa hai aura nirguNa meM guNa hai vaise hI tInoM loka meM Apa aura ApameM tInoM loka haiM / yaha mahattva siddha kI upAsanA kA AdhAra rahA hai / siddha kA maMtra zaktizAlI hai, isakA eka rahasya yaha hai- isa maMtra ke sAtha eka virAT bhAvanA jur3I huI hai, virAT AdhAra jur3A huA hai / hama prabala bhAvanA ke sAtha, samagra kalpanA aura akhila vizeSatAoM ke sAtha tAdAtmya sthApita kareM, 'Namo siddhANaM' kI upAsanA kareM, japa aura dhyAna kreN| yaha maMtra zakti aura siddhi dene vAlA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai / Namo siddhANaM arnational Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo AyariyANaM samasyAoM kA samudra bahuta vizAla hai / use naukA aura nAvika ke binA tarA nahIM jA sakatA / acchI naukA na ho aura nAvika na ho to vyakti bIca meM hI DUba jAtA hai / manuSya ne isa apekSA ko kabhI nahIM bhulAyA / vaha sadA isake prati jAgarUka rahA hai| jarUrata hai yaha zarIra zreSTha naukA bane, jisase hama samasyAoM ke samudra ko taira sakeM / AcArya vahI hotA hai, jo naukA ko pAra phuNcaae| apAyajJa : upAyajJa / prAcInakAla meM AcArya kI vizeSatAoM kA jo vargIkaraNa kiyA gayA,use Adhunika saMdarbha meM dekhane kI jarUrata hai / AcArya kI pahalI vizeSatA hai- jo svayaM AcArayukta hai aura dUsaroM ko AcArayukta banAtA hai,vaha AcArya hai / svayaM AcAraniSTha hai aura dUsaroM meM AcAra kI niSThA paidA karatA hai, vaha AcArya hai / isake lie Avazyaka hai- apAyajJa aura upAyajJa honA / AcArya ko apAyajJa- samasyAoM ko samajhane vAlA honA cAhie / jisameM samasyAoM ko samajhane kA yuga bodha nahIM hotA, vaha apAyajJa nahIM ho sakatA / apAyajJa hue binA apAya kA nivAraNa saMbhava nahIM hai / jo apAya ko jAnatA hai kintu upAya ko nahIM jAnatA,vaha bhI samasyA kA nirAkaraNa nahIM kara sakatA / adhyAtma ke kSetra meM AcArya eka cikitsaka kA kAma karatA hai / vaidya yA DAkTara jaise zarIra ke lie cikitsA kA kArya karatA hai, vaise hI AtmA ke lie AcArya cikitsaka kA dAyitva nibhAtA hai | yadi zarIra ke saMdarbha meM dekheM / eka vyakti bImAra hai aura DaoNkTara samaya para nahIM pahuMca pAtA hai 90 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to kaisI sthiti banatI hai ? cikitsA ke AbhAva meM rogI ko akAla mRtyu kA varaNa bhI karanA par3a jAtA hai / aneka loga isa bhASA meM bolate haiM-yadi samaya para sahI cikitsA upalabdha hotI to vyakti baca jAtA / cikitsA nahIM milI, jIvana se hAtha dhonA par3A / AtmA ke kSetra meM bhI yahI bAta hai | kuzala cikitsaka AcArya mila jAtA hai to samasyA samAhita ho jAtI hai / kuzala cikitsaka kI upalabdhi sahaja nahIM hai / adhyAtma ke kSetra meM yaha samasyA adhika jaTila hai| acchA cikitsaka, kuzala AcArya milanA durlabha hai, jo upAya sujhA sake / sAmAnya AdamI apAya kA anubhava bhI nahIM karatA, upAya kI bAta to bahuta dUra hai / zarIra se bhI jaTila hai AtmA kI samasyA athavA bhAvAtmaka samasyA / zarIra kA roga kabhI-kabhI hotA hogA, kintu bhAvAtmaka samasyA ko vyakti pratidina bhogatA hai| thor3I-sI pratikUlatA AtI hai, bhAvAtmaka samasyA ubhara AtI hai| rAga, dveSa, ghRNA, bhaya, hInabhAvanA-inameM se koI bhI zaktizAlI banA, bImArI paidA ho jAegI / eka vyakti bahuta saMvedanazIla hai / eka bhI zabda apriya sunane ko milatA hai, dina bhara tanAva se bharA rahatA hai aura kabhI-kabhI kopaghara meM jAkara bhI so jAtA hai| isa prakAra kI Atmika bImArI kauna vyakti nahIM bhogatA? isa sthiti meM yadi upAyajJa AcArya na mile to bImArI se chuTakArA nahIM ho sakatA / upAyajJa the mahAvIra bhagavAn mahAvIra caNDakauzika sarpa ke bila ke pAsa padhAre / vaha bImAra thA / yadi bImAra nahIM hotA to vaha kATatA nahIM / kATanA usakI bImArI kA lakSaNa thA / krodha karane vAlA vyakti vastutaH bImAra hotA hai / vyakti yaha nahIM soca pAtA-bImArI kI cikitsA karanI cAhie yA use aura bar3hAnA cAhie / eka krodha karane vAlA, ahaMkAra aura lobha se grasta dayanIya hotA hai / hama usa para dayA nahIM karate, bImArI ko bar3hAne kA avasara dete haiN| mahAvIra upAyajJa the / unhoMne dekhA-caNDakauzika bImAra hai, vaha Akroza se AkrAMta hai| isakI bImArI ko krodha yA zastra se nahIM miTAyA jA sakatA | caNDakauzika bhayaMkara roSAgni ugala rahA thA, dUsarI ora mahAvIra karuNA kI ajasra vRSTi Namo AyariyANaM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara rahe ye / caNDakauzika kA krodha zAnta ho gayA / vaha svastha bana gayA / meghakumAra bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSita huA aura vaha pahalI rAta bImAra ho gayA / usakA citta hInabhAvanA se AkrAMta ho gayA / usane socA- mujhe yahAM koI pUchatA hI nahIM / ahaMkAra ke zikhara para car3hA huA rAjakumAra thA vaha / muniyoM ke pairoM ke sparza se usakI nidrA bhaMga ho gaI / hI bhAvanA jAga gaI / hIna bhAvanA se grasta vyakti bahuta bImAra ho jAtA hai / eka vyakti ne patra meM apanI samasyA likhI 'maiM kAraNa akAraNa hI - bhAvanA se grasta ho jAtA hUM / aneka bAra mana meM AtmahatyA karane kA vikalpa uTha jAtA hai / mujhe kyA karanA cAhie ? meghakumAra ne AtmahatyA kAhI prayatna kiyA / sAdhutva ko tyAgane kA saMkalpa le liyA / mahAvIra ne meghakumAra kI manaHsthiti ko jAnA / mahAvIra ne pUrva janma kA rekhAcitra khIMcA - megha! tU pUrva bhava meM hAthI thA / tumane kitane kaSTa sahe / Aja thor3ese kaSToM meM tU adhIra ho gayA / yaha upAya kAragara ho gayA / megha ko pUrvajanma kI smRti ho AI / vaha svastha bana gayA, bImArI miTa gaI / AcAra : pAMca AyAma AcArya upAya ko jAnatA hai / upAya kI dizA meM AcAra kA vistAra hotA hai / jaina AcAra -mImAMsA meM AcAra zabda bahuta vyApaka hai / jitanA vyApaka saMdarbha jaina AcAra-mImAMsA kA hai, utanA kisI anya AcAra mImAMsA meM nahIM milatA / jaina-darzana meM AcAra ke pAMca prakAra batalAe gae haiM 1. jJAna AcAra 2. darzana AcAra 92 - 4. tapa AcAra 5 vIrya AcAra 3. caritra AcAra AcAra ke ye pAMca AyAma haiM / AcArya ina pAMcoM AcAroM kA nirvahana karatA hai / jJAna AcAra svayaM sUtradhara honA aura dUsaroM ko sUtradhara banAnA, AcArya kA bahuta jaina dharma ke sAdhanA -sUtra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A dAyitva hai / AcArya svayaM jJAna ke sAre AcAroM kA samyak anuzIlana karatA hai aura dUsaroM se karavAtA hai / jJAna ke ATha AcAra haiM kAle viNae bahumANe, uvahANe tahA aniNhavaNe ya / vaMjaNa aTTha tadubhaye, aTTaviho NANamAyAro / / samaya para svAdhyAya karanA, vinaya ke sAtha svAdhyAya karanA, jJAna ko bahumAna denA, upadhAna karanA, jJAna kA apalApa na karanA, sUtra aura artha kA samyaka bodha- yaha saba jJAna kA AcAra hai / AcArya isa AcAra kI paripAlanA aura surakSA meM satata jAgarUka rahatA hai | darzana AcAra AcAra kA dUsarA AyAma hai darzana / niHzaMkA, niSkAMkSA ,nirvicikitsA, amUr3hadRSTi, upabRMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA-ye darzana ke AcAra haiM / AcArya jinazAsana ke prati aTUTa niSThAzIla hote haiM aura janatA ko bhI vaisA banAte haiM / svayaM sthira rahanA sahaja hai kintu dUsaroM ko sthira banAnA bahuta jaTila kAma hai / hajAroM lAkhoM logoM ko eka prakAra kI vicAra-dhArA meM banAe rakhanA kitanA kaThina hai / terApaMtha dharmasaMgha kI yaha viziSTatA hai ki usameM eka AcArya, eka AcAra aura eka vicAra kI paramparA pratiSThita hai | eka AcAra meM samAnatA saMbhava ho sakatI hai para vicAra ko eka rakha pAnA bahuta duSkara hai| vicAroM ko bAMdhA nahIM jA sktaa| vicAra itanA caMcala aura sUkSma hai ki use pakar3a pAnA sahaja zakya nahIM hai / vicAroM kA samIkaraNa aura ekatva banA rahe, yaha AcArya kA dAyitva hai| isa dizA meM AcArya bhikSu kA aura terApaMtha kI paramparA kA bahuta prayatna rahA hai, eka vicAra kI avadhAraNA ko bahuta mahatva diyA hai| yadi AcArya kuzala hotA hai to eka AcAra aura eka vicAra banA rahatA hai / yadi AcArya samartha nahIM hai to na eka AcAra raha sakatA hai, na eka vicAra raha sakatA hai | vicAra kI ekatA kA kendra bindu hai AcArya / Namo AyariyANaM ...93 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra AcAra AcAra kA tIsarA AyAma hai caritra / AcArya pAMca mahAvrata,pAMca samiti aura tIna gupti meM svayaM sajaga rahatA hai aura dUsaroM ko sajaga banAe rakhatA hai / caritra kA tAtparya hai AcaraNa kI pavitratA / tapa AcAra ____ AcAra kA cauthA AyAma hai-tapa AcAra / AcArya svayaM tapasvI hotA hai aura saMgha ko bhI tapa ke lie prerita karatA rahatA hai / tapasyA kA artha kevala upavAsa hI nahIM hai| jisa prakAra vaha tapasyA eka sAdhana hai usI prakAra vinaya, sevA, svAdhyAya, dhyAna Adi tapasyA ke sAdhana haiM / jo saMgha tapasvI nahIM hotA, vaha cirajIvI nahIM ho sakatA / cirajIvI vahI hogA, jo tapasvI hogA | vyavahAra ke kSetra meM dekhA gayA hai- jo eka avasthA ke bAda ekAMtara tapa zurU kara detA hai, sacamuca usakI Ayu bar3ha jAtI hai, vaha cirajIvI bana jAtA hai| AhAra kA asaMyama, indriyoM kA asaMyama jIvana ko ghaTAtA hai / yaha asaMyama asamaya meM mauta kA grAsa banA detA hai / tyAga aura tapasyA-donoM cirajIvana dene vAle haiM / dhArmika, sAmAjika athavA rAjanaitika saMgaThana kI cirajIvitA kA rahasya sadasyoM ke tyAga tapasyAmaya jIvana meM chipA hotA hai| jahAM bhoga, sukha-suvidhA aura ArAma kA dRSTikoNa prabala banatA hai, vahIM saMgaThana kA adhaHpatana zurU ho jAtA hai / saMgha kI tejasvitA kA sUtra hai tapasyA / isakA anuzIlana aura anupAlana AcArya kA sahaja svIkRta dAyitva hai / vIrya AcAra AcAra kA pAMcavA AyAma hai- vIrya AcAra | saba AcAroM kI rIr3ha hai- vIrya AcAra | rIr3ha kI haDDI svastha hai to pUrA zarIra svastha / rIr3ha kI haDDI kI asvasthatA zarIra-taMtra ko asvastha banA detI hai / vyakti apanI zakti kA gopana na kare / terApaMtha paramparA kI yaha vizeSatA rahI ki isake AcArya vIryavAn rahe haiM / AcArya bhikSu kA jIvanavRtta par3heM / unakA vIrya kitanA prakhara thA / jIvana ke aMtima dinoM meM khar3e-khar3e pratikramaNa karate, svAdhyAya karate, 94 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaH gocarI karate / barAbara puruSArtha calatA rahA, kabhI zakti kA gopana nahIM kiyA / AcArya bhikSu ke sAmane bhagavAn mahAvIra kA yaha anubhavapUrita vacana thA-No Nihejja vIriyaM- zakti kA gopana mata karo, zakti ko chipAo mata / zakti kA pUrA upayoga karo | yaha mata soco -abhI zakti jyAdA kAma meM leMge to bur3hApe meM kyA hogA ? yadi aisA socoge to zakti kA srota sUkha jAegA / zakti ko kAma meM lete raheMge to vaha banI rahegI / zakti kA samyag upayoga karanA aura karavAnA AcArya kA dAyitva hai / isa dAyittva kA nirvahana karane vAlA AcArya saMgha aura zAsana kI tejasvitA bar3hA detA hai / AcArya kA dAyitva AcArya vaha hotA hai, jo ina pAMca AcAroM kA sajagatA ke sAtha svayaM pAlana karAtA hai aura dUsaroM se pAlana karavAtA hai isIlie usakA dAyitva bar3A hai / eka muni kA dAyitva AcAra kA samyak pAlana karanA hai / kintu pAlana karavAnA usakA anivArya dAyitva nahIM hai / koI usa dAyitva ko nibhAe yA na nibhAe, preraka bane yA na bane, para AcArya kA yaha bhAra hai isIlie guru bhArI bane haiM / Aja guru zabda pracalita ho gayA / vastutaH AcArya zabda adhika sArthaka hai / guru meM arthAntara huA hai, artha kA vikAsa huA hai / guru zabda isa tAtparya meM prayukta huA hai ki use dUsaroM kA itanA bar3A bhAra uThAnA hotA hai / dUsaroM ke bhAra ko uThAnA, isase bar3A koI bhAra nahIM hai / eka vyakti eka kviMTala vajana kI borI uThA sakatA hai kintu eka pacAsa kilo ke AdamI kA vajana uThAnA muzkila ho jAtA hai / dUsaroM ko nibhAnA, apane mana ke anukUla calAnA bar3I samasyA hai / hajAroM lAkhoM vyaktiyoM kI zraddhA kA bhAra uThAnA gurutara dAyitva hai aura AcArya isa dAyitva kA nirvahana karatA hai / ina pAMca AcAroM kA vargIkaraNa kareM to kahA jA sakatA hai-apAyajJa, upAyajJa, jJAna darzana aura cAritra kI saMpannatA, inakA samavAya hai AcArya / isa zaktizAlI pada kI vaMdanA kA svara hai-'Namo AyariyANaM / ' Namo AyariyANaM 95 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo uvajjhAyANaM suprasiddha dArzanika DekArTe ne kahA- 'maiM socatA hUM isalie maiM hUM / ' astitvavAdI dArzanika nItse ne isakA khaMDana kiyaa| unhoMne kahA- maiM socatA hUM, isalie maiM hUM, yaha adhUrI bAta hai / isameM kevala tarka kA jJAna hai / hamArA astitva tarka ke AdhAra calatA nahIM hai| usake lie do bAteM honI cAhietarka aura antardRSTi | rIjana aura inTyUzana- donoM kA yoga honA cAhie | yaha eka paripUrNa dRSTikoNa hai / bAhya jagat meM, bauddhika jagat meM jahAM tarka kI apekSA hai, vahAM antarjJAna ke lie, sAkSAtkAra ke lie, antardRSTi, prAtibhA jJAna athavA prajJA kI AvazyakatA hai / prajJA aura tarka- donoM kA samanvaya hotA hai taba hameM ThIka bodha hotA hai / pAThaka pATha aura anayoga Aja ke zikSA saMsthAnoM meM tarka kA jJAna bahuta cala rahA hai / prAthamika skUla se lekara vizvavidyAlaya taka tarka kA bahuta avakAza hai kiMtu prajJA ke lie avakAza nahIM hai / upAdhyAya vaha hotA hai, jo prAtibha jJAna yA prajJA kI paraMparA kA saMvahana karatA hai / vaha AdhyAtmika jJAna kA saMvAhaka hotA hai / isI AdhAra para prAcInakAla meM vidyA ko do bhAgoM meM bAMTA gayA- laukika vidyA, lokottara vidyA / upaniSadoM kA vargIraNa rahA- parA vidyA aura aparA vidyA / upAdhyAya lokottara vidyA kA saMvahana karatA hai / yadi upAdhyAya na ho to jJAna kI paraMparA Tika hI na paae| upAdhyAya jJAna kI paraMparA ko calAtA hai aura AcArya usake sAtha anuyoga ko jor3akara use gaharAI taka pahuMcA detA hai / pAThaka, pATha aura anuyoga - inakA yoga jarUrI hai / zabda ke artha 96 jaina dharma ke sAdhanA -sUtra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA hRdaya, tAtparyArtha aura aidaMparyArtha milatA hai taba kisI zabda kI AtmA ko pakar3A jA sakatA hai / bhaTakAva kA hetu yaha svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hai ki Aja AtmavidyA ke vikAsa meM kamI AI hai / jitane dharma sampradAya haiM, ve laukika vidyAoM ke prati jhuke hue haiN| AtmavidyA kI unmuktatA bhI kama hai / AtmavidyA ke rahasya bhI bahuta kama jAne jAte haiM / virala loga haiM, jo isa vidyA ke rahasyoM ko jAnate haiM isIlie bhArata kI jo mUla vidyA thI, vaha lupta hotI calI gaI / Aja AkarSaNa kA viSaya hai laukika vidyAeM athavA camatkArI vidyAeM / janatA kA AkarSaNa bhI camatkAra meM hai isalie dharma ke loga bhI camatkAra kI dizA meM adhika lage hue haiM / AtmavidyA kI dizA meM prasthAna karane vAle loga bahuta kama haiM / jaba astitva kA bodha surakSita nahIM rahatA, AtmA ke bAre meM hamArI jAnakArI kama hotI hai / Aja jo bhrama hai, vyAmoha hai, aTakAva yA bhaTakAva hai, usakA hetu hai - AtmA ke bAre meM hama jAnate nahIM haiN| jaba AtmA ke bAre meM jJAna nahIM hotA, taba koI bhI bhaTakA sakatA hai, bhulAve meM DAla sakatA hai | | dillI mahAnagara kA sTezana thA / aneka gAr3iyAM khar3I thIM, TikaTa cekara eka gAr3I meM ghusA aura TikaTa ceka karane lagA / usane logoM se kahA- tuma galata gAr3I meM baiTha gae ho / loga gAr3I se utarane zurU ho gaye / logoM se bharI gAr3I prAyaH khAlI ho gaI / eka AdamI antardRSTi saMpanna thA / usane kahA- 'TikaTa bAbU ! maiM pUrI jAMca-par3atAla kara isameM baiThA huuN| maiM galata nahIM huuN| tuma galata ho, gAr3I galata nahIM hai / tuma galata gAr3I meM TikaTa ceka karane A gae / ' yaha sunakara TikaTa cekara cauMkA / usane dhyAna diyA / use yaha samajhane meM dera nahIM lagI ki vaha galata gAr3I ke TikaTa ceka kara rahA hai / sabhI yAtrI TikaTa cekara ke kahane para gAr3I se utara gae the| ve galata nahIM the, galata thA TikaTa cekara | Namo uvajjhAyANaM 97 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma bodha kI paraMparA ke saMvAhaka jaba vyakti meM Atmabodha nahIM jAgatA, vaha svayaM bhulAve meM rahatA hai aura dUsaroM ko bhI bhulAve meM DAla detA hai / yahI hai moha, sammoha, ilyUjana / jisameM apane astitva kA bodha hotA hai, vaha kabhI dUsaroM ko bhulAve meM nahIM DAlatA | isa astitvavAdI paramparA tathA Atmabodha kI paramparA ke nirvAhaka hote haiM upAdhyAya jaina paraMparA meM AcArya aura upAdhyAya do vyakti rahe haiM / unakA apanAapanA dAyitva thA / kabhI-kabhI ye donoM pada eka hI vyakti meM samAviSTa ho jAte / eka hI vyakti AcArya bhI hotA aura upAdhyAya bhI hotA / donoM kA kArya vaha akelA sampAdita krtaa| hama AcArya aura upAdhyAya ko vyakti na mAnakara unakI kAryagata mImAMsA kareM / unake kArya do haiM / AcArya kA kArya hai- gaNa ko AcAraniSTha banAnA tathA gaNa kI rahasyapUrNa nItiyoM kA nirdhAraNa karanA, AtmavidyA kI paramparA kA nirvahana karanA / ye donoM kArya cAhe eka hI vyakti saMpAdita kare athavA do bhinna-bhinna vyakti sampAdita kareM, koI antara nahIM AtA / donoM kArya atyaMta apekSita aura anivArya haiM / prazna hai zruta kI surakSA kA jaina paraMparA ke pAsa apAra jJAnarAzi thI / usakA ucita saMrakSaNa na hone ke kAraNa 10-15 pratizata bhAga kAla - kavalita yA vismRta ko gayA, vilupta ho gayA | aneka mahattvapUrNa grantha vinaSTa ho gaye / kucheka grantha vinaSTa kara die ge| usa samaya aneka vizAla granthAgAra the, zAstra - bhaMDAra the, unheM vidyArthiyoM ne jalA DAlA / sAmpradAyika unmAda se grasta vyaktiyoM ne bar3e-bar3e pustaka bhaMDAroM ko naSTa kara DAlA / vallabhI meM 36 hajAra kSatriya parivAra jaina the / vaha jainoM kA prasiddha keMdra thaa| vahAM bar3e-bar3e zAstra - bhaMDAra the / unameM durlabha graMtharana the ! ve vinaSTa ho ge| jaina zramaNoM ke pramAda aura Alasya ke kAraNa bhI aneka kaMThastha - graMtha vismRta ho gae / nandI kI sUcI se jJAta hotA hai ki usa samaya kitane mahattvapUrNa graMtha pracalita the / Aja unake nAma mAtra rahe haiM / granthoM kI upalabdhi nahIM hai / vyavahArabhASya meM ullikhita jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'AsAvasabhAvanA, cAraNabhAvanA Adi grantha Aja upalabdha nahA ha / granthA meM ullikhita vidyAeM bhI unhIM ke sAtha lupta ho gaI / Aja prazna yaha hai ki vartamAna meM ubalabdha zruta kI surakSA kaise kI jA sakatI hai ? Aja surakSA ke aneka upakaraNa vikasita kie gae haiM para ve bhI pUrNa surakSA ke sAdhana nahIM haiM / yadi upAdhyAya kI paraMparA surakSita nahIM hai to zruta kI paraMparA bhI surakSita nahIM raha sakatI / 'upAdhyAya' nAma yA pada se vyAmoha nahIM hai / kintu Aja aise jaina zramaNa- zramaNiyoM kI AvazyakatA hai, jo AtmavidyA kI paraMparA ko calA sakeM, Age bar3hA sakeM aura 'saMghapuruSa cirAyu' ho ke ghoSa ke sAtha 'AtmavidyA cirAyu ho' ke ghoSa kA punaH uccAraNa kara sakeM / zAnti hai AtmA kI anubhUti gItA meM kahA gayA- 'adhyAtmavidyA vidyAnAM' - sabhI vidyAoM meM adhyAtmavidyA zreSTha hai / yaha vacana sucintita aura anubhUta satya hai / adhyAtmavidyA ko zreSTha kahane kA rahasyapUrNa kAraNa hai / sabhI vidyAeM AtmA kI ora nahIM le jAtIM / jaise -jaise vyakti AtmA se dUra hotA jAtA hai, vaise vaise vaha azAMti ke vAtyAcakra meM phaMsatA jAtA hai / Aja azAnti adhika kyoM hai ? isakA kAraNa yaha hai ki jitanI AtmA se dUrI bar3hatI jAyegI, utanI hI mAnasika azAnti bar3hatI jAegI / zAnti kA kAraNa hai- AtmA meM rahanA, AtmA kI anubhUti karanA / AtmA se dUra hone kA artha hai - padArtha ke nikaTa honA / yahI azAMti kA kAraNa hai / AtmA kI anubhUti ke binA sacAI kA patA nahIM calatA / jaba sacAI jJAta nahIM hotI taba anartha paidA hotA hai| eka anartha se dUsarA anartha paidA hotA hI rahatA hai / phira use anutApa hotA hai - kAza ! maiM AtmA se dUra nahIM jAtA / I khuzI nahIM de sakA puraskAra eka ThekedAra thA / usane rAjA ke aneka mahala banAe the| vaha vizvasta aura parizramI vyakti thA / rAjA ne socA- isane merI itanI sevA kI hai, mujhe Namo uvajjhAyANaM 19 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use pAritoSika dekara santuSTa karanA hai / rAjA ne use eka bhavya makAna banAne kA Adeza diyA / ThekedAra ne makAna banAnA prAraMbha kiyA / usane socAaba yaha antima avasara hai / kucha bacA lUMgA to acchA hai / usake mana meM beImAnI A gii| usane makAna khar3A kara diyA / Upara se sApha-sutharA dikhane vAlA makAna bhItara se khokhalA thA / usane usake nirmANa meM kAphI dhana bacA liyA / rAjA ne makAna dekhA | bhavya imArata ko dekhakara rAjA prasanna huaa| usane ThekedAra ke sammAna meM eka Ayojana kiyA / sabhI sabhAsada tathA anyAnya saMbhrAnta nAgarika usa Ayojana meM Ae / rAjA ne ThekedAra ke kArya kI prazaMsA karate hue kahA- isa vyakti kI sevAoM se maiM santuSTa hokara Aja yaha bhavya makAna isako upahAra ke rUpa meM de rahA huuN| tAliyoM kI gar3agar3AhaTa se sabhI ne rAjA ke vacana kA anumodana kiyA / rAjA ne vaha bhavya makAna ThekedAra ko sauMpa diyA / ThekedAra kA mana khinna thA / vaha bAhara se prasanna dikha rahA thA kintu mana viSaNNa thA- oha ! merI mUrkhatA ne mujhe Thaga liyA / yadi maiM beImAnI nahIM karatA to...... / yahI dazA una sabakI hotI hai, jo AtmA se dUra cale jAte haiM, padArthoM meM ulajha jAte haiM / anta meM unheM anutApa, mAnasika saMtApa jhelanA par3atA hai| samAdhAna hai adhyAtma vidyA vidyAoM meM adhyAtmavidyA sAra hai / yahI ekamAtra zAMti kA upAya hai / yahI antima zaraNa hai / jo isa sacAI ko jAna jAtA hai, vaha sukhI bana jAtA hai, zAnta bana jAtA hai| ___ parivAra kA eka sadasya cala basA / varSoM ke bAda bhI mAtA-pitA ko usakI yAda satAtI rahatI hai / yAda Ate hI unheM rulAI A jAtI hai| isakA kAraNa hai ki ve isa sacAI ko nahIM jAnate ki saMyoga ke sAtha viyoga jur3A rahatA hai / 'saMyogAH viprayogAntAH / ' jo saMyoga ko zAzvata mAna letA hai, vaha dhokhA khAtA hai / AtmavidyA kA jJAtA kabhI saMyoga ko zAzvata nahIM mAnatA / jisakA saMyoga hotA hai, usakA viyoga nizcita hai / AtmavidyA 100 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI samasyAoM kA samAdhAna hai| usa AtmavidyA kA nirvAha karanA Avazyaka hai / Aja yadi koI bar3I sampadA hai to vaha hai AtmavidyA kI sampatti / yadi isakI vismRti hotI hai to bhArata kI AtmA hI naSTa ho jAtI hai| kitanA bar3A dAyitva hai isa vidyA kI surakSA karanA / AcArya aura upAdhyAya kA yaha gurutara dAyitva hai / AtmavidyA guhya vidyA hai / 'gopyaM punarapi gopyaM - yaha isI vidyA ke lie kahA gayA hai| aisA lagatA hai ki 'gopyaM gopyaM' kahatekahate vaha pUrI vidyA hI gupta ho gaI, lupta ho gaI / yogakSema varSa kA uddezya san 1989 meM 'yogakSema varSa' manAyA gayA / usakA mukhya uddezya yahI thA ki AtmavidyA kI paraMparA surakSita rahe / laukika vidyAoM kI surakSA ke lie Aja aneka zikSaNa saMsthAna kAryarata haiN| unake caraNa vikAsonmukha haiM / ina vidyAoM ke grantha pratidina prakAzita ho rahe haiN| lAkhoM-lAkhoM graMtha sAmane A rahe haiM / prativarSa pustaka - mele lagate haiM kiMtu AtmavidyA ke adhyayanaadhyApana kA koI zikSaNa saMsthAna prakAza meM nahIM hai, jo isa vidyA ko Age bar3hAtA rahe / yaha sacamuca eka kamI hai| jaina manISiyoM ko yaha cintA hai ki hamArI zrutajJAna kI paramparA avicchinna kaise raha sakatI hai ? jarUrata hai upAdhyAyoM kI AtmavidyA kI paraMparA bhagavAn mahAvIra se calI / uttaravartI AcAryoM ne use surakSita rakhA aura AcArya bhikSu usI paraMparA ko Age bar3hAne meM lage / ve AtmavidyA ke saMvAhaka AcArya the / unakA dhyAna AtmavidyA para kendrita thA / ve nizcaya kI bhASA meM bole, isalie vyavahAravAdI logoM ko use samajhane meM kaThinAI kA anubhava huA / AcArya bhikSu nizcaya kI bhASA jAnate the, socate the aura anubhava karate the| Aja bhI AtmavidyA kI paraMparA ko vikasita karane kI bAta socI jA rahI hai / isa upakrama ko sthAyI rakhane ke lie jarUrata hai upAdhyAyoM kI / upAdhyAya pustaka para nirbhara nahIM hotA / vaha apane mastiSka para, kaMTha para, jIbha para adhika nirbhara hotA hai / isakA tAtparya hai ki vaha Namo uvajjhAyANaM 909 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ko itanA AtmasAt kara letA hai ki sarvatra pustaka dekhakara par3hane kI AvazyakatA hI nahIM rahatI / unameM smRti kA vikAsa itanA hotA hai ki jo kucha bhI jJAna hai,vaha unakI smRti meM pUrNarUpeNa pratibimbita rahatA hai / prAcIna kAla ke aise aneka udAharaNa hamAre sAmane prastuta haiM / smRti kA camatkAra upAdhyAya yazovijayajI banArasa meM the / vahAM naiyAyika paraMparA kA eka alabhya grantha eka brAhmaNa vidvAn ke pAsa thA / vaha usa graMtha ko de nahIM rahA thA / upAdhyAyajI ne usakA pArAyaNa karanA cAhA / brAhmaNa ko samajhAyA, para vaha apane Agraha para aDiga rahA | jyoM-tyoM use prasanna kiyA / usane kahA-eka dina ke lie maiM yaha graMtha de sakatA hUM jitanA par3ha sako, par3ha lo dUsare dina use mujhe sauMpanA hogA / upAdhyAyajI ne yaha bAta mAna lI | usameM sAta sau zloka the / upAdhyAyajI ne eka hI dina meM una sabhI zlokoM ko kaNThastha kara liyA aura dUsare hI dina grantha lauTA diyA / yaha hai smRti kA camatkAra / smRti kI prakharatA kA eka mAtra sAdhana hai AtmAbhimukha honA / jo AtmA kI sannidhi se dUra calA jAtA hai, vaha smRti kI prakharatA ko prApta nahIM kara sakatA / smRti taba banI rahatI hai jaba vyakti antarmukha hotA hai / AtmAbhimukhatA se smRti bar3hatI calI jAtI hai / jaba vyakti AtmA se dUra jAtA hai, taba vaha padArthoM meM ulajha jAtA hai aura taba zruta kI smRti kA hrAsa hotA hai| kampyUTara hai mastiSka Aja jo kampyUTara kA vikAsa huA hai, vaha AtmavismRti kI niSpatti hai / yaha koI bar3A camatkAra nahIM hai| yadi vyakti Atmonmukha hotA to vaha svayaM kampyUTara kA kAma kara pAtA | AdamI ke mastiSka se bar3hakara kampyUTara nahIM hai| prAcInakAla meM viziSTa muni caudaha pUrvo kA jJAna prApta kara usakA 102 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarAvartana bhI karate the / itanI vizAla jJAnarAzi ki Aja usakI kalpanA bhI durUha-sI lagatI hai / kampyUTara becArA unake sAmane atyanta baunA pratIta hotA hai / bUMda aura sAgara kI sthiti rahatI hai / itane vizAla jJAna ko mastiSkIya kozoM meM saMcita kara rakhanA, AvazyakatAnusAra usakA upayoga karanA mahAn Azcarya hai| Aja bhI aise upAdhyAyoM kI AvazyakatA hai jinakI smRti kA vikAsa carama zikhara para ho / vizeSajJa baneM hamArI terApaMtha kI paraMparA meM AcArya hI upAdhyAya kA kArya sampAdita karate haiM, AcArya hI upAdhyAya hotA hai / maiM cAhatA hUM ki AcArya kA eka aisA sahayogI upAdhyAya ho, jo jJAna ko apane meM sameTe hue cale / isake lie Aja eka nayA zabda vyavahRta huA hai,vaha zabda hai 'vizeSajJa' / vaha vizeSajJa aisA ho, jo AtmavidyA kI paraMparA kA saMvahana kare, use vikasita kare / usa paramparA kI vicchitti na ho, yaha usakA dAyitva honA cAhie upAdhyAya kA isIlie mahattva hai ki AtmavidyA ke ve pUre saMrakSaka hote haiM / isIlie mahAmaMtra meM AcArya ke pazcAt upAdhyAya ko namaskAra kiyA gayA hai-'Namo uvajjhAyANaM / ' Namo uvajjhAyANaM 103 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo loe sabba sAhUNaM manuSya ne jaba dharma ko samajhA, adhyAtma kI dizA meM prasthAna kiyA taba usake mana meM eka vikalpa uThA ki aisA manuSya honA cAhie, jo anagAra ho, jisake agAra-ghara na ho / hara AdamI ghara banAne kI bAta pahale socatA hai| AdamI hI nahIM, pratyeka prANI apane lie ghara banAtA hai | cIMTI, makor3e bhI apanA 'bila' banAte haiM | cUhe bhI apanA bila banAte haiM / pazu pakSI bhI apanA ghara banAte haiM | koI gharauMdA banAtA hai, koI nIr3a, koI ghoMsalA aura koI ghurA banAtA hai / pratyeka prANI ko ghara cAhie / isa vizva meM eka nayA prakalpa uThA ki aisA bhI prANI honA cAhie, jo apanA ghara na banAe, jisakA apanA ghara na ho| yaha nayA prakalpa thA / anagAra sarakAra bhI sabako AvAsa vyavasthA kI suvidhA dene kI bAta socatI hai aura isa dizA meM saghana prayatna bhI karatI hai / vaha cAhatI hai ki begharabAra koI na ho / 'gaDariye luhAra' jo pIr3hiyoM se ghumakkar3a haiM, nirantara ghUmate rahate haiM, unheM bhI basAne kA prayatna huA hai aura ho rahA hai / roTI jarUrI hai jIne ke lie | parantu ghara usase kama jarUrI nahIM rahA / ina sabake viparIta 'begharabAra' vyakti kI kalpanA kI gaI, anagAra kI kalpanA huI / aneka vyakti isa dizA meM prasthita hokara anagAra bana gae | ghara ko chor3akara begharabAra ho ge| yadyapi yaha anagAra gharoM meM rahate haiM, para unake dimAga meM ghara nahIM rahatA | rahane kA sthAna jaMgala bhI hai, guphA bhI hai aura ghara bhI hai / anagAra ina saba sthAnoM meM rahate haiM / prAsAda meM bhI rahate haiM, para unake dimAga meM prAsAda nahIM 104 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatA / unameM ghara banAne kI kalpanA nahIM rahatI / anagAratva unakA vizeSa guNa bana jAtA hai| nirgrantha kalpanA Age bar3hI ! eka aisA vyakti honA cAhie, jisake koI gAMTha na ho, sarvathA nirgrantha ho / yaha bar3I kalpanA hai / pratyeka vyakti ke mana meM anagina gAMTheM hotI haiM / aisI sthiti meM 'nirgrantha' vyakti kI kalpanA mahattvapUrNa hai| mahAvIra kA eka vizeSaNa hI bana gayA-niggaMthe nAyaputre-nigraMtha jJAtaputra | sAdhanAzIla tIsarI kalpanA huI- aisA vyakti honA cAhie, jo sAdhanA kare, sAdhanA meM hI rahe, sAdhu bane / vaha AtmA kI ArAdhanA kare, AtmA meM rahe, padArtha se vimukha ho, AtmA ke unmukha ho / sAdhanA kA itanA hI artha hai ki sAdhaka AtmA se jur3a jAe, padArtha se bichur3a jaae| usameM 'bhedavijJAna' kI bhAvanA jAga jAe | vaha anubhava karane lage ki zarIra bhinna hai aura AtmA bhinna hai / isakA sarala upAya hai- kAyotsarga / mahAvIra kI pUrI sAdhanA ko yadi eka zabda meM batAnA par3e to vaha zabda hai-kAyotsarga / isa eka zabda meM pUrI sAdhanA samA gii| sabhI mUrchAoM kI jar3a hai-kAyA arthAt zarIra / moha isI se utpanna hotA hai / jisane zarIra kI mUrchA ko tor3a DAlA, zarIra aura AtmA ke pRthakkaraNa kI anubhUti prApta kara lI, vaha nirmoha hone kI dizA meM prasthita ho gayA / sAdhaka ko kAyotsarga se tIna lAbha hote haiM / usako mana kI svasthatA, vANI aura kAyA kI svasthatA apane Apa upalabdha hotI hai | ina tInoM meM mana kI svasthatA mahattvapUrNa hai / mana kI svasthatA kA artha hai- mana kI acaMcalatA | zarIra ko zithila karanA mana ko zithila karanA hai | vANI ko zithila karanA mana ko zithila karanA hai / zarIra aura vANI kI caMcalatA hai to mana kI sthiratA kabhI nahIM ho sakatI / zarIra aura vANI acaMcala hote Namo loe savva sAhUNaM 105 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM to mana svayaM acaMcala bana jAtA hai, ekAgra bana jAtA hai / yahI sAdhanA kA rahasya hai / kAyasiddhi, vAksiddhi aura manaHsiddhi- yaha tripuTI hI hai sAdhanA / jo isakI sAdhanA karatA hai, vaha hai sAdhu / ... 'svaparakAryANi sAdhayatIti sAdhuH'-jo apanA tathA parAyA hita sAdhatA hai, vaha hai sAdhu / vahI hotA hai-'tinnANaM tArayANaM / ' yati . cauthI kalpanA uThI- eka aisA varga honA cAhie, jo idriyoM se Upara uThakara jIe, jo yati ho / yati kA artha hai-indriyoM ke stara para nahIM jIne vAlA vyakti, uparati/virati kA jIvana jIne vAlA sAdhaka / vaisA sAdhaka, jo indriyoM se kAma letA hai, para unase vimukha rahatA hai / yaha atyanta kaThora sAdhanA hai ! Akha se dekhanA aura AMkha se saMyama rakhanA-donoM bAteM eka sAtha karanA, bahuta hI kaThina hotA hai / bhojana karanA aura jihvendriya kA saMyama rakhanA, zabda sunanA aura usameM priya-apriya na jor3anA, bar3A kaThina karma hai / yaha eka aisI sAdhanA paddhati hai ki indriyoM se kAma lenA, para usameM nahIM phaMsanA | sAdhakoM ne isakI sAdhanA kA bhI uttarottara vikAsa kiyA hai| vyakti anagAra banA, nirgrantha banA, yati banA aura sAdhu banA | sArI bAteM adbhuta haiM / Aja adbhuta nahIM laga rahI haiM, para jo inakA Adi bindu thA,usa samaya kitanA vismaya huA hogA / Aja hama saba ina kalpanAoM se paricita ho cuke haiM,isalie Azcarya nahIM hotA / / cUhA billI se Dare, yaha hama jAnate haiM para cUhA billI ke sira car3hakara nAce, isa tathya se hama paricita nahIM haiM / eka vaijJAnika ne ise bhI kara dikhAyA ki billI bhayabhIta baiThI hai aura cUhA usake sira para car3hA huA hai | muni ina saba bAtoM ke sAtha eka kalpanA aura uThI ki vyakti 'muni' bane / muni kA artha hai-jJAnI / jo jAnatA hai,vaha hotA hai muni / na bolanA hI muni nahIM hai / jAnane vAlA hotA hai muni / vaha jAnatA bhI hai aura AcaraNa bhI 106 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai / AcaraNa ke sAtha jJAna aura jJAna ke sAtha AcaraNa - yaha hai munitva | isa dizA meM prasthAna huA / jJAna bar3hatA calA gyaa| kahA jAtA hai - sarasvatI do, sarasvatI bar3hegI / lakSmI do, lakSmI ghaTegI / eka ke vinimaya meM lAbha hai aura dUsare ke vinimaya meM hAni / bar3hatA hai vicAra, ghaTatA hai padArtha eka AdamI AyA / usane apane mitra se kahA- tumhAre pAsa jo rupayA hai, vaha mujhe de do aura mere pAsa jo rupayA hai, use le lo | vinimaya kiyA / donoM ke pAsa rahA kevala eka-eka rupayA / I eka AdamI AyA / usane apane mitra se kahA- maiM tumheM eka vicAra detA hUM ki sadA acche vyaktiyoM kI saMgata kro| tuma bhI mujhe eka vicAra do / usane kahA- sadA mIThA bolo / prazna huA ki donoM vyaktiyoM ke pAsa kitane vicAra hue ? donoM ke pAsa do-do vicAra ho gae / rupaye kA vinimaya kiyA to donoM ke pAsa eka-eka rupayA hI rahA / vicAra kA vinimaya kiyA to donoM ke pAsa do-do vicAra ho gae / jJAna ke vinimaya se jJAna bar3hatA hai aura padArtha ke vinimaya se padArtha ghaTatA hai / AtmajJa usa anagAra ne, nirgrantha aura, yati ne jJAna ke kSetra meM itanA vikAsa kiyA ki vaha sacamuca muni bana gayA aura itanA bar3A jJAnI ki AtmA ko jAnane vAlA bana gayA, AtmajJa bana gayA / usake paripArzva meM aneka naI bAteM jJAta huIM aura isa muni kI eka naI pahacAna bana gaI / jJAnI kA socanA aura ajJAnI kA socanA alaga-alaga hotA hai / cIna meM eka prathA hai / do pakSoM meM jaba saMgharSa ho jAtA hai, taba usase nibaTane meM kaThinAI hotI hai / donoM kA apanA Agraha hotA hai| cIna ke bAdazAha ne eka tarIkA nikaalaa| donoM ko bAjAra meM Ane kA nimaMtraNa de diyA / donoM pakSoM ke saiMkar3oM loga ekatrita ho gae, do kheme ho ge| mukhya Namo loe savva sAhUNaM 107 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgharSarata vyaktiyoM se kahA gayA- donoM bahasa kreN| jaba taka nibaTArA na ho taba taka bahasa kareM / zarta yaha hai ki jisako gussA A jAegA, Aveza yA Avega A jAegA, vaha hArA huA mAnA jAegA / donoM ora se bahasa prArambha huii| ghaMToM bIta ge| saba zAMtabhAva se carcA kara rahe haiM / vAtAvaraNa zAMta hai / bahasa hote hote saMgharSa kA kAMTA nikala gayA aura ve mitra bana gae / zrAmaNya kA sAra jaina paramparA meM kSamAyAcanA kI bAta bahuta hI mahattvapUrNa hai / do sAdhuoM ke bIca koI bAta ho gaI / eka ne kSamA yAcanA kara lI, dUsare ne nahIM kI, to AcArya kSamAyAcanA karane vAle ko acchA mAneMge aura kSamAyAcanA na karane vAle ko doSI / 'uvasamasAraM khalu sAmaNNaM' zrAmaNya kA sAra hai upazama | na isakA vAcaka hai | muni honA, jJAnI honA bahuta jarUrI hai| ajJAna bhayaMkara hotA hai / muni sacAI ko jAnatA hai, ajJAnI nahIM jAnatA / namaskAra mahAmantra meM muni ko namaskAra kiyA gayA hai, kisI nAma vizeSa vAle muni ko nahIM, kevala jJAnI ko / siddha aura sAdhu isa namaskAra mahAmantra meM do hI vyakti haiM - siddha yA sAdhu / ' Namo siddhANaM' meM siddha kI abhivyakti hai aura zeSa cAra padoM meM 'sAdhu' kI abhivyakti hai | arhat bhI sAdhu haiM / AcArya, upAdhyAya aura muni bhI sAdhu hI haiN| dUsarI dRSTi se dekhA jAe to eka hI pada hai- 'sAdhu' / arhat bhI sAdhu hai aura siddha bhI pahale sAdhu hI haiM / usa avasthA ke bAda hI siddhi hotI hai / isa dRSTi se sAdhu pada kA kitanA bar3A mahattva hai, sAdhanA kA kitanA bar3A mahattva hai / gRhastha kyoM nahIM ? eka prazna AtA hai ki kucheka gRhastha bhI bar3I-bar3I sAdhanA karate haiM, 108 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira unakA samAveza isa pAMca parameSThiyoM meM kyoM nahIM ? isakA samAdhAna sarala hai / parameSThI kI kakSA meM sammilita vaha ho sakatA hai, jo anagAra hai, jisakA apanA koI ghara nahIM hai | gRhastha gharavAsI hai, gharavAsI kI sAdhanA sImita hotI hai / dUsarI kasauTI hai ki vaha nigraMtha ho, granthi mukta ho / ghara meM rahane vAlA sasIma hotA hai, graMtha sahita hotA hai | jo asIma kI sAdhanA karatA hai, vaha hotA hai anagAra / sasIma meM asIma kA avataraNa ___sAdhu sasIma nahI hotA, vaha asIma hotA hai / namaskAra mahAmantra ke nirmAtA ne isako dhyAna meM rakhakara hI pAMcaveM pada kA nirmANa kiyA hai | pahale cAra padoM meM 'savva' sarva zabda nahIM jor3A aura pAMcaveM pada meM use jor3akara kahA-Namo loe sabva sAhUNaM / pUre loka meM jitane sAdhu haiM, sAdhanA karane vAle haiM, unako merA namaskAra | yaha sAdhu kI asImatA kA vAcaka hai / _ akSaroM kI dRSTi se vicAra kareM to bhI antima pada bhArI banatA hai / isI pada meM haiM nau akSara / pahale pada meM sAta, dUsare meM pAMca, tIsare meM sAta, cauthe meM sAta akSara haiM / antima pada meM haiM nau / sAdhanA kA mUla jaba asIma bana jAtA hai taba sAdhanA kA vikAsa hotA jAtA hai / hama isa sacAI ko mAneM ki sasIma se asIma meM AnA vAstava meM asIma hone kI dizA kA udghATana karanA hai / sasIma meM asIma ke avataraNa kA nAma hai sAdhanA / Namo loe savva sAhUNaM 109 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eso paMca NamokkAro I " * maMgala bhAvanA aura maitrI bhAvanA - jIvana kI mahAn upalabdhi hai / vyakti kitanI hI tapasyA kare, sAdhanA aura ArAdhanA kare, yadi usake antaHkaraNa meM maMgala bhAvanA aura maitrI bhAvanA nahIM hai to saba vyartha ho jAtA hai / namaskAra mahAmaMtra maMgala hai, maMgala kI bhAvanA kA mahAmaMtra hai / hama prAtaH kAla uThate hI maMgala kI bhAvanA kareM, sabake prati maMgala bhAvanA kreN| maMgala bhAvanA kA vikAsa hotA hai to vighnoM kA nivAraNa hotA hai / maMgala hai mahAmaMtra isa duniyA meM saba prakAra ke tattva haiM / kRSNalezyA bhI hai, zuklalezyA bhI hai| rajoguNa bhI haiM, tamoguNa aura sattvaguNa bhI haiM / utkRSTatama acchAI bhI hai aura nikRSTatama burAI bhI hai / iSTa karane vAle tattva bhI haiM aura aniSTa karane vAle tattva bhI haiM / hama jisa duniyA meM jI rahe haiM, usameM bAdhA DAlane vAle tattvoM kI kamI nahIM hai, isalie maMgala bhAvanA jarUrI hai aura namaskAra mahAmaMtra svayaM maMgala hai | namaskAra mahAmaMtra ke saMdarbha meM kahA gayA- yaha mahAmaMtra saba pApoM kA nAza karane vAlA hai aura saba maMgaloM meM zreSTha maMgala hai / eso paMca NamokkAro, savvapAvappaNAsaNo / maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalam // pApa nAzaka prazna ho sakatA hai - kyA eka maMtra se pApoM kA nAza ho jAegA ? eka jaina dharma ke sAdhanA -sUtra 110 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra se saba pApoM kA nAza kaise ho sakatA hai ? hama isa prazna ko dUsare pahalU se dekheM- isa maMtra meM bacA kyA hai ? jo acchAI hai, vaha saba kucha isameM samAviSTa hai / duniyA meM zreSTha hai jJAna, darzana, Ananda aura zakti / duniyA meM isase atirikta koI sAdhanA-ArAdhanA nahIM hai, maMgala nahIM hai / jJAna kI upAsanA, darzana kI upAsanA, Ananda aura zakti kI upAsanA-pApa ko naSTa karane kA duniyA meM isase adhika koI upAya nahIM hai / pApa kyA hai ? sabase bar3A pApa hai ajJAna-ajJAnaM khalu kaSTaM, krodhAdibhyo'pi sarvapApebhyaH adarzana, duHkha aura nirvIrya honA- sabase bar3A pApa hai | ina pApoM ke nAza kA sUtra hai- jJAna kA vikAsa, darzana kA vikAsa, Ananda aura zakti kA vikAsa | isa saMdarbha meM bilkula ThIka kahA gayA-eso paMca NamokkAro savvapAvappaNAsaNo- yaha namaskAra mahAmaMtra saba pApoM kA nAza karane vAlA hai | jitane pApa haiM, ve sAre isase naSTa ho jAte haiN| bhAratIya darzana meM sabase bar3A pApa mAnA gayA hai ajJAna yA avidyA / kisI vedAntI se pUchA jAe-- pApa kyA hai ? uttara hogA-avidyA / jaina darzana ke vidvAn se pUchA jAe-pApa kyA hai ? uttara hogA-mithyA-darzana, ajJAna / pApa to yahI hai / jhUTha, corI, hiMsA-ye pApa kahAM haiM ? ye pApa ke pariNAma haiM, phalazrutiyAM haiM / kAraNa hai avidyA, ajJAna athavA mithyAdarzana / hiMsA pravRtti nahIM hai, pariNAma hai / jhUTha pravRtti nahIM hai, pariNAma hai / yadi bhItara meM avidyA hai, ajJAna hai to hiMsA nikalegI, jhUTha kI pravRtti hogI / yadi vaha nahIM hai to na hiMsA kI pravRtti hogI aura na jhUTha athavA corI kI ghaTanA ghttegii| AtmA kI ArAdhanA namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA mahAn sAdhanA hai / arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya aura muni- isa paMca parameSThI kI ArAdhanA AtmA kI ArAdhanA hai / pApa kyA hai ? AtmA se dUra hote jAnA, isakA matalaba hai pApa / AtmA ke nikaTa Ate cale jAnA, isakA matalaba hai dharma / amaMgala hotA hai bAhara jAne meM / jaise-jaise AdamI bAhara jAtA hai, dUsaroM se prabhAvita hotA hai vaise-vaise amaMgala kI sthitiyAM banatI jAtI haiN| jaise-jaise vyakti bhItara eso paMca gAmokkAro 111 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtA hai, apanI AtmA meM rahatA hai, vaise-vaise vaha maMgala kI paridhi meM praveza karatA jAtA hai taba use koI prabhAvita nahIM kara pAtA / jaina itihAsa kI prasiddha ghaTanA hai-muni sudarzana apanI AtmA meM avasthita ho gae, kApAlika ne krUra daivIzakti kA prayoga kiyA, kintu vaha sudarzana ko prabhAvita nahIM kara skii| apane lakSya meM viphala usa zakti ne kApAlika ko hI bhasma kara diyA / maMgala hai AtmA meM honA jo vyakti AtmA meM hai, usa para koI prabhAva nahIM hotA / jo bAhara hai, AtmA se dUra calA gayA hai vaha zIghra prabhAvita ho jAtA hai / eka zabda meM kahA jA sakatA hai- AtmA meM honA maMgala hai aura AtmA se bAhara cale jAnA amaMgala hai| sabakA maMgala ho, isakA tAtparya hai pratyeka AtmA kA maMgala ho / cAhe vyakti choTA ho yA bar3A, maMgala bhAvanA sabake prati honI cAhie / choToM kI bar3oM ke prati aura bar3oM kI choToM ke prati AcArya kI ziSya ke prati aura ziSya kI AcArya ke prati / jaba ziSya dIkSita hotA hai, guru usake maMgala bhaviSya ke lie ina zabdoM meM AzIrvAda dete haiM - tuma jJAna se, darzana se, caritra aura tapa se, kSAnti aura mukti se sadA vardhamAna raho nANeNa daMsaNeNa ya, caritteNa taveNa ya / khaMtie muttIe, vaDamANo bhavAhi ya / / maMgala kI sUcaka haiM bhAvanAeM yaha maMgala bhAvanA kA maMtra sabake lie Avazyaka hai, kyoMki koI vyakti akelA nahIM hai, nirapekSa nahIM hai, saba sApekSa haiM / saMgha yA samudAya calatA hai sApekSatA se / akelA AcArya saMgha ko nahIM calA sakatA, akelA sAdhu saMgha ko nahIM calA sakatA / saba itane sApekSa haiM ki eka ke binA dUsare kA kAma nahIM calatA / vyakti svastha rahe, sukhI rahe, Anandamaya rahe, vikAsa karatA rahe, ye udAtta bhAvanAeM jIvana ke maMgala kI sUcaka haiM / jaina sAhitya meM solaha anuprekSAeM - bhAvanAeM batalAI gaI haiN| sabase pahale jo karaNIya hai, vaha hai maMgala kI bhAvanA | 112 jaina dharma ke sAdhanA- sUtra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala kI smRti namaskAra mahAmaMtra maMgala hai| isakI smRti maMgala kI smRti hai / isa eka maMtra ke AdhAra para kitane maMgala maMtra vikasita hue haiM / namaskAra mahAmaMtra se jur3A eka maMtra hai 'arham' / eka maMtra hai 'a si A u sA' / yaha jayAcarya kA bahuta priya maMtra rahA hai | namaskAra se banA eka maMtra hai 'om' | jaina AcAryoM ne 'om' zabda kI vyutpatti karate hue likhA hai- arhat, azarIrI (siddha) AcArya, upAdhyAya, muni inake AdyakSara se niSpanna hotA hai-om / isa prakAra namaskAra maMtra se jur3e hue pacAsoM maMtra haiM, jo vighno kA nivAraNa karate haiM, grahoM ke prabhAva se bacAte haiM ! vighnanivAraka hama jisa duniyA meM jI rahe haiM, usameM aneka prabhAva haiM / pratyeka vyakti ko sauramaNDalIya vikiraNa prabhAvita karate haiM, isa bhUmi ke prakaMpana prabhAvita karate haiM / jo vyakti ina sabake bIca jItA hai, paMca mahAbhUtoM ke sAtha jItA hai, pazu, pakSI aura manuSya se saMkula jagat meM jItA hai, usa vyakti ke lie vighna nivAraNa ke upAyoM ko jAnanA Avazyaka haiM jaise yaha kahA gayA hai'pade pade nidhAni' - pada-pada para nidhAna haiM / vaise hI yaha bhI kahA jA sakatA hai - ' pade pade vighnAni' - pada-pada para vighna hai / jo vighna - nivAraNa kA sUtra jAna letA hai, namaskAra mahAmaMtra kA AlaMbana letA hai, vaha vighna-bAdhAoM ko dUra kara apanI jIvana-yAtrA ko maMgalamaya banA sakatA hai / duniyA meM jitane maMgala haiM, unameM sabase bar3A aura prathama maMgala hai - namaskAra mahAmaMtra / isa Agama-vacana kA mUlyAMkana kareM, namaskAra mahAmaMtra kI samyak ArAdhanA kareM, avyAbAdha sukha aura zAnti kA anubhava hogA / eso paMca NamokkAro 113 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cattAri maMgalam arahaMtA maMgalaM, siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM, kevalI paNNatto dhammo maMgalaM / maMgala sUtra kA dUsarA pariccheda hai- maMgala pATha | yaha jaina paramparA meM sabase adhika pracalita maMgala sUtra hai / pratyeka zubha pravRtti ke prArambha meM isa maMgala sUtra kA uccAraNa aura dhyAna kiyA jAtA hai / cAra maMgala haiM- arhat, siddha, sAdhu aura dharma / namaskAra mahAmaMtra meM jahAM paMcaparameSThI maMgala hai, vahAM isa maMgala sUtra meM cAra maMgala haiM / arhat, siddha aura sAdhu-tIna ve hI haiM, jo namaskAra mahAmaMtra meM haiM, eka dharma isameM aura jur3a gayA / vAstava meM dharma hI maMgala hotA hai / maMgala kevala eka dharma hI hai / arhat isalie maMgala haiM ki ve svayaM dharma bana jAte haiM / siddha isalie maMgala haiM ki ve dharma kI sAdhanA karate-karate dharma ko svabhAva meM badala lete haiM / sAdhu isalie maMgala haiM ki ve dharma kI sAdhanA karate haiM / vAstava meM eka hI maMgala hai-dharma / adharma hai amaMgala aura dharma hai maMgala | gautama svAmI ne kezI svAmI ke prazna ke uttara meM kahA-dharma hI zaraNa hai | dharma hI dvIpa hai AdhAra hai, gati hai, saba kucha hai / isa saMsAra meM dharma ke sivAya vAstavika maMgala koI bhI nahIM hai / padArtha aupacArika maMgala hote haiM / padArthoM ko maMgala mAnA jAtA hai aura ve kucha maMgalamaya vAtAvaraNa kA nirmANa bhI karate haiM / kintu jaba hama sUkSma jagat meM praveza kara sthiti kA vizleSaNa karate haiM to patA calatA hai ki dharma ke sivAya dUsarA koI bhI tattva maMgala nahIM hai / kauna sA dharma ? prazna hogA ki kauna-sA dharma maMgala hai / jaina dharma, bauddha dharma, vaidika 114 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura IsAI dharma - ye bahuta sAre dharma haiM aura choTe-moTe dharmoM kI to koI gaNanA hI nahIM hai / ye dharma to bar3e mAne jAte haiM, upadharmoM kI to koI gaNanA hI nahIM hai | prazna svAbhAvika hai ki kauna-sA dharma maMgala hai ? kisako maMgala mAneM ? kyA jaina dharma ko maMgala mAneM ? jaina loga kaheMge- jaina dharma ko avazya maMgala mAnA jaae| kintu dUsare dharma vAle kaheMge- yadi jaina dharma maMgala hai to vaidika dharma maMgala kyoM nahIM ? eka vivAda khar3A ho jaaegaa| bhagavAn mahAvIra ne eka udAra aura vyApaka dRSTikoNa se dharma kA pratipAdana kiyA, jisameM dharma ke sAtha koI vizeSaNa nahIM jur3atA / unhoMne kabhI nahIM kahA- jaina dharma maMgala hai yA sabase pradhAna hai| saca to yaha hai ki mahAvIra ke samaya meM 'jaina dharma' jaisA koI nAma thA hI nahIM / yaha nAma to mahAvIra ke nirvANa ke sAtaATha zatAbdiyoM ke bAda pracalita huA hai / usa samaya isako zramaNa dharma yA arhat dharma kahate the, nirgrantha pravacana kahate the / nirgrantha dharma arthAt una logoM kA dharma, jinake koI grantha nahIM hai, koI parigraha nahIM hai, koI gAMTha nahIM hai / isakA artha hotA hai- AtmA kA dharma / jaba hama AtmA kA dharma kahate haiM to sAre vizeSaNa samApta ho jAte haiM / phira yaha vivAda nahIM hotA ki kaunasA dharma maMgala hai ? yAnI vaha dharma maMgala hai, jo AtmA kA dharma hai / dharma vastutaH AtmA se bhinna ho hI nahIM sakatA / yadi hama uSNatA ko alaga kara deM aura Aga ko alaga kara deM to kyA bacegA ? agni tabhI agni hai, jaba taka usameM garmI hai, dAhakatA hai, jalAne kI zakti hai / pAnI meM nirmalatA hai, zItalatA hai to pAnI hai / yadi usameM se ThaMDakapana ko haTA deM to phira vaha pAnI kahAM raha jAegA ? nirmalatA pAnI kA dharma hai, tApa agni kA dharma hai, vaise hI AtmA kA bhI apanA dharma hai aura vaha hai - jJAna, Ananda, zakti / zakti AtmA kA dharma hai, Ananda aura jJAna AtmA kA dharma hai, isalie kahA jA sakatA hai ki zakti maMgala hai, jJAna maMgala hai aura Ananda maMgala hai | maMgala zakti pUchA gayA - kauna sI zakti maMgala hai ? cattAri maMgala 994 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA gayA- vaha zakti maMgala hai, jo dUsaroM ko uThAe / vaha zakti maMgala nahIM ho sakatI, jo dUsaroM ko pachAr3e / zakti ke dvArA donoM kAma kie jA sakate haiM-kisI ko uThAyA bhI jA sakatA hai aura kisI ko pachAr3A bhI jA sakatA hai / pachAr3ane vAlI zakti maMgala nahIM ho sakatI / vahI zakti maMgala ho sakatI hai, jo dUsaroM ko uThAne vAlI hai / eka dharma guru apane pravacana meM AhAra-saMyama para bala dete hue kaha rahe the- 'dharma kA prArambha AhAra ke saMyama se hotA hai / upavAsa, UnodarI, svalpa AhAra tathA rasa kA parityAga karo / ' AhAra-saMyama para unhoMne bahuta lambI carcA prastuta kI / pravacana meM baiThA eka AdamI uThakara khar3A huA aura bolA-'mahArAja ! Apane jo bAta kahI, vaha samajha meM nahIM AyI / AhArasaMyama karane kA matalaba hotA hai- zarIra ko dubalA-patalA banA lenA | Apako patA hai ki kuztI lar3ane vAlA malla kitanA khAte haiM / eka malla ke nAzte kI tAlikA ko yadi par3hA jAe to Azcarya hogA / sAdhAraNa zarIra vAlA AdamI to soca bhI nahIM sakatA ki itanA khAyA jA sakatA hai ! khUba khAte haiM aura vyAyAma karake zarIra ko majabUta banAte haiM / Apake upadeza kI yaha bAta samajha meM nahIM AtI ki kama khAnA cAhie / kama khAne se to zarIra kamajora hI banegA aura kamajora zarIra kisa kAma kA ?' saMnyAsI ne kahA-'bhAI ! malla itanA khAtA hai, zarIra ko majabUta aura tAkatavara banAtA hai, batAo, phira kyA karatA hai ?'' 'dUsaroM kA pachAr3a detA hai / ' jijJAsu AdamI jhaTa bola pdd'aa| __ 'maiM usa zakti ko zakti nahIM mAnatA, jo dUsaroM ko pachAr3atI hai, maiM to yaha cAhatA hUM ki vyakti aisI zakti arjita kare jo dUsaroM ko pachAr3e nahIM, kintu dUsaroM ko uThAe / malloM kA kAma to dUsaroM ko pachAr3anA hai|' vaha zakti kisI kAma kI nahIM hotI, jo dUsaroM ko pachAr3e / vaha zakti hI maMgala hai, jo dUsaroM ko uThAe / Aja taka ke itihAsa meM yahI milegA ki unhIM logoM ne sArI janatA ko uThAne kA, jagAne kA prayatna kiyA, jinhoMne AhAra-saMyama kiyA / jinhoMne isa rahasya ko samajhA hai ki bhojana kI mAtrA ko sImita karake eka aisI nirmala zakti paidA kI jA sakatI hai, jo dUsaroM 116 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko uThAne kA kAma karatI hai, dUsaroM ko pachAr3ane meM kabhI nahIM lgtii| jina logoM ne khUba DaTakara khAyA, khAne ko hI parama kalyANa samajhA, unakI zakti sadaiva dUsaroM ko pachAr3ane meM hI lagI rahI / bhojana - bhaTToM ne kabhI bhI duniyA ke logoM ko uThAne kA prayatna nahIM kiyA, saMkalpa bhI nahIM kiyaa| unameM aisI tAkata bhI nahIM AtI, jo auroM ko uThA sake / una logoM meM sAtvika zakti kA prAdurbhAva huA, jinhoMne AhAra kA saMyama karanA sIkhA, bhojana kA niyantraNa sIkhA, apanI jIbha kI lolupatA ko vaza meM kiyaa| unameM jo zakti jAgI, vahI zakti vAstava meM maMgala hotI hai / 'arahaMtA maMgalaM'- arhat isalie maMgala haiM ki unameM ananta zakti jAga jAtI hai, asIma zakti jAga jAtI hai| jaba taka hama padArtha kI sImA se baMdhe hue haiM, padArtha kI lolupatA ke sAtha jur3e hue haiM, taba taka ananta zakti kA jAgaraNa nahIM ho sakatA / yaha anaMta aura asIma zakti taba jAgatI hai, jaba hama apane caitanya kI sUkSma zakti ke sAtha jur3a jAte haiN| Aja kI hamArI bar3I samasyA hai ki hama sthUla ke sAtha jur3e hue haiM, sUkSma ke sAtha hama nahIM jur3ate / hamArA eka bahuta vizAla jagat hai - sUkSma jagat, jise hama nahIM jaante| hama kevala sthUla ke sAtha apanI gAr3I ko ghasITe cale jA rahe haiM / Azcarya to isa bAta kA hotA hai ki Aja ke isa vaijJAnika yuga meM bhI hama apanI dRSTi ko sUkSma nahIM banA rahe haiN| jahAM paramANu kA visphoTa ho cukA, jahAM saura maMDala kI razmiyoM kA vizleSaNa ho cukA aura unake prabhAvoM kA varNana ho cukA, phira bhI hama sUkSma kI ora dhyAna nahIM de rahe haiM / eka bAra sUrya grahaNa hone vAlA thA / saikar3oM vaijJAnika usa grahaNa kA adhyayana karane meM juTe hue the / videzoM se saikar3oM saikar3oM vaijJAnika una dezoM meM pahuMca gae jahAM ki pUrA grahaNa hone vAlA thA / grahaNa ke prabhAvoM kA kitanI sUkSmatA se adhyayana kiyA jAtA hai| pUre grahaNa ke kitane prabhAva hote haiM, kisa prakAra kI razmiyAM AtI haiM, kisa prakAra kiraNoM kA vikiraNa hotA hai aura kisa prakAra manuSya unase prabhAvita hote haiM / niSkarSa nikAlA gayA- ve loga jyAdA prabhAvita hote haiM, jinakA mastiSka pahale se hI thor3A asta-vyasta yA vikSipta hotA hai / garbhavatI striyoM para jyAdA prabhAva par3atA hai / logoM kI yaha dhAraNA I cattAri maMgala 117 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki grahaNa ko pratyakSa yA khulI AMkhoM se nahIM dekhanA cAhie, thAlI meM pAnI bharakara usameM dekhA jA sakatA hai / kintu usa grahaNa ke bAre meM to yaha jAnakArI milI thI ki pAnI meM bhI isako nahIM dekhanA caahie| saMbhava hai ki usase dRSTi kSINa ho jAe / sUkSma jagat meM, hamAre Asa-pAsa meM kisa prakAra kI ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, una ghaTanAoM para hama dhyAna nahIM dete, kevala sthUla dRSTi se mApa lete haiM / kevala sthUla satyoM meM AsthA rakhane vAlA vyakti samyakadRSTi nahIM ho sakatA / samyak dRSTi hone kA artha hai - sthUla aura sUkSma donoM ke prati samAna dRSTi bana jaae| hama kevala yaha mAna kara na caleM ki yaha zarIra hI hamArA astitva hai / hama yaha mAnakara caleM ki isa zarIra se pare bhI hamArA astitva hai / yadi yaha dRSTi jAga jAe, apane sUkSma zarIra kI dRSTi sApha ho jAe to dRSTikoNa samyak bana jAtA hai / maMgala AnaMda dUsarI bAta hai - Ananda maMgala hai | AnaMnda svayaM maMgala hai, sukha svayaM maMgala hai, kintu yaha aikAntika bAta nahIM hai / kucha logoM kA Ananda dUsaroM ke lie abhizApa bana jAtA hai / jinakA Ananda dUsaroM ke lie abhizApa bana jAe, jinakA sukha dUsaroM ke lie duHkha kA kAraNa bana jAe, vaha maMgala nahIM hotA / maMgala vaha hotA hai, jo dUsaroM ke lie abhizApa na bane, dUsaroM ke lie duHkha aura samasyA na bane | AdamI ko dAna se sukha milatA hai aura vaha mAnatA hai ki dhana sabase bar3A sukha hai / kintu dhana milA, samRddhi bar3hI to vaha dUsaroM ke lie duHkha kA kAraNa bana gayA / eka dhanavAna vyakti kA naukara apane seTha ke ghara se kacarA nikAlatA aura par3osI ke daravAje ke sAmane jAkara DAla detA / usane dhanavAn par3osI se zikAyata kI ki yaha to acchI bAta nahIM hai | seTha ne kahA- acchA burA kyA hotA hai, yaha to karane vAlA jAne, naukara kI bAta naukara jaane| aisI dhauMsapaTTI jamAI ki becArA kucha bola hI nahIM pAyA / karatA bhI kyA ? vaha lar3a to sakatA nahIM thA / cupa ho gayA / aisI samRddhi jo svayaM ko sukha de aura dUsaroM ke lie kaThinAI bana jAe, jaina dharma ke sAdhanA -sUtra 118 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyA bana jAe, kisI kAma kI nahIM hai / apanI samRddhi ko koI bAMTatA nahIM, apane Ananda ko bAMTatA nahIM, kintu apane ahaMkAra aura duHkha ko hara koI dUsaroM meM bAMTanA cAhatA hai / duHkha ko dUsaroM meM bAMTane vAle bahuta milate haiM, miTAne vAle kama / zAyada isa padArtha jagat meM hone vAle Ananda kA siddhAnta hI yaha hai ki dUsaroM ke kaMdhoM para bandUka rakhakara golI chor3I jaae| yaha sAmAnya siddhAnta bana gayA hai Aja kA / ___ yaha sampadA, sampatti hamezA dUsaroM ke AdhAra para hotI hai| Aja bhAratIya logoM kI samasyA hai ki naukara nahIM milate / are, do hAthoM se kAma lo | upaniSad meM RSiyoM ne kahA hai-jinake pAsa bIsa aMguliyAM hotI haiM, unako kisI bAta kI cintA nahIM hotI / Aja jaba hamane apane Apa ko hI bhulA diyA taba apanI aMguliyoM para bharosA kaise hogA ? Aja yaha bharosA nahIM rahA / hara AdamI ko naukara cAhie aura naukara mahaMge va durlabha hote jA rahe sampadA ke sAtha jur3A huA hai- dUsaroM kA duHkha / padArtha ke sAtha-sAtha hone vAle sukha, samRddhi aura Ananda kI gAthA yahI rahI hai ki dUsare usase choTe evaM duHkhI hone cAhie / maMgala vaha AnaMda hotA hai, jahAM samRddhi ke lie dUsaroM ko garIba na banAnA par3e, apane aizvarya aura prabhutva ke lie dUsaroM ko nIcA na dikhAnA pdd'e| ___AcArya bhikSu jaMgala meM per3a ke nIce baiThe the / eka bhAI udhara se gujarA dekhA, koI sAdhu per3a ke nIce baiThA hai | praNAma kiyA aura pUchA-'mahArAja ! ApakA kyA nAma hai ?' 'merA nAma bhIkhaNa hai / ' 'bhIkhaNa jI Apa hI haiM / vahI terApaMthI bhIkhaNa ? mere mana meM to eka dUsarI hI tasvIra thI ApakI | maiMne to ApakI bar3I mahimA, yaza aura kIrti sunI thI / socatA thA- kitane hAthI, ghor3e, ratha tathA sevaka Adi sAtha meM rahate hoMge Apake / para Apa to isa nirjana ekAnta meM akele hI dikhAI de rahe haiM / sArI tasvIra khaNDita ho gii|' AcArya bhikSu ne kitanI pArmika bAta kahI / unhoMne kahA- 'maiM akelA cattAri maMgala 119 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hUM, tabhI yaha prazaMsA hai / mere pAsa koI ADambara nahIM hai, isIlie itanA nAma hama loga eka dina gocarI ke lie gae / eka choTe bacce ne hAtha meM biskuTa le rakhA thA / Agraha karane lagA to maiMne pUchA, 'batAo, tuma khAoge yA doge ?' 'duuNgaa| hamane kahA, 'toM phira eka de do|' 'nahIM, saba duuNgaa|' mAtA ne kahA, "jaba taka isake hAtha ke saba biskuTa nahIM le leMge, yaha roegA, mAnegA nahIM / " mere mana meM eka cintana AyA- yaha dAna vaha dAna nahIM hai, jahAM dene vAle kA hAtha UMcA aura lene vAle kA hAtha nIcA rahe / yaha vaha dAna hai, jahAM lene vAlA apane Apako dhanya nahIM mAnatA, kintu dene vAlA dekara apane Apako dhanya mAnatA hai, kRtArtha mAnatA hai / bahuta bar3A antara hai / eka AdamI detA hai aura dete samaya usakA ahaMkAra itanA jAga jAtA hai ki apane Apako dhanya aura lene vAle ko tuccha mAna letA hai / sAdhu ko diyA jAne vAlA dAna kisI tyAgI-tapasvI ko diyA jAne vAlA dAna aisA dAna, nahIM hotA ki dene. vAlA apane Apako bahuta bar3A dAnI aura ahaMkArI mAne / use apane ko dhanya mAnanA cAhie, kRtArtha mAnanA cAhie aura usameM yaha bhAvanA jAgRta honI cAhie ki aisA dAna dekara maiM saphala ho gayA, kRtakRtya ho gayA / vaha samRddhi, vaha Ananda jo dUsaroM ko hIna na banAe, dUsaroM ko choTA na banAe, sacamuca maMgala hai| maMgala jJAna tIsarI bAta hai-jJAna maMgala hotA hai / jJAna vaha maMgala hotA hai,jo dUsaroM ke caitanya ko jagA de / dIyA bujhe nahIM, jaga jAe / AcArya kI eka vizeSatA anuyogadvAra sUtra meM batalAI gaI hai ki jaise eka dIpa se hajAroM dIpa jala jAte haiM, usI prakAra AcArya vaha hotA hai, jisake jJAna se hajAroM dIpaka 120 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jala jAte hai / dIpa ko jalAeM, bujhAeM nahIM / vaha prakAza, vaha jJAna acchA nahIM hotA, jo kevala akelA camake, sabako chipA de / AcArya tulasI kI sabase bar3I mahAnatA yahI hai ki ve akele nahIM camake, pUre saMgha ko camakAne ke sAtha-sAtha camake haiM / itihAsa meM aisA huA hai / koI eka mukhiyA ho gayA to phira usakA yahI prayatna hotA hai ki dUsarA aura koI nAma ubharakara na Ae, sabako pIche hI dhakelane kI koziza / aise aneka vyakti hameM bhI yahI salAha dene pahuMca jAte haiM / ve kahate haiM, 'mahArAja ! dhyAna do, Apa itane sAdhu-sAdhviyoM ko par3hA rahe haiM, kintu eka dina ye aise sira para hAvI ho jAeMge ki Apa pazcAttApa kareMge / nIti kI bAta to yaha hai ki eka AcArya yA kucha pramukha sAdhu par3ha gae, bAkI ko to pAtrarA Dhone ke kAma meM hI lagAe rakho, jisase ki ThIka-ThAka kAma calatA rahe / ' aise sujhAva eka nahIM, aneka bAra Ae haiM / eka dRSTi se soceM to yaha ThIka hai / rAjanIti kI dRSTi se to yaha ThIka hai ki janatA ko itanA bevakUpha banAe rakho ki vaha apaneapane adhikAroM kI mAMga na kara sake / kursI bacI rahe aura rAjyasattA kAyama rahe / kintu isa prakAra kA cintana sarvathA anucita hai / vAstava meM vahI vyakti mahAn hotA hai, jo svayaM ke sAtha-sAtha dUsaroM ko bhI camakAtA hai | vahI jJAna maMgala hotA hai, jo dUsaroM ko jagAe, bujhAe nahIM / vahI Ananda maMgala hotA hai, jo dUsaroM meM duHkha na bAMTe balki unameM Ananda bikhere | vahI zakti maMgala hotI hai, jo dUsaroM ke lie pIr3AkAraka na bane / isIlie hama 'cattAri maMgalaM' sUtra ko maMgala mAnate haiM aura pravRtti ke prArambha meM isa mahAmaMgala kA upayoga karate haiN| cattAri maMgala 121 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cattAri saraNaM pavajjAmi darzana kI do dhArAeM haiM - Izvara - kartRtvavAdI dhArA aura Atma-kartRtvAdI dhArA / Izvara kartRtvavAdI dhArA se bhaktivAda kA vikAsa huA aura usameM zaraNAgata kI bAta ko mahattva milA / Atma-kartRtvAdI dhArA meM AtmA hI karttA hai, dUsarA koI karttA nahIM hotA / vahAM zaraNa kA prazna hI nahIM uThatA / eka prazna sAmane AtA hai ki jaina aura bauddha Atma-kartRtvavAdI haiM to phira unameM zaraNAgata kI bAta kaise AI ? bhagavAn mahAvIra ne kahA - 'nAlaM te tava tANAe vA saraNAe vA / tumaM pi tesiM nAlaM tANAe vA saraNAe vA' - Atman ! mAtA, pitA, bhAI, bahina Adi koI bhI tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiM / tuma bhI unako trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho / jaba parivAra vAle bhI trANa dene meM samartha nahIM ho sakate to dUsarA kauna trANa de sakatA hai ? saMbaMdha haiM svArtha sApekSa yathArtha aura nizcaya kI bhASA meM soceM to yaha spaSTa pratIta hotA hai ki hamAre sAre sAmAjika yA pArivArika saMbaMdha svArtha- sApekSa haiM / jaba taka svArdha kA dhAgA jur3A rahatA hai taba taka saMbaMdha banA rahatA hai, sahayoga calatA rahatA hai / jisa dina svArtha meM kamI AtI hai, sApekSatA kama hotI hai taba sArA saMbaMdha TUTa jAtA hai | svArtha aura sApekSatA ko na samajhanA, bahuta bar3A dhokhA hai / surApAna karane vAlA vyakti jitanA dhokhA khAtA hai, usase adhika dhokhA khAtA hai svArtha aura sApekSatA ko na samajhane vAlA / eka surApAyI sar3aka para ghUma rahA thA / sipAhI ne kahA- 'are ! itanA samaya ho gayA tumako yahAM ghUmate, apane ghara kyoM nahIM cale jAte ?' vaha bolAtumheM patA nahIM hai / maiM kyA, sArA nagara ghUma rahA hai / jisa samaya merA ghara jaina dharma ke sAdhanA - sUtra 122 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere sAmane AyegA, maiM usameM ghusa jAUMgA | mere ghara ko A jAne do / ' kitanA bar3A bhrama ! kitanA bar3A dhokhA ! zaraNa hai AtmA hamAre sAre sAmAjika yA pArivArika saMbaMdha svArtha-sApekSa haiM / yaha pratyakSa satya hai / ise nakArA nahIM jA sakatA / hama bhI zarAbI kI bhAMti mUrchA meM jIte haiM aura mAna lete haiM ki ghara mujhe trANa degA / mere lie vaha zaraNa hai| ghara kA paryAyavAcI zabda hai zaraNa | ghara aura zaraNa eka hI hai / AtmakartRtvavAdiyoM ne isa bhrAnti ko tor3A aura kahA-zaraNa koI nahIM hai / zaraNa hai kevala AtmA / unakA ghoSa rahA-'appA kattA vikattA ya / ' 'appadIvo bhava' AtmA hI zaraNa hai, AtmA hI prakAzadIpa hai / sAdhanA ke kSetra meM, AtmArAdhanA ke kSetra meM jisa vyakti ne ekatva ko mAnakara apanI sAdhanA zurU nahIM kI, vaha dhokhe meM rahegA, use aneka kaThinAiyAM jhelanI par3eMgI / adhyAtma kI yaha aMtima sacAI hai- 'na maiM kisI kA haM aura na merA koI hai| na maiM kisI kA zaraNa hUM aura na merA koI zaraNa hai / ' vyavahAra meM sApekSatA se jur3A hai vyakti, eka dUsare kA kAma eka dUsare se calatA hai | pArasparika sahayoga se sAre kAma niSpanna hote haiM / yaha vyavahAra kI sacAI hai / ise nizcaya kI sacAI nahIM mAnA jA sakatA / yaha anubhava aneka bAra hotA hai / do vyakti pacAsa varSa taka sAtha rahe, aura eka dina aisA AyA ki ve eka dUsare se alaga ho gae / Azcarya hotA hai, yaha kaise ghaTita huA ? kyoM huA? yaha svArtha-saMvalita sApekSatA thI / svArtha vighaTita huA aura sApekSatA vighaTita ho gii| aMtima saca hai- akelA honA, ekAkI jIvana jInA / yaha atyaMta sukhada ghaTanA hai aura padArtha-jagat meM isase bar3I sukhada ghaTanA dUsarI ho nahIM sakatI / zaraNabhUta kauna ? mUla prazna hai-jaina paraMparA meM zaraNAgata kI bAta kaise jur3I ? vItarAga ko zaraNa pradAtA kyoM mAnA gayA? yaha prazna ucita hai / isakA eka prayojana hai- rAga-dveSa se dviSTa vyakti kabhI bhI zaraNa dene yogya nahIM ho sktaa| usakI zaraNa khatare se khAlI nahIM hotI / patA nahIM, kaba kaisA mor3a le le ? jo cattAri saraNaM pavajjAmi 123 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-dveSa se mukta hai, usakI zaraNa lene meM koI khatarA nahIM hai / yadi AtmakartRtvavAdiyoM ke lie koI zaraNabhUta -AdhArabhUta ho sakatA hai to vaha vItarAga puruSa hI ho sakatA hai / isakA rahasya hai- nirapekSatA / vItarAga ke sAtha vyakti kA jo saMbaMdha hotA hai, vaha sApekSa nahIM hai / vItarAga kisI dUsare kI apekSA nahIM rakhatA / vastutaH zaraNa yA AdhAra vahI ho sakatA hai jo vItarAga hai, rAga-dveSa se mukta hai, nirapekSa hai | isalie zaraNa ke pIche do zarte rakhI gaIM / pahalI zarta hai- jo maMgala hai, vahI zaraNa hogA / amaMgala kabhI zaraNa lene yogya nahIM hotA / dUsarI zarta hai-zaraNa vaha hogA, jo loka meM uttama hai / anuttama kabhI zaraNa nahIM ho sakatA / uttama kA artha hai- prabalatama / prabalatama vaha hotA hai, jo zikhara para pahuMca gayA hai / do bAteM spaSTa ho gaIM ki jo maMgala hai, jo loka meM uttama hai, vahI zaraNa hai / maMgala hai AtmA arhat, siddha, sAdhu aura dharma-ye cAra maMgala haiM, uttama haiM isIlie vyakti ina cAroM kI zaraNa svIkAra karatA hai / arhat vItarAga hai isalie maMgala haiN| siddha sarvathA AtmA hai, kevala AtmA / AtmA se bar3hakara AtmavAdI ke lie koI maMgala nahIM ho sakatA / AtmavAdI kA parama maMgala hai AtmA / siddha aura AtmA-do nahIM haiM / cAhe siddha kaho, cAhe AtmA kaho, koI antara nahIM hai / AtmA kA nAma hI siddha hai aura siddha kA nAma hI AtmA hai / sAdhu ko bhI maMgala mAnA gayA hai | sAdhu kA maMgala adhyAtma kA maMgala hai / sAdhu sAdhanA kA pratIka hai / jo sAdhanA meM, AtmA meM rahatA hai, rahane kI koziza karatA hai / vaha hai sAdhu / dharma maMgala hai| dharma AtmA kA svarUpa hai / AtmA ko chor3akara koI maMgala nahIM hai / jaina darzana kI bhASA meM, jaina AcAra zAstrIya dRSTikoNa se dekhA jAe to eka mAtra maMgala hai AtmA / jahAM AtmA anAtmA huA,vahAM amaMgala ho gayA / dravya maMgala, laukika maMgala kI bAta chor3a deN| sabase bar3A maMgala dharma hai / isa AdhAra para isakA prayoga kiyA jA sakatA hai| koI bhI kArya karanA hai, mUhUrta ho yA na ho, AtmA meM ramaNa kara, AtmA kI anubhUti karatA huA kAma kare to vaha maMgala ho jAegA / paramparA rahI hai ki yAtrA karanI hai aura zakuna nahIM ho rahA hai, muhUrta nahIM mila rahA hai 124 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to kAyotsarga karo / aura kAyotsarga meM koI bAdhA na Ae to samajho ki maMgala ho gayA / uttama kauna ? AtmA hI uttama hai / AtmA ke sivAya koI uttama nahIM ho sakatA, prabalatama nahIM ho sakatA / eka padArthavAdI ke lie padArtha vastu parama ho sakatI hai, uttama ho sakatI hai / padArthavAdI ke lie sonA uttama ho sakatA hai para Aja sone se bhI jyAdA kImatI dhAtueM A gaIM / sonA purAnA par3a gayA / Aja naI dhAtueM itanI kImatI haiM ki sonA unake sAmane kucha bhI nahIM hai / yUreniyama ke sAmane sone kA kyA mUlya hai ? sone se jyAdA kImatI hai hIrA / hIrA uttama ho gayA / Aja hAra se bhI jyAdA kImatI aura maMhagA ho gayA hai Ni arthAt lAla / yaha hai padArtha kA svarUpa / padArtha mUlya- sApekSa hotA hai| badalate mUlyoM ke sAtha padArtha kI uttamatA bhI badalatI rahatI hai / kintu AtmavAdI ke lie sabase bar3A uttama hai AtmA / arhat uttama haiM, kyoMki vaha * AtmA hai| siddha uttama hai, kyoMki vaha AtmA hai / sAdhu uttama hai kyoMki vaha AtmA hai aura dharma uttama hai, kyoMki vaha AtmA kA svarUpa hai / jaba AtmA hI maMgala aura AtmA hI uttama hai to kisakI zaraNa meM jAnA cAhie ? sIdhA-sA aura sarala-sA uttara hogA - appANaM saraNaM gacchAmi - AtmA kI zaraNa grahaNa karatA hUM / arhat kI zaraNa meM jAne kA artha hai apanI AtmA kI zaraNa meM jAnA / siddha aura dharma kI zaraNa meM jAne kA artha hai apanI AtmA kI zaraNa meM jAnA / tInoM padoM - maMgala, uttama aura zaraNa kA niSkarSa kyA hogA ? tAtparya kyA nikalegA ? dugdhasya sAraM navanItaM, dUdha kA sAra hai ghI, navanIta / puSpasya sAraM parimalaM - phUla kA sAra hai parimala / isI taraha maMgala, uttama aura zaraNa kA sAra hogA - AtmA kI zaraNa lenA / vahI vyakti sahI artha meM dhArmika ho sakatA hai, jo AtmA kI zaraNa meM rahatA hai / bhrAnta cintana kucha prabuddha vyakti aae| bole-mahArAja ! eka prazna aneka bAra ubharatA rahatA hai ki duniyA meM itane ahiMsaka, itane dhArmika loga haiM phira bhI utanA cattAri saraNaM pavajjAmi 125 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI bhraSTAcAra, utanI hI burAiyAM aura hiMsA bar3hatI jA rahI hai| duniyA dharma sthAnoM aura dhAmikoM se bharI par3I hai phira bhI yaha kyoM ? maiMne kahA ki yaha mAnanA bhI eka bhrAnti hai ki itane dhArmika aura itanI hiMsA, burAiyAM aura bhraSTAcAra | unhoMne kahA - bhrAnti kahAM hai ? IsAiyoM ke anuyAyI eka araba se jyAdA haiM, musalamAna hoMge sattara - assI karor3a, bauddha hoMge pacAsa karor3a | isI prakAra hindu, jaina Adi bhI karor3oM meM haiM / ye saba dhArmika loga haiN| maiMne kahA- yahI bhrAMti hai / yaha saMkhyA dhArmikoM kI nahIM, dharma ke anuyAyiyoM kI hai| dharma kA anuyAyI honA alaga bAta hai aura dhArmika honA bilkula alaga bAta hai / dharma kA anuyAyI honA to bhIr3a hai / mahAvIra ke anuyAyiyoM kI saMkhyA bhI bahuta bar3I ho sakatI hai lekina dhArmikoM kI saMkhyA kitanI hai ? bhagavAn mahAvIra ke zrAvaka dhArmika the | Ananda dhArmika thA, kAmadeva dhArmika thA / ye dharma ke anuyAyI nahIM the lekina dhArmika the / anuyAyI sirpha voTa hote haiM / jisa taraha rAjanItika pArTI meM do taraha ke sadasya hote haiM / eka sakriya kAryakarttA hote haiM aura eka pArTI ke sadasya / sadasya mAtra voTa dene kA kAma karate haiM / anuyAyI kevala usa sampradAya kI saMkhyA bar3hAne kA kAma karate haiM / dhArmika to vaha hogA, jisane dharma ko jIvana meM utArA hai| jyAdA haiM sulabha bodhi vastutaH vaha jaina zrAvaka hai, jisane bAraha vratoM ko svIkArA hai / jisane bAraha vratoM ko nahIM svIkArA, use zrAvaka nahIM kahA jA sktaa| vaha 'saMjJI' kahalAtA hai / saMjJI kA artha hai - samyagdRSTi / tIsarA hai - yathAbhadraka | vaha dharma ko nahIM samajhatA, sIdhA aura sarala hai| cauthA hai - sulabhabodhi - vaha bhI dharma ke marma ko nahIM samajhatA, para usameM dharma ke prati anurAga hai| dUsare zabdoM meM sulabhabodhi ko dharma kA anuyAyI kahA jA sakatA hai / saMsAra meM jyAdA saMkhyA sulabhabodhi logoM kI haiM arthAt dharma ke anuyAyiyoM kI hai, dhArmikoM kI nahIM / saMsAra kI AbAdI hai pAMca araba / inameM se dhArmika kitane hoMge ? pAMca araba meM yadi eka karor3a dhArmika bhI mila jAeM to bahuta bar3I bAta mAnanI cAhie / maiM to mAnatA hUM ki vAstavika dhArmika loga yadi eka lAkha bhI mila jAeM to duniyA kA bar3A saubhAgya samajhanA caahie| bahuta kaThina hai dhArmika honA / dhArmika aura dharma ke anuyAyiyoM ke bIca kI yaha bhedarekhA jaina dharma ke sAdhanA - sUtra 126 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre sAmane spaSTa ho to zAyada bahuta sArI bhrAntiyAM apane Apa khatma ho sakatI haiN| dharma hai apanI zaraNa apanI zaraNa meM jAne kA artha hai- dhArmika honA | vahI vyakti dhArmika ho sakatA hai, jisane apanI zaraNa lI hai / jisane apanI zaraNa meM jAne kA artha nahIM samajhA, vaha dhArmika nahIM ho sakatA, dharma kA anuyAyI ho sakatA hai / aise dharma ke anuyAyI loga dharma ke nAma para patA nahIM kyA kyA karate haiM ? Aja dharma ke nAma para kyA nahIM ho rahA hai | dharma eka upabhogya vastu banA lI gaI hai / dharma nahIM hai isalie dharma ke nAma para bahuta kucha calatA hai, calatA rahatA hai / yadi dharma jIvana meM A jAe to sArA kA sArA kacarA apane Apa nikala jAegA, bAhara kI bekAra bAteM apane Apa dUra ho jAeMgI / lAkha rupae kisa lie eka lar3ake ne apane mitra se kahA-'mere pitAjI ne mere sAmane eka prastAva rakhA hai|' 'kyA prastAva hai vaha ?' 'pitAjI kahate haiM ki yadi tuma burAI chor3a do to maiM tumheM eka lAkha rupayA de dUM / lekina burAI bilkula chor3anI par3egI / maiMne prastAva ThukarA diyA / ' mitra ne kahA-'tumane bar3I mUrkhatA kI / eka lAkha rupayA kise kahate haiM | bahuta bar3I bAta hai / tumheM le lene caahie|' lar3ake ne mitra ko samajhAne kI koziza karate hue kahA-'lekara kyA karUM? agara burAI chor3a dUM to lAkha rupae kA phira upayoga hI kyA hogA mere lie ? zarAba hai to ye sArI mAMgeM haiM | zarAba chor3a dUM to phira koI mAMga hogI hI nahIM / aura koI mAMga na ho to phira lAkha rupae kA kyA karUMgA / vyartha kA bojha kyoM uThAUM / ' kaisA vicitra virodhAbhAsa hai para sacAI yahI hai / lAkha rupayA koI lenA nahIM cAhatA, kyoMki lAkha rupayA le to phira saba kucha chor3anA par3atA hai aura vaha chor3anA nahIM hai / padArtha se, vibhAva se itanA anubandha ho gayA ki vaha chUTa nahIM rahA hai aura AtmA yA dharma ko isIlie AdamI pakar3a nahIM pA rahA hai | cattAri maraNaM pavajjAmi 127 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArtha ko dekheM ina sAre saMdarbho meM dekheM to jaina tIrthaGkaroM ne eka nayA darzana diyA hai| unhoMne kahA- sacAI ko sAmane rakhakara calo, sacAI ko jhuThalAo mata / hamArI bhakti ke pIche bhI yathArtha khar3A rahe / isIlie kahate haiM andha bhakti nahIM honI cAhie / yathArtha ko chor3akara hamArI bhakti nahIM honI cAhie / isI dRSTikoNa ke kAraNa jaina darzana yathArthavAdI darzana hai| bahuta logoM ko maiMne dekhA hai, jo sAmane to prazaMsA ke aise pulinde bAMdhate haiM ki sunakara Azcarya hotA hai / aura unhIM vyaktiyoM ko parokSataH nindA karate hue sunA to bharosA nahIM ho sakA ki yaha vahI AdamI hai / bhItara aura bAhara meM itanA bar3A vyavadhAna calatA hai, jisakI kalpanA nahIM kI jA sakatI / yaha sArA kyoM hotA hai ? jaba taka AtmA kI zaraNa meM jAne kI bAta samajha meM nahIM AtI taba taka vyavahAra kA bhI zodhana nahIM hotA, vyavahAra meM ekarUpatA nahIM A sktii| maMgala pATha kA marma zaraNa kI bAta mahattvapUrNa hai | bauddha dharma meM bhI kahA gayA-'buddhaM zaraNaM gacchAmi, saMghaM zaraNaM gacchAmi' / jaina dharma meM bhI 'zaraNaM pavajjAmi' kA ghoSa pratipAdita huA / jaina darzana ne kahA-'zaraNa lo lekina sacAI ko yAda rakho, nizcaya ko mata bhulAo 'maiM akelA hUM, vAstava meM akelA hUM, aura akelA rahUM tabhI sukhI rahUMgA / ' AcArya bhikSu ne bhI yahI kahA-saMgha meM rahate hue bhI akele rahanA / donoM bAteM caleM / saMgha meM hUM, yaha merA vyavahAra hai aura akelA hUM, yaha merA nizcaya hai / donoM kA yoga karake hameM calanA hai / maMgalapATha meM nizcaya aura vyavahAra-donoM ke sUtra haiM isIlie hara koI yAtrA karane vAlA vyakti maMgalapATha sunanA cAhatA hai / vaha cAhatA hai ki arhat, siddha Adi sabhI maMgala mere sAtha raheM / ___maMgala -pATha kA yaha hArda, nizcaya aura vyavahAra meM samanvaya ke saMtulana kI bhAvanA, hamAre sAmane spaSTa rahe to jIvana maMgalamaya bnegaa| kevala yAtrA ke samaya, kevala pravacana kI samApti ke bAda hI maMgalapATha na saneM / yaha maMgalapATha yadi hama nirantara sanate raheM, caubIsa ghaNTA yaha dhvani yadi hamAre kAnoM meM gUMjatI rahe to vAstava meM hamArA jIvana sukhI banegA zAyada hama dUsaroM ke lie bhI maMgala evaM kalyANa kI bAta prastuta kara skeNge| 128 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASANNANAMA 143888636000 Avazyaka AAAAA 0380&deasidaso900500000000065 83888888888888338 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika hajAroM loga jisakI pratidina ArAdhanA karate haiM, kyA usake bAre meM bhI carcA Avazyaka hai ? jaina zrAvaka-zrAvikAeM pratidina sAmAyika karate haiM, apane baccoM ko bhI ve sAmAyika kI preraNA dete haiN| prazna hai-vaha sAmAyika kyA hai ? kise kahate haiM sAmAyika ? sAmAyika svIkAra karate samaya eka zrAvaka-bolatA hai- karemi bhaMte sAmAiyaM sAvajjaM jogaM paccakkhAmi / eka sAdhu sAmAyika svIkAra karatA hai to pratijJA karatA hai- savvaM sAvajjaM jogaM paccakkhAmi / sAvadha yoga ke pratyAkhyAna kA nAma hai sAmAyika | sAvadha yoga hai viSamatA aura sAvadha yoga kA pratyAkhyAna hai sAmayika yA samatA / sAdhanA kA sundara sUtra sAvadha yoga kI paribhASA bahuta spaSTa hai / aThAraha pApa sAvadha haiM / ina aThAraha pApoM ko cAra vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai pahalA varga- prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha / dUsarA varga- krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga aura dveSa / tIsarA varga- kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, para-parivAda, rati-arati / cauthA varga- mAyA-mRSA aura mithyAdarzana zalya / ina cAra vargoM meM aThAraha pApa samAhita ho jAte haiN| hama vicAra kareM- sAmAyika karane vAlA kyA chor3atA hai ? pAMca AzravaprANAtipAta Adi ko chor3atA hai | krodha, mAna, mAyA, lobha aura rAga-dveSa ko chor3atA hai / yadi isa artha kA dhyAna ho to sAmAyika karate samaya eka spaSTa citra banegA ki maiM kyA kara rahA hUM / maiM krodha ko upazAnta karane kI sAmAyika 131 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kara rahA hUM / maiM ahaMkAra ko zAMta karane kI sAdhanA kara rahA hUM / mAyA aura lobha ko miTAne kI sAdhanA kara rahA huuN| phira use dhyAna AegAmaiM kalaha se mukta hone kI sAdhanA kara rahA hUM / . zalya mukti kI sAdhanA kara rahA hUM / sAdhanA ke isa sundara sUtra kA nAma hI sAmAyika hai / Avazyaka hai artha bodha bahuta sAre loga sAmAyika karate haiM, kintu isa ora dhyAna nahIM dete ki ve kyA kara rahe haiN| jaba kucha karate haiM taba yaha patA to honA hI cAhie ki kyA kara rahe haiM ? agara isa para dhyAna nahIM diyA jAegA to usa tote kI sI sthiti hogI, jo aphIma ke DoMDe para coMca mAratA huA kahe jA rahA thA - aphIma khAnA manA hai / kyoki usane mAtra sIkhA thA, raTA thA, artha nahIM jAna sakA thA ! sAmAyika karate samaya sAmAyika ke artha ko vismRta nahIM karanA cAhie / sAmAyika kI sAdhanA bahuta pavitra sAdhanA hai / aThAraha pApoM se mukta hone kI, unase dUra hone kI sAdhanA hai / jo vyakti ar3atAlIsa minaTa taka pratidina kaI bAra isakA abhyAsa karatA hai, usakA prabhAva usake jIvana para par3e binA nahIM rahegA / bhojana karane meM dasa-bAraha minaTa kA samaya hI lagatA hai, phira bhI usakA prabhAva cAra-pAMca ghaNTe taka rahatA hai, bhUkha nahIM lagatI / jisakA ar3atAlIsa minaTa taka abhyAsa kiyA, kyA usakA prabhAva bAraha ghaNTe bhI nahIM rahegA / sAmAyika eka sudRDha Alambana hai / jo isakA sahArA letA hai, vaha kAphI burAiyoM se baca jAtA hai / aisA nyAyAdhIza : aisA putra briTiza zAsaka henarI caturtha catura aura nyAyI zAsaka thA / eka bAra samrAT ke putra ne koI aparAdha kiyaa| mAmalA nyAyAlaya taka gayA / nyAyAdhIza e ne mAmale kI gaMbhIratA ko pahacAnA aura henarI ke putra ko kArAvAsa kA daNDa sunA diyA / samrAT ke pAsa yaha samAcAra pahuMcA / samrAT tatkAla hAtha jor3akara 1 bolA- prabho ! maiM dhanya hUM, mujhe aisA nyAyAdhIza milA, jo nyAya karanA jAnatA jaina dharma ke sAdhanA sUtra FER 132 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho / maiM isa bAta ke lie bhI apane ko dhanya mAnatA hUM ki mujhe aisA putra milA, jo kAnUna kA sammAna karanA jAnatA hai, usa para amala karanA jAnatA aruci kA rahasya amala karanA, kriyAnviti karanA; AcaraNa meM lAnA bahuta mahatvapUrNa bAta hai | pUjya gurudeva bhivAnI meM virAja rahe the / eka sammAnita parivAra ke mukhiyA ne kahA- mahArAja ! merA lar3akA dharma meM ruci nahIM letA hai| Apa use samajhAeM / eka dina vaha lar3ake ko lekara mere pAsa AyA / maiMne lar3ake se pUchA- tumhArI ruci dharma meM kama kyoM hai ? lar3akA bolA- isa prazna kA uttara maiM dUMgA, kintu pitAjI ke sAmane kucha nahIM kahUMgA / pitA uThakara calA gayA / vaha bolA- dharma meM merI ruci kama nahIM hai, sAdhu-sAdhviyoM ke prati bhI mere mana meM agAdha zraddhA hai| kintu eka bAta se mere mana meM bar3A dvandva hai | mere pitAjI dina meM tIna-cAra bAra sAdhu-sAdhviyoM ke pAsa jAte haiM, dina meM aneka bAra sAmAyika karate haiM, kintu ghara meM sabase jyAdA lar3AI-jhagar3A bhI ve hI karate haiM / maiMne vicAra kiyA- dharma sthAna meM jAkara bhI yadi inameM koI sudhAra nahIM AyA to vahAM jAne se mujhe kyA phAyadA hogA ? isalie maiM yahAM bahuta kama AtA huuN| jIvana meM samatA Ae sAmAyika karane vAlA sAmAyika kA pUrA pathya rakhatA hai yA nahIM, yaha bahuta vicAraNIya bAta hai / samatA kI sAdhanA kI hai to kalaha, nindA, cugalI, IrSyA Adi kupravRttiyAM avazya kSINa hoNgii| sAmAyika para amala kie binA, samatA kA AcaraNa kie binA, siddhAnta kitanA hI pavitra ho, phalita nahIM hogA, usakA mUlya dUsaroM kI samajha meM nahIM AegA / bhagavAn mahAvIra ne kahA- pahalI AvazyakatA hai samatA kI sAdhanA | isakI sAdhanA kie binA koI bhI vyakti AdhyAtmikatA ke kSetra meM praveza nahIM kara sakatA, AtmA kI ora prasthAna nahIM kara sakatA / hama isakA mUlya sAmAyika . 133 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMke | yaha koI sAmAnya bAta nahIM hai / AtmakalyANa aura parakalyANa kI isase bar3I dUsarI koI sAdhanA nahIM hai / jIvana meM samatA utara Ae to phira kisI bAta kI jarUrata nahIM raha jAtI, kucha pAnA zeSa nahIM raha jAtA / zAnti pUrNa jIvana kA sUtra ___ jIvana meM bahuta sI paristhitiyAM AtI haiM / kabhI lAbha ho jAtA hai, kabhI hAni / sukha-duHkha jIvana-maraNa, isa prakAra kI hajAroM sthitiyAM AtI haiM, jAtI haiM, kabhI-kabhI eka dina meM hI na jAne kitanI sthitiyAM A jAtI haiN| ina sthitiyoM meM sama na raheM, inake anusAra calAyamAna hote raheM, Andolita hote raheM to bar3I viSama sthiti utpanna ho jAegI | acchA jIvana jIne kA sUtra yahI hai ki hara sthiti meM zAnta raheM aura zAnta vahI raha sakatA hai, jisane sAmAyika kI sAdhanA kI hai / yaha to nahIM kahA jA sakatA ki sAmAyika karane vAlA hara AdamI vItarAga bana jAegA, kintu isase itanA jarUra hogA ki vaha aisI jIvanazailI apanA legA, aise mArga para apane caraNa baDhA legA, jahAM samatA kI siddhi use prApta ho jAegI / jisane samatA sAdha lI, jisake jIvana meM uccAvaca bhAva nahIM rahA, usase bar3A AdamI isa duniyA meM dUsarA aura koI nahIM hogA / vyAvahArika jIvana meM usase jyAdA sukhI AdamI dUsarA nahIM ho sakatA / jisakI samatA siddha ho jAtI hai, vaha jIne-marane se bhI prabhAvita nahIM hotA / AcArya bhikSu ke jIvana meM yaha samatA siddha ho cukI thI, sAmAyika paka gaI thI isIlie ve lAbha-alAbha, sukha-duHkha aura jIvanamaraNa meM taTastha raha pAe / - pUjya gurudeva ne apane jIvana ke bAre meM bar3I mArmika bAta likhI hai | eka taraha se vaha sAmAyika kI siddhi se nikalA huA svara hai / Apane likhAmaiMne apane jIvana meM jitanA sammAna pAyA, utanA zAyada bahuta kama loga pAte haiM aura jitanA apamAna dekhA, utanA bahuta kama loga dekhate haiM / rAyapura meM logoM ne dekhA- kitane putale jalAe gae the| korA sammAna hI sammAna milatA to ahaMkAra Ane ko bar3I saMbhAvanA thI aura korA apamAna hI apamAna milatA to hInabhAvanA se grasta ho jAne kI bar3I saMbhAvanA thii| sammAna aura apamAna 134 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA aisA saMtulana rahA ki na to ahaMkAra AyA aura na kisI prakAra kI hIna bhAvanA hI panapI / sabase bar3I samasyA jisane sAmAyika kI siddhi kara lI, vahI aisI anubhUti kara sakatA hai / duniyA kI sabase bar3I samasyA garIbI nahIM hai / yaha eka samasyA to hai kintu sabase bar3I samasyA nahIM hai| merI dRSTi meM sabase bar3I samasyA hai asaMtulana kI / na jIvana meM saMtulana, na vyavasthA meM saMtulana / manuSya ne apanA saMtulana kho diyA hai / jIvana ke sAre bojha ko mAtra eka palar3e meM DAla diyA hai / adhyAtma kI sAdhanA ko bilkula bhulA sA diyA hai| Aja vyAvahArika jIvana meM samatA kA sUtra nahIM milatA / usameM milatA hai spardhA kA sUtra / pratyeka vyakti socatA hai, vaha itanA kare to hama itanA kreN| pratyeka kSetra meM kadamakadama para spardhA calatI hai / samatA kA sUtra adhyAtma kA sUtra hai / sAmAyika kI sAdhanA meM ina bAtoM para dhyAna kendrita honA Avazyaka hai uccAraNa zuddha ho / sAmAyika kA artha jJAta ho / yaha anuprekSA honI cAhie - maiM samatA ke kina sUtroM kI sAdhanA kara rahA hUM / kina sAvadya yogoM ko maiM chor3a rahA hUM aura kina nikhadya yogoM kI prApti kI ceSTA kara rahA hUM / anuprekSA kA yaha viveka sAmAyika ke sAtha jur3a jAe to sAre vrata svayameva sadha jAeM / yadi yaha pUchA jAe - eka zabda meM bhagavAn mahAvIra kA dharma kyA hai to isakA uttara hogA- sAmAyika / itane mahatvapUrNa anuSThAna kI sAdhanA pahalI AvazyakatA hai| ise apanA kara apane jIvana ko sArthaka aura saphala banAeM | Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stava (1) tIna yoga mukhya mAne gae haiM- jJAnayoga, bhaktiyoga aura karmayoga / jainadarzana jJAnayoga kA anugAmI hai ? bhaktiyoga athavA karmayoga kA anugAmI hai ? kucha kevala jJAnayoga para calate haiM / kucha kevala bhaktimArga para calate haiM / kucha karmavAdI haiM, jo karma ko hI saba kucha mAnate haiM / jainadarzana kyA mAnatA hai ? jaina darzana anekAntavAdI hai| kisI eka vAda ko nahIM mAnatA, eka ko hI pakar3a kara nahIM baiThatA / usane tInoM ko samAna rUpa se mahattvapUrNa mAnA hai| bhakti kI paraMparA digaMbara paramparA ke mahAn AcArya kundakunda ne adhyAtma jagat kA mahatvapUrNa grantha 'samayasAra' likhA / unhoMne zrutabhakti, AcAryabhakti, tIrthaMkara bhakti Adi aneka bhaktiyAM likhIM / maiM mAnatA hUM- vaha vyakti jisameM zraddhA aura bhakti nahIM hai, AdhyAtmika nahIM ho sakatA / AcArya bhikSu mahAn tatvavettA the / kundakunda ne nizcayanaya kI dRSTi se AtmA ke bAre meM socaa| AcArya bhikSu ne ahiMsA ke bAre meM nizcayanaya kI dRSTi se socA / itanI gaharAI se ahiMsA para socane vAlA zAyada koI AcArya nahIM milegA / eka ora itane bar3e vicAraka, dUsarI ora mahAn bhakta, jinavANI ke bhakta, mahAvIra ke bhakta / jayAcArya bhI mahAn tattvavettA the / unhoMne Agama kA gahana adhyayana kiyA / itanA gaharA adhyayana ki pAMca varSa meM bhagavatI jor3a sUtra kI racanA kara DAlI / pUjya gurudeva kahate haiM- zrImajjayAcArya ko 'bhagavatI jor3a' banAne meM pAMca varSa lage aura mujhe 'sevAbhAvI' kAvya kI racanA meM hI 136 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha varSa laga gae / AgamavettA jayAcArya kI caubIsI ko par3heM to aisA lagegA jaise bhakti kA jharanA sA phUTa par3A hai | caubIsI kA saMgAna hote hI vyakti bhakti kI gaharAI meM DUba jAtA hai / caubIsI meM adhyAtmavAda caubIsI meM kevala bhakti nahIM hai, adhyAtma kA bhI jIvanta sparza hai / adhyAtma kA pahalA bindu aura adhyAtma kA carama bindu- jijJAsA kI eka talahaTI aura dUsarA zikhara hai / jayAcArya ne stuti ke mAdhyama se isa jijJAsA kA samAdhAna kiyA- cetana aura tana kI bhinnatA kA bodha- bhedavijJAna adhyAtma kA pahalA bindu hai aura vahI adhyAtma kA carama bindu hai / jo AtmA aura zarIra athavA pudgala kA bheda nahIM jAnatA, vaha AdhyAtmika nahIM ho sakatA, isalie vaha adhyAtma kA pahalA bindu hai / AtmA aura zarIra kA bheda athavA pRthakkaraNa karake hI koI mukta ho sakatA hai isalie vaha adhyAtma kA carama bindu hai / samAdhAna kA pada hai- 'cetana tana bhinna lekhavI / ' adhyAtma kI jAgRti ke lie do dhyAna batalAe gae haiM- dharmyadhyAna aura zukladhyAna / dharmyadhyAna vicaya dhyAna hai / usase padArtha ke svarUpa-vastusatya ko jAnA jA sakatA hai / Aja kA vaijJAnika yaMtra ke mAdhyama se sUkSma satyoM ko jAna letA hai / AdhyAtmika vyakti vicaya dhyAna kI paddhati se sUkSma satyoM kA bodha karatA hai / zukladhyAna AtmA ke sAkSAtkAra kI paddhati hai / isake mAdhyama ke sAdhaka puruSa AtmAnubhUti kI dizA meM prasthAna karatA hai / bhedavijJAna kI sAdhanA kI AdhArabhUmi hai tapa aura tapa kA prANa-tattva hai anukUla aura pratikUla paristhiti meM sama rahane kI manovRtti / jayAcArya kI rahasya vANI meM yahI satya anAvRta huA hai / usakI samagratA ko par3heM : anukUla pratikUla sama sahI, tapa vividha tapaMdA / cetana tana bhina lekhavI, dhyAna zukla dhyAvaMdA / sahiSNutA aura tapa kI pArzvabhUmi eka hI rahI hai | tapa ke binA sahiSNutA kA vikAsa saMbhava nahIM hai aura sahiSNutA ke binA tapa kA vikAsa caturviMzati stava 137 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhava nahIM hai / sAdhAraNatayA pratikUla paristhiti ko sahana karane ke artha meM sahiSNutA kA prayoga hotA hai / yaha usakA eka pakSa hai / usakA dUsarA pakSa hai anukUla paristhiti ko sahana karanA / pratikUla paristhiti ko sahana karanA kaThina hai / anukUla paristhiti ko sahana karanA kaThinatara hai / jo caraNa nindA kI bhUmi para nahIM phisalate, ve prazaMsA kI bhUmi para phisala jAte haiM / bhagavAn RSabha kI AdhyAtmika jIvanacaryA kA stuti kI zabdAvalI meM eka gAthA meM zabdAMkana kara jayAcArya ne stuti-kauzala kA nidarzana prastuta kiyA hai / yadi hama caubIsI ke pratyeka pada aura pratyeka gAthA ko gaharAI se par3heM to pratIta hogA ki yaha stuti-grantha pataMjali kA yogagrantha aura kundakunda kA adhyAtma grantha hai| prazna zaraNAgati kA bhakti kA eka rUpa hotA hai zaraNAgati, zaraNa meM cale jAnA / jayAcArya ne bAra-bAra prabhu kI zaraNa lI hai, apane Apako dAsa kahA hai / prazna ho sakatA hai- jainadarzana meM dAsa aura zaraNAgati kI bAta kaise ho sakatI hai ? jaina paraMparA meM Izvara ko kartA nahIM mAnA gayA hai / bhakti to vahAM hotI hai, jahAM koI kartA ho, kucha detA ho / jainadarzana dene vAlA kisI ko mAnatA nahIM hai | vaha pratyeka AtmA ko paripUrNa mAnatA hai / vaiSNavoM kI bhakti aura jainoM kI bhakti meM jo eka mUlabhUta antara hai, vaha yaha hai- vaiSNava bhakti meM Izvara dAtA rUpa hai, jainadarzana kA Izvara dAtA nahIM hai / jahAM dene vAlI bAta hai, vahAM bhakti svAbhAvika hai / yaha bhakti durbalatA kI hai| durbala ko cAhie, samartha ko kisa cIja kI jarUrata hai | jisameM zakti hai, use bhakti karane kI jarUrata nahIM hai / jaba zakti kama hotI hai, taba bhakti kI jarUrata par3atI hai / vaiSNava mAnyatA meM eka Izvara hai aura saba AtmAeM usa Izvara kI aMza haiM / jaina darzana kI mAnyatA isase bhinna hai / jainadarzana ke anusAra pratyeka AtmA Izvara hai, apane Apa meM paripUrNa hai, koI kisI Izvara kA aMza nahIM hai / koI kisI kA yaMtra nahIM hai, kisI meM vilIna nahIM hotA hai, milatA nahIM hai / vyakti yaMtra nahIM, svataMtra hai / mukta AtmA kI jaisI AtmA hai, vaisI hI usakI AtmA hai / use 138 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na kisI kA sevaka yA dAsa bananA hai,na hI kisI kI zaraNa meM jAnA hai| isIlie eka jaina kavi ne likhA hai : mokha deta nahiM hamako, hama jAeM kihi DerA / prabhu ! Apa hameM mokSa nahIM dete haiM to phira hama kisa Dere para jAeM ? kahAM jAe ? AlaMbana hai bhakti jayAcArya ne kahA- jo ApakI smRti karatA hai, vaha ApameM mila jAtA hai| yaha antarvirodha kyoM ? vastutaH yaha antarvirodha nahIM hai, mana kI pavitratA hai / mana ko nirmala karane ke lie eka AlaMbana kI jarUrata hai / hama paramAtmA athavA muktAtmA ko eka AlaMbana mAnate haiM, kartA nahIM / jaise latA ko Upara caDhane ke lie eka AlaMbana yA sahArA cAhie, usI taraha pUrNatA prApti ke pUrva hameM bhI eka AlaMbana cAhie / jaise dIvAra bela ko baDhane meM sahArA nahIM detI, usI taraha kartA bhI sahArA nahIM hotA / bhakti vaha sahArA hai / bhakti hai hamArA AlaMbana | kartRtva ke prati bhakti nahIM hai / AlaMbana ke prati bhakti hai | AlaMbana kA bhI bar3A mUlya hotA hai| usase hamArI cetanA nirmala banatI hai / yoga kA eka siddhAnta hai, jise guNa-saMkramaNa kA siddhAnta kahA jAtA hai| vyakti eka acche AdamI ke sAmane jAkara baiThe / use dekhe, dekhatA rahe / usakA guNa usameM saMkrAnta honA zurU ho jAegA / yoga kI prakriyA hai- agara zArIrika zakti ko baDhAnA hai to bAhubali yA hanumAna kI parAkramatA kA dhyAna karo, vyakti ke bhItara zakti kA saMcAra zurU ho jAegA / vainateya yA guruNa kA dhyAna karo, gati meM tIvratA A jAegI / guNa-saMkramaNa jaina darzana kI bhakti guNa-saMkramaNa kI bhakti hai / hama vItarAga kA dhyAna kareM, vItarAgatA ke guNa hamameM saMkrAnta hone zurU ho jAeMge / jayAcArya ne likhA- ApakI bhakti karane vAlA Apa jaisA bana jAtA hai / hama ina zabdoM caturviMzati stava 139 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para dhyAna deM- Apa jaisA bana jAtA hai, ApameM vilIna nahIM hotA / eka bhakti hai paramAtmA meM vilIna ho jAnA, apane astitva ko samApta kara lenA / yaha jainadarzana meM sammata nahIM hai / hama apane astitva ko samApta nahIM karate haiM / jo astitva muzkila se milA hai, use samApta kyoM kara deM ? vItarAga kI bhakti kara vItarAga jaisA bana jAnA, yaha bhakti kA mahattvapUrNa svarUpa hai / AcArya mAnatuMga ne vItarAga prabhu kI vaMdanA karate hue likhA- prabho ! usa bhagavAn se mujhe kyA, jo apane bhakta ko apane barAbara nahIM banA detA / mujhe usa bhagavAn kI jarUrata hai, jo apane bhakta ko bhI bhagavAn banA de / rAjaladesara meM pUjya gurudeva ne mujhe Adeza diyA- tuma Ao aura mere barAbara baiTho / mere saMkoca kI sImA na rhii| maiM jo sadA ApakA bhakta rahA, ziSya rahA, barAbara kaise baiThatA ? para pUjya gurudeva ne hAtha pakar3a kara biThA diyaa| taba maiMne AcArya mAnatuMga ke isI zloka ko uddhRta karate hue apanI bhAvAMjali prastuta kI nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNa bhUtanAtha ! bhUtairguNairbhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / 140 tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiM vA, bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti // jaina darzana kI bhakti bhakta ko bhagavAn banAne vAlI bhakti hai, bhakta ko zAzvata bhakta rakhane vAlI bhakti nahIM hai / eka saMskRta kavi ne sUrya ko apanA viSaya banAte hue likhA- sUraja ! tU Ate hI sArI pRthvI ko Alokita kara detA hai, soye logoM ko jagA detA hai, yaha tumhArI sabase bar3I vizeSatA hai kintu tuma Ate hI AkAza ke sAre graha-nakSatroM ko asta kara dete ho, apane svajAti janoM ko bujhAkara akele camakanA cAhate ho isalie tuma mujhe acchA nahIM lagate / timiralaharI gurvI murvI karotu vikasvarAM, haratu nitarAM nidrAmudrAM kSaNAt gaNinAM gaNAt / jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadapi taraNe ! tejaHpuJja ! priyo na mamaiSa te / kimapi tirayan jyotiScakraM svajAtivirAjitam / / caturviMzati stava vaha bhakti bhI hameM acchI nahIM lagatI hai, jo hamezA bhakti hI banI rahe | mahAn vyaktitva vaha hotA hai,jo sabako camakAtA hai, apane sadRza banAtA hai / bhakti ke isa siddhAnta ko samyak prakAra se samajheM / jainadarzana meM jJAnayoga kA mahatva hai to bhaktiyoga kA mahatva bhI kama nahIM hai / apane bhItara ke vijAtIya tatvoM ko dUra karane ke lie bhakti bahuta acchA AlaMbana hai, sahArA hai / isase AtmA kA bahuta zodhana ho jAtA hai / bhakti hI bhakta ko pavitra banAe rakhatI hai / eka muni aura zrAvaka ke lie jo dUsarA karaNIya hai, vaha hai stuti, bhakti yA utkIrtana | usa bhakti yA kIrtana meM 'cauvIsatthava'- caturziti stava kA nAma mahattvapUrNa hai / Adivacana se ise hI logassa kA pATha kahA jAtA hai / isa logassa ke pATha meM sAta gAthAeM haiM aura unameM caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai / isalie yaha bahuta bar3A saptapadI maMtra hai, sAtA gAthAoM vAlA eka mahAmaMtra hai| logassa ujjoyagare, . dhammatitthayare jiNe / arahate kittaissa, cauvIsaMpi kevalI // 1 // usabhamajiyaM ca vaMde, saMbhavamabhiNaMdaNaM ca sumaiM ca / paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde // 2 // suvihiM ca puSpadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupujjaM ca / vimalamaNaMtaM ca jiNaM, dharma saMtiM ca vaMdAmi / / 3 / / kuMthu araM ca malli, vaMde muNisuvvayaM namijiNaM ca / vaMdAmi riTThanemi, pAsaM taha vaddhamANaM ca // 4 // evaM mae abhithuA, vihuya-rayamalA pahINajara-maraNA / / cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu / / 5 / / . caturviMzati stava 141 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kittiya vaMdiya mae, je e logasya uttamA siddhA / Arogga-bohilAbha, samAhivaramuttamaM ditu // 6 / / caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgara-varagaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu // 7 // bhakti kyoM ? prazna hai- bhakti kyoM kareM ? bhakti yA stuti kA prayojana hai- mana kI nirmalatA yA bhAva kI vizuddhi / bhakti ho aura mana kI nirmalatA na baDhe, bhAvavizuddhi na ho to prayojana siddha nahIM hotA / mana kI ekAgratA nirmalatA aura bhAvavizuddhi kA yoga milatA hai to manuSya kA citta bhAvita ho jAtA hai / jaise haraDe bhAvita hotI hai to usakI zakti zata-guNita ho jAtI hai | vaise hI ya ra la va Adi akSara bhAvita hote haiM to unakI zakti baDha jAtI hai / bhAvita hone kA sAdhana hai mana kI nirmalatA aura pavitratA / niSkAma bhakti jaina bhakti niSkAma bhakti hai / eka sakAma bhakti hotI hai aura eka niSkAma bhakti hotI hai / sakAma bhakti vahAM hotI hai, jahAM koI mAMga hotI hai / kevala Atmazuddhi ke lie jo bhakti hotI hai, use niSkAma bhakti kahate haiM / isameM koI kAmanA nahIM hotI / prazna ho sakatA hai- kAmanA kyoM nahIM ? kAmanA to kI jA rahI hai aura logassa meM bhI kahA gayA-Arogga bohilAbhaM samAhivaramuttamaM ditu- prabho ! Apa mujhe Arogya deM, bodhi aura samAdhi deM | Arogya, bodhi aura samAdhi- ye tIna kAmanAeM kI gaI haiM / yaha kAmanA eka UMce stara kI kAmanA hai | kAmanA kA bhI stara hotA hai / choTI cIja kI bhI mAMga hotI hai / bodhi aura samAdhi kI kAmanA isalie hai ki hamArI vRtti kA udAttIkaraNa ho jAe, vaha UrdhvagAmI ho jAe | Arogya kI kAmanA bhI choTI kAmanA nahIM hai | yaha sAdhya kA nimitta hai / siddhAnta yaha honA cAhiehama Atmazuddhi ke lie sArA kAma kareM | sAtha meM prAsaMgika rUpa meM koI cIja 142 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mela jAe / AcArya bhikSu kA yaha siddhAnta dhyAna meM rakheM- puNya ke lie koI kAma mata karo / karaNI karo nirjarA ke lie, Atmazuddhi ke lie, puNya apane Apa ho jAegA | usake lie alaga se prayala karane kI koI jarUrata nahIM hai / AcArya bhikSu ne udAharaNa ke dvArA ise samajhAte hue kahA- AdamI khetI karatA hai anAja ke lie | usake sAtha kar3abI, kalAla, bhUsA Adi apane Apa ho jAte haiM / khetI kA vaha mukhya prayojana nahIM hotA / do prakAra ke phala hote haiM- mukhya phala aura prAsaMgika phala / mukhya phala ke sAtha prAsaMgika phala svataH ho jAtA hai| bhakti kA prayojana hamArI bhakti kA prayojana kyA hai ? isa sandarbha meM mahAvIra ne eka sundara sUtra diyA-nanattha thenijjaraTThayAe- kevala nirjarA ke lie karo | AcAra kisalie ? nirjarA ke lie / tapasyA kisalie? kevala nirjarA ke lie | svAdhyAya kisalie? nirjarA ke lie / bhakti kisalie ? nirjarA ke lie| pacAsa prazna pUche, mahAvIra kA eka hI uttara hogA- nirjarA ke lie / jahAM bhI nirjarA kA uddezya gauNa hotA hai, vahAM mukhya uddezya bhaTaka jAtA hai / nirjarA kA tAtparya hai Atmazuddhi ke lie, isase prAsaMgika rUpa meM puNya kA bandha hotA hai, kAmanAeM pUrI hotI haiM, kucha paudgalika yoga bhI milatA hai / kintu yaha viveka bhaktimArga meM honA cAhie aura jaina bhakti meM yaha mukhya viveka haikevala kAmanA ke lie kucha mata karo | karo to nirjarA ke lie karo / jahAM yaha bAta hogI, vahAM saba kucha apane Apa milatA jAegA / jaisI cAha : vaisI prApti eka mArmika kahAnI hai / rAjA paradeza gayA / usa jamAne meM Aja jaise tIvragAmI sAdhana nahIM the ki eka dina meM sudUra deza meM pahuMca jAe / ratha yA hAthI. hI yAtAyAta ke sAdhana the / rAjA gayA, kintu vaha jaldI lauTa nahIM sakA / kucha dinoM bAda rAjA kA samAcAra pahuMcA ki jaldI hI A rahA huuN| rAjA ke cAra rAniyAM thiiN| cAroM ne hI prasannatA prakaTa kI, rAjA ko apane caturviMzati stava 143 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane saMvAda bheje / rAjA svadeza pahuMcA / vaha videza se bahuta sAre kImatI upahAra bhI apane sAtha lAyA thA / rAjA ne eka kImatI hAra bar3I mahArAnI ko diyA / dUsarI rAnI ko bAjUbanda aura tIsarI rAnI ko svarNanupura die| cauthI rAnI se kahA- jo kucha zeSa hai, vaha saba tumhArA hai / tInoM rAniyAM IrSyA se jalabhuna gaIM / bolIM- mahArAja ! itanA bar3A pakSapAta / hameM ye choTI cIjeM dI aura ise apanA saba kucha de diyA / yaha to anyAya hai / rAjA ne bar3I zAMti se kahA- lo, ye tuma cAroM ke patra haiM, inheM paDho | patroM ko paDhA gayA / bar3I mahArAnI ne likhA thA- Apa A rahe haiM to kRpA karake mere lie eka acchA-sA hAra lAnA na bhUleM / rAjA ne kahA- tumane jo mAMgA thA, vaha milA yA nahIM ? rAnI ne svIkArokti dI aura cupa ho gaI / dUsarI aura tIsarI rAnI kA patra paDhA gayA / una donoM ne kramazaH bAjUbanda aura nupura kI mAMga kI thii| rAjA ne unheM saMtuSTa kara diyA / cauthI rAnI kA patra paDhA gayA, usane likhA thA- mahArAja ! bahuta dina ho gae | Apa jaldI se yahAM padhAreM / mujhe aura kucha nahIM cAhie, sirpha Apa yahAM jaldI pahuMceM / yahI hamArI cAha hai / rAjA ne kahA- jisane jo mAMgA, use vahI milA | maiMne kyA anyAya kiyA, kyA pakSapAta kiyA ? jisane mujhe mAMgA, use merA saba kucha mila gyaa| jahAM eka cIja mAMgI jAtI hai, vahAM eka cIja milatI hai / jahAM bar3I cIja mAMgI jAtI hai, vahAM usake sAtha aura bhI bahuta sArI cIjeM mila jAtI haiM / nirjarA kI mAMga karane para dUsarI cIjeM svataH mila jAtI haiM isalie choTI cIjeM mata mAMgo / mA appeNa lupahA bahu-thor3e ke lie bahuta ko mata gaMvAo / Atmazuddhi kI kAmanA karo, nirjarA kI kAmanA karo / bar3I cIja ko mAMgo / rAjA AegA to usake sAtha sArA lavAjamA apane Apa AegA / guru AeMge to ziSya samudAya sAtha meM hogA hI | bar3e ke sAtha choTI cIjeM to A jAtI haiM, kintu choTe ke sAtha bar3A kabhI nahIM AtA / yaha jaina bhakti kA mahattvapUrNa sUtra hai- nirjarA ke lie karo, kAmanAeM svayaM pUrNa hoMgI / mana kI nirmalatA nahIM hai, bhAva kI vizuddhi nahIM hai aura kAmanA kareM ki mujhe yaha mila jAe, vaha mila jAe, yaha saMbhava nahIM hai / 144 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti kaise kareM? eka prazna hai- kaise kareM isa niSkAma bhakti kI sAdhanA ? logassa kI sAta gAthAeM haiM / sAta padoM ke sAta alaga-alaga prayoga haiM / svAsthya, baMdhanamukti, smRti kA vikAsa, dRSTi kA vikAsa Adi Adi bAteM kaise siddha hotI haiM, isakA eka pUrA kalpa banA huA hai / vastutaH logassa kI eka vidhi nizcita ho, yaha apekSita hai / usa vidhi ke kucheka bindu ye haiM pahalA tatva hai uccAraNa kI zuddhi / uccAraNa sahI hotA hai to eka prakAra kI taraMgeM banatI haiM / hamAre cintana kI taraMgeM hotI haiM, vANI aura kriyA kI bhI tarageM hotI haiM / hamArI koI bhI pravRtti aisI nahIM hai, jisameM taraMgeM na uThatI hoM / taraMga kA eka niyama hai / phrikveMsI ke AdhAra para hI usa vevaleMtha yA taraMga kI lambAI jJAta hotI hai |(mNtr kI zakti isa tathya para bahuta nirbhara hai / isIlie zuddha layabaddha uccAraNa honA cAhie / ) dUsarA tatva hai arthabodha / yaha jJAta honA cAhie ki maiM kyA bola rahA hUM, kisa tIrthaMkara kI stuti kara rahA hUM / mAnasika citra kA nirmANa tIsarA tatva hai mAnasika citra kA nirmANa / hama jisa citra kA mana meM nirmANa kareMge, vahI ghaTita honA zurU ho jaaegaa| jo arhat kA mAnasika citra banAtA hai, vaha arhat rUpa meM pariNata honA zurU ho jAtA hai, usakI vaisI hI pariNati honI zurU ho jAtI hai / caubIsa tIrthaMkaroM ke alaga-alaga raMga haiM / jayAcArya ne bar3I caubIsI meM sabhI tIrthaMkaroM ke raMgoM kA pUrA vivecana kiyA hai / AcArya hemacandra ne bhI abhidhAna cintAmaNi meM caubIsa tIrthaMkaroM ke raMgoM kA ullekha kiyA hai raktau ca padmaprabhavAsupUjyau, zuklau ca candraprabhapuSpadaMtau / kRSNau punarnemi munI vinIlau, zrImallipAryo kanakatviSonye // padmaprabhu aura vAsupUjya, ina do tIrthaMkaroM kA raMga hai lAla | candraprabha aura puSpadaMta- ina do tIrthaMkaroM kA raMga sapheda hai / nemi aura suvrata- inakA raMga caturviMzati stava 145 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlA hai / malli aura pArzva kA raMga nIlA hai| zeSa tIrthaMkaroM kA raMga svarNamaya hai| isa prakAra tIrthaMkaroM ke alaga-alaga raMga haiM / sAdhanA meM jisa tIrthaMkara kA nAma Ae, tatkAla usa tIrthaMkara se saMbaMdhita raMga kA citra apane mastiSka meM banA leN| aisA citra mastiSka meM bana jAtA hai / kevala abhyAsa kI jarUrata hai / amerikA meM aise prayoga hue haiM / eka vyakti eka malTIsTorI bilDiMga kI kalpanA dimAga meM kara rahA thaa| eka sUkSmasaMvedanazIla kaimare ke dvArA usakA phoTo liyA gayA, usake mastiSka meM usa makAna kA phoTo A gayA / eka vyakti khar3A-khar3A eka sundara kAra ke bAre meM soca rahA thA / usakA phoTo liyA gayA to usake dimAga meM usa kAra kA phoTo A gayA / hamAre dimAga meM aise citra banate haiM / AvazyakatA hai abhyAsa kI, jisase ina citroM ko sAkSAt kara skeN| zvAsa ke sAtha logassa kA pATha prAyazcit ke lie bahuta kAma meM AtA thA / isIlie logassa kA dhyAna zvAsocchvAsa ke sAtha kiyA jAtA thA / eka zvAsocchvAsa ke sAtha eka pada kA mAnasika uccAraNa | logassa ujjoyagare- yaha eka pada hai | dhammatitthayare jiNe- yaha dUsarA pada hai / pratyeka pada ke sAtha zvAsocchvAsa kA prayoga aura pada kA mAnasika uccAraNa, isa prakAra candesu nimmalayarA taka paccIsa zvAsa kA kAyotsarga saMpanna hotA hai / paccIsa zvAsa lene meM zvAsa bhI laMbA hogA / eka logassa ke pATha meM lagabhaga eka minaTa se jyAdA lgegaa| vastutaH lAbha tabhI hogA, jaba logassa kA pATha vidhivat kareM, zvAsa ke sAtha dhIme-dhIme barAbara eka laya ke sAtha uccAraNa kareM / vi0 saM0 2035, gaMgAzahara caturmAsa / saMvatsarI kA dina / maiM ekAnta meM pratikramaNa kara rahA thA / maiMne zvAsa ke sAtha cAlIsa logassa kA dhyAna kiyA / samaya to lagA kintu itanA acchA dhyAna huA ki zAyada mere lie vaha apUrva thA / ise koI bhI karake dekha sakatA hai / cAlIsa logassa kA dhyAna aura pratyeka pada zvAsa ke sAtha | samaya cAhe AdhA ghaNTA laga jAe para itanA nizcita hai ki phira kabhI TraeNkvelAijara kI jarUrata nahIM par3egI / jyAdA nahIM, 146 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sau zvAsa meM cAra logassa kA hI dhyAna kara leM, phira dekheM- mastiSka meM kitanI zAnti kI anubhUti hotI hai| pUre dina eka vicitra sI mastI rahegI / yaha logassa kI pUrI vidhi hai / zuddha uccAraNa, artha kA bodha, raMgoM ke sAtha mAnasika citra kA nirmANa aura zvAsa ke sAtha logassa kA japaisa vidhi se logassa kA pATha kiyA jAe to vaha zaktizAlI bana jAegA, bahuta prabhAvI siddha hogA / stuti kA pariNAma uttarAdhyayana sUtra meM pUchA gayA - bhagavan ! caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti karane se jIva kyA prApta karatA hai ? bhagavAn ne uttara diyA- daMsaNavisohiM jaNayaI- darzana kI vizuddhi ko prApta hotA hai / . darzana naizcayika bhI hotA hai aura vyAvahArika bhI / usakI vizuddhi mohanIya karma kA kSaya, upazama yA kSayozama hone se hotI hai| anaMtAnubaMdhI catuSka aura tIna samyaktva kI prakRtiyAM - inake kSayopazama se darzana kI vizuddhi hotI hai / caubIsa tIrthaMkara yA vItarAga kI stuti yA dhyAna karane se mohanIya karma zAnta hote haiM / I AkarSaNa jAge vyavahAranaya kI dRSTi se vicAra kreN| darzana kI vizuddhi se zraddhA paidA hotI hai, vItarAga yA arhat ke prati / zraddhA paidA karanA bhI bahuta jarUrI hai / yadi vItarAga deva ke prati zraddhA nahIM hotI hai to vaha darzana jyAdA nahIM calatA hai / koI bhI darzana calatA hai, saMgha aura zAsana calatA hai to vaha AsthA ke bala para calatA hai / koI bhI cIja kitanI hI acchI kyoM na ho, usake prati AkarSaNa paidA nahIM hogA to usakA koI upayoga nahIM hogA / Aja mArbala bahuta nikala rahA hai / usakA upayoga bhI deza-videza meM bahuta baDhA hai / mevAr3a meM yaha pracura mAtrA meM thA kintu maMdiroM ke alAvA aura kahIM dekhane ko bhI nahIM milatA thA / Aja eka AkarSaNa paidA huA hai aura usakA pariNAma yaha AyA - pacAsa kilomITara kA kSetra audyogika kSetra bana gayA hai| choTe caturviMzatistava 147 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stara para isakA vyavasAya karane vAle loga bar3I-bar3I mazIneM lagA kara karor3apati bana gae / ve deza-videza meM isakA niryAta karane lage haiM / AkarSaNa isakA mukhya hetu hai / jaba vItarAga ke prati AsthA prabala banatI hai, darzana vizuddha banatA hai / darzana kI vizuddhi se saMgha aura zAsana bhI nirmala banatA hai, pavitra banatA hai / yaha nirmalatA mAnava mana ko nirmala banAne meM abhipreraka banatI hai / 148 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stava (2) caturviMzati stava maMgala hai / dUsare zabdoM meM yaha hamArA samarpaNa hai / logassa kA sUtra arhatA kA sUtra hai, samarpaNa kA sUtra hai / logassa sUtra meM caubIsa tIrthaMkaroM ke prati eka sAdhaka ke dvArA samarpaNa kiyA gayA hai | sAdhanA kSetra meM samarpaNa kA bahuta bar3A mUlya hotA hai / jisameM zraddhA aura samarpaNa- ye do tatva nahIM hote, vaha vyakti sAdhanA ke kSetra meM kabhI nahIM utara sakatA / sAdhanA ke kSetra meM pahalA paira rakhane se pUrva zraddhA aura samarpaNa kA abhyAsa karanA hotA hai / zraddhA kA apanA mUlya hotA hai, bahuta bar3A mUlya hotA hai / maiM zraddhA ke vipakSa meM bhI bahuta carcA kiyA karatA hUM kintu vaha eka kSetra kA bheda hai / eka viparyaya ho gayA, eka ulTI bAta ho gayI ki jahAM zraddhA honI cAhie, vahAM hamAre mana meM sandeha ho gayA / jahAM sandeha aura tarka honA cAhie, vahAM hama zraddhA kA prayoga kara rahe haiM / jahAM satya kI khoja, satya kI zodha kA prazna hai, vahAM zraddhA kI koI AvazyakatA nahIM hai / vahAM to zalya-cikitsA honI cAhie / maiMne bhagavAn mahAvIra, AcArya bhikSu ke vicAroM kI zalyacikitsA kI to aisA laga sakatA hai ki mujhameM zraddhA nahIM hai / maiM mAnatA hUM ki isa kSetra meM zraddhA honI hI nahIM cAhie | jahAM satya ko samajhanA hai, vahAM hamAre sAmane kasauTI honI cAhie, vahAM hamAre hAtha meM tulA honI cAhie ki hama tola sakeM, kasauTI kara sakeM / vahAM hAtha meM cAkU honA cAhie ki hama zalya-cikitsA kara sakeM, cIr3a-phAr3a kara dekha sakeM / satya ko svIkAra aise hI nahIM kiyA jAtA / use svIkAra karane ke lie bahuta khapane-tapane kI jarUrata hotI hai| AcArya bhikSu ko eka bhAI gAliyAM de rahA thA / logoM ne kahAcaturviMzati stava (2) 149 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja ! kitanA udaMDa hai yaha AdamI ! niSprayojana Apako gAliyAM baka rahA hai / AcArya bhikSu to bahuta marmajJa the / ve Upara ko nahIM dekhate the, camar3I ko nahIM dekhate the / ve antastala taka pahuMcate the, gahArAI taka jAkara dekhate the / unakI prajJA itanI jAgRta thI ki bhItara meM jAkara vastu kA mUlyAMkana karatI thI / AcArya bhikSu ne kahA- jo gAliyAM de rahA hai, vahI merA sabase bar3A bhakta hone vAlA hai / logoM ne kahA- yaha kaise ? AcArya bhikSu ne kahAkoI AdamI kumhAra ke ghara eka ghar3A kharIdane jAtA hai to sabase pahale ghar3e ko bajAkara dekhatA hai ki vaha phUTA huA to nahIM hai / jaba do-cAra paise ke ghar3e kI itanI parakha karatA hai to bhalA jise guru mAnanA hai, use dasa-bIsa gAliyAM die binA kaise svIkAra kare ? parIkSA karegA, pahale dekhegA, tolegA ki guru meM samatAbhAva kitanA hai, gAliyoM kA kyA prabhAva hotA hai usa para | pUrI jAMca-par3atAla karegA, phira svIkAra karegA / aisA hI huA / gAliyAM bakane vAlA vahI vyakti eka dina AcArya bhikSu kA bar3A zrAvaka bana gayA ! satya ke kSetra meM jahAM satya ko jAnanA hai, use dekhanA hai, vahAM buddhi aura tarka kA upayoga honA cAhie, vicAra kA upayoga honA cAhie aura ho sake to anubhava kA upayoga honA cAhie | zraddhA kA kSetra hai apanI saMkalpa-zakti kA vikAsa, bhAvanA kA prayoga | jahAM bhAvanA kA prayoga karanA hai, jahAM saMkalpa-zakti kA upayoga karanA hai, sRjana karanA hai, kucha nirmANa karanA hai, vahAM zraddhA kA pUrA upayoga honA cAhie / jahAM zraddhA meM eka bhI chidra bana jAtA hai vahAM naukA DubAne vAlI bana jAtI hai / bhagavAn mahAvIra kI bhASA meM bhAvanA eka naukA hai / usameM yadi cheda nahIM hai to vaha pAra pahuMcA detI hai / eka bhI cheda ho gayA to bIca meM hI Dubo detI hai / zraddhA hai hamArI bhAvanA meM / bar3A camatkAra hai / jisa vyakti meM bhAvanA kA bala A gayA, vaha adbhuta kAma kara jAtA hai / abhI do-cAra dina pUrva eka carcA cala par3I / DaoN0 TATiyA ne kahA- darda bahuta hai / maiMne kahA-raMga kA prayoga kareM, bhAvanA kA prayoga kareM / lAla raMga kA dhyAna kareM / dhyAna kiyA, bhAvanA kA prayoga kiyA / fira Ae aura kahane lage- itanI garmI ho gaI ki rAta-bhara nIMda nahIM le sakA / aisA lagA jaise sAre zarIra meM Aga laga gaI 150 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho / kaise ho sakatA hai yaha ? kyoM huA ? yadi hama bhAvanA kA prayoga kareM to jaisA anubhava kareMge, vaisA ho jAegA / bIkAnera meM zivira cala rahA thA / namaskAra maMtra kA prayoga cala rahA thA / lAla raMga kA prayoga karavAyA / vaha dina zikAyatoM kA dina rahA / koI kahatA- Aga laga rahI hai / koI kahatA- sira phaTA jA rahA hai / bar3I samasyA paidA ho gaI / sArA dina garmI kA dina rahA / kaI vyakti zikAyateM lekara pAsa meM Ate rahe / aisA kyoM hotA hai ? caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu // yaha logassa ke sAta zlokoM meM se eka zloka hai / bhAvanA kA bahuta bar3A prayoga hai / pahale caraNa kA artha hai- candramA kI bhAMti nirmala | dUsare caraNa kA artha hai- sUrya kI bhAMti prakAzaka / tIsare caraNa kA artha hai- samudra kI bhAMti gambhIra / cauthe caraNa kA artha hai- jo siddha hai, ve hameM siddhi pradAna kareM / bahuta sAdhAraNa-sA artha lagatA hai, kintu samarpaNa aura zraddhA ke sAtha isa bhAvanA kA prayoga kareM to camatkAra ghaTita ho sakatA hai / zraddhA aura samarpaNa ke sAtha jisane tAdAtmya sthApita kara liyA, use aisA lage ki yaha kyA ho gayA / bar3A ajIba-sA ho rahA hai / jisane isakA prayoga nahIM kiyA, vaha kaha sakatA hai ki yaha kyA ? Aja ke vaijJAnika yuga meM aMdhavizvAsa kI bAta kahI jA rahI hai / maiM eka dhArmika vyakti hUM, kintu vaijJAnika yuga meM jItA hUM, isalie vaijJAnika bhASA meM bAta karanA pasanda karatA hUM, avaijJAnika bhASA meM le jAnA pasanda nahIM karatA / aMdhavizvAsa jaisA maiM kucha mAnatA hI nahIM / purAne loga kahate the- yaha aMdhavizvAsa hai, yaha aMdhavizvAsa hai / maiMne apanI bhASA badala dI / kisI ko bhI aMdhavizvAsa kahanA Aja duHsAhasa kI bAta hai / koI duHsAhasI vyakti hI kaha sakatA hai ki yaha aMdhavizvAsa hai / jinako hama aMdhavizvAsa mAnate the, Aja ve bAteM vaijJAnika hotI calI jA rahI haiM / bhAvanA kA prayoga Aja vijJAna ke kSetra meM bahucarcita ho rahA hai / Aja kA koI bhI vaijJAnika dRSTi vAlA vyakti, jo guNasUtroM ke bAre meM thor3A-sA bhI caturvizati stava 151 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnatA hai, vaha isa bAta ko jAnatA hai ki Aja jIna para jo khojeM ho rahI haiM, ve bhAvanA ke prayoga kI hI khojeM haiM / Aja kA vaijJAnika isa khoja meM lagA hai ki jIna ko badalakara pUre bacce ko badala diyA jAe | Aja kalpanA to yaha kI jA rahI hai ki Ane vAle yuga meM yaha ho jAegA ki eka vaijJAnika apanI leboreTrI meM baiThA hai / koI vyakti jAegA aura kahegA ki hameM aisA baccA cAhie to vaha jIna ko badala degA / yaha jIna le jAo, vaisA baccA ho jAegA / bar3I ajIba-sI bAta laga rahI hai, kintu yaha kAlpanika bAta nahIM hai / isa bAta para Aja bahuta kAma ho rahA hai / isI viSaya meM dillI vizvavidyAlaya ke vAisa-cAMsalara pro0 meharotrA ne kahA thA- munijI ! Aja jIna para jo kAma ho rahA hai, usa para hama bhAratIya darzana kI dRSTi se kyA kaha sakate haiM ? jIna ke viSaya meM Aja sAre saMsAra meM bar3I adbhuta bAteM cala rahI haiM / itanI tejI ke sAtha khojeM ho rahI haiM ki agara hama koI nayI bAta de sakeM to bhArata kA bahuta bar3A yoga hogA, anudAna hogA / maiMne kahAyaha to saMbhava hai, kyoMki Aja jIna kI khojoM ke dvArA jo ho rahA hai, usakI karmazAstra meM bahuta vistAra se carcAeM huI haiM / karma-prakRtiyoM ko jAnane vAlA, karmazAstra kA acchA adhyetA vyakti ina sAre rahasyoM ko samajha sakatA hai, jo rahasya Aja jineTika iMjIniyariMga meM samajhe jA rahe haiM | mujhe koI Azcarya nahIM lagatA ki yadi bhAvanA kA vaisA prayoga kiyA jAe to icchita santAna prApta kI jA sakatI hai / jJAtAsUtra ko par3hane vAlA hara vyakti jAnatA hai ki eka garbhavatI strI ke lie kitane nirdeza die gae haiM | jJAtAsUtra gyAraha aMgoM meM chaThA aMga hai / usakA pahalA adhyayana haimeghakumAra | usa adhyayana meM meghakumAra kA prasaMga hai / vahAM garbha kA prasaMga hai, garbhiNiyoM kA varNana hai / itanA vaijJAnika varNana hai ki mAM ko kaise uThanA, baiThanA, calanA, khAnA tathA kisa prakAra kA vicAra karanA cAhie / pUrA sAMgopAMga varNana hai / kyoMki usa avasthA meM mAtA kA jisa prakAra kA vicAra, bhAva, vyavahAra hotA hai vaisA hI pratibimba bacce para par3atA hai / kucha vaijJAnikoM ne prayoga kiyA ki eka kamarA bilakula nIle raMga se raMga diyA / cAroM tarapha nIlA hI nIlA raMga / kharagoza ke eka jor3e ko vahAM chor3A gayA / jaba baccA 152 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA taba dekhA gayA ki kharagoza ke baccoM ke jo keza haiM, unameM nIle raMga kI chAyA hai / nIle raMga kA prabhAva / nIgro kA phoTo sAmane thA / eka garbhiNI usako dekhatI rahatI / baccA nIgro jaisA paidA huA / hamAre antarjagat meM, sUkSma jagat meM bhAvanA kA itanA prabala prabhAva hotA hai ki jisa prakAra kI bhAvanAeM nirantara calatI rahatI haiM, vyakti kA pariNamana usI prakAra hotA calA jAtA hai / hama sthUla jagat meM bahuta kama badalate haiM kintu bhItara kA jagat itanA badalatA hai aura sUkSmatA se bAta ko pakar3atA hai ki hama sAmAnyataH kalpanA hI nahIM kara sakate / yaha bhAvanA kA prayoga bahuta mahattvapUrNa prayoga hai / himAlaya meM kitanI bhayaMkara barpha par3atI hai / tibbata ke yogiyoM meM eka kasauTI thI ki vahAM sAdhaka sAdhanA karatA aura sAdhanA kI parIkSA denI hotI / guru parIkSA letA to do prakAra kA prayoga karavAtAbarpha para baiTho / barpha para baiThakara pasInA nikAla de to kasauTI meM uttIrNa / lAmA barpha kI zilA para baiThatA, dhyAna karatA, bhAvanA kA prayoga karatA aura sAre zarIra se pasInA cUne laga jAtA / kasauTI meM vaha uttIrNa ho jAtA / kaise ho sakatA hai ? dhyAna meM baiTho aura pasInA nikala Ae ! ho sakatA hai, bahuta saMbhava hai / barpha para baiThe, Atapa kI bhAvanA kareM, sUrya kI bhAvanA kareM, barpha para baiThe hue bhI pasInA cUne laga jAegA, sArA zarIra garma ho jAegA / bhagavAn mahAvIra vastra nahIM rakhate the / kyA yaha saMbhava hai, itanI bhayaMkara sardI ko AdamI isa prakAra sahana kara sake ? tarka ho sakatA hai ki ve anantazaktizAlI the / kintu anantazakti kA matalaba yaha thor3A hI hai ki sardI na lage / anantazakti kA matalaba yaha hai ki unakA vIrya kabhI vicalita nahIM hotA, cAhe kitane hI bhayaMkara upadrava aura kaSTa A jAeM / unameM itanA asIma parAkrama hotA hai ki unheM koI vicalita nahIM kara sakatA / yaha bhI kar3akar3AtI sardI meM ve rahate the / kaise ? -mAna leM bhagavAn itane zaktizAlI the, para unake sAtha hajAroM muni nagna rahane vAle the, ve kisa prakAra sahana karate the ? mAtra bhAvanA kA prayoga / Aja bhI kucha muni nagna rahate haiM / Aja kI carcA karanA to maiM pasanda nahIM karatA, kyoMki ve vastra to nahIM rakhate kintu caturviMzati stava (2) 153 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSA ke zAyada aneka upAya kAma meM lete haiM / para mahAvIra to akele ghUmate the| unake sAtha to koI nahIM thA, surakSA kA koI upAya bhI nahIM thA / phira kaise sambhava thA ? AcArAMga sUtra meM varNana milatA hai ki itanI bhayaMkara, kaMpA dene vAlI barphIlI havA, jisameM loga bAhara nikalate bhI nahIM the, ghara ke bhItara Aga tApate the, usa bhayAnaka sardI meM mahAvIra rAta ke samaya makAna ke bAhara jAkara caMkramaNa karate, jahAM kahIM dhUpa AtI vahAM se uThakara chAMha meM jAkara baiTha jAte / Akhira yaha kaise sambhava thA ? jaba bhAvanA kA prayoga hotA hai, sardI ke bIca, himAlaya ke bIca baiThakara bhI pasInA nikAla denA koI bar3I bAta nahIM hai| dUsarI kasauTI hotI thI- bhayaMkara garmI meM zarIra ko usI taraha kaMpA denA jaise bhayaMkara sardI se kAMpatA hai / garmI ke mausama meM sardI kI bhAvanA kA japa kiyA jAtA hai, to vaisA hI pariNAma ho jAtA hai / yaha bilkula ThIka bAta hai ki hama bhAvanA ke dvArA cAMda jaisI nirmalatA, sUrya jaisI prakAzazIlatA aura sAgara jaisI gambhIratA ko upalabdha ho sakate haiM, yadi siddhoM ke prati hamArA samarpaNa ho, zraddhA ho aura bhAvanA kA prayoga ho / samarpaNa kA artha hotA hai- apane ahaMkAra kA visarjana, apane mamakAra kA visarjana / jaba taka vyakti meM ahaMkAra aura mamakAra hotA hai, taba taka samarpaNa nahIM ho sakatA aura yaha sAdhanA kA kSetra hI aisA hai, jisameM kevala samarpaNa kI hI bAta hai / sAdhanA ke kSetra meM koI vyakti praviSTa ho aura samarpaNa na kare to vaha kabhI saphala nahIM ho sakatA / eka sainika jitanA apane adhikArI ke prati samarpita hotA hai, apanI vyavasthA ke prati samarpita hotA hai, sAdhaka ko usase bhI jyAdA samarpita honA hotA hai / jApAna meM eka dharma calatA hai- jhena bauddha / bauddhoM kA eka sampradAya hai- jhena bauddha / eka ziSya gayA apane guru ke pAsa aura bolA- gurudeva, maiM kauna hUM, yaha jAnanA cAhatA hUM / guru ne DaMDA uThAyA aura lagA diyA / vahAM se daur3A huA gayA vaha mukhya guru ke pAsa zikAyata karane ke lie | bolA- gurudeva, maiM to kevala yaha jAnane ke lie gayA thA apane guru ke pAsa ki maiM kauna hUM aura unhoMne mujhe DaMDe se mArA / guru ne kahA- usane to DaMDA 154 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI mArA | calA jA, mujhase yaha mata pUcha, anyathA maiM DaMDA, lAta aura cAMTe bhI mArUMgA, kyoMki jo prazna apane Apa se pUchanA hai, vaha tU mere se pUchane AyA hai / abhI tujhameM samarpaNa nahIM AyA / satya ke prati abhI tU samarpita nahIM huA hai / jaba taka samarpaNa nahIM AegA, terA ahaMkAra aura mamakAra nahIM chUTegA, taba taka isa prazna kA uttara tujhe nahIM milegA / sAdhanA kA mArga pUrNa samarpaNa kA mArga hai | hamAre dharmasaMgha meM vinaya aura samarpaNa kI aneka mahattvapUrNa ghaTanAeM upalabdha haiM / terApaMtha kA itihAsa samarpaNa kA itihAsa hai / pariNAma bhI spaSTa hai ki Aja terApaMtha dharmasaMgha ko jo suSamA milI hai, jo vikAsa huA hai, zAyada anyatra kama huA hai| isakA kAraNa sApha hai ki jaba guru aura ziSya ke bIca meM tarka kA vyavahAra hotA hai, kevala buddhi kA vyAyAma calatA hai to saMgha kabhI gatizIla nahIM bana sakatA / sAdhanA kA mArga hai- apane ahaMkAra kA vilayIkaraNa | maiMne jIvana ke donoM pakSoM kA anubhava kiyA hai / tarkazAstra kA vidyArthI rahA / isakA pUrA prayoga kiyA aura bar3I mallakuztiyAM bhI lar3IM / bar3I carcAeM huI haiM vidvAnoM ke bIca meM / kintu jahAM guru kA prazna thA, vahAM pUrA samarpaNa kA anubhava kiyA / yaha mere jaisA bholA vyakti hI kara sakatA thA, samajhadAra vyakti to aisA kara hI nahIM sktaa| pUjya kAlUgaNI pAlI meM virAja rahe the, maiM thA adhyApaka guru tulasI ke pAsa | kisI kAraNavaza unake mana meM koI nArAz2agI ho gaI, ve aprasanna ho gae / mujhe nahIM mAnya thA ki ve aprasanna raheM / pratikramaNa ke bAda maiM gayA / vaMdanA kara baiThA / paira para hAtha rakha diyA, paira pakar3a liyA / kucha kahane kI himmata nahIM rahI, baiThA rahA aura taba taka baiThA rahA jaba taka eka prahara rAta calI gaI / na ve bole, na maiM bolA / ve apane sone ke sthAna para cale gae, maiM apane sone ke sthAna para calA gayA / kyA aisA bholApana koI samajhadAra vyakti kara sakatA hai ? kintu maiM jAnatA hUM ki jahAM guru haiM vahAM to yaha bholApana hI kAma A sakatA hai| yadi guru aura ziSya meM roja tarka kI lar3AiyAM lar3I jAeM, paraspara meM TakarAva calatA rahe to guru guru nahIM, ziSya ziSya nahIM, donoM nikamme haiM / guru-guru nahIM banA, ziSya ziSya nahIM banA / caturviMzati stava (2) 155 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru AcArya bhikSu ko mAnatA hUM ki jinameM itanA anuzAsana thA ki koI bhI ziSya tarka nahIM kara sakatA thA / jJAna ke kSetra meM bahuta avakAza thA, vahAM tarka kI pUrI chUTa thI kintu jahAM vyavahAra kA prazna thA vahAM tarka kI koI guMjAiza nahIM / jo kaha diyA, vaha mAna liyA / vahAM mAnane kI bAta mukhya bana jAtI hai aura isakA bahuta bar3A mahattva hai / hamane abhI sAdhanA kI dRSTi se isakA mUlyAMkana nahIM kiyA / hamane zraddhA kA prayoga jJAna ke kSetra meM kiyA jo ki nahIM honA cAhie | zraddhA kA prayoga mAtra sAdhanA ke kSetra meM honA cAhie / jJAna kA kSetra zraddhA kA kSetra nahIM hai / vahAM to bahuta tarka kiyA jA sakatA hai | sAre kaThora tarka prastuta kie jA sakate haiM / zraddhA kA kSetra hai- sAdhanA kA kSetra / hamArA mana jitanA nirvikalpa hogA, vaha kAma ho jAegA, bilakula ho jaaegaa| eka bhI vikalpa uThA to Apa mAna lIjie ki saphalatA bhaMga ho gaI / thor3I-sI reta uThAI- pAnI meM DAlakara pI lIbhayaMkara bImArI miTa gaI / kyA vaha reta kA koI camatkAra hai / isa bhrama meM na jAeM ki yaha kisa vyakti ke paira kI raja hai / yaha zraddhA kA camatkAra hai ? mana meM itanA dRr3ha vizvAsa ho gayA to jo hone vAlA hai, vaha nizcita hI vaisA ho jAegA / usameM koI antara Ane vAlA nahIM hai / koI tAkata aisI nahIM, jo usako badala de / kintu zraddhA nizchidra honI cAhie, pragAr3ha honI cAhie | hamArA samarpaNa vaisA honA cAhie / hamAre ahaMkAra aura mamakAra kA pUrNa vilaya honA cAhie / AcArya bhikSu ne kahA- koI kisI kA ziSya nahIM hogA, ziSyA nahIM hogI / sAre ziSya AcArya ke hoMge / jayAcArya ne vyavasthA dI ki pustaka panne apane nahIM hoMge / yaha kyoM ? mamakAra ko miTAne ke lie / jaba taka mamakAra nahIM miTegA, samarpaNa pUrA hogA nahIM, kAma pUrA banegA nahIM / jaba taka aMhakAra nahIM miTegA, samarpaNa nahIM hogA / eka bahuta pahuMce hue saMta the / itanI sAdhanA kI ki unakA yaza cAroM ora phailA / yahAM taka ki unakI kIrti devatAoM taka bhI pahuMcI / eka devatA Akara bolA- mahArAja ! ApakI kIrti-sugandha cAroM ora phaila rahI hai / Apa mahAn tapasvI aura sAdhaka haiM | mujha para kRpA kareM | maiM Apako kucha varadAna 156 jaina dharma ke sAdhanA sUtra | Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ denA cAhatA hUM / sAdhaka bolA-- mujhe kucha nahIM cAhie, maiM apane meM saMtuSTa hUM / deva bolA- nahIM, mujha para Apako kRpA karanI hI hogI / maiM kucha denA cAhatA hUM, Apa use svIkAra kareM / sAdhaka nakAratA rahA aura deva svIkAra karane kI prArthanA karatA rahA / deva ne haTha pakar3a liyA / anta meM sAdhaka ne kahA- acchA, tuma kucha denA hI cAhate ho to batAo kyA doge ? deva ne kahA- maiM Apako aisA varadAna dUMgA ki Apa yadi mUrcchita yA mRta vyakti kI ora AMkha uThAkara dekha leMge to vaha jIvita ho uThegA / sAdhaka ne kahAisake sAtha-sAtha merI gardana ko isa prakAra kara denA ki vaha pIche mur3akara dekha na sake / yaha sunakara deva Azcaryacakita raha gayA / usane pUchA- aisA kyoM ? sAdhaka bolA- dekho, tumhAre isa varadAna se merI jaya jayakAra hogI / loga merI pUjA kareMge / yaha saba ahaMkAra ko bar3hAne kA upAya banegA | maiM usase chUTa cukA hUM | phira. kahIM usameM na phaMsa jAUM / sacamuca hamArA ahaMkAra itanA vilIna ho jAe ki kyA ho rahA hai, yaha dekhane ke lie gardana mur3e nahIM / kevala vartamAna ko, sAmane ko dekhate raheM / yadi aisI sthiti jAgatI hai, ahaMkAra aura mamakAra kA itanA vilaya hotA hai to bhAvanA kA prayoga saphala hotA hai / bhAvanA ke kSetra meM bahuta bar3A maMgala hotA hai- samarpaNa, bahuta bar3A maMgala hotA hai- zraddhA / jisa vyakti ne zraddhA kA mUlyAMkana kiyA, samarpaNa kA mUlyAMkana kiyA, ahaMkAra aura mamakAra kA vilaya kiyA, usake lie sArA saMsAra maMgalamaya bana gayA / caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI jAtI hai, ve to hamAre hI jaise puruSa the / ve sAdhanA ke dvArA ahaMkAra aura mamakAra kA vilaya kara satya ke prati, dharma ke prati, apanA pUrNa samarpaNa kara isa prakAra ke maMgalamaya puruSa bana gae ki unake prati samarpaNa karane vAlA vyakti bhI svayaM maMgalamaya bana jAtA hai, cAroM dizAeM usake lie maMgalamaya bana jAtI haiN| bhAvanA kA prayoga mAtra jAnane aura likhane kA prayoga nahIM hai / maiM isa bAta meM vizvAsa nahIM karatA jo kevala likhI gaI ho, usa para sAdhanA na kI gaI ho / hama kevala likheM, boleM aura apane jIvana meM koI abhyAsa yA prayoga na kareM to yaha vahI bAta hogI ki dUsaroM ko samRddhi kA pATha par3hAnA aura caturviMzati stava (2) 157 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM phaTehAla jIvana bitAnA / hama svayaM sAdhanA kA prayoga kareM, maMgala kA prayoga kareM, svayaM unakI sUtra-paddhati meM jAeM to sacamuca hamAre lie sArI dizAeM maMgalamaya bana jaaeNgii| yaha maMgalasUtra kI sAdhanA kA bahuta mahattvapUrNa sUtra hai| "Arogga-bohilAbhaM samAhivaramuttamaM kiMtu"- isameM bhAvanA kI gaI hai ki siddha ! Apake dvArA mujhe Arogya mile, bodhi mile, samAdhi mile / jIvana kI hamArI tIna bhAvanAeM hotI haiM / Arogya- zarIra kA Arogya, mana kA Arogya aura bhAvanA kA Arogya / bodhi mile, cetanA mile / samAdhi mile / Adhi-upAdhi ke cakravyUha se nikalakara hama samAdhi kI avasthA meM jA sakeM to usase bar3A duniyA meM koI maMgala nahIM ho sakatA | hama bhAvanA kareM aura sUkSma mana kI sArI zakti ko juTAkara bhAvanA kareM / Adhi, vyAdhi aura upAdhi- zarIra kI bImArI, mana kI bImArI aura kaSAya kI bImArI- ina tInoM se mukta hokara hama samAdhi ke kSetra meM praveza kareM | dharma hamAre lie isIlie maMgala hai ki isake dvArA vyAdhi, Adhi aura upAdhi se mukti milatI aura samAdhi ke dvAra meM praveza saMbhava hotA hai| 158 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA vaMdanA yA abhivAdana eka ziSTAcAra hai / ziSTa vaha hai, jo anuzAsita hai / jisa samAja meM anuzAsana hai, vyavasthA hai, saundarya hai, 'satyaM zivaM sundaram' kI samanviti hai, vaha samAja ziSTa hai / bolanA, calanA, uThanA, baiThanA- ye sAre ziSTAcAra meM nihita haiM / abhivAdana ziSTAcAra kA eka aMga hai | uddaNDa vyaktitva kabhI abhivAdana nahIM kara sakatA / abhivAdana vyAvahArika bhI hai aura AdhyAtmika bhI hai / dharma ke kSetra meM vaMdanA kA jitanA mUlya yA mahattva hai, vyavahAra ke kSetra meM bhI usakA utanA hI mahattva aura mUlya hai / kahA gayA abhivAdanazIlasya nityaM vRddhopasevinaH / catvAri tasya varddhante, AyurvidyAyazobalam // jo vyakti abhivAdana karanA jAnatA hai, karatA hai, nitya anubhavI logoM kI sevA karatA hai, usakI Ayu, vidyA, yaza aura bala kI vRddhi hotI hai / baDhatA hai AyuSya abhivAdana se vidyA aura yaza kI prApti to hotI hai, kintu AyuSya aura bala kaise baDhate haiM ? yaha prazna ho sakatA hai / yaha bahuta gaharI bAta hai| vAlmIki rAmAyaNa meM kaI sthAnoM para kahA gayA hai- yaha AcaraNa AyuSya hai / AyuSya aizvarya aura anAyuSya anaizvarya / Ayurveda meM eka rasAyana ko sabase uttama rasAyana mAna gayA hai, usakA nAma hai- AcAra rasAyana / pArada, gaMdhaka Adi bhautika rasAyanoM ke atirikta yaha bhI eka rasAyana hai / vinamratA, zAlInatA Adi kA bhI rasAyana hotA hai / ye saba AcAra rasAyana ke antargata vaMdanA 159 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A jAte haiN| jo AcAra kA pAlana karate haiM, anuzIlana karate haiM, ve sacamuca eka rasAyana kA anubhava karate haiM aura vaha rasAyana unakI Ayu ko baDhAtA hai| ise dUsare dRSTikoNa se dekheM / sthAnAMgasUtra meM akAlamRtyu ke sAta kAraNa batAe gae haiN| sAta kAraNoM se AdamI bemauta maratA hai / inameM eka kAraNa hai adhyavasAya | rAga aura dveSa kA tIvra adhyavasAya hotA hai to AyuSya ghaTa jAtA hai, akAla mRtyu ho jAtI hai / krodha, lobha, bhaya kI tIvratA AdamI ko asamaya meM mAra detI hai / hArTa phela ho gayA saurASTra kI ghaTanA hai| kisI garIba ke lATarI utthii| adhikAriyoM ne vicAra kiyA- nirdhana AdamI hai| eka sAtha pAMca lAkha rupae milane kI bAta sunate hI kahIM khuzI se mara na jAe / akasmAt ati prasannatAsUcaka khabara sunakara AdamI kA hArTa phela ho jAtA haiM / eka DAkTara ne yaha jimmedArI lI- isa samAcAra ko maiM aise DhaMga se bayAna karUMgA ki vaha isa khabara ko jhela legA / DAkTara usake pAsa gayA / suniyojita DhaMga se bAtacIta karate hue bolA- tuma eka garIba AdamI ho / tumhAre pAsa eka TUTI jhoMpar3I, kucha TUTe-phUTe bartana aura do-cAra phaTe purAne kapar3oM ke sivAya kucha nahIM hai / aise meM agara tumheM dasa hajAra rupae mila jAeM to ? garIba ne kahA- aise kahAM milane vAle haiM dasa hajAra / DAkTara bolA- nahIM, mAna lo mila hI gae to ? 'usameM se pAMca hajAra rupae Apako de dUMgA / ' 'yadi pacAsa hajAra mila jAeM to ?' 'paccIsa hajAra Apake / ' 'yadi lAkha mila gae to ?' 'pacAsa hajAra Apake / ' 'yadi tIna lAkha mila jAeM to / ' garIba AdamI jhuMjhalAte hue bolA- 'maiMne kaha diyA, jo milegA, usameM AdhA ApakA / ' 160 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pAMca lAkha mila jAeM to ?' 'usameM bhI AdhA ApakA, DhAI lAkha Apako de dUMgA / ' DhAI lAkha merA ? merA kahate hI AMkheM phaTI kI phaTI raha gaI / DAkTara kA hArTa phela ho cukA thA / baDhane kA artha yaha Aveza kI tIvratA dila aura dimAga para sIdhA asara DAlatI hai| adhyavasAya kI tIvratA Ayu ko kSINa karatI hai | abhivAdana karane se Ayu baDhatI hai, isakA kAraNa spaSTa hai- jo vyakti vinamra hai, abhivAdana karatA hai, usake ahaM kA adhyavasAya tIvra nahIM hotA / jisake kaSAya zAnta hote haiM, adhyavasAya kI pavitratA rahatI hai, sacamuca usakA AyuSya bar3ha jAtA hai / bar3he bhale hI nahIM, kama nahIM hotA hai, TUTatA nahIM hai / bar3hane ke do artha haiM isa sandarbha meM / eka artha hai- sImA ke Age bar3ha jAnA / lekina yaha saMbhava nahIM hai / yaha bAta zAstra aura vijJAna kI dRSTi se bhI saMbhava nahIM hai / Ayu jitanI hai, usase jyAdA bar3ha nahIM sakatI / yadi ghaTe nahIM to isakA tAtparya yahI hai ki bar3ha gii| paM0 ravizaMkara kA kathana paM0 ravizaMkara mahArAja gujarAta ke bar3e pratiSThita vyakti the / bihAra pradeza meM bhISaNa akAla par3A / sarvodaya kAryakartAoM ke sAtha ve vahAM gae / rAjya karmacAriyoM ne unase nivedana kiyA- mahArAja ! sarakAra se siphAriza karake hamArA vetana Apa bar3havA deN| ravizaMkara mahArAja ne kahA- 'ThIka hai, maiM sarakAra se kahaMgA, kintu Apa cAheM to sau rupae taka to maiM hI bar3hA sakatA huuN|' loga Azcarya cakita the / unhoMne pUchA- 'yaha kaise ho sakatA hai ? Apa to yahAM zAsana meM bhI nahIM haiM / ' ravizaMkarajI ne apanI bAta spaSTa karate hue pUchA- 'tuma loga sigareTa pIte ho ?' logoM ne svIkRti sUcaka sira hilAyA / kucha logoM ne zarAba pIne kI bAta bhI svIkAra kI / ravizaMkarajI bole vaMdanA 161 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sigareTa, zarAba chor3o, phira dekho, kama se kama sau rupaye tumhAre bacate haiM ki nahIM ? zakti ghaTatI hai Aveza se yaha bhI eka prakAra kA bar3hanA hai / eka hai vetanamAna kA bar3hanA / dUsarA yaha hai- jo hai, usameM se ghaTAeM nahIM, nizcaya hI yaha bAta bar3hane ke rUpa meM lI jAegI / AyuSya kI bhI ThIka yahI bAta hai / jisa vyakti kA jitanA AyuSya baMdhA huA hai, usase jyAdA to ho hI nahIM sakatA / kintu usameM se ghaTane kI gati ko hama roka sakate haiM, kama kara sakate haiM / isa dRSTi se dekheM to pAeMge ki pUrA jIvana virale hI loga jIte haiM / prAyaH vyakti kI akAla mRtyu hotI hai | jo apane Aveza, uttejanA ko zAnta rakhatA hai, nizcaya hI apane AyuSya ko bar3hA letA hai | Aveza aura uttejanA hamArI zakti kA hrAsa karate haiM / zarIrazAstriyoM kA mata hai- eka ghaNTe kA tIvra krodha nau ghaNTe kI jIvanI zakti ko kama kara detA hai / krodha zarIra meM bhayaMkara jahara paidA karatA hai / pratyeka Aveza ke sAtha hamArI jIvanI-zakti kama hotI jAtI hai / abhivAdanazIla vyakti kA isalie Ayu aura bala bar3hatA hai ki vaha Avega-Aveza ke saMtulana kA sUtra sIkha letA hai| svAsthya kA sUtra prAtaH aura sAyaM loga vaMdanA ke lie Ate haiN| saba sAdhu-sAdhviyoM ko vaMdanA karate haiM / usameM kAphI uTha baiTha ho jAtI hai / usase Ayu kyoM nahIM bar3hegI / vaMdanA karane vAlA apane ahaM kA visarjana karatA hai / Aja zArIrika zrama kI paddhati bahuta kama hai | hajAra vyaktiyoM meM zAyada dasa-pAMca vyakti hI vyAyAma karate hoMge athavA do cAra kilomITara bhramaNa karate hoMge / paMcAMga praNati vaMdanA meM eka taraha se Asana kA abhyAsa ho jAtA hai | jaba gurudeva jaina vizva bhAratI lADanUM meM virAjate haiM taba vahAM Ane vAle loga kahate haiMmahArAja ! Apa yahAM virAjate haiM taba hamArI bahuta sArI bImAriyAM miTa jAtI 162 __ jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / subaha-zAma darzanArtha Ane meM do-cAra kilomITara kA cakkara to laga hI jAtA hai / yaha bAta svAsthya kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai / zarIra meM raktasaMcAra ThIka se hotA rahe, pAcanataMtra ThIka kAma karatA rahe to zarIra meM koI vikAra utpanna nahIM hogaa| yaha rakta-saMcAra aura pAcanataMtra kI praNAlI ThIka kAma tabhI karegI, jaba zarIra ko zrama milegA / zrama zarIra ke sAre avayavoM ko saMcAlita aura niyaMtrita karatA hai / vaMdanA se zarIra ko zrama milatA hai, zArIrika svAsthya kA anubhava hotA hai | vaMdanA : pariNAma gautama ne mahAvIra se pUchA- bhaMte ! vaMdanA se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? bhagavAn ne kahA- gautama ! vaMdanA se jIva nIca gotra karma ko kSINa karatA hai, ucca gotra karma ko bAMdhatA hai / vaMdanA yA abhivAdana nIca gotra ko khapA dete haiM / gautama svAmI kI yaha vinamratA hI thI ki ve svayaM calakara kezI svAmI ke yahAM gae aura kezI muni ne bhI ucita vinamra vyavahAra unake sAtha kiyA / dekhane vAle cakita raha ge| vaMdanA vidhi Avazyaka ke chaha adhyayana haiN| unameM se eka hai vaMdanA | yaha eka svataMtra adhyayana hai / guru ke pAsa ziSya jAtA hai, usakI eka nizcita vidhi hai | ziSya guru se kucha dUra khar3A hokara kahegA- bhaMte ! aNujANAha me meuggahaApakA jo mita avagraha hai, kyA maiM usameM praveza karUM? pahale vaha isa prakAra anumati mAMgegA, phira unake pAsa jAegA, aise hI sIdhA akar3atA huA nahIM jAegA / vaha guru kI AjJA prApta hone para hI unake pAsa jAegA / anumati na mile to vahIM dUra se hI vaMdanA kara legA / vaMdanA meM tIna bAra pradakSiNA kara vaha guru kA caraNa-sparza karatA hai / itanA karane ke bAda vaha phira pUchatA hai... 'bhante ! Aja kA dina zubha bItA ? Aja kA dina kalyANakArI rahA ? Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI prakAra kI Apako asuvidhA to nahIM huI ? AcArya ina praznoM kA uttara dete haiM / ziSya saMtuSTa ho jAtA hai / isa sundara vidhi ko artha ke sAtha samajhA jAe aura isakA prayoga kiyA jAe to sundara ziSTAcAra phalita hotA hai, janatA ko ziSTAcAra kA prazikSaNa milatA haiM / Aja yaha apekSA hai - isa dRSTi se samAja itanA ziSTa lage ki dekhate hI usakI pahacAna spaSTa ho jAe / ziSTAcAra kI pahacAna bane rAjagar3ha kI ghaTanA hai / eka jaina sampradAya ke AcArya vahAM Ae, vyAkhyAna diyA | vyAkhyAna meM unhoMne kahA- koI itanI kor3iyoM ke phUla caDhAe to itane dezoM kA rAjya mile ! loga sunate rahe / rAjagar3ha ke eka zrAvaka bhImarAjajI khar3e hue| ve bole - duhAI ho mahArAja, bar3I adbhuta bAta Apane kahI- itanI kor3iyoM ke phUla se itanA bar3A rAjya milatA hai / maiM saikar3oM rupayoM kA phUla caDhA dUMgA, mujhe kaI dezoM kA nahIM, sirpha rAjagar3ha kA rAjya caahie| eka rAjagar3ha kA hI rAjya mila jAe to nihAla ho jAUM / AcAryajI bole- kyA tuma terApaMthI ho ? pArakhajI bole- mahArAja ! Apane ThIka hI pahacAnA, maiM terApaMthI hUM / zrAvaka kI yaha eka pahacAna rahI hai / aise hI eka pahacAna ziSTAcAra kI bana jaae| Aja dharmasthAnoM meM itanI dhakkA-mukkI hotI hai ki kucha pUchie mata / isa jvalaMta samasyA kA samAdhAna ho jaae| hamArI yaha ziSTatA bolacAla meM, uThane, baiThane aura calane meM spaSTa jhalakanI caahie| yaha pahacAna bahuta Avazyaka hai aura isake sandarbha meM vaMdanA kA pATha bahuta mahattvapUrNa hai| ise samajha liyA jAe to sacamuca eka bahuta bar3A parivartana saMbhava hai / 16.4 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa AdhyAtmika bhUmikA para koI bhI vyakti khulA nahIM hotA / dUdha kA pAtra khulA par3A hai to bhItara makkhI par3ane kI saMbhAvanA rahatI hai / isIlie usa para Dhakakana de dete haiN| ghara kI chata ko koI khulA nahIM rakhatA / pratyeka ghara kI chata banda hotI hai, isalie ki dhUpa se bacAva ho sake, sardI-garmI se bacAva ho sake, AMdhI aura varSA se bacAva ho sake / pratyeka ghara meM daravAje lage hue haiM, isalie ki hara koI usameM na ghusa jAe / vAMchita Ae, kintu avAMchita na Ae / pratyeka vyakti ne hara dRSTi se surakSA kI vyavasthA kara rakhI hai / AdhyAtmika vyakti surakSA kI vyavasthA rakhatA hai / bhautikavAda : adhyAtmavAda Aja kI duniyA do vAdoM meM baMTI huI hai- bhautikavAda aura adhyAtmavAda / darzanika bhASA ko chor3a deM, kevala adhyAtmazAstrIya bhASA meM bAta kareM to kahA jA sakatA hai- jo vyakti sarvathA khulA hai, mAnanA cAhie ki vaha padAryavAdI AdamI hai| jisa vyakti ne apanI khulAvaTa para koI Dhakkana rakha chor3A hai, chata banAI hai, kivAr3a lagAe haiM, usakA nAma hai adhyAtmavAdI / adhyAtmavAdI bilkula khulA nahIM rahatA, kahIM na kahIM AvaraNa jarUra rakhatA hai aura isalie rakhatA hai ki yaha jagat aneka malinatAoM kA jagat hai / rAga aura dveSa- ye niraMtara malinatA kA vikiraNa kara rahe haiM / saMkrAmaka hai duniyA Ajakala aNudhUli kA vikiraNa bahuta ho rahA hai / kevala una rASTroM pratikramaNa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hI nahIM, jinhoMne aNu - visphoTa kiye haiM, kintu unameM bhI aNu - vikiraNa ho rahA hai, jahAM aNu-parIkSaNa nahIM hue haiM / isIlie Aja kahA jAtA hai ki dUdha ko binA ubAle na pIyA jaae| pahale yaha kahA jAtA thA ki dUdha ko binA ubAle piyA jaae| Aja to pAnI bhI binA ubAle pIne lAyaka nahIM raha gayA hai / kahA jA rahA hai ki sacitta kA tyAga ho yA na ho, ubalA huA pAnI hI piyA jaae| bar3e zaharoM meM to yaha anivArya sA ho gayA hai / DAkTara yaha bhI sujhAva dete haiM ki ubAle binA phala bhI na khAyA jAe / sacitta aura acitta se bhI mukhya prazna ho gayA hai svAsthya aura bImArI kA / isakA kAraNa spaSTa hai / kucha na kucha Upara se A rahA hai, jahara ke rUpa meM barasa rahA hai aura nIce se bhI A rahA hai| urvarakoM aura rasAyanoM ke rUpa meM dharatI para jo gholA jA rahA hai, usake pariNAma kyA lAbhakArI hoMge ? pratyeka AdamI ke peTa meM roja anna-pAnI ke sAtha eka nizcita mAtrA meM jahara praveza kara rahA hai / bacAva kA koI rAstA nahIM hai / aisA bacA hI kyA hai, jisake sAtha meM jahara na jAe ? eka prakAra se pUrI duniyA hI saMkrAmaka ho gaI hai / mAnasika stara para mAnasika stara para dekheM / mana para kitanA vikiraNa ho rahA hai ? rAga dveSa prAyaH hara vyakti meM hai / aNu-visphoToM ne aNudhUli kA jitanA vikiraNa kiyA hai aura jitanI bImArI kI saMbhAvanAeM paidA kI haiM kyA mAnasika stara para usase kama vikiraNa ho rahA hai ? pUrA vAyumaMDala hI rAga-dveSa ke paramANuoM se bharA hai | isa avasthA meM vyakti kaccA dUdha piye to kyA vaha nirApada ho sakatA hai ? mana ko kaise hI khulA chor3a deM, usa para koI chata yA Dhakkana na DAleM to vaha kitanA bhArI aura bojhila bana jAyegA | mAnasika samasyAeM isIlie bar3hI haiM / eka bhAI ne apanI samasyA prastuta kI - 'mana itanA caMcala aura becaina rahatA hai ki usa para aba merA koI niyaMtraNa hI nahIM raha gayA / aneka duSkalpanAeM niraMtara AtI rahatI haiM, isakA kAraNa kyA hai ? ' maiMne kahA'kAraNa to bahuta sApha hai / jaba taka mana para koI Dhakkana nahIM DAloge, taba taka aisA calatA rahegA / ' 166 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattva vrata kA bhAratIya ciMtana meM vrata kA bahuta mahattva rahA hai / isakA bahuta vikAsa bhI huA hai / isa zabda kA mUla artha hI hai chata / saMskRta kI dhAtu hai vRtu saMvaraNe arthAt AcchAdana kara denA / kisI cIja ko DhAMka dene kA nAma hai vrata / chata banA lI, vrata ho gayA / mana para eka chappara DAla diyA, vrata ho gayA / kucha nahIM DAlA, mana khulA raha gayA to hara cIja ghusa jAyegI / khule ghara meM cora-ucakke ghusa sakate haiM aura jaMgalI jAnavara bhI ghusa sakate haiM / eka paMDita yAtrA para nikalA / jaMgala meM use bhUkha lagI / eka jagaha ko sApha kara use lIpA aura cUlhA banAyA / phira IMdhana ikaTThA karane kucha dUra nikala gayA / vApasa AyA to dekhA, vahAM eka gadhA baiThA hai / caukA khulA thA, gadhe ko vahAM baiThane se kauna roka sakatA thA ? paMDita hairAna raha gayA / vaha bolA- 'gardabharAja ! koI dUsarA isa taraha Akara baiThA hotA to usase kahatA- dekhate nahIM, gadhe ho kyA ? aba Apa svayaM yahAM Akara virAja gae haiM to kyA kahUM, Apako kyA upamA dUM / ' saMskAra vrata kA ghara khulA rahegA to usameM gadhA bhI ghusegA aura kuttA bhI ghusegA | yaha khulAvaTa eka bar3I samasyA hai / isIlie jIvana meM vrata kA vidhAna kiyA gayA / purAne saMta logo ko isa bhASA meM samajhAyA karate the- 'bhAI ! adhika nahIM to kama-se-kama eka vrata le lo ki kaue ko nahIM mArUMgA, kisI cir3iyA ko nahIM mArUMgA / ' kaue ko mArane kA kaba kitanA kAma par3atA hai ? lekina yaha isalie kahA jAtA thA ki isase eka saMskAra zurU hotA thA / jIvana meM koI na koI choTA-sA vrata yA tyAga to honA hI cAhie | bar3A mahattva hai vrata kA / jisa vyakti ne isakA mUlyAMkana kiyA hai, usane eka taraha se apanI mAnasika samasyAoM ko sulajhAne kA prayatna kiyA hai / mana kI gati bahuta tIvra hai / vijJAna abhI taka aisA koI yaMtra vikasita nahIM kara pAyA hai, jo isakI raphtAra ko mApa sake / jaba itanI teja raphtAra ho aura usa para koI niyaMtraNa na ho to durghaTanA avazyaMbhAvI hai / mana ke azva kI lagAma pratikramaNa 167 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAtha meM honI caahie| vrata kA matalaba hai mana kI lagAma ko apane hAtha meM lenA, mana kI Dora apane hAtha meM rakhanA / Atma-nirIkSaNa vrata hone para bhI mana kI caMcalatA vidyamAna hai | caMcalatA ekadama samApta nahIM huI hai / chata meM bhI kabhI-kabhI koI darAra yA cheda raha jAtA hai / kivAr3a meM bhI surAkha raha jAtA hai, daravAje DhIle raha jAte haiM / isake lie kyA karanA cAhie ? upAya batAyA gayA- pratikramaNa karo / pratikramaNa kA pahalA kArya hai AtmanirIkSaNa | apane Apako dekhanA zurU kareM / bar3A kaThina kAma hai apane Apako dekhanA / hamArI indriyoM kI banAvaTa hI aisI hai ki inake dvArA hama bAhya jagata se saMparka sthApita karate haiM / vahAM dUsarA hI dUsarA najara AtA hai, apane nAma kA koI tattva vahAM nahIM hai / AMkha kA kAma hai dekhanA / hama dUsaroM ko dekheMge | kAna kA kAma hai sunanA / hama dUsaroM kI bAta suneMge / hamArI prakRti hI aisI bana gaI hai ki indriyAM kevala bAhara hI bAhara kendrita rahatI haiM, sva-darzana bilkula vismRti meM calA jAtA hai / AtmanirIkSaNa kA artha hai apane Apako dekhanA / AMkha khulI ho yA banda, usase apane Apako dekheN| apane AcaraNa ko dekheM, apane kartRtva ko dekheM, kriyamANa ko dekheM aura kariSyamANa ko bhI dekheM / dhArmika kA lakSaNa AtmanirIkSaNa pratikramaNa kA pahalA caraNa hai / jo AtmanirIkSaNa karanA nahIM jAnatA, vaha zAyada dhArmika nahIM ho sakatA aura AdhyAtmika to ho hI nahIM sakatA / dhArmika hone kA sabase bar3A sUtra hai apane Apako dekhanA / kisI ne jhagar3A kiyA, gAlI dI / usase pUchA jAe ki aisA kyoM kiyA ? vaha yahI kahegA ki maiM kyA karUM? usane mujhe gAlI dI to maiMne bhI dI / yaha kabhI nahIM kahegA ki maiMne dii| sadA yahI kahegA ki pahale usane dI, isalie maiMne bhI dI / vyakti hara bAta meM dUsare ko sAmane rakhatA hai / kisI se pUchA jAe ki tumane aisA kyoM kiyA ? yahI uttara milatA hai- mujhe aisA karanA 168 jaina dharma ke sAdhanA sUtra | Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3a rahA hai / vaha aisA kara rahA hai to meM kyA na karU ? yaha kabhI svIkAra nahIM karegA ki merI bhUla huI hai / maiMne jo kiyA yA kara rahA hUM, vaha acchA nahIM hai / dUsare pakSa kA bhI yahI uttara hogA / donoM hI apane ko nirdoSa batAeMge / doSa kahAM hai, isakA patA hI nahIM cala pAtA / yaha saba isalie ho rahA hai ki AtmanirIkSaNa nahIM hai / AtmanirIkSaNa kI bhAvanA jAga jAe to vyakti yahI kahegA ki hAM, merI bhUla huI hai| AdhyAtmika vyakti vaha hotA hai, jo pratyeka sthAna para yaha dekhatA hai ki merI kamI kahAM hai / jahAM 'dUsarA' AtA hai, adhyAtmavAda vahIM samApta ho jAtA hai / jo apane Apako dhArmika aura AdhyAtmika mAnate haiM, kyA ve aisA AcaraNa nahIM kara rahe haiM, jo eka bhautikavAdI karatA hai / yadi eka dhArmika vyakti aisA kahe ki dUsare ne mere sAtha aisA kiyA isalie hama bhI vaisA kara rahe haiM to mAnanA cAhie ki vaha dhArmika banA hI nahIM hai / nizcaya hI usakA mastiSka abhI bhautikavAdI banA huA hai / isIlie vaha svayaM kI ora se AMkha mUMda kara dUsaroM para doSAropaNa karatA hai / saMnyAsI avAka raha gayA eka saMnyAsI jA rahA thA / rAste meM dekhA- eka strI per3a ke nIce leTI huI hai / pAsa meM hI eka botala rakhI huI hai | eka puruSa usa strI ke samIpa baiThA usake sira para hAtha phera rahA hai / saMnyAsI kI bhRkRTi tana gaI / vaha kaThora vANI meM bolA- 'saMdhyA kA samaya hai / dharma-dhyAna karane ke samaya tuma aisA nikRSTa AcaraNa kyoM kara rahe ho / aneka durvacana kahatA huA vaha saMnyAsI Age bar3ha gayA / sAmane kala-kala nadI baha rahI thI / usI samaya nadI meM bahatI huI eka naukA teja havA meM jora se DagamagAI / kaI AdamI lar3akhar3A kara nadI meM gira gae / per3a ke nIce baiThe AdamI ne yaha dRzya dekhaa| kSaNa bhara kA bhI bilaba kiye binA vaha daur3atA huA AyA aura pAnI meM kUda gayA / svayaM kI paravAha na karate hue usane taira kara eka-eka kara saba logoM ko pAnI se nikAlA aura phira cupacApa per3a ke nIce usa strI ke pAsa calA gayA / saMnyAsI apanI AMkhoM se yaha sArA dRzya dekha avAk raha gayA / vaha pratikramaNa 169 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaH per3a ke pAsa gayA aura bolA- 'bhAI, tumane to bar3A upakAra kA kArya kiyA hai, sAdhuvAda hai tumheM / ' vaha vyakti bolA- 'mujhe ApakA sAdhuvAda nahIM cAhie | Apa saMnyAsI jaise dIkhate jarUra haiM, kintu maiM Apako saMnyAsI nahIM mAnatA ! binA kucha dhyAna diye Apane mujha para ghRNita Aropa lagA diyA / Apa nahIM jAnate haiM, yaha merI mAM hai, jo bImAra haiM aura yaha zarAba kI nahIM, davA kI botala hai / jahAM vyakti dUsare ko dekhatA hai, vahAM Aropa kI bhASA calatI hai / pratyeka ghaTanA meM apane Apako dekhanA zurU kara deM to jIvana meM eka apUrva parivartana kI anubhUti hone lgegii| pratikramaNa kA pahalA caraNa zurU ho jAyegA, jIvana kI bahuta sArI samasyAeM sulajhanI zurU ho jAeMgI / Atma nirIkSaNa kA prArUpa bhagavAn mahAvIra ne AtmanirIkSaNa kI sundara vidhi pratipAdita kI / praka vyakti yaha anuzIlana kare - kiM me kaDaM - Aja maiMne kyA kiyA ? kiM ca me kicca me sesaM- mere lie kyA kArya karanA zeSa hai ? kiM sakkaNijjaM na samAyarAmi - vaha kauna-sA kArya hai, jise maiM kara sakatA hUM para pramAdavaza nahIM kara rahA hUM / kiM me paro pAsaI kiM va appA- kyA mere pramAda ko koI hai athavA maiM apanI bhUla ko svayaM dekha letA hUM ? kiM vAhaM khaliyaM na vivajjayAmi - vaha kauna-sI skhalanA hai, jise maiM chor3a nahIM rahA hUM / yaha AtmanirIkSaNa kA eka prArUpa hai / jo vyakti isake anusAra AtmanirIkSaNa karanA zurU kara detA hai, vaha sacamuca pratikramaNa kI dahalIja para pAMva rakha detA hai / 170 dUsarA dekhatA jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga kAyotsarga hamArI pAMcavIM AvazyakatA hai / kAyA kA utsarga yA tyAga karanA kAyotsarga hai | AdamI maratA hai, taba kAyA kA utsarga hotA hai | kintu jIvita avasthA meM kAyA kI pravRtti ko chor3a denA eka sAdhanA hai / adhyAtma aura svAsthya kI dRSTi se isakA bahuta mUlya hai / Aja yaha pUre vizva meM cikitsA ke kSetra meM bahuta lokapriya ho rahA hai / koI dAMta nikalavAne jAtA hai to DAkTara sujhAva detA hai- zarIra ko bilkula DhIlA chor3a deM / DAkTara nAr3I ko bhI dekhatA hai to kahatA hai- zarIra ko DhIlA chor3o / jahAM bhI zarIra meM akar3ana yA tanAva AtA hai, zarIra kI kriyA badala jAtI hai / sabase pahale hai zarIra Aja zarIra ko DhIlA chor3a dene kA prayoga bahuta calane lagA hai / haThayoga meM zavAsana kA mahattva rahA hai| yaha bahuta kucha kAyotsarga jaisA hI hai | kintu jaina paraMparA meM kAyotsarga kA bahuta mahattva rahA hai | yadi hama bhAratIya darzana aura cintana ko dekheM to do prakAra kI vicAradhArAeM parilakSita hotI haiM / eka vicAradhArA kA mata hai- mana evaM manuSyANAM kAraNaM baMghamokSayoH mana hI manuSya ke baMdha aura mokSa kA kAraNa hai / bhagavAn mahAvIra ne isa mAnyatA ko svIkAra nahIM kiyA / unhoMne kahA- sabase pahale kAya-daNDa yA zarIra hai| kucha darzana mana ko hI saba kucha mAna kara calate haiM / mahAvIra kA siddhAnta hai- mana hI saba kucha nahIM hai, kAyA kA bhI bahuta mahattva hai / jo kAyA kI zuddhi nahIM karate, usakA utsarga karanA nahIM jAnate, mana kI samasyA ko kabhI sulajhA nahIM sakate / mahAvIra ne tIna prakAra ke daNDa batalAe- maNadaNDe, vayadaNDe, kAyadaNDe- manodaNDa, vacana-daNDa aura kAya-daNDa / kAyotsarga 171 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kI mUlyavattA zarIra kA bahuta mahattva kyoM hai ? isalie hai ki mana zarIra se bahuta prabhAvita hotA hai| Ayurveda meM tIna doSa mAne gae haiM- vAta, pitta aura kapha / ye tInoM mana ko prabhAvita karate haiN| zarIra meM vAyu kA prakopa bar3ha jAne se akAraNa bhaya lagane lagatA hai, mana kI caMcalatA baDha jAtI hai / yadi pitta baDhe to gussA jyAdA Ane laga jAegA, cir3acir3Apana bar3ha jAyegA, uttejanA bar3ha jAegI / kapha kI vRddhi lobha paidA karatI hai / meDikala sAinsa meM mAnA jAtA hai - manuSya kA vyavahAra - AcAra hArmonsa ke AdhAra para nirmita hotA hai aura usameM bhI vizeSakara nyUroTrAMsamITara ke AdhAra para banatA hai| jaisA nyUroTrAMsamITara hotA hai, vaisA hI AcAra aura vyavahAra hotA hai / vAta, pitta aura kapha isI zarIra meM paidA hote haiM aura nyUroTrAMsamITara bhI isI zarIra meM paidA hote haiN| zarIra mana ko prabhAvita karatA hai / isalie sabase pahale zarIra para dhyAna deM, ise aisA banAeM, jisase zarIra meM paidA hone vAle rasAyana aura tridoSa hamArI vRttiyoM ko prabhAvita na kreN| sabase pahale zarIra para dhyAna deM, mana para usake bAda dhyAna deM / darzana ke AdhAra para bhI hama zarIra kI mUlyavattA ko samajha sakate haiM / mahAvIra ne kAyotsarga para bahuta bala diyA- sabase pahale tuma zarIra ko tyAganA yA chor3anA sIkho / jo kAyotsarga karanA jAnatA hai usakA vAta, pitta, kapha saMtulita rahegA / isakA matalaba hai- ina tIna doSoM kI viSamatA se jo hogA, usakA nAma hai roga | tInoM doSa sama hue, isakA nAma hai Arogya | dhAtueM sama raheM bahuta varSa pahale kI bAta hai / gujarAta se DA0 lAlana aura gokulabhAI bhaTTa pUjya gurudeva ke darzana karane aae| unhoMne kahA - sAdhu itane bImAra kyoM hote haiM ? isa para bahuta vicAra vimarza huA / unhoMne kahA- maiMne eka kAraNa khojA hai / vaha yaha hai ki sAdhu gocarI jAte haiM / ghaNToM ghUmate haiM / gocarI se Ate haiM turaMta AhAra karane laga jAte haiM / yaha bImArI kA khAsa kAraNa hai| zrama hotA hai to dhAtu viSama bana jAtI hai, vAta, pitta, kapha viSama 172 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana jAte haiM / isa viSama sthiti meM khAnA bImArI ko nimaMtraNa denA hai / khAnA kaba cAhie ? jaba zrama karane ke bAda dhAtu sama ho jAe, taba bhojana kiyA jAe / unakI yaha bAta tarkasaMgata lagI / jaba Agama saMpAdana kA kArya zurU huA taba dekhA, AgamoM meM isa viSaya meM bahuta vistAra se kahA gayA hai / muni bhikSA lekara Ae to kucha kSaNa taka vizrAma kare, kAyotsarga kare / bhikSA se lauTa kara Ane ke bAda muni ke lie kAyotsarga karanA anivArya hai / Ayurveda meM yahI bAta kahI gaI hai- zArIrika zrama karane ke turaMta bAda bhojana karanA bImArI ko bulAvA denA hai, kabhI-kabhI to isase mRtyu bhI ho sakatI hai / lekina isa para bahuta kama dhyAna diyA jAtA hai / kahA jAtA hai dhyAna yA Asana ke kama se kama pacIsa-tIsa minaTa se pahale kucha bhI na khAeM na pIeM | isalie ki dhAtu sama rahe, viSama na ho / dizAsUcaka yaMtra bhagavAn mahAvIra ne isIlie zarIra para sabase jyAdA dhyAna diyA / eka prakAra se unhoMne dizA-parivartana kara diyA / dRSTi badala jAe to sRSTi apane Apa badala jAegI / AcArya bhI dizA-parivartana kA kArya karate haiM isIlie AcArya kA eka nAma hai- dezika, dizA dikhAne vAlA, dizA badalane vAlA samudra meM calane vAle jalayAna aura AkAza meM ur3ane vAle vAyuyAna saba dizAsaMketa ke AdhAra para hI calate haiM | dharatI jaisI sar3aka kahAM banI hai vahAM / mAtra dizA ke AdhAra para calate haiM / dizAsUcaka yaMtra barAbara unheM sahI dizA dikhA rahA hai| mahAvIra ne eka dizA pakar3A dI / yaha kahA jAtA thA- mana hI saba kucha hai | mana hI bAMdhane vAlA hai aura mana hI chor3ane vAlA hai / gItA meM arjuna ne kRSNa se kahA-mana ko vAyu kI taraha pakar3anA duSkara hai / mana ko pakar3anA hai to sabase pahale zarIra ko pakar3eM / zarIra ko pakar3a liyA to mana pakar3a meM A jaaegaa| zarIra kI hI eka kriyA hai zvAsa / zvAsa ko pakar3a le, mana pakar3a meM A jAegA | sIdhA mana ko pakar3ane kI koziza karoge to vaha aisA bhUta hai, jo vikarAla bana jAegA, tuma use nahIM pakar3a pAoge, vaha tumheM kAyotsarga 173 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakar3a legA / isalie vaijJAnika dRSTi se isa siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA- pahale kAyagupti karo, phira vacana kI gupti karo, mana kI gupti svataH ho jaaegii| khicar3I ko sIdhA bIca se hI khAnA zurU na kareM, kinAre se zurU kareM / jo sIdhe mana ko pakar3ane kI bAta karate haiM, ve ajJAnI haiN| pahale zarIra ko sAdho, phira vANI ko sAdho, mana sadha jAegA / pravRtti aura nivRtti kA saMtulana pratyeka pravRtti jIvanI-zakti ko kSINa karatI hai isalie pravRtti ke sAtha nivRtti Avazyaka hai / dIrgha Ayu ke jitane prayoga haiM, unameM sarvAdhika zaktizAlI prayoga hai pravRtti aura nivRtti kA saMtulana / isakA tAtparyArtha haianAvazyaka pravRtti mata karo / prayojana ke dIvaTa para pravRtti kA dIpa jalatA hai taba apane Apa usakI sImA ho jAtI hai / pratyeka pravRtti kI saMpannatA para nivRtti kA prayoga ho to pravRtti aura nivRtti kA saMtulana ho jAtA hai / vANI kI pravRtti ke pazcAt mauna kA abhyAsa Avazyaka hai aura usake lie Avazyaka hai kaMTha kA kAyotsarga, svara yaMtra kI zithilatA kA abhyAsa | mAnasika pravRtti ko saMtulita karane ke lie Avazyaka hai ekAgratA athavA nirvikalpa dhyAna kA prayoga / dhyAna se bahuta loga paricita haiM / mauna ke viSaya meM bhI jAnate haiM / kAyotsarga ke viSaya meM jAnanA jarUrI hai / I AdhArabhUta tatva kAyotsarga kA zAbdika artha hai zarIra kA tyAga va zarIra kI pravRtti kA tyAga / isake AdhArabhUta tatva tIna haiM : 1. zithilIkaraNa 2. jAgarUkatA 3. mamatva visarjana / zithilIkaraNa ke lie sarvaprathama zarIra ko tanAva denA Avazyaka hai / leTakara donoM hAthoM ko sira kI ora jitanA phailA sakeM, utanA phailaaeN| phira pairoM ko Age kI ora, aura hAthoM ko sira ke pIche kI ora jitanA tanAva 174 jaina dharma ke sUtra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ de sakeM, deN| phira zarIra ko DhIlA chor3a deM / isa kriyA ko tIna bAra dohraaeN| zvAsa ko maMda athavA laMbA kareM / zvAsa lete samaya peTa kI mAMsapeziyoM kA phailAva, aura chor3ate samaya unameM sikur3ana ho / ____ aba bhAvanA kA prayoga kreN| hAtha paira zIze kI bhAMti bhArI ho rahe haiM, yaha bhAvanA kareM / sujhAva sUcanA deM | isa bhAvanA (sva sammohana) kI prakriyA se hAtha aura pairoM meM bhArIpana kA anubhava kareM / do minaTa ke pazcAt hAtha paira ruI kI bhAMti halke ho rahe haiM, isa bhAvanA kA prayoga kareM / do minaTa kI isa lAghava kI anubhUti ke pazcAt dhyAna dAeM paira ke aMgUThe para kendrita kareM / jAgarUkatA ke sAtha pUre aMgUThe kI prekSA kreN| phira tIna bAra zithilatA kA sujhAva deM / zithilatA kA anubhava kareM / isa kriyA kA prayoga pratyeka avayava para kareM / jaise pratyeka aMgulI, paMje, paira kA talabA, air3I, TakhanA, piNDalI, ghuTanA, sAthala, kaTi kA bhAga Adi Adi / isI prakAra bAeM paira ke aMgUThe se kaTibhAga taka pratyeka avayava para citta ko kendrita kareM, zithilatA kA sujhAva deM aura usakA anubhava kareM / peDU kA pUrA bhAga, peTa ke bhItarI avayava- donoM gurde, bar3I AMta, choTI AMta, pakvAzaya, agnyAzaya, AmAzaya, tillI, yakRta, tanupaTa / chAtI kA pUrA bhAga- hRdaya, dAyAM phephar3A, bAyAM phephar3A, paMsaliyAM, pITha kA pUrA bhAga- merudaNDa, suSumnA, gardana / dAeM hAtha kA aMgUThA, aMguliyAM, hathelI, maNibandha se kohanI aura kohanI se kandhA / isI prakAra bAeM hAtha ke pratyeka avayava para citta ko kendrita kreN| ___kaMTha, svara-yaMtra, ThuDDI, hoTha, masUr3he, dAMta, jihvA, tAlu, dAyAM kapola, bAyAM kapola, nAka, dAyIM kanapaTI, kAna, bAIM kanapaTI, kAna, dAyIM AMkha, bAyIM AMkha, lalATa aura sira- pratyeka avayava para citta ko kendrita kreN| pratyeka ko zithilatA kA sujhAva deM aura usakA anubhava kareM | zarIra ke pratyeka avayava ke prati jAgarUka raheM / zarIra ke cAroM ora zveta raMga ke pravAha kA anubhava kareM / zarIra ke kaNa-kaNa meM zAMti kA anubhava kreN| paira ke aMgUThe se sira taka citta aura prANa kI yAtrA kareM / 1.15 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava kareM - paira se sira taka caitanya pUrI taraha se jAgRta ho gayA hai / ... pratyeka avayava meM prANa kA anubhava kareM / tIna dIrghazvAsa ke sAtha kAyotsarga saMpanna kareM / dIrgha zvAsa ke sAtha pratyeka avayava meM sakriyatA kA anubhava kareM / sAdhanA kA praveza dvAra kAyotsarga kA sabase mahatvapUrNa aMga hai mamatva kA visarjana / mamatva kA Adi bindu hai zarIra / zarIra ke prati hone vAlA mamatva padArtha ke mamatva ko janma detA hai / isa mamatva kI chAyA meM caitanya gauNa aura padArtha mukhya bana rahA hai / sAdhanA kA uddezya hai- AtmA ke vIrya, parAkrama aura pauruSa ko jAgRta karanA, usakI divya zaktiyoM kA upayoga karanA / mamatya kI saghanatA meM aisA saMbhava nahIM hotA / sAdhaka ke lie Avazyaka hai mamatva visarjana athavA bhedavijJAna kA abhyAsa / kAyotsarga meM zithilatA kI sthiti nirmita hotI hai / usa avasthA meM zarIra aura AtmA ke bheda kI anubhUti kI jA sakatI hai / sujhAva aura svataH - sUcanA ke prayoga bhI isa avasthA meM adhika saphala hote haiM / caMcalatA kI sthiti meM cetana mana hamArI bhAvanA ko aMtastala (acetana) taka jAne nahIM detA / kAyotsarga kI avasthA meM cetana mana zithila ho jAtA hai aura usakA avarodha bhI samApta ho jAtA hai / yaha kahane meM koI kaThinAI nahIM hogI ki kAyotsarga sAdhanA kA praveza dvAra hai aura maMjila bhI hai / kAyotsarga kA pariNAma - mahAvIra se pUchA gayA- bhaMte ! kAyotsarga se kyA prApta hotA hai, bhagavAn ne kahA- kAyotsarga ke dvArA atItakAla meM kRta karma aura vartamAna kA karmadonoM kA vizodhana hotA hai| kAyotsarga prAyazcitta kA bahuta bar3A mAdhyama rahA hai| eka muni ke lie yaha vidhAna hai - jaise muni bAhara gayA, phira vApasa AyA to paccIsa zvAsocchvAsa kA kAyotsarga kare / pratikramaNa karanA hai to sau zvAsocchvAsa kA kAyotsarga kare / pAkSika pratikramaNa ke dina sau zvAsocchvAsa aura cAturmAsika pAkSika ke dina pAMca sau zvAsocchvAsa kA 176 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga kare / saMvatsarI ke pratikramaNa meM hajAra zvAsocchvAsa kare | eka muni ke lie eka dina meM bhI lagabhaga aThAraha-bIsa bAra kAyotsarga karane kA vidhAna hai| - prAyazcitta ke isa amogha prayoga kA hamArI Avazyaka karaNIya, pravRttiyoM meM kitanA mUlya hai, kitanA mahattva hai, isakA ThIka mUlyAMkana kareM aura itanA nizcaya kara leM- pratidina kama se kama bIsa minaTa kA kAyotsarga to karanA hI hai / apane Avazyaka kAmoM kI sUcI meM kAyotsarga ko bhI sammilita kareM / kucha dina ke abhyAsa ke bAda Apa svayaM bahuta bar3A parivartana anubhava kreNge| kAyotsarga 177 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAkhyAna padArtha jagat meM AdamI letA jyAdA jAnatA hai, chor3anA kama jAnatA hai / vRtti hI kucha aisI ho gaI ki lohe kI kIla bhI bekAra ho jAe to use pheMkanA nahIM cAhatA / kahIM jamA kara rakha dI jAtI hai / chor3ane kI Adata kama hai / kucha loga aise hI apane ghara ko kabAr3akhAnA banA lete haiM / isa padArtha ke jagat meM saMgraha kI bAta bahuta priya lagatI hai / jaba AdhyAtmika dRSTi se cintana kiyA gayA- kyA chor3anA hai aura kyA lenA hai taba uttara milAlenA kucha bhI nahIM hai, saba kucha chor3anA hI hai / jo kucha lenA yA pAnA hai, vaha apane bhItara hI hai / jJAna, darzana, cAritra Ananda, zakti- jitanI cAhie, saba bhItara hai | bAhara koI aisI acchI vastu nahIM, jise leM / acchI cIja hamAre bhItara pahale se hI vidyamAna hai / saMdarbha svArUpa kA yaha adhyAtma kA anubhUta saca hai- upAdeya kucha bhI nahIM hai / heya hI heya hai / jo vijAtIya hai, use chor3anA hai / svAsthya kA sandarbha leM / sabhI svastha rahanA cAhate haiM / kintu kucha vijAtIya tatva ikaTThe hue aura bImAriyAM paidA kara dIM / aisI sthiti meM kyA karanA hai ? yahI hai ki jo bAhara ke vijAtIya tatva ikaTThe hue haiM, una tatvoM ko nikAla denA hai / svAsthya to pahale se hI hai / jo vikRtiyAM bAhara se AI haiM, unheM nikAla deM, unakA recana kara deM, svAsthya mila jAegA / svAsthya kahIM se lAyA nahIM jAtA / na koI davA svAsthya detI hai, na koI upacAra svAsthya detA hai / ThIka yahI bAta adhyAtma jagat meM kahI gaI- tumheM bAhara se kucha bhI nahIM lenA hai / paripUrNa ho tuma / saba jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha tumhAre pAsa hai| kintu kucha anAvazyaka cIjeM bAhara se Akara ikaTThI ho gaI haiM / unheM nikAla do, tumhArA pUrNa aura vAstavika svarUpa svataH prakaTa ho jAegA / hamArA svarUpa paidA nahIM hotA, prakaTa hotA hai / eka hai paidA honA aura eka hai prakaTa honA / jo svarUpa dabA hai, vaha prakaTa ho jAegA / cikitsA kI paddhati pratyAkhyAna eka cikitsA kI paddhati hai / prAkRtika cikitsA, homyopaithI, elopaithI, Ayurvedika, IrAnI Adi cikitsA kI aneka paddhatiyAM haiM / pratyAkhyAna bhI cikitsA kI eka paddhati hai / AkramaNakArI rogoM ko miTAne kA sabase zaktizAlI sAdhana hai pratyAkhyAna / chor3anA sIkho, tyAga karanA sIkho | tyAga karate jAo, bImAriyAM dUra hoMgI, svAsthya kA anubhava hogA / yaha Avazyaka hai ki pratidina kucha na kucha pratyAkhyAna kiyA jAe / svalpakAla ke lie karo yA dIrghakAla ke lie, kintu kucha na kucha pratyAkhyAna karate raho / jo anAvazyaka hai, use chor3o / yaha eka bahuta bar3A prayoga hai, abhyAsa hai| anna kA saMkaTa . eka prayoga zrI lAlabahAdura zAstrI ke pradhAnamaMtritvakAla meM anna kA saMkaTa utpanna huaa| isa samasyA ke samAdhAna ke lie unhoMne eka ekAzana kA prayoga prastuta kiyA- saptAha meM eka dina ekAzana karo, eka vakta bhojana mata karo / kalpanA kareM. . eka samaya sattara karor3a AdamI eka vakta kA khAnA na khAeM to kitane anna kI bacata hogI / yadi ekAntara (eka dina kA upavAsa aura eka dina kA bhojana) kI bAta kaha dI jAtI to phira zAyada yaha samasyA hI jaDamala se khatma ho jAtI / yaha prayoga rASTra kI eka bahuta bar3I samasyA ke nivAraNArtha diyA gayA thA / hameM ise apanI vyaktigata samasyA ke samAdhAna ke lie karanA caahie| pratyAkhyAna ke prakAra AhAra-saMyama sAdhanA kA prathama bindu hai / isase aneka lAbha hote haiM / pratyAkhyAna Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu hama AhAra-saMyama para hI na aTake, ise AhAra-pratyAkhyAna ke stara taka lAeM | usase bhI Age bar3heM- Aja maiM krodha nahIM karUMgA, pratyAkhyAna kara liyA / Aja maiM gAlI nahIM dUMgA, pratyAkhyAna kara liyA / Aja maiM sahiSNutA kA prayoga karUMgA, asahiSNutA kA pratyAkhyAna kara liyA / kisI ke prati krUra vyavahAra nahIM karUMgA, abhaya rahane kA prayAsa kruuNgaa| isa taraha ke bhAvAtmaka pratyAkhyAna ke prayoga pratidina hama karate cale jAeM to abhyAsa karate-karate aisI sthiti meM pahuMca jAeMge ki bhAva kI dRSTi se bilkula nirmala aura pavitra bana jaaeNge| jItatA hai tyAga pratidina pratyAkhyAna karanA eka bahuta bar3I zakti ko arjita karanA hai / chor3ane kI bAta meM hI zakti nihita hai / uttarAdhyayana sUtra se jur3A huA prasiddha AkhyAna hai dazArNabhadra kA / bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa / dazArNabhadra ne socA- mahAvIra padhAre haiM, maiM vaMdanA karane jAUM / vaha rAjA thA isalie ahaM kA jAga jAnA svAbhAvika thA / usane socA- maiM isa rUpa meM jAUM, jaisA Aja taka koI na gayA ho / vaha pUrI sajjA aura taiyArI ke sAtha senA lekara bhagavAn mahAvIra ke pAsa gayA / indra bhI A rahA thA usI samaya bhagavAn kI vaMdanA karane ke lie | usane dazArNabhadra ke isa ahaM ko pahacAnA / kucha socakara indra ne eka hAthI kA nirmANa kiyA aura hAthI para hI bhavya tAlAba, usameM khile hue kamala aura kamala kI pratyeka paMkhur3I para nATya karatI apsarAeM / saba kucha itane camatkArika DhaMga se kiyA ki dazArNabhadra usa dRzya ko dekhakara cakita raha gayA / usa vaibhava ke sAmane usakA sArA tAmajhAma phIkA-sA dikhAI dene lagA / usakA ahaMkAra vigalita ho gayA / kintu tatkAla eka nirNaya liyA / bhagavAna ke pAsa AyA, vinamra vaMdanA kara nivedana kiyA- bhagavAn ! maiM ApakA ziSya bananA cAhatA hUM / Apa mujhe dIkSA pradAna kareM / loga Azcarya meM par3a gae / na mahArAnI yA maMtrI se salAha lI, na kisI ko apanA uttarAdhikArI niyukta kiyA, na rAjya kI bhAvI vyavasthA kI, phira yaha sAdhu banane kA akasmAt nirNaya kyoM ? bhagavAn bhI vicitra the| unhoMne tatkAla dazArNabhadra ko dIkSita kara liyA / sAdhu banate 180 jaina dharma ke sAdhanA sUtra | Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI indra bhI vahAM pahuMcA / bhagavAn ke caraNo meM nata huA, muni dazArNabhadra se bolA- rAjan ! padArtha kA pradarzana merI zakti ke Age Tika nahIM sakatA, kintu ApakI isa tyAgavRtti ke Age maiM natamastaka hUM | Apa jIte aura maiM hArA / jisameM niSpRhatA aura tyAga kI vRtti jAga jAtI hai, use duniyA meM jhukAne vAlA kauna hai ? jhukAyA usI ko jA sakatA hai, jisake bhItara cAha samasyA Adata kI hama AdatoM kA saMgraha karate haiM, vicAroM kA saMgraha karate haiM aura prakRti kA bhI saMgraha karate haiM / kitanI AdateM hamane banA lI haiM / manovijJAna kA eka zabda hai- arjita Adata / baccA janmatA hai to usake bahuta jyAdA AdateM nahIM hotI / dhIre-dhIre vaha AdateM arjita karane laga jAtA hai / kahAM se AtI haiM ye AdateM? vaha apane AsapAsa ke pariveza se sIkhatA hai / use koI cIja detA hai to vaha jhaTa se le letA hai kintu vApasa mAMgate hI muTThI banda kara letA hai| kabhI-kabhI to vaha mAtA-pitA ko bhI dene se inkAra kara detA hai | bacce kI bAta chor3a bhI deN| AdamI bar3A hokara lAkhoM-karor3oM kA arjana karatA hai / AvazyakatA hai do samaya roTI kI, kucheka vastroM kI / kintu karor3oM ke saMgraha ke lie dina-rAta eka karatA hai / kisalie? kyA nAma ke lie? nAma kisakA kahAM taka calA hai ? calA bhI hai to tyAgiyoM kA / bhogI kA nAma itihAsa kI kisa pustaka meM darja hotA hai ? Aja nAma cala rahA hai rAma kA, kRSNa kA, mohammada kA, jIsasa kA, mahAvIra kA, buddha kA, AcArya bhikSu kA, nAnaka kA aura isa yuga meM gAMdhI kA / yugoM-yugoM se loga inheM Adara ke sAtha smaraNa karate A rahe haiM / bhoga kabhI amara nahI banatA / amara koI cIja hotI hai to vaha tyAga aura tapa hai / eka vyAmoha hai arjana kA isalie vyakti visarjana kI bAta bhUla jAtA hai / nirvivAda paribhASA mahAvIra ne tyAga aura saMyama kI jo zikSA dI, vaha apUrva hai | AcArya pratyAkhyAna Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSu ne dharma kI saMpUrNa paribhASA hI tyAga para AdhRta kara dI / hindustAna meM aneka dharmAcArya aura vicAraka hue haiM / unhoMne apane-apane cintana ke anusAra dharma kI paribhASA dI / kintu AcArya bhikSu ne dharma kI jo paribhASA dI hai, vaha itanI sarala hai ki usameM kisI taraha kI dArzanika ulajhana hai hI nahIM / dharma kI vaha nirvivAda paribhASA hai- tyAga dharma, bhoga adharma / isa paribhASA se kise Apatti ho sakatI hai ? samasyA hai saMgraha kI vRtti AvazyakatA eka bAta hai, kintu AvazyakatA se kaI gunA adhika saMgraha karanA bilkula dUsarI bAta hai / jarUrata hai do dhotI aura do kurte kI, kintu eka darjana se kama meM kAma hI nahIM calatA | sAr3iyoM kA to kahanA hI kyA ? paccIsa-tIsa sAr3iyAM to AjakI mahilAoM ke lie sAmAnya-sI bAta hai| kucha varSa pUrva eka choTe se sAmyavAdI deza meM krAnti ho gii| zAsaka ko apadastha kara diyA gyaa| usakI patnI ke prasAdhanakakSa se besumAra vilAsitA kI vastueM barAmada huI / unameM sirpha pairoM kI jUtiyoM kI saMkhyA hI itanI thI ki vaha roja eka naI jor3I pahanatI hai to bhI sAla bhara pahanane ke bAda kucha baca jAtIM / usa zAsaka ne itanA ikaTThA kara rakhA thA, jisake sAmane mugaloM kI kaI pIr3hiyoM kA vaibhava bhI tuccha thA / yahAM taka ki usake jUtoM meM bhI hIre jar3e hue the / yaha eka sAmyavAdI deza ke zAsaka kI sthiti hai | ____ manuSya kA aisA vicitra svabhAva yA vRtti hai saMgraha karane kii| isa vyAmoha kI sthiti meM adhyAtma cetanA ko jagAne ke lie chaha AvazyakatAoM kA pratipAdana kiyA gayA / unameM antima AvazyakatA hai pratyAkhyAna / isakA ThIka mUlya AMkA jAe to vyaktigata samasyA kA sAmAdhAna hogA, sAmAjika aura rASTrIya samasyA kA samAdhAna bhI ho pAegA / 182 jaina dharma ke sAdhanA sUtra Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ... ....... .. . / eesa Calend PLAMM AAREEN 88888888888888 nava tattva A EHER Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha jJAtA honA cAhatA hai AIMsTIna se pUchA gayA-Apa kyA honA cAhate haiM ? AIMsTIna ne kahA-maiMne vartamAna jIvana meM jJeya ko jAnane kA prayatna kiyA hai / agale janma meM maiM saMta honA cAhatA hUM / vaha isalie ki maiM jJAtA ko, jAnane vAle ko jAna saku~ / Aja taka jo jAnane yogya hai, use jAnatA rahA hUM kintu aba jo jJAtA hai, jAnane vAlA hai, use jAnanA cAhatA huuN| jJAtA ko jAnane kA prazna bahuta mahattvapUrNa hai / kAMTa ne kahA-jJAtA ko jAnA nahIM jA sakatA / jJAtA jJeya nahIM banatA / agara jJAtA jJeya bane to vaha padArtha bana jAegA / isa AdhAra para unhoMne isa bAta kA maMjana kara diyA / eka ora prazna hai-maiM jJAtA ko jAnanA cAhatA hUM, dUsarI ora prazna hai-jJAtA ajJeya hai, vaha jJeya nahIM banatA / ina donoM praznoM ke saMdarbha meM hameM apanA nirNaya karanA hai / jahAM paraspara do virodhI bAteM prastuta hotI haiM vahAM nirNaya karane ke lie anekAnta kA sahArA lenA par3atA hai / visaMgati aura virodhAbhAsa kI sthiti meM anekAnta ke dvArA samAdhAna kA mArga khojA jA sakatA hai| kANTa kA abhimata jJAtA jJeya nahIM banatA, isa AzaMkA ke pIche kucha hetu haiM / eka hetu hai-jJAtA amUrta hai, abhautika hai, nirAkAra hai / jJeya banatA hai padArtha / vaha dravya hai / jJAtA- AtmA padArtha nahIM bana sakatI / DekATeM ne AtmA ko dravya mAnA / kANTa ne isakA khaMDana kiyA / kAMTa ne dravya kI eka nizcita paribhASA banA lI aura usake AdhAra para AtmA ke dravyatva kA khaMDana kara diyA / dravya vaha jJAtA honA cAhatA hai 185 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha jJAtA honA cAhatA hai AIMsTIna se pUchA gayA-Apa kyA honA cAhate haiM ? AIMsTIna ne kahA-maiMne vartamAna jIvana meM jJeya ko jAnane kA prayatna kiyA hai| agale janma meM maiM saMta honA cAhatA hUM / vaha isalie ki maiM jJAtA ko, jAnane vAle ko jAna sakU | Aja taka jo jAnane yogya hai, use jAnatA rahA hUM kintu aba jo jJAtA hai, jAnane vAlA hai, use jAnanA cAhatA hUM / jJAtA ko jAnane kA prazna bahuta mahattvapUrNa hai | kAMTa ne kahA-jJAtA ko jAnA nahIM jA sakatA / jJAtA jJeya nahIM banatA / agara jJAtA jJeya bane to vaha padArtha bana jaaegaa| isa AdhAra para unhoMne isa bAta kA gahana kara diyA / eka ora prazna hai-maiM jJAtA ko jAnanA cAhatA hUM, dUsarI ora prazna hai-jJAtA ajJeya hai, vaha jJeya nahIM banatA / ina donoM praznoM ke saMdarbha meM hameM apanA nirNaya karanA hai / jahAM paraspara do virodhI bAteM prastuta hotI haiM vahAM nirNaya karane ke lie anekAnta kA sahArA lenA par3atA hai / visaMgati aura virodhAbhAsa kI sthiti meM anekAnta ke dvArA samAdhAna kA mArga khojA jA sakatA hai| kANTa kA abhimata __ jJAtA jJeya nahIM banatA, isa AzaMkA ke pIche kucha hetu haiM | eka hetu hai-jJAtA amUrta hai, abhautika hai, nirAkAra hai | jJeya banatA hai padArtha / vaha dravya hai / jJAtA- AtmA padArtha nahIM bana sakatI / DekArTe ne AtmA ko dravya mAnA | kANTa ne isakA khaMDana kiyA / kAMTa ne dravya kI eka nizcita paribhASA banA lI aura usake AdhAra para AtmA ke dravyatva kA khaMDana kara diyA / dravya vaha jJAtA honA cAhatA hai 185 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI paribhASA hai-jisameM bhAra hai, jisameM dravyamAna hai, jisakA Ayatana hai aura jo jJeya hotA hai, vaha dravya hai / AtmA isalie jJeya nahIM hai ki usameM bhAra nahIM hai aura usakA koI Ayatana bhI nahIM hai| hama isa para vimarza kareM / vastutaH dravya kI bhASA sthUla pudgala ke AdhAra para hI gaDhI gaI hai / Aja bhArahIna paramANu bhI khoja lie gae haiN| unameM bhAra nahIM haiM phira bhI ve dravya haiM / sthAna ko vahI rokatA hai, jo sthUla hai / sUkSma dravya sthAna ko rokatA nahIM hai / anekAMta ke anusAra jJAtA bhI dravya hai aura bhAramukta ke bhI dravya hone meM koI bAdhA nahIM hai / bhArahIna bhI dravya hai aura bhArayukta bhI dravya hai / jJeya to saba hotA hI hai / jJAtA ko jJeya banane meM bhI koI kaThinAI nahIM hai aura usake dravya banane meM bhI koI kaThinAI nahIM sArthaka svapna ___ isa bindu para AIMsTIna kA yaha svapna sArthaka hotA hai- maiM jJAtA ko jAnanA cAhatA hUM / yaha svapna pUre adhyAtma jagat kA svapna rahA hai / jisake mana meM jJAtA ko jAnane kI abhIpsA na ho, vaha pUrNa AdhyAtmika nahIM bana sakatA / dhyAna kisalie hai ? yadi dhyAna mAtra mAnasika zAnti ke lie hI hai to usakA artha bahuta choTA ho jAegA / zArIrika evaM mAnasika bImAriyoM kI samApti dhyAna kA prAsaMgika pariNAma hai / dhyAna kA mUla uddezya hai-jJAtA ko jAnanA / jaba taka mana meM yaha lalaka nahIM jAgegI,dhyAna Age nahIM bar3ha pAegA / vaha mana ke stara para hI calatA karegA / jaise duniyAvI AdamI mana ke khela khelatA hai vaise hI dhyAna karane vAlA bhI mana ke khela khela letA hai | hameM mana se Upara uThakara cetanA ke stara taka jAnA hai, jJAtA kA saMvedana yA anubhava karanA hai| svaprakAzI hai jJAtA dhyAna kA mUla uddezya hai-jJAtA kA sAkSAtkAra, jAnane vAle ko jAnanA / prazna ho sakatA hai-jJAtA svayaM jAnatA hai, phira use kyoM jAnA jAe / vahI 186 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsaroM ko jAna sakatA hai, jo svayaM ko jAnatA hai / jo svayaM ko nahIM jAnatA, vaha dUsaroM ko bhI nahIM jAna sakatA | pramANazAstra kA prasiddha sUtra hai- vahI jJAna pramANa ho sakatA hai, jo apanA nizcaya bhI karatA hai, dUsaroM kA nizcaya bhI karatA hai | jo svayaM prakAzI nahIM hai, vaha dUsaroM ko prakAzita nahIM kara sakatA / jitane bhI prakAzazIla dravya haiM, ve svayaM prakAzI haiM isalie dUsaroM ko prakAzita kara pAte haiM / yadi AtmA-jJAtA svaprakAzI nahIM hai to vaha dUsaroM ko prakAzita nahIM kara sakatA, isalie jJAtA sva ko jAnatA hI hai / koI bhI aisA nahIM hai, jo apane Apako nahIM jAnatA / - AcArya kundakunda ne likhA-jIva nirantara jAnatA hai isalie vaha jJAyaka hai, jJAnI hai aura jJAna jJAyaka se avyatirikta hai jamhA jANadi NiccaM, tamhA jIvo du jANado NANI / NANaM ca jANayAdo, avvadirittaM muNeyavvaM / / vyakti ko prajJA ke dvArA grahaNa karanA cAhie-jo jAnane vAlA hai vaha maiM hUM, zeSa sAre bhAva mujha se para haiN| paNNAe ghittavyo jo daTThA so ahaM tu Nicchayado / avasesA je bhAvA te majjha pare ti NAdavyA / / paNNAe ghittavyo jo NAdA so ahaM tu Nicchayado / avasesA je bhAvA te majjha pare ti NAdavvA / / dhyAna kyoM jJAtA ko jAnane kA artha hai, use sarvatra aura sarvAtmanA jAneM, nirAvaraNa rUpa meM jAneM / dhyAna isIlie kiyA jAtA hai ki AvaraNa samApta ho jAe, hama jJAtA ko sarvAtmanA jAna leM / dhyAna kA artha korI ekAgratA hI nahIM hai / usakA artha hai nirmalatA yukta ekAgratA / nirmalatA ke abhAva meM jo ekAgratA sadhatI hai, vaha dhyAna to hai kintu Artta-raudra dhyAna hai / nirmalatA hai vItarAgatA / rAga-dveSa kA na honA hI dhyAna hai / yaha jJAtA ko jAnane kA sabase bar3A sAdhana hai / jJAtA ko vahI vyakti jAna sakatA hai, jo vItarAga vaha jJAtA honA cAhatA hai 187 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / jaba taka vItarAgatA nahIM AegI taba taka AvaraNa banA rahegA / jaba taka AvaraNa rahegA taba taka vichaaura bAdhAeM prastuta hotI raheMgI, AtmasAkSAtkAra saMbhava nahIM bana pAegA / aisI sthiti meM kisI mAdhyama se jAnanA hogA / yadi mAdhyama kamajora hotA hai to vaha bhrama bhI paidA kara detA hai / mahattvapUrNa kathana Atma-sAkSAtkAra kA honA sahaja nahIM hai | rAga-dveSa kI lahareM niraMtara uThatI rahatI haiM / una laharoM meM jisakA mana caMcala nahIM hai, vahI vyakti AtmA ko dekha sakatA hai | isake binA isakA darzana saMbhava nahIM banatA | korA bauddhika jJAna jJAtA ko jAnane meM hamArI sahAyatA nahIM kara sakatA / upaniSadkAro kA yaha kathana mahattvapUrNa hai- AtmA ko balahIna AdamI kabhI nahIM pA sakatA, kevala buddhi se AtmA ko nahIM pAyA jA sakatA / AtmA amUrta hai / use jAnane meM indriyAM, mana aura buddhi hamArA sahayoga nahIM karate / dhyAna meM sabase pahale indriyoM kA pratyAhAra kiyA jAtA hai | hama dhyAna meM AMkheM baMda karate haiM / isakA artha yahI hai-bhItara meM dekhanA hai to AMkha hamArA sahayoga nahIM karegI / bhItara ko dekhanA hai to AMkheM mUMdanI hoNgii| anivArya hai indriya-pratisaMlInatA hamAre do jagat haiM-bAharI jagat aura bhItarI jagat / hama bAhara ke jagata se sarvathA mukti nahIM pA sakate, kyoMki hamArA jIvana zarIra se jur3A huA hai / kintu hama bAhara ke lie hI pUrI AMkha khulI na rakheM, hameM bhItarI jagat ko bhI dekhanA hai / bhItara ko jAnane ke lie indriyoM kA pratyAhAra jarUrI hai, indriya-pratisaMlInatA anivArya hai / jo vyakti aisA nahIM kara sakatA, vaha na dhyAna kara sakatA hai na jJAtA ko jAna sakatA hai | vahI vyakti dhyAna kara sakatA hai, jisane pAMcoM indriyoM kA pratyAhAra karanA sIkhA hai / jaina darzana kA zabda hai-pratisaMlInatA aura paMtajali kA zabda hai-pratyAhAra / pratisaMlInatA kA artha hai-jo indriyAM bAhara kI ora jA rahI haiM, unheM bhItara khIMca lenaa| yahI pratisaMlInatA vyakti ko apane ApameM lIna kara detI hai | jaba indriyoM 188 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI pratisaMlInatA hotI hai, rAga aura dveSa kI taraMgeM apane Apa zAnta ho jAtI haiM / usa avasthA meM eka naI cetanA kA jAgaraNa hotA hai, vaha hai atIndriya cetanA, nirmala cetanA yA vItarAga cetanA / isa vItarAga cetanA kI upalabdhi ke dvArA hI jJAtA ko jAnA jA sakatA hai / Azcarya hai Astika honA AiMsTIna ke isa kathana, 'maiM saMta honA cAhatA hUM', kA artha hai-maiM vItarAgatA kI sAdhanA karane vAlA honA cAhatA hUM / jo saMta nahIM hotA, vaha jJeya ko jAnatA hai, jJAtA ko nahIM jAnatA / Aja jJeya ko jAnate-jAnate AdamI kahIM bhI ruka nahIM pA rahA hai | apane Apa meM Thaharane ke lie vItarAgatA kI sAdhanA karanA jarUrI hai / dhyAna kA mukhya uddezya hai-jJAtA ko jAnane vAlI cetanA kA vikAsa / jitane vaijJAnika upakaraNa haiM, ve sthUla ko jAnate haiM aura eka sImA taka sUkSma ko bhI jAnate haiN| kintu parama sUkSma ko jAnane vAle upakaraNa nirmita nahIM ho pAe haiM / usa parama sUkSma yA amUrta tattva ko kevala vItarAga cetanA ke dvArA hI jAnA jA sakatA hai / isalie aneka maharSiyoM ne vItarAgI cetanA kI sAdhanA kI, usake dvArA AtmA kA sAkSAtkAra kiyA / unhoMne kahAjJAtA hai, AtmA hai / AtmA kA nirUpaNa karanA bahuta kaThina hai / indriyajagat meM jIne vAlA AtmA kI bAta kare, yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? isIlie nAstikatA ko bala milA | maiM to yaha mAnatA hUM- nAstika honA Azcarya nahIM hai, Azcarya hai Astika honA / AtmA : sAkAra yA anAkAra __jina logoM ne vItarAgI cetanA ko svIkAra kiyA, samajhA, unhoMne AtmA ko svIkAra kiyA, use dekhA, usakA sAkSAtkAra kiyA / nizcaya naya kI bhASA meM kaheM to AtmA hai / vyavahAra naya kI bhASA meM kaheM to jIva hai / AtmA kA matalaba hai- zuddha AdhyAtmika sattA aura jIva kA matalaba hai-prANa / anekAnta ke anusAra AtmA aura jIva-donoM mAnya haiM / vedAnta meM AtmA vaha jJAtA honA cAhatA hai 189 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnya nahIM hai, jIva zuddha rUpa meM mAnya nahIM hai / jaina darzana meM AtmA aura jIva - donoM mAnya haiM / jIvanI zakti jIva hai / jIva prANa ke dvArA apanA jIvana calAte haiM / vaha jIvana tattva hai / vaha zarIra ke sAtha jur3A huA hai isalie sAkAra hai / para apane zuddha evaM AMtarika rUpa meM vaha anAkAra hai / saMsAra meM jitane jIva haiM, unakI AtmA anAkAra nahIM hai, sAkAra hai| sAkAra kA sAkAra ke sAtha hI saMbaMdha sthApita ho sakatA hai| anAkAra kA sAkAra ke sAtha kabhI saMbaMdha sthApita nahIM ho sakatA / AtmA sAkAra banA huA hai isIlie zarIra ke sAtha hamArA saMbaMdha calatA hai / yadi hama AtmA ko sarvathA anAkAra yA abhautika mAna leM to yaha saMbaMdha sthApita nahIM ho sakatA / DekArTe kA maMtavya DekArTa ne kahA- AtmA kA nivAsa piniyala glaiMDa meM hai / AtmA vahAM rahatI hai aura vahIM se pUre zarIra ko prakAzita karatI hai| DokArTe ke isa maMtavyaM para kAMTa tathA aneka dArzanikoM ne Apatti kI - sAkAra zarIra meM anAkAra AtmA kaise raha sakatI hai ? DekArTe ne AtmA ko abhautika - nirAkAra mAna liyA kintu usake sAtha anekAnta kA sahArA nahIM liyA isIlie yaha Apatti prastuta huI / yadi anekAnta kA sahArA liyA jAtA to yaha ulajhana paidA nahIM hotI / jaina darzana meM nau tatva mAne gae haiN| unameM pahale do tattva haiM- jIva aura ajIva / jahAM jJAtA hai vahAM ajJAtA kA honA jarUrI hai| agara ajJAtA nahIM hai to jJAtA kyA hogA ? jIva hai to ajIva kA honA jarUrI hai / pratipakSa nizcita hogA / mUrtta hai to amUrta bhI hogaa| apane zuddha astitva kI dRSTi se jIva amUrta hai / jIvadhArI hone ke nAte vaha mUrtta bhI hai / saMta bananA hogA jaina darzana ke anusAra jIva pUre zarIra meM rahatA hai| AtmA kA dravyamAna hai, AtmA meM bhAra nahIM hai / amUrta meM bhAra nahIM hotA / niSkarSa kI bhASA 190 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogI-vaha jJAtA, jo amUrta bhI hai, mUrta bhI hai, AtmA bhI hai, jIva bhI hai, jo bhArahIna bhI hai, dravyamAna vAlA bhI hai aura caitanyamaya hai,usa jJAtA ko jAnanA hai / yadi hama use jAnane ke lie bauddhika vyAyAma yA tarka kA sahArA leMge to adhika dUra taka nahIM pahuMca pAeMge / yadi hameM jJAtA ko jAnanA hai to saMta bananA hogA, vItarAga cetanA kA vikAsa karanA hogA / usakA sabase bar3A mAdhyama hai--dhyAna, indriya-pratisaMlInatA / yadi yaha tathya samajha meM A jAe to jJAtA ko jAnane kA saMkalpa pUrA ho sakegA, use jAnane kA rAstA bhI AsAna bana paaegaa| vaha jJAtA honA cAhatA hai 191 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha duHkha kahAM se A rahA hai ? jIva aura ajava-ye do tattva haiN| jIva kI bhI svataMtra sattA hai aura ajIva kI bhI svataMtra sattA hai| prazna uThA- donoM meM saMbaMdha kaise hai ? bhAratIya aura pAzcAttya-donoM darzanoM meM yaha prazna bahuta ulajhA huA rahA hai / eka cetana hai aura eka acetana / eka amUrta hai aura eka mUrtta donoM meM saMbaMdha kaise sthApita ho sakatA hai ? yaha svIkAra kiyA gayA- ina donoM meM aMtaH kriyA hai, donoM eka dUsare se prabhAvita ho rahe haiM / para yaha saMbaMdha kauna sthApita kara rahA hai aura yaha saMbaMdha kaise sthApita ho rahA hai ? hama isa para vicAra kareM / yaha svIkAra karanA cAhie - amUrta aura mUrtta meM kabhI saMbaMdha nahIM ho sakatA / cetana aura acetana - donoM meM sparza ho sakatA hai para ve eka-dUsare ko prabhAvita kareM, yaha kabhI saMbhava nahIM hai / saMbaMdha tabhI ho sakatA hai, jaba eka-dUsare meM gaharA tAdAtmya ho, anyathA saMbaMdha kA honA kabhI saMbhava nahIM hai / 1 samasyA kA hetu tarkazAstra meM kahA jAtA hai- varSAtapAbhyAM kiM vyomnaH - mUsalAdhAra varSA barase yA gaharI dhUpa par3e, AkAza para kyA unakA asara hotA hai ? varSA se AkAza ThaNDA nahIM hotA aura dhUpa se AkAza garamA nahIM jAtA / dhUpa aura varSA se AkAza meM koI aMtara nahIM AegA, vaha vaisA kA vaisA banA rahegA / amUrta mUrtta se kabhI prabhAvita nahIM ho sakatA / prazna hai - yaha samasyA kyoM paidA huI ? jaba cetana sattA - AtmA ko sarvathA amUrtta mAna liyA gayA, pudgala ko mUrta mAna liyA gayA, donoM kI svataMtra sattA svIkAra kI gaI, taba yaha samasyA paidA huI | jaina darzana meM jIva ko kabhI sarvathA amUrtta nahIM mAnA jaina dharma ke sAdhanA -sUtra 192 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA, para eka avasthA AtI hai, jIva amUrta bana jAtA hai / vaha sarvathA amUrta nahIM hai / pratyeka dehadhArI prANI eka avasthA se mUrtta hai, zarIra se jur3A huA hai / anAdikAlIna saMbaMdha prazna huA - jIva zarIra ke sAtha kaba se jur3A huA hai ? uttara diyA gayA jaba se jIva hai taba se vaha zazIra ke sAtha hai / aisA koI kAla nahIM rahA, jisameM jIva rahA kintu zarIra nahIM rahA / jIva kaba se zarIradhArI hai, usakA koI patA nahIM hai / kahA jA sakatA hai - jIva aura zarIra kA yaha saMbaMdha anAdikAla se calA A rahA hai| yadi pudgala ke sAtha AtmA kA saMbaMdha mAnA jAe to mukta AtmA ke sAtha bhI pudgala kA saMbaMdha mAnanA hogA / jo AtmA zarIra se mukta hai, usake sAtha bhI saMbaMdha mAnya karanA hogA kintu unake bIca saMbaMdha nahIM hai| pudgala pudgala hai, AtmA AtmA hai| pUre loka meM jIva aura pudgala vyApta haiM, kintu donoM meM koI saMbaMdha nahIM hai / na pudgala se mukta - AtmA prabhavita hotI hai aura na mukta - AtmA se pudgala / hama isa niSkarSa para pahuMce - jIva aura pudgala meM saMbaMdha sthApita nahIM kiyA gayA / kintu vaha prAkRtika rUpa se, naisargika rUpa se calA A rahA hai| jo prAkRtika hotA hai, usameM tarka nahIM hotA / srota hai yoga eka prazna hai - jIva aura pudgala ke bIca jo saMbaMdha hai, vaha cala kaise rahA hai ? usakA eka srota hai / jo zarIra AtmA ke sAtha jur3A huA hai, vaha nirantara apanI surakSA kara rahA hai| usane aise srota banA lie haiM, jinase nirantara rasa prAMta ho rahA hai / use poSaNa dene vAlA, cijIvI banAne vAlA jo tattva hai, usakA nAma hai - Azrava / vaha nirantara pudgaloM ko khIMca rahA hai, apane Apako puSTa banA rahA hai, kabhI kSINa nahIM hone de rahA hai / zarIra ne apane sAtha do tattva aura prApta kara lie haiM - vANI aura mana | ina tInoM kA yoga bana gayA, jo nirantara usakA poSaNa kara rahe haiM / ise pAribhASika yaha duHkha kahAM se A rahA hai ? 193 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAvalI meM kahA gayA- kAyavAGmanaH vyApArI yogaH- kAyA, vANI aura mana kA jo vyApAra hai, jo pravRtti hai, usakA nAma hai- yoga / maharSi pataMjali ne bhI yoga zabda kA prayoga kiyA hai| jaina darzana meM bhI vaha prayukta huA hai / isake artha meM sAdRzyatA bhI hai, asAdRzyatA bhI hai| yoga kA eka artha hai - jur3anA aura jor3anA / yoga kA dUsarA artha hai - samAdhi yA ekAgratA / prazna hai - hamArA saMbaMdha kaise banA huA hai ? hama kaise jur3e hue haiM ? kAyA, vANI aura mana-ina tInoM kI pravRtti cala rahI hai / ye tInoM pudgaloM ko bAhara se khIMcate haiM aura jIva ko pudgaloM ke sAtha jor3ate haiN| yoga Azrava hai| dIpaka jala rahA hai, bAtI nirantara taila ko khIMca rahI hai / hamArI prANadhArA bhI pudgaloM ke AdhAra para nirantara calatI jA rahI hai| isI AdhAra para pudgaloM kI vargaNAeM banA dI gaI / vargaNAeM ATha haiM - pAMca zarIra kI, eka bhASA kI, eka mana kI aura eka zvAsocchvAsa kI / vaha jIva aura pudgala ke saMbaMdha ko TikAne vAlA bindu hameM jJAta hai, hai Azrava yoga-mana, vacana aura zarIra kI pravRtti / prazna duHkha kI racanA kA eka prazna hai - duHkha kahAM se A rahA hai ? jIva kA lakSaNa hai- upayoga, jJAna aura cetanA / jIva caitanyamaya hai| caitanya kA svabhAva duHkha nahIM hai / usakA svabhAva hai-zakti, darzana aura AnaMda | jaba AnaMda caitanya kA svabhAva hai taba duHkha kahAM se AyA ? eka samAdhAna diyA gayA- Izvara ne duHkha banA diyA tAki vyakti pramAda na kare, bhUleM na kare kintu jaba taka hama duHkha aura azubha kI jaivikIya stara para carcA nahIM kareMge taba taka duHkha kI bAta samajha meM nahIM AegI / duHkha kI racanA na Izvara ne kI hai aura na hI jAgarUka rahane ke lie duHkha kI racanA kI gaI hai / duHkha kI racanA saMbaMdha ke sAtha jur3I huI hai| jIva aura pudgala ke saMbaMdha kI pariNati hai - sukha aura duHkha / yoga ke dvArA jo liyA jA rahA hai, vaha acchA bhI hai, burA bhI hai, hai, zubha bhI hai, azubha bhI hai / sukha aura duHkha, puNya aura pApa- donoM hamArI pravRtti ke 1 jaina dharma ke sAdhanA - sUtra 194 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA A rahe haiM / jaisI hamArI prakRti hotI hai, vaisA hI usakA pariNAma AtA hai| hamArI pravRtti zubha hotI hai to Azrava puNya kA hotA hai aura hamArI pravRtti azubha hotI hai to Azrava pApa kA hotA hai / kyA AtmA zuddha hai? prazna ho sakatA hai-jaba jJAtA-AtmA caitanyamaya hai to vaha azubha kI sRSTi kyoM karegA ? jo prazna Izvara ke saMdarbha meM upasthita hotA hai, vahI prazna AtmA ke saMdarbha meM prastuta ho jAtA hai | hama mur3akara dekheM | AtmA zuddha hai, yaha hamArI kalpanA hai | vastutaH vaha zuddha nahIM hai / jaba taka AtmA zarIra ke sAtha jur3I huI hai taba taka use zuddha kaise mAnA jAe ? jaba taka AtmA rAga-dveSa kI pravRtti ke sAtha jur3I huI hai taba taka vaha zuddha kaise ho sakatI hai ? zuddha AtmA kI bAta mukta avasthA meM kI jA sakatI hai | jahAM pudgala se kucha bhI lenA-denA nahIM hai, vahAM zuddha AtmA kA prazna AtA hai / isa zarIra meM rAga-dveSa meM phaMsI huI AtmA zuddha hai, yaha nahIM kahA jA sakatA / tIna bhUmikAeM ____hamArI tIna bhUmikAeM haiM-zubha kI bhUmikA, azubha kI bhUmikA aura saMvara kI bhUmikA / jahAM zubha aura azubha donoM nahIM haiM, puNya aura pApa donoM kSINa ho jAte haiM, vahAM na zubha hotA hai, na azubha hotA hai / jaba taka hamArA jIva azuddha hai taba taka vaha zubha aura azubha-donoM ko paidA karatA rhegaa| vyakti svayaM azubha ko paidA kara rahA hai / isameM bAhara kA koI lenA-denA nahIM hai | azubha ko na Izvara paidA kara kara rahA hai, na zaitAna paidA kara rahA hai, na koI tIsarI zakti use paidA kara rahI hai / svayaM kA azuddha jIva hI use paidA kara rahA hai| duHkha kA srota duHkha kA srota hai- Asrava / hama yaha svIkAra kareM- hamAre bhItara jJAna hai, darzana aura AnaMda hai para usake sAtha hI ajJAna hai, adarzana hai aura AnaMda yaha duHkha kahAM se A rahA hai ? 195 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI bAdhita hai isIlie azuddha jIva duHkha ko paidA kara rahA hai | jIva kI pahalI samasyA yaha hai ki vaha pudgala ke sAtha jur3A huA hai aura pudgala ke yoga ne eka samasyA paidA kara dI, vaha hai caMcalatA / duHkha kA kAraNa hai-caMcalatA / mana, vANI aura zarIra-tInoM caMcala bane hue haiN| maharSi paMtajali ne likhA-duHkha, daurmanasya Adi caMcalatA se utpanna samasyAeM haiM / caMcalatA nahIM hai to duHkha nahIM hogaa| hama samAdhi meM baiTha jAeM,ekAgra ho jAeM, koI duHkha nahIM hogA, daurmanasya nahIM hogA, prakaMpana nahIM hogA, zvAsa-niHzvAsa kI avyavasthA nahIM hogI / ye sabhI samasyAeM caMcalatA meM paidA hotI haiM / samasyA hai caMcalatA ___ hama jaina darzana kI dRSTi se vicAra kareM / jaina darzana ke anusAra caMcalatA ke sAtha cAra bar3I samasyAeM paidA hotI haiM-mithyA dRSTikoNa, AkAMkSA, pramAda aura Aveza | agni aura vAyu kA saMbaMdha hai / yadi AksIjana nahIM milegI to Aga bujha jAegI / dRSTikoNa mithyA hai, AkAMkSA hai, Aveza hai, pramAda aura uttejanA bhI hai kintu jaba taka caMcalatA kA yoga nahIM milatA, yaha prANavAyu nahIM milatI taba taka ve uddIpta nahIM hote / yoga ke dvArA, caMcalatA ke dvArA ina sabakA uddIpana ho rahA hai | hamAre bhItara jitanI bhI samasyAeM haiM, unheM prANa de rahI hai hamArI caMcalatA / kAyotsarga kA artha ___ dhyAna karane vAle vyakti ko sabase pahale kAyotsarga ke bAre meM samajhAyA jAtA hai | kAyagupti hogI, kAyA kI sthiratA sadhegI,caMcalatA apane Apa kama ho jAegI / dUsarA sUtra hai-vAk gupti, svarayaMtra kA zithilIkaraNa, kaMTha kA kAyotsarga / tIsarA sUtra hai-cintana kA nirodha / jaba mana, vANI aura kAyA-ina tIna kA nirodha hogA taba dhyAna hogaa| jitanI kAyA kI ekAgratA sadhegI, vANI aura mana kI ekAgratA sadhegI, dhyAna utanA hI prabala aura lAbhakArI hogA / jaba rasada kI saplAI hI nahIM hogI to senA lar3egI kaise ? kAyA, vANI aura mana ke dvArA jo rasada milatI hai, jaba vaha baMda ho jAegI 196 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba dhyAna kA adhyAya prAraMbha hogA, Azrava kA dvAra sikur3a jAyegA, bAhara se AnA baMda ho jAegA / isa sthiti meM hI dhyAna sadhatA hai, jJAtA ko samajhane kA avasara milatA hai| do avasthAeM . samasyA hai mUDha avasthA / jaba taka citta kI mUDha avasthA rahegI taba taka samasyA kA samAdhAna nahIM hogaa| yaha avasthA banatI hai zvAsa, yoga aura caMcalatA ke kAraNa / jitanA zvAsa, jitanA yoga, jitanI caMcalatA utanI kSipta avasthA / isa sthiti meM sattvaguNa kamajora ho jAtA hai, rajoguNa aura tamoguNa prabala ho jAtA hai / do avasthAeM haiM- ajJAnatA kI avasthA aura mUr3hatA kI avasthA / vyakti nahIM jAnatA, yaha ajJAnatA hai / eka vyakti jAnate hue bhI nahIM jAnatA, yaha mUr3hatA hai / Azrava kA pahalA prakAra haimithyA dRSTikoNa / mithyA dRSTikoNa banA aura mUDhatA A gaI / mUDha vyakti jAtA hai- sukha kI dizA meM aura prApta karatA hai- duHkha / caMcalatA aura Azrava duHkha kA pahalA srota hai-mithyA dRSTikoNa / dUsarA srota hai-avirati-AkAMkSA / vyakti meM itanI AkAMkSA hai ki jisakA koI aMta nahIM / tIsarA srota hai-pramAda / vyakti ko dhana yAda raha jAtA hai, mAna aura apamAna yAda raha jAtA hai, gAlI yAda raha jAtI hai kintu maiM caitanyamaya hUM, Anandamaya hUM, yaha yAda nahIM rahatA | cauthA srota hai-kaSAya-krodha, mAna, mAyA aura lobha / ina sabako uddIpta karatI hai-caMcalatA / jo vyakti AtmA se paramAtmA bananA cAhatA hai, dhyAna karanA cAhatA hai, use sabase pahale dhyAna denA hogA caMcalataH para | caMcalatA miTegI, Azrava kA dvAra baMda ho jAegA, duHkha kA srota banda ho jaaegaa| yaha duHkha kahAM se A rahA hai ? 197 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataMtra bhI baMdhA huA hai jo dikhAI detA hai, vaha hai zarIra | isa zarIra meM bahuta kucha hai, para vaha AMkhoM se dikhAI nahIM detA, kAnoM se sunAI nahIM detA, kisI indriya kI pakar3a meM nahIM AtA / phrAyaDa ne jIvana kI vyAkhyA mana ke do saMbhAgoM ke AdhAra para kI / eka saMbhAga hai cetana, dUsarA hai acetana / yUMga ne isa avadhAraNA ko mAnya nahIM kiyA / yUMga ne kahA- mana bahuta choTA tatva hai | hamArA citta sthAyI hai, sAtha meM rahane vAlA hai / cetana aura acetana- ye donoM citta ke saMbhAga haiM / cetana hai prakAzamaya aura acetana hai andhakAramaya / kintu cetana aura acetana- donoM kA yoga karane para hI jIvana kI samagratA ke sAtha vyAkhyA kI jA sakatI hai| jIvana ke cAra AyAma jaina darzana meM jIvana ke cAra vizeSa AyAma mAne gae haiM-Azrava, baMdha, puNya aura pApa / ina cAroM ke AdhAra para jIvana kI vyAkhyA kI jA sakatI hai / eka tattva hai Azrava, jo bAhara se nirantara grahaNa kara rahA hai / eka tattva hai baMdha, usakA kAma hai bhaNDAraNa karanA / jo bhaMDAra bana gayA, vaha samayasamaya para bAhara AtA hai, Antarika cetanA ko prabhAvita karatA hai / usI ke AdhAra para cetana kA AcaraNa aura vyavahAra calatA hai / cetana kI vyAkhyA karane ke lie bhItara meM jo aMdhakAramaya bhAga hai, jo prakAza nahIM hai, use samajhanA jarUrI hai, vaha hai baMdha | manovijJAna ke acetana tatva kI jaina darzana kI paribhASA meM ekAMza tulanA kareM to vaha hai- baMdha / baMdha hai acetana / jaise acetana tattva bAharI uddIpanoM se pragaTa hokara cetana ko prabhAvita karatA hai 198 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaise hI baMdha bhI bAharI uddIpanoM yA kAla maryAdA ko prApta kara cetana ko prabhAvita karatA hai / phrAyaDa kA abhimata phrAyaDa ne mAnA- acetana meM gaMdagI bharI hai, damita vAsanAeM bharI huI haiM, burAiyAM hI burAiyAM haiN| yUMga kA mAnanA thA - acetana meM kevala burAiyAM hI nahIM haiM, usameM acchAiyoM ke saMskAra bhI haiM / jaina darzana kA abhimata hai-baMdha meM puNya bhI hai, pApa bhI hai| puNya aura pApa - donoM ke paramANu saMcita haiM / samaya-samaya para ye donoM prakaTa hote rahate haiM / kabhI puNya ke skaMdha bAhara A jAte haiM, kabhI pApa ke skaMdha bAhara A jAte haiM / isa bAhara Ane kI avasthA ko kahA gayA- vipAka / unakI phala dene kI zakti ko kahA gayA- anubhAga / unakI kAla - maryAdA ko kahA gayA- sthiti aura unake svabhAva ko kahA gayA - prakRti / jo bhI paramANu bhItara jAte haiM, unameM eka svabhAva par3a jAtA hai / ve paramANu svabhAva ke anusAra apanA apanA kAma karate haiM / ve kAlamaryAdA se baMdhe hue haiN| unheM eka nirdhArita kAla taka bhaMDAra meM rahanA hotA hai / jaba kAla - maryAdA pUrNa hotI hai taba ve paripakva hokara bAhara Ate haiM, vyakti ko prabhAvita karate haiM / unakA phalAnubhava hotA hai, vyakti ko unakA phala milatA hai / yaha hai antarjagat kA lekhA-jokhA | I yUMga kA dRSTikoNa phrAyaDa ne bahirmukhatA ke AdhAra para citta kA adhyayana kiyA, bAhya jagat meM hone vAle mukhya mAnavIya vyavahAra kA adhyayana kiyA / yUMga ne Antarika jagat kA adhyayana kiyA / unake jo sAikolaoNjikala pvAiMTsa haiM, unameM antarmukhI aura bAhyamukhI - donoM vyaktitva milate haiM / Antarika adhyayana kA viSaya hai - vyakti meM kyA-kyA abhivyaktiyAM hotI haiM, vyakti kaise kaise socatA hai aura calatA hai ? bAharI jagat meM usakA mAnavIya vyavahAra kaisA hotA hai ? hamArA antar kA jagat, acetana kA jagat bahuta bar3A hai / vaha aMdhakAramaya aura ajJAta hai / acetana ko samajhane ke lie karma zarIra svataMtra bhI baMdhA huA hai 199 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko samajhanA jarUrI hai / sthUla zarIra se sUkSma hai- taijasa zarIra / usase bhI sUkSma hai - karma-zarIra / yaha karma-zarIra hai sUkSmatara / yaha hamArA acetana kA stara hai / bAhara se jo bhI liyA jAtA hai, vaha sArA karma- zarIra meM calA jAtA hai / grahaNa karane kA kAraNa hai- kaSAya-krodha, mAna, mAyA aura lobha | inakI preraNA se prerita hokara jIva karma ke pudgaloM kA grahaNa karatA hai / ve karma ke paramANu bhItara jAkara bhaMDAra bana jAte haiM / phira ve pakate haiM aura pakane ke bAda phala dete haiM / manovijJAna: cAra kriyAeM manoljJiAna meM cAra kriyAeM mAnI gaIM- saMvedana, ciMtana, bhAvanA aura antardRSTi / bAhya jagat meM cAra kriyAeM ho rahI haiN| prazna hai - inakA srota kahAM hai ? srota kA patA nahIM calatA hai to bar3A bhrama paidA ho jAtA hai / hama kevala zarIra ko hI na dekheM, vANI aura saMvedana ko hI na dekheM, hama use gaharAI se dekheM, jahAM se cintana, saMvedanAeM aura bhAvanAeM A rahI haiN| vaha hai karmazarIra - acetana jagat / hama karma-zarIra kI prakriyA ko samajheM, usakA adhyayana kareM / karma-zarIra kyA hai ? use poSaNa kauna de rahA hai ? vaha kaise hamAre vyaktitva ko prabhAvita kara rahA hai ? isa prakriyA ko samajhane ke lie puNya, pApa, Azrava aura baMdha- ina cAra tattvoM ko samajhanA hogA / jaba taka yaha tattva - catuSka samajha meM nahIM AegA taba taka na ulajhanoM kA anta hogA, na mAnasika samasyAoM aura duHkhoM kA anta hogA / prazna svataMtratA kA hama apane rUpa meM nahIM raha sakate kyoMki hamArA srota khulA huA hai 1 jaba taka karma - zarIra kI yaha kriyA baMda nahIM hogI, acetana prakaMpita nahIM hogA taba taka yaha cakra nirantara calatA rahegA | Azrava hotA hai aura vaha bahuta sAmagrI bhItara bheja detA hai / jo zarIra bharegA, vaha bAhara AegA aura jo bAhara AegA, vaha prabhAvita karegA / ise AdhAra para hamAre caritra aura vyavahAra kI vyAkhyA ho sakatI hai | pratyeka vyakti socatA hai - maiM svataMtra hUM | svataMtratA jaina dharma ke sAdhanA - sUtra 200 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA ahaMkAra bhI hotA hai / para kyA hama sahI artha meM svataMtra haiM ? svataMtra nahIM haiM, yaha nahIM kahA jA sakatA / yadi vyakti svataMtra nahIM hai to jIvana kI vyAkhyA karane kI bhI koI AvazyakatA nahIM hai / vaha korI kaThaputalI bana jaaegaa| kintu AdamI korI kaThaputalI nahIM hai / vaha svataMtra bhI hai / saMcAlaka kauna hai ? jIvana meM donoM prakAra ke vyavahAra milate haiM / vyakti kahIM kahIM apanI udAtta cetanA ke dvArA aisA svataMtra vyavahAra karatA hai ki koI Ar3e nahIM AtA / kahIM-kahIM vaha kaThaputalI jaisA vyavahAra karatA hai, jaise koI dUsarA use nacA rahA hai / prazna hotA hai- use kauna nacA rahA hai ? kauna calA rahA hai ? IzvaravAdI mAnate haiM- Izvara kI icchA ke binA eka pattA bhI nahIM hila sakatA / pratyeka manuSya ke jIvana ko Izvara calA rahA hai, kintu karmavAda ko mAnane vAlA aisA nahIM mAnatA | kyA karmavAda calA rahA hai ? aisA mAnanA bhI ThIka nahIM hai| agara karmavAda calAe to iMzvaravAda kyoM na calAe ? karmavAda bhI vyakti ko nahIM calAtA | calAne vAlI hamArI apanI AtmA hai, hamArI apanI cetanA hai / bIca-bIca meM aneka bAdhAeM avazya AtI haiM, isalie AdamI eka jaisA nahIM cala paataa| vyAkhyA kA sUtra prazna hotA hai- Aja taka koI bhI vyakti aisA nahIM huA, jisakA jIvana eka jaisA rahA ho ? jIvana meM utAra-car3hAva na Ae hoM / isakA kAraNa kyA hai ? isakI vyAkhyA kA sUtra kyA hai ? isakI vyAkhyA kA sUtra vahI hai- karmazarIra | isa andhakAramaya jagat meM puNya aura pApa kA bhaMDAra hai / pApa kA bhI bhaNDAra bharA hai, puNya kA bhI bhaMDAra bharA hai / jisako maukA milatA hai, vaha bAhara A jAtA hai aura vyakti ko prabhAvita kara detA hai | pApa sAmane AtA hai to azubha sAmane A jAtA hai, jIvana meM azubha AcaraNa aura vyavahAra hone lagatA hai / puNya sAmane AtA hai to jIvana meM zubha AcaraNa aura vyavahAra hone laga jAtA hai | zubha aura azubha, puNya aura pApa- donoM kA bhaMDAra hamAre vaha jJAtA honA cAhatA hai 201 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhItara bharA par3A hai / vaha jaisA-jaisA bAhara AtA hai, AdamI vaisA-vaisA banara jAtA hai| isI artha meM kahA jAtA hai- baMdhA huA vyaktitva / AdamI mukta nahIM hai, baMdhA huA hai| doharA vyaktitva ___ hamArA vyaktitva sahaja hI doharA hai, bAhya aura Antarika- donoM hai / eka vyakti bahuta acchA AcaraNa karane vAlA hai para calate-calate bhItara meM jo pApa kA pravAha thA, usakA udaya ho gayA aura vyakti kA AcaraNa badala gayA / manovaijJAnikoM ne cetana aura acetana ke AdhAra para vyaktitva kI vyAkhyA karane kA prayatna kiyA / unake sAmane karmavAda kA siddhAnta nahIM thA, puNya aura pApa kA siddhAnta nahIM thA, isIlie unakI vyAkhyA pUrNa nahIM bana pAI / mAnavIya vyavahAra kI vyAkhyA taba taka pUrNatA ke sAtha nahIM kI jA sakatI jaba taka puNya, pApa, baMdha aura Azrava kI prakriyA ko nahIM samajhA jAtA / inhIM cAra AdhAroM para karmavAda calatA hai / inako samajhe binA mAnavavyavahAra kI samyak vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / donoM tarapha caleM vyavahAra ke saMdarbha meM hameM yaha svIkAra karanA hogA ki bhItara se koI acchA pravAha A rahA thA, taba taka saba ThIka-ThAka cala rahA thA / bhItarI pravAha badalA aura vyakti kA AcaraNa badala gayA / AcaraNa aura vyavahAra kI vyAkhyA bhItarI pravAha ke AdhAra para, karma vipAka ke AdhAra para karanI hogI / Aja eka AdamI burA AcaraNa kara rahA hai para acchA kahalA rahA hai, sukha bhoga rahA hai / isakA artha hai-bhaMDAra meM se kucha A rahA hai / eka AdamI acchA AcaraNa kara rahA hai para burA kahalA rahA hai, duHkha bhoga rahA hai / isakA artha hai-bhaMDAra meM se kucha A rahA hai | vyAkhyA karane ke lie donoM tarapha calanA hogA-bhItara se bAhara aura bAhara se bhItara / donoM praNAliyAM cala rahI haiM / bAhara vAlA bhItara ko phIDa kara rahA hai, bhItara vAlA bAhara ko phIDa kara rahA hai / ina donoM praNAliyoM ko samajha leM to jIvana kI vyAkhyA karane meM koI kaThinAI nahIM hogii| 202 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra | Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA kA AdhAra kevala bAhara ke vyavahAra aura AcaraNa ke AdhAra para vyaktitva kI vyAkhyA ho to paga paga para naitikatA ke TUTane kA avasara banA rahatA hai / loga kahate haiM- amuka vyakti ne itanI burAiyAM kIM, smagaliMga kI aura vaha bar3A AdamI bana gayA / amuka AdamI ne rizvata lI, paise vAlA bana gayA / ImAnadArI kI bAta karane vAlA garIba raha jAtA hai, roTI kI samasyA se jUjhatA rahatA hai / yaha naitikatA ko tor3ane ke lie prerita karane vAlA udAharaNa hai| jaba taka Azrava aura baMdha kI prakriyA ko nahIM samajhA jAegA taba taka naitikatA aura caritra kI bAta samajha meM nahIM aaegii| jaba taka Azrava aura baMdha ko naitikatA kA AdhAra nahIM mAnA jAegA taba taka naitikatA kA astitva hI nahIM bana paaegaa| bAharI jagat ke AdhAra para koI vyakti naitika kyoM banegA? isa dRzya jagat meM ve vyakti jyAdA acchA jIvana jIte haiM, jo anaitikatApUrNa AcaraNa karate haiM / isa AdhAra para vyakti naitika bananA pasanda hI nahIM krtaa| naitikatA kA AdhAra banatA hai Azrava aura baMdha / isakA artha hai- Aja AdamI jo AcaraNa kara rahA hai, usake pariNAma kA use patA nahIM hai kiMtu jisa dina vaha vipAka meM AegA, ho sakatA hai ki manuSya usa samaya manuSya hI na rahe / yaha hai karma aura baMdha kA siddhAMta / catuSkoNa jIvana kA eka pahalU hai baMdha | hama baMdhe hue haiM aura bAMdhane kA jo catuSkoNa hai, vaha hai- Asrava, baMdha, puNya aura pApa / jIvana kA dUsarA pahalU bhI hai / manovijJAna meM citta aura mana- ye do tattva mAne gae haiM / hama isase bhI Age caleM, isameM eka cIja jor3a deM- AtmA / yUMga ne citta ko AdhAra mAnA isalie AtmA jaisA tattva usake lie upayogI nahIM banA / yUMga ne mana ko bhI AdhAra ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA / phrAyaDa ne mana ko AdhAra mAnA / usake lie citta aura AtmA- donoM kA koI mUlya nahIM thA / kintu eka dArzanika vyakti mana aura citta- donoM se Age calegA, AtmA ko AdhAra maanegaa| svataMtra bhI baMdhA huA hai 203 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgharSa kA uddezya . hama AtmA ko bhI mAnate haiM. citta aura mana ko bhI mAnate haiM / mana aura citta se pare hai AtmA / mana aura citta- ina donoM ko cetana aura acetanado saMbhAga mAneM, hama karma-zarIra taka pahuMca jAeMge / karma-zarIra bAMdhane vAlA hai, vaha svatantratA nahIM degA / svatantratA kA mUlyAMkana karane ke lie AtmA ke pAsa jAnA jarUrI hai / AtmA karma-zarIra se pare hai aura vaha baMdhana ko tor3ane ke lie niranatara saMgharSa kara rahA hai / use pAribhASika zabdoM meM kahA jAtA hai- pAriNAmika bhAva / saMgharSa meM se jo AtA hai, vaha hai hamArI svatantratA / AtmA hamArI svatantratA ko banAe hue hai aura baMdhana hamArI svataMtratA ko bAdhita banAe hue haiM / yaha svatantratA aura paratantratA kA saMgharSa nirantara cala rahA hai aura usake bIca cala rahA hai hamArA vyaktitva, jo svatantra hai kintu baMdhA huA bhI hai| 204 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boyA bIja babUla kA, Ama kahAM se hoya ? pratyeka AdamI sukha, svAsthya aura dIrgha AyuSya cAhatA hai / eka zabda meM kahA jAe to vaha puNya yA usakA phala cAhatA hai | apriya aura pratikUla sthiti koI nahIM cAhatA / kintu jo cAhatA hai, vaha mila nahIM pAtA / yadi Aja cintAmaNi, kAmadhenu, kAmakuMbha jaisI bAta sAmane hotI, hara cAha pUrI hotI to zAyada duniyA dUsare prakAra kI hotI / AdamI svarga ko dharatI para lAne kI bAta nahIM socatA / para aisA ho nahIM rahA hai / aisA kyoM nahIM ho rahA hai, isakI sabase adhika vyAkhyA karmavAda ne kI / isa saMdarbha meM zarIrazAstra aura manovijJAna kI pahuMca bahuta choTI hai / ve paristhiti, pariveza aura AnuvaMzikatA ke AdhAra para isakI vyAkhyA karate haiM / AnuvaMzikatA yA paristhiti se jo milatA hai, vaisA hI vyakti ko prApta hotA hai / karmavAda meM AnuvaMzikatA ko mAnane meM koI kaThinAI nahIM hai kintu usameM usase Age kI eka sacAI svIkRta hai aura vaha hai atIta kA arjana / jIvana kI vyAkhyA : AnuvaMzikatA kA siddhAnta ___atIta meM hamane jo arjita kiyA hai, vaha hameM prabhAvita karatA hai / vahI yaha bhedarekhA khIMca rahA hai ki sukha hogA yA duHkha ? pratiSThA milegI yA apratiSThA ? kAma nirvighna hogA yA nahIM ? ye sAre prazna atIna ke arjana se jur3e hue haiM / hamAre bhItara kaisA bhaMDAra bharA hai, ise samajhanA hogA / isa kAraNa ko pakar3e binA jIvana kI sahI vyAkhyA nahIM ho sktii| Aja isa kAraNa ko na pakar3a pAne ke kAraNa jIvana kI bahuta sArI vyAkhyAeM galata hotI jA rahI haiM / hama yaha mAna leM- vyakti AnuvaMzika hotA hai, usake jIvana boyA bIja babUla kA, Ama kahAM se hoya ? 205 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko AnuvaMzika prabhAva prabhAvita karate haiM, paristhiti aura pariveza bhI prabhAvita karate haiM / ho sakatA hai, kucha bImAriyoM ke saMdarbha meM yaha tarka saMgata pratIta ho kintu AcaraNa ke prasaMga meM, jahAM sukha aura saMvedana kA prazna hai yadi AnuvaMzikatA kA siddhAnta kAma karegA to AcaraNa kA sArA siddhAnta samApta ho jAegA, AcaraNa zAstra kI maryAdAeM, naitikatA kI sImAeM samApta ho jaaeNgii| mUla hai upAdAna ___AnuvaMzikatA kA siddhAnta jIvana ke eka pahalU kA sparza karatA hai / jahAM zarIra racanA, svAsthya athavA kucha mAnasikatA kA prazna hai vahAM ise kAraNa mAnA jA sakatA hai kintu jIvana kI jo vividhatA hai, nAnAtva hai, usakI vyAkhyA AnuvaMzikatA ke AdhAra para nahIM kI jA sakatI / paristhiti aura pariveza bhI vyakti ko prabhAvita karate haiM kintu ve upAdAna nahIM bana sakate / cAka aura DaMDA ghar3A banane meM nimitta bana sakate haiM para ve ghar3A nahIM bana sakate / upAdAna hI nahIM hai to korA pariveza yA paristhiti kyA kara pAegI? hama inako svIkAra karate hue bhI upAdAna kI bAta para AeM / mUla bAta haiupAdAna / kriyA : pratikriyA ___ do mahattvapUrNa zabda haiM- kRta aura pratikRta, kriyA aura pratikriyA / vyakti kriyA kI pratikriyA karatA hai / jaba taka vaha pratikriyA kA jIvana jItA hai, taba taka use usakA pariNAma bhugatanA hotA hai / isI AdhAra para hama AcaraNa kI maryAdAeM nirdhArita kara sakate haiM / yadi pratiSThA, sukha, svAsthya aura dIrgha AyuSya kI AkAMkSA hai to jIvana kA vyavahAra usake anukUla honA cAhie, pratikUla nahIM / eka AdamI meM Atma-prazaMsA aura para-nindA karane kI Adata hai / nItizAstra ke anusAra yaha mahAn doSa mAnA jAtA hai / isakA pariNAma hai- apratiSThA kA arjana | karmazAstra kI bhASA meM isakA pariNAma hai- nIcagotra kA arjana / jaba usakA vipAka AtA hai, vyakti ko 206 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAna nahIM milatA / isakA kAraNa hai-vyakti ne Atma-prazaMsA aura paranindA karate-karate kucha aisA arjana kiyA hai, jisakA kucha aisA paripAka AyA hai ki saba kucha milane para bhI pratiSThA usake bhAgya meM nahIM hotI / kucha vyakti aise hote haiM, jo dUsaroM ke guNoM kA AcchAdana karate haiM, unheM chipAnA cAhate haiM aura avaguNoM ko khulA bAMTanA cAhate haiM / aisA karane vAlA vyakti bhI nIcagotra karma kA arjana karatA hai, apratiSThA kA bIja botA hai / vyakti bIja botA hai- apratiSThA kA aura cAhatA hai-pratiSThA, yaha kaise saMbhava hai ? rAjasthAnI kahAvata hai-boyA bIja babUla kA, Ama kahAM se hoya ? babUla kA bIja bone se Ama kaise paidA hogA ? jaba sukha aura pratiSThA kA bIja hI nahIM boyA hai to vaha kahAM se AegA ? AdamI kI Adata hai dUsaroM kI acchAiyoM ko DhakanA aura burAiyoM ko prakAzita karanA | isakA pariNAma hai- nIcagotra kA arjana yA apratiSThA kI upalabdhi / isalie vaha pratiSThA cAhate hue bhI apratiSThA ko pA letA hai | karma kA prabhAva : nidarzana hama dUsarA udAharaNa leM / do vyaktiyoM ne bhAgIdArI meM vyApAra kiyA / lAbha kI sthiti meM bhI ghATA lagane lagA, ghATA nirantara bar3hatA calA gayA / eka bhAgIdAra ne socA- mujhe haTa jAnA cAhie / usane apanI bhAgIdArI samApta kara dI / dukAna kevala eka vyakti ke hisse meM raha gii| vaha mAlAmAla ho gayA / isakA kAraNa kyA hai ? vahI dukAna hai, vahI paristhiti hai kintu ghATA hI nahIM miTA, dhana barasa par3A / isakA hetu kyA hai ? atIta meM jAne para patA calegA-aMtarAya karma ke baMdha ke kAraNa aisA huA / eka vyakti ne aMtarAya karma kA baMdha kiyA, dUsaroM ke kArya meM bAdhAeM hI bAdhAeM ddaalii| ve paripakva hokara usakI pratikriyA ke rUpa meM prastuta ho giiN| vyakti ko lagatA hai- jo bhI karatA hUM, usameM vighna hI vighna Ate haiM, hara kArya ulTA kArya hotA hai | yadi yaha bAta samajha meM Ae to AdamI vartamAna jIvana meM kisI ke sAmane vighna aura bAdhAeM upasthita karanA nahIM cAhegA, usakA AcAra badala jaaegaa| boyA bIja babUla kA, Ama kahAM se hoya ? 207 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna AcAra kI avadhAraNA kA hamAre vartamAna AcaraNa aura vyavahAra ke pIche eka zRMkhalA hai / use samajhane para hI AcAra kA nirdhAraNa saMbhava bana pAegA / AcArazAstra ke nirdhAraNa meM atIta aura vartamAna- donoM kI anubhUtiyoM ko eka sAtha saMyojita kiyA jAe tabhI AcAra kI samyak vyAkhyA ho sakatI hai / hamArA AcAra kaisA honA cAhie, usakI avadhAraNA kevala vartamAna ke AdhAra para nahIM ho sakatI / vartamAna meM vyakti ko Atma-prazaMsA aura para-niMdA karanA acchA lagatA hai, kintu usakA pariNAma kyA hogA? isa para yadi vicAra kareM to na Atma-prazaMsA acchI lagegI, na para-nindA acchI lagegI / vyakti socegA, jo bhI karatA hUM, usakA artha hai-bIja botA hUM | usakI jo phasala AegI, use kATanA hogA / isa bAta ko jo barAbara dhyAna meM rakhatA hai, usa AdamI kI sthiti badala jAtI hai| asAtavedanIya kA pariNAma kahA gayA-nava tattva kA jo jJAna hai, vaha samyak darzana hai / prazna hai-aisA kyoM kahA gayA ? jo nava tattva ko jAna letA hai, usakA darzana samyak bana jAtA hai, yaha kisa dRSTi se kahA gayA ? jaba vyakti Azrava aura baMdha kI sthiti ko jAna letA hai, puNya aura pApa kI sthiti ko jAna letA hai, taba usakA dRSTikoNa apane Apa samIcIna bana jAtA hai / vaha mithyA AcaraNa nahIM kara sakatA / mithyA dRSTikoNa isalie hai ki vyakti Azrava, baMdha, puNya aura pApa kI maryAdA ThIka se nahIM jAnatA / eka AdamI ne kahA-mere pAsa makAna hai, dhana hai, putra hai suzIla patnI hai, saba kucha hai, phira bhI maiM duHkhI hUM / kabhI-kabhI mana meM AtmahatyA kA vicAra bhI uTha jAtA hai / isakI kyA vyAkhyA kareMge? isakA kAraNa hai-saba kucha hai para sAta vedanIya karma kA udaya nahIM hai / isakA artha hai-asAtavedanIya kA prabala udaya hai, sukhada aura anukUla saMvedanA kA udaya nahIM hai, vipAka nahIM hai / eka vaijJAnika AtmahatyA kara letA hai, eka dhanapati seTha AtmahatyA kara letA hai kyoMki usakA mana duHkhI hotA hai / vyakti duHkhI kyoM hotA hai ? hama isa para bhI vicAra kreN| umAsvAti 208 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne bahuta sundara kAraNa batalAyA- jo vyakti dUsaroM ko duHkhI banAtA hai, zoka saMtapta karatA hai, usake asAtavenIya karma kA baMdha hotA hai / jaba asAtavedanIya karma kA vipAka hotA hai taba saba kucha milane para bhI caina nahIM milatA ! sAtavedanIya : anukaMpA kA bhAva ___ eka vyakti, jisameM anukaMpA kA bhAva hai, vaha sabako Atmavat samajhatA hai, kisI ko satAnA nahIM cAhatA, dUsaroM ko satAne meM prakaMpana hotA hai / vaha socatA hai- dUsaroM ko nahIM, apane Apako satA rahA huuN| jaba yaha anukaMpA kA bhAva jAgatA hai taba sAtavedanIya karma kA baMdha hotA hai / jaba sAtavedanIya karma kA vipAka hotA hai, kucha na hone para bhI AdamI sadA sukhI rahatA hai / hamane aise logoM ko dekhA hai, jinake pAsa sukha kA koI sAdhana nahIM hai kintu ve itanI mastI aura AnaMda DUbe rahate haiM ki unheM dekhakara kisI bhI vyakti ko IrSyA ho jAe / unakI prasannatA kA kAraNa hai- sAtavedanIya karma kA udaya / dhana mila jAnA hI puNya kA udaya nahIM hai / maiMne bar3e bar3e dhanapatiyoM ko apanI AMkhoM ke sAmane rote hue dekhA hai | unake duHkha-pUrNa rudana ko dekhate hI dayA A jAe / sukhI hone kA saMbaMdha hai sAta vedanIya karma se aura sukha kA paripAka hotA hai anukaMpA kA jIvana jIne se / jo vyakti krUratA kA jIvana jItA hai, vaha kabhI sukhI nahIM ho sakatA / Aja sAmAjika jIvana meM manuSyoM ke prati, pazuoM ke prati bhayaMkara krUratA hai / vartamAna yuga meM mAnasika tanAva kI samasyA prabala bana rahI hai / anukaMpA kama ho aura krUratA jyAdA ho to mAnasika tanAva kyoM nahIM hogA ? dRSTa-janma vedanIya : adRSTa-janma vedanIya ___ vedanIya karma kA vipAka do prakAra se hotA hai / kucha karma dRSTa-janma vedanIya hote haiM aura kucha karma adRSTa-janma vedanIya hote haiM / kucha karma aise hote haiM, jinakA isa dRSTa jIvana, vartamAna jIvana meM hI paripAka A jAtA hai| aisA lagatA hai mAnasika tanAva yA mAnasika bImAriyAM dRSTa-janma vedanIya kA paripAka haiM aura ye mAnavIya krUratA ke kAraNa bar3hatI calI jA rahI haiN| boyA bIja babUla kA, Ama kahAM se hoya ? 209 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye duHkha aura samasyAeM kevala AnuvaMzikatA yA paristhiti ke sAtha jur3I huI nahIM haiM, isalie AcAra kA nirdhAraNa karate samaya manuSya ke AcaraNa para bhI dhyAna denA hogA / kisa prakAra kA AcaraNa kisa prakAra kI samasyA paidA karatA hai aura kisa prakAra kA bhaMDAra bharatA hai, yaha jAnanA bhI AcAra - nirdhAraNa ke lie apekSita hotA hai / jJAna mImAMsA : karma-mImAMsA eka hai smRti kA bhaMDAra / vyakti ne jo dekhA, jaisA utpreSaNa huA, jaisI dhAraNa banI vaisI bhAvanA ho AI / yaha hai - jJAna mImAMsA kA kSetra / isakA saMbaMdha jJAna-mImAMsA se hai / AcaraNa kA saMbaMdha karma - mImAMsA se hai / donoM kI mImAMsA alaga-alaga hai, donoM meM virodhAbhAsa hai / smRti honA bhI eka pariNAma hai kintu isakA saMbaMdha kevala hamArI jJAna kI prakriyA se hai / hamane jaisI dhAraNa kI, vaisI smRti ho AI / ThIka aisA hI krama karma ke saMbaMdha meM hotA hai / hamane jaisA AcaraNa kiyA, vahI AcaraNa hamAre bhItara calA gayA, rUr3ha ho gayA, bhaMDAra meM jamA ho gayA / use koI uddIpana milA, nimitta milA, kAla kA paripAka AyA, vaha pragaTa ho gayA / 1 baMdha ke hetuoM kA jJAna eka dhArmika ke lie bahuta jarUrI hai / isa jJAna ke dvArA manovijJAna kI bahuta sArI paheliyoM ko sulajhAyA jA sakatA hai / isase jIvana ke prati jAgarUka hone kA avasara milatA hai / jaba vyakti ko isa bAta kA bodha hogA - mere pratyeka AcaraNa kA pariNAma bhI mujhe bhugatanA hai, taba vaha pratyeka karma ke prati jAgarUka banegA | jAgarUkatA ke sUtra jIvana meM jAgarUkatA Ae, vyakti apane pratyeka AcaraNa ke prati jAgarUka bane to vaha akaraNIya kAryoM se baca sakatA hai / pratyeka vyakti bhojana karatA hai| vaha soce- maiM jo khA rahA hUM, usakA pariNAma kyA hogA ? pariNAma ko do dRSTiyoM se dekhA jA sakatA hai / yadi jyAdA khAyA hai to ajIrNa hogA, pAcana nahIM hogA, bar3I parezAnI ho jAegI, yaha alpakAlika pariNAma hai / jaina dharma ke sAdhanA - sUtra 210 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIrghakAla kI dRSTi se soceM - maiM jo khA rahA hUM, usakA zarIra para kyA prabhAva hogA ? mujhe jaldI bUr3hA bananA par3egA, bImAriyAM ghera leNgii| yadi isI prakAra pratyeka kArya kI donoM dRSTiyoM se mImAMsA kI jAe to AdamI kA AcAra apane Apa svastha bana jAtA hai / vaha aise kisI AcaraNa ko karanA nahIM cAhegA, jisase apratiSThA, duHkha, pratikUla saMvedana, alpa Ayu ko bhoganA pdd'e| isa jAgarUkatA ko jagAnA hI dhyAna kA prayojana hai / AdamI meM mUrcchA hai, mUr3hatA hai isalie vaha jAnate hue bhI galata kAma kara letA hai / yadi vaha jAgarUka hai to saMbhala jAegA / isIlie dhyAna ke sAtha-sAtha jAgarUkatA ke sUtroM ko samajhanA jarUrI hai| Azrava, baMdha, puNya aura pApa - ye cAra aise sUtra haiM, jinake dvArA jAgarUkatA ko bahuta Age bar3hAyA jA sakatA hai / vaha jJAtA honA cAhatA hai 211 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA daravAjA baMda hai ? cAyAM kahIM bAhara nahIM haiM, hamAre bhItara haiN| eka cAbI hAtha meM lI, daravAjA khula gayA, para vizeSa ghara usI cAbI se banda hai / eka khulatA hai, dUsarA baMda ho jAtA hai| daravAjA khulA aura pravAha Ane lagA / daravAjA baMda kara diyA, bAhara se saba kucha AnA baMda ho gayA / phira koI duHkha nahIM / duHkha bhItara meM hai hI nahIM, yaha sacAI hai / jitanA daHkha, saMtApa, bhaya aura vedanA hai, vaha saba bAhara se AyA huA hai, apane bhItara nahIM hai / kahIM se kucha maMgAyA, kahIM se kucha maMgAyA aura itanA bhaMDAra bhara liyA ki bhItara meM eka kabAr3akhAnA jaisA bana gyaa| eka cAbI ghumAI, daravAje ko baMda kiyA to AyAta baMda ho gayA / isakA artha hai- nae sire se bhItara kucha bhI nahIM A rahA hai| daravAje ko baMda karane kI prakriyA kA nAma hai- saMvara / daravAjA baMda ho gayA, saMvaraNa ho gayA / I saMvara : saMvara kI siddhi bahuta loga aisA tyAga karate haiM- maiM Aja amuka cIja nahIM khAUMgA, amuka kAma nahIM karUMgA / vyakti mAnatA hai- maiMne tyAga kara liyA, mere saMvara ho gayA / yaha eka bhrama calatA hai / vastutaH jaba taka saMvara kI siddhi nahIM hogI taba taka saMvara pUrA nahIM hogA / saMvara karanA aura saMvara kI siddhi kara lenA- ina donoM meM bahuta phAsalA hai / eka vyakti yaha tyAga kara letA hai ki maiM amuka cIja nahIM khAUMgA kintu jaba taka usa cIja ko khAne kI bhItara icchA banI huI hai taba taka saMvara kI siddhi kahAM huI ? saMvara yAnI saMkalpa | saMkalpa lenA aura saMkalpa ko sAdha lenA- ina donoM meM bahuta antara hai / jaba taka yaha antara nahIM miTatA, saMvara kI siddhi nahIM hotI / 212 jaina dharma ke sAdhanA -sUtra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI hai paramAtmA eka vyakti ne ravIndranAtha Taigora se pUchA- Apane gItAMjalI meM paramAtmA kA bahuta sundara aura sajIva citraNa kiyA hai / kyA Apane paramAtmA ko jAna liyA ? jo likhA gayA hai, vaha paramAtmA ko jAnakara likhA gayA hai yA aise hI likha diyA gayA hai ? ravIndranAtha Taigora isa prazna ko sunakara avAk raha gae / itanA bar3A prazna ! unake dimAga meM bijalI kauMdha gaI / ve prazna kA samAdhAna pAne ke lie nikala pdd'e| gAMva ke bAhara eka pokhara AyA / unhoMne dekhA, pokhara kA pAnI bahuta gaMdA hai / para sUraja kI ujalI razmiyAM usa pAnI meM ujalI hI dikhAI de rahI haiM / unakA mana Thahara gyaa| unheM uttara mila gayA- basa ! yahI paramAtmA hai / jo gande meM bhI ujalA raha sakatA hai, vahI hai paramAtmA / Avazyaka hai sAdhanA Taigora ke mana meM eka dvandva paidA huA, eka tar3apajAgI aura unheM samAdhAna mila gayA / jaba mana meM dvandva hI paidA nahIM hotA hai taba sAdhanA kaise hogI? aura binA sAdhanA ke siddhi kaise hogI ? saMvara kI sAdhanA ke lie mana meM yaha tar3apa jAganI cAhie- maiMne saMvara kiyA hai, tyAga liyA hai, daravAjA baMda kiyA hai para vaha TikegA kaise ? havA kA eka jhauMkA AegA, daravAjA khula jAegA / daravAjA baMda kiyA hai, saMvara kiyA hai to usakI siddhi ke lie sAdhanA karanI hogI / bahuta Avazyaka hai sAdhanA karanA / saMvara kI sAdhanA ke kucha upAya haiM / una upAyoM ko kAma meM lie binA saMvara siddha nahIM hotA / AcArya umAsvAti ne saMvara kI sAdhanA ke kucha upAya batalAe haiM / ve ye haiM- gupti, dharma, anuprekSA, parISaha-vijaya aura cAritra / kAyagupti saMvara kI sAdhanA kA sabase pahalA upAya hai gupti / guptiyAM tIna haiM - kAya-gupti, vAk-gupti aura mano-gupti / zarIra, vANI aura mana- inakA gopana karanA, saMrakSaNa karanA eka mahattvapUrNa upAya hai | Azrava aneka haiM, kyA daravAjA baMda hai ? 213 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I daravAje aneka haiM / eka daravAjA baMda karane se sAre daravAje baMda nahIM hote / sabase bar3A daravAjA hai zarIra kA / isameM bAhara se bahuta kucha A rahA hai / hama ise baMda kareM | tAki isameM bAhara se aisA kucha na Ae, jo hameM duHkha de, satAe / kAyagupti hai- kAyotsarga, zarIra ko sthira banA lenA / zarIra kI sthiratA sadhI, kAya gupti ho gii| jo vyakti kAyotsarga nahIM karatA, kAyA kI gupti nahIM karatA aura saMvara bhI cAhatA hai, usakA saMvara kabhI siddha nahIM hotA / usakA saMkalpa mAtra saMkalpa hI raha jAtA hai / saMkalpa kI paripakvatA ke lie, saMvara kI siddhi ke lie AMca denI hogI / vaha AMca kAya - gupti ke dvArA saMbhava hai / vAggupti : mauna sabase pahalI bAta hai sthiratA / sAdhanA kA prathama sUtra hai sthiratA, caMcalatA ko kama karanA / caMcalatA kama hogI to daravAjA apane Apa baMda ho jAegA / hama zarIra kI caMcalatA ko kama kareM, vANI kI caMcalatA ko kama kreN| bolanA Avazyaka hai / bole binA kAma nahIM calatA, para anAvazyaka na boleM / yadi 1 hama AvazyakatAvaza boleM, to dUsaroM ko saMtApa dene vAlI vANI na boleM, hiMsA karane vAlI vAlI na boleN| yadi ye sAre nirodha hote cale jAeMge to vANI kI sthiratA sadhatI calI jAegI, vAk para niyaMtraNa hotA calA jAegA / vANI kA nirodha hotA hai to eka daravAjA baMda ho jAtA hai / vAk nirodha ke lie bhI sAdhanA jarUrI hai / hama AdhA ghaMTA, eka ghaMTA kAya - sthiratA kI sAdhanA kareM to sAtha-sAtha vANI kA nirodha bhI kareM / prazna hai- vANI kA nirodha kaba kareM? kucha loga nIMda ke samaya bolane kA tyAga kara lete haiM / vastutaH isase vAkgupti kI siddhi nahIM hotii| mauna taba karanA cAhie jaba bolane kA samaya ho / isa sthiti meM hI mau: kI sArthakatA ho sakatI hai / manogupti : mana kI siddhi saMvara kI siddhi kA eka upAya hai- manogupti, mana kI siddhi | mana na jAne bAhara se kitanA kUr3A-karakaTa le AtA hai / usake nirodha kI tIna jaina dharma ke sAdhanA - sUtra 214 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitiyAM haiN| pahalI sithati hai- akuzala kA nirodha, mana akuzala na ho / aisI sAdhanA kI jAe, jisase mana meM koI akuzala-azubha vicAra na aae| dUsarI sthiti hai- kuzala kA saMkalpa, kuzala mana kA pravartana / mana pavitra hI pavitra rahe / tIsarI sthiti hai- kuzala mana kA nirodha / koI vicAra nahIM, cintana nahIM, nirvicAra avasthA, amana avasthA / jaba zarIra kI siddhi, vANI kI siddhi aura mana kI siddhi ghaTita hotI hai taba saMvara kI siddhi hotI hai / anuprekSA saMvara kI siddhi kA eka upAya hai- anuprekSA / prekSA ke sAtha jur3A huA hai anuprekSA kA tattva / yaha saMvara kI sAdhanA kA bahuta sundara upAya hai / hama padArtha ke sAtha jIte haiM, padArtha ke sAtha rahate haiM / hama parivAra ke bIca jIte haiM, rahate haiM, makAna, kapar3e, khAdya-sAmagrI Adi kA hama upabhoga karate haiM, unase hamArA eka lagAva hotA hai / vaha lagAva duHkha kA kAraNa banatA hai / padArtha duHkha nahIM detA / duHkha detA hai lagAva / Aja eka ghaTanA ghaTatI hai / kAlAntara meM vaha sAmAnya bana jAtI hai, para usakA zoka mana meM baiTha jAtA hai / ghaTanA se jo AghAta lagA hai, vaha AghAta raha jAtA hai / AghAta kyoM lagatA hai ? AghAta lagatA hai lagAva ke kAraNa / yadi usa vyakti yA padArtha ke sAtha lagAva na ho to koI AghAta nahIM lagegA / usa AghAta se, lagAva se bacane kI sAdhanA kA nAma hai anuprekSA / hama jaise-jaise anuprekSA kA abhyAsa kareMge, vaise-vaise saMvara kI cetanA jAgRta hotI calI jAegI / anitya anuprekSA __ Azrava kA matalaba hai- AtmA kI vaha pariNAma dhArA, jo karmoM ko AkarSita karatI hai / saMvara kA matalaba hai- AtmA kI vaha pariNAma dhArA, jo karma ke Agamana ko ekadama roka de, daravAjA baMda kara de / hama kevala uccAraNa mAtra se daravAjA baMda kaise kara sakate haiM ? eka vyakti kahatA hai-- mujhe zoka karane kA tyAga hai, duHkha karane kA tyAga hai / kyA isa saMkalpa ke kyA daravAjA baMda hai ? 215 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccAraNa mAtra se zoka aura duHkha kA bhAva samApta ho jAegA ? saMkalpa mAtra se yaha sthiti banatI nahIM hai / jaba saMkalpa siddha hotA hai tabhI vAMchita pariNAma mila sakatA hai| anuprekSA saMkalpa kI siddhi meM, saMvara kI siddhi meM sAdhanabhUta banatI hai / saMkalpa-siddhi meM isakA yoga mahattvapUrNa hai / hama bAra-bAra yaha anuprekSA kareM- saba saMyoga anitya haiM / jisa padArtha kA yoga milA hai, vaha anitya hai / yaha abhyAsa jitanA paripakva hogA, utanA hI padArtha ke prati lagAva kama hotA calA jAegA / jaise-jaise AsAkti kama hogI, anAsakti sadhegI, vaisevaise saMvara bhI sadhatA calA jAegA / surakSA kavaca do bhAI Apasa meM dhana kA baMTavArA kara rahe the| saba kucha barAbara bAMTa liyA kintu do cIjeM baca giiN| eka thI hIre kI aMgUThI aura eka thI sAmAnya aMgUThI, jisa para likhA thA prajJA kI aMgUThI / bar3e bhAI ne kahA- maiM hIre kI aMgUThI lUMgA / choTe bhAI ne bar3e bhAI kA Agraha svIkAra kara liyA / usane sAmAnya aMgUThI meM hI saMtoSa kA anubhava kiyA / bar3A bhAI hIre kI aMgUThI ko pAkara unmAdI bana gayA, vyasanoM meM phaMsa gayA, barabAda ho gayA / choTA bhAI prajJA kI aMgUThI ko dekhatA rahA, usakI anuprekSA karatA rahA / usane unmAda ko panapane kA avasara hI nahIM diyA / usake sAmane yaha sUtra thAjo kucha milA hai, vaha saba anitya hai / yaha anityatA kA sUtra usakA surakSAkavaca bana gayA / ekatva anuprekSA __anuprekSA kA eka prakAra hai- ekatva anuprekSA / vyakti soce- maiM akelA hUM, akelA AyA hUM,mujhe akele jAnA hai / yaha sacAI hai- apanA kiyA huA svayaM mujhe hI bhoganA hai / karma karane meM bhI akelA hai vyakti aura usakA phala bhogane meM bhI akelA hai vyakti / apanA kiyA huA karma mujhe hI bhoganA hogA- yaha bhAvanA jitanI prabala banegI, yaha saMskAra jitanA puSTa hogA, utanA - jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI saMvara siddha hogaa| .. ekatva kI anuprekSA se Asakti kI tIvratA TUTatI hai, svajana ke prati hone vAlA sneha evaM anurAga baMda hotA hai aura para-jana ke prati jo dveSa hai, vaha bhI baMda ho jAtA hai / sabase bar3I samasyA hai- para-jana ke prati virAga aura sva-jana ke prati anurAga / bhraSTAcAra ke pIche sabase bar3A karaNa hai- svajana ke prati anurAga kI bhAvanA aura para-jana ke prati virAga kI bhAvanA / vyakti socatA hai- merA parivAra sukhI rahe, mere riztedAra sukhI raheM, samRddha baneM, mere AdamI nirantara Age bddh'eN| yaha bhAvanA hai sva-jana ke prati anurAga kI / isake karaNa hI vyakti dUsaroM ko satAtA hai, dUsaroM kA zoSaNa karatA hai / ekatva kI anubhUti se svajana ke prati anurAga bhI pratibaMdhita hotA hai aura para-jana ke prati virAga bhI pratibaMdhita ho jAtA hai| anyatva anuprekSA anuprekSA kA eka prakAra hai- anyatva anuprekSA | zarIra bhinna hai aura AtmA bhinna hai- yaha hai anyatva anuprekSA / yaha anuprekSA jitanI Age bar3hatI hai, vyakti utanA hI zarIra kI pratibaddhatA se mukta hotA hai / jaba taka zarIra kA mamatva rahatA hai taba taka saMvara kI sAdhanA siddhi taka nahIM pahuMca pAtI / zarIra kI pratibaddhatA se mukta hone kA eka upAya hai- kAyagupti aura dUsarA upAya hai- zarIra ke prati nirmohI honA / ___sArI mUrchAeM zarIra se hI paidA hotI haiM / jaise-jaise anyatva anuprekSA puSTa banatI hai, zarIra kI pratibaddhatA kama hotI calI jAtI hai, saMvara-siddhi kA mArga prazasta bana jAtA hai / saMkalpa-siddhi kA pariNAma kahA jAtA hai pujArI kI sAdhanA nahIM hogI to maMdira kA daravAjA kaise khulegA? yaha udAharaNa kI bhASA hai / jaba taka guptiyoM kI ArAdhanA nahIM hogI, taba taka saMvara kI ArAdhanA kaise hogI ? kevala uccAraNa mAtra se kucha ho jAe, yaha saMbhava nahIM hai / sAdhanA ke binA siddhi nahIM hotI aura kyA daravAjA baMda hai ? 217 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhi ke binA koI vAMchita lAbha nahIM mila pAtA / jaba sAdhanA sadhatI hai taba 'tyAga hai'- isa kathana mAtra se daravAjA baMda ho jAegA / saMkalpa siddhi hone para cetanA kI aisI sthiti bana jAtI hai ki saMkalpa lete hI Azrava kA daravAjA baMda ho jAtA hai / jitanI samasyAeM, jitane kleza hamAre bhItara paidA hote haiM,hama una sabake daravAje baMda kara sakate haiM / kalyANa kA patha daravAjoM ko baMda karane kA upAya hai- saMvara kI siddhi | sAdhanA ke dvArA usa cAbI ko ghumAnA hai, jo daravAje khole nahIM, baMda kara de / usa cAbI ko ghumAne se pahale sAdhanoM kA abhyAsa aura usakI siddhi jarUrI hai / abhyAsasAdhya hai saMvara kI siddhi | yadi saMvara siddha hogA to hama apane Apako bahuta sAre kaSToM se bacA leNge| isake sivAya koI upAya hI nahIM hai / yahI upAya hai duHkha mukti kA, daravAje ko baMda karane kA / hama isa upAya ke prati sajaga baneM, kalyANa kA patha upalabdha ho jAegA / 218 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovRtti ko badalA jA sakatA hai usakA hama zvAsa lete haiM, zvAsa kA grahaNa hotA hai / yoga kI bhASA meM ise pUraka kahA jAtA hai / hama zvAsa nikAlate haiN| yoga kI bhASA meM vaha recana hai / hama zvAsa ko rokate bhI haiN| yoga kI bhASA meM yaha kuMbhaka - saMyama hai / svAsthya ke lie recana aura kuMbhaka- donoM Avazyaka haiM, jo bImArI hai, zodhana kara diyA jAe, recana kara diyA jAe / usake bAda usakA nirodha kara diyA jAe tAki bImArI ke tattva punaH praviSTa na hoM / sAdhanA kI bhI yahI prakriyA hai / AdhyAtmika svAsthya yA mAnasika svAsthya kI prakriyA bhI yahI hai / zodhana aura nirodha AdhyAtmika svAsthya kA sUtra hai- zodhana kareM, recana kareM aura nirodha kara deN| zodhana aura nirodha kA mArga batalAyA gayA- tapasA nirjarA ca- tapasyA aura nirjarA ke dvArA zodhana kareM, nirodha kreN| saMvara kA kAma hai roka denA, nirodha kara denA / tapasyA kA kArya ubhayamukhI hai / usakA kAma zodhana karanA bhI hai, nirodha karanA bhI hai / vyakti upavAsa ke dvArA Azrava kA nirodha bhI karatA hai / upavAsa hai - khAne kI pravRtti kA nirodha kintu usake sAtha-sAtha vyakti zubha pravRtti karatA hai, usase nirjarA hotI hai, karma kA zodhana hotA hai / tapasyA se ye donoM kAma hote haiM / ina donoM ke binA vizuddhi nahIM ho sakatI / recana karo, isakA artha hai- bhItara jo kharAbI hai, use nikAlo / nirodha karo, isakA artha hai - punaH kharAbI paidA na ho, isakI vyavasthA karo / recana hai- nirjarA / nirodha hai saMvara / sArI AdhyAtmika prakriyA ina do zabdoM meM samAhita hai - saMvara aura nirjarA, roko aura vizuddhi karo / manovRtti ko badalA jA sakatA hai 219 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAsI kA rahasya Ayurveda ke eka mahAn AcArya the / unakA nAma thA AcArya punarvasu / unake paTTaziSya the- agniveza / eka dina donoM bhramaNa kara rahe the / calatecalate AcArya punarvasu ne AkAza ko nihArA / unake kadama ruka gae, cehare para udAsI chA gii| agniveza acAnaka Ae isa parivartana se avAk raha gayA / usane pUchA-'gurudeva ! yakAyaka yaha udAsI kyoM chA gaI ?' punarvasu bole-'maiMne caraka kI saMhitA kA praNayana kiyA / mAnava samAja ko svastha rakhane ke lie jitanA karanA cAhie thA utanA maiMne kara diyA, parantu Aja lagatA hai- merA kAma pUrA nahIM huA / ' __'gurudeva ! yaha kaise kaha rahe haiM Apa ?' 'vatsa ! maiMne AkAza-darzana se yaha jAna liyA hai ki bhaviSya meM kyA hone vAlA hai ?' 'gurudeva ! bhaviSya meM kyA hogA ?' ___'vatsa ! maiMne bhaviSya meM hone vAlI tIna sthitiyAM dekhI haiM / pahalI bAta hai- prakRti-viparyaya / prakRti ke jo pAMca bhUta haiM-pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati, ye pAMcoM prakaMpita ho rahe haiM / Aja kI bhASA meM hama ise paryAvaraNa kA pradUSaNa kaha sakate haiM | AdamI kitanI hI davA le, yaha prakRti-viparyaya, paryAvaraNa pradUSaNa use phira bImAra banA degA / dUsarI bAta hai- manuSya kA mana adharma meM ramaNa karegA / hiMsA, jhUTha, corI, krUratA Adi burI pravRttiyoM meM vaha adhika lipta rahegA, mAnasika tanAva bar3hegA / tIsarI bAta hai- buddhi kA viparyaya / AdamI nitya ko anitya mAna legA, anitya ko nitya mAna legA / buddhi kA aisA viparyaya hogA ki AdamI zAzvata aura azAzvata meM bheda nahIM kara paaegaa|' ____ AcArya punarvasu ne kahA- 'vatsa ! aisA lagatA hai- yaha tridoSa para avalaMbita cikitsA-zAstra aura auSadhiyAM kAma nahIM kareMgI / hama aba ise itanA hI rahane deM aura eka nayA zAstra banAeM, jisase manuSya ke mana aura buddhi kI tathA prakRti kI sthiti bhI ThIka ho sake / ' 220 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM jarUrI haiM svAsthya ke lie donoM bAteM jarUrI haiM- mana kA nirodha aura zodhana / davA se zodhana ho sakatA hai para nirodha ke lie apanI AtaMrika zakti, prANazakti jyAdA kAragara hotI hai | kevala nirodha hI nirodha ho yA kevala zodhana hI zodhana ho to hasti-snAnavat kArya ho jAegA / nirodha aura zodhana-donoM sAtha-sAtha caleM tabhI pUrI prakriyA banatI hai / eka ora nirodha kI prakriyA ko apanAeM to dUsarI ora zodhana kI prakriyA ko bhI apanAeM / zodhana ke lie tapasyA bahuta Avazyaka hai / hama nirjarA aura tapasyA ko do bhI kaha sakate haiM / ve donoM eka bhI haiM / tapasyA ke dvArA nirjarA hotI hai isalie nirjarA ko hI tapa mAna liyA gayA / vAstava meM mAnanA cAhie thAsaMvara aura tapasyA / kintu tapasyA ke sthAna para nirjarA ko mAna liyA gayA / tapasyA saMvara aura nirodha kA bhI upAya hai, zodhana kA bhI upAya hai / dhyAna : saMvara bhI, nirjarA bhI dhyAna eka tapasyA hai | dhyAna karanA saMvara bhI hai, nirjarA bhI hai / eka vyakti dhyAna karatA hai to vaha apane zarIra kI pravRtti kA nirodha karanA cAhatA hai| hama yaha mAnakara caleM, pUrNa nirodha hamAre vaza kI bAta nahIM hai / vaha apane Apa hotA hai | jitanI AMtarika zuddhi hogI utanA hI nirodha hogA / saMvara kA AMtarika zuddhi se bahuta saMbaMdha hai / nirodha kI prakriyA hamArI AMtarika prakriyA hai / tor3ane kI prakriyA prayatna ke sAtha calatI hai / hama isa bhASA meM kaha sakate haiM- AMtarika zuddhi hai nirodha, bAharI acchI pravRtti hai tapasyA yA nirjarA / hama jitanI tapasyA karate haiM utanI hI nirjarA hotI calI jAtI / parama puruSArtha hai nivRtti __ dhyAna eka nivRtti hai / hama dhyAna meM mana ko ekAgra karane kA prayAsa kareMge to garmI bahuta bar3ha jaaegii| mana ko calAne meM jitanA puruSArtha karanA par3atA hai, mana ko ekAgra karane meM usase adhika puruSArtha karanA par3atA hai / pravRtti karanA sarala hai, nivRtti karanA bahuta kaThina hai | dhyAna ke lie bahuta manovRtti ko badalA jA sakatA hai Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThora zrama cAhie / kamajora AdamI dhyAna nahIM kara sakatA / jisakA mana aura prANazakti durbala hai, vaha dhyAna kaise kara pAegA? dhyAna meM prabala puruSArtha cAhie | vastutaH nivRtti kA artha puruSArthahInatA nahIM hai | kahanA cAhiepravRtti hai puruSArtha aura nivRtti hai parama-puraSArtha / nivRtti meM adhika puruSArtha karanA hotA hai, isIlie dhyAna se garmI bar3ha jAtI hai, uSmA bar3ha jAtI hai, vajana ghaTa jAtA hai| prabala puruSArtha hai- mana ko ekAgra karanA, mana kI caMcalatA kA nirodha karanA / dhyAna meM mana kI azubha pravRtti kA nirodha kiyA, saMvara ho gayA aura mana kI zubha pravRtti kI, nirjarA ho gaI / dhyAna ke dvArA zodhana aura nirodha- donoM hote haiM / kevala dhyAna hI nahIM, tapasyA ke jitane prakAra batalAe gae haiM, una sabase nirodha bhI hotA hai, saMvara bhI hotA hai, nirjarA bhI hotI hai| vyApaka siddhAnta bahuta vyApaka hai tapasyA kA siddhAnta ! udAra dRSTikoNa se pratipAdita huA hai tapasyA kA siddhAnta / kahA gayA-tuma zarIra, vANI aura mana-ina tInoM kA pravartana karo to aisA karo ki tumhArA zodhana ho jAe / inakA nivartana karo to aisA karo ki tumhArA saMvaraNa ho jAe / isa AdhAra para hamArI puruSArtha kI kriyA tIna bhAgoM meM baMTa jAtI hai / eka pravartana vaha hai, jo bAhara se gaMdagI ko khIMcatA hai, bure vicAroM aura bure prabhAvoM ko khIMcatA hai, bure kAryoM kA AkarSaNa karatA hai / eka pravartana vaha hai, jo kevala sat kA AkarSaNa karatA hai, burAI kA AkarSaNa nahIM karatA / yaha dUsarA pravartana hai / tIsarA hai nivartana / na sat kA grahaNa aura na asat kA grahaNa sat-asat-donoM kA nivartana / dhyAna karane vAlA vyakti asat kA nirodha karatA hai, vaha saMvara hai / vaha sat kA pravartana karatA hai, yaha tapasyA hai / usake bAda vaha bilakula nivRtti meM calA jAtA hai, sat aura asat-donoM kA nirodha kara detA hai / _hamArI pravRtti tri-AyAmI hai / isa pravRtti-cakra ke sAtha hameM calanA hai / prazna hai-hamArA kyA kAma honA cAhie ? hamArA dRSTikoNa kaisA honA cAhie ? hama yaha dhyAna deM- caubIsa ghaMTe meM asat kA pravartana kitanA hotA 222 . jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ? sat kA pravartana kitanA hotA hai ? nivartana kitanA hotA hai ? hama aisA puruSArtha kareM, jisase asat kA nivartana kara sakeM, isake sAtha sAtha sat kA bhI nivartana kara sakeM / yadi hama asat ke nivartana aura sat ke pravartana kA ThIka mUlyAMkana kara pAeM to jIvana-krama badala jAe, jIvana kI caryA badala jaae| jIvana-caryA kA darzana tapasyA kI prakriyA jIvana-caryA kA mahattvapUrNa darzana hai / bhojana, calanAphiranA, uThanA-baiThanA Adi hamAre jIvana kI anivAryatA hai / indriyoM se kAma lenA bhI anivAryatA hai | hamAre jIvana kI ye tIna mukhya pravRttiyAM banI huI haiM- AhAra, gati-kriyA aura indriya-pravRtti / ina tInoM kA nivartana karanA yA ina tInoM kA samyak prarvatana karanA tapasyA kA pahalA pATha hai / AhAra ke dvArA eka vyakti ahiMsA kI dizA meM bhI jA sakatA hai, hiMsA aura aparAdha kI dizA meM bhI jA sakatA hai / Adhunika vaijJAnika khojoM se yaha pramANita ho gayA hai ki AhAra kA ThIka viveka na ho to vaha vyakti ko hiMsaka bhI banA detA hai aura yadi AhAra kA ThIka viveka ho to vaha ahiMsA kI bhAvanA ko bhI janma de detA hai / aisA hI indriyoM ke sAtha ghaTita hotA hai / ve hameM svastha bhI banA detI haiM, rugNa bhI banA detI haiM / hama samyak pravartana yA nivartana karanA sIkheM / AMkha se kAma lenA hai to AMkha ko mUMdakara kAma lenA bhI jarUrI hai / kAna se sunanA hai to use baMda karake sunanA bhI jarUrI hai / sAdhaka tattva prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna, vyutsarga Adi tapasyA ke sAre prakAra udAtta jIvana jIne ke lie Avazyaka haiN| ye saba zodhana aura nirodha ke sAdhana haiM / yadi hama inake prati jAgarUka bana jAeM to jIvana kI sArI dhurI ThIka ghUmane laga jAtI hai / jAgarUkatA kA sAdhana hai- dhyAna aura ekAgratA / nava tattvoM meM saMvara aura nirjarA- ye donoM tattva sAdhanA kI dRSTi se manovRtti ko badalA jA sakatA hai Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyanta upAdeya haiM, mahattvapUrNa haiM / bAdhaka tattva cAra haiM- ajIva, puNya, pApa aura baMdha | ye cAroM AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka banate haiM / hama sAdhanA ke sAdhaka tattvoM kA vimarza kareM / prakriyA-saMvara kI sAdhanA kA eka sAdhaka tattva hai- saMvara | saMvara ke pAMca prakAra haiMsamyaktva, vrata,apramAda, akaSAya, aura ayoga / sabase pahale caMcalatA kA nirodha karanA hai / hama isa bhASA meM samajheM, svataH cAlita kriyA calatI rahe aura icchAcAlita kriyA ko baMda kara deM / isase AMzika nirodha ho gayA, pUrNa nirodha nahIM huaa| kintu aisA karate karate eka avasthA AtI hai, svataHcAlita aura icchAcAlita- donoM kriyAeM ruka jAtI haiN| jahAM koI vicAra nahIM hotA, AlaMbana nahIM hotA vahAM pUrNa nirodha hotA hai / pAribhASika zabdAvalI meM kahA jA sakatA hai- sabase pahale yoga kA nirodha kareM, yoga ko rokane kA abhyAsa kareM / yoga kama hogA to kaSAya kama hotA calA jAegA, akaSAya saMvara puSTa banegA / isase eka bAta spaSTa hotI hai-jitanI hamArI caMcalatA hai utanI hI uttejanA hai / krodha, mAna, mAyA aura lobha- ina sabakA prakopa hotA hai caMcalatA ke kAraNa / Aveza kama hoMge to pramAda bhI kama ho jAegA / pramAda kama hogA to AkAMkSA kama ho jAegI, avirati kama ho jAegI, vrata saMvara kA vikAsa hone lagegA / jaba yaha saba ghaTita hogA, taba mithyA-darzana kahAM TikegA ? tattvajJAna kI dRSTi se prathama hai samyaktva aura sAdhanA kI dRSTi se prathama hai yoga kA nirodha, ayoga saMvara | yaha saMvara kI prakriyA hai | prakriyA zodhana kI zodhana kI prakriyA meM sabase pahale AhAra-zuddhi para dhyAna deM, usake bAda gati-kriyA para dhyAna deN| usakA upAya hai- kAyakleza / kAyA ko sAdhe / usake bAda indriyoM ko sAdhe / AyurvijJAna meM aba taka isa para bahuta dhyAna nahIM diyA gayA hai | indriyoM kI kriyA se bhI bImAriyoM kA gaharA saMbaMdha hai | iMdriyoM kI ati caMcalatA aura lolupatA bImAriyoM ko nimantraNa detI hai / 224 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhana kI prakriyA meM isa bAta para dhyAna diyA gayA- iMdriyAM bhI niyaMtrita aura saMtulita honI caahie| usake bAda ahaMkAra para dhyAna diyA gayA / jaba taka ahaMkAra hai taba taka atIta kA zodhana nahIM ho sakatA, vinamratA aura sevA-bhAvanA vikasita nahIM ho sakatI / isI krama meM kahA gayA-zodhana karanA hai to kucha nayA jJAna bar3hanA cAhie, nirmalatA bar3hanI cAhie / nirmalatA ke sAtha ekAgratA aura nirvikalpatA kA abhyAsa bhI paripakva bananA cAhie / aisI sthiti bane ki vicAra Ae hI nahIM / isa zodhana kI prakriyA kI antima bAta hai- visarjana / vyakti duniyAM se apane Apako alaga kara le / vaha duniyA ke bIca rahate hue bhI apane Apako akelA banA le / yaha dhyAna kI niSpatti hai, tapasyA kA antima pariNAma hai | zodhana kA yaha krama hai aura isa krama se manovRtti ko badalA jA sakatA hai / yaha parivartana kI prakriyA hai / isakA mAdhyama hai- tapasyA aura nirjarA / isI mAdhyama se hama apane nae vyaktitva kA nirmANa kara sakate haiM / manovRtti ko badalA jA sakatA hai Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA aura paramAtmA astitva kA eka chora hai AtmA aura dUsarA chora hai paramAtmA / eka chora hai-jIva aura dUsarA chora hai- mokSa / jIva se mokSa aura AtmA se paramAtmA / isake lie mAnava prayatna karatA rahA hai, sAdhanA karatA rahA hai / jIva jIvana ke sAtha calatA hai, paramAtmA kevala astitva ke sAtha calatA hai / jIvana eka aMtahIna zrRMkhalA hai, usake ananta rahasya haiM / hama kitanA hI prayatna kareM para jIvana ke sAre rahasya jAne nahIM jA sakate / jaise-jaise vaijJAnikoM ne khoja kI, kucha sacAiyoM kA patA calA kintu usake anaMta rahasya phira bhI anajAne bane hue haiM / jaise-jaise hama jIvana ke kucha rahasyoM ko khoja pAte haiM vaise-vaise usase aura adhika rahasya prakaTa hote rahate haiM / mokSa kI prakriyA prazna hotA hai- jIva se mokSa taka, AtmA se paramAtmA taka pahuMcAne vAle AlaMbana kyA haiM ? kahA gayA- sabase pahale jIva aura ajIva ko jAno / jIva alaga hai aura ajIva alaga hai, isa bAta ko jAno / jIva aura ajIva ko jAnane ke bAda jIva kI gati ko jAno- jIva gati karatA hai, paribhramaNa karatA hai / gati aura paribhramaNa kA mUla hetu hai- punarjanma / pahalI sacAI haijIva hai / dUsarI sacAI hai- punarjanma hai, nAnA prakAra ke rUpoM meM jIva apanA jIvana calAtA hai / vaha kabhI manuSya banatA hai, kabhI pazu, kabhI nAraka aura kabhI deva banatA hai / tIsarI sacAI hai- karma / karma ke binA punarjanma kA koI hetu nahIM banatA / cauthI sacAI hai- baMdha aura mokSa | jo karma ko jAnatA hai, vaha puNya aura pApa ko jAna letA hai, bandha aura mokSa ko jAna letA hai| 226 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya, pApa, baMdha aura mokSa- ye cAra mUla sUtra pakar3a meM A jAte haiM to mokSa kI prakriyA samajha meM A jAtI hai / jisane ina cAra sUtroM ko pakar3a liyA, jIvana kA pUrA citra usake sAmane A gayA / jIva : mokSa jIvana ke rahasyoM ko koI nahIM jAnatA / jo vartamAna meM ho rahA hai, AdamI use hI mAnatA hai / vaha atIta ko bhI pUrA nahIM jAnatA, bhaviSya ko to jAnatA hI nahIM hai | hama jIvana ke zeSa sAre rahasyoM ko chor3akara mUlabhUta cAra rahasyoM ko pakar3a leM- jIva hai, punarjanma hai, karma hai, baMdha aura mokSa hai | karma baMdha rahA hai, vaha baMdhate-baMdhate ruka gayA aura mokSa ho gayA / mokSa aura paramAtmA kyA hai ? jaba taka karma baMdha rahA hai taba taka AtmA AtmA hai, jIva hai | jisa kSaNa karma kA baMdha samApta ho gayA, AtmA paramAtmA bana gayA, jIva kA mokSa ho gayA / mokSa kI vyAkhyA ___jaina darzana meM mokSa kI jo vyAkhyA kI gaI hai, usakA artha hai- AtmA kA apane rUpa meM avasthita ho jAnA mokSa hai / na koI sthAna kA nAma hai mokSa aura na koI dhAma kA nAma hai mokSa / na zarIra se saMbaMdha, na pudgala se saMbaMdha aura na padArtha se saMbaMdha / ina sabase saMbaMdha-viccheda ho jAnA hI paramAtmA honA hai / jaina darzana kI paramAtmA saMbaMdhI jo avadhAraNA hai, vaha bhinna prakAra kI hai / kucha dArzanika mAnate haiM-jo anugraha aura nigraha karatA hai, jo bhAgyavidhAtA hai, jo nyAya karatA hai, anyAyI ko daNDa detA hai, vaha paramAtmA hai / kintu jaina darzana kA paramAtmA na anugraha karanA jAnatA hai na nigraha karanA jAnatA hai, vaha kevala apane Apa meM rahatA hai / paramAtmA prazna hai- sthUla niyamoM meM jIne vAlA ina sUkSma niyamoM meM kaise vizvAsa karegA ? sthUla jagat meM paramAtmA use mAnA jAtA hai, jisameM netRtva ke donoM AtmA aura paramAtmA 227 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa hoM- anugraha karanA aura nigraha karanA, nyAya ko protsAhana denA aura anyAya kA pratikAra karanA / jaina darzana kA paramAtmA netRtva ke guNa se bhI rahita hai / phira koI AdamI aise paramAtmA kI pUjA aura bhakti kyoM karegA? jo udAsIna, madhyastha yA taTastha hai, usase vyakti kA kyA hita sadhegA ? vizuddha AtmA Izvara ke sAtha, paramAtmA ke sAtha jo kartRtva kI bAta jor3I gaI hai, vaha bar3I vivAdAspada hai / hama jise Izvara yA paramAtmA mAne aura usake sAtha kartRtva ko jor3eM, yaha bar3A aTapaTA-sA lagatA hai / jahAM Izvara ke sAtha kartRtva ko jor3A, vahAM hamane Izvara ko apanI bhUmikA para utAra diyA, eka sAmAnya AdamI banA diyA / Izvara eka vizuddha AtmA hai, rAga-dveSa mukta AtmA hai / usakA Asana aisA honA cAhie ki vaha sabake lie samAna ho aura saba usake lie samAna ho / jisake jJAna-darzana para koI AvaraNa nahIM rahA, jisake kArya meM koI vighna aura bAdhA nahIM rahI, jise vizva kA koI tattva prabhAvita nahIM kara sakatA, jo sarvathA aprabhAvita ho gayA aura apane Ananda meM lIna ho gayA, vaha hai- paramAtmA / usake sAtha kartRtva kI bAta ko jor3anA saMgata pratIta nahIM hotaa| sUkSma jagat : sthUla jagat paramAtmA para sthUla jagat ke niyama lAgU nahIM hote / sUkSma jagat ke niyamoM se jur3A hotA hai- paramAtmA | sthUla jagat aura sUkSma jagat ke niyama alaga-alaga hote haiM / eka vyakti ke sAmane do cIjeM par3I haiM- eka hai sUkSma bAla, dUsarA hai-kATha kA bar3A Tukar3A / vyakti ke hAtha meM unheM kATane ke lie kulhAr3I hai / vyakti kulhAr3I calAegA to kATha kA bar3A Tukar3A kaTa jAegA para bAla nahIM kaTegA / jisa kulhAr3I se kATha kaTa sakatA hai, usase choTA-sA bAla nahIM kaTa sakatA / kyoMki sthUla jagat ke niyama sUkSma para lAgU nahIM hote / hama sthUla jagat ke niyamoM se paricita haiM kintu sUkSma jagat ke niyamoM ko nahIM jAnate / isI kAraNa AtmA aura paramAtmA ke viSaya meM bahuta sAre prazna aura saMdeha paidA hote haiM / jaba taka AdamI kevala sthUla niyamoM jaina dharma ke sAdhanA-sUtra 228 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sImA meM ghirA rahegA taba taka vaha saMdehoM ke ghere meM rahegA | jaba vaha sUkSma niyamoM ko jAnane lagegA, sAre saMdeha miTate cale jAeMge / bahuta sAre camatkAra, jinheM Ama AdamI camatkAra mAnatA hai, eka vaijJAnika ke lie koI camatkAra nahIM hote, kyoMki vaha niyamoM ko jAnatA hai / sthUla jagat se pare hama sthUla jagat ke niyamoM ko sthUla jagat ke saMdarbha meM dekheM, sUkSma jagat ke niyamoM ko sUkSma jagat ke saMdarbha meM dekheM / jo vyakti sthUla jagat ke baTakharoM se sUkSma jagat ko tolanA cAhatA hai, vaha sadA bhrAnti meM rahatA hai / samyag dRSTi vaha hotA hai, jo sthUla jagat ke niyamoM ko sthUla jagat meM aura sUkSma jagat ke niyamoM ko sUkSma jagat meM lAgU karatA hai / jaba AtmA paramAtmA bana jAtI hai taba usakA sthUla jagat ke niyamoM se saMbaMdha TUTa jAtA hai / usa sthiti meM kevala astitva rahatA hai aura astitva para vyaktitva kA niyama lAgU nahIM hotaa| prazna hai AnaMda kA eka bar3A prazna hai- jaba paramAtmA kartA nahIM hai to vaha anaMtakAla taka baiThA-baiThA kyA karegA ? kyA use Uba aura thakAna nahIM AegI? isa prazna kA honA svAbhAvika hai / hama halacala bhare jIvana ko jyAdA pasaMda karate haiN| hamane yaha mAna liyA hai- tor3a-phor3a karanA, lar3anA-bhir3anA, idhara-udhara kI karate rahanA, yahI jIvana kA AnaMda hai| hameM isameM rasa hai, isalie hama zeSa ko nIrasa mAna lete haiN| hameM isa niyama kA patA nahIM calatA- apane astitva meM honA paramAtmA honA hai, parama Ananda meM honA hai / jo loga mokSa ke saMdarbha meM aisA prazna uThAte haiM, ve nigoda ke saMdarbha meM isa prazna ko kyoM nahIM uThAte ? eka ekendriya jIva anaMtakAla taka usI avasthA meM rahatA hai, avyakta jIvana jItA hai / kyA vaha eka hI avasthA meM rahatA huA thakatA nahIM hai ? jIva anaMtakAla taka nigoda meM rahatA hai / yadi vaha anaMtakAla mokSa meM raha jAe to kaunasI bar3I bAta hai ? koI sImAtIta nahIM hai AtmA aura paramAtmA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka sArvabhauma niyama hai- anaMtakAla taka koI bhI sAMsArika jIva eka avasthA meM raha nahIM sakatA / jIva manuSya banatA hai to eka nizcita AyusImA se baMdhA hotA hai | pazu, pakSI yA deva banatA hai to eka nizcita AyusImA se baMdhA hotA hai / saMsAra meM punarjanma karane vAle jitane jIva haiM, ve apanI nizcita Ayu-sImA ke sAtha calate haiM / ve jIte haiM aura jIvana kI maryAdA samApta hone para cale jAte haiM / niravadhi vAlA sthAna eka hI hai, aura vaha hai apane ApameM honA / yaha loka sUkSma jIvoM se kaise bharA par3A hai ? isa saMsAra meM jIvoM kI kyA sthiti hai ? zuddha AtmAoM kI kyA sthiti hai ? yadi hama ina saba bAtoM ko jAna leM to AtmA yA paramAtmA ke saMdarbha meM hone vAle bahuta sAre saMdeha samApta ho jAeM / vartamAna ko dekheM mahAyAna meM isa bhAvanA para bala diyA gayA na tvahaM kAmaye rAjyaM, na svarga na punarbhavam / kAmaye duHkhataptAnAM, prANinAM artinAzanam / / mujhe na rAjya cAhie, na svarga cAhie / maiM cAhatA hUM- jo prANI duHkha se pIr3ita haiM, unakA duHkha miTa jAe / isake sivAya mujhe aura kucha nahIM caahie| yaha bhAvanA udAtta hai / para niyama kyA hai ? marane ke bAda kauna kahAM jAegA, isa niyama kA jJAna kise hai ? hama anaMta janma-zrRMkhalA kI kyA bAta kareM ? hameM agale janma kA bhI patA nahIM hai / hama yaha mAnakara caleM- jagat kA pratyeka prANI prAkRtika niyamoM se baMdhA huA hai / prAkRtika, jAgatika niyamoM (Universal Law) se koI bhI mukta nahIM hai / hama vartamAna meM acchA jJAna kareM, acchA AcaraNa aura vyavahAra kareM, hamAre hAtha meM itanA hI hai / yadi hamArA vartamAna acchA hai to bhaviSya acchA hogA / mokSa Akhira hai kahAM? vaha kahIM bAhara nahIM hai / AtmA se bhinna nahIM hai paramAtmA / AtmA hI paramAtmA meM pariNata ho jAtA hai, badala jAtA hai / paramAtmA kA bIja hai AtmA / jaba 230 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIja prasphuTita hotA hai, paramAtmA bana jAtA hai / hama paramAtmA ko bAhara khojeMge to vaha nahIM milegaa| yAtrA kareM bhItara kI ___ madhyakAlIna saMtoM ne isa sacAI ko bahuta ujAgara kiyA ki tuma tIrthoM kI yAtrA karate ho kintu asalI tIrtha tumhAre bhItara hai / kastUrI mRga bAhara hI bAhara daur3atA rahatA hai, kintu apanI nAbhi meM basI kastUrI se anajAna banA rahatA hai / tuma bAhara kI yAtrA baMda karo, apane bhItara Ao / dhyAna kA mahattva isI bindu para AdhArita hai / samasyA yaha hai- bhItara kI khoja nahIM calatI, hama bAhara kI yAtrA meM hI ulajhe hue haiM / hama eka bAra bAharI yAtrA ko sthagita kareM, bhItara kI yAtrA AraMbha kareM / bhItara kI yAtrA karane kA artha hai- dhyAna-sAdhanA aura isI yAtrA kA nAma hai- AtmA se paramAtmA taka pahuMcanA / yahI hai mokSa yadi yaha pUchA jAe- AtmA aura paramAtmA meM dUrI kitanI hai ? to merA uttara hogA- jyAdA se jyAdA eka mITara / hama zaktikendra se jJAnakendra kI yAtrA kareM, yaha paramAtmA kI yAtrA hai / prANadhArA ko nIce se uThAnA aura Upara le jAnA, yahI hai hamArA mokSa / jo vRttiyAM jAgRta hokara manuSya ko saMsAra meM le jAtI haiM, ve nIce kI ora jAtI haiM / jo vRttiyAM jAgRta hokara manuSya ko mokSa kI ora le jAtI haiM, ve Upara kI ora jAtI haiM / svArtha hamezA nIce kI ora jAegA / jitane paramArtha ke vicAra haiM, ve Upara kI ora jAeMge / nIce se Upara kI ora jAnA paramAtmA honA hai| saMsAra aura mokSa kahA jA sakatA hai- zarIra meM hI saMsAra hai aura zarIra meM hI mokSa hai| yadi yaha parikalpanA spaSTa ho, hama mokSa ko samajheM to jIva se astitva taka kI, AtmA se paramAtmA taka kI yAtrA nirbaMdha sampanna ho jAtI hai / hama isa sacAI ko jAneM / isameM dRr3ha AsthA, vizuddha cetanA aura bhAvakriyA bahuta AtmA aura paramAtmA 231 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka hotI hai / inase bhI jyAdA sahAyaka banatI hai hamArI jAgarUkatA | jaise-jaise jAgarUkatA bar3hegI, paramAtmA taka pahuMcane kI dizA spaSTa hotI calI jAegI / yaha dizA kI spaSTatA hI AtmA se paramAtmA taka kI yAtrA ko sampanna karane meM pramukha hetu banatI hai / 23.2 jaina dharma ke sAdhanA-sUtra Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAprajJa kI pramukha kRtiyAM *mana ke jIte jIta * AbhA maNDala kisane kahA mana caMcala hai * jaina yoga *cetanA kA UrdhvArohaNa ekalA calo re * merI dRSTi : merI sRSTi .apane ghara meM * eso paMca NamokkAro * maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA *samasyA ko dekhanA sIkheM nayA mAnava : nayA vizva * bhikSu vicAra darzana .ahama .maiM : merA mana : merI zAnti *samaya ke hastAkSara AmaMtraNa Arogya ko * mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya *ghaTa-ghaTa dIpa jale ahiMsA tatva darzana * ahiMsA aura zAnti .karmavAda *saMbhava hai samAdhAna manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta .zakti kI sAdhanA dharma ke sUtra * jaina darzana : manana aura mImAMsA Adi-Adi jainelibrary.org Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinadharma sAdhanA-sUtra AcArya mahAprajJa