Book Title: Atmanushasan
Author(s): Todarmal Pandit
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004018/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भदंत गुणभद्र सूरि विरचित आत्मानुशासन भाषा टीकाकार आचार्यकल्प पं० टोडरमल सम्पादक सिद्धान्ताचार्य पं० फूलचन्द्र शास्त्री Jan Education in श्री गणेश वणी' दि जैन संस्थान, वाराणसी-५ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मात्मानुशासन For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री गणेश प्रसाद वर्णी दि० जैन ग्रंथमाला पुष्प - ३० भदंत गुणभद्रसूरि विरचित आत्मानुशासन भाषा टीकाकार आचार्यकल्प पं० टोडरमल सम्पादक सिद्धान्ताचार्य पं० फूलचन्द्र शास्त्री वाराणसी सह-सम्पादक डॉ० फूलचन्द्र जैन प्रेमी वाराणसी पं० हीरालाल गंगवाल इंदौर प्रकाशक श्री गणेश वर्णी दि ० जैन संस्थान नरिया, वाराणसी - ५ वीर नि० सं० २५०९ विक्रम सं० २०४० For Personal & Private Use Only ई० सन् १९८३ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रन्थमाला-सम्पादक डॉ० राजाराम जैन, एम० ए० (द्वय), पी-एच० डी० अध्यक्ष, संस्कृत-प्राकृत विभाग जैन कालेज, आरा प्रो० उदयचन्द्र जैन, एम० ए०, जैन-बौद्ध-सर्वदर्शनाचार्य अध्यक्ष, दर्शन विभाग. प्राच्यविद्या धर्म विज्ञान संकाय काशी हिन्दू विश्वविद्यालय, वाराणसी प्रथम संस्करण : २२०० प्रति मूल्य सोमपधल्प..२३.१० © श्रीगणेश वर्णी दि० जैन संस्थान मुंद्रक : वर्द्धमान मुद्रणालय, बी० २७/९२-१९, जवाहरनगर कालोनी, वाराणसी. For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Ganesh Prasaad Varni Dig. Jain Granthmala No. 3d Bhadanta Gunbhadra Suri's, ĀTMĀNUSĀSAN With the Hindi Commentary of Acharyakalpa Pandit Todarmalla Editor Sidhāntāchārya Pandit Phoolchandra Shastri Varanasi Assistant Editors Dr. Phoolchand Jain Premi Pand it Hiralal Gangwal Varanasi B. A., LLB. Indore Published by Shri Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan Naria, Varanasi-5 Vir Samvat 2509 Vikram Samvat 2040 1983 A.D. For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Granthmala Editor Dr. Rajaram Jain, M. A. (Double) Ph. D. Sanskrit-Prakrit Department, Jain College, Arrah Prof. Udaya Chandra Jain, Jain Baudh Sarvadarshanacharya Philosophy Department Faculty of Oriental Learning and Theology, Banaras Hindu University, Varanasi. First Edition-2200 Price: Rs. Twenty only Shri Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan Printed by Vardhaman Mudranalaya, B. 27/92-19, Jawahar Nagar Colony, Varanasi. For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशकीय यह अत्यन्त हर्षकी बात है कि श्री गणेशप्रसाद वर्णी दि० जैन संस्थान अपना तीसवाँ प्रकाशन 'आत्मानुशासन' समाजके सामने प्रस्तुत कर रहा है। इस पुस्तकका संपादन पू० दादा पं० फूलचन्द्र जी शास्त्रीने किया है तथा इसमें यथासम्भव सहयोग डॉ० फूलचन्द जैन प्रेमी तथा भाई पं० हीरालाल जी गंगवालका रहा है। पुस्तककी हिन्दी प्रस्तावना भी सिद्धान्ताचार्य पं० फूलचन्द्र जी शास्त्रीने लिखी है। इस पुस्तकके साथ ही संस्थान अपने प्रकाशकोंपर अंग्रेजीमें भी प्रस्तावना देनेकी परम्परा प्रारम्भ कर रहा है। यह हिन्दी न जाननेवाले जिज्ञासुओं तथा विदेशी पाठकोंके लिये भी उपयुक्त होगा। इस ग्रन्थकी अंग्रेजी प्रस्तावना मैंने लिखनेका प्रयास किया है। यह पहला प्रयास होनेसे इसमें त्रुटियाँ होना सम्भव है अतः इसके लिये क्षमाप्रार्थी हूँ। श्री सेठ ताराचंद जी गंगवाल, जयपुरका पूज्य दादाजीसे निकट संपर्क है। उनके सहयोगसे ही 'आत्मानुशासन' भाषा टीकाकी एक हस्तलिखित प्रति आदर्शनगर दि० जैन मन्दिर, जयपुरसे प्राप्त हुई, जिसका इस ग्रन्थके संपादनमें पूरा उपयोग हुआ है। इस पुस्तकके प्रकाशनमें जिनके निमित्तसे आर्थिक योगदान प्राप्त हुआ है, वे हैं श्री सेठ रतनलाल जी पाटनी, इंदौर, श्री पं० हीरालाल जी गंगवाल, इन्दौर, श्री टीकमचंद जी पंचोली, इन्दौर तथा अरविन्दकुमार जैन करहल और श्री विजयकुमार जैन कुरावली । मैं इन सभी सज्जनोंका आभारी हूँ। १४४/३, विकास नगर, डॉ. अशोक जैन रुड़की प्रबन्धक वी०नि० सं० २५०९ श्री गणेश वर्णी दि० जैन संस्थान (अगस्त, १९८३) For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prologue 1. INTRODUCTION The term Atma (or, the self) is perhaps the most frequently used word in the Philosophical treatises of Jainas. The reason is very simple: Atma is the mainstay of Jain Philosophy and that is why Jain Darshan (Philosophy) is also called the Atmã Darshan. Although the concept of Atmā is not exclusive to Jaina Philosophy and occurs in several other religions also, it may be asserted that the meaning imparted to Atma by the Jainas and the elaborate exposition of this subject in a most logical manner is unique and unparalleled. According to the present trartise the intrinsic nature of Atma is to know all and the attainment of that all-knowing nature in its purest form (the enlightenment) is the Mukti (the self liberation or. the complete freedom)" (Verse no. 174). Further "Atma by nature, perceives everything, (apparently) desires sukha (happiness) aud shuns dukha (misery), is the instrument for doing good and bad deeds (shubha and ashubha Karm), and also tastes the fruits of those deeds, good or bad." (Panchastikaya, Agas, 1961). "Atma is neither born nor dies and is eternal by nature. It has no body in the usual sense and is devoid of any colour, smell, taste and touchability. In actuality, it is the doer (Karta) of its own all-revealing thoughts." (Verse no. 266). Ordinarily, one's Atma is loaded with the good and bad doings, which are unloaded in due course of time by bearing sweet and sour fruits. In the process, new deeds are committed and newer attachements to Karm (karm-bandh) follow. This is an unending process which goes on repeating itself and keeps the Atma clouded in Karma (deeds). This is the cause of all the sufferings. How to discipline one's Atma so that one may realize its nature in its purest from and achieve that ultimate goal called the Moksha (the complete freedom) where one's own self is unified with 'the truth' by liberating itself from the bondage For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Atmanushsan of all deeds, good or bad ? This is what the whole treatise (grantha) 'Atmanusasan' is about. This is what the title of the present tratise means. It has been written by Acharya Gunbhadra keeping mainly the monks (the Sadhu) in mind and is therefore especially meant for them. It is not for the first time that Atmánusasana is being brought out. Several editions of Almānusasana have already been published, some containing the Sanskrit tika (commentary) due to Acharya Prabhachand, or with Hindi tikā due to Pt. Todermalla and/or their translations into several languages like Hindi, Marathi, Kannada, English etc. The Hindi tika of the well known scholar Pt. Todermall has been instrumental in making Ātmānusasanu so popular. Presently the Hindi tika version of Atnānusasuna is not available freely and is therfore, being published hy Shri Ganesh Varni Institute (Shri Ganesh Varni Sansthan), Varanasi. The present edition is based on a hand written manuscript of the year 1778 A. D. obtained from Jaipur. An old printed version of the year 1956 (Jaipur) has also been extensively used for correcting the Hindi tika portion of the hand written manuscript. An earlier edition published from Sholapur (1961), which also contains the Sanskrit tikā due to Prabhachndra and its Hindi translation by Pt. Ba lchandra Sidhanta shastri, has also been used to check the original verses, because the Sholapur edition contains the verses which have been corrected from several sources. The present edition contains 270 verses in Sanskrit following the text of Pandit Todarmalla. It is believed that the original text of Gunbhadra contained only 269 Verses (Atmanusasan, Sholapur, 1961), and the additional 270th verse was perhaps added later on. Acharya Gunbhadra, in writing these verses, has displayed the qualities of an excellent poet and a deep thinker. He also exhibits perfect command over the Sanskrit language and its grammer. This becomes clear from the fact that he has used a variety of metres and alankārs for expressing his thought in poetical form. For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prologue 2. SOME GLIMPSES OF ATMANUSASANA 'Everyone is afraid of dukha (pain or, misery) and desires sukha (happiness), that is why the present book points towards the knowledge which is capable of destroying dukha and lead to eternal happiness', (Verse no. 2). Neither all teachers can show the path to happiness, nor all are deserving to follow it. Only a worthy teacher (Guru) is capable of explaning the principles of Dharma (religion) which is meant for achieving the Moksha (self-liberation where one attains the whole truth), (Verse no. 4). What is the nature of a true and worthy teacher and a deserving pupil? Acharya Gunbhadra says that "The one who has acquired the knowledge of all the shastra (spiritual scriptures), knows the manners of this world, has no desire for fame and money, displays imagination by answering a question in several ways, is completely peaceful in body and mind, can anticipate the question which may arise during discourses, is not worried by the questions nor gets excited, can impress the audience and convince them of his thoughts, only he is capable of giving discourses in a sweet and attractive voice', (Verse no. 5). "The audience should consist of only those who can contemplate and deside about what is the best path for them, who are tired of the dukha in this world, keenly desire the real happiness, want to breakaway from the cycle of birth and death and are capable of bearing the dharma and follow it', (Vers no. 7). 1,1 'All the living beings aspire for happiness; but the real happiness follows only when all the bondages to one's deeds (karm-bandh) have been dissolved. This shedding of deeds (karm-chaya) emanates from the righteous conduct (Samyak charitra). The Samyak charitra itself follows from the samyak gyan (the true and complete knowledge). The samyak gyan is obtained from the Aagam (the scriptures) which point towards the path of the samyak darshon (the complete and thorough view of self), and the Aagam itself is derived from the discourses given by the Arihanta Deva (the Illustrious one) who have experienced the self (Atman) and have become one with it.' (Verse no. 9). For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Atmanushasan All the worldly attachments and the sensual pleasures are just iike mirage; the more one pursues them, the farther away he moves Running after them leads to nothing but exhaustion 'as there is never any satisfaction in the worldly pleasures. They are the fruits of some past good deeds (Shubh karma banbh). In enjoying these fruits one again gets attached to more new deeds (karma). This is a vicious circle without any end. Thus not only the bad deeds (ashubh karma), the good deeds are also responsible for trapping a living being (Jiva) in this vicious circle. .Samyak darshon (the realization of the true self) is just like a sharp knife which can cut this vicious circle and give solace to the human beings. That is why Samyak darshan is said to be the essence of Dharma. 'Without samyak darshan, all other virtues like peacefulness, knowledge, character and meditation are completely useless and are akin to the weight of a stone. They just drag one by their sheer weight. But Samyak darshon turns this stone into a real gem,' (Verse no. 15) "Whether one is enjoying the pleasures of life or, tormenting in agony, one must tread the path of Dharm7. Because if one is happy the Dharma enhances this happiness and if one is unhappy, the Dharma resolves the causes of misery:' (Verse no. 18). Only a sadhu (monk) can follow the path of Dharma in totality. Who is then a sadhu ? The great Jain saints say that 'the one who is devoid of the desires of the worldly pleasures, is never seen conducting himself in any manner other than that of Dharma, does not possess any object even as small as an atom to the extent that he lives completely nude, is always engaged in acquiring more and more knowledge, keeps searching his own self by constant meditation, only so is a sadhu respected by all in the world. The unblemished and righteous conduct of such a sadhu is most beneficial and rewarding for the mankind. Acharya Gunbhadra illustrates his views on Dharma by giving a very simple analogy like : Just as a farmer saves ā part of his crop to be used as the seed for the next crop, similarly whatever wealth and happiness one has acquired is due to one's righteous conduct-Dharma in the past, and therefore one must preserve that Dharma which acts as the seed for obtaining For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prologue 13 happiness,' (Verse no, 21). He further emphasizes the importance of Dharma thus : 'Even an enemy becomes a friend due to the influence of Dharma and friend turns into enemy when Dharma has been lost. Thus only Dharma is the saviour of Jiva (living beings)', (Verse no. 26). The learned poet has at several places pointed out the damaging role that is played by women in bringing the downfall of themselves as well as men, and other acts which are not worthy of a woman. For example, he reminds that 'One should remember the pain and humiliation suffered in the association of women who have hurt several times by cupid arrows just as the snow causes coldburns to tender trees', (Verse no. 53). Further he says that 'the one, who has practised penance for a whole lifetime, and then feels a desire for women, keeps revolving in the whirlpool of world and the life of an ordinary person is better than the useless life of such an ascetic', (Verse no. 198). We may put a note of caution here that the aim of these verses is in no way to degrade or insult the women. These are merely wārnings to men who easily succumb to the charms of women. It is most interesting to note that Acharya Gurbhadra has devoted a number of verses to the deterioration of character setting in among the muni and Sadhu and seems to be seriously concerned about it. He must have come across incidents of such degradation in his time. These verses have become even rnore relevant in the present times when controversies about the conduct of muni and sadhu are raging the society. The author says, "the rulers make it a point to punish only those who have money so that he may extract some money from them. Since the sadhus are Jungle beings and do not keep any money, they are rarely punished for their mis-conducts. The Acharya(a senior sadhu who leads a group of sadhus) wields little influence over the new disciples and are incapable of keeping them on the right path. Under these circumstances, it is very rare to find a Sadhu who really complies with the Dharme, (verse no. 149) He further illustrates his point by saying that even a child, when falls down from his cot, gets scared of it and becomes For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Atmanushasan careful for future. It is however very surprising that a wise sadhu is not afraid of falling down from the immense height where he has reached by per-sistant penance and meditation,' (verse no. 166). The poet expresses deep concern and sadness over the way the sadhu have started coming closer to villages and towns during the night, being afraid of the carnivorous animals and wicked persons,' (verse no. 197). How to attain the Moksha (the self liberation), is a recurring theme of the whole text. The author has tried to explain this path in a number of ways. Sometimes he gives examples, analogies etc and at other places he goes deep into the principles of Jain Darshan and reveals the intricacies in technical terms. For instance, he Says that 'shubha (auspicious) and ashubha (inauspicious), punya (virtue or, the reward of a good deed) and pāpa (sin), sukha (happiness) and dukh (sorrow), these are the three pairs related to each other. The first three, taking the first one from each of the three pains, i. e. shubha, Punya and sukha are beneficial to Atma and may be practised. The rest three must be discarded. But this is only the begining. One must ultimately renounce the shubha karm (good deeds) too. In doing so one would have renounced the punya and sukha also, since they are merely the consequences of shubha karm. When one has become free from the shubha also, one realizes the purest state of Atma and attains the Moksha, (verse no. 239-240). These are only few but typical verses from Atmānusasan which allow one to have a glimpse of the actual text and possibly prepare him for a full reading of the whold text. Acharya Gunbhadra has touched almost all the aspects of Atma Darshan and keeps the reader constantly aware of the various pitfalls and difficulties that one may encounter in his pursuit of the self-realisation. The doctrine of Karma has been the most influencing factor in giving shape to the Jain Darshan. This is consistently reflected in the whole text. There in no room for a supreme power (as the concept of God is in most of other religions) which creates, destroys and controls the world. Such a belief automatically rules out the main cause of superstitions For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prologue which are prevalent in most of the societies. It teaches one to become self-reliant, be he a sadhu (monk) or a layman having a family. One is responsible for his oneself. What one does, gains or enjoys is due to that one only. None else can influence it. It also lays great emphasis on the freedom of an individual. which is in fact a logical consequence of the principle of self reliance. If one does not depend on anything, living or nonliving, has no desire to accumulate objects. He is the most liberated individual because there is nothing which will hold him or bind him. 2. ACHARYA GUNBHADRA, THE POET Since a lot has already been written about Gunbhadra, we will devote here only a few lines to that illustrious and scholar poet who is well known for doing tremendous amount of work in his times. At several places, Gunbhadra calls himself to be a 'bhadanta' or a 'Suri.' It is believed that he lived during the last quarter of the ninth century A. D. He declares himself to be a disciple of Acharya Jinsen and Dasrath. He wrote most of his works living mostly in the southern part of India. He undertook to complete the unfinished Adipurana, which could not be completed by Jinsen due to his death, and rounded it up by composing 1620 Verses. Besides Atmanusisana, he has also written. Uttar Puran and Jindntta Charit Kavya. More details about this author may be found in several other books (Atmānusāsana, Sholapur, 1961; Tirthankar Mahāvir aur unki Acharya Paramparā, Nemichandra Shastri, Sagar, 1974)-and are therefore not included here. 3. PANDIT TODARMALLA THE BHASHA TIKĀKĀR The immense popularity reccived by Atmanusāsana is mainly due to the Hindi tika that Pandit Todarmalla wrote in the middle of the eighteenth century. It has been established by Dr. Hukumchand Bharilla (Pandit Todarmalla, Jaipur, 1973) that Pandit Todarmalla was born around the year 1719 A. D. although his birth place could not be well established. His father, Jogidas and mother, Rambha devi, belonged to the Godika gotra of Khandelwal caste. 15 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Atmanushasan 1. 1.1111 Pandit Todarmall spent most of his life span in Jaipur and died a tragic death at an early age of around 47. It may therefore be said that most of his works were completed near the middle of the eighteenth century. Todarmall was a genius by birth and used to resolve several deep questions and riddles in his childhood. He was the most well known scholar of his time and only a few could be said to have reached that hetght in the recent times. He was a great connoinseer of Jain Darshan and the understanding of subject displayed by him is not easy to surpass. The large numbar of tikā (commentaries) of the various Jain treatises written by Todarmall have been the basis for understanding the essence of Jain philosophy. A number of recent works have either been based on his tikā (Hindi commentaries) or, have acted as pointers of the truth. The commentaries on the Gommatsāra, Labdhisāri, Purusavtha sidhi upaya and : i'riloksāra and of course the Atmānusā sana have been very well appraciated and carry a touch of originality. Besides these, he also wrote some independent works like Maksha Mārg Prakashak and Rahasyr Purna Chithi. It is said that his bhāshā tikā of Atmānu sāsana is, in several respects, better than the Sanskrit tikā. Besides giving the translation and meaning of each verse he has also added purports wherever necessary. This has enhanced the usefulness of the book and added simplicity to it so that anyone may reach the goal. 15-8-83 (Dr.) Ashok Jain For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना १ प्रति परिचय १ ज०, यह प्रति श्री दि० जैन मन्दिर आदर्श नगर जयपुरकी है। हस्तलिखित प्रतियों में यही एक ऐसी प्रति है जिसके आधारसे प्रस्तुत संस्करणकी भाषा टीकाका संशोधन किया गया है । इस प्रतिके प्रत्येक पत्रकी लम्बाई १०३ इंच और चौड़ाई ४३ इंचसे कुछ अधिक है । पत्र संख्या १६७ पूर्ण और १६८ संख्याक पत्रमें ४ पंक्तिसे किंचित् अधिक हैं । प्रत्येक पत्रके एक ओर ९ पंक्तियाँ और प्रति पंक्तिमें कमसे कम ३८-३९ अक्षर और अधिक से अधिक ४३-४४ अक्षर हैं । फिर भी अधिक अक्षर कम ही पंक्तियोंमें पाये जाते हैं। चारों ओर हाँसिया छोड़ा गया है । प्रत्येक पद्यकी उत्थानिका और 'पद्य' शब्दके लिये लाल स्याहीका उपयोग किया गया है । तथा 'अर्थ' इस शब्दको लिखनेमें भी लाल स्याहीका उपयोग किया गया है । प्रथम पत्रका प्रारम्भ || एर्द० || ओं नमः सिद्धेभ्यः' इस मंगल वाक्यको लिखकर किया गया है । अन्तिम पत्रमें अन्तिम पद्यका अर्थ और ॥ इति श्री आत्मानुशासन ग्रन्थ संपूर्ण ॥ ॥ यह वाक्य भी लाल स्याही में लिखा गया है । प्रति सुवाच्य है । यह प्रति कब, किसके द्वारा और किस निमित्तसे लिपिबद्ध की गई इन बातोंका उल्लेख करते हुए अन्तमें लिखा है - 'संवत् १८३५ प्रवर्त्तमाने मासोत्तमासे भाद्रपदमासे शुक्लपक्षे १३ चंद्र वासुरान्वितायां लिपिकृतं नयनसुख ब्राह्मण बुधू श्याह वाचनार्थं || शुभमस्तु ॥ चिरायुरस्तु ॥ छ ॥ छ ॥ ॥ हम यही एक ऐसी प्रति उपलब्ध कर सके जिसमें आ० क० पं० श्री टोडरमलजी द्वारा रचित भाषा टीका भी सम्मिलित है । इसलिये पुरानी मुद्रित प्रतिसे मिलान करनेमें हमें इससे बड़ी सहायता मिली है । अतः हम यहाँ उस मुद्रित प्रतिका भी परिचय दे रहे हैं जिसके आधारसे हमने यथासम्भव भाषा टीकासम्बन्धी पाठभेद लेकर प्रस्तुत संस्करणको पूर्ण शुद्ध बनाने का प्रयत्न किया है । परिचय इस प्रकार है (२) मु०, यह प्रति हमें प्रिय भाई पं० श्री हीरालालजी गंगवालकी मार्फत श्रीयुक्त भाई पूनमचंदजी छावड़ा मल्हारगंज गांधीमार्ग इन्दौरसे प्राप्त हुई थी । प्रतिका आकार डबलक्राउन साईज १६ पेजी है । कुल पृष्ठ संख्या २७८ है । इसका प्रकाशन श्रुतपंचमी वी० नि० सं० २४८२ को For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २ आत्मानुशासन हुआ था | प्रकाशक स्व० श्री पं० इन्द्रलालजी शास्त्री जयपुर हैं । अब यह प्रति उपलब्ध न होने से प्रस्तुत संस्करणको प्रकाशित किया जा रहा है | (३) जैन संस्कृति संरक्षक संघ, शोलापुरसे प्रकाशित तीसरी प्रति है । पद्योंके संशोधनमें इस प्रतिका भरपूर उपयोग किया गया है, क्योंकि इसमें सभी पद्य संशीधित करके शुद्धरूपमें ही मुद्रित किये गये हैं । इसका मुद्रण वि० सं० २०१८ में हुआ था । विस्तृत प्रस्तावना और परिशिष्ट आदि देकर इसे सर्वांग सुन्दर बनाया गया है । पृष्ठ संख्या ११२ + २६० = कुल ३७२ है । यह १६ पेजी डेमी साईजमें मुद्रित हुई है | अनुवादक श्री पं० बालचन्द्रजी सिद्धान्तशास्त्री हैं । फिर भी अनुवादकके रूपमें उनके नामका उल्लेख नहीं किया गया है । इसे पश्चिमीय प्रभाव ही मानना चाहिये । दुर्भाग्य है कि जैन संस्थाएं भी इसका अन्धानुकरण करनेमें अपनेको गौरवका अनुभव करती हैं । ग्रन्थमाला सम्पादकोंका काम प्रायः कुछ भी नहीं रहता, फिर भी वे संस्थाको प्रबन्ध समितिकी कृपासे अपनी प्रभाव वृद्धिमें उसका भरपूर उपयोग करते रहते हैं । २. मूलग्रन्थ अमूल्य शिक्षाओंसे भरपूर यह भदन्त गुणभद्रसूरिकी अमर कृति है । धर्म की दृष्टिसे यह उत्कृष्ट धर्मशास्त्र प्रतीत होता है । क्योंकि देखनेपर इसकी उत्कृष्ट धर्मशास्त्रमें तो परिगणना होती ही है । हमें इससे वे सब शिक्षाएँ भी मिल जाती हैं जो धर्मशास्त्रका प्रधान अंग बनी चली आ रही हैं । उन शिक्षाओंपर थोड़ा दृष्टिपात कीजिए (१) पहले जो जो आचरण किया है वह सब ज्ञानियोंकी दृष्टिमें अज्ञान जति चेष्टाऐं ही प्रतिभासित होती हैं । (२) गुणोंमें द्वेषरूप परिणामका होना पाप है और पुण्य उससे विपरीत है । किन्तु जो न तो पुण्यरूप परिणाम करता है और न पापरूप ही परिणाम करता है वह नियमसे मुक्त होता है । (३) यह ज्ञानभावनाका ही फल है कि ज्ञानी पुरुष धर्मका बाह्य साधन जानकर शरीर की यथायोग्य सम्हाल करते हुए भी उत्कृष्ट वैराग्य सम्पत्तिको जीवनका अंग बनाये रखते हैं । (४) जो उदयागत कर्मके अधीन बरतते हैं वे नियमसे संसारी हैं । किन्तु जो तपश्चर्याके बलसे पीछे उदयमें आनेवाले कर्मको उदयमें लाकर भी उसके फलको नहीं अनुभवते, ज्ञानबलसे उसकी निर्जरा कर देते हैं वे ही संसारविजयी बनकर परमार्थके भागी होते हैं | आदि । १. आ० शा० प० २५१ । २. वही १८१ । ३. वही ५० ११६ ॥ ४. हो ० २५७ । For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना ३ साथ ही यह अपूर्व नीतिका भी ग्रन्थ है । नीतिशास्त्रकी दृष्टिसे वादीभसिंहसूरिकृत क्षत्रचूड़ामणिकी लोक में जितनी प्रसिद्धि है उससे इसकी प्रसिद्धिको कम नहीं आंका जा सकता । इसमें आई हुई कतिपय नीतियोंपर दृष्टिपात कीजिये - १. कामक्रोधमहाग्रहाहितमनाः किं किं न कुर्याञ्जनः ॥ ५१ ॥ २. निस्सारं परलोकबीजमचिरात् कृत्वेह सारीकुरु ॥ ८१ ॥ ३. प्रायः कुतो व्यसनिनां स्वहिते विवेकः ॥९३॥ ४. सर्वापदां पदमिदं जननं जनानाम् ||१८|| ५. मा वमीत किं जुगुप्सावान् सुभुक्तमपि भोजनम् ॥१०३॥ ६. स कस्त्यक्तु ं नालं खलजनसमायोगसदृशम् ||१०५॥ ७. नरो न रमते कथं तपसि तापसंहारिणि ॥ ११४ ॥ ८. तपस्यन्ति चिरं तद्धि ज्ञातं ज्ञानस्य वैभवम् ॥ ११६ ॥ ९. यदि प्रकोष्ठमादाय न स्याद्धोधो निरोधकः ॥११७॥ १०. अहो केनाप्यस्मिन् विलसितमलंध्यं हतविधेः ॥११९॥ ११. सन्ध्याराग इवार्कस्य जन्तोरभ्युदाय सः ॥ १२३॥ १२. रविवद्रागमागच्छन् पातालतलमृच्छति ।।१२४॥ १३. प्रायेण सेर्ष्याः स्त्रियः ||१२८|| १४. स्त्रियो हि विषमं विषम् ॥ १३५ ॥ १५. मदनमधुमदान्धे प्रायशः को विवेकः ।। १३६ ।। १६. रवेरिवारविन्दस्य कठोराश्च गुरूक्तयः ॥ १४२ ।। इस प्रकार हम देखते हैं कि यह समग्र ग्रन्थ सूक्तियों का आकर है । कहते हैं कि आचार्य जिनसेनने अपने वर्तमान जीवनकी सन्निकटता जानकर अपने अवशिष्ट साहित्य कार्यको सम्पन्न करनेके अभिप्राय से अपने प्रिय दोनों शिष्यों को आमन्त्रितकर कहा कि सामने जो शुष्क वृक्ष (ठूंठ) खड़ा है, कविता द्वारा उसकी अभिव्यक्ति दूसरोंसे तुम किन शब्दों में करोगे । यह सुनकर एक शिष्यने उसकी अभिव्यक्ति ' शुष्कः काष्ठः तिष्ठत्यग्रे' इन शब्दोंमें की और दूसरेने इसी बातको 'नीरसतरुरिह विलसति पुरत:' इन शब्दोंमें व्यक्त किया । यतः दूसरे जिस शिष्यने कर्णमधुर अतएव कोमल और सरस पद द्वारा अपने गुरुद्वारा कहे गये वाक्यको अनूदित करके दुहराया था, अतः गुरुने अपने अवशिष्ट रहे साहित्यिक कार्यको सम्पन्न करनेके लिये उपयुक्त समझकर उसे ही पूरा करनेकी अनुज्ञा दे दी । उनका वह दूसरा शिष्य और कोई नहीं, भदन्त गुणभद्रसूरि ही थे । For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन यह एक किवदन्ती अवश्य है । पर भदन्त गुणभद्रद्वारा रचित क्या उत्तरपुराण और क्या आत्मानुशासन जिस कृतिपर भी दृष्टिपात करते हैं उसे देखते हए वस्तुतः यह किंवदन्ती किंवदन्ती न रहकर यथार्थताका भान कराने लगती है। वे प्रतिभाके धनी तो थे ही, काव्यकलामें भी वे बेजोड़ थे। पर वे संसारमें डुबानेवाले कुकवि न होकर थे वे संसारसे पार करनेमें समर्थ सुकवि ही। विवेचकोंको इसी दष्टिसे उनके द्वारा रचित समग्र साहित्यका और खासकर आत्मानुशासन ग्रन्थका अवलोकन करना चाहिये। लोककी दृष्टिमें भले ही यह उकृष्ट काव्य निरूपित किया जावे, पर मेरी दृष्टिमें तो यह एक वनवासी वीतराग सन्तके द्वारा उच्छ्वसित होकर मोक्षका सोपानरूप ही प्रतीत होता है । जो भी आसन्न भव्य इसके हादको समझकर तदनुरूप प्रवृत्ति करेगा वह नियमसे आत्मस्वातन्त्र्यका उपभोक्ता बनकर मोक्षका अधिकारी होगा इसमें सन्देह नहीं। इस प्रकार मूल ग्रन्थका सामान्य अवलोकन करनेके बाद आगे उसमें वर्णित प्रत्येक प्रमेयपर संक्षेपमें विचार करेंगे। १. मङ्गलाचरण नियमानुसार मंगल, निमित्त, हेतु, परिमाण, नाम और कर्ताका व्याख्यान करके ही शास्त्रका व्याख्यान करना चाहिये' यह गरुपर्वक्रमसे आई हुई सम्यक परम्परा है । तदनुसार भदन्त गुणभद्रने भी ग्रन्थके आदिमें अपने हृदयपटल पर अन्तिम तीर्थकर्ता भगवान् वीर (वर्धमान) जिनको अवतरित कर जहाँ आद्य पद्य में उन्हें द्रव्य-भाव नमस्कार किया है वहीं उस ग्रन्थके नाम और हेतुका भी उल्लेख कर दिया है। अविनाभाव सम्बन्धवश शेष तीनका ग्रहण इसीसे हो जाता है। इतना अवश्य है कि आत्मानुशासनके संस्कृत टीकाकारने अपनी टीकाके प्रारम्भमें मंगलसूत्रकी व्याख्या करते हुए यह अभिप्राय अवश्य ही व्यक्त किया है कि भदन्त गणभद्रने विषयासक्त बृहत् धर्मबन्धु लोकसेनको लक्ष्यकर वैराग्योत्पादक इस ग्रन्थकी रचना की है। आगे भदन्त गुणभद्रने प० २ में जो यह भाव १. मंगल-णिसित्त-हेऊ परिमाणं णाम तह कत्तारं । वागरिय छप्पि पच्छा वक्खाणउ सत्थमायरिओ । ध० पु० १ पृ० द्वि० सं० । २. णिस्संसयकरो वीरो महावीरो जिणुत्तमो। राग-दोस-भयातीदो धम्म तित्थस्स कारओ । ज० ध० भा० १, पृ० ६५ द्वि० सं० । ३. वृहद्धर्मभ्रातुर्लोकसेनस्य विषयव्यामुग्धबुद्धे : संबोध नव्याजेन""आ० शा० पृ० १, सो० सं० । For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना व्यक्त किया है कि सभी संसारी प्राणी दुःखसे डरते हैं और सुखकी कामना करते हैं, उससे प्रतीत होता है कि भदन्त गुणभद्रने इस द्वारा दुःखापहारी सुखकर शिक्षाका अनुशासन करनेके अभिप्रायसे ही वैराग्योत्पादक इस ग्रन्थकी रचना की है। इसी वातको स्पष्ट करते हुए भय छुड़ानेके अभिप्रायसे वे प० ३ में पुनः कहते हैं कि जिस प्रकार आतुर मनुष्य उग्र औषधिके सेवनसे भय नहीं करता उसी प्रकार प्रत्येक भव्य प्राणीको वर्तमानमें कठिन प्रतीत होनेवाले किन्तु फलकालमें मधुर इस आत्माके अनुशासनको हृदयसे स्वीकार करना चाहिये। २. धर्मकथा कहनेका अधिकारी गणी धर्म रत्नत्रयस्वरूप है यह सर्वजन सुप्रसिद्ध है। उसकी कथा करनेके अधिकारी वाचाल मनुष्य तो हो ही नहीं सकते, जो अन्तरंगमें धर्म बुद्धिसे रहित हैं, मात्र दूसरोंको उपदेश देने में उन मेघोंके समान कुशल हैं जो मात्र गरजते बहत हैं, बरसते नहीं। उनके द्वारा की गई धर्मकथा शस्यश्यामला उर्वरा भूमिमें ओलै बरसनेके समान प्रतीत होती है। इससे सद्धकर्मका प्रचार न होकर मात्र पक्षका ही पोषण होता है। ऐसी अवस्थामें धर्मकथा करनेवाला व्यक्ति कैसा होना चाहिये इस विषयकी चर्चा करते हुए भदन्त गुणभद्र कहते हैं जो प्राज्ञ हो, जिनागमकी थाहको जिसने स्पर्श कर लिया हो, लोकरीतिको समझनेवाला हो, जिसकी परिग्रहसम्बन्धी तृष्णा शान्त हो गई हो, जो श्रोताके अभिप्रायको पहलेसे ही जानकर उसके अभिप्रायको शास्त्रानुकूल मोड़नेमें समर्थ हो, प्रश्न सुन कर घबड़ाये नहीं, हित, मित और प्रिय वचन बोलनेवाला हो ऐसा गणी धर्मकथा करने का अधिकारी होता है, अन्य नहीं यह इसका भाव है ( गा० ४-५ )। प्रसंगसे यहाँ हमें यह स्वीकार करनेमें थोड़ा भी संकोच नहीं होता कि इस समय जो अनधिकारी पुरुषों द्वारा धर्मकथा करनेकी परम्परा चल पड़ी है उससे शास्त्र सभाकी मर्यादामें जितनी बाधा पड़ी है उतनी इससे पहले कभी नहीं पड़ी होगी। ___ जहाँ तक आगमके आलोडनसे तो यही पता चलता है कि प्राचीनकालमें जो रत्नत्रयधारी वीतराग सन्त होते थे वे ही गाँव-गाँव जाकर धर्मकथा द्वारा हित उपदेश देकर भव्य जीवोंको मोक्षमार्गमें लगाते थे। लगता है कि मुनियोंके वनवासी जीवन तक तो यही परम्परा चलती रही। किन्तु जब मुनियोंने एकान्त वनवासके जीवनसे ऊबकर कोलाहलप्रधाननगरों और ग्रामों तथा उनके मन्दिरों आदिमें रहना प्रारम्भ कर दिया तबसे For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन इस स्थितिने पलटा खाया और धीरे-धीरे उपदेश देनेके अधिकारी केवल रत्नत्रयधारी मुनिजन न रहकर उनका स्थान भट्टारकोंने और गृहस्थोंने लेना प्रारम्भ कर दिया । समग्र जैन साहित्यके आलोडनसे पता चलता है कि लगभग ११वीं शताब्दिसे गृहस्थों द्वारा रचित साहित्यने जैन वाङ्मयमें अपना गौरवपूर्ण स्थान बनाना प्रारम्भ कर दिया था। भट्टारक परम्पराको मूर्तरूप भी लगभग इसी समयसे मिलना प्रारम्भ हो गया था। वर्तमानमें जो हम भोग रहे हैं यह आगमविरुद्ध ऐसे लेखन और वक्तृत्वका परिणाम है, जिसने आज मतभेदों तथा तर्क-कुतर्कोका अम्बार लगा दिया है। अब तो महिलाओंने भी दिगम्बर परंपरामें पूर्वकी मर्यादाको भुलाना प्रारम्भ कर दिया है । इसमें भी हम पुरुषोंका ही दोष है । ३. उपदेश ग्रहण करने योग्य श्रोता जैसे आगममें मोक्षमार्गका अधिकारी वक्ता प्रायः रत्नत्रयधारी मुनि ही स्वीकार किया गया है वैसे ही धर्मकथा सुननेके लिये सावधान व्यक्तिको स्वीकार किया गया है, क्योंकि ऐसा ही व्यक्ति संसारसे भयभीत होकर श्रोताके रूपमें यथार्थ गुरुकी शरणको स्वीकार करता है । आगममें जैसे वक्ताको मर्यादा स्वीकार की गई है वैसे ही श्रोताकी भी मर्यादा स्वीकार की गई है। वर्तमानमें यद्यपि सभी वक्ता और श्रोता दोनोंमें ही विसंगतियाँ देखी जाती हैं, जो कालदोषसे अपरिहार्य है । ऐसा होते हए भी आगमकी मर्यादा क्या है वह हमारे ध्यानमें रहे, मात्र इतने प्रयोजनको ध्यानमें रखकर ही हमने संक्षेपमें यह खुलासा किया है । ४. सम्यग्दर्शन और उसके भेद । आगे धर्मके स्वरूपपर प्रकाश डाल कर तथा उसकी प्राप्ति क्या करनेसे होती है यह दिखला कर धर्मके प्रथम सोपानके रूपमें सम्यग्दर्शनके भेदोंके कथनके मिससे सम्यग्दर्शनकी प्रधानरूपसे चर्चा की गई है। परमार्थसे सम्यग्दर्शन स्वभावपर्याय है । जो आत्माका मूलरूपमें जैसा सहज स्वभाव है उसरूप ज्ञान परिणामके होनेपर होता है यह नियम है । तथा यथार्थ देव, शास्त्र, गुरु आदिकी श्रद्धा करना उसका व्यवहार है। मूलमें सम्यग्दर्शन एक है। निमित्त भेदसे वह दो, तीन और दश प्रकारका कहा गया है (प० १०) । जो सम्यग्दर्शन वर्तमानमें परोपदेशपूर्वक होता है उसकी अधिगमज संज्ञा है। तथा जो वर्तमानमें परोपदेशके बिना होता है वह निसर्नज सम्यग्दर्शन है । यद्यपि प्रथमोपशम सम्यग्दर्शन देशना For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना लब्धिपूर्वक होता है ऐसा नियम है फिर भी यहाँ उसके दो भेद वर्तमानमें उपदेश लाभ होने और न होनेकी अपेक्षा किये गये हैं। आशय यह है, कि जिसे पहले उसी पर्यायमें या अनन्तर पूर्व पर्यायमें भेदविज्ञानी द्वारा उपदेशलाभ होकर उसे ग्रहण, धारण और अनुस्मरण करनेकी सामर्थ्य उत्पन्न हुई हो उसे भव-भोगोंके प्रति उदासीनतापूर्वक जो आत्मानुभूति होती है वह निसर्गज सम्यग्दर्शन है, तथा वर्तमान में जो उपदेशपूर्वक आत्मलाभ होता है वह अधिगमज सम्यग्दर्शन है। आगममें सम्यग्दृष्टि ज्ञानीका उपदेश ही कार्यकारी माना गया है, इतना सुनिश्चित है। तीन भेदोंका निर्देश करते हुए उसके आगममें ये तीन भेद परिलक्षित होते हैं-औपशमिक सम्यग्दर्शन, क्षायोशमिक सम्यग्दर्शन और क्षायिक सम्यग्दर्शन। ५. नयदृष्टिसे बन्धके कारण आचार्यदेवने पद्य १७९ और २४५ में बन्धका उल्लेख कर अनेक स्थलोंपर संसारके जिन कारणोंका उल्लेख किया है उनमें मिथ्यात्व मख्य है । अदेवमें देवबुद्धि, अगुरुमें गुरुबद्धि और अतत्त्व या उनके प्रतिपादक कुशास्त्रमें तत्त्व या शास्त्रबुद्धिका होना मिथ्यात्व है। (१)षट्खण्डागम धवला पुस्तक १२में बन्ध प्रत्ययोंका निर्देश करनेवाला एक प्रत्यय नामका अनुयोगद्वार आया है। उसमें नय दृष्टिसे कर्मवन्धके कारणोंका विचार किया गया है। नैगम, संग्रह और व्यवहार नयसे ज्ञानावरणादि कर्मोंके बन्धके कारणोंका निर्देश करते हुए सूत्र ८ में' मोहके साथ क्रोध, मान, माया और लोभको भी बन्धके कारणों में परिगणित किया गया है । तथा उन तीन नयोंसे सूत्र १० मे मिथ्यादर्शन और मिथ्याज्ञानके साथ योगको भी बन्धके कारणोंमें परिगणित किया गया है । इससे स्पष्ट है कि जैसे क्रोधादि कषाय और योग नैगमादि तीन नयौसे बन्धके कारण हैं वैसे ही मिथ्यादर्शन और मिथ्याज्ञान भी इन्हीं तीनों नयोंकी अपेक्षा बन्धके कारण हैं। इस अपेक्षासे इनमें समान रूपसे कारणता स्वीकार करने में किसी प्रकारका प्रत्यवाय नहीं है। आठ कर्मोके बन्धके कारणोंका मात्र ऋजुसूत्र नयसे विचार करने पर प्रकृतिबन्ध और प्रदेशबन्ध योगसे तथा स्थितिवन्ध और अनुभागबन्ध कषायसे होते हैं, यह स्वीकार किया गया है। इसलिये नैगम, संग्रह और व्यवहार नयसे मिथ्यात्व आदि पाँचों बन्धके कारण है जो यह आगममें स्वीकार किया गया है उसकी संगति बैठ जाती है। तथा ऋजुसूत्र नयसे योग और कषाय ये दो बन्धके १. ध० पु० १२ पु० २८३ । २. वही पृ० २८७ । For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन कारण हैं इस कथनमें भी कोई बाधा नहीं आती । दोनों ही कथन अपनीअपनी जगह आगमानुसार ही हैं। इनमेंसे किसी एकका भी अपलाप नहीं किया जा सकता, क्योंकि किसी एक कथनके अपलाप करनेका अर्थ होता है उस नय दृष्टिको अस्वीकार करना। ६. मिथ्यात्व बन्धका कारण मुख्य है . (२) आगे इस पर विस्तारसे विचार करनेके पहले कर्मबन्धके जो पाँच कारण कहे गये हैं उनमेंसे मिथ्यात्वमें बन्धकी कारणता क्यों स्वीकारकी गई है इस विषय पर संक्षेपमें प्रकाश डालेंगे। यह तो सुप्रसिद्ध सत्य है कि जो पहला गुणस्थान मिथ्यात्व है उसमें उत्पादानुच्छेदकी अपेक्षा जिन प्रकृतियोंकी बन्ध व्युच्छित्ति होती है वे प्रकृतियाँ १६ हैं। उनमेंसे एक मिथ्यात्व ध्रुवबन्धिनी प्रकृति है, । मिथ्यात्वरूप परिणामके साथ उसका बन्ध नियमसे होता ही रहता है । अनन्तानुबन्धीको विसंयोजना करनेवाला जीव सम्यक्त्व आदिरूप परिणामोंसे च्युत होकर यदि मिथ्यात्व गुणस्थानमें आता है तो उसके प्रारम्भसे हो अनन्तानुबन्धी चतुष्कका बन्ध होकर भी एक आवलि काल तक अपकर्षणपूर्वक उसकी उदय-उदीरणा नहीं होती ऐसा नियम है। अतः ऐसे जीवके एक आवलि काल तक अनन्तानुबन्धी क्रोधादिरूप परिणामके न होने पर भी मिथ्यात्व परिणामनिमित्तक मिथ्यात्व प्रकृतिका बन्ध होता ही है। साथ ही शेष १५ प्रकृतियोंका भी यथासम्भव बन्ध होता है। (३) यद्यपि वहाँ एक अनन्तानुबन्धी क्रोधादिरूप परिणामको छोड़कर बन्धके अन्य सब कारण उपस्थित अवश्य हैं पर मिथ्यात्व प्रकृतिके बन्धका अविनाभाव सम्बन्ध जिस प्रकार मिथ्यात्व परिणामके साथ पाया जाता है वैसा अन्य प्रत्ययोंके साथ नहीं पाया जाता, इसीलिये ही मिथ्यात्व कर्मके बन्धका प्रधान कारण मिथ्यात्व परिणाम होनेसे बन्धके कारणोंमें मिथ्यात्वको परिगणित किया गया है, अन्यको नहीं। ... (४) दूसरे अन्य जिन हुंडक संस्थान आदि १५ प्रकृतियोंकी बन्ध व्युच्छित्ति मिथ्यात्व गुणस्थानमें होती है वे सबकी सब सप्रतिपक्ष प्रकृतिगाँ हैं। इसलिये यह तो माना जा सकता है कि जब मिथ्यात्व गुणस्थानमें उन प्रकृतियोंके बन्धके कारणरूप परिणाम नहीं होते तब उनका बन्ध न होकर उनकी सप्रतिपक्ष प्रकृतियोंका बन्ध होने लगता है। फिर भी अन्य सप्रतिपक्ष प्रकृतियोंका बन्ध तो मिथ्यात्वरूप परिणामोंके अभावमें १. संजोजिदअगंताणुबंधोणमावलियामेत्तकालमुदोरणाभावादौ । ध० पु. १५ पृ० ७५ । For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ० प्रस्तावना भी होना सम्भव है। परन्तु उन १५ प्रकृतियोंका जब भी बन्ध होगा तब मिथ्यात्वरूप परिणामके होनेपर ही होगा, अन्यथा नहीं। तब उस जीवके अनन्तानुबन्धीका उदय रहे या न रहे, इससे उन १५ प्रकृतियोंके बन्ध होने और न होनेमें कोई फरक नहीं पड़ता। जब भी उनका बन्ध होगा, मिथ्यात्व परिणामके होनेपर ही होगा यह अकाट्य नियम है। इसलिये इन १५ प्रकृतियोंके बन्धका भी प्रधान कारण मिथ्यात्व होनेसे मिथ्यात्वको प्रमुखरूपसे बन्धके कारणोंमें परिगणित किया गया है । (५) सामान्यतया प्रकृतिबन्धकी अपेक्षा तो आगमका यह अभिप्राय है ही, स्थितिबन्ध और अनुभागबन्धकी अपेक्षा भी विचार करनेपर जिन १६ प्रकृतियोंका मात्र मिथ्यात्व.गुणस्थानमें बन्ध होता है उनका उत्कृष्ट, अनुत्कृष्ट, जघन्य और अजघन्य किसी भी प्रकारका स्थितिबन्ध या अनुभागबन्ध क्यों न हो उसका अविनाभाव सम्बन्ध भी जैसा मिथ्यात्व परिणामके साथ पाया जाता है वैसा अविरति आदि अन्य परिणामोंके साथ नहीं पाया जाता, क्योंकि महाबन्धमें जहाँ भी इन १६ प्रकृतियोंके उत्कृष्टादि स्थितिबन्ध और अनुभागबन्धके स्वामीका विचार किया गया है वहाँ उसका मिथ्यादृष्टि होना अवश्यंभावी कहा गया है । उसके संक्लेश आदिरूप परिणामोंमें भेद हो सकता है पर उसे मिथ्यादृष्टि होना ही चाहिये। (६) (प्रसंगसे) यहाँ यह बात विशेषरूपसे उल्लेखनीय है कि मिथ्यात्व आदि प्रत्ययों (बन्धकारणों) का विचार अनुभागबन्धकी अपेक्षा करते हुए महाबन्धमें लिखा है___मिच्छ० - णवूस० - णिरयाउ० - णिरयगइ-चदुजादि-हुंड०-असंप०-णिरयाणु०-आदाव-थावरादि० ४ मिच्छत्तपच्चय। महाबन्ध पु० ४ पृ० १८६ । आशय यह है कि मिथ्यात्व आदि उक्त १६ प्रकृतियोंका बन्ध मिथ्यात्व निमित्तक ही होता है। उनके बन्धमें अनन्तानुबन्धी क्रोधादिरूप असंयम परिणामका होना अनिवार्य नहीं है । इसलिये जो बन्धके कारणोंमें मिथ्यात्वको अकिंचित्कर कहकर यहाँ अनन्तानुबन्धी क्रोध आदिकी प्रधानताको सूचित करते हैं उनका वह चिन्तन आगमानुसार नहीं है, इतना उक्त आगमके परिप्रेक्ष्यमें स्पष्टरूपसे स्वीकार करना अनिवार्य हो जाता है। . (७) यह तो सब स्वाध्यायी बन्धु जानते हैं कि मिथ्यात्व परिणामके अभावस्वरूप जो सम्यग्दर्शनरूप स्वभाव परिणाम होता है वह तथा अनन्तानुबन्धी आदि १२ कषायोंके अभावस्वरूप जो वीतराग स्वरूप For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन चारित्र परिणाम होता है वह मात्र निर्जराका ही कारण स्वीकार किया गया है, बन्धका कारण नहीं। फिर भी यह देखकर तीर्थंकर प्रकृतिका बन्ध सम्यग्दृष्टिके होता है, मिथ्यादृष्टिके नहीं, इसलिये तो महाबन्धमें तीर्थकर प्रकृतिके बन्धको सम्यक्त्व-निमित्तक कहा गया है और यह देख कर कि आहारकद्विकका बन्ध संयमीके ही होता है, असंयमीके नहीं, आहारकद्विकके बन्धको संयमनिमित्तक कहा गया है । यथा आहारगं संजमपच्चयं । तित्थयरं सम्मत्तपक्चयं । महाबन्ध पु० ४, पृ० १८६ । यहाँ यह शंका नहीं की जा सकती कि यदि तीर्थकर प्रकृतिका बन्ध सम्यक्त्व निमित्तक होता है तो सभी सम्यग्दृष्टियोंके उसका बन्ध होना चाहिये और यदि आहारकद्विकका बन्ध संयमनिमित्तक होता है तो सभी संयमियोंके आहारकद्विकका बन्ध होना चाहिये, क्योंकि ऐसी व्याप्ति तो है कि जो भी तीर्थंकर प्रकृतिका बन्ध करेगा उसको कमसे कम सम्यग्दृष्टि तो होना ही चाहिये । तथा जो भी आहारकद्विकका बन्ध करेगा उसे कमसे कम अप्रमत्तसंयत तो होना ही चाहिये । इन दोनोंके इन प्रकृतियोंका बन्ध नियमसे होता ही है ऐसा नहीं है। होगा तो ऐसी योग्यताके होनेपर ही उनके बन्धके कारणोंसे होगा, अन्यथा नहीं होगा। आगमके इस कथनका तात्पर्य यह है कि अन्यत्र न होकर जिस भूमिकामें जिस कर्मका बन्ध होता है उसमें नयदृष्टिसे कारणता स्वीकार करना अनिवार्य है। यदि ऐसा न माना जाय तो जिसके भी तीर्थंकर प्रकृतिका बन्ध होगा उसे कमसे कम सम्यग्दृष्टि तो होना ही चाहिये यह कथन युक्तिसंगत नहीं माना जा सकेगा। एक कार्यके होने में कारण अनेक होते हैं, कोई साधारण कारण होता है और कोई असाधारण कारण होता है। यहाँ मिथ्यात्व आदि १६ प्रकृतियोंके बन्धमें मिथ्यात्व असाधारण कारण है, क्योंकि जो भी उनका बन्ध करेगा उसका मिथ्यादृष्टि होना अनिवार्य है, उन प्रकृतियोंके बन्ध होनेमें अनन्तानुबन्धी क्रोधादिरूप परिणामका होना अनिवार्य नहीं है। (८) उक्त १६ प्रकृतियोंका प्रदेशबन्धकी अपेक्षा विचार करनेपर भी इनका उत्कृष्टादिके भेदसे किसी भी प्रकारका प्रदेशबन्ध क्यों न हो उसका भी मिथ्यादृष्टि होना अनिवार्य है। मिथ्यादृष्टि न हो और केवल योगके निमित्तसे इन प्रकृतियोंका किसी भी प्रकारका प्रदेशबन्ध हो जाय ऐसा नहीं है। For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना (९) यहाँ यह कहा जा सकता है कि मिथ्यादृष्टि तो हो, परन्तु उसके योग और कषाय न हो तो उन प्रकृतियोंका केवल मिथ्यात्वके निमित्तसे बन्ध नहीं होगा। परन्तु जिसका ऐसा कहना है सो उसका वैसा कहना इसलिये युक्तियुक्त नहीं है, क्योंकि आगमके अनुसार यह तो कहा जा सकताहै कि योग और कषाय तो हो, परन्तु मिथ्यात्व न हो । पर यह नहीं कहा जा सकता कि मिथ्यात्व तो हो और योग और कषाय न हो ।हाँ कोई कहे कि मिथ्यात्व तो हो और अनन्तानुबन्धी न हो तो यह कहना जैसे बन जाता है। वैसे ही अनन्तानुबन्धी तो हो और मिथ्यात्व न हो, गुणस्थान भेदसे यह कहना भी बन जायगा। अतः आगमके अनुसार यही मानना युक्ति संगत प्रतीत होता है कि आगममें जो बन्धके पाँच कारण कहे गये हैं उनमें मिथ्यात्व मुख्य है । (१०) अब प्रश्न यह है कि जब मिथ्यात्व भी बन्धका कारण है तब ऋजुसूत्रनयसे स्थितिवन्ध और अनुभागबन्धका कारण मात्र कषायको तथा प्रकृतिबन्ध और प्रदेशबन्धका कारण मात्र योगको क्यों कहा । ऋजसूत्रनयसे मिथ्यात्वका बन्धके कारणोंमें क्यों नहीं परिगणित किया गया ? समाधान यह है कि कषायकी वृद्धि और हानिके साथ तो स्थितिबन्ध और अनुभागबन्धकी वृद्धि और हानि देखी जाती है, इसलिये तो ऋजुसूत्रनयसे कषायको स्थितिबन्ध और अनुभागबन्धका कारण कहा' तथा योगकी वृद्धि और हानिके साथ प्रदेशबन्धकी वृद्धि और हानि होती है, इसलिये ऋजुसूत्र नयसे योगको प्रदेशबन्धका कारण कहा। यहाँ जिस प्रकार प्रदेशबन्धका कारण योग है उसी प्रकार प्रकृतिबन्धका कारण भी योग है, क्योंकि उसके बिना उसको उत्पत्ति नहीं हो सकती, और ऐसा नियम है कि जिसके बिना जिसकी उत्पत्ति नहीं होती वह उसका कार्य व दूसरा कारण होता है। (११) फिर भी यह प्रश्न तो खड़ा ही रहता है कि जब ऋजसत्रनयसे प्रकृतिबन्ध और प्रदेशबन्धका कारण योग तथा स्थितिबन्ध और अनुभाग १. णाणावरणीयट्ठिदिवेयणा अणुभागवेयणा च कसायपच्चएण होदि, कसाय__ वढिहाणीहिंता ट्ठिदि-अणुभागाणं वड्ढि-हाणिदसणादो। ध० पु० १२ पृ० २८८ । २. ण च जोगवड्ढि-हाणोओ मोत्तूण अण्णेहितो णाणावरणीयपदेस बंधस्स वढि हाणि वा पेच्छामो । ध० पु० १२ पृ० २२८ । ३. याणि चेव योगट्ठाणाणि तागि चेव पदेसबंधट्ठाणाणि । णवरि पदेसबंध ट्ठाणाणि पगदिविसेसेण विसे साधियाणि । म० वं०, भा० ६ पृ० १०१ । . For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन बन्धका कारण कषाय है तो फिर शेष क्या बचता है जिसका कारण माननेके लिए मिथ्यात्वको स्वीकार किया जाय ? समाधान यह है कि प्रत्येक कार्यकी उत्पत्तिमें कारण दो प्रकारके होते हैं—एक सामान्य (व्यापक) कारण और दूसरा विशेष (व्याप्य) कारण। प्रकृतमें नैगमादि तीन नयोंसे बन्धके जितने भी कारण कहे गये हैं वे सब सामान्य कारण हैं तथा ऋजसूत्रनयसे जो कारण कहे गये हैं वे विशेष कारण हैं । जैसे हमारेआपके चलने में पृथ्वो सामान्य कारण है, वह न हो तो हम एक डग भी नहीं चल सकते । तथा विहायोगति नामकर्मका उदय आदि विशेष कारण है। पृथिवोपर हम भी चलते हैं, आप भी चलते हैं, ऊँट भी चलता है और सर्प आदि भी चलते हैं सो यहाँ प्रत्येककी चालमें जो अन्तर पड़ता है उसका कारण अलग-अलग होकर भी पथ्वी सबके चलनेके लिए सव अवस्थाओंमें कारण है वैसे ही प्रकृतमें भी समझना चाहिये। मिथ्यात्वमें बंधनेवाली सभी प्रकृतियोंके चारों प्रकारके बन्धका सामान्य कारण मिथ्यात्व होकर भी बन्धमें जो तारतम्य दिखाई देता है उसका कारण विवक्षित योग और कषाय हैं ऐसा यहाँ समझना चाहिये । (१२) प्रदेशबन्धके प्रसंगसे आगममें जो यह कहा गया है कि जो योगस्थान हैं वे ही प्रदेशबन्धस्थान हैं। इतनी विशेषता है कि प्रकृतिविशेषकी अपेक्षा वे प्रदेश बन्धस्थान विशेष अधिक हैं । सो इसका अर्थ है कि भले ही योग वही रहे पर प्रकृति भेदके कारण जो प्रदेशबन्धमें फरक पड़ता है, उसका कारण प्रकृति भेद ही है । क्योंकि एक कालमें विवक्षित योगसे जितनी प्रकृतियोंका बन्ध होता है, उन सब प्रकृतियोंमें मिलनेवाले प्रदेश सबको समान नहीं मिलते हैं । इसका कारण वह योग न होकर कथंचित् प्रकृतिभेद ही इसका कारण रहता है। फिर भी यदि कोई यह माने कि यहाँ प्रकृति भेदसे उन प्रकृतियोंके प्रदेशबन्धमें योग अकिंचित्कर है, प्रकृतिभेद ही उसका कारण है तो जैसे उसका यह मानना मिथ्या है वैसे ही बन्धमें मिथ्यात्वको अकिंचित्कर मानना भी मिथ्या ही है । (१३) इस प्रकार नयभेदसे मिथ्यात्व आदि पाँचों ही बन्धके कारण हैं ऐसा यहाँ वेदनाखण्ड प्रत्यय अनुयोगद्वारके अनुसार समझना चाहिये । आचार्य गृद्धपिच्छने भी इसी बातको ध्यानमें रखकर ही तत्त्वार्थसूत्रके ८वें अध्यायमें प्रारम्भके दो सूत्रोंकी रचना की है। वहाँ प्रथम सूत्र नैगमादि तीन नयोंकी अपेक्षा रचा गया है और दूसरे सूत्रको रचना ऋजुसूत्रनयकी अपेक्षा की गई है । मात्र उत्तरकालीन आचार्यों ने नयविक्क्षाको गौणकर For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना आगमकी संकलना की है; इसलिये मादृशः जनोंको नयज्ञान न होनेसे ऐसी विडम्बनाकी स्थिति बन जाती है जो युक्तियुक्त नहीं है । अतः आगमके सर्वांग कथनको स्वीकार करना ही मोक्षमार्गमें प्रयोजनीय माना गया है ऐसा मानकर ही मुनि या श्रावकको अपने श्रद्धानको आगमानुकूल बना कर दृढ़ करना चाहिये। ७. सम्यग्दर्शनके उत्तर भेदोंका विशेष स्पष्टीकरण आत्मानुशासनमें भदन्त गुणभद्रने सम्यग्दर्शनके जो दस भेद किये हैं सो उन भेदोंके करनेमें मिथ्यात्व आदि कर्मोंके उपशमादिकी विवक्षा न होकर ज्ञानावरण कर्मके क्षय क्षयोपशम आदिकी विशेषता स्पष्टतः परिलक्षित होती है । मात्र जो औपशमिक आदि तीन भेद किये गये हैं उनके होनेमें अवश्य ही मिथ्यात्व आदि कर्मोंका उपशम, क्षय, क्षयोपशम मुख्य है । उनमें प्रथम औपशामिक सम्यग्र्शन है। अनादि मिथ्यादृष्टि जीवके सबसे पहले प्रथमोपशम सम्यग्दर्शन की ही उत्पत्ति होती है। यदि एक बार सम्यग्दर्शन होनेके बाद वह मिथ्यादृष्टि हो भी जाय और वेदककालके भीतर वेदक सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति न होकर वह मिथ्यादृष्टि ही बना रहे तो पुनः वह प्रथमोपशम सम्यग्दर्शनको प्राप्त करके ही सम्यग्दृष्टि हो सकता है। अनादि मिथ्यादृष्टि जीवके एक मिथ्यात्व दर्शनमोहनीय कर्मके साथ २६ प्रकृतियोंकी सत्ता होती है, किन्तु सादि मिथ्यादृष्टि जीवके २८, २७ और २६ प्रकृतियोंकी सत्ता बन जाती है । जिस सादि मिथ्यादृष्टि जीवने सम्यग्मिथ्यात्व और सम्यक्प्रकृतिकी उद्वेलना नहीं की है उसके २८ प्रकृतियोंकी सत्ता होती है । जिसने सम्यग्मिथ्यात्व प्रकृतिकी उद्वेलना कर ली है उसके २७ प्रकृतियोंकी सत्ता होती है और जिसने सम्यग्मिथ्यात्व और सम्यक्प्रकृति दोनोंको उद्वेलना कर ली है वह सादि मिथ्यादृष्टि होते हुए भी उसके २६ प्रकृतियोंकी सत्ता होती है। ये तीनों ही प्रकारके जीव प्रथमोपशम सम्यग्दर्शको प्राप्त करनेके अधिकारी हैं। इस सम्यग्दर्शनकी प्राप्ति दर्शनमोहनीय कर्मके अन्तरकरण उपशमपूर्वक होती है। अनन्तानुबन्धीकर्मका अन्तरकरण उपशम नहीं होता । मात्र जिस समय यह सातिशय मिथ्यादृष्टि जीव अधःप्रवृत्तकरण आदि तीन करण करके अन्तरकरण उपशमपूर्वक दर्शनमोहनीय कर्मकी प्रथम स्थितिको गलाकर प्रथमोपशम सम्यग्दृष्टि होता है उसी समय इस जीवके अनन्तानुबन्धीका अनुदय होनेसे इसकी भी अनुदयोपशमके रूपमें परिगणना For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन की जाती है। अतः इसी तथ्यको व्यक्त करते हुए यह कहा जाता है कि दर्शनमोहनीयकी तीन और अनन्तानुबन्धीकी चार इन ७ प्रकृतियोंके उपशमसे उपशमसम्यग्दर्शन होता है । परन्तु दर्शनमोहनीयके समान इसके अनन्तानुबन्धीका अन्तरकरण उपशम नहीं होता इतना सुनिश्चित है। यह प्रथमोपशम सम्यग्दर्शनका स्वरूप है। इसके सिवाय उपशमसम्यग्दर्शनका एक भेद द्वितीयोपशम सम्यग्दर्शन भी है जो अप्रमत्तसंयत वेदकसम्यग्दष्टि जीव उपशमश्रेणिपर चढ़नेके सन्मुख होता है उसके अनन्तानुबन्धीकी विसंयोजनाके साथ दर्शनमोहनीयके अन्तःकरण उपशमपूर्वक होता है । यह सामान्यसे उपशम सम्यग्दर्शनके दोनों भेदोंका स्वरूप निर्देश है। सम्यग्दर्शनके दूसरे भेदका नाम क्षयोपशम सम्यग्दर्शन है। यह सम्यक्त्वमोहनीयके उदयपूर्वक होनेसे इसका दूसरा नाम वेदक सम्यक्त्व भी है । यह उपशम सम्यग्दर्शन पूर्वक भी होता है और मिथ्यादर्शनपूर्वक भी होता है। इतनी विशेषता है कि जो सम्यग्दर्शनसे च्युत होकर मिथ्यात्व गणस्थानको प्राप्त हुआ है उसके वेदक काल के भीतर ही इस सम्यग्दर्शनकी प्राप्ति होना सम्भव है। किन्तु वेदक कालके व्यतीत होनेपर वह मात्र प्रथमोपशमसम्यक्त्वको प्राप्त करके ही सम्यग्दृष्टि हो सकता है। ___ इसके अनेक भेद हैं। प्रथम भेदमें अनन्तानुबन्धी ४, मिथ्यात्व और सम्यग्मिथ्यात्वका अनुदय रहता है और सम्यक प्रकृतिका उदय रहता है। दूसरे भेदमें अनन्तानुबन्धीकी विसंयोजना रहती है, तथा मिथ्यात्व और सम्यग्मिथ्यात्वका अनुदय और सम्यक् प्रकृतिका उदय रहता है। तीसरे भेदमें अनन्तानुबन्धी ४ की विसंयोजना, मिथ्यात्वकी क्षपणा होकर सम्यग्मिथ्यात्वका अनुदय और सम्यक्प्रकृतिका उदय रहता है तथा चौथे भेदमें अनन्तानुबन्धीकी विसंयोजनापूर्वक मिथ्यात्व और सम्यग्मिथ्यात्वकी क्षपणा होकर सम्यक् प्रकृतिका उदय रहता है। कृतकृत्यवेदक सम्यग्दर्शन इस चौथे भेदकी ही संज्ञा है। इन चार भेदोंमेंसे अन्तिम दो भेद, जो वेदक सम्यग्दष्टि जीव दर्शनमोहनीयकी क्षपणा करता है उसीके होते हैं। इस प्रकार आगमानुसार वेदक सम्यक्त्वके चार भेद जानने चाहिये । जो प्रवृज्या देनेमें समर्थ योग्य गुरुकी शरणमें जाकर चरणानुयोगके अनुसार २८ मूलगुणोंको अंगीकार करते हैं ऐसे कोई द्रव्यलिंगी साधु प्रवृज्या लेनेके अनन्तर या कालान्तरमें आगमानुसार जीवादि तत्त्वोंके अभ्यासपूर्वक प्रथमोपशम सम्यग्दर्शनके साथ या वेदक सम्यग्दर्शन For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना १५ (प्रथमभेद) के साथ अप्रमत्तसंयत गुणस्थानको प्राप्त करनेके अधिकारी होते हैं । इसी प्रकार जिस व्यक्तिने गुरुकी साक्षीपूर्वक चरणानुयोगोंके अनुसार श्रावक के निरतिचार १२ व्रत स्वीकार किये हैं वे भी जीवादि तत्त्वोंके सम्यक् अभ्यासपूर्वक उक्त दोनों सम्यग्दर्शनोंमेंसे किसी एक सम्यग्दर्शन के साथ विरताविरत गुणस्थानके अधिकारी होते हैं । तथा जिन्होंने विधिवत् महाव्रतों या अणुव्रतोंको नहीं स्वीकार किया है । मात्र जो चतुर्थ गुणस्थानके समान प्रवृत्ति करनेमें सावधान हैं वे उक्त दोनों सम्यग्दर्शन में से किसी एक सम्यग्दर्शनके साथ चौथे गुणस्थानके अधिकारी होते हैं । यहाँ इतना विशेष जानना चाहिये कि उपशम सम्यग्दर्शनमें दर्शन मोहनीयकी उपशामना अधःप्रवृत्तकरण आदि तीन करणपूर्वक ही होती है । परन्तु वेदसम्यक्त्वकी प्राप्ति में जो सम्यग्दर्शन छूटनेके दीर्घकाल बाद इस सम्यग्दर्शन को प्राप्त करते हैं वे प्रारम्भके दो करण करके ही इसके अधिकारी होते हैं । और जो अतिशीघ्र इसे प्राप्त करते हैं वे करणपरिणामोंके बिना भी इसे प्राप्त करनेके अधिकारी होते हैं । उपशम सम्यग्दर्शनपूर्वक वेदक सम्यग्दर्शनको प्राप्त किया जा सकता है इसमें किसी प्रकारका प्रत्यवाय नहीं है । इसी प्रकार सम्यग्मिथ्यात्व गुणस्थानसे या प्रथमोपक्षम सम्यक्त्वसे भी कई जीव वेदक सम्यग्दर्शनको प्राप्त करनेके अधिकारी होते हैं इसमें भी किसी प्रकारका प्रत्यवाय नहीं है । तथा सम्यग्दर्शनके तीसरे भेदका नाम क्षायिक सम्यग्दर्शन है । यह अनन्तानुबन्धी चतुष्ककी विसंयोजनापूर्वक दर्शनमोहनीयकी तीनों प्रकृतियोंकी क्षपणा करके प्राप्त होता है, इसलिये इसका क्षायिक सम्यग्दर्शन यह नाम सार्थक है । इतना अवश्य है कि चारों गतियोंके जीव इसे प्रारम्भ करनेके अधिकारी नहीं होते, मात्र कर्मभूमिज मनुष्य ही केवली श्रुतवली पादमूलमें वेदकसम्यक्त्वपूर्वक इसका प्रारम्भ करते हैं, हाँ पूर्ति इसक चारों गतियोंमेंसे किसी भी एक गति में हो सकती है । एक तो जिस मनुष्यने इसका प्रारम्भ किया है वहीं इसकी पूर्ति हो जाती है । कदाचित् मरण हो जाय तो परभव सम्बन्धी जिस आयुका बन्ध किया हो वहाँ जाकर यह जीव उसकी पूर्ति करता है । फिर भी इसका प्रस्थापक जीव जब अनन्तानुबन्धीकी विसंयोजना करनेके बाद मिथ्यात्व और सम्यग्मिथ्यात्वकी क्षपणा करके कृतकृत्यवेदक सम्यग्दृष्टि हो जाता है तभी उसका मरण होकर अगले भवमें उसकी पूर्णता होती है ऐसा नियम है ! For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन मोक्षमार्गमें यह सम्यग्दर्शन धर्मका मूल है। यह अचल मोक्षरूपी प्रासादपर आरोहण करनेके लिये सोपानके समान है (९) । दर्शन, ज्ञान, चारित्र और तपके भेदसे आराधना चार प्रकारकी है। उनमें इसका स्थान प्रथम है (१०)। इसके होनेपर ही अन्य आराधनाओंकी सफलता है। अन्य सब आराधनाएं इसके बिना पत्थरके भारी बोझके समान हैं । परन्तु इसके होनेपर वे महामणिके समान पूज्य हैं (प० १५) । यह हितकी प्राप्ति अहितका परिहार करानेमें समर्थ है (प० १६)। संसारी प्राणी चाहे सुखी हों या दुःखी, उन्हें सदा धर्मकार्यों में ही लगे रहना चाहिये । कारण कि सुखी जीवोंके लिये यह सुखकी अभिवृद्धि में निमित्त है और दुःखी जनोंके दुःखका उपशम भी इसीसे होता है (प० १८) । धर्म प्रयत्नसे सींचे गये उस वृक्षके समान है जिसकी प्रयत्नपूर्वक भले प्रकार आराधना करनेसे नियमसे उत्तम फलकी प्राप्ति होती है (१९) । तात्पर्य यह है कि धर्म अपूर्व कल्पवृक्षके समान है। कल्पवृक्षसे तो याचना करने पर ही फलकी प्राप्ति होती है। किन्तु जो रत्नत्रयस्वरूप धर्मको उपासना करता है उसे बिना याचना किये ही स्वर्गकी प्राप्तिके साथ अन्तमें मोक्षस्वरूप उत्तम फलकी प्राप्ति होती है। इसलिये स्वात्मातिरिक्त अन्य सब पदार्थोंमें स्नेहका परित्याग कर रत्नत्रयकी आराधना करना ही श्रेयस्कर है, क्योंकि जिसका हृदय थोड़ा भी सहसे अनुरक्त है वह ज्ञान और चारित्रकी उपासना करता हुआ भी स्नेह ( तेल ) युक्त दीपकके समान कज्जल जैसे मलिन कर्मोंको ही जन्म देता है ( २३१ ) । अतः बाह्य पदार्थों में मूर्छाका परित्याग करके ही धर्मकी आराधना करनी चाहिये यह उक्त कथनका तात्पर्य है। पुण्य-पाप सर्वार्थसिद्धिमें लिखा है-पुनाति आत्मानं इति पुण्यम् । पाति रक्षति आत्मानं शुभादिति पापम् । जो आत्माको पवित्र करे उसे पुण्य कहते हैं तथा जो शुभसे आत्माकी रक्षा करे वह पाप है । अब प्रश्न यह है कि ऐसे कौनसे कार्य हैं जिनके करनेसे आत्मा पवित्र होता है ? समाधान यह है कि प्रथम तो रत्नत्रयकी आराधना यह मुख्य कार्य है उसकी उपासनासे यह आत्मा कर्मकलंकसे मुक्त हो अनन्त सुखका भोक्ता बनता है। आत्माको पवित्र करनेका यह ऐसा मार्ग है जिस पर आरूढ़ होनेके लिये मन, वचन और कायपूर्वक शुभ प्रवृत्तिका होना अनिवार्य है। किन्तु इसमें भी परिणामोंकी सम्हाल मुख्य है, क्योंकि पुण्य और पापका कारण परिणामोंको ही माना For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना १७ गया है (२३) वे परिणाम शुद्ध और अशुद्धके भेदसे दो प्रकारके हैं । पराश्रित बुद्धिके त्यागपूर्वक स्वभावभूत आत्माकी उपासनासे जो रत्नत्रयरूप परिणामों की प्राप्ति होती है वे परिणाम शुद्ध कहलाते हैं । अशुद्ध परिणाम दो प्रकारके हैं - शुभ और अशुभ | इन्हींका नाम पुण्य और पाप भी है । मोक्षमार्गके अनुरूप देवपूजा, गुरूपास्ति, स्वाध्याय और दान आदि जितनी भी मन, वचन और कायकी सत् प्रवृत्ति होती है वह सब शुभ या पुण्यरूप मानी जाती है तथा संसारवर्धक विषय कषायरूप जिनती भी मन, वचन और कायकी असत् प्रवृत्ति होती है वह सब अशुभ या पापरूप प्रवृत्ति मानी जाती है । लौकिक जन भी यह जानकर कि शुभ प्रवृत्ति पुण्यरूप होकर सुखका कारण है और अशुभ प्रवृत्ति पापरूप होकर दुखका कारण है, सदा ही शुभ प्रवृत्ति करनेमें आदरभाव बनाये रखते हैं । यही कारण है कि आगे २३९वें पद्यमें आचार्यने शुभ, पुण्य और सुखको हितरूप स्वीकार करके उन्हें अनुष्ठेय कहा है तथा अशुभ, पाप और दुःखको अहितरूप जानकर उनके अनुष्ठान करनेका निषेध किया है। किन्तु इसका यह अर्थ नहीं कि शुभ, पुण्य और सुख सदा ही अनुष्ठेय हैं । किन्तु बात यह है कि परमार्थसे तो प्रवृत्तिमात्र संसारकी जननी होनेके कारण मोक्षमार्ग में निषिद्ध ही मानी गई है । परन्तु जब तक छोड़ने योग्य उनसे मन, वचन और कायका सम्बन्ध अभिप्रायपूर्वक नहीं छूट जाता तभी तक उनमें निवृत्तिका अभ्यास करना योग्य है । परन्तु जहाँ अशुभसे निवृत्तिके साथ शुभमें प्रवृत्तिका भी अभाव होकर आत्मा अपने ज्ञायकस्वभावमें लीन हो जाता है, तभी वह अव्यय मोक्षपदकी प्राप्तिका अधिकारी होता है ( २३६) । आगे इसी बात को विशदरूपसे समझाते हुए आचार्य कहते हैं कि राग द्वेषका होना ही प्रवृत्ति है और इनके निषेधका नाम ही निवृत्ति है । किन्तु ये दोनों ही बाह्य पदार्थोंके सम्बन्धसे होते हैं, इसलिये इनका त्याग करना ही श्रेयस्कर है ( पृ० २३७ ) । इस प्रकार हम देखते हैं कि विकल्पको भूमिकामें शुभ, पुण्य और सुख आश्रय करने योग्य भले ही माने गये हों, परन्तु अन्तमें सर्वथा हेयरूप अशुभ, पाप और दुःखके छूटनेके साथ शुभ, पुण्य और इन्द्रिय सुखमें भी हे बुद्धि होकर शुद्धोपयोगके बलसे वे स्वयं छूट जाते हैं ( प ० २४० ) । परम पदको प्राप्त करनेका एकमात्र यही मार्ग है । ८. देव और पुरुषार्थ जो अकलंकदेवने अष्टशतीमें दैव और पुरुषार्थकी व्याख्या करते हुए कुछ लिखा है उसका भाव है कि पहले उपार्जित किया हुआ कर्म और For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८ आत्मानुशासन स्वगत योग्यता इन दोनोंका नाम दैव है। तथा वर्तमानमें बुद्धिपूर्वक की गई चेष्टाका नाम पुरुषार्थ है। आचार्य समन्तभद्र कहते हैं कि प्राणीमात्रके संसारके प्रत्येक कार्यमें गौण-मुख्यभावसे इन दोनोंका सद्भाव नियमसे पाया जाता है। कहीं पुरुषार्थकी प्रधानता रहती है और देव गौण रहता है तो कहीं दैवकी प्रधानता रहती है और पुरुषार्थ गौण रहता है। बुद्धिपूर्वक जो कार्य किया जाता है उसमें पुरुषार्थकी मुख्यता रहती है और अबुद्धिपूर्वक जो कार्य होते हैं उनमें दैव मुख्य हो जाता है। इसी तथ्य को ध्यानमें रखकर आचार्यने अनेक पद्योंमें दैव या विधिकी प्रधानता जता कर यह तथ्य उद्घाटित किया है कि यह अज्ञानी अतएव मिथ्यादृष्टि प्राणी उदयागत कर्मके परवश होकर किस प्रकार अनन्त काल तक नरक निगोदादि दुःखोंका पात्र बना रहता है। इसी तथ्यको आलंकारिक शैलीमें परमतमें प्रसिद्ध इन्द्रकी कल्पित कहानीको दृष्टान्तरूपमें उपस्थित कर आचार्यदेव लिखते हैं कि जिसका मन्त्री वृहस्पति था, शस्त्र वज्र था, सैनिक देवगण थे, दुर्ग स्वर्गलोक था, हाथी ऐरावत था तथा जिसके ऊपर विष्णुका अनुग्रह था, इस प्रकार अद्भुत बलसे संयुक्त भी इन्द्रको युद्ध में दैत्यों द्वारा पराजयका मुख देखना पड़ा, इसलिगे यह निश्चित है कि प्राणीमात्रके लिये दैव ( उदयागत कर्म ) ही शरण है ( पृ० ३२ ) । दैवके आगे पुरुषार्थका कुछ वश नहीं चलता वह तो तिरस्कार करने योग्य ही है। उदयागत कर्मके परवश हुआ यह अज्ञानी प्राणी कैसे विफल पूरुषार्थ होकर दुःखका भाजन बनता रहता है इसे एक दूसरे दृष्टान्त द्वारा समझाते हुए आचार्यदेव पुनः कहते हैं कि विषयजन्य सुखकी प्राप्तिके लिये कितना ही पुरुषार्थ क्यों न किया जाय, जब तक यह अज्ञानी प्राणी उदयागत कर्मके अधीन होकर प्रवृत्ति करता रहता है तब तक वह कभी भी अपने पुरुषार्थमें सफल नहीं हो सकता ( २३३ )। इस प्रकार यह अज्ञानी जीव किस प्रकार उदयागत कर्मके परवश वर्तता रहता है इसका उक्त कथनसे समर्थन होने पर भी आदिदेव भगवान् ऋषभदेवका उदाहरण उपस्थित कर (प० ११९ ) यह भी तो कहा जा सकता है कि उदयागत कर्मका फल भोगने में ज्ञानी भी तो विवश है। ऐसी अवस्थामें यह क्यों १. पुराकृतं कर्म योग्यता च देवम। उभयं अदृष्टम् । पुरुषार्थः पुनः इहचेष्टितं दृष्टम् । २. आप्तमीमांसा ९.१ । For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना कहते हो कि उदयागत कर्मका फल भोगनेमें अज्ञानी ही विवश है, ज्ञानी नहीं। ___ समाधान यह है कि कर्मकी उदय-उदीरणा अज्ञानीके भी होती है और ज्ञानीके भी होती है। परन्तु इन दोनोंमें इतना ही अन्तर है कि अज्ञानी रागरूपी रससे लिप्त होकर कर्मके फलको भोगता है और ज्ञानी रागरूपी रससे लिप्त नहीं होता, इसलिये ज्ञानीके कर्मकी उदय-उदीरणा होने पर भी वह परमार्थसे उसका भोक्ता नहीं होता, ज्ञाता ही रहता है। भगवान् ऋषभदेवको छह माहके उपवासके बाद छह माह तक भले ही आहारका लाभ न हुआ हो, पर उस अवस्थामें भी एक क्षणके लिये भी उनके विकल परिणाम नहीं हुए, प्रत्युत वे उसके ज्ञाता-दृष्टा ही बने रहे (११८) । यह है ज्ञानीकी भूमिका। ज्ञानी भी हो और कर्मोदयके वश हो अर्थात् परमार्थसे अपने कर्मफलका ज्ञाता न होकर अपनेको उसका भोक्ता भी मानता रहे ये दो बातें एक साथ नहीं बन सकतीं। इसीलिये पद्य २४६ में आचार्यदेव कहते हैं कि जो योगी है उसके जैसे पाप कर्मका भोग नहीं होता, वैसे ही पुण्यकर्मका भी भोग नहीं होता, वे दोनों निष्फल होकर स्वयं झड़ जाते हैं। . ___ अब आगे हम यही देखेंगे कि वे दोनों निष्फल होकर कैसे झड़ जाते हैं। जहाँ भी आगममें मोक्षमार्गकी चर्चा आई है वहाँ यह तो स्वीकार किया ही है कि यदि कोई लौकिक प्रयोजनके बिना आत्महित बुद्धिसे स्वाध्याय आदि शुभ कर्ममें प्रवृत्त होता है तो उसके पाप कर्मके अनुभागकी प्रतिसमय अनन्तगुणी हानि होने लगती है और उस समय होनेवाले विशुद्ध परिणामके बलसे सातावेदनीय आदि परावर्तमान पुण्य प्रकृतियोंका ही बन्ध होने लगता है । परिणामोंकी यह भूमिका मोक्षमार्गके अनुरूप शुभ परिणामोंके निमित्तसे तो होती ही है। साथ ही जो स्वभाव सन्मुख होकर साक्षात् मोक्षमार्ग पर आरूढ होनेके लिये आत्मपुरुषार्थको जागृत करने लगता है उसके न केवल यह भमिका बनती है, किन्तु इसके साथ ही यथासम्भव शुद्धोपयोगके बलसे शुभ और अशुभ कर्मोंकी निर्जरा भी होने लगती है। इसी तथ्यको ध्वनित करते हए आचार्यदेवने पद्य २५७ में जो यह कहा है कि पीछे उदयमें आने योग्य कर्मको तीव्र तपके बलसे जो साधु उदयमें लाकर उसकी निर्जरा करता है वह कर्म यदि स्वयं ही उदयको प्राप्त हो जाता है तो इसमें साधुकी क्या हानि है । तो इस द्वारा आचार्यदेवने अप्रशस्त कर्मों के अनुभाग-काण्डकघात और प्रशस्त तथा अप्रशस्त दोनों प्रकारके कर्मोंके स्थितिकाण्डकघातके साथ गुणश्रेणि For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन निर्जरा और गुणसंक्रमका ही निर्देश कर दिया है, क्योंकि ऐसा नियम है कि जो संज्ञी, पञ्चेन्द्रिय पर्याप्त चारों गतिका जीव क्षयोपशमलब्धि, विशुद्धिलब्धि, देशनालब्धि और प्रायोग्यलब्धिपूर्वक सर्वविशुद्ध ज्ञायकस्वभाव आत्माके सन्मुख होकर तीन करण परिणाम करता है उसके स्वयं ही उदयागत कर्मकी तो पूर्वोक्त विधिसे हानि होने ही लगती है, जिन कर्मोंका उस समय उदय नहीं पाया जाता उन कर्मोंका भी स्वयं ही काण्डकघात होकर गुणश्रेणिनिर्जरा होने लगती है । एक ओर आत्मा स्वोन्मुख होकर स्वयंको प्राप्त करनेका अनन्त पुरुषार्थ करता है और दूसरी ओर संचित कर्मोंकी निर्झरा स्वयं होने लगती है । इसके साथ नवीन बन्धमें जो उत्तरोत्तर हानि होने लगती है वह अलग। यह उस आत्मा की कथा है जो सबसे पहले उदयागत कर्मकी उपेक्षा कर आत्माको प्राप्त करनेका पुरुषार्थ करता है। इससे सिद्ध है कि जहाँ संसारकी परिपाटीमें दैवकी मुख्यता है और पुरुषार्थ गौण है। वहीं राग, द्वेष और मोहके परवश होकर अनादि कालसे भूले हुए जीवके अपने स्वभावभूत आत्माकी प्राप्तिमें पुरुषार्थ मुख्य है और दैव गौण है। इतना अवश्य है कि जो व्यक्ति उन्नतिके शिखरपर चढ़कर भी अणुमात्र रागका पक्ष लेता है उसका मध्यान्हके सूर्यके समान पतन होना अवश्यंभावी है। इसी बातको ध्यानमें रखकर आचार्यदेवने राग-द्वेषके परवश न होनेका इसारा करते हुए साधुके प्रति ये उद्गार प्रगट करते हुए कहा है-भले ही तीन गुप्तियोंका दृढ़तासे पालन करो, धैर्यपूर्वक हिताहितके विचारमें भले ही सावधान बने रहो, इतना सब तो हो, फिर भी कहीं मुनिपदके योग्य नित्य-नैमित्तिक क्रियामें असावधानतावश कोई दोष लग जाय तो उसका मुनिपदसे पतन होना अवश्यंभावी है (२४८) । इसलिये आत्महित चाहनेवालोंको चाहिये कि वे बाह्य संयोग आदिके बड़प्पनमें स्वयंको न रिझाकर आत्मलाभकी दिशामें प्रयत्नशील बननेके उपायमें लगें। दैव अर्थात् पुराकृत कर्मकी उपेक्षाकर आत्महितके कार्य में लगनेका इसके सिवाय अन्य कोई मार्ग नहीं प्रतीत होता इतना सुनिश्चित है। ९. साधुका आगामाभ्यास प्रथम कर्तव्य मोक्षमार्गमें आचार्य परम्परासे प्राप्त सम्यक् श्रुतकी प्रतिष्ठा सर्वोपरि है। जो साधु अपने मनरूपी मर्कटको अपने वशमें रखना चाहता है उसे अपने चित्तको सम्यक श्रुतके अभ्यासमें नियमसे लगाना चाहिये। श्रुतस्कन्ध हरे-भरे, फूल-पत्तों से लदे हुए एक वृक्षके समान है। जैसे वृक्षमें अनेक For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्ताबना शाखा-उपशाखाएं होती हैं, फूल-फल होते हैं वैसे ही श्रुत भी अनेकान्त स्वरूप पदार्थकी नय-उपनयका आश्रय लेकर व्याख्या करनेमें प्रवीण है (१६९) । यह हम श्रुतके बलसे ही जानते है कि जो वस्तु एक अपेक्षासे तत्स्वरूप है वही वस्तु दूसरी अपेक्षासे अतत्स्वरूप भी है। यह विश्व अनादिअनन्त भो है यह हम इसीसे समझते हैं (१७०)। न कोई वस्तु सर्वथा स्थायी है, और न सर्वथा क्षणविनाशीक ही है (१७१) । किन्तु एक ही समयमें वह उत्पाद-व्यय और ध्रौव्यस्वरूप त्रयात्मक सिद्ध होती है (१७१) । इसप्रकार विश्वमें जितने भी पदार्थ हैं उनके सामान्य स्वरूपके निर्णय करनेमें सम्यक् श्रुतकी जितनी उपयोगिता है, प्रत्येक पदार्थके असाधारण स्वरूपके निर्णय करनेमें भी श्रुतकी उतनी ही उपयोगिता है। यह भी हम श्रुतसे ही जानते हैं कि प्रत्येक आत्मा ज्ञानस्वभाव है, इसलिये स्वभावसे च्यत न होकर उसमें रमना ही उसकी प्राप्ति है और वही उसका मोक्ष है (१७४) । इस समय रयणसार हमारे सामने है। उसमें प्रक्षिप्त गाथाओंको चुनचुनकर यदि अलग कर दिया जाय तो उसे भी आचार्य कुन्दकुन्दके आगमानुसारी रचनाओंमें वही स्थान प्राप्त है जो स्थान समयप्राभृत और प्रवचनसार आदिका स्वीकार किया गया है। उसमें श्रावक और साधुके मुख्य कार्योंका निर्देश करते हुए लिखा है कि जैसे श्रावकधर्ममें दान और पूजा मुख्य हैं । इनके बिना वह श्रावक नहीं हो सकता । वैसे ही मुनिधर्ममें ध्यान और अध्ययन ये दो कार्य मुख्य हैं। इनके बिना मुनि मुनि नहीं।' यही कारण है कि प्रवचनसारमें आचार्य कुन्दकुन्द साधुको आगमचक्षु स्वीकार करते हए (२३४) कहते हैं कि नाना प्रकारके गुण-पर्यायोंसे युक्त जितने भी पदार्थ हैं वे सब आगमसिद्ध हैं, ऐसा जो जानते हैं और अनु. भवते हैं वस्तुतः वे ही साधुपदसे अलंकृत सच्चे साधु हैं (२३५) । कारण कि जिनकी आगमके अनुसार जीवादि पदार्थोमें श्रद्धा नहीं है वे बाह्यमें साधु होकर भी सिद्धिको प्राप्त करनेके अधिकारी नहीं होते यह स्पष्ट है (२३७)। मोक्षमार्गमें आगम सर्वोपरि है। उसके हार्दको समझे बिना कोई भी संसारी प्राणी मोक्षमार्गके प्रथम सोपानस्वरूप सम्यग्दर्शनको भी प्राप्त नहीं कर सकता । ग्रन्थकारने सम्यग्दर्शनके जिन दस भेदोंका ग्रन्थके प्रारम्भमें उल्लेख किया है उनमेंसे अवगाढ़ सम्यग्दर्शन तो सकल श्रु तधर श्रु तकेवलीके ही होता है। इससे ही उसकी प्रारम्भमें श्रुताधारता स्पष्ट हो जाती है। १. दाणं पूया मुक्खं सावयधम्मे ण सावया तेण विणा । झाणाज्झयणं मुक्खं जइधम्मे तं विणा तहा सो वि ॥रयण० गा० १०॥ For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन परमावगाढ, सम्यग्दर्शन मुख्यतया केवलीके माना गया है सो वे तो श्रुतके जनक ही हैं। जिससे यह सहज ही ध्वनित होता है कि जो श्र तके अध्ययन, मननपूर्वक सम्यग्दर्शनको प्राप्त करता है वही उसका समग्रभावसे उपदेष्टा हो सकता है। अब रहे सम्यग्दर्शनके शेष आठ भेद सो उनकी प्राप्तिके मूलमें भी किसी न किसी रूपमें श्रुतके अभ्यासकी सर्वोपरिता स्वीकार की गई है। वह भी स्वयं नहीं, किन्तु पूरी तरह आम्नायके ज्ञाता गुरुकी सन्निधिपूर्वक ही स्वीकार की गई है। समग्र आगमपर दृष्टिपात करनेसे यही तथ्य फलित होता है(११-१४)। १०. मोक्षमार्गका गुरु कैसा होता है ____ आगममें मोक्षमार्गका गुरु कैसा होना चाहिये इसका स्पष्टरूपसे निर्देश करते हुए रत्नकरण्डश्रावकाचारमें लिखा है कि जिसमें अणुमात्र भी विषयसम्बन्धी आशा नहीं पाई जाती, जो आरम्भ और परिग्रहसे रहित है तथा जो ज्ञान, ध्यान और तपमें लीन है, मोक्षमार्गमें उसे ही गुरु माना गया है (४) । यद्यपि इस ग्रन्थमें गुरुका सीधा लक्षण तो दृष्टिगोचर नहीं होता। पर इसमें यतिपतिमें सम्यक् श्रुतका अभ्यास, निर्दोष वृत्ति, पर प्रतिबोधन करनेमें प्रवीणता, मोक्षमार्गका प्रवर्तन, ईर्षारहित वृत्ति, भिक्षावृत्तिमें दीनताका अभाव और लोकज्ञत्ता आदि जिन गुणोंका विधान किया गया है (६) उससे मोक्षमार्गका गुरु कैसा होना चाहिये यह स्पष्ट ज्ञात हो जाता है। आगे (६६-६७) पद्योंमें जिन विशेषताओंका निर्देश किया गया है उनपर दृष्टिपात करनेसे भी उक्त तथ्यका ही समर्थन होता है । इतना अवश्य है कि शिष्योंकी सम्हाल करनेमें उसे प्रमादी नहीं होना चाहिए (१४१-१४२)। और न स्नेहालु या शिष्योंके दोषोंके प्रति दुर्लक्ष्य करनेवाला होना चाहिये। यह मोक्षमार्गके गुरुका संक्षेपमें स्वरूप निर्देश है। यह हो सकता है कि कचित्, कदाचित् उसमें मूलगुणोंके पालनमें या उत्तरगुणोंका समग्रभाव से परिशीलन करनेमें कुछ कमी देखी जाय या शरीर संस्कार आदि रूप प्रवृत्ति भी दृष्टिगोचर हो तो भी इतनेमात्रसे उसका मुनिपद सर्वथा खण्डित नहीं हो जाता। यही कारण है कि नैगमादिनयोंकी अपेक्षा तत्त्वार्थसूत्रमें पुलाक, वकुश और कुशील इन तीन प्रकारके मुनियोंको भी निर्ग्रन्थरूपमें स्वीकार किया गया है। यहाँ यह कहा जा सकता है कि जिन मुनियोंमें मूलगुणों और उत्तरगुणोंमें कमी देखी जाय उन्हें मुनि मानना कहाँ तक उचित है। प्रश्न. For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना मौलिक है और पुराना भी। ग्रन्थकारने तो इस विषयकी विशेष चर्चा नहीं की। मात्र इतना ही लिखा है कि जैसे मगगण हिंस्र प्राणियोंके भयवश रात्रिमें नगरके समीप आ जाते हैं वैसे ही इस कालमें खेद है कि मुनिजन भी भयवश रात्रिमें नगरके समीप आ जाते हैं।' किन्तु इस विषयकी विशेष चर्चा सोमदेवसूरि और पं० आशाधरजीने विशेषरूपसे की है। ग्यारहवीं शताब्दिके विद्वान् सोमदेवसरि लिखते हैं कि जिस प्रकार जिनेन्द्रदेवकी लेपादिसे युक्त जितप्रतिमा पूजी जाती है वैसे ही पूर्वकालके मुनियोंकी छाया मानकर वर्तमानकालके मुनि पूज्य हैं। मुनियोंको मात्र भोजन ही तो देना है, इसमें वे सन्त हैं कि असन्त इसकी क्या परीक्षा करनी ।२ १३ वीं शताब्दिके विद्वान् पं० आशाधरजी भी इसी मतके जान पड़ते हैं। वे भी इसी बातका समर्थन करते हए लिखते हैं कि 'जिस प्रकार प्रतिमाओंमें जिनदेवकी स्थापना की जाती है उसी प्रकार पूर्वकालीन मुनियोंकी इस कालके मुनियोंमें स्थापनाकर भक्तिपूर्वक उनकी पूजा करनी चाहिये । अधिक खोद-विनोद करनेमें कोई लाभ नहीं।3।। इस प्रकार हम देखते हैं कि मुनियोंके आचार सम्बन्धी यह प्रश्न उत्तरोत्तर जटिल होता गया है। वर्तमानमें जो मुनि हैं उन्हें हम मुनि न माने और मनमें वर्तमान मुनियोंमें पिछले मुनियोंकी स्थापनाकर बाह्यमें उनकी पूजा करें, आहार दें, उनका उपदेश सुनें ऐसा करना कहाँ तक उचित है ? इस विषयपर समर्थ आचार्योंके वचनोंसे कुछ प्रकाश पड़ता है या नहीं यह हमें देखना है। तत्त्वार्थसूत्रके अनुसार निर्ग्रन्थोंके उत्तर भेदों पर विशद प्रकाश डालते हुए मूलगुण आदिकी अपेक्षा कमीवाले मुनियोंके विषयमें तत्त्वार्थवातिकमें जो कुछ कहा गया है उसे यहाँ हम शंका-समाधानके रूपमें अविकल दे देना चाहते हैं । यथा__ शंका-जैसे गृहस्थ चारित्रके भेदसे निर्ग्रन्थ नहीं कहलाता वैसे ही पुलाकादिकमें भी चारित्रका भेद होनेसे निर्ग्रन्थपना नहीं बन सकता ? समाधान—यह कोई दोष नहीं, क्योंकि जैसे चारित्र और अध्ययन आदिका भेद होनेपर भी जातिसे वे सब ब्राह्मण कहलाते हैं वैसे ही पुलाकादिक भी निर्ग्रन्थ कहलाते हैं। १. इतस्ततश्च त्रस्यन्तो विभावर्यां यथा मृगाः । वनाद्विशन्त्युपग्राम कलौ कष्टं तपस्विनः ॥१९७।। २. यशस्तिलकचम्पू, उत्तरखण्ड, ४०५ । ३. सागारधर्मामृत अ० २ श्लो० ६४ । For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ आत्मानुशासन इसके कारणका निर्देश करते हुए वहाँ बतलाया है कि 'यद्यपि निश्चयनयकी अपेक्षा गुणहीनोंमें उक्त संज्ञाकी प्रवृत्ति नहीं होती, परन्तु संग्रह और व्यवहारनयकी अपेक्षा निग्रन्थके समस्त भेदोंका उसमें संग्रह हो जाता है । इसका विशेष खुलासा करते हुए वहाँ पुनः लिखा है कि बात यह है कि उक्त पुलाक, वकुश और कुशील इनमें वस्त्र, आभूषण और आयुध आदि नहीं पाये जाते । मात्र सम्यग्दर्शन और निर्ग्रन्थ रूपकी समानता देखकर ही उन्हें निर्ग्रन्थ स्वीकर किया गया है । शंका- इस पर पुनः शंका हुई कि जिन्होंने व्रतोंको भंग किया है ऐसे व्यक्तियोंमें भी यदि निर्ग्रन्थ शब्दका प्रयोग करते हैं तो श्रावकोंको भी निर्ग्रन्थ कहना चाहिए ? समाधान - श्रावकों में निर्ग्रन्थ रूपका अभाव है, इस कारण उनमें निर्ग्रन्थ शब्दकी प्रवृत्ति नहीं होती । हमें तो निर्ग्रन्थ रूप प्रमाण है । शंका- यदि आपको निर्ग्रन्थ रूप प्रमाण है तो अन्य जो उस रूपवाले हैं उनमें की प्राप्ति होती है ? समाधान — नहीं, क्योंकि उनमें सम्यग्दर्शन नहीं पाया जाता, इसलिए उन्हें निर्ग्रन्थ नही माना जा सकता । किन्तु जिनमें सम्यग्दर्शनके साथ नग्नता दिखाई देती है उनमें निर्ग्रन्थ व्यवहार करना उचित है । केवल नग्नता देखकर निर्ग्रन्थ व्यवहार करना उचित नहीं । श्लोकवार्तिककारका भी यही अभिप्राय है । 1 इन दोनों समर्थ आचार्यों का यह अभिप्राय उस प्रकाशस्तम्भके समान है जो विशाल और गहरे समुद्र में प्रकाश और मार्गदर्शन दोनोंका काम करता है । इस समय मुनि, आर्यिका श्रावक और श्राविका सबके लिए इस मंगलमय अभिप्रायके अनुसार चलनेकी बड़ी आवश्यकता है, क्योंकि इस अभिप्रायके मूलमें सम्यग्दर्शन मुख्य है । वह आत्मधर्मका आधार स्तम्भ है। इसमें यही तो कहा गया है कि क्वचित् कदाचित् बाह्य चारित्रमें परिस्थिति वश यदि किसी प्रकार की कमी आ भी जाय तो उतनी हानि नहीं, जितनी कि सम्यग्दर्शनसे च्युत होनेपर इस जीवको उठानी पड़ती है । इसी बात को ध्यान में रखकर आचार्य कुन्दकुन्द दर्शनप्राभृतमें कहते हैं दंसणभट्ठा भट्ठा दंसणभट्ठस्स णत्थि णिव्वाणं । सिज्झति चरियभट्ठा दंसणभट्ठा ण सिज्झति ॥३॥ इसका अर्थ करते हुए पण्डितप्रवर जयचन्दजी छावड़ा लिखते हैंजो पुरुष दर्शनसे भ्रष्ट हैं वे भ्रष्ट हैं, जो दर्शनसे भ्रष्ट हैं उनको निर्वाण For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना नहीं होता, क्योंकि यह प्रसिद्ध है कि जो चारित्र भ्रष्ट हैं वे तो सिद्धिको प्राप्त हो जाते हैं, परन्तु जो दर्शनभ्रष्ट हैं वे सिद्धिको प्राप्त नहीं होते ॥३॥ इसी बातको भावार्थमें स्पष्ट करते हुए वे पुनः कहते हैं-जैसे वृक्षकी शाखा आदि कट जाये और जड़ बनी रहे तो शाखा आदि शीघ्र ही पुनः उग आयेंगे और फल लगेंगे, किन्तु जड़ उखड़ जानेपर शाखा आदि कैसे होंगे ? इसी प्रकार धर्मका मूल दर्शन जानना ॥३॥ यह सब शास्त्रोंका निचोड़ है। जीवनमें जिनागमके अनुसार अनेक प्रकारके जीवाजीवादि पदार्थोंके सम्यक् निर्णय पूर्वक हेय-उपादेयका जानना ही सम्यग्दृष्टिका लक्षण है। इसके होनेपर व्रत, संयम नियमका आचरण करना ही इष्ट फलको देनेवाला होता है, अन्यथा वे न होनेके समान है, क्योंकि केवल उनके होनेसे संसारका छेद नहीं होता। इस पूरे कथनका सार यह है कि कदाचित् दूसरेकी बलजवरीसे पाँच मूलगुणों और रात्रि भोजन त्या गरूप व्रतमें दोष लग जाय या क्वचित् कदाचित् उपकरण और शरीरके संस्कार आदिका परिणाम हो जाय या कदाचित् किसी साधुके उत्तरगुणोंमें विराधना हो जाय तो भी उसके द्रव्यलिंगकी अपेक्षा इस प्रकारकी विविधता होनेपर भी वह साधुपदसे च्युत नहीं होता । ऐसा होनेपर भी उसके संयमस्थानोंसे सर्वथा पतन नहीं होता। जघन्यादिके भेदसे उसके संयमस्थान बने रहते हैं। यही कारण है कि आगममें ऐसे मुनियोंको भी स्वीकार कर उनकी गुरु पदपर प्रतिष्ठा की गई है। स्वपक्षके समर्थनमें यह दो आचार्योंका अभिप्राय है जो अनुकरणीय है। ११. मुनिपदके अयोग्य आचारका निषेध किन्तु लोकमें ऐसे मुनियोंकी कमी नहीं जो गुरुपर्व क्रमसे प्राप्त आगमकी अवहेलना कर उत्सूत्र आचरण करनेमें हिचकिचाहटका अनुभव नहीं करते । ऐसे मुनियोंको ध्यानमें रखकर ग्रन्थकारने ये उद्गार प्रकट किये हैं कि ग्रहण किये गये तपको स्त्रियोंके कटाक्षरूपी लुटेरों द्वारा यदि लूट लिया जाता है तो जन्म परम्पराको बढ़ानेवाले उस तपकी अपेक्षा गृहस्थ होकर जीवन यापन करना ही श्रेष्ठ है (१९८) । वे इतना ही कह कर नहीं रह जाते । वे पुनः उसे समझाते हुए कहते हैं कि साधो ! यह १. सूत्रपाहुड गा० ५ । २. तत्त्वार्थवार्तिक अ० ९ सू० ४७ । For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन शरीर और स्त्री दोनों एक डग भी निश्चयसे तेरे साथ जानेवाले नहीं हैं। इनमें अनुराग कर तू धोखा खा रहा है। इस शरीरसे जो तूने गाढ़ स्नेह कर रखा है और इस कारण विषयोंमें अपनेको उलझा रखा है उसे छोड़, इसीमें तेरा कल्याण है (१९९)। हम यह जानते हैं कि सर्वथा भिन्न दो पदार्थ मिलकर एक नहीं हो सकते । फिर भी तू पूर्वोपार्जित किसी कर्मके अधीन होकर इन शरीर आदि पर पदार्थोंमें अभेद बुद्धि करके तन्मय हो रहा है। पर वास्तवमें वे तुझ स्वरूप हैं नहीं। फिर भी तु उनमें ममत्वबुद्धि करके इस संसाररूपी वनमें छेदे-भेदे जानेकी चिन्ता न करके भटक रहा है (२००) । विचार कर यदि तू देखेगा तो यह निश्चय करनेमें देर नहीं लगेगी कि ये माता-पिता और कुटुम्बीजन तेरे कोई नहीं हैं। इनका सम्बन्ध शरीर तक ही सीमित है। अतः शरीर सहित इनमें अनुराग करनेसे क्या लाभ ? उसे छोड़। परमार्थसे देखा जाय तो तू कर्मादि पर वस्तुके सम्बन्धसे रहित होनेके कारण शुद्ध है, ज्ञेयरूप समस्त विषयोंका ज्ञाता है तथा रूप-रसादिसे रहित ज्ञानमूर्ति है। यह तेरा सहज स्वरूप है। फिर भी इस शरीरमें अनुरागवश तू इस द्वारा अपवित्र किया जा रहा है । सो ठीक ही है, कारण कि यह अपवित्र जड़ शरीर लोकमें ऐसी कौन सी वस्तु है जिसे अपवित्र नहीं करता (२०२), अतः इस शरीरके स्वभावको हेय जानकर उसमें साहसपूर्वक मूर्छाको छोड़ देना यही तेरा प्रधान कर्तव्य है । यह मोह बीजके समान है। बीजसे ही वृक्षकी जड़ और अंकुर उत्पन्न होते हैं। मोहकाभी वही काम है। राग-द्वेषकी उत्पत्तिका मूल कारण यह मोह ही है। एकबार पर पदार्थों में अहंबुद्धिका त्याग हो जानेपर राग-द्वेष स्वयं काल पा कर विलयको प्राप्त हो जाते हैं (१८१) । इन्द्रियाँ पाँच हैं-स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र । उनमें स्पर्शन और रसना ये दो इन्द्रियाँ सबसे प्रबल हैं । कदाचित् शेष इन्द्रियोंके विषयोंसे यह विरक्त भी हो जाय, पर इन दो इन्द्रियोंके विषयसे विरक्त होना आसान नहीं है। हमने देखा है कि साधु इष्ट और गरिष्ठ भोजन लेता है तो भी वह उतना अपवादका पात्र नहीं होता जितना कि स्पर्शनजन्य दोषके कारण उसे न केवल अपवादका पात्र होना पड़ता है, अपितु लोकमें उसकी प्रताड़नां भी की जाती है। यही कारण है कि इस ग्रन्थमें स्त्रीके दोष दिखा कर साधुको किसी भी प्रकारसे स्त्री सम्पर्कसे दूर रहनेकी शिक्षा पद-पदपर दी गई है। और कहा गया है कि मन तो For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना नपुंसक है। वह विषयका उपभोग क्या करेगा। उसमें यह सामर्थ्य ही नहीं (१३७)। यद्यपि हम यह जानते हैं कि प्राचीन कालमें भी ऐसे पण्डित और साधु होते रहे हैं जिन्होंने अपने मलिन चारित्र द्वारा निर्मल जैनमार्गको मलिन करनेमें कोई कोर-कसर नहीं रख छोड़ी'। मूलाचारमें ऐसे साधुओंको पाँच प्रकारका बतलाया गया है। उनके नाम हैं—पार्श्वस्थ, कुशील, संसक्त, अपगतसंज्ञ और मृगचरित्र । वहाँ इन्हें संघ बाह्य कह कर इनकी वन्दना करनेका भी निषेध किया गया है। लिंगपाहडमें भी आचार्य कुन्दकुन्दने ऐसे मुनियोंको मुनिपदके अयोग्य कहा है । अतः समग्र ग्रन्थका सार यह है कि साधु जैसे ऊँचे पदको ग्रहण कर हर प्रकारसे उसकी संम्हाल करनी चाहिये। बालक तो पालना आदिसे गिरनेसे डरता है, फिर साधु संयम जैसे महान् पदका अधिकारी होकर भी उससे गिरनेमें भय न करे यह आश्चर्यकी बात है । १२. अन्तिम निवेदन यह लघुकाय ग्रन्थ होनेपर भी विषयकी दृष्टिसे सर्वांगपूर्ण है। इसमें न केवल मोक्षमार्गकी प्ररूपणा दृष्टिगोचर होती है अपि तु 'बिन जानेत दोष गणनको कैसे तजिये गहिये।' इस नीतिके अनुसार इसमें बन्धमार्ग और उसके फलको भी दिखलाया गया है । जीवका पराश्रित परिणाम ही बन्धमार्ग है और जीवका स्वाश्रित परिणाम ही मोक्षमार्ग है यह वस्तुस्थिति है । ऐसा होते हुए भी चाहे बन्धमार्ग हो या मोक्षमार्ग हो, दोनोंमें बाह्य और इतर सामग्रीकी समग्रता रहती ही है। उसके होनेमें बाधा नहीं आती, क्योंकि प्रत्येक समयमें जो भी पर्याय होती है वह स्वभावदृष्टि से स्वयं होकर भी कार्य-कारणकी दृष्टिसे स्व और परके निमित्तसे ही होती है यह नियम है। जिनागम भी यही है। फरक मात्र दृष्टिका है। परसे मेरा भला-बुरा होता है यदि ऐसी दृष्टिवाला है तो वह अज्ञानी है, मिथ्यादृष्टि है और यदि मेरा भला-बुरा करनेवाला मैं स्वयं हूँ, पर तो निमित्तमात्र है ऐसी दृष्टिवाला है तो वह या तो ज्ञानी १. पण्डितै भ्रष्टचारित्रैः वठरैश्च तपोधनैः । शासनं जिनचन्द्रस्य निर्मलं मलिनीकृतम् ॥ २. मूलाचार षडावश्यक अधिकार गा० ९५ । ३. देखो गाथा १४,१७,२० आदि । ४. आत्मानुशासन प० १६६ । For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन है या ज्ञानमार्गके सन्मुख है। इस ग्रन्थमें सम्यग्दर्शनको प्रमुखता देनेका यही कारण है, ज्ञान, चारित्र और तप उसके अनुषंगी है। उसके बिना ये सब इष्टफलको नहीं फलते । इसका अर्थ यह नहीं कि इनकी उपेक्षा की जाय। इतना अवश्य है कि ज्ञानमार्गके सन्मुख हुए प्राणीकी अज्ञानभावके साथ विषय-कषायमें अरुचि होनी ही चाहिये । विषय-कषायमें अरुचिका अर्थ है स्त्री, भोजन, भाजन, मकान आदि जो बाह्य पदार्थ हैं उनमें अपने चित्तको नहीं रमाना। इसमें जो पद-पदपर स्त्रियोंमें दोषदर्शनका निर्देश दृष्टिगोचर होता है उसका प्रयोजन स्त्री निन्दासे नहीं है। इसके कर्ता भदन्त गुणभद्रसूरि वीतराग वनवासी सन्त हैं। वे भला ऐसा क्यों करते । उनके सामने तो साधुओंकी किसी प्रकार साधुता बनी रहे, वे रुद्रादिकी तरह उन्मार्गगामी न हो जायें, मात्र इस प्रयोजनसे इस शास्त्रकी रचना की है। इसलिये इसे स्त्री निन्दाकी दृष्टि से नहीं देखना चाहिये । जान पड़ता है कि शिथिलाचारमें पगे हुए साधु इससे कैसे विरक्त हों इस महान् प्रयोजनको ध्यानमें रखकर ही उन्होंने हितबुद्धिसे लघुकाय इस ग्रन्थकी रचना की है। यह अनेक छन्दोंमें लिखा गया है। उनका विवरण इस प्रकार हैक्रम छन्दनाम संख्या क्रम छन्दनाम . संख्या अनुष्टुभ् पृथ्वी शार्दूलविक्रीडित र घरा वसन्ततिलका मन्दाक्रान्ता आर्या | २१ | ११ वंशस्थ शिखरिणी उपेन्द्रवज्रा हरिणी | १४ १३ वैतालीय मालिनी रथोद्धता गीति कुल छन्द २७० हैं। इनके अतिरिक्त भाषा टीकामें पं० जी ने अन्य प्राकृत ग्रंथोंसे प्रकृत विषयकी पुष्टिमें ३ गाथाएं भी उद्धृत की हैं। इस ग्रंथके लिखते समय यह बहुत सम्भव है कि भर्तृहरिका शतकत्रय ग्रंथकारके सामने रहा हो। तुलनाके लिये देखिये जैन संस्कृति संरक्षक संघ सोलापुरसे प्रकाशित आत्मानुशासन । और भी बहुत सी बातें हैं जिनके कारण उत्कृष्ट काव्यमें इसकी परिगणना की जाती है। Tavs mx o wa I v w mm on or ano For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना हमें प्रसन्नता है कि वर्णी संस्थानसे इसका प्रकाशन हो रहा है । इसके सम्पादनमें डॉ. फलचन्द जैन प्रेमी जैनदर्शनविभागाध्यक्ष प्राध्यापक सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय, वाराणसी और प्रिय बन्धु पं० हीरालाल जी गंगवाल बी० ए०, एल० एल० बी० इन्दौरका यथासम्भव पूरा सहयोग मिला है इसके लिये हम उक्त दोनों विद्वानोंके हृदयसे आभारी हैं । इसी प्रकार ब्र० नेमिनाथका भी इसमें भरपूर सहयोग मिला है। मेरा स्वास्थ्य अब उतना अच्छा नहीं रहता। उम्रकी दृष्टिसे भी वैसाख वदी ४ को ही मैं ८३वें वर्ष में प्रवेश कर गया है। फिर भी अपने मित्रोंको और खासकर प्रो० जमुनालालजी इन्दौरको मैंने स्वयं इसकी प्रस्तावना लिख देनेकी स्वीकृति दी थी। तथा मान्य पं० नेमिचन्द जी पाटनी जयपुरने मुझे वर्णी संस्थानसे इस ग्रन्थके प्रकाचित करनेकी छूट दी थी। इतना ही नहीं इसके प्रकाशनमें भाई श्री पं० राजमल जी भोपालका यथासम्भव सहयोग मिला है। इसके लिये मैं इन सबका भी हृदयसे आभारी हूँ। मुझे प्रसन्नता है कि कतिपय आवश्यक विषयोंको ध्यानमें रखकर मैंने आगम और कालक्रमके अनुसार सन्मार्गमें होनेवाले परिवर्तनको ध्यानमें रखकर संक्षेपमें इसकी प्रस्तावना लिखी है। आशा है विद्वज्जन उसे उसी दृष्टि से पढ़ेंगे । विज्ञेषु किमधिकम् । १३. ग्रन्थकर्ता आत्मानुशासन भदन्त गुणभद्र सूरिकी अमर कृति है। इसमें कुल २७० पद्य हैं। अन्तिम पद्य श्री नाभिसूनु ऋषभ जिनका अन्तिम मंगलाचरणके रूपमें आया है। किन्तु संस्कृत टीकाकारने जिस प्रतिपरसे इस ग्रन्थकी टीका लिखी है, सम्भवतः उस प्रतिमें इस पद्यके नहीं रहनेसे इसपर संस्कृत टीका नहीं लिखी जा सकी। यही कारण है कि वर्तमानमें इसमें कूल २६९ पद्य माने जाते हैं। २६९वें पद्यमें भदन्त गुणभद्र ने अपने नामका उल्लेख कर स्वयंको आचार्य जिनसेनके चरणोंके स्मरणके आधीन चित्तवाला सूचित किया है। लगता है कि इनकी शिक्षा दीक्षा आचार्य जिनसेनके सानिध्यमें ही हुई होगी। क्योंकि यह बात इसलिये भी ठीक प्रतीत होती है, कारण कि आ० जिनसेनके अवशिष्ट रहे महापुराणके कार्यको इन्होंने ही सम्पन्न किया है। वैसे पं० परमानन्दजीने इन्हें आचार्य जिनसेनके सधर्मा (गुरुभाई) और दशरथ गुरुके शिष्य लिखा है। किन्तु डॉ० नेमिचन्दजी शास्त्रीके १. जैन धर्मका प्राचीन इतिहास द्वि० भा०, पृ० १८२ । For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० आत्मानुशासन अनुसार तो इनके प्रमुख गुरु आचार्य जिनसेन ही थे । इतना अवश्य है कि भदन्त गुणभद्रने आचार्य दशरथको भी अपना गुरु माना है' । इनका जन्मस्थान दक्षिण आरकट जिलेका 'तिरुम रुडकुण्डम' माना जाता है । लगता है कि आचार्य जिनसेनके कालमें ही ये साहित्य साधना में लग गये थे । आचार्य जिनसेनके अधूरे रहे महापुराणको इन्होंने उनके बाद शक सम्वत् ८२० में सम्पन्न किया है । ऐसा उत्तर पुराणकी प्रशस्तिसे ज्ञात होता है, इसलिए बहुत सम्भव है कि उसके बाद ही इन्होंने आत्मानुशासनको मूर्तरूप दिया हो । इनकी तीसरी रचना जिनदत्तचरित काव्य है । इन तीन अतिरिक्त इनकी और कोई रचना हो ऐसा हमें ज्ञात नहीं होता । आत्मानुशासनकी कथ्यवस्तुके अवलोकनसे ही यह ज्ञात होता है कि ये साहित्य साधना के साथ ज्ञानाराधना में भी सतत तल्लीन रहते थे । अन्यथा उनके मुखसे ऐसे उद्गार कभी प्रकट नहीं होते कि 'आत्मा ज्ञानस्वभाव है और स्वभावकी प्राप्ति ही मोक्ष है । जिसे मोक्षको प्राप्त करने की इच्छा है, उसे ज्ञानभावना करनी चाहिये (१७४) ज्ञानभावनाका फलज्ञान ही है । आदि । भाषा टीकाकार इस ग्रंथपर दो टीकाऐं हिन्दीमें लिखी गई हैं और एक टीका संस्कृतमें । संस्कृत टीका पंञ्जिकाके रूपमें लिखी गई है । हिन्दी टीकाओं में स्व० श्री पं० बंशीधर शा० सोलापुर जी द्वारा लिखित टीका हमारे सामने नहीं है । मात्र श्री पं० बालचन्दजी द्वारा लिखी गई और जैन संस्कृति संरक्षक संघ सोलापुर द्वारा प्रकाशित हुई टीका हमारे सामने अवश्य है । यद्यपि यह सर्वांगपूर्ण हैं, फिर भी हमने जिन दो कारणोंसे आचार्यकल्प पं० टोडरमल्लजो द्वारा लिखित टीकाको वर्णी संस्थानसे प्रकाशित करनेका निर्णय लिया वे हैं (१) ढूंढारी बोली भी हिन्दी भाषाका एक उपभेद है । जैसे हम प्राकृत संस्कृत और अपभ्रंश भाषाओंकी सुरक्षाकी ओर पूरा ध्यान देते हैं वैसे ही हमें विविध प्रदेशों में बोली जानेवाली इन हिन्दी भाषाके उपभेदोंकी भी सुरक्षा करनी चाहिये । और उनकी सुरक्षाका सर्वोत्तम उपाय है उन बोलियोंमें लिखे गये साहित्यकी सुरक्षा करना तथा प्रकाश में लाना । १. तीर्थङ्कर महावीर और उनकी आचार्य परम्परा ३, पृ० ८ । २. वही पृ० ८ । For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना - (२) यह तो आत्मानुशासन पर काम करनेवाले सभी विद्वानोंने स्वीकर किया है कि इस समय हिन्दीमें जितनी भी टीकाएं प्रचलित हैं वे सब टीकाएँ आ० क० पं० टोडरमल्लजी द्वारा लिखित टीकाके प्रति आभारी हैं। इसके प्रकाशनके ये दो कारण तो हैं ही। साथ ही वह सरस और ग्रन्थके हार्दको स्पष्ट करनेवाली भी है। इसमें प्रायः ऐसा एक भी पद्य नहीं है जिसका अर्थ लिखनेके बाद भावार्थ द्वारा उसे स्पष्ट नहीं किया गया हो । मात्र २२० वे पद्यके तीसरे चरणका अर्थ लिखनेमें पण्डित जी मौन रहे आये। उसे उन्होंने स्पर्श नहीं किया। सम्भवतः उस समय उनके विरुद्ध जो वातावरण तैयार हो रहा था उसकी इससे सूचना मिलती जान पड़ती है। अपने कालके आगमधर विद्वानोंमें पं० जी सर्वोपरि हैं। जिन मनीषियोंने इन्हें आचार्यकल्प पदसे अलंकृत किया है, वह सोच समझकर ही किया है। यह इन्हींका काम है कि इन्होंने गोम्मटसार जीवकाण्ड, कर्मकाण्ड, लब्धिसार क्षपणासार जैसे गुरुतर ग्रन्थोंको पठनीय बनाया । जैनधर्मके हार्दको स्पष्ट करनेके अभिप्रायसे मोक्षमार्ग प्रकाशक जैसे अपूर्व ग्रन्थकी रचना की। मुलतानके जैनबन्धुओंका समाधान करनेके अभिप्रायसे लोकमें 'रहस्यपूर्ण चिट्ठीके' नामसे प्रसिद्ध चिट्ठी लिखी। त्रिलोकसार, पुरुषार्थसिद्धयुपाय और प्रस्तुत ग्रन्थ आत्मानुशासनकी सुन्दर, सरस और आगमानुकूल टीकाएँ लिखीं। जैसे लोकमें यह प्रसिद्धि है कि भगवद् वाणीके हार्दको स्पष्ट करनेके अभिप्रायसे यदि भगवान् कुन्दकुन्दने समयसार जैसे अध्यात्म ग्रन्थकी रचना न की होती तो आज पूरा विश्व गाढ़ अज्ञानान्धकारमें डूबा होता। वैसे ही यह कहना भी उपयुक्त प्रतीत होता है कि यदि जयपुरने आचार्यकल्प पं० टोडरमल्लको जन्म न दिया होता तो इस कालमें सिद्धान्तके रहस्यको जाननेवाले विद्वानोंका अभाव ही बना रहता। उनके द्वारा किये गये कार्योंको पूर्वाचार्यों द्वारा किये गये कार्योंसे कम नहीं आंका जा सकता। आगममें यह वचन आया है'द्रव्यानुसारि चरणं चरणानुसारि द्रव्यम्' उसके हार्द को इस कालमें जिस महानुभावने उद्घाटित किया है वे और कोई नहीं, पंडितप्रवर टोडरमल्लजी ही हैं। उसके लिये हृदयके कपाटको खोलकर मोक्षमार्गप्रकाशकके ७ वें अध्यायका स्वाध्याय करना उतना ही आवश्यक है जितना कि For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ आत्मानुशासन वर्तमान पर्यायके संधारण करनेके लिये श्वासोच्छ्वासको लेते रहना आवश्यक है। डा० हुकमचन्द भारिल्ल जयपुरने 'पण्डित टोडरमल व्यक्तित्व और कृतित्व' नामसे एक शोधप्रबन्ध लिखा है। उससे मालूम पड़ता है कि इनका वास्तव्य काल वि० सं० १७७३-७४ से लेकर १८२३-२४ तक रहा है । अधिकतर समय इनका साहित्य साधनामें ही व्यतीत हुआ है । विशेष जानकारीके लिये डा० भारिल्ल द्वारा लिखित 'पण्डित टोडरमल्ल व्यक्तित्व और कृतित्व' ग्रन्थका अवलोकन करना चाहिये। फूलचन्द्र सिद्धान्तशास्त्री दिनांक २५-८-८३ वाराणसी For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दो शब्द - भारतीय सभ्यता, संस्कृति, इतिहास, तत्त्वज्ञान एवं विज्ञान जैसे विविध विषयोंकी बहुमूल्य सामग्री प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, देशी तथा दक्षिण भारतीय भाषाओंके विपुल जैन वाङ्मयमें उपलब्ध है। किन्तु इस दिशामें अनुसंधान, प्रकाशन, अन्तरशास्त्रीय अध्ययन एवं सम्पादन की जितनी अपेक्षा है उतना कार्य हो नहीं पा रहा है। इसके लिए आवश्यक है अपने ज्ञानके प्रतीकोंके युगानुकूल सहज एवं व्यावहारिक प्रस्तुति में सक्षम उत्क्रान्त प्रतिभाओं की। हमारे महान् जैनाचार्योंने जीवनके अन्तः और बाह्य इन दोनों पहलुओंको खूब बारीकीसे देखा, समझा तथा अनुभव किया और पर-कल्याणकी भावनासे ओतप्रोत हो वाणी एवं लेखनी द्वारा प्रकट किया। प्रस्तुत कृतिके मूल ग्रन्थकार भदन्त गुणभद्र (नवीं शती) भी इसी परम्पराके आचार्योंमें से एक थे। प्रस्तुत ग्रन्थ आत्मतत्त्वकी श्रद्धा करानेवाला अनुपम काव्य ग्रन्थ है। वैसे प्रत्येक साहित्य बाह्यरूपमें अपने देश और कालकी सीमासे किसी न किसी रूपमें बँधा होता है। किन्तु उसके अन्तर्जगतमें सामञ्जस्य सर्वकल्याण, आध्यात्मिक-विकास तथा सत्-चित् एवं आनन्दके जो स्थायी तत्त्व निहित रहते हैं वे देश तथा कालातीत होते हैं। सुभाषितमय इस सम्पूर्ण ग्रन्थमें भी काव्योचित विविध दृष्टान्तों, अलंकारों एवं छन्दोंके माध्यमसे जीवन-उत्कर्षके लिए मर्मकी बात सहजरूपमें कही गई है। इस ग्रन्थका प्रत्येक श्लोक अपने आपमें स्वतन्त्र काव्य भी है। इस कृति की यह भी विशेषता है कि अध्यात्म-विद्यासे सम्बन्धित प्रायः सभी विषयों को प्रमुख आधार बनाकर सुभाषितों द्वारा सहृदयोंके कोमलतम अन्तस को बड़ी सूक्ष्मता एवं कलात्मकतासे छनेका सफल प्रयास इस ग्रन्थमें हुआ है । मानवोचित गुणोंका पाथेय जुटाने, उसे दिग्भ्रमित होनेसे बचाने तथा सही मार्गदर्शन करते रहनेकी प्रशस्त पृष्ठभूमिके सूत्र इस ग्रन्थके प्राण हैं। जीवन-उत्कर्षकी ये अनुभूत प्रणालियाँ मुमुक्षु जीवको शान्ति और आनन्द प्रदान करती हैं। यही कारण है कि यह ग्रन्थ आरम्भसे ही सभीके आकर्षणको केन्द्र रहा है । इसी महत्तासे प्रभावित हो कुछ आचार्यों एवं विद्वानोंने इस ग्रन्थ पर व्याख्या लिखकर अपनी लेखनीको सार्थक बनाया है। इस ग्रन्थकी विविध विशेषताओंसे प्रभावित हो पण्डित टोडरमलजी (१८वीं शती)ने देशभाषामें इसका सरल अनुवाद किया। यह For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ आत्मानुशासन अनुवाद मिश्रित प्राचीन हिन्दी भाषाका सुन्दर उदाहरण है, जिसमें राजस्थानके ढूंढार प्रदेशकी ढूंढारी भाषा, ब्रजभाषा तथा खड़ी बोली का पुट है । आज भी देशके कोने-कोनेमें स्थित जैन मंदिरोंमें नियमित रूप से चलनेवाले प्रवचन, स्वाध्याय एवं तत्त्व चर्चाओं आदिमें इस भाषाके शास्त्र भी बड़ी रुचिके साथ पढ़े जाते हैं । इस दृष्टिसे इस भाषाका अपना माधुर्य और वैशिष्टय है । पं० टोडरमलजीके लेखनका प्रमुख उद्देश्य उच्च आध्यात्मिक एवं सैद्धान्तिक ज्ञानको प्रचलित देश-भाषामें सरल ढंगसे प्रस्तुत करना था । गहरेसे गहरे तथ्योंको भी बड़ी ही सहज रीतिमें व्यक्त करनेकी उनकी विशेषता है। क्योंकि किसी कविके अन्तर्मनको पूरी तरह समझकर उसकी भावग्राही व्याख्या करना भी अपने-आपमें काफी कठिन कार्य है, किन्तु अद्भुत प्रतिभा और विविध शास्त्रोंके तलस्पर्शी ज्ञानके धनी पं० टोडरमलजी इस गुरुतर दायित्वके निर्वाहमें खरे उतरे तथा मूल रचयिताके परे भावोंको समीचीन रूपमें प्रस्तुतकर इस ग्रन्थमें अन्तर्निहित विशेषताओंको पूरी तरह प्रकाशन किया है। प्रस्तुत ग्रन्थके मार्गदर्शन तथा सम्पादनका प्रमुख कार्य जैन सिद्धान्त के मर्मज्ञ विद्वान् सिद्धान्ताचार्य पण्डित फूलचन्द्रजी शास्त्री द्वारा सम्पन्न हुआ है। सम्पादकीय वक्तव्यमें आपने जैन तत्त्वज्ञानसे सम्बन्धित जिन विषयोंपर जिस गहनता, प्रामाणिकता एवं आधिकारिक रूपमें लिखा, उसका अपना स्वतन्त्र महत्त्व है । वस्तुतः आदरणीय पण्डितजीका सम्पूर्ण जीवन ही एक जीवट व्यक्तित्वके रूपमें हमारे सामने है। जैन धर्म-दर्शन एवं सिद्धान्तसे सम्बन्धित ग्रन्थोंके अध्ययन, मनन, चिन्तन, सम्पादन, अनुवाद, स्वतंत्र लेखन तथा प्रवचन आदि प्रवृत्तियोंसे उनका जीवन ओत‘प्रोत है। इन्हीं प्रवृत्तियोंके द्वारा जैन धर्म-दर्शन और उनके साहित्यका संवर्धन, संरक्षण तथा प्रचार-प्रसार ही सम्पूर्ण जीवनका एकमात्र ध्येय बनाकर चलनेवाले ऐसे विद्वान् विरले होते हैं। मुझे श्रद्धेय पण्डितजी जैसे गरिमामण्डित वयोवृद्ध विद्वान्के सानिध्य में उन्हींके निर्देशसे इस ग्रन्थके सम्पादनमें सहयोग करने एवं बहुत कुछ सीखने-समझनेका जो सौभाग्य प्राप्त हुआ, इसे मैं परम गौरवकी वस्तु मानता हुआ आनन्दका अनुभव कर रहा हूँ। . __डॉ० फूलचन्द जैन प्रेमी रक्षाबन्धन पर्व दिनांक २३-८-१९८३. -जैन दर्शन विभाग, सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय, वाराणसी अध्यक्ष For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय सूची मंगलाचरणपूर्वक आत्मानुशासन के कथनकी प्रतिज्ञा पापहारी सुखकारी शिक्षा देने की सूचना उक्त शिक्षासे भयभीत न होने की प्रेरणा यथार्थ उपदेशकों की दुर्लभता गणी वक्ताका स्वरूप अधिकारी श्रोताका स्वरूप पाप-पुण्य के त्यागपूर्वक धर्माचरणकी प्रेरणा धर्मादिमें उत्तरोत्तर कारणता के निर्देशपूर्वक आप्तकी उपासना की शिक्षा मूढतारहित सम्यग्दर्शन और उसके भेद-प्रभेद सम्यग्दर्शनके दश भेदोंके नामों के साथ उनका स्वरूप कथन सम्यग्दर्शनके कारण शमादिक्की पूज्यताका निर्देश इष्ट प्रयोजनकी सिद्धिके लिये सुकुमार क्रिया करनेकी सूचना धर्म जीवनका आवश्यक अंग है इसकी सिद्धि सर्वत्र धर्मकी उपादेयता धर्माचरण ही सुखप्रद, पाप कार्य नहीं धर्म और यश आदि प्रयोजनको ध्यानमें रखकर परनिन्दा आदि करनेका निषेध सोदाहरण पुण्य करनेकी प्रेरणा इन्द्रके उदाहरणद्वारा जीवनमें देवकी मुख्यताकी सिद्धि पृथिवी आदिके उदाहरणद्वारा आप्त ही निःस्वार्थं जीवनयापन करनेवाले सत्पुरुष हैं उसका उल्लेख इन्द्रियसुखकी अनुपादेयताकी सकारण सिद्धि परिव्राजकके लांडू के उदाहरणको जानकर विषयसेवन से हँसीका पात्र बनना उचित नहीं १ २२ पुण्य और पापमें सर्वत्र आत्मपरिणाम ही मुख्य कारण हैं २३ धर्मको भूलना वृक्षकी जड़ उखाड़कर उसके फल भोगने के समान है २४ धर्मकी उपयोगिताके साथ उसके बिना होनेवाला दुष्परिणाम २५-२६ धर्मको भूलना ही पापका कारण है, सुखानुभव नहीं २७ २८-२९ For Personal & Private Use Only vr mp ५-६ ७ V ९ १०. ११-१५ १५ १६-१७ १८-२१ ३० ३१ ३२ ३३ ३४-३९ ४० Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५ आत्मानुशासन ४५ ४६ ४७ ४८ अन्धेके रस्सी वलने तथा हाथीके स्नान करनेके समान गृहस्थाश्रमकी व्यर्थताका समर्थन सोदाहरण आशाग्रहके निग्रह करनेपर ही सुखकी प्राप्तिका निर्देश तृष्णायुक्त सुख सुखाभास ही है उदाहरणद्वारा दैवकी लीलाका समर्थन नदीके उदाहरणद्वारा न्यायपूर्वक धनसे सम्पत्ति नहीं बढ़नेका समर्थन यथार्थ धर्म, सुख, ज्ञान और गतिका निर्देश वर्तमान कष्टकी अपेक्षा परलोकके लिये कष्ट सहना हितकर आन्तरिक शान्तिके लिये राग-द्वेषका परिहार करना आवश्यक यही तृष्णा नदीके पार होनेका उपाय पुनः पुनः भोगे गये भोगोंको भोगकर भी तृष्णा शान्ति के बिना आन्तरिक शान्ति असम्भव भावी जीवनकी चिन्ता किये बिना कामी पुरुष क्या क्या निन्द्य कार्य नहीं करता नश्वर विषयोंको आँख खोलकर देखनेका निर्देश अतीत दुःखोंको भले ही भूल जाय, वर्तमान दुःख और उनके कारणोंका तो स्मरणकर, उनकी प्राप्तिमें कितना कष्ट है ५३ अपनी स्थिति समझे बिना ही यह प्राणी विषयाभिलाषा क्यों करता है ५४ कीचड़में फसे हुए प्यासे बैलके समान तृष्णाकी वृद्धि केवल संक्लेशका कारण होती है ईंधनके बिना अग्निके समान विषयोंके बिना भी तृष्णाका शान्त होना असम्भव मोहनिद्राके वशीभूत हुए प्राणीको दशा बन्दीगृहके समान शरीरमें प्रीति करना व्यर्थ है न कोई शरण है और न कोई मित्र इत्यादि जानकर प्रमादके बिना धर्मका सेवन करना ही श्रेयस्कर दीपककी शिखाके समान नष्ट होनेवाले भोगोंकी आशा करना व्यर्थ ६२ अग्निसे वेष्ठित एरंडमें फसे हुए कीड़ेके समान शरीरमें फसकर तू व्यर्थ दुःख भोग रहा है। इन्द्रियोंके दास होनेकी अपेक्षा तू ही उन्हें दास बनाकर शाश्वत सुखकी उपासनामें लग ६४ संसारमें धनी व निर्धन कोई भी सुखी नहीं है ६५ स्वाधीन सुखके कारण तपस्वियोंकी प्रशंसा ६६-६८ ५७-५८ For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय सूची पतन होनेवाले शरीरमें अपना आग्रह रखना व्यर्थ है. इससे अनिश्वर पदकी प्राप्ति सम्भव दुर्बुद्धिजनोंका लक्षण ७१-७२ जीवन-मरणका लक्षण ७३ उससे संसारी जोवकी रक्षा होना सम्भव नहीं ७४-७५ संसारमें विधिसे बलवान् कोई नहीं, वही सब कुछ ७६-७८ मृत्युसे रहित स्थानादिमें जीवोंका रहना योग्य स्त्रीका शरीर प्रीतिके योग्य नहीं काने गन्नेके समान मनुष्य शरीरको जानकर उसे धर्मका साधन बना सारभूत करनेका निर्देश मरनेकी शंका और जीनेकी आशाके साथ कितने कालतक यह जीव इस शरीरमें टिक सकता है बन्धुजनोंको आत्महितमें सहकारी मानना व्यर्थ ८-८४ धनरूपी ईंधनसे तृष्णारूपी अग्निके भड़कनेपर भी अज्ञानी जीव इसमें शान्ति मानता है ८५ वृद्धावस्थामें धवल बालोंके मिससे मानों बुद्धिकी शुद्धि ही निकल रही है, अतः विचारा परलोकके हितमें कैसे विचार कर सकता है संसारमें पड़े हुए जीवको मोहरूप मगर-मच्छसे संरक्षण मिलना कठिन है घोर तपश्चरणका उदाहरणपूर्वक निर्देश ८८ बालपन आदि तीनों पनोंकी वृत्तिमें धर्माराधनके क्षण कम ८९-९१ विषयी प्राणीकी प्रवृत्तिमें 'परिचितेष्ववज्ञा' का कोई मतलब नहीं भ्रमरके समान व्यसनीकी दशा होती है । सुबुद्धिको पाकर प्रमाद करना अविवेकका लक्षण है धर्मकी उपेक्षाकर धनीके पीछे लगना योग्य नहीं कृष्णराजके भाण्डागारके तुल्य धर्मका स्वरूप सबको गम्य नही शरीरको आपदाका स्थान बता यतिजन सबको संसारसे विरक्त करते हैं ९७-९८ गर्भ और जन्मके दुःखसे डरकर प्राणी मरणसे भय करता है इस प्राणीकी अजाकृपाणीय और सुखके लिये अन्धकवर्तकीयकी सी दशा हो रही है १०० For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ आत्मानुशासन अपनेको ज्ञानी पण्डित माननेवाले भी कामके परवश हैं, दाताके तीन प्रकार विरक्तके परिग्रहत्यागमें उदाहरण परिग्रहके त्यागमें अज्ञानी, पुरुषार्थी और ज्ञानीकी वृत्ति विवेकी शरीरादिको त्यजने योग्य अनुभवते हैं अज्ञान आदिकी प्रवृत्तिका और विरक्तिका फलनिरूपण दया - दान आदिमें प्रवृत्त होनेका फल परम पद कुटीप्रवेशके फलके समान परिग्रह त्यागका फल मोक्ष कौमारब्रह्मचारी कौन यह जानकर उसे प्रणाम करनेकी शिक्षा योगिगम्य परमात्मा बननेके रहस्यका कथन मनुष्य पर्यायकी अस्थिरता जानकर इस पर्यायमें तपद्वारा मोक्ष प्राप्ति सम्भव है, अतः तप करनेकी प्रेरणा १११ परमार्थसे समाधिमें कष्टका लेश नहीं ११२ अन्य सबकी यता जान तपकी उपादेयताका कथन ११३ अनादि रागादिको जीतनेमें समर्थ तापसंहारक तपमें रमनेकी शिक्षा ११४ समाधिसे वर्तमान पर्यायको सार्थक करनेवाले सन्यासीकी प्रशंसा ११५ वैराग्य और तपके कारणभूत ज्ञानकी महिमा ११६-११७ विधिका विलास अलंध्य है इसका आदि जिनके उदाहरणद्वारा समर्थन श्रुतनिमित्तक राग भी प्रभातके संध्यारागके समान अभ्युदयका कारण है ११८-११९ संयमी दीपक के समान कर्मरूपी कज्जलका वमन करता है। १२०-१२१ आगमज्ञानसे अशुभसे शुभरूप होकर शुद्ध होता है, उदाहरणद्वारा इसका समर्थन उदाहरणद्वारा अधोगतिके कारण रागका निषेध जो मार्ग में सामग्री लगती है मोक्षके पथिकके पास वह सब है, अतः उसे मोक्ष प्राप्त करना कठिन नहीं स्त्रीविषयक राग मोक्षमार्ग में बाधक है इसका सोदाहरण सकारण निर्देश शब्दशास्त्रकी दृष्टिसे नपुंसक मनकी बलवत्ता राज्यकी अपेक्षा तप क्यों पूज्य है, इसका निर्देश स्थानभ्रष्ट पुष्प के समान गुणक्षति लघुताका कारण १०१ १०२ १०३ १०४ १०५ १०६ १०७ १०८ १०९ ११० For Personal & Private Use Only १२२ १२३ १२४ १२५ १२६-१३६ १३७ १३८ १३९ Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४५ १४६ १४७ १४८ १४९ विषय सूची चन्द्रमाके लांछनके समान एक भी दोष निन्दाका कारण होता है १४० दोषोंको आच्छादित करनेवाले गुरुकी अपेक्षा दोषदर्शी दुर्जन ही १४१ कठोर गुरूक्तियाँ भव्यकै मनको आह्लादित करनेवाली होती हैं- १४२ इस समय सच्चे धर्मोपदेष्टा तो दुर्लभ हैं ही, उसे कहने और सुनने वाले भी दुर्लभ हैं १४३ किसके द्वारा की गई निन्दा प्रीतिकर और किसके द्वारा की गई स्तुति अप्रीतिकर होती है इस बातका निर्देश ग्रहण किसे करना और त्यागना किसे इसका निर्णय कौन हितको और कौन अहितको करनेवाले होते हैं गुण-दोष और उनके कारणोंको जाननेवाला ही विद्वान् है बुद्धिमान् और निर्बुद्धि में सकारण अन्तरका निर्देश इस समय समीचीन आचरण करनेवाले विरल हैं वेषधारी साधुओंके संसर्गसे दूर रहनेकी शिक्षा साधु अप्रार्थ्य वृत्ति होता है, उसका याचना करना व्यर्थ है १५१ अविवेकी दीन और अभिमानीको देखे बिना ही परमाणु सबसे छोटा और आकाशको सबसे बड़ा कहता है १५२ तराजूके उदाहरणद्वारा याचक और अयाचकमें भेदका समर्थन १५३-१५४ धनीसे निर्धनपना क्यों श्रेष्ठ है इसका समर्थन मानधन आशारूपी खानको भर देता है १५६-१५७ आहार ग्रहणमें लज्जाशील साधु परिग्रहको ग्रहण कैसे कर सकता है १५८ साधुका रागद्वेषके वश होना कलिका ही प्रभाव है अपनेको भूल कर्मके फलमें सन्तुष्ट होना योग्य नहीं तपश्चर्याके फलस्वरूप लौकिक अल्प फलमें क्यों सन्तुष्ट होता है। साधुका जीवन दैवकी बलवत्तासे परे होता है दैवका वश कहाँ चलता है और कहाँ नहीं चलता कौन साधु स्तुतिका और कौन साधु निन्दाके पात्र है तप छोड़ विषयमें फँसना आश्चर्यकारी है तपसे च्युत होनेवाला साधु बालकसे भी गया बीता है शद्धिके कारणरूप तपको अन्य पुरुष मैला कर देते हैं। संयमको छोड़नेवाले साधुका अमृत पीकर उसे वमन करनेके समान है बाह्य शत्रुके समान राग-द्वेष अन्तरंग शत्रुको भी जीतो १५५ १६९ For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० आत्मानुशासन १७० १७१-१७३ राग-द्वेषको जीतनेके लिये मनको आगमाभ्यास में रमाओ आगमाभ्यास में मनको रमानेकी विधिका निर्देश ज्ञानभावना क्यों करनी चाहिये इसका निर्देश ज्ञान भावनाका फल केवलज्ञान ही है, अन्य नहीं १७४ १७५ शास्त्राभ्याससे भव्य और अभव्यकी दशा क्या होती है इसका निर्देश १७६ ध्यानका फल राग-द्वेषका परिहार १७७ मथानी के उदाहरण द्वारा संसार परिभ्रमणके कारणका निर्देश १७८ - १७९ तत्त्वज्ञानका अभ्यास ही मोक्षका कारण १८० १८१ १८२ शुभ, अशुभ और दोनोंसे निवृत्त होनेका फल ज्ञानअग्निके द्वारा संसारके बीज राग-द्वेषको जला देना चाहिये मोह और पुरातन फोड़े में कोई अन्तर नहीं १८३ १८४ - १८५ १८६ सुबुद्धि जन मित्र तथा पुत्रादिके न होनेपर शोक नहीं करते हानिके होनेपर शोक नहीं करना सुखी होनेका उपाय सकल संन्यासका नाम ही सुख है, उससे विपरीतपनेका नाम दुःख है १८७ जन्म और मरण इन दोनोंमें अन्तर नहीं १८८ तप और श्रुतका फल राग-द्वेषको निवृत्ति है, लाभ पूजादि नहीं १८९ - १९० विषयाभिलाषा महान् अनर्थकी जनक १९१-१९२ विषयविरक्ति ही अध्यात्मी होनेका उपाय शत्रुके समान जानकर शरीरको क्षीण करनेकी शिक्षा अनर्थ परम्पराका मूल कारण शरीर जो शरीरको पोषते हैं, विषय सेवते हैं वे मानो विष खाकर जीना चाहते हैं १९६ १९७ १९८ कष्ट है कि इस कालमें मुनि गाँवके पास रात्रि बिताते हैं संसारके कारण कुतपसे गृहस्थ वने रहना उत्तम है साधुका 'स्वार्थको भूलकर स्त्रीकी संगति करना महादुःखका मूल है १९९ शरीरमें अभेद बुद्धिका फल ही संसारमें भटकना है जन्म, जरा, मृत्युसे व्याप्त शरीरमें आस्था रखना आश्चर्यकारी है • शुचिर्भूत आत्मा शरीर के संयोगसे ही अशुचि हुआ है, धिक् है उसे • शरीर अशुचि है, मैं शुचि हूँ ऐसे भेदज्ञानसे शरीरका त्याग करना बड़े साहसका काम है मुनि रोगके होनेपर खेद नहीं करते तथा अपना कार्य जानकर शरीरको त्याग देते हैं १९३ : ९४ १९५ For Personal & Private Use Only २०० २०१ २०२ २०३ २०४ Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ ठ१५ विषय सूची मात्र गृहस्थ योग्य उपचार करते हैं, फिर भी अप्रतीकार्य जानकर उपवासादि विधिसे उसे त्याग देते हैं अज्ञानीका सुख शिरके भार कंधेपर ले लेनेके समान है शरीरको प्रतीकारके अयोग्य देखकर उद्वेग नहीं करना ही प्रति'क्रिया है शरीर ग्रहणका नाम संसार, उसमें आसक्तिका त्याग करना ही मुक्ति है जो अपने खोटे आचरणसे आत्माको अपूज्य बना देता है उस शरीरको धिक्कार हो १०९ ज्ञानी शरीर, कर्म और आत्माको भिन्न-भिन्न जानता है २१०-२११ कषायादिकको न जीतना ही अज्ञता है २१२ उत्तम गुणोंके बाधक कषायोंको जीतनेके लिये प्रयत्न करो २१३ क्रोधादि और उपशान्त भावमें चूहे-बिल्लीके समान जाति विरोध है, उससे दोनों लोकोंकी हानि होती है कषायोंको जीतनेके लिये मात्सर्थ भावके त्यागकी शिक्षा क्रोधसे होनेवाली कार्य हानिका सोदाहरण समर्थन मानमें बाहुबलीको उदाहरण रूपमें उपस्थित करनेकी परम्परा है वर्तमानमें गुण रहित होकर भी अहंकारसे अभिभूत पाये जाते हैं अपनेसे उत्तरोत्तर अधिक गुणवाले होनेपर भी मान करते हैं २१९ थोड़ा भी छल विषके समान है इसकी सोदाहरण निन्दा मायासे भयभीत रहनेकी प्रेरणा । कपट व्यवहार स्वयंके छिपानेपर भी वह प्रगट हो जाता है २२२ लोभवश चमरमृगकी परवशता निकट संसारीको ही विषयविरक्ति आदि गुण प्राप्त होते हैं जिन्होंने आत्माके सारको जान लिया है वे ही क्लेश जालसे मुक्त होते हैं २२५ संसारसे विमुक्त जीव मुक्तिके भाजन कैसे नहीं होते, होते ही हैं २२६ रत्नत्रयधारीको ही संसारसे भयभीत होकर इन्द्रिय चोरोंसे बचना चाहिये २२७ पीछी आदि संयमके साधन हैं उनमें मोह करना व्यर्थ है २२८ धीर बुद्धि साधु आत्माकी प्राप्तिमें ही अपनेको कृतकृत्य मानता है २२९ ज्ञानके गर्ववश आशारूप शत्रुको अल्प गिनना योगग्य नहीं २३० २१६ २२० २२१ For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ आत्मानुशासन ज्ञान- चारित्रसे युक्त साधुको संसारसे राग छोड़नेका उदाहरणद्वारा समथन कंष्टका कारण पुनः पुनः राग-द्वेषकी प्राप्ति मोक्षप्राप्तिके पूर्व प्राणी दुखी ही रहता है मोक्षप्राप्तिके उपायभूत रत्नत्रयका समर्थन मोक्षके इच्छुकको यह अभोग्य है यह भोग्य है ऐसे विकल्पके त्यागका अभ्यास करना चाहिये अविनाशी पद क्या है इसका स्पष्टीकरण प्रवृत्ति और निवृत्तिका स्वरूप कौन भावना भाने योग्य हैं और कौन नहीं तीन युगलोंमें आदिके तीन व्यवहारमें प्रयोजनीय अशुभ छूटनेपर पाप और दुःख स्वयं छूट जाते हैं तथा शुभकी परिसमाप्ति शुद्धमें होकर अन्तमें परमपद प्राप्त होता है आत्मा है और वह संसारके कारणोंसे वर्तमानमें बद्ध है, अन्तमें रत्नत्रय पाकर वह मुक्त होता है ममेदं भाव इतिके समान भवभ्रमणका कारण और उससे छूटने का उपाय पर वस्तुमें आसक्तिरूप अज्ञानको छोड़ विवेकका होना ही विवेकी जनोंकी कुशलता है बन्ध और मोक्षका क्रम योगीका स्वरूप निर्देश गुणयुक्त तपमें साधारणसी भी क्षति उपेक्षा करने योग्य नहीं जैसे घर में छिद्र होना योग्य नहीं वैसे ही यतिका गुप्ति आदि में असावधान रहना योग्य नहीं परदोष कथन हितकारी नहीं दोषदर्शी महात्माके पदको नहीं प्राप्त होता योगीको अपना पहलेका जीवन अज्ञानता पूर्ण प्रतीत होता है शरीर में भी स्पृहा रहित योगियोंका आशाबेलिको पुष्ट करना कैसे योग्य हो सकता है २३१ २३२ २३३ २३४ For Personal & Private Use Only २३५ २३६ २३७ २३८ २३९ २४० २४१ २४२ २४३ २४४ २४५ २४६ २४७ २५२ २५३ जब शरीर ही आत्मासे जुदा है तो अन्य पदार्थ तो जुदे हैं ही मोक्षार्थी संतापके कारणरूप शरीरसे मोह छोड़कर परम सुखी हुए हैं २५४ अनादि कालीन मोहके त्यागीका ही परलोक विशुद्ध होता है। परमें मूर्छा रहित साधुके ऐसा कौन पदार्थ है जो सुखका साधन न बने २५६ २५५ २४८ २४९ २५० २५१ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३ २६३ विषय सूची कर्मके उदय-उदीरणासे साधु खेदखिन्न नहीं होते २५७ निर्भय साधु गिरिगुफा आदिमें ध्यान करते हैं २५८ मोक्षार्थी निस्पृह साधुओंका जीवन और मंगलकामना २५९-२६२ जो सांसारिक सुख-दुःखसे उदासीन रहते हैं सब ही मणिके समान प्रकाशरूप रहते हैं साधुओंका आचार आश्चर्यका स्थान है २६४ वैशेषिकोंका मुक्तिमें गुणोंका अभाव मानना मिथ्या है जीवका स्वरूप सिद्धोंके युक्तिपूर्वक सुखका समर्थन आत्मानुशासनको जानकर उसके चिन्तवनका फल २६८ गुरुके स्मरणपूर्वक कर्तारूपमें स्वयंके नामका उल्लेख २६९ आदिजिन हम सबके लिये मंगल स्वरूप होनेकी कामना २६५ २६६ २६७ २७० For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्री परमात्मने नमः आचार्यवर्य श्रीगुणभद्रस्वामिप्रणीत आत्मानुशासन आ० क० श्री पं० टोडरमलजी रचित हिंदी वनका सहित * हिन्दीकारका मंगलाचरण दोहा - श्रीजिनशासन गुरु नमौं, नानाविध सुखकार 1 आतमहित उपदेशतें करें मंगलाचार ॥ १ ॥ ॥ सवैया ॥ " सोहै जिनशासनमें आत्मानुशासन श्रुत जाकी दुःखहारी सुखकारी सांचीं शासना जाको गुणभद्र कर्त्ता गुणभद्र जाको जानि भद्र गुणधारी भव्य करत उपासना । ऐसे सार शास्त्रको प्रकाशे, अर्थ जीवनिको at उपकार नाशै मिथ्या भ्रमवासना, तातें देश भाषा करि अर्थको प्रकाश करौं जातें मन्दबुद्धिहू होत अर्थ भासना ॥ २ ॥ अथ श्री गुणभद्र नामा मुनि अपना धर्मभाई लोकसेन मुनि विषयविमोहित भया ताका संबोधनका मिस करि सर्वजीवनिकों उपकारी जो भला मार्ग ताका उपदेश देनेका अभिलाषी होत संता निर्विघ्न शास्त्रकी संपूर्णता आदि अनेक फलकूं बांछता अपने इष्ट देव को नमस्कार करता संता प्रथम ही लक्ष्मी इत्यादि सूत्र कहै हैं: आर्या छंद लक्ष्मीनिवासनिलयं विलीनविलयं निधाय हृदि वीरम् । आत्मानुशासनमहं वक्ष्ये मोक्षाय भव्यानाम् || १|| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन अर्थः-मैं जु हौं शास्त्र कर्ता गुणभद्र सो वीर कहिये वर्द्धमान तीर्थंकर देव अथवा कर्मशत्रु नाशनेकों सुभट वा विशिष्टाई कहिए' लक्ष्मी ताकौं “राति" कहिये ग्रहैं ऐसा सर्व अरहंतादिक ताहि अपना हृदय विर्षे अवधारण करि आत्माको हितरूप शिक्षाका दैनहारा ऐसा जु आत्मानुशासन नामा शास्त्र ताहि कहूंगा। ऐसे अपने इष्टदेवका ध्यान रूप मंगलाचरण करि शास्त्र करनेकी प्रतिज्ञा करी। कैसा है वीर, आत्मस्वभावरूप वा अतिशय रूप जो लक्ष्मी ताके निवास करनेका स्थान है, मंदिर है। बहरि कैसा है, विलीन कहिये विनष्ट भया है विलय कहिये पाप स्वभाव, ताका नाश जाके, ऐसा है। अविनाशी स्वरूप को प्राप्त भया है। ऐसे इनि विशेषणनि करि अपना इष्टदेवका वीर ऐसा नाम सार्थक दिखाया। बहुरि ताका सर्वोत्कृष्टपना प्रकट किया। बहुरि जो यहु शास्त्र कहौंगा सो भव्य जीवनिकै मोक्ष होनेकै अथि कहौंगा, अन्य किछ मान लोभादिकका प्रयोजन नाहीं है। याही तैं हित अभिलाषा जीवनिको उपादेय है। आगें शास्त्रका अर्थ विर्षे शिष्यनिका भयकों दूरि करि जैसी प्रवृत्ति पाइए हैं सो ही अंग या विषै है, ताका भाव कों दिखावता “दुःखात्" इत्यादि सूत्र कहै हैं : आर्या छन्द दुःखाद्विभेपि नितरामभिवाञ्छसि सुखमतोऽहमप्यात्मन् । दुःखापहारि सुखकरमनुशास्मि तवानुमतमेव ।।२।। अर्थ-हे आत्मा ! तूं अतिशय करि दुःखः डरै है। अर सुखकौं सर्व प्रकार चाहै है, यातँ मैं भी दुःखका हरनहारा, सुखका करनहारा ऐसा जो वांछित अर्थ है तिस ही कौं उपदेशौ हौं । भावार्थ-काहूके ऐसा भय होयगा कि श्री गुरु सुखकों छुडाय मोकं कष्ट साधन बतावेगै । वहुरि इस भयतें शास्त्र विर्षे अनादर कौं कहैं हैं, ऐसा भय मति करै । दुःख दूर करिनँका, सुख पावनैंका तेरा अभिप्राय है तिस ही प्रयोजन ली. हम तोकौं सांचा उपाय उपदे हैं। ___आगें सो उपदेशरूप वचन यद्यपि कदाचित् तोकों कड़वा भी लागै तो तू तिसितै डरे मति ऐसा कहै है१. विशिष्ट कहिए मु० १-११ २. विलै भया ज० पू० १.५ ३. आगे कहै हैं सो मु० २-२८ ४. ऐसा उपदेशका सूत्र कहै मु० २-१८ For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शिष्यका भय दूर करना - आर्या यद्यपि कदाचिदस्मिन् विपाकमधुरं तदात्वकटु किंचित् । त्वं तस्मान्मा भैषीयथातुरो भेषजादुग्रात् ॥३।। अर्थ-यद्यपि इस शास्त्रविर्षे कहीं उपदेश किछू तत्काल कड़वा लागै तो तू तिसतै डरै मति । वह उपदेश कैसा है ? फल-काल विर्षे मीठा है। जैसैं रोगी उग्र कडवा औषध नाहीं डरै।। ___भावार्थ-जैसे स्याना रोगी यद्यपि ग्रहण कालविर्षे कोई औषध किछू कडवा भी लागै तो भी तिसत सुख होनेरूप मीठा फल होता जानि तिसितें डरै नांहीं, ताकौं आदरतै ग्रहण करै है। तैसैं तू स्याना संसारी है सो यद्यपि ग्रहण काल विर्षे कोई इस शास्त्रका उपदेश किछु असुहावना भी लागै तो भी तिसरौं सुख होनेरूप मीठा फल जानि तिसत डरै मति, तोकौं आदर तैं ग्रहण करना योग्य है। ___ आर्गे कोई तर्क करै कि उपदेश दाता तो बहुत हैं तातँ तुम्हारा निष्फल खेद करने करि कहा साध्य है, ऐसैं पूछ उत्तर कहै हैं : आर्या जना घनाश्च वाचालाः सुलभाःस्युवथोत्थिताः । , दुर्लभा ह्यन्तरार्दास्ते जगदम्युज्जिहीर्षवः ॥४॥ - अर्थ-मनुष्य तौ खोटा उपदेशादिरूप वचन कहनहारै अर मेघ खोटा गर्जन करनहारै बहुरि मनुष्य तौ निरर्थक महंतता करि उद्घति भये अर मेघ निरर्थक बादलारूप उठै, ऐसे तो मनुष्य वा मेघ सुलभ हैं। बहुरि मनुष्य तो अंतरंग धर्म बुद्धि करि भीजै अर मेघ अंतरंग जल करि भीजै, बहरि मनुष्य तो संसार दुःख तें जीवनिका उद्धार करनेकी इच्छाकों धारे अर मेघ अन्नादिक उपजावनै तै लोकका उद्धार करनेका कारणपणां को धारे, ऐसे मनुष्य वा मेघ दुर्लभ हैं। भावार्थ-उपदेश दाता बहुत हैं, परन्तु हम जैसे धर्म बुद्धि तैं जीवनिका उद्धार करने कू उपदेश देवेंगे तैसैं उपदेश देनहारे थोरे हैं। तातै हमारा उद्यम निरर्थक नाहीं है। आगे ऐसे हैं तो कैसे गुणनि करि संयुक्त उपदेश दाता होय है, ऐसा प्रश्न होत संतँ “प्राज्ञ" इत्यादि दोय श्लोक कहै हैं : For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन शार्दूलविक्रीडित छंद । प्राज्ञः प्राप्त समस्तशास्त्रहृदयः प्रव्यक्तलोक स्थितिः, प्रास्ताश: प्रतिभापरः प्रशमवान् प्रागेव दृष्टोत्तरः । प्रायः प्रश्नसहः प्रभुः परमनोहारी परानिन्दया, ब्रूयाद्धर्मकथां गणी गुणनिधिः प्रस्पष्टमिष्टाक्षरः || ५ || अर्थ - ऐसा गणी सभानायक होइ सो धर्म कथा को कहै । कैसा ? बुद्धिवान हो जातें बुद्धिहीनका वक्तापणाँ बनें नांही । बहुरि पाया है समस्त शानिका रहस्य जिहिं ऐसा होइ; जातैं अनेक अंग जानैं बिनां यथार्थ अर्थ भासै नाहीं । बहुरि प्रकट है लोकव्यवहार जाकै ऐसा होइ; जातैं लोकरीति जानैं बिना लोक विरुद्ध हो है । बहुरि प्रकर्षपर्ने अस्त भई है आशा जाकै ऐसा होइ; जातैं आशावाला रंजायमान मन किया चाहै, यथार्थ अर्थ प्ररूपै नाही । बहुरि कान्ति करि उत्कृष्ट होइ; जातें शोभायमान न भए महंतपनौं शोभै नाहीं । बहुरि उपशम परिणाम युक्त होइ; जातें तीव्रकषाई सर्वकों अनिष्ट निदाका स्थान हो है । बहुरि प्रश्न कीएं पहले ही देख्या है उत्तर जानें ऐसा होइ; जातैं आप ही प्रश्न उत्तर करि समाधान करे तो श्रोतानिकै उपदेश की दृढता होइ, बहुरि प्रचुर प्रश्ननिका सहनहारा होइ; जातैं प्रश्न किये खेद खिन्न होइ तो श्रोता प्रश्न न करि सकै, तब तिनि का संदेह कैसे दूरि होइ । बहुरि प्रभु हो जातें जाक आप ऊँचा जानौ ताहीका कह्या मानिए है । बहुरि औरनिके मनका हरनहारा होइ; जातैं जो असुहावना लागै ताकी सीख कैसे माने । बहुरि गुणनिका निधान होइ; जातैं गुण बिना नायकपनों शोभै नाहीं । बहुरि स्पष्ट अर मीठे जाकै उपदेशरूप वचन' होइ; जातें प्रगट वचन बिना समझे नाहीं, मीठा बोले बिना रुचि न होइ । ऐसा गणी होइ सो और निकी निंदा वा और न करि निंद्य न होइ, ऐसी रीति करि धर्म कथा को कहै । भावार्थ- आप विषै इतनें गुण होइ तब शास्त्र कहने का अधिकारी होना योग्य है । १. अक्षर ज० उ० ५-१ २. गुणी ज० उ०५-२ For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतम विकलं परणतिरूद्योगों गुरुका स्वरूप हरिणी छंद । शुद्धा वृत्तिः परप्रतिबोधने, मार्गप्रवर्तन सद्विधौ । बुधनुतिरनुत्सेको लोकज्ञता मृदुताऽस्पृहा, यतिपतिगुणा यस्मिन्नन्ये च सोऽस्तु गुरुः सताम् || ६ || अर्थ - जिस विषै ऐसे गुण होइ, संपूर्ण संदेह रहित तो शास्त्र ज्ञान होइ । बहुरि शुद्ध दोषरहित यथायोग्य मन वचन कायकी प्रवृत्ति होइ । बहुरि औरनिका संबोधनविषै परिणाम होइ । बहुरि जिनमार्गका प्रवर्तावनेंकी भली विधिविषै भला उद्यम होय । बहुरि ज्ञानीनि करि कन्ही हुई नमन क्रिया होइ वा अधिक ज्ञानीनिका विनय करि नमन होइ । बहुरि उद्वतपनातिकरि रहित होइ । बहुरि लोकरीतिका ज्ञातापना होइ । बहुरि कोमलपना होइ । बहुरि वांछारहितपनां होइ । ऐसे ये गुण होइ । बहुरि और भी ऐसे ही यतीश्वरसम्बन्धी गुण जा विषै होइ, सो सत्पुरुषनिका उपदेशदाता गुरु होहु । भावार्थ- पूर्वोक्त गुण सहित गुरु होइ सो सतपुरुषनिका भला करे तातें हमारा भी यहु आशीर्वाद है जो ऐसा ही उपदेश दाता गुरु होहु जारि जीवनिका बुरा होइ सो उपदेशदाता गुरु काहूके मति होहु । आगें ऐसा उपदेशक होय तो शिष्य कैसा हो है ऐसें पूछें होय कहै हैं: शार्दूलविक्रीडित छंद भव्यः किं कुशलं ममेति विमृशन् दुःखाद्भृशं भीतवान् सौख्यैषी श्रवणादिबुद्धिविभवः श्रुत्वा विचार्य स्फुटम् | धर्मं शर्मकरं दयागुणमय युक्त्यागमाभ्यां स्थितं गृह्णन्धर्मकथां श्रुतावधिकृतः शास्यो निरस्ताग्रहः ||७|| । अर्थ - जो ऐसा शिष्य है सो धर्मकथा सुननेवि अधिकारी किया है । कैसा ? प्रथम तो भव्य होइ; जातै जाका भवितब्य भला होनेका न होइ तो सुनना कैसे कार्यकारी होइ ? बहुरि मेरा कल्याण कहा है ऐसा विचारता होइ; जातैं जाके अपना भला बुरा होनेका विचार नाहीं सो १ भीतिमान म० ७-१६ For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन काहेको सीख सुनैं। बहुरि दुःखौं अतिशय करि डरता होइ, जातें जाकै नरकादिकका भय नाहीं सो पाप छोड़ने का शास्त्र काहे को सुनें । बहुरि सुखका अभिलाषी होइ, जाते आगामी सुख चाहै तो धर्म साधनका शास्त्र सूनै । बहरि श्रवण आदि बद्धिका विभव जाके पाइये ऐसा होइ । तातें सुननेकी इच्छाका नाम शुश्रूषा' है । सुननेका नाम श्रवण है। मनकरि जाननेका नाम ग्रहण है । न भूलने का नाम धारणा है। विशेष विचार करनेका नाम विज्ञान है। प्रश्नोत्तर करि निर्णय करना ताका नाम ऊहापोह है। तत्त्व श्रद्धानके अभिप्रायका नाम तत्त्वाभिनिवेश है। ऐसे ए बुद्धिके गुण हैं सो जाके पाइए है, जातें इनि बिना शिष्यपनारे बनें नाहीं । बहुरि सुखकारी, दया गुणमई, अनुमान आगम करि सिद्ध भया ऐसा जो धर्म ताकौं सूनि करि, विचार करि ग्रहण करता होइ; जातें ऐसा ही धर्म, ऐसे ही शिष्यकै कार्यकारी हो है । बहुरि नष्ट भया है खोटा हठ जाकै ऐसा होइ; जातें हठ करि आपाथापी होइ ताकौं सीख लागै नाहीं। भावार्थ-ऐसा गण सहित होइ सोई धर्म कथाके सूननेका अधिकारी होइ, वाहूका भला होइ । इनि गुणनि विनां धर्म कथाका सुनना कार्यकारी न हो है। आगैं कहै हैं-ऐसा शिष्य है सो गुरु उपदेश” सूखका अर्थीपना करि धर्म उपार्जन ही के अथि प्रवर्तो; जातें ऐसा न्याय है आर्या छंद पादादुःखं धर्मात्सुखमिति सर्वजनसुप्रसिद्धमिदम् । तस्माद्विहाय पापं चरतु सुखार्थी सदा धर्मम् ।।८।। अर्थ-पाप तैं दुःख हो है, धर्म तैं सुख हो है। ऐसैं यहु वचन सर्व जननि विर्षे भले प्रकार प्रसिद्ध है। सर्व ही ऐसैं मानै हैं, वा कहै हैं । ता” सुखका अर्थी है जाकौं सुख चाहिये सो पाप को छोड़ि सदाकाल धर्मकुंआचरौ । ___भावार्थ-पापका फल दुःख अर धर्मका फल सुख ऐसे हम ही नाहीं कहैं हैं, सर्व कहैं हैं। तातें जो सुख चाहिये है तो पाप छोड़ि धर्म कार्य करो। १. शुश्रुशि ज० उ० ७-३ २. शिष्यपावना ज० उ० ७-६ ३. आचरै ज० पू० ८-६ For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सर्वसुख प्राप्तिका मूल कारण आप्त आगे कहै हैं-विशेष सुखकी प्राप्तिका अर्थी हुवा धर्मकौ अंगीकार करता सर्व ही जीव हैं ताहि विचार करि कोई आप्त जो यथार्थ उपदेशदाता सो अपना आश्रय करना; जाते सुखकी प्राप्तिका मूल कारण आप्त है, सोई कहै है शार्दूलविक्रीडित छंद सर्वःप्रेप्सति सत्सुखाप्तिमचिरात् सा सर्वकर्मक्षयात् सवृत्तात् स च तच्च बोधनियतं सोऽप्यागमात् स श्रुतेः । सा चाप्तात् स च सर्वदोषरहितो रागादयस्तेऽप्यतः तं युक्त्या सुविचार्य सर्वसुखदं सन्तः श्रयन्तु श्रिये ।।९।। अर्थ सर्व जीव भला सुखकी प्राप्तिकौं शीघ्र वांछे हैं। सो यह वांछा प्रत्यक्ष भासै है। बहुरि सुखकी प्राप्ति सर्व कर्मके नाश तैं हो है, जाते सुखका रोकनहारा कोई कर्म है ताका नाश भए बिना सुख कैसे होई । बहुरि सो कर्मका क्षय सम्यक्चारित्र तैं हो है। जारौं बुरा आचरण तें निपजा कर्म सो भला आचरण बिना कैसे नष्ट होइ । बहुरि सो सम्यक् चारित्र ज्ञानतें निश्चित है। जाते ज्ञान बिना बुरा भला आचरणका निश्चय कैसे होइ । बहुरि सो ज्ञान आगमतें हो है। जातें आगम बिना बुरा भलाका ज्ञान होता नांहीं । बहुरि आगम है सो श्रुति जो अर्थप्रकाशक मूल उपदेश तिस विना होता नांहीं। जातें आगम रचना कोई अनुसारतें हो है। बहुरि श्रुति है सो आप्त जो यथार्थ उपदेशदाता तिस” हो है। जातें उपदेश दाता बिना उपदेश कैसैं कोइ । बहरि सो आप्त सर्व दोष रहित है। जातें दोष सहित आप्त होता नांहीं। बहुरि दोष रागादि हैं। जारौं राग, द्वेष, काम, क्रोध, क्षुधा, निद्रा आदि होते यथार्थ उपदेश देइ सकै नांहीं। तातै एई आप्तपना के घातक दोष हैं। ऐसैं अनुक्रम कह्या । या सत्पुरुष हैं ते युक्ति करि भलैं विचारि सर्व सुखका दाता जो आप्त ताकौं सुखरूप लक्ष्म कै अथि आश्रय करौ।। ___ भावार्थ-जाकों सुख चाहिये सो पहले आप्तका निश्चय करि वाका उपदेश्या मार्गकों अंगीकार करै। आगैं तिस आप्तकी सिद्धि होत संतै तिस भगवान आप्तकरि सत्पुरुषनिको उपाय सम्यग्दर्शन, ज्ञान, चारित्र, तप इनि च्यारि आराधनारूप १. तिहितें मु० ९-१२ २. आत्मा ज० पू० ९-४ For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन दिखाया है। तहां सम्यग्दर्शन आराधना पहलैं ताकौं दिखावता संता सूत्र कहै है शार्दूल विक्रीडित छन्द । श्रद्धानं द्विविधं त्रिधा दशविघं मौढयाद्यपोढं सदा, संवेगादिविवर्धितं भवहरं व्यज्ञानशुद्धिप्रदम् । निश्चिन्वन् नवसप्ततत्त्वमचलप्रासादमारोहतां, सोपानं प्रथमं विनेयविदुषामायेयमाराधना ॥१०॥ अर्थ-श्रद्धान जो सम्यग्दर्शन, विपरीत अभिप्राय रहित आत्मा का स्वरूप सो दोय प्रकार है-उपदेशादि वाह्य निमित्त विना होइ सो निसर्गज है । अर उपदेशादि वाह्य निमित्ततै होइ सो अधिगमज है। अथवा सो श्रद्धान तीन प्रकार है दर्शनमोहका उपशम” होइ सो औपशमिक है, क्षयतै होइ सो क्षायिक है । क्षयोपशमतें होइ सो क्षायोपशमिक है । अथवा सो श्रद्धान दश प्रकार है-आज्ञा सम्यक्त्वादि इहां ही दश भेद कहेंगे। बहुरि सो श्रद्धान कैसा है, सदा काल मूढ़ता आदि पच्चीस दोषनिकरि रहित है। तहाँ लोकमढ, समयभूढ़, देवमूढ़ इनि भेदनितें तीन मढ़ता अर जाति, कुल आदि आठ मद अर मिथ्यादर्शन, मिथ्याज्ञान, मिथ्याचारित्र' अर इनिकै धारक जीव ऐसैं छह अनायतन । अथवा असर्वज्ञ, असर्वज्ञस्थान, असर्वज्ञका ज्ञान, असर्वज्ञका ज्ञानयुक्त पुरुष, असर्वज्ञका आचरण, असर्वज्ञका आचरणसहित पुरुष ऐसे छह अनायतन हैं। ए सम्यक्त्वके स्थान नाहीं, तातै इनिको अनायतन कहिये हैं। बहुरि शंका, कांक्षा, विचिकित्सा, मूढदृष्टि, च्यारि तो ए, अर उपगूहन, स्थितीकरण, वात्सल्य, प्रभावनाका अभाव सो च्यारि ए ऐसे आठ भये । ऐसें सम्यग्दर्शनके पच्चीस दोष हैं, तिनिकरि जो रहित होइ सोई निर्मल श्रद्धान है। जातें इनि दोषनिकों लगे सम्यक्त्वका अभाव होइ, कैसे सम्यक्त्व मैला होई। बहुरि सो श्रद्धान कैसाहै ? संवेगादि गुणानिकरि निर्मलपनारौं वर्द्धमान है, वा या करि संवेगादि गुण बधै हैं । इहाँ संसार” भय वा धर्म, धर्मका फलकों देखि हर्ष करना ताका नाम संवेग है। आदि शब्दतै निन्दा, गर्दा आदि जानना । बहुरि सो श्रद्धान संसारका हरनहारा है। बहुरि कुमति, कुश्रुत, विभंगरूप तीन अज्ञान तिनिकौं शुद्धताका दैनहारा है। कुज्ञान थे तेई सम्यक्त्व भए सुज्ञान हो है । बहुरि जीव, अजीव, आस्रव, बंध, संवर, १. मिथ्या दर्शन चारित्र ज० उ० १०-४ - For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्यग्दर्शनका स्वरूप निर्जरा, मोक्ष, पुण्य, पाप ए नव तत्त्व अथवा पुण्य पाप गर्भित किये सात तत्त्व तिनिका निश्चय करता है। बहुरि जहांतँ जीव न चले ऐसा प्रासाद मोक्षमंदिर ताकों चढ़ते ऐसै जे शिष्यनिविर्षे पंडित बुद्धिवान तिनकों पहला सिवाण है । याकौं पहलै भये पीछे अन्य साधन हो है। बहुरि च्यारि आराधनाविषै यह प्रथम आराधना है। ऐसा श्रद्धान है। भावार्थ-ऐसा श्रद्धानका स्वरूप वा महिमा जानि अंगीकार करना । तहाँ औपशमिक सम्यक्त्व तौ जैसे कादा जाके नीचे बैठ्या ऐसा जल ऊपरि निर्मल होइ तैसा जानना । अर क्षायिक सम्यक्त्व हरितमणि समान सर्वथा निर्मल जानना। अर क्षायोपशमिक ऊगता सूर्यवत् किछू रागमलसहित जानना। अब दश प्रकार सम्यक्त्वका सूचनँके अथि आज्ञा इत्यादि संग्रहरूप सूत्र कहै हैं आर्या छन्द आज्ञामार्गसमुद्भवमुपदेशात् सूत्रबीजसंक्षेपात् । विस्तारार्थाभ्यां भवमवपरमावादिगाढ़ च ॥११।। अर्थ-आज्ञा अर मार्गत उत्पन्न, बहुरि उपदेश” उत्पन्न, बहुरि सूत्र अर बीज” अर संक्षेपत उत्पन्न, बहुरि विस्तार अर अर्थनितें उत्पन्न ऐसे आठ तो ए भये । बहुरि अव अर परमाव' है आदि विषै जाकै ऐसा गाढ़ सो अवगाढ़ परमावगाढ़ दोय ये भये, ऐसे दश सम्यक्त्वके भेद जाननें। भावार्थ-हेय, उपादेय तत्त्वनिविषै विपरीत अभिप्राय रहित सो सम्यक्त्व एक प्रकार है। ताहीकै आज्ञादिक आठ कारणनित उपजनेकी अपेक्षा आठ भेद किये हैं। अर ज्ञानकी प्रकर्षताका सहकारकरि विशेषपनाकी अपेक्षा अवगाढ़ परमावगाढ़ ए दोय भेद किये हैं। ऐसें ए दश भेद जाननें। ___ आगे इसहीका विशेष वर्णनके अथि आज्ञा सम्यक्त्व इत्यादि तीन काव्य कहै हैं शृग्धरा छन्द आज्ञासम्यक्त्वमुक्तं यदुत विरुचितं वीतरागाज्ञायैव त्यक्तग्रन्थप्रपञ्चं शिवममृतपथं श्रद्दधन्मोह्रशान्तः ॥ मार्गश्रद्धानमाहुः पुरुषवरपुराणोपदेशोपजाता, या संज्ञानागमाधिप्रसृतिभिरुपदेशादिरादेशि दृष्टिः॥१२॥ १. अवरि अपरमाव ज० उ० ११-५ । For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन ____ अर्थ-हे भव्य ! जो शास्त्र-पठन बिना वीतरागकी आज्ञा ही करि, वचन सुननें ही करि श्रद्धान होइ सो आज्ञा सम्यक्त्व कह्या है। बहुरि ग्रन्थ विस्तारका सुननें बिना बाह्याभ्यंतर परिग्रहरहित ऐसा कल्याणरूप मोक्षका मार्ग ताहि दर्शनमोहकी शांति होनें तें श्रद्धान करता जो होइ ताहि मार्गश्रद्धान कहै हैं । बहुरि उत्कृष्ट पुरुष तीर्थंकरादिक तिनके पुराणनिका उपदेशतें जो निपजी सो सम्यग्ज्ञानकरि आगम समुद्रविषै प्रवीण पुरुषनिकरि उपदेश है आदि विषै जाकै, ऐसी दृष्टि कही है, यह उपदेश सम्यक्त्व है। स्रग्धरा छंद आकर्ष्याचारसूत्रं मुनिचरणविधेः सूचनं श्रद्दधानः सूक्तासौ सूत्रदृष्टिदरधिगमगतेरर्थसार्थस्य बीजैः । कैश्चिज्जातोपलब्धेरसमशमशाद बीजदृष्टिः पदार्थान् संक्षेपेणैव बुद्ध्वा रुचिमुपगतवान् साधु संक्षेपदृष्टिः ।।१३।। अर्थ-मुनिके आचरणका विधानकों प्रतिपादन करता जो आचारसूत्र ताहि सुनि करि श्रद्धान करता जो होइ सो सूत्रदृष्टि भले प्रकार कही है । यह सूत्र सम्यक्त्व है । बहुरि केई बीज जे गणितज्ञानकों कारण तिनि करि अनुपमदर्शनमोहका उपशमके वशतें दुष्कर है जाननेकी गति जांकी ऐसा जु पदार्थनिका समूह, ताकी भई है उपलब्धि श्रद्धानरूप परिणति जाकै ऐसा करणानुयोगका ज्ञानी भव्य ताकै बीजदृष्टि हो है। यह बीज सम्यक्त्व जाननो । बहुरि पदार्थनिको संक्षेपपनैं ही करि जांनि श्रद्धानकों प्राप्त भया सो भली संक्षेपदृष्टि है । यहु संक्षेप सम्यक्त्व जानना । स्रग्धरा छंद यः श्रुत्वा द्वादशाङ्गी कृतरुचिरथ तं विद्धि विस्तारदृष्टि, संजातार्थात् कुतश्चित् प्रवचनवचनांन्यन्तरेणार्थदृष्टिः । दृष्टिः साङ्गाङ्गबाह्यप्रवचनमवगाह्योत्थिता यावगाढः कैवल्यालोकितार्थे रूचिरिह परमावादिगाढेति रूढा ।।१४।। अर्थ-अब जो द्वादशांगरूप वानीकों सुनि कीन्हीं जो रुचि श्रद्धान ताहि विस्तार दृष्टि हे भव्य ! तू जांनि । यह विस्तार सम्यक्त्व है । बहुरि जैनशास्त्रके बचननि बिना कोई अर्थका निमित्त” भई सो अर्थदृष्टि है। यहु अर्थसम्यक्त्व जाननां । बहुरि अंग अर अंगबाह्यसहित जैनशास्त्र ताकौं For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्यग्दर्शनके दस भेद अवगाहि करि जो निपजी सो अवगाढदृष्टि है। यह अवगाढसम्यक्त्व जाननां । बहरि केवलज्ञानकरि अवलोक्या पदार्थविषै श्रद्धान सो इहाँ परमावगाढदृष्टि प्रसिद्ध है । यह परमावगाढ़सम्यक्त्व जाननां । ऐसे ए दश भेद कहे। भावार्थ-इहाँ दश भेद सम्यक्त्वके कहे। तहाँ वीतराग वचननि ही तें श्रद्धान होइ सो आज्ञासम्यक्त्व है। मोक्षमार्गके ही श्रद्धानतें होइ सो मार्गसम्यक्त्व है। उत्तम पुरुषनिका पुराणादिक सुनने” श्रद्धान होइ सो उपदेशसम्यक्त्व है। मुनिका आचार सुननेतें श्रद्धान होइ सो सूत्रसम्यक्त्व है। बीज गणितादि करि करणानुयोग के निमित्त श्रद्धान होइ सो बीजसम्यक्त्व है। संक्षेपपनै पदार्थनिका श्रद्धाननै होइ सो संक्षेपसम्यक्त्व है। द्वादशांगकों सुनि श्रद्धान होइ सो विस्तारसम्यक्त्व है । कोई दृष्टान्तादिरूप' पदार्थ श्रद्धान होइ सो अर्थ सम्यक्त्व है । श्रुतकेवलीके श्रद्धान होइ सो अवगाढ़सम्यक्त्व है। केवलज्ञानीके श्रद्धान है सो परमावगाढ़ सम्यक्त्व है । ऐसै एक सम्यक्त्वके अन्य निमित्त” दश भेद जाननँ । ___इहाँ प्रश्नः-जो चारि प्रकार आराधनाविषै सम्यक्त्व आराधना पहले काहै तैं करिए है ऐसे पूछ कहै हैं-- आर्या छंद शमबोधवृत्ततपसां पाषाणस्येव गौरवं पुंसः । पूज्यं महामणेरिव तदेव सम्यक्त्वसंयुक्तम् ॥१५।। अर्थ--पुरुष आत्मा ताकै मंदकषायरूप उपशम परिणाम, शास्त्राभ्यासरूप ज्ञान, पापत्यजनरूप चारित्र, अनशनादिरूप तप इनिकों महंतपणों है सो पाषाणका बोझ समान है । विशेष फलका दाता नांहीं । बहुरि सोई सम्यक्त्वसंयुक्त होइ तो महामणिका गुरुत्ववत् पूजनीक है। बहुत फलका दाता महिमायोग्य है। भावार्थ-जैसै पाषाणकी अर मणिकी यद्यपि एक जाति है, तथापि कांतिकै विशेषः पाषाणका बहुत भार वहै तौ भी महिमा न पावै । अर मणिका स्तोक भार वहै तौ बहुत महिमा योग्य होइ । तैसैं मिथ्यात्व और सम्यक्त्वसहित क्रियानिकी यद्यपि एक जाति है तथापि अभिप्रायके विशेषतें १. उपदेशसम्यक्त्व है । बीजगणितादि ज० पू० १४ ७ २. करुणानुयोग ज० पू० १४-७ ३. दृष्टादिरूप मु० १४-५ For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन मिथ्यात्वसहित क्रियाका बहुत भार वहै तो भी महिमा न पावे । अर सम्यक्त्व सहित क्रियाका किंचित् भी भार वहै तो बहुत महिमा योग्य आगें ऐसै सम्यक्त्व आराधना विषै प्रवर्ते है ऐसा जो आराधकताका स्वरूपकौं कहि ताका भयकों दूरि करता संता सूत्र कहै है आर्या छंद मिथ्यात्वातंकवतो हिताहितप्राप्त्यनाप्तिमुग्धस्य । वालस्येव तवेयं सुकुमारैव क्रिया क्रियते ॥१६॥ अर्थ-मिथ्यात्वरूप महारोगसंयुक्त अर हित-अहितकी प्राप्ति-अप्राप्तिविषै मूर्ख ऐसा बालक समान जो तू सो तेरी यहु सुकुमाल ही क्रिया करिये है। भावार्थ हे शिष्य ! जैसे रोगी हित-अहितकौं न जानता बालकताका कोमल ही प्रतीकार करिये, तैसें तू मिथ्यात्वसहित हित-अहितकौं नाहीं पहचानता अज्ञानी है बालक समान । सो तुझको कोमल धर्मका साधन उपदेशिए है । इहाँ ऐसा रहस्य है-पुष्ट होइ वा हित प्राप्ति अहित-नाशका लोभ होइ वा बड़ी अवस्था होइ तौ कठोर साधन भी साधै। तीनों न होइ तब उस” सधता भासै सोई साधन बताइए है। तैसें श्रद्धानवन्त होइ वा मोक्षकी प्राप्ति बंधका नाशका इच्छुक होइ, वा बड़ी पदवीका धारक होइ तौ कठिन धर्म भी साधै। तीनों तेरै नांहीं, ताते तुझि” सधता भास है सोई सम्यक्त्वादिरूप कोमल धर्मका साधन बतावै है। __ आगे अब चरित्र आराधनाका विचारका अनुक्रमकौं करता आचार्य सो तिसका आराधक कौं योग्य ऐसी ही सुगम अणुव्रत चरित्र आराधनां कों दिखावता संता सूत्र कहै है-~~ आर्या छंद विषयविषमाशनोत्थितमोहज्वरजनिततीव्रतृष्णस्य । निःशक्तिकस्य भवतःप्रायःपेयाधुपक्रमःश्रेयान् ॥१७॥ अर्थ-विषयरूपी विषम भोजनौं उत्पन्न भया मोहरूपी ज्वर जा' करि उत्पन्न भई है तीव्र तृष्णा जाकैं, ऐसा शक्ति रहित भया जो तूसो तेरे पेय आदि अनुक्रम है सोई कल्याणकारी है । १. अज्ञानी है, सो ज० पू० १६-६ । २. इच्छुक होइ तो कठिन मु०, १७-२१ ३. ज्वर जाकै ऐसा शक्ति रहित ज० उ० १७-६ । For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चारित्र-आराधना भावार्थ-जैसे काहूकै विरुद्ध भोजन” ज्वर भया ता करि तृषा बहुत भई, बहुरि सामर्थ्य घटि गया, ताकौं पीवने योग्य आदि भोजनका अनुक्रम सोई गुणकारी है । गरिस्ठ भोजन करै, अर पचै नांहीं तब उलटा रोग बधै तैसै हे शिष्य ! तेरे विषय वासनातै मोह उत्पन्न भया, ताकरि परवस्तुकी तृष्णा भई । बहुरि आतम शक्ति घटि गई ताको अणुव्रतरूप साधनका अनुक्रम सोई गुणकारी है। मुनिपद ग्रहण करै अर सधै नांहीं तब उल्टा संसार बधै । इहाँ प्रयोजन यह है यावत् अंतरंग राग परिणाम रहै तावत अनुक्रमत थोरा-थोरा साधनकरि धर्म बधावना। आगै यहु तिस चारित्र आराधनाका प्रारंभ किसकौं करना योग्य है आर्या छंद सुखितस्य दुखितस्य च संसारे धर्मएव तव कार्यः । सुखितस्य तदभिवृद्धयै दुःखभुजस्तदुपघाताय ॥१८॥ अर्थ संसार' विषै सुखी वा दुखी जो तूं सो तुझकौं धर्म ही करना योग्य है। सूखीकै तौ तिस सुख की बधवारीकै अथि है। अर दुःख भोगताकै तिस दुःखका नाशकै अर्थि है। भावार्थ-जैसे जाकै पूँजी होइ ताकौं भी धन कुमावना योग्य है, अर जाके ऋण होइ ताँकों भी धन कुमावना ही योग्य है। पंजी होइ अर धन कुमावै तो पूँजी की वृद्धि होइ, अर ऋण होइ अर धन कुमावै तो ऋण का नाश होइ। तैसें जाकै पूण्य उदय तें सुख पाईए है ताकों भी धर्म ही करनां योग्य है । अर जांकै पाप उदय तें दुख पाईये है ताकों भी धर्म करनां योग्य है। सूखी होइ धर्म करै तें सुख बधवारी होइ । दुखी होइ धर्म करै तो दुःखका नाश होइ। तातै सर्व अवस्था विर्षे धर्मका साधन भला है, यहु तात्पर्य जाननां । आणु विषय सुख है सो धर्मका फल है यातें धर्म की रक्षा कर्ता पुरुष करि विषय सुख भोगवना योग्य है । सोही कहै है (आर्या छंद) धर्मारामतरूणां फलानि सर्वेन्द्रियार्थसौख्यानि । संरक्ष्य तांस्ततस्तान्युच्चिनु यैस्तैरुपायैस्त्वम् ।।१९।। १. संसारी विष ज० पू० १८-५ । २. अभाव हो है-वर्तः सुखस्य ज० उ० १९-९ For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन अर्थ-समस्त इन्द्रिय विषयनिकै सुख है तै धर्मरूपी जो बाग ताकै सम्यक्त्व संयमादिक वृक्ष तिनिके फल हैं। तातँ तू जिहिं तिहिं उपायनिकरि तिन वृक्षनिकों राखि तिनका फलनिको चूंटि ग्रहण करिहू । भावार्थ-जैसे स्याना पुरुष है सो जिनि बागनिका वृक्षनिके चोखे फल लागै तिनि वृक्षनिकी तो रक्षा करै अर उनके फल लागे तिनिको ग्रहण करै। तैसें तू विवेकी है तौ जिन धर्मका अंगनिका सुखरूप फल निपजै तिस धर्मके अंगनिकी तो रक्षा करि अर उनका फल सुख निपजे ताको भोगि । ऐसे ही किये सुखका विच्छेद न हो है। इहाँ विषय सुखकी प्राप्ति के अर्थिधर्मको आचरता जो जीव ताकै विषय सुखका अभाव हो है । ऐसी आशांकाकरि तू धर्मरौं विमुख मति होहु जातें ऐसा न्याय है आर्या छंद धर्मःसुखस्य हेतुहेतुर्न विराधकः स्वकार्यस्य । तस्मात् सुखभंगभिया मा भूधर्मस्य विमुखस्त्वम् ।।२०।। अर्थ-धर्म है सो सुखका कारण है। बहुरि सुखका कारण होइ सो अपने कार्यका विरोधी होइ नाहीं। तारौं तूं सुखका भंग होने का भय करि धर्म तैं विमुख मति होहु । ___ भावार्थ-लोकविर्षे यहु प्रसिद्ध है जिस कार्यका जो कारण, होइ सो तिस कार्यका सो कारण विरोधी नाश करणहारा न होइ। इहाँ सुख तो कार्य है अर धर्म कारण है, सो धर्म सुख का भंग कैसे करेगा? क्योंकि सुख तो धर्मका फल है। सो अपने फलकों आपही कैसे घातें ? तात' धर्मका साधन करता "मेरा सुख विषै भंग होगा" ऐसा भयकरि धर्म विषै अनादर मति करें। कारण तें कार्य की वृद्धि ही हो है, तातें धर्मसाधै सुखकी वृद्धि ही हो है, ऐसा निश्चय करि धर्मविर्षे प्रीति ही करनी योग्य है। ___ आगें इस ही अर्थ करैं दृष्टान्तद्वारा करि दृढ़ करता संता सूत्र कहै है आर्या छंद धर्मादवाप्तविभवो धर्म प्रतिपाल्य भोगमनुभवतु । बीजादवाप्तधान्यः कृषीवलस्तस्य बीजमिव ॥२१॥ १. कैसे करेमा तातें ज० पू० २०-४ For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धर्मका फल और धर्म अर्थ-धर्म तें पाया है सुखसंपदारूप विभव जानें, ऐसा जीव है सो धर्मको पालिकरि भोगको भोगवो। जैसै बीज तैं पाया है अन्न जिहिं ऐसा खितहड़ है, सो तिस अन्नका बीजको राखै । भावार्थ-जैसे अन्न निपजै है सो बीज बोएं निपजै है। बीज बिना खेदखिन्न भयें भी अन्न निपजै नाहीं । तातै स्याना खितहड़ ऐसै बिचारे:जो मेरे बोजतै अन्न भया है सो अब भी बीज राखै मेरे आगें भी अन्नकी प्राप्ति होसी । तातें बीज कौं राखि अन्न भोगवना। तैसैं सुख हो है सो धर्म किये हो है । धर्म बिना खेदखिन्न भयें भी सुख होइ नाहीं। तातें तू स्याना है सो ऐसे बिचारि जो मेरे धर्मका फल तें सुख भया है सो अब भी धर्म साधैं मेरे आगामी सुखकी प्राप्ति होसी । तातै धर्मको राखि सुख भोगवना । बहुरि ऐसैं विचारि जैसै धर्म रहै तैसै पुण्य का उदय तें निपज्या सुखकौं भोगवो । आगे धर्म” कैसा फल पाइए है ऐसे पूछे कहे है आर्या छंद संकल्प्यं कल्पवक्षस्य चिन्त्यं चिन्तामणेरपि । असंकल्प्यमसंचिन्त्यं फलं धर्मादवाप्यते ।।२२।। अर्थ-कल्पवृक्षका तो संकल्प योग्य जाकों वचनकरि जाचिये ऐसा फल है। बहरि चितामणिका भी चितवन योग्य मनकरि जाकों जाचिये ऐसा ही फल है। बहुरि धर्मतँ संकल्प योग्य नाही, अर चितवन योग्य नाहीं। ऐसा कोई अद्भत फल पाइए है। भावार्थ-लोकविर्षे कल्पवृक्ष चिंतामणिकौं उत्तम फलके दाता बताइए है सौ वै तो वचन मनकरि जाकौं जाचै ऐसा किंचित् विषय सामग्रीरूप ही फलको निपजावै है। बहुरि धर्म है सो वचन मन गोचर नाहीं, ऐसा अद्भत सुखरूप मोक्ष फलकौं निपजावै है। तातें कल्पवृक्ष चिंतामणि तैं भी धर्मकी प्राप्तिकौं उत्तम जानि याका साधन विर्षे तत्पर रहना योग्य है। आगें ऐसा धर्म काहै तें उपार्जन करिए हैं ऐसे पूछे कहै है आर्या छंद . परिणाममेव कारणमाहुः खलुः पुण्यपापयो प्राज्ञाः । .. तस्मात् पापापचयः पुण्योपचयश्च सुविधेयः ॥२३॥ अर्थ-बुद्धिवंत हैं ते निश्चयकरि पुण्य पापका कारण परिणाम ही को कहै हैं। तातैं पापका नाश अर पुण्यका संचय भले प्रकार करना योग्य है। For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन भावार्थ-कोई शरीरकी सामर्थ्य न होनेंकरि, कोई धनादिक न होने करि, कोई सहायादिक न होनेंकरि धर्म साधन न होता मानें है सो यहु भ्रम है। परको दोष लगाइ उपदेशको निरर्थक करो मति, तुम सुनौ । पुण्य अर पापका कारण परिणाम ही है। जातें पर का किया पुण्य पाप होता नाहीं । अपने ही परिणमनिरौं पुण्य पाप हो है, ता” अशुभ परिणाम छाँडना शुभ परिणाम करना। ऐसे तुमको पापका नाश, पुण्य का संचय करना योग्य है। आर्गे जे जीव धर्मका संचय कों न करत संते विषय सुखनि को भोगवै हैं तिनकी निंदा दिखावतां सूत्र कहै है आर्या छंद कृत्वा धर्मविघातं विषयसुखान्यनुभवन्ति ये मोहात् । आच्छिद्य तरून्मूलात् फलानि गृह्णन्ति ते पापाः ॥२४॥ अर्थ-जे जीव मोह भ्रमतें धर्मका घातकरि विष सुखनिकौं भोगवै हैं ते पापी मूल तैं वृक्षनिकौं छेदि करि फलनि कौं ग्रहै हैं। भावार्थ-जैसे कोई पापी फल ही कौं चाहै परंतु रौद्रभावनि तें वृक्षकों जड़त काटि जे फल हाथि लागै तिनकौं ग्रहण करै, तैसै मोही जीव सुख ही कौं चाहै । परंतु पाप बुद्धि” धर्मका घात करि जो सुख उदै आवै ताकों भोगवै । इहाँ इतना समझना जैसे वृक्ष को काटो वा राखो फल तो जेता पाइए है तितना ही हाथि लागै । वृक्षकौं काटें आगामी फलप्राप्ति होनी नाहीं, राखै आगामी फल प्राप्ति होइ । तैसैं धर्मको राखौ वा घातौ। सुख तो जेता उदय होना है सो ही होसी। धर्म कौं घातें आगामी सुख प्राप्ति होनी नाहीं । राखै आगामी सुखकी प्राप्ति हो है। इहाँ प्रश्न जो धर्म का घात करि सुखका भोगवना कहा, अर धर्मकौं राखि सुखका भोगना कहा, ता का उत्तर । धर्म का अवसर विर्षे भी पापरूप रहना, अन्यायरूप पाप कार्य करना मिले विषयनितै घनें विषयनि की तृष्णा करनी, कषायपरिणाम तीव्र राखनैं । इत्यादि प्रवृत्ति लिए विषय-सुखका भोगवनां सो तौ धर्मका घातकरि सुखका भोगवनां जाननां । बहुरि धर्मका अवसर विषै धर्म साधना । अन्यायरूप पापकार्य न करना । मिले विषयनि विर्षे संतोषरूप रहना । कषाय बहुत न करनी इत्यादि प्रवृत्ति लिएं । किछू विषयसुख का जो भोगवना सो धर्म राखि सुखका भोगवना जानना। बहुरि जहाँ कषाय ही न होइ तहाँ विषय सामग्रीका त्याग कियें दुख सामग्री मिले भी निराकुल रहे है। हाँ तहाँ परमार्थ धर्मकों राखि परमार्थ सुखका भोग For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धर्मके सद्भाव और अभाव में गुण-दोष दर्शन १७ वना जानना । इहाँ तर्क- जो यहु उपदेश छिपावनेमात्र है । व्यक्तरूप नाहीं, जातें तिस विषयसुखका भोगवने विषै धर्मं उपार्जन करने को सर्वथा असमर्थपनों है ऐसे तर्क कियें कहै हैं: आर्या छंद कर्तृत्व हेतु कर्तृत्वानुमतैः स्मरणचरणवचनेषु । यः सर्वथाभिगम्यः स कथं धर्मो न संग्राह्यः || २५ || अर्थ - कर्तापनों सो कृत, अर हेतुकों कर्तापनों सो कारित, कर्ताका अनुसारी अभिप्राय सो अनुमोदन, इनि तीनू करि स्मरण, मनका विचार अरू आचरण चरण, काय करि अंगीकार अर वचनभाषा करि बोलना इनि विषै जो धर्मं सर्व प्रकार पावनें योग्य है सो धर्म कैसै संग्रह न करना ? भावार्थ - जो एक ही प्रकार धर्म होता होइ तौ सर्व विषयनिका त्याग कियें ही धर्महोइ परन्तु यावत्सर्व विषयका त्याग न होइ सकै तावत् अनेक प्रकार करि थोरा थोरा धर्म ही का संचय करना । जैसे अनेक व्यापारनि कर धन भेला करै तैसै अनेक प्रकार धर्म साधनिकरि धर्मका संचय करना । सो धर्मका संचय नव प्रकार हो है । मन करि धर्म करना, करावना, अनुमोदना । वचन करि धर्मं करना, करावना, अनुमोदना । काय करि धर्म करना, करावना, अनुमोदना । बहुरि धर्मके अनेक अंग हैं तिनिविर्षं जो धर्म बनै सांई करना । बहुरि एक भी धर्मं थोरा घनां जेता बनें तेताही करना । ऐसे सर्व प्रकार धर्म का संचय हो है, तातें सुलभ है । बहुरि तू कठिनता प्रगटि करि धर्मविषै निरुद्यमी भया चाहै है सो जैसे निरुद्यमी पुरुष दरिद्री होइ दुःख पावै तैसै तूं पुण्यहीन होइ नरकादिविषै दुःख पावैगा । तातैं धर्मका संग्रह ही करना योग्य है । आगें ऐसा धर्म जीवनिका चित्तविषै वर्तमान होत संते बहुरि न वर्त - मान होत संते जो फल हो है ताकौ दिखावता संता सूत्र कहै है वसन्ततिलका छन्द धर्मो वसेन्मनसि यावदलं स तावात्, हन्ता न हन्तुरपि पश्य गतेऽथ तस्मिन् । दृष्टा परस्परहतिर्जनकात्मजानां रक्षा ततोऽस्य जगतः खलु धर्म एव ॥ २६ ॥ अर्थ — हे शिष्य ! तू देखि, यावत् मन विषै अत्यर्थपनें धर्म बसे है, तावत् अपने हननेवाला का भी आप हननेवाला न हो है । बहुरि तिस धर्म २ For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन को गएं संतॆ पिता पुत्रनिके भी परस्पर घात क्रिया देखिए है। तातै प्रकट इस जगतकी रक्षा धर्म ही है। भावार्थ-धर्म बुद्धि होतें तौ काह कोई न मारै अर धर्मबद्धि न होइ तब वह वाकौं मारै । तातें धर्म न होइ तो बलवान् निर्बल को मारै । उसतें बलवान् वाकौं मारै । ऐसे सर्व लोक नष्ट होइ । परंतु स्वयमेव लोकविषै धर्मकी प्रवृत्ति है, तातें जीवनिके परस्पर रक्षा करनेके भी परिणाम हैं। तिर्यंचादिक भी बिना प्रयोजन छोटे जीवनिकौं भी न मारते देखिए हैं। तात लोकका रक्षक धर्म ही है। बहुरि जो धर्म लोकका रक्षक है सो ताके साधनेवालाका रक्षक कैसे न होगा ? तातें अपना भी रक्षक धर्म ही कों जानि ताका सेवन करना योग्य है । इहाँ प्रश्नः-जो विषय सुखकौं भोगवते प्राणी तिनकै पापका उपजना संभवै है, तातें धर्म कैसे होइ ? ऐसी आशंका करि उत्तर कहै हैं: आर्या छन्द न सुखानुभवात् पापं पापं तद्धेतुघातकारम्भात् । नाजीणं मिष्टान्नान्ननु तन्मात्राद्यतिक्रमणात् ॥२७॥ अर्थ–सुखके भोगवनें तैं पाप नाहीं है । तिस सुखका कारण जु है धर्म ताका घात करनेवाला जो कार्य ताका आरंभ करने” पाप हो है । इहाँ दृष्टान्त कहै है :-मिष्ट अन्नका भोजन तैं अजीर्ण न हो हैं । तिस भोजनकी मात्रादिकताका उल्लंघन तें अजीर्ण हो है । भावार्थ--जैसैं अजीर्णका कारण मिष्ट भोजन नाहीं, आसक्तता ते अधिक भोजनादिक अजीर्णका कारण है। तैसैं पापका कारण विषयसेवन नाहीं, धर्मका घात करि बहुत कषायादिककी प्रवृत्ति सो पापका कारण है । इंद्रादिक देव वा भोगभूमिया वा तीर्थंकरादिककै विषय सामग्री पाइए है तिनि का सेवन भी है। परंतु नरकादिकका कारण पापका बंध होता नाहीं। बहरि तंदूल मच्छादिकै बहत तृष्णात वा पर्वतादिककै मिथ्यात्वादिकतें बहत विषयसेवन किये बिना ही धर्मका घात करने करि नरकादिकका कारण पाप बंध हो है । तारौं मोविषय छूट नाहीं, विषय छूटें बिना धर्म होइ नाहीं, ऐसी आशंका करि धर्मकी अरुचि करनीं नाहीं । इहाँ प्रश्नः-जो ऐसे हैं तो विषय छोरि मुनि पद काहे कौं ग्रहण करै है । ताका समाधानः-नरक तिर्यंचादिरूप बंधको कारण जो पाप ताका अभाव तौ गृहस्थ अवस्थाविर्षे ही साधन किये हो है । परंतु इहाँ स्वर्गादिकका कारण परंपरा मोक्षकौं साधै ऐसा धर्म सधै है । तातें धर्म वृद्धिकरि जो जीव For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शिकारादि कार्य दुःखके स्थान हैं १९ साक्षात् मोक्ष कौं साध्या चाहै सो सर्वविषय छोरि मुनिपद अंगीकार करै है | ऐसै आगै कोऊ तर्क करै है: - जो शिकार खेलना आदि हिंसादिरूप कार्य ताकै भी धर्मवत् सुखका कारणपनांकी सिद्धि है । जैसे धर्म तैं सुख उपजता कहौ हौ तैसे शिकार आदि कार्यनितें भी सुख होता देखिये है, तातैं धर्मंका घातक आरंभ तैं पाप हो है ऐसा कैसे कहो हौ ? जातैं पापका कारणकै सुखका कारणपनाका विरोध है । ऐसी आशंका करि ताकौं निराकरण करता संता सूत्र कहै है : शार्दूलविक्रीडित अध्येतन्मृगयादिकं यदि तव प्रत्यक्षदुःखास्पदं । पापैराचरितं पुरातिभयदं सौख्याय संकल्पतः ।। संकल्पं तमनुज्झितेन्द्रियसुखैरासेविते धीधनै कर्मणि किं करोति न भवान् लोकद्वयश्रेयसि ||२८|| अर्थ — जो यहु शिकार आदि कार्य हैं सो प्रत्यक्ष दुःखका ठिकानां हैं । बहुरि पापी जीवनिकरि आचारया हुवा है । बहुरि आगे नरकादिविषै बहुत भयका दाता है । ऐसा है तो भी तेरे संकल्प जो मनका उल्लास सुख अर्थ हो है । तिस संकल्पकौ तू धर्म कार्यनिविषै क्यों न करे है ? कैसा है धर्म कार्य- मिलें हैं इंद्रियसुख जिनकों ऐसे बुद्धि धनसंयुक्त जीव तिनकरि सेवनीक है । अर इसलोक-परलोकविषै कल्याणकारी है । भावार्थ - शिकारादि कार्य कौं तूं सुख का कारण माने है सो है तो प्रत्यक्ष दुःखका स्थानक, जातें तहाँ खेद, क्लेश, आकुलता विशेष हो है । परंतु तेरै तिस कार्य करनें का उल्लास भया सो तेरी मानितें सो कार्य सुखके अथ हो है । बहुरि जो दुःखका स्थानक ही तेरी मांनितैं सुखके अर्थि भया अर जो खेद, क्लेश, आकुलता घटनेंतैं प्रत्यक्ष सुखका स्थानक धर्मकार्य तिसविषै तैसी जो मानि करै तो सुखकै अथि कैसे न होइ ? बहुरि तू जानेगा शिकार आदि कार्य तो भोगी पुरुषन के करनैके हैं, अर धर्म कार्य योगी का करनेका है, सो ऐसे नांहीं, शिकार आदि कार्यको तो अहेड़ी आदि पापी ही करे हैं । अर धर्म कार्यकौं चक्रवर्ती आदि महाभोगी सो आदरें हैं । बहुरि आगामी भला जातै होइ तिस दुःखविषै भी सुख मानिये सो शिकार आदि कार्य तौ नरकादि दुखकौं कारण है । धर्म है सो स्वर्ग For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० आत्मानुशासन मोक्षके सुखकौं कारण हैं। ता शिकारादि कार्य छोरि सुखकै अथि धर्म ही अंगीकार करना योग्य है। - आगें शिकार खेलनांविषै आसक्त जे जीव तिनिकै अत्यन्त निर्दयपनां कौं दिखावता संता सूत्र कहै हैं _ अनुष्टुप्छंद भीतमूर्तीगतत्राणा निर्दोषा देहवित्तकाः । दन्तलग्नतृणा घ्नन्ति मृगीरन्येषु का कथा ॥२९॥ अर्थ-भयवान है मूर्ति जिनकी, अर रक्षाकरि रहित अर दोषकरि रहित अर शरीर मात्र धनकरि सहित अर दाँतनि विर्ष लगे हैं तण जिनिके ऐसी जै हिरणी तिनिकौं मार है औरनविषै अदयाकी कहा बात है ? ___ भावार्थ-लोकविषै राजादिक समर्थ पुरुष हैं तै भी एक तो भयवांन कौं न मारै, वार्फ अपणे शरण राखै । बहुरि जाका रक्षक न होइ ताकौं न मारै, अनाथकी रक्षा ही करै । बहुरि जामैं चोरी आदि दोष नाहीं ताकौं न मारे, शिष्टकी प्रतिपालनां ही करै। बहरि जांके धन न होइ तार्क न मारे, रंकनिकी सहाय ही करै। बहरि दाँताँ तिणाँ लियाँ होइ ताकौं न न मारै । मान छोडि निर्भय ही करै। बहरि स्त्रीकौं न मारै । स्त्री आदिकी हत्या पुरुषार्थका धारी न करै । ऐसे एक-एक वार्ता जाकै पाइये तांकौं भी मारना युक्त नाहीं। सो हरिणीनिविष तो ए सर्व बात पाइए हैं। तिनकों भी शिकार खेलने वाले मारे हैं तो उनके औरनकी दया कैसे होय ? तारै शिकारी पुरुष महानिर्दय महापापी जानने । ___ आगें हिंसाका त्याग रूप व्रतविर्षे दृढ़पनौं करि अनृत स्तेयका त्याग रूप व्रतविर्षे तिस दृढ़पनां करनेकौं सूत्र कहै हैं : आर्याछन्द पैशुन्यदैन्यदम्भस्तेयानृतपातकादिपरिहारात् । लोकद्वयहितमर्जय धर्मार्थयशःसुखायार्थम् ॥३०॥ अर्थ-दुष्टता अर दीनता, कपट अर चौरी अर असत्य अर हत्या आदि, पातिक इत्यादि पाप कार्यनि का त्याग करनँ रौं हे भव्य ! तू दोऊ लोक सम्बन्धी हितका उपार्जन करि । इहां प्रयोजन कहै हैं । धर्म, अर्थ, जस, सुख, पुण्य इनिके अथि ऐसा कार्य करि । ऐसै हम तोकौं प्रेरै हैं। १. मुनि हत्या० ज० पू० ३०-४ For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पुण्यका सुखप्रदानत्व गुण २१ भावार्थ - अनृत, स्तेय विषै गर्भित ऐसा दुष्टपनां, दीनपनां, ठिगपनां, चोरपनां, असत्य बोलना महापाप रूप पातककार्य करनां इत्यादिक कार्यनिका त्याग करना योग्य है । इनका त्याग इसलोक-परलोक विषै हितकारी है । जातैं इनके त्यागतें अणुव्रत, महाव्रत रूप धर्म हो है । बहुरि लोकविषं विश्वास होनें करि धन उपार्जनके निमित्त बने हैं । बहुरि लोक विरुद्ध कार्य छोड़नें तैं जस हो है । बहुरि आकुलता मिटनेतें वा सुखका कारन तैं सुख हो है । बहुरि साता वेदनीयादि पुण्यका बन्ध हो है । तातैं इस लोक परलोकविर्षं इनका त्यागकौं हितकारी जांनि हे भव्य ! तुम ऐसा कार्य करौ । इहाँ तर्क :- जो व्रतीनिकै भी उपसर्ग दुःख आयें अपनी रक्षाकै अर्थ हिंसा, अनृत आदि पाप कदाचित् होइ, ऐसा तर्क किए इहां सूत्र कहै है . - ( वसन्ततिलका छन्द ) पुण्यं कुरुष्व कृतपुण्यमनीदशोऽपि नोपद्रवोऽभिभवति प्रभवेच्च भूत्यै । संतापयन् जगदशेषमशीतरश्मिः पद्मेषु पश्य विदधाति विकासलक्ष्मीम् ||३१|| अर्थ - हे भव्य हो ! तुम पुण्यकौं करौ । जातैं पुण्य किया तिसको, जिस सारिखा न देख्या ऐसा भी उपद्रव है सो नांहीं पोडै है । बहुरि वह उपद्रव है सो ही विभूति के अर्थ हो है । तूं इहाँ दृष्टान्त देखि - समस्त जगतकों आताप देता ऐसा सूर्य है सो कमलनि विषै विकासरूप लक्ष्मीकूं करे है | भावार्थ–उपसर्ग दुःखदायक कारण है सो पुण्यवाननि कौं दुःख देने को समर्थ नाहीं । जैसे सूर्य औरनिकौं आतप उपजावे, कमलनिको प्रफुल्लित करै । तैसे उपद्रव है सो पाप उदय होइ तिनकूँ दुःख देवै है । जिनके पुण्यका उदय है तिनंनि विभूतिका दाता हो है । सो प्रत्यक्ष देखिये है। जिस उपद्रवविर्षं सर्वकूं बड़ा दुःख होई अर कोईके पुण्य उदय होय ताकै तिस उपद्रव ही विषै धनादिकका लाभ हो । तार्तं धर्मात्मा पुरुष है सो उपसर्ग आएं भी धर्मको छोडि हिंसादि पाप रूप नाहीं प्रवर्तें हैं । आगे पुरुषार्थ ही तैं शत्रुनिकों दूरि करि उपसर्ग निवारनिकों समर्थन है । तातैं पुण्यकरि पूरी परौं" किछू सिद्धि नाहीं ऐसी आशंका करि समाधान करने रूप सूत्र कहे हैं । १. पुरी परी - मु० ३१-४ For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन शार्दूलविक्रीडित छन्द नेता यत्र बृहस्पतिः प्रहरणं वज्र सुरा सैनिकाः, स्वगों दुर्गमनुग्रहः खलु हरेरैरावणो वारणः । इत्याश्चर्यबलान्वितोऽपि बलभिद्भग्नः परैः संगरे, तव्यक्तं ननु दैवमेव शरणं धिग्धिग्वृथा पौरुषम् ।।३२।। अर्थ-जहां वृहस्पति तो मन्त्री अर वज्र हथियार अर देव सेनाविषै चाकर, स्वर्ग गढ़ अर हरि जो ईश्वर ताका अनुग्रहसहाय, अर ऐरावत हाथी पाईए ऐसा आश्चर्यकारी बलसहित है तो भी इन्द्र है सो औरनि करि संग्रामविषै हारया। ता निश्चय करि यह प्रगट है:-दैव है , सो ही शरण सहाय है। वृथा निःफल जो पुरुषार्थ है सो ताकू धक्कार है, धिक्कार है। ___ भावार्थ-जो जीव पुरुषार्थकरि दुःख निवारना मानि जैसे अपना पुरुषार्थ सधै तैसै उपाय करै है ताकों कहै हैं:-पुरुषार्थ तौ निष्फल है। पुण्य कर्म है ताहीका नाम दैव है, सोई सहाय है । ताकौं होतें पुरुषार्थ भी कार्यकारी हो है। उस बिना पुरुषार्थ किछु कार्यकारी नाहीं । इहां वैष्णव मत अपेक्षा उदाहरण कहा। जो देवतानिका इन्द्र बलवान है तो भी दैत्यनि करि संग्राम विषै हारया । अथवा यहीका जैन मत अपेक्षा अर्थ कीजिये तो इन्द्र नामा विद्याधर भया है वा. मंत्री आदिकका बहस्पति आदि नाम धरया है, सो बहुत पुरुषार्थकरि संयुक्त भया सो भी रावण करि हारया, तातै पुरुषार्थको निरर्थक जानि पुण्यकर्म ही कार्यकारी जानि पुण्यका साधन करना योग्य है । इहां तर्क:-जो हिंसादिकका त्याग देख्या नाहीं ताका आचरण करनेवाला भी असंभव भासै है। जातै तिनकी पहलैभई वार्तामात्र ही सुननेंमें आवै है । ऐसे कहतां पुरुषको उत्तर कहै हैं: शार्दूलविक्रीडित छन्द भर्तारः कुलपर्वता इव भुवो मोहं विहाय स्वयं रत्नानां निधयः पयोधय इव व्यावृत्तवित्तस्पहाः। स्पष्टाः कैरपि नो नभो विभुतया विश्वस्य विश्रान्तये । सन्त्यद्यापि चिरन्तनान्तिकचराःसन्तः कियन्तोऽप्यमी ॥३३।। For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मोहकी महिमा २३ अर्थ-चिरकालवर्ती बडे मुनि तिनिके शिष्य उनके मार्ग विषै प्रवर्तते ऐसै केई सत्पुरुष अब भी प्रत्यक्ष पाईए हैं। कैसे हैं सत्पुरुष-आप मोहको कुलाचलवत् पृथ्वीका भर्ता है। जैसे कुलाचल पर्वत पृथ्वी कौं धारै है अर पृथ्वीविषै मोहकरि' रहित, तैसै सन्त पुरुष हितविर्षे लगाई पृथ्वीस्थित जीवनिकों पोखै है अर तिन जीवनिविषै मोह करि रहित है । बहुरि कैसे हैं—समुद्रवत् रत्ननिके निधि हैं, अर नाहीं है धनकी वांछा जिनकै ऐसे भी हैं। जैसैं समुद्र मोती आदि रत्ननिकी खानि है अर धनकी वांछा करि रहित है तैसै सन्त पुरुष सम्यग्दर्शन आदि रत्ननिकी खानि हैं अर धनादिककी वांछाकरि रहित है । बहुरि कैसै हैं ? आकाशवत् किनिहू करि स्पर्शित नाहीं हैं। अर विभुता जो परम महंतताकरि सर्व जगतकी विश्रांतिकै अथि होइ रहै हैं । जैसै आकाश कोई पदार्थनिकरि लिप्त नाही, अखंडपनाकरि सर्व जगतका रहनेका स्थान है, तैसै सन्त पुरुष कोई पर भावनि करि लिप्त नाहीं, अर महंतपनाकरि सर्व जगतका दुःख दूरि करनेका ठिकाना है । ऐसै केई सत्पुरुष अब भी पाईए हैं। भावार्थ-जिस कालविषै इस ग्रंथकी रचना भई है तिस कालविषै यथार्थ मुनि धर्मके धारक केई जीव रहि गए अर शिथिलाचारी बहुत भए। तहाँ काहू ने ऐसी तर्क करी जो मुनिधर्म बहुत कठिन है ताका आचरणकी चौथे कालविषै भई बातें ही सुनिए हैं । परंतु कोई आचरनेवाला तौ दीसता नांहीं। ताकौ कहै है:-अब भी कोई कोई मनि धर्मका धारक प्रत्यक्ष पाईए है। तूं धर्म का अभाव करि अपना शिथिलाचारको पुष्ट काहैको करै है। कोई क्षेत्र काल विषै धर्मात्मा थोरे होंहि वा न होंइ तौ धर्मका' स्वरूप तो यथावत् ही मानना योग्य है। ___ आगें इन संतनिकरि आचरया जो मारग तिसतै जुदा जु यह लोक सो संसारकी स्थिति को न देखता संता कहा करै है, सो कहै है: शिखरिणी छंद पिता पुत्रं पुत्रः पितरमभिसंधाय बहुधा । विमोहादीहेते सुखलवमवाप्तु नृपपदम् ।। अहो मुग्धो लोको मृतिजननदंष्ट्रान्तरगतो। . न पश्यत्यश्रान्तं तनुमपहरन्तं यमममुम् ॥३४॥ १. मोहकर ज० पू० ३३-५. २. थोरे होइ तो धर्मका ज० उ० ३३-७. For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन . अर्थ-पिता तो पुत्रकौं अर पुत्र पिता कौं बहुत प्रकार ठिग करि मोहतें सुखका है अंश जामैं ऐसा राजपद पावनैको वांछे है। अहो बड़ा आश्चर्य है मूरख लोग मरण जन्मरूप डाढ़कै मध्य प्राप्त भया निरंतर शरीरकों हरता जो यहु यम ताकौं नाहीं अवलोकै है। ___ भावार्थ-जैसे कोई सिंहकी डाढविषै आया पशु सो अपना शरीरकौं चाबता जो सिंह ताको तौ विचारै' नाहीं, अर क्रीड़ा करनेका उपाय करै । तहाँ बड़ा आश्चर्य हो है। तैसै जन्म मरण दशा है सो यमकी डाड़ है। ताकै बीच कालविषै प्राप्त भया यह लोक सो अपना आयुकौ हरता जो काल ताका तौ विचार ही करै नाहीं अर राज्यादिक पद लेनैका नानां उपाय करै है सो यह बड़ा आश्चर्य है। ऐसा मूर्खपनाको छोड़ि यमका चितवनि राखि विषयवांछा करनी योग्य नाहीं है। - आगे विषयनिविषै मोहित जो जीव तांकै पुत्रका मारनां आदि अकार्यकी.प्रवृत्ति हो है ताविषै कारण कहा है सो कहै हैं: अन्धादयं महानन्धो विषयान्धीकृतेक्षणः । चक्षुषाऽन्धो न जानाति विषयान्धो न केनचित् ।।३५॥ _ अर्थ-विषयनि करि अन्ध किया है-सम्यग्ज्ञानरूपी नेत्र जाका ऐसा यह जीव है सो अन्ध तैं भी महाअंध है। इहाँ हेतु कहै हैं । अंध है सो तो नेत्रनिही करि नाहीं जानै है अर विषयकरि अंध है सो काहूकरि भी न जाने हैं। भावार्थ-अंधपुरुषकौं तौ नेत्रनिही करि नाहीं सूझै है। मन करि बिचारना, कानां करि सुनना इत्यादि ज्ञानतौ वाकै पाईए है। बहुरि जो विषयवासनाकरि अंध भया है ताकै काह द्वारै ज्ञान न होइ सके है। विषयनिविषै दुःख होता नेत्रनि करि दीसै, मनकरि विचारै, भासै, सीख दे वाला सुनावै इत्यादि ज्ञान हो के कारन बनैं परंतु विषय वासनाकरि ऐसा अंध होइ काहूको गिनै नाहीं। ता” अंध होना निषिद्ध है। तिसत भी विषयनिकरि अंध होनो अति निषिद्ध जानना । ___ आगे कहै हैं किंचित् विषय की वांछा करि तिनिकै अथि तेरी प्रवृत्ति है सो यह वांछा तौ सब ही प्राणीनिकै है परंतु या वांछा करि कौनकै मनवांछित पदार्थकी सिद्धि भई ? काहूकै ही न भई । १. ताका तो ते विचार ही करै नाहीं मु० ३४-१३. ...२. काहू करि न जानै ज० उ.० ३५-३. . For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आशा रूपी गड्ढेका अन्त नहीं २५ आशागतः प्रतिप्राणि यस्मिन् विश्वमणपमम् । कस्य किं कियदायाति वृथा वो विषयषिता ॥३६॥ अर्थ-अहो प्रांणी ! यह आशारूप औंडा खाडा सब ही प्राणीनके है। जाविषै समस्त त्रैलोक्यकी विभूति अणू समान सूक्ष्म है । जो त्रैलोक्यकी विभूति एक प्राणीके आय परै तौ हूं तृष्णा न भाजै। कौनकै कहा कैतायक आवै । तातें तेरै विषयकी वांछा वृथा है। ___ भावार्थ-त्रैलोक्य विषं विभूति तौ अल्प अर एक-एक जीवके आशा रूप गर्त कहिये आ खाड़ा अगाध जाविषै त्रैलोक्यकी विभूति अणू समान है सो एक हू जीवका खाडा कैसे पूर्ण होय । तांते तेरे विषयकी अभिलाषा वृथा है। __ आगें कहै हैं कि याहीतें विषय सुखर्फे छाँडि करि महा पुण्यके उपाजिवे निमित्त मुनि प्रवत्तें है । या विषयकै सुखकी प्रवृत्तिकरि भव-भवविर्षे नवे नवे शरीर धरै हैं। तांतें जै आत्मा-कल्याणविर्षे प्रवीण हैं ते विचारि आत्म-कार्यविर्षे प्रवतें हैं। जो समस्त प्रभाव है सो पुण्यका फल है सो ही दिखावै है। शार्दूल विक्रीडित छंद आयुः श्रीवपुरादिकं यदि भवेत् पुण्यं पुरोपार्जितं स्यात् सर्व न भवेन्न तच्च नितरामायातितेऽप्यात्मनि । इत्यार्याः सुविचार्य कार्यकुशलाः कार्येऽत्र मंदोद्यमा द्रागागामिभवार्थमेव सततं प्रीत्या यतन्तेतराम् ॥३७।। अर्थ-या जीवके सुर मनुष्यादिवि दीर्घायु, लक्ष्मी, सुन्दर शरीर जो होय है सो पूर्व जन्म पुण्य उपार्जिवे करि हैं। जाने पुण्य उपााहोय ताकै सर्व होय। अर जो पुण्य उपाळ न होय तो अनेक उद्यम खेद करै तोऊ सर्वथा कछ ही न होय । तात कार्यविर्ष प्रवीण पुरुष विचारि करि या भवके कार्यविषै तो मंद उद्यमी हैं अर शीघ्र ही आगामी भवके अर्थि प्रीति सेती निरंतर अत्यन्त यत्न करेहैं। भावार्थ-पूर्व भवविषै जानै दया, दीन, तपादिक करि विशेष पुण्य उपाळ होय ताहीकै दीर्घ आयु, सुन्दर काय, विभूत्यादिक होय है। अर १. मोक्षमार्गप्रकाशक पृ० ५६ For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन जानें पुण्य न उपाळ सो अधिक उद्यम करै, अति खेद खिन्न होइ तोऊ कछू ही न होय, ऐसा विचार विवेकी पुरुष या भव के कार्य विषै तो मंद उद्यमी हैं अर शीघ्र ही पर भवकै सुधारवे अथि अति प्रीति करि विशेष यत्न करै हैं। - आगे कोऊ प्रश्न कर है कि या भवके सुखके साधक जे विषय ते पूर्व . पुण्यके प्रसाद ते आय प्राप्त भये, तिनि विषै काहै को मंद उद्यमी होय, ताका समाधान करै हैं : शार्दूल विक्रीडित छंद कः स्वादो विषयेष्वसौ कटुविषप्रख्येष्वलं दुःखिना यानन्वेष्टुमिव त्वयाऽशुचिकृतं येनाभिमानामृतम् । आज्ञातं करणैर्मनः प्रणिधिभिः पित्तज्वराविष्टवत् कष्टं रागरसः सुधीस्त्वमपि सन् व्यत्यासितास्वादनः।।३८॥ अर्थ-कड़वे विष तुल्य जे ए विषय तिनविषै का स्वाद है। तृष्णाकरि अत्यन्त दुःखौकी नाँई इन विषयनि कौं भोगवे निमित्त तें अपनां महंतता रूप अमृत मलीन कीया सो बड़ा कष्ट है । अर मनके सेवक जो ये इन्द्रिय तिनिका आज्ञाकारी होय विषयनिविष प्रवा। जैसे पित्तज्वरका वेठ्या जो प्राणी ताहि वस्तुनिका स्वाद विपरीत भासै सँसै तू सुबुद्धि है तौऊ विषयाभिलाषी भया थका राग रस करि विपरीति स्वादी भया। भावार्थ-जैसे पित्तज्वर वारे · वस्तुनिका स्वाद विपरीत भासै तैसे तू रागज्वरकरि विपरीत स्वादी भया । कडवे विष समांन ए विषय तिनिविर्षे कहा स्वाद है ? परन्तु तोहि स्वादु सा भास्या अर इनि ही कुँ मनोज्ञ जानि ढूढत भया । विषयाभिलाषकरि महा दुखी जो तू सो अपना महन्ततारूप अमृत अशुचि करता भया । जो विषयाभिलाषी होय महंतता सर्वथा न रहे। ___ आगै कहै हैं कि विषयासक्त जो तू अर काहू ही वस्तुविष नाहीं निवा है चित्त जाका सो तेरे भखिवेकी असामर्थता तें कछू उबरया, सो उबरया, भावनितें तौ तू सर्व भक्षी ही भया । अनिवृत्तेजगत्सर्व मुखादवशिनष्टि यत् । तत्तस्याशक्तितो भोक्तु वितनोर्भानुसोमवत् ।।३९।। १. जे विषय तृष्णा करि अत्यन्त मु० ३८-३ २. मलीन कीया अर मनके ज० पू० ३८-६ For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७ अहणक पूर्व हा पारग्रहका त्याग योग्य है अर्थ-निवृत्तिनै रहित जो तूं सर्व जगतकी माया ताकै अंगीकार करबे. की है अभिलाषा जाकै सो भावनितें तौ तें कछ ही न छोड्या । अर तेरे मुख तैं जो कछु बच्या सो भोजनकी अशक्ति” बच्या । जैसे राह रवि शशि कौं निगलता हुता सो निगल न सक्या तारौं बचे । ____भावार्थ-यह जीव ऐसा विषयासक्त अर तृष्णातुर है जो सर्व जगतकी विभूति अर त्रैलोक्यके पिषय याहि प्राप्ति होय तोऊ तृष्णा न मिटै । परन्तु जो कछु उबरयो सो भोगवेकी असमर्थता” उवरया। जैसे राहु रवि शशिकों भखि न सक्या तातें उबरै । ___ आगे कहै हैं कि दैवयोग” करुणारूप भया है चित्त जाका अर मोक्ष लक्ष्मीकी अभिलाषा करि हिंसाकी निवृत्ति कौं इच्छे है ऐसा तूं, सो तोहि बाल्यावस्था ही तें सर्वथा परिग्रहका त्याग ही करना, ऐसा दिखावै है : शार्दूलविक्रीडित छन्द साम्राज्यं कथमप्यवाप्य सुचिरात् संसारसारं पुनः तत्त्यक्त्वैव यदि क्षितीश्वरवराः प्राप्ताः श्रियं शाश्वतीम् । त्वं प्रागेव परिग्रहान् परिहर त्याज्यान गृहीत्वापि ते । मा भूभौ तिकमोदकव्यतिकरं सपाय हास्यास्पदम् ।।४०॥ ____ अर्थ हे भव्य ! जैसे अगले बड़े बड़े राजानिमें कोइक पुण्यके उदयकरि चक्रवति पदका राज्य संसारविर्ष सार सो चिरकाल भोगि करि शाश्वती निर्वाण विभूति ताहि प्राप्त भए । निर्वाण पदका कारण परिग्रहका त्याग ही है। तारौं तू पहली ही परिग्रहका त्यागकरि कुमार अवस्था ही विषै मुनि पद धरि । बाल ब्रह्मचर्य समान और वस्तु नाहीं। ए परिग्रह तजिबे योग्य ही हैं। जिनि चक्रवत्तिपद भोग्या तिनिह तज्या, तब मुक्त भए। तारौं जे राज नाहीं करें, अर विवाह नाहीं करै तिनि समान और नाहीं। अर तेरे ऐसी अभिलाषा है जो इनि परिग्रहनि कू गहि करि बहुरि तर्जु सो ऐसी कामनाकरि तू भेषधारीके लाडू-कीच नांईसी कहवति कराय लोकनि हास्या मति करावै। भावार्थ-एक भौतिक भेषधारी भिक्षाकौं भ्रमता हुता सो काहू नैं ताकै पात्र विर्षे लाडू डारया सो लेकरि जाय था, मारगमैं पग आखट्या सो लाडू पात्रमें तैं मलीन जायगाँ जाय पड्या। तब ता. लाडू उठाय १. लाडू कोसी मु० ४०-९ For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन पात्रमैं डारया। तब काहू. कही तैं बुरा किया, ऐसी जायगांका परया लाडू न लेनां । तब यह कहता भयाः-तू चुप होय रहु । मैं यह लाडू न भखोंगा । परन्तु आश्रमविषै लेजाय धोय करि डारि धूगा। तब लोगनि बहत हास्य करी अर कही-तूं लाडू न भखै अर धोय करि डारै तो मलीन जायगाँका उठाय पात्रमैं क्यों डारै ? पड्या ही रहने दे। सो जैसे लाडूकै उठायवे करि भौतिककी हास्य भई तैसैं तू हू कहै है जो मैं परिग्रह सम्पदा भोगि पीछे तजूंगा सो यह माया मलिन जायगांके पडे लाडू समान है। तोहि अंगीकार ही करना योग्य नाहीं । तजनी तो है ही तो ग्रहण ही काहेकू करै । जिमि चक्रवर्त्यादि राजानि राज संपदा भोगई तिनिहूं तजी तब मुक्त भये, सो तूं कुमार अवस्था ही तैं तजि, ज्यों उनहू तें उत्कृष्ट होइ । जैसे कहू एक पुरुषकै कीच लागा था सो धोयकरि उज्ज्वल भया । अर जो कीच लगावै ही नाहीं सो सर्वोत्कृष्ट है। अर कीच लगाय कर धोया चाहै सो हास्यका स्थानक होय । ____ आगें कहैं हैं कि शाश्वती निर्वाण विभूति ताकै साधक निग्रंथ मुनि ही हैं। गृहस्थावस्थाविर्षे निर्वाणका साधन न करि सकै, यही दृढ करि दिखावै है शार्दछन्द सर्व धर्ममयं क्वचित् क्वचिदपि प्रायेण पापात्मक क्वाप्येतद् द्वयवत्करोति चरितं प्रज्ञाधनानामपि । तस्मादेष तदन्धरज्जुवलनं स्नानं गजस्याथवा मत्तोन्मत्तविचेष्टितं न हि हितो गेहाश्रमः सर्वथा ॥४१॥ अर्थ-यह गृहस्थाश्रम है सो सर्वथा या जीवकू कल्याणकर्ता नाहीं। जैसे मतवाला आदमी अनेक उन्मत्त चेष्टा करै तैसे यह गृहस्थाश्रम बुद्धिवान जीवनिहं के अनेक चरित्र करै है। कबह तौ सामायिक पडिकना पोसहसंयुक्त उपवासादिककरि जीवकू केवल धर्ममई ही करै है। अर कबहक स्त्री सेवनादिककरि पापमयो करै है। अर कबहक पूजा प्रभावना यात्रा चैत्य चैत्यालय निर्मापण इत्यादि कार्यनिकरि पुण्य पाप दोऊमयी करै है । तातें यह गृहस्थाश्रम आंधेका जेवड़ी बटना, ता समान है, अथवा गज स्नानवत् है, बावरेकी सी चेष्टा है । ___भावार्थ-यह गृहस्थाश्रम जीवकू हितकारी नाहीं। उन्मत्त पुरुषकी चेष्टा है। कबहूं तौ सर्वथा दयारूप सामायिक पोसह तिनकरि धर्म ही For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९ गृहस्थाश्रममें सुख नहीं उपार्जे । कबहूक स्त्रीसेवन शृंगारादिक करि पाप ही उपार्जे । अर कबहूक पूजा, प्रतिष्ठा, यात्रा, चैत्यालय निर्मापण इत्यादि कार्यनि करि विशेष पुण्य अल्प पाप उपार्जें है । तातै यह गृहस्थाश्रम तजिबे ही योग्य है, कल्याणकारी नाहीं। जैसे आंधा जेवडीकू वलै सो उधडती चली जाय, अर हाथी स्नान करै सिर परि धरि डारे, तातें उन्मत्तचेष्टा है। __ आगे कहै हैं कि शाश्वती मोक्षसंपदा तिसका जो साधक होय सो उपकारी कहिए । यह गृहस्थाश्रम शिवसम्पदाका साधक नाहीं। तात या विर्षे जीवका हित नाहीं। यह गहस्थावस्था अर या विषै असि कहिये खड्गवृत्ति अर मसि कहिये स्याही ता करि लिखनीवृत्ति, अर कृषि कहिये खेती अर वाणिज्य कहिये व्यापार सो सब दुःख ही के साधक हैं। इनमें सुखका साधक कोऊ नाहीं ऐसा दृढ करि दिखावै है शार्दूल विक्रीडित छन्द कृष्ट्वोप्त्वा नृपतीन्निषेव्य बहुशो भ्रान्त्वा वनेऽम्भोनिधौ किं क्लिश्नासि सुखार्थमत्र सुचिरं हा कष्टमज्ञानतः । तैलं त्वं सिकतास्वयं मृगयसे' वाञ्छेद्विषाज्जीवितु नन्वाशाग्रहनिग्रहात्तव सुखं न ज्ञातमेतत् त्वया ॥४२॥ अर्थ हे जीव ! तू या गृहस्थाश्रमविषै सुखकै अथि कहा क्लेश करै है, यामैं सुख नाहीं । तूं हलसूं धरती जोति बीज वाहै है अर खड्ग धारणकरि राजानिक सेबै है, अर लेखन वृत्तिकरि उद्यम करै है, अर वाणिज्यवृत्तिकरि वन अर समुद्र विषै बहुत भटकै है । अज्ञान” चिरकाल ए कष्ट करै है सो हाय हाय ! तूं बालू रेतविषै तेल ढूढे है। अर विषक् जीया चाहै है। अहो प्राणी ! आशारूप ग्रह ताके निग्रहतें ही तोहि सुख है, तृष्णाकरि सुख नाहीं । यह तैं न जाण्या तारौं अजाण हुवा परिश्रम करै है। ___ भावार्थ-गृहस्थाश्रमविर्षे असि, मसि, कृषि, वाणिज्य ए ही उपाय सो सब दुखदाई, इनमें सुख नाहीं। खेतीका तो प्रगट खेद निजरि ही आवै है। सदा क्लेश, कुग्रामवास, क्रियाकी हीनता, मानभंग, स्वचक्रपरचक्र आदि सप्त ईतिका भय । अर खड्गधारी आजीविकानिमित्त नृपकू सेवै है सो नृपतिसेवा महाकष्टकारी है। जीवकाकै आर्थि जीव ही दे है। अर व्यापारी व्यापारके आर्थि समुद्रनिमैं जहाज बैठे जाय हैं सो कबहूक जहाज ही डूबि जाय है । अर महागंभीर वननिमैं भटिकै हैं । इनकै दुख कहाँ लौं कहैं। नाना प्रकारकी हानि-वृद्धिकरि सदा व्याकुल ही रहै हैं । १. सिकतासु यन्मृगयसे मु० ४२-१. For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन अर लेखनीधर लेखा करते करते खेद-खिन्न होय है । अल्प प्रयोजनकै अथि सदा पराधीन ही रहै । इनि उपायनिमैं तूं सुख चाहै है सो बालू रेत मैं तेल हेरै है । अर विष” जीया चाहै है। यह विपरीत बुद्धि तजि, आशारूप खोटा ग्रह तेरै अनादि तै लाग्या है। या करि तैं कबहू सुख न पाया । अब याके निग्रहतें सुख है सोतें अब तक न जान्याँ तार्तं भव भ्रमण किया। आगे कहै हैं कि सुखका उपाय संतोष ही है। ठौर ठौर ग्रंथनिमैं आशाका निग्रह ही उपदेश्या है सो यह न जानते ए प्राणी विपरीत चेष्टा करें हैं। आशाहुताशनग्रस्तवस्तूच्चैवंशजां जनाः । हा किलैत्य सुखच्छायां दुःखधर्मापनोदिनः ॥४३॥ आशारूपी अग्नितें जरे, कनक कामिनी आदि वस्तुनिकौं निश्चयसेती भले जानि सूखके अथि अर तापका निवारिवे अथि आयकरि बांसको छाया ग्रहै सो वृथा है, ताकरि घामका आताप न मिटै।। ___ भावार्थ--बांसकी छाया तापहारी नाहीं, विघ्नकारी है। बांस आपसि मैं घसि जरि उठै तो बैठनिहारो भस्म होय जाय । अर बाँसका गोभा निकसनी आवै तो तत्काल शरीर भिदि जाय त्यौं ही विषयका सेवनहारा या भव तौ इनके उपार्जन तथा सेवन” अथवा वियोग” महा दुखी होय है। सदा तृष्णा करि व्याकुल भया खेदरूप है। अर पर भव नरकनिगोदकं प्राप्त होय है। ए विषय सर्वथा सुखकारी नाहीं। संसारी जीव विवेक बिना आशारूप अग्निकरि, जरया कनक, कामिनी आदि वस्तुनिका सुख कै अथि अनुरागी होय है सो इनिमैं रंचमात्र सुख नाहीं। ए भव-भव दुखदाई हैं । या संसार असार विर्षे सुख काहैका ! यह संसारकी माया बाँसकी छाया समान है, ग्रहिवे योग्य नाही, तजिवे योग्य है। ___ आगै कहै हैं कि दैवयोग” काहूकै तुच्छमात्र सुख प्राप्त भया सो स्थिर नाहीं सो यह बात दृष्टांतकरि दृढ़ करै हैं: शार्दूल विक्रीडित छंद खातेऽभ्यासजलाशयाऽजनि शिला प्रारब्धनिर्वाहिणा भूयोऽभेदि रसातलावधि ततः कृछात् सुतुच्छं किल । क्षारं वायुदगात्तदप्युपहतं पूति कृमिश्रेणिभिः शुष्कं तच्च पिपासतोऽस्य सहसा कष्टं विधेश्चेष्टितम् ॥४४॥ For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अर्थोपार्जनमें न्यायवृत्ति कितनी ? अर्थ-निश्चयसेती या तृषातुरकी तृषा पूर्ण न होय । उदयागति कष्टकारी है। कोऊ पुरुष जलकी आशाकरि निवाँण खोदनेका अभ्यास करता भया सो खोदतै संतै शिल निकसी। तब खोदनहारा आरंभके सिद्धि करिवेक बहुरि पातालपर्यन्त खोदता भया। सो बड़े कष्टतै तुच्छ जल निकस्सा सोऊ क्षार अर दुर्गंध कृमिनिकी पंक्ति करि संजुक्त, सोऊ तत्काल सूखि गया। तातै यह उद्यम कहा करै ? उदयकी चेष्टा प्रबल हैं। __ भावार्थ-कोऊ जाणें मैं उपायकरि अर्थसिद्धि करूँ सो पुण्यके उदयविना उपायकी सिद्धि न होय । सोई कथन दृष्टान्त करि दृढ़ करै हैं । काहू एक तृषातुर पुरुषने जलकी आशाकरि भूमि खोदनेका अभ्यास किया सो खोदतै शिला निकसी। तब खेद खिन्न होय अति औंडा पाताल पर्यंत खोद्या। तहाँ रंचमात्र जल निकस्या, सोऊ खारा अर दुर्गंध लटनि करि भरया सोहू तत्काल सूखि गया । तातें याका किया कहा होय ? उदयकी चेष्टा बलवान है। आगै कोऊ कहै है कि मैं न्याय वृत्तिकरि अर्थका उपार्जन करूं अर संपदाकी वृद्धिकरि सुख भोगऊँ सो ऐसी बात कहै ताहि समझावै हैं : शुद्धैर्धनैर्विवर्धन्ते सतामपि न संपदः । नहि स्वच्छाम्बुभिः पूर्णाः कदाचिदाप सिन्धवः ।।४।। अहो प्राणी ! न्यायके आचरणकरि उपाा जो धन ताहू करि उत्तम पुरुषनि हू के सुख संपदा नाहीं बढे है। जैसे निर्मल जलकरि कदाचित् भी समुद्र नाही.पूर्ण होवै है। ___भावार्थ- अयोग्य आचरण तौ सर्वथा त्याज्य ही है। अर योग्य आचरणकरि उपाा जो धन ताहू करि विशेष संपदाकी वृद्धि नाहीं । जैसे कदाचित् हू निर्मल जलकरि समुद्र नाहां पूर्ण होय है। ता” न्यायोपार्जित धन हू की तृष्णा तजि सर्वथा निःपरिग्रही होहु। आगै कहै हैं ऐसी कोऊ माने है कि जो कछूक संपदाकी वृद्धि होइ सो होहु । तथापि यह गृहस्थपना, धर्म, सुख, ज्ञान अर सुगति इनिका साधन है सो या भाँति मानें ताकूँ समझावै हैं: स धर्मो यत्र नाधर्मस्तत्सुखं यत्र नासुखम् । तज्ज्ञानं यत्र नाज्ञानं सा गतिर्यत्र नागतिः॥४६।। अर्थ-धर्म सोई है जा विर्षे अधर्म नाहीं । अर सुख सोई है जा विर्षे M iniinveUMANIA For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ आत्मानुशासन दुःख नाहीं । अरं ज्ञान सोई है जो विषै अज्ञान नाहीं । अर गति सोई है जहाँ तैं बहुरि पाछा आवना नाहीं । भावार्थं - जहाँ लेशमात्र हू हिंसादिक पाप है तहाँ धर्म नाहीं, अर जहाँ संक्लेशरूप दुःख है तहाँ सुख नाहीं । अर जहां संदेहरूप अज्ञान है तहाँ ज्ञान नाहीं । अर जहाँ जाइ करि बहुरि पाछा आइए, जन्म-मरण होइ, सो गति नाहीं । आगे कोऊ आशंका करे है - जो ऐसे अविनाशी सुखादिक तो कष्टसाध्य हैं अर यह धनका उपार्जन सुखसाध्य है, तातैं याही विषै प्रवृत्ति करिये, सो ऐसी आशंका करनहारे समझावे हैं: वसंततिलका छंद वार्तादिभिर्विषयलोलविचारशून्यं क्लिश्नासि यन्मुहुरिहार्थपरिग्रहार्थम् । तच्चेष्टितं यदि सकृत् परलोकबुद्धया न प्राप्यते ननु पुनर्जननादि दुःखम् ||४७ || अर्थ - हे विषयके लोलुपी ! विचार रहित ! तू जो असि, मसि, कृषि, वाणिज्यादि उद्यमकरि या लोकविषै धनके उपार्जिवे अर्थि बारम्बार क्लेश करै है सो ऐसा उपाय जो एक बार परलोकके अर्थ करै तौ बहुरि जन्म-मरणादि दुःख न पावै । अहो ! तू धनका साधन छोड़ि धर्मका साधन करि । भावार्थ — जे विषयके लोलुपी हैं अर जिनमें विचार नाहीं ते खेती आदि उपायनिकरि धनके अर्थि बारम्बार उद्यम करै हैं सो श्रीगुरु दयाल होय भव्यजीवनिक उपदेश दे हैं - अहो ! जैसा तूं धनके अर्थ बारम्बार क्लेश करै है तैसा जो एक बार हू परलोककै अर्थि उद्यम करे तो बहुरि जन्म-मरणादि दुःख न पावै, भव सागर तैं तिरै । आगै परलोकके उपायविषै दृढ़ता उपजायवे अर्थि बाह्य पदार्थनिविषै राग-द्वेष छड़ावे है: शार्दूलविक्रीडित छंद संकल्प्येदमनिष्टमिष्टमिदमित्यज्ञातयाथात्म्यको बाह्य वस्तुनि किं वृथैव गमयस्यासज्य कालं मुहुः । अन्तः शान्तिमुपैहि यावददयप्राप्तान्तकप्रस्फुर ज्ज्वाला भीषणजाठरानलमुखे भस्मीभवेन्नो भवान् ॥ ४८ ॥ For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आशारूपी नदीको पार करनेका उपाय अर्थ-हे जीव ! तूं यथार्थ वस्तुकू नाहीं जाने है । यह इष्ट, यह अनिष्ट ऐसी कल्पनाकरि बाह्यवस्तुनिविर्षे बारम्बार आसक्त होय करि कहा वृथा काल गमावै है । अंतःकरणविषै शांत दशाकौं प्राप्त होहु । जो लग उदयकौं न प्राप्त भया निर्दै काल ताकी दैदीप्यमान ज्वालाकरि भयानक जो ताकै मुख विर्षे भस्म नहीं होय ता पहली अंतःकरणविर्षे राग-द्वेष करि त्याग करि परम शांतदशाकू प्राप्त होहु। भावार्थ-जे यथार्थ वस्तुका स्वरूप नाहीं जाने हैं ते धन स्त्री राज्यादिक... भले जाने हैं, अर दुःख दारिद्र, रोगादिककू बुरा जानै है। ऐसी इष्ट-अनिष्ट कल्पनाकरि बाह्य वस्तुनिविर्षे आसक्त होय वृथा काल गमावै है, सो श्रीगुरु भव्यजीवनिक उपदेश दे है। अहो भव्य ! इह इष्ट अनिष्ट कल्पना तजि बाह्य वस्तुनिबिर्षे बारम्बार आसक्त होय कहा वृथा काल गमावै है। जौ लग तूं कालके भयानक उठराग्निविर्षे भस्म न होय ता पहली रागद्वेषकू तजि अन्तःकरणविर्षे शांत दशाकू प्राप्त होहु । यह इष्ट अनिष्ट कल्पना मिथ्या है। ___ आगै कहै हैं कि यह आशारूप नदी तोहि बहाय करि भवसमुद्र विषै डारै है तारौं ता थकी तिरिबेका उपाय करि, ऐसा दिखावै हैं: शार्दूलविक्रीडित छन्द आयातोऽस्यतिदूरमङ्ग परवानाशासरित्प्रेरितः, किं नावैषि ननु त्वमेव नितरामेनां तरीतु क्षमः । स्वातन्त्र्यं व्रज यासि तीरमचिरान्नो चेद् दुरन्तान्तक ग्राहव्याप्तगभीरवक्त्रविषमे मध्ये भवाब्धेर्भवेः ॥४९॥ ___ अर्थ हे मित्र ! तू परवस्तुका अभिलाषी भया संता आशारूप नदीका प्रेरया अनादि कालका अनंत जन्म धरता अति दूरतें आया है सो तूं कहा न जानै है । यह आशारूप नदी और काह उपायकरि न तिरी जाय । या आशारूप नदीकू आत्मज्ञानकरि तूं ही तिरिवे समर्थ है । तातें अब शीघ्र ही स्वाधीनताकं प्राप्त होहु । या आशारूप नदीकं तिरि, पैली तीर जाही नातर आशा नदीका प्रेरया भवसागरकै मध्य डूबेगा । कैसा है भवसागरदुःखकरि है अन्त जाका ऐसा जो कालरूप ग्राह ताका कारया जो गंभीर मुख ताकरि अति भयानक है। १. स्वाधीनताकू तिरि पैली पार जाहु ज० पू० ४९-९. For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ - आत्मानुशासन ... भावार्थ-भोग-तृष्णारूप आशा नदी ता मैं तूं अनादिकाल तैं बह्या चल्या आवै है । सो याकै तिरिबेको आत्मज्ञान करि तूं ही समर्थ है, और उपाय नाहीं । ज्ञान ही हूँ आशा मिटै । तार्तं अब पराधीनता तजि शीघ्र ही स्वतंत्र होहु । आशा नदीकै पार जाहू, नातर संसार समुद्रकै मध्य डूबैगा या संसार सागरकै विषै कालरूप ग्राह अतिप्रबल है। सदा मुख फारै ही रहै है । ताका गंभीर मुख अतिविषम है । जगतकू निगलै है । तातें तू कालते बच्या चाहै, भवसागरके मध्य न परया चाहै तो आशारूप नदीके पार जाहु। - आगै कहै हैं कि विषयकी वांछाकरि व्याकुल भया जो तू सो अयोग्य हू कूँ भोगवै है-.. .. . . शार्दूल विक्रीडित छन्द आस्वाद्याध यदुज्झितं विषयिभिर्व्यावृत्तकौतूहलैस्तद्भूयोऽप्यविकुत्सयन्नभिलषस्यप्राप्तपूर्व यथा । जन्तो! किं तव शान्तिरस्ति न भवान् यावद्दुराशामिमामंहःसंहतिवीरवैरिपृतनाश्रीवैजयन्ती हरेत् ॥५०॥ अर्थ-या संसारविर्षे नष्ट भयो है कौतूहल जिनकै ऐसे विषयी जीवनिनँ भोगिकरि जे पदार्थ छाँडै तिनकी तू बहुरि अभिलाषा करै है। ऐसा रागी भया है, जानिये कि मैं पूर्वं ए न पाये, सो ये तो तैं हू अनन्त बार भोगये अर अनंत जीवनि अनंतबार भोगए, सो तोय इनिकी सगे न आवै । पराई उच्छिष्ट तथा अपनी उच्छिष्ट सूग आवणी है। इनि विषयनिकरि तेरे तथा और जीवनिके कहां शांति है, कब हं नाहीं। जौलग ए दुराशा, अपराधके. समूहरूप प्रबल बैरी तिनकी सेनाकै वैजयंती कहिये जीतिकी ध्वजा समान जो आशा, ताहि तू न हरै तौलग तेरे शांति नाहीं। ____ भावार्थ-शांतिका मूल आशाका परित्याग है। जौलग अपराधरूप बैरीनिकी सेनाको ध्वजा समान यह आशा तू न हरै तौलग शांति कहाँ ? शांति कहाँ ? अर ए भोग वस्तुविषय जीवनि सेय छाँडी अर तैह अनंत बार सेय सेय छाँड़ी सो इनिकै सेवन तोहि सूग न आवै। तू तो ऐसा रागी भया सेवै है जानिये कि मैं पूर्व न पाई। यह जगतकी माया, जगतकी जूठि, अर तेरी जूठिका कहा सेवन करै, यह तो उचित नाहीं। १. सूग-ग्लानि । For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कामी पुरुषोंके प्रति __ आगे कहै हैं कि ता आशाकू न तजताँ थका तूं अउर कहा किया चाहै है शार्दूल विक्रीडित छन्द .. भक्त्वा भाविभवांश्च भोगिविषमान् भोगान् बुभुक्षु शं मृत्वापि स्वयमस्तभीतिकरुणः' सर्वजिघांसुर्मेधा । यद्यत् साधुविगर्हितं हतमतिस्तस्यैव धिक कामुकः कामक्रोधमहाग्रहाहितमनाः किं किं न कुर्याज्जनः ॥५१॥ अर्थ-कारे नाग समान प्राणनिके हरनहारे ए भोग तिनिकै भोगवेकी है अति अभिलाषा जाकै ऐसा जो तू सो होनहार भव विगरि अपंडित मरणमरि करि सब सुख वृथा घातता भया । कैसा है तू, आप अविवेकी, परलोकके भयतै रहित, निर्दय, कठोर परिणामी, जो जो साधुनिकरि निंद्य वस्तु ताहींका अभिलाषी भया । धिक्कार कामी पुरुषनि कैं। काम, क्रोध, महाग्रह तिनिकै वशि है मन जाका सो प्राणी कहा कहा न करै । सब ही अकार्य करै। ___ भावार्थ-ये भोग कारे नाग समान विषके भरे तिनसैं तू अति अभिलाषाकरि कुगतिका बंध किया। परलोकका भय अर जीवनिकी दया न करी सो वृथा अपने वस सुख पाते । धिक्कार होहु या बुद्धिकं । जो जो वस्तु साधु निदी ताहीका तू अभिलाषी भया । काम, क्रोध, महा भयंकर ग्रह हैं, इनिकै वंशीभूत भया कहा कहा अनर्थ न करै ? जीवहिंसा, असत्य, चोरी, कुशील बह आरम्भ, धन, तृष्णा इत्यादि अनेक पाप करै। अनथके मूल ए विषय कषाय ही हैं। - आगै कहै हैं कि जगतकी स्थिति क्षणभंगुर ताहि न देख ताकै भोगनिविषै वांछा होय है शार्दूल विक्रीडित छन्द भ्वी यस्याजनि यः स एव दिवसो ह्यस्तस्य संपद्यते स्थैर्य नाम न कस्यचिज्जगदिदं कालानिलोन्मूलितम्। . भ्रातान्तिमपास्य पश्यसि तरां प्रत्यक्षमणोन किं येनात्रैव मुहुर्मुहुर्बहुतरं बद्धस्पृहो भ्राम्यसि ॥५२॥ .. अर्थ हे भ्रात ! तू भ्रांति तजि, कहा आँखिनि करि प्रत्यक्ष न देखे है। यह जगत कालरूप पवनकरि निर्भूल करिए है । वा काहूकै स्थिरता १. संमृत्यापि समस्तभीति मु० ५१-५. - For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन नाम मात्र हू नाहीं। जा दिवसका प्रभात होय है सो ही दिवस अस्त। प्राप्त होय है। तारौं तूं कौन कारण जगत विर्षे बारम्बार आशा बांधि भ्रमै है। ___ भावार्थ-इह संसारका चरित्र क्षणभंगुर है । जो पर्याय धरै सो नाशकौं प्राप्त होय है। जैसे दिवसके आरम्भविर्षे प्रभात होय अर वही दिवस संध्या समै अस्त होय । यह जगत कालरूप प्रचंड पवनकरि चंचल है । बाल, वृद्ध सब ही यह जानै हैं । तोहि कहा न सूझै है । तूं या संसार असारविर्षे आशा बाँधि काहै। भ्रमण करै है ? भ्रांति तजि करि वस्तुका स्वरूप यथार्थ क्यों न जानै ? विनश्वर वस्तुविर्षे कहा वांछा करै ? - आगै कहै है कि या प्रकार जगतके स्वरूपङ क्षण भंगुर न विचारता जो तूं सो त चतुर्गति संसारविर्षे अनेक प्रकार दुःख भोगये शार्दूल विक्रीडित छन्द संसारे नरकादिषु स्मृतिपथेप्युद्वेगकारिण्यलं दुःखानि प्रतिसेवितानि भवता तान्येवमेवासताम् । तत्तावत्स्मर सस्मरस्मितशितापाङ्गरैनङ्गायुधै र्वामानां हिमदग्धमुग्धतरुवयत्प्राप्तवान् निर्धनः ।।५३।। अर्थ हे जीव ? तैं या संसारविर्षे नरकादिक योनिमें अत्यन्त दुःख भोगये ! जिनिके स्मरण किये व्याकुलता उपजै । सो उन दुःखनिकी बात तो दूरि ही रहौ, या नर भव ही विर्षे निर्धनताका धरनहारा तूं नाना प्रकारके भोगनिका अभिलाषी कामकरि पूर्ण जे स्त्री तिनिका मंद हास्य अर कामके बाण तिनिके तीक्ष्ण कटाक्ष तिनिकरि बेध्या संता दाहेके मारे बाल वृक्षकी सी दशा कौं प्राप्त भय; सो ए दुःख ही चितारि । ___ भावार्थ-तू अनादि कालका अविवेकी है सो क्षण-भंगुर जगत की माया सू अनुरागकरि संसारविर्षे नरक निगोदादिक मैं अनेक दुःखनिका भोगनिनहारा तूं भया । सो उन दुःखनिकी बाततो दूरि ही रहौ जिनका चितवन ही किये अत्यन्त क्लेश उपजै । अर ये नरभव अति दुर्लभ पाया ताह मैं विषय तृष्णाकरि सुखका लेश न पाया । कामके तीक्ष्ण बाण जे मदोन्मत्त स्त्रीनिकी कटाक्ष तिनिकरि पीड्या, दाईके झुलसे ऊगते वृक्षकी सी दशाको प्राप्त भया । सो इह चितारि जगतकी वांछारौं निवृत्त होहु । जगतकी वांछा मृगतृष्णावत् है। जैसे कोऊ मृग वनवि तृषातुर भाडली For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संसारी प्राणियों की अवस्था कों जल जानि दोड्या, सो जल न देखि खेद प्राप्त भया । तैसैं तू विषय तृष्णाकरि पीड़ित कनक, कामिनी आदि वस्तुनिक सुखके कारण जानि वृथा अभिलाषी भया। तहाँ लेशमात्र हू सुख नाहीं। काहै तैं, जो ए पदार्थ दुःख ही के कारण हैं । काहूर्फे तौ किछू ही न मिले ता करि खेद खिन्न रहै। अर कदाचित् काहक कछुइक मिलै तो मनोवांछित न मिलै ता करि व्याकुल रहै ।' अर कदाचित् कोऊ मनकी चाही हू वस्तु मिलि जाय तो थिर नाहीं। तारौं सदा तृषातुर ही रहै । अर ये इन्द्रिय पाँचूं ही जीवनिकू दुःखदाई हैं । जिनि अति अनुरागकरि एक एक हू इन्द्रियका विषय सेया ते तृप्ति ह न भये, क्लेश अर नाश । प्राप्त भये। हाथी तौ स्पर्श इन्द्रियके अनुराग करि कागद की हथणीकूँ साक्षात् जाँणि ताकैं निकटि आया सो खाड़े मैं पड्या, सो पराधीन होय नाना दुःख भोगवता भया । अर रसना इन्द्रियके अभिलाषकरि मीन धीवरके जालमें पड्या सो प्राण ही तें गया । अर नासिका इन्द्रियके वशि होय भ्रमर कमलकी वासतें तप्त न भया सो सूर्यास्त समयमैं कमल मुद्रित भया तामैं यह रुकि मरणके प्राप्त भया। अर नेत्र इन्द्रियके विषयतें आसक्त होय पतंग दीपककी शिखाकू मनोज्ञ जानि पड्या सो भस्म होय गया। करण इन्द्रियकी चाहितैं हिरण रागका अनुरागी होय शिकारीके बाणते प्राण तजता भया। या भाँति एक एक इन्द्रियकै विषय सेवन” या दशा कू प्राप्त भए। अर जे पाँचूं ही इंद्रीनिकै विषय सेवे सो भवसमुद्र मैं दुःख पावै ही पावै । तातें तू विषयाभिलाष तजि, सुखका कारण वीतराग भाव। अंगीकार करि। ___ आगे कहै है कि संसारविर्षे परिभ्रमण करता ऐसे चरित्र आपकै प्रत्यक्ष देखता तूं क्यों न वैराग्य 1 है प्राप्त होय - शार्दूल छंद उत्पन्नोऽस्यसिदोषधातुमलवद्दे होऽसि कोपादिवान् साधिन्याधिरसि प्रहीणचरितोऽस्यस्यात्मनो वश्चकः । मृत्युव्यात्तमुखान्तरोऽसि जरसा ग्रास्योऽसि जन्मिन् ! वृथा कि मत्तोऽस्यसि किं हितारिरहिते किं वासि बद्धस्पृहः ॥५४॥ ___ अर्थ हे अनंत जन्मके धरणहारे ! अज्ञानी जीव ! तू या संसारविर्षे अनेक जोनिमैं उपज्या महा दोषरूप धातु अर मल तिनिकरि युक्त है देह तेरा, अर क्रोध, मान, माया, लोभका धारक तूं मनकी चिंता अर तनकी १. निल ता करि व्याकुल रहैं ज० उ० ५३-६ For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ .... आत्मानुशासन . व्याधि तिनि करि पीड़ित है। हीन आचार जे अभक्ष्य भक्षण अयोग्य आचरण तिनिकरि दुराचारी है। आपका ठिगनहारा है । तूं जन्म मरणके मुख में पड्या है, जराकरि ग्रसित है । वृथा उमत्त होय रह्या है। कहा आत्मकल्याणका शत्रु है अकल्याण विर्षे बाँधी है वांछा तैं। भावार्थ-संसारविर्षे शरीरका ग्रहणकरि जीव जन्म धरै है। सो संसारका मूल कारण कुबुद्धि, अज्ञानी जीवनिकै अनादि तें है। तारौं देह विर्षे आत्मबुद्धिकरि नवे नवे शरीर धरै है सो नारकीका शरीर तो महा दुःखरूप अनेक रोगमई है । अर देवनिका शरीर रोग रहित है, परंतु मनकी चिंताकरि महा दुःखरूप है। अर मनुष्य तियं चनिका शरीर अनेक रोगनिका निवास, त्रिदोषरूप सप्त धातु मई महा अपवित्र है । तिनिमैं मनुष्यका शरीर महा मलिन आधि कहिये मनकी व्यथा, अर व्याधि कहिये शरीरकी पीड़ा, तिनि करि युक्त महा दुराचारी, जीवनिका घाती, निर्दय परिणामी, असत्यवादी, पर धनका हरणहारा, पर दाराका रमणहारा, परदाराका रमणहारा, बहु आरंभ परिग्रही, पर विघ्नसंतोषी, ऐसे देह कहा नेह करै ? तूं क्रोध, मान, माया, लोभके योग” महा अविवेकी अपणां बुरा आप करै है। आत्मघाती आपकू आप ठिगै है। अनेक जन्म मरण किये अर अब करनेंकू उद्यमी है, जरा करि ग्रसित है तौऊ परलोकका भय नाहीं, सो कहा उन्मत्त भया है। अकल्याणविर्षे प्रवा सो कहा आपका बैरी ही है। अब गुरुका उपदेश मानि देहतैं नेह तजि विषय कषायतें पराङ मुख होहु । अनाचार तजि, आत्मकल्याणकरि । बंधके कारण रागादि परिणाम तिनिका अभाव करि । आगे कहै हैं कि आत्माके हितकारी नाँही ए विषय तिनि विर्षे तूं अनुरागी भया है। परंतु वांछित विषयकी प्राप्ति बिना केवल क्लेश ही भोगवै है शार्दूल विक्रीडित छंद उग्रग्रीष्मकठोरधर्मकिरणस्फूर्जद्गभस्तिप्रभैः संतप्तः सकलेन्द्रियैरयमहो संवृद्धवृष्णो जनः । अप्राप्याभिमतं विवेकविमुखः पापप्रयासाकुलस्तोयोपान्तदुरन्तकर्दमगतक्षीणोक्षवत् क्लिश्यते ॥५५॥ अर्थ-यह प्राणी विवेकतै पराङ मुख, इन सब इन्द्रियनिकरि तप्तायमान भया । बढ़ी है तृष्णा जाकै सो मनवांछित वस्तुनिकू न पायकरि For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मोहाग्नि की अतिशयता अनेक पापरूप उपायकरि व्याकुल होय है, जैसें जलके समीप विषम जो कीच ता विर्षं फँस्या दुर्बल, बूढ़ा बलध कष्ट भोगवै है। कैसे है ए इंद्रिय, उग्र जो ग्रीष्म ऋतु ता विर्षे तीव्र जो सूर्य ताकी तप्तायमान जे किरण तिनि समान आतपकारी है। ___ भावार्थ-जैसी तृष्णाकी बढ़ावनहारी ग्रीष्मके सूर्यको प्रज्ज्वलित किरण तैसी प्रज्ज्वलित ए इंद्रिय तिनिकरि बढ़ी है तृष्णा जाकै ऐसा यह अविवेकी प्राणी सो मनबांछित वस्तुनिः न पाय व्याकुल होय है। जैसे बूढ़ा, दुर्बल बलध तृषातुर जलकै अथि सरोवरादिके तीर गया सो जल तक तौ न पहुंच्या अर बीचि ही कीचमैं फँस्या क्लेश भौगवे है तैसै विषय के अर्थि उद्यम करि मनवांछित विषयनि. न पाय क्लेशरूप होय है । विषयतृष्णा महाक्लेशकारी है । यह तृष्णा ज्ञानामृत ही तैं उपसमैं। __ आगै कोऊ प्रश्न करै है कि जिनक मनवांछित विषयनिकी प्राप्ति नाहीं ते तौ क्लेष भोगते कहे सो प्रमाण, परंतु जे इंद्र चक्रवर्त्यादिक तिनकै तो विषय पूर्ण हैं सो क्लेशनिकी शांतता होयगी। या भाँति प्रश्न करै हैं ताहि समझावै हैं। अनुष्टप्छंद लब्धेन्धनोज्वलत्यग्निः प्रशाम्यति निरन्धनः ज्वलत्युभयथाप्युच्चैरहो मोहाग्निरुत्कटः ।।५६।। अर्थ-अहो भव्य जीव हो ! अग्नि है सो इंधनके योग” प्रज्ज्वलित होय है, अर इंधनके वियोग” बुझि जाय है । अर यह मोहरूप अग्नि अतिप्रबल है । परिग्रहरूपी इंधनके योगरौं तृष्णारूप होय है । अर परिग्रहकी अप्राप्तितें व्याकुलतारूप होइ प्रज्वल है। यह दोऊ प्रकार प्रज्वलित है । तातै मोहाग्नि समान और अग्नि नाहीं। भावार्थ-और अग्नि तो इंधनके योगतै प्रज्ज्वलित होय और ईंधनके वियोग” बुझि जाय । अर यह मोहाग्नि परिग्रहकै बढ़ते तो तृष्णारूप होय अर परिग्रहके घटते व्याकुलतारूप होय । जब असाताके योग” कछ न मिलै तब दुखी होय । अर साताके योग” कछू मिलै तब तृष्णा बढ़ती जाय सौ सूहजार, हजारसं लाख या भाँति अधिक बढ़ती जाय, संतोष बिना सुख नाहीं । तातै दोऊ प्रकार मोहाग्नि दाहक ही है। कोई विवेकी जीव शांतभावरूप जलकर याहि उपसमावै तब सुखी होय । ___आगै कहै हैं कि विषय सुखके साधक जे स्त्री आदि पदार्थ तिनिविर्षे प्रवृति प्राणीनिकै मोहके माहात्म्यतें है सो मोहकू निद्रारूप वर्णन करै हैं For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ आत्मानुशासन - शार्दूल विक्रीडित छन्द - किं मर्माण्यभिनन्न भीकरतरो दुष्कर्मगर्मुद्गणः किं दुःखज्वलनावलीविलसितै लेढि देहश्चिरम् । किं गर्जधमतूरभैरवरवान्नाकर्णयन्निर्णयं येनायं न जहाति मोहविहितां निद्रामभद्रां जनः ॥५७॥ ___ अर्थ-कहा पाप कर्मरूप मुन्दर या जीवके मरम... भेदता संता अत्यंत भयकारी नाहीं? सर्वथा भयकारी ही है अथवा कहा दुःखरूप अग्निकी पंक्तिके प्रज्वलित होनेकरि या देह नाहीं जरै है ? अपितु जरै है । अर कहा गाजता जो यम ताकै वादित्रनिके भयंकर शब्द यह नाहीं सुनै है ? सदा ही सुनै है। कौन कारण यह भौंदूजन अकल्याणरूप जो मोहजनित निद्रा ताहि नाँही तजै है ? ___ भावार्थ-जो महा निद्राके वशि होय सोऊ एते कारण पाय जाग्रत होय हैं जो कोऊ मुद्गरकी चोट मरमकी ठौर दे तो निद्रा जाती रहे अथवा अग्निका आतप देहकू लागै तो निद्रा जाती रहे । तथा वादित्रनिके नाद सुनै तौ निद्रा जाती रहै। सो ये अविवेकी जन पापकर्मके उदयरूप मद्गरनिकरि मरमकी ठौर मारिये है अर दुखरूप अग्निकरि याका देह जरै है अर आजि यह मूवा, आजि यह मूवा ए शब्द यमके वादित्रनिके नाद सोऊ निरंतर सुनै है, तोऊ यह अकल्याणकारिणी मोहनिद्रा नाहीं तजै सो बड़ा अचिरज है। ___ आगै कहै हैं कि मोहजनित निद्राके वश” यह जीव दुःखरूप असार संसारविर्षे रति करै है शार्दूल विक्रीडित छन्द तादात्म्यं तनुभिः सदानुभवनं पाकस्य दुष्कर्मणो व्यापारः समयं प्रति प्रकृतिभिर्गाढं स्वयं बन्धनम् । निद्रा विश्रमणं मृतेः प्रतिभयं शश्वन्मृतिश्च ध्रवं जन्मिन् ! जन्मनि ते तथापि रमसे तत्रैव चित्रं महत् ॥५८॥ अर्थ हे जन्ममरणके धरनहारे संसारी जीव ! तेरे या संसारविर्षे निश्चय सेती एते दुःख हैं तौह संसार ही विषै अनुराग करै है सो यह बड़ा अचिरज है। कौन कौन दुःख हैं सौ चितारि । प्रथम तो महा क्लेशका कारण तेरा शरीर तासू तेरा सम्बन्ध है। सदा देहसू देहांतर गमन करै For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शरीररूपी कारागार है, अर पाप कर्मके फल दुःख सदा भोगवै है। अर समय समय कर्मकी प्रकृतिनिकरि आप गाढ़ा बँधे हैं, यही व्यापार है। अर निद्राविर्षे विश्राम करै है अर कालौं डरै है अर निश्चय सेती निरंतर मरै है। - भावार्थ-जगतकी ऐसी रीति है-जो दुःखका स्थानक होय तहाँ कोऊ न रमै । सो यह संसार सागर महादुःखका निवास ताविर्षे तूं रमै है, सो यह शरीरका धारण सोई दुःख । सबमैं उत्कृष्ट मनुष्यका शरीर जाकरि मुक्ति होय, ताहूकी यह दशा। प्रथम तौ पिताका वीर्य अर माताका रुधिर या की उत्पत्ति । अर गर्भवास माह अशुचि तामैं निवास, अधोमुख रहना अर गर्भकी अतिउष्मा सहना इत्यादि नाना प्रकारके दुःख । अर गरभतें निकस” महा दुःख । बहुरि बाल अवस्थामैं अति अज्ञान दशा सो कछु सुधि ही नाहीं। अर जोबन अवस्थामैं काम, क्रोध, लोभ, मान, माया, मोहादि अनेक विकार तिनिकरि सदा व्याकुल अर वृद्ध अवस्थाविर्षे अतिशिथिलता अर देवनिका शरीर पाया तामैं मन की अतिविथा, बड़ी ऋद्धिके धारी देवनि देखि आप। न्यून गिनि दुखी होय, अर आपनी देवांगनानिकू तथा और देवनिकू मरते देखि दुखी होय, अर अपना मरना आवै तब तो अति ही दुखी होय । अर तिर्यंच गतिके अनेक दुःख सों विद्यमान देखिए ही है। अर नारकीनिके दुःखकी कहा बात ? वै तौ दुःखमई ही हैं । तिनि. छेदन, भेदन, ताडन, तापनादि शरीरके दुःख अर मनकू महाक्लेश अर क्षेत्रजनित शीत-उष्ण, दुर्गंधादिकका दुःख, अर सकल रोग तहाँ पाइए । अर परस्पर दुःख, अर तीजे नरक लग असुर कुमारनिका दुःख सो कहां लग कहिये । शरीर दुःख ही का निवास है। पापकर्मका फल क्लेश सदा भोगवना, अर समय समय कर्मकी प्रकृतिनि करि गाडा बंधना, अर निद्राविर्षे बेसुधि होना, आयुके अन्त मरना, एते दुःखनिमें सुख मानना सो बड़ा अचिरज है । तातै इनि दुःखनितें उदास होय सुखका मूल को जगत तैं उदासीनता सोई अंगीकार करि । ___ आगे कहै हैं कि जा शरीर सू एकता मानि अनुराग करै है सो कैसा है यह दिखावै हैं : शार्दूलछन्द अस्थिस्थूल तुलाकलापघटितं नद्धं शिरास्नायुभिश्चर्माच्छादितमस्रसान्द्रपिशितैर्लिप्तं सुगुप्तं खलैः। कर्मारातिभिरायुरुद्घनिगलालग्नं शरीरालयं कारागारमवैहि ते हतमते प्रीतिं वृथा मा कृथाः ॥१९॥ For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन - अर्थ हे निर्बुद्धि ! यह शरीररूप घर तेरा बन्दीगृह समान है । यासू वृथा प्रीति मति करै । कैसा है शरीररूप बन्दीगृह, अस्थिरूप स्थूल पाषाण तिनिके समूहकरि घड्या है। अर नसा जालरूप बन्धनकरि बेड्या है । अर चरमसौं आछाद्या है। अर रुधिर कर सजल जो मांस ता करि लिप्त है। अर दुष्ट कर्मरूप बैरीनिकरि रच्या है । अर आयु कर्मरूप गाढ़ी भारी बेड़ी तिनिकरि युक्त है। ___ भावार्थ-बन्दीगृह समान और दुःखका कारण नाहीं । सो बन्दीगृह तौ स्थूल पाषाणनिके समूहकरि घडिए है, अर शरीर हाडनिकरि घड्या है । अर बन्दीगृह बन्धनकरि बेढिये है ए नशा जालकरि बेढ्या है । अर वह हू ऊपरि सू आच्छादित है, यह चर्मकरि आच्छादित है, अर रुधिर, सहित मांसकरि लीप्या है। वह दुष्टनिकरि रच्या है, यह कर्मरूप दुष्ट बैरीनि करि रच्या है। अर वह बैडीनिकरि युक्त है, यह आयुरूप बैडिनिकरि युक्त है । सो ऐसा कौन कुबुद्धि है जो बन्दीगृहत प्रीति करै ? तूं महा निर्बुद्धि, जो शरीररूप बन्दीगृहत प्रीति करै है सो तोहि या प्रीति उचित नाहीं। ___ आगे कहै हैं कि शरीर तो बन्दीगृह समान बताया, अर और हू वस्तु घर-कुटुम्बादि जिनसू तेरी प्रीति है सो कैसे हैं, यह दिखावे हैं मालिनी छन्द शरणमशरणं वो बन्धवो बन्धमूलं चिरपरिचितदारा द्वारमापद्गृहाणाम् । विपरिमशत पुत्राः शत्रवः सर्वमेतत् त्यजत भजत धर्म निर्मलं शर्मकामाः ॥६॥ ___अर्थ-घर तेरा शरणरहित है जहाँ तोहि कोऊ बचावनहारा नाहीं। ए बांधव बन्धके मूल हैं । अर जासूं तेरा अति परिचय है ऐसी जो स्त्री सो आपदारूप घरका द्वार है । अर ए पुत्र शत्रु हैं । ए सर्व परिवार दुःख ही का कारण है । ऐसा तू बिचारि करि इनि सबनि · तजि । जो सुखका अर्थि है तो निर्मल धर्म कूँ भजि । ____ भावार्थ-या संसार असार विर्षे तैं सार कहा जान्या ? जिनि जिनि वस्तुनि विर्षे तूं राग करै है सो सब दुःखका मूल है । घर तो शरणरहित है, जहाँ कोऊ रक्षक नाहीं, अनेक उपाधिका मूल है। अर ए बांधव बन्ध ही के कारण हैं । इहभव परभव दुःखदाई हैं। अर तू स्त्री . निपट For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धन आदि सुखके कारण नहीं निज जानै है सो विपतिके घरका द्वार है। अर पुत्र कू अति प्रिय जानै है सो तेरा बैरी है। जन्मैं तब तौ स्त्रीका जोबन हरै, अर बालक होय तब मिष्ट भोजन हरै, अर समरथ होय तब धन हरै। तातै पुत्र समान और बैरी नाहीं।' तातें इन सबनिकू तजि । सुखका अर्थी है तो एक निर्मल . जिन धर्मकू भजि। ___ आगै कहै हैं, कोऊ प्रश्न करै है:-ये गृहादिकतौ हम · उपकारी नाहीं, परन्तु धन तौ उपकारी होयगा, ताका समाधान करै हैं शार्दूलछन्द तत्कृत्यं किमिहेन्धनैरिव धनैराशाग्निसंधुक्षणैः, . संबन्धेन किमङ्ग शश्वदशुभैः संबन्धिभिर्बन्धुभिः । किं मोहाहिमहाबिलेन सदृशा देहेन गेहेन वा देहिन याहि सुखाय ते समममुमा गाः प्रमादं मुधा ॥६१॥ __ अर्थ-हे प्राणी ! तूं वृथा ही प्रमादकू मति प्राप्त होहु । यह समभाव ताहि सुखके अथि प्राप्त होहु । तेरे या धनकरि कहा ? कैसा है धन ? आशारूप अग्निके प्रज्वलित करिबेकं इंधन समान है । अर हे मित्र ! तेरे निरन्तर पापके उपार्जन हारे ए सम्बन्धी अर बन्धु तिनिके ममत्त्वकरि कहा ? अर महामोहरूप सर्पके बिल समान ये देह ता करि कहा ? अथवा घर करि कहा ? तू सुखके अर्थि केवल समभाव । प्राप्त होहु । वृथा ही प्रमादी होय रागादिक भावनि। मत परिनमै । भावार्थ-या जीवकू दुःखके कारण रागादिक अर सुखका कारण एक समभाव, ताहीकै दृढ़ करिबे. श्रीगुरु भव्य जीवनि । उपदेश दे हैं। हे मित्र ! तन, धन, भ्रात, पुत्र, परिवार, घर अर सब सम्बन्धी दुख ही के कारण हैं, इनमें सुख नाहीं । तूं सुखाभिलाषी है तो प्रमादी मति होहु । समभावकू भजि । लाभ-अलाभ, जीवन-मरण, बैरी-बन्धु, राव-रंक, संपदा-आपदा सब सम जानि । १. उप्पओ हरइ कलत्तं बड्ढओ लेइ बड्ढभाई । ____ अत्थं हरइ समत्थो पुत्तसमो वेरिओ णत्थि ।। २. सुखे दुखे वैरिण बन्धुवर्गे योगे वियागे भवने गने वा। निराकृताशेषसमत्वबुद्धः समं मनो मेऽस्तुतवापि नाथ ।। सामायिक पा०प०३ For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन - आगै या समभावकै दृढ़ करिबेकै अथिं राज्य लक्ष्मीकू त्याज्य कहै hc .. . शार्दूलविक्रीडित छन्द आदावेव महाबलैरविचलं पट्टेन बद्धा स्वयं रक्षाध्यक्षभुजासिपञ्जरवृता सामन्तसंरक्षिता । लक्ष्मीर्दीपशिखोपमा क्षितिमतां हा पश्यतां नश्यति प्रायःपातितचामरानिलहतेवान्यत्र काऽशा नृणाम् ॥६२॥ अर्थ-हाय, हाय ! यह राजानिकी लक्ष्मी दीपशिखासमान बाहुल्यताकरि चंचल' ढुरते जे चमर तिनिकी पवनकरि मान देखतें देखतें विलय जाय है। जो राज्यलक्ष्मीकी ही यह वार्ता तौ मनुष्यनिकै और लक्ष्मीके रहनेकी कहा आशा ? या राज्यलक्ष्मीकू चञ्चल जानि प्रथम ही बलवन्त पुरुषनितें आप पट्ट बन्धके मिसकरि निश्चल बांधी । अर रक्षाके अधिकारी सामंत तिनकी खड्ग सहित भुजा सो ही भया वज्रपंजर ताकरि भली भांति जाकी रक्षा करी तोऊ न रहै, देखते देखतै जाती रहै। भावार्थ-राज्यलक्ष्मी दीपशिखा समान अतिचंचल है। रक्षा करते करतें तत्काल विनशि जाय है। रक्षाके अथि बलवन्त पुरुषनि पट्ट बन्धके मिसकरि निश्चल बांधी। अर खङ्गके धारी सामन्त तिनिकी भुजारूप जो वज्रपंजर तामैं राखी तोऊ न रही। चक्रवर्तीनिकी लक्ष्मी ही क्षणभंगुर तौ औरनिके रहनेकी कहा आशा ? तातैं लक्ष्मीकू विनाशीक जानि अविनाशी विभूतिका उपाय योग्य है। उक्तं च स्वामिकातिकेयानुप्रेक्षाविषै जा सासया ण लच्छी चक्कहराणं पि पुण्णवत्ताणं । सा किं विधेइ रइं इयर जणाणं अपुण्णाणं ॥१०॥ ' अर्थ—यह लक्ष्मी महा पुन्याधिकारी चक्रवर्त्यादिकनिकै ही शाश्वती न रहै है तो औरनिके कैसें रहै ? ____आगे कहै हैं-जा शरीरविषै राज्य लक्ष्मीका पट्ट बांध्या सो यह शरीर कैसा है, अर या विर्षे तू कैसे दुःख भोगवे है ? _ अनुष्टुप छन्द दीप्तो भयाग्रवातारिदारूदरगकीटवत् । जन्ममृत्युसमाश्लिष्टे शरीरे बत सीदसि ।।६३॥ १. समान चंचल ज० उ० For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ इन्द्रियोंकी दासता दुःखका कारण ४५ अर्थ - जैसें लागी है दोऊ ओर अग्नि जाके ऐसी जो इरंडकी लकड़ी ताके मध्य प्राप्त भया जो कीट सो अति खेद - खिन्न होय है । तैसै ता कीटकी नाईं या शरोरविषै तू खेद - खिन्न होय है । यह शरीर जन्म-मरणकरि व्याप्त है । भावार्थ — इरण्डकी लकड़ीकै दोऊ ओर अग्नि लागे तब मध्य आय कीट कहां जाय, अति खेद - खिन्न होय मरे । तैसें जन्म-मरणकरि व्याप्त यह शरीर ता विषै तू कीट की नाईं अति खेद - खिन्न होय जरे है । तातें शरीरतें ममत्व तजि । जो बहुरि शरीर न धरै । या शरीर अनुराग सो ही नवे शरीर धरिवेका कारण है । ऐसा जानि महामुनि देहसू नेह तज्या । आगे कहै हैं कि वा शरीरके आश्रित जे इन्द्रिय तिनिकैं बशि होय तूं कहा अनेक प्रकारके क्लेश भोगवे है यह शिक्षा दे हैशार्दल छन्द नेत्रादीश्वरचोदितः सकलुषो रूपादिविश्वाय किं प्रेष्यः सीदसि कुत्सितव्यतिकरैरंहांस्यलं बृंहयन् । नीत्वा तानि भुजिष्यतामकलुषो विश्वं विसृज्यात्मवानात्मानं धनु सत्सुखी धुतरजाः सद्वृत्तिभिनिर्वृतः ॥ ६४ ॥ अर्थ - हे जीव ! तू कर्मनिके उदयतें नेत्रादि इन्द्रियनिका प्रेरया अति व्याकुल भया रूपादि समस्त विषयनिके अर्थ कहा खेदखिन्न होय है । इन इन्द्रियनिका किंकर ही होय रह्या है । अनेक खोटे आचरणकरि अत्यन्त पापकूँ बढ़ावता संता तिन विषयकूं भोगकरि तू अनन्ता भव दुखी भया । अब आकुलता तजि ज्ञानी होय समस्त विषयनिका त्यागकरि ध्यानामृत आत्माकं पुष्ट करि सुखी होहु । मोहरजकूं धोय उत्तम वृत्ति करि निवृत्ति होहु । भावार्थ--यह आत्मा कर्मनिके उदयकरि शरीर कू धारे है अर शरीरके योगतैं इन्द्रियनिके वशि होय विषय निकै अर्थि व्याकुल होय है । अर अनेक दुराचारकरि अत्यन्त पापनि बढावे है । विषयनिक भीगी कुयोनिमें पड़े है । अर जो ज्ञानवान मलिन भाव तजि आत्माकूं ध्यानामृतकरि पुष्ट करे है सो महा सुखी होय पाप-रज रहित उत्तम वृत्तिकरि निवृत्ति होय है । तातैं तू ज्ञानवान होय संसार तैं निवृत्त होहू । आगै कोऊ प्रश्न करै है— जतीनीकै निर्धनपनें तैं कैसे सुख की प्राप्ति होय ताकूँ कहैं हैं । जगतके जीव निर्धन अर धनवान सर्व ही दुखी हैं । यती ही महासुखी हैं For Personal & Private Use Only 2 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन - अनुष्टुप् छन्द अर्थिनो धनमप्राप्य धनिनोप्यवितृप्तितः । कष्टं सर्वेपि सीदन्ति परमेको मुनिः सुखी ॥६५॥ - परायत्तात् सुखाद् दःखं स्वायत्तं केवलं वरम् । ... अन्यथा सुखिनामानः कथमासंस्तपस्विनः ॥६६॥ __ अर्थ-जो निर्धन सब बातनिकै अर्थीते तौ धनबिना महादुःखी हैं । अर जे धनवंत हैं तेऊ तृप्ति बिना तृष्णाकरि महा दुखी हैं। जगतके सब ही जीव क्लेशरूप हैं। निश्चयकरि बिचारिये तो एक सुखी कहिये सन्तोषी मुनि, तेई महा सुखी हैं। पराधीन सुख तैं केवल स्वाधीन दुःख ही श्रेष्ठ है। यों न होय अर अन्यथा होय तो तपस्वी है मुनि ते सुखी ऐसा नाम कैसे पावै ? ___ भावार्थ-जगतविषै जे जीव हैं ते सर्वदुखी ही हैं। जे निर्धन हैं ते तो सर्व सामग्री रहित हैं। तातें आपकं दुखी माने हैं। अर जे धनवान हैं तिनिकै तृष्णा बढती अर तृप्ति नाहीं सो तृप्ति बिना सुख काहे का? तेऊ महादुखी हैं । शास्त्रमें सुखी नाम मुनि ही का है औरका नाहीं। जगतका सब सुख पराधीन है। सो पराधीन सुखरौं स्वाधीन दुःख ही श्रेष्ठ है। पराधीनपने मैं सुख माने है सो वृथा है। अर जो पराधीनपनेमैं सुख होता तो महा तपके करनहारे मुनि सुखी हैं ऐसा नाम काहेकं पावते । तातें यह तो निश्चय भया-जिनके आशा तेही दुरत्री अर जिनके आशा नाही ते सुखी । ऐ संसारी जीव सब हा आशा के दास इन्द्रियनिकै आधीनतातें दुखी हैं अर मुनि आशाके त्यागी अर मन इन्द्रियनिके जीतनहारे तातै सदा सुखी ही हैं। आगै काव्य दोय करि मुनिके गुणनिकी प्रशंसा करै हैं __ शिखरिणी छन्द यदेतत्स्वच्छन्दं विहरणमकार्पण्यमशनं सहायैः संवासः श्रुतमुपशमैकश्रमफलम् । मनो मन्दस्पन्दं बहिरपि चिरायाति विमृशन् न जाने कस्येयं परिणतिरुदारस्य तपसः ।।६७।। For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुनियोंके गुणों की प्रशंसा हरिणी छन्द विरतिरतुला शास्त्रे चिन्ता तथा करुणा परा मतिरपि सदैकान्तध्वान्तप्रपञ्चविभेदनी अनशनतपश्चर्या चान्ते यथोक्तविधानतो 1 भवति महतां नाल्पस्येदं फलं तपसो विधेः ||६८|| अर्थ- मुनिनिकी कहा महिमा कहिये। जिनके स्वाधीन तो विहार है अदीनता रहित भोजन है, अर मुनिनिके संघमें' निवास है । शान्तभाव ही हैं फल जाका, मनका वेग मन्द हो गया सो आत्मविचार ही में लीन । चिरकाल आत्मविचार करता कबहूक बाह्य क्रियाविषै आवे है । ऐसी मुनिकी परमदशा भई सो हम न जानें यह कौनसे उदार तपकी परणति हैं। अतुल वैराग, अर शास्त्रका चिन्तवन, सर्वोत्कृष्ट सर्व जीवनकी दया, अर एकान्तवाद एक नयका हठग्राह सोई महा अन्धकार ताकै विस्तारकं भेदनहारी सूर्य की किरण समान है बुद्धि जिनकी, अर अन्तकाल शास्त्रोक्त विधिकरि अनशन धारि शरीर तजना । ए क्रिया सत्पुरुषनिके अल्प तपकी विधिका फल नाहीं, महा तपका फल है । भावार्थ - सब ही जीव पराधीन हैं, इन्द्रियनिके वशि हैं । जो गमन हू करे तो कामना अर्थि । अर साधुनका विहार स्वाधीन है। जिनके कोऊ कामना नाहीं । मुनि कूं वर्षा ऋतु बिना एक स्थान न रहना। एक ठौर रहे लोकनितैं नेह बढे। सो वैराग्यभाव की वृद्धिके अर्थ विहार करे । अर दीनता रहित भोजन करै । जगतके जीवनिका भोजन दीनतारूप है । जे दरिद्री हैं तिनिकै तो प्रगट ही दीनता दीखे है । घरमैं तौ सामग्री नाहीं । पर घर तैं ल्याये कार्यं सरै तो मिलना कठिन । अर जे धनवान हैं ते नाना वस्तूनि के अभिलाषी सो देश - कालके योगतें कछू पूर्ण होय कछू न होय तातें दीनता सहित हैं । एक मुनि ही दोनता रहित हैं, जिनके लाभ अलाभ, रस- नीरस सब समान हैं । अर मुनि मुनियूँके संगममें रहना, ता समान कोऊ उत्कृष्ट नाहीं । लोकनिकै कुसंग है । बड़ा कुसंग तो स्त्रीकी संगति है, जाकरि काम-क्रोधादिक उपजे है । अर साधुनिकी संगतितैं काम-क्रोधादि विलाय जाँय । अर लोगनिके और अभ्यास लगि रहे हैं, साधुनि कै श्रुतका ही अभ्यास है । अर शास्त्र के अभ्यासका फल परम १. संगम मैं ज० द० पू० ६७-६८-४ ४७ For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ ... आत्मानुशासन शान्त भाव सो ही जिनकै प्रगट भया है और मूढ़ लोग शास्त्र हू के अभ्यासकरि मदोन्मत्त होय हैं। सो यह बड़ा दोष है । मुनिके मनका वेग मन्द होय गया है, लोकनिका मन महा चंचल सदा बाह्य वस्तुनि ही विर्षे भटकै है। मुनिका मन आत्मविचार विर्षे लगि रह्या है, कबहुक बाह्य शभ क्रियाविषै ह आवै है, अशुभ क्रियाका नाम नाहीं । यह दशा मुनियोंकी भई, सो मैं न जानं कौनसे उत्कृष्ट तपका फल है। जिनके अतुल वैराग्य संसार, शरीर, भोगतै अति उदास । जगत के जीव सब ही रागी हैं जिनके राग द्वेष का तीव्र उदय है। अर अव्रत सम्यग्दृष्टि अनन्तानुबन्धीके अभाव तैं यद्यपि मिथ्यादृष्टिनि सौं रागी नाहीं तथापि अप्रत्याख्यानके उदयतै रागी हैं। अर अणुव्रती श्रावक यद्यपि अप्रत्याख्यानके अभावतें अव्रत सम्यग्दृष्टिनि तैं अधिक हैं तथापि प्रत्याख्यानके उदयतें अल्प रागी हैं । अर मुनिके प्रत्याख्यानका हू अभाव भया, तातै विषयानुराग तो सर्वथा मिट्या, संज्वलनके उदयतें कछू इक धर्मानुराग रह्या है सो छ7 गुणस्थान है । आगै ऊपरिले गुणस्थाननि विर्षे वीतरागभाव ही की वृद्धि है । तातैं मुनिकै अतुल वैराग्य ही कहिये । धर्मानुराग है सो वीतराग भाव ही का कारण है । बहुरि मुनिके छठे गुणस्थान शास्त्रका चिन्तवन है। ऊपरले गुणस्थानविर्षे आत्मध्यान ही है। शास्त्रका ज्ञान मुनियोंका सा औरनि के नाहीं। अज्ञानी जीव तौ विकथा ही विर्षे आसक्त हैं, शास्त्रका अनुराग नाहीं । अर सम्यग्दृष्टी अव्रती तथा अणुव्रती श्रावक यद्यपि जिनसूत्रके अभ्यासी हैं, तथापि परिग्रहके योग” अल्पश्रुती ही हैं, बहुश्रुतो नाहीं। शास्त्रके पारगामी बहुश्रुत मुनि ही हैं। अर जीवदया मुनिकी सी औरनिके नाहीं। अर अज्ञानी जीव तो सदा निर्दई हैं । अर अव्रत सम्यग्दृष्टि भावनिकरि तौ दयारूप ही हैं। तथापि बहु आरम्भ परिग्रहके योग तैं दया नाहीं पलै है। अर अणुव्रतीनिकै अल्पारम्भ अल्पपरिग्रहके योग” अल्प हिंसा है। त्रसकी तौ सर्वथा हिंसा नाहीं। थावर जीवनिकी हिंसा है। तातै सर्वथा हिंसा न कहिये । सर्वथा अहिंसा मुनि ही के है । मुनि महा दयावान हैं। अर मुनिनिकी बुद्धि सदा एकान्तवादरूप अन्धकारके हरनेकूँ सूर्यकी प्रभा समान है। औरनिकी बुद्धि ऐसी प्रकाशरूप नाहीं । यद्यपि सम्यग्दृष्टि श्रावकनिकी बुद्धि एकान्तवादरूप तिमिर” रहित स्याद्वाद श्रद्धान. परिणई है तथापि मुनिनिकी शिक्षावृत्य लिये है। स्याद्वाद विद्याके गुरु मुनि ही हैं । अर अन्तकाल मुनियोंके अनशन तपकरि शरीरका तजना है। उत्कृष्ट आराधना मुनियों ही के है। अणुव्रती श्रावकके मध्य आराधना है। अर अव्रत सम्यग्दृष्टिके जघन्य For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शरीरकी रक्षा कठिन ४९ आराधना है । और जगवासी जीव आराधना रहित विराधक ही हैं । यह मुनियोंकी अलौकिक वृत्ति कही सो अल्प तपकी विधिका फल नहीं, पूर्ण तपका फल है । आगे कोऊ प्रश्न करे है कि तप करतें कायक्लेश होय सो अयुक्त है । शरीर धर्मका साधन सो यत्न थकी राखना, ताका समाधान करे हैं : उपाय कोटिदूरक्षे स्वतस्तत इतोऽन्यतः सर्वतः पतनप्राये काये कोऽयं तवाग्रहः || ६९ ।। अवश्यं नश्वरैरेभिरायुः कायादिभिर्यदि । शाश्वतं पदमायाति मुधाऽऽयात मवेहि ते ॥ ७० ॥ अर्थ - हे प्राणी ! तेरा या शरीरविर्षं कौन आग्रह है जो मैं याकी रक्षा करूँ । यह तौ कोटि उपायकरि राख्या न रहै । सर्वथा परिवे ही कँ सन्मुख है, जैसे डाभकी अणीपर पड़ी ओसकी बूंद परिवेरूप ही है । आप - थकी तथा अन्यथकी या शरीरकी रक्षा न होय । ये आयु कायादिक अवश्य विनाशीक हैं । अर इनके ममत्व तजिबेकरि जो अविनाशी पद तेरे हाथि आवे तो सहज आया जानि । भावार्थ-आयु हू विनश्वर अर काय हू विनश्वर । उत्कृष्ट आयु देवनारकीनिकी सागर तेतीस सो हू विनश्वर, तौ मनुष्य तिर्यंचनिके अल्प आयु की कहा बात ? अर देवनिका निरोग मनोहर शरीर सो हू कालकै बशि, तीर्थङ्करादि पुराण पुरुषनिका शरीर सोऊ विनाशीक तो औरनिके शरीरकी कहा बात ? तातैं यह निश्चय भया, आयुके अन्त भए शरीर न रहे, अर आयु प्रमाणतें अधिकी नाहीं । तातै आयुका अर कायका ममत्व तजि अपने अविनाशीक स्वरूपका ध्यान कर । कायकूँ तपसंयममें लगाय आयु धर्म पूर्ण करै तो अविनाशी पदका पात्र होय । या अल्प आयु अर चंचल कायकै बदलै शाश्वता पद मिले तो फूटी कोड़ी साटें चिन्तामणि रत्न आया गणिए । दो श्लोकनिकरि आयु कौं विनाशीक दिखावैं हैं - अनुष्टुप् छन्द गन्तुमुच्छ्वासनिःश्वासैरभ्यस्यत्येष संततम् । लोकः पृथगितो वाञ्छत्यात्मानमजरामरम् ||७१ ४ For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन शिखरिणीछन्द गलत्यायुः प्रायः प्रकटितघटीयन्त्रसलिलं खलः कायोऽप्यायुर्गतिमनुपतत्येष सततम् । किमस्यान्यैरन्ययमयमिदं जीवितमिह स्थितो भ्रान्त्या नावि स्वमिव मनुते स्थास्नुमपधीः ॥७२।। अर्थ-यह आयु जो है सो उश्वासनिश्वासनिकरि निरन्तर गमन करनेका अभ्यास करै है। अर ए अज्ञानी लोक ऐसी आयुर्ते आपकौं अजर अमर वांछे है । बाहुल्यताकरि यह आयु प्रगट ही अरहटकी घड़ीके जलकी नाईं छिन-छिन गलै है अर यह काय ह आयुकै लार ही निरन्तर पतन होय है। काय है सो आयुकी सहचरी कहिये लार लगी है । आयु, काय ही की यह बात, तो या जीवके पुत्र, कलत्र, धन, धान्यादि अन्य पर्दार्थनिकरि कहा ? वे तौ प्रगट ही जीवनेके मूल सो दोऊ ही क्षणभंगुर हैं। बुद्धि रहित बहिरात्मा या लोकमें तिष्ठतो संतो भ्रांतिकरि' आपको थिर मानै है । जैसे नावविधैं तिष्ठ्या भ्रान्तिकरि आपकू थिर माने । ___भावार्थ-नावविर्षे तिष्ठता पुरुष चल्या जाय है, परन्तु भ्रान्तिकरि आप. चालता न जानैं तैसे मूढबुद्धिकी स्वास-निस्वास करि निरन्तर आयु जाय है अर आयुके लार काय जीर्ण होय है तोऊ जाने है मैं ऐसा ही रहौंगा । जीवके कारण आयु काय, सो ही चंचल तो जीवेकी कहा आशा? जैसे निवाणका नीर अरहटकी घड़ीकरि निरन्तर निकसै तैसैं स्वासनिस्वासकरि आयुकी थिति पूरण होय है । अर काय जीर्ण होय है। आयु पूर्ण भए काय न रहे । तातै आयु काय दोऊनि. विनश्वर जानि विवेकी ममत्व तजै। आयु कायहीसू ममत्व तज्या तब और जे पुत्र-कलत्रादि तिनिरौँ ममत्व कैसे करे ? वै तो प्रगट ही भिन्न हैं। ___ आगें कहै हैं जौं लगि उस्त्रासलगि जीवना, सो उस्वास ही दुःखरूप है तो प्राणीनि कुँ कहा सुख होय ? __ अनुष्टप छन्द उच्छ वासः खेदजन्यत्वाद् दुःखमेषोऽत्र जीवितम् । तद्विरामो भवेन्मृत्युनृणां भण कुतः सुखम् ॥७३॥ १. बहिरात्मा भ्रांति करि ज० पू० ७१,७२-९ २. पूरण होय है । आयु पूर्ण वही ज० उ० ७२-५ For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मोक्षका कारण आत्मज्ञान ५१ अर्थ – यह उस्वास खेदकरि उपजे तातैं दुःख ही है अर याहीके होते जीवना है । बहुरि उस्वासके अभावविषै मरना है । कहो जु प्राणीनिकै सुख कहाँ हो । भावार्थ — जहाँ खेद नाहीं सो सुख, सो उस्वास तो खेद ही करि उत्पन्न है अर उस्वास है तौं लग ही जीवना । तातैं जीवेमें भी सुख नाहीं । अर स्वास गयें मरनां सो मरवेमें जीव ही नाहीं तौ सुख कौनकै होइ । तातैं कहो जु जीवनिके सुख कहाँतें होय । या शरीरका सम्बन्ध तो दुःख ही का कारण है । देहसँ नेह तजैं वीतराग भावमें सुख होय है सो ही अंगीकार करना । आगे है हैं कि जन्म मरणके मध्य वर्तै ए प्राणी तिनिकै ता काल जीवनेका विश्वास ? अनुष्टुपछन्द प्रच्युतान्यधः । जन्मतालद्रु माज्जन्तुफलानि अप्राप्य मृत्युभूभागमन्तरे स्युः कियच्चिरम् || ७४॥ अर्थ — जन्मरूप तालकै वृक्षतें जीवरूप फल पडै सो मृत्यु भूमिहीकों प्राप्त होहि, अन्तरालमें थोरा ही रहै बहुत न रहे । भावार्थ–संसारमें जीवनां थोरा । जैसे वृक्षतँ फल टूटे सो पृथ्वीही मैं पर्डे, बीचिमें कोलग रहे । तैसे जन्में सो मरे, आयुमें कौलग रहैं, थोरा ही है । तातैं देहादिक क्षणभंगुर जानि आत्मज्ञानके प्रभावकरि अविनाशी पदका साधन योग्य है । आगे है हैं कि जंतुनिकी रक्षाकै अर्थि अनादि कालतें विधिने यतन किया तौऊ रक्षा न करि सक्या हिरणी छन्द क्षितिजलधिभिः संख्यातीतैर्बहिः पवनैस्त्रिभिः परिवृत्तमतः खेनाधस्तात् खलासुरनारकान् उपरि दिविजान् मध्ये कृत्वा नरान विधिमन्त्रिणा पतिरपि नृणां त्राता नैको ह्यलंघ्यतमोऽन्तकः ||७५ ।। अर्थ - विधिरूप मंत्रीनैं मनुष्यनिकी अनेक उपायकरि रक्षा करी तौऊ न करि सक्या । भीतरिसौं असंख्यात द्वीप समुद्रानिके कोटमें इनिकं राखें— अर असंख्यात ही द्वीप - समुद्रनिकै बाहरि तीन वातवलानिकै कोटकरि For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ आत्मानुशासन रक्षा करी अर वा बाहिर अनंता अलोकाकाशकरि वेष्टित किये । अर जे नारकी' दुष्टपरिणामी हुते ते अधोलोकमैं थापे । अर ऊर्द्धलोकविषे देवनिकू थापें । मध्यमैं मनुष्यानिकों राखे, तोऊ मनुष्य मरण न बचे । तातें यह निश्चय भया कि मनुष्यनि कौ पति जो विधाता अथवा चक्रवर्ती इन्द्र आदि कोऊ रक्षक नाहीं, ए काल अत्यन्त अलंघ्य है । भावार्थ – अनेक उपाय करिये तोऊ कालसू न बचिये । मनुष्यनिकों हीनबली जानि विधिरूप मन्त्रीने अनेक रक्षाके उपाय किये। ऊपरिकी रक्षा तौ देवनिकरि करी, अर अधोलोकविषै नारकी थापै अर तीन वातवलामिका वारला कोट अर असंख्यात द्वीप - समुद्रनिका तीसरा मांहिला कोट इत्यादि रक्षाके उपाय किये, परन्तु रक्षा न भई । काल रोक्या न जाय । काल अलंघ्य है । तातैं शरीरकी रक्षाकौं तजि धर्मकी रक्षा करनी । आत्मा तो अविनस्वर है, परन्तु देहतें नेहकरि नवे २ देह धारे है,. . तातैं जन्मता मरता कहिए । निश्चय नयकरि न जन्मै न मरै । ऐसा अपना स्वरूप जानि देहादिकतें नेह तजिए तौ नवे देह न धरिये । यह ही मुक्ति होनेका उपाय है। आगे है हैं कि आयुकी स्थिति पूर्ण होतें काल प्राण लेवैका उद्यम करै ताहि निवारिवैकौं कौन समर्थ ? शिखरणी छन्द अविज्ञातस्थानो व्यपगततनुः पापमलिनः खलो राहुर्भास्वद्दशशतकराक्रान्तभुवनम् । स्फुरन्तं भास्वन्तं किल गिलति हा कष्टमपरः परिप्राप्ते काले विलसति विधौ को हि बलवान् ॥ ७६ ॥ अर्थ - हाय ! यह बड़ा कष्ट है। निश्चयसेती आयुकर्मके पूर्ण होतें काल आय प्राप्त होय है तब ऐसा और कौन बलवान जो रक्षा करे ? कोई ही रक्षा न कर सकै । जैसे नवग्रहमैं दुष्ट जो राहु सो ग्रहणका समय सहस्रकिरण जो सूर्य अपनी किरणनिकरि उद्योत किया है भुवनविषै पदार्थं जानें ताहि ग्रहै है, सो कोऊ टारिवे समर्थ नाहीं । जैसे ग्रहणका अउसर पाय राहु सूर्यकौं ग्रस है तैसै आयुके अन्तका समय पाय कालरूप राहु जीवरूप सूर्यकू ग्रस है । सूर्य तो सहस्रकिरण है अर जीव अनन्त १. रक्षा करी । अर जे नारकी ज० उ० ७५-६ २. निश्चय भया कि जीवनिका कोऊ नाहीं ज० उ० ७५-७ For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जन्म-मरण ही संसार है ज्योति प्रकाश है । कैसा है राहु अर कैसा है काल नाहीं जानिये स्थान जाका, सो कालकी तौ प्रकट दशा सब ही जाने हैं अर राहुका कोऊ वार नाहीं । तातें लोक याहूकौं स्थान रहित कहे हैं । अर काल तो शरीर रहित है ही अर राहुकूं भी लोक अतनु कहै हैं । अर काल लोकनिक सै है सो काहूकू ग्रसै सो ही पापी । सो कालकू पापी कहै हैं । जो पापी सो ही मलीन तातैं कालका दृष्टान्त दिया । । अर राहुकू पापग्रह कहै हैं अर स्याम है भावार्थ - षट् द्रव्यनिमैं काल द्रव्य है सो तो अपनी अमूर्त्त जड सत्ताकरि विराजमान है, काहूका हर्ता नाहीं । परन्तु कालकी व्यवहार : पर्याय समय, पल, घटिकादि हैं । सो जाकी थिति जा समैं पूर्ण होय ताही समय देह देहान्तर गमन करै । यह छल देखि लोक कहै हैं काल मा हैं । आगे कहै हैं कि काल कहाकरि कौन स्थानविषै प्राणनिको हते है वसन्ततिलका छन्द उत्पाद्य मोहमदविह्वलमेव विश्वं वेधाः स्वयं गतघृणष्ठकवद्यथेष्टम् । संसार भी कर महागहनान्तराले ५३ हन्ता निवारयितुमत्र हि कः समर्थः ||७७ || अर्थ - वेधा कहिए पूर्वोपार्जित कर्म सो यथेष्ट ठगकी नाई निर्दई मोहमद उपजाय विश्व जो त्रैलोक्य ताकों विह्वलकरि संसाररूप भयानक वनविह है । तहां ताहि कौन निवारिबे समर्थ ? - भावार्थ — ठिग निर्दई अर मूढ लोकनिक अमलकी वस्तु दे मद उपजाय विह्वलकर गंभीर वनमें मारे है । त्यों ही महा निर्दयी कर्मरूप ठिग मोह महामद उपजाय समस्त अज्ञानी जीवनिकू संसारवनविषै हणें है, कौन बचाय सकै ? कालका कारण कर्म है। जिनके कर्म है ते कालवशि हैं । सिद्धनिकेँ कर्म नाहीं, तातैं कालवशि नाहीं । आगे कहै हैं कि कोऊ देश कोऊ कालविषै कालतैं बचनेका उपाय नाहीं । सर्व देश, सर्व कालविषै काल ग्रसै है । कालका यत्न कर्मनिका परिहार सो ही कालपरिहार कदा कथं कुतः कस्मिन्नित्यतयः खलोऽन्तकः । प्राप्नोत्येव किमित्याध्वं यतध्वं श्रेयसे बुधाः ||७८|| For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ आत्मानुशासन . अर्थ-पंडित जन जे सम्यग्दृष्टि ते आत्म-कल्याणके निमित्त यत्न करहु । काल आय प्राप्त होय तब यत्न किये न रहै। कौन समय कौन प्रकार कौन क्षेत्रविर्षे कहांत काल आवै है ऐसा विचारमैं न आवै । दुष्ट काल अणचीत्या ही आवै, तातें आत्मध्यानकरि अविनाशी होनेका यत्न करहु । भावार्थ-आत्मस्वरूपमें मग्न भए कालका निवारण होइ । रागादिकके परिहार बिना और काह यत्नकरि कालका निवारण नाहीं। मन्त्र, यन्त्र, तन्त्र औषधादिककरि कालकू दुनिवार जानि मौनि गहि तिष्ठो। ____ आगे कहै हैं-सब ही देश-कालादिवि मरन होय है । कोऊ ही देश काल मृत्युसँ अगोचर नाहों, ऐसा प्रत्यक्ष देखिकरि निश्चित होइ रहै । असामवायिक मृत्योरेकमालोक्य कञ्चन । देशं कालं विधि हेतुं निश्चिन्ताः सन्तु जन्तवः ।।७९।। अर्थ-कोऊ देश, कोऊ काल, कोऊ विधि, कोऊ कारुण मृत्युः अगोचर देखिकरि ए प्राणी निश्चित तिष्ठो । ___ भावार्थ-जगतविर्षे ऐसा कोऊ देश नाहीं जामैं मरण न होइ, बहुरि ऐसा कोई काल नाहीं जामैं प्राणी न मरै । अर ऐसी कोऊ विधि नाहीं जाकरि मरण मिटै । अर ऐसा कोऊ औषधि नाहीं, उपाय नाहीं जाकरि काय बचै, तातें सबको सर्वथा कालवशि जानि आत्मकल्याणविर्षे अवश्य उद्यमी होना योग्य है । एक आत्मज्ञान ही कालतें वचबेका उपाय है । सब ही क्षेत्रवि सदा कोल सर्वथा प्रकार कोऊ ही कारणकरि कोऊ ही प्राणी कालतें न बचे। ___ आगै आयु' विनस्वर बताय स्त्रीको निन्दा करते संते ताके तन... अकल्याणका कारण दिखाबै है हिरणी छन्द अपिहितमहाधोरद्वारं न कि नरकापदा मुपकृतवतो भूयः किं तेन चेदमपाकरोत् । कुशलविलयज्वालाजाले कलत्रकलेबरे कथमिव भवानत्र प्रीतः पृथग्जनदुर्लभे ।।८।। For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शरीरकी निःसारता अर्थ-तूं या स्त्रीके कलेवरविर्षे कौन कारण प्रीति करै है। यह स्त्रीका कलेवर कल्याणके भस्म करनेक अग्निज्वालाका समूह है । अर तुं कहा प्रत्यक्ष न देखै है, ए स्त्रीका शरीर नरककी आपदाका उपड्या द्वार है । अर तूं तो स्त्रीके शरीरसँ बारम्बार अनुराग करि उपकार करै है अर वह सदा विघ्नकारी ही है। तातै तू तरुणीके तनतें प्रीति तजि । या अज्ञानी जन दुर्लभ मानै हैं, अर यह कछू वस्तु ही नाहीं। भावार्थ-स्त्री ही संसारका मूल कारण है। जाकरि पुत्र पौत्रादि संतानकी प्रवृत्ति होय है । अर नानारूप आरम्भ परिप्रहादि चिन्तारूप क्लेश तिनिकी बड़ावनहारी है। जे निवृत्ति वधूटिकाके वर भए ते इनि स्त्रीनिके त्यागहीत भए । अर इन ही के संबन्धत ए प्राणी चतुर्गतिविर्षे भ्रमै है । ऐसा जानि संसर्ग तजना । आगै तहाँ स्त्रीविर्षे प्रीति छोड़ि सर्व प्रकार असार जु है मनुष्यपणों ताकौं तू उत्कृष्ट धर्म उपजावनेकरि सफल करहु ऐसी शिक्षा देत सन्ता सूत्र कहे हैं शार्दूलछन्द व्यापत्पर्वमयं विरामविरसं मूलेऽप्यभोग्योचितं विश्वकाक्षतपातकुष्टकुथिताधुग्रामयैश्छिद्रितम् । मानुष्यं घुणमक्षितेक्षुसदृशं नामैकरम्यं पुनः निस्सारं परलोकवीजमचिरात् कृत्वेह सारीकुरु ॥८१।। अर्थ-यह मनुष्यपणों है सो घुणनिकरि खाया काणां साँठा ताकै समान है । कैसा है ? आपदारूपी गांठनिस्यों तन्मय है । वहुरि अन्तविषै विरसि है । बहुरि मूलविषै भो भोगवनें योग्य नाहीं है । बहुरि सर्वाङ्गपर्ने क्षुधा गूमड़ा कोढ़ कुथितादि भयानक रोग तिनिकरि छिद्रसहित भया है। बहुरि एक नाम मात्र ही रमणीक है और सर्व प्रकार असार हैं । इहाँ याको तूं शीघ्र धर्म साधन” परलोकका बीज करिकै सार सफल करहु । भावार्थ-जैसे कांणा सांठाके बीचि-बीचि तौ गांठि पाईये हे, तहां रस नाहीं । बहुरि अन्तविर्षे बांड है, तहां रसका स्वाद नाहीं । बहुरि आदिवि जड़ है यहां रस आवता नाहीं। बहुरि बीचमें वा सर्वत्र घुणनि करि छिद्रित भया, तहाँ भी रस रह्या नाहीं । ऐसे वह काणां सांठा नाममात्र ही तो भला है। बहुरि सर्व प्रकार असार है, भोगयोग्य नाहीं। बहुरि जो उस सांठेको आगामी बीज करै तौ ताकरि बहुत मीठे सांठ For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन निपजै । तातें ऐसेहीकरि उस कांठका ऐसे ही सफल करना योग्य है। तैसे मनुष्यपर्यायके बीचि-बीचि तो अनेक आपदा पाइए है, तहाँ सुख नाहीं । बहुरि अन्तविर्षे वृद्ध अवस्था है तहां सुखका स्वादु नाहीं। बहुरि आदिवि बाल अवस्था है, तहां सुख होता नाहीं। बहुरि मध्य अवस्थाविर्षे सर्वत्र क्षुधा, पीडा, चिन्ता आदि रोगनिकरि हृदयविर्षे छेद परि रहे, तहां भी सुख रह्या नाहीं। ऐसे यह मनुष्य पर्याय नाममात्र ही तो भला है । बहुरि सर्व प्रकार असार है । विषय सुख भोगवने योग्य नाहीं । बहुरि जो इस मनुष्य पर्यायकों धर्मसाधनकरि परलोकका बीज करै तौ ताकरि बहुत स्वर्ग मोक्षके सुखरूप मीठे फल निपजै, ता” इस मनुष्य पर्यायकों ऐसैं हो सफल करो, यहू शिक्षा माननी योग्य है। ___ आगें ऐसे मनुष्य पर्यायके शरीरविर्षे तिष्ठता आत्मा कहा करै है सो कहै हैं अनुष्ठप छन्द प्रसुप्तो मरणार का प्रबुद्धो जीवितोत्सवम् । प्रत्यहं जनयत्येष तिष्ठेत् काये कियच्चिरम् ।।८२।। अर्थ-यहु आत्मा दिनप्रति सूता हुआ तौ मरणकी आशंका उपजावै है अर जाग्या हुआ जीवनेका उत्सवको उपजावै है ऐसी जाकी दशा सो यह जीव शरीरविर्षे कितनैकचिरकाल पर्यन्त तिष्ठै, अपि तु न तिष्ठ। ____ भावार्थ-यहु जीव सोनै तब तो मृतकसदृश होइ जाइ अर जागै तब जीवता होइ, ऐसे याकी प्रतिदिन दशा हवा करै, तौ जैसैं जो नित्य छिपै ताके भागनेका भरोसा नाहीं तैसैं याका शरीरविर्षे रहनेका भरोसा नाहीं । शीघ्र ही शरीरको छांडेगा ऐसा निश्चयकरि करना होइ सो कार्य करि लैना। आगै ऐसे शरीरकै आत्माका उपकार करनेका अभाव कहि करि अब कुटंवानकै आत्मउपकार करनेका अभाव कहता सूत्र कहै हैं वसन्त तिलका छन्द सत्यं वदात्र यदि जन्मनि बन्धुकृत्यमाप्तं त्वया किमपि बन्धुजनाद्धितार्थम् । एतावदेव परमस्ति मृतस्य पश्चात् संभय कायमहितं तव भस्मयन्ति ।।८३।। For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्यग्दर्शनका स्वरूप अर्थ-तूं सांच कहि, जो तैं संसारविर्षे बन्धुजनः बन्धुनिकरि करने योग्य हितरूप प्रयोजन किछू भी पाया है ! सो तौ किछू भी कुटुम्बतै हित भया दीसता नाहीं। केवल इतना ही उनका उपकार भासै हैं जो तेरे मूएँ पीछै एकठे होयकरि तेरा बैरी शरीर ताकों भस्म करै है। . भावार्थ-भाई बन्धु तौ उनका नाम है जो अपना किछू हित करै । सो त जिनिको भाई-बन्धु मानै है सो इD. किछ हित किया होय सो बताइ, जातें तेरा मानना साँच होइ। बहुरि हमकों तौ केवल इनिका इतना ही हित करना भासै है जो बैरीका बैरी होय ताकों अपना हित कहिये है। सो तेरा बैरी शरीर था, सो तेरे मुएंपीछे मिलिकरि इनें शरीरको दग्ध किया। तेरा बैरका बदला लिया। ऐसे इहां युक्तिकरि कुटुम्बतें हित होता न जानि राग न करना ऐसी शिक्षा दई है। ____ आगै तर्क करै हैं जो विवाहादि कार्य बन्धुजनतै होइ है ऐसा प्रतीति है, तातै तिस बन्धुजन हितरूप कार्य कैसैं न हो है ऐसी आशङ्काकरि उत्तर कहै हैं जन्मसन्तानसंपादिविवाहादिविधायिनः। स्वाः परेऽस्य सकृत्प्राणहारिणो न परे परे ॥८४।। अर्थ संसार परिपाटीके निपजावनहारे विवाहादि कार्य, तिनके करनहारे जे स्वकीय कुटुम्ब हैं तै ही इस जीवके बैरी हैं । बहुरि जै एक बार प्राण हरै ऐसैं पर कहिये बैरी, तै वैरी नाहीं हैं। भावार्थ-जो एक बार प्राण हरै ताको तूं परम बैरी मानै है सो प्राण-नाश वाका किया होता नाही, आयुका अन्त आये हो है । तातें परमार्थतें प्राण हरनहारा वैरी नांहीं है। बहुरि जै विवाहादि कार्यनिविर्षे जीवको उलझाय रागादिकके निमित्त बनाने हैं ऐसे जे बन्धुजन ते अनेक जन्म-मरणका कारण कर्मबन्ध कराया याका बुरा करै हैं । तातें परमार्थतें बन्धुजन नैरी हैं, जैसैं देनां दिवानै सो नैरी नाहीं । जो नवीन देनां करानै सो वैरी है । तैसैं प्राण हरनहारा तौ पूर्व कर्मकी निर्जरा कराने है, तातें बैरी नाहीं, ए वन्धुजन नए कर्मबन्धका कारण निपजावै हैं, तातै एई वैरी हैं । ऐसा जानि इनिकौं हितू मानि राग न करना। आगै बन्धुजन जे हैं ते विवाहादि विधानकरि, धन धान्य स्त्री आदि इष्ट वस्तुकौं निपजावनेंकरि वांछित प्रयोजनकी प्राप्ति करनहारे हैं, तातें तिनकै शत्रुपना है, ऐसा अयुक्त वचन है, ऐसे कहें उत्तर कहै है For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन अनुष्टप छन्द धनरन्धनसंभारं प्रक्षिप्याशाहुताशने । ज्वलन्तं मन्यते भ्रान्तः शान्तं संधुक्षणक्षणे ।।८५।। अर्थ-भ्रमसहित जीव है सो आशारूपी अग्निविर्षे धनरूपी ईंधनका समहकौं क्षेपिकरि आशा अग्निका बधावनेंरूप जो संधुक्षण ताका कालविर्षे ज्वलता जो अपना आत्मा ताकौं शान्त भया सुखी भया मानें है । ___ भावार्थ-जैसैं कोई बावला थोरी अग्निकरि आप जलै है । बहुरि वामैं ईंधन डारि अग्निकौं बधाइ बहुत जलने लगा तब आपकौं शीतल भया मानैं । तैसैं भ्रम भावसहित करि आत्मा आशाकरि आप दुखी होय रह्या है । बहुरि आशाबिर्षे धनादिक सामग्री मिलाइ तिस आशाकौं बधाइ बहुत दुखी भया तब आपकौं सुखी मानें है। परमार्थतें सुखी नांही हो है। धनादि सामग्री मिलें तृष्णा बधै दुख बधै, तातें धनादिक दुःखका कारण है। याही तें धनादिकका कारण कुटुम्बादिक सो भी दुःख ही का कारण शत्रु जानना। ___ आगें ऐसैं भ्रमरूप मानता जो तूं सो तेरै कहा कहा हो है सो कहै हैं आर्याछन्द पलितच्छलेन देहान्निर्गच्छति शुद्धिरेव तब बुद्धेः । कथमिव परलोकार्थ जरी वराकस्तदा स्मरति ।।८६।। अर्थ-स्वेत केशका मिस करि तेरी बुद्धिकी शुद्धता है सो ई शरीरतै निकसै है । तहाँ वृद्ध अवस्था सहित असमर्थ भया जो तूं सो परलोककै अथि कैसैं स्मरण करै है । किछू बिचार होइ सकता नाही । ___ भावार्थ-तूं ऐसा विचारैगा जो यौवन अवस्थाविषै तौ धन स्त्री आदि सामग्री मिलाइ इस लोकके सुख भोगनें। अर व द्ध अवस्थाविर्षे धर्म सेय परलोकका यत्न करेंगे । सो व द्ध अवस्था आए हम ऐसी उत्प्रेक्षा करें हैं जो तेरे श्वेत केश निकसै हैं ताका मिस करि तेरी बुद्धिकी शुद्धता निकसे है । बहुरि बुद्धिकी शुद्धता गए वर्तमान इस लोकके कार्यनिका भी विचार न होइ सकै तौ आगामी परलोककै अथि विचार कैसे होइ सकेगा ? तातै वृद्धअवस्था पहले ही धनादिकौं दुःखका कारण जानि परलोककै अथि यत्न करना योग्य है । १. साठी बुद्धि नाठी लोकोक्ति । For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गुरुका स्वरूप ५९ आगै जे जीव बुद्धिकी शुद्धताकरि संयुक्त होत संते अर मोहकरि रहित है चित्त जिनका ऐसे होत संते परलोककै अर्थि चिन्ता करै हैं ते जीव थोरे हैं ऐसा कहै हैं इष्टार्थोद्यदनाशितं भवसुखक्षाराम्भसि प्रस्फुरन्नानामानसदुःखवाडवशिखासंदीपिताभ्यन्तरे । मृत्यूत्पत्तिजरातरङ्गचपले संसारघोरार्णवे मोहग्राहविदारितास्यविवराद् दूरे चरा दुर्लभाः ।।८७।। अर्थ संसाररूपी भयानक समुद्रविर्षे मोहरूपी ग्राहका फाड्या हुआ जो मुख तिसत जे दूरि विचरैं हैं ते दुर्लभ हैं । कैसा है संसार समुद्र, इष्ट विषैकरि निपज्या जाकरि तृप्ति होइ ऐसा सांसारिक सुख सोई खारा जल जा विर्षे पाइए ऐसा है। जैसे समुद्रविर्षे खारा जल ताकौं पीएं तृषा न मिटै तैसैं संसारविर्षे विषयसुख हैं ताकरि तृषा दूरि न होहै । बहुरि नाना प्रकार मानसिक दुःख सोई भया बडवानल ताकरि तप्तायमान है अभ्यन्तर जाका ऐसा है। जैसैं समुद्रविर्षे वडवानल है सो जलकौं सोखे ऐसा तप्तायमान है तैसें संसार विर्षे मानसिक दुःख है सो विषय सुखकों न भोगव दे ऐसा संतापरूप है । बहुरि मरण, जन्म जरारूपी तरङ्ग तिनि करि चपल है। जैसैं समद्रविर्षे तरंगनिकी पलटनि हो है तैसैं संसाविर्षे जन्म जरा मरणादि अवस्थानिकौ पलटनि होहै ऐसा संसार समुद्रविषै मोहरूपी ग्राह जलचर जीव बसे हैं, सो अपना मुख फाडि रह्या है, उदय को व्यक्त करि रह्या है, तिसते जे दूरि विचरै हैं, याके उदयविर्षे तद्रूव होइ विकारी न होहैं ते जीव दुर्लभ हैं, थोरे हैं। जो संसारविर्षे ऐसे घने होइ तो संसार कैसे बसै । ऐसें थोरे हैं याहीतैं संसार पाइये है। आगै मोहके मुखौं दूरि विचरता दुद्धर आचरन आचरता ऐसा जो तूं सो तेरे भलै प्रकार पाल्या हबा भी शरीर जो ऐसे हरिणीनिकरि देखिए तो तूं धन्य है ऐसा कहे हैं मन्दाकान्ता छन्द अव्युच्छिन्नैः सुखपरिकरैालिता लोलरम्यैः श्यामाङ्गीनां नयनकमलैरर्चिता यौवनान्तम् । धन्योऽसि त्वं यदि तनुरियं लब्धबोधेम गीभि दग्धारण्ये स्थलकमलिनीशंकयालोक्यते ते ।।८८॥ १. ताकरि तप्तायमान है । तेसैं संसारविर्षे मानसिक दुःख है । ज० उ० ८७-५ For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन ___ अर्थ-जिनिविर्षे विच्छेद न होइ ऐसे सुखकै समाज तिनकरि तौ पाल्या हवा है अर मनोहर अङ्गयुक्त स्त्री तिनके चपल रमणीक जे नेत्र तेई भए कमल तिनकरि पूजित सन्मानित ऐसा यह शरीर था । बहरि यौवन अवस्थाका मध्यविर्षं पाया है ज्ञान जानैं ऐसा तं सो तेरा वैसा शरीर भस्म भया, वनकी स्थल कमलनीकी आशंकाकरि जो हरिणीनिकरि अवलोकिये तो तूं धन्य है। भावार्थ-जैसा अभ्यास होइ तैसें प्रवर्तं ऐसी प्रवृत्ति है । तातैं दुखिया दुःख सहै तौ सहै, परन्तु पूर्व पुण्य-उदयकरि सुख, समाज, स्त्री आदि कारणनितें परम सूखिया होय रहे थे, बहरि ज्ञान पाएं यौनन अवस्थाविर्षे ही दीक्षा धारि तपकरि ऐसे भए जिनिकौं हरणी सारिखा चंचल जीव जल्या हुवा ठूठ सारिखा अवलौके हैं ते जीव धन्य हैं, सर्व प्रकार स्तुति योग्य हैं। देखो अत्मज्ञानकी कोई ऐसी ही महिमा है । परम सुखिया तीर्थङ्कर चक्र वति ते दीक्षा धारि मेरुवत् निश्चल भए । बाहुबलि आदि ऐसा प्रतिमा योग दिया जहां बेलि लपटाई, सुकुमालजीकै सरस्यौं चुभै थी सो स्यालिनी खाने लगी तो भी निश्चल रहे, इत्यादि पुरुष भये ते धन्य हैं। आगे ऐसे ही तेरा जन्म सफल होय, अन्य प्रकार नहीं ऐसे दिखावता संता सूत्र कहै हैं शार्दूल छन्द बाल्ये वेत्सि न किंचिदप्यपरिपूर्णाङ्गो हितं वाहितं कामान्धः खलु कामिनीद्रुमघने भ्राम्यन् वने यौवने । मध्ये वृद्धतषार्जितुं वसु पशुः क्लिश्नासि कृष्यादिभिवार्धिक्येऽर्धमतः क्व जन्म फलि ते धर्मो भवेन्निर्मलः ॥८९।। तर्थ-बाल्य अवस्थाविर्षे तौ तूं सम्पूर्ण अङ्गरहित होत संता किछू भी हित व अहितकौं नाहीं जाने है। बहुरि यौवनविर्षे स्त्रीरूपी वृक्षनिकौं सघनतारूप वन ताविर्षे भ्रमता संता कामकरि अन्ध भया । बहुरि मध्य वयविर्षे बधी जो तृष्णा ताकरि पशुसमान भार निर्वाह करनहार होत संता धन उपजावनैको खेती आदि कर्मनिकरि क्लेश पावै है । बहुरि वृद्धअवस्थाविर्षे आधा मृतक भया । ऐसें तेरा मनुष्य जन्म है सो फलवान कहां होई निर्मल धर्म कहां होइ । १. बालकपने ज्ञान न लहौ, तरुण समय तरुणो रत रह्यो। अर्धमृतकसम बूढापनों कैसे रूप लखै आपनौ-छहढाल । For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गुरुका स्वरूप . भावार्थ-सर्व पर्यायिनिविर्षे मनुष्य पर्याय धर्म साधनकौं कारण है । बहुरि धर्म साधन ही तैं मनुष्य पर्याय सफल हो है। सो तेरा मनुष्य पर्यायका काल तो ऐसें बीते है। बालकपनै तौ कुछ हित-अहितका ज्ञान है. होइ सकै नाहीं । यौवनविौं तूं स्त्रीनिका रसिया होय कामान्ध भया । मध्य अवस्थाविषै कुटुम्बादिककी वृद्धि भई, तहां मोकों सर्वका निर्वाह किया चाहिए ऐसा विचारि धन उपजानेंकै अथि खेद-खिन्न रहै । वृद्धअवस्था आएं इन्द्रिय मन शिथिल होनैआधा मृतक समान हो है। ऐसैं काल बीतें धर्म कहां सधै, मनुष्य जन्म कैसै सफल होइ ? तातें बाल-वृद्ध अवस्था विर्षे तौ वस नाहीं। यौवन अवस्था वा मध्य अवस्थाविर्षे स्त्री कुटुम्बादिकसौं राग छोडि धर्म साधन करौ ऐसे ही तुम्हारा जन्म सफल हो है। आगें तीनौं अवस्थाविर्षे बुरा करनहारा जो कर्म ताका वशवर्ती होना अब तोकौं योग्य नाहीं, ऐसे सीख देता संता सूत्र कहै हैं शार्दूल छन्द वाल्येऽस्मिन् यदनेन ते विरचितं स्मतुच तन्नोचितं मध्ये चापि धनार्जनव्यतिकरैस्तन्नास्ति यन्नापितः । वार्धिक्येऽप्यभिभूय दन्तदलनाद्याचेष्टितं निष्ठुरं पश्याद्यापि विधेर्वशेन चलितु वाञ्छस्यहो दुर्मते ॥९॥ अर्थ-इस पर्यायविर्षे इस कर्म. बाल अवस्थाविर्षे जो तेरा किछू बुरा किया सो याद करने योग्य भी नांही। बहुरि मध्यावस्थाविर्षे धन उपजावनेंका प्रकारनिकरि सो कोई दुख रह्या नाहीं जो तौकौं न दिया । बहुरि वृद्ध अवस्थाविर्षे भी तेरा अपमान करि दन्त तोडनां आदि कठोर चेष्टा करी, सो तूं देखि । हे दुर्बुद्धी ! अब भी इस कर्मका वस करि ही चलने कौं चाहै है। __भावार्थ-लोकविर्षे कोई एक वार अपना बुरा करै ताकौं अपना बैरी जानि वाकै आधीन रह्या चाहै नाहीं, वाका नाश करना ही विचारै सो इस कर्म. अनादि संसार” जो तेरा बुरा किया ताका तौ तोकौं स्मरण नाहीं । परन्तु इस पर्यायवि बाल अवस्थावि तौ गर्भ जन्म शरीर वृद्धि आदि दशानिकरि अर मध्य अवस्था विर्षे धन उपार्जन आदि क्रियानिकरि अर वृद्धावस्था विर्षे धन दांत तौडनां आदि अपमान कार्य करनँकरि जो बुरा किया सो तूं देखै है । असें भी प्रत्यक्ष देखि अब भी तूं कर्म ही के आधीन For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन रह्या चाहै है । याका नाशका उपाय नांहीं करै है, सो यहु तेरी पुरुषार्थताकी हीनता तौ ही कौं दुखदायक होसी । ___ आगें वृद्ध अवस्थाविर्षे इंद्रियादिकनिकी जैसी प्रवृत्ति देखता जो तूं सो तुझकों निश्चित रहना योग्य नाही, असे कहै हैं अश्रोत्रीव तिरस्कृतापरतिरस्कारश्रुतीनां श्रुतिः चक्षीक्षितुमक्षमं तव दशां दृष्यामि वान्ध्यं गतम् । भीत्येवाभिमुखान्तकादतितरां कायोऽप्ययं कम्पते निष्कम्पस्त्वमहो प्रदीप्तभवनेप्यास्से जराजर्जरे ।।९।। अर्थ-वृद्ध अवस्थाविर्षे कान हैं सो मांनू औरनिकरि कीया हुआ अपमान निंदादिरूप तिरस्कार लीएं वचन तिनकों न सुन्यां चाहता संता सुननेते रहित भया है। बहुरि नेत्र है सो मांन तेरी निंद्य दशा देखनेंकों असमर्थ होत संता अंधपनाकौं प्राप्त भया है । बहुरि यह शरीर है सो मानूं सन्मुख आया कालत भयकरि बहुत कांपै है। औसैं जराकरि जीर्ण भया अग्नि लाग्या मंदिरवत् शरीरविर्षे तूं निश्चल तिष्ठ है सो बड़ा आश्चर्य है। ___ भावार्थ-मरण तो सर्व अवस्थाविर्षे हो है । तार्तं स्याना होय सो तौ निचित रहै नांही, पहले ही परलोकका यत्न करै । बहुरि वृद्धअवस्था आएं तौ अवश्य मरन होनेका नेम है । बहुरि विषयादिकके कारन सन शिथिल भए, अब भी इहां ही रहनेकी आशाकरि निश्चित होय रह्या है। सो जैसे कोई आगिकरि बलता मंदिरविर्षे निश्चित तिष्ठै ताका आश्चर्य होय, तैसें तेरी दशा देखि हमकू आश्चर्य भया है । अब निश्चित रहे उपायका अभाव देखि तोकौं सावधान किया है। ___ आगें तहां तिष्ठता जीवकौं सीख देते संता, “अति परिचितेषु" इत्यादि सूत्र कहै हैं आर्या अतिपरिचितेष्ववज्ञा नवे भवेत्प्रीतिरिति हि जनवादः । त्वं किमिति मृषा कुरुषे दोषासक्तो गुणेष्वरतः ।।१२।। अर्थ-जिनका बहुत परिचय संसर्ग भया होय तिनविर्षे तो अनादर होइ अर नवीनविर्षे प्रीति होइ जैसी लोकोक्ति है । बहुरि तूं औसैं रागादिदोषनिविर्षे आसक्त होत संता अर सम्यग्दर्शनादि गुणनिविर्षे प्रीति न करत संता तिस लोकोक्तिकौं मिथ्या कैसे करै है। For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्वहितमें विवेक होना दुर्लभ भावार्थ-लोकवि तो जैसे प्रसिद्ध है जाका बहुत सेवन भया हो तिसविर्षे अनादर होइ, अर जो अपूर्व लाभ होइ तिस विषै प्रीति होइ । सो तेरे रागादिकका सेवन तौ अनादित भया तिसविर्षे ही तेरै आसक्तता पाईए है अर सम्यग्दर्शनादिकका अपूर्व लाभ है तिसविर्षे तेरी प्रीति नांहीं सो वह लोक प्रसिद्ध वचन झूठ कैसे करै है यह बड़ा आश्चर्घ्य हैं। ___ आगें दोषनिविर्षे आसक्त व्यसनी हित-अहितकी भावना न करता जैसा जो तूं सौ तैं संसारविर्षे मरणादि दुःख पाया, ऐसा दृष्टांतसहित दिखावता संता सूत्र कहै हैं बसन्ततिलका छन्द हंसने . भक्तमतिकर्कशमम्भसापि नो संगतं दिनविकासि सरोजमित्थम् । नालोकितं मधुकरण मृतं वृथैव प्रायः कुतो व्यसनिनां स्वहिते विवेकः ॥९३।। अर्थ-जी कमल है सो हंसनिकरि भोग्या नाहीं है । अति कठोर है। जलकरि भी एकीभूत नाहीं किया है, दिन ही विर्षे फूल है । ऐसें भ्रमर है तीह विचार न किया । बहुरि वृथा ही गंधका लोभी होय वा सो व्यसनी है तिनकै बाहुल्यपने अपने हितविर्षे विवेक कहांत होइ, न होइ । भावार्थ-इहां अन्योक्ति अलंकारकरि दृष्टांत ही करि दाष्टांत का सूचन कीया है । जैसैं भौंरा कमलविर्षे गंधका लोभर्तं तिष्ठता जैसा विचार नांही करै है जो हंस याकां सेवन न किया है यह कठोर है, जलतें न्यारा ही रहै है, रात्रि विर्षे मुद्रित हो है । बहुरि वह भौंरा आसक्त हुवा तहां ही मरण पावै है, तैसैं सरागी जीव विषयसामग्रीनिविर्षे सुखका लोभतें सेवन करता असा विचार नांहीं करै है जो महान पुरुष इनका सेवन न कीया है, ए कठोर दुखदायक हैं, निर्मल आत्मस्वभावतें न्यारे ही रहै हैं, पाप उदय आए विघटि जाय हैं । बहुरि वह सरागी वृथा ही पापबंधकरि नरकादिकका पात्र हो है । सो व्यसनी होइ तिनकै अपने हितका विचार होइ सकता नाही। आशक्तताकरि पहलै तौ किछु न भासै, फल लागै तब आपही दुख भोगवै। आगें तिस दोषका न अवलोकनेवि सम्यग्ज्ञानका अभाव है सो कारण है, जातै संसारविर्षे भ्रमता प्राणीकै तिस सम्यग्ज्ञानकी प्राप्तिको अतिदुर्लभपनों है जैसे कहैं हैं For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन प्रज्ञे दुर्लभा सुष्टु दुर्लभा सान्यजन्मने । . तां प्राप्य ये प्रमाद्यन्ते ते शोच्याः खलु धीमताम् ।।९४॥ अर्थ संसारविर्षे विचाररूप बुद्धि होनी ही दुर्लभ है। बहुरि परलोककै अर्थि सो बुद्धि होनी अतिदुर्लभ है । बहुरि तिस वुद्धिकौं पाइकरि जे प्रमादी रहै हैं ते जीव ज्ञानवानौंके सोचने योग्य है। भावार्थ-एकेंद्रियादि असैनीपर्यंत सर्व अर अपर्याप्त आदि केई सैनी इनिकै तो मनका विचार है ही नांहीं । अर संसारविर्षे इन ही पर्यायनिविर्षे बहत भ्रमण करना तातै प्रथम तौ बुद्धिकी प्राप्ति होनी ही कठिन है। बहुरि कदाचित् कोऊकै बुद्धिकी प्राप्ति होई तौ परलोककै अथि धर्मरूप विचार होनां महाकठिन है। अनन्तवार मनसहित होइ तौ भी धर्मबद्धि किसीही जीवके हो हैं। बहुरि कोई भाग्यकरि धर्मबुद्धिकौं भी पाइकरि जे सावधान नहीं रहै हैं, धर्म साधनविषै शिथिल रहै हैं, तिनकी चिंता बुद्धिवानौंकै हो है जो जैसा अवसर पाइ चूक हैं, इनिका कहा होनहार हैं । ता” धर्मबुद्धि पाइ प्रमादी होना योग्य नाहीं है । ____ आर्गे पाई है बुद्धि जिनूने अर अद्भूत पराक्रमीके धारी हैं, बहुरि लक्ष्मी के विलासका अभिलाषाकरि राजानिकी सेवा करै हैं तिनका पश्चात्ताप करता संता सूत्र कहै हैं __ वसन्त तिलका छन्द लोकाधिपाः क्षितिभुजो भुवि येन जातास्तस्मिन् विधौ सति हि सर्वजनप्रसिद्धे । शोच्यं तदेव यदमी स्पृहणीयवीर्यास्तेषां बुधाश्च वत किंकरतां प्रयान्ति ॥९॥ अर्थ-जिस धर्म विधानकरि लोकके स्वामी राजा भये तिस सर्वलोकविषै प्रसिद्ध धर्म विधानका होत संतें जो वांछने योग्य है पराक्रम जिनका ऎसे ए ज्ञानी तिनि राजानिका किंकरपनांकौं प्राप्त होय हैं, सोई सोचने योग्य है । ऐसा कार्य काहेकौ करै है इस विचारतें हम खेद हो है । ___भावार्थ-राज्यपद है सो धर्मका फल है । औसै लोकविर्षे प्रसिद्ध है। बहुरि धर्म साधनकी सर्व सामग्री मिलने” धर्म साधन होइ सकै अर आप बहत पराक्रमी धर्म साधनैंक समर्थ । बहुरि आप ज्ञानी धर्म का फलकौं पहचानें अँसें होत संते भी धर्म तौ न साधै अर धनादिकका लोभ लिएं राजानिकों से तो तिनकी चिंता हमकौं ही है । जो राजा जाका कोया For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धर्म और धर्मका फल भया ताका सेवन छोरि राजाका सेवन काहेकौं करै है । इहां भाव यह है-धर्म का सेवन छोरि अन्य कार्य करना योग्य नांहों। ___ आगें पंगौं पड्या है औरनिका मस्तक जाकै ऐसा कोई कृष्ण नामा राजा ताका धरया हवा निधानका जो कोई स्थानक ताका निरूपणका मिसकरि धर्मका लक्षण निधानका स्वरूप मार्ग ताकौं दिखावता संता सूत्र कहै हैं सार्दूल छंद यस्मिन्नस्ति स भृमृतो धृतमहावंशाः प्रदेशः परः प्रज्ञापारमिता धृतोन्नतिधनाः मृर्ना ध्रियन्ते श्रियै । भूयास्तस्य भुजङ्गदुर्गमतमो मार्गो निराशस्ततो व्यक्तं वक्तुमयुक्तमार्यमहतां सर्वार्थसाक्षात्कृतः।।९६॥ अर्थ-इहां श्लेषालंकार किया है। तहां एक अर्थविर्षे तौं कोई सर्वार्य नामा दूसरा मंत्री राजाका भया है, वा. दुर्गम स्थान जहां कोई कृष्ण राजाका निधान था तहां जाय बाकौं प्रगट कीया है, ताका वर्णन कीया है । बहुरि दूसरे अर्थवि धर्मके लक्षणादिकका वर्णन है । तहां पहलैं पहला अर्थ कीजिये है । सो प्रदेश कहिए स्थानक सो पर कहिए उत्कृष्ट है । सो कौन ? जिस प्रदेशविर्षे पर्वत तिष्ठे है । कैसै हैं पर्वत ? धारे हैं बडे बांस जिने नै । बहरि कैसे हैं ? बद्धि ही करि छेहडा पाईए है जिनका ऐसे वडे हैं । बहुरि कैसे हैं ? शिखरकरि सोभाकै अथिं धारया है उचाईरूप धन जिननें । ऐसे पर्वतनिकरि संयुक्त प्रदेश है । बहरि तिस प्रदेशका मार्ग है सो बड़ा है । सर्पनिकरि अतिशयपनें औरनिकौं दुर्गम है। आशा जे दिशां तिनिकरि निष्कांत है । जहां दिशानिकी शुद्धि नहीं रहे है ऐसा जाका मार्ग है । सो वह प्रदेश जैसे व्यक्त सबनिकरि जान्या जाय तैसैं कहना अयुक्त है, कह्या जाता नांही। हे आर्य ! तिस प्रदेशका अजाननहारा ऐसा विषम प्रदेश है सो सर्वार्य नामा कोई राजाका दूसरा मंत्री तिह साक्षात् किया है जाय करि प्रत्यक्ष देख्या है । ऐसें एक अर्थविर्षे सर्वार्य मंत्रीकी प्रशंसा करी । अब याहीका द्वितीय अर्थ कहिए है__ प्रदिश्यते कहिए परकों उपदेशिए ऐसा जु प्रदेश कहिए धर्म सो वह धर्म उत्कृष्ठ है । सो कौन ? जाकौं होतें भूभृत जे राजा हैं ते लोकनकरि लल्मीकै अर्थि मस्तककरि धारिये हैं । लोक लक्ष्मीकै अथि राजानिकौं नमावै हैं सो राजानिकै यहु धर्म ही का फल है । कैसे हैं राजा ! धारया है इक्ष्वाकु आदि For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ आत्मानुशासन वंश जिने । बहुरि कैसे हैं ? बुद्धि के पारकौँ प्राप्त भये हैं। बहुरि कैसे हैं ? धारे हैं उन्नतता अर धन भंडार जिनूंनै, ऎसे राजा जिस धर्म होते प्रधान हो हैं। बहरि तिस धर्मरूप प्रदेशका मार्ग है सो दान व्रतादि भेदनितें प्रचुर है-अनेक प्रकार है । बहुरि आशा जो बांच्छा ताकरि रहित है। बहुरि भुजंगम जे कामी तिनकरि दुर्गम है, अगोचर है। जातें ऐसे हैं तातें आर्य जे भोले तिनि विर्षे बड़े जु हैं हम तिनकै सो मार्ग प्रगट करनेकौं अयुक्त है। हमारी इतनी शक्ति नाहीं जो प्रकट कहैं । बहुरि समस्त जे आर्य कहिए गणधरादि सत्पुरुष वा सबनिकरि सेवने योग्य ऐसा सर्वार्य कहिए सर्वज्ञदेव तिनकरि प्रगट कीया है। उनका प्रगट कीया हु धर्मका मार्ग सर्बकै प्रतीत करने योग्य हो है। भावार्थ-इहां कोई प्रसंग पाइ सर्वार्य मंत्रीकी तौ प्रशंसा करी । अर याहीका दूसरा अर्थविर्षे धर्मका फल वा धर्मका मार्ग प्रगट करनहारा तिनका स्वरूप कह्या है। __ आगें शरीरादिक” वैराप उपजाय जीवकौं धर्म अर धर्भका मार्ग दिखावता जो मुनि ताके किछू भी फलकी इच्छा नाहीं है । परका उपगार ही कै अर्थि उनकी प्रवृत्ति है, जातें “परोपकाराय सतां हि चेष्ठितं" ऐसा नीतिका वचन है, सो ही दिखावता संता सूत्र कहै हैं शिखरणी छंद शरीरेऽस्मिन् सर्वाशुचिनि बहुदुःखेऽपि निवसन् व्यरंसीन्नो नैव प्रथयति जनः प्रीतिमधिकाम् । इमां दृष्ट्वाप्यस्माद्विरमयितुमेनं च ययते यतिर्याताख्यानैः परहितरतिं पश्य महतः ।।९७।। अर्थ-सर्व प्रकार अपवित्र अर शारीरिक मानसीक बहुत दुःख जाविर्षे पाइए ऐसा इस शरीरविर्षे तिष्ठता थका जन है सो विरक्त नाही हो है। बहुरि यहु जन इस शरीरको देखि अधिक प्रीतिकौं नाहीं विस्तारै है कहा, अपि तु विस्तारै ही है, यह काकाख्यान है। सो यह जन तौं ऐसा है। बहुरि मुनि है सो इस जनको जान्या हुवा सार उपदेश तिनिकरि इस शरीर” विरक्त करनैंकौं यत्न करै है। सो महंत मुनिकै ऐसी परहित करनेविर्षे अनुराग है ताकुँ तू देखि ।। ___भावार्थ-जैसे पर जीव भला मानै अपनां अभिलाष सधै तैसैं तो सीख देनेवाले बहुत हैं । परन्तु मुनीनिकै ऐसा परहितविर्षे अनुराग है। ए जीव तौ शरीरकौं अपवित्र दुःखका कारण प्रत्यक्ष देखै है तो भी यारौं विरक्त For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सर्व आपदाओंका घर-जन्म न हो है । याहीविर्षे अतिप्रीति करै है । अर मुनि है सो जैसें दीपकविर्षे पड़ता पतंगकौं दयावान् बचावै तैसें याकौं उपदेश देइ शरीर” विरक्त करै है। यद्यपि याकौं उपदेश कडवा भी लागें है तथापि मुनि जाने हैं यह बहुत दुखी होसी, ताक् दयाकरि उपदेश दिया ही करै हैं। उन मुनिनिकै अन्य किछु अभिलाष नाहीं । देखो महंत पुरुष ऐसै पर उपकारी हो हैं। __ आणु जीव तौ शरीरते विमुख न हो है, अर मुनि है सो ज्ञात सार उपदेशनिकरि तिस जीवकौं शरीर” विमुख करै है सो काहै तै करें हैं, ऐसे पूछ उत्तर कहै हैं __बसंततिलका छन्द इत्थं तथेति बहुना किमुदीरितेन, भूयस्त्वयैव ननु जन्मनि भुक्तभुक्तम् । एतावदेव कथितं तव संकलय्य, सर्वापदां पदमिदं जननं जनानाम् ।।९८॥ .. अर्थ-ऐसे हैं तैसैं या प्रकार बहुत कहनें करि कहा साध्य है ? हे जीव! तैं ही संसारविषै शरीर है सो वारंवार भोग्या भोग्या और छोड्या, तेरै तांई संकोचकरि इतना ही कह्या है । जीवनिकै यह सरीर है सो सर्व आपदानिका स्थानक है। भावार्थ-दाष्र्टात तो बहत कह्या। अर तेरा भला न होना है तो घना कहना निष्फल है। तें ही अनादितै शरीर धारि तहां अनेक दुःख भोगि वाकौं छोरि नवीन शरीर धारया सोहम संक्षेपकरि अब इतना ही कहै हैं यह शरीर ही जन्म, मरण, क्षुधा, तृषा, रोगादि सर्व दुःखनिका स्थानक है। तारौं शरीरत विरक्त होइ, जैसे शरीरके संबंधका अभाव होइ तैसै उपाय करना योग्य है। आज तिस शरीरकौं ग्रहण करत संता गर्भ अवस्थाविषै कहा करत संता कैसा हो है सो कहै हैं __ मन्दाक्रांता छन्द अन्तर्वान्तं वदनविवरे क्षुत्तृषार्तः प्रतीच्छन्कर्मायत्तः सुचिरमुदरावस्करे वृद्धगृद्धया। . निष्पन्दात्मा कृमिसहचरो जन्मनि क्लेशभीतो मन्ये जन्मिन्नपि च मरणात्तन्निमित्ताद्विमेषि ॥९९।। अर्थ-हे प्राणी ! तूं माताका उदररूपी विष्टास्थानविर्षे कर्मकै For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ आत्मानुशासम आधीन हुवा बहुत काल तांई बधनेका लोभ करि अंतर्वांत जो माताका चाव्या हुवा अन्न ताकौं अपने मुखरूपी छिद्रविर्षं चाहता भया । कोई बूँद मेरे मुखमें परे ऐसें मुख फार रहै है । कैसा है वह प्राणी ? क्षुधा तृषाकरि पीड़ित है । बहुरि उदरका स्तोक क्षेत्र है, तातें तहाँ हलना - चलनारहित है स्वरूप जाका ऐसा है । बहुरि उदरविषै निपजै हैं लट आदि जीव तिनका सहचारी साथी है । ऐसें गर्भविषै अवस्था हो है सो हे प्राणी ! मैं ऐसें मानौं हौं:-- ऐसा जन्म अवस्थाविषै क्लेश हो है । तातें डरया हूवा जन्मका कारण जु है मरण तिसतें डर है । तैं भावार्थ —शरीरसंबंधतें नरकादिविषै दुःख हो है सो तो दूरि ही तिष्ठौ, यहु उत्तम मनुष्य पर्याय पाया है ताका ग्रहण करता गर्भविषै तोकौं कैसा दुख भया ताका तौ चितवन करो। हम तो यहु माने है जो तूं मरणतें डरे है सो मरण भए पीछे नवीन जन्म धरना होगा । जन्मविषै तैं दुख पाया है तिसका भयतें तेरे मरणका भय पाइए है। ऐसा शरीरकी उत्पत्तिविषै दुःख जानि जन्मका दुःख न होइ सो उपाय करना । आगैं सम्यग्दर्शनका लाभतें पहले भए जे पर्याय तिर्नाविषै तें सर्व कार्य अपना घात ही कै अर्थ आचरन किया ऐसा कहै हैं वंसस्थ छन्द अजाकृपाणीयमनुष्ठितं त्वया विकल्पमुग्धेन भवादितः पुरा । यदत्र किंचित् सुखरूपमाप्यते तदायें विद्धयन्धकवर्तकीयकम् ॥ १०० ॥ अर्थ- हे आयं भोला जीव ! तैं इस पर्यायतें पहलें अजाकृपाणीय कार्य कीया। जैसै अजा जो छेली ताक मारने के अर्थ कोई छुरी चाहता था । बहुरि उस छेलीनें खुरतें खोदि छुरी काढ़ी तिसतें वाका मरण भया । तैसें जा कारणकरि तेरा घात होइ, बुरा होइ सोई कार्य किया । कैसा है तूं ? विकल्प जो हेय- उपादेयका विचार ताविषै मूर्ख है । बहुरि इस संसार - विषें जो किछू सुखरूप विषयादिकका सेवन पाइए है ताकूं तूं अंधकवर्त - कीयक जानि । जैसें आंधा ताली दैतें बटेरकौं पकड़े ताका बड़ा आश्चर्य है, तैसैं संसारविषै थोरा भी सुख होनेका बड़ा आश्चर्य जाननां । भावार्थ - हे जीव ! तैं छेलीकी छुरीवत् अपनां बुरा होनेका कार्य किया । बहुरि इस पर्यायविर्षं तोकों किछू विषयसेवनतैं सुखसा भया ताकरि तूं जाने है मेरी ऐसी ही दशा रहैगी । ऐसें जानि निश्चित भया है । For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कामाग्निके शमनका उपाय तप सो ऐसी भी अवस्था इस संसारविर्षे आंधेकी वटेर समान है। तात याकै भरोसै निश्चित रहना योग्य नाहीं । __ आगै सुख उपजावनहारे वस्तु तिनिके अभिलाषी जीवनिका काम है, सो यह अवस्था करै है, ऐसा कहै हैं: वसन्ततिलका छन्द हा कष्टमिष्टवनिताभिरकाण्ड एव चण्डो विखण्डयति पण्डितमानिनोऽपि । पश्यामृतं तदपि धीरतया सहन्ते दग्धु तपोऽग्निभिरमु न समुत्सहन्ते ।।१०१॥ अर्थ-हाय यह बड़ा कष्ट है जो आपकौं पंडित ज्ञानी मान है तिनको भी यहु प्रचंड काम है सो विना ही अवसर इष्ट स्त्रीनिका निमित्तकरि खंडित करै हैं । ज्ञानीपनांका खंड-खंडकरि महा दुख उपजावै हैं। बहुरि तूं यह आश्चर्य देखि तिस अपना खंड-खंड होनाकौं तौ धीर-वीरपनाकरि सहै है, अर इस कामकौं तपरूपी अग्निकरि जलावनेकौं नांही उत्साह करै है। भावार्थ-काम है सो देवतानिपर्यंत सर्व जीवनिकौं सतावै है। बहुरि जै आपकौं ज्ञानी मानै हैं तिनकौं भी स्त्रीनिका निमित्ततें भ्रष्ट करि दुःख उपजावै है। सो देखो जैसे कोई बुद्धिमान हुवा रहै है अर आपकौं कोई बाणनिकरि छेदै है। तहां साहसकरि बाणनिकी तो मार खाया करै अर वाण चलावनेवालेकौं मित्र जानि वाके नाशका उपाय न करे, वाकी पुष्टता ही किया चाहै तहां बड़ा ही आश्चर्य मानिये । तैसें कोई आपकौं ज्ञानी मानें है अर आपकौं काम है सो स्त्रीरूपी वाणनिकरि पीडै है । सो उनकी तौ पीडा सह्या करै अर कामकौं हित जांनि तपरूपी अग्निकरि वाकौं भस्म करनेका उपाय नांहीं करै, अनेक सामग्रीनिकरि वाकौं पुष्टता ही कीया चाहै है सो यह बड़ा आश्चर्य है। आगें काम जलावनेकौं उत्साहरूप भए ऎसै केई जीव ते कहा करत भये सो कहै हैं _ शार्दूल छंद अर्थिभ्यस्तृणवद्विचिन्त्य विषयान कश्चिच्छियं दत्तवान् पाषां तामवितर्पिणीं विगणयन्नादात् परस्त्यक्तवान् । प्रागेवाकुशलां विमृश्य सुभगोऽप्यन्यो न पर्यग्रहीत् एते ते विदितोत्तरोत्तरवराः सर्वोत्तमास्त्यागिनः ॥१०२।। For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० आत्मानुशासन ___ अर्थ-कोई त्यागी तौ विषयनिकौं तिणां समान अकार्यकारी चितवन करि जे पुत्रादिक वा याचक लक्ष्मीके अर्थी तिनकौं लक्ष्मी देत भया । बहुरि अन्य कोई त्यागी तिस लक्ष्मीकौं पापरूप, तृप्तिकी करणहारी नांहीं ऐसी मानता संता काहूकौं न देत भया ऐसैं आप छोड़ता भया । बहुरि अन्य कोई त्यागी सौभाग्य दशाकौं प्राप्त भयां सो तिस लक्ष्मीकौं पहले ही अकल्याणकारी विचार न ग्रहण करता भया ऐसें एते तीनौं सर्वोत्कृष्ट त्यागी उत्तरोत्तर उत्कृष्ट तुम जानहु । __ भावार्थ-सर्व धनादि सामग्रीनिको त्याग करैं ते सर्वोत्कृष्ट त्यागी कहिए । तिनिविषै जे पुत्रादिककौं धनादिक देइ त्याग करै हैं ते भी उत्कृष्ट त्यागी हैं। बहुरि जे आप काहकों देवै नांही ऐसें ही धनादिको त्यागें ते जीव उन” भी उत्कृष्ट त्यागी हैं। जातें उनकै तौ किछू कषाय अंश” काहकौं देनैंका परिणाम भया, इनिकै ऐसी विरागता भई जो कोऊ ग्रहो इनिका किछू प्रयोजन नाहीं। बहुरि जे पहले ही धनादिककौं ग्रहै नाही, कुमारादि अवस्थाविर्षे ही त्याग करैं ते उनतें भी उत्कृष्ट त्यागी हैं, जात उन तो भोगि करि त्याग कोया, इनकै ऐसी विरागता भई जो पहले ही भोगनेके परिणाम ही नांहीं भए। ऐसै ए सर्व दत्तिके दातार अनुक्रमतें उत्कृष्ट उत्कृष्ट जाननें। आगें उत्कृष्ट संपदानिकौं पाइकरि छोरे हैं जे सत्पुरुष तिनिका किछू भी आश्चर्य नांहीं ऐसा दिखावता संता सूत्र कहै हैं अनुष्टप छन्द विरज्य सम्पदः सन्तस्त्यजन्ति कि मिहाद्भुतम् । मा वमीत् किं जगुप्सावान् सुभक्तमपि भोजनमू ।।१०३।। ___ अर्थ-सत्पुरुष हैं ते विरक्त होइ करि संपदानिकौं छोरै हैं। सो इहां कहा आश्चर्य है ? ग्लानि सहित पुरुष है सो भलै प्रकार भक्षण कीया हुवा भी भोजनकौं कहा मैं नाहीं ? अपितु वमैं ही वमैं । ___भावार्थ-रागभाव होते ती त्याग कीए दुःख ही है। दुःख सहना कठिन है। तातै सरागी पुरुष त्याग करें तौ तहां आश्चर्य मानिए । बहुरि विरागता भए त्याग करने मैं किछू खेद नाहीं, सुख हो है । अर सुखकौं कौंन न चाहै, तातै विरागी पुरुष त्याग करें तहां किछू भी आश्चर्य नांहीं । जैसे काहून भोजन किया था अर वाकै ऐसी ग्लानि भई इस भोजन तैं मेरे प्राण जांहिगै, तब वह पुरुष उस भोजनका उपायकरि भी वमन करै । For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लक्ष्मीके त्यागमें समर्थ ज्ञानी ७१ तैसें मिले हुए भी विषयनिविषै इनिके सेवनतें मेरा बुरा होइगा ऐसी उदासीनता आए उपायकरि भी तिनका त्याग करिये है, इहां किछू आश्चर्य नाही । आगैं लक्ष्मीकौं छोरता संता केई कहा करै है सो कहै हैश्रियं त्यजन् जडः शोकं विस्मयं सात्विकः स ताम् । करोति तत्त्वविच्चित्रं न शोकं न च विस्मयम् ॥ १०४|| अर्थ - मूर्ख पराक्रमरहित पुरुष है मो तौ लक्ष्मीकौं त्याग करता संता शोक करे है । बहुरि सत्य पराक्रमका धारी पुरुष है सो गर्व करे है । बहुरि तत्त्वज्ञानी पुरुष तिस लक्ष्मीकों त्यागता संता न शोक करै है अर न गर्व करे है, सो यह बड़ा आश्चर्य है । भावार्थ–संसारी जीवनिकै धनादिकका त्याग होतें दो प्रकार भाव होइ । जो पराक्रम रहित है, अर वांकै कोई कारण पाइ धनादिकका त्याग हो है, तहां वांकै तौ शोक हो है । यह कार्य क्यौं भया, एसैं अंतरंगविषै खेद उपजै है । बहुरि जो पराक्रमका धारक है अर वांकै कोई कारणतें वा अपने उत्साहतैं धनादिकका त्याग हो है तहां वाकै गर्व हो है । मैंने ऐसा कार्य किया, ऐसे अंतरंगविर्षं अहमेव हो है । बहुरि देखो आश्चर्य ! जो तत्त्वज्ञानी पुरुष है ताकै धनादिकका त्याग होतैं शोक अर गर्व दोऊ ही नहीं हो है । जातैं ज्ञानीं धनादिककौं परद्रव्य जानें है । बहुरि पर द्रव्यका त्याग होतें खेद अर गर्व दोऊ ही नाहीं कीजिए है । तातैं ज्ञानी शोक गर्व रहित हुवा पर द्रव्यकौं त्यागे है । आगे विवेकी पुरुषनिकरि जैंसें लक्ष्मी तजिए है तैसें शरीर भी तजिए है, ऐसें दिखावता संता सूत्र कहै हैं शिखरणी छन्द विमृश्योच्चैर्गर्भात्प्रभृति मुधाप्येतत् मृतिपर्यन्तमखिलं क्लेशा शुचिभयनिकाराद्यबहुलम् | बुधैस्त्याज्यं त्यागाद्यदि भवति मुक्तिश्च जडधीः स कस्त्यक्तु ं नालं खलजनसमायोगसदृशम् || १०५॥ अर्थ - यहु शरीरादिक है सो समस्त ही गर्भतैं लगाय मरण पर्यंत वृथा क्लेश अपवित्रता भय पराभव पाप जाविषै बहुत पाइए ऐसा है सो For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ आत्मानुशासन ऐसा यहु शरीरादिक नीकेँ विचारि ज्ञानीनिकरि त्यजने योग्य है । बहुरि जोया त्याग मुक्ति होइ तो ऐसो मूर्खबुद्धी कौन है जो याके त्याग करनेको समर्थ न होइ ? कैसा है शरीरादिक- दुष्टजनका मिलाप समान है । भावार्थ - दुःख, अपवित्र पनौं, भय, अपमान पाप ए जहां एक-एक भी थोरे भी कबहू भी होइ तौ ताकूं विवेकी छांड़ें, सो शरीरादिविषै ए सब ही वहुत घनें सदा काल पाइए है । तातें ए विवेकीनिकरि छोड़ने योग्य ही हैं । बहुरि अन्य लाभ न होइ तौ भी इनिकौं छोड़ने । अर इनिकै छोड़नेंतें मोक्ष होइ तो एैसा मूर्ख कौन जो इनिकौं न छांडै । जैसे दुष्टका मिलाप दुख-दायक, तैसें इनिकों सर्व प्रकार दुखदायक जानि छोड़ना ही योग्य है । आगैं जैसें लक्ष्मी अर शरीर अनेक अनर्थके कारकपनां करि छोड़े तैसें ही रागादिक भी छोड़नें ऐसा कहे हैं- वंशस्थ छंद कुबोधरागादिविचेष्टितैः फलं त्वयापि भूयो जननादिलक्षणम् । प्रतीहि भव्य प्रतिलोमवृतिभिः ध्रुवं फलं प्राप्स्यसि तद्विलक्षणम् ||१०६ || अर्थ - हे भव्य ! तैं ही कुज्ञान रागादिरूप विरुद्ध चेष्टानिकरि बारबार जन्म मरणादि है लक्षण जाका ऐसा फल पाया है । तौ अब तूं ऐसी प्रतीति करि जो इनितैं विपरीत प्रवत्तिनिर्कारि तिस फलतैं विपरीत लक्षण लए जो फल ताक निश्चैकरि तूं पावैगा । भावार्थ — लोकविषै भी जिस कारणतैं जो कार्य निपजै तिसतें उलटा कारणतैं उलटा ही फल निपजै । जैसैं गरमीतैं जो रोग होइ तिसतें उलटा शीतल वस्तु तिस रोगका नाश होइ । तातैं हे भव्य ! तैं अज्ञान असंयम करि जन्म मरणादि दुःखरूप फल पाया है । बहुरि जिस कारण एकही बार कार्य निपजै तहां तौ भ्रम भी ऐसा होइ जो अउर ही कारणतैं यहु कार्य भया होगा । सो संसारी जीवनिकै बारंबार अज्ञान असंयमहीका सेवन दीखै है । अर इनकै जन्मादि दुःख होता दीसे है । तातें इहां भ्रम भी नहीं है । जैसैं जिसकौं जब खाय तब ही रोग उपजै तौ जानिए यहु इस रोगका कारण है । बहुरि जो औरनि ही कै होइ । सो तूं ही विचारि मैं कैसे परिणम हौं, कैसा फल पावौं हौं । तातें भया होइ तौ भी भ्रम For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दया, दम और समाधिका मार्ग जो तोकों यहु फल बुरा लागें है। जैसैं अज्ञानादिरूप परिणमैं है तैसे परणमना छोरि । बहुरि अज्ञान असंयमतें उलटा सम्यग्ज्ञान चारित्र है ताका सेवन कीए तिस जन्मादि फलते उलटा अविनाशी सुखरूप मोक्षफल पाइए है ! सो इहां भी भ्रम नांही है । जातें सम्यग्ज्ञान चारित्रके सेवनहारे थोरे हैं। अर उनकै तत्काल ही अज्ञान-असंयमजनित आकुलता मिटनैतें किछ सुख हो है। बहुरि बहुत सेवन बहुत सुख होता दी है। तातें जैसे कोई औषधिका सेवन कीए रोग घटता भासै तो तहां जानिए इसके सेवन” सर्व रोगका भी नाश होगा। तैसें इहां भी निश्चय करना सम्यग्ज्ञान चारित्रके सेवन सर्व दुःखका नाश होगा। ता” इनिका सेवन करना युक्त है। आगैं ऐसा फलकों चाहता संता तूं तिस मार्गविर्षे गमन करहु ऐसा कहै हैं वंशस्थ छंद दयादमत्यागसमाधिसन्ततः पथि प्रयाहि प्रगुणं प्रयत्नवान् । नयत्यवश्यं वचसामगोचरं विकल्पदूरं परमं किमप्यसौ ॥१०७॥ अर्थ-स्व-पर जीवकी करुणा सो दया, अर इन्द्रिय मनका वश करना सो दम, अर पर वस्तुनिविर्षे राग छोडना सो त्याग, अर वीतराग दशारूप सुखी होना सो समाधि । इनिकी जो परिपाटी ताका मार्गविषै तूं यत्न सहित होता संता सूधा कपट रहित गमन करि । यहु मार्ग है सो तोकू वचनतें अगोचर अर विकल्पनि” रहित ऐसो कोई परम पद है ताकौं अवश्यमेव प्राप्त करै है। भावार्थ-जैसे कोई इष्ट नगरका सांचा मार्गविर्षे सूधा चल्या जाय तौ वह तिस नगरकों पहौचै ही पहौचै तैसे जो मोक्षका सांचा मार्ग सम्यग्ज्ञानचारित्रवि गभित दया दम आदि विशेष इनिविर्षे कपट रहित प्रवर्त तौ मोक्षकौं पावै ही पावै। मैं साधन करौं अर सिद्धि न होइ ऐसा भ्रमतें शिथिल मति होहु । इस साधन” सिद्धि अवश्य हो है । आगै विवेकपूर्वक परिग्रहका त्यागरूप मार्ग है सो जीवकौं मोक्षपदका प्राप्त करणहारा है ऐसैं दृढ़ करत संता सूत्र कहै For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ आत्मानुशासन आर्य छन्द विज्ञाननिहतमोहं कुटीप्रवेशो विशुद्धकायमिव । त्यागः परिग्रहाणामवश्यमजरामरं कुरुते ॥१०८॥ अर्थ-जैसैं पवन साधनविषै कुटीप्रवेश किया है। सो निर्मल शरीरकौं करै, तैसैं भेदविज्ञानकरि नष्ट किया है मोह जानें ऐसे जीवकौं परिग्रहनिका त्याग है सो अवश्यमेव अजर अमर करै है। भावार्थ-भेदविज्ञानकरि मोहका नाश करना सो सम्यग्ज्ञान सहित सम्यग्दर्शन है। बहुरि बाह्याभ्यन्त र परिग्रहका त्याग करना सो सम्यक्चारित्र है । तहां सम्यग्ज्ञानसहित सम्यग्दृष्टी जीव भया अर वह सम्यक्चारित्र अंगीकार करै तौ साक्षात् मोक्षमार्ग हुवा मोक्षको पावै ही पावै यामैं किछू संदेह नाहीं, जातै सर्व कारण मिलें कार्यका होना दुनिवार नांही है । तातै रत्नत्रयविर्षे कोई हीन होइ तो मोक्ष होनेविषै संदेह होइ, सर्व तीनौं मोक्षके कारण मिलै तब मोक्ष होइ ही होइ ऐसा निश्चय करना। ___ आगै विवेकपूर्वक त्यागी पुरुषनिविर्षे सर्वोत्तम त्यागकौं करता जो पुरुष ताकौं प्रशंसता संता सूत्र कहै हैं _ अनुष्टप छन्द अभुक्त्वापि परित्यागात् स्वोच्छिष्टं विश्वमासितम् । येन चित्रं नमस्तस्मै कौमारब्रह्मचारिणे ॥१०९।। अर्थ-यहु आश्चर्यकारी कार्य है जिह जीव न भोगिकरि ही विषयनिका त्यागतें समस्त विषय अपनी झुठि समान किया तिस कुमार ब्रह्मचारीकै अथि हमारा नमस्कार होहु। ____ भावार्थ-पूर्वं तीन प्रकार त्यागी कहे हैं। तिनविर्षे जाकै भोग सामग्रीका निमित्त आनि बन्या है अर विरागतातें उनकौं बिना भोग किए ही छांडै हैं, कुमार अवस्थाविर्षे ही दीक्षा धारै हैं तो सर्वोत्कृष्ट त्यागी हैं। जो भोगिकरि छांडै तौ भी आश्चर्य नांही। इनै सामग्री मिलतें भी बिना भोग किए त्याग किया सो इनका बड़ा आश्चर्य है। जैसें काहूकै आगै १. बायुका कुम्भक करके एकऽधिक धप्टा व दिनों तक भूमि में प्रवेशकर अवस्थित रहना योगाभ्यासका यह एक प्रकार है। For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तप आराधना ७५ भोजन धरया अर वह बिना खाए वाकौं छांडै तौ वाका नाम झूठ है । तैसें इनूंने सर्व विषय बिना भोग किएं छोडे तांतै सब विषय इनूंनै झुंठि समान कीए, तिनकूं हम नमस्कार करे हैं । आगे ऐसें त्याग करता जीवकै परम उदासीनता है लक्षण जाका ऐसा चारित्रको प्रतिपादन करता संता सूत्र कहे हैं— अकिंचनोऽहमित्यस्स्व त्रैलोक्याधिपतिर्भवेः । योगिगम्यं तव प्रोक्तं रहस्यं परमात्मनः ॥ ११० ॥ अर्थ — मैं अकिंचन हौं, किछू भी मेरा नाहीं, ऐसे भावनाकरि तूं तिष्ठि । ऐसें भावना कीएँ शीघ्र ही तूं तीन लोकका स्वामी हो है । यहु योगीश्वरनिकै गम्य ऐसा परमात्माका रहस्य तोकौं कह्या है । भावार्थ–अज्ञानतातै परविर्षं ममत्व है अर अपना होइ नाहीं याही तें हीनदशकौं प्राप्त होइ रह्या है । बहुरि जब यहु भावना होइ जो कोई परद्रव्य मेरा नांहीं तब यहु परम उदासीनता चारित्ररूप होइ ताकै फलतैं तीन लोक जाकौं अपना स्वामी मानै ऐसा पदकौं पावै । यहु रहस्य योगीश्वर जाने हैं सो हम तोकौं का है । तूं भी ऐसी ही भावना करि ऐसे हम शिक्षा दई है । आगै अब तप आराधनाका स्वरूपका अनुक्रमकै अर्थ दुर्लभ इत्यादि सूत्र कहै हैं आर्या छन्द दुर्लभमशुद्धमपसुखमविदितमृतिसमय मल्पपरमायुः । मानुष्यमिहैव तपो मुक्तिस्तपसैव तत्तपः कार्यम् ॥ १११ ॥ अर्थ - मनुष्य पर्याय है सो दुर्लभ है, अपवित्र है, सुखरहित है, मरण समय जाका न जानिये ऐसा है, उत्कृष्ट आयु भी जाका अल्प है ऐसा है । बहुरि तप है सो इस मनुष्य पर्यायविषै हो हो है । बहुरि मुक्ति है सो तप ही करि हो है । तातें मनुष्यपणों पाइ तोकौं तप करना योग्य है । भावार्थ - आत्माका हित मोक्ष है । ताकी प्राप्ति तप बिना नाहीं । जातैं सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रपूर्वक तप आराधनाकौं आराधे तौ साक्षात् मोक्षमार्गी होइ । बहुरि तप है सो मनुष्य पर्याय विषै ही हो है सो अन्यत्र भी का है । उक्तम् च देव विसयपसत्ता रइया तिव्वदुःखसंतत्ता | तिरिया विवेयवियला मणुयाणं धम्मसंपत्ती ।। For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६ आत्मानुशासन ____ अर्थ-देव तो विषयाशक्त अर नारकी तीव्र दुःख करि तप्तायमान अर तिर्यंच विवेकरहित, तातै मनुष्यनि ही कै धर्मकी प्राप्ति है। बहरि मणुष्य पर्याय बारम्बार होइ तौ पाया पर्यायविषै तप न कीया तौ आगै करै, सो अनन्तानन्त काल भए भी मनुष्य पर्याय पावना दुर्लभ है। बहुरि देववत् इहां सुख होइ तौ सुखकौं छोडि तप करना कठिन होइ, सो इहां शारीरिक मानसिक दुःख ही की मुख्यता है । दुःखकौं छोडि तप करनेविषै खेद कहा ? बहुरि जो मनुष्यका सुन्दर शरीर होइ तौ ताके विगारनेका भय होइ, सो घातु-उपधातुनिकरि निपज्या महा अपवित्र याकौं तपविषै लगावनेका भय कहा ? बहुरि देववत् मरणका निश्चय होइ तौ कितनेक काल तौ निश्चित रहिए पीछे तप करिए, सो मनुष्यके मरनेका निश्चय नाहीं कब मरै। बहुरि जे उत्कृष्ट भी आयु बहुत होइ तो मेरा उत्कृष्ट ही आयु होगा, ऐसा भ्रमकरि ढील करिए सो उत्कृष्ट आयु भी थोरा । तातै मुझको प्रमादी न होना सावधान होइ तप ही करना योग्य है । आगै तहां बारह प्रकार तपविर्षे मक्तिका निकट साधन ध्यानरूप तप है, ताका ध्येय फल आदि दिखावता संता सूत्र कहै हैं शार्दूल छन्द आराध्यो भगवान् जगत्त्रयगुरुवृत्तिः सतां संमता क्लेशस्तच्चरणस्मृतिः क्षतिरपि प्रप्रक्षयः कर्मणाम् । साध्यं सिद्धिसुखं कियान् परिमितः कालो मनः साधनं सम्यक चेतसि चिन्तयन्तु विधुरं किं वा समाधौ बुधाः । ११२ अर्थ-समाधिविर्षे तीन जगतका गुरु भगवान सो तौ आराधना अर संतनिकरि सराही ऐसी प्रवृत्ति करनी अर तिस भगवानका चरणका स्मरण करना, इतना क्लेश, बहुरि कर्मनिका प्रकर्षपने नाश होना यहु खरच, अर मोक्ष सुख साधनेका फल, अर काल कितना इक परिमाण लीए थोरा, अर मनका साधन करना । हे ज्ञानी हो! तुम नीकै मनवि विचार करौ समाधिविर्षे कहा कष्ट है ? भावार्थ-कोऊ जानेगा तपविर्षे कष्ट है, कष्ट सह्मा जाता नाहीं । ताकौं कहिए है-सर्व तपनिविर्षे उत्कृष्ट तप ध्यान है, तिस ही विर्षे कहा कष्ट है सो तू कहि । प्रथम तौ नीचेका सेवन करतें लज्जादिकका खेद हो है । सो तौ ध्यानविर्षे तीन लोकका नाथ अरिहन्तादिक वा तीन लोकका ज्ञायक आत्मा ताका आराधन करना । बहरि जो आपको नीच कार्य करना परै तो खेद होइ । जिस वृत्तिको महन्त पुरुष भी प्रशंसै ऐसी वृत्ति अंगीकार For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तपका फल करनी । बहुरि आराधनेविषै किछू क्लेश होइ तो खेद उपजै, सो सेवन इतना ही - भगवान आत्माका चरण वा आचरण ताका स्मरण करना । बहुरि साधन करतें किछू अपना जाता होइ तौ भी दुःख होइ । सो जाका नाश किया चाहिए ऐसा कर्म ताहीका नाश हो है, अपनां किछू खरच होता नाहीं । बहुरि जो साधनका तुच्छ फल होइ तौ किछू कार्यकारी नांहीं, सो ध्यानका फल सर्वोत्कृष्ट मोक्ष है । बहुरि बहुत कालपर्यन्त साधन करना होइ तहां भी खेद उपजै, सो थोरे ही काल ध्यान कीएं ही फल पाईए है । बहुरि जो साधन पराधीन होइ तो भी खेद होइ, सो अपने मन ही का साधन करनां, अन्य विचारतैं छुडाय भगवन्तविषै लगावना । सो ऐसा ध्यानरूप तप तिसविषै खेद कहा । सो तूं ही विचारि । तप करनेविषै अनादर मति करै । कोऊ कहैगा ध्यानविर्षं तौ कष्ट नांही, परन्तु अनशनादि तपविषै कष्ट है । ताका उत्तर - अनशनादि तपविषै कष्ट तब होइ जब आप न किया चाहै । सो इहां तो जैसे अपना परिणाम प्रमादी न होइ अर क्लेशरूप भी न होइ तैसै ध्यानकी सिद्धिकै अर्थि चाहिकरि अनशनादि करिये है । तातै तहां भी कष्ट न हो है । आगै आत्म-कल्याणरूप जो मोक्ष ताकै वांछक जै पुरुष तिनकै तप बिना और कोई सामग्री वांछित फलकी दाता नाहीं ऐसे कहैं हैंहरिणी छन्द द्रविणपवनप्राध्मातानां सुखं किमिहेक्ष्यते किमपि किमयं कामव्याधः खलीकुरुते खलः । चरणमपि किं स्प्रष्टुं शक्ताः पराभवपांसवो वदत तपसोऽप्यन्यन्मान्यं समीहितसाधनम् ।। ११३॥ अर्थ — धनसम्बन्धी विचार सो ही भया पवन, ताकरि धाए' हुए तप्तायमान भए जे जीव, तिनकौं इहां कहां सुख अवलोकिए है । यहु दुष्ट कामरूप अहैडी' किछूक अदुष्ट आत्माको दुष्ट करे है । बहुरि कष्टरूपी धूलि है ते कहा चारित्रका स्पर्शनेकों समर्थ है, अपि तु नांही है । तुम कहो, तपतैं और कोई माननें योग्य मन वांछित अर्थका साधन कौन है | भावार्थ - जगतविषै यह जीव जितनेक कार्य करे है सो मानादिककै अर्थि करै है । अपनां प्राणहू देकर बडा हुवा चाहे । बहुरि मानादिकके १. धौंकनी से धौंकना । २. व्याध । ७७ For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ आत्मानुशासन निमित्त धनादिक सामग्री मिलावनेकी आत्तिरूप वाँछा करै ताकरि सदा दुखी ही रहै है। बहुरि देखो तपका माहात्म्य, जो बिना चाहे ही बडापना वा ऋद्धयादिक हो है, तातै तपतें और कोऊ उत्कृष्ट नाही। - आगें जो या प्रकार तपवि. प्रवर्त्तता जीव है सो कहा कार्य करै है ऐसैं दिखावता सूत्र कहै हैं पृथ्वीछन्द इहैव सहजान् रिपून् विजयते प्रकोपादिकान् गुणाः परिणमन्ति यानसुभिरप्ययं वाञ्छति । पुरश्च पुरुषार्थसिद्धिरचिरात्स्वयं यायिनी नरो न रमते कथं तपसि तापसंहारिणि ॥११४।। अर्थ-तपकौं होत संतँ इहां ही तत्काल जे अनादित आत्माकी साथि लगै ऐसे क्रोधादिक हेरी तिनिकौं जीतिए है। जिनको यहु आत्मा अपना प्राण देयकरि भी चाहै, ऐसे गुण परिणमै है-प्रगट है। बहुरि आगामी कालविर्षे शीघ्र ही पुरुषार्थ मोक्ष ताकी सिद्धि स्वयमेव प्राप्त हो है, तातें ऐसा आतापका संहार करनहारा जो तप ताविष कौन विवेकी मनुष्य नाही रमै, अपि तु रमै ही रमै । भावार्थ-ए जीव तौ जिस कार्यतै आगामी अवगुण होइ, तत्काल गुण होइ अथवा तत्काल अवगुण होइ आगामी गुण होइ तिस कार्यविषै भी अनुरागी होइ लागते देखिये है। वहरि यह तप है सो तत्काल भी गुण करै अर आगामी भी गुण करै तो ऐसे तपविषै कौन विवेकी आदर न करै ? अपि तु करै ही करै। तहां इस तपका तत्काल गुण तो इतना हैजे प्रत्यक्ष दुःखदायक अनादित लगै क्रोधादिक तिनका तो अभाव हो है, अर अपना प्राण खोए भी प्राप्ति होइ तौ भी जिनकौं चाहै ऐसे प्रत्यक्ष ज्ञानादिक गुण वा ऋद्धि सन्मानादिक अतिशय ते स्वयमेव प्रगट हो हैं। बहुरि आगामी गुण ऐसा है जो तपके फलतें शीघ्र ही पुरुष आत्मा ताका अर्थ जो प्रयोजन मोक्षरूप ताकी शीघ्र ही सिद्धि हो है। जैसे इस लोकपरलोकवि गुणकर्ता तपकौं जानि या विर्षे रति करनी योग्य है। आगें तपवि रति कर्ता जो जीव आयु अर शरीरकी सैं सफलता करै हैं ताकौं सराहता संता सूत्र कहै हैं For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९ जीवनकी सफलता खिखरणी छंद तपोवल्ल्यां देहः समुपचितपुण्योर्जितफल: शलाट्वग्रे यस्य प्रसव इव कालेन गलितः । व्यशुष्यच्चायुष्यं सलिल मिव संरक्षितपयः स धन्यः संन्यासाहुतभुजि समाधानचरमम् ॥११५॥ अर्थ-जाका शरीर है सो तपरूपी वेलिविर्षे निपजाया है पुण्यरूपी उत्कृष्ट फल जानैं, औसा होत संता जैसै काचा फलका अग्र भागविष फूल झरि परै तैसैं काल पाइ करि गल्या है-विनष्ट भया है बहुरि जाका आयु है सो समाधिरूप भया है अंत अवस्था जाकी औसा होत संता संन्यासरूपी अग्निविर्षे राखि लिया है दूध जानें जैसा जलकीसी नाई सुसता भया सो जीव धन्य है। भावार्थ-जैसे वेलिवि फूल लागै सो काचा फल निपजाय आप झरि परै तैसैं जिनका तपविर्षे शरीर प्रवर्त्या होइ सो पुण्येकौं निपजाय काल पाइ आप नष्ट हो है । बहुरि जैसैं अग्नि संयोग होतै जल है सो दूधकौं राखि आप सुसै तैसैं संन्यास होतें जिनका आयु है सो धर्मकौं राखि आप शोषित हो है, अँसै शरीर अर आयु जिनका सफल हो है ते पुरुष धन्य हैं। __ आगें परम वैराग्यकरि संयुक्त जीव अपवित्र अर दुःखदायक जो शरीर तिसविरे वांका पालना वाँकै संगि रहना औसै करि तप करै है तिनके जो कारण हैं ताकौं दोय श्लोक करि कहै है अमी प्ररूढवैराग्यास्तनुमप्यनुपाल्य यत् । तपस्यन्ति चिरं तद्धि ज्ञातं ज्ञानस्य वैभवम् ॥११६।। अर्थ-ए उत्कृष्ट वैराग्य जिनकै पाइए औसे जीव जो शरीरको भी पालि चिरकालपर्यंत तप करै हैं सो हम यह ज्ञानकों प्रभुत्व जान्यों है । भावार्थ-जिसतै उदास हजै ताका पालना विरुद्ध है। परन्तु स्याना होइ सो वांकै पालें ही अपना प्रयोजन सधता जानैं तो अपना प्रयोजन जैसै सधै तैसें वाकौं पालै, अनुरागकरि वाकौं अधिक पोषै नाहीं । सो महामुनि शरीर” उदास भए हैं। परन्तु इनिकै जैसा ज्ञान है जो मनुष्य शरीर रहै तप हो है । तारौं आहारादिक देइ याकौं अपना प्रयोजनकैअर्थि राखै है । अनुराग करि याकौं बहुत नाहीं पोषै है । औसैं शरीरकौं राखि For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन बहुत कालपर्यंत तप करनां सो यह ज्ञान ही का माहात्म्य है। ज्ञान न होइ तौ अति उग्रताकरि शरीरका नाश करै पीछे देवादिक पर्याय पावै, तहां संयमका अभाव होइ, सो ज्ञानी औसैं नाहीं करै हैं। क्षणार्धमपि देहेन साहचर्य सहेत कः । यदि प्रकोष्ठमादाय न स्याद्वोधो निरोधकः ।।११७।। अर्थ-जो ज्ञान हाथका पौंचा पकडि रोकनहारा न होइ तौ कौन मुनि आधा क्षणमात्र भी शरीरसहित साथि रहनांकौं सहै ? कोई न सहै। भावार्थ-जैसैं काहुकै काहुसौं मित्रता थी, पीछे वाकौ दुष्टपनौं जान्यौ, तब वातें लडिकरि वाका साथकौं तत्काल छोडना चाहै। तहां कोई स्याना पुरुष वाका हाथका पौंचा पकडि समझावै सैं तो ल. यहु आगामी दुखःदायक होगा । तातें कोई दिन याकौं साथि राखि निबलकरि याका जैसे सत्यानाश होइ तैसै कार्य करना योग्य है। तैसैं आत्माके शरीरसौं अनुराग था, जब याकौं दुःखका कारण जान्या तब याकौं उग्र आचरनतै नाश कीया चाहै । तहां जिनवानीजनित ज्ञानतें यह विचार आया, ऐसैं कोएं तो बहुरि देवादिपर्याय पावनां होगा,तहां द्रुःख उपजैगा ।। तातै कितनेक काल याकौं साथि राखि निर्बल करि जैसें बहरि शरीर धरना न होई तैसैं कार्य करना योग्य है । जैसें ज्ञान रोकनहार न होइ तौ कौन मुनि शरीरका साथि राखै ? जो बुरा जानिकरि भी प्रयोजनकै अर्थि शरीरका साथि राखिये है सो यहु ज्ञान ही की महिमा है। आगें इस ही अर्थकौं दृष्टांत द्वारकरि दृढ करत संता समस्त इत्यादि दोय श्लोक करि कहै है शिखरिणी छन्द समस्तं साम्राज्यं तृणमिव परित्यज्य भगवान् तपस्यन्निर्माणः क्षुधित इव दीनः परगृहान् । किलाटद्भिक्षार्थी स्वयमलभमानोऽपि सुचिरं न सोढव्यं किं वा परमिह परैः कार्यवशतः ।।११८॥ अर्थ-श्री आदिनाथ भगवान् सो समस्त बडे राज्यकौं तिणा कीसी नाई छोरि तप करता मान रहित भूखा दीनवत् भोजनका अर्थी हुवा For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कर्मोदयकी विचित्रता ८१ बहुत काल तांई भोजनकौं न पावता संता भी पर घरनिप्रति भ्रमति भए तौ इहां केवल अपने कार्यके वशते औरनिकरि कहा परीषह न सहना, अपि तु कार्य अर्थ सहना ही योग्य है । भावार्थ–जो कार्य अर्थी होइ सो थोरा बहुत कष्ट सहना होइ तौ कष्ट भी सहै, परन्तु अपना कार्यकी सिद्धि करै । ताका उदाहरण देखो । वृषभनाथ सर्व राज्यकौं छोरि भोजनका अन्तराय हूवा कीया, तौ भी भोजनकै अथि जैसें दीन परघरि जाय तैसें पर घरि फिरता हुवा । जो ऐसे महान पुरुषोंने भी ऐसें कीया तो औरनिकों कहा लज्जा है ? अर औरनिकों कै सुगम सिद्धि होसी ? तातैं कार्यका अर्थि हुवा थोरा बहुत कष्ट सहिकरि मोक्षका साधन करना योग्य है । शिखरिणी छन्द पुरा गर्भादिन्द्रो मुकुलितकरः किंकर इव स्वयं स्रष्टा सृष्टेः पतिरथ निधीनां निजसुतः । क्षुधित्वा षण्मासान् स किल पुरुरप्याह जगतीमहो केनाप्यस्मिन् विलसितमलंघ्यं इतविधेः ॥ ११९॥ अर्थ – गर्भतें पहले ही इन्द्र है सो किंकरवत् जोरे हैं हाथ जानें ऐसा होता भया । अर आप सृष्टि जो कर्मभूमि ताका करनहारा भया, अर अपना पुत्र है सो निधिनिका स्वामी चक्रवत्ति भया ऐसा पुरुष जो आदिनाथ स्वामी सो भी छह मास पर्यन्त क्षुधवान होइ पृथिवी प्रति भ्रमत भया, सो बड़ा आश्चर्य है, इस संसारविषै निकृष्ट जो विधाता कर्म ताका विलास चरित्र है सो अतिशयकरि अलंध्य है । कोई याके मेटनेकौं समर्थ नांही । भावार्थ — कोई जानैगा कि सुख- सामग्री मिलाय दुःखका कारण दूरी करि सुखी हौंगा, सो संसारविषै ऐसा काहूका पुरुषार्थ नांही जो कर्मका उदय आवै अर ताकौँ दूरि करे । श्री वृषमनाथदेवकै इन्द्र समान तौ किंकर अर आप सर्व रचनाका कर्त्ता ऐसा पुरुषार्थकरि संयुक्त अर पुत्र चक्रवति, ऐसी सामग्री होतें भी अन्तरायके उदयतें छह मास पर्यन्त भोजनकै अर्थि भ्रमण कीया । तातें औरनिकी कहा वार्ता ? जातैं जो कर्मका उदयतें थोरा बहुत कष्ट उपजै ताकौं भी सहकरि, ऐसा ही चिन्तवन करना जो संसारविषै तौ कर्म ही बलवान है । तातें संसार अवस्थाका अभाव सो ही अपना हित कार्य है । ऐसें निश्चयकरि ताका साधन करना । ६ For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२ आत्मानुशासन आगैं इस प्रकार सम्यग्दर्शनादिक तीन आराधना है सो शास्त्रज्ञानादिकी प्रधानताकरि प्रवृत्या हुआ भला प्रयोजनका साधक हो है, अन्यथा नांही यातें ताकै अन्तरि ज्ञानआराधना दिखावनेका अनुक्रम करता सन्ता प्राक् इत्यादि सूत्र कहै हैं- प्राक् प्रकाशप्रधानः स्यात् प्रदीप इव संयमी । पश्चात्तापप्रकाशाभ्यां भास्वानिव हि भासताम् || १२०॥ अठ--संयमी है सो पहलै तौ दीपकवत् प्रकाश है प्रधान जाकैऐसा होइ पीछे ताप अर प्रकाश इनिकरि सूर्यवत् देदीप्यमान होइ । भावार्थ - मोक्षका साधक है सो प्रथम अवस्थाविषै तौ दीपक समान हो है । जैसैं दीपक तैलादि सामग्री के बलतें घटपटादिकका प्रकाशनहारा है तैसै शास्त्रादिकके बलते जीवादि पदार्थनिकौं जाननहारा हो है । बहुरि पीछे ताको सूर्यसमान होना योग्य है । जैसैं सूर्य स्वभाव ही तैं घने पदार्थका प्रकाशनिहारा, है, अर प्रतापका धरनहरा है । तैसैं स्वभावही पदार्थनिका विशेष जाननहारा होइ अर तपश्चणादिकका धारनहारा होइ, ऐसा अनुक्रम जानना । आगैं ज्ञान आराधनाका आराधक जीव है सो ऐसा होत संता इस कार्यकौं करै है ऐसैं कहै हैं- श्लोक भूत्वा दीपोपमो धीमान् ज्ञानचारित्रभास्वरः । स्वमन्यं भासयत्येष प्रोद्वमन् कर्मकज्जलम् ।। १२१ ।। अर्थ--यहु ज्ञानवान जीव है सो दीपकसमान होइ करि ज्ञान - चारित्रनतें देदीप्यमान होत संता कर्मरूपी काजलकौं वमता संता आपा-परकूं प्रकाशै है । भावार्थ -- ज्ञानआराधनाका आराधक है सो दीपक समान है । जैसैं दीपक सहित भास्वर हो है, बहुरि काजलकौं वमैं है । ऐसा होता आपकौं अर पर घटपटादिककौं प्रकाशै है । तैसें ज्ञानी ज्ञान - चारित्र सहित देदीप्यमान हो है । बहुरि कर्म की निर्जरा करै है । ऐसा होता आप आत्माकौं अर पर शरीरादिककौं यथावत् जाने है । 1 आगैं तिस पूर्वोक्त प्रकार ज्ञानआराधनाका आराधक जीव है सो शास्त्रन्तै भया जो विवेक तिसपूर्वक क्रमतें अशुभ परिणाम छोरि शुद्ध परिणामकौं आश्रयकरि मुक्त हो है ऐसा दिखावता सूत्र कहै हैं- For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अशुभसे शुभ, शुभसे शुद्ध होनेका क्रम नियम ८३ अशुभाच्छुभमायातः शुद्धः स्यादयमागमात् । रवेरप्राप्तसंध्यस्य तमसो न समुद्गमः ॥१२२।। अर्थ-यहु जीव आगमज्ञानतें अशुभतें छुटि शुभकौं प्राप्त होता शुद्ध होइ । इहां दृष्टान्त जो नाहीं प्राप्त है संध्या अवस्था जाकै ऐसा जो सूर्य ताकौं अन्धकारका प्रकटपना न हो है। ___ भावार्थ-जैसे संध्यासम्बन्धी लालीकौं न प्राप्त होता सूर्य ताकै अन्धकारका प्रगटपना न हो है तैसैं अशुभ रागरहित आत्मा है सो क्रमतै शुभरागरूप होइ शुद्ध केवलदशाकौं प्राप्त हो है ताकै अज्ञानादिकका उपजना न हो है। आगै इहां प्रश्नः--जो ज्ञानआराधनारूप परणम्या जीवकै तप शास्त्रादिविर्षे शुभरूप अनुरागतँ सरागीपनां हो है । तातै मुक्तपनौं कैसै होइ ऐसी आशंका करि उत्तर कहै हैं-- विधूततमसो रागस्तपाश्रतनिबंधनः। .. सन्ध्याराग इवार्कस्य जन्तोरभ्युदाय सः ॥१२३॥ अर्थ-रि किया है अज्ञान अंधकार जानैं जैसा जीव ताकै तप शास्त्रादिकसंबंधी रागभाव है सो कल्याणका उदय ही कै अथि है । जैसे सूर्यकै प्रभात संध्यासम्बन्धी रक्तता है सो उदयकै अर्थि हैं तैसें जानना। भावार्थ-जैसै सूर्यकै जैसी अस्त समय संध्याविर्षे लाली हो है तैसी ही प्रभात समय संध्याविर्षे लाली हो है । परन्तु प्रभातकी लालीमें अर संध्याकी लालीमें एता भेद है जो प्रभात समयविर्षे रात्रीसंबधी अंधकारका नाशिकरि संधीविषे जो लाली भई सो आगामी सूर्यका शुद्ध उदयकौं कारण है। तैसै जीवकै जैसा विषयादिविर्षे राग हो है तैसा ही तप शास्त्रादिवि राग हो है। परन्तु तप शास्त्रादिकवि मिथ्यात्वसंबंधी अज्ञानका नाशकरि संधि विषै जो राग भया है सो आगामी जीवका शुद्ध केवलदशारूप उदयको कारण है। आगें इसतै विपरीत जो राग तिसविर्षे दोषकौं दिखावता सूत्र कहै हैंविहाय व्याप्तमालोकं पुरस्कृत्य पुनस्तमः । रविवद्रागमागच्छन् पातालतलमृच्छति ॥१२४॥ अर्थ-जीव है सो सूर्यवत् व्याप्त भया प्रकाशकों छोरि बहुरि अधकारको अग्रगामीकरि रागभावको प्राप्त होत संता पाताल तलकों प्राप्त हो है। For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ आत्मानुशासन भावार्थ-जैसे अस्त होता सूर्य है सो अपनां फैलि रह्या प्रकाशको तौ छांडै है अर अन्धकार आगामी होनहार भया है तिस संध्या समयविर्षे जो रक्त रंग हो है ताकौ प्राप्त भया सूर्य है सो ज्योतिष्क मतकी अपेक्षा वा दष्टि आव.की अपेक्षा पातालकौं प्राप्त हो है। तेसैं भ्रष्ट अवस्थाकौं प्राप्त होता आत्मा है सो अपना फैलि रह्या ज्ञानभावकौं तौ छांडे है, अर अज्ञान आगामी होनहार भया है तिस समयविषै जो हिंसादिक पापरूप रागभाव हो है ताकौं प्राप्त भया आत्मा है सो पातालविष नरकादिक वा नीच दशारूप निगोदादि पर्याय ताकौं प्राप्त हो है। ऐसैं यद्यपि अशुभ शुभ दोऊ रागभाव होय हैं, परन्तु नीचैकी दशाविर्षे शुभ राग तौ कथंचित् आगामी शुद्धताको कारण भी है तातै थोरा हेय है । बहुरि अशुभ राग है सो तौ आगामी कुगतिका कारण है। तातै सर्वथा अत्यन्त हेय है । तात याका तौ अवश्य त्याग करना। आगे ऐसै च्यार प्रकार आराधनाविषै निष्कपट मनकरि प्रवत्तें है जो मोक्षाभिलाषी जीव ताकै मोक्षकी प्राप्ति निर्विघ्न हो है ऐसै दिखावता सूत्र कहै हैं शार्दूलछन्द ज्ञानं यत्र पुरःसरं सहचरी लज्जा तपः संबलं, चारित्रं शिविका निवेशनभुवः स्वर्गा गुणा रक्षकाः । पन्थाश्च प्रगुणः शमाम्बुबहुलश्छाया दयाभावना यानं तं मुनिमापयेदभिमतं स्थानं विना विप्लवैः ॥१२५॥ अर्थ-ज्ञान तौ अग्रेसरी अर लज्जा साथि चालनहारी अर तप वटसारी अर चारित्र पालक अर बीचमैं रहनेके स्थान स्वम् अर गुण रखवाले अर सूधा जाविर्षे उपशम जल बहुत पाइए ऐसा मार्ग अर दयारूप छाया, भावनारूपी गमन, ऐसा जहां समाज मिले सो समाज तिस मुनिको उपद्रव बिना अभीष्ट स्थानककौं प्राप्त करै है। ___भावार्थ-कोई पुरुष काहू नगरकौं चालै तहां आगू आदि सासग्री मिले तौ निरुपद्रव नगरकौं पहौंचै । इहां कोई भव्य मोक्षकौं चाहै तहाँ ज्ञानादिक सामग्री मिले तो निरुपद्रव प्राप्त होइ । तहां जैसैं 'आगू मार्ग बतावै तैसें ज्ञान तौ मोक्षमार्गविर्षे हेयोपादेय तत्त्वनिका निश्चय करावै है। बहरि जैसे साथि स्त्री होइ तौ मार्गविर्षे सुखसौं गमन करै, तैसैं साथि धर्मसम्बन्धी लज्जा ताकरि मोक्षमार्गविर्षे सुखसौं प्रवत्तें है । बहुरि For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ योगीके नारीसे दूर रहनेकी शिक्षा जैसैं खरची वटसारी पासि होय तो शिथिलता न होय, तैसें तपका साधन करि शिथिलता न हो है। बहुरि जैसै चढनेकौं पालिको होइ तौं चलते खेद न होइ, तैसै निष्कषायरूप चारित्र भावकरि मोक्षमार्गविर्षे प्रवर्तता खेद न हो है । बहुरि जैसै मार्गविषै बसनैकै स्थान चोखे होइ तौ तहां विश्राम होइ, तैसैं मोक्षमार्गविषै बसनैको स्थान स्वर्ग है तहां विश्राम हो है। बहुरि जैसे रखवाले साथि होइ तो कोई न लूट, तैसै क्षमादिक गुण रखवाले हैं तातै क्रोधादिक नांही लूटै है । बहुरि जैसे मार्ग सूधा होइ तों सुखसों गमन होइ । तैसे मोक्षमार्ग सरल कपट रहित है, तातै सुखसों तहाँ प्रवृत्ति हो है । बहुरि मार्गविषै उपशम भाव है ताकरि तृष्णाका दुःख न हो है । बहुरि जैसै मार्गविषै छाया होइ तौ आताप न होइ, तैसैं मोक्षमार्गविर्षे स्वदया परदया है तातै संताप न हो है। बहुरि जैसैं गमन करै तौ नगरकौं पहोंचे, तैसँ इहां शुद्ध भावना भावै है ताकरि •मोक्षको पावै है । ऐसैं सासग्री मिलें जैसैं पथिक अभीष्ट नगरकौं पहौंचे तैसैं मोक्षमार्गी अभीष्ट मोक्षपदको पावै है। आगै तिस चलनेविर्षे उपद्रव कौन है ऐसी आशंका करि तिन उपद्रवनिकौं पंच श्लोकनि करि कहै हैं शार्दूल छंद मिथ्या दृष्टिविषान् वदन्ति फणिनो दृष्टं तदा सुस्फुटं यासामर्धविलोकनैरपि जगद्दन्दह्यते सर्वतः । तास्त्वय्येव विलोमवतिनि भृशं भ्राम्यन्ति बद्धक्रुधः स्त्रीरूपेण विषं हि केवलमतस्तद् गोचरं मा स्म गाः ।।१२६ अर्थ-सर्पनिकौं जो दृष्टि-विष जातिके बतावै हैं सो तो झूठ है । हम इनि स्त्रीनिविर्षे जो दृष्टिविषपनों प्रकट देख्या है। कैसी है स्त्री जिनका कटाक्षरूप आधा अवलोकननिकरि भी लोक सर्वांगपनै दाहरूप हो है। बहुरि तिनिका त्यागौं प्रतिकूली भया जो तूं सो तुझविर्षे क्रोधवन्त हुई ते स्त्री तोकौं भ्रष्ट करनेकै अथि अतिशयकरि भ्रमै है। सो स्त्रीरूप करि केवल यहु विष है । यात तूं तिनकै गोचर मति प्राप्त होहु । ___ भावार्थ-लोकविर्षे कोई सर्प ऐसे सुनिए हैं जिनकौं देखें ही विष चढे, सो यहु तौ अलंकार करिकै झूठ बताया। बहुरि स्त्रीनिकै कटाक्षकरि तत्काल विषसमानं आतापकारी काम विकार होइ तातै स्त्रीनिकै दृष्टिविषपनौं कह्यौ । बहुरि इहां मुनिकौं यह सीख दई जो और तौ सर्व ही For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६ आत्मानुशासम स्त्रीनिके किंकर है, अर तूं तिनका त्यागी भया है सो तेरै भ्रष्ट करनेकों ते स्त्री कारण होइ रही है, सो तूं उनका विषय गोचर मति होहु । मोक्ष मार्गविषै स्त्री निकै वशीभूत होनां सोई बड़ा उपद्रव है । शार्दूल छन्द क्रुद्धाः प्राणहरा भवन्ति भुजगा दष्ट्वैव काले क्वचित् तेषामौषधयश्च सन्ति बहवः सद्यो विषव्युच्छिदः । हन्युः स्त्रीभुजगाः पुरेह च मुहुः क्रुद्धाः योगीन्द्रानपि तान्निरौषघविषा दृष्टाश्र प्रसन्नास्तथादृष्ट्वापि च । १२७ । अर्थ-सर्प हैं तौ क्रोधवन्त भए कोई कालविषै डसिकरि ही प्राणानि - के हरनहारे हो हैं । बहुरि तत्काल विषको दूरि करें ऐसे तिनके औषध पाइए है । बहुरि ए स्त्रीरूपी सर्प हैं ते क्रोधवन्त भए भी बहुत अर प्रसन्न भ भी परलोकविषै अर इस लोकविषै बारम्बार तिनि योगीश्वरनिकौं भी देखे हुए भी वा देखिकरिकै भी ह हैं - घाते हैं । कैसे हैं स्त्रीरूप सर्प औषधि रहित हैं विष जिनिका ऐसे हैं । भावार्य - लोकविषै सर्पकौं अति अनिष्ट जानि तिसितें डरिए है । अर स्त्रीनिकौ अति इष्ट जानि इनिका विश्वास करिए है । सो इहां स्त्रीनितें राग छुडाव आथिए सर्पतें भी स्त्रीनिकै अधिकता दिखाईए है । सर्प तो क्रोधवन्त हुवा ही मारै । स्त्री क्रोधवन्त हुई तो कोई उपायकरि जर प्रसन्न हुई आकुलता बधाईकरि जीवकौं हनै है । बहुरि सर्प तो कोई एक कालविषै मारै, स्त्री इस लोक अर परलोकविषै बारम्बार मरण करावै । बहुरि सर्प तो सिकार ही प्राणनिकों हरे है, स्त्री देखी हुई ही वा आप देखि करि भी जीवका घात करे । बहुरि सर्पके विष दूर करनेकूं तो अनेक औषधि हैं, स्त्रीनितें भया कामसन्ताप ताका कोई औषध ही नांही । ऐसें स्त्रीरूप सर्प मोक्षमार्गीनिक भी भ्रष्ट करे हैं, तातै इनका विश्वास करना नांहीं । शार्दूल छन्द एतामुत्तमनायिकामभिजनावर्ज्या जगत्प्रेयसीं मुक्तिश्रीललनां गुणप्रणयिनीं गन्तु तवेच्छा यदि । तां त्वं संस्कुरु वर्जयाम्यवनितावार्तामपि स्फुटं तस्यामेव रतिं तनुष्य नितरां प्रायेण सेर्ष्याः स्त्रियः ।। १२८ ।। For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संसारसे विरक्त न होनेके कारण अर्थ - यह मुक्ति लक्ष्मीरूपी मनोहर स्त्री उत्तम नायिका है सो सामान्य जननिकरि वर्जित है, जिस तिसके याकी प्राप्ति न होइ सके है । बहुरि जगतविर्षं प्यारी है, याका स्वरूप जानें याकौं सर्व चाहै ऐसी है । बहुरि गुणनविष स्नेहवती है । जाविषं गुण होइ तिस ही कौं याकी प्राप्ति हो है ऐसी यह है । ताकौं प्राप्त होनेकै अर्थि जो तेरे इच्छा पाइए है तौ तूं तिस मोक्षलक्ष्मी ही कों रत्नत्रयादिकनितें आभूषित करि । बहुरि प्रकटप अन्य लौकिक स्त्रीनिकी वार्ताकौं भी छोरि । बहुरि तिस मोक्षलक्ष्मी ही विषै अनुरागकौं विस्तारि बधाइ । ऐसें ही तुझकौं मोक्षलक्ष्मीकी प्राप्ति होसी । जातें स्त्री है ते बाहुल्यपनें ईर्ष्यासहित हो है । भावार्थ-इहां अलंकारकरि मोक्ष लक्ष्मीकों स्त्री कही, सो जैसैं कोई पुरुष कोई स्त्रीकों अपनें वश्य किया चाहै तब वह और स्त्रीनिकी वार्ता भी न करें । वाहीविष अनुराग बधावे । आभूषणादिकनि करि वाक प्रसन्न करै । तैसैं तूं मोक्ष लक्ष्मीहीको चाहै है तो लौकिक स्त्रीनिकी वार्ता भी मत करे । वाहीविषै प्रीति बधाइ । रत्नत्रया दिकतैं वाका साधन करि, यहु उपाय है । बहुरि जैसैं स्त्रीनिके परस्पर ईर्ष्या पाइए है, तातैं विरोध लिएं जे दोइ स्त्री तिनविर्षं एक ही का साधन बनें तैसें मोक्षलक्ष्मी के अर लौकिक स्त्रीनिकै परस्पर ईर्ष्या विपरीतता है । तातैं विरोध लिएं जो मोक्षलक्ष्मी अर लौकिक स्त्री तिनविर्षं एक ही का साधन होगा। तातैं लौकिक स्त्रीनिकौं छोरि मुक्तिलक्ष्मीका साधन करना । हरिणी छन्द वचनसलिलैर्हास स्वच्छैस्त रंगसुखोदरैः वदनकमलैर्बाह्ये रम्याः स्त्रियः सरसीसमाः । इह हि बहवः प्रास्तप्रज्ञास्तटेsपि पिपासवो विषयविषमग्राहग्रस्ताः पुनर्न समुद्गताः ।। १२९ ॥ ८७ अर्थ - स्त्री सरोवरी समान है, ते हास्यरूपी स्वच्छता लीएं अर वक्रोक्ति आदि तरंग सुखकारी जिनिकै गर्भित पाइए ऐसे वचनरूपी जल तिनिकरि, बहुरि मुखरूपी कमल तिनिकरि वाह्यविषै रमणीय हैं । सो इनि स्त्रीरूपी सरोवरीनिविर्षं बहुत निर्बुद्धी जीव तट ही विषै तृष्णावंत होत संते विषयरूपी विषम गोह' ता करि से हुए बहुरि नांही निकसे । १. ग्राह अर्थ में । For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ आत्मानुशासन भावार्थ - जैसे कोई सरोवरी तिसविषै निर्मल तरंग लीए जल अर कमल पाए है तिनिकरि बाह्य रमने योग्य भासै है । बहुरि तिसकें मध्य गोह नामा जलचर जीव बसै है । तहां कोई निर्विवेकी तृषावन्त भया तहां जाट ही विषै खडा रह्या । सो यहु तो तृषा दूर करनेकों गया था अर वहां याकों गोह नामा जलचर अपने तंतूनिसों खीच करि गिलि गया । बहुरि निकस्या नाहीं, मरण ही को प्राप्त भया । तेसै ये स्त्री हैं । इनिविषै हास्य वा युक्ति लीएं वचन अर मुखकी शोभा पाइए है । तिनिकरि बाह्य रमने योग्य भासे है । बहुरि इनिविषै कामसेवनरूप विषयका कारणपना पाइये है । तहां कोई अज्ञानी वेदजनित तृष्णावंत भया तहां जाय दूरि ही अवलोकन करनें लगा, सो यहु तौ अपनी चाहि मिटावनेकौं गया अर वहां काम है सो अपनें विषयरूप सामग्रीनितें विह्वल करि भ्रष्ट किया । बहुरि चेतै नांही । स्थावरादि पर्याय ही कौं प्राप्त हो है । तातैं इनि स्त्रीनिका विश्वास न करना । शार्दूल छन्द पापिष्ठैर्जगतीविधीतमभितः प्रज्वाल्य रागानलं क्रुद्धैरिन्द्रियलुब्धकैर्भयपदैः संत्रासिताः सर्वतः । इन्तैते शरणैषिणो जनमृगाः स्त्रीछद्मना निर्मितं घातस्थानमुपाश्रयन्ति मदनव्याधादिपस्याकुलाः ॥ १३० ॥ अर्थ - पापी क्रोधी जे इन्द्रीरूप अहैडी तिनि शिकारका स्थानककै चौगिरद रागरूपी अग्निकौं जलाय करि सर्व तरफतैं भयस्थाननिकरि भयवान भये जे ए मनुष्यरूपी हिरण ते आकुलतावंत भए शरणकों चाहता सन्ता हाय-हाय कामरूपी अहेडीनिके स्वामीका जो स्त्रीरूपी कपटकरि निपजाया मारनेका स्थानक ताकौं प्राप्त हो है । भावार्थ – जैसैं कोई प्रधान अहेडीके किंकर शिकार कराव के अर्थि जहां हिरण होइ तहां चौगिरद अग्नि लगावै । अर एक शिकार करनेका स्थान बनावै । तहां हिरण है ते अग्नि के भयतें भाजि तिस स्थानककौं प्राप्त होइ - इहां हम बचेंगे, सो वहां प्रधान अहैडी तिष्ठे सो उनकौं शस्त्रादिकतैं मारै । तैसें प्रधान विकाररूप काम ताके इन्द्रियरूपी किंकर ते जीवकौं भ्रष्ट करनेकौं सर्व वर्णादिक विषयनविषै रागादि उपजाया । अर एक स्त्रीरूपी पदार्थ लोकविषै पाइए है। तहां ए जीव हैं ते रागभावजनित आकुलता पीडित होइ तिस स्त्रीकौं प्राप्त होइ । इहां हम निराकुल बँगे । For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८९ नारी मानस सो इहां प्रधान काम विकारवसैं उन जीवनिकौं अपनें कुचेष्टारूप वाणनिकरि भ्रष्ट करै है । तहां परम आकुलताकौं पावै है। तारौं स्त्रीनिको भला स्थान जानि तहां विश्वास करना योग्य नाही। आगै ऐसै बाह्य उपद्रवके कारणनिविर्षे प्रवृत्तिको निषेधरूप करि अब अन्तरङ्ग उपद्रवके कारणनिवि तिस प्रवृत्तिको निषेधता संता सूत्र कहै हैं पृथ्वी छन्द अपत्रप तपोग्निना भयजुप्सयोरास्पदं शरीरमिदमर्घदग्धशववन्न किं पश्यसि । वृथा व्रजसि कि रतिं ननु न भीषयस्यातुरो निसर्गतरलाः स्त्रियस्तदिह ताः स्फुटं विभ्यति ॥१३१॥ अर्थ-हे निर्लज्ज ! तपरूपी अग्निकरि तेरा य [शरीर अधबल्या मुर्दासारिखा भय जुगुप्साका स्थानक होय रह्या है। ताकौं तूं कहा न देखै है। वृथा ही आशक्तताकौं क्यों प्राप्त हो है। हे भ्रष्ट ! तूं तो आतुरवंत हवा स्त्रीनिकौं नांही डरावै है, संग कीया चाहे है। परन्तु ते स्त्री सहज ही चंचल कायर हैं, ते तुझितै प्रगटपर्ने डरै हैं, तेरी भयानक मूति देखि भाजै है। ___ भावार्थ-कोई दीक्षाधरि कोमविकारतें स्त्रीनिविष अनुरागी हो है ताकौं इहां शिक्षा दई है। जो तेरा शरीर तौ तपकरि भयकारी अर घिनावना ऐसा भया जैसा आधावल्या मर्दा होइ । अर तं स्त्रीनिका संग चाहै। अर उनका यह स्वभाव जो जाका शरीर संवारया न देखै तिसकी हास्य करें तिसतै दूरि भागें । सो हे निर्लज्ज ! तेरे उनका संग होना नाही, वृथा ही आपा काहेकौं बिगारै है। इस पदवीकौं पाइ तुझको अपना भला ही करना योग्य है। ___ आगें जिस स्थान विर्षे तूं रति करै है सो ऐसा है ऐसे दिखावता सन्ता उतुंग इत्यादि तीन श्लोक कहै हैं वसन्ततिलका छन्द उत्तुङ्गसङ्गतकुचाचलदुर्गदूर माराद्वलित्रयसरिद्विषमावतारम् । रोमावलीकुमृतिमार्गमनङ्गमूढाः कान्ताकटीविवरमेत्य न केत्र खिन्नाः ॥१३२॥ For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन ___ अर्थ-काम विकारतें मूर्ख भए ऐसे कौन जीव स्त्रीका कटिछिद्र जो योनिस्थान ताकौं प्राप्त होइ खेदखिन्न न हो है, अपि तु सर्व ही तत्काल वा आगामी महा खेदकौं पावै ही है। कैसा है सो स्थान ऊंचे अर परस्पर भिडि गए ऐसे जे दोय कुच तेई भए पर्वतरूप गढ़ तिनिकरि दुःप्राप्य है । बहरि अतिशयकरि त्रिवलीरूप नदी तिनिकरि विषम है, पार उतरनां जहां ऐसा है । बहुरि रोमनिकी जो पंक्ति ताकरि खोटा गमन करनेंका है मार्ग जाका ऐसा है। भावार्थ-जैसैं जिस स्थानकके मार्ग विपैं उँचे मिले हए पर्वत होइ, अर जातें कठिन पार उतरिए ऐसी नदी होइ, अर वृक्षनिकी सघनतातें दुर्गमता होई तिस स्थानकके पहौंचने विर्षे खेद होय ही होय । तेसैं योनि स्थानक रमणकै पहलै ऊँचे मिले हुए तो कुच हैं। बहुरि जातें खेदछूटना होइ ऐसी त्रिवली है । बहुरि रोमनिकरि दुर्गमता पाइए है ऐसे स्थानककौं प्राप्त होने विर्षे खेद होय ही होय । यहु जो प्रत्यक्ष खेदकौं सुख मानै है सो जैसैं दुखिया मूड फौडनेंविर्षे सुख मानें तैसैं कामकरि पीडित हुवा खेद होनेंविर्षे सुख कल्पै है। तातै काम विकार मिटावना योग्य है। वसन्ततिलका छन्द व!गृहं विषयिणां मदनायुधस्य नाडीव्रणं विषमनिवृतिपर्वतस्य । प्रच्छन्नपादुकमनङ्गमहाहिरन्ध्र माहुबुंधा जघनरन्ध्रमदः सुदत्याः ।।१३३।। ___ अर्थ-ज्ञानी है ते सुदती जो स्त्री ताका जघन रंध्र जो योनिरूप छिद्र ताकौं ऐसा कहै हैं । कैसा? यह विषयी पुरुषनिका विष्टाका घर है। व। कामका जु शस्त्र ताका घाव है। वा विषम मोक्षरूप पर्वत ताका आच्छादित खाडा है । वा कामरूपी बडे सर्पका बिल है ऐसा बतावै है। भावार्थ-यहु योनि-छिद्र है सो जैसैं विष्टा खेपनेका घर होइ तैसैं कामी पुरुषका वीर्य क्षेपने का स्थानक है । अथवा जैसैं शस्त्र ताका घाव होइ तैसैं यहु कामका शस्त्र जो लिंग ताका घाव है । अथवा जैसैं पर्वतकै आडा छिपा हुवा खाडा तहां न जानेका कारण होइ । तैसैं यहु मोक्षक आडा, अज्ञानी जाकौं बुरा जानैं ऐसा तहां न जानेका कारण है । अथवा जैसे बिलविर्षे सर्प रहता होय तहां जो जाय ताकों वह सर्प डसैं तैसैं या विषै For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कामकी महिमा ९१ उपमाकरि यहु कामका वास हैं । इहां रति मानें ताकौं काम मोहित करै । ऐसे अनेक योनि - छिद्र अनिष्ट है । तातैं इहां राग न करना । शार्दूल छन्द अध्यास्यापि तपोवनं वत परे नारीकटीकोटरे व्याकृष्टा विषयैः पतन्ति करिणः कूटावपाते यथा । प्रोचे प्रीतिकरीं जनस्य जननीं प्राग्जन्मभूमि च यो व्यक्तं तस्य दुरात्मनो दुरुदितैर्मन्ये जगद्वञ्चितम् || १३४ || अर्थ — हा हा धर्मतें न्यारे भए ऐसे कोई जीव तप करनेका स्थानक वन ताकौं प्राप्त होइ करि भी विषयनिकरि प्रेरे हुए जैसे हाथी कपटकरि बनाया खाडा विषै प तैसैं स्त्रीका कटि - छिद्रविषै पडे हैं । सो मैं ऐसे मानौं - ये योनि है सो या मनुष्यकी पहलें जन्म भूमिका है तातें माता है । अर याकों प्रीति करनहारी जो कुकवि कहत भया तिस दुष्टात्माके दुष्ट वचननि करि यहु जगत ठिगाया है । भावार्थ - जैसैं हाथी वनविषै स्वाधीन रहे है, उनकों पकड़नेके अर्थि कोई पटक खाडा बनावे, तहां विषय सेवनका लोभ तैं ते हाथी ति खाडे विषै पडिकरि नाना कष्ट सहे । तैसैं मुनि वन विषै स्वाधीन हैं। इनके भ्रष्ट करनेको कारण स्त्रीका योनिस्थान है । तहां विषय सेवनका लोभतें तिस योनिविषै रमते सन्ते इस लोक परलोकके घनें कष्ट सहे हैं । इहां आचार्य कहै हैं— जीवके काम विकार तो था ही, परन्तु कोई शिक्षा देनेवाला मिलै तौ कामविकार घटे । सो खोटे कवीश्वर अनेक युक्ति स्त्री अंगनिकों रमणीक दिखाय विकार बधावै है सो उनके वचननिकरि ठिगाया हुवा जीव चेते नांहीं । बहुरि देखो कुकविनिकी धोता जिस योनि स्थान विषै अपना जन्म भया ताहीकौं रमणेका स्थान बतावै है । ता कुकविनि बहका स्त्रीकी योनिविषै रागी मति होहु । रागी भए महा कष्ट पावोगे । ऐसी इहां सीख दई है । आगै विषय विषै जो अमृत बुद्धिकरि प्रवृति करावै है सो ठिग कहिए । इहां तौ ए स्त्री पुरुषनिकै भी संतापादिक दुःखका कारण हो है ? तैं बड़ा विष है ऐसा कहै हैं कण्ठस्थः कालकूटोऽपि शम्भोः किमपि नाकरोत् । सोऽपि दन्दद्यते स्त्रीभिः स्त्रियो हि विषम वषम् || १३५ ।। For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ आत्मानुशासन अर्थ – रुद्रकै कण्ठविषै तिष्ठ्या हुवा कालकूट विष है सो भी किछू न करत भया । बहुरि ऐसा भी रुद्र है स्त्रीनिकरि संतापित कीजिए है । तातें स्त्री है ते अन्य विषनितें भी विषम विष है । भावार्थ - लोकविषै कालकूट विष समान और निरुपाय अनिष्ट नांही ऐसा कहिए हैं । सो ए स्त्री है ते तिसतें भी विषम हैं अत्यन्त निरुपाय अनिष्ट हैं | देखो महादेव कालकूट विषकूं कंठविषै राखता भया ताकै वह कछू भी अनिष्ट न करता भया । बहुरि स्त्री है ते तिसकौं भी काम पीडित करि आताप उपजाया । तातै कालकूट तैं भी स्त्रीका विषमपनां जानि जे विषक अमृत बतावे हैं, ऐसे ठिगनि तैं भी जे स्त्रीनिविषै अनुराग करावे हैं ते महा ठिग जाननें । उनके वचननितें स्त्रीनिविषै अनुराग न करना । आगें ऐसा स्त्रीका शरीरविषै चन्द्रमादिकका स्वभाव स्थापनेंतैं प्राणीनिकै आशक्तता हो है सो झूठी है ऐसा कहै हैं— मालिनी छन्द तव युवतिशरीरे सर्वदो पैकपात्रे रतिरमृतमयूखाद्यर्थसाधर्म्यतश्चेत् । ननु शुचिषु शुभेषु प्रीतिर ष्वेव साध्वी मदनमधुमदान्धे प्रायशः को विवेकः ।। १३६ ।। अर्थ – हे प्राणी ! सर्वं दोषनिका पात्र ऐसा जु स्त्रीका शरीर तिस विषै चन्द्रमा आदि पदार्थनिकै समान स्वभाव माननैतैं जो तेरै प्रीति पाइए है, सौर चन्द्रमा आदि पदार्थ शुचि हैं, अर शुभ हैं । इनि ही विषै प्रीति करनी भली है, परन्तु कामरूपी मदिराका मदकर जो आंधा भया तिसविषै कहा विवेक है ? भावार्थ - खोटे कवि स्त्रीकै अंगनिविषै चन्द्रमा कमलादि पदार्थनिकी उपमा देइ अनुराग करावे है । तूं काम मदिराकरि आंधा भया तोकौं किछू दीखै नाँही । ए हाड मांसके बने अंग तिनकौं चन्द्रमादिक्रका समानपनां कैसे बनें ? बहुरि जो तेरी बुद्धिविषै चन्द्रमादिककी उपमा बने है तो जिनकी उपमा दई है ते तो इस तैं किछू भले होहिंगे । बहुरि स्त्रीके अंग तौ अपवित्र हैं अर बुरे हैं । अर चन्द्रमादिक पवित्र हैं भले हैं। तातैं चन्द्रमादिकनि ही विषै अनुराग क्यों न करे ? परन्तु जैसे कोडा विष्टाविषै रति मानें तैसें तू कामी स्त्रीनि अंगनिविषै ही रति माने है । कामान्धकौं भले बुरेका विवेक होता नाहीं । तातैं कामान्धपनां मेटि विवेकी होना योग्य है । For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मनको जीतनेका उपाय ९३ आगे स्त्रीका शरीर विषै प्रीति है सो मन पूर्वक है । बहुरि मन नपुसंक है । ज्ञानी पुरुष है सो तिस नपुसंक करि तिनि पुरुषनिका जीतना कैसे बने है ऐसा कहैं हैं— पृथ्वी छन्द प्रियामनुभवत् स्वयं भवति कातरं केवलं परेष्वनुभवत्सु तां विषयिषु स्फुटं ह्लादते । मनो ननु नपुंसकं त्विति न शब्दतश्चार्थतः । सुधीः कथमनेन सन्नुभयथा पुमान् जीयते ॥ १३७॥ अर्थ - मन है सो स्त्रीकौं भोगवतां आप तो केवल कायर हो है किछू वाकौं भोगिसकै नांही । बहुरि अन्य जे विषयी स्पर्शनादि इन्द्रिय तिनकों 'भोगवतै सन्तें प्रगट हर्ष करे है । तातैं यहु मन है सो केवल शब्द ही तें नपुंसक नहीं है अर्थतैं भी नपुंसक ही है । बहुरि भली बुद्धिका धनी ज्ञानी है सी दोऊ प्रकार शब्दतें भी अर अर्थतें भी पुरुषलिंग है । सो इस मन करि कैसे जीतिए है, अपितु न जीतिए है । भावार्थ – कोऊ कहैगा मन विकारी होइ जाइ तब विवेकी कहा करे ? ताकौं युक्ति कर समझाइए है । मनः ऐसा शब्द व्याकरण विषै नपुंसक लिंगी का है । सो मन शब्द ही तैं नपुंसक लिंगी नांही है, अर्थतें भी नपुंसक ही है । जैसें नपुंसक स्त्री भोगवनेकौं चाहै परन्तु आप भोगि सके नही । अन्य पुरुष भोगवै तिनकी क्रीडा ही देखि आप हर्ष करै । तैसें यहु मन स्त्री भोगवनेकौं चाहै, परन्तु आप भोग करि सकै नांही, स्पर्शनादि इन्द्रियभोग करै तिनकी क्रीडा ही देखि आप हर्ष करे है । ऐसे मन तौ शब्दतें अर अर्थतैं दोऊ प्रकार नपुंसक है। अर सुबुद्धि है सो सुधी ऐसा शब्द व्याकरण विषै पुरुषलंगी है । तातैं शब्दतें भी पुरुष है । अर सुष्ठु बुद्धि ath पाइए ऐसा का अर्थ है । सो स्त्री का धनी पुरुष ही होइ, स्त्रीकै स्त्री बनैं नांही । तातैं अर्थतैं भी पुरुष है । सो सुधी पुरुष पुरुषार्थकौं संभारे तौ मन नपुंसक करि हारै नांही । मन नपुंसक इस सुधी पुरुषकौं कैसें जीते ? तातैं मनकौं बलवान मानि आपको पुरुषार्थं न छोड़नां । पुरुषार्थ करि मन विकारका अभाव ही करना योग्य है । १. तिनकों तिस स्त्रीकों भोगवतं - मु० १३७-५ For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४ आत्मानुशासन आगैं तिस पूर्वोक्त' कारणतें मनकौं जीति विवेकी पुरुषनिकरि भला तप ही करना योग्य है । तिस तपकौं करता जीवकै परम पूज्यपनांकी सिद्धि हो है, ऐसा कहै हैं श्रग्धरा छंद राज्यं सौजन्ययुक्तं श्रुतवदुरुतपः पूज्यमत्रापि यस्मात् त्यक्त्वा राज्यं तपस्यन्न लघुरतिलघुः स्यात्तपः प्रोह्य राज्यम् । राज्यात्तस्मात् प्रपूज्यं तप इति मनसालोच्य धीमानुदग्र कुर्यादार्यः समग्र प्रभवभयहरं सत्तपः पापभीरुः || १३८ || अर्थ — जातैं सुजनता जो नीतिता करि सहित तौ राज्य अर शास्त्रज्ञानसहित तप, ए दोऊ पूज्य हैं । बहुरि इनि विषै भी जो राज्यकौं छोरि तप करै है सो तौ लघु नांही हो है, उत्तमपनौ पावै है । अर जो तपकों छोरि राज्य करै है सो अत्यंत लघु हो है, नीचपनौं पावै है । तातैं राज्यतें भी तप है सो प्रकर्षपनें पूज्य है । ऐसें मनकरि विचारि पापतैं भयभीत बुद्धिवान् आर्य पुरुष है सो सर्व प्रकार संसार भयका दूरि करनिहारा जो पति क है । भावार्थ – लोकविषै दोय प्रधान हैं । एक तौ नीतिसहित राज्य अर एक ज्ञानसहित तप । बहुरि जो राज्य छोरि तप करै सो तौ वंद्य हो है । अर तप छोरि राज्य करै सो अति निद्य हो है । तातैं यहु निश्चय है राजतैं भी तप विशेष प्रधान है, सो प्रत्यक्ष देखिये है, राजा तपस्वीकौ वंदै, अर तपस्वी राजाकौं वंदे नांही । सो ऐसें विचारि जो ज्ञानी जन संसारतें डरया है सो राजकौं तौ पापरूप संसारका कारण जांनि अर . तपकौं संसार दुःखका हरनहारा जानि तप ही कों अंगीकार करे है । आगैं तप है लक्षण जाका ऐसा गुणका नाशतें लघुपनौं हो है । इस ही अर्थकौं दृष्टांत द्वारकरि दिखावता संता सूत्र कहै हैं पुरा शिरसि धार्यन्ते पुष्पाणि विबुधैरपि । पश्चात् पादोऽपि नास्प्राक्षीत् किं न कुर्याद् गुणक्षतिः ॥ १३९ ॥ अर्थ – पहलें जब सुगंधादिक गुण होइ तब तौ फूल हैं ते देवनिकरि भी मस्तक विषै धारिये हैं । बहुरि पीछें गुण जाते रहै तब तिन फूलनिकों १. आगें पूर्वोक्त मु० १३७ - २६ For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५ आंशिक दोष भी अहितकर चरण है सो भी नांही भींटे। सो न्याय ही है-गुण का नाश है सो कहा लघुता न करै, अपितु सर्व ही करै । भावार्थ-लोकविर्षे गुण ही करि महिमा है, सो देखो जिस फूलको सुगंधादिक गुण होते महंत पुरुष भी अपने मस्तक विर्षे राखें थे तिस ही फूलको गुण गएं पीछे कोई पगनिकी ठोकर भी देता नांहीं। सो इहां भी यह अर्थ समझनां, जो ज्ञान सहित तप होतें जाकौं देव भी पूजै थे तिस ही कौं भ्रष्ट भएं पीछे कोई ताका संगम भी नांही करै । सो गुणका नाश लघुपना करै ही करै । तारौं गुणकी रक्षा ही करनी योग्य' है । बहुरि इहां ऐसा भाव जानना जो कुल वा पदस्थका वा भेषादिकका सम्बन्धकरि बडापनौ मानिये है सो भ्रम है। एक ही जीव गुण होतें जो वंद्य था सोई गुण गए निंद्य भया, तौ पूर्वं अन्य जीव गुणवान भए थे अर आप भ्रष्ट भया तब उनके गुणनितें यह कैसैं वंद्य होइ । अपने वर्तमान गुणनिहीत वंद्यपनां हो है, ऐसा निश्चय करना। ____ आगें बहुत गुण होतें भी दोषके अंशका भी रहना भला नाही । बहुरि तिस दोषके अंशकौ रहते संतै तिस दोषमयपनौ ही भलौ है ऐसा अन्योक्ति अलंकारकरि स्वरूप दिखावता संता सूत्र कहै है (वसन्त-तिलका छन्द) हे चन्द्रमः किमिति लाञ्छनवानभूस्त्वं तद्वान् भवेः किमिति तन्मय एव नाभूः । कि ज्योत्स्नया मलमलं तव घोषयन्त्या, स्वर्भानुवन्ननु तथा सति नासि लक्ष्यः ।।१४०॥ अर्थ-हे चंद्रमा ! तूं कलिमारूप लांछन सहित ऐसा क्यों भया ? बहुरि जो लांछन सहित ही भया था तौ तूं सर्व ही कालिमा मई ऐसा क्यों न भया । रे अतिशयकरि तेरे मलकौं बलवती ऐसी जो अवशेष रही ज्योति ता करि कहा सिद्धि है। इहां विचार करि जो राहवत् तैसे ही सर्व काला होय तो तूं काहू करि लखने योग्य टोकने योग्य न हो है।। ____ भावार्थ-इहां अन्योक्ति अलंकारकरि चंद्रमाकौं उलहनां दीया है। सो कोई ऊँची मुनिपदवी धारि तिस विषै दोष लगावै है ताकौं यहु उलाहनां जाननां । जैसैं चन्द्रमा उज्वल पदवीका धारक अर वाकै किंचित् १. ही याग्य, १३९.२. For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन कालिमा दीसै है ताकरि वाकों कलंकी कहिकरि सर्व टोकै है । अर जो राहु सर्व ही काला है तौ वांका ऐसा ही पद जानि कोउ टोकै नांही । तैसें तं निर्मल ऊंची मुनि पदवीका धारक भया है। अर तेरै कोई किछु दोष भासै है ताकरि तोकौं कलंकी मानि सर्व टोकै हैं। अर जो नीचैकी गृहस्थ पदवीका धारक सर्वमल युक्त है तौ वाका ऐसा ही पद जानि कोऊ टोकै नांही । तातें चंद्रमाका मिसकरि याकौं सीख दई है तूं दोष सहित क्यों भया । अर जो दोष सहित होना था तौ सर्व ही दोष युक्त क्यों न भया । ऊची मुनिपदवी छोरि नीचली गृहस्थ पदवी ही अंगीकार करनी थी। रे! तूं केई ऊंची मुनि पदवीकी क्रियानिकौं साधैं है सो इनिकरि कहा साध्य है? एइ तेरै दोषकों प्रगट करै हैं । जो तूं भी गृहस्थ होइ तौ अन्य गृहस्थवत् काहूकरि टोकनें' योग्य न होइ । तातें हमारी यह शिक्षा है-जो ऊची मुनिपदवीकौं धारै है तौ दौषकौं मति धारै । अर दोषकौं धारे है तौ मुनि पदकौं मति धारे । आदिपुराणविर्षे भी ऐसा कथन है:-च्यारि हजार मुनि आदिनाथ स्वामीकी साथि दीक्षा लेइ भ्रष्ट भए, तब तिनकौं देवता कहते भये । इस पदवीविर्षे ऐसा भ्रष्ट आचरण करोगे तो हम दंडेंगे। इस पदवीको छोरि जैसे रुचै तैसे करौ। इहां कोऊ कहै लोक तौ जैसैं कहै, तैसैं कहौ, परन्तु फल तो जेता गुण दोष होइ तेता ही लागैं, ताका उत्तर षट्पाहुड विर्षे ऐसा कह्या है जहजायरूवसरिसो तिलतुसमित्तं ण गहदि अत्थेसु । जइ लेइ अप्पबहुयं तत्तो पुण जाइ णिग्गोयं ॥ अर्थ-यथाजातरूप सदृश नग्न मुनि है सो पदार्थ निविर्षे तिलका तुष मात्र भी न ग्रहण करै । जो थोरा बहुत ग्रहण करै तौ तिसत निगोद जाय। सो इहां देखो गृहस्थ तो बहुत परिग्रहका धारी थोरासा धर्म साधै तो भी शुभ गति पावै । अर मुनि थोरासा भी व्रत भंग करै तौ निगोद जाइ। बहुरि न्याय भी ऐसे ही है। अनशनतप धारि अन्नका दाणा भी ग्रहै तो पापी होइ । बहुरि अनशन व्रत ना धारै, अर अवमौदर्य विर्षे तिसत घणां भी भोजन करै तौ धर्मात्मा होइ । ऐसे यह बात सिद्ध भई। दोष सहित ऊंची पदवीतें नीचैकी पदवी ही भली है। तातै दोष लगाइ ऊंची पदवीकौं बिगारना योग्य नाही। १. ग्रहस्थवत् टोकनें. मु. १४०-१५ २. उचा मुनिपदको- ज. १४०-४ ३. ऐसा आचरण मु. १४०-२० ४. ग्रहस्थ परिग्रहका. मु. १४०-५ For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोष कहना ज्ञानीके हितमें आगें दोषकौं विद्यमान होतें ताकौं प्रकाशनेवाला अर आछादनेवाला ऐसा दुर्जन अर आचार्य तिनकै हितकारी अहितकारीपनांत' आराधनें न आराध का योग्यपनाकौं दिखावता संता सूत्र कहै हैं __शार्दूलछंद दोषान् कांश्चन तान्प्रवर्तकतया प्रच्छाद्य गच्छत्ययं साधं तैः सहसा म्रियेद्यदि गुरुः पश्चात् करोत्येष किम् । तस्मान्मे न गुरुगुरुगुरुतरान् कृत्वा लघूश्च स्फुटं ब्रूते यः सततं समीक्ष्य निपुणं सोऽयं खलः सद्गुरुः ॥१४१॥ ___'अर्थ-कोई गुरु प्रवृत्ति राखनेका भावकरि शिष्यकै पाइए ऐसे ते केइ दोष तिनकौं छिपाइ करि प्रवत्र्त है। बहुरि जो यहु शिष्य तिनि दोषनिकरि सहित शीघ्र मरनकौं प्राप्त होइ तौ पीछे यह गुरु कहा करै । तातें ऐसा मेरा गुरु नांही । बहुरि जो दोष देखनेंविर्षे जैसैं प्रवीण होइ तैसें निरंतर नीकै अवलोकि मेरे थोरे दोषनिकौं बहुत घणे बधाईकरि प्रगट कहै है। ऐसा दुर्जन है सौ मेरा भला गुरु है। ___ भावार्थ-पूर्व सूत्रविर्षे दोषवानकी निंदा करी थी। तहां कोऊ कहै कि अवगुणग्राही होना युक्त नांही। आपकौं तौ गुणहीका ग्रहण करना । ताकौं कहिए है । जो आप दोषकौं भी धरै है अर अपना ऊंचापन भी राख्या चाहै है ताकौं दोष प्रगट करनहारा बुरा भासै है। बहुरि जो धर्मात्मा अपनी अवस्था” ऊंचापन प्रगट कीया न चाहै है अर कोई आपविषै दोष है ताकौं छोड्या चाहै है, ताकौं दोष प्रगट करनहारा बुरा नांही भासै है । सो इहां धर्मात्मा ऐसैं विचारै है, जे गुण दोषका ज्ञान तौ गुरु-उपदेश तैं हो हैं। बहुरि जे गुरु प्रवृत्ति करावनेका लोभतें जैसे अपना संप्रदाय बधै तैसें किया चाहै अर दोषनिकौं न कहै तो शिष्यको अपने दोषका ठीक न होइ, तब वह दोषकौं छांडै नांही। बहुरि जो ऐसे विचारै पीछ याका दोष छुडावेंगे, अर यह शीघ्र ही दोष सहित मरै कुगतिकौं प्राप्त होइ तव गुरु कहा करै ? तातें दोषकौं छिपावै सो गुरु नाही । बहुरि दुर्जन है सो थोरे दोषनिकौं भी अवलोकि तिनिकों घने कहिकरि प्रगट करै तब धर्मात्मा अपना दोष जानि ताके अभाव करनेकौं उद्यमवंत होइ । ऐसँ दोषका कहनां उप १. हितकारीयनात. ज. १४-७ For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन देश समान गुणकर्ता हो है । तातै दोष कहनकारा दुर्जन है सो इस अपेक्षा गुरुसमान कार्यकारी है । या प्रकार धर्मात्मा है. सो दोष छिपावनेवाला गुरुतै भी अपना दोष कहनहारा दुर्जनकौं भी भला जानैं है । इहां प्रश्नःजो दोष कहै मर्मछेद करनेंतें पाप भी तो हो है ? ताका समाधानः- जो ईर्ष्या दोषकरि बुरा करनेंकै अथि दोष प्रगट करै है ताकौं तौ पाप ही हो है। बहुरि जो करुणावंत होइ दोष छुडावनकै अथि दोष प्रगट करै है ताकौं पुन्य ही हो है । बहुरि प्रश्नः-जो दुर्जेनकौं तौ पाप ही हो है, वाकौं गुरु कैसैं कह्या है ? ताका उत्तरः-दुर्जन तौ पापी ही है, परन्तु इहां दोष छिपावनेंवाला गुरु दुर्जनतें भी बुरा है। ऐसा प्रयोजन लिए अलंकारकरि गुरु कहा है । परमार्थ तैं गुरु है नांही, ऐसैं धर्मात्मा दोष कहनेवालौंकों इष्ट मान है। आगें तर्क करै है:-जो शिष्यकै दोष कहे चिंता उपजै ताका निषेधकै अथि आचार्य हैं ते दोषकौं छिपाइकरि प्रवर्ते हैं ऐसा कहै हैं विकाशयन्ति भव्यस्य मनोमुकुलमंशवः ।। रवेरिवारविन्दस्य कठोराश्च गुरूक्तयः ॥१४२॥ अर्थ-कठोर जे गुरुकी वाणी ते भव्य जीवका मनकौं प्रफुल्लित करै है । जैसै कठोर जे सूर्यको किरण ते कमलकी कलीकौं प्रफुलित करै। . भावार्थ-श्री गुरु दोष छुडावनैंकौ वा गुणग्रहण करावनैकौं कदाचित् असूहावनें कठोर वचन भी कहै, तहां भव्य जीवका मन तिन बचननिकरि आनंदित ही हो है । वाकै चिंता खेद न हो है । जैसैं सूर्यको किरण औरकौं आताप उपजावनहारी कठोर है, तथापि कमलकी कलीकौं प्रफुल्लित ही करै है। तैसैं गुरुके वचन पापीको अपनी हीनता होनेकरि दुख उपजावनहारे कठोर हैं, तथापि धर्मात्माके मनकौं आनन्द ही उपजावै है । धर्मात्माकौं श्री गुरु दवाइ उपदेश देवै हैं । तब वह आपको धन्य मानै है । इहां कोऊ कहै:--कठोर उपदेश तैं पापी तौ दुःख पावै ? ताका उत्तर । जाकौं तीव्र कषायी पापी जानैं ताकौं कठोर उपदेश देत नाही, तहाँ माध्यस्थ भावनां भावै हैं । इहां तौ शिष्यको यह शिक्षा है-श्री गुरु भला होनेंकै अथि कठोर वचन कहै हैं । किछू उनकै ईर्ष्या प्रयोजन है नांही। तातै तिनकौं इष्ट जानि तहां आदर ही करना । १. भव्य जीवका मन तिन की कलीसौं प्रफुल्लित. ज. १४२-९ For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कब कौन दुर्लभ और कौन सुलभ आगे तैसी वाणीनिकरि धर्मके कहनेकौं अर अङ्गीकार करनेकौं सावधान ऐसे इस कालविषै प्राणी थोरे हैं ऐसा कहै हैं लोकद्वयहितं वस्तु श्रोतुं च सुलभाः पुरा । दुर्लभाः कर्तुमद्यत्वे वक्तुं श्रोतुं च दुर्लभाः ॥ १४३ ॥ | अर्थ - पूर्वे तो दोऊ लोकविषै हितकारी ऐसा धर्म ताहि कहनेंकों अ सुननें तो सुलभ थे । बहुरि करनेकौं दुर्लभ थे । बहुरि अब इस काल विर्षं कहनेकौं अर सुननेकौं भी दुर्लभ भए हैं । भावार्थ - जो धर्म इस लोकविषै अर परलोकविषै जीवको भलो करै ऐसे धर्मके कहनेवाले अर सुननेवाले पूर्वे चौथा कालविषै घने थे । अर अंगीकार करनेवाले तब भी थोरे ही थे, जातैं संसारविषै धर्मात्मा थोरे ही हो हैं । बहुरि अब यह पंचम काल ऐसा निकृष्ट है जिसविषै सांचे धर्मके कहनेवाले अर सुननेवाले भी थोरे ही पाइये है। कहनेवाले तौ अपने लोभमानादिकके अर्थी भये तातैं यथार्थ कहै नांही । अर सुननेवाले जड़वक्र भये तातें परीक्षा रहित हठग्राही होत संते यथार्थ सुनै नांही । बहुरि कहना सुनना ही दुर्लभ भया तौ अंगीकार करनेकी कहा बात ! ऐसें इस काल विर्षे धर्म दुर्लभ भया है सो न्याय ही है । यहु पंचमकाल ऐसा निकृष्ट है जा विषै सर्व ही उत्तम वस्तुनिकी हीनता होती आवै है, तौ धर्म भी तौ उत्तम है, याकी वृद्धि कैसैं होइ ? तातैं ऐसे निकृष्ट कालविषै जाकौं धर्मं प्राप्ति हो है सो ही धन्य है । ९९ आगैं कोऊ संदेह करै कि दोऊ लोकविषै हितकारी धर्मं ताके कहनहारे श्रीगुरु तिनिकरि औरनिका दोषकौं कहि तिस' दोष निवृत्ति करावनी | सो तैसैं कीएं शिष्यकै अपना दोष प्रगट होनेंतें अनिष्टका संयोग भया तातैं वह आर्तध्यानी होइ किछू भी भला मार्ग विषै न प्रवर्ते सो ऐसा संदेह दूरि करत संता सूत्र है हैं पृथ्वीछंद गुणागुणविवेकिभिर्विहितमप्यलं दूषणं सदुपदेशव- मतिमतामतिप्रीतये । भवेत् कृतं किमपि धाष्टयतः स्तवनमप्यतीर्थो षितैः न तोषयति तन्मनांसि खलु कष्टमज्ञानता ॥ १४४॥ १. कहिकरि तिस. मु. १४३-२० For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० : आत्मानुशासन .. अर्थ-गुण अर दोषका विवेक सहित जे सत्पुरुष तिनकरि अपना दूषण अतिशय करि प्रकट कीया हुवा भी बुद्धिवान जीवनिकै जैसे भला उपदेश प्रीति उपजावै तैसैं अत्यन्त प्रीतिकै अर्थि हो है। बहुरि धर्मतीर्थके न सेवनहारे ऐसे जीव तिनिकरि धीठपनाते किछू किया हुवा गुणानुवाद है सो भी तिनि बद्धिवानोंकै मननिकों नांही संतोष उपजावै है। इहां अन्यथापनौं भासै है सो यहु अज्ञानता खेदकारी है। भावार्थ-जो जाका हित चाहै सो तो जैसे वाका भला होइ तैसें ही करै । तातें उस जीवकै बुरा होनेका कारण जो दोष ताके छुडावनेके अर्थि सत्पुरुष दोष भी प्रकट करै हैं । जो ए दोष न प्रगट करै तौ अज्ञानी जीव अपना दोषकौं कैसैं जानै । बहुरि बिना जानें दोषकौं कैसे छांडै । बहुरि जो जिसतै अपना लोभादिक प्रयोजन साध्या चाहे सो जैसैं वाकौं प्रसन्न होता जानैं तैसें ही करै । तातें उस जीवके दोषनिकौं भी धीठपनांत गण ठहराइ बडाई करै । जो ए बडाई न करै तो अज्ञानी जीवनिका मान कैसे बधै । बहरि याका मान न बधावै तौ यह उनका प्रयोजन काहे कौं साधै। ऐसैं सत्पुरुष दोष भी प्रगट करै अर अधर्मी बड़ाई भी करै है। तहां मूर्खको तौ दोष कहना अनिष्ट भासै है अर गुण कहनां इष्ट भारी है। बहुरि जे विवेकी हैं ते ऐसें जान है जो मेरा भला होनेक अथि दोष प्रगट करें हैं सो यहु दोषका प्रगट करना है सो ही मुझकौं भली शिक्षा है। ऐसैं विचारि तहां इष्टपनौं मानैं है । बहुरि जो ए अपना प्रयोजन अर्थि दोषकौं गण ठहरावै ते ए ठिग हैं । जो येह बडाई है सोई मेरे बुरा होनेका कारण है। ऐसैं विचारि तहां अनिष्ट मान है । तातै दोष कहै विवेकीनिकै आर्त्तध्यान होनेका भ्रम करनां नाही। ___ आगें दोष प्रगट कीयें दोष देखनेतै दोषका त्याग करना। अर गुण देखनेंत गुणका ग्रहण करना सो ही बुद्धिवानौंकू करने योग्य कार्य है ऐसा कहै हैं त्यक्तहेत्वन्तरापेक्षौ गुणदोषनिबन्धनौ। यस्यादानपरित्यागौ स एव विदुषां वरः । १४५॥ अर्थ-छोड़ी है अन्य कारणकी अपेक्षा जिनविर्षे, बहुरि गुण दोष ही का है कारण जहां ऐसे जे ग्रहण अर त्यागत तिस जीवकै पाइए सो ही ज्ञानीनिविर्षे प्रधान जाननां । ___ भावार्थ-काहूका ग्रहण करनां काहूका त्यजन करना ऐसे जीवनिकै प्रवृत्ति पाईए है। तहां सम्यग्दर्शनादिक गुण जिनकरि निपजै तिनिका तौ For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विद्वान् और सदाचारी होनेकी कसौटी १०१ ग्रहण करना, अर मिथ्यात्वादिक दोष जिनकरि निपजै तिनिका त्यजन करना। ऐसे गुण दोषकी अपेक्षा लीयें जिनकै ग्रहण त्याग' पाईए है, अर अन्य कोई विषय कषायादिकका प्रयोजन जहां न पाईए ते जीव उत्कृष्ट ज्ञानी जानने । जातें ए अपना हित साधै हैं। बहुरि हित साधना सोई बुद्धिवानौंकै करने योग्य कार्य है। आगै अन्यथा ग्रहण त्याग विर्षे दूषण कहै हैहितं हित्वाऽहिते स्थित्वा दुर्थीदुःखायसे भृशं । विपर्यये तयोरेधि त्वं सुखायिष्यसे सुधीः ।। १४६॥ अर्थ हे जीव ! तूं हितकौं छोरि अहितविर्षे तिष्ठिकरि दुर्बुद्धि होत संता आपके अत्यंत दुःखकौं करै है। तातै तूं सुबुद्धी होत संता तिनका उल्टा भाव जो अहितको छोरि हितविर्षे तिष्ठना तिसविर्षे वृद्धिकौं प्राप्त होहु । ऐसैं तूं आपकै सुखकौं प्राप्त करैगा। भावार्थ हे जीव ! ( सम्यग्दर्शनादिक हितकारी गुणरूप कार्य ताका तौ त्याग कोया, अर मिथ्यादर्शनादिक अहितकारी दोषरूप कार्य ताका ग्रहण कीया सो ऐसे त्याग ग्रहणतँ तूं अनादिही दुखी भया है । सो तूं ही अपनी अवस्थाकौं विचारि देखि मैं कैसें परिणम्यां अर ताका फल मोकं कहा भया । बहुरि जै तूं तिसतै उलटा परिणमै, गुणका ग्रहण करै, दोषकों तजै तौ तूं अवश्य सुखी होइ । जाते कारण उलटा भएं कार्य भी उल्टा होइ ही होइ । जैसैं जल छोरि अग्निका सेवनि कीएं आताप हो है । बहुरि जे अग्नि छोरि जलका सेवन करै तौ शीतलता होय ही होय । तैसै इहां भी जिस अनादि परिणमननै दुखी भया है तिसतै उल्टा परिणमैं तो सुखी होय ही होय । स । अनादि तौ गुण छोरि दोष सेवन कीया । अब तोकौं दोष छोरि गुणका ग्रहण करना योग्य है। ___ आगैं कारण सहित गुण अर दौष जानें ऐसे हो है ऐसा दिखावता संता सूत्र कहै है शिखरणी छंद इमे दोषास्तेषां प्रभवनममीभ्यो नियमतः गुणाश्चैते तेषामपि भवनमेतेभ्य इति यः। त्यजस्त्याज्यान हेतून् झटिति हितहेतून प्रतिभजन् स विद्वान् सद्वृत्तः स हि स हि निधिः सौख्ययशसोः ॥१४७॥ १. ग्रहण दोष पाईए, ज• १४५, १ For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ - आत्मानुशासन - अर्थ-ये दोष हैं अर तिनि दोषनिका इनि कारणनितें उपजना हो है । बहुरि ये गुण हैं अर इनि गुणनिका इनि कारणनितें उपजना हो है। ऐसे निश्चै करनहारा' जो जीव त्यजने योग्य जे कारण तिनकौं तौ शीघ्र छोरता है अर हितके कारण तिनकौं सेवता है सोई जीव ज्ञानी है। अर सोइ सम्यक्चारित्री है अर सोई सुख अर यशका निधान है। ___ भावार्थ-विवेकी पुरुष हैं सो पहलै दौषकौं अर गुणकों पहचानें । तहाँ विचार कीएं मिथ्यात्वादिक तौ दोष भासै, जात एई आत्माकौं दुखी करै हैं । बहुरि सम्यक्त्वादि गुण भासै, जातें ए आत्माकौं सुखी करै हैं । बहुरि दोषके अर गुणके जे कारण हैं तिनिकौं पहचानें, तहाँ बिचार कीएं कुदेव कुगुरु कुशास्त्रादिक वा विषयादिक सामग्री तौ दोषके कारण भासै । अर सुदेव सुगुरु सुशास्त्रादिक वा व्रत संयमादिक गुणके कारण भासै । ऐसे निश्चै भए त्यजने योग्य जे दोषके कारण तिनिकौं त्यजै, अर ग्रहण योग्य जे गुणके कारण तिनिकौं ग्रहै । तहां दोष गुण अर तिनिके कारण तिनिका निश्चयकरि जाननां भया सो तौ सम्यग्दर्शन सहित सम्यग्ज्ञान है । अर सर्व दोषका कारण छोडि गुणका ग्रहण करनां सो सम्यक्चारित्र है । ऐसे ए तीनों मिले मोक्षमार्ग भया, ताका फल मोक्ष हो है । तहां अनन्त सुखकौं अनुभवै है, अर वाका सर्व प्रकार महिमा हो है । तातै पहलै कारण सहित गुण दोषकौं जाननां योग्य है । - आर्गे विवेकी जीवकरि हितकी वृद्धि अहितका नाश ए दोय कारण करने योग्य हैं, जा तिस विनां अन्य धनादिकविर्षे जे वृद्धि नाश है तिनिका तौ सर्व प्राणीनिकै समानपनां पाईए है ऐसा कहै हैं वसन्ततिलका छन्द साधारणौ सकलजन्तुषु वृद्धिनाशी जन्मान्तरार्जितशुभाशुभकर्मयोगात् । धीमान् स यः सुगतिसाधनवृद्धिनाशः . तद्वयत्याद्विगतधीरपरोऽभ्यधायि ॥१४८॥ अर्थ-अन्य पूर्व जन्मनिविर्षे निपजाए ऐसे पुन्य पाप कर्म तिनिके उदयरूप संयोग” शरीर धनादिकका बधनां वा नाश होनां सो तौ सर्व प्राणीनिविर्षे समान पइए है। बहुरि बुद्धिवान सोई है जौं सुगतिकौं कारणभूत वृद्धि १. तिनि दोषनिका “ऐसे निश्चै करनहारा. मु. १४७-१४ For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ राजनीति और धर्मनीतिमें योग्य अयोग्य विकार १०३ नाश जाकै पाइए ऐसा होइ । बहुरि इस जीवतै अन्य जीव है सो तिसतें उल्टा दुर्गतिका साधन वृद्धि नाश होनेतें निर्बुद्धि है ऐसैं श्री गुरु कहा है भावार्थ-लोकविर्षे धनादिककी वृद्धि भएं अर दरिद्रादिकका नाश भये जीवकौं बुद्धिमान मानीये है । बहुरि दरिद्रादिककी वृद्धि भएं अर धनादिकका नाश भएं निर्बद्धी मानीये है । सो यह तौ मिथ्या है । जातें ऐसा वृद्धि-नाशविर्षे तौ जीवका किछ कर्तव्य नांही। जैसा पूर्वोपार्जित पुन्य-पापका उदै हो है तैसा कार्य स्वयमेव सर्व जीवनिकै हो है । सो प्रत्यक्ष तौ कोऊ घनां बुद्धिवान् होइ सो भी दरिद्री देखीये है । कोऊ सर्व प्रकार मूरख होय सो भी धनवान देखीये है । बहुरि एक ही जीव जिस बुद्धि” घनां बुद्धिवान भया होइ सोई जीव तिस ही बुद्धि” निर्धन होता देखीये है । तातैं ऐसे वृद्धि-नाशविर्षं तौ बुद्धिका किछु प्रयोजन है नांही । इहां पुरुषार्थ मानना निरर्थक है । बहुरि सम्यक्त्वादिक धर्मरूप भावनिकी वृद्धि भए अर मिथ्यात्वादिक अधर्मरूप भावनिका नाश भए बद्धिवान् मानीये । अर मिथ्यात्वादिककी वृद्धि भए सम्यक्त्वादिकका नाश भए निर्बुद्धि मानीये, सो यह सत्य है। जातें ऐसा वृद्धि नाशविर्षे जीवका कर्तव्य है । जैसा अपनी बुद्धिका बिचार होइ तैसा कार्य जीवका कीया हुवा जीवकै हो है। सो प्रत्यक्ष कोऊ तौ तिर्यंचादिक भी अपनी बुद्धि” धर्म साधनकरि स्वर्गादिककों प्राप्त हो है । कोऊ राजादिक भी निर्बुद्धी होइ अधर्म साधनकरि नरकादिककौं प्राप्त हो है । तातें ऐसे धर्मका वृद्धि-नाशविर्षे ही बुद्धिका प्रयोजन जानि इहां ही पुरुषार्थ करना योग्य है। आगैं जे सुगतिके साधन धर्मरूप भाव तिनकी वृद्धिके कारणहारे जीव हैं ते थोरे हैं ऐसैं दिखावता संता सूत्र कहै हैं शिखरणीछंद कलौ दण्डो नीतिः स च नपतिभिस्ते नृपतयो . नयन्त्यर्थार्थ तं न च धनमदोऽस्त्याश्रमवताम् । नतानामाचार्या न हि नतिरताः साधचरिताः तपःस्थेषु श्रीमन्मणय इव जाताः प्रविरलाः ॥१४९॥ अर्थ-कलि कालविर्षे नीति तौ दंड है। दंड दीयें न्याय मार्ग चालै । बहुरि सो दंड राजानि करि हो है । राजा बिनां और देनेकौं समर्थ नाही। १. ऐसे वृद्धिनाश विसै. ज. १४८-३ For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ आत्मानुशासन बहुरि ते राजा धनके अर्थ न्याय करे हैं । जामैं धन आवनेका प्रयोजन न सधै ऐसा न्याय राजा करते नांही । बहुरि यहु धन है सो आश्रमी जे मुनि तिनकै पाइए नांही । तिनिका भेष ही धनादिक रहित है । ऐसें तो इनि भ्रष्ट भए मुनिनिकौं राजा न्यायमार्गविषै चलावते नांही । बहुरि आचार्य हैं ते आपकौं विनय नमस्कारादिक करावनेंके लोभी भए । ते भूत भए जे मुनि तिनकौं नांही न्यायविर्षं प्रवर्त्ता हैं । ऐसें इस काल विषै तपस्वी जे मुनि तिनि विषै मुनिका भला आचरन जिनिकै पाईए ऐसे मुनि ते, जैसे शोभायमान उत्कृष्ट रत्न थोरे पाईए तैसें थोरे विरले पाइए है । भावार्थ—इस पंचम कालविषै जीव जड़ वक्र उपजै हैं ते दंडका भय विना न्यायविषै प्रवर्तें नांही । बहुरि दंड देनेवाले लोकपद्धतिविषै तो राजा हैं, अर धर्म पद्धतिविषै आचार्य हैं । तहां राजा तौ धनका जहां प्रयोजन सधै तहां न्याय करै, मुनिनिकैं धन नांही तातैं राजा मुनिनिपे न्याय चलावे नांहीं, जैसैं प्रवत्तैं ' तैसें प्रवतौं । बहुरि आचार्य हैं ते विनयके लोभी भए सो दंड दे नांहो । ऐसें भय विनां मुनि स्वछंद भए हैं । कोई विरले मुनि यथार्थ धर्मके साधनहारे रहे हैं । आ जे मुनि आचार्यनिकौ नांही नमें है, उनकी आज्ञामें नांही रहे हैं, अर स्वच्छंद प्रवर्तें हैं तिनि सहित संगति करनी योग्य नांही एते ते मुनिमानिनः कवलिताः कान्ताकटाक्षेक्षणैः अङ्गालग्नशरावसन्नहरिणप्रख्या भ्रमन्त्याकुलाः । संध विषयाटवीस्थलतले स्वान् क्वाप्यहो न क्षमाः मा व्राजीन्मरुदाहृताभ्रचपलैः संसर्गमेभिर्भवान् || १५० ।। अर्थ - ते ये प्रत्यक्ष मुनि नांही अर आपकौं मुनि मानें ते स्त्रीनिके जु कटाक्ष लीएं अवलोकन तिनिकरि ग्रासीभूत भए उनकरि ग्रहे हुए अंग विष लागे है बाण तिनिकरि पीडित जे हिरण तिनकै सदृश व्याकुल होत संते भ्रमण करै हैं । बहुरि विषयरूपी वनका जो स्थल भाग ता विषै कहीं आपनिकौं स्थिर राखनेकौं समर्थ न हो हैं सो पवन करि खंडित कीए बादले जैसें चपल होइ तैसैं चंचल जे ए भ्रष्ट मुनि तिनि सहित हे भव्य तूं संगतिकों भी मति प्राप्त होहु । १. धन नांही जैसे प्रवतैं म. १४९. ५, For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ साधुका दीन होना योग्य नहीं १०५ भावार्थ - जैसें हिरणकै अंगविषै बाण लाग्या होइ सो वह उसकी पीडातें व्याकुल हूवा कूदता फिरे, कहीं वन भूमिका विष स्थिर रहने कौं समर्थ न होइ । तैसैं ए भ्रष्ट मुनि मानौं तिनिकें अंतरंगविषै स्त्रीनिका कटाक्षरूप अवलोकन सोई कामवाण लगा है सो ए उसकी पीडातें व्याकुल हुये भ्रमरूप होय रहे हैं । कहीं विषयनिविषै मन लगावनेकौं समर्थ न हो हैं । कामकी तीव्रता करि धर्म साधन करना तो दूरि ही रहो, परन्तु देखना सूंघना सुनना इत्यादि विषयनिविषै भी मनकौं स्थिर नाहीं करि सके हैं । सो जैसैं पवन करि विघटाए हुये बादले चंचल हो हैं, तैसें विकार भावकरि भ्रष्ट कीए हुए मुनि चंचल हो हैं सो उनका तौ ह नहार ऐसा ही है, परन्तु हे भव्य ! ते किछू धर्मबुद्धि है तातें तोकौं सीख देवे हैं । ऐसे म्रष्टनिकी संगति तूं मति करै । जो संगति करेगा तो तूं भी उनका साथी होय दुर्गति कौं प्राप्त होगा । इहां भाव यहु जो भ्रष्ट मुनि संगति योग्य भी नांही है । आगें इन सहित संगतिकौ न प्राप्त होता जो तूं सो ऐसी सामग्री पाइ याचनां रहित हुवा तिष्ठ ऐसी सीख देता सूत्र कहै हैं वसंततिलका छंद गेहं गुहाः परिदधासि दिशो विहायः संव्यानमिष्टमशनं प्राप्तागमार्थ तव सन्ति गुणाः कलत्र तपसोऽभिवृद्धिः । मप्रार्थ्यवृत्तिरसि यासि वृथैव याञ्चाम् ।। १५१ ।। अर्थ – पाया है आगमका अर्थ जिहि ऐसे जीवको संबोध है । हे प्राप्तागमार्थ ? तेरै गुफा तौ मंदिर है । अर दिशानिकों तू पहरे है। आकाश असवारी है, तपकी बधवारी सो इष्ट भोजन है । गुण हैं ते स्त्री हैं । ऐसे नांही पाइये है काहू पासि याचने योग्य वृत्ति जाकी ऐसा तूं भया है । अब तूं वृथा ही याचनां प्राप्ति हो है । तोकौं दीन होना योग्य नांही । भावार्थ – लोकविर्षं इतनी वस्तुको चाहि भएँ याचनां करिये है । प्रथम तौं धनकौं याचं सो तें आगमका अर्थ सो ही अटूट सर्व मनोरथका साधनहारा धन पाया । बहुरि मन्दिरकौं याचे सो गुफा आदि स्वयमेव बनि रहे तेरै मंन्दिर पाइए है । बहुरि वस्त्रकों याचे सो तूं दिशारूपी वस्त्रक पहरे है, दिगम्बर भया है । बहुरि असवारी याचे सो आकाशरूपी असवारी तेरै पाइए है जहां इच्छा होय तहां गमन करि । बहुरि भोजनकौं याचे सो तपका बधनां सोई तेरै तृप्तिका उपजावनहारा इष्ट भोजन है । बहुरि For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ आत्मानुशासन 1 स्त्रीको याचै सो क्षमा आदि गुण तेई तोकूं रमावनहारी स्त्री है । ऐसे तेरै सामग्री पाइए है सो अब तोकौं कहा चाहिए, तुं याचना करै । तेरी तौ दीनता रहित सर्वोत्कृष्ट वृत्ति भई है, यातें तूं याचना रहित तिष्ठि, ऐसी शिक्षा ताकौं दई है । आगैं जो याचना दिखावता सूत्र कहै है— करै सो छोटा है, अर न करे सो बड़ा है ऐसें परमाणोः परं नाल्पं नमसो न परं महत् । इति ब्रुवन् किमद्राक्षीने मौ दीनाभिमानिनौ ।। १५२ || अर्थ - परमाणु अन्य कोई छोटा नांही, अर आकाश अन्य कोई बड़ा नांही। ऐसैं कहता जो पुरुष है सो इनि दीन और अभिमानीनिकौं कहा न देखता भया । भावार्थ- परमाणुत छोटा नांही, आकाशतें बड़ा नांही, ऐसें कोई कहै है, तहां जानिए है वानें दीन अभिमानीनिकौं देखे नांही । जो दीनकौं देखता तो परमाणुतैं भी छोटा दीनकौं कहता अर अभिमानीकौं देखता तौ आकाशतें बड़ा अभिमानीकौं कहता । भाव इहां यहु है - जो याचना करनेवाला दीन पुरुष है सो धर्म वा मानादिक घटनेतें सबनितें छोटा ही है अर जाचनान करै ऐसा अभिमानी है सो धर्म वा मानादि बधनेतें सव बड़ा है । इहां प्रश्नः - जो दीनकै मानादिक घटै तहां धर्म कैसें होइ ? अद अभिमानीकै मानादिक बधै तहां धर्म कैसे होइ ? कषायनिकै अर धर्मकै तो प्रतिपक्षीपनौ पाइए है । ताका समाधान - कोई कषायकी तीव्रता कर कोई कषाय घटै तहां धर्म नांही । सो दीनकै लोभ कषायकी तीव्रताकरि मानादिक घटे है । तातें याकै धर्मं नांही, पाप ही उपजै है । बहुरि सर्व कषाय घटनेतें भ्रमकरि कोई अवस्था कषायीकी सी भासै तहां धर्म ही है । सो इहां मान कषायवालेका नाम अभिमानी नही है । लोभतें काहूकौं जाचे नांही ताका नाम अभिमानी है । सो याकै सर्व कषाय मंद होनेतें लोभकरि पापी जीवनिकों नम्रीभूत न हो है । तातैं श्रमकरि मानीसा भासै, परंतु मानी है नांही । तातैं याकै धर्म ही है । ऐसे जानि दीनता न करनी । 1 आगे पूछे है जो याचकको गौरव कहां गयो जाकरि तिस जाचककौं लघुपनौं होय, ऐसें पूछे उत्तर कहै हैं दातुर्मन्ये याचितुगौरवं तदवस्थौ कथं संक्रान्तमन्यथा । स्यातामेतौ गुरुलघु तदा ॥१५३॥ For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ इच्छा करने न करनेका महत्त्व १०७ - अर्थ-मैं ऐसैं मानौ हौं जो याचकका गौरव है सो दातारविर्षे संक्रमणरूप भया। जो ऐसे न होइ अन्यथा होइ तौ तिस याचनाके काल विर्षे याचनारूप अर देनेरूप है अवस्था जिनकी ऐसैं ए दोऊ बड़ा अर छोटा कैसे हो हैं। भावार्थ-उत्पेक्षा अलंकार करि आचार्य कहै हैं:-हमकौं ऐमा भासै है जो पहलें तौ दोउ पुरुष समान थे । बहुरि जिस समय याचक याचना करै अर दातार देवै तिस समय याचकका बड़ापना था सो निकसि दातार विष प्राप्त होइ गया । तातें तत्काल याचक तौ हलका हो है अर दातार महंत हो है। जो ऐसैं न हो तौ तिस समय याचक तौ संकोचादिक रूपकरि हीन कैसैं भासै है, अर दातार प्रफुल्लितादि रूपकरि महंत कैसैं भासै है। तातें दीनपनां निषिद्ध है । कोउ कहै कि ऐसें है तो मुनि भी तौ दान लेवै है, उनकौं भी हीन कहौ । ताका उत्तर-मुनि है ते याचना करि दीन होइ दान नांही लेवै हैं। जैसे कोई राजानिकी भेट करै तैसैं भक्त पुरुष विनयस्यों दान देवै है। तहां भी लोभतें आसको होइ ग्रहण नांही करै है, ता” यह हीन नांही होवै है। लोभतें दीनताकरि लियो चाहै सो ही पुरुष हीनताकौं प्राप्त होइ है। आगें लेनेवालेका अर देनेवालेका गतिविशेष दिखावता सूत्र कहै हैं अधो जिघृक्षवो यान्ति यान्त्यर्ध्वम जिघक्षवः। इति स्पष्टं वदन्तौ वा नामोन्नमौ तुलान्तयोः ॥१५४॥ अर्थ-जिनक ग्रहण करनेकी इच्छा पाइए है ऐसे जीव हैं ते अधोगतिकौं प्राप्त हो हैं। बहुरि जिनकै ग्रहण करनेकी इच्छा नांही ऐसे जीव हैं ते ऊर्द्धगतिकौं प्राप्त हो हैं। सो ऐसेः-ताखडीके दोय पाल. तिनिका नीचा होना ऊंचा होना ते मानौं स्पष्ट प्रगटपने कहै हैं। भावार्थ-ताखडीके दोय पालडे समान हैं, तहां जो अन्य वस्तुका ग्रहण करै सो तौ नीचा होइ जाय, अर न ग्रहण करै सो ऊँचा हो जाय । ए ऐसे होते संतै मानू यह बतावै हैं:-जैसैं हमारी दशा हो है तैसैं जो लोभकरि ग्रहण करैगा सो तो तत्काल भी नीचा होइगा, अर आगामी नरकादिक नीची गतिकौं प्राप्त होगा ।२ अर जो लोभ छोरि ग्रहण न करेगा सो तत्काल भी ऊँचा रहेगा, अर आगामी स्वर्ग मोक्ष ऊँची गतिकौं प्राप्त होगा । ऐसें युक्तिकरि यहु प्रयोजन दिखाया दीनताकरि हीनता अर दुर्गति १. अन्यथा न होइ १५३.६ २. नीची गतिकौं प्राप्त होगा । ऐसें युक्तिकरि यहु. ज. १५४.२ For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ आत्मानुशासन हो है, तातैं दीनता न करनी । इहां कोऊ पूछे - दीनताविषै ऐसा पाप कहा है ? ताका उत्तरः.... दीन पुरुषकै लोभकषाय ऐसा तीव्र हो है जाकरि अन्य कषाय भी निर्बल होइ जाइ, लोक लज्जा भी मिटि जाइ, धर्मकों भी गिनै नांही। बहुत कहा, धर्म सर्वोत्कृष्ट है ताकौ भी अपमान कराय अपना प्रयोजन साध्या चाहै, तातें दीनता महापाप है । आगै चाचकनिका मनोवांछित अर्थकी सिद्धि न करे ऐसा जु ईश्वरपनां तिसतें दरिद्रपना ही भला है ऐसें दिखावता सूत्र कहै हैं सस्वमाशासते सर्वे न स्वं तत् सर्वतपि यत् । अर्थिवैमुख्यसंपादिसस्वत्वान्निस्वता वरम् ॥१५५॥ अर्थ – सस्व कहिये धनादिक सहित पुरुष ताकौं सर्व ही जाचे, अर ऐसा धनादिक होइ नांही, जो सर्वकौं तृप्त करें । तातैं अर्थीनिकौं विमुखका करनहारा ऐसा जु धन सहितपनां तिसतैं धन रहितपनां है सो ही भला है । भावार्थ- कोऊ जानैगा कि धनवान भए अर्थीनिके मनोरथ पूर्ण A है । तैं धनवान होना भला है, सो ऐसें तौ धनवानपनां 1 'काहू कै न होइ जाकरि सर्व अर्थीनिके मनोरथ पूर्ण करि सकै, अर किंचित् धनवानपनां होइ तब सर्व अर्थी याकी आशा करै । तहां सर्वकी आशा पूर्ण होइ नांही, तब वै अर्थी या दुखी होइ विमुख हो हैं । तातैं ऐसे धनवानपनांतें निर्धनपनां ही भला है । निर्धन भए कोऊ याकी आशा न करे । प्रत्यक्ष देखो धनवानके राजा मित्र स्त्री पुत्र याचकादि सर्व लागू होइ अर निर्धन कें कोऊ लागू न होइ । तातैं दातार होनेके अर्थि धनवान होनेकी चाहि करिये है तहां लोभ अर मानका आधिक्य जाननां । जो स्वयमेव धनवान होइ अर सर्वत्याग न करि सकै तहां दान देने मैं किछू लोभका त्याग भया ताकरि तितना ही भला हो है । तातैं तिसकू दान देनौ कया है । बहुरि दानका छलकरि धनवानपनाकौ भला जानना योग्य नांही | आगैं जे धनवानकौं जाचे हैं तिनकैं आशारूपी खानि कैसी है ऐसा कहै हैं— आशाखनिरतीवाभूदगाधा निधिभिश्च या । सापि येन समीभूता तत्ते मानधनं धनम् ॥१५६॥ For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ साधु ही आशाको तिलांजलि देनेमें समर्थ १०९ अर्थ-जो आशारूपी खानि निधिनतें भी अत्यंत अथाह होत भई सो भी आशा खानि जिसिकरि समानरूप भई सो तेरै घना मानरूपी धन जाननां । __ भावार्थ-धनादिककी चाह ताका नाम आशा है सोई भई खानि सो नव निधाननितें भी अथाह है। निधाननिविर्षे धनादिक काढेरौं निधान टूटे नांही । परंतु कदाचित् उनका तौ थाह आवै, बहुरि इस आशाविर्षे जो धनादिककी चाह पाइए है ताका थाह नाही । नव निधान मिलैं भी आशा बडी ही रहै है । तातें जानीये है, उन निधाननितें भी याकै भी अथाहपनां पाइए है । बहरि हे जीव! जो तेरै यह संतोषवत्तिकरि याचनादिरूप नम्रता न पाइए है, ताका नाम इहाँ मान है । सोई भया धन ताका प्रमाण ऐसा बहुत है जाकर वैसी आशा खानि समानरूप हो है। पूर्वोक्त मानधन भए आशाकै अधिकताका अभाव हो है । तातै नव निधाननितें भी अभिमानरूपी धनकौं बड़ा जानि संतोषरूप होइ धनादिकै अथि याचना' करनी योग्य नाही, जातें आशा मेटनेकै अथि धनादिक जाचिए है सो निधान पाए भी आशा न मिटै तो स्तोक धनादिकतै कैसैं यह मिटैगी। बहुरि संतोषवृत्तिकरि धनादिकै अर्थि नम्रीभूत न होना ऐसे ये परिणमन उपादेय है। ____ आगैं सो आशा खान मान धनकरि कैसैं समान भई ऐसे पूछे कहै आशाखनिरगाधेयमधाकृतजगत्त्रया । उत्सर्योत्सप्र्य तत्रस्थानहो सद्भिः समीकृता ॥१५७॥ अर्थ-यहु आशारूपी खानि है सो अथाह है । कैसी है यहु ? नीचे कीये है तीन जगत जानें ऐसी है । सो तिस आशारूपी खानिविर्षे तिष्ठते धनादिक तिनिकौं काढि काढि वह आशारूपी खानि सत्पुरुषनिकरि समान करी है, सो यह बड़ा आश्चर्य है। भावार्थ-पाषाणादिककी कोई खानि होय तामैंस्यौं पाषाणादिक काढि तिस खानिको अन्य भूमि समानि करना सो ही कठिन देखिये है। बहुरि यह आश्चर्य देखो यह आशारूपी खानि ऐसी तौ अथाह, जान तीन लोक नीचे कीए, तीन लोकको संपदा भी आशाविर्षे नीची है । अर आशा अधिक बड़ी है । सो ऐसी आशा खानि तामैं तिष्ठते पदार्थ तिनिकौं काढि काढि करि सत्पुरुष ताकौं समान करै हैं। भाव यहुः-आशाविर्षे अनेक पदार्थनिकी चाह पाइए है। तहां सत्पुरुष हैं ते त्याग भाव करि इसकी १. करनी योग्य नहीं । जाते आशा न मिटै तो. ज. १५६.२ For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन चाह छोरी, ऐसैं सर्व चाह छोरि तिस आशाकौं मिटायि समान भाव जो वीतराग भाव तिसरूप प्रवत है। ___ आगै निग्रंथपनांकौ अवलंबिकरि प्रतिज्ञा करी है महाव्रतनिकी जानें ऐसा मुनि है ताकै परिग्रहका अंगीकार करनेका अभाव” ऐसैं पूर्वोक्त प्रकार ही इस आशाका समानरूप करना योग्य है ऐसैं दिखावता संता विहित इत्यादि दोय काव्य कहै हैं ___हिरणीछंद विहितविधिना देहस्थित्यै तपास्युपबृहयन्नशनमपरैर्भक्त्या दत्तं क्वचित् कियदिच्छति । तदपि नितरां लज्जाहेतुः किलास्य म्हात्मनः कथमयमहो गृह्णात्यन्यान् परिग्रहदुर्ग्रहान् ॥१५८॥ अर्थ-मुनि है सो तपको वधावता शरीरकी स्थितिकै अर्थि जो भोजन योग्य विधिकरि अन्य गृहस्थां भक्तिकरि दियो ताकौं कोई कालविर्षे किंचित्मात्र वांछ है। सो भी इस महात्मा मुनिकै अतिशयकरि लज्जाका कारण है तो अहो लोक ! यह महात्मा अन्य परिग्रहरूपी जे खोटे ग्रह तिनिकौं कैसैं ग्रहण करै है ? सर्वथा न ग्रहण करै । भावार्थ-कोऊ अज्ञानी मुनिक भी किंचित् परिग्रहका ग्रहण मानें ताकौं समझाइए है । अहो मुनिकै सर्व आशाका अभाव भया है एक आहार मात्र वांछा पाइए है। सो भी शरीर राखनेकै अर्थि आहारकौं चाहै है। जारौं विना आहार मनुष्य शरीर रहै नांही । बहुरि शरीरकौं भी तपकै अर्थि राखै है, जातै मनुष्य शरीर विना तप रहै नांही, सो भोजनकरि शरीरकौं राखि, तप ही कौं वधावै है। प्रमादी न हो है । बहुरि आचार शास्त्रविर्षे जैसैं विधि वर्णन है तैसें आहार मिले तो ग्रहै है। आशक्त होय सदोष आहार न ग्रहण करै है। बहुरि अन्य गृहस्थकरि दिया आहार ग्रहै है। आप न बनावै है वा अदत्त नाहीं ग्रहै है । बहुरि भक्ति करि दिया आहार ग्रहै है । याचना करि दातारकरि दातारकौं दवाय नांही ग्रहै है। बहुरि ऐसा भी आहार नित्य न ग्रहै है। योग्य कालवि वा केई उपवासनिकै पारणै ग्रहै है । बहुरि ग्रहै है तब भी संपूर्ण उदर भरि आहार नाहीं करै है। किछू थोरा भी भोजन करै है। ऐसैं आहार ग्रहै है, तो भी महंत मुनिकौं लज्जा उपजै है, सो हम इतनी चाहि करै हैं । सो हमारी हीनता है। बहुरि ऐसे भी कार्यविर्षे जाकै लाज होय सो धन वस्त्रादिक दुष्ट For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कलिकालकी महिमा १११ परिग्रह जिनका तीव्र राग विनां ग्रहण न होइ तिनिका ग्रहण कैसे करे ? सर्वथा न करै । जिनागमविषै लंगोट मात्र परिग्रह राखें भी अणुव्रती कह्या । अधिक परिग्रह होतैं मुनिपनौं कैसैं मानीये । तातैं मुनिकै वस्त्रादिक परिग्रह माननां मिथ्या है शार्दूलछंद दातारो गृहचारिणः किल धनं देयं तदत्राशनं, गृह्णन्तः स्वशरीरतोऽपि विरताः सर्वोपकारेच्छया । लज्जैषैव मनस्विनां ननु पुनः कृत्वा कथं तत्फलं रागद्वेषवशीभवन्ति तदिदं चक्रेश्वरत्वं कलेः ॥ १५९ ॥ अर्थ - इस मुनि धर्मविषै गृहस्थ तो दातार अर देने योग्य भोजन मात्र धन अर आप सर्वका उपकारकी इच्छाकरि तिस भोजनकौं ग्रहण करते अपने शरीरतै भी विरक्त ऐसैं जु यहु क्रिया हो है सोई यहु बुद्धिवाकै लाज है । बहुरि यहु बड़ा आश्चर्य है जो तिस भोजनकौं मुनि भेषका' फल समझिर्कारि राग द्वेषकै वशीभूत हो है । सो हु कलिकालकौं चक्रवत्तनौ है | भावार्थ–गृहस्थ तौ अपनी भक्तितें दातार होइ अर मुनि पात्र होइ तहां एक भोजन मात्र ही धन हीका दान है । अन्य धनादिकका दान नही है | बहुरि सिकौं भी मुनि गृहै है सो अपना वा दातारका वा अन्य जीवनिका जैसें सर्व प्रकार भला होइ तैसैं ग्रहै है । ऐसें नांही जो आहार लेइ प्रमादी होइ अपना बुरा करै, दातारकौं कषाय उपजाय वाका बुरा करै वा अन्य जीवनिकौं दोषका कारन होइ । औरनिका बुरा करै बहुरि आहार लेतें भी अपने शरीरतें भी विरक्त रहै है । जाने है, यहु शरीर मोकूं इष्ट नांही, परंतु याकरि तप साधन करना है, तातैं जैसें यहु नष्ट न होय तैसें थोरा नीरस आहार करना । स्वादादिकका लोभतें आहार नहीं है । ऐसें मुनि आहार ग्रहण करे है सो ही मुनिकै लाज उपजावे है । आहार लेनेतैं संकोच उपजै है । आपकी होनता माने है । बहुरि यहु बड़ा आश्चर्य भया है इस कलिकालविषै आहारकै अथ मुनिपनौं अंगीकार करै है । इस भेषकरि आजीविकाकी सिद्धि करै है सो हमकों ऐसें १. भेषका फल करि, ज० १५६-४ For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ आत्मानुशासन भास है। यह कलिकालविर्षे चक्रवर्तिपनेकी महिमा है। जैसैं चक्रवर्ति अपने क्षेत्रके वासी देवादिक तिनिविष भी आज्ञा मनावै तैसैं यह कलिकाल अपनी मर्यादाविर्षे उपजे मुनि आदि तिनि विषै भी विपरीतपनां प्रवर्तावै है। इहां कोऊ कहैः-जु यहु काल दोष है तो इस कालविर्षे ऐसे ही मुनि मानौ । ताका उत्तर:-जैसैं कलिकालविर्षे अन्याय प्रवत्र्ते है तौ ताकौं भ्याय तो न माननां । यह जाननां जो अन्यायकी प्रवृत्ति कालदोषः है। तैसैं कलिकालविर्षे भ्रष्ट भेषधारी प्रवत्र्ते हैं तो तिनिकौं मुनि तो न माननें, यह जाननां जो ऐसे भेषनिकी प्रवृत्ति काल दोषतें है । बहुरि जैसे कहिये यह कार्य दुष्टके उदयतें भया है। तहां दुष्टवत् उस कार्यकी निंदा जाननी । तैसैं जहां कहिये यह कार्य कलि कालरौं भया तहां कलिकालवत् तिस कार्यकी बहुत निंदा कीनी है ऐसा जानना। तातें जे मुनि भेषधारी जो भोजनादिकके अर्थी होइ रागी द्वेषी हो हैं तिनिकी निंदा करनेकै अर्थि यहां कलिकालका महिमा कह्या है____ आर्गे रागद्वेषका आधीनपनां कर्मकरि करिये है, तीह कर्म हे, जीव ! तेरा कहा कीया है सो कहै है __शार्दूलविक्रीडित छंद आमृप्टं सहजं तव त्रिजगतीबोधाधिपत्यं तथा सौख्यं चात्मसमुद्भवं विनिहतं निमूलतः कर्मणा । दैन्यात्तद्विहितैस्त्वमिन्द्रियसुखैः संतृप्यसे निस्त्रपः स त्वं यश्चिरयातनाकदशनैर्वद्धस्थितस्तुष्यसि ॥१६०॥ अर्थ हे जीव ! जिस कर्मकरि तेरा स्वभावभूत तीन जगत्का जु ज्ञान ताका स्वामित्वपनां सो नष्ट कीया । बहुरि तैसें ही आत्मजनित सुख सो मूलतें नाशको प्राप्त भया सो कर्म तो ऐसे कीया। बहुरि तूं निर्लज्ज हुवा दीनपनांत तिस कर्मकरि निपजाएँ इन्द्रिय सुख तिनिकरि तृप्त हो है सो तूं कौन जो यातना कहिये उपवासादिकका कष्ट ताहि सहिकरि पीछै मिलै जो कुत्सित नीरस आहार ताविर्षे बांधी है स्थिति आजीविका जानै ऐसो होत संता संतुष्ट हो है। भावार्थ-जैसैं कोई बड़ा राजा ताकौं कोई बैरी राज-भ्रष्ट करै । बहुरि वह राजा दीन होई उस ही का दिया किंचित् भोजनादिक ताकरि प्रसन्न होइ । तहां तिसकौं निर्लज्ज कहिये धिक्कार दीजिये । तैसें हे जीव! तू अनंत ज्ञान सुखका स्वामी महंत पदार्थ है । बहुरि ऐसे ज्ञान सुखका For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयविरक्तिका सहज उपाय नाशकरि कर्म वैरीनै तोकौं भ्रष्ट कीया है। बहुरि तूं दीन होइ तिस कर्म उदयतें उपज्या किंचित् विषयसुख तिनिकरि संतुष्ट हो है सो तूं निर्लज्ज है, धिक्कार देने योग्य है । बहुरि जैसैं उस राजाके वैरीका दिया भी महाकष्टतै बुरा भोजनादिक मिलै अर तहां वह राजा संतुष्ट होइ तौ वह बहुत निंद्य है । तैसें हे भ्रष्ट मुनि ! तेरे कर्मका दीया भी बहुत सुख नाही। घ. उपवासादिक कष्ट सहै तब गृहस्थकै घर जैसा तैसा आहार मिले, अर तहां अपनी तूं आजीविकाकी थिरता भई मानि संतुष्ट हो है, तातें तूं बहुत निंद्य है। तारौं जैसे उस राजाकौं अपने वैरीके नाश करनेका उपाय करना योग्य है, तैसे तोकू कर्मका नाश ही करना योग्य है । विषयाशक्त होना योग्य नाही। आगै जो तेरै इन्द्रिय सुखका अभिलाष है तो होहु तथापि जहां विशिष्ट इन्द्रिय विषय हैं ताकौं दिखावता सूत्र कहै हैं तृष्णा भोगेषु चेद्भिक्षो सहस्वाल्पं स्वरेव ते । प्रतीक्ष्य पाकं किं पीत्वा पेयं भुक्तिं विनाशयः ॥१६१।। अर्थ-हे भिक्षुक मुनि ! तेरै जो विषय भोगनिविर्षे ही चाहि है तो थोरासा सहनशीली होहु । ते भोग स्वर्गविर्षे हैं। रे मूर्ख ! पचता भोजनकौं देखि अर पीवने योग्य जलादिक ही कौं पीय करि कहा भोजनका नाश करै, ऐसैं मति करै। ___ भावार्थ-जैसे कोई भूखा मूर्ख पचता भोजनकू प्रत्यक्ष देखि जेतें भोजन पचै तेतें धैर्य न करै । इतने काल भूख न सहै। अर किछू भोजनसंबंधी जलादिक ही कौं पीय भोजनका नाश करै। तैसें तूं विषयनिका अभिलाषी मूर्ख धर्म साधनतें थोरासा ही कालमैं स्वर्गकी प्राप्ति होय। तहां विशेष विषय मिलै, ताको विचार । जेतें यह मनुष्यका आयु पूर्ण होय स्वर्ग मिले. तेतें धैर्य न करै, इतने काल चाहिकौं न सहै। अर किछ इहां सदोष भोजनादिक विषय तिनहीकौं सेय करि स्वर्ग सुखका नाश करै है। सो ऐसा कार्य तूं क्यों करै है, मति करै। जो भोगनि ही की वांछा है तो थोरेसे काल धैर्य राखि, धर्म साधन करि, तोकू स्वर्गविर्षे बहुत विषय मिलेंगे । यद्यपि विषयाभिलाष योग्य नाही, तथापि इहां भ्रष्ट होता जीवकौं लोभ दिखाइ थाम्यां है ऐसा भाव जानना। ___ आगै कर्मकरि इन्द्रियसुख अर जीवितव्य ए दोय कार्य निपजाइए है। बहुरि जे ऐसे मुनि हैं तिनिका कर्म कहा करै, ऐसा दिखावता निर्धनत्वं इत्यादि श्लोक कहै है For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ आत्मानुशासन निर्धनत्वं धनं येषां मृत्युरेव हि जीवितम् । किं करोति विधिस्तेषां सतां ज्ञानैकचक्षुषाम् ॥ १६२॥ अर्थ - जिनके निर्धनपनौ तौ धन अर मरणो सो जीवितव्य हैं ऐसे जे संत पुरुष, ज्ञान ही है एक नेत्र जिनकै, तिनिकों विधाता कर्म है सो कहा करे, किछू कर सकै नांहीं । 1 भावार्थ - जे महामुनि ज्ञान नेत्रकरि यथार्थ पदार्थनिकौं अवलोके हैं तिनिक धनादिक रहित निर्ग्रन्थपनौं सोई धन है । जैसें अन्य जीव धनतें सुखी होइ, तैसैं ये मुनि निर्ग्रन्थपनातें सुखी हैं । बहुरि तिनिकै मरना सोई जीविना है । जैसैं अन्य जीव प्राण धरनेतैं सुखी हो हैं तैसें ए मुनि इन्द्रि - यादि प्राण छूटे सुख माने हैं । ऐसे जे मुनि तिनिका कर्म कहा करे ? कर्मका तौ बल इतना ही है । अनिष्टरूप प्रवर्त्तं तब निधनपनौं होइ व मरण होइ सोइनिकरि तौ मुनि दुखी होइ नांही । तातें इनका कर्म किछूा भी कर सकै नiही | आगें ऐसे है तो विधाता कर्म है सो कौनकै अपना कार्यका कर्ता हो है सो कहै है जीविताशा धनाशा च येषां तेषां विधिविधिः । किं करोति विधिस्तेषां येषामाशा निराशता ॥ १६३ ॥ अर्थ - जिनके जीवनेकी आशा है अर धनकी आशा है तिनिकै विधाता विधाता है । बहुरि जिनकै आशा नष्ट भई तिनका विधाता कहा करें ? किछू न करि सकै । भावार्थ -- इहां विधाता नाम कर्मका है, सो जे अज्ञानी पाया पर्यायरूप जीया चाहैं हैं अर धन चाहै हैं तिनकै कर्म है सो अपना कार्य निपजावनेकौं समर्थं होता कर्मपनाको धारै है । ते जीव कर्मतें डरे हैं । हमारा मरण मति होहु । हमारे निर्धनपनां मति होहु । ऐसें आशातें कर्म उनकौं दुखी करे है । बहुरि जिनकै आशा नाशकौं प्राप्त भई छता धनादिकको भी छोडि बैठे अर मरणकै कारण निकै सन्मुख भए तिनका कर्म किछू करि सकै नांही । ए मुनि कर्मतें डरे नांही, मरण हो है तो होहु, पर्याय छोडने का भय नाहीं । अर निधनपनाकौं निराकुलताका कारण जानि स्वाधनपने ही धनादिक छोड्या है । ऐसें आशा छोरी तिनकौं कर्म कैसैं दुखी करै । मोह हीन भए कर्मका उदय होता हीन होता सदृश है । आत्माकौं दुखी करनेरूप कार्यका कर्ता न हो है । For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ त्याग और रागका फल ११५ आगें कोई तो बड़ा राज्य छोडि आशाका नाशकौं अवलंबै है, कोई तप छोरि राज्यकौं अंगीकार करै है, तिनको फल दिखावता संता 'परां' इत्यादि दोय श्लोक कहै हैं परां कोटिं समारूढौ द्वावेव स्तुतिनिन्दयोः । यस्त्यजेत्तपसे चक्रं यस्तपो विषयाशया ॥१६४॥ अर्थ-स्तुति अर निंदा इनिका सर्वोत्कृष्ट भागको ए दोए ही जीव प्राप्त हो हैं । एक तौ जो तपकै अथि चक्रकौं छांडे, अर एक जो विषयको आशाकरि तपकौं छांडै । भावार्थ-इस लोक विर्षे केई स्तुति योग्य, केई निंदा योग्य जीव हैं, तिन सबनिविर्षे जो चक्रवत्ति पदको छोरि मुनिपद धारै हैं सो तो सर्वोत्कृष्टपर्ने स्तुति करने योग्य हैं। ऐसी प्राप्त भई चक्रवर्तिपनाकी संपदाकौं छोरि वैसा मुनि धर्मरूप दुर्द्धर अनुष्ष्ठान आचरै है। तातें याका महिमा उत्कृष्टपमे स्तवने योग्य है । बहुरि जो ग्रह्या हुवा मुनि पदकौं छोरि विषयवांछातें राज्य पदकौं अंगीकार करै हैं सो सर्वोत्कृष्टपर्ने निंदा करने योग्य हैं। छोटी हू प्रतिज्ञा भंग कीयें निंदा होय । यानें तो मुनिपद अंगीकार करि ताका भंग किया है। ता” याकौ भ्रष्टपनौं उत्कृष्टप. निंदा योग्य है । इहां कोई कहै कि निंदा तौ करनी योग्य नाही। ताका उत्तरः-ईर्षात द्वेष बुद्धिकरि निन्दा करनी योग्य नहीं है। बहुरि पापाचरनकी प्रगटता करि ताकौं बुरा जनावनेंकै अथि निंदा करनेमैं दोष नाही। ऐसें न होय तो पापी जीवकी निंदा शास्त्रनिविर्षे काहेकौं करिए है। हिरणीछंद त्यजतु तपसे चक्रं चक्री यतस्तपसः फलं सुखमनुपमं स्वोत्थं नित्यं ततो न तदद्भुतम् । इदमिह महच्चित्रं यत्तद्विषं विषयात्मकं पुनरपि सुधीस्त्यक्तं भोक्तु जहाति महत्तपः ।।१६।। अर्थ-चक्रवर्ती है सो तपकै अथि चक्रकौं छांडे है तौ छांडो, जातै तपका फल अनौपम्य आत्मजनित शास्वता सुख हो है । तातै सो कार्य तौ आश्चर्यकारी नाही है। बहुरि इस लोकविर्षे यह बड़ा आश्चर्य है जो सुबुद्धी होय छोड्या हूवा विषयरूप विषकौं बहुरि भोगवने अथि बड़े तपकौं छांडै है। For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ आत्मानुशासन - भावार्थ-लोकविर्षे घने सुखकै अर्थि किंचित् सुखको छांडै' ताका बड़ा आश्चर्य नाहीं । सर्वथा दुखदायक जो विष ताकौं छोडि बहुरि ताके खानेकै अथि बड़ा पदकौं छांडै ताका बड़ा आश्चर्य होय है। तातें इहां भी मोक्ष सुखकै अथिं चक्रवर्तिपदकौं छांडै ताका कहा आश्चर्य है । जो सर्वथा दुखदायक जे विषय तिनकौं छोडि, बहुरि तिनके सेवनेके अथि त्रिलोक पूज्य मुनि पदकौं छांडै है सो यह बड़ा आश्चर्य है । ऐसा अनर्थ कैसे बने है। ____आगें तप त्यजनेवालौंका बहुरि आश्चर्य करत संता सूत्र कहै हैं वसंततिलकाछंद शय्यातलादपि तुकोऽपि भयं प्रपातात् तुङ्गात्ततः खलु विलोक्य किलात्मपीडाम् । चित्रं त्रिलोकशिखरादपि दूरतुङ्गाद् धीमान् स्वयं न तपसः पतनाद्विमेति ॥१६६।। अर्थ-तुक कहीए बालक है सो भी आपकै पीड़ा होती देखि ऊंचा जो शय्यातल तिसतें भी पडनेते डरै है । अर येहू निश्चय करि बडा आश्चर्य है जो बुद्धिवान पुरुष तीन लोकका शिखर समान अतिशय करि ऊंचा जो तप तिसरौं भी आप पड़ने” नांही डरै है। भावार्थ-बालक विचार रहित है सो भी थोरी सी ऊंची शय्या तिसत पडनेतें भयवान हो है। वाकै भी इतना विचार है जो इहांतें पड़े मेरै पीडा ज्पजेगी । बहुरि यहु मुनि लिंगका धारी है सो तो विचारवान है । बहुरि यह तप है सो तीन लोकका शिखर समान ऊंचा है । इहां तीन लोकके जीव तपकौं बडा पूज्य माने है, तातें ऊंचा जाननां । सो इसतें भ्रष्ट होता नाहीं, भय करै है। आप ही भ्रष्ट हो है । इतना न विचारै है-इसतें भ्रष्ट भए मोकू इस लोकविर्षे हास्यादिक पीडा होइगी, परलोकविर्षे चिरकाल पर्यत नरक, निगोदादिके दुख भोगवने होहिंगे सो यह बड़ा आश्चर्य है । अहो लोकविर्षे तौ ऊंचा पद पायें पीछै पराधीनपने भी नीचा होतें इतनी लज्जा हो है तहां अपघातादिक करना विचार है। यह ऐसा निर्लज्ज भया है मुनिपद सारिखा ऊंचा पद पाइ आप ही स्वाधीन भ्रष्ट होइ नीचा हो है । १. छोड़े, ज० १६५,८ २. पडनेते नहीं डरे है ज० १६६,६ ३. तपको पूज्य, मु. १६६,११ For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुनिपदमें दोष लगाना उचित नहीं ११७ सो ऐसा असंभव कार्य देखि कैसैं आश्चर्य न होइ है । इहां आश्चर्य कहनेका यह भाव है-भ्रष्ट होता मुनि लोक रीतिकौं उल्लंघि निन्दाका स्थान भया ___ आगें जा तपकरि महा पापका धोवना होइ तिस तपकौं भी नीच पुरुष मलिनताकौं प्राप्त करै है ऐसा कहैं हैं विशुध्यति दुराचारः सर्वोऽपि तपसा ध्रुवम् । करोति मलिनं तच्च किल सर्वाधरःऽपरः ।।१६७। अर्थ-तपकरि सर्व ही किया हुआ दुराचार है सो निश्चय शुद्ध हो है, दूरि हो है । बहुरि जैन मततै बाह्य भया ऐसा सर्वतें निकृष्ट निंद्य जीव है सो तिस तपकौं मैला करै है। भावार्थ-जैसें जलकरि मल धोइये है। बहुरि जा धोवनेका कारण जल ही मैं मल मिलावै तो वाकौं नीच कहिये । तैसें तपकरि पाप दूरि हो है। बहुत पापी भी होइ अर तप करै तौ पापकौं दूरि करै । बहुरि जो पाप दरि करनेका कारण तप तिस ही विर्षे पाप लगावै तौ वह सर्वोत्कृष्ट नीच है । इहां यहु भाव है जो पाप ही करता होय सो तो नीच ही है । अर पाप मेटनेका कारण मुनिलिंग धारै अर तिस विर्षे दोष लगावै सो उत्कृष्टनीच है । सो अन्यत्र भी ऐसा न्याय है-'अन्य स्थानविर्षे कीया पाप तौ धर्म स्थानविर्षे दूरि होय । धर्म स्थानविर्षे कीया पाप कहां दूरि होय, वज्रलेप हो है" तातें गृहस्थ पदका उपजाया पाप मुनिपदविर्षे दूरि होइ अर मुनि पदविर्षे कीया पाप कहाँ दूरि होइ, वज्रलेप हो है। ऐसे निश्चै करि मुनिलिंग विर्षे दोष लगाना योग्य नाही। आगै आश्चर्यके बहुत कारण हैं तिनविर्षे तपकौं छोड़नेवालाकै अति आश्चर्यपणांके कारणकौं दिखावता सूत्र कहै हैं वसन्ततिलकाछंद सन्त्येव कौतुकशतानि जगत्सु किं तु विस्मापकं तदलमेतदिह द्वयं नः । पीत्वाऽमृतं यदि वमन्ति विसृष्टपुण्याः संप्राप्य संयमनिधिं यदि च त्यजन्ति ॥१६८॥ अर्थ-तीन जगतनिविर्षे कौतूहलनिके सैंकडे पाइए ही है। परंतु इनि विर्षे हमकौं तौ ए दोय ही कार्य अत्यर्थपर्ने आश्चर्य उपजावनेहारे हैं। For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ आत्मानुशासन एक तौ भाग्यहीन पुरुष अमृत पीय करिताकौं वमैं है अर एक जो संयम नियम निधानको' पाय करि ताकौं छांडै है। भावार्थ-जहां असंभव कार्य भासै तहां आश्चर्य मानिए है । सो लोकनिकौ तो अनेक कौतुकरूप कार्य आश्चर्यकौं उपजावै हैं। परंतु हमकौं तौ इन दोय कार्यनिहीका आश्चर्य है। कोई महाभाग्यजाकरि जरादिक रोग न होइ ऐसा अमृत पान किया । बहुरि वाकों वमै सो एक तो यह आश्चर्य है। अर कोई काललब्धितें, जाकरि जन्म मरणादि दुःखका नाश होई ऐसा संयम निधानका 'ग्रहणं कीया, बहुरि वाकौं छांडे, सो एक यहु आश्चर्य है। इहां दोय आश्चर्य कहे । तहां पहलै तौ दृष्टांतरूप जानना । जैसैं अमृतपानकरि ताका वमन करनां तैसें संयम ग्रहणकरि ताका त्यजन करना विपरीत कार्य है। तातें ऐसा कार्य विवेकी करै नाही। __ आर्गे तिस पूर्वोक्त कारण” संयम निधानकौं नाही छांडते ऐसे विवेकी जीव हैं ते सर्व परिग्रह त्यागकरि रागादिकका निर्मूल नाश करनेकै अर्थि यत्न करहु ऐसी सीख देता सूत्रकहै हैं मालिनीछंद इह विनिहतबह्वारम्भबाह्योरुशत्रोः उपचितनिजशक्ते परः कोऽप्यपायः । अशनशयनयानस्थानदत्तावधानः कुरु तव परिरक्षामान्तरान् हन्तुकामः ॥१६९।। अर्थ-इस मुनिलिंगविषै नाशकौं प्राप्त कीए हैं बहुत आरंभादि पाप कर्मरूप बाह्य वैरी जानै, अर एकट्ठी कीन्ही है अपनी शक्ति जिहिं ऐसा जो तूं सो तेरे और तौ कोऊ विघ्न करनहारा कष्ट रह्या नाही, परन्तु अंतरंग वैरीनिका नाश करनेका अभिलाषी होय भोजन करना, सोवना, चालना, तिष्ठना इत्यादि क्रियानिविर्षे सावधान होत संता तूं तेरी रक्षाकौं करि, यह हम सीख दई है । भावार्थ-राजानिकै शत्रु दोय प्रकार होइ हैं । एक तौ बहिरंग, एक अंतरंग । तहां जे अन्य राजादिक अपने स्थानः बाह्य प्रगट बैरी ते तो बहिरंग शत्रु हैं । वहुरि जे खानपानादिकके 'साधक किंकरादिक अपने १. संयम निध नकों, मु० १६८, ७३, For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रमनेका स्थान अनेकान्त स्वरूप वस्तु ११९ पासि मांही रहते छाने बैरी, ते अंतरंग के शत्रु हैं । तहां जो राजा बहिरंग शत्रुनिका नाश करै ताकै राजभ्रष्ट होनेका कारण नाही। परंतु जो खानपानादि क्रियानिविर्षे सावधान न प्रवत्तै तौ अंतरंग शत्रुनिकरि मरणकौं पावै । तातै अंतरंग शत्रुनि” भी जैसी अपनी रक्षा होइ तैसें खानपानादि क्रियानिवि सावधान रहना योग्य है। तैसैं मुनिनिके शत्रु दोय प्रकार हैं। एक तौ बहिरंग, एक अंतरंग । तहाँ जे हिंसादिरूप आरंभादिक अपने मुनि लिंगतें बाह्य प्रगट विपरीत भार्से ते तौ बहिरंग शत्रु हैं । बहुरि जे खानपानादि क्रियानिविर्षे रागादिक प्रमादरूप मुनिलिंगविषं भी मोही होते छाने विपरीत भाव ते अंतरंग शत्रु हैं। यहां जो मुनि बहिरंग आरंभादिकका त्याग करै ताकै मुनिपदतै भ्रष्ट होनेका कारण रह्या नाही । परंतु जो खानपानादि क्रियानि विर्षे' प्रमादी होइ सावधान न प्रवर्तं तौ अंतरंग रागादि भावनिकरि मुनिपदका नाशकौं पावै । तातै अंतरंग रागादि शत्रुनितैं जैसें अपना मुनिपदकी रक्षा होय तैसें खान पानादि क्रियानिविर्षे सावधान रहना योग्य है। भाव इहां यह है-बाह्य आरंभादिक ही का त्याग करि निश्चित न होना । मुनिलिंगविर्षे खानपानादि क्रिया रही है, तहां भी रागादिक न करना । __ आगें मनकौं रोके आत्माकी रक्षा होइ अर रागादिका नाश होइ तिस मनको रोकना ऐसें करना योग्य है ऐसैं कहै हैं शिखरणीछंद अनेकान्तात्मार्थप्रसवफलभारातिविनते वचःपर्णाकीणे विपुलनयशाखाशतयुते । समुत्तुंगे सम्यक्प्रततमतिमूले प्रतिदिनं श्रु तस्कन्धे धीमान् रमयतु मनो मर्कटममुम् ।। १७०।। अर्थ-बुद्धिमान है सो इस मनरूपी बंदरकू दिन प्रति सदाकाल शास्त्ररूपी वृक्षविर्षे रमावो । कैसा है शास्त्ररूपी वृक्ष अनेकान्तस्वरूप जो अर्थ, तेई भये जे फूल फल, तिनके भारकरि नम्रीभूत है । बहुरि वचनरूपी पाननिकरि व्याप्त है। बहरि विस्तीर्ण नयरूपी शाखा डाहली तिनके सैकडानि संयुक्त है। बहुरि भलै प्रकार ऊँचा है । बहुरि भला विस्तार लीये जो मतिज्ञान सो जाका मूल जड है। १. क्रियानिविर्षे अप्रमाद होई ज० १६९, १, २. कैसा है वा अनेकान्त. ज. १७०.८ For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० आत्मानुशासन . भावार्थ-कोऊ कहै मन तो बंदरसमान चंचल है सो सावधानी राखें भी रागादिरूप परिणमैं तौ कहा करिए? ताकौं शिक्षा दीजिए है । जैसै बन्दर ठाला रहै तब तौ कछू विगार करै ही करै। तातै वाकौं वृक्षवि रमा दीजिये तो अपना विगार न करै, अर वह भी प्रसन्न रहै। तैसैं मन निरालंव रहै तब तो रागादिरूप प्रवत्र्ते ही प्रवः; तातें वाको शास्त्राभ्याम विर्षे लगा दीजिये तो रागादिरूप न प्रवत्र्ते, अर वह मन भी प्रसन्न रहै । इहां बाह्य शास्त्रनिका पठन पाठन करना ताहीका नाम शास्त्राभ्यास न जाननां; किन्तु शास्त्रकै अनुसारि स्वरूपध्यानादिकका करनां सो भी शास्त्रम्यास ही है । जाते शुक्लध्यानविर्षे भी वितर्कसहित ध्यान कह्या, बहुरि वितर्क नाम श्रुतका कह्या है । तातें यावत् केवलज्ञान न होइ तावत् शास्त्रवि ही मन लगाये रागादिक हीन हो है। सो यहु शास्त्र मन बन्दरके रमावनेको वृक्षसमान कह्या । तहां वृक्षविर्षे तो सारभूत फूल फल हो है। ताका भारकरि नम्र है, अर शास्शविर्षे सारभूत स्याद्वादरूप अर्थ पाईए है ताका बाहुलपनां करि ग्राह्य है । बहुरि वृक्षविषै पान हो है ताकरि सघन शोभै है । शास्त्रविर्षे युक्ति लीय वचन पाइए है ताकरि संकीर्ण शोभै है । बहुरि वृक्षविर्षे डाहली हो है तिनकै आश्रय पत्र फल फूल पाईए है। शास्त्रविर्षे अनेक नय हैं तिनकै आश्रय वचन रचनां वा अर्थनिरूपण करिये है । बहुरि वृक्ष ऊंचा शोभै है । शास्त्र त्रिलोक्य पूज्य ऊंचा शोभै है । बहुरि वृक्षकै विस्ताररूप जड हो है । सोई कारणभूत है । शास्त्रकै विर्षे विस्तारलिएं बुद्धि अथवा मतिज्ञान पूर्व कारणभूत हो है । ऐसें वृक्षसमान शास्त्रवि मन बन्दरकौं रमावो। आगें शास्त्ररूपी वृक्षकै मनकौं रमावता हुआ जीव है सो ऐसैं तत्त्वको भावै ऐसा कहैं हैं तदेव तदतद्पं प्राप्नुवन्न विरंस्यति । इति विश्वमनाद्यन्तं चिन्तयेद्विश्ववित् सदा ॥१७१॥ अर्थ-समस्त तत्त्वनिका जाननिहारो ज्ञानी है सो अनादिनिधनि समस्त जीवादि तत्त्वनिकौं ऐसा चितवै है जो सोई एक वस्तु तिस विवक्षित स्वरूप १. शास्त्राभ्यास जाननां-मु. १७०.२० २. सारभूत फल हो है. मु. १७०.५ ३. नम्र हैं-शास्त्रविषै. ज. २७०.२ ४. शास्त्रकै विस्तार किए. ज. १७०.७ ५. शास्त्र विषं. मु. १७०१५. For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रत्येक वस्तु अनेकात्मक है १२१ कौं अर तिस प्रतिपक्षी स्वरूपकौं प्राप्त होत संता नांही नाशकौं प्राप्त हो भावार्थ-शास्त्राभ्यास करनेवाला ज्ञानी केवल शब्द अलंकारादिविर्षे ही नांही मनकौं रमावै है । ऐसें वस्तु स्वरूपकौं चितवै है। एक कोई जीवादिक वस्तु है सो नित्य भी है, अनित्य भी है। 'सत्तारूप भी है, असत्ता रूप भी है । एक भी है, अनेक भी है इत्यादि तिसरूप है अर तिसरूप नाही भी है। सो ऐसे भावकौं प्राप्त होता जोवादिक वस्तु है सो नाशको प्राप्त न हो है, अपने स्वभावरूप रहै है । ऐसे ही अनादिनिधन समस्त जीवादिक पदार्थ पाईए हैं। बहुरि ऐसे ही शास्त्रद्वारकरि तत्त्व ज्ञानी जीव चितवै है सो ऐसे चितवनतें वस्तु स्वरूप भासें सम्यग्दर्शनादिककौं पाइ अपना कल्याण करै है। आगें ऐसा ज्ञान तौ भ्रमरूप होसी ऐसी कोई आशंका करै ताकौं निराकरण करता सूत्र कहै हैं एकमेकक्षणे सिद्धं ध्रौव्योत्पादव्ययात्मकम् । अबाधितान्यतत्प्रत्ययान्यथानुपपत्तितः ॥१७२॥ अर्य-एक ही वस्तु एक ही कालविर्षे ध्रोव्य उत्पाद व्यय इनि तीनूंस्वरूप है। इहां हेतु कहे है-प्रमाणकरि अखंडित ऐसी जु यह अन्य है, ऐसी प्रतीति अर यह सोई है ऐसी प्रतीति ताकी अन्यथा असिद्ध है। __भावार्थ-जो एक ही अपेक्षातै वस्तुकौं तिसरूप भी कहिये अर तिसरूप नाही भी कहिये तो भ्रम ही है। बहुरि अन्य अपेक्षातें कहिए तो विरोध नाही। जैसैं पुरुषकौं एक ही पुरुषका पिता भी कहिए, पुत्र भी कहिए तौ भ्रम ही है। अर औरका पिता, औरका पुत्र कहिये तो विरोध नांही । वस्तु स्वरूपकौं साधै है, सो इहां एक ही वस्तु नित्य अनित्य कह्या ताका उदाहरण कहै हैं। कोई एक पुरुष रंक था बहुरि वह राजा भया, तहां अवस्था पलटनेकी अपेक्षा पहले रंक था अब राजा भया ऐसा अन्यपना 'भासै है। तातें यह अन्य है ऐसा मानीए है। बहरि मनुष्यपनांकी अपेक्षा पहले भी मनुष्य था, अब भी वही मनुष्य है ऐसा एकपनां भारी है, तातें यहु सोई है, ऐसा मानीये है । सो ऐसी प्रतीति प्रत्यक्षादि प्रमाणनि १. सत्तारूप भी है, एकरूप भी है । ज० १७१, ५ २. अर तिसरूप नाही भी कहिए तो विरोध नाहीं, ज० १७२, ४ For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ आत्मानुशासन करि बाधित नांही है । ऐसें ही वस्तुस्वरूप भासे है, तातें सोई पुरुष एककालविषै उत्पादव्ययध्रौव्यपनाको धारै है । जिस समय रंकतैं राजा भया उस ही एक कालविषै राजापनांका तो उत्पाद है, रंकपनांका व्यय है, मनुष्यपनां ध्रौव्य है ऐसें ही कोइ जीव मनुष्यतें देव भया तहां मनुष्यपना देवपनाकी अपेक्षा यहु अन्य है ऐसी प्रतीति करिये है । जीवपनांकी अपेक्षा सोई है ऐसी प्रतीति करिये है । तातें मनुष्यतें देव होने का समयवियँ देवपनांका उत्पाद, मनुष्यपनांका व्यय, जीवपनांका ध्रौव्य ऐसैं एक ही वस्तु एक कालविषँ तीनों भाव धरे पाईए है । याही प्रकार सर्व जीवादिक वस्तु एक समयविषै स्थूल पर्यायनिकरि वा सूक्ष्म पर्यायनिकरि उत्पादव्ययधौव्यपनकौं धार है । तातैं एक वस्तुविषै नित्य अनित्यपना सिद्ध भया । ऐसें ही स्वद्रव्य क्षेत्र काल भावकी अपेक्षा सत्तापनां परद्रव्य क्षेत्र काल भाव अपेक्षा नास्तिपनां मांननौं । एक ही पुरुषकौं यहु द्रव्य सो पुरुष है, यहु द्रव्य सो पुरुष नांही । सोई पुरुष इस क्षेत्र विषै है, इस क्षेत्रविषै नांही । इस कालविषे है, इस कालविषै नांही । ऐसा स्वरूपमय है, ऐसा स्वरूपमय नांही । ऐसें मानिये है । तातें एक ही वस्तु युगपत् सत्ता असत्तारूप है । बहुरि अंशीकी अपेक्षा एक, अंशनिकी अपेक्षा अनेक मांननां । एक ही पुरुषकौं सर्व शरीर अपेक्षा एक भी कहिए, अर हस्त पादादि अपेक्षा अनेकरूप भी मन है । तैं एक ही वस्तु युगपत् एक अनेकरूप है । ऐसें ही तिसरूप है रतिरूप नाहीं भी है, ऐसा तत्त्व भासै है । सो यथा योग्य शास्त्र द्वारकरि प्रमाण अविरुद्ध अपेक्षातें सम्यग्ज्ञानी जीव तैसें ही विचार है । आ कोई तर्क करे जो वस्पुकै धौव्यादि तीन स्वरूपपनौं असिद्ध है । जातें तिस वस्तुकै सर्वथा नित्यादि एक एक स्वरूपपनौं हीं पाईए है । ऐसी आशंकाकौं दूरि करता सूत्र कहै हैं वसन्ततिलकाछंद न स्थास्नु न क्षणविनाशि न बोधमात्रं नाभावमप्रतिहत प्रतिभासरोधात् । तपत्रं प्रतिक्षणभवत्तदतत्स्वरूषं आद्यन्तहीनमखिलं च तथा यथैकम् || १७३ || अर्थ - वस्तु है सो सर्वथा स्थिर नित्य ही नांही, क्षण विनस्वर ही नाहीं, ज्ञानमात्र ही नांहीं, अभावस्वरूप ही नांही । जातैं अखंडित प्रतिभासनेका निरोध है । अविरुद्ध पनेकरि ऐसे भासता नांही । जातैं वस्तु For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रत्येक वस्तु अनेकान्तात्मक है १२३ समय समय प्रति तिसरूप भी है, अर तिसरूप नाहीं भी है। ऐसा ही अनादिनिधन है । सो जैसे एक पदार्थ ऐसे ही भासै हैं तैसैं ही सर्व पदार्थ जानना। भावार्थ-वस्तुका स्वरूप सर्वथा एकरूप नाहीं है। नाना अपेक्षात नानारूप है। सांख्य नैयायिक आदि मतवाले वस्तुकों सर्वथा नित्य ही मानें हैं । बौद्धमती क्षण विनश्वर ही मान हैं। कोई बौद्धमती' ज्ञानाद्वैतवादी एक ज्ञानी ही है, वाह्य कोई वस्तु नांही ऐसा मानै हैं । कोई बौद्धमती शून्यवादी सर्व वस्तुका अभाव माने हैं। इत्यादि एकांतरूप वस्तुकौं मानै हैं, सो ऐसे है नाही. जातें विचार की ए ऐसे एकांतविर्षे विरोध भासै है। एक ही वस्तुविर्षे अवस्था पलटे बिना अर्थक्रियाकी सिद्धि होती नांहो, तातै सर्वथा नित्य कैसैं मानीये । बहुरि अन्य अन्य अवस्था होतें भी कोई भावका नित्यपनाकरि सर्वदा वस्तु एक भासै है। तातें सर्वथा क्षण विनश्वर कैसे मानिये। बहुरि ज्ञान भी भासै है, बाह्य पदार्थ भी भारी है। जो बाह्य पदार्थ न मानीये तो प्रमाण अप्रमाण ज्ञानका विभाग न होइ, तातै सर्वथा ज्ञानमात्र ही नांही है। वहुरि प्रत्यक्ष पदार्थ भासै हैं तिनका अभाव माने वाँका उपदेश भी शब्दरूप पदार्थ है सो भी अभावरूप ही ठहरया। प्रत्यक्षकौं झूठ कहै सो बन नाही, तातै सर्वथा अभावरूप नाही है । ऐनै एकान्तरूप तौ वस्तु नांही। तौ कैसा है ? तिसरूप भी है, अर तिसरूप नांही भी है । सो ही कहिए है—वस्तु है सो द्रव्य अपेक्षा नित्य है, पर्याय पलटनेकी अपेक्षा क्षण विनश्वर है। ज्ञानविर्षे भासनेकी अपेक्षा ज्ञानमात्र है । बाह्य वस्तु सत्तारूप है, तिनकी अपेक्षा ज्ञानमात्र नांही। बाह्य वस्तु भी है । परद्रव्य क्षेत्र काल भावविर्षे यहु नास्ति है, ताकी अपेक्षा अभाव है। स्वद्रव्य क्षेत्र काल भावविर्षे अस्ति है, ताकी अपेक्षा अभाव नाही, सद्भाव है, ऐसे ही अनेकान्तरूप अनादिनिधन वस्तुका रूप है। सो एक पदार्थविर्षे विचारि देखो । जैसैं एक जीव चेतनत्वादि भावनिकी अपेक्षा नित्य भी है, अर नरनारकादि पर्यायनिकी अपेक्षा अनित्य भी है। ज्ञानविर्षे प्रतिभास्या जीवका आकार सो ज्ञानमात्र भी है। जीव अपना अस्तित्व लिए पदार्थ भी है। पुद्गलादिकका द्रव्य क्षेत्र काल भावविर्षे जीवका अभाव भी है। जीवका द्रव्य क्षेत्र काल भावविर्षे जीवका सद्भाव भी है। ऐसे ही अनेकान्तरूप जैसैं जीव एक पदार्थ है तैसै ही सर्व पदार्थ अनादिनिधन अनेक अपेक्षाकरि तिसरूप भी है, अर तिसरूप नांही भी हैं । बहुरि जैसा है तैसा ही मानें सम्यग्ज्ञान हो है। ता” तैसैं ही मानना योग्य है१. बोधमती, ज० १७३, ५ . For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ आत्मानुशासन आगैं ऐसा सर्व वस्तुनिका साधारण समान स्वरूप है तौ आत्माका असाधरण स्वरूप कैसा है जो भाया हुवा तिस आत्माकै मुक्तिक साधै ऐसैं पूछे कहै हैं ज्ञानस्वभावः स्यादात्मा स्वभावावाप्तिरच्युतिः। तस्मादच्युतिमाकांक्षन भावयेज्ज्ञानभावनाम् ।।१७४॥ अर्थ-आत्मा है सो ज्ञान है असाधारण स्वभाव जाका ऐसा है । बहुरि स्वभावकी प्राप्ति सो विनाश रहित है । तातै अविनाशी अवस्थाकौं चाहता विवेकी है सो ज्ञान भावनाकौँ भावै । भावार्थ-पूर्व जो नित्य अनित्यादि धर्म कहे ते तौ सर्व वस्तुनिविर्षे समानरूप साधारण हैं। बहरि जो यह ज्ञान है-जानना है सो आत्मा ही विर्षे पाईए है । सो यहु आत्माका असाधारण स्वभाव है। इस ही लक्षणकरि परद्रव्यनितें भिन्न आत्माकै अस्तित्वका निश्चय हो है। बहुरि यहु नियम है-वस्तुका अस्तित्व होतें ताके स्वभावका अभाव न होइ, जातें लक्षण नाश भए लक्ष्यका अस्तित्व केसैं रहै ? बहुरि जैसैं जो पुरुष अपने धन ही धनी का होइ प्रवत्तै ताकी एकसी दशा होइ रहै। बहुरि जो परधनका धनी होय प्रवर्तं ताकी एक दशा रहै नांही । तैसैं आत्माका स्वभाव ज्ञान समयसार है सो जीव अपने ज्ञान ही का स्वामी होइ प्रवर्ते। ऐ पदार्थ जैसै परिणमैं तैसैं परिणमो । मैं इनका जाननिहारा ही हौं ऐसी भावना राखै ताकौं अविनाशी अवस्था हो है । जातें जानपणा तौ याका स्वभाव ताका तौ अभाव होय नाहीं । बहुरि जानपना बिना सारभूत आन भावनिका यह स्वामी होता नाही, याकी अवस्था कैसें पलटे। बहरि जो जीव परद्रव्यके स्वभावनिका स्वामी होय प्रवत्त, शरीर धन स्त्री पुत्रादि अपने स्वभावरूप परिणामैं, तिनकौं अपनां जानें, ताकै अविनाशी अवस्था रहै नाही । जातै शरीरादिक अवस्था एकरूप रहै नांही। यहु तिनकी अवस्था पलटें आपकी अवस्था पलटी मानें तहां अविनाशीपना कैसैं रहै । तैतें जो विवेकी अविनाशी अवस्थाकौं चाहै सो एक ज्ञान भावनां ही कौं भावै । __आगें प्रश्नः-जो पृथक्त्ववितर्क एकत्ववितर्क भेद लिए शुक्लध्यानस्वरूप जो श्रुत्रज्ञान भावनारूप है स्वभाव जाका ऐसा ज्ञानकौं भाए फल कहा हो है ताका उत्तर कहै है ज्ञानमेव फलं ज्ञाने ननु श्लाघ्यमनश्वरम् । अहो मोहस्य माहात्म्यमन्यदप्यत्र मृग्यते ।।१७५॥ For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मोहाग्निकी अतिशयता १२५ अर्थ-निश्चयकरि ज्ञानविर्षे ज्ञान ही फल है सो सर्वथा सराहनैं योग्य है, अर अविनाशी है । बहुरि जो इहां अन्य किछू फल अवलोकिये है सो बड़ा आश्चर्य है । यहु मोहकी महिमा जाननां । भावार्थ-श्रुतज्ञानकरि पदार्थनिकों यथार्थ जानिए ताका तत्काल तो सोई पदार्थनिका जानपनां होना ही फल है। अर परंपराकरि ताका फल केवलज्ञान ही है। तहां सर्व पदार्थनिका जानपनां हो है । ऐसें ज्ञानका फल ज्ञान ही है सो सर्व प्रकार प्रशंसा योग्य है। जातें यथार्थ ज्ञान भए पदार्थ जैसेके तैसे भासै तहां निराकुलता हो है। निराकुलता सुखका लक्षण है । सुखकौं सर्व चाहै हैं । बहुरि इस सुखविर्षे पराधीनता आदि कोई दोष नाही है । बहुरि जो विषय सामग्रीरूप फलकौं चाहिये है सो यहु मोहकी महिमा है । जैसैं खाज रोग भए खुजावनेकी सामग्री भली लागै है । तैसैं मोहत काम क्रोधादि भाव आत्माकै हौइ, तब याकौं स्त्री पुत्रादिक सामग्री भली भासै है । उनकौं चाहै है। बहुरि ज्ञानी जनकौं ज्ञान बिना आन फलका चाहना आश्चर्य भास है। जैसैं भूत लगे पुरुषकी चेष्टाका आश्चर्य होइ तैसें मोही जीवनिकी चेष्टाका ज्ञानीकौं आश्चर्य है । आगै श्रुतज्ञानकी भावनावि प्रवत्तें' ऐसे भव्य अर अभव्य तिनके कहा फल होय सो कहै हैं शास्त्राग्नौ मणिवद्धव्यो विशुद्धो भाति निव॑तः । अङ्गारवत् खलो दीप्तो मली व भस्म वा भवेत् ॥१७६।। अर्थ-शास्त्ररूवी अग्निवि भव्य है सो तो साचा पुष्परागरत्नवत् मल रहित निष्पन्न होत संता विशुद्ध निर्मल सोहै है । बहुरि दुष्ट अभव्य सी अंगारावत् प्रकाशमान होत संता मल संयुक्त हो है वा भस्मरूप हो है। भावार्थ-जैसे पद्मराग मणि है सो तो अग्निकरि लगे हुए मलनिका नाश होने” निष्पन्न तार्को पाइ शुद्ध भावरूप होत संता सोभायमान हो है, बहुरि इंधन का अंगारा है सो अग्निकरि प्रकाशमान तो होइ, परन्तु के तौ कोयलारूप मैला होइ, कै राखरूप भस्म होइ। तैसैं धर्मात्मा भव्य जीव है सो तौ शास्त्रका अभ्यास-करि लगे हुए अज्ञान रागादिक मलनिका नाश होनेत सिद्ध पदकौं पाइ शुद्ध स्वभाव रूप होत संता प्रशंसायोग्य है । बहुरि १. ऐसे भव्य तिनके. ज. १७५. For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ आत्मानुशासन अधर्मो अभव्य जीव है सो शास्त्रका अभ्यास करि पदार्थनिकौं जानता प्रसिद्ध तौ होइ परन्तु रागादि दोषनि करि मैला हो है । आगें ध्यानकी सामग्रीकौं दिखावता सूत्र कहै हैं. मुहुः प्रसार्य सज्ज्ञानं पश्यन् भावान् यथास्थितान् । प्रीत्यप्रीती निराकृत्य ध्यायेदध्यात्मविन्मुनिः ॥१७७॥ अर्थ-आत्माका अधिकाररूप जो अध्यात्मभाव ताका जाननहारा मुनि है सो बारंबार सम्यग्ज्ञानकौं फैलाइ जैसे पदार्थ तिष्ठ हैं सो तैसैं तिनिकौं अवलोकता संता रागद्वेषनिकौं निराकारण करि ध्यावै है। भावार्थ-आत्मज्ञानी जीव ध्यान करै है। तहां पहले तो आगम अनुमानादिकरूप सम्यग्ज्ञानतें जीवादि पदार्थनिका निश्चय करै । बहरि यथार्थ श्रद्धान करता संता जैसैं रागद्वेष न होइ तैसें वाह्य साधन वा अंतरंग विचारि करि रागद्वेषनिका नाश करै, ऐसी सामग्री भए ध्यानकी सिद्धि हो है । जारौं उपयोगकी निश्चलताका नाम ध्यान है । सो रागद्वेष होते पर द्रव्यनिवि उपयोग म्रमै तहां ध्यान कैसे होइ । बहुरि पदार्थनिका निश्चय भये बिनां पर द्रव्य इष्ट अनिष्ट भासै तहां राग द्वेष कैसे दूरि होय । अपना ज्ञान पदार्थनिके जाननेविर्षे लगाये बिना पदार्थनिका निश्चय कैसे होइ । ता” ज्ञानकौं विस्तार पदार्थनिका यथार्थ निश्चयकरि रागद्वेषकौं मेटि कोई एक पदार्थकौं यथार्थ ध्यावता अन्य सर्व चितवनकौं रोकि ध्यानावस्थाकौं जीव प्राप्त हो है । यह ध्यान है सो साक्षात् मोक्षमार्ग है। ताकै अर्थि भव्यनिकौं ऐसी सामग्री मिलावनी योग्य है। ___ आर्गे रागद्वेषकौं निराकरणकरि काहेत ध्यान करै ऐसा प्रश्न कीए उत्तर कहै हैं । जो तिन रागद्वेषनिके संसारको कारण जे कर्म तिनके उपजावनेका कारणपना पाइए है । तातै तिनको नष्टकरि ध्यान करै सोई कहै हैं वेष्टनोद्वेष्टने यावत्तावद् भ्रान्तिर्भवाणवे । आवृत्तिपरिवृत्तिभ्यां जन्तोमन्थानुकारिणः ॥१७७।। अर्थ-मंथां जो रई ताका अनुसारी तिस सारखा जो यह प्राणी ताकै यावत् बधनां अर खुलनां पाइए है तावत् संसार समुद्रविर्षे गमन अर आगमन तिनकरि भ्रमण हो है १. अपना ज्ञान पदार्थनि के कैसे होइ । तातै० ज० १७७,९ For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शरीररूपी कारागार १२७ भावार्थ-जैसैं माथनी विर्षे रई हो है, ताक रस्सीका बंधना अर खुलना यावत् पाईए है, तावत् गमनागभन होनेकरि वाकं परिभ्रमण हो है। तैसें संसारविर्षे यह जीव है ताकै नवीन कर्मका बंधनां अर पूर्व कर्मका उदय होइ करि निर्जरना यावत् पाईए है, तावत् नरकादि पर्यायनिविर्षे गमनागमन होने करि याकै परिभ्रमण पाईए है । बहुरि पूर्व कर्मका उदै होते याकै रागादिक हो है । अर रागादिक भावनितें नवीन कर्म बंध है । तातें संसारविर्षे भ्रमणका कारण रागादिक भाव जानना। .. आगै प्राणीके कर्मका खुलना है सो कोई तो भ्रमणका अर नवीन बंधका कारण है, कोई नांही है ऐसा दिखावता सूत्र कहे है मुच्यमानेन पाशेन भ्रान्तिबन्धश्च मन्यवत् । जन्तोस्तथासौ मोक्तव्यो येनाभ्रान्तिरबन्धनम् ॥१७९।। अर्थ-मंथा जो रई तिस सरीखा यह जीव ताकै खुलता जो फांसीताकरि भ्रमण अर बंध हो है । सो यह फांसी तैसे खोलनी जाकरि भ्रमण न होइ अर बंध न होई। ____ भावार्थ-जैसैं मांथनीविर्षे रई हो है ताकै रस्सीकी फांसी हो है। ताका खुलना दोय प्रकार है । एक तौ खुलना ऐसा है जाकरि नवीन बंध तो होता जाय अर माथनीविर्षे भ्रमण हो है। और एक खुलना ऐसा हो है जाकर नवीन बन्ध नाही होइ है अर माथनीवि भ्रमण भी नांही हो है। फांसीतै छटना ही हो है। तैसैं संसारविर्षे यह जीव है ताकै कर्मकी फांसी पाइए है, ताका निर्जरा होना दोय प्रकार है । एक तौ निर्जरा ऐसी हो है जाकरि नवीन बन्ध होता जाय है अर संसारविर्षे भ्रमण हो है। अर एक निर्जरा ऐसी हो है जाकरि नवीन बन्ध नाही हो है अर संसारविर्षे भ्रमण भी नांही हो है । कर्म पाशतै मुक्त हो है। सो इहां ऐसा जानना जो पूर्व बंध्या हवा कर्म काल पाइ अपना उदय रस, देइ निर्जर है, तहां सविपाक निर्जरा हो है। सो तौ नवीन कर्म बंधनेका अर संसारविर्षे भ्रमण का कारण है । बहुरि जो पर्वै बंध्या हुवा कर्म है सो धर्म साधनमैं भी अनुराग होने करि अपना उदय रस द.ए बिना ही निर्जरै है । तहां अविपाक निर्जरा हो है । सो नवीन कर्म बंधनेका अर संसारविर्षे १. यावत् नरनारकादि पर्यायनि, ज० १७८,१ २. अर बंधन होइ मु० १७९,२१ ३. उदयरस दीए बिना ही निर्जरा हो है. ज० १७०.७ For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ आत्मानुशासन भ्रमणका कारण नांही है । तातें कर्म फांसीकी ऐसे अविपाक निर्जरा करनी योग्य है, जाकरि बंध अर भ्रमण न होइ। आगें जीवकै कैसें बंध हो है, अर कैसैं बंध नाही हो है ऐसा सूत्र कह हैं आर्या छन्द रागद्वेषकृताभ्यां जन्तोर्बन्धः प्रवृत्यवृत्तिभ्याम् । तत्वज्ञानकृताभ्यां ताभ्यामेवेक्ष्यते मोक्षः ॥१८०॥ अर्थ-राग द्वेष भावनिकरि कीन्ही ऐसी जे प्रवृत्ति अर अप्रवृत्ति तिनि करि तौ जीवकै बंध हो है । अर तत्वज्ञानकरि कीनी जे प्रवृत्ति अप्रवृत्ति तिनि ही करि मोक्ष अवलोकिये है। ___ भावार्थ-जिसरूप होइ आत्मा प्रवत्र्तं ताकी तौ तहां प्रवृत्ति जाननी। अर जिसरूप होइ आत्मा. नांही प्रवत्त ताकी तहां अप्रवृत्ति जाननी । तहां मोहके उदयतें रागद्वेष भाव निपजै तिनकरि कदाचित् अशुभ कार्यनिकी प्रवृत्ति होइ अर शुभ कार्यनिकी अप्रवृत्ति होइ । सो ऐसी प्रवृत्ति अप्रवृत्तिकरि तौ आत्माकै बंव हो है। बहुरि मोहका उदय क्षीण होने” तत्त्वज्ञान होइ । ताकरि ज्ञानमात्र शुद्धोपयोगकी प्रवृत्ति होइ, शुभ अशुभ भावनिकौ अप्रवृत्ति होइ सो ऐसी प्रवृत्ति अप्रवृत्तिकरि आत्माकै मोक्ष हो है । तातें ऐसा ही साधन करना योग्य है। ___ आगै पूछे हैं जो बन्ध हो है सो पुण्यरूप अर पापरूप हो है । सो काहेत निपजे है ? बहुरि तिन दोऊनिका अभाव काहेतै हो है ? ऐसे आशंका करि उत्तर कहै हैं आर्याछंद द्वेषानुरागबुद्धिगुणदोषकृता करोति खलु पापम् । तद्विपरीता पुण्यं तदुभयरहिता तयोर्मोक्षम् ॥१८१॥ ___ अर्थ-गुण और दोष तिनविर्षे कीन्हीं जो द्वेषरूप अर अनुरागरूप बुद्धि सो तौ निश्चयकरि पापकौं करै है, अर तिसतै विपरीत गुणविर्षे अनुराग, दोषविषै द्वेषरूप बुद्धि सो पुन्यकौं करे है । बहुरि तिन दोऊनित रहित जो बुद्धि है सो तिन पाप-पुण्यरूप कर्मनिका मोक्षकौं करै है। भावार्थ-बुद्धि नाम उपयोगका है। सो उपयोग तीन प्रकार है। अशुभोपयोग, शुभोपयोग तथा शुद्धोपयोग । तहां जाकरि आत्माका भला होइ ताका नाम गुण है । जाकरि बुरा होइ ताका नाम दोष है । सो धर्म For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ राग-द्वेषा मूल कारण मोह १२९ रूप भावनितैं आत्माका भला हो है, तातैं धर्मकौं सूचता जो भाव सो तो गुण है। अर अधर्मरूप भावनितैं आत्माका बुरा हो है । तातैं धर्म विरोधी जो भाव सो दोष है । सो जिस जीवकै तीव्र मोहके उदयतें गुणविषै द्वेष होइ अर दोषविषै अनुराग होई । अथवा तिसही अभिप्रायतें जा विषै गुण होइ वा जो गुणका कारण होइ तिसविषै तौ द्वेष होइ, अर जा विषै दोष होइ वा दोषका कारण होइ तिस विषै अनुराग होइ, तिस जीवकै अशुभोपयोग पाईए है । ताकरि पाप कर्मका बंध हो है । बहुरि जिस जीवकै मंद मोहके उदयतैं गुणविषै अनुराग होइ, अर दोषविषै द्वेष होइ । अथवा तिस ही अभिप्रायतें जाविषै गुण पाईए है वा जो गुणका कारण होइ तिस विषै तो अनुरागी होइ अर जा विषै दोष होइ वा दोष का कारण होइ तिस विषै द्वेष होइ तिस जीवकै शुभोभयोग पाइए है । ताकरि पुण्य कर्मका बंध हो है । इहां कोऊ कहै — द्वेष बुद्धितें पुण्यका बंध कैसे होइ ? ताका समाधान - जो अपना कषायका प्रयोजन लिये द्वेष करै तहां तौ पापबंध ही है । बहुरि जैसैं कोऊ पुरुष मित्रका शत्रुविषै द्वेष करै, तैसैं जो धर्मके विरोधीविषै द्वेष करै तहाँ वाकै अभिप्रायकै विषै धर्मका अनुराग ही है, तातैं पुण्यबंध हो है । ताका उदाहरण – सूर सिंह दोऊ लरे, तहां सूर तौ मुनिरक्षा के अभिप्रायतें मरि पांचवें स्वर्गका देव भया । सिंह मुनि मारनेका अभिप्रायतें मरि पांचवें नर्क गया । बहुरि शास्त्रनिविषै पापनिकी वा पापी जीवनिकी निंदा करिये है । तातैं कथंचित् द्वेषतें भी पुण्यबंध संभव है । ऐसें दोऊ उपयोग राग द्वेष सहित प्रवत्तैं हैं । तातैं saat अशुद्धोपयोग कहिये हैं । बहुरि जिस जीवकै मोहका अभावतें ऐसे दोऊ प्रकारके राग द्वेष न पाईए तिस जीवकै शुद्धोपयोग हो है । तिसकरि पुण्य कर्म अर पाप कर्मका नाश ही हो है । नवीन बंध नांही हो है । पूर्व बंधकी निर्जरा होइ है । ऐसें तीन प्रकार उपयोग हैं सोई पुण्य पापका ध र तिनि दोऊनिका नाश ताका कारण जाननां । आगैं जो राग द्वेष पूर्वोक्त बंधका कारणपणां है तौ तिनका राग द्वेषनिका उपजना काहेतैं हो है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं मोहबीजाद्रतिद्वेषौ तस्माज्ज्ञानाग्निना दाह्यं तदेतौ निर्दिधिक्षुणा || १८२ ।। बीन्मूलाङ्कुराविव । अर्थ - जैसैं बीजतें वृक्षकै जड़ अर अंकूरा हो है तैसें मोहमूलकारण आत्माकै राग द्वेष हो है । तातै इनि रागद्वेषनिकों जो जीव दग्ध कीया चाहै है, तीह जीव ज्ञानरूपी अग्निकरि मोह दग्ध करना योग्य है । For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० आत्मानुशासन भावार्थ——अतत्त्व श्रद्धानरूप मिथ्यात्व भावका नाम तो मोह है । अर इष्ट अनिष्ट पदार्थनिक मानि तिनिविषै प्रीति अप्रीति करनीं तिनिका नाम राग द्वेष है । सो अतत्त्व श्रद्धान ही तैं पदार्थ इष्ट अनिष्ट भासे हैं । तातें जैसें वृक्षके जड़ अर अंकुराका मूल कारण बीज है तैसें राग द्वेषका मूल कारण मोह जाननां । बहुरि जैसें कोई जड़ अंकुराको दग्ध कीया चाहै सो वाकै बीजकौं दग्ध करै । तैसें जो रागद्वेषका नाश कीया चाहै सो मोहका नाश करै । मोहका नाश भएं उनका नाश सहज ही हो है । सम्यग्दृष्टीके मोहका नाश भए पीछे कदाचित् रागद्वेष रहे भी है तो, जैसें उपाडे रूखकी जड़ अर अंकुरा केतैक काल हरे रहै, परंतु शीघ्र सूखेंगे, तैसें ते रागद्वेष शीघ्र नाशकौं प्राप्त होहिंगे । बहुरि कोई मिथ्यादृष्टिी के मोहका सद्भाव होतैं रागद्वेष थोरे भी बाह्य प्रकटै तो जैसें बीज होते जड़ अंकुरे थोरे भी बाह्य दीसें, परंतु शीघ्र बधेंगे तैसें रागद्वेष शीघ्र वृद्धिकों प्राप्त होहिंगे । तातैं रागद्वेषका मूल कारण मोहकौं जानि तिसहीका नाश करना । सो जैसैं बीज जलावनेको कारण अग्नि है, तैसैं मोह नाशकौं कारण ज्ञान है । ज्ञानतें जीवादि तत्त्वनिका स्वरूपकौं यथार्थ जानै ती अतत्त्व श्रद्धानका नाश हो है । तातैं तत्त्वज्ञानका अभ्यासविषै तत्पर रहनां । इतना किएं सर्व सिद्धि स्वयमेव हो है - आ सो इन रागद्वेषनिका बीजभूत मोह सो कैसा है, बहुरि जाके नाशविषै कारण कहा है, सो कहै है पुराणो ग्रहदोषोत्थो गम्भीरः सगतिः सरुक् । त्यागजात्यादिना मोहवणः शुध्यति रोहति ॥ १८३॥ अर्थ — मोहरूपी गूमडा फोडा है सो कैसा है ? पुरातन है ' । गूमड़ा । तौ घणे कालका भया है। अर मोह अनादिकालतें भया है । बहुरि कैसा है ? ग्रह दोषतें निपज्या है । गूमडा तौ मंगलादिक खोटे ग्रह आये निपजै है । मीह है सो पर द्रव्यका ग्रहणरूप परिग्रह ताके दोषतें निपजै है । बहुरि कैसा है ? गंभीर है । गूमडा तो औंडा है । मोह है सो जाका थाह न पाइए ऐसा बड़ा है । बहुरि कैसा है ? गति सहित है । गूमडा तौ राधि, रुधरादिकक़ा गमन लीए है. मोह है सो नारकादिक गतिका सद्भाव लीए १. गूमडा फोडा है सो पुरातन हैं ज. उ. १८३.७. २. पर द्रव्य कारणरूप परिग्रह. ज. उ. १८३.८. For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लोकमें वस्तुमात्र सुखका कारण नहीं १३१ है । बहुरि कैसा है ? पोडा सहित है । गूमडा तौ पीडै है, अर मोह आकुलता निपजावै है। ऐसा मोहरूपी गुमडा है सो त्याग जात्यादिककरि शुद्ध होय है अर रौहकौं प्राप्त हो है। गूमडा तो रुधिरादिका छोडना अर जात्यादिक घृतादिक लगावना, इनि उपायनिकरि शुद्ध हो है। अर चामडीरूप रोहकौं प्राप्त होय । अर मोह है सो पर द्रव्यनिका छोडना अर निज जातिका ग्रहण करना इनि उपायनिकरि शुद्ध हो है अर सम्यक्त्वरूप रोहिकों प्राप्त हो है। - भावार्थ-जैसैं गूमडा अपना शरीर ही विर्षे उपजै है, परन्तु आपकौं दुखदायक है। तैसैं मोह है सो अपने ही अस्तित्व विर्षे प्रगट हो है, परन्तु आकुलता उपजावै है, तातै उपायकरि याका नाश करना ही योग्य है। . आगैं मोहरूपी गूमडाको शुद्ध कीया चाहै तहां जीव नाशकौं प्राप्त भये भी कुटुंबनिविर्षे शोक न करना ऐसा कहै हैं सुहृदः सुखयन्तः स्युर्दुःखयन्तो यदि द्विषः । सहृदोऽपि कथं शोच्या द्विषो दुःखयितुमृताः ॥१८४॥ अर्थ-जो आपकौं सुखी करै ते तौ मित्र होंहि अर दुःखी करै ते शत्रु होंहि । तौ जे मित्र भी थे अर वे दुःखी करनेकौं मूए तो वे भी शत्रु भए। ते कैसैं शोक करने योग्य होहिं । भावार्थ-लोकविर्षे जो आपकौं सुख उपजावै सो तौ मित्र कहिए अर दुःख उपजावै सो शत्रु कहिए । बहुरि जो पहलै मित्र भी था अर पीछे जो आपकौं दुःख दायक होय तौं वाकौं भी तहां शत्रु ही मानिये है। बहुरि जाकौं शत्रु मानिये ताका शोक भी नांही करिए है। तातै इहां अपने स्त्री पुत्रादिक है ते तो तेरी मानि विर्षे मित्र थे, परन्तु वैह मरणकौं प्राप्त भये तब तो तुझकौं सूखदायक भए । तातें वै भी शत्र ही भए। अब उनका शोक कहा करना! सो प्रत्यक्ष देखो जैसे शत्रुका स्मरणादिक दुःख उपजावै है तैसैं ही मूए पीछे स्त्री पुत्रादिका स्मरणादिक भी दुःख उपजावै है । तातै शास्त्रन्यायकरि तौ स्त्री पुत्रादिक बहु हितकारी नांही । बहुरि मूए पीछे भी उनकौं हितकारी मानि शोक करै है सो यह बड़ा मोह है । जो मोह दूरि किया चाहै सो स्त्री पुत्रादिकके मरणाकिक होतें भी शोक नांही करै है। आगैं स्त्री पुत्रादिक मित्रनिके मरणविर्षे उपज्या है दुःख जाकों ऐसा जो तूं सो कहा करै है सो कहै है For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन शिखरणी छंद ... .... अपरमरणे मत्वात्मीयानलध्यतमे रुदन् विलपतितरां स्वस्मिन् मृत्यौ तथास्य जडात्मनः । विभयमरणे भूयः साध्यं यशः परजन्म वा कथमिति सुधीः शोकं कुर्यान्मतेऽपि न केनचित् ।।१८५।। अर्थ-जो जीव अतिशयकरि अलंध्य काहू प्रकार मेट्या न जाइ ऐसा जो आपतै अन्य स्त्री पुत्रादिकनिका मरण ताकौं होत संतै तिनिकौं अपने जानि रोवता संता विलाप करै है, सो जीव आपविर्षे मरण अवस्था होते तैसैं ही अतिशयकरि रोवता विलाप करै है सो ऐसे मूरख आत्माकै भयरहित मरण होतें निपजै ऐसा प्रचुर यश अर उत्कृष्ट परलोक सो कैसे होय ? न होय । यात सुबुद्धि जीव है सो मूए भी कोई प्रकार शोक नाही करै है। भावार्थ-जो जीव स्त्री पुत्रादिकका मरण होतें प्रत्यक्ष तापत तिनिका संबंध छटै तो भी मोहकरि तिनिकों अपना मानता संता रोवै है, विलाप करै है सो जीव आपका मरण होतै तौ अत्यन्त शोक करै ही करै । एक इष्टका वियोग होते ही शोक होइ तौ मरण समय तौ सर्वहीका वियोग हो है । तातें जाकै पुत्रादिकका वियोग विर्षे शोक हो है ताकै मरणका भय रहित जो समाधिमरण सो न होय । बहुरि समाधिमरण” इस लोकविर्षे तो यश हो है अर परलोकविर्षे उत्कृष्ट पद हो है सो वाकै कैसे होइ, तातें ज्ञानी मोहकौँ घटाइ पहले ही स्त्री पुत्रादिककौं अपना मानता संता काहूका मरण भये भी शोक न करै वाहीकै समाधिमरणकी सिद्धि हो है। ताकरि वाकै यहां यशकी अर आगें स्वर्ग मोक्षादिककी प्राप्ति हो हैं । आगें यह शोक काहतें हो है, अर यहु किस कारण है सो कहै हैंहानेः शोकस्ततो दुःख लाभाद्रागस्ततः सुखम् । तेन हानावशोकः सन् सुखी स्यात् सर्वदा सुधीः ॥१८६।। अर्थ-इष्ट सामग्रीकी हानिः शोक निपजै है अर तिस शोकतै दुःख हो है । बहुरि इष्ट सामग्रीकी प्राप्तितॆ राग निपजै है अर तिस राग” सुख हो है। तीह कारणकरि, सुबुिद्धि जीव है सो हानिविर्षे शोक रहित होत संता सदा काल सुखी हो है। For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३ सकल संन्यासमें सुख, अन्यथा दुःख भावार्थ-सर्व जीव सुखकौं चाहै है । सुखका घातक दुःख है, दुःख हो है सो शोकतै हो है । सो कहै है, सो इष्ट सामग्रीका वियोग भएं हो है। बहरि जो ज्ञानी ऐसा विचारि करै-जो मोहतें परवस्तुक इष्ट मानों हों। ए इष्ट है नांही अर ये परवस्तु मेरे कबहु होइ नाही, मेरे राखे रहै नाही, तातै परका वियोगविर्षे शोक कहा ! ऐसैं विचार जो हानि होतें भी शोक न करै ताकै दुःख काहेतै होइ ? दुःख भये विना सुखका अभाव न होइ । तब वै ज्ञानी सदाकाल सुखी ही रहै है । तारौं सुखी रह्या चाहै सो हानि भये शोक न करै । अर जो कोई हानि न होनेका उपायकरि सुखी भया चाहै है सो संसारविर्वै कोई सामग्रीकी हानि होइ ही होइ तातें तहां शोक न करना । सो ही सुखी होनेका उपाय है। आगे कहै हैं जो इहां सुखी होइ सो परलोकविर्षे कैसा होइ, सो कहै हैं सुखी सुखमिहान्यत्र दुःखी दुःखं समश्नते । सुखं सकलसंन्यासो दुःखं तस्य विपर्ययः ॥१८७।। अर्थ-इस लोकविर्षे जो सुखी हैं सो परलोकविष भी सुखकौं पावै हैं। बहरि इस लोकविर्षे दुखी हैं सो परलोकविर्षे भी दुःखको पावै हैं। तहां सर्व प्रकार वस्तुका त्याग सो तो सुख है, बहुरि ताका उल्टा परवस्तुका ग्रहण सो दुःख है। ___भावर्थ-कोई जीव ऐसा भ्रम करै कि वर्तमान सुख छोडि कष्ट दुःख सहिये तो परलोकविर्षे सुख होइ । सो परलोक तौं परोक्ष है, न जानिये तहाँ कहा होगा ? अब इहां सुख छोडि कष्ट दुःख सहीये सो तो उचित नाही । ताकौं समझाइये है जो इहां दुखी होइ सो परलोकविर्षे सुख पावै ऐसा तूं भ्रम मति करै । जो इहां सुखी होइ सोही परलोकविर्षे भी सुखी हो है। अर इहां दुःखी होइ सोइ परलोकवि भी दुखी हो है। इहां प्रश्नः-जो शास्त्रनिविर्षे तौ यह प्रसिद्ध है जो विषय सुख सेवै सो दुखकौं पावै । अर तपश्चरणादिक कष्टको सहै सो सुखकौं पावै, तुम कैसैं कहौ हौ ? ताका उत्तरः-तूं तौ बाह्य सामग्री” सुख दुःख माने, है, सौ तेरै भ्रम है । बहुरि हम कहै हैं जो अपने परिणाम आकुलता रहित होइ सो तो सुख है, अर आकुलता सहित होइ सो दुख है । बहुरि आकुलता हो है सो मोहतैं पर द्रव्यका ग्रहण कीए हो है, जा” यहु पर द्रव्यकौं ग्रहै, वै अपना होइ नाही । अपने अधीन परिणमैं नाही, तहां आकुलता उपजै, तातै पर द्रव्यका त्यागकरि निराकुल होना सोई सुख है । सो ऐसी दशा भए वर्तमान भी सुखी हो For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ आत्मानुशासन है । अर आगामी भी याका फल परम सुख है । बहुरि परद्रव्यका ग्रहणकरि आकुलता करनी सो दुःख है । सो ऐसी दशा भए वर्तमान भी दुखी हो है । अर आगामी भी याका फल दुःख ही है । बहुरि शास्त्रविषै भी विषय सेवनका फल दुःख ही कह्या है । सो जहां तृष्णाकरि आकुलता लीए विषय से है ताहीका फल दुख ही हो है । अर विषय सुख तो भोगभूमिया - कैं वा इंद्रादिककै घने पाईए है । परन्तु तहां तृष्णा थोरी है तातें ते कुगति ही प्राप्त हो है । अर रंकादिकाकौं विषय सुख नांही मिले है । परंतु तृष्णाकरि आकुलित होइ नरकादिककौं पावै है । बहुरि जो तपश्चरणादिक कष्टका फल सुख कह्या है सो बाह्य तौ तपश्चरणादिक करै, अर अंतररंगविर्षं संक्लेशरूप दुःख नांही हो है । ताके तपका फल सुख कह्या है । बहुरि तपश्चरण करता दुःखी हो है । ताकै आर्त्तध्यान होनेकरि ताका फल दुःख ही है ! तातें जे जीव मोह घटनेतें वर्तमान सुखी हो है सो ही आगामी भी सुखको पाप है । अर मोह बंधनैतैं वर्तमान दुखी हो है, तातैं सो ही आगामी भी दुःख पावे है । शास्त्रविषै भी दुःख शोकादिकतैं असाताका बंध कह्या है । असाताका उदै आए दुखी ही हो है, तातैं दुःखका फल सुख है ऐसा भ्रमकरि परलोकके सुखका उपायतें परान्मुख मति होहु । बहुरि जो इहां विषय सुख छोडीये है सो निभ्री मिलै गुड़ का स्वाद बुरा लागे तैसें शांत रस पाए विषय सुख नीरस भासें तातैं विषय सुख न भोगवे है, किछू निकै छोडनेविषै दुःखी न हो है । तातैं विषय सुख छोडनेका भय मति करै । साचा धर्म साधनतैं वर्तमान भी सुख हो है, आगामी भी सुख हो है । सो ऐसा ही कार्य करना योग्य है । आगे पूछे हैं कि पुत्रादिकका मरणतैं तौ शोक होइ अर तिनकी उत्त्पत्तितें हर्ष होइ सो यहु उत्पत्ति कहा है, ऐसें पूछे उत्तर कहैं हैंमृत्योर्मृ त्वन्तरप्राप्तिरुत्पत्ति रिह देहिनाम् | तत्र प्रमुदितान्मन्ये पाश्चात्ये पक्षपातिनः || १८८ || अर्थ - इस संसार विषै देहधारी जीवनकै एक मरणतें अन्य मरणकी प्राप्ति ताका नाम उत्त्पत्ति है । तातैं जे तिस उत्त्पत्तिविषै हर्षवंत हो है तिनकौं मैं पीछे भया मरणविषै पक्षपाती मानौं हौं । भावार्थ- पुत्रादिकका जन्म भएं हर्ष करिये हैं अर तिनक मू पीछै शोक करिये है सो वै जन्म है सो नवीन मरण ही है, जातें आयुके नाशका नाम मरण है, सो समय समय आयु घटै है तातें याकै सदा काल मरण पाईए है। तहाँ पूर्व पर्यायसंबंधी मरण छोड़ि तवीन पर्यायसम्बन्धी मरणका प्रारंभ तिसहीका नाम जन्म है । ऐसे जन्मविर्षं जो हर्ष माने है ते नवीन For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तपका अन्तिम फल मोक्ष १३५ मरणके पक्षपाती अनुरागी हैं । बहुरि जे मरणके अनुरागी तिनकै परस्पर हितसंबंध कैसैं मानिये । ऐसैं युक्तिकरि पुत्रादिकका जन्म-मरणविर्षे हर्षविषाद करना छुडाया है। __ आगै अब सर्व संगका त्यागी मरण-जन्मविर्षे जाकै समान बुद्धि पाईए, ऐसा मुनि सर्व शास्त्रका ज्ञाता, दुर्द्धर तपका करनहारा ताकौं शिक्षा देता सूत्र कहै हैं। पृथ्वीछंद अधीत्य सकलं श्रुतं चिरमुपास्य घोरं तपो यदीच्छसि फलं तयोरिह हि लाभपूजादिकम् । छिनत्सि सुतषस्तरोः प्रसवमेव शून्याशयः कथं समुपलप्स्यसे सुरसमस्य पक्वं फलम् ॥१८९॥ अर्थ सर्व शास्त्रकू पढ़करि अर चिरकालपर्यंत घोर तपकू सेयकरि तूं तिनका फल इस लोक ही विर्षे लाभ बडाई आदि फलकौं चाहै है तो तुं सूना विवेक रहित है चित्त जाका ऐसा होता संता भला तपरूपी वृक्षका फूल हीको छेदै है । इस तपका जो भला रसकू लीये याका फल स्वर्ग मोक्षादिक ताकं तं कैसैं पावैगा? ___ भावार्थ-जैसे कोई वृक्ष उगावै तहां पहलै फूल होइ, पीछे फल लागे । बहुरि जो फूल ही कं छेदि आप अंगीकार करै तौ वाका मीठा पाका फलकी प्राप्ति न होइ । तैसै जो जीव शास्त्राभ्यास बहुत करै अर उत्कृष्ट तपश्चरण करै, तहां पहलै लाभ पूजादिक निपजै, भक्त पुरुष मनोरथ साथै वा स्वयमेव ऋद्धि चमत्कारादिक उपजै ऐसैं तो लाभ होइ । अर महंतता विशेष होइ ऐसा पूज्य होय इत्यादि कार्य निपजै पीछे स्वर्ग मोक्षका फलकी प्राप्ति होइ, बहुरि जो जीव लाभ पूजादिककौं आप चाहै, आप अंगीकार करै, लोभी होइ भक्त पुरुषनित किछ लीया चाहै वा उनकौं दीया धनादिककौं अंगीकार करै वा ऋद्धि चमत्कारादिककौं चाहै, तिनको भये संतुष्ट होय । बहुरि मानी होयकरि आप महंतपणौं बडापणौं चाहै वा महंतता बडाई भए मदवान होइ, सो जीव परम सुखरूप रसकौं लीये प्रगटै, ऐसा स्वर्ग मोक्षरूप फल ताकौं न पावै । तातें यह सीख है शास्त्राभ्यास वा तपश्चरणका साधनकरि लाभ पूजादिकका अर्थी न होना । पथ्वीछंद तथा श्रुतमधीष्व शश्वदिह लोकपंक्ति बिना शरीरमपि शोषय प्रथितकायसंक्लेशनैः । For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन कषायविषयद्विषो विजयसे यथा दुर्जयान् शमं हि फलमामनन्ति मुनयस्तपःशास्त्रयोः ।।१९०॥ अर्थ हे भव्य ! तू लोककी पांति बिना इहां तैसें निरंतर शास्त्रकौं पढ़ि अर विस्तार लीए कायक्लेश तिनिकरि शरीरकौं भी सोखि जैसैं दुर्जय कषाय-विषयरूपी बैरीनिकौं तुं जीतें । जातै महामुनि हैं तें तप अर शास्त्रका फल उपशम भावहीकौं कहै हैं । भावार्थ-केवल शास्त्रका पढनां अर तपका करना ही कार्यकारी है नांही । कार्ययारी तौ उपशम भाव है। तहां जो जीव शास्त्र पढ़ि करि तत्त्व ज्ञानतें कषायनिकौं घटावै है वा तपश्चरणकरि इष्ट अनिष्ट सामग्री मिले राग द्वेष न होनेकी साधना करनेतें कषायनिकौं घटावै है तिसका तौ शास्त्र पढ़नां अर तप करनां सफल है । बहुरि जो जीव शास्त्र पढिकरि वा तपश्चरणकरि विषय कषायनिके कार्यनिकौं साधै मन रमावनेके अर्थि वा मान बड़ाईके अथि वा भोजन-धनादिकके अथि शास्त्र पढ़े है, तप करै है, सो जीव तौ लोककी पांतिविष बैठ्या है । जैसे अन्य लोक विषय-कषायनिकै अर्थी व्यापार सेवादिक कार्य करै हैं तैसैं इसनैं यह उपाय कीया है । इहां तर्कः-जो व्यापारादिकविर्षे तो हिंसाहिक हो है, इस उपायविर्षे कोई हिंसादिक है नांही, तातै व्यापारादिकतें तो यह उपाय भला है। ताका उत्तरः-व्यापारादिकविर्षे तौ बाह्य पाप विशेष दीखै है । अर इस उपाय विर्षे अंतरंग पाप बहुत हो है । ___ आर्गे कोऊ पूछे है कि शृगार सहित लोकनिकू अवलोककरि विषयनिकी अभिलाषा जीवनिकै उपजै है, सो कैसैं विषय-कषाय जीते जांहि ? तब वे गुरु उत्तर कहै हैं वसंततिलकाछंद दृष्ट्वा जनं व्रजसि किं विषयाभिलाषं स्वल्पोऽप्यसौ तव महज्जनयत्यनर्थम् । स्नेहाद्युपक्रमजुषो हि यथातुरस्य दोषो निषिद्धचरणं न तथेतरस्य ।।१९१॥ अर्थ -हे भव्य ! तूं लोकनिकौं शृंगार सहित देखकरि कहा विषयाभिलाषषं प्राप्त होय है ? यह अल्प हू विषयाभिलाष तोकौं महा अनर्थ उपजावै है । जैसैं रोगीकू दधि-दुग्ध-घृतादिकका किंचित् हू सेवन अयोग्य आचरण है सो दोषकू उपजावै है तैसा औरकू नाही । For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हितचिन्तनका फल विषयविरक्ति १३७ भावार्थ-अज्ञानी जीव लोकनिकू शृंगारादि सहित देखिकरि विषयनिकी वांछा करै है सो तूं कदाचित् मति करै । यह अल्प हू अभिलाष तोहि महादुःखका कारण है। जैसैं कोऊ रोगी सचिक्कण वस्तुका किंचित् हू सेवन करै ताकै रोगकी अतिवृद्धि होइ । सो रोगीनिक सचिक्कण वस्तुका सेवन उचित नाही । तैसै विवेकीनिकू विषयाभिलाष उचित नाही। ___ आगै कहै हैं जीव मात्र है तिनिकै दुख-दायक वस्तुनिसू अरुचि होय है सो ए विषय तेरै भव-भवके दुखदाई तिनिविर्षे तोहि अभिलाष करना कैसैं योग्य है ___ हिरणीछंद अहितविहितप्रीतिः प्रीतं कलत्रमपि स्वयं सकृदपकृतं श्रुत्वा सद्यो जहाति जनोऽप्ययम् । स्वहितनिरतः साक्षादोषं समीक्ष्य भवे भवे विषयविषवद्ग्रासाभ्यासं कथं कुरुते बुधः ॥१९२॥ अर्थ-जैसै को मनुष्य अपनी प्यारी स्त्री जासू अधिक प्रीति रची है, अर वाकौ दुराचार सुनें तौ सुनकरि तत्काल आप ही वाहि तजै तैसैं आत्मकल्यणविर्षे सावधान जो विवेकी, विष सहित भोजन ता समान जो ए विषय, तिनिका भव-भवविर्षे दोष देखिकरि कैसैं इनिका सेवन करै ? सर्वथा न करै। भावार्थ-काहूकै स्त्रीसू अधिक प्रीति होइ अर वह वाकू दुराचारनी सुनै तौ तत्काल तजै । तैसें पंडित विवेकी आत्मार्थी भव-भवविर्षे विषयनिके दोष देखिकरि कैसैं विषयानुरागी होय ? सर्वथा न होय । विषका भरया जो भोजन मिष्ट तौ लागै, परन्तु प्राण हरै, त्यौं ए विषय रमणीक भासै हैं, परन्तु अनंत भव प्राण हरै हैं। ___ आगैं कहै हैं कि जा समय तूं विषयनिका अभ्यास करै है ता समय कैसा है अर जब इनि” रहित हो है तब कैसा हो हैं शार्दूलविक्रीडितछंद आत्मन्यात्मविलोपनात्मचरितैरासीटुरात्मा चिरं स्वात्मा स्याः सकलात्मनीनचरितैगत्मीकृतैरात्मनः । आत्मेत्यां परमात्मतां प्रतिपतन् प्रत्यात्मविद्यात्मकः स्वात्मोत्थात्मसुखो निषींदसि लसन्नध्यात्ममध्यात्मना ॥१९३॥ For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ आत्मानुशासन अर्थ – हे आत्मन् ! आत्मज्ञानके लोपनहारे जे विषय कषायादिक तिनकी प्रवृत्तिरि चिरकाल दुराचारी भया । अर जब तूं आत्माके सम्पूर्ण कल्याणके कारण ज्ञान-वैराग्यादिक अपने निजभाव तिनिकूँ अंगीकार करे तब तिनके 'अंगीकार करिवे करि श्रेष्ठ आत्मा है । आत्मा ही पावै जाकौं ऐसी जो परमात्मदशा, ताहि होत संता केवलाज्ञानस्वरूप भया थका आपकरि उपज्या जो आत्मसुख ताविषै शोभायमान हुवा था, अपने शुद्धात्मभावकरि अपने अध्यात्मस्वरूपविर्षं तिष्ठगा । भावार्थ - जब लग तेरै बहिरात्मदशा है तब लग विषय - कषायनिके सेवनकरि दुराचारी है । अर जब सकल कल्याणरूप ज्ञान-वैराग्यादिकका आचरण करै तब अंतरात्मा होयकरि परमात्मपद पावै । तहां केवलज्ञानरूप भया संता अनंत सुखविषै निश्चल तिष्ठै है | आगें कहै हैं कि या जीवकूं सदाकाल दुखका कारण शरीर है ताके अभाव निमित्त शास्त्रोक्त विधिकरि यत्न करनां योग्य है पृथ्वीछंद अनेन सुचिरं पुरा त्वमिह दासववाहित - स्ततोऽनशन सामिभक्तरस वर्जनादिक्रमैः । क्रमेण विलयावधि स्थिरतपोविशेषैरिदं कदर्थय शरीरकं रिपुभिवाद्य हस्तागतम् || १९४|| अर्थ – या जगतविषै या शरीरनैं तोकुं आगें अनंत काल दासकी नांई भ्रमायो, तातैं अब तूं उपवास अर अल्प आहार तथा रसपरित्यागादि विधिरूप तपके विशेषकरि निरन्तर अनुक्रमतें मरणपर्यंत याहि क्षीण करि जैसैं कोऊ हाथि आये शत्रुकूं क्षीण पारे । भावार्थ - आगैं या शरीरनैं तोकूं अनंत काल दासवत् भव-भवविषै अटकाया । अर तै याके संबंधतें अनेक दुःख पाये । तातै अब तूं जैसे कोऊ हाथि आये वैरीकूं क्षीण पारै तैसें तूं नानाप्रकार तपकरि या शरीरकूं क्षीण पारि । आगें कहै हैं कि या संसारविषै जो कछू अनर्थकी परम्पराय है ताका मूल कारण यह शरीर है, तातैं शास्त्रोक्त तप करि याहि क्षोण पारि । १. अंगीकारकरि श्रेष्ठ आहे. ज. पु. १९३.४ For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय विषके समान हैं १३९ वसन्ततिलकाछंद आदौ तनोर्जननमत्र हतेन्द्रियाणि काङ्क्षन्ति तानि विषयान् विषयाश्च मानं । हानिप्रयासभयपापकुयोनिदाः स्युः मूलं ततस्तनुरनर्थपरम्पराणाम् ॥१९५।। अर्थ-प्रथम ही शरीरको उत्पत्ति हो है। ता शरीरविर्षे ए दुष्ट इंद्रिय विषयनिकू वांछै हैं । अर ते विषय महंतताकी हानि करै हैं। अर महाक्लेशके कारण हैं। बहरि भयके देनहारे अर पापके उपजावनहारे, नर्क निगोदादि कुयोनिके दायकी हैं। तातै यह शरीर ही अनर्थकी परंपरायका मूल कारण है। भावार्थ-संसारदशाविर्षे यह जीव पूर्व शरीरकू तजि नवीन शरीरकू धारै है, सो शरीरविर्षे ए दुष्ट इंद्रिय अपने-अपने विषयनिकू बांछे हैं । अर ते विषय अपमानके कारण क्लेशके कर्ता, भयकारी, पापके उपजावनहारे, कुगतिके देनहारे हैं । तातें यह शरीर ही अनर्थकी परम्परयका मूल कारण जानना। आगें कहै हैं कि ऐसे शरीरकू पोषिकरि अज्ञानी जीव कहा करै सोई कहै हैं शरीरमपि पुष्णन्ति सेवन्ते विषयानपि । नास्त्यहो दुष्करं नृणां विषाद्वाञ्छन्ति जीवितुम् ॥१९६।। अर्थ-अहो लोको ! मूर्ख जीव कहा कहा न करै । शरीरकू तौ पौषै, अर विषयनिकू सेवै । मूर्खनिकू कछू विवेक नांही, विषयतै जीया चाहै । अविवेकीनिकू पापका भय नाही, अर विचार नाही, बिनां विचारे न करने योग्य होय सो करें । भावार्थ-जे पंडित विवेकी हैं ते शरीरसं अधिक प्रेम न करें । नाना प्रकारकी सामग्री करि याहि न पोएं । अर विषयनिकू न सेवे, अकार्यतै डरै । अर जे मूढ जन हैं ते शरीरकू अधिक पोर्षे, अर विषयनिकू सेवें, न करिवे योग्य कार्यकी संका न करें । जे विषयनिकू सेवै हैं ते विष खाय जीया चाहै हैं। For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० आत्मानुशासन आर्गे कहै हैं शरीरकं तपादिककरि पीरा उपजावते हू मुनि कलिकालके दोषः पर्वतकी गुफादिक कायक्लेशके स्थानक तिनक तजिकरि ग्रामकै समीप आय बसै हैं ऐसा दिखावै हैं इतस्ततश्च त्रस्यन्तो विभावयाँ यथा मृगाः । वनाद्विशन्त्युपग्रामं कलौ कष्टं तपस्विनः ॥१९७।। अर्थ-जैसैं मृग दिनकू वनमैं जहां भ्रमणकरि सिंहादिकके भयतै रात्रिविर्षे वनसैं ग्रामके समीप आय रहै हैं तैसैं कलिकाल विर्षे मुनि हू दिन विर्षे वन निवास करि ग्रामकै समीप आवै रात्रिकू सो हाय ! हाय ! यह बडा कष्ट है। मुनि महा निर्भय, तैं मृगनिकी नांई ग्रामके समीप कैसे आइ बसैं ? ___भावार्थ-मृगनिकी यह रीति है-दिनकुं वनविर्षे विचरै हैं अर रात्रिकू ग्रामकै निकटि आइ बसें । तैसैं दुःखम कालविर्षे मुनि हू रात्रिविष ग्रामकै समीप निवास करें यह बड़ा दोष है। मुनिनिकू गिरि-शिखर गुफा विषम बन नदीनिके तट इत्यादि निर्जन स्थानक ही विर्षे रहना योग्य है । आगें कहै हैं कि तपहूकू ग्रहकरि जे इन्द्रिनिकै वशीभूत होय हैं तिनतें गृहस्थ अवस्था ही श्रेष्ट है वरं गार्हस्थ्यमेवाद्य तपसो भाविजन्मनः । श्वः स्त्रीकटाक्षलुण्टाकलोप्यवैराग्यसंपदः ॥१९८।। अर्थ-या जगतविर्षे स्त्रीनिके जो कटाक्ष तेई भये लुटेरे, तिनकरि वैराग्य संपदा लुटाय दीन भयो अर होनहार है संसार भ्रमण जातें, ऐसे तप” गृहस्थपना ही श्रेष्ठ है। भावार्थ-गृहस्थ अवस्थाविर्षे तौ निज स्त्रीका तो सेवन है ही। अर जे तपकं धारिकरि नगरके स्त्रीनिकौ नेत्रनिके जो कटाक्ष, तेई भए लुटेरे, तिनकरि लूटि गई है वैराग्य संपदा जिनकी ऐसे तप गृहस्थ अवस्था ही श्रेष्ठ जाननी । यह तप संसार ही का कारण है। ___ आगें कहैं हैं:-या शरीरके योग” तूं स्त्रीका अनुरागी होय दुखी भया सो शरीर तेरी लार एक पैंड न जाय, तातै शरीरादिकसूं स्नेह तजि मंदाक्रांत छंद स्वार्थभ्रंशं त्वमविगणयंस्त्यक्त लज्जाभिमानः संप्राप्तोऽस्मिन् परिभवशतैर्दःखमेतत् कलत्रम् । नान्वेति त्वां पदमपि पदाद्विपलब्धोऽसि भूयः सख्यं साधो यदि हि मतिमान् मा ग्रहीविग्रहेण ॥१९९।। For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परद्वव्यमें मूर्छा ही संसारका कारण १४१ -- अर्थ है भव्य जीव ! तूं या शरीरके होतें संतै अपना अर्थ जो शुद्धोपयोगरूप आत्मकल्याण, अथवा पंच महाव्रत यतिका धर्म तथा अणुव्रतरूप श्रावकका धर्म ताके नाशकू न गिणता संता अपमानकै सैंकरानि करि स्त्री संयोगकं प्राप्त भया सो इह स्त्रीका संबंध ही महादुःखका मूल है। कैसा है तं, तज्या है लज्जा अर अभिमान जानैं । इहां अभिमान शब्दका अर्थ गर्व न लेना, जाची वृत्ति लेनी । सो तूं स्त्रीके संगरौं निर्लज्ज अर जाचक भया जा समान दीनता नांही। सो तै तौ शरीरकै अथि अपना अर्थ खोया, अर यह तौ तेरे संगि एक पैंड न जाय । सो तं ऐसा कहा ठिगाया है जो बाम्बार याहीसू प्रीति करै है । अब तोहि कहै हैं जो बुद्धिवान है तौ शरीररां प्रीति मति करै। - भावार्थ-तूं तौ शरीरका नाना प्रकार पोषण करै है, अर याकै संगतै स्त्रीका अनुरागी होय निर्लज्ज अर दीन भया है। अर शरीर तौ तेरै साथि एक पैंड न जाय । ता” हे भव्य ! तूं या देहतैं नेह तजि अर देहके प्रसंगी हैं पुत्र कलत्रादि, तिन” प्रीति तजि । ___ आगें कहै हैं जे मूर्तीक पदार्थ हैं तिनिहूमैं परस्पर मिलाप होतें भी भेद न मिटै है । काहूका लक्षण काहूसू न मिलै । तौ मूर्तीक अर अमूर्तीक कैसैं एक होंहिगे । यह तेरे प्रतीति न आवै सो बड़ी भूलि है शिखरणीछंद न कोऽप्यन्योऽन्येन व्रजति समवायं गुणवता गुणी केनापि त्वं समुपगतवान् रूपिभिरमा । न ते रूपं ते यानुपव्रजसि तेषां गतमतिः ततश्छेद्यो भेद्यो भवसि बहुदुःखे भववने ।।२०।। अर्थ-कोई ही गुणी कहीये द्रव्य सो काहू ही द्रव्यसौं एकताके भाव न प्राप्त होय यह प्रत्यक्ष है। अर तूं कर्मके योगकरि रूपी पदार्थनिसू ममत्त्व भावकं प्राप्त भया जिन शरीरादि पदार्थनिकरि त आशक्त होइ एकता जानि प्रवर्त्या है ते पुद्गल तेरे रूप नाहीं! तूं तो निर्बुद्धी हुवा वृथा ही एकता मान है। या अभेद बुद्धिकरि तिनिसं आशक्त भया भववनविष बहुत दुखी होयगा, छेद्या जायगा, भेद्या जायगा, भव भव दुःख भोगवैगा, तातें देहादिकसं नेह तजि । __ भावार्थ-रूपी पदार्थ जे परमाणू तेऊ सब भिन्न हैं। यद्यपि मिलिकरि बंधरूप होय हैं। तथापि न्यारे-न्यारे हैं। तो तूं अमूर्तीक पदार्थ तोसौं ए कैसैं मिलै अर तूं इनसौं कैसे मिलै । ता” इनसौं राग तज । For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ आत्मानुशासन आगैं कहै हैं पूर्वं जाका वर्णन कीया सो शरीर ऐसा है तौ ताविर्षे ममता बुद्धिकरि आसा क्यौं धरनी माता जातिः पिता मृत्युराधिव्याधी सहोद्गतौ । प्रान्ते जन्तोर्जरा मित्रं तथाप्याशा शरीरके ॥२०१।। अर्थ-कैसा है शरीर ? उत्पत्ति तौ जाकी माता है, अर मरण जाका पिता है। अर आधि कहिये मनका सोच, व्याधि कहिए वायु पित्त कफ आदि रोग, ए ही जाके भाई, अर अंतविर्षे जरा मित्र है। शरीर तो ऐसा है तथापि शरीरविर्षे तेरी आशा है, बड़ा अचिरज है। भावार्थ-शरीर तौ जन्म-मरण, आधि, व्याधि, जरारूप है। अर तूं तो अजर अमर अनादि निधन अखंड अव्याबाध है। तेरा अर याका कौन संबंध। आगैं कहै हैं तूं तो शुद्ध बुद्धस्वरूप है, परंतु शरीरकरि अशुद्धताकू प्राप्त भया है वसंततिलकाछंद शुद्धोऽप्यशेषविषयावगमोऽप्यमृर्तो प्यात्मन् त्वमप्यतितरामशुचीकृतोऽसि । मूर्त सदाऽशुचि विचेतनमन्यदत्र किं वा न दूषयति धिग्धिगिदं शरीरम् ।।२०२॥ अर्थ-हे चिदानंद ! तूं तो शुद्ध कहिए निर्मल है । अर समस्त निजपरका ज्ञाता है । अमूर्तिक है तौऊ या जड़. तोहि अशुचि कीया। यह मूर्तिक सदा अशुचि अचेतन संसारविर्षे जे केशर कर्पूरादि सुगंध वस्तु हैं तिनहूंकू दुगंध करै है । तार्तं धिक्कार धिक्कार या शरीरकू । भावार्थ-जे केशर कर्पूरादि सुगंध द्रव्य हैं तेऊ शरीरके संबंध दुर्गंध होय जाय हैं। याकै संबंतें तूं महा दुखी भया, चार गतिके दुःख भोगये, अशुचि अपावन देहका धारण करि तूं अशुचि कहाया । तातँ यासू प्रेम तजि । धिक्कार या शरीरकू जाके प्रसंग करि तूं संसार वनविर्षे भ्रम्या । __ आगें कहै हैं या शरीरविर्षे तू अनुराग बुद्धिकरि नष्ट भया निदि शरीरकं अनिंद्य जान्या For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रोगकी वृद्धि मुनिके लिये खेदजनक नहीं १४३ हा हतोऽसि तरां जन्तो येनास्मिस्तव सांप्रतम् । ज्ञानं कायाशुचिज्ञानं तत्यागः किल साहसम्ः ॥२०३।। अर्थ-हाय ! हाय ! हे प्राणी ! तू अत्यंत ठिगाया, नष्ट भया, शरीरके ममत्व करि अति दुखी भया । कायाका अशुचि जानना यही ज्ञान है अर शरीरकू पवित्र जाननां यही अज्ञान है । शरीरका ममत्व छोड़ना, निरादर करि तजना यही बड़ा साहस है। भावार्थ-अनादि कालतें अपना स्वरूपकं तें न जान्या, परकौं आपा मानि नष्ट भया। शरीर अशचि तुं महा पवित्र । तेरा अर याका कहा संबंध? तातें देहसूं नेह तजि निर्ममत्व होहु, ज्यौं बहुरि शरीरका धारण न करै । आगै कहै हैं कि यद्यपि साधुकै शरीरसं ममत्व नाही, तथापि प्रबलरोगके उदयतें चित्तविर्षे व्याकुलता होती होयगी । श्लोक दोयमें वह ब्याख्यान करै हैं अपि रोगादिभिवृद्धैन मुनिः खेदमच्छति । उडुपस्थस्य कः क्षोमः प्रवृद्धेऽपि नदीजले ।।२०४॥ वसंततिलकाछंद जातामयः प्रतिविधाय तनौ वसेद्वा नो चेत्तनुं त्यजतु वा द्वितयी गतिः स्यात् । लग्नाग्निमावसति वह्निमपोह्य गेहं निर्याय वा व्रजति तत्र सुधीः किमास्ते ॥२०५॥ अर्थ-रोगादिककी वृद्धिहूकरि मुनि खेदकू प्राप्त न होय । जैसैं नदीका जल वृद्धि प्राप्त भया तथापि दृढ़ नावविर्षे तिष्ठया ताकू कहा विकल्प ? तैसै ज्ञानी मुनिनिकू रोगादिककी वृद्धिहूविर्षे कहा विकल्प ? अर अणुव्रती श्रावक कदाचि रोग उपज्या तौ निर्दोष औषधाादिकके योगरौं शांति करि शरीरविौं बसे । अर प्रबल रोगकी शांतता न जानै तौ अनशन वृत्ति करि शरीरकू तजै । ए दोय ही रीति । जैसैं घरकै अग्नि लागी तब सुबुद्धी ताहि बुझाय घरमैं बसै, अर बुझता न जानैं तौ घर छोडि दूर जाय बसै । तैसें शरीर रहतो जानैं तो योग्य औषधादिक करि रोगकी निवृत्ति करै, अर रहता न जानै तौ निर्ममत्व होय तजै । __ भावार्थ-श्रावक की तौ दोय रीति हैं। पवित्र औषधादिकका सेवन करै, तथा न भी सेवन करै । अर साधु इच्छा करि तौ औषधका सेवन न For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ आत्मानुशासन करै । अर जो श्रावक निर्दोष औषध आहारादिक दे तो निराग भावनितें ले, राग भाव न करै। __ आगै कहै हैं औषधादिक करि रोग न मिटै तौ ज्ञानीनिकू शरीर नाश होनेका भय न करणां, मरणका भय अज्ञानीनिकै होय है शिरःस्थं भारमुत्तार्य स्कन्धे कृत्वा सुयत्नतः । शरीरस्थेन भारेण अज्ञानी मन्यते सुखम् ॥२०६।। अर्थ-जैसैं कोऊ शिरका बोझ उतारि कांधे धरि सुख मानै तैसैं जगतके जीव रोगका भार उतारि शरीरके भारकरि सुख माने हैं। भावार्थ-जगतके जीव रोग गए शरीर रहे सुख मानें हैं अर ज्ञानी जीव शरीरका संबंध ही रोग जानैं हैं। तातै शरीर जाय तौ विषाद नाही। जैसा शिरका भार तैसा ही कांधेका भार । जैसैं रोगका दुख तैसा ही देह धारणका दुख है। आर्गे याही अर्थकू दृढ़ करै हैयावदस्ति प्रतीकारस्तावत् कुर्यात्प्रतिक्रियाम् । तथाप्यनुपशान्तानामनुद्वेगः प्रतिक्रिया ।।२०७।। अर्थ-जौ लौं रोगकी उपशांतता होती दीखै तौलौं योग्य औषधादिकका ग्रहण करै तो करै अर जो रोग न मिटै तौ विकल्प न करै। शरीरस उदास होना निर्विकल्प रहना यही बड़ा यत्न है । भावार्थ-जेते शरीरकी स्थिति है तेतै रहै ही है । अर स्थिति पूर्ण भए कदाचित् न रहै तातें हर्ष शोक नाही। आर्गे शिष्य पूछे है:-कौन उपाय” शरीरसू उदासीनता करनीयदादाय मवेज्जन्मी त्यक्त्वा मुक्तो भविष्यति । शरीरमेव तत्याज्यं किं शेषैः क्षुद्रकल्पनैः ॥२०८।। अर्थ-तंजस कार्मण मूल शरीर हैं तिनिके योग” नवे नवे शरीर धरि संसारी जीव भ्रमण करै है। मनुष्य अर तिर्यंच होय तब औदारिक शरीर धारें। देव अर नारकी होय तब वैक्रियिक देह धारै। अर तैजस कार्मणके अभावतें शरीर न धरै तब मुक्त होइ । शरीरका धारण सोई संसार । ताशरीरका संबंध त्याज्य ही है। क्षुद्र विकल्पनि करि कहा? For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शरीरकी पूज्यताका कारण सत्तप १४५ .. भावार्थ-शरीरके धारक संसारी अर अशरीरी सिद्ध तातें शरीरसू ममत्व तजना है। आगें कहै हैं इह जीव तौ शरीरका उपकार करै है अर शरीर यातें प्रतिकूल है, तार्ते शरीरका ममत्व तजना नयेत्सर्वाशुचिप्रायः शरीरमपि पूज्यताम् । सोऽप्यात्मा येन न स्पृश्यो दुश्चरित्रं धिगस्तु तत् ।।२०९॥ अर्थ-सर्व अशुचिका मूल जो शरीर ताहूकू आत्मा पूज्य पदकू प्राप्त करै है। अर शरीर आत्माकू चांडालादिकके जन्मकरि अस्पर्श करै है, तातें ताकै दुराचारकू धिक्कार होहु । आत्मा तौ या मलिन शरीरसूं उपकार करै है। मनिपदके योगतें देव अर मनुष्यादिकनिकरि सेवनीक करै है। अर शरीर अशुभकू उपजाय जीवकौं कुयोनिमैं डारि ऐसा करै है जो कोऊ भीटै नांही, तातै शरीरकू धिक्कार । ___ भावार्थ-आत्मा तौ शरीरकं संयमादि साधनकरि पूज्य करै है अर शरीर अज्ञानदशाविर्षे जीवकू नरक निगोद तिर्यंच गति तथा कुमानुष्यादि जन्म करि अस्पर्श करै है, सो अचिरज नाही। भला होय सो भली ही करै, बुरा होय सो बुरी ही करै। ___ आगें कहै हैं संसारी जीव शरीरादि तीन भागकू धरै है सो श्लोक दोयमैं कहै हैं रसादिराघो भागः स्याज् ज्ञानावृत्यादिरन्वतः । ज्ञानादयस्तृतीयस्तु संसार्येवं त्रयात्मकः ॥२१॥ भागत्रयमयं नित्यमात्मानं बन्धवर्तिनम् । भागद्वयात् पृथक् कतु यो जानाति स तत्ववित् ।।२११।। अर्थ-आदिका भाग तौ सप्त धातु मई शरीर है । ता पीछे दूजा ज्ञानावरणादि अष्ट कर्मका भाग है । अर तीसरा भाग ज्ञानादिक निज भावका है। या भांति संसारी जीव तीन भागकू धरै है। तीन भागमई संसारी जीव है, सो शरीरका भाग अर कर्मका भाग इनि दोय भागनित जीवकू जुदा करवेकी विधि जानैं सो तत्त्वज्ञानी कहिये। भावार्थ-शरीर अर शरीरके मूल कारण कर्म तिनितें जीवकं जुदा करि ज्ञानादिक निज भावविर्षे रमैं सोई तत्त्वज्ञानी अर पर वस्तुविर्षे रत होय सो अज्ञानी है। For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ आत्मानुशासन , आगै शिष्य प्रश्न करै है:-दोय भागते आत्माका जुदा करना तपके आचरण” होय है सो तप करना कठिन, ताका समाधान करै है करोतु न चिरं घोरं तपः क्लेशासहो भवान् । चित्तसाध्यान् कषायारीन् न जयेद्यत्तदज्ञता ।।२१२।। अर्थ-जो तूं क्लेश सहिवेकू असमर्थ है, चिरकाल दुर्धर तप न करै तौ मन ही करि जीते जाहि ऐसे क्रोध मान माया लोभ बैरी तिनिकू तौ जीति, अर न जीतै तौ बड़ी अज्ञानता है। कषाय जीतिवेमैं तौ कायक्लेश नाहीं, मनही की सुलटनि है। - भावार्थ-शरीरके क्लेशकरि तपको तू कठिन जाने है। दुर्द्धर तप न करि सकै तौ मन वसिकरि कषाय ही क्षीण पारि । कषाय जीतिवेमें कायक्लेश नाही, मन ही का कारण है, ए कषाय जीवके शत्रु हैं। आगै कहै हैं कि जौ लगि कषायनिकू न जीतें तौ लगि मुक्तिके कारण जे उत्तम क्षमादि गुण तिनकी प्राप्ति तोकू अति दुर्लभ है मालिनी छंद हृदयसरसि यावन्निर्मलेऽप्यत्यगाधे वसति खलु कषायग्राहचक्रं समन्तात् । श्रयति गुणगणोऽयं तन्न तावद्विशङ्क सयम शमविशेषैस्तान् विजेतु यतस्व ॥२१३।। अर्थ-जौ लगि तेरे निर्मल अगाध हृदयरूप सरोवरविर्षे निश्चय सेती कषायरूप जलचरनिका समूह बसै है तौ लगि गुणनिका समह निशंकपणे प्रवेश न करि सके। ताशम दम यम भेदनिकरि कषायनिके जीतिवेका जतन करि । शम कहिये समता भाव रागादिकका त्याग । दम कहिये मन इंद्रीनिका निरोध । यम कहिये यावत् जीवहिंसादिकका त्याग। . भावार्थ-जौ लगि तेरे हृदयवि कषायनिका संचार है तौ लगि शम दमादि गुणनिका लेशमात्रहू अंगीकार नाही। तारौं कल्याणके निमित्त कषाय तजि। आगै कषायनिका जीतना सो ही मोक्षका कारण है ऐसा कहि करि जे कषायनिके आधीन होइ हैं तिनको हास्य करते संते कहै हैं For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धन आदि सुखके कारण नहीं शार्दूलविक्रीडित छंद हित्वा हेतुफले किलात्र सुधियस्तां सिद्धिमामुत्रिकी वाञ्छन्तः स्वयमेव साधनतया शंसन्ति शान्तं मनः। तेषामाखुबिडालिकेति तदिदं धिग्धिक् कलेः प्राभव - येनैतेऽपि फलद्व यप्रलयनाद् दूरं विपर्यासिताः ॥११४।। अर्थ-जे कहिवेके सुबुद्धी या भवविर्षे हेतु कहिये कारण निष्परिग्रहत्वादि, अर फल कहिये कार्य मनकी शांतता तिनकं तजिकरि परलोककी सिद्धि वांछे हैं अर आप ही अपने मन उपंग साधनकरि अपनी प्रशंसा करै हैं, कषायनिके वशि हैं। अर जानै हैं हम शांतचित्त हैं सो यह बड़ा विरुद्ध है। क्रोधादिकमैं अर उपशांततादि गुणनिमैं परस्पर बैर है । जैसे बिलाव और मूसेकै अनादिका परस्पर बैर है। तारौं बारंबार धिक्कार होहु कलिकालके प्रभावकू । जाके प्रभावकरि सुबुद्धीहू इहलोक-परलोकका फल ताके विनाश करवे” अत्यंत ठिगाये गये हैं। ____ भावार्थ-जे कषाय तर्जे बिनु शांत चित्त कहावै हैं ते वृथा ही अपनी प्रशंसा करै हैं । कषायनिकै अर शांतताकै परस्पर विरोध है । जे बुद्धिवान कहाय आत्मा-कल्याण न करें ते दोऊ जन्म बिगाडै हैं, अत्यंत ठिगाये हैं । __ आगै श्री गुरु शिष्या शिक्षा करै हैं:-जो तू महातप अर ज्ञानकरि संयुक्त है, अर कषायनिका जीतनहारा है तौ अहंकारका लेशहू मति करि, अहंकारकू मूलतें उपारि डारि । स्रग्धराछंद उद्युक्तस्त्वं तपस्यस्यधिकमभिभवं त्वामगच्छन् कषायाः । प्राभूद्बोधोऽप्यगाधो जलमिव जलधौ किं तु दुर्लक्ष्यमन्यैः। नियंढेऽपि प्रवाहे सलिलमिव मनाग् निम्नदेशेष्ववश्यं मात्सर्य ते स्वतुल्ये भवति परवशाद् दुर्जयं तज्जहीहि ॥२१५।। ___ अर्थ-तू तपविर्षे उद्यमी भया है, अर तो कषाय अति अपमानकू प्राप्त भये हैं, अर समुद्रविर्षे जल अगाध होय तैसैं तेरै ज्ञान अगाध भया है। परंतु एक तोहि शिक्षा करै हैं—यह बात औरनिकरि अगम्य है । या दोष' विरले तजैं। जैसैं जलके प्रवाहविर्षे तुच्छ हू नीचे स्थानकविर्षे जंल निःसन्देह औंडा होय है सो गढ है। लोकनिके जानवेमैं नांही तैसें For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ आत्मानुशासन अपनी बराबरिके विर्षे कर्मनिके वशर्ते अदेखसका भाव होइ है । जाहि शास्त्रविर्षे मात्सर्या कहै हैं सो अति दुर्जय है, ताहि तूं तजि । भावार्थ-जो तूं तपस्वी है, मंदकषायी है, गंभीरचित्त है तौ मत्सर कहिए अदेखसका भाव तजि । अपनी बराबरि तथा अधिकविर्षे अदेखसका भाव मति करै । इह बड़ा दोष है, तू सर्वथा तजि।। आगै कोऊ प्रश्न करै है-इनि कषायनिके होते संतै जीवका कहा अकल्याण है ? ताहि उत्तर कहै हैं-जहां काम क्रोधादिकका उदय होइ सो ही जीवका अकल्याण । इह कथन दृष्टांतकरि दृढ़ करै हैं। प्रथम ही क्रोधके उदयविर्षे अकल्याण दिखावै हैं वसन्ततिलका छन्द चित्तस्थमप्यनवबुद्धय हरेण जाड्यात् क्रुद्ध्वा बहिः किमपि दग्धमनङ्गबुध्या। घोरामवाप स हि तेन कृतामवस्था क्रोधोदयाद्भवति कस्य न कार्यहानिः ॥२१६॥ अर्थ-देखो काम तौ चित्तविर्षे हुता बाह्य न हुता। अर काहू. क्रोधकरि काम जानि कोऊ बाह्य पदार्थ भस्म कीया सो काम न मूवा । कामके योगरौं सराग अवस्थाकू प्राप्त भया । कामकी करी घोर वेदना सही सो क्रोधके उदयतें कौनकै कार्यकी हानि न होइ ? . . भावार्थ-क्रोधके उदयतें सर्व कार्यका नाश होय । काह. कोऊ बाह्य पदार्थ काम जानि भस्म कीया सो काम न मवा, सो क्रोधी कामकरि पीडित ही भया । आगै मानके उदयविर्षे अकाज दिखावै है ___वसन्ततिलकाछंद चक्र विहाय निजदक्षिणबाहुसंस्थं यत् प्राव्रजन्ननु तदैव स तेन मुञ्चेत् । क्लेशं तमाप किल बाहुबली चिराय मानो मनागपि हतिं महतीं करोति ।।२१७।। .. अर्थ-देखो बाहुबली अपनी दाहिणी भुजापरि आय तिष्ठया जो चक्र ताहि तजि करि जिन दीक्षा आचरी । तपकरि संसार” मुक्त भए। परंतु कैयक दिन कछुइक संज्वलनमानका उदय रह्या, ताकरि वर्ष पर्यंत केवल For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लोकमें महानताकी सीमा नहीं १४९ न उपज्या । महाकायक्लेश कीया तऊ मान गए बिना मुक्त न भए । यह तुच्छ मात्रहू मान महा मोटी हानि करै है । तातें मान त्याज्य है । तन धनरूप संपदा यौवन राजलक्ष्मी इनिका गर्व करै सो ये सब क्षण भंगुर हैं। अर आत्मा तो निश्चयकरि सिद्ध समान है। त्रैलोक्यका आभूषण है, ताकै मान काहेका ? भावार्थ-मान ही मोक्षका विघ्नकारी है। बाहबली सारिखे तपस्वी बलवान् विवेकी सूक्ष्म संज्वलन मानके उदयकरि वर्ष पर्यंत केवल न पावते भये । मान कणिका गई तब केवल उपज्या । - आगें कहै हैं कि जो विवेकी गुणकी महंतता जानै है तिनिकू तुच्छ मात्र हू मान करना उचित नांही यह दोय श्लोकमैं दिखावे हैं शार्दूलविक्रीडितछंद सत्यं वाचि मतौ श्रुतं हृदि दया शौयं भुजे विक्रमे लक्ष्मीर्दानमनूनमर्थिनिचये मार्गो गतिनिधुते । येषां प्रागजनीह तेऽपि निरहङ्काराः श्रुतेगोचराः चित्रं संप्रति लेशितोऽपि न गुणास्तेषां तथाप्युद्धताः ।।२१८॥ मालिनीछंद वसति भुवि समस्तं सापि संधारितान्यैः उदरमुपनिविष्टा सा च ते वा परस्य । तदपि किल परेषां ज्ञानकोणे निलीनं वहति कथमिहान्यो गर्वमात्माधिकेषु ।।२१९॥ अर्थ-या लोकविर्षे पूर्व महा महत्पुरुष भए । जिनकै वचनविर्षे सत्य, अर शास्त्रविर्षे बुद्धि, हृदयविष दया, अर भुजानिवि शूरवीरता पराक्रम, अर लक्ष्मीका जाचकनिके समूह विर्षे पूर्ण दान, अर निर्वृत्ति मार्गविर्षे गमन, जिनमैं ए गुन होते भये तोऊ अहंकार रहित शास्त्रविर्षे गाए हैं । परन्तु यह बड़ा अचिरज है अवार या कलिकालविर्षे लेशमात्र हू गुण नांही तोऊ तिनिकै अति उद्धतता है, महा गर्वमैं छकि रहे हैं। भावार्थ-पूर्वं चतुर्थ कालविर्षे बड़े सत्यवादी शूरवीर, दयावान्, दातार, महाविरक्त भए तोऊ गर्वका लेश न भया । अर अबार रंचमात्र गुण नाहीं, तथापि उद्धत हैं, गर्ववंत हैं । इह बड़ा अचिरज है। For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० आत्मानुशासन ... अर्थ-गर्व करना झूठा है। गर्व तौ तब करै जब आप” कोऊ अधिक न होइ, सो एकसू एक अधिक हैं। प्रत्यक्ष देखो या पृथ्वीविर्षे समस्त बसै हैं । सबका आधार पृथ्वी है । सो त्रैलोक्यकी भूमिघनोदधि घनवात तनुवात इनि तीन बातवलानिकै आधार है। पृथ्वी अर वातवलय आकाशके उदरमें हैं। सो अनंता आकाश केवलीके ज्ञानके अंशमैं लीन भया है। एक सू एक अधिक हैं। तातें जगतविर्षे आपतैं बहुतनिकू अधिक जानि कौन गर्व करै ? विवेकी कदापि गर्व न करै। ___ भावार्थ-एकतै एक अधिक हैं। सब पृथ्वीकै आधार, पृथ्वी पौंनकै आधार ए वातवलानिक, ते वातवलय आकाशकै आधार सो आकाश समस्त ज्ञा-मैं माय रह्या है। अर संसारी जीवनिमैं विभूति करिएकसू एफ अधिक हैं। जीवत्वकरि सब समान हैं । आगें मापाचारकै योग” जीवका अकल्याण होइ है सो तीन श्लोकनि में दिखावै हैं शिखरिणीछंद यशो मारीचीयं कनकमृगयामलिनितं हतोऽश्वत्थामोक्त्या प्रणमिलघुरासीद्यमसुतः । सकृष्णः कृष्णोऽभूत् कपटबटुवेषेण नितरामपि छद्माल्पं तद्विषमिव हि दुग्धस्य महतः ।।२२०।। मेयं मायामहागान्मिथ्याघनतमोमयात् । यस्मिन् लीना न लक्ष्यन्ते क्रोधादिविषमाहयः ।।२२१।। - वसन्ततिलकाछंद प्रच्छन्नकर्म मम कोऽपि न वेत्ति धीमान् ध्वंसं गुणस्य महतोऽपि हि मेति मंस्थाः। कामं गिलन् धवलदीधितिधौतदाहं गूढोऽप्यबोधि न विधु स विधुन्तुदः कैः ।।२२२।। ____ अर्थ-अल्प हू कपट महा मोटे गुणनिङ हते है, जैसै घने दूधकू कणिकामात्र हू विष दूषित करै है। देखो मारीच जो रावणका मंत्री ताका जस कपटकरि कनक सग होनेरौं मलिन भया। अर राजा युधिष्ठिरका अति निर्मल यश सो तिनके मुख” यह वचन निकस्या जो “अश्वत्थामा For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५१ मायाचार महादुराचार है हतः" । न जानिए, नर जानिए या कुजर । सो या मायाचारकै वचनकरि राजा युधिष्ठिर मित्रनिमैं लघु भए । तातें अल्प हू मायाचार बहुत गुणनिकू हते है। ___ भावार्थ-मायाचार महादुराचार है। मारीच मंत्री लघुताकू प्राप्त भया । राजा युधिष्ठिर सारिखे "अश्वत्थामा हतः" या वचन कहिवेकरि लज्जाकौं प्राप्त भए । अहो भव्य जीव हो ! मायारूपी ओंडे खाडेरौं डरो। यह खाडा मिथ्या भावरूपी महा अंधकारमई है। जाविर्षे लुकि रहे हैं क्रोधादिक महादुष्ट सर्प, जहां खाडा होइ तहा अंधकार हू होइ । अर तामें सर्प हू रहै। . भावार्थ-यह मायारूप खाडा अति औंडा है। जामैं मिथ्यारूप अंधेरा है । जामैं क्रोधादि सर्प रहै हैं। - अर्थ-हे जीव तू ऐसा संदेह मति राखै, जो गुप्त' पाप मेरा कोऊ न जानेगा, बुद्धिवान ह न जानें तौ और कैसे जानें ? अर मेरे मोटे गुणनिका यह पाप कैसे आच्छादन करैगा । ऐसी त कदापि मति मानै । प्रगट देखि, चन्द्रमा अपनी उज्ज्वल किरणनिकरि जगतके आतापकू निवारै है। सो ऐसे चंद्रहुकूप्रच्छन्न जो राहु सो आच्छादित करै है। या बाता सब ही जाने हैं । ऐसा कौन जो या बात को न जाने। आगै लोभ कषाय थकी जीवका अकाज दिखावै . हिरणीछंद वनचरभयाद् धावन् दैवाल्लताकुलबालधिः किल जडतया लोलो बालबजेऽविचलं स्थितः । वत स चमरस्तेन प्राणैरपि प्रवियोजितः परिणततृषां प्रायेणैवंविधा हि विपत्तयः ॥२२३।। अर्थ-देखो लोकवि प्रसिद्ध है-बनचर जो भील अथवा व्याघ्र ताके भय थकी सुरह गाय भागी सो दैवयोगतै ताकी पूछ बेलित उलझी सो मूढताकरि बालनका समूह जो पूछ ताके लोभत खरी होइ रही सो बनचर. प्राणनितै रहित करी । तातें जो तृष्णातुर हैं तिनकै बाहुल्यता करि या प्रकार विपत्ति हो है। १. हे जीव तू ऐसो तो गुप्त, ज० पु० १२२,३ For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ आत्मानुशासन आगें कहै हैं अकल्याणकी करनहारी जो कषाय तिसिकूजीतिकरि अल्प है संसार जिनकै ते ऐसी सामग्रीकू प्राप्त होय हैं । सो दोय श्लोकनिसे दिखावै हैं हिरणीछंद विषयविरतिः संगत्यागः कषायविनिग्रहः शमयमदमास्तत्त्वाभ्यासस्तपश्चरणोद्यमः । नियमितमनोवृत्तिक्तिर्जिनेषु दयालुता भवति कृतिनः संसाराब्धेस्तटे निकटे सति ॥२२४॥ अर्थ-विषयसू विरक्तता, अर परिग्रहका त्याग, कषायनिका निग्रह, सम कहिए शांतता, रागादिका त्याग, दम कहिये मन इंद्रोनिका निरोध, यम कहिये यावत् जीव हिंसादिक पापनिका त्याग, तिनका धारण, तत्त्वका अभ्यास, तपश्चरणका उद्यम, मनकी वृत्तिका निरोध, जिनराजविर्षे भक्ति, जीवनिकी दया ए सामग्री विवेकी जीवनिकै संसार समुद्रका तट निकटि आये होय है। मालिनीछंद यमनियमनितान्तः शान्तबाह्यान्तरात्मा परिणमितसमाधिः सर्वसत्त्वानुकम्पी । विहितहितमिताशी क्लेशजालं समूलं दहति निहतनिद्रो निश्चिताध्यात्मसारः ॥२२५॥ अर्थ-यम नियमादि योगकै मूल हैं। यम कहिए जन्मपर्यत अयोग क्रियाका त्याग, अर नियम कहिए घरी पल प्रहर पक्ष मास चातुर्मास बर्षादिकका संवर । सो यम नियमादिविर्षे साधु तत्पर हैं, महा शांत चित्त देहादिक बाह्य वस्तुनितें निवृत्त भया है भाव जिनका, अर समाधि कहिये निर्विकल्प दशा प्राप्त भया है सर्व जीव मात्रवि दया जिनकी, विहित कहिये शास्त्रोक्त अल्प है योग्य आहार जिनकै, दूरि करी है निद्रा, अर निश्चय किया है अध्यात्मका सार आत्मस्वभाव जिननें । निरंतर आत्मअनुभवविर्षे मगन हैं। आगें कहै हैं जो ऐसे गुणनिकरि मंडित हैं मुनिराज ते निश्चैसेती मुक्तिके भाजन हो है। For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मोक्षका पात्रता ___ १५३ मालिनीछंद समाधिगतसमम्ताः सर्वसावद्यदूराः स्वहितनिहितचित्ताः शान्तसर्वप्रचाराः । स्वपरसफलजल्पाः सर्वसंकल्पमुक्ताः कथमिह न विमुक्त जनं ते विमुक्ताः ॥२२६॥ अर्थ-भली भांति जान्या है समस्त तजिवे योग्य अर ग्रहण करिवे योग्य वस्तुका स्वरूप जिन, अर हिंसा आदि सब पापनितें दूरि हैं, अर आत्मकल्याणके कारण सम्यग्दर्शन-सम्यग्ज्ञान-सम्यक्चारित्र तिनविर्षे आरूढ है चित्त जिनिका, अर निवृत्ति हो गयौ है सर्व इन्द्रियनके विषय जिनकै, अर वचन ऐसा बोले हैं जिन विष अपना कल्याण अर पर जीवनिका कल्याण, अर सर्व संकल्प विकल्प” रहित है । ते महापुरुष सर्व परपंचनि” रहित क्यों न मुक्तिके भाजन होहिं ? निःसन्देह शिवसुखकै भोजन होहैं। भावार्थ-जे सर्व प्रपंचन" रहित होंहि तेई मुक्ति होंहि, यह मुक्तिका मूल एक निःप्रपंचपना ही है जे हेयोपादेयकू जानि सब त्याग जोग्य वस्तुनिकू तजि आत्म-कल्याणके कारण जे रत्नत्रय तिनकों ग्रहि करि विषयनित विरक्त होंहि तेई भवसागरकै पार होंहि । आगें कहै हैं मुक्ति हुवा चाहै है तू अर मुक्तिकै अर्थि रत्नत्रयका धारण किया है। तौ रत्नत्रयके भंगतै भय करना अर जगतकूविषयासक्त देखि आप विषयासक्त न होना शार्दूलविक्रीडितछंद दासत्वं विषयप्रभोर्गतवतामात्मापि येषां परः तेषां भो गुणदोषशन्यमनसां किं तत्पुनर्नश्यति । भेतव्यं भवतैव यस्य भुवनप्रद्योति रत्नत्रयं भ्राम्यन्तीन्द्रियतस्कराश्च परितस्त्वां तन्मुहुर्जागृहि ॥२२७॥ अर्थ-विषयरूप प्रभु कहिये राजा ताके दास भावकू प्राप्त भये हैं जे अविवेकी लोक, गुण अर दोषके विचारतें शून्य हैं चित्त जिनका, अर जिनका आत्मा भी पराधीन है तिनकी रीति देखि हो विवेकी ! तू भूलै मति । ते तौ सम्यग्ज्ञानरूप धन करि रहित दरिद्री ही हैं। सो इनिका कहा जाइ ? अर तेरै तीन भवनविर्षे उद्योत करनहारा रत्नत्रय धन है, For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ आत्मानुशासन तातैं तो भय करना । इंद्री चोर तेरै आसि पासि चौगिरद फिर हैं । तिनकरि न मुसाबै सो यत्न करि । तेरी ज्ञान विभूति वै न ग्रहै सो करि, सदा जाग्रत रहु । भावार्थ — जैसैं संसारविषै निर्धन पुरुष हैं ते तौ जाग्रत रहौ वा शयन करौ, तिनकूं चोरनतैं कछू भय नाही, चोर तिनका कहा हैं । अर रत्नयादि धनकरिपूर्ण है तिनकूं चोरनितें सदा सावधान रहना । सावधान न रहै तौ चोरनि मुसावे तैसें अविवेकी जीव तौ रत्नत्रयरूप धन रहित हैं, तिनिक इन्द्रीरूप चोरनिका भय नांहीं । तातैं प्रमादी भए यथेष्ट विषय से हैं । अर तूं रत्नत्रयरूप धनका धारी है । तातैं इन्द्रियरूप चोरनितें सावधान रहु । जो प्रमादी होयगा तो अपना निज धन मुसावैगा । आगे कहै हैं जो विषयविषै गया है मोह तेरा सो कमंडलु पीछी आदि संयमोपकरणवर्षं हूं अनुराग मति करे यह शिक्षा दे है वसन्ततिलका छंद रम्येषु वस्तुवनितादिषु वीतमोहो किमिति संयमसाधनेषु | धीमान् किमामयभयात् परिहृत्य भुक्ति पीत्वौषधिं व्रजति जातुचिदप्यजीर्णम् || २२८ ॥ अर्थ - हे बुद्धिमान् ! मनोग्य स्त्री आदि वस्तुनिविर्षं गया है मोह तेरा ऐसा तूं संयमके साधन जे पीछी आदि तिनिविषै वृथा मोह क्यों करे ? जैसे कोऊ रोगके भयतें भोजनकं तजि मात्रा अधिक औषधि लेकर कहा अजीर्ण करै ? कदाचित् न करै । भावार्थ - जैसैं कोऊ बुद्धिवान् अजीर्ण के भयतें भोजनकं तजि पाचक • औषध भी मात्रा अधिक न ले । तैसैं ज्ञानी कनक, कामिनी आदि परिग्रहकूं तजि करि संयमके साधन जे कमंडलु पीछिकादिक तिनहूविषै ममत्व न करै । ममत्व है सो बंधका कारण है । अर जो कदाचित् ममत्व करै तौ वीतराग भावकूं न पावै, सरागी होय महाव्रतको भंग करै । आगे कहै हैं – सर्व पदार्थनिविषै निर्मोही मुनि या प्रकार आपक कृतार्थ मानै है— For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५ तप और श्रुतकी सार्थकता पृथ्वीछंद तपः श्रुतमिति द्वयं बहिरुदीर्य रूढं यदा कृषीफलमिवालये समुपलीयते स्वात्मनि कृषिवल इवोज्झितः करणचौरबाधादिभिः । तदा हि मनुते यतिः स्वकृतकृत्यतां धोरधीः ।।२२९।। - अर्थ-जैसे किसान क्षेत्रविर्षे बीज बोय करि कणकी वृद्धि करै है । सो चोरादिककी बाधाकरि रहित होय अपने घरमैं अन्य ले करि आवै तब आपकू कृतार्थ मानैं तैसैं साधु तप अरु श्रुतकी वृद्धि करि इन्द्रियादिक चोर तिनकी बाधाकरि रहित आत्मस्वरूपविर्षे लय होय तब आपकं कृतार्थ मानैं। वह किसान ह अपने कर्त्तव्यकी कृतार्थता तब ही मानै जब निराबाध अन्न घर मैं आय परै । अर साधु धीर बुद्धि अपने संयमकी कृतार्थता तब ही मानै जब इंद्रियादिक चोरकी बाधाकरि रहित तप श्रुतरूप बीजका फल ज्ञानरूप कण आपविर्षे लय करै। भावार्थ-तप श्रुतका फल आत्म-ज्ञान, ताके बाधक इन्द्रियादिक चोर. तिनि” ज्ञान न हरया जाय । अर अपने स्वरूपविर्षे लय होय तब यति आपकू कृतार्थ मानै। जैसे किसान अनेक परिश्रम करि खेती करी है अर निर्विघ्नपणें नाज अपने घरमें ले आवै तब आपकू कृतार्थ जानै । .. आगै कहै हैं कि काहूके मनमैं ऐसा विचार है जो श्रुतज्ञान करि मेरे समस्त अर्थका परिज्ञान है। तातें आशारूप शत्रु मेरा किछ विध्न करवे समर्थ नाहीं। ऐसा जानि आशारूप शत्रुतें निरभय रहना उचित नाहीं । इह श्री गुरु शिष्यकं शिक्षा दे हैं __शार्दूलविक्रीडितछंद दृष्टार्थस्य न मे किमप्यमिति ज्ञानावलेपादमु नोपेक्षस्व जगत्त्रयकडमरं निःशेषयाऽशाद्विषम् । .: पश्याम्भोनिधिमप्यगाधसलिलं बावाध्यते वाडवः - क्रोडीभूतविपक्षकस्य जगति प्रायेण शान्तिः कुतः ।।२३०।। - अर्थ-इह आशारूप शत्रु मेरे ज्ञानवंतकै कछू विध्नकारी नाही, या भांति ज्ञानके गवत आशारूप शत्रुकं अल्प न गिनना । जगत्रयका एक अद्वितीय वैरी महा भयकारी आशा शत्रु सर्वथा दूरि ही करना । ताका दृष्टांत कहै हैं-देखो अगाध है जल जाविर्षे ऐसा जो समुद्र ताहि बडवानल बाधा For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ आत्मानुशासन उपजावै है, सोखै है । तातें या जगतमें जाहि शत्रु दावे रहे ताहि बाहुल्यता कर शांति कहा होय ? जिनकै रंचमात्र हू शत्रु नाहीं तेई निराबाध जानहूँ । सो ऐसा तौ प्रबल शत्रु है । याके होतें शांतता कहां होय ? भावार्थ - जैसें समुद्र तो अगाध है अर बडवानल अग्नि स्तोक है, तौऊ ताके जलकूं सोर्ष है । सो रंचमात्र हू शत्रुके अभाव विन निराबाधता नांही तौ प्रबल शत्रुके होतें निराबाधता कहातें होय ? तैसें आशाके अभाव बिन निराकुलता कहातें होइ ? अर कदाचित् तूं जानैगा जो मेरै संयमादि गुण प्रबल है, आशा कहा करैगी ? सो ऐसा न विचारना । समुद्रु अति गंभीर था तौऊ ताकूं रंच मात्र हू बडवानल तानै सोख्या । तौ आशा तो तीव्र अग्नि संयमरूप समुद्रकूं सोषे ही सोषै । तातैं आशाका सर्वथा नाश होय सो यत्न करना । 1 आगे है हैं जो तूं आशारूप शत्रुकूं निर्मूल कीया चाहै है तौ सर्वथा मोहका परित्याग करि आर्याछन्द स्नेहानुबद्धहृदयो ज्ञानचारित्रान्वितोऽपि न श्लाघ्यः । दीप इवापादयिता कज्जलमलिनस्य कार्यस्य || २३१ || अर्थ - मोह करि युक्त है हृदय जाका सो पुरुष यद्यपि शास्त्र के ज्ञानकर तथा शुभ आचरण करि मंडित है तौऊ प्रशंसा योग्य नाहीं । जैसें दीप स्नेह कहिए तेल ताकरि युक्त है सो काजलकूं उपजावै है । तैसें स्नेह कहिए रागभाव ताकरि सहित है सो मलिन कार्य जे पापरूप अशुभ कर्म तिनका उपजावनहारा है, ऐसा जानि जगतसूं स्नेह तजना । 1 भावार्थ—जैसैं तेलके संबंध करि युक्त दीपक प्रकाश तो करे है, परन्तु कज्जलरूप कलंकनिकं निपजावे है तैसें तेरा शुभाचरणरूप दीपक राग भावरूप तेल करि युक्त भया पापरूप कलंककूं उपजावै है । तातें देहादिकसूं नेह तजि । जैसै तेल विना अग्नि सदा प्रकाशरूप रहै है अर कज्जलरूप कलंककूं नाहीं उपजावै है तैसें तूं वीतराग भावरूप रहु, जाकरि कर्म कलंक न उपजै । आगे है हैं जगत स्नेह करि बंध्या है चित्त तेरा सो इष्ट अनिष्ट - विषै राग द्वेष करि क्लेशकूं भोगवै है— For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रति और विरतिका फल रतेररतिमायातः पुना रतिमुपागतः । तृतीयं पदमप्राप्य बालिशो वत सीदसि ॥२३२॥ अर्थ - अज्ञानी तूं विषयनिकी रुचितें अरुचि मैं आवे है । अर बहुरि इन ही तैं रुचि करे है । ऐसें करतें तीसरा पद जो जगततें उदासीनतारूप वैराग्य ताहि पाये बिगरि दुखी है । ऐसा जानि जो तूं कल्याणका अर्थी है तो तूं रागद्वेषकं तजि अर वैराग्यकं भजि । ܘ १५७ भावार्थ — स्त्रीआदिक विषयनिकूं प्रथम तौ रुचिकरि भोगवे है अर पीछे तत्काल ही अरुचि होय जाय है । बहुरि उनहीसौं रुचि करै है । ऐसै करतै वांछारूप व्याधिते सदा व्याकुल ही रहै है । रुचि अरुचितैं रहित जो वीतराग भाव ताहि न पावता संता खेद खिन्न रहै । तातें राग-द्वेषकूं तजि, समभावकू भजि, जाकरि सुखी होय । आगे कहै हैं अनेक दुःखनिकरि तप्तायमान जो तूं सो मोक्षसुखके अभावतैं लवलेश मात्र जो विषय सुख ताकरि आपकूं सुखी माने है सो वृथा है तावदुःखाग्नितप्तात्माऽयः पिण्डः निर्वासि निताम्भोधौ यावश्वं न सुखसीकरैः । निमज्जसि ||२३३ || अर्थ — तूं लोहके पिंडकी नांईं दुःखरूप अग्निकरि तप्तायमान हैं सो जो लगि मोक्षके सुखरूप समुद्रविषै मग्न न हो है तो लगि इन्द्रीनिकरि उपजे जे लेशमात्र विषयसुख तिनकरि आपकूं सुखी माने है सो वृथा है । भावार्थ — जैसै लोहके गोलेकूं पूरण जलमैं डबोइए तब ही आतापतें रहित होइ, अर जो लेशमात्र जलतें छांटिये तौ ताप न मिटे, वह जल ही भस्म होइ जाय । तैसें जीवरूप गोला दुःखरूप अग्निकरि तप्तायमान जौ लगि निर्वाणके सुखरूप समुद्रविषै मग्न न होय, तौ लगि दुःखरूप आताप न मिटे । देवपद राज्यपदरूप अल्प सुखकरि सुखी माने है सो वृथा है । इनि सुखनिकरि कदाचि दुःखरूप आताप न मिटै । ए रंचमात्र सुख खिणमैं विलाय जाय । आगे है हैं कि निवृत्ति सागरविषै मग्न होना ज्ञानके अंगीकार कीए होइ है तातें ज्ञानादि उपायकरि ताका अंगीकार करहु मंक्षु मोक्षं सुसम्यक्त्वसत्यंकारस्वसात्कृतम् । ज्ञानचारित्रसाकल्यमूल्येन स्वकरे १. तिनकर आपकूं खेदखिन्न करें है । २३३. ५. For Personal & Private Use Only कुरु ।।२३४।। Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ आत्मानुशासन अर्थ-सम्यग्दर्शन, सम्यक्ज्ञान, सम्यक्चारित्रकी पूर्णता ही भया धन ताकरि तूं शीघ्र ही निर्वाणकू अपने हाथि करि । जब सत्यरूप मुक्ति अपने वसि करी तब कृतार्थ भया। .. . भावार्थ-जैसैं कौऊ पुरुष इष्ट वस्तुकं धनादिक देय करि अपने हाथि करै तैसें तूं रत्नत्रयरूप धनकरि मोक्ष पदार्थकू अपने हाथि करि, ज्यों सुखी होय। ___ आगै कहै हैं सराग भाव की है उत्कृष्टता जामैं ऐसी जो प्रवृत्ति अर वीतराग भाव की है उत्कृष्टता जामैं ऐसी जो निवृत्ति, इन दोऊनिकी अपेक्षा इह जगत कैसा है सो दिखावै हैं उपेन्द्रवज्रा छंद अशेषमद्वैतमभोग्य भोग्यं निवृत्तिवृत्त्योः परमार्थकोव्याम् । अभोग्यभोग्यात्मविकल्पबुद्धया निवृत्तिमभ्यस्यतु मोक्षकांक्षी ॥२३५।। अर्थ-इह समस्त जगत् निवृत्ति की अपेक्षा तौ भोगिवे योग्य नाही, त्यागवे योग्य है, अर प्रवृत्तिकी अपेक्षा सकल जगत् भोगिवे योग्य है। कैसा है जगत् ? अद्वैत कहिए एकरूप है । विषय कषायनिकी प्रवृत्ति सो प्रवृत्ति कहिए। अर तिनकी निवृत्ति सो निवृत्ति कहिए । सो इन दोऊनिकी अपेक्षा अभोग्यरूप अर भोग्यरूप जानि प्रवृतिकूतजि मोक्षके अभिलाखी निवृत्ति ही का अभ्यास करहु। प्रवृत्तिका फल संसार, निवृत्तिका फल निर्वाण है । भावार्थ-इह जगत अविवेकीनिकू तौ रागके वस करि भोग्यरूप भासै है, अर विवेकीनिकू ज्ञानभाव करि त्यागरूप भासै है । तो जो तूं मोक्षाभिलाषी है तौ तजिवे ही का अभ्यास करि, जातँ मुक्त होय । ... आगै कहै हैं कि निवृत्तिका अभ्यासकौ लगि करनानिवृत्तिं भावयेद्यावन्निवृत्यं तदभावतः । न वृत्तिर्न निवृत्तिश्च तदेव पदमव्ययम् ।।५३६।। अर्थ-जौ लगि तजिवे योग्य मन वचन कायादिकका संबंध न छूटै तौ लगि निवृत्तिहीका अभ्यास करना । अर जब पर वस्तुका अभाव होइ गया तब न प्रवृत्ति, अर न निवृत्ति, केवल - शुद्धस्वरूप ही है। जो पर पदार्थनितें सर्वथा रहित होना सो ही अविनाशी पद है। For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रवृत्ति और निवृत्तिका कारण १५९ भावार्थ - जौ लगि या जीवकै रागादिक परभावनिकी प्रवृत्ति है तो लगि याकू निवृत्ति ही का अभ्यास करना । अर जब इह पर वस्तुके संबंधतैं रहित होय मुक्त भया तब प्रवृत्ति अर निवृत्ति दोऊनि ही तैं प्रयोजन नांही । जैसे रोग है तौ लगि औषधका सेवन करना कर्त्तव्य है । अर रोगका अभाव भए औषध प्रयोजन नांहीं । तैंसें जो लगि प्रवृत्ति है तो लगि ताके निवारिकै अर्थ निवृत्तिका अभ्यास है । अर प्रवृत्तिका सर्वथा अभाव भए निवृत्ति तैं कछू प्रयोजन नांही । आगे कहै हैं प्रवृत्तिका स्वरूप कहा, निवृत्तिका स्वरूप कहा, अर इनका मूल कारण कहा रागद्वेषौ प्रवृत्तिः स्यान्निवृत्तिस्तन्निषेधनम् । तौ च बाह्यार्थसंबद्धौ तस्मात्तांश्च परित्यजेत् || २३७॥ अर्थ - राग अर द्वेष ये ही प्रवृत्ति अर इनिका निषेध सो ही निवृत्ति । अर ए दोऊ बाह्य पदार्थनि के संबंधते हैं, तातैं धन धान्यादि बाह्य पदार्थनिका त्याग करना । भावार्थ - रागादिककी प्रवृत्तिका मूल कारण पर वस्तुका संबंध है । तातैं निवृत्तिकै अर्थि देहादिक पर द्रव्यनितें ममत्व तजना । यातें पर वस्तुकूं अनादितें अपनी मानी, परंतु पर वस्तु याकी भई नांही । तातैं इनिकं अपनी जानि वृथा हो खेदखिन्न होय है । सो निज स्वरूपकं जानि परतें प्रीति तजना योग्य है । आगे कहै हैं कि परिग्रहका परित्याग करता जो मैं सो या प्रकार भावना भाऊँ हूँ भावयामि भवावर्ते भावनाः प्रागभाविताः । भावये भाविता नेति भवाभावाय भावनाः ॥ २३८ ॥ अर्थ – मैं संसाररूप भ्रमणकै विषै भवभ्रमणके अभावकै अर्थ पूर्वे न भाई जे सम्यग्दर्शनादि भावना तिनकूं ' भाऊँ हूं । अर जे मैं पूर्वै मिथ्यादर्शनादि भावना अनादि कालतें भाई ते नांही भाऊँ हूँ । भावार्थ - मिथ्यादर्शनादि भावना भव - भ्रमणका कारण पूर्वै सदा भाई सो अब न भाऊ हूँ । अर सम्यग्दर्शनादि भावना मोक्षका कारण कदे न भाई सो भाऊँ हूँ । १. भावना तिनकूँ भाऊँ हूँ । भावार्थ - मिथ्यादर्शनादि ज०उ० २३८-५ २. भाई सो अब उ न भाऊँ हूँ । आगे कहें हैं ज० उ० २३८, ७ । For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० आत्मानुशासन आगे कहै हैं कौन वस्तु हितकारी, कौन अहितकारी, सोई दिखावै हैं शुभाशुमे पुण्यपापे सुखदुःखे च षट त्रयम् । हितमाघमनुष्ठेयं शेषत्रयमथाहितम् ॥२३९॥ __ अर्थ-शुभ कहिए उत्तम वचन, करुणारूप मन, संयमरूप काया ये प्रशंसा योग्य हैं। अर अशुभ कहिये कुवचन, निरदय चित्त, अवतरूप काया ये निदा योग्य हैं । इन दोऊनिकरि पुन्य पाप होय है । शुभते पुन्य, अशुभतें पाप । पुन्यतै सुख, पापतै दुख । ए शुभ अशुभ, पुन्य पाप, सुख दुःख छह भए। तिनिमैं आदिके तीन शुभ, पुन्य, सुख ए हितकारी सो आदरणे, अर अंतके तीन अशुभ, पाप, दुःख ए तीन अहितकारी ते तजिवे योग्य हैं। भावार्थ-निश्चयनयकरि विचारिए तौ या जीवकू एक शुद्धोपयोग ही उपादेय है। अर शुभ अशुभ दोऊ ही हेय हैं । तथापि व्यवहार नयकरि विचारिए तौ अशुभ तौ सर्वथा ही तजिवे योग्य है, जा” ए सर्वथा मोक्ष मार्गका घातक है । अर शुभोपयोग यद्यपि मोक्षका साक्षात् कारण नाहीं, परंतु परंपराय मोक्षका कारण है । तातें कथंचित्प्रकार प्रथम अवस्थाविर्षे उपादेय है। शुभ परणामनितें पुन्यका बंध होय, अर पुन्यतै स्वर्गादिकका सुख होय । अर अशुभ परणामनितें पापका बंध होय, पाप” नरक निगोदादिक दुःख होइ । तात काहू प्रकारहू अशुभोपयोग उपादेय नाही। आगें अशुभादि तीनके त्यागका अनुक्रम दिखावे हैंतत्राप्याद्यं परित्याज्यं शेषौ न स्तः स्वतः स्वयम् । शुभं च शुद्धे त्यक्त्वान्ते प्राप्नोति परमं पदम् ॥२४० अर्य-प्रथम तो अशुभ अहित छूटै । ताकै अभावकरि पाप अर दुःख ह छुटै । बहुरि शुद्धोपयोगके प्रभाव करि शुभ हू छूटै । अर शुभके छूटै” पुन्य अर स्वर्गादिक सुख हू न होय । कारणके अभावतें कार्यहका अभाव होइ। जब शुभ हू छुट्या तब परम वीतराग भावरूप शुद्धोपयोगविर्षे तिष्ठि करि परम पदकू पावै । वह परम पद शुभ अशुभ दोऊनितें रहित है । दोऊनिके अंतविर्षे होइ है। ___भावार्थ-आत्माका उपयोग दोय प्रकार है, एक शुद्ध, एक अशुद्ध । अशुद्धके दोय भेद-अशुभ तथा शुभ । सो अशुभतें पाप अर पाप नरकादि दुःख । ता” अशुभ तौ सर्वथा तजिवे ही जोग्य । बहुरि शुभते पुन्य अर पुन्यतें स्वर्गादिक सुख, सो अशुभके निवारिवे अथि शुभका ग्रहण होय For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बन्धनसे मुक्त होनेका उपाय १६१ है । पीछे शुद्धोपयोग भए शुभ हू छूट है। शुद्धोपयोगके प्रसाद करि यह जीव मुक्त हो है । आगे चार्वाक प्रश्न करे है-आत्मा होइ तो परम पदकी प्राप्ति होइ, आत्मा ही नांही तो परम पद कैसे होइ ? अर आत्माकूळ गर्भ आदि मरण पर्यंत काहूने देख्या नांही । वस्तु होइ तौ दृष्टि परे । इह तो चार्वाक कही। अर सांख्य कहता भया - आत्मा तौ सदा मुक्त ही है । पहली अशुभकू तजि बहुरि शुभकू तजि परम पद पावै, इह तौ अयुक्त । तब श्री गुरु 'दोऊनिका समाधान करे हैं शार्दूलविक्रीडितछंद अस्त्यात्मात्माऽस्तमितादिबन्धनगतस्तद्बन्धनान्यास्रवैः क्रोधादिकृताः प्रमादजनिताः क्रोधादयस्तेऽवतात् । मिथ्यात्वोपचितात् स एव समलः कालादिलब्धौ क्वचित् सम्यक्त्वव्रतदक्षताऽकलुषतायोगैः क्रमान्मुच्यते ।।२४१।। अर्थ — बहुरि सो आत्मा जातिस्मरण करि आपके पूर्व भव दृष्टि परे है, अर भूतादिक अपने पूर्व भव क है हैं, सो जीवनिके पूर्व भवकी प्रतीति आ है। तातैं आत्मा है, सो आत्मा अनादि कालका कर्मनिकरि बंध्या है । ते कर्म बंध आस्रवनि करि हैं, अर आस्रव क्रोधादिक करि होइ हैं । अर क्रोधादिक प्रमाद जनित हैं, अर प्रमाद हिंसादिक अव्रतनितें हैं, अर अव्रत हैं सो मिथ्यात्त्व करि उपचित कहिए पुष्ट हैं । सो आत्मा मिथ्यादर्शनादि करि मलिन है । अर काल-लब्धि पाय काहू एक मनुष्य भवविषें सम्यक्त्व, व्रत, विवेक, निः कषायता इनिके योगकरि अनुक्रमें मुक्ति होइ है। भावार्थ - चार्वाक तौ ऐसे कहै हैं जो आत्मा है ही नांही । सो आत्मा न होइ तौ ऐसा संदेह कौनकै होइ जो आत्मा नांही ? अर आत्मा न होइ तौ वितरादिक ऐसें क्यौं कहै जो मै फलाना था, अर अगिले भवकी तथा या भवको पहली बात कौनकू यादि आवै । अर जो आत्मा ही न होय तौ पुन्य-पापका फल कौन भोगवे ? आत्मा न होय तौ अहंकार ममकार कौनकै होय ? तातैं आत्मा है, इह बात निःसन्देह भई । अर सांख्य कह जो सर्वथा शुद्ध ही है । सो सर्वथा शुद्ध ही होय तौ संसार भ्रमण कैसे होइ ? और कोऊ सुखी, कोऊ दुखी, कोऊ नीच, कोऊ ऊँच ऐसा भेद काकू होइ ? अर सर्वथा शुद्ध ही होय तौ शुद्ध होनेकै अर्थि तपश्चरणादि साधन काहे कह्या ? तातें इह निश्चय भया जो संसार अवस्थानि ११ For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ ....... आत्मानुशासन विर्षे तौ आत्मा अशुद्धता करि युक्त है। बहुरि सम्यग्दर्शनादि उपायकरि अशुद्धताका नाश करै तब शुद्ध होय है..' आगे कहै हैं कि जो पुरुष शरीरादिकविर्षे निस्पृह है सो ही निस्पृह कहिये और नाही..... ममेदमहमस्येति , प्रीतिरीतिरिवोत्थिता । . क्षेत्रे क्षेत्रीयते यावत्तावत् काशा तपःफले ॥२४२॥ .. अर्थ-इह शरीर मेरा अर मैं याका, इह प्रीति उपद्रवकी करनहारी ईति समान अनादिकी लगी है। जौ लगि क्षेत्र कहिये शरीर ताविर्षे इह आप क्षेत्री कहिए स्वामी होइ रह्या है तौ लगि तपका फल जो मोक्ष ताकी कहा आशा ? भावार्थ--इह तन मेरा क्षेत्र, अर मैं याका क्षेत्री कहिये धनी। इह मेरा, मैं याका, ऐसी प्रीति ईतिसमान उपद्रवकी करनहारी जौ लगि है तो लगि मोक्षकी कहा आशा ? अतिवृष्टि, अनावृष्टि, मसक टीडी सूवा, अपना कटक, परका कटक ए सप्त ईति उपद्रवकी करनहारी तौ लगि किसान अन्नकी कहा आशा ? तैसें जीवकै देहविष नेह है तौ लगि मुक्तिकी कहा आशा? आगै कहै हैं--प्रीतिके योगतै जीवकै जड़सूं एकताकी बुद्धि उपजै सोई संसारका कारण है अर या प्रीतिके अभाव मुक्ति है, ऐसा दिखावै हैं मामन्यमन्यं मां मत्वा भ्रान्तो भ्रान्तौ भवार्णवे। नान्योऽहमहमेवाहमन्योऽन्योऽहमस्मि न ॥२४३।। अर्थ-भ्रान्तिके होत आपकू अन्य जे कायादिक तिनरूप जान्या अर कायादिककू अपनारूप जान्या । याही विपरीत ज्ञानकरि भवसमुद्र विष भ्रम्या । अब तूं यह जानिः-मैं पर पदार्थ नाही, मैं जु हूँ सो मैं ही हूँ अर पर पदार्थ पर ही हैं । तिनिमैं मैं नाही, मोमैं ते नांही।" __भावार्थ-या जगतविर्षे सर्व ही पदार्थ अपने अपने स्वभाव ही कू धारै हैं। काहू द्रव्यका काहू द्रव्यसू संबंध नाही, सब जुदे जुदे हैं। अर मैं अनादि कालतें मिथ्यात्व रागादिकके योगीतें देहादिक पर पदार्थनिक अपने जानता भया सो वै तौ मेरे तीन कालमैं न होय । अर मैं वृथा अपने जाने, याहीतैं संसारविर्षे भ्रम्या। अर अब सम्यग्ज्ञानके प्रभाव” मैं यह जानी जो यह अन्य पदार्थ मैं नाही, यह जड़, मैं चैतन्य, मेरै अर इनके कहा संबंध ? सो ये ही ज्ञान कल्याणका कारण है। For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विवेकियोंकी प्रवीणता अज्ञानसे जुदी १६३ आगै कहै हैं कि भ्रन्ति दूरि भए इह निश्चय हो हैं जो कायादिकक अनुराग बुद्धिकरि विलोकै ताके वह विलोकना कर्मबंधकै निमित्त है अर वैराग्य बुद्धि करि देखै, ताकै कर्मबंधके विनाशकै अर्थि होय है शार्दूलविक्रीडित छंद बन्धो जन्मनि येन येन निबिडं निष्पादितो वस्तुना वाह्यार्थैकरतेः पुरा परिणतप्रज्ञात्मनः साम्प्रतम् । तत्तत् तन्निधनाय साधनमभूद्वैराग्यकाष्ठास्पृशो दुर्बोधं हि तदन्यदेव विदुषामप्राकृतं कौशलम् ॥२४४॥ __ अर्थ-या संसारमें बाह्य पदार्थनिविर्षे एक अद्वितीये है प्रीति जाकी ताकै जिन जिन मन वचन कायादिक वस्तुनिकरि आगै अति गाढ़ा कर्मनिका बंध उपज्या, अर अब वैराग्यकी हद्दकं प्राप्त भया, यथावत् पदार्थनिके पर ज्ञानरूप बुद्धि परिणई तब तेई वस्तु बंधके विनाशिवेकै अथि साधनरूप भई, तातें जो अज्ञानकरि मैं रागादिरूप परणया सो अज्ञान तौ जुदा ही है । अर विवेकीनिका अपूर्व प्रवीणपणां है सो जुदा ही है। ___ भावार्थ--जब देहादिक पर वस्तुनिषं राग बुद्धिकरि देखै था तब रागीकै तेइ वस्तु बंधका कारण हुती अर जब वैराग्य बुद्धि करि देखने लगा तब कायादिक मुक्तिके साधनरूप भई । तातै राग भाव तजि वीतराग भावका यत्न करना। - आगै बंध अर बंधका नाश-जा भांति होइ सो ही अनुक्रम दिखावै हैं अधिकः क्वचिदाश्लेषः क्वचिद्धीनः क्वचित्समः । क्वचिद्विश्लेष एवायं बन्धमोक्षक्रमो मतः ।।२४५॥ अर्थ-कहुँ एक तौ कर्मका बंधन अधिक है अर निर्जरा अल्प है, अर कहुँ एक बंध अल्प है, निर्जरा विशेष है। अर कहुँ एक बंध तथा निर्जरा समान है। अर कहुँ एक केवल निर्जरा ही है । इह बंधनेका वा छूटनेका अनुक्रम हैं। भावार्थ या जीवकै मिथ्यात्त्व गुणस्थानै तौ कर्मनिका बंध बहुत हो है, अर निर्जरा तुच्छ है । अर पंचम गुणस्थानादि अगिले गुणस्थाननिविर्षे बंध अल्प है । निर्जरा बहुत है । अर चतुर्थ गुणस्थानविर्षे बंध अर निर्जरा दोऊ समान हैं। अर अकषायीनिकै निर्जरा ही है, बंध नाही । यह बंध अर निर्जराकी परिपाटी कही। . . For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. आत्मानुशासन ... आगै बतावे हैं कि जाकै कर्म अपने कार्य करिबेते रहित भए, कर्मनिका यही कार्य जो नवे शरीर उपजावै सो अब उपजाय न सके, जाकी इह दशा भई सो ही योगी- . यस्य पुण्यं च पापं च निष्फलं गलति स्वयम् । स योगी तस्य निर्वाणं न तस्य पुनरास्रवः ॥२४६॥ ___ अर्थ-जा विरक्तकै पून्य अर पाप, 'फल उपजाए बिना ही खिरि गये पुन्यका फल स्वर्ग, पापका फल नरक, सो वै कर्म जाकौं न देइ सके, सोही योगी, ताकै निर्वाण ही है बहुरि आस्रव नाही। भावार्थ-पुन्य पाप ही संसार भ्रमणके मूल कारण हैं। जैसे फलका मूल पुष्प है सो पुष्प ही खिरि गया, तो फल कहांत होइ ? तैसैं जीवनिकै चतुर्गति फलका कारण शुभाशुभ कर्मनिका उदय है । सो महा मुनिक शुभाशुभ कर्म ही खिर गये तौ नवा शरीर कैसे होइ ? तातै तिनकै निर्वाण ही है। ___ आगै कहै हैं कि आस्रवका निरोध जो संवर सो प्रतिज्ञाके पालिवेत होइ है महातपस्तडागस्य संभृतस्य गुणाम्भसा । मर्यादापालिबन्धेऽल्पामप्युपेक्षिष्ट मा क्षतिम् ॥२४७।। - अर्थ-महातपरूप तालाब सम्यक्दर्शनादि गुणरूप जलकरि पूर्णताकी प्रतिज्ञारूप पालिके बंधनविर्षे रंचमात्र हू हानि मति देखि सके । भावार्थ-जौ लगि पालि दृढ़ रहै तौ लगि तालाबविर्षे जल रहै । अर पालिकै रंचमात्र हू छिद्र होइ, पालि फूटि जाय तो तलाबमैं जल न रहै। तैसें गुणरूप नीर” भरया तपरूप तालाब ताकीप्रतिज्ञारूप पालि डिगै तो गुणरूप जल न रहै। - आगै कहै हैं कि महापुरुषनिकै संयमरूप घरकी हानिके ए कारण हैंदृढगुप्तिकपाटसंवृत्तिधृतिभित्तिमतिपादसंभृतिः ।। यतिरल्पमपि प्रपद्य रन्धं कुटिलविक्रियते गृहाकृतिः ।।२४८।। अर्थ-यती पदरूप घरकै महादृढ़ मनोगुप्ति वचनगुप्ति कायगुप्तिरूप कपाटका संबंध, अर उत्तम धृति धीरता यही भीति, अर बुद्धिरूप नीव गाढ़ी, सो कदाचि तुच्छ हू व्रत भंगरूप छिद्र होइ तौ महाकुटिल रागादिक सर्प यतीपदरूप घरकू दूषित करै । १. फल न उपजाए बिना ज० पू० २४६,४ । For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परदोषदर्शी ही अज्ञ है भावार्थ-जैसे घरकै किवाड़ भी बहुत गाढ़ा अर भीति हू गाढी अर नींव हू गाढी, परंतु जो रंच मात्र हू छिद्र होइ तौ सर्पादिक दुष्ट जीव निवास करै, तब रहनेवालेकौ निर्विघ्नता न होइ, कबहक प्राण ही जाय । तैसें यति पदरूप घरके गुप्तिरूप कपाट, धैर्यरूप भीति, बुद्धिरूप नींव, परन्तु व्रत भंगरूप अल्प हू छिद्र होइ तौ रागादिक कुटिल सर्प निवास करै, तो अनेक पर्यायनिविर्षे अनेक बार मरण करै । __ आगे कहै हैं कि रागादिक दोषनिके जीतिवेकू उद्यमी भया है मुनि अर कदाचि पर जीवनिके दोष कथन करै तौ रागादिकपुष्ट करै- . स्वान् दोषान् हन्तुमुधुक्तस्तपोभिरतिदुर्धरैः। तानेव पोषयत्यजः परदोषकथाशनः ॥२४९।। ___ अर्थ-अति दुद्धर तप करि अपने दोष हणिवेक उद्यमी भया है, अर कदाचि ईर्षाके योगरौं पराया अपवाद करै, पराये औगुण गावै तौ पर दोष कथारूप भोजनकरि रागादि दोषनिकू पुष्ट करै।। भावार्थ-विवेकी निकृ पराई निंदा करनी योग्य नाही, अर जो कदाचि पर निंदा करै तौ जैसे रस संयुक्त भोजन करि देह पुष्ट होइ तैसैं परदोष कथन करि राग द्वेषादि दोष पुष्ट होइ, तिनिकरि मुनिपदका भंग होइ । ___ आगै कहै हैं कि दोगनिकू जीतिकरि व्रत आचरै हैं मुनि ताके कके वशतें कदाचि चारित्रादिविर्षे कोऊ दोष उपज्या, अर वाकै गुण प्रगट करै तौ गुणनिकी महिमा न होय शार्दूलविक्रीडितछंद दोषः सर्वगुणाकरस्य महतो दैवानुरोधात् क्वचिज्जातो यद्यपि चन्द्रलाञ्छनसमस्तं द्रष्टुमन्धोऽप्यलम् । द्रष्टाप्नोति न तावतास्य पदवीमिन्दोः कलकं जगद् विश्वं पश्यति तत्प्रभाप्रकटितं किं कोऽप्यगात्तत्पदम् ॥२५०॥ अर्थ सर्व गुणनिकी खानि जो महा पुरुष ताकै पूर्व कर्मके वशतें कोई मूल गुणादिविर्षे चंद्रमाके लांछिन समान अल्प हू दोष उपज्या तो ताके देखनेकू अंध कहिये जगतके अविवेकी मूढदृष्टि लोक हू समर्थ होइ । जगतकी दृष्टिमैं वह दोष आवै । अल्प ही दोषकरि गुणवंतका पद कलंकित होइ । जैसैं चंद्रमाका कलंक चंद्रमाकी प्रभाही. प्रगट कीया सो For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ आत्मानुशासन समस्त जगत देखै है। कोऊ चन्द्रमाकै स्थानक तौ न गया, देखि न आया। तैसें महापुरुषका औगुन तिनके गुणनि ही प्रगट किया। कोऊ तिनकै स्थानक जाय देखि न आया । ___ भावार्थ-जहां अनेक गुण होइ तहां दोष न संभवै । जैसें चन्द्रमाकी प्रभाविौं कलंक न सोह्या सो प्रगट भास्या। तैसैं मुनिपदमैं औगुन न सोह्या सो प्रगट भास्या। लोग कहै देखो एते गण जिनमैं तिनमें इह दोष कैसै संभवै । अर कोऊ कहै जहां अनेक गुण होइ तहां अल्प दोषकी कहा वार्ता ? अपने तांई तौ पराए गुण ही ग्रहने ? ताका समाधान-उच्चपदवि. नीच क्रिया सोहै नांही । जैसैं उपवासी करि अर एक कण हू भक्षण करै तौ ताकू लोग भ्रष्ट कहैं । अर अव्रती निरंतर भोजन करै है ताकी कोऊ निंदा न करै । तैसैं अव्रतीमैं अनेक दोष हैं तोऊ तिनिकी कोऊ कथा न करै अर संयमी मैं रंच मात्र ह दोष होय तौ ताकी निंदा होय, जो ऐसी पदवोमैं ऐसा नीच कार्य कीया। तातै पदवी अनुसार क्रिया करनी योग्य है। . आगै कहै हैं कि असूया कहिए ईर्ष्या पराये गुणविर्षे द्वेषका आरोपण पराए अनहोते औगुन प्रगट करै, अपने अनहोते गुन प्रगट करै । अपनी महिमाकै अथि तेला आदि अनेक उपवास आचरै सो अधिक विवेक दशा होइ तब इह वृत्ति आछी न भासै अविवेकीनिकौं आछी भासै- यद्यदाचरितं पूर्व तत्तदज्ञानचेष्टितम् । । उत्तरोत्तरविज्ञानाद्योगिनः प्रतिभासते ॥२५१।। ___अर्थ-पूर्व जो जो आचरण किया, पर दोष भाषे, अपने गुण प्रगट करे, सो सव जोगीश्वरकै उत्तरोत्तर उत्कृष्ट दशाके होते अज्ञान चेष्टा भासै । भावार्थ-जो पराए औगुन गावना अर अपने गुन प्रगट करना ये ही सो अज्ञानीनिकू बुरी न भासै, ज्ञानतें जोगीनिकू बुरी भासै । आगै कहै हैं जे उत्तम ज्ञानकी परणतिसूरहित हैं अर तप उत्कृष्ट करै हैं, तोऊ तिनकै शरीरादिकविर्षे ममता बुद्धि होइ है, ताकरि कहा होइ है सो कहै हैं हरिणीछंद अपि सुतपसामाशावल्लीशिखा तरुणायते भवति हि मनोमूले यावन्ममत्वजलार्द्रता । इति कृतधियः कृच्छारम्भैश्चरन्ति निरन्तरं चिरपरिचिते देहेऽप्यस्मिन्नतीव गतस्पहाः ॥२५२।। For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परमें परत्वबुद्धि ही ज्ञानीका लक्षण १६७ : अथ-निश्चयसेती महातपस्वीनि हू के आशारूप वेलिकी सिखा तरुणताकू आचरै, जौ लगि मनरूप जडविर्षे ममतारूप जलकी आव है तौ लगि आसा बेलि कैसै सुखै । ऐसा जानि विवेकी पुरुष या अपनी देहविर्षे ह अत्यंत उदास हैं, शरीरके जीवे मरिवेकी वांछा नाँही । यद्यपि शरीरसूचिरकालतें परिचय है तथापि मुनिकै ममता नाहीं, देहर्ते निस्पह हैं । कष्ट साध्य जे त्रिकाल योगादिक तिनकरि निरंतर शरीरकू दमैं ही हैं । शीतकालमें जलकै तीर, उष्णकालमैं गिरिकै शिखर, वर्षा कालमैं तरुतल निवास करैं सो त्रिकाल योग कहिये। ... भावार्थ-'जैसै बेलिकी जड़ जलतें सीचिए तौ ताकी शिखा सदा हरित ही रहै तैसैं अशुद्ध भाव सो ममतारूप जलतें सजल रहै तौ आशारूप बेलिकी शिखा सदा तरुण ही रहै । आगै याही अर्थकू दृष्टांतद्वार करि दृढ़ करै हैं रथोद्धता छंद क्षीरनीरवदमेदरूपतस्तिष्ठतोरपि च देहदेहिनोः। भेद एव यदि भेदवत्स्वलं बाह्य वस्तुषु वदात्र का कथा ।।२५३॥ .. अर्थ-जो जीव और शरीरही मैं निश्चयसेती भेद है तौ अत्यन्त ही जुदे जे पुत्र कलत्रादि अथवा शिष्यादिक बाह्य वस्तु कहौ तिनकी कहा कथा ? वै तौ प्रगट जुदै ही हैं। अर जीव और देह क्षीर नीरकी नाई यद्यपि अभेदरूप तिष्ठे हैं तथापि निश्चयसेती जुदे ही हैं। ____भावार्थ-तैजस कार्मण तौ सब संसारी जीवनिकै सदा लगि ही रहे हैं। कबह जुदे होते नाहीं । जव जीव मुक्त होइ तब वे छूटें । अर आहारक शरीर कबहू एक मुनिक होइ है। अर मनुष्य तिर्यंचनिकै औदारिक, देवनारकीनिकै वैक्रियिक सो इनिका संबंध होइ है, छूट है । अनादि कालका शरीरसू संबंध जीवकै है । जीव अर शरीर क्षीर-नीरकी नाई मिलि रहे हैं, तेऊ जुदे, तौ पुत्र कलत्रादिक अर शिष्यादिककी कौन बात? वै तौ प्रगट जुदे ही हैं ऐसा जानि सर्वतें नेह तजो। आगै था शरीरके संयोग” आत्माकै जो होइ है सो दिखावै हैं:तप्तोऽह देहसंयोगाज्जलं वाऽनलसंगमात् । इति देह परित्यज्य शीतीभूताः शिवैषिणः ॥२५४॥ १. जैसै बेलकी जड अशुद्ध भाव सो मु० २५२, ४ For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ आत्मानुशासन ____ अर्थ-कल्याणके अर्थी जे महामुनि ते ऐसा जानि देहसूनेह तजि आनंदरूप भए । कहा जान्यां ? जैसैं अग्निके संयोग” जल तप्तायमान होय है तैसैं देहके संयोगतँ मैं तप्तायमान भया । इह जानि कल्याणके अर्थी महा मुनि देहसू ममत्व तजि आनंदरूप भए । ____भावार्थ-या जगतविर्षे इह जीव जेते दुःख क्लेशादि भोगवे हैं ते शरीरके संबंध” भोगवै हैं। तातै शरीरसू अनुराग तजि मोक्षाभिलाषी जीवनिकू वीतरागभाव आचरना योग्य है । जाकरि बहुरि शरीरका संबंध न होय । आगै शरीरादिविर्षे ममता भावका कारण महा मोह ताके त्यागका उपाय कहै हैं अनादिचयसंवृद्धो महामोहो हृदि स्थितः । सम्यग्योगेन यैर्वान्तस्तेषामूचं विशुद्धयति ॥२५५॥ . अर्थ-जिन महापुरुषनि सम्यग्योग कहिये स्वरूपविर्षे चित्तका निरोध, सोई भई औषध ताकरि अनादि कर्मनिके संचयकरि हृदयविर्षे तिष्ठता महामोह सो वमि डारया, तिन हीका परलोक शुद्ध होय । भावार्थ-जैसैं औषधिके योगकरि उदरविर्षे तिष्ठता अजीर्ण जिनने वम्या तिनहीकै रोगकी निवृत्ति होइ । रोग चिरकालतें अजीर्णके संचयकरि बढया है सो औषधिकै योग ही तें दूरि होइ तैसें विभावनि करि बढ्या जो कर्म-विकार सो सम्यग्ज्ञान ही करि निवृत्ति होइ । - आगै महामोहके अभावकू होते संतै जे मुनि इन वस्तुनिकू या भांति देखे हैं तिनकै कौन सुखकै निमित्त न होइ? सब ही सुखकै निमित्त होइ शार्दूलविक्रीडितछंद एकैश्वर्य मिहकतामभिमतावाप्ति शरीरच्युति दुःखं दुष्कृतिनिष्कृतिं सुखमलं संसारसौख्योज्झनम् । सर्वत्यागमहोत्सवव्यतिकरं प्राणव्ययं पश्यतां किं तद्यन्न सुखाय तेन सुखिनः सत्यं सदा.साधवः।।२५६।। अर्थ-जे एकाकीपनेकौं एक अद्वितीय चक्रवत्तिपना मानै हैं, अर शरीरके विनाशकू मन वांछित पदार्थकी प्राप्ति माने हैं, अर दुष्कर्मकी निर्जरा शुभका उदय ताहि दुःख मानै हैं, अर सर्वथा संसारके सुखका For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६९ उग्र तपसे होनेवाली निर्जरा परिहार ताहि सुख माने हैं, अर सर्व त्यागकू महा उछव माने हैं, अर संग्रहकूप्राण-त्याग मान हैं, इह दृष्टि जिनकी है तिनकौं ऐसा कौन पदार्थ जो सुखकै निमित्त न होय ? सब हो सुखके कारण होहि । जा कारण साधु सदा सुखी ही हैं, यह बात सत्य है। भावार्थ-जगतविर्षे जे परिग्रहादिक दुःखदायक सामग्री हैं तिनिहीकू जिन सुखका कारण जानि अंगीकार करी तिनकै और दुःखका कारण कौन, तातै जे सकल प्रपंचतें छूटे ते ही सदा सुखी हैं।। आगै कोऊ प्रश्न करै है कि कर्मके उदय करि उपज्या दुःख ताहि भोगव तिनिकै चित्तविर्षे खेदकी उत्पत्ति है तातें कैसैं सुखीपना है ? ताका समाधान करै हैं __शार्दूलविक्रीडितछंद आकृष्योग्रतपोबलैरुदयगोपुच्छं यदानीयते तत्कर्म स्वयमागतं यदि विदः को नाम खेदस्ततः । यातव्यो विजिगीषुणा यदि भवेदारम्भकोऽरिः स्वयं वृद्धिः प्रत्युत नेतुरप्रतिहता तद्विग्रहे कः क्षयः ।।२५७॥ अर्थ-जो कर्म उदय न आया ताहि उग्र तपके बल करि उदयमैं ल्याय क्षय करै हैं । अर जो स्वयमेव उदय आया कर्म तौ खेद काहेका ? मुनिक खेदका नाम नांही । जैसें जीतवाकी है इच्छा जाकै सो वैरीपरि जाय करि जीतै । अर जो वैरी ही युद्धका आरंभ करि आप परि चलाय आवै तो तिनिकै कहा हानि ? इह तौ अधिक उछाह है। भावार्थ-जे जोधा शत्रु परि जाय शत्रुकू जीतै, तिनि परि जो शत्रु ही चलाय आवै तौ तिनकै कहा हानि ? त्यौं ही महा मुनि तपके बल करि कर्मनिकू उदयमें ल्याय खपावै तिनिकै स्वयमेव कर्म उदयमें आवै, ताविर्षे कहा खेद ? ____ आगे कहै हैं कि कर्मके उदयविर्षे खेद न माने जे मुनि ते कर्मनिकी निर्जरा करते शरीरसूभी भिन्न होनेका यत्न करें स्रग्धराछंद एकाकित्वप्रतिज्ञाः . सकलमपि समुत्सृज्य सर्वसहत्वाद् भ्रान्त्याचिन्त्याः सहायं तनुमिव सहसालोच्य किंचित्सलज्जाः । सज्जीभूताः स्वकार्य तदषगमविधिं बद्धपल्यङ्कबन्धाः ध्यायन्ति ध्वस्तमोहा गिरिगहनगुहागुह्यगेहे नृसिंहाः ॥२५८॥ For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० आत्मानुशासन अर्थ — जे नरसिंह पुरुषनिमैं प्रधान पर्वतनिकी गुफा, गहन वन, एकांत स्थानक ताविर्षं तिष्ठे आत्म-स्वरूपकू ध्यावे हैं, नाश किया है मोह जिनने, arat हवे की है प्रतिज्ञा जिनके, सर्व ही तजिकरि सकल परीषह सहै हैं । अचित्य है महिमा जिनकी, शरीरकू सहाई जानि तत्काल कछू इक लज्जाकू प्राप्त भए हैं । जो ए जड़ हमारी कहा सहाई होयगा ? भ्रांति करि अब तक सहाई जान्या सो सहाई नांही । अपने कार्यविषै आप उद्यमी भये, पल्कासन वांधि निज स्वरूपका ध्यान करे हैं, शरीरतें रहित होय की विधि विचार हैं जिनके ये विचार हैं- हमारे शरीर बहुरि उदय न आवे, निरादरा करि तजिवेकू उद्यमी भये हैं । भावार्थ – सर्व संसारी जीवनिकै शरीरका ममत्व है सो पुनः पुनः शरीरकू ं धारै हैं । अर जे निरादराकरि शरीरकू तजै हैं तिनकै शरीर बहुरि उदय न आवै, परम पदकू पावै । आगे है हैं कि कर्मनिकी अर नवे नवे तन धारणकी विधि के दूर होवेका चितवन करते संते आप परम उत्तम गुणनिकर मंडित हैं सो हमकू पवित्रताके करणहारे होहु - शार्दूलविक्रीडितछंद येषां भूषणमङ्गसङ्गतरज स्थ (नं शिलायास्तलं शय्या शर्करिला मही सुविहितं गेहं गुहा द्वीपिनाम् । आत्मात्मीयविकल्पवीतमतयस्त्रुट्यत्त मोग्रन्थयः ते नोनधना मनांसि पुनत मुक्तिस्पृहा निस्पृहाः ।। २५९ ।। अर्थ – जिनके अंगमें रज लागि रही है ए ही आभूषण हैं, अर सिलातल ही स्थानक है, अर कंकरेली पृथ्वी सज्या है, अर जिन गुफानिमें सिंहादिक रहैं तेई तिनकै घर हैं, अर ये देहादिक मेरे अर मैं इनिका ऐसे विकल्पतें रहित हैं बुद्धि जिनकी, अर टूटि गई है अज्ञानरूप ग्रन्थि जिनके ते ज्ञान धन, मोक्षके पात्र परम निस्पृह हमारे मनको पवित्र करो । भावार्थ - जे विषयाभिलाषी शरीरके अनुरागी हैं ते आप ही बूडि रहे हैं, औरनिकू कैसें त्यारें ? अर जो विरक्त हैं, रागादिकतैं रहित हैं ते तरण-तारण समर्थ हमारे रागादिक मल हरि हमारे मनकू पवित्र करो । आगे है है बहुरि वै साधु कैसे हैं - For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तपश्चर्याका प्रभाव शार्दूलविक्रीडितछंद दूरारूढतपोऽनुभावजनितज्योतिःसमुत्सर्पणैः अन्तस्तत्वमदः कथं कथमपि प्राप्य प्रसादं गताः । विश्रब्धं हरिणीविलोलनयनैरापीयमाना वने धन्यास्ते गमयन्त्यचिन्त्यचरितै|राश्चिरं वासरान् ।।२६०॥ अर्थ-अतिशयपणे तपके प्रभाव उपजी ज्ञानज्योति ताके प्रकाश करि वह निजात्मतत्त्व ताहि क्यौं ही प्राप्त होयकरि अतिशय आनंदकू प्राप्त भये हैं, अर विश्रामकू पाये हैं वनके जीव जिनतें, हिरणीनिके चंचल नेत्र तिनिकरि विश्वाससू देखिए है धन्य हैं वे धीर जे चितवनमैं न आवै ऐसे चारित्र तिनिकरि बहुत दिन वनविषै वितीति करै हैं । भावार्थ-जे निज स्वरूपविर्षे मगन होइकरि परम शांत दशाकू प्राप्त भये हैं ते धन्य हैं । वनके जीव भी तिनसू भय न करें, सबनिकू प्रिय हैं । आगै ऐसी बुद्धि उनकी कहा करै, सोई कहै हैं शार्दूलविक्रीडितछंद येषां बुद्धिरलक्ष्यमाणभिदयोराशात्मनोरन्तरं . गत्वोच्चैरविधाय भेदमनयोरारान्न विश्राम्यति । यैरन्तर्विनिवेशिताः शमधनै ढं बहिर्व्याप्तयः तेषां नोऽत्र पवित्रयन्तु परमाः पादोस्थिताः पांसवः ॥२६१॥ ___ अर्थ-जिनकी बुद्धि जगतकी आशा अर आत्मा दोऊनिकै मध्य प्राप्त भई । कैसै हैं दोऊ ? नांही लख्या जाय है भेद जिनका, सो उन मुनिनिकी बुद्धि दोऊनिकै मध्य प्राप्त होइ भलै प्रकार भेद किये विनि विश्राम न प्राप्त भयी, भेद किया ही। कैसे हैं वे महामुनि । शांत भाव ही है धन जिनकै, अर बाह्य पदार्थनिविर्षे चित्तकी वृत्ति जाय थी सो जिनि अंतरंगविर्षे थापी तिनके चरण कमलकी परम रज या जगविर्षे कौनको पवित्र न करै ? सब ही कू पवित्र करै सो हमको पवित्र करहु । ': भावार्थ-जड़ चेतनका अनादि संबंध है, एकसे होय रहे हैं, सबनिकू एकसे प्रतिभासै हैं। जे महापुरुष भेद-विज्ञान करि दोऊनिकू न्यारे जानि जड़सू निर्ममत्व होय जगतको आशा तजै हैं तिनके चरण कमलकी रज जीवनिक पवित्र करै है । For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ आत्मानुशासन आगे कहै हैं जो बाह्य वृत्तिका निरोध करि कर्मके फलकू भोगवै हैं तिनिके परिणामकी विशेषताकी प्रशंसा करै हैं शार्दूलविक्रीडितछंद यत् प्राग्जन्मनि संचितं तनुभृता कर्माशुभं वा शुभं तवं तदुदीरणादनुभवन् दुःखं सुखं वागतम् । कुर्याद्यः शुभमेव सोऽप्यभिमतो यस्तूभयोच्छित्तये सर्वारम्भपरिग्रहग्रहपरित्यागी स वन्यः सताम् ॥२६२।। अर्थ-जीवनै पूर्व जन्मविर्षे जे शुभ अथवा अशुभ कर्म उपार्जे तिन कर्मनिकू दैव कहिये । तिनकी प्रेरणातै जीव सुख दुख भोगवै है । सो इनि जीवनिमें जो अशुभ तजि शुभकौं आदरै सोऊ भला कहिए । अर जो योगीश्वर शुभ अशुभ दोऊनिहीके विनाशिवे अथि सर्व आरंभ परिग्रहरूप क्रूर ग्रहका त्यागी होय सो सत्पुरुषनिकरि वंदनीक है । - भावार्थ-जगतके जीव पापविर्षे प्रवीण हैं । कोई एक शुभ परिणामी दीखै है सोऊ भला कहिए है । अर जे शुभ अशुभ दोऊ ही तजि करि केवल शुद्धोपयोगरूप आत्म-स्वरूपविषे तल्लीन हैं तिनकी महिमा कौन कहि सकै ? ते सत्पुरुषनि करि वंदनीक हैं। ___ आगै कोऊ प्रश्न करै है कि सुख दुख कर्मनिके फल भोगवै हैं तिनिके नवे पुन्य-पाप बंधते होंहिंगे । तात दोऊनिका नाश कैसे होइ ? ताका समाधान करै हैं शिखरणी छंद सुखं दुःखं वा स्यादिह विहितकर्मोदयवशात् कुतः प्रीतिस्तापः कुत इति विकल्पाद्यदि भवेत् । उदासीनस्तस्य प्रगलति पुराणं न हि नवं समास्कन्दत्येष स्फुरति सुविदग्धो मणिरिव ।।२६३।। अर्थ-सुख अथवा दुख होइ है सौ पूर्वोपार्जित कर्मके उदय” होय है । सो जो कदाचि सुख विर्षे प्रीति होय, दुःखविर्षे आताप मानै तौ नवे कर्म अवश्य बंधै । अर जे महापुरुष हर्ष विषाद न करै-कौनसों प्रीति करिये अर कौनको आतापकरि मानिये ऐसे विचारते जे अतिउदासीनतारूप हैं तिनकै पुरातन कर्म तौ खिपै, अर नवे न बंधे । ते विवेकी महामणिकी नांई सदा प्रकाशरूप ही हैं। For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७३ मुनिका आचरण आश्चर्यकी भूमि है भावार्थ-कर्मका उदय जीवनकै है ताविर्षे जो हर्ष विषाद करै तौ नवे कर्म बंधै, अर जो हर्ष विषाद न करै तौ नवे न बंधे, पूर्व कर्म फल दे खिर जाय यह निश्चय है। ___ आगै पुराने कर्मकी निर्जराविषं अर नवे कर्मके संवरविर्षं जो कछू हबा सो दिखावै हैं। मालिनीछंद सकलविमलबोधो देहगेहे विनिर्यन् ज्वलन इव स काष्ठं निष्ठुरं भस्मयित्वा । पुनरपि तदभावे प्रज्वलत्युज्ज्वलः सन् भवति हि यतिवृत्तं सर्वथाश्चर्यभूमिः ॥२६४॥ अर्थ-जैसें अग्नि काष्ठकं सर्वथा भस्मकरि ताके अभावविर्षे अतिनिर्मल प्रज्वलै तैसें निर्मल ज्ञान देह-गेहादिकका अभाव करि तिनिकै अभावविर्षे विमल प्रकाश करै है । यतिका आचरण सर्वथा आश्चर्यका स्थानक है। __ भावार्थ-ज्ञान प्रगट भए गेहकौं तजि, देहसौं नेह तजै, सकल परिग्रहका त्याग करि, वीतराग अवस्था धरि, ज्ञान ही निर्मल प्रकाश करै। मुनिकी अलौकिक वृत्ति है । सो पूर्णज्ञान मुनि ही कै होय, गृहस्थकै अल्प होय। आगे कहै हैं कि मुक्त अर संसार दशा जीवकै साधारण हैं। अर जे ज्ञानादि गुणके नाश करि मुक्ति माने हैं तिनिकी श्रद्धा निराकरण करता कहै हैं गुणी गुणमयस्तस्य नाशस्तन्नाश इष्यते । अत एव हि निर्वाणं शून्यमन्यैर्विकल्पितम् ॥२६५॥ अर्थ-गुणी कहिए आत्मा सो ज्ञानादि गुणमई है, ज्ञानादिकका नाश सो आत्माका नाश । जैसैं उष्णताके अभाव अग्निका अभाव । कई एक दीपके अंत होने तुल्य निर्वाण मानै हैं सो निर्वाण नाहीं। ज्ञानकी पूर्णता सो ही मुक्ति है, द्रव्य है सो गुणमई है । गुणका नाश सो द्रव्यका नाश । अजातोऽनश्वरोऽमूर्तः कर्ता भोक्ता सुखी बुधः । देहमात्रो मलैर्मुक्तो गत्वोर्ध्वमचलः प्रभुः ।।२६६।। अर्थ-आत्मा कबहू उपज्या नाही, अर कबहू मरै नांहीं, अर जाकै कोऊ मूर्ति नाही अमूर्तीक है, व्यवहारनयकरि कर्मनिका कर्ता है, निश्चय For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ आत्मानुशासन नयकरि अपने स्वभावका कर्ता है, अर व्यवहारनयकरि सुख-दुःखका भोक्ता है, निश्चय अपने स्वभावका भोक्ता है, अज्ञान करि इन्द्रियजनित सुखकू सुख मानै है, निश्चय परम आनंदमयी है, ज्ञानरूप है, व्यवहार नयकरि देहमात्र है, निश्चय चेतना मात्र है, कर्ममल रहित लोककै शिखर जाय करि प्रभू अचल तिष्ठै है। भावार्थ-आत्मा केवल ज्ञानानंदमई है, सकल उपाधि रहित है। परंतु परकौं आपा मानि भ्रांति” भवमैं भ्रमै है। जब अपना स्वरूप जानै तब निरुपाधि ज्ञानरूप अविनाशी होय तिष्ठै । आत्मा ज्ञानस्वरूप है । ___ आगै कोऊ प्रश्न करै है-इन्द्रियजनित सुखके अभाव कैसैं सिद्धनिकू सुखी कहैं ? ताका समाधान करै हैंस्वाधीन्याद्दुःखमप्यासीत् सुखं यदि तपस्विनाम् । स्वाधीनसुखसंपन्ना न सिद्धाः सुखिनः कथम् ।।२६७।। " अर्थ-जो मुनिनिकै स्वाधीनपनेत कायक्लेशरूप दुःख र सुख कह्यो तौ सिद्धनिकू सुखी क्यों न कहिए, वे तौ सदा स्वाधीन सुखमई ही हैं। भावार्थ-तत्त्वदृष्टि करि जगतके जीव दुखी तिनमैं सम्यग्दृष्टि मुनि ही सुखी कहै तौ सिद्ध तौ केवल आनंदरूप ही हैं। आगै ग्रंथके अर्थकू पूर्ण करि ग्रंथकी आज्ञाप्रमाण जे प्रवर्ते हैं तिनक फल दिखावै है मालिनीछंद इति कतिपयवाचां गोचरीकृत्य कृत्यं रचितमुचितमुच्चैश्चेतसां चित्तरम्यम् । इदमविकलमन्तः संततं चिन्तयन्तः सपदि विपदपेतामाश्रयन्ते श्रियं ते ॥२६८॥ अर्थ-कैयक वचनकी रचना करि उदार है चित्त जिनका ऐसे महामुनि तिनकै चित्तकौं रमणीक निर्दूषित इह आत्मानुशासन ग्रंथ भलै प्रकार रच्या है, सो महापुरुषोंके गुण अंतःकरणकै विर्षे निरन्तर चिन्तवतें शीघ्र ही अपदासू रहित अविनाशी लक्ष्मी पावै हैं । भावार्थ-जो जैसा चिंतन करै तैसा ही फल पावै । महापुरुषोंके गुण चिंतवता आपहू शुद्ध होय । जैसैं सुगन्ध पुष्पके योगरौं तिलहू सुगंध होय । For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ केवलज्ञानकी सकलज्ञता १७५ आगे कहै हैं कि ग्रंथकी समाप्तिविषै ग्रंथका कर्ता अपने गुरुके नामपूर्वक अपना नाम प्रकट करे है जिनसेनाचार्य पादस्मरणाधीन चेतसाम् । गुणभद्र भदन्तानां कृतिरात्मानुशासनम् || २६९ ॥ अर्थ - जिन - सेना जो मुनिमंडली ताके आचार्य श्री गणधरदेव तिनके चरणकमलके सुमरण वर्षे आधीन है चित्त जिनका ऐसे गुणनिकरि भद्र कहिए कल्याणरूप, भदंत कहिए पूज्य पुरुष, जैनके आचार्य तिनकी कृति है इह आत्मानुशासन । अर दूजा अर्थ जिनसेनाचार्यके चरणकमल तिनके स्मरणविर्षं आधीन है चित्त जिनका ऐसे गुणभद्र पूज्य तिनिकरि किया है इह आत्मानुशासनका वर्णन । भावार्थ - जिनवरकी सेनाके आचार्य सबमैं मुख्य गणधरदेव हैं । तिनकी भक्तिविषै है आरूढ चित्त जिनका ऐसे गुणनिकरि भद्र कहिए कल्याणरूप मुनिराज जैनके आचार्य तिनका भाख्या इह ग्रंथ है । अथवा जिनसेनाचार्यका शिष्य जो गुणभद्र ताका भाष्या है । ए दोऊ अर्थ प्रमाण हैं । आगे कहै हैं कि श्री ऋषभदेव तुमको कल्याणके कर्ता होहु । ऋषभो नाभिसूनर्यो भूयात्स भविकाय वः । यज्ज्ञानसरसि विश्वं सरोजमिव भासते ॥ २७० ॥ अर्थ-नाभि राजाके पुत्र श्री ऋषभदेव तुमको महा कल्याणके निमित्त होहु । जाके ज्ञानरूप जलविषै सकल जगत कमलतुल्य भासै है । इति आत्मानुशासन शास्त्र संपूर्ण For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्लोकानुक्रमणिका श्लोकांश १२२ २३५ २६६ ९२ २४५ १८९ १७० श्लोकसंख्या श्लोकांश श्लोकसंख्या अव्युच्छिन्नैः सुखपरिकरः ८८ ११० अशुभाच्छुभमायातः १०० अशेषमद्वैतमभोग्यअश्रोत्रीव तिरस्कृता असामवायिक मृत्योः ७९ अस्त्यात्मास्तमितादि- २४१ अस्थिस्थूलतुलाकलाप१५४ अहितविहितप्रीतिः १९२ १३४ २५५ आ आकर्ष्याचारसूत्रं १३ आकृष्योग्रतपोबलः २५७ आज्ञामार्गसमुद्भवआज्ञासम्यक्त्वमुक्तं आत्मन्नात्मविलोपनात्मआदावेव महाबलः आदौ तनोर्जननमत्र . १९५ आमृष्टं सहज तव आयातोऽस्यतिदूरतो आयुः श्रीवपुरादिकं ३७ आराध्यो भगवान् जगत्त्रय- ११२ आशाखनिरगाधेय १५७ आशाखनिरतीवाभूद १५६ आशागतः प्रतिप्राणि ७० आशाहुताशनग्रस्त७६ आस्वाद्याद्य यदुज्झितं अकिंचनोऽहमित्या स्स्व अजाकृपाणीयमनुअजातो नश्वरोऽमूर्तः अतिपरिचितेष्ववज्ञा अधिकः क्वचिदाश्लेषः अधीत्य सकलं श्रुतं अधो जिघृक्षवो यान्ति अध्यास्यापि तपोवनं अनादिचयसंवृद्धो अनिवृत्तेजगत्सवं अनेकान्तात्मार्थप्रसवअनेन सुचिरं पुरा अन्तर्वान्तं वदनविवरे अन्धादयं महानन्धो अपत्रपत पोऽग्निना अपरमरणे मत्वात्मीयाअपि रोगादिभिवृद्धैः अपि सुतपसामाशाअपिहितमहाघोरद्वारं अप्येतन्मृगयादिकं अभुक्त्वापि परित्यागात् अमी प्ररूढवैराग्याः अथिनो धनमप्राप्य अथिभ्यस्तृणवद्विचिन्त्य अवश्यं नश्वरैरेभिः अवि तस्थानो व्यप ११ C . १६० १०२ . Wी For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ आत्मानुशासन १२७ १९७ २६८ क्रुद्धाः प्राणहराः भवन्ति क्षणार्धमपि देहेन क्षितिजलधिभिः क्षीरनीरवदभेदरूपतः २५३ ९८ इतस्ततश्च त्रस्यन्तो इति कतिपयवाचां इत्थं तथेति बहुना इमे दोषास्तेषां प्रभवनइष्टार्थोद्यदनाशितं भवइह विनिहतबह्वाइहैव सहजान् रिपून् १४७ ख खातेऽभ्यासजलाशया ८७ ११४ ७२ गन्तुमुच्छ्वासनिश्वासैः गलत्यायुः प्रायः प्रकटितगुणागुणविवेकिभिः गुणी गुणमयस्तस्य गेहं गुहाः परिदधासि १४४ २६५ ७३ . . " १३२ उग्रग्रीष्मकठोरधर्मउच्छ्वासः खेदजन्यत्वात् उत्तुङ्गसंगतकुचाचलउत्पन्नोऽस्वतिदोषधातुउत्पाद्य मोहमदविह्वलउद्युक्तस्त्वं तपस्यस्यउपायकोटिदूरक्षे ७७ २१७ चक्रं विहाय निजदक्षिणचित्तस्थमप्यनवबुद्धय २१५ २१६ एकमेकक्षणे सिद्ध एकाकित्वप्रतिज्ञाः सकलमपि एकैश्वर्यमिहकतामभिएतामुत्तमनायिकाएते ते मुनिमानिनः २०५ २६९ १७५ १७४ १२५ कण्ठस्थः कालकूटोऽपि कदा कथं कुतः कस्मिन् करोतु न चिरं घोरं कर्तृत्वहेतुकर्तृत्वाकलो दण्डौ नीतिः स च कः स्वादो विषयेष्वसौ कि मर्माण्यभिनन्न भीकर- कुबोधरागादिविचेष्टितैः कृत्वा धर्मविघातं कृष्ट्वोप्त्वा नृपतीन्निषेव्य जना धनाश्च वाचालाः जन्मतालद्रुमाज्जन्तु १७२ जन्मसंतानसंपादि२५८ जातामयः प्रतिविधाय २५६ जिनसेनाचार्यपाद१२८ जीविताशा धनाशा च १५० ज्ञानमेव फलं ज्ञाने ज्ञानस्वभावः स्यादात्मा १३५ जानं यत्र पुरस्तरं ७८ २१२ तत्कृत्यं किमिहेन्धन २५ तत्राप्याद्यं परित्याज्यं १४९ तथा श्रुतमधीष्व शश्वदिह ३८ तदेव तदतद्रूपं ५७ तपःश्रुतमिति द्वयं १०६ तपोवल्ल्यां देहः समुपचित२४ तप्तोऽहं देहसंयोगाज्जलं ४२ तव युवतिशरीरे २४० १९० १७१ २२९ ११५ २५४ For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्लोकानुक्रमणिका ३२ CX १५२ १६४ १०७ २३ १३० ३४ तादात्म्यं तनुभिः सदानु- ५८ नेता यत्र बृहस्पतिः तावद्दुःखाग्नितप्तात्मा २३३ नेत्रादीश्वरचोदितः तृष्णा भोगेषु चेद्भिक्षो १६१ त्यक्तहेत्वन्तरापेक्षो १४५ परमाणोः परं नाल्पंत्यजतु तपसे चक्र १६५ परायत्तात्सुखाद् दुखं परां कोटिं समारूढी दयादमत्यागसमाधि परिणाममेव कारणदातारो गृहचारिणः १५९ पलितच्छलेन देहादासत्वं विषयप्रभोः २२७ पापादुःखं धर्मात्सुखं दीप्तोभयाग्रवातारि ६३ पापिष्ठर्जगतीविधीतदुर्लभमशुद्धमपसुख- १११ पिता पुत्रं पुत्रः पितरदुःखाबिभेषि नितरा- २ पुण्यं कुरुष्व कृतपुण्यदूरारूढतपोनुभाव- २६० पुरा गर्भादिन्द्रो मुकुलितदृढगुप्तिकपाटसंवृत्तिः २४८ पुराणो ग्रहदोषोत्थो दृष्टार्थस्य न मे किमप्ययमिति २३० पुरा शिरसि धार्यन्ते दृष्ट्वा जनं व्रजसि किं १९१ पैशुन्यदैन्यदम्भस्तेयादोषः सर्वगुणाकरस्य २५० प्रच्छन्नकर्म मम कोऽपि दोषान् कांश्चन तान् प्रवर्तक- १४१ प्रज्ञैव दुर्लभा सुष्ठु द्रविणपवनप्रध्मातानां ११३ प्रेसुप्तो मरणाशङ्कां द्वेषानुरागबुद्धिगुण- १८१ प्राक् प्रकाशप्रधानः स्यात् प्राज्ञः प्राप्तसमस्तशास्त्रधनरन्धनसंभारं प्रियामनुभवत्स्वयं धर्मः सुखस्य हेतु : धर्मादवाप्तविभवो बन्धो जन्मनि येन येन धर्मारामतरूणां बाल्ये वेत्सि न किंचिद्धर्मो वसेन्मनसि यावदलं २६ बाल्येऽस्मिन् यदनेन ते ११९ १८३ १३९ २२२ ९४ ७२ ब २४४ ८२ २७ न कोऽप्यन्योऽन्येन व्रजति नयेत्सर्वाशुचिप्रायः न सुखानुभवात्पापं न स्थास्नु न क्षणविनाशि निर्धनत्वं धनं येषां निवृत्तिं भावयेद्याव २०० भक्त्वा भाविभवांश्च भोगि- ५१ २०९ भर्तारः कुलपर्वता इव भव्यः किं कुशलं ममेति १७३ भागत्रयमयं नित्य१६२ भावयामि भवावर्ते २३८ २३६ भीतमर्तीर्गतत्राणा २११ २९ For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० - आत्मानुशासन भूत्वा दीपोपमो धीमान् भेयं मायामहागर्ता १८० २३७ १३८ १२१ रागद्वेषकृताभ्यां जन्तो २२१ रागद्वषो प्रवृत्तिः स्यात् राज्यं सौजन्ययुक्तं २४२ लक्ष्मीनिवासनिलयं २३४ लब्धेन्धनो ज्वलत्यग्निः २०१ लोकद्वयहितं वक्तुं लोकाधिपाः क्षितिभुजो २४७ १४३ २४३ ममेदमहमस्येति महातपस्तडागस्य . मक्षु मोक्षं सुसम्यक्त्वमाता जातिः पिता मृत्युः मामन्यमन्यं मां मत्वा मिथ्यात्वातङ्कवतो मिथ्या दृष्टिविषान् वदन्ति मुच्यमानेन पाशेन मुहुः प्रसार्य संज्ञानं मृत्योर्मृत्यन्तरप्राप्तिमोहबीजाद्रतिद्वेषौ १२९ २२३ १९८ १३३ २१९ २६२ १२६ १७९ वचनसलिलहास वनचरभयाद्धावन् १७७ वरं गार्हस्थ्यमेवाद्य व!गृहं विषयिणां वसति भुवि समस्तं वार्तादिभिविषयलोल२०८ विकाशयन्ति भव्यस्य विज्ञाननिहतमोहं २५१ विधूततमसो रागः विमृश्योच्चैर्गर्भात विरज्य संपदः सन्तः २२०. विरतिरतुला शास्त्र विशुद्धयति दुराचारः २४६ विषयविरतिः संगत्यागः विषयविषमाशनोत्थित१५३ विहाय व्याप्तमालोकं २०७ विहितविधिना देहस्थित्यै २६१ वेष्टनोद्वेष्टने यावत् २५९ व्यापत्पर्वमयं विराम ४७ १४२ १०८ १२३ १०५ १०३ ६८ यत्प्राग्जन्मनि संचितं यदादाय भवेज्जन्मी यदेतत्स्वच्छन्दं विहरणयद्यदाचरितं पूर्व यद्यपि कदाचिदस्मिन् यमनियमनितान्तः यशो मारीचीयं कनकयस्मिन्नस्ति स भूभृतो यस्य पुण्यं च पापं च यः श्रुत्वा द्वादशाङ्गीं याचितुर्गौरवं दातुयावदस्ति प्रतीकारः येषां बुद्धिरलयक्ष्माणयेषां भूषणमंगसंगत २२५ २२४ १४ १७ १२४ १५८ १७८ रतेररतिमायातः रम्येषु वस्तुवनितादिषु रसादिराद्यो भागः २३२ शमबोधवृत्ततपसां २२८ शय्यातलादपि तुकोऽपि २१० शरणमशरणं वो ६० For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ ५३ ४० शरीरमपि पुष्णन्ति शरीरेऽस्मिन् सर्वाशु चिनि शास्त्राग्नौ मणिवद्भन्यो शिरःस्थं भारमुत्तार्य शुद्धर्धनैर्विवर्धन्ते शुद्धोऽप्यशेषविषयावशुभाशुभे पुण्यपापे श्रद्धानं द्विविधं त्रिधा श्रियं त्यजन् जडः शोकं श्रुतमविकलं शुद्धा वृत्तिः श्वो यस्याजनि यः स २६३ २३९ १८ श्लोकानुक्रमणिका १९६ संकल्प्यं कल्पवृक्षस्य २२ ९७ संकल्प्येदमनिष्टमिष्ट१७६ संसारे नरकादिषु २०६ साधारणौ सकलजन्तुषु १४८ ४५ साम्राज्यं कथमप्यवाप्य २०२ सुखं दुःखं वा स्यादिह सुखितस्य दुःखितस्य च सुखी सुखमिहान्यत्र १८७ १०४ सुहृदः सुखयन्तः स्युः १८४ स्नेहानुबद्धहृदयो २३१ __ ५२ स्वाधीन्याद् दुःखमप्यासीत् २६७ स्वान् दोषान् हन्तुमुधुक्तः स्वार्थभ्रंशं त्वमविगणयं- १९९ २६४ ८३ २१८ हंसर्न भुक्तमतिकर्कश हा कष्टमिष्टवनिताभि- १०१ १६८ हानेः शाकस्ततो दुःखं १८६ २२६ हा हतोऽसि तरां जन्तो २०३ ११८ हितं हित्वाहिते स्थित्वा १४६ हित्वा हेतुफले किलात्र २१४ ९ हृदयसरसि याव २१३ १४४ हे चन्द्रमः किमिति लाञ्छन- १४० ا س م सकलविमलबोधो सत्यं वदात्र यदि जन्मनि सत्यं वाचि मतौ श्रुतं स धर्मो यत्र नाधर्मः सन्त्येव कौतुकशतानि समाधिगतसमस्ताः समस्तं साम्राज्यं तृणसर्व धर्ममयं क्वचित् सर्वः प्रेप्सति सत्सुखाप्तिसस्वमाशासते सर्वे س م For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ २६९ २ अवतरण गाथा सूची जह जायरूवसरिसो १४० देवविसययासत्ता १८१ जा सासयाण लच्छी सूचना-ग्रन्थमें मूल श्लोकगत जिन श्लोकोंके अनन्तर उद्धृत वाक्य उपलब्ध होते हैं उन श्लोकोंको संख्या यहाँ दी है। ३ ऐतिहासिक नामसूची अश्वत्थामा २२० नाभिसूनु २७० ऋषभ २७० लोकसेन कृष्ण २२० वीरजिन गुणभद्र १,२६९ हर जिनसेन ४ ग्रन्थनामोल्लेख आत्मानुशासन १,२६९ स्वामिकार्तिकेयानुप्रेक्षा ५ मूल ग्रन्थगत विशेष शब्दसूची अजाकृपाणीय १०० आस्रव अजीर्ण २२८ ईति अनशन १९४ उत्पत्ति १७२ अन्धकवर्तकीय उदयगोपुच्छ २५७ अन्धरज्जुवलन कनकमृग अयोग कल्पवृक्ष अर्थदृष्टि कालादिलब्धि २४१ अवगाढदृष्टि कुटीप्रवेश १०८ अव्रत २४१ कृष्ण अश्वत्थामा कौमार ब्रह्मचारिन् १०९ आखुविडालिका २१४ गजस्नान आचारसूत्र आज्ञासम्यक्त्व १२ गति आराधना १० गुप्ति २४१ २४२ १०० २४१ १४ २०. १ . २२० गणिन् २४८ For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्लोकानुक्रमणिका १२ ४४ २२२ १७४ २१० १४ २११ २५६ १७२ श्री २६८ दैव १७० ३:३१ २११४४१.३३३३३३.३३%a555 १८७ धर्म १४१ १४१ लक्ष्मी गेहाश्रम ४१ लोकज्ञता ग्रहदोष १८३ लोकस्थिति चिन्तामणि २२ वार्ता ज्ञान विधि ज्ञानभावना विधुन्तुद ज्ञानवृत्ति विलय तदात्वकटु ___३ विस्तारदृष्टि तत्त्ववित् व्यतिकर दण्डनीति १४९ व्यय दुःख १८७ शास्य दुरात्मन् १९३ ३२,२६२ श्रुतस्कन्ध द्वादशाङ्गी सकलसंन्यास १८,२१,२२,४६ सद्गुरु धर्मकथा सम्यक्त्व धर्मपुत्र सम्यग्दर्शन ध्रौव्य सर्वार्थ निर्वाण २४६ निवृत्ति संक्षेपदृष्टि २३७ परमात्मता १९३ संयमसाधन परमावगाढ़ दृष्टि संवेग पल्यङ्कबन्ध सामिभक्त पुरु ११९ सुख मोदकव्यतिकर ४० सूत्रदृष्टि यमसुत २२० सोपान रसादि २१० हर ६ देश-भाषागत पारिभाषिक शब्दसूची अजाकृपाणीय १०० अनमोदन अजीर्ण २२८ अन्धकवर्तकीय अधिगमज १० अर्थदृष्टि अनशन १९४ अवगाढ अनायतन १० अवत २४१ १७२ ११ २२८ १४ २५८ १९४ ४६,१८७ २१६ १०० १४ १६: ४ २४१ For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ अशुभ अहित आज्ञा अभोग्य ईति उत्पत्ति उपदेश ऊहापोह औपशमिक अंग कारित कृत क्षायिक क्षायोपशमिक क्षेत्र क्षेत्री गणधर गति गुरु (मंगल) ग्रहण ग्रहदोष जाति ज्ञान तत्त्व तत्त्वाभिनिवेश तप त्याग दुःख द्वेष धर्म धारणा निर्वाण आत्मानुशासन २३९ २३९ १२ २३५ ७,४२,२४२ १८८ १२ ७ १० ८,१० २५ २५ १० ४६ १ ७,१४५ १८३ २०१ ४६ ९,१० ७ १५ १४५ निवृत्ति निश्चयनय परमावगाढ १८७,२३९,२६७ १८२,२३७ २१,४६ ७ २६५ पाप पुण्य प्रवृत्ति मूढता १० मृत्यु २४२ मोह २४२ राग २६९ बीज दृष्टि बोध भोग्य मद मार्ग मित्र विज्ञान विस्तार दृष्टि वृत्त वृत्ति व्यवहारनय शम शुभ शुश्रूषा शोक श्रवण सहोद्गत सामिभक्त सुख संक्षेपदृष्टि संवेग हित For Personal & Private Use Only २३६,२३७ २६६ १४ २६९ २३९ २३७ १२ १५ २३५ ८,१० १२ २०१ १० २०१ १८२ १८६,२३७ ७ १४ १५ २२६ २६६ १५ २३९ ७ १८६ ७ २०१ १९४ ४६,२३९ १३ १० २३९ Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शुद्धि-पत्र श्लोक संख्या २ or aur अशुद्ध दयागुणमय पादाद्दुःखं यावगाढ़: दुखितस्य धर्मएव हेतुर्हतुन पुण्यपापयो पर्ये सपाद्य अप्राप्याभिमत लब्धेन्धनोज्वलत्यग्निः दःखं विश्वकषलितलब्धबोधेकृष्यादिभिवाञ्छभ्यहो सुष्टु ययते पराभबभयजुप्सविषमि वषम् सदुपदेशव-मतिश्रु तस्कन्धे -स्वरूषं -र्भवाणवे -बन्धश्च पक्षपा तिनः शुद्ध दयागुणमयं पापाद् दुःख यावगाढा दुःखितस्य धर्म एव हेतुर्हेतुर्न पुण्यपापयोः धर्ये संपाद्य अप्राप्याभिमतं लब्धेन्धनो ज्वलत्यग्निः दुःखं विष्वक्पलितलब्धबोधेकृष्यादिभिः वाञ्छस्यहो सुष्ठु यतते पराभवभयजुगुप्सविषमं विषम् सदुपदेशवन्मतिश्रुतस्कन्धे -स्वरूपं -भवार्णवे -बन्धश्च पक्षपातिनः ९४ ९७ سم १३५ १४४ १७० १७३ १७७ १७९ १८८ For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आत्मानुशासन श्लोक संख्या १८९ १९३ अशुद्ध सुतषस्तरो आत्मन्यात्मसधारितप्तोऽह सुतपस्तरोः आत्मन्नात्मसंधारि तप्तोऽहं देह २५४ २५४ २५९ २६१ नोनधना पादोस्थिताः बुधः नो ज्ञानधना पादोत्थिताः बुधः २६६ For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री गणेश वणी दि. जैन संस्थान (श्री गणेशप्रसाद वर्णी जैन ग्रन्थमाला) के महत्वपूर्ण प्रकाशन क्रम पुस्तक का नाम लेखक/संपादक/अनुवादक संस्करण मूल्य १. मेरी जीवन गाथा, भाग १ क्षु० गणेशप्रसाद वर्णी चतुथं २०.०० २. मेरी जीवन गाथा, भाग २ क्षु० गणेशप्रसाद वर्णी द्वितीय २०.०० ३. वर्णी वार्णी, भाग २ डॉ० नरेन्द्र विद्यार्थी चतुर्थ १५.०० ४. जैन साहित्य का इतिहास भाग १ पं० कैलाशचंद्रजी शास्त्री प्रथम २५.०० ५. जैन साहित्य का इतिहास भाग २ पं० कैलाशचंदजी शास्त्री प्रथम ३०.०० ६. जैन दर्शन डॉ० महेन्द्र कुमार जैन तृतीय २५.०० ७. मंदिर वेदी प्रतिष्ठा कलशारोहण डॉ० पन्नालाल साहित्या- द्वितीय ५.०० विधि चार्य ८. अनेकान्त और स्याद्वाद प्रो० उदयचंद जैन द्वितीय २.०० ९. कल्पवृक्ष एकांकी श्रीमती रूपवती 'किरण' प्रथम १.०० १०. आप्तमीमांसा तत्त्वदीपिका प्रो० उदयचंद जैन प्रथम ३०.०० ११. तत्त्वार्थसार डॉ० पन्नालाल साहित्या- प्रथम १५.०० चार्य १२. वर्णी अध्यात्म पत्रावली भाग १ श्री गणेशप्रसाद वर्णी तृतीय ५.०० १३. आदिपुराण में प्रतिपादित भारत डॉ० नेमिचंद शास्त्री प्रथम २०.०० १४. सत्य की ओर (प्रथम कदम) क्षु० दयासागरजी द्वितीय ४.०० १५. सत्प्ररूपणा सूत्र पं० कैलाशचंद्र शास्त्री प्रथम १२.०० १६. समयसार (प्रवचन सहित) क्षु० गणेशप्रसाद वर्णी द्वितीय २५.०० १७. श्रावक धर्म प्रदीप पं० जगन्मोहनलाल द्वितीय २०.०० शास्त्री १८ लघुतत्त्वस्फोट डा० पन्नालाल साहित्या-प्रथम ३०.०० चार्य १९. आत्मानुशासन पं० फूलचन्द्र शास्त्री प्रथम २०.०० २०. भद्रवाहु चाणण्य चण्द्रगुप्त कथानक डॉ. राजाराम जैन प्रथम २०.०० For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हमारे कुछ महत्त्वपूर्ण प्रकाशन अप्राप्य हो चुके हैं, जिनके प्रकाशन की योजना है। वे इस प्रकार हैं : १. पंचाध्यायी पं० देवकीनन्दन सि० शास्त्री २. तत्त्वार्थसूत्र पं० फूलचन्द्र सि० शास्त्री ३. जैन साहित्य का इतिहासपूर्व पीठिका पं० कैलाशचन्द्र सि० शास्त्री ४. वर्णी वाणी-भाग १ डॉ. नरेन्द्र विद्यार्थी ५. वर्णी वाणी-भाग ३ डॉ० नरेन्द्र विद्यार्थी ६. वर्णी वाणी-भाग ४ डॉ. नरेन्द्र विद्यार्थी ७. द्रव्यसंग्रह भाषा वचनिका डॉ० दरबारीलाल कोठिया ८. अपभ्रंशप्रकाश डॉ. देवेन्द्रकुमार जैन ९. सामायिक पाठ डॉ० पन्नालाल साहित्याचार्य १०. विश्वशान्ति और अपरिग्रह पं० फूलचन्द्र शास्त्री डॉ. अशोक जैन ( प्रबन्धक ) सभी प्रकार के पत्र व्यवहार करने एवं ड्राफ्ट आदि भेजने का पता : श्री गणेश वर्णी दिगम्बर जैन संस्थान नरिया, वाराणसी-२२१००५ For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ an Education International For Personal & Private Use Only www.jainelibrarong