Book Title: Chaturvinshati Stotra
Author(s): Mahavirkirti
Publisher: Digambar Jain Vijaya Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090121/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAvIra kIrti racita caturviMzati stotra (grantha saM. 31) hindI anuvAdikA siddhAnta vizArada, vidUSIratna, samyagjJAna ziromaNi dharma prabhAvikA, jJAna cintAmaNi hRdaya samrATa prathama gaNinI 105 AryikA zrI vijayAmatI mAtAjI (zrI cA. ca. 108 AcArya AdisAgara jI mahArAja "aMkalIkara" paramparA) sampAdaka prabandha sampAdaka nAthUlAla jaina "ToMkavAlA" mahendra kumAra jaina "bar3ajAtyA" prakAzaka zrI digambara jaina vijayAgrantha prakAzana samiti 114, jaina bhagavatI bhavana, zilpa kaoNlonI, kAlavAr3a ror3a jhoTavAr3A, jayapura - 302012 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU. munikuMjara samAdhisamrAT AcArya parameSThI AdisAgarajI aMkalIkara ke paTTAdhIza pa.pU. 18 bhAbhASI a. bhI mahAtIrIti jI de pAzIma tapasvI samrAT mahAvibhUti zramaNarAja bhAratagaurava zrI pa. pU. AcArya ziromaNi siddhAnta cakravartI zrI sanmatisAgara jI mahArAja ke 38 veM dIkSAdivasa samAroha ke upalakSa meM prakAzita / / / gurUdeva karAmbajoM meM savinaya samarpita / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvAda paramapUjya AcArya parameSThI vimala sAgara mahArAja vartamAna meM suprakhyAta suprasiddha mahAprabhAvaka hue haiN| unake jJAna kA kSayopazama advitIya rahA hai tathA vivAdoM ko nirvivAda banAne meM ApakA jJAna sahAyaka rahA hai| jJAna ke abhAva meM saMsAra meM aMdherA hI aMdherA hai| 23.10.93 ko Apane saMdeza diyA vaha isa prakAra hai-"jaina samAja AcArya meM AcArya AdisAgara jI aMkalIkara kI paraMparA aura AcArya zAMtisAgara jI dakSiNa kI paraMparA isa yuga meM nirbAdha calI A rahI hai samAja kA kartavya hai ki kisI prakAra kA vivAda na karake donoM paramparAoM ke Apana sammata mAnakara vAtsalya kA prabhAgA nA kareM." Agama kI paramparA anAdi kAla se calI A rahI hai| yaha tIrthaMkaroM se prApta hotI hai| vaha samaya-samaya para gaNadharoM pratigaNadharoM ke dvArA prasArita huI hai| unake vacanAnusAra ajJAnAMdhakAra kUpa se nikAlakara sanmArga mukti pada kI ora lagAne vAle bhagavAna mahAvIra tIrthaMkara ke anuyAyI ahiMsA ke pujArI prazAMta mUrti paramArAdhya AcArya zAMtisAgara mahArAja dakSiNa dvArA vaMdita, dakSiNa bhArata ke vayovRddha digambara saMta, Adarza tapasvI, mahAmuni, apratima upasarga-vijetA, cAritracakravartI, munikuMjara, samAdhisamrAT, kalikAla tIrthakara, dharma pravartaka, digambara jainAcArya ziromaNI zrI AdisAgara jI aMkalIkara ke paTTAdhIza siddhAnta cakravartI, aSTAdazabhASA vijJa, AcArya parameSThI zrI mahabIra kIrti jI mahArAja dvArA pratipAdita catuviMzati stotra kI prati azoka kumAra jI se prApta huI thI jisakI hindI TIkA gaNinI AryikA vijayAmati mAtAjI ne gamaka gurU se prApta jJAnAnusAra kI hai| yaha sIdhI sarala bhASA meM suspaSTa hai aura AgamAnusAra hai| isameM nyAya, siddhAnta, bhakti Adi viSaya garbhita haiM ata: isakA adhyayana karake hara prakAra kA vyakti Atmonnati kara sakatA hai| maMtra kI siddhi karane meM bAdhA bhI sambhava ho sakatI hai| parantu isa vartamAna kAla meM stotra kI siddhi sugamatA se sambhava hotI hai| maMtroM meM kucha maMtra paThita siddha hote haiM / jinakA ki pATha karate rahane se siddha ho jAte haiN| usI taraha se stotra hote haiM jo par3hate-par3hate siddha ho jAte haiN| zrI 105 jJAna ciMtAmaNi ratnatraya hRdaya samrATa 20 vIM sadI kI prathama gaNinI AryikA vijayAmatI mAtAjI ne isa stotra kI hindI TIkA karake janamAnasa kA mahopakAra kiyA hai isase alpabuddhi vAlA bhI lAbhAnvita ho sakatA hai| parama harSa kI bAta hai ki yaha tRtIya saMskaraNa zrI digambara jaina vijayA graMtha prakAzana samiti jayapura prakAzita kara rahI hai / isa uttama kArya ke lie merA zubha AzIrvAda hai| disambara 1999 AcArya sanmattisAgara Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma nivedana Atma dharma ke praNetA anAdikAla se tIrthaMkara parama deva rahe haiM aura rheNge| yadyapi dharma anAdyanidhana hai, tathA'pi svAbhAvika vastu svarUpAnusAra isameM bhI paryAya dRSTi se pariNamana bhI hotA rahatA hai / utthAna-patana ke jhakore Ate hI rahate haiM, jinheM AgamAnusAra utsarpiNI va avasarpiNI nAma se pukArA jAtA hai / inameM asaMkhyAta kalpakAloM ke anantara huNDAvasarpiNI kAla AtA hai| vartamAna yahI nAma dhArI hai| isameM bahuta sI anahonI ghaTanAe~ bhI ghaTa jAyA karatI haiM / yathA tIrthaMkara ke kanyA jnm| tIrthaMkara prabhu se pUrva mukta honA, cakravartI kA mAsiuna, tIrthaMkaroM kI bAmapAekaniSANabhUmiyoM kA pRthakkaraNa aadi| vartamAna antima tIrthaMkara zrI mahAvIra prabhu bhagavanta kA zAsanakAla hai| unake mukta hone ke bAda tIna anubaddha kevalI, pA~ca zrutakevalI hue| tadanantara kevalajJAna evaM pUrNa zrutajJAna kA lopa ho gyaa| parantu paramapUjya hamAre dharaSeNAcArya, bhUtavalI, puSpadanta, kunda-kunda samantabhadra, umAsvAmI AcArya parameSThiyoM ne aMga, aMgavAhya rUpa meM zruta kA avadhAraNa kiyA aura jina zAsana ko sajIva banAye rahe / tathA'pi utkRSTa digambara yati dharma paramparA meM zithilAcAra AtA gyaa| kramazaH dIpaka kI TimakAra rUpa meM A gyaa| uparyukta AcArya parameSThiyoM ko paramparA meM lagabhaga 20 vIM sadI ke prArambha meM pa. pU. AcArya parameSThI, munIkuMjara samAdhi samrAT AdisAgara jI aMkalIkara prakaTa hue, jinhoMne jina zAsana kI lacIlI rIDha ko sudRr3ha banAne kA athaka prayAsa kiyaa| digambaratva ko zuddha kiyaa| muniparamparA meM navIna jyoti pradAna kI aura isa paramparA ko akSuNNarUpa se prAMjala rakhane kI bhAvanA se aneka muni, AryikAe~, kSullakakSullikAe~, uttama zrAvaka zrAvikAe~ banAyIM / vartamAna meM unhIM ko daina se sarvatra dharmopadezaka sAdhu saMta, sAdhviyA~ vicaraNa karate najara A rahe haiN| inhIM meM sarvazreSTha va jyeSTha Apake ziSya muni zrI 108 mahAvIrakIrti jI the, jinheM Apane Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vi) samAdhidhAraNa ke pUrva hI apane AcArya pada ko pradAna kara dvitIya paTTAdhIza bnaayaa| Apa 18 bhASAbhAsI, parama tattvajJa va tArkika, nyAyAdi zAstroM ke jJAtA the / prastuta grantha ke racayitA udbhaTa vidvAna Apa hI the / caturviMzati tIrthakara jinoM ke stavana ke rUpa meM prastuta grantha meM gUDhatama saiddhAntika, darzanazAstra, nyAya, tarka Adi kA samAveza kara jinAgama kA abhUtapUrva bhANDAra bharA hai| yahI nahIM janakalyANa kiyA hai| isameM tIrthakaroM prabhuoM ne kisa prakAra akhaNDa jJAna, dhyAna tallIna ho AtmA ko paramazuddha vItarAga pariNati se paramAtmapada prApta kiyA, isakA vizada varNana hai jo hameM pratikSaNa AdhyAtma, AtmasudhA rasa kA pAna karAne meM pUrNa sakSama hai| bhASA kucha vilaSTa hai kyoMki viSaya bhI vaisA hI tattvamizrita haiN| isa grantha ke adhyayana, manana, cintana, paThana-pAThana se samyagdarzana kI utpatti, vRddhi va puSTi honA sambhava hai| sAtha hI samyagdarzana se parimArjita dRSTi paripuSTa karane vAlI samyagjJAna jyoti jAgrata hotI hai| yahI nahIM samyagjJAna kA parama mitra samyak cAritra bhI vRddhiMgata hogaa| isa prakAra yaha nizcaya vyavahAra mokSamArga kA darzaka hai| isameM zlokoM kI aneka azuddhiyA~ va apUrNatA se spaSTa hotA hai ki yaha kisI sAmAnya vyakti dvArA lipibaddha kiyA gayA hai utArA gayA hai| kyoMki hastalikhita hai | AcArya zrI ke paramabhakta zrI phUlacandra jI ke yahA~ upalabdha huA hai / sambhava hai unhoMne isI zraddhAbhakti se pUjArtha kisI se utaravAyA ho| jo ho grantha apane meM pUrNa Anandarasa pradAtA hai| jinabhakti kA anupama svarUpa prakaTa karttA hai| AcArya zrI kI pragAr3ha, acyuta, sudRr3ha, vItarAga jinendrabhakti kA paricAyaka to hai hI, anya samasta zraddhAlubhavya puNDarIkoM ko praphulla karane ke lie nirabhra bhASkara hai| prastuta grantha kI gambhIratA, duSkara tattva nirUpaNa atikaThina zabda saMyojanA, samAsAnta pada racanA, chandoSaddhatA Adi merI alpabuddhi se bahuta pare haiM, agamya hai| kucha dina paryanta to pATha karane kA bhI sAhasa nahIM huaa| parantu AcArya parameSThI, munikuJjara samAdhi samrAT ke tRtIya paTTAbhIza zrI param pUjya paramArAdhya, vAtsalyaratnAkara, tapasvI samrAT AcArya deva kI sarasa preraNA, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vii) snehala varada AzIrvAda se prerita aura gurUbhakti se asAdhya ko susAdhya karane kA sAhasa kiyA hai| isameM anekoM truTiyoM kA honA svAbhAvika hai / phira bhI zrI 1008 vAsupUjya bhagavAna ke caraNa sAnnidhya se bhI jaisA bhAva jAgRta huA usI ko bhAvArtha rUpa meM Apake samakSa upasthita kiyA hai| param pUjya mokSamArga pradarzaka sindhAnI mAtezvarI akSamya aparAdha ko kSamA kara vidhudvadavarga ise adhIta kara kamiyoM ko sudhAra leM tathA mujhe sAvadhAna bhI kreN| AzA hai sabhI ise bhakti se pddh'eNge| cintana aura manana kara jina AjJA pramANa apane jIvana ko DhAlane kA prayAsa kreNge| inhIM bhAvanAoM ke sAtha parama vItarAgI digambara guruoM ke caraNAmbujoM meM namostu 3 / utkRSTa, acala amara jyoti pradAtA mA~ sarasvatI devI ko namo'stu 3 // __ oM jayatu jinshaasnm|| merI Atma jyoti jage, cAritra nirmala aura jJAna prAJjala ho isI bhAvanA ke sAtha virAma letI huuN| pra.ga. A. vijayAmatI 14.11.99 zrI campApura siddhakSetra (nAthanagara) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prastuta grantha kA nAma " caturviMzati stotra" hai| isa grantha meM 25 adhyAya haiM aura pratyeka adhyAya meM paccIsa-paccIsa zloka haiN| kula zloka saMkhyA 625 hai| isake prathama adhyAya meM hI caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai aura pratyeka stuti meM pratyeka tIrthaMkara kI yathAnAma tathA guNa kA sArthaka vivecana hai| pratyeka stuti bhakti se otaprota hai / vartamAna vaijJAnika yuga meM jahA~ jo duHkha aura azAnti meM jI rahe haiN| dukhoM aura azAnti se kisa prakAra chuTakArA mile, isakA bar3A hI yuktiyukta vivecana hai| duHkhoM se chUTane kA amodha upAya AtmAnubhava, Atmacintana aura Atmamanthana hai| ina guNoM kI prApti kA amodya upAya indriya viSayoM se virakti, viSaya kaSAyoM kA tyAga aura maMda buddhi ko tilAJjali denA hai | manuSya bhava kA sAra tapa haiN| prastuta grantha meM inhIM kA vizada vivecana haiM, aura anekAnta zailI ke dvArA vastu svarUpa kA mArmika varNana haiM aura ekAntavAda kA khaNDana hai| prastuta grantha jJAna kA bhaNDAra haiM, jaina dharma kA rahasya kholane kI yaha kuMjI hai| jina bhavya prANiyoM ko isa saMsAra zarIra bhogoM ke kIcar3a se nikalane kI tIvra abhilASA hai| ina sabhI duHkhoM se chuTakArA pAne ke lie lAlAyita haiM, unheM isa grantha kI punaH punaH svAdhyAya karanA nitAnta Avazyaka hai| duHkhoM kI jar3a moha hai| usakA unmUlana hue binA duHkhoM se chuTakArA milanA sambhava hI nahIM hai| jaba taka rAga- -dveSa kA bAhya vyApAra cAlU hai, taba taka Antarika malinatA chUTanA asambhava hai| vastutaH saba prakAra kI vipatti rUpI phala koM dene vAle saMsAra rUpI viSavRkSa kA aGkura rAga-dveSa hai| ina rogoM ke nivAraNa karane vAlA prastuta grantha haiN| ataH prastuta grantha kA svAdhyAya nitAnta Avazyaka hai| yaha grantha ina rogoM ke nivAraNa karane vAlA akAraNa vaidya hai| isa grantha kA punaH punaH svAdhyAya karane se duHkhoM se chuTakArA milanA avazyaMbhAvI haiN| zarta yahI hai svAdhyAya karake saMyama ko jIvana meM dhAraNa kareM aura sAMsArika icchAoM kA zanaiH zanaiH tyAga karate caleM / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) isa grantha ke lekhaka tIrtha bhakta ziromaNi samAdhi samrAT param pUjya AcArya zrI 108 mahAvIra kI bhI haiN| jinheM ... vI sAvartI AcArya ratna 108 zrI AdisAgara jI mahArAja (aMkalIkara) ne apanA AcArya pada diyaa| Apa aMkalIkara jI ke dvitIya paTTAdhIza haiN| inhoMne dakSiNa bhArata aura uttara bhArata meM yatra tatra sarvatra jaina dharma kI mahAn prabhAvanA kii| vastuta: unakA uccakoTi kA jJAna, dhyAna, tapa aura cAritra Aja bhI anukaraNIya hai| Aja ke isa bhautika aura bhoga ke yuga meM ApakI durdhara Atma-sAdhanA mAnava ko AzcaryAnvita kiye binA nahIM rhtii| unhoMne svayaM yaha grantha apane Apa lipibaddha kiyaa| ve pratidina isakA pATha karate the| unhoMne yaha grantha zrI phUlacandra jI banArasa bhelUpurA vAloM ko diyA aura Adeza diyA ki nirantara bhaktipUrvaka isakI arcanA krnaa| unhoMne AjJA kA pAlana kiyaa| I. varSa 1999 meM bhelUpurA banArasa meM vizvavaMdyacAritracintAmaNi sanmArga divAkara vAtsalya ratnAkara siddhAnta cakravartI mahAtapovibhUti zramaNarAja 108 AcArya zrI sanmatisAgara jI mahArAja kA cAturmAsa huaa| zrI phUlacandra jI ke vaMzajoM ne yaha grantha AcArya zrI ko bheMTa kiyaa| Apa pa. pU. 108 zrI aMkalIkara jI ke tRtIya paTTAdhIza haiN| pa, pu, AcArya zrI ne isakI phoTo sTeTa kaoNpiyA~ karAI aura 20 vIM sadI kI sarvaprathama gaNinI jJAnacintAmaNi siddhAnta vizArada viduSIratna samyagjJAna ziromaNi dharma prabhAvikA 105 AryikAratna zrI vijayAmatI mAtAjI ko bhASATIkA karane ke liye sauMpa diyA, jo siddhahasta prasiddha lekhikA haiN| unhoMne athaka parizrama dvArA isakI bhASA TIkA kI hai| cUMki grantha hastalikhita hai aura usI kI phoTosTeTa kaoNpI haiN| ata: usako pUrNarUpeNa na samajha pAne ke kAraNa pUrNa sAvadhAnI ke bAvajUda mudraNa sambandhI azuddhiyA~ raha jAnA nitAnta svAbhAvika hai to vijJa pAThaka jana sudhAra kara par3heM aura azuddhiyoM se samiti ko avagata karAne kI avazya kRpA kreN| grantha meM anekAntazailI kA sarvatra prayoga kiyA gayA hai| jinAgama meM vastu kA svarUpa sAmAnya vizeSAtmaka varNana kiyA gayA hai| sAmAnya se dravya aura vizeSa dvArA paryAya kI pratIti hotI hai| pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai| sarvatra anekAnta kA ekachatra rAjya hai| ekAntavAdI ajJAnatimira se AcchAdita haiN| yahI kAraNa hai ki ekAntavAdiyoM kI tattva vyavasthA tarka kI kasauTI para Tika nahIM pAtI hai| isIliye ekAnta dRSTi heya hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya bhava kA sAra svAdhyAya aura tapa hai| donoM hI utkRSTa tapa haiN| bA~cane se, praznottara dvArA vastu ke svAbhAvika jJAna se, bAra-bAra yAda karane se jJAna bar3hatA hai aura ajJAna naSTa hotA hai| ataH prastuta grantha kI manoyoga pUrvaka bAra-bAra svAvadhyAya kro| isameM jinAgama kA rahasya bharA par3A hai| ___ parigraha kI lubdhatA sAdhaka kI sarvopari bAdhA hai| jahA~ taka bane para padArthoM se chhdaao| nizAnI mahadegI utanA hI svAmA kI ora pravRtti hogii| vastutaH manuSya kA jitanA-jitanA parigraha bar3hatA hai usakA utanA-utanA duHkha bhI dinadUnA aura rAta caugunA bar3hatA hai| yadi mokSa kI ora rUci hai, sacce sukha kI kAmanA hai to jahA~ taka ho sake, parigraha kama karane kA puruSArtha kro| parigraha taba taka nahIM ghaTa sakatA jaba taka icchAoM kA damana na ho| AtmA kI nirmalatA hI mokSa kA mArga hai| ___yadi icchAoM kA damana karanA cAhate ho to prastuta graMtha kI barAbara svAvadhyAya kro| uktaMca ApadA kathitaH panthA, indriyaNAmasaMyamaH / tajjayaH saMpadA mArgoM, yeneSTa tena gmytaam|| saMyama jIvana hai aura asaMyama mRtyu hai| indriyoM ko jItanA hI saMyama hai aura sampadA kA mArga hai| asaMyama ApadAoM du:khoM kA mArga hai| svAdhyAya se jJAnanetra khulate haiN| jJAnanetra khulane se sukhoM kA mArga prazasta hotA hai| jJAnanetra svAdhyAya karane se khulate haiN| ataH isa grantha kA punaH punaH svAvadhyAya kro| isa stuti grantha meM jainAgama kA rahasya bharA huA zreyAMsa takumAra jaina zAstrI zrutapAraMgata, vidyAbhUSaNa zreyAMsakumAra jaina zAstrI, ema.e. sAhitya ratna kiratapura 246731; (bijanaura) u.pra. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzva candrAya nama : sampAdakIya param pUjya prAtaH smaraNIya cAritra cakravartI munikuJjara samrATa vartamAna muni paramparA ke praNetA zrI 108 AcArya AdisAgara jI" aMkalIkara " mahArAja tat paTTa ziSya samAdhi samrATa bahubhASI tIrtha bhakta ziromaNi 108 zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja tat paTTa ziSya siddhAnta cakravartI tapasvI samrATa 108 AcArya zrI sanmati sAgara jI mahArAja, zrI sammedazikhara siddha kSetra para samAdhistha 108 AcArya zrI vimala sAgara jI mahArAja, 108 AcArya zrI saMbhava sAgarajI mahArAja, bAla brahmacArI vAtsalyaratnAkara sadI kuntI mahArAja, 108 AcArya zrI bharata sAgarajI mahArAja, prathama gaNinI, jJAnacintAmaNi, viduSIratna dharma prabhAvikA 105 AryikA zrI vijayAmatI mAtAjI evaM loka ke sabhI AcArya, upAdhyAya, muni, AryikA mAtAjI, kSullaka, kSullikA mAtAjI samasta guru caraNoM meM trivAra namostu namostu | icchAmi icchAmi / zrI digambara jaina vijayA grantha prakAzana samiti jhoTavAr3A se prakAzita yaha 39vAM grantha Apake kara kamaloM meM arpita karate hue mujhe atyanta prazannatA hai| prastuta grantha ke lekhaka param pUjya prAtaH smaraNIya 18 bhASA ke jJAtA tIrthabhakta ziromaNi 108 AcArya zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja haiN| yaha prantha tIrthaMkaroM kI bhakti se otapreta hai / bhotika sukha kI prApti ke lie hama sAMsArika prANiyoM kI bhakti (camacAgirI) unake guNoM kA gAna kara unase kucha prApta karane kA prayAsa karate rahate haiM aura ajJAnatA ke andhakAra meM DUbakara zAsvat sukha kI prApti kA prayAsa karanA bhUla jAte haiM / parantu guNika jana, vidvAna jana saMyamI isa kSaNika sukha kI prApti meM vizvAsa nahIM karate aura zAsvata akSuNya sukha kI prApti kA prayAsa karate haiM ve aise mokSagAmI siddhoM kI bhakti karate haiM jo unheM mokSa mArga para le jAkara svayaM ke samAna banAle | bhakta aise tIrthaMkaroM kA guNagAna hI nahIM karatA apitu una guNoM ko svayaM meM dhAraNa bhI karatA hai| aise hI the hamAre param pUjya grantha raciyatA zrI 108 AcArya mahAvIra kIrti jI mahArAja | hameM bhI param pUjya AcArya zrI ke pada cinhoM para cala kara isa grantha kA bArambAra adhyayana kareM, tIrthaMkaroM kI bhakti meM lIna ho jAyeM, saMyama ko dhAraNa kareM aura mokSa mArga ke rAste para kadama bar3hAyeM / grantha ke zloka saMskRta meM haiM, sAmAnya jana ko samajhane ke lie param pUjya prathama gaNinI, dharma prabhAvikA jJAna cintAmaNI 105 zrI vijayAmatI mAtAjI ne athaka prayAsa se isakI hindI TIkA kI hai| jise eka bAra svAdhyAya karane ke bAda, bAra-bAra paDhane kI icchA jAgRta hotI hai aura bAra-bAra svAdhyAya karane se ArAdhya deva ke guNoM kA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sin) jJAna hotA hai, guNoM ke jJAna hone para unheM AtmasAt kara saMyama dhAraNa karane kI bhI icchA balavatI hogI aura yahI vaha sthiti hogI jaba hama mokSamArga para pahalA kadama bddh'aayeNge| ata: isa grantha kA bArambAra svAdhyAya avazya karanA cAhie jJAna ke isa bhaNDAra se kucha aMza hameM avazya prApta hogA aisA merA vizvAsa haiM I hindI TIkA kartI param pUjya prathama gaNinI AryikA 105 zrI vijayAmatI mAtAjI kA janma rAjasthAna ke jilA bharatapura kI kAmAM nagarI meM huA Apane cAritra ciMtAmaNi bhArata gaurava prApta 108 AcArya zrI vimala sAgara jI mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kii| 20vIM zatAbdI ke prathama muni paramparA ke praNetA cAritra cakravartI muni kuJjara samAdhi samrATa 108 AcArya zrI AdisAgarajI "aMkalIkara" mahArAja ke paTTAdhIza tIrthabhakta ziromaNI bahubhASI 108 AcArya zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja ne isa bIsavIM zatAbdI meM sarvaprathama "gaNinI " pada Apako pradAna kiyA / Apa mahAn vidUSI haiM Apane anekoM grantha sarala sugama bhASA meM lipibaddha kiye haiM / ApakI preraNA se Apake dvArA likhita aneka granthoM meM se lagabhaga 26 granthoM kA prakAzana apanI isa saMsthA zrI digambara jaina vijayA grantha prakAzana samiti jhoTavAr3A jayapura se prakAzita kiye gaye haiN| grantha ke saMskRta zloMko kI zuddhi evaM prUpha saMzodhana ke lie maiMne AdaraNIya paM. zrI sanata kumArajI jaina zrI digambara jaina saMskRta mahAvidyAlaya jayapura se samparka kiyA unhoMne apanA pUrNa sahayoga kara digambara jaina saMskRta mahAvidyAlaya jayapura ke prophesara zrI prabhudattajI se merA paricaya karAyA tathA isa kArya ko karAne kA anurodha kiyA | Apane eka mAha se bhI adhika samaya hameM pradAna kiyA aura zlokoM kA adhyayana kara hameM vApisa lauTAyA maiM dono vidvAna paNDitoM kA AbhArI hU~ / grantha ke prakAzana meM samiti ke pAsa bacI upalabdha rAzi kA upayoga kiyA gayA hai / grantha kI prUpha rIDiMga kA vizeSa dhyAna rakhA gayA hai parantu grantha ke viSaya kI apekSA se merA jJAna atyanta alpa hai, jisake kAraNa truTiyAM rahanA saMbhava hai / ataH maiM Apase vinamra zabdoM meM kSamA yAcanA karate hue nivedana karUMgA ki truTiyoM ko sudhArakara adhyayana karane kA kaSTa kareM / grantha ke prakAzana meM jina kAryakartAoM ne vizeSakara zrI nAthUlAla jI jaina prabandha sampAdaka mahodaya ne jinhoMne apanA amUlya samaya dekara sahayoga pradAna kiyA hai unakA maiM AbhArI hU~ / anta meM guruvara ke carama kamaloM meM merA bArambAra namostu namostu / AzIrvAda kI AkAMkSA lie hue RA guru bhakta mahendra kumAra jaina 'bar3ajAtyA' (sampAdaka) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 1 OM zrI maMgalAcaraNa OM namaH ghAta cAroM ghAtiyA arahaMta pada jina pA liyA, vItarAgI hitopadezI ke caraNa meM zira nayA / / / / karma AThoM nAzakara jina siddha pada ko pA liyA, una niraMjana zivasvarUpI kA hRdaya mandira banA / / 2 // AcArya pAThaka sAdhugaNa zivamArga ke rAhI sadA, ura meM vaso mere sadA saMthama zIla tapa kI bhAvanA / / / bhAta jinavANI hai darzaka dravya guNa paryAya kI, pAkara zaraNa unakI sadA ho prApti nija tattva kI / / 4 // AdisAgara aMkalIkara AcArya munikuMjara hue| kara prazasta muni mArga ko jagatakenetA bne| mahAvIrakIrti nija ziSya ko pada svayaM kA de diyaa| uttama samAdhi kara sabhI ko zreSTha patha darzA diyaa| mahAvIra kIrti AcArya zrI ne grantha kI racanA karI, unake caraNa prasAda se hI zabda racanA yaha bnii| AcArya guruvara vimalasAgara kI kRpA hara kSaNa rahI, AzISa pA unakA niraMtara bhAvanA phalatI rhii||2|| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 preraNA AcArya zrI sanmati sindhu kI milatI rahI, namana unako ho sadA uttama samAdhi kara skuu|| vItarAgI gurU caraNa meM namana zata-zata bAra ho, triyoga zuddhi se sadA hI dhyAna inakA nita rho| // namaH paramAtmane nmo'nekaantaay| svAyambhuvaM maha ihocchaladacchamIDe, yenAdidevabhagavAnabhavat svayambhUH / bhUrbhuvaH prabhRtisanmananaikarUpamAtmaprabhAtRparamAta na mAtR-mAta // 1 // mAtA'si mAnamasi meyamasIzamAsimAnasya yAsiphalamitya jitaamisrvm| nAstyeva kiJciduta nAsi tathApi kiJcidasyeva ciccakacakAyita dhudhuruucai||2|| eko na bhAsayati deva na mAsane'sminnanyasta bhAsayati kiccana maastey| tau dvI tumAsayasizammava bhAsacecavizvayaM bhAsayasi bhAsi bhAsakona // yaddhAti bhAti tadihAya ca na mAtya mAni nAbhAti bhAti saca bhAti na yona bhAti / bhAbhAti bhAtyApicabhAtina bhAtyabhAti sAcAbhinandana vibhAntyabhinandatityam / / 4 / / lokaprakAzAsanaparaH savinuryathA yo vastuprapityAbhimukhaH sahajaHprakAzaH / so'yaM tavolumati phArakacajhacA citroDapyakarburarasaprasavaH subuddhe // 5 / / ekaM prakAzakabhuzantyaparaM prakAzyamatyatprakAzakamapIza tathA prkaashym| tvaM na prakAzaka ihAsi na ca prakAzyaH pAprabha svayamasi prakaTaH prakAzaH // 5 // anyonyamApibati vAcakavAcyasadyat satpratyayastadubhayaM pibati prshy| satpratyayastadubhayena na pIyate cet pItaH samagramamRtaM bhagavAn supArcaH / / / / utmajanIti parato vinimajatIti magnaH prasahya punarutpsavate nyaapi| anarnimagna iti mAti na mAti mAti candraprabhasya vishdyiticndrikaacH||4|| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 yasminnavasthitimupetyanavasyitaM tattastha: svayaM suvidhirapyanavastha evN| devo'navasyitimito'pisa evaM nAnyaH so'pyanya evamatayApi sa eva nAnyaH / / / / zUnyo'pi nirbharabhRto'si bhRto'pi cAnyazUnyo'nagUnya vibhvo'pyginekpuurnnH| nya naikapUrNamahimApi sadaika evaM kaH zItalani caritaM evaM maatRmsstti||10|| nityo'pi nAzamupayAsi na yAsi nAzaM naSTo'pi sambhavamupauSi punaH prshy| jAto'pyajAta iti tarkayatAM vibhAsi zreyaH prabhodbhutanidhAna kimetadITTaka In1l sannapyasansphuTamasannapi saMzva bhAsi sabhAdhasatvasamavAyamito na bhaasi| satvaM svayaM vibhava bhAsi na cAsi sattvaM sammAbhavastvasi guNo'sina vAsupUjya / / 12 // bhUto'dhunA bhavasi naivanAvarttamAno bhUyo bhaviSyasi tathApi bhaviSyasi tvm| yo vA bhaviSyasi sa khalavasi vartamAno yo vartase vimaladeva sa evaM bhuutH||13|| ekaM pratitavidhamA parimeyame yavaicitracitramanubhUyata eva deva / dvaita prasAdhayadiMda tadanantazAntamadatsameva madhyAmi mhtmhste|14|| svAtmako'si na ca jAtu parAtmakosi svAtmAtyakosina tayAstya para: svaatmaa| AtmAtvamasya'naca dharmanirAtma tAstinAcchinnadRk prasararUpatayAsti sApi // 15 // anyonyavairarAsikAdbhutatattva tantu sUyasakuratkiraNakoraka nirbharo'sa si / eka prabhAmarasusaMbhRtazAntazAnto! citsatvamAbhamiti bhAsyayazca svaamite||16|| yanti kSaNakSayamupAdhivazena medamApadya citramapi caarcyntycitre| kunyo! sphuTanti dhanasaMghaTitAhinityaM vijJAnadhAtuparamANava eva naiva // 17 / / eko'pyanekaiti bhAsi na cAsyaneka eko'syaneka samudAyamayaH sadaiva / nAnakasaJcayamayo'syasika ekastvaMciJcamatkRtamayaH prmeshvraar||18 // nirdArito'pi ghaTase ghaTitopi dAraM prApnoSi dAraNamito'pyAsa nirvibhaagH| bhAgojjhito'pi paripUrtimupaiSi bhAgainibhAMgaH eva ca citA pratibhAsi masse // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41 utpAdito'pi munisuvrataropitastvamAropito'pyasi samuddhata eva naiva / nityolla sanniravadhisthirabopAda vyAnaddha kRtanabhuvano'nizaSIcyuto'si // 20 // viSvatato'pi na tato'pi nityamantaH kRpabhibhuvano'sitadaMzayo'si / lokaikadezanibhRto'piname trilokI mAplAvayasyamala bodhasudhArasena / / 21 / / badhdo'pi mukta iti bhAsi na cAsi muktobaddho'si baddhamahimA'sisa daasimukt| nobaddha muktaparato'syasimokSa eva mokSo'pi nAsi cidasitvamariSTa nemo // 22 // bhAtro'pya vibhramamayo'si sadAbhramopi sAkSAdbhano'si yadi vAbhrama eva naasi| vidyA'si sApyasi na pArvajaDo'si naivaMcidbhArabhAsvararasAnizayo'si kaacit||23|| AtmIkRtAcalitacitpariNAmamAbhavizvodaya pralayapAlana kartR krtaa| nA kartR boddhacavodathibodhamAtraM tadvardhamAna! tava dhAma kimadbhutaMnaH / / 24 // ye bhAvayantyavikalArthavatI jinAnAM nAmAvalImamRtacandra cideka piitaam| vizva pIvanti sakalaM kila lIlayaiva pIyanta eva na kadAcana te pareNa / / 25 / / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ stuvizati stotra namaH paramAtmane namo'nekAntAya zuddhaparamAtmatA evaM unake anekAnta siddhAnta ko namaskAra kiyA hai / artha-he bhagavan AdinAtha svAmI maiM ( AcArya mahAvIra kIrti ApakI pUjA karatA hU~ | kyoM? kyoM ki Apa svAyaMbhuva haiM | arthAt pratyeka buddha haiM, samasta sRSTi nirmAtA karmayuga ke pravartaka hue / ataeva Apako svayambhU kahate haiM kyoMki binA zikSaka aura zikSAlaya ke hI jJAtA hue / ApakA jJAna ApakI vaya, tyAga, tapa teja ke sAtha svayaM vRddhiMgata hotA huA pUrNatA ko prApta huA - kevala jJAna meM pariNata ho gayA / yaha pUrNa svaccha-nirmala-saMzaya-viparya-anadhyavasAya rahita hai / avinAzI evaM ekarUpa hai / karma yuga ke prArambha meM Apane asi masi Adi SaT karmoM kA upadeza de jIvanopAya darzAyA / kaivalya prApta kara ubhaya dharma kA svarUpa tathA anekAntAtmaka vastu svarUpa pratipAdita kiyA / isa prakAra kA zreSThatama jJAtA anya nahIM ho sakatA jo vastu ke andara samAhita ananta dharmoM ko avagata kara sake / astu Apa hI pUjya haiM / maiM ApahI kI pUjA karatA hU~ / / 1 / / artha- bho ajitanAtha! Apa hI tattvoM mApaka vA jJAyaka ho, kyoMki vastu ananta dharmAtmaka hai, AekA jJAna bhI ananta hai / svayaM ke mApaka bhI Apa hI ho, kAraNa jo anekAntamayI nijAtmA kI asImatA ko mApa sakatA hai vahI para ko bhI / phalataH Apa meya-mApane yogya ho / usa sva-para ke mApaka hone se usa pramANamApa kA phala bhI Apa hI ko prApta hai / ata: IzatvapanA Apako hI siddha hai / isa prakAra pramANa, prameya, pramiti kA phala nizciyanayApekSA Apa hI meM sannihita hai, vyavahAranayApekSA azeSa vizva ke jJAtA ho / Apake jJAna-pramANa se pare kucha bhI nahIM rahA ataH Apa 'ajita' sArthaka nAma yukta haiM / kevalajJAna se yadyapi kucha bhI bAhya jJeya nahIM hai Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = sarvizati stotra to bhI ApakI cit-caitanya maya jJAnajyoti, utkRSTapane se, umaJcala, nirmala prakAzita rahatI hai / abhiprAya yaha hai ki anantajJAna meM lokAloka anantaparyAyoM sahita eka sAtha eka hI samaya meM avabhAsita ho gayA to kyA aba jJAna niSkriya ho gayA? nahIM vaha to jyoM kA tyoM uccatama rUpa se prakAzita hI rahatA hai / / 2 / / artha- he saMbhavajina! ApakI paramavizuddhAtmA ke paramojjvala jJAna meM vastu ekAntarUpa se avabhAsita nahIM hotI, tathA anekAntarUpatA bhI ekAntapane se prativimbita nahIM hotI / apitu eka sAtha ubhayarUpatA lie hI pratibhAsita hotI hai / isase spaSTa hai ki azeSa padArtha ekAneka, nityA-nitya Adi aneka dharmAtmaka (svabhAva vAle) hI haiM / isIlie Apane apekSAkRta siddhAnta dvArA virodhI dharmoM ko bhI eka hI padArtha meM eka sAtha avirodha rUpa se siddha kiyA hai / yaha gauNa mukhya vyavasthA Apa hI ke siddhAnta meM saMbhAvita hai / ataH ApakA "saMbhava jina" yaha nAma yathArtha sArthaka hai / Apa hI azeSa vizva ke yathArtha svarUpa ke pratibhAsaka-pradarzita karane vAle haiM / / 3 / / artha-he deva, jo kucha saMsAra meM bhAsyamAna-prativimbita hone yogya hai, vahI Apake jJAna meM pratibhAsita hotA hai, jo bhAsya nahIM haiM vaha pratibhAsita bhI nahIM hotA, to bhI jo hai jaisA vaisA hI sat rUpa jhalakatA hai isI se nam samAsa meM jo nahIM hai arthAt jo bhAsita nahIM ho use abhAti kahA jAtA hai yathA "na brAhmaNaH abrAhmaNaH" jo brAhmaNa nahIM hai vaha anya koI hai, arthAt sat kA sarvathA nAza Apake siddhAnta meM nahIM hai | jo prakAzya hI prakAzita hone yogya hai vaha usI rUpa se prakAzita hotA hai jo bhAsya nahIM vaha abhAsya hai, abhAsi bhI to kisI sattA kA hI jJApana karAtA hai / astu, niranvaya nAza Apake siddhAnta meM nahIM hai / he bhagavan ! Apane isa prakAra lokAloka ke padArthoM ko jyoM kA tyo prakAzita kara diyA |srv hitaiSI, ApakA sarvapriya 21 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra honA svAbhAvika hai | sarvajanoM ke Ananda kartA hone se ApakA " abhinandana" nAma sArthaka hai Apa sarva abhinandanIya va abhivandanIya haiM / / 4 / / artha :- loka meM sUrya ko prakAzaka mAnA jAtA hai / parantu usake abhimukha samakSa jo kucha AtA hai usI ko vaha avalokita karatA hai / arthAta ravi razmiyA~ sImita padArthoM ko hI darzAtI haiM / parantu he prabho ! ApakI asIma jJAnajyoti sahaja svAbhAvika satata vidyamAna rahakara pratyakSa va parokSa ekarUpa va anekarUpa sabhI ko prakAzita karatI hai| citra-vicitra bhI padArtha samAnarUpa se jhalakate haiN| ApakI jJAyakadRSTi trikAlavartI padArthoM ko arthAt abhimukha va anabhimukha samasta padArthoM ko spaSTa viSaya karatI hai apane pramANa kA prameya banAtI hai / yaha subuddhikauzala Apa meM hI zobhita hai ataH ApakA sumati nAma pUrNataH sArthaka hai | alaukikatA yaha hai ki nAnA dharmAtmaka-citra-vicitra viSayoM ko viSaya kara bhI ApakA jJAna citrita nahIM hotA vaha to pUrNa rUpa nirmala sadA eka svarUpa hI rahatA hai / ataH subuddha sumatinAtha yarthAtha hI hai // 5 // artha :- loka vyavahAra meM eka padArtha prakAzaka hotA hai to anyaprakAzya arthAt prakAzita hone vAlA mAnA jAtA hai| jo prakAzaka hai vaha vastu ko prakAzita karane meM samartha hotA hai aura prakAzya rUpa hai vaha prakAzita hotA hai / kintu, he pradmaprabha deva, adbhuta carcA hai ki Apa na prakAzaka hai aura na prakAzya hI hai apitu svayaM hI ubhaya rUpa ho / prakAzaka to isIlie nahIM ki Apa vItarAgI haiM svayaM apane meM lIna haiM para prakAzaka kyoM baneM / prakAzya isalie nahIM ki indriyajanya jJAna ke Ae viSaya nahIM ho sakate / astu, Apa svayaM utkaTa prakAzapuJja haiM / svAbhAvika Apake jJAnaprakAza meM bAhya prakAzyarUpa jar3a-cetana sabhI padArtha jhakajhak jhalakate rahate haiM Apa taTastha rahate haiM / vastu svabhAva yahIM hai / sUrya apanI prakAza zakti se AkAza meM udIyamAna hotA hai padma bhUmaMDala ke sarovaroM meM vikasita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . caturvizati stotra ho hI jAte haiM / ataH vItarAga prabho! Apake jJAnodaya se vizva ke prANI bhavyarUpa padma svataH praphulla Anandita hote haiM / ataH ApakA "padma prabha" nAma sArthaka hai / ___artha- dravya meM vAcyavAcaka bhAva zabdoM kI apekSA banatA hai / dravya meM sthita aneka guNa eka dUsare rUpa pariNamana nahIM karate / kyoMki guNa vAcaka haiM aura dravya vAcya hai / yadyapi guNa, dravya donoM hI sat pratyaya sahita haiM to bhI donoM meM pradezabheda nahIM hone se ve eka rUpa bhI haiM | vathA AtmA dravya hai, jJAna, darzana, sukhAdi guNa haiM / pratyeka guNa sat pratyaya se jJAtavya hai to bhI ye saba AtmapradezoM se bahirbhUta anyAzrayI nahIM haiM / guNa-guNI. vAcya-vAcaka bhAva Adi sat pratyaya vAle bhinna-2 dRSTigata hote haiM yaha vyavahAra nayApekSA sahI hai / parantu dravyApekSA ekAzrayI hone se eka rUpa hI haiM | supAzca prabho! Apake siddhAnta meM hI samavAya sambandha kI yathArtha prasiddhi hai | Apake guNoM kI prakarSatA dikhAte hue guNastavana kara AcArya zrI ne vizeSa tattva darzita kiyA hai // 7 // artha:- laukika candramA kI jyotsanA candra meM nimagna rahane para bhI vAhya nimittoM (rAhu. ubhaya pakSoM, meghoM) se parAbhUta ho yadA-kadA prakAzita hotI hai / kabhI aprakaTa bhI raha jAtI hai, parAzritatA aisI hI kSaNika hotI hai / parantu candraprabha jinezvara kI svAdhIna citta caitanya jyotsanA meM paripUrNa jJAnacandra kI saghana-paripUrNa prakAzapuJjayuta nirantara - avigama, nidvaMda prakaTa prakAzita hI rahatI hai / apane paripUrNa rahakara para prakAzaka bhI hai yaha alaukika candrikA Apa hI meM nihita hai / ataH ApakA candraprabha" yaha anvartha sArthaka nAma hai || 8 // artha:- vastu svabhAva sAmAnya-vizeSAtmaka haiM / arthAt vidhi-niSedha virodhI hokara bhI eka hI Azraya meM rahate hI haiM / kyoMki ubhaya dharma Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra * anyonyAzrita haiM inake abhAva meM vastu kA sadbhAva hI nahIM raha sakegA | he suvidhi jina isa tattva ke Apa hI pratipAdaka hai kyoMki ApakA jJAna atIndriya hai | sAmAnya dharma apekSA vastu sat svabhAva lie haiM aura vizeSApekSA usI samaya gauNa rUpa meM asat bhAva bhI lie haiM / anya ekAntavAdiyoM ko yaha virodha bhAsate haiM | parantu anekAnta siddhAnta ke praNetA Apake divyajJAna se prasUta siddhAnta meM yaha avirodha rUpa se zobhita hotA hai, jIvanta rahatA hai / kyoMki vastu ke do dharmoM ke nirIkSaNa kI Apane dI dRSTiyA~ nirUpita kI haiN| jisa samaya dravya dRSTi prayukta hotI hai to vastu vahI vahI pratyaya se nitya rUpa pratibhAsita hotI hai anyarUpa nahIM | parantu usI vastu kA paryAyArthika dRSTikoNa se nirIkSaNa kiyA jAtA hai to neti neti yaha nahIM aisI nahIM isa prakAra anya rUpatA sthita hotI hai / kAraNa paryAya kSaNika hotI haiM, parivartanazIla hotI hai / isIse to vastu meM eka hI samaya meM utpAda-vyaya- dhrauvyatva siddha ho vastu ko nAza se bacAtA hai hai "suvidhi" nAtha sArthaka nAma cAle Apake siddhAnta meM sarvatra avirodha siddha hai // 9 // P he zItala jina Apa apane nijAtmIya guNoM se bhinnabhUta anya acetana dravya ke rUpa rasAdi guNoM se sarvathA zUnya- rikta hone para bhI apane anantaguNoM se paripUrNa bhare ho, cAroM ora se anantazaktiyA~ ApameM vyApta haiM, ataeva pUrNa bharitAvasthA hone se azUnya ho / isa prakAra kA zUnyAzUnya vaibhava virodhI hokara bhI ApameM pramANa aura nayoM dvArA vivecana karane para eka AzcaryakArI dRSTigata hotA hai / Apa eka hI rUpa bharita nahIM ho kyoM ki adbhuta mahimA ubhayarUpatA meM hI yathArtha siddha hotI hai / sva se vyApRti aura para se vyAvRtti honA hI vastu kA yathAjAta svarUpa prakaTa hotA hai / kyoMki pratyeka padArtha Apake siddhAnta meM ubhaya dharmAtmaka hI siddha hai / Apake satyArtha vastusvarUpa nirUpaNa kI mahimA mAtRvat sabhI ko Ananda dene vAlI haiM / isa mAhAtmya ko kauna varNana kara sakatA hai| ApakA caritra pUrNa alaukika hai // 10 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra bhagavan ! zreyAMsa svAmin Apane tattva nirUpaNa karate samaya vastu ko utpAda, vyaya, dhauvya-trairUpya nirUpaNa kiyA hai | prati samaya ye tInoM eka sAtha rahakara padArtha kI sthiti ko sthita karate haiM / yadyapi yaha kathana ki nitya bhI nAza ko prApta hotA hai aura vinaSTa bhI utpAda prApta karatA hai tathA nAzotpatti karatA huA bhI dhruvatA ko nahIM tyAgatA yaha sampUrNa vyavasthA utkarSapane se Apake dvArA hI praNIta hai aura ekAntavAdiyoM-jo vastu ko sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika kahate haiM, tarka kI koTI para kaSate hI chinna-bhinna ho jAtI hai / aura Apa hI kA siddhAnta yahI satya hai, aisA hI hai yaha vizeSa prakarSa ko prApta hotA hai | ataH Apa hI isa zreya ko prApta haiM ki yathArtha vyavasthita kara vastu ko naSTa hone se rakSA karate haiM / ataH ApakA "shrey:|' nAma yathArtha hI hai / udAharaNa se hama samajheM ki ApakI yA kisI kI uMgalI sodhI hai, kisI ne kahA ise Ter3hI karI, vakra karate hI usI kSaNa saralatA naSTa huyI, vakratA utpanna aura uMgalI yathAvasthita rahI / ataH isa prakAra kA sarva hitaiSI tattva ApahI dvArA pratipAdita hai / / 11 / / artha :- vastu tattva sat dharma yukta hote hue asat dharma lie bhI rahe yaha vyavasthA ApahI ke siddhAnta meM hai | pRthak 'samavAya' sambandha mAnane vAloM ke yahA~ ghaTita nahIM ho sakatI / cUM ki vastu svayaM svabhAvataH sadasad rUpa hai use anya sahAyaka kI AvazyakatA hI kyA hai ? kyoMki svabhAvo'tarka gocaraH svabhAva meM kisI kA kyoM, kyA tarka nahIM calatA / SaGguNI hAni vRddhi dvArA yathAjAta vastu meM utpAda-nAza hote hI rahate haiM / vastu svarUpa isI prakAra kA aisA hI pratibhAsita hotA hai / sattA vaibhava asattA pratipakSI ke rahate hI suzobhita hotA hai | kyoMki virodha se guNa mardita hokara hI nikharate haiM / parantu yaha virodha eka dUsare kA ghAtaka nahIM apitu sAdhaka hai / vaiSezika matAnusAra dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chahoM ko samavAya sambandha karatA hai / ye sabhI svataMtra haiM | jo svayaM svataMtra - - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra sattA ke lie haiM bhalA unameM anya kA guNa dharma kyoM jAye ? Apane hI isa tathya ko nirAkRta karA hai ! kyoMki sambandha tIna prakAra kA hotA hai- 1. saMyoga sambandha, 2. samavAya sambandha aura vizeSaNa-vizeSyabhAya sambandha / ye tInoM hI sambandha vastu tattva ke svarUpa ko bacAne meM samartha nahIM haiM | prathama to do svataMtra padArtha hI siddha karatA hai, tIsarA bhI do svataMtra dravyoM meM ghaTita hotA hai / samavAya vasturUpa hI nahIM hai / dravya hI nahIM hai / ata: vastu svayaM sanmAtra hI hai, guNa bhI sanmAtra haiM parantu guNa-guNI meM sarvathA bheda nahIM hotA / kathacit bhedAbheda lie rahatA hai / yaha Apane hI vastu svarUpa nirUpaNa kiyA hai / ataH ApakA "vAsupUra, nAma sArthaka hai ApahI devendroM se pUjya haiM / / 12 / / ___ artha :- jo atIta thA vahI Aja vartamAna ho rahA hai, tathA jo vartamAna hai / vahIM bhaviSya hogA, jo bhaviSya haiM vaha bhUta hogA yaha anokhI vyavasthA hai / he vimala deva isI AdhAra se Apane vastu kAlika sattA lie hai yaha samyak prakAra siddha kara diyA hai / bhAvI hI vartamAna hai | isa prakAra kI aTapaTI vyavasthA ko Apane apane vimalajJAna-pUrNa jJAna dvArA yathArtha pratipAdita kiyA hai / ApakA "vimala" nAma yathAtathya hai // 13 // artha :- meya-padArtha samantAt cAroM ora se apane guNoM se paripUrNa hotA hai ataH vaha eka advaita hai / parantu yaha advaitatA viSama hai kyoMki isI ke dvArA vastu kA dvaita bhAva bhI siddha hotA hai / yaha citra-vicitra mahimA Apake hI nirmala-atIndriya jJAna ke teja meM prakAzita hotI hai | yaha vyavasthA, ananta, zAnta sukhada aura sarvamAnya hai | ApakA jJAna-kevalajJAna bhI dvaitAdvaita svabhAva ko lie hai / dravya dRSTi se eka hai -- advaita hai aura anantaparyAyoM se AkIrNa hone se dvaita svabhAvI hai / ataH samasta vastue~ bhI isI prakAra dvaitAdvaita svabhAva lie haiM / Apa mada, kaSAyAdi rahita nirmala ananta tejadhArI haiM / ataH "ananta" nAma pUrNataH sArthaka hai || 14 / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturvizati stotra : artha :- he bhagavan pratyeka AtmA apane svAmIya guNoM se paripUrNa hotA hai Apa bhI apane hI anantadharmoM se paripUrNa haiM kyoM ki eka dravya ke guNadharma anya dravya ke kadA'pi nahIM ho sakate / ataH svAtmastha hokara bhI Apake jJAna meM trailokyavartI padArtha pratibimbita hote haiM parantu Apa una rUpa nahIM hote aura na hI ve padArtha hI Apa rUpa hote haiM / vastu dharma hI isa prakAra kA hai ki dharmoM se nirapekSa nahIM hotI haiM, pratyeka padArtha apane-apane hI guNa-paryAyoM se yukta rahate haiM / samAna dharmAtmaka anya jIvAtmA bhI ananta jJAnAtmaka haiM parantu pratyeka ananta siddha apanI-apanI sattA lie hI hote haiM / unakA jJAna guNa ke dvArA hI prasaritarUpa arthAt sarvavyApI panA siddha hai / isa prakAra dharma-dharmI kA akATya, acala, ekarUpa sambandhI dharma kA nirupaNa karane vAle dharmanAtha jina kA "dharma" nAma sArthaka hai / / 15 // artha :- saMsAra meM paraspara virodhI padArtha bhare haiM | tattvoM meM svAbhAvika virodha pAyA jAtA hai / yathA ravi kI kiraNeM udita hote samaya kamala kalikAoM ko vikasita kara detI haiM ve hI astAcala meM jAte samaya unheM avikasita banda kara detI haiM | parantu bhagavan ! zAntinAtha svAmI Apa svayaM aise adbhuta zAntarasa se prapUrita haiM ki usa caitanya svarUpa cidAnandarasa kevalajJAna kI razmiyoM meM jAti-virodhI-svabhAva se virodha rakhane vAle prANI-yathA sarpa-nakula, viDAla-mUSaka, mayUra-sarpa Adi bhI vaira-virodha vismRta kara maitrI bhAva ko prApta hokara eka sUtra meM baMdha jAte haiM / ataH Apa eka mAtra zuddha caitanya svabhAva meM hI nimagna haiM | isI se pUrNabhare haiM / citkalA kI prabhA cAroM ora prasphuTita prANI mAtra kI usI caitanya kI jyoti ko vikasita karane kA amara sandeza pradAna karatI hai / ataH sampUrNa vizva ko parama zAnti ke pradAtA ApakA "zAnti" nAma yathArtha hai / vizva meM aneka bhAsthamAna padArtha haiM, parantu sabakA viSaya sImita hai / bhagavan / ApakA kaivalya sUrya sarvaloka vyApI aura sarvakAlavyApI hone se ekarUpatA 27 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra se sabako sukha zAnti pradAna karane vAlA hai / astu Apa yathArtha meM "zAntinAtha" hai / zAnti ke adhinAyaka haiM || 16 // he kunyujina! Apane upadiSTa kiyA hai ki tattva upAdhi ke nimitta se sthAyI hokara bhI kSaNa-kSaNa meM nAza ko prApta hotA hai / arthAt paryAyArthika naya kI apekSA tattva kSaNadhvaMzI hai isa kAraNa bheda rUpatA-citratA spaSTa dikhAyI par3atI hai / parantu yaha bheda abheda se sarvathA zUnya nahIM hai / apitu abheda meM hI bheda ho rahe haiM / rANA gAna pravana se Ahata hokara vighaTita hote hue dRSTigata hote haiM / vijJAnarUpa dhAtu-tattva bhI zAyopazamika avasthA meM jJAnAvaraNa karma ke nimitta se khaNDarUpa hokara hAni-vRddhi ko prApta hotA hai, parantu sampUrNa AvaraNa ke nAza hone para vaha apane paramArtha rUpa AtmA ko jJAnaghanasvarUpatA ko prApta kara ekarUpa hI pratibhAsita hotA hai | yahI nahIM punaH "kAle kalpazate'pi" ananta kAla hone para bhI vikraya-svasvabhAvacyuta nahIM hotA / jisa prakAra ghanoM kI coTa khAkara bhI lauha dhAtu apane svabhAva kA parityAga nahIM karatA usI prakAra anantoM anantaguNadharma vAle padArtha bhI Apake zuddha jJAna svabhAva meM prati vimbita hokara bhI use malina nahIM karate / isa prakAra kA tattvajJAna karAne vAle bhagavAn Apa sArthaka nAma vAle haiM || 17 / / artha :- ekarUpatA vastu bhI anekarUe pratibhAsita hotI hai tathA anekarUpa bhI eka rUpa pratibhAsita hotI hai / parantu ye donoM dharma sarvathA nirapekSa hokara pRthak nahIM haiM apitu sApekSatA lie vastu ko ubhaya dharmAtmaka siddha karate haiM / isa tathya ko he arajina ! Apa hI ne siddha kiyA hai-Apake nirvikArI-nirmala kevalajJAna meM bastu svarUpa bhedAbhedAtmaka rUpa hI jhalakA haiM / guNa-dravya-paryAyoM kI isa vicitra virodhAtmaka dRSTi ko avirodhAtmaka jJAta karanA sarvajJa ko bhI saMbhava hai / sUkSmarUpa nAnA paryAyoM kA parijJAna Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturyizati stotra karane vAlA cit caitanya tejomaya ekatva lie Apa hI kA jJAna hai ataH he aranAtha jina Apa hI paramezvara ho anya koI nahIM / / 18 / / artha :-he mallijina ! ApakI dezanA meM Atmatattva kA atyanta mArmika vivecana hai jo anyatra upalabdha nahIM ho sakatA | AtmA nAnA guNoM kI apekSA bhinna bhinna hote hue bhI eka rUpa siddha hotI hai, eka rUpa hokara bhI bheda rUpa bhI hai | bhinna bhinna hokara bhI ekarUpatA hI liye haiM / yaha vyavasthA dravyArthika aura paryAyArthika nayadRSTiyoM ke pRthak-pRthak prayoga karane para samyaka siddha hotI hai, donoM nayoM kA eka sAtha prayoga karane para na bheda haiM na abheda hI hai kintu bhedAbhedAtmakarUpa hai / parantu bhedarUpatA kA tyAga kara bhI apane meM paripUrNatA ko prApta karatI hai arthAt saMsArAvasthA meM karmAnusAra prerita ho nAnArUpoM meM ho rahI vahI AtmA jaba preraka karma , no karma aura bhAvakarmoM se sarvathA mukta ho jAtI hai, sakala parabhAvoM se rahita zuddha ekarUpa cinmaya pratibhAsita hotI hai / abhiprAya yaha hai ki nayAtIta avasthA prApta hone para bheda va abheda, eka va anekAdi vikalpa hI nahIM rahate mAtra cidAkAra cit rUpa hI rahatA hai / yaha avAggocara mvarUpa mallinAtha ke hI zAsana meM saMbhavita hai / ataH sarvopari hone se ApakA 'malli' nAma pUrNa sArthaka hai || 19 / / munisuvratajina ! samyagjJAnarUpI pAdapa ko utpATita-ukhAr3a kara bhI punaH Aropita hI kiyA arthAt kSAyopazamika se kSAyika banAkara aura adhika sudRr3ha va sthAyI banA diyA / Aropita karane para use kUTasthanitya nahIM hone diyA / isa prakAra nityAnitya rUpatA hI pradAna kI kyoMki vastusvabhAva vaisA hI hai / saMsArasthiti meM pariNamana para nimittaka thA saMsArAtIta avasthA meM agurulaghuguNa dvArA svAbhAvika svataH ho rahA hai / yaha jyoti nitya uccarUpa meM prakAzamAna rahegI / azeSa vizva ko apane nirmala prakAza se vyApta kara acyuta hI apane hI meM samAhita rahegI / kevalajJAna Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra hI pUrNajJAna hai isameM lokAloka vyApta hotA hai, AtmA phalakara saMsAra vyApaka nahIM hotI vaha to asaMkhyAta pradezI hI hai, apanI jJAnakiraNoM rUpI zAkhAoM se sarvavyApI hai / isa prakAra kI anupama ghaTanA ghaTita karane vAle bhagavAna zrI munisuvratasvAmI hI yathA nAma tathA guNa haiM / / 20 // artha-Apa vizvavyApI haiM, kintu utane mAtra hI nahIM haiM kyoMki lokAlokarUpa vizva hai vaha Apake samyagjJAna kI pUrNa nirmalatA meM AkIrNa hai parantu itane hI aura bhI anantaloka hoM to ye bhI isameM samAhita ho sakate haiM / parantu Azcarya to yaha hai ki tInabhuvana meM vyApakara bhI Apa apane meM hI simaTe rahate haiM, nijasvarUpa se kabhI bhI calAyamAna nahIM hote / isa prakAra sampUrNa loka Apake jJAna kA ekadeza bhI nahIM hai / hai nami jina ! Apake jJAna rUpI amRta rasa meM tInoM loka samAhita hai-DUba rahA hai / abhiprAya yaha ki Apake siddhAnta kA anucara bhavyaprANI sadaiva isI prakAra ke agAdha amRtarUpa ho sakatA hai yaha Apane adbhuta kalA darzita kI hai ! jo Apake samakSa namra hogA. vaha saMsAra ko namrIbhUta karane meM sakSama ho sakegA / ataH ApakA nami nAma vAstavika hai || 21 / / jo baMdhanabaddha hotA hai vahI baMdhana mukta hotA hai yaha to pratibhAsita hotA hai / jo mukta ho gayA vaha punaH baMdhanabaddha ho yaha pratibhASita nahIM hotA / arthAt Izvara avatAra nahIM hotA / baddha hI sadA nirbaddha hotA hai yahI bhavya kI mahimA hai | jo eka bAra mukta ho gayA vaha parAzrita nahIM hotA, vaha to sadA mokSAvasthA meM hI rahatA hai / bhagavAna nemizvara prabhu kA siddhAnta to batAtA hai mokSa meM bhI na baddho na mukto, yaha to vaha avasthA hai jahA~ koI vikalpa hI nahIM hai, vahA~ to cid mAtra-cinmAtra hI hai / isa prakAra sampUrNa ariSToM se rahita-nirAkula tattva pratipAdaka ariSTanemi sArthaka nAma vAle bAlabrahmacArI neminAtha bhagavAna haiM / / 22 / / __ Apake jJAnAloka meM jo kucha bhI prakAzita hotA hai vaha vibhramarahita pramANita hotA hai / athavA yoM kaheM jo jitane jaise prameya haiM ve usI rUpa 3 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturyizati stotra. meM Apake dvArA prakaTa kiye gaye haiM | ataH traikAlika satya svarUpa hI nirdhAnta pratIta hotA hai | cUMki ApakA kSAyikajJAna svayaM abhrAnta hone se usase niHsRta tattva bhI pramANita honA svAbhAvika hI hai | vidhA vidyA rUpa hI hai arthAt jJAna cetanA svarUpa hai jisakA svabhAva jAnanA hI hai, jar3a acetana hai, vaha jAna nahIM sakatA / parantu ApakI kevalajJAnamayI vidyA alaukika hai vaha svayaM jyotita hokara anya samasta jar3a-cetana padArthoM ko bhI yathA tathA rUpa se prakAzita karatI hai | svayaM jJAnaghanarUpa rasa se paripUrNa hI rahatI hai, jJAnaguNa se bhinna anya anantazaktiyA~ bhI AtmA meM samAhita hI rahatI haiM, parantu ve saba ekAzrayI hote huye bhI koI bhI eka-dUsarI rUpa pariNata na hotI haiM aura na hoMgI hI / aisA ApakA aTala siddhAnta hai jo akATya hai aura acala hai / caitanya sadA-cid rasa-cetanA rasa bharita hI rahatA hai / jJAna aura sukha avinAbhAvI hai / astu, ApakA cidAnanda satata sukhAnandarasa prapUrita rahatA haiM / udIyamAna sukhazAnti vAle 'pArca' nAma sArthaka hai // 23 // acalita cita pariNAma rUpa ApakA svabhAva hai | Apa apane caitanya svabhAva meM hI lIna rahate haiM | cetana hI AtmA hai aura AtmA hI cetanA hai / yaha caitanya cismAtra pariNAma hI AtmA kA apanA svabhAva hai / usI ko Apane AtmasAt kiyA hai / saMsAra kA pralaya tathA pAlana Apa hI apanI jJAna garimA dvArA karate haiM / abhiprAya yaha hai ki saMsAra, utpAda ba vinAzarUpa hotA huA bhI anAdyanidhana hai / isa rahasya ko Apa hI jJAta kara sake aura anya bhavya jIvoM ko samajhAyA, to bhI Apa yathAjAta, yathArUpa aura yathAsthAna muktidhAma meM virAje rahe / utsarpiNI avasarpiNI kAla ke utthAna-patana jo svabhAva se vartamAna bharatakSetra aura airAvata kSetra meM ho rahA hai, usake jJAtA-dRSTA aura upadeSTA hone se Apako sRSTA-hantA va pAlaka: kahA jA sakatA hai parantu yaha vyavahAra mAtra hI hai nizcayanaya se to Apa na rAgI haiM na dveSI hI / isalie kisI ke kartA-dharatA va pAlaka nahIM ho sakate / lokatraya svabhAva se utpAda vidhvaMsI haiM vaha jaisA hai vaisA hI Apake Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra sadgjJAna meM jhalakatA hai / ataH yaha jJAna kI nirmalatA kA svabhAva hai jaba samasta vizva ko apane jJAna kA viSaya banA leM, para vAstava meM Apa to Apa meM lIna rahate ho | isa dRSTi se vivecana aura vicAra karane para Apa to bodhamAtra Atmatattva lIna ho, nirvikAra ho / jisa dhAma ko Apane prApta kiyA hai vaha sarvopari hai, isameM kyA Azcarya ! ApakA jJAna asIma hai / jitanA tIna loka hai isase bhI adhika aise ananta loka bhI kyoM na A jAyeM to bhI yaha vRddhiMgata hokara akhaNDa, acala aura avinAzI hI rahatA hai | ataH bhagavAna AphkA varddhamAna nAma suprasiddha, Agama pramANa dvArA suvyavasthita aura agamya hai / arthAt Atmasthita hokara bhI jJAnAloka dvArA sarvavyApI haiM / hama logoM ke lie yaha mahAdbhuta caritra kyoM na hogA ? avazya hI kautUhala utpanna karane vAle anokhe cAritra ke dhanI ho / ApakI mukti dhAma to aura hI adhika adbhuta aura AzcaryakArI hai / kyoMki hama chadmasthoM ke jJAna se nirAlA hai ataH sarvaprakAreNa ApakA barddhamAna nAma sArthaka aura saMsAra sAgara ko pAra karAne vAlA hai / saMsAra sAgara kA tIra Apa hI jJAta kara anya bhavyoM ko avagata karAne meM sakSama hai / ataH ApakI adbhuta mahimA hai || 24 / / ___ jo bhavyajIva uparyukta caturviMzati tIrthaMkaroM kI nAmAvalI kA satata avikala rUpa se dhyAna karate haiM, ciMtana kA viSaya banAte haiM, bhAvanA bhAte haiM ve cidAtmasvarUpa kA pAna kara arthAt jJAta kara sampUrNa saMsAra ko bhI avagata kara lete haiM / arthAt jina nAmAvalI ke jJAtA sva-para ke jJAtA lIlAmAtra meM ho jAte haiM / isa prakAra kA jJAna aura jJAnI Apake vahirbhUta siddhAntI koI bhI anya nahIM ho sakatA | AcArya zrI mahAvIra kIrti svAmI kA akATya nirNaya hai ki jinheM amara Atmarasa amRta kA pAna karanA hai ve cidAnanda rasa lIna jinaguNanAmAvalI kA gAna, dhyAna va ciMtana kareM / / 25 / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 2 tejaH spRzAmi tava tahazibodhamAtra mntrbhildnaakulmprmeym| caitanyacUrNabharabhAvitazvarUpya mapyatyajat sahajamUrjitamekarUpam // 1 // ye nirvikalpasavikalpamida mahaste sambhAvayanti vizadaM hazi bodhmaatrm| vizvaM spRzanta iva te puruSa pramANaM vizvAdibhaktamuditaM jina nirvizanti / / 2 / / pracchAdayanti yadaneka vikalpasaGka khAnAntararaGgajagatIjanitai rjobhiH| etAvataiva pazavo na vibho bhavanta mAlokayanti nikaTaprakaTaM nidhAnam / / / / yatrAstame'pi bahirarthatamasyagAdhe tatraiva nUnabhayamevIbhudIyase tvm| vyomnIva nIlimateta savituH prakAzaH pracchanna eva paritaH prkttshckaasti||4|| nAvasthitiM jinadadAsi na cA'navasthA mutthApayasyanizamAtma mahimni nitym| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] yenAyamadbhutacidudramacaJcuruccaireko'pi te vidhiniSedhamayaH svbhaavH||5|| yasmAdidaM vidhiniSedhamayaM cakAsti nirmANameva sahajapravimbhitaM te| tasmAt sadA sadasadAdivikalpa jAlaM tvayyuvilAsabhidamutlavate na citram / / 6 / / bhAvo bhavasyatibhRtaH sahajena dhAmnA zUnyaH parasya vibhavena bhavasya bhaavH| yAto'pyabhAvamayato pratibhAsi bhaavo| bhAvo'pi deva! bahirarthatayA'sya bhAvaH / / 7 / / tiryavibhakRyapuSo bhavato ya eva svAmitramI sahabhuvaH pratibhAnti bhAvAH / taikhe kAlakalanena kRtoddhakhaNDai reko bhavAn kramavibhUtyanubhUtimeti // 8 // ekaM kramAkramavivarsivivarttagupta cinmAtrameva tava tttvmtrkyntH| etajjagityubhayato'tirasa prasArA niHsAramaya hRdayaM jina diirytiiv||1|| Alokyase jina yadA tvamihAdbhutazrI: sadyaH praNazyati tadA sakalaH splH| vIrye vizIryati punastvayi dRSTanaSTe nAtmA cakAsti vilasatyahitaH sapatnaHmol Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] nityodite nijamahini vipagnavizve vizvAtizAyi mahasi prkttprtaape| sambhAvyate tvayi na saMzaya eva deva daivAt goddhi paraM cigupAlA yAna 13 vizvAvalehibhiranAkulacidvikAsaiH pratyakSameva likhito na vilokyase yt| bAhyArthazaktamanasaH svapatatstvayIza nUnaM pazorayamamadhyavasAya eva / / 12 / / romanthamantharamukho nanu gaukhiArthA nakaikameSa jina carcAti kiM vraakH| tvAmeka kAlatulitAtulavizvasAra susnaikazaktimacalaM vicinoti kinn3|| svasminniddhamahimA bhagavaMsavayAyaM gaNDUSa eva vihitaH kila bodha sindhuH / yasyormayo nijabhareNa nipItavizvA naivocchavasanti haThakuDmalitAH sphurntyH||4|| tvadvaibhavaikakaNavIkSaNavizvayottha sausthityamantharadRzaH kimudrshite'mii| tAvaccaritrakarapatramiMda svamUrthina vyApArayantu sakalastu mudeSi yaavt||15|| ye sAdhayanti bhagavaMstava siddharUpaM tInaistapobhirabhitasta ime rmntaam| jyAyanna koja jina! sAdhayatIha kArya kArya hi sAdhanavidhi pratibaddhameva / / 16 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41 vijJAnatantava ime svarasapravRttA dravyAntarasya yadi sNghttnaaccyvnte| adyaiva puSkalamalAkulakasmaleyaM devAkhilaiva vighaTeta kaSAyakanthA / / 17 / / ahAnamAranAmA kitI vijJAnamurmurakaNA vivaranta ete| zakyanta eva sapadi svapade vidhAtuM saMpazyatA tava vibho vibhavaM mahimnaH18 | bodhAtiriktamitarat phalamAsukAmAH kasmAdahanti pazavo vissyaabhilaassm| prAgeva vizvavinayAna'bhibhUyajAnu kiM bodhameva viniyabhya na dhaarynti||1|| yaikhe deva pazavAMzubhirastabothA viSvakkaghAya kaNakarburatAM vhnte| vizvAvabodhakuzalasya mahArNavo'bhUt taireva vezamasudhAramazIkarodhaH // 20 // jJAtRtva susthidRziprasabhAbhibhUta kartRtvazAntamahasi prkttprtaape| saMvidvizeSaviSame'pi kaSAyajanmA kRtsno'pi nAsti bhavatIvikArabhAraH // 21 / / sampratya saGkucita puSkalazakticana prauDha prakAza rarabhA'rpita suprbhaatm| sambhAvyate sahajanirmala cidviktAsai nIrAjayaMtriva mahastava vishvmett||22 / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] ciddhArabhairava mahobharanirbharAbhiH shumbhtsvbhaavrsviicibhiruhuraabhiH| unmIlita pramabhamIlitagAtAdhA: pratyakSameva hi mahasAva trkyaamH||23 / / vizvaika bhoktari nibhau bhagavatyanante nityauditaikamahimanyudite tvyiiti| ekaikamarthamavalakacya kirano(jino? )pabhogyamadyApyupaplavadhiyaH kathamutphavante // 24 // cinnA (trA? ) tmazakrisamudAya mayo'yamAtmA sadyaH prazazyati npekssnnkhNddymaan| nasmAdakhaNDamanirAkRtakhaNDamekamekAntazAtramacalaMcidahaM mahosmi // 25 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra pATha-2 bho Atma teja! tuma darzana cetanA va jJAna cetanA kA zuddha svarUpa ho. apane antaraMgakSetra ke sAtha bAhya jagata meM bhI anAkularUpa se prakAzamAna ho. atIndriya hone se indriya janyajJAna kI viSaya nahIM hotI / caitanya jyoti kI razmiyoM se khacAkhaca cUrNasamAna bharita ho. usI se bhAvyamAna hotI huI vizvarUpaanekarUpatA lie ho, anantarUpa vAhya jagata ke anantaguNa-paryAyoM sahita padArtha bhI prakAzita ho rahe haiM / ataH vaizyarUpa bhI ho, tathA'pi apane sahaja svAbhAvika uccatamatejapuJja eka caitanya svarUpa ko tyAga nahIM karate ho / aise apUrva teja dvArA maiM sparzita ho rahA hU~ | abhiprAya yaha hai ki zuddha nizcayanaya kI dRSTi se nirIkSaNa karane para paramAtmA kA jo lokAlokavyApI eka mAtra caitanya svabhAva hai vahI merA bhI hai, maiM usI rUpa ko prApta karanA cAhatA hU~ / ataH usI rUpa se sparzita hotA hU~ / / 1 / / jo manISI, isa Atmajyoti ko pUrNa vizada vistRta-nirmala samyaka darzana aura jJAna mAtra, nirvikalpa aura savikalpa svarUpa saMbhAvanA karate haiM / arthAt darzana nirvikalpa hotA hai aura jJAna savikalpa, inheM Agama meM nirAkAra aura sAkAra kahA hai / isa prakAra ubhayarUpatA lie hue bhI eka rUpa 'cetanA' mAtra hI hai / yaha mAnoM vizva ko vyApta kara apane meM samAhita kara rahI ho aisA pratIta hotI hai / he jina jo isa prakAra se usa purANa puruSa AtmA ko nirantara bhAte haiM- cintana karate haiM ve hI vizva se bhinna apane meM udita rahane vAle Atma svarUpa meM praveza prApta karate haiM / abhiprAya yaha hai ki jo jisa padArtha kA jisarUpa se ekAgracitta ho, eka layatA ko prApta 33 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra hotA hai vahI usa svarUpatA ko prApta karatA hai / tadrUpa ho jAtA haiM || 2 / / jo jana nAnA saMkalpa-vikalpoM se janita nAnArUpa karmadhuli se apane antarjagata ko vyApta karate haiM, AcchAdita karate haiM ve mAnoM aneka aMkuzoM-moha-mAyAdi keTakoM se Atmanidhi sampanna nijakhAna ko vyAkIrNa karate haiM / isa prakAra ajJAnatimira se vyApta pazu samAna mUDha hI haiM / he vibho! aise nipaTa viparItAni niveza meM par3e, svayaM meM bhare ati nikaTa rahane vAle sukha-zAnti ke khajAnerUpa Atmatattva ko avalokana nahIM kara pAte haiM / ve prakaTa nidhi se bhI vaMcita rahate haiM / abhiprAya yaha hai ki uttama narabhava pAkara bhI jo apanA sadbodha jAgrata kara AtmasvarUpa kI pahicAna nahIM karate ve nipaTa pazuvata haiM / ataH samyak darzana pUrvaka sadvodha jAgrata karanA mAnaba jIvana kA sAra hai || 3 || jahA~ vAhya padArthoM kA agAdha-ghora timira asta hotA hai, arthAt bahiMg2atmabuddhirUpa ghanaghora tamatIma jisa samaya vinaSTa hotA hai, usI samaya usI meM se nizcaya se tuma (Atmajyoti) udIyamAna hotI ho / jisa prakAra nIlAkAza meM jahA~ saghana kRSNa dhanadhira kara ghora aMdhakAra maya AcchAdita hote haiM, vahIM se arthAt una meghapaTaloM ko bhedana kara ravirazmiyA~ prakAzapuJja lie prakaTa hotI haiM / isI prakAra cAroM ora se ajJAna timirAcchanna AtmA bhI apane prabhAva se avidyA ko bighaTita kara svayaM bodhamAtra prakAzita hotA hai / cAroM ora se jJAnaghana svabhAva prakaTa ho jAtA hai / / arthAt ajJAna timira se jJAna bhAnu prakaTa ho camakane lagatA hai tadrUpa puruSArtha karane para / hirAtmabuddhi tyAga kara antarAtmA banI yaha tAtparya haiM || 4 || prastuta loka meM cidAtmA kI caitanya jyoti svarUpa kI sthiti ko siddha karate hue jina zAsana kI vidhi-niSedhAtmaka siddhAnta paddhati ko prakaTa 34 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 catuvizati stotra prasiddha kiyA hai / AcArya zrI kahate haiM "he jina ApakI parddhAta AtmA ke prakaTa teja-mahimA meM kisI prakAra kI anavasthA pradAna nahIM karatI na Apa vyavasthA dete ho apitu nitya hI use jIvana pradAna karate ho / arthAt ekAntarUpa se nitya yA anitya kazcana vastu kA nAzaka hai. ubhayadhamAtmaka hI svayaM siddha hai, Apato jo jaisA hai use usI rUpa nirUpaNa karate haiM / " jisase vaha cidasvarUpa cumbita cid tattva Apake siddhAnta meM vidhi-niSedha rUpa meM anAyAsa, sahaja-svAbhAvika siddha hotA hai / parama Azcarya hai ki ekarUpa hokara bhI dvividharUpatA nirAbAdha ThaharatI hai yaha adbhuta mAhAtmya hI haiM | cid kA uddhava hI isa rUpa meM haiM aura jina deva ApakA jJAna prakAza parama vizuddha hone se, rAga dveSa vihIna hone se atIndriya tattvoM ko bhI yathAjAna hI prakaTa karatA haiM // 5 // ___ Apake pratipAdita siddhAnta meM vidhi-niSedhAtmaka tatva vayAsandha rUpa hI svAbhAvika avasthA lie spaSTa rUpa se vistArita hotA huA apUrva tejomaya prakAzita hotA hai / arthAt sva. catuSTaya dravya-kSetra-kAla aura bhAva kI apekSA vidhi rUpa (sva asti sthita) aura para catuSTaya kI apekSA niSedhampa tattva-svarUpa lie udIyamAna rahatA hai | vahI kAraNa hai ki nirantara sat-asat virodhI hokara bhI sahotpanna sadRza vastu meM sthita rahakara use nAza hone meM rakSita rakhate haiM / isa prakAra ke vikalpajAloM ko sulajhAnA koI Azcarya nahIM hai / parantu yaha ApahI ke siddhAnta meM hai anyatra nahIM / / 6 / / padArtha-bhAva sva svAbhAvika teja se paripUrNa bharA pratIta hotA hai / vahIM para padArtha ke guNoM kI apekSA rikta-zUnya pratibhAsita hotA hai / pratyeka padArtha bhavana svarUpa-pariNamana svarUpa hI hotA hai / parantu zUnya hokara bhI ekAntamya se abhAvAtmaka nahIM hai / kyoMki he deva! Apake siddhAnta meM niranvayanA! vastu kA nahIM hotA / anekAnta siddhAnta meM abhAva bhI sadabhAva rUpa rahatA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatuvizati stotra - - bAhyapadArtha kI apekSA tattvoM meM sattA va asattA apekSAkRta rahatI hai | abhiprAya yaha hai ki jinamata meM anekAnta siddhAnta apekSAkRta vastu va svarUpa nirUpaNa karatA hai | isI se bhAva-sattA aura asattA eka hI tattva meM ghaTita ho jAtI hai | 7 || vastu svarUpa jinAgama meM sAmAnya vizeSAtmaka kahA hai | sAmAnya ke do bheda haiM- 1 tiryak sAmAnya aura UrdhvatA sAmAnya ! isa prakAra anuvRtta pratyaya kA vizeSa sAmAnya aura vyAvRttapratyaya kA viSaya vizeSa yA vibheda haiM / sAmAnya se dravya-aura vizeSa dvArA paryAya kI pratIti hotI hai | ina ubhaya dharmoM ke rahate hI padArthoM meM arthakriyA saMbhava hotI hai / he svAmin ! jina! Apake siddhAnta meM hI padArthoM meM ubhaya dharma prakaTa rUpa pratibhASita hote haiM / anuvRtta pratyaya dvArA yaha vastu "vahI haiM vahI haiM" "isa prakAra anuvRtti lakSita hokara dravyattva kI siddhi hotI hai / ve dravya vizeSa dharma dvArA bhedarUpa"yaha nahIM aisA nahIM" Adi vyAvRtta pratyaya ke viSaya siddha hote haiM / inhIM pratyayoM dvArA samaya bheda hone para UrdhvatA sAmAnya siddha hotA hai / bheda rUpa hokara bhI yaha padArtha meM eka rUpatA-siddha karatA hai / arthAt kramakaraNa vibhUti anubhUta hotI hai, yathA eka hI mRda piNDa meM sthAsa, koSa, kuzIlAdi vibhinna pariNamana dekhe jAte haiM athavA gau, gau yaha sAmAnya pratyaya hai kyoM sampUrNa gAyoM meM gotyapanA vyApatA hai | parantu khaNDI-muNDI, kAlI-pIlI Adi meM gotva samAna hone para bhI bheda dRSTigata hotA hai / eka bhI aneka rUpa-kramikatA anubhava meM AtI hai / yaha saba jinazAsana meM hI upalabdha hai || 8 || Apake siddhAnta meM tattva eka cinmAtra svarUpa hI hai / parantu vaha tattva kramika aura akramika svabhAva ko pIye haiM / dvividhabhAva ke kAraNa hI vaha surakSita hai / svabhAva tarka kA viSaya nahIM hotA / ataH svayaM siddha tattva tarka rahita hI rahatA hai | samasta saMsAra isI prakAra se ubhaya dharmoM se samanvita hai aura svarasa se paripUrNa vistAra ko prApta hai / he jina! isake atirikta 36 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra ekAnta vAdiyoM kI tattva vyavasthA sAra vihIna aura sva para hRdaya vidAraka hai / he jina ! apanI adbhuta lakSmI kA jisakSaNa avalokana karate haiM to vaha sarakAra udA dekhate-dekhate naSTa ho jAtI hai| aura isa meM rahane vAlI zakti bhI naSTa ho jAtI hai / yaha vaibhava aura zakti apane pratidvandI ke nAza ke sAtha hI panapatI hai / parantu he jina ! Apane batAyA ki AtmA eka mAtra zAzvata sthAyI hai / isakA koI pratidvandI nahIM haiM yaha sadA bahAra sva svabhAva meM vilAsa - ramaNa karatI hai / isakA ahita kAraka anya koI nahIM hai / yaha to apane zAnta sahaja svabhAva meM hI nivAsa karatA hai / isakI asIma mahimA hai || 10|| azeSa vizva apane-apane svabhAva - tejapuJja meM satata nimagna rahatA haiM / arthAt saMsAra anAdi-ananta svabhAva niSpanna hai | ApakA Atma prakAza - tejapuJja to prakaTa apane pratApa dvArA vizva ko bhI atizAyI kara gayA / he deva! isa prakAra kI adbhuta - AlhAdakArI Anandaghana mahimA vAlA AtmA nizaMsaya rUpa se ApameM hI pratibhAsita hotA hai / bhAgyavazAt yadi koI mithyAtva ke udayavaza isake viparIta AtmasvarUpa ko mAnatA hai to vaha nipaTa ajJAnI pazu haiM aura tattva kA viplava karane vAlA hai // 11 // sampUrNa saMsAra ko apane sarvotkRSTa caitanya ke nirakula jJAna ke dvArA AtmasAta karane vAle pratyakSa rUpa se likhata ke samAna utkIrNa karane vAle Apa hI Iza ho, samartha ho / kyoMki eka mAtra Apa apane AtmarUpa meM niSTha ho / anya jo bAhyapadArthoM meM hI apanI jJAna zakti kA prayoga karane meM lage haiM ve to pazu sadRza ajJAnI hai / unakA Atma svabhAva meM adhyavasAya ho hI nahIM sakatA phira bhalA ve pramAdI vizvajJa Iza kisa prakAra ho sakate haiM ? kadApi nahIM ho sakate ||12|| 37 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra jo vyakti gAya ke samAna kisI eka padArtha ko lekara cardhana karate rahate haiM arthAt jisa prakAra gau cArA ko nigalakara apane kaNTa meM rakha letI haiM punaH usI ko bAra-bAra mukha meM ugala-ugala kara thabAtI hai usI meM vaha nadhInatA samajhatI hai / isI prakAra * * nAdi vecAre ajJAnI prANI paMcendriya viSayoM ke bhukta bhogI hote hue bhI unhIM meM rama rahe haiM / unhoM kI carcA-acA karate rahate haiM / he bhagavan Apa hI eka aise haiM jo eka sAtha sampUrNa vizva ke azeSa padArthoM ko apane asIma atIndriyajJAna dvArA Atma sAta kara acala aTala apane hI svabhAva meM aditi :hate haiM : TIka hai; he suna vizva ke sAra ko jJAta karane vAlA jJAna vahIM anupama hotA hai | usameM kyA nahIM jhalakalA? sabhI padArtha ananta paryAyoM sahita spaSTa pratibhAsita hote hI haiM ||13 // he mvAmin ! Apake apAra jJAnasAgara meM samasta lokAloka gaNiSa ke samAna mahimA hIna ho gayA hai / arthAt samA gayA hai / isa jJAnasAgA kI laharoM meM mAnoM eka hI ucchavAsa meM simaTakara samA hita ho gayA hai / arthAt Apake jJAnarUpI sindhu kI urmiyoM dvArA samasta vizva AcchAdita kara liyA gayA aura vahI eka mAtra sphurAya mAna ho rahA hai | spaSTa rUpa se vahI jJAna sAgara hilore le rahA hai ||14|| he bhagavan! jo mandabuddhi mUDha apane AtmasvarUpa prApti ke prati nirudyamI ho rahe haiM pramAdI haiM kyA ve Apake vizvavyApI-sarvadarzI vaibhava kA eka kaNamAtra bhI pradarzita karane meM sakSama hai ? nahIM hai kyoMki yAvat-kAla-yAne jaba taka koI samyaka cAritra rUpa chatra ko apane mastaka para dhAraNa nahIM kare, tathA tadanurUpa AcaraNa ko vikasita karatA huA yathAkhyAta cAritrarUpa 38 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra vyApAra meM saMlagna huA sakaladarzI nijazakti ko udita nahIM kare, taba taka use kisa prakAra dekha sakatA hai? arthAt kadA'pi dekhane meM samartha nahIM ho sakatA hai / dRSTA ko dRSTA hI avalokana karane meM samartha hotA hai // 15 // he bhagavan ! jo mumukSa sAdhaka santa Apake siddha zuddha-svarUpa kI sAdhanA karate haiM, samyak prakAra se utkRSTa, viziSTa tapazcaraNa karate haiM aharniza uttarottara ugratam ghora tapoM meM hI ramate haiM / arthAt tapazcaraNa hI unakA jIvana hotA hai / he jina Apane siddhAnta hI nirdhArita kara diyA hai ki pratyeka kArya apane anurUpa sAdhana hetu vidhAna se pratibaddha ho hotA hai | abhiprAya yaha hai ki "kAraNAnuvidhAyi hi kAryam / " kArya ke anukUla hI kArya siddha hotA hai yathA lakSya sthira kara hI koI bhI sAdhana vidhi meM dakSatA prApta kara vANa dvArA use biddha karatA hai, anabhijJa nahIM kara sakatA / ataH Apake siddharUpa kI sAdhana vidhi kA abhyAsa icchA nirodhastapaH karanA hI cAhie / anyathA usa cidAnanda caitanya siddhAtmA kI upalabdhi nahIM ho sakatI / tapa karo, usI meM ramo, indriyoM ko viSayoM se vimukha karo, yahI uttama sAdhanavidhi hai || 16 / / he prabho AtmA jJAnaghana svarUpa hai / yadi jJAna tantu-sUtra apane jJAnAnanda-nijAnubhUtirasa meM hI tanmaya ho jAyeM, to nizcaya hI usI kSaNa paradravya-rAga-dveSAdi se sambandha viccheda ho jAye / abhiprAya yaha hai ki parabhAvoM-vikArI bhAvoM meM jakar3e jJAnAMza apane nijabhAva meM praveza kareM to ve sakala vikArI pariNatiyA~ chinna-bhinna ho jAye aura zuddha svabhAvamAtra raha jAye / he deva! bho Atman ! isa avasthA meM Ate hI anAdi kAlIna tIvra evaM ghaTTarUpa se cipake atyanta malImaza, aura saccikana kaSAyarUpIvastra jarjarita ho vighaTa jAye | abhiprAya yaha hai ki Apa hI apanI bhUla saM AtgA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturvizati stotra ne apane ko kaSAya-rUpI vastra kI khola se AcchAdita kara rakhA hai / isa rahasya ko jJAta kara apane jJAnAmRtamsa meM nimagna ho jAya to yaha khola sarpa kI kAMcalI samAna svayaM utara jAya aura caitanya mAtra svAbhAvika sahaja svabhAva upalabdha ho jAye // 17 / / saMsAra meM anAdi avidyA - ajJAna ke tIvrodaya se arthAta ajJAna tamarUpa jhaMjhAvAyu ke dvArA pratAr3ita aura Akulita hokara, samyaka vijJAna jyoti ke sphuliMge * kaNa - kaNa hokara bikhara rahe haiM / arthAt jJAnAvaraNIkarma ke kSayopazamAnusAra vividha rUpoM meM yatra-tatra prasArita ho rahe haiM / haM bhagavAna ! to bhI yadi AtmA Apake sAtizAyI, adbhuta, mahAvaibhava ke prakAza ko samyak prakAra avalokana karale tI zIghra hI sampUrNakaNa simaTakara apane pada meM ekatrita ho sakate haiM / saMsAra kI nIti hai, jyoti se jyoti pracalita hotI hai, ataH ApakI nirmalajJAna jyoti ke utkRSTatama prakAza puJja ko dekhate hI svAtma jyoti bhI jAgrata ho sakatI // 18 / / he bhagavan! mahAn Azcarya hai ki yaha pAmara saMsArI prANI apane jJAnasvabhAva se bhinnabhUta phala prApti kI AkAMkSA se pazu samAna viSayAbhilASA ke bhAra ko vahana kara rahA hai? prathama hI jisa jJAna ne akhila vizva ko apanA ziSya banAyA arthAta jisa vizva vyApI sarvajJatA ke samakSa saMsAra ke akhila prANiyoM ne ghuTane Teka kara namana kiyA, apanA guru mAnA / usI abhUtapUrva jJAna ko hI apane meM samAhita kara kyoM nahIM dhAraNa karate haiM / sukha AtmA meM hai, AtmA jJAnarUpa haiM | jJAna aura sukha ekAkAra haiM parantu, motimira se pracchanna prANI jJAna se bhinnabhUta viSaya kaSAyoM dvArA indriyabhilASA kI pUrti meM vyartha hI zakti lagA rahe haiM / vastutaH jJAnavihIna Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturviMzati stotra vyakti pazu samAna hai / svahitAkAMkSI jJAnAbhilASI ho anantajJAna kA prakAzana kareM // 19 // he deva! jinake dvArA apane ajJAnatama se jJAnAvaraNI karma ko puSTa kiyA jA rahA hai | ve pazu-mUr3ha ajJAnAzoM se AcchAdita ho apanaM nirmala bodha ko citrita kara rahe haiM / kAmoM ke nAnA per3a, sevitra vizAla sanaH rahe haiM yadi ye hI prANI saMsAra jJAtA-sarvajJa he prabho! Apake mahAjJAna rUpI sAgara ke zAnti sudhA kaNoM ko samanvita karane kI ceSTA kareM to avazya hI svayaM ke jJAnasindhu ko prApta kara leM / abhiprAya yaha hai ki svayaM AtmA apAra jJAna sudhArasa paripUrNa amita sAgara hai use hI prApta karanA cAhie / arthAt apane hI azeSa dravya guNa paryAyoM kA vyaktikaraNa karanA cAhie || 20 / / paramAvagADharUpa samyakdarzana ke sAtha AtmA kI jJAtRtvazaktiekAkAra hotI hai / isake prabhAva se Atmajyoti kA teja prakhara ho prakaTa ho jAtA hai / isake pratApa ke samajha kartRtvabuddhi upazamita ho jAtI hai / phalataH samyakjJAna vizeSarUpa se anubhava meM AtA hai / yadyapi yaha jJAna cetanA kucha aMzoM meM karmacetanA se mizrita hone ke kAraNa kucha kSINa kaSAya se saMvilita ho sakatI hai / parantu to bhI sampUrNarUpa se apanA prabhAva nahIM DAla sakatI haiM / arthAt vikArotpAdana zakti kSINa ho jAne se AtmA ke nija svabhAva-anujIvI guNoM kA ghAta nahIM kara sakatI / abhiprAya yaha hai ki samyakadarzana ke sAtha samyakjJAnarUpI sUrya ke udita hote hI kaSAya rUpa ullU svayaM chipa jAte haiM- niSkriya ho jAte haiM / / 21 / / he bhagavan ! isa samaya vega ke sAtha Apake vistRta pragADha evaM puSTa, unnata prakAza zakticakra ne anupama, alaukika suprabhAta hI arpita kiyA 41 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra hai / mujhe to aisI saMbhAvanA AzA jAgrata ho rahI hai ki isa sahaja ujjavala nirdoSa caitanya vilAsa ke dvArA azeSa vizva hI dyotita ho rahA hai aura aisA pratIta hotA hai mAnoM saMsAra kA samasta tejapuJja Apake sarva vyApI jJAnojjavala prakAza kI AratI hI karane AyA hai| abhiprAya yaha hai ki Apake pUrNa nirmala kevala jJAna ke samakSa samasta DhAI dvIpa ke sUrya candra va tArAgaNa apane - apane prakAza dvArA AratI lie hue mAnoM pUjArtha Aye haiM / arthAt sabakA prakAza kevalajJAna ke samakSa nanhe nanhe dInoM ke samAna dina-naTamAta nIrAMjanA kara rahe haiM | aisA vizAla hai caitanya kA cid prakAza // 22 // he bhagavan! ghAtiyA karmoM ko Apane dhyAnala se bhasmasAta kara diyA | isI se ApakA paramaudArika zarIra prakaTa ho gayA / yaha caitanya ke bhAra se pUrNataH nirbhara hai, lagatA hai mAnoM cAroM ora se cidrUpa ke pradarzana ke lie tumulanAda garjanA kara rahA ho / atyanta ugra kintu zAnta prakAza bhAmaNDala ke vyAja se Apa ke cAroM ora bikhara rahA hai / hama takaMNA ke AdhAra para yaha avagata karate haiM ki kAtara kAyara yA bhIru indriyA~ bhayAtura ho eka sAtha unnidra ho gaI haiM / arthAt aba pratyakSa atIndriya jJAna-darzana ke samakSa ye sarva niSkriya ho gaI / mAtra ApakA sahaja Atma svabhAva cid zakti kA hI mAtra anupama teja raha gayA hai ||23 // he prabho! jina ! sarvajJa saMsAra ke sampUrNa padArthoM unake guNa aura ananta paryAyoM kA eka hI samaya meM eka sAtha yugapada bhogane kI zakti ApakI udita ho gayI haiM / arthAt ananta jJAna aura ananta darzana kA amitakAla ke lie Apa meM prakaTIkaraNa ho gayA / yaha mahimA nitya ekarUpa meM udIyamAna Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturviMzati stotra rahegI / isa avasthA meM atRpta eka-eka viSaya ko sevana karane vAlI indriyoM kA vyApAra bhalA kisa prakAra cala sakatA hai ? arthAt nahIM cala sakatA / pratyeka indriya apane-apane sImita eka-eka hI viSaya ko mevana karatI haiM vaha bhI kSaNika kAla ke lie / parantu jisa samaya jJAnAvaraNIya karma kA kSaya ho jAne se ananta jJAna aura darzanAvaraNIya ke kSaya se ananta darzana tathA moha aura antarAya karmoM ke abhAva meM ananta sukha va ananta vIrya prakaTa ho gayA to aba bhalA khaNDajJAna kA vyApAra kisa prakAra cala sakatA hai ? pUrNa svAtantrya meM parAzritatA kyoM rahe ? nahIM raha sakatI / pUrNa tRpta hone para asantoSa nahIM raha sakatA / ataH vyagratA, AkulatAdi svayaM naSTa ho jAtI haiM / mAtra svAdhIna AtmAnanda hI rahatA hai ||24|| uparyukta vivecanA kA sAra yaha hai ki bho Atmana! yadi tU apane nijarasa ke bhAra se bharita huA apane svabhAva cidAtmazakti ko sameTa kara pramANa kI kasauTI para parakha le to nizcaya hI nayoM dvArA khaNDarUpa yA vibhinna zaktiyA~ vikharI huI pratIta ho rahI thIM ve eka samudAya rUpa meM pratIta hoMgI / arthAt bhedadRSTi kA abhAva hokara abheda dRSTi jAgrata ho jAyegI / yadyapi usa abheda dazA kI prApti ke lie nayAtmaka bheda dRSTi kI prAthamika avasthA prazaMsanIya hai, parantu akhaNDa eka, cidAkAra, jJAna ghanasvarUpAtmA kA pratyakSIkaraNa hone para naya va pramANa kA bheda hI samApta ho jAtA hai / ataH AtmasvarUpa sAdhaka mumukSu ko eka acala akhaNDa, ekAntazAntarasa bharita caitanya rUpa hI maiM hU~ aisA cintana, dhyAna va manana karanA cAhie / caitanya jyotipuJja ke atirikta mai aura kucha bhI nahIM hU~ yahI pUrNa jJAna cetanA kI avasthA maiM hU~ ||25|| 43 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 3 mArgAvatArarasanirbharabhAvitasya yo'bhUt tvaavirtmutklikaavikaashH| tasya prabhodbhutavibhUtipipAsitAnA masmAkamekakalayApi kurU prasAdam / / dRgbodhamAtramahimanyapahAya moha vyUhaM prasahya samaye bhavanaM bhvNsvm| sAmAyika svayamabhUrbhagavatsamagra sAvadyayoga parihAravataH smntaat||2|| atyantametamitaretarasatyapekSaM tvaM dravya bhAvamahimA namabAdhamAnaH / svacchandabhAvagatasaMyabhavaibhavo'pi svaM dravyasaMyamapathe prathamaM nyayuMkSAH kakhAH / / 3 // vizrAntarAgaruSitasya tapo'nubhAvAda nAbahiH samatayA tava bhaavitsy| AsIdahiyamiMda sadRzaM prameya mantardvayoHparicaraH sadRzaH pramAtA / / 4 / / mohodayaskhalita buddhiralabdhabhUmi: pazyan jano yadiha nitybhirmukho'ym| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] zuddhopayoma dRDha bhUmimitaH samantAda dantarmukhastvamabhavaH kalayaMstadeva // 5 / / zuddhopayogarasanirbharabaddhalakSyaH sAkSAdbhavannapi vicitrpto'vguurnnH| bibhratkSayopazamajAzcaraNasya zaktiH svAdAntaraM tvabhagamaH prgltkssaayH||6|| vedyasya vizvagudayAvalikA: skhalantI. matvollasan dviguNitAdbhuta bodhviiryH| gADhaM parIpahanipAtamanekavAra prApto'pi mohamagamo na na kAtarontaH / / 7 // asnan bhavAnnijanikAcita karmapAka mekopi dhairyabala vRddhittunggcittH| AsIna kAhala ihAskhalitopayoga gAvagrahAdagaNayan guruduHkhbhaarm||8 / / uddAmasaMyamabharodvahane'pyakhinnaH sannahyadurjayakaSAyajayArthamekaH / bodhAstutaikSpayakaraNAya sadaiva jAya devazrutasya viSayaM sakalaM vyavaiSI: 19 / / yavya paryayagataM zrutabodhazaktyA tiikssnnopyogmymuurtirtrkyruvm| AkrAmya tAvadapavAdatarAdhirUDha zuddhaikabodhasubhagaM svayamanvabhUH svam / / 10 / / tIvaistapobhirabhitastava deva nityaM dUrAntaraM racayataH purussprkRtyoH| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta: kramAt kuzalina: paramaprakarSa jJAnakriyAvyatikaraNa vivekapAkaH / / 1 / / zreNIpravezasamaye tvamathApravRttaM kurvan manAkaraNamiSTa vishissttshuddhiH| ArUDha eva dRDhavIryacapeTitAni nirloThayan prabanamohabalAni viSvak // 12 // kurvannapUrvaruraNaM pariNAmazuddhayA pUrvAdanantaguNayA privrtmaanH| uttejayannavirataM nijavIryasAraM prApto'si deva paramaM ksspnnopyogm||13|| prApyAnivRttikaraNaM karaNAnubhAvA nirNAlayan jhagiti baadrkrmkittttm| antarvizuddhivikasan sahajAt svabhAvo jAtaH' cit cidapi prakaTa prkaashH14|| svaM sUkSmAkiTTahaThaghaTTanayA'vaziSTa lobhANukaikakarNAcakaNamutkaya stvm| Alambya kiJcidapi sUkSmakaSAyabhAvaM jAtaH kSaNAt kSapitakRtsnakaSAyabandhaH15 udamya mAMsalamazeSakaSAya kiTTa mAlambyanirbharamanantaguNA vishuddhiiH| jAto'sya'saMkhyazubhasaMyamalabdhidhAma sopaanpNktishikhraikshikhaamnnistvm||16 // zabdaH saMkramavitarkamanekadhAvaH spaSTayA tadAsthitamanAstvamasaMkramo'bhUH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] ekAgrarUddhamanasastava tatra citta granthI sphuTatyuditametadanantatejaH // 17 // sAkSAdasaMkhyaguNanirjaraNastrajastva mante bhavan kSapitasaMhataghAtikarmmA / unmIlannakhilamAtmakalAkalApa mAsIranantaguNazuddhivizuddha tattva // 18 // etattataH prabhRti zAnasanantateja uttejitaM sahajavIryaguNodayena / yasyAntakhanmiSadanantamanantarUpa saMkIrNapUrNamahima pratibhAti vizvam // 19 // yogAn jighAMsurapi yogaphalaM jighRkSuH zeSasya karmarajasaH prasabhaM kSayAya / AsphoTayatrati bhareNa nija pradezAM svaM lokapUramakaroH kramabhR ( jU) mbhamANaH // 20 // pazcAdazeSaguNazIlabharopapannaH zIlezitAM tvamadhigamya niruddhayogaH / stokaM vivRtya parivartya jhagityanAdi saMsAraparyayamabhUjinasAdisiddhaH // 21 // sampratyanantasukha darzanabodhavIrya saMbhAranirbharabhRtAmRtasAramUrttiH / atyantamAyatatamaM gamayatrudarka meko bhavAn vijayate skhalita pratApaH // 22 // kAlatrayopacita vizvarasAtipAna sauhityanityamuditAdbhutabodhadRSTiH / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] uttejitAcalitavIryavizAlazaktiH zazvadbhavAnanupamaM sukhameva bhuGke // 23 // saMkrAmasIlikhasIvavikarSasIva rasIvamiva sIvabalena vishvm| uddAmavIryabalagarvitadRgvikAza lIlAyitairdizi sphuTasIva deva / / 24 / / deva sphuTasvamimaM mama cittakoza prasphoTaya sphuTaya vizvabhazeSameva / eza prabho prasabhaRmbhita cidvikAza, hAsarbhavAmi kila sarvamayohameva // 25 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra pATha-3 prastuta zloka meM jinendraprabhu ke prati ananya bhakti va samarpaNa kI bhAvanA vyakta kara rahe haiM / he bhagavan! Apa tIrthakartA haiM, yaha satya hai / parantu isa kArya kI siddhi kA Apane kauna sA mArga svIkAra kiyA / vaha kisa adbhuta rasa se AplAvita mArga hai, kisa svAzrita svarasa se abhiSikta hai / jisake dvArA abhisiMcita ho apanI jIvana kalihA anavarata rUpa se, nirAbAdha vikAsonmukha hotI huI pUrNa praphulla ho gaI / he prabho! hama usI adbhuta vaibhava ke pipAsu haiM, isI tRSA ke zamanArtha cAtaka pakSI kI bhA~ti Apake indusama zItala caraNoM meM Aye haiM / hameM anya kucha nahIM cAhie mAtra vaha pragatizIla banAne vAle rasa kI eka mAtra bindu cAhie / prasanna ho eka dizA darzaka kiraNa kA prasAda kIjiye / arthAt moha timira nAzaka samyaktva jyoti kA anugraha kara prasAda dIjiye // 1 // Apane anAdi kAlIna moharUpI zatru kI cakravyUhAkAra meM racita senA ko samyagdarzana aura samyagjJAna kI sahaja nijamahimA meM sthita subhaToM dvArA kSaNamAtra meM parAsta kara diyA / tathA apane svAtmasvabhAva Ananda bhavana meM sthita hue / he bhagavan! Apane cAroM ora se veSTita sAvadha - pAparUpa yogoM kA parihAra kiyA tathA svayaM apane svasthasvabhAva-nijAnubhava meM lIna ho gaye / arthAt parama sAmAyika ko prApta kiyA / niyatakAla yA sarvakAla ke lie sampUrNa sAvadya-AtmasvarUpa se bhinnabhUta kriyA-kalApoM kA tyAga kara apane AtmasvarUpa kA cintana karanA sAmAyika hai / Apane isa avasthA ko dhAraNa kiyA / ataH Apa parama sAmAyika svarUpa hI haiM / / 2 / / he bhagavan ! Apake samIcIna, nirAbAdha calA AyA siddhAnta dravya aura bhAva kA sApekSa sambandha svIkAra karatA hai / kyoMki dravya kamoM ke udayAgata Ane para tadanurUpa bhAva hote haiM aura bhAvoM ke anusAra yathAyogya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra karma rUpa pudgaladravya kA AsAna hotA hai evaM tatkAla kAmarUpa pariNAmoM se Agata dravya karma AtmapradezoM meM nIra-kSIra nyAya vata sthiti prApta karate haiM / isa prakAra dravya aura bhAva kI vaha paramparA abAdha rUpa se calatI rahatI hai / isI lie Apa ke dvArA praNIta Agama meM AmravAdi tattvoM ko dravya aura bhAvApekSA dvividha batalAyA hai / yaha dravya svabhAva abAdha hai / kyoMki dravyArthika aura paryAyArthika ke dvArA yaha svayaM siddha vyavasthA hai / parantu jo isa sApekSatA ko svIkAra nahIM karate ve ekAntapakSa ke pakSapAtI hone se kartavya cyuta ho jAte haiM / jo yaha mAneM ki hamArA Atmadravya to zuddha-vizuddha TakotkIrNa jJAyaka hai hI usakA para bhAva yA dravya kyA bigAr3a sakatA hai to vaha svacchanda hokara para pariNati meM hI lipaTA rahegA | isI prakAra jo ekAnta se bhAva kI pradhAnatA svIkArate haiM ve bhI nija svabhAva ke prati udAsIna ho bhaTakate haiM / ataH isa prakAra kI 'ekAntI pravRtti saMyamapatha se bhI bhraSTa kara ananta saMsArI banA degI / ataH hameM apekSAyukta mArga ko apanAnA cAhaei / arthAt nizcaya va vyavahAra viSaya meM svacchanda nahIM honA apitu donoM kI maitrI ke anusAra calanA cAhie / yahI ApakA mArga hai || 3 || "icchAnirodhastapaH" indriyaviSayakaSAyoM meM pravRtta icchAoM kA samyak damana kara tapa kare to usase anubhAvita hue rAga-dveSa vikAra zAnta ho jAte haiM | usa avasthA meM tumhArA antaraga aura AbhyaMtara svabhAva samAnarUpa se sAmyabhAva dvArA bhAvita ho jAya samatA rasa vAhyAbhyantara pariNati eka rUpa ho jAya / pahale ye donoM vAhya meM samAna rUpa se pramANa ke prameya bane the / kintu ye donoM rAga-dveSa aba antardRSTi jAgrata hone para donoM sevaka ke rUpa meM jAne jAte haiM / abhiprAya yaha hai ki jaba taka rAga-dveSa kA vAhya vyApAra calatA hai tabhI taka antaraMga malina hotA hai aura yathArthatA prameya rUpa se avagata nahIM hotI / Abhyantara pariNati ke jAgrata hote hI tathya samakSa-pratyakSa ho jAtA hai / / 4 / / 45 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra catarvijanika = = yadi yaha prANI nirantara nitya hI vahirAmA banA rahatA hai / arthAt zarIrAdi para vastuoM ko hI apanA nija svabhAva mAnatA haiM aura tadanusAra apane ko sukhI-dukhI, mUrkha- pravINa, raka-rAva Adi samajhatA hai to tIvra mohAviSTa hone se buddhi vihAna huA apane AtmasvarUpa kI bhUmikA ko prApta nahIM kara sakatA / isa dazA meM vaha dekhatA huA bhI mohatamasAcchanna hone se dekha nahIM sakatA / abhiprAya yaha hai svayaM ke pAsa upasthita bhI nija rasa kA Ananda nahIM le sakatA | parantu yahI bhavyAtmA yadi cAroM ora se apane upayoga ko zuddhopayoga kI sudRr3ha bhUmi meM sthira kara de to nizcaya se antarmukhI hokara usI paramAtmA ke zuddha svarUpa ko hI dekhegA / he prabho Apane sva para bheda-vijJAna kA upAya eka mAtra upayoga kI zuddhatA hI batalAI hai | upayoga jisa ora jAtA hai vaha usI ko prApta karatA hai / jJAna-darzana kA pariNamana hI upayoga hai ||5|| sAdhaka jisa samaya zubhopayoga kI bhUmikA se Upara uThakara zuddhopayoga rasa se paripUrNa huA apane lakSya kI ora baddhakAsanaddha hotA hai, usa samaya sAkSAt svayaM tapa rUpa ho jAtA hai / arthAt tapaH sAdhanA kI ora tatpara hotA hai / utkRSTa cAritramoha evaM jJAnAvaraNAdi ke kSayopazama vizeSa se prApta zakti yukta hotA hai / kaSAya rUpa rasa galita hone lagatA hai / kSINa kaSAya hone se AtmA ekavizeSa Ananda rasa ke svabhAva kA anubhava karatA hai / arthAt kSAyopazamika cAritra kI paripUrNatA hone lagatI hai / yaha saptama guNa sthAna kI niratizaya dazA se sAtizaya avasthA ko prApta karane ke unmukha hotA hai / vikalpa jAla aura pramAda se rahita dazA prApta karane meM sakSama hotA hai / / 6 // ___ dhyAnArUr3ha dazA meM udayAgatakarmoM kI udayAvalI udINArUpa ho zIghratA se pragalati-nirjarita hone lagatI hai | asaMkhyAtaguNI nirjarA hone lagatI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra hai / maiM to yaha mAnatA hU~ ( AcArya zrI ) ki isa samaya Ananda se utsAha dviguNita ho jAtA hai aura jJAna ke sAtha vIryazakti vizeSa prabala ho jAtI hai / anekoM bAra viSama ghora parISahoM kA AkramaNa bhI use dhyAna se cyuta karane meM samartha nahIM hotA / moha udreka prApta bhI ho to bhI usakA antaH karaNa Akulita nahIM hotA ekAgracita ho caitanya svabhAva meM sthira hone para bAhya uddhata upasarga parISaha loSTha vatU par3e rahate haiM kucha bhI vikAroMtpanna nahIM kara sakate | dhyAnAbhyAsa karo // 7 // niHkAcitakarma-jisa karma kI udIraNA, saMkramaNa, utkarSaNa aura apakarSaNa ye cAroM hI avasthA na ho sakeM vaha nikAcita karma kahalAtA hai isa prakAra ke mahAkaThora aura nidyakarma ko he Atman ! tU ne svayaM upArjita kara usake tIvra vipAka (phala) ko bhogA hai / aba Apa hI svayaM akele merucat dhairya va bala ko vRddhiMgata karo aura citta kI ekAgratA se dhyAna ko sthira banAo / isa samaya yadi tuma kAtara kAyara nahIM hue to utkRSTa upayoga se cyuta nahIM ho sakoge / astu, pragAr3ha rUpa se apane zuddhopayoga meM avicalita hokara bAhya acetana guru karma janita duHkhoM ko saha sakoge / vAhya kSaNika ghora duHkhoM kI upekSA kara apane nija svarUpa meM apane ko niyukta karo // 8 // - utkRSTa saMyama ke bhAra ko vahana karane meM khinna nahIM honA / yaha saMyama paMcamahAvrata pA~ca samiti, cAroM kaSAya, aura mana, vacana, kAya ina daNDoM kA kramazaH dhAraNa, pAlana, nigraha aura tyAga se siddha hotA hai / tuma svayaM akele hI durjaya kaSAya zatruoM ko jItane meM samartha ho / Apa sadaiva apane jJAnarUpI zastra ko tIkSNa teja karate jAo / zrutajJAna rUpI chenI se azeSa viSaya - kaSAyoM ko chinna-bhinna karo / bheda vijJAna hI AtmA aura karma kI sandhi kA bhedana kara nija svabhAva ko pRthak kara sakatA hai / ataH nirantara zruta bhAvanA kA cintana karo / yahI eka mukti kA patha hai || 9 || 47 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra = abhIkSNa zrutajJAna kI avacchinna jJAnazakti ke dvArA zuddha dravya aura ananta paryAyoM meM sthita, tIkSNa tejomaya isa paramAtmarUpa mUrti kI tarkaNA karo ! arthAt nirmala samyajJAna kI kaSauTI se hI nija dehastha AtmA kI pahicAna karo / taba taka ki yaha kSAyopazamika jJAna AkramaNa kara tumheM apavAda bhUmi meM na girAde usake pUrva hI zuddha, sundara, nizcala kSAyikajJAna kA tuma anubhava karo / arthAt khaNDarUpa jJAna meM aTaka kara nahIM raha jAnA, bho Atman! tU akSaya akhaNDa, cirantana jJAnamaya hai yaha samajha aura usI kI prApti ke lie satata udyamazIla ho / / 10 / / bho Atmadeva! Apa apane ko ugrogra tapazcaraNarUpI agni se nirantara napAo / caturdizAoM me tAgni se tapakara hI AtmA aura karmoM-dravyakarma bhAvakarma aura nokarma ke anAdikAla se mile rUpa ko bhinna-bhinna karane meM samartha ho sakoge / karma jAla ke tAnA-bAnA ko vizliSTakara sakoge | isa prakAra dvAdazavidha tapoM ke mAdhyama se tuma krama se paramotkRSTa kuzalatA prApta ho jAo | jJAna aura karmakANDakriyA - jJAna kriyA aura anya naya kriyA ke bheda ko avagata karane vAle parama viveka - bhedajJAna ko prApta kara usake phalAnubhava meM nipuNa ho jAoge || 11 // apramatta-sAtaveM guNasthAna ke sAtizaya bheda ko prApta kara bhavyAtmA zreNI ArohaNa karatA hai / yaha zreNI-upazama yA kSAyika donoM meM se koI eka prArambha karatA hai | isa avasthA meM vaha adhaH pravRttakaraNa karatA hai | karaNa kA artha pariNAma haiM | adhaH karaNa rUpa pariNAma asaMkhyAta loka pramANa hote haiM aura inakA kAla anta muhUrta mAtra hotA hai / ina pariNAmoM se pratisamaya anantaguNI vizuddhatA hotI jAtI hai jisake bala se karmoM kA upazama, kSaya, sthitikhaNDana aura anubhAga khaNDana rUpa kArya hote haiM / bho Atman! tuma isa zreNI ArohaNa kI sthiti ko prApta karo, pariNAmoM kI vizeSa vizuddhi ko vRddhiMgata karo / apane uttama saMhanana aura Atmazakti-vIrya 48 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra kI prabalatA se udbhaTa mohazatru ko cAroM ora se parAsta karo / itanA nirbala ho jAya ki punaH AkramaNa hI na kara sake / arthAt AmUla nAza karane kA prayAsa karo jisase yaha moharipu asahAya ho bhAga nikale yahA~ se apUrvakaraNa pariNAmoM ko prApta karatA hai || 12 // adhaH pravRtta pariNAmoM ke dvArA guNazreNI nirjarA, guNa saMkramaNa, sthiti khaNDana aura anubhAga khaNDana pUrva baddha karmoM ke viSaya meM huA karate haiM / isake anantara apUrvakaraNa rUpa pariNAmoM se upazama zreNI car3hane vAle ke mohanIya kA upazama aura kSapaka zreNI Arohaka ke moha kA kSaya hotA hai / ye pariNAma pUrva pariNAmoM se anantaguNe rUpa se pariNamita hote haiM ! he deva ye pariNAma viziSTarUpa se anavarata vIrya zakti ko uttejita karate haiM / tathA Arohaka apanI vIryazakti ke sAra se paramottama kSapaNa karaNa karane meM samartha bhUta kSapaNopayoga ko prApta kara letA hai // 13 // karmoM kI bAdarakRSTi va sUkSmakRSTi hotI hai | isase Abhyantara AdhyAtmya kSetra meM sahaja svAbhAvika cetanA-jJAna cetanA kA prakAza hone lagatA haiM / yatra-tatra to prakaTa svAnubhavarUpa jyoti dRSTigata hone lagatI haiM / arthAt AtmAnubhUti udbuddha hotI hai // 14 / / ___ sUkSmakRSTi dvArA samyak prakAreNa kSINa hone para zeSa sUkSmalobha bhI apanI saccikkanatA ko tyAgatA huA akiMcitkara ho jAtA hai / arthAt sUkSmasAmparAya guNasthAna ko prApta kara sUkSmasAmparAya saMyama ke Alambana se kiMcin mAtra sUkSma kaSAya bhAva ko prApta hotA hai / jisa prakAra dhote-dhote kusumIvastra meM lAlimA ati sUkSma raha jAtI hai usI prakAra yahA~ para jIva sUkSma rAga-lobha kaSAya se yukta hotA hai | laghu antarmuhUrta ke anantara kSaNA meM use bhI naSTa kara kaSAyabandha se sarvathA rahita ho jAtA hai / panaH kyA karatA hai, agrima zloka dekheM / / 15 / / 45 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra sampUrNa kaSAya ke bhArI bojha bhAra ko ugala kara aba ananta guNI vizuddhi kA Azraya letA haiM / isa pariNAma vizuddhi se asaMkhyAta zubha saMyamalabdhi sthAna ko prApta karatA hai / sUkSmasAmparAya meM prApta jIva yathAkhyAta cAritra se kucha hI nyUna rahatA hai / isa prakAra guNasthAna rUpI sopAna sIr3hiyoM se upari- upari ArohaNa karate hue tuma AtmavikAsa ke antima zikhara ko prApta kara eka zikhAmaNi svarUpa avasthA para pahu~co | zrI jinendrapraNIta mArga kA yahI krama haiM || 16 || avirati pramAda evaM kaSAyAdi sampUrNa para bhAvoM kA abhAva kara sUkSmasAmparAya dazA ko bhI pAra kara yathAkhyAta saMyama kI prApta hotA hai / yahA~ ekartyAyitarka dhyAna meM sthita hotA hai / zukladhyAna ke cAra bheda haiM / prathama pRthaktvavitarka dhyAna niyoga yukta hotA hai| ekatvadhitarka dvitIyadhyAna kisI eka yoga ke Azraya se savitarka aura avIcAra hotA hai / zruta ko vitarka kahate haiM / artha, vyaJjana, yoga ke saMkramaNa - palaTane ko bIcAra kahate haiN| artha se athAntara, zabda se zabdAntara, yoga se yogAntara parivartana saMcAra yA saMkramaNa hone se hone vAlI vividhatA ko bhI tyAga kara tuma aba ekAgracitta hokara asaMkramaNa avasthA prApta karo | isa prakAra eka viSaya meM ekAgracitta sthita hote hI granthAvasthA se nikala pUrNa nigranthAvasthA ko prApta kara ananta Atmateja sphuNyamAna hogA | apane AtmavIrya ko uttejita karane meM tatpara ho / / 17 / / * udyamazIla kSapaka isa prakAra pratyakSa asaMkhyAta guNI nirjarA ke Azraya se anta meM arthAt kSINakaSAya- bArahaveM guNasthAna meM cAroM ghAtiyA karmoM ke 50 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra samUha ko azeSa naSTa kara kSapaNa kara apanI sampUrNa AtmakalA kalApa kI unmIlita prakaTa karatA huA anantaguNI zuddhi se vizuddha ho parama paramAtma tattva ko karatA hai isIkA se apane apane ghAtiyA karmoM kA saMhAra kiyA hai / / 18 / / isa prakAra upAyoM se zAnta ananta teja ko uttejita kiyA / apane svAbhAvika vIryaguNa ke udaya ke dvArA antaH teja prakaTita huA / isa bhAMti jisakA antaH karaNa ananta jJAnakiraNoM se prakAzita ho ananta rUpa ko prakaTa kiyaa| aba saMkIrNa avasthA vistAra ko prApta ho, vizva ko apane meM samAhita kara liyA / abhiprAya yaha hai ki ghAtiyA karmoM ke kSaya hone parasakalajJa avasthA prApta huyI / ananta kevala jJAnarUpI ravi ke udaya hona se sampUrNa tInoM lokoM ke padArtha apanI ananta paryAyoM sahita yugapata jhalakane lage / mAnoM tInoM loka saMkucita ho yahA~ eka sAtha pratibimbita ho uThe // 19 // ghAtiyA karmoM ke nAza hone para kevalI - sarvajJa bhagavAna ke mAtra yoga raha jAte haiM- satyamanoyoga, anubhayamanoyoga, satyavacanayoga va anubhava vacana yoga, audArika kAya yoga aura audArika mizra tathA karmANa kAya yoga ye sAta yoga Agama meM batAye haiM / ina yogoM ke bhI nAza kA upAya karatA hai| yoga ke phala ke jItane kA icchuka zeSa bace aghAtiyA karmoM kI dhUli ko bhI kSapita karatA hai / Ayu karma kI sthiti jisa samaya vedanIya nAma va gotra kI sthiti se kama raha jAtI hai to kevalI jina apane sahaja svabhAva se una pradezoM ko naSTa kara Ayukarma ke samAna karane ke lie samudghAta karate haiM / mUlazarIra kA tyAga kiye binA AtmapradezoM kA bAhara nikalanA prasarita F 1 51 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra honA samudghAta kahalAtA hai / kevalI jina jisa samaya lokapUraNa samudghAta karate haiM to Atmapradeza tInoM lokoM meM vistRta ho jAte haiM / isa prakriyA se tInoM adhAtiyA karmoM ke pradeza vikhara jAte haiM aura Ayukarma ke samAna sthiti vAle ho jAte haiM / / 20 / / tatpazcAt sampUrNa caurAsIlAkha uttaraguNoM aura aThAraha hajAra 18000 zIloM se sampanna ho jAtA hai / isa prakAra guNa va zIloM kA adhipati hokara yoga nirodha karatA hai | kucha hI samaya meM arthAt a i u e o ina paMca laghu akSaroM ke uccAraNa kAla meM saMsAra paryAyakA parivartana kara -abhAvakara zIghra hI sAdisiddha avasthA ko prApta ho jAtA hai / sAdisiddha jina kahalAtA hai || 21 // isa sthiti meM aba ananta sukha, anantajJAna, ananta darzana aura anantavIrya-anantacatuSTayarUpa bhAra se paripUrNa bharita hokara cidAnandAmRta kesAra kI sAkSAt pratimA ho jAtA hai / taba ekatva vibhakta zuddharUpa prApta kara, atyanta lAghava guNI ho niyantrita aura sImita, Urdhvagati se eka hI samaya meM sIdhA gamana kara Apa avicala sthira pratApI ho ekAkI vijaya prApta karate ho / apAra mahimA hai paramAtma svarUpa kI / isa prakAra yaha AtmArAma svayaM apanI hI uddAma puruSArtha se sarvataMtra svataMtra apane paramAtma sAmrAjya ko vijayakara svAdhIna ho jAtA hai // 22 // trikAla meM saMcita pUrNa rasabharita Anandarasa kA pAna karate hue sarvahitakArI mitravat satata udIyamAna, adbhuta jJAna aura darzana kA upabhoga karate rahoge / ananta aura avicala sukhAnubhava ke lie vIrya zakti bhI ananta Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra honA anivArya hai / ataH Apa paramaparamezvara ho ananta kalpakAlaparyanta sukha ke upabhoktA ho cira sukhI rahoge / / 23 / / uparyukta zuddha siddhAvasthA aba pariNamita nahIM hogI, isalie asaMkramita ke samAna hai | mAnoM vajrasUcI dvArA utkIrNa ke sadRza hai / pUrNa vikarSita ke samAna hai arthAt antima nikaSA para kharI huyI ke samAna hai, apane hI svarasa meM nimagna iva sthira- zAnta hai | apane vizvavyApI jJAna svabhAva se mAnoM azeSa vizva ko pI liyA hai / uddAma-pracaNDavIrya ke bala se garvita ananta darzana ke vikAsa se mAnoM lIlArUpa ho rahA hai arthAt saMsAra ke gAnA citra-vizvina vada.pI le pariNata padArtha AtmasvabhAva kI parama nirmala AdarzasamAna rUpa meM prativimbita ho rahe haiM / aisA pratIta hotA hai vividha dizAoM meM nAnA prakAra ke guNa-paryAyoM se pariNamita hote padArtha he deva! mAnoM isa svacchatA ko apanA krIr3Asthala hI banAlie haiM // 24 / / he deva! bho paramAtman! maiM bhI svayaM apane cittakoza ko spaSTa karU~ merI isa prakAra kI zakti dvArA maiM sampUrNa jagata kA jJAtA ho jAU~ aisA vikAsa pradAna kariye / he prabho! merA yaha cid camatkAra-caitanya svabhAva vistAra ko prApta ho / apane ullAsa-hAsa dvArA nizcaya se maiM sarvavyApI ho jAU~ / abhiprAya yaha hai ki maiM, apane ko apanI hI jJAnazakti dvArA, apane meM pUrNa cid rasa bharita avasthA prApta karU~ | jaina darzana meM paramAtmA ko sarvamaya jJAnApekSA se svIkAra kiyA hai / paramAtmA kA aMzarUpa sarva AtmAe~ haiM isalie vaha sarvavyApI hai aisA svIkAra nahIM karatA hai / apitu pratyeka bhavyAtmA paramAtmA banane yogya hai / 53 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra pATha-5 he jitendra ! Apake darpaNa samAna nirmala svaccha jJAna meM lokAloka prati bhAsita ho rahA hai / sadaiva udIyamAna ananta catuSTyarUpa Atmavaibhava kA teja - prakAzita ho rahA hai / Apa apane hI nijAnandarUpa AtmasvabhAva mahimA se daidIpyamAna haiM / atyanta vizuddha- dravya bhAva, nokarma rahita caitanyabhAva se bharita jJAtA - dRSTAmaya zobhAyamAna haiM | ataH he cidU caitanya svabhAvI parama vItarAgaprabho Apako namaskAra hai | svayaM cidAnanda caitanya svabhAva prApti ke abhilASI AcArya parameSThI munikuJjara, samAdhisamrATa zrI 108 Adi sAgara jI aMkalIkara ke paTTAcArya cAritra cakravartI 18 bhASAbhASI tattvajJa vizArada zrI 108 A. mahAvIrakIrti jI ne isa zloka meM maMgalAcaraNa rUpa meM jJAnazarIrI paramAtmA ko namaskAra kiyA hai // 1 // he bhagavan ! Apane anAdi saMsAra dhAma ko naSTa kiyA aura abhUtapUrva navIna muktidhAma ko vahana kara rahe haiN| ApameM yahI vartamAna zAnta chavi meM Ananda pravAha dRSTigata ho rahA hai / aisA pratIta ho rahA hai | mAnoM caitanya camatkAra rUpa aMgahAra dvArA Apake mukhArAvinda se mahA tRptikAraka rasa hI prakaTa ho rahA hai / yahI nahIM isa prasphurita Ananda rasa sIkaroM se abhivikta ho mAno maiM bhI svayaM tadrUpa ho Ananda nRtya kara rahA hU~ / darzaka jisa bhAva se prabhu chavi ko nihAratA hai vaha ananyabhakti dvArA svayaM ko bhI tanmaya anubhava karatA hai / yahI bhAva isa zloka meM jhalakatA hai || 2 || yaha svAtmopalabdhi rUpa vizAla teja kA udaya honA atyanta durlabha hai / ati kaThina hai / parantu parama tattvajJoM ke dvArA pararUpa nazvara saMsAra vaibhava kA vairAgyabhAvanA se uttarottara nirantara parityAga kiyA gayA / phalataH 54 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 4 sadoditAnantavibhutinejase svarUpaguptAtma mahimni diipyte| vizuddha dRmbodhamayakAciddhRte namo'stu tubhyaM jinvishvbhaasine|1|| anAdinaSTaM nava dhAma yadvahisnadadya dRSTaM tvayi saMprasIdati / anena nRtyAmyahameSa harSatAzcidaGga hAreHsphuTayan mahArasam / / 2 / / idaM natro deti durAsadaM mahaH prakAzaya dvizvAvisAri vaibhvm| udaJcyamAnaM saralIkRtA stvatatkhabhAvabhAvai rnijatattvavedibhiH / / / / imAH svatatva pratibaddha saMhatAH sammiSantyazcitizaktayaH sphuttaaH| svayaM tvayAnantyamupetya dhAritA na kasya vizve sa dizaniM vismayabhU / / svavaibhavya nabhijJatejaso ya eva nu saH pratibhAsase yshoH| sa eva vijJAnadhanasya kasyacit prakAzameko'pi vhsynnttaam||5|| vahantyanantatvamamItavAnvayA amI anantA vyatirekakelayaH / tvamekavitpUracamatkRtaiH raphuraMstathA'pi devaika ivAvabhAsase / / AsImasaMvarddhitabodhavallarI pinaddha vizvasya nvollsntymii| prakAbhamantarmukhaklRpta pachavAH svabhAvabhAvocchalanaikakelayaH // 7 // amandabodhAnilakeli dolitaM samUla munmUlayato'khilaM jgt| navedamUrjA svatamAtmakhelitaM nikAmamandolayatIva me manaH // 4 // agAdhadhIroddhatadurddharaM bharAna taraGgayan valgasi bodhraatrrm| yadeka kallola mahAplavaplutaM trikAlamAlA rpitamIkSyate jagat // 9 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... [21 viziSTavastutva viviktasampado mithaH skhalanato'pi praanmsiimni| amI padArthAH pravizAnti dhAma te cidbhiniiraajnpaayniikRttaaH||10|| paraspara saMvalite na dIpyatA samunmiSanbhUti bhareNa bhuuysaa| tvameka dharmAvahitA caleM NeranekadharmA kathamikSyase'kSayaH / / 11 / / anantabhAvAvalikA svato'nyataH samaslavastu sviymbhyudiiyte| jaDAtmanastatra na jAtu vedanA bhavAn punasnAM vicinoti kAnyataH / / 12. // nate vibhanita nidhAti bhUpAlI miyo rihAsAMiti / susaMhitadravya mahipni puSkale mahobhiMbhAleva nilIyate mudhau // 13 // vibho vidhAna pratiSedhanirmitAM svabhAvasImAnamasUma lkssyn| tvamevameko yamazuklazuklavanna jAtvapi dvayAnmakatAmapohasi // 14 // bhavatsu bhAveSu vibhAvyate'stitA tathA bhavatsu pratibhAni vAsti tm| tvamasti nAstitva samuccayena naH prakAzamAno na tanoSi vismym||15|| upaiSi bhAvaM tvamihAtmanA bhavannabhAvanA yAsi paramAtmanA bhvt| abhAvabhAvopacito'yamasti te svabhAva eva prtipttidaarunnH||16|| sadaiva evAyamanekaevA tvmpygcchnnvdhaarnnaamitti| abAdhitaM dhArayasi svamaJjasA vicAraNArhA na hi vastuvRtayaH // 17 // tvamekanityatvanikhAtacetasA kSaNakSaya kSobhittacakSuSA'pi c| na vikSyase saMkalitakramAkrama pravRttabhAvo bhybhaarivibhvH||18|| apelava kevalabodhasampadA sadoditajyotirajayyavikramaH / asau svanatvapratipatyavasthinastvamekasAkSI kSaNabhaGgasaninAm // prakAzayannapyanizAyi dhAbhirjagan samagraM nija vijulatkRtaiH / vivicyamAnaH pratibhAsane bhavAn prabho parasparzaparAGmukhaH sadA // 20 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] parAt purAvRtta cidAtmano'pi ne spRzanti bhAvA mhimaanmdbhutm| na tAvanA duSyati tAbakI citiryatazcitiryA citireva sA sadA // 21 // amI vahanto bahirartharUpatAM vahanti bhAvAstvayi bodhruuptaa| anantavijJAnadhanastato bhavAnna muhyati dveSTi rajyate ca na // 22 // yadeva bAhyArthadhanAva ghadanaM navedamuttejanamIza tejsH| ni:pIDana nirbhara sphuttnnijaikcitkuddmlhaasNsaalinH||23 / / prameyavaisAmudeti yadahiH pramAtR vaisadyamidaM tdntre| tathApi bAhyavaratairna dRzyate sphuTa: pakAzI jinadeva tA va kaH / / 24 / / tathA sadonnate jinavIryasampadA prapaJcayan vaibhavamasti naavkm| yathA vicitrAH parikarma kauzalAn prapadyase syAdaparamparAH svayam // 25 // ||4||ch|| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra . vaha dussAdhya nijabhAvopalabdhi ati sAra janA dI gaI / kakI namI kama jyoti ApameM prakAzita ho rahI hai / ataH para bhAvoM vibhAvoM kA parihAra karate-karate svabhAva-bhAva sahaja hI udIyamAna ho jAte haiM / he bhagavan ! aisA hI acintya mahA Atma teja merA bhI prakAzita karo vahI prArthanA hai || 3 || he bhagavan ! Apake dvArA svayaM hI apane Atmatattva meM samAhita ananta guNaparyAyoM se sampanna ananta zaktiyA~ spaSTa prakaTa kara lI gaI haiM / anantaguNoM kA samUha Apane apane hI dvArA prApta kara dhAraNa kiyA hai | saMsAra meM yaha acintya cidazakti kA prakAzamAna svarUpa kise AzvaryAnvita nahIM karatA? karatA hI hai / parantu sadRSTi tattvajJAtA Apako AdarzasvarUpa mAna svayaM kI zaktiyoM ko prakaTa karane kA sAdhana banAte haiM / abhiprAya yaha hai ki AtmA anantadharmoM kA puJja hai / sAmAnyajana unakA bodha prApta nahIM kara sakate / Apane apane jJAna-vairAgyapa vItarAgabhAva se unheM pahicAnA aura spaSTarUpa meM prakaTa kiyA / ataH Apa hI paramAtmA haiM / / 4 // jo jIva apane nija svabhAva ke teja se anabhijJa hai, vaha nizcaya se dhUlisAta huA-malina rUpa meM pratibhAsita hotA hai / kAraNa apane hI dvAga upArjita karmaraja se svayaM ko AcchAdita kiyA hai / vahIM kisI vijJAna dhana ko prakAzita karatA hai to ananta cid zaktiyoM ke prakAzana se anantanAma prApta karatA hai to arthAt jo mithyAtva timira se apane ko AcchAdita karatA hai vaha karmaraja kA bhAra DhotA hai duHkhI hotA hai / parantu jo tatvavita apana jJAna ko samyagdarzana jyoti se dyotita karatA hai, vaha anantaguNa gaNa maNDina ho ananta nAmoM se stutva ho jAtA hai / svayaM akelA hI Anatya vaibhava kA vahana karatA hai / / 5 / / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catumiznati stotra sAmAnya vizeSa dharmoM se samanvita Atmatattva ekatva aura anekatva rUpa ubhaya dharma se sampanna hai, aisA Apane pratipAdita kiyA hai kyoM ki abhedadRSTi se Apane, vividha vyatireka rUpa ananta paryAyoM meM krIr3A karate hue bhI eka rUpa akhaNDatA ko lie jJAta kiyA / ataH AtmA anantaguNamaNi maNDita bhI akhaNDa eka cinmaya hai ! Apa usa ekala ke dAtA-nayoti dvArA aneka zaktiyoM ko prakAzita prakaTa-darzAte hue bhI, he deva ekapane se hI prativimbita hote haiM / arthAt agurulaghu guNa ke nimitta se SaDguNI hAni-vRddhiyoM se anekarUpatA ko prApta apane eka cinmAtra svabhAva meM hI sthita hue pratibhAsita hote ho // 6 // __ he bhagavan! ApakI samyagjJAnarUpI latA azeSa lokAloka ko vyApta kara asImatA ko prApta ho gaI hai | yaha adbhuta navollAsa se laharA rahI hai- zobha rahI hai / yahI nahIM apane antarmukhI Ananda pallavoM se klupta-ekarUpatA ko prApta ho, nija svabhAva bhAvoM se ullasita hotI huyI ekarUpa kiloloM meM lIna ho gayI hai / arthAt sarva ko jAnatI-dekhatI huyI bhI unase alipta apane ekIbhAva meM lIna hai // 7 // __ anasta rahane vAle jJAnarUpI pavana se dolAyamAna krIr3A se Apane saMsAra para vijaya prApta kI hai |jhNjhaavaayu samAna sampUrNa saMsAra vRkSa ko AmUla cUla ukhAr3apheMkA hai / ataH jagajjayI hue ho / aba yaha navIna udita UrjA apane Atma svabhAva meM krIr3Arata hai / yaha akAraNa hI he prabho! mere mana ko Andolita sI kara rahI hai | abhiprAya yaha hai ki bhagavAna kI svabhAvodbhUta Atmazakti kA cintana karane se cintaka-bhakta kI bhAvanA bhI apane vikAsa ko Atura ho uThatI hai ! AtmadRSTi jAgrata ho jAtI hai / / 8 / / niSkriya TaMkotkIrNa jJAyaka svabhAva se ekarUpa jJAna agAdha-gaMbhIra asIma dhairya sampanna, atyanta dudharSa AnandabhAra se bharita antaraGga garajarahA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra hai / tathA cahu~ora jJAna rasa hI chiTaka rahA hai / jo eka jJAnasindhu kI sudhArasa taHgoM ne sApane hI ma.va meM 4 humatagata ho rahA hai / usameM tInoM loka aisA pratIta ho rahA hai mAnoM tIna kAlavartI sampUrNa padArthoM kI unakI ananta paryAyoM se nirmita mAlA ko samarpita kara rahA hai / arthAt sArA jagat ekarUpatA se pratibimbita ho rahA hai / he prabho Apake isa rUpa kI mahimA ati agama hai / yahI avasthA merI bhI ho | isa prakAra se avicchinna dhyAna karane se svayaM tadAkAra prApta kara letA hai / / 9 / / jIvAtmA aura kArmANa pudgala vargaNAoM kA anAdikAlIna mizraNa calA A rahA hai / yaha sambandha ApameM skhalita huA hai ! ataH parAtma dazA kI sImA se pRthak hotA huA bhI bhinnaekatva prApta vastutattva vizeSa sampadA prApta karatA hai / vaha para rUpatA nikala gaI / aba ApakI nijAtma padArtha zaktiyA~ praveza pA rahI haiM / inhoMne Apake caitanya dhAma meM praviSTa ho cinmaya cetanA kI parama pAvana avasthA banA dI / aba yahA~ mAtra jJAnazarIrI zuddhAtmA hai / niraJjana nirvikAra ApakA avinazvara amita rUpa mAtra prakaTa hai / arthAt bhagavan! ApakA parama pAvana rUpa pratyakSa ho rahA hai / / 10 // __ pratyeka padArtha apane-apane nija svabhAva meM hI zobhA pAtA hai / paraspara koI bhI do padArthoM kA mizraNa hone para malinadazA utpanna hotI hai arthAt tIsarA hI rUpa prakaTa hotA hai / yathA haldI aura cUnA mizrita ho apanI-apanI pItamA va saphedI tyAga tIsarA hI lAlavarNa dhAraNa karate hue azobhana-azuddha ho jAte haiM / bhinna-bhinna hue zobhA pAte haiM / isI prakAra AtmA aura karma-rAga-dveSa-kaSAyAdi se malina AtmA dIpita nahIM hotI | bhinna-bhinna ho apane-apane svabhAva meM nija vaibhava se bharita ho camatkRta hotI hai / he prabho ! isIse Apa apane puruSArtha se samasta aprayojanIya parabhAvoM kA abhAva kara eka svadharma se sampanna ho / isa svAdhIna avasthA meM aneka Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catupizati stotra caMcala vibhAva kisa prakAra A sakate haiM ? kyA ve aneka dharmAtmaka eka svabhAva kI avicala dazA ko dekhane meM bhI sakSama haiM kyA ? nahIM / abhiprAya yaha hai ki bhagavan! eka bAra apanI svasavitti se svAtmA svAdhIna ho jAya to punaH koI bhI zakti use saMvalita nahIM kara sakatI / / 11 / / ananta saMkalpa-vikalpa jAla svabhAva se hI banate-bigar3ate rahate haiM aura para nimittoM kI apekSA bhI Ate-jAte haiM / yadyapi samasta vastue~ apane-apane vaibhava se abhyudaya-utthAna ko prApta hotI rahatI haiM / kitane hI vibhAva kyoM na mile parantu eka dravya dUsare dravyarUpa kabhI bhI pariNamita nahIM hotA / he bhagavan ! isa rahasya sampadA ko buddhi ajJAnI-mithyA dRSTi kabhI bhI nahIM jJAta kara sakatA / vaha to parabhAvoM ko hI svabhAva mAna bhaTakatA rahatA hai / parantu, Apa una viparIta svamApI vibhAvoM ko sampada pratAra kara lie haiM / isIse usa vibhAva Avali kA mAlikA ke kaNa-kaNa ko cuna-cunakara pUrNataH vahirbhUta kara diyA / ataH svayaM apane abhyudaya se dIpita ho rahe haiM / / 12 / / he bhagavan ! Apa vastu tattva ko ekabhI kahate haiM aura aneka bhI Apane bhinna aura abhinna rUpa ubhaya dharma eka hI samaya meM Atmatattva meM upadiSTa kiye haiM / yaha virodhAbhAsa spaSTa lagatA hai parantu Apake siddhAntAnusAra yaha kathana sarvathA avirodhI hI siddha hotA hai | yathA ApakA zuddhAtmA para bhAvoM ko dhAraNa nahIM karatA, unase viyukta huA hai ataH bhinna hai aura apanI anantazaktiyoM se sampanna hai unase kabhI bhI cyuta nahIM hogA isalie avibhakta-mitharUpa hai / isa prakAra virodhoM kA avirodha rUpa se eka bastu meM eka sAtha prApta honA hI dravya kI mahimA hai / aise mahAteja meM mahAnanda svabhAva kI puSTa lahareM mAlA ke samAna lIna huI zobhAyamAna hotI haiM | Arthika aura paramArthika nayoM dvArA vivakSita aura avivakSita dharmo kI apekSA vastu 58 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra anekAtmaka rUpa se zobhita hotI hai / he prabho ApakA siddhAnta sarvathA abAdhita hai ||13|| he prabhoM ApakA siddhAnta vidhi aura nibandha svabhAva kA kabhI bhI ullaMghana nahIM karatA kyokiM padArtha kA svabhAva hI vidhi pratiSedha rUpa hai / svabhAva svabhAva se kabhI cyuta hotA nahIM hai / samAnya vizeSAtmaka vastu kA lakSaNa hai / svabhAva yA dharma apanI sImA kA ullaghana nahIM kara sakatA / abhiprAya yaha hai ki vastu sva catuSTaya-dravya-kSetra-kAla- bhAvApekSA vidhirUpa astirUpa haiM / tathA paradravya-kSetra kAla bhAva kI apekSA se niSedha-pratiSedha rUpa haiM / ye donoM hI dharma eka kAlAvanicchanna rahakara hI vastu ke astitva ko rakSita rakhate haiM / he bhagavan ! Apa hI eka mAtra haiM jo kRSNa va zukla ke samAna kabhI bhI vastu kI dvividhatA ko niSiddha nahIM karate / arthAt amuka kRSNapakSa hai, to yaha svayaM siddha ho jAtA hai zukla pakSa nahIM haiM / yaha zukla haiM kathana karate hai kRSNa nahIM hai yaha anAyAsa dhvanita ho jAtA hai / isI prakAra 'zuddhAtmA haiM uccAraNa karane para azuddhatA kA isameM niSedha svayaM siddha ho jAtA hai ataH ApakA vidhi-niSedhAtmaka vastu svabhAva akATya. avirodhI aura trikAla satya rUpa haiM / niH sandeha Apake sivAya anya ekAntavAdiyoM ke tattva vyavasthA hai hI nahIM | 14 / / padArthoM meM bhavanasvabhAva arthAt pariNamana svabhAva unake astitva kA dyotana karatA hai / isI prakAra bhavana kriyA hI astitva dharma kA prakAzana karatI hai / ekAnta nitya siddhAnta meM kriyotpatti kA abhAva hone se vastu kAhI abhAva siddha hotA hai / arthAt ekAnta kSaNika va kUTasthanitya pane meM padArtha kI sthiti nahIM banatI / ataH he bhagavan ! Apane asti aura nAsti donoM dharmoM ke samudAya rUpa se vastu tattva nirUpaNa kara hameM yathArtha mArga darzana kara vastu svarUpa prakAzita kiyA hai / yaha virodha sAdRSTigata hotA huA bhI vismayotpAdaka nahIM hai / apitu padArtha kI samIcInatA prakaTa karatA hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvijJamati stotra vastutaH Apane ApekSika dRSTi se eka hI padArtha meM eka sAtha nAstitva aura astitva dharma kI yugapat sattA siddha kI hai / para catuSTaya apekSA nAstipanA aura sva catuSTayApekSayA astitva panA svayaM vastu dhotita karatI hai | Apake jJAna kI svacchatA meM vastu svarUpa jaisA jhalakA vaisA hI nirdiSTa kiyA hai ||15 // he bhagavan Atmatattva meM bhavana (pariNamana) evaM abhavan (sva svabhAva acyuti) svabhAva ke mAdhyama se Apane apane nija svabhAva ko prakaTa prApta kiyA hai / isIse nija pariNati se pariNata ho paramAtmatva ko prApta kiyA hai / abhAva aura sadbhAva kA upacaya-samanvaya rUpa hI yaha ApakA svabhAva hai / vibhAva rUpa rAgAdi pariNatiyoM kA abhAva aura jJAnAdi guNoM kI saMhati prapti hI to ApakA nija svabhava hai / isa pahala kA sahI mIza." hogA ati kaThina hai / parantu Apane apane puruSArtha kA samyak prayoga kara use apanI hI pUrNajJAna zakti dvArA avagata kara prApta kara liyA // 16 // sampUrNa padArtha grAhI pramANa hotA hai aura eka aMzagrAhI naya hotA hai / ataH naya saptabhaMgI kI apekSA sadA ekarUpatA lie vastu eka dharmAtmakahI hai aura yahI niravadyarUpa se anekAtmaka hI hai / Apa bhI isI prakAra avagata 'kara avadhArita kiye ho / apane niraMjana jJAna dvArA yaha siddhAnta nirbAdha svIkRta kiyA hai / ataH tuma isa siddhAnta ko kyoM nirAbAdha mAnate ho ? kyoMki vastu svabhAva-vastu kA pravAha tarka kA viSaya nahIM hotA / vicAraNA kI kasauTI para use parakhane kI AvazyakatA nahIM hotI / jo jaisA hai vaha vaisA hai aura jo jisarUpa hotA hai vahI jJAna kA jJeya viSaya banatA hai / Apake jJAna meM bhI vahI padArtha svabhAva AyA hai / / 17 / / bhagavan! tuma to TaMkotkIrNa eka mAtra jJAyaka svabhAva rUpa caitanya . dvArA eka nityapane se avasthita ho / arthAt kevala jJAna-ananta va acyuta Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paturvizati stotra hai use pratyakSI karane ko atIndriya jJAna hI samartha hai / indriyo se janya kSAyopazamika jJAna kSaNa-kSaNa meM parivartita hotA huA svayaM kSobha ko prApta hotA rahatA hai / krama aura akrama rUpa se parivartita hotA huA apane astitva rakSaNa ke bhaya ke bojha se bojhala ho rahA hai / ataH saMkalpa-vikalpoM se udvelita usa jhAna dvArA tuma nahIM dekhe jA sakate ho / sthira jala meM hI apanA pratibimba sthira dRSTigata hotA hai isI prakAra bhagavAna AtmA ke sthAyI, sarva se bhinna eka jJAyaka svarUpa ko kSAyika jJAna hI viSaya kara sakatA hai / hama jaise chadmasthoM kA indriya pratyakSa nahIM / vastutaH bauddhAdi siddhAntavAdI indriyajJAna ko hI pratyakSa svIkArate haiM unake atIndriya AtmasvarUpa vyavasthA nahIM ho sakatI / ApakA jJAtA pratyakSa jJAnI sarvajJa hI honA cAhie / / 18 // kevalajJAna rUpI sampatti ananta aura akSaya hai / nirantara udIyamAna prakAzapuJja jyoti sampanna evaM ajeya parAkrama sampanna hai / vaha sva tattva pratipatti avasthita hai / kSaNakSayI kSAyopazamikajJAna dhAriyoM ke jJApana karAne meM Apa hI eka mAtra sAkSI haiM-gavAha haiM / abhiprAya yaha hai ki akhaNDa kevala jJAna jyoti sampanna anantazaktidhArI AtmA ko darzAne vAlA Apa dvArA praNIta Agama hI hai | Apake prati akATya zraddhAlu hI usake mAdhyama se use avagata kara apane svayaM ke svarUpa ko prakaTa kara sakatA hai | // 19 // he prabho ! jo apane nija prajvalita kRtyoM ke dvArA sampUrNa nija zaktiyoM ko samagratA se arjana karatA huA, AtizAyI dharmoM-svabhAva ko prakAzita karatA huA Apake svarUpa kI vivecanA karatA hai vahI Apako spaSTa dekha sakatA hai / Apa sadA para padArtha ke sparza se parAGmukha rahate ho, yaha pratyakSa pratibhAsita hotA hai | yahA~ abhiprAya yaha prakaTa kiyA hai ki indrAdi apane sampUrNa vaibhava ko samavazaraNa sabhA maNDapa ke byAja-bahAne se Apake cAroM ora bikhera detA hai, parantu to bhI Apa apane vItarAgabhAva meM hI nirata Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturyizati stotra rahate ho, yahA~ taka ki siMhAsana para bhI cAra aMgula Upara adhara nirAzraya se Thaharate ho || 20 / / he prabho para padArthoM se sarvathA virakta huyI cidAtmazakti apane meM sthita huyI bhI apane nijabhAvoM se sampanna huyI / ApakI cit caitanya prabhA apane nija svabhAva ko sparza karatI huyI adbhuta mahimA ko prApta huyI hai | vaha citi-cetanA apanI svajAtIya cetanAmayI bhAvoM se dveSa ko prApta nahIM hotI, apitu azeSa zaktiyoM ko apane meM sameTa kara nija svabhAva bhAva se bharita rahatI hai | kyoMki jo jJAna-darzana rUpa pUrNa zuddha cetanA hai vaha sadA caitanyarUpa hI rahatI hai / / 21 / / yaha apUrva cetanA parama nirmala svabhAva rUpa ho bAhya padArthoM ke yathA tathA svarUpa kA vahana karatI haiM arthAt unheM pratibimbita karatI hai / tathA bhagavan Apa meM sthita jJAnazakti kI avinAbhAvI zaktiyoM ko bhI dhAraNa karatI hai / arthAt antara bAhira azeSa padArtha isameM pratibimbita hote haiM / parantu to bhI ananta vijJAnadhana svarUpa Apa moha ko prApta nahIM hote, dveSa bhI nahIM karate aura rAgI bhI nahIM hote / yaha jJAna kI mahimA bar3I hI adbhuta hai || 22 || yaha jo vAhya padArthoM kA samUha Apake jJAnadhana svabhAva meM A saMghaTana karatA hai arthAt jJAnajyoti meM praveza karatA sA pratIta hotA hai vaha Apake ananta jJAna prakAza jyoti ko udvelita nahIM kara sakatA / yadyapi trikAlavartI, trailokya pUrita padArtha eka sAtha sarvajJa ke jJAna meM praveza pAte haiM, jhalakate haiM parantu usakI svacchatA ko tanika bhI malina karane meM samartha nahIM hote / vaha cetanA abAdha rUpa se nija eka cidAtmakalikA ke vikAsa-hAsa meM hI nimagna rahatI hai| 62 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturvizati stotra abhiprAya yaha hai ki sarvajJa prabhu nizcaya se apane AtmasvarUpa ko hI dekhate va jAnate haiM-usI meM tanmaya rahate haiM / vyavahAra se sampUrNa jagata ke jJAtA-dRSTA kahe jAte haiM / / 23 / / he jinadeva ! ApakA spaSTa caitanya prakAza jisa prakAra vAhya padArthoM ko prameya rUpa se spaSTa darzAtA hai, usI prakAra antaraMga tattva ko bhI vizada-spaSTarUpa udita karatA hai | tathA'pi vaha ApakA svabhAva bAhya padArthoM ke Avartana meM dRSTigata nahIM hotA / para ko darzAtA huA bhI nija meM hI ramaNa karatA hai / / 24 || jisa prakAra ApakA syAt pada lAJchita anekAnta siddhAnta nAnA prakAra ke parikarmoM meM vividha kauzaloM kI paramparA ko prakaTa karatA hai | nAnAvidha guNa paryAyoM ko prApta karAtA hai, usI prakAra he jina ! ApakI anantavIrya sampadA ko sadA unnatizIla pradarzita karatA hai / tathA Apake ananta catuSTayarUpa vaibhava ko prakAzita kara usakI mahimA ko vistArita kara udIyamAna rahatA hai / / 25 // 10 // 63 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya na vaha mAri ma nardana tAmasImanimno'si vibho nmjpi| avasthito'pyAtmahohiradbhutaiH sampanna vistAratato'vabhAsase // 1 // anAthanannakramacumbivaibhava prabhAvaruddhAkhilakAla vistaraH / ayaM nijadravyagariNi puSkale sunizcalo bhAsi snaatnodyH||2|| idaM tava pratyayamAtrasatayA samantataH syuutmpaastvijhiym| anAdimadhyAnta vibhaktavaibhavaM samagrameva zrayate cidcchtaam||| bhavantamapyAtmahimni kurvatI kilArthasattA bhavato griiysii| tathApi sAlaM viditajatIha te yano'sti bodha viSayo na kiccn||| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] sapanazabdAnugamA bhIrayA jgdrsitvaa'pybhidhaanssyaa| tvadagchabodhAsthite yA viDamvyate nabhasthala prasphuritaka taarkaa||5|| vinaiva vizvaM nijava stugauravAd vibho bhavanamAlA bhUlayA na jAtucit pratyayasattayA para: karambyate bhAni tathApi cinmayaH / / 6 // navArthasattApRthagarthamaNDalI visaMdhya visphUrjati kApi kevlaa| bhavAn svayaM sannAkhilArthamAlikA sadaivasAkSAtkurute cidAtmanA / 17 // nazabdasattA sahasarvavAcaka vilakyet pudalatAM kadAcana / tathApi tadvAcakazaktirasA cidekakoNe tava deva valgati // 8 // kutonnaroM bahirarthanihave vinAnsarathAdihirartha eva n| prameyazUnyasya na hi pramANatA pramANazUnyasya na [hi tu ] prmeytaa||1|| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] na mAnameryAsthatirAtmacumbinI prasahyabAhyArtha niSedhana kSamA vadanti bodhAkRtayaH parisphuTaM vijaiva vAcA bahirarthamaJjasA // 10 // vinopayoga sphuritaM sukhAdibhiH svavastunirmagna guNairvibhAvitaH / nAmeSi samaya bAkaM yathA vinA bAcakavAcya bhAvataH // 11 // kramApatadbhUrivibhUtibhAriNi svabhAva eva sphuratastavAnisam / tamaM samagraM sahabhAvivaibhavaM vivarttamAnaM paritaH prakAzate 1112 // kramAkramAntavizeSanihnavA danaMzamekaM sahajaM sanAtanam / sadaivasanmAtramadaM niraGkuzaM samAntanastvaM sphuTamIza pazyasi // 13 // pradezabhedakSaNa bhedakhaNDitaM samagramantazca bahizca pazyataH / samantataH kevalamucchalantyamI amUrtamUrttAH kSaNikAstavA'NavaH // 14 // sato niraMzAt kramazoM 'zakalpanA dvipazcimAMzAvadhivaddhavistarAH Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathottaraM saumyamupAgatAH sadA sphurantyanantA nava tattva bhktyH15|| akhaNDasattAprabhRtIni kAtsyato bahUnyapi dravyavikhaNDitAni te| vizAnti tAnyaiva ratAni tairvinA pradeza zUnyAni pRthak cakAsati 16 / / kRttAvatA rAnitaretaraM sadA satazca sattAM ca cakAzataH smm| vicinvatasne paritassanAtanaM vibhAti sAmAnya vizeSa sauhRdm||17|| muhumithaH kAraNakAryabhAvato vicitrarUpaM pariNAma migntH| samana bhAvAstava deva! pazyato vrajantyanantAH punrpynntnaam||18|| anantazo dravyamihArthaparyayai vidArinaM vynyjnpryyairpi| svarUpasattAbhaggADhayantritaM samaM samagraM sphuTatAmupaiti te||1|| vyapohituM dravyamalaM na paryayA na paryayA dravyamapi vypohte| tyajedbhidAM skandhagato na pudgalo na satpRthagdravyagamekatAM tyejn||20 / / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 abheda bheda pratipattidurgame mahatyA dhAdbhutatattvartmani / samagra sImA skhalanA danAkulA stavaiva viSvag vicaranti dRSTayaH // 21 // abhinnabhinnasthitamarthamaNDalaM samakSamAlokayataH sadA'khilam / sphuTastavAtmA'yamabhinnasanmayo upyananta paryAya vibhinna vaibhavaH // 22 // anAkulAnAdibhirAtma lakSaNaiH sukhAdirUpAnijavastuhetavaH vaikakAlaM vilasanti puSkalAH pragalbhabodhajvalitA vibhUnayaH // 23 // samastamantazca bahizca vaibhavaM nimaJja munmagnamidaM vibhAsayan / tvamucchalannaiva pidhIyase para ranantavijJAnaghanaughaghasmaraH // 24 // nitAntAmiddhe na tapo vizoSitaM tathA prabho mAM jvalayasva tejasA / yathaiSa mAM tvAM sakalaM carAcaraM pradharSyA viSvagjvalayan jvAlAmyaham // 25 // cha // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvizati stotra pATha 5 he bhagavan ! ApakI kevalajJAna rUpI latA vRddhi ko prApta nahIM hotI / aura sarvocca zikhara ko bhI prApta hotI hai| yahA~ vRddhi nahIM hone para bhI asIma sImA prApta honA virodhAbhAsa lagatA hai, parantu jina praNIta tattva siddhAnta se pUrNa avirodha hai | kaise? kevalajJAna avinazvara aura pUrNa hai / apane asaMkhyAta AtmapradezoM ko vyApta kara hI rahatA hai usase bAhira nahIM jAtA / ataH baDhatA nahIM / baDhakara anya jJAna nahIM ataH sarvocca hai / apane Atmateja ke adabhuta prakAzapuJja meM avasthita rahakara bhI sampUrNa vistAra ko prApta huA avabhAsita hotA hai | nizcayanayApekSA nija svabhAva-jJAnadhana svabhAva meM sthita rahatA hai / parantu vyavahAra naya kI apekSA sampUrNaloka ko prakAzita karatA hai ataH sarvavyApI bhI hai || 1 || ApakA kaivalyajJAnaprabhAva anAdyananta hai / yaha dravyArthika naya se siddha hai | paryAyArthika nayApekSA vicArane para bhUtapUrva kramika ananta paryAyoM kI zRkhaMlA ko bhI nija meM samAhita kiye hue hai / kyoM ki "guNaparyavadravyam" yaha dravya kA nija svabhAva hI hai | traikAlika zaktiyoM se vistRta hotA huA bhI apane hI prabhAva se Aviddha hai-apane meM hI samAhita hai / bhUta-bhaviSyat vartamAna kA vyavahAra parivartanIya hai, yaha pariNamana isameM pratibimbata hotA hai / parantu yaha to apane nija dravya kI garimA - gaurava se puSTa, sunizcala, susthita sanAtana aura samIcIna udayarUpa pratimAsampanna prakAzita hotA hai / / 2 / / yaha ApakI jJAnarUpa sattA ne sampUrNa vibhAvarUpatA kA parityAga kara diyA hai / kSAyopazabhika avasthA meM honevAle hAni-vRddhi rUpa vikArI kSaNika payAryoM ko samApta kara diyA / kyoMki vikAra ke kAra kAraNabhUtaM jJAnAvaraNI karma kA kSaya kara diyA / ataH kSAyika jJAna hone se AtmA ke Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra sampUrNa-asaMkhyAta pradeza nirAvaraNa ho jAne se jJAna meM caturdika vyApI ho ho gayA / mAnoM saba ora se apane svabhAva se grathita ho gayA / ApakA jJAna vaibhava anAdi hokara Adi, madhya anta se rahita eka vilakSaNa hI zakti sampanna hai | kyoMki eka samaya mAtra meM apanI nirmala-zuddha sampUrNa caitanya kA Azraya prApta karatA hai / cid pariNati meM samaya bheda nahIM / yaha to sarvatA, sarvadA ekarUpa hI rahane vAlI hai || 3 // pratyeka tattva apane guNa dravya, ba paryAyoM se svataH samanvita hotA hai / inameM pradezabhinnatA nahIM hotI | ina sabake ekIkaraNabhUta dravya kI sattA bhI tadrUpa hI hotI hai / AtmA eka dravya hai aura kevalajJAna usake cidUsvabhAva kI zuddha guNa-yA artha paryAya hai / yahA~ AcArya zrI isI tathya kA nirUpaNa karate hue kahate haiM ki nizcaya se he prabho! ApakI sattA vizeSa mahatvapUrNa hai, sabala hai, kyoMki ApakI AtmIya mahimA meM Apako samAhita kara ApakI garimA bar3hAtI hai / tathA'pi ApakI jJAna kI sImA kA ullaMghana nahIM karatI / kyoMki jJAna aura sattA ekAtmaka hai / vaha koI anya rUpa padArtha nahIM hai / arthAta jJAna se atirikta sattA kucha bhI nahIM hai | jo sattA hai vahI jJAna hai aura jo jJAna hai vahI sattA hai / abheda dRSTi se eka rUpa hI haiM / / 4 / / samaya-AtmA zabdAgama se AcUlamUla bharita hai / arthAt Atmabodha se zabdAgama (dravyazruta) kA udgama huA hai / azeSa saMsAra isI ke rasakA rasika ho rahA hai / yaha akATya-avirodhI vAkyoM kI sattA dvArA nirmita hai / zabda racanA dvArA yaha aneka vidha hote hue bhI bhAva racanA kI apekSA ekarUpa aura akATya hai / he bhagavan ! Apa to apane akhaNDa nirmalajJAna meM satata eka rUpa se hI sthita raha haiM / yathA nabhasthala aneka tArAvaliyoM se khacita sA dRSTigata hotA hai, parantu AkAza kI svacchatA va akhaNDatA ko cikRta nahIM kara sakatA / isI prakAra zabdAgama kI apekSA ApakI divyadhvani rUpa jJAnagarimA aneka zAkhA-prazAkhA rUpa hokara bhI divya bodha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra ko tanika bhI vikRta yA malina nahIM kara sakatI / vaha to nirantara apane hI svabhAva se daidIpyamAna hotA rahatA hai ! 5 " he vibho pratyeka vastu para padArtha kI apekSA binA apane hI svabhAva bhAva se pariNamita hotI rahatI haiM | svabhAva nirapekSa hotA hai / isI prakAra ApakA sarvotkRSTa jJAna bhavanamAtrazakti sampanna hone se viSayoM kI apekSA binA hI apanI svAbhAvika pravRtti se pravartana karatA hai / svabhAva kI garimA isI meM hai / prabodha - jJAna kI sattA kabhI bhI para kI apekSA se apanA astitva nahIM rakhatI. apitu svAzraya se sthita rahatI hai / yadyapi usa akSuNNa prajvalita jJAna jyoti meM azeSa vizva eka sAtha samudAya rUpa se prativimbita hotA haiM / tathA'pi vaha to apane cinmaya svarUpa se hI jyotita hotA hai | jJAna svabhAva kI mahimA apAra hai, usakI vizada svacchatA itanI ujjvala prakAzita hotI haiM ki tIna loka kA kyA ananta loka bhI hoM to ye bhI jhilA-milA uTheMge | ataH para padArthoM jJeyoM ke Alambana se jJAna pariNamana nahIM karatA apitu svataH svabhAva se hI karatA hai / isa siddhAnta se bauddhoM kI tadAkAra tadupatti mAnyatA nirmUla ho jAtI hai // 6 // he prabho Apa ke siddhAntAnusAra padArthoM kI sattA aura padArtha samUha bhinna-bhinna nahIM haiM / koI bhI padArthasattA apane guNa dharma-svabhAva kA parityAga kara bhinna rUpa se akelI sphurAyamAna nahIM hotI / yaha to mImAMsakAdi jo jJAna ko asvasaMvedI svIkArate haiM / unakA vacana vilAsa mAtra siddhAnta hai / unake siddhAnta meM AtmA alaga hai aura jJAna guNa usase sarvathA bhinna haiM, eka samavAya sambandha aura hai jo una donoM ko jor3atA hai / yaha kathana asaMbhava hai / aneka doSo se dUSita hai| Apake siddhAnta meM to nirUpita hai ki Apa svayaM jJAnaghana svarUpa hokara hI sadaiva sampUrNa padArthamalikA ko apane hI caitanyAtmA se pratyakSa karate ho / arthAt AtmA svayaM jJAnAtmaka hai- cid jyoti svarUpa hai| pUrNa vikAsa se prApta ho sarvajJa meM sthita 66 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra hai || 7 | pratyeka zabda apane vAcya vAcaka rUpa pariNamana karane kI zakti se sampanna rahatA hai / vaha isI kArya-kAraNa zakti ke sAtha apanI sattA ko svabhAva hI se surakSita rakhatA hai| parantu vaha apanI paudgalika paryAya kA ulaMghana nahIM karate / bauddha siddhAnta meM zabda ko apoha vAcaka kahA hai / yathA 'gau' zabda sIdhA gAya kA bodha nahIM karAkara 'aMgau' arthAt yaha azva nahIM, gaja nahIM, mahiSa nahIM ityAdi apoha nakAra rUpatA ko siddha karatA hai | sAMkhyavAdI zabda ko sarvathA nitya aura AkAza se utpanna AkAza kA guNa kahate hai | ye siddhAnta tarka kI tulA para car3hate hI apanA astitva kho baiThate haiM / he jina deva:- Apake siddhAnta meM zabda pudagala kI paryAya hai svataMtra dravya nahIM / paryAyeM svabhAva siddha hote hue bhI apanI vyakti meM para nimittoM kI bhI apekSA rakhatI hai| cUMki zabda apane paudgalika pane kA kabhI bhI ulaMghana nahIM karatA / jo jisakI paryAya hotI hai vaha apane dravya - AzrayI ke svabhAvarUpa hI hotI haiM / jaDa padArthoM kI vyaMjanA cetana-jJAna kI apekSA karatI hai / astu he deva | Apake siddhAnta meM zabdoM kI "vAcakazakti" cetanA ke dvArA yathArtha rUpa se yathAyogya samaya meM apane vAcya kA yAthAtathya jJAna karA detI hai / isa prakAra zabda zakti kA vyaktikaraNa Apane batalAyA hai jo yathArtha hai ucita aura nirdoSa hai // 8 // nizcaya naya se antaraMga aura vAhya padArtha apanI-apanI svabhAva sattA se hI sthiti pAte haiM / parantu vyavahAra naya kI vivakSA binA unakA vivecana nahIM ho sakatA / hara padArtha apane pratipakSI svabhAva se jItA hai / isIlie Apane apanI dezanA meM spaSTa batalAyA hai ki bAhya padArthoM kA apalApaabhAva karane para Abhyantara padArtha kisa prakAra siddha hoM ? aura antaraGga ke binA bAhyapadArtha hI nahIM raha sakate / ubhaya zaktiyoM ke rahane para hI yaha AbhyaMtara hai" yaha vAhya hai" isa prakAra kA vyapadeza saMbhava hai / isI 67 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra prakAra prameya ke zUnya - abhAva hone para pramANatA nahIM Tika sakatI aura pramANa nahIM to prameya kA jJApana kisa prakAra ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / abhiprAya yaha hai ki Apake siddhAnta meM prameya aura pramANa siddhi meM anyonyAzraya sambandha hai / yathA divasa nahIM to rAtri kA jJAna kaise ho aura rAtri nahIM to yaha divasa hai yaha bhI kathana kyA saMbhava hai ? nahIM hai / ataH pramANa nahIM to prameyoM kA jJAna kauna karAye ? aura prameya nahIM to pramANa jJApakarUpa kriyA kisa prakAra kare ? Ubhaya zUnyatA doSa nivAraNa karane vAlA ApakA siddhAnta hI cirantana jayazIla hai // 9 // pramANa aura prameya nizcaya se apane-apane AtmasvabhAva meM avasthita haiM / valAt bAhya padArthoM kA niSedha karane meM pramANa- jJAna samartha nahIM ho sakatA | vacanoccAra ke binA bhI bodha - jJAna kA pariNamana spaSTa rUpa se unheM (vAhyArthI ko ) samyakU rUpa se kathana karatA hI hai / yahAM vijJAnAdvaita vAdI mAtra jJAna kI hI sattA svIkAra karate haiM / jJeyoM kA sarvathA abhAva batalAte haiM | parantu yaha ekAntavAda siddha nahIM hotA / sarvajJa praNIta zAsana meM pramANa aura prameya kI svataMtra sattA svIkRta kI hai| jina zAsana meM sarvatha zUnya rUpatA svIkRta nahIM kI hai / kyoM ki yahA~ to (sarvajJavANI meM) abhAva bhI sadbhAva lie hotA hai / ApakA anekAntabAda hI apekSAkRta hone se pramANa - prameya kA yathArtha svarUpa nirUpaNa kara donoM astitva siddha karatA hai / / 10 / / nija zuddha svabhAva meM sthita Atmatattva anicchA se apane meM nimagna ho apane hI ananta sukhAdi guNoM ke dvArA vibhAvita hotA hai / bhagavan ! Apa vItarAgI aura kSAyika jJAna se vibhUSita haiM / ataH jJAtavya padArthoM kI ora upayoga pariNamana kiye binA hI azeSa padArtha pratibhAsita hote haiM / icchA ke sAta upayoga kA pariNAmana karanA par3atA hai / Apa icchA vihIna haiM phira kyoM upayoga lagAyeM ? Apa ekatA ko lie sampUrNa padArthoM 68 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravidhi stora - = ko eka sAtha viSaya karate ho / vAcya-vAcaka bhAva ke binA jaise samasta padArtha pratibimbita hote haiM / yahA~ AcArya zrI ne sarvajJaprabhu kI vItarAga pariNati se sarvAGga se utpanna divyadhvani kA sAtizAyI varNana kiyA hai / divyadhyani vAcya-vAcaka sambandha kI apekSA na kara sakala tatvoM kA dhvanirUpa se nirUpaNa karatI hai / zrotAoM ke karNapuTa meM pahu~ca kara akSarAtmaka rUpa dhAraNa kara vAcya-vAcaka sambandha se vyakta hotI haiM / / 11 / / __vastu vyavahAranayApekSA paryAyoM kI aneka vividhatAoM ke bhAra se bharita hai, vahI nizcayanaya kI dRSTi se apane svabhAva mAtra se nirantara sphurAyamAna rahatI hai / isa prakAra Apake siddhAnta meM guNa-paryAyoM kA samudAya sahabhAvi vaibhava se samagratA ke antima vikAsa ko prApta haiM | cAroM ora se kramika paryAyoM aura sahabhAvI guNoM se prakAzamAna rahatI hai | bheda aura abheda vivakSA se vastu meM nAnAtva aura ekatva kA samanvaya Apane apane siddhAnta meM pratipAdita kiyA hai || 12 // padArtha sAmAnya aura vizeSa dharmoM se sampanna haiM / ubhaya dharmoM kA parijJAna karAne vAlI do dRSTiyA~ haiM / inakA mukhya aura gauNarUpa se prayoga karane para ye donoM dharma pRthak-pRthak se dRSTigata hote haiM / yathA jisa samaya vizeSa-bheda vivakSA ko gauNa kara vicAra kiyA jAtA hai to vastu sahaja rUpa se eka, akhaNDa, sanAtana, niHpratidvandI, sanmAtra hI sadA rahatI hai | he Iza Apa samantataH isI rUpa dekhate ho | Apake siddhAnta me ekAntavAda kahIM bhI pratipAdita nahIM hai, kyoMki vastu svarUpa aisA hai hI nahIM / vaha to bhedAbheda vivakSA kI mukhya gauNa apekSA para hI AdhArita hai / Apake asIma jJAna meM usI rUpa pratibhAsita hotI hai || 13 / / he bhagavan! Apake siddhAnta meM mUrta (pudgalarUpa) aura amUrta arthAt rUpa-rasa-gaMdha aura sparza rahita padArtha paryAyArthika nayApekSA bheda rUpa haiM / yaha bheda yA khaNDatA kAla dravya kI apekSA se vyakta hotI hai / pradezabheda se Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturvizati stotra aNuoM ke bheda se ye khaNDa-bheda paryAyanaya se hI siddha hai / paryAyeM pratikSaNa parivartita hotI haiM ataH kAlANu ke mAdhyama se sabhI kSaNakSayI hotI haiM / arthaparyAya vA vyaJjana paryAyeM sabhI Apake siddhAnta meM isI prakAra uchalatI huyI padArtha kI samagratA ko siddha karatI haiM | abhiprAya yaha hai ki bheda bhI abhedatA ko siddha karatA hai / kyoMki bhedAbheda nirapekSa nahIM hai || 14 / / niraMza-abheda rUpa sattA eka hai / yaha dravyArthikanaya se siddha hai | isI ko paryAyanaya se vivecanA karane para aMza-bheda kalpanA prakaTa hotI hai / pUrvavatI ekatva hI kAlAvadhi kI apekSA se aMgarUpa vistAra ko prApta hotA hai / pudgala kA pariNamana sthUla aura sUkSma donoM prakAra se hotA hai / aMzAMza hI sUkSmatama avasthA ko satata prApta karate haiM / isa prakAra Apake siddhAnta meM tattva nAnA bheToM se ananta prakAra se sphusayamAna hote haiM || 15 // mahAsattA aura avAntara sattA ke bheda se do prakAra kI sattA hai | avAntara sattAe~ aneka haiM / to bhI samagratA-dravyadRSTi se dravyApekSA ve sabhI akhaNDa rUpa haiM / arthAt avAntara sattAe~ bhI apane-apane dravyatva apekSA abhedarUpa haiM / abheda vivakSA meM ve samasta bheda usI apanI-apanI sattA meM samAhita hotI haiM, arthAt usI meM tanmaya hokara rahatI haiM / ina pradeza bhedoM ke binA vaha sattA bhinna-bheda binA ekatya lie prakAzita hotI hai isa prakAra bhagavan! Apake anekAnta siddhAnta meM bhedAbheda vivakSA siddha hotI hai || 16 // sat sAmAnya aura sattA-vizeSa ye donoM hI itaretara sambandha se eka sAtha rahate haiM / eka ke rahane para dUsare kI upasthita honA, nahIM hone para niyama se nahIM rahanA "itaretara" sambandha kahalAtA hai / vidhi-niSedha eka hI vastu meM niyama se eka sAtha rahate hI haiM / ubhaya dharmamaya hI vastutattva kA astitva hotA hai / ataH sAmAnya-vizeSa ke ekIkaraNa karane para sAmAnya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra vizeSa kI ghaniSTa mitratA spaSTa avagata hotI hai / jisa prakAra dharma dharmo se cipaTakara rahatA hai kabhI bhI viyukta nahIM hotA, usI prakAra sAmAnya, vizeSa dharma bhI vastu meM avicchinna rUpa se sadAkAla rahate haiM || 17 || he bhagavan ApakA kevala jJAna apUrva prabhAvazAlI hai / svayaM ananta hote hue bhI ananta padArthoM kI ananta paryAyoM ke eka sAtha viSaya kara bhI anantatA ko hI dhAraNa kiye rahatA hai / loka meM kAryakAraNa bhAva ko prApta kara samasta padArtha bAra-bAra pariNamana karate hue vicitratA aneka rUpa hotaM rahate haiM | pariNata dazA prApta sabhI padArtha nimittoM kI apekSA karate hI haiM / nimitta aneka prakAra ke hone se naimittika bhI anantatA kA dhAraNa karane haiM / he deva! Apa una anantoM ko eka samaya meM hI dRSTa banA lete haiM / phira bhI punaH punaH ananta rUpa se ananta hI dRzyamAna hote rahate haiM / abhiprAya yaha hai jo kucha dRzya hai vaha anantaguNa bhI kyoM na ho jAya to bhI Apake kevala darzana meM samAhita ho jAyegA, phira bhI vaha ananta kA grAhI hI banA rahegA | yaha alaukika zakti Apa meM hI hai || 18 || he sarvajJa ! Apake darzana meM pratyeka padArtha apanI svAbhAvika ananta artha paryAyoM dvArA bharita haiM / yaha bhI vyaMjanaparyAyoM ke dvArA vividharUpa ko prApta hote haiM / guNoM ke vikAra ko artha paryAya kahate haiM aura pradezavattva guNa ke vikAra ko vyaJjana paryAya kahate haiM / ye donoM hI paryAyeM zuddha aura azuddha ke bheda se do-do prakAra kI haiN| isI dRSTi se Apane nirUpita kiyA haiM ki vyaJjanaparyAya dvArA bheda rUpa hokara bhI vaha kabhI bhI apanI svarUpa sattA kA parityAga nahIM karatA / arthAt nara-nArAkAdi paryAyoM meM paribhramaNa karatA nAnArUpa AkAra dhAraNa kara bhI jIva apanI asaMkhyAta pradezI akhaNDa ekarUpa sattA kA kabhI bhI tyAga na kara apanI hI samagratA meM spaSTatA ko prApta karatA hai / isI prakAra pudgala bhI hai| ApakA anekAnta siddhAnta hI isa gUDhatA kA spaSTIkaraNa karane meM samartha hai || 19 / / dravya aura paryAya abheda vivakSA se eka dUsare se sarvathA bhinna nahIM hote / arthAt dravya kA niSedha kara paryAyeM pRthaka astitva rakhane meM samartha 71 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra nahIM aura dravya bhI paryAyoM kA sarvathA niSedha kara bhinna rUpa nahIM ho sakatA kAraNa ki payAryoM meM pArA bheda nahIM hai ta. 'sakA gum... pradeza svAvalamatA ko prApta hokara bhI pradeza sattA se sarvathA bhinna nahIM hai / sat dharma kA tyAga kara skandha nahIM hotA, isa apekSA se apanI-apanI sattA rUpa meM hI sthita haiM / ataH ekAnta rUpa se milakara bhI ekarUpatA ko dhAraNa nahIM karate / abhiprAya yaha hai ki Apane pratyeka paramANu ko sat rUpa batalAyA hai / yadyapi ye apanI svabhAva zakti se skaMdha rUpa pariNamana karate haiM to bhI svarUpa sattA kA parityAga nahIM karate // 20 / / Apake siddhAnta meM tattva parijJAna kI paddhati atyanta durgama, agAdha. aura mahAna adbhuta hai / kyoM ki eka hI vastu tattva eka hI samaya meM bheda rUpa bhI hai aura abhedarUpa bhI / isa gahana mArga meM anekAnta siddhAnta hI praveza pA sakatA hai / isake atirikta pratIti karAne vAlA koI nahIM hai / samaya kI sImA kA ulaMghana karane vAlI aura anAkula, hara eka pahalU se ApahI kI ananta jJAna dRSTiyoM vicaraNa karatI haiM / aneka dharmAtmaka tattva kI vivecanA ke lie aneka nayAtmaka dRSTikoNa cAhiye, ve Apake hI praNIta darzana meM vyavasthita haiM / vastu svarUpa pratipAdana kA mAdhyama vacana haiM aura vacanoM dvArA eka sAtha sakalavastutattva kathita karanA asaMbhava hai ataH bhedarUpa karake hI vyavahRta karate haiM | pramANa svayaM meM pUrNa hone se sampUrNa vastu ko eka sAtha abhedarUpa meM grahaNa kara letA hai ! isa tathya ke jJAtA bhagavana! Apa hI haiM // 21 // sakala padArtha samudAya abhinava bhinna rUpa se sthita haiM / arthAt zuddha nizcayanaya se abhinna hai sat pratyaya se isI prakAra pratIti hotI hai / vyavahAranaya kI apekSA vizeSa dRSTikoNa se bhinna-bhinna haiM / isI prakAra kA azeSa saMsAra Apake samakSa pratyakSa ho rahA hai / arthAt 'hastAmalaka' vat sampUrNa jagat Apake kevalajJAna meM bhinnAbhinnarUpa se pratibhAsita huA hai / spaSTa rUpa se ApakI AtmA-jJAnadhanasvarUpa abhinna sattA svarUpa hokara bhI vibhinna ananta paryAyoM ke vaibhava se sampanna hai / / 22 / / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra anantasukha svarUpa nijAtmatattva svarUpopalabdhi ke kAraNa anAyAdi ( se sakSihu Arake siddhAnta meM eka hI samaya meM sarvocca sampUrNa jJAnajyoti dvArA paripuSTa vaibhavoM ke sAtha vilasita hotI haiM | abhiprAya yaha hai ki AtmA avinAzI sukha kA sAgara hai, jisa kI pahicAna ke lakSaNa anAkulatAdi haiM | nirAkulatA, sukhasvarUpatA Adi eka samaya meM AtmasvarUpa meM spaSTa prakAzamAna rahate haiM / yaha siddhAnta Apake kevalajJAna ke sarvocca prakAza se siddha hai / isalie akATya aura nirbAdha hone se paripuSTa hai || 23 // ApakA ananta catuSTya rUpa antaraGga vaibhava hai / isameM Apa nimagna-tanmaya rahate haiM | samavazaraNAdi vAhya lakSmI hai jisake madhya rahate hue bhI unmagna-alipta parilakSita hote ho / ananta vijJAna dhana samUha ke teja se abhivyApya Apa kA yaha vaibhava va parAkramI teja anya mithyAdRSTiyoM dvArA parAbhUta nahIM ho sakatA / arthAt sarvajJatva nahIM hone para bhI apana ko deva manyamAnA mithyAvAdiyoM dvArA Apa parAsta nahIM ho sakate / / 24 // AcArya deva apanI ananya zraddhA va bhakti se prabhu se prArthanA karate haiM 1 yAcanA karate haiM ki he prabho mere svarUpa meM nitAnta saMlagna teja jo tapa ke dvArA bhI zoSita nahIM hone vAlA hai usase jAjvalyamAnakariye / arthAt ananta jJAnodyota se ghotita kIjiye / aisI jvAlA cAhie jo mujhako, Apako itanA hI nahIM, samasta carAcara saMsAra ko bhI prakRSTa rUpa se vizeSa AbhA dvArA pUrNataH prakAzita karatI rahe | usa jJAna puJja rUpa se maiM amara jyotirbhUta huA prajvalita rahU~ / merA anantajJAna prakaTa ho yahI vara pradAna karI / / 25 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 6 kriyaikamUlaM bhavamUlamulvaNaM kriyAmayena kriyayaiva nighntaa| kriyAkalApaH sakalaH kila tvayA samucchalacchIlabhareNa shiilitH||1|| amandanirvedapareNa cetasA samagrabhogAn pravihAya nispRhaH / tapo nale juhvadiha svajIvita babhau bhavabhraMzakutUhalI bhavAn / / / / bhavasya panthAnamanAdivAhitaM vihAya sadyaH zivadharma thAhayan vibho purAvRttya vidUramantaraM kathaM ca nAdhyAnamaSAtavAnasi / / adhRSya dhairya viharantamekakaM mahIyasi brahmapathe niraakulm| adharSayaneva bhavanta muddhatA manAgapi krUrakaSAyadasyavaH / / tapobhiradhyAtmavizuddhivarddhanaiH prasaGgaya karmANi bhareNa paavyn| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] muDurmuhuH pUritarecitAMntarA bhavAnakArSIta prabalodayAvalI: / / // tvamucchiravapraskhAlitaika dhArayA rajaHkSayazreNikRtA dhirohnnH| akhaNDitotsAhahaThAtra ghaTTanaiH kaSAya zarIra vASmakSipayaH prtikssnnm||6|| uparyuparyadhyavasAya mAlayA visudhya vairAgyavibhUtisamukhaH bhu| kaSAya saMghaTTana niSThuro bhavA na'pAtaya dvAdarasUkSmaniTTikA: / / 7 / / samantato'nanta guNAbhiradbhutaH prakAzasAlI pariNamya zuddhibhiH / / nitAntasUkSmIkRtarAgaraJjano jina kSaNAt kSINakaSAyanAM gataH / / 8 / / kaSAyaniSpIDanalabdha sauSThavo vyatItakASThAM jinsaampraayikiim| spRzannapIryApathamantamucala stvamaskhalaH sthitynubhaagbndhnH|||| zanaiH samRddhavyavasAya sampadA kramAt samAsannazivasya te stH| babhUvurUnmuNakalaGkakazmalA: praphullaharSotkalikA manobhuvaH // 10 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] sabhAmRtAnandabhareNa pIDite bhavanmanaH kudmalake sphuTatyati / vigAhya lIlAmudiyAya kevalaM sphuTaikavizvodaradIpakArciSaH // 11 // svayaM prabuddhA'khila vAstava sthitiH samaratakartRtvanirUtsuko'bhavan / cidekadhAtu pacaya prapaJcitaH samannavijJAnadhano bhavAnabhUt // 12 // tato galatyAyuSi karmapelavaM skhaladbahiH zeSamazeSayan bhavAn / avApa siddhatvamananta madbhutaM visuddhabodhoddheta dhAmina nizcalaH // 13 // cideka dhAnorapi ne samagratA mananta vIryAdiguNAH prckrire| na jAtuciddavyamihaika paryayaM vibharti vastutvamRte'nyaparyayaiH // 14 // svavIryasAcivyabalA dUrIyasIM svadharmamAlAmakhilAM vilokayan / anantadharmoddhatamAlabhariNIM jagattrayImeva bhavAnalokayan // 15 // trikAlavisphUrjadanantaparyaya prapaJcasaMkIrNasamastavastubhiH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] svayaM samavyaktikilaika kevalaM bhavannanantatvamupAgato bhvaan||16|| yadatra kiJcit sakale'rthamaNDale maNDale vivarttate vaya'ti vRttameva vaa| samagramapyekapade tadudgataM tvayi svayaM jyotiSi deva ? bhAsate / / 17 // nivRttatRSNasya jagaccarAcaraM vyavasya tste'skhldaatmvikrmm| parAt parAvRtya cidaMzavastvayi svabhAvasauhityabharA d jha intymi||18|| anantasNamAnyagabhIrasAraNI bhareNa siJcan svvishessviiruudhH| tvamAtmanAtmAnabhananyagocaraM smgrmevaanvbhvstrikaalgm||19|| anantazaH khaNDitamAtmano mahaH prapiNDayannAtmamahigni nirbhrm| tvamAtmani vyAptazaktirUnmiSa aneka dhAtmA mamaM vipazyasi / / 20 / pramAtRmeyAdyavibhinna vaibhavaM pramaikamAtraM jinbhaavmaashritH| agAdhagambhIranijA sumAlinI manAgapi svAM na jahAsi tIkSNatAm / / 21 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] anantarUpa spRzi zAntatejasi sphuTaujasi prasphuTatastavAtmani / cidekatAsaGkalitAH sphurantyamUH samantatIkSNAnubhatAH svazataya* !122 // anantavijJAna mihAtmanA bhavA nanantamAtmAnamimaM vighaTTayan / pracaNDa saMghaTTa haTha sphuTatsphuTa svazakti cakraH svayamIza bhAsate // 23 // svarUpaguptasya nirAkulAtmanaH parAnapekSasya tavollasantyamUH / sunirbhara svAnu bhavaika gocarA nirantarAnandaparamparAratrajaH // 24 // prasahaya mAM bhAvanayA nayA bhavAn vizannayaH piNDamivAgnirUtkaTaH / karoti nAdyApi yadekacinmayaM guNo nijo'yaM jaDimA mamaiva saH / / 25 // cha // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra pATha-6 zubha, azubha aura zuddha kI apekSA kriyA tIna prakAra kI haiM / azubha kriyAoM se azubha karmAsrava baMdha hotA hai aura zubha kriyAoM se zubhAmrava baMdha 1 baMdhaka kriyAe~ sabhI saMsAra paribhramaNa kI zaktizAlI mUla kAraNa haiM / mithyAtva pUrvaka sabhI kriyAya bhavabhramaNa kI pradhAna hetU haiM / he bhagavan ! Apane una azeSa kriyAkANDoM ko apane zuddhopayoga se prApta zIla ke aThAraha hajAra bhedoM ko prApta kara zIla ke mAhAtmya ko vinaSTa kara diyA | ApakI zIla mahimA prakAzita huI jayazIla hai / isake prabhAva se sampUrNa kriyA samUha AmUla-cUla naSTa ho gaI || 1 || satata, nirantara tejomaya, jAgrata vairAgyabharita cittavRtti dvArA, samasta bhogoM ko nispRha ho tyAga diyA | parama vItarAga bhAva se viSayabhogoM se virakta ho apane jIvana sutaparUpI agni meM homa diyA / he prabho ! isI tapo'gni homa se krIDAmAtra meM saMsAra santati se bhinna ho gaye / arthAt janma-maraNa kI zrRMkhalA ko naSTa kiyA || 2 || he vibho ! Apa anAdi kAlIna cale Aye saMsAra ke mArga ko tyAga kara zIghra hI mokSamArga ke vAhaka ho gaye / he jina usa bhavabhramaNa kA patha parivartita ho atidUra ho gayA / jaba Apa svayaM hI usakA tiraskAra kara usase parAGmukha ho gaye to phira kyoM nahIM usase viparIta mokSamArga ke ArohI hote ? avazya hote hI | abhiprAya yaha hai ki jo jisase virakta ho vimukha ho jAtA hai usase vaha bhI dUratama ho jAtA hai | bhagavan Apane saMsAra patha kA parityAga kiyA to mokSa mArga milatA hI || 3 || bho jineza ! Apane ajeya dhairya ke sAtha ekAkI mahAna uttama Atmapatha-mokSamArga meM AkulatA rahita vihAra kara Atma sAdhanA kI | Apane uddAma puruSArtha dvArA bhayaMkara krUra, AtmasvarUpa vidhvaMsaka kaSAyarUpI DAkuoM ke samyak prakAra kRSa kiyA / arthAt tanika bhI unakA astitva nahIM raha sakA | Apa pUrNa niSkaSAya hue | AtmA ke ratnatraya svarUpa anantacatuSTaya MP 74 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturyiprati stotra rUpa dhana ko haraNa karane vAle kaSAyarUpI cora haiM / Apane hI unakA gharSaNa kara vijaya prApta kI hai || 4 || Apane hI he jina ! asahya, dustara karma bhAra se malImasa AtmA ko tapazcaraNa se AdhyAtmya vizuddhi kI vRddhi dvArA pavitra kiyA / bAra-bAra bhava bhavAMtaroM meM saMcita kiye karmI ko balAt tapa dvArA tIvrarUpa meM udayAvalI meM lAkara nirjarita kiyA / arthAt pUrva baddha karmoM kA apakarSaNa kara unheM sthiti pUrNa hone ke pUrva hI Apane udayAgata kara khapA diyA / isa prakAra AtmA se sambaddha karmoM ke khajAne ko rikta kara AtmA ko zuddhAvasthA meM prApta karA diyA / ataeva Apa svayaM vizuddha hue // 5 // he jinezvara ! Apane dhyAna rUpI agni kI acala prajvalita zikhA kI dhArA se kama raja ko bhasma kiyA / tathA kSapakazraMNo para ArohaNa kiyA / Apa hatotsAha nahIM hue / apitu dhArA pravAha se utsAhita hote hue udyamazIla bane rahe | usa akhaNDa utsAha ke bala se pratikSaNa kramika rUpa se kaSAyoM kA kSapaNa kiyA / arthAt cAritra moha kA bhI pUrNa nAza kiyA | kaSAyarUpa kArmANa vargaNAoM ke samUha ko bAdara kRSTi aura sUkSma kRSTi dvArA gharSaNa kara cUra-cUra kara DAlA / prathama kaSAyoM-moha ko vinaSTa kara punaH usI samayAntara se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa rUpa raja karma dhUli ko ur3A diyA / isa prakAra nirantara tapazcaraNa aura dhyAnAnala kI tIkSNa zikhA se karma-kaSAya saMhAra kiyA // 6 // jyoM jyoM ApakA vairAgyabhAva anukUla hotA gayA, tyoM tyoM Atmavaibhava prakaTa huA / tadanusAra uttarottara puruSArtharUpa adhyavasAya pariNatiyA~ vRddhiMgata huyIM / phalataH pariNAma vizuddhi evaM Atmazuddhi bhI vikasita hone lagI / bhagavan ! Apa parama dayAlu, Akasmika vaidya svarUpa prANImAtra ke kaSTa harane vAle hone para bhI kaSAyaripuoM ke saMhAra karane meM ati kaThora va nirdaya ho gaye / isa kArya meM unako (kaSAyoM) dalana karane ke liye kramazaH bAdara kRSTi aura sUkSmakRSTi kA prayoga kara unheM sadaiva ko Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra naSTa kara diyA / jo AtmA ko kaSai kaSTa deM yA jo saMsAra kSetra ko karSaNa kara puSTa kareM ve kaSAya kahalAtI haiM / Atma svAtantrya ke abhilASI bhalA Apa ina para kisa prakAra dayA karate ? AtmahitaiSI apane kalyANa meM dattacitta hote haiM / ataH Atma svarUpAnanda kI ghAtaka krodhAdi kaSAyoM kA saMhAra Apake lie yogya hI hai || 7 | svasaMvedana se prApta nijAnanda rasa nimagna ho, duSkarmoM kI asaMkhyAtaguNI nirjarA kara ananta adbhutaguNoM se sampanna vizuddhi dvArA pariNamana kara tejasvI jJAna prakAza zAlI hue / isa parAkrama dvArA sUkSma lobha kI kSINa, nizakta lAlimA ko bhI dho DAlA / sUkSma sAmparAya guNasthAna meM laghu antarmuhUrta rahakara he jina Apa kSaNabhara meM hI kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca gaye / yahA~ azeSa kaSAyoM se rahita ho gaye / / 8 / isa prakAra (uparyukta vidhi se ) he prabho, Apane kaSAyoM ko nIrasa arthAt anubhAga zakti vihIna karane kA sukauzala prApta kiyA / isa prakAra sAmparAyika Asrava kI antima sImA ko pAra kiyA / phalataH avinazvara, ujjvala IryApatha Asrava ko prApta kiyA / tathA sthiti aura anubhAga baMdha kA dvAra sadaiva ke lie pihita ( banda ) kara diyA | Agama meM prakRti aura pradeza bandha kA hetU yogoM ko kahA hai aura sthiti, anubhAga bandha kA kAraNa kaSAyoM ko / cUMki he jina Apane kaSAyoM kA AmUla unmUlana kara diyA - ukhAr3a pheMkA, phira bhalA kAraNa ke abhAva meM kArya kisa prakAra ho ? nahIM ho sakatA / ataH sthiti aura anubhAga bandha svayameva ruka gaye / / 9 / / zanai: zanai: guNasthAna sopAna para car3hate hue Apane kramazaH apane zivasvarUpopalabdhi ke vyavasAya ko samRddha banAyA / arthAt mukti prAsAda ke sannikaTa pahu~cane kI svAnubhUti rUpa sampatti ko sudRr3ha banAyA / isa nija vaibhava se ghAtiyA duSTa karmoM kI kAlimA kalaGka ko vaMcita karane kI sAmarthya ho AtmasAta kiyA / parama harSa se utphulla huyI mano kalikA vikasita ho gayI / AtmAnanda kI kaliyA~ vikAsonmukha hone lagI || 901 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra sAmyarasasudhA ke Ananda rasa se bharakara manodbhava kalikA vikasita kI / usa nijAnanda rasa sAgara meM nimagna hokara kevalajJAna rUpI agnijvAlA ko prajvalita kiyA / vaha kevala jJAna zikhA ke suprakAza meM tInoM loka samAhita ho jAte haiM arthAt Dhalakane lagate haiM / abhiprAya yaha hai ki kevalajJAna I rUpI dIpaka kI akhaNDa jyoti trailokya ko eka sAtha udarasthakara letI hai / arthAt spaSTa prakAzita karatI hai / isa prabhApuJja amara jyoti meM tInoM loka dyotita hote haiM / / 11 / / he jinendra ! Apa sampUrNa kartRtva bhAva se pUrNataH virakta hue / saMsAra kI azeSa sthitiyoM ke jJAtA ho gaye / vItarAga bhAva pariNata hone se kartRtva buddhi kA abhAva aura mAtra jJAtRtva buddhi kA prakAzana huA / eka mAtra caitanya dhAtu (Atmatattva ) ke vikAsa kA hI eka mAtra prayAsa kiyA / ataH tadanusAra Apa svayaM vijJAna ghana svarUpa hue / jJAna zarIrI trividha karma mala varjita ho gaye | aba eka mAtra kevala jJAna rUpa ravi hI sarvAtmarUpa se prakaTa huA || 12 || bhI jina ! sayoga kevalI dazA meM rahate hue jaba Ayu karma kSINa ho jAtA hai arthAt Ayu ke pUrNa hone para zeSa aghAtiyA karma jo AtmasvarUpa se vahirbhUta haiM unakA bhI abhAva kiyA / tadanantara samaya meM hI Apane ananta, vizuddha, abhUtapUrva, alaukika, nizcala, parama vizuddha parama jyoti puJjamayI, ananta siddhatva avasthA ko prApta kiyA / / 13 / / aba ApakA vizuddha Atmatatva eka mAtra caitanya rUpa meM samagratA ko prApta huA | ananta vIryAdi guNa prakaTa prakAzita ho gaye | aba samagra Atma dravya eka mAtra cid paryAya rUpa hI ananta kAla taka rahegI kyoMki parivartana ke nimittoM kA pUrNa abhAva ho gayA / aba caita nya puJja dravya yathA jAta tathA rUpa hI rahegA | apane dravyatvasvabhAva kA parityAga kara anya paryAya rUpa kabhI bhI pariNamana nahIM karegA / zuddha caitanya anya paryAya dhAraNa nahIM karatA / / 14 / / 77 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra nijAtmavIrya ke sAhacarya se apanI nijAtma kI ananta svabhAva zaktiyoM kI mAlA ko Apane spaSTa pratyakSa avalokana kiyA / usI apane prakaTa Atma prakAza ke mAdhyama se tInoM lokoM kI ananta dharmAtmaka arthAt ananta dravya, guNa, paryAyoM se yukta padArtha mAlikA ko bhI pratyakSa kiyA isI se ApakA anekAnta siddhAnta akATya, abAdha aura avirodhI siddha hotA hai | ApakA anantajJAna, anantazakti rUpa saciva ke sAcivya se pravRtta hotA hai / ananta sukha zIla, darzana kA adhipati AtmA svayaM ke dvArA svayaM meM svayaM zivarAjya kA adhipati huA / anantavIrya ko apanA mantrI niyukta kara tInoM lokoM kA jJAtA ho gayA / he jina ! ApakI mahimA apAra hai / // 15 // sampUrNa padArthoM ke dvArA vistRta trikAlavartI ananta paryAyoM ke samUha ko vyApta kara unake sAtha svaMya ko bhI nizcaya se eka kevalajJAna dvArA Apane jJAta kara liyA | Apa svayaM anantatA ko prApta hue / arthAt anantakAla paryanta apana ananta guNa paryAyoM ko vizuddhatA ko dhAraNa kara ajara-amara avasthA meM sthita hue || 16 // ___ saMsAra ke samasta padArtha samUhoM meM ApakA jJAna vyApta ho huA, hogA (hotA rahegA) aura ho rahA hai / eka hI samaya meM eka sAtha sarva ko AtmasAta kara letA hai | arthAt azeSa vastu tattva Apake kSAyika, nirmala, samujjvala pUrNa jJAna kI svacchatA meM darpaNatala samAna pratibhAsita hue, jJAna avinazvara hone se hote raheMge aura vartamAna meM to camaka hI rahe haiM / Apa meM mAnoM udIyamAna jyoti samAhita ho gaI hai / he deva! azeSa jyotipuJja svayaM A Apa meM hI samAhita ho gayA hai || 17 // he deva! saMsAra ke samasta carAcara (jar3a-jaMgama) padArthoM kI tRSNA se nivRtta ho ApakA sthAyI Atma vikrama (parAkrama) sva-svarUpa meM hI vyApRta ho gayA hai / yahI kAraNa hai ki para padArthoM se parAGmukha hokara Apake cidaMza 78 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra apane svabhAva se Apa hI meM samAhita ho maitrIbhAva se sthita ho gaye haiM / pratyeka Atmapradeza se AnandAmRta kA jharanA avirala rUpa se pravAhita hotA hai / / 18 / / ananta aura ati agAdha taraMginI kA Ananda srota ajasra pravAhita hotA huA ananta guNa rUpI viziSTa pAdapoM kA abhisiMcana karatI rahatI hai / Apa svayaM AtmA ke dvArA AtmA ko ananya svabhAva se anubhava karate haiM / yaha AtmAnubhUti traikAlika rUpa se eka sAtha anubhUta hotI hai / siddhAtmA Apane zuddha svamatophalaniya ho jAne se usI meM hI rahate haiM // 19 // kSAyopazamika jJAnAvasthA meM AtmA kA jJAna prakAza ananta bhedoM meM pravRtti karatA thA | una azeSa bhedoM kA ekIkaraNa kara Apane kevala jJAna meM kendrita kara liyA / arthAt Atmateja ko eka sAtha sampuTa kara eka samaya meM eka sAtha ananta bhedoM kA grAhI kara liyA / he deva! tuma apane Atma svarUpa meM antarlIna ho Atmazakti ko prakaTa kara ise aneka dharmAtmaka rUpa meM dekhate ho / jJAnazakti aura darzanazakti donoM hI eka sAtha ananta rUpa meM adhyavasAya karatI haiM / / 20 / / he jina! sarvajJatA bhAva se bhAvita Apa parama jJAtA ho gaye / ApakI jJAyakazakti ekarUpa ho vibhinna zaktiyoM rUpa vaibhava ko viSaya karatI hai / agAdha -asIma gaharAI ke sAtha kevalajJAna kI akhaNDa kiraNe zreSTha mAlA ke samAna prasarita haiM / ananta padArthoM aura paryAyoM se abhivyApta hokara bhI ve apanI tIkSNa prakAza svarUpatA ko tanika bhI parityAga nahIM karatI ApakA kaivalyaprakAza anantarUpoM meM abhivyApta hokara bhI apane zAnta teja meM niviSTa rahatA hai / ApakI AtmA meM hI tadrUpa nivAsa karatA huA spaSTa rUpa se AtmasvarUpa ko pratibhAsita karatA hai / sampUrNa zaktiyA~ 75 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra isa tIkSNa aura vyApI prakAza putra meM eka mAtra caitanya svabhAva se hI saMkalita hokara sphurAyamAna hotI haiM | jJAnamAtra meM hI anubhavana karAne kI yogyatA hai kyoMki yaha jJAyaka svabhAvarUpa hai / anyazaktiyA~ isI caitanya se jJApita hotI haiM // 22 // he bhagavan! Apa apane ananta jJAna dvArA AtmA ko ananta svarUpa jJAta karate haiM aura isI se anya ananta AtmAoM ko bhI apanI isI jJAyakazakti ke jJeya banAkara unheM bhI avagata karate haiM / isa prakAra pracaNDatA se samasta padArthoM kA samUha rUpa se Apake meM spaSTa dRSTigata hotA hai / yaha ApakI nija zakticakra (samUha) hI Apake Izvaratva ko prakaTa spaSTa karatI haiM / arthAt Apa meM kahIM usameM prApta nahIM hai apitu Apa hI kI Atmazakti se upalabdha hai // 23 // apane jina svabhAva meM samAhita aura surakSita svabhAva, nirAkula AtmA kA dyotana karatA hai / yaha prabhAva para kI sahAyatA kI apekSA se vihIna Apa meM ullasita hotA hai / svAnubhava kA viSayabhUta sarvataMtra svataMtra hotA huA nirantara AnandAmRta kA ajasra srota paramparA ko pravAhita karatA hai / Atmottha AtmAnumabhavotpanna AtmAnanda AtmA meM amandurUpa se pravAhita rahegA | arthAt yaha anantakAla taka jyoM kA tyoM banA rahegA / Atma svAtantrya kI apUrva mahimA hai, jo apane hI svabhAva meM nirantara sthita rahegA / / 24 / / he prabho ! isI akhaNDa, akSaya bhAvanA ke dvArA mujhe bhI merI isI kendrIbhUta, utkRSTa Atma jyoti meM pravaSTi kariye ! arthAt jisa prakAra agni kaNa lauha piNDa meM praviSTa ho jAte haiM usI prakAra merI akhaNDajyoti mujha meM abhivyApta ho jAye / mere hI ajJAnabhAva ke kAraNa Aja bhI usa eka cinmaya prakAza ko mujharUpa nahIM hone de rahA hai / ataH mere guNa mujhameM prakaTa hoM isa prakAra kA prasAda kareM / he prabho ! merI pramAda dazA kA abhAva ho || 25 | 20 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 7 asIma saMsAramahimni paJcadhA vrajan parAvRtti manantazo vsH| lagAmyayaM devabalAccidaJcale svadhAmni viznacAnti vidhAyinastava // 1 // kaSAyasaGghanaghRSTazeSayA goyA nisAnamA vyasayataH ! kriyAn kriyAn prakAzastava bhUtibhAsane bhavatyalAnandina kuna jAtucit // 2 // kriyat kriyat sphuTaM kiJcidanAdisaMvRtaM kriyajvalan kinycidtiivnirvRtm| kriyan spRzA kiJcidasaMspRzan mama tvayIzanejaH karuNaM viSIdani / / / pralApavizvaM sakalaM balAdbhavAn mama svayaM prkssrito'tivtslH| pipAsito'tyantatama bodhadurbalaH kSamena pAtuM kriyadIza maadRshH||4|| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] ayaM bhavato dhasudhaika sIkaro mmaajhmaatraaprinnaamkaanniH| drameNa saMdhukSitabodhatejasA mayaiva peyasya kalo bhavAnapi / / / / anArataM bodharasAyanaM piban khnndditaantrbhirnggsNymH| dhruvaM bhaviSyAmi samaH svayaM tvayA nasAdhyate kiM hi gRhItasaMyamaH // 6 // vyatIta saMkhyeSvapi zaktayarakSayA sthitasya mai saMyamalabdhi dhaamsu| sadAguNa zreNi zikhAmaNiziva vibho kiyahUramidaM padaM nava 17 / / uparyuparyurjita vIryasampadA vibho vibhindaMstava tttvmsmyhm| alabdhavijJAnadhanasya yogino na bodha sAhitya mupaiti maansm||8 / / ajazrama zrAnta vivekadhArayA sudAruNaM deva mama vyvsytH| svayaM jayantyallasitAdbhutodayA: kSaNaprahoNAvaraNAmano bhuvH|| / / samAmRtakSAlanagADhakarmaNA kaSAyakAluSyamapAsya ttsmm| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] mamAdya sadyaH sphuTabodhamaNDalaM prasahaya sAkSAdbhavatIzate mahaH / / 10 // tvamAtmasAtmajJa cideka vRttitA mazizriyaH zoSita rAtra durgdH| pare turAga jancarasAtmyalAmA vizAnti baalaavissyaanvissopmaan||1|| kriyatkiyan saMyamasImavartmani kriyAratenApyaparA kriyA ghnnaa| tvayedamuccaNDa cideka vikramaH samasta kartRtvamapAkRtaM htthaat||12|| akartRsaMvedana dhAmni susthitaH prasahya pItvA sakalaM craacrm| tvameSTa pazyasya nizaM nirutsukaH svadhAtupoSopacitaM nijaM vpuH||13|| navA'hano'tyanta mahimni saMsthiti svasImalagnAkhila vishvsmpdH| sadA nirucchAsadhRtAta svazaktayaH svabhAvasImAna bhindate m4u tavedamuccAvacamIzamanjaya jytynntaadbhutstyvaibhvm| svatattva eva sphuradAtmayantrita cidudgamodgArataraGgitaM mhH||15|| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] spRzannapi svAM subhareNa bhUyasA samucchasadvizvamidaM svsiimni| pareNa sarvatra sadApyalacita svabhAvasImA jinanAbhi bhUyase / / 16 / / svabhAvasImAnamananyabAdhitAM spRzanti bhAvAH svayameva shaashvtiim| paraH parasyAsti kRto'pi tena na kriyeti zAntA tvA'ya shuddhbori||17 / / akartRvijJAtR navedamadbhuta sphuTa prakAzaM satatoditaM mahaH / na jAsvapi praskhalati svazaktibhi bhareNa saMdhAritamAtmanAtmani / / 18 // naveti vispaSTa vikAzamullasa dvilInadikkAlavibhAga mekkm| kraDana kriyAkAraka cakrama kramAn svabhAvamAtraM parito'pi valgati 19 // pravartate naiva na cAtivartate svabhAva evodayate niraakulm| apelavollAsavilAlamAMsala svazaktisambhArabhRtaM bhavanmahaH // 20 // bhRto'pi bhUyo mriyase svadhAmabhiH khataH pratRpto'pi punaH prtpysi| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 asIbhavRddho'pi punarvivarddhase mahimni sImaiva na vA bhavAdRzAm // 21 // tvamAtmaNAhAtmya nirAkulo'pi san na tIkSNatAM musi deva! jaatucit| sadaiva yattaikSNyamudeni dAruNaM nadeva mAhAtmyamuzanti saMvidaH / / 22 // anAratettijatazAnatejasi tvayi svayaM sphUrjati pussklaujsi| samakSa saMvedana pUtacetasAM kutastama kANDakathaiva maadRshaam||23 // haThasphuTa citkalikocchalanmaho mahimni vizvaspRzi sAmprataM mama / akhaNDadigmaNDala piNDitatviSa stamo diganteSvapi nAvatiSThate // 24 // samantatAzridbharanirbharo bhavAn jgdvraakNskhldekciknnm| tavAnubhUtirbhavataiva yo'thavA bhavettavA'nugrahabRhitodayaH / / 241817 / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paturNimAti halota :--- pATha-7 saMsAra paribhramaNa kI pA~ca vIthiyA~ haiM / inheM Agama bhASA meM paJcaparAvartana kahate haiM yathA 1. dravyaparAvartana 2. kSetra parAvartana 3 kAlaparAvartana 4. bhavaparAvartana aura 5. bhAvaparAvartana / inakA uttarottara ananta-ananta guNA kAla hai / ina parAvartoM ko anantoM bAra ghUma DAlA / yaha hai saMsAra kI mahimA, abhavya kI to anAdi asIma hai para bhavya anAdi se ise sAdIsAnta kara sakatA hai | Apa bhagavan apane abicala va caitanya teja meM vizrAnti prApta kara lie / maiM bhI usI nija jJAnAtmaka teja mvarUpa meM aba kAlalabdhi vazAt anurakta hotA hU~ / arthAt yaha saMsAra bhramaNa se nikala maiM svarUpopalabdhi meM praveza karatA hU~ || 1 || merI eka mAtra caitanya cit kalA, nizzeSataH kaSAyoM ke saMgharSaNa meM prayalazIla ho jAya to Apake vizvavikAsI yA saMsAra ko prakAzita karana vAle prakAza svarUpa ko kabhI bhI kyA use pAne meM sakSama nahIM hogI ? arthAta avazya samartha hotI hI hai / pratyanazIla hone para kRtakRtyadazA prApti hotI hai / paramAnanda prApta hotA hai // 2 // he bhagavan merA uttama jJAna anAdi kAla se sUkSma labdhya paryAptaka dazA meM AcchAdita rahA mAtra akSara ke anantaveM bhAga pramANa mAtrA meM prakAzita rahA / atyanta puruSArtha se prApta kSayopazama se kucha aura adhika prakAzita hotA huA spRSTa huA evaM kucha asaMspRSTa rahA arthAt samyaktva yukta huA / he Iza ! Apa meM ApakA jJAna teja pUrNa prakAzita hai | vahI teja puJja apane dayApUrita bhAva se mujha dayApAtra ko dukha se unmukta karatA hai / arthAt ApakI karuNa dRSTi se hI merA rakSaNa saMbhava hai || 3 / / he bhagavan Apane sampUrNa saMsAra ke duHkhoM se vyAkula pIr3ita prANiyoM ko apane atyanta vAtsalya rasa se abhisiMcita kiyA / maiM apane ajJAnatama se AcchAdita jJAna se ati ni:zakta ho rahA hU~ | Apake usI karuNA rasa kA pipAsu hU~ / isa prakAra 'gANana ko he Iza ! kyA vaha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra samatArasa rakSaNa karane meM samartha nahIM hai ? avazya sakSama hai / ataH ApakI dayAdRSTi hI merA saMsAra duHkhoM se trANa kara sakatI hai / yahA~ AcArya zrI apanI saMsAra bhramaNa kI durdazA se chuTakArA dilAne vAlI jinendabhakti kA hI samartha batA rahe haiM / / 4 // he prabho Apake anantajJAnAmRta kI eka vindu mAtra kA AkAMkSI Aja mere pariNamana kA hetU hove / yaha pariNamana kramazaH mere dvArA mere hI jJAnAnala ke dvArA santapta ho madhura tejasvI peya kA rUpa dhAraNa kara sake / arthAt maiM bhI Apake dvArA pradarzita prakriyA dvArA apane AtmIya amIrasa kA AmvArdI banU~ yahI eka mAtra AkAMkSA ho || 5 || he svAmin ! nirantara anavarata rUpa se samyagjJAna-bheda vijJAna rUpI rasAyana kA pAna karate hue antaraMga aura vAhya sarAga saMyama athavA kSAyopazamika bhedarUpa saMyama merA vyavasthita hai / Apake AdarzanIya siddhAnta kA anusaraNa karane kI vidhi dvArA samyaka prakAra se sAdhita kiye jAne para kyA Apa hI ke samAna yathAkhyAna cAritra (saMyama) grahaNa dvArA vaisA hI nahIM hogA ? nizcaya se avazyameva ho hI jAyegA / AcAryadeva apanI akATya zraddhA vyakta kara jinadeva kI stuti kara rahe haiM || 6 || he vibho ! saMkhyAtaguNI karma nirjarA kI zrRMkhalA ko vyatIta kara maiM saMvamalabdhi sthAna ke teja meM sthita huA hU~ | isa sthiti ke hone para bhI nirantara avicchinna rUpa se asaMkhyAtaguNa zreNI nirjarAyukta zreNI ArohaNa zikhAmaNi pada kA Azraya kitanI dUra hai ? ApakA svarUpa kaba prApta ho sakegA ? abhiprAya yaha hai ki bhagavAn mujhe bhI Apa ke samAna vItarAga avasthA kaba prApta hogI / / 7 // he vibho ! Apake anekAnta siddhAnta kA jJAtA ho ApakI uttarottara vRddhiMgata hucI bIryazakti rUpa sampadA prApta kara apanI hI Atmatattva rUpatA rUpa ho jAU~ kyoMki merA svarUpa bhI Apa hI ke samAna hai | yogI jana Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaturviMzati stotra aprAptapUrva jJAnadhana tattva ko apane hI bhedavijJAna ke sAtha maitrIbhAva sthApitakara ekAgracitta se use nahIM pAte kyA ? prApta karate hI haiM / arthAt Apake Adarza se prApta zaktiyoM dvArA nijAtmazaktiyoM kA prakAzana karataM haiM / / 8 / / he deva ! merA vyavasAya (prayala) nirantara pravAhita viveka rUpI dAruNa dhArA se zramita huA hai | pramAdayukta hone se kAryakArI nahIM ho rahA / yadi niSpramAda ho jAya to svayaM kSaNamAtra meM AvaraNoM kA saMhAra kara Antarika zaktiyA~ Azcaryajanaka abhyudayoM ke sAtha jayazIla ho jAtI haiM / he bhagavan ! Apane AtmasvarUpopalabdhi meM prabala bAdhaka pramAda batalAyA hai | pramAda nijazaktiyoM ko AcchAdita karatA hai | ataH usa (pramAda) ke abhAva meM ve ananta zaktiyoM vijayI ho jAtI haiM // 9 // kaSAyarUpI kalaMka arthAt kaluSatA ko atyanta gAr3ha prayatnoM dvArA dUra kara diyA tathA sAtha hI sAmyabhAvAmRta se prakSAlita kara use mUlataH svaccha banA diyA / Aja zIghra hI merA jJAnamaNDala spaSTa ho gayA |he Iza-paramezvara! ApakA Atma teja prakRSTa rUpa se pratyakSa ho rahA hai | abhiprAya yaha hai ki krodhAdi kaSAyeM gADha kajala sadRza haiM jo jJAnarUpI darpaNa ko apanI kAlimA se AcchAdita kara detI haiM / sAdhaka inheM apane satpuruSArtha arthAt jina praNIta vidhi se naSTa kara sAmyabhAva rasa se prakSAlita kare to AtmajJAna prakaTa ho jAye | usakI nirmalakAnti meM lokAloka vyApta ho jAte haiM // 10 // - bhagavan | Apa AtmasvarUpajJAtA ho caitanya kI ekamAtra dhArA kA Azraya liyA | isa cisvarUpa meM eka layatA-ekatvalIna ho rAgarUpI duSkara roga ko naSTa kara diyA / arthAt vItarAgabhAvastha ho rAga roga kA kSaya kiyA / Apase bhinna mithyAmArgI to rAga meM rAgI hue use hI apanA svarUpa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra samajha rAgaJcara ko hI AtmasAt kara viSa sadRza prANanAzaka viSayoM meM hI pravRtta ho rahe haiM / arthAt ajJAnI harI harAdi AhArAdi cAroM saMjJAoM ke jvara se rugna hue hAlAhalaviSa sadRza viSayoM ko hI auSadhi samajha unhIM kA sevana karate haiM | saMsAra paribhramaNa hI kara rahe haiM // / 11 // kitane hI svayaM ko saMyamI manyamAnA, kitane hI kAla se saMyama mArga meM pravartana kara rahe haiN| parantu ajJAna vaza anya- anya kriyAoM kA nAza kara anya kriyAkANDoM meM rata ho rahe haiM / arthAt vAhyADambara tyAga antaraga viSaya - kaSAya rUpa kriyAoM meM phaMsa rahe haiM / parantu he jina ! Apane eka mAtra atyanta ugra tejasvI, caitanyazakti ke parAkrama dvArA vAhyAbhyantara azeSa kriyAoM kA balAt nirodhakara DAlA / paramapuSTa yathAkhyAt cAritra dhAraNa kiyA / / 12 / / hai jinadeva ! Apa nirantara kartRttva buddhi ko naSTa kara akartApane kI anubhUti ke prakAza meM hI samyak prakAra se sthita rahate ho / azeSa cara aura acara padArthoM kI paramparA ko balAt pIkara apane svabhAva meM sthita ho gye| itanA hI nahIM, apitu parama vItarAgabhAva se utsukatA rahita ho aharniza apane hI iSTa svabhAva ko dekhate ho / apane hI jJAyaka svabhAva rUpa nija zarIra ko AtmIya tattvoM se puSTa karate ho / pUrNataH usI meM tanmaya ho rahe ho || 13 || ApakI arhat dazA kI uttama mahimA meM hI Apa sthiti prApta kara sampUrNa vizva kI asIma sImA ko AtmasAt kara vizvezvara ho gaye / svayaM azeSa sampadA Apa meM saMlagna ho gaI / sadaiva zvAsocchvAsa rahita apane meM samAhita zaktiyoM kA bheda nirUpaNa karate haiM | apanI svAbhAvika sImA kA kabhI bhI ullaMghana nahIM karate || 14 || 8.4 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra ApakI nirakSarI sarvAGga se vANI kA pravAha pravAhita hotA hai | vaha Apake ananta adbhuta, satya tatva pratipAdana ke vaibhava ko jayazIla banAtA hai / arthAt anAdi ananta tattvoM ke svarUpa kI paramparA ko akSuNNa banAye rahatA hai / apane hI AtmasvabhAvarUpa yaMtra se niyaMtrita huA caitanya se janya cidodgAgAra apane meM hI prakAza se prakAzita hotA hai / taraMgita hotA rahatA hai / / 15 / / apane caitanya svabhAva se paripUrNa apane ko hI sparza karatA huA bhI apane hI meM vyApta rahatA hai | saMsAra svayaM apanI sImA meM avasthita hai / kAraNa nija-nija svabhAva para svabhAva dvArA ulleSita nahIM kiyA jA sakatA / he jina Apake siddhAnta meM pratyeka tattva apanI sImA meM hI sImita upadiSTa kiyA hai | abhiprAya yaha hai ki Apake cid svabhAva meM sarva vizva pratibimbita hokara bhI Apa dha nahIM hotA aura na ApakA pAsava para rUpa hotA hai / yahI vastu vyavasthA hai // 16 // AtmasvabhAva ananya bAdhita hai / usI ko zAzvatamayI bhAvoM ke bhAra se sampanna zaktiyoM se jJAna kiraNeM chUtI haiM-prakAzita karatI haiM / nizcaya naya se yahI siddhAnta hai / nija bhAva se bhinna jo kucha bhI hai vaha saba para svarUpa hai / vaha para svabhAva para kA hI hai / Apake parama zuddha caitanya svabhAva meM vaha kisI prakAra bhI kucha bhI vikAra utpanna nahIM kara sakatA / Apa to apane parama zAnta svabhAva meM hI rahate haiM / / 17 // he paramezvara ! ApakA nityodaghATita, pUrNa prakAzita, jJAnodyota atyanta vilakSaNa hai / adbhuta haiM kyoMki sarvajJa-sarvajJAtA hote hue bhI kartRttvabhAva se sarvathA zUnya haiM / apane hI AtmasvabhAva se paripUrNa bhArata hue kabhI bhI sva zaktiyoM se skhalita nahIM hote haiM / / 18 / / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvizati stotra jina Atman ! tumhArA vikAsa itanA prakhara aura samujjvala hai ki usameM samasta dizA-cidizA antarnihita ho jAte haiM / ekarUpatA hI dRSTigata hotI hai / svayaM meM hI svayaM ko svayaM anubhava karate ho isase kriyA, kAraka Adi bhedoM se utpanna krama va akramacakra sabhI vilIna ho jAte haiM / ataH sarvajJatA meM sarvatra, sadA eka mAtra nija svabhAva hI parilakSita hotA hai / yahI dazA Atma siddhi karAtI hai / / 19 / / apane svabhAva ke atirikta anyatra pravRtti nahIM hotI | tathA svabhAva se bhinna bhI kucha pratibhAsita apane meM hotA nahIM / ataH vItarAga avasthA meM AkulatA rahita sukha svasaMvedana rUpa apanA hI svabhAva udIyamAna rahatA haiM / samasta svabhAva zaktiyA~ saMghaTita ho yaha Atma vilAsa eka Thosa aura saghana pratApapuJja se ullasita ho ati zobhAyamAna ho jAtA hai || 20 / / svAbhAvika SaDguNI hAnivRddhi ke dvArA apanI hI sImA meM apane hI nija svabhAva se bharita va rikta hotA huA Atma tatva utpAda vyaya dhrauvyatA se yukta apanA astitva sthita rakhatA hai | apane hI pratApa se apane ko tapAtA hai | he jina ! Apa bhI isI siddhAntAnusAra apane meM tapta hote ho | Azcarya yaha hai ki Apa pUrNavRddhiMgata hokara bhI punaH vRddhiMgata hote ho / to bhI ApakI sImA jo hai vahI rahatI hai / Apa Apa hI ke sadRza haiM / anya koI upamA nahIM / kyoMki apane hI jJAna prakAza meM nihita rahate ho || 2 1 // he deva ! Apa apane AtmamahAsya se nirAkula ho vItarAgabhAva se Atmastha hokara bhI apane jJAna kI utkaTatA kA kabhI bhI parityAga nahIM karate ho / jisa rUpa meM vaha uttama teja prakaTa prakAzita huA hai vaisA hI avasthita hai / usI mAhAtmya ko jJAnIjana nirantara jAjvalyamAna rakhate haiM | Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvizati stotra kyoMki dAruNatA se hI kaThora karmajanya kAlimA punaH prakaTa nahIM ho sakatI / / 22 / / Apa ananta zAnta, puSTa svAtmottha teja meM anavarata lIna rahate haiM / yaha prakAza svayaM hI uttejita huA sphurAyamAna rahatA hai / isa prakAra ke svasaMvedana se utpanna pavitra cittavAle jJAna svarUpa ke samakSa mere samAna ajJAnI kA ajJAnarUpI aMdhakAra kA samUha kaise raha sakatA hai ? arthAta ApakI jJAna guNa garimA kA prakAza merI anubhUti meM rahegA to maMga bhI ajJAnatama naSTa ho Apa hI jaisA svarUpa prakaTa ho sakegA / / 23 / / he prabho Apako kevalajJAna svarUpa ahaMta rUpa kA cintana karane se aisA pratIta hotA hai mAno isa samaya mere antastala meM bhI vahI jyoti sahasA jAgrata hokara sphurAyamAna ho rahI hai / akhaNDa dazoM dizA maNDala meM bhI Apake teja prabhApuJja ke samakSa aMdhakAra nahIM Tika sakatA hai / abhiprAya yaha hai ki Apake siddhAnta kA anusaraNa karane vAlA vizva bhI ajJAnatama se parimukta ho sakatA hai || 24 / / Apa cAroM ora se ghanAkAra rUpa cid bhAva se hI bharapUra haiM / vardhApa Apa apanI hI anubhUti meM avasthita rahate haiM / kAraNa Apa parama vItarAga haiM | Apa apane hI anugrahakartA haiM | tathA'pi yaha dIna-hIna saMsArI prANI usa caitanya kaNa meM rulatA phiratA hai, yadi ApakA anugraha ho jAya to yaha laghu jJAna kalA bRhad rUpa ko prApta ho sakatI hai / arthAt Apake siddhAnta se anugrahIta ho udayazIla bana sakegA / / 25 // 87 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 8 anAdiraktasya tavAyamAsIn ya eva saMkIrNarasa: svabhAvaH mAryAvatAre haThamArjitazrIstvayA kRtaH zAntarasaH sa eva // 1 // rAdhistAda sibhukne rekaH kaSAyakSaya eva hetuH| ayaM kaSAyopacayasya bandha heto viparyastatayA tvayeSTaH // 2 // ekaH kaSAyAnabhiSeNanastvaM nityopyuktshcturnggkrssii| sarvAbhiyogena sama vyavasyan naiko'pyanekaH kalinaH kssaayaiH||3|| muhuhuJcittacitprahAraH palAyitavyA ghuTita milaadbhiH| tavA prakampyo'pi dRDhaH kaSAyaiH svazaktisAra stulitaH pradhRSya / / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] . . pratikSaNa saMspRzasA svavIrya labdhvAnnataraM smygviklven| tvayA'tha teSAM vihinaH prahAraH prasahya sarvaMkaSa eka eva / / 5 / / sAkSAt kaSAyakSapaNakSaNe'pi samudvahan kevlbodhlkssmii| vizvakabhoktAjina pauruSasya prabhAvamAviSkRtavAn pressaam|| // Ayusthiti svAmavasopabhogyAM jJAnaka pujho'pynuvrtmaanH| pradarzayan vatmIzivasya sAkSAd dhitAya vizvasya cakartha tIrtham // 7 // tIrthAdbhavantaH kila tadbhavadbhayo mitho dvayeSAmiti hetubhaavH| anAdisantAnakRttAvatAra zvakAsti bIjAGgukhat kilaaym||8|| samastamantaH spRzatA'pi vizvaM vaktuM samastaM vcsaamshkteH| pratyakSadRSTA'khila bhAvapuJjA danantabhAgo gditstvyaikH||1|| bhindaMstamo'nAdidRDhaprarUDhaM mhaadbhutstmbhittunggcitteH| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] navaiva vaktAdavadharito'yaM surAsuravyAtmakavastuvAdaH / / 10 / vAgviAgraste kRtacitramArgAH pratyeka tIrthapratipatti kryaaH| zrutvA'pi kazcit samudAyabodha zuddhAzayairava dhRtstdrth11|| vipakSa sApekSatayaiva zadvA spRzanti te vastuviruddha dhrmaa| tadeka deze'pi vizIrNasArAH syAdvAdamudrAvikalAH skhalanti / / 12 / / iyaM sadityuktirapekSate'sad vyAvRtti sImannitata satpravRttiH / jagansamakSA sahasaiva jahuH svabhAvImAnamathanyathAH // 13 // sarva sAdityaikyamudAharantI kRtvA'pi sdbhedmsNhrntii| na sanatyA pIyata eva vizvaM pIyeta sattaiva yadIza ten|14| sappratyaya: saMspRzatIzavizvaM tathApi tatraikatamaH sa aatyaa| asatsasannanyatayA'bhidhatte dvaitasya nityprvijRmbhittvm||15|| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] pibannapi vyApyahaThena vizva skhalan kilAya svraatmsiipni| vizvasya nAnAtvamamAdi siddhaM kathaM bhuvi jJAnadhanaH prabhASTiM 16 // sarva vidityaikyamapi pramASTra na cetanA cetanatAM kssmen| na saMskRtasyApi citAjaDasya cittvaM pratIyeta kthNcnaapi||17|| pratyakSamutiSThati niSThureyaM syaadvaadmudvaahttkaartste| anekazaH zabdapathopanItaM saMskRtya vizva smmskhlntii||18|| avasthiti sA tavadeva dRSTe viruddhadharmeSvanavasthiti skhalanti yadyatra giraH skhalantu, jAnaM hi naavnmhdntslm||19|| girAM balA dhAna vidhAnahetoH sthaadvaadmudraamsRjstvmev| taGkitAste tadattatsvabhAvaM dadAnti vastu svayamaskhalanaHH // 20 // parAtmanostulya manAdiduHkha prbndhnirbhedphlpryaasH| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ - [5] AyAsayannapyaparAn pareSA mupAsanIya stvamihaka aasiiH||21|| vyApArayaduHkha vinodanArtha mAropaya duHkha bharaM prshy| paragdhavyaM jinazAsanaM te duHkhasya mUlAnyapi kRntatIha // 22 // samAmRta svAda vidAM munInA munahAduHzAnojI sararam payo rasajasya yathA vRSAre haThAgnitaptaM pibataH payo'ntra / / 23 // apanda saMvedana sAndra mUrtiH samagravIryAti shyoppnnH| niHzeSitA'zeSa kalaGka paGkaH ko'nyo bhavedAsataro bhavantaH // 24 // yatarattavedaM pratibhAti zabda brahmaikAcinmaNDapakoNa cumbi| tataH paraM brahma bhavAniheko yasmAt paraM nAparamasti kiJcit ||24||ch| / / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra ==== pATha-8 he bhagavan ! ApakA anAdikAla se svabhAva kaSAya raMga se anurakSita thA / isI se vaha saMkIrNa ho rahA thA / mithyAtva, ajJAna, pramAdAdi se AcchAdita thA / bhalA vikasita kaise hotA ? ataH saMkucita ho rahA thA | he prabho Apane ise avagata kara zivamaga meM praveza kiyA aura balAt Apake dvArA antaraMga-bahiraGga lakSmI arjita kI gaI / kaSAya zatruoM kA sarvathA kSayakara anantajJAna, darzana, vIrya aura sukharUpa ananta yatuSTaya svarUpa antaraMga lakSmI evaM samavazaraNa vibhUti vahiraMga prApta kI / phalataH kaSAyoM se ugratama vahI svabhAva rasa parama zAntarasa meM pariNamita ho gayA / apane svabhAva ko paramottama zAntarasa meM saMkramita kara liyA / AcArya deva svayaM bhI isI patha para Arur3ha honA cAhate haiM / / 1 / / jIvanmukta hone para Apa sarvajJa hue / Apa samasta tattvoM ko abAdhita rupa se jJAta kara arhat avasthA prApta ho gaye / isakA hetU eka mAtra kaSAyoM kA kSaya honA hI hai | ina kaSAyoM kA samUha hI bandha kA hetU hai / kaSAya sakkina sadRza karmoM ko cipakA kara AtmA ko baMdhanavaddha kara kaTu va madhura phala pradAna kara saMsAra bhramaNa karAtI haiM / isIlie isase viparIta saMvega, vairAgya rUpa virakti mArga hI Apane iSTa samajhA aura saMyama dhAraNa kara usa para cala apane iSTa kI siddhi kI || 2 / / he bhagavan ! Apane samyak rUpa se jJAta kara liyA ki kaSAyoM ke . dvArA merA eka avicala rUpa nAnA prakAra kA ho rahA hai / ye hI nitya upayukta hokara svarUpopalabdhi kI sAdhaka samyak darzana, jJAna, cAritra aura tapa rUpa cAroM ArAdhanAoM kA ghAta kara rahI haiM / isa prakAra avagata kara ApanekaSAyoM kI camU (senA) para Apane pUrNa prayAsa ke sAtha AkramaNa kiyA aura eka mAtra svayaM ke prayatna se parAsta karane kA prayAsa kiyA / / 3 / / LU Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saturvizati stotra bArambAra Apake cit svabhAva ke dvArA prahAra kiye gaye, jinase ye kaSAya ripu vaMcita kiye gaye / saba haya ke zAstroM ke mahAA meM bhAga jAnA cAhie / isa prakAra mAnoM ve pIche haTIM / phira bhI una kaSAyoM ke AkramaNa kiye jAne para bhI Apa (bhagavan) niSkampa hI bane rahe / una duSTa kaSAyoM ko parAsta karane-unakA sAmanA karane meM apanI pUrNa zakti kA prayoga kiyA / kyoMki Apane apanA dRr3ha saMkalpa unake nAza kA kara liyA thaa|| 4 // he prabho ! pratikSaNa Apa apane AtmavIrya meM saMtulita rahe | madhyAntara meM Apa pUrNa satarkatA se avicala hI bane rahe / arthAt nizcala ekAgra cintA nirodha se dhyAnastha rahe / phalataH Apake dvArA unake prahAroM ne Apako vicalita nahIM kiyA / samatAbhAva se vItarAga pariNati se Apa svayaM apane hI sva vIrya dvArA isa kaSauTI para khare siddha hue / abhiprAya yaha hai ki kaSAyoM ne Apako dhyAna vyuta karane kI bharapUra ceSTA kI parantu Apa apane saMkalpa se tanika bhI vicalita nahIM hue / agratara hI hote rahe aura duSTa kaSAyoM kA kSaya kara hI diyA | // 5 // uparyukta prakAra dRr3ha saMkalpa ke bala se Apane azeSa kaSAyoM kA niHzeSa kSaya kara hI diyA / anya sarvajJatA ke ghAtaka karma balahIna ho svayaM hI palAyita ho gaye aura Apa nija nidhi kevalajJAna lakSmI ke adhIza ho gaye / apane hI puruSArtha se Apa azeSa vizva ke bhoktA ho gaye arthAt jJAtA hokara dRSTA bane aura eka sAtha tInoM lokoM ko apane jJAna kA viSaya banA liyA / abhiprAya yaha hai ki nizcayanaya se apane hI caitanya svabhAva jJAna-darzanAdi guNoM ke jJAtA dRSTA va bhoktA hue / ananta sukha ke bhoktA ho gaye / vyavahAra naya dRSTi se para rUpa saMsAra ke jJAtA-dRSTA-bhoktA hue / isa prakAra Apane nija svabhAva se apanI AtmIya sampatti ko prApta kiyA aura anya bhavyoM ko bhI Atma svAtantrya prApti kA mArga pradarzita kiyA / / 6 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra he svAmin ! Apa apane eka mAtra pUrNa svarUpa se prakaTa kevalajJAna ke prakAzapuJja meM pUrNa upayoga se tallIna ho gaye / jJAnadhana svarUpa ke hI bhoktA hue / yadyapi pUrNa vItarAga pariNati se pariNata ho gaye / tathA'pi Ayu karma kI sthiti ne Apa ko samavazaraNa meM roka kara virAjamAna kara liyA / isa prakAra mokSa ke mArga kA pratyakSa pradarzana karate hue Apane saMsAra ke bhavya jIvoM ke kalyANArtha dharmatIrtha kA pravartana kiyA / bhavyoM ke tIvra puNyodaya se rAga virahita hone para bhI ApakI divya dhyAna prakaTa huyI aura dharmopadeza dvArA mokSamArga pradarzita kiyA gayA / / 7 / / ananta dharmoM se yukta vastu tattva hai |annt vastuoM se vizva khacita hai / bhagavana ! vaha sakala vizva Apake jJAna meM spaSTa jhalakatA hai / isa prakAra vizva ke jJAtA hokara bhI Apa usakA pUrNataH pratipAdana nahIM kara pAte / kyoMki pratipAdaka vacanoM kI zakti sImita hai / ApakA jJAna jitanA jAnatA hai, utanA pratipAdana meM samartha hote hue usake vAcaka vacanoM kI asamarthatA hai / yahI kAraNa hai ki akhila vizva ke azeSa padArthapuJja ke pratyakSa dRSTA (dekhanevAle) hote hue bhI Apake dvArA unakA anantavA~ bhAga mAtra pratipAdita kiyA gayA hai | // 9 // he jin ! Apake mahAna adbhuta uttuMga dhyAna-zukladhyAna se niruddha citta ke prabhAva se anAdikAlIna sudRDha prakaTa prasarita mohAMdhakAra naSTa kara diyA gayA / isI kAraNa se sura, asuroM Adi dvArA nizcaya vyavahAra nayoM kI apekSA vastu tattva ke pratipAdaka nirdhAraNa kiyA gayA hai / yaha sunizcita hai ki Apa hI tattva ke yathArtha svarUpa ke jJAtA-dRSTA hone se sanmArgopadeSTA haiM / kyoMki kAraNa se kArya kI siddhi prasiddha hai // 10 // jina zAsana anAdyananta hai / anantoM tIrthaMkaroM ne apane-apane tIrtha pravartana kAla meM usa anekAntAtmaka zreyamArga kA avabodha karAyA hai / ananta Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra zrotAoM ne usa siddhAnta ko syAdvAdazailI meM zravaNa kiyA / tathA'pi kucha hI zuddha abhiprAya vAle bhavyoM ne hI usake yathArtha svarUpa ko jJAta kara dhAraNa kiyA ||11 || zabdoM meM vastu svarUpa ke anusAra vidhi-niSedha rUpa pakSoM ke nirupaNa karane kI yogyatA vidyamAna haiM / eka hI vastu meM ananta virodhI dharma vidyamAna haiM / unakI abhivyakti zabdoM ke mAdhyama se hI hotI hai| isa prakAra anekAnta siddhAnta meM virodhI dharma bhI avirodha rUpa se eka hI padArtha meM rahakara usake astittva akSuNNa banAye rahate haiM / kintu jinake ekAntI siddhAnta meM vastu kI sarvAGga vivecanA na hokara ekAGgI nirUpaNa hai ve ekAntavAdI syAdvAdamudrA se rahita hone se vinaSTa ho jAte haiM / unake dvArA vastu kA yathArtha vivecana nahIM ho sakatA, kyoMki vastu svayaM apekSAvAda kI apekSA rakhatI haiM / kAraNa vastu sAmAnya vizeSAtmaka ubhayaM dharmoM se yukta hai // 12 // L "yaha sat hai" isa prakAra kA kathana asat kI apekSA karatA hai / kyoMki 'sat' kI pravRti apane vyAvRta dharma ke sAtha sthiti rakhatI hai / vastu dharma kI yahI sImA hai / jisa prakAra "isa samaya dina hai| aisA kahate hI rAtri nahIM hai yaha niSedhAtmaka ukti svayaM A upasthita hotI hai| yaha svAbhAvika siddhAnta hai | svabhAva kI sImA ko saMsAra tyAga de to artha hI anyathA ho jAye | arthAt vastu tattva hI nahIM rahegA | sarvatra avyavasthA ho jAyegI | amuka vastu isI prakAra hI hai anya prakAra nahIM yaha kathana hI siddha nahIM hogA / athavA kisI bhI padArtha kA svarUpa hI nirdhArita nahIM hogA | svarUpa zUnyatA kA prasaMga AyegA / saMkara doSa bhI utpanna ho jAyegA || 13 || Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ caturvizati stotra he jinendra ! ApakA siddhAnta anekAnta se sampUrNa padArtha sat rUpa haiM, isa kathana se vastu tattva kA sAmAnya svarUpa se abheda siddha hote hue bhI sattA ke bheda kA abhAva nahIM hotA / arthAt sAmAnya kI mukhyatA se sat abheda (eka) rUpa hai to vizeSa gauNa hokara bheda rUpatA ko bhI rakhatA hai / yadi mukha-gauNa apekSA se tattva ko bhedAbheda na mAnA jAya to ekAnta rUpa se sat pratyaya kI vyApaka vyavasthA nahIM Tika sakatI / isalie he Iza ! jina ! ApakA siddhAnta hI avirodhI hai sApekSa hone se / yahI azeSa vizva ko apane meM samAhita karane kI kSamatA rakhatA hai / / 14 / / he Iza ! Apake dvArA pratipAditaM darzanAnusAra AtmA apane jJAna dhana svarUpa se samasta vizva ko vyApya kara rahatI hai / parantu to bhI vaha AtmA apane ekattva svabhAva se cyuta nahe, hotI / ataH eka akhaNDa hI rahatI hai / kyoMki sat aura asat virodhI dharma hokara bhI eka dUsare kI apekSA rakhate haiM / tattva nitya hI dvaitabhAva se avasthita rahatA hai / ekAnta advaita kabhI bhI siddha nahIM hotA / jo svayaM asiddha hai vaha anya vastu tattva kI siddhi kisa prakAra kara sakatA hai ? arthAt nahIM kara sakatA / ataH sabhI aikAntika siddhAnta mithyA hai | ApakA hI siddhAnta samIcIna siddha hotA hai / / 15 // AtmA balAt sampUrNa saMsAra ke nAnA dravya paryAyoM ko AtmasAta karatI hai arthAt apane vizvavyApI jJAna dvArA pratibhAsita karatI hai / parantu to bhI ye sva aura para kI sImA meM nizcaya se vidyamAna rahate haiM / arthAt AtmA apane AtmIya svabhAva meM aura anya tattva apane-apane svabhAva meM hI sthita ho utpAda-vyaya-dhauvya rUpa se pariNamana karate hue apanA astittva rakhate haiM / padArthoM kA nAnA panA anAdi siddha hai / phira bhalA jJAnadhana saMsAra meM use kisa prakAra lopa kara sakatA hai ? jJAna kA svabhAva to jo padArtha jaisA hai usI rUpa meM use prakaTa darzAne kA hI hai | // 16 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra sampUrNa padArthoM kI guNa, dravya, paryAyoM ko yugapat eka samaya meM jJAta kara bhI svayaM apanI caitanya vRtti ko tyAgane meM samartha nahIM hote / kyoMki sad kA abhAva ho hI nahIM sktaa| jar3a yA acetana padArtha kA sattA kitanI hI saMskRta ho jAya arthAt cetana ke sAtha milakara kitanI hI saMskRta huyI ho to bhI kabhI bhI cetanatva rUpa se pratIti meM nahIM AtI / abhiprAya yaha hai ki bhagavan Apake siddhAnta meM eka dravya dUsare rUpa pariNamana nahIM karate / sva dravyApekSA 'asti' aura para dravyApekSA 'nAstitva' dharma hI siddha hote haiM / / 17 / / Apake siddhAnta kI pratipAdaka zailI syAdvAda mudrAMkita hai / 'syAt ' zabda ekAnta kA kaTTara virodhI hai / yaha kaThoratA pUrvaka padArthoM kI sthiti ko pratyakSa darzAtI hai / aneka prakAra se zabdamArga meM prApta ho unake anekArthoM susaMskRta kara vibhinna dharmoM meM vicalita na hokara unheM susaMskArita kara yathAtathya rUpa meM vacanoM kA viSaya banA detI hai / syAdvAda zailI meM hI yaha kSamatA hai ki vicitra nAnA dharmoM ko avirodha rUpa se darzA sake || 18 | vastu meM anekoM virodhI dharma vidyamAna rahate haiM, jo anavasthiti pratIta hotI hai, parantu he deva Apake siddhAnta meM ve samyak avasthiti prApta karate haiM / yadyapi vANI-vacanAvalI unheM kathana karane meM eka sAtha samartha nahIM ho to mata hove, kyoMki zabdoM meM eka sAtha kathana kI sAmarthya nahIM hai / kAraNa unameM mahAna antara hotA hai / parantu ApakA "avaktavya" syAdvAda zailI kA aMga una sabhI virodhI dharmo ko vyavasthita banAye rahatA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki paraspara virodhI dharmoM kA eka sAtha kathana nahIM ho sakatA isase una dharmoM kA astitva yA vastu kI sattA samApta nahIM ho jAtI / / 19 / / 93 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra vANI meM tattva svarUpa pratipAdana kI zakti myAdATamudrA ke dvArA hI AtI hai / isa zailI ke he jina ! Apa hI pratipAdaka haiM / ataH vANI meM pratipAdyazakti ke Apa hI kAraNa haiM / usa syAdvAda mudrA se aMkita ApakA siddhAnta tad va atad svabhAvoM ko svayaM askhalita rahakara vastu meM arpita karatI hai / pratyeka dharma kathaMcid svabhAva ke nimitta se vastu meM anekoM virodhI svabhAvoM ko nirvirodha siddha hote haiM // 20 / / he jina ! Apake siddhAnta ke bahirbhUta prANI para aura sva ko eka rUpa samajha bahirAtmA anAdi duHkha ko naSTa karane kA viphala prayAsa kara rahe haiM / niSphala prayAsa ke zrama se zramita hue una mithyAdRSTiyoM ke antatogatvA Apa hI zaraNabhUta hote haiM / arthAt saMsArabhaya se bhayabhIta hue ve ApakI hI upAsanA karate haiM / isa prakAra Apa apane virodhiyoM ko bhI zivasukha mArga pradarzana kara unake dvArA pUjya hote ho / bheda-vijJAna binA AtmIya sukha prApti asaMbhava hai / vaha bheda-vijJAna bhI Apake siddhAnta sivAya anyatra honA bhI asaMbhava hai / ataH eka mAtra Apa hI upAsanIya siddha hote ho / / 21 / / janma, jarA, maraNAdi saMsAra duHkhoM se chuTakArA pAne ke lie bAla vata prayAsa karate hue bhI mithyAtvI ajJAnavaza aura adhika duHkha ke bhAra ko hI vahana karate haiM / una mohAndhoM ke duHkha ke mUla ko ukhAr3a pheMkane meM ApakA jinazAsana hI samartha hai | Apake dvArA nirdiSTa patha para ArUr3ha hone vAlA hI bheda-vijJAna rUpI tIkSNa chenI se saMsAraduHkha rUpI vRkSa kI jar3a kA unmUlana karane meM samartha hotI hai / ApakA zAsana hI ekamAtra dukhiyoM kI zaraNa hai // 22 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra vItarAgI munirAja samatA sudhA ke svAda ke jJAtA hote haiM / ve bAhya upasarga, parISahoM ke AghAtajanya mahAduHkha se yukta bhI AtmIya sukhaniSTha rahate haiM / arthAt vAhya acetana jana janya duHkhoM se ve kabhI bhI vAvabhAva na nahIM hote / jisa prakAra dugdharasa pAna kA jJAtA ugra agni tapta hone para bhI vaha dugdha kA hI pAna karatA hai viSAkta rasa kA nahIM / athavA viSa pAna karatA huA bhI payapAnarasajJa use dugdharasa kA hI anubhava karatA hai / vAhya pIr3A kI cintA na kara viDAla garama-garama dUdha pAna karane meM hI nimagna rahatA hai | vAdya vipatti kI cintA nahIM karatA / / 23 / / sadaiva nirantara, paripUrNa Atma saMvedana kI mUrti svarUpa Apa hI haiM / kyoMki pUrNa prayAsa se prakaTa kara apane AtmavIrya ke atizaya se use utpanna kiyA hai / sampUrNa karmakalaGka ko AmUla cUla naSTa karane meM anya kauna samartha ho sakatA hai ? Apake atirikta anya koI bhI usa karmakAlimArUpa paMka kA prakSAlana karane meM samartha nahIM hai / isalie Apa hI Apta haiM-sacce deva haiM | Apa se adhika anya koI hai hI nahIM / sarva doSa (aThAraha) doSoM se rahita hI Apta kahalAtA hai / una doSoM kA Apane hI nAza kiyA hai | ataH Apa hI arha-pUjyadevAdhideva hai / / 24 / / he jina ! eka mAtra Apa hI apane jJAyaka svabhAva se sampUrNa zabda brahma ke vitAna ke zikhara ko jJAta karane meM samartha hue ho / kyoMki vaha sarva vyApI jJAna Apa meM hI prakaTa pratibhAsita ho rahA hai / pUrNa kSAyika nirAvaraNa ananta kevalajJAna anyatra dRSTigata nahIM hotA / ataH saMsAra meM eka mAtra Apa hI brahma haiM / Apake atirikta anya kucha bhI nahIM / Apake sarvajJapane se sarvahitopakAriNI divya vANI Apase hI utpanna huI hai / ataH Apa hI svayaM zabdabrahma svarUpa haiM / anyazabdAdvaita vAdI yA brahmAdvaitavAdiyoM ke ekAnta siddhAnta meM nirUpita zabdabrahma samIcIna nahIM hai || 25 / / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 9 mArgAvatAre sama saMbhRtAtmA svayaM prakAzaM svamitaH paraistvam / suniSThuraSThayutakutarkavAkyaiH kSipto'pi nAzIH pratipatimandaH // 1 // avAma bhUtArtha vicArasArI niSkampamekatvakRtapratijJaH niHzeSitAntarbahiraGgasaGgane dInAnukampAviSayastvamAzIH // 2 // saMrakSataste skhalitArthaM dRSTeH sUtreNa SaDjIvanikAM nikAyam / apakSapAnasya balyAdivA''sIt samastabhUteSvapi pakSapAtaH // 3 // sUryAMzuSAH pAvaka vipruSaste vinirdahantya parito'pi gotram / abhISTimataH karNaphalakaipAka mAsat sudhAsIkaranirvizeSAH // 14 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] mandaH samasvAda bhareNa naktaM gRhItayogaH shvvdvicessttH| pare tu bhUmI parizuSka mUrtiH vighaTTitastvaM darzanaiH zivAbhiH / vidagdharogIva balAvirodhAn mAsAhamAsalapaNAni kurdana anAdirAgayaravega mutraM krameNa niHzeSitavAnalolaH / / tataH kathAJcit sakalAtmavIrya vyApAraparyAgina sNymstvm| jAtaH kaSAyakSayato'kSarAtmA jJAnaka puJja svayaMmeva saakssaat| // tatastvayA vyAptaparApareNa svAyuH sthitipraasiniyntrinen| svakarma zeSasya nathA vipAka mutpazyatA dezi zivasya panthA // 8 // antaH kaSAyakSapaNa prasAhA bahiryathA zakti critrpaakH| sUtrArtha saMkSepatayA tvayA'yaM pradarzino nAtha zivasya panthAH // 7 // bodhapradhAnaH kila saMyamaste tataH kaSAyakSayajA shivaatiH| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] zivApti hetorapi hetuhetu rahetuvanizcaraNasya bodhaH100 samastanistArNacaritra bhAraH svAyu sthitijJasavizIrNa bndhH| zikheva bahe: sahajoddhagatyA tstiddhidhaamaa'dhygmstvmnte|11|| tasmin bhavAnapracala pradezaH piban dRzA vishvmshessmev| samakSAsaMvedanamUrtirAste svaguptavIryAnizayaH sukhena // 12 // dambodhayostaiSNyavidhAyi vIrya dugbodhatakSNyesu niraakultvm| nirAkulatva tava deva saukhyaM gADhopayukto'si sukhaM tvameva // 13 // vitRSNatA jJAnamanantarAyAM dugvIryasAro skhalitaH smntaan| ayaM samastaH sukhahetupuJja stavA bhavannitya niraakulsy||4|| anAdi saMsArapathAdapena mananasiddhatvakRta vysthm| trikAlamAlAya nAmAtma tatvaM sAkSAt samaM pazyasi buddhayase ca / 15 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41 dRgbodhavIryopacitAtma zaktiH samantato nityamakhaNDayamAnaH atyanta taipayAda vibhAgakhaNDai ranantazaH khaNDaya sIza vishvm||16|| dRDhopayuktasya tava sphuTantya svazaktayo vishvsmaavbhaasaaH| vibho na bhindanti sadA svabhAva cideka saamaanykRtaavtaaraaH||17|| pramAtRrUpeNa tava sthitasya prameya rUpeNa vivartamAnAH zliSTAvabhAsA api naikabhAvaM tvayA samaM yanti pdaarthmaalaaH||8|| parapradezairna paraH pradezI pradezazUnyaM na hi vastu kinycit| AlAnayan darzanabodhavIrya jinapradezeSu sadaiva bhaasi||19|| Alambya vizvaM kila puSkaleyaM dRgbodhavaicitryamayI vibhuutiH| navasvabhAvAd dazibodhamUrte raitAvadevopakRtaM parebhyaH // 20 // anantadharma pracitaiH pradeze dRgbodhayorA zrayamAtrabhUta: Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] nagyozvaicira mujhena zAkSA dvibho vibhAsyeva hi vizvarUpaH // 21 // abhAvabhAvo bhayarupamekaM svavastusAkSAt svayameva pazyan nasajase pi sadA prakampaH svabhAvasImAGkitatasvamagnaH / / 22 // bhUtaM bhavadbhAvisamasta vizva mAlambamAnaH samameva saakssaat| ananta vizvAtmaka divyadIpti stavopayogo jina nAstameti // 23 // samantato dRSTikhAriteyaM sarvatra bodho'ymruddhshktiH| anantavIryAtizayetta gADhaM sudura dhArayasi svabhIza / / 24 // bhAnavA samarga jagadeva dInaM khinnAtmanA prANapaNaM vidhaay| bandIkRto syadyamayAti lobhAt sarvasvamevApyAya ki vivaadaiH||24||ch // 7 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati sodha pATha-9 he jina! Apane apanI hI zakti se apane meM sarvajJatA, vItarAgatA. hitopadezatAdi guNa bharapUra - pUrNataH prakaTa kiye / sarva zakti sampanna jJAna cetanA ke prakAza se dIptimAna hokara hI dharma tIrtha kA pravartana kiyA | mokSamArga kA pradarzana kiyA / yahI kAraNa hai ki anya mithyA siddhAnta ekAnta vAdiyoM ke dvArA atyanta niSThura kutarkI vAkyoM dvArA parAbhUta karane kA asaphala prayAsa kiye jAne para bhI Apa apane siddhAnta pratipAdana meM amanda utsAha va prayatna se sannaddha hI rahe | ve kuvAda vAdI svayaM hI parAjita ho gaye / / 1 / / Apa he jina! eka mAtra dRr3hapratijJa ho ekattva bhAvanA meM niSkampa acala hue aura usakA phala apane saMkalpa kA sAra prApta kara liyA / sampUrNa vAhyAbhyantara caubIsa prakAra parigraha kA tyAga kara dIna duHkhI saMsArI bhavyAtmAoM kI anukampA-dayA karane meM samartha hue / utkRSTa zubha saMkleza pariNAmoM ke dvArA tIrthakara prakRti kA baMdha hotA hai / arthAt Apane bhI "maiM sAre jagata kA kalyANa karU~ / zivapatha para karNadhAra banU~" isa prakAra kI utkaTa bhAvanA kI thI / jisakA madhura phala Apane vItarAgI ho sarvajJatA ko prApta kara liyA / ataH sarva jagata ke uddhAraka hue // 2 // he prabho! samyagdarzana se cyuta hone vAle kumArgI SanikAyoMbhedoM meM vibhAjita samasta jIva samUha ko Apane apane sUtra-niyAmaka Agama dvArA saMrakSita kiyA hai / arthAt samasta prANI samUha ko jIvana jIne kI kalA sikhAyI | kisI ke prati Apako pakSapAta nahIM hai / sabhI jIveM aura anya ko bhI jIne deM / yaha ApakI amiTa; ananta vANI kA akATya sarvamAnya sUtra hai | ApakA azeSa prANiyoM ke prati vItarAga bhAva sAmya siddhAnta yahI thA ki pratyeka bhavyAtmA apanA AtmakalyANa karane meM svataMtra hai / Atma svAtaMtrya kA hI eka mAtra pakSapAta thA / yahI to ahiMsA paramodharmaH Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAta sTona yato dharmastato jayaH / yaha hai ApakA sarva vyApI, sarva hitaMkara, sarvapriya eka mAtra pakSa || 3 // sUrya kI tIkSNa kiraNoM se utpanna agni tApa jyeSThamAsa meM samasta bhUmaNDala ko saMtapta kara detI hai arthAt jalAtI hai, parantu jitane pradeza meM ve prasArita hotI haiM utane ko hI saMtapta karatI haiM | parantu ApakI divyavANI se niHsRta siddhAnta jinake karNakuharoM se hRdayastha ho jAtA hai to vaha amRta binduoM ke rUpa meM azeSa karma rAzi ko bhasmasAta kara detI haiM / yadyapi yahA~ agni aura zItalasudhA virodhI pratIta hotI haiM, parantu tarka nyAya ke anusAra yaha pUrNa avirodhI siddha hotA hai / loka meM bhI dekhA jAtA hai ki zItala pAle kI sIkaroM (binduoM ) se hare-bhare kSetra bhasma - naSTa ho jAte haiM / usI prakAra vItarAga sAmyarasa se karmavana bhasma ho jAtA hai| he jina 1 Apane isI se karmASTaka naSTa kiye // 4 // mithyA dRSTi sAdhu rAtriyoga dhAraNa kara samAnazvAsa se bharakara nirjIva ke samAna ceSTAhIna ho bhUmi meM par3e rahate haiM / unakA yaha yoga sAdhana yA kuceSTA mAtra zarIra zoSaNa ke lie hotI hai / Atmasiddhi se usakA koI sambandha nahIM hotA / parantu Apane yathArtharUpa meM mana, vacana kAyarUpa yogatraya kA nirodha kara mokSasvarUpa athavA ziva svarUpa Atmadarzana ke lie kiyA / Apake siddhAnta se vahira jIva Atma tattva se anabhijJa hue mandazvAsocchvAsa kriyA dvArA kusamAdhi kara saMsAra bhramaNa hI karate athavA - ApakI dezanA se viruddha jana yoga sAdhanA dvArA kevala zarIra kA zoSaNa karate haiM / parantu Apane parama kalyANakArI - ziva ke sAdhaka rUpa kavaca ko dhAraNa kara rAtriyoga dvArA azeSa duSTa yA ghAtiyA karmarUpa zatruoM ko naSTa kiyA || 5 || Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra jisa prakAra saMkrAmaka roga se atyanta pIDita huA rogI hara prakAra se apanI zakti kA prayoga pakSa va hIne meM usa roga kA nAza karatA haiM, he jina usI prakAra Apane nirvikalpa ho vItarAga bhAvarUpa auSadhi dvAsa bala-vIrya kA samyak aura pUrNa prayoga kara anAdikAlIna rAga- moha jvara kramazaH pUrNataH naSTa kara diyA / phala svarUpa paraloka kI siddhi kara lI | janma, jarA, maraNa saMsAra meM mahA bhayaMkara aura prabala roga haiM / inakA mUla hetu rAga pariNati hai / isakI virodhI vItarAga pariNati hai / ataH Apane paramArtha kI siddhi ke lie pUrNa zakti lagAkara kramika prayogoM dvArA usa rAgapariNati ko jar3a se naSTa kiyA | tathA arhat dazA prApta kI / / 6 / / J isa prakAra he prabho! Apane hara prakAra se apane azeSa AtmavIrya ko sampuTa kara saMyama meM kendrita kara liyA / arthAt cAroM ora se upayoga ko saMkucita kara eka mAtra saMyamasAdhanA meM hI upayukta kara liyA / dhyAnaikatAna hone se kaSAyoM kA kSaya ho gayA / ApakA svarUpa svayameva pratyakSa jJAnadhana svarUpa ho gayA / pariNAmataH AtmA akSaya avinAzI bana gayA || 7 || isa vidhi se Apake dvArA sakalajJatA prApta huyI / jisameM samasta sva para arthAt carAcara vyApta ho gayA / eka sAtha jhalakane lage / apane Ayukarma kI sthiti paryanta usake niyaMtraNa meM rahakara dharmadezanA rUpa vyavahAra kArya kiyaa| apane zeSa karma vedanIya gotra aura nAma ke vipAkU ko samyak prakAra jJAta karate hue bhavyoM ko muktipatha pradarzita kiyA // 8 // paripUrNa puruSArtha se Apane bAhya cAritra ko paripakva kiyA / tathA usI vyavahAra nayApekSA sarAga cAritra meM niSNAta hokara antaraMga kaSAya zatruoM kA nAza kiyA / yahI siddhAnta Apane apane bhavya zraddhAlu bhaktoM ko apanI vANI dvArA sUtra rUpa meM pradarzita kiyA / Apane mokSamArga kI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvidhati stotra yahI paddhati nirabAdha batalAyI hai / arthAt vyavahAra sAdhana hai aura nizcaya sAdhya hai / mokSamArga sAdhana hai aura mokSa sAdhya hai / sAdhana yathArtha-samIcIna aura anukUla hogA to hI sAdhya siddhi sulabhatA se ho sakegI / / 9 / / ___ Apake siddhAnta meM saMyama kI siddhi ke lie samyagjJAna va bheda-vijJAna pramukha hai / bhedavijJAna se saMyama sthira va sudRr3ha hotA hai aura saMyama sAdhanA se kaSAyoM kA kSaya hotA hai / kavAyA bhAva hone para paramadhAma mukti kI prApti hotI hai / isa prakAra jJAna mukti prApti ke hetu siddha hotA hai parantu vaha (jJAna) samyak cAritra arthAt saMyama ke sAtha rahane para hI hetu kAraNa siddha hotA hai / samyak cAritra jIvana meM nahIM hai, saMyama ArAdhanA jise tapArAdhanA kahA jAtA hai yadi nahIM hai to kevala (akelA) jJAna mokSa kA hetu sAdhaka nahIM ho sakatA |vaha ahetu hI rahegA !he jina! isa prakAra Apane sunizcita siddhAnta nirUpita kiyA hai || 10 // he jina! Apane svayaM bhI isI vidhi se paripUrNa cAritra ke bhAra ko pArakara liyA arthAt saMsAra se nistIrNa ho gaye / Ayu kI sthiti ke jJAtA apane anya aghAtiyA karmoM ke bandhana ko kATakara apanI Ayu kI sthiti ke samAna banA liyA / phalataH Ayu ke anta meM Apa eka samaya meM Urdhvagati ko prApta huai / jisa prakAra agni kI jvAlA sIdhI Upara hI kI ora jAtI hai, usI prakAra sakala karma bandhana se vimukta ho kevalI bhagavAna bhI sIdhe Upara kI ora gamana kara siddhAlaya meM jA virAjate hai // 11 // vahA~ siddha loka meM Apa acala, akhaNDa, ekarUpa Atma pradezI ho sampUrNa hI vizva ke dRSTA ho gaye / arthAt Apa apane kevala darzana anantadarzana se tInoM lokoM ke akAraNa dRSTA ho jAte haiM / apane svasaMvedana-Atmottha anantajJAna meM samasta dravya apanI ananta guNa, paryAyoM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra sahita pratyakSa ho jAte haiN| isa prakAra apane anantavIrya ke prabhAva se svarUpa gupta ho sukha se acalamUrti ho avasthita rahate haiM / arthAt ananta kAla taka ananta catuSTaya svabhAvalIna hI raheMge || 12 || samyagdarzana aura samyagjJAna kI tIkSNatA ko antima sImA meM le jAne meM Apane vIrya parAkrama ko lagAyA / samyakadarza aura jJAna meM nirAkulatA ko prApta karane meM vidhivata upayukta kiyA / AkulatA kA abhAva yA rAga-dveSa kA abhAva hI samyaka cAritra hai / tathA he deva nirAkulatA hI ApalA AtmIya cira sukha hai / pragAr3ha svAtmopayoga hI sukha hai / sukha svarUpa hI Apa ho / abhiprAya yaha hai ki Apa hI samyagdarzana Adi ratna traya svarUpa ho aura Apa hI usakA phala rUpa sukha ho / nizcaya naya se Atma hI ratnatraya hai, ananta catuSTya svarUpa hai // 13 // ananta darzana aura vIrya kA sAra nirantara avicchinna rahane vAlA jJAna hai jo AkulatA se rahita hai, tRSNA se sarvathA vihIna haiM / he bhagavan ApakI nirAkulatA kA phala sampUrNatA se cirasthAyI, acala, avirala dhArA rUpa sukha hai| isa sukha kA samartha hetu aviphala sAdhana AkulatA kA abhAva haiM | yahI nityAnanda ApakA sukha ApameM nihita hai / / 14 / / he bhagavan! anAdi saMsAra mArga se sarvathA bhinna svarUpa Apane ananta siddhattvapada ko vyavasthita kiyA / trikAlavartI usa Atmatatva ke zuddha svarUpa ko Apa ekasAtha pratyakSarUpa se dekhate ho jAnate ho / arthAt nizcayanaya se Apa apane hI zuddha svarUpa ke dRSTA aura jJAtA ho / / 15 / / samyadarzana jJAna aura vIrya se kendrita huyI ApakI ananta zaktiyA~ sAmastyena nitya, akhaNDa rUpa se sthita haiM / yaha dravyadRSTi se nirAbAdha hone para bhI paryAyadRSTi kI apekSA he Iza ! jJAna kI parama vizuddha ujjvala jyoti meM sArA jagata apanI anantadravyoM kI ananta paryAyoM yuta prativimbita ho 300 1 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra ise ananta vibhAga rUpa banAtA hai / mukhya abhiprAya yaha hai ki nizcaya nayApekSA Apa eka akhaNDa haiM, vyavahAranayApekSA anantavibhAga bheda rUpa bhI haiM / anekAnta siddhAnta kI yaha pariyA hai // 16 // tattva sAmAnya vizeSa dharmo kA puJja hai| tabhI to vidhi niSedha rUpa siddhAnta siddha hotA hai / Atma tattva bhI tadrUpa dharmoM se yukta hai | ataH Apake avicalita sudRr3ha upayukta meM nizcala hone para bhI AtmIya zaktiyA~ vizeSa dharmApekSA antabhedoM ko lie pratibhAsita ho rahI haiM / parantu sAmAnya dharmApekSA ve eka mAtra caitanya svabhAva meM hI samAhita rahatI haiM / he vibho ! svabhAva kabhI bhI bheda rUpa nahIM hote haiM / Apa nija cetanA meM hI lIna rahate haiM / eka mAtra zuddha jJAna cetanA hI AtmA hai || 17 || jJAtA rUpa se Apake sthita hone para jJeyoM ke rUpa se aneka paryAyoM meM Apa bhedarUpa bhI ho / yadyapi jJeyabhUta ananta padArthoM kA samUha Apake jJAnaghana svarUpa meM ekameka sA huA pratibhAsita ho rahA hai tathA'pi Apake sAtha ekAkAra nahIM ho sakate haiM / arthAt tadAkAra nahIM hote / Apake siddhAnta meM bauddhadarzana kI bhAMti jJAnotpatti tadAkAra tadrUpa svIkRta nahIM hai | jJAna jJAnamaya tathA jJeya jJeya rUpa hI rahate haiM / mAtra jJAnopayoga kI parama vizuddhi hI jJeya jJAyaka bhAva kI siddhi karatI hai // 18 // pratyeka vastu kA astitva apane-apane nija pradezoM meM hI rahatA haiM / eka pradArtha ke pradeza anya padArtha rUpa na to pariNamana karate haiM aura na hI tadrUpa hote haiM / yaha jina zAsana kA akhaNDa siddhAnta hai / yahI kAraNa haiM ki he jina ! Apake darzana, jJAna, vIrya rUpa pradeza sadaiva Apa meM hI pratibhAsita hote haiM, cAroM ora se AlAna ke samAna apane meM sampuTa ho vastu svarUpa ko banAye rahate haiN| AlAna kA artha hAthI bAMdhane kI zrRMkhalA hotI hai jo use cAroM ora se kasakara rakhatI hai usI prakAra AtmA ko jJAna-darzana 909 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra kasakara rakhate haiM arthAt ina rUpa hI AtmA kA astitva banA rahatA hai / AtmA jJAna-darzana cetanA svarUpa haiM || 19 // he jina ! Apake parama zuddha buddha eka akhaNDa kevala jJAna va darzana meM samasta jagata- tInoM lokoM kA eka sAtha eka hI samaya meM sAmAnya vizeSAtmaka rUpa se pratibhAsa hotA hai| yaha adbhuta, acinya, paripuSTa pUrNa vibhUti hai / yadyapi Apa svabhAva se jJAna darzanamayI akhaNDa mUrti haiM / para padArthoM kA usameM pratibimba Akara bhedarUpatA jhalakAnA hai yahI mAtra unakA upakAra hai / arthAt jJAna aura jJeyoM meM nimitta, naimittika svAbhAvika sambandha haiM / jJAna kI tejomayI ujjvala jyoti meM svapara prakAza kI apanI svAbhAvika yogyatA hai aura anya padArthoM meM usameM jhalakane kI apanI yogyatA hai | jJAna aura jJeya sadA bhinna-bhinna apane-apane svarUpa meM hI rahate haiM / unameM kabhI bhI tAdAtmya sambandha nahIM ho sakatA / he jina ApakA siddhAnta hI anupama aura abAdhita hai || 20 || anantadharmoM se cumbita pradezoM ke dvArA darzanajJAna cetanA kA Azraya lekara hI Atmatattva kA vaibhava hai / arthAt AtmA kI azeSa anantazaktiyA~ darzanajJAnamayI hI rahatI haiN| inameM pradeza bheda nahIM hai / sampUrNazaktiyA~ ekAzraya hI sthiti pAtI haiM / jJAna darzana svabhAva ko lie hue hI hai jina ! Apane aneka rUpa batalAyA hai / arthAt caitanya svabhAvAzrita rahate hue hI bhedarUpatA - anekarUpatA pratibhAsita hotI hai || 21 || he jina ! Apane apane asIma ananta darzana jJAna dvArA vastu svarUpa ko pratyakSa dekhA aura jAnA hai / tadanurUpa use abhAva, sadbhAva aura ubhayAtmaka nirUpaNa kiyA hai / yadyapi vaha dravya dRSTi se eka hai / para catuSTaya se abhAva rUpa, sva catuSTaya se svabhAva - sadbhAvarUpa aura ubhaya vivakSA se ubhayarUpa pratipAdita kI hai| vastu svayaM ina tIna rUpoM ko apane meM samAhita 9172 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra kiye hue hai / ekAntarUpa se kabhI bhI kahIM bhI vaha svarUpa sajjita ho hI nahIM sakatI / kyoMki samasta padArtha apanI-apanI svabhAva maryAdA kA ullaMghana nahIM karate / pratyeka dravya apane guNa aura paryAyoM se yukta unhIM meM sannihita hokara rahate haiM / Apane pratyakSa vastu ko jaisA dekhA vaisA hI batalAyA / isI se Apa dvArA pratipAdita siddhAnta hI vastu svabhAva kA samIcIna saMsthApaka hai / / 22 / / Apane tInoM kAloM bhUta, bhaviSya va vartamAna ko eka sAtha jJAta kiyA | tInoM kAlavartI padArtha bhI sama kAla meM Apake jJAna ke viSaya bana gaye / Apake jJAna meM darpaNa vata jhalakate hue Alambita ho rahe haiM / he jina ananta zaktyAtmaka Apake jJAna kI divya jyoti nirantara upayogAtmaka hI ekatI hai / kSAyopazanika ke saza kabhI bhI jasta udaya nahIM hotI / kSAyika rUpa hone se sadaiva udIyamAna hI rahatI hai || 23 // he jina ! ApakI dRSTi- darzanazakti cAroM ora se nirAbAdharUpa se prakaTa rahatI hai kyoMki usakA avarodhaka darzanAvaraNI karma Apane AmUla bhasma kiyA hai / aba isake prasAra ko koI bhI ruddha karane meM samartha nahIM hai / isI prakAra ApakI jJApakazakti jJAnazakti bhI apane svabhAva se niraMkuza pravRtta ho rahI hai| use ruddha karane meM koI samartha nahIM hai kyoMki usake bAdhaka jJAnAvaraNI karma ko Apane kSapita kara diyA / apanI anantazakti ke prabhAva se he jina ! Apa hI Izatva ko dhAraNa karate ho, Apa hI Izvara ho. brahmA ho aura viSNu ho / anya to apane ko ina rUpa mAnane vAle ( manyamAnA ) bhrAnta ho rahe haiM / / 24 / / he jina ! jIva-saMsAra paribhramaNa kyoM kara rahA hai ? kyoM dukhI ho rahA hai ? isakA samAdhAna karate hue Apane batalAyA ki lobha kaSAyAviSTa 1803 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 10 antarnimagnAnyanayasvabhAvaM svabhAvalIloccha lnaarthmev| lizuddhavijJAnadhanaM samantAt stoSye jinaM zuddhanaukadRSTayA / / 1 / nirargalocchAlavizAladhAmno yadevacaitanya cmtkRtNte| udAravaisadyamudetyabhedaM tadeva rUpaM nava mArjitazca / / 2 / / ghidekarUpa prasarastavArya nirudhyate yena na sa eva naasti| svabhAvagambhIramahimni lagno vibho vibhAstheka rasapravAhaH / / 3 / / uparyuparyuccha ladaccha dhAmA prakAzamAnastvamabhinna dhaarH| cidekanA saGkalitAtma bhAvA samagramuccAvacamasya zISa 4 || Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] samucchalatyatra tadA dvitIye mahaujasazcinmahaso mhimni| jalaplavaplAvita citra nityA vibhAvyate vizvamapi prmRssttm||5|| vizuddhabodhapratibaddha dhAmnaH svarUpaguptastha ckaashtste| ayaM sphuTa:svAnubhavena kAma mudIrgate bhinnarasaH svbhaavH||6|| abhAvabhAvAdi vikalpajAlaM samastamapya stamayaM nyntrH| samucchaladbodhasudhAplavo'yaM svabhAva evollasati sphuttste||7|| svabhAvavadvAcalitakadRSTeH sphuTaprakAzasya navojihAsoH samantataH sambhRtabodhasAraH prakAzapunaH pritshckaasti||8|| anAdimadhyAntacidekabhAsi prakAzamAne tvayi sarvato'pi ekAkhilakSAlinakasmaleyaM vilaasmaayaatynubhuutirev||1|| tavA ca tejasyanubhUti mAtre cakAzati vyApinI nitypuurnne| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [J na khaNDanaM ko'pi vidhAtumIzaH samantato me niruupplvsy||10|| cittejasAkamanAdimana cittejasonmajasi jhaakmev| na jAtu cinmuJcasi caNDarociH sphustaDitpuJja ivaatmdhaan||1 / / samantata: saurabhamAtanoti tavaiSa cicchAkti vikAsa hraasH| kasyApyamuciH makarandapAna laulyena dhanyamya dRzo vizanti // 12 // tvameka evaikarasa svabhAvaH sunirbharaH svAnubhavena kaamm| akhaNddhacitpiNDa vikhiNDitazrI vigAhase saindhava khilyliilaam||13|| vizuddhacitpUrapariplutastva mArda eva svarasena bhaasi| prAleyapiNDaH parito vibhAti madAI evaM dravatA yuto'pi 141) apArabodhAmRtasAgaro'pi svapAradarzI svayameva bhaasi| tvamanyathA svAnubhavena zUnyo jahAsi cidvastumahini nicchAm / / 15 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 akhaNDitaH svAnubhavastavAyaM samagrapiNDIkRtabodhasAraH / dadAti naivAntaramuddhatAyAH samantato jJAnaparamparAyAH // 16 // niSIdataste svamahimyanante nirantara prasphuritAnubhUtiH / sphuTa: sadodetyayameka eva vizrAnta vizvobhiraH svabhAvaH 1117 || sarvA kriyAkArakakazmalaiva kartrAdimUla kila tatpravRttiH / zuddhaH kriyAcakraparAGmukhastvaM bhAmotrameva pratibhAsi bhAvaH // 13 // svasmai svataH svaH svamihaikabhAvaM svasmin svayaM pazyasi suprasannaH / abhinnadRgdRzyatayA sthito'smAn na kArakANIza dugeva bhAsi // 19 // eko'pyanekamupaiti kAmaM pUrvAparIbhAva vibhakta bhAvaH / nityoditaikAgradgeka bhAvo nabhAsse kAlakalaGkitazrIH // 20 // Adyanta madhyAdi vibhAga kalpaH samucchalan khaNDayati svabhAvam / akhaNDadRgmaNDalapiNDitazrI reko bhavAn sarvasarazcakAsti // 21 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15] bhAmAtramityutkalita pravRttiH magna kriyAkAraka kaaldeshH| zuddha svabhAvavaikaJcalajvalastvaM pUrNo bhavannAsi nirAkulazrIH // 22 // ekAgrapUrNastimitA vibhAga bhaamaatrbhaavaaskhlitaikvRtyaa| cakAsata: kevalanirbharasya na zaGkaraste'sti na tusatApi // 23 // bhAvobhavaM bhAsi hi bhAva eva cintAbhavaM cinmaya eva bhaasi| bhAvo na vA bhAsi cideva bhAmi naSA vibho bhAsyasi ciccidekaH // 24 // ekasya zuddhasya nirAkulasya bhAvasya bhA bhAra sunirbhrsy| sadA skhaladbhAvanayA'nayA'haM bhavAmi yogIzvara bhAva eva / / 25 ch||10|| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra ho tRSNAbhibhUta hokara saMsAra apane hI kukRtyoM-viparIta athaka prayAsoM se zramita ho veda khinna ho rahA hai | saMsAra meM jo kucha bhogopabhoga sAmagrI hai vaha sarva mujhe hI prApta ho isa ceSTA meM kaThora zrama karatA hai aura asaphala prayAsa ho dIna-hIna dukhI ho rahA hai | saMsAra svayaM nissAra hai vahA~ sArabhUta kyA mile ? ataH viparIta karma kara bhrAnta huA svayaM karmoM se baddha ho zarIra rUpa vandIkhAne meM par3A hai / mukti mArga se bhraSTa ho gayA hai | // 25 / pATha-10 anya nayoM ko gauNa kara Atma svabhAva apane hI svabhAva meM antarlIna rahatA hai | apanI nija kI ananta artha paryAyoM kI taraMgoM se uccarUpa se taraMgita hotA huA bhI apane jJAnadhana rUpa caitanya meM hI sImita rahatA hai / ataeva he prabho ! Apa bhI paramavizuddha jJAnadhana svabhAva rUpa haiM | zuddha nizcayanaya kI dRSTi se vivecanA karane para Apa sarvatra jJAnAkAra ko dhAraNa kiye haiM / ataH maiM (AcArya zreSTa cAritra cUDAmaNi zrI mahAvIra kIrti jI) bhI Apako zuddha jJAna ghanarUpa meM hI apanA stutya banAU~gA | arthAt vijJAnaghanarUpa ApakI stuti karU~gA / kyoMki jJAna se bhinna anya AtmA yA paramAtmA nahIM hai / / 1 / / . ApakA eka mAtra zuddhajJAna cetanA se cetita apanI virATa, vizva vyApI tIvra prakAza jyoti kI prabhA kA nirabAdha prasAra kara rahA hai | jJAna prakAza apratihata hai / vaha prakAzapuJja abhedadRSTi se ApakI abheda, akhaNDa eka rUpatA ko udAratA ke sAtha vizada rUpa meM prakAzita kara rahA hai | basa, yahI eka mAtra vizvavyApI jJAnaghanarUpa hI pUrNa vizuddha huA ApakA rUpa hai / / 2 / / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra he prabho ! ApakA eka mAtra caitanya svabhAva hI sarvatra vyApta hai / yaha anAdi ananta hai / svabhAva tarka kA viSaya nahIM hotA / yaha nirvivAda siddha tathya hai / ataH Apake bhI caitanya svabhAva kA koI rodhaka nahIM hai / he vibho ! svabhAva kI agAdha - asIma gaharAI meM nimagna mahimA eka rUpa cidAnanda rasa pravAha meM nimagna prakAzita ho rahI hai / / 3 / / he jina ! tumane cetanA kI samagratA ko atyucca rUpa meM saMkalita kara liyA | aba vaha ujjvala cida jyoti putra uttarottara prakAzamAna hotA huA abhinna dhArA meM uparyuparya uchala rahA hai / cid piNDa caNDarUpa se Apa meM hI dIpyamAna ho rahA hai / Apa eka mAtra apane caitanya svabhAva meM hI sadAkAla ko sthita ho gaye haiM / arthAt sarvoccapada prApta kara liyA / jina svabhAbopalabdhi hI sarvotkRSTa prApti hai // 4 // isa 'cid' svarUpa ke uccatamarUpa se uchalate hue advitIya mahAna teja meM uddAma cetanA hI hilore letI haiM / ye ananta guNa paryAyoM se ApyAyita cetanA meM caitanya kI hI taraMge taraMgita hotI rahatI haiN| jisa prakAra tIvra vega se pravAhita jala pravAha meM taraMge jalarUpa hI rahatI haiM parantu citra-vicitra rUpa se anya padArthoM kA pratibimba bhI pratIta hotA hai / isI prakAra jJAnacetanA kI zuddhatA eka rUpa hI rahatI hai, anya padArtha usameM ekameka se hue pratibhAsita hote rahate haiN| unase cetanya prakAza meM kisI bhI prakAra kI vikRti nahIM ho sakatI // 5 // he prabho ! ApakA paramottama pariSkRta zuddha jJAnamaya teja hai / apane svarUpa meM nikhAtarUpa se sthita hone para hI vaha AtmIya teja camakatA hai / yaha jJAnaghana puJja prakAza svAnubhava ke dvArA anubhava meM AtA hai / isa dazA meM anya koI rasa Tika nahIM sakatA / ataH atIndriya jJAna svabhAva meM eka mAtra cidAnanda rasa hI prakaTa rahatA hai / anya saba naSTa ho jAte 1605 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra == = = haiM | indriyAtIta dazA meM indriyajanya rasa kisa prakAra Tika sakate haiM ? nahIM raha sakate / / 6 / / yaha sadbhAva hai yaha asadrUpa hai ityAdi azeSa vikalpa jAloM ko Apane samApta kara diyA / saMkalpa-vikalpoM kI taraMgeM stamita ho jAne se caitanyarasasindhu nistaraMga ho gayA | astu, rAga-dveSa rUpa kalloloM se rahita AtmA meM Atmastha ananta jJAnAmRta sAgara hI uchalane lagA / yaha sudhArasa spaSTa svabhAvasvarUpa hI jhalakatA hai / arthAt parabhAva abhAva hote hI svabhAva bhAva mAtra hI sAkSAt spaSTa rUpa se Apa meM jhalaka rahA hai || 7 || AtmA svabhAva se acalita eka mAtrajJAnadRSTi kA spaSTa huA prakAza puJja hI ApakA uccahAsa hai | cAroM ora se ghanAkAra rUpa meM bharA kevalajJAna kA sAra hI Apake baTurdika likha rahA hai / arthAt nirmala parama vItarAga jJAna kI chaTA Apake cAroM aura vyApta ho bhAmaNDala ke rUpa meM prakaTa ho rahI hai / isakI svacchatA kA nirIkSaka isameM apane atIta ke tIna, vartamAna kA eka aura bhAvI tIna, isa prakAra sAtabhavoM ke dekha letA hai itanI viziSTa svacchatA hai isameM / / 8 || he deva ! Apane apane hI akele puruSArtha se AtmA meM lage kalmaSa-karmoM kA prakSAlana kara apane AtmasvarUpa ko cinmayarUpa se ujjvala banAyA | Apa meM pUrNataH anAdi madhya aura anta rUpa se eka mAtra caitanya svabhAva hI pratibhAsita ho rahA hai / ataeva aba eka mAtra AtmAnubhUti hI vilasita ho rahI hai / arthAt Apa apane cidAnanda rasAnubhUti meM hI nimagna haiM aura anantakAla taka raheMge // 9 // Apake sarvavyApI, nitya, paripUrNa, jJAna ke teja meM eka mAtra svAnubhava janya caitanya hI prakAzita ho rahA hai / mere andara bhI vahI pravAha cAroM ora se pravAhita ho rahA hai / ise khaNDita karane meM koI bhI vibhAva 1 // 6 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra bhAva samartha nahIM ho sakate / parantu merA yaha pravAha abhI nispaMda hai-, prakaTa svAnubhava meM nahIM A rahA / abhiprAya yaha hai ki he jina ! ApakA jo prakaTa svabhAva hai vahI merA vikArAvacchanna huA chipA hai / Apake nimitta se maiM bhI nase prakaTa karane meM sakSama ho // 10 // caitanya ke sAtha tanmaya huA AtmA meM anAdi se usI meM nimagna thA / kintu teja chupA rahA / usI teja ke sAtha arthAt jJAna cetanA rUpa se hI prakaTa huA hai / kyoMki AcchAdita hone mAtra se svabhAva dIpti kabhI bhI pRthaka nahIM hotI / yathA meghoM se AcchAdita vidyutapuJja apanI svakAnti ko sphurita karatI huyI hI prakaTa camakatI hai | apanI kAnti kA tyAga kabhI bhI nahIM karatI / isI prakAra karma paTaloM se AcchAdita Atmateja kabhI bhI bhinna nahIM ho sakatA, jJAnaghana rUpa ko lie hI prakaTa hotA hai // 11 / / __ he jina ! Apake AtmAnandarUpa puNDarIka kA saurabha (sugaMdha) athavA sukha zAntirUpa pratApa Apa hI kI AtmIya svacchatA se prakaTa huA hai / yaha vikAsahAsa caturdika meM vyApta ho rahA hai | isa makaranda ke icchuka samyakdRSTi bhavya kA mana ise pAne ko lolupI kisa prakAra tyAga sakatA hai / jisa prakAra sumana saurabha kA lolupI madhukara usake parAgapAna kA tyAga nahIM kara sakatA / usI prakAra mumukSu bhavyAtmA Apake caitanya vikAsa kI pUrNatA janya paramAnanda rUpa makarandapAna kA lolupI samyakdRSTi ApakA Azraya kisa prakAra tyAga sakatA hai ? nahIM tyAga sakatA / / 12 / / susaMvedajanya svAnubhava rUpa eka hI Anandarasa se Apa paripUrNa ho rahe haiM | eka mAtra sukha svabhAva rUpa hI ho Apa / he jina ! jJAnAnanda hI sukhAnanda hai aura sukhAnanda hI AtmAnanda hai / ataH abheda dRSTi se, nizcayanaya se Apa eka rasa bharita hI ho gaye / yaha paryAyadRSTi se bheda-anekarUpa bhI cit zakti akhaNDaeka ho gayI, to bhI anantaguNaparyAyoM 1105 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturviMzati stotra kA avagAhana karate hue lavaNa kI DalI kI lIlA kara rahI hai / abhiprAya yaha hai ki lavaNa to eka kSAra rasa vAlA hai, parantu vibhinna vyaJjanoM kA nimitta pAkara anekarUpa hotA hai / isI prakAra caitanya zakti dravya dRSTi se eka aura paryAyadRSTi se aneka rUpa pratibhAsita hotI hai / / 13 / / he jina ! Apa apane jaina malAha se paripta / pina svAnubhavajanya pIyUSa se Ardra (mRdu) rUpa se hI prakAzita hote haiM / arthAt ApakA citcamatkAra sarvopakArI hai / bhavyoM ke Ananda, pramoda kA hetu hai / jisa prakAra rajanIkAla meM tuSAra-osa vindu sarvatra chA jAtI haiM / ve Adra-komala svabhAvI hokara bhI muktAphala kI kAntidhAraNa kara prANiyoM ke Ananda kI kAraNa hotI hai / isI prakAra Apa bhI hai jina ! nija svabhAva lIna hue bhI bhavyAnanda karane vAle haiM / / 14 || he sarvajJa ! Apa jJAnAmRta ke ratnAkara to ho hI, usake pAradarzI bhI ho / arthAt jJAnopayoga aura darzanopayoga ke yugapata pravartaka ho / donoM kA prayoga eka hI samaya meM hotA hai | agara isa prakAra ke prayoktA nahIM hote to Apa svAtmAnubhava rahita ho jAte | tathA isa prakAra hone para caitanya vastu kI mahimA meM niSTha vItarAgatA ko tyAga dete / parantu aisA hai nahIM ! kyoMki ApameM vIgarAgatA (sarvajJapanA), anantajJAnalya evaM anantadarzanatva eka sAtha pravAhita ho rahe haiM || 15 // ApakA he jina ! svAnubhava akhaNDita (ekatvalie) hai / isameM akhila ananta jJAna kA sAra samAhita hai | pUrNataH vRddhiMgata hotA huA bhI chidra (khaNDarUpa) nahIM detA / arthAt madhyAntara meM vizrAma pUrvaka pravarta nahIM hotA, apitu nirantara pravAharUpa hI rahatA hai / jJAna hI dhArA avirAma rUpa se nirantara pravAhita hotI rahatI hai / indriyAtIta aura parApekSA se sarvathA zUnya hone se yaha nirvighna, akSuNNa rUpa se anubhava rUpa hI rahatA hai || 16 || 1(18 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __caturviMzati stotra he paramezvara ! ApakI svAnubhUti satata sphurAyamAna hotI huyI apanI hI anantamahimA, tejasvitA meM sthita rahatI hai / yaha apane meM ekatva ko lie spaSTarUpa meM sadA udIyamAna prakaTa rahatI hai | apane vyApaka aura caitanyacamatkAra jyoti meM yaha azeSa vizva (nInoM lokoM ke ke azeSa padArthoM ko aneka dravya-guNa-paryAyoM yuta jhalakAtI hai / arthAt isameM ve padArtha apanI-apanI sattA meM sthita rahate hue hI prakAzita hote haiM aura yaha bhI svayaM apane meM apane hI nirmala svabhAva meM avasthita raha kara hI pravartita rahatI hai / / 17 || ___ he jina ! Apake siddhAnta meM kartA, karma, kriyA, kArakAdi sarva kalmaSa hai / AtmA ko malina karane vAlI bheda dRSTi ke utpAdaka haiM / syoMki inakI pravRtti kA mUla kAraNa kartRtvabuddhi hai. jo rAga-dveSa kI hetu hai / Apato jagata kI sampUrNa kriyA-kalApoM kI saMgati se sarvathA parAG mukha ho cuke ... haiM / Apa meM to aba kevala jJAna rUpI ujjvalatama jyoti hI prakAzita ho rahI hai / ekatva meM bheda kA praveza ho hI nahIM sakatA / vahA~ to svataMtra ekarUpa hI prakAza kA avakAza rahatA hai // 18 // AtmA ke zuddha ekatvalie akhaNDa svarUpa meM samasta kAraka abhedarUpa meM hI sthita hote haiM / yathA AtmA svayaM, AtmA ko, AtmA ke hI dvArA AtmA ke lie apane hI AtmasvabhAva se, apane meM hI prasanna bhAva se apane hI jJAna svabhAva kA darzana hotA hai / arthAt Apa hI AtmA apanA hI darzana karatI hai / apanI hI abhinna dRSTi ko lie apane hI samAhita rahatI hai / he Iza ! kArakAdi to yahA~ dRSTigata hI nahIM hote / ve to na jAne kahA~ adRzya ho jAte haiM || 19 / / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samiti stotra he deva ! paryAyArthika naya kI vivakSA se pUrva aura apUrva kramika paryAyoM ke adala-badala hone para ekatvabhAva ko lie hue bhI AtmA aneka rUpatA ko prApta karatI hai / parantu dravyArthika naya kI vivakSA se parizIlana karane para vahI nitya udita (prakaTa rUpa) hotI huyI eka akhaNDa hI dRSTigata hotI hai | kyoMki kAladoSa se janya zrI usa samaya pratibhAsita nahIM hotI / apitu vibhAgarahita zuddha eka rUpa hI jhalakatI hai | arthAt kSAyopazamika jJAna, darzana rUpa pariNata AtmA kAlakRta krama ke kAraNa azuddha anantacatuSTayarUpa lakSmIyuta bheda rUpa se pariNamatI aura kSAyikarUpa pUrNa jJAna, darzanayuta hone para apane akhaNDa vaibhava sampanna ho jAtI hai / jAna, darzana, sukha, vIrya rUpa sampadA eka svabhAva se jhalakatI hai / / 20 / / bho prabho ! Adi, madhya, anta rUpa kAla bhedApekSA Apa aneka svabhAvoM rUpa prakaTa prakAzita hote ho / parantu bhedadRSTi rahita eka dravyadRSTi se nirIkSaNa karane para kSAyopazamika avasthA meM vikharI guNa sampadA eka rUpa meM samanvita ho piNDarUpa se eka avicala rUpa meM pravAhita hotI huyI camatkRta hotI hai / eka dhArA meM gatizIla hotI huyI apanI zuddhAvasthA meM anantaguNoM ko ekapiNDa rUpa meM prakAzita hotI hai // 21 // cit caitanya prakAza, kartA, karma Adi kAraka bhedoM se nimagna dazA meM kAlabheda kI apekSA eka-eka muNarUpa pravRtta hone se AkulatA bharita hotI hai / para rUpa kArakabheda dazA meM sabhI guNa eka deza se bhedarUpa hI prakAzita hote haiM / isa apUrNa dazA meM AkalutA-vikalpajAla rUpa Atma lakSmI pratIta hotI hai / parantu vikalatA ke hetubhUta yAtiyA karmoM ke abhAva hone se Apa arhata dazA prApta apanI zuddha caitanyAvasthA meM eka jAjvalyamAna, AkulatA vihIna, paripUrNa hote hue niSkampa, akhaNDa lakSmI sampanna hI ho / apUrNa dazA pUrNatA ke prayAsa se Akula-vyAkula hotI hai, parantu vahI apane svarUpa meM paripUrNa ho jAtI hai to nirAkula sukha sampadA nimagna nitya udaya ko prApta ho jAtI hai | yaha mukti lakSmI eka, bheda rahita avicala ho jAtI hai | Apa 1411 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra nirnimitta, svAbhAvika, svasvabhAva janita paripUrNa vaibhava sampanna hI ho / / 22 / / " he vItarAgajina ! Apa ekAnta paripUrNa, svasvabhAva se avicalita pUrNa jJAna jyoti puJja sampanna, nitya pravAhita eka caitanya dhArA se sampanna pratibhAsita hote ho / ataH bhedarUpatA chipagaI hai - gauNarUpa ho gaI / mukhyataH vivakSita kevalajJAna prakAza mAtra kI apUrva prabhA kAntimAna ho rahI hai / isa prakAra kA camatkAra svayaM ko devatva ke ahaMkAra se bhare zaMkara (mahAdeva) meM nahIM hai aura na hI brahmA meM bhI hai / ataH yathArthatA yaha hai ki Apa hI mahAdeva haiM aura Apa hI brahmA haiM || 23 | tattva svarUpa ho tadbhAva se tattva svarUpa hI pratibhAsita hote ho / caitanya bhAva kI mukhyatA se Apa cinmaya svarUpa prakAzita hote ho yaha bheda vivakSA meM isa prakAra dRSTigata hote ho / parantu abheda dRSTi se na tattvarUpa dRSTigata hote haiM aura na cid rUpa hI parilakSita ho prakAzita hote haiM / he vibho ! Apa to sadaiva, eka rUpa se cidAnanda caitanya puJja svarUpa hI pratibhAsita hote ho / / 24 / / yaha isa adhyAya kA antima zloka haiM / isameM pa. pU. zrI. 108 munikuara samAdhi samrATa AcArya zrI AdisAgara jI aMkalIkara ke paTTAdhIza, udbhaTa vidvAna AcArya ziromaNi zrI mahAvIra kIrti jI apane ko yogIzvara banane kI prArthanA kara rahe haiM / he jina ! zuddha dravya, bhAva aura nokarma kAlimA se rahita, nAnA viSaya-bhogoM kI AkulatA se virahita, nijasvabhAvakI amiTa kAnti se pUrNa svAdhIna, AbhA jo nitya hI abAdharUpa se sthAyI hai usI ke anurUpa avasthA prApti kI utkaTa bhAvanA se sahita maiM bhI yogIzvara ho jaauuN| isI bhAvanA ke sAtha yaha ApakA guNagAna kiyA hai / ataH maiM bhI Apa sadRza AtmIya svabhAva ko pratyakSa prakaTa karU~ // 25 // 113 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 11 iyaM drAghIyasI samyak pariNAmabhIpsatA / bhavanAtmavatA deva kSapitA mohayAminI / 1 // suvizuddhaizcidudgArairjIrNamAkhyAsi kasmalaM / ajJAnAdatirAgeNa yadviruddhaM purAhRtam // 2 // dIpraH prArthayate vizvaM bodhAgniraya maJjasA / tvaM su mAtrA vizeSajJa stAvadeva prayacchasi // 3 // bodhAgnirindhanI kurvan vizvaM vizvamayaM tava / svadhAtupoSamekaM tanute tanuvikriyAm // 14 // vizvagrAsAtipuSTena zuddhacaitanya dhAtunA / ramamANasya te nityaM balamAlokyate'tulam // 5 // anantabalasannaddhaM svabhAvaM bhAvayan vibhuH / antarjIrNa jagadgAsastva mevaiko vilokyase // 16 13 vizvagrAsAdanAkAGkSaH prayAtastRptimakSayam / ayaM nirutsuko bhAsi svabhAva bhara nirbharaH // 7 // ananta rUpa rudyaddhirupayoga camatkRtaiH vahasyeko'pi vaicitryaM sumahimnA sphuTIbhavan // 8 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] eka evopayogaste sAkAratarabhedataH / jJAnadarzanarUpeNa dvitIM gAhate bhuvam // 1 // samastAdharaNocchedAnityameva nirrgle| apAryAyeNa varttate dRgajJaptI vizade tvyi||10|| dRgjJaptayoH :hemananAM bIyamyUnitam sahate'nantarAyaM te na managapi khnnddnm||11 / / akhaNDadarzanajJAnaprAgalbhyaglApittA'khilaH / anAkulaH sadA niSThannekAntena sukhiibhvaan|12|| svayaM dagjJApti rUpatvA sukhI sana pramAdyasi / nityavyApAritAnantavIryajo nyAsi pazyasi / / 13 // nazvaratvaM dRzi jJaptayorna tavAsti manAtrapi sataH svayaM dRzi jJapti kriyAmAtreNa vastunaH 14 // na te kaLadipekSatvAdRzi jnypyornitytaa| svayameva sadaivAsi yataH paTkArakI mayaH / / 15 / / dRzyajJeyA bahirvastu sAnnidhyaM nAtra kaarnnm| kurvato darzanajAne dRzijJAptikriye nava / / 16 / / kriyamANadRzi jJaptI na te bhinne kathaJcana svayameva dRzi jJaptI bhavataH karmakIrtanAt / / 17 / kriyAM bhAvatvabhAnIya dRzi jJaptI bhvtsvym| tvaM dRzi jJaptimAtro'si bhAvo'ntagUDha kaarkH||18|| dRgz2asIbhavato nityaM bhavanaM bhavataH kiyaam| tasyAH kAdirUpeNa bhavAnullasati svym||19|| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] AtmA bhavasi kataiti dugjaptI bhatasIti ta ! karmavamapare bhAvAstvameva krnnaadyH||20|| kriyAkArakasAmagrI graasollaasvishaardH| dazijJaptimayo bhAvo bhavAn bhAvayatAM sukhH||21 / / anAkulaH svayaM jyotirntrbhirkhnndditH| svayaM vedanasaMvedyo bhAsitvaM bhAva eva naH // 22 // evameveti nApi ydupaissyvdhaarnnm| avadhArayatAM tatvaM tava saivaavdhaarnnaa|23 // tIkSNyopayoga nirvyagragADha grhhtthaahtH| ananta zaktibhiH sphArasphuTaM bhAsi prisphuttm||24|| tvadbhAvabhAvanA vyAna vi vAtmAsmi bhvnmyH| ayaM dIpAnalagrasta vartinItthAna saMzayaH / / 24 // 1 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra pATha- 11 saMsAra meM moharUpI kRSNatama vyApinI rAtri cAroM ora vistRta hai / isane apane ajJAnabhAva se sampUrNa vizva AvRta kara rakkhA hai / he AtmajJa deva! Apane apane iSTa AtmIya pariNamana dvArA ise samyak dRSTi se pahicAnA aura naSTa kiyA / bhAvArtha yaha hai saMsAra ke ajJAnI prANI isa moharUpa senA se parAsta ho isake AdhIna ho rahe haiM, parantu Apane apane AtmIya parAkrama se use parAsta kara diyA || 1 || jisa karmamala ko pUrva ajJAnadazA meM atyanta lolupatA se arjita kiyA thA jo AtmasvarUpa kA virodhI banA aura usI kA ghAtaka siddha huA ! Apane usa pApa-puNya rUpa samasta kalmaSa ko apanI ativizuddha caitanya ke udgAroM se jIrNa jarjarita kara diyA / arthAt karmakAlimA kI sthiti aura anubhAga zakti ko niHzakta nirbala banA diyA || || saMsArI prANI padArthoM ke prakAzana ko pradIpa kA prayoga karate haiM. jaba ki prANImAtra jJAnarUpI agni prakAza se sampanna hai / parantu ajJAnavaza nija jyoti ko bhUla para meM bhaTaka rahe haiM / vAstavika prakAza bhautikatA meM nahIM, apitu AdhyAtmikatA meM hai aura vaha svayaM hara kSaNa apane hI pAsa hai / he jina ! Apane isa tathya ko samajhA aura usake vizeSajJa hokara usI ko prakaTa prakAzita kiyA / nija vastu kA parityAga kara para vastu meM kauna tattvajJa pravRtti karegA? koI nahIM / ataH Apane apanI AdhyAtmika nija jJAnakalA kI jyoti jalAyI / tathA usI prakAzapuJja ko bhole prANiyoM ko pradAna karate ho / arthAt sabako apanI apanI jJAna cetanA jAgrata karane kI preraNA sadupadeza dete haiM // 3 // he nispRha ! Apa saMsAra ke sampUrNa kriyA-kalApoM ko apanI ananta 115 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra aura cira saMtAna calAne vAlI jJAnAgni meM IMdhana ( jalAvana) banA diyA / yahA~ taka ki apanI cirantana AtmA ko parama zuddha banAne kI saphalatA meM zarIra ko bhI kRSTa kara diyA evaM apanI zuddhatmA kI puSTi ke lie hI eka mAtra prayAsa kiyA / zarIra ko cetanA se sarvathA bhinna jAna usako tapAgni se kRza banAyA / tathA svazakti ko paripuSTa kiyA || 4 || azeSa trailokya ko jJAta karane se paripuSTa huyI zuddha cetanA rUpa dhAtu AtmA dvArA jo Apane meM hI hI rahate haiN| aphi kA prakaTI karaNa hotA hai / ve hI usameM ramaNazIla hue atulyabala ko avalokana karate haiM / arthAt jo sarvajJa hai, vahI anantavIrya sampanna ho ananta sukha meM nimagna rahatA hai| ApakA yahI prakaTa svarUpa hai // 5 // sarvajJa jina anantabala sampanna ho nija svabhAva ko anubhava meM lAte hue arthAt svabhAvarUpa meM tallIna rahate haiM / Apa bhI usa anantabala se yukta ho, ataH nijasvarUpa lIna hue bhI, adhira nAzavAna saMsAra kI sampUrNa asAra pariNatiyoM ko avalokana karate ho / abhiprAya yaha hai ki atIta kAlIna paryAye vinaSTa ho gayIM, bhaviSya kAlIna abhI prakaTa haiM hI nahIM, to bhI Apa una samasta jIrNa-zIrNa paryAyoM ko antarnihita kiye azeSa saMsAra ko eka sAtha pratyakSa dRSTigata kara rahe ho / arthAt nirIkSaNa karate ho || 6 || yugapat sampUrNa dravya, guNa, paryAyoM se yukta padArthoM ko Apane jJAta kara liyA / isalie Apa akSaya tRpti ke dhanI ho gaye / jisa kSaNa kucha jJAta karane kI abhilASA hotI haiM, to asantoSa banA rahatA hai, use avagata karane kI utsukatA banI rahatI hai, parantu Apa apane svabhAva se hI paripUrNa ho, azeSajJa hone se kucha bhI jJAtavya hai hI nahIM / yahI kAraNa hai ki Apa pUrNa nirutsuka, santuSTa pratibhASita hote ho / / 7 / / 113 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra apane Atma svabhAva ke pUrNa aura anantarUpa se prakaTa hone se cetanA . zakti bhI antarUpa dRSTigata hotI hai / arthAt jJAnopayoga aura darzanopayoga eka sAtha uddAma rUpa se pravarta hote haiM / ataH samasta-ananta, guNa paryAya bhI upayoga kI bhUmikA meM eka sAtha prativimbita ho dekhI aura jAnI jAtI haiM / yaha zuddha upayoga kA camatkAra hai ki eka bhI vastu aneka rUpoM ko lie spaSTa hotI huyI nAnArUpatA dhAraNa karatI hai / isI camatkArI mahimA dvArA Apa bhI apanI anantajJAna, darzana zaktiyoM kA vahana karate haiM / abhiprAya yaha hai ki pratyeka padArtha dravyArthika nayApekSA eka aura paryAya apekSA aneka rUpa hai / bhedAbheda vivakSA se kSAyopazAmika jJAna-darzana inheM kramika rUpa se jAnate dekhate haiM parantu kSAyika dazA prApta hone para kramika prayukta na hokara yugapat pravata hote haiM / ata: Apa eka sAtha bhedAbheda kI jJAta karate haiM || 8 ! Apa svayaM eka upayogAtmaka ho / AtmA kA lakSaNa vahI hai | jaisA Agama hai "upayogo lakSaNaM" AtmA upayoga svarUpa hai, ataH eka rUpa huyI ! parantu vahI upayoga (cetanA) sAkAra aura nirAkAra ke bheda se do rUpatA ko dhAraNa karatA hai / jJAna cetanA aura darzana cetanA, inameM darzana cetanA nirAkAra hai aura jJAna cetanA ko sAkAra kahA hai | Apa darzana cetanA dvArA samasta loka ko nirvikalpa rUpa se arthAt abhedarUpa se grahaNa karate ho / kyoMki jJAna darzana Apake eka sAtha pravartana karate haiM // 9 // he jina! Apa meM pUrNazuddha hue jJAna aura darzana, aparyavasAna arthAt anaMtatA lie, abAdharUpa se nitya pravartamAna rahate haiM / kAraNa yaha hai ki Apake jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa rUpa AvRta karane vAle karmoM kA sarvathA uccheda ho gayA hai / 11 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra kAraNa ke abhAva meM kArya nahIM hotA / ataH amaryAda rUpa se upayoga nitya hI jAgrata aura kAryarUpa pravartana karatA hai // 10 // Apake anantadarzana va anantajJAna yugapat pravarta hone meM kyoM samartha haiM ? AcArya zrI kahate haiM, he bhavagan ApakA vIrya bhI pUrNatA ko prApta kara anantabala rUpa ho gayA hai / ataH nirantarAya upayoga kA kArya calatA hI rahatA hai / tanika bhI unake kArya meM khaNDanA nahIM hotI / / 11|| he jina! Apake anantaTana aura anantajAra pUrNa nikAmila haiM ! anna unake antargata azeSa saMsAra nihita ho gayA / arthAt unameM eka sAtha jhalakate haiM / yahI unakA samAhita ho jAnA hI samAnA hai / azeSa ke darzana, jJAna ho jAne se Apa pUrNa nirAkula hote huye nitya ekAntapane se sukha meM hI nimagna rahate ho / dekhane, jAnane kI abhilASA AkulatA kI utpAdaka hai, para Apa icchA vihIna haiM kyoMki kucha bhI dRzya va jJAtavya hI zeSa nahIM hai / ataH nitya niraMtarAya sukhI rahate haiM || 12 // Apa darzana jJAna svarUpa ho gaye ataH pramAdI nahIM hone se nitya jAgarUka va sukhI rahate ho |aapkaa anantavIrya bhI prakaTa hone se nitya-nirantara dRzi, jJapti kiyA sampanna rahatA hai / ananta bala ke rahane se kabhI bhI zramita nahIM hote, isase pramAda chU nahIM pAtA / ataeva dekhane aura jAnane meM anavarata pravRtta rahate ho / nizcaya se apane hI svarUpa ke dRSTA, jJAtA ho aura vyavahAra se akhila vizva ke || 13 // ApakA dRSTA sAtA panA tanika bhI nazvara nahIM hai | satata kriyA zIla rahate haiM | vastu kA svabhAva jJAtA dRSTApane se avasthita rahatA hai / arthAt AtmA kI sattA jJAtA dRSTApane se hI hai / jo kriyA kArI hotA hai vahI padArtha hai / kriyAzIlatA hI vastu kA astitva sthira rakhatI hai 1 jAnanA dekhanA kriyA hai // 14 / / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra - ApakA jJAtA dRSTA svabhAva kartA, karma Adi bheda rUpa kArakoM kI apekSA nahIM rakhatA kyoMki bheda anityatA kA sahArthI hai / ApakA jJAna darzana to nitya eka rUpa pravartaka hai / arthAt eka sAtha kriyAzIla hotA hai / kyoMki vaha svayameva svabhAva se apanI dRzi, jJapti kriyAmaya TakotkIrNa (ukere citra ) ke samAna rahA hai| kAga ke sAtha abhinnatA hai / svabhAvasvabhAvI se avicchinna rahatA hai / AtmA svabhAvI aura dRzi jJapti svabhAva haiM / inameM pradezabheda nahIM haiM / " 15 // he bhagavana! Apake darzana aura jJAna meM nirIkSaNa aura jJApaka kriyA meM bAhya padArtha nimitta kAraNa nahIM haiM, apitu unakI svAbhAvika nirmalatA hI hetu haiM / kyoMki bAhya vastuoM ke upasthita nahIM hone para bhI ye dRzi, jJapti zaktiyA~ svayaM dekhane jAnane kI yogyatA se sampanna hI haiM / vastu svabhAva sApekSa nahIM hotA || 16 | ve dekhane, jAnane kI zaktiyA~ kabhI bhI bhinna bhinna nahIM ho sakatIM / kyoM unakI kriyArUpa pariNati kI bhinnatA kramikatA ke kAraNabhUta darzanAvaraNa va jJAnAvaraNa karma Apane sarvathA naSTa kara diye haiM / ataH kSAyika bhAva ko prApta ve svayameva yugapata hI kriyAkArI hotI rahatI haiM / / 17 / / dRzyamAna evaM prameya rUpa padArthoM ko vilokana, aura jJAta karatI huyI ApakI darzana va jJAna zaktiyoM svabhAva se svayaM pravRtti kara apane meM antarlIna kara vastuoM ko jhalakAtI haiM / arthAt viSayabhUta banA letI haiM / Apa to mAtra dRSTA jJAtA bane rahate ho| yaha vilakSaNa darzanajJAna zaktiyA~ binA icchA ke apanA kArya karatI haiM // 18 // 116 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra kevala darzana va jJAna, dekhane, jAnane rUpa kArya ko nirantara avicchinna rUpa se karate hI rahate haiM / kyoMki yahI unakA svabhAva hai | vastu svabhAva jaisA hotA hai vaisA hI rahatA hai / unake kartA bhoktApana se Apa svayaM ullAsabhare Ananda meM nimagna rahate ho / arthAt nizcayanaya se Apa apane svarUpa ke hI jJAtA, draSTA ho usa jJAnadhana svarUpa nija svabhAvalIna rahate ho || 19 // isa prakAra kApa utpa bhAlI hone se kartA hote ho, aura ve jhalakate hue anya jJeya karma kahalAte haiM | tathA AtmA hI karaNarUpa grahaNa karatI hai, AtmA ke lie AtmA meM hI karatI huyI svabhAva se SaT kAraka rUpa pariNati hotI rahatI hai / arthAt abheda rUpa zuddha dravyArthika dRSTi se AtmA hI sarvakArakI hai // 20 // sampUrNa kartA, karma, kriyAdi kArakoM kI sAmagrI ko apane hI meM samAhita kara Apa ullasita hote rahate ho / arthAt abheda rUpa se SaTkArakI apane meM hote hue jJAtA dRSTA rUpa Apa apane hI ananta sukha kA nirantara anubhava karate hue usI sukha sAgara meM nimagna rahate ho | ApakA sukha atIndriya hai / usameM kucha bhI parApekSatA nahIM ho sakatI / / 21 / / AtmasvarUpa jJAnajyoti svayaM meM svayaM se akhaNDarUpa se jyotirmaya rahatI hai / yaha prakAzapuJja pAradarzI hone se antaraMga aura bahiraMga ko prakaTa prakAzita karatI hai / arthAt sva-para prakAzaka hI banI rahatI hai / phalataH vedya vedaka bhAva rUpa AtmA hai, tadanusAra vaha pratibhAsita hotI hai yaha siddhAnta Apane hameM darzita kiyA hai | Atma svabhAva AtmarUpa se hI prabhAsita hotA hai 11 22 / / 117 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra uparyukta vidhi se kucha bhI ApakA avagrAhI grahaNa karane yogya nahIM hai / Apa to apane hI svabhAva ke grAhaka ho / jisa tattva ko Apa dhAraNa kiye hue ho vaha jJAtA, dRSTA svabhAva hI Apake lie grahaNa karane yogya hai / arthAt Apa nija svabhAva ke hI grahaNa karane vAle do anya kisI ke nahIM, yahI paramArtha siddhAnta hai || 23 || Atmopayoga zuddhAvasthA meM atyanta tIkSNa, nirAkula aura pragAr3ha rUpa se avabhAsita hotA hai| anantazakti dvArA nirAbAdha hotA hai. avyAbAdha hone se ati vyApaka - virATarUpa dhAraNa karatA hai| usI pUrNa vikAsa ko lie satata nirantara pratyakSa pUrNa prakaTa rahatA hai / arthAt ananta prakAzarUpa avirala dhArA meM dhotita rahatA hai / / 24 / / " isa vivecanA se yaha siddhAnta niSpanna hotA hai ki Apa apane svabhAva bhAva meM vyApta hokara bhI vyavahAranavApekSA aneka rUpa bhI hote ho| isa prakAra yaha upayogarUpa akhaNDa ananta pradIpa kI agni ko grasita karane vAlI vartikA nitya hI prakAzita rahatI hai, isameM koI sandeha nahIM hai | abhiprAya yaha hai ki Atmatattva anAdi ananta hai usakA svabhAvarUpa upayoga bhI pUrNatA ko prApta kara apane hI svabhAva meM anAdyananta ho vartana karatA hai / arthAt sva para prakAzaka jyoti yukta rahatA hai || 25 || he jinezvara ! Apa aise hI alaukika pradIpa ho / 118 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 12 jinAya jinarAgAya namo'nekAntazAline / anantacitkalAsphoTa spRSTaspaSTAtmattejase // 1 // aneko'pyatimanye tvaM jJAnamekamanAkulam / jJAnameva bhavanbhAsi sAkSAt sarvatra sarvadA // 2 // ataeva viyatkAlI tadgatA dravyaparyayAH jJAnasya jJAnatAmIza na pramASTuM tadezate // 3 // svarUpapararUpAbhyAM tvaM bhavan abhavannapi / bhAvAbhAvo vidan sAkSAt sarvajJa iti gIyase 114 / / idamevamiti chindanikhilArthAnanantazaH / svayamekamanantatvaM jJAnaM bhUtvA vivartase // 5 // akhaNDamahimAnantavikalpollAsa mAMsalaH / anAkulaH prabho bhAsi zuddhajJAna mahAnidhiH // // akramAt kramamAkramya karSantyapi parAtmanoH / anantAbodhadhAreyaM krameNa tava kRSyate // 7 // bhAvAssahabhuvo'nantA bhAnti kramabhuvasu te / eka eva tathA'pi tvaM bhAvo bhAvAntaraMtu na // 8 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] vRttaM tattvamanantaM svamanantaM vayaM drjitm| anantaM vartamAnaM ca tvameko dhArayannosi / / 1 // uttAnayasi gambhIraM talasparza svmaanyn| atalasparza eva tvaM gambhIrottA nito'pinH||10|| __ anantaSIrya vyApAra dhIrasphAra sphura dRshH| dRDamAtrI bhaSadAbhAti bhavato'ntarvahizca yat / / 11 / / AkSepaparihArAbhyAM khcitstvmnntshH| pade pade prabho bhAsi protkhAta prtiropitH||12|| vibhratA nAdatapasvabhAvaM svaM svayaM lagA ! mahAn viruddha dhANAM samAhAro'nubhUyase 113 // . svarUpa sattAvaSTambha khaNDita vyaasyo'khilaaH| asAdhAraNatAM yAnti dharmA'sAdhAraNAstvayi / / 14 // anantadharmasambhAranirbhara rUpamAtmanaH / idamekapade viSvagbodha zattayA'vagAhase 115 // anvayA vyatirekeSu vyatirekAzca tessvmii| nimajjanto nimajAMti tvayi tavaM teSu majAsi // pragabhAvAdayo bhAvAzcatvArastvayi bhaavtaam| zrayante zreyase teSu tvaM tu bhaavo'pybhaavtaam||17|| aneko'pi prapadya tvAmekatvaM prtipdyte| eko'pi tvamanekatvamaneka prApya gacchami / / 18 // sAkSAdanitya mapyetathAti tvAM prApya nitytaam| tvaM tu nityo'pya nityAsva manityaM prApya gAhase // 19 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [31 ya evAstamupaiSi tvaM sa evodIyate svym| saeva dhruvatAM dhatse ya evA'stamitoditaH // 20 // abhAvAM nayan bhAvamabhAvaM bhAvatAM nyn| bhAvaeva bhavan bhAsi tAvubhau parivartayan // 21 / / hetureva samagro'si samagro hetumaansi| eko'pi tvamanAdyanto yathA pUrva ythottrm||22 // na kArya kAraNaM naiva tvameva prtibhaasse| akhaNDa piNDitakAtmA cidekrsnirbhrH||23 // bhRto'pi riktAmeSi rikto'pi paripUryase / pUrNo'pi ricyate kiJcit kiJcidikto'pi varddhase / / 24 / / vijJAnadhanavinyastanityodhuktAtmano mm| sphurantvazrAntamArdAstavAmUranu bhUtayaH / / 25 ||ch||12|| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra === pATha-12 pa.pU. cA. cUDAmaNi AcArya zrI mahAvIrakIrti jI gurudeva isa stotra ke prArambha meM zrI jinadeva ko namaskArAtmaka pragalAcagA kara rahe haiM | rAgAdi aThAraha doSoM kA parihAra karane vAle, doSajita, anekAnta siddhAnta ke pratipAdaka ananta caitanya AtmA kI cit zakti ko spaSTa karane vAle, AtmaprakAza meM tallIna, jJAna jyoti se jyotirmaya jinendra prabhu ko namaskAra karatA hU~ || 1 || he prabho ! Apa paryAyadRSTi se aneka ArmIya zaktiyoM ke puJjarUpa hone se anekarUpa haiM aisA maiM mAnatA hU~ | parantu abheda dRSTi se vicAra karane para Apa nirAkula eka jJAna svarUpa hI ho / kyoMki Apa jJAna dhana svarUpa hote hue hI sAkSAt sarvadA, sarvatra, pratyakSa pratibhAsita hote ho / ataH cetana svabhAvI mAtra eka svarUpa hI ho / / 2 / / ___ ataH vihArakAla meM Apa apane jJAnasvarUpatA kI dravya paryAvoM meM sampanna hI pratyakSa hote haiM / arthAt jJAna kI paryAyoM se yukta haiM / jJAna kI jJAtRtva zakti se paripUrNa haiM ataH Apa jJAna ke Iza, adhipati ho / anyathA dezanA ke prAmANika kartA nahIM ho sakate / Apa azeSa ke jJAtA ho / ataH ApakI dezanA pratipAdita tattva yathArtha, samIcIna aura pUrNa prAmANika hai 1 ataH Apa hI jJAnezvara-sarvajJa ho || 3 / / Apa sva svarUpa kI apekSA arthAt svacatuSTaya dravya kSetra, kAla aura bhAvApekSA sat svarUpa ho, tathA para dravya-kSetra-kAla-bhAva rUpa para catuSTya apekSA asat rUpa bhI haiM / arthAt eka guNa anya rUpa nahIM hotA | jisa kSaNa Apa jJAna guNa apekSA sarvajJAtA haiM to pramAta zakti sahacara hokara bhI dRzirUpa nahIM hotI / ataH sattA-asattA ke eka rUpa hokara bhI eka rUpatA prakaTa jhalakatI hai / ataeva Apa hI dharmatIrtha ke ya thArtha pravartaka haiM / isI se Apa sarvajJa kahe jAte haiM || 4 || Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra = samasta padArtha paryAyoM kI apekSA anekarUpa-bhedarUpa haiM tathA ve hI dravyArthinaya kI dRSTi se eka rUpa hai / Apane svayaM apane Atmatattva ko ubhayanayoM kI apekSA ekAneka rUpa se avagata kiyA hai / isalie to Apane tattva svarUpa aisA hI isa prakAra pratipAdita kiyA hai / kyoMki Apa bhI apane anantaguNa paryAyoM rUpa kevalajJAna kI vyApakatA se akhila padArthoM meM eka sAtha eka samaya meM hI vyApta hote ho / ataH jJAnApekSA Apa sarva vyApI hote hue pravartate ho // 5 // ananta padArthoM aura unakI ananta paryAyoM meM svabhAva se pravartane ke ullAsa-Ananda se paripuSTa hokara bhI Apa akhaNDa ekarUpa anAkula, zuddhajJAnarUpa mahAnidhi ke dhanI pratibhAsita hote ho / he jina yaha Apake akhaNDa jJAnaghana svarUpI mahimA atyanta vilakSaNa va advitIya hai / / 6 / / anAdikAlIna ajJAna kI asImita mohavAhinI meM bahate hue ekAntavAdI vastu ko akramita-kUTasthanitya kahate haiM, ve paryAyarUpatA se anabhijJa haiM / anya use kramikarUpa kSaNabhaMgura pratipAdita karate haiM / eka kramapakSa kA lopa karate haiM to dUsare akrama kA abhAva batalAte haiM | parantu vastu svarUpa kramAkrama rUpa haiM / he jina ye donoM hI mithyAvAdI sva aura para ghAtaka haiM | Apake anekAnta siddhAnta meM ubhaya dharma kA nirUpaNa hai, jisase ina donoM hI pakSoM kA khaNDana ho jAtA hai aura yathArtha vastu svarUpa prakaTa ho jAtI hai / / 7 / / pratyeka padArtha anantaguNa dharmo ke sAtha sahabhAvI rahatA hai | Atma dravya bhI ananta dharmAtmaka hai / guNa guNI se sat abhinna rahate haiM | kahA bhI hai "sahabhAvIguNAH" | parantu kramika hone para bhI paryAvoM kA pariNamana krama se hotA rahatA hai / isI paryAya zakti dvArA guNoM kI abhivyakti aura sthiti nirantara banI rahatI hai | kyoMki eka guNa kI paryAya anyaguNa kI nahIM hotI / yahI kAraNa hai ki paryAyArthika dRSTi se bhitra rUpa pratIta hone para bhI dravya dravyArthika dRSTi eka hI hotA hai anya padArtharUpa nahIM hotA | 12 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = yazititotra isa prakAra ApakI dezanA hai / siddhAnta kahA hai / pratyeka padArtha apane-apane guNa dharmoM ke sAtha hI rahate haiM yaha Apane siddhAnta nirdiSTa kiyA hai // 8 // __ tatva bhUtakAlIna ananta vartamAna sambandhI bhI ananta bhaviSya meM hone vAlI bhI ananta paryAyoM se saMyukta haiM / he jina Apa ina anaMtAnaMta paryAyoM kI pIta eka zuddha, akhaNDa caitanya svabhAva meM hI nimagna hue virAjate ho / zuddha paryAya meM avasthita ananta paramAnanda meM sthita ho || 9 // he jina! Apa apane nijasvabhAva kI gambhIratA ko talasparzIrUpa se svayaM ke puruSArtha se prakaTa vistRta karate haiM / tathA kevalI samudghAta ke samaya to sarvaloka vyApta ho jAte haiM / parantu yaha vistRta avasthA bhI hama jaise chadmastha ajJa janoM ko jJAta nahIM hotI / hamAre lie to vaha atalasparzI hI banI rahatI hai / arthAt hamase sparzita hote hue bhI ajJAta hI raha jAtI hai / / 10 / / he jina! Apa anantavIrya ke dhArI haiM | isa anantazakti kI kriyA haiM eka sAtha eka samaya meM samasta vizva ko dekha lenA / ataH Apa pUrNa dhIra-vIra satata antarvAhya jagata kA nirIkSaNa karate rahate haiM / anantavIrya ke sAtha rahane vAlA anantadarzana hai | jisase Apa vizva dRSTA ho darzanasvarUpI pratibhAsita hote ho / kAraNa pratyeka guNa apanI-apanI sattA lie prakaTadRSTigocara hotA hai || 11 / / vidhi va niSedha rUpa dharmoM se saMyukta ApakA paramAtmatattva anekarUpa rUpoM se jaDita pratikSaNa pratibhAsita hotA hai / arthAta TAMkI se ukere hue ke sadRza prativimbita ho rahA hai / he jina! ApakA uJcala zuddha svarUpa antarahita-ananta yugaparyAyo ko usa prakAra dhAraNa kiye hai ki traikAlika rUpa se usI ekarUpa raheMge / yaha ApakA Atmatattva anantakAla taka isI paramazuddhAvasthA ko dhAraNa kara prakAzita rahane vAlA hai || 12 || 321 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra he prabho ! Apane apane ko apane hI dvArA tadatadasvabhAvarUpa se prakaTa kiyA hai / abhiprAya yaha hai ki karmajanya samasta zubhAzubha bhAvoM kA karmo ke sAtha naSTa kara diyA, isase atatsvabhAvI ho | tathA apane nija jJAna-darzana cetanAdi svabhAvoM kA kabhI bhI parihAra nahIM karate isase tadsvabhAvI ho / tathA'pi nisvabhAvoM meM bhI jJAna cetanA kA svabhAva sva-para kara jJAta karanA hai-aura darzana kA svabhAva mAtra avalokana karanA hai / ye donoM dharma virodhI hone para bhI ApameM nirvirodha rUpa se vyavahRta hote haiM / ataH viruddhadharmoM ko samAhAra ekIkaraNarUpa se Apa spaSTa anubhava karate ho / sabhI ananta / zaktiyA~-dharma eka sAtha ApakI anubhUta ho rahI haiM || 13 || Apa apanI svarUpasattA se eka va akhaNDa ho | kintu usakI svacchatA aura nirmalatA ke kAraNa akhila vizva vyApta ho rahA hai- darpaNa samAna jhalaka rahA hai / isI se vaha sAmAnyasattA eka rUpa hokara vizeSa dharmApekSA asAdhAraNa rUpa se prApta hotI hai / abhaprAya yaha ki dravyadRSTi se ApakA svarUpa eka rUpa hai aura vyavahAra dRSTi yA paryAyadRSTi athavA bhedadRSTi apekSA anekarUpa prApta hotA hai / sAra yaha hai ki Apa sAdhAraNa aura asAdhAraNa ina ubhaya svabhAvoM se yukta haiM || 14 / / Atmatattva kA nija svarUpa anantadharmoM ke samUha ko lie hue haiM / ekatA meM yaha anekatA kisa prakAra kisake jJAta hai ? jina! yaha vastu vaicitrya svabhAva pUrNa aura sarvavyApI jJAna zakti ke dvArA jJAtavya hai | ApakA kevalajJAna pUrNatA lie hai ataH Apa sarvajJa haiM / isIlie isa alaukika vastu tattva ke jJAtA haiM / / 15 / / Apa meM anvaya-guNadharma aura vyatireka rUpa paryAya dharma ye donoM hI samAnarUpa se vidyAmAna haiM | unameM se jisa kSaNa anvaya svabhAva kA vicAra karate haiM to vyatirekI dharma chipa jAte haiM aura jaba vyatirekI dharma kI vivakSA hotI hai to anvayI dharma antarnihita hI jAtA hai | abhiprAya yaha hai ki Apake siddhAntAnusAra Atma tattva anvaya-vyatireka ubhaya dharmoM kA piNDa hai / dono Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvaiizatistotra dharma avicchinna rUpa se rahate haiM / kintu vivecanA ke samaya vivecaka ke abhiprAya ke anusAra eka mukhya aura dUsarA gauNa ho jAtA hai, naSTa nahIM hotA / vivakSA va avivakSAnusAra pradhAnatA va apradhAnatA se rahate haiM / koI bhI dharma va zakti sarvathA naSTa nahIM hotI // 16 || he jinezvara Apane vastu ke abhAvarUpa dharma kA kathana karate hue abhAva ko cAra prakAra kA batalAyA hai / 1 prAgabhAva, 2 pradhvaMzAbhAva 3. anyonyAbhAva aura 4 atyantAbhAva | ye abhAva bhI Apake siddhAnta meM apanI-apanI sattA rUpa se sadbhAvapane ko lie hue haiM kyoMki sat kA kabhI abhAva nahIM hotA hai aura asat kA udbhava nahIM hotA / ye sabhI abhAva eka hI vastu meM apekSAkRta samAhita rahate haiN| isa tattva kA rahasya avagata karanA kalyANakArI hai / ApakA svabhAva bhI arthAt svarUpa bhI abhAva ko lie saddhAya rUpa siddha hotA hai / yathA jar3atA kA abhAva cetanA kA sadbhAva siddha karatA hai | Apa cidrUpa -caitanya prabhAvI haiM toki jar3atA Apako e nahIM pAtI / Apa meM sabhI abhAva maujUda haiM / yathA saMsAra dazA siddhatva nahIM thA abhI prakaTa huA hai | vaha zuddhAvasthA kA prAgabhAva huA / saMsAra dazA vinaSTa huyI muktAvasthA prApta yaha pradhvaMzAbhAva hai| jar3a meM cetanA nahIM aura cetanA meM jar3atA nahIM yaha anyonyAbhAva hai / karma kAlimA sadaiva ko pRthak ho gayI yaha atyantAbhAva hai / ye sabhI abhAva ApakI saddhasthA ke hI jJApaka haiN| kyoMki ki yaha nahIM vahI nahIM to haiM kyA ? apanI svabhAva sattA nihita cetana dravya || 17 // paryAyanaya yA vyavahAra naya kI apekSA Apa anekarUpa hokara bhI nizcayanaya yA dravyArthika naya se eka rUpatA ko dhAraNa karate ho kyoMki vastu svabhAva bhedAbhedAtmaka hI hai / isa prakAra zuddha nizcayanaya se eka caitanya svabhAvI hokara bhI bhedadRSTi se arthAt vyavahAra naya se anekatA ko prApta karate ho / ataeva vastutatva svabhAvataH ekAnekAtmaka haiM / / 18 / / sAkSAt saMsAra anitya dRSTigata ho rahA hai / parantu Apake siddhAnta ko prApta hone para anityatva meM nityatva pratibimbita hotA hai / kyoMki ekAnta 123 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ === caturvizati stotra ) rUpa se nityapanA yA anityapanA kadA'pi siddha nahIM hotA hai / Apa apanI anekAnta dRSTi se ubhaya dharmAtmaka vastu ko ubhayAtmaka hI avalokate ho| ataH Apa svayaM bho ApaMka siddhAntAnusAra nitya siddha yA arhanta hote hue bhI anitya dharma ko prApta hote haiM / athavA yoM samajheM kevalajJAna svabhAva se eka rUpa nitya ho aura SaDguNI hAnivRddhi kI apekSA anitya svarUpa bhI ho kyoMki dravya nitya hokara bhI paryAyapekSA anitya bhI hai || 19 / / Apane apane siddhAnta meM vastu svabhAva ko pratikSaNa utpAd vyaya, aura dhIya rUpa nirUpita kiyA hai / ye tInoM dharma yA svabhAva eka hI samaya meM eka sAtha rahate haiM / jisa kSaNa utpAda huA, usI kSaNa meM vyaya hai aura tatkSaNa hI dhrauvyapanA hai / yahI siddhAnta dravya aura paryAya rUpatA ko siddha karatA hai / paryAya dRSTi se utpAda aura vyaya kI vyavasthA aura dravyatva dRSTi se dhruvatA kI siddhi hotI hai / jo asta-naSTa hotA hai vahI utpanna hotA hai tathA jo utpanna hotA hai, vaha nAza ko prApta hotA hai aura donoM kA AdhAra bhUta dhrauvya-dravya hai / yathA mRtpiNDa hai piNDa kA abhAva huA aura ghaTa paryAya kI utpatti donoM meM samaya bheda nahIM huA tathA donoM avasthAoM meM miTTI vyApta hai jo dhruvatA kI pratIka hai / pratyeka padArtha meM yaha prakriyA hotI hI rahatI hai || 20 // padArthoM meM abhAva aura sadbhAva para catuSTya aura sva catuSTya kI apekSA se pariNamita hote rahate haiM / arthAt bhAva (sadbhAva) abhAva pUrvaka aura abhAva sadbhAva kI apekSA rakhatA hai / kyoMki ki paryAyadRSTi se ye donoM svabhAva pariNamanazIla haiM | yathArtha meM zuddha nizcaya kI apekSA to dravya sat rUpa hI hai / sarvajJa ke jJAna meM aisA hI vastusvarUpatA prakaTa bhAsatI hai || 21 / / he bhagavan! vastu kI samagratA hetu hokara bhI hetumAna bhI samagratA hai / arthAta uttarottara paryAyoM meM pUrva paryAya hetu aura uttara paryAya hetumAna hotI hai / abhiprAya yaha hai ki paryAya apekSA sAdhana sAdhya hotA jAtA = 124 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN THE = caturviMzati stotra hai | yathA prabho Apa prArambha meM arhata avasthA meM jisa prakAra ananta catuSTya ke dhanI the usI prakAra uttaravatA siddhAvasthA meM bhI ho / tA bhI eka mAtra jJAyaka svabhAcI hI caitanyamaya ho // 22 / / / kArya kAryarUpahai, kAraNa kAraNarUpa / kArya sAdhana nahIM hotA aura na hI sAdhana sAdhya / vivakSA se donoM apane apane svarUpa niSTha haiM / parantu ubhaya avasthA meM tattva eka rUpa pratibhAsita hotA hai / yathA Arhata dazA aura siddhAvasthA bhinna-bhinna hone para bhI ApakA zuddhAtmA ubhayatra ekarUpa hI prakaTa bhAsatA rahatA hai / ataH AtmA eka mAtra cidAnandarasa nirbhara akhaNDa eka cid piNDarUpa hI hai / he jina! Apa isI cit piNDa akhaNDa rUpa se avasthita rahate ho // 23 // paripUrNa huA bhI padArtha rikta hotA hai aura rikta hokara bhI punaH paripUrNa hotA hai, punaH pUrNatA prApta kara kucha-kucha kramazaH khAlI hotA hai aura rikta huA punaH paripUrNatA prApta kara letA hai / jala kallola vat artha paryAya SaDguNI vRddhi aura SaDguNI hAni ke rUpa se padArtha meM vRddhi-hAni rUpa pariNamaNa karAtI rahatI haiM / yaha bhI vastu meM rahane vAle agurulaghu guNa ke kAraNa svabhAvika rUpa se hotI raha kara vastu ko yathA tathA hI banAkara rakhatI haiM || 24 / / he jina! ApakI bhakti prasAda se merA AtmA vijJAna dhana svarUpa nijabhAva ko prApta karane ke lie nirantara azrAnta huA udyamazIla rahe / AcArya zrI cAhate haiM ki jinadeva stavana ke phala svarUpa maiM satata pramAda tyAga, tatparatA se apanI hI anubhUti meM tanmaya rahU~ | tathA mere antaH karaNa ko ApakI ananta guNa rAzi kI anubhUtiyA~ samatArasa se AI karatI raheM / maiM satata azrAnta aura apramAdI ho Apa sadRza AtmAnanda pIyUSa se abhiSikta hone kA saphala prayAsa karU~ yahI bhAvanA bhAtA hU~ || 25 // 125 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 13 sahaja pramArjita cidaccharUpatA pratibhAsamAnanikhilArtha snnti| svaparaprakAzabharabhAvanAmayaM tadakRbhinaM kimapi bhAti te vapuH // 1 // RmabhAvibhAvanikurUmbamAlayA prabhavAvasAnaparimuktayA tava / prasRtasya nityamacalaM samucchala jinaciccamatkRtamidaM vilokyte||2|| idameva deva sahabhAvinotrava sphuTayatyananta nijdhrmmnnddliim| tadabhinnabhinnasukhaviryavaibhava prabhRtayazaktiramAkAla denA tvamanantadharmabhara bhAvitye'pi mannupayogalakSaNa mukhena bhaasse| na hi tAvata yamupayogasAmayo zrayase nirAzrayaguNa prasiddhitaH / / 4 / / ajaDAyamAtramavaryAntacetanAma jaDaH svayaMjaDatAmiyAta praat| na hi vastuzaktiharaNakSama: para: svaparaprakAzanabAdhitaM tava / / 5 / / ajaDapramAtari vimau tvayi sthite svaparaprameyamiti ritybaadhitaa| avidana paraMnnahi vizibhyanye jaDAt paravedanaM ca na jddaankaarnnm||6|| jar3ato'bhyudeti najaDasya vedanA samudAte saatuydi| dhuvAmustameti jaDavedanA tathA jar3avedanA / / / / na ca vedanAtmani sdaatmnaatmnH| avidan paraM svamayamAkRtiM binA jhayamandhabuddhi // 8 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] na kadAyanApi paravedanAM vinA nijavedanA jinajanasya jaayte| rAjamalinena nipatanti bAlizAH para raktiriktovad / / 1 // paravedanA stamayagADha saMhatA parito dRmevadatyayadi dev| paravedanA'bhyudayapuravistRtA nitarAbheva kila bhAti kevalA 1101 paravedanA na sahakArya sambhava parinirvRtartha kthn| dvayavedanA prakRtIreva saMvidaH sthagitaiba saabhrkrnnaanypekssto||1111 na parAvamarzarasiko'bhyudIyase paramAzrayan vimajase nijAH ktaaH| sthitirevasAkila nadvAtu vAstavI armarzavaH smRzanti dhaatinH||12 !! viSayA iti spRzati dhIrarAgavAn viSayIti pazyAti virktdrshn| ubhayosadaiva samakAlavedene tadaviplava cana viplava: cit||13|| svayameva devabhuvanaM prakAzyatAM yadi yAti yAtu tapanasya kA ksstiH| sahajaprakAzabhara nirbharaM'zu mAtrahi tatprakAzabhadhiyA prkaashne||14|| svayameva devabhuvanaM prameyatAM yadi yAti yAtu puruSasya kA chtiH| sahajAvabodhabharanirbharaH pumAnnahi tatpramANe vasaH prakAzate / udayanaprakAzayati lokamaMzumAna bhuvana-prakAzanamati vinaapicet| ghanamohasanahRdayastadeSa kiM paramAsanavyasanameti bAlakAH / / 16 / / bahirantarapratihaitaprabhAbharaH svapara prakAzanaguNaH svabhAvataH / tvamayaM cideka niyataH paraH paraM bhramameti deva prmaaste||17|| sphuTamAvamAtramapi vastu te bhavatsvasamAkaroti kilakArakotkaram / na hi hIyate kathamapIhanizcaya vyavahAra saMhatiH / / / 8 / / sahajAsadA sphuranti zuddhacetanA pariNAmino'tra parajA vibhktpH| na vibhakti kAraNatayA bahirjuThanna panIta mohakaluSasyate praaH||19|| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] avabodhazaktirapayAni naikyato na vibhaktayo'pi vijahatyamekatAm / tadanekamekamapi cinmayaM vapuH svaparau prakAzayatitulayameva ne // 20 // tvamanantavIryaM balavRMhitodayaH satataM nirAvaraNabodhadurddhara / avicintyazakti sahita staTasthitaH pratibhAsi vizvahRdayAti dAsyana // 21 // bahiraGgahetuniyatavyavasthA yA paramAnayannapi nimittamAtratAm / svayaMmeva vi puSkalavibhaktinirbharaM pariNAmaneSi jinakevalAtmanA // 22 // idamekameva pariNAmamAgataM parakAraNAbhi rahitaM vibhaktibhiH / taghabodhadhAma kalayatyanaGkuzAmavakIrNa vizvamapi vizvarUpatAm // 23 // jinakevalaikakalayA nirAkula sakalaM sadA svaparavastuvaibhavanam / anubhUti mAnayadanantamapyayaM nava yAti tattvamanubhUti mAtratAm // 24 // alamAkulapralapitairvyasthitaM dvitayasvabhAvamiha tatvamAtmanaH / mUlapathantyazeSamiyamAtmavaibhavAdanubhUtireva jayatAdanaGkuzA ||25|| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra pATha 13 svaccha huyI cid svarUpatA, svAbhAvika rUpa se pramArjita - nirmala hai / sva para prakAzaka isakA lakSaNa haiM / lakSya apane lakSaNa se pUrNa bharita hI rahatA hai / saMsAra ke samasta padArthoM kI paramparA ko prakAzita karatI hai / arthAt isakI nirmala-svaccha darpaNavat AbhA meM azeSa padArtha eka sAtha apanI-apanI anantaparyAyoM sahita avabhAsamAna hote rahate haiM / vaha svabhAva akRtrima hai / he jinadeva ! vahI AbhA aMzarUpa meM Apake pAramaudArika zarIra meM bhI prakAzamAna ho rahI haiM / abhiprAya yaha hai ki kevalajJAna rUpa daidIpyamAna Atma svabhAva meM vahI cidU svabhAva jo saMsArAvasthA meM karmamala bhasma se AcchAdita thI vaha prakaTa prakAza meM jhalakane lagatI hai / yaha caitanya AbhA kSAyopazamika rUpa bhAva dvArA vizvIya padArthoM kA samUha rUpa mAlA krama-krama se avabhAsita hotI thI, parantu vahIM prakAza jyoti kSAyika rUpa dhAraNa kara hai jina ! Apa meM Adi avasAna rahita, nitya, acala, uchalatI huyI caitanya prabhA eka sAtha mizrita vizva ko Alokita kara rahI hai / saMsArAvasthA meM kSAyopazamika jyoti ApameM ucchalita ho rahI hai| parantu nizcaya se Apa apane hI ciccamatkRta jyoti hI kA avalokana karate haiM // 2 // he deva ! yahI sahabhAvinI yaha nijabhAva svarUpa maNDalI satata eka sAtha hI sphurAyamAna hotI hai, isIlie abhinna hai / arthAt ananta sukha, vIrya, darzana Adi guNa bhinna hote hue bhI ekAzraya se eka sAtha hI nija-nija kArya rUpa pariNati karate haiM / inakI pariNati meM samaya bheda bhI nahIM hotA kyoMki pradeza bheda nahIM hai | Atma dravya asaMkhyAta pradezI hai, unameM sarvatra sabhI guNa samUha ekAkAra rUpa se pariNamana karate haiN| sabhI guNoM kA eka sAtha eka 126 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra hI samaya meM vedana hotA hai / anubhava meM Ate haiM / ataH bhinna-bhinna bhedAbheda vivakSA se bheda meM abhedapanA siddha hotA hI hai / / 3 / / he bhagavan ! Apa meM eka sAtha anantaguNa samAhita haiM / to bhI upayoga rUpa eka hI sattArUpatA hai | kyoMki sabhI zaktiyoM kA avabhAsa ekamAtra jJAnopayoga dvArA hI hotA hai / vadyapi sabhI ananta zaktiyA~ eka upayoga ke hI Azraya haiM, tathA'pi sabhI apane-apane astitva meM sthita haiN| milakara eka rUpa nahIM ho jAtI / kyoMki Agama kA saiddhAntika vacana hai "nirAzrayAH guNAH" arthAt dravya eka ke Azraya rahakara bhI sarvaguNa nirAzraya hote haiM / svataMtra apane hI Azraya se nivAsa karate haiM || 4 || bhava se bhavAntara prApti kA hetu jar3apa karma haiM / parantu ve Apako bhava-bhavAntaroM meM paribhramaNa karAkara bhI apane jar3a (acetana) svabhAva meM pariNamita nahIM kara sake / kAraNa AtmA svabhAva se hI cetana dravya hai| svayaM dravya kI yogyatA apane svabhAva kA kabhI bhI, kadA'pi parityAga nahIM kara sakatI / svabhAva va svabhAvI meM akSuNNa traikAlika sambandha rahatA hai / koI bhI vastu apane vastutva ko para padArtha ke saMyoga rUpa sambandha se tyAga nahIM karatI, kyoMki para dravya anya kI svabhAvazakti ko apaharaNa karane meM samartha nahIM ho sakatA ! he jinadeva ! Apane jJAna-cetanA ko sva-para prakAzaka nirUpita kiyA hai / yaha ApakA siddhAnta akATya va abAdhita hai | isameM koI bhI pramANa, yukti bAdhaka nahIM, apitu sAdhaka hI haiM / / 5 / / he prabho ! Apane cetana ko pramAtA aura jar3a tathA cetana ko prameya nizcita kiyA hai / isa prakAra sva aura para prameya siddha haiM / yaha vyavasthA pUrNataH abAdhita hai | para rUpa acetana ko jJAta kara tathA apane samAhita hone para jJAna cetanA tadrUpa nahIM hotI arthAt jar3atva pane ko prApta kadA'pi nahIM hotI hai | apanA vaiziSTa (vaiziSTa) nahIM tajatI / isI prakAra jar3Atmaka Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra acetana bhI zuddha cetanA meM chAyA rUpa se jhalakate haiM. kintu cetana rUpa nahIM hote / yahI nahIM sajAtIya cetana bhI cetanA ke jJeya hokara tadUpa nahIM hote, apitu apanI-apanI sattA meM hI rahate haiM / / 6 / / jar3a se kisI kA bhI udaya nahIM ho sakatA hai aura jar3a ko kisI prakAra kA kaSTa yA kaSTa kI anubhUti bhI nahIM ho sakatI. jo jar3a vedanA hai apane sattA ke nirupaka nahIM hone ke kAraNa vaha apane Apa meM asalya siddha ho jAtA hai / yadi vedanA kI anubhUti ho rahI haiM to vaha vedanA jar3a vedanA nahI hai | ( arthAt caitanya viziSTa vedanA hogI ) // 7 // sukha dukha ityAdi ko anubhava karane vAle AtmA meM jar3a kA ApAdana ( nirUpaNa) sambhava nahIM kintu nirantara satya svarUpa meM rahane vAle AtmA ke AkRti ko grahaNa karane ke binA anubhava bhI sambhava nahIM hai, kintu yahA kadA apanI anubhUti kA abhivyaMjaka nahIM hone ke mAtra se usa AtmA ko hama mandabuddhi bhI nahIM kaha sakate haiM // 8 // he jina ! Apane spaSTa siddhAnta darzAyA hai, jo jana svayaM ko nahIM jJAta karatA hai vaha para kA jJAtA bhI nahIM ho sakatA / jisa prakAra ajJAnI prANI (manuSya) Asaktivaza apane se virata ke sAtha bhI prema karatA hai aura naSTa hotA hai / arthAt vyartha puruSArtha hotA hai / yadi netra banda kara koI mUrkha daur3atA haiM to patana ke garta meM hI par3atA hai / athavA samajhiye ki hastinI jo nakalI rahatI hai premAMdha huA jar3abuddhi gaja usake prati premAMdha huA daur3akara jAtA hai to svayaM hI garta meM par3akara naSTa hotA hai-duHkhI hotA hai / isI prakAra jo svayaM ko nahIM jAnatA hai, vaha parakA jJAtA kisa jJAtA kisa prakAra ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / apitu svayaM hI jar3atva ko prApta hogA / ataH AtmA sva para prakAzaka haiM yahI ApakA siddhAnta yarthAt va nirbAdha hai, yaha siddha hotA hai // 9 // 128 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra yadi kahA jAya ki para ko ekAntarUpa se jAnatA nahIM hai to jJeyoM ke abhAva se sarvajJatA nahIM bana sakegI / kyoM ki "sarva jAnAtIti sarvanaH" jo sva-para donoM ko jAnatA hai vahI sarvajJa hai / vaha bhI sva para kA eka ho samaya meM jJAtA honA cAhie 1 kevala jJAna meM azeSa padArtha apanI-apanI ananta paryAyoM se yukta eka samaya meM kevala jJAna ke viSaya hote haiM / yaha siddha nahIM hogA / phira sarva jJAtA-dRSTA pane kA hI abhAva ho jAyegA, jo pratyakSa bAdhita hai / ataH he devAdhideva! Apa sva-para ke draSTA va jJAtA haiM / / 10 / / para dravyoM kA saMvedana mAtra hI jJAna kI sthiti kA kAraNa nahIM hai apitu usI kI svabhAva zakti hI jJAnotpatti kI sahakArI hai / kyoM ki svabhAva se hI jJAna kA lakSaNa sva-para prakAzaka hai / yadi aisA nahIM svIkRta kivA jAya to para dravya svarUpa karma kisake Avaraka hoMge ? usa sva para prakAzakatA ko hI AvRtta karate haiM / unakI nivRtti ke udyama se vaha yogyatA prakaTa prakAzita hotI hai / yathA AkAza pradeza para meghAcchanna ho jAye to ravirazmiyA~ na to svayaM kI darzaka hotI haiM na para kI | ataH jisa prakAra prabhAkara svabhAva se hI sva para prakAzaka yogyatA se sampanna hone se hI para rUpa medha se AcchAdita hotA hai usI prakAra AtmA apane sva-para prakAzaka jJAnopayoga yukta hone se hI para rUpa jar3Atmaka karmoM se AvRtta hotI hai / AvAraka karma paTala ke megha samAna vilIna hote hI apane nijasvabhAva-sva-para prakAzakatA se prakaTa daidIpya mAna ho sarvAGga jJAna jyoti prakaTa prakAzita hotI || 11 || para padArtha ke viSaya meM parAmarza-vicAra karane vAlA apane svayaM ke abhyudaya kA tyAga nahIM kara detA / mAtra para kA Azraya lene se nija zakti kA abhAva nahIM, apitu abhyudaya hI hotA hai / sthiti to yaha ki cetana zakti vAstava meM sva-para prakAzaka hI hotI hai | yadi aisA nahIM ho to AkramaNa kartA apane zatru, virodhI para kisa prakAra hamalA-car3hAI kara sakegA? zatru Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdizati stotra ko jJAta kara hI to usake sAtha samara karane ko udyata hotA hai / isI prakAra jJAna bhI apane pratipakSI jJAnAvaraNI jar3a karma ko pahicAna kara usa dhAvA karatA hai / saMyamarUpa zastra kA vAra kara use parAsta kara detA hai / tathA zuddhAvasthA prApta kara letA hai || 12 / / viSaya sevana karane meM anurakta puruSa paMcendriya viSayoM kA sevana karatA hai | arthAt unakA sparzana karatA hai, grahaNa karatA hai / parantu viSaya virakta saMyamI mAna unakA darzaka hI rahatA hai. kaIbhosA nahIM hotA / ye donoM hI dharma-jAnanA aura dekhanA kriyA sadaiva eka hI samaya meM hotI rahatI haiM | kisa prakAra ? jisa prakAra jina vastuoM ke rAga hotA hai, unheM jIva grahaNa karatA to usI kAla meM pratikUla viSayoM ke prati dveSa bhI hotA hI hai / jinake pratirAgabhAva hotA hai usameM nimagna hotA hai aura jinheM aniSTakAraka samajhatA hai, unake prati AkarSita hotA hai || 13 || he svAmin ! aMzumAlI (sUrya) svayaM apane svAbhAvika prakAza se apane sAtha vizva ke padArthoM kA prakAzana karatA hai to isase usake virATa prakAzana zakti kyA kSati hotI hai ? kucha bhI nahIM hotI / vaha to apanI svAbhAvika rAzmayoM kA prasAra karatA hai, yadi prakAzya padArtha apane svabhAva se usameM prakAzita hote haiM, to hote raho, isase use koI kSati nahIM hotI apitu usakI garimA hI prakaTa hotI hai | isI prakAra anantajJAna ke sva-para prakAzaka virATa jyoti meM azeSa jagat eka sAtha eka hI samaya meM pravizya ho prakAzita hote raheM to isameM kyA Apatti hai? kucha bhI nahIM / prakAza prakAza rUpa aura prakAzya-jJeya padArtha svAmI rUpa prakAzita hote haiM to hone do | isase prakAzakoM kI kAryazIlatA meM kucha bhI kamI nahIM hotI, apitu usakI udAratA vaibhava hI vizeSarUpa se prakaTa evaM prabhAvaka hI hotA hai / / 14 / / he deva! samasta tInoM lokAloka svayameva prakAzya hote haiM athAMt Apake prakAza se prakAzita hote haiM to hote haiM, isase ApakI-kyA kSati 13 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturviMzati stotra hai / kSati to kadA'pi hai hI nahIM? kucha bhI hAni nahIM hotI hai / arthAt puruSa-AtmA kI koI bhI hAni nahIM hotI / kyoMki svAbhAvika prakAza pusa se aNimA gumAna mahAtmA aAne hI pArvavyApI jJAna se bhArata hI rahatA hai / koI bhI lokAdi padArthoM kI apekSA se yA unake pramANa mAtra se hI prakAzita nahIM hotA / usakI svayaM kI prakAzaka yogyatA hI itanI hai ki usameM jitane loka haiM unase bhI yadi ananta loka hoM to unheM bhI prakAzita kara de / anantajJAna apane nAma ke samAna hI kAryakAritA kI kSamatA sampanna hai / usa jJAna kI mahimA hI agamya hai / anantajJAnakA hI vaha viSaya haiM // 15 // yadi ravi udaya kSitija para udita hote hI prakAzana kI icchA binA hI samasta loka ko prakAzita kara detA hai / usI prakAra mohAcchanna bhI jJAna kyA 'para' nikaTavartI padArthoM ke prakAzana meM ajJAnabhAva ko prApta hogA? nahIM hogA | abhiprAya yaha ki ghane-bAdala kI ghaTAe~ ghirI rahane para bhI udita hotA huA bAlaravi vizvaprakAzI hI rahatA hai, usI prakAra karmapaTalaghana se AcchAdita hotA huA bhI apanI sva-para prakAzita zakti yukta hI rahatA hai / bhale hI teja puJja sImita rahe parantu naSTa kadA'pi nahIM hotA, apane sva-para prakAzI svabhAva se sarvathA rahita nahIM hotA // 16 / / jJAnAMzumAlI kA sva para prakAzaka guNa svAbhAvika hI hai / ataH vaha Abhyantara aura vAhya zaktiyoM apratihata prabhA bhAra se pUrNa bharita hotA haiM / kAraNa vastu tattva ke svAbhAvika guNa kA ghAtaka koI bhI ho hI nahIM sakatA hai / kyoM ki svabhAva svabhAvavAna se kabhI bhI kisI bhI kAraNa se koI bhI pRthaka karane meM sakSama nahIM ho sakatA hai | yadi svabhAva naSTa ho jAya to svabhAvI bhI tadAzraya hone se naSTa ho jAyegA / parantu yaha akATya niyama hai ki sat kA kabhI vinAza nahIM hotA / ataH he jinezvara, Apa eka mAtra isa cid zakti meM hI niyata ho tathA para padArtha para hI haiM va Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturviMzAta stotra Apake paramokRSTa jJAna kI svacchatA ke viSaya hokara bhI ce AparUpa nahIM hote aura na hI Apake jJAnasvabhAva ko apane rUpa pariNamA sakate haiM | apane-apane svabhAva meM rahate avazya haiM / / 17 / / he bhagavan Apake siddhAnta meM vastu ekAnta rUpa se sat mAtra bhI nahIM hai / kyoMki kUTastha nitya meM sarvathA pariNamana kA abhAva hai / ataH nizcaya se apane hI AkAra se kAraka utpAda aura vyaya karate haiM / kyoM ki pariNamanazIla hone para hI hAni-vRddhi rUpa saMgati baiTatI hai / anyathA nizcaya naya aura vyavahAra naya samAhAra kisa prakAra hogA? nahIM hone para bastu sthiti kisa prakAra ho sakegI? kyoM ki utpAda-vyaya-dhrauvya maya hI vastu, tattva yA padArtha kA lakSaNa hai / yaha vyavasthA mukhya aura gauNa dharmoM se hI vyavasthita honA saMbhava hai / ataH sanmAtra dravya kA lakSaNa nizcaya naya kA viSaya hai aura utpAda-vyaya dhrauvyatA rUpa dravya kA lakSaNa bheda vivakSA meM vyavahAranaya hI siddha kara sakatA hai | // 18 // zuddha jJAna cetanA bhI pariNamanazIla hai / yaha svabhAva sahaja siddha hai / para nimittoM se prabhAvita hokara yaha unase utpanna nAnA vikalpajAloM se pariNamana karatI hai, aneka rUpa dRSTigocara hotI hai / arthAt kSAyopamika jJAna hone ke kAraNa yaha parAzraya ko svIkAra kara letI haiM, tathA nAnA rUpoM meM vibhAjita ho jAtI haiM, nAnA jIvoM ke nAnA prakAra ke kSayopazama hone se kucha na kucha aMzo meM vahA~ moharAja kA prabhAva jIvita rahatA hai / moha rUpa kAluSya ke naSTa ho jAne para vaha cinmaya jyoti vAhya kAraNoM meM vicaraNa karane para bhI arthAt pradyotana viSaya banA kara bhI unake dvArA nAnArUpa nahIM hotI vibhAjita nahIM hotI kyoM ki unheM grahaNa hI nahIM karatI / kAraNa ke abhAva meM kArya nahIM hotA | kAraNa rUpa moha kA nAza ho jAne se mAtra unheM apanI eka mAtra prabhAsita zakti se bhAsamAna karatI hai / / 19 / / viziSTa, zuddharUpa jJAna zakti sarvathA aikyapane ko bhI prApta nahI hotI / kacit nAnA rupatA kA bhI vahana karatI hai | cinmayatA hI jisakA MA - Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra zarIra hai, isa prakAra kI zuddha jJAna cetanA eka rUpa hokara aneka rUpa mA hotI hai / kAraNa ki svayaM apane svarUpa ke prakAzana ke sAtha anya zeSa dravyoM kA bhI prakAzana karatI hai eka hI samaya meM eka sAtha / ataH dravyApekSAka aura sampUrNa lokAloka ko prakAzita karane se aneka rUpa bhI siddha honI hai | pUrNa jJAna - kevalajJAna meM kramika pariNamana nahIM hotA / eka hI samaya meM anantoM sva-para dravyoM ko prakAzita karatI hai | samaya bheda kA abhAva hona se jJAna bhI abheda rUpa se pratibhAsita hotA hai || 20 / / he jinezvara! ApakA AvaraNa rahita durddhara jJAna-kevalajJAna, ananta vIrya kI zakti bhI niraMtara apane bala ko vRddhiMgata karate hue anta rahita ho jAtI hai / isa prakAra ApakI acintya kSAyikIya zakti prApta jJAna prabhA-jyoti avicalarUpa se jyotirmaya hotI huyI taTastha hokara pratibhAsita hotI rahatI hai / na kevala apane hI svarUpa ko prakAzita karatI hai, apitu lokAloka ke hRdayasthala kA bhedana karatI huyI una sakala padArthoM ko bhI saparyAya prakAzita karatI hai | hRdayasthala vidArana kA artha samasta jar3a-cetana ko bhI apane meM sameTa kara prakAzita hotI hai // 21 / / vAhya samasta jJeya yadyapi apane-apane svabhAva meM niyata huye suvyavasthita rahate haiM / paramavizuddha jJAnAloka meM avabhAsita hokara bhI ve jJAna meM anekapanA lAne meM nimitta mAtra hI hote haiM / nAnArUpa vizva prakAzana kI pUrNa sAmarthya hone para bhI unheM prakAzita kara svayaM nAnArUpa nahIM hotA / pariNamanazIla svabhAva meM ve svAbhAvika rUpa meM jhalakate rahate haiM / vAstava meM nizcayanaya kI apekSA vaha kevalajJAna mAtra apanA hI (nijAtmA kA hI) dyotaka rahatA hai || 22 / / he jinadeva! ApakA kevalajJAna asahAya, Atmotya, kSAyika rUpa hone se nijasvabhAva rUpa eka hI hotA hai / nAnA prakAra ke aneka paryAya bhedoM se vibhakta para padArtha isameM avabhAsita hone para bhI unake dvArAnAnA rUpa nahIM hotA kyoM ki svayaM samartha hone se para kI apekSA se pUrNa rahita Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvizati stotra hotA hai | ta thA'pi niraGkuza huA nAnA rUpa vibhakta vizva meM vicaraNa kara unheM prakAzita karatA hai / vividharUpa vizva ko usI nAnAbhedoM rUpa se prakAzita karatA hai aura svayaM ko apane akhaNDa eka avinAzI ananta jJAnamayI hI prakAzita karatA hai / ataH para pararUpa aura sva svarUpa hI rahate haiM | yaha Apake acintya ananta jJAna rUpa bhAskara kA alaukika, adbhuta, sva-para prakAzaka svarUpa haiM || 23 / / he jinezvara! ApakI nirAkula, sampUrNatA prApta, sva-para vastu prakAzaka paripUrNa zakti rUpa vaibhava dhAraka, kevalajJAna acala jyoti apanI adbhuta sva-para prakAzaka kiraNoM se sadA eka rUpa hI banAye rakhatI haiM | ApakI svasaMvedana anubhUti meM yadyapi ananta vizva bhI AtA hai, parantu ApakA svabhAva to svAnubhUti mAtra hai / arthAt Apa nirantara Atmanubhava lIna hI rahate haiM | ApakI anubhUti kI nirmalatA meM svayaM vizvastha ananta dravya-paryAyeM eka sAtha prativimbita hotI rahatI haiM || 24 // . adhika pralApa se kyA prayojana? yaha to vikalpa hI utpAdaka hogA AkulatA hI duHkha hai / aba uparyukta vivecanA dvArA sarvajJa vANI para akATyazraddhAna kara unake dvArA kathita Atmatattva kA svarUpa sva-para prakAzaka hI hai yaha sunizcita samajhanA cAhie / yahI suvyavasthita Atmatattva kA lakSaNa hai / mUla rUpa se yahI Atma tattva kA vaibhava ziva patha kA hetu hai / svasaMvedana yA svAnubhUti hI nija svabhAva hai / ataH he prabho ! yahI niraMkuza anubhUti satat jayavanta rahe | jinendroM kA stavana kara usakA phala eka mAtra AtmanubhUti hI jaya- zIla banI rahe yahI bhAvanA hai / arthAt AcArya zrI jina bhakti meM lIna apanIsvAnubhUti ko niraMkuza banAne kI bhAvanA prakaTa kara rahe hai // 25 // 134 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 14 cinimAtramidaM dRzi bodhamayaM tava rUpamarUpamanantamahaH / avikhaNDa vikhaNDitazaktibharAt kamato jhamatatha numaH prtpn||1|| tvamamekacidardhikadaribarUcA rUcira svayam jina citrmidm| na parAmazato'pi vibhUtilavAn dRzigocara evaM parItadRzaH / / 2 / / anavasthamavasthita eSa bhavAnaviruddha virodhini dhrmbhre| svavibhUtivilokanalolahazAmanavasthamavasthitimAdizAti // 3 / / ayamUrjinazakticamatkRtibhiH svaparapravibhAgavidhicin / anubhUyata eva vibho bhavato bhavato'bhavatazca vibhUtibharaH // 4 / / na kilaikamanekatayA ghaTate yadanekamihaikyamupaiti na tt| ubhayAtmakamanyadivAsi maTa: samudAya ivAvavAzca bhvn|||| kSaNabhaGgavivecinacitkalila nikurumbamayasya snaatntaa| kSaNikatvamathApi cidekarasa prasarAticitkaNikasya tava / / / / uddhadagAdyadudeti tadeva vibhau yadudeti bha bhUya udeSyati tt| jinakAlakalaGkitabodhakalAkalane'myasi niSkalacijjaladhi: // 7 // tvamanannacidu mama saGkalanAM na jahAsi sadaikatayA'pi lsn| tuhinopalakhaNDalakembukaNA vilInavilInamahimni samAH // 8 / / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] ghaTito ghaTitaH paritasjhaTasi jhaTitarajhaditaH parito ghttse| kUTazIsanavA na punarghaTase jinajarjarayaliva bhAsi manaH / / / prakRtirbhavataH paNiAmamayI prakRtau ca prathaiva vitarkakathA / vahanityamakhaNDitadhArajitA gahalotanarabhAvapAreNa bhUta: 20 aparokSatayA tvayi bhAti vibhAvaprarokSaparokSatayA'dha gtiH| na tathA'pya parokSavibhUtibharaM pratiyaM aiti mohahatAH pazavaH / / 11 / svaparAkRtizaGkalanAkulitA svamapAzya pare patitA paradRk / bhaktastu bharAdabhibhya paraM svamahimni niraakulmucchlti||12|| dRzi dRzyatayA paritaH svaparApitaretamizvarasaMvizataH / ata eva vivekakRte bhavatA niraNAyI vidhipratibedhavidhiH / / 13 / / yadi dRzyanimittaka eSa dRshitytirekbhronvymnvgmt| dRzireva tadA pratibhAtu paraM kimu dRzyabhareNa dRzaM hrtaa||14|| yadidaM vacasA viSayA viSayastada bhUtava dRshymshessmpi| athavA calacidbharadhIratayA jina dRzyAviraka vibhUtirasi / / mahatAtmavivekabhareNa bhRzaM gamayantya ivaatmmyttvmimaaH| jina vizvamapi sphuTayanti haThAt sphuTitasphuTitAstava // acalAtmacamatkRtacandrarucA svayanti vitAnAmivA virtm| avibhAsitavizvatayocchalitA vitatadyutayastava citdditH||17 ! idamaha dadadvizadAnubhavaM bahubhAvasunirbharasatvarasam / tava bodhamukhe kavalagrahakta parivRttimupaiti samagrajagat18 / / jahurUpacidudbhabharUpatayA vitathaiva vapuH prtibimbkthaa| anubhUtimathApatitaM yugapannanu vizvamapi pratibhA gvtH||11|| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3] hiyate hi parairviSayI svamata: kurUta: viSayaM vissyii| sahato viSayairviSayastu bhavedahato viSayI na punarviSayaH / / 20 / / duzi bodha sunizcalavRttImayo bhavabIjaharastava zaktibharaH / na vivitkamatiH kriyayA ramate kriyayoparamatyapathAdatha ca 1121 / / kriyayeritapudgalakarmamalazcinipAkamalakampa mupaiti pumaan| paripakvacita stvapunarbhavatA bhavabIjahaThoddharaNA niyatam // 22 / / yadi bodhamabodhamalAlulitaM sphuTabodhata yaiva sdodvhte| jina kartRtayA kulitaH prapatastimivanna vivartamupaiti tadA // 23 // tava maGgamameva vadanti sukhaM jinaM duHkhamayaM bhavatA virhH| sukhinaH khalu te kRtitaH satataM satanaM jina yeSvasi salihitaH / / 24 / / kalayanti bhavantamanantakalaM sakalaM sakalAH kila kevalinaH / taba deva cidacalalagnamapi glapayanti kaSAyamalAni na maam||25 / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra pATha-14 hai jina! ApakA svarUpa ananta teja kA puJja bhI arUpI hai / kyoM ki vaha darzana-jJAnamayI baitanya svarUpa ho pratibhAMsata hotA haiM / krama aura akrama rUpa svabhAvazakti se paripUrNa bharA hai / dravyArthika va paryAyArthika dRSTi se ubhaya dharma sannihita haiM / arthAt akhaNDa hote hue bhI anekarUpa bhI hai / isI svabhAva se pratibhAsamAna hotA hai | // 1 / / Apa to bhagavan eka akhaNDa caitanyarUpa anekazaktiyoM se sampanna ho / he jina! yaha eka vicitra svarUpa hai ki nAnA prakAra se UhA-poha kara vicArane para bhI dRSTigocara nahIM hote apitu atIndriya hI rahate ho | kAraNa ApakI cetanAzakti amUrta hai / amUrta kA parijJAna amUrtajJAna hI kara sakatA hai / ata: indriyagocara nahIM hai || 2 || avasthita aura anavasthita arthAt nitya aura anitya dharma paraspara virodhI haiM, parantu Apa avirodharUpa se ina ubhaya dharmoM se paripUrNa ho | kAraNa apane hI nijasvabhAva meM satat lIna rahate haiM / to bhI nijaguNa aguru laghu zakti dvArA SaDguNI hAni vRddhi svabhAva lie anavasthita bhI pratIta hote haiM / Apake siddhAnta meM yahI vastu svabhAva nirupita hai / / 3 / / caitanya camatkAra zakti ke unnata camatkAroM dvArA sva para ke bheda se vistAra ko lie ApakI cit zakti anubhava karatI haiM / arthAt Apa bheda vijJAna bharI avicchinna dhArA cida svabhAva kA anubhavana karate haiM / isa prakAra Apa nityAnitya zaktiyoM ke AkAra haiM || 4 / / ekatva meM anekatva ghaTita nahIM hotA, jo aneka svarUpa hai vaha ekapane ko prApta nahIM kara sakatA / donoM dharma eka sAtha milakara eka anya hI avasthArUpa hoMge / isa sthiti meM ApakA siddhAnta batalAtA hai ki yaha virodha bhI avirodha rUpa se apekSAkRta siddha ho jAtA hai / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra kyoM ki avayavI eka hai aura avayava aneka haiM / parantu avavava avayavI se bhinna svarUpa nahIM hote / samudAya rUpa se ekapane se hI pratibhAsita hote haiM / ataH ekAnta pane se avayavI aura avayavoM meM bheda nahIM pAyA jAtA / / 5 / / bhagavA Apake siddhAnta meM payAyoM kI apekSA caitanya anekarUpa hai / yaha bheda dRSTi yA vyavahAra dRSTi hai / parantu nizcayanayApekSA sampUrNa cit zaktiyA~ eka rUpa se upayogamayI hI siddha hotI haiM | yaha sanAtana siddhAnta hai / kyoMki jalakallolavat paryAyoM kI apekSA cintamayazaktiyA~ anekarUpa se uchalatI huyI bhI apane sva svabhAva ko hI lie rahatI haiM | apane hI rasa se sikta hotI hai / anekAnta dRSTi se yahI sa mIcIna svarUpa haiM || 6 || jo svabhAva udIyamAna thA vahI udita hotA hai aura he vibho / paramAtma-rUpa meM vahI udaya ko prApta hogA / yadyapi vartamAna meM-chadmastha dazA meM kalikAla ke prabhAva se karmAcchanna samyakjJAna mithyAjJAna rUpa se pariNamana kara rahA hai / to bhI samyaktva jyoti prakAzita hote hI yaha kaluSita bodha sAgara rUpa cit svabhAva niSkalaMka ho kSAyika rUpa se hI laharAyegA | parabhAva janya kAlimA kSaNika hotI hai vaha svabhAva ko bhale hI vikRta kara parantu naSTa nahIM kara sakatI / satpuruSArtha use hI vinaSTa kara detA hai || 7 || he prabho! Apa zuddha caitanyasvarUpa bharita ho / ataH nirantara eka rUpa hI zobhAyamAna rahate ho / merA caitanya karma kAlimA se malina hai. pRthak nahIM ho rahA hai / pAnI ke ole ke samAna-jalakaNa jisa prakAra galate rahate haiM aura punaH vahI jaladhArA olArUpa dhAraNa karatI haiM parantu apane dravaNarUpa jalava svabhAva kA parityAga nahIM karatI, usI prakAra Ayukarma ke niSekoM se pratikSaNa vartamAna paryAya jhINa hotI jAtI hai aura anta meM anyaparyAya ghaTita hotI hai / isa prakAra nAza aura avinAza banatA hai / arthAt paryAya parivartita hone para bhI Atma tattva apane nija cetana svabhAva kA parityAga nahIM karatI / / 8 / / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra pariNamanazIla hone se vastu meM sarva prakAra se pariNamana hotA hai ! jisa prakAra yaha anityadharma hai usI prakAra nityatvasvabhAva bhI nihita rahatA haiM / ye donoM dharma abAdha rUpa se vastu svarUpa ko ghaTita karate haiM / kUTastha nitya aura anityapane se vastu ke sAmAnya - vizeSa dharma siddha nahIM hote, apitu usakA abhAva hI siddha hotA hai ! hai jina! ApakA anekAnta siddhAnta hI nirdoSa vastu tattva kI siddhi meM samartha haiM | vyavahAra va nizcaya hI siddhi anya prakAra vyavasthita nahIM ho sakatI / ataH vastu kA sadbhAva ubhayadharma lie haiM // 9 // he prabho! Apake siddhAntAnusAra pratyeka padArtha dravya aura paryAya dRSTi se vivecanIya hai / kyoM ki svabhAva se nityatva aura anityatva dharma niSTha hai / ubhaya AdhAra sampanna hokara hI vastu svabhAva kI sthiti aura vikAsa banatA hai | AtmA kA svabhAva caitanya hai | yaha cetanA - jJAna - darzana svarUpa se avasthita aura pariNamanazIla bhI hai / kyoM ki apane sadRzadharma se bharA huA cit svabhAva sarvatra hara paryAya ke sAtha anvayarUpa se rahatA hai |anityatva dharmapekSA svabhAva - vibhAva paryAyoM meM pariNamita hotA rahatA hai / zuddha paramAtma dazA meM svAbhAvika SaDguNI * hAni - vRddhi se pariNamana hotA hai, para nija svabhAva cetanA sarvatra aura sarvadA vyApakarUpa se banA rahatA hai || 1 // Apa meM vibhAva aura svabhAva pariNatiyA~ pratyakSa va parokSa rUpa se prakaTa prakAzita hotI haiM / tathA'pi Apa mohAMdhakAra rUpa ajJAna bhare mithyAdRSTiyoM ko to sarvathA parokSa hI dRSTigata hote ho / yadyapi Apa apane pratyakSa jJAnAdi vibhUtiyoM se paripUrNa ho |ye sAnta-ananta vaibhava pratyakSajJAniyoM ko dRSTa ho sakatA hai isase zUnya pazu sadRza mithyAtviyoM kA viSaya nahIM hotA hai / kyoMki atIndriya svabhAva ke parijJAna ko atIndriya hI sarvajJa jJAna hI avalokana karane meM samartha ho sakatA hai || 11 / / 137 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra Apake siddhAnta se bahirbhUta parayAdiyoM kA AtmA para rUpa karmoM se abhibhUta ho rahA hai, ata: unakA malina rUpa hI para bhAvoM meM par3akara viparIta hI pratibhAsita hotA hai | unakI dRSTi meM yahI svarUpa dRSTigata hotA hai | parantu AekA paramazuddha svabhAva unako parAbhUta kara apane sahaja svAbhAvika ciccamatkAra jyotirmaya, nirAkula, uttarottara vikAsonmukha prakAzita hotA hai | Apake tejasvI prabhAva se sarvaprabhA va abhibhUta ho jAtA hai / / 12 / / AtmA meM sarvavyApI darzanazakti vidyamAna rahatI hai / sarvajJajJAna se isI prakAra pratibhAsita hotA hai | bhavyo ! Apa vivekapUrvaka prajJA kA prayoga karI to bastu tattva meM vidhi-niSedha dharma spaSTa avagata ho jAte haiM / hai bhagavan ! Apane jisa rIti se Atmatatva ko dekhA aura pahicAnA vaisA hI Agama meM nirUpita kiyA aura vaha jaisA thA vaisA hI nirUpita hai / ataH pUrNa satyArtha aura akATya hai | // 13 // he prabho ! ApameM dRzya zakti dRzisvarUpatA dRzya padArthoM kI apekSA ke binA hI svataH siddha hai / vastu svabhAva para kI apekSA nahIM karatA / yadi parApekSarUpa svabhAva mAnA jAyegA to svabhAvI ke sAtha anvayarUpatA nahIM banegI / aisA hone para viSaya-viSayI bheda nahIM hogA | ataH dRzi-darzana zakti svayaM hI AtmA meM pratibhAsita hotI hai to dRzya padArthoM se kyA prayojana / vaha darzana svabhAva itanA nirmala aura svaccha hotA hai ki para dravya svayaM avabhAsita hote rahate haiM / vaha to svataH svabhAva se tadrUpa se prakAzita rahatI hai / para dravya raho yA na raho / / 14 / / he jina ! yadi yaha darzanazakti vacana kA viSaya hotI to sarvadazI ApakA viSaya bhI hotI / parantu, Apa jo samasta padArthoM aura unakI trikAlavI paryAyoM ko dekhate haiM, usakA anantavA~ mAtra vacana dvArA pratipAdana karate haiM | athavA caMcala cid kI pari pUrNatA se labAlaba bharita hone para bhI he jina ! dhIra-vIra janoM kI dRzya virakta vibhUti hai / arthAt vacanAtIta hone para vairAgya bhare bhavyoM ko virakti kI hI hetu hotI hai / / 15 / / 138 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra mahApuruSoM kA citta viveka-bheda-vijJAna se niraMtara khacita rahatA hai / bAra-bAra pariNamana karate hue bhI apanI ekAntabuddhi se bharita AtmasvarUpa hI rahatA hai / arthAt vAhya para rUpa padArthoM se bheda rUpa hokara bhI sarvatra nijarUpa hI rahatA hai / AtmA kI anantatA rUpa svabhAva ko nahIM tyAgatI tathA pUrNa aura yathArtha tattva viveka nAkA parityA nahIM karatI hai / yaha samyak puruSArtha kA hI kArya hai ki jinezvara azeSa vizva ko zAkapAta ke sadRza samakSa meM hI dRSTigata hote rahate haiM / spaSTa sArA vizva dRzya bana ApakI nirmala dRzi kriyA meM jhalakatA rahatA hai || 16 / / yaha dRzizakti candra kI jyotsnA ke samAna azeSa vizca ko vyApta kara prasarita rahatI hai / candracandrikA to asthira va sImita hai parantu yaha Atmazakti to acala aura asIma hai, tathA svabhAva se nirantara prakAzapuJja se yukta vizvadarzI hai | isa ciccamatkArI prakAza meM samasta jagata svayameva pratibimbita hotA rahatA hai / he prabho isa prakAra kI ApakI advitIya kAnti vA AbhA sadaiva chiTakatI hI rahatI hai / ApakI vItarAga pariNati hone para bhI anicchA se vizva prakAzita hotA rahatA hai / / 17 / / yaha ApakI vItarAgavRtti atyanta vizada nAnA bhAvoM se bharita samatArasa se AyAyita haiM / nirmala Azaya ke samAna sarva jana priya hai / Apake kevalajJAna rUpI mukhakamala meM cAroM ora se simaTA huA azeSa saMsAra arthAt tInoM loka kavala (grAsa) sadRza praviSTa ho rahA hai / isa prakAra vistAra ko prApta kara rahA hai / / 18 / / ___ nAnA rUpa se caitanya kA prakaTa rUpa, Apake pAramaudArika divya deha ke caturdika pratibimbita ho usako bhI mahattvazAlI banA detA hai / yaha darzana jJAna AbhA eka sAtha Apake anubhUta ho rahI hai | usI kAnti meM sArA jagata tInoM loka bhI pratibhA sampanna ho rahe haiM / arthAt anicchA se hI ApakI ananta darzana va jJAnazakti svabhAva se vizvavyApinI ho rahI haiM aura azeSa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturyizati stotra vizva inakA viSaya bana rahA hai / tathA Apake anubhava meM bhI ye svayaM apane svabhAva se praviSTa se ho pratibimbita ho rahe haiM / / 19 / / anya matAvalambI siddhAnta meM viSayI (viSayoM kA grAhaka) apanI icchA se viSayoM ko grahaNa karatA huA unhIM ke samAna kSINa hotA jAtA hai arthAt viSaya (padArtha) aura unakA grAhaka (AtmA) unake sAtha-sAtha hI vinaSTa ho jAte haiM / arthAt kSaNikavAdiyoM ke siddhAnta meM grAhaka aura grAhya donoM hI kSaNika haiM aura sAtha-sAtha vilIna ho jAte haiM / parantu Apake siddhAnta meM sarvathA ekAnta kA niSedha hai / kathaMcita apekSAkala paryAvadRSTi se nazvara hokara bhI jJAna-darzana va padArtha kSaNika aura sthAyI ubhaya dharmoM ko dhAraNa karane vAle haiM / nizcaya se sat kA nAza nahIM hotA aura nahIM utpAda hI hotA hai / jo hai so hI rahatA hai / paryAyApekSA pariNamana hone para bhI apanI killI dhruva svarUpatva kA koI bhI tyAga nahIM karate // 20 // sunizcala svabhAva bharita dRzi va jJApti kriyAyeM saMsArotpatti ke bIja ko naSTa kara DAlatI haiM / Apane bhI apanI ubhayazaktiyoM ko paripUrNa rUpa se prakaTa kara saMsAra bIja ko sadA ke lie vidagdha kara diyA / zaktiyA~ niSkriya nahIM hotI / apitu akathaMcid rUpa se sakriya bhI hotI haiM / anyathA arthAt sarvathA kriyAoM kA uparamaNa hone para kumArga ho jAyegA, sanmArga kA abhAva hone para saMsAra santati uccheda kA niyama hI nahIM bana sakegA / ataH kriyAe~ sakriya hotI huyI apane-apane svabhAva meM krIr3A karatI haiM // 21 // AtmA apanI kriyAzIla pariNati dvArA paudgalika karma paramANuoM ko AkRSTa karatI hai / tathA unheM AtmasAta kara malina hotI hai | kintu paripakva dazA meM vaha pararUpa jar3atA ko AkRSTa nahIM karatI / he prabho Apa saMyamapathArUr3ha ho apanI svAbhAvika pariNati ko paripakva kara cuke arthAta apariNata dazA prApta ho cuke haiM ataH bhavabIja kA uccheda kara apane niyata zuddha caitanya svabhAva meM hI niyata ho gaye haiM // 22 / / 14) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ caturvizAMta stotra saMsArAvasthA meM parapariNati rUpa pariNamana karatA huA sujJAna ajJAna rUpa dhAraNa kara malina ho rahA thA | yadi isa (Arhat) dazA meM bhI vaha usI prakAra malinarUpa ho to he jina ! Apa bhI kartRtva buddhi saMlagna ho AkulatA ko prApta kara ananta sukhasampanna kisa prakAra hote ? nahIM hote / kyoMki sadaiva paryAyoM kI prApti meM hI lage rahate / parantu aisA nahIM hai / kAraNa Apa vItarAga hai / rAga-dveSa kA abhAva hone se ApakI azeSa paryAya vItarAgabhAva sampanna haiM, jo pUrNa Amraba kA nirodha karate haiM / ataH saMvara nirjarA dvArA Atma vizuddhi hI vRddhiMgata ho rahI hai || 23 // hai jina ! Apake dvArA saMyoga-viyoga janya duHkha paramparA sarvathA vinaSTa ho gaI / yaha avasthA hI Apake ananta sukha kI jJApaka hai / parama vItarAgatA meM hone vAlI zuddha pariNatiyA~ nizcaya se anavarata Apake cirasthAyI ananta sukha kA hI dyotana kara kara rahI haiM / arthAt zuddha vyaMjana va artha paryAyoM kA pariNamana akhaNDa zuddha sukhasvarUpatA kI paricAyaka haiM // 24 // he prabho ! ApakI sampUrNa pariNatiyoM kI pUrNa vikAsI kalAe~ nirantara anantakAla paryanta isI prakAra sva svabhAva meM hI avasthita raheMgI / he jinezvara yadi maiM bhI ApakI isa parama vItarAga, sunirmala aura avicala pariNati meM saMlagna ho jAU~ to ye kaSAyarUpI mala mujhako bhI grasita nahIM kara sakatIM / arthAt malina karane meM samartha nahIM ho sakatI | he jinezvara merI yahI bhAvanA hai ki Apake samAna hI apanA vikAsa kara cirasukha kA anubhava karU~ | Apake Adarza meM nijarUpa nihAra usameM hI nimagna hone se AtmA meM AtmA kA nijarUpa prakaTa ho yahI bhAvanA hai || 25 // 141 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 15 abhibhUya kaSAyakarmaNA mudayasparddhakapAGkamutthitAH / jina kevalinaH kilAdbhutaM padmAlokayituM tveshvraaH|||| tava bodhakalAmaharnizaM rasayanavAla ivekSukANikAm / na hi tRptImupaitya yaM jano bahumAdhuryahRtAntarAzayaH / / 2 / / idamIzanizAyitaM tvayA nijabodhAsbhamanantazaH svym| ata eva padArtha maNDale nipApina yAti kuSThatAm // 3 // idamekamanantazo iThAdiha vastUnyakhilAni khnnddyn| tavadeva dRga mIkSyate yugapadvizvavisarpi vijhamam // 4 / / samudeti vinaiva paryayaina khalu dravyamidaM binA na te| itita dditayAvalambinI prakRtirdeva sadaiva tAvakI / / 5 / / na vinAzracayiNAH kilAzcayo na vinaivAyiNaH syuraashrym| itaretarahetutA tayorniyatAkatipa bhAsvaratvavat / / / / / vidhireSa niSedhabAdhitaH pratibedhovidhinA virukssitaaH| ubhayaM samatAmupetya taddatate saMhimarthasaddhaye / / na bhavanti yato'nyathA' cijinavastUni tathA bhvntypi| samakAlatayA'yatiSThate prativedho vidhitA samaMtatA // 8 / / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] na hi vAcyamavAcyameva vA tava mAhAtmyamidaM dvyaatmkm| ubhaye katarat prabhASitAMNAM rasanA naH zatakhaNDatA miyaat| / / kramataH kila vAcyatAmiyAyugapad yAtjhakametya vaacytaam| prakRtiH kila vAGgayasya sAyadasau zaktirazaktireva ca 1110 / / svayamekamanekamapyadastavayattattvamata ki ta praiH| idameva vicAragocaraM gata mAyAti kilaarthgaukhm||11 / / na kilaikamanekameva vA samudAyAvayavo myaatmkm| itarAgatireva vastunaH samudAyAvayavau vihAya n||12|| tvamanityatayA'vabhAsase jinanityo'pi vibhaasitishcitm| dvitayI kila kAryakAritAM tava zaktiH kalayatyanAkulam / / 13 / / kimanityatayA vinAjhamasyamanAkramya kimasti nitytaa| svayamAracayan kramAkramaM bhagavan dUyAtmakatAM jahAsi kim||14|| na kila svamihaikakAraNaM na tavaikaH para eva vA bhvt| svaparAvalambya valgato dvitayaM kAryat eva kaarnnm||15|| na hi bodhamayatvamanyato na ca vijJAnavibhaktayaH svtH| prakaTa tava deva kevale dvitayaM kaarnnmbhyudiyte||16|| svaparobhavabhAsite dizAM dvitayIM yAtyupayogavaibhavam / anubhUyana eva tAdRzaM bahirantarmukhahAsavikramaiH / / 17 / / viSayaM parito'vabhAsayan svabhapi spssttmihaavbhaasyn| maNidIpa iva pratIyase bhagavat dyAtmakabodhadarzanaH / / 18 // na parAyanavabhAsayan bhavAn paratAM gacchati vstugaurvaat| idamatra parAvabhAsanam paramAlambya yadAtmabhAsanam // 19 / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [31 vyavahAradRzA parAzrayaH paramArthena sadAtmasaMzrayaH / yugapan pratibhAsi pazyatAM dvittayI tegatirIzatetarA // 20 // yadi sarvagato'pi bhAsase niyato'tyanyamapi svasImanI / svaparAzrayatA virudhyate na tavadyAtmajhataiva bhAsiti tat // 21 // apavAdapadaiH samantataH sphuTamutsargamahimni khaNDite / mahimA tava deva pazyatAM tadanadUpanayaiva bhAsate // 22 // anavasthitimevamAzrayanna bhavatve vidadhanavyavasthitim / anigAr3ha vighaTTito'pi te mahimA devamanADanakapate // 23 // haTha ghaTTanayA'nayA tava dRDhani: piDinapauNDakAdiva / svarasaplava eSa ucchalana parito mAM kaThinaM kariSyati // 24 // viratAmamamohayAminI tava pAdAbjaganasya jAgranaH / kRpayA parivartya bhaktikaM bhagavana koDagataM vidhehimAma ||25|| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra pATha- 15 jIba ke ghAtaka kaSAya haiM / kaSAyakarmoM ke sparddhaka udaya ko prApta huI kardama ke phalonmukha hone para unako ruddha karanA cAhie / arthAt kaSAyoM ke niSeka naSTa hone para AtmA kI malinatA naSTa hotI hai / he jina! tabhI ApakA Izvara svarUpa, kaivalyAvasthAprApta pada dRSTigata honA zakya hai / bhAvArtha AtmA ke malina kAra ghAlI kAA haiM | inake uparA hote rahane para paramAtmAvasthA kA avalokana nahIM ho sakatA hai, hai jina paramezvara! Apake darzana ke lie kaSAya paMka kA zamana va kSaya honA Avazyaka hai ||1|| he paramezvara! jo vyakti bhavyajana ApakI zuddhajJAna kalA janya Anandarasa ke jJAna meM aharniza lIna rahatA tRpta nahIM hotA vahI use pAtA hai / jisa prakAra bAlaka madhura rasa lolupI huA IkSudaNDa ko cUsane meM magna ho jAtA hai / bAra-bAra cUsane para atRpta hI banA rahatA hai / vizeSa-vizeSa mAdhurya prApta karane kA hI abhiprAya banAye rahatA hai | isI prakAra antaraGga se Apake jJAnAnanda meM bhavya jIva vizeSa adhika-2 Ananda pAne kI tIvra abhilASA rakhatA hai // 2 // he Iza! Apane apane jJAna kRpANa ko svayaM itanA tIkSNa jyotirmaya banA liyA hai ki ananta padArthoM ke samUha meM pravRtta kiye jAne para bhI kabhI bhI, kahIM bhI bhauMtharA nahIM hotA / abhiprAya yaha hai ki nirAvaraNa parama vizuddha ApakI ananta kevalajJAna jyoti itanI tIkSNa jyotirmaya ho gaI ki ananta trikAlavartI padArthoM kI ananta paryAyoM ke sAtha eka sAtha jJAta kara bhI teja nisteja nahIM hotA / anantaloka bhI hoM to bhI unheM eka kSaNa meM vyApta karane meM samartha hI rahatA hai / / 3 / / 142 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturvizati stotra he deva! ApakI dRg zakti (darzana) eka aura akhaNDa hai / to bhI paryAyApekSA se Apake alAMkika puruSArtha se sasAra kI samasta ananta vastuoM kA nirIkSaNa karane se ananta khaNDarUpa se vyApta hotI haiM / arthAt vizvavyApI ho saMsAra vikrama ko eka hI samaya meM eka sAtha hI avalokana kara letI hai / yaha ApakI anantazakti yukta anantadarzana kI pariNati svabhAva se hI hotI rahatI hai, kabhI bhI kSINa nahIM hotI / / 4 / / devAdhideva! ApakI akhaNDa, eka rUpa dRgazakti nirantara, sadAkAla eka rUpa se vyavahata rahatI hai | yaha nahIM ki vAhya padArthoM kI upasthiti meM avalokana kriyA kAryAnvita hotI ho / yaha advitIya zakti hai jo dRzyapadArthoM ke abhAva meM bhI apanI zuddhAvasthA meM bhI svAbhAvika rUpa meM niraMtara jAgrata rahatI hai / kyoM ki asahAya, atIndriya aura svAbhAvika hai / nizcaya naya se apane hI ananta rUpa ke avalokana meM hI acala banI rahatI haiM / / 5 / / he jina Apane Azraya aura AzrayI meM itaretara sambandha nirdiSTa kiyA hai / AzrayoM ke binA AzrayI nahIM Tika sakatA aura AzrayI ke abhAva meM Azraya bhI rahane meM samartha nahIM hote / yaha akATya sunizcita siddhAnta hai | yathA sUrya meM pratApa aura prakAza yugapata eka hI ravi ke Azraya meM rahate haiM / bhAskara binA pratApa-prakAza avasthita nahIM hote aura pratApa-prakAza binA mArtaNDa kA astitva bhI saMbhava nahIM hai / AtmA aura dRzi (darzanazakti) meM bhI isI prakAra Azraya-AzrayI bhAva hai | ataH AtmA kI darzana zakti apanI nija svabhAvatA se AtmA kA avalokana karatI huyI satata kriyAzIla rahatI haiM // 6 // vidhi niSedha bAdhita hai aura niSedha vidhi dvArA bAdhita hotA hai, parantu ye donoM dharma eka sAtha nirvirodha rUpa se rahate hue padArtha kI siddhi 143 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - catuvizati stotra karate haiM / Apane vastu svabhAva ko sAmAnya-vizeSAtmaka nirUpita kiyA hai / sAmAnya kA viSaya vidhi aura vizeSa kA viSaya niSedha haiM / ina ubhayadharmoM se vyApta vastu svarUpa hai / ataH eka sAtha vartana kara svabhAva sattA siddha karate haiM || 7 || he sarvajJa, jinadeva! yaha ApakA siddhAnta kabhI bhI anyathA nahIM hai / kyoM ki padArthoM kA astitva anya prakAra nahIM hai / padArtha anyarUpa siddha hI nahIM hote haiM / ataH sarvaprakAreNa vidhi aura pratiSedhadharma eka sAtha, eka hI samaya meM avasthita rahate haiM, yaha nirvirodha siddha haiM / vastu svabhAva yathA tathA rUpa rahatA hai // 8 // kathana kI apekSA yAcya, pAcaka bhinna haiM : parantu doge| ekAzraya rUpa se hI jJApana hotA hai / eka vAcya ke aneka vAcaka ho sakate haiM / parantu unase vAcya kI akhaNDatA khaNDita nahIM hotI / dvayAtmakatA hI vastu kA vAcya kA apanA mAhAsya hai / yathA aneka vAcaka zabdoM kA uccAraNa karane para bhI saikar3oM khaNDoM meM kaTakara vibhAjita nahIM hotI, eka hI rahatI hai / isI prakAra vAcyabhUta padArtha ubhaya dharma dhAraNa kara bhI bheda rUpa nahIM hotA / apane akhaNDa ekarUpa kA parityAga nahIM karatA / ubhaya rUpatA meM hI vastu mahAsya avasthita rahatA hai || 9 // pratyeka vAcyabhUta padArtha ubhaya dharma-vidhi-niSedha yA sAmAnya vizeSa dharmoM ke lie siddha hai / pratyeka ke vAcaka zabda aneka haiM / vacanazakti meM una saba dharmoM ko eka sAtha nirUpaNa karane kI yogyatA hI nahIM hai / ataH kramika rUpa se nirUpaNa karane kI hI zakti haiM / nizcaya se yahI unakA svabhAva hai / svabhAva tarka se agocara hotA hai / isIlie anekAnta siddhAnta kathaMcit prarUpaNA se susiddha hai || 10 / / 144 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra ubhayanayoM kA viSayabhUta hone se tattva kA svarUpa aneka hone para bhI eka akhaNDa avinAzI hai | yahI siddhAnta ApakA prAmANika hai / anya ekAntavAdiyoM se kyA? kyoMki tarkAdi pramANoM se vivecanA karane para anekAntAtmaka hI vastu svabhAva siddha hotA hai / ekAntavAda se to artha (padArtha) kA gaurava hI vilIna ho jAtA hai / arthAt padArtha kA astitva hI samApta ho jAtA hai / ataH ApakA vivakSita siddhAnta hI samAdhIna hai / / 11 / / avayava avayavI ke samudAya rUpa hI tattva hai / kyoMki inameM pradeza bheda nahIM hai / ataH eka rUpa hI athavA aneka rUpa hI ekAnta se padArtha svarUpa siddhi nahIM hai / agara sarvathA bheda rUpa mAnA jAyegA to avayavI ke abhAva meM avayavoM kA vinAza ho jAyegA aura avayavoM rAheta avayavI bhI sthiti nahIM pA sakegA / kyoM ki donoM ke ekarUpa samudAya binA vastu bastutva ko prApta nahIM kara sakatI, ubhaya dharmoM kA avinAbhAva sambandha hone ke kAraNa ||12|| he jina! Apa bhI paryAyoM kI apekSA vyavahAra se anityarUma bhI pratibhAsita hote ho / tathA nizcayanaya-dravyArthika nayApekSA eka rUpa nitya bhI parilakSita hote ho | ina donoM dharmoM ke niSTha hone se prathama apekSA se ApakI kAryakAritA siddha hotI hai / arthAt jJAtA-draSTA panA nirdhArita hotA hai aura dvitIya nizcayadRSTi se ApakI jJAtRtva aura dRSTitva zaktiyoM kI siddhi hone se ApakI nirAkulatA siddha hotI haiM |13|| __ he paramezvara ! jaba ki svayaM vastu nityAnityatva dharmoM se yathAjAta svarUpa avadhAraNa kiye hai to phira anityatA binA nityatva aura nityatva rahita anityatva kisa prakAra sthiti pA sakatA hai / he sarvajJa jina Apane 145 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra apane pUrNa jJAna dvArA svabhAva se kramAkrama bhAvoM se nirmita vastu kA samyak avalokana kiyA hai / svabhAva kabhI bhI svabhAvI se bhinna nahIM ho sakatA | ataH vastu tattva prakRti se hI dvayAtmaka hai to vaha apane svabhAva ko kyA chor3atI hai / ApakA zuddhAtma svarUpa bhI vaisA hI hai to svabhAva kyoM chor3eM? arthAt nahIM tyAga sakate / / 14 / / eka hI bastu meM ekAneka rUpa do zaktiyoM kA kAraNa eka hI nahIM hai / kyoMki aisA mAnane para kArya-kAraNa bhAva siddha nahIM hogA | isIlie hai- jina Apake mata meM Apane sva aura para kI apekSA do bhinna kAraNa sunizcita kiye hai / ekatva, akhaNDa svabhAva kI siddhi meM svayaM dravya hai aura anekatva kI pratIti meM parabhAvoM kI apekSA hai / arthAt dravyArthika naya se eka akhaNDa panA siddha hotA hai aura paryAyArthika nayApekSA anekaphnA prasiddhi ko prApta hotA haiM yahI vastu svabhAva hai | eka kAraNa hai to dUsarA kArya / isa prakAra ubhaya svabhAva ko lie hI vastu svarUpa utkRSTapane se prakaTa hotI haiM ||15|| he deva! jJAna panA Apase bhinna nahIM hai / tathA usI prakAra jJAnazakti meM bheda svarUpatA bhI svayaM nahIM hai | apitu kevala jJAna to zuddha ciccamatkAra svarUpa eka hI hai / usameM para padArtha svayaM jhalakate haiM / isI apekSA se vaha aneka bheda rUpa pratIti hotI hai | ataH para rUpatA kAraNa haiM | padArthoM kI vicitratA aneka rUpatAoM kA udaya karatI hai / / 16 / / sva aura para ye ubhayarUpatA Apake nirmala, svaccha jJAna kI AbhA meM prativimbita hotI rahatI hai / isa yogyatA se ApakI ananta darzana aura ananta jJAna rUpa zaktiyoM kA prakaTa avabhAsana hotA hai / kyoMki Apa usI prakAra antaraMga-antarmukhI aura vahirmukhI dRSTi kA sAkSAt anubhava karate haiM / ApakA kSAyika jJAna-darzana rUpa vikrama tadrUpa hI hai / / 17 / / 146 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra sva svarUpa pratibhAsamAna hone ke sAtha-sAtha samasta vizvIya padArtha bhI apanI azeSa paryAyoM ke sAtha prakAzita hote haiM jhalakate haiM / yathA maNi ratna ke prakAza meM svayaM maNi bhI apane ko darzAtI hai aura para padArthoM ko bhI tathA pradIpa bhI sva para prakAzaka zakti sampanna dekhA jAtA haiM / isI prakAra ApakA AtmIya jJAna va darzana bhI sva-para taka aura hai / / 18 / / + he prabho ! sva para prakAzaka jJAna-darzana sampanna hote hue Apa parAzrita nahIM haiM | apane vastu svabhAva kA parityAga kara para padArthoM ko prakAzita nahIM karate aura na ve padArtha hI Apa rUpa hokara prakAzita hote haiM / ve sarvathAbhinna hI rahate haiM / yaha nahIM haiM ki para padArthoM ke prakAzana meM Apa unakA Alambana lete hoM / apitu jisa prakAra svAvalambanapUrvaka nija svarUpa ko prakaTa karate haiM usI prakAra nija svabhAvaniSTha rahakara hI para padArtha prakaTa prakAzita hote rahate haiM / Apato satata, sadaiva apane svasvabhAva niSTha hokara hI sva- para jJAtA draSTA rahate haiM || 19 // kSAyopazamika jJAna-darzana vyavahAra nayApekSA parAzraya se pravartana karate haiM / paramArtha dRSTi se arthAt nizcaya naya se to ye bhI nijAtmatattva meM sannihita ho svAzrayI hI hote haiM / kAraNa ki unakA darzana- jJAna, krama se kriyAkArI hote haiM / arthAt prathama darzana aura punaH jJAna kI pravRtti hotI hai / parantu he jinezvara ! ApakI sarvajJAvasthA meM darzana aura jJAna yugapata pravartate haiM / ataH ApakA pravartana apane hI DhaMga kA anokhA hai || 20 || yadi sarva vyApI ApakA jJAna darzana svarUpa hai to bhI apane hI AtmasvabhAva meM niSTha rahatA hai / ataH sva parAzrayatA rUpa ubhava- zakti virodha ko prApta nahIM hotI / vaha ubhaya rUpa hI pratibhAsita hotI hai / / 21 / / 147 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra samIcIna-utsargamArga se pUrNataH Apa meM eka rUpatA hI hai | parantu Apake anantajJAna teja meM jagata vyApta hotA hai yaha apavAda dRSTi haiM isI apekSA se bheda panA avabhAsita hotA hai / nizcaya se zuddha svabhAvI ApakI mahimA tadaladrUpa hI pratyakSa pratibhAsita hotI hai // 22 // isa prakAra dravyArthika aura paryAyArthika nayoM kI apekSA he deva ! ApakA siddhAnta bahubheda rUpa hokara bhI ekadama se vastu tattva ko vyavasthita karatA hai aura eka akhaNDarUpa se hI aneka rUpatA kI siddha karatA hai / abhiprAya yaha hai ki padArtha meM ekAneka rUpatA eka dUsare kI apekSA se hI vyavasthita hotA hai / anekAnta se hI vastu svarUpa apane astitva ko vyavasthita rakhatI hai | isa prakAra Apake siddhAnta kI mahimA satata sudRr3ha, nizcala ghaTita hotI hai / arthAt sarvamAnya siddha haiM // 23 // isa prakAra ApakA yaha ubhayAtmaka siddhAnta nizcita pramANika aura acala hai tathA paramAnanda bharita hai / jisa prakAra ikSudaNDa ko yaMtra dvArA pelane para he deva! vaha apane sva rasa se paripUrNa svabhAva se uchalatA prakaTa hotA hai usI prakAra prabho Apake siddhAnta ko maiM apanI prajJArUpI yaMtra se vivecita kara apane jJAnAnda svabhAva ko prakaTa karU~gA, yahI mujhe zakti pradAna kareM || 24 | 1 he prabho! Apake caraNa kamaloM ke Azraya ko prApta merI ajJAnatamabharI moharUpI rAtri naSTa ho, jJAna ravi jAgrata ho / he jina ApakI paramabhakti se Apa hI kI aMka meM prApta hU~ / svAmin kRpAkara mujhe jJAnazakti prAdana kareM isI bhAvanA se stotra racanA kI hai || 25 || 148 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 16 puSpitAgAcchanda . ayamudayadanantabodha zaktistrisamayavizvasamagra dhsmraatmaa| ghRtaparamaparAruciH svatRptaH sphuTamanubhUyata eva te svabhAva / / 1 // jinavaraparito'pi piDayamAna: ephasi manAgapi nIgamo na jgt| anavaraNa muparyuparyabhIkSNaM nikhadhibodhasudhArasaM dadAsi // 2 // zamarasakalazavalI pravAhai: kramavitataiH parinastavaiSa ghautH| nikhavadhibhavasantatipravRttaH kathamapi nirgalitaH kaSAyaraGgaH // sucaritazitasaMvidAstrapAtAtava taDiti tRtaatmvlnen| atibharanicitocchusatsyazakti prakara vikAzabhavAyitaH svabhAvaH 14 // nikhardhibhavabhUminimnakhAtAtsarabhasamucchalito mhdbhirodhaiH| ayamativita stavAcchabodhasvarasabharaH kurute samagrapUrama // / / nikhadhica dadhAsi nimnabhAvaM nikhadhi ca bhiyase vizuddhabodhaiH / nikhadhi dadhatastavonnatatvaM nikhadhi sve ca vibhAovibhAti bodhaH // // ayamanavadhiyodhanirbharaH sannanavadhireva tathA vibho vibhaasi| svayamatha ca mitapradeza puJjaH prasabhavipuJjita bodhavaibhavo'si / / 7 / / zritasahajatayA samagrakarmakSayajanitA na khalu skhalanti bhaavaaH| anavaratamanantavIryaguptastava tata eva vibhAtyanantabodhaH // 8 / / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] dRgavagamagabhIramAtmatatvaM tava bharataH pravizadbhirarthasAthai / niravadhimahimAvagAhahInaiH pRthagacalA kriyate vihaarsiimaa||9|| nikhadhinijabodhasindhumadhye tava paritastapatIva deva vizvam / nimikulamiva sAgare svagAbhaiH pravicayanijasannivezarAjI: 110th pratipadamidamevamityanantA muvanabharasya vivecytsvshktiH| tvadavagamagarimpayanantametadyugapadudeti mhaaviklpjaalm||1|| vidhiniyama mayAdbhutabhAvAt svaparavibhAgamatIva gaahmaa| vadhi mahimAbhibhUtavizvaMdadhadapi bodhamupaiSi saGkaraM na / / 12 / / udayati na bhidAsamAnabhAvadbhavati bhidaiva samantatau vishessaiH| dvayamidamivalambyate'tigADhaM sphurati samakSatayAtmavastubhAvaH / / / 3 / / idamudayamadanantazakticajhaM samudayarupatayA vigaahmaanH| anubhavasisadA'pyanekamekaM tadubhayasiddhamirma vibho svbhaavaat||14|| nikhadhighaTamAnabhAvadhArA pariNamitA krmvy'nntshkteH| anubhavanamihAtmanaH sphuTaM te varadayato'sti tada pyanantametat / / 15 / / pratisamayalasadvibhUtibhAvaiH svaparanimittavazAdanantabhAvaiH / tava pariNamataH svabhAvazaktyA sphurati samakSa mihAtvaSaibhavam tat / / 16 / / imamacalamanAdyanantamekaM samaguNaparyayapUrNamanvayaM svm| svayamanusaratadhidekadhAtustava pibatIva praanvyaanshessaan||17|| atinizitamanaMzamUlasattA prabhRti nirantaramAtadantya bhedaat| pratipadamatidArayan samagraM jagadidameta dudeti te vidstrm||18 // vighaTitaghaTitAni tulyakAlaM nava vidataH sakalArthamaNDalAni / avayavasamudrAyabodhalakSmIrakhilatamA samameva nirvibhAti / / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] jaDamajaDamiMda cidekabhAvaM tava nayato nijazuddhabodha dhaamnaa| prakaTati tavaiva baudhadhAma prasabhami hAntarametayoH sudUram // 20 // yadi sarvagato'pi bhAsase niyatoDatyanyamapi svsiimni| svaparAzrayatA viruddhate na nava zAtkataiba bhAsiti tat // 21 // apavAdapadaiH samantataH sphuTamutsargamahimni khnnddite| mahimA tava deva pazyatAM tadatadUpatayaiva bhaaste||22 / / rasthitimevamAna bhAsya vidhvysthitim| atigAdavighATTito'pi te mahimA devamanAGanakaMpate // 23 // haThadhaTTanayA'nayA tava dRDhaniH piidditpainnddrkaadiv| svarasaplava eSa ucchalan parito mAM buDitaM krinnyti||24|| viratAmamamohayAminI tava pAdAbjagatasya jaagrtH| kRpayA parivartya bhAktikaM bhagavan kroDagataM vidhehimaam||25 / / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra pATha 16 trikAlavartI sampUrNa vizva ko eka hI samaya meM prakAzita karane vAlA, sva para prakAzaka svabhAva dhAraka, svayaM sva svabhAva meM tRpta, Apa pUrNatA ko prApta, aise anantajJAna mArtaNDa svarUpa svabhAva kA anubhava karane vAle haiM / jJAnaghana svarUpa hI Apa prakaTa prakAzita haiM / / 1 / / cAroM ora se ananta padArtha saparyAya Apa meM niraMtara prativimvita ho rahe haiM / unase khacita hote hue bhI Apa tanika bhI kSubhita nahIM hote / apane svabhAvarasa se calAyamAna nahIM hote / nisavaraNa kSAyika darzanazakti va asIma jJAna sudhArasa uttarottara vRddhiMgata hotA huA hI jJAnAmRta rasa ko pradAna karate ho / arthAt vizvastha samasta bhavyAtmA Apake jJAna sudhArasa se saMtRpta hote haiM, parantu usameM sarasatA hIna nahIM hotI ___anAdikAlIna saMsAra paramparA kI pravRtti karane vAlI kaSAyoM kA raMga malinatA kisI prakAra Apake sAmyarasa bhare zAntirUpI kalazoM ke kramika vistAra dvArA yaha AtmA svaccha kI gaI hai / arthAt kaSAyarasa raMjita Atma tatva ko Apane nirmala banAyA / isake lie zamarasa kA prayoga kiyA / phalataH krama-krama se vaha kaSAyamalinatA pRthak kI gaI || 3 || uttama cAritra se samanvita jJAna rUpI zastra vidyutavat camatkRta ho gayA / isa prakAra ratnatraya mayI Atmabala se Apane pUrNa vikasita aura apane nija svabhAva khacita Atmazakti ko vikAsonmukha banAyA / phalataH svasvabhAba niSTha ho gaye / ataH he jinezvara Apa hI ratnatraya teja meM nirantara ciccamatkAra prApta haiM || 4 || asIma, agAdha saMsArabhUmi khAna ko Apane hajAroM upAyoM ke baiga se prApta mahAna zakti se pUra diyA, bhara diyA / yaha saMsAra sAgara aneka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra kaSToMrUpI kSAra jala prapUrita hai / Apane apane antima mokSa puruSArtha se isa racanA ko viparIta banA liyA, Apane apane sva vistRta ujjvala. atinirmala jJAna sAgara se paripUrNa rUpa se bhara liyA / abhiprAya yaha hai ki yadyapi saMsAra "duHkhameya vA" kahA hai parantu Atmasukha mukti bhI saMsAra pUrvaka hI hotI haiM | cAhie samIcIna bheda-vijJAna yut samyak caritra / yahI Apake isI prayoga ne nija meM nija ko prakaTa karAyA / / 5 / / he vibho! mithyAtva-ajJAnabhAva anAdi se calA AyA hai isakI phAI sImA nahIM hai / isI Ama taya meM jasI vizuddha jJAna bhI bharA hai / zuddhajJAna-bheda-vijJAna dvArA jJAta kara Apane apane Atmatattva ko usa asIma, nirmala zuddha jJAna se bharita prakaTa kiyA / hai prabho! zuddha jJAna cetanA Apa meM svAbhAvika rUpa se prakAzamAna ho rahI hai / / 6 / / aba yaha jJAnacetanA anavadhi hai aura bhaviSya meM hI satata ananta kAla paryanta asIma hI banI rahegI | Apa tadrUpa hI prakAzita ho rahe ho / yadyapi yaha prakAzapuJja svayaM meM sImita hai / kyoMki AtmA asaMkhyAta pradezI hai aura usI meM sannihita yaha zuddha jJAna cetanA hai / tathA'pi apanI jyotirmaya kiraNoM dvArA yaha jJAna puJja sarvavyApI hai / arthAt vizva ke azeSa dravya-guNa-paryAyoM ko viSaya karatA hai - jAnatA hai / ataH Apa aise adbhuta jJAna vaibhava sampanna ho || 7 || sampUrNa karmoM ke kSaya se utpanna sahaja kA svabhAva rUpa pariNata tattva apane svabhAva se parityakta nahIM hote / yahI kAraNa hai ki sahaja jJAna kA rodhaka jJAnAbaraNI karma nirmUla-cUla naSTa ho jAne se ApakA ananta jJAna anantavIrya se surakSita huA pUrNa pratApa se zobhAyamAna haiM / / 8 / / - Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra samyakdarzana aura jJAna se labAlaba paripUrNa ApakA Atmatattva, svacchanda rUpa se azeSa padArthoM meM praveza karatA haiM arthAt jJAta kara letA hai / parantu to bhI apanI hI asIma mahimA meM nimagna huA, acala, aDola huA bihAra karatA hai / abhiprAya yaha hai sampUrNa vizvIya padArtha apane apane svarUpa se Apake jJAna meM jhalakate rahate haiM / Apake svarUpa meM praviSTa nahIM hote / / 9 / / he jina ! Apake asIma, agAdha, aparimita nirmala svaccha jJAna udadhi meM sArA vizva saba ora se tairatA rahatA hai / jisa prakAra ratnAkara meM magaramaccha, machalI, ghar3iyAla Adi jIva jantu tairate rahate haiM / parantu sAgara to apanI hI jala kalloloM meM hI sanniviSTi rahatA hai / isI prakAra Apake jJAnodadhi meM azeSa vizva jJAnaprabhA meM vibhAsita hotA rahatA hai padantu Apato apane hI anantasukhAmRta meM tanmaya rahate haiM // 10 // saMsAra meM bhare hue ananta vikalpa bhayaMkara jAloM ko jJAta karane vAlI ananta zakti udaya ko prApta hotI hai / yaha zakti ananta bhuvanoM ko vivecana karane meM samartha hotI hai / yaha sAmarthya jJAna ke svabhAva ke prakaTIkaraNa ke sAtha hI jAgrata ho jAtI hai / jisa prakAra sUryodaya ke sAtha hI usakA pratApa aura prakAza yugapat prakaTa hotA hai // 11 // svAbhAvika niyama haiM, eka dravya anya dravyarUpa pariNata nahIM ho sakatA | yahI vidhi - prakRti kA vidhAna haiM / yahI kAraNa hai ki sva-para kA bheda - vibhAga karane vAlA jJAna apanI asIma mahimA meM niyukta rahate hue hI azeSa padArthagata vyApaka hokara bhI unameM mizra hokara eka rUpa nahIM hotA jJAna sadaiva jJAna - cetanasvarUpa hI rahatA hai || 12 || sAmAnyApekSA tatva meM bhedAbheda avasthA eka sAtha rahakara bhI vizeSApekSA sabhI zaktiyA~ bhinna-bhinna hI rahatI haiN| ye donoM hI zaktiyA~ 151 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra yA dharma-arthAt sAmAnya-vizeSa dharma eka sAtha rahakara hI vastu dharma ke svarUpa ko avasthita rakhate haiM / isI kAraNa ApakA zuddhAtmatattva, prakaTa hokara eka rUpa meM hI rahatA haiM || 13 || __anantadharmAtmaka Atmatattva apane anantaguNacakrasahita eka sAtha udaya prApta karate haiM / kAraNa eka padArtha meM niviSTa ananta zaktiyA~ eka rUpa hokara ananyabhAva se rahatI haiM / samudAyarUpa se hI jJAna meM pratIta hotI haiM / isI rUpa se Apa apane Atmatattva ko anubhava karate haiM / isI prakAra ekatva aura anekatya yugapat svabhAva se hI nihita Apane siddha kiyA hai / yahI vastu svarUpa hai / / 14 // paryAya nayApekSA ApakI ananta zakti kA kramika rUpa se hrAsa hotA hai to vaha dhArA asImarUpa se uttarottara hAnirUpa hotI hai / tathA'pi usI samaya dravyArthika nayApekSA AtmA kA vaibhava spaSTa vRddhiMgata hokara bhI usI rUpa ananta hI rahatA hai / dravya, paryAya se vRddhi hAni hone para bhI zuddha Atma tattva yathA tathA hI rahatA hai / / 15 / pratisamaya AtmA kA vaibhava apane svabhAvarUpa se nirantara ullasita hotA rahatA hai / yaha pariNati sva-para nimittoM vazAt anantabhAvoM ke dvArA hotI hai | ApakI svabhAvazakti ke pariNamana dvArA sphurita hotI hai / isa pariNamita jJAnadarpaNa meM ananta padArtha bhI pariNamita hote hue prakAzamAna hote rahate haiM || 16 / / yaha Atmazakti acala, anAdi, eka hai kyoMki apane guNa aura paryAyoM se samanvita anvaya rUpa se svayam paripUrNa rahatI hai / isake sAtha hI Apa kI eka cetanA svayaM anusaraNa karatI huyI ApakI zakti para ko anvayarUpa se pAna karatI sI sphurAyamAna hotI hai / azeSa padArtha caitanya jyoti meM jhalakate rahate haiM || 17 // 152 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catubidhAti stotra abheda dRSTi se anantazakti rUpa bhI AtmasattA atyanta tIkSNa, aMza vihIna, eka rUpa, akhaNDa Adi svarUpa vistAra ko prApta hotI hai | pratisamaya jagata ko aneka rUpa meM dhAraNa kara sArA saMsAra udita hotA rahatA hai / ApakA jJAnarUpa painA astra vizva ko vidIrNa karatA huA zobhita hotA hai / / 18 // ApakI jJAna cetanA eka hI kAla meM hAni vRddhi ko prApta hote hue sampUrNa padArthoM ke samUha ko pratibhAsita karatI hai / avavava, avayavI ke bheda se aneka va eka rUpa se jJAna lakSmI sva svarUpaniSTha hI rahatI hai / / 19 / / Apake siddhAnta meM Atma tatva jar3a-cetanA ubhaya rUpa hokara bhI nayA nirapekSa eka mAtra apane zuddha bodha ke teja-prakAza meM prakaTa rahatA hai / dravyArthika va paryAyArthika nayoM se jJAnadhAma valAt ekAneka rUpa se nirantara avabhAsita rahatA hai || 20 // yadi AtmA sarvagata hai to bhI apanI niyata sva svabhAvazakti meM hI sImita rahatI hai / isa prakAra sva-para ke Azraya se ye viruddha dharma pratibhAsita hote haiM | parantu Apake anekAnta siddhAntAnusAra apekSAkRta hone se aviruddha siddha hote haiM / ataH pratyeka tattva ekAnekAdi aneka dharmo ko vivakSA-avivakSA rUpa se nirvirodha mukhya-gauNa kara dhAraNa karatA ho hai / / 21 // utsarga mArga kI mahimA meM apavAda mArga spaSTa rUpa meM vilIna ho jAtA hai / arthAt mukhya dharma kI vivakSA meM gauNa-avivakSita pratibhAsita nahIM hotA / isa prakAra Apake anekAnta siddhAnta kI mahimA nirantara ekAneka rUpa se aviruddha pratibhAsita hotI hai / tadatad rUpa hI vastu kA nija svabhAva hai / / 22 / / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra paryAyApekSA anavasthiti-kSaNikapanA dhAraNa karatA huA bhI padArtha dravyApekSA avasthiti-nityatva dharma bhI dhAraNa kiye rahatA hai / isa prakAra atyanta pragAr3ha aura bhaNikatA ko lie hAe he deva! ApakA siddhAnta tanika bhI virodha ko prApta nahIM hotA / guNa-paryAyApekSA svataH vastu abheda va bheda rUpa dharmoM ko dhAraNa karatI hai / isI se ApakI mahimA satata avicala banI rahatI hai || 23 / / isa prakAra he jina vastu svarUpa yaMtra dvArA prapIr3ita ikSudaNDa ke samAna nija svabhAva cyuta nahIM hotI / tathA viparIta bhI nahIM hotI / apane hI sva-svabhAva bharita nirantara uchalatI hai / ullasita hotI haiM / para padArthoM meM krIr3A karatI huyI, unameM svarUpasattA sthApita kara hI apane jJAna kA viSaya banAtI hai / kadA'pi unameM nimagna ho una rUpa nahIM hogI || 24 || he jina vibho! Apake paramottama, parama pAvana caraNa saroja meM nAza aura samyagjJAna kA prakAza pradAna kare / he svAmin ! dayAdRSTi se pU. AcArya kahate haiM ki he jinezvara mere kA prasAda rUpa mohAMdhakAra kA nAza aura samyagjJAna kA prakAza pradAna kare / he svAmin dayAdRSTi se kRpAkara mujhe apanI goda meM le lo / arthAt merI jIvana dhArA ko parivartita kara apane samAna banAne kI kRpA kariye / AcArya deva ne jina stotra ke anta meM apanI kAmanA prakaTa kI hai ki - "jo tU hai vaha ho jAU~ maiM, maiM ho jAU~ tujhasA jJAnI jo tUne pAyA pAU~ maiM, isalie sadAguNagAU~ maiM" maiM ho jAU~ tujhasA dhyAnI // " 25 / / 154 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 17 matamayUracchada vastunAM vidhiniyamobhayasvabhAvAdekAMze pariNatazaktayA skhalantaH / tatvArthaM varadavadantyanugrahAtatte syAdvAdaprasabhasamarthanena zadvA // // 1 // Atmeti dhvaniranivArItAtm vAcyaH zuddhAtmaprakRtividhAnatatparaH sana / pratyakSasphuradidamevamuJcanAMcaM nItvA'sta tribhuvanamAtmanAstameti // 2 // 3 tasyAstaM gamanamanicchratA tvayaiva syAt kArAzrayaguNAdvIdhAnazaktim / sApekSAM pravidadhatA niSedhazaktirdattAsau svarasabhareNa valpatIha // 3 // taddogAd vidhimadhurAkSaraM buvANA apyete kadukakaThoramAraTanni / svasyAstaM gamanabhayAnniSedhamuJcaiH svAtAkudaMvacanameva ghoSayantaH // 4 // bhyaulokyaM vidhimayatAM nayannacAsau zabdo'pi svayamiha gAhate'rtharUpam / satyevaM nikhadhivAcyavAcakAnAM bhinnatvaM vilayamupaiti dRSTametat // 5 // zabdAnAM svayamapi kalpite'ryabhAve bhAvyetabhrama iti vAcyavAcakatvam / kiM tvasminniyamamRtena jAtu siddhayedadRSTo'yaM zabdayorvibheda // 16 // apyetat saditi vaco'tra vizvacumbi sat sarva na hi sakalAtmanA vidhate / arthAnAM svayamsatAM parasvarUpAta nat kuryAnniyatamasadbhUyo'payapekSAm // 7 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] astIti sphurati samantato vikalpe spaSTA'sau svymnubhuutiruullsntii| cittatvaM vihitamiMda nijAtmanoccaiH pravyaktaM vadati parAtmanA nissiddhm||8|| nAstIti sphurati samantato vikalpe spaSTAsau svayamanubhUti ruullsntii| pravyaktaM vadati paramAtmanA niSiddha citatvaM vihitamiMda nijaatmnauccaiH||1|| satyAsmin svaparavibheda bhAji vizva thi: sUdhAra vidhiniyamAdvavAda shbdH| prabrUyAdi vidhimeva nAsti bheda prabrUte yadi niyamaM jagat prmRssttm||10|| ekAntAna sadimi vaco visarpi vizvaM spRSTavA'pi sphuTamavagAhate nissedhm| santA'rthA na khaluparasparAniSedhAda vyAvRttiM sahajavijRmmitAM vrjeyu11|| ekAntAdasaditi gIrjagatsamagraM spRSTA'pi zrayati vidhipUraH sphurtm| anyonyaM svayamasadapyanantametata protthAtuM na hi sahate vidherbhaassaat||12|| bhinno'smin bhuvanabharAna bhAti bhAvo'bhAvo vA svprgtvypekssyaatii| anyonyaM svayamasadapyanantamenat protyAtuM na hi sahate vidherbhaavaat||13|| astIti dhvaniranivAritaH prazamyA'nyat kuryAdvidhimayameva naiva vishvm| svasyArya paragamanAbhivartayantaM tannUnaM spRzati niSedhameva saakssaat||14|| nAstIti dhvanitamanaGkuzapracArAyacchUnyaM jhagiti karoti naiva vizvam / tannUtaM niyamapade tadAtmabhUmAvasthiti dhvanitamapekSate svayaM tat // 15 // sApekSo yadi na vidhIyate vidhistatsvasyArya nanu vidhireva naabhidhte| vidhyaryaHsakhaluparAniSiddhamayaM yatsvAsminniyatamasI svayaM prviini||6|| syAtkAra: kimukurute'satIMsatI vaashbdaanaamybhubhyaatmikaaNsvshktim| yadyasti svarasata eva sAkRtiH kiM nAsatyAH karaNamiha prshyyuktm||17|| zabdAnAM svayamubhayAtmikA'stizaktiHzaktastAM svayamasatIM parona krtum| na vyakti bhavati kadAcanApi kintu syAdvAdaM sahacaramantareNa tsyaaH18|| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] ekasmAdapi vacaso dvayasya siddhI kinna syAd viphala itara pryog| sAphalyaMyadi punretiso'pitkiNkleshaaysvymubhybhidyaayiteym||9|| tanmukhyaM vidhiniyamadvayAdyaduktaM syAdvAdAzrayaNaguNodistu gauNaH / ekasminnubhayamihAnayozavANe mukhyatvaM bhavati hi tdvypryogaat||20|| mukhyatvaM bhavati divAzivAya sAptAda gauzAya vAjati vivakSito na yA: syaat| ekasmiMstadiha vivakSito dvitIyo gauNatvaM dadhadupayAti mukhyasakhyam / / 21 / / bhAvAnAmanavadhinirbharapravRtte saMghaTTe mahati praatmnorjsvm| sImAnaM vidhiniyamAvasaMspRzantau syAtkAnAzrayaNamRte visaMvadAte / / 22 // dhatte'sau vidhiradhikaM niSedhamaitrI sAkAMkSA vahati vidhitissedhvaannii| syAt kArAzrayaNa samarthitalabIryAvAkhyAto vidhiniyamI nijArthamityam / / 23 / / ityevaM sphuTasadasanmayasvabhAvaM vastvekaM vidhiniymomyaa'bhidheym| syAtkAre nihitabhare vivAkSitasanneko'pi kSamata ihAbhidhAtumetat / / 24 // svadravyAda vidhirayamanyathAniSedhaH kSetrAorapihinijetaraH Rmo'ym| ityuce prathamamiha pratA'ya merIM nirbAcaM nijaviSaye parantu zabdAH // 25 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaturvizati stotra pATha-17 prahaSiNI chaMda // vastu tatva ke vidhi niSedha rUpa ubhaya dharmoM meM se yadi vidhirUpatA hI svIkAra kI jAya to usakA ekAza rUpatA hone se pAraNamana zAMta kA abhAva ho jAyegA / tattvArtha kI ubhaya rUpatA ko ekAntapane se nirUpaNa karane kI eka sAtha yogyatA zabdoM meM hai nahIM / arthAt zabda-vAcaka apane vAcyabhUta padArtha ke aneka dharmoM kA eka sAtha nirUpaNa nahIM kara sakate / he jina! ApakI apekSAvAdI syAdvAda zailI hI zabdoM meM kramazaH pratipAdaka zakti pradAna karatI hai / ataH Apake udAra aura vyApaka anekAnta siddhAnta zailI se zabda zAstra upakRta ho tattva nirUpaNa meM samartha hotA hai / 1 / / "AtmA" isa prakAra kI dhvani hI apane vAcyabhUta Atmadravya ko zuddhAtmarUpa meM svAbhAvika svarUpa ke vidhAna meM pravRtta hotI hai / utpAda-vyaya svabhAva se pratyakSa sphurAyamAna hotI huI, AtmA ucca-nIca dazA ko prApta triloka ko apane meM apane hI dvArA praviSTa karA letI hai / arthAt svayaM jAgrata rahate hue saMsAra ko asta kara detI haiM / saMsArAtIta ho jAtI hai || 2 || pUrNa kaivalya zakti prakaTa hone pr| anicchA hone para vihAra sthagita ho jAtA hai to bhI tIrtha pravartanArtha svAbhAvika vihAra, hotA hI rahatA hai || 2 || __ arhanta prabhu parama vItarAga ho cuke / ataH gamanAgamana icchA bhI samApta ho gaI / kintu Apake dvArA prakaTita Atmazakti isa yogyatA ko svabhAva hI sedhAraNa karatI hai / kyoMki niSedhazakti bhI sApekSa hone se pravartana bhI hotA hai ! ataH svAnanda svarasa se paripUrNa uccatama rUpa se prakaTa sphurAyamAna huyI gamana kI abhilASA rahita hokara bhI dharmatIrtha pravartanArtha jina vihAra hotA hI hai // 3 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra niSedharUpa zakti ke kAraNa Apake gamana niSedha kA prakaTa bhaya ko mAnoM astamita karatI huyI vidhirUpa zakti apane parAkrama ke pratApa se ApakI madhura, hita, mita vacanoM-divyadhvani kI ghoSita karatI haiM / tathA kaTu, kaThora, ahitakArI vacanoM kA niSedha zakti bhI inake abhAva kI spaSTa dhIra svara meM ghoSita karatI hai / isa prakAra vidhi-niSedha rUpa ubhaya dharmoM kA pravartana eka sAtha hotA rahatA hai / vastu svabhAva sadaiva eka rUpa hI rahatA hai // 4 // isa prakAra tInoM lokoM ko vidhirUpa se svAdhIna karate hue yaha dvividha dharma niSTha ApakI vANI vAcya vAcaka zabda zaktiyoM ko bhI abhinna rUpa karatI huyI saMsAragrAhya artha svarUpa prasiddha hai, yaha asIma aura nirbAdha siddhAnta anAdyananta hai / vAcya vAcaka bhAva bhinna-bhinna hote hue bhI pratyakSa eka rUpatA-abhinnatA prakaTa hotI hai / arthAt bhinnatva kA lopa ho jAtA hai / naSTa nahIM hotA apitu gauNa ho jAtA hai // 5 // zabdoM kI zabdoM meM nihita vAcya vAcaka zakti artha ko vyakta karatI hai / yadyapi bhedAbheda rUpatA virodhI pratibhAsita hotI haiM | parantu he jina Apake anekAnta siddhAnta meM yaha virodha bhI pUrNa avirUddha siddha ho jAtA hai / kyoMki yahA~ vivakSA aura avivakSA apekSA mukhya gauNa rUpatA kathita hai | ataH ApakI vANI rUpa amRta se abhisiMcita zabdoM kA bhinna- abhinna panA siddha hI hai / / 6 / / yadyapi vacana vizvavyApI sattA ko dhAraNa karate haiM, to bhI yaha yogyatA niraMkuza nahIM hai apane sapakSI apekSA arthAt sva dravya, kSetra, kAla va bhAvApekSA sat rUpa hokara bhI para catuSTya se asat bhI siddha hai | ataH zabdatva ke sAtha svayaM azabdatva bhI siddha ho jAtA hai // 7 // tattva apane astitva - saddharmarUpa sarvathA aura sarvadA, spaSTa 12.6 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra sphurAyamAna rahatA hai, aisA AtmAnubhava meM prApta hotA hai / Atmatattva cit svabhAva hai | cetanA jJAna-darzana svarUpamayI hai | ataH yahI jJAtA-dRSTA hai / isI kathana se yaha spaSTa aura pratyakSa siddha hotA hai ki apane svabhAva ke atirikta para bhAvApekSA nAsti rUpa arthAta AtmA jJAnI hai, yaha kisa prakAra pramANita hogA? astu vastu svabhAva ubhayAtmaka hI haiM / yaha svayaM siddha hai / / 8 / / astitva ke vikalpa meM nAstitva panA bhI sarvatra sphurAyamAna spaSTa pratyakSa hotA hai / yaha siddhAnta svayaM anubhUti AtA hI hai / kyoMki para svarUpa se yaha ciccamatkAra jyoti meM pratyakSa avabhAsita hotA hai| tabhI to sva svarUpApekSA vastu tattva kA astitva siddha hogA arthAt Atma caitanya svabhAva hai / jJAna-darzana cetanA hai / parantu AtmA meM ananta sukha, vIrya, astitva, prameyatva Adi ananta zaktiyA~ haiM, yadi inheM caitanya svabhAva se bhinna svIkAra nahIM kiyA jAyegA, to sarva mila eka cetanAmAtra zakti rahegI / anya kA abhAva ho jAne se Atmatattva hI siddha nahIM hogA | astu, pararUpatva dvArA nAstitvapanA siddha hotA hai / kyoMki nAstitva kA virodhI astitva bhI siddha hai / / 9 / / isa prakAra hai jina! Apane upadiSTa kiyA ki vastu tatva (tva) ko yadi astitva, nAstitva ubhaya dharmAtmaka nahIM mAnA to jagata kA hI vinAza ho jAyegA / arthAt ekAntarUpa se vidhi athavA niSedha rUpa tattva svIkAra kiyA jAyegA to sarvasaMkara doSa utpanna hogA athavA sampUrNa sRSTi kA hI vinAza ho jAyegA | isalie kathaMcit bhedAbheda rUpa yA sadasad dharmoM se yukta hI vastu tattva svIkRta hotA hai | // 10 // yadi ekAntapane se sat yahI vacana pravRtti huyI to vidhi kA 157 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra vizvavyApI prayoga hogA / isa prakAra hone para usakA pratipakSI niSedha bhI spaSTarUpa se sarvatra sarvadAvizva vyApI hogA / isa prakAra hone para padArtha paraspara niSedharUpa hone para svAbhAvika rUpa se vyAvRtti dharma pravRtta hogA hI, tabhI saMsAra sthiti Tika sakegI / anyathA sarvAbhAva hogA, para aisA hotA nahIM / ataH syAt niSedha aura syAt vidhi hI svIkArane para tattva vyavasthA siddha hogI // 99 // ekAntapane se asad svarUpa vANI kahegI to sampUrNa saMsArameM asapanA hI vyApta ho jAyegA / parantu aisA hotA nahIM kyoMki vidhi rUpa sattA bhI sarvatra parilakSita hotI hai / vidhi ke abhAva meM asattA anantatA ko prApta hogI / jo prakR ko svayaM asa hai kyoMki aisA svIkRta karane para sRSTi ke abhAva kA prabala avAMchanIya prasaMga utpanna ho jAyegA | para yaha pratyakSa virodha hai / ataH apekSA kRta sadbhAva va abhAva dharmoM ko svIkAra karanA hI hogA / yahI vastu vyavasthA kA akATya sUtra hai / / 12 / / 3 vizva vyApi bhedAbheda ekAnta se vyApta pratIta nahIM hotA / apitu paraspara eka dUsare kI apekSA se hI donoM apane-apane svabhAva meM avasthiti pA sakate haiN| kyoMki anyonya ekAnta se virodhI hokara asad bhI anantatA ko prApta hogA jo vidhi ke sarvathA pratikUla para nAza ko hI prApta hogA / vidhi ke abhAva meM niSedha apanA vyApAra kahA~ kisameM karegA ? kriyAhIna vaha bhI naSTa hI hogA / taba sakala zUnyatA kA prasaMga AyegA | ataH ekAntapane vidhi - niSedha va sattA, asattA Tika nahIM sakatI / sApekSa hI svIkRta karanA hogA // 13 // 1958 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra 'asti' isa prakAra kI zabda dhvani uccArata hone para nAsti pane ko prazamita karatI huyI arthAt gauNa karatI huyI hI vidhi pane kA vidhAna sthita karatI hai / apane vAcyabhUta padArtha kA spaSTIkaraNa karatI huyI para rUpa-niSedhapane se parAG mukha hotI huyI hI nizcaya se sAkSAt niSedha ko kathita karatI haiM / / 14 // "nAsti" yaha zabda dhvani bhI anaGkuza pracAra zUnya hotI huyI pravartatI hai / kyoMki ekAeka vizva ko sakalazUnya nahIM banAtI / ataH nizcaya se svapada sthApana ke sAtha para pada kI apekSA svayaM abhilasita karatI hai / vastu svabhAva hI anyonyApekSA cAhatA hai / ataH ubhaya dharma sApekSa pravartate haiM koI bhI niraGakuza nahIM hote / / 15 / / yadi vidhi-niSedha ko sApekSa na svIkAra kara ekAntena vidhi hI kahI jAyegI to vidhi vAcaka zabda nizcaya se vidhi ko hI siddha nahIM kara sakegA | kAraNa vidhyartha svayaM isakA vidhAna karane ko para rUpa niSedha dharma ko cAhatA hai / kyoMki isameM niyata sanniviSTa huA pravartatA pratIta hotA hai | jo jisa svabhAvarUpa hai vaha usI svabhAva se avasthita rahatA hai / / 16 / / anekAnta siddhAnta meM syAdvAdazailI kathana praNAlI sarvatra syAt zabda kA prayoga karatI huyI ubhaya zaktiyoM ko suvyavasthita karatI hai / zabdoM meM sat asat rUpa donoM hI zaktiyA~ abAdharUpa se sanniviSTa haiM / jaba svabhAva se donoM pratipAdaka zaktiyA~ vidyamAna haiM to phira kisa prakAra sat yA asat kA ekAnta se abhAva va sadbhAva kiyA jA sakatA hai ? nahIM kiyA jA sakatA || 17 || 155 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra ___zabdoM kI ubhaya rUpatA siddha karane vAlI zakti unameM svayaM vidyamAna hai / jo svabhAva siddha zaktiyA~ haiM unheM para rUpa karane meM koI samartha nahIM ho sakatA / ina ubhayAtmaka zaktiyoM kI abhivyakti kabhI bhI ekAntapane se honA saMbhava nahIM hai | apitu 'syAdvAda' se saMbhava hai / isake abhAva meM pratipAdya tattva ko pratipAdana karane kI sAmarthya zabdoM meM nahIM hai / / 18 // ekA hI annAna dvArA do zAniyoM kI riddhi meM pAna zaTa na rahe to itaretara prayoga viphala ho jAyegA / agara saphalatA ho bhI gaI to usase prayojana hI kyA siddha hogA? arthAt kucha bhI siddha na hokara mAtra klezapanA hI siddha hogA ! kyoMki tattva to svataH ubhayasiddha haiM / isalie eka dharmasiddha hone para dUsare kA abhAva hogA | eka ke abhAva dvitIya bhI na ThaharegA / ataH donoM kA lopa honA vastu kA hI lopa honA hai / jo sarvathA aniSTakArI hI hogA || 19 / / ataH jisa samaya vidhi rUpa varNana kI vivakSA hai to vidhi rUpatA mukhya hai aura niSedhapanA gauNa ho jAtA hai / syAdvAda ke Azraya se yahI sunizcita va suvyavasthita hai / niSedha vivakSA meM vidhi gauNa hokara rahatI hai / isa prakAra syAtkAra se donoM hI zaktiyA~ nirbAdha rUpa rahakara vastu svarUpa siddhi meM kAryakArI haiM || 20 / / jo dharma vivakSita hotA hai, arthAt vaktA jisakA kathana karanA cAhatA hai vaha mukhya hotA hai / jo avivakSita hai vaha gauNa hokara rahatA hai / isa prakAra eka hI padArtha meM gauNa aura mukhyatA kI apekSA maitrI bhAva se donoM dharmoM kA eka sAtha astitva siddha ho jAtA hai / ataH abhAva kisI kA bhI nahIM hotA !| 21 / / 16 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = . caturvizati stotra ekAnta se yadi syAddhAda kA Azraya binA ubhaya dharmI kI avasthiti tattva meM svIkAra kI jAyegI to nizcaya hI donoM meM virodhI saMgrAma hogA | tathA donoM kA hI visaMvAda hone para abhAva hI siddha hogA / ataH vidhiniSedha kI vyavasthArtha syAt zabda lAJchita syAdvAdI praNAlI hI avazya svIkAra karanI hogI / / 22 / / 'syAt' kAra kA Azraya lene para hI vidhi, niSedha ke sAtha gAr3ha maitrI bhAva cAhatI hai / kyoMki zabdAgama vidhi-niSedha rUpa dharmoM se hI kAryakArI aura yathArtha samIcIna tattva pratipAdaka prasiddha hai / vaha isI maitrI bhAva se sva aura para zaktiyoM ko surakSita rakhatA hai / anyathA nijArtha kA bhI pratipAdaka nahIM ho sakegA | // 23 // isa prakAra eka hI vastu meM sadasad rUpa vidhi, niSedha dharmoM ko niyamita rUpa se syAdvAda siddhAnta meM hI aviruddha siddhi hotI hai / kyoMki vivakSita rUpa se sat eka ko siddha kara anya asat dharma ko bhI jIvita rakhatA hai / isa prakAra kA sAmarthya yA kSamatA syAt zabda meM hI nihita hai / ataH sat apekSA vastu eka aura parApekSA aneka siddha hotI hai || 24 / / sva dravyApekSA vidhirUpatA aura para dravyApekSA niSedha rUpa haiM / yaha sva dravya kSetra, kAla aura bhAvApekSA vidhi tathA para dravya, kSetra, kAlAbhAvApekSA niSedhapanA spaSTa aura pratyakSa siddha hotA hai / yahI mukhya, gauNa vidhi-niyama tattva siddhi kA uttama, utkRSTa aura yathArtha hai / isa prakAra kI svazakti ko svayaM zabda DaMke kI coTa se ghoSita karate haiM / tathA nirvAdha vastu sthiti ko niyamita kiye hue haiM / yaha bherI tAr3anA karate hue, zabda svayaM ghoSaNA karate haiM || 25 // 161 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 18 mattamayUracchada AdyaM jyotiAtmAMkadurgAdbhutatattvaM karmajJAnottejitayogAgamasiddham / mohadhvAntaM dhvaMsayadatyantamanantaM pazyAmyetannidaMyamantaH pravivArya // 1 // eko bhAvastAvaka eSa pratibhAti vyakti nekavyakti mahinyekaniSaNNaH / yo nAnekavyaktiSuniSNAtamati syAdekI bhAvastasya tavaiSI viSaya: syaat|| // nosAmAnya bhAti vinaivAtmavizeSaniH sAmAnyAH santi kadAcinna vishessaaH| yata sAmAnyaM bhAti ta evAtra vizeSAstvaM vastusyAH svIkRta sAmAnya vizeSaH // 3 // dravyeNaiko nityamapizAsisamantAdevAnekaH raphUrjasi pryaaybhrenn| ekAneko vastuta eSa pratibhAddhasatvaM paryAyadravyasamAhAramayAtmA / / 4 // dRSTaH kasmin kazcidanekena vinaiko yazvAnekaH so'pi vinaikena na siddhaH / sarva vastu syAt samudAyena sadaikaM devAnekaM svAvayavairbhAti tadaiva / / / / ekAneko dvau samamanyonyavirUddhau saMgacchAte to tvayi vRttau pathi bhinne| ekaMdravyaM nUnamaneke vyatirekA ekAneko nyAyata evAsyu myaatmaa||6 / / yat tahavyaM rakSati nityatvamanantaM paryAyA ye ne svayanti kssnnbhnggm| nityAnityaM vastu navodeti samantAnnitya nityadravyavizeSaika mytvaat||7 / / nityaM kiM hi syAt kSaNabhaGgivyatiriktaM nityAdanyaH syAt kssnnbhnggii| kataro'tra nityAvRttIsthAna pinA'zaiH kSaNikaiH svairnityAvRtti syunavinAzAkSaNikAste // // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] nityAnityau dvau samamanyonayaviruddho saGgacchAte taiH tvayi vRttau pathi bhinne nityam / dravyanityamanityAvyatirikanityAnityonyAyata evAsyu bhyaatmaa||1|| svadravyAdyaiH sphUrjasi bhAvastvamihAnyadravyAdyaistu vyaktamabhAvaH prtibhaasi| bhAvAbhAvo vastutayAzasisamantAd bhAvAbhAvANaikyamupAtIya kRto yt||10|| bhavAd bhinnaH kIdRgabhAvo'tra vidheyo bhAvo vA syAt kIdRgabhAvena vinaa'sau| nau vastvAMzI dvau svaparAbhyAM samakAlaM pUrNa zUnyaM vastu kilAbhityavibhAta // 11 // bhAvAbhAvau dvau samamanyonyavirUddhau saGgacchAtaM to tvayi vRttau pathi bhinne / bhAvaH svAMzayaktamabhAvastu parAzAd bhAvAbhAvo nyAyat evAsyubhayAtmA 112 / / sarva vAcyaM dyAtmakametatna mataH syAddevAvAcyaM tadyugapada vjhumshkteH| tau paryAyau dvau saha vibhradbhagavaMstvaM vAcyAvAcyaM vastvasi kinycijgtiih||13|| vAcyAdnyata kiJcidavAcyaM na hi dRSTaM vAcyaM caityaneSTamavAcya vytiriktm| vAgAzritya svakramavRtya jhamavRttI vastu chAtmakaM hi guNIyAna gRnniiyaat||4|| vAcyAvAcyA dvau samamanyonyavirUddhau saGgacchAte to tvayi vRttau bhinne / vAcyau vyasto vyaktamayAcyastusamasto vAcyAvAcyo nyAyataevAstubhayAtmA 115 // sau'yaM bhAvaH karma yadetat paramArthAddhate yoge yadbhanena kriymaannm| zuddhobhAvaH kArakacakre tava lInaH zuddha bhAve kArakacakraM ca niguuddhm||16 / / jAtaM jAtaM kArakabhAvena gRhItvAM janya kAryatayA svaM pariNAmam / sarvo'pi tvaM kAraNamevAsyasi kArya zuddho bhAva: kAraNakAryAviSayo'pi // 17 // valgantvanye jJAnanimittatattvamupeni bAhyA hetuheM turihAntana kila syAt / svasmAddevo jRmbhitavid vAryavizeSAjAto vizvavyApaka vijJAnadhana stvm||18 / / anyaH kartA karma kilAnyatasthitireSAyaH kartA tvaM krmtdevaasyaavishessaat| devAkArSIstva kila vijJAnadhanaM ya: so'yaM sAkSAt tvaM khalu vijJAnadhano'si / / 1 / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] viSvagvyApyaH satyavizeSe svaguNAnAM devAdhArastvaM svymaadheybhro'pi| ekAdhArAdheyatayaiva calitAsA nenaivocavalgasi vijJAnadhano'yam / / 20 // AtmA mAtAmeyamidaM vizvamazeSaM sabandhe'smin satyapinAnyonyagatau tau / pratyAsati: kAraNamaigamyAnamAramAvatAnAtAnaMca vibhinne // 21 // yaH prAgAsarvitsyadapekSaH khalu siddhaH pratyutpannaH samprati siddhA'si sa eva / pratyutpanAyate'varAktirihAsId yA bhUtApekSA sampati te sA kila raktiH // 22 // ekaM bhAvaM zAzvatamuribhiSiJcan mUtvAbhUtyA tvaM bhavasIsa svymev| etadbhUtvA yadbhavanaM punaranyanna tat traikAlyaM saGkalayan tvA manuyAti // 23 // ekaH sAkSAdakSaravijJAnadhanastvaM zuddhaH zuddhasvAvayaveSveva niliinH| antarmajjadRksukhavIryAdivizeSaireko'pyudgacchasi vaicitryamanantam / / 24 // adhyAruDho'nyonyaviruddhotadharmaH syAdvAdena prvibhktaatmvibhuutiH| svAmin nityatvaM nijatatvaikaparANAM kiJciddatse'tyantamagAdho'pyavagAham / / 25 / / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra pATha-18 "mattamayUracchanda" prArambha se vaha Atma jyoti dvayAtmaka hai / karma AtmA kI saMyogI dazA hone se atyanta adbhutakile meM nihita hai ! bandIkhAne meM banda ho rahI thii| jJAnazakti ke uttejita yoga-saMyogadazA asiddha dRSTigata hucI / usI prakAzamAna jyoti se mahAmohAdhaMkAra ko dhvasa-naSTa kara diyA / nirdayatA-kaThorabhAva se antaHkaraNa ko bhedanakara sva tattva ko sAkSAt prakaTa kiyA / isI ananta prakAzamayI tattva,maiM Apa meM dekhatA hU~ || 1 || ApakA yaha ekarUpa aneka paryAyoM ko apanI mahimA meM sannihitakara ekarUpa pratibhAsita hotA hai | Apake isa agamya mahimA yukta Atmatatvako jo aneka paryAyoM meM ekatva lie bhAvAtmaka Atmaika rUpa hai, ise sAmAnya vyakti nahIM samajha sakatA / apitu jisakI sUkSmatatva nirIkSaNa niSNAta buddhi hai usakA hI yaha ApakA eka tattva viSaya ho sakatA hai / abhiprAya yaha hai ki sAmAnya-vizeSa dharmoM ke svarUpa kA vizeSa jJAtA hI samajha sakatA hai // 2 / / he jina! Apake siddhAnta meM apane vizeSoM (paryAyoM) ke binA akelA sAmAnya pratibhAsita nahIM hotA / isI prakAra sAmAnya vihIna kevala vizeSoM kA bhI astittva pratibhAsita nahIM hotA / ataH jo sAmAnya tatva prakaTita hotA hai, vahI vizeSa svarUpa bhI hai / sAmAnya-vizeSa eka AtmatattvAthaya se hI rahate haiM / kyoMki ApakA siddhAnta sAmAnya vizeSAtmaka hI vastu tatva svIkRta karatA haiM / jahA~ sAmAnya hai, vahIM vizeSa bhI rahate haiM sApekSa dRSTi se || 3 || Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra dravyArthika naya kI dRSTi se vicAra karane para dravya nityarUpa se eka pratIta hotA hai / vahI vastu tattva paryAyArthika dRSTi se vicita kiyaM jAne para anekapane se sphurAyamAna hotA hai / yaha ekAneka rUpa vastutaH dravya aura paryAyoM ke samAhAramaya AtmA ke kAraNa hI pratibhAsita hote haiM / AtmA aura dravya, paryAyoM meM pradeza bheda nahIM hai, mAtra saMjJA, lakSaNAdi se bheda haiM / ataH ubhaya dharmoM kA eka hI tattva meM nirvivAda aura nirvirodha siddha ho jAtA hai || 4 || kisI bhI padArtha yA tattva meM aneka binA ekatva aura ekatya rahita anekattva nahIM dekhA gayA / sabhI vastue~ ekAneka ke samudAyarUpa pratIta hotI haiM / apane hI avayavoM meM eka aura aneka rUpatA lie hI bastu zobhita hotI hai / / 5 // yadyapi eka aura anekapanA paraspara viruddha dRSTigata hotA hai / parantu Apake siddhAnta padha meM dAnI hI AvarAdha hue pratibhAsita hI hote haiM / avyatireka dRSTi kI apekSA anekoM meM ekatva aura vyatirekApekSA ekatva meM anekatva prAmANika siddha hotA hai / nyAyocita rUpa se donoM vyavasthita ho nivAsa karate haiM / kAraNa, inameM pradeza bhinnatA nahIM hai | ataH ekatva aura anekatva eka hI kAla meM eka vastu meM abiruddha siddha hote haiM / / 6 / / jaba nityatvapane se dravya kI siddhi kI jAtI hai, usa kSaNa anaMka rUpa paryAyeM kSaNika hone se susupta rahatI haiM / arthAt gauNa ho jAtI haiM / jisa kSaNa vizeSa-paryAyoM se viziSTa dravya mImAMsA ko prApta hotA hai to nitya ekatva asta ho jAtA hai anekatva jAgrata rahatA hai / isa prakAra dravya-paryAyAtmaka dRSTiyoM se ubhaca dharma siddha ho jAte haiM / / 7 / / nityatva yA ekatva ani hai aura kSaNikatva yA paryAyarUpa anekatva aMga yA avayava haiM | abayacoM ke abhAva meM avayavI ekatva raha Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra sakegA ? nahIM raha sakatA / isI prakAra nityatva va ekatva ke abhAva meM avayava rUpa anekapanA kisa prakAra sthita hogA ? nahIM ho sakatA / donoM meM anyonyAzraya sambandha hai / kSaNika-vinAzIka paryAyarUpa avayavoM ke abhAva meM nityatva ekatvarUpa avayavI kitanA TikegA aura avayavarUpa kSaNabhaMguraparyAyoM ke abhAva meM aGgI-avayavI bhI sthita nahIM rahegA / ataH eka dUsare meM apane astitva kI vRtti se hI donoM kA avasthAna saMbhava hai / ataH guNaparyAyamayI dravya siddha hai / anvaya-vyatireka svarUpa hI vastu tattva niyata hai / ataH yahI vAstavika sthiti hai / / 8 / / he jina ! eka samaya meM eka hI vastu meM nitya aura anitya panA paraspara viruddha hote hue bhI Apake siddhAnta meM ye donoM apane-apane astitva ko lie samanvayarUpa se prakAzita-prakaTa rahate haiM / dravyatva pane se drA nilama hai aura sthAI sabhA nitya par3a nyAyocita vyavasthA aviruddha siddha ho jAtI hai || 9 / / sva dravya-kSetra kAla va bhAvApekSA vastu sadrUpa pratibhAsita hotI hai | evaM anya dravya-kSetra, kAla bhAvApekSA se asad panA bhI usI meM nihita dRSTigata hotA hai / vAstavika rUpa se sattA-asattA pUrNataH eka sAtha rahatI hI haiM / kyoMki bhAvAbhAva eka sAtha eka padArtha meM hI pratiSThita rahate haiM | yahI vastu ke astitva ko siddha karane vAlI vyavasthA hai // 10 // karma kAlimA Atma dravya se bhinna hai / isa prakAra samajhanA cAhiye / yadi Atmadravya kIdR-kAlimAmaya ho to isake abhAva binA bhI yaha sva-svabhAva rUpa ho jAyegI / ataH zuddhAtmA-azuddhAtmA ye do Atma dravya ke aMza hai - bheda haiM / inakI siddhi sva-para kI apekSA se hotI haiM | ataH donoM dharma samakAla meM pUrNa mAne jAyeMge to vastu ko zUnyatA prApta hogI, AzrayI kA abhAva hone se / zuddhAzuddha dazA eka kAla meM nahIM hai 1 // 11 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra sadbhAva aura asadbhAva donoM hI Apa meM eka dUsare se avirodhI siddha hote haiM eka hI samaya meM ApameM donoM dharma eka sAtha rahate haiM kAraNa bhinna-bhinna hone se / kyoMki sattA apane svabhAvAMzoM kI apekSA haiM, aura asadbhAva parakIya aMzoM kI apekSA hai / ataH sApekSa nyAya yA siddhAnta se AtmA ubhayAtmaka pratyakSa siddha hai / isI prakAra pratyeka dravya bhI ubhaya dharmAtmaka hI haiM || 12 || I isase spaSTa hai ki sabhI bAcyabhUta padArtha kramazaH dvaya dharmAtmaka hai yA raheMge ! kyoMki donoM dharmoM ko yugapat nahIM kaha sakate / vacanoM meM do virodhI dharmoM kA eka sAtha kathana karane kI yogyatA kA abhAva hai / hA~! ye paryAyeM donoM sahavartI rahatI haiM aisA he bhagavan ! ApakA siddhAnta haiM / ataH Apane batalAyA ki isa saMsAra meM sabhI vastue~ vAcya aura avAcya haiM apekSAkRta / arthAt kathaMcita vAcya haiM aura kathaMcit avAcya bhI || 13 || ekAntapane se vAcya se sarvathA bhinna avAcyapanA nahIM hai aura isI pra avAcya ke abhAva meM vAcya panA bhI siddha nahIM dekhA jAtA / kyoM ki vAcaka rUpa zabdoM kI sva krama se aura parApekSA para krama se dvayAtma zaktiyoM kA nirUpaNa karane kI hI yogyatA hai / ataH dvayAtmaka hI vastu grathita hai, anya prakAra nahIM | 14 || vAcyatA aura avAcyatA ina donoM dharmoM se sampanna vastu viruddhatA ko bhI prApta hotI haiM / yaha Apake siddhAnta meM nirUpita hai / kyoMki donoM kA mArga svabhAva yA apekSA bhinna-bhinna hai / bheda vivakSA meM vastu vyakta hotI hai ataH vAcyarUpa hai-kathana yogya hai / vahI vastu sAmAnyApekSA - piNDarUpa meM avAcya hai | isI nyAya se hI vastu vAcya aura avAcya se ubhayAtmaka hI siddha hotI hai / / 15 / / 165 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra - ataedha graha AtmA tattva apana upArjita kama kI paramArthapane se dhAraNa karatA hai | kyoMki donoM (pUrvArjita karma aura AtmabhAvoM) ke dvArA hI upArjita kiye jAte haiM | paramazuddhabhAva abhedarUpa kArakacakra apekSA meM Apa meM lIna hote haiM / kyoM ki zuddhabhAva meM hI abhedarUpa se kArakacakra nihita rahatA hai / arthAt AtmA hI AtmA ko AtmA ke dvArA, Atma ke lie, AtmA se, AtmA meM karmoM kA saMcaya ca vinAza karatA hai / / 16 // kArakacakrIya svabhAva ko prApta ho hokara tadrUpa se kAryarUpa karmoM kA svayaM Atma pariNAma haiM / isa prakAra tuma hI kAraNarUpatA ko prApta hote ho / arthAt AtmA hI kAraNa hai, karmarUpa kArya kI / kyoMki zuddhAtmA kA zuddhabhAva bhI isI prakAra kAraNa-kArya rUpatA ko prApta hotA hai / yadyapi kAraNa-kArya bhAva usakA viSaya haiM nahIM / arthAt zunizcaya naya se zuddhAtmA kA karmoM ke sAtha kAraNa-kAryabhAva nahIM hai / parantu vyavahAra nayApekSA azuddhAtmA kA kAraNa-kArya bhAva suprasiddha hai / yahI apekSA vAda siddhAnta kA viSaya hai || 17 / / apane hI zuddha jJAna ke nimitta se utpanna zuddha jJAna cetanA ko prApta huA ApakA Atmatattva ApameM hI tadrUpatA se uttarottara vikAsonmukha hotA huA parama zuddhAvasthA prApta karatA haiM / yahA~ para vAhya nimitta hetu nahIM hote, apitu nizcaya se nijabhAvottha pariNAma hI nimitta rahate haiM / kyoMki jJAnasvabhAvabhUta AtmA apane hI jJAnabhAva se jJAtRtvapane se vistAra ko prApta hotI haiM / vizeSabhAvoM ko gauNa kara sAmAnya se sarvavyApI jJAnadhana rUpa hI ApakA zuddhAtma tattva prakaTa virATa rUpa meM prakAzita hotA hai / / 18 // 166 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra uparyukta siddhAnta se kartA bhinna hai, tathA nizcaya hI karma bhI bhinna hI haiM / yahI kartA-karma kI sthiti hai / Apa kartA haiM, tadeva usI prakAra karma bhI Apake haiM yaha kathana sAmAnyApekSA hai / he deva ! Apa vijJAnaghana svarUpatA ko karate haiM, kyoMki jo vijJAnaghanasvarUpatA hai, vahIM sAkSAta nizcaya se Apa haiM / ataH jinezvara ! Apa vijJAnadhana rUpa zarIra dhArI hI haiM / kAraNa sva svabhAva sthiti meM isI ke kartA pratibhAsita hota haiM / / 19 / / he deva ! Ae sAkSAt apane hI nijaguNoM ke AdhAra haiM. usI prakAra svayaM guNasvabhAvase Adheya bhI haiM / asAmAnyApekSA avizeSAvasthA meM Apa apane hI svabhAvatattva meM sarvavyApI ho / kAraNa zuddha jJAnacetanA meM isI prakAra AdhAra Adheya bhAva spaSTa siddha ho jAjvalyamAna prakAzita hotA hai / usI kAraNa se yaha vijJAnaghana svabhAva prakhara rUpa se jyotirmaya huA prakAzamAna huA spaSTa apanA baibhava prakAzita karatA hai || 20 // AtmA jJAtA hone se sampUrNa vizva ko mApane vAlA hai aura svayaM "meya" mApane yogya bhI hai / isI prakAra samasta vizva isameM samAhita hai | isa prakAra kI pratyAzakti hone para bhI kAraNa-kArya meM ekattva sthApita karane meM samartha nahIM hai / kyoMki yaha nikaTavartIsAnidhyatA kathaMcit rUpa se artha kI vAcaka hai, ataH ekatA ke sAtha anekatva ko bhI lie haiM / isIse mApaka aura mApya meM sarvathA ekapanA nahIM-bheda rUpatA rahatI hai kyoMki donoM meM jAtIya bheda haiM arthAt donoM vijAtIya haiM / / 25 / / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatuvizati stotra tattva sadaiva traikAlika sattA sampanna hotA hai / AtmA bhI tattva hone se trikAlavI sanA lie hai / jo sAmAna pahale pUrva paryAya meM thA, vahIM Age bhaviSya meM anya paryAya rUpa hogA tathA vahI apane svabhAva pariNamana se vartamAna meM vartana kara rahA hai / yahI akATya, abAdha siddhAnta hai / jI ki pratyekavastu ke sadRza Atma tattva bhI apane dravya, guNa, paryAyoM se abhinna rahate hue traikAlika paryAyoM meM pariNamana karate hue bhI apane zuddha svarUpa ke sAtha anvayarUpa se vartana karatI hai / tInoM kAloM se saMkalita hote hue bhI apanI prakRti kA ullaMghana nahIM karatI / / 23 / / Atma tattva apane hI zuddha svabhAva meM vilIna rahate hue satata eka avinAzI jJAnadhana meM pratyakSa prakAzita hotA hai tathA nijasvabhAva rUpa avayavoM, anantaparyAyoM meM mizrita hokara bhI eka, avinAzI, akhaNDa, jJAnadhana jyotirUpa pratyakSa bhAsatA hai / tathaiva apane antaraMga svabhAva bhUta ananta darzana, ananta sukha, anantavIrya meM tanmaya hokara anantacatuSTayarUpa aneka vizeSoM se tanmaya huA eka bhI anekarUpoM ko lie-avagAhita kara eka rUpa se ucca rUpa udbhAsita hotA hai | AtmA ananta paryAyoM kA piNDarUpa eka hai kyoMki ina sabako prakAzita karane vAlI eka mAtra jJAna prabhA hI hai / / 24 / / ___ bho svAmin ! ApakA Atmatva anekoM viruddha dharmoM ke dvArA anyonya meM avagAhita hokara bhI Apake syAdvAdasiddhAnta dvArA nAnA rUpa vaibhava sampanna hai | to bhI eka, nitya apane hI sva tattva svarUpa parAyaNa, kathaMcid atyanta agAdharUpa meM avagAhana karatA hai | Apa isI svabhAva meM avasthita ho avabhAsate haiM / isa prakAra nija meM avagAhana, avagrAhI zaktiyoM se sampanna adbhuta rAjate ho || 25 / / 168 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 19 viyauginIcchanda ajara: DaH puruSo jina syayaM sahajanyotIrajayya vidbhrH| ayamadbhutasatyavaibhavastvamAsibdyatmakadRSTIgocaraH / / na parAzrayaNaM na zUnyatAM na ca bhaavaantrsngkro'stite| yahasaGkhyanijapradeza kairvihito vastuparigrahaH svym||2 / / yadamUrta iti sphuTodayaM sahajaM bhAti vizeSaNaM vibheH| tadihAtmaparAyaNo bhavAn saha bhedaMsamupaiti pudgalaiH // 3 // ciditI zavizeSaNaM dadhatsahaja vyaapikutto'pybaadhitm| upayAsi bhidAmaceta rakhilaikhe samaM samannata // 4 // vizadena sadaiva sarvataH sahajasvAnubhavena diivytH| sakalaiH saha cetanAntararUditaM dUrAmidaM nabhavAntaram // // nijabhAvabhRtasya sarvato nijabhAvena sadaiva tisstthtH| pratibhAti pararakhaNDita sphuTameko nijabhAva eva te||6|| ajaDAdivizeSaNarayaM tvamanantaryugapadvizeSitaH / bhavasi svayameka eva cet prakaTA tattava bhAvamAtratA // 7 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 tvamuparyupari prabho bhavannidamastItyavibhinna dhArayA | avibhAvitapUrva pazcimaH pratibhAsi dhruva eva pazyatAm // 8 // ayamekavizeSyatAM gatastvamanantAtmavizeSaNazrajaH / prabhavannavimuktadhArayA bhagavan bhAsI bhavannirantaraH // 1 // ajAdivizeSaNairbhRtA nijadhArA na tavaiti tucchatAm / ajaDAdi vizeSaNA ni na kSayamAyAnti dhRtAni dhArayA // 10 // ajaDAdivizeSaNAni te parato bhedakarANi na svataH / dadhataH svayamadvayaM sadA svamasAdhAraNabhAvanirbharam // 11 // ajaDAdyavibhAgataH sthitastavabhAvo'yamanaMza ekakaH / ajaDAdyavibhAgabhAvanAdabhubhUtiM samupaiti nAnyathA // 12 // 1 bhavanaM bhavato niraGkuza sakalA mArSTi sakArakAH kriyAH / bhavanaM duyatAmavApyate kriyayA naiva na kArakairapi // 13 // bhavane bhavato niraGkuze laseta kAraNakAryavistaraH / na kilAbhavanaM karoti tat kriyate'bhAbhavanaM ca tanana // 14 // bhavatIti na yujyate kriyA tvayi karmAdikarambitodayA / bhavanekavibhUtibhAriNaH stava bhedo hi kalaGkakalpanA // 15 // ajaDAdimayaH sanAtano jinabhAvosyavakIrNakazmalaH / ayamucchaladacchacit prabhAbharamagnasvaparakramAkramaH // 16 // bhagavanakIrNakalo yadi bhAvo'si vibhAmayaH svayam / tadayaM svayameva visphurannavimoha samupaiSi kumacit // 17 // sa vibhAti vibhAmayo'sti yo na vibhAvAdavibhAmayaH cit / vanu sarvamidaM vibhAti yat tadiyaM bhAti vibhaiva nirbharam // 18 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] idameva vibhAti kevalaM na vibhAtidamiti' klpnaa| idamityamanA vibhAti Tana dinayaM nAsti dizA vibhaagkRt||19|| sahajA satato ditAsamAsva samakSA sakalA niraakulaa| isamadbhuta dhAmamAlinI tanu kasyAstu vibhA vibhAvarI // 20 // vidhivad dadhatI svavaibhavAd vidhirUpeNa nissedhmpysau| parizuddhacidekanirbharA tava kenAtra vibhA niSidhyate // 21 / / amitaH sphuTitasvabhAvayA cyuta dikkAla vibhaagmekyaa| vibhayA bhavataH samantato jina sampUrNamidaM vibhaavyte||22 / / na khalu svaparaprakAzane mRgayetA'tta vibhaavibhaantrm| bhavato vibhayaiva dhamitatna jhamataH kRtsnamidaM prkaashte||23 / / anayA vicaranti nityazo jinaye prtyymaatrsttyaa| sakalaM pratiyanti te svayaM na hi bodhapratibodhakaH' cit / / 24 / / abhito'nubhavan bhavadvibhAmahameSo'smi muhurmuhuH samaH / jineyA vadumaipi puSkalaM sasvamanantasva vibhAmayaM svayam // 25 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasurvizati stotra pATha- 19 "viyoginIcchanda" he jina ! Apa jarA vihIna, jJAna jyoti svarUpa AtmA ko pratipAdita karane vAle ho | yaha svayaM apanI hI prAkRti se paripUrNa ajeya jJAna zakti se bharA hai| yaha AtmA kA atyanta vilakSaNa, AzcaryakArI, satyasvarUpa hai / he prabho Apa nizcaya vyavahAra athavA dravya-paryAya rUpa ubhaya dRSTi se jJAtavya haiM / / 1 / / yaha Atma tattva parAzrita nahIM hai, zUnyarUpa bhI nahIM hai tathA anya padArthAntaroM se mizrita bhI nahIM hai, aisA ApakA siddhAnta siddha karatA hai / phira hai kaisA ? apane hI asaMkhyAta pradezoM ke dvArA khacita-nirmita, unhIM rUpa hai / vastu svayaM unhIM se tanmaya huA apane astitva se siddha hai // 2 // isa prakAra asaMkhyAta pradezI hokara bhI amUrta va eka svabhAvI AtmA hai | parantu isa prakAra svAbhAvikarUpa se udaya ko prApta hokara bhI anekoM vizeSaNoM se zobhAyamAna hotA hai / ataH Atmanirbhara hote hue bhI Apa pudgala ke sAtha saMyoga kara bhedarUpatA bhI upadiSTa karate ho || 3 || he Iza ! puruSa - AtmA 'cit' isa svAbhAvika vizeSaNa svarUpa ko dhAraNa kara apane hI svAnubhava - saMvitti ke bala se dIptimAna huA, bhAsvara hotA hai / apane hI cetanA svarUpa meM vyApta huA nirvirodha siddha haiM / acetana paudgalika karma se sammizrita huA aneka bheda rUpa samunnata huA prApta hotA hai // 4 // 169 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra svAbhAvika svAnubhUti racAnubhUti dvArA sadaiva atyanta spaSTa rUpa se daidIpyamAna hotA hai | cetanA se bhinnabhUta pudgala ke sAtha milakara isase bhinna ho apane svarUpa se atyanta bhinna sA udaya hotA hai / saMyoga kA yahI svabhAva hai ki vaha svayaM ke sAtha saMyogI ko bhI vilakSaNa kara detA hai / do svataMtra padArthoM kA mizraNa saMyoga sambandha kahalAtA hai / yaha saMyogI dazA donoM hI padArthoM ke zuddha svarUpa ko tirohita kara anya hI vilakSaNa svarUpa prakaTa karatA hai / jar3a-cetana kA saMyogI rUpa bhI donoM svabhAvoM se eka vilakSaNa hI svabhAva se avabhAsita hotA hai // 5 // apane svabhAva se bharita padArtha sadaiva sarva prakAra se apane hI bhAvoM se avasthita rahatA hai| ye hI nija svabhAva bhAva hI parabhAvoM se mizrita ho akhaNDa ekarUpatA dhAraNa kara usI prakAra mizrita rUpa spaSTa pratibhAsita ho dRSTigata kele haiM // 6 // caitanyarUpa ananta vizeSaNoM se viziSTa huA AtmA eka sAtha yugapada eka rUpatA se hI pratibhAsita hotA hai / jisa samaya eka caitanyabhAva se pratibhAsita hotA hai to eka nija bhAva hI jJAna darzana rUpa se camatkRta hotA hai || 7 || he prabho ! Apa uttarottara vikAsonmukha hote hue bhI yaha hai, yaha hai isa pratyaya se abhinnatA lie pratIta hote ho / eka hI dravya hote hue bhI yaha pUrva - pahalI paryAya hai aura yaha uttara rUpa hai / isa prakAra pUrvApara bhAva se bhinnatva bhI pratibhASita hotA hai / yahI utpAda - vyaya dharma dhauvyatA ko lie hI saMbhAvita haiM / ataeva tattva utpAda vyaya aura dhaucya se yukta hI hotA hai // 8 // 176 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra isa prakAra eka hI vizeSya apane aneka vizeSaNoM se yukta ho aneka rUpatA ko prApta hotA hai ! parantu yaha utpAda apane vinAza va dhruvatva se sarvathA bhinna ho pratibhAsita nahIM hotI, apitu abhinna dhArA se nirantara pravAhita hotI huyI parilakSita hotI haiM / he bhagavan ! yaha ApakA siddhAnta abAdhita prAmANika siddha hai / / 9 / / apane caitanya vizeSaNa se paripUrNa bharI yaha caitanyadhArA kabhI bhI zuSka nahIM hotI, arthAt svabhAva kA parityAga nahIM karatI / yaha jJAnarUpa cit vizeSaNa kI dhArA, avirala rUpa se calatI hI rahatI hai, kabhI bhI kSaya nahIM hotI hai / isakA pravAha ajamna calatA rahatA hai / / 10 / / AtmA ke caitanya vizeSaNa meM jo bheda hote hai vaha para ke nimitta se hote haiM, svataH svabhAva se nahIM hote / apane svabhAva se to sadaiva hI eka svabhAva-advayabhAva se hI prasiddha rahatI hai | kAraNa yaha apane asAdhAraNa svarUpa se avasthita rahatI hai / svabhAva kA svabhAvI se pRthakkaraNa nahIM ho sakatA hai anyathA svabhAva va svabhAvavAn abhAvarUpa yA anavasthita ho jAyeMge / jo asaMbhava hai || 11 // Apake siddhAnta meM caitanyabhAva avibhAgI ekarUpa se avyaya svarUpa hai / aMza rahita eka hai, akhaNDa hai / kyoMki caitanya tatva eka avibhAgI rUpa hI anubhava meM AtA hai / akhaNDa-ekarUpa hI anubhava bhAvanA kI anubhUti rUpa pratibhAsita hotA hai, anya bhAva se nahIM / / 12 / / ___ sattA-astitva svabhAva samasta kriyA kArakoM kA vilopa kara eka mAtra apane svabhAva rUpa hI anubhUta hotA hai | niraMkuza eka rUpatA dhAraNa kiye hue eka advitIya avasthA prApta hotI hai / usa dazA meM na kriyA parilakSita hotI hai na kAraka samUha hI / kyoM eka akhaNDa rUpa meM bheda nahIM pAyA jA sakatA hai || 13 / / Apa 171 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ === caturviMzati stotra jaba nirbAdharUpa se niraMkuza sattA pratibhAsita hotI taba bhalA kAraNa kArya kA vilAsa kisa prakAra zabhita ho ? arthAt kadA'pi bheda rUpatA vistRta nahIM ho sakatI / isI prakAra abhavana zakti bhavanarUpa kriyA kI kAraNa nahIM ho sakatI / kyoMki vaha abhavanatA abhavana rUpa hI kriyA ko karegI / arthAt apane abhAva svarUpa kA hI vistAra karegI // 14 / / bhavanarUpa kriyA apane meM kartAdi kAraka samUha ko utpanna nahIM kara sakatI / kyoMki vaha to apane svarUpa ko hI karatI huyIM eka ho bhavana svabhAva se bharita hotI hai | cetana rUpa svAbhAvika kriyA caitanyabhAvotpAdana hI kara sakatI hai, anya bhAvoM ko nahIM | kyoMki akhaNDa eka svabhAva meM bheda rUpatA prakaTa karanA yaha asat-kalaMka hai / arthAt mithyA hai | caitanya nirmita bhAva cetanA rUpa hI hoMge, anya prakAra nahIM // 15 / / caitanya cinmaya jyoti rUpa Atma svarUpa sanAtana hai / karmamala se malina thI / he jina ! Apane usa jaharUpa karmakAlimA ko naSTa kara zuddha svarUpa prakaTa kara liyA / yaha atyanta svaccha, nirmala acala prabhA-jJAna kiraNeM parApara kI apekSA se kramAkrama rUpa se pravarta rahI hai / sva-para kI apekSA se aupacArika kramAkrama kalpanA hai / anyathA sadA eka rUpa hI bhAsvara hai aura rahegI / / 16 / / yadi parama zuddha caitanya bhI mere samAna hI mizra rUpa kalA kalita ho to, usI rUpa prakAzita hotI huyI rahatI / taba to vaha svayaM svabhAva se vibhAva rUpa hone se kabhI bhI moha mAyAMdhakAra ko bhI utpanna karatI | ataH zuddhAtma jJAna kalA se sampanna Apa sarvathA bhinna ho || 17 / / 172 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatuvijJati stotra jo prakaTa cid prabhA se bhAsvara hai vaha jJAna prabhA se hI sampanna hai / jo jJAna prakAza jyoti svarUpa nahIM hai vaha isase bhinna vibhAvamayI hai | kyoMki apane jJAnadhana svabhAva rUpa satata-sarvatra yaha prakAzita hI ho rahI hai / ataH yahI isakA vaibhava hai aura isI ananta divya jyoti se zuddhAtmA yukta hai paripUrNa bharA hai-upaga hI hai / / 14 / / parama vizuddha cetanA hI mAtra prakAzamAna hotI hai / cetanA rahe aura usakA prakAza na ho yahaasatya kalpanAmAtra hai / yaha to apane hI caitanya svabhAva se suzobhita hotI rahatI hai / isakA vibhAga karane vAlA anya koI bhI pratidvandI nahIM hai ataH yaha hI apane akhaNDa jyotirmaya prakAzapuJja svarUpa hai / / 19 / / cijjyoti nirantara udita rahatI hai / apane hI sva svabhAva se bharita hotI hai / pratyakSa hai, sampUrNa kalA yukta hai | AkulatA vihIna hai | yaha adbhuta Azcarya janaka teja kA puJja hai / ataH kisakI zakti hai jo isake prakAza ko maMdakarane vAlI rAtri ho / sUrya kA prakAza rAtrijanya aMdhakAra meM lIna ho jAtA hai, parantu isakA prakAza nirdvanda prasarita hI rahatA hai // 20 // __niSedha rUpa pratipakSI dharma ke rahate hue bhI cidAtmA vidhivat apane vaibhavarUpa jJAna svabhAva ko hI dhAraNa karatI hai / parama vizuddhatA ko prApta hone para eka hI jJAnabhAva bharita hone para yaha ApakI paramotkRSTa AbhA kisake dvArA niSidhya ho sakatI hai ? kisI ke dvArA bhI nahIM || 21 / / 173 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra samasta dizAoM ko apanI asIma, spaSTa svabhAva rUpa jJAna jyoti se jyotirmaya kara ekarUpa kara rahI hai| he jina ! ApakI karor3oM sUryo ko bhI tiraskRta karane vAlI AbhA caturdika vyApta hai / sampUrNa jagata isameM vyApta haiM / prakAzita ho rahA hai / / 22 // yaha Atma jyoti sva para prakAzana meM parApekSA nahIM karatI, apitu svayaM svazakti se hI bhAsura hai / sva para prakAza meM para prakAza kI khoja nahIM karatI / buddhi zAlI parAdhIna honA nahIM cAhate / ApakA apanA hI jJAna vaibhava svayaM sarvatra prakAzamAna rahakara sva para kA prakAzana karatA hai || 23 || jinendra prabhu ke pAramaudArika divya zarIra meM isa prakAra yaha sampUrNa jJAna jyoti vyApta rahatI hai / nirantara vicaraNa bhI karatI hai / yaha jJAna mAtra sattA niraMtara eka rUpa se vyApta rahatI hai / Apa meM jJAna ghanarUpatA nirantara svayaM apanI pUrNa prakAza se prakAzita ho rahI haiM / jJAna kA avarodhI kabhI bhI virodhI pratidvaMdI nahIM hai || 24 || aparimiti svarUpa rUpa cetanA kA anubhava karate hue maiM bhI tanmayarUpa ho rahA hU~ / AcArya zreSTha apane anubhava ko pratyakSa darzAte haiM / he bhagavan ! ApakI zuddha jJAnAbhA kA bArambAra cintana kara apanI anubhUti meM avatarita hote hI mujha meM bhI vahI asIma, ananta prakAzamayI AbhA svayaM prakAzita ho rahI hai| atyanta puSTa aura vyApaka rUpa meM prakAza mAna jyotirmaya hI maiM hU~ isa prakAra anubhava hotA hai / yahI hotA rahe / yahI abhilASA hai / / 25 / / 1674 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 20 atattvameva praNidhAnasauSTavAta tavezatatvapratipattaye prm| viSaM vamantyo'pyamRtaM kSaranti yat pade pade syAt pada saMskRtA girH||1|| parAparollekhavinAsakRdvalAd viliindikkaalvibhaagklpnH| vibhAsyasau saDyahazuddhadarzanAt tvamIza cinmAtravibhUti nirbharaH / / 2 / / vizuddhati vyAptirasena valiAtA api skhalantye'skhalitA ivocchiravAH / niraMzatatvAMza nivezadAruNAstvayoza muurcchtyjusuutrdRssttyH||3|| samantataH svAvayavaistava prabho vibhagyamAnasya vizIrNa snycyaaH| pradezamAtrARjava: pRthak-pRthak sphurantyanantAH sphuTabodhadhAtavaH / / 4 / / vizIrNamANaiH sahasaiva citkaNastvameSa pUrvAparasaGgamAkSamaH / anAdisantAnagato'pi kumAcit parasparaM saGghaTanA na gaahse||5|| kSaNakSayotsaGgitacitkaNAvalI nikRtasAmAnyatayA nirnvym| bhavantamAlokayatAmasitaM vibhAti nairAtmayayamiMda balAt tvayi / / / gato gatatvAnna karoti kiJcanna prabho bhaviSyannapupasthi ttvtH| sanUnamarya kriyayezayujyase pravarttamAnakSaNagocaro'si / / 7 / / kSaNakSayastheSu kaNeSu saMvido na kAryakAlaM kalayeddhi kaarnnm| tathApi pUrvottaravarti citkaNaiIbaddhatAkAraNakAryatA tvayi // 8 // galatyabodhaH kakale kRte balAduparyuparyudyati cAkRte svym| anAdirAgAnalanitikSaNe tavaiSa nirvANamito'ntyacitkSaNaH 119 / / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 pradipavanirvRtimAgatasya te smstmevaagmdekshuunytaam| na sAhasaM karma taveti kurvato mama prabho jalpata eva saahsm||10|| vicitrarUpAkRtibhiH samantato vrajannihArthakriyayA smaagmm| tvameka ekA pratiSedhavaibhavaH svayaM hi vijJAnadhano'vabhAsase 11 na kiJcanApi pratibhAti bodhato bahirvicitrAkRtireka eva sn| svayaM hi kurvan jaladhAraNAdikaM tvamIzakumbhAditayA'vabhAsase / / 12 / / svayaMhi kumbhAditayA na ced bhavAn bhavedbhavet kiM bhirrthsaadhnm| tvayIzakumbhAditayA svayaM sthite prabho kimarthaM bahirarthasAdhanam / / 13 // tvadekavijJAnadhanamiSedhanAt samastametajjaDatAM prityjt| abhinnavaicitryamanantamarthakRta pRthaka pRthgbodhtyaa'vbhaaste||4|| tvayIzavijJAnaghanaughaghasmare sphuttiikRtaa'shessvishesssmpdi| sphuratyabhiSyApya samaM samantato balAt pravato bahirarthanihava15 / / tadeva rUpaM tava sampratIyate prabho parApohatayA vibhAsi yt| parasya rUpa tu tadeva yatparaH svayaM tavApoha iti prakAzate16 / / abhAva evaiSa parasparAzrayo vrajatyavazyaM svprsvruuptaam| prabho pareSA tvamazeSanaH svayaM bhavasya bhAvo'lpadhiyAma gocaraH // 17 // inIdamatyanyamupaplavAvahaM sadodyatasyAnyadapohituM tv| sphuratyapoho'yamanAdisantati pravRttatIvrabhramabhidvipazcitAm // 18 // parasparAyohatayA tvayi sthitAH parenakAJcijanayanti vijhiyaam| tvameka eva kSapayantrupaplavaM vibho'khilA pohanayA'SabhAsase // 19 // gataM tavApohatayA jagayaM jagatmayApohatayA gato bhvaan| ato manastvaM sugatastathAgato jinedrasAkSAdagato'pi bhAsase // 20 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] samantamantazca `vahizca vastu sat pasahya nityanizA satI / na kiJcidastIti samastazUnyatAmupeyuSI saMvidihAvabhAsaye // 21 // upalvavAyocchalitAH samaM balAt kilezazUnyaM parimArSTi kalpanAH / kiM kiyat kena kutaH kathaM kadA vibhAtu vizvai'stamite samantataH // 22 // samastametaddhama eva kevalaM na kiJcidasti spRzatAM vinizcayAt / pipAsavo'mi mRgatRSNi kodakaM bhavanti nUnaM pratimA mutrAzramam // 23 // itIdamuJcAvacamastamAmRsat prasaddha zUnyasya balena sarvataH / na kiJcidevAtra vibho'vaziSyate na kiJcidastItyavaziSyatetudhIH // 24 // vayasya vizvAstamayotsave spRhya sa veti virniktatamaM na kiJcanaH / asImavizvastamayapamArjito pravezya zUnye kRtinaM kurUSTha mAm // 25 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra pATha 20 he Iza ! dhyAnavizeSa ke sauSThava janya ApakI 'syAt' pada se alaMkRta svAkhAda vANI adbhuta camatkArI hai jo 'sarvathA abhAva' rUpa tattva mAnate haiM unakA khaNDana kara abhAva ko bhI sat rUpa svIkAra karatI hai / atatva ko bhI tatva siddha karatI hai / vAstava meM viSa vamana karane vAle mithyA yAdiyoM ko bhI pratipada-kSaNa-kSaNa amRta pravAhita karatI hai / ataH sarvakalyANa kAriNI hai || 1 || he Iza Apa hI sarvathA zuddha cinmaya vaibhava ke adhiSThAtA ho / pUrNa caitanya zakti prakaTa sarvajJa ho / kAraNa ApakA acinya, atIndriya, acala jJAnadhanaravi kiraNeM prathama, dvitIya, Age, pIche Adi bhedarUpa pravartana nahIM karatIM / apitu eka hI samaya meM eka sAtha sakala loka aura kAlAvartI padArthoM ko grahaNa karatI haiM | zuddha saMgraha naya dRSTigata hone se bhAsura hotI hai / phalataH dizA, kAlAdi vibhAga kalpanA ko avakAza hI nahIM milatA / abhiprAya yaha hai ki sakala-pUrNajJAna kAla krama dizA-kSetrAdi krama se pravRtti nahIM karatA, apitu eka sAtha eka samaya meM sarvadarzI ho sarva ko jJAta kara letA hai / / 2 // he Iza ! ApakA siddhAnta saMgrahanaya ke sAtha tatva vivecanA karate hue tattva ke svarUpa ko vyApti rasa dvArA parama zuddha eka rUpa sthApita karatA hai | prabhAvotpAdaka hotA huA svajAtIya sarva tattvoM ko apane meM samAhita kara garjatA hai aura bhedAMzoM ko assakhalita-ekatva kI zikhA meM antarnihita kara letA hai / phalataH tattvAMza ko niraMzatva meM praviSTa karA kaThoratA se RjusUtra naya vivakSA ko mUrcchita kara detA hai / arthAt gauNa kara detA hai || 3 || apane azeSa avayavoM-tatvAMzoM ko bhinna-bhinna vibhAjita kiye gaye bhedoM ko ekatrita karane vAle saMgraha naya ko pradezamAtra grAhI RjusUtra naya jIrNa-zIrNa kara detA hai / he prabho ! Apake siddhAnta kI yahI khUbI hai ki 175 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - = caturviMzati stotra sarvathA eka dUsare ghAtaka koI naya dRSTigata nahIM hotA | usa samaya RjusUtra tattvAMzoM kA bhinna-bhinna rUpa se anantajJAna tattva ke ananta aMzoM ko bikhera kara varNana karatA hai / isa prakAra saJcayadRSTi chipa jAtI hai / mAtra bhedadRSTi hI udghATita rahatI hai / samasta vastu aMzoM kA pRthak-pRthak svarUpa varNana karatI hai // 4 // uparyukta prakAra ko bhedadRSTi arthAt pradeza mAtra grAhI kajusUtra naya kI dRSTi sahasA-atizIghra caitanya kaNoM ko pRthak pRthak karane vAlA naya pUrvApara bheda ko saMghaTita karane meM sakSama nahIM hotA | kyoMki isakI dRSTi apane hI aMzAsoM taka sImita rahatI hai / yadyapi vaha saMgrahanaya dRSTi bhI anAdi saMtati rUpa se tattvAMzoM meM vyApta haiM / tathA'pi kabhI bhI paraspara ekarUpatA ko prApta nahIM hotI / donoM naya paraspara virodhI na hokara bhI svataMtra rUpa se apane apane hI viSaya ke grAhaka hote haiM / / 5 // akhaNDapiNDa-niranvaya rUpa sAmAnya dRSTi dvArA, vaha caitanya kI cit kalAe~ (aMza) vidyutavat kSaNa-kSaNa kSINa hotI jAtI haiM / he jina ! ApakI nairAtmya dRSTi se balAt yaha bAta spaSTa hotI hai / usa kSaNa ApakA siddhAnta unhIM ko apane nirmalajJAna se jhalakAte haiM // 6 // he prabho ! Apane upadiSTa kiyA hai ki sat kSaNadhvaMzI nahIM hai / paryAya nAzavAna haiM ! kyoMki sat nazvara mAnane para vaha tatkAla nAza ko prApta ho jAyegA, phira 'yaha pahale thA, yahI aba hai aura bhI hogA' yaha siddhAnta nahIM banegA | yahI sattA kI arthakriyA hai jo pratyakSa yukti yukta hai / vartamAna meM pravartana karatI huyI paryAya kSaNa-kSaNa pratyakSa hotI dRSTigata hotI haiM / ye hI RjusUtra naya kI viSaya haiM / / 7 / / kSaNa kSaya sthiti meM nAnA bheda rUpoM meM kAryakAla meM hI rahegA, kAraNa samaya meM nahIM rahegA | tathA'pi he jina Apake siddhAnta meM to pUrvavartI aura uttaravartI caitanya vizeSoM meM balAt kAraNakAryapanAsthita hotA hI hai / ataH Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i caturviMzati stotra ubhaya nayoM kA sthAtkAra ke sAtha prayukta hone se hI vyavasthA samIcIna siddha hotI hai / / 8 / / yadi ekAnta se kSaNa kSaya karane meM ajJAna kA nAza nahIM banegA | ajJAna naSTa hotA hI hai / ataH kAryakAraNa bhAva mAnane para hI kramazaH Upara-Upara uttarottara anAdi rAgAgni kA nAza hone para he jina yaha antima cit zakti kA kSaNa prApta Apa hI ko huA haiM, isa prakAra Apa hI nirvANa prApta karane meM samartha hue ho yaha vyavasthA bana sakegI / ataH kSaNasthAyI vastu tattva svIkAra karanA hI hogA / isa prakAra Apane ekAntavAdI bauddha siddhAnta sayukti khaNDana kiyA hai // 9 // yadi bauddhasiddhAnta ke samAna dIpanirvANa vat mukti kA svarUpa kalpita kiyA jAyegA to he prabho ! ApakA samasta Agama hI zUnya ho jAyegA / parantu Agama meM ApakA siddhAnta ise svIkAra karane ko sAhasI udyamI nahIM hotA / kAraNa dIpa jisa prakAra naSTa ho jAtA hai usI prakAra mokSa hone para Atmatattva kA bhI lopa mAnanA hogA / phira jJAna, dhyAna, tapa karane kA udyama kyoM kiyA jAyegA ? parantu AcArya zrI jinadeva se prArthanA karate haiM ki prabho ! mere antasthala meM to sAhasa uttarottara ugrarUpa se ho hI rahA hai| ataH ApakA siddhAnta hI samIcIna hai / / 10 // nAnArUpa se kartA kI kriyA samantataH pravRtta hotI huyI artha kriyA karane meM samartha hotI hai / yaha Agama siddha hai / ApakA siddhAnta hI isa prakAra anekAnsa dRSTi se pravarta hone se ekAntavAda kA niSedha karatA huA mukti meM jJAnadhana svarUpa AtmA hI pratibhAsita hotA hai | ataH muktAtmA kA abhAva nahIM hotA apitu saMsAra dazA kA abhAva kara zuddhAvasthA meM ciccamatkAra se ghanIbhUta ho zobhita hotI hai // 11 // 177 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra paryAyArthikanayApekSA saMsArAvasthA meM nAnArUpatA dhAraNa karatA huA padArtha bhAsatA hai, parantu vahI tattva dravyArthika naya se eka rUpa hI avabhAsita hotA hai / he Iza Apane upadiSTa kiyA hai ki sat apekSA se dravyanaya kI dRSTi jala eka rUpa hI hai | parantu paryAyApekSA bhinna-bhinna ghaToM meM bharA huA aneka bhedarUpa dRSTigata hotA hai / yahI jaladhAraNa kriyA kA prayoga hai / isI prakAra chadmastha dazA meM jJAna nAnA paryAyoM vyaktiyoM meM aneka rUpa se pratibhAsita hotA hai arthAt vyakti nAnA paryAyoM meM bheda rUpa hai, parantu vahI kSAyika hone para eka akhaNDa nitya pratIta hone lagatA hai / / 12 / / yadi nAnA ghaTa gata jala nAnArUpa nahIM svIkRta kiyA jAyegA to vAhya padArthoM kI siddhi kisa prakAra hogI ? nahIM ho sakegI / parantu ApakA siddhAnta unakI siddhi karatA hai / he Iza ! ApameM kumbhagata nIra kI bhAMti jJAna bheda rUpa thA vahI ekarUpa meM pUrNatA ko prApta ho eka rUpa ho gayA / isI apekSA ko siddha karatI hai bAhya padArthoM kI anekatA / yaha ekAneka avasthA svabhAva se vastu meM niSTha hai / jisakI abhivyakti ApakA syAt cinha cinhita syAdvAda hI karane meM samartha hai, anya ekAntavAda nahIM || 13 / / isameM jJAnAdvaita siddhAnta kA khaNDana karate jina stavana AcArya zrI karate haiM / he jina ! Apake siddhAnta meM bhI yadi ekAnta rUpa sakala padArtha jJAna svarUpa hI haiM aisA mAnA jAvegA to sarvatra jar3atA kA abhAva hI ho jAyegA | jo pratyakSa viruddha hai / ataH Apane isa mAnyatA ke viruddha satya tathya upadiSTa kiyA ki padArthoM ke nAnA prakAra bheda nahIM hoMge / kyoMki ekAnta abhinnarUpatA svIkAra kiye pRthak-pRthak bheda kisa prakAra hoMge ? nAnApanA spaSTa dekhA jA rahA hai / ataH jar3a, cetanAtmaka padArtha bhinna-bhinna siddha haiM / / 14 // 178. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra he Iza ! Apane apane vijJAnadhanasvarUpI ravi prakAza dvArA sampUrNa vizeSatAoM ko spaSTatA se prakaTa kiyA / yahI to tatvasiddhi kI sampadA hai / yaha anekarUpatA sarvatra abhivyApya ho ke sAtha-sAtha apane bala se pravRtta ho padArtha kI ekarUpatA ko chupA detI hai |abhiprAya yaha hai jisa samaya vizeSa bhedarUpa vyavahAra naya ko prayoga kiyA jAtA hai to abheda sAmAnya dharma gauNa ho jAtA hai aura vizeSa mukhya rahatA hai 11 15 / / he prabho ! Apake siddhAntAnusAra yaha vahI svarUpa hai, isa prakAra padArtha kI pratIti hotI hai, vaha para (vizeSa) ko apane meM antIna kara hI letI hai / para kA svarUpa usa samaya bhI vahI rahatA hai jaisA pA hai / yaha svayaM usI ke apoha-nilava dvArA prakAzita hotA hai / arthAt sat (sAmAnya) kI mukhyatA meM vizeSa dRSTi gauNa ho jAtI hai / / 16 // he prabho ! isa prakAra yaha abhAva hI paraspara Azraya ko avazya prApta karatA huA sva aura para svarUpatA siddha karatA hai / sattA sadbhAva se asattA sadbhAva se sattA gauNa ho jAtI haiM / asattA mukhya / asattA meM sattA mukhya hotI hai / vizeSoM meM svayaM bhava-sattA panA ke sadbhAva bhI Apake jJAna gocara hotA hai | ataH mukhya-gauNa vivakSA meM ubhayatA siddha hai // 17 // ekAntika apohavAda svIkAra karane para yaha nirantara vicArajJoM ko Apatti yA durghaTanA hI paidA karane vAlA hogA / kyoMki anya kA vinAza karatA banA rahegA to apoha svayaM bhI abhAva rUpa ho jAyegA isa bhrama buddhi kA vinAzaka Apake siddhAnta meM apoha anAdi santanti se calA AyA pravRtta hotA hai / ataH gauNa-mukhya vyavasthA se apoha eka dUsare meM bheda siddha karatA huA hI samasta vijJajana svIkAra karate haiM / kyoMki sarvasva sarvathA apoharUpa hoMge to rahegA kyA ? phira apoha bhI kisa prakAra pravRtti kara sakegA ? Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra kriyAkAritva ke abhAva meM vaha bhI abhAvarUpa hI hogA / ataH mukhya- gauNa * rUpa se hI apoha siddha hai || 18 || he jinezvara Apake siddhAnta meM paraspara apane se hI kisI eka ko pararUpa kathana kara usa para ke dvArA anya meM vibhAvatA ko utpanna karate haiM / arthAt sAmAnya kA apoha kara vizeSoM kA aura vizeSoM kA apoha hone para sAmAnya kA svarUpa vivakSita hotA hai anya kA gauNa ho jAtA hai / yahIM artha vyavasthA siddha hotI hai / tuma yadi ekAnta se eka kA hI kSaya (apoha) hotA huA use pravRtta mAnate ho to sarvatra durvyavasthA hogI / he prabho sabhI poharUpa se (sadbhAva se ) hI pratibhAsita hote haiM, yahIM ApakA kathana satya haiM / / 19 / / Apake yadi apohatA ke dvArA jagatatraya ko kahA jAya, to tInoM loka hI gata abhAva rUpa hoM, taba Apa bhI svayaM abhAva rUpa ho jAyeM / aisA hone para saugata ke matAnusAra ApakA mata hogA to phira ApakA hI abhAva ThaharegA / kintu Apa to pratyakSa upadeSTA upasthiti lie pratibhAsita ho rahe haiM / ataH ekAnta apoha yathArtha nahIM / padArthoM meM anyonyAbhAva mAnanA hI ucita hai / yaha sAmAnya vizeSarUpatA meM hI saMbhava hai / sarvathA ekAnta meM nahIM // 20 // apohavAda se samasta saba ora antastatva va vAhyatattvoM kI sattA samApta ho jAyegI / kyoMki nillava zakti niraMkuza, svacchaMda pravRtti karegI / aisA hone para kucha bhI asti rUpa nahIM rahegA / kyoMki vaha sarva ko zUnyatA meM hI praveza karAyegI / parantu jJAna to yahA~ pratibhAsita hotA haiM / / 21 / / yaha visaMgati uchalatI huyI balAt sat ke sAtha duHkhada zUnyavAda kI hI kalpanA kA vighAta karatI hai / kyoMki azeSa vizva ke abhAva hone para sarvatra kahA~, kyA, kitanA, kisake dvArA kahA~ para kisa prakAra, kaise, kaba P 1800 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturSizati stotra ityAdi rUpa prakaTa hote haiM ve kisa prakAra hoMge / kyoMki kucha zeSa hI nahIM rahA | ataH yaha pratyakSa bAdhita hai // 22 / / ___ samasta ye rUpa yadi ekarUpa hI hoM to vivecanA yA mImAMsA karane se kucha bhI prApti nahIM hai / isa avasthA meM tattva nirNAyaka kI dazA to mRgatRSNA vat niSphala hI siddha hogI / yathA pipAsA pIr3ita mRga-hiraNa apanI pipAsA kI zAnti hetU bAlUkaNoM ko camakate dekha jalAzA se usakI ora daur3atA jAtA hai, parantu kahIM bhI jalabindu prApta nahIM hotI, maraNa hI zaraNa hotI haiM / nizcaya hI mRga kA zrama vyartha ho jAtA hai / isI prakAra sarvazUnyatA meM tattvAnveSaNa kA Azraya lene para akatha zrama bhI niSphala hI siddha hogA / / 23 // yadi durAzA se isa siddhAnta ko svIkAra kiyA to nizcaya hI sarva jagata zUnya ho jAyegA / he vibho isa avasthA meM saMsAra meM kucha bhI avazeSa nahIM bacegA / phira to buddhi-jJAna bhI kisI bhI mAtrA meM sthita nahIM raha sakegA / isa prakAra zUnyavAda ke sAtha jJAnAdvaita bhI zUnyarUpa ho jAyegA / donoM hI siddhAnta lopa hoMge / / 24 / / naya ke samasta bheda asta rUpa se prApta hoMge / yaha vahI hai, yaha nahIM hai isa prakAra kI spRhA kisa prakAra hogI / taba nirNaya kI antima sImA . kucha nahIM banegI / sadaiva anirNaya hI hogA / ataH AcArya zrI isa vivAdita zUnyavAda ke bhaya se jinadeva se prArthanA kara rahe haiM ki he prabho asIma vizva kA nAza karane vAle isa mithyA siddhAnta pramArjita kara yathAtathya tathya svarUpa nirdhArita kariye | zUnyavAda meM praviSTa ko surakSita kIjiye / he jina ! mujhe kRtakRtya kIjiye / arthAt mere zrama ko phalavat banAkara rakSA kIjiye || 25 // 181 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 21 vaMzasya sunistuSAntA'vadhi zuddhabhUlato nirantarotsarpamurpayuparyam / vimohayantyo'nyamanantagocaraH sphurantyanantAstava ttvbhuumyH|| / / yadi svayaM nAntyavizeSatAM vrajestadA na sAmAnyamidaM tvaadimm| sthitAH svazaktayobhayato'pi dhAvatastavetyanantAH pariNAmabhUmikAH / / 2 / / akhaNDitadravyatayA tvamaikatAmupaiSi pryaayumukhaadnektaam| tvameva devAntimaparyayAtmanA sunistupAMzaH paramo'tabhAsase / / 3 // tvamekatA yAsi yadIzasarvathA tadA praNazanti vizeSabhAni te| vizeSaNAnAM virahe vizeSyatAM vihAya devAstamupaiSi nishcitt||4|| dhruva tava dhvAtmakataiva tad bhavAn svayaM vizeSyo'pi vishessnnaanypi| vizeSyarUpeNa na yAsi bhinnatAM pRthaka pRthagbhAsi vizeSaNAzriyA 15 / / vibho vizeSaSya tavAvizeSyato vizeSaNAnAmavizeSa eva n| tvayA samaM yAni na tAni bhinnatAM paraspara bhinntyaivmiishye||6|| vibhAti vRtiM na vineva vRtimAnna cAsti vRtiH kramamantareNa saa| vimAhaya nityakSaNikAntaraM mahallantyanasantAstava kAla paryayAH / / / / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 sato na nAzo'sti na cAmadudbhavo vyayodayAbhyAM ca binA na kiJcana / tvamIzasabheva vivarttase tathA vyayodayau ne bhavataH samA yathA / 18 / / DadIyamAnavyayamAnameva sad vivartazUnyasya na jAtu vstutaa| kSaNe kSaNe yannavatAM na gAhate kathaM hi tatkAlasahaM bhavediha // 9 // kSaNakSayastvA kurUte pRthak pRthak dhRvatvamekyaM na ya te nirntrm| anantakAlaM kalayeti vAhayana vibhAsyubhAbhyAmayamIzadhAritaH 10 // ayaM hi sanneva bhavastava vyAgAdabhUdasanneva ca siddhaparyayaH / tathApi san mnAnimadvisarpaNaM vinezasanneva bhavAta vibhAsate 11 // na bhAsi sAmAnya vizeSavat tathA vibhAsya sau tvaM svayameva tahvayam / na vastu sAmAnyavizeSamAtrataH paraM kimapyeti vimrshgocrm||12 // svayaM samAneriha mUyate hi yat tadeva sAmAnyamuzanti netrt| samA vizeSAstava devayA vanA bhavanti sAmAnyamihAsi nAvatA / / 13 / / yayakatA yAsi tathA samAnatA tathA vizeSAzcayathA vishissyse| svavikiyA bhAti navaiva sobhayI na bhinnasAmAnyavizeSabhAgasi // 14 // samAvizeSA bhavato bhavanti ye vajrAnti te bhAvamukhAta smaantaam| vizeSarUpeNa sadA samAnatA vibho bhavantI bhavato na bhidyte||15|| samayasAmAnyamupaiti vastutAM na tanmaya dravyabharAt pRthmbhvn| vizeSatA dravyabhare tadppayad vibhAgatasteSvapi deva liiyte||16|| na caikasAmAnyamidaM nava prabhosvaparyayebhyaH pRthageva bhaaste| svaSarthayANAM dRDhayad vizeSatAmabhAgavRttaM nadihAvabhAsate 17 / / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] naveti sat pratyayapitamaJjasA samastametat pratibhAti tanmayam / akhaNDitaH pratyaya eSa ne nu san bhavanmayatvaM na jahAni jAnucit // 18 // asau svatau bhAvavatastava prabho vibhAti bhAvo'tra vizeSaNaM yathA / tathA'nyatau'abhAvavato'nnivArito bhavatyabhAvo'pi vizeSaNaM tava / / 19 vibhAti bhAvo na nirAbhayaM cita tadAzrayo yasa tu bhAvavAniti / na jAtvabhAvo'pi nirAzrayaH sphuredabhAvavAnApatitastadAzrayaH // 20 // tayoH mahaivApatatorvirUddharyAnaM nirvirodha tavavastu sarvite / udIyate deva tathaiva tatparaM bhavat kilAtmA para eva cAbhavat // 21 // na jAtvabhAvasya vibhAti tucchatA svayaM hi vastvAzrayatI rjitaM nayAt / yathA'sti bhAva: sakalArthamaNDalI tathA'syabhAvo'pi miyo vizeSAt // 22 // sphuratyabhAvaH sakalasya yaH prabho sthitaH samaste'pi parasparAzrayAt / nayatyayaM tvAM svamukhena dAruNaH sphuTaikasavinyamayamIzazUnyatAm // 23 // karoti bhAvastava bedhavastutAM karotyabhAvo'mpayatizeSato'tra nAm / ubhau samantau bhihato bhRtAbhRtau prasahayaM sarvaM saha saMvidarciSA // 24 // tvadaMzasaMdhukSaNadAruNo bhavat mama nizaM varddhana eSa bhasmakaH / prasIdavizvaikakarambitA samaM viza prabho'ntastvamananta eva me // 25 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra pATha 21 "vaMzasthachanda" jJAna svabhAva yadi mUla se arthAt prArambha se hI zuddha hai, evaM asIma hai to nirantara uttarottara vikAsonmukha ho rahA hai yaha kisa prakAra hotA / kramazaH moha kA nAza hotA huA hI anantarUpa vAlA he prabho ! Apake ananta kSAyika jJAna kA viSaya hotA hai / isa prakAra tattva kA mUla spaSTa rUpa se sphurAyamAna hotA hai / moha yukta hone se anAdi zuddha na hokara padArtha kramazaH puruSArtha dvArA zuddha kiye jAte haiM / yathA suvarNAdi dhAtue~ / / 1 / / yadi svayaM padArtha nihita vizeSa anta ko prApta nahIM hoMge to, yaha jo Apane prArambha meM sAmAnya dharma pratipAdita kiyA vaha siddha nahIM ho sakegA / parantu pratyakSa dRSTigocara hote haiM vizeSa aura sAmAnya svabhAva | Apake siddhAnta se vizeSa yAnI paryAyeM dravya meM anantarUpa se vega ke sAtha pariNamita ho rahI haiM / ataH pariNamana svabhAva padArthoM meM svayaM prArambha se hI prasiddha-siddha hai | ata: sAmAnya vizeSa donoM hI yugapada vastu meM niviSTha rahate hI haiM | // 2 // ApakA siddhAnta akhaNDa, ekarUpatA dhAraNa karatA huA dravya ekarUpa rahatA hai aura paryAyoM (vizeSoM) kI apekSA anekarUpa dhAraNa karatA hai / abhiprAya yaha hai ki sAmAnya dharma kI apekSA tattva ekarUpatA ko prApta hotA hai aura vizeSa paryAyoM kI usI samaya aneka rUpatA bhI lie rahatA hai / he deva ! Apa hI dravya-paryAya dRSTiyoM se samyak prakAra tuS-malinatA, karmamalImaSarUpa tyAga, karmamalarUpa ghAtiyA karmoM kA saMhAra kara parama zuddha rUpa pratibhAsita hote ho / / 3 / / he paramezvara ! yadi Apa ekAntarUpa se ekarUpatva prApta hote to samasta vizeSa nahIM rahate / arthAt naSTa ho jAte / taba to Apa vizeSoM se rahita hue vizeSya rUpa ApakA hI abhAva ho jAtA | kyoMki vizeSa aura Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra vizeSya meM avinAbhAva sambandha hai | ataH eka ke abhAva hone para anya kA bhI abhAva sunizcita hai / ataH paryAyoM ke abhAva hone para dravyarUpa ApakA bhI abhAva ho jAtA jo asaMbhava hai / ataH sunizcita haiM ki vastu svabhAva ubhaya dharmAtmaka hai // 4 // yadi ekAnta rUpa se sAmAnya vizeSa dharma ko ekarUpa mAnA jAyegA to prabho ! Apa hI svayaM vizeSya aura Apa hI vizeSa rUpa hoMge / arthAt vizeSa aura vizeSya kA bheda hI lupta ho jAyegA / taba to Apa vizeSyarUpa se pratibhAsita nahIM ho sakate / taba bhinna-bhinna rUpa vizeSoM kA Azraya nahIM hone se bheda lopa ho jAyegA | kyoMki paryAyI ke binA paryAyeM kisake Azrita raheMgI ? unakA bhI lopa hogA || 5 || he vibho ! vizeSa ke pRthak rahane para hI ApakA vita ko prApta hogA / anyathA vizeSoM ke sAmAnyarUpatA bhI ekAkAra ho avizeSatA hI na TikegI / arthAt ye vizeSaNa haiM aura ye nahIM, isa prakAra kA kathana saMbhava nahIM hone se tattva vyavasthA yathArtha nahIM hogI / he deva ! ApakA siddhAnta spaSTa karatA hai ki vizeSya vizeSaNoM ke sAtha avazya rahatA hai, parantu ekameka hokara nahIM | unameM kathaMcit abhinnatA ke sAtha kathacit bhinnatA bhI parilakSita rahatI hai || 6 || padArtha ke sAtha sAmAnya vizeSa eka dUsare kA sarvathA abhAva kara vRtti prakAzita nahIM hotI / kyoMki kramarUpatA ke abhAva meM yaha vRttizrRMkhalA sarvathA bhinnoM meM yaha isakI paryAya haiM. isa prakAra kI sambandha paramparA nahIM bana sakegI 1 ataH vaha vRtti yaugika zrRMkhalA nitya kSaNikatva aura nityatva binA kathaMcit siddhAnta ko hI grahaNa kara mahAna tejomaya hokara padArtha sthiti, ko sthita karatA hai | kAlabheda se pariNamita paryAyeM padArtha kI kriyAkAritva zakti ko nirdhArita karatI haiM // 7 // 183 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra he Iza ApakA siddhAnta ghoSita karatA hai ki sat kA kabhI vinAza aura asat kI utpatti bhI nahIM hotI / parantu to bhI utpAda aura vyaya ke binA kucha bhI siddha nahIM hotA / ataH isa siddhAnusAra 'sat' kI sattA utpAda aura vyaya se samanvita rahatA hai / sat hI dhauvya hai kyoMki isake hI Azraya se utpAda aura vyaya apanA kAryakAritva siddha karate haiM / ataH pratyeka padArtha eka samaya meM eka sAtha utpAda, vyaya aura dhaucya avasthA meM vidyamAna rahatA haiM // / 8 / / udaya utpAda, vyaya ke sAtha hI tadrUpa se hotA hai, paryAyeM sat se zUnya kadApi nahIM ho sakatI haiN| kyoMki pratikSaNa navInatA ko dhAraNa karanevAlI paryAyeM kisI na kisI ke Azraya se hI pravartana kara sakeMgI / ataH paryAyoM se rahita kabhI bhI vastu tattva siddha nahIM hotA / isI prakAra sat rUpa dhrauvyatA ke binA utpAda va vyaya bhI nirAzraya kisa prakAra raha sakate haiM ? nahIM / ataH tInoM kA sadbhAva eka hI AdhAra meM eka sAtha hI rahanA siddha hotA hai | yahI vastu tattva siddha hai / / 9 / / kSaNa kSayI hote hue bhI utpAda vyaya rUpa paryAyeM apane dhruvatva ko ekatva pradAna karatI haiM svayaM bhinna-bhinna rUpa se pratibhAsita hotI haiM / yahI kAraNa hai ki apane dhruva rUpa sat ke sAtha ananta kAlaparyanta rahakara sata ke astitva ke sAtha pratibhAsita raheMgI tathA dhrauvya bhI ina donoM (utpAda, vyaya) ke mAdhyama se parivartita hotA huA apaekatva svabhAva meM sthira banA rahegA / he Iza ! yahI ApakI tattva vyavasthA samIcIna hai / yaha anantakAla paryanta isI prakAra sattA ko vahana karate hoMge / arthAt utpAda aura vyaya ekarUpa hokara sattAlakSaNa nirdhArita karatI haiM // 10 // yaha sat svarUpa bhI yadi sat rUpa hai usI prakAra paryAyeM bhI satsvarUpa hoM to sattA kA abhAva hI ho jAyegA / taba to paryAya mAtra hI siddhasvarUpa 18.4 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra raheMgI / tathA'pi sat ke abhAva meM asat rUpa paryAyeM bhI to sat rUpa se prakAzita hone se ve hI sat rUpa dRSTigata hogI / isa prakAra to ekAnta hI siddha hogA jo aniSTakArI hai || 11 // vizeSoM (paryAyoM) ke sthAyI hone para sAmAnya kA pratibhAsa nahIM hogA / parantu pratibhAsita hotA hI hai / isI kAraNa ApakA siddhAnta ubhayarupatA yukta padArtha svIkAra karatA hai ! vastu vivecanA karane para vaha aikAntika rUpa se sAmAnya vizeSatA dhAraNa karanevAlI pratIta nahIM hotI hai / parantu UhA-poha kA viSaya hone se sat svarUpa to hai hI / phira kyA hai ? sAmAnya vizeSAtmaka hI tattva kI siddhi ho jAtI hai || 12 / / jo kucha vastu meM samakSa samAnatA lie anubhava meM AtA hai / arthAt yaha vahI hai, isa prakAra kI pratIti kA kAraNa ho vahI sAmAnya hai ! anya kucha vAhya vastu nahIM / isa prakAra he deva ! samAnatA dyotaka jitane vizeSa haiM utane hI pramANa meM sAmAnya bhI hotA hai / kyoMki zakti, vizeSa, guNa, lakSaNa, dharma, rUpa, svabhAva, prakRti, zIla evaM AkRti ye saba ekArthavAcI haiM | paM. dhyA. kA. 48 || meM spaSTa kiyA gayA hai | cUMki svabhAva-svabhAvI meM sarvathA bheda nahIM hotA, ekAzraya hone se / / 13 / / jisa prakAra padArtha meM ekatva rahatA hai, usI prakAra samAnatA bhI nihita rahatI hai / usI prakAra vizeSa bhI rahate haiM, jinase vastu meM vaiziSTya prakaTa hotA hai | isa prakAra sva vikAra jisa prakAra prakaTa hotA hai, usI prakAra para vikAra bhI / ataH Apake siddhAnta meM sAmAnya aura vizeSa guNoM meM sarvathA bheda pratIta nahIM hotA | guNa guNI kA ekAnta bhinnatva nahIM hai kyoM ki donoM ekAzrayI hote haiM || 14 / / vastu eka hI samaya meM vastupane ko prApta hotI hai | jisa samaya vastu hai usI kAla usakA lakSaNarUpa svabhAva bhI lakSita hotA hai / guNa guNI meM Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvizati stotra tanmayatA hokara 'dravya' hotA hai 1 bhinna-bhinna hokara nahIM / isI prakAra guNa yA vizeSa bhI apane vizeSya yA dravya se tanmaya hokara hI 'dravya' saMjJA arpaNa karate haiM | dravya meM vaiziSTa darzAte haiM / he deva ! vastu tattva isI prakAra kA hai, naiyAyikoM kI bhAMti guNa-guNI meM sarvathA bheda nahIM hotA kyoMki isakA sAdhaka koI pramANa nahIM / ataH Apa dvArA prativAdita hI pathArtha vastu svarUpa hai / / 15 / / eka hI kAla meM sAmAnya va vizeSa se paripUrNa hI dravya dravyatva pane ko prApta hotA hai / arthAt vastu meM vastutva dharma siddha hotA hai / naiyAyika siddhAnta guNa ko tathA guNI ko sarvathA bhinna mAnakara saMyoga sambandha svIkAra karatA hai, parantu yaha pratyakSa bAdhita hai kyoMki aisA mAnane para sarvasaMkara doSa utpanna hogA yA avyavasthA hogI cetana jar3a aura jar3a cetana ho jAne kA prasaMga AyegA |kyoNki Apane he deva upadiSTa kiyA ki dravya meM rahate hue hI vizeSaguNa usameM viziSTatA arpaNa karate haiM / sarvathA bheda mAnane para ve usI meM laya ko prApta hoMge || 16 / / he prabho Apake siddhAnta meM sAmAnya apanI nija paryAyoM se sarvathA bhinna hokara pratibhAsita nahIM hotA / apitu apanI paryAyoM meM sthiti kara hI vizeSatA ko prApta karatA hai / isa prakAra kathaMcit bhedAbheda lie hI vizeSa vizeSya sambandha siddha hotA hai / kyoMki sarvathA bhinna hone para kauna kisakA vizeSaNa hai aura kauna kisakA vizeSya yaha vyavasthA vyavasthita nahIM hogI / / 17 / / Apake siddhAntAnusAra sat pratyaya sampUrNa sAmAnya apane vizeSoM ko eka sAtha apane meM samAhita kara sampUrNa dravya tanmayatA ke sAtha hI prakaTa pratibhAsita hotA hai / ye pratyaya-svabhAva-svabhAvI to Apake mata meM tanmayatA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra === kA tyAga nahIM karate, apitu tanmaya huye hI pratilakSita hote haiM / kabhI bhI apane isa sambandha kA tyAga nahIM karate / arthAt guNa-guNI yA dravya paryAva pRthak-pRthak kadA'pi nahIM raha sakate, ekAzrayI hone se || 18 / / he prabho ! Apake mata meM guNa-guNI ye donoM hI tanmaya hokara bhI apane bhAva (svabhAva) rUpa hI jhalakate haiM | jisa prakAra vizeSaNa parilakSita hote haiM, usI prakAra vizeSya bhI dRSTigata hote haiM / yadi inameM sarvathA bhinna hone para eka ke abhAva meM dUsare kA abhAva nahIM hogA / parantu dekhA jAtA hai ki vizeSya ke sAtha hI vizeSoM kA bhI abhAva hotA hai / ataH Apa hI kA siddhAnta pramANita ThaharatA hai / nissandeha yahI yathArtha hai || 19 / / padArtha Azraya vihIna nahIM apanA astitva zobhita karatA hai jo kucha jahA~ jaba usakA Azraya anviSTa hotA hai to vaha bhAvavAn hI pratyakSa hotA hai / isI prakAra abhAva bhI nirAzrayI nahIM ho sakatA kyoMki jisa kSaNa abhAvarUpatA sphurAyamAna hotI hai usI kSaNa abhAvavAna bhI A upasthita hotA hai / kyoMki vaha usI ke Azraya se TikA thA | // 20 / / ve svabhAva va svabhAvI donoM eka sAtha hI prApta hote haiM / tathA usI prakAra aprApta bhI / he deva ! Apake siddhAnta meM vastu nirvirodha rUpa se galita hotI hai, arthAt sadbhAvapUrvaka abhAva ko prApta karatI hai / kyoMki vyaya utpAda pUrvaka hotA hai / paryAyoM kA yahI krama hai / he deva ! Apane batAyA jisa samaya AtmA (saddhAva) apane sva svabhAva se udaya ko prApta hotA hai usI samaya parabhAvApekSA abhAvarUpa bhI / arthAt eka AkAra (paryAya) naSTa hote hI dUsarI ummedavAra udita hone ko taiyAra rahatI hai / / 21 / / sarvathA vastu (sat) abhAva rUpa nahIM hai / kyoMki nayoM kI vivakSA se svayaM hI padArtha apane Azraya ko prApta karatA hai / jisa prakAra sAmAnyApekSA pUrNarUpa se padArtha pratibhAsita hotA hai usI prakAra apane vizeSoM (paryAyoM) 18 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' caturviMzatistotra se bhI eka sAtha bharA pUrNa rahatA hai / paryAya aura paryAyoM meM ekAnta se sarvathA bheda nahIM hotA // 22 // | he prabho ! sampUrNa padArtha kA jo abhAva sphurita hotA hai, vaha samastapane se sthiti sadbhAva ko lie hue hI hotA hai kyoMki sadbhAva aura abhAva parasparAzraya se hI siddha haiN| ekAnta rUpa se yadi sarvathA abhAva va sadbhAva mAnA jAyegA to mahAna durvyavasthA khar3I ho jAyegI / kyoMki eka rUpa saMvitti he Iza zUnyatA ko prApta hogI / kyoM Azraya ke abhAva se AzrayI kA abhAva hogA, to AzrayI ke naSTa hone para Azraya bhI avazya abhAvarUpa siddha hogA 1 ataH aMza aMzI meM ekAnta tanmayatA va atanmayatA nahI hai, kintu kathaMcit pane se hai / / 23 / / I vastu sadbhAva hI vastu meM vastupane kA jJAna karAtA haiM / avizeSoM kI apekSA usI prakAra abhAva bhI jJAta karAtA hai / abhiprAya yaha hai ki dravyArthika naya padArtha meM sadbhAva kA jJApaka hai aura paryAya nava apanI apekSA usI sat rUpa vastu meM hI abhAvarUpatA pratibhAsita karatA hai / donoM prakAra kI sthiti ko mukhya gauNa vivakSA se siddha karatI huyI hI jJAnajyoti virodhI dharmoM ko bhI eka sAtha rakhane kI sAmarthya se jIvita jyotirmaya rahane kI kSamatA sampanna hai || 24 | agara aMza - aMzI ko sarvathA bhinna svIkRta kiyA to mahAkaSTa rUpa sthiti utpanna hogI / yaha siddhAntaM to mujhe mAtra bhasma hI prApta karAyegI 1 arthAt AcArya deva yahA~ bhagavAna se prArthanA kara rahe haiM ki he prabho isa ekAnta dhvAnta se merI rakSA kariye / Apa hI ke prasAda saMsAra svarUpa ke pralaya se rakSaNArtha Apa hI apanI ananta zaktiyoM ke sAtha mere antaHkaraNa meM praviSTa hokara he prabho ! merI bhI anantazaktiyA~ hI prakaTa ho yahI AkAMkSA hai / arthAt ApakI ananta jJAna jyoti se merI bhI Atmajyoti anantakAla taka sthira rahane vAlI prajvalita hove // 25 // 188 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 22 pratyakSArciH pracayakhacitaiH kAntaniSkampadIvyad / bAhyasparza praNayavimukhAn zraNisaMvedanasya // magnAM magnAM dRzamatizayAn majjayannantarantaH / svAmitrarhan vahati bhavataH ko'yamAnandavAhaH // 1 // kizca brumaH kimiha dahAnAdindhanaM syAd vibhinna / yena vyAptaM bhavati dahanendhanaM nAgnireva || jJeyaM jJAnAta kimu ca bhavato vizvametAdvibhinnaM / yena vyAptaM bhavati bhavato neza vizva tvameva 12 11 nUnaM nAntarvizati na bahiyati kiM tvAnta eva / vyaktAvarttI muhuriha parAvRrttimucyairUpaiti // jJAnA syAdvaH kila niyatetpItasarvAvakAzaH / " sarvadravyasvarasavizado vizvagaMDraza eSaH // 3 // nirbhAgo'pi prasabhamabhitaH khaNDase tvaM na yaudhaiH / khaNDaM khaNDaM kRtamapi vibhuM saMghAti prabhaiva // devA'pyevaM bhavati na bhavAna khaNDitAyojita zrI / ranyaiva zrIH sphurati sahajA khaNDakhaNDeya bhartuH // 4 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] miyo'bhedaM spRzati na vibho nAstyabhinnasya bhedo / bhedAbhedadvayapariNatastvaM nu nityaM tathApi / / bhinairbhAvairvaradabhavato bhinnabhAvasya sAkSAt / svAmin kADanyA gatiriha bhaveta tadvayaM te vihAyaM // 15 // sAmAnyasyo llasati mahimA kiM vinA'sau vizeSai / niH sAmAnyAH svamiha kimamI dhArayante vizeSAH / / ekadravyaglapinavinatAnannaparyAyapuJjo / dRgsAMvitti sphuritasarasastvaM hi vastu tvameSi // 16 // eko'neko na bhavati na cAneka ekatvameti / vyaktaM hyetatratubhayaMmayastvaM nu kiM syAnna vidyaH // jAnImo 'nyadbhavAni kila yo yat samAhArajanyA / nazAvazaM bhavati yugapattatsvabhAvo'nubhAvAH // 7 // anyo nazyatyudayati paraH zazvadudbhAsate'nya stIvrastAsmiMstava samanayA pakSapAnastrayo 'pi nena dhauvyaprabhavavilayAliGgitosi svayaM tvaM / tvanto bAhyaM tritayamapitacchUnyamevAnyathA syAt // 4 // bhAvAbhAvaM tava racayataH kurvato bhAvabhAvaM / nUna mAvo bhavati bhagavatbhAvanAzo'sti ko'nyaH / / astitvasyArakhalitabhavanollAsamAtraM yathainad / bhaGgotpAdadvayamapi tathA nizcitaM tatvameva // 1 // ekaH ko'pyaskhalitamahimA prAgabhAvadyabhAvai ekAnto'pi sphurasi bhagavaMstvaM sadA bhAva evaM // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] eko'pitvaM prasabhamabhitaH prAgabhAvAdyabhAvai / bhinnaH svAmin kRtapariNAnirbhAsi rUpezcaturbhiH // 10 // pUrNAH pUrNo bhavati niyataM rikta evAsti rikto / rikta pUrNastvamasi bhagavan pUrNa evAsiriktaH // yallokAnAM prakaTamihte tattvadyAtodyataM tad / yat te tatvaM yantretRtvaM kimapi na hi talloka dRSTaM pramaSTi // 11 // sarve bhAvAH sahajaniyata'nyonya sImAna ete / saMzleSe'pi svayamapatitAH zazvadeva svarUpAt // jJAnajyotsnAsvarasavisaraH sarvadA vizvamenad / vizvAd bhinnaH snapaya bhagavan saGkaraste kunaH syAt // 12 // mohaH karmaprakRtIbharato mohataH karmakiDDa hetulena dvayamiti miyo yAvadAtmA na tAvat kSINe tvasmistava vilasanAM nUnamAtmaiva nAnyo niHsimtyA spinnivasa sahaja jJAnapuce nimagnaH // 13 // jJAnakriDArabhasalasitairvagataH sarvataste mohAbhAvadbhavati bhagavan kartRbhAvo na bhUyaH / kartRtve vA svayamapi bhavan kevalo jJAnapuJje jJAnAdanyat kimiha kurUSe nirvizaGko ramasya // 14 // devAlambo bhavati yugapad vizvamuniSThataste bAhyaspazadi vimukhamahimA tvaM tu nAlamba eva svAtmAlambo bhavasi bhagavantujjihAna stathApi svAtmA tveSa jvalati kila te guDhavizvasvabhAvaH // 15 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] yAsmina bhAvAstrisamayabhuvastulyakAlaM plavante yat kallolAH prasabhamabhito vizvasImni skhalanti satvaM svaccha svarasabharataH poSayan pUrNabhAvaM bhAvAbhAvopacita mahimA jnyaanrtnaakro'si6|| sambidvIcya stava tata itodeva valgantya etA: zuddhajJAnasvarammamayatAM na zamante pamArjuma vizvacchAyA ghaTanavikasatpuSkalaM vyaktigUr3hAM prauDhiM vindat tamidadhati jJAnasAmAnyaneSa / 17 / / anyad vizvaM bahiriva tava jhAnavizvaM tathA'nyat samvidvizvaM yadiha kila sA savidevA'vabhAti siMhAkAro madananihitA kiM madhUcchiSTatonyo vizvAkArastvayi pariNata: kiM parastvamahimnaH // 18 // mitvA meyaM purarapi mite ki phalaM jJAturanyat nAnu vizvaM svayamiha mitaM nAsi vityodyAnastvam dRksavito rakhalitamAkhilaM rakSataste svavIrya vyApAro'sau yadasi bhgvnnitymevopyuktH||1|| nAnArUpaiH sthitamatirasAda bhAsayad vizvametat zabda brahma svayamapi samaM ynmhimmaa'stmorni| nityadhyaktAstrisamaya bhavadvaibhavArambhabhUmnA nissImA'pi calati sa tava jyotiSA bhaavpunH||20|| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] udvizvasvaramaniza marmasu vyAma gADhaM labdhapauDhi staDiti parita stADayan sarvabhAvAn devAtyanyaM sphurani satataM nirvimeSasnavoccai rekaH ko'yaM trisamayajagaddhasmarodRvikAzaH / / 21 // sarvatrApyapratidyamahimA svaprakAzena zumbhan duronmajana svarasavisaraidaviyan sarvabhAvAn vizvAlambocchalita bahulavyakti sImanti ta zrI rekaH ko'yaM vilasati vibhorjAtyacaitanyapuJjaH // 22 // ekAkAra svarasa bharano'nantacaitanyarAjI: sajjaH kartuM pratipadma mUrtirvibhAgAvabhAsA AvizvAntA bibiDanikarSavizvagudbhAsamAnaH svAminnekaH sphuradapi bhavAn kRtsnamanyatpramaSTi // 23 // pItaM pItaM vamatu sukRti nityamatyantametat nAvadyAvajjavati vamanAgocaroM jyonirantaH nasmin deva calati yugapat sarvamevAsya vAntaM bhUyaH pItaM bhavati na nayA'pyeSavAnnAda eva / / 24 // ekAnekaM guNavadaguNaM zUnyamatyantapUrNa nityAnityaM vitatamatataM vizvarUpekarUpama ciprAbhAraglapita bhuvanAbhoraGga eGgalanmajanta kalayati kila tvAmanekAnta eva // 25 / / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . caturvizati stotra pATha-22 vA~ ananta dravya va paryAyoM se khacita vizva ko pratyakSa karane ke lie anicchA se bAhyapadArthoM ke sparza karane para bhI una jJeyoM se vimukha huA ApakaM kSAAyeka jJAna ko kiraNe niSkampa jyotimayI pravartana karatI haiM / arthAt anantaM guNa-paryAyoM ko ApakA kSAyikajJAna ravi apanA viSaya to banAtA hai, para unakA sparza nahIM karatA, apitu unase vimukha hI rahatA hai / isI prakAra ananta darzana bhI svayaM meM atizayalIna huA usI meM lIna rahatA hai / nija svabhAva meM hI nimagna huA use hI dekhatA hai / he svAmin! aheta! azeSa vizva ko yugapat jAnatA huA bhI usakA sparza bhI nahIM karatA, apitu unase vimukha ho apane hI svarUpa acala rUpa raha usako hI apane jJAna kA viSaya banA pravartate ho / tathA isI prakAra ApakA anantadarzana bhI AdhyAsya dRSTi Atma svarUpa meM lIna huA rahatA hai / svAmin! isakA kyA kAraNa hai / ApameM kauna sI paramAnanda rasa dhArA pravAhita hotI hai, jisase ki svayaM apane hI svarUpa ke jJAtA dRSTA bane rahate haiM / / yaha vizeSa rahasya samajha meM nahIM AtA hai || 1 || yadyapi merI buddhi Apake guNa varNana meM akSama hai-asamartha hai, to bhI kucha varNana karatA hU~ | kyA dAhaka se dAhyarUpa IMdhana bhinna hai, jo IMdhana meM vyApta kara rahatI hai / parantu dekhA jAtA hai jalane vAlA IMdhana agni rUpa nahIM hai / niSkarSa yahI hogA agni agni hai aura IMdhana-IMdhana hai | agni IMdhana nahIM aura IMdhana agni nahIM, parantu to bhI dAhya dAhaka rUpa pravRtta hote haiM / isI prakAra Apake jJAna se jJeyarUpa vizva bhinna hai aura ApakA jJAna bhinna hai / tathA'pi azeSa jJeyoM ko apane meM vyApta kara pravRtti karatA hai / he Iza! Apa to Apa hI ho arthAt ApakA jJAna Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra to Apa rUpa hI pravartatA hai, vizva to jJeyarUpa se pRthak hI rahakara ApakI nirmalatA meM jhalakatA hai || 2 || nizcaya naya se na to vizva Apa meM praviSTa hota haiM aura na ApakA jJAnaghana svabhAva hI bAhara AtA hai / kintu donoM hI apane-apane meM hI rahate haiM / bArambAra parivartita hotI huyI paryAyoM ke pariNamana se utkRSTa rUpa prApta hote haiM | phira nizcaya se akhila dravya apane-apane sva svabhAva rasa se paripUrNa rahate haiM tathA apane hI svabhAva meM niyata hote haiM 1 to bhI nizcaya se zuddha jJAna meM koI alaukika svAbhAvika yogyatA hai sampUrNa vizva ko apane meM avakAza dene kA yahI nahIM sarvajJa ke jJAna meM sampUrNa jagata gaDUSa ke sadRza hai / aise hI ananta jagata bhI usameM samAhita ho sakate haiM, itanI sAmarthya hai isameM / parantu to bhI svayaM alipta nija svabhAvamagna hI rahatA hai / / 3 / / __ he jina! cAroM ora vizeSa rUpa se prabhAvI jJAna nirvibhAgI hokara bhI vyApa rahA hai / he jina! Apa apane eka jJAnadhana svarUpa se bheda-khaNDa rUpa nahIM hote ho | nAnA vibhAga kiye jAne para bhI pramA-jJAna vyApI huA jJAna hI rUpa ko dhAraNa karatA hai / isa prakAra vividhAoM se bharita vizva ApakA jJeya banatA hai parantu ApakA jJAnadhana lakSmI khaNDita nahIM hotI hai / yaha ananta jJAna zrI khaNDa-khaNTu rUpa padArthoM ko jJeyAkAra se hI jJAta karatI hai / khaNDa-khaNDa rUpa svarUpa vizva ko rakSita karane vAlI jJeyoM se bhinna rUpa hokara hI apane sahaja svabhAva se sphurAyamAna rahatI hai / kyoMki yaha niyama hai ki anya dravya anyadravya rUpa pariNamana nahIM karatA, apitu apane-apane nijasvabhAvabharita hI rahate haiM / / 4 / / 157 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturvinati stotra he prabho! bhinna-bhinna padArthoM meM abhedatA tathA abhinnoM meM bheda sarvathA nahIM hotA / eka dUsare ke svabhAva kA sparza nahIM karate / parantu vivakSA ke anusAra nayoM ke dvArA bheTAbheTa donoM rUgoM pariNAma kA hai / arthAt dracyArthika naya vivakSA se abheda aura paryAyArthika naya se eka hI dravya meM bhedapanA bhI siddha hotA hai / ata: Apa bhedAbheda rUpa se pariNamita hote hue bhI nitya haiM / arthAt ApakI kSAyika zaktiyA~ anitya nahIM haiM / bhAva-nikSepa kI apekSA bhinna-bhinna padArthoM meM bhinnarUpatA hI sAkSAt sAdhakara baradAna hotA hai aura abheda vivakSA meM abheda rUpatA / tathA'pi apane-apane svabhAva se koI bhI cyuta nahIM hote / he svAmin! isa Apake sApekSa siddhAnta kA parityAga karane vAloM kI kyA anya gati hai ? apitu nahIM hai // 5 // __sApekSa siddhAnta ke svIkAra nahIM karane para kyA vizeSoM ke dvArA sAmAnya kI mahimA kA rasa ullasita ho sakatA hai ? isI prakAra sAmAnya ke binA kyA vizeSa (guNa) apane astitva ko surakSita dhAraNa kara sakate haiM ? nahIM kara sakate / kyoMki guNa yA vizeSa-paryAyeM vizeSya yA guNI ke Azrita hue hI apanI surakSA kara sakate hai / eka dravya meM samAhita hokara hI ananta paryAyoM kA puJja vistAra ko prApta hotA hai / hi-nizcaya se Apa hI vastu tattva hai / Apa meM hI ananta darzana va ananta jJAna kI samasta paryAyoM se yukta Apa hI sphurAyamAna madhura rasa se plAvita hue sphurAyamAna hote haiM / sAmAnyavizeSa yA guNa-paryAyoM meM sarvathA bheda nahIM hotA apitu sApekSa dRSTi bhedAbheda siddha hotA hai he jina ! Apake siddhAnta meM isI prakAra upalabdhI hotI hai jo samIcIna va abAdha hai / / 6 / / eka aneka nahIM hotA hai / aneka bhI isI prakAra eka nahIM hotA / aisA dvaitapanA spaSTa vyakta hai / nizcaya se kyA tuma ise nahIM jAnate? hama nahIM jAnate ? jAnate hI haiM bhinna-bhinna hote haiM / parantu syAt 111 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra zabda kA jJAna hai to kathaMcit eka aneka bhI hai, aura aneka eka bhI hai / kyoMki ekAneka samAhAra eka sAtha utpanna hote haiM | yugapat svabhAvavAle isI prakAra ubhayarUpatA se anubhAvita hote haiM / ataH guNa guNI yA dravya-paryAyoM meM pRthaktvapanA nahIM hotA hai | anyatva hotA hai kyoMki donoM meM Azraya eka hai / pradeza bheda nahIM hotA hai / / 7 / / vastu tattva meM utpAda, vyaya, dhrauvyatA eka samayavartI haiM / kAraNa utpAda sarvathA bhinna, vyaya svataMtra pRthak aura dhrauvya bhinna hai aisA mAnane para tInoM guNoM meM sarvathA bheda ho jAyegA / yaha bhayaMkara pakSapAta doSa utpanna hogA / tattva vyavasthA hI nahIM siddha hogI / astu, Aphne yathArtha tattva siddha karate hue upadiSTa kiyA ki ina tInoM meM samayabheda nahIM hotA / kyoMki utpAda, vyaya, dhruva kA Alambana karate hue pravRtta hote haiM / eka kAla meM eka hI vastu meM tInoM kA samAhAra rahakara vastu svarUpa sthita karate haiM / nAmAda apekSA tAnoM meM paryAya dRSTi se bheda bhI hai 5. nizcaya se abheda hai yaha 'syAt' pada se nirbAdha siddha ho jAtA hai jo niSpakSa hai yadi tInoM meM sarvathA bheda mAnA jAyegA to sakala zUnyatA kA prasaMga AyegA / ataH syAt lAJchana yukta hI sahI hai / / 8 // he deva bhAva aura abhAva pariNati karate hue ye sadbhAva ko hI siddha karate haiM / kyoMki nizcaya se sadbhAva hI abhAva ko niSpanna karatA hai / yadi sat kA nAza ho jAya to anya phira kyA rahegA? astitva kA nAza sarvathA mAnA jAya to utpatti kevala ullAsamAna rahegI / arthAt kathana mAtra rahegA / kyoMki sat ke abhAva meM kisakA vyaya aura kisakA utpAda kahA jAyegA / yadi donoM ko pRthak kahA jAya to nizcita hI ve bhI tattva rUpatA ko prApta hoMge / kyoMki jaisA sat hai usI prakAra ve bhI sat rUpa raheMge / ataeva he bhagavan nAzotpAda kA AdhArarmUta dravya hotA hai Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra vahIM dhruva kahalAtA hai / isa prakAra ye tInoM-utpAda-vyaya aura dhrauvya eka samayavartI hI siddha hote haiM | tathA utpAda-aura vyaya. tathA dhrauvyatva ye paryAye haiM aura inakA ekIkaraNa jisameM hai vahIM tattva hai || 9 / / prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva aura atyantAbhAva ke abhAvoM meM se koI eka abhAva ke sAtha bhinna-bhinna apekSAoM se sabhI abhAva eka sadbhAva kI hI siddhi karate haiM / ina cAroM abhAvoM se AkrAnta (mizrita) hokara bhI he bhagavan Apake siddhAnta meM eka mAtra sadbhAva yA sattAmAtra hI siddha hotA hai / Apake matAnusAra eka hI padArtha ina cAroM prakAra ke abhAvoM ko haThAt dhAraNa kara bhinna rUpa arthAt sadbhAva rUpa se hI pariNamana karatA huA dravya zobhita hotA hai / yathA suvarNa khaNDa meM kaMkaNa kA abhAva prAgabhAva hai, usI hema khaNDa meM kaMkaNa paryAya dhAraNa kI yaha dulIkA pradhvaMzAbhAva huA, kaJcana rajata nahIM hai yaha anyonyAbhAva hai tathA jAmbUnada dhAtu pane kA kabhI bhI tyAga nahIM kara sakatA yaha atyantAbhAva hai / ina cAroM abhAvoM se yukta huA bhI sonA apane sadbhAva rUpa hI dravya hai / isa prakAra cAroM hI abhAva dravya kI sattA hI siddha karate haiM vaha ApakA anekAnta siddhAnta samyaka samIcIna siddha hai || 90 / / ___ jo pUrNa bharA hai vaha bharapUra hI hotA hai | tathA jo rikta hai vaha khAlI hI rahatA hai / donoM pakSa virodhI haiM / ataH eka sAtha nahIM raha sakate / tathA'pi he jina! Apa me ina donoM hI viparIta svabhAvoM kA nirvirodha rUpa se samAhAra dekhA jAtA hai / syAdvAda dRSTi se Apane ise siddha kiyA hai jo pratyakSa siddha hai | yathA-saMsArAvasthA meM jana cAhate haiM ve rAga-dveSAdi pariNatiyA~ Apa meM sarvathA nahIM haiM ataH Apa vibhAva bhAvoM se sarvathA rikta haiM, parantu apane ananta jJAnAdi guNoM se pUrNa rUpeNa bharita haiM / isI prakAra saMsAra apanI vibhAva rUpa paryAyoM se pUrNataH paripUrNa bharA hai, parantu jo Apa meM sva svabhAva se bharA hai, vaha netRtva Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra bhAva se isameM nahIM hai / isa prakAra Apane sva catuSTaya aura para catuSTaya kI apekSA samasta dravyoM meM riktatA aura pUrNatA nirdiSTa kI hai // 11 // I ye samasta tattva yA padArtha apane-apane sahaja svabhAva meM niyata haiN| yadyapi loka meM sabhI saMzleSa rUpa meM mizra haiM tathA'pi apane-apane svabhAva meM sthita hue svayaM bhinna-bhinna prApta hote haiM / ApakI sarvajJa jJAna jyoti apane svasvabhAva rasa se sarvatra lokAloka meM vyApta ho vistRta ho rahI hai| samasta jagata usame DUbA hai / tathA'pi loka se bhinna hI hai / he bhagavan phira Apake siddhAnta meM saMkarapanA kisa prakAra raha sakatA hai ? nahIM raha sakatA / azeSa dravya anyonya praviSTa haiM parantu apanI sattA kA parityAga koI bhI nahIM karatA yaha ApakA dhruva, nirAbAdha siddhAnta hai // 12 // | moha karma prakRtiyoM ke Amrava kA mukhya hetu hai / moha mugdha ajJAnI prANI aharniza karma kiTTakAlimA se lipta rahatA hai| aura hotA jAtA hai | moha aura moharUpa pariNati ina hetuoM kA sadbhAva jaba taka hai taba taka yaha AtmA inake sAtha eka rUpa huA azuddha banA rahegA | parantu moha ke kSINa hone para to anya AvaraNa bhI vilIna ho jAyege aura AtmA apane sahaja nija svabhAva meM nizcaya se vilAsa karegI / usa avasthA meM AtmA meM Atma svabhAva- guNa dharma hI raheMge / anya kucha bhI na hogA / isa svabhAva kI sthiti sImAtIta hogI, tathA sahaja jJAna jyoti puJja hI usakA svarUpa hogA aura usI meM anantakAla paryanta nimagna rahegA / arthAt yaha mukta avasthA cirasthAyI, avacchinna rUpa se anantakAla taka utparivartanIya rahegI || 13 | he bhagavan ! Apake moha kA pUrNa abhAva ho jAne se pUrNataH vega ke sAtha jJAna hI mAtra uchalatA huA cit svabhAva hI jyotirmaya 194 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra ho rahA hai / yahI eka jJAna svabhAva se krIDA karatA hai / phalataH aba karmajanyakartRtva panA punaH udita nahIM ho sakatA hai / agara koI kartApanA udIyamAna ho to svayaM sva rasa bharA kevala jJAna puJja rUpa hI rahegA / kyoMki eka mAtra jJAna puJja meM jJAna se bhinna svabhAva yahA~ kyA kara sakatA hai ? jaba ki Apa pUrNa nizaMka hokara eka mAtra sva rasAnubhava jJAna svarUpa meM hI vicaraNa kara rahe haiM / parama zuddha svabhAva nijabhAva hI ramaNa karate haiM || 14 / / he deva! Apa vAhya padArthoM ke sparza se sadaiva vimukha rahate haiM / unakA tanika bhI Alambana nahIM lete haiM / tathA'pi saMsAra ke samasta padArtha apanI azeSa guNa paryAyoM ke sAtha eka sAtha ApakI parama jyoti svarUpa kA Alambana lekara usa Atma svabhAva meM utkIrNa hote rahate haiM / arthAt jJAnadhana svabhAva ke prakAza meM jhalakate rahate haiM / hai. bhagavan! Apa to jagI AtmA kA hI Alambana ta hA AtmasvarUpa meM hI prakAzita hote ho / nizcaya se sva svabhAvaniSTha, ho / vyavahAra se sampUrNa vizva samAyA huA hai / to bhI AtmA hI apane prakAzapuJja ke sAtha jAJcalyamAna rahatI hai | arthAt para padArtha nirmalajJAnAbhA prativimbita hue kucha bhI malinatA utpanna nahIM kara sakate / / 15 // yasmin jisake andara trikAlavartI samasta padArtha apanI ananta paryAyoM ke sAtha eka hI samaya meM yugapat prakAzita hote haiM / nathA jisakI Anandarasa rUpI taraMgeM vizva kI sImA kA bhI ulaMghana karane vAlI haiM / ati vega se pravAhita lahareM sImAtIta uTha rahI haiM / isa prakAra Apa apane svaccha, karmamala rahita divya sAgara ko nija ke pUrNa bhAvoM meM bharate hue - puSTa karate hue, bhAvAbhAvoM se svacita mahimAyukta pUrNa jJAnarUpI ratnAkara ho | abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra sAgara amUlya 115 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra ananta ratnoM se paripUrNa hotA hai usI prakAra Apa apane caitanyaguNa kI ananta svabhAva paryAyoM se vyAkIrNa ho rahe ho || 16 || he jina deva ! ApakI jJAna rUpI bIciyAM (taraMge ) usa zuddha jJAna svabhAva ko lie hue hI bhISaNa garjanA karatI haiM / inake zuddha jJAna svabhAva ko naSTa karane meM koI samartha nahIM haiM / yadyapi vizva kA pratibimba vRddhihAsa pUrvaka inameM guNa- paryAyoM sahita AkIrNa rahatA hai tathA'pi jJAnamAtra svabhAva ko malina karane meM kaMdA'pi sakSama nahIM hotA / una sampUrNa padArthoM ko ye pUrNataH spaSTa rUpa se jJAta karatI hai tathA'pi ve satata saba ora se apane jJAna sAmAnya ko hI dhAraNa karatI haiM / yaha jJAnadhArA nirantara avicchinna pravAhita hotI hai / / 17 / / * jisa prakAra jJAnaghana rUpa se bAhya saMsAra anya hai, usI prakAra ApakA jJAnaghanakAra saMsAra bhinna hai / ghanAkAra hone se donoM samAna nahIM ho sakate / jJAnAkAra vizva jJAna rUpa se ho avabhAsita hotA hai, nizcaya se vaha anyAkAra dhAraNa kara bhI anya rUpa nahIM ho jAtA / jisa prakAra madana - momapiNDa ko siMharUpa banA dene se usameM nihita to gayA, parantu madhu ugalane vAlA kamala nahIM ho sakatA athavA madhumakkhI nahIM hotA / kyA anyAkAra paraNata vaha anya hI hai / kyA tadAkAra hotA hai ? nahIM / isI prakAra se jJAnAkAra loka meM bAhya loka prativimba rUpa meM abakAza pAne mAtra se kyA jJAnAloka ho jAyegA ? kadA'pi nahIM / ataH he jina! ApakA jJAnAloka vizvAkAra pariNati se tadrUpa nahIM hotA / / 18 / / jitane jJeya - mApane yogya haiM unako Apa eka sAtha mApa lete haiM / arthAta sampUrNa meya eka sAtha hI mita ho gaye to punaH unake mApane se 196 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturvizati stotra kyA prayoga hotA hai kucha bhI ho i |.ra ki eka sAtha mApane para vaha sImita hai parantu mApaka rUpa ApakA jJAna darzana sImita nahIM hai / vaha akhila vizva ko avalokana kara aura jJAta kara bhI kSINa nahIkyA prayojana-phala hotA hai ? kucha bhI nahIM hotA / sArA vizca eka sAtha mApane para vaha sImita hai parantu mApaka rUpa ApakA jJAna darzana sImita nahIM hai / vaha akhila vizva ko avalokana kara aura jJAta kara bhI kSINa nahI hotA kyoMki ApakA anantavIrya kA vyApAra hai ki darzana-jJAna svabhAva ko ananta-asIma aura acyuta banAye rahe / yahI kAraNa hai ki sampUrNa loka aloka kA mApa karake bhI jyoM kA tyoM hI avasthita rahatA hai / / ananta kAla paryanta isI prakAra ananta catuSTyadhArI hI rahegA || 19 / / ananta paryAyoM se citra-vicitra saMsAra Apake jJAnarUpI rasa meM magna ho tadrUpa se-jJAna jyoti se prakaTa prakAzita huA bhAsamAna hotA hai / parantu zabda brahma svayaM isake pratipAdana meM asamartha huA isI jJAnodyota meM lIna ho rahA hai / arthAt sarvajJa jitane jJeyoM ko apane jJAna kA viSaya banAte haiM usake anantaveM bhAga mAtra ko dvAdazAMga vANI ko kathana karane kI yogyatA hai kyoMki zabda zaktiyA~ sImita haiM ata: ve trasta ho jJAna sAgara meM hI lIna ho jAtI hai / ApakA jJAna to nitya unheM vyakta karane meM saMlagna raha usa traikAla vartI vaibhava ko eka samaya mAtra meM prakaTa karatA hI rahatA hai / isa prakAra vyApAra karatA huA bhI asIma rahatI huI ApakI bhAvAtmaka jJAnajyotipuJja rUpa se jyotimAna hI rahatA hai / arthAt aura bhI ananta loka ho to unheM bhI prakaTa jJeya banAne kI sAmarthya banI hI rahatI hai / isa prakAra cAroM anuyoga Apake jJAna meM samAhita haiM / / 20 // he deva! ApakI sarvotkRSTa prakhara dRSTi vega se vizva kI sandhiyoM meM vyApta ho, gUDhArtha ko samyak jJAta kara usameM praviSTa huI | parabhAvoM ke marma jJAta kara vidyuta samAna vega se cAroM ora se una parabhAvoM kA 127 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra phaTakArate hue, vaha apane zAMta svabhAva meM praviSTa ho sthira huyI / yaha jyoti sarvathA saMsAra se vimukha ho. atyanta bhinna huyI satata apane svabhAva meM sphurAyamAna hai tathA viziSTa rUpa se usI sva rasa ke upabhoga meM nimagna haiM / na jAne yaha kauna prakAza haiM jo trikAlavartI vizvanIya padArthoM kA yugapat jJAna karate hue jJAnarUpI sUrya kA vikAza kara rahI hai / arthat Apa svayaM hI jJAna prakAza ho / tathA usI meM tallIna ho usakA hI upabhoga karate ho || 21 / / sarvatra apratighAti mahimA, svayaM apane hI prakAza se viziSTa prakAzita hotI huyI, anya samasta bhAvoM ko svarasa meM bhasmasAt karatI hupI agne vistAra meM giAna hai / isa svarasa meM akhila vizva Alambita hai / to bhI bAhulyatA se prakaTa hai to bhI yaha eka rUpa se camatkRta hotI huyI asIma hI banI rahatI hai / he jina! yaha kauna sI ApakI jyotirmayI lakSmI yA zobhA hai jo sarvasva ko apane meM vyApta kara bhI svayaM apane ho caitanya vilAsa meM nimagna rahatI hai / yaha caitanyapuJja svarUpa ApakA svabhAva apane Apa meM eka hI hai / hama chadmasthoM kI dRSTi se agocara hai / / 22 / / he svAmin! ApakI cidAkAra cijyoti kI akhaNDa prabhA apane hI svarasa se paripUrNa bharita hai / tathA ananta haiM / ataH pratikSaNa Apake amUrtIka, nirvibhAga svarUpa ko susajjita karatI huI satata prakAzita hI rahatI hai / sampUrNa lokAloka paryanta saghana rUpa se ugrateja dvArA samasta vizva ko pratyakSa karatI huyI udIyamAna pratibhAsita rahatI hai / hai svAmin ! ApakI yaha ananta jJAna-jyoti akelI - ekAkI sphurAyamAna rahatI hai! Apa isIse eka hokara bhI ananta sva-para bhAvoM ke jJAtA dRSTA bane rahate haiM || 23 || 198 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = catuSizati stotra he deva! saMsAra meM zubhAzubha karmoM ko jIva nirantara grahaNa kara-kara ke tyAga bhI karatA jAtA hai | arthAt puNya-pApakriyAoM se zubhAzubha karmoM kA grahaNa aura tyAga-yAni Amrava aura savipAka nirjarA kI zrRMkhalA tava taka calatI hI rahatI hai yaha AvAgamana kAgada taka zaMtamANa meM isasa bhinna bhUta bheda-vijJAna rUpa jJAna jyoti kA janma-udaya nahIM hotA hai | isa vijJAna ghana jyoti ke prajvalita hone para ye sampUrNa zubhAzubha, bhAvakarma va dravyakarma vAnta hI ho jAte haiM / punaH una bAnta hue karmoM kA tathA bhAvoM kA grahaNa nahIM hotA hai / arthAt ye nirjarita hue dravya-bhAva karma satat tyakta hI rahate haiM punaH inakA kabhI bhI grahaNa nahIM hotA vaha ApakA akATya siddhAnta hai ki kAraNa ke abhAva meM kAryotpatti nahIM hotI / / 24 / / vizva ke aseSa padArthoM meM naya vivakSA se aneka virodhI dharma eka sAtha avirodha rUpa se sthiti pAte haiM / yathA ekapanA-anekapanA, guNarUpatA va aguNa rUpa, zUnyapanA aura pUrNa azUnyatA, nitya-anitya, vistAra-saMkoca, anekatA va ekatA, aMga-aGgagI bhAva Adi vidyamAna rahate haiM / isI prakAra AtmA aura cetanA aGga-aGgI bhAva se samanvita hue saMsAra raGgamaJca para ina vividhatAoM ko siddha karane vAle ApakI caitanya jyoti meM prakAzita anekAnta siddhAnta viSaya karane meM samartha huA zobhita ho rahA hai / ina samasta virodhoM ko ekatra avirodhoghasinddha karane vAlA, naya, nikSepa, sva catuSTaya, paracatuSTaya Adi vibhinna vivakSAoM kI apekSA gauNa-mukhya dRSTi se siddha karatA huA anekAnta siddhAnta sarvatra vilasita hotA hai / / 25 / / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 23 hariNI jayati paramaM jyotijaitraM kaSAya mahAgrahagrahavirahitA kampodyotaM divanizamullasat / jvalati parito yasmibhAvA vahanti tadAtmanAhutavahahalA khaMDagrAsIkRtendhanavat samam // 1 // tvasi bhagavan vizvavyApI pragalbhapidrumo mRdurasadRzaprajJonmeSai skhaladbhikhaMjana: / tadalamaphalaM vAkyakrIDAvikAra viDambanaiH katipayapada nyAsairAzutvayIza vizAmyayam // 12 // kimidamuda yatyAnandaudhairmanAMsi vidyurNayan sahajamanizaM jJAnaizvarya camatkRtikAritaiH / prasabhavilasadvIryArambhapragalbha gabhIrayA tulayani dRzA vizvaM vizvaM yadityavahelayA // 3 // lalitalalita rAtmanyAsaiH samagramidaMjagat trisamayalasadbhavavyApta samaMjvalayannayam / tadupadhinibhAd vaicitryeNa prapaJcaya cidekatAM jvalasi bhagavannekAntena prasahayanirindhataH // 14 // samapatitayA sphItasphItodvilAsalasadRzA svarasakusumA vizvaM vizvAttaveza vicinvataH / kimapi parano nAnyastattvagrahaM pratipadyate vikasati paraMbhinnAbhinnA dRgeva samannatAH // 15 // idamati bharAnnAnAkAra samaM ranapayan jagatpariNati mino nAnAkAraistavezacakArastyayam / tadapi sahajavyAptyA rUndhannavAntarabhAvanAH sphurati parito'pyekAkArazcidekamahArasaH // // samamudayataH zAntAtaGkaH svabhAvavilAsibhizvidacalAkalAputraiH puJjakRtotmavizuddhibhiH ayamabhirakSobhArambhaH sphuTAnubhavastava pralayamagaparitratrAkAraH kaSAyaparigrahaH // 7 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] udayasi yadA dhvastAdhAraM bharAt parito'skhalatpavitatAmidaM samyaksaviditAnamudacayan ayamabhibhavannantastatva janasya nirAzrayaSTasitipadgrandhigaDhistadA prviliyne||8|| viSayatatayo bhAntyo tyanyaM vimuktaparigrahe bhavati vikRtavyApArAya prabho na bhvntybhuuH| prakRtimabhitaH saMzrityeva sphuTaM tava cinmayIM svrsvikscchuddhaakmpopyogpriplunaaH||1|| nibiDanibiDe mohagrandhI prasahaya vilAyine tava paramidaM jJAtR jJAnaMna kartR na bhokta c| yadiha kurute muMktevAtattadevasadaiva takilapariNatiH kAryabhogaH sphuTAunubhavaHsvayam // 10 // visapayalasadvizyakIDAmukhaika mahIdharaH sphurasi bhagavanneko'pitvaM samagrabharakSamam / pratipadabhidaM vasvevaM syAditi spRzatA dRzaM sahajakalanakrIDAmUrte ncaastishmprstv||1|| sphurani parino bAjhAryAnAM ya eSa mahAbharaH svarasasarasAjhAna syaitAstatraiva vibhUtayaH / sphurati na jaDazcitsaMskArAd vinaiva nirAkulaH kalaya yugpalloko paraskalaGkitaH / / 12 / / dalinadalana:chinnacche daivibhinnavibhedana snavadhilasatparyAyA~ bairvibhakta mnntshH| nizinanizinaiH zaktayudvArairavArinavijhamaiH kalayakaluza: kurvannenat samastamanandrita // 3 // citihutavahasyaikAGgArIkRtaM parito haThAdhadatikalanAta bhailokyaM bhavatyAta murmuraH / svayamatizaya sphIti zasAdvizeSa garIya sI jagadaviSaya jJAnAnantyaMtavaivavibhAti tat // 14 // kakubhikakubhinyAsyandhAmAnyayaM nanabhomaNiH kalayani tava jJAnAmyeka sphulinggtulaampi| svayamupani prAdhAnyena prakAzanirmitattAmajaDakaNikamAtrApi syAnna jAtu jaDopamA 15 anurUladhubhiH padasthAna sthairguNaiH sahajaivrajana kramapariNati saMviJcake niytyupveshitH| prbhvvilyaavaasaadyaapiprtikssrmkssrstyjsinmnaakuukotkiirnnaakdaapicidektaam||16|| kramapariNate virbhAvAsamaM na vigAhyate samamatibharAttairAklAnto bhavAstu vibhaavyte| nadidamubhayaM bhUtArtha sanmiyo na virUddhata kalayasi sadA yaddhAvAnAM vibho jhamamajhamAt // 17 // svayamapi parAn prAdhyakAra paropakRtaM vahan paravirahitaH sarvakAraH parasya sunirbhrH| avagamarasAH zuddhatyantaM tavaiSa vijRmbhate svabhararabhasavyApAreNa sphuTana samamAtmAni / / 18 / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 avagamasudhAdhArAsArai lasannapi sarvastadatibharato jAnaikatvaM na nAma vigAhase / avadhirahitairekadravyazritai nijaparyayairyugapadaparairapyullAsaM prayAsi sukhaadibhiH||19|| satatabhAbhito jJAnonmeSaiH samullasati tvayi dvayamid mativyApyavyAptI vibho na vibhaassyte| bahi:viSayacchuddhomasvarUpaparAyaNaH patAsica bahirviSvakazuddhasvarUparo'piyan / / 20 / / samamatibharAdetad vyApta prabhAsya bahirbahi stadapi na bhavAn devaiko'ntarbahizca vibhAnyate prabhava vilayAraMbha viSvag bhavatyapi yaduhi strisamayabhuvaSTakotkIrNAH parA kRpayastvAyi // 21 || trisamayajagatkRtsnAkAra: karambitatejasi sphuratiparato'pyekatrAtmanyasau punarUktatA , vadati purUSAnantyaM kintu prabhottvamivetara viSayapatitaiH pratyekaM te sphurantyakRtadvayAH / / 22 // dRgavagayodrivyocchvAsA nirAvaraNasyate mRzabhupacitAH sphUryanne te prakampamahodayaH api hi bahunA tanmAhAtayaM pareNa na khaNDate yadanirbharato gatvA''nyantyaM puraiva vijRmbhitAH // 23 // yugapadakhilairekaH sAkaM padArthakadambakaiH svarasavisarestvaM vyAtyukSI bharAdiva dIvyasi atha can parAn miJcasyuccai paraizca na sicyase sphurasi militAkArekopayogamahArase // 24 // aviratamimA samyagbodhakriyobhaya bhAvanA bharapariNamadbhUtArdhasya sphurantu mamAdbhutAH paramasahajAvasthAlagnopayogarasaplava na milinA mandAnandAH sadaiva tava shriyH||25|| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasupizati stotra pATha-23 he prabho! mahA bhayaMkara mohagraha ko parAsta kara arthAt jItakara isa grahacakra se sarvathA rahita hokara, akampa aura akhaNDa huyI bala aharniza ullAsa bharita, cAroM ora se jAjvalyamAna ho rahI hai / tIvra agni svabhAvoM ko vahana karatI huyI cAroM ora jAjvalyamAna akhaNDa rUpa dhAraNa kara IMdhana sadRza svayaM kI jAJcalyamAna huyI apane dAhya svabhAva ho jAne se azeSa karma bandha ko, anaMta kAla ke lie bhasma-sAt kara diyA / isa prakAra akhaNDa AtmA kA teja prakAza sampUrNa vizva ko grAsI kara IMdhana ke samAna bhasmasAt kara svayaM tadarUpa se jAJcalyamAna prakAzita rahatI hai || arthAt saMsAra ko balAta kavalita kara svayaM jyotimarya rahatI hai / isa prakAra akhaNDa pratApa va prakAza yukta ho aharniza prakAzita rahatI hai / / 1 / / he bhagavan ! Apa vizvavyApI, nirbhaya , dRDha, vidrumavRkSa (muktAphalavRkSa) ke sadRza, komala, madhura rasa bhare ananta darzana va anantajJAna ke nizcala prakAza ke dvArA divyavANI se dharmopadeza pradAna karate haiM / isa prakAra kI nirbAdha, akATya divyadhvani ke atirikta, niSphala sAmAnyajana kI, vAkyavilAsa bhare viimbita padaracanA se kyA prayojana hai / yaha to korI viDambanA hI hai / astu, yaha (maiM) AcArya, he Iza! ApahI kI amogha, yarthAtha tattvanirUpaka, sarasa sarasvatI vAgdevI kI zaraNa meM hI praviSTa hotA hU~ / arthAt usI ke dvArA pratipAdita sanmArga meM praveza karatA hU~ || 2 11 aharniza jJAna rUpI aizvarya se camatkRta kI gaI, sahaja-svAbhAvika, eka viziSTa vIrya kA vilAsa karatI huyI, sotsAha banAnevAlI, atulya agAdha gaharI azeSa vizva ko tiraskRta kara apane ko vizva ()) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra vyApI kara yaha kauna dRSTi hai ? yaha mere mana rUpI sarovara meM garjanAkaratI huyI, atyanta Ananda ghana samUha ko jAgrata kara rahI hai / abhiprAya yaha hai ki Apake ananta darzana-jJAna zakti ke prati merI akATya-zraddhA, bhakti merI bhI samyagdarzana rUpa Atmazakti ko mAnoM pratyakSa karA rahI haiM, Anandaghana svarUpa ko darzita kara rahI hai / / 3 / / he bhagavan! ApakI caitanya ciccamatkAra se niSpanna jJAnajyoti jvAlA, para sahAya vimukha hotI huyI IMdhana (jalAvana) ke binA hI. eka advitIya rUpa se eka sAtha azrAnta, avirAma rUpa se aharniza jalatI hI rahIta hai | yahI, nahIM apane amara, sarvavyApI, vRhad prakAza meM sampUrNa vizva ko trikAlarUpa se apane meM vyApta kara prakAzita-dyotita karatI hai | ekAnta rUpa se apane ananta prakAza meM samAhita kiyA hai. kara rahI hai aura karatI rahegI / sampUrNa jagata kI nAnA-vicitra padArtha aura paryAyoM kI apane meM samAhita kara prakAzita karatI huyI svaMya eka, akhaNDa, nilepa jJAyakabhAva meM hI sthita hai // 4 // he Iza! prabho! ApakI vizAla, vistRta darzanazakti svarasa bharita sumana ko aura vizva ko bhinna-bhinna rUpa se yathA-tathA nizcaya se bhinnAbhinnarUpa sunizcita karate ho | yaha para se bhinna bhI aura abhinna bhI hai / AtmajJAna aura vizva ekAkAra nahIM hai / apitu bhinna-bhinna hI haiM / isa prakAra vyavahAra-nizcaya se tattva aneka va eka rUpa siddha hotA hai / niHsandeha yaha anekAnta hI yarthAtha vastu svarUpa ko nirdhArita karatA hai / anya koI nahIM // 5 // yaha ekAntena eka svarUpa se bharI, apane bhAra se bharita hokara bhI saMsAra ke anaMta vicitra nAnAkAra rUpI pariNamita jagata ko eka sAtha apane jJAna prakAza saravara meM avagAhanA pradAna karatI hai / ina nAnA kAroM ke eka sAtha eka samayavartI jhalakane se yaha jJAna jyoti Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziti stolA bhI jAjvalya rahatI hai / apane sahaja svAbhAvika, vyApti dvArA. avAntara sattAoM ko ruddha kara svayaM caitanya jyoti meM samAhita rahatI hai / tathA apane rUpa Apa ekAtena arthAt ekamAtra jJAna-darzana svabhAva hI meM tanmaya raha kara hI prakAzita hotI huyI rahatI hai svarasa caitanya hai usI meM tanmaya rahatI hai / / 6 // ___saMsArAvasthA meM zAnta svabhAva aura AtaMka svabhAva eka sAtha apane-apane svabhAva rasa vilAsa sahita utpanna hote haiM / Apane, he prabho ! apanI acala cid kalA puJja ko utthita-prakaTa kara vRddhiMgata vizuddhi dvArA inake svabhAva bheda ko anubhava kiyA / kSobhakArI kaSAya parigraha haiM, jinake bhAra se AkrAnta AtmA AtaMkita ho ArambhAdi meM pravRtta ho nAnA prakAra kaSTAnubhava karatI hai / tathA jJAna kalA ke prakaTa hone para ye kaSAyarUpotpanna citrAkArA pralaya ko prApta hotA hai / ataH Apane apane sat utsAha va udyama se jJAnakalA dvArA isakA vinAza kiyA / yA yoM kaheM kaSAyaparigraha kA sarvathA kSaya kara cid rUpa jJAnakalA puJja prakaTa kiyA // 7 // ___ jisa samaya antastattva cid caitanya svabhAva ko tiraskRta karane vAlI yaha manuSya kI vibhAva pariNati nirAdhAra ho, pragAr3ha kAlimA granthi zithila hotI hai usa samaya nijasvabhAva se paripUrNa, acala yaha samyak jJAna jyoti apane vistRta rUpa se prakAzita hotI hai / abhiprAya yaha hai ki AtmA aura karmakAlimA moha sUtra se baMdhana baddha ho rahI hai / ajJAnAMdhakAra vighaTita ho to jJAna jyoti jale tathA usake ujvala prakAza meM yaha sandhivandhana jJAta ho / isakA vitAna naSTa ho / tathA samyagjJAna puJja mAtra kA vistAra prakAzita hogA // 8 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistota viSaya - kaSAyoM kI vAsanArUpa senA parigraha se mukta ( rahita ) hone para sva svabhAva se sarvathA bhinna pratIta hone lagatI hai / he prabho aba vaha vikArabhAvoM ke vyApAra ke liye samartha nahIM hotIM / taba kyA hotA hai ? ApakI cinmayI svAbhAvika prakRti kA Azraya lekara spaSTa rUpa se zuddha svabhAva rasa abhisikta vikasita hotI huyI cijjyoti niSkampa upayoga se AplAvita hotI hai / isa prakAra cAroM ora apanA prakAza puJja vikherate hue yaha amara jyoti mAtra hI rahatI hai // 9 // atyanta pragAr3ha, saghanaH sUkSma parigraha rUpa granthi ke pUrNa asamartha ho nAza ho jAne para ApakI yaha jJAna jyoti na jJAtA hotI haiM aura na bhokta hI / arthAt kartA bhoktA kA vyavahAra samApta ho jAtA hai / jaba parigraharUpa padArtha kA kartA hI nahIM ho to bhoktA bhI kyoM hogA ? nahIM hogA / to bhI kartA bhoktA to hai para kisakA svayaM apane hI svabhAva kA karttA hai aura usI nijasvabhAva svarasa - svasaMvitti kA hI bhoktA hai / kyoMki usa rUpa meM hI pariNati ho rahI hai aura hogI // 10 // he bhagavan apane traikAlajJa jJAna se tInoMloka meM vyApta krIr3A dvArA Apa hI yathArtha pRthvIpati haiM / kyoMki Apa hI eka mAtra trikAlavartI cinmaya jyoti se sphurAyamAna rahate haiM / apanI svayaM kI anantazaktiyoM ko ekasAtha prayukta karane meM Apa pUrNa sakSama haiM / Apane syAd pada lAMchita siddhAnta se pratikSaNa vastu svarUpa ko jJAtakara tathA ananta darzana se dekhakara nirUpita kiyA hai / svAbhAvika nija krIDArasanimagna mUrtte ! ApakA siddhAnta bhrAmaka nahIM ho sakatA hai / kyoMki Apa vizva dRSTA va jJAtA hai // 1 // jisameM vAhya jagata ke sampUrNa padArtha cAroM ora se sphurAyamAna hoM aise sva sukhAnanda rasa se paripUrita jJAna sarobara kA hI eka mAtra 203 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra vaibhava hai, mahimA haiM | jar3a padArtha ko kitanA hI saMskArita kiyA jAya parantu isameM kucha bhI camatkRta nahIM hotA parantu cid camatkAra to binA hI saMskAra kiye svayaM svabhAva se prakAzita rahatA hai aura anya ko prakAzita karatA hai / sva-para darzI hokara bhI nirAkula rahatA hai / eka sAtha lokAloka ko pUrNa dhotita karatA huA svayaM niSkalaMka nirmala banA rahatA hai / para padArthoM ko darzAtA huA unase malina nahIM hotA-mizrita nahIM hotA || 12 / / saMsArAvasthA meM vikArI ananta paryAyoM ke samUha dvArA dalana karane bAloM se dalita, cchetRn se chinna-bhinna, medoM se vividha, tIkSNa astra-zastroM se kaTA-piTA isa prakAra anivarita zaktiyoM dvArA unake vikrama-zauyaM se abhibhUta ho malina-kaluSita huA / parantu yaha saba jarUpa kriyAyeM jar3arUpa pudgala meM hotI rahIM / tuma to apane niSpramAda dazA meM hI the / arthAt cetanasvabhAvI hI bane rahe || 13 / / anekoM paradravya nimittika paryAyoM ne eka sAtha milakara bhI AtmA kA kucha bigAr3a nahIM kiyA / parantu ApakI eka mAtra caitanya cinagArI rUpa aMgAre ne cAroM ora vizvavyApI virATa rUpa dvArA, uddAma, niraMkuzarUpa dhAraNa kara tInoM lokoM ko rAkha-bhasma banA diyA / svayaM AtizAyI vizAlarUpa meM niraMtara vizada rUpa meM vizeSa zaktizAlI hI rahI / anantajJAna ke samakSa jagata kyA karatA hai use to yaha aviSaya hai / he bhagavan ! isa prakAra Apa hI eka mAtra zobhita hote haiM sva svarUpa lIna hone se || 14 // nabhomaNDala meM udita ravi kiraNeM pratidizA dvArA dhAraNa kI jAtI haiM / arthAt pratyeka dizA prakAzita hotI hai, parantu yaha mArtaNDa kA jyotipuJja dizArUpa nahIM ho jAtA / dizAe~ dizArUpa hI haiM aura sUryamaNDala apane hI rUpa | isI prakAra he sarvajJa, sarvadarzI ApakI 2 // 4 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra jJAnAbhA kI kiraNoM se azeSa jar3a-cetana rUpa saMsAra prakAzita hotA hai / aNumAtra bhI zeSa nahIM rahatA / tathA'pi Apa jJAna prakAzanirmita jJAnasvarUpa hI rahate haiM / jar3a kaNikAmAtra bhI Apake rUpa nahIM ho sakatI aura na jar3a hI cetana / jJAnAloka ApakA eka mAtra sva svarUpa hI rahatA hai / asaMkhyAta pradezoM meM se eka pradezamAtra ko bhI sArA vizva jar3a rUpa nahIM kara sakatA / apUrva evaM alaukika eka mAtra citkalA hI cit svabhAva se dyotita rahatI hai / / 15 / / he prabho! ApakA siddhAnta advitIya hai / Apane pratyakSa svarUpa ko sUkSma rUpa se nirIkSaNa kara batalAyA ki zuddhAzuddha samasta jIvAdi padAthoM meM aguru-laghu nAmaka guNa apane svabhAva SaDguNI hAni-vRddhi se SaT sthAnapatita rUpa se 'utpAda-vyaya-dhrauvyatvaM guNatva kI siddhi karatA hai | ina hAni-vRddhiyoM dvArA samasta vizva eka sAtha krama se pariNamita hote rahate haiM / ataH naiyAyikoM kA kUTasthanitya panA tatkSaNa naSTa ho jAtA hai pratyakSa doSa dUSita hone se / isI prakAra kathaMcit utpAda-vyaya-dhrauvya pane prasiddha, susaMgata lakSaNa dvArA bauddho kA kSaNikavAda siddhAnta bhI samApta ho jAtA hai / kyoMki kSaNa naSTa hone para bhI padArtha kI sthiti bhI pratyakSahotI hai / isalie cid zakti ekAnta se na to nitya hai aura tanika bhI kSaNika hai, kintu kathaMcit nitya aura kathaMcit kSaNika hai | yaha naya dRSTiyoM dvArA gauNa-mukhyapane se siddha hai / ataH yahI ApakA siddhAnta yathArtha hai || 16 / / krama se pariNamita hone vAlI pariNati se padArthoM meM kramarUpa se pariNamana hotA rahatA hai / yaha vastu meM bheda rUpatA grAhI vyavahAranaya yA paryAyArthika naya se siddha hai / ina paryAyoM kA dravya unake sAtha hI bhAra vahana karatA hai arthAt unase pRthak nahIM hotA / vaha isa bhAra se azrAnta huA apane svabhAva se sampanna zobhA ko dhAraNa karatA hai / isa prakAra dravyArthika nayApekSA padArthoM meM bhedotpAdana nahIM hotA / ataH bheda aura abheda donoM hI bhUtArtha-yathArtha-samIcIna dharma eka sAtha eka padArtha meM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvaiizatistAMdha yugapat siddha ho jAte haiM bhinna-bhinna nayoM kI apekSA | ataeva he vibho ! Apake samIcIna siddhAnta padArthoM meM avirodha rUpa se krama aura akrama pane ko siddha karatA hai // 17 // para padArthoM ko apane meM prativimbita pane se prApta kara, paropakAra pane kA vahana karatA hai to bhI svayaM una padArthoM se rahita hI rahatA hai, unheM AtmasAt nahIM karatA / para ke sampUrNa AkAroM se vyApta hokara bhI unase asparzI hI banA rahatA hai, aisA alaukika ApakA pUrNa vizuddha jJAna hai / isa prakAra ApakA yaha utkRSTa jJAna, apane hI jJAnAmRta rasa se paripUrNa bharA, AnandaghanasvarUpa vyApAra se spaSTa ekasAtha ghanIbhUta AtmA meM niSTha huA vistRta prakAzita hotA hai / arthAt loka- aloka vyApI hotA hai || 18 || isa prakAra paramAnandI jJAna kA AdhAra jJAna sudhArasa kI dhArA hI hai, usI se yaha zobhAyamAna hotA hai / to bhI, yadyapi isa jJAnasudhArasa se sarvatra pUrNa khacAkhaca bharA rahatA hai / tathA'pi ekAntena ekAntapane se mAtra jJAna rUpa se hI avagAhya nahIM hotA | kyoMki ki asIma ekajJAnasvarUpa dravya ke Azrita nijaparyAyoM se bhI vyAkIrNa rahatA hai / ataH ananta darzana, sukha, vIrya Adi anantaguNa bhI eka sAtha ullasita hote hue pariNamana karate haiM / isa prakAra sva-para guNoM ko bhI eka sAtha dhAraNa kara cidAkAra AtmA viziSTa rUpa se zobhAyamAna hotA hai / / 19 / / he bhagavana! Apa meM isa prakAra (upayukta prakAra) se nirantara cAroM ora se jJAnodaya dvArA samyak prakAra se ulAsita hotA rahatA hai / sva svarUpa jJAna aura pararUpa sukhAdi (jJAnApekSA bhitra) donoM hI ativyApti va avyApti doSoM se rahita nirdoSarUpa se ApameM zobhAyamAna hue suprakAzita rahate haiM 1 bhedadRSTi se ( vyavahAranaya se ) pararUpatA ko prApta hote hue bhI. zuddha hokara bhI sva svarUpa parAyaNa hI rahate haiM / kyoMki jJAna guNa ke 206 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra sadRza, vAhya bhI ye satata sarva prakAreNa, sarva ora se paramazuddha svarUpa se hI Aropita hote haiM ataH ye sabhI anantacatuSTayarUpa ekatva ko prApta Apake sahajasaMvedana meM hI lIna hue rahate haiM // 20 / / ve bAhyAbhyantara bheda vivakSita hone se sabhI dharma ApameM eka sAtha eka hI samaya meM vyApta rahate haiM / to bhI Apa ekAnta se eka rUpa nahIM ho kyoMki bhedavivakSA bhI prakaTa prakAzita hai / kisa prakAra? uttara yaha hai ki Apa eka duvya hai / dRlya kA lazyA yA svarUpa utpAda-vyayAtmaka bhI hai aura dhrauvya rUpa bhI / ataH utpAda-vyayoM dvArA vividha rUpa hokara bhI dhrauvyattvapane se eka rUpa bhI haiM / kyoMki traikAlika avasthA ApakI TaMkotkIrNa bhI prApta hotI hai / isa prakAra parApara - ubhayadharmoM kA Apa-meM pUrNa samAveza prApta hotA hai / / 21 / / trikAlavartI yaha saMsAra apane pUrNa eka hI AkAra svarUpa se apane hI teja-svabhAva meM avasthita hai / kintu, to bhI anya padArthoM se bharita ho yaha punaH nAnA rUpa bhI kahA hai | anya paramata vAloM ne ise anya prakAra bhI nirUpita kiyA hai arthAt ise brahmA dvArA racita aura maheza dvArA nAza hone vAlA kahA hai / parantu Apane akRtrima, nitya puruSAkAra siddha kiyA hai, jo yukti pramANa siddha hai / he prabho ! Apane nityarUpa se racita aura anya jIvAdi padArthoM khacita-hone se unake utpAda-vyayApekSA nazvara bhI kahA hai / isalie ubhaya naya vivakSA pravartana se dvayarUpatA bhI ghaTita kI hai / Urdhva, adho aura madhya loka rUpa racanA se aneka rUpa bhI kahA hai / / 22 / / ananta darzana va anantajJAna ke dvArA nirAbaraNa Apake ucchvAsa aupacArika hai / vAstava meM ye jJAna darzana hI ucchrAsa hai kyoMki inake Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra Avaraka darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa karma sarvathA kSaya ho gaye haiM / ye hI niraMtara khacAkhaca bhare hue Apa meM prakAzita hote haiM / inhIM kI svabAva rUpa SaT sthAna patita hAni-vRddhi rUpatA hI apane mahAna udaya ke sAtha rahatI hai / yahI kAraNa hai ki isa sarvavyApI mAhAtmya ko paravAdI kisIprakAra bhI khaNDita nahIM kara sake / kyoMki yaha kisI ke Azrita nahIM hai ataH anta ko bhI prApta nahIM hotA / svataH siddha anAdi se apane vistAra ko svayaM eka rUpa se lie hue haiM || 23 || eka sAtha arthAt ubhayanaya meM vyavahAra ko gauNakara dekheM to yaha eka rUpa hI hotA huA, padArtha samUhoM se bharA huA hai / aisA Apake ananta jJAna kA mAhAtmya haiM / arthAt anantapadArthoM se kalita hokara bhI apane hI nijarasa rUpa svabhAvasAgara meM hI bharita huA divyarUpa meM dIptimAna rahate ho / adhika kyA kaheM Apa para padArthoM se mizra hue bhI unake dvArA prabhAvita nahIM hote ho / ve padArtha tanika bhI Apapara apanA asara nahIM DAla sakate haiM / ataH Apa unheM apanI nirmala jJAnotpanna sphurita kiraNoM meM jhalakAte hue bhI unase bhinna rahakara apane eka upayogamahArasa meM hI krIr3A karate ho / / 24 / / isa antima caraNa meM stutikAra AcArya zrI jina stavana kA phala prApti AkAMkSA se usa phala kA svarUpa nirUpaNa karate haiM / he bhagavan! Apake sadRza yaha ananta darzana - jJAna rUpa ubhaya kriyA mere andara - AtmasvarUpa meM sphurAyamAna hove | parama sahaja svabhAvarUpAvasthA prApta upayogarUpa rasa pravAha jo anya se milakara bhI manda na ho apitu sadaiva amandateja se camatkRta Apake sadRza merI bhI ananta kAla taka camatkRta hotI rahe || 25 // 2018 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 24 kA'nekramApUrNapatata pastIrNagaDhasphuTaM nityAnityamazuddhazuddhamAbhitastejo dadhatyadbhutam divyAnantavibhUtibhAsini cinidravye jinendre'dhunA majjAmaH sahaja prakAza bharato bhAtIha vishvspRshi|| ekasyA jhamavikramaikarasina strailokyacakrakrama krIDArambhagambhiranirbharahaThotphullopayogAtmanaH AnandotkalikA bharasphuTadatispaSTa svabhAvasya te nAdhanyAH prapivanti sundaramidaM rUpaM sugupsaM svataH // 2 // niHsimno'sya bharAt skhaladbhirAbhito vizvasya sImyujvalai balgagulgunirAkulaikakalanakroddhArasasyornibhiH caitanyAmRtapUranirbharabhRtaM sphItaM svabhAvazriyA pItvetat tava rUpamadbhutatamaM mAdyanti kenAmana // 3 // ekaH ko'pi hadAvarUddharabhayasphAraprakAzastvayA cidvIryAtizayena kevala sudhApiNDaH kiloloDita: yasyAdyApyativalguvalginavalatkallola mAlAbalI trailokyodarakandarA sati bharabhrasyada bhrama bhraamyti||4 / / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] dRgbodhaDimopagUDhavitatatrailokyabhAronmukha vyAyAmArpita caNDavIrya rabhasaskArIbhavajyotiSaH uccaNDotkalikA kalApabahalAH sambhUya muJcanti te spaSTodyonavikAzamAMsalarUcazcaitanya niiraajnaaH||5|| ekasyocchaladacchabodhamadhura dravyAtmanonmajata: ko'nekAntadurAzaya tava vibho bhindhAt svabhAvaM sudhI: udgacchadbhiranantadharmavibhavaprAgbhArabhinnodaya daivAyaM yadi nAdyataH svayamapi svAdAntaraH sAdhayet // 6 // bhAvA'bhASakarammitakavikasadAla laga dhAnAmahe bhAtyucairanavasthito'pi mahimA samyak sadAvasthitaH // 7 // cinmAnaM parizuddhamuddhatarasa prAgbhAra mekaM sadA cicchakti prakarairanekamapica kriDAkramAdakramAt dravyAptyADapi nirUtsukasya vasanAcitpiNDaciNDatviSi svAtmanyadya taveza zAzvatamida tejo jayatyeva naH / / 8 / / vayadvatavivartavarti mahasA dravayeNa guptyAyAni paryAyairavakIryamANamahimA nAvAsthiti gAhase eko'pitvamakhaMDakhaNDitanijaprAmbhAradhIraH sphura niddhArodbhutamAtanoSi paramaM kasyeza notpazyataH // yannAstIti vibhAsi bhAsi bhagavanastIti yacca svayaM bhAvAbhAvamayaM tato'si krimapi tvaM deva jAtyantaram bhAvAbhAvamayo'pyabhAva mahasA nAbhAvatAM nIyase nityodyotavikAzahAsAvila sccitpinnddcnnddoddhmH||0|| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] vizvAkAravikAza nirbhara pariccheda prabhAbhAvanA dantagUDhamapi prakAzamabhitastatatsvabhAvazciyA bhAvabhAvapinaddha bodhavapuSi pradyotamAne sphuTaM tvayyetat citivallipallavatulA trailokymaalmbyte||1|| anta: snAmbhitasAvadhAnahRdayairdevAsurastakitta zcitsaGkocavikAzavismayakaraH ko'yaM svabhAvastva ekasmin svamahimni magnamahasaH santyo'pi cicchaktayaH sve sphurtyA yadananta menadabhito vizvaM prakAzyasite // 12 // niSkaMpaikadRDhopayogasakalaprANArpasphoTitAH spaSTA'nantarUcaH svazaktayaimA viSvak sphuTantya stava Ajhasya kramasannivezavazato vizvaM samasta marAd mAntyo'pi prasabhAvarUddharabhasA lIyanta evaM tvayi / / 13 // dRgjJAptisphuratAtmanAsyanidhiH sAntaH pradezazriyA devA'pyabarlina bhAti bhavatastenopayogAtmanA kitvannA'pi nijapradezaniyatAnantonnamatkelayo vakSyantyakSatavidyasmaracitadullAsA: svayaM saantnaam||14|| majantIvajaganti yatra paritAzviccandrikA sAgare dUronmagna ivaiSa bhAtitadapi tyayyava magnasadA lokaikAntanimagnapuNyamahimA tvaM tu prabho bhAsase bhAvAnAmacalA vicintya mahimA prAyaH svabhAvodbhutAH / / 15 / / svAntaH kuGmalite'pi kevalakalAcakre kramaNyApini krIDatkroDagRhItavizvamahimA ko'yaM bhavAn bhAsane Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I [4] lInasya svamahigni yasya sakalAnantatrikAlAvalI pUjAsaGa makarandabindu kalikAzreNizriyaM gAhate 1116 // pUrvazcumbati nAparatvamaparaH pUrvatvamAyAni no naivAnya sthitirasti santatabhavat pUrvAparibhAvat dUrodracchanantacidUdhanarasaprAmbhAramyodaya stvaM nityo'pi vivarttase svamahimaM vyAsatrikAlakramaH // 17 // gambhIrodaravizvagahna raguhAsaMvRtanityocchsat protAlotkalikAkalApa vilasat kAlAnilAgolanAt ArabdhajhamavibhramabhramakRtaNyAvRtti lIlAyitai rAtmanyeva vittimeti kila tecidvAripUraH sphurana: // 18 // antaH kSobhabharapramAyavivaza vyAdhUrNana vyAkulA vAravAramanantatADavabhavadvizvasvabhAvAntarAH kAlAsphAlambalacalatkalAjjalAH kalayasi svAmin sadAtUlava citatvAJcalita kacaNDimaguNAd dravyeNa niSkampitaH // // 19 // svairevollasitairanantavitatajJAnAmRtaspandibhi stRpyan vizvavisarpipuSkala dRzAsauhityamasyAgatA: sAndrAnandabharocchalannijarasA'svAdArdramAdyanmahAH svasminneva nirAkulaH kalayAsa svAmin sadaiva sthitibhU // 20 // niSkartRtvanirIhitasya satataM gADhopayogagraha prasnAnantajagatmayasya bhavato'pyanyena kAryaM na te zuddhakA skhalitopayogamahasaH so'yaM svabhAva : kila grAhyAkAra karambitAtmavapuSaH sAkSAd yuddhadvIkSaNam // 21 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] uyAmodyanantavIryaparamavyApAravistArita sphAsphAra pahormimAsaladRzAcakre tava jhIDati AkramyAkula kRSTamarmamahimaprottAni nAstviSo bhAvAnAM tatayo nirantaramimAmuJcanti jIvaM kila // 22 // dRgbodhaikyamahopayoga mahasi vyAjambhamANe bhita staikSaNyaM saMdadhatastaveza rabhasAdatyantamudyantyam: vizvavyAptikatai kRtAdbhutarasa prastAvanAbambarA dUrotsAhitagADhavIryagarimavyAyAma sammucchanAH / / 23 / / niSkampA pratidhopayoga marimA vaSTambhasambhAvita svAtmArAma mahodayasya bhavataH kiM nAma nirvayene yasyA'dyApi manAguDhaJcida calajJAnaJcala krIDayA hellA''ndolita mAkulaM tata ito vizva bahi dhurnnti||24|| utsaDocchaladacchakevalapayaH pUre savagyAyAsi snAto'tyantamatandritasya satata nottAra evAstime lIlAndolita cidvilAsalaharImAra sphuTAsphAlanA krIDAjaritasyazInakSivavadaviSvagavilInAtmanahA / / 25 / / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra pATha- 24 hai jinezvara deva ! isa samaya ApakI cit zakti citi meM divya. ananta vibhUti rUpI vaibhava amita teja dhAraNa kara prakAzita ho rahA haiM / yaha zuddha, nirmala svarUpa aneka zaktiyoM kA AkAra hai / yathA eka aneka. apUrNa pUrNa, saMkucita- vistRta gUr3ha spaSTa nitya- anitya, azuddha-zuddha. Adi / ye virodhI jaise hote hue bhI Apake anekAnta siddhAnta, syAdvAda darzana se nirvirodhI hokara samAhita ho jAnI haiM / / 1 / / ApakA sarvajJasvarUpa akramapane se eka rasarasena yukta hone se. kramikaparyAyoM ke cakra dvArA krIr3Arambha anekarUpa ho / ghanarUpa se eka upayogasvabhAva se praphulla hone se gambhIra hai | Ananda rasa se bhare hone se ekopayogI atispaSTa ho, ApakA yaha svabhAva kabhI bhI hIna nahIM hotA / nirantara Ananda rasa utphula-uchalatA hI rahatA hai| isa sugupta, sundara rUpa ko bArambAra pIte hI rahate haiM / ataH svataH svabhAva se ApyAyita rahate haiM / yahI ApakA sugupta svarUpa hai || 2 || + ApakA svarUpa asIma dhAma se bharA hone se sImAhIna hai / cAroM ora se parivartanazIla hone se sasIma hai / ujjavala utsAha se uttarottara vRddhiMgata hone se sImA pramANa siddha hotA hai / nirAkula eka svabhAva rakha meM krIr3A karane se caitanya sudhArasa bharita sAgara meM utthita paryAya rUpa taraMgoM se anekarUpatA dhArI bhI haiM / isa prakAra cainyAmRta se paripUrNa huyI puSTa svabhAva lakSmI Apake adbhutatama rUpa ko pI-pI kara Thosa evaM puSTa haiN| isake nirantara amita teja ko kauna amanda kara sakatA hai ? saMsAra kI koI zakti kSINa nahIM kara sakatI || 3 | 209 } Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra he prabho! koI bhI eka cirantana, vistRta, puSTa prakAza puJja Apake dvArA dhAraNa kiyA gayA hai / vaha niInda, aviruddha, nirbhaya caitanya ke vIrya ke atizaya se niSpanna eka mAtra sudhApiNDa hI nizcaya se prasara rahA hai, AloDita hotA hai | Aja bhI jisakI ati bhISaNa garjanA ke bala se nirdvanda huyI taraMgAvali tInoM lokoM kI udarakandarA meM ati nirbhaya, bhrama tyAga ghUma rahI hai / arthAt isa Apake Ananda sudhArasa meM lIna huA tInoM loka guphAsamAna praviSTa huA bhramaNa karatA hai samAhita rahatA hai || 4 / / asIma darzana, jJAna se sudRr3harUpa gUr3ha rahasya ko vistRta kara tInoM lokoM ke bhAra ke unmukha- arpita huyI pracaNDa vIrya vega se saMskArita hotI huyI jyoti ke atyaMta sphuliMga pracaNDa rUpa se cinagAriyoM samUha se paripUrNa hone se vistAra rUpa se kiraNoM ko pheMka rahI haiM / arthAt Apake jJAnarUpa amara ravirazmiyA~ sphaliMgoM mA meM cAroM ora namakata ho rahI haiM / prajvalita ye kiraNeM spaSTa prakAza se vikasita puSTa caitanya rUpa kI AratiyA~ hI haiM / abhiprAya yaha hai ki nispanda ApakI jJAna jyoti puJjarUpa hokara agni sphuliMgoM ko Apake cAroM ora vikhera kara aneka dIpo se AratI kara rahI hai | caitanya svarUpa ApakI AbhA hI aneka rUpa ho rahI hai || 5 // dracyArthika naya kI apekSA ekarUpa se uchalatA huA zuddha nirmala jJAna Atmotya madhura jJAnAmRta meM prakaTa prakAzita hai / arthAt AtmA eka jJAnaghana svarUpa akhaNDa hai | AtmA ke isa jJAnamaya akhaNDa ekatva ko kauna subuddhisamyagdRSTi ekAnta durAMzayI ho khaNDita kare ? he vibho! Apake isa ekatva svabhAva ko bhedana karane vAlA koI bhI vidvAna nahIM hai / isameM anantadharma rUpa vaibhava samAyA huA hai / yaha svabhAva prakaTarUpa se vyApta anAdi hai / bhedarUpa hone para bhI eka rUpa hI bhAsatA hai ! yaha anAdi svabhAva hai vartamAna Aja se nahIM / yadi he deva! yaha sAdi hotA to svayaM bhI aneka 21) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra bhinna-bhinna svAdoM ko sAdhatA / eka hI jJAnAnanda svAda kA anubhava Apa kara rahe haiM / ataH ApakI eka akhaNDa dhArA kA ekAnta nityAnitya kA durAzaya skhaNDana nahIM kara sakatA // 6 // darzana-jJAnAdi anyonyAta rasa se eka ke sanama mizrA svabhAva bhAva aura abhAva kI apekSA aneka rUpoM ko dhAraNa karate hue bhI vikasita mukhyarUpa karane se he deva! ve Apake aneka svabhAva gauNa hone se Apa eka rUpa hI prakaTa prakAzita hote haiM | Apa ananta viruddha dharmoM ko apane meM samAhita kiye haiM | ina svabhAva samUha dvArA bhitra-bhinna svarUpa se udIyamAna hone para bhI Apa anekAnta siddhAnta se gauNa-mukhya vivakSAoM ke kramika prayukta karane para eka guNa mukhya aura aneka zeSa guNa gauNa ho jAte haiM / ataeva anavasthita-anekAvasthA rUpa hokara bhI Apa eka rUpa avasthita bhI haiM / yaha ApakI samyak vyavasthA sadaiva sthita rahatI hai / ataH ApakA svabhAva dravya na to ekAnta se eka rUpa hI hai aura na aneka hI / apitu vivakSA vazAt eka bhI hai aura aneka bhI / ekAneka hai / / 7 / / he Iza! ApakA jJAnAloka, krama aura akramarUpa se Apa meM vilAsa karatA hai / yaha caitanya mAtra hai / yaha parama vizuddha, uddAma cidAnanda rasa se paripUrNa prAgbhAra se satat eka rUpa hai / tathA apanI hI cid zakti ke prasAra dvArA aneka rUpa bhI hotA hai | dravyArthika nayA apekSA sva dravya-zuddhAtmatattva prApta hokara bhI nirutsuka hai / ataH isakA vastra cit caitanya kA piNDa hai | yaha bhI apane pracaMDa teja meM hI samAhita hai / he paramezvara arhana jina yaha prakAza puJja Apa bhI apane sva svabhAva bharita zAzvata rUpa meM virAja mAna hai / isI prakAra yaha teja svitA hama logoM ke lie jayazIla ho. vijayI hI rahe / isa zloka meM zrI guruvarya AcArya deva AzIrvAdAtmaka jina jJAna 211 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturviMzati stotra - jyoti kA stavana kara rahe haiM / kAraNa svayaM apanI jJAnajyoti ko isake mAdhyama se jAgrata karanA cAhate haiM / / 8 / / bhagavan ApakI vizAla jJAnakalA jyotsanA samyak cAritrarUpa paryAya ko dhAraNa karegI / usa samaya adhika tejasvinI ho ravya meM apane ko surakSita karatI hai / vividha paryAyoM dvArA vividharUpa dhAraNa kara bhI mahAn tejasvI huyI bhI avasthiti-ekAntena sthiratA ko dhAraNa nahIM kara pAtI / he dhIra ! Apa eka akhaNDa citpiNDa hokara bhI apane svabhAva bhAva se bhArata aneka rUpa bhI hote haiM / isa caitanya svabhAva isa adbhuta mahimA ko vizvavyApI banAne vAlA Atmatattva kisakA hai, yaha dekhA nahIM jAtA 1 abhiprAya yaha hai ki caitanya citsvabhAva he Iza! kisI kA bhI viSaya nahIM banatA, kAraNa itanI sUkSma gaMbhIratA prApta hai ki kisake bhI dvArA nahIM dekhane AtI / kyoM ki . yaha atisUkSma, sarvavyApI hokara bhI sarvasAdhAraNa kA viSaya nahIM hotI yaha jJAnajyoti puJja prakAzita hotA hai tathA prakAzita-prakaTa nahIM hotA hai / he bhagavan! yaha Apa dvArA pratipAdita tattva kA svarUpa hai / yataH kyoM ki yaha bhAva (utpAda yA sadbhAva) aura abhAva (yAni nAza) bhI upalabdha hotA hai / isalie yaha tattva sadbhAva aura asadbhAvarupa dharmo se saMyukta hai / isa prakAra sat aura asasvarUpa ko dhAraNa kara bhI abhAva rUpa prApta nahIM hotA / apitu nitya hI - nirantara prakAzi hotA huA hI hai / isa avirala rUpa niraMtara prakAzita jJAnadhArA meM saMlIna eka akhaNDa dhArA se siMcita huyI nija svabhAva dhArA pariNata huyI caitanya piNDa, ugra cetanA rUpa vRkSa Ananda rasa vilAsa dvArA abhisiJcita hotA huA saJcita sva sabhAva zaktiyoM yukta caitanya-piDa svarUpa mahIruha hai // 10 // yaha pariccheda rUpa ananta jJAna jagatAkAra vikAsa bhAva se paripUrNa jJAtRtva zakti se antaraMga jJAnabhAva se ati gUDha hotA huA bhI amita prakAza Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra vAlA prakAzita hotA hai / tathA azeSa vizva ko bhI apane nirmala svabhAva meM Aropita kara prakAzita karatA hai / tathA'pi samasta vizva ke tattva apane svabhAva meM nija zobhA svabhAva bhAva kA Azraya liye hI rahate haiM / azeSa padArtha anaMta vizvavyApI jJAnazarIra meM praviSTa hue prakAzita hote hue spaSTa rUpa se sphurAyamAna hote haiM / he prabho! isa prakAra yaha caitanya vallarI pallava rUpI tulA ko tInaloka ko mAlArUpa se Alambita karatI hai / arthAta sampUrNa vizva ko yathA - tathA sunizcita gaNataSTA sA na ta kAla hai / / 11 // he bhagavan sAvadhAna * utsAhI hRdaya dhArI deva, va asuroM dvArA tarkita-tarkanA karane para saMkoca va vikAsarUpa zakti yukta cita svabhAva ApakA kyA hai ? nAnA tarkoM se bhI agamya kaisA AzcaryakArI yaha ApakA caitanya svabhAva hai / eka hI sva mahimA meM niviSTa mahAteja sthita hone para bhI apanI caitanya aneka zaktiyoM ko sphurAyamAnakaratA huA yaha ananta aura amita-asIma vizva ko prakAzita karatA hai / yaha kaunasI ApakI anokhI citkalA hai ? yaha kSAyopazamikajJAna se satata, sadaiva agocara hI hai || 12 // he bhagavan ! niSkampa, eka aura dRr3ha upayoga ko sampUrNa sAmAnya se arpita kiye jAne para spaSTa rUpa se sampUrNa zaktiyoM yukta dravya pratibhAsita hotA hai | kyoMki pramANa anantazaktiyoM ko bhinna-bhinna hone para bhI samudAya rUpa se hI grahaNa karatA hai / tathA kramika paryAyoM se samasta paripUrNa vizva ko bhinna-bhinna rUpa se prakaTa karatA hai | parantu ye guNa dravya - paryAya apekSA abhinna-bhinna rUpa pratibhAsita hote haiM | yathArtha meM eka rUpa hI dravya hai kyoM ki inameM pradeza bhinnatA nahIM hai / samasta guNa-paryAya vega-pravAha ko avaruddha kara eka dravya svarUpa ApameM lIna ho jAtI haiM / isa prakAra ekAneka rUpa 213 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra se jagat Apake bodha svabhAva meM arpita hue pratIta hote haiM / yaha vyavasthA dravyArthina naya aura paryAyArthika naya akrama krama rUpa se spaSTa siddha karate haiM / / 13 / / asIma, ananta darzana, jJAna zaktiyA~ AtmA se AtmA ke dvArA AtmA ananta-avadhi rUpa se 'bi' ANi se rUpa se surAsAna ho rahI haiM. tathA'pi sva pradeza rUpa lakSmI meM jaba taka haiM, sImita hI hai / he deva ! yadA-kadA yaha pariNamita huyI zobhatI hai / ApakA upayoga isI kAraNa AtmarUpa se pratibhAsita hotA hai | kintu isa prakAra hokara bhI apane Atma pradezoM meM vyApta ananto'pi sImita rUpa bhI hai / kyoM ki apane kevala jJAna meM krIDA karatI haiM | akSaya rUpa vizva vyApI pratApa caitanya ullAsoM se svayaM sAntapane ko bhI dyotita karatI zobhA pAtI haiM / saMsAra ke padArtha kramikarUpa se pariNamana karate hue isa caitanyopayoga meM pratibimbita hotI rahatI hai || 14 || 1 he prabho! ApakI cicandrikA sAgara meM azeSa tInoM loka sarva ora se vyApta ho rahe haiM, nimagna ho rahe haiM / atyanta asIma kAla paryanta samAye rahane para bhI yaha svayaM to Apa hI meM nimagna rahatI haiN| ApameM ati gaharAI meM samAI huI haiM / tathA'pi ApakI puNya mahimA alaukika hai jisameM loka ekAntikarUpa se pratibhAsarUpa se samAyA rahakara bhI yaha mAhAtmya ApameM hI praviSTa huA prakAzapuJjarUpa pratibhAsita hotA hai | isa prakAra he prabho! ApakI mahimA mAlA nizcala, acintya prAyaH sva svabhAvodbhUta hI hai / caitanya urmiyoM apane hI cit sAgara meM lIna rahatI haiM / yaha ApakA prabhAva mahAna acintya hai / / 15 / / antaHkaraNa meM kalIrUpa ko prApta hotI huyI bhI kevalajJAna rUpa ghanAkAra- Thosa huyI sI pratibhAsita hotI hai | krIDA karatI huI bhI nizcala 214 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stuvizati stotra jyoti svarUpa yaha kauna adbhuta mahimA hai jo samasta vizva ko AtmarUpa se grahaNa karane vAlI cetanA zakti hai jo sva tathA para donoM hI jisake prabhAva se prabhAvita hue traikAlika vastu kI ananta paryAyamAlAe~ ekasAtha, eka hI samaya meM makaranda vindu sadRza samAviSTa ho rahI haiM / he bhagavan apUrva , anaMta haiM | abhiprAya yaha hai ki Apake svabhAva meM citkalA paMkaja meM nihita parAga sadRza samAviSTa huI bhI vizvavyApI ho rahI hai / / 16 / / __ ApakI cit sv:| pahimA pUrvamA kama se Apa vidAmana nahIM karatI hai | tathA pUrva paryAya anya ho aura apara bhinna ho isa prakAra bhI pratibhAsita nahIM hotI hai / anya prakAra bhI koI sthiti nahIM hai / nirantara hI yaha to pUrvApara sambandha se vyApta ekatva pane se hI paribhASita prakAzita hotI hai / anAdi se tadurUpa hotI huI yaha ananta kAla paryanta apane ananta jJAna ghana svarUpa se vartana karatI huyI suramya rUpa se dIptimAna thI, hai, aura rahegI / isa prakAra he bhagavan Apa nitya hokara bhI apanI cid paryAyoM se parivartita bhI ho / isa prakAra apane nija svabhAva meM bharita hue Apa trikAla krama se bhI vyApta rahate ho / arthAt nijasvabhAva sthita hue parivartana zIla padArthoM ke bhI jJAtA rahate ho / / 17 // saMsAra rUpa gahana, gambhIra evaM gUDha rUpa saMsAra kandarA meM saMvRta hue bhI nitya apane svabhAva meM prakAza kiraNoM se vyAkIrNa hote hue bhI nija svabhAva rata rahate ho / uttAla taraMgoM se taraMgita saMsAra kalikAkalApoM ke vilAsa-hAsa meM unmajana - nimajjana karate hue kAlarUpa vAyu bega ke jhakoroM se Andolita bhI hote ho / prArambhita krama va akrama vibhrama se bhramita kiye jAne para bhI parivartanazIla ina lIlA samUhoM dvArA tADita bhI kiye jAte ho / parantu to bhI nizcaya se apane hI avicala Atma svabhAva meM hI ramaNa karatA huA ApakA caitanyanIra kA pUre-vega se uchalatA apane hI caitanya rasa meM sphurAyamAna Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caturviMzati stotra == == hotA hai | abhiprAya yaha hai ki parivartanazIla saMsAra kI samasta zubhAzubha ganiyA~ apane prabhAva se Apa meM praviSTa hotI haiM parantu Apako tanika bhI sparza nahIM kara pAtIM / aisA apUrva hai ApakA caitanya svabhAva / / 18 / / he prabho! saMsArI prANI nirantara antakaraNa se kSubhita huA, pramAdavazIkRta vyAkula huA dhUma rahA hai / bArambAra isa loka meM nAnAparyAyoM meM bhayaMkara tANDava nRtya karatA huA sva svabhAvacyuti se bhramaNa kara rahA haiM / vibhAva pariNati ke vazIbhUta hokara kAlAnala se pracalita huA chaTapaTAtA caJcala azAnta ho rahA hai / isa prakAra saMsAra udadhi meM tUla-ruI ke samAna 84 lAkha yoniyoM meM taira rahA hai / eka Apa hI apanI citkalA meM acalita hue apane zuddha caitanya svabhAvodaya kara usI meM sthita hue niSkampa hue ho || 19 / / he svAmin ! ApakI caitanyapUrNa jJAna prabhA ananta darzana ke sAtha maMtrI bhAva ko prApta atyanta puSTa ho gaI hai / ataH vizvavyApI huyI prANImAtra ko tRpta karatI huyI apane svAnubhUti rUpa, svasaMvedana se niHsRta ananta jJAnasudhArasa AyAyita sva svabhAva meM ullasita ho jJAnAmRta kA nirdhAra pravAhita kara rahI hai / nizchidra saghana Anandaghana bharita amara taraMgoM se bhArata nijarasa se bharI usI rasa se svayaM ko Ardrakara nimagna ho rahI hai / he prabho! yaha apane hI mahAna teja se svayaM meM hI prakAzita nirAkulatAnubhavakaratI huyI cirantana sthiti prApta ho gaI hai / ataH ananta kAla paryanta isI nirvikalpa avasthA meM virAjamAna rahegI / / 20 // Apa nirantara eka mAtra svIpayoga jJAna-darzana lIna nirIhavRtti vAJchArahita zuddha svabhAva rata haiM / ataH Apa kRtakRtya ho gaye haiM / aba kartRtva panA sadaiva ko samApta ho gayA vItarAgI hone se | yadyapi Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra ananta jagatatraya Apake upayoga meM A rahA hai, parantu isase Apako kucha prayojana hI nahIM hai / ataH kArya karanA hI nahIM hai / kyoMki aba zuddha eka avicala upayoga kA mahAna prakAza hI ApakA svabhAva ho gayA hai / yahI upayoga grAhya AkAra nAnApane se ApameM khacita huA AtmazarIra kA sAkSAt jJAnAkAra mAtra hI hai jo apane hI meM niSTha apanA hI sAkSAtkAra karatA hai || 21 // ananta jJAna va ananta darzana kI sthiti ko sthAyI, acala svarUpa meM sthira rakhane vAlA ananta vIrya apane uddAma rUpa se prakaTa huA hai / yaha apane vyApAra ko vistRta kara ApakI dRzi zakti ko sphAlita-vistRta karatA huA nirdvanda krIDA kara rahA hai / isase ananta Ananda rasa meM puSTa huyI uttAla taraMge hI Apa meM krIDA karatI haiM / tathA bAhya ananta padArthoM va bhAvI-vibhAvoM vistRta, vizAla senA ko parAsta kara AkulatA ke marma bhedI kaSToM se jIva ko niraMtara mukta karatI haiM / arthAt rAgadveSa kI utpatti ke kAraNa para bhAvoM kA abhAva kara nirAkula sukha zAnti meM jIva ko sthita karatI haiM | kyoMki padArtha hI rAgadveSotpAdaka haiM, jo AkulatA utpanna kara sva-svabhAva bhUta sukhAnanda kA ghAta karate haiM || kAraNAbhAva se kAryAbhAva bhI sunizcita hotA hI hai | // 22 // ananta darzana jJAna ke ekAkAra rUpa mahAna upayoga kA vizAla teja hai / isameM vyApta hone para ati tIkSNatA ko dhAraNa karatA huA he Iza! ApakA prabhAva va jJAnAstra ativega ke sAtha atyanta udyamazIla ho gayA hai / vizva ko apane prabhAva meM vyApta kara adbhuta rasa kI prastAvanAslapa ADambara ko atinirutsAha kara diyA / arthAt kSaNika sAMsArika indriya janya sukhAbhAsa ko Apane pragAr3ha ananta vIrya dvArA samucchinna kara vIrya garimA ko hI puSTa kiyA / saMsArotpAdaka karma zakti ko pUrNataH sammUrchita kara diyA / / 23 / / 217 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra he bhagavan! ApakI niSkampa, apratighAtaka upayoga kI garimA ke Azraya ko prApta AtmArAma - AtmAnanda mahodaya ke prabhAva kA kyA kahanA? vaha to avarNanIya hai | kauna usake varNana meM samartha ho sakatA hai ? koI bhI nahIM / jisakA Aja bhI antarvyApI gRr3ha, acala cid jJAna krIDA dvArA, AkulotpAdaka, nirantara krIDA mAtra se Andolita vizva-saMsAra isase pare hI bhIta huA bhaTakatA hai / abhiprAya yaha hai ki bhagavan ! Apake apramita prabhAva se bhaya prakampita saMsAra Apake sammukha A hI nahIM sakatA hai / / 24 / / samasta bAhyADambara tyAga se ucchalita kevala jJAna ke vegazAlI pravAha meM Apa prApta ho cuke / usI meM snAna kiyA / atyanta pramAda hIna ho pUrNa jAgrati ke sAtha maiM bhI usI meM niraMtara nahIM taira sakatA kyA ? merA cidvilAsa taraMga lIlA se Andolita taraMgoM ke spaSTa bhAra se jarjarita ho rahA hai |AcArya zrI prArthanA karate haiM ki vibhAvo kI taraMgoM meM ulajhA merA nija svarUpa naSTa nahIM huA hai, apitu apane AtmasvabhAva meM DUba kara vilIna chupA huA hai / ataH vastu tattva kA sarvathA nAza na hokara tirobhAva va AvirbhAva hotA rahatA hai, paryAyoM kI apekSA / astu, merA bhI vizva vyApI jJAna svabhAva saMkucita hokara zarIra kArAgAra pramANa ho rahA hai / isakA kAraNa merA hI pramAda va ajJAna bhAva hai | he prabho! Apake prasAda se merA bhI ajJAna va pramAda naSTa ho yahI mahatI bhAvanA hai || 25 / / 218 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 25 spaSTIkRtya haThAta katha kayamapi tvaMyat punaH sthApyate svAminnutkaTakarmakANDarabhasAda bhrAmyadbhirantarvahi taddevaika kalAvalokanabala prauDhIkRta pratyaya stuGgotsAragalatsvakarmaphTaleH sarvoditaH prAthyase / / 1 / / devAvArakamAsti kiccidapi ne kiJcijagamya na yadU yasyAsI sphuTa eva bhAti garimA rAgAdiralalan taddhAtAyAtapazyatAmaharahazcaNDaH kriyADambaro spaSTaH spaSTa samAmRtastava kila spaSTatatvahetuH jhamAt // 2 // pUrvA saMyama saJcitasya rajasaH sadyaH samucchittaye dattvAdurddharabhUrisaMyamabharasyoraH svayaM sAdarA: ye pazyAnti balAda vidAryakapaTagranthiMlayakasmatA sne vindanti nizAtazakti sahajAvasthAsthamantarmahaH // 3 // ye nityotsahanAta kaSAyarajasaH sAndrodayasparddhaka zreNIlA nalAdhavena laghayantyA tmAnamantarbahiH na vijJAnadhanIbhavani sakalaM prApya sprabhAvaM svayaM praspaSTasphuTitopayogarimanasvIkRttAtmazriyaH // 4 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] bAlyADataH parivRttipAtravilasat svacchandadRksamvidaH zrAmaNyaM kevalaM vigAhya sahanAvasthA vipazyanni ye pUrvAvAsamapUrvatAM sapadi te sAkSAnnayantaH samaM bhUlAnyeva lunanni karmakuzalA karmadrumasya kramAt / / / / ye gRhNantyupayogamAtmagarimagrastAntarUghaduNa grAmaNyaM paritaH kaSAyakapaNAdavyagnagADhagrahA: ne tat tekSaNya makhaNDapiNDitanija vyApAramAraM zritA: panti svayamIzasAnata mahasaH samyak svttvaadbhutm||6 / / citsAmAnyavizeSarUpa mitaram saMspRzya vizva svayaM vyaktiSveva samannatapariNamat sAmAnyamabhyAgatAH antarbAhyagambhIrasaMyamabharAmbhasphurajAgarAH kRtyaM yattadazeSameva kRtinaH kurvanti jAnasti ca / / 7 / / citsAmAnyamudaJcaya kiJcidabhito nyaJcanijavyavyaktiSu spaSTIbhUta dRDhopayoga mahimA tvaM dRzyase kevalam vyaktibhyo vyatiriktamasti na puna: sAmAnyamekaM cida vyaktAvyaktibharaH prasahaya sabhasAd yasyAzayA'pohyate // 8 // bAhyArtha sphuTayana sphuTasya harahastvaM yat svabhAvaH sate dRSTa kena nirandhanaH kila zikhI kiMApi jAtu jvalan bAhyArya sphuTayannapi tmatabhito bAhyArthabhinnadayaH bAhyArya sphuTayana sphuTasya iraistvaM yan svabhAvaH sate dRSTa kena nirandhanaH kila zikhI kiM kApi jAtu calan Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [31 bAhyA sAyannapiAlIpanI bAdAzivadayaH praspaSTA sphuTitopayogamahasA sImAntitaH zobhase // 1 // bAhyArthAna paridRtya tattvarasanAdAtmAnamAtmAtmanA khAtmArAmamamuM yadIcchati bhRrza zaGkoca kujo'stumA kSipyannaM prasabhaM bahirmuhuramuM nirmathya mohagrahaM rAmadveSavivarjitaH samadazAsvaM sarvataH pazyatu / / 10 / / dRSTo'pi bhramakRt punarbhavasi yahUSTibahiyasta: kasyApi svakakarmapuGgalabalakSubhyata tviSastvaM pazoH nenaivotkaTapiSTa peSaNahaThabhraSTaM svakarmecchavaH samyak svocitakarmakANDaghaTanA nityodyanA yoginH||11|| yamagrAmavinigrAhAya paramaH kAryaH prayatnaH para yogAnAM phalakRnna jAtu vihino gADhanahAnnigrahaH saspando'pi viramAna mahimA yogI kramAnmucyate niSpando'pi suSuptavan mukulinansvAnta: pazurvadhyase / / 12 / / karmasyaH kRtinaH kramAda viramataH kamava nAvadgati yavidvarttitarajjuvat svayamasau sarvAGgamudvarnate labdhajJAnadhanAdbhutasya tu vapurvANI manovargaNA yannaspandinamAtrakAraNatayA sapyopya satyo'sya maaH||13|| niSkamghehadi bhAritasya na bahirvalgagrahastambhita jhyumyajAtyahareti vogratarasa: stambhe'pi niSkampatA ratambhenApi vinaiva paGga padavimAyAti yasmin mana stat kiJcit kila kAraNaM kalayatAM bhAsi tvameva svym||14|| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] chAyAsparzarasena zAntamahaso mattaprabhattAzayAH zrAmaNyA dvipamalinena patitAste yAnti hiso punaH AkramyA kramayAkadagdharajIsa sphUrya svabhAvAdbhute karmajJAnasamuccayena ramane yeSAM matiH svairiNI 15 // sAmAnya kSaNamunnamayya sapadi prakSINanaipayaH samaM sAmAnyAnipatana arjitanijavyA SvabaddhAdarAH ete ghargharaghoraghoSasaralazvAsanilabAlizA ekAgyaM pavijaya mohapihitA duHzikSayA sherte16| tIkSNaM tIkSNAmihapayogamacalasvAvalambanabaddhoddhanaM sAkSAta khaNDita kAla khaNDamanizaM vizvasya ye vibhrati te bhUvArthavimarzasusthitadRzaH sarvatra santaH samA zcitsAmAnyavizeSa sammRtamatispaSTa svamadhyAsajJe / / 17 / / atyantadRDhitopayoganabiDagrastazrutajJAnabhU bhUyobhiH sama saMyamAmRtara sainityabhiSiktaH kRtI ekaH ko'pi haThaprahAradalita dhvAnta svatatvaM spRzana vizvodbhAsi vizAlakevala mahimAkramya vibhaamyti||18|| AjanmA'nulabdha zuddhamahamAH svAdastAvAsI sphuTaH sarvAGga madayat prasahaya kurUte kA pramAdaspadana mAdyanno'pi nizAnasaMyamArUyo naiva pramAniye neSAmeva samucchalasya vikalaH kAle vilinainsaa||1|| yanmithyA'pi vibhAti vAstviha bahiH samyak tadantarjava bhArUpaM na viparyayasya viSayo dhyA hi sA'pyAtmanaH Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [s] sAkSAta kSINamalasya gocaramite samyagbahirvastuti vyaktizcena parivartate kimanayA jJAnasya nADajAnatA 120 // antarbAhavivArne kizcidapi yad rAmAdi rUpAdi vA tatkurSanna vizeSataH samamapi jJAnAnalasyendhanam vizvenapi ghataprabhevapuSA roSeNa saMdhukSitaH sAkSAda vakSyati kasmalaM sanarasa: shshvtprbhaasaajvln||21 / / labdhajJAnamahimya khANDacarita prArabhAra nistejanAn nyasyat saJcinakazmale manasi naH zuddha svabhAvaspRzi atyantAdbhutamutarotaralasad sadyamudyotibhiH pratyagrasphuritaiH prakAzamabhitastejo'nyadujRmmane // 22 // the sAkSAt pratibhAnti kalpaSamaSI prakSAlayanto'khiranA dUronmagnavicitrasaMyamarasazrotasvinI saGgamA antaH zAntamahinyasImamahasi mUchocchalanmUrcchanA etAstAH paramAtmano nijakalA: sphUjInti nistejinAH / / 23 / / acchAcchAH svayamucchalanti yadimAH savedanavyaktayo niSpItA'khilabhAva maNDarasa prAgbhAramantA iva manye bhinnarasaH saeva bhagavAna ko'piyane kI bhavan valmatyutkalikAmirUbhdutanidhizcaitanyaratnakaraH / / 24 // jJAnAgno puTapAka eSa ghaTanAmatyantamannarbahiH prArabdhoddhata saMyamasya satataM viSkak pradIpasya me yetA'zeSakaSAyakiTTagalanaspaSTIbhavad vaibhaSAH samyag bhAntyanubhUtivarSAMpatitAH sarvA svbhaavaashriyH||25|| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvinati stotra pATha-25 he svAmin! Apa jisa kisI prakAra AtmAvalokana kI eka mAtra kalA ko udghATita karate haiM, vaha mere gahana karma paTaloM ke AzravoM dvArA vega ke sAtha AcchAdita ho jAtI hai : pAhAyara prakAra puSTa karma paTalI se punaH punaH pramita ho kSINa prAya ho jAtA hai | ataH bhagavan! vaha Atma jyoti sampUrNa karma paTala ko pUrNa pRthaka kara jAgrata ho yahI prArthanA karatA hU~ ||1|| jisake antaH sthala meM yaha antarjyoti ko AvRtta karane vAle rAga-dveSAdi tanika bhI jAgrata rahate haiM, usake yaha AtmIya prakAza spaSTarUpa se kabhI bhI AbhAsita nahIM hote haiM | usa garimA ke AvAraka ko pratidina nirIkSaNa karatA rahatA hai aura una kriyADambaroM ko Apake siddhAnta se naSTa karane kA prayAsa karane para nizcaya hI vaha Ama jyoti bhI kramazaH spaSTa ho jAtI hai / arthAt Atma svabhAva ke prakAzita hetuoM ke ho Alambana krama se nija svarUpa pratibhAsita hotA hai | Apake jaisA amara sAmyAmRta upalabdha ho sakatA hai / / 2 / / pUrva avasthA meM jisane saMyama saJcita kiyA hai usake karmarUpa dhUli (dhUla) zIghra hI naSTa ho jAtI hai / yahI nahIM vaha vinaSTa hotI huyI karma kAlimA svayaM Adara se uddAma paripUrNa saMyama se hRdaya ko svayaM bhara kara hI jAtI hai / abhiprAya yaha hai ki saMyama dhAraNa va pAlana se kramazaH karmamala nirjarita hotA hai aura utkRSTa yathAkhyAta saMyama utpanna-jAgrata hotA jAtA hai / isa prakAra jo udyama zIla bhavyAtmA chala-chidra rUpa kapaTa granthi ko zithila Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra karate haiM ve hI karmamala ko balAt dekhate haiM tathA apanI tIkSNa samyak dRSTi zakti dvArA svAbhAvika Atma svarUpa kI avasthA ke tejasvI prakAzapuJja ko jAnate haiM-jJAta karate haiM / anubhava meM prApta kara lete haiM // 3 // he deva! jo bhavyAtmA nitya hI utsAharUpI pavana vega se kaSAya rUpa karma gja ke kAraNIbhUta ghanIbhUta hue udayAvalI ko prApta sparddhakoM kI zrRMkhalA kA ullaMghana kara, lAghava guNa prApta karate haiM, ve AtmA ke bAhyAnyaMtara svabhAva rUpa kA ullaMghana nahIM karate haiM | apitu apane sampUrNa nija svabhAva ko prApta kara pUrNa spaSTa, prakaTa, pratyakSa upayoga kI garimA ko udarastha karane vAlI AtmalakSmI-vijJAnadhana svarUpa ko prakaTa kara vijJAna dhana svarUpa ho jAte haiM / arthAt sarvajJa ho jAte haiM ||4|| jo vAhyAbhyantara saMyama rUpI paridhi-bADha lagAne para pUrNa svAtatrya rUpa darzana jJAna ke ArAdhaka santa jana apane zrAmaNya-sAdhutva rasa meM avagAhana kara apanI sahaja svAbhAvika avasthA ko hI samyak nirIkSaNa karate haiM / ve sAdhu-santa pUrva meM aprApta, apUrva sampadA ko prApta karate hue zIghra hI usake sAtha karmarUpa kuzala vRkSa kI mUla-jar3a ko hI kATa dete haiM / saMsArAvasthA kA mUla karma hI haiM / mUlonmUlana hone para vRkSa phalita nahIM hotA usI prakAra karma druma kA mUlocchedana hone para saMsAra rUpa phala bhI phalita nahIM hotA ||5|| jo zramaNarAja kaSAyoM ko cAroM ora se karSaNa karane meM vyagra nahIM hote haiM / nirantara athaka zrama se unheM kSINa karate haiM ve hI apane zrAmaNya pane ko sthira kara AtmasvabhAva kI garimA se sampanna zuddhopayoga ko grahaNa karate haiM / apane antakaraNa meM usthita upayogAtmaka tattva ko prApta karate haiM / ve hI apane saphala zrAmaNya dvArA he Iza! apane usa tIkSNa prakhara pratApa svarUpa, akhaNDa piNDI bhUta nija vyapAra ke sAra rUpa ko dekhate haiM / he jina! ve hI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra bhavyAtmA apane adbhuta svatatva kA Azraya prAptakara samyak prakAra usa Atma teja ke anta kA avalokana aura anubhavana karate haiM / arthAt ananta darzana va anaMtajJAna ke adhiSThAtA ho jAte haiM || 6|| 'cid' yaha guNa mukhya hai / jisa samaya vyakti vizeSa arthAt anya dharmoM yukta kI dRSTi se vicAra karate haiM to sarva ora pariNamana karate hue vizeSa ho jAte haiM to bhI sAmAnya se sarvathAbhinna nahIM hai kyoM ki vahauM bhI sAmAnya cetanA prApta hI rahatI hai ! phazana kAla meM gRha gauNa ho jAtI hai / isI prakAra vAhyAbhyaMtara saMyama se paripUrNa sAdhaka cetanA-jJAna jyoti ko jAgrata karate hue, niSpramAda hokara jo sAmAnya-vizeSAtmaka nija tattva usI ko karake (prakaTa kara) karate haiM aura jAnate haiM / arthAt AtmAnveSI mahApuruSa use hI prakaTa kara-pratyakSa karate haiM, aura jJAta karate haiM | Apane yahI tatva svarUpa nirUpaNa kiyA hai || 7 || sAmAnya vizeSAtmaka dharmoM se yukta hI hotA hai / AtmA bhI eka dravya hai / ataH usameM bhI ubhaya dharma nihita hai / AtmA kA svabhAva yA lakSaNa jaba hama "citsvarUpa" aisA karate haiM to AtmA eka 'cit' caitanya svabhAvI prakaTa hotI hai | yaha lakSaNa sAmAnya dharma kA nirUpaNa karatA hai arthAt AtmA ananta dharmAtmaka hai to bhI eka dharma ko liye kahA jA rahA hai | yaha anya zaktiyoM kA abhAva nahIM hai, apitu ve sarva gauNa rUpa se vidyamAna hai | abhinna dRSTi se arthAt abheda dRSTi kI apekSA tattva vivecana karane para bhinna-bhinna-bhedarUpa tattva cAroM ora se haraprakAra se kucha gauNarUpa se nijatattva meM hI vizranti pAte haiM / arthAt samasta bheda usI sAmAnyanivivakSA meM usI sAmAnya meM-abheda dRSTi meM vilIna ho jAte haiM / isa prakAra he prabho pUrNa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra aura dRDharUpa hue upayoga kI mahimA prakaTa hue Apa kevala mAtra dekhate hI ho / ataH vyaktiyoM yA vizeSoM se sarvathA bhinna anya koI sAmAnya nahI haiM | vyakta evaM avyakta zaktiyoM se paripUrNa hI dravya hotA hai / vizeSoM se sarvathA pRthaka koI tattva nahIM hotA hai / vizeSoM se sarvathA bhinna koI bhI kahIM bhI sAmAnya cidrUpatA nahIM hai aura na hI sAmAnya cidazakti se sarvathA bhinna vizeSoM kA hI astitva hai / vyaktAvyakta-sAmAnya vizeSoM kI mukhyagauNatA rUpa hI tattva vivecanA saphala, yathArtha saMzaya-viparyaya - anadhyavasAya rahita hI he jina Apake kSAyika jJAna meM spaSTa huA hai / ataH eka abhiprAya yA Azaya gauNa hotA hai to tatkSaNa anya apekSA abhiprAya prakaTa hotA hai / vaisA hI Agama meM nirUpita hai | svayaM adhyayana kara jAnoM zraddhA na kro| cUMki mukhya- -gauNa dharmoM ko eka sAtha prayukta nahIM kiyA jA sakatA hai / astu unako kramazaH jAna kara va samajhakara yathAsvarUpa gauNa mukhya kara hI jJAta karanA cAhie ||8|| he prabho ! sampUrNa pradArthoM ko Apa spaSTa karate hue bAhya samasta padArthoM ko aharniza apane jJAna kA viSaya banAte haiM / kyoMki kSAyika jJAna kA yahI svabhAva hai / dRSTacya jo kucha haiM use dekhatA hai - jhalakAtA hI hai / yadi dRSTa loka na ho to prabhu sarvadRSTA' kisa prakAra kahe jAyeMge ? jisa prakAra IMdhana jalAvana ke abhAva meM kyA kabhI kahIM para bhI kisI ke dvArA jAjva lyamAna agni zikhA dekhI gaI hai ? nahIM / IMdhana ko bhasma karane se hI vaha 'agnijvAlA' prasiddha hotI hai / isI prakAra dRzyamAna jagata ke rahane parahI sarvajJa prabhu sarvadRSTA kahe jAte haiM / to bhI azeSa bAhya padArthoM ko dekhate hue bhI Apa unase bhinna sattA vAle hI rahate haiM / isa prakAra rahe jina ! ApakA ananta darzana apane hI darzanopayoga rUpa tejomaya mahAna teja sarvaora se sarva prakAra zobhA prApta hotA hai / usa asIma upayoga se Apa bhI svayaM pUrNa darzanopayoga se bharita zobhA se suzobhita hote haiM // 9 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra == hai jinezvara! azeSa bAhya padArthoM kA parihAra kara-tyAgakara svayaM apanI AtmA ke dvArA AtmA ko tattvarasa ke AsvAdana kI bhAvanA se apanI hI AtmA meM ramaNa karatI rahe | yadi bAra-bAra saMkoca-vistAra ko mujhe prApta honA nahIM par3e isa sthiti ko cAhate ho to moharUpI granthI ko samyak prakAra nirmathana kara balAt bAhira pheMkate hue arthAt kSaya karate hue rAga-dveSa se sarvathA rahita ho samadRSTi bano / isa prakAra sampUrNa mohaparigraha granthi kA nAza kara svayaM sarvatra pUrNataH apane hI Atmatattva svarUpa kA avalokana karo | use hI dekho / usakA hI nirIkSaNa karate raho ||10 / / dRSTa vastu bhI bhrama vazAt punaH adRSTasama hI ho jAtI hai / yadi dRSTi ko vAhya padArthoM meM nikSipta kara diyA jAtA hai to isa prakAra yadi koI bhI apane karmopArjita karma pudagala ke udaya se kSubhita ho jAtA hai to vaha vyAkula huA para dravya kI ora jhAMkane lagatA hai nija tattva vilokana se vimukha ho jAtA hai | AcArya zrI aise prANI kI durdazA ko prApta hone se use ajJAnI pazu hI samajhate haiM / arthAt vaha pazu kI koTi meM A jAtA hai bhramita hone kI apekSA se / kyoM ki isa kAraNa se apane hI karmoM ke udayAnusAra calane vAle utkRSTa piSTa-peSaNa ke ugravala ke sva svarUpa se bhraSTa ho jAte haiM | isalie yogijana viveka pUrvaka balavAna karmoM ke vaza na hokara apane sahaja zuddha svarUpa kI prApta ke hetU rUpa jJAna dhyAnAdi karma kANDa meM hI nitya udyama zIla-prayatna zIla rahate haiM / / he prabho! yogiyoM ko yahI eka mAtra mArga Apane nirUpita kiyA hai ||11|| 223 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra rAga-dveSAdi doSa samUha kA samyak prakAra nigraha karane ke lie paramottama kArya karane ko tatpara utkRSTa tapazcaraNAdi kArya karane prayatna karane meM hI 'tatpara rahate haiM / una yogiyoM kA yogaphala atiprabala karma grahoM se gADha baMdhana vihita phala kabhI bhI vyartha nahIM hotA | kyoMki ve pragADha badhana baddha nahIM hote / zuddhopayoga se kiMcid skhalita hokara bhI yadi nizcala dazA se spandita bhI ho gaye to bhI antaraMga meM vairAgyabhAva kI mahimA se krama se karmabandhana se mukta hI hote haiM / svadhyAna meM nizcala - niSpanda hone para bhI susuptadazAvat rahate hue bhI ve apane antaH karaNa AtmodyAna meM vikasita AtmIya guNa kaMja ko mukulita hI karate haiM / isake viparIta ajJAnI baMdhana ko prApta hone vAle pazu navIna karmoM se baMdhanabaddha ho jAte haiM / AcArya sAdhujanoM ko saMbuddha kara rahe haiM ki yadi tuma apanI yoga sAdhanA se tanika bhI cyuta hue to bandhana baddha ho jAoge / ataH apanI yogasAdhanA meM tanmaya raho ||12|| yadi aSTavidha karmoM kA kartA karmoM se virakta nahIM hotA hai to karmAsrayoM kA AnA hotA hI rahegA / jisa prakAra rassI baTane vAlA use baTatA hI rahegA to vaha vRddhiMgata hI hotI rahegI / usI prakAra karmAzravoM ko ruddha nahIM kiyA to ve sarvAGga se veSTita hote rheNge| kyoMki rajjU bhAMjane vAle aMdhe ke samAna yaha bhI ajJAndhakAra se pramAdI ho rahA hai / parantu, jisa samaya jJAna ghanarUpa adbhuta svarUpa ko prApta kara letA hai to isake mana, vacana aura kAya vargaNAoM ke spandita ( caMcala ) rahane para bhI ye karmAsrava ke kAraNa mAtra rahate haiM to ve karmavargaNAe~ Ate hue bhI yAni sattA meM rahakara bhI asattA samAna ho jAtI haiN| kyoMki yogoM se prakRti, pradeza rUpa baMdha hI hotA haiM / kaSAyoM ke nahIM rahane se sthiti anubhAga baMdha nahIM hotaa| inake abhAva meM yaha Asava nirAzrava vat niSphala hI ho jAtA hai | ataH unakA sadbhAva bhI abhAva ke samAna hai ||13|| 224 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra apane hRdaya meM Atma tattva ko stambhita karane vAlA yogI, vAhya jagata J meM hone vAlI garjanA ke sAtha karmadA kI garjana ko karane meM pratibhAsita nahIM hone detA / isa prakAra niSkampa AtmA ko apane meM stambhita | karane vAle ke ugratara kSobhotpAdaka karmagrahaNa nahIM hote / isa avasthA ko prApta karane vAle ke stambhana kriyA ke nahIM karane para bhI sattA meM sthita karma pagu ke samAna avasthA prApta ho jAte haiN| isa prakAra ke niSpanda mana ke jo kucha bhI kAraNa prApta hote haiM ve sarva Apake hI svarUpa ko svayaM pratibhAsita karane vAle hI hote haiM / abhiprAya yaha hai ki jisake hRdaya meM ApakA zuddha svarUpa akampa hotA hai use svayaM kA hI nija rUpa pratibhAsita hone lagatA ||14|| nirgrantha avasthA pramattadazA (chaThaveM guNasthAnaprApta ) meM rahakara kucha vItarAga aMzoM se AtmA ke paramazAnta rasa kI chAyA mAtra kA sparzana kara letA hai / usI rasake dvArA unmatta ho pramAda rUpa abhiprAyoM meM mugdha ho jAya to usakI zramaNatA gaja ( hasti) ke samAna patita ho punaH nizcaya hI nimna guNasthAna kI dazA ko prApta karate haiM / jisa prakAra hasti apane netroM ko nimnIlita ( banda ) kara gamana karatA huA mArga bhraSTa ho garta meM jA par3atA hai / kintu jo zramaNa rAja jAgrata ho, viveka pUrvaka usa prakAza kI chAyA ke mAdhyama se karma samUha para AkramaNa karate haiM ve avipAka nirjarA rUpI agni se unheM bhasma kara dete haiM / usa karmaraja meM pracchanna svabhAva kI sphUrAyamAna kara usa adbhuta prakAza meM samyak cAritra ke sAtha samyagjJAna ko ekAkAra kara ramate haiM / jinakA jJAna yA mati isa prakAra vikAsonmukha hotI hai, ve sva svarUpa vihAriNI buddhi bala se nirantara svAnubhava lIna ho jAte haiM / arthAt sva meM sva ko sthira kara AtmAnandAmRta meM ramaNa karate " 225 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra | rahate haiM / abhiprAya yaha hai ki nirgranthasAdhu ko AtmAnubhUti prakhara karane kA hI lakSya rakhanA caahie| vAhya jagata se haTane kA prayAsa karate rahanA hI zrAmaNya ke rakSaNa kA upAya hai || 15 // jo ekAnta kSaNika siddhAntI vastu tattva ke sAmAnya dharma ko bhI kSaNika hI prakaTa karate haiM, unake zIghra hI vastu kI tIkSNa jyoti ke kSaya hone ke sAtha hI prabhAvazAlI vizeSa dharma bhI sAmAnya vastu se abaddha ( rahita ) hone se Adara prApta nahIM kara sakate / arthAt apanA astitva sthApita nahIM kara sakate / isa prakAra sAmAnya va vizeSa ubhaya dharmoM kA abhAva hI siddha hogA / isa prakAra ina vastudharmoM kI ekAgratA kA tyAgakara ve tIvra mohAndhakAra se Acchanna ho viparIta khoTI zikSA ke naze meM supta hue antima ghara gharaM kaNTha meM ghora tIvra AvAja karane vAlI sarala zvAsarUpI anila se nADita ho ajJAnabhare samApta ho jAte haiM / arthAt svayaM bhI sAmAnya vizeSAtmaka vastu lakSaNa rahita ho mRtaka samAna niSkriya par3e rahate haiM ||16|| acala upayogarUpa svAvalambana se baddha huyI paryAyeM pratisamaya tIkSNa tejasvI hokara puSTa ho rahIM haiM ve hI pratikSaNa kAla-samaya kA vibhAjana karatI huyI vizva ko aharniza rUpa se dhAraNa karatI haiM / arthAt upayoga Atma tattva kA sAmAnya dharma hai aura usameM pratisamaya hone vAlI hInAdhikatA paryAyeM haiM / ye donoM svabhAva eka hI tattva meM baddha hokara vastu tattva kA svarUpa nirdhAraNa karate haiM / yaha pratyakSa dRSTigata hotA hai / isa prakAra jo ubhaya dharmAtmaka padArtha ko svIkArate haiM ve hI bhUtArtha-samIcIna vastutattva vivecaka. vivecanAkara usameM zraddhA karate haiM ve hI susthitasamyagdRSTi haiM / isa prakAra sarvatra samyagdRSTi santa eka sAtha sAmAnya vizeSayukta padArtha svarUpa ke viSaya meM sthita hote haiM, arthAt svIkAra karate haiN| ve hI suspaSTa mati viziSTa sva svarUpa ke spaSTa adhyetA hote haiM / punaH samyagjJAna se yukta ho nijAtmajJa ho jAte haiM ||17|| 226 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzati stotra inna prakAra darzopayoga sudRta nimaja hotA hai ne hI jJAnopayoga rUpa zrutajJAna ko bArambAra saMyama sudhArasa se nitya abhisiMcita karate hue donoM upayogoM ko eka sAtha samanvita karate hue udyAma puruSArtha niSTha hote haiM / ve hI kisI bhI eka hI prahAra se mohAndhakAra ko dala-mala kara (naSTakara)nija tattva ko sparza karate hue kSAyopazamika jJAnopayoga ko kSAyika, vizAla kevala jJAna ko prakaTa karate haiM | usakI vizva prakAzI vyApaka mahimA se AkrAnta ho nirantara usI meM sthita ho jAte hai / yaha prahAraka dhyAna zastra se udghATita pUrNa huA kevalajJAna prakAza anantakAla taka rahatA hai / usI meM samAhita Atmatatva ajara-amara ho jatA hai ||18|| jaba taka AtmA ke zuddha prakAza kA rasAsvAda upalabdha nahIM hotA, taba taka hI spaSTa sarvAGga ko pramAda vaza apane rasa meM balAt uddAma zrama kara bhI DubAye rahatA hai / arthAt AtmasvarUpa vimukha hI pramAdI hote haiM / parantu jo vivekI jJAnI jana pramAda kI mAdakatA ke rahate bhI madAkta nahIM hote, usameM nimagna nahIM hote ve hI pramAda ke uchalane para usake prabhAva se vikala rahate haiM / ye hI samaya pAkara pApoM se rahita hote haiM / arthAt pramAda janma kAraNoM ke rahate hue bhI jo ciyekI tIkSNa saMyama kI gADha zraddhA se hI sampanna rahate haiM, ve hI pApa puJja kA nAza karate haiM | samasta pApAgnavoM kA mUla hetU pramAda hai / bhavyAtmAoM ko saMyama dhAraNa niSpramAda bananA cAhie 1 // 19 // yadi vAhyavastu samyak rUpa se vAhya bhI prakAzita hotI hai to bhI vaha anantaraGga se prabhArUpa hI hai kyoMki viparIta viSaya ko viparya rUpa se vyakta kara rahI hai / vaha bhI AtmA kA AbhAsa jJAna kA viSaya hone para pratyakSa mala kA kSINa karane vAlA hI hotA hai / kyoMki alpajJatA ke kAraNa bAhyarUpa 217 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra se viparIta hone para samyaka nimita se jJAna ke vRddhiMgata hone para kyA vaha parimArjita nahIM hotI / arthAt pazela jJAna ho jo padArtha spaSTa rUpa se jJAta nahIM hue parokSa buddhi se hI viparIta haiM, ve hI buddhi pratyakSa hone para pratyakSa ho jAte haiM / alpajJAna bhI yadi samyaka hai to vaha bhI pUrNa jJAna kA hetU hI hai samyaktva pUrvaka hone ke kAraNa antaH Atma svabhAva rUpa hokara antaraMga jJAnodyota satya rUpa hone se viparya nahIM hai / apitu zaktihIna hone se yAthA tathya svarUpa samajhane meM bAlavat hai / tathA'pi prabala sAdhana bhUta guru Adi kA sAnidhya hone para vaha zakti hIna sAmarthyapuSTa kyoM nahIM hogA ? hogA hI / he bhagavan! Apake pAvana caraNAbjoM kA sAnidhya pAkara durgati bhI samatI ho hI jAtA hai | // 20 // kaSAyoM kA yathAyogya zamita karane meM udyamazIla hokara bhI saMyama ke sAtha jvalita saMjvalana krodhAdi kaSAyeM sthUla rUpa se vyaktAvyakta pramAdotpanna kara kucha-kucha rAgAdi se AtmA ko malina karatA hai / AkramaNa karatA hai / tathA'pi samyagjJAna rUpI agni ke saMcala na rUpa krodha se saMghukSata (dhauMkI) hone para bhI usa rAgAdimala ko apanA havya-Idhana banAkara bhasma kara detI hai / jisa prakAra jar3a rUpa agni meM ghI kI Ahuti dI jAya to ugrarUpa se prajvalita huyI jvAlA svayaM ke sAtha IMdhana ko bhasma kara detI hai / arthAt jJAnAnala bhI kaSAyoM ke kSINa hote-hote sAtha hI duSTASTa karmoM ke vizeSa AtmaguNa ghAti ghAtiyA karmoM ko bhasma kara nirmala pratyakSa anantajJAna svarUpa kaivalya ko prakaTa karA detI hai ||21 // vizeSa mahimA yukta jJAna kI prApti se akhaNDa balazAlI cAritra ko prApta karatA hai / usa samyak cAritra ke dvArA pUrva saMcita-sattArUpa karmabhAra rUpa mala ko (manameM sthita) tiraskRta kara detA hai / arthAt usa mana meM samAhita 228 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzatistotra karmamala kI anubhAga zakti ko kSINa kara niSphala sattA se bahirbhUta kara detA hai| tathA usase AcchAdita zuddha Atma svabhAva kA sparza karane vAle atyanta apUrva yAni adabhuta, uttarottara zobhAyamAna hone se vaisaradya ko prakaTa kara detA hai / usI jAgrata udyotita jJAna jyoti se uttarottara sphurAyamAna hotA huA amita teja (sphurAyamAna) caturdika apane amita teja ko sphurAyamAna kara letA hai / jo satata apane alaukika prabhAva se prakAzamAna rahatA hai ||22|| jo ghora tapasvI nara puMgava azeSa ghAtiyA karmoM ko bhasmasAta kara usakI raja ko (rAkha ko ) bhasmI ko pUrNataH, apanI atyanta vRddhi ke pUra se adbhuta. AzcaryotpAdaka vicitra saMyamarasa se paripUrNa nirjharanI ke dvArA prakSAlita kara dete haiM / ve antaH karaNa meM atyanta nirmala zAnta mahimA meM praviSTa hote hai / tathA asIma tejasvinI jyotirmayI kalA jo parigraha kI mUrcchA se mUrcchita AcchAdita ho rahI thI, usa paramAtmamahimA svarUpa nijAtma kalA jo nisteja ho rahI thI use jAgrata karate hue usI meM nimagna hote haiM / arthAt ananta kalpakAla paryanta usI kA anubhava karate haiM / abhiprAya yaha hai ki svayaM AtmA hI apane AtmIya svabhAva ko prakaTa karane meM sakSama hotI hai / tadanurUpa samyak prayAsa karane para ||23|| yaha saMyamajanya svasaMvedana uttarottara ujjavala -nirmala hotA huA svayaM apane hI AnandaghanasudhArasa pravAha meM uchalatA hai / apane nirdvanda vega meM spUrNa padArthoM ke samUha rasa kA pAna pAna kara usa bhAra se matta ke samAna svacchanda ho sva svabhAva meM ramaNa karatA hai / isa prakAra kI merI (AcArya bhI kI) mAnyatA hai / isa prakAra eka apUrva bhinnarasa nimagna huA bhI koI eka bhagavAna aneka rUpa huA garjatA hai / arthAt AtmA eka akhaNDa jJAnadhana svabhAva 225 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra caitanya jyoti bharita ratnAkara (sAgara) hai / apanI ananta zaktiyoM ko prakaTa kara aneka guNamaNiyoM se maNDita adbhuta rUpa-anekarUpa pratibhAsita hotI hai / abhiprAya yaha hai ki Atmadravya dravyArthika naya kI apekSA eka rUpa hI hai, parantu ananta paryAyoM ko pIta hone se aneka rUpa bhI hai // 24|| he prabho! yaha jJAna rUpI agni ke dvArA puTapAka prApta kara merA bAhyA bhyantara rUpa prArambhika utsAhita saMyama kA svarUpa nirantara cAroM ora se prakAzita ho dIptimAna ho rahA hai / isake prakAza prabhAva se sampUrNakaSAyamala kiTTikAlimA naSTa ho rahI hai tathA isa malIcchedana se isameM pracchanna huA merA nija svabhAva rUpa vaibhava spaSTa prakaTa ho rahA hai | isa samaya zuddha svabhAva se samyak prakAra svAnubhUti mArga meM viravarI anekoM svabhAva bhUta zrI-lakSmI anubhUta ho rahI haiM / parokSa rUpa se anubhava meM prApta ho rahI haiM / yahA~ antima zloka meM guruvarya AcArya parameSThI zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja, jinhoMne anAdi Agamokta paddhati se apane parama ArAdhyaguru deva zrI munikuJjara samrAT se AcArya pada prApta kiyA thA, apanA jina stavana kA anubhUta phala darzita kara rahe haiM / jinaguNa stavana nijAnubhUti jAgrata karane kA samartha kAraNa hai // 25|| iti / / 23 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturvizati stotra TIkA katrI kI prazasti zrI mUla saMdhe sarasvati gacche balAtkAragaNe kuMdakuMdAcAryAmnobaparaMparAyAM zrI 108 muni kuMjara samAdhi samrATa, kalikAla tIrthakara, cAritra cakravartI AttA AdimAgaNya aMkalIkaraNa rajhA, ma.tma yogI samrATa. tIrtha kSetra bhakta ziromaNI, sarva siddhAntapArajJa, aSTAdaza bhASA bhASI , yaMtramaMtra taMtrajJa AcArya mahAvIra kIrteH saMghasthA kalikAla sarvajJa, zrI 108 AcArya vimalasAgarasya ziSyA zrI 105 prathama gaNini AryakA vijayamati AcAryamahAvIrakIrtI pratipAdita caturviMzati strotra TIkA vIra nirvANasaMvat 2526 tithI kArtika zuklA tRtIyAM guruvAsare caMpApure vAsupUjya tIrthaMkara pUjyapAdamUle parisamAptA dinAMka 11 navambara IzvI san 1990 ||iti zubhaMbhUyAt || bhadrabhUyAt / / kalyANaM bhavatu || 231 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra TIkA kI kA paricaya ApakA janma vaizAkha zuklA 12 (dvAdazI) vi. sa. 1985 maI 1 san 1928 ko kAMmA jilA bharatapura (rAjasthAna) meM huA / nAma sarasvatI bAI thaa| zarvatI ke nAma se prasiddha thI / garbha kAla meM mAM ko sammeda zikhara jI kI bandanA kA dohalA huA / aura 11 mAha garbhAvasthA meM unhoMne paidala zikhara jI kI yAtrA kI / pitA santoSI lAla, mAtA ciraujAM bAI bar3a jAtyA 15 varSa kI Ayu meM inakA lazkara nivAzI bhagavAna dAsa cAMda vAr3a ke sAtha vivAha huA / parantu 20 dina ke vaivAhika jIvana ke pazcAt vaidhavyatA prApta huyI / AcArya sudharma sAgara kI AjJA huyI ki usase hI pUche, jaisA vaha kahe vaisA hI kareM Apa se vicAra karane para candAbAI jaina vAlA vizrAma ArA, (vihAra) meM zikSA ke liye rakhA gayA / kakSA 5 meM praveza ho gayA / anuzAsita raha kara bI.e. bI.eDa. kI parikSA uttIrNa kI / AcArya mahAvIra kIrti 1956-57 meM ArA padhAre / usa samaya Apa ke mana meM AryikA dIkSA ke bhAva Aye / lekina uttara milA kI tumhArI AryikA dIkSA mujhase nahIM hogI tathApi yaha satya hai ki tuma mere pAsa avazya rahogI / taba unase zUdra jala tyAga kA vrata liyA, aura muniyoM ko AhAra dene lagI / kucha samaya bAda AcArya ziva sAgara se vyAvara meM dUsarI pratimA ke vrata dhAraNa kiye / pazcAt 1962 meM bhagavAna mahAvIra ke nirvANa divasa para AcArya vimala sAgara se sAtavIM pratibhA kA vrata liyA | kevala cAra mAha ke pazcAt AcArya vimala sAgara se AgarA meM caita kRSNA tIja vi.sa.2019 ko AryikA dIkSA lii| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizati stotra IsarI aura bArAbaMkI cAturmAsa ke bAda vAcana gajA bar3avAnI ke cAturmAsa meM AcArya mahAvIra kIrti ke pAsa AcArya vimala sAgara kI AjJA se adhyana prArambha kiyA | mAMgI tuMgI zravaNa bela golA, hambuja, kuMthulagiri, gajapaMthA, mAgI tuMgI, giranAra, cAturmAsa ke bAda Apa ko 3 janavarI 1972 ko Apa ke vidyA guru ne mahasAnA (gujarAta) meM apanI samAdhi se pUrva gaNini pada para pratiSTita kiyA / isa vIsavIM sadI meM Apa prathama gaNini banI / zikhara jI, rAMcI, zikhara jI, campApUra,ArA, sonAgiri, zAhagar3ha ke caturmAsa meM bra. kiraNa ko kSullikA dIkSA dI, nAma kulabhUSaNamatI rakhA, tathA 5 anya ko bAlabrahmacAriNI kI dIkSA dI | akalUja, zravaNa vela golA ponnUra malaiM meM bra. Adeza tathA bra. kusuma ko gRha tyAga karA saptama pratimA ke vrata diye / kaDalUra (orI: ponnUra malaiM ke caturbhAsa meM azvina zuklA 10 ko bra. Adeza tathA bra.saMdhyA ko kSullikA dIkSA dI [ nAma kramazaH jaya prabhA eva jiyaprabhA rakhA / kSullaka siddhananda ko muni dIkSA de kara samAdhi kraaii| madrAsa, pAMDIcerI, ponnUbala, zravaNa velagolA, iMcala karaMjI, akalUja ke cAturmAsa meM kArtika zuklA1 tA. 1/10/90 ko kezara bAI ko AryikA dIkSA dekara samAdhi karAI / gajapaMthA caturmAsa mebra. nanda lAla ko muni dIkSA dekara samAdhi karAI phUlAbAI ko saptama pratibhA ke brata diye, aura 25 navambara 1991 ko unako AryikA dIkSA dekara samAdhi karAI / IDara, balUdA, jayapUra, kAMmA, sonAgiri gunaura, zikhara jI ke cAturmAsa ke bAda bartamAna meM sa saMgha campApUra meM cAturmAsa kara rahI hai | Apa ke dvArA pratipAditara graMtha:-- Atmavaibhava, AtmaciMtana, nArI vaibhava, tajomAna karo dhyAna, punarmilana , saccAkavaca, mahIpAla carita, tamila tIrtha darpaNa, kuMda kuMda zataka prathamAnuyoga dIpikA, amRtavANI, jinadatta carita, zrIpAlacarita, ahiMsA ko vijaya, zIla kI mahimA, Adi zikSA divyadezanA == 233 === = = = Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturyizati stotra antima divyadezanA, uddhabodhana, AcArya zrI 108mahAvIra kIrti kA jIvana paricaya , vimala patAkA, omaprakAza kaise banA si.ca. AcArya sanmati sAgara, nIti vAkyA mRta, jina dharma rahasya kA padyanuvAda aura caturvizatistava hai | aise mahAna vyaktitva kI dhanI, apAra kRtitva kI sAgara tathA tapa. jJAnAcaraNa kI divAkara, AryikA rala, prathama gaNini zrI vijaya matI mAtA jI sva-para kalyANa meM rata raha kara satata dharma prabhAvanA karatI rahe / yahI jhArdika bhAvanA nIra ke bAInA 234 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RturviMzati stotra merI bhAvanA 'stavanAt kIrtistaponidhisu' AcArya samaMtabhadra svAmI ne batAyA hai ki taponidhiyo nirgrathoM kA guNAnuvAda karane se yaza-kIrti jala meM taila biMdu kI taraha phailatI hai / vizeSa rUpa se karmoM kInirjarA bhI hotI hai vAstava meM to prayojanabhUta karmanirjarA hai / yaha caturviMzati stavana parama pUjya prAtaH smaraNIya vizvavaMdya munikuMjara samadhisamrATa cAritra cakravartI AcArya ziromaNI zrI AdisAgara jI mahArAja aMkalIkara ke paTTAdhIza AcArya parameSThI zrI mahAvIrakIrtI jI mahArAja apane samaya ke ucca koTi ke jJAnI the / unakI yaha kRti bhI yathA nAma tathA guNa vAlI hai | isa kA prakAzita honA utanA hI Avazyaka thA jitanA nirdhana ke lie dhana Avazyaka hotA hai / isa bAta kI prasannatA hai ki isa graMtha ko ko par3hakara bhavya jIvoM ko avazya hI mokSa patha prazasta hogaa| AryikAzItalamati Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturviMzati stotra AcArya zabda kA nirdeza AcArya saMmatabhadra kA nirdeza prAyaH svAmI zabda se kiyA hai ataH TIkA meM pR. 160 para svAmisUkta karake unake ratnakaraNDazrAvakAcAra se aneka zloka uddhRta kiye haiM sAgara dharmAmRta meM aSTa mUla guNoM ke kathana meM svAmI saMmata bhadramate likhakara unakA nAma nirdeza bhI kiyA hai isI meM bhoggeya bhoga parimANa vRta ke aticAroM ke kathana meM atrAha svAmI yathA likhakara ra. A. kA zloka dekara usakI vyAkhyA bhI kI hai aura ziSyaH kI vyAkhyA Aptopadeza saMpAdita zikSA vizeSAH svAmi saMbhata bhadrAdayaH kI hai / bhaTTA kalaMka deva ko TIkA ke anrtagata tathA cAhurbhaTTAkalaka devA karake laghIyastrya ke antima zloka meM kucha zloka uddhRta hai / ataH TIkA yattAtvikAH likha kara AcArya kunda kunda kA ullekha kiyA hai / AcArya amRtacandra kAtirdeza prAyaH Thakkura (ThAkura) zabda ke sAtha kiyA hai yathA etacya vistareNa ThakkurAmata caMdra viracita samayasAra TIkAyAM draSTavyaM / tathA ra >> A. se zloka uddhRta karake likhA hai- etadanusAreNaiva Thakkuro'pIdamapAThIta ___ guNabhadrAcArya kA nirdeza zrI bhad guNa bhadradevapAdAH likha kara AtmAnuzAsana se zloka uddhRta kiyA hai | rAyasena ko zrI bhada rAya sena pUjyairapya bAciH likha kara nirdeza kiyA hai | AcArya somadeva kA ullekha prAyaH somadeva paMDita ke nAma se kiyA hai / ataH TIkA meM uktaM ca somadeva paMDitaiH likhakara unake upAsakAdhyayana se zloka uddhRta kiye haiM | AcArya amitagati ko amita gati nAma se nirdeza kiyA haiM / AcArya vasunaMdi kA ullekha aba 0 TI. meM etacya bhagavad vasunaMdi saiddhAnta deva yA dairAcAra TIkAyA vyAkhyAtaM draSTavyaM / aisA kiyA hai| AcArya prabhAcandra kA nirdeza ra kSAta kI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = caturvizati stotra TIkA ke sAtha usake kartA kA nirdeza ana. TI. meM isa prakAra kiyA hai - yathAH bhagavaMta: zrI matprabhedu devapAdAH ralakaraMDa TIkAyAM | padmanaMdi AcArya ko ana ., TIkA meM sacelatA dUSaNa meM zrI padmanadi pAda ke nAma se padmanaMdi paMcaviMzatikA zloka uddhRta kiyA hai | pUrvokta udAharaNoM se manISI varga ko samajha meM AyA hogA ki pUrvavartI AcAyoM ko kisa prakAra senirdeza kiyA hai / ataH AcArya Adi sAgara aMkalIkara kA vivAda mUlataH asatya hai / unakA AcAryatva satya svarUpa hai jJAnI kA jJAna pUrvApara se saMbandhita rahatA hai / ataH unakA AcAryatva satya siddha hai / vajaya prAcArya sanatakumAra TIkamagar3ha 237