Book Title: Anekanta Chintan
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Gurjar Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001204/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ) [ karI hatI bhAi darzana ane ciMtana graMthamALA, anekAMta ciMtana pAMDita sukhalAlAjI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana ane ciMtana graMthamALA 6 anekAnta ciMtana paM. sukhalAlajI gUrjara graMtha2tna kAryAlaya ratanapoLanAkA sAme, gAMdhI mArga, amadAvAda 380 001 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anekant Chintan by Pandit Sukhlalji Published by Gurjar Grantha Ratna Karyalaya Opp. Ratanpolnaka, Gandhi Road, Ahmedabad - 380 001 (c) paricaya TrasTa pahelI AvRtti : Disembara 2003 (darzana ane ciMtananAM bhA. 1-2(1957)nA tattvajJAna-viSayaka lekhonuM punarmudraNa) prata : 750 pRSThasaMkhyA : 8+306 kiMmata : rU. 180 prakAzaka amarabhAI ThAkoralAla zAha gUrjara graMtharatna kAryAlaya ratanapoLanAkA sAme, gAMdhI mArga, amadAvAda-380 001 TAipaseTiMga zAradAbahena cimanabhAI eNjyukezanala risarca senTara zAhIbAga, amadAvAda 380 004 - mudraka bhagavatI oNphaseTa 15/sI, baMsIdhara esTeTa, bAraDolapurA, amadAvAda - 380004 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya paM. sukhalAlajI eTale gujarAtanuM gaurava ane bhAratIya darzananI AgavI pratibhA. temanA nAmanuM smaraNa thatAM ja sAhitya, bhASA, dharma ane darzananA jIvatA jAgatA vizvavidyAlayanuM smaraNa thaI Ave. temanA lakhANamAM sAgara jevuM gAMbhIrya ane sphaTikaratna jevI pAradarzakatA, vicAromAM saccAInI sAdhanAno raNakAra ane prastutimAM saraLatA saheje jaNAI Ave. temanA vicAro, ciMtana ane manana sAgara jevuM agAdha hovA chatAM kyAMya jJAnanuM abhimAna, vidyAnuM gaurava ke jANakArIno ahaM jovA na maLe ane jeTaluM kahe te badhuM ja jANe ataLa UMDANamAMthI nIkaLI rahyuM hoya tema jaNAya, chatAMya haMmezAM satya svIkAravA ane navAM tathyo prApta thatAM, potAnA vicArone ke matane parivartita karavo paDe to te paNa saharSa karavAnI tatparatA. mananI unmukta dazA AvA aneka guNothI yukta temanuM jIvana hatuM. temanI sAdhanA mAtra jJAna sudhI ja sImita na hatI. AcAra ane vicAranAM tamAma kSetro sudhI vistarelI hatI. temanA lekho varSo pUrve lakhAyelA hatA chatAM Ajeya prastuta che. koI RSinAM upaniSadvAkyo vAMcatA hoIe tevo A lakhANa vAMcatAM anubhava thAya. A lakhANo pUrve "darzana ane ciMtana'mAM pragaTa thayAM hatAM paNa chellAM keTalAMya varSothI te aprApya thayAM hatAM tene punaH prakAzita karatAM ane atyaMta harSa ane AnaMdanI lAgaNI anubhavIe chIe. paM. sukhalAlajIno gUrjara sAtheno AtmIya saMbaMdha rahyo che. gUrjaranI yAtrAnA AraMbhanAM varSomAM temanI preraNA ane mArgadarzanarUpI saMbala (bhAthuM) satata maLatuM rahyuM che. temano amArI saMsthA uparano upakAra ananya che. te upakAranA bhArathI mukta thavuM to asaMbhavita che paNa temanA bhArane kaMIka haLavo karavA temanA vicArone jIvaMta rAkhavA ane temanI ciMtananI gaMgAne vahetI rAkhavAnA A prayAsa dvArA RNasvIkAra svarUpe prastuta graMthamALAnuM ame punaHmudraNa karI rahyA chIe. A kAryamAM amane paricaya TrasTe pUro sahayoga Apyo che. temanA sahayoga vinA amArI bhAvanAne mUrta svarUpa na ja maLI zakata. A kSaNe ame paricaya TrasTanA TrasTImaMDaLano tathA caMdrakAntabhAI zAhano AbhAra mAnIe chIe. A graMthamALAnuM saMpAdanakArya lA. da. bhAratIya vidyAmaMdiranA niyAmaka paMDita jitendra bI. zAhe temanuM potAnuM ja kAma samajIne khaMtathI karI Apela che te badala temano paNa AbhAra mAnIe chIe. gUrjara parivAra Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ciMtana sanA svarUpa vize bhAratIya paraMparAmAM Adi kALathI ja ciMtanano prAraMbha thaI gayo hato. satu nitya che ke anitya, eka che ke aneka, vAcya che ke avAo jevA prazna te kALanA manISIomAM UDyA hatA ane tevA svarUpane pAmavAnI sAdhanAno prAraMbha thayo hato. satunA svarUpa vize vaidika yugamAM paNa vibhinna mAnyatA pravartatI hatI. AthI ja vedamAM jaNAvyuM che ke " sat vipra vahudhA vata" arthAt eka ja sane paMDito bhinna bhinna prakAre varNave che. vibhinna rIte varNavavAnI zailIne kAraNe darzanono udabhava thayo. A darzanomAM pachIthI khaMDana-maMDananI prakriyA umerAI tene kAraNe bhAratIya darzanono uttarottara vikAsa thato gayo. jaina dharmanI sat vizenI mAnyatA badhAthI anokhI che. jaina darzana ane koI eka ja rUpe vicAravA | apanAvavAne badale vibhinna rUpe vicAravAnI vAta kare che. jaina darzana anusAra satunAM saMbhavita tamAma pAsAMono vicAra karavAthI ja satyasvarUpanI najIka pahoMcI zakAya che. A ja anekAMtavAdI dRSTikoNa che. anekAntano sAco artha che vicAronAM dvAra khullAM rAkhavAM. Ama karavAthI badhA vicAromAMthI satya prApta thaze. AthI ja jaina darzanano abhyAsa karavA bhAratIya darzanono abhyAsa Avazyaka che. darzananI A bhUmikA 5. sukhalAlajInA lekhomAM jovA maLe che. paMDitajInA ciMtanamAM kadAgraha ke haThAgrahano aMza jovA maLato nathI. satyane zodhavAnI saMzodhakavRtti ane satyane pAmavAnI utkaTa bhAvanA jovA maLe che. paMDitajInAM lakhANonI eka vizeSatA e che ke teo koI paNa viSayanuM nirUpaNa kare che tyAre te viSayanuM uparacoTiyuM nirUpaNa karavAmAM rAcatA nathI paraMtu te viSayanA hArda sudhI pahoMcI tenuM samyaka nirUpaNa kare che. AvuM nirUpaNa karavA mATe teo itihAsa ane tulanAne paNa ghaNuM ja mahattva Ape che. koI paNa siddhAntanA mULa sudhI pahoMcI temAM kAlakrame thayela zuddhi-vRddhivikArono aitihAsika citAra rajU karatI vakhate anya darzanamAM te siddhAMtanuM zuM sthAna che tenI vicAraNA karavA dvArA je te darzananA siddhAMtonI nirUpaNIya siddhAMta upara kevI ane keTalI asara paDI che teno samagratayA khyAla Ave che. temanAM lakhANamAM viSayanI gahanatA, sUkSmAvalokana, gahana ciMtana ane UMDA manananI chAMTa jovA maLe che. darzanomAM bheda bhale dekhAto hoya paNa te bheda Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chatAM temAM rahela abhedane zodhI kADhI badhAno samanvaya karavAnI vRtti sarvatra dekhAya che. Ama temanAM lakhANamAM sAMpradAyika abhiniveza, khaMDana-maMDananI vaiduSyalIlA ke vRthA vistAra karavAnI pravRttino abhAva jovA maLe che. sAthe ja sarvatra samabhAvanAM ja darzana thAya che. A sAco anekAnta che. anekAntane samajavA jaina darzananA siddhAMtonI jANavA Avazyaka che. jaina nyAyanA pitA siddhasena divAkaranA graMtho, temanI atyaMta kliSTa dvAtrizat dvAtrizikA-AdinuM tulanAtmaka dRSTie adhyayana karanAra prathama vidvAna hatA. temaNe jaina darzananA samagra sAhityanuM A dRSTie adhyayana karI anekAntavAda, syAdvAda, naya, saptabhaMgI AdinA siddhAMtone vadhu spaSTa rIte prastuta karyA che je emanuM khAsa yogadAna che. - jitendra bI. zAha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 1. jaina tattvajJAna . 2. jaina nyAyano kramika vikAsa 3. saptabhaMgI... 4. prAmANya svataH ke parataH ? 5. bhAratIya darzanonI kALatattva saMbaMdhI mAnyatA. 6. kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 7. nigoda jAtinA jIvasamUha viSayaka praznottaro 8. AvazyakasUtranA kartA koNa ? 9. sanmatitarka ane tenuM mahattva 10. hetubiMduno paricaya ..... 11. stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyardazataka 12. 'harSacaritra'nA sAMskRtika adhyayananuM avalokana 13. zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada . 14. 'zrImad rAjacaMdra'----eka samAlocanA pariziSTa-1 zabda sUci darzana ane ciMtana graMthamALA bhAga 1-6no anukrama ....... 1 14 27 30 40 49 116 123 141 172 207 228 242 254 283 299 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ciMtana anekAMta ane ahiMsA e be muddAonI carcA upara ja AkhA jaina sAhityanuM maMDANa che. jaina AcAra ane saMpradAyanI vizeSatA A be bAbatothI ja batAvI zakAya. satya kharI rIte eka ja hoya che, paNa manuSyanI dRSTi tene eka rIte grahaNa karI zakatI ja nathI. tethI satyanA darzana mATe manuSya potAnI dRSTimaryAdA vikasAvavI joIe ane temAM satyagrahaNanI saMbhavita badhI ja rItone sthAna ApavuM joIe. A udAtta ane vizALa bhAvanAmAMthI anekAMtanI vicArasaraNIno janma thayelo che. e saraNI kAMI vAdavivAdamAM jaya meLavavA mATe ke vitaMDAvAdanI sAThamArI ramavA mATe agara to zabda-chaLanI AMTIghUMTI khelavA mATe yojAyelI nathI, paNa e to jIvanazodhananA eka bhAga tarIke vivekazaktine vikasAvavA ane satyadarzananI dizAmAM AgaLa vadhavA mATe yojAyelI che. tethI anekAMtavicArasaraNIno kharoartha e che ke satyadarzanane lakSamAM rAkhI tenA badhA aMzo ane bhAgone eka vizALa mAnasavartuLamAM yogya rIte sthAna paM. sukhalAlajI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyajJAna meLavavAnA aneka mArgo zodhAyA ane yojAyA. koIe eka to koIe bIjA upara saheja vadhAre bhAra Apyo. ene lIdhe keTalIka vAra paMthabhedo jamyA ane e paMthabhedo TUMkI dRSTithI poSAtAM sAMkaDA vADA paNa banI gayA. eTaluM ja nahi, paNa teo ghaNI vAra zAbdika arthanI kheMcatANamAM paDI ekabIjAnA khaMDanamAM UtarI gayA ane dRSTinI vizALatA tema ja Atmazuddhi sAdhavAno mukhya uddeza ja vIsarI gayA. ene lIdhe AdhyAtmika sAdhanA upara UbhI thayelI paraMparAo moTe bhAge ekadezIya ane durAgrahI paNa banI gayelI ApaNe ItihAsamAM joIe chIe. vizeSa to zuM, paNa eka ja paraMparAmAM paNa evA phAMTA paDyA ane te paraspara evI rIte vartavA ane jovA lAgyA ke temAM paNa abhiniveza ane durAgrahe ja mukhya sthAna lIdhuM. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tattvajJAna vizvanA bAhya ane AMtarika svarUpamAM tathA tenA sAmAnya tema ja vyApaka niyamonA saMbaMdhamAM je tAttvika daSTie vicAraNA e tattvajJAna. AvI vicAraNA koI eka ja deza, eka ja jAti ke eka ja prajAmAM udbhave che ane kramazaH vikAsa pAme che, ema nathI hotuM paNa A jAtanI vicAraNA e manuSyatvanuM viziSTa svarUpa hovAthI te vahelI ke moDI dareka dezamAM vasanAra dareka jAtanI mAnavaprajAmAM oche ke vatte aMze uddabhave che, ane tevI vicAraNA judI judI prajAonA paraspara saMsargane lIdhe, ane koI vAra taddana svataMtrapaNe paNa vizeSa vikAsa pAme che, tema ja sAmAnya bhUmikAmAMthI pasAra thaI te aneka rUpe phaMTAya che. pahelethI Aja sudhImAM bhUkhaMDa upara manuSyajAtie je tAttvika vicAraNAo karI che te badhI Aje hayAta nathI, tema ja te badhI vicAraNAono kramika itihAsa paNa pUrNapaNe ApaNI sAme nathI, chatAM atyAre e vize je kAMI sAmagrI ApaNI sAme che ane e vize je kAMI thoDuMghaNuM ApaNe jANIe chIe te uparathI eTaluM to nirvivAdapaNe kahI zakAya ke tattvaciMtananI judI judI ane paraspara virodhI dekhAtI game teTalI dhArAo hoya, chatAM e badhI vicAradhArAonuM sAmAnya svarUpa eka che, ane te e ke vizvanA bAhya tema ja AMtarika svarUpanA sAmAnya ane vyApaka niyamonuM rahasya zodhI kADhavuM. tattvajJAnanI utpattinuM mULa jema koI eka manuSyavyakti prathamathI ja pUrNa nathI hotI, paNa te bAlya Adi judI judI avasthAomAMthI pasAra thavA sAthe ja potAnA anubhavo vadhArI anukrame pUrNatAnI dizAmAM AgaLa vadhe che, tema Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 0 anekAnta ciMtana manuSyajAti vize paNa che. manuSyajAtine paNa bAlya Adi kramika avasthAo apekSA vizeSe hoya ja che. tenuM jIvana vyaktinA jIvana karatAM ghaNuM ja lAMbuM ane vizALa hoI tenI bAlya vagere avasthAono samaya paNa teTalo ja lAMbo hoya te svAbhAvika che. manuSyajAti jyAre kudaratane khoLe AvI ane teNe prathama bAhya vizva tarapha kha kholI tyAre tenI sAme adbhuta ane camatkArI vastuo tema ja banAvo upasthita thayA. eka bAju sUrya, caMdra ane agaNita tArAmaMDaLa ane bIjI bAju samudra, parvata ane vizALa nadIpravAho tema ja meghagarjanAo ane vidyutcamatkAroe tenuM dhyAna kheMcyuM. manuSyanuM mAnasa A badhA sthUla padArthonA sUkSma ciMtanamAM pravRtta thayuM ane tene e vize aneka prazno udbhavyA. jema manuSyamAnasane bAhya vizvanA gUDha tema ja atisUkSma svarUpa vize ane tenA sAmAnya niyamo vize vividha prazno udbhavyA, tema tene AMtarika vizvanA gUDha ane atisUkSma svarUpa vize paNa vividha prazno udbhavyA. A praznonI utpatti te ja tattvajJAnanI utpattinuM prathama pagathiyuM. e prazno game teTalA hoya ane kALakrame temAMthI bIjA mukhya ane upaprazno paNa game teTalA janmyA hoya, chatAM ekaMdara A badhA praznone TUMkamAM nIce pramANe darzAvI zakAya. tAttvika prazno dekhItI rIte satata parivartana pAmatuM A bAhya vizva cAre utpanna thayuM haze ? zemAMthI utpanna thayuM haze ? potAnI meLe ja utpanna thayuM haze ke koIe utpanna karyuM haze ? ane utpanna thayuM na hoya to zuM A vizva ema ja hatuM ane che ? jo tenAM kAraNo hoya to te pote parivartana vinAnA zAzvata ja hovAM joIe ke parivartanazIla hovAM joIe ? vaLI e kAraNo koI judI judI jAtanAM ja haze ke AkhA bAhya vizvanuM kAraNa mAtra ekarUpa ja haze ? A vizvanI vyavasthita ane niyamabaddha je saMcAlanA ane racanA dekhAya che te buddhipUrvaka hovI joIe ke yaMtravat anAdisiddha hovI joIe ? buddhipUrvaka vizvavyavasthA hoya to te konI buddhine AbhArI che ? zuM e buddhimAna tattva pote taTastha rahI vizvanuM niyamana kare che ke e pote ja vizvarUpe pariName che athavA dekhAya che ? uparanI rIte AMtarika vizvanA saMbaMdhamAM paNa prazno thayA ke je A bAhya vizvano upabhoga kare che yA je bAhya vizva vize ane potA vize Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tattvajJAna 0 3 vicAra kare che te tattva zuM che ? zuM e ahaMrUpe bhAsatuM tattva bAhya vizvanA jevI ja prakRtinuM che ke koI judA svabhAvanuM che? A AMtarika tattva anAdi che ke te paNa kyAreka koI anya kAraNamAMthI utpanna thayuM che? vaLI ahaMrUpe bhAsatAM aneka tattvo vastutaH judAM ja che ke koI eka mULa tattvanI nirmitio che? A badhAM sajIva tattvo kharI rIte judAM ja hoya to te parivartanazIla che ke mAtra phUTastha che ? e tattvono kadI aMta AvavAno ke kALanI dRSTi aMtarahita ja che? e ja rIte A badhAM dehamaryAdita tattvo kharI rIte dezanI dRSTie vyApaka che ke parimita che ? A ane AnA jevA bIjA ghaNA prazno tattvaciMtananA pradezamAM upasthita thayA. A badhA praznono ke temAMnA keTalAkano uttara ApaNe judI judI prajAonA tAttvika ciMtananA itihAsamAM aneka rIte joIe chIe. grIka vicArakoe bahu jUnA vakhatathI A praznone chaNavA mAMDelA. emanuM ciMtana aneka rIte vikAsa pAmyuM, je pAzcAtya tattvajJAnamAM khAsa mahattvano bhAga roke che. AryAvartanA vicArakoe to grIka ciMtako pahelAM hajAro varSa agAuthI A praznonA uttara meLavavA vividha prayatno karelA, jeno ItihAsa ApaNI sAme spaSTa che. uttaronuM saMkSipta vargIkaraNa Arya vicArakoe eka eka prazna paratve ApelA judA judA uttaro ane te vize paNa matabhedanI zAkhAo apAra che, paNa sAmAnya rIte ApaNe TUMkamAM e uttaronuM vargIkaraNa karIe to A pramANe karI zakAya - eka vicArapravAha evo zarU thayo ke te bAhya vizvane janya mAnato, paNa te vizva koI kAraNamAMthI taddana navuM ja-pahelAM na hoya tevuM thayAnI nA pADato ane ema kaheto ke jema dUdhamAM mAkhaNa chUpuM raheluM hoya che ane kyAreka mAtra AvirbhAva pAme che, tema A badhuM sthaLa vizva koI sUkSma kAraNamAMthI mAtra AvirbhAva pAye jAya che ane e mULa kAraNa to svataHsiddha anAdi che. bIjo vicArapravAha ema mAnato ke A bAhya vizva koI eka kAraNathI janmatuM nathI. tenA svabhAvathI bhinna bhinna evAM aneka kAraNo che ane e kAraNomAM paNa vizva dUdhamAM mAkhaNanI peThe chUpuM raheluM na hatuM, paraMtu jema judA judA lAkaDAnA TukaDA maLavAthI eka navI ja gADI taiyAra thAya che tema te Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anekAnta ciMtana bhinna bhinna jAtanAM mULa kAraNonAM saMzleSaNa-vizleSaNamAMthI A bAhya vizva taddana navuM ja utpanna thAya che. pahelo pariNAmavAdI ane bIjo kAryavAdI. e bane vicArapravAho bAhya vizvanA AvirbhAva ke utpattinI bAbatamAM matabheda dharAvavA chatAM AMtarika vizvanA svarUpanI bAbatamAM sAmAnya rIte ekamata hatA. banne ema mAnatA ke ahaM nAmanuM Atmatattva anAdi che. nathI te koInuM pariNAma ke nathI te koI kAraNamAMthI utpanna thayeluM. jema te Atmatattva anAdi che tema deza ane kALa e banne dRSTie te anaMta paNa che; ane te Atmatattva dehabhede bhinna bhinna che, vAstavika rIte te eka nathI. trIjo vicArapravAha evo paNa hato ke je bAhya vizva ane AMtarika jIvajagata bannene koI eka akhaMDa sattattvanuM pariNAma mAnato ane mULamAM bAhya ke AMtarika jagatanI prakRti ke kAraNamAM kazo ja bheda mAnavA nA pADato. jaina vicArapravAhanuM svarUpa uparanA traNa vicArapravAhane anukrame ApaNe ahIM prakRtivAdI, paramANuvAdI ane brahmavAdI nAmathI oLakhIzuM. AmAMthI prathamanA be vicArapravAhone vizeSa maLato ane chatAM tenAthI judo evo eka cotho vicArapravAha paNa sAthe sAthe pravartato hato. e vicArapravAha hato to paramANavAdI paNa te bIjA vicArapravAhanI peThe bAhya vizvanA kAraNabhUta paramANuone mULamAMthI judI judI jAtanA mAnavAnI tarapheNa karato na hato, paNa mULamAM badhA ja paramANuo eka samAna prakRtinA che ema mAnato. ane paramANuvAda svIkAravA chatAM temAMthI mAtra vizva utpanna thAya che ema paNa na mAnatAM, te prakRtivAdInI peThe pariNAma ane AvirbhAva mAnato hovAthI, ema kaheto ke paramANupuMjamAMthI bAhya vizva ApoApa pariName che. A rIte A cothA vicArapravAhanuM valaNa paramANuvAdanI bhUmikA upara prakRtivAdanA pariNAmanI mAnyatA tarapha hatuM. tenI eka vizeSatA e paNa hatI ke te samagra bAhya vizvane AvirbhAvavALuM na mAnatAM temAMthI keTalAMka kAryone utpattizIla paNa mAnato. te ema kaheto ke bAhya vizvamAM keTalIya vastuo evI che ke je koI puruSanA prayatna sivAya ja potAnAM paramANurUpa kAraNomAMthI janme che. tevI vastuo Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tattvajJAna - 5 talamAMthI telanI peThe potAnA kAraNamAMthI mAtra AvirbhAva pAme che, paNa taddana navI utpanna nathI thatI; jyAre bAhya vizvamAM ghaNI vastuo evI paNa che ke je potAnAM jaDa kAraNomAMthI utpanna thAya che, paNa potAnI utpattimAM koI puruSanA prayatnanI apekSA rAkhe che. je vastuo puruSanA prayatnanI madadathI janma le che te vastuo potAnAM jaDa kAraNomAM talamAM telanI peThe pelI nathI hotI, paNa te to taddana navI ja utpanna thAya che. jema koI suthAra judA judA lAkaDAonA kaTakA ekaThA karI te uparathI eka ghoDo banAve tyAre te ghoDo lAkaDAnA kaTakAomAM chUpo nathI hoto, jema ke talamAM tela hoya che, paNa ghoDo banAvanAra suthAranI buddhimAM kalpanArUpe hoya che ane te lAkaDAnA kaTakA dvArA mUrtarUpa dhAraNa kare che. jo suthAra dhArata to e ja lAkaDAnA kaTakAmAthI ghoDo na banAvatAM gAya, gADI ke bIjI tevI vastu banAvI zakata. talamAMthI tela kADhavAnI bAbata AthI taddana judI che. koI game teTalo vicAra kare ke icche chatAM te talamAMthI ghI ke mAkhaNa to na ja kADhI zake. A rIte prastuta cotho vicArapravAha paramANuvAdI chatAM eka bAju pariNAma ane AvirbhAva mAnavAnI bAbatamAM prakRtivAdI vicArapravAhanI sAthe maLato hato, ane bIjI bAju kArya temaja utpattinI bAbatamAM paramANuvAdI bIjA vicArapravAhane maLato hato. A to bAhya vizvanI bAbatamAM cothA vicArapravAhanI mAnyatA thaI, paNa AtmatattvanI bAbatamAM to enI mAnyatA uparanA traNe vicArapravAho karatAM judI ja hatI. te mAnato ke dehabhede AtmA bhinna che, paraMtu e badhA ja AtmAo dezadaSTie vyApaka nathI temaja mAtra kuTastha paNa nathI. e ema mAnato ke jema bAhya vizva parivartanazIla che tema AtmAo paNa pariNAmI hoI satata parivartanazIla che. Atmatattva saMkoca-vistArazIla paNa che ane tethI te dehapramANa che. A cotho vicArapravAha te ja jaina tattvajJAnanuM prAcIna mULa che. bhagavAna mahAvIrathI pahelAM ghaNA samaya agAuthI e vicArapravAha cAlyo Avato ane te potAnI Dhabe vikAsa sAdhato temaja sthira thato jato hato. Aje A cothA vicArapravAhanuM je spaSTa, vikasita ane sthira rUpa ApaNane prAcIna ke arvAcIna upalabdha jaina zAstromAM najare paDe che, te moTe bhAge bhagavAna mahAvIranA ciMtanane AbhArI che. jaina matanI mukhya zvetAmbara ane digambara be zAkhAo che. bannenuM sAhitya juduM juduM che, paraMtu jaina Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anekAnta ciMtana tattvajJAnanuM ja svarUpa sthira thayeluM che te banne zAkhAomAM jarA paNa pheraphAra sivAya eka ja jevuM che. ahIM eka vAta khAsa noMdhavA jevI che ane te e ke vaidika temaja bauddha matanA nAnAmoTA ghaNA phAMTAo paDyA che. temAMthI keTalAka to ekabIjAthI taddana virodhI maMtavya dharAvanAra paNa che. e badhA phAMTAo vacce vizeSatA e che ke jyAre vaidika ane bauddha matanA badhA ja phAMTAo AcAraviSayaka matabheda uparAMta tattvaciMtananI bAbatamAM keTaloka matabheda dharAve che, tyAre jaina matanA tamAma phAMTAo mAtra AcArabheda upara sarjAyelA che. temanAmAM tattvaciMtananI bAbatamAM koI maulika bheda hajI sudhI noMdhAyelo nathI. mAtra Arya tatvaciMtananA itihAsamAM ja nahi, paNa mAnavIya tattvaciMtananA samagra itihAsamAM A eka ja dAkhalo evo che ke ATalA badhA lAMbA vakhatano viziSTa itihAsa dharAvavA chatAM jenA tattvaciMtanano pravAha maulika rUpe akhaMDita ja rahyo hoya. pUrvIya ane pazcimIya tattvajJAnanI prakRtinuM tolana tattvajJAna pUrvIya ho ke pazcimIya ho, paNa badhA ja tattvajJAnanA itihAsamAM ApaNe joIe chIe ke tattvajJAna e mAtra jagata, jIva ane IzvaranA svarUpaciMtanamAM ja pUrNa nathI thatuM, paNa e potAnA pradezamAM cAritrano prazna paNa hAtha dhare che. oche ke vatte aMze, eka ke bIjI rIte, dareka tattvajJAna potAmAM jIvanazodhananI mImAMsA samAve che. alabata, pUrvIya ane pazcimIya tattvajJAnanA vikAsamAM A vize ApaNe thoDo taphAvata paNa joIe chIe. grIka tattvaciMtananI zarUAta mAtra vizvanA svarUpa vizenA praznomAMthI thAya che. AgaLa jatAM krizciyAniTI sAthe eno saMbaMdha joDAtAM emAM jIvana zodhanano paNa prazna umerAya che, ane pachI e pazcimIya tattvaciMtananI eka zAkhAmAM jIvanazodhananI mImAMsA khAsa bhAga bhajave che. TheTha arvAcIna samaya sudhI paNa romana ketholika saMpradAyamAM ApaNe tattvaciMtanane jIvanazodhananA vicAra sAthe saMkaLAyeluM joIe chIe, paraMtu Arya tattvajJAnanA itihAsa mAM ApaNe eka khAsa vizeSatA joIe chIe ane te e ke Arya tattvajJAnanI zarUAta ja jANe jIvanazodhananA praznamAMthI thaI hoya tema lAge che, kAraNa ke Arya tattvajJAnanI vaidika, bauddhika ane jaina e traNe mukhya zAkhAomAM ekasarakhI rIte vizvaciMtana sAthe ja jIvanazodhananuM ciMtana saMkaLAyeluM che. AryAvartanuM koI paNa darzana evuM nathI ke Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tattvajJAna 7 je mAtra vizvaciMtana karI saMtoSa dhAraNa karatuM hoya, paNa tethI UlaTuM ApaNe ema joIe chIe ke dareka mukhya ke tenuM zAkhArUpa darzana jagata, jIva ane Izvara paratve potAnA viziSTa vicAro darzAvI chevaTe jIvanazodhananA praznane ja chaNe che ane jIvanazodhananI prakriyA darzAvI virAma pAme che. tethI ApaNe dareka AryadarzananA mULa graMthamAM zarUAtamAM mokSano uddeza e aMtamAM teno ja upasaMhAra joIe chIe. A ja kAraNane lIdhe sAMkhyadarzana jema potAno viziSTa yoga dharAve che ane te yogadarzanathI abhinna che, tema nyAya, vizeSika ane vedAMta darzanamAM paNa yoganA mULa siddhAMto che bauddha darzanamAM paNa enI viziSTa yogaprakriyAe khAsa sthAna rokyuM che. e ja rIte jaina darzana paNa yogaprakriyA vize pUrA vicAro darzAve che. jIvanazodhananA maulika praznonI ekatA A rIte ApaNe joyuM ke jaina darzanamAM mukhya be bhAga che : eka tattvaciMtanano ane bIjo jIvanazodhanano. ahIM eka vAta khAsa noMdhavA jevI che ane te e che ke vaidika darzananI koI paNa paraMparA lo ke bauddha darzananI koI paraMparA lo ane tene jaina darzananI paraMparA sAthe sarakhAvo, to eka vastu spaSTa jaNAze ke A badhI paraMparAomAM je bheda che te be bAbatamAM che. eka to jagata, jIva ane IzvaranA svarUpaciMtana paratve ane bIjo AcAranA sthaLa tema ja bAhya vidhividhAno ane sthULa raheNIkaraNI vize, paNa AryadarzananI dareka paraMparAmAM jIvazodhanane lagatA maulika prazno ane tenA uttaromAM jarA paNa taphAvata nathI. koI Izvara mAne ke nahi, koI prakRtivAdI hoya ke koI paramANuvAdI, koI Atmabheda svIkAre ke AtmAnuM ekatva svIkAre, koI AtmAne vyApaka ane nitya mAne ke koI tethI UlaTuM mAne, e ja rIte koI yajJa dvArAM bhakti upara bhAra mUke ke koI vadhAre kaDaka niyamone avalaMbI tyAga upara bhAra mUke; paNa dareka paraMparAmAM ATalA prazno ekasarakhA che: duHkha che ke nahi? hoya to tenuM kAraNa zuM? te kAraNano nAza zakya che ? ane zakya hoya to kaI rIte ? chevaTanuM sAdhya zuM hovuM joIe? A praznonA uttaro paNa dareka paraMparAmAM eka ja che. bhale zabdabheda hoya, saMkSepa ke vistAra hoya, chatAM darekano uttara e ja che ke avidyA ane tRSNA e duHkhanAM kAraNo che. teno nAza saMbhavita che. vidyArthI ane tRSNAcheda dvArA duHkhanAM kAraNono nAza thatAM ja duHkha ApoApa nAza pAme che, ane Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 anekAnta ciMtana e ja jIvananuM mukhya sAdhya che. Arya darzanonI dareka paraMparA jIvanazodhananA maulika vicAra vize ane tenA niyamo vize taddana ekamata che. tethI ahIM jaina darzana vize kAMI paNa kahetAM mukhyapaNe tenI jIvanazodhananI mImAMsAnuM ja saMkSepamAM kathana karavuM vadhAre prAsaMgika che. jIvanazodhananI jene prakriyA jaina darzana kahe che ke AtmA svAbhAvika rIte zuddha ane saccidAnaMdarUpa che. enAmAM je azuddhi, vikAra yA duHkharUpatA dekhAya che te ajJAna ane mohanA anAdi pravAhane AbhArI che. ajJAnane ghaTADavA ane taddana naSTa karavA tema mohano vilaya karavA jaina darzana eka bAju vivekazakti vikasAvavA kahe che ane bIjI bAju te rAgadveSanA saMskAro naSTa karavA kahe che. jaina darzana AtmAne traNa bhUmikAomAM vaheMcI nAkhe che. jyAre ajJAna ane mohanuM pUrNa prAbalya hoya ane tene lIdhe AtmA vAstavika tattva vicArI na zake temaja satya ne sthAyI sukhanI dizAmAM eka paNa pagaluM bharavAnI icchA sudhdhAM na karI zake, tyAre e bahirAtmA kahevAya che. jIvanI A prathama bhUmikA thaI. A bhUmikA hoya tyAM sudhI punarjanmanuM cakra baMdha paDavAno kadI saMbhava ja nathI ane laukika dRSTie game teTalo vikAsa dekhAya chatAM kharI rIte e AtmA avikasita ja hoya che. vivekazaktino prAdurbhAva jyAre thAya ane rAgadveSanA saMskAronuM baLa ghaTavA mAMDe tyAre bIjI bhUmikA zarU thAya che. ene jaina darzana aMtarAtmA kahe che. A bhUmikA vakhate joke dehadhAraNane upayogI evI badhI dunyavI pravRtti ochIvattI cAlatI hoya che, chatAM vivekazaktinA vikAsanA pramANamAM ane rAgadveSanI maMdatAnA pramANamAM e pravRtti anAsaktivALI hoya che. A bIjI bhUmikAmAM pravRtti hovA chatAM temAM aMtarathI nivRttinuM tattva hoya che. bIjI bhUmikAnAM saMkhyAbaMdha caDatAM pagathiyAM jayAre vaTAvI devAya tyAre AtmA paramAtmAnI dazAne prApta thayo kahevAya che. A jIvanazodhananI chellI bhUmikA ane pUrNa bhUmikA che. jaina darzana kahe che ke A bhUmikAe pahoMcyA pachI punarjanmanuM cakra haMmezane mATe taddana thaMbhI jAya che. ApaNe uparanA saMkSipta varNana uparathI joI zakIe chIe ke aviveka (mithyASTi) ane moha (tRSNA) e be ja saMsAra che athavA saMsAranAM kAraNo che. tethI UlaTuM, viveka ane vItarAgatva e ja mokSa che athavA mokSano mArga Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tattvajJAna 0 9 che. A ja jIvanazodhananI saMkSipta jaina mImAMsA aneka jaina graMthomAM aneka rIte saMkSipta ke vistArathI, tema judI judI paribhASAomAM varNavelI maLe che, ane A ja jIvana mImAMsA akSarazaH vaidika temaja bauddha darzanomAM paNa pade pade najare paDe che. kAMIka vizeSa sarakhAmaNI upara tattvajJAnanI maulika jaina vicArasaraNI ane AdhyAtmika vikAsakramanI jaina vicArasaraNIno bahu ja TUMkamAM nirdeza karyo che. A cAlu vyAkhyAnamAM tenA bahu vistArane sthAna nathI; chatAM e ja vicArane vadhAre spaSTa karavA ahIM bhAratIya bIjAM darzanonA vicAro sAthe kAMIka sarakhAmaNI karavI yogya che. (F) jaina darzana jagatane mAyAvAdInI peThe mAtra AbhAsa ke mAtra kAlpanika nathI mAnatuM, paNa e jagatane sat mAne che. tema chatAM jaina darzana saMmata sattattva e cArvAkanI peThe kevaLa jaDa arthAt sahaja caitanyarahita nathI. e ja rIte jaina darzana saMmata sattattva e zAMkara vedAnta pramANe kevaLa caitanyamAtra paNa nathI, paraMtu jema sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA ane bauddha darzana sattattvane taddana svataMtra temaja paraspara bhinna evA jaDa temaja cetana be bhAgomAM vaheMcI nAkhe che, tema jaina darzana paNa sattattvanI anAdisiddhi jaDa tathA cetana evI be prakRti svIkAre che, je deza ane kALanA pravAhamAM sAthe rahevA chatAM mULamAM taddana svataMtra che. jema nyAya, vaizeSika ane yogadarzana Adi ema svIkAre che ke A jagatanuM viziSTa kAryasvarUpa bhale jaDa ane cetana be padArtho u52thI ghaDAtuM hoya, chatAM e kAryanI pAchaLa koI anAdisiddhi samartha cetanazaktino hAtha che, e IzvarIya hAtha sivAya AvuM adbhuta kArya saMbhavI zake nahIM, tema jaina darzana nathI mAnatuM. e prAcIna sAMkhya, pUrvamImAMsaka ane bauddha AdinI peThe mAne che ke jaDa ane cetana e be sat-pravAho ApoApa, koI trIjI viziSTa zaktinA hAtha sivAya ja, cAlyA kare che, ane tethI A jagatanI utpatti ke vyavasthA mATe Izvara jevI svataMtra anAdisiddhi vyakti svIkAravAnI e nA pADe che. joke jaina darzana nyAya, vaizeSika, bauddha AdinI peThe jaDa sattattvane anAdisiddhi anaMta vyaktirUpa svIkAre che ane sAMkhyanI peThe eka vyaktirUpa nathI svIkAratuM, chatAM te sAMkhyanA prakRtigAmI sahaja pariNAmavAdane anaMta Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 0 anekAnta ciMtana paramANu nAmaka jaDa satu-tattvomAM sthAna Ape che. A rIte jaina mAnyatA pramANe jagatano parivartana-pravAha ApameLe ja cAle che, tema chatAM jaina darzana eTaluM to spaSTa kahe che ke vizvamAMnI je ghaTanAo koInI buddhi ane prayatnane AbhArI dekhAya che te ghaTanAonI pAchaLa Izvarano nahIM paNa te ghaTanAonA pariNAmamAM bhAgIdAra thanAra saMsArI jIvano hAtha che, eTale ke tevI ghaTanAo jANe-ajANe koI ne koI saMsArI jIvanA buddhi ane prayatnane AbhArI hoya che. A bAbatamAM prAcIna sAMkhya ane bauddha darzana jaina darzana jevA ja vicAro dharAve che. vedAnta darzana pramANe jaina darzana sacetana tattvane eka ke akhaMDa nathI mAnatuM, paNa sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika temaja bauddha AdinI peThe e sacetana tattvane aneka vyaktirUpa mAne che. tema chatAM emanI sAthe paNa jaina darzanano thoDo matabheda che, ane te e che ke jaina darzananI mAnyatA pramANe sacetana tattva bauddha mAnyatAnI jema kevaLa parivartana-pravAha nathI, temaja sAMkhya-nyAya AdinI peThe mAtra phUTastha paNa nathI, kintu jaina darzana kahe che ke mULamAM sacetana tattva dhruva arthAt anAdi-anaMta hovA chatAM e dezakALanI asara dhAraNa karyA sivAya rahI zakatuM nathI. eTale jaina mata pramANe jIva paNa jaDanI peThe pariNAminitya che. jaina darzana Izvara jevI koI vyaktine taddana svataMtrapaNe nathI mAnatuM, chatAM e IzvaranA samagra guNo jIvamAtramAM svIkAre che, tethI jaina darzana pramANe pratyeka jIvamAM IzvarapaNAnI zakti che, bhale te AvaraNathI dabAyelI hoya, paNa jo jIva yogya dizAmAM prayatna kare to e potAmAM rahelI IzvarIya zaktine pUrNapaNe vikasAvI pote ja Izvara bane che. A rIte jaina mAnyatA pramANe Izvaratattvane alAyaduM sthAna na hovA chatAM te IzvaratatvanI mAnyatA dharAve che ane tenI upAsanA paNa svIkAre che. je je jIvAtmA karmavAsanAothI pUrNapaNe mukta thayA te badhA ja samAnabhAve Izvara che. temano Adarza sAme rAkhI potAmAM rahelI tevI ja pUrNa zakti pradAvavI e jaina upAsanAnuM dhyeya che. jema zAMkara vedAMta mAne che ke jIva pote ja brahma che, tema jaina darzana kahe che ke jIva pote ja Izvara ke paramAtmA che. vedAMtadarzana pramANe jIvano brahmabhAva avidyAthI AvRta che ane avidyA dUra thatAM anubhavamAM Ave che, tema jaina darzana pramANe jIvano paramAtmabhAva AvRta che ane te AvaraNa dUra thatAM pUrNapaNe anubhavamAM Ave che. A bAbatamAM kharI rIte jaina ane vedAMta vacce vyaktibahuta sivAya kazo ja bheda nathI. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tattvajJAna 0 11 (3) jaina zAstramAM je sAta tattva kahelAM che temAMthI mULa jIva ane ajIva e be tattva vize upara sarakhAmaNI karI. have bAkI kharI rIte pAMcamAMthI cAra tattvo ja rahe che. A cAra tattvo jIvanazodhanane lagatAM arthAt AdhyAtmika vikAsakramane lagatAM che, jene cAritrIya tattvo paNa kahI zakAya. baMdha, Azrava, saMvara ane mokSa e cAra tattvo che. A tattvone bauddha zAstromAM anukrame duHkha, duHkhahetu, nirvANamArga ane nirvANa e cAra Aryasatya tarIke varNavelAM che. sAMkhya ane yogazAstramAM ene ja heya, hetu, hAnopAya, ane hAna kahI caturvyUha tarIke varNavela che. nyAya ane vaizeSika darzanamAM paNa e ja vastu saMsAra, mithyAjJAna, samyakajJAna ane apavarganAM nAma ApI varNavela che. vedAMta darzanamAM saMsAra, avidyA, brahmasAkSAtkAra ane brahmabhAvanA nAmathI e ja vastu darzAvavAmAM AvI che. jaina darzanamAM bahirAtmA, aMtarAtmA ane paramAtmAnI traNa saMkSipta bhUmikAone jarA vistArI cauda bhUmikArUpe paNa varNavelI che, je jaina paraMparAmAM guNasthAnanA nAmathI jANItI che. yogavAsiSTha jevA vedAntanA graMthomAM paNa sAta ajJAnanI ane sAta jJAnanI ema cauda Atmika bhUmikAonuM varNana che. sAMkhya-yoga darzananI kSipta, mUDha, vikSipta, ekAgra ane niruddha e pAMca cittabhUmikAo paNa e ja cauda bhUmikAonuM saMkSipta vargIkaraNa mAtra che. bauddha darzanamAM paNa e ja AdhyAtmika vikAsakramane pRthajana, sotApana Adi tarIke cha bhUmikAomAM vaheMcI varNavelo che. A rIte ApaNe badhAM ja bhAratIya darzanomAM saMsArathI mokSa sudhInI sthiti, teno krama ane tenAM kAraNo vize taddana eka mata ane eka vicAra vAMcIe chIe tyAre prazna thAya che ke jyAre badhAM ja darzanonA vicAromAM maulika ekatA che tyAre paMtha paMtha vacce kadI na saMdhAya evo ATalo badho bheda kema dekhAya che? Ano uttara spaSTa che. paMthonI bhinnatA mukhya be vastuone AbhArI cheH tattvajJAnanI judAI ane bAhya AcAravicAranI judAI. keTalAka paMtho to evA ja che ke jemanA bAhya AcAravicAramAM taphAvata hovA uparAMta tattvajJAnanI vicArasaraNImAM paNa amuka bheda hoya che; jema ke vedAnta, bauddha ane jaina Adi paMtho. vaLI keTalAka paMtho ke tenA phAMTAo evA paNa hoya che ke jemanI tattvajJAna-viSayaka vicArasaraNImAM khAsa bheda hoto ja nathI, temano bheda mukhyatve bAhya AcArane avalaMbI Ubho thayelo ane poSAyelo hoya che; dAkhalA tarIke jaina darzananI zvetAMbara, digaMbara ane sthAnakavAsI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 0 anekAnta ciMtana e traNe zAkhAo gaNAvI zakAya. AtmAne koI eka mAne ke koI aneka mAne, koI Izvarane mAne ke koI na mAne ItyAdi tAttvika vicAraNAno bheda buddhinA taratamabhAva upara nirbhara che ane e taratamabhAva anivArya che. e ja rIte bAhya AcAra ane niyamonA bhedo buddhi, ruci tema ja paristhitinA bhedamAMthI janme che. koI kAzI jaI gaMgAsnAna ane vizvanAthanA darzanamAM pavitratA mAne, koI buddhagayA ane sAranAtha jaI buddhanAM darzanamAM kRtakRtyatA mAne, koI zatruMjayane bheTI saphaLatA mAne, koI makkA ane jerUsalema jaI dhanyatA mAne, eja rIte koI agiyArasanA tapa-upavAsane ati pavitra gaNe. bIjo koI aSTamI ane caturdazInA vratane mahattva Ape; koI tapa upara bahu bhAra na ApatAM dAna upara Ape to bIjo koI tapa uparapaNa vadhAre bhAra Ape. A rIte paraMparAgata bhinna bhinna saMskAronuM poSaNa ane rucibhedanuM mAnasika vAtAvaraNa anivArya hovAthI bAhyAcAra ane pravRttino bheda kadI bhUMsAvAno nahIM. bhedanI utpAdaka ane poSaka ATalI badhI vastuo chatAM satya evuM che ke te kharI rIte khaMDita thatuM ja nathI. tethI ja ApaNe uparanI AdhyAtmika vikAsakramane lagatI tulanAmAM joIe chIe ke game te rIte, game te bhASAmAM ane game te rUpamAM jIvananuM satya ekasarakhuM ja badhA anubhavI tattvajJonA anubhavamAM pragaTa thayuM che. prastuta vaktavya pUruM karuM te pahelAM jaina darzananI sarvamAnya be vizeSatAono ullekha karI dauM. anekAMta ane ahiMsA e be muddAonI carcA upara ja AkhA jaina sAhityanuM maMDANa che. jaina AcAra ane saMpradAyanI vizeSatA A be bAbatothI ja batAvI zakAya. satya kharI rIte eka ja hoya che, paNa manuSyanI daSTi tene eka rIte grahaNa karI zakatI ja nathI. tethI satyanA darzana mATe manuSya potAnI dRSTimaryAdA vikasAvavI joIe ane temAM satyAgrahaNanI saMbhavita badhI ja rItone sthAna ApavuM joIe. A udAtta ane vizALa bhAvanAmAMthI anekAMtanI vicArasaraNIno janma thayelo che. e saraNI kAMI vAdavivAdamAM jaya meLavavA mATe ke vitaMDAvAdanI sAThamArI ramavA mATe agara to zabda-chaLanI AMTIghUMTI khelavA mATe yojAyelI nathI, paNa e to jIvanazodhananA eka bhAga tarIke vivekazaktine vikasAvavA ane satyadarzananI dizAmAM AgaLa vadhavA mATe yojAyelI che. tethI anekAMtavicArasaraNIno kharo artha e che ke satyadarzanane lakSamAM rAkhI tenA badhA aMzo ane bhAgone eka vizALa mAnasavartuLamAM yogya Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIte sthAna ApavuM. jema jema mANasanI vivekazakti vadhe che tema tema tenI dRSTimaryAdA vadhavAne lIdhe tene potAnI aMdara rahelI saMkucitatAo ane vAsanAonA dabANanI sAme thavuM paDe che. jyAM sudhI mANasasaMkucitatAo ane vAsanAo sAme na thAya tyAM sudhI te potAnA jIvanamAM anekAMtanA vicArane vAstavika sthAna ApI ja nathI zakato. tethI anekAMtanA vicAranI rakSA ane vRddhinA praznamAMthI ja ahiMsAno prazna Ave che. jaina ahiMsA e mAtra cupacApa besI rahevAmAM ke dhaMdhodhApo choDI devAmAM ke mAtra lAkaDA jevI nizceSTa sthiti sAdhavAmAM nathI samAtI, paNa e ahiMsA kharA Atmika baLanI apekSA rAkhe che. koI paNa vikAra Ubho thayo, koI vAsanAe DokiyuM kADhyuM ke koI saMkucitatA manamAM sarakI tyAM jaina ahiMsA ema kahe ke tuM e vikAro, e vAsanAo, e saMkucitatAothI na haNA, na hAra, na dabA. tuM enI sAme jhajhUma ane e virodhI baLone jIta. A AdhyAtmika jaya mATeno prayatna e ja mukhya jaina ahiMsA che. Ane saMyama kaho, tapa kaho, dhyAna kaho ke koI paNa tevuM AdhyAtmika nAma Apo, paNa e vastutaH ahiMsA ja che; ane jaina darzana ema kahe che ke ahiMsA e mAtra sthUla AcAra nathI, paNa te zuddha vicAranA paripAkarUpe avatarelo jIvanotkarSaka AcAra che. jaina tattvajJAna 0 13 upa2 varNavela ahiMsAnA sUkSma ane vAstavika rUpamAMthI koI paNa bAhyAcAra janmyo hoya agara e sUkSma rUpanI puSTi mATe koI AcAra nirmAyo hoya to tene jaina tattvajJAnamAM ahiMsA tarIke sthAna che. tethI UlaTuM, dekhItI rIte ahiMsAmaya game te AcAra ke vyavahAranA mULamAM jo uparanuM ahiMsAnuM AMtarika tattva saMbaMdha na dharAvatuM hoya to te AcAra ane te vyavahAra jaina dRSTie ahiMsA che ke ahiMsAnA poSaka che ema na kahI zakAya. ahIM jaina tattvajJAnane lagatA vicAramAM prameyacarcA jANIne ja laMbAvI nathI. mAtra e vizenI jaina vicArasaraNIno izAro karyo che. AcAranI bAbatamAM paNa koI bahAranA niyamo ane baMdhAraNa vize jANIne ja carcA nathI karI, paNa AcAranAM mULa tattvonI jIvanazodhana rUpe saheja carcA karI che, jene jaina paribhASAmAM Asava, saMvara Adi tattvo kahevAmAM Ave che. AzA che ke A TUMka varNana jaina darzananI vizeSa jijJAsA utpanna karavAmAM kAMIka madadagAra thaze. - prabuddha jaina, 15-6-'46 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. jaina nyAyano kramika vikAsa nyAya ane nyAyazAstra : je anumAnapraNAlikAthI saMdigdha vastuno nirNaya karI zakAya che te anumAnapaddhatine "nyAya' kahevAmAM Ave che. je zAstramAM AvI anumAnapaddhatino vicAra mukhyapaNe hoya che, te zAstra nyAyasAhityamAM sthAna le che. nyAyazAstramAM mAtra nyAyanI anumAnapaddhatinI ja carcA hoya tema kAMI nathI hotuM, temAM samagra pramANonuM nirUpaNa hoya che; eTaluM ja nahIM, paNa temAM prameyonuM nirUpaNa sudhdhAM hoya che. chatAM eTaluM kharuM ke tevI jAtanA sAhityamAM pramANanA nirUpaNe ane temAMye anumAnapaddhatinA nirUpaNe moTo bhAga rokelo hoya che. tethI ja tevI jAtanuM sAhitya pradhAna capaleza manti' e nyAyane anusarI nyAya-sAhitya kahevAya che. cetana sRSTimAM manuSyajAtinuM mahattva tenI buddhine lIdhe che. tenI buddhinI mahattA vicAra-svataMtratAne lIdhe che. vicAra-svAtaMtrya e tarka ane jijJAsAzaktinuM pariNAma che. tethI jyAre koI bahAranuM ke aMdaranuM dabANa na hoya tyAre harakoI manuSyanI buddhi ApoApa zaMkA ane tarka karyA kare che, ane temAMthI ja kalpanAzakti khIlatAM krame anumAnapaddhati niSpanna thAya che. A kAraNathI nyAya e koI paNa dezanI ke koI paNa manuSyajAtinI vikasita ke vikAsa pAmatI buddhinuM eka dazya svarUpa che. thoDAmAM kahIe to manuSyajAtinI vicArazakti e ekamAtra nyAyazAstranuM udgama sthAna che. chatAM dezabheda ke saMpradAyabhedathI nyAyazAstranA vibhAga paDI jAya che; jema ke, pazcimIya nyAyazAstra, pUrvIya nyAyazAstra, pUrvanA nyAyazAstramAM paNa vaidika, bauddha ane jaina e mukhya bhAgo che. traNa bhedonuM pArasparika aMtara H AvA bhAgo paDI javAnuM mukhya kAraNa saMpradAyabheda e to che ja, paNa bIjAMye khAsa kAraNo che; jema ke bhASAbheda, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAyano kramika vikAsa 0 15 nirUpaNapaddhatinI bhinnatA ane khAsa karI sAMpradAyika prameyonI ane mAnyatAonI bhinnatAne lIdhe upasthita thayelo prasthAnabheda vaidika nyAyanuM prasthAna vedane pramANa mAnI tene anukULa cAlavAmAM che. bauddha nyAyanuM prasthAna veda ke anya Agama pramANane Azrita na rahI pradhAnapaNe anubhavane AdhAre cAlavAmAM che. jaina nyAyanuM prasthAna vedanA prAmANyano svIkAra na ryA chatAM paNa zabdanuM prAmANya svIkArI cAlavAmAM che. te uparAMta A traNe mukhya saMpradAyanA nyAyanI bhinnatAnuM eka bIjuM paNa bIja-kAraNa che, ane te viSayabheda. vaidika nyAya koI paNa tattvane siddha karato hoya tyAre te sAdhya tattvone amuka ekarUpe ja siddha kare che; jema ke AtmA vagere tattvone vyApaka athavA nityarUpe ja ane ghaTa Adi padArthone anitya rUpe ja. bauddha nyAya AMtara ke bAhya samagra tattvone eka rUpe ja siddha kare che, paNa te eka rUpa eTale mAtra kSaNikatva. temAM kSaNikatvanA viruddha pakSa sthAyitvane ke nityatvane bilakula avakAza nathI. jaina jAya e vaidika ane bauddha nyAyanI vacce rahI pratyeka sAdhya tattvane mAtra eka rUpe siddha na karatAM aneka rUpe siddha kare che. A kAraNathI jaina nyAya bIjA nyAyo karatAM judo paDe che. saMkSepamAM ema kahI zakAya ke je nyAya jainAcAryoe racelo hoya, je kevaLa pauruSeya AgamanuM prAmANya svIkArI cAlato hoya ane koI paNa tattvanuM sApekSa dRSTie nirUpaNa karato hoya te jaina nyAya. ekabIjAnA prabhAvathI thayela vicArakrAMtiH eka saMpradAya amuka tattvo upara vadhAre bhAra Apato hoya, tyAre jANe ke ajANe teno prabhAva bIjA pADozI saMpradAyo upara anivArya rIte paDe che. jo jaina ane bauddha saMpradAyanI ahiMsAno prabhAva vaidika saMpradAya upara paDyAnI vAta mAnI levA taiyAra thaIe to satya khAtara e paNa mAnI levuM joIe ke vaidika vidvAnonI dArzanika paddhatinI asara bIjA be saMpradAyo upara paDI che. joke sAmAnya nyAya-sAhityanA vikAsamAM traNe saMpradAyonA vidvAnoe ane AcAryoe phALo Apyo che, chatAM pahelethI chelle sudhIno nyAya-sAhityano tathA paThanapAThanano itihAsa jotAM evA nirNaya upara ApoApa AvI javAya che ke nyAyanAM tattvonI vyavasthA karavAmAM pradhAna sthAna vaidika vidvAnonuM che. e viSayamAM teono prabhAva spaSTa che, ane A ja kAraNathI krame krame bauddha ane jaina vidvAno potAnI AgamamAnya pAli ane prAkRta bhASA choDI vaidika saMpradAyamAnya saMskRta bhASAmAM potAnI paddhatie nyAyanA graMtho racavA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 0 anekAnta ciMtana maMDI gayelA che. jaina sAhityanI pradhAna be zAkhAo bhagavAna mahAvIranA samayamAM jaina saMgha pradhAnapaNe magadha ane tenA AsapAsanA pradezomAM hato. pachI lagabhaga eka saikA bAda te saMgha be dizAmAM vaheMcAyo : eka bhAga dakSiNamAM ane bIjo uttaramAM. tyArabAda thoDAka saikAo vyatIta thayA ke te vaheMcAyelA be bhAgo spaSTa rUpe judA paDI gayA. eka digaMbara ane bIjo zvetAMbara. dakSiNavartI zramaNa saMgha pradhAnapaNe digaMbara saMpradAyI thayo, ane uttaravartI zramaNa saMgha pradhAnapaNe zvetAMbara saMpradAyI thayo. A rIte vibhakta thayela zramaNasaMghe je sAhitya racyuM te paNa be bhAgamAM ApoApa vaheMcAI gayuM : paheluM digaMbarIya sAhitya ane bIjuM zvetAMbarIya sAhitya. mULamAM avibhakta jaina sAhityanA A rIte mukhya be bhAgalA paDI gayA. digaMbarIya zramaNa saMghanuM prAdhAnya dakSiNamAM hovAthI te saMpradAyanuM maulika sAhitya tyAM ja utpanna thayuM, poSAyuM vikAsa pAmyuM ane saMgrahAyuM. te sAhityanA racayitA pradhAna pradhAna AcAryo jevA ke kuMdakuMda, samaMtabhadra vagere tyAM ja thayA. zvetAMbara zramaNasaMghanuM prAdhAnya pahelAM to uttara hindustAna(rAjapUtAnA)mAM ane krame krame pazcima hindustAna(kAThiyAvADa, gujarAtImAM vadhatuM gayuM. tethI te saMpradAyanuM sAhitya uttara ane pazcimamAM utpanna thayuM ane vikasyuM che. tema ja te sAhityanA racayitA AcAryo paNa te ja pradezamAM thayelA che. uttara karatAM pazcima hindusthAnamAM zvetAMbara saMpradAyanI sattA vadhelI tethI ja chellAM lagabhaga paMdaraso varasanuM te saMpradAyanuM sAhitya pradhAnapaNe kAThiyAvADamAM ane gujarAtamAM lakhAyuM, racAyuM, poSAyuM, vikasita thayuM ane saMgrahAyuM che. A rIte jaina sAhityanI mukhya be zAkhAo ApaNI najare paDe che. bane zAkhAonA sAhityamAM navayuga A banne zAkhAonA zarUAtanA graMtho jotAM ema spaSTa jaNAya che ke, tenI nirUpaNapaddhati maMtrasiddhAMta rUpe hatI. tattvajJAna hoya ke AcAra hoya, bannenuM nirUpaNa upaniSad jevI saraLa prAcIna paddhatie thatuM, paNa pahelAM kahevAmAM AvyuM che tema vaidika darzanomAM nyAyadarzane viziSTa sthAna ane vidvatriyatA meLavyA pachI jaina sAhityamAM paNa navo yuga dAkhala thayo. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAyano kramika vikAsa 0 17 nyAyadarzananI tarkapaddhatino prabhAva bauddha sAhitya upara prathama paDyo. bauddha sAhitya ane vaidika sAhitya ema bannenI mizrita asara jaina vADamaya upara paNa thaI. tethI jaina AcAryo paNa bauddha AcAryonI peThe potAnI Agamasiddha bhASA uparAMta saMskRta bhASAmAM graMtho racavA lAgyA. A pahelAM jaina sAhityamAM saMskRta bhASAne sthAna nahotuM ema mAnavAne koI khAsa pramANa nathI. paNa eTaluM kharuM ke A saMskRta yuga pahelAM jaina sAhityamAM prAkRta bhASAnuM sAmrAjya hatuM. jaina sAhityamAM saMskRta bhASAne ane tarkapaddhatine prathama pratiSThita karanAra zvetAMbara AcArya ke digaMbara AcArya ? -e kahevuM kaThaNa che. paNa ema kahI zakAya che ke, banne saMpradAyanA A parivartana vacce vadhAre aMtara na hovuM joIe. jaina nyAyanuM kALamAna ne vikAsanI dRSTie tenA cAra bhAgo zAstrapradezamAM vicArakrAMti tathA bhASA ane zailIbheda thavAne pariNAme jaina sAhityamAM svataMtra nyAyapaddhati janmI. tethI prathama e jovuM joIe ke A jaina nyAyanuM vaya-kALamAna keTaluM che ane tenA vikAsakramane samajavA mATe tene keTalA bhAgamAM vaheMcI zakIe. jaina nyAyanA janmasamayanI pUrva sImA vadhAremAM vadhAre vikramanA pahelA saikAthI AgaLa laMbAvI zakAtI nathI. ane tenA vikAsanI uttara sImA vikramanA aDhAramA saikAthI AgaLa AvatI nathI. A rIte vadhAremAM vadhAre jaina nyAyanuM kALamAna aDhAraso varasa jeTaluM AMkI zakAya. paNa uttara sImA nizcita chatAM vivAdAspada pUrva sImAne ochAmAM ochI pAMcamI zatAbdIthI zarU karIe toya tenuM kALamAna teraso varasa jeTaluM to che ja. jaina nyAyanA vikAsanI kramika pAyarIonA bheda samajavA khAtara te kALamAnane sthULa rIte cAra bhAgamAM vaheMcI zakAya che. pahelo bhAga vikramanA pAMcamA saikA sudhIno, bIjo chaThThA saikAthI dazamA sudhIno, trIjo bhAga agiyArathI teramA sudhIno ane cotho caudamAthI aDhAramA sudhIno. A cAra bhAgane anukrame bIjAropaNa kALa, pallavitakALa, puSpitakALa ane phaLakALanA nAme oLakhIe to jaina nyAyanA vikAsane vRkSanA rUpakathI samajI zakIe. jaina sAhityamAM saMskRta bhASAnI pratiSThA thatAM ja zarUAtamAM kayA viSayo upara graMtho lakhAyA e vicAra prastuta nathI, paNa jaina sAhityamAM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anekAnA ciMtana nyAyano sUtrapAta koNe ane kyAre karyo eTaluM ja ahIM kahevAnuM che. digaMbara sAhityamAM tarkapaddhatinI spaSTa pratiSThA AcArya samatabha ane zvetAMbara sAhityamAM tarkapaddhatinI balavatI pratiSThA AcArya siddhasena divAkare karI. A bane AcAryamAM koNa pUrvavartI ane koNa pazcAtvartI e hajI nirNata thayuM. nathI. paNa e be vacce vizeSa aMtara na hovuM joIe, evI saMbhAvanA mATe pramANo che. A be AcAryonI uttara sImA I. sa. pAMcamA saikAthI AgaLa laMbAvI zakAya tema nathI ane pUrva sImA lagabhaga I. sa. nA AraMbha pahelAM nirdiSTa karI zakAya tema nathI. siddhasena ane samantabhadra H e bannenI kRtio saMpradAyo judA hovA chatAM e bannenuM eka evuM paraMparAgata sAmya che ke je tarapha dhyAna gayA vagara rahetuM nathI. digaMbara saMpradAyamAM gaMdhahastinA nAmathI samaMtabhadra prasiddha che. ane tattvArtha uparanI gaMdhahatimahAbhASya TIkA teonI kRti tarIke prasiddha che ane upalabdha AptamImAMsA te ja mahAbhASyanuM maMgala manAya che. zvetAMbara saMpradAyamAM siddhasena divAkara gaMdhahasti kahevAya che ane tattvArtha upara teoe gaMdhahastimahAbhASya racyuM hatuM ema manAya che. bane saMpradAyanI A mAnyatAo nirAdhAra nathI, kAraNa ke banne saMpradAyanA ghaNA graMthomAM te bAbatanA sUcaka ullekho maLI Ave che. A be AcAryonI vizeSatA thoDAmAM A pramANe batAvI zakAya. samaMtabhadra potAnA dareka graMthomAM jaina darzana, tenA praNetA ahaMnuM ane teno siddhAMta anekAMta eTalAM tattvonI tarkapaddhatie ojasvinI pravAhabaddha saMskRta bhASAmAM sUkSma carcA kare che; ane sAthe sAthe anya darzano, tenA praNetAo ane ekAMtano sopahAsa prativAda kare che. teonI upalabdha kRtio jotAM ema jaNAya che ke, samaMtabhadra tarkasiddha dArzanika mImAMsA karavAmAM siddhahasta hatA. siddhasena divAkare paNa jaina darzana, tenA praNetA tIrthakara ane syAdvAda e viSayonI tArkika paddhatie pratiSThA karavA sAthe anya darzanono saparihAsa nirAsa karyo che. teonI madhura ane prAsAdika svataHsiddha saMskRta bhASAno padyapravAha joI AcArya hemacaMdra teone kavizreSTha jaNAvavA "anusaddhasene vyaH" e udAharaNa TAMkyuM che. siddhasene jaina nyAyanuM vyavasthita svarUpa bAMdhI teno saMkSepamAM abhyAsa karavA icchanAra mATe nyAyAvatAra nAmano eka nAnakaDo padyamaya graMtha racyo che, jenI maryAdAne Aja sudhInA samagra prasiddha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jene nyAyano kramika vikAsa 0 19 zvetAMbara-digaMbara vidvAno anusaryA che. te sivAya tatkAlIna samagra bhAratIya darzanone saMkSepamAM paNa maulika abhyAsa karavA icchanAra mATe te che darzananuM yathArtha svarUpa batAvanArA padyamaya graMtho racyA che ane e rIte AcArya haribhadrane paDradarzanasamuccaya racavAnI ane mAdhavAcAryane sarvadarzanasaMgraha racavAnI kalpanAno khorAka pUro pADyo che. tatkAlIna bhAratIya samasta darzanonuM nirUpaNa karanAra bIjI koI kRti tenAthI prAcIna na maLe tyAM sudhI darzanasaMgraha karavAnuM prAthamika gaurava siddhasenane ApavuM joIe. siddhasenanI eka vedavAdaDhAtrizikA jotAM ema turata bhAse che ke, temaNe veda ane upaniSano maulika tema ja talasparzI abhyAsa karelo. siddhasena divAkarano prasiddha graMtha sammatitarka che, je padyamaya prAkRtamAM traNa bhAgamAM kuMdakuMdanA pravacanasAranI peThe pUro thayelo che. A graMtha upara zvetAMbara ane digaMbara ema banne AcAryoe TIkAo racI che. temAM varNavelA siddhAMto eTalA satarka ane hRdayagrAhI che ke AgaLanA AcAryo paNa tethI vadhAre mULa vastu kahI zakyA nathI. samatabhadranI upalabdha kRtiomAM siddhasenanA nyAyAvatAra jevI ke vaidika chaye darzana ane bauddha darzananuM nirUpaNa karanAra batrIzIo jevI koI kRti nathI. vAcakoe siddhasenanI upalabdha ekavIsa batrIzIo ane samaMtabhadranI AptamImAMsA, yujyanuzAsana ane svayaMbhUstotra e ekasAthe sAme rAkhI avalokavAM, jethI baMnenuM paraspara sAdazya ane vizeSatA ApoApa dhyAnamAM Avaze. bIjA bhAganuM pallavitakALa e nAma rAkhyuM che, teno abhiprAya eTalo che ke, siddhasena ane samaMtabhadra dvArA banne saMpradAyomAM je jaina nyAyanuM bIjAropaNa thayuM, tene ja A yugamAM pallavita karavAmAM AvyuM che. A yugamAM digaMbara saMpradAyamAM anukrame akalaMka, vidyAnaMda ane prabhAcaMdra e traNa pradhAna AcAryoe mukhyapaNe jaina nyAyane vistAryo ane vizada karyo che. zvetAMbaramAM paNa pradhAnapaNe traNa AcAryoe A yugamAM jaina nyAyane vistRta ane vizada banAvyo che. malavAdI, haribhadra ane rAjagacchIya abhayadeva-e traNee anukrame kAMI ne kAMI vadhAre vizeSatA arpe che. akalaMka Adi traNe digaMbara AcAryoe jaina nyAyanA svataMtra graMthoke lakhyA che, ane samaMtabhadra Adi pUrvAcAryonI nyAyavANIne pallavita paNa karI che. tevI ja rIte malyavAdI vagere A yuganA zvetAMbara AcAryoe jaina nyAya upara svataMtra nyAyanA graMtho lakhyA che ane potapotAnI pahelAMnI tarkavANIne Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 0 anekAnta ciMtana pallavita paNa karI che. te ukta digaMbara traNa AcAryo ane ukta zvetAMbara traNa AcAryonI kRtio barAbara sAme rAkhI jovAmAM Ave to ekabIjA upara paDelo prabhAva parasparanuM sAdRzya ane vizeSatva dhyAnamAM AvyA vinA rahe tema nathI. trIjA bhAganuM nAma puSpitakALa che. puSpo kAMI saMkhyAmAM pallavo jeTalAM nathI hotAM; kadAcita puSponuM parimANa pallavothI nAnuM paNa hoya che, chatAM puSpa e pallavonI uttara avasthA hoI temAM eka jAtano viziSTa paripAka hoya che. bIjA yugamAM jaina nyAyano je vistAra ane spaSTIkaraNa thayAM tene pariNAme trIjo yuga janmyo. A yugamAM ane A pachInA cothA yugamAM digaMbara AcAryoe nyAyaviSayaka keTalAka graMtho racyA che, paNa hajI sudhI mArI najare evo eke graMtha nathI paDyo ke jene lIdhe jaina nyAyanA vikAsamAM tene sthAna ApI zakAya. trIjA yuganA zvetAMbara saMpradAyamAM vAdI devasUri ane hemacandra e benuM mukhya sthAna che. e kharuM ke AcArya hemacaMdranI paricita kRtiomAM jaina nyAyaviSayaka bahu kRtio nathI, tema parimANamAM moTI paNa nathI. chatAM teonI be batrIzIo ane pramANamImAMsA jonArane potAnI viziSTatA dhyAnamAM AvyA sivAya nahIM rahe ane ema ApoApa jaNAze ke moTA moTA ane lAMbA lAMbA graMthothI kaMTALela abhyAsIo mATe saMkSepamAM chatAM vizeSatAvALI racanAo teoe karI ane phUlanuM saurabha temAM ApyuM. vAdI devasUri kAMI kaMTALe tevA na hatA. teoe to ratnAkaranI spardhA kare evo eka syAdvAdaratnAkara graMtha racyo ane koI abhyAsIne jaina nyAya mATe tema ja dArzanika khaMDanamaMDana mATe bIje kayAMya na javAnI sagavaDa karI dIdhI. cotho phaLakALa A yugamAM je sAhitya racAyuM te phaLarUpa che. phaLamAM bIjathI phUla sudhInA uttarottara paripAkano sAra AvI jAya che. tevI rIte A yuganA sAhityamAM pahelA traNe yuganA sAhityamAM thayelo paripAka ekasAthe AvI jAya che. A yugamAM je jaina sAhitya racAyuM che, te ja jaina nyAyanA vikAsanuM chelluM pagathiyuM che; kAraNa ke, tyAra bAda temAM koIe jarAye umero karyo nathI. malliSaNanI syAdvAdamaMjarI bAda karIne A yuganA phalAyamAna nyAyaviSayaka ucca sAhitya tarapha najara karIe to jaNAze ke te aneka vyaktionA hAthe lakhAyuM nathI. tenA lekhaka phakta eka ja che ane te Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAyano kramika vikAsa 0 21 sattaramI-aDhAramA saikAmAM thayelA. lagabhaga so zarado sudhI mukhyapaNe zAstrayoga siddha karanAra saMskRta, prAkRta, gujarAtI ane mAravADI e cAre bhASAomAM vividha viSayonI carcA karanAra upAdhyAya yazovijayajI che. upAdhyAyajInA jaina tattvajJAna, AcAra, alaMkAra, chaMda vagere anya viSayonA graMthone bAda karI mAtra jaina nyAyaviSayaka graMtho upara najara nAkhIe to ema kahevuM paDe che ke, siddhasena ne samaMtabhadrathI vAdI devasUri ane hemacaMdra sudhImAM jaina nyAyano AtmA jeTalo vikasita thayo hato, te pUrepUro upAdhyAyajInA tarkagraMthomAM mUrtimAna thAya che, ane vadhArAmAM te upara eka kuzaLa citrakAranI peThe teoe evA sUkSmatAnA, spaSTatAnA ane samanvayanA raMgo pUryA che ke jenAthI muditamanA thaI ApoApa ema kahevAI jAya che ke pahelA traNa yuganuM ane saMpradAyanuM jaina nyAyaviSayaka sAhitya kadAca na hoya ane mAtra upAdhyAyajInuM jaina nyAyaviSayaka saMpUrNa sAhitya upalabdha hoya toye jaina vADmaya kRtakRtya che. upAdhyAyajIe adhikArI bhedane dhyAnamAM rAkhI, viSayonI vaheMcaNI karI, te upara nAnAmoTA aneka jaina nyAyanA graMtho lakhyA. teoe jaina tarkaparibhASA jevo jaina nyAyapraveza mATe laghu graMtha racI jaina sAhityamAM tarkasaMgraha ane tarkabhASAnI khoTa pUrI pADI. rahasyapadAMkita ekaso ATha graMtho ke temAMnA keTalAka racI jaina nyAyavAlmayamAM taiyAyika pravara gadAdhara bhaTTAcAryanA graMthonI garaja sArI. nayapradIpa, nayarahasya, nayAmRtataragiNI sahita nayopadeza, syAdvAdakalpalatA, nyAyAlo ka, khaMDanakhaMDakhAdya, aSTasahasrITIkA AdigraMtho racI jaina nyAyavADmayane udayanAcArya, gaMgeza upAdhyAya, raghunAtha ziromaNi ane jagadIzanI pratibhAnuM naivedya dharyuM. adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad jevA graMthothI jaina nyAyavADmayano gItA, yogavAsiSTha Adi vaidika graMtho sAthe saMbaMdha joDyo. thoDAmAM eTaluM ja kahevuM basa che ke vaidika ane bauddha sAhitya dArzanika pradezamAM sattaramA saikA sudhImAM je utkarSa sAdhyo hato, lagabhaga te badhA utkarSano AsvAda jaina vAmane ApavA upAdhyAyajIe prAmANikapaNe AkhuM jIvana vyatIta karyuM ane tethI teonA eka tejamAM jaina nyAyanAM bIjAM badhAM tejo lagabhaga samAI jAya che, ema kahevuM paDe che. upasaMhAra A lekhamAM jaina nyAyanA vikAsakramanuM mAtra digdarzana ane te paNa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 0 anekAnta ciMtana adhUrI rIte karAvavAmAM AvyuM che. A sthaLe jaina nyAyanA vikAsaka tarIke je je AcAryonAM nAma levAmAM AvyAM che, teonAM jIvana, teono samaya, teonI kAryAvali vagereno ullekha jarAye nathI karyo. tevI ja rIte teonA saMbaMdhamAM je kAMI thoDuMghaNuM lakhyuM che, tenI sAbitI mATe utArAo ApavAnA lobhanuM paNa niyaMtraNa karyuM che. A niyaMtraNa karavAnuM kAraNa joItA avakAza ane svAthyano abhAva e eka ja che. AcAryonAM jIvana AdinI vigata eTalI badhI lAMbI che ke, te ApatAM viSayAMtara thaI jAya. tethI jeo te viSayanA, jijJAsu hoya teonI jANa khAtara chevaTe eka evuM pariziSTa ApavAmAM Ave che ke jenI aMdara upara AvelA AcAryonA saMbaMdhamAM mAhitI ApanAra graMtho noMdhelA che ane teonuM prakAzita thayeluM keTaluMka sAhitya noMdheluM che. e sAhitya ane e graMtho jovAthI te te AcAryonA saMbaMdhamAM maLatI Aja sudhInI mAhitI ghaNe bhAge koI paNa jANI zakaze. A lekhamAM jaina nyAyanA praNetA amuka ja vidvAnono ullekha che; bIjA ghaNAne choDI dIdhA che. tenuM kAraNa e nathI ke teono jaina nyAyanA vikAsamAM svalpa paNa hisso nathI. hoya chatAM tevA nAnAmoTA dareka graMthakArano ullekha karatAM lekhanuM kalevara kaMTALAbharela rIte vadhI jAya tethI je vidvAnonuM jaina nyAyanA vikAsamAM thoDuM chatAM viziSTa sthAna mane jaNAyuM che, teono ja ullekha karyo che. bAkInAomAM nAmanuM bIjuM eka pariziSTa aMtamAM ApI devAmAM Ave che. A lekha samApta karatAM eka vAta tarapha vAcakonuM dhyAna kheMcuM chuM te A- hiMdustAnanA ke bahAranA vidvAno gujarAtanA sAkSarone ema pUche che ke gujarAtanA vidvAnoe dArzanika sAhitya racyuM che? ane racyuM hoya to kevuM ane keTaluM? A praznano koI paNa sAkSara hA mAM ane prAmANika uttara ApI gujarAtanuM nAka rAkhavA icche to teNe jaina vADmaya tarapha saprema daSTipAta karavo ja paDaze. evI sthitimAM gujarAtanA dArzanika sAhityanuM mukha ujjavala karavA khAtara ane dArzanika sAhityanI sevAmAM gujarAtanuM viziSTa sthAna jaNAvavA mATe dareka sAhityapremI vidvAnanI e pharaja che ke, teNe kevaLa sAhityopAsanAnI zuddha dRSTithI jaina nyAya sAhityanA gujarAtImAM sarala ane vyavasthita anuvAdo karI sarvasAdhAraNa sudhI teno dhodha pahoMcato karavo. jainonuM A saMbaMdhamAM bevaDuM kartavya che. teoe to sAMpradAyika mohathI paNa potAnA dArzanika sAhityane viziSTa rUpamAM anuvAdita karI pracAravAnI AvazyakatA che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAyano kramika vikAsa 0 23 pariziSTa naM. 1 nibaMdhAtargata dArzaniko (4) zvetAMbarIyA nAma nyAyaviSayaka kRtio temanI mAhitInAM sAdhano. siddhasena sanmatitarka, nyAyAvatAra prabhAvaka-carita, prabaMdha divAkara ane batrIzIo ciMtAmaNi, caturvizati prabaMdha, jainasAhitya saMzodhaka varSa 1. gurnAvalI, vIravaMzAvalI (jaina sA. saM. va. 1. aM. 3) malavAdI dvAdazAra nayacakra, pra. ca. praba. ci, catu. sanmati TIkA. pra. gurnAvalI, vIravaMzAvalI (jaina. sA. saM. va. 1 aM. 3) haribhadra anekAMtajayapatAkA, pra. 2. catu. pra. Sadarzanasamuccaya, lalita zrIharibhadrasUricaritra, jaina vistarA, nyAya darzana(paM. becaradAsa kRta)nI prevaza-prakaraNa upara prastAvanA, jaina sA. TIkA, zAstravArtAsamuccaya, saM. va. aM, 1 vIravaMzAlokatattvanirNaya, vilI, dharmasaMgrahaNinI dharmasaMgrahaNI ane prastAvanA, upamitibhavanyAyAvatAra-vRtti prapaMcAnI prastAvanA vagere. abhayadeva sanmatiTIkA. piTarsana riporTa 4mAM (rAjagacchIya) lekhakonI anukramaNikA. vAdI devasUri syAdvAda ratnAkara. pra. ca., prabaM. ciM.vIravaMzAvalI, AcArya hemacaMdra pramANamImAMsA, anya- pra. caM., prabaMci. catu yogavyavacchedadvAtrizikA. pra., kumArapALapratibodha, kumArapALa prabaMdha, kumArapALa caritra, rAsamALA vagere. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 anekAnta ciMtana malliSeNa syAdvA maMjarI. adhyAtmamata5rIkSA saTIka, mahopAdhyAya yazovijayajI. adhyAtmasAra, adhyAtmopa samaMtabhadra akalaMka vidyAnaMda yazovijaya jIvana-caritra (A. buddhisAgarakRta) niSad, AdhyAtmikamatadalana AnaMdadhana padyaratnAvalI saTIka, aSTasahasrI prastAvanA (mo. gi. kApaDiyA kRta), AtmAnaMda prakAza pu. 13 aM. 6, zAstravArtAsamuccayanI prastAvanA, dharmasaMgrahaNInI prastAvanA vagere. vivaraNa, upadezarahasya saTIka, jJAnabiMdu, jainatarkabhASA, dvAtriMzad dvAtriMzikA-saTIka, dharmaparIkSA saTIka, nayapradIpa, nayAmRtataraMgINI, nyAyakhaMDanakhAdya-saTIka, nyAyAloka, pAtaMjala yogadarzana vivaraNaleza, bhASArahasya saTIka, zAstravArtAsamuccaya, nayarahasya, tattvArthasUtravRtti vagere. (kha) digambarIya devAgamastotra, tattvAnuzAsana, yuktanuzAsana, svayaMbhUstotra. rAjavArtika, aSTazatI, nyAyavinizcaya, laghIyasayI. pramANaparIkSA, aSTasahasrI, zlokavArtika, AptaparIkSA, patraparIkSA vagere. jaina hiteSI bhA. 6-aM. 2, 3, 4, vidvadratnamALA bhA. 1, aSTasahasrInI prastAvanA. laghIyasayI AdinI prastAvanA, vidvatnamALA bhA. 2, rAjavArtikanI prastAvanA. jaina hitaiSI bhA. 8 pR. 439, yuktyanuzAsananI pra., aSTasahasrInI pra. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina nyAyano kramika vikAsa 25 prabhAcaMdra nyAyakumudacaMdrodaya, vidvaratnamALA bhA. 2, prameyakamalamArtaDa prameya kamaLa mArtaDanI prastAvanA. noMdha- A AcAryoe aneka viSayo upara aneka graMtho lakhyAnAM pramANo maLe che, paNa ahIM phakta teonA nyAyaviSayaka sAhityano ullekha prastuta hovAthI te dareka AcAryanI nyAyaviSayaka kRtiono ja ullekha karelo che. pariziSTa naM. 2 nibaMdha bAhya jaina nyAyanA lekhako (4) zvetAMbarIya krama nAma. nyAyaviSayaka graMtho 1. zrI guNaratnasUri paDradarzanasamuccayavRtti 2. zrI caMdrasena utpAdasiddhiprakaraNa 3. zrI caMdraprabhasUri prameyaratnakoSa 4. zrI devabhadra malladhArI nyAyAvatAraTippana 5. zrI devacaMdrajI nayacakra zrI padmasuMdara pramANasuMdara zrI buddhisAgara pramANalakSyalakSaNa zrI municaMdra anekAMtajayapatAkATippana zrI rAjazekhara syAdvAdakalikA,ratnAkarAvatArikATippana 10. zrI ratnaprabha ratnAkarAvatArikA zrI zubhavijaya syAdvAdabhASA 12. zrI zAMtisUri pramANaprameyakalikA vRtti (3) digaMbarIya krama graMthakAra nyAyaviSayaka graMtho 1. anaMtAcArya nyAyavinizcayAlaMkAravRtti 2. zrI sumati siddhasenanA sanmatitarka para TIkA, ullekha zravaNa belagulAnI malliNakRta prazasti tathA vAdIrAja kRta pArzvanAthacaritra 3. zrI devasena nayacakra, AlApapaddhati che che $ $ 11 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 9 anekAna ciMtana 4. zrI dharmasAgarasvAmI nayacakra 5. zrI dharmabhUSaNa nyAyadIpikA, pramANavistAra 6. zrI prabhAdevasvAmI pramitivAda, muktivAda, avyAptavAda, tarkavAdatathAnayavAda 7. zrI narendrasena pramANaprameyakalikA 8. zrI paMDitAcArya prameyaratnAlaMkAra, prameyaratnamAlikoprakAzikA, saptabhaMgItaraMgiNI TIkA. 9. zrI bhAvasenAcArya nyAyadIpikA 10. zrI bhAvasenakavi vizvatattvaprakAza 11. zrI vAdIrAjamuni vAdamaMjarI 12. zrI vAdIsiMha pramANanaukA, tarkadIpikA 13. zrI vimaLadAsa saptabhaMgItaragiNI 14. zrI zrutasAgarasvAmI sanmatitarka 15. zrI zrutasAgara tarkadIpaka pariziSTa naM. 3 jainetara nyAya upara lakhanArA jainAcAryo (4) zvetAMbarIya krama nAma nyAyaviSayaka graMtho 1. zrI abhayatilaka nyAyAlaMkAraTippana 2. zrI kSamAkalyANa tarkaphakkikA 3. zrI guNaratna tarkarahasyadIpikA 4. zrI jayasiMha nyAyasAravRtti (mULa bhAsarvajJa kRta) 5. zrI jinavardhana saptapadArthI-TIkA 6. zrI naracaMdrasUri kaMdalITippana (mUla zrIdharakRta) 7. zrI malavAdI nyAyabiMduvRttiTippana (mULa vRtti dharmottara) 8. zrI bhuvanasuMdara mahAvidyAviDaMbanAvRtti (racita) 9. zrI ratnazekhara lakSaNasaMgraha 10. zrI rAjazekhara kaMdalipaMjikA 11. zrI zubhavijaya tarkabhASAvArtika (gargAcArya racita) 12. zrI haribhadra nyAyapravezaprakaraNa-vRtti(mULa dinAga) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. saptabhaMgI (ema. e.nA parIkSArthI eka dakSiNI vidvAna mahAzaye 'saptabhaMgI' eTale zuM tenuM digdarzana ApavAnI vinaMtI karatAM paMDita sukhalAlajIe sArarUpe~~ muddArUpe je jaNAvela te atre ApavAmAM Ave che.) 1. bhaMga eTale vastunuM svarUpa darzAvanAra vacananA prakAra arthAt vAyaracanA. 2. e sAta kahevAya che, chatAM mULa to traNa ja che. bAkInA cAra e traNa mULa bhaMgonA pArasparika vividha saMyojanathI thAya che. 3. koI paNa eka vastu vize ke eka ja dharma paratve bhinna bhinna vicArakonI mAnyatAmAM bheda dekhAya che. e bheda virodharUpa che ke nahIM ane jo na hoya to dekhAtA virodhamAM avirodha kevI rIte ghaTAvavo ? athavA ema kaho ke amuka vikSita vastu paratve jyAre dharmaviSayaka daSTibhedo dekhAtA hoya tyAre evA bhedono pramANapUrvaka samanvaya karavo, ane tema karI badhI sAcI daSTione tenA yogya sthAnamAM goThavI nyAya Apavo e bhAvanAmAM saptabhaMgInuM mULa che. dAkhalA tarIke eka AtmadravyanI bAbatamAM tenA nityatva vize dRSTibheda che. koI AtmAne nitya mAne che to koI nitya mAnavA nA pADe che. koI vaLI ema kahe che ke e tattva ja vacana-agocara che. A rIte AtmatattvanI bAbatamAM traNa pakSa prasiddha che. tethI vicAravuM e prApta thAya che ke zuM te nitya ja che ane anityatva temAM pramANabAdhita che ? athavA zuM te anitya ja che ane nityatva temAM pramANabAdhita che ? athavA tene nitya ke anityarUpe na kahetAM avaktavya ja kahevuM e yogya che ? A traNa vikalponI parIkSA karatAM traNe sAcA hoya to emano virodha dUra karavo ja joIe. jyAM sudhI virodha Ubho rahe tyAM sudhI paraspara viruddha aneka dharmo eka vastumAM che Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. anekAnta ciMtana ema kahI ja na zakAya. tethI virodhaparihAra tarapha ja saptabhaMgInI dRSTi pahelavahelI jAya che. te nakkI kare che ke AtmA nitya che, paNa sarva daSTie nahIM; mAtra mULa tattvanI dRSTie te nitya che, kAraNa ke kyAre paNa te tattva na hatuM ane pachI utpanna thayuM ema nathI, tema ja kyAreka e tattva mULamAMthI ja nAza pAmaze ema paNa nathI. tethI tattvarUpe e anAdinidhana che ane te ja tenuM nityatva che. Ama chatAM te anitya paNa che, paraMtu enuM anityatva tattvadaSTie na hotAM mAtra avasthAnI dRSTie che. avasthAo to pratisamaye nimittAnusAra badalAtI ja rahe che. jemAM kAMI ne kAMI rUpAMtara thatuM na hoya, jemAM AMtarika ke bAhya nimitta pramANe sUkSma ke sthULa avasthAbheda satata cAlu na hoya evA tattvanI kalpanA ja nathI thaI zakatI. tethI avasthAbheda mAnavo paDe che ane e ja anityatva che. A rIte AtmA tattvarUpe (sAmAnyarUpe) nitya chatAM, avasthArUpe (vizeSarUpe) anitya paNa che. nityatva ane aniyatva banne eka ja svarUpe eka vastumAM mAnatAM virodha Ave; jema ke, tattvarUpe ja AtmA nitya che ema mAnanAra te ja rUpe anitya paNa mAne to. e ja pramANe AtmA nitya anitya Adi zabda dvArA te te rUpe pratipAdya chatAM samagrarUpe koI paNa eka zabdathI kahI zakAya nahIM, mATe te asamagrarUpe zabdano viSaya thAya che; chatAM samagrarUpe evA koI zabdano viSaya nathI thaI zakato, mATe avaktavya paNa che. A rIte eka nityatva dharmane avalaMbI AtmAnA viSayamAM nitya, anitya ane avaktavya evA traNa pakSo-bhaMgo vAjabI Thare che. e ja pramANe ekatva, satva, bhinnatva, abhilApyatva Adi sarvasAdhAraNa dharmo laI koI paNa vastu vize evA traNa bhaMgo bane, ane te uparathI sAta bane. cetanatva, ghaTatva Adi asAdhAraNa dharmone laIne paNa saptabhaMgI ghaTAvI zakAya. eka vastumAM vyApaka ke avyApaka jeTajeTalA dharmo hoya te darekane laI tenI bIjI bAju vicArI saptabhaMga ghaTAvI zakAya. prAcIna kALamAM AtmA, zabda Adi padArthomAM nityatva-anityatva, sattva-asattva, ekatva-bahutva, vyApakatva-avyApakatva AdinI bAbatamAM paraspara taddana virodhI vAdo cAlatA. e vAdono samanvaya karavAnI vRttimAMthI bhaMgakalpanA AvI. e bhaMgakalpanAe paNa pAchuM sAMpradAyikavAdanuM rUpa dhAraNa karyuM ane saptabhaMgImAM pariNamana thayuM. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI 29 sAtathI vadhAre bhego saMbhavatA nathI, mATe ja sAtanI saMkhyA kahI che. mULa traNanI vividha saMyojanA karo ane sAtamAM aMtarbhAva na pAme evo bhaMga upajAvI zako to jaina darzana saptabhaMgitvano Agraha karI ja na zake. Ano TUMkamAM sAra nIce pramANe - 1. tatkAlIna cAlatA virodhI vAdonuM samIkaraNa karavuM. e bhAvanA saptabhaMgInI preraka che. 2. tema karI vastunA svarUpanI cokasAI karavI ane yathArtha jJAna meLavavuM, e enuM sAdhya che. 3. buddhimAM bhAsatA koI paNa dharma paratve mULamAM traNa ja vikalpo saMbhave che ane game teTalA zAbdika parivartanathI saMkhyA vadhArIe toye sAta ja thaI zake. 4. jeTalA dharmo teTalI ja saptabhaMgI che. A vAda anekAMtadaSTino vicAraviSayaka eka purAvo che. AnA dAkhalAo, je zabda, AtmA vagere ApyA che, tenuM kAraNa e che ke prAcIna Arya vicArako AtmAno vicAra karatA ane bahu to Agama-prAmANyanI carcAmAM zabdane letA. 5. vaidika Adi darzanomAM, khAsa karI vallabhadarzanamAM, "sarvadharmasamanvaya" che, te AnuM ja eka rUpa che. zaMkara pote vastune varNave che, chatAM anirvacanIya kahe che. 6. pramANathI bAdhita na hoya evuM badhuM ja saMgharI levAno AnI pAchaLa uddeza che-pachI bhale te viruddha manAtuM hoya. - jaina sAhitya saMzodhaka, khaMDa 3, aMka 2 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. prAmANya svataH ke parataH ? je viSaya bahu thoDAne paricita che te viSaya upara huM kema lakhuM chuM, e praznano khulAso prastuta lekhanI prastAvanAthI thaze. lagabhaga ATheka varasa pahelAM bhAvanagara AtmAnaMda sabhAmAM vidvAna kavi kAntanI sAthe pahelavaheluM maLavAnuM thayuM. te vakhate teoe mane je prazna prathama pUchelo ane meM je uttara Apelo, tene ja thoDuM pallavita ane vyavasthita karI lakhI dauM to eka dArzanika vicAranI carcA ane kavi kAntanI yAdI ema be artha sare. kAnta mane "patvei na svato grAhya" e kArikAnuM pAda samajAvavA kahyuM. Ano uttara nIce lakhuM te pahelAM ukta kArikAnI bAhya mAhitI ane teno viSaya jANI levo yogya che. sAhityadarpaNa ane gautamasUtravRttinA lekhaka baMgALI vidvAna vizvanAtha tarkapaMcAnana(I. sa. sattaramo saiko)nI racela kArikAvalI(athavA bhASApariccheda)nI 136mI kArikAnuM pramAe na to grAhya" e trIjuM pAda che. enI thoDI vyAkhyA to graMthakAre pote ja potAnI muktAvalI nAmaka TIkAmAM ApI che. mImAMsakadarzana prAmANyane svataH zeya mAne che. tenuM nirAkaraNa naiyAyika matathI e pAdamAM kareluM che. enI dalIla tarIke tenuM cothuM pAda "saMzayAnupattitaH' Ave che. A kArikAnI vyAkhyA kAntanA praznanA uttaramAM meM ApI. A viSayanI palavAra mAnyatAo ane tenuM aitihAsika mULa e be bAbato A lekhamAM mukhya jaNAvavAnI che, paNa te jaNAvyA pahelAM prastuta lekhamAM vAraMvAra AvanArA keTalAka zabdonI saMkSepamAM mAhitI ApavI ThIka gaNAze. 1. pramAtva je jJAna yathArtha hoya te pramA kahevAya che. jJAnanI yathArthatA (satyatA) e pramAtva. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya svataH ke parataH? - 31 2. prAmANya A sthaLe prAmANya ane pramAtva e baMne zabdo enArthaka hoI prAmANya zabdano artha paNa jJAnanuM kharApaNuM che. 3. svataH je buddhimAM jJAnanuM bhAna thAya temAM ja jJAnanuM satyatva paNa bhAsita thAya che ema mAnavuM te svataH 4. parataH jJAnanuM satyatva e jJAnane jANanAra buddhi karatAM judI buddhithI jaNAya che. ema mAnavuM te parataH. 5. abhyAsadazA vAraMvAra paricayamAM AvavAnI sthiti. 6. abhyAsadazA AnAthI UlaTuM. 7. vyavasAya koI paNa viSayanuM nizcayAtmaka jJAna. 8. anuvyavasAya prathama nizcayane jANanAruM pAchaLanuM jJAna. 9. arthakriyAjJAna je vastuthI je prayojano sAdhI zakAtAM hoya, te vastunA jJAna pachI pravRtti thayA bAda tevAM prayojanono anubhava thavo te arthakriyAjJAna. 10. saMvAda prathama jJAnathI viruddha na paDavuM te saMvAda. 11. visaMvAda AthI UlaTuM. 12. pravartakazAna je jJAna pachI te jJAnanA viSayane grahaNa karavA athavA choDavA pravRtti thAya che te pravartakazAna. svataH ke parata nI carcAnuM aitihAsika mULa vedanA saMhitA (maMtra) bhAga upara lokonI zraddhA daDha jAmI hatI ane tethI ja anukrame bhAgano upayoga karmakAMDamAM thavA lAgyo. jANe ke ajAye karmakAMDanAM vidhividhAno, jema dareka saMpradAyamAM bane che tema, jaTila ane zuSka thaI gayAM ane temAM vAstavika dharmAnubhavanuM tattva ghaTI gayuM. hiMsA sAmAnyarUpe adharma gaNAtI; te vedavihita thatAM dharmanuM kAraNa manAvA lAgI. A rIte kalyANanA jayotirmaya mArgamAM dhUmanuM AvaraNa joI karuNAmUrti pratibhAzIla ane svAvalaMbI ghaNA mahAtmAonuM hRdaya kakaLI UThyuM. teoe te karmakAMDanI hiMsAne paNa adharmanA kAraNa tarIke jaNAvavA mAMDI ane vacce vedano prazna AvatAM teoe jaNAvyuM ke jo veda sudhdhAM hiMsAnuM pratipAdana karatA hoya to tene kharA veda na mAnavA. AvI sthitimAM eka varga evo Ubho thayo ke je hiMsAmaya yajJa ane tene Teko ApatI zrutione apramANa TharAvato hato, jyAre bIjo varga evo thayo ke je jarAye DhIluM mUkyA sivAya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 0 anekAnta ciMtana dareka prakAranA yajJa ane samagra vedonuM prAmANya sthApana karavA lAgyo. chevaTe pradhAna dharmazAstra tarIke lokomAM rUDha thayela vedonA prAmANyAprAmANyano ja prazna baMne vargo vacce carcAno mukhya viSaya thaI gayo. aprAmANya siddha karanAra varga ema kaheto ke zAstrane racanAra puruSo hoya che. koI koI puruSa kadAca nirlobha ane jJAnI hoya, paNa dareka kAMI tevA hotA nathI. tethI ekAda thoDAghaNA svArthI ke thoDAghaNA ajJAnI puruSa dvArA zAstramAM evo bhAga paNa dAkhala thaI jAya che ke jene pramANa mAnavA zuddha buddhi taiyAra na thAya. bIjo varga ema kaheto ke e vAta kharI che, paNa vedanI bAbatamAM te lAgu paDatI nathI. vedomAM to prAmANyanI zaMkA laI zakAya tevuM che ja nahIM; kAraNa e che ke puruSo vedonA racayitA ja nathI. tethI teonA ajJAna ke lobhane laIne vedomAM aprAmANya Ave ja kyAMthI ? AvI rIte vedanA prAmANya ane aprAmAyanI carcAmAMthI vedanA para be yatva ane apauruSeyatvano vAda jAmyo. apauruSeyatvavAdamAM be phAMTA paDyA. baMnenI mAnyatAnuM samAnatva e ke vedo pramANa che, temAM apramANa bhAga jarAye nathI, paNa baMnemAM eka matabheda janmyo. eka pakSa kahevA lAgyo ke veda zabdarUpa hoI anitya che, tethI teno koI racanAra to hovo ja joIe. puruSo (sAdhAraNa jIvAtmAo) sarvathA pUrNa na hovAthI vedone teonI kRti na mAnI zakAya, eTale sarvajJa IzvaranI racanArUpe vedo manAvA joIe; jyAre bIjo pakSa kahevA lAgyo ke veda bhale zabdarUpa hoya, paNa veda e nitya che ane nitya eTale anAdisiddhi. tethI vedane puruSonI ke IzvaranI racanA mAnavAnI jarUra nathI. A rIte pauruSeyatva-apauruSeyatvavAdamAM vedanA anityatva ane nityatvano prazna paNa carcAvA lAgyo. vedanuM prAmANya mUMgA moMe na svIkAranAra pakSa to tene pauruSeya ane anitya mAnato ja, paraMtu tenuM prAmANya svIkAranAra paNa eka pakSa tene anitya mAnato thayo. vedane anitya mAnI pramANa mAnanAra pakSa nityavAdIne kaheto ke zAstranuM prAmANya tenA racanAranI pUrNatAne laIne che, tethI jo veda koInI racanA na hoya to temAM prAmANya kevI rIte ghaTAvI zakAya ? Ano uttara bIjA pakSe Apyo ke prAmANya e parAdhIna nathI; parAdhIna to aprAmANya che. tethI je zAstro koInAM racAyelAM hoya temAM aprAmANyano saMbhava kharo, paNa veda to koInI racanA ja nathI, eTale temAM puruSadoSanI saMkrAnti ane tarjanya aprAmANyano saMbhava na hovAthI vedanuM prAmANya svataHsiddha che. A rIte Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya svataH ke parataH ? 0 33 anukrame svataH-prAmANya ane parataH-prAmANyanI kalpanA janmI. viSaya ane sAhityano kramika vikAsa pahelAM to uparanI kalpanA veda ane tene lIdhe mukhyapaNe zabdapramANanA pradezamAM hatI, paNa dhIre dhIre veda-nityatvavAdIe samagra pramANamAM te kalpanA laMbAvI ane kahyuM ke pratyakSa, anumiti ke anya koI paNa jAtanuM jJAna hoya te dareka svabhAvathI yathArtha hoya che. jo AgaMtuka doSa na hoya to temAM aprAmANya AvatuM ja nathI. anityavAdIe paNa potAnI kalpanAne laMbAvI kahyuM ke zAbdika jJAna hoya ke anya jJAna, darekamAM prAmANya kAMI svAbhAvika nathI, te to phakta kAraNanA guNathI Ave che-jevI rIte kAraNanA doSathI aprAmANya. A rIte zabda-pramANamAM janmelI svataH-paratanI kalpanA samagra pramANanA pradezamAM phelAI. tevI ja rIte pahelAM svataHparatanI vAdabhUmi mukhya bhAge prAmANyanI utpatti hatI; teno dhIre dhIre vikAsa thatAM prAmANyanI jJapti ane tenAM kAryo sudhI te vistarI. tethI atyAre svataH-paratanI carcA prAmANyanI utpatti, jJapti ane kAryanA viSayamAM joIe chIe. jema jema carcAnA viSayanI sImA vadhatI cAlI ane tenI vizadatA paNa thatI cAlI tema tema tenuM sAhitya paNa vikasyuM. ApaNe joIe chIe ke upaniSanA prAcIna jamAnAmAM svataH-parata nI carcAnA "zabdanuM niyatvaanityatva' jevA keTalAka aMzo mAtra chUTAchavAyA nirukta jevA graMthomAM aspaSTa rUpamAM maLe che. krame teno vikAsa thato cAlyo, paNa cheka cothIpAMcamI zatAbdI sudhImAM e carcAnuM sAhitya bahu nahotuM vadhyuM. svataHpakSamAM zabarasvAmInuM zAbarabhASya ane parata pakSamAM bauddhAcArya dinAganA, jainAcArya siddhasenanA tathA samaMtabhadranA graMtho-eTaluM ja sAhitya tyAra sudhImAM A viSayane lagatuM mukhyapaNe kahI zakAya, paNa kumArilanA zlokavArtikamAM svataHpakSanI khUba carcA thatAM ja bauddha, jaina ane naiyAyiko tenI viruddha UtarI paDyA. zAMtarakSitakRta tattvasaMgraha ane nAlaMdA vidyApIThanA taMtranA adhyApaka kamalazIlanI (Azare I. sa. 750) te uparanI TIkA sivAya Aje saMskRta bauddha graMtho ApaNI sAme na hovAthI te vize mauna ja ThIka che. paNa jaina vidvAna vidyAnaMde potAnI aSTasahastrI, zlokavArtika Adi kRtiomAM tathA prabhAcanTe potAnI prameyakamalamArtaDa, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAnta ciMtana nyAyakumudacaMdrodaya Adi kRtiomAM te vize jarAye kaMTALyA sivAya khUba lakheluM ApaNI sAme che. AvI carcAmAM taiyAyiko to kuzaLa hoya ja, eTale teonuM sAhitya paNa te vize UbharAvA lAgyuM. dazamA saikA daramyAna abhayadeve sanmatitarka uparanI potAnI TIkAmAM svataH-parataH prAmANyanI je carcA karI che ane temAM mImAMsaka, bauddha ane naiyAyikonA graMthono AdhAra lIdho che, te jotAM te vakhate A viSayamAM dArzanika vidvAno keTalo vadhAre rasa letA te jaNAI Ave che. dArzanikaziromaNi vAcaspati mizranI sarvatogAminI pratibhAmAMthI pasAra thayA bAda nyAyAcArya udayana ane navInanyAyanA sUtradhAra gaMgeza tathA tenA putra vardhamAnanA hAthe A viSaya carcAyo. tethI te viSayanuM sAhitya ghaNuM ja vadhI gayuM; chatAM je kAMI UNapa rahI hoya te mImAMsaka pArthasArathi mizranI zAstradIpikA ane vidvAnuM vAdivedasUrinA vizALakAya syAdvAdaratnAkare pUrI karI. atyAra sudhImAM svataH-paratanA sAhityanuM eka moTuM maMdira taiyAra thayuM hatuM. tenA upara tArkika gadAdhara bhaTTAcArye prAmANyavAda racI kaLaza caDhAvyo, ane jaina tArkika yazovijaya upAdhyAye zAstravArtAsamuccaya uparanI potAnI TIkAmAM A sAhityamaMdirano prAmANika upayoga karyo. A rIte aDhAramA saikA sudhImAM prastuta viSayane lagatuM jeTaluM sAhitya upalabdha che, teno vicAra karatAM jaNAya che ke madhyakALamAM dArzanika vidvAnonI A viSayamAM rasavRtti khUba vikasI hatI. enI puSTimAM vidyAraNyaviracita zaMkaradigvijayamAMthI maMDana mizranuM ghara pUchatAM eka bAIe zaMkarasvAmIne Apelo uttara TAMkavo basa thaze : svataH pramANaM parataH pramANaM kIrAGganA yatra giraM giranti / dvArasthanIDAntarasaMniruddhA jAnIhi tanmaNDanapaNDitaukaH // sa. 8, po . 6 svataH-parata nA dArzanika pakSonuM vargIkaraNa svataHprAmANya mAnanAra vargomAM phakta be ja darzano Ave che : pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA parataHprAmANya mAnanAra vargamAM jaina ane bauddha darzana uparAMta cAra vaidika darzano AvI jAya che : nyAya, vaizeSika, sAMkhya ane yoga. upapatti veda upara thatA ApanuM samAdhAna ane kRtionI pUrvApara saMgati Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya svataH ke parataH? * 35 karavAnuM buddhisAdhya kAma jaiminIyadarzane lIdhuM, tethI teNe svataHpramANanI TUMkI ne Taca sarasa upapatti upasthita karI. vedAntadarzananuM kArya vyavasthita thayela vedamAMthI brahmanuM tAtparya batAvavAnuM hatuM, tethI te jaiminIyadarzananI svataHpramANanI kalpanAne carcA karyA sivAya mAnI le te svAbhAvika ja che. vedanA prAmANyamAM vAMdho lenAra jaina ane bauddha darzanane parataH prAmANyanI buddhigamya kalpanA rajU karyA sivAya na cAle. tethI teono te pakSa paNa sahaja ja thayo. nyAya ane vaizeSika darzano tarkapradhAna hoI buddhigamya tarkano virodha na ja karI zake, tethI teoe parata- prAmANyano pakSa svIkAryo, paNa tema chatAMye Izvarane vacce lAvI vedanuM prAmANya sAcavyuM. sAMkhya ane yoga, e AkhA viSayamAM bahudhA nyAya ane vaizeSikane anusaratA hovAthI teone tethI judA pADI zakAtA nathI. A rIte dareka darzanano pakSa-bheda, potapotAnA sAdhya pramANe, svataH- paratanI carcAmAM yogya ja che. baMne pakSakAronI mukhya dalIlo ane tenuM tAtparya utpattiH utpattinA viSayamAM svataHvAdInuM mukhya maMtavya e che ke jJAna je sAmagrI-(kAraNasamUha)thI utpanna thAya che, te ja sAmagrIthI jJAnamAM satyatA paNa Ave che; arthAt jJAnanI satyatA mATe jJAnotpAdaka sAmagrI uparAMta anya koI paNa kAraNanI apekSA nathI. AthI UlaTuM, jJAnanI asatyatA mATe jJAnotpAdaka sAmagrI uparAMta anya kAraNanI apekSA rahe che. te anya kAraNa doSarUpa samajavuM. jema aprAmANya e potAnI utpattimAM jJAnotpAdaka sAmagrI uparAMta doSanI apekSA rAkhe che, tema prAmANya koI adhika kAraNanI apekSA nathI rAkhatuM. tethI ja jyAre jJAnotpAdaka sAmagrImAM doSo na hoya tyAre jJAna utpanna thavA sAthe ja prAmANya utpanna thAya che ane tethI te svataH utpanna kahevAvuM joIe. | utpattimAM parataHvAdInuM kahevuM ema che ke jevI rIte aprAmANya e potAnI utpattimAM doSArUpa adhika kAraNanI apekSA rAkhe che, tevI rIte prAmANya paNa adhika kAraNanI apekSA rAkhe ja che; A kAraNa te guNarUpa che. jema jJAnotpAdaka sAmagrImAM doSa na hoya to tajjanya jJAnamAM aprAmANya paNa na AvI zake, tema tevI sAmagrImAM guNa na hoya to tajjanya jJAnamAM prAmANya paNa na AvI zake. doSa, je aprAmANyanuM khAsa kAraNa che, te jo Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anekAnta ciMtana bhAvarUpa padArtha hoI kAraNakoTimAM gaNI zakAya to guNa paNa kAraNakoTimAM gaNAvA yogya che. guNane mAtra doSano abhAva kahIne tenuM nirAkaraNa karavuM yogya nathI; kAraNa ke, tema karIe to tethI UlaTuM ema paNa kahI zakAya ke doSa, je aprAmANyanuM khAsa kAraNa che, te paNa abhAvarUpa kema na hoya ? tethI ema ja mAnavuM yogya che ke guNa ane doSa baMne svataMtra che, ane tethI ja jo sAmagrI sAthe guNa hoya to prAmANya ane doSa hoya to aprAmANya Ave che. mATe jema aprAmANya utpattimAM parataH tema prAmANya paNa utpattimAM parataH manAvuM joIe. mImAMsako doSane bhAvarUpa mAnI tAttvika mAne che ane tethI tenI kAraNakoTimAM gaNanA kare che, paNa guNane teo tAttvika ke bhAvarUpa na mAnatAM mAtra doSAbhAvarUpa mAne che ane sAthe ja abhAvane tuccharUpa mAnI tenI kA2NakoTimAM gaNanA karatA nathI; jyAre naiyAyika vagere parataHvAdIo guNane paNa doSanI peThe ja tAttvika mAnI kAraNakoTimAM le che. teo kahe che ke jema sukha-duHkha e baMne ekabIjAthI svataMtra che, nahi ke ekabIjAnA abhAvarUpe--joke ekanA sadbhAvamAM bIjAno abhAva hoya che, paNa tethI te baMne kAMI mAtra abhAvarUpa ja nathI--tevI rIte doSa ane guNanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM joIe. mImAMsaka matanuM tAtyarya e che ke doSa e mAtra AgaMtuka che, jo te na hoya to sAmagrIthI utpanna thatuM jJAna sahaja rIte ja zuddha janme. jyAre naiyAyika vagerenA matanuM tAtparya e che ke doSanI peThe guNa paNa AgaMtuka che ane tethI te sAmagrImAM hoya to ja prAmANya janme. jJAna utpanna thatI vakhate prAmANya ane aprAmANya e banne rUpathI zUnya hotuM nathI; kAM to te aprAmANyayukta utpanna thAya che ane kAM to te prAmANyayukta utpanna thAya che. have jo aprAmANyayukta utpanna thAya tyAre aprAmANyane doSAdhIna mAnI parataH mAnIe to prAmANyayukta utpanna thAya tyAre prAmANya guNAdhIna mAnI zA mATe parataH na mAnavuM ? mImAMsako mAtra eTaluM ja kahe che ke prAmANya e jJAnanuM sAhajika rUpa che. jyAre jJAna janme che tyAre temAM prAmANya svataHsiddha hoya che. mAtra aprAmANya e jJAnanuM sAhajika rUpa nathI; tethI jJAna utpanna thayA pachI doSane laI temAM aprAmANya dAkhala thAya che. jJapti : jJaptimAM svataHvAdIonuM kahevuM che ke jyAre jJAna bhAsita thAya che tyAre tenuM prAmANya paNa sAthe ja bhAsita thaI jAya che. jJAna ane tenA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya svataH ke parataH? * 37 prAmANyano bhAsa bhinna bhinna buddhimAM thato nathI, tema mAnavuM joIe. jo bhinna bhinna buddhithI bhAsa mAnavAmAM Ave to anavasthA thAya. te evI rIte ke koI paNa viSayanuM jJAna utpanna thayuM ane te vidita paNa thayuM; chatAM tenuM prAmANya to bIjA saMvAdaka jJAnathI ke arthakriyAjJAnathI mAnavuM paDe. have je jJAnane prAmANyagrAhaka mAnIe te paNa jo satyarUpe nizcita na thayuM hoya to pUrvajJAnanuM prAmANya zI rIte nizcita karI zake ? je pote ja anizcita hoya te bIjAno nizcaya na karI zake. AthI prAmAyagrAhakarUpe mAnI lIdhela bIjA jJAnanuM prAmANya nizcita karavA trIjuM jJAna ane tenuM prAmANya nizcita karavA cothuM jJAna ema anukrame kalpanA vadhatAM anavasthAmAM ja pariNAma pAme. tethI ema ja mAnavuM yogya che ke koI paNa viSayanuM jJAna utpanna thayA pachI jyAre prakAzita thAya che tyAre tenI sAthe ja tenuM prAmANya paNa prakAzita thaI jAya che. A viSayamAM parataHvAdInuM kahevuM che ke jema aprAmANya paratogrAhya che, tema prAmANya paNa parato grAhya mAnavuM joIe. koI jJAna utpanna thayuM ane te mithyA hoya te tenuM ayathArthatva kAMI te ja vakhate jaNAtuM nathI, paNa kAM to visaMvAda thavAthI ke pravRtti niSphaLa javAthI kAlAntare tenuM ayathArthatva mAlUma paDe che. tevI rIte yathArthatvanA saMbaMdhamAM paNa mAnavuM joIe. jJAna utpanna thayuM ane te bhAsita paNa thayuM, chatAM tenuM yathArthatva saMvAda agara pravRtti sAphalyathI jaNAvAnuM. Ama mAnatAM anavasthA thavAno bhaya rAkhavAnuM kAraNa nathI, kAraNa ke manuSyanI jijJAsA parimita hovAthI betraNa uparAupara thatAM jJAnanA prAmANya sudhI te laMbAya kharI, paNa ema ne ema te jijJAsA prAmANyanA viSayamAM ja banI rahe ema banatuM nathI. bIjI vAta e che ke jo prAmAyane jJAnanA nirNaya sAthe ja nirNAta mAnI levAmAM Ave to je viSayane vAraMvAra jovAno abhyAsa na hoya te viSayanuM jJAna thatAM tenA prAmANya mATe je saMdeha thAya che te saMbhavI na zake, kAraNa ke jJAna thayuM ke tenuM prAmANya nirbhIta thaI ja gayuM, pachI mAruM A jJAna satya che ke asatya evA saMdehane avakAza ja na rahe. tethI prAmANyane aprAmANyanI peThe paratozeya mAnavuM yogya che. svatAvAdInuM valaNa pratyeka jJAnamAM eka sAmAnya niyama mAnI levA tarapha che. tethI te kahe che ke parataHpakSamAM AvI paDatI anavasthA dUra karavA jo parataHvAdIne koI paNa jJAna svanirmIta mAnavuM paDe to pachI te ja rIte Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 9 anekAnta ciMtana prathamanAM badhAM jJAnonuM prAmANya svatomya zA mATe na mAnavuM? svataHvAdIno pakSa abhyAsadazAnA anubhavane AzarIne che; tethI te kahe che ke je viSaya jovA jANavAno bahu paricaya hoya te viSayanuM jJAna thatAM tenA prAmANya mATe koIne kadI saMdeha thato nathI. tethI samajAya che ke paricita viSayanA jJAnanuM prAmANya jJAna sAthe ja nirNAMta thaI jAya che. have jJAnanuM svarUpa to eka ja prakAranuM hoya to tethI abhyAsa ke anabhyAsavALA dareka sthaLonAM jJAnanA prAmANyanA saMbaMdhamAM eka ja niyama mAnI levo ghaTe che. AthI UlaTuM, parataHvAdIno pakSa cittavyApAranA anubhava upara avalaMbelo che. te kahe che ke dareka jJAnanA prAmANyamAM kaMI saMdeha thato nathI. jyAM saMdeha na thAya tyAM svato grAhya che ja, tethI anavasthAne avakAza nathI; paNa eka jagyAe saMdeha na thavAthI svato grAhya mAnIe eTale te pramANe jyAM saMdeha thato hoya tyAM paNa svato grAhya mAnI levuM e anubhavaviruddha che. je viSaya jANavAno bahu paricaya nathI hoto tenuM jJAna thatAMveMta tenA prAmANyanI bAbatamAM jarUra saMdeha thAya che. tethI mAnavuM joIe ke tevA sthaLamAM prAmANya svatogrAhya nathI. jJAna : A viSayanI carcAno vikAsa thatAM svataHparata nI carcA prAmANyamAMthI AgaLa vadhI kevalajJAnamAM UtarI. svataHvAdIomAM traNa pakSa paDyA. eka ema mAnato ke jJAna svaprakAza hoI pote ja potAne jANe che. A pakSa guru(prabhAkara)no che. bIjo pakSa bhaTTa(kumArila)no che. te ema mAnato ke jJAna svaprakAza to nathI. paNa paraprakAzya eTale anya jJAna dvArA pratyakSa karavA yogya paNa nathI, mAtra parokSa hoI anumiti dvArA jANI zakAya che. trIjo pakSa murAri mizrano che. te naiyAyikonI peThe ema mAnato ke jJAnanuM pratyakSa thAya che, paNa te svaprakAza nathI. pazcAdbhAvI anuvyavasAyajJAna dvArA pUrva jJAnanuM pratyakSa thAya che. A traNe pakSo joke jJAnanA svarUpamAM ekamata nathI, chatAM teo mImAMsaka hoI svata:prAmANya pakSane vaLagI rahI potapotAnI jJAnasvarUpanI kalpanAmAM paNa svata:prAmAyane ghaTAvI le che; ane tethI ema kahevuM joIe ke A traNa pakSa pramANe jJAna yA to sva dvArA gRhIta thAya yA anumiti dvArA yA anuvyavasAya dvArA, paNa jyAre te jJAna gRhIta thAya tyAre tenuM prAmANya paNa tenI sAthe ja gRhIta thaI jAya che. kArya: kAryanA viSayamAM banne pakSano Azaya jaNAvyA pahelAM prAmANya ane tenuM kArya e be vacce zuM aMtara che te jANavuM joIe. prAmANya eTale Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya svataHke parataH ? * 39 viSayane vAstavika rUpamAM grahaNa karavAnI jJAnanI zakti, ane kArya eTale e zakti dvArA prakaTato viSayano yathArtha bhAsa. A kAryane ghaNI vAra pramANanuM kArya paNa kahevAya che. kAryanA viSayamAM svataHvAdI kahe che ke potAnI sAmagrI uparathI pramANa utpanna thayuM ke lAgatuM ja koInI apekSA rAkhyA sivAya te potAnuM pUrvokta kArya kare che. Ama mAnavAmAM teo evI dalIla Ape che ke jo potAnuM kArya karavAmAM pramANane kAraNaguNonuM jJAna agara saMvAdanI apekSA rAkhavI paDe to jarUra anavasthA thaI jAya. tyAre parataHvAdI kahe che ke pramANa potAnuM kArya karavAmAM saMvAdanI apekSA rAkhe ja che, ane tema chatAM anavasthAno jarAye bhaya nathI. kAraNa e che ke saMvAda eTale arthakriyAjJAna. A jJAna phalarUpa hoI te bIjAnI apekSA sivAya ja svataH nirmIta ane svataH kAryakArI che. pravartaka jJAna potAnuM kArya karavAmAM athakriyAjJAnanI apekSA rAkhe, tethI arthakriyAjJAnane paNa potAnA kAryamAM anya tevA jJAnanI apekSA rAkhavI joIe evo ekAMta nathI. khAsa muddo to e che ke jJAnanuM kArya mAtra arthanuM bhAna prakaTAvavuM eTaluM ja che. have jyAre pramANanA kAryamAM jJAnasAmAnyanA kArya karatAM vAstavikatAno umero thAya che tyAre eTaluM mAnavuM joIe ke pramANanA kAryamAM dekhAtI A vizeSatA koI kAraNane lIdhe AvelI hovI joIe. te kAraNa e ja saMvAda. tethI pramANanuM kArya paNa parataH mAnavuM ghaTe. A banne pakSanI mAnyatAno AdhAra jJaptinI peThe che; eTale ke svata pakSanI manovRtti eka koI sArvatrika niyama jovA tarapha che. tethI te dareka jJAnane svataHkAryakArI mAnI le che, jyAre parata pakSanI manovRtti anubhavane sAme rAkhI cAlavA tarapha che. tethI te koI eka niyamamAM na baMdhAtA jyAM jevo anubhava thAya tyAM tevuM mAnI le che. - kAntamAlA, 1924. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. bhAratIya darzanonI kALatattva saMbaMdhI mAnyatA AryonI vicArazIlatAno abhyAsa karavA icchanAre teonA vicAranI saraNI ane vicAranA viSayo tapAsavA joIe. aneka pratyakSa ane parokSa viSayomAM AryonI buddhi doDI che. A lekhamAM te badhA viSayo uparanA teonA vicAranI noMdha levAno uddeza nathI. A laghu lekha dvArA eTaluM ja pradarzana karavA dhArela che ke kALanA saMbaMdhamAM AryonA vicAra prAcIna samayamAM kevA hatA ane temAM vakhata jatAM kevuM ane keTaluM parivartana thayuM. vizvanI vividhatA ane kALatattvaH jagatanI vividhatAnuM UMDANa buddhinA UMDANa karatAMye ghaNuM che. tethI haju sudhI buddhi jagatanI vividhatAno pAra pAmI zakI nathI, paNa te pAra pAmavA to alakSita kALathI mathyA kare che. manuSyajAtinI buddhie aneka vividhatA sAthe e paNa vividhatA joI ke eka ja kSetra ke dezanI aMdara jude jude vakhate Rtubheda ane kAryabheda dekhAya che, bhinna bhinna dezomAM eka ja vakhate Rtubheda ane kAryabheda najare paDe che, eka ja dezamAM eka ja vakhate jAtajAtanAM phaLo ke anAjono pAka ekasarakho nathI Avato. hemaMta ane zizira RtumAM amuka jAtanAM phaLonI pradhAnatA hoya che, to vasaMta ane grISmamAM bIjI jAtanAM phaLonI, jayAre varSA ane zarada RtumAM koI trIjI jAtanAM phaLono utsava hoya che. eka vakhata juvAra, bAjaro vagere dhAnyo khetarone zaNagAre che, tyAre bIjI vakhate ghauM, caNA vagere spardhAthI te kAma kare che. eka vakhate garamI kapaDAMne letAM roke che, jyAre bIjI vakhate keTaloka vakhata khorAka sivAya calAvI zakAya, paNa kapaDAM sivAya calAvI zakAtuM nathI. eka vakhata evo hoya che ke jayAre meghanuM darzana vrata khAtara paNa durlabha hoya che, tyAre bIjo vakhata evo * paNa Ave che ke sUryadarzananA niyamavALAone keTalAka divaso sudhI tenuM darzana na thavAthI upavAsa karavA paDe che. A prAkRtika pheraphAronA mULa kAraNa tarIke Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanonI kALatattva saMbaMdhI mAnyatA 041 atyAranA zodhako bhale tApakramanI nyUnAdhikatA ane vAtAvaraNanI bhinnatA svIkAre, paNa prAcIna kALamAM ema manAtuM hatuM ke A dekhAtAM prAkRtika sthULa ane sUkSma e badhAM parivartano mAtra tApakrama ke havApANInI bhinnatA upara ja avalaMbelAM nathI. te uparAMta paNa badhAM parivartanonuM kAMI khAsa kAraNa hovuM joIe; enuM kAraNa mAnyA sivAya prAcIna kALanA lokonI buddhi parivartanono khulAso karI zakatI nahi, ane tethI ja jUnA jamAnAmAM kALatattva upara vicAra thavA lAgyo. A vicAra tattvajJAnamAM dAkhala thayo ane teNe matabhedanI aneka pAghaDIo paherI. bhAratavarSa tAttvika vicAra mATe prasiddha che; khAsa karIne parokSatattvano vicAra karavAmAM to te ekaluM ja che. eTale Aje ApaNe saMkSepamAM joIzuM ke kALanA saMbaMdhamAM bhAratIya tattvajJAna zuM kahe che. kALanA saMbaMdhamAM darzanabheda : bhAratIya darzana mukhyapaNe traNa bhAgamAM vaheMcAya che : vaidika, jaina ane bauddha. ka. vaidika sAhityano mULa AdhAra veda ane upaniSado che. vedo ane upaniSidomAM tattvavicAraNAnAM chUTAMchavAyAM bIja che, paNa temAM te vicAraNAoe spaSTa, kramabaddha ane sayuktika darzanonuM rUpa prApta nathI karyuM. tethI ja ApaNe veda ke upaniSadomAMthI kALatattvane lagatI cokkasa mAnyatAo meLavavA azakta chIe. e mAnyatAo meLavavA darzanakALa tarapha AvavuM joIe ane dArzanika sAhitya tapAsavuM paDaze. vaidika darzanonA sthUla rIte-cha bhAga karavAmAM Ave che : vaizeSika, nyAya, sAMkhya, yoga, pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA. kALatattvanI mAnyatAo spaSTa samajavA mATe e cha darzanonA be vargo karavA ucita che : pahelA vargane svataMtra kALatattvavAdI ane bIjAne asvataMtra kALatattvavAdInA nAme oLakhIzuM. (a) prathama vargamAM vaizeSika, nyAya ane pUrvamImAMsAno samAveza thAya che. 1. kauzItaki, chAMdogya, bRhadAraNyaka, zvetAzvatara, maitrI Adi aneka upaniSadomAM aneka sthaLe prasaMge prasaMge 'kALa' zabdano ullekha thayo che, te badhA prasaMgo vAMcanAra ane vicAranArane A mAruM kathana spaSTa thaze, 'kALa' zabdanA prayoganAM sthaLo mATe 'upaniSadvAkvakoza' jovo. 2. prathama vargamAM vaizeSika darzana sAthe nyAyadarzana ane pUrvamImAMsAne rAkhavAnuM kAraNa e che ke te banne darzano prameyanA saMbaMdhamAM mukhyapaNe vaizeSika darzananI mAnyatAnAM Pr Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 anekAnta ciMtana (ba) bIjA vargamAM bAkInAM traNa eTale sAMkhya, yoga ane anugAmI che. nyAyadarzanano pradhAna viSaya pramANacarcAno che. temAM prameyacarcA che kharI, paNa phakta te saMsAra ane mokSanA kAryakAraNabhAvane samajAvavA pUratI che. (A mATe juo-- " AtmazarIrendriyAthabuddhimanaH pravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam / " gautamasUtra, a. 1, A. | sU. 1) samagra jagatanAM prameyonI carcAmAM te UtaryuM nathI. te bAbatamAM teNe vaizeSikanA siddhAMto svIkArI lIdhA che. vaizeSika darzana mukhyapaNe jagatanA prameyonI carcA kare che. te carcA pramANacarcAnI pradhAnatAvALA nyAyadarzanane sarvathA mAnya che. A ja kAraNane lIdhe nyAya ane vaizeSika darzanomAM bheda krame krame ghaTato gayo che, ane tethI ja nyAyazAstra e nAma sAMbhaLatAM ja te banne darzano khyAlamAM Ave che. ukta banne darzanonA mULa sUtragraMtho upara taddana bhinna bhinna TIkAgraMtho hovA chatAM pAchaLathI keTalAka naiyAyikoe evA nyAyaviSayaka graMtho racelA che jemAM vaiziSaka darzananI prameyacarcA ane nyAyadarzananI pramANacarcAno saMgraha karI banne darzanonuM saMdhAna karI dIdheluM che. A jAtanA graMthomAM sauthI paheluM sthAna tattvaciMtAmaNinuM che. tenA kartA gaMgeza upAdhyAya navInanyAyazAstranA sUtradhAra kahevAya che. joke gaMgeza upAdhyAyanA pahelAM paNa udayanAcArye kusumAMjali vagere potAnA graMthomAM vaizeSika ane nyAya banne darzanonI mAnyatAnuM saMdhAna kareluM che, paNa te saMdhAna paripUrNa rUpamAM gaMgeza upAdhyAye ja kareluM hovAthI tenuM mAna teone ghaTe che. gaMgeza upAdhyAya pachInA naiyAyikomAM ukta banne darzanonuM saMdhAna karI nyAyagraMtha tarkasaMgrahanA praNetA annabhaTTa ane muktAvalinA racayitA vizvanAtha tarkapaMcAnana e prasiddha che. pUrvamImAMsA e uttaramImAMsAnuM pUrvAMga ane nikaTavartI darzana kahevAya che kharuM, paNa tenuM kAraNa e nathI ke te uttaramImAMsAnAM prameyo svIkAratuM hoya. te prameyanA viSayamAM vaizeSika ane nyAyadarzanane ja mukhyapaNe anusare che. (udAharaNArtha tenI 'iMdriya' saMbaMdhI mAnyatA vAMco :- tacca dvividham, bAhyamabhyantaraM ca / bAhyaM paJcavidhaM ghrANarasanacakSustvak zrotrAtmakam / AntaraM tvekaM manaH / tatrAdyAni catvAri ca pRthivyaptejovAyuprakRtInItyakSapAdadarzanavadabhyupagamyante / zrotraM tvAkAzAtmakaM tairabhyupagatam / vayaM tu 'dizaH zrotraM' iti darzanAd digbhAgameva karNazaSkulyavacchinnaM zrotramAcakSmahe / " a. 1. pA. 1. adhi. 4, sU. 4, naiminisUtra-zAstravIpiA. pUrvamImAMsA karmakAMDaviSayaka vaidika zrutionI vyavasthA ane upapatti karatuM hovAthI te jJAnapradhAna uttaramImAMsA(vedAMtadarzana)no mArga sarala kare che. te ja kAraNathI te tenuM pUrvAMga yA nikaTavartI darzana kahevAya che. prameyanI mAnyatAmAM to pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA vacce AkAzapAtALanuM aMtara che, e vAta bhUlavI na joIe. pUrvamImAMsA AtmAnuM anekatva svIkAre che, paramANu vagere jaDa dravyone svataMtra mAne Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanonI kALatattva saMbaMdhI mAnyatA che 43 uttaramImAMsAno samAveza thAya che. A - a. (1) vaizeSika darzananA praNetA kaNAda RSie kALatattvane aMge cAra sUtro racyAM che. temAM prathama sUtramAM kALatattvane svataMtra sthApita karavA keTalAMka liMgo varNavyAM che. te kahe che ke amuka vyakti amuka vyaktithI jayeSTha che agara kaniSTha che, tevI pratItinuM mukhya kAraNa tema ja vividha kAryomAM thatI yaugapagha, cira ane kSipra pratItinuM mukhya kAraNa koI tattva svataMtra hovuM joIe. A svataMtra tattva te kALa. pachInAM traNa sUtromAM te RSi kALane dravyarUpa mAne che, nitya mAne che, eka mAne che ane sakaLa kAryonA nimittakAraNa tarIke oLakhAve che. (2) nyAyadarzananA praNetA gautama RSie, kaNAda RSinI peThe potAnA paMcAdhyAyI sUtragraMthamAM koI paNa sthaLe kALatattvane siddha karavA ke tenuM svarUpa batAvavA kAMI paNa kahyuM nathI. tenuM kAraNa e che ke te RSi potAnA darzanamAM pradhAnapaNe pramANanI ja carcA kare che, ane prameyanI bAbatamAM vaizeSikadarzanane anusare che; chatAM teoe eka sthaLe prasaMgavaza dizA ane che ane mokSamAM naiyAyikonI peThe buddhi vagere guNono nAza ane AnaMdano abhAva mAne che. vAMco :"muktisvarUpam-kimidaM ? svastha iti, ye hyAgamApAyino dharmA buddhisukhaduHkhecchAdeSaprayatnadharmAdharmasaMskArAstAnapahAya yadasya svaM naijaM rUpaM jJAnazaktisattAdravyatvAdi tasminnevatiSThata ityarthaH / yadi tu saMsArAvasthAyAmavidyamAno'pyAnando muktAvasthAyAM gata rUtyute to nimAnityo mokSa thAt " . . . 2. dha. dha. jU. . zAalapi upara rAmakRSNa praNIta yu#isTepUrI siddhAntavandri. tyAre vedAMtadarzana pradhAnapaNe eka ja AtmA agara brahmane vAstavika svIkArI, te sivAyanAM sakala prameyone mAtra mAyika kalpa che, ane mokSamAM akhaMDAnaMda mAne che. 1. bIjA vargamAM sAMkhya sAthe yogane rAkhavAmAM AvyuM che, te to samajAya tevuM che, kAraNa yogadarzana savaze sAMkhyadarzananAM ja prameyo svIkAre che. te banne vacceno bheda phakta upAsanAnI ane jJAnanI gauNa-pradhAnatAne AbhArI che, paNa vedAMta-darzana, je prameyanI bAbatamAM sAMkhyathI bilakula juduM paDe che, tene sAMkhyadarzana sAthe rAkhavAnuM kAraNa e che ke AtmA Adi prameyonA svarUpanA viSayamAM te banneno prabaLa matabheda chatAM kALanA viSayamAM te banne samAna che 2. "patripAM yujira kSimiti tiphana ddA dravyatvanatyatve vAyunA vyAkhyAte // 7 // tattvaM bhAvena // 8 // nityeSvabhAvAdanityeSu bhAvAtkAraNe kAlAkhyeti III" vaizeSivana, . 2. mA. 2. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 0 anekAnta ciMtana kALane nimittakAraNarUpe varNavI ema sUcana karyuM che ke teo kALatattvanA saMbaMdhamAM vaizeSikanI mAnyatAne maLatA che. (3) pUrvamImAMsAnA praNetA jaimini RSie potAnAM sUtromAM kALatattva saMbaMdhI koI paNa ullekha karyo nathI. tenuM kAraNa spaSTa che, ane te e ke teono mukhya uddezya karmakAMDaviSayaka vaidika maMtronI vyavasthA karavAno che. chatAM pUrvamImAMsAnA prAmANika ane samartha vyAkhyAkAra pArthasArathi mizranI zAstradIpikA uparanI TIkA yuktisnehaprapUraNI siddhAntacaMdrikAmAM paM. rAmakRSNe kALatattva saMbaMdhI mImAMsaka mata batAvatAM vaizeSika darzananI ja mAnyatAno svIkAra karelo che. phakta teo vaizeSika darzanathI eTalI ja bAbatamAM judA paDe che ke vaizeSiko kALane ja parokSa mAne che ane teo mImAMsakone mate kALane pratyakSa mAne che. ba. (1) sAMkhyadarzanamAM svataMtra ane mULa tattva be che : prakRti ane puruSa. A be sivAya koI tattva te darzanamAM svataMtra svIkArAyela nathI. AkAza, dizA ane mana sudhdhAM sAMkhyadarzanamAM prakRtinA vikAro che. tethI te darzanamAM 'kALa' nAmanuM koI svataMtra tattva nathI. te darzana pramANe kALa e eka prAkRtika pariNamanamAtra che. prakRti nitya chatAM pariNamanazIla che. A sthULa ane sUkSma jaDa jagata prakRtino vikAramAtra che. vikAra ane pariNAmanI paraMparA uparathI ja vizvagata badhA kALasAdhya vyavahAronI upapatti sAMkhyadarzananA mULa sUtramAMthI ja tarI Ave che. 3 (2) yogadarzananA praNetA maharSi pataMjalie potAnAM sUtromAM kALatattvanA svarUpanA saMbaMdhamAM svalpa paNa sUcana karyuM nathI, paNa te darzananA prAmANika bhASyakAra vyAsa RSie trIjA pAdanA bAvanamA sUtranI vyAkhyA karatAM prasaMge kALatattvanuM spaSTa svarUpa AlekhyuM che, je barAbara yogadarzanamAnya sAMkhyadarzananA prameyone baMdhabesatuM che. te kahe che ke muhUrta, prahara, divasa Adi laukika kALa-vyavahAro buddhikRta che--kalpanAjanita che. te kalpanA kSaNonA buddhikRta nAnAmoTA vibhAgo u52 avalaMbelI che. kSaNa e 1. juo vizlezAtAAzaSyevaM prajJa: ' . 2. A. z. sU. 23. 2. "nAmbhArja vaizeSijAvivapratyakSa: hrAta: jintu pratyakSa Dva, asminsane mayopalabdha tyanubhavAt| arUpasyA'vyAAzavat pratyakSatna maviSyati / ' a. 2, pA. 2, adhi. , sU. . 3. "vidhAtAnA ArAdrimya / " sAMpravana, a. 2, sU. 12. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanonI kALatattva saMbaMdhI mAnyatA 0 45 vAstavika che, paNa te mULa tattvarUpe nahi; mAtra koI paNa mULa tattvanA pariNAmarUpe te satya che. je pariNAmano buddhithI paNa bIjo vibhAga na thaI zake tevA sUkSmAtisUkSma pariNAmanuM nAma kSaNa che. tevI kSaNanuM svarUpa spaSTa karatAM kahe che ke--"eka paramANune prathama potAnuM kSetra choDI bIjuM kSetra prApta karavAmAM jeTalo vakhata vIte che.' te ja vakhatanuM arthAt paramANuparimANa dezanA atikramaNamAM lAgatA vakhatanuM nAma 'kSaNa' che." A rIte jotAM kSaNa e mAtra kriyAnA avibhAjya aMzano saMketa che. yogadarzanamAM sAMkhyadarzanasammata jaDa prakRtitattva ja kriyAzIla manAya che. tenI kriyAzIlatA svAbhAvika hoI tene kriyA karavAmAM anya tattvanI apekSA nathI. tethI yogadarzana ke sAMkhyadarzana kriyAnA nimittakAraNa tarIke vaizeSikadarzananI peThe kALatattvane prakRtithI bhinna ke svataMtra nathI svIkAratA, e bAbata barAbara sAbita thAya che. (3) 'uttaramImAMsA' darzana, vedAMtadarzana yA aupaniSadika darzananA nAme prasiddha che. te darzananA praNetA maharSi bAdarAyaNe kyAMya kALatattvanA saMbaMdhamAM spaSTa lakhyuM nathI, paNa te darzananA pradhAna vyAkhyAkAra zaMkarAcArye mAtra brahmane ja mULa ane svataMtra tattva svIkArI anya sUkSma ke sthULa jaDa jagatane mAyika agara to avidyAjanita sAbita karela che. tethI ja zAMkara vedAMtano siddhAMta saMkSepamAM eTalo che ke "brahma satyaM gAnmithyA". A siddhAMta pramANe phakta kALane ja nahi, paNa AkAza, paramANu Adi tattvone paNa svataMtratA mATe sthAna ja nathI, joke vedAMtadarzananA anya vyAkhyAkAro rAmAnuja, niMbArka, madhya ane vallabha keTalIka muddAnI bAbatomAM zAMkara siddhAMtathI judA paDe che, paNa teonA matabhedanuM mukhya kSetra AtmAnuM svarUpa ane jagatanI satyatA ke asatyatA e che. kALatattva svataMtra nathI, te bAbatamAM vedAMtadarzananA badhA vyAkhyAkAro ekamata che. kha. vaidika darzananI kALatattva saMbaMdhI mAnyatAo joyA bAda jaina darzana tarapha najara Ave che ane prazna thAya che ke jaina darzana svataMtra kALatattvavAdI che ke asvataMtra kALatattvavAdI ? Ano saMkSepamAM uttara eTalo ja maLe che ke jaina darzanamAM svataMtra kALatattvanI ane asvataMtra kALatattvanI mAnyatAnA 1. A ja paramANunI gatino dAkhalo pravacanasAra mAM AcArya kuMdakuMde Apela che ane tenA TIkAgraMthomAM te ja vAta spaSTa thayela che. juo a. 2, gAthA 46 Adi. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 9 anekAnta ciMtana banne pakSo svIkArAyA che. joke vakhata jatAM jaina sAhitya hiMdustAnanA dareka bhAgamAM phelAyuM ane puSTa thatuM gayuM, paNa tenA utthAnanAM bIja pUrvadeza bihArAntargata magadha pradezamAM ja ropAyelAM. uparyukta vaidika cha darzanonA sUtrakAro paNa moTe bhAge magadhanI samIpanA mithilA dezamAM ja thayelA. jaina darzana ane vaidika darzanonI mAtra kSetraviSayaka ja samAnatA nathI, paNa teonI samAnakAlInatA paNa nizcita che. A samAnakSetratA ane samAnakAlInatAno prabhAva jaina sAhityamAM upalabdha thatAM kALatattva saMbaMdhI pUrvokta banne pakSothI vadhAre spaSTa thAya che. have ApaNe tapAsI joIe ke jaina darzananA prAcIna, madhyakAlIna ane arvAcIna sAhityamAM kALane svataMtra tattva mAnanAra ane na mAnanAra e be pakSo kyAM kyAM ullikhita thayela che. te uparAMta e paNa jovuM bAkI rahe che ke vaidika sAhityamAM svataMtra kALatattvavAdI pakSe ane asvataMtra kALatattvavAdI pakSe kALanuM jevuM jevuM svarUpa varNavyuM che, jaina sAhityanA ukta banne pakSoe paNa tevuM tevuM svarUpa ja varNavyuM che ke temAM kaMI pheraphAra che? A banne praznono uttara ApyA pahelAM eka vAta khAsa jaNAvI devI yogya che, ane te e ke jaina darzananuM sAhitya zvetAMbara ane digaMbara e be zAkhAomAM vaheMcAI gayuM che. jayAre zvetAMbara saMpradAyanA prAcIna, madhyakAlIna ane arvAcIna sAhityamAM kALatattvane lagatI uparyukta bane mAnyatAo maLe che, tyAre digaMbara saMpradAyanA prAcIna, madhyakAlIna ane arvAcIna sAhityamAM phakta kALane svataMtra tattva mAnanAra eka ja pakSa dRSTigocara thAya che. zvetAMbara prAcIna sAhityamAM bhagavatI, uttarAdhyayana, jIvAbhigama, prajJApanA Adi AgamomAM kALa saMbaMdhI uparyukta banne pakSo ulikhita thayA che. digaMbarIya prAcIna sAhityamAM pravacanasAramAM svataMtra kALatattvano ekamAtra pakSa che. zvetAMbara madhyakAlIna sAhityamAM vizeSAvazyaka bhASya", 1. juo zata ra1, deza 4, sU. 734. 2. adhyayana 28, mAthA 7-8. 3. paH , TU. 3. 4. juo a. 2, gAthA 46, 47 vagere. 5. gAthA 926 tathA 2068. A graMtha jinabhadragaNI kSamAzramaNe racela che. teo haribhadrasUrinA pahelAM nikaTavartI thayelA manAya che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanonI kALatattva saMbaMdhI mAnyatA 0 47 dharmasaMgrahaNI', tattvArthabhASyavRtti Adi graMthomAM ukta banne pakSo nirdiSTa che. digaMbarIya madhyakAlIna sAhityamAM tattvArthanI traNa TIkAo (sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika), gommaTasAra Adi graMthomAM e pUrvokta eka ja pakSa jaNAya che. zvetAMbarIya arvAcIna sAhityamAM dravyaguNaparyAyano rAsa, yuktiprabodha, lokaprakAza Adi graMthomAM ukta banne pakSo poSAyelA che. bIjo prazna kALatattvanA svarUpane lagato che. vaidikadarzanasvIkRta kALatattva saMbaMdhI ukta banne pakSo jaina darzanamAM che, eTalA pUratuM e banne darzanonuM sAmya chatAM svarUpanI bAbatamAM jaina darzana vaidika darzanothI bilakula juduM paDe che. svarUpa saMbaMdhI aneka mAnyatAo jaina sAhityamAM che. tenI vividhatA jotAM parokSa viSayamAM manuSyanI buddhi kalpanAnAM kevAM citraNo Alekhe che, te vAta vadhAre sAbita thAya che. jyAre vaidika svataMtra kALapakSa kALane eka, vyApaka ane nitya mAne che tyAre jaina svataMtra kALatattva-pakSamAM cAra judI-judI mAnyatAo che. pahelI mAnyatA kALane aNumAtra ane eka 1. A graMtha AThamI--navamI zatAbdImAM thayela zrI haribhadrasUrie racela che. juo. gA. 32 tathA malayagiri TIkA. 2. juo a. 5. sU. 38-39, bhASyavyAkhyA zrI. siddhasenakRta. 3. A graMthane zvetAMbara, digaMbara banne saMpradAya pramANa tarIke ekasarakhI rIte svIkAre che. joke banne saMpradAyamAM keTalAMka sUtro ochAMvattAM che ane parivartana paNa pAmyAM che. keTaleka sthaLe sUtramAM vizeSa bhinnatA na hovA chatAM paNa banne saMpradAyanA vyAkhyAkAra AcAryoe potapotAnI mAnyatA pramANe te te sUtrono judo judo artha karyo che. tenA udAharaNarUpe kALa saMbaMdhI sUtro uparanI beu saMpradAyanA AcAryoe karela vyAkhyA jovA jevI che. 4. a. 5, sU. 39-40 uparanI traNa vyAkhyA. 5. juo. jIvakAMDa. 6. A graMtha gujarAtI bhASAmAM sattaramA-aDhAramA saikAmAM thayela upAdhyAya yazovijayajIe racela che. temAM zvetAMbara ane digaMbara banne saMpradAyonI kALa saMbaMdhI samagra mAnyatAo vicArapUrvaka varNavAyela che. A viSayanA jijJAsu mATe A eka ja graMtha paryApta che. juo "prakaraNaratnAkara" bhA. 1. gA. 10. 7. A graMthamAM paNa zvetAMbara, digaMbara banne saMpradAyanI samagra kALa sabaMdhI mAnyatAonuM eka prakaraNa che. tenA praNetA u meghavijayajI che. te eka sArA vidvAna ane yazovijayajInA samakAlIna hatA. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 anekAnta ciMtana svIkAre che. bIjI mAnyatA pramANe kALa eka tattva chatAM manuSyakSetrapramANa che, aNu mAtra nahi. trIjI mAnyatA pramANe kALatattva eka che kharuM, paNa te aNumAtra nathI, manuSyakSetrapramANa paNa nathI, kintu lokavyApI che. cothI mAnyatA pramANe kALatattva eka nahi paNa asaMkhya che, ane te badhAye paramANumAtra che. A cothI mAnyatA ekalA digaMbara saMpradAyamAM svIkata che. bAkInI traNa mAnyatA zvetAMbara saMpradAyamAM pracalita che. vaidika asvataMtra kALatattvapakSa mukhyatayA prakRtipariNAmane agara vedAMtanI daSTie mAyika vilAsane ke brahmavivartane kALa kahe che, tyAre jaina asvataMtra kALatattvapakSa cetana-acetana e bannenA pariNamanane kALa kahe che. sAMkhya ane yoga cetanatattvane kUTasthanitya mAnatA hovAthI temanA mata pramANe prakRtimAtra ja pariNAmI che ane tethI ja temanA mata pramANe prAkRtika pariNAma ja kALa che. vedAMta dRSTi anusAre jagata mAyika ane brahmano vivarta che, tethI tenI daSTie kALa e eka mAyAvilAsa agara to brahmavivarta che, paNa jaina darzana cetana-acetana bannene vAstavika ane pariNAmI mAnatuM hovAthI tenA mata pramANe cetana-acetana banneno paryAyapravAha kALa manAya che. ga. bauddha darzananuM sAhitya vizeSa jovAmAM AvyuM nathI je kAMI thoDuM jovAmAM AvyuM che te uparathI atyAre eTaluM ja kahI zakAya che ke bauddha matathI kALa svataMtra tattvarUpe manAyela nathI. upasaMhAra AryasAhityamAM upalabdha thatI kALatatvane lagatI mAnyatAonuM upara je saMkSepamAM varNana ApavAmAM AvyuM che, AzA che ke te varNana AryasAhityanA abhyAsIone alpAMze paNa upayogI thaze. - purAtattva pustaka 1mAMthI uddhata 1. A mAnyatA "yuktiprabodhamAM hovAnuM smaraNa che A vicAra lakhatI vakhate te pratha pAse na hovAthI cokkasa purAvo ApI zakato nathI. 2. purAtattva pustaka 1mAMthI udbhUta. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 1. prAstAvika - lekhanuM navA jevuM mathALuM joI koI vAcaka na bhaDake. kAraNa emAM manuSyajAtinAM buddhibaLa ane pauruSano ja itihAsa che. alabatta, e pauruSa zArIrika pauruSa karatAM kAMIka judI jAtanuM to che ja. manuSyajAtie rAjyavistAra ke mahattAnI AkAMkSAthI agara mAnApamAnanI lAgaNIthI aneka yuddho khelyAM che. tenA anubhave yuddhanAM zastro paNa teNe racyAM che ane e zAstrIya niyamAnusAra te viSayanI teNe zikSA paNa lIdhI che ane le che. tenA pauruSanuM A badhuM pariNAma itihAse noMdhyuM che. tenA anubhave tadviSayaka niyamonAM zAstro paNa teNe racyAM che ane te zAstronI zikSA paNa lIdhI che. A lekhamAM manuSyajAtinA e bIjI jAtanA pauruSano ja itihAsa che. eTale e viSaya navo jANavA chatAM vastutaH ciraparicita ja che. 2. zabdArtha - "kathA" zabda saMskRta 'vaSNu dhAtumAMthI banelo che. teno artha "kahevuM" athavA "bolavuM' eTalo che. manuSya kAMI ekalo ekalo bolato nathI. tene bolavAno prasaMga samUhamAM ja maLe che. samUha maLavAnAM nimitto aneka che. sAmAjika ane dhArmika utsavo, upadezazravaNa vagere e jAtanAM nimitto che. vIra ane Adarza pUrva puruSonAM carita sAMbhaLavA loko ekaThA thatA. e prasaMga uparathI "kathA' zabda tevA "carita' arthamAM ja vAparavA lAgyo; jemake "rAmakathA', "kRSNakathA ItyAdi. eTaluM ja nahi paNa tevA caritanI khAsa vAcanapaddhatinA arthamAM paNa vaparAvA lAgyo; jema ke bhAratanI kathA thAya che, rAmAyaNanI kathA thAya che ItyAdi. Ave prasaMge ekatra thayela manuSyomAM vividha carcAo paNa thatI. koI vAra praznottara cAlatA to koI vAra amuka viSaya para matabheda dharAvanAra vyaktio potapotAnA pakSanI puSTi ane bIjAnA pakSanuM khaMDana karavA carcA paNa karatA. AvI carcAnA arthamAM paNa "kathA' zabda yojAvA lAgyo. ane te chevaTe e arthamAM rUDha thaI pAribhASika rUpe darzana sAhityamAM prasiddha thayo ane sacavAI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 anekAnta ciMtana rahyo. A lekhamAM e zabda potAnA pAribhASika arthamAM ja samajavAno che. tethI kathA' zabdano 'koI paNa vicAraNIya viSayamAM matabheda dharAvanAra baMne pakSakAronI niyamasara uktipratyakti rUpa carcA' evo eka artha rUDha thayo che. 3. utpattibIja : kathApaddhati matabhedamAMthI janme che tethI matabheda tenI utpattinuM prAthamika bIja che. paNa amuka viSayamAM be vyaktiono matabheda thayo eTale te matabhedamAtrathI ja kAMI baMne jaNa te viSaya upara kathApaddhati dvArA vicAra karavA maMDI jatA nathI. paraMtu jyAre e matabheda puSTa banI mANasanA cittamAM vyaktarUpa pAme che tyAre pakSabhedanuM rUpa dhAraNa kare che, ane te pakSabheda pakSakArone matabhedanA viSayamAM kathApaddhati dvArA carcA karavA prere che. A pakSabheda ghaNI vAra zuddha, koI paNa jAtanI sAMpradAyika asmitAthI adUSita hoya cheH to ghaNI vAra koI ne koI jAtanI asmitAthI dUSita thayelo paNa hoya che. zuddha pakSabhedamAMthI cAlatI kathApaddhati ane dUSita pakSabhedamAMthI cAlatI kathApaddhati vacce ghaNuM ja aMtara hoya che. tenuM kAraNa e che ke zuddha, pakSabheda hoya tyAre pakSakAronAM manamAM tattvanirNaya (satyajJAna) ApavAnI ke meLavavAnI icchA hoya che; jyAre malina pakSabhedamAM tema nathI hotuM. temAM to ekabIjAne jItavAnI ane jIta dvA2A khyAti prApta karavAnI agara bIjA kAMI bhautika lAbho meLavavAnI icchA hoya che. tethI matabheda e kathApaddhatinuM sAmAnya kAraNa ane tattvanirNayanI icchA tathA vijayanI icchA e tenAM vizeSa kAraNo che e samajI levuM joIe. 4. utpAdaka prasaMgo H-- mANasa ekalo maTI samudAyamAM mukAyo eTale teno koInI sAthe matabheda to thavAno ja. joke matabhedanI preraka ane poSaka AMtarika sAmagrI (yogyatA, vAsanA ane dRSTibheda) to sarvadeza, ane sarvakALe manuSyahRhayamAM samAna hoya che, paNa tenA bAhya prasaMgo dareka deza, dareka kALa ane dareka jAtinA manuSya mATe kAMI sarakhA ja hotA nathI. saoNkreTisa pahelAMnA prAcIna grIka ane prAcIna bhAratIya sAhityika itihAsa uparathI spaSTa jANI zakAya che ke baMne dezanA te vakhatanA vidvAnonI carcApaddhatinA utpAdaka bAhya prasaMgo judA ja hatA. grIka vidvAno sAmAjika ane rAjakIya mahattvAkAMkSAthI prerAI carcAmAM UtaratA, ane vaktRtva kaLAnI 1. juo, nyAyasUtravRtti, a. 1, A. 2 sU. 1. tathA baMgALI anuvAda. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 51 kasarata karatA; jyAre bhAratIya vidvAno dhArmika kriyAkalApo, AdhyAtmika tattvo, sAmAjika nItiprathAo ane dhArmika jIvana vagerenA matabhedathI carcA karavA prerAtA. tenuM pariNAma paNa juduM juduM AveluM baMne dezanA sAhityamAM najare paDe che. prAcIna grIka sAhityamAM AdhyAtmika dRSTie upaniSadonI kakSAmAM mUkI zakAya evA sAhityanA abhAva uparathI A bheda saheje kaLI zakAya che. samaya badalAtAM vaLI baMne dezanA vidvAnonI mAnasamRSTimAM phera paNa paDelo jaNAya che. carcAnI bhUmikAmAM saoNkreTisanuM padArpaNa thatAM ja grIka vicArasRSTinuM valaNa satyadarzana tarapha thAya che; ane bhAratIya vidvAnonuM mAnasa sAMpradAyika amitAthI vizeSa kaluSita thatAM ja teomAM zuSka, tarka, chaLa ane vAgADaMbaravRtti vadhe che. pa. praznottarapaddhati ane kathApaddhati - praznottara ane kathA (carcA) e be paddhatinA mULamAM ghaNI AkarSaka samAnatA chatAM paNa tenA bAhya svarUpamAM bheda che. praznottara paddhatimAM eka pUche che ne bIjo uttara Ape che, eTale eka zrotAne ane bIjo vaktAne pade che; jayAre carcApaddhatimAM vAdI prativAdI baMne samAna pade che. praznottarapaddhatimAM praznakartA ane uttaradAtA e baMne potAnI vAta dalIla sivAya muddA pUratI paNa kahI zake, jayAre carcApaddhatimAM tema na cAle; temAM to vAdI-prativAdI baMnene dAkhalA-dalIla ApavA anivArya thaI paDe che. praznottarapaddhatimAM be vaktA zrotA vacce pakSabheda ane siddhAMtabheda hovAno kAMI niyama nathI, jayAre carcApaddhatimAM pakSabheda ane siddhAMtabheda hovAno ja. sArAMza ke praznottarapaddhatimAM praznakartA ane uttaradAtAnI vAkyaracanA nyAya(paMcAvayavothI yukta hovAno niyama nathI; jyAre carcApaddhatimAM vAdI-prativAdI baMnenI vAkyaracanA spaSTa ke aspaSTarUpe nyAyayukta hoya che ja. bAhya svarUpamAM Avo bheda hovA chatAM tenA ugamamAM tevo bheda nathI. jema praznottara e jJAnecchA ane jayecchAmAMthI janma pAme che, temA carcA paNa temAMthI ja janma pAme che. je 1. juo, viMDalabAMDanI A. His. of Philosophy, pR. 87, vibhAga 8 ane AgaLa. 2. A kathanano purAvo brAhmaNo, upaniSado, sUtro, jaina Agamo ane bauddha tripiTaka jotAM saheje maLI Avaze. 3. juo, phUTanoTa 2. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para * anekAnta ciMtana vyakti koI vastunuM sAmAnya jJAna agara vizeSajJAna meLavavA Icche, te ja bIjA tajjJane prazno kare che. A jAtanA praznono ugama jijJAsAmAMthI thAya che. vaLI bIjI koI vyakti pote koI vastunuM jJAna meLavavA khAtara nahi, paNa sAmAne cUpa karI parAjita karavAnI icchAthI prazno kare che. AvA praznono udgama jayecchAmAMthI thAya che. tevI ja rIte carcAnI bAbatamAM paNa che. koI carcAkAro jJAna (zuddha jJAna) meLavavAnA irAdAthI carcA karavA prerAya che, jyAre bIjA keTalAka aMdara aMdara eka bIjAne hAra ApavAnA uddezathI carcA karavA prerAya che. A rIte praznottara tathA carcApaddhatinA udgamamAM jJAnecchA ane jayecchAnuM tattva samAna hovA chatAM emanAM mULamAM eka sUkSma paNa jANavA jevo taphAvata che. ane te e ke jJAnecchAmUlaka koI paNa jAtano prazna karanAra mANasa potAnA jJAna vize jeTalo vicAra asthira ane acokkasa saMbhavI zake, teTalo vadhAre sthira ane vadhAre cokkasa carcA karanAra hoya che. sArAMza ke praznottara paddhatimAM (jayecchAmUlakapaddhati bAda karIe to) zraddhA mukhya hoya che, arthAt te upadezapradhAna bane che, jayAre carcApaddhatimAM prajJA ane tarka mukhya hoI te hetapradhAna bane che. A uparAMta bIjo dhyAna devA lAyaka taphAvata e che ke praznottarapaddhatinA mULamAM rahelI jJAnecchA ane kathAnA mULamAM rahelI jJAnecchA e baMne jJAnecchArUpe samAna hovA chatAM paNa kAMIka judA judA prakAranI hoya che. kAraNa ke je prazno vastunA ajJAnathI janma pAme che te tenuM sAmAnya jJAna maLatAM ja zamI jAya che, paNa carcAmAM tema nathI hotuM. carcAmAM to baMne pakSakArone potapotAnA pakSanuM amuka aMze nizcita jJAna hovA chatAM vizeSa prakAranA tattvanirNayanI ja IcchA carcAnI preraka hoya che; eTale carcAnA mULamAM rahelI jJAnecchA e sAmAnya jJAnecchA na hotAM tattvanirNayecchArUpa hoya che. ATalo taphAvata jANI lIdhA pachI AgaLanuM vivecana samajavuM vadhAre sarala thaze. 1. ahIMyAM prazna thaze ke eka bAju pleTonA jevA saMvAdono ane bIjI bAju hAlanI DIbeTa paddhatino zemAM samAveza thaI zake. pleTonA saMvAdo e praznottarapaddhati ane kathA paddhatinuM vacaluM svarUpa che, jyAre DIbeTa paddhatino to kathApaddhatimAM ja samAveza karavo joIe. joke emAM koI pacAvavI athavA triavayavI nyAyavAkyano spaSTa rIte upayoga nathI karatuM, chatAM paNa temAM te garbhita rIte to hoya che ja; ane koI vAdInI icchA thAya to te spaSTa paNa karavuM paDe. sAdhAraNa rIte hetukathanathI ja calAvI levAya che. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * pa3 6. samayavibhAga :- ahIM je thApaddhatino itihAsa AlekhavA dhAryo che, tenA be aMzo che : kathAnA svarUpa(lakSaNa)no itihAsa ane tenA sAhityano itihAsa, A baMne prakArano itihAsa je sAhityamAMthI tAravavAno che te sAhityanA samayane traNa vibhAgamAM ahIM vaheMcI nAkhIzuM. AthI prastuta viSayanA itihAsamAM uttarottara kevAM kevAM rUpAMtaro thatAM AvyAM che, vidvAnonI bAhya sRSTi ane graMthalekhakonI mAnasamRSTi kevI kevI badalAtI gaI che te jANavuM sugama thaze. te traNa vibhAgo A pramANe che : ( vikrama saMvat pahelAMno samaya, (3) vikramanI prathama sadIthI navamI sadI sudhIno samaya, (5) navamI sadInA uttarArdhathI Aja sudhIno samaya. A traNene anukrame pUrvavartI samaya, madhyavartI samaya ane uttaravartI samaya evAM nAmothI ahIM oLakhIzuM. A traNe vibhAganA sAhityamAM vaidika, jaina ane bauddha saMpradAyanuM eTale samagra upalabdha hiMdu sAhitya AvI jAya che. 7. maharSi gautamanAM nyAyasUtro - atyAre bhAratavarSanuM vaidika, bauddha ane jaina e traNa saMpradAyomAM vaheMcAyeluM jeTaluM sAhitya upalabdha che, temAM kathApaddhatinA svarUpanuM spaSTa nirUpaNa hoya evo sauthI prAcIna graMtha maharSi akSapAda gautamano racelo che. A graMtha "nyAyasUtrane nAme prasiddha che. atyAre te ja nyAyadarzanano Adi graMtha lakhAya che, ane te pAMca adhyAyamAM vahecAyelo hoI "paMcAdhyAyI" paNa kahevAya che. dareka adhyAyanAM be eTale kula tenAM daza Ahinaka che. tenAM sUtro, prakaraNo, pado ane akSaronI saMkhyA anukrame pa28, 84, 196, 8385 che. 8. kathApaddhatinI ja mukhyatA - keTalAka vicArako A nyAyasUtronA soLa padArthomAM pramANanuM prathama sthAna joI ane temAM pramANanA nirUpaNanI atispaSTatA joI e sUtronuM pramANapaddhatinA graMtha tarIke oLakhe che. paNa e sUtrono TIkAkAra vAtsyAyana tene nyAya nAma Ape che, ane nyAyapaddhatinA graMtha tarIke oLakhavAnI sUcanA kare che. bArIkIthI vicAratAM e sUtrone kathA paddhatinA graMtha tarIke ja oLakhavAmAM vizeSa aucitya che. paMcAvayavarUpa nyAyanI prathama yojanA akSapAde karI che. soLa padArthomAMnA ghaNAno saMbaMdha e nyAya sAthe che evI dhAraNAthI ke vAtsAyane ene nyAya e nAma ApyuM hoya to e eka rIte ThIka che. chatAM soLe padArthonA saMbaMdha jevI rIte kathApaddhati sAthe baMdha bese che tevo to nyAya sAthe baMdha nathI ja besato. tethI sUtrakAranI dRSTimAM kathApaddhatinI ja pradhAnatA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 * anekAnta ciMtana hovAno saMbhava che. arthAta sUtrakAre potAnA graMthamAM soLa padArthonuM je nirUpaNa karyuM che te kathApaddhatinA jJAnanI paripUrti mATe ja che ema mAnavuM joIe. ( 9. kathApaddhati sAthe soLa padArthono saMbaMdha - pramANa, prameya. saMzaya, prayojana, daSTAMta, siddhAMta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hetvAbhAsa, chala, jAti ane nigrahasthAna : A nyAyasUtranA soLa padArtho che. pAMca avayava e ja nyAyavAkya agara parAthanumAna kahevAya che. cAre pramANo to nyAyavAkyamAM samAI jAya che. prameya vinA to nyAya cAlI zake ja nahi. prameya e to nyAyanuM pratipAdya vastu che. saMzaya, prayojana ane dRSTAMta nyAyanAM pUrvAga tarIke manAya che, kAraNa ke e traNa vinA nyAyanuM utthAna ja thatuM nathI. siddhAMta e nyAyano Azraya che. tarka ane nirNayane nyAyanA uttarAMga mAnela che. vAda, jalpa ane vitaMDAnI pravRtti nyAyane AdhAre cAle che ema kahyuM che. hetvAbhAsa nyAyamAM ja saMbhave che. chaLa, jAti ane nigrahasthAnano saMbaMdha paNa jalpa dvArA nyAya sAthe che. A rIte koI ne koI daSTie paMdare padArthono saMbaMdha avayavAtmaka nyAya sAthe joDI zakAya che. paNa nyAyano upayoga zo e praznano uttara vicAratAM kahevuM paDe che ke te kathAne arthe che. koI jAtanI kathA hoya temAM nyAya sivAya cAle ja nahi eTale ukta nyAyasUtromAM pratipAdita soLe padArthone kathApaddhatinA jJAnanI sAmagrI ja samajavA joIe. A soLa padArthonA paricaya mATe ane khAsa karI chaLa, jAti ane nigrahasthAnanA vizeSa khulAsA mATe juo pariziSTa 10. nyAyasUtra pahelAnuM kathApaddhativiSaka sAhitya :- joke upalabdha sAhityamAM kathApaddhatino sauthI prAcIna graMtha gautamanI paMcAdhyAyI ja che, paNa tenA pahelAM te viSayanA graMtha ke graMtho racAyA nahi hoya ema mAnavAne kAMI kAraNa nathI. tethI UlaTuM A paMcAdhyAyI pahelAM paNa te viSayanA graMtho jarUra racAyelA hovA joIe ema mAnavAne nIcenAM kAraNo che :| (cha gautamanI paMcAdhyAyImAM padArthonuM varNana jeTaluM spaSTa, nizcita ane vyavasthita che te pUrvakAlIna vidvAnonA te viSayanA dIrghakAlIna abhyAsa ane ciMtanano vAraso svIkAryA vinA ekAeka saMbhavI na zake.. (0) gautamanAM sUtromAM vAda, jalpa ane vitaMDAnuM svarUpa ane emAM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 55 yojAtAM chaLa, jAti ane nigrahasthAnanuM svarUpa, tenI saMkhyA ane udAharaNo je ApyAM che te pUrvakAlIna dArzanika vidvAnonI lAMbA kALanI vidyAgoSThI ane pArasparika vAdavivAdanI pravRtti ane tatsaMbaMdhI zikSAnI paraMparAno vAraso mAnyA sivAya ekAeka na ja saMbhavI zake. () e sUtromAM je aneka matamatAMtaro noMdhI tenuM nirasana vAdapaddhatie karavAmAM AvyuM che te bhinna bhinna darzananA pUrvakAlIna vidvAno ekabIjAnA darzananuM jJAna keTaluM sAvadhapaNe meLavatA ane tenuM nirasana karavA keTaluM ciMtana karatA, tathA potAno pakSa bacAvavA keTalI carcAmAM UtaratA enuM sUcaka che. A tarkanA samarthanamAM nIcenA purAvA TAMkI zakAya ema che. RgvadanA ane atharvavedamAM praznAtmaka ane koyaDA rajU karatAM sUkto, brAhmaNonI vividha viSayo uparanI carcAo ane upaniSadonA saMvAdo tatkAlIna AryonI carcA pravRttino purAvo Ape che. yAskAcAryanuM nirukta to vAdapaddhatithI lakhAyelo graMtha che; eTaluM ja nahi paNa potAthI pUrvakAlIna vyavasthita carcAono sUcaka che. A uparAMta bauddha tripiTaka ane jaina AgamomAM je aneka pratipakSonA ullekho Ave che te paNa A pravRttino ja purAvo Ape che". jainonA Agamo paikI aupapAtika nAmanA upAMgamAM dIrgha tapasvI mahAvIranA 400 vAdakuzaLa ziSyo hovAno ullekha che. kalpasUtramAM paNa A paraMparA noMdhAI che. tema ja rAyapAseNIya upAMgamAM kezI ane prasenajita rAjAno saMvAda carcApaddhatinuM bhAna karAve che. bauddhonA saMyukta nikAyamAMnA vaMgIsasaMyukta nAmanA prakaraNanA bAramA suttanI aTTakathAmAM yaMgIsanI mAtA vAdapaTu parivrAjikA hatI, ene pAMcaso jAtanA vAdo AvaDatA hatA ane e sarva parivrAjakone harAvatI evo ullekha che. bauddha sAhityamAM vAdavivAdamAM gUMthAyelA rahetA haFka zAkyaputrano ullekha che. "bIjA paMthanA parivrAjako sAthe vAdavivAda karatI vakhate, eka vakhate potAno amuka muddo che ema kahI bIjI ja kSaNe e muddo potAno nathI ja evuM pratipAdana karato; athavA e 1. juo, purAtattva, pu. 2, aM. 1 ane pu. 3, aM. 2. 2. aupapAtika sU. sU. 16. 3. bauddha saMghano paricaya, pR. 238. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 anekAnta ciMtana vAta uDADI daI bIjI ja vAta karavA mAMDato. amuka vakhate amuka ThekANe vAda mATe hAjara rahIza ema kahI te vakhate hAjara thato nahi. itara paMthanA parivrAjako tenA A vartana upara TIkA karavA lAgyA.'' cANakyanA arthazAstramAM AnvIkSikI vidyAno ullekha che te pUrvavartI ghaNA lAMbA samayathI cAlI AvatI ane bIjI vidyAonI peThe sthiratA pAmelI AnvIkSikIno ja sUcaka che. A purAvA carcApravRttinA sUcaka che. te uparAMta jemAM carcAne lagatA padArthonuM eka athavA bIjI rIte varNana hoya tevA paNa purAvAno abhAva nathI. jaina AgamomAM paNa prAcIna gaNAtAM agiyAra aMgo paikI sthAnAMga nAmanA trIjA aMgamAM kathA, dRSTAMta, hetu, vivAda ane doSonuM je varNana che te nivRttiparAyaNa jaina nigganhonI kathApaddhativiSayaka adbhUta mAhitIno ane akSapAda gautamathI varNita padArtho karatAM kathApaddhatinA viSayamAM bIjI koI bhinna prAcIna paraMparAno purAvo che. sthAnAMga nAmanA mULa AgamamAMnuM e varNana vaLI jaina paraMparA pramANe prAcIna gaNAtA bhadrabAhukRta nijjutti nAmanA graMthamAM paNa che. sthAnAMga ane nijjuttinA e varNanathI ema jaNAya che ke prAcIna jaina sAhityamAM kathApaddhativiSayaka koI khAsa graMtha athavA prakaraNa pahelAM hovuM joIe. sthAnAMganA e padArthonI vigata mATe juo pariziSTa 2. 57 bauddha saMpradAyanA prAcIna gaNAtA tripiTaka sAhityamAM kathApaddhativiSayaka koI khAsa graMtha racAyo hoya tenuM spaSTa pramANa adyApi mArI jANamAM nathI. chatAM azokanA samayamAM racAyela manAtA kathAvatthanAmaka graMthamAM ApaNe joI zakIe chIe ke tenI varNanapaddhati ane tenuM nAma e baMne kathApaddhatinAM ja sUcaka che. eTaluM ja nahi paNa temAM nigrahasthAna zabdano ullekha sudhdhAM che ane tenuM varNana moTe bhAge chaLa, khAsa karI zabdachaLathI bhareluM che. e badhuM te samayanA ane tenA purovartI samayanA vidvAnonI mAnasika sRSTi, vicAradizA ane lokarucinuM sUcana kare che. vaidika sAhityamAM sauthI prAcIna gaNAtA carakamAM kathApaddhatine lagatA padArthonuM savistara ane te samayamAM vaijJAnika udAharaNothI bharapUra varNana 1. bauddha saMdhano paricaya pR. 116. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 57 che. A graMthano samaya joke anizcita che to paNa temAMnuM prastuta varNana mAtra gautamanA nyAyasUtranuM ja anukaraNa na hovAthI kAMIka pUrvavartI bhinna paraMparAnuM sUcaka mAnavuM joIe. A graMthamAM varNavelI carcAnuM vadhAre upayukta varNana jovA mATe juo pariziSTa 3. 11. kathAnuM vizeSa svarUpa - have ApaNe joIe ke gautama kathAnA svarUpa vize zuM lakhe che. te kathAnA traNa bheda kare che : vAda, jalpa ane vitaMDA. ane dareka bhedanuM svarUpa A pramANe varNave che : (1) je vacanavyApAramAM pakSa ane pratipakSano svIkAra hoya arthAt jemAM eka ja padArthanA parasparavirodhI evA be aMzomAMthI eka eka aMzano vAdIe ane prativAdIe potapotAnA pakSa tarIke niyamapUrvaka svIkAra karyo hoya ane tethI jemAM vAdI-prativAdI baMne pramANa ane tarka dvArA potAnA pakSanuM sthApana ane parapakSanuM nirAkaraNa karatA hoya tema ja A sAdhana ane nirAkaraNano prakAra pratijJA vagere pAMca avayavarUpa nyAyavAkayathI yukta hoya ane je siddhAMtathI viruddha na hoya evo vacanavyApAra te vAda. (2) vAdanAM ukta badhAM lakSaNo hovA uparAMta jemAM chaLa, jAti ane nigrahasthAnanA prayogathI svapakSanuM sAdhana ane parapakSanuM nirAkaraNa karI zakAtuM hoya tevA vacanavyApArane jalpa kahevAmAM Ave che. (3) e ja jalpa pratipakSanI sthApanAne bAda karIe to vitaMDA kahevAya che. 12. paraspara sAmya-vaiSamya - kathAkAronI niyamapUrvaka carcArUpa to vAda, jalpa, vitaMDA, e traNe samAna che. chatAM temAM moTI asamAnatA paNa che. vAdAtmaka carcA, tattvanirNayanI icchAmAMthI janma le che ane jalpa ane vitaMDAtmaka carcA vijayanI IcchAmAMthI janma le che. eTale jalpa ane vitaMDA e baMne vijigISukathArUpe samAna che ane vAda tethI tattvanirNinISa kathArUpe te baMnethI judo paDe che. vijigISa kathArUpe samAna hovA chatAM jalpa ane vitaMDA vacce eka taphAvata che ane te e ke vitaMDAmAM vaitaMDika vAdI sAmA pakSanuM khaMDana ja karato jAya che ane potAnA pakSanuM sthApana karato ja 1. juo durgAzaMkara zAstrIno lekha. purAtattva pu. 3, pR. 107. "carakasaMhitAno daDhabalanI anupUrti vagereno mULa bhAga I. sa. pUrve bIjA saikAthI I. sa. pUrve pahelAM zataka sudhImAM hovo joIe." 2. nyA. sU., a. 1, A. 2. sU. 1, 2, 3. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 - anekAnta ciMtana nathI. sAmAnuM khaMDana karatAM arthapattithI teno amuka pakSa bhale mAnI levAmAM Ave paNa te vidhirUpe potAnA pakSanI sthApanA karato nathI ane tethI tene potAnA pakSanuM khaMDana karavAnI phikara hotI ja nathI. game te rIte vipakSanuM khaMDana karavuM e ja tenuM dhyeya hoya che. jyAre jalpamAM tema nathI hotuM. temAM to baMne pakSakAroe potapotAnA pakSa spaSTa rUpe ja svIkArI tene sAdhavAnuM jokhama vahoreluM hoya che. jalpa ane vitaMDA baMne kathAno uddeza game te rIte vijaya meLavavAno ja hovAthI temAM baMne pakSakArone satyAsatya jovAnuM nathI hotuM. koI paNa rIte vipakSIne parAbhava Apavo e eka ja vRttithI A kathA cAlatI hovAne lIdhe temAM baMne pakSakAro jANI joIne chaLa ane jAtirUpa asaduttarano prayoga sudhdhAM karI zake che. ane dareka jAtanAM nigrahasthAnonuM uddabhAvana karI sAmAne parAjayanI najIka lAvavAno yatna paNa karI zake che. vijayecchAthI unmatta thayela vAdIo kAMI parAjaya svIkAravA taiyAra na hoya eTale jalpa ane vitaMDAtmaka kathAne prasaMge aMkuza mUke ane eka pakSane teno parAjaya svIkArAve tevo prabhAvazALI madhyastha ane sabhAsadonI paNa jarUra hoya che. paNa vAdamAM emAMnuM kazuMye hotuM nathI. vAdakathA tattvanirNayanI icchAthI prerAyela be athavA vadhAre sahAdhyAyIo vacce agara to guru-ziSya vacce cAle che. tethI temAM asatyane jANI joIne avakAza nathI. eTale vAdamAM chaLa tathA jAtino buddhipUrvaka prayoga agara nigrahasthAnanuM uddabhAvana saMbhavatuM ja nathI. 13. prayojana :- uparanA varNanathI e to spaSTa ja che ke vAdakathAnuM prayojana tattvano nirNaya ane jalpa tathA vitaMDAnuM prayojana vijaya prApti e che. chatAM maharSi gautama, potAnA zAstramAM varNavelA soLa padArtha, jemAM chaLa, jAti ane nigrahasthAnano paNa samAveza thAya che, tenA tattvajJAnane mokSaprAptinuM aMga mAne che e eka jAtano virodha che. jyAM te chaLa, jAti ane nigrahasthAnarUpa asat pramANo, ane kyAM jalpa ane vitaMDAmAM vijayecchAjanita cittamAlinya ane kyAM tenA jJAnathI mokSanI prApti ! e dekhIto virodha che. paNa A virodha maharSi gautamanA dhyAna bahAra to nathI ja. nyAyazAstrano sUtradhAra e maharSi ukta virodhano parihAra karavA jalpa ane vitaMDAkathAno upayoga kaI sthitimAM karavo e paNa jaNAve che. te kahe che ke vijaya dvArA koI bhautika lAbha ke khyAti prApta karavAnA hoya to tevo vijaya meLavavA jalpa ane vitaMDAno prayoga na karavo. vijayanuM sAdhya paNa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana - 59 tattvano nizcaya ja hovo joIe. eTale ke potAne agara potAnA saMpradAyanA anuyAyIone thayelA tattvanizcaya upara koI bIjA vAdIo AvI AkramaNa karatA hoya ane tevI sthitimAM tattvanizcayamAM vikSepa paDato hoya to te tattvanizcayanI rakSA karavA aniSTa chatAM paNa jalpa ane vitaMDAno vijigISubhAve jarU2 prayoga karavo. AnuM samarthana karatAM te eka majedAra dAkhalo Ape che. te kahe che ke kAMTAo jAte aniSTa hoI heya che. chatAM vAvela bIjanI, ane aMkuronI rakSA karavA vADa dvArA kAMTAno paNa upayoga thAya che. A dAkhalAmAM bIjAMkuranI rakSA karanAra kAMTAnI vADa sAthe tattvanizcayanI rakSA karanAra jalpavitaMDA-kathAnI sarakhAmaNI maharSinI samarthanakuzaLatA sUcave che. maharSi ema sUcavatA jaNAya che ke prauDha dazAe pahoMcelAM ane dRDhamUla thayelAM vRkSo mATe kAMI kAMTAnI vADanI jarUra nathI hotI. tevuM vRkSa to potAnAM UMDAM mULane baLe ja kevaLa pazuothI nahi paNa vAyu ane meghanA bhayaMkara jhapATAthI sudhdhAM surakSita che. tevI rIte jeone dRDha ane UMDo tattvanizcaya thayelo hoya che teo koI paNa virodhInA game tevA AkramaNathI DagatA ja nathI eTale teone jalpa ke vitaMDAnI madada levAnI jarUra nathI. paNa evA tattvanizcayavALA gaNyAgAMThyAM hoya che. sAmAnya janasamudAya to haMmezAM amuka saMpradAya pramANe tattvanizcaya svIkAryA chatAM DagamagatI ja sthitimAM hoya che, ane tethI teono tattvanizcaya mAtra aMkura jevo komaLa ane asthira hoya che. eTale saMpradAyanA tevA lokone sthira rAkhavA khAtara jalpa ane vitaMDAkathA Avazyaka che ane te rIte te mokSanuM aMga paNa che. jalpa ane vitaMDAnA upayoganI maharSinI A sUcanA eka bAju vidvAnomAM manuSyasvabhAva pramANe utpanna thatI aTita vidyAsparzI ane tajanya duSpariNAmo upara aMkuza mUke che ane bIjI bAjue tatkAlIna tathA pUrvakAlIna vidvAnonI vidyAgoSThI ane sAMpradAyika AvezamAMthI caDasAcaDasI kevI thatI hovI joIe e tarapha lakSa kheMce che. maharSi jANe che ke saMpatti ane saMtatinI mamatA to manuSya ane itara prANI vacce eka sarakhI samAna che ja; paNa manuSyanI vizeSatA tenA vicAranI mamatAmAM che. manuSya je vicAra (pachI te game tevo hoya) bAMdhe agara svIkAre che, temAM ahaMtvano 1. nyA. sU. a. 4, A. 2, sU. 47-48. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anekAnta ciMtana daDha Aropa thatAM te tene ekAeka choDato nathI. ane ghaNI vAra to saMpatti, saMtati ane potAne bhoge paNa te potAnA vicArane vaLagI rahe che. manuSyanI A vizeSatAne lIdhe ja saMpradAyo baMdhAya che ane vicAraparivartana mATe mArAmArI ane kApAkApI vidvAno sudhdhAMmAM thAya che. AvI sthitimAM jema tattvanizcayanuM rakSaNa Avazyaka che tema kevaLa lobha ane khyAtithI prerAI vijayanI lAlasAthI bIjA upara AkramaNa karI vairabhAva ane virodha vadhArI mUkavo e hAnikAraka paNa che. eTalA mATe jalpa ane vitaMDAno upayoga karavAnuM kahyA chatAM tenI maryAdA maharSie sUcavI che. 14. vakhata sAthe vastusthiti kevI badalAya che - pUrvavartI samayanAM sAhityanA avalokana uparathI jaNAya che ke vikrama pahelAMnA pAMcamA ane chaThThA e be saikAno vakhata kAMIka judo ja hato. emAM tattvaciMtA ane Atmadarzana, dIrgha tapasyA ane tyAga, cittazodhana ane sAmAjika pariSkAranI bhAvanAothI bhareluM zubha vAtAvaraNa hatuM. e vAtAvaraNane prabhAve bhAratIya manuSyonAM hRdayamAM daivI vRttione vega maLyo hato. zraddhA ane medhAnI pratiSThAmAM tarkavAdanI (khAsa karI kutarkavAdanI) kiMmata ghaTI hatI. tethI ja ApaNe upaniSadonA tattvaciMtanamAM ane brahmadarzanamAM kSatriyavRtti pravAhaNa, azvapati ane ajAtazatru AdinI pAse AruNi gautama, ane dapta bAlAki jevA aneka brAhmaNavRtti anUsAnamAnI janone ziSyabhAve jatA joIe chIe. jaina AgamomAM dIrgha tapasvI ane tyAgamUrti jJAtaputra mahAvIra kSatriya pAse indrabhUti Adi aneka brAhmaNone pratispardhA choDI, ziSyatva svIkAratA joIe chIe. tema ja piTakomAM dhyAnaprajJAnA paramapUjArI ane sAmAjika samabhAvanA nirbhaya saMcAraka siddhArtha gautama pAse ujjayinInA purohitanA putra mahAkAtyAyana, vAseTa, kRSi bhAradvAja vagerene potAnuM mAna gALI buddha zaraNaM gacchAmi, dhamma zaraNaM gacchAmi, saMgha zaraNaM gacchAmi bolatA joIe chIe. A guruziSyabhAvanuM vAtAvaraNa te vakhate keTaluM jAmyuM hatuM tenI sAbitI te vakhatanI vastusthiti AlekhanArA sAhityamAM maLe che. upaniSadonI, AgamonI ane piTakonI varNanazailI ja zraddhA ane vinayabhAvathI pUrNa che. temAM jyAM juo tyAM guruziSyabhAvanAsUcaka praznottarane krame ja vastunuM varNana che. kyAreya paNa eka vRttinI pradhAnatAvALA vAtAvaraNamAM virodhI bIjI vRttino samULago uccheda to nathI ja thato; mAtra temAM gauhatva Ave che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 61 tethI tevA zraddhA ane jijJAsAvRttinI pradhAnatAvALA samayamAM paNa tarka ane parAjayecchArUpa virodhI vRttiovALA vijigISa te ja sAhityamAM kyAMka kyAMka joIe chIe. janakanI sabhAnA paricita vidvAna brahmaniSTha yAjJavakyane godakSiNA laI jatA joI aneka puruSa vidvAnonI jema vAcakanavI viduSI paNa pratispardhAthI prerAI tIvra vANImAM prazno kare che. tapasyAkALano pUrvasahacara gozAlaka ane potAno jamAtA tathA ziSya kSatriyaputra jamAlI dIrghatapasvI mahAvIra sAme virodhI bhAve AvI UbhA rahe che. tevI rIte ja tathAgata gautama sAme teno potAno sALo ane ziSya devadatta tathA brAhmaNatvAbhimAnI aMbaDha vagere aneka vidvAno pratispardhA kare che. paNa e be sadInA itihAsavALA sAhityamAM AvA dAkhalAo gaNyAgAMThyA che. mukhya bhAge to temAM ToLAbaMdha mANaso AcAryo pAse ziSyabhAve ja jAya che ane keTalAka pratispardhabuddhithI gayelA paNa chevaTe ziSyatva ja svIkAre che. tethI ema kahevuM joIe ke e be sadInA mahApuruSoe vAtAvaraNane eTaluM nirmaLa karI mUkayuM hatuM ke janasamAjano saMskArI varga potapotAnA saMskAra pramANe kAM to tattvaciMtA ane Atmadarzanane paMthe, kAM to utkaTa tapa ane ahiMsAnA parama dharmane paMthe, kAM to cittazuddhi ane samAjasaMzodhananA paMthe ApoApa vicarato. paraMtu e be sadIono suvarNayuga jatAM ja prAcIna ane navIna aneka saMpradAyo navanave. rUpe astitvamAM AvyA. tethI tenA vistAra ane rakSaNanuM kAma pAchaLanA anuyAyIo upara AvI paDyuM. A anuyAyIo game teTalA pauruSazALI hoya chatAM teo potAnA pUrvapuruSanI chAyAmAM ja jIve tevA hatA. eTale teo sarvathA ApabaLI to na hatA. A kAraNathI darekane saMpradAyanA vistAra ane rakSaNa mATe parAzraya jarUrI hato. rAjAonI, amaladAronI, dhanavAnonI ane bIjA prabhAvazALI puruSonI madadano lAbha levA koI na cUkatA. jenA pUrva puruSo AtmabaLanI prabaLa hUMphathI ja koI paNa jAtanI madada levA kadI rAjasabhAmAM nahi gayelA, tenA anuyAyIo have pratispardhI saMpradAyane khaseDavA ane potAnA saMpradAyanI vadhAre pratiSThA meLavavA rAjasabhAmAM jatA najare paDe che. ane vaLI pharI eka vAra dareka saMpradAyanA vidvAnomAM tathA AcAryomAM ochAvattA pramANamAM vijayatRSNAnuM mojuM AveluM dekhAya che. caMdraguptanI vizeSa sahAnubhUtino lAbha jainAcAryoe Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 0 anekAnta ciMtana lIdho che. azokanI viraktinuM pratibiMba bauddha saMpradAyamAM vyakta thAya che; ane bauddha bhikSuo saMpradAyanA prasAra mATe teno upayoga kare che. saMprati rAjAnI sevA jaina nigganhonI icchAne anusare che. puSpamitra ana agnimitranI bhakti brAhmaNone pharI tejasvI banAve che. e badhuM thoDeghaNe aMze parApekSAnuM pariNAma che. eka bAju traNa-cAra saikAmAM vijayatRSNAne lIdhe aneka rAjyonI caDhatIpaDatI ane UthalapAthala thAya che ane bIjI bAjue te ja saikAomAM bhinna bhinna saMpradAyonI caDatIpaDatInI tulA UMcInIcI thAya che. rAjakIya kSetramAM, sAmAjika pradezamAM ane dhArmika saMpradAyomAM jyAM dekho tyAM aMtarmukha vRttinuM ja prAdhAnya thAya che. ane pharI tarkavAda tathA vijayalAlasAthI vAtAvaraNa bharAI jAya che. AnuM pariNAma mAtra gRhastha vidvAno upara ja nahi paNa tyAgI guruo upara sudhdhAM eTaluM badhuM bhAre Ave che ke dareka vidvAnanuM sAdhya koI paNa rIte potAnA saMpradAyane paranA AkramaNathI bacAvI levo ane banI zake to sAmAne parAbhava ApI tene sthAne pratiSThA meLavavI e thaI jAya che. A sAdhyanI ciMtAne lIdhe vidvAnonA mAnasajagatamAM keTalo kSobha thato, dareka vidvAna bhaNyA pachI potAnI vidyAnuM sAdhya zuM mAnato, tema ja vivAda tathA zAstrArthanA akhADAmAM UtarI prativAdIne vANInI mallakustImAM harAvavA vAdapaddhatinuM jJAna keTaluM Avazyaka samajato. ane tethI vAdapaddhatinA dareka niyama-upaniyamanuM ane tattvonuM jJAna karAvI sabhAmAM vijaya apAve evA graMthonuM nirmANa kevI rIte thavA lAgyuM hatuM tema ja akSapAda gautamanI lAbha ane khyAti nimitte vijayatRSNAthI prerAI vivAda karavAnI zikhAmaNa keTalI bhUlI javAI hatI, e badhuM ApaNe madhyavartI samayanA sAhityamAM spaSTa joI zakIe chIe. 15. vijayavistAra -- madhyavartI samayanA sAhitya tarapha vaLatAM sauthI pahelAM jaina sAhitya ane temAMye siddhasena divAkaranI kRtio tarapha najara doDAvavI paDaze. divAkara e jaina paraMparA pramANe vikramanI prathama sadInA vidvAna che. divAkara pUrvavartI Azramane lIdhe brAhmaNonI vidyAgoSThInA ane pAchaLanA badalAyelA jIvanane lIdhe jaina zramaNanI 1. jainonI zrutaparaMparA pramANe vinsenTa smItha paNa A paraMparAno asvIkAra nathI karatA. juo, arlI hisTrI oNpha inDiyA. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 63 nivRttivRttinA-ema baMne saMskAro dharAve che. teo upAzrayamAM anuyAyIone dhArmika upadeza paNa Ape che, ane vikramanI sabhAmAM aneka paMDitaratno vacce bahumAnapUrvaka Asana paNa le che. teo saMpradAyanI rakSA ane pratiSThA mATe svapara aneka darzanonuM jJAna meLavavuM Avazyaka samaje che, ane te mATenI graMthasAmagrI pote ja taiyAra kare che. divAkaranuM je thoDuMghaNuM sAhitya upalabdha che temAM batrIsa zlokapramANa eka dhAtrizikA evI ekavIsa kAtrizikAo che, ane eka nyAyAvatAra nAmano graMtha paNa che. AmAM sAtamI, AThamI ane bAramI e traNa dvAtrizikA ane nyAyAvatAra e cAra kRtio prastuta viSaya mATe khAsa dhyAna kheMce che. vAdapaddhatimAM kuzaLatA meLavavA icchanAre tenAM je rahasyonuM jJAna meLavavuM joIe te rahasyonuM varNana sAtamI vAdopaniSada nAmanI dvatrizikAmAM che. vAdanI ciMtA ane vijayanI tRSNAthI vidvAno ane tyAgIonI sthiti kevI zocanIya thaI jAya che tenuM citra AThamI vAda dvADhizikAmAM che. bAramI nyAyaDhAtrizikAmAM nyAyadarzananA padArthonuM akSapAdanAM nyAyasUtrone kAMIka maLatuM varNana che. nyAyAvatAramAM jaina saMpradAya pramANe nyAyavAkayanI paddhati kevI hovI joIe tenuM mukhyapaNe varNana che. vigata mATe juo pariziSTa 4. eka bAjue, te samayanA vidvAno rAjasabhAmAM vijaya prApti ane tadvArA lAbha tathA khyAti meLavavI ene potAnI vidyAnuM dhyeya mAnatA; ane te mATe vidyA meLavavA joItA zrama uparAMta vijayasAdhaka vAdakathAmAM kuzaLatA meLavavA vAdaviSayaka zAstrono khUba abhyAsa karatA, ane te abhyAsano prayoga paNa karatA; A kAraNathI vAdamAM vijaya apAve tevAM tenAM rahasyonuM saMkSepamAM varNana kare evA graMthone teo cAhatA, bhaNatA ane banAvatA : bIjI bAju viraktavRttinA vidvAno AvI vidyAgoSThInI evI dhUmAyamAna sthiti joI, AdhyAtmika vidyAonA durupayoganI phikarathI nisAso mUkatA, ane vijaya mATe rAtadivasa athAga zrama karatA tema ja rAjasabhAmAM doDatA vidvAnone vismaya ane parihAsanI dRSTie jotA. A baMne bAjunuM pratibiMba divAkaranA pratibhAzALI hRdaya upara paDyuM ane teoe te pratibiMbane potAnI prakhara kavitvazakti dvArA mUrta rUpa ApyuM. divAkarazrIe joyuM ke tarkavAda ane vijayanI tRSNA vidvAnone lakSyabhraSTa kare che ane tenuM pariNAma saune mATe hAnikAraka che. tethI teoe te sthitine vagovI. paNa jyAM sudhI e sthiti cAlu rahe ane bilakula na badalAya tyAM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 anekAnta ciMtana sudhI virakta thaI ekAMtamAM besI rahevAthI saMpradAyanuM astitva jokhamamAM Ave ane tenAM keTalAMka viziSTa tattvo nAmazeSa thAya e kAraNathI teoe potAnA jIvananA anubhavamAM utArela ghaNA vAdakathAnA dAvapeconI zikSA ApavI paNa teTale ja aMze yogya dhArI. tema ja jaina nignando, jeo khAsa tyAga ane viraktine lIdhe nyAyavidyA ane vAdakathAnI vizeSa gaDamathalamAM nahotA paDatA teone paNa parakIya ane svakIya nyAyavidyAnuM jJAna meLavavuM Avazyaka che ema teoe joyuM: vijayavRttipradhAna madhyavartI samayanA prAraMbhamAM ja vidvAnonA hRdayamAM kevI jAtanAM bIja ropAyAM hatAM e badhuM AthI sUcavAya che. A bIjone uttarottara vikasatAM ApaNe joIe chIe ane tene pariNAme sAMpradAyika darzana sAhityanuM madhura ane kaTuka mahAna vRkSa bhAratavarSamAM phAleluM ane phaLeluM joIe chIe, jenAM ISTa-aniSTa pariNAmo kevaLa dharmakSetramAM ja nahi paNa sAmAjika ane rAjakIya pradezamAM paNa AvelAM itihAse noMdhyAM che. kema jANe divAkaranI vAdopaniSadanA abhyAsathI ja vijayakathAmAM kuzaLa thayA hoya tema have pachInA jainAcAryone rAjasabhAmAM vijaya meLavatA ApaNe joIe chIe. digaMbarAcArya samatabhadra vAda dvArA sabhAo jItavA kyAM kyAM pharyA tenI noMdha nIcenA zlokamAM che - kAJcyAM nagnATako'haM malamalinatanurlAmvuse pANDupiNDaH puNDeNDre zAkyabhikSurdazapuranagare miSTabhojI parivATa / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAGgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI // AcArya pAdaliptanA brAhmaNa vidvAno sAthenA pATalIputramAM thayelA vAdo, AcArya mallavAdInA bharUca ane pAlItANAmAM bauddha vidvAno sAthe thayelA vAdo, akalaMka ane prabhAcaMdranAM khaMDanamaMDano, tema ja vidyAnaMdInuM pAtrakesarIpaNuM e badhuM madhyavartI samayanA sAhitye noMdhyuM che. 1. juo, prabhAvakacaritra. 2. bhaTTAraka akalaMkadeve vAdakathAnA viSayamAM khAsa graMtha racyo hovo joIe kAraNa ke vAdI ne prativAdI e baMne kaye krame ekabIjAne dUSaNa Ape ane jItavA prayatna Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 65 bauddha AcAryonI vAdakuzaLatA ane te viSayanI rasavRtti jema teonA potAnA sAhityamAM joI zakAya che, tema prativAdI gaNAtA jaina ane vaidika sAhityamAM paNa teo pramANapatru tarIke noMdhAyA che. cInI yAtrI hyuensaMga paNa potAnA zraddhAspada guru bauddha bhikhuonI aneka vAdakathAone ane temAM maLelA vijayone noMdhe che. vaidika vidvAnomAM vAtsyAyana pachI zabarasvAmI, kumArila bhaTTa ane udyotakara e badhAnA sAhityamAM vAdakathAnuM ja baLa ane khaMDanamaMDananI taiyArI jaNAya che. zrImAnu zaMkarAcAryano vAdakathA dvArA thayelo digvijaya cakravartInA zastra dvArA thayela digvijaya jeTalo jANIto che ane rasapUrvaka gavAya che. A samayanA jaina, bauddha ane vaidika e badhA saMpradAyonA sAhityanI kare e viSayano teono celo eka zloka vAdIdevasUrI viracita "pramANanayatattvAlokAlaMkAranI ratnaprabhakRta ratnAkarAvatArikA TIkAmAM uddhata che. te A pramANe :viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH / AbhAsAntaramudbhAvya pakSasiddhimapekSate // ratnA. pR. 184, pariccheda 8, sUtra 22. vidyAnaMda svAmInuM to jIvanakArya ja vAdavivAdamAM bIjAone jItavAnuM ane svadharmanI pratiSThA karavAnuM hatuM. teoe aneka sthaLe prativAdIone jItyAno ullekha zilAlekha sudhdhAMmAM che. teonI graMtharacanAzailI paNa e ja vAtanI poSaka che. temanA pAtrakesarI nAmamAM khAsa e ja dhvani che. vidyAnaMda svAmIe eka patra parIkSA nAmano nAnakaDo graMtha lakhelo che. jemAM patra eTale nyAyavAkya kevuM hovuM joIe tenI mImAMsA che. te graMthamAM teoe akSapAdanA paMcAvayava vAkyane ane bauddha saMpradAyanA avayavatrayAtmaka vAkyane khAsa dUSita karI jaina saMpradAyane saMmata patra(cAyavAkya)nI sarvazreSThatA siddha karI che ane batAvyuM che ke nyAyavAkyamAM be, traNa, cAra, pAMca, cha e anukrame daza sudhI avayavo, adhikArI zrotAnI apekSAe, yojI zakAya che. nyAyavAkyamAM amuka eka ja avayavanI saMkhyA mAnavI te ekAMta che ema batAvI teoe nyAyavAkyamAM avayavanI saMkhyA sudhdhAMmAM anekAMtadaSTi goThavI che. teoe patra parIkSAmAM kumAranaMdI bhaTTArakanAM keTalAMka padyo uddhata karyA che ane te badhAM nyAyavAkyanI parIkSAne lagatAM che. tethI kumAranaMdI nAmanA koI prasiddha AcArya jeo vidyAnaMda pahelAM thayelA teoe paNa A viSayamAM graMtha lakhyAnuM spaSTa sUcana thAya che. 1. zaMkaradigvijaya Adi graMtho jovAthI A bAbata spaSTa thaze. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anekAnta ciMtana varNanazailI pUrvavartI samayanA sAhityanI varNanazailIthI bilakula badalAyelI che. A varNanazailImAM vAdapaddhatinuM tattva mukhya che. pUrvanI praznottarapaddhati nAmazeSa che, tarkanuM sAmrAjya che ane zraddhA gauNapade che. ghaNAkharA graMthonAM ane tagata viSayonAM prakaraNonAM nAma sudhdhAM vAda zabda sAthe joDavAmAM AvyAM che. A samayano koI paNa dArzanika graMtha lyo to temAM moTo ane rasa bharelo bhAga to paramatanA khaMDanathI ja rokAyelo haze. Akho "madhyavartI" samaya sAmrAjyanA ane saMpradAyanA vistAra mATenI vijayavRttithI ja mukhyapaNe aMkita thayelo itihAsanA pRSTha upara noMdhAyelo che. 16. chello yuga:- vijayavRttinI pradhAnatAnuM tattva "madhyavartI ane uttaravartI" e baMne samayanA vidvAnomAM samAna hovA chatAM tenuM sAhitya amuka lakSaNothI khAsa juduM paDe che. madhyavartI samayanuM sAhitya khaMDanamaMDana paddhatithI UbharAya che kharuM paNa temAM prativAdInuM khaMDana karatAM bhASAmAM eTalI kaTukatA nathI AvI jeTalI uttaravartI samayanA sAhityamAM AvI che. tema ja te madhyavartI sAhityanA lakhANamAM bhASAno prasAda ane arthanuM gAMbhIrya hoya che, jyAre uttaravartI samayanA sAhityamAM zAbdika camatkAra vadhato gayo che. ane pariNAme ghaNA graMthomAM arthahIna zAbdika pAMDityane lIdhe zuSkatA AvI gaI che. uttaravartI samayanA sAhityamAM paNa madhyavartI samayanI peThe vAdapaddhati vize sauthI pahelAM jaina sAhitya ja dhyAna kheMce che. tenuM kAraNa e che ke prastuta viSayane lagatuM bauddha sAhitya to A samayamAM ahIM racAyuM jaNAtuM nathI. brAhmaNasAhitya puSkaLa racAyuM che kharuM, paNa te moTe bhAge akSapAda gautamanAM kathApaddhativiSayaka sUtronI vyAkhyA ane vRttirUpe hoI navI paristhiti upara vizeSa prakAza pADatuM nathI; jayAre jaina sAhityamAM vAdapaddhativiSayaka keTalIka khAsa kRtio evI che ke jenAthI e viSayamAM utpanna thayelI paristhiti upara thoDo paNa navIna prakAza paDe che. A samayamAM mukhya cAra AcAryoe vAdapaddhati vize lakhyuM che : (1) haribhadrasUri', (2) vAdI devasUri, (3) hemacaMdrasUri ane (4) vAcaka yazovijaya. vAcaka yazovijayanI kRtio-AtrizikAo-svataMtra hovA 1. samayanI daSTie haribhadrasUrine chellA yugamAM mUkyA che. paNa prAsAdika zailI ane arthagAMbhIryanI dRSTie temane madhyayuganA gaNavA joIe. . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 67 chatAM vastudaSTie tene haribhadranI kRtinI spaSTa ane vistRta vyAkhyA ja kahevI joIe. tethI navInatAnI dRSTie ahIM prathamanA traNa AcAryonI kRtiono ja vicAra karavo prApta thAya che. AcArya haribhadra vikramanI navamI zatAbdInA vidvAna hatA. teo pUrvAzramamAM vaidika vidvAna hatA. joke nivRttipradhAna zrAmaNI dIkSA levAne lIdhe teonI vRtti prazamarasAbhimukha hatI, chatAM pUrvAzramamAM vaidika vidvAna tarIkeno vidyAgoSThIno vyAyAma ane vijayavRttinA AMdolanavALA spardhAzIla saMpradAyonA vAtAvaraNane lIdhe teomAM vijayecchA paNa uddabhavelI. joke anivArya prasaMga AvatAM teo vAdanA akhADAmAM UtaryA paNa che ane rAjasabhAmAM vijaya meLavyo che, tema ja tevA vijayanA ullAsamAM khaMDanamaMDanAtmaka graMtho lakhI temAM jaina tattvajJAnanA mULa siddhAMta syAdvAdanI jayapatAkA paNa pharakAvI che, chatAM teonI sahaja prazamavRtti ane sUkSma dRSTie teone vastusthitinuM bhAna paNa karAvyuM hoya tema paNa lAge che. teone evo jAtianubhava thayelo lAge che ke vAdomAM vijayecchAmUlaka vAdo, jene vitaMDA ke jalpa kahIe chIe te, ubhaya pakSane hAnikAraka che, ane vAdakathA karavAnuM jeTaluM sAmarthya hoya ane te karavI ja hoya to te nirNayanI icchAthI ja karavI. - vAdapriya vidvAnonA parihAsa dvArA vAdakathAnI heyatAnuM je sUcana potAnA pUrvaja ane zraddhAspada AcArye vAdadvatrizikAmAM karyuM hatuM te ja sUcanane atyaMta spaSTa zabdomAM eka nAnI kRtinuM rUpa ApI AcArya haribhadra vAdapaddhati vize potAnA vicAro batAvyA che. A AcArye ATha ATha zloka pramANa aSTaka evAM batrIsa aSTakono eka graMtha lakhyo che, jemAM aneka prakIrNa viSayo upara gaMbhIra ane samabhAvayukta vicAro prakaTa karyA che. emAM 12muM aSTaka vAda viSaya upara che, jenI aMdara vAdanA zuSkavAda, vivAda ane dharmavAda evA traNa bheda pADelA che. joke A traNa nAmo navAM che paNa te akSapAdanI kathApaddhatinA vitaMDA, jalpa ane vAdanA anukrame sUcaka che. A aSTakamAMnA nAmakaraNa ane varNanamAM vizeSatA e che ke te uparathI vidvatsamAjanI paristhitinuM citra mAnasa sAme AbehUba khaDuM thAya che. traNe vAdanuM svarUpa, pariNAma ane heyopAdeyatA aSTakamAM A pramANe che : (8) atyaMta mAnI, kUra cittavALA, dharmadviSI ane mUDha evA prativAdInI sAthe eka sAdhusvabhAvavALAno je vAda te zuSkavAda. (3) bhautika lAbha ane Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 0 anekAnta ciMtana khyAtinI icchA rAkhanAra daridra ane anudAra cittavALA prativAdInI sAthe je chaLajAtipradhAna vAda te vivAda. (je paralokamAM mAnanAra, kadAgraha vinAnA ane svazAstramAM tattvone barAbara jANanAra evA buddhimAna prativAdI sAthe je vAda te dharmavAda. pariNAma-() zuSkavAdamAM vijaya ane parAjaya e baMnenuM pariNAma aniSTa ja che. jo prativAdI samartha hoI tenAthI vAdIne parAjaya maLe to parAjitane nIcuM jovuM paDe ane tene lIdhe tenA AkhA saMpradAyanI loko niMdA kare. jo prativAdI pote ja hAre to te alabatta abhimAnI ane duSTa svabhAvavALo hoI jItanArane koI ne koI bhayaMkara AphatamAM nAkhavAno prayatna kare agara to pote ja parAjayane lIdhe thanAra niMdAnA bhayathI prANatyAga jevuM kAMIka karI bese. (g) vivAdamAM paNa vijaya ane parAjaya baMne hAnikAraka che. kAraNa ke vivAda rAjasabhA jevAM prasiddha sthaLomAM lAbha ke khyAtine arthe thato hovAthI jo temAM parAjaya thAya to pratiSThA jAya che ane vijaya to satyavAdIne tevA chaLa ane asatyapradhAna vAdamAM satyane mArge maLavo kaThaNa che. kadAca satya mArge vijaya maLyo toye te vijaya dhArmika vyaktine na game. kAraNa, potAnA vijayamAM sAmAno parAjaya samAyelo che ane sAmAno parAjaya eTale tenI pratiSThA athavA AjIvikAno uccheda. A rIte potAnA vijayanuM sAmA upara thatuM aniSTa pariNAma dhArmika vAdIne to asahya thaI ja paDe che. (0) dharmavAdamAM vijaya ane parAjaya baMne lAbhadAyaka hoya che. jo vijaya thAya to sAmo prativAdI yogya hovAne lIdhe vijetAno dharma svIkAre che agara teno guNagrAhI bane che. ane jo parAjaya thAya to parAjita vAdI yogya hovAne lIdhe potAno bhrama sudhArI tattvajJAna meLave che. A prakAranuM pariNAma hovAthI dharmavAda ja upAdeya che ane bAkInA be vAdo heya chatAM kvacit dezakAlanI daSTie upAdeya paNa che. eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke haribhadra je traNa prakAranA vAdonAM pariNAmonuM citra AlekhyuM che te dharmazIla ane satyavAdI vidvAnane anulakSI AlekheluM che. teo vitaMDAne zuSkavAda evuM nAma ApI mithyA bakavAdanI koTimAM mUke che. jalpane vivAda kahI temAM vRthA kaMThazoSa sUcave che ane vAdane dharmavAda kahI tenI upAdeyatA pratibodhe che. sAthe ja A badho vicAra teoe tapasvI (dharmazIla) vAdIne anulakSI karelo hovAthI ema sUcavatA jaNAya che ke pahelAMnI lAMbA kALathI cAlatI ane jozabhera vadhatI vAdavivAdanI rucie Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 69 vidvAnomAM vaiSa ane kalahanAM bIja ropyAM hatAM ane tene lIdhe dhArmika vidvAnone sAMpradAyika jIvana zAMtapaNe vyatIta karavuM bahu ja bhAre thaI paDyuM hatuM. vidvAna thayo eTale koI prativAdI sAthe vAdavivAdamAM te na Utare to loko kAM to tene azakta ane bhIra gaNatA ane kAM to sAMpradAyika prema vinAno mAnatA. AthI anuyAyI lokonI vRtti dareka saMpradAyamAM daDha thaI gaI hatI (adyApi ema ja che). tene badalavA AcArya haribhadra jevA prazamapriya tapasvIe dharmavAdane prazaMsI tene mukhya sthAna ApyuM che. spaSTabhASI ane vivekI te AcArye dharmavAdane kartavya batAvIne temAM kayA viSayonI carcA karavI ane kayAnI na karavI enuM nirUpaNa te A dharmavAda aSTakamAM kareluM che. teo saMyama ane cAritrane jIvananI mukhya vastu mAnatA hovAthI kahe che ke dharmavAdamAM paNa pramANa vagere anupayogI viSayo upara vAda na karavo. mAtra saMyamanAM tattvo upara dharmavAda karavo. haribhadra pachI devasUrinuM nAma Ave che. teo vAdInA vizeSaNathI prasiddha che. teoe paNa rAjasabhAmAM zAstrArtha karyo che ane jayalAbha karyo che. siddharAjanI sabhAmAM laghuvayaska hemacaMdrAcAryane madadamAM rAkhI teoe kumudacaMdra nAmanA digaMbarAcArya sAthe vAda karyAnuM ane temAM vijaya meLavyAnuM varNana zvetAMbara sAhityamAM che. A vijayalAbha pachI teoe eka mahAna graMtha lakhyo che. pariNAmamAM tenI barAbarI karanAra saMskRti darzana sAhityamAM bIjo koI graMtha racAyo hoya tevuM mArI jANamAM nathI. vAdI devasUrino e, syAdvAdaratnAkara nAmanI vyAkhyA sahita pramANanayatattAlokAlaMkAra nAmano graMtha ATha paricchedomAM vaheMcAyelo che. temAM AThamo pariccheda kevaLa vAdane lagato che ane temAM vAdane lagatA viSayonuM atyaMta spaSTa ane manoraMjaka varNana che. te vAdakathAno ItihAsa jANavA IcchanAranuM khAsa dhyAna kheMce tevo che. temAM vAdI, prativAdI, sabhyo ane sabhApati e cAra aMgonuM sAMgopAMga varNana che. vAdI ane prativAdInA bheda-prabheda karI temAM soLa prakAra batAvavAmAM AvyA che. ane temAM kaI kaI jAtanA vAdIno kaI kaI jAtanA prativAdI sAthe vAda saMbhavI zake ane kaI jAtanA sAthe na ja saMbhavI zake e batAvavAmAM AvyuM che. temAM batAvelA vAdI ane prativAdInA kula soLa prakAromAM phakta bAra prakAromAM ja arasaparasa vAdakathA saMbhavI zake tema jaNAvyuM che. vAdI ane prativAdI e baMne vAdakathAnA prANa hoI teonuM zuM zuM kartavya che te jaNAvyuM che. sAthe ja sabhyo vinA vAdakathA na cAlatI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 * anekAnta ciMtana hovAthI teo kevA prakAranI yogyatAvALA hovA joIe ane teonuM sabhya tarIke zuM kartavya che te batAvyuM che. koI paNa vAdakathA sabhAmAM ja cAle ane sabhA to nAyaka vinA na ja hoya tethI temAM zaktivALo sabhApati hovo joIe ane tenuM sabhApati tarIke zuM kartavya che e paNa teoe varNavyuM che. A rIte vAdakathAnAM cAra aMgo, teonuM svarUpa ane kartavya e badhuM khulAsAvAra batAvyA bAda chevaTe vAdakathAnI maryAdA paNa batAvavAmAM AvI che. vAdo vijaya ane nirNaya baMnenI icchAthI thAya che ane e badhAnI kAlamaryAdA samAna na ja hoI zake teTalA mATe vivekapUrvaka dareka jAtanA vAdanI judI judI kAlamaryAdA noMdhI che. A rIte jema AjakAla sAmAjika ane rAjakIya viSayonI niyamabaddha carcA thavA mATe sabhAnA niyamaupaniyamanuM varNana karanArAM pazcimIya pustako hoya che tema dhArmika pradezamAMthI sUkSmarUpamAM janma pAmelI carcApaddhatino vikAsa thatAM thatAM tenuM vikasita rUpa bhAratavarSamAM kyAM sudhI pahoMcyuM hatuM teno kAMIka khyAla vAdI devasUrinA caturaMga vAdanA vistRta varNanathI AvI zake che. vadhAre vigata mATe juo pariziSTa 5, vibhAga 1. vAdI devasUri pachI AcArya hemacaMdra Ave che. A AcArya sAhityanI tatkAlIna badhI zAkhAomAM nirbhayapaNe saMcAra karanArA hatA. tethI ja teoe ekale hAthe bhAratIya sarasvatI maMdiranI aneka zAkhAone potAnI kRtiothI ajaba rIte dIpAvI che. teonI kRtio na hoya to gujarAtanuM saMskRtavAya potAnuM viziSTa tejasvIpaNuM na ja batAvI zake ane jainonA bhaMDAra to eka rIte sUnA ja dekhAya. rAjagura, dharmaprasAraka ane sAhityapoSaka e bahuzruta lekhakano eka nyAyaviSayaka graMtha paNa upalabdha che, jenuM nAma pramANamImAMsA che. akSapAda gautamanI paMcAdhyAyI(nyAyasUtronAM je be anukaraNo jovAmAM AvyAM che temAMnI eka digaMbarAcArya amRtacaMdranI ane bIjI zvetAMbarAcArya hemacaMdranI paMcAdhyAyI che. A baMne paMcAdhyAyIo pUrNa upalabdha nathI. amRtacaMdranI paMcAdhyAyI padyamaya che ane temAM mAtra sAMpradAyika tattvo che; jyAre hemacaMdranI paMcAdhyAyImAM sUtra ane vyAkhyAno krama che ane temAM pramANa, . meya Adi dArzanika tattvo che. tethI tenuM nAma pramANamImAMsA rAkheluM che. A pramANamImAMsAno doDha adhyAya eTale traNa Anika paNa pUrAM upalabdha nathI. chatAM sadbhAgya eTale ke dharmAnvonI krUratA ane WWW.jainelibrary.org Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 71 ajJAnanA sarvanAzaka paMjAmAMthI jeTalo bhAga bacI gayelo rahyo che temAM prastuta viSaya vAdane lagatuM keTaluMka varNana sacavAI rahyuM che. hemacaMdranuM e varNana mAtra graMthapAThanuM pariNAma nathI, paNa tenI pAchaLa jAgarUka anubhava ane vahetI pratibhA che. vikrama saMvata 1181mAM aNahilapura pATaNa mukAme thayelA kumudacaMdra sAthenA devasUrinA prasiddha vAda vakhate taruNa hemacaMdra hAjara hatA, e upara jaNAvyuM che. tyAra bAda rAjasabhA ane carcAnA akhADAmAM te vidvAne pacAsathI vadhAre varSa saphaLatApUrvaka kustI karelI. enuM ane teonA addabhuta zAstravyAsaMganuM bhAna A bacelA pramANamImAMsAnA TukaDAnA vAkya vAkyamAM thAya che. pramANamImAMsA lakhatI vakhate hemacaMdranA magajamAM dArzanika vaidika graMtho ane bauddha graMtho ane pUrvavartI jaina graMtho ramI rahyA hoya tema lAge che. jema bIjI kRtiomAM tema pramANamImAMsAmAM paNa hemacaMdra svataMtra vyaktitva dAkhavyuM che. hemacaMdra jema pUrvavartI alaMkArazAstrIoe mAnelA alaMkAronuM kAvyAnuzAsanamAM TUMkuM vargIkaraNa kare che tema te akSapAde ane carake varNavelI kathAonI sAme pramANamImAMsAmAM vAMdho laI mAtra eka vAdakathAne ja svIkAre che, ane asaduttara eTale jAtinA prayogavALA jalpane juduM sthAna ApatA nathI. parAjaya adhikaraNanI samIkSA karatAM hemacaMdra akSapAda ane tenA anugAmI vAtsyAyana tathA udyotakare svIkArelA nigrahasthAnanA sAmAnya ane vizeSa svarUpane adhUruM batAvyuM che, tema ja dharmakIrti Adi bauddha vidvAnoe mAnya karela nigrahasthAnanA svarUpane paNa temaNe ekadezIya sAbita karyuM che; ane akalaMka tathA vidyAnaMdI Adi jainAcAryoe varNavela nigrahasthAnanA svarUpane temaNe mAnya rAkheluM che. vidyAnaMdInI patraparIkSAnuM smaraNa karAve tevuM patra parIkSaNa hemacaMdra AvyuM che paNa e AraMbhamAtramAM ja graMtha khaMDita thaI jAya che. vadhu vigata mATe juo pariziSTa 5, vibhAga 2. uttaravartI brAhmaNasAhityamAM paNa eka evo graMtha che ke je svataMtra kRti nathI kiMta prAcIna graMthanI vyAkhyA che. chatAM temAM bhAratIya vidvAnonI kathA paddhatinA niyama-upaniyamonuM ane dareka aMgonuM pragati pAmeluM varNana che. A graMtha te baMgAlI vidvAna vizvanAtha tapaMcAnanI akSapAda gautamanAM sUtro uparanI vRtti. e vRttimAM paNa sabhApati kevo hovo joIe. tenuM kartavya zuM, sabhyo kevA, ane zA kAma mATe hovA joIe, dareka kathA kaye krame Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 0 anekAnta ciMtana cAlavI joIe e badhuM varNana vAdI devasUrinA varNana jevuM vigatavAra che. vigata mATe juo pariziSTa 6. A rIte kathApaddhatinA svarUpano ane tenA sAhityano saMkSipta itihAsa akSapAdanAM mULa sUtrothI zarU thaI tenI ja vRttimAM virame che. pariziSTa 1 nyAyanA soLa padArtho nigrahasthAnonI spaSTa mAhitI sAthe chala, jAti ane 1. pramANa H-- yathArtha jJAnanuM sAdhana : te cAra che--pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda. 2. prameya - yathArtha jJAnano viSaya banI zake te. te bAra che AtmA, za2I2, indriya, artha, buddhi, mana, pravRtti, pretyabhAva, doSa, phala, duHkha, ane apavarga. 3. saMzaya H-- eka ja vastuomAM paraspara virodhI evA be aMzone sparza karatuM jJAna. 4. prayojana :- je (heya agara upAdeya) vastunA uddezathI pravRtti thAya che te vastu prayojana. 5. dRSTAMta :-- je vize zAstrajJa ane vyavahArajJano matabheda na hoya te dRSTAMta. 6. siddhAMta : amuka vastu amuka rUpe che e rIte je svIkArAya che te siddhAMta. te cAra che--sarvataMtra, pratitaMtra, adhikaraNa ane abhyapagama. 7. avayava :-- anumAnavAcanA avayavo. te pAMca che : pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana. 8. tarka :-- jyAre koI vastunuM svarUpa jJAna na hoya tyAre tenuM svarUpa jANavA mATe eka vastunuM ApAdana karI tenA uparathI bIjI aniSTa vastunuM ApAdana karavuM te tarka. 9. nirNaya H-- * saMdeha thayA pachI pakSa ane pratipakSa dvArA bemAMthI eka aMzanuM nirdhAraNa te nirNaya: 10. vAda. 11. jalpa, 12. vitaMDA juo pR. 291. 1. juo nyA. sU. a. 1, A. 2, sU. 1-2. vizvanAthanI vRtti. -: Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 73 13. hetvAbhAsa - je sAco hetu na hovA chatAM hetu jevo jaNAya te hetvAbhAsa. te pAMca che : savyabhicAra, viruddha, prakaraNasama, sAdhyama, ane kAlAtIta. 14. chala - vaktAnA vivakSita arthathI judA arthanI kalpanA karI tenA vAkyane dUSita karavuM te chela. te traNa jAtanA che. vAcchala, sAmAnyachala, upacArachala. vAkachala-jema ke "devadatta navakaMbala vALo che" evuM koInuM vAkya sAMbhaLI chalavAdI vaktAnA vivalita artha(navIna kaMbalavALo)nI upekSA karI ema sAmuM kahe ke "devadattanI pAse eka ja kaMbala che-nava kayAM che ?" A vAcchala. AmAM bolanAre "navakaMbalavALo" e sAmAnya prayoga karelo che jemAM be artho (navIna ane nava) nIkaLe che. temAMthI vaktAnA abhiprAyathI anya arthanI kalpanA karelI che. sAmAnya chala :- "A brAhmaNa vidyA ane AcaraNathI saMpanna che" ema kahetAM chalavAdI kahe "brAhmaNamAM vidyAcaraNa saMbhave che, tyAre vAtya (vidyAcaraNahIna mAtra janmathI brAhmaNa) paNa vidyAcaraNasaMpanna hovo joIe, kAraNa ke te brAhmaNa che. ahIM brAhmaNatvanuM vidyA ane AcaraNa sAthe sAhacarya mArA vivakSita hatuM ene chalavAdIe vadhAre kheMcI vidyAcaraNanI sAthe tenI vyApti kalpI tene dUSita karela che. upacArachala - jema ke "mAMcAo bUma pADe che" ema kahetAM chalavAdI kahe ke "mAMcA upara besanArA bUmo pADe che. mAMcAo kyAM bUma pADe che?" ema kahI vaktAne utArI pADe te upacArachala. AmAM lakSaNAthI thayelA prayogamAM vArtha kalpI doSa Apyo che mATe upacArachala. 15. jAti :- sAdharmsa ane vaidhamma dvArA (sAdazya ane vaisadRzya dvArA) aniSTa prasaMga Apavo te jAti. te covIsa prakAranI che. sAdhammasama, vaidharmasama, utkarSasama, apakarSasama, vaNyasama, vikalpasama, sAdhyasama, prAptisama, aprAptisama, prasaMgasama, pratidraSTAsama, anutpattisama, saMzayasama, prakaraNasama, hetusama, arthApatisama, avizeSasama, upapattisama, upalabdhisama, anupalabdhisama, nityasama, anityasama, kAryasama. (1) koI vAdI ghaTane dRSTAMta karI kRtakatva hetuthI zabdane anitya siddha 1. carakamAM "navakaMbala'ne badale navataMtra evuM vAcchalanuM udAharaNa che. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 0 anekAnta ciMtana kare tyAre ema dUSaNa ApavuM ke jo anitya ghaTanA kRtakatva sAdharmsa(samAnadharma)thI zabdane anitya siddha karavAmAM Ave to nitya AkAzanA amUrtatva sAdhammathI zabda nitya paNa kema na siddha thAya? A rIte sAdhamma dvArA dUSaNa ApavuM te sAdhampasama. (2) koI vAdI kRtakatva hetuthI zabdane anitya siddha karatAM AkAzane vaidharmedaSTAMta tarIke mUkI kahe ke je anitya na hoya te kRtaka paNa na hoya; jema ke AkAza. tyAre vaidharma dvArA dUSaNa ApavuM ke jo nitya AkAzanA kRtakatva vaidhammathI aniyatva siddha thAya to anityaghaTanA amUrtatva vaidhammathI zabda nitya paNa siddha thAya e dUSaNa vaidharmasama. (3) koI vAdI ghaTane dRSTAMta karI tenA kRtakatva sAdhammathI zabdane anitya siddha karato hoya tyAre kahevuM ke jo kRtatva sAdharmathI ghaTanI jema zabda anitya siddha thato hoya to ghaTanI peThe ja te mUrta paNa siddha thAya ane jo zabdane mUrta na mAno to anitya paNa na mAno. A rIte utkarSa dvArA dUSaNa ApavuM te utkarSasama. (4) pUrvokta ja prayogamAM kahevuM ke jo kRtaka sAdhampathI ghaTanI jema zabdane anitya siddha karo to te ja sAdharmathI zabda ghaTanI jema azrAvaNa (zravaheMdriyathI agrAhya) paNa siddha thAya. ane jo zabdane azrAvaNa na mAno to pachI ghaTadRSTAMtathI tene anitya paNa na mAno; A rIte apakarSa dvArA dUSaNa ApavuM te apakarSasama. - (pa-6) vaNya eTale varNana karavA yogya sAdhya dharma ane avarya eTale varNana karavAne ayogya dRSTAMtadharma. A baMne varya ane avarya evA sAdhya tathA dRSTAMtadharmono viparyAsa karavAthI je dUSaNa prApta thAya che te varyasama ane avaryasama jAti. A baMnenuM udAharaNa :-jemake koI ghaTadeSTAMtathI kRtakatva hetu dvArA zabdane anitya siddha karato hoya tyAre kahevuM ke zabdamAM jevuM kRtakatva che tevuM kRtakatva ghaTamAM nathI. ane ghaTamAM jevuM che tevuM zabdamAM nathI. pakSa ane daSTAMtanA dharmo to samAna joIe. ahIM to zabda karatAM ghaTanuM kRtakatva juduM che. kAraNa ke ghaTa kuMbhakAra vagere kAraNothI bane che. ane zabda kaMTha, tALu AdinA vyApArathI bane che. A rIte dUSaNa ApatAM varyasama ane avaryasama baMne jAti sAthe AvI jAya che. (7) koI rU vagere kRtaka vastu mRdu hoya che to koI paththara vagere kataka vastu kaThina hoya che, A rIte jo kRtaka vastu be prakAranI maLe che to pachI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 75 koI ghaTAdi kRtaka vastu anitya ane zabdAdi kRtaka vastu nitya ema paNa hoya. A rIte vikalpa dvArA dUSaNa ApavuM te vikalpasama. (8) jevo ghaTa tevo zabda che ema kahetA ho to jevo zabda tevo ghaTa ema paNa prApta thAya. ane tema thAya to zabda sAdhya hoI ghaTa paNa sAdhya ja gaNAya. have sAdhyanuM dRSTAMta sAdhya hoI zake nahi. daSTAMta to siddha ja hovuM joIe. jo daSTAMtane siddha mAno to zabda ane ghaTa vacce asamAnatA AvavAthI te bilakula ja daSTAMta na thaI zake. A rIte daSTAMtamAM sAdhanA (pakSanA) sAmyanuM ApAdana karavuM te sAdhyama. (9)-(10) kRtakatva hetu potAnA sAdhya anityatvane prApta thaIne siddha kare che ke aprApta thaIne ? jo prApta thaIne siddha kare che ema kaho to baMne vidyamAnanI ja prApti ghaTatI hovAthI koNa sAdhana ane koNa sAdhya e nakkI nahi karI zakAya. jo aprApta thaIne sAdhya siddha kare che ema kaho to aprApta hetu kadI ja sAdhaka na hoI zake. A rIte prApti ane aprAptino vikalpa karI dUSaNa ApavAM te anukrame prAptisama ane aprAptisama. (11) anityatva siddha karavA mATe kRtakatvane hetuM karavAmAM Ave to kRtakatvane siddha karavAmAM hetu kayo? ane vaLI te kRtakatvasAdhaka hetune siddha karanAra bIjo hetu kayo ? e rIte anavasthAprasaMganuM ApAdana karavuM te prasaMgasama. (12) jo prayatna pachI ja upalabdha (prayatnAnantarIyaka) hovAne lIdhe ghaTanI jema zabda anitya hoya to kUpakhanana Adi prasaMge prayatna pachI ja upalabhya evA AkAzanI jema te zabda nitya kema na siddha thAya ? A rIte pratidaSTAMtathI (virodhI daSTAMtathI) dUSaNa ApavuM te pratidaSTAMtasama. (13) kRtakatva hetuthI zabdane anitya siddha karo cho paNa te hetu zabda utpanna thayA pahelAM kyAM rahe ? ane jo hetune rahevAno Azraya na hoya to hetunA (kRtakatvanA) abhAvane lIdhe sAdhya ja siddha na thaI zake. e rIte anutpatti dvArA dUSaNa ApavuM te anutpattisama. (14) ghaTanA sAdhamya kRtakatvathI zabdane anitya mAnavo ke ghaTanA vaidharma paNa AkAzanA sAdharme amUrtatvathI zabdane nitya mAnavo? A rIte saMzayanuM ApAdana karavuM te saMzayasama. (15) jo kRtakatva hetuthI ghaTanI jema zabdane anitya siddha karo to Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 0 anekAnta ciMtana zrAvaNatva hetuthI zabdatvanI peThe zabdane nitya zA mATe siddha na karAya? A rIte sAme bIjA pakSanuM utthApana karI dUSaNa ApavuM te prakaraNasama. (16) hetu e sAdhyano pUrvakAlIna che, uttarakAlIna che ke samakAlIna? jo pUrvakAlIna hoya to hetu vakhate sAdhya na hovAthI te konuM sAdhana thaze? jo hetu sAdhyano uttaravartI hoya to sAdhya prathamathI ja siddha che ema mAnavuM paDe ane jo tema mAno to sAdhya siddha hovAthI tenA sAdhana mATe hetu nakAmo che. jo sAdhya ane hetu baMne samakAlIna hoya to DAbA ane jamaNA baMne samakAlIna zIMgaDAonI peThe koI koInuM sAdhya na hoI zake. samakAlIna to baMne samAna ja hovA joIe. temAM eka sAdhaka ane bIjuM sAdhya evI kalpanA ja aghaTita che. A rIte traNe kALanI anupapatti dhArI hetune dUSita karavo te hetusama. (17) jo ghaTa Adi anitya vastunA kRtakatvarUpa samAnadharmathI zabdane anitya siddha karavAmAM Ave to arthapattithI ema prApta thAya che ke nitya vastunA sAdharmsathI zabda nitya paNa siddha thaI zake. AkAza Adi nitya vastunuM amUrtatvarUpa sAdhamma zabdamAM che ja eTale zabda nitya kAM siddha na thAya ? e rIte arthApatti dvArA dUSaNa ApavuM te arthapattisama. . (18) jo kRtakatva e dharma zabda ane ghaTano samAna (eka) mAnavAmAM Ave to te dharma dvArA zabda ane ghaTa e baMnenI jema avizeSatA prApta thAya che tema koI paNa samAnadharma dvArA samagra padArthomAM avizeSatA prApta thAya. A rIte avizeSatAnuM ApAdana karI dUSaNa ApavuM te avizeSasama. (19) jo kRtakatvane lIdhe zabdane anitya mAnavAmAM Ave to amUrtatvane lIdhe nitya zA mATe na mAnavAmAM Ave ? A rIte baMne dharmanI upapatti hovAthI chevaTe zabda amuka ja prakArano che evo nizcaya nahi thaI zake ema dUSaNa AvuM te upapattisama. (20) koI ema kahe ke zabda anitya che, kAraNa ke te prayatnAnantarIyaka (eTale prayatnanI pachI ja thanAra) che to tene ema kahevuM ke sAdhana to tene ja kahI zakAya ke jenA vinA sAdhya upalabdha na thAya. paraMtu vidyuta vagere vastuo anitya chatAM prayatna vinA ja upalabdha thAya che; agara sahaja rIte bhAgatAM lAkaDAM vagereno zabda paNa anitya chatAM prayatna vinA ja utpanna thato dekhAya che. eTale prayatnAnattarIyakapaNuM e anityanuM sAdhana kevI rIte thaI zake ? A pramANe upalabdhi dvArA dUSaNa ApavuM te Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 77 upalabdhisama. (21) pUrvokta ja prayogamAM ema kahevuM ke zabda prayatnAnantarIyaka hovA chatAM anitya (janya) to nathI ja. kAraNa ke te zabda uccAraNaviSayaka prayatnanA pahelAM paNa che ja. mAtra AvaraNa hovAthI uccAraNa pahelAM tenI upalabdhi thatI nathI. eTale prayatnathI mAtra AvaraNano ja bhaMga thAya che. tenAthI kaMI zabda utpanna thato nathI. zabda to prathamathI ja che. A rIte anupalabdhi dvArA dUSaNa ApavuM te anupalabdhisama. (22) zabdamAM anityatva siddha karanArane kahevuM ke anityatA pote anitya che ke nitya che ? jo anitya hoya te anityatA pote ja naSTa thavAnI eTale anityatAno nAza e ja nityatA. A rIte zabdanI anityatAno nAza thavAthI zabda nitya thayo ane jo anityatA pote nitya hoya to te nitya anityatAne rahevA mATe teno AzrayabhUta zabda paNa nitya hovo ja joIe. jyAM sudhI Azraya nitya mAnavAmAM na Ave tyAM sudhI tenA dharmane nitya mAnavAno kaMI ja artha ja nathI, eTale anityatAne nitya mAnavA jatAM paNa zabda nitya ja siddha thayo. e pramANe sAdhyane nitya ane anitya mAnavAno vikalpa karI baMne rIte nityatva ja siddha karavuM te nityasama. (23) jo anityatva dharma dvArA ghaTa ane zabda vacce sAdhamyuM hovAthI zabdane anitya mAnavAmAM Ave to dareka padArthanuM ghaTa sAthe kAMIka to sAdharma che ja. eTale dareka padArtha ghaTanI jema anitya siddha kAM na thAya? ane jo tema na thAya to pachI zabdane paNa anitya kAM mAnavAmAM Ave ? A rIte anityatva dvArA dUSaNa ApavuM te anityasama. (24) prayatnAnantarIyaka (prayatna pachI thato) hovAthI zabdane anitya siddha karanAra pratye kahevuM ke prayatnanAM kArya aneka prakAranAM che. koI asatu (avidyamAna) vastu ja prayatnathI thAya che jema ke ghaTa vagere. jayAre keTalIka vastuo sat (vidyamAna) chatAM prayatnathI mAtra vyakta thAya che. A rIte prayatnanuM kArya utpatti ane vyakti, e be prakAranuM dekhAya che. to pachI ahIM zabdane prayatnajanya mAnavo ke prayatnavyaMgya mAnavo ? A rIte kAryanuM nAnAtva batAvI dUSaNa ApavuM te kAryasama. 16. nigrahasthAna - nigraha(parAjaya)nI prAptinuM sthAna (prasaMga) te nigrahasthAna. nigrahasthAnanA mukhya be prakAra che : (1) vipratipatti (2) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 0 anekAnta ciMtana apratipatti. jo vAdI potAnA kartavyane viparIta (UlaTI rIte) samaje toya te parAjaya pAme che. ane jo potAnA kartavyane bilakula samaje nahi toya parAjayane pAme che. A rIte viparIta samaja ane aNasamaja e be ja parAjayanI prAptinA prasaMgo hovAthI mukhya rIte nigrahasthAna be (vipratipatti ane apratipatti) kahevAmAM Ave che. paraMtu viparIta pratipatti aneka jAtanI saMbhave che ane apratipatti paNa aneka jAtanI che. tethI te baMne mukhya nigrahasthAnanA vistAra rUpe 22 nigrahasthAno gaNAvavAmAM AvyAM che. jemAM cha nigrahasthAna apratipatti pakSamAM ane bAkInAM soLa vipratipatti pakSamAM Ave che. te bAvIsa A pramANe : (1) pratijJAhAni (2) pratijJAntara (3) pratijJAvirodha (4) pratijJAsaMnyAsa (5) henvaMtara (6) arthAta2 (7) nirarthaka (8) avijJAtArtha (9) apArthaka (10) aprAptakAla (11) nyUna (12) adhika (13) punarukta (14) ananubhASaNa (15) ajJAta (16) apratibhA (17) vikSepa (18) matAnuzA (19) paryanuyojyopekSaNa (20) niranuyojyAnuyoga (21) apasiddhAMta (22) hetvAbhAso. AmAM naMbara 14, 15, 16, 17, 18 ane 19 e cha apratipattipakSIya che. A darekanuM sodAharaNa svarUpa nIce mujaba - (1) ghaTane dRSTAMta ane aindriyakatva(iMdriyagrAhyatva)ne hetu rAkhI zabdane anitya siddha karavAnI vAdIe pratijJA karI hoya teTalAmAM prativAdI kahe je aindriyakatva hetu to sAmAnya(jAti)mAM che je ke nitya che. A rIte aindriyakatva hetu vyabhicArI thAya che. A dUSaNa sAMbhaLatAM ja vAdI to teno uddhAra karavAne badale (nikAla ANavAne badale) ema kahe "tyAre bhale, sAmAnyanI peThe zabda nitya sidgha thAya." Ama kahetAM teNe nityatva svIkAryA eTale prathama karela anityatvanI pratijJA gaI. A rIte pratijJAhAni thavAthI te parAjaya pAme che. mATe te pratijJAhAni nigrahasthAna. (2) pUrvokta ja prayoga karanAra vAdIne prativAdI kahe je aindriyakatva sAmAnyamAM che chatAM te nitya che eTale hetu vyabhicArI che. A pramANe prativAdI dvArA apAyela vyabhicAra doSano uddhAra karavAne badale vAdI ema 1. AcArya hemacaMdra ane guNaratnasUri matAnujJA sivAyanAM pAMcane ja apratipattimAM gaNe che. juo pramALamImAMsA patra 39 pRSTha 2. tathA parzanasamundvaya TIkA patra 36-1. jAti ane nigrahasthAnanuM varNana saraLatA khAtara Sa. sa. nI guNaratnanI TIkAmAMthI lIdhuM che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 079 kahe je sAmAnya nitya ane aindriyaka che paraMtu te to sarvagata (sarvavyApI) che ane zabda to asarvagata che. A prakAre kahevAmAM prathamanI anityatva siddha karavAnI pratijJAthI bhinna evI zabdane asarvagata siddha karavAnI anya pratijJA prApta thAya che. tethI te parAjaya pAme che. mATe A pratijJAntara nigrahasthAna. (3) dravya guNothI bhinna che, kAraNa ke rUpa Adi guNothI bhinna evI koI vastunI upalabdhi thatI nathI. A rIte kahenAra vAdInI pratijJA ane hetu e baMne vacce dekhIto virodha che. jo dravya guNothI bhinna ja hoya to rUpAdithI bhinna vastunI upalabdhi thatI nathI. evo hetu saMbhave ja nahi. kAraNa ke dravya pote ja bhinna che. ane jo bhinna vastunI upalabdhi nathI thatI e hetu ja satya hoya to guNothI dravya bhinna che e pratijJA mithyA che. e pramANe pratijJA (sAdhya) ane hetunA pArasparika virodhavALuM kathana karavAthI vAdI parAjaya pAme che. mATe te pratijJAvirodha nigrahasthAna. (4) aindriyakatva hetuthI zabdamAM anityatva siddha karanAra vAdIne prativAdI prathamanI jema nitya sAmAnya dvArA vyabhicAranuM dUSaNa Ape tyAre vAdI te dUSaNa dUra karavAne badale ema kahe je koNa zabdane anitya kahe che ? A rIte kahevAmAM potAnI prathamanI pratijJAno apalApa (parityAga) thato hovAthI te parAjaya pAme che. mATe te pratijJAsaMnyAsa nigrahasthAna che. (5) pUrvokta ja udAharaNamAM sAmAnya dvArA aindriyakatva hetune vyabhicAradUSaNa ApatAM vAdI te dUSaNano uddhAra karavA mATe prathamanA hetumAM eka navuM vizeSaNa lagADI kahe je mAtra aindriyakatva e anityatvasAdhaka hetu nathI paNa jAtiviziSTa aindriyatva anityatvano sAdhaka hetu che. Ama kahevAmAM bIjA ja hetunuM upAdAna karavAthI vAdI parAjaya pAme che. mATe te hetvantara nigrahasthAna. (6) kRtvahetuthI zabdane anitya siddha karavAnI pratijJA karI vAdI aprAsaMgika kahevA besI jAya (jema ke, "hetu e phri dhAtu ane tu pratyaya uparathI baneluM pada che-pada e vyAkaraNamAM nAma, AkhyAta, upasarga, ane nipAtabhedathI cAra prakAranuM batAvavAmAM AvyuM che." vaLI AgaLa vadhI nAma AkhyAta vagere vize paNa potAnuM vaiyAkaraNapaNuM ThAlavavA besI jAya to aprastuta bolavAthI te parAjaya pAme che, mATe te arthAntara nigrahasthAna. (7) koI vAdI ema kahe je zabda anitya che kAraNa ke "" e Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 0 anekAnta ciMtana "" rUpa che. Ama kahevAmAM "jha' e "" rUpa che eno kAMI ja artha nathI. e rIte nirarthaka bolavAthI te nirarthaka nAmanA nigrahasthAnane pAme che, ane parAjaya pAmelo gaNAya che. (1) vAdI potAnA pakSanuM sAdhana karato hoya ke sAmAnA pakSanuM dUSaNa karato hoya paNa te potAnuM vaktavya traNa vAra kahe chatAM tene sabhA ke prativAdI koI na samajI zake to e kathana kAM to kliSTa zabdavALuM hovuM joIe athavA tenA zabdo sarvaprasiddha na hovA joIe--ane kAM to te atyaMta dhIrethI bolato hovo joIe. game tema hoya paNa traNa vAra kahyA chatAM koIthI na samajAya to tevuM bolanAra vAdI parAjaya pAme che ane te avijJAtArtha nigrahasthAna kahevAya che. (9) dADama dasa, cha puDalA, kaDuM, ajacarma ane mAMsapiMDa A rIte paraspara saMbaMdha vinAnAM pado uccAravAthI jyAre vAkyano artha niSpanna na thavAthI vAdI parAjaya pAme tyAre apArthaka nigrahasthAna. (10) pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana e krame bolavA joItA anumAnavAkyano viparyAsa karI game tema ADuMavaLuM bolanAra vAdI aprAptakALa nAmanuM nigrahasthAna pAme che, kAraNa ke te je kAMI bole che te kALa prApta thayA vinA ja bole che. (11) zrotAne jJAna ApavAmAM pAMce avayavo upayogI chatAM temAMthI eka paNa avayava na bolavAmAM Ave to te nyUna nigrahasthAna. (12) koI paNa eka hetu ke udAharaNathI sAdhya siddha thatuM hoya chatAM bIjAM heta ke udAharaNono prayoga karanAra adhika nAmanA nigrahasthAnathI parAjita gaNAya che. (13) anuvAdanA prasaMga sivAya paNa te ja zabdane agara te ja arthane pharI kahevAmAM punarukta nigrahasthAna prApta thAya che. eka vAra zabda anitya che ema kahI pharI tema ja kahevuM te zabdapunarukti-nigrahasthAna ane zabda anitya che ema kahI vinAzI che e rIte bIjA vAkyathI te ja artha kahevo te arthapunarukta. jyAM anuvAdano prasaMga hoya tyAM punaruktanigrahana nathI gaNAtuM; jema ke nigamana vAkyamAM hetu ane pratijJAvAyano anuvAdamAtra karavAmAM Ave che. (14) je vAta traNa vAra vAdIe kahI hoya ane sabhA paNa jene samajI gaI hoya chatAM prativAdI tenuM punaH uccAraNa na karI zake to te Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 0 81 prativAdI ananubhASaNa nigrahasthAnanI parAjaya pAme che. (15) vAdIe kahela vastune sabhA samajI gaI hoya chatAM prativAdI tene nA ja samajI zake to te parAjaya pAme che ane te ajJAna nigrahasthAna kahevAya che. (16) vAdIno pakSa samajAyo paNa hoya ane tenuM punaH uccAraNa karavAmAM AvyuM hoya chatAM uttara na sphure to prativAdI hAre che tyAM apratibhA nigrahasthAna. (17) siddha karavA dhArela vastunuM sAdhana azakya jaNAvAthI koI paNa bahAnuM kADhI carcAno bhaMga karavAmAM Ave, jema ke "mAruM amuka khAsa kAma rahI gayuM che" agara "mAruM gaLuM besI gayuM che" ityAdi, to te vikSepa nigrahasthAna. (18) koI kahe je tuM (koI nAmIcA) prasiddha coranI jema "puruSa" hovAthI cora che (kAraNa pelo cora paNa "puruSa" che) tyAre te dUSaNa dUra karavAne badale sAmAne kahevuM ke "tuM paNa puruSa" hovAthI te prasiddha coranI peThe cora che. A kathanamAM sAmAne cora sAbita karavA jatAM sAmAe potAnI upara mUkelo corano Aropa svIkArAI jAya che. tethI te matAnuzA nigrahasthAna kahevAya che. (19) potAnI sAme bolanAra nigrahasthAnane prApta thayo hoya chatAM vAdI tenI upekSA kare eTale ke 'tuM amuka nigrahasthAnane prApta thayo che' tevuM udbhAvana na kare to te paryanuyojyopekSaNanigrahasthAnane prApta thaI parAjaya pAme che. A nigrahasthAnanuM udbhAvana sabhA kare che. kAraNa ke koI potAnI meLe to potAnI hAra kabUlI potAnI ijjatano laMgoTa khullo karavA taiyAra na ja hoya. (20) nigrahasthAnane nahi prApta thayela chatAM tene nigrahasthAnathI dUSita karavo te niranuyoyAnuyoga nAmanuM nigrahasthAna. (21) je siddhAMta svIkArI carcAnI zarUAta karI hoya te siddhAMtathI viruddha carcA karavI te apasiddhAMta nigrahasthAna; jema ke : pUrvamImAMsAno siddhAMta svIkArI koI kahe ke agnihotra svargaprada che. jyAre bIjo koI pUche ke agnihotra to kriyAtmaka hovAthI te kriyA pUrI thatAM satvara nAza pAme che. ane naSTa thayela vastuthI svarga kevI rIte saMbhave ? tyAre teno uttara ApatAM ema kahevAmAM Ave ke agnihotra dvArA prasanna thayela mahezvara svarga Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 0 anekAnta ciMtana Ape che. A uttara mImAMsAzAstrathI viruddha che. mImAMsAnA siddhAMtane mahezvara mAnya nathI. eTale Avo uttara prathama svIkArela siddhAMtathI viruddha jato hovAthI apasiddhAMta nigrahasthAna kahevAya che. (22) asiddha, viruddha Adi pAMca hetvAbhAso paNa nigrahasthAna che. pariziSTa 2. jaina AgamomAM maLI AvatuM kathApaddhatine lagatuM varNana jaina Agama sAhitya pAMca vibhAgamAM vaheMcAyeluM che. (1) sutta, (2) nijutti, (3) bhASya, (4) cUrNa, (5) TIkA. A pAMca vibhAga maLI paMcAMgI kahevAya che. sUtramAMthI prastuta varNana sthAnAMgamAM che. te nIce pramANe : vikathA ane dharmakathAnA varNanaprasaMge dharmakathAnA cAra prakAro paikI vikSepaNI kathAnA-eTale zrotAne kumArgethI sumArge lAve tevI kathAnA cAra prakAro A pramANe batAvyA che - (1) svasiddhAMtane kahIne eTale tenA guNonuM pratipAdana karIne parasiddhAMta kahe-eTale tenA doSonuM darzana karAve. (2) parasiddhAMta kahIne svasiddhAMtanuM sthApana kare. (3) samyagvAda kahIne mithyAvAda kahevo, arthAt parasiddhAMtamAM raheluM aviruddha tattva batAvI tenuM viruddha tattva paNa doSadarzanapUrvaka batAvavuM. (4) parasiddhAMtamAM doSo batAvI pachI tenA guNo paNa batAvavA. jJAna eTale daSTAMta cAra prakAranAM che : (1) AharaNa. (2) AharaNatadeza. (3) AharaNatadoSa. (4) upanyAsopanaya. A cArenA cAra cAra prakAra batAvatAM AharaNano trIjo bheda sthApanAkarma ane cotho pratyutpannavinAzI e be bheda Ave che. te eka prakAranA nyAyavAkyanAM aMgabhUta daSTAMto ja che. te nIce pramANe - 1. vikkhevagI kahA cauvvihA paNNattA taMjahA-sasamayaM kahei, sasamayaM kahittA parasamayaM kahei, parasamayaM kahettA sasamayaM ThAvattitA bhavati, sammAvAtaM kahei, sammAvAtaM kahettA micchAvAtaM kahei, micchAvAtaM kahettA sammAvAtaM ThAvattitA bhavati / sthA0 sU0 282 pa9 210 AvRtti Agamodaya samiti. 2. AharaNe cauvvihe paM0 taM0 avAte, uvAte, ThavaNAkamme, paDupanaviNAsI / sthA0 sU0 438 59 252. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 83 koI Aropela aniSTa prasaMgane je daSTAMta dvArA dUra karI ISTa tattvanuM sthApana karavAmAM Ave te dAMta sthApanakarma. pratyutpannavinAzI eTale tatkALa ja prApta thayela aniSTa sthitino nAza je daSTAMta dvArA karavAmAM Ave te. A baMnenAM udAharaNa nIce pramANe : (1) sthApanAkarma :- zabdane kRtakatva hetuthI anitya siddha karatA vAdIne koI prativAdI kahe ke varNAtmaka zabda to nitya che, temAM kRtakatva nathI. e rIte hetumAM vyabhicArano aniSTa prasaMga AvatAM ja turata vAdI pharI hetunuM samarthana karI le ke varNAtmaka zabda anitya che; zAthI je te kAraNanI bhinnatAthI bhinna dekhAya che-ghaTanI jema. A rIte kRtakatvarUpa hetu upara AvI paDela vyabhicArano aniSTaprasaMga dUra karavA pharI te hetunuM samarthana (sthApana) ghaTa dRSTAMtathI thatuM hovAne lIdhe te sthApanAkarma daSTAMta kahevAya. (2) pratyutpannavinAzI :- koI kahe je amUrta hovAthI AkAzanI jema AtmA akartA ja che. A jainavAdIne aniSTa che. tevuM tatkALa prApta thayeluM aniSTa dUra karavA te kahe-AtmA mUrti hovAthI devadattanI peThe kathaMcitu kartA che. to A devadattanuM dRSTAMta uktanuM aniSTa nivAraka hovAthI pratyupanna vinAzI daSTAMta kahevAya. hetunA cAra prakAra traNa rIte batAvavAmAM AvyA che. (1) yApaka, sthApaka, vyasaka ane lUSaka. (2) pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda. (3) basti tat sti sa: I pti tat nAsti sA | nAsti tat asti saH / nAsti tat nAsti saH / bIjI rIta pramANe pratyakSAdi cAra hetuo eTale cAra pramANo prasiddha che. tethI temanuM varNana anAvazyaka che. bAkInAnuM nIce pramANe - (1) yApaka : puSkaLa vizeSaNone lIdhe je hetu samajatAM prativAdIne 1. juo sthAnAMgaTIkA pR. 256. 2. he vaa i nAva, thAvare, vaMsa, nU, athavA phejha vyi paM. naM. paccakkhe, aNumANe, ovamme, Agame, ahavA heU cauvvihe paM0 taM0 atthittaM atthi so heU, atthittaM Natthi so heU, NatthittaM atthi so heU, NatthitaM Natthi so heU / sthA0 sU0 318 pal. 254. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 0 anekAnta ciMtana muzkelI Ave ane tethI te jaladI dUSaNa na ApI zake eTale vAdI kALayApana karI zake. A pramANe jenAthI kALayApana karI zakAya te yApaka. AnI bIjI vyAkhyA TIkAkAre evI ApI che ke je hetunI vyApti prasiddha na hovAthI vyAptisAdhaka anya pramANanI apekSAne lIdhe sAdhyasiddhimAM vilaMba thAya te hetu yApaka. (2) prasiddha vyAptine lIdhe je hetu jaladI svasAdhyanuM sthApana kare te sthApaka. (3) je hetu prativAdIne mohamAM nAkhe te vyasakara. (4) baMsaka hetuthI prApta thayela aniSTane dUra karanAra hetu te lUSaka. A cArenAM udAharaNo TIkAmAM ApelAM che. tema ja tenI vizeSa spaSTatA karavA TIkAkAre niryuktine AdhAre nAnI nAnI kathAo ApI che, je prAcIna kALamAM vArtA dvArA vastusvarUpa samajAvavAnI paddhatinI sUcaka hoI ahIM ApavAmAM Ave che - (1) koI asatI strIe potAnA patine ema kahI ujana mokalyo ke tyAM UMTanA eka eka lIMDAno eka eka rUpiyo Upaje che, tethI vecavA jAo. lobhamAM paDelA dhaNInA ujjana gayA bAda teNIe potAnA jAra sAthe kALayApana karyuM. tevI rIte je vAdI prativAdIne mohamAM nAkhe tevo hetu mUkI tenA dUSaNathI bacI kALayApana kare tyAre te hetu yApaka kahevAya. (2) koI dhUrta parivrAjaka dareka gAmamAM ema kahI pharyA karato ke lokamadhyamAM ApeluM dAna phaLa Ape che ane te huM jANuM chuM. Ama kahI te loko pAsethI dAna meLavato. A joI koI zrAvake tene kahyuM ke lokono madhyabhAga to eka ja che. te aneka gAmamAM kyAMthI saMbhave ? A rIte te zrAvake siddha karyuM ke lokano madhyabhAga eka che tethI parivrAjaka kahyA pramANe aneka gAmamAM na hoI zake. tevI rIte jaladI ja svapakSane siddha kare te hetu sthApaka. (3-4) TIpa.-A be hetuo mATe je kathA ApavAmAM Ave che temAM zabdachaLa che. ane tethI temAM chaLavALA be zabdo Ave che : (1) 1. juo sthAnAMga TIkA pR. 261. 2. juo sthA. TI. pRi 261. 3. juo sthA. TI. pRSTha 262. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 85 zakaTatittiri ane (2) tarpaNAloDikA. A baMne zabdanA babbe artha thAya che. eTale vaktA je artha kahevA dhAre che tethI pratipakSI teno UlaTo artha laI tene chaLavA prayatna kare che. e artho A pramANe : (1) zakaTatittiri eTale () gADAmAM ANela tetara () gADA sahita tetara. (2) tarpaNAloDikA eTale ( sastumAM (sAthavAmAM) pANI meLavI ApavuM te. (eTale ke ahIMyAM pANImizrita sAthavo) (3) tevuM mizraNa karatI strI. tetaravALI gADI laI jatA koI eka mANasane eka pUrve pUchyuM ke A zakaTatittirino zo bhAva che? pelAe uttara Apyo ke tarpaNAloDikA. pUrve keTalAkane sAkSIo tarIke rAkhI kahyuM ke mane A zakaTatittiri (zakaTa sahita tittiri) tarpaNAloDikAthI ApavAnuM A mANasa kahe che. te kiMmata ApavA huM taiyAra chuM. mATe mane te zakaTa-tittiri bane maLavAM joIe. A sAMbhaLI zakaTatittirino svAmI gUMcavaNamAM paDyo paNa bIjA dhUrte tene samajAvI dIdho. ane tenA samajAvyA pramANe te mAlike prathama dhUrtane kahyuM : "bhale, tarpaNAloDikA lAvo ane zakaTatittiri lo." prathama dhUrte potAnI strIne tarpaNAloDikA ApI zakatittiri laI kahyuM. strI pUrti patinI AjJA pramANe saktamAM pANI meLavI halAvI tarpaNAloDikA taiyAra karavA beThI ke tarata ja pelA mAlike santumAM pANI meLavatI te strIne upADI ane kahyuM : "A strI tarpaNAloDikA che eTale tene laI huM zakaTatittiri ApI daIza." A sAMbhaLatAM prathama dhUrta. samajI gayo ane cUpa thayo. A vAtamAM zabdacchaLa che. mAlike zakaTatittiri tarpaNAloDikAthI maLe che ema kahyuM tyAre teno Azaya to mAtra gADAmAM ANela tetaranA mUlyano ja hato. paNa prathama dhUrta zabdacchaLathI zakaTatittirino gADuM ane tetara evo artha laI tarpaNAloDikAthI te baMne maLavAM joIe ema kahI tenA mAlikane mUMjhavyo. ahIM sudhIno bhAga bhaMsaka hetunuM svarUpa sUcave che. baMsaka hetu prativAdIne mUMjhave tevo hoya che. bIjA dhUrtanA zIkhavavAthI pelo mAlika prathama dhUrta pAse tarpaNAloDikA mAge che. have prathama pUrve potAnI strIne tarpaNAloDikA (jaLamizrita sakta) ApavA kahyuM. tyAre pelo mAlika bIjA artha pramANe te mizraNa karanAra strIne ja upADavA lAgyo. eTale prathama dhUrtanI chaLIbAjI UghaDI gaI. vArtAno A pAchalo bhAga lUSaka hetunA svarUpane samajAve che. jema pelA mAlike tarpaNAloDikAno bIjo artha samajI prathama dhUrtinI strI mAgI eTale te ApoApa zaramAI cAlyo gayo tema tUSaka hetu Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 0 anekAnta ciMtana bhaMsaka hetu dvArA ApAdita aniSTane che'. - trIjI rIta pramANe batAvela cAra hetuonI vyAkhyA karI TIkAkAra je udAharaNo Ape che te badhAMmAM vAdIdevasUrivarNita hetunA badhA prakAro AvI jAya che. A vyAkhyA pramANe hetu eTale anumAna hetuonI vividhatAthI cAra bhAgamAM vaheMcI nAkhI ahIM cAra hetuo (anumAno) kahela che. (3) () - amuka eka padArtha che mATe amuka bIjo padArtha che evuM anumAna te gati tat pti : . jema ke dhUmra che mATe agni che ja. (8) amuka eka padArtha che mATe teno virodhI bIjo padArtha nathI ja evuM anumAna te gati tad nIti :. jema ke agni che mATe zIta nathI (jI amuka eka padArtha nathI mATe teno virodhI padArtha che evuM anumAna te nApti tat pti H | jema ke agni nathI mATe zIta che. (5) amuka eka padArtha nathI mATe bIjo amuka padArtha che paNa nathI evuM anumAna te nAsti tat nAsta : jema ke ahIM vRkSa nathI mATe sIsama paNa nathI. sthAnAMgamAM cha prakAranA vivAdo batAvyA che. vivAdane TIkAkAra jalpakathA tarIke oLakhAve che ane tadanusAra chaye bhedonI vyAkhyA paNa Ape che, te joIe : . (1) bolavAnI pUrI taiyArI na hoya tyAre te taiyArI mATe joIto vakhata meLavavA khAtara game te bahAne vilaMba karI je vAda thAya te. (2) pUrato avasara maLavAne lIdhe jayeSNu pote ja jemAM utsukatApUrvaka bole agara prativAdIne utsuka karI jemAM bole te. (3) sAmanItithI sabhApatine anukULa karIne agara thoDI vAra prativAdIno pakSa mAnI tene anukULa karI jemAM bolavAmAM Ave te. (4) bolavAnuM sAmarthya hoya to sabhApatine sudhdhAM agara prativAdIne chaMcheDI jemAM bolavAmAM Ave te. (5) adhyakSone sevIne anusarIne je vAda thAya te. (6) potAnA taraphadAro sAthe adhyakSone meLavI laI agara adhyakSone 1. juo, sthA. TI. pRSTha 26ranI zarUAta. 2. juo, pramANanayatattvAlo kAlaMkAra, pariccheda 3 sU. 67thI AgaLa. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 87 prativAdInA virodhI banAvI je vAda thAya te. chevaTe sthAnAMgamAM je daza doSo batAvavAmAM AvyA che temAM paNa ghaNA doSo vAdakathA sAthe ja saMbaMdha dharAve che. temano sAra nIce pramANe - (1) prativAdI taraphathI thatA kSobhane lIdhe je moTuM baMdha thAya te tajjata doSa. (2) bolatAM vismRti thAya te svamatibhaMga doSa. (3) maryAdA sAcavanAra adhyakSa koI paNa kAraNathI vAdI upara dveSa karI ke tenA viSayamAM bedarakAra rahI prativAdIne jaya Ape agara tene smRtinI taka Ape te prazAstRdoSa. (4) vAdIe mUkelA doSano khoTI rIte parihAra karavo te pariharaNa do. (5) sAdhyavikalatva Adi daSTAMtadoSa te svalakSaNadoSa. (6) sAdhyanA pratye sAdhanamAM je vyabhicAradoSa Ave te kAraNadoSa. (7) asiddha, viruddha Adi devAbhAso te hetudoSa. (8) prativAdInA matamAM AvI javuM te saMkramaNa doSa. tene paramatAbhyanujJA paNa kahe che. (9) chaLa Adi dvArA je parAjayanA prasaMgo Ave te nigrahadoSa. (10) pakSanA bAdhitattva Adi doSo te vastudoSa. kathA paddhati ane tadaMtargata nyAyavAkyane lagatuM je varNana saMkSepamAM upara sthAnAMgamAMthI ApavAmAM AvyuM che te badhuM varNana zrImad bhadrabAhukRta gaNAtI dazavaikAlika niryuktimAM ApeluM che. niryuktikAre e badhuM varNana karIne tenI sAthe nyAyavAkayano upayoga kevI rIte karI zakAya te paNa batAvyuM che. dazavaikAlikanA prathama adhyayanamAM dharmanuM varNana che. tethI niryuktikAre te ja vastu laI temAM nyAyavAkyano upayoga skuTa rIte karelo che. te kahe che ke kayAMka pAMca avayavarUpa ane kayAMka daza avayavarUpa nyAyavAcano prayoga 1. juo, sthA. TI. pRSTha 365. 2. dasavihe dose paM0 taM0 tajjAtadose, matibhaMgadose, pasatthAradose, pariharaNadose, salakkhaNa, vakAraNa, heUdose, saMkAmaNaM niggahavatthudose / sthA0 sU0 743. 3. katthai paMcAvayavaM dasahA vA savvahA na paDisiddhaM / na ya puNa savvaM bhaNNai haMdI savAramavAlA TUMvai.ni. 0 50; juo, pA. 32 gAthA 49 thI 88. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 0 anekAnta ciMtana karAya che. AmAMnA pAMca avayavo to gautamanA nyAyasUtramAM varNita pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana e ja che. niryuktikAre e pAMca avayavono upayoga karI dharmanI sUtrokta maMgaLamayatA siddha karI batAvI che. tyAra bAda teoe daza avayavathI ghaTita nyAyavAkyano prayoga paNa karI batAvyo che; ane te daza avayavo be rIte gaNAvyA che. pratijJA, pratijJAvizuddhi, hetu, hetuvizuddhi, dRSTAMta, dRSTAMtavizuddhi, upasaMhAra, upasaMhAravizuddhi nigamana ane nigamanavizuddhi----e eka prakAra. bIjA prakAramAM daza avayavo A pramANe che : (gAthA 137) pratijJA, pratijJAvibhakti, hetu, hetuvibhakti, vipakSa, pratiSedha, dRSTAMta, AzaMkA, tadghatiSedha, ane nigamana. A baMne prakAranA nyAyano prayoga gAthA 138 thI 148 sudhImAM che. vizeSatA e che ke prathama prakAranA daza avayavo koI eka ja gAthAmAM saMkalita na karatAM mAtra tenAM nAmo prayogamAM ja AvI jAya che; jyAre bIjA prakAranA daza avayavo eka ja gAthAmAM gaNI batAvyA che ane pachI prayogamAM teone samajAvyA che. dhyAna kheMce evI eka bAbata e paNa che ke akSapAde nigamanuM hetvapravezAt pratijJAyAH punarvaSanuM nimanaM (1-139) evuM je lakSaNa karyuM che e ja niryuktimAM thoDAka phe2phA2 sAthe A pramANe dekhAya che H vasamo kSa avayavo, pavahe puonayanaM / (gAthA. 144 pR. 79). sArAMza e che ke dazavaikAlika mULasUtramAM je dhammo matamuvinuM e sUtrathI dharmanI maMgaLamayanA ane utkRSTatA kahevAmAM AvI che tene siddha karavA niryuktikAre nyAyavAkyanuM nirUpaNa karyuM che. ane te nyAyavAca jeTalI rIte saMbhavI zake te badhI rIte batAvI tenA upayoga dvArA dharmanI maMgaLamayatA Adi vyavasthita rIta sAdhyuM che. A prathama adhyayananI niryukti mukhyabhAge nyAyavAkya ane tenA upayoganA nirUpaNamAM ja rokAyelI che. jenA uparathI jANI zakAya che ke jaina saMpradAyamAM prAcIna kALamAM paNa kathApaddhati ane tene 1. juo, gAthA 50. 2. pAMca avayavonAM nAmonA saMbaMdhamAM paNa be paraMparA dekhAya che : eka to nyAyasUtranI ane bIjI prazastapAdabhASyanI ane mATharavRttimAM matAMtara tarIke noMdhAyelI. te A pramANe- 'avayavAH puna: pratijJApavezanivarNanAnusaMdhAnapratyAnAya:' / pra. pA. bhA. pR. 335. banA. saM. sI nI AvRtti tathA mATharavRtti. pR. 12. 3. juo, gAthA 89 thI 91. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 89 lagatI anya bAbatono vicAra kevo thato ane paraMparA kevI cAlatI. paraMtu ApaNe joIe chIe ke daza avayavo niryuktimAM batAvyA che tethI judA paNa maLe che. nyAyasUtranA bhASyakAra vAtsyAyane paNa potAnA bhASyamAM matAMtarathI cAlatA daza avayavo batAvyA che. temAMnA pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana e pAMca to niryuktimAM paNa che. paraMtu bAkInA pAMca e niryuktimAM nathI. te pAMca A che jijJAsA, saMzaya, zakyaprApti, prayojana, ane saMzayavyadAsa. A pAMca avayavone nyAyavAkyanA aMga tarIke svIkAravAnI vAtsyAyana nA pADe che ane phakta paMcAvavAtmaka nyAyavAkya je nyAyasUtramAM kahela che tenuM ja sthApana kare che. vAsyAyane kahela daza ane niryuktimAM be prakAre varNavela daza daza, ema kula traNa prakAranA daza avayavo atyAre ApaNane maLe che. A uparathI eTaluM jaNAya che ke daza avayavAtmaka nyAyavAkyanI paraMparA prAcIna hatI. bhale te jaina graMthomAM anya rUpe ane vAtsyAyanabhASyamAM anya rUpe dekhAya; paraMtu akSapAda te paraMparAmAM sudhAro karyo ane paMca avayavanI ja AvazyakatA svIkArI. jaina graMthamAM to potAnA syAdvAda siddhAMta pramANe apekSAvizeSanI dRSTie paMcaavayavAtmaka ane dazaavayavAtmaka baMne prakAranA nyAyavAkyano svIkAra karI baMne paraMparA sAcavavAmAM AvI che. ane AgaLa jatAM jaina tarkasAhityamAM joIe chIe ke temAM to eka avayavavALAM ane be avayavavALAM nyAyavAkya sudhdhAMnuM samarthana apekSAvizeSathI karyuM che. jayAre keTalAka bauddha vidvAno traNa avayavono ja 1. pramANanayatattAlokAlaMkAra pariccheda 3, sUtra 23 : pahetuvaranAtma parArthananumAna mupacArAt / sUtra ra8 - pakSavanannakSAmavayavadayameva parapratipaddha daSTIstAvinam sUtra 42 :- mandamatIstu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAni tathA ativyutpannamati pratipAdyApekSayA tu dhUmotra dRzyate ityAdi hetuvacanamAtrAtmakamapi tadbhavati (pari. 3. sU. 23. ratnAkarAvatArikA TIkA). 'nanu prayoga iti vipratipadyante vAdinaH, tathAhi, pratijJAhetUdAharaNAnIti evayavananumAnagati sA; [sAMkhyakArikAmAM 'trividha' zabda che tenI mATharavRttimAM "cavaveva' ema vyAkhyA karI che.] sopanona vituravayavamiti mImAMsakAH, saha nigamanena paJcAvayavamiti naiyAyikAH, tadevaM vipratipattau kIdRzo'numAnaprayoga ityAha / etAvAn prekSaprayogaH // 2-1-9 // pramANamImAMsA pala. 3 / dvi0 paM06 // Jah Education International Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 0 anekAnta ciMtana prayoga Avazyaka samajI ane koI bauddho mAtra hetuno ja prayoga Avazyaka samajI vadhAre avayavonA prayogane adhika nAmanuM nigrahasthAna mAnatA. tema ja sAMkhyo prathamanA traNa ane mImAMsako upanaya sudhInA cAra avayavono ja prayoga mAnatA; tyAre jaina tArkikoe kahyuM ke apekSAvizeSathI be pAMca ane daza avayava sadhdhAM yojI zakAya che; temAM kAMI dUSaNa nathI. A viSayanA lAMbA zAstrArtho e kathApaddhatinA aMtargata nyAyavAkya uparano vidvAnono buddhivyAyAma sUcave che. bhASya -niyukti pachI ApaNe bhASya upara AvIe chIe. niryuktimAM varNavela vastu bhASyamAM Ave te svAbhAvika che. ane tethI ja pratijJAvizuddhi, hetuvizuddhi Adi avayavo kevI rIte ghaTAvavA e dazavaikAlikaniryuktinA bhASyamAM batAvyuM che (pR. 63). te uparAMta kathApaddhatine lagatuM vadhAre varNana bhASyamAM hovuM joIe enuM paNa sUcana maLe che. AcArya haribhadranA vAdanAmaka bAramA aSTaka uparanI jinezvarasUrinI TIkAmAM eka prAkRta gAthA che. saMbhavataH A gAthA koI bhASyanI haze. temAM konI sAthe vAda karavo ane konI sAthe na karavo tathA kyAre karavo ane kyAre na karavo prasaMgamAM jaNAveluM che ke : "dhanavAna, rAjA, pakSavAna, (lAgavagavALo), baLavAnuM, ugra, guru, nIca ane tapasI" eTalAnI sAthe vAda na karavo. bhASyonA vadhAre avalokanathI A viSayamAM vadhAre prakAza paDavAno cokkasa saMbhava che. - mULi :- bhASya pachI cUrNi Ave che. je niyukti ane bhASyamAM hoya te cUrNimAM Ave ja. nizIthacUrNimAM A viSayane lagatuM vadhAre varNana che ema AcAryazrI jinavijayajI mahArAja taraphathI mane mAhitI maLI che. paNa te cUrNi hastalikhita ane vistRta hoI atyAre turata teno pATha Apavo ke pRSThaaMka sUcavavo zakya nathI. vatra - sUtra, niryukti, bhASya ane cUrNi e cAra pravAhomAM ekatra thayeluM vicArAtmaka jaLa TIkAnI gaMgAmAM vahe che. tethI ja ApaNe 1. juo dinAganAM nyAyapravezasUtro. naM. 10. tathA pramANanayatattAlokAlaMkAra pari. 3, sU. 23, syAdvAdaratnAkaraTIkA tathA "asahastrI" pRSTha 84. bauddha mAnyatA vize hemacaMdra A pramANe ullekha kare che - 'yathAhuH saugatAH, viduSA vAcyo hetureva hi kevalaH' // pramANamImAMsA a0 2, A0 1, sU0 9 vRttiH // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 91 sthAnAMganI TIkAmAM kathApaddhatine lagatuM niryuti, bhASA AdinuM varNana eka agara bIje rUpe joI zakIe chIe. pariziSTa 3 carakamAMthI maLatI kathAviSayaka mAhitI atre e jaNAvI devuM joIe ke carakamAMnuM prastuta varNana atyaMta spaSTa, manoraMjaka ane kalpanottejaka che. tema ja akSapAdanA nyAyasUtramAM varNavelI carcApaddhatinI paraMparA karatAM atyaMta bhinna nahi evI, chatAM prAcIna kALathI cAlI AvatI koI bIjI vyavasthita carcAnI paraMparAnuM sUcaka che. paNa te ati lAMbuM hovAthI vistArabhayane lIdhe ahIM tenuM badhuM mULa akSarazaH ApavAno lobha anicchAe rokavo paDe che. vizeSArthI to te mULa ja joI le. ahIM teno sAramAtra Apyo che. A sAramAM jayAM jayAM nyAyadarzana sAthe tulanA karI che tyAM tyAM vizeSArthIe mULa nyAyadarzana agara to pariziSTa kramAMka (1) joI levuM. caraka e vaidyakano graMtha che chatAM temAM keTalIye nyAyazAstra ane zAstrasAmAnyane lagatI kAmanI mAhitI che. A sthaLe vAdane lagatI mAhitI prastuta hovAthI bIjI keTalIka sAmAnya chatAM ati upayogI mAhitI upara vAcakonuM mAtra lakSa ja kheMcavuM yogya gaNAze. koI paNa viSayano abhyAsa karavo hoya tyAre te viSayanuM game te pustaka na letAM khAsa parIkSA karIne ja te rviSayano graMtha pasaMda karavo joIe, jethI abhyAsInAM bahumUlya, zrama, samaya ane zakti vadhAre saphaLa thAya e sUcavavA carakamAM zAstra parIkSAnA upAyo batAvyA che. yogya zikSakane abhAve zreSTha graMthanI pasaMdagI paNa niSphaLa javAnI. tethI temAM AcAryanI parIkSA karavAnuM paNa batAvavAmAM AvyuM che. yogya zikSaka chatAM paNa jo abhyAsa daDhapaNe karavAmAM na Ave to pariNAma zUnyavat Ave che. tethI temAM zAstranI daDhatAnA upAyo paNa batAvavAmAM AvyA che. carakamAM Atreya zAstrAbhyAsanI daDhatAnA traNa upAyo varNave che : (1) adhyayanavidhi, (2) adhyApanavidhi, ane (3) tadvidyasaMbhASAvidhi. adhyApana vidhimAM ziSyanAM lakSaNo, adhyayana zarU karyA pahelAMnuM ziSyanuM kartavya ane ziSya pratye zikSake karavo joIto upadeza e traNa bAbato khAsa Ave che. A badhI mahattvapUrNa bAbato mATe juo vimAnasthAnamAMnuM rogabhiSazvitIya vimAna (adhyAya 8.) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 920 anekAnta ciMtana trIjA upAya tarIke je tadvidyasaMbhASAvidhi carakamAM varNavI che te ja mukhyapaNe ahIM prastuta che. tadvidyasaMbhASA eTale samAna vidyAvALAnI aMdaroaMdara vidyAgoSThI agara carcA. e ja arthamAM nyAyasUtrakAra akSapAda 'tativaiza saha saMvAH' evuM vacana uccAre che (juo, nyA. sU. aM. 4, A. 2, sU. 47). carakakAra tadvidyasaMbhASAne be prakAranI varNave che : (1) saMdhAyasaMbhASA ane (2) vigRhyasaMbhASA. saMdhAyasaMbhASA eTale maitrIpUrvaka carcA karavI ane vigRhyasaMbhASA eTale virodhapUrvaka carcA karavI. akSapAda saMdhAyasaMbhASAne vAda ane vigRhyasaMbhASAne jalpa ane vitaMDAne nAme oLakhAve che. akSapAda ane cakakArano kathAviSayaka vibhAga keTaleka sthAne mAtra zabdathI ja judo paDe che. akSapAdanuM trividha kathA vizenuM varNana ane carakakAranuM dvividha saMbhASA vizenuM varNana e baMne ekabIjAnI Avazyaka pUrtirUpe hoI kathApaddhatinA abhyAsInuM khAsa dhyAna kheMce tevAM che. akSapAda jeTaluM chala, jAti ane nigrahasthAnanuM vistRta varNana carakakAre nathI karyuM; paNa kevA kevA prativAdI sAthe saMdhAyasaMbhASA ke vigRhyasaMbhASA karavI, kaye prakAre karavI, pahelAM kevI taiyArI karavI, kaI jAtanI sabhAmAM karavI vagere aneka bAbatonuM je manoraMjaka ane anubhavasiddha varNana carakakAre ApyuM che te akSapAdanA sUtramAM ke tenA bhASyamAM nathI. bIjI khAsa vizeSatA e che ke akSapAdano anugAmI vAtsyAyana koI paNa dArzanika viSaya laI anumAnavAkya yoje che, je ghaNAne nIrasa paNa lAge, jema ke 'AtmA nitya che; kAraNa ke te janma cheH' tyAre carakakAra vaidyakanA viSayamAMthI anumAnavAca ghaDe che, je khAsa AkarSaka lAge che. jema ke 'amuka vyaktimAM baLa che, kAraNa ke te vyAyAma karI zake che,' tema ja 'amuka vyaktimAM jaTharAgni pradIpta che, kAraNa ke tene khAdheluM jare che,' ityAdi. carakakAre je dvividha saMbhASAnuM citra ApyuM che, teno muddAvAra TUMkamAM sAra nIce mujaba H---- saMbhASA(carcA)thI thatA phAyadA H-- jJAnaprAptino AnaMda ane prativAdI upara AkramaNa karavAno AnaMda; pAMDitya, vAkpaTutA, yazolAbha; prAthamika abhyAsa vakhate rahI gayelA saMdehanuM nirAkaraNa ane jo te vakhate saMdeha na rahyo hoya topaNa te viSayanuM daDhIkaraNa. pahelAM kadI nahi sAMbhaLelI evI vAtonuM zravaNa, vijayecchAnA rasane lIdhe prativAdI taraphathI mukAtI gUDhamAM gUDha dalIlo, je teNe bahu zrame guruprasAdathI meLavI hoya teno Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 093 anAyAsa lAbha--A badhAM suMdara pariNAmo carcAnAM che ane tethI ja vidvAno tene prazaMse che. 1 saMdhAyasaMbhASAnA adhikArIonuM svarUpa :~ jene carcAspada viSayanuM jJAna ane anya viSayanI mAhitI hoya, je potAno pakSa rajU karavA tathA sAmAne uttara ApavAne samartha hoya, jene gusso na hoya, jenI vidyA adhUrI ke vikRta na hoya, je guNadveSI na hoya, je pote samajI zake tevo hoya ane bIjAne paNa samajAvI zake tevo hoya, je sahiSNu ane priyabhASI hoya tevAnI ja sAthe saMdhAyasaMbhASA thAya che. saMdhAyasaMbhASA karatI veLAnI pharajo :- vizvasta thaIne carcA karavI, sAmAne vizvasta citte pUchavuM, ane vizvasta citte pUchatAM sAmA prativAdIne potAnuM vaktavya spaSTapaNe kahevuM; parAjayanA bhayathI gabharAvuM nahi ane sAmAne parAjita karI khuza na thavuM; sAme bolanArAo vacce AtmazlAdhA na karavI; ajJAnathI ekAMtagrAhI (ekataraphI ja) na thavuM; ajJAta vastu na kahevI; prativAdInA anunaya(samajAvaTa)thI barAbara samajI javuM; prativAdIne paNa vakhate anunaya karavo--A badhAM kartavyomAM sAvadhAna rahevuM. ahIM sudhI anuloma (saMdhAya) saMbhASA vidhi thaI. ra vigRhyasaMbhASA (vijayacchAmUlaka carcA) :-- jo potAmAM vidyAno utkarSa vagere guNo jovAmAM Ave to ja vigRhyasaMbhASAmAM UtaravuM. A carcAnA adhikArInuM svarUpa saMdhAyasaMbhASAnA adhikArInA uparyukta svarUpathI taddana viparIta samajavuM. eTale ke adhUrA jJAnavALo, krodhI ane haThIlo hoya te A carcAno adhikArI hoya che. vigRhyasaMbhASA (jalpa ke vitaMDA) zarU karyA pahelAM pratipakSInI bhASaNaviSayaka vizeSatAo, te pratipakSI potAthI caDhiyAto che ke Utarato che e vizeSatAo ane khAsa sabhAnI vizeSatAo e badhAnI parIkSA karI levI. kAraNa ke sAcI parIkSA ja buddhimAnane koI paNa kAryamAM pravRtta thavA ke nivRtta thavA prere che. parIkSA karavAnA guNoH--zAsrAbhyAsa, tenuM sUkSma jJAna, yAdadAstI, pratibhA, vAkzakti - A ucca guNo che. gusso, anipuNatA, bIkaNapaNuM, vismaraNazIlatA, asAvadhAnapaNuM, A halakI jAtanA guNo che. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 * anekAnta ciMtana A baMne prakAranA guNone pArakhI, samajI te bAbatamAM potAnI ane prativAdInI tulanA karavI ke konAmAM kayA kayA guNo ochAvattA che. prativAdInA prakAro - prativAdI traNa prakAranA hoya che : (1) para (potAnAthI zreSTha) (2) pratyavara (potAthI kaniSTha ) (3) sama (potAnI barAbarano). A traNa prakAro uparyukta guNonI dRSTie samajavA, nahi ke uMmara, vaibhava Adi sarvAze. pariSadanA prakAro :- sabhAnA jJAnavatI ane mUDha evA be prakAro mukhya che. ane e benA paNa mitra, zatru ane udAsIna e traNa prakAro che. jalpane yogya ane ayogya pariSada - jJAnazakti saMpanna hoya ke mUDha hoya, koI paNa jAtanI zatrusabhA jalpane ayogya che. mitrasabhA ke udAsInasabhA jo mUDha hoya to te game tevAnI sAthe ane game tevI sthitimAM jalpa karavAne yogya ja che. vigRhyasaMbhASA karatI vakhatanAM kartavyo :- kaThaNa ane lAMbAM lAMbAM na samajAya tevAM vAkyo bolavAM; atyaMta harSamAM AvI prativAdIno upahAsa karatA javuM; AkRtithI sabhAnuM valaNa jotA javuM; ane prativAdI bolavA lAge to ene avakAza ja na Apavo; kliSTa zabdo bolatAM bolatAM sAmAne ema paNa kahevuM ke "tuM to uttara ja nathI Apato' athavA "tArI pratijJA tUTI, prativAdI jo pharI vAra mATe AhvAna kare to tene kahevuM ke "atyAre ATaluM ja basa che. eka varSa pharI gurusevA kara,' ema kahI carcA baMdha rAkhavI; kAraNa ke eka vAra hAryo te haMmezane mATe hAryo ema vidvAno kahe che; e hArela prativAdIno pharI saMbaMdha paNa na karavo. A batAvela rIte jalpa potAnAthI zreSThanI sAthe paNa karavo ema keTalAka vidvAno kahe che; jayAre bIjA vidvAno tethI UlaTuM kahe che. teo kahe che ke potAthI kaniSTha ke potAnA samAna prativAdI sAthe mitra ke udAsIna pariSadamAM jalpa karavo ghaTe che. A jalpa karatI vakhate potAnuM ane prativAdInuM balabala joI je bAbatamAM prativAdI caDhiyAto hoya te bAbatanI potAnI ayogyatA prakaTa karyA sivAya ja koI paNa rIte te bAbatane TALI daI, temAM jalpa na karavo; ane je bAbatamAM prativAdI durbala hoya, te ja bAbatamAM tene jalpa dvArA zIgha harAvavo. durbalane jaladI parAjita karavAnA upAyo - jene zAstrapATha yAda na hoya tene moTA moTA sUtrapATha gagaDAvIne, je arthajJAna vinAno hoya tene Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 5 kliSTa zabdavALAM vAkyo bolIne, jenI dhAraNAzakti ochI hoya tene moTAM vAkyo uccArIne, jemAM pratibhA na hoya tene anekArthaka zabdavALAM aneka jAtanAM vacano uccArIne, vAklaTu na hoya tene ardhavAkya adhyAhata jevuM rAkhIne, jeNe pahelAM sabhA na joI hoya tene ke paMDita na hoya tene lajjAjanaka vAkya saMbhaLAvIne, krodhIlAne thakavIne, bIkaNane DarAvIne, ane asAvadhAnane niyamanA pAzamAM nAkhIne harAvavo. vAda zarU thayA pahelAM karavAnI khaTapaTa-game te rIte pariSadane maLI jaI tenI mAraphata potAne saraLa ane prativAdIne ati kaThaNa evA viSayamAM carcAnI rajA maLe tevI goThavaNa karavI. A pramANe pariSadane khAnagI rIte maLI nakkI karI lIdhA pachI kahevuM ke ApaNAthI na kahI zakAya mATe A pariSadU ja yathAyogyavAdano viSaya ane vAdanI maryAdA TharAvaze, ema kahI cUpa rahevuM, ane potAne abhimata badhuM pariSadane moDhe ja nakkI karAvavuM. vAdamaryAdAnuM svarUpa -A bolavuM. A na bolavuM, Ama thAya to hArelo gaNAya ItyAdi vAdamArganA jJAna mATe jANavI joItI vastuo - (1) vAda, (2) dravya, (3) guNo, (4) karma, (5) sAmAnya, (6) vizeSa, (7) samavAya, (8) pratijJA, (9) sthApanA, (10) pratiSThApanA, (11) hetu, (12) daSTAMta, (13) upanaya, (14) nigamana, (15) uttara, (16) siddhAMta, (17) zabda, (18) pratyakSa, (19) anumAna, (20) aitihya, (21) aupampa, (22) saMzaya, (23) prayojana, (24) savyabhicAra, (25) jijJAsA, (26) vyavasAya, (27) arthaprApti, (28) saMbhava, (29) . anuyojya, (30) anasuyojya, (31) anuyoga, (32) pratyanuyoga, (33) vAkyadoSa, (34) vAkyaprazaMsA, (35) chaLa, (36) ahetu, (37) atItakALa, (38) upAlaMbha, (39) parihAra, (40) pratijJAAni, (41) abhyanujJA, (42) hevaMtara, (43) arthAtara, (44) nigrahasthAna. carakamAM (1) vAda(vigRhyasabhAnA)nA jalpa ane vitaMDA e be bheda che ane tenAM lakSaNo nyAyasUtramAM ApelAM lakSaNo jevAM ja che. (2) thI (7). sudhInA cha padArtho kaNAdavarNita cha tattvo ja che. carakamAM (8) pratijJAnuM svarUpa nyAya jevuM ja che. pratijJA uccAryA pachI tene siddha karavA hetu, daSTAMta, upanaya ane nigamana e cAra avayavo kahevAmAM Ave che tene carakakAra (9) sthApanA kahe che. eka anumAna sAme bIjuM virodhI anumAna te (10) pratiSThApanA, jene naiyAyiko pratipakSa kahe che. (11) thI (14) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 0 anekAnta ciMtana hetu, dRSTAMta upanaya ane nigamananI vyAkhyA nyAyasUtranA jevI ja che. nyAyazAstranI 'jAti' e ja carakanuM (15) 'uttara' tattva che. phera eTalo che ke carakamAM nyAyadarzana jevA covIsa bhedo nathI ane udAharaNo dArzanika na ApatAM cikitsAzAstranAM ApelAM che. (16) siddhAMtanI vyAkhyA ane sarvataMtra Adi cAra bhedo e badhuM ca2kamAM nyAya jevuM ja che. (17) thI (23) sudhInA badhA padArtho nyAya pramANe ja che. carakanuM (24) savyabhicAra tattva nyAyanA anaikAMtika hetvAbhAsane sthAne che. carakamAM (25) jijJAsA ane (26) vyavasAyane anukrame parIkSA ane nirNaya kahe che. dArzanikonI arthA5tti e ja carakanIM (27) arthaprApti che. carakanuM (28) saMbhavatattva eTale kAraNa; temAM dArzanikonA saMbhava pramANano paNa samAveza thaI jAya che. caraka je vAkyamAM vAkyanA doSo hoya te vAkyane (29) anuyojya jemAM na hoya tene (30) ananuyojana kahe che. caraka prazna ane pratipraznane anukrame (31) anuyoga ane (32) pratyanuyoga kahe che. carakamAM nyUna, adhika, anarthaka, apArthaka ane viruddha e pAMca (33) vAkyadoSo batAvyA che, jemAMnA prathama cAra to bAvIsa nigrahasthAno paikI (11) (12) (7) ane (9) nigrahasthAno ja che. ane viruddha e akSapAdano bIjo hetvAbhAsa che. nyUnAdi ukta pAMca doSo na hoya evA vAkyane caraka vAkayaprazaMsA kahe che. carakamAM vAchaLa ane sAmAnya chaLa e be ja (35) chaLa che. temAM nyAyanuM upacAra chaLa nathI. carakamAM (36) ahetu(hetvAbhAsa)nA praka2Nasama, saMzayasama, ane varNasama e traNa bhedo che, je anukrame nyAyasUtranA pAMca hetvAbhAsa paikI praka2Nasama, savyabhicAra ane sAdhyasamane sthAne che. carakanA (37) atItakAla ane nyAyanA kAlAtIta (kAlAtyayApadiSTa) vacce khAsa sAmya nathI. hetvAbhAsonuM udbhAvana karavuM te (38) upAlaMbha ane enuM samAdhAna karavuM te (39) parihAra. (80) thI (43) sudhInAM badhAM carakakathita tattvo nyAyanAM nigrahasthAno ja che. phera eTalo che ke nyAyanI matAnujJAne caraka abhyanujJA kahe che. (44) nigrahasthAna e nyAyanuM nigrahasthAna che. enA nyAyadarzanavarNita bAvIse bhedo carakamAM nathI paNa upara batAvelA nyUna, adhika Adi ane pratijJAhAni Adi thoDAka ja bhedo carakamAM dekhAya che. upara pramANe 44 tattvo kahyA bAda carakakAra vAdano upasaMhAra karatAM je bhalAmaNa kare che te koI paNa zAstranA vAdIne kAmanI che. te kahe che ke Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 0 97 saMbaMdha vinAnuM, zAstraviruddha, parIkSA vinAnuM, asAdhaka, buddhine vyAmohamAM nAMkhe tevuM ane kAMI paNa bodhana kare tevuM vAca vAdI na ja bole. te je bole te hetuyukta ja bole, kAraNa ke hetuyukta vAdavigraho vizada hoI, buddhine prazasta banAve che ane evI prazasta buddhi ja dareka kAryanI siddhi kare che. A uparAMta bIjAM keTalAMka prakaraNo carakamAM varNavyAM che, je ahIM vistArabhayathI na ApI zakAya, paNa e badhuM carakanuM varNana eTaluM badhuM spaSTa, rocaka ane anubhavasiddha che ke te vizeSa jijJAsue khAsa jovA jevuM che. juo caraka, vimAnasthAna adhyAya 8, rogabhiSagnitIyavimAna. pariziSTa 4 vibhAga 1 siddhasenadivAkarakRta dvAtriMzikAo vAdopaniSad dvAtriMzikA dharmArthakIrtyadhikRtAnyapi zAsanAni / na hvAnamAtraniyamAt pratibhAnti lakSmyA / saMpAdayennRpasabhAsu vigRhya tAni yenAdhvanA tamabhidhAtumavighnamastu // 1 // je dvArA dharma, artha agara kIrti meLavavI iSTa hoya evAM zAsano (mAnapatra, dAnapatra ane AjJApatra Adi pharamAno) kevaLa spardhAne lIdhe kAMI zobhatAM nathI; tethI je mArge rAjasabhAomAM vigraha karIne tevAM zAsano saMpAdana karavAM ghaTe te mArganuM (vAdanuM) kathana karavAmAM nirvighnatA 31. 11911 pUrvaM svapakSaracanA rabhasaH parasya vaktavyamArgamaniyamya vijRMbhate yaH / ApIDyamAnasamayaH kRtapauruSo'pi nauccaiH ziraH sa vadati pratibhAnavatsu // 7 // prathama ja potAnA pakSanI sthApanAmAM tatpara evA prativAdInA vaktavyamArga upara aMkuza mUkyA sivAya je vAdI vAkyeSTA kare che, te pauruSavAn chatAM potAno avasara gumAvelo hovAthI vidvAnonI sabhAmAM UMcuM mastaka karI bolI zakato nathI. IINA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 0 anekAnta ciMtana nAvaimi kiM vadasi kasya kRtAnta eSa siddhAntayuktamabhighatsva kuhaitaduktam / grantho'yamarthamavadhAraya naiSa panthAH kSepo'yamityavizadAgamatuNDabandhaH // 8 // "tuM zuM bole che. huM nathI samajato. A te kono siddhAMta che ? siddhAMtayukta bola, A kacAM kahyuM che ? A graMtha rahyo, artha nakkI kara. A mArga (rIta) nathI. A prakSepa che." e rIte aspaSTa-AgamavALA prativAdInuM mukha baMdha karAya che. 85 AmnAyamArgasukumArakRtAbhiyogA krUrottarairabhihatasya vilIyate dhIH / nIrAjitasya tu sabhAbhaTasaMkaTeSu zuddhaprahAravibhavA ripavaH svapanti // 21 // kaThora uttaro vaDe je puruSa AghAta pAmI jAya che tenI buddhi jo AmnAya mArgane anusarI sukumAra abhiyoga karanArI hoya che to te vilIna thaI jAya che. paNa je puruSa evA kaThora uttaro vaDe uttejita thaI jAya che, tenA zatruo sabhAbhaTothI bharelA raNAMgaNamAM cokhkho mAra khAI sUI jAya che. II21/ kiM marma nAma ripuSu sthirasAhasasya marmasvapi praharati svavadhAya mandaH / AzIviSo hi dazanai: sahajogravIryaiH krIDannapi spRzati yatra tadeva marma // 26 // jenuM sAhasa sthira che tene mATe zatrunA viSayamAM marmasthAna zuM jovAnuM hoya ? ane je maMda che tenA mATe to pote marma upara karelo prahAra svanAzanuM kAraNa thaI jAya che. kAraNa ke sahaja ane pracaMDa vIryavALA dAMto vaDe krIDA karato AzIviSa sarpa jyAM sparza kare te ja marma thaI jAya che. I / 26 / / mandopyahAryavacanaH prazamAnuyAtaH sphItAgamo 'pyanibhRtaH smitavastu puMsAm / tasmAt praveSTumuditena sabhAma yatnaH zrutAcchataguNaH sama eva kAryaH // 27 // maMda, alpAbhyAsI jo zAMta cittavALo hoya che to tenuM vacana akhaMDanIya thAya che. tethI UlaTuM, bahu abhyAsI paNa jo azAMtacitta hoya che Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 99 to te puruSomAM upahAsapAtra bane che. eTalA mATe sabhyonA manamAM sthAna meLavavA tatpara thanAre zAstra karatAM prazamanA viSayamAM ja sogaNo prayatna karavo joIe. rA. AkSipya yaH svasamayaM pariniSThurAkSaH pazyatyanAhatamanAzca parapravAdAn Akramya pArthivasabhAH sa virocamAnaH zokaprajAgarakRzAn dviSataH karoti // 28 // jo potAnA siddhAMtanuM sthApana karI nirbhaya mana ane niSphara netravALo thaI prativAdIo sAme jue che te rAjasabhA upara kAbU meLavI tejasvI banelo potAnA zatruone zoka ane jAgaraNanA duHkhathI durbaLa karI mUke che. |28 kiM garjitena ripuSu tvabhitomukheSu kiM tveva nirdayavirUpitapauruSeSu / vAgdIpitaM tRNakRzAnubalaM hi tejaH kalpAtyayasthiravibhUtiparAkramottham // 29 // saMmukha thaI beThelA zatruomAM garjana karavAthI zuM thavAnuM che? tema ja nirdayabhAve jeo pauruSa nihALI rahyA hoya temanI vacce paNa garjana karavAthI zuM thavAnuM che ? kAraNa ke vANIthI prakaTAveluM teja mAtra ghAsanA agni jeTaluM baLa dharAve che. kalpAMta sudhI sthira rahe tevuM teja parAkramathI ja prakaTI zake che. 29 paricitanayaH sphItArtho'pi zriyaM parisaMgatAM na nRpatiralaM bhoktuM kRtsnAM kRzopaniSadbalaH / viditasamayo'pyevaM vAgmI vinopaniSakriyAM na tapati yathA vijJAtArastathA kRtavigrahAH // 32 // jema samRddhizALI ane nItijJa hovA chatAM paNa jo rAjA rahasyabaLathI durbaLa hoya che to te prApta thayelI saMpUrNa saMpattine bhogavI zakato nathI, tema zAstrono jJAtA hovA chatAM, (vAdanA) rahasyane na jANato hoya to te (janasamUhamAM) dIpI UThato nathI. kAraNa ke je (vAdI agara rAjA) je rIte jJAtA hoya te rIte te vigraha karI zake. 32 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 0 anekAnta ciMtana vAdalAtrizikA grAmAntaropagatayorekAmiSasaMgajAtamatsarayoH / syAt sau( ? sa khyamapi zunomA'trorapi vAdinorna syAt // 1 // judA judA gAmathI AvI caDhelA ane eka ja mAMsanA TukaDA upara tAkI rahevAthI paraspara matsarI banelAM evAM be zvAnonuM paNa kadAcita sakhya saMbhave kharuM; paraMtu vAdIo jo be sagA bhAI hoya to paNa teonuM paraspara sakhya rahevuM asaMbhavita che. AvA vaca tattvAbhinivezaH kvaca saMrambhAturekSaNaM vadanam / dara nA rIkSA vizvasanIyarUpatAnunuH (?) parA kyAM te tattvano Agraha ane kyAM AvezathI Atara (caDhela) AMkhavALuM (vAdInuM) mukha? kyAM te vizvAsanI mUrtisamI dIkSA ane jyAM e kuTila vAda? rA tAvad bakamugdhamukhastiSThati yAvanna raMgamavatarati / raMgAvatAramattaH kAkoddhataniSThuro bhavati // 3 // jyAM sudhI raMgatavAdasthalI)mAM nathI Utarato tyAM sudhI vAdI bagalA jevo mugdha dekhAya che. paNa raMgamAM UtaratAM ja te matta thaI kAgaDA jevo uddhata ane kaThora thaI jAya che. saMsA krIDanakamIzvarANAM kurkuTalAbakasamAna( ? )vAlebhyaH / / zAstrANyapi hAsyakathAM laghutAM vA kSullako nayati // 4 // kSullaka vAdI kUkaDA ane tetaranI peThe paisAdAronuM ramakaDuM banI potAnAM zAstrone bALako mAraphata upahAsa ane laghutA prApta karAve che. jo anyaiH svecchAracitAnarthavizeSAn zrameNa vijJAya / kRtsnaM vAGmayamita iti khAdatyaMgAni darpaNa // 5 // bIjAoe (anya vAdIoe) svecchApUrvaka racelA viziSTa arthone kaSTapUrvaka jANIne vAdI, jANe ahIM ja saMpUrNa zAstro che ema darpa vaDe aMgone karaDe che. paNa anyata eva zreyAMsyanyata eva vicaranti vAdivRSAH / vAksaMrambhaH kvacidapi na jagAda muniH zivopAyam / kalyANo bIjI ja tarapha che, ane vAdIvRSabho bIjI ja tarapha vicare che; munioe to vANInA yuddhane kyAMye kalyANano upAya kahyo nathI. IINA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 0 101 yadyakalahAbhijAtaM vAkchalaraMgAvatAranirvAcyam / svasthamanobhistattvaM parimImAMsenna doSaH syAt // 8 // vAkkalarUpI raMgabhUmimAM UtarIne jenuM nirvacana karavAnuM che, evA tattvanI jo svaccha mana vaDe, akalahathI suMdara bane tema jo vicAraNA karavAmAM Ave to temAM kazo doSa na thAya. IIaa sAdhayati pakSameko'pi hi vidvAn zAstravitprazamayuktaH / na tu kalahakoTikoTyA'pi sametA (? saMgatA) vAkyalAlabhujaH // 9 // zAstra jANanAra vidvAna jo zAMta hoya to te ekalo chatAM paNa potAno pakSa sAdhe che, paraMtu vAconI lALa cATanArA aneka vidvAno ekaThA thaIne lahapradhAna evI karoDo koTiothI paNa potAno pakSa sAdhI zakatA nathI. {lell ArtadhyAnopagato vAdI prativAditastathA svasya / cintayati pakSanayahetuzAstravAgbANasAmarthyam // 10 // vAdI durdhyAnamAM paDI prativAdInA ane potAnA pakSaviSayaka, nayaviSayaka, hetuviSayaka, zAstraviSayaka ane vacanabANaviSayaka sAmarthyanI ja ciMtA karato rahe che. 10nA hetuvidasau na zabdaH (? zAbda ) zAbdo'sau na tu vidagdhahetukathaH / ubhayajJo bhAvapaTuH paTuranyo'sau svamatihInaH // 11 // amuka vAdI hetunna (tarkaza) che to zabdazAstra nathI jANato. vaLI amuka bIjo vAdI zabdazAstrajJa che to tarkakathAmAM kuzaLa nathI. trIjo vaLI tarka ane zabdazAsra baMne jANato chatAM bhAva prakaTa karavAmAM paTu nathI. to bIjo vAdI paTu che paNa tene potAnI buddhi nathI. / / 11 / sA naH kathA bhavitrI tatraitA jAtayo mayA yojyAH / iti rAgavigatanidro vAgmukhayogyAM nizi karoti // 12 // 'amArA vacce te kathA thavAnI che temAM mAre A jAtio (asatya uttaro) yojavAnI che.' AvA prakAranI ciMtAthI nidrAhIna thaI vAdI rAtrine vakhate vacana ane mukhanI kasarata kare che. 125 azubhavitarkavidhUmitahRdayaH kRtsnAM kSapAmapi na zete / kuNThitadarpaH pariSadi vRthAtmasaMbhAvanopahataH // 13 // sabhAmAM jeno garva tUTI gayo che evo vAdI potAnI mithyA AtmasaMbhAvanAthI AghAta pAmI AkhI rAta azubha vitarkothI gherAyelA , Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 0 anekAnta ciMtana hRdayavALo thaI UMgha laI zakato nathI. 13 / / yadi vijayate kathaJcittato'pi paritoSabhagnamaryAdaH // svaguNavikatthanaduSika( ? ) strInapi lokAn khalIkurute // 15 // uta jIyate kathaJcit pariSatparivAdinaM sa kopAndhaH / galagarjenAkrAman vailakSyavinodanaM kurute // 16 // jo vAdI koI paNa rIte jIte to tethI thatI khuzImAM te maryAdA toDI AtmaprazaMsAthI phulAI jaI traNe lokanI avajJA kare che. paraMtu jo hAre to te vAdI krodhAMdha thaI sabhA ane prativAdI upara UMDI garjanA dvArA AkramaNa karato potAnI jhAMkhapane dUra kare che. I15 16 | vAdakathAM na kSamate dIrgha niHzvasiti mAnabhaMgoSNam / ramye'pyaparatijvaritaH suhRtsvapi vajrIkaraNavAkyaH // 17 // jyAre vAdI vAdakathA nathI sahI zakato tyAre mAnabhaMganA bhayathI garama ane lAMbo nisAso mUke che. ane te ramya sthAnomAM paNa becenIthI saMtapta thayelo hoI mitronA pratye paNa vajra jevAM tIkSNa vacano bolavA lAge 9.119911 duHkhamahaMkAraprabhavamityaM sarvatantrasiddhAntaH / atha ca tamevArUDhastattvaparIkSAM kila karoti // 18 // sarva zAstrakArono e mata che ke ahaMkAra e ja duHkhanuM mULa che, chatAM te ja ahaMkArano Azraya laI vAdI tattvanI parIkSA karavA icche che. 18 jJeyaH parasiddhAntaH svapakSabalanizcayopalabdhyartham / parapakSakSobhaNamabhyupetya tu satAmanAcAraH // 19 // potAnA pakSabaLanA nizcayanI upalabdhi (khAtarI) mATe ja bIjAno siddhAMta jANI levo Avazyaka che; paraMtu sAmAnA pakSane kSobha pamADavAnA uddezathI teno siddhAMta jANavo e to sajjano mATe anAcAra ja che. / / 19 / svahitAyaivottheyaM ko nAnAmativicetanaM lokam // yaH sarvajJairna kRtaH zakSyati taM vartumekamatam // 20 // potAnA hitanI dRSTie ja parAkrama karavuM ucita che, kAraNa ke aneka matabhedothI bhrAMta thayeluM A jagata sarvajJothI paNa ekamata na thayuM to pachI tene kayo vAdI ekamata karI zakaze ? ||2|| sarvajJaviSayasaMsthAMzchadmastho na prakAzayatyarthAn / nAzcaryametadatyadbhutaM tu yatkiMcidapi vetti // 21 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 103 sarvajJanA ja viSayabhUta evA padArthone jo chavstha (alpajJa) manuSya prakaTa karI zakato nathI, to temAM kAMI Azcarya pAmavA jevuM nathI. evA alpajJo je kAMI thoDuM jANI zake che te ja Azcarya mAnavuM joIe. 21 paruSavacanodyatamukhaiH kaahljncittvibhrmpishaacaiH| - dhUrtaH vana to pIpAMsA nAma parivartaH ArajhA pAmara janonAM cittane bharamAvavA mATe pizAca jevA ane kaThora vacana bolavA mATe ja jeonAM mukha tatpara hoya che evA dhUrtajanoe kalahane mImAMsAnA nAmamAM badalI nAkhyuM che. paranigrahAdhyavasitazcittaikAgryamupayAti tadvAdI / yadi tatsyAdvairAgye na cireNa zivaM padamupayAtu // 25 // bIjAone nigraha ApavAnA nizcayathI vAdI cittanI je ekAgratA meLave che tevI jo vairAgyamAM meLave to te vAdI vagara vilaMbe mukti pAme. ||rapI . ekamapi sarvaparyayanirvacanIyaM yadA na vettyartham / mAM pratyahamiti garvaH svasthasya na yukta iha paMsaH // 26 // ahIM A lokamAM, jyAre manuSya sarva aMzothI nirvacana karavA yogya evI eka paNa vastune pUrI jANI zakato nathI to pachI "huM" ke "mArA pratye !" evo prakArano garva karavo kayA svastha puruSane yogya hoI zake? 26 nyAyAtrizikA daivakhAtaM ca vadanaM AtmAyattaM ca vAGmayam / zrotAraH santi coktasya nirlajjaH ko na paNDitaH // 1 // moTuM daive khoDyuM che (banAvI rAkhyuM che) ane vAya potAne AdhIna che; je kAMI paNa kahevAmAM Ave tene sAMbhaLanAra paNa maLI ja Ave che; evI sthitimAM kayo nirlajja paMDita na banI zake ? 1. dvitIyapakSapatIghAH sarva eva kathApathAH / __ abhidhAnArthavibhrAntairanyo'nyaM vipralapyate // 7 // sarve kathA(vAda)mArgo parapakSanA ghAta mATe ja racAyelA hoya che; chatAM zabda ane arthamAM brAMta thayelA vAdIo aMdaroaMdara vipralApa karyA ja kare che. | ekapakSahatA buddhirjalpavAgyantrapIDitA / zrutasaMbhAvanAvairI vairasyaM pratipadyate // 16 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 0 anekAnta ciMtana jalparUpa vacanayaMtramAM pIDita thayelI buddhi eka pakSamAM haNAI jAya che; ane zAstrasaMbhAvanA(bahumAna)nI zatru banI nIrasapaNuM prApta kare che. 16ll na nAma dRDhameveti durbalaM coppttitH| vaktRzaktivizeSAttu tattadbhavati vA na vA // 28 // upapatti(yukti)thI kAMI baLavAnuM ke durbaLa che ja nahi; vaktAnI viziSTa zaktine lIdhe ja te tema bane athavA na bane. 28 tulyasAmAdhupAyAsu zaktyA yukto vizeSyate / vinipuryathA vAmI tathA (?) zratApi ArA sAma Adi upAyo samAna hovA chatAM jevI rIte zaktizALI vijayeccha caDhI jAya che tevI rIte vaktA paNa zAstra karatAM zaktinA yoge caDhI jAya che. [29tA. pAznikezvarasaumukhyaM dhAraNAkSepakauzalam / sahiSNutA paraM dhASTayargamiti vAdacchalAni SaT // 31 // sabhya ane sabhApatino saddabhAva, dhAraNazakti ane AkSepazaktinuM - kauzala, sahanazIlatA ane parama dhRSTatA-A cha vAdacchala kahevAya che. ||31|| vibhAga 2 haribhadrasUrinAM vAda ane yama aSTako AgaLa pR. 1214thI 1218mAM je aSTakono sArAMza ApavAmAM Avyo che te aSTako saMkSipta tema ja pAkya hovAthI nIce tenuM mULamAtra ApavAmAM Ave che : zuSkavAdo vivAdazca dharmavAdastathAparaH / ityeSa trividho vAdaH kIrtitaH paramarSibhiH // 1 // atyantamAninA sAdhu krUracittena ca dRDham / dharmadviSTena mUDhena zuSkavAdastapasvinaH // 2 // vijaye'syAtipAtAdi lAghavaM tatparAjayAt / dharmasyeti dvidhApyeSa tattvato'narthavardhanaH // 3 // labdhikhyAtyarthinA tu syAhu~sthitenAmahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH // 4 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 105 vijayo hyatra sannItyA durlabhastattvavAdinaH / tadbhAve'pyantarAyAdidoSo dRSTavighAtakRt // 5 // paralokapradhAnena madhyasthena tu dhImatA / svazAstrajJAtatattvena dharmavAda udAhRtaH // 6 // vijaye'sya phalaM dharmapratipattyAdyaninditam / Atmano mohanAzazca niyamAttatparAjayAt // 7 // dezAdyapekSayA ceha vijJAya gurulAghavam / tIrthakRjjJAtamAlocya vAdaH kAryaH vipazcitA // 8 // viSayo dharmavAdasya tattattaMtravyapekSayA / prastutArthopayogyeva dharmasAdhanalakSaNaH // 1 // paMcaitAni pavitrANi sarveSAM dharmacAriNAm / ahiMsA satyamasteyaM tyAgo maithunavarjanam // 2 // kakhalvetAni yujyante mukhyavRttyA ka vA na hi / tatre tattaMtranItyaiva vicArya tattvato hyadaH // 3 // dharmAthibhiH pramANAderlakSaNaM na tu yuktimat / prayojanAdyabhAvena tathA cAha mahAmatiH // 4 // "prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam" // 5 // pramANena vinizcitya taducyeta na vA nanu / alakSitAt kathaM yuktA nyAyato'sya vinizcitiH // 6 // satyAM cAsyAM taduktyA kiM tadvadviSayanizciteH / tata evAvinizcitya tasyoktiyA'ndhyameva hi // 7 // tasmAdyathoditaM vastu vicAryaM rAgavarjitaiH / dharmAthibhiH prayatnena tata iSTArthasiddhitaH // 8 // . pariziSTa 5 vAdI devasUrino tathA AcArya hemacaMdrano vAdavicAra vibhAga 1 vAdasvarUpa paraspara viruddha evA be aMzomAMthI eka aniSTa aMzanuM 1. viruddhayordharmayorekadharmavyavacchedena svIkRtatadanyadharmavyavasthApanArthaM sAdhanadUSaNavacanaM vAdaH / pramANanayatattvA. pari0 8, sU0 1. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 7 anekAnta ciMtana nirAkaraNa karI bAkInA bIjA iSTa aMzanuM sthApana karavA mATe vAdI ane prativAdI je potapotAnA pakSanuM sAdhana ane sAmenA pakSanuM nirasana kare che te vAda. A lakSaNamAM akSapAdanA vAda ane jalpano samAveza thAya che, vitaMDAno nahi. hemacaMdra kahe che ke prAzvika (sabhya), sabhApati ane prativAdInI samakSa tattvanizcayanI rakSA mATe potAnA pakSanuM sAdhana ane parapakSanuM dUSaNa kahevuM te vAda1. hemacaMdra paNa potAnA e vAdanA lakSaNamAM akSapAdakathita vAda ane jalpa e baMne kathAno samAveza kare che ane lAMbI carcA pachI kahe che ke vAdathI jalpanI kAMI bhinnatA nathI. vitaMDA mATe to te kahe che ke pratipakSasthApanA vinAnI vitaMDA e to kathA ja nathI; kAraNa ke vaitaMDika potAno pakSa laI tene sthApana na karatAM jo kAMI paNa bolI parapakSane ja dUSita kare to tenuM kathana koNa sAMbhaLe ? tethI vaitaMDike potAnA pakSanuM sthApana to karavuM ja rahyuM; ane ema kare eTale tenI kathAmAM vitaMDApaNuM rahetuM ja nathI, kAM to te kathA vAda ane kAM to jalpa banI jAya che. mATe ja vitaMDA e kathAkoTimAM AvI zakatI nathI. vAdI (prAraMbhaka) prativAdI (pratyAraMbhaka)vAdI be prakAranA hoya che. eka vijayecchu ane bIjo tattvanirNayacchu. tattvanirNayacchunA vaLI be prakAro che. koI pote ja tattvanirNaya meLavavA icche che. te svAtmani tattvanirNayecchu kahevAya; jyAre bIjo svayaM nirNayavAn hoI bIjAne tattvanirNaya karAvI ApavA icche che te parantratattvanirNayecchu kahevAya. A bemAMthI paratattvanirNayecchunA paNa be prakAra saMbhave che. eka asarvajJa ane bIjo sarvajJa. A rIte (1) vijayecchu (2) svAtmanitattvanirNayecchu (3) asarvajJaparatratattvanirNayecchu (4) sarvajJapa2tratattvanirNayecchu, ema cAra prakAranA vAdI thayA. prativAdI paNa uparanI rIte ja cAra saMbhavI zake. temAMthI kaI kaI 1. tattvasaMrakSaNArthaM prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH / pramANamImAMsA // 2-130 // 2. tatra vAvAt khanvasya bridvizeSo'sti ! pramALamImAMsA. 3. pratipakSasthApanAhInAyA vitaNDAyA kathAtvAyogAt / vaitaNDiko hi svapakSamabhyupagamyAsthApayanyatkiJcidvAdena parapakSameva dUSayan kathamavadheyavacanaH / pramANamImAMsA. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 107 jAtanA vAdIno kaI kaI jAtanA prativAdI sAthe vAda saMbhave ane kaI jAtanA sAthe na saMbhave eno vistAra nIce pramANe che : (1) vijayeccha vAdIno svAtmanitattvanirNayuccha prativAdI sAthe; (2) svAtmanitattvanirNayuccha vAdIno vijayecchaprativAdI sAthe; (3) svAtmanitattvanirNayechu vAdIno svAtmanitattvanirNayeccha prativAdI sAthe ane (4) paratratattvanirNayeGga sarvajJa vAdIno paratratattvanirNayeGga sarvajJa prativAdI sAthe-A pramANe cAra vAda na saMbhave. je (vAda) saMbhave te A pramANe : (1) vAdI ane prativAdI baMne vijayeThu; (2) vAdI vijayeSNu ane prativAdI asarvajJa patratattvanirNayeThu; (3) vAdI vijayeSNu ane prativAdI sarvajJaparatratattvanirNayeThu; (4) vAdI svAtmanitattvanirNaye ane prativAdI asarvajJa-paratra-tattvanirNayeThu; (5) vAdI svAtmanitattvanirNayeccha ane prativAdI sarvajJa-para-tattvanirNayeThu; (6) vAdI asarvajJa-paratattvanirNayeThu ane prativAdI vijayeThu; (7) vAdI asarvajJa paratratattvanirNayeSNu ane prativAdI svAtmanitattvanirNayeThu; (8) vAdI asarvajJa paratratattvanirNayeThu ane prativAdI asarvajJa-paratra-tattvanirNayeThu; (9) vAdI asarvajJa paratratattvanirNayeThu; (10) vAdI sarvajJa-paratratattvanirNayeThu ane prativAdI vijaye; (11) vAdI sarvajJa paratratattvanirNayeThu ane prativAdI svAtmanitattvanirNayeThu; (12) vAdI sarvajJaparatratattvanirNayechu ane prativAdI asarvajJa paratratattvanirNayecchu. aMganiyama-vAdakathAnAM cAra aMgo mAnavAmAM AvyAM che : (1) vAdI, (2) prativAdI, (3) sabhya, (4) sabhApati. vadhAremAM vadhAre A cAra ja aMgo vAda mATe Avazyaka che. paNa vAdI prativAdInI vizeSatAne laIne keTalAka vAdo ochAM aMgothI paNa cAle che. tethI vAdane lagato aMgano niyama paNa batAvavAmAM Avyo che; jema ke vAdI ane prativAdI vacce vAdanA je uparyukta bAra prakAra batAvavAmAM AvyA che temAMthI vijayeccha vAdI sAthe (1) vijayeSNu prativAdIno (2) asarvajJa paratratattvanirNayecchu-prativAdIno tathA (3) sarvajJa paratratattvanirNayeccha prativAdIno--e pramANe traNa vAdo bane che. te vAdo pUrvokta cAre aMga hoya to ja cAlI zake. kAraNa ke jayAM vAdI ke prativAdI-bemAMthI eka paNa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 * anekAnta ciMtana vijayecchu hoya tyAM sabhya ane sabhApati sivAya vyavasthA rahI zake ja nahi. jyAre svAtmanitattvanirNayeThu vAdIno asarvajJa paratratattvanirNayeccha prativAdI sAthe vAda cAle che tyAre temAM be athavA traNa aMga hoya che. jo vAdI ane prativAdI baMne aMdaroaMdara samajI zake to te pote ja be aMga ane jo prayatna karyA chatAM paNa prativAdI vAdIne na samajAvI zake to sabhyanI AvazyakatA paDe eTale traNa aMga thayAM. emAM vAdI-prativAdI baMne nirNayecchu hovAthI kalaha Adino saMbhava na hovAne lIdhe sabhApati rUpa aMga Avazyaka ja nathI. paraMtu jo svAtmanitattvanirNayecchu vAdIno sarvajJa-paratra-tattvanirNayeccha prativAdI sAthe vAda hoya to temAM sabhyanI AvazyakatAno prasaMga na paDavAthI vAdI ane prativAdI be ja aMgo hoya che. asarvajJa paratratattvanirNayecchu vAdino vijayecchu-prativAdI sAthe vAda hoya to temAM cAre aMga joIe. paNa jo te asarvajJaparatratattvanirNayeccha vAdIno svAtmanitattvanirNayeccha prativAdI sAthe athavA paratratattvanirNayeccha asarvajJa prativAdI sAthe vAda hoya to temAM be (vAdI-prativAdI) agara traNa ja aMga joIe (sabhApati nahi). paNa jo e asarvajJa-paratratattvanirNayeccha vAdIno sarvajJa prativAdI sAthe vAda hoya to temAM be ja aMga hoya. sarvajJa vAdIno vijayeSNu prativAdI sAthe vAda cAra aMgavALo ja hoya. paNa te sarvajJa vAdIno svAtmanitattvanirNayuccha prativAdI sAthe athavA paratratattvanirNayeThu asarvajJa prativAdI sAthe vAda hoya to be ja aMga Avazyaka che. vAdamAM vAdI ke prativAdI koI paNa rUpe vijayecchu dAkhala thayo eTale kalaha Adi dUra karavA, vyavasthA rAkhavA, sabhya ane sabhApati Avazyaka hoya ja e upara kahevAmAM AvyuM che. aMgonuM svarUpa ane kartavya :-(1) vAdakathAmAM be pakSakAro hoya che. temAM eka vAdI ane bIjo tenI sAme thanAra tenI apekSAe prativAdI; tevI rIte bIjAnI apekSAe tenI sAme paDanAra pahelo prativAdI kahevAya che. vAdI ane prativAdI baMnenuM kAma pramANapUrvaka potapotAnA pakSanuM sthApana ane parapakSanuM khaMDana e che. (2) vAdI ane prativAdI baMnenA siddhAMtonA rahasyanuM jJAna, dhAraNAzakti, bahuzrutapaNuM, kSamA, madhyasthapaNuM e guNone lIdhe jeo Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana 0 109 vAdI ane prativAdI baMnene mAnya thaI zake te sabhya'. teonuM kAma nIce pramANe : vAdI ane prativAdIne cokkasa pakSano svIkAra karAvI teone je paddhatie carcA karavAnI hoya te paddhatino paNa svIkAra karAvavo; pahelo koNa bolaze te TharAvavuM; vAdI ane prativAdIe potapotAnA pakSanA sAdhanamAM ane viruddha pakSanA nirAkaraNamAM je kahyuM hoya tenA guNa ane doSono nizcaya ka2vo; vakhata Avye satya (tattva) prakAzana karI carcAne baMdha karavI ane yathArthapaNe sabhAmAM carcAnuM phaLa (jaya agara parAjaya) nivedana karavuM. sabhApatinuM svarUpa ane tenuM kArya H-- prajJA (vivekazakti) AjJA, aizvarya (prabhAva), kSamA, ane madhyasthatA (niSpakSapaNuM) eTalA guNothI yukta hoya te sabhApati thaI zake. tenuM kArya baMne vAdIo ane sabhyoe je kahyuM hoya te samajI levuM ane takarArano niveDo lAvavo vagere hoya che. kALamaryAdA H-- jo jayecchu vAdIonI carcA hoya to teno samaya sabhyonI icchA ane bolanAranI sphUrti (kathanasAmarthya) upara AdhAra rAkhe che; ane jo tattvanirNayecchuonI carcA hoya to teno samaya tattvanirNayanA avasAna ane bolanAranI sphUrti upara avalaMbe che. joke devasUrinA uparokta varNana jeTaluM vistRta varNana bIjA koI graMthamAM adyApi jovAmAM nathI AvyuM, chatAM akSapAdanA nyAyasUtra uparanI vizvanAtha tarkapaMcAnanakRta vRttimAM thoDuMka Ane lagatuM jANavA jevuM varNana che. devasUri ane tarkapaMcAnana baMnenuM varNana ghaNe aMze ekabIjAnI pUrti rUpa hoI tene ahIM ja ApI devuM yogya che. vRttimAMthI cAra mukhya bAbato ahIM noMdhavA jevI che. (1) carcA sAmAnyanA adhikArIo kevA hovA joIe te. (2) vAdakathAnA (viziSTa carcAnA) adhikArIo kevA hovA joIe. (3) sabhA kevI hovI joIe te. 1. vAdiprativAdisiddhAntatattvanadISNatvadhAraNAbAhu zrutyapratibhAkSAntimAdhyasthyairubhayAbhimetAH sabhyAH / pramANanayatattvA0 pari0 8, sU0 18 / sabhyanA svarUpa vize hemacaMdre ApeluM nIce eka suMdara pagha che : svasamayAparasamayajJAH ku lajAH pakSadvayepsitAH kSamiNaH / vAdapatheSvabhiyuktAstulAsamAH prAznikAH proktAH || pramANamImAMsA pala 38, pra0 pa0 1 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 0 anekAnta ciMtana (4) carcAno krama kevo hovo joIe. kathAdhikArI(vAdI prativAdI)nuM svarUpa : tattvanirNaya agara vijaya e bemAMthI koI paNa ekanI icchA rAkhanAra, sarvajana sidgha anubhavanI avagaNanA na karanAra, sAMbhaLavA vagere kAmamAM paTu; takarAra nahi karanAra ane carcAmAM upayogI thAya tevuM pravartana karavAmAM samartha vAdIprativAdI hovA joIe. vAdAdhikArI H tattvajJAnane icchanAra, prastuta viSaya sAthe saMbaddha ja bolanAra, nahi ThaganAra, yathAsamayasphUrtivALA, apekSA (lAbhecchA) vinAnA, ane yuktiyukta vAtano svIkAra karanAra-vAdakathAnA adhikArI hoya. sabhya stheyAn (madhyastha) evA anuvidheya (rAjAdi sabhApati) tathA sabhyathI yukta sabhA hoya paNa vItarAgakathA(vAda)mAM te Avazyaka nathI. te mAtra vAdI ane prativAdIthI paNa cAlI zake che. krama :- vAdI svapakSano sAdhakahetu mUkI, A mAro hetu hetvAbhAsa nathI ema sAmAnya rIte ane A asiddha vagere hetvAbhAsa nathI ema vizeSa rIte dUSaNano uddhAra kare eTale prativAdI vAdInA kathanano anuvAda karI yathAsaMbhava hetvAbhAsa vaDe vAdInA kathanane dUSita karI svapakSano upanyAsa kare; tyAra pachI trIjI kakSAmAM vAdI, prativAdInA kathanano anuvAda karI prativAdIe Apela dUSaNa uddhRrI yathAsaMbhava hetvAbhAsa dvArA prativAdIno pakSa dUSita kare. A sAdhana ane dUSaNano je krama Apyo che te pramANe carcAnI vyavasthA phakta tyAre ja rahI zake che, jyAre vAdI agara prativAdIne koI nigrahasthAna na maLe ane te dvArA vipakSane parAbhava ApavAnI taka na maLe. jo vAdI agara prativAdIne evuM nigrahasthAna maLI Ave ke jenA dvArA vipakSane parAjita karI zakAya to te potAnA pakSanuM sAdhana ane sAmAnA pakSanuM dUSaNa agara sAmA pakSakAre Apela dUSaNa uddharavAnI bIjI koI bhAMjagaDamAM na paDatAM te nigrahasthAna dvArA ja sAmAne parAjita karI de che. A sthiti jalpa agara vitaMDAnI hoya che--nahi ke vAdanI. (nyA. sU. 1. 2. 1. bIjI vigato mATe juo pariziSTa 6) A pramANeno krama vRttimAM Apelo che. paNa kramanuM vizeSa svarUpa vAdI devasUrie potAnA graMthamAM varNavyuM che te paNa jijJAsue jovA jevuM che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA paddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 111 temAM vAdI ane prativAdIoe kevI rIte dAvapeca khelavA ane jaya prApta karavo enuM spaSTa varNana che. (juo : pariccheda 8, sU. 22, ratnAkarAvatArikA TIkA) vibhAga 2 carcAmAM chaLa ane jAtino prayoga karavA vize matabheda vAda ane jalpakathA vaccenuM aMtara batAvatA akSapAdano anugAmI koI kahe che ke vAdamAM to chala ane jAti asatya uttararUpa hovAthI nathI yojAtI, paNa jalpamAM te yojAya che; kema ke duHzikSita, kutarkathI vAcALa, ane vitaMDAkuzaLa paMDito chala Adi sivAya bIjI rIte kema jItI zakAya ? teTalA mATe ane gatAnugatika sAdhAraNa janatA tevA vitaMDAkuzaLa paMDitothI ThagAI kumArge na jAya ema vicArI kAruNika munie chaLa, jAti vagereno upadeza karyo che. AnA uttaramAM hemacaMdra kahe che ke asatya uttarathI prativAdInuM khaMDana karavuM e yogya nathI. kAraNa ke mahAtmAo anyAya vaDe jaya ke yaza meLavavA icchatA nathI. mATe chalAdino prayoga karavo anucita hovAthI jalpa e vAdathI judI kathA siddha thatI nathI. A ja vAta teNe chala, jAti AdinA upadezaka akSapAdano parihAsa karatAM anya vyavachedaziAmAM rUpAMtarathI kahI che : prAkRta loko svabhAvathI ja vivAdaghelA hoya che temAM vaLI teone kla, jAti ane nigrahasthAna jevAM mAyika tattvono upadeza karavo ane te vaDe prativAdInA marmone bhedavAnuM sAdhana pUruM pADavuM e akSapAdamuninI kharekhara virakti che !' 1. nanu chalajAtiprayogo'saduttaratvAdvAde na bhavati jalpe tu tasyAnujJAnAdasti vAdajalpayorvizeSaH yadAha. "duHzikSitakutakAzalezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopapaNDitAH // 1 // gatAnugatiko lokaH kumArga tatpratAritaH / mA gAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH // 2 // pramANamImAMsA pala. 38 dvi0 paM0 2. 2. naivam, asaduttaraiH parapratikSepasya kartumayuktatvAt na hyanyAyena jayaM yazodhanaM vA mahAtmanaH samIhantaM / pramANamImAMsA pala. 38, dvi0 paM05 3. svayaM vivAdagrahile vitaNDApANDityakaNDUlamukhe jane'smin / mAyopadezAtparamarma bhindannaho virakto muniranyadIyaH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 0 anekAnta ciMtana hemacaMdranA A uttara upara akSapAdano anugAmI AgaLa vadhI dalIla kare che ke koI prabaLa prativAdIne jovAthI agara tenA jayane lIdhe thatA dharmanAzanI saMbhAvanAthI pratibhA kAma na kare tyAre dhULanI peThe asatya uttaro pheMkavAmAM Ave, te evI buddhithI ke taddana hAra karatAM saMdehadazAmAM rahevuM e ThIka che to emAM zo doSa? A dalIlano uttara hemacaMdra Ape che ke AvI rIte asatya uttarano prayoga dravya, kSetra, kALa, bhAva joI apavAdarUpe vAdamAM paNa viruddha nathI. A uttara ApatAM joke hemacaMdra jalpane vAdathI judI kathArUpe nathI svIkAratA, chatAM chala, jAtinA prayoga karavA vizenA akSapAdanA matane to te koI ne koI rIte svIkArI ja le che. nigrahanuM svarUpa nyAyadarzana vipratipatti ane apratipattine nigraha kahe ane bauddha vidvAno sAdhanAMganA akathana ane doSanA apradarzanane nigraha kahe che. tyAre jaina tArkiko parAjayane ja nigraha mAne che ane parAjayanuM svarUpa patAvatAM kahe che ke potAnA pakSanI siddhi na thavI e ja parAjaya che. 1. atha prabalaprativAdidarzanAt tajjaye dharmadhvaMsasaMbhAvanAtaH pratibhAkSayeNa samyaguttarasyA pratibhAsAdasaduttarairapi pAMzubhirivAvakiranekAntaparAjayAdvaraM sandeha iti dhiyA na doSamAvahatIti / pramANamImAMsA pala. 38, dvi0 paM0 6. 2. na, asyApavAdikasya jAtyuttaraprayogasya kathAntarasamarthanasAmarthyAbhAvAt vAda eva dravyakSetrakAlabhAvAnusAreNa yadyasaduttaraM kathaJcana prayuJjIta kimetAvatA kathAntaraM prasajyeta tasmAjjalpavitaNDAnirAkaraNena vAda evaikaH kathAprathAM labhata iti sthitam / pramANamImAMsA pala. 38, dvi0 paM0 7. 3. vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam / nyAyada0 a0 1, A0 2, sU0 19. 4. A viSayanI carcA akalaMke adRzatImAM ane vidyAnaMdIe aSTasahastrInAM savistara karI che. juo aSTalastrI pR. 81. akalaMka ane vidyAnaMdInA e zAstrArthane hemacaMdra sUtrabaddha karI tenI vistRta TIkA paNa lakhI che. nApyasAdhanAGgavacanAdoSodbhAvane // 2-1-35|| svapakSasyAsiddhireva parAjayo nAsAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM ca, yathAha dharmakIrtiH 'asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate // " pramANamImAMsA pala. 42, dvi. paM0 15. vizeSArthIe A traNe graMtho sarakhAvavA. ahIM vistArabhayathI badhA pUrNa ullekho na ApI zakAya. 5. siddhiH pUrI naiyaH || praHTMmImAMsA 2--rU2; sa nigraho vAhitivAhino | pramANamImAMsA 2-2-3rU. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana * 113 pariziSTa 6 vibhAga 1 nyAyasUtravRttimAMnuM kathApaddhativiSayaka keTaluMka varNana gautamanA nyAyasUtra upara be vRttinAmaka graMtho maLe che. temAM pahelo graMtha jayaMtanI nyAyamaMjarI ane bIjo vizvanAthanI nyAyasUtravRtti. A bemAM nyAyamaMjarI prAcIna che. pahelAM teno paThana pAThanamAM vadhAre pracAra hato ema lAge che ke kAraNa, sAdvAdaratnAkara, ratnAkarAvatArikA, syAdvAdamaMjarI Adi jaina graMthomAM nyAyamaMjarIno aneka vAra ullekha Ave che. paNa hamaNAM te pracAramAM nathI. AjakAlanA abhyAsakramamAM vizvanAthanI nyAyasUtravRtti niyata hovAthI teno ja paThana pAThanamAM pracAra che. A sthaLe emAMthI ja kathA paddhatine lagatA keTalAka muddA uparanuM varNana TUMkamAM ApavA dhAryuM che. kathAnuM lakSaNa -tattvanirNaya agara vijayane lAyaka evI ja nyAyavAkyayukta vacanaracanA te kathA. kathAnA adhikArIo-jeo tattvanirNaya agara vijayane icchatA hoya, sarvajanasiddha anubhavanI avagaNanA karanAra na hoya, sAMbhaLavA Adi(samajavA, bolavA)nI kriyAmAM paTu hoya, kalahakArI na hoya, ane carcAmAM upayogI thAya tevI pravRtti karavAmAM samartha hoya te kathAnA adhikArI thaI zake. vAda, jalpa ane vitaMDA e trividha kathAmAMthI phakta vAdanA adhikArIo- jeo tattva(satya)nA jijJAsu hoya, cAlu viSayane lagatuM ja bolanAra hoya, ThaganAra na hoya, vakhatasara vicAravAnI phuraNAvALA, khyAti ke lAbhanI icchA vinAnA ane yuktiyukta vAto svIkAranAra hoya, teo vAda karI zake. sabhAnuM svarUpa ane tenI AvazyakatA-jemAM rAjA Adi prabhAvazALI vyakti anuvidheya (zAsanakArI) hoya ane niSpakSa sabhyo hoya te ja sabhA carcAne yogya samajavI. AvI sabhA paNa vAdakathAmAM Avazyaka nathI. kAraNa e kathA nirmatsara vAdIo vacce cAle che. paNa matsarI vAdIo vacce cAlatI jalpakathAmAM to te Avazyaka che ja. carcAnA kramanuM svarUpa-sauthI pahelAM vAdI potAnA pakSano sAdhaka hetu mUke. bAda A hetvAbhAsa nathI ema kahI sAmAnya rUpe tene ja asiddha, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 0 anekAnta ciMtana viruddha Adi hetvAbhAsa nathI ema kahI vizeSa rUpe potAnA pakSanA dUSaNano uddhAra kare. ahIM sudhI pahelI kakSA thaI. tyAra bAda vAdIe kaheluM badhuM pote samajI gayo che ema jaNAvavA prativAdI sabhA vacce vAdInA badhA kathanano anuvAda karI jAya. ane vAdIne parAjita karavAnuM koI nigrahasthAna na jue to chevaTe hetvAbhAsa vaDe vAdInA sAdhanane dUSita karI potAno pakSa rajU kare; ahIM sudhI bIjI kakSA thaI. tyAra pachI trIjI kakSAmAM AvI vAdI prativAdInA badhA kathanano anuvAda karI jAya ane potAnA pakSa upara prativAdI dvArA mukAyela dUSaNano uddhAra kare; tema ja bIjuM koI nigrahasthAna na jue to chevaTe hetvAbhAsa vaDe paNa prativAdInI sthApanAne dUSita kare. A rIte trIjI kakSA pUrI thAya. tyAra pachI sabhAmAM carcAnuM hArajItarUpa pariNAma prakAzita thAya. nigraha sthAnano prakAraajJAna, ananubhASaNa ane apratibhA, e traNa nigrahasthAna anuktagrAhya eTale na bolavAthI prApta thAya tevAM che. aprAptakALa, arthAtara, nirarthaka, apArthaka e cAra nigraha-sthAna uccamAnagrAhya eTale bolatAM ja pakaDAya tevA che. pratijJAhAni, pratijJAMtara, pratijJAvirodha, pratijJAsaMnyAsa, hetvantara, avijJAtArtha, vikSepa, matAnujJA, nyUna, adhika, punarukta, niranuyojyAnuyoga, apasiddhAMta e tera nigrahasthAna uktagrAhya eTale bolyAmAMthI pakaDAya tevAM che. upara kahela anuktagrAhya, uccamAnagrAhya ane uktagrAhya e vIsa nigrahasthAnonuM vAdI udbhAvana karI vAdI prativAdIne agara prativAdI vAdIne parAjita karI zake. jyAre A vIsamAMthI eka paNa nigrahasthAnanA udbhAvanano saMbhava na hoya tyAre vAdI ke prativAdI sAmenA pakSane hetvAbhAsanuM udbhAvana kare. paryanuyoyopekSaNa nigrahasthAna to vAdI ke prativAdI dvArA udbhAvita thatuM nathI, kAraNa ke madhyastha evA sabhyo vaDe ja udbhAvita thaI zake che. vibhAga 2 nIlakaMThadIkSitanuM kaliviDaMbana appadIkSitanA bhatrIjA ane nArAyaNa dIkSitanA putra nIlakaMThadIkSite hRdayahArI aneka zatako lakhyAM che. jemAM eka kaliviDaMbana zataka paNa che. A zatakamAM jyotiSI, naimittika, vaidya, mAMtrika, paMDita, dhanika Adino khUba Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana - 115 manorama parihAsa karyo che. temAM vAdIne paNa choDyo nathI. e vAdIno parihAsa jANavA yogya hovAthI nIce Apyo che : na bhetavyaM na boddhavyaM na zrAvyaM vAdino vacaH / jJaTiti prativaktavyaM sabhAsu vijigISubhiH // 1 // vijayecchue DaravuM nahi, samajavuM nahi, vAdInuM vacana sAMbhaLavuM nahi, ane jaladI ja sabhAmAM uttara ApI devo. asaMbhramA vilajjatvamavajJA prativAdinI ( !) hAso rAjJaH stavazceti paJcaite jayahetavaH // 2 // svasthatA, lajjAno tyAga, prativAdInI avajJA, hAsya ane rAjastuti e pAMca jayaprAptinAM nimitto che. uccairudghoSya jetavyaM madhyasthazcedapaNDitaH / paNDito yadi tatraiva pakSapAto'dhiropyatAm // 3 // jo madhyastha paMDita na hoya to UMce svare ghoSaNA karIne arthAt bumarANa karI mUkIne jaya meLavavo; ane jo madhyastha paMDita hoya to tenA upara pakSapAtano Aropa mUkavo. lAbho heturdhanaM sAdhyaM dRSTAntastu purohitaH / AtmotkarSo nigamanamanumAneSvayaM vidhiH // 4 // lAbha e hetu, dhana e sAdhya, purohita e dRSTAMta; ane AtmotkarSa e nigamana--(basa) anumAnomAM A vidhi che. alabhyaM' zAsyamAnena tattvaM jijJAsunA ciram / jigISuNAM hriyaM tyaktvA kAryaH kolAhalo mahAn // 5 // jayanI icchAvALA vAdIe zarama choDI moTo kolAhala karavo. 1. 'alAsyamAnena' kRtti 'abhayaM tapnamAnena' kRti 6 pA: -purAtattva, pustaka 3 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. nigoda jAtinA jIvasamUha viSayaka praznottaro 1. prazna karmabaMdhanA hetu mithyAtva, avirati, kaSAya ane yoga che; ' temAM paNa kaSAya ane yoganuM prAdhAnya che. kaSAyanI tIvratA jIvonA mAnasika vikAsa para avalaMbe che; arthAt je zreNInA jIvonuM mana saMpUrNa vikasita che, teonA adhyavasAya jo kaSAyamaya thaI jAya to teone tIvratama kaSAyanI saMbhAvanA che. saMjJI paMcendriya paryAyanA, ane khAsa karIne manuSyanA manano vikAsa saMpUrNa hovAthI ekendriyAdi jIvonI apekSAe manuSyamAM tIvratamarUpe kaSAyano saMbhava che. A kAraNasara ekendriya jIvomAM tIvratama kaSAyanI utpattino saMbhava nathI. uparyukta vicAra jo barAbara hoya to prazna e upasthita thAya che ke je avyavahAra-rAzinA jIva anAdikALathI sUkSma nigodamAMthI nIkaLyA nathI ane vyavahAra-rAzimAM AvavA samartha thayA nathI teone, anAdi kALathI mana na hovA chatAM paNa, evA tIvra kaSAyano baMdha kevI rIte thayo ke jethI karIne anAdikALathI Aja sudhI paNa temane sUkSma nigodamAM ja janmamaraNanA cakramAM bhamavuM paDe che. ane e rIte jIvazreNInA hInatama paryAyamAM rokAI rahevuM paDe che ? teone e prakAranA tIvra kaSAyonI utpatti ane cIkaNA baMdha karavAno avasara kayAre prApta thayo? uttara : jIvarAzi, punarjanma, baMdha ane mokSa e tattvo prathama to Agamasiddha che ane pachI svasaMvedana(svAnubhava)siddha paNa che. jayAre baMdha, mokSa ane jIvarAzine mAnya karI tyAre abhavya ane bhavyanI kalpanA temaja avyavahAra ane vyavahArarAzinI kalpanA paNa utpanna thaI. A ja kalpanA spaSTa rUpe jaina darzanamAM che. jainetara darzanomAM paNa A kalpanAnuM bIja jaNAya che; jema ke, anekAtmavAdI sAMkhya, nyAya Adi darzanomAM. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigoda jAtinA jIvasamUha viSayaka praznottaro * 117 jIvanI prAthamika sthiti ane aMtima sthiti atyaMta bhinna hovA chatAM paNa te ekarUpe samAna che. prAthamika sthiti avyavahAra-rAzinA jIvonI ane aMtima sthiti mukta jIvonI. banne sthiti vacce aMtara mAtra Atmika zaktionI AvRtatA(aprakaTatA)nuM che, chatAM banne vacce samAnatA paNa che. te samAnatA e che ke mukta jIvo visadaza (vabhAvika arthAt karmajanya) pariNAma prApta karatA nathI; te ja prakAre avyavahAra-rAzinA jIvo arthAt anAdi anaMta abhavya jIvo athavA to temAMthI kadI bahAra na nIkaLI zakanAra evA jAtibhavya jIvo paNa visadaza pariNAma prApta karI zakatA nathI; eTale ke jema mukta jIvo muktirUpa sadaza (svAbhAvika) pariNAmano niraMtara anubhava kare che tema avyavahAra-rAzinA pelA jIvo paNa nigodaavasthAyogya gADha ajJAna Adi sadaza paryAya-paraMparAno ja anubhava kare che. mukta jIvo mohapUrvaka sukhaduHkhano anubhava karatA nathI; ane avyavahAra-rAzinA jIvo paNa sukhaduHkhane vyakta(prakaTa)paNe anubhavI zakatA nathI. mukta jIvonI te avasthA badalAtI nathI, ane avyavahArarAzinA kAyamI jIvonI paNa te avasthA dhruva (kAyamanI) che. A prakAre banne prakAranA jIvomAM samAnatA hovA chatAM koI naigodika avasthAnI upAsanA karatuM nathI, paraMtu sarva koI muktinI upAsanA kare che. jagatamAM game tevI AsamAnI sulatAnI thaI jAya, to paNa mukta jIvone zuM ? te ja prakAre nigodanA jIvone paNa zuM? mukta jIvone Arta, raudra dhyAnanA prasaMgo nathI, tema naigodika jIvone paNa nathI. to pachI naigodika avasthAnI upAsanA karavAmAM harakata zI che? ekamAM jJAnapUrvaka duHkhano abhAva che to bIjImAM ajJAnapUrvaka duHkhano abhAva che, paraMtu duHkhano abhAva to banne sthitimAM samAna che; chatAM paNa eka sthiti upAdeya ane bIjI heya che, tenAM kAraNo zo ? teno vicAra karavo joIe. A praznano uttara garbhita rIte to maLI ja gayo haze, to paNa tene vadhAre spaSTa karIe. avyavahAra-rAzimAMthI nIkaLavAnI avasthA ane agiyAramAM guNasthAnaka sudhInI avasthA vacce vividha parivartana (utpAta-nipAta yA vikAsa ane hrAsa arthAta caDhAva-utAra) thayA kare che; duHkhasukhanI aneka athaDAmaNI temAM hoya che. vikAsa ane brAsa, jene jaina paribhASAmAM anukrame vRddhi ane hAni kahI che te, A sthitimAM spaSTa jaNAya che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 * anekAnta ciMtana avyavahArarAzIya jIvo ane mukta jIvomAM khAsa hAsa ane vikAsa kayo che ? vikAsa ane hRAsa zabda sApekSa che; jemAM brAsa hoya temAM vikAsa paNa hoya che. muktimAM brAsa nathI, tethI temAM vikAsano paNa avasara nathI. avyavahAra-rAzimAM zuM hrAsa hoI zake che? nA. tethI ja temAM vikAsa hoya ema paNa kahI zakAya nahIM. AtmAnI svAbhAvika zaktino vikAsa (vRddhi) te ja vaibhAvika zaktino hrAsa (hAni) che, ane vaibhAvikatAno vikAsa te ja svAbhAvikatAno hrAsa che. avyavahAra-rAzinA jIvomAM svAbhAvika zaktino vikAsa hota to jarUra kASAyika (vabhAvika) sthitino hrAsa hota, paraMtu avyavahAra-rAzinA jIvomAM svAbhAvika zaktino aMze paNa vikAsa hoto nathI, tethI temanAmAM kaSAyanI mAtrA (pramANa ke mApa) saMjJI paMcendriya jIvonI apekSAe nyUna hovA chatAM paNa vaibhAvika zaktino hrAsa samajavAno nathI. sUtelA athavA to mUcha pAmelA manuSyamAM krodha, lobha Adi kASAyika pariNAmano spaSTa prAdurbhAva (AvirbhAva ke prakaTatA) nathI, tethI zuM te manuSyane jAgrata manuSyanI apekSAe vadhAre vikasita kahevo? arthAt jema gADha nidrAmAM sUtelA athavA to sakhata mUchane pAmelA manuSyane kASAyika pravRtti na karI zakavA mAtrathI mandakaSAyI ke vikasita kahI zakAya nahIM, te ja prakAre avyavahAra-rAzigata jIvo saMjJI paMcendriya jIvo pramANe kASAyika pariNAma na karI zakavA mAtrathI vikasita kahI zakAya nahIM. mULamAM temanAmAM je kASAyika pariNatinI mAtrA ochI che tenuM kAraNa Atmika azuddhinI nyUnatA nahIM, paraMtu sAdhananI apUrNatA athavA to nirbaLatA mAtra che. saMjJI paMcendriya jIvomAM kaSAyanI mAtrA vadhAre che ane avyavahArarAzinA jIvomAM ochI che, kAraNa ke avyavahAra-rAzinA jIvo eka koTAkoTI sAgaropamanI sthiti paNa bAMdhI zakatA nathI ane rasabaMdha paNa bahu ja thoDo karI zake che, jyAre saMjJI paMcendriya manuSya sittera koTAkoTI sAgaropamanI sthiti ane vadhAremAM vadhAre rasabaMdha karI zake che. bhASAyika mAtrAmAM ATalo pharaka hovA chatAM paNa avyavahAra-rAzinA jIvo nikRSTa ja che. tenuM kAraNa e che ke temanI Atmika azuddhi anAdikALathI atyanta adhika che; ane sAdhananA abhAve athavA to zaktinI nyUnatAne kAraNe adhika mAtrAmAM kaSAyabaMdha karI zakatA nathI-sUtelA ane mUchita manuSyanI jema. paraMtu jo temane sAdhano ane zaktino lAbha maLI jAya to te ja jIvo Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigoda jAtinA jIvasamUha viSayaka praznottaro * 119 saMjJI jIvonA pramANe ja kaSAyabaMdha jarUra karI zake che. Ama hovAthI yogyatAnI apekSAe avyavahAra-rAzigata jIvo vikasita nahIM, paraMtu nikRSTa (hInatama arthAt halakAmAM halakI zreNInA) ja che. paraMtu AmAM eka vastu khAsa dhyAnamAM levA yogya che, jenA para ApaNuM dhyAna hajI gayuM nathI. te e ke saMjJI paMcendriya jIvomAM jema kaSAyanI mAtrA adhika hoya che, tema ja tenI sAthe jJAna ane vIryanA kSayopazamanI mAtrA paNa adhika hoya che. A kSAyopathamika mAtrA para ja vikAsano AdhAra che, naigodika ekendriya jIvamAM sparzanendriyAvaraNanA atyaMta alpa aMzano tema ja viryAntarAyanA paNa ati alpAMzano kSayopazama hoya che. bAkInI sarva indriyonAM AvaraNakarmono sarvaghAtI rasa udayamAM hovAthI te ekendriya jIvone bIjI indriyo dvArA svalpa paNa jJAna thaI zakatuM nathI; pariNAme te jIvonuM ajJAna eTaluM badhuM gADha hoya che ke tethI te supta ke mUcchita barAbara che. vIryAntarAya karmano paNa kSayopazama eTalo alpa hoya che ke te potAnA sukhaduHkhano anubhava spaSTapaNe karavAmAM asamartha che. A pramANe jJAna ane vIryanI atyaMta nyUnatA te ja teonI Atmika azuddhi che, te ja avikasitatA che. kASAyika mAtrAnI nyUnatAnuM kAraNa paNa te ja tenI nyUnatAo arthAtu Atmika azuddhi che, ane nahIM ke svAbhAvika zaktiono vikAsa. jema eka zastrAsasaMpanna prajA bIjA prajAne saMpUrNa rIte potAnA tAbAmAM laI le che ane tene krodha, mAna, mAyA ane lobha Adi vaDe kacaDI nAMkhe che, tyAre tenAthI bIjI jaMgalI, bAyalI, nAmarda, pazuprAya nagna prajA AkramaNa karatI prajA sAme jhUjhavAne badale tene dekhI nAsI jAya ane chupAI jAya che, to zuM tethI te jaMgalI prajAne vikasita kahI zakIe? kadI nahIM, kAraNa ke joke hamaNAM tenAmAM krodha, lobha Adi ochA dekhAya che, paraMtu tenA badale bhaya adhika jaNAya che; ane pariNAme krodha, lobha Adi adhika mAtrAmAM dekhAvAno pUrNa saMbhava che. A ja pramANe ekendriya jIvonA saMbaMdhI samajavuM joIe. anAdikALathI kASAyika mAtrA nyUna hovA chatAM paNa je ekendriya jIvo avyavahAra-rAzimAMthI bahAra nIkaLI zakyA nathI tema ja nIkaLI zakavAnA paNa nathI tenuM kAraNa jJAna ane vIryarUpa Atmika zaktinI AtyaMtika nyUnatA arthAtu Atmika azuddhi ja che. eka vAra jJAna ane vIryanI vRddhinI sAthe kASAyika mAtrA vadhe to paNa te ja jJAna ane vIrya dvArA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1200 anekAnta ciMtana upayogapUrvaka te ja kASAyika mAtrA nyUna karavAno ane tene atyaMta nirmUla karavAno saMbhava saMjJI jIvomAM che, ane A prakArano je saMbhava te ja vikAsa che. tethI ekendriya jIvomAM vikAsano prazna ja nathI. vikAsano AraMbha jJAna ane vIryanI vRddhinI sAthe hoya che; ane A vRddhi vaibhAvika vikAsanI sahacAriNI hoya to paNa tevI avasthAmAM koI ne koI vakhata paNa svAbhAvika vikAsano saMbhava che. 2. prazna : avyavahAra-rAzinA nigoda jIvone tIvra kaSAyano udaya anAdikALathI Aja sudhI asaMbhava hovA chatAM teoe nigodamAM jaI jJAna tema ja vIryanI AtyaMtika abhAvagrasta avasthA kevI rIte prApta karI ? jo teno uttara e ja hoya ke anAdikALathI te jIvo e ja sthitimAM che to te mArI mudra buddhine ThIka lAgato nathI, kAraNa ke karma to svakRta ja che. jIvarAzinI hInatama avasthAmAM javAnuM ane rahevAno mATe jJAnAvaraNIya ane vIryAntarAya karmano jeTalo rasa ane sthitino baMdha karavAnI jarUra che teTalo baMdha karavAno avasara te jIvone atyAra lagI prApta thayo nathI, kema ke te jIvo hajI sudhI vyavahAra-rAzimAM AvyA ja nathI. jyAre te jIvone avyavahAra-rAzinuM nAma ApyuM che tyAre ATaluM to mAnI lIdheluM ja che ke te jIvoe saMjJI jIvonA bhavane prApta karyo nathI. to pachI AvA cIkaNAM karma te jIvoe kayAre bAMdhyAM ? jo ema kahevAmAM AvyuM hota ke nigodamAM jatAM pahelAM te jIvoe acAnya bhavomAM ghora cIkaNAM karmano baMdha karI lIdhelo, jethI nigodamAM hInatamarUpe rahevuM paDe che, to te kahevuM ThIka gaNAta. paraMtu jyAre ApaNe kahIe chIe ke anAdi kALathI te jIvo nigodamAM ja che to prazna e ubhave che ke temaNe e gADha cIkaNAM karmano kyAre baMdha karyo ? jo tene avyavahAra-rAzinI saMjJA na hota to ema paNa kahI zakAta ke teoe anAdikALamAM koI ne koI vakhate tIvra kaSAyanA udayane laIne cIkaNAM karmano baMdha karyo haze; paraMtu jyAre temane avyavahAra-rAzi ja kahyA che-- anAdikALathI vartamAnakALa sudhI teo vyavahAra-rAzimAM AvyA ja nathI- tyAre prazna e upasthita thAya che ke teoe evAM karmano baMdha kyAre karyo ? ATalI Atmika azuddhi kayAMthI AvI? zuM koI sRSTikartAe ghora karma sahita jIvone utpanna karI nigodamAM bharI dIdhA ? advaitavAdIe brahmamAM mAyA(karma ?)nI utpatti arthAt mAyAyukta brahmamAM saMsAranI utpatti mAnelI che, te matanI kAMI samAnatA jaina Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigoda jAtinA jIvasamUha viSayaka praznottaro * 121 nigodavAdamAM che? brahma mAyAyukta thaIne anaMta jIvarAzimAM pariNAma pAmyuM, ane pachI e jIvo nigodamAM AtyaMtika ajJAnamAM rahI svAbhAvika rUpe mAyA(karma, ajJAnatA ?)ne kSINa karatAM karatAM kAMIka vIryano vikAsa prApta karI, kramazaH Atmika zaktione vadhArI ne khIlavI, mukti prApta karI brahmamAM maLI jAya che. e mata nigoda jIvonI saMsthA dvArA zuM ADakatarI rIte pratipAdita nathI thato ? Ape nigodanA jIvone "jIvanI prAthamika avasthAmAM batAvyA che. te prAthamika' zabda zuM ADakatarI rIte sRSTinI racanAnI Adi to sUcavato nathI ? uttara : avyavahAra-rAzinA jIvo, ke je kadI vyavahAra-rAzine pAmyA nathI, teonA karmapravAhanuM kAraNa pradhAnataH mithyAtva (ajJAna yA avidyA) che; kaSAya tathA yoga apradhAna (gauNa) kAraNa che. tethI vyavahAra-rAzimAM na ApavA chatAM ajJAnanI tIvratAne laI teonA karmabaMdhapravAhamAM anupapatti nathI. e jovAnI hInatama avasthAnuM mukhya kAraNa ajJAnanI tIvratA che. - have prazna e rahyo ke te ajJAna AvyuM kyAMthI ane kyAre ? teno uttara anAdi kahevA sivAya bIjo nathI. vedAntanI prakriyA mAnavAthI paNa samAdhAna thaI zakatuM nathI, kema ke te prakriyAmAM paNa e ja prazna upasthita thAya tema che ke je jaina prakriyAmAM uddabhave che. brahmamAM mAyA kyAMthI AvI ane zA mATe AvI? IzvarakRta sRSTi mAnavAthI paNa buddhine saMtoSa thAya tema nathI, kAraNa ke buddhi zabdacAturya mAtrathI raMjita thatI nathI; te to pharI prazna pUchavA khaDI thaI jAya che ke Izvare e pramANe zA hetuthI, kyAre ane kyAM karyuM? uttara na maLavAthI te tyAM thAkI jAya che, ane tyAre tyAM paNa zraddhA ja tenI jagyA le che. kharI rIte to AvA praznonA viSayamAM buddhi kArya karI zakatI nathI. tethI tyAM zraddhAthI jijJAsAne tRpta karavI joIe; athavA to kAMI paNa che ja nahi evuM mAnI laI nAstika athavA zUnyavAdI banI javuM joIe, athavA jIvarAzine uDAvI daI cArvAka banI javuM joIe. ane A ja kAraNane laIne bahu manuSyoe cArvAkanA pakSane grahaNa karyo che; bahu zunyavAdI paNa banyA che; chatAM ghaNA zraddhAjIvI paNa rahyA, ane jeoe mAtra tarkavAdano Azraya lIdho che teo to aMta sudhI asaMtuSTa rahIne kAM to pAgala banyA che ane kAM to maraNa paNa pAmyA che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 - anekAnta ciMtana hajI huM to zraddhAMjIvI chuM. mArI buddhine huM jyAM khaDI karuM chuM tyAM te AgaLa ne AgaLa prazna uThAve che ane tene game teTalI dUra laI jAuM to paNa pharI pharIne praznonI bANavRSTi karI herAna kare che. AthI karIne ja kenTa, spensara Adi vidvAnoe ghaNI carcAone anneya kahI choDI dIdho che. Akhare huM paNa aMtamAM "azeya' kahIne ja tene choDI dauM chuM. sarvaNane pUchavAmAM Ave ane te uttara de to huM temane paNa AgaLa pUchI zakuM ke "ThIka, tenAthI AgaLa zuM te kaho." AthI sarvajJa paNa aneka viSayomAM "anAdi tema ja anaMta' zabdo ja upayogamAM leze. ethI buddhe to AvA jIvanasparza rahita praznomAM paDavAnI ja spaSTa manAI karI che. "jagatano koI kartA che ke nahi ?" "saMsAra Adi che ke anAdi ?" "avidyA kyAre ane kyAMthI AvI ?" "jIva nitya che ke anitya ?" "te vyApaka che ke avyApaka ?' AvA tarko karavA ja nahi joIe, athavA to zraddhAthI kAMI ne kAMI samAdhAna karI levuM joIe. tenAthI jIvananA vikAsa para koI sArI-narasI asara paDatI nathI. | vedAnta sAthe koIka aMzamAM samAnatA bhale hoya, paraMtu sarvAzamAM to nathI. mAro "prAthamika' zabda ApekSika che, te sAditvano ghAtaka nathI. - jaina sAhitya saMzodhaka, khaMDa 3 aMka 2. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. AvazyakasUtranA kartA koNa ? cha varSa pahelAM AtmAnaMda jaina pustaka maMDala, AgrA taraphathI 'hiMdI paMcapratikramaNa' prasiddha thayeluM. tenI be hajAra prato kADhavAmAM AvelI ane te kalakattAvALA bAbu DAlacaMdajI siMghI taraphathI bheTarUpe vaheMcavAmAM AvelI. te nakalo jotajotAmAM khalAsa thaI gaI. pAchaLathI kiMmata ApIne pustaka meLavavAnI hajAro mAgaNIo AvI, ane koI udAra gRhasthe to potAnA kharce pharI tevI AvRtti taiyA2 ka2I chapAvI bheTa ApavA mATe amuka moTI 2kama kharcavAnI paNa spaSTa icchA darzAvI; tema ja e AvRttinAM be anukaraNo paNa thayAM : (1) hiMdImAM ja kharataragacchanA pratikramaNa rUpe, ane (2) gujarAtImAM AtmAnaMda sabhA taraphathI. lokonI adhika mAgaNI ane thayelAM anukaraNo e sAmAnya rIte koI paNa saMskaraNanI lokapriyatA agara vizeSatAnAM sUcaka manAya che; paraMtu e banne bAbato hovA chatAM huM e dRSTie e AvRttine saphaLa mAnavA lalacAyo nathI. saphaLatAnI mArI kasoTI to mAro AtmasaMtoSa che. game teTalI mAgaNIo AvI ane anukaraNo paNa thayAM, chatAM e AvRttithI mane pUrNa saMtoSa thayo ja che ema nathI; tethI mArI kasoTIe e AvRttinI saphaLatA adhUrI ja che. tema chatAM e AvRttimAMthI mane je thoDoghaNo AzvAsa maLe che te eTalA sAru ke meM te vakhate te AvRtti mATe mArAthI je zakya hatuM te karavAmAM leza paNa upekSA karI na hatI. te AvRttimAM meM keTalIka navInatAo dAkhala karI che. temAMnI eka navInatA to jaina samAja mATe e che ke atyAra sudhImAM Avazyaka jevA manAtA viSaya tathA te viSayanA sAhitya upara zAsrabhASAmAM ke lokabhASAmAM navIna dRSTie kazuMye lakhAyuM nahotuM tenA zrIgaNeza thayA, ane prastAvanA dvArA e dizAmAM vicAra karavAnI pahela karI. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 * anekAnta ciMtana pratipAdaka zailIe AvazyakanAM mUla tattvo samajAvavAM ane aitihAsika daSTie AvazyakasUtronA samayano tema ja kartAno vicAra karavo, tema ja vaLI hamaNAM hamaNAM vinmAnya thayelI tulanAtmaka paddhatie Avazyakagata vicAro ane tenAM pratipAdaka sUtronuM jainetara saMpradAyonA nityakarma sAthe tolana karavuM e hiMdI prastAvanA lakhatI vakhate mArI pravRttinuM dhyeya hatuM. te vakhate meM te mATe ja zrama paNa puSkaLa karelo. tema chatAM paNa temAM ApavAnA ghaNA muddAo ane bIjI ghaNI vigato mArI mAMdagI ane bIjA kAraNasara rahI ja gaI. tene bIjI AvRttimAM dAkhala karuM ane prathamanI AvRttinI truTionuM saMzodhana karyuM te pahelAM ja huM eka bIjA ja, mAthuM UMcuM na karI zakAya evA, kAryabhAra nIce dabAyo. daramiyAna hiMdI prastAvanA vAMcanAra keTalAka e tarapha AkarSAyA ane keTalAkano te prastAvanA mAMhenA amuka muddAo sAthe virodha paNa jaNAvA lAgyo. joke matabheda nahi dharAvanAra avirodhIonI saMkhyA moTI hatI ane hajI paNa che, topaNa matabheda dharAvanAra TIkAkAronI nAnI saMkhyA tarapha ja mAruM dhyAna AdarapUrvaka gayeluM. meM je vicAryuM che ane je lakhyuM che te ja satya che, temAM kazuM ja parivartana karavA jevuM na hoI zake, evo dAvo to huM tyAre ja karI zakuM ke jo mane sAtizaya jJAna ke divyadRSTi prApta thayAnuM abhimAna hoya. e prastAvanA lakhatI vakhatanA keTalAka muddAo saMbaMdhamAM mArA je vicAro hatA temAM Aje thoDuM parivartana paNa thayuM che ane te ja bAbato jo atyAre mAre lakhavAnI hoya to te huM bIjI ja rIte lakhuM ema mane lAgyA ja kare che; tema chatAM Avazyaka sUtranA kartA vizeno mAro vicAra hajI badalAyo nathI, e mAre spaSTapaNe jaNAvI devuM joIe. A prastAvanAmAM karAyelA AvazyakakriyAnA samarthana sAme to koI paNa rUDhigAmI sAMpradAyika sAdhu ke gRhasthano leza paNa virodha ke matabheda na hoya e dekhItuM che. evA loko mATe to matabheda ke virodhanA viSaya mAtra be che : (1) AvazyakasUtranA kartA vizeno mAro mata, ane (2) jaina AvazyakakriyAnI jainetara nityakarma sAthe sarakhAvavAnI mArI paddhati. bIjA muddAnA bacAva khAtara mAre TIkAkArone eTaluM ja kahevuM joIe ke Aje je tulanAtmaka paddhatie abhyAsa zarU thayo che ane lagabhaga sArvatrika thato jAya che tethI DaravAne kazuM ja kAraNa nathI. jo ApaNI vastu sarvottama hoya to tulanAmAM te batAvI zakAya, ane jo tevI sarvottama vastune eka abhyAsI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa? * 125 barAbara sarakhAmaNI karI tenI sarvottamatA sAbita na karI zake to te kArya koI bIjo kare, paraMtu jyAM sudhI sarakhAmaNImAM koI paNa vastune utAravAmAM na Ave tyAM sudhI tenI sarvottamatA e to mAtra potAnI mAnI lIdhelI sarvottamatA jevI ja mAtra che. ane vaLI ApaNI prAcIna prathAmAM paNa sarakhAmaNIne avakAza kyAM ocho che ? jyAre sAdhuo vyAkhyAna vAMce che tyAre jAyeajANe paNa potAnAM dharmatattvonuM bIjAnAM dharmatattvo sAthe yathAzakti tolana kare ja che. alabatta, e kharuM che ke prAcIna prathA anusArI tolanano uddeza game te rIte potAnI vastune zreSTha ane bIjAnI vastune kaniSTha batAvavAno hoya che, tyAre A Adhunika prathAmAM e ekAMgIpaNuM kAMIka dUra thayeluM jovAmAM Ave che. AcArya zrI haribhadrajI ane upAdhyAya zrI yazovijayajInI kRtiomAMthI evA saMkhyAbaMdha vicAro tAravI zakAya ema che ke je mAtra taTastha tulanAtmaka dRSTie karAyelA che. vaLI, ApaNe prAcIna kALamAM thayeluM e ja badhuM kyAM karIe chIe ? ghaNuMye jUnuM choDIe chIe ane navuM svIkArIe chIe. jo tulanAtmaka paddhati sarvagAhya thatI jatI hoya to te daSTie AvazyakakriyAnuM tolana karavAmAM huM tenuM mahattva jouM chuM. samabhAva e mukhya jainatva che. teno AvirbhAva mAtra kuLa-jaina ke rUDha-jainamAM ja hoya ane anyatra na hoya ema to jaina zAstra kahetuM ja nathI. jaina zAstra udAra ane satyAgrAhI che, tethI te jAti, deza, kALa ke rUDhinuM baMdhana na gaNakAratAM jyAM jevuM tattva saMbhave tyAM tevuM ja varNave che. A kAraNathI jaina AvazyakakriyAnI jainetara nitya karma ke saMdhyA Adi sAthe tulanA karavAmAM je bIjAo dUSaNa mAne che tene huM bhUSaNa mAnuM chuM, ane A vAtane vadhAre to samaya ja siddha karaze. pahelA matabhedano viSaya kartAnA samayano che. upalabdha saMpUrNa AvazyakasUtra gaNadharakRta nahi, paNa anya koI sthavirakRta che evA mArA vicAranuM tAtparya jo koI TIkAkAra evuM kADhatA hoya ke A vicAra AvazyakanI prAcInatA viSayaka lokazraddhAno lopa kare che ane te dvArA AvazyakakriyAnI mahattA ghaTADI aMte tenA hrAsamAM nimitta thAya che, to kharekhara te TIkAkAro mArA karatAM satyane ja vadhAre anyAya karaze. huM saMpUrNa mULa Avazyakane gaNadharakRta nathI mAnato, paNa tenA kartA virone lagabhaga gaNadhara samakAlIna agara lagabhaga teTalA ja prAcIna mAnuM chuM, ane tethI AvazyakasUtranI prAcInatA jarAye lupta thatI nathI. kadAca koI aMzamAM prAcInatA vize jo lokavizvAsa ocho thAya to tethI DaravAnuM zuM? jo vastu Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta ciMtana sArI ane zreSTha na hoya to tene kevala prAcInatAno poSAka paherAvI jagatamAM koI paNa vizeSa pratiSThita nahi karI zake. tethI UlaTuM, je vastu sArI che ane je satya che tenA para prAcInatAno poSAka nahi hoya topaNa te pratiSThita ja thavAnI, ane kALakrame te ja vastu prAcIna banavAnI. paraMtu A pralobhaka tarkajALamAtrathI huM koIne mArA vicAra tarapha AkarSavA nathI icchato. prastAvanA prasiddha thaye ATalAM varSa vyatIta thayAM. te daramiyAna AvazyakasatranA kartA saMbaMdhI muddAone aMge meM pote paNa vicAra karyo che. anya vidvAna mitro sAthe paNa niSpakSapAta carcA karI che ane matabheda dharAvanAra TIkAkAranAM pramANo para paNa jijJAsApUrvaka vicAra karyo che : graMthano pUrvApara saMbaMdha paNa vicAryo che ane tema chatAM mane mAro abhiprAya badalavAne kAraNa maLyuM nathI. * AthI UlaTuM, matabheda dharAvanAra TIkAkAroe je pramANo TAMkyAM che temAM paNa mane to mArA vicAranuM poSaNa thatuM spaSTa lAge che ane kvacit tema nathI dekhAtuM topaNa tevA pramANo mArA abhiprAyano spaSTa rIte bAdha karatAM to jaNAtAM nathI ja. te uparAMta keTalAMka evAM pramANo mane navAM maLyAM che ke je mArA vicAranA spaSTa sAdhaka che ane sAmA pakSanA vicArane bAdhaka che. huM A sthaLe e badhAM pramANone TUMkamAM ApI te tarapha vicArakonuM dhyAna kheMcuM chuM ke jo have pachI koI A viSaya upara samabhAva ane sahanazIlatApUrvaka vizeSa vicAra karaze ane potAnA pakSanAM sAdhaka pramANone spaSTa rIte mUkaze to huM tenA para sAcI jijJAsAbuddhie jarUra vicAra karIza ane temAMthI tathya jaDaze to svamata karatAM tenI ja kiMmata vadhAre AMkIza. saMpUrNa AvazyakazrutaskaMdha e gaNadharakRta nathI, paNa gaNadharabhinna anya prAcIna ane pratiSThita zrutasthavirakRta che, evo mAro abhiprAya je pramANone AdhAre meM prakaTa karyo che te pramANo nIce pramANe che- (1) vAcaka zrI umAsvAtijI potAnA tattvArthasUtra-bhASyamAM zratanA aMgapraviSTa ane aMgabAhya e be bhedanuM varNana ApatAM aMgabAhyanA aneka prakAro batAve che, temAM teoe "sAmAyika, caturvizatistava, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga ane pratyAkhyAna-e cha AvazyakanAM adhyayanone aMgabAhya tarIke gaNAvyAM che. bhASyano pATha A pramANe che : ___aGgabIrahyamanekavidham / tadyathA-sAmAyikaM, caturviMzatistavaH, vaMdanaM, pratikramaNaM kAyavyutsargaH, pratyAkhyAna, dazavaikAlikaM, uttarAdhyAyAH, dazAH, Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa? - 127 kalpavyavahArau, nizItha mRSibhASitAnItyevamAdi / -da0 lA0 pu0 prakAzita tattvArthabhASya, pala. 90 tyAra bAda teozrI pote ja aMgapraviSTa ane aMgabAhya e bane prakAranA zrutanI bhinnatAnA kAraNa vize prazna uThAvI kahe che ke je tIrthaMkara bhagavAnanA upadezane AdhAre teonA sAkSAt ziSya gaNadharoe racyuM te aMgapraviSTa ane je gaNadhara-aMtarabhAvI vagere arthAtu gaNadharavaMzaja parama medhAvI AcAryoe racyuM te aMgabAhya. A matalabano bhASyano pATha A pramANe che. atha zrutajJAnasya dvividhamanekaM dvAdazavidhamiti kiM kRtaH matAvazeSa iti ? vaktRvizeSAd dvaividhyam / yad bhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhistatsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthaMkaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhirutamAtizayavAgbuddhisampannairgaNadharaidRbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGmatibuddhizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti // -te tatvArthamANa, para 12-12 vAcakazrIno A ullekha bIjA badhA ullekho karatAM vadhAre prAcIna ane mahattvano che. anya pramANonuM baLAbaLa tapAsatI vakhate paNa eTaluM to dhyAnamAM rAkhavuM ja joIe ke vAcakathI pote jo Avazyakane gaNadharakRta mAnatA hota agara gaNadhara tathA anya sthavira ema ubhayakRta mAnatA hota to teo mAtra "dharapazcAmAvI' vagere AcAryakata kadI kaheta nahi. aMgabAhyamAM gaNAtA Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi sUtronA kartA saMbaMdhI bIjA badhA karatAM teozrIne ja vadhAre spaSTa mAhitI hovAno saMbhava che; kema ke (1) teozrI AgamanA khAsa abhyAsI hatA, (2) teothI ane bhagavAna mahAvIra vacce bahu lAMbuM aMtara nahi, ane (3) jaina paraMparAmAM te vakhate jaina zAstranA kartA saMbaMdhI je mAnyatA cAlI AvatI tethI jarA paNa ADuMavaLuM lakhavAne temane kazuM ja kAraNa saMbhavatuM nathI. A kAraNothI vAcakazrIno jarA paNa saMdeha vinAno ullekha ane mAro abhiprAya bAMdhavAmAM prathama nimittabhUta thayo che. (2) vAcakazrInA upara TAMkela bhASya upara zrIsiddhasena gaNinI moTI TakA che, je hajAra karatAM vadhAre varSa jeTalI jUnI to che ja. te TIkA pahelAM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 - anekAnta ciMtana paNa tattvArthabhASya para bIjI TIkAo hatI; tenAM pramANo maLe che. prAcIna TIkAone AdhAre ja ukta bhASyanI vyAkhyA teozrIe karelI hovI joIe. jo prAcIna TIkAo karatAM temano mata judo hota to jema tattvArthabhASyanAM aneka sthaLomAM prAcIna mata batAvI pachI potAno matabheda batAve che tema prastuta bhASyanI TIkAmAM paNa teo prAcIna TIkAkArono matabheda TAMkata; paNa teoe tema karyuM nathI. te uparathI e to spaSTa che ke zrIsiddhasenaguNine prastuta bhASya uparanI prAcIna TIkAomAM pote vyAkhyA karavA dhAre che. te karatAM kAMI paNa matabhedavALuM jaNAyeluM nahi. Aja kAraNathI zrI siddhasenagaNinuM prastuta bhASyanuM vivecana e emanA vakhata sudhInI aMgapraviSTa ane aMgabAhyanA bheda saMbaMdhI cAlatI jaina paraMparAnuM spaSTa nirdezaka che, ema kabUla karyA vinA cAlatuM nathI. zrI siddhasenagaNi bhASyagata sAmAyika...pratyAkhyAna' Adi zabdono artha spaSTa rIte "sAmAyika adhyayana...pratyAkhyAna adhyayana' e pramANe ja kare che; ane "padharInantalipi' e padano artha spaSTapaNe gaNadharaziSya jaMbu, prabhAva vagere eTalo ja kare che. ane te dvArA teozrI potAnuM khAsa maMtavya sUcave che ke aMgabAhya, jemAM samagra Avazyaka paNa sammilita che te, gaNadharakRta nahi, paNa gaNadharaziSya jaMbU tathA prabhava Adi anya AcAryakata che. teonI prastuta bhASyanI TIkA A pramANe che : samabhAvo yatrAdhyayane varNyate tattena varNyamAnenArthena nirdizatisAmAyikamiti / evaM sarveSu vakSyamANeSvarthasambandhAd vyapadezo dRzyaH / caturviMzatInAM pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrthakRtAM varNyate sa caturviMzatistava iti / vandanam-praNAmaH, sa kasmai kAryaH kasmai ca neti yatra varNyate tat vandanam / asaMyamasthAnaM prAptasya yatestasmAt pratinivartanaM yatra varNyate tat pratikramaNam / kRtasya pApasya yatra kAyaparityAgena kriyamANena vizuddhivyAkhyAyate sa kAyavyutsargaH / pratyAkhyAnaM yatra mUlaguNA uttaraguNAzca dhAraNIyA ityayamarthaH khyApyate tat pratyAkhyAnam / -de0 lA0 pu0 prakAzita tattvArthabhASyaTIkA, pala. 90 * keTalAka evI dalIla kare che ke bhASyamAM je "sAmAyika, caturvizatistava...pratyAkhAta' Adi zabdo che te AvazyakanA adhyayanabodhaka nahi, paraMtu te te adhyayananI niyuktinA bodhaka che; arthAt aMgabAhyamAM Avazyakaniyukti ja gaNavI joIe. teonI A dalIla keTalI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa? * 129 TakI zake che te paNa joIe. (ka) jo vAcakazrIne sAmAyikAdi padothI sAmAyika adhyayana AdinI niryukti ja vivakSita hoya to teozrI pote ja niryuktinuM spaSTa kathana na karatAM lAkSaNika prayoga zA mATe kare ? (kha) koI paNa zabdano lAkSaNika artha karavAmAM mULa arthano bAdha hovo ja joIe. jyAM sudhI zabdano mULa artha bAdhita na thato hoya tyAM sudhI teno lAkSaNika artha mAnavo e zabdazAstra, alaMkArazAstra ane nyAyazAstranA niyamonuM utthApana karavA jevuM che. (ga) ghaDIvAra mULa arthanA bAdha vinA paNa lAkSaNika artha karavAnI dhRSTatA karI laIe, topaNa e prazna to thAya ja che ke zrI siddhasenagaNi, jeo potAnA pUrva TIkAkArone anusaryA che teo, zuM tevA lAkSaNika artha karavAnuM nahotA jANatA athavA bIjI koI paNa rIte bhASyanA e zabdo niryuktibodhaka che evuM sAbita karI zakatA na hatA? (dha) ghaDIvAra ema paNa mAnI laIe ke vAcakazrI zabdaprayogakuzaLa na hatA, TIkAkAra zrI siddhasenagaNi paNa bhUlyA, paraMtu eTaluM badhuM mAnyA pachI paNa sAmAyika Adi padono niryuktiparaka artha kADhavA jatAM eka mahAna virodha upasthita thAya che je niryuktinA lAkSaNika arthanI dalIlane kSaNamAtra paNa TakavA deto ja nathI. te virodha te A : aMgabAhyamAM vAcakazrIe "Avazyaka' prathama gaNAvyuM che, ane Avazyakano artha virodhI TIkAkAro "niryukti kare che, eTale teonA kathana pramANe aMgabAhyamAM prathama Avazyakaniryukti Ave che. have aMgabAdhanA racayitA tarIke bhASyakAra ane TIkAkAra bane "dharInantavidhiH' e padathI zrI jaMbUsvAmI tathA zrI prabhavasvAmIno nirdeza kare che; eTale aMgabAhyamAM prathama gaNAvela Avazyakaniryukti e zrI jaMbUsvAmI ke zrI prabhavasvAmIkRta hoya evuM bhAna thAya che ke je asaMgata che, kAraNa ke niyuktikAra to zrI bhadrabAhusvAmI ja che, e vAta jANItI ja che. eTale Avazyaka padathI Avazyakaniryukti vivakSita hoya to zrI bhadrabAhasvAmInuM nAma chevaTe TIkAmAM to AvavuM ja joIe, ke je kyAMya paNa nirdiSTa nathI. (3) bhASya ane tenI TIkA e bannenAM upara TAMkelAM pramANo je mata darzAve che te ja mata bhASyanA chellAmAM chellA ane moTAmAM moTA TIkAkAra upAdhyAya zrI yazovijayajI paNa svIkAre che, e teonI bhASya uparathI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 0 anekAnta ciMtana vRtti jovAthI asaMdigdhapaNe spaSTa thAya che. teo potAnI bhASya uparanI vRttimAM 'sAmAyika pratyAkhyAna' Adi AvazyakanAM chae adhyayanono 'Avazyaka zrutaskaMdha' e prakArano artha spaSTa zabdomAM kare che, ane aMgabAhya jemAM teozrI pote prathama ja 'Avazyaka zrutaskaMdha'no samAveza kare che tene gaNadharapazcAdbhAvI zrI jaMbUsvAmI Adi vaDe racAyAnuM pratipAdana kare che. teonI vRttino te bhAga nIce pramANe che H-- gaNadharA indrabhUtyAdaya:, teSAmanantare ye sAdhavaste'nantaryAH ziSyA ityarthaH / te gaNadharAnantaryAH jambUnAmAdayaH AdiryeSAM prabhavAdInAM te gaNadharAnantaryAdayaH / sAmAyikaM samabhAvo yatrAdhyayane varNyate, caturviMzatInAM pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrthakRtAM sa caturviMzatistavaH / vandanaM guNavataH praNAmo yatra varNyate tat vandanam / asaMyamasthAnaM prAptasya yatestasmAt pratinivartanaM yatra varNyate tat pratikramaNam / kRtasya pApasya yatra sthAnamauna dhyAnarUpakAyatyAgena vizuddhirAkhyAyate sa kAyavyutsargaH / mUlottaraguNadhAraNIyatA yatra khyApyat pratyAkhyAnam / etairadhyayanairAvazyaka zrutaskandha uktaH // - manasukhabhAI bhagubhAI prakAzita zrIyazovijayajIkRta tattvArthavyAkhyA, palla. 50 upAdhyAya zrI yazovijayajI jevA zAbdika, AlaMkArika, naiyAyika ane Agamika vize koI paNa ema kahevAnuM sAhasa bhAgye ja karaze ke teo cAlatI zrutaparaMparA karatAM kAMI navuM ja lakhI gayA che athavA to teone lAkSaNika artha karavAnuM sUjhyuM nahi. upAdhyAyajI vizeSAvazyakabhASya vagere anya samagra Agama graMthonA UMDA abhyAsI hatA ane vaLI maladhArI zrI hemacaMdranI vRtti paNa teonI sAme hatI, tethI jo teone Avazyakano artha niryukti52ka karavAnuM yogya lAgyuM hota to teozrI potAnI tattvArthabhASyanI vRttimAM te pramANe jarUra karata; paraMtu tema na karatAM je sIdho artha karyo che te vAcakazrInA bhASya ane zrI siddhasena gaNinI TIkAnA vicArano poSaka che ema kabUla karavuM ja paDaze. (4) tattvArthabhASya ane te uparanI be TIkAo e traNe pramANonuM saMvAdI ane balavat spaSTa pramANa eka cothuM paNa che, ane te che senapraznanuM. senapraznanA pR. 19 prazna 13 AvazyakasUtranA kartA saMbaMdhamAM ja che. temAM pUchavAmAM AvyuM che ke AcArAMganA bIjA adhyayananI TIkAmAM logassa sUtrane zrI bhadrabAhusvAmIkRta kahyuM che; to zuM e eka ja sUtra zrI bhadrabAhusvAmIkRta che ke AvazyakanAM badhAM sUtro zrI bhadrabAhusvAmIkRta che agara to e badhAM sUtro Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa? * 131 gaNadharakRta che? Ano uttara senapraznamAM je ApavAmAM Avyo che te khAsa dhyAna ApavA jevo che. temAM kahyuM che ke "AcArAMga Adi aMgapraviNa zrata gaNadharoe raceluM che ane Avazyaka Adi aMgabAhya zrata zrutasthaviroe raceluM che, ane e vAta vicArAmRtasaMgraha, AvazyakavRtti AdithI jaNAya che. tethI logassasUtranI racanA zrI bhadrabAhusvAmInI che ane anya AvazyakasUtronI racanA niryuktirUpe to teonI ja che, arthAt logassanuM mULa sUtra zrI bhadrabAhusvAmIkRta che ane bAkInAM AvazyakasUtronI niryukti ja mAtra zrI bhadrabAhusvAmIkRta che. paraMtu logassa sivAyanAM anya AvazyakanAM sUtro to zrI bhadrabAhusvAmIthI bhinna anya zrutasthavironAM racelAM che.' e te praznanA uttarakathanano sAra che. senapraznano saMpUrNa pATha A pramANe che - AvazyakAntarbhUtazcaturviMzatistavastvArAtIyakAlabhAvinA zrIbhadrabAhusvAminA'kArItyAcArAGgakRta dvitIyAdhyayanasyAdau tadatra kimidameva sUtraM bhadrabAhunA'kAri sarvANi vA AvazyakasUtrANi kRtAnyuta pUrvagaNadharaiH kRtAnIti kiM tattvamiti praznaH ? atrottaraM-AcArAGgAdikamaGgapraviSTaM gaNabhRdbhiH kRtam, AvazyakAdikamanaGgapraviSTamaGgaikadezopajIvanena zrutasthaviraiH kRtamiti vicArAmRtasaMgrahA''vazyaka vRttyAdyanusAreNa jJAyate, tena bhadrabAhusvAminA''vazyakAntarbhUtacaturviMzatistavaracanamaparA''vazyakaracanaM ca niyuktirUpatayA kRtamiti bhAvArthaH zrIAcArAGgavRttau tatraivAdhikAre'stIti bodhyamiti // -senaprazna, pala. 19, prazna 13 uparanAM cAre pramANo jyAM sudhI khoTA sAbita na thAya tyAM sudhI huM mAro abhiprAya badaluM to teno artha e ja thAya ke vicAra vinAnI koI paNa eka rUDhimAtrane svIkArI levI. AvazyakasUtra gaNadharakRta nahi, paraMtu anya sthavirakRta che e abhiprAyanuM samarthana karanArAM je pramANo mArA jovAmAM AvyAM te upara TAMkyA pachI have Avazyaka sUtrane gaNadharakRta mAnanAra pakSanAM pramANonuM parIkSaNa karavAnuM kArya mAtra bAkI rahe che. mArA A matanA virodhI tarIke je pramANo TAMkavAmAM Ave che te Agamodayasamiti dvArA prakAzita thayela vizeSAvazyakabhASyanA gujarAtI anuvAda bhA. 1mAM upoddhAtanA pR. 2 upara jovAmAM Ave che. A pramANonI parIkSAnI sagavaDa khAtara huM te sarvane cAra vibhAgamAM vaheMcI nAkhuM chuM : (1) Avazyaka koNe karyuM e praznanA uttara mATe "neta' dvAranuM vivaraNa, (2) bhagavAna pAsethI zrIgautamAdine sAmAyika Adi Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13ra >> anekAnta ciMtana sAMbhaLavAnA prayojananuM varNana, (3) bhagavAnathI sAmAyika pragaTa thayAnuM varNana, ane (4) aMgapraviSTa tema ja aMgabAhya zrutanI vyAkhyAo. (1) sAmAyika Avazyaka koNe racyuM? e praznanA uttaramAM bhASyakAra zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNanI gAthA nIce pramANe che : keNakayaM ti ya vavahArao jiNideNa gaNaharehiM ca / tassAmiNA u nicchayanayassa tatto jaogNannaM // -vizeSAvazyakasUtra, gAthA 3392 vizeSAvazyakabhASyanA e gujarAtI anuvAdanI upodyAtanI TippaNImAM A gAthAno artha A pramANe karyo che : "sAmAyika, je AvazyakasUtrano eka pahelo bhAga che te arthathI zrI jinendra bhagavAne kahyuM ane sUtrathI zrI gaNadhara mahArAje karyuM che. paraMtu mAre kahevuM joIe ke A artha nathI gAthAmAMthI nIkaLato ke nathI tenI mAladhArI zrI hemacaMdrakRta TIkAmAMthI. UlaTuM A kenata dvAranuM varNana to sAmA pakSakAranI tarapheNamAM nahi, paraMtu viruddhamAM ja jAya che. A dvAramAM ema kahevAmAM AvyuM che ke sAmAyika koNe karyuM?" ane teno uttara ukta gAthAmAM e pramANe Apyo che ke "vyavahArathI sAmAyika zrI tIrthakaro ane gaNadharoe karyuM che, paraMtu nizcayadRSTie sAmAyikanA kartA tenA svAmI arthAt tenA anuSThAna karanArAo che. sAmAnya abhyAsIo maEUR mAni arA, mUtta nti IMdara nirUpA e sarvavidita kathana anusAra jarUra ema mAnavA prerAya ke sAmAyika e vasturUpe zrI tIrthakaroe upadezya ane sUtrarUpe zrI gaNadharoe racyuM; paraMtu tenA dvAranI e gAthAno e artha ja nathI, eno bhAva judo ja che. e gAthAmAM artha dvArA sAmAyika koNe karyuM ane sUtra dvArA koNe racyuM e praznano uttara ja nathI. emAM to sAmAyika, je jJAna, darzana, cAritrarUpa Atmika pariNAma che, tenA vyavahAra ane nizcayadaSTie karanAranuM nirUpaNa che. e gAthAmAM kahevAmAM AvyuM che ke sAmAyikarUpa Atmika pariNAmanA nizcayadaSTithI kartA tenA anuSThAna karanArAo che ane vyavahAradaSTithI tenA kartAo eTale upadezako, prerako arthAt sAmAyikarUpa AcAranuM upadeza dvArA pravartana karAvanArAo zrI tIrthakara, zrI gaNadhara Adi che. te ja vyavahAradaSTie tenA kartA kahevAya. A artha joke gAthAmAM vaparAyelA svAmI' zabdathI spaSTa thAya che, chatAM tenI TIkAmAM to e artha eTalo badho spaSTa karyo che ane te gAthAnI AgaLapAchaLanuM prakaraNa tathA te uparanI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa? * 133 TIkAmAM A mAro kahelo ja artha asaMdigdha rIte pratipAdana karavAmAM Avyo che. sArAMza e che ke jenA dvAranI prastuta gAthA sAmAyika adhyayananA kartAnuM pratipAdana nathI karatI, paraMtu sAmAyikarUpa Atmika guNanA vyAvahArika ane naiRRyika kartAnuM nirUpaNa kare che, jene zabdAtmaka sAmAyika adhyayananA kartAnA nirUpaNa sAthe kazo ja saMbaMdha nathI. (2) sAmAyika adhyayanane zrIgaNadharakRta batAvatA mATe bIjuM pramANa upara sUcavela gujarAtI anuvAdanA TippaNamAM je mUkavAmAM AvyuM che te e che ke jemAM bhagavAnanA sAmAyika paranA bhASaNanuM prayojana batAvyA bAda gaNadharoe sAmAyika sAMbhaLyAnA prayojananuM varNana che. te A pramANe che : - goyamamAI sAmAiyaM tu kiM kAraNaM nisAmeti / nANassa taM tu sundaramaMgulabhAvANa uvaladdhI // -vizeSAvazyakasUtra, gAthA 2125 sAmenA pakSakAra A gAthAo uparathI ema kahetA lAge che ke sAmAyika upadechyuM to bhagavAne, paNa racyuM gaNadharoe, paraMtu koI paNa vicAraka A gAthAo kADhI teno artha vAMcI AgaLapAchaLanuM prakaraNa vicArI joze to tene jaNAze ke evo artha karavAmAM keTalI bhUla thAya che ! ahIM to eTaluM ja udiSTa che ke sAmAyika-AcAranuM prathama nirUpaNa bhagavAne zA mATe karyuM ane te AcAranuM zravaNa gaNadharoe prathama zA mATe karyuM? arthAt sAmAyikarUpa jaina dharmanA AtmAnuM prathama prathama gaNadharoe je zravaNa karyuM tenuM prayojana paraMparAe mokSa che evuM A gAthAomAM batAvavAmAM AvyuM che. temAM gaNadharoe sAmAyikasUtra racyAnI gaMdha sarakhI paNa nathI. sAmAyika-AcAra sAMbhaLavo, tene jIvanamAM utAravo, tenuM phaLa meLavavuM, teno vicAra karavo e judI vAta che ane sAmAyikasUtranI zAbdika racanAno vicAra e judI vAta che. sAmAyika-AcAranA zravaNa sAthe sAmAyikasUtranI zAbdika racanAne bheLavI devI ane sAmAyika-AcAranA prathama sAMbhaLanArane sAmAyikasUtranA racayitA kahevA e bhrAMti nathI zuM? (3) e ja gujarAtI anuvAdanA upodghAtanI TippaNImAM trIjuM pramANa nirgadvAra vizenuM che. tene lagatI gAthA A che : micchattAitamAo sa niggao jaha ya kevalaM patto / jaha ya pasUyaM tatto sAmAiyaM taM pavakkhAmi // -vizeSAvazyakasUtra gAthA 1546 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 - anekAnta ciMtana Ano artha sAmA pakSakAranI jarAye tarapheNamAM nathI ja. A gAthAmAM to bhagavAna zrImahAvIranuM mithyAtvI nirgamana thayuM, teozrI je prakAre kevaLajJAna pAmyA ane teozrIthI sAmAyika je rIte pragaTa thayuM tenuM varNana karavAnI pratijJAmAtra che. AmAM to eTaluM ja kathana che ke bhagavAnathI sAmAyika-AcAra zI rIte udbhavyo, paraMtu A gALAmAM sAmAyikasUtra ke anya Avazyaka sUtranI zAbdika racanA saMbaMdhamAM kazuM ja sUcana ke kathana nathI. sAmAyikadharma bhagavAne pragaTAvyo ane zrI gaNadharoe jhIlyo, tenI to koNa nA pADe che ? prazna sUtraracanAno che. tenI sAthe AcAranA upadezane saMbaMdha nathI. tethI A pramANa paNa grAhya thaI zakatuM nathI. (4) cothuM pramANa aMgapraviSTa ane aMgabAhya zrutanI vyAkhyAo vizenuM te ja TippaNamAM TAMkavAmAM AvyuM che. tenI gAthA A che : gaNahara-therakayaM vA AesA mukkavAgaraNao vA / dhuva-calavisesao vA aMgA-Nagesu nANattaM / / -vizeSAvazyakasUtra, gAthA 550 A gAthAmAM aMgapraviSTa ane aMgabAhya zratanI traNa vyAkhyAo che, ane A vyAkhyAo zabdAtmaka zratane lAgu paDatI hovAthI te ja AvazyakasUtranA kartAno nirNaya karavAmAM vadhAre, balba khAsa, upayogI che. tethI e vyAkhyA vizenI prastuta bhASyagAthA ane tenA uparanI maladhArIkRta TIkA e banneno A sthale prastuta prazna paratve jarA vistArathI UhApoha karI levo jarUrano che. vizeSAvazyakabhASyanA praNetA zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa tattvArthabhASyanA praNetA vAcaka zrI umAsvAtinA pachI thayelA che, eTale vAcakazrI sAme e bhASya nahi, paNa teno mULabhUta graMtha (Avazyakaniryukti) hato. te vakhatanI AvazyakaniryuktinI koI prAcIna vyAkhyA agara to te vakhatanI cAlu arthaparaMparA vAcakazrI sAme hatI ema mAnavuM joIe. AvazyakaniryuktinI prastuta gAthA A pramANe che : akkharasaNNIsammaM sAiyaM khalu sapajjavasiyaM ca / gamiyaM aMgapaviTuM satta vi ee sapaDivakkhA // -vizeSAvazyakasUtra, gAthA 454 uparyukta mULa gAthAmAM aMgapraviSTa ane aMgabAhya zrutano nirdeza che. te gAthAnI te vakhatanI koI prAcIna vyAkhyA agara cAlu arthaparaMparAne Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa? - 13pa AdhAre ja vAcakazrIe potAnA tattvArthasUtranA bhAgyamAM aMgapraviSTa ane aMgabAhyano viveka karelo hovA joIe, athavA to ochAmAM ochuM e viveka karatI vakhate AvazyakaniryuktinI e gAthAno artha emanA dhyAna bahAra na ja hovo joIe. eTale vAcakazrIe aMgabAhyanuM ja svarUpa batAvyuM che ane jene meM pramANa tarIke upara prathama ja TAMkela che te svarUpa ukta AvazyakaniyuktinI mUlagAthAnI arthaparaMparAne anusaratuM ja hovuM joIe, ema mAnavAmAM jarAye asvAbhAvikatA nathI. A uparathI je kahevAnuM che te e ke AvazyakaniryuktinI e gAthAmAM nirdiSTa thayela aMgabAhya zratanA svarUpano nirNaya karavAmAM jUnAmAM jUno AdhAra ApaNI pAse tattvArthabhASya sivAya bIjo eke nathI, ane tattvArthabhASya to spaSTa rIte aMgabAhya zratane gaNadharapathAbhAvI AcAryapraNIta kahe che ane aMgabAhya zratamAM sauthI prathama AvazyakanAM cha adhyayanane gaNAve che, je pahelAM batAvavAmAM AvyuM che. tethI aMgabAhyanI vyAkhyA saMbaMdhIno AvazyakaniryuktinI gAthAno upayoga karavo ja hoya to te tattvArthabhASyanA vaktavya karatAM bIjuM kAMI vadhAre athavA bhinna sUcavI zake tema nathI. have laIe e niryukti-gAthA uparanuM vizeSAvazyakabhASya. A bhASya ja atyAre ApaNI sAme niryuktinI jUnAmAM jUnI ane moTAmAM moTI vyAkhyA che. bhASyamAM aMgapraviSTa ane aMgabAhya zratano spaSTa viveka karavAmAM Avyo che. A viveka traNa prakAre karavAmAM Avyo che; arthAt kSamAzramaNazrIe aMgapraviSTa ane aMgabAhya zrutano bheda sUcavatI traNa vyAkhyAo ApI che. A traNe vyAkhyAo ApyA chatAM mUla bhASyamAM bhASyakAro aMgapraviSTa ane aMgabAhya zratanA udAharaNa tarIke koI graMthano nirdeza karyo nathI. udAharaNa tarIkenA graMthono nirdeza bhASyanA TIkAkAra mAladhArI zrI hemacaMdra potAnI TIkAmAM karyo che. sAmAnya rIte bhAratIya TIkAkAronI ane khAsa karIne jaina AcAryonI prakRtiparaMparA jotAM ema mAnavAmAM kazI aDacaNa nathI ke maladhArIe je udAharaNo TAMkyA che te potAnI pUrvavartI bhASyanI TIkAone anusaratAM ja hovAM joIe. maladhArIzrInI TIkA pahelAM bhASya upara je TIkAo hovAnAM pramANo maLe che temAM eka to svopajJa arthAt kSamAzramaNazrInI potAnI ane bIjI koTyAcAryanI. tattvArthabhASyanA TIkAkAra zrI siddhasena gaNi maladhArIzrInA pUrvavartI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 0 anekAnta ciMtana che. temanI sAme ochAmAM ochuM vizeSAvazyakabhASya ane tenI svopajJa TIkA e be to avazya hovAM ja joIe. tethI zrI siddhasena gaNinI aMgabAhyanA kartatvabodhaka "jaLadharanatavidhiH' e tattvArthabhASyagata padanI vyAkhyA, je pahelAM upara TAMkI che te prAcIna paraMparAnI viruddha hoya ema na mAnI zakAya, ane zrI siddhasenagaNita to e padano artha gaNadharavaMzaja zrI aMbUsvAmI, zrI prabhavasvAmI vagere AcArya evo spaSTa kare che. te uparathI vizeSAvazyakabhASya ane tenI svopaNa TIkAno aMgabAhyanA kartA vize Azaya kADhavo ja hoya to e ja kADhI zakAya ke gaNadharabhinna zrI jaMbU, prabhava vagere sthaviroe je zruta racyuM te ja aMgabAhya. vizeSAvazyakabhASyanI upalabdha ane ativistRta TIkA maladhArIkRta che. e TIkAmAM bhASyagata traNa vyAkhyAonAM udAharaNo paNa ApelAM che. upAdhyAya zrI yazovijayajI ane senapraznanA praNetA sAme mUlaniryukti, te uparanuM vizeSAvazyakabhASya ane e bhASyanI maladhArIkRta TIkA eTalAM to ochAmAM ochAM hatAM ja. tethI upAdhyAyazrInI tattvArthabhASya uparanI TIkAmAM tathA senapraznamAM aMgabAhya zrutanA kartA saMbaMdhe je vicAra che ane jene upara TAMkyo che te prAcIna graMthakAronA abhiprAyane lakSamAM rAkhyA sivAya to lakhAyela na ja hovo joIe. upAdhyAyazrInI vRtti ane senaprazna to spaSTa rIte aMgabAhyane gaNadharabhinna AcAryapraNIta sUcave che, je upara batAvavAmAM AvyuM che. pUrvApara AcAryonA vicArasAmyanI kalpanA upara UbhI karela anumAnAtmaka dalIlane choDI have sIdhI rIte mAladhArIkRta TIkAne laI tenA upara vicAra karIe. bhASyanI prastuta gA. 550 mInI maladhArIkRta TIkA nIce pramANe che : .... aMgA'naMgapraviSTazrutayoridaM nAnAtvametad bhedakAraNam / kim ? ityAha gaNadharA gautamasvAmyAdayaH, tatkRtaM zruta dvAdazAMgarUpamaMgapraviSTamucyate / sthavirAstu bhadrabAhusvAmyAdayaH, tatkRtaM zrutamAvazyakaniyuktyAdikamanaMgapraviSTamaMgabAhyamucyate / athavA vAratrayaM gaNadharapRSTasya tIrthakarasya saMbandhI ya Adeza: prativacanamutpAdavyaya-dhrauvyavAcakaM padatrayamityarthaH, tasmAd yanniSpannaM tadaMga-praviSTaM dvAdazAMgameva, mutkaM mutkalamapraznapUrvakaM ca yad vyAkaraNamarthapratipAdanaM, tasmAniSpannamaMgabAhyamabhidhIyate, taccAvazyakAdikam / vA zabdoM'gA'naMgapraviSTatve pUrvoktabhedakAraNAdanyatvasUcakaH / tRtIyabhedakAraNamAha 'dhuva-calavisesao va tti' dhruvaM sarvatIrthakaratIrtheSu niyataM nizcayabhAvi zrutamaMgapraviSTamucyate dvAdazAMgamiti / yat Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa? * 137 punazcalamaniyatabhAvi tat tandulavaikAlika-prakaraNAdizrutamaMgabAhyam / vA zabdo'trApi bhedakAraNAntaratvasUcakaH / idamuktaM bhavati-gaNadharakRtaM, padatrayalakSaNatIrthakarAdezaniSpannaM, dhruvaM ca yacchutaM tadaMgapraviSTamucyate, tacca dvAdazAMgIrUpameva / yatpunaH sthavirakRtaM, mutkalArthAbhidhAnaM, calaM ca tadAvazyakaprakIrNAdizrutamaMgabAhyamiti / A TIkAmAM aMgapraviSTa ane aMgabAhya zrutanA bhASyakAre karela vivekanA spaSTIkaraNa uparAMta traNe vyAkhyAonAM judAM judAM traNa udAharaNo che, je khAsa dhyAna kheMce che. (ka) pahelI vyAkhyAmAM aMgapraviSTane zrI gautama Adi gaNadharakRta tarIke oLakhAvI tenA udAharaNa tarIke dvAdazAMga grutane mUkyuM che, ane aMgabAhya zrI bhadrabAhu Adi sthavirakRta tarIke oLakhAvI tenA udAharaNarUpe Avazyakaniryukti vagere zruta darzAvyuM che. (kha) bIjI vyAkhyAmAM gaNadharanA praznanA uttaramAM tIrthakara dvArA upadezAvela tripadI uparathI racAyela zratane aMgapraviSTa tarIke oLakhAvI tenuM udAharaNa ApatAM e zruta te dvAdazAMgI rUpa ja che evo khAsa bhAra mUkI maladhArIe mAtra dvAdazAMgIne aMgapraviSTa kahyuM che ane chUTuM chavAyuM tema ja prazna vinA je arthapratipAdana thayuM hoya tenA uparathI racAyela zratane aMgabAhya tarIke oLakhAvI tenA udAharaNamAM Avazyaka Adi zrata aMgabAhya che ema kahevAmAM AvyuM che. " " (ga) trIjI vyAkhyAmAM dareka tIrthakaronA tIrthamAM avazyabhAvI tarIke batAvIne ja aMgapraviSTa kahevAmAM AvyuM che ane dareka tIrthamAM niyamathI na honAra zratane aMgabAhya tarIke oLakhAvI tenA udAharaNamAM tandulavaikAlika Adine mUkyuM che. pahelI vyAkhyAnA udAharaNamAM zrI bhadrabAhusvAmI Adi ane Avazyakaniyukti Adi e be pado khAsa dhyAna kheMce che. jayAM sudhI saMpUrNa AvazyakasUtra zrI bhadrabAhusvAmIkRta che e matalabanuM sAdhaka pramANa na maLe tyAM sudhI Avazyakaniyukti e sAmAsikapadano dvandrasamAsane badale sAmA pakSane anukUla evo tapuruSa samAsa ja levo joIe; ane e samAsa letAM teno artha eTalo ja thAya ke Avazyakaniyukti vagere je zruta zrI bhadrabAhu vagerenuM banAveluM che tene aMgabAhya samajavuM. niyukti zrI bhadrabAhusvAmInI hovAthI prasiddhi AbAlavRddha jANItI che, tethI ja tenuM udAharaNa ApyuM che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 0 anekAnta ciMtana A prathama vyAkhyAnA udAharaNa u52thI mUla AvazyakasUtranA kartA vize kazo ja prakAza paDato nathI. bIjI vyAkhyAmAM aMgabAhyanA udAharaNa tarIke Avazyakane mukhyapaNe mUkeluM che, ane ene chUTAchavAyA ke prazna vinAnA ja bhagavAnanA upadeza uparathI racAyeluM kahevAmAM AvyuM che. jyAM sudhI gaNadharane AvazyakanA kartA tarIke asaMdigdhapaNe sAbita karato prAcIna ullekha maLI na Ave tyAM sudhI AvazyakasUtrane artharUpe tIrthaMkarakathita mAnavA chatAM tene zabdarUpe gaNadharakRta kema mAnI zakAya ? ane vaLI jyAre UlaTAM aneka virodhI pramANo AvazyakasUtrane gaNadharabhinna AcAryapraNIta batAvanArAM maLatAM hoya tyAre ema mAnavuM e to spaSTa pramANonI avamAnanA karavA jevuM thAya. alabatta, sthavira zabda gaNadharane paNa lAgu paDe che, paNa tethI AvazyakasUtra gaNadharakRta ja che ema kAMI phalita thatuM nathI. maladhArInI TIkAnA ullekha uparathI (tattvArthabhASya AdinA ullekhone dhyAnamAM laI) artha kADhavA jaIe to saralapaNe eTalo ja artha nIkaLI zake ke vagara prazna ja tIrthaMkaranA upadeza uparathI racAyela je Avazyaka vagere zruta te aMgabAhya, ATalo artha AvazyakanA kartA tarIke koI vyaktino nirNaya karavA basa nathI. tevA nirNaya mATe to vivAdagrasta sthaLamAM spaSTa pramANo joIe. jo tattvArthabhASya AdinAM upara TAMkelAM cAra spaSTa pramANo ApaNI sAme na hoya to maladhArInI TIkAno adhyAhAravALo ullekha gaNadharane AvazyakanA kartA tarIke manAvavA ApaNane lalacAvata. trIjI vyAkhyA ane temAM TAMkela udAharaNa ApaNane prastuta carcAmAM kAMI upayogI nathI, tethI te para vicAra karavo e asthAne che. ekaMdara upara Apela maladhArI zrI. hemacaMdranI TIkA Avazyakane gaNadharakRta sAbita karavA koI spaSTa purAvo pUro pADatI nathI. tethI mUla niryukti, tenuM bhASya ane maladhArIkRta TIkA e badhAM, tattvArthabhASya AdinA prathama TAMkela ullekhone saMvAdI bane e rIte ja ghaTAvavAM joIe. chelle eka prazna rahe che ane te e ke bhagavAna zrImahAvIre pratikramaNadharma upadezyo. jyAre teozrIe potAnA ziSyaparivArane pratikramaNanuM vidhAna avazyakartavya tarIke upadezyuM tyAre te ziSyaparivAra e vidhAnanuM pAlana karatI vakhate kAMI ne kAMI zabdo, vAkyo ke sUtro bolatAM ja haze. jo e ziSyaparivAra samakSa pratikramaNavidhAyI zabdapATha na hoya to te pratikramaNa kare ja kevI rIte ? ane jo zabdapATha hoya che te pATha gaNadhara Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakasUtranA kartA koNa ? 139 sivAya anya racita mAnavAmAM zuM pramANa che ? alabatta, A prazna mane pahelAM paNa thayelo, ane atyAre paNa thAya che; chatAM jyAre saMpUrNa Avazyaka gaNadhakRta ja che e matalabanuM koI spaSTa pramANa ja nathI maLatuM ane gaNadharabhinnakRta hovAnAM ekathI vadhAre spaSTa pramANo maLe che tyAre ema ja samanvaya ka2vAnI pharaja paDe che ke atyAre je AvazyakasUtranA kartAno prazna carcavAmAM Ave che te AvazyakasUtra e samajavuM joIe ke jenA upara zrI bhadrabAhusvAmInI niryukti maLe che te badhAM sUtro niryuktithI prAcIna to che ja ane e sUtronA kartAnI ja A sthaLe carcA che. Avazyaka tarIke Aje manAtAM badhAM sUtro akSarazaH niryuktipUrvabhAvI nathI. ghaNAM sUtro deza, kAla AdinA parivartana sAthe lAbhanI saMbhAvanAthI niryukti pachI paNa racAyelAM che ane umerAyelAM paNa che; ane Aje ApaNe e sUtrone niryuktipUrvabhAvI sUtra jeTalAM ja agatyanAM mAnIe chIe. tevI rIte gaNadhara sudharmAthI mAMDI zrI bhadrabAhusvAmI sudhI aneka sUtro racAyelAM hovAM ja joIe. tethI ja zrI siddhasenagaNa vagere AvazyakasUtrane zrI jaMbU, prabhava Adi AcArya praNIta kahe che. alabatta, e sUtrasamUhamAM koI koI sUtra gautamAdi gaNadharakRta paNa hoya evI saMbhAvanAne khAsa sthAna che, paNa ahIM mAro muddo saMpUrNa upalabdha AvazyakanA kartA saMbaMdhe che. huM pahelAM ja sUcita karI gayo chuM ke upalabdha pramANo mAtra eTaluM ja sAbita karI zake che ke upalabdha saMpUrNa Avazyaka zrutaskaMdha gaNadhakRta nathI. AthI koI amuka sUtra gaNadhakRta hoya ema mAnavAmAM kazo ja bAdha nathI ane tethI ja zrI haribhadrasUrinA 'IriyAvahiya sUtra gaNadha2kathita che' evA matalabanA ullekhane paNa ghaTAvI zakAya tema che. saMpUrNa AvazyakanAM sUtro koI eka ja kartAnI kRti hoya tema nathI. tenA kartA zrI jaMbU, prabhava Adi aneka sthaviro hoya tevo saMbhava che, ane tema chatAM te AvazyakanuM prAcInatva ane mahattva jarAye ghaTatuM nathI. have pachI koI vicAraka saMpUrNa AvazyakasUtrane gaNadharakRta sAbita kare evA spaSTa ullekho rajU ka2ze to te saMbaMdhamAM jarA paNa pUrvagraha rAkhyA sivAya pramANAnusA2I vicAra karavA ane pharI pramANonuM balAbala tapAsavA prayatna thaze. saMpUrNa upalabdha Avazyaka zrutaskaMdha gaNadhakRta nathI, tema ja tenAM badhAM sUtro koI eka kartAnI kRti nathI e vAta jo uparanI vicArasaraNIthI sAbita thatI hoya toye keTaluMka khAsa vicAravAnuM ane parIkSaNa karavAnuM kAma Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 0 anekAnta ciMtana bAkI rahe che. jema ke bhagavAna mahAvIranA samayamAM kayAM kayAM Avazyakane lagatAM sUtro vyavahAramAM AvatAM ane kayAM kayAM te vakhate racAyelAM, tema ja te prAcIna sUtro cAlu rahIne navIna sUtro kayAM kayAM kyAre umerAyAM, tema ja navIna sUtro dAkhala thatAM kayAM ane keTalAM prAcIna sUtro vyavahAramAMthI adRzya thayAM agara to rUpAMtara pAmyAM; tema ja pratyeka prAcIna ke uttarakAlIna sUtro konI konI kRti che ?--A ane AnA jevA aneka vicAraNIya prazno che. teno UhApoha karavAnuM mana nathI ema to nahi ja, paNa atyAre e kAma karavA sAvakAza na hovAthI vicAraka ane aitihAsika vidvAnonuM A bAbata tarapha lakSa kheMcuM chuM. AzA che ke vidyArasiko A bAbatamAM vadhAre mahenata karI navuM ghaNuM jANavA jevuM upasthita karaze. --jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa 3, aMka 2. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. sanmatitarka ane tenuM mahattva jaina zrutano bahu moTo bhAga nAza pAmyo che. te nAzanAM aneka kAraNo che, paNa Aje teno jeTalo ane je bhAga sacavAI rahyo che tenuM phakta eka ja kAraNa che ane te jaina saMghanI zrutabhakti. jaina janatA jJAnamAtrane pUje che, paNa zrata pratye enI bhakti eTalI jAgarUka che ke te vize lakhavA jatAM teno manorama itihAsa taiyAra thAya. mAtra moTI vayanA strI-puruSo ja nahi, paNa nAnAM kumAra-kumArikAo sudhdhAM zAstrajJAna ArAdhavA tapa kare che, enAM najIvAM sAdhanonI AdarapUrvaka pUjA kare che ane e mATe potAnuM sarvasva ApI devA taiyAra rahe che. cAritrapUjAnuM jaina saMghamAM moTuM sthAna che, paNa te jJAnanA eka bhAga tarIke. cAritra e jJAnano chello ne paripakva aMza ja che. tIrthapUjA hoya ke gurupUjA hoya, e badhI vividha pUjaonI pAchaLa jJAnabhakti ja rahelI che. e badhAMmAM satyajJAna prApta karavAno eka ja hetu mukhya che. Aje viziSTa rIte jaina darzana jIvita hoya to te eka zrutane AbhArI che, ane zrata jIvita hoya to te jJAnabhaktine AbhArI che. buddhimAna ane dIrghadarzI jaina AcAryoe jyAre joyuM ke amuka amuka zAstro viziSTa rIte jaina darzananI prabhAvanA kare tevAM che tyAre tyAre teoe te te zAstrone jaina darzananA prabhAvaka kahI tenA tarapha lokAnurAga keLavyo, tenA abhyAsane uttejana ApyuM. tenI pothIo lakhI-lakhAvI tenI sAcavaNImAM bhAre phALo Apyo. AgamagraMthonI pratiSThA to bhagavAnanI pratiSThAno eka bhAga ja che, paNa tyAra pachI racAyelAM ghaNAM zAstromAM sanmatinuM sthAna mukhya che. nemicaMdrasUrie racela pravacanasAroddhAranI vRttimAM tenA kartA zrIsiddhasena sanmatitarkane aMge je lakhe che te khAsa dhyAna devA jevuM che. teo darzananA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 0 anekAnta ciMtana prabhAvaka tarIke graMtho jaNAvatAM satine pahelo mUke che ane sAthe ja kahe che ke e darzanaprabhAvaka graMthonuM dareka rIte bhaktipUrvaka bahumAna karavuM. jIvakalpa nAmanA chedasUtranI cUrNinI vyAkhyAmAM tenA kartA sanmatitarkane eka mahAprabhAvaka graMtha tarIke varNave che, ane te eTale sudhI ke teno abhyAsa karatAM koI apavAda sevavo paDe to tene prAyazcittayogya nathI mAnatA. zrutajJAnanI jAgramUrti upAdhyAya zrIyazovijayajI to enA upara phidA phidA che ane chelle zrImad rAjacaMdra tathA zrImAn AtmArAmajIsUrIzvara sudhdhAM e graMtha upara bhAre mamatva darzAve che. A rIte sanmatitarkano mahimA jyAM tyAM gAvAmAM Avyo che ane hajI gavAya che, tyAre e jANavuM jarUranuM che ke sanmatitarka e zuM che? tenuM mahattva zA mATe che? ane bIjAM zAstronI sarakhAmaNImAM enuM sthAna zuM che? vagere vagere. A hetuthI prerAI prastuta lekha lakhavA preraNA thaI che. nAmavidhAna jaina sAhitya ane samAjamAM "saMmatitarka e ja nAma bahu jANItuM che, paNa chellI mAhitI pramANe tenuM kharuM nAma "sanmatitarka lAge che; ghaNI ane jUnI hastalikhita pratiomAM "sanmatitarka evo ja ullekha maLe che. e ullekha upara vicAra karatAM jaNAya che ke "saMmati' nahi paNa "sanmati' nAma kharuM hovuM joIe, kAraNa ke dhanaMjayanAmamALAmAM bhagavAna mahAvIranAM je nAmo gaNAvyAM che temAM eka nAma sanmati evuM che. tethI cokhkhuM lAge che ke AcArya zrI siddhasene potAnA prauDha graMtharatnane bhagavAnanA nAmathI aMkita karI sanmatitarka e ja nAma ApyuM haze ane te dvArA sUcita karyuM ke A mArA racelA prakaraNano viSaya kalpita agara to sAdhAraNa nathI, paNa huM je kahuM chuM te to bhagavAna mahAvIrano tarka che eTale temano siddhAMta che athavA bhagavAna mahAvIrano mata che. pravacanasAra sAthe sarakhAmaNI nAmanI bAbatamAM ATaluM spaSTIkaraNa karI have te graMtha ane tenA viSaya tarapha vaLIe. e graMtha prAkRta bhASAmAM che. enA traNa bhAgo che. dareka bhAga kAMDane nAme prasiddha che, eTale e graMtha trikAMDa che. racanA gadya nahi, paNa padyamaya che. padyo badhAM AryA chaMdabaddha che. pahelA kAMDamAM pa4, bIjA kAMDamAM 43 ane trIjA kAMDamAM 70 padyo che. kula padyo 167 che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva 0 143 A graMtha bAhya racanAmAM digaMbarAcArya kuMdakuMdanA pravacanasAra jevo che. pravacanasAranA paNa traNa bhAga che. temAM pahelA bhAgamAM 92, bIjA bhAgamAM 108 ane trIjA bhAgamAM 75, kula 275 prAkRta AryAbaddha pagho che. pravacanasAranA traNe bhAgo kAMDa nahi, paNa jUnI DhabanA zrutaskaMdha evA nAme prasiddha che. prAkRtabhASA, AryAchaMda ane traNa bhAgamAM vaheMcaNI eTaluM bAhya sAmya joyA pachI have e banne graMthonA AMtara svarUpa tarapha vaLIe. pratipAdya viSaya pravacanasAramAM cAritranuM pratipAdana khAsa eka adhikAramAM karavAmAM AvyuM che, jyAre sanmatitarkamAM e viSaya lIdho ja nathI. sanmatitarkamAM AkhuM eka kAMDa nayanI carcAthI bharyuM che, jyAre pravacanasAramAM e viSaya sparzAyo ja nathI. emAM mAtra saptabhaMgIno atiTUMkamAM ullekha che, tyAre sanmatimAM enI pUrNa ane vizada carcA che, pravacanasAramAM Atmika pariNAmanA vikAsane sUcavatI je zubha, azubha ane zuddha pariNAmanI hRdayaMgama carcA che te sanmatimAM nathI. banne graMthomAM jJAna ane jJeyanI carcA to che ja, paNa emAM ghaNuM aMtara che. pravacanasAra mukhyapaNe pratyakSa ane parokSa jJAnano taphAvata jaina dRSTie samajAve che ane jJAnane lagatI prAcIna jaina paraMparAne bIjAM darzanothI judI pADI kAMIka tarkapaddhatie samajAvavA prayatna kare che; tyAre sanmatimAM e viSaya judI ja rIte carcAyo che. e potAnA samaya sudhImAM cAlyA AvatA jJAnane lagatA badhA vAdone eke eke laI tenI UMDI mArmika ane aTThaSTapUrva samIkSA tema ja parIkSA kare che ane emAM divAka2zrI potAno taddana svataMtra tema ja navo vAda mUke che tema ja sthApe che. te vAda eTale kevaLajJAna-kevaLadarzana vacce bheda na mAnavAno. A vAda sthApatAM teozrIe prAcIna vAdone bahu jhINavaTathI chaNyA che ane temAM tarkadRSTie dekhAtA doSone darzAvyA che. e ja rIte pravacanasAramAM che te karatAM sanmatinI zeyacarcA judI jAtanI che. pravacanasAramAM jaina paraMparA pramANe manAtAM cha dravyonuM AgamikazailIe zraddhAgamya varNana che, jyAre sanmatimAM ema nathI. e to vistArathI eTaluM ja varNave che ke jaina dRSTie jJeyatattvanuM svarUpa kevuM mAnavuM joIe. e sthApatAM eNe mRdutAthI virodhI dRSTionI khUbI jhATakaNI kADhI che. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 - anekAnta ciMtana pratipAdanazailI pravacanasAranI zailI mukhyapaNe Agamika che. emAM tArkika zailInI chAyA che, jyAre sanmatimAM zuddha tArkika zailI pradhAnapade che. kahevAnI vastu bhale game te hoya, paNa ene tarkanI tINa zANa upara caDhAvI ane buddhinI kasoTIe kasIne ja divAkarazrI kahe che. pravacanasAranI zailI Agamika eTalA mATe che ke temAM tattvanuM nirUpaNa karatAM karatAM Dagale ne pagale upadeza devAtojAya che. te sAMbhaLatAM ema bhAna thAya che ke jANe ApaNe dharmasthAna ke upAzrayamAM besI koI mahAmanA nigraMthanA mukhethI zraddhApUrvaka upadezamizrita jainatattva sAMbhaLI rahyA chIe; tyAre sanmatinI bAbatamAM ema nathI. emAM upadezano chAMToye nathI. emAM to zuddha jaina tattvo potAnI Dhabe divAkarazrI pravAhabaddha varNave ja jAya che. ene sAMbhaLatAM ema lAge che ke jANe koI pratibhAmUrti tArkikaziromaNinA mukhethI jaina tattvo sAMbhaLI rahyA chIe. prastuta bane graMtho jaina tattvajJAna ane saMpradAyanA poSaka che, chatAM bannemAM moTo taphAvata che. eka jainamata sAthe sAthe tenA eka phAMTAnuM poSaNa kare che, jayAre bIjo koI phAMTAnA poSaNamAM na UtaratAM mAtra jaina tattvajJAnane ja sthApe che ane vyavasthita kare che. pravacanasAranuM cAritravarNana digaMbara zAkhAnuM poSaNa kare che, paNa sanmatine koI zAkhanI kazI ja paDI nathI. e to bhagavAna mahAvIranI dRSTi spaSTa karavA, tene vyavasthita rIte samajAvavA ane tarka upara tenI mAMgaNI karavA mathe che. bauddha ane vaidika graMtho sAthe sarakhAmaNI divAkarazrInA samayano savAla hajI vicAravA jevo hovAthI kALanA paurvAparyano vicAra choDI mAtra sarakhAmaNI mATe keTalAka prAcIna, bauddha ane vaidika graMtho laIe. pravacanasAra jotAM tenA praNetA AcArya kuMdakuMdanA mAnasamAM traNa jainetara darzanonA abhyAsathI chApa paDelI dekhAya che ane te paNa sthUla : sAMkhya, vaizeSika ane bauddha. e traNa uparAMta nyAya, veda, aupaniSada Adi bIjAM tatkAlIna prasiddha jainetara darzanonA abhyAsanI UMDI ane vistRta chApa divAkarazrInA mAnasamAM paDelI che, e teozrInI sanmati, batrIsIo vagere kRtio jotAM spaSTa thAya che. (ka) sAMkhyAcArya IzvarakRSNanI kArikAo lo ane sanmati sAthe sarakhAvo. bhASA ane saMpradAyano bheda bAda karIe to e bemAM chaMdanuM tema ja potapotAnA viSayane tarkapaddhatie Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva * 145 goThavavAnuM sAmya najare paDaze. (kha) zUnyavAdI bauddhAcArya nAgArjunanI madhyamakakArikA ane vijJAnavAdI vasubaMdhunI viMzikA tathA trizikA sAthe divAkarazrInI kRtio sarakhAvatAM ema lAge che ke e AcAryo upara ekabIjanI asara avazya che. (ga) vaizeSikasUtra ane nyAyadarzananA abhyAse to sanmatinI racanAmAM divAkarazrIne khAsa preraNA ApyAnuM bhAna thAya che. tethI e darzanonAM sUtro ane sanmati vacce bhASA tema ja gadyapadyano bheda hovA chatAM zuddha tarkadaSTinA upayoganuM emAM mukhya sAmya che. racanAno uddeza divAkarazrIe sanmatitarka be uddezathI racyo hoya tema lAge che : (1) svasaMpradAyamAM vicArazakti ane tarkabaLa keLavI prajJAno vikAsa karavo, ane (2) jainetara darzananA vidvAnomAM jaina mULa tattvonI pratiSThA karavI. jaina nigraMtho mULathI ja jJAnapriya chatAM tyAgapradhAna hatA. tethI teomAM AtmazraddhAnuM teja hatuM, paNa te kALakrame dhIre dhIre sthUla mAnyatA ane skUla rUDhiomAM jakaDAI saMkucitapaNAmAM badalAI gayuM hatuM. tethI AgamapAThI sAdhusaMgha moTe bhAge zabdasparzI thaI gayo hato ane tethI bhagavAnanA vyApaka siddhAMto deza-kALa pramANe ghaTAvI teno vistAra karAvane badale teo navI paristhitimAtrathI bhaDakatA ane navA vicAro ane vyavahAro temane taddana asahya thaI paDatA. koI cAlatI prathA bahArano vicAra mUke ke mULa vastune navA rUpamAM samajAve to tene teo zraddhA vinAnosamyagdarzana vinAno-kahI vagovatA. vicAra ane AcAranuM je viziSTa baLa zramaNasaMghamAM hatuM teno upayoga mAtra prAcInatAnI rakSA ke rUDhi sAcavavAmAM ja thato. A sthiti divAkarazrIne khaTakI. teone lAgyuM ke bhagavAnanA udAra ane gaMbhIra siddhAMto bahu ja vyApaka banI zake tema che. te siddhAMto dezakALanA baMdhanathI para hovAne lIdhe teno prajJA vaDe bahu ja vistAra karI zakAya tema che ane temAM jUnuM ke navuM je kAMI vAstavika hoya te badhuM samAvavAno avakAza che. phakta te mATe sUkSma vicAra keLavavo joIe, tarkazakti khIlavavI joIe ane prajJAno vikAsa karavo joIe. divAkarazrInI pratibhAne bhagavAnanA siddhAMtonI khUbIonuM UMDuM ane spaSTa darzana thayuM hatuM; jayAre bIjo zramaNavarga e vastu sAMbhaLavA sudhdhAM taiyAra na hato; UlaTuM, bhagavAnanA ja siddhAMtanI poSaka, paNa mAtra navI ekAda dalIla sAMbhaLI te Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 0 anekAnta ciMtana chaMcheDAI jato ane te navA vicAraka upara tenI navI vicAraNAne aMge AkSepa mUkato ke tame to svasiddhAMtanI prarUpaNA nahi paNa tIrthaMkaranI avajJAAzAtanA karo cho. zAsananI AzAtanA ke tIrthaMkaranI AzAtanAno Aropa jaina paraMparAmAM nAstikapaNAnA Aropa karatAM paNa vadhAre bhAre manAto Avyo che, e vAta smaraNamAM rAkhavI joIe. tethI evA Aropa mUkanAra vargane divAkarazrIe spaSTa saMbhaLAvI dIdhuM ke nayono viveka ane tenuM samucita jJAna e ja svasiddhAMtanI prarUpaNA che ane bIjuM badhuM tIrthaMkaranI AzAtanA che. keTalAko divAkarazrInA navA tarkavAda sAme thaI kahetA ke tame kaho cho te sUtramAM kyAM lakhyuM che ? ane sUtranA zabda viruddha javuM e to tIrthaMkaranI AzAtanA che. evuM kahenAranA matanI samIkSA karatAM divAkarazrI teone uddezI kahe che ke tIrthaMkaranI AzAtanAthI DaranArA ane sUtrAkSarane vaLagI rahenArA keTalAka AcAryo kevaLajJAna-kevaLadarzanano bheda mAne che ityAdi. divAkarazrInA A kathanamAM kaTAkSa e lAge che ke tIrthaMkaranI AzAtanAnA bhayathI mAtra sUtrAkSarane vaLagI rahevuM ane tenuM marma na vicAravuM ke tarka na vAparavo e kyAMno nyAya ? UlaTuM, vicAra ane tarkane ayogya rIte dAbI devAmAM ja tIrthaMkaranI AzAtanA che. divAkarazrI kevaLajJAna-kevaLadarzananA abhedano potAno pakSa sthApatAM AgamamAM dekhAtA tethI viruddha pAThonuM samAdhAna karatAM kahe che ke sUtromAM abhedapakSa viruddha je je kathano che te anya darzanonAM maMtavyonuM mAtra nayadRSTie varNana che, svasiddhAMta * nathI. mATe sUtronuM vyAkhyAna karatI vakhate mAtra zabdasparzathI kAma na cAle, kharo jANakAra hoya to te pUrvApara arthanI UMDI vicAraNA karIne ja sUtrArthanuM kathana kare, ema ne ema nahi. vaLI, jeone navI vicAraNAmAM mithyAdRSTinI gaMdha AvatI teone uddezI divAka2zrI kahe che ke meM je rIte kahyuM che te rIte jinakathita tattvo upara zraddhA rAkhanAranuM jJAna e ja samyagdarzana che. tattvonuM vAstavika jJAna hoya to samyagdarzana niyamathI AvI jAya che, paNa vAstavika jJAna na hoya to samyagdarzana zI rIte Ave ? kharI rIte samyajJAna e ja samyagdarzana che. tethI evuM jJAna meLavavAnA prayatna vinA samyagdarzananuM abhimAna rAkhavuM ane evA jJAna mATe prayatnazIlane mithyArdaSTi kahevo e kyAMno nyAya ? jeo sUkSma vivecanA karyA vinA ja AgamanuM jJAna meLavatA ane potAne AgamajJa mAnatA teone teozrI kahe che ke judI judI nayaSTivALAM sUtrone mAtra bhaNI jeo potAne sUtradhara Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva 0 147 kahevarAvavAmAM saMtoSa mAne che ane e nayavAdanI yogya mImAMsA nathI karatA teo ajJa che. saMpUrNa nayavAdanuM jJAna e ja nirdoSa samyagdarzana che; e vinAnA mAtra AtmotkarSathI potAnI prazaMsA karatA karatA chevaTe naSTa thAya che. keTalAko potAne zAsanabhakta ane siddhAMtajJa mAnI divAkarazrI jevA sUkSma draSTAne zAsananAzaka athavA zuSka tArkika kahetA teone lakSIne divAkarazrI kahe che ke, bhAIo ! mAtra siddhAMtajJa thavAthI tenI prarUpaNA karavA jeTalI sthirabuddhi nathI AvI zakatI. vaLI AgaLa vadhI teo kahe che ke mAtra sUtrapAThathI arthano ThIka bodha nathI thato. evo bodha kaThina nayavAdanI apekSA rAkhato hovAthI durgama che. teTalA mATe sUtrapAThI dareka jaNe arthajJAna meLavavA prayatnazIla thavuM. je AcAryo azikSita ane chatAM dhRSTa che teo bhagavAnanI AjJAne avagaNe che. chevaTe keTalAkanI bahAranI dhamAla ane moTapano dAvo joI divAkarazrI duHkhapUrvaka kahe che ke jeo vicAra vinA ja ghaNAM pothAM vAMcI potAne bahuzruta mAne che, jeo moTA ziSyaparivArane lIdhe potAne bahusaMmata mAnavAnI bhUla kare che, teo zAstramAM sthiramati na thatA UlaTA siddhAMtadrohI bane che. divAkarazrInA ATalA prAsaMgika udgArothI e spaSTa thAya che ke sanmatinI racanA e mukhyapaNe zramaNasaMdhamAM prajJAbaLa preravA mATe thayelI che; paraMtu e uparAMta e racanAno bIjo paNa uddeza hato ane te e che ke jaina tattvonuM jainetara vidvAnomAM jJAna lAvavuM ane jeo jaina siddhAMto upara AkSepo mUkatA teone sacoTa uttara Apavo. ApaNe sanmatinI naya, jJAna ane jJeyanI prarUpaNAomAMthI naya ane jJeyanI prarUpaNAomAM spaSTa joI zakIe chIe ke e bIjo uddeza siddha karavA divAkarazrInuM khAsa lakSya hatuM. tethI ja teoe nayavAdanuM suMdara pRthakkaraNa karI upalabdha tatkAlIna samagra darzanone syAdvAdanI sAMkaLanI kaDIo jevA bhinna bhinna nayomAM yogya rIte goThavyA che ane te rIte tenI mahattA AMkI che. je darzano mAtra potAnI prarUpaNA sivAya bIjI prarUpaNAone ghaTatuM sthAna nathI ApatAM te badhAMne teoe ekataraphI ane adhUrAM sAbita karavAno khAsa prayatna karyo che ane nayavAdanuM tattvajJAnanA pradezamAM kevuM sthAna che e samajAvavA prabaLa puruSArtha dAkhavyo che. jeo vagara samajye anekAMtano upahAsa karatA teone tenuM svarUpa samajAvavA AkarSaka carcA karI che ane chevaTe kahyuM che ke jenA vinA vyavahAranuM eka paNa kAma siddha nathI thaI zakatuM evA anekAMtavAdane Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1480 anekAnta ciMtana namaskAra ho. bArIkIthI jotAM kharekhara ema lAge che ke naya ane anekAMtavAdane spaSTa samajAvavA ane jaina tattvajJAnanI e vizeSatAne sarvagamya karavA sauthI pahelAM buddhi ane tarkasiddha jo koI prayatna thayo hoya to te divAkarazrIno ja prayatna che. digaMbarAcArya samatabhadranI AptamImAMsA ane zvetAMbarAcArya haribhadranI anekAMtajayapatAkA vagere kRtio e pAchaLanA prayatno che. divAkarazrIno ane sanmatino prabhAva vIra ane vidvAn puruSanI prabhA kAMI potAnA ja kulane vyApIne aTakatI nathI; e to sahasrakiraNa sUryanI peThe badhI dizAone jhagajhagAvI mUke che. divAkarazrI potAnI paraMparAmAM to gavAyA ja che, paNa emanA tejobaLathI AkarSAyelA bIjA bIjA vidvAn AcAryoe paNa emanuM guNagAna karavuM vicAryuM nathI. harivaMzapurANanA kartA mahAkavi jinasenAcArya(prathama) potAnA e graMthanI prastAvanAmAM jyAM moTA moTA prabhAvazALI AcAryonuM ane kavionuM smaraNa kare che tyAM temaNe atyaMta Adara sAthe divAkarazrIne paNa stavelA che. e uparAMta AdipurANanA praNetA bIjA jinasenasUri, siddhivinizcayanA TIkAkAra anaMtavIrya ane paMDita lakSmIbhadra vagere digaMbara paMDitoe potapotAnI kRtiomAM divAkarazrInA nAmane ati ucca sthAne sthApeluM che. divAkarazrInI jema emanI kRtiono paNa kAMI ocho prabhAva vistarelo nathI. tattvArtharAjavArtikanA praNetA bhaTTa akalaMkadeve divAkarazrInA eka prasiddha padya dvArA potAnA vArtikane zobhAvyuM che. tattvArthazlokavArtikanA kartA zrI vidyAnaMda svAmI aparanAma pAtrakesarIjIe e vArtikanI vyAkhyAmAM potAnA vacananA daDhIkaraNa mATe sanmatinI gAthAne uddharIne sanmatinA prAmANyanuM bahumUlya AMkI batAvyuM che. siddhivinizcaya TIkAmAM paNa AcArya anaMtavIrya sanmatinI gAthAne visAratA nathI. divAkarazrInI kRtino prabhAva kAMI ATalethI ja aTakyo nathI, paNa vizeSa vicAratAM ema paNa bhAse che ke prasiddha tArkika AcArya akalaMka bhaTTanI ladhIyAtrayI e jANe sanmatinuM pratibiMba ja na hoya ! Ama cAre kora divAkarazrI ane sanmatino prabhAva vistarelo joIe chIe, tyAre A eka navAI jevuM lAge che ke emanI sanmati ane nyAyAvatAra sivAyanI bIjI koI kRti upara koIe sAdhAraNa TippaNI sarakhI paNa karI nathI. saMbhava che ke siddhasenanI tarkasamIkSArUpa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva 149 cinagArIne lIdhe loko bhaDakyA hoya ane temanA pratibhApUrNa pAMDityane lIdhe mugdha thayA hoya. ethI teoe divAkarazrI ane temanI kRtine bhale abhinaMdI hoya, paNa pelI bhaDakAmaNane lIdhe teo divAkarazrInI mahattApUrNa e batrIsIone sparza karatAM acakAyA hoya. vadhu saMbhava to e che ke e batrIsIone koI virala puruSe ja vAMcI haze ane ethI ja Aje e badhI azuddha rIte upalabdha che ke jemAM 32-32 zlokanI mAtra ekavIsa batrIsIo chatAMya enA zuddha saMskaraNa mATe khAsA batrIsa mAsa to saheje vItI jAya ane bIjo AyAsa thAya te to vaLI judo ja. have to dezamAM ajJAnatAnA dhUmasane dUra karavA, lokomAM caitanya preravA ane sAmAjika aMdha vAtAvaraNanI ThaMDIne uDADavA emanI e cinagArIone cetavavI Avazyaka che. bIjI kRtio sanmati uparAMta bIjI paNa kRtio divAkarazrInI che. bIjI kula keTalI kRtio racelI te jANavAnuM atyAre koI sAdhana nathI; paNa e batrIsa batrIsIomAM jo nyAyAvatAra na Avato hoya to te ane kalyANa maMdira stotra paNa teonI kRtiomAM gaNavAM joIe. teone nAme caDelI ke manAtI bIjI keTalIka kRtio saMbhaLAya che, paNa temAM vajUda jaNAtuM nathI. atyAre teozrInI nizcita kRtiomAMthI upalabdha to sanmati uparAMta phakta ekavIsa batrIsIo, nyAyAvatAra ane kalyANamaMdira che. sanmati ane bIjI kRtio vacce mukhya taphAvata bhASA ane viSaya banneno che, kAraNa ke bAkInI badhI kRtio saMskRtamAM ja che. batrIsIo koI eka khAsa viSaya upara nathI, paNa te judA judA viSaya upara lakhAyelI che. zarUAtanI keTalIka batrIsIomAM bhagavAna mahAvIranI anupama stuti che, tyAra pachI keTalIkamAM jainetara darzanonuM varNana che. ekamAM vAdakaLAnuM marma ane vaLI ekamAM vivAdanI durdazAnuM citra che. nyAyAvatAramAM jainanyAyanI sthApanA ane kalyANa maMdiramAM prabhu pArzvanAthanI stuti che. bhAratIya samagra darzanono abhyAsa karavA mATe graMtharacanAnI preraNA AcArya haribhadrane ke mAdhavAcAryane divAkarazrInI bhinna bhinna darzana uparanI prauDha batrIsIomAMthI maLI hoya tema spaSTa lAge che. sanmatino zuddha viSaya jaina tattvajJAnano che, jyAre batrIsIono mukhya viSaya bhAratIya samagra darzanonI mImAMsA ane tenuM nirUpaNa e che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 * anekAnta ciMtana | dAna, zIla, tapa ane bhAvanA saMskAromAM jainonuM vArasAgata caDhiyAtApaNuM kabUla karavAmAM Ave to bauddhika saMskAronuM tevuM caDhiyAtApaNuM brAhmaNa jAtinuM kabUla karavuM joIe--e vAtanI sAkSI aneka brAhmaNa jainAcAryonI kRtio pUre che. vaizya jAtIya zrImAn hemacaMdra ane yazovijayajI jevA to apavAdamAtra gaNAya. divAkarazrI janme brAhmaNa jAtinA ane potAnI ja paraMparAmAM vyAkaraNa, kAvya, veda ane upaniSada uparAMta tatkAlIna samagra vaidika darzanone tema ja bauddha darzanane pI gayelA. emano saMskRtabhASA uparano kAbU ane kavitva emanI kRtiomAM camatkAraka rIte najare paDe che. pUrvAzramanA dArzanika prauDha abhyAse teonI buddhine tIkSNa ane darpaNa jevI svaccha banAvI hatI. hRdaya teonuM saraLa ane guNapakSapAtI hatuM. parIkSAzakti ane nirbhayatA teomAM svataHsiddha hatAM. tethI jaina Agama jotAMveta ja bIjA koI sAdhAraNa vidvAnane na bhAse evuM bhagavAnabhASita tattva temanI pratibhAne bhAsyuM ane temanI viraktavRtti sAthe nirbhayatA jAgI UThI. pariNAme teoe dIrghatapasvI mahAvIranuM zAsana svIkAryuM ane potAnI samagra zakti e zAsanane arpa, tenI vyavasthA ane prabhAvanA karavAmAM ja potAnA pAMDityano upayoga karyo. emanI batrIsIo vAMcatAM uparanI badhI hakIkata spaSTa jaNAI Ave che. ahiMsA ane anekAMtanuM bIjAne bhAgye ja samajAyeluM tattva teone saraLatAthI samajAyuM. tethI ja teo dIrghatapasvInA buddhigamya tattvasiddhAMto upara phidA thaI emanI gadgada bhaktithI stuti karavA maMDI gayA. e stutimAM paNa temaNe potAno buddhiprabhAva ane tarkavAda spaSTa karyo che. e samajavA keTalAMka batrIsIomAMnAM padyo lekhanA aMtamAM artha sahita namUnArUpe ApavAmAM Ave che, jene vAMcatA vAcakone divAkarazrInA viziSTa vyaktitvanI khAtarI thaze ane temanuM hArda samajAze. sanmatino pracAra ocho kema che ane have te vadhe kema? * ekaMdara rIte jotAM pravacanasAra ane sanmatitarka e banne graMtho mahattvanA chatAM temAM sanmatitarkanuM ja sthAna mukhya Ave che. bemAMthI abhyAsa mATe jo ekanI ja pasaMdagI karavI hoya to sanmatitarkanI ja pasaMdagI vizeSa phaLadrupa che. pravacanasAranI padyaracanA karatAM sanmatinI padyaracanA paNa vizeSa dhyAna kheMce tevI che, chatAM sanmatitarkanA abhyAsI pravacanasAranI upekSA kare Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva * 151 to ghaNuM ja gumAve e cokhuM che. - pravacanasAra karatAM sanmatitarkanuM sthAna viziSTa hovA chatAM ane banne mULa graMthonuM pramANa lagabhaga sarakhuM hovA chatAM abhyAsakramamAM pravacanasAra jeTalo vadhAre pracalita che teTalo vadhAre sanmatitarka apracalita che, tenAM zAM kAraNo? e prazna thavo svAbhAvika che. uttara spaSTa che. pravacanasAramAM mAtra prAcIna paddhatine anusarI jaina tattvo nirUpavAmAM AvyAM che, jayAre sanmatitarkamAM tattvonuM nirUpaNa navIna rIte karavAmAM AvyuM che. tethI navIna vicArane ane navI paddhatine sahana na karI zakanAra prAcIna varge e mahattvapUrNa graMthathI joIto lAbha na uThAvyo. bIjuM kAraNa e che ke pravacanasAra uparanI TIkAo bahu moTI ke bhaNanArane mUMjhave tevI nathI; jyAre sanmatinI upalabdha TIkA asAdhAraNa mahattvapUrNa chatAM ativistRta ane sAdhAraNa abhyAsI mATe agamya hovAthI te mULanA abhyAsamAM darekane sAdhaka thatI nathI. trIjuM kAraNa pravacanasArIya mULa ane TIkA jUnI-navI dezI bhASAomAM anuvAdita che, tethI game te jijJAsu tene vAMcI ane bhaNI zake che, jyAre sanmatitarkanI bAbatamAM tema nathI. tenI TIkAnI vAta to bAjue rahI, paNa evaDA nAnakaDAzA mULa graMthano jUnI ke nathI koI paNa dezI bhASAmAM anuvAda Aja sudhI kyAreya thayo hoya ema jANavAmAM nathI; koI lekhake jUnA vakhatamAM enA upara saMkSipta Tabo sudhdhAM lakhyo nathI. A ane AnAM jevAM bIjAM aneka kAraNothI e asAdhAraNa gauravavALA graMthathI mAtra gRhasthavarga ja nahi, paNa jJAna ane tyAgapradhAna bhikSuvarga sudhdhAM moTe bhAge ajANa rahyo che. jaina takanA svayaMbhU samrATa upAdhyAya zrIyazovijayajIne koNa nathI jANatuM ? teozrI dravyaguNaparyAyanA rAsamAM spaSTa kahe che ke jeo dravyAnuyogano vicAra nathI karatA ane kriyAkAMDamAM ja macyA rahe che teo nizcayazuddha cAritranuM svarUpa ja nathI jANatA. e rIte dravyAnuyogatattvaciMtananA abhyAsanuM mahattva batAvI teoe kahyuM che ke te mATe sanmatitarka vagere graMtho zIkhavA ane tenuM manana karavuM. kharekhara, upAdhyAyajInI tIkSNa dRSTi vastusthitino sparza kare che, paNa bahAranI dhamAdhama ane uparanI TApaTIpamAM rasa lenAra tyAgapradhAna bhikSuvargano moTo bhAga e vastuthI bahu vegaLo hoya ema lAge che; nahi to sanmatitarkanA nAnAmoTA aneka anuvAdo aneka bhASAomAM kyAranAye thayA hota ane Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 0 anekAnta ciMtana Aje tenuM pAThyakramamAM AkarSaka sthAna hota. upAdhyAyajIe sanmatitarkano jeTalo chUTathI upayoga karyo che, jeTalI te upara vicAraNA karI che ane te upara chUTuMchavAyuM jeTaluM lakhyuM che te sanmatitarkanA svAbhAvika gauravane zobhAve tevuM che. nyAyAMbhonidhi vijayAnaMdasUrIzvare upAdhyAyajI pachI e graMthane saMpUrNa joyelo che evA nizcita pramANo amane maLyAM che. zrImad rAjacaMdre sanmatitarkanuM gaurava khUba gAyuM che, paNa koIe ene bhASAmAM utAryo nathI. e graMthanuM vastu ane tenuM gaurava sarvagamya thavA mATe tenA saraLa anuvAdanI ja khAsa jarUra che. jo e graMthano madhyama parimANano anuvAda thaI bahAra paDI zake to amArI khAtarI che ke jema tattvArtha sarvatra paThanapAThanamAM che tema sanmatitarka paNa e kakSAmAM Ave; eTaluM ja nahi, paNa yunivarsiTI sudhdhAMmAM dAkhala thayA. eno prAMjala anuvAda videzI vidvAnone paNa kharekhara AkarSaze. evo anuvAda karavAnI bahu jUnI ane baLavatI dhA2NAe ja sanmatitarkanA saMpAdanakAryamAM amane preryA che ane bAMdhI rAkhyA che. upalabdha TIkA ane tenuM mahattva atyAre sanmatitarkanI eka ja TIkA sulabha che ane te tArkika abhayadevanI. A TIkA pahelAM bIjI ghaNI TIkAo tenA upara lakhAyelI, paNa abhayadeva pachI sanmati upara bIjA koIe TIkA lakhI jaNAtI nathI. zrI abhayadeva pahelAM racAyelI ghaNI TIkAomAM eka zvetAMbarAcArya tArkika mallavAdInI ane bIjI digaMbarAcArya sumatinI hovAnAM pramANo maLe che. A be uparAMta bIjI TIkAo hatI ke nahi ? ane hatI to konI konI racelI ? vagere prazno hajI vicAravAnA bAkI ja che. tevI ja rIte jema digaMbarAcArya akalaMke potAnAM prakaraNo upara svopajJa laghuvRttio racelI che tema khuda divAkarazrIe potAnA sanmatitarka upara nAnImoTI koI svopanna vRtti racelI hovI joIe evI pro. laoNyamananI saMbhAvanA paNa khAsa vicAraNIya hoI saMzodhanano viSaya che. game tema ho, paNa Aje to ekamAtra zrI abhayadevanI TIkA ja sanmatitarkamAM praveza karavAnuM dvAra che. TIkAno sAmAnya artha eTalo ja che ke tenA vaDe mULa graMthamAM praveza karavo. alabatta, e rIte jotAM TIkA e mULa graMtharUpa nagaranuM dvAra kahevAya, paNa prastuta TIkAne mAtra dvAra kahevuM ke nahi te eka khAsa savAla che. sababa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva 0 153 e che ke prastuta TIkA jema pramANamAM ativizALa che tema mULa graMthamAM spaSTa rIte nahi AvatA evA aneka nAnAmoTA dArzanika viSayonI vistRta ane sUkSma carcAthI bharelI che. tethI e TIkA ja eka svataMtra graMtha banI gayela che. e TIkA dvArA mULa graMthamAM praveza thavAno vAstavika saMbhava hovAthI e TIkA mULa graMthanuM dvAra che; chatAM e svataMtra adhyayananI yogyatA dharAvatI hovAthI mULa graMthanI peThe eka svataMtra ja kRti che, ema kahevuM jarAye asthAne nathI. 167 pagho upara pacIsa hajAra zlokanI prastuta TIkAmAM zrI abhayadevasUrie potAnA samaya sudhImAM prasiddha evA tamAma bhAratIya dArzanika viSayono saMgraha bahu khUbIthI karyo che, ane dareka vAdane aMte mULa graMthanA pratipAdya viSaya anekAMtavAdanuM samarthana karI potAnI TIkAne mULa graMthanA dhyeyanI sAdhaka banAvI che. eka rIte prastuta TIkAmAMnI dArzanika viSayo uparanI lAMbI carcAo sAdhAraNa buddhivALA mATe agamya hovAthI e TIkA keTalAkane bahu upayogI na lAge evo paNa saMbhava che, chatAM kharI rIte ethI enuM mahattva ghaTatuM nathI, UlaTuM te vadhAre siddha thAya che. jagatamAM kAMI dareka vastu sarvabhogya ja nathI hotI athavA je sarvabhogya na hoya agara to alpabhogya hoya tenI kiMmata ochI evo paNa niyama bAMdhI na zakAya. kharI vastusthiti evI che ke pratyeka vastunuM mahattva tenI kakSAnA prayojananI siddhi uparathI ja aMkAvuM joIe. A dRSTie jotAM zrI abhayadevanI TIkAnuM sthAna tenA uddeza pramANe bahu UMcuM che. bauddha darzana, bhinna bhinna vaidika darzano ane digaMbara saMpradAyanA navamA saikA sudhInA je moTA moTA Akara graMtho hatA badhAMnA saMpUrNa viSayono saMgraha karI tenA upara jaina dRSTie carcA karavI ane chevaTe anekAMtavAdanuM sthApana karavuM e ja zrI abhayadevasUrino uddeza te TIkA racavAmAM hato, ane pro. laoNyamana potAno abhiprAya jaNAve che te pramANe te uddeza kharekhara abhayadevasUrie siddha karyo che. temanA potAnA samaya pahelAM saMskRta darzanasAhityamAM AkaragraMthonuM pramANa vadhAremAM vadhAre 18000 zloka jeTaluM vadhyuM hatuM. bauddha darzanano mahAn graMtha tattvasaMgraha lo ke vaidika darzanonAM vArtika Adi koI graMtho lo, digaMbarAcAryanA mArtaMDAdi graMtho lo ke zvetAMbarAcAryanA nayacakra Adi graMtho lo. e badhA lagabhaga aDhAra hajAra zlokapramANa che. te badhAthI kada moTuM karI pUrvakAlIna samagra carcAono samAveza karI abhayadevasUrie 25000 zlokapramANa TIkA racI ane tene Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 - anekAnta ciMtana dArzanika sarva viSayonuM saMgrahasthAna banAvyuM. Avo mahAna udeza siddha karavA jatAM TIkAnuM pramANa vadhe e svAbhAvika che. jo eno eTalo vistAra karavAmAM teoe kRpaNatA karI hota to dazamA saikA sudhInA bhAratIya samagra dArzanika viSayonI vikasita carcA eka sthaLe ApaNane bhAgye ja jovA maLata. tethI TIkAno vistAra e enuM kharuM mahattva che, kAraNa ke tethI ja teno udeza sadhAya che. ' agiyAramA saikA pachI zvetAMbara sAhityamAM evA paNa graMtho racAyA che ke je kadamAM prastuta TIkA karatAM traNa gaNA che, chatAM e mahAkAya graMtho abhayadevasUrinA sarvasaMgrahanA RNI che, kAraNa ke prastuta TIkAmAM saMgRhIta thayela viSayo temane saraLatAthI maLI gayA che. eka bIjI dRSTie paNa prastuta TIkAnuM mahattva che, ane te e ke dazamA saikA pachInA graMthonI jema temAM zabdADaMbara nathI. emAM bhASAno prasanna pravAha zaraRtunA nadIpravAhanI jema vahyuM ja jAya che. bhAratIpUjAmAM gujarAtano phALo sAhityanAM sarjana, rakSaNa ane vistAramAM A dezanA bIjA bhAgone mukAbale gujarAtanuM sthAna kyAM che enuM spaSTa ane vistRta bhAna to gujarAtIone jAgrata karI puruSArthanI dizAmAM prere tevuM ane Itara prAMtanA dezavAsIone gujarAta pratye bahumAnazIla kare tevuM avazya che, paNa e vizenI gaMbhIra ane vistRta mAhitImAM atre na UtaratAM TUMkamAM eTaluM jaNAvI devuM basa thaze ke bhAratImaMdiramAM sAhityopAsanAnuM naivedya dharavAmAM potapotAnI Dhabe bIjA prAMtoe je zraddhApUrvaka bhAga lIdho che tevo bhAga levAmAM vaizyavRttipradhAna gujarAta jarAye pAchuM nathI rahyuM; balake ghaNA aMzomAM to tenuM vyaktitvamAtra nirALuM ja nahi, paNa bIjA prAMto karatAM ciDhiyAtuMye che. jUnA yugane bAda karI aitihAsika yuga tarapha AvI pUrva ane uttara hiMdustAnanA vidvAnone joIe chIe to teo vyAkaraNa, koSa, kAvya, nATaka, alaMkAra, darzana, arthazAstra, kAmazAstra, nIti, dharmazAstra, saMgIta, zilpa, jyotiSa, cikitsA Adi aneka sAhityanI zAkhAonA maulika tathA TIkAtmaka graMtho racI vizvabhAratIne bheTa karatA najare paDe che. dakSiNa hiMdustAnanA brAhmaNa vidvAno pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsAnA jagadAkarSaka Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva - 155 bhASya ane TIkAgraMtho racIne sarasvatInI ArAdhanA karatA najare paDe che; tema ja te bhAganA jaina vidvAno Agamika anekAMtavAdane tArkika paddhatie vizada karatA graMthone racI judI ja rIte sarasvatInI sevA karatA najare paDe che. kAzmIranA vidvAno vaLI taMtra, zaiva ane pAzupatadarzana vize anupama sAhitya nirmANa karI kAvya ane alaMkAranA pradezamAM adbhuta pratibhAdarzaka kRtio sarajI zAradAne prasanna karI rahyA che, tyAre gujarAtanA suputro paNa lagabhaga sAhitya ane kaLAnI prAcIna badhI zAkhAomAM gaurava prApta kare tevI kRtio banAvI vAdevInI abhyarcanA karatA dekhAya che. sAhityanAM sarjana, saMgraha ane rakSaNamAM gujarAtanA brAhmaNa saMpradAye ke zramaNa saMpradAye ane zramaNa saMpradAyamAM paNa jaina ke bauddhe keTakeTalo bhAga Apyo enuM pRthakkaraNa atyAre anAvazyaka che. atyAre to ema ja mAnavuM joIe ke e badho phALo gujarAte Apelo phALo ja che, ane temAM ja gujarAtanuM viziSTa vyaktitva ane udAratva che. jyAre pUrva, uttara ane dakSiNa hiMdustAnanA brAhmaNa vidvAno ja mukhya bhAge potAnI pratibhA ane vidyAvyAsaMganuM adbhuta nidarzana dArzanika ane tArkika graMtho mAraphata karAvI rahyA che, tyAre gujarAtanA jaina zramaNo ja dArzanika ane tArkika pradezamAM potAnI gaMbhIra vicAraNAnuM pradarzana karAve che. gujarAtamAM bauddha vidvAnone hAthe racAyelI koI kRti vize Aje spaSTa pramANa nathI. brAhmaNa vidvAnone hAthe darzana ke nyAyanA viSayamAM kAMI paNa mahattvapUrNa lakhAyuM hoya evI mAhitI adyApi nathI ja maLI. darzana ane tarkanA pradezamAM svairavihAra karanAra siddhasena, mallavAdI, siMhakSamAzramaNa, jinabhadra, haribhadra, zAMtyAcArya, abhayadeva, malayagiri, hemacaMdra, caMdraprabha, naracaMdra, jinezvara, municaMdra, vAdI devasUri, guNaratna, malliSeNa, rAjazekhara ane chellA upAdhyAya zrI yazovijayajI e badhA jaina zramaNo ja che, ane temAM keTalAye to evA che ke jenI ekaekanI kRtionI saMkhyA kSemendranI te saMkhyA karatAM bamaNI ke cAragaNI sudhdhAM che. e badhAnI kRtio atre mukhya prastuta nathI. emAM siddhasenanI kRtio ane temAMye sanmatitarka prastuta che ane tethI gujarAte gaurava levuM joIe ke sanmati agara tenI TIkA e gujarAtanuM sarjana che. ApaNuM jUnAmAM jUnuM je jJAna sacavAI rahyuM che tenAM sAdhanomAM mukhya sAdhana bhaMDAra che. pustakasaMgraha(lAibrerI)nI prathA A deza mATe navI nathI. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 0 anekAnta ciMtana eno itihAsa jevo mahattvano che tevo ja AkarSaka che. ApaNA dezamAM bhaMDAro be jAtanA che: vyaktinI mAlikInA ane saMghanI mAlikInA. brAhmaNa saMpradAyanA bhaMDAro moTe bhAge pahelA prakAranA che. jaina saMpradAyamAM vyaktie sthApelA ane vadhArelA bhaMDAro paNa chevaTe saMghanA ja kabajAmAM Ave che. tethI jaina saMpradAyanA bhaMDAro saMghanI ja saMpatti manAya che. dakSiNa, pUrva ane uttara hiMdustAnamAM evA seMkaDo moTA moTA jaina bhaMDAro che, paNa ahIM te prastuta nathI. vyApAra ane arthapriya gujarAte mAtra paisAno saMgraha nathI karyo, kiMtu eNe jJAnasaMgraha karavAmAM paNa jarAye pAchI pAnI nathI karI. kaccha, kAThiyAvADa ane gujarAtanA nAnAmoTA dareka jANItA zaheramAM eka ke vadhAre jaina bhaMDAra hovAnA ja. keTalAMka zahero to jaina bhaMDArone lIdhe ja jANItAM che. pATaNa, khaMbhAta, lIMbaDI, koDAI vagerenuM nAma sAMbhaLatAM ja vidvAnonA manamAM bIjI vastu pahelAM bhaMDAro ja Ave che. AvA seMkaDo bhaMDAro gujarAta sAcavyA che ane temAM lAkho vividha pustako sacavAyelAM che. jaina bhaMDAro e kAMI mAtra jaina pustakonA ja saMgrahasthAno nathI. enA sthApako ane rakSakoe dareka viSaya tema ja dareka saMpradAyanAM pustako saMgrahavAno prazaMsanIya prayatna karyo che. Aje keTalAMka evAM bahu jUnAM ane mahattvanAM bauddha tema ja brAhmaNa saMpradAyanAM pustako jaina bhaMDAromAM maLI Ave che, je bIje kyAMya labhya nathI. pustako mAtra kAgaLa upara ja lakhAyelAM nathI, tADapatramAM paNa hajAro pustako ane tenA AkheAkhA bhaMDAro sAcavI rAkhavAnuM puNyakarma gujarAte karyuM che. , evA bhaMDAromAM sanmatitarkanI aneka pratio sacavAyelI rahI che. te kAgaLa ane tADapatra banne upara lakhelI maLe che. sanmatitarka ane gUjarAta vidyApITha mULa ane TIkAnuM asAdhAraNa mahattva joIne ja e graMthanA abhyAsanI ane pachI teno anuvAda karavAnI lAlaca janmI; e lAlacamAMthI saMpAdananI mamatA jAgI. vyApAra ane arthapradhAna gaNAtA gujarAtanI vidyAnI bAbatamAM lAja rAkhavAne ja kema jANe jainAcAryoe je kiMmatI saMskRta sAhitya bhAratane ane vizvane caraNe dharyuM che temAM sanmatitarka-TIkAnuM paNa sthAna che. evA eka gujarAtanI jAhojalAlInA ane vidyAvilAsanA samayamAM gujarAtamAM ja racAyelA ane gujarAtanA ja bhaMDAromAM mukhyapaNe Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva * 157 sacavAyelA AkaragraMthanuM prakAzana gujarAtamAMthI ja thAya to vadhAre sAruM, ema samajI kevaLa jaina samAjanI koI paNa saMsthAe karavA joItA kAmane gujarAta purAtattva maMdire apanAvyuM ane vidyApIThanI udAra nItie e kAma karavAmAM akaNa protsAhana ApyuM. pariNAme enA cAra bhAgo prasiddha thaI gayA ane chello bhAga thoDA vakhatamAM prasiddha thaze. lagabhaga vIsa-pacIsa hajAra rUpiyA jeTalo kharca karI e saMsthAe gujarAtanA graMtharatnanI kevI ArAdhanA karI che e vAta to samabhAvI taTastha vidvAno ja jANI zake. A sthaLe gujarAta purAtattva maMdiranA e audAryanI noMdha eTalA mATe levAmAM Ave che ke ghaNA kharA e vastu na jANatA hoya tene vidita thAya, paNa have chellI ane muddAnI vAta upara AvIe. saMzodhita AvRttino TUMka paricaya mULa graMtha ane TIkAnuM paThana-pAThana saMpradAyamAM na hatuM athavA to taddana najIvuM hatuM, ema mAnavAne ghaNAM kAraNo che. pariNAme vakhata vahevA sAthe nakalonI ane azuddhionI vRddhi aneka rIte thatI ja gaI. pATho naSTa thayA, vAkyo khaMDita thayAM ane keTakeTaluM avanavuM thayuM ! paNa sadbhAgye prati sacavAI rahI. evI kAgaLa ane tADapatranI maLI trIseka patio uparathI saMzodhita AvRtti taiyAra karavAmAM AvI ane temAM pATha-pAThAMtaro kAyama rAkhI aneka daSTie TippaNI karavAmAM AvyAM che, je graMtha bhaNanArane tema ja aitihAsika avalokana karanArane kAmanAM che. evAM TippaNI karavAmAM lagabhaga 250 jeTalA graMthono upayoga chUTathI karyo che. e upayogamAM amudrita paNa ghaNA graMtho kAmamAM AvyA che. syAdvAdamaMjarI ke syAdvAdaratnAkara, zAstravArtAsamuccayanI syAdvAdakalpalatA TIkA ke nayAmRtataraMgiNI, prameyakamalamArtaDa ke prameyaratnakoSa, siddhivinizcaya ke nyAyavinizcaya, aSTasahastrI ke nyAyakumudacaMdrodaya, nayacakra ke anekAMtajayapatAkA koI paNa jaina graMtha agara tattvasaMgraha jevA bauddha graMthanA abhyAsIne sanmatinI TIkAnI prastuta AvRtti vadhAremAM vadhAre upayogI thAya e dRSTie ja TippaNamAM pracura graMthono upayoga karavAnI preraNA ApI che ane vidyApIThanA audAryo ane purAtattva maMdiranA sulabha pustakasaMgrahe e preraNAne amalamAM mukAvI che. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158. anekAnta ciMtana . upasaMhAra e kahevAnI bhAgye ja jarUra che ke saMskRta TIkA agara prAkRta mULa graMthanuM game teTaluM mahattva hoya athavA tenI saMzodhita AvRttinuM game te sthAna hoya, chatAM e graMthanI sarvasAdhAraNa upara chApa pADavA kaho ke tenuM jJAna bahubhogya karavA kaho enA gujarAtI, hiMdI Adi aneka bhASAomAM sugama ane sulabha anuvAdo thavA ja joIze ane anuvAda mAraphata jema upaniSado ke dArzanika-vaidika sUtragraMtho vizeSa ne vizeSa lokapriya thatA jAya che tema anuvAda mAraphata ja sanmatine e sthAna apAvI zakAya. | divAkarazrIne graMtharacanAno uddeza eka e paNa hato ke jema vaidika ane bauddha sAhitya lokapriya tema ja vidvapriya thatuM jAya che tema jaina sAhitya paNa thAya, ane tethI ja teozrIe kevaLa saMskRtamAM ke kevaLa prAkRtamAM graMtharacanA na karatAM te vakhatanI prasiddha bane bhASAomAM graMtharacanA karI che. alabatta, e kharuM ke teozrInI badhI kRtio jeTalI uccatama che teTalI ja te satI ane aspRzya rahI che, paNa e virodha dUra karavAno ane tenI uccatamatAno AsvAda levAno kaliyuga have AvI lAgyo che. tethI jeTalI kRtio jIvita che te badhIno anuvAda dvArA ane saMzodhana dvArA uddhAra karavAmAM ja jJAnapUjAnuM rahasya samAyeluM che. mAtra graMtha ane tenAM upakaraNonI pUjAmAM ja ApaNe racyApacyA rahIe to tenA cetana-AtmA sudhI pahoMcI na zakIe ane pariNAme, upAdhyAyajI kahe che tema, kriyAgrahila jaDapUjaka banI jaIe. e sthiti anekAMtadaSTine na zobhe. tethI sAcA jJAnapUjaka mATe zuM kartavya che te juduM kahevAnI bhAgye ja jarUra rahe che. prastuta lekha dvArA eka paNa vAcakanI ruci koI paNa kALe sanmatitarkanA kharA mahattva tarapha vaLaze to prayAsa saphaLa ja che. divAkarazrInAM keTalAMka padyono sAra * [AgaLa kahyA pramANe ekaMdara badhI kRtio jotAM divAkarazrInA jIvananuM kharuM hArda zuM che te jaNAI Ave che ane te e che ke temano bhagavAna mahAvIra pratye ananya anurAga che. e anurAga AgamajJAnamAMthI utpanna thayo che ane tethI zAsananI prabhAvanA e temane mana bhagavAnanA siddhAMtone sarvagamya karavAmAM che. e mATe teo koI nirvicAra rUDhibaMdhana nathI svIkAratA ane samagra jJAnane anekAMtamAM goThavavA tema ja jaina zratane Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva . 159 vistAravA prayatnazIla che. A sthaLe teono bhaktiprasAda pArakhavA ane vivecya viSayanA marmane sparzI teonI ananyasAdhAraNa vivecakazaktino paricaya ApavA temanI batrIsIomAMnAM keTalAMka pagho sArasahita ApavAno lobha rAkhavo e asthAne nathI.]. stuti karavAno hetu jaNAvatAM teo kahe che ke-"he vIra ! kavitvazaktithI, parasparanI IrSyAthI ke kIrti prasiddha karavAnI icchAthI ke zraddhAmAtrathI tArI stuti karavAmAM nathI AvatI; paNa guNajJo tAruM bahumAna kare che tethI mAro A Adara che." 1, 4. bhagavAna mahAvIramAM potAno atiAdara thavAnuM kAraNa ApatAM teo kahe che ke - - "he bhagavan! parasparanA vikhavAdane lIdhe jeonAM mana bahera mArI gayAM che ane ethI ja jeo potAnA vAdane-siddhAMtane paNa saLaMga samajI zakatA nathI evA tathA tattvanA mArgane mUkI avaLe raste caDelA A ekAMtavAdIonI samIkSA karato kayo puruSa tArA tarapha na AkarSAya? arthAt ekAMtavAdanA durAgrahathI kaMTALelo puraSa tArA jevA anekAMtavAdIsamanvayavAdI tarapha jarUra AkarSAya." 1, 5. anekAMtavAdanA vijJAna(science)nI khUbI batAvatAM teo kahe che ke- "he bhagavan! guNo tarapha aMdha rahenArA ane ethI ja potAnI jAtanA ahitakArI evA A ekAMtavAdIo bhegA thaIne tArA siddhAMtamAM je je doSo batAve che te ja doSo anekAMtavijJAnanI kasoTIe kasAtAM tAruM sUkta samajavAmAM sAdhanarUpa nIvaDe che; arthAt ekAMtavAdIo jene doSarUpa samaje che te ja doSa anekAMtavijJAnanI dRSTie tapAsatAM tattvamArgane samajavAnuM sAdhana thAya che." 1, 6. game tevA vAda karavAmAM kuzaLa evA ekAMtavAdIo bhagavAnanI tole to na ja AvI zake ema batAvatAM kahe che-', samRddhapatravALo' eTale suMdara pIMchAnI samRddhivALo paNa mora garuDanI cAle to na ja cAlI zake tema he bhagavan! koI paNa prakAranA vAdanuM maMDana karavAmAM ekkA chatAM e ekAMtavAdIo tArA vicArane to na ja pahoMcI zake 1, 12. 1. patrano artha pIMchuM ane pakSa eTale vAda paNa thAya che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 0 anekAnta ciMtana ' bhagavAnanA ahiMsAnA siddhAMtamAMthI janmelA jIvajaMtu-vijJAnanuM mAhAsya darzAvatAM kahe che ke "he bhagavan! bIjA vAdIone jeno sparza sudhdhAM nathI thayo evo A pajavanikAyano vistAra te je darzAvyo che te dvArA ja sarvajJatAnI parIkSAmAM kSama evA A vAdIo tArA tarapha prasannatA ane utsava sAthe jhUkI gayo che", 1, 13. - bhagavAnanI ziSya paraMparAnA sAmarthyanuM varNana karatAM jaNAve che ke "he bhagavan! vanavihArI, avadhUta ane anagAra hovAthI jeonI kyAMya niSThA-Asakti nathI evA javalaMta cittavALA tArA praziSyo je jAtano yaza vistAre che teTalo paNa yaza eka samUhamAM saMkaLAyelA A ekAMtavAdIo nathI meLavI zakatA; arthAt jagatamAM tyAga ane cAritranI ja pUjA thAya che, paNa vAdavivAda ke khaMDanamaMDananI dhamAlane koI pUchatuM paNa nathI." 1, 15. - AgamonA mAdhuryane lIdhe jANe bhagavAna mahAvIrano sAkSAtkAra ja na thato hoya evo potAno anubhava nivedatA kahe che ke - he jinendra ! Aje paNa tArI vANIne ukelatAM ema lAge che ke jANe tuM pote ja sAkSAt tArA vacanAmRtanuM pAna karAvI rahyo che. e tArI prAkRta vANI svAbhAvika che, madhura che, nayanA prasaMgothI vistarelI che ane aneka bheda-prabhedonA bhAvothI pezala che." 1, 18. bhagavAnanuM karmavijJAnazAstra to adbhuta che, evuM e bIjA koIthI kahI zakAyuM nathI ema batAvatAM kahe che ke - kartA sivAya karma hoI zakatuM nathI. je karyA che te ja karmanA phaLano bhoktA che-e siddhAMtane avalaMbI teM je ATha prakAranuM paudgalika karma prarUpyuM che tevuM saMsAramAM bIjo koI kahI zakyo nathI." 1, 26. kevaLa mAnasika karma ja zubhAzubha phaLane ApanAruM che ane kAyika ke 1. sarakhAvo- 'akRtrimasvAdupadAM paramArthAbhidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM jainI vAcamupAsmahe // ' -A hemacaMdranA kAvyAnuzAsananuM maMgala 2. juo, "sUtrakRtAMga sUtramAM AvelA keTalAka paramatono ullekha purAtattva pustaka 3, pR. 121. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahatva * 161 vAcika karma tevuM nathI, evo karmavibhAga dvArA karmavijJAnamAM nathI. te zaraNya ! tArA karmavijJAnamAM to mAnasika, vAcika ane kAyika e traNe karmone yathocita sthAna che. tethI ja eTale karmavijJAnane lagatI tArI AvI abhuta vicArazailIthI ja mugdha thayelA vicAraka puruSo tArA tarapha ja najara karI rahyA che." 1, 27. eka kuzaLa kRSikAranI peThe bhagavAnanuM bodhibIjavapananuM adbhuta kauzala chatAMya keTalAMka kSetro aNakheDAyelAM ja rahyAnuM kAraNa batAvatAM kahe "he lokabAMdhava! saddharmarUpa bIjanA vapana mATe tAruM amogha kauzala chatAMya keTalAMya kSetro aphaLa nIvaDyAM te kAMI AzcaryanuM kAraNa nathI, kAraNa ke sUryanAM kiraNo to ghaNAMya jAjvalyamAna che, chatAMya aMdhakArapriya ghUvaDanA kulane mATe to te sahaja pILA jevA ja lAge che, e kAMI Azcarya na kahevAya." 2, 13. pApa ane puNya vizenI lokonI ajJAnatAno ullekha karatAM teo jaNAve che ke - ' "mANasa je pApane vAMchato nathI te pApanuM svarUpa paNa samajato nathI ane je puNyane vAMche che tene paNa samajavAnI tene darakAra nathI. AvI sthitimAM paDelo manuSya heyopAdeyano viveka zI rIte kare ? tyAre te sugata ! teM to hitAhitanA phuTa nirNaya sAthe pApanI peThe puNyane paNa kahI nAkhyuM che; arthAt ghaNA loko puNyane ja potAnuM hitakara samajIne sakAmapravRtti karyA kare che, chatAMya aMte te puNya ja teonA AtmAne suvarNapaMjaranI peThe bAMdhI rAkhe che, e hakIkata teonI jANamAM nathI hotI. tyAre te to pApapuNyanuM svarUpa barAbara samajI e bannene bALI nAkhyAM che." 2, 19. iMdra ane sUrya karatAM paNa bhagavAnano adhika mahimA varNavatAM kahe che ke : jagatanA je aMdhakArano nAza sahasralocana-iMdranuM vaja paNa na karI zakyuM, sahasrakiraNavALo sUrya paNa na karI zakyo, he bhagavanuM ! te ja aMdhakArane teM bhedI nAkhyo." 4, 3 vAsanAthI bharelo mAnava bhagavAnanI mudrAne joIne saMtoSa pAme ke kema ? e vize jaNAve che ke (he bhagavan! tuM to sthitaprajJa che, viSaya ane kaSAyothI para che Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 0 anekAnta ciMtana tyAre) A jana amaryAda caMcaLa che ane viSayakaSAyothI bharelo che. evI sthitimAM jema navA pakaDelA hAthIne tene bAMdhavA mATeno staMbha paritoSa na ApI zake tema evA janane tArAmAM paritoSa kema thaI zake ?",4. anekAMtavAdanI gaMbhIratA ane vizALatAnuM gAna karatAM kahe che ke"samudramAM badhI nadIo bhaLI jAya che tema, he bhagavan ! tArAmAMtArA anekAMtavAdamAM badhI STio bhaLI jAya che, paNa jema bhinna bhinna vahetI nadIomAM kyAMya samudra kaLAto nathI tema bhinna bhinna prasarelI te te ekAMtaSTiomAM tuM kyAMya kaLAto nathI.1" 4, 15. potapotAnA vAdane purAtana mAnanArA vAdIo zrI siddhasenane kahe che ke, 'amuka vicAra to navo che, tame paNa AjakAlanA cho ane ame ja purAtana chIe, mATe sAcA chIe.' A vAdIo pratye teonA udgAro A pramANe che---- "he purAtanavAdIo ! tame purAtana purAtana zuM kahyA karo cho ? A mANasa paNa AvatI kAle ja purAtanono samovaDayo thavAno che. vaLI, keTalAya purAtano thaI gayA, keTalAya thavAnA. e rIte purAtanonuM to kAMI ThekANuM ja na rahyuM. evI sthitimAM purAtanoktine pArakhyA vinA ja mAtra tenA eka purAtanatvane lIdhe kema pramANa karI zakAya ? 6, 5. "je kAMI ADuMavaLuM ke UMdhuMcattuM kalpAyeluM hoya, paNa te jo purAtanoe kaheluM hoya to te jUnuM che ema kahI vakhANyA karavuM ane AjanA manuSyanI suvinizcita zailIvALI ekAda kRti paNa koIne jovA, vAMcavA ke zIkhavA na devI e smRtimoha nahi to bIjuM zuM ?' 6, 8. "he purAtano ! tame paNa AgaLa AvIne hiMmata ane yuktipUrvaka to kAMI kahI zakatA nathI, tema bIjAnI eTale navA, manuSyanI vidvatsamAje karelI pratiSThAne paNa sAMkhI zakatA nathI ane 'ame ja purAtana chIe.' 'AptapuruSanA vArasadAra paNa ame ja chIe'--evuM evuM kahIne parIkSako ta2pha aMgulinirdeza karavAnuM ja eka kAma tamAre karavAnuM che, je tame barAbara karyA karo cho ane pAchA haTho cho." 6, 16. 1. juo ane sarakhAvo-- "jinava2mAM saghaLAM darisaNa che, darzane jinavara bhajanA re; ,, sAgaramAM saghaLI TinI che, TinImAM sAgara bhajanA re." SaD. IIFII --AnaMdaghanajInuM naminAthanuM stavana. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatita sane tenuM mahattva . 163 . prathamA dvAtriMzikA na kAvyazaktena parasparejyA na vIra ! kIrtipratibodhanechayA / na kevalaM zrAddhatayaiva nUyase guNajJa pujyo'pi yato'yamAdaraH // 4 // parasparAkSepaviluptacetasaH svavAdapUrvoparamUDhanizcayAn / samIkSya tattvotpathikAn kuvAdinaH kathaM pumAn syAcchithilAdarastvayi // 5 // vadanti yAneva guNAndhacetasaH sametya doSAn kila te svavidviSaH / .... ta eva vijJAnapathAgatAH satAM tvadIyasaktapratipattihetavaH // 6 // samRddhapatrA api sacchikhaNDilo yathA, na gacchanti gataM garutmataH / ... sunizcitajJeyavinizcayAstathA na te mataM yAtumalaM pravAdinaH // 12 // .... ya eSa SaDjIvanikAyavistaraH parairanAlIlapathastvayoditaH / / anena sarvajJaparIkSaNakSamA-stvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH // 13 // alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH prathayanti yadyazaH / na tAvadapyekasamUhasaMhatAH prakAzayeyuH paravAdipArthivAH // 15 // nayaprasaGgAparimeyavistarai-ranekabhaGgAbhigamArthapezalaiH / akRtrimasvAdupadairjanaM janaM jinendra ! sAkSAdiva pAsi bhASitaiH // 18 // na karma kartAramatItya vartate ya eva kartA sa phalAnyupAznute / tadaSTadhA pudgalamUrtikarmajaM yathAttha naivaM bhuvi kazcanAparaH // 26 // na mAnasaM karma na dehavAGmayaM zubhAzubhajyeSThaphalaM vibhAgazaH / yadAttha tenaiva samIkSyakAriNaH zaraNya ! santastvayi nAthabuddhayaH // 27 // dvitIyA dvAtriMzikA saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH // 13 // pApaM na vAJchati jano na ca vetti pApaM puNyonmukhazca na ca puNyapathaH pratItaH / niHsaMzayaM sphuTahitAhitabirNavastu...... tvaM pApavatsugata ! puNyamapi vyadhAkSIH // 16 // caturthI dvAtriMzikA kulizena sahasralocanaH savitA cAMzusahasralocanaH / / na vidArayituM yadIzvaro jagatastadbhavatA hataM tamaH // 3 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAnta ciMtana niravagrahamuktamAnaso viSayAzAkaluSasmRtirjanaH / tvayi kiM paritoSameSyati dviradaH stambha ivAciragrahaH // 4 // .. udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / / na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // 15 // . SaSThI dvAtriMzikA jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanaireva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // 5 // yadeva kiMcidviSamaprakalpitaM purAtanairuktamiti prazasyate / vinizcitApyadya manuSyavAvakRti-naM pAThyate yatsmRtimoha eva saH // 8 // yadA na zaknoti vigRhya bhASituM paraM ca vidvatkRtazobhamIkSitum / .. athAptasaMpAditagauravo janaH parIkSakakSepamukho nivartate // 16 // zrIsiddhasena divAkarakRta kAtrizikAo [A nIce divAkarazrInI traNa batrIsIonA keTalAka zlokono bhAva ApavAmAM Ave che. jemAMnI 1lI vAdopaniSad batrIsI, rajI vAdabatrIsI ane 3jI nyAyabatrIsI che. vAdopaniSad batrIsImAM vAdapaddhatimAM kuzaLatA meLavavA icchanAre tenAM je rahasyonuM jJAna meLavavuM joIe te rahasyonuM varNana kareluM che. vAdabatrIsImAM vAdanI ciMtA ane vijayanI tRSNAthI vidvAno ane tyAgIonI sthiti kevI zocanIca thaI jAya che tenuM AbehUba citra mUkeluM che ane nyAyabatrIsImAM nyAyadarzananA padArthonuM akSapAdanAM nyAyasUtrone kAMIka maLatuM varNana che. sAra e che ke A traNe batrIsIone vAMcanAra divAkarazrInA samayanuM vAdavivAdanuM vAtAvaraNa, vAdI ane prativAdInA manobhAvanuM citra ane nyAyanI paddhati vize spaSTapaNe samajI zakaze ane e ja AzayathI A traNe batrIsIone ahIM mUkavAmAM AvI che.] vAdopaniSad kAtrizikA je dvArA dharma, artha agara kIrti meLavavI ISTa hoya evAM zAsano (mAnapatra, dAnapatra, ane AjJApatra Adi pharamAno) kevaLa spardhAne lIdhe kAMI zobhatAM nathI; tethI je mArge rAjasabhAomAM vigraha karIne tevAM zAsano saMpAdana karavAM ghaTe te mArganuM (vAdanuM) kathana karavAmAM nirvighnatA ho. 1. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva 0 165 prathama ja potAnA pakSanI sthApanAmAM tatpara evA prativAdInA vaktavyamArga upara aMkuza mUkyA sivAya je vAdI vAkyeSTA kare che te pauruSavAnlR chatAM potAno avasara gumAvelo hovAthI vidvAnonI sabhAmAM UMcuM mastaka karI bolI zakato nathI. 7. "tuM zuM bole che, te huM nathI samajato. A te kono siddhAMta che ? siddhAMtayukta bola. A kyAM kahyuM che ? A graMtha rahyo. artha nakkI kara. A mArga (rIta) nathI. A prekSapa che." e rIte aspaSTa-AgamavALA prativAdInuM muqha baMdha karAya che. 8. kaThora uttaro vaDe je puruSa AdhAta pAmI jAya che tenI buddhi jo AmnAya-mArgane anusarI sukumAra abhiyoga karanArI hoya che to te vilIna thaI jAya che. paNa je puruSa evA kaThora uttaro vaDe uttejita thaI jAya che tenA zatruo sabhAbhaTothI bharela raNAMgaNamAM cokhkho mAra khAI sUI jAya che. 21. jenuM sAhasa sthira che tene mATe zatrunA viSayamAM marmasthAna zuM jovAnuM hoya ? ane je maMda che tene mATe to pote marma upara karelo prahAra svanAzanuM kAraNa thaI jAya che, kAraNa ke sahaja ane pracaMDa vIryavALA dAMto vaDe krIDA karato AzIviSa sarpa jyAM sparza kare te ja marma thaI jAya che. 26. maMda, alpAbhyAsI paNa jo zAMta cittavALo hoya che to tenuM vacana akhaMDanIya thAya che. tethI UlaTuM, bahu abhyAsI paNa jo azAMtacitta hoya che to te, puruSomAM upahAsapAtra bane che. teTalA mATe sabhyonA manamAM sthAna meLavavA tatpara thanAre zAstra karatAM prazamanA viSayamAM ja sogaNo prayatna karavo joIe. 27. je potAnA siddhAMtanuM sthApana karI nirbhaya mana ane niSThura netravALo thaI prativAdIo sAme jue che te rAjasabhA upara kAbU meLavI tejasvI banelo potAnA zatruone zoka ane jAgaraNanA duHkhathI durbaLa karI mUke che. 28. saMmukha thaI beThelA zatruomAM garjana karavAthI zuM thavAnuM che ? tema ja nirdaya bhAve jeo pauruSa nihALI rahyA hoya temanI vacce paNa garjana karavAthI zuM thavAnuM che ? kAraNa ke, vANIthI prakaTAveluM teja mAtra ghAsanA agni jeTaluM baLa dharAve che. kalpAMta sudhI sthira rahe tevuM teja to parAkramathI ja prakaTI zake che. 29. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anekAnta ciMtana ( jema samRddhizALI ane nItijJa hovA chatAM paNa jo rAjA rahasyabaLathI durbaLa hoya che to te prApta thayelI saMpUrNa saMpattine bhogavI zakato nathI, tema zAstrono jJAtA hovA chatAM (vAdanA) rahasyane na jANato hoya to te (janasamUhamAM) dIpI UThato nathI, kAraNa ke je (vAdI agara rAjA) je rIte jJAtA hoya te rIte te vigraha karI zake. 3ra. vAdadAtrizikA judA judA gAmathI AvI caDhelA ane eka ja mAMsanA TukaDA upara tAkI rahevAthI paraspara matsarI banelA evA be zvAnonuM paNa kadAciMt sakhya saMbhave kharuM; paraMtu vAdIo jo be sagA bhAI hoya topaNa teonuM paraspara sakhya rahevuM asaMbhavita che. 1. kyAM te tattvano Agraha ane kyAM AvezathI Atura (caDhela) AMkhavALuM (vAdInuM) mukha? kyAM te vizvAsanI mUrtisamI dIkSA ane kyAM e kuTila vAda? 2. jayAM sudhI raMga(vAdasthalI)mAM nathI Utarato tyAM sudhI vAdI bagalA jevo mugdha dekhAya che, paNa raMgamAM UtaratAM ja te matta thaI kAgaDA jevo uddhata ane kaThora thaI jAya che. 3. kSullakavAdI, kUkaDA ane tetaranI peThe paisAdAronuM ramakaDuM banI potAnAM zAstrone bALako mAraphata upahAsa ane laghutA prApta karAve che. 4. bIjAoe (anya vAdIoe) svecchApUrvaka racelA viziSTa arthone kaSTapUrvaka jANIne vAdI, jANe ahIM ja saMpUrNa zAstro che ema, darpa vaDe aMgone karaDe che. 5. kalyANo bIjI ja tarapha che ane vAdivRSabho bIjI ja tarapha vicare che; munioe to vANInA yuddhane kyAMye kalyANano upAya kahyo nathI. 7. vAcchalarUpI raMgabhUmimAM UtarIne jenuM nirvacana karavAnuM che evA tattvanI jo svaccha mana vaDe akalahathI suMdara bane tema vicAraNA karavAmAM Ave to temAM kazo doSa na thAya. 8. zAstra jANanAra vidvAna jo zAMta hoya to te ekalo chatAM paNa potAno pakSa sAdhe che, paraMtu vAkyonI lALa cATanArA aneka vidvAno ekaThA thaIne kalahapradhAna evI karoDo koTiothI paNa potAno pakSa sAdhI zakatA nathI. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarka ane tenuM mahattva 0 167 vAdI durdhyAnamAM paDI prativAdInA ane potAnA pakSaviSayaka, nayaviSayaka, hetuviSayaka, zAstraviSayaka ane vacanabANaviSayaka sAmarthyanI ja ciMtA karato rahe che. 10. amuka vAdI hetunna (tarkaza) che to zabdazAstra nathI jANato. vaLI amuka bIjo vAdI zabdazAstrajJa che to tarkakathAmAM kuzaLa nathI. trIjo vaLI tarka ane zabdazAstra baMne jANato chatAM bhAva prakaTa karavAmAM paTu nathI, to cotho vAdI paTu che paNa tene potAnI buddhi nathI. 11. 'amArA vacce te kathA thavAnI che temAM mAre A jAtio (asatya uttaro) yojavAnI che.' AvA prakAranI ciMtAthI nidrAhIna thaI vAdI rAtrine vakhate vacana ane mukhanI kasarata kare che. 12. sabhAmAM jeno garva tUTI gayo che evo vAdI potAnI mithyA AtmasaMbhAvanAthI AghAta pAmI AkhI rAta azubha vitarkothI gherAyelA hRdayavALo thaI UMgha laI zakato nathI. 13. jo vAdI koI paNa rIte jIte to tethI thatI khuzImAM te maryAdA toDI AtmaprazaMsAthI phulAI jaI traNa lokanI avajJA kare che, paraMtu jo hAre to te vAdI krodhAMdha thaI sabhA ane prativAdI upara UMDI garjanA dvArA AkramaNa karato potAnI jhAMkhapane dUra kare che. 15, 16. jyAre vAdI vAda-kathA nathI sahI zakato tyAre mAnabhaMganA bhayathI ga2ma ane lAMbo nisAso mUke che ane te ramya sthAnomAM paNa becenIthI saMtapta thayelo hoI mitronA pratye paNa vajra jevAM tIkSNa vacano bolavA lAge che. 17. sarva zAstrakArono e mata che ke ahaMkAra e ja duHkhanuM mULa che, chatAM te ja ahaMkArano Azraya laI vAdI tattvanI parIkSA karavA icche che. 18. potAnA pakSabaLanA nizcayanI upalabdhi (khAtarI) mATe ja bIjAno siddhAMta jANI levo Avazyaka che, paraMtu sAmAnA pakSane kSobha pamADavAnA uddezathI teno siddhAMta jANavo e to sajjano mATe anAcAra ja che. 19. potAnA hitanI dRSTie ja parAkrama karavuM ucita che; kAraNa ke, aneka matabhedothI bhrAMta thayeluM A jagata sarvajJothI paNa ekamata na thayuM to pachI tene kayo vAdI ekamata karI zakaze ? 20. sarvajJanA ja viSayabhUta evA padArthone jo chadmastha (alpajJa) manuSya prakaTa karI zakato nathI, to temAM kAMI Azcarya pAmavA jevuM nathI. evA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 0 anekAnta ciMtana alpajJo je kAMI thoDuM jANI zake che te ja Azcarya mAnavuM joIe. 21. pAmara janonAM cittane bharamAvavA mATe pizAca jevA ane kaThora vacana bolavA mATe ja jeonAM mukha tatpara hoya che evA dhUrtajanoe kalahane mImAMsAnA nAmamAM badalI nAMkhyuM che. 24. bIjAone nigraha ApavAnA nizcayathI vAdI cittanI je ekAgratA meLave che tevI jo vairAgyamAM meLave to te vAdI vagaravilaMbe mukti pAme. 25. ahIM A lokamAM jyAre manuSya sarva aMzothI nirvacana karavAyogya evI eka vastune pUrI jANI zakato nathI to pachI ke "mArA pratye !" evA prakArano garva karavo kayA svastha puruSane yogya hoI zake? 26. nyAyAtrizikA moTuM daive khovuM che (banAvI rAkhyuM che) ane vADmaya potAne adhIna che. je kAMI paNa kahevAmAM Ave tene sAMbhaLanAra paNa maLI ja Ave che. evI sthitimAM kayo nirlajja paMDita na banI zake? 1. sarve kathA (vAda)-mArgo parapakSanA ghAta mATe ja racAyelA hoya che, chatAM zabda ane arthamAM brAMta thayelA vAdIo aMdaroaMdara vipralApa karyA ja kare che. 7. jalparUpa vacanayaMtramAM pIDita thayelI buddhi eka pakSamAM haNAI jAya che; ane zAstrasaMbhAvanA (bahumAnanI) zatru banI nIrasapaNuM prApta kare che. 16. upapatti(yukti)thI kAMI baLavAna ke durbaLa che ja nahi. vaktAnI viziSTa zaktine lIdhe ja te tema bane athavA na bane. 28. sAma Adi upAyo samAna hovA chatAM jevI rIte zaktizALI vijayeccha caDhI jAya che tevI rIte vaktA paNa zAsa karatAM zaktinA yoge caDhI jAya che. 29. sabhya ane sabhApatino abhAva, dhAraNAzakti ane AkSepazaktinuM kauzala, sahanazIlatA ane paramadhRSTatA_A cha vAdacchala kahevAya che. 31. vAdopaniSad-dvAtriMzikA dharmArthakIrtyadhikRtAnyapi zAsanAni na hvAnamAtraniyamAt pratibhAnti lamyA / saMpAdayennRpasabhAsu vigRhya tAni yenAdhvanA tamabhidhAtumavighnamastu // 1 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitaI mane tenuM mahatva * 168 pUrva svapakSaracanA rabhasaH parasya vaktavyamArgamaniyamya vijRmbhate yaH / ApIDyamAnasamayaH kRtapauruSo'pi noccaiH ziraH sa vadati pratibhAnavatsu // 7 // nAvaimi kiM vadasi kasya kRtAnta eSaH siddhAntayuktamabhidhatsva kuhaitaduktam / pantho'yamavadhAraya naiSa panthAH kSepo'yamityavizadAgamatuNDabandhaH // 8 // AmnAmamArgasukumArakRtAbhiyogA krUrottarairabhihatasya vilIyate dhIH / nIrAjitasya tu sabhAbhaTasaMkaTeSu zuddhaprahAravibhavA ripavaH svapanti // 21 // kiM marma nAma ripuSu sthirasAhasasya marmasvapi praharati svavadhAya mandaH / AzIviSo hi dazanaiH sahajogravIryaiH krIDannapi spRzati yatra tadeva marma // 26 // mando'pyahAryavacanaH prazamAnuyAtaH sphItAgamo'pyanibhRtaH smitavastu puMsAm / tasmAt praveSTamuditena sabhAmanAMsi yatnaH zrutAcchataguNaH sama eva kAryaH // 27 // AkSipya yaH svasamayaM pariniSTharAkSaH pazyatyanAhRtamanAzca parapravAdAn / Akramya pArthivasabhAH sa virocamAnaH zokaprajAgarakRzAn dviSataH karoti // 28 // kiM garjitena ripuSu tvabhito mukheSu kiM tveva nirdayavirUpitapauruSeSu / vAgdIpitaM tRNakRzAnubalaM hi tejaH kalyAtyayasthiravibhUti parAkramottham // 29 // paricitanayaH sphItAtho'pi zriyaM parisaMgatAM na nRpatiralaM bhoktuM kRtsnAM kRzopaniSadbalaH / Jal Education International Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 0 anekAnA ciMtana ' viditasamayo'pyevaM bAgmI vinopaniSakriyAM na tapati yathA vijJAtArastathA kRtavigrahAH // 32 // vAdArjizikA. grAmAntaropagatayorekAmiSasaMgajAtamatsarayoH / syAt sau (? sa) khyamapi zunoAMvorapi vAdinorna syAt // 1 // kaca tattvAbhinivezaH kacaraMbhAturekSaNaM vadanam / kvaca sA dIkSA vizvasanIvarUpatAnRjuvAvaH (?) // 2 // tAvad bakamugdhamukhastiSThati yAvanna raGgamavatarati / :: raGgAvatAramattaH kAkoddhataniSThuro bhavati // 3 // krIDanakamIzvarANAM kurkuTalAvakasamAnabAlebhyaH / zAstrANyapi hAsyakathAM laghutAM vA kSullako nayati // 4 // anyaiH svecchAracitAnarthavizeSAn zrameNa vijJAya / kRtsnaM vAGmayamita iti khAvatyaGgAni darpaNa // 5 // anyata eva zreyAMsyanyata eva vicaranti vAdivRSAH / vAksaMrambhaH kvacidapi na jagAda muniH zivopAyamaM // 7 // yadyakalahAbhijAtaM vAkchalaraGgAvatAranirvAcyam / svasthamanobhistattvaM parimImAMsena dopa: syAt // 8 // sAdhayati pakSameko'pi hi vidvAn zAstravit prazamayuktaH / na tu kalahakoTikoTyA'pi sametA (? sagatA) vAkyalAlabhujaH // 9 // ArtadhyAnopagato vAdI prativAdinastathA svasva / cintayati pakSanayahetuzAstravAgbANasAmAm // 10 // hetuvidasau na zabdaH (zAbdaH) zAbdo'sau na tu vidagdhahetukathaH / ubhayajJo bhAvapaTuH paTusnbo'sau svamatihInaH // 11 // sA naH kathA bhavitrI tatraitA jAtayo mayA yojyAH / , iti rAgavigatanidro vAgmukhayogyAM nizi karoti // 12 // azubhavitarkavimitahRdayaH kRtsnA kSapAmapi na zete / kuNThitadarpaH pariSadi vRthAtmasaMbhAvanopahataH // 13 // yadi vijayate kathaJcittato'pi pastiopabhagnamarvAcaH / .. svaguNavikatthanadUSika ( ? )strIpapi lokAn khalIkurute // 15 // uta jIyate kathaJcit pariSatparivAdinaM sa kopAndhaH / galagarjenAkAman vailakSyavinodanaM kurute // 16 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatita bhane tenuM bhaDapa . 171 vAdakathAM na kSamate dIrgha niHzvasiti mAnabhaGgoSNam / ramye'pyaratijvaritaH suhRtsvapi vajrIkaraNavAkyaH // 17 // duHkhamahaMkAraprabhavamityayaM sarvatantrasiddhAntaH / atha ca tamevArUDhastatvaparIkSAM kila karoti // 18 // jJeyaH parasiddhAntaH svapakSabalanizcayopalabdhyartham / parapakSakSobhaNamabhyupetya tu satAmanAcAraH // 19 // svahitAyaivottheyaM ko nAnAmativicetanaM lokam / yaH sarvajJairna kRtaH zakSyati taM kartumekamatam // 20 // sarvajJaviSayasaMsthAMzchadmastho na prakAzayatyarthAn / nAzcaryametadatyadbhutaM tu yatkicidapi vetti // 21 // paruSavacanodyatamukhaiH kAhalajanacittavibhramapizAcaiH / dhUrteH kalahasya kRto mImAMsA nAma parivartaH // 24 // paranigrahAdhyavasitazcittaikAgyamupayAti tadvAdI / yadi tatsyAdvairAgye na cireNa zivaM padamupayAtu // 25 // ekamapi sarvaparyayanirvacanIyaM yadA na vettyartham / mAM pratyahamiti garvaH svasthasya na yukta iha puMsaH // 26 // nyAyadvAtriMzikA / daivakhAtaM vadanaM AtmAyattaM ca vAGmayam / zrotAraH santi coktasya nirlajjaH ko na paNDitaH // 1 // dvitIyapakSapratighA sarva eva kathApathAH / abhidhAnArthavibhrAntairanyo'nyaM vipralapyate // 7 // ekapakSahatA buddhirjalpavAgyantrapIDitA / zrutasaMbhAvanA vairI vairasyaM pratipadyate // 16 // na nAmaM dRDhameveti durbalaM copapattitaH / vaktRzaktivizeSAttu tattadbhavati vA na vA // 28 // tulyasAmAdhupAyAsu zaktyA yukto vishessyte| vijigISuryathA vAgmI tathAbhUyaM zrutAdapi // 26 // prAznikezvarasaumukhyaM dhAraNAkSepakauzalam / sahiSNutA paraM dhAryamiti vAdacchalAni SaT // 31 // -haina 'raupya mahotsava .' 1. A lekhanA sahalekhaka 5 becaradAsajI che. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. hetubiMduno paricaya* [1] pratiparicaya 1. s prati : A hetubiMduTIkAnI prati Catalogue of Manuscripts at Pattan Vol.I(G. O. S. Vol. LXXVI) 41 u. 177mAM sUcavyA pramANe saMghavI pADAnA trADapatrIya bhaMDAranI naM. 302 vALI che, jenA tADapatranI laMbAI 12 iMca ane pahoLAI 1 iMca che ane patra 216 che. AkhI prati jIrNa che. tenA patra naM. 6, 21, 27, para, 117 ane 178 patra tadana nAza pAmyA che. zarUAtanA lagabhaga 20 patramAM patrasaMkhyA truTita che. khUNAno bhAga gayelo hovAthI tenI sAthe ghaNe sthaLe thoDuMka lakhANa paNa nAza pAmyuM che. jayAM jyAM thoDuM ke ghaNuM lakhANa pAnuM tUTI javAthI nAza pAmyuM che tyAM tyAM lagabhaga badhe sthaLe ame tUTatA pAThanI puravaNI [ ] AvA koSTakamAM karI che. A sivAya pratimAM vacce kavacit akSaro gayelA che, te paNa banyuM tyAM evA ja koSTakamAM amArA taraphathI joDavAmAM AvyA che. je pATha ame amArA taraphathI zuddha karyA che te mULapATha kAyama rAkhI ( ) AvA koSTakamAM Apyo che. prastuta pratinA mArjinamAM kyAMka kyAMka TippaNo che, te ame yathAsthAna pAdanoMdhamAM lIdhAM che. eka patra koI bIjI ja hetubiMduTIkAnI pratinuM prastuta pratimAM AvI gayeluM che, jemAM prastuta pratinA 207mAM patranuM lakhANa che. e vadhArAnA patramAMno pATha prastuta pratinA pATha sAthe kyAMka judo paDe che. ame e banne pATho sarakhAvI emAMthI je vadhAre zuddha lAgyo tene mULamAM rAkhyo che ane bIjA pAThane pAThAMtara tarIke rAkhyo che. vadhArAnA patrane saMketa na=navIna * gAyakavADa orienTala sirIjhamAM prakAzita "hetubiMdu'nI prastAvanA. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 173 rAkhyo che, ane prastuta pratinA e patrano saMketa pu=purAtana rAkhela che. e vadhArAnA patravALI prati prastuta pratino Adarza ke tenI nakala nathI lAgatI. enAM be kAraNo che H paheluM to e ke jo e prastuta pratino Adarza agara nakala hoya to tenI sAthe eka vadhArAnA patramAM ATalo badho pAThabheda bhAgye ja saMbhave. bIjuM ane baLavattara kAraNa e che ke ame je TibeTana bhASAMtara sAthe prastuta pratino pATha sarakhAvyo che te TibeTana bhASAMtara sAthe A vadhArAnA patramAMno pATha prastuta pratinA pATha karatAM vadhAre pramANamAM maLato Ave che. te uparathI ema lAge che ke je saMskRta pratine AdhAre TibeTana bhASAMtara karavAmAM AvyuM haze te ane prastuta vadhArAnA patravALI pratinuM mULa koI eka judI ja nakala hovI joIe. A sivAya A vadhArAnA patra uparathI ema paNa samajAya che ke jyAre prastuta prati gujarAtamAM lakhAI agara kyAMya bahArathI lAvI saMgrahAI tyAre koI bIjI prati paNa sAthe hovI joIe, ane A rIte hetubiMduTIkAnI aneka pratio lakhAI jyAM tyAM phelAvo pAmatI ane saMgrahAtI hovI joIe. amAruM A anumAna bIjI rIte paNa puSTa thAya che. te e ke dUra dakSiNamAM vidyAnaMda jevA digaMbara AcAryoe lakhelA graMthomAM ane pATaNa jevA gujarAtanAM aneka zaheromAM aneka AcAryone hAthe lakhAyela aneka judA judA graMthomAM hetubiMduTIkAnA lAMbA lAMbA utArA thayelA che, tema ja himAlayanA TibeTa jevA dUra pradezamAM tenAM bhASAMtaro thayAM che.1 prastuta pratine aMte tenI lakhyA sAla che, paNa zarUAtanA be AMkaDA khaMDita che. mAtra 75no aMka spaSTa che. (juo pR. 229) A khaMDita aMkane sadgata zrI sI. DI. dalAle 10 ke 11 aMka hovAnI kalpanA karIche. tadanusAra te aMka vikrama saMvata 1075 ke 1175 kadAca hoya. pratilekhananI pUrNAhutinI tithi ravivAra mAgasara vadi 7 che. lekhakanI prazastino eka zloka guma thayo che ane bIjo adhUro che, tethI lekhakano paricaya maLato nathI. prastuta prati paM. abhayakumAranI mAlikInI che. e vizenI prazastinA traNa zloko ochAvatte aMze truTita che (pR. 229). 1. juo AgaLa 'hetubiMduno prabhAva ane upayoga' e mathALA nIcenuM lakhANa. 2. juo temanA keTaloganI prastAvanA, pR. 42. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 - anekAnta ciMtana paM. abhayakumAra e koI sAdhu ja che te vize to zaMkA rahetI ja nathI, kemake jema tenuM vizeSaNa paMDita=gaNI che tema tenA gacchane brahmANa kahela che. A brahmANagacchIya paM. abhayakumArano vizeSa paricaya sulabha nathI. prastuta pratinI lipi che to devanAgarI, paNa te bahu ja prAcIna nevArI jevI pUrvadezIya devanAgarI che. tene saralatAthI vAMcI te uparathI vizvasta kAma levuM e bahu ja agharuM ane samayasAdhya hatuM, paNa munizrI puNyavijayajIe atizrame ane lAMbe gALe enA uparathI kAgaLa upara eka suMdara ane supaTha devanAgarI akSaramAM pratilipi karI ApI. e pratilipi temaNe amane bheTarUpe ja ApelI, paNa cAlu zatAbdInI lekhanakaLAno suMdara namUno pUro pADatI e pratilipi gujarAta purAtattva maMdiranA zrImad rAjacaMdra jJAnasaMgrahamAM kAyama mATe mUkavAmAM AvI che. joke A pratilipi uparathI ja ame presakaoNpI karAvI hatI, paNa saMpAdana karatI vakhate asalI tADapatranI prati sAthe milAna karavAmAM AvyuM che. tene lIdhe ane T pratinI madadane lIdhe pratilipimAM je khAmIo rahI gayelI te dUra karIne ja saMpAdana karavAmAM AvyuM che. 2. Tula: Bstan-hgyur, Mdo (Cordier : Catalogue du Fonds Tibetain, Paris, 1915) Cx1. 6 hetubiMduTIkAnuM TibeTana bhASAMtara che. A bhASAMtara vizvabhAratImAMnA vidyAbhavanagata pustakasaMgrahamAMthI meLavavAmAM AveluM. te bhASAMtara sAthe S pratinuM bane tyAM lagI akSareakSara milAna karavAmAM AvyuM che. e sarakhAmaNInuM mukhyapaNe nIce pramANe pariNAma AvyuM che (1) jyAM jyAM patrasaMkhyAno naMbara naSTa thavAthI ane bIjAM kAraNe patro UlaTAMsUlaTAM thaI gayelAM ane tene lIdhe artha besADavAmAM bahu ja muzkelI paDatI te patro yathAvat goThavavAthI dUra thaI. (2) keTaleka sthaLe pratino pATha lipidurbodhatAne kAraNe agara paraMparAgata lekhaka-doSane kAraNe vikRta thaI gayo hato te sudharyo. 1. mAravADamAM je varamANa gAma che tenA ja uparathI "badmANa gaccha nAma paDeluM che. 2. Ano paricaya DaoN. vidyAbhUSaNe paNa potAnA pustaka A History of Indian Logic, p. 332mAM Apyo che. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 175 (3) aneka sthaLomAM navAM pAThAMtaro tAravI zakAyAM; je TibeTana bhASAMtara uparathI pratisaMskRta rUpe pratisaMskAra karanAra zrI. pI. tArakase tAravelA te temanA ja zabdomAM phUTanoTamAM levAmAM AvyA. (4) AkhI jJa pratimAM jyAM jyAM ekAda akSara ke pada lupta thayela hatAM te A pratinI madadathI maLI AvyAM. ekaMdara T pratinI madadathI AkhA saMpAdana daramiyAna arthabodha karavAmAM ghaNI saralatA prApta thaI che. (5) ema paNa banyuM che ke S pratinI madadathI T pratinAM patronI keTaleka sthaLe avyavasthA hatI te paNa dUra thaI che, ane jyAre ghaNe sthaLe ema samajAtuM hatuM ke S pratinI pAThaparaMparA T gata pATha karatAM mULa lekhanI vadhAre najIka che. e juduM kahevAnI jarUra nathI ke TibeTana bhASAMtarakAro eTalI badhI cokasAIthI potAnuM kAma karatA ke temanA bhASAMtaramAM navI bhUla na umerAtI, jo mULamAM bhUla hoya to te bhASAMtaramAM AvatI ja. eTale bhASAMtarakAro arthajJa hoya te karatAM bhASAza vadhAre hatA. jo e bhASAMtarakAro pUrNapaNe viSayanA jJAtA hota to dekhItI rIte bhUlabharelA Adarzagata pAThanuM yathArtha bhASAMtara karI temAM Adarza pAThanI bhUla na ANata. 1 1 3. N prati : A prati hetubiMduTIkAnI 'Aloka' saMjJaka anuTIkAnI che. enI pUrI nakala nepALanA rAjaguru paM. zrIhemarAja pAsethI tripiTakAcArya zrI rAhula sAMkRtyAyana dvArA prApta thayelI. te prati sAva truTita prati uparathI thayelI nakala che. te prati kAgaLa upara lakhAyelI che. tenAM patronI pahoLAI iMca, laMbAI IMca ane patrasaMkhyA 81 che. patro badhAM ja astavyasta hatAM. jo AgaLa jatAM P pratinI madada maLI na hota to A pratino kazo ja upayoga karI zakAta nahi, ane patrasaMkhyA, je ame pAchaLathI vyavasthita karI te paNa atyaMta muzkela hatuM. A prati sAva truTita ane azuddha hovA chatAM teNe P prati vAMcavAmAM eTalI badhI madada karI che ke tene lIdhe tenuM truTitapaNuM jarAya sAlatuM nathI. ahIM e paNa kahevuM joIe ke jo A prati na hota to amAre mATe P pratino upayoga karavAnuM kAma paNa kadAca jatuM karavuM paData ane atyAre je rUpamAM Adarza anuTIkA chapAI che te rUpamAM kadI sulabha na thAta. 4. P prati : A paTaNAmAMnI bihAra enDa orisA risarca insTiTyUTanA saMgrahamAM rahelA TibeTathI mULa saMskRta graMthonA lAvavAmAM AvelA phoTAomAM rahela hetubiMduTIkAlokanA phoTA uparathI pharI lIdhela phoTA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1760 anekAnta ciMtana che. insTiTyUTamAMnA mULa phoTAno paricaya zrI rAhulajIe nyAyabiMduanuTIkA tarIke bhUlathI Apyo che, paNa vastutaH te hetubiMduTIkAnI anuTIkA "Aloka' ja che. TibeTanA bhaMDAramAM rahela mULa saMskRta prati tADapatra upara lakhAyelI che. tenAM patro 70 che, je 20 phoTopleTamAM samAvI levAmAM AvyA che. phoTAnA akSaro bahu ja bArIka ane keTaleka sthaLe sAva aspaSTa che. lipi prAcIna nepALI che. A prAcIna lipi ukelavAmAM ane bArIka tema ja aspaSTa akSaro, je sUkSmadarzaka kAcanI madadathI paNa ghaNe sthaLe vaMcAtA nahi, tene vAMcavAmAM bhagnAMga N pratie ghaNI vAra bahu upayogI madada karI che. pratiprApti s prati : I. sa. 1926nA mArca mAsamAM maLI AvelI. jyAre ame gUjarAta vidyApIThamAM rahI sanmatitarkanuM saMpAdana karatA tyAre enI taDapatrIya pratio meLavavA pATaNa gayelA. te vakhate aNadhArI rIte hetubiMdu (TIkA) ane tattvopaplava bane graMtho maLI AvyA. ame e banneno upayoga sanmatinA saMpAdanamAM to karyo ja, paNa AgaLa jatAM e banne graMthonuM saMpAdana karavAnuM paNa TharyuM. chevaTe tattvopaplava prathama prasiddha thayo ane A hetubiMdunI prati atyAre prakAzamAM Ave che. T prati zrIyuta puruSottama tArakasa M. A., LL. B. e TibeTana bhASAno abhyAsa karatI vakhate zAMtiniketana-vizvabhAratImAMthI meLavelI, ane jyAre teo 1937mAM potAnA abhyAsane pariNAme tenA pAThAMtara pUratuM pratisaMskRtarUpAMtara laI amane madada karavA kAzImAM AvyA tyAre pharI e TibeTana bhASAMtara paNa sAme rAkhavAmAM AvyuM, jene lIdhe eka bAjuthI temaNe potAnuM pratisaMskRta sudhAryuM, ane bIjI bAjuthI amane pATha-saMzodhana, pAThapUrti ane pAThAMtara levA AdimAM bhAre kImatI madada maLI. N prati zrI rAhulajI TibeTanI bIjI yAtrA vakhate nepALathI lAvela. te amane maLI, ane tenA uparathI eka presa kaoNpI AcArya zrI jinavijayajIe zeTha zAMtilAla vanamALI pAse karAvI lIdhI. e asalI prati ane presakaoNpI bane AkhA saMpAdana daramiyAna upayogI siddha thayAM. P prati : A phoToprati paTanA jaI 1942nA unALAmAM paM. dalasukha mAlavaNiyA ane zrI nathamalajI TATiyA M. A. bannee meLavI, ane tenA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya * 177 uparathI 1943mAM paMDita mAlavaNiyAe presayogya keTalIka vAcanA taiyAra karI ane bAkInI vAcanA 1943nA chellA traNa mAsamAM temaNe paM. mahendrakumAra abhaya"nI madadathI pUrI karI. uparyukta pratio uparathI karavAmAM Avela AkhA saMpAdanakArya daramiyAna tubiMduTIkA ane tenI TIkA "Aloka bannemAM carcAyelA viSayo ane AvelAM avataraNone lagatA aneka labhya graMthono upayoga karyo che. tene AdhAre aneka sthaLe pAThazuddhimAM madada maLI che ane TIkA temaja anuTIkAmAM Avela aneka avataraNonAM mULa maLI AvyAM che, je te te sthAne noMdhavAmAM AvyAM che. hetubiMduTIkAnA mudrANamAM S ane T prationA patrako [ ] AvA koSTakamAM ApyA che, ane AlokanA mudraNamAM P pratinA patrako paNa tevA ja koSTakamAM AvyA che. "a' patranI pahelI bAju sUcave che jyAre "b' tenI bIjI bAju sUcave che. mudraNamAM hatubiMduTIkAnA je cAra mukhya bhAga pADelA che te ame pADelA che; alabatta, bIjA ane trIjA bhAganuM viSayAnurUpe nAmakaraNa 7 pratimAM che. pahelA ane cothA bhAganuM nAmakaraNa TmAM nathI, paNa ame e cAre bhAgonuM viSayAnurUpa nAmakaraNa karyuM che. e paNa phera noMdhavo joIe ke amAruM viSayAnurUpa nAmakaraNa te te viSayanI carcAnA prAraMbhamAM chApyuM che, jyAre T pratinA bIjA ane trIjA e banne nAmakaraNo te te viSayanI carcAne aMte Ave che. A cAra mukhya viSayavibhAga uparAMta bIjAM paNa aneka zIrSako te te sthAne carcAtA agatyanA viSayone lakSamAM laI tenI sUcanA arthe ame ja kayAM che. A saMskaraNamAM sAta pariziSTo joDelAM che. temAMthI pahelA pariziSTamAM hetubiMdu mULagata dArzanika ane vizeSa nAmo ApelAM che. bIjA pariziSTamAM TIkAgata vizeSa nAmo che. trIjAmAM TIkAgata avataraNo ane cothAmAM dArzanika zabdo che. pAMcamA pariziSTamAM "Aloka' anuTIkAgata vizeSa nAmo che ane chaThThAmAM Alokagata avataraNo che. sAtamA pariziSTamAM TibeTana bhASAMtarane AdhAre tema ja TIkA ane anuTIkAmAM Avela pratIkone AdhAre niSpanna thaI zakyo tevo mULa hetubiMdu pATha ApavAmAM Avyo che. aMte zuddhipatra ApavAmAM AvyuM che. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 * anekAnta ciMtana ri] graMthakAro 1. dharmakIrti prastuta saMskaraNamAM mULa graMtha hetubiMdu che. teno kartA che dharmakIrti. dharmakIrtinuM jIvana koI bhAratIya bhASAmAM hoya to te upalabdha nathI. enA jIvana vize je kAMI hakIkata maLe che te atyAre mAtra TibeTana sAhityamAM maLe che. TibeTana lekhakomAM mukhya che bustana' (Buston) ane lAmA tArAnAtha. A banne lekhakonAM lakhANone AdhAre pro. zerabAskIe dharmakIrtinuM jIvana Buddhist Logic Vol. 1nI prastAvanA pR. 34mAM saMkSepamAM ApyuM che. joke A pahelAM DaoN. satIzacaMdra vidyAbhUSaNe mukhyapaNe lAmA tArAnAthane AdhAre History of Indian LogicmAM pR. 303 upara ApyuM che. TibeTana sAhitya dharmakIrtinuM jIvana varNave kharuM, paNa te jevuM varNave che te pUrNapaNe aitihAsika to nathI ja, chatAM e paurANika jevA lAgatA jIvanamAM ghaNI bAbato sAcI hovA vize jarAya zaMkA rahetI nathI. DaoN. vidyAbhUSaNa karatAM pro. zerabAskInuM varNana pramANamAM TUMkuM che ane kAMIka vadhAre satyanI najIka che, tethI ame te varNana che tevuM ja ahIM utArI levAnuM pasaMda karyuM che. "Dharmakirti was born in the South, in Trimalaya (Tirumalla ?) in a brahmin family and received a brahmanical education. He then became interested in Buddhism and adhered at first as a lay member to the Church. Wishing to receive instruction from a direct pupil of Vasubandhu he arrived at Nalanda, the celebrated seat of learning where Dharmapala, a pupil of Vasubandhu, was still living, although very old. From him he took the vows. His interest for logical problems being aroused and Dignaga no more living, he directed his steps towards Isvarasena, a direct pupil of the great logician. He soon surpassed his master in the understanding of Dignaga's system. Isvarsena is reported 9. History of Buddhism (Chos-hbyung) by Buston-Materialien zur Kunde des Buddhismus Heidelberg, 1931. Translated from Tibetan by Dr. E. Obermiller. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 179 to have conceded that Dharmakirti understood Dignaga better than he could do it himself. With the assent of his teacher Dharmakirti then began the composition of a great work in mnemonic verse containing a thorough and enlarged commentary on the chief work of Dignaga. "The remaining of his life was spent, as usual, in the composition of works, teahing, public discussions and active propaganda. He died in Kalinga in a monastery founded by him, surrounded by his pupils. "Notwithstanding the great scope and success of his propaganda, he could only retard, but not stop the process of decay which befell Buddhism on its native soil. Buddhism in India was doomed. The most talented propagandist could not change the run of history. The time of Kumarila and Sankaracarya, the great champions of brahmanical revival and opponents of Buddhism, was approaching. Tradition represents Dharmakirti as having combated them in public disputation and having been victorious. But this is only an afterthought and a pious desire on the part of his followers. At the same time it is an indirect confession that these great brahmin teachers had met with no Dharmakirti to oppose them. What might have been the deeper cause of the decline of Buddhism in India proper and its survival in the border lands, we never perhaps will sufficiently know, but historians are unanimous in telling us that Bhddhism at the time of Dharmakirti was not on the ascendency, it was not flourishing in the same degree as at the time of the brothers Asanga and Vasubandhu. The popular masses began to deturn their face from that philosophic, critical and pessimistic religion, and reverted to the worship of the great brahmin gods. Buddhism was beginnings its migration to the north where it found a new home in Tibet, Mongolia and other countries. "Dharmakirti seems to have had a forboding of the Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 0 anekAnta ciMtana ill fate of his religion in India. He was also grieved by absence of pupils who could fully understand his system and to whom the continuation of his work could have been entrusted. Just as Dignaga had no famous pupil, but his continuator emerged a generation later, so was it that Dharmakirti's real continuator emerged a generation later in the person of Dharmottara. His direct pupil Devendrabuddhi was a devoted and painstaking follower, but his mental gifts were inadequate to the task of fully grasping all the implications of Dignaga's and his own system of transcendental epistemology. Some verses of him in which he gives vent to his deepest feelings betray this pessimistic mentality. "The second introductory stanza of his great work1 is supposed to have been added later, as an answer to this critics. He there says, "Mankind is mostly addicted to platitudes, they don't go in for finesse. Not enough that they do not care at all for deep sayings, they are filled with hatred and with the filth of envy. Therefore neither do I care to write for their benefit. However, my heart has found satisfaction in this (my work), because through it my love for profound and long meditation over (every) well spoken word has been gratified" "And in the last but one stanza of the same work he again says, "My work will find no one in this world who would be adequate easily to grasp its deep sayings. It will be absorbed by, and perish in, my own person, just as a river (which is absorbed and lost) in the ocean. Those who are endowed with no inconsiderable force of reason, even they cannot fathom its depth. Those who 9. Pramanavarttika. 2. prAya: prAkRtasattirapratibalaprajJo janaH kevalaM, nA'narthyeva subhASitaiH parigato vidveSTyapIrSyAmalaiH / tenA'yaM na paropakAra iti nazcintA'pi cetastataH, sUktAbhyAsavivardhitavyasanamityatrA'nubaddhaspRham // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya * 181 are endowed with exceptional intrepidity of thought, even they cannot perceive its highest truth." "Another stanza is found in anthologies and hypothetically ascribed to Dharmakirti, because it is to the same effect. The poet compares his work with a beauty which can find no adequate bridegroom. What was the creator thinking about when he created the bodily frame of this beauty ! He has lavishly spent the beauty stulf ! He has not spared the labour ! He has engendered a mental fire in the hearts of people who thereto fore were living placidly ! And she herself is also wretchedly unhappy, since she never will find a fiance to match her !" "In this personal character Dharmakirti is reported to have been very proud and self-reliant, full of contempt for ordinary mankind and sham scholarship. Taranatha tells us that when he finished his great work, he showed it to the pandits, but he met with no appreciation and no good will. He bitterly complained of their slow wits and their envy. His enemies, it is reported, then tied up the leaves of his work to the tail of a dog and let him run through the streets where the leaves became scattered. But Dharmakirti said, "Just as this dog runs thorugh all streets, so will my work be spread in all the world." 1. anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinA pyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi / mataM mama jagatyalabdhasadRzapratigrAhakaM prayAsyati payonidheH paya iva svedehe jarAm / / -Quoted in Dhvanyaloka (N. S. P. 1891), p. 217. 2. lAvaNyadraviNavyayo na gaNita: klezo mahAnajitaH, svacchaMdaM carato janasya hRdaye cintAjvaro nirmitaH / eSA'pi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA, sefarare a real faffedestacij praat 1 lbid. p. 216. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 0 anekAnta ciMtana zerabAnskIe ApelA uparanA jIvanamAM samayano prazna carcAyo nathI, jyAre te prazna DaoN. vidyAbhUSaNa ane zrI rAhulajIe carco che. vidyAbhUSaNa dharmakIrtino astitva-samaya I. sa. 635-650 dhAre che, jyAre rAhulajI (vAdanyAyanI prastAvanA) temAM thoDo ja pheraphAra sUcavI te samayane 625thI zarU kare che. A samaya eTale janmasamaya lekhavAno nathI. e mAtra tenA kAryakALano sUcaka che. A vize koI eka cokkasa nirNaya upara AvavuM e zakya nathI, tema chatAM paMDita mahendrakumAra nyAyAcArye akalaMkagraMthatrayanI prastAvanA(pR. 18-23)mAM e samaya vize je UhApoha karyo che te vizeSa saMgata lAgato hovAthI khAsa dhyAna kheMce che. te pramANe dharmakIrtino samaya 620 thI 690 Ave che. game tema ho, paNa dharmakIrti sAthe saMbaMdha dharAvanAra keTalAka AgaLapAchaLanA mahattvanA vidvAnonuM paurvAparya nakkI karavAmAM to saMdehane bhAgye ja sthAna rahe che. amArA vicAra pramANe te paurvAparya nIce pramANe che. vaiyAkaraNa bhatRhira, udyotakara, Izvarasena ane kumArila` e cAreya dharmakIrtinA samakAlIna hovA chatAM tenA karatAM ochevatte aMze vRddhasamakAlIna hovA joIe, kemake dharmakIrti Izvarasenano ziSya lekhAya che ane hetubiMdu AdimAM tenA matanI, arcaTa Adi TIkAkAronA kathanAnusAra, samAlocanA paNa kare che. e ja rIte te udyotakara, bhartRhari ane kumArila e traNenAM maMtavyonI tIvra samAlocanA paNa kare che, jyAre te traNa vidvAno paikI koIpaNa dharmakIrtinA vicAranI samAlocanA karatA hoya tevuM cokkasa pramANa maLatuM nathI. jainatArkika samaMtabhadra ane prabhAkara e banne dharmakIrtinA samakAlIna hovA chatAM laghusamakAlIna che, kemake samaMtabhadra dharmakIrtinA pramANavArtikagata prathama paricchedanuM anukaraNa karI AptamImAMsA race che. vyomaziva, akalaMka, haribhadra, jayaMtaSa e cAreya dharmakIrtinA 3 * 1. akalaMkagraMthatraya prastAvanA pR. 19. 2. vyomavatI pR. 306, 307, 680 Adi. tulanA karo pramANavArtika 113, 14, 15; 3-67, 68-69. 3. akalaMkagraMthatraya, prastAvanA pR. 25 4. zAstravArtAsamuccaya pR. 4, 15-32; anekAMtajayapatAkA rR. 23, 33. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 183 uttaravartI che, kemake te badhA dharmakIrtinAM maMtavyonuM khaMDana kare che. dharmakIrtinA graMtho ane tenI vyAkhyAonI je mAhitI zrI rAhulajIe vAdanyAyanAM pariziSTomAM pUrI pADI che tene AdhAre ahIM nIce mULa graMtho ane vyAkhyAonuM koSTaka ApavAmAM Ave che dharmakIrtinA graMtho ane tenI vyAkhyAo. graMthanAma vyAkhyAo 1. pramANavArtika 1. svopajJavRtti 2. paJjikA 3. TIkA 4. bhASya 2. pramANavinizcaya 3. nyAyabindu (pramANavArtikAlaMkAra) 1. bhASyaTIkA 2. bhASyaTIkA 5. TIkA 6. TIkA 7. TIkA 1. TIkA 2. TIkA 1. TIkA 1. dharmottarapradIpa 2. TippaNa 2. TIkA vyAkhyAkartA dharmakIrti devendramati zAkyamati prajJAkaraguta jayAnanta yamAri zaMkarAnanda ravigupta manorathanandI dharmottara jJAna zrIbhadra dharmottara durveka mallavAdI vinItadeva' vizeSa prakAzita bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara aprakAzita bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara prakAzita bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara dukho prabhAzavArtiGa u, 181; 1, 218. 5. nyAyamaM4rI lAga 2, pR.107, 181. 1. DaoN. vidyAbhUSaNa vinItadevano je samaya mAne che tenAthI kAMIka pAchaLano samaya rAhula mAne che vizeSa bhATe huA History of Indian Logic P. 320 jane vAhanyAyanI rAhulakanI prastAvanA : prakAzita prakAzita aprakAzita prakAzita bhoTa bhASAntara Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 0 anekAnta ciMtana 4. hetubindu 5. saMbandhaparIkSA' 6. vAdanyAya 3. TIkA 4. TIkA 1. TIkA (vivaraNa) 1. Aloka 2. TIkA 1. vRtti 2. TIkA 3. TIkA 1. TIkA 2. TIkA 7. santAnAntarasiddhi 1. TIkA kamalazIla jinamitra arcaTa (dharmAkaradatta) prakAzita durveka prakAzita vinItadeva dharmakIrti vinItadeva zaMkarAnanda vinItadeva zAntarakSita vinItadeva bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara prakAzita bhoTa bhASAntara prakAzita 2. arcaTa prastuta saMskaraNamAM bIjo graMtha hetubiMduTIkA che. teno kartA arcaTa che. nAma uparathI te kAzmIrI lAge che, ane lAmA tArAnAtha te vAtanuM samarthana paNa kare che. e jAte brAhmaNa hato. hetubiMduTIkAnA TibeTana bhASAMtaramAM traNa sthaNa 'brAhmaNAcetana' khema yojyo nirdeza che (pR. 148, 166, 228). khenuM jIbhuM nAma dharmA26tta che (pR. 233, 261 ). khema lAge che } pAchaLathI arcaTa bauddha bhikSu thayo hoya, ane bhikSuavasthAnuM e bIjuM nAma hoya. hurve, aryaTa sAthe 'laTTe' vizeSaNa (pR. 233, 241, 243, 333, 343, 370, 377) yoThe che bhyAre dharmo'rahatta nAma sAthai lahaMta (pR. 261) vizeSaNa yoje che, je bhikSu mATe ja prayukta thAya che. anuTIkAkAra durveka mizra potAnI vyAkhyA 'Aloka'nA prAraMbhamAM ja (pR. 233) e banne nAmono nirdeza kare che. bhoTa bhASAntara bhoTa bhASAntara 1. juo prameyakamalamArtaMDa pR. 504-11 ane syAdvAdaratnAkara pR. 812-14 2. History of Indian Logic, p. 329-32. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 185 arcaTanA jIvana vize AthI vizeSa mAhitI nathI, paNa enA potAnA lakhANa uparathI (pR. 82, 87) tema ja durvekanA vyAkhyAna u52thI ochAmAM ochI enI nIcenI traNa kRtio hovA vize jarAya saMdeha raheto nathI-- 1. kSaNabhaMgasiddhi (pR. 82, 87, 327) 2. pramANaddhitvasiddhi (pR. 189) 3. hetubiMduTIkA. arcaTanuM lakhANa kAzmIrI nyAyamaMjarIkAra jayaMta agara vAcaspati mizra jevuM prasanna che, ane tenuM dArzanika jJAna bahu ja UMDuM tema ja vizada che. jyAM jyAM teNe bauddhamata ke darzanAntaronA mato vize carcA karI che tyAM sarvatra tenA vicAronI pAradarzitA jaNAI Ave che. ema lAge che ke dharmakIrtine potAnI jIvanamAM kadAca suyoga ziSya lAdhyo na hoya, paNa uttara kALamAM to tene arcaTa jevA aneka suyogya ziSyo sAMpaDyA che. nyAyabiMduTIkAkAra dharmottara te A ja arcaTano ziSya che. ema tArAnAthanA ullekha uparathI siddha thAya che, kema ke tArAnAtha dharmottarane dharmAkaradattanA ziSya tarIke nirdeze che, je dharmAkaradatta pote arcaTa ja che. e paNa phalita thAya che ke bhadaMta thayA pachI ja dharmAkaradatte ziSyadIkSA ApI hoya.1 arcaTano samaya dharmakIrti ane dharmottara vacce tema ja dharmakIrti ane kamaLazIla tema ja prajJAkaragupta vacce paDe che. eTale teno jIvanakALa sAtamA saikAnA aMtima bhAgathI AThamA saikAnA prathama pAda sudhI to mAnavo ja joIe. 3. durveka mizra prastuta saMskaraNamAM trIjo graMtha arcaTanI TIkAnI 'Aloka' nAmaka vyAkhyA che, jeno kartA durveka mizra che. enA jIvananI vizeSa sAmagrI atyAre upalabdha nathI. je kAMI jANI zakAya che te tenI potAnI prazasti uparathI ja (pR. 411). e prazasti u52thI nIcenI hakIkata spaSTapaNe phalita thAya che H 1. te pote vikramazIlA vidyApIThanA adhyakSa ane pAchaLathI TibeTamAM gayela jitAri AcAryano vidyAziSya hato. 1. History of Indian Logic, p. 329. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 - anekAnta ciMtana - 2. te pote brAhmaNa hato ane dhanadaridra hato. saMbhava che ke te vikramazIlA vidyApIThamAM adhyApakanuM kAma karato hoya ane sAthe sAthe bauddha paraMparAnuM sUkSma adhyayana paNa karyuM hoya, kema ke evA adhyayana sivAya arcaTanA gaMbhIra vicAranI AvI bahu pAradarzI vyAkhyA thaI zake nahi. . enI vyAkhyAmAM enA potAnA racelA pAMca graMthono nirdeza che, eTale teNe ochAmAM ochA "Aloka" uparAMta pAMca graMtho to racyA ja hovA joIe. - A pAMca paikI dharmottarapradIpa, je nyAyabiMdunI anuTIkA che, tenI phoToprati paTanA risarca sosAyaTImAMnA saMgrahamAM che. A pAMce graMthonAM nAma nIce mujaba che :1. dharmottarapradIpa (pR. 259, 308, 337). 2. svayUTyavicAra (pR. 337) 3. vizeSAkhyAna (pR. 340, 365, 370, 373) 4. kSaNabhaMgasiddhi (pR. 370, 372). 5. catuHzatI (pR. 370, 372) ema lAge che ke durveka mizra jitArinA saMnidhAnamAM rahI vikramazIlA vidyApIThamAM kAma karatAM karatAM bauddha darzana sAhityane samRddha karavAnuM ja ekamAtra mukhya kAma karyuM hoya. tenI mizra upAdhi jotAM ane te samayamAM mithilAnI vidyA samRddhi tema ja vikramazIlAnuM sAMnidhya jotAM ema lAge che ke te maithila brAhmaNa haze. A vastusthiti eka bAbata upara bahu prakAza pheMke che. te e ke dharma ane jAtinI daSTie brAhmaNa-zramaNano nitya virodha hovA chatAM vidyA ane tattvaciMtananA pradezamAM ghaNI vAra banneno virodha zamI jAya che ane eka navI ja samanvayasaMskRtinuM nirmANa thAya che. - durveka mizranA graMtho upalabdha thayA na hota to tenuM nAma kAlamAM ja bhUMsAI jAta, kemake teno nAmanirdeza nathI TibeTana lekhakonA graMthomAM ke nathI bhAratIya lekhakonA graMthomAM. arcane to jaina vidvAno nAmapUrvaka nirdeza che, jyAre brAhmaNa durveka mAtra enA potAnA ja graMthomAM samAI jAya che. jaina vidvAna vAdI devasUri jevA durveka vize ajANyA hoya ema lAge che. jesalameranA bhaMDAramAMthI je thoDAMka nyAyabiMdu-anuTIkAnAM patro maLyAM che te 1. e pAnAM munizrI jinavijayajI pAse che. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 187 ghaNuM karI durveka mizranA hovAM joIe. jo tema Thare to ema mAnavuM joIe ke game tyAre koI ne koI jaina vidvAne durvekanA lakhANane bhAratamAM saMgharavA ne teno upayoga karavA prayatna karelo. durvekanuM pAMDitya eka dArzanika maithila brAhmaNane zobhA Ape evuM che. te bahuzruta che ane vaiyAkaraNa paNa. AnI pratIti tenI vyAkhyAmAM pade pade thAya che. tenI vyAkhyA arcaTanI vivRtine anurUpa ja che. te jayAre jyAre arcaTanAM pratIko laI tenuM vyAkhyAna kare che tyAre bahudhA pUrvapakSarUpe ke utthAnarUpe arghaTanA vaktavyanuM hArda pUrNapaNe vyakta karato lAge che. te vicAramAM svataMtra che. keTaleka sthaLe arghaTanA maMtavyathI te judo paDI potAnuM svataMtra maMtavya darzAve che. A uparathI eka e bAbata phalita thAya che ke bauddha vidyApIThomAM vicArasvataMtryanuM vAtAvaraNa avazya hatuM. je acaMTane te gururUpe nirdeze che tenA ja maMtavyathI te judo paNa paDe che, e ja vicAra svAtaMtryanI bhUmi sUcave che. - durvekano samaya I. sa. dazamA saikAnA aMtima caraNathI agiyAramAM saikAnA pUrvArdha sudhI to mAnavo ja joIe, kemake te dIpakara jJAnazrInA guru jitArino vidyAziSya hato ane jitAri tema ja jJAnazrI banne dazama zatakanA aMtima pAdamAM to hatA ja. vaLI durveka mizranI aneka kRtio ane tenuM bahumukhI pAMDitya paNa tenA jIvananI lAMbI avadhi sUcave che. [3] graMtha paricaya 1. hetubiMdu prastuta hetubiMduno paricaya karIe te pahelA e jANavuM jarUrI che ke dharmakIrtie hetubiMdu ane bIjA graMtho racyA te teNe vArasAmAM maLela kevA prakAranA vicAra ane sAhityane AdhAre racyA ? dharmakIrtinA graMthomAM pratipAdita thayelA vicAra ane vaparAyelI paribhASA Adino aitihAsika paricaya pUrNapaNe to karAvavo asaMbhavita che, tethI ahIM enuM TUMkamAM digdarzana karAvavA dhArIe chIe. A kAraNathI ame A sthaLe mukhyapaNe be muddA pUratI ja carcA karavA dhArI che. te muddA che- (1) pramANavicAra ane teno aMgabhUta nyAyavicAra tema ja nyAyanA 1. hetubiMduTIkAloka pR. 243, 262, 271, 303, 363, 393 Adi. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 0 anekAnta ciMtana aMgabhUta hetu Adi prameyano vicAra kayA lakSyanI siddhi arthe utpanna thayo ane vikasyo ? (2) A vicArone saMgharatuM ane vikasAvatuM sAhitya kevI rIte palaTA letuM gayuM ane dhIre dhIre chatAM akhaMDapaNe dharmakIrti sudhI AvyuM ? tattva ane satyazodhanano prayatna bhAratamAM hajAro varSa pahelAM zarU thavAnI vAta have koIthI ajANI nathI. satyazodhanano prayatna be rIte cAlato : keTalAka virala puruSo mAtra AdhyAtmika dRSTie tattvazodhana bhaNI prerAtA, to bIjA keTalAka bhautika ane bAhya dRSTie e dizAmAM vaLatA. AvA zodhakomAM je je vyaktio eka ke bIjI bAbatamAM potAno kAMIka paNa navo phALo Ape tevI pratItikAra zodha karatI te vyaktionI AsapAsa ziSyamaMDaLa ane anuyAyImaMDaLa jAmatuM ane temAMthI tethI paraMparA sthira thatI. ghaNI vAra eka ja bAbata paratve judA judA be ke tethI vadhAre zodhakonI zodha paraspara judI paDatI ane paraspara athaDAtI paNa kharI. mULa zodhaka potAnI zodhane ja yathArtharUpe pratItikara thAya te rIte rajU karato, jyAre enuM ziSyamaMDaLa e ja vastune vadhAre tarkapuraskara sthApita karavA ane teno pracAra karavA mathatuM. anuyAyImaMDaLa mukhya zodhaka ane tenA ziSyaparivAramAM zraddhA keLavIne ja mukhyapaNe te zodhane poSatuM. Ama zodha, pachI te mukhyapaNe prameya vastune lagatI hoya ke caritrane lagatI hoya, tenuM rakSaNa, saMvardhana ane pallavana thatuM. AvI pravRtti jyAM eka ja pradezamAM anekavidha cAlatI hoya tyAM zodhakonA vicAro vacce athaDAmaNI thAya e svAbhAvika che. AvI athaDAmaNIo mukhyapaNe be prakAranI jovAmAM Ave che : eka svaparaMparA pUratI ane bIjI anya paraMparAo sAthe. jyAre jyAre svaparaMparA pUratI zodhane lagatI bAbatamAM guruziSya vacce ke sabrahmacArI ziSyo vacce carcA thatI tyAre tyAre te carcA jaya ke parAjayamAM na pariNamatAM mAtra tattvajijJAsAnI tRptimAM ja pariNamatI, paNa jyAre jyAre bIjI paraMparAo sAthe AvI carcA thatI tyAre tyAre ghaNI vA2 te jaya-parAjayamAM ja pariNAma pAmatI, ane te tattvabubhuttunI kathA maTI vijigISunI kathA banatI. kathA game te hoya, paNa te jo amuka niyamothI sImita hoya to ja phaLadAyI nIvaDe, eTale satyazodhanA umedavAronI carcAmAMthI ApoApa tema 1. vizeSa mATe juo pramANamImAMsA bhASATippaNa, pR. 108-23. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya * 189 ja buddhipUrvaka keTalAka niyamo nakkI thayA; tema ja kayuM jJAna pramANa, kayuM apramANa, evAM kayAM ane keTalAM pramANo mAnavAM ane kyAM na mAnavA ityAdi vicAra paNa thavA lAgyo. Ane pariNAme eka bAjuthI pramANavidyA sthira thatI gaI ane bIjI bAjuthI tenI ja aMgabhUta nyAya, tarka ke AnvIkSikI vidyA sthira thatI cAlI. A banne vidyAono upayoga AdhyAtmika zAstromAM tema ja bhautika kahevAtA badhA ja vyAvahArika zAstromAM thato rahyo. eka to zodhanA viSayo ja ghaNA, bIjuM eka eka viSaya paratve judI paDatI mAnyatAo ghaNI ane eka eka zodha tema ja tenA viSayanuM amuka aMze juduM juduM nirUpaNa karanAra paraMparAo paNa ghaNI. tethI karIne svAbhAvikapaNe ja pramANavidyA ane nyAyavidyAnI bAbatamAM paNa anekavidha paraMparAo UbhI thatI gaI. - manuSyanuM janmasiddha sahaja valaNa zraddhAnusArI hoI vArasAmAMthI ke paristhitimAMthI je maLyuM hoya tene calAvI ke nabhAvI levAmAM ja te caritArthatA anubhave che. Ama chatAM keTalAka apavAdabhUta dAkhalAo evA paNa bane che ke temAM amuka puruSo vArasAmAM maLela saMskAronuM UMDuM parIkSaNa kare che ane ghaNI vAra e parIkSAne pariNAme mAtra zraddhAjIvI vicAronI sAme thAya che ne tenI viruddha navo ja vicAra mUke che. navA vicAranI pRSThabhUmikA mukhyapaNe buddhinI zuddhi ane tarkabaLa tema ja caritrabaLa hoya che. jyAre zarUAtamAM zraddhA upara buddhi ane tarka prahAra kare che tyAre svAbhAvika rIte ja zraddhAjavI vicAro buddhi ane tarkajIvI vicArone avagaNe che; eTaluM ja nahi, paNa niMdA sudhdhAM kare che. bhAratIya saMskRtinA itihAsamAM pahelAM paNa A bhUmikA pasAra thaI che. tethI ja ApaNe brAhmaNa, bauddha ane jaina e badhI paraMparAonA prAcIna sAhityamAM takavidyAnI niMdA sAMbhaLIe chIe.' paNa A bhUmikA lAMbo vakhata TakatI nathI. zraddhA ane buddhi bane chevaTe to jIvananA avibhAjya aMgo hoI paraspara mAMDavALa kare che ne athaDAmaNI na thAya te rIte potapotAnA viSayanI maryAdA AMke che. A ja zraddhA ane buddhinA samanvayanI bhUmikA kahevAya. ene ja zAstromAM ahetavAda-hetavAda tarIke oLakhAvela che; ane chevaTe badhI paraMparAoe e banne vAdone mAnya rAkhI potapotAnI maryAdAmAM tenA viSayonI sImA bAMdhI che. A 1. History of Indian Logic, p. 36. 2. dA. ta. juo sanmati 3 43-45. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 0 anekAnta ciMtana samanvayanI bhUmikAmAM jyAre zraddhAjIvI vicArakoe tarkavidyAnI pratiSThA karI tyAre tenuM poSaNa vadhAre thavA lAgyuM. pachI to AdhyAtmika ke bhautika badhI ja zodhanA kSetramAM tarkavidyAno paNa abhyAsa vadhyo ane tenAM zAstro paNa racAtAM cAlyAM. koI paraMparAe pahelAM to koIe pachI, paNa tarkavidyAnAM zAstro racavAmAM ochovatto phALo Apyo ja che. pramANavidyA ane nyAyavidyAnI bAbatamAM prAcIna phALo mukhyapaNe nyAyaparaMparAnA puraskartAono ja che. cANakyanA arthazAstramAM ke carakara jevA zArIravijJAnazAstramAM je taMtrayuktine nAme saMgraha thayo che te mULamAM moTe bhAge nyAyaparaMparAno phALo che. pUrvamImAMsaka ke uttaramImAMsaka, sAMkhya ke yoga, bauddha ke jaina e eka paraMparAnA prAcInatama graMthomAM potapotAnuM AgavuM hoya tevuM nyAyavidyAnuM baMdhAraNa ghaDAyeluM maLatuM nathI, jevuM ke e paraMparAonAM pAchaLanAM zAstromAM maLe che. nyAyavidyAnA te kALa sudhImAM ghaDAyelA niyama-pratiniyamo ane nyAyanA aMga-prabhaMgone potAnI paraMparAmAM jemanA tema agara thoDA pheraphAra sAthe apanAvanAra paraMparAomAM sauthI mokhare bauddhaparaMparA Ave che. alabatta, kadAca Ayurveda ane arthazAstra Adi anya vijJAnoe bauddhaparaMparA pahelAM paNa nyAyavidyAnA niyama-pratiniyamo ane aMgapratyaMgone potAmAM samAvyAM hoya, paNa bauddhaparaMparAnI vizeSatA e che ke teNe potAnI paraMparAmAM nyAyavidyAne sthAna ApyuM te mAtra saMgraha pUratuM ane zobhA pUratuM ja nahi, paNa emAM saMzodhana karavAnI dRSTi sudhdhAM hatI, jyAre cANakya ke caraka Adine saMgrahathI AgaLa vadhavuM iSTa na hatuM. e ja sababa che ke uttara kALamAM bauddhaparaMparAmAM jevuM eka nyAyazAstra svataMtra nirmANa thayuM tevuM arthazAstranI paraMparA ke AyurvedanI paraMparAmAM kazuM banyuM nahi. bauddhaparaMparAe je kAma pahelAM zarU karyuM te jainaparaMparAe pAchaLathI zarU karyuM. upalabdha sAhityane AdhAre to ema paNa kahI zakAya ke mImAMsaka ane vedAMta paraMparAe potapotAnuM pramANa tema ja nyAyazAstra tethIye pAchaLathI vyavasthita karyuM. 1. arthazAstra 241, (trivendrama LXXXII) prakaraNa 180. vidyAbhUSaNa : History of Indian Logic, p. 24. 2. vimAnasthAna, a. 8. History of Indian Logic, p. 28. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 191 upAyahRdaya' nAmano graMtha cAinIjha paraMparAmAM nAgArjunane nAme caDela che. te teno na hoya, topaNa tenA vigrahavyAvartinI ane madhyamakakArikA jotAM ema cokkasapaNe kahI zakAya ke teNe bauddhaparaMparAmAM kadAca sauthI pahelAM pramANa ane nyAyavidyA vize maulika ciMtana zarU karyuM. maitreyanAthe yogacaryabhUmizAstramAM ane tenA ziSya asaMge abhidharmasaMgItimAM tema ja asaMganA ziSya sthiramatie abhidharmasaMyuktasaMgItimAM je pramANavidyA tema ja nyAyavidyAno saMgraha karyo che te koI maulika nathI. nyAyaparaMparAnI judI judI zAkhAomAM thayelA vicAro jema eka athavA bIjI rIte arthazAstra, caraka AdimAM saMgRhIta thayA tema ja maitreya, asaMga Adie paNa saMgraha karyo. alabatta, enA saMgrahamAM sudhA2ka dRSTibiMdu avazya hatuM. tethI ja temAM nyAyaparaMparAnA pAMca ke daza avayavonA sthAnamAM traNa avayavano sudhAro teo kare che, agara bIjA koIno sudhAro svIkAre che. asaMgano laghubhrAtA ane ziSya vasubaMdhu AgaLa vadhe che ane te potAnA vAdavidhi Adi graMthomAM traNa avayavonA pUrva sudhArAne kAyama rAkhI hetunA nyAyaparaMparAsaMmata pAMca rUpanA sthAnamAM bairUpsano sudhAro kare che. tarkazAstra vasubaMdhukartRka hoya ke anyakartRka, paNa te dinAga pahelAnA koI bauddha tArkikanI kRti che eTaluM to nakkI ja. e tarkazAstramAM pAMca avayavo varNavela che, paNa nyAyaparaMparAsaMmata jAtio ane nigrahasthAnomAM sudhAro vadhAro karyo che. Avo sudhAro bIjI rIte upAyahRdayamAM paNa che. pratyakSa, anumAna ane Agama e traNa pramANa maitreya ane asaMganI peThe svIkAryA chatAM vasubaMdhu enI vyAkhyAmAM sudhAro kare che; eTaluM ja nahi, paNa te tathAgata buddhanI dRSTine baMdhabesatuM thAya te rIte Agama pramANanuM sthAna goThave che ane kahe che ke Agama e pramANa che kharuM, paNa te pratyakSa ne anumAnanI upara avalaMbita hoI te banne karatAM gauNa che. A sthaLe vasubaMdhu spaSTapaNe nyAyaparaMparAnA dRSTibinduthI Agama prAmANyanA mahattvanI bAbatamAM judo paDe che, kemake nyAyaparaMparA Agamane IzvarapraNIta mAnatI hovAthI te anusAre laukika pratyakSa ane anumAna pramANa karatAM alaukika AgamanuM sthAna caDiyAtuM che. vasubaMdhuno ziSya dinAga to 1. Tucci : Pre-Dinnaga Buddhist Texts Introduction, p. XI. 2. On Some Aspects of the Maitraya [natha] and Asanga, Also JRAS 1929 mAMno Pre-Dignaga Buddhist Logic. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 - anekAnta ciMtana potAnA pramANasamuccaya, nyAyamukha, hetucakra Adi graMthomAM anekavidha sudhArAo kare che ane bauddhaparaMparAmAM sarvamAnya thAya tevI nyAyavidyAnI sthApanA kare che. joke vasubaMdhu ane dinAganA samaya pachI paNa bauddhaparaMparAomAM evA aneka prakAranAM vicAravaheNo hatAM jeo vasubaMdhu ane dinAgane na anusaratA, paNa prAcIna maitreyanAtha AdinA graMthomAM saMgRhIta thayelAM maMtavyone akSarazaH mAnatA ke je maMtavyone vasubaMdhu ane dinAga Adie sudhAryA ane parivartita karyAM hatAM. tema chatAM ekaMdara AgaLa jatAM vasubaMdhu ane tenA karatAMya vizeSa dinAganuM sthAna bauddhaparaMparAmAM vadhAre pratiSThita thayuM che, ne tethI ja temanA graMtho ane vicAronuM anukaraNa, bhASAMtara ne tenA upara saMzodhana uttarottara vadhAre ane vadhAre thayuM che. A kArya mAtra bhAratamAM ja nahi, paNa bhAratanI bahAra madhya eziyA, cIna, TibeTa Adi dezomAM paNa puSkaLa pramANamAM thayuM che. pramANa tema ja nyAyavidyAne lagatuM saMskRta bauddhavADmaya bhAratanI sImA bahAra gayuM ane navAM navAM svarUpomAM vikasatuM tema ja phelAtuM gayuM, te pahelAM paNa bauddha piTakonuM pAlivAmaya bhAratanI sImA oLaMgI gayuM hatuM. dharmasamrATu azokanI dharmasaMtati mahendra ane saMghamitrAe silonamAM pAlivAmayanuM vaTavRkSa ropyuM. tyArabAda to tenI zAkhA-prazAkhAo bIjA dezo sudhI paNa pahoMcI. jANe ke bauddhaparaMparAnI aDhAre nikAyo lAvAnA kAmamAM spardhA karatI na hoya tema bhAratanA eka khUNAthI bIjA khUNA sudhImAM ane madhya eziyA tathA cIna Adi dezomAM paNa bauddha vADmaye potAnA saurabhathI vidyAbhramarone AkarSyA. bhArata bahAra dakSiNa dizAmAM je bauddha vADmayane lagatI pravRtti zarU thaI te pAli bhASAmAM mukhyapaNe hatI; ane gAMdhAra, kAzmIra jevA uttarIya dezomAM je pravRtti cAlatI te mukhyapaNe saMskRtAvalambI banI. taLa bhAratamAM to banne bhASAmAM e pravRtti cAlatI. zarUAtamAM A pravRttino viSaya mukhyapaNe tripiTaka hato. sarvAstivAdIo saMskRtane ja mukhyapaNe avalaMbI pravRtti karatA, jyAre mahAsAMghiko prAkRta bhASAone avalaMbI potAnuM dhyeya sAdhatA. ema lAge che ke pramANa ane nyAyazAstranA praveza pahelAM ja cInamAM saMskRta tripiTako pahoMcI gayAM hatAM, 4. Pre-Dinnaga Buddhist texts--Intro. p. IX. 2. Kimura : Hinayana and Mahayana, p. 6, 7. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya 0 193 ane tene AzarI cInI bhASAmAM bhASAMtaranuM kAma paNa zarU thaI gayuM hatuM. bhAratIya ane abhAratIya vidvAnoe maLI bauddha vADmayane lagatI je pravRtti kare che tenA cAra bhAga pADI zakAya : 1. bhASAMtara, 2. vyAkhyAo ane TIkATippaNo, 3. eka ja vidvAna dvArA Akara graMthonuM tema ja temAM praveza karAvanAra ekAda muddA uparanAM nAnAM nAnAM prakaraNonuM navuM praNayana, 4. anyanA Akara graMtho ke prakaraNo uparathI mAtra pravezaka jijJAsune upayogI thAya tevAM nAnAM nAnAM prakaraNonI navI navI racanA. trIjA vibhAganI pravRttinA udAharaNa tarIke nAgArjunano madhyamakakArikA graMtha ane temAM praveza karavA mATe upayogI thAya tevuM vigrahavyAvartinI prakaraNa sUcavI zakAya. dinAAge pote ja pramANasamuccayanA prAraMbhamAM (kA. 1 ane vRtti) sUcavyuM che ke teNe chUTAM chUTAM prakaraNo racyAM ane pachI te pramANasamuccaya nAmaka AkaragraMtha race che. dinAganI pravRttinuM ja jANe anukaraNa na karato hoya tema tenA pachI lagabhaga 150 varSe thayela dharmakIrti pramANavArtika jevA AkaragraMtha ane nyAyabiMdu, vAdanyAya Adi jevAM prakaraNo race che. dinAga sudhImAM je pramANavidyA ane nyAyavidyAno bauddhaparaMparAe vikAsa karyo hato temAM dharmakIrtinA samaya sudhImAM ghaNo umero paNa thayo hato. dharmakIrtinI samraga vADmayapravRtti pramANa ane nyAyavidyAne kendramAM rAkhIne ja thayelI hoya ema lAge che. pramANavArtika to dinAganA pramANasamuccayanI kArikAbaddha AkaravyAkhyA che, paNa nyAyabiMdu ane hetubiMdu jevAM prakaraNonuM svarUpa juduM che. nyAyabiMdu gadyamAM che, jyAre hetubiMdu vAdanyAyanI jema prAraMbhika eka kArikAnuM vistRta gadya vivaraNa che. jema nyAyapravezamAM prAraMbhika saMgrahakArikA AgaLanAM badhAM vaktavyano saMkSipta saMgraha che, tema ja hetubiMdunI prathama kArikA AgaLanA samagra vaktavyano atisaMkSipta saMgraha che. pramANasamuccayanI vyAkhyA hovAthI dharmakIrti potAnA AkaragraMthanuM pramANavArtika evuM nAma rAkhe te to samajI zakAya, paNa potAnAM laghuprakaraNonAM nyAyabiMdu, hetubiMdu, vAdanyAya Adi jevAM je nAmo rAkhyAM che temAM paNa vicAra ane sAhityanI pUrvaparaMparAnuM pratibiMba spaSTapaNe dekhAya che. dinAge potAnAM prakaraNomAM nyAyamukha (nyAyadvAra), hetumukha, hetucakra jevAM nAmo rAkhelAM; zaMkarasvAmIe nyAyapraveza evuM nAma pasaMda kareluM; jyAre dharmakIrti tevA ja viSayanAM prakaraNo mATe nyAyabiMdu, hetubiMdu jevAM nAmo pasaMda kare che. mAtra nAmakaraNa ane racanAmAM ja pUrvaparaMparAno vAraso * Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1940 anekAnta ciMtana nathI samAto, paNa dharmakIrtie je je viSayo carcA che te badhAmAM potAnA samaya sudhInI bauddha ke bauddhatara vicAraparaMparAo ane paribhASAono vAraso pUrNapaNe samAvelo che. vArasAmAM maLela vicAro temaja paribhASAone dharmakIrti potAnI parIkSaka kasoTIe kase che ane jyAM yogya lAge tyAM te prAcIna vicAro ane paribhASAonuM nirdayapaNe khaMDana paNa kare che. te eTale sudhI ke tenA kahevAtA guru Izvarasena sudhdhAMne te choDato nathI. potAnA pUrvavartI bauddha AcAryoe je bauddhatara paraMparAonA maMtavyanuM nirasana karyuM che te uparAMta paNa AgaLa vadhI dharmakIrti bIjAM aneka bauddhatara darzanonAM maMtavyonuM nirasana kare che. tethI ja dharmakIrtinA graMthomAM bhartuhari, udyotakara, kumArila jevA aneka vaidika dArzanikonAM maMtavyonI samAlocanA maLe che. mULa hetubiMdu maMgaLa sivAya ja prAraMbhika eka utthAnavAkya sAthenI eka kArikAthI zarU thAya che, je kArikA pramANuvArtikanA manorathanaMdinInA krama pramANe trIjA paricchedanI prathama kArikA ane karNagomInA krama pramANe svapajJavRttivALA prathama paricchedanI trIjI kArikA che. e kArikAmAM mukhyapaNe hetunuM lakSaNa ane hetunA prakAronuM kathana che. hetvAbhAsanuM svarUpa ane tenA prakAro hetunAM lakSaNa ane prakAro uparathI ja sUcita karAyelAM che. kArikAmAM je vastu bIjarUpe saMkSepamAM kahI che tenuM ja AkhA graMthamAM gadyarUpe dharmakIrtie vivaraNa karyuM che. ApaNI sAme atyAre e gadya jemanuM tema avikala upalabdha nathI. mAtra arcaTanI vyAkhyAmAM tenA pratIko levAmAM AvyAM che ke je pratIko racanAnA kramathI ghaNI vAra viparIta krame paNa levAyelAM che, ane te pratIko paNa mULano aMzamAtra sUcave che. eTale e pratIko uparathI dharmakIrtiracita akhaMDa saMskRta gadyamaya vivaraNano khyAla pUrNapaNe AvI nathI zakato. alabatta, tibeTana anuvAda uparathI eno khyAla kAMIka AvI zake. zrI rAhulajIe TibeTana anuvAda uparathI pratisaMskRta karI ApyuM che, paNa e pratisaMskRta ane arghaTe lIdhelAM pratIko e bannene meLavatAM paNa amane ema lAge che ke dharmakIrti racita gadyamaya saMskRta vivaraNa jemanuM tema taiyAra thatuM nathI. eTale prastuta saMskaraNamAM dharmakIrtinA avikala saMskRta gadyavivaraNa pUratI truTi rahI ja jAya che ema kabUla karavuM joIe. dharmakIrtie hetubiMdunA gadyavivaraNamAM dinAga sivAya bIjA koI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya 0 195 AcAryano nAmapUrvaka nirdeza karyo lAgato nathI. eNe potAnA graMtho paikI pramANavinizcayano ja nAmapUrvaka ullekha karyo che. hetubiMdumAM carcAyelo viSaya mukhyapaNe svArthAnumAna sAthe saMbaMdha dharAve che, eTale hetubiMdu-prakaraNane svArthanumAnanuM eka prakaraNa kahI zakAya. dharmakIrtie nyAyabiMdumAM svArthanumAna ane parAnumAna bannenuM nirUpaNa karyuM che. pramANavArtikamAM paNa bannenuM nirUpaNa che. e kahevuM kaThaNa che ke teNe A traNa paikI kayA graMthanI racanA prathama karI, paNa vadhAre saMbhava evo che ke pahelAM prakaraNo racyAM hoya ane pachI te badhAMnuM saMkalana karI ane bIjA navA viSayo tema ja vicAro umerI prANavArtika jevo AkaragraMtha racyo hoya. dharmakIrtie potAnA uparyukta traNa graMthomAM hetunA prakArono varNanakrama ekasarakho rAkhyo nathI. nyAyabiMdumAM anupalabdhi, svabhAva ane kArya evo krama che; pramANavArtikamAM kArya, svabhAva ane anupalabdhi e krama che, jyAre hetubiMdumAM svabhAva, kArya ane anupalabdhi evo krama che. tethI ekaMdara hetubiMduprakaraNanA mukhya viSayanI dRSTie cAra bhAga paDe che. e cAreya bhAgamAM bIjA aneka viSayo ane aneka dArzanika-tArkika paribhASAonI carcA che, jeno khyAla vAcaka viSayAnukrama uparathI karI zakaze. 'hetu' zabda prAcIna graMthomAM sAmAnya pramANanA arthamAM paNa Ave che ane ghaNI vAra nyAyanA paryAya tarIke paNa vaparAya che; jemake hetuvidyA=nyAyavidyA, tarkavidyA, AnvIkSikI. paNa prastuta graMthanA nAmamAM vaparAyela 'hetu' zabda anumAnanA anyatama aMgabhUta sAdhanano ja bodhaka che. tenI sAthe samAsa pAmela 'biMdu' zabda sUcave che ke prastuta prakaraNa e to hetuviSayaka vicAra, ke je vastutaH mahodadhi jevo apAra ane agAdha che, tenuM eka biMdumAtra hoI temAM e vize ochAmAM ocho vicAra che. bIjI rIte kadAca 'biMdu' zabdathI dharmakIrti potAnA AkaragraMtha pramANavArtikagata hetuviSayaka vistRta vicArano hetubiMduprakaraNamAM aMzamAtra che ema paNa sUcavato hoya. game te ho, eTaluM to asaMdigdha che ke dharmakIrtie prastuta prakaraNamAM hetu vizenA potAnAM maMtavyo taddana spaSTapaNe rajU karyAM che, ke je maMtavyo bauddhaparaMparAnI vicArasaraNI sAthe baMdhabesatAM hoI tema ja vadhAre tarkazuddha hoI AgaLanA bauddha tarkazAstramAM ekasarakhI rIte pratiSThA pAmyAM che ane moTe bhAge bIjA virodhI vicAronuM sthAna bauddhaparaMparAmAM dharmakIrti bAda rahyuM ja nathI. kharI rIte dinAAge je prabhAva tarkazAstramAM pADelo tenuM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 - anekAnA ciMtana sthirIkaraNa ane vizadIkaraNa dharmakIrtie karyuM che, ane bauddha tarkazAstranI eka cokkasa vicArasaraNI ghaDI che. tethI ja ApaNe joIe chIe ke nyAyavaizeSika-mImAMsaka jevI vaidika paraMparAnA graMthomAM ane jaina tarkagraMthomAM dinAga ane dharmakIrtinuM pramANamAM vadhAremAM vadhAre khaMDana thayeluM che-ANe ke te be bauddhatara darzanonA mahAna pratispardhI hoya ! A sthaLe diknAgakRta pramANasamuccaya, nyAyamukha ane hetucakra sAthe dharmakIrtinA saMskRtamAM upalabdha evA ja traNa graMthonI viSaya ane zailInI dRSTie tulanA karavI yogya che. pramANasamuccayamAM badhAM ja pramANonI mukhyapaNe carcA che, ne te savRttika kArikAbaddha che. nyAyamukhamAM mukhyapaNe anumAnanI carcA che; jemake siddhasenakRta nyAyAvatAramAM. hetucakramAM mukhyapaNe nyAyAMgabhUta hetusvarUpanI carcA che. dharmakIrtinuM pramANavArtika to pramANasamuccayanI vyAkhyA hoI temAM teno ja viSaya Ave e svAbhAvika che, paNa eno pramANavinizcaya graMtha mukhyapaNe badhAM ja pramANonuM nirUpaNa kare che, jyAre nyAyabiMdumAM mukhyapaNe anumAnanI ja carcA che, ane hetubiMdumAM hetucakranI peThe mukhyapaNe hetusvarUpanI carcA che. hetubiMdumAM hetunuM svarUpa eka ja kArikAmAM nirdezI te vize tenI vyAkhyAmAM vizeSa UhApoha laMbANathI karavAmAM Avyo che, jayAre nyAyabiMdunA bIjA paricchedamAM hetunA svarUpa vize bauddha siddhAMtono sUtrarUpe mAtra uktisaMgraha che, paraMtu pramANavArtikanA svArthAnumAna paricchedamAM samagra hetubiMdumAM laMbANathI carcAyela viSaya paNa ghaNA ja laMbANathI svopajJavRtti sahita 342 kArikAomAM carcAyelo che. hetubiMdumAM je gadya bhAga che te samagra pramANavArtikanI svArthanumAnanI vRttimAM AvI ja jAya che. 2. hetubiMduTIkA arcaTakRta hetubiMduTIkA paNa gadyAtmaka ja che. emAM arcanA potAnAM thoDAMka paDyo che kharAM; jema ke zarUAtanA cAra padyo sugatanI stuti ane dharmakIrtinI kRtinuM gaurava tema ja potAnI laghutA vizenAM che, aMtamAM eka padya upasaMhArasUcaka che ane vacce jayAM syAdvAdanuM khaMDana Ave che tyAM te svaracita 45 padyo (pR. 104) mUke che. A padyo teNe hetubiMduTIkA racatI vakhate ja racyAM che ke koI potAnA bIjA graMthamAMthI uddhata karyo che e nakkI thaI zakatuM nathI, paNa tenA vyAkhyAkAra durvekanA spaSTa kathana (pR. 344) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 197 uparathI e nakkI thAya che ke te padyo tenAM potAnAM ja che. A sivAya arcaTe aneka sthaLe anyakRta pagho uddhRta karyAM che. temAM diphnAga, bhartRhari, kumArela ane dharmakIrti mukhya che. (juo pariziSTa naM. 3) arcaTa hetubiMdu mULanA pratyeka padano artha kare che. eTale sudhI ke te keTalIka vAra = ane tu jevAM avyaya padonA prayoganuM paNa tAtparya darzAve che. te padonA zabdArthane ja darzAvavAmAM kRtArthatA na mAnatAM tenA rahasyanuM pUrNapaNe vistRta vivaraNa kare che. te pote zarUAtamAM kahe che tema teNe dharmakIrtinI samagra uktionuM carvitacarvaNa to karyuM ja che, paNa te uparAMta dharmakIrtie pote je je bauddha ne baudvetara vADmaya pacAvyuM che te paNa teNe yathAvat avagAhyuM che. A vastunI pUrNa pratIti tenuM vivaraNa karAve che. jyAM jyAM dharmakIrtie vizeSa nAma sivAya ja vit, anya, are jevAM sarvanAmo vApI matAMtarono nirdeza karI samAlocanA karI che tyAM arcaTa e matAMtaro jenAM jenAM hoya teno nAmapUrvaka nirdeza paNa kare che ane e matAMtarovALAM sthaLo paNa sUcave che. dArzanika ane tArkika vicAradhArAonuM vizALa ane UMDuM avagAhana arcaTane eTaluM badhuM che ke te jyAre koI paNa muddAnI carcAmAM pUrvapakSa race che ane teno bauddha tema ja dharmakIrtinI dRSTie javAba Ape che tyAre ApaNI sAme sarvataMtrasvataMtra vAcaspati mizranuM lakhANa upasthita hoya ema ghaDIbhara lAge che. dharmakIrtinA samaya sudhInA dArzanika vADmaya uparAMta teNe potAnA ane dharmakIrtinA gALA daramiyAna racAyela prasiddha tArkika vADmaya paNa avagADyuM hoya ema lAge che. khAsa karIne dharmakIrtinAM maMtavyothI viruddha jatuM hoya evuM dharmakIrtinA uttaravartI prasiddha vidvAnanuM koI lakhANa hoya to tenI samAlocanA te kare che ane dharmakIrtinAM maMtavyone dRDha kare che. dAkhalA tarIke dharmakIrti pachI jaina AcArya samaMtabhadra eka vastunuM ekAnekasvabhAvapaNuM sthApe che je dharmakIrtinA ekasvabhAvatvanA siddhAMtanI viruddha paDe che. tethI arcaTa svAmI samaMtabhadranI prasiddha eka kArikAno aMzeaMza laI tenuM vistRta nirasana kare che. (hetubiMduTIkA rR. 105, paM. 15) 3. hetubiMduTIkAloka zarUAtanAM be ane aMtanAM cAra padyone bAda karatAM durvekanI samagra vyAkhyA gadyAtmaka che; alabatta, eNe vacce vacce anyakRta aneka padyo aneka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 0 anekAnta ciMtana sthaLe uddhRta karyAM che. durvekanI zailIgata vizeSatA paNa arcaTanA jevI ja che. te e ke jyAre te koI zabda ke paribhASAnuM arthakathana karavA icchato hoya tyAre te eTaluM badhuM vizada ane vistRta utthAna race che ke temAM pUrvapakSa saMpUrNapaNe AvI javA uparAMta siddhAMtI bauddhano uttara paNa samAI jAya che, ane pachI vyAkhyeya pada ke paribhASAnuM zAbdika vivaraNa ja mAtra bAkI rahe che. A zailI abhyAsanI dRSTie bahu upayogI che. durveke paNa arcaTanI peThe potAnA samaya sudhInuM bauddha-baudvetara dArzanika ane tArkika vADmaya sUkSma dRSTithI avagAhyuM hoya tema lAge che. durvekanI arcaTa karatAM prakRtigata eka vizeSatA e lAge che ke te vicAramAM vadhAre svataMtra che; eTale sudhI ke je arcaTanuM te hArdika bahumAna ane jenI kRtinuM vivecana kare che. tenA ja vicArothI keTalIka vAra judo paDe che ane AMdhaLiyuM samarthana karato nathI. [4] viSaya paricaya hetubiMduno mukhya viSaya che hetunuM svarUpa nirUpaNa. e viSaya sUcavatI prathama kArikA che-- pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva saH / avinAbhAvaniyamAd hetvAbhAsAstato'pare // arcaTe potAnI vyAkhyAmAM A kArikA uparathI traNa athavA cha pratipAdya viSayo sUcavyA che, jyAre karNagomIe cAra viSayo sUcavyA che. anukrame te viSayo A pramANe che : 1 (1) hetunuM lakSaNa, (2) tenI saMkhyAno niyama, (3) saMkhyAniyamadarzaka pramANa 2. (1) hetunuM svarUpa, (2) hetusaMkhyA niyama, (3) vividha hetumAM hetutvanuM avadhAraNa. (4) saMkhyAniyama ane avadhAraNa tema ja bannenuM kAraNa, (5) zliSTa nirdezakathana, (6) hetvAbhAsanuM lakSaNa na kahevAnuM kAraNa. 3. (1) hetunuM lakSaNa, (2) tenI saMkhyAno niyama, (3) niyamanuM kAraNa, (4) vipakSanivRtti. kharI rIte jotAM je prathama traNa artho sUcavyA che temAM ja bAkInAno samAveza thaI jAya che. 1. hetubiMdu pR. 9 paM. 25. 2. hetubiMdu pR. 10, paM. 27. 3. karNagomI TIkA rR. 8. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 199 sAhacaryaniyama, avyabhicAraniyama, avinAbhAvaniyama, anyathAnupapatti e badhA vyAptinA paryAya che, jemAMthI anyathAnupapatti zabda jainaparaMparAmAM vizeSa prasiddha che. anumAnane pramANa mAnanAra harakoI vyApti svIkArIne ja cAle che, ane te jemAM jemAM sAdhyanI vyApti mAnato hoya te badhAne sata kahe che. A tattva sarva anumAnavAdIone samAna che, tema chatAM vyAptinA niyAmaka tattva vize matabheda che. nyAya, vaizeSika, jaina Adi tArkiko sAdhya ane hetu vacce sAhacaryaniyama ke avyabhicAraniyamanA niyAmaka tarIke saMbaMdhonI maryAdA AMkatA nathI; jayAM je saMbaMdha hoya te saMbaMdha mAnIne cAle che. eTale temane mate saMyoga, ekAryasamavAya vagere aneka saMbaMdho vyAptinA niyAmaka banI zake che, paNa bauddhaparaMparA ema na mAnatAM mAtra tAdAmya ane kAryakAraNabhAva e be saMbaMdhone ja vyAptinA niyAmaka mAne che. bauddhaparaMparAnusAra anya paraMparAsaMmata vadhArAnA badhA ja saMbaMdho ukta be saMbaMdhamAM ja samAI jAya che. dinAga pahelAM bauddhaparaMparAmAM A mAnyatA spaSTa thaI haze ke nahi te ajJAta che, kAraNa ke yogacaryAbhUmizAstramAM je je anumAnanA prakAro ApyA che te uparathI maitreyanAtha be ja saMbaMdha mAnato hoya tema lAgatuM nathI (juo Docrines of Maitrayanath and Asanga, p. 67), paNa dinAgathI mAMDI AgaLanA badhA ja bauddha tArkikoe e be saMbaMdhane ja vyAptiniyAmaka tarIke mAnI temAM bAkInA badhA saMbaMdho ghaTAvyA che. bauddhaparaMparAnI A mAnyatA sAme nyAya-vaizeSika-mImAMsaka-jaina Adi paraMparAo potapotAnA maMtavyo rajU karI darzAve che ke hetusAdhyanA tAdAtmasaMbaMdha tema ja kAryakAraNasaMbaMdha uparAMta sahacAra ane krama paNa vyAptinA niyAmaka bane che. A virodhI mAnyatAnuM hatubiMdumAM vistArathI ane sacoTapaNe khaMDana karavAmAM AvyuM che. ziMzapAtva jevA vizeSathI vRkSatva jevA sAmAnyanuM anumAna thatuM hoya tyAM tAdAbhyasaMbaMdha ane dhUma jevA kAryathI vahni jevA kAraNanuM anumAna thatuM hoya tyAM kAryakAraNabhAvasaMbaMdha darzAvavAmAM Avyo che. koI phaLamAM rUpavizeSathI rasavizeSanuM anumAna kare che, tyAM bauddhatara paraMparAo sAhacaryasaMbaMdha mAnI vyApti ghaTAve che, ane kRttikAno udaya joI zakaTa nakSatranA udayanuM anumAna karavAmAM teo kramasaMbaMdha mAnI vyApti ghaTAve che. AvAM badhAM ja sthaLoe dinAga ane teno anuyAyI dharmakIrti tAdAbhya agara tadutpatti ghaTAvI de che. te eTale sudhI ke anupalaMbha hetu dvArA pratiSedha Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 * anekAnta ciMtana siddha karavo hoya tyAM paNa teo sAkSAt ke paraMparAthI tAdAbhyane tadutpattino ja niyama ghaTAvI spaSTa ghoSaNA kare che ke - "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo'darzanAnna na darzanAt // " -pramAvA. rU, rU. A ja muddAne dharmakIrtie hetubiMdumAM savizeSe sparyo che. hetubiMdumAM hetunuM lakSaNa darzAvatAM traNa rUpo varNavAyelAM che : pakSamAM sattvano niyama, sapakSasattva ane vivekSAsattva. A traNa rUpo tarkazAstra jeTalAM to jUnAM che. tarkazAstra e dinAga ane prazastapAda pahelAMnI kRti che e vize zaMkA nathI, bhale tenA kartA ane samaya vize cokkasa nirNaya na hoya. vasubaMdhue paNa nairUkhano svIkAra karyo che. juo nyAyavA. pR. 136, tAtparya. pR. 298) sAMkhyakArikAnI mATharavRttimAM paNa e ja traNa rUpo gaNAvyAM che. tarkazAstra ane mAdaravRtti banneno cInI anuvAda paramArthe karelo che. nyAyasUtra ke tenA bhASyamAM joke rUponI saMkhyA gaNavAnI nathI, paNa hetusvarUpanuM varNana ema sUcavatuM lAge che ke temane paNa traNa rUpo ja mAnya haze. A traNa rUpamAM umero karI pAMca rUpa mAnanAra ane cha rUpa mAnanAra koNa koNa che te cokkasa thatuM nathI, paNa dharmakIrtie pAMca ane cha , rUpanuM khaMDana karyuM che te uparathI ema lAge che ke prazastapAda ane dharmakIrti vaccenA samayamAM kyAreka pAMca ane cha rUpanI kalpanA hetulakSaNamAM dAkhala thayelI che. jainaparaMparA anyathAnupapattine ja hetunuM eka svarUpa mAne che. eno sAmAnya nirdeza nyAyAvatAra(kA. 22)mAM che. dharmakIrtie jainasaMmata ekarUpanuM khaMDana nathI karyuM; enuM kAraNa game te hoya, chatAM AgaLa jatAM zAMtarakSita ane dharmakIrtino vyAkhyAkAra karNanomI jaina tArkikasaMmata anyathAnupapatti svarUpa ekarUpanuM paNa khaMDana kare che (tattvasaMgraha kA. 1364, karNa. pR. 9). - kAryathI kAraNanA sAdhaka dhUma-vati jevAM aneka anumAna prakAro sarvasaMmata che. tema chatAM judI judI tattvajJAnanI mAnyatAvALI aneka paraMparAo hovAthI dareka paraMparAnA keTalAka anumAnaprakAro evA hoya che ke te sarvasaMmata hotA nathI. jayAre bauddhaparaMparA vastumAtramAM anityatva siddha kare tyAre tene mate sattva hetu saddhatuM che, paNa anya paraMparAone te anumAna Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 201 mAnya nathI. jainaparaMparA vastumAtramAM pariNAmitva siddha karavA sattvane saddhatuM TharAve che, tyAre te anyaparaMparAsaMmata nathI hoto. evA ja dAkhalAo bIjI paraMparAone saMmata evA anumAna prakAro vize saralatAthI ApI zakAya. Ama hovAthI ane keTaleka sthaLe vastusvabhAvanI vicitratAne lIdhe hetunA aneka prakAro paDI jAya che. koI hetu evo hoya che ke tenI pakSathI bhinna sthaLamAM avayavyApti batAvI zakAtI nathI, paNa vyatirekavyApti batAvI zakAya che. evA kevalavyatirekI hetune paNa saddhatumAM sthAna ApavAmAM AvyuM che. keTalAka hetu evA hoya che ke tenI vyatirekavyApti vAstavika vipakSamAM maLatI ja nathI. tevA kevalAnvayI hetune paNa saddhatumAM sthAna maLyuM che. jyAM sIdhI rIte hetunuM astitva pakSamAM batAvAtuM na hoya tyAM paNa tene saddhatu mAnI levAmAM keTalAkane kazo paNa bAdha dekhAto nathI. jyAM anvaya ane vyatireka bane sulabha hoya tyAM to sadvaita vize matabhedane sthAna ja nathI. A rIte pakSa ane sAdhya AdinA vaividhyane lIdhe tema ja sAMpradAyika mAnyatAbhedane lIdhe liMganA aneka prakAro paDI jAya che. te badhAmAMthI vyAptine darzAvatuM koI eka ja svarUpa nakkI karavuM te sarala nathI. tema chatAM evuM svarUpa nakkI karI te pramANe potapotAnI tarkaparaMparA sthApavAnA aneka prayatno thayA che. dareka prayatnakAra potAnI ja rItamAM anya paraMparAonI rItone samAvavAno paNa prayatna kare ja che. dA. ta. arthapattine juduM pramANa mAnanAra mImAMsaka Adi anyathAnupapattino ja mukhya Azraya laI tene AdhAre ISTa siddha kare che tyAre e ja arthapattinA badhA dAkhalAone, arthapattine anumAnamAM samAvanAra badhA ja tArkiko, potAnI pakSa-sapakSavipakSanI kalpanA dvArA anumAnamAM ghaTAve che. anvayavyAptine Avazyaka anumAnAMga lekhanAra jyAre pakSabhinnamAM te darzAvavI azakya hoya tyAre pakSanA eka ja bhAgamAM agara pakSanI aMdara ja te ghaTAvI le che. vyatirekavyAptine Avazyaka anumAnAMga lekhanAra vAstavika vipakSa na hoya tyAM paNa kalpanAthI vipakSa sarajI tethI vyAvRtti darzAvI vyatirekavyApti ghaTAve che. pakSasattvane Avazyaka anumAnAMga lekhanAra game te rIte hetumAM pakSasattva ghaTAve che. Ama dArzanikomAM vyAptidarzaka svarUpo vize matabhedanI paraMparAno ItihAsa bahu prAcIna che. dinAga pahelAM paNa aMtarthApti dvArA anumAna karavAnI paraMparA hatI. jyAre pakSathI bhinna sapakSa ke vipakSa jevuM kazuM ja na hoya ane Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 - anekAnta ciMtana bahirlApti batAvavI zakya na hoya, chatAM sAdhya siddha karavuM hoya tyAre aMtarthAptino ja Azraya levo paDe che. Avo Azraya lenAra paraMparAe hetunuM svarUpa anyathAnupapattimAtramAM ghaTAvyuM. A siddhAMta zarUAtamAM amuka dAkhalA pUrato ja rahyo, paNa jyAre bahirbAptinA pakSapAtIoe tenI sAme vAMdhA rajU karyA tyAre aMtarthAptinA samarthakoe bahivyakti hoya chatAM paNa niSNAto samakSa tene darzAvavAnI jarUra nathI rahetI e vastusthitino lAbha laI sArvatrikapaNe bahirbAptinI nirarthakatA sAbita karavA prayatna karyo ane e prayatnamAMthI anyathAnupapattimAtrane hetusvarUpa mAnanAra tema ja aMtarthAptino ja pakSa karanAra eka paraMparA sthira thaI ke je jaina tarkazAstramAM dekhAya che. e ja rIte kevalAnvayI ane kevalavyatirekI liMganI paNa paraMparA sthira thaI. A badhuM banyuM jatuM hatuM tyAre paNa eka airUpyanI paraMparA cAlu ja hatI, je pakSasattva, sapakSasattva ane vipakSavyAvRtti e traNa tattvone vyAptinA anivArya aMga lekhatI. te paraMparA pakSathI bhinna sapakSa na hoya tyAre pakSanA ekadezane ja sapakSa mAnI le ane vAstavika vipakSa na hoya tyAM paNa kAlpanika vipakSa Ubho karI tethI vyAvRtti ghaTAve ane ghaNI vAra eka saMbhavita spaSTa aMgamAM bIjA aMgano arthagatithI samAveza ghaTAve ane chevaTe trarUpya siddha kare. A paraMparAnuM sacoTa samarthana dinAge kareluM ne te ja hetubiMdumAM vistArathI carcAyeluM che. te eTale lagI ke koIe dinAga Adi dvArA samarthita nairUdhyano virodha karatAM paMcarUpya, parUpya ke ekarUpanuM samarthana kareluM, te badhAnuM nirasana dharmakIrti ane tenA vyAkhyAkAro kare che. ane A ja kAraNathI dharmakIrti svabhAva. kArya tema ja anupalaMbha e traNe hetuprakAromAM anvaya ane vyatireka vyApti bannenA nizcaya Avazyaka samajI te kevI rIte thAya che te darzAve che. hetunAM vyAptidarzaka pakSasattva Adi traNa rUpo svIkAryA che, te uparathI ja traNa hetvAbhAsonI jUnI paraMparA cAlI AvatI. e ja paraMparAnuM dinAne samarthana karyuM ane dharmakIrtie pramANavArtika tema ja nyAyabiMdumAM ativistArathI te te eka, be ke traNa svarUpane abhAve kevI kevI rIte hetvAbhAsa bane che te batAvyuM, ane hetvAbhAso paNa traNa ja che ema 1. akalaMkagraMthatraya pR. 177. 2. tarkazAstra pR. 14. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya 0 203 sthApyuM. hetubiMdumAM pramANavArtika ke nyAyabiMdunI peThe A bAbatanuM vizadIkaraNa nathI, mAtra hetvAbhAsanI sUcanA che. uparyukta mukhya viSaya uparAMta hetubiMdumAM aneka evA viSayo spaSTapaNe carcyA che, je bauddha paraMparAnI khAsa vizeSatA lekhAya che; jema ke, jAti ke sAmAnyavAdanuM nirasana, apoharUpa sAmAnyanuM sthApana, vizeSamAtranI arthAt kSaNikatvanI siddhi ane pariNAme nirhetukavinAzavAda, nirvikalpaka pratyakSamAtranuM prAmANya ane tema chatAM savikalpaka anumAnamAM pAraMparika prAmANyanuM upapAdana, kAryakAraNabhAva tema ja sAmagrIjanya ekasvabhAvatvanuM samarthana, sahakAritvanuM svarUpa ane abhAvanuM svarUpa. A badhA viSayo evA che ke ekanuM samarthana karavA jatAM bIjAonuM samarthana anivArya banI jAya che. A viSayomAM kSaNikatva ja kendrasthAne che. ene siddha karatAM bIjA viSayonuM samarthana Avazyaka banI jAya che. dharmakIrti pahelAM ghaNA lAMbA vakhatathI A viSayonuM samarthana bauddha dRSTie thatuM AveluM. dA. ta. nirhetukavinAzavAda jevA viSayonI carcA maitreyanAthanA yogacarmAbhUmizAstra jeTalI to jUnI che ja (juo darzanadigdarzana pR. 718, yogacarmAbhUmi-ciMtAmayIbhUmi 11). te badhI carcAonuM saMkalana tema ja vizadIkaraNa dharmakIrtinA pramANavArtika jevA graMthomAM dekhAya che. hetubiMdumAM paNa dharmakIrtie A viSayo atispaSTapaNe carcyA che, ane tema karatAM je je virodhI vAdo sAme AvatA gayA te badhAnuM nirdaya ane chatAM saparihAsa (dA. ta. pR. 67) nirasana karyuM che. dharmakIrtie hetubiMdumAM spaSTa carcAo karI che kharI, paNa carcita viSayo eTalA badhA sUkSma ane gaMbhIra che ke jijJAsu mAtra teTalA vivecanathI pUrNapaNe saMtoSAto nathI; eTale evA vistRtaruci jijJAsuonI dRSTie arcaTe potAnI TIkAmAM mULa carcita badhA ja viSayone tenA yathArtha rUpamAM vistArathI carcyA che. eTale tenI TIkA eka eka viSaya paratve bauddha vicArasaraNInuM citra rajU kare che ane dharmakIrtinAM keTalAMka marmALAM vAkyonuM hArda talasparzIpaNe pragaTe kare che. A uparAMta arcaTe evA paNa thoDA viSayo carcyA che ke mULamAM jenuM koI sUcana nathI; dA. ta. AdivAkya vizenI carcA. [5] hetubiMduno prabhAva ane upayoga arcaTanI TIkA dvArA hetubiMduno prabhAva vyApaka rIte uttarakAlIna Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 - anekAnta ciMtana sAhitya upara paDyo che. bauddhaparaMparAnA vidvAno acaMTano upayoga kare e to svAbhAvika che, paNa brAhmaNa ane jaina paraMparAnA suvidvAnoe sudhdhAM teno anekavidha upayoga karyo che. prakaraNapaMcikAkAra zAlikanAtha ane vyomaziva khaMDana dRSTie teno upayoga kare che, jayAre vAcaspati mizra jevA sarvataMtrasvataMtra dArzanike arghaTanA vicAronuM mUlyAMkana paNa potAnI Dhabe karyuM hoya tema lAge che. udayane potAnA badhA ja graMthomAM dharmakIrtinA aneka graMtho ane tenI vyAkhyAono khaMDanadaSTie mukhyapaNe upayoga karyo che, eTale emAM saTIka hetubiMduno keTalo ane kayo upayoga thayo che te tAravavuM sarala nathI; chatAM evo saMbhava lAge che ke udayane arcaTanI TIkA avazya joI haze. e game tema ho, paNa vadhAre cokasAIthI hetubiMduno bauddhatara paraMparA upara prabhAva darzAvavo hoya to jaina tarkavAya tarapha vaLavuM paDe. digaMbarazvetAMbara bane jaina tArkikoe arcaTanuM khaMDana paNa karyuM che ane teno potapotAnI rIte upayoga paNa karyo che. akalaMka ane tenA TIkAkAra anaMtavIrya, aSTasahasrIkAra vidyAnaMda, prameyakamalamArtaNDapraNetA prabhAcaMdra ane akalaMkakRta nyAyavinizcayano alaMkAra racanAra vAdirAja tathA nyAyamaMjarIkAra jayaMta bhaTTa-e badhAe arcaTa dvArA hetubiMduno upayoga chUTathI karyo che. zvetAMbara AcAryomAM prasiddha AcArya haribhadra" yAkinIsUnuthI hetubiMduno upayoga zarU thAya che. ane pachI to acaMTa dvArA te upayoga eTalo badho vyApaka bane che ke siddharSideg, sanmati TIkAkAra 1. prakaraNapaMcikApUrti-mImAMsAjIvarakSA pR0 3. 2. vyomavatImAM "vAdhavinAmAvavirodha" (pR. 565) e hetubiMdunuM vAkya Ave che. 3. tAtparyaTIza (vinA .), pR. 2, 3, 320 mA. 4. nyAyakusumAJjali (vRtti) kA0 6, Atmatattvavivekagata kSaNabhaMga carcA Adi. 5. siddhivinizcaya svopajJavRtti patra 507 a; laghIyastraya-nyAyakumuda pR0 174. 6. siddhivinizcayaTIkA pR0 20. 7. tattvArthakno, pR. 4, 222. 8. cAvinizcayaTIkA-"vistutadivaraNam' (pR0 rU4 ma), 'tuvanDavyA vaphALenAna" (pR0 486 ), 'mano hetu vinDo' (pR. 100 ). 9. anekAMtajayapatAkA. 10.nyAyAvatAravivRti pR. 3. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubiMduno paricaya - 205 abhayadeva, takavArtikakAra zAMtisUri, syAdvAdaratnAkarakAra vAdI devasUri, AcArya hemacaMdra jevA prasiddha tArkikoe jANe aceTane potAnA abhyAsano viSaya ja banAvyo hoya tema kSaNabhara lAge che. malayagiri jevA bahuzruta lekhake arcaTakRta syAdvAdanA khaMDananuM nirasana zabdazaH karyuM che." e ja rIte zrIcaMdra utpAdAdisiddhitrayamAM e ja kAma karyuM che. A rIte jaina vidvAnonA abhyasanIya ane avalokanIya graMthomAM arcaTanI TIkAnuM pradhAna sthAna raheluM. tethI ja ApaNe joIe chIe ke jyAre atyAra lagImAM koI paNa sthaLethI arcaTanI TIkA upalabdha na thaI tyAre paNa pATaNa jevA jainabhaMDArapradhAna jUnA zaheramAMthI enI jUnI tADapatrIya ekamAtra nakala maLI AvI. saMbhava che ke bIjA paNa koI jaina bhaMDAromAMthI enI anya prati maLI Ave. AbhAra darzana A mathALA nIce mAre anekono AbhAra mAnavAno che. je bhaMDAranI prati mane maLI tenA tatkAlIna vyavasthApakono huM AbhArI chuM ke jemaNe pUrNa dhIrajathI e prati mane dhIrI. pravartaka zrI kAMtivijayajInA sAhityaniSTha praziSya muni zrI puNyavijayajIno udAra sAtha maLyo na hota to amAre mATe AgaLa kAma laMbAvavAnuM bhAgye ja zakya banyuM hota. emaNe jUnI duSpaTha lipi uparathI adyatana supaTha lipimAM evo suMdara Adarza taiyAra karI Apyo ke je lekhanakaLAnA adyatana namUnArUpe atyAre paNa zrImadrAjacaMdra jJAnasaMgrahamAM mojUda che, ane jenA uparathI presakaoNpI karavAnuM kAma bahu ja sarala banyuM. zrIyuta puruSottama AI. tArakasanI madada to asAdhAraNa rIte upakAraka nIvaDI che. emaNe zarUAtathI TibeTanano abhyAsa karI arcaTanI TIkAne TibeTana anuvAda sAthe meLavI je anekavidha upayogI kAma karI ApyuM te thayuM na hota to tADapatrIya saMskRta mULa Adarza, je ghaNe sthaLe khaMDita ane astavyasta sthitimAM hato, tevA ekamAtra Ardaza uparathI A banyuM che 1. sanmatiTIkA pR. 171, papa6, 568. 2. nyAyAvatAravArtikavRtti pR. 12. 3. syAdvAdaratnAkara pR. 16, 5. 21. 4. pramANamImAMsA pR. 38 ane tenAM TippaNa pR. 78. 5. dharmasaMgrahaNI TIkA pR. 147 thI. 6. utpAdAdisiddhi. pR. 4, 15, 37, 45, 76, 92, 147, 142 Adi. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anekAnta ciMtana tevuM saMskaraNa kadI taiyAra thaI zakyuM na hota. gUjarAta vidyApIThanA vyavasthApakonI sahAnubhUti paNa upakAraka nIvaDI che. jyAre jayAre jarUra paDI tyAre tyAre temaNe zrImadrAjacaMda jJAnasaMgrahamAMnA muni zrI puNyavijayajI kRta navo Adarza amane dhIrajapUrvaka dhIryo che. zrI rAhulajInI ananya udAratA ane asAdhAraNa puruSArthano lAbha maLyo na hota to nepAlanA bhaMDAranI khaMDita prati ane bihAra orisA risarca sosAyaTImAM saMgrahAyela phoTopratino lAbha kadI ja maLata nahi ane A prasiddha thatuM durvekanuM lakhANa koInA hAthamAM-vAcakonA hAthamAM-kyAre Avata te kahevuM kaThaNa che. mArA anyatama ziSya paM. mahendrakumAra "abhaya" phoTo vAMcavA AdimAM je ekAgra zramapUrvaka madada karI che te amAre mATe bahumUlya nIvaDI che. kAzI vizvavidyAlayanA saMskRta mahAvidyAlayanA jainadarzanAdhyApaka zrI dalasukha mAlavaNiyA, je mArA priyatama ziSya ane mitra che, temanI satata ane asAdhAraNa khaMta tema ja mahenata na hota to A AkhuM saMskaraNa A rUpamAM, bIjI badhI sAmagrI hovA chatAM, kadI ja taiyAra thayuM na hota. tADapatrIya mULa pratithI mAMDI durvekakRta anuTIkAnA phoTA vAMcavA sudhInuM samagra kAma tema ja jarUra jaNAI tyAM navI nakala karavAnuM kAma ane pahelethI chelle sudhI badhAM ja pUpho jovA sudhAravA vagere saMpAdanane lagatuM kAvatu jhINuM jhINuM kAma temaNe ja karyuM che. e rIte AkhA saMpAdanano yaza temane ja bhAge jAya che. netranI parAdhInatA ane bIjAM ghaNAM kAraNosara huM uttarottara laMbAtuM A kAma kadI ja zrI mAlavaNiyAnI madada vinA pAra pADI zakyo na ja hota, ane meM je hatubiMdunA saMpAdananuM kAma svIkAreluM te paNa temanA sahakAranI khAtarI vinA svIkAryuM ja na hota. A saMpAdanamAM zuM pariziSTo ke zuM avataraNonI zodha ke zuM zIrSaka, viSayavibhAjana ane zuddhIkaraNa Adi je kAMI dhyAna kheMce tevuM che te badhuM zrIyuta mAlavaNiyAnI ananya sAhityopAsanAnuM ja phaLa che. gAyakavADa orienTala sirIjhanA mukhya saMpAdaka zrIyuta bI. bhaTTAcArye prastuta saMpAdana mATe amane pasaMda karyA ane te kAma soMpyuM tethI ja A saMpAdana-yajJa atyAre pUrNa thayo che. A sababathI upara nirdezela badhA ja mahAnubhAvo pratye ame amArI hArdika kRtajJatA prakaTa karIe chIe. - gAyakavADa oriyanTala sirIjhamAM prakAzita "hetu bindunI prastAvanA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka azvaghoSa ane kAlidAsa bane bhAratIya kavi che ane brAhmaNakulodbhava che. temAMya azvaghoSa to kAlidAsano mAtra pUrvavartI ja nahi, paNa kAlidAsanA kavitvano preraka sudhdhAM che. tema chatAM pahelethI Aja lagI kAlidAsanI khyAti jeTalI ane je rIte bhAratamAM vyApelI che teTalI ane te rIte azvaghoSanI khyAti bhAratamAM prasarI nathI. vidvAna hoya ke mAtra vidyArasika hoya, paNa bhAratane khUNe khUNe vasanAra harakoI tevI vyaktinI jIbhe kAlidAsanuM nAma ane tenI kRtio ramamANa haze; jyAre azvaghoSanA nAma ke tenI kRtione jANanAra bhAratamAMthI virala ja maLI Avaze. tethI UlaTuM, bhAratanI bahAranA bhAratanI comera saMlagna ane bhArata karatAMya ativizAla bauddha pradezomAM azvaghoSanuM nAma ane tenI kRtio suprasiddha che; jayAre TibeTa, cIna, madhya eziyAnI AbAdIo ane silona, baramA Adi pradezomAM kAlidAsa ane tenI kRtio vize jANanAra virala ja maLI Avaze. A aMtaranuM zuM kAraNa e praznano uttara sahaja ane itihAsasiddha che. azvaghoSa brAhmaNa kavi chatAM te bauddha bhikSu thayo na hoya ane teNe tathAgatanI gAthA na gAtAM brAhmaNa saMskRtino yazovistAra karyo hota, to tenuM sthAna bhAratamAM niHzaMkapaNe kAlidAsanA jevuM ja hota. tethI UlaTuM, kAlidAse sugatasaMskRtinI yazogAthAmAM ja sarasvatIne kRtArtha karI hota to bhAratamAM te bhAgye ja ATalI prasiddhi pAmata. azvaghoSa ane kAlidAsanI bhAratamAMnI khyAtinA aMtara vizenuM uparanuM nidAna AcArya mAtRceTane vize pUrepUruM lAgu paDe che. mAtRceTa paNa bhAratano ja suputra che. eTaluM ja nahi, paNa te azvaghoSa ane kAlidAsanI peThe tatkAlIna samrATamAnya paNa rahyo che, ane chatAMya ApaNA bhAratIone Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anekAnta ciMtana mATe mAtRceTanuM nAma atyAre cheka ja aparicita thaI gayuM che. enI kRti ke kRtio vAste to jANe ke bhAratanA bhaMDAromAM jarA paNa jagyA ja na hoya ema banyuM che; jyAre enI kRtinAM sIdhesIdhAM ke ADakatarAM anukaraNo brAhmaNa ane jaina paraMparAmAM hajI paNa astitva dharAve che. chellAM so varSamAM thayelA yuropiyana gaveSakomAMthI ema. e. sTIna mahAzaye khutAna (Khetan)thI ane e. granaveDela tathA e. vaoNna le kaoNga e be mahAzayoe turaphAna(Turfan)mAMthI graMthAvazeSo meLavyA na hota ane te avazeSonuM prakAzana pro. silvanuM levI vageree karyuM na hota to azvaghoSa tema ja mAtRceTa vize yuropamAM bhAgye ja koI kAMI vizeSa jANavA pAmyuM hota. ahIM mAtRceTa ane tenI kRti adhyaddhazataka mukhyapaNe prastuta che. tethI ene vize e nirvivAdapaNe kahI zakAya ke mAtRceTa ane adhyaddhazataka vizenI atyAra lagI je mAhitI ane sAdhanasaMpatti ApaNane prApta thAya che, teno pradhAna yaza upara nirdezela sTIna ane levI vagere mahAzayone ja bhAge jAya che. temanA pachI to aneka yuropiyana skaoNlaroe mAtRceTa ane tenI judI judI kRtio vize aneka yuropiyana skaoNlaroe mAtRceTa ane tenI judI judI kRtio vize aneka prayatno karyA che ane chelle bhAratIya vidyAnA adhyApaka vintanitve potAnI "hisTrI opha iMDiyana liTarecara'nA bIjA bhAgamAM mAtRceTa ane adhyaddhazataka vize paryApta mAhitI ApI che. A badhuM chatAM jo bhagIratha prayatnI bhikSa rAhula sAMkRtyAyane 1926nI bIjI vAranI TibeTa yAtrA vakhate sA-skayA (sa-skya) nAmanA TibeTana vihAramAMnI poNo iMca dhULathI raMgAyela upekSitaprAya bhAratIya jJAna-saMpatti upara hastasparza karyo na hota, to Aje je mULa saMskRta rUpamAM ja pUrNa adhyaddhazataka ApaNane sulabha thayuM che te thayuM na hota ane adhyaddhazatakanA TibeTana temaja cAinIjha anuvAdo uparathI ane turaphAnamAMthI prApta thayela khaMDita bhAgonA apUrNa anusaMdhAna parathI ja te vize yuropiyana skaoNlaroe je kAMI lakhyuM che te dvArA ja jANavAnuM raheta. saMskRtanA abhyAsI ApaNe bhAratIya Aje mAtRceTanI mULa saMskRta kRtine vAMcavA samajavA ne vicAravA samartha thayA chIe teno ekamAtra yaza bhikSu sAMkRtyAyanane ja bhAge jAya che. 1. A History of Indian Literature, vol. InI prastAvanA, pR. 9. 2. juo, ejana, pR. 229 thI 272. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 209 mAtRceTano paricaya mAtRceTanAM janmasthAna, jAti, mAtA-pitA, vidyA ane dIkSAguru tema ja ziSya parivAra Adi vize hajI lagI kazuM jANavA maLyuM nathI. temanA vize atyAre je kAMI thoDI mAhitI ApavI zakya che, te pro. vintanistranA lakhANane AdhAre ja. tethI ahIM e lakhANano Avazyaka sArabhAga Apavo prApta che. samrATa kaniSka, jenA darabAramAM kavi azvaghoSa hovAnuM manAya che, teNe mAtRceTane paNa potAnI rAjasabhAmAM AvavAnuM AmaMtraNa ApyuM hatuM. paraMtu mAtaceTe vRddhatvane kAraNe AvI na zakavA badala kSamA mAMgavApUrvaka eka patra javAbamAM kaniSkane lakhyo hato. e patra TibeTana bhASAmAM anuvAdita thayela maLe che ane te "mahArAja kaNikAlekha" nAme suprasiddha che. A patranuM aMgrejI bhASAMtara epha. Dabalyu. thomasa mahAzaye "iMDiyana enTikverI (32, 1903 pR. 345)mAM prasiddha karyuM che. A patra 85 padyonuM eka laghukAvya che. e padyomAM buddhanA Adeza pramANe naitika jIvana gALavAno upadeza mukhyapaNe grathita che. karaNAthI UbharAtAM e padyomAM kavi mAtaceTa chevaTe samrATane bahu ja utsukatAthI namra vinaMtIpUrvaka kahe che ke tAre vanya pazuone abhayadAna ApavuM ane zikAra choDI devo. - sAtamA saikAmAM jyAre cInI yAtrI i-sniga bhAratamAM pravAsa karato hato, tyAre mAtRceTanI prasiddha kavi tarIkenI khyAti hatI ane teNe karela buddha-stotro jyAM-tyAM sarvatra gavAtAM. te vakhate I-tsige je eka lokavArtA sAMbhaLelI te mAtaceTanI khyAti puravAra karI Ape che. ekadA buddha bhagavAna jaMgalamAMthI pasAra thatA hatA tyAre eka bulabula madhura svaramAM gAvuM zarU karyuM jANe ke buddhanI ja stuti karatI hoya ! te uparathI buddha ziSyone bhaviSyavANI karI kahyuM ke A bulabula anyadA mAtRceTarUpe avataraze. mAtRceTanI sauthI vadhAre prasiddha stutio be che: eka catura zataka, jemAM cAraso paDyo che ane bIjI sArdhazataka, jemAM doDhaso padyo che. A banne stutionA khaMDita avazeSo madhya eziyAmAMthI maLela likhita graMthomAMthI maLI AvyA che. A stutio sAdI tema ja analaMkRta kiMtu suMdara bhASAmAM racAyela zlokabaddha kRtio che ane te stutionI, bAhya AkArathI asara thAya te karatAM temAM grathita pavitra bhAvonI dhArmiko upara vadhAre asara thatI. WWW.jainelibrary.org Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 * anekAnta ciMtana A vize itsiga kahe che ke bhikSuonI pariSadamAM mAtRceTanI banne stutio gavAtI sAMbhaLavI e eka sukhada prasaMga che. vadhArAmAM te kahe che ke A stutionI hRdayahAritA svargIya puSpa samAna che, ane te stutiomAM pratipAdana karela ucca siddhAMto gauravamAM parvatanA unnata zikharonI spardhA karanArA che. bhAratamAM jeo stutio race che te badhA mAtRceTane sAhityano pitA mAnI tenuM anukaraNa kare che. asaMga ane vasubaMdhu jevA bodhisattvo paNa mAtRceTanI bahu prazaMsA karatA. samagra bhAratamAM bauddha upAsaka ke bhikSu thanAra darekane pAMca ke daza zIlano pATha zIkhI lIdhA pachI tarata ja mAtRceTanI stutio zIkhavavAmAM Ave che. A paddhati mahAyAna, hInayAna bane paraMparAomAM pracalita che. I-siMga e stutionI prazaMsA karavA potAne asamartha mAne che, ane te umere che ke A stutionA ghaNA vyAkhyAkAro ane anukaraNakAro thayA che, tyAM lagI ke chevaTe prasiddha bauddha tArkika dinAge paNa mAtRceTanA sArdhazatakagata dareka zlokanI AgaLa eka eka zloka racI eka traNaso zlokano saMgraha taiyAra karelo je "mizrastotra' tarIke jANIto che. I-siMge pote sArdhazatakano cInI bhASAmAM anuvAda karelo che ane TibeTana bhASAmAM to mAtRceTanI sArdhazataka ane catuzataka e baMne kRtionAM bhASAMtaro che. catu zatakanuM nAma TibeTana anuvAdamAM varNanAryavarNana evuM che, ane e ja nAma madhya eziyAmAMthI prApta avazeSanI aMtima prazastimAM paNa che. A sivAya mAtRceTane nAme TibeTana bhASAmAM je bIjI kRtio caDelI che, tenI yAdI epha Dabalyu. thaoNmasa mahAzaye ApelI che. joke TibeTana paraMparA mAtRceTa ane azvaghoSa bannene eka ja darzAve che, chatAM kharI rIte e banne vyaktio bhinna bhinna ja hatI ane mAtRceTa azvaghoSano vRddha samakAlIna hato. cInI paraMparA e bannene judA judA ja mAne che ane te ja paraMparA sAcI che. A paraMparAnuM samarthana bhikSu rAhulajIe adhyaddhazatakanI prastAvanAmAM sabaLa dalIlothI kareluM che. adhyaddhazatakano paricaya je adhyaddhazatakano paricaya vAcakone karAvavo ahIM iSTa che te mULa 1. TibeTana uparathI lagabhaga ardhA bhAganuM aMgrejI bhASAMtara epha. Dabalyu thaoNmase karyuM che ane te inDiyana enTikverI 24, 1905, pR. 145mAM prasiddha thayuM che. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 211 saMskRtamAM jarnala oNpha dhI bihAra enDa uDIsA risarca sosAyaTI, pustaka 23, khaMDa 4(1937)mAM chapAyela che. enuM saMpAdana zrI ke. pI. jAyasavAla ane bhikSa rAhulajIe karyuM che. A saMskaraNa je likhita pratine AdhAre prasiddha thayuM che, te likhita prati bhikSa rAhulajIe TibeTamAMthI meLavelI ane te mULe I. 11mA saikAnA sunayazrImitra nAmaka nepAlI vidvAnanI mAlikInI hatI, jeNe nepAlamAM pATaNa nagaramAM eka vihAra sthApyo hato ane je mULa saMskRta graMthonAM TibeTana bhASAMtara karavA TibeTamAM gayo hato. e likhita prati zrI rAhulajIe potAnI trIjI TibeTa yAtrAmAM meLavI hatI. A prati kyAMthI kevI rIte ane kevA saMjogomAM temane maLI tema ja A pratinI laMbAI pahoLAI vagerenuM zuM svarUpa che enuM varNana bahu ja rocaka che chatAM ahIM te jatuM karavuM paDe che, kema ke mAro Azaya A sthaLe mukhyapaNe adhyaddhazatakanA bAhya-AMtara hArdane ja batAvavAno che. paraMtu jeo zodhakhoLa ane bhAratIya vidyA-saMpattimAM rasa dharAvatA hoya teo pUrvokta jarnalanA pustaka naM. 21, 23 ane 24mAM prasiddha thayela TibeTamAMnI zodha vizenA zrI rAhulajInA lekho avazya vAMce. temAMthI teo bahu ja navIna jJAtavya vastu meLavI zakaze. prastuta adhyaddhazatakanuM TibeTana bhASAMtara paNa zrI rAhulajIne prApta thayeluM. enuM cInI bhASAMtara thayeluM che e vAta to pahelAM kahevAI gaI che; paNa enA to tokhAriyana bhASAMtaranA avazeSo sudhdhAM prasiddha thayA che. A vividha bhASAMtaro eTaluM puravAra karavA mATe basa che ke aneka zatAbdIo lagI prastuta adhyaddhazatakanI khyAti ane pracAra judA judA dezomAM rahyAM che. enA janmasthAna bhAratamAMthI e bhale adazya thayuM hoya, chatAM te aneka rUpomAM bhArata bahAra paNa Aje vidyamAna che. adhyaddhazatakanA paryAya tarIke meM saralatA khAtara sArdhazataka zabda mAtRceTanA paricayamAM vAparyo che. banne zabdano artha eka ja che ane te artha eTale "ekaso pacAsa saMkhyAnA zlokonuM stotra'. adhyaddhazataka e nAmanuM TibeTana uparathI saMskRta rUpAMtara "zatapaMcAzikAstotra evuM paNa karavAmAM AvyuM che. tema chatAM e stotranuM asala nAma to adhyaddhazataka ja che. emAM kharI rIte paDyo ekaso pacAsa nahi paNa ekaso trepana maLe che, je badhAM mAtRceTaracita ja bhAse che. pacAsa upara traNa padyo vadhAre hovA chatAM e ardha zabdathI sonA artha tarIke gaNavAmAM AvyAM che. sAmAnya rIte loko ema Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 - anekAnta ciMtana samaje che ke ardha eTale AkhAno barAbara adha bhAga. paNa ardha zabda AkhAnA be samAna aMza paikI eka aMzanI peThe tenA nAnAmoTA be asamAna aMza paikI koI paNa eka aMza mATe paNa vaparAya che. eTale prastuta stotra so uparAMta trepana glokapramANa hoya toya enuM adhyaddhazataka nAma taddana zAstrIya ane yathArtha che. adhyaddhazataka tera vibhAgamAM vaheMcAyeluM che. dareka vibhAga enA viSayAnurUpa nAmathI aMkita che. e nAma ane vibhAganI racanA mULakAranI ja haze. te vibhAgo nIce pramANe che :- . 1. upodyAtastava 2. hetustava 3. nirupamastava 4. adbhutastava 5. rUpastava 6. karuNAstava 7. vacanastava 8. zAsanastava 9. prasidhistava 10. mArgAvatArastava 11. duSkarastava 12. kauzalastava 13. AnRzyastava chellAM be padyo vaMzastha chaMdamAM ane bAkInAM badhAM anurupamAM che. AkhA stotranuM saMskRta taddana sarala, prasanna ane nirADaMbara zailIvALuM che. stutikAra mAtRceTe eTalI nAnakaDIzI stutimAM buddhanA AdhyAtmika jIvananI zarUAtathI tenI pUrNatA sudhInuM saMkSipta kiMtu paripUrNa citra eTalI badhI sAdagI, saccAI ne bhAvavAhitAthI kheMcyuM che ke te stotra vAMcanAra ane vicAranAra kSaNabhara bhautika jagatanI upAdhio bhUlI jAya che. stuti-stotranuM pravAhabaddha ane akhaMDa vaheNa to ochAmAM ochuM RgvadanA samayathI bhAratamAM Aja lagI vahetuM AvyuM che, paNa mAtRceTanuM prastuta stotra tenA pUrvakAlIna ane uttarakAlIna stotrathI keTalAka aMzomAM juduM paDe che, je ApaNuM khAsa dhyAna kheMce che. vedanAM prAcya sUkto sUrya, caMdra, uSA Adi prakRtigata aMzone ja divyatA ardhI tema ja indra, varuNa Adi prasiddha paurANika deva-devIonI ojasvinI kiMtu tatkAlIna kAMIka agamya bhASAmAM bhAva ane jIvanabharI stutio kare che, paNa te sUkto bhAgye ja 1. juo siddhahemazabdAnuzAsananuM sUtra "sapeMDazeDaI vA' (3-2-14) ane tenI bRhavRtti. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 213 koI aitihAsika vyaktine stave che. AgaLa jatAM stutino pravAha bIjI dizAmAM paNa vahevo zarU thAya che. bauddha prAcIna piTakomAM ane jaina AgamomAM stutio saMskRta bhASAnuM kalevara choDI prAkRta bhASAno Azraya le che ane sAthe ja te kAlpanika tema ja paurANika deva-devIono pradeza choDI aitihAsika vyaktino viSaya svIkAre che. pAli sutto buddhane stave che, jyAre jaina sutta mahAvIrane stave che. bhASA ane viSayabheda uparAMta A pAliprAkRta stutionuM bIjuM paNa eka khAsa lakSaNa che ane te e ke e stutio taddana sAdhAraNa buddhivALA mANasathI paNa samajAya tevI sahelI ane nirADambara zailImAM maLI Ave che. mAtRceTanA uttaravartI brAhmaNaparaMparAnA kavio vaidika zailImAM stutio race che. kAlidAsa jevA mahAkavio kavitvasulabha kalpanAo dvArA suprasanna ane hRdayaMgama zabdabaMdhamAM ISTadevane stave che, to bANa-mayUra Adi stutikAro vyAkaraNa ane alaMkArazAstranA bhArathI lacI jatI evI zabdADaMbarI zailImAM stutio race che, paNa A badhA ja kavionuM sAmAnya lakSaNa e che ke teo potAnA vaidika pUrvajonA cAlela cIle cAlI prakRtigata tema ja paurANika devadevIonI ja mukhyapaNe stutio race che. emAMthI koInI sarasvatI bhAgye ja aitihAsika vyaktine stave che. tethI UlaTuM, mAtRceTanA uttaravartI bauddhane jaina stutikAro potAnA pUrvajone mArge ja vicarI buddha-mahAvIra jevA aitihAsika ke paurANika paNa manuSyanI stutio race che. teo potAnA pUrvajonI akRtrima zailI choDI moTe bhAge zabda ane alaMkAranA ADaMbaramAM kavitvasulabha kalpanAone vaNe che. eTaluM ja nahi, paNa teo aitihAsika mAnavajIvananuM citra stuti dvArA rajU karavA pravRtta thayA hovA chatAM temAM evAM aneka tattvonI bheLaseLa kare che ke jethI te stutya vyaktinuM jIvana zuddha mAnavajIvana na rahetAM ardha daivIjIvana ke ardha kAlpanika jIvana bhAsavA lAge che. pachInA bauddha ke jaina dareka stutikAre moTA bhAge potAnA iSTadevane AvatAM aneka daivI camatkAro ane mAnavajIvanane asulabha evI aneka atizayatAo varNavI che. vadhArAmAM e stutio zuddha varNanAtmaka na rahetAM bahudhA khaMDanAtmaka paNa banI gaI che--jANe potAne amAnya evA saMpradAyonA ISTadevo upara kaTAkSa-kSepa karyA sivAya potAnA ISTadevanI stuti ja karavA teo asamartha banI gayA hoya ! moTe bhAge dareka saMpradAyanI stutinuM svarUpa evuM banI gayuM che ke teno pATha te saMpradAyanA zraddhALu bhakta sivAya bIjAmAM bhAgye ja bhakti jagADI zake. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 * anekAnta ciMtana AvI vastusthiti chatAM mAtRceTanuM prastuta stotra brAhmaNa ane zramaNa kavionI e atizayatAothI sarvathA mukta rahyuM che. emAM mAtRceTe buddhanA AdhyAtmika jIvanane kavisulabha kalpanA dvArA sarala ane ziSTa laukika saMskRtamAM stavyuM che, paNa eNe temAM daivI camatkAro ke vikasita mAnavatA sAthe jarA paNa asaMgata dekhAya evI atizayatAono Azraya lIdho ja nathI. te svamAnya tathAgatane stave che, paNa kyAMya anya saMpradAyasaMmata devo ke puruSo upara eka paNa kaTAkSa nathI karato. game tevA virodhI saMpradAyanA anuyAyIne paNa mAtaceTanI A stutino pATha tene vize aNagamo utpanna nathI ja karato. A zailI dvArA jANe mAtRceTe evuM tattva sthApita karyuM lAge che ke koI paNa bhakta ke stutikAra potAnA ISTadevanI bhakti ke stuti bIjA koInA doSa joyA sivAya ane daivI ke asvAbhAvika camatkArono Azraya lIdhA vinA paNa karI zake che. ahIM I-tsiMganA upara Apela e kathana vize vicAra karavo ghaTe che ke mAtRceTanI stutionA ghaNA vyAkhyAkAro ane anukaraNakAro thayA che. Aje ApaNI sAme mAtRceTanuM samakAlIna ke tyAra pachInuM saMpUrNa bhAratIya vAlmaya nathI ke jethI i-siMganA e kathananI akSarazaH parIkSA karI zakAya. tema chatAM je kAMI vADmayanI astavyasta ane adhUrI jANa che, te uparathI e to ni:zaMka kahI zakAya che ke i-siMganuM e kathana nirAdhAra ke mAtra prazaMsApUratuM nathI. mAtRceTanI be paikI pahelI stuti "catuzataka' che. nAgArjunanI "madhyamakakArikA' 400 zlokapramANa che. nAgArjunanA ziSya AryadevanuM catu zataka paNa teTalA ja zlokapramANa che. banne guru-ziSya mAtaceTanA samIpa uttaravartI che ane bauddha zUnyavAdI vidvAno che. tethI ema kahevAnuM mana thaI jAya che ke kadAca nAgArjuna ane Aryadeve mAtRceTanA "catuH zataka"nuM anukaraNa karI potapotAnAM catuHzatapramANa prakaraNo lakhyAM. A prakaraNo I-siMga pahelAM racAyela hoI tenA dhyAnamAM hatAM ja ane tenuM cInI bhASAMtara paNa che ja. I-tsige catuHzatakanA anukaraNanI vAta kahI che te sAdhAra lAge che. jaina AcArya haribhadra prAkRtimAM vIsa vIzIo racI che, je cAraso zloka pramANa thAya che. joke haribhadra itsiMganA uttaravartI hoI e vizikAo ItsiganI jANamAM na hoI zake, chatAM eTaluM to bhAratIya vidvAnonI anukaraNaparaMparA uparathI kahI zakAya ke kadAca haribhadranI e racanAmAM paNa mAtRceTanA catu zatakanI, sAkSAt nahi to pArasparika, preraNA hoI zake. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaAzataka 0 215 mAtRceTanuM bIjuM stotra adhyaAzataka che. enuM anukaraNa to dinAge karyuM ja che; ane diphnAganI e anukRti TibeTana bhASAmAM maLe che. i-sTiMga pahelAM e racAyela hoI tenI jANa i-nsiMgane hatI ja. dinAganuM sthAna bhAratamAM ane cInamAM te kALe atigauravapUrNa hatuM. dinAga sivAya bIjA bauddha vidvAnoe paNa adhyaAzatakanAM anukaraNo karyAM hoya evo saMbhava che, kema ke asaMga ane vasubaMdhu jevA asAdhAraNa vidvAno paNa mAtRceTanA pazaMsaka hatA. AgaLa vadhAre zodhane pariNAme evAM anukaraNo maLI Ave to navAI niha. e uparAMta jaina stutikAro upara paNa adhyaAzatakanI sAkSAt ke vaMzAnuvaMzagata chAyA paDI hoya tevo vadhAre saMbhava lAge che. stutikAra siddhasena divAkara dinAganA bahu samIpavartI che. temaNe dinAganA 'nyAyamukha'nuM anukaraNa karI 'nyAyAvatAra' racyo che ema mAnavAne AdhAra che. temaNe dinAganI anya kRtionI sAthe dinAganuM adhyaAzataka ane tenA ja mULa AdarzarUpa mAtRceTanuM adhyaAzataka joyuM hoya evo vadhAre saMbhava che. jo e saMbhava sAco hoya to ema mAnavuM nirAdhAra nathI ke siddhasene racela pAMca saLaMga batrIsa-batrIsa zlokanI batrIzIo, jenuM kula pramANa adhyaAzatakanA ekaso trepana zloka karatAM mAtra sAta ja zloka vadhAre thAya che, temAM paNa mAtRceTanA pagale cAlavAno prayatna che. siddhasena pachI thanAra ane moTe bhAge siddhasenanI stutionuM ja potAnI Dhabe anukaraNa karanAra svAmI samaMtabhadranA 'svayaMbhUstotra'nI smRti paNa A sthaLe asthAne nathI, kema ke e suzliSTa stotramAM paNa adhyardrazataka karatAM mAtra daza ja zloka ochA che, arthAt tenI zlokasaMkhyA 143 che. huM upara jaNAvI gayo chuM ke pacAsathI thoDA ochA ke thoDA vadhAre zloko hoya topaNa te zatArdha zAstrIya rIte kahevAya che. eTale, kahevuM hoya to, ema kahI zakAya ke siddhasenanA 160 ane samaMtabhadranA 143 zloko e adhyaAzatakanA 153 zlokonI bahu najIka che. A sivAya siddhasenanI stutiomAM koI koI khAsa evA zabdo ane bhAvo che ke je uparathI ema mAnavAne kAraNa maLe che ke kadAca siddhasene e zabdo ke bhAvo mAtRceTa agara tenA anukartAonI sAme ja prakaTa karyA hoya, je vize AgaLa thoDuM vicArIzuM. siddhasena ane samaMtabhadra karatAM paNa AcArya hemacaMdra A sthaLe vizeSa smaraNIya che. joke AcArya hemacaMdra to i-nsiMga pachI lagabhaga pAMca zatAbdI bAda thayA che, chatAM emanuM mAtra 'vItarAgastotra' paNa jyAre adhyardrazataka Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 0 anekAnta ciMtana sAthe sarakhAvIe chIe tyAre I-siMganA anukaraNaviSayaka kathana vize jarA paNa saMdeha raheto nathI. "vItarAgastotra'nA zloko 187 che. eTale te saMkhyAnI dRSTie adhyaddhazatakathI bahu dUra che. adhyaddhazatakanA tera vibhAgo che, jayAre vItarAgastotranA vIza. paNa hemacaMdra "vItarAgastotra' kumArapAla bhUpAlane uddezI lakhyuM che. mAtRceTano kaniSka sAtheno saMbaMdha jotAM ema thaI Ave che ke zuM mAtRceTe paNa samrATa kaniSkane uddezI adhyaddhazataka jevAM stotro racyAM na hoya ? hemacaMdra kumArapAla pAse zikAra choDAvyo ane vanya prANIone tene hAthe abhayadAna devaDAvyuM e amAri ghoSaNAnI vAta itihAsavidita che. mAtRceTe samrATa kaniSkane lakhelA patramAM paNa chevaTe vanya prANIone abhayadAna devAnI ane zikAra choDavAnI vinaMtI che. A sAdazya bhale eka-bIjAnA graMthAnukaraNa rUpe na hoya, toya emAM dhArmika paraMparAnI samAnatAno paDagho spaSTa che ja. game tema hoya, paNa adhyaddhazataka ane vItarAgastotra e banneno punaH punaH pATha karatAM mana upara evI chApa to paDe ja che ke, hoya na hoya paNa, hemacaMdra sAme adhyaddhazataka ke bIjAM tevAM ja stotro avazya hatAM. hemacaMdranuM bahuzrutatva ane sarvatomukhI avalokana ane teno graMthasaMgraharasa jotAM e kalpanA sAva nirmaLa bhAgye ja kahI zakAya. bIjA koInI stuti karatAM hemacaMdranA vItarAgastotra sAthe adhyaddhazatakano keTalo vadhAre biMba-pratibiMbabhAva che e jANavuM bahu rasaprada hoI tenI TUMkamAM sarakhAmaNI karavI aneka dRSTie upayogI che. mAtRceTe bIjA koImAM doSanuM astitva batAvyA sivAya ja buddhane stavatAM kahyuM che ke, jenAmAM koI paNa doSa che ja nahi ane jenAmAM samagra guNo ja che tene ja zaraNe javuM, tenI ja stuti karavI, tenI ja upAsanA karavI ane tenI ja AjJAmAM rahevuM vAjabI che--jo buddhi hoya to.' A ja bhAva hemacaMdra saheja zailIbhede varNavyo che. bIjAmAM saMpUrNa doSo che, jyAre tama vItarAgamAM badhA guNo ja che. nAtha tarIke tAro Azraya laIe chIe, tane ja stavIe chIe, tArI ja upAsanA karIe chIe, tArA 1. adhya-sarvA sarvathA sarve paNa roSa na ta ra aa sarve sarvAbhisAreNa yatra cAvasthitA guNAH // 1 // tameva zaraNe gantuM taM stotuM tamupAsitum / tasyaiva zAsane sthAtuM nyAyyaM yadyasti cetanA // 2 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 217 sivAya anya koI trAtA nathI.' mAtRceTa buddha vize kahe che ke A buddhane doSo ane enA bIjasaMskAro kazuM ja nathI. vaLI he sugata, teM doSo upara evo sakhata prahAra karyo che ke jethI teM potAnA cittamAM doSanA saMskArone paNa bAkI rahevA dIdhA nathI. A ja vastune hemacaMdra TUMkamAM varNave che ke vItarAge saMpUrNa klezavRkSone nirmULa ukhADI nAkhyAM che. mAtRceTe manuSyajanmanI atidurlabhatA sUcavI kSaNabhaMgura sarasvatIvAzakti-ne buddhanI stutimAM ja saphaLa karI levAnI bhAvanAthI kahyuM che ke mahAna samudramAM chUTI pheMkAyela ghUMsarInA kANAmAM kAcabAnI DokanuM ApameLe AvI javuM atidurlabha che. tevo ja atidurlabha saddharmanA saMbhavavALo manuSyajanma pAmI huM kSaNika ane game tyAre savighna banI janAra sarasvatIne zA mATe saphaLa na karuM ? A ja bhAva hemacaMdra atiTUMkamAM vItarAgane stavatAM varNave che ke, vitarAga vize stotra racI huM sarasvatIne pavitra karIza. saMsArakAMtAramAM janmadhArIone janmanuM phaLa te tenI stuti ja che." mAtaceTa buddhane uddezI kahe che ke tuM koInI preraNA vinA ja svayameva sAdhu che, tuM niHsvArtha vAtsalyavALo che, tuM aparicitono paNa sakhA che ane 1. vIta-sarve sarvAtmanAvu toSAttvayi puna: II12, 8 tyAM prapadyAma nAtha tyAM sumasvImupAmade ! tvatto hi na parastrAtA kimu brUmaH kimu kurmahe // 6, 5 // 2. madhya --vAsanAtha te ropAna sarjyovAstha tayina: 6, dho tathA sarvAbhisAreNa doSeSu prahRtaM tvayA / yathaiSAmAtmasantAne vAsanApi na zeSitA // 31 // 3. vIta.--sarve navamUlyanta samUta: vatte pApa: 1, 2, 4. adhya0-so'haM prApya manuSyatvaM sasaddharmamahotsavam / mahArNavayugacchidrakUrmagrIvArpaNopamam / / 5 / / anityatAvyanusRtAM karmacchidrasasaMzayAm / AtasArAM kariSyAmi kathaM nainAM sarasvatIm // 6 // 5. vIta-Atra to ya vatrAM hAM sarasvatInT . idaM hi bhavakAntAre janminAM janmanaH phalam // 1, 6 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 * anekAnta ciMtana tuM asaMbaMdhIono paNa baMdhu che.' | hemacaMdra zabdazaH e ja vastu vItarAga vize kahe cheH tuM vagara bolAvyuM paNa sahAyaka che, tuM niSkAraNa vatsala che, te vagara prArthanAe paNa sAdhu che ane tuM saMbaMdha vinA paNa sauno baMdhu che. jAtakomAM buddha aneka vAra potAnA zarIrane bhoge paNa hiMnnonA mukhamAMthI prANIochoDAvyAnI je vAta che teno saMketa karI mAtRceTe stavyuM che ke, he sAdho! teM potAnuM mAMsa paNa ApyuM che to anya vastunI vAta ja zI ? te to prANothI paNa praNayIno satkAra karyo che. teM hisro dvArA AkrAMta prANIonAM zarIro potAnA zarIrathI ane temanA prANo potAnA prANathI kharIdI bacAvI lIdhAM che. buddhanA prANArpaNanI karAyela stutino ja parihAsa karI hemacaMdra iSTadevane stave che. teNe eka sthaLe mahAvIrane stavatAM kahyuM che ke mAMsAne vRthA patuH (yo vyavachefzA stotra 6); jyAre e ja parihAsa teNe vItarAgastotramAM bIjI rIte mUkyo che, je spaSTa bauddha jAtakakathA sAme che; jema ke, he nAtha ! potAnA dehanA dAnathI paNa bIjAoe je sukRta upAryuM nathI te sukRta to udAsIna evA tArA padAsana nIce AvI paDatuM." hemacaMdra karela A parihAsa jaina paraMparAmAM siddhasena divAkara jeTalo to jUno che ja. divAkare paNa mahAvIrane-svamAMsadAnathI paraprANInI rakSA karanArane-dayApAtra kahyA che, jema ke, kRpAM vahantaH kRpaNeSu jantuSu svamAMsadAneSvapi muktacetasaH / tvadIyamaprApya kRtArtha ! kauzalaM svataH kRpAM saMjanayantyamedhasaH // --kArbazikSA 2-6 1. madhya - vyApAritasAdhuttva svIkAravatsatta: | asastutasakhazca tvaM tvamasambandhabAndhavaH // 1, 11 // 2. vIta-sAhUtapadAtharva, maravallataH | anabhyarthitasAdhustvaM tvamasambandhabAndhavaH // 13, 1 // 2. gappa-svakAMsAvi duttani vastuSyapu ! kathA I. prANairapi tvayA sAdho ! mAnita: praNayI janaH // 12 // vaiH zarIra rIni ne prANAH zarIriNAnuM ! jighAMsubhirupAttAnAM krItAni zatazastvayA // 13 // 4. vIta-vadeza na suAM . udAsInasya taccAtha pAdapIThe tavAluThat // 11, 5 // : Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyardazataka 0 219 mAtRceTe niHspRhatA-prakarSa dvArA buddhanI cittazuddhi stavatAM kahyuM che ke guNomAM paNa tArI asakti na hatI, guNIo upara paNa rAga na hato. tArA suprasanna cittanI parizuddhi Azcaryajanaka che. hemacaMdra paNa bIjA zabdomAM ema ja stave che H tuM jyAre sukha-duHkha ke saMsAra-mokSa bannemAM udAsIna che tyAre tArAmAM vairAgya siddha ja che, eTale tuM sarvatra ja vikata che.2 mAtRceTa buddhanA deharUpane stavatAM kahe che ke upazAMta ane kAMta, dIptivALuM ane chatAM AMjI na nAkhe tevuM, baLazALI ane chatAM trAsa na Ape tevuM tAruM rUpa kone na AkarSe ? hemacaMdre paNa e ja bhAva bIjA zabdomAM stavyo che : he prabhu ! priyaMgu, sphaTika, svarNa Adi jevA judA judA varNanA tamArA vaga2dhoye paNa pavitra deho kone AkarSatA nathI ?4 mAtRceTa buddhanI karuNA stavatAM kahe che ke he nAtha, paropakAramAM ekAMtapaNe magna ane potAnA Azraya--buddha-kalevara pratye atyaMta niSThura evI karuNAvihIna karuNA phakta tArAmAM hatI.pa hemacaMdra paNa vItarAganA vilakSaNa caritrane e ja rIte stave che : he nAtha ! te potAnA hiMsako upara paNa upakAra karyA che ane svAzritonI paNa upekSA karI che. tAruM caritra sahaja rIte ja AvuM vicitra hoya tyAM AkSepane avakAza ja kyAM che ? adhya-- - guNeSvapi na saMgo'bhUt tRSNA na guNavatsvapi / aho te suprasannasya sattvasya parizuddhatA // 49 // 2. vIta--suddhe duHhe bhave mokSe yauvAsIcamIzive / tadA vairAgyameveti kutra nAsi virAgavAn // 12, 6 // adhya0 -- upazAntaM ca kAntaM ca dIptamapratighAti ca / 1. 3. nibhRtaM corjitaM cedaM rUpaM kamiva nAkSipet // 52 // 4. vIta--priya sviLa-padmAsanaprama: / prabho tavAdhautazuciH kAya: kamiva nAkSipet // 2, 1 // 5. adhya----pAzrcAttAkhi jAma svAzrayanipurA / tvayyeva kevalaM nAtha karuNA'karuNA'bhavat // 64 // 6. vIta0 - hiMsakA apyupakRtA AzritA apyupekSitAH / tuM svitraM ztri te, je vA parvanupujJatAm // 4, ddA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2200 anekAnta ciMtana mAtRceTe buddhanuM zAsana avagaNanAra vize je kahyuM che te ja hemacaMdra bIjI bhaMgImAM vadhAre bhArapUrvaka vItarAganuM zAsana avagaNanAra vize kahyuM che : he munizreSTha ! A prakAranA kalyANayukta tArA zAsanano je anAdara kare te karatAM bIjuM vadhAre bhUMDuM zuM?' he vItarAga ! je ajJAnIoe tAruM zAsana nathI apanAvyuM, teonA hAthamAMthI ciMtAmaNi ratna ja sarI gayuM che ane teoe prApta amRtane niSphaLa karyuM che. mAtRceTa virodhAbhAsa dvArA buddhanI prabhutA buddhanA jIvanamAMthI ja tAravI stave che ke, he nAtha ! teM prabhu-svAmI chatAM vineya-ziSya-vAtsalyathI sevA karI, vikSepo sahyA; eTaluM ja nahi, paNa veza ane bhASAnuM parivartana sudhdhAM karyuM. kharI rIte, he nAtha ! tArA potAmAM prabhupaNuM paNa hamezAM nathI ... hotuM. tethI ja to badhAo tane potAnA svArthamAM sevakanI mAphaka prere che. | hemacaMdra paNa virodhAbhAsathI chatAM bIjI rIte jaina daSTi pramANe prabhutva varNave che : he nAtha ! te bIjA prabhuonI mAphaka koIne kAMI ApyuM nathI tema ja bIjA prabhuonI mAphaka koInI pAsethI kAMI lIdhuM nathI; ane chatAMya tArAmAM prabhutva che. kharekhara, kuzaLanI kaLA anivArcanIya ja hoya che.' buddhe koI paNa sthitimAM kalyANakArI svapratipadAnuM-madhyamapratipadAnuM laMghana nathI karyuM e guNanI stuti mAtRceTa jevI zabdaracanA ne bhaMgIne avalaMbI karI che tevI ja zabdaracanA ane bhaMgIne vadhAre pallavita karI temAM hemacaMdra ati udAtta bhAva goThavyo che : 1. madhya parva nyathAnita takRSipukravA zAsanaM nAdriyante yat kiM vaizasataraM tataH // 91 / / 2. vIta- zcantAmaLiH poteSAM nabA sudhA mudhA yaiste zAsanasarvasvamajJAnairnAtmasAtkRtam // 15, 3 // 3. apsa-prA: zepA vRtA sevA vezabApAntara vRtam | nAtha vaineyavAtsalyAt prabhuNApi satA tvayA // 116 / / prabhutvamapi te nAtha sadA nAtmani vidyate / vaktavya iva sarvairhi svairaM svArthe niyujyase // 17 // 4. vIta -aaN na lisTiaivijhAd fvatAnA prabhutvaM te tathApyetatkalA kApi vipazcitAm // 11, 4 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 221 jyAM tyAM ane je te rIte, jeNe jeNe, bhale tane preryo hoya-tArAthI kAma lIdhuM hoya, chatAM tuM to potAnA kalyANa mArganuM kadI ullaMghana karato nathI.' je te saMpradAyamAM, je te nAmathI ane je te prakAre tuM je ho te ho, paNa jo tuM nirdoSa che to e badhA rUpamAM, he bhagavan! chevaTe tuM eka rUpa ja che. vAte tane-vItarAgane namaskAra ho. mAtRceTe buddhanI upakArakatA alaukika rIte stavI che ke, he nAtha ! apakAra karanAra upara tuM jevo upakArI banyo che tevo upakArI jagatamAM bIjo koI mANasa potAnA upakArI pratye paNa nathI dekhAto. A ja vastune hemacaMdranI sphaTa vAcA graMthe che : he nAtha ! bIjAo upakArako pratye paNa eTalo sneha nathI dAkhavatA jeTalo tame apakArako pratye paNa dharAvo cho. kharekhara, tamamAM badhuM alaukika che.' mAtRceTe buddhanI duSkarakAritA vize kahyuM che ke samAdhivajathI hADakAMono cUrecUro karanAra teM chevaTe paNa duSkara kArya karavuM choDyuM nahi.' hemacaMdra e ja bhAva bhaMgyantarathI stavyo che : he nAtha ! teM paramasamAdhimAM potAnI jAtane evI rIte parovI ke jethI huM sukhI chuM ke nahi, agara duHkhI chuM ke nahi, tenuM tane bhAna sudhdhAM na rahyuM. mAtRceTe buddhanA badhA ja bAhya-AtyaMta guNonI adbhutatA je zabda 1. adhyayena navuM vaM catra tatra yathA tathA | coditaH svAM pratipadaM kalyANI nAtivartase // 118 // 2. vIta-vatra yatra sa yathA yathA yoni soDapadhayA thayA tayA | vItadoSakaluSaH sa ced bhavAneka eva bhagavatramostu te // 31 // __ ayogavyavacchedadvAtriMzikA 3. a-nopaDaghervamupAro nana: ' apakArapare'pi tvamupakAraparo yathA // 119 // 4. vIta-tathA re vyakta 35Rze je yathA'pakAriNi bhavAnaho sarvamalaukikam // 14, 5 / / 5. gaZ0-1rva sadhavA tatvoDathIni vRvyanA atiduSkarakAritvamante'pi na vimuktavAn // 144 // 6. vId -tathA samAdha ane vaicAtmA nizitaH | sukhI duHkhyasmi nAsmIti yathA na pratipannavAn // 18, 7 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarara * anekAnta ciMtana ane zailImAM stavI che lagabhaga te ja zabda ane zailImAM hemacaMdra paNa vItarAgane abhutatAnA svAmI tarIke stavyA che : dazA, vartana, rUpa ane guNo e badhuM AzcaryakArI che, kema ke buddhanI eka paNa bAbata anadbhuta nathI.' adhya. 147 he bhagavan! tAro prazama, rUpa, sarvabhUtadayA e badhuM AzcaryakArI che, tethI saMpUrNa AzcaryanA nidhIza tane namaskAra ho. mAtRceTa buddhane vaMdana karanArAone paNa vaMde che : he nAtha ! jeo puNyasamudra, ratnanidhi, dharmarAzi ane guNAkara evA tane name che, teone namaskAra karavo e paNa sukRta che. hemacaMdra e ja bhAva mAtra zabdAMtathI stave che : he nAtha ! jeoe tArA AjJAmRtathI potAnI jAtane sadA sIMcI che teone namaskAra, teonI sAme A mArI aMjali ane teone ja upAsIe chIe.' mAtRceTa ane hemacaMdranI stotragata vadhAre tulanAno bhAra jijJAsuo upara mUkI A sarakhAmaNIno upasaMhAra mAtRceTathI bahu moDe nahi thayela kAlidAsa ane siddhasenanAM ekAda be padyonI sarakhAmaNIthI pUro karuM chuM. mAtRceTe stutino upasaMhAra karatAM je bhAva pragaTa karyo che te ja bhAva kAlidAsa viSNunI stutinA upasaMhAramAM devonA mukhathI prakaTe kare che : he nAtha ! tArA guNo akSaya che, jayAre mArI zakti kSayazIla che. tethI laMbANanA bhayane lIdhe viramuM chuM, nahi ke stutijanya tRptine lIdhe. -adhya. 150 he viSNatArA mahimAnuM kIrtana karI vANI virame che te kAM to 1. adhya.--3 sthitino vRtamahorUmo puna: na nAma buddhadharmANAmasti kiMcidanadbhutam // 147 / / 2. vIta- puto sarvAtmanuM pabhutA sarvAdbhutanidhIzAya tubhyaM bhagavate namaH // 10, 8 // 3. adhya-puSpodha nidhi dharma guNAMvam ye tvAM sattvA namasyanti tebhyopi sukRtaM namaH // 149 / / / 4. vId -tego namoDaskRtimAM, teSAM tAna samupAde tvacchAsanAmRtarasairAtmA'sicyatAnvaham // 15, 7 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 223 zramathI ane kAM to azaktithI; nahi ke tArA guNonI parimitatAthI. - --raghu. 10, 32. A sthaLe brAhmaNa ane zramaNaparaMparAnI maulika mAnyatAnA bheda vize eka bAbata tarapha dhyAna jAya che. te eka brAhmaNaparaMparA koI paNa devamAM duSTa ke zatrunA nAzane sAdhu-paritrANa jevA ja guNa tarIke stave che, jyAre bauddha ne jaina paraMparA mitra ke zatru, sAdhu ke duSTa baMne upara samAnabhAve karuNA varSAvavI ene ja prakaSTa mAnavIya guNa mAne che. A mAnyatAbheda game te brAhmaNa kavinI stuti ane zramaNa kavinI stutimAM najare paDavAno ja. tethI ahIM tevAM udAharaNo nathI tAravato. mAtRceTa buddhanAM vacanone sarvajJatAno nizcaya karanAra tarIke stave che; jyAre siddhasena paNa mahAvIranAM vacanone e ja rIte stave che, ane vadhArAmAM zarIranA atizayane umere cheH "he nAtha ! kayA tArA pIne paNa e prakAranAM vacano sAMbhaLI tAre vize sarvazapaNAno nizcaya na thAya?" he vIra ! tAruM svabhAvathI zveta rudhiravALuM zarIra ane parAnukaMpAthI saphaLa bhASaNa A banne tAre vize sarvazapaNAno nizcaya jene na karAve e mANasa nahi paNa koI bIjuM ja prANI che. kAgaLanA kurmikSano bhaya na hota to saMpUrNa ardhazataka nahi to chevaTe tenAM keTalAMka padyo gujarAtI anuvAda sAthe lekhane aMte Apata, paNa e lobha A sthaLe jato karavo paDe che. tema chatAM adhyaddhazatakamAM AvatA be muddA paratve ahIM vicAra darzAvavo jarUrI che, kema ke te tulanAtmaka ane aitihAsika daSTie sAhitya tema ja sAMpradAyika adhyayana karavAmAM khAsa upayogI che. pahelo muddo manuSyajanmanI durlabhatA samajAvatAM daSTAMto ane bIjo muddo buddhane svayambha rUpe namaskAra karavAne lagato che. mAtaceTe prAraMbhamAM ja manuSyajanmanI durlabhatA samajAvatAM kahyuM che ke - 1. adhya-saNa cAlpakRtra vAva vidhAri te __tvayi pratihatasyApi sarvajJa iti nizcayaH // 68 // 2. vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM parAnukampAsaphalaM ca bhASitam / / na yasya sarvajJavinizcayastvayi dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH // -dvAtriMzikA 1-14 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 0 anekAnta ciMtana so'haM prApya manuSyatvaM, sasaddharmamahotsavam / mahArNavayugacchidrakUrmagrIvArpaNopamam // 5 // - A uktimAM je dhUsarAnA chedamAM kAcabAnI Doka parovAI javAno dAkhalo ApI mAnavajIvananI durlabhatA sUcavI che te dAkhalo bauddha graMtha sUtrAlaMkAramAM to che ja, paNa A dAkhalo pAli majhimanikAyamAM paNa che. paraMtu jaina graMthomAM to AnAM dasa daSTAMto pahelethI ja prasiddha che. uttarAdhyayananI niyukti, je pAMcamI zatAbdIthI arvAcIna nathI ja, temAM e dase daSTAMta nI yAdI che. A yAdI jUnI paraMparAno saMgraha mAtra che. e paraMparA keTalI jUnI che te nakkI karavuM sarala nathI, paNa bauddha ne jaina paraMparAmAM je AvA dAkhalAonuM sAmya dekhAya che te uparathI eTaluM to nakkI ja che ke upadezako ane vidvAno A dezamAM jyAM tyAM mAnavajIvananI durlabhatA samajAvavA AvAM dRSTAMto yojI kADhatA ane te dvArA sAdhAraNa lokomAM AvAM dRSTAMto ramatAM thaI jatAM. eka vAra koIe eka daSTAMta racyuM ke pachI to te uparathI bIjAo tenA jevAM navanava daSTAMto racI kADhatA. jaina paraMparAmAM Aja lagI mAtra tevAM dasa daSTAMto ja jANItAM che, ane teno upayoga dhArmika pradezamAM bahu thAya che. mAtRceTe kUrmagrIvA zabda vAparI kAcabAnI Doka sUcavI che, jyAre jaina graMthomAM "samIlA" zabda vaparAyelo che, jeno artha che sAMbeluM arthAt eka nAnakaDo lAkaDAno lAMbozo TukaDo. yugacchidra zabda bane paraMparAonA vADmayamAM samAna che. bhAva evo che ke mahAna samudrane eka cheDe ghUsaNuM taratuM mUkavAmAM Ave ane taddana bIje cheDe eka nAnakaDo pAtaLo ThaMDIko. e be kyAreka athaDAya e saMbhava ja pahelAM to ocho ane bahu lAMbe kALe taraMgIne kAraNe ati vizALa samudramAM paNa kayAreka dhUMsaruM ane e lAkaDuM ekabIjAne aDakI jAya toya ghUsarAnA kANAmAM e daMDakAnuM parovAvuM atiduHsaMbhava che. chatAMya durghaTanA ghaTanapaTIyasI vidhilIlA jema e lAkaDAne e chedamAM kyAreka parovI de tema A saMsArabhramaNamAM mAnavayoni eTale lAMbe gALe ane teTalI ja muzkelIthI saMbhave che. mAtRceTe kANAmAM daMDIkAne badale kAcabAnI Doka parovAvAnI vAta 1. juo, bAlapaMDita sutta. 2. juo, caturaMgIyAdhyAyana, gAthA 160 ane tenI "vapha' TIkA. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 225 kahI che teno bhAva paNa e ja che. bAkInAM nava daSTAMto paNa e ja bhAva upara ghaDAyelAM che. mAtRceTe svayambhave namartaDatu (glo. 8) zabdathI buddhane namaskAra karyo che. ahIM vicAravAnuM e prApta che ke svayaMbhU zabda brAhmaNa paraMparA ane temAMya khAsa paurANika paraMparAno che. teno artha te paraMparAmAM evo che ke je viSNunA nAbhikamaLamAMthI mAtApitA sivAya ja ApameLe janmyo te brahmA-kamalayonija svayaMbhU, bauddha ane jaina paraMparA AvI kamaLamAMthI svayaM janmanI kalpanAne mAnatI ja nathI. alabatta, e bane paraMparAmAM savaMsavuddha ane sanmAnavuddha jevA zabdo che, paNa te zabdono artha, "ApameLe jJAnaprApti' eTalo ja che, nahi ke ApameLe janamavuM te. cheka prAcIna bauddha ane jaina vADmayamAM potapotAnA abhimata tIrthakaro vAste teoe jina, sugata, tIrthakara, svayaMsaMbuddha Adi jevAM vizeSaNo vAparyA che. temAM kayAMya brAhmaNa ane paurANika paraMparAnA abhimata devA mATe te paraMparAmAM vaparAyela khAsa svayaMbhU, viSNu, ziva Adi vizeSaNo dekhAtAM nathI. te ja rIte bauddha ane jaina paraMparAmAM prasiddha evAM jina, sugata, ahaMnuM Adi vizeSaNo brAhmaNaparaMparAnA prAcIna graMthomAM kyAMya dekhAtAM nathI. sAmAnya rIte brAhmaNa ane zramaNaparaMparAno A zabdabheda jUno che. tethI bauddho ke jaino brahmanA vAcaka svayaMbhU zabdane buddha ke jinamAM na vApare e svAbhAvika che. paurANika paraMparAmAM svayaMbhUnuM sthAna jANItuM che. pAchalA vakhatamAM viSNu ane zivanI pUjApratiSThA vizeSa vadhI te pahelAM kyAreka brahmAnI prasiddhi ane pUjA vizeSa hatAM. kyAreka svayaMbhU sRSTinA kartA deva tarIke prasiddha hato ane A loka svayaMbhUta manAto, jeno ullekha sUtrakRtAMga jevA prAcIna graMthamAM maLe che. bauddha ke jaino jagatane koInuM raceluM na mAnatA hovAthI teo sRSTikartA svayaMbhUne na mAne ane tethI e paurANika svayaMbhU zabdane potAnA abhimata sugata ke jina vAste na vApare e svAbhAvika che. tema chatAM teo e paurANika kalpanAne nirmaLa ane niryuktika sUcavavA potAnA devo vAte svayaMsaMbuddha zabda vAparI ema sUcavatA ke ApameLe janma saMbhava nathI, paNa ApameLe jJAna to saMbhave che. mAnyatAnI A paraMparAno . . 1. prathama zrutaskaMdha 1, 3, 7 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 - anekAnta ciMtana bheda cAlyo Avato, chatAM kyAreka evo samaya AvI gayo che ke te vakhate bauddho ane jaino bannee paurANika svayaMbhU zabdane taddana apanAvI lIdho che. AgaLa jatAM jema ziva, zaMkara, mahAdeva, puruSottama ane brahmA Adi aneka vaidika ane paurANika zabdone potAnA abhipreta arthamAM apanAvI levAnI prakriyA jaina ane bauddha stutiparaMparAmAM cAlI che, tema kyAreka pahelAnA samayamAM svayaMbhU zabdane apanAvI levAnI prakriyA paNa zarU thayelI. A zarUAta pahelAM koNe karI te to ajJAta che, paNa eTaluM to nakkI che ke e zarUAta koI evA samaya ane dezanA evA bhAgamAM thaI che je vakhate ane jyAM svayaMbhUnI pUjA-pratiSThA bahu cAlatI. mAtRceTa IsvIsananA pahelA saikAno kavi che. teNe buddha mATe svayaMbhU zabda vAparyo che. te upara sUcavela prakriyAnuM ja pariNAma che. hajI lagI mAtRceTa pahelAMnA koI jaina graMthamAM mahAvIra Adi ardhana mATe svayaMbhU zabda vaparAyelo jaNAyo nathI. tethI UlaTuM nirvivAda rIte mAtRceTa pachInI jaina kRtiomAM mahAvIra AdinA vizeSaNa tarIke svayaMbhU zabda vaparAyelo maLe che-khAsa karI stutiomAM. mAtRceTe paNa stutimAM ja buddha mATe e zabda vAparyo che. mAtRceTa pachI bIjA bauddha stutikAro e zabda vApare e to svAbhAvika ja che. jaina stutikAra siddhasena divAkara, je I. sa.nA pAMcamA saikA lagabhaga thayela che, teNe potAnI batrIzIomAM mahAvIranI stuti tarIke je pAMca batrIzIo racI che, teno AraMbha ja " bhuvaM pUtasahastranetra' zabdathI thAya che. tyAra bAda to jaina paraMparAmAM svayaMbhU zabda purAtana svayaMsaMbuddha zabdanA jeTalI ja pratiSThA pAme che. stutikAra samaMtabhadra paNa "svayamuvA bhUhitena bhUtane' zabdathI ja stotranI zarUAta karI che. eka vakhate bauddha paraMparAmAM evo paNa yuga Avyo che, ke je vakhate svayaMbhUcaitya, svayaMbhUvihAra ane svayaMbhUbuddhanI vizeSa pUjA zarU thaI hatI, ane te upara svayaMbhUpurANa jevA tIrthamAhAbhyagraMtho paNa racAyA che. A purANa nepAlamAM Avela svayaMbhUcaitya ane tenA vihAra vize abhuta varNana Ape che, je brAhmaNapurANone paNa vaTAvI de tevuM che. A badhuM eTaluM to sUcave che ke brAhmaNa ane purANaparaMparAmAM svayaMbhUnuM je sthAna hatuM tenA AkarSaNathI bauddha ane jaina stutikAroe paNa sugata, mahAvIra Adine vize potAnI Dhabe svayaMbhUpaNAno Aropa karyo ane teo pote paNa (bhale bIjI dRSTie) svayaMbhUne mAne che ema puravAra karyuM. A sthaLe e paNa noMdhavuM joIe ke eka svayaMbhUsaMpradAya Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyaddhazataka - 227 hato jenA anuyAyI svAyaMbhuva kahevAtA; pachI te saMpradAya koI sAMkhyayoganI zAkhA hoya ke paurANika paraMparAnuM koI dArzanika rUpAMtara hoya, e vize vadhAre zodha thavI bAkI che.' - zrI AnandazaMkara dhruva smAraka graMthamAMthI uddhata 1. zrI AnaMdazaMkara dhruva smAraka graMthamAMthI uddhata. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. "harSacaritanA sAMskRtika adhyayananuM avalokana - bihAra-rASTrabhASA pariSade paTaNAmAM DaoN. vAsudevazaraNa agravAla pAse harSacarita' upara vyAkhyAno karAvelAM. e vyAkhyAno emaNe pAMca divasa eka eka kalAka ApelAM, je e ja pariSada taraphathI "harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana' nAmaka pustakarUpe suvistRta ane sugrathitarUpe 1953nI sAlamAM prasiddha thayAM che. (pustakanI sAIjha 8 pejI royala ane pRSTha saMkhyA lagabhaga 300 che. kiMmata kAcuM pUThuM rU. 8 ane pAkuM pUThuM rU. lA che.) zrIyuta agravAlajI gujarAtanA sAkSarone aparicita nathI. teo eka vAra gujarAta vidyAsabhAnA upakrame cAlatI vidyAvistAra vyAkhyAnamALAmAM mathurAnA zilpa-sthApatya upara bhASaNo ApavA AvelA. teo lagabhaga daza varSa lagI mathurA myujhiyamanA kyUreTara pade rahelA. teo pI. eca. DI. uparAMta DI. liTu paNa che ane temaNe dilhImAM senTrala eziyana enTIkvITijha myujhiyamanA suparinTenDenTa pade ane bhAratIya purAtattva vibhAganA adhyakSapade rahI mahattvapUrNa javAbadArI nibhAvI che. temaNe I. sa. 1952mAM lakhanau vizvavidyAlayamAM rAdhAkamuda mukharajI vyAkhyAnamALAmAM "pANini' upara bhASaNo ApelAM. hamaNAM teo hiMdu yunivarsiTI, banArasamAM iMDiyana ArTa enDa ArkiyolaoNjInA mukhya prAdhyApaka tarIke kaoNleja oNpha inDolaoNjI (bhAratIya mahAvidyAlaya)mAM 1951thI kAma kare che. temanAM lakhANo hiMdI uparAMta aMgrejImAM paNa prasiddha thayAM che. hiMdImAM cAra saMgraho vize huM jANuM chuM. pahelo saMgraha "ujajyoti' che jemAM vaidika nibaMdho che. bIjA pRthvIputra' saMgrahamAM janapadIya-lokasAhityane lagatA nibaMdho che. trIjA "kalA aura saMskRti' saMgrahamAM kalA ane saMskRtine lagatA nibaMdho che. cothA "mAtA bhUmi" saMgrahamAM aneka viSayone lagatA paracUraNa nibaMdho che. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "harSacaritanA sAMskRtika adhyayananuM avalokana * 229 pAMcamuM pustaka prastuta "harSacarita eka sAMskRtika adhyayana' e che. harSacarita e bANanI gadya AkhyAyikA che. kAdambarInA vizvavikhyAta nAme bANane paNa vizvavikhyAta karela che ane ene vize vAchichuM natsirvam evI saMskRta vAyakA prasiddha che. bANa I. sa.nA sAtamA saikAmAM hayAta hato. enA pahelAM paNa saMskRta ane vividha prAkRta bhASAonA aneka gadyapadya kavi-vidvAno jANItA che, jeno bANe paNa kAdambarInI prastAvanAmAM ja sammAnapUrvaka nirdeza karyo che. kAdambarI racAyA pachI tarata ja saMskRta ane prAkRta kavi-vidvAnoe tenA anukaraNamAM gadyakathAo lakhI che ane bANanA harSacaritanI prathamathI cAlatI anukaraNaparaMparA paNa AgaLa cAlatI rahI che. kAdambarInA anukaraNamAM racAyela yazastilakacampa ane tilakamaMjarI e be gadyakAvyono nirdeza ahIM jarUrI che. bannenA lekhaka jaina che, paNa yazastilakanA lekhaka somadeva e jaina AcArya che, jayAre dhanapAla jaina paNa bAhmaNa che. banne kAdambarInI anukRti hovA chatAM yazastilaka karatAM tilakamaMjarInI bhAta judI paDe che. yazastilakanA sAMskRtika adhyayanarUpe pro. kRSNakAMta hindIkIno eka abhyAsagraMtha nAme "yazastilaka enDa iMDiyana kalcara' aMgrejImAM hamaNAM ja prasiddha thayo che, jemAM lekhakano gaMbhIra abhyAsa pratibiMbita thayelo che. prastuta pustakamAM DaoN. agravAle harSacaritane avalaMbI temAM AlekhAyela ke sUcavAyela bhAratIya saMskRtine lagatAM aneka pAsAMonuM aitihAsika tema ja tulanAtmaka dRSTie zilpa, sthApatya, citra, itara, lalitakaLA, zAsanapaTTa, sikkA ane sAhityika purAvAone AdhAre nirUpaNa karyuM che ane te te nirUpaNanI sajIva rajUAta mATe temaNe 28 phalako upara 100 jeTalAM citro, paNa ApyAM che, jemAMnAM keTalAMka to upalabdha mUrti, makAnakhaMDa, vAsaNa, alaMkAra, vastra, sikkA, citra Adi anekavidha sAmagrI uparathI phoTA laI.. taiyAra karAvelAM che. ane jayAM evI sAmagrI maLI nathI tyAM bANanuM nirUpaNa spaSTa karavA temaNe pote nirUpita vastunI potAnI ja kalpanAthI AkRti racI tenAM citro ApyAM che. A citrasAmagrIne lIdhe temaNe te te vastunuM karela nirUpaNa vAMcanArane eTaluM pratItikAra thAya che ke jANe nirUpita vastune sAme ja joI ja rahyo hoya. paraMtu sAMskRtika adhyayana taiyAra karavAmAM emaNe upara sUcavela zilpa, sthApatya AdinI anekavidha sAmagrI uparAMta jarmana, phreMca, aMgrejI Adi Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2300 anekAnta ciMtana pAzcAtya aneka bhASAomAM lakhAyela sAhityano tathA bhAratIya saMskRta, prAkRta, pAlI, gujarAtI, hiMdI Adi bhASAomAM lakhAyela prAcInaarvAcIna sAhityano je vizALa ane kImatI upayoga karyo che tenI yAdI ja eka saMpUrNa lekha bane eTalI che. e samagra AdhArabhUta sAmagrInA Akalanano tema ja tene AdhAre lakhAyela prastuta sAMskRtika adhyayanano vicAra karuM chuM tyAre ema lAgyA vinA nathI rahetuM ke lekhake nAnakaDA lAgatA prastuta pustakanI gAgaramAM mahAbhAratano sAgara samAvI dIdho che. pUrvakAlIna ane samakAlIna saMskRtinAM anekavidha pAsAMo ane aMgonuM je pratibiMba pratyakSa anubhava dvArA tema ja aneka zAstronA kavitvasamucita adhyayana dvArA bANanI pratibhAmAM paDeluM ane je teNe kAdambarI ane harSacarita e be kRtiomAM zabdabaddha kareluM che tenuM sarvAgINa adhyayana karI tene sAhitya-jagata samakSa sucAru ane vizada rUpamAM rajU karavAnI UMDI nema zrIyuta agravAla seve che. evA samagra sAMskRtika adhyayananI dRSTie zuM zuM karavuM Avazyaka che teno nirdeza prastuta harSacaritanI bhUmikAmAM sAta muddArUpe teoe karyo che. teno sAra e che ke kAdambarI ane harSacaritanuM zuddha tema ja prAmANika saMskaraNa taiyAra karavuM. sAthe sAthe sulabha badhI pUrva TIkAone AdhAre tenA zleSamAM chupAyela arthonAM rahasyo prakaTa karavAM. taduparAMta bane kRtimAMnA zabdono sammilita pUrNa koza-InDekasa varaborama taiyAra karavo, ane e banne kRtione AdhAre bANanI saMpUrNa sAMskRtika sAmagrInuM aitihAsika dRSTie vivecana, ItyAdi. AvA sarvAgINa kAmane saphaLatApUrvaka pUruM karavAnI pAkI dhAraNA hovA chatAM te krame krame yogya rIte thaI zake evI dhIra ane dIrgha dRSTithI temaNe prathama harSacaritanuM sAMskRtika adhyayana karyuM ane te ja prastuta pustakamAM rajU karyuM che. bANanI bIjI ane moTI kRti kAdambarInuM evuM sAMskRtika adhyayana karavuM ane prakAzita karavuM e hajI bAkI che ema upara uparathI jotAM jarUra lAge, paNa temanI atyAra sudhInI taiyArI ane te kAma mATe poSelo saMkalpa e badhuM jotAM bAkInuM kAma teo ja patAvaze; patAvaze eTaluM ja nahi, paNa vizeSa sArI rIte patAvaze e vize mane leza paNa zaMkA nathI. jyAre meM temanI pAsethI jANyuM ke temaNe haidarAbAdamAM bANanI kAdambarI vize vyAkhyAno ApavAnuM hamaNAM ja svIkAryuM che tyAre mArI pratIti vadhAre daDha banI. prastuta harSacaritanA adhyayana dvArA temaNe bANanAM pUrvakAlIna ane samakAlIna aneka Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'harSacarita'nA sAMskRtika adhyayananuM avalokana 0 231 sAMskRtika aMgo upara je prakAza nAkhyo che te kevaLa bANanA pUrNa sAMskRtika adhyayananuM ja dvAra nathI ughADato, paNa bANanA pUrvakAlIna vAlmIki, bhAsa, azvaghoSa, kAlidAsa, subaMdhu Adi mahAn kavionA evA ja adhyayananuM dvAra ughADavAnI cAvI bane che; ane bANanA samakAlIna ke uttarakAlIna anya mahAkavionA viziSTa sAMskRtika adhyayananI bhUmikA pUrI pADe che. A dRSTie jotAM harSacaritanuM prastuta, adhyayana mAnavIya saMskRtine, temAMya khAsa karI bhAratIya saMskRtine, ukelavAnI AMkha arpe che. e kevI rIte AMkha arpe che tenA keTalAka dAkhalAo ahIM prastuta pustakamAMthI TAMkavA vizeSa rasaprada thaI paDaze. DaoN. agravAle je eka svAnubhava rajU karyo che ane je sarvAMze satya che te e che ke bANanA ajJAta ane asphuTa arthone yathAvat samajavAnI cAvI bhAratIya kalAnI prApta sAmagrImAMthI temane maLI che. e ja rIte emano e anubhava paNa taddana sAco che ke kAvya ane kaLAo e banne ekabIjAno artha yA bhAva sphuTa kare che. kAvyano gUDha artha citra, zilpa ane sthApatyanA namUnAothI ghaNI vAra bahu ja spaSTapaNe ukelAya che, to keTalIka vAra evI kaLAono bhAva samajavAmAM kAvyanuM vizada varNana paNa madadagAra bane che. kAvya hoya ke kaLAo, chevaTe e badhuM lokajIvanamAMthI ja udbhave che ane emAM jIvananAM ja satyo pratibiMbita thAya che. sAco kavi ane sAco kaLAkAra pote potAnI kRtiomAM jIvananAM ja pAsAMo potAnI kalpanAzakti pramANe Alekhe che. eTale kavie potAnA kAvyamAM je jIvana zabdabaddha karyuM hoya te ja jIvana citrakAra potAnAM citromAM, zilpakAra pASANa dhAtu Adi uparanAM potAnAM zilpomAM, sthapati potAnA bhavananirmANamAM----ema vividha rIte aMkita kare che. kAlidAsa ane bANa vagere kavioe jIvanamAMthI je samRddhi potapotAnAM kAvyomAM kavikauzalathI varNavI che te ja samRddhi takSazilA, ajaMtA vagerenA kalAkAroe potapotAnI kaLAmAM mUrta karI che. tethI ja zrIyuta agravAlane bANanA aneka ajJAta ane asphuTa abhiprAyo sphuTapaNe darzAvavAmAM te te kALanA UMDA abhyAse kImatI madada ApI che. A muddAne samajavA arthe ja temanAM lakhANomAMthI, upara sUcavyA mujaba, keTalAka dAkhalAo atre ApyA che. pAMcamA ucchvAsamAM varNana che ke rAjamahiSI yazomatI jyAre enA pati prabhAkaravardhanano maraNakALa nizcita jue che tyAre te anumaraNa-satI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 0 anekAnta ciMtana thavAnI pUrI taiyArI kare che. eTalAmAM putra harSavardhana AvI bheTe che ane mAtAne satI thavAnA nizcayathI rokavA pagamAM paDe che. mAtA gagada thaI putrane nizcaya ADe AvatAM vAre che. tema karatAM tenI AMkho AMsubhInI hovAthI te pAse paDela eka haMsanI AkRtivALA pAtramAMthI moTuM dhovA pANI le che. e pAtra che rUpAnuM ane te eka tAmramaya suMdara pUtaLI upara rAkheluM che. e pUtaLI ATheka varSanI suMdara kanyAnI AkRti dharAve che ane tenuM lAvaNya zarIra sAthe coMTI gayela evA atyaMta jhINA vastranA cheDAmAM AvelI pAtaLI lAla raMganI kinArIthI aMkita che. A pUtaLI ane te upara rAkhela rUpAnA pAtranuM manorama zleSamAM varNana karatAM bANe je samAsagarbhita vAkaya yojayuM che te A : __ magnAMzukapaTAntatanutAmralekhAlAMchitalAvaNyakubjikAvajitarAjatarAjahaMsAsyasamudgIrNena payasA prakSAlya mukhakamalam / A 16 zabdonA zleSapradhAna samAsanA agharA artho ThIka ThIka samajavA ane zabdone mAryA-macaDyA vinA temAMthI te artho ghaTAvavA DaoN. agravAlane khUba prayatna karavo paDyo, paNa jayAre temaNe takSazilAmAMthI sirakapanI khodAI karatAM maLela eka cAMdInuM haMsAkRti pAtra joyuM ane sAthe ja zrI kumArasvAmInA "hisTarI oNpha InDiyana enDa inDoneziyana ArTa nAmanA pustakamAM phalaka 40mAnA citra 159mAM guptakAlIna tAmramaya buddhamUrtinuM avalokana karyuM tyAre temane zleSamAMthI phalita karelA pAMca artho paikI prathama ane mahattvano artha pUrepUro samajAyo, ane temaNe UMDI nirAMta anubhavI. e pAMce artho temaNe pR. 98 thI 102 sudhImAM bahu kuzaLatAthI darzAvyA che. ApaNe ahIM prathama ane mukhya artha zo che ane te upara sUcavela pAtra ane mUrti e be kalAkRtionI madadathI kevI rIte spaSTa karyo che te joIe. takSazilAthI maLeluM pAtra eka to cAMdInuM eTale ke rajata che ane bIjuM te rAjahaMsanI AkRtivALuM 6 iMca UMcuM che. e ja rIte zrI kumArasvAmIvALI buddha pUrti eka to tAmramaya che ane bIjuM, tenA upara sAva palaLIne zarIra sAthe coMTI gaI hoya tevI jhINI cAdaranA cheDAnI eka pAtaLI dhArI chAtI upara aMkita che. e ja rIte DaoN. Ara. sI. hAjarAno CU (A Passage in Bana Bhatta's Harshacharita, Poona Orientalist) jemAM kujikA padano artha drayamala Adi taMtra graMthone AdhAre ATha varSanI avivAhita kanyA darzAvAyelo che te artha DaoN. agravAle Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSacaritanA sAMskRtika adhyayananuM avalokana * 233 eka zilpAkRtimAM joyo ane zrI hAjarAe taMtrane AdhAre darzAvelA arthanA kharApaNAnI pratIti karI. e zilpAkRti maholI (mathurA)mAMthI prApta thayela rANIne paDakhe Ubhela eka paricArikA sevikAnI che, jenA hAthamAM madhupAnanuM pAtra che ane je haju strIbhAvananAM prakaTa lakSaNo vinAnI che. upara sUcavela takSazilAvALuM cAMdInuM rAjahaMsAkRti pAtra, zarIrathI alage na dekhAya evuM tenI sAthe coMTI gayela jhINuM vastra dhAraNa karanAra ane mAtra chAtI upara dekhAtI pAtaLI dhArIthI kapaDAnI kinArIno khyAla pUro pADanAra tAMbAnI banelI lAla guptakAlIna buddhamUrti, tema ja maholImAMthI prApta thayela hAthamAM madhupAnanuM pAtra laI rANI pAse UbhI rahela tenI paricArikA-kunnikAnI AkRti-A traNa zilpone AdhAre DaoN. vAsudeva harSacaritamAMnA upara nirdezela 16 padanA samAsa-vakyamAMthI je mukhya artha kADhyo che te ja bANane abhipreta che, e vize have leza paNa zaMkA rahetI nathI. ukta kalAmaya zilpo prApta thayAM na hota ane prApta chatAM kuzaLa netra sAme upasthita thayAM na hota tema ja upasthita chatAM teno marma pakaDAyo na hota ke e marmano bANanA kathana sAthe meLa saMdhAyo na hota to bANanuM kharuM vaktavya zuM che te atyAre bANa vinA ke bIjA koI sarvajJa yogI vinA koI kahI zakata nahi e cokkasa che ane tethI ja Aja sudhImAM bANano e graMtha paThanapAThanamAM ke vAcanamAM cAlu hovA chatAM koI kharo artha darzAvI zakyo nathI, jyAre e kharo artha darzAvavAnuM mAna DaoN. vAsudevane phALe jAya che ane te arthanI zodhanA AdhAra kahI zakAya evAM kaLAzilpanone phALe jAya che. te vAkyano kharo ane pUro artha A pramANe nIkaLe che : rANI yazomatIe ATha varSa jeTalI uMmaranI kanyA kabbikAe namAvela cAMdInA haMsAkRti pAtramAMthI pANI laI moTuM dhoyuM. e kunnikA sajIva kanyA ho ke tevI AkRtinI pUtaLI hoya, banne saMbhave che. enuM lAvaNya zarIra upara oDhela bahu ja jhINA vastranI lAla tAMbA jevI dhArathI viziSTa rUpe lakSita thatuM. vastra evuM jhINuM hatuM ke te zarIrathI juduM na paDatuM hovAne lIdhe evo bhAsa karAve ke jANe pANIthI palaLeluM hoI zarIra sAthe coMTI gayuM hoya. AvA veSane mATe aMgrejImAM "veTa parI' zabda che te tarapha DaoNkTare dhyAna kheMcyuM che. rAjyavardhananA vIrarasavarNana-prasaMge bANe je eka vAkya prayojayuM che te A che : Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2340 anekAnta ciMtana darpAt parAmRzan nakhakiraNasalilanirjharaiH samarabhArasambhAvanAbhiSekamiva cakAra diGnAgakumbhakUTavikaTasya bAhuzikharakozasya vAmaH pANipallavaH / Ano artha spaSTa karavAmAM DaoN. vAsudeve ahicchatrAmAMthI prApta thayela eka ramakaDA uparanI guptakAlIna vIraveSanI AkRtino AdhAra lIdho che, jemAM puruSanI DAbI bAjue lAMbI talavAra che ane jamaNI bAjue nAnI talavAra laTake che. nAnI eTale koNIthI AMgaLI sudhI lAMbI, jene saMskRtamAM asipattikA ke kiA (charI) kahe che ane bhujapAlikA uparathI banelo bhujAlI zabda paNa te mATe hiMdImAM pracalita che. sAmAnya rIte e bhujAlIne eka prakAranI kaTArI ke kRpANa kahI zakAya. bIjo AdhAra temaNe ajaMtAnA citrano lIdho che, jemAM evI nAnI talavAra jamaNA hAthamAM dhAraNa karela puruSa citrita che ane tenI mUTha pAse myAna upara hastimastakanI AkRti che. ukta ramakaDA ane citramAMthI vIraveSasUcaka AkRtine AdhAre bANe yojela upara likhita vAcano (pR. 120) artha DaoN. vAsudeve evI kuzaLatAthI ghaTAvyo che ke te ja bANane abhipreta hovA vize jema zaMkA nathI rahetI tema e bAbatamAM paNa zaMkA nathI rahetI ke bANe je varNana karyuM che te najare joyela koI vAstavika dRzyanuM ja varNana che. upara sUcita vAkyanA ekaMdara traNa artho zleSa-camatkAra dvArA phalita karavAmAM AvyA che. temAMthI eka artha divyaparIkSAne lagato che, jemAM aparAdhI manAtI vyakti potAnI saccAI ke nirdoSatA siddha karavA tatkAlIna prathA pramANe savasa snAna karI bhInA kapaDe kUMDALAmAM UbhI rahe che ane iSTa devamUrtinuM abhiSeka-jaLa aMjalimAM laI pIe che. bIjo artha te vakhate jANItI eka kiMvadaMtI ke lokavAyakAne sUcavanAro che. e kiMvadaMtI kAlidAsanA meghadUtakAvyamAMnI 'vinAnAM pathi pariharan sthUnahastAvalepAr' e kaDImAM paNa sUcavAyelI mAnavAmAM Ave che. eno bhAva e che ke pAMcamA saikAmAM thayela suprasiddha bauddha tArkika dinAga potAnA guru vasubaMdhunA racela abhidharmakozanI sUkSma ane tArkika sthApanA pratipakSIo samakSa sAbhimAna karato. trIjo, paNa prastuta artha to rAjyavardhanane lagato che. jyAre rAjyavardhana potAnA pitA prabhAkaravardhananA mRtyuthI zokAtura hato ane zokanA AvegamAM virakta vRttithI valkala dhAraNa karavAnI taiyArImAM hato tyAre eNe acAnaka potAnA banevI grahavarmAnA mAlavarAja dvArA thayela vadhanA tema ja potAnI bahena rAjyazrI kaida thayAnA sAmAcAra sAMbhaLyA ane Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'harSacarita'nA sAMskRtika adhyayananuM avalokana 0 235 tarata ja zokanuM sthAna krodhe lIdhuM. tema ja teno DAbo hAtha kSatriyocita vIravRttithI jamaNI bAjue bAMdhela kRpANanI mUTha upara paDyo. e mUTha hastimastakanI AkRtinA alaMkArathI suzobhita hatI. bANa rAjyavardhananI e kSAtradharmayogya vIravRttinuM utprekSAthI varNana karatAM kahe che ke eno DAbo hAtha koza (myAnabaMdha) evI bAhuzikhara bhujAlI(kRpANa)nI mUTha ke je dinAga-kuMbhakUTavikaTa arthAt vizALa hastimastakathI zobhatI, tenA upara paDyo. te vakhate jANe ema lAgatuM hatuM ke DAbo hAtha darpa arthAt vIravRttinA AvegathI (parAbhraMzan) kRpANane aDakatI vakhate nakhamAMthI nIkaLatAM kiraNorUpa jaLanA pravAho dvArA e nAnAzA kRpANane paNa yuddhabhAra mATe samartha che evI dhAraNAthI abhiSeka karato na hoya ! bANa pahelavahelAM harSanA AmaMtraNathI ene maLavA gayo tyAre e harSanA darabAramAM enI cothI kazyA--sauthI pAchaLanA bhAga--mAM harSane maLela che. bANe harSanA mahelanuM hUbahU zabdacitra savistara AlekhyuM che. e citraNamAM senAsthAna(chAvaNI)thI mAMDI nAnI-moTI aneka cIjo ane bAbatonuM pracalita paribhASAmAM varNana che. zrIyuta agravAle e varNana pUrepUruM samajAya ane emAM AvelI paribhASAo spaSTa thAya teTalA mATe bANanA pUrvakAlIna ane uttarakAlIna evAM rAjabhavana-varNanonI bANanA varNana sAthe ativistRta chatAM manoraMjaka ane jJAnaprada aitihAsika tulanA karI che. vAlmIkinA suMdarakAMDamAM Avela rAvaNanA bhavananuM varNana, ayodhyAkAMDamAM Avela rAjA dazarathanA bhavananuM ane rAjakumAra rAmanA bhavananuM varNana, mahAbhAratanA udyogaparvamAM Avela dhRtarASTra ane duryodhananAM bhavanonuM varNana, zakarAja kaniSkakAlIna azvaghoSanA saundaranaMda kAvyamAM Avela naMdanA bhavananuM varNana, guptakAlIna pAdatADitakamAM Avela vAranitAonAM bhavanonuM varNana, kAdambarImAMnA zUdraka ane caMdrApIDanA bhavananuM varNana, mRcchakaTikamAMnA vasaMtasenAnA bhavananuM varNana, hemacaMdranA kumArapAlacaritamAMnA rAjabhavananuM varNana, vidyApatinuM kIrtilatAgata varNana, pRthvIcaMdracaritamAMnuM mahelanuM varNana, AmeragaDhanA mahelanuM varNana, dillInA lAlakillAmAM Avela akabara ane zAhajahAMnA mahelonuM varNana ane laMDanamAMnA hempTana korTa mahelanuM varNana, chevaTe rASTrapatinA rAjamahelanuM varNana ApI prabhAkaravardhananA rAjabhavana ane harSanA kumArabhavananA bANe karela varNana sAthe tulanA karI covIsa bAbatone lagatuM eka sUcaka koSTaka ApyuM che, Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 0 anekAnta ciMtana je bANavarNita mahela, lAla killAmAMno mahela ane laMDanano hepTana korTa nAmano rAjamahela- e traNeyanI nakhazikha sarakhAmaNI pUrI pADe che ane AkhA itihAsakALamAM judA judA dezomAM ane judI judI rAjyasaMsthAomAM paNa kramAgata ke svAbhAvika kevuM kevuM sAmya UpasI Ave che tenuM jijJAsAvardhaka citra (pR. 203 thI) rajU kare che. rAjabhavananI vigato samajAvavA temaNe keTalAMka citro paNa pAchaLa ApyAM che. harSavardhana potAnI guma thayela vidhavA bahena rAjyazrInI zodhamAM nIkaLe che. chevaTe te vidhyATavImAM eka AzramamAM jaI pahoMce che. te Azrama divAkaramitra nAmanA eka asAdhAraNa bauddha vidvAna bhikSuno che. enA varNanaprasaMge bANe e AzramanuM hUbahU citra zabdomAM rajU karyuM che. temAMthI ApaNe ahIM te AzramamAM ekatra thayela 19 dArzaniko agara dharmasaMpradAyono TUMka paricaya karIzuM. divAkaramitra bauddha bhikSu che, jayAre bANa vaidika brAhmaNa che; tema chatAM bANe divAkaramitranI asAdhAraNa vidvattA ane mahattAno je nirdeza karyo che te eka bAjuthI bANanI yathArtha taTasthatA sUcave che ane bIjI bAjuthI te samayamAM prasiddha evAM vidyApITho ke gurukuLonI yAda Ape che. takSazilAnuM vidyApITha to prathamathI prasiddha hatuM ja, paNa bANanA samayamAM nAlaMdAnI kIrtidhajA paNa gaganacuMbinI hatI. e dArzanikonA varNanamAM bANe te kALe cAlu paNa paripAka pAmelI abhyAsa prathAno saMketa sudhdhAM karyo che. vidyArthIo prathama graMthapATha karatA, pachI gurumukhe te te zAstranA siddhAMto sAMbhaLI te upara zaMkA-samAdhAna karatA, tyAra bAda Itara maMtavyonuM khaMDana karatA-e krame tulanAtmaka adhyayana dvArA vidyAne sthira ane vimaLa karatA. je 19 dArzanikono ullekha bANe karyo che te prathamathI cAlyA AvatA sAtamA saikA sudhInA ane tyArabAda vikaselA Aja sudhInA dhArmika tema ja dArzanika ItihAsa upara puSkaLa prakAza pAthare che. bANe 1. AIta, 2. maskarI, 3. zvetapaTa, 4. pAMDuribhikSu, 5. bhAgavata, 6. varNI, 7. kezaluMcana, 8, kapila, 9. jaina, 10. lokAyatika, 11. kaNAda, 12. aupaniSada, 13. aizvarakAraNika, 14. kArabdhamI, 15. dharmazAstrI, 16. paurANika, 17. sAptatattava, 18. zAbda ane 19. pAMca rAtrika dharmapaMthono ullekha karyo che. A paMthonuM oLakhANa che, agravAlajIe kuSANa tema ja guptakAlanI mathurA ane ahicchatrA AdimAMthI prApta thayela mUrtio ane kalAkRtine AdhAre tema ja yazastilakacaMpU, naiSadha mahAkAvya ane Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSacaritanA sAMskRtika adhyayananuM avalokana * 237 prabodhacaMdrodaya nATaka Adi anekavidha sAhityika purAvAone AdhAre karAvyuM che. sAthe sAthe harSacaritanA ja pAMcamA ullAsamAM zleSa dvArA nirdezela 21 paMthonI prastuta 19 paMtho sAthe sarakhAmaNI paNa karI che. e oLakhANa ane sarakhAmaNIno TUMka sAra e che ke Ahatu, jetapaTa ane kezaluMcana e traNa phirakAo jaina paraMparAnA che ane e yAdImAM AvatuM navamuM jaina vizeSaNa bauddha paraMparAnuM sUcaka che. atyAre ApaNe "jaina" pada sAMbhaLatAM ja mahAvIranA anuyAyIono bodha karIe chIe, paNa bANanA samaya sudhImAM jaina vizeSaNa mahAvIranA anuyAyIo mATe khAsa pracalita na hatuM. "jina" zabda uparathI jaina pada bane che. jina zabda jema mahAvIra Adi tIrthakarono sUcaka che tema ja te tathAgata Adi itara zramaNono paNa sUcaka che. tema chatAM te vakhata sudhImAM "jaina" pada moTe bhAge bauddha saMpradAya mATe vaparAtuM ane atyAre jANItA jaina phirakAo te kALamAM anya anya vizeSaNo dvArA oLakhAtA. atyAre zvetAMbara, digaMbara, sthAnakavAsI ane terApaMtha ema cAra mukhya jaina phirakAo che, paNa bANanA samayamAM mukhya traNa hatA ? digaMbara, zvetAMbara ane yApanIya. A traNa phirakAo anukrame AhaMta, jetapaTa ane kezaluMcana evAM vizeSaNothI bANe nirdeza karyAnuM tAraNa zrI agravAlajIe kADhyuM che. e game tema ho, chatAM e kharuM ke bANa jaina paraMparAnA tatkAlIna badhA phirakAothI paricita hato. yApanIya saMgha Aje juduM astitva nathI dharAvato, paNa te kALe pradhAnatA bhogavato. yApanIya sAdhuo rahelA nagna eTale digaMbara, paNa ghaNI bAbatomAM zvetAMbarajetapaTane maLatA AvatA, tethI Akhare e saMgha juduM astitva gumAvI digaMbara-zvetAMbaramAM ja samAI gayo che. maskarI eTale zaivo ke pAzupato. teo maskara eTale daMDa dhAraNa karatA. pAMDaribhikSu e AjIvaka paraMparAnA bhikSuo. mahAvIranA samakAlIna ane pratispardhI gozAlakanI paraMparAmAM thanArA bhikSuo AjIvaka kahevAtA. teo paNa nagna rahetA. Aje AjIvaka paraMparA judI nathI rahI, paNa mArI daSTie giranAra, himAlaya vageremAM rahetA nAgA bAvAonI paraMparAmAM te rUpAMtara pAmI che. varNI te naiSThika brahmacArIno varga. kapila e sAMkhya. lokAyatika e cAvaoNka. kaNAda vaizeSika ane azvarakAraNika e naiyAyika. aupaniSada e prAcIna vedAMtI. kAraMdhamI e rasAyana banAvanAra dhAtuvAdI. dharmazAstrI e smArta. paurANika e purANajIvI. sAptatattava e karmakAMDI mImAMsaka-je saptAtaMtu eTale yajJa Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 * anekAnta ciMtana kare-karAve. zAbda e zabdabrAhmavAdI vaiyAkaraNa. zrI agravAlajI lakhe che ke kuSANa ane guptakALamAM bhAgavata dharmanA aneka phAMTAo hatA, jemAMthI vaikhAnaso viSNu uparAMta tenA sahacArI azruta, satya, puruSa ane aniruddhanI upAsanA karatA; jayAre sAtvato viSNune nArAyaNarUpe upAsatA, tema ja nRsiMha ane varAharUpe mahAviSNunI mUrtinI kalpanA karatA. evI guptakAlIna mUrtio mathurAkaLAmAM maLI Ave che. vaikhAnaso ane sAtvato karatAM prAcIna hatA mUlapaMca rAtre Agama. ene anusaranAra te pAMcarAtrika. atyAre to A badhA phAMTAo eka bhAgavatamAM samAI gayA che. prAyotiSa(kAmarUpa=AsAma)nA tatkAlIna adhipati bhAskara varmAno haMsavega nAmano dUta harSavardhanane maLe che. enuM varNana karyA bAda bANe rAjayakarmacArIo ane darabArI nokaronI vividha manovRttionuM UMDuM vizleSaNa karyuM che. temAM bANa evA nokaronI arasaparasa khaTapaTa, caDasAcaDasI, khuzAmatakhorI ane niMdya vyavahAra AdinuM anubhavasiddha citra rajU kare che, je hamezAM sulabha evI nokaronI manodazAnuM yathArtha pratibiMba mAtra che. chevaTe bANa tyAM sudhI kahe che ke "je svamAnI hoya tene vAte eka kSaNamAtra paNa mAnavocita gaurava sAthe jIvavuM sAruM che; paNa jo mAthuM jhukAvavuM paDe to manasvI mATe traNeya vizvanuM rAjya paNa sAruM nahi.' zrI agravAla lakhe che ke bANanI A samIkSAno joTo vizvasAhityamAM maLavo durlabha che. chellA yuddha vakhate lazkaranI ane lazkarI sAmAnanI thatI tvarita heraphera vakhate prajAnI je barabAdI ane behAlI ApaNe nihALI che tevI ja harSavardhananI vijayayAtrA vakhate lazkaranI kucathI thatI bANe varNavI che. hAthIo vacamAM AvatAM jhUMpaDAMne kacarI nAkhatA. e trAsa joI bicArA jhUMpaDAvAsIo mahAvata upara DhephAM-paththara pheMkI evA bhAgI jatA ke mahAvato jotA ja rahI jAya. ghoDesavAro potAnA ghoDAone ane mAlasAmAna lAdI janArAo potAnAM khaccaro ke baLadone rastAmAM paDatAM khetaromAMthI Ubho pAka khavaDAvI detA ane kheDUtone tobA pokarAvatA. sainikomAM paNa pAchaLa hoya te AgaLa cAlanArane jaladI cAlavA ne rasto ApavA vInave agara dhamakI Ape to AgaLa cAlanAra pAchaLa cAlanArane dhIro thavA dhamakAve. arasaparasa mazkarI, ToLaTappAM ane vinoda karatAM sainiko cAlyA kare, ityAdi. bANe harSanA sainiko-varNananuM je hUbahU citra kheMcyuM che, temAM vahelI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "harSacaritanA sAMskRtika adhyayananuM avalokana * 239 savAre traNa vAgyAthI UpaDavAnI taiyArIo thaI rahI che. e 77 samAsavALA vistRta varNanamAM eka "notthApana vyAkRtivyavahAri"i evuM pada Ave che. kANee ane kAvela vyavahArinuM' padano artha vyApArI athavA adhikArI evo karyo che, paraMtu DaoN. agravAlanI sUkSmakSikAne prazna thayo ke savAre traNa vAge lazkara sUtuM hoya tyAre vyApArI ane adhikArI sauthI pahelAM Ave kevI rIte ? e praznanA uttaramAMthI temane sUjhI AvyuM ke vyavahArin'no artha jhADU denAra ja ghaTe. sauthI pahelAM jhADU denArAo AvI sUtela nokaracAkarane jagADI de che; ane "vyavahArinuM e pada hindI zabda luhA'nuM saMskRta rUpa che. "buhArI'no artha hindImAM jhADUke sAvaraNI thAya che ane hindImAM sarvatra jhADUvALA yA buhArI denevAlA-buhAranevAlA ema vaparAya che. zrI agravAlanI daSTi vastusthitinA mULane kevI rIte pakaDe che enuM A eka udAharaNa che. bANe bhinna bhinna prasaMge te kALamAM pracalita prathAne anusarI aneka bhAta, pota ane jAtanAM vastronuM varNana judAM judAM khAsa nAmothI karela che. te badhAM nAmono yathAvatuM artha zo che ane temAM vaDhatva e sAmAnya tattva hovA chatAM keTakeTalo ane kayA prakArano taphAvata che e vigate (pR. 76thI) zrI agravAle darzAvyuM che, je vastranI jAto banAvaTo AdinA itihAsa upara puSkaLa prakAza nAkhe che ane bhAratamAM keTakeTalA prakAranI vastranI jAtono ane raMgono vikAsa thayo hato tenI mAhitI pUrI pADe che. sAthe ja IrAna, cIna jevA dezomAM banatAM ane vaparAtAM vastro bhAratamAM paNa vaparAvA lAgyAM hatAM ane e dezono vyApAra tema ja avarajavarano saMbaMdha kevo hato evI evI aneka jJAtavya bAbatonuM prakaraNa teo umere che, jemAMthI ahIM to mAtra stavaraka ane bAMdhaNI (pR. 73) beno nirdeza karIzuM. stavaraka e mULamAM IrAnI banAvaTa che. pahelavI bhASAmAM stavrapha kahevAya che, paNa phArasI ane arabImAM tene istabrapha kahe che. kurAnamAM paNa eno ullekha che. zrI agravAlajIe guptakAlIna sUryanI mUrtio uparanA jarInA kImatI koTanA kapaDAne tathA ahicchatrAthI prApta sUryanI tema ja nartakInI mRmaya pUtaLIonA koTa ane leMghAne e ja stavarakanA banela darzAvyA che ane varAhamihire e veSane udIcyaveSa tarIke oLakhAvyo che tenI saMgati zrI agravAle besADI che. , Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 0 anekAnta ciMtana gujarAtanI peThe bhAratanA bIjA aneka bhAgamAM kapaDAM upara bAMdhaNInuM kAma ane raMgATa thatAM. bANe evA vacano ullekha karela che. tenI samajUtI zrI agravAle lagabhaga AkhA dezamAM thatAM bAMdhaNInAM kAmonuM varNana karI atimanoraMjaka ApI che. bANe rAjAonI vezabhUSAnA varNanaprasaMge traNa prakAranA pAyajAmA ane cAra prakAranA koTanuM varNana karyuM che. pAyajAmAnAM nAma A rahyAM : svasthAna, piMgA ane satalA. koTonAM nAmaH kaMcuka, cInacolaka, vArabANa ane kUryAsaka. ApaNe ahIM mAtra pAyajAmA vize zrI agravAle Apela (pR. 148) mAhitIno ja TUMkamAM nirdeza karIzuM. teo jaNAve che ke A dezamAM pAyajAmA paheravAno sArvajanika rivAja zakonA AgamanI sAthe I. sa. pUrve pahelI zatAbdIthI zarU thayelo che. I. sa. nI pahelI zatAbdImAM to mathurA kalAmAM enA namUnAo maLe che. zaka rAjAo pachI guptakALamAM to sainika poSAkamAM pAyajAmAe nizcita sthAna lIdhuM che. eTaluM ja nahi, paNa samudragupta ane caMdraguptanA keTalAka sikkAo upara te samrATa pote paNa pAyajAmo paherela aMkita che. bANanA samaya sudhImAM to badhI jAtanA pAyajAmAo poSAkamAM sthira jevA thaI gayelA. tethI ja te pAyajAmAonuM tAdeza varNana ane vargIkaraNa kare che. jene bANa svasthAna kahe che te gujarAtImAM sUMthaNuM ke cUMthaNI che. hindImAM jUthanA kahevAya che. sUtharuM ane sUthanA te svasthAna zabdano ja apabhraMza che; athavA ema kaho gUMthaNuM ke jUthanA zabda uparathI kavie svasthAna zabda saMskRtamAM saMskAryo che. game tema ho, paNa e zabda anvartha che, eTale ke artha pramANe yojAyo che: TUMthaNuM e eka evA prakArano coraNo ke suravALa che je piMDIo nIce AvatAM sAva sAMkaDA moDhAno thaI jAya che; eTale ke te sva=potAnA, sthAna=jagyA upara * zrI gaNapati zAstrI arthazAstra 1. pR. 194 upara saMpuTiva zabdano artha karatAM same cha jaMghAtrANaM sukthAnAbhidhAnamiti kvaciTTIkAdarza likhitam, santhanamityanyatra sivituM dazyate | DaoN. motIcaMdajI (prAcIna bhAratIya veSabhUSA pR. 24) kahe che ke pAyajAmA mATe hindImAM sUthanA (ane gujarAtImAM sUMthaNuM) zabda che ja, paNa saMskRtamAM te sUddha kahevAya che. agravAlajI bANane AdhAre svasthAna zabda uparathI sUthanA zabda UpajAve che. mAruM eka sUcana e che ke sUtana (arthAt sUtrathI bAMdhavuM) e zabda uparathI sUthanA, sUthaNuM banI zake. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSacarita'nA sAMskRtika adhyayananuM avalokana * 241 coTI rahe che ane Amatema khasato nathI. kaccha-kAThiyAvADanA rajapUto vageremAM Avo pAyajAmo pracalita che. devagaDhanA maMdiramAM nartakInuM eka citra che, jemAM te nartakI evuM ja lUMthaNe paherela AlekhelI che. agravAlajIe phalaka 19 citra naM. 69mAM e nartakInuM citra darzAvyuM che. sUMthaNuM netra nAmaka kapaDAthI banatuM. netra e eka prakAranuM rezamI vastra hatuM, je sapheda hoya. netra zabdanuM pAlImAM netta ane gujarAtImAM netara ke netarAM evuM rUpa maLe che. gujarAtImAM ravaiyo valovavAnI je dorI hoya che te netaruM ane mahAbhAratamAM te ja arthamAM netra zabda vaparAyelo che. netra ghoDAne gaLe baMdhAtI rAzanuM paNa nAma che. piMgA e evI salavAra che ke jene moDhiye paTTI hoya ane je paheravAmAM khUlatI hoya. atyAre e Ama paMjAbI pozAka che ja. piMgA zabda upara carcA karatAM agravAlajI madhya eziyA sudhI gayA che. madhya eziyAnA zilAlekhomAM paMgA nAmanA vastrano ullekha che. mahAvyutpatti nAmaka bauddha graMthamAM zRMgA vastrano ullekha Ave che. agravAlajInI kalpanA ThIka lAge che ke te ja vRMgA zabda prAkRta rUpamAM bANe fiaa tarIke vAparyo che. A piMgA salavArano eka namUno ahicchatrAmAMthI prApta eka puruSa mUrtimAM maLI Ave che, jenuM citra phalaka 19, naMbara 70 upara agravAlajIe darzAvyuM che. satulA e DhIMcaNa sudhI ke kAMIka te upara sudhI paherAto jAMghiyo che ne te judA judA raMganI paTTIo sAMdhI evI rIte banAvAto ke jenAthI vizeSa zobhI UThe. agravAlajIe ajaMtAnAM guphAcitromAMthI satulA paherela eka puruSa ane eka strInAM citro phalaka naM. 24, citra naM. 71 ane 71 mAM Apela che. AthI vadhAre dAkhalA ApI vivecana karavuM e vAcakone trAsa ApavA barAbara che. ahIM to ATaluM TUMkANa ane chatAMya eka rIte laMbANa eTalA mATe karyuM che ke mAtra bANanA ja nahi paNa sAhityamAtranA abhyAsIo DaoN. vAsudevazaraNe karela "harSacarita'nA adhyayanane kALajIpUrvaka vAMcavA-vicAravA ane e ja dizAe kAma karavA prerAya. gujarAtI bhASAmAM AvAM gaMbhIra sAMskRtika adhyayano prakaTa karavAnI veLA kyAranIye pAkI gaI che ane saMskRta-prAkRta jUnI gujarAtI Adi aneka kavikRtio evA adhyayananI rAha paNa joI rahI che. -saMskRti, phebruArI 1954. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada bhAratanI adhyAtmasAdhanA bahu ja purANI ane jANItI che. hajAro varSa pahelAM e zarU thayelI. koNe prathama zarU karI e jJAta nathI, paNa e sAdhanAnA puraskartA aneka mahAna puruSo jANItA che. buddha-mahAvIra pahelAMnI e RSi-paraMparA che. temanA pachI paNa atyAra lagI e sAdhanAne varelA puruSo dezanA judA judA bhAgomAM, judI judI paraMparAomAM ane judI judI nAta-jAtamAM thatA AvyA che. e badhAno saMkSipta itihAsa paNa nAnosUno nathI. e che paNa manoraMjaka ane preraNAdAyI, paraMtu ahIM enuM sthAna nathI. ahIM to e ja adhyAtma-paraMparAmAM thayelA zrImad rAjacaMdra, je gujarAtanA chellA suputro paikI eka asAdhAraNa suputra thaI gayA, temanI aneka kRtio paikI bahu jANItI ane Adara pAmelI eka kRti vize kAMIka kahevuM prApta che. zrImad rAjacaMdranI e prastuta kRti "Atmasiddhine nAme jANItI che. meM mathALe ene AtmopaniSada kahI che. "Atmasiddhi vAMcatAM ane teno artha punaH vicAratAM ema lAgyA vinA nathI rahetuM ke zrI rAjacaMdra A nAnakaDI kRtimAM AtmAne lagatuM Avazyaka pUrNa rahasya darzAvI ApyuM che. mAtRbhASAmAM ane te paNa nAnA nAnA dohA chaMdomAM, temAM paNa jarAya tANI ke kheMcI artha na kADhavo paDe evI sarala prasanna zailImAM, AtmAne sparzatA aneka muddAonuM kramabaddha tema ja saMgata nirUpaNa jotAM ane tenI pUrvavartI jaina-jainetara AtmaviSayaka mahattvapUrNa graMtho sAthe sarakhAmaNI karatAM anAyAse kahevAI jAya che ke prastuta "Atmasiddhi' e sAce ja AtmopaniSad che. saMskRta bhASAmAM prAcIna upaniSado jANItA che. teomAM mAtra AtmatattvanI ja carcA che. bIjI je carcA Ave che te Atmatattvano pUro Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada - 243 khyAla ApavA pUratI ane tene uThAva ApavA pUratI che. teomAM puruSa, brahma, cetana jevA aneka zabdo vaparAyA che, paNa te AtmatatvanA ja bodhaka che. emanI zailI bhale prAcIna sAMkhya-yoga jevI paraMparAne anusaratI hoya tema ja emanI bhASA bhale saMskRta hoya, paNa emAM nirUpaNa to AtmalakSI ja che. tethI ja e upaniSadomAM punaH punaH kahevAyuM che ke "na jJAna sarva jJAtti mavati ' eka AtmA jAye badhuM ja jaNAI jAya che, kema ke tyAM AtmajJAnanuM prAdhAnya che ane e AtmavidyAne ja parAvidyA kahevAmAM AvI che. mahAvIranA vicAramaMthananA pariNAmarUpa je prAcIna udgAro AcArAMga', "sUtrakRtAMga' jevA AgamomAM maLe che temAM paNa AtmasvarUpanA jJAna ane tenI sAdhanAne lakSIne ja mukhya vaktavya che. AgamanuM e nirUpaNa saMskRta bhASAmAM nathI, tema ja upaniSadonI zailIthI judI zailI e dharAve che. tema chatAM e che to Atmatattva saMbaMdhe ja. e ja rIte buddhanA udgAronA saMgraharUpa gaNAtAM prAcIna piTakomAM paNa AtmasvarUpa ane tenI sAdhanAnI ja eka rIte kathA che. bhale te AtmAne nAme ke saMskRta bhASAmAM na hoya; bhale enI zailI upaniSado ane jaina Agamo karatAM kAMIka judI paDatI hoya; paNa te nirUpaNa adhyAtmalakSI ja che. bhASAbheda, zailIbheda ke uparathI dekhAto AMzika dRSTibheda e sthULa vastu che. mukhya ane kharI vastu e badhAmAM sAmAnya che te to AdhyAtmika dRSTie karAyelI sAdhanAnAM pariNAmonuM nirUpaNa che. vaidika bauddha ane jaina vagere badhA saMtono anubhava TUMkamAM e ja che ke potA vizenuM ajJAna (avidyA) nivAravuM ane samyajJAna meLavavuM. samyajJAna meLavavAnA aneka mArgo zodhAyA ane yojAyA. koIe eka to koIe bIjA upara saheja vadhAre bhAra Apyo. ene lIdhe keTalIka vAra paMthabhedo jamyA ane e paMthabhedo TUMkI dRSTithI poSAtAM sAMkaDA vADA paNa banI gayA. eTaluM ja nahi, paNa teo ghaNI vAra zAbdika arthanI kheMcatANamAM paDI ekabIjAnA khaMDanamAM UtarI gayA ane dRSTinI vizALatA tema ja Atmazuddhi sAdhavAno mukhya uddeza ja visarI gayA. ene lIdhe AdhyAtmika sAdhanA upara UbhI thayelI paraMparAo moTe bhAge ekadezIya ane durAgrahI paNa banI gayelI ApaNe itihAsamAM joIe chIe. vizeSa to zuM, paNa eka ja paraMparAmAM paNa evA phAMTA paDyA ane te paraspara evI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 - anekAnta ciMtana rIte vartavA ane jovA lAgyA ke temAM paNa abhiniveza ane durAgrahe ja mukhya sthAna lIdhuM. koI paNa samAjamAM Ucharelo jyAre kharA arthamAM AtmajijJAsu bane che, tyAre tene paNa zarUAtamAM e vADA ane phAMTAnAM saMkucita baMdhano ane kusaMskAro bhAre vighnarUpa thaI paDe che, paNa kharo adhyAtmajijJAsu e badhAM vipnothI para jAya che ane potAno mArga potAnA ja puruSArthathI niSphaTaka banAve che. AvA adhyAtmavIro virala pAke che. zrImad e viralamAMnA eka Adhunika mahAna virala puruSa che. temaNe jaina paraMparAnA saMskAra vizeSa pramANamAM jhIlyA. temaNe mULa lakhANo gujarAtImAM ja ane te paNa moTe bhAge . jaina paribhASAne avalaMbIne ja lakhyAM che. tethI emanI oLakha gujarAta bahAra athavA jainetara kSetramAM bahu vizeSa nathI. paNa tethI emanuM AdhyAtmika pota ane sUkSma satyadRSTi sAdhAraNa che ema jo koI dhAre, to te mahatI bhrAnti ja siddha thaze. eka vAra koI samajadAra emanAM lakhANo vAMce to tenA mana upara emanI vivekaprajJA, madhyasthatA ane sahaja nikhAlasatAnI acUka chApa paDyA vinA kadI ja nahi rahe. meM prathama paNa aneka vAra "Atmasiddhi vAMcelI ane vicArelI, paraMtu chelle chelle A lakhuM chuM tyAre vizeSa sthiratA ane vizeSa taTasthatAthI e vAMcI, enA artho vicAryA, enA vaktavyanuM yathAzakti manana ane pRthakkaraNa karyuM, tyAre mane lAgyuM ke A "Atmasiddhi e eka ja graMtha evo che ke temAM zrImad rAjacaMdranI vicAraNA ane sAdhanAnuM UMDAmAM UMDuM rahasya AvI jAya che. je uMmare ane jeTalA TUMka vakhatamAM zrI rAjacaMdra "AtmasiddhimAM pote pacAvela jJAna gUMcyuM che teno vicAra karuM chuM tyAre mAruM mastaka bhaktibhAve namI paDe che. eTaluM ja nahi, paNa mane lAge che ke temaNe AdhyAtmika mumukSune ApelI A bheTa e to seMkaDo vidvAnone ApelI sAhityika graMtharAzinI bheTa karatAM vizeSa mUlyavaMtI che. potapotAnA pakSanI ane maMtavyanI siddhi arthe aneka siddhi-graMtho seMkaDo varSa thayAM lakhAtA rahyA che. "sarvArthasiddhi mAtra jaina AcAryuM ja nahi, paNa jainetara AcAryoe paNa potapotAnA saMpradAya paratve lakhI che. "brahmasiddhi, "advaitasiddhi Adi vedAMta-viSayaka graMtho suvidita che. "naiSkarmasiddhi, "Izvarasiddhi e paNa jANItA che. sarvajJasiddhi jaina, bauddha vagere aneka paraMparAomAM lakhAyelI che. akalaMkanA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada 0 245 siddhivinizcaya' uparAMta AcArya zivasvAmI racita "siddhivinizcaya'nA astitvanuM pramANa hamaNAM maLyuM che. AvA vinizcaya graMthomAM potapotAne abhipreta hoya evA aneka viSayonI siddhi kahevAmAM AvI che, paNa e badhI siddhio sAthe jyAre zrI rAjacaMdranI "Atmasiddhine sarakhAvuM chuM, tyAre siddhi zabdarUpe samAnatA hovA chatAM enA preraka daSTibiMdumAM mahad aMtara jaNAya che. te te darzananI upara sUcavelI ane bIjI siddhio amuka viSayanI mAtra dalIla dvArA upapatti kare che ane virodhI maMtavyanuM tarka ke yuktithI nirAkaraNa kare che. vastutaH evI dArzanika siddhio mukhyapaNe tarka ane yuktine baLe racAyelI che, paNa enI pAchaLa AtmasAdhanA ke AdhyAtmika pariNatinuM samartha baLa bhAgye ja dekhAya che, jyAre prastuta AtmasiddhinI bhAta ja judI che. emAM zrI rAjacaMdra je nirUpyuM che te temanA jIvananA UMDANamAMthI anubhavapUrvaka AveluM hoI e mAtra tArkika upapatti nathI, paNa AtmAnubhavanI thayelI siddhi-pratIti che, ema mane spaSTa lAge che. tethI ja to temanA nirUpaNamAM eka paNa veNa kaDavuM, AvezapUrNa, pakSapAtI ke viveka vinAnuM nathI. jIvasiddhi to zrImad agAu keTalAya AcAryoe karelI ane lakhelI che, paNa temAM prastuta "AtmasiddhimAM che tevuM baLa bhAgye ja pratIta thAya che, alabatta, emAM yukti ane dalIlo DhagalAbaMdha che. . zrI rAjacaMdra "AtmasiddhimAM mukhyapaNe AtmAne lagatA cha muddA carcA che : (1) AtmAnuM svataMtra astitva, (2) tenuM niyatva-punarjanma, (3) karmakartRtva, (4) karmaphaLabhoknatva, (5) mokSa, ane (6) teno upAya. A che muddAnI carcA karatAM tenA pratipakSI cha muddA upara paNa carcA karavI ja paDI che. e rIte emAM bAra muddAo carcAyA che. e carcAnI bhUmikA emaNe eTalI badhI sabaLa rIte ane saMgata rIte bAMdhI che, tema ja eno upasaMhAra eTalo sahajapaNe ane namrapaNe chatAM nizcita vANIthI karyo che ke te eka susaMgata zAstra banI rahe che. enI zailI saMvAdanI che : ziSyanI zaMkA ke prazno ane gurue karela samAdhAna. A saMvAdazailIne lIdhe e graMtha bhArekhama ane jaTila na banatAM, viSaya gahana hovA chatAM, subodha ane rucipoSaka banI gayo che. AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana ane pravacanasAra, samayasAra jevA prAkRta graMthomAM je vicAra judI judI rIte vIkharAyelo dekhAya che, ' : gaNadharavAdamAM je vicAra tarkazailIthI sthapAyo che ane AcArya haribhadra ke Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 9 anekAnta ciMtana yazovijayajI jevAe potapotAnA adhyAtmaviSayaka graMthomAM je vicAra vadhAre puSTa karyo che, te samagra vicAra prastuta "AtmasiddhimAM evI rIte sahajabhAve gUMthAI gayo che ke te vAMcanArane pUrvAcAryonA graMthonuM parizIlana karavAmAM eka cAvI maLI rahe che. zaMkarAcAryuM ke te pUrvanA vAtsyAyana, prazastapAda, vyAsa Adi bhASyakAroe AtmAnA astitvanI bAbatamAM je mukhya dalIlo ApI che te prastuta "AtmasiddhimAM Ave che, paNa vicAratAM mane ema lAge che ke zrI rAjacaMdra prastuta racanA mAtra zAstro vAMcI nathI karI, paNa emaNe sAcA ane utkaTa mumukSu tarIke AtmasvarUpanI spaSTa ane UMDI pratIti mATe je maMthana karyuM, je sAdhanA karI ane je tapa AcaryuM tene pariNAme lAdhelA anubhavapratIti ja AmAM mukhyapaNe nirUpAI che. eka muddAmAMthI bIjo, bIjAmAMthI trIjo ema uttarottara evI susaMgata saMkalanA thaI che ke temAM kAMI nakAmuM nathI AvatuM, kAmanuM rahI nathI jatuM ane kyAMya paNa ADuM phaMTAtuM nathI. tethI ja zrImad rAjacaMdranI "Atmasiddhi e eka siddhAMtazAstra banI rahe che. bhAratIya tattvajJa ane saMtonI AtmAnA svarUpa vizenI dRSTi mukhyapaNe traNa vibhAgamAM vaheMcAI jAya cheH (1) dehabhede Atmabheda ane te vAstavika ja; (2) tAtvika rIte Atmatattva eka ja ane te akhaMDa chatAM dekhIto jIvabheda e mAtra ajJAnamUlaka; (3) jIvabheda vAstavika paNa te eka ja paramAtmAnA aMzo. A rIte daSTio traNa prakAranI hovA chatAM badhI dRSTino pAramArthika AcAra eka ja che. vAstavika jIvabheda mAnanAra dareka darzana jIvanuM tAttvika svarUpa to samAna ja mAne che ke te AdhAre teo bIjAM nAnAMmoTAM tamAma prANI pratye AtmaupamyamUlaka AcAra yoje che ane potA pratye bIjA taraphathI je vartananI apekSA rakhAya tevuM ja vartana bIjA pratye rAkhavA upara bhAra ApI samagra AcAra-vyavahAra yoje che. jeo AtmAnA vAstavika abheda ke brahmakyamAM mAne che teo paNa bIjA jIvomAM potAnuM ja asalI pota mAnI abhedamUlaka AcAra-vyavahAra yojI kahe che ke anya jIva pratye vicAramAM ke vartanamAM bheda rAkhavo te Atmadroha che, ane ema kahI samAna AcAra-vyavahAranI ja himAyata kare che, trIjI daSTivALA paNa uparanI rIte ja tAttvika AcAra-vyavahAranI himAyata kare che. A rIte joIe to AtmavAdI game te darzana hoya to paNa tenI pAramArthika ke mUlagAmI AcAra-vyavahAranI himAyata eka ja prakAranI che. tethI ja jaina, Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada 0 247 bauddha, vedAMta ke vaiSNava Adi badhAM ja darzanomAM satya, ahiMsA, aparigraha Adi tAttvika AcAramAM kazo ja bheda dekhAto nathI. alabatta, bAhya ane sAmAjika AcAra-vyavahAra, je mukhyapaNe rUDhio ane dezakALane anusarI ghaDAya ke badalAya che temAM, paraMparAbheda che ja ane te mAnavasvabhAva pramANe anivArya che. paNa je AtmasparzI mUlagAmI vartananA siddhAMto che, temAM koIno matabheda nathI. dareka darzana potAnI mAnyatA pramANenA AtmajJAna upara bhAra ApI te vizenuM ajJAna ke avidyA nivAravA kahe che ane AtmajJAna ThIka ThIka prakaTyA vinA ke pacyA vinA viSamatAmUlaka vartana baMdha paDavAnuM nathI ane evuM vartana baMdha paDyA vinA punarjanmanuM cakra paNa baMdha paDavAnuM nathI, ema kahe che. tethI ja ApaNe game te paraMparAnA sAcA saMta ane sAdhakanI vicAraNA ke vANI tapAsIzuM agara temano jIvana-vyavahAra tapAsIzuM to bAhya rIti-nItimAM bheda hovA chatAM tenI preraka AMtara bhAvanAmAM kazo ja bhedabhAva joI nahi zakIe. have ApaNe TUMkamAM 'Atmasiddhi'nA viSayono paricaya karIe : prathama dohAmAM zrI rAjacaMdre sUcavyuM che ke AtmatattvanuM ajJAna e ja sAMsArika duHkhanuM kAraNa che ane enuM jJAna e duHkhanivRttino upAya che. temanuM A vidhAna jaina paraMparAne to anusare che ja, paNa e bIjI badhI ja AtmavAdI paraMparAone paNa mAnya che. upaniSadonI peThe sAMkhya-yoga, nyAya-vaizeSika ane bauddha dRSTi paNa deha, indriya, prANa AdithI Atmatattvane potapotAnI rIte juduM sthApI tenA jJAnane kaho ke bhedajJAnane yA vivekakhyAtine samyak jJAna mAne che ane tene ja AdhAre punarjanmanA cakrane miTAvavA bhinna bhinna praNAlIo yoje che. zrImad rAjacaMdre bIjA dohAmAM mokSano mArga AtmArthI mumukSu mATe spaSTa nirUpavAnI pratijJA karI che. mANasa sthUla vastu pakaDI bese che ne UMDo Utarato nathI; eTaluM ja * nahi, paNa UMDANamAM rahela sUkSma ane kharA tattvane sthUlamAM ja mAnI bese che. A doSa badhA ja paMthomAM sAmAnya rIte dekhAya che. tethI ja laukika ane alaukika agara saMvRti-mAyika ane paramArtha evI be mAnasika bhUmikAo sarvatra nirUpAI che. AmAMthI laukika ke apAramArthika bhUmikAvALA keTalAka evA hoya che ke teo kriyAjaDa banI bese che ane keTalAka zuSkajJAnI thaI jAya che. e banne potAne mokSano upAya lAdhyo hoya tevI rIte varte ane Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 0 anekAnta ciMtana bole che. zrImad e banne varganA lokone uddezI mokSamArganuM sAcuM svarUpa darzAvatAM kriyAjaDa ane zuSkajJAnInuM lakSaNa nirUpe che ane sAthe ja tyAgavairAgya tema ja AtmajJAna banneno paraspara poSyapoSakabhAva darzAvI AtmArthInI vyAkhyA spaSTa kare che. temaNe AtmArthInI je vyAkhyA karI che te eka rIte sarala ane bIjI rIte evI gaMbhIra che ke vyAvahArika dunyavI jIvana ane pAramArthika satyadhArmika jIvana bannemAM ekasarakhI lAgu paDe che. - tyAra bAda temaNe sarunAM lakSaNo kahyAM che. e lakSaNo evI daSTithI nirUpAyAM che ke temAM AtmavikAsanI gaNasthAnakrama pramANe bhUmikAo AvI jAya, ane je bhUmikAo yoga, bauddha tema ja vedAMta darzananI paribhASAmAM paNa darzAvI zakAya. zrI rAjacaMdra guru-pada na vAparatAM saddagura-pada yojayuM che, je AdhyAtmika jAgRtinuM sUcaka che. zrI araviMde paNa sadgara-zaraNAgati upara khAsa bhAra Apyo che.-juo The Synthesis of Yoga.' zrI kizoralAlabhAIe mumukSunI vivekadRSTi ane parIkSaka buddhi upara bhAra ApyA chatAM yathAyogya sadguruthI thatA lAbhanI pUrI kadara karI ja che. chevaTe to mumukSunI jAgRti e ja mukhya vastu che. e vinA sagurunI oLakha muzkela che, ane oLakha thAya to TakavI paNa agharI che. jaina paraMparA pramANe chaThThA ane teramA guNasthAnake upadezakapaNuM saMbhave che. sAtamAthI bAramA sudhInAM guNasthAnonI bhUmikA e to utkaTa sAdhakadazAnI evI bhUmikA che ke te dariyAmAM DUbakI mArI motI ANavA jevI sthiti che. A vize zrImad rAjacaMdra pote ja spaSTa vivecana karyuM hoI te mananayogya che. ' jayAM sadgarano yoga na hoya tyAM paNa AtmAnuM astitva darzAvanArAM zAstro mumukSune upakAraka bane che. zAstro vinA paNa sadgurue Apela upadeza sudhdhAM mumukSune Teko Ape che, paNa zrImad sadgurunA yoga upara bhAra Ape che te sahetuka che. mANasamAM poSAyela kuladharmAbhiniveza, ApaDahApaNe phAve tema vartavAnI Teva, cirakAlIna moha ane avivekI saMskAra-e badhuM svachaMda che. svacchaMda rokAyA sivAya AtmajJAnanI dizA na prakaTe ane saddagurunA-anubhavI doravaNI ApanAranA-yoga vinA svacchaMda rokavAnuM kAma ati agharuM che, sIdhI UMcI karADa upara caDavA jevuM che. sAco sAdhaka game teTalo vikAsa thayA chatAM sara pratye potAno sahaja vinaya gauNa karI na zake. ane sadguru hoya te evA vinayano durupayoga paNa na ja kare. je ziSyanI bhakti ane vinayano durupayoga kare che ke geralAbha le Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada * 249 che, te sadguru ja nathI. AvA ja asadguru ke kugurune lakSamAM rAkhI zrI kizoralAlabhAInI TIkA che." | mumukSu ane matArthI vacceno bheda zrI rAjacaMdra darzAvyo che teno sAra e che ke savaLI mati te mumukSa ane avaLI mati te matArthI. AvA matArthInAM aneka lakSaNo temaNe phuTa ane jarA vistArathI darzAvyAM che je taddana anubhavasiddha che ane game te paMthamAM maLI Ave che. temanI A sthaLe ekabe vizeSatA tarapha dhyAna kheMcavuM iSTa che. prasiddha AcArya samatabhadra AmImAMsA'nI "devAgama-nabhoyAna' Adi kArikAomAM bAhya vibhUtiomAM vItarAgapada jovAnI sAva nA pADI che. zrImadda paNa e ja vastu sUcave che. yogazAstranA vibhUtipAdamAM, bauddha graMthomAM ane jaina paraMparAmAMya vibhUti, abhijJA-camatkAra ke siddhi ane labdhimAM na phasAvAnI vAta kahI che te sahajapaNe ja zrI rAjacaMdranA dhyAnamAM che. temaNe e joyeluM ke jIvanI gati-AMgati, sugati-mugatinA prakAro, karmabhedanA bhAMgAo vagere zAstramAM varNita viSayomAM ja zAstrarasiyAo racyApacyA rahe che ane popaTapAThathI AgaLa vadhatA nathI. temane uddezI emaNe sUcavyuM che ke zAsanAM e varNano enuM aMtima tAtparya nathI ane aMtima tAtparya pAmyA vinA evAM zAstrono pATha kevaLa matArthitA poSe che. zrImad rAjacaMdranuM A kathana jeTaluM anubhavamUlaka che teTaluM ja badhI paraMparAone ekasarakhuM lAgu paDe che. matArthInA svarUpakathana bAda AtmArthInuM TUMkuM chatAM mArmika svarUpa AlekhAyeluM che. mati savaLI thatAM ja AtmArtha dazA prAraMbhAya che ane suvicAraNA janme che. ene ja lIdhe nizcaya ane vyavahAranuM aMtara tema ja saMbaMdha yathArthapaNe samajAya che, tema ja kayo savyavahAra ane kayo nahi te paNa samajAya che. AvI suvicAraNAnA phaLarUpe ke tenI puSTi arthe zrI rAjacaMdra AtmAne lagatAM cha pado vize anubhavasiddha vANImAM zAstrIya varNana karyuM che, je siddhasene "sanmatitarkamAM ane haribhadra "zAstravArtAsamuccaya' AdimAM paNa karyuM che. 1. AtmAnuM astitva darzAvatAM zrI rAjacaMdra je dehAtmavAdInI pracalita ane bAlasulabha dalIlonuM nirasana karyuM che te eka bAju cArvAka mAnyatAno nakazo rajU kare che ne bIjI bAju AtmavAdanI bhUmikA rajU kare 1. "samULI krAMti-pAMcamuM pratipAdana. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2500 anekAnta ciMtana che. ema to aneka AtmasthApaka graMthomAM cArvAka matanuM nirasana Ave che, paNa zrI rAjacaMdranI vizeSatA mane e lAge che ke temanuM kathana zAstrIya abhyAsamUlaka mAtra uparacoTiyA dalIlomAMthI na janamatAM sIdhuM anubhavamAMthI AveluM che. tethI ja temanI keTalIka dalIlo haiyAsoMsarI UtarI jAya tevI che. 2. AtmA arthAt caitanya deha sAthe ja utpanna nathI thatuM, ane dehanA vilaya sAthe vilaya nathI pAmatuM e vastu samajAya tevI vANI ane yuktiothI darzAvI AtmAnuM nityapaNuM--punarjanma sthApela che. dRSTibhede AtmA bhinna bhinna avasthAo dhAraNa karavA chatAM kevI rIte sthira che ane pUrvajanmanA saMskAro kaI rIte kAma kare che e darzAvatAM emaNe siddhasenanA 'sanmatitarka'nI dalIla paNa vAparI che ke bAhya, yauvana Adi bhinna bhinna avasthAo chatAM mANasa temAM potAne saLaMga sUtrarUpe jue che. mAtra kSaNikatA nathI e darzAvavA temaNe kahyuM che ke jJAna to bhinna bhinna ane kSaNika che, paraMtu e badhAM ja jJAnonI kSaNikatAnuM je bhAna kare che te pote kSaNika hoya to badhAM ja jJAnomAM potAnuM otaprotapaNuM kema jANI zake ? temanI A dalIla gaMbhIra che. 3. nirIzvara ke sezvara sAMkhya jevI paraMparAo cetanamAM vAstavika baMdha nathI mAnatI. teo cetanane vAstavika rIte asaMga mAnI temAM karmakastUpaNuM kAM to prakRtiprerita ke Izvaraprerita AropathI mAne che. e mAnyatA sAcI hoya to mokSano upAya paNa nakAmo Thare. tethI zrImad AtmAnuM karmakarz2apaNuM apekSAbhede vAstavika che ema darzAve che. rAga-dveSAdi pariNati vakhate AtmA karmano rtA che ane zuddha svarUpamAM varte tyAre karmano kartA nathI, UlaTuM ene svarUpano kartA kahI zakAya--e jaina mAnyatA sthApe che. 4. karmanuM kastUpaNuM hoya toya jIva teno bhoktA na banI zake, e muddo uThAvI zrI rAjacaMdre bhAvakarma--pariNAmarUpa karma ane dravyakarma--paudgalika karma banneno kAryakAraNabhAva darzAvI karma IzvaranI preraNA sivAya paNa kevI rIte phaLa Ape che e jaNAvavA eka suparicita dAkhalo Apyo che ke jhera ane amRta yathArtha samajyA vinA paNa khAvAmAM AvyAM hoya to temanuM jema juduM juduM phaLa vakhata pADye maLe che tema baddha karma paNa yogya kALe svayameva vipAka Ape che. karmazAstranI gahanatA zrImad rAjacaMdranA dhyAnamAM pUrepUrI che. tethI ja teo bhAkhe che ke A vAta TUMkImAM kahI che Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada * 251 5. mokSanuM astitva siddha karavA teo TUMkITaca paNa samartha eka dalIla e Ape che ke jo zubhAzubha pravRttinuM phaLa karma hoya to evI pravRttimAMthI nivRtti e zuM niSphaLa? nivRtti to prayatnathI sadhAya che, eTale tenuM phaLa pravRttinA phaLathI sAva juduM ja saMbhave. te phaLa e ja mokSa. 6. mokSanA upAya vizenI zaMkA uThAvI tenuM samAdhAna karatAM upAyanuM nirUpaNa karyuM che. ane emAM samagra guNasthAnakramanI-AdhyAtmikatA utkrAntinA kramanI mukhya mukhya cAvIo anubhava dvArA ja rajU karI hoya tevo spaSTa bhAsa thAya che. emaNe kevaLajJAnanI nirvivAda ane sahaja evI je vyAkhyA karI che te sAMpradAyika lokoe khAsa lakSa ApavA jevI che. emanA A nirUpaNamAM upaniSadonA 'tatvamasi" vAkyanuM tAtparya AvI jAya che ane saccidAnaMda brahmasvarUpanuM pratipAdana paNa thaI jAya che. zrImad anubhavapUrvaka uccAre che ke badhA ja jJAnIono nizcaya eka che. emAM paMtha, jAti, mata, veza Adine kazo ja avakAza nathI. A rIte che ke bAra muddAnA nirUpaNano upasaMhAra emaNe je ullAsa ane je taTasthatAthI karyo che te ApaNA upara temanA anubhavanI chApa mUke che. pachI zrI rAjacaMdra ziSyane thayela bodhabIja-prAptinuM varNana karyuM che. emAM ziSyane moDhe ahobhAvanA udgAro TAMkI je samarpaNabhAva varNavyo che te jema kavitvanI kaLA sUcave che tema tAttvika siddhino parama AnaMda paNa sUcave che, je vAMcatAM mana kuNuM thaI jAya che ane e ahobhAvano anubhava karavAnI Urmi paNa rokI rokAtI nathI. chevaTe Akho upasaMhAra paNa mananIya che. jijJAsa "Atmasiddhi ApameLe ja vAMce ane teno rasa mANe e dRSTithI ahIM teno paricaya tadana skUla rIte meM karAvyo che. emAMnI dalIlonI punarukti nakAmI che. zrI rAjacaMdra "AtmasiddhimAM jaina paribhASAne AzarI je vastu nirUpI che. te jainetara darzanamAM paNa kevI kevI rIte nirUpAI che eno vAcakane khyAla Apavo jarUrI che, je uparathI tattvajijJAsu eTaluM sahelAIthI samajI zakaze ke AtmavAdI badhAM darzano bhinna bhinna paribhASA dvArA paNa kevI rIte eka ja gIta gAI rahyAM che ! jaina darzana jIva ke AtmAne nAme jaDathI bhinna je tattva nirUpe che, tene nyAya-vaizeSika darzano jIvAtmA ke AtmA kahe che ane sAMkhya-yoga tene prakRtithI bhinna puruSa kahe che, jyAre Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2para - anekAnta ciMtana vedAMtI ene mAyAbhinna brahma paNa kahe che. "dhammapada' jevA bauddha graMthomAM AtmA-attA ane puggala pada che, paNa AgaLa jatAM enuM nirUpaNa rUpathI bhinna citta ke nAma parathI paNa thayeluM che. jaina darzana mithyAdarzana-ajJAna ane kaSAya-rAga-dveSanA nAme AsravarUpe je baMdha arthAt saMsAranA kAraNanuM nirUpaNa kare che ane tenA vipAkarUpe je baMdha-saMsAra ke sukha-du:khanI ghaTamALa ane punarjanmanA cakranuM nirUpaNa kare che, te vastune nyAya-vaizeSikasammata paribhASAmAM nyAyAcArya akSapAde paNa spaSTa rIte AlekhI che. te potAnA sUtramAM saMkSepathI kahe che ke mithyAdarzana-ajJAnathI doSa-rAga-dveSa janme che ane rAga-dveSathI mAnasikavAcika-kAyika vyApAra (jaina paribhASA pramANe "yoga') cAle che jene lIdhe punarjanma ane sukha-duHkhanuM cakra pravarte che, je jaina paribhASA pramANe "baMdha' koTimAM paDe che. sAMkhyayoga darzana e ja vastu potAnI paribhASAmAM mUkatAM kahe che ke avivekathI, ajJAna yA mithyAdarzanathI rAgadveSAdi kleza dvArA duHkha ane punarjanmanI paraMparA pravarte che. vedAMtadarzana paNa e ja vastu avidyA ane mAyAthI ke adhyAsathI varNave che. bauddha darzanamAM je avidyA, saMskAra Adi bAra kaDIonI zRMkhalA che, je pratItyasamutpAdane nAme jANItI che, te jaina darzana sammata Agnava, baMdha ane nyAya-vaizeSikasammata mithyAdarzana, doSa Adi pAMca kaDIonI zRMkhalA ane sAMkhyayogasammata aviveka ane saMsAra eno ja vizeSe vistAra che. jaina darzana pramANe je saMvara mokSanA upAya tarIke varNavela che ane tenA phaLarUpe je mokSa-tattvanuM nirUpaNa che tene ja nyAya-vaizeSika anukrame samyajJAna-tattvajJAna ane apavargane nAme varNave che, sAMkhya yoga vivekabhedajJAna ane mokSanA nAme varNave che; jyAre bauddha darzana nirvANagAminI pratipadAmArgane nAme ane nirvANane nAme varNave che. bauddha darzanamAM anya darzanonI peThe AtmA, cetana, brahma ke puruSa nAmathI AtmasvarUpanuM joIe teTaluM varNana nathI, eTale ghaNA loko ene anAtmavAdI mAnI bese che, paNa e bhUla che. anAtmavAdI hoya te punarjanma ke paraloka na mAne; jyAre buddha punarjanma ane tenAM kAraNa tema ja karmanI nivRtti ane nirvANa upara khAsa bhAra ApI cAra Aryasatyone potAnI AgavI zodha batAvI che : (1) duHkha, (2) enuM kAraNa tRSNA, (3) nirvANa, ane (4) eno upAya Arya - aSTAMgika mArga. e ja cAra Aryasatya jaina paribhASAmAM baMdha, Agnava, Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada 0 253 mokSa ane saMvara che, jyAre nyAya-vaizeSika paribhASAmAM saMsAra, ajJAna, apavarga ane tattvajJAna che, tema ja sAMkhya-yoga paribhASAmAM saMsAra, aviveka, mokSa ane viveka che. A rIte tulanA karatAM badhAM ja brAhmaNazramaNa darzano mukhya vastumAM ekamata thaI jatAM hovAthI zrImad rAjacaMdre kahyuM che kenizcaya sarve jJAnIno, AvI atra samAya; dharI maunatA ema kahI, sahaja samAdhi mAMya. 118 dareka dharma ane tattvajJAnanA abhyAsIo Atmasiddhine udAra dRSTithI tema ja tulanArdaSTithI samajaze to emane emAM dharmano marma avazya jaDI Avaze. kharI rIte prastuta graMtha dharma ane tattvajJAnanA abhyAsakramamAM sthAna pAme tevo che. phakta ene samajanAra ane samajAvanArano yoga Avazyaka che. zrI mukulabhAI ema. e. gUjarAta vidyApIThamAM gujarAtInA adhyApaka che. prastuta graMtha taiyAra karavAnI emanI icchA jANI tyAre meM ene vadhAvI lIdhI. emaNe Akho graMtha vivecana sahita mane saMbhaLAvyo. e sAMbhaLatAM ja mAro prathamano Adara anekagaNo vadhI gayo ane pariNAme kAMIka lakhavAnI sphuraNA paNa thaI. huM koI adhyAtmAnubhavI nathI. tema chatAM mAro zAsrarasa to che ja. mAtra e rasathI ane bane tyAM lagI taTasthatAthI prerAI meM kAMIka TUMkuM chatAM dhAryA karatAM vistRta lakhyuM che. jo e upayogI nahi nIvaDe toya A zrama mArI dRSTie vyartha nathI. A taka ApavA badala huM zrI mukulabhAIno AbhAra mAnuM chuM. kuLa jaina nahi chatAM zrImad rAjacaMdranAM lakhANone vAMcI, samajI taiyAra thavA ane 'Atmasiddhi'nuM saMskaraNa taiyAra karavA mATe temano AbhAra mAnavo joIe. "zrImad rAjacaMdranA 'AtmasiddhizAsra'(gUjarAta vidyApITha)nuM purovacana 1. zrImad rAjacaMdranA 'AtmasiddhizAstra' (gUjarAta vidyApITha)nuM purovacana. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 'zrImad rAjacaMdra'--eka samAlocanA vavANiyA, morabI ane rAjakoTa vageremAM jyAM zrImanuM AvavA-javA ane rahevAnuM vizeSa thatuM, e sthAno mArA janmasthAna ane raheThANathI kAMI vizeSa dUra na gaNAya. tema chatAM, e sthAnonI vAta bAjue mUkuM ane chelle chelle vi. saM. 1956mAM teo vaDhavANa kaeNmpamAM rahelA te sthAna to mArA raheThANathI mAtra eka kalAkane raste ja che. eTaluM ja nahi, paNa mArA kuTuMbIonI dukAna ane mArA bhAI, pitA vagerenuM rahevAnuM vaDhavANa kaeNmpamAM hovAthI, mAre vAste e sthAna sugama ja nahi paNa vAsasthAna jevuM hatuM. te vakhate mArI uMmara paNa lagabhaga ogaNIsa varSanI hoI apakva na ja gaNAya. netra gayA pachInAM tyAra sudhInAM traNa varSamAM sAMpradAyika dharmazAstranA thoDAka paNa tIvra rasapUrvaka abhyAsathI te vakhate mArAmAM jijJAsA to utkaTa jAgelI ema mane yAda che. mAro te vakhatano badho samaya zAsrazravaNa ane sagavaDa maLI te zAstra pI javAmAM ja jato. Ama hovA chatAM huM te vakhate eka paNa vAra zrImadna kema pratyakSa maLI na zakyo eno vicAra pahelAM paNa mane ghaNI vAra Avyo che ane Aje paNa Ave che. eno khulAso mane eka ja rIte thAya che ane te e ke dhArmika vADAvRtti satyazodha ane navIna prasthAnamAM bhAre bAdhaka nIvaDe che. kuTuMba, samAja ane te vakhatanA mArA kuladharmaguruonA sAMkaDA mAnasane lIdhe ja mArAmAM evA yogya puruSane maLavAnI kalpanA ja te vakhate janmavA na pAmI ke sAhasavRtti ja na pragaTI. jemanI vacce mAro badho vakhata pasAra thato te sthAnakavAsI sAdhuo ane AryAo tema ja koI vAra temanA upAsakonA moDhethI te vakhate zrImad vize tuccha abhiprAya ja sAMbhaLato. tethI mane mana upara te vakhate eTalo saMskAra vagara vicArye paDelo ke rAjacaMdra Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrImad rAjacaMdra'--eka samAlocanA 0 255 nAmano koI gRhastha che, je buddhizALI to che paNa mahAvIranI peThe potAne tIrthaMkara manAvI potAnA bhaktone caraNomAM namAve che ane bIjA koIne dharmaguru ke sAdhu mAnavA nA pADe che, ityAdi. mAre kabUla karavuM joIe ke jo te vakhate mAruM mana jAgrata hota to te A mUDha saMskAronI parIkSA khAtara paNa kutUhaladaSTithI eka vAra zrImad pAse javA mane prerata. astu, game tema ho, paNa ahIM mukhya vaktavya e che ke lagabhaga badhI sagavaDa chatAM huM zrImadna pratyakSa maLI na zakyo, eTale temanA pratyakSa paricayathI temane vize kAMI paNa kahevAno mAro adhikAra nathI. te vakhate pratyakSa paricaya sivAya paNa zrImadna vize kAMIka yathArtha jANakArI meLavavI e bhAre agharuM hatuM, ane kadAca ghaNA vAste hajI paNa e adhUruM ja che. be taddana sAmasAmenA cheDAo tyAre vartatA ane hajI paNa varte che. jeo temanA virodhI che temano, vAMcyA, vicAryA ane parIkSaNa karyA sivAya, sAMpradAyika evo ekAMta vicAra baMdhAyelo che ke zrImad pote ja dharmaguru banI dharmamata pravartAvavA cAhatA, sAdhu ke munione na mAnatA, kriyAno uccheda karatA ane traNe jaina phirakAno aMta ANavA icchatA, ityAdi. jeo temanA aikAntika upAsaka che, temAMnA moTA bhAgane zrImAM lakhANono vizeSa paricaya hovA chatAM ane keTalAkane zrImadnA sAkSAt paricayano lAbha maLelo hovA chatAM temano paNa zrImad vize aMdhabhaktijanita aikAntika abhiprAya evo rUDha thayelo meM joyo che ke zrImad eTale sarvasva ane 'zrImad rAjacaMdra' vAMcyuM eTale saghaLuM AvI gayuM. A banne cheDAonA nAmapUrvaka dAkhalA huM jANIne ja nathI TAMkato. A cheka ja saMkucita paristhiti ochAvattA pramANamAM haju sudhI cAlI Ave che. chatAM, chellAM lagabhaga vIsa varSamAM A vize paNa eka navo yuga pravarto che. jyArathI pU. gAMdhIjIe hiMdustAnamAM vasavATa vAste paga mUkyo, tyArathI eka yA bIje prasaMge temane moDhethI zrImad vize kAMI ne kAMI udgAro nIkaLavA ja lAgyA ane jaDa jevA jijJAsune paNa ema savAla thavA lAgyo ke jene vize satyapriya gAMdhIjI kAMIka kahe che te vyakti sAdhAraNa to nahi ja hoya. A rIte gAMdhIjInA kathanajanita AMdolanathI ghaNAone vize eka jijJAsAnI lahe2 janmI. bIjI bAju 'zrImad rAjacaMdra' chapAyeluM hatuM ja. tenI bIjI AvRtti paNa gAMdhIjInI TUMka prastAvanA sAthe prasiddha thaI, ane eno vAcanaprasAra vadhavA lAgyo. zrImA saikAntika bhakta nahi Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2560 anekAnta ciMtana evA jaina ke jainetara taTastha abhyAsI ane vidvAno dvArA paNa zrImad vize yathArthatAnI dizAmAM prakAza nAkhe evAM bhASaNo thayAM. pariNAme eka nAnakaDA taTastha vargamAM zrImad vize yathArtha jANavAnI prabaLa jijJAsA janmI, ane te varga pote ja 'zrImad rAjacaMdra' pustaka vAMcI e jijJAsA zamAvavA lAgyo che. A vargamAM mAtra kuLajaino ja nathI AvatA, emAM khAso jainetara bhAga che, ane temAM paNa moTe bhAge Adhunika zikSAprApteya che. mArI potAnI bAbatamAM ema thayuM ke jyAre zarUAtamAM huM eka sAMpradAyika jaina pAThazALAmAM rahI kAzImAM bhaNato, tyAre eka vAra rA. bhImajI harajIvana 'suzIla' zrImanAM lakhANo (kadAca 'zrImad rAjacaMdra' ja) mane saMbhaLAvavA mArI koTaDImAM AvyA. daramyAna tyAM te vakhate virAjatA ane atyAre paNa jIvita--e durvAsA nahi, kharI rIte suvAsA ja--muni acAnaka padhAryA, ane thoDIka bhAI suzIlanI khabara laI mane e vAcananI nirarthakatAno upadeza Apyo. tyAra pachI I. sa. 1921nA prAraMbha kALamAM jyAre huM amadAvAda purAtattvamaMdiramAM Avyo, tyAre zrImadnI jayaMtI prasaMge kAMIka bolavAnuM kahevAmAM AvatAM meM eka divasa upavAsapUrvaka 'zrImad rAjacaMdra' pustaka AdarapUrvaka joI lIdhuM. paNa e avalokana mAtra ekAda divasanuM hatuM. eTale UDatuM ja kahI zakAya. chatAM eTalA vAcanane pariNAme mArA manamAM jANye-ajANye paDelA prathamanA badhA ja viparIta saMskAro kSaNamAtramAM vilaya pAmI gayA; ane sarva darzanono eka vyApaka siddhAMta che ke game teTalA kALanuM pApa ke ajJAnaaMdhakAra zuddhinA tema ja jJAnanA eka ja kiraNathI kSaNamAtramAM osarI jAya che, te anubhavyo. tyAra pachI I. sa. 1932 sudhImAM be-cAra vAra AvI jayaMtI prasaMge bolavAno avasara Avyo, paNa mane e pustaka vAMcavA ane vizeSa vicAravAno samaya ja na maLyo, agara meM nu meLavyo. A vakhate bhAI gopAladAsanuM prastuta jayaMtI prasaMge kAMIka lakhI mokalavA snigdha AmaMtraNa AvyuM. bIjAM paNa kAraNo kAMIka hatAM ja. temAM jijJAsA e mukhya. tethI prerAI A vakhate meM 'zrImad rAjacaMdra' kAMIka nirAMte paNa savizeSa Adara ane taTasthabhAve lagabhaga AkhuM sAMbhaLyuM, ane sAthe ja TUMkI noMdho karato gayo. e vize bahu lAMbuM lakhavAnI zakyatA chatAM joIto avakAza nathI; toya prastuta nibaMdhamAM eTaluM to nahi TUMkAvuM ke mAruM mukhya vaktavya rahI jAya agara aspaSTa rahe. A ke te koI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra-eka samAlocanA 0 257 paNa eka pakSa tarapha na DhaLatAM "zrImad rAjacaMdramAMnAM lakhANone ja taTasthabhAve vicArI, emanA vize baMdhAyela abhiprAya amuka muddAo nIce lakhavA dhAruM chuM. AdhyAtmikatA AdhyAtmikatA zrImamAM bIjarUpe janmasiddha hatI. AdhyAtmikatA eTale mukhyapaNe AtmaciMtana ane AtmagAmI pravRtti. emAM svanirIkSaNa ane tene lIdhe doSanivAraNanI tema ja guNa poSavAnI vRttino ja samAveza thAya che. AdhyAtmika vRttimAM doSadarzana hoya to mukhyapaNe ane prathama potAnuM ja hoya che ane bIjA tarapha pradhAnapaNe guNadRSTi ja hoya che. AkhuM zrImad rAjacaMdra' pustaka vAMcI jaIe to ApaNA upara pahelI ja chApa temanI AdhyAtmikatAnI ja paDe che. "puSpamALAthI mAMDI aMtima saMdeza sudhInuM koI paNa lakhANa lo ane tapAso to eka ja vastu jaNAze ke temaNe dharmakathA ane AtmakathA sivAya bIjI kathA karI nathI. tyAre teo juvAnImAM praveza kare che, gRhasthAzrama mAMDe che ane arthopArjananA kSetramAM Utare che, tyAre paNa temanA jIvanamAMthI ApaNe AdhyAtmika vRtti joI zakIe chIe. kAma ane arthanA saMskAre temane potA tarapha parANe ja kheMcyA ane sahajavRtti to temanI dharma pratye ja hatI e bhAna ApaNane temanAM lakhANo uparathI spaSTa thAya che. have e joIe ke A dharmabIja kaI rIte temanAmAM vikase che. bAvIsamA varSane aMte temaNe je nikhAlasa TUMkuM AtmasmRtinuM citraNa karyuM che, te uparathI ane "puSpamALA tema ja te pachInI "kALa na mUke koIne ane "dharma vize" e be kavitAomAM AvatA keTalAka sAMpradAyika zabdo uparathI ema cokhkhuM lAge che ke temano AdhyAtmika saMskAra paraMparAgata vaiSNava bhAvanAne Azare poSAyo hato; ane nAnI ja uMmaramAM e saMskAra je bamaNA vege vikAsa sAdhyo, te sthAnakavAsI jaina paraMparAnA Azrayane lIdhe. e paraMparAe emanAmAM dayA ane ahiMsAnI vRtti poSavAmAM savizeSa phALo Apyo lAge che. joke temane bALa ane kumArajIvanamAM mAtra sthAnakavAsI jaina paraMparAno ja paricaya hato, topaNa uMmara vadhavA sAthe jema jema temanuM bhramaNa ane paricayanuM kSetra vadhatuM gayuM, tema tema temane anukrame mUrtipUjaka zvetAMbara ane pachI digaMbara e be jaina paraMparAno paNa paricaya Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 0 anekAnta ciMtana thayo, ane te paricaya vadhAre poSAyo. vaiSNava saMskAramAM janmI UcharelI ane sthAnakavAsI paraMparAthI savizeSa Azraya pAmelI temanI AdhyAtmikatA ApaNe jaina paribhASAmAM vAMcIe chIe. tattvarUpe AdhyAtmikatA eka ja hoya che, pachI te game te jAti ke game te paMthamAM janmela puruSamAM vartatI hoya. phakta ene vyakta karanAra vANI judI judI hoya che. AdhyAtmika musalamAna, krizciyana ke hindu jo sAco ja AdhyAtmika hoya, to tenI bhASA ane zailI bhinna bhinna hovA chatAM temAM AdhyAtmikatA bhinna hotI nathI. zrImI AdhyAtmikatAne mukhya poSaNa jaina paraMparAmAMthI maLyuM che ane e aneka rIte jaina paribhASA dvArA ja temanA patromAM vyakta thaI che. eTalI vastu temano vyAvahArika dharma samajavA khAtara dhyAnamAM rAkhavI ghaTe che. ahIM eka prazna thAya che ane te e ke amadAvAda, muMbaI jevAM jAhera hilacAlanAM sthaLomAM rahyA pachI tema ja te vakhate comera cAlatI sudhArAnI pravRttithI paricita thayA pachI ane eka athavA bIjI rIte kAMIka dezacarcAnI najIka hovA chatAM temanA jevA cakorane sAmAjika koI paNa sudhArA vize ke dezapravRtti vize vicAra Avyo haze ke nahi ? ane Avyo hoya to emaNe e vize kevo nirNaya bAMdhyo haze ? jo kAMI paNa vicAryuM hoya ke nirNaya bAMdhyo hoya to temanAM lakhANomAM e vize kyAMya spaSTa nirdeza kema nathI jaNAto ? TaMkArAmAM janmela brAhmaNa mULazaMkarane dharmabhAvanA sAthe ja samAjasudhArA ane rASTrakalyANanI bhAvanA sphure, jyAre e ja TaMkArAnI pAsenA vavANiyAmAM janmela tIkSNaprajJa vaizya rAjacaMdrane jANe e bhAvanA sparza ja nathI karatI ane mAtra aMtarmukhI AdhyAtmikatA ja emane vyApe che, enuM zuM kAraNa ? sAmAjika ke rASTrIya ke bIjI koI bAhya pravRtti sAthe sAcI AdhyAtmikatAne leza paNa virodha hoto ja nathI e vastu jo gAMdhIjIe jIvanathI batAvI, to temanA ja zraddheya ane dharmasnehI pratibhAzALI rAjacaMdrane e vastu kAM na sUjhI, e eka gaMbhIra prazna che. eno uttara kAMIka to emanA ja 'mAruM hADa garIba hatuM' e zabdomAM taravaratI prakRtimAMthI maLI jAya che ane kAMIka emanA vAMcana-ciMtananA sAhityanI yAdI uparathI ane kAMIka emanA atimaryAdita paricaya ane bhramaNakSetramAMthI maLI jAya che. emanA svabhAvamAM AtmalakSI nivRttinuM tattva mukhya jaNAya che. tethI emaNe bIjA praznone kadAca jANIne ja sparyA nathI. emaNe je sAhitya, je zAstro vAMcyAM che, ane je dRSTie vicAryuM che, te jotAM paNa emanAmAM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrImad rAjacaMdra'--eka samAlocanA 0 259 pravRttinA saMskAro poSavAno saMbhava ja nathI. zarUAtathI TheTha sudhI temanuM bhramaNa ane paricayakSetra mAtra vyApArI pUratuM rahyuM che. vyApArIomAM paNa mukhyapaNe jaina. jene jaina samAjanA sAdhu ke gRhastha vyApArI vargano paricaya haze tene e kahevAnI to bhAgye ja jarUra rahe che ke mULagAmI jaina paraMparAmAMthI pravRttinuM--karmayoganuM--baLa meLavavuM ke savizeSa keLavavuM bhAgye ja zakya che. tethI zrImadA nivRttigAmI svabhAvane vyApaka pravRttimAM vALe evo koI prabaLa vega temanI bAhya paristhitimAMthI pragaTe evo bhAgye ja saMbhava hato. tattvajJAna zrImanuM potAnuM ja kahI zakAya evuM kAMI paNa tattvajJAna temanAM lakhANomAM nathI. temanA jIvanamAM bhAratIya RSioe ciMtaveluM ja tattvajJAna saMkrame che. temAMya temanA prAthamika jIvanamAM je thoDAka vaidika ke vaiSNava tattvajJAnanA saMskAro hatA, te krame samULagA kharI jaI tenuM sthAna jaina tattvajJAna le che; ane te emanA vicAra tema ja jIvanamAM eTaluM badhuM otaprota thaI jAya che ke temanAM vANI ane vyavahAra jaina tattvajJAnanAM darpaNa banI jAya che. jIva, ajIva, mokSa, tenA upAyo, saMsAra, tenuM kAraNa, karma, karmanAM vividha svarUpo, AdhyAtmika vikAsakrama--guNasthAna, naya (eTale ke vicAraNAnAM dRSTibiMduo), anekAMta (syAdvAda : eTale ke vastune samagrapaNe sparzanAra dRSTi), jagatanuM ekaMdara svarUpa, Izvara, tenuM ekatva ke anekatva, tenuM vyApakatva ke dehaparimitatva, ityAdi tattvajJAnanA pradezamAM AvatA aneka muddAone te aneka vAra carce che; balke temanuM samagra lakhANa ja mAtra AvI carcAothI vyApta che. emAM ApaNe athathI iti sudhI jaina diSTa ja joIe chIe. temaNe e badhA muddA paratve UMDI ane vedhaka carcA karI che, paNa te mAtra jaina dRSTine avalaMbIne ane jaina dRSTinuM poSaNa thAya e rIte ja-- koI eka jaina dharmaguru kare tema. phera eTalo avazya che ke krame krame temanAM ciMtana ane vAcananA pramANamAM e carcAo koI eka jaina vADAgata zAstramAM parimita na rahetAM samagra jaina zAstrane sparzI cAle che. emanA aMtarAtmAmAM jaina tattvajJAnano saMskAra eTale sudhI poSAyelo che ke teo prasaMga AvatAM sarakhAmaNImAM vaidika Adi tattvajJAnone potAnI samaja mujaba nikhAlasapaNe 'adhUrAM' darzAve che. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 2600 anekAnta ciMtana emanAM lakhANo uparathI e spaSTa thAya che ke temaNe vedAnugAmI keTalAMka darzano saMbaMdhI pustako vAMcelAM che. tema chatAM atyAra lagI mArA upara evI chApa paDI che ke vaidika ke bauddha darzanonAM mULa pustako vAMcavAnI temane sugamatA sAMpaDI nathI. pramANamAM jeTaluM maulika ane uttaravartI jaina sAhitya temaNe vAMcyuM ane vicAryuM che, tethI bahu ja ochuM bIjAM badhAM darzanonuM maLI emaNe vAMcyuM-vicAryuM che. svataMtra aitihAsika dRSTie nahi, paNa mukhyapaNe jaina paraMparAmAM cAlI AvatI mAnyatA pramANe jainadarzana ane bIjAM bhAratIya darzanano saMbaMdha emaNe vicAryo che. tethI ja teo eka sthaLe jainetara darzanone hiMsA ane rAgadveSanAM poSaka kahe che. jo temane bIjAM darzanonA mULa sAhityane gaMbhIrapaNe vAMcavA ane vicAravAnI zAMta taka maLI hota to teo pUrvamImAMsA sivAyanAM jainetara darzano vize AvuM vidhAna karatAM jarUra kheMcakAta. temanI niSpakSa ane tIvra prajJA sAMkhya-yogadarzanamAM, zAMkara vedAMtamAM, bauddha vicArasaraNImAM jaina paraMparA jeTalo ja rAgadveSa ane hiMsAvirodhI bhAva spaSTa joI zakata. vadhAre to zuM, paNa temanI sarala prakRti ane paTu buddhi nyAya-vaizeSikasUtranAM bhASyomAM paNa vItarAgabhAvanI-- nivartaka dharmanI--ja puSTino krama zabdazaH joI zakata; ane ema thayuM hota to teonI madhyasthatA, jaina paraMparAnAM anya darzano vizenA pracalita vidhAnanI bAbatamAM AvI bhUla thatAM rokata. eka bAju jaina tattvajJAnanA karma, guNasthAna ane nava tattva Adi viSayone maulika abhyAsa karavAnI ane tenuM ja ciMtana, pratipAdana karavAnI emane taka sAMpaDI, ane bIjI bAju e jainetara darzanonAM mULa pustako svayaM sAMgopAMga jovAnI agara to joIe teTalI chUTathI vicAravAnI taka na maLI. nahi to temanI guNagrAhaka dRSTi, samanvayazakti e badhAM darzanonA tulanAtmaka ciMtanamAMthI temane hAthe eka navuM ja prasthAna zarU karAvata. ema na thayuM hota topaNa temane vedAMtanA mAyAvAda ke sAMkhyayoganA asaMga ane prakRtivAdamAM je UNapa dekhAI che, te UNapa te rIte to na ja dekhAta ane na ja darzAvAta. zAstrajJAna ane sAhityAvalokana zrImaddo svabhAva ja ciMtana ane mananazIla hato. emanuM e ciMtana paNa AtmalakSI ja hatuM. tethI bAhyalakSI sAhitya, jevuM ke vArtA, navalakathA, Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra eka samAlocanA 0261 nATaka, kAvya pravAsavarNana Adi, tarapha temanI rasavRtti svAbhAvika rIte ja rahelI lAgatI nathI. emaNe evuM sAhitya vAMcavAmAM manoyoga Apyo hoya ke samaya gALyo hoya ema temanAM lakhANo jotAM lAgatuM nathI. chatAM temanA hAthamAM chUTuM chavAyuM evuM kAMI sAhitya paDI gayuM haze, topaNa eno upayoga emaNe to potAnI tattvaciMtaka dRSTie ja karela hovo joIe. emanI jijJAsA ane navuM navuM jANI te paratve vicAra karavAnI sahaja vRtti behada hatI. e vRtti anya sAhitya tarapha na vaLatAM mAtra zAstra tarapha ja vaLelI lAge che. - viduranIti, vairAgyazataka, bhAgavata, pravINasAgara, paMcIkaraNa, dAsabodha, zikSApatrI, prabodhazataka, mohamugara, maNiratnamAlA, vicArasAgara, yogavAsiSTha buddhacarita Adi temaNe lakhANomAM nirdezelAM ane bIjAM keTalAMka nAmapUrvaka nahi nirdezela chatAM temanAM lakhANonA bhAva uparathI spaSTa sUcita thatAM jainetara zAstrIya pustako temaNe ekAgratA ane tIkSNa dRSTithI vAMcyAM che kharAM, paNa ekaMdara temaNe jaina zAstro ja moTA pramANamAM vAMcyAM che. temAMnA jhINA jhINA tAttvika ane AcAra-viSayaka muddAo upara temaNe aneka vAra gaMbhIra vicAraNA karI che, e vize ekathI vadhAre vAra lakhyuM che, ane emaNe e vize ja hAlatAM ne cAlatAM upadeza Apyo che. A dRSTie emanAM lakhANo vAMcatAM evuM vidhAna phalita thAya che ke joke bIjAomAM hoya che tevI temanAmAM saMkucita khaMDanamaMDanavRtti, kadAgraha ke vijayalAlasA na hatAM, chatAM temaNe vAMceluM jainetara samagra zruta jaina zruta ane jaina bhAvanAnA paripoSaNamAM ja temane pariNamyuM hatuM. bhAratIya darzanomAM vedAMta (uttaramImAMsA) ane te paNa zAMkaramatAnusArI, tema ja sAMkhya e be darzananAM mULa tattvono temane paricaya kAMIka ThIka hato ema lAge che. e sivAyanAM anya vaidika darzano ke bauddha darzana vize temane je kAMI mAhitI maLI, te te darzananA mULa graMtha uparathI nahi, paNa AcArya haribhadranA SaDradarzanasamuccaya, dharmasaMgrahaNI Adi tathA AcArya siddhasenanA mULa sanmati Adi jevA jaina graMtho dvArA ja maLI hoya ema lAge che. temanA jaina zAstrajJAnanI zarUAta paNa sthAnakavAsI paraMparAmAMthI ja " jaya che. e paraMparAnuM sAhitya bAkInI be paraMparA karatAM--khAsa karI mUrtipUjaka zvetAMbara paraMparA karatAM-bahu ja ochuM ane maryAdita che. thokaDA WWVw.jainelibrary.org Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2620 anekAnta ciMtana ja nAmanAM tAttvika viSayonAM gujarAtIbhASAbaddha prakaraNo, mULa prAkRta keTalAka Agamo ane tenA TabAo--e ja e paraMparAnuM mukhya sAhitya che. zrImade bahu ja thoDA vakhatamAM e zAstro badhAM nahi to emAMnAM mukhya mukhya joI tenuM hArda sparzI lIdhuM, paNa eTalAthI temanI cakravartI thavA jeTalI mahattvAkAMkSA kAMI zame agara bhUkha bhAMge ema na hatuM. teo jema jema janmabhUmi bahAra jatA gayA ane gaganacuMbI jaina maMdiranAM zikharo jovA sAthe moTA moTA pustakabhaMDAro vize sAMbhaLatA gayA, tema tema temanI vRtti zAstrazodhana tarapha vaLI. amadAvAda pahoMcyA tyAM emane khUba ja navanavAM zAstro jovA-jANavA maLyAM. pachI to, ema lAge che ke, temanI vivecakazakti ane gaMbhIra dhArmika svabhAvane lIdhe cotaraphathI AkarSaNa vadhyuM ane aneka dizAomAMthI temane saMskRta-prAkRta pustako maLavA lAgyAM. A rIte zvetAMbarIya sAhityano paricaya bahiraMga ane aMtaraMga banne rIte vadhye ja jato hato, teTalAmAM muMbaI jevA sthaLethI temane digaMbarIya zAstro jANavA maLyAM. teo je vakhate je vAMcatA, te vakhate tenA upara kAMIka noMdhapothImAM lakhatA; ane tema nahi to chevaTe koI jijJAsu ke snehIne lakhavAnA patramAM teno nirdeza karatA. emanI noMdhapothI samagra ja che ema na kahI zakAya. vaLI badhI ja noMdhapothI ke badhA nirdezaka patro prApta thayA che ema paNa na kahI zakAya, chatAM je kAMI sAdhana upalabdha che te u52thI eTaluM cokkasapaNe kahI zakAya ema che ke traNe jaina paraMparAnA tAttvika, pradhAna pradhAna graMtho emaNe vedhaka dRSTithI spardhA che. keTalAMka mULa sUtro, jevAM ke uttarAdhyayana, sUtrakRtAMga, dazavaikAlika, praznavyAkaraNa ityAdi to e zabda, bhAva ane tAtparyamAM pI gayA hatA, ema lAge che. keTalAka tarkapradhAna graMtho paNa emaNe vAMcyA che. vairAgyapradhAna ane karmaviSayaka sAhitya to emanI nasenasamAM vyApeluM hoya ema lAge che. gujarAtI, hindI, saMskRta ane prAkRta e cAra bhASAmAM lakhAyela zAstro emaNe vAMcelAM lAge che. Azcarya to e che ke gujarAtI sivAya emaNe bIjAonI peThe saMskRta, prAkRta Adi bhASAono vyavasthita abhyAsa karyo nathI, chatAM te te bhASAnA vizArada paMDito zAstranA bhAvone sparze teTalI ja yathArthatAthI ane ghaNe sthaLe to tethI paNa AgaLa vadhIne temaNe e bhASAnAM zAstronA bhAvone tAvyA che; eTaluM ja nahi, paNa te bhAvone temaNe gadya ke padyamAM vyakta karyA che; ghaNI vAra to te bhAvonAM Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra -eka samAlocanA 0263 mArmika vivecano karyA che; e vastu temanI arthasparzI prajJA sUcave che. te vakhate jaina paraMparAmAM mudraNayuga nAmano ja hato. digaMbarIya zAstroe to kadAca chApakhAnAno daravAjo joyo ja na hato. e yugamAM dhyAna, ciMtana, vyApAra AdinI bIjI badhI pravRtti vacce vyApaka rIte traNe phirakAnuM ATaluM zAstra, bhASA AdinI adhUrI sagavaDe, enA yathArtha bhAvamAM vAMcavuM ane te upara AkarSaka rIte lakhavuM, e zrImadUnI asAdhAraNa vizeSatA che. emano koI guru na hato--hota to emanA kRtajJa hAtha ullekha karatAM nA bhUlata-chatAM e evA jijJAsu hatA ke nAnAmoTA game te pAsethI potAne joItuM meLavI letA. e yugamAM gujarAtamAM, khAsa karI mUrtipUjaka ane sthAnakavAsI jaina paraMparAmAM, digaMbarIya sAhityano paricaya karAvanAra, te tarapha rasavRtti ane Adarabuddhi utpanna karAvanAra jo koI prathama vyakti hoya to te zrImad ja che. joke muMbaI jevAM sthaLomAM, jyAM temane digaMbara mitro vizeSa maLavAno saMbhava hato, tyAM temaNe zvetAMbara sAhityano digaMbara paraMparAne paricaya thAya ane e tarapha teonI rasavRtti keLavAya evo kAMI prayatna avazya karelo hovo joIe; paNa sarakhAmaNImAM zvetAMbara paraMparAe digaMbara paraMparAnA sAhityane te vakhatathI Aja sudhImAM jeTaluM apanAvyuM che, kadAca tene zatAMze paNa digaMbara paraMparAe zvetAMbarIya sAhitya apanAvyuM nathI. tema chatAM ekabIjAnAM zAstronAM sAdara vAcana-ciMtana dvArA traNe phirakAmAM ekatA utpanna karavAnuM ane bIjAnI samRddhi dvArA potAnI apUrNatA dUra karavAnuM kAma AraMbhavAnuM zreya to zrImaddane ja che--je AgaLa jatAM paramazrutaprabhAvaka maMDaLarUpe alpAMze mUrta rUpa dhAraNa kare che. prAjJa manuSya game te paristhitimAMthI lAbha ja uThAvI le che e nyAye, zrImadda prathama sthAnakavAsI paraMparA prApta thaI e temanA eka khAsa lAbhamAM pariNamI; ane te e ke, sthAnakavAsI paraMparAmAM pracalita evo mULa Agamano abhyAsa emane taddana sulabha thayo-jema kadAca zvetAMbara paraMparAmAM gRhastha mATe prathamathI banavuM ochuM saMbhavita che--ane tenI asara emanA jIvanamAM amITa banI gaI. pAchaLathI zvetAMbara paraMparAnA pracalita saMskRtapradhAna ane tarkapradhAna graMthonA avalokane temanI Agamaci ane AgamaprajJAne savizeSa prakAzI. digaMbarIya sAhityanA paricaye temanI sahaja vairAgya ane ekAMtavAsanI vRttine kAMIka vizeSapaNe uttejI. jema jema temano Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 0 anekAnta ciMtana zAstrajJAna saMbaMdhI paricaya ane vikAsa vadhato gayo, tema tema temanAmAM prathamathI yogya paricaya ane mAhitIne abhAve baMdhAyelA je aikAMtika saMskAro hatA, jema ke 'puSpapAMkhaDI jyAM dubhAya, jinavaranI tyAM nahi AjJAya,' te kharI paDyA ane tenuM sthAna AdhyAtmika vikAsakramamAM kyAMka mUrtipUjAnuM AlaMbana paNa upayogI che e anekAMtadaSTae lIdhuM. 'Sagdarzana jina aMga bhaNIje' e prasiddha ane samanvayagAmI AnaMdaghanajInI kaDInI bhAvanA jaina paraMparAmAM tarkayugathI vizeSa pratiSThita thayelI che. e bhAvAnuM vizleSaNa ane parIkSaNa kevaLa jaina zAstrono ja nahi, paNa te te darzanonA mULa graMthono tenA yogya rUpamAM ane madhyastha dRSTie abhyAsa mAMge che. A bhAvanAno vAraso zrImamAM hato, je temaNe spaSTa vyakta karyo che. paraMtu A sivAya kevaLa traNa jaina phirakAone ja aMge eka bIjI bhAvanA vicAramAM Ave che, ane te e ke zvetAMbara paraMparAmAM bAkInI banne paraMparAo pUrNapaNe samAI jAya che; jyAre sthAnakavAsI ke digaMbara bannemAMthI eke paraMparAmAM zvetAMbara 5raM5rA pUrNapaNe samAtI nathI. A bhAvanA zrImane badhI paraMparAonA niSpakSa zAstrajJAnane pariNAme spaSTa thayelI temanAM lakhANo u52thI joI zakAya che, kAraNa teo potAnA snehIone digaMbarIya zAstro vAMcavAnI sAdara bhalAmaNa karatAM kahe che ke temAM je nagnatvano ekAMta che te upara dhyAna na ApavuM. e ja rIte sthAnakavAsI paraMparAnI AgamonA kvacit manamAnyA artha kADhavAnI praNAlI sAme paNa te virodha darzAve che; jyAre zvetAMbara zAstrIya paraMparAnA AcAra ke vicAra sAme temaNe eka paNa sthAne virodha darzAvyo hoya ke temAM jaina STie kAMI UNapa batAvI hoya, tevuM emanAM lakhANo vAMcatAM atyAra lagI mArA dhyAnamAM AvyuM nathI. mAro potAno aMgata abhyAsa paNa e ja mata upara sthira thayo che ke zvetAMbarIya zAstronI AcAravicAraparaMparA eTalI badhI vyApaka ane adhikArabhede anekAMgI che ke temAM bAkInI banne paraMparAo pUrNapaNe emanA sthAne goThavAI jAya che. kavitva zrImad mAtra gadyanA ja lekhaka nathI; teoe kavitAo paNa racI che. temane te vakhate ghaNA 'jaino kavi' nAmathI ja oLakhAtA, ane keTalAka to temanA anugAmI gaNane kavisaMpradAya tarIke ja oLakhAvatA. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra -eka samAlocanA 0 265 joke teo koI mahAn kavi na hatA ke temaNe koI mahAnuM kAvya nathI lakhyuM chatAM temanI kavitAo jotAM ema lAge che ke kavitvanuM bIja- vastusparza ane pratibhA tathA abhivyaktisAmarthya-temanAmAM hatuM. temanI kavitA anya gadya lakhANonI peThe AdhyAtmika viSayasparzI ja che. temanA priya chaMdo dalapata, zAmaLabhaTTa AdinA abhyasta chaMdomAMnA ja che. temanI kavitAbhASA pravAhabaddha che. sahajabhAve saralatAthI pratipAdya viSayane khoLAmAM laI e pravAha kyAMka josabhera to kyAMka ciMtanasulabha gaMbhIra vadhe jAya che. soLa varSa pahelAMnI uMmaramAM racAyela kavitAo svAbhAvika rIte ja zabdapradhAna ane zAbdika alaMkArathI AkarSe evI che. te pachInI kavitAo vastu ane bhAvamAM uttarottara gaMbhIra banatAM, temAM zAbdika anuprAsa ApoApa gauNa sthAna le che. emanA prAthamika jIvananI kavitAono viSaya bhArataprakRtisulabha vairAgya, dayA, brahmacarya ityAdi vastuo che. pachInI lagabhaga badhI ja kavitAo jaina saMpradAyanI bhAvanAo ane tAttvika muddAone sparzI racAyelI che. jema AnaMdaghana, devacaMdra ane yazovijayajInAM keTalAMka padyo bhAvanI sUkSmatA ane kalpanAnI uccagAmitAne lIdhe tatkAlIna gujarAtI sAhityamAM bhAta pADe evAM che, ane chatAMye te badhAM padyo jaina saMpradAyanI ja vastune sparzI sAdhAraNa jainetarane durgama evI jaina paribhASA ane jaina zailImAM ja racAyelAM hoI sAdhAraNa gujarAtI sAkSarothI cheka ja aparicita jevAM rahyAM che, tema zrImadranAM keTalAMka padyo vize paNa che. pUjya gAMdhIjI dvArA Azrama bhajanAvalImAM "apUrva avasaravALuM bhajana dAkhala na thayuM. hota to e sAdhAraNa janatAne kAne kyAreya paDyuM hota te vize zaMkA che. - zrImaddanuM "AtmasiddhizAstra' paNa doharAmAM che. eno viSaya taddana dArzanika, takapradhAna ane jaina saMpradAyasiddha hovAthI, enuM mUlyAMkana lokapriyatAnI kasoTIthI zakya ja nathI. viziSTa gujarAtI sAkSarone paNa emanAM padyono AsvAda levo hoya, to jema sAdhAraNa kAvyanA rasAsvAda mATe amuka saMskAronI taiyArI Avazyaka che, tema jaina paribhASA ane jaina, tattvajJAnanA spaSTa saMskAro meLavavA Avazyaka che. vedAMtanuM marmasthAna sparyA sivAya saMskRta bhASAnA viziSTa vidvAno paNa zrIharSanAM padyonA camatkAro AsvAdI na zake. sAMkhyaprakriyAnA paricaya sivAya kAlidAsanAM keTalAMka padonI racanAnI apUrvatA anubhavI na zakAya. te ja nyAya zrImanAM paDyo Jaiicducation International Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra66 - anekAnta ciMtana vize che. jema jaina janatAmAMthI pramANamAM moTo bhAga AnaMdaghanajI AdinAM padyonI vastuone sAMpradAyika jJAna ane paraMparAgata saMskArane lIdhe jaladI sparzI le che, tema zrImaddanAM padyomAMnI vastuone paNa jaladI sparzI le che. kAvyanA rasAsvAda vAste joItA bIjA saMskAronI UNapa pramANamAM jaina janatAmAM vadhAre hoI, te kAvyanA bAhya zarIranuM vAstavika mUlyAMkana karavA asamartha jovAmAM AvI che. tethI kAM to bhaktivaza, na hoya tevA guNo paNa ISTa kavitAomAM AropI de che ane kAM to hoya te guNo paNa te pArakhI zakatI nathI. zrImadbhAM padyo vize paNa jaina janatAmAM kAMIka AvuM ja jovAmAM AvyuM che. prajJA zrImamAM prajJAguNa khAsa hato e darzAvuM te pahelAM mAre ahIM spaSTa karavuM joIe ke huM prajJAguNathI kaI zaktio vize kahevA icchuM chuM. smRti, buddhi, marmajJatA, kalpanAsAmarthya, tarkapaTutA, sataasaviveka-vicAraNA ane tulanA sAmarthya-ATalI zaktio mukhyapaNe atre prajJA zabdathI vivakSita che. A pratyeka zaktino vistRta ane atisyuTa paricaya karAvavA vAste to atre temanAM te te lakhANonAM akSarazaH avataraNo khulAsA sAthe mAre chUTathI TAMkavAM joIe. tema karavA jatAM to eka pustaka ja thAya. tethI UlaTuM, jo temanAM lakhANonA aMzo darzAvyA sivAya A ke te zakti zrImamAM hatI ema kahuM to zrotAone mAtra zraddhAthI mAruM kathana manAvavA jevuM thAya. tethI madhyama mArga svIkArI A viSaya carcavo yogya dhAruM chuM. zrImanI asAdhAraNa smRtino purAvo to temanI ajaba avadhAnazakti ja che. temAMya paNa temanI keTalIka vizeSatA che. eka to e ke bIjA keTalAka avadhAnIonI peThe emanAM avadhAnanI saMkhyA kevaLa naMbaravRddhi khAtara yathAkathaMcit vadhelI na hatI. bIjI ane khAsa mahatvanI vizeSatA to e hatI ke temanI avadhAnazakti buddhi-vyabhicArane lIdhe jarAya vaMdhya banI na hatI; UlaTuM emAMthI viziSTa sarjanabaLa pragaTyuM hatuM, je anya avadhAnIomAM bhAgye ja dekhAya che. khAsa vAta to e che ke eTalI adbhuta avadhAnazakti ke jenA dvArA hajAro ane lAkho lokone kSaNamAtramAM AMjI anugAmI banAvI zakAya, asAdhAraNa pratiSThA ane arthalAbha sAdhI zakAya, te hovA chatAM temaNe teno prayoga yogavibhUtionI peThe tyAjya gaNI teno Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrImad rAjacaMdra'eka samAlocanA 0 267 upayoga aMtarmukha kArya bhaNI karyo, jema bIjA koI sAdhAraNa mANasathI thavuM zakya nathI. koI paNa vastunA kharA hArdane samajI levuM--tarata samajI levuM, e marmajJatA kahevAya che. soLa varSanI uMmara pahelAM kyAreka racAyelI 'puSpamALA'mAM teo prasaMgopAtta rAjAno artha sUcavatAM kahe che ke, rAjAo paNa prajAnA mAnItA nokara che.' ('puSpamALA'-70). ahIM 'prajA' ane 'nokara' e banne zabdo marmasUcaka che. Aje e ja bhAva zikSita kSetramAM vyApato jAya che. sattarame varSe racAyela 'mokSamALA'mAM teo mAnavanI vyAkhyA kevI marmagrAhI sUcave che ! 'mAnavapaNuM samaje te ja mAnava kahevAya' (mokSamALA'-4). ahIM 'samaje' ane 'te ja' e be zabdo marmagrAhI che; arthAt AkRti dhAraNa karanAra mAtra manuSya nahi. teo e ja 'mokSamALA'mAM manojayano mArga dAkhavatAM kahe che ke mana je duricchA kare tene bhUlI javI ('mokSamALA'-68), arthAt tene viSayakhorAkathI poSavuM nahi. ahIM 'duricchA' ane 'ane tene bhUlI javI' e be zabdo vedhaka che. e ja kumaLI vayanI 'mokSamALA'kRtimAM ('mokSamALA'-99). teo saMgaThanabaLathI lakSmI, kIrti ane adhikAra sAdhatA 'AMglabhaumiyo'nuM udAharaNa laI, ajJAnanA saMkaTamAM sapaDAyela jaina tattvane prakAzavA 'mahAna samAja'nI sthApanAnuM svapna jue che. 23me varSe dhaMdhAmagna ane saMskRta bhASA ke tarkazAstranA khAsa abhyAsa vinAnA rAyacaMdabhAI jaina zAstranA kevA marma kholatA, eno dAkhalo jovA icchanAra jainoe 'zrImadAjacaMdra' aMka 118 ane 125mAM je paccakkhANa duSpaccakkhANa Adi zabdonA artha varNavyA che, je rucaka pradezanA nirAvaraNapaNAno khulAso karyo che, ane je nigodagAmI caturdazapUrvInI carcAnuM spaSTIkaraNa karyuM che, te dhyAnathI vAMcI javuM. 29mA varSe bhAratavarSIya saMskRtine paricita evo eka jaTila prazna praznakAranI tarkajALathI vadhAre jaTila banI emanI sAme upasthita thAya che. praznano sAra e che ke Azramakrame jIvana gALavuM ke game te uMmare tyAgI thaI zakAya ? enI pAchaLa mohaka tarkajALa e che ke manuSyadeha to mokSamArganuM 1. rAjJA pravRttinAt - kAlidAsa. 2. juo A graMtha(darzana ane ciMtana) pAna 60. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 0 anekAnta ciMtana sAdhana hoI uttama che, ema jaina dharma svIkAre che; tyAre pachI evA uttama manuSyadehanuM sarjana aTake evA tyAgamArgano, khAsa karI saMtati utpanna karyA pahelAM ja tyAga svIkAravAno, upadeza jaina dharma kare, to e vadato-vyAghAta nathI ? A praznano uttara zrImad jaina zailInA marmane pUrepUro sparzIne Apyo che; joke vastutaH e zailI jaina, bauddha ane saMnyAsamArgI vedAMta e traNene eka ja sarakhI mAnya che. zrImadno javAba to kharI rIte emanA ja zabdomAM samajadAre vAMcavo ghaTe.1 27me varSe zrImadna AphrikAthI gAMdhIjI patra lakhI 27 ja prazno pUche che. temAM temano eka prazna temanA zabdomAM e che ke, "mane sarpa karaDavA Ave tyAre mAre tene karaDavA devo ke mArI nAkhavo ? tene bIjI rIte dUra karavAnI mArAmAM zakti na hoya ema dhArIe chIe" (447). Ano uttara zrImad te vakhatanA temanA mohanalAlabhAIne A pramANe Ape che : "sarpa tamAre karaDavA devo evuM kAma batAvatAM vicAramAM paDAya tevuM che. tathApi jo tame deha anitya che ema jANyuM hoya, to pachI A asArabhUta dehanA rakSaNArthe, jene dehamAM prIti rahI che evA sarpane tamAre mAravo kema jogya hoya ? jeNe Atmahita ichyuM, teNe to tyAM potAnA dehane jato karavo ja jogya che. kadApi Atmahita icchavuM na hoya teNe kema karavuM ? to teno uttara e ja apAya ke, teNe narakAdimAM paribhramaNa karavuM; arthAt sarpane mAravo evo upadeza kyAMthI karI zakIe ? anArya vRtti hoya to mAravAno upadeza karAya. te to amane tamane svapne paNa na hoya. e ja icchA yogya che." (447) A uttara temanA ahiMsAdharmanA marmajJAnano ane svajIvanamAM Utarela ahiMsAno jIvaMta dAkhalo che. emaNe eTalA uttarathI eka bANe aneka lakSya vIMdhyAM che, ane adhikArabhede ahiMsA ane hiMsAnI zakyAzakyatAnuM spaSTa kathana karyuM che. emAM e vidyArahetau kSati viyinte ceSAM na zvetAMsi ta va dhIrAH' e arthapUrNa kAlidAsanI ukti ahiMsAnA siddhAMta paratve bhASyatA pAme che. ahIM eTaluM samajavuM joIe ke zrImaddnI ahiMsA paratve samajUtI mukhyapaNe vaiyaktika dRSTie che. samAja ke rASTradRSTie eno vicAra, je AgaLa jatAM gAMdhIjIe vikasAvyo, tenuM mULa zrImadnA kathanamAM bIjarUpe hovA chatAM, vastutaH temAM vaiyaktika dRSTi ja bhAse che. 1. juo A graMtha(darzana ane ciMtana) pAna 126. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrImad rAjacaMdra -eka samAlocanA 0 269 kalpanAbaLa ane AkarSaka daSTAMta ke kathA dvArA potAnA vaktavyane sthApavA tema ja spaSTa karavAnuM sAmarthya zrImadmAM nAnI uMmarathI ja hatuM. skUlayogya uMmaranI kRti "puSpamALA'mAM jUnuM karaja patAvavA ane navuM karaja na karavAnI zikSA ApatAM teo karaja zabdano bhaMgazleSa karI gujarAtI ane saMskRta vyutpatti kalpI, temAMthI je traNa artha upajAve che, te temanA koI tatkAlIna vAcananuM phaLa hoya toya temAM kalpanAbaLanAM bIjo spaSTa dekhAya che. 1. ka = nIca + raja = dhULa, jema kapUta; 2. kara = hAtha, jamano hAtha + ja = nIpajelI cIja; 3. kara = vero; rAkSasI vero + ja = utpanna karanAra-ugharAvanAra ('puSpamALA'-75). - 17me varSe mokSamALAmAM teo bhaktitattva vize lakhatAM talavAra, bhAMga ane darpaNa e traNa daSTAMtathI enuM sthApana kare che. talavArathI zaurya ane bhAMgathI jema kepha vadhe che, tema sadUbhaktithI guNazreNI khIle che. jema darpaNa dvArA svamukhanuM bhAna thAya che, tema zuddha paramAtmAnA guNaciMtana vakhate AtmAsvarUpanuM bhAna pragaTe che. keTaluM dRSTAMtasauSThava ! ("mokSamALA'-13). e ja prasaMge vaLI teo kahe che ke jema moralInA nAdathI sUto sApa jAge che, tema saguNasamRddhinA zravaNathI AtmA mohanidrAmAMthI jAge che ("mokSamALA'-14). teoe "mokSamALA'mAM artha samajyA vinAnA zabdapAThanI nirarthakatA batAvatAM je eka kacchI vANiyAonI upahAsaka ("mokSamALA'-26) kathA TAMkI che, te amuka aMze pAribhASika hoI huM ahIM kaheto nathI, paNa je jaino hoya to tene tadana saraLatAthI samajI zake tema che. bIjAo paNa saheje jaina pAsethI e samajI zakaze. e kathA keTalI vinodaka ane abhaNa jevA vaizya samAjanI prakRtine baMdhabese tevI tema ja bodhaka che! zrImadda jaina saMpradAyanAM nava tattvonI "mokSamALA'mAM (93) kuzaLatApUrvaka samajUtI ApatAM prazna uThAve che ke jIva tattva pachI ajIva tattva Ave che ane ajIva tattva te jIvanuM virodhI che; e be virodhI tattvonuM samIpaNuM kema ghaTe? teo kalpanAbaLathI eka goLa cakra upajAvI A praznano khulAso AkarSaka rIte pUro pADatAM kahe che ke juo, paheluM jIva tattva ane navamuM mokSa tattva e baMne kevAM pAse che ? tyAre ajIva bIjuM tattva te jIvanI najIka dekhAya, e to ajJAnathI ema samajavuM. jJAnathI to jIva ane mokSa ja pAse Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 0 anekAnta ciMtana che. A emanI kalpanAcAturI e uMmare keTalI asAdhAraNa ! e ja rIte tevIsame varSe vedAMtasaMmata brahmAdvaita aMte mAyAvAdanuM temanI samaja pramANe ayuktapaNuM batAvavA eka catuSkoNa AkRti (63) kheMcI temAM jagata, Izvara, cetana, mAyA AdinA bhAgo pADI keTalI kalpanAzakti dAkhavI che ! ahIM mukhya prazna e nathI ke temanuM mAyAvAdanuM nirasana keTaluM mULagAmI che ? paNa prazna e che ke teo je vastune ThIka ke geraThIka samajatA, tene tema darzAvavAnuM kalpanAbaLa temanAmAM keTaluM hatuM ! praznottara zailIthI vastu carcavAnuM kalpanAbaLa to ApaNe temanI nAnI uMmaramAM ja nihALIe chIe ('mokSamALA'-102 Adi.) bAvIsame varSe kyAreka teo UMDA manananI mastImAM potAnA priya AdhyAtmika vikAsakrama-guNasthAna--nA vicArabhuvanamAM praveze che ane pachI e ciMtanaviSayane vANImAM vyakta karatAM eka manohara svalakSI nATakIya nepathyanI chAyAvALo kalpanAtmaka saMvAda race che (61), ane bahu ja saralatAthI guNasthAnanI vastu rocaka rIte vizleSaNapUrvaka darzAve che--jema AgaLa jatAM e ja vastu AkarSaka rIte bhAvanA dvArA 'apUrva avasara' e paghamAM darzAve che. jaina ke jainetara koI paNa guNasthAnanA jijJAsu vAste A saMvAda kaMTALo ApyA sivAya bodhaka sAbita thAya evo che. dharma, artha Adi cAra puruSArthonAM nAma ane teno prasiddha artha sarvavidita che, paNa zrImad potAnI AdhyAtmika prakRti pramANe kalpanAbaLe cAre puruSArthano AdhyAtmika bhAvamAM ja artha upajAve che (76). e karatAM paNa vadhAre sarasa ane pakva kalpanAbaLa to juvAna uMmare, paNa temanA jIvanakALamAM hisAbe trIsa varSane ghaDapaNe karela jJAna ane ajJAnanuM pRthakkaraNa darzAvatAM AMTIvALuM ane AMTI vinAnuM e sUtaranA dAkhalAmAM che. digbamano dAkhalo, je sarvatra bahu jANIto che, tenI sAthe ghUMcavALA ane kUMca vinAnA sUtaranA dAkhalAne umerI temaNe jJAna ane ajJAna vaccenuM vAstavika aMtara je pragaTa karyuM che, [704-(3)] te temanI aMta sudhI dRSTAMta ghaTAvI artha vistAravAnI, vaktavya sthApana karavAnI kalpanAcAturI sUcave che. tarkapaTutA zrImamAM kevI sUkSma ane nirdoSa hatI, e emanAM lakhANomAMthI aneka sthaLe camatkArika rIte jANavA maLe che. keTalAka dAkhalAo TAMkuM H sattaramA varSanA prAraMbhamAM mUchano doroya phUTyo nahi hoya, Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra -eka samAlocanA 0 271 * tyAre koIne caraNe paDI khAsa vidyAparizIlana nahi karela kumAra rAjacaMdra "mokSamALA'mAM (86-82) eka prasaMga TAMke che. prasaMga evo che ke koI samartha vidvAna mahAvIranI yogyatA sAmAnya rIte svIkAravA chatAM temanI asAdhAraNatA vize zaMkA laI zrImane prazna karyo che ke mahAvIranI utpAda, vyaya, ane dhrauvyavALI tripadI tema ja asti, nAsti, Adi nayo kAMI saMgata nathI. eka ja vastumAM utpatti che ane nathI, nAza che ane nathI,. yuvatva che ane nathI-e badhuM vAstavika rIte kema ghaTI zake ? ane jo paraspara viruddha evA utpAda, nAza ane dhRvatva tema ja nAstitva ane astitva dharmo eka vastumAM na ghaTe to aDhAra doSo utpanna thAya che. e samartha vidvAne je aDhAra doSo temanI sAme mUkyA che, te ja e vidvAnanI samarthatAnA sUcaka che. A ke AvI jAtanA aDhAra doSonuM varNana ATalAM badhAM zAstro pheMghAM pachI paNa, mane yAda che tyAM sudhI, huM pote paNa e zrImadbhA vidvAna sAthenA vArtAlApanA prasaMgamAMthI ja vAMcuM chuM. A doSo sAMbhaLyA pachI tenuM nivAraNa karavA ane temanA potAnA zabdo TAMkIne kahuM to "madhya vayanA kSatriyakumAra'nI tripadI ane nayabhaMgI sthApavA zrImad potAnI taddana alpajJatA pragaTa karI, kAMpate svare paNa makkama hRdaye mAtra tarkabaLathI bIDuM jhaDapyuM che ane emane evI khUbIthI, evI tarkapaTutAthI javAba vALyo che, ane badhA ja virodhajanya doSono parihAra karyo che ke vAMcatAM guNAnurAgI hRdaya temanI sahaja tarkapaTutA pratye AdaravAna bane che. koI paNa tarkarasike e Akho saMvAda emanA ja zabdomAM vAMcavo ghaTe che. AgaLa cAlatAM jagatkartAnI carcA vakhate teoe je vinodaka chaTAthI te uMmare jagatukakapaNAnuM khaMDana karI tarkabaLe svapakSa mUkyo che ("mokSamALA'97), te bhale koI te viSayanA graMthanA vAcananuM pariNAma hoya, chatAM e khaMDanamaMDanamAM emanI sIdhI tarkapaTutA taravare che. koIne patra lakhatAM temaNe jaina paraMparAnA kevaLajJAna zabda saMbaMdhI rUDha artha vize je virodha darzaka zaMkAo zAstrapATha sAthe TAMkI che (pa98), te sAcA tarkapaTune sparze evI che. je vizenI zaMkAmAtrathI jaina samAjarUpa indranuM Asana kaMpI, pariNAme zaMkAkAra sAme vajanirdoSanA TaMkAro thAya che, te vize zrImad jevo Agamano ananyabhakta nirbhayapaNe zaMkAo jijJAsune lakhI mokale che, te temanuM 29mA varSanuM nirbhaya ane pakva tarkabaLa sUcave che. bhAratavarSanI adhogati jaina dharmane AbhArI che ema mahIpatarAma Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2720 anekAnta ciMtana rUparAma bolatA ne lakhatA. bAvIseka varSanI uMmare zrImad temanI pAse pahoMcyA. temaNe mahIpatarAmane savAlo pUchavA mAMDyA. saracitta mahIpatarAme sIdhA ja javAbo ApyA. A javAbanA kramamAM zrImadre temane evA pakaDyA ke chevaTe satyapriya mahIpatarAme zrImadnA tarkabaLane namI spaSTapaNe svIkArI lIdhuM ke A muddA vize meM kAMI vicAryuM nathI. e to IsAI skUlomAM jema sAMbhaLyuM tema kahuM chuM, paNa tamArI vAta sAcI che (808). zrImad ane mahIpatarAmano A vArtAlApa majhimanikAyamAMnA buddha ane AzvalAyananA saMvAdanI jhAMkhI karAve che. satsat viveka-vicAraNAbaLa ane tulanAsAmarthya zrImamAM viziSTa hatAM. jaina paraMparAmAM haMmezAM nahi to chevaTe mahinAnI amuka tithioe lIlotarI zAka Adi tyAgavAnuM kahyuM che. jaino vyApArI prakRtinA hoI, temaNe dharma sacavAya ane khAvAmAMya aDacaNa na Ave evo mArga zodhI kADhyo che. te pramANe teo lIlotarI sUkavI sukavaNI bharI rAkhe che ane pachI niSiddha tithiomAM sukavaNInAM zAko eTalA ja svAdathI khAI lIlotarIno tyAga Ujave che. A bAbata zrImadnA lakSamAM nAnI ja uMmare AvI che. temaNe 'mokSamALA'mAM (53) e prathAnI yathArthatA-ayathArthatA vize je nirNaya Apyo che, te temanAmAM bhAvI vikasanAra vivekazaktino paricAyaka che. ArdrA bese tyArathI kerI jaina paraMparAmAM khAsa niSiddha manAya che. tyAre savAla thAya che ke zuM Ardra pachI kerI na ja khAvI ? agara to te vikRta thaI ja jAya che ? eno javAba temaNe Apyo che te keTalo sAco che ! teoe kahyuM ke ArdrAno niSedha caitra-vaizAkhamAM utpanna thanAra kerIne AzarIne che; nahi ke, ArdramAM agara tyAra bAda utpanna thanAra kerIne AzarIne (521). A temano viveka keTalo yathArtha che, tenI parIkSA karavA icchanAra jainoe Ardra pachI yu. pI., bihAra AdimAM kerI jovA ane khAvA javuM ghaTe. vezanA AchakaDApaNA vize emaNe darzAvelo vicAra temanI vyavahArakuzaLatA sUcave che. teo sughaDatAmAM mAnavA chatAM AchakaDApaNAthI yogyatA na vadhavAnuM kahe che, ane sAdAIthI yogyatA na ghaTavAnuM kahe che. khUbI to emanA pagAra na vadhavA-ghaTavAnA dAkhalAmAM che. A rahyA temanA zabdo : 'paheraveza AchakaDo nahi chatAM sughaDa evI sAdAI sArI che, AchakaDAIthI pAMcasonA pagAranA koI pAMcaso eka na kare ane yogya sAdAIthI pAMcasonA cAraso navvANuM koI na kare' (706). Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrImad rAjacaMdra'----eka samAlocanA 0 273 vagara vicArye dharmane nAme dhAMdhala karI mUkanArA, atyAre to zvasuragRhanI peThe paradezamAM vasatI saMtatinA jaina pUrvajoe cAreka dazakA pahelAM vIracaMda gAMdhInA dharmapariSada nimitte amerikApravAsa vakhate jyAre bhAre dhAMdhala macAvI, tyAre te ja dhanamasta vyApArIonI vacce vyApArI tarIke rahevA chatAM zrImad paradezagamananA niSedha paratve je vicAra darzAvyo che, te vicAra prasiddha jainAcArya AtmArAmajInI peThe kevo vivekapUrNa ane nirbhaya che ! e jaina samAjanI prakRtino ghotaka hoI temanA ja zabdomAM vAMcavA jevo che. teo lakhe che : dharmamAM laukika moTAI, mAnamahattvanI icchA, e dharmanA droharUpa che.' 'dharmanA bahAne anArya dezamAM javAno ke sUtrAdi mokalavAno niSedha karanAra, nagAruM vagADI niSedha karanAra, potAno mAna-mahattva-moTAIno savAla Ave tyAM e ja dharmane Thokara mArI, e ja dharma para paga mUkI, e ja niSedhano niSedha kare, e dharmadroha ja che. dharmanuM mahattva to bahAnArUpa ane svArthika mAnAdino savAla mukhya--e dharmadroha ja che. 'vIracaMda gAMdhIne vilAyatAdi mokalavA AdimAM Ama thayuM che. 'dharma ja mukhya evo raMga tyAre ahobhAgya.' (706) zrImaddnA paricita mitro, saMbaMdhIo ane kadAca AzrayadAtAo paNa keTalAka kaTTara mUrtivirodhI sthAnakavAsI hatA. te pote paNa prathama e ja matanA hatA, paNa jyAre temane pratimA vize satya samajAyuM tyAre koInI te paravA karyA sivAya pratimAsiddha vAste temaNe 20me varSe je lakhyuM che, temanI vicAragaMbhIratAnuM ghotaka che. jijJAsu e (20) mULa lakhANa ja vAMcI parIkSA kare. e ja rIte mAtra jainaparaMparAnA abhyAsIe zrImadnuM vicArakapaNuM jovA khAtara, temaNe A yuge kSAyika samyaktva saMbhava ke nahi e vize karelI carcA (323) temanA ja zabdomAM vAMcavA jevI che. viziSTa lakhANo zrImaddnAM lakhANone huM traNa bhAgamAM vaheMcI temAMthI nAnI ke moTI paNa kAMIka viziSTatA dharAvatI keTalIka kRtiono atre paricaya ApavA icchuM chuM. pahelA vibhAgamAM huM evI kRtione mUkuM chuM ke je gadya hoya ke padya 1. juo A graMtha darzana ane ciMtana) pAna 116. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta ciMtana paNa jenI racanA zrImad eka svataMtra ke anuvAdAtmaka kRti tarIke ja karI hoya. bIjA vibhAgamAM temanAM evAM lakhANo lauM chuM ke je koI jijJAsune tenA praznonA uttaramAM agara anya prasaMgathI lakhAyelAM hoya. trIjA vibhAgamAM evAM lakhANo Ave che ke je ApameLe ciMtana karatAM noMdharUpe lakhAyAM hoya agara temanA upadezamAMthI janmyAM hoya. have pahelA vibhAganI kRtio laIe. (1) "puSpamALA' A temanI upalabdha kRtiomAMthI sarvaprathama che. te koI viziSTa saMpradAyane anulakSIne nahi, paNa sarvasAdhAraNa naitikadharma ane kartavyanI dRSTie lakhAyelI che. mALAmAM 108 maNakA hoya tema A kRti 108 naitika puSpothI gUMthAyelI ane koI paNa dharma, paMtha ke jAtinAM strI ke puruSane nitya gaLe dhAraNa karavA jevI, arthAtu pAThya ane ciMtya che. AnI viziSTatA joke bIjI rIte paNa che, chatAM tenI dhyAnAkarSaka vizeSatA to e che ke te soLa varSanI uMmara pahelAM lakhAyelI che. eka vAra kAMI vAtacIta prasaMge mahAtmAjIe A kRti vize mane eka ja vAkya kaheluM. je tenI vizeSatA vAste pUratuM che. te vAkya e ke, "are, e "puSpamALA' to punarjanmanI sAkSI che." manuSya aMtarmukha ke bahirmukha game tevo hoya, tene vaiyaktika jIvana ane sAmudAyika jIvananI svasthatA vAste sAmAnya nItinI jarUra hoya ja che. evA vyAvahArika nItinA zikSaNa vAste "puSpamALA' racyA pachI zrImadUne aMtarmukha adhikArIo vAste kAMIka viziSTa lakhavAnI preraNA thaI hoya ema lAge che. emAMthI emaNe AdhyAtmika jijJAsA saMtoSavA ane poSavA khAtara eka bIjI kRti racI. enuM nAma emaNe uddeza ane viSayane anurUpa evuM "mokSamALA' (4) rAkhyuM. mALA eTale 108 maNakA peThe 108 pATha samajI ja levAnA. eno bIjo bhAga "prajJAvabodha mokSamALA' emaNe lakhavA dhArelo je lakhAtAM rahI gayo. chatAM sadabhAgye emAM emaNe lakhavA dhArela viSayonI yAdI karelI te labhya che (865). e viSayo upara koI viziSTa prajJAzAlIe lakhavA jevuM che, e kahevAnI bhAgye ja jarUra rahe che. mokSamALA'mAM carcelA dharmanA muddA khAsa karI jaina dharmane ja lakSI lIdhelA che. te vakhate temanAM prathama paricita sthAnakavAsI paraMparA ane zAstronI temAM spaSTa chApa che; chatAM ekaMdara rIte e sarvasAdhAraNa jaina saMpradAya vAstu anukULa thaI paDe e rIte ja madhyasthapaNe lakhAyela che. "mokSamALA'nI aneka vizeSatAo enA vAcanathI ja jANavI yogya che, Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra -eka samAlocanA 275 chatAM ahIM tenI eka vizeSatA noMdhavI yogya che. soLa varasa ane traNa mahinA jeTalI nAnI uMmare, koI skUla ke kaoNlejamAM agara to saMskRta yA dhArmika pAThazALAmAM nahi bhaNela chokarA rAyacaMdanI e traNa divasanI ramata che, ane chatAMya Aje prauDha abhyAsIne emAM sudhAravA jevuM bhAgye ja dekhAze. have pAchaLathI ra9me varSe racAyela "AtmasiddhizAstrane (660) sagavaDa khAtara prathama laIe. emAM 142 dohA che. enuM zAstra nAma sArthaka che. emAM jaina AcAravicAraprakriyA mULa rUpamAM pUrNa AvI jAya che. vicAra pakva che. avalokana ane ciMtana vizALa tema ja gaMbhIra che. jene vastu jANavI hoya ane saMskRta-prAkRta graMthonA jaMgalamAM paDyA sivAya sparza karavo hoya, tene vAste A zAstra nitya pAThya che. sanmati, paDradarzanasamuccaya, yogabiMdu, yogadaSTisamuccaya, samayasAra, pravacanasAra Adi graMthonuM te tAraNa che; ane chatAMya temAM tAtkAlika gaccha, paMtha ane ekAMta pravRttinuM svAnubhavasiddha varNana ane samAlocana paNa che. sarvasAdhAraNa mATe to nahi, paNa jaina mumukSu mATe te gItAnI garaja sAre tevuM che. jo AmAM jaina paribhASA gauNa karI pAchaLathI vyApaka dharmasiddhAMto cacya hota to e bhAga gItAnA bIjA adhyAyanuM sthAna leta. Aje gItA jevA sarvamAnya thaI zake evA padyapustakanI mAgaNI jaina loko taraphathI thAya che. zrImad sAme e vAta pragaTa rUpamAM AvI hota to teo e khoTa gujarAtI bhASA dvArA yogya rIte dUra karata. alabatta, Ane samajavAmAM adhikAra Avazyaka che. tarkazAstranI zuddha ane kramika dalIlo buddhizodhana sivAya na samajAya. eka bAju, durAgrahathI ghaNA Ane sparzatA ke jANatA paNa nathI; bIjI bAju, Ane sarvasva mAnanAra, sadA pATha karanAra ane samajavAnI vAstavika rIte taiyArI karatA nathI. bane ekAMto che. A zAstranAM saMskRta, hindI ane aMgrejImAM bhASAMtaro thayAM che, paNa enI kharI khUbI mULa gujarAtImAM ja che. jaina paraMparAnA sarvamAnya gujarAtI prAmANika dharmagraMtha tarIke A zAstra sarakArI, rASTrIya ke anya koI paNa saMsthAnA pAThyakramamAM sthAna levAnI yogyatA dharAve che. viziSTa bhASAMtarakRtimAM digaMbarAcArya kuMdakuMdakRta prAkRta paMcAstikAyanuM temaNe gujarAtImAM kareluM avikala bhASAMtara (700) Ave che. vivecanakRtiomAM Adhyatmika zvetAMbara muni AnaMdaghanajI (692), Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 9 anekAnta ciMtana cidAnaMdajI(9)nAM katipaya pagho upara temaNe karelAM vivecano maLe che. prasiddha digaMbara tArkika samaMtabhadranA mAtra eka ja prasiddha saMskRta zlokanuM vivecana (868) temaNe karyuM che. A vivecano pramANanI daSTie nahi, paNa guNanI dRSTie evAM mahattvanAM che ke koI paNa vivecakane te mArgadarzaka thavAnI yogyatA dharAve che. e vivecano pAMDityamAMthI nahi paNa sahajabhAve UgelI AdhyAtmikatAmAMthI janmyAM hoya evo bhAsa thAya che. "apUrva avasara evo kyAre Avaze e dhruvapadavALuM zrImaddanuM kAvya (456) Azrama bhajanAvalImAM sthAna pAmeluM hovAthI, mAtra jaina ke gujarAtI janatAmAM ja nahi, paNa gujarAtI bhASA thoDeghaNe aMze samajanAra vargamAM paNa jANItuM thayuM che ane thatuM jAya che. A padyano viSaya jaina prakriyA pramANe guNazreNI che. emAM prakriyAnuM jJAna ane bhAvatAdAbhya spaSTa che. te evA Atmika ullAsamAMthI lakhAyela che ke vAMcanArane paNa te zAMti Ape che. jaina prakriyA hovAthI bhAvanI sarvagamyatA AvavI zakya ja nathI. narasiMha mahetA AdinAM bhajano lokapriya che, kAraNa tenI vedAMtaparibhASA paNa eTalI agamya nathI hotI, jeTalI A padyamAM che. AnuM vivecana sAdhAraNa ane sarvadarzanaparibhASAmAM tulanAdaSTithI thAya, to te vadhAre lAvo pAme. narasiMha mahetAnA "vaiSNavajana to tene kahIe" e bhajanamAMno vaiSNavajana (bauddha paribhASAmAM bodhisattva) sAdhanAnA kramamAM lokasevAnA kAryanI yogyatA dharAve che, jyAre "apUrva avasara' e bhajanamAMnI bhAvanAvALo Ahata sAdhaka ekAMta AdhyAtmika ekAMtanI UMDI guhAmAM sevyasevakano bhAva bhUlI, samAhita thaI javAnI tAlAvelIvALo dekhAya che. "nIrakhIne navayauvanAra ItyAdi brahmacarya viSayaka doharA ("mokSamALA'-34) koI UMDA udgamamAMthI uddabhavyA che. khuda gAMdhIjI paNa eno pATha kyAreka karatA ema sAMbhaLyuM che. sattarame varSe racAyeluM "bahu puNya kerA puMjathI' ityAdi harigIta kAvya ("mokSamALA'-67) zabda ane arthathI bahu gaMbhIra che--jANe pAchalI uMmaramAM racAyuM na hoya ! brahmacaryanA doharA vize paNa ema ja kahI zakAya. he ! prabhu he ! prabhu, zuM kahuM ?" e kAvya (224) mAtra Atma 1. A pustaka(darzana ane ciMtana)mAM juo pAna 87. 2. A graMtha(darzana ane ciMtana)mAM juo pAna 50. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrImad rAjacaMdra-eka samAlocanA 0 277 nirIkSaNathI otaprota che. "jaDabhAve jaDa pariName e kAvya (226) jaina AtmaprakriyAnuM pUrepUruM bodhaka che. "jinavara kahe che jJAna tene e dhruvapadavALuM kAvya (227) jaina paribhASAmAM jJAnanI tAtvikatAnuM nirUpaNa kare che. - A badhAMya chUTAMchavAyAM kAvyone viziSTa kRtimAM mUkavAnuM kAraNa e che ke te badhAMmAM eka yA bIjI rIte jaina tattvajJAna ane jaina bhAvanA bahu spaSTatAthI vyakta thayelI che ane te badhAM supaTha che. eka vAra jeNe jaina paribhASAno paDado vIMdhyo, tene to game teTalI vAra vAMcavA chatAM temAMthI navInatAno ja anubhava thAya ema che. viziSTa kRtinA bIjA vibhAgamAM gAMdhIjIne bhinna bhinna samaye lakhelA traNa patro che. pahelo patra (447) jema praznomAM tema uttaramAM paNa moTo che. bIjI vizeSatA e che ke prazno tAtvika ane vyAvahArika bane rUpanA tema ja baeNrisTaranI buddhine chAje tevA vyavasthita che. uttara paNa prajJAthI ane anubhavajJAnathI apAyelA che. samatva pade pade che. sarpa mAravA na mAravAno nyAya prajJApATava ane vastusthiti sUcave che. chatAM Aje e uttara aparyApta ja che. sAmUhika dRSTie paNa AvI bAbatamAM vicAra karavo ja paDe che. gAMdhIjIe pAchaLathI e vicAra karyo. zrImad zuM karata te kahI na zakAya, paNa jainoe ane badhAe e vicAra karavo ja joIe. buddhanI bAbatamAM zrImade abhiprAya Apyo che, te temanAM mULa pustako pUrAM vAMcyAM hota to judI rIte Apata. gAMdhIjIne lakhelA bIjA patramAM (482) vivekajJAna, tenI zakyatA ane tenAM sAdhanonuM spaSTa citra che. trIjA patramAM (647) Arya vicAra-AcAra, Arya-anArya kSetra, bhakSyAbhaDhya viveka, varNAzramadharmanI agatyatA, nAtajAta AdinA bheda ane khAnapAnanA pArasparika vyavahAra Adi vize khulAso karelo che. Aje paNa gAMdhIjInA vikasita ane vyApaka jIvanakramamAM jANe zrImadranA e khulAsAnA saMskAro hoya ema bhAse che. A traNe patro dareke vAMcavA lAyaka che. enI vizeSatA e kAraNathI che ke bIjA koIne lakhe te karatAM gAMdhIjIne judI ja jAtanuM lakhavAnuM hoya che- adhikArInA prazna pramANe javAba. gAMdhIjI sivAyanA koI pratyenA patra 1. A graMtha(darzana ane ciMtana)mAM juo khaMDa 3. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 - anekAnta ciMtana vyavahAramAM ApaNe vyavahAru carcA bhAgye ja joIe chIe. emAM loka, paryAya, kevalajJAna, samyakta ityAdinI carcA hoya che; jyAre gAMdhIjI vyavahAru prazno dhArmika dRSTie kare che, ane Aje ApaNe joIe chIe ke gAMdhIjIe keTalA vyavahAra praznono nikAla dharmadaSTie karyo che ! sAmAnya jaina varga ane anya varga anadhikAra prazno ja kare che, e haMmezano anubhava zrImadune pUchanArAonA praznomAM paNa sAco Thare che. gAMdhIjI atyAra lagI apavAda che. jJAtibhojana, jJAti bahAra bhojana, bhakSyAbhaDhyavicAra, emAM ja kyAM sudhI chUTa ItyAdi prazno gAMdhIjInI vakIladaSTi tema ja paradezamAM AvI paDelI paristhitine AbhArI che. jainonA prazno mahAvIranA samayamAM thatA prazno jevA ja lagabhaga che. ema dekhAya che ke jainonA mAnasanI paristhiti lagabhaga e ja cAlI Ave che. aMka pa38vALo patra koI jaina jijJAsunA praznanA uttaramAM che, je jaina tattvajJAnanA abhyAsIne rasa poSe evo che. emAM niyata sthAnathI ja te te indriyAnubhava kema thAya che ane indriyo amuka ja paristhitimAM kAma kema kare che, teno khulAso khUba spaSTatAthI Apyo chejevo ke sarvArthasiddhi, rAjavArtika AdimAM che. - aMka 633vALo patra. jemAM Azramakrame vartavuM ke game tyAre tyAga karavo e prazna chaNyo che ane jeno kAMIka nirdeza meM prathama karyo che, te patra paNa eka gaMbhIra vicAra pUro pADato hovAthI khAsa dhyAna kheMce che. viziSTa kRtinA trIjA vibhAgamAM aMka 707-8 vALuM lakhANa prathama laIe. e kadAca svaciMtanajanya noMdha hoya. roga upara davA karavI ke nahi e vicAra jaina samAjamAM khAsa karI jinakalpa bhAvanAne lIdhe Avyo che. e bAbata zrImad A noMdhamAM khUba prakAza pADyo che, ane pUrNa anekAMtadaSTi gRhastha-sAdhu banne mATe ghaTAvI che, je vAstavika che. auSadha banAvavAmAM ke levAmAM pApadaSTi hoya to tenuM phaLa paNa auSadhanI asaranI peThe anivArya che, e vastu mArmika rIte carcA che. auSadha dvArA roganuM zamana kema thAya ? kAraNa ke roganuM kAraNa to karma che, ane te hoya tyAM sudhI bAhya auSadha zuM kare ? e karmadaSTinA vicArano sarasa javAba Apyo che.' A lakhANamAM emaNe traNa aMzo pathya lAge che H 1. roga karyajanita 1. A pustaka(darzana ane ciMtana)mAM juo pAna 129. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra-eka samAlocanA 0 279 che to te karma cAlu hoya tyAM lagI auSadhopacAra zA kAmano ? eka e prazna che. 2. rogajanaka karma. auSadhanivarya jAtinuM che ke anya prakAranuM e mAlUma na hovA chatAM auSadhanI kaDAkUTamAM zA mATe UtaravuM?--khAsa karIne dhArmika gRhastha ane tyAgIoe--e bIjo prazna. 3. auSadha karIe toya punaH karmabaMdha thavAno ja, kAraNa, auSadha banAvavAmAM ane levAmAM sevAyela pApavRtti niSphaLa nathI ja. to pachI roga nivArIne paNa navA roganuM bIja nAkhavA jevuM thayuM. eno zo khulAso ? e trIjo prazna. A traNe prazno emaNe karmazAstranI dRSTithI cacya che. auSadha ane vedanIyakarmanivRtti vacceno saMbaMdha darzAvatAM tathA karmabaMdha ane vipAkanI vicAraNA karatAM emaNe jaina karmazAstranuM maulika ciMtana vyakta karyuM che. vyAkhyAnasAra' (753) Akho jaina tattvajJAnanI rucivALA badhAe vAMcavA jevo che. e vAMcatAM ema lAge che ke emaNe samyakta pAkuM anubhavyuM na hoya to e vize ATalI spaSTatAthI ane vAraMvAra kahI na zake. teo jyAre e vize kahe che, tyAre mAtra sthUla svarUpa nathI kahetA. emanA e sAramAM ghaNA prasiddha dAkhalAo AkarSaka rIte Ave che. kevaLajJAnanI kyAreka prathama navI rIte karavA dhArela vyAkhyA emaNe AmAM sUcavI hoya ema lAge che, je jaina paraMparAmAM eka navuM prasthAna ane navIna vicAraNA upasthita kare che. emAM virati-avirati ane pApakriyAnI nivRtti-anivRttinA saMbaMdhamAM mArmika vicAra che." emanA upara je kriyAlopano AkSepa thato, teno khulAso emaNe pote ja AmAM spaSTa karyo che, je temanI satyapriyatA ane nikhAlasatA sUcave che. | 'upadezachAyA'(643)nA mathALA nIcenA saMgrahamAM zrImannA AtmAmAM haMmezAM ramI rahelAM, vividha viSayonAM citanonI chAyA che, je jaina jijJAsu vAte khAsa rucipoSaka che. upasaMhAra baMgALI, marAThI, hindI ane gujarAtI Adi prAMtika bhASAo, jemAM gRhastha ke tyAgI jaina vidvAna ane vicAraka varganI lekhanapravRtti thAya che ane vizeSa saMbhave che, temAMthI prasiddha jaina AcArya AtmArAmajInI hindI kRtione bAda karatAM eka bhASAmAM vasamI zatAbdImAM lakhAyeluM eka paNa 1. juo A graMtha(darzana ane ciMtana)mAM 112. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 0 anekAnta ciMtana pustaka meM evuM nathI joyuM ke jene 'zrImad rAjacaMdra'nAM lakhANo sAthe gaMbhIratA, madhyasthatA ane maulikatAnI dRSTie aMzathI paNa sarakhAvI zakAya. tethI Adhunika samagra jaina sAhityanI dRSTie, vizeSe karI jaina tattvajJAna ane cAritraviSayaka gujarAtI sAhityanI dRSTie, zrImAM lakhANonuM bhAre mUlya che. chellA traNacAra dazakA thayAM jaina samAjamAM navIna prajAne navIna keLavaNI sAthe dhArmika ane tattvajJAna saMbaMdhI jaina zikSaNa ApI zake evAM pustakonI comerathI anavarata mAMgaNI thatI jovAmAM Ave che. aneka saMsthAoe potapotAnI zakayatA pramANe AvI mAMgaNIne pahoMcI vaLavA kAMI ne kAMI prayatna sevyA che, tema ja nAnAMmoTAM pustako prasiddha karyAM che. paNa jyAre niSpakSabhAve e badhAM vize vicAra karuM chuM, tyAre mane spaSTa lAge che ke e badhA prayatno ane lagabhaga e badhuM sAhitya zrImanAM lakhANo sAme bAliza ane kRtrima jevuM che. emanAM lakhANomAMthI ja akSareakSara amuka bhAgo tAravI, adhikArInI yogyatA ane vaya pramANe, pAThyakrama ghaDI kADhavAmAM Ave ke jemAM koI paNa jAtanA kharca, parizrama Adino boja nathI, to dhArmika sAhitya vizenI jaina samAjanI mAgaNIne Aje paNa emanAM lakhANathI bIjAM koI paNa pustako karatAM vadhAre sArI rIte saMtoSI zakAya ema che. emAM kumArathI mAMDI prauDha uMmara sudhInA ane prAthamika abhyAsIthI mAMDI UMDA ciMtaka sudhInA jijJAsu mATenI sAmagrI mojUda che. alabatta, e sAmagrIno sadupayoga karavA vAste asaMkucita ane guNagrAhaka mAnasa cakSu joIe. zrImaddnI samagra uMmara karatAM vadhAre vakhata abhyAsamAM gALanAra, zrImaddnAM bhramaNa ane paricayakSetra karatAM vadhAre vistRta kSetramAM rakhaDanAra, ane vividha viSayanA aneka vidyAguruone caraNe sAdara besanAra mArA jevo alpa paNa dhAre to emanAM lakhANomAM khAmIo batAvI zake; paraMtu jyAre emanI mAtra ApabaLe vidyA meLavavAnI, zAstro vAMcavAnI, tattvaciMtana karavAnI ane te upara spaSTa tema ja pravAhabaddha lakhavAnI ane te paNa gharaAMgaNe ramatA kumAranI uMmarathI tema ja vyApAradhaMdhA AdinI vividha pravRttio vacce--tyAre zrImad jevI vyakti utpanna karavA vAste mAtra jaina saMskRti pratye ja nahi paNa gujarAtanI saMskRti pratye mAthuM ApameLe namI jAya che. jaina samAja mATe to e vyakti cirakAla lagI AdaraNIya sthAna sAcavI rAkhaze emAM zaMkA ja nathI. taTastha ane ciMtaka bhAve zrImanAM lakhANa Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrImad rAjacaMdra-eka samAlocanA 0 281 vAMcyA sivAya emane vize abhiprAya bAMdhavA ke vyakta karavA e vicArakanI dRSTimAM upahAsAspada thavA jevuM ane potAnuM sthAna gumAvavA jevuM che. "zrImad rAjacaMdranuM aMtima saMskaraNa joI gayA pachI te saMskaraNanI keTalIka khaTake evI khAmIo tarapha temanA anugAmIonuM lakSa kheMcavuM yogya dhAruM chuM. e khAmIo haze tyAM sudhI "zrImad rAjacaMdranuM mahattva vidvAno yogya rUpamAM AMkI nahi zake. khAmIo pariziSTa ane zuddhiviSayaka che. prathama to viSayAnukrama hovo joIe. keTalAMka pariziSTomAM paheluM temAM AvelA graMtha ane graMthakAro vizenuM; bIjuM, temAM AvelAM avataraNo vizenuM, tenAM mULa sthaLo sAthe; trIjuM, temAM AvelA badhAya vyAkhyA karela ke vyAkhyA karyA vinAnA pAribhASika zabdonuM; cothuM, emAM carcelA viSayo mULamAM je je graMthamAMthI levAmAM AvyA hoya, te graMthonAM sthaLo ane jarUra hoya tyAM pATho darzAvanAruM-ema aneka dRSTithI mahattvanAM bIjAM paNa pariziSTa ApavA jarUrI che. emaNe potAnAM lakhANomAM vAparela saMskRta ke prAkRta zabda kAyama rAkhIne paNa jyAM temAM vikRti hoya tyAM sAthe koSTakamAM te dareka zabdanuM zuddha rUpa ApavAthI kAMI pustakanuM mahattva ghaTatuM nathI. A prasaMge zrImadUnA smArakarUpe cAlatI saMsthAo vize sUcana karavuM prAsaMgika che. huM jANuM chuM tyAM sudhI emanA smaraNarUpe be prakAranI saMsthAo che : keTalAka Azramo ane paramazrutaprabhAvaka maMDaLa. AzramonI bAbatamAM to eTaluM ja sUcavavuM basa thaze ke te te AzramanA saMcAlakoe ane tyAM rahenArAoe, zrImade sUcita zAstrAbhyAsa, manana ane ApameLe nirNaya bAMdhavAnI vRttino ja vikAsa thAya e rIte vyavasthita abhyAsa ane ciMtanakrama goThavavo joIe. temanI caraNapAdukA ke chabI AdinI suvarNapUjA karatAM temanI sAdagI ane vItarAgabhAvanAne baMdhabese tema ja vicArakonI dRSTimAM parihAsa na pAme evI ja yogya bhakti poSavI ghaTe. paramazrutaprabhAvaka maMDaLe Aja sudhImAM vyApaka dRSTie rASTrIya bhASAmAM anuvAdita aneka pustako bahAra pADyAM che. e prayatna prathama daSTie atyAra lagI stutya gaNAya, paNa atyAre UbhI thayelI sAhityaviSayaka mAgaNI ane thayela vikAsakramane lakSamAM letAM, have e maMDaLe saMpAdana-mudraNanuM dRSTibiMdu badalavuM ja joIe. pustakonI pasaMdagI, anuvAdanI paddhati, tenI bhASA tathA prastAvanA, pariziSTa Adi kevAM ane keTalAM hovAM joIe eno nirNaya karavA vAste e maMDaLe ochAmAM ochA be-traNa vidvAnonI samiti banAvI, Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2820 anekAnta ciMtana te dvArA ja anuvAdaka ke saMpAdaka pasaMda karavAnuM, ane vastu taiyAra thayA pachI tapAsAvavAnuM kAma karAvI, tyAra pachI ja pustaka presamAM ApavAnI goThavaNa karavI ghaTe. e maMDaLa taraphathI atyAra lagImAM pragaTa thayela saMkhyAbaMdha pustako jyAre jouM chuM, tyAre mULapATha, anuvAda, bhAvakathana, saMzodhana AdinI DhagalAbaMdha akSamya bhUlo joI vyApArI jaina samAjane hAthe haNAtA sAhityanA tejasvI AtmAnuM dRzya anubhavuM chuM. 'zrImad rAjacaMdra'no hindI ke koI paNa bhASAmAM anuvAda karavAnI rucivALA paNa temanA ghaNA bhakto che. temanuM paNa dhyAna kheMcavu Avazyaka che. zrImaddnI bhASA gujarAtI che, paNa te temanI khAsa bhASA che. gujarAtI bhASAmAM navayugamAM jaina tattvaciMtana temaNe ja prathama kareluM ane lakheluM hovAthI, temanI bhASAe svAvalaMbI viziSTa rUpa dhAraNa karyuM che. temAM carcAyelA viSayo seMkaDo graMthomAMthI ane kAMIka svataMtra bhAve UMDA ciMtanamAMthI AvelA che. tethI anuvAdakanI pasaMdagImAM mukhya traNa bAbato dhyAnamAM nahi rakhAya to e anuvAdo nAmanA ja thaze : pahelI e ke teNe zrImadnI bhASAno mAtRbhASA jeTalo ja talasparzI paricaya karelo hovo joIe. bIjI bAbata e ke emAM carcelA viSayonuM teNe pakva ane spaSTa parizIlana kareluM hovuM joIe. ane trIjI bAbata e che ke je bhASAmAM anuvAda karavAno hoya temAM lakhavAno te siddhahasta hovo joIe. ATalA pUratI sagavaDa karI ApavAmAM ke meLavavAmAM je kharca yogya rIte saMbhavato hoya, te karavAmAM vaizyavRtti jarAya na sevatAM TANA vakhatanI udAravRttinuM avalaMbana karavuM joIe. 1 - 'zrI rAjacaMdranAM vicAraratno'(gUjarAta vidyApITha)mAMthI uddhRta 1. zrI 'rAjacaMdranAM vicAraratno'(gUjarAta vidyApITha)mAMthI udbhuta. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci akabara-235 akalaMka-64, 71, 148, 182, 204, 244, akalaMkagraMthatraya-182 akalaMkadeva-148 akSapAda gautama-53 akSapAda-71 agravAla-229 ajaMtA-241 ajJAna-114 akkathA-papa adbhutastava-212 advaitasiddhi-244 adhyayanavidhi-91 adhyardhazataka-208 adhyAtmamataparIkSA saTIka-24 adhyAtmasAra-21, 24 adhyAtmopaniSadU24 adhyApanavidhi-91 ananubhASaNa-114, 81 ananuyojya-95 anabhyAsadazA-31 anavasthA-39 anaMtavIrya-148, 204 anaMtAcArya-25 anAtmavAdI-2para anityasama-77 anuktajhAhya-114 anutpattisama-75 anupalabdhi-195 anupalabdhisama-77 anumAna-191, 95 anumAnapaddhati-14 anuyoga-95 anuyojya-95 anuvyavasAya-31 anuvyavasAyajJAna-38 anekAMta-150 anekAMtajayapatAkA-23, 148, 157 anekAMtajayapatAkATippana-25 anekAMtadaSTi-29 anekAMtavAda-153, 159, 162 anyathAnupapatti-199, 20. anvayavyApti-201 apakarSasama-74 apavarga-11 apasiddhAMta-82, 114 apArthaka-80, 114 apUrva avasara-265 apoha-203 apauruSeyatvavAda-32 apratibhA-81,114 aprAptakAla-75, 80, 114, aprAmANya-37 abhayakumAra-174 abhayatilaka-26 abhayadeva-23,34, 152, 155, 205, Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2840 anekAnta ciMtana abhidharmakosa-234 abhidharmasaMgIti-191 abhyanujJA-95 abhyAsadazA-31 amadAvAda-258 amRtacaMdra-70 ayodhyAkAMDa-235 arabI-239 araviMda-248 arcaTa-182, 184, 196 arthakriyAjJAna-31, 37, 39 arthaprApti-95 arthazAstra-191, 56 arthAta-114 arthAntara-95, 79 arthApatti-201 arthApattisama-76 alaMkArazAstra-129 avayava-54, 72 avarNasama-74 avijJAtArtha-80, 114 avidyA-7, 11 avinAbhAvaniyama-199 avirati-116 aviveka-8 avizeSasama-76 avyabhicAranigama-199 avyavahAra-rAzi-116 avyAsavAda-26 azoka-192 azvakAraNika-237 azvaghoSa-207, 231, 235 aSTaka-67 aSTazatI-24 aSTasahasrI-24, 33, 157, 204 aSTasahasrITIkA-21 asarvajJaparatratattvanirNayecchu-106 asaMga-191 ahiMsA-13, 150 ahetu-95 aMgapravAha-126, 135 aMgabAhya-126, 135 aMtarAtmA-8 aMtarvASi-201 aMbaDha-61 AkAza-44 Agama-191 AcArAMga-243, 245 Atmadravya-27 Atmadroha-246 AtmamImAMsA-249 AtmavAda-249 Atmasiddhi-242 AtmasiddhizAsra-275 AtmAnaMda sabhA-123 AtmArAmajI-142, 279 AtmopaniSada-242 AtmaupamyamUlaka-246 AdhyAtmikamatadalana-24 AnaMdaghanajI-264, 265, 275 AnRNyastava-212 AnvIkSikI-195, 56 AptaparIkSA-18, 148, 244 AptamImAMsA-19, 182 AmeragaDha-235 Aryadeva-214 Arhat236, 237 AlApapaddhati-25 Aloka-175 Avazyaka -127 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci - 285 Avazyakaniyukti-134 Avazyaka zrutaskaMdha-130 AvazyakasUtra-124 Azrama bhajanAvalI-265 Azrava-11, 13 AharaNa-82 AharaNatadoSa-82 I-nsiMga iMDiyana enTikverI-209 indrabhUti-60 Izvarasiddhi-244 Izvarasena-182, 194 uktagrAhya-114 ucyamAnagrAhya-114 utkarSasama-74 uttaramImAMsA-34, 45 uttarAdhyayana-46, 127,224, 245, 262 utpAdasiddhiprakaraNa-25 utpAdAdisiddhitraya-ra05 udayana-34, 204 udayanAcArya-21 udIcyaveSa-239 udyotakara-65, 71, 182, 194, upacArachala-73 upadezachAyA-279 upadeza rahasya-24 upanaya-95 upaniSada-41, 243 upanyAsopanaya-82 upapattisama-76 upamitibhava-prapaMcAnI-23 upalabdhisama-77 upasaMhAra-88 upasaMhAravizuddhi-88 upAya-2para upAyahRdaya-191 upAlaMbha-95 upodyAtastava-212 umAsvAti-126, 134 urjyoti-228 Rgvada-212 ekAgra-11 ekAryasamavAya-199 eziyA-192 aitihya-95 aizvarakAraNika-236 aupaniSada-236, 237 aupaniSadika darzana-45 aupacca-95 kaMcuka-240 kaMdalipaMjikA-26 kaMdalITippana-26 ka7-156 kaNAda RSi-43 kaNAda-236, 237 kathA-49, 56 kamalazIla-33, 184 karuNAstava-212 karNagomI-194, 198, 200 karma-95 karmavijJAnazAstra-160 kalA aura saMskRti-228 kiliviDaMbana-114 kalpasUtra-55 kalyANamaMdira-149 kaSAya-116 kAThiyAvADa-156 kAdambarI-229, 235 kAnta-30 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 0 anekAnta ciMtana kApila-236, 237 kAyotsarga-126 kAradhamI-236-237 kAraNadoSa-87 kAryakAraNabhAva-199 kAryasama-7 7 kAlatattva-40 kAlidAsa-200, 222, 231 kAvyAnuzAsana-71 kAzI-136 kAzmIra-192 kAMtivijayajI 205 kizoralAla-248 kIrtilatA-235 kublikA-232 kumArapAla-216 kumArapAla carita(tra)-23, 235 kumArapAla prabaMdha-23 kumArapAlapratibodha-23 kumArasvAmI-232 kumArila-65, 182,194,197 kumudacaMdra-69 kuMdakuMda-16,19, 143, 144, 275 kUrpAsaka-240 kUrmagrIvA-224 kRSNakathA-49 kevalajJAna-38, 143 kevaladarzana-143 kezaluMcana-236, 237 kezI-55 kaoNMga-208 kauzalastava-212 krizciyAniTI-6 kSaNa-45 kSaNabhaMgasiddhi-185, 186 kSaNikatva-203 kSamAlyANa-26 kSipta-11 kSipra-43 kharataragaccha-123 khaMDanakhaMDakhAdya-21 khaMbhAta-156 khutAna-208 gaMdhahasti-18 gadAdhara bhaTTAcArya-21, 34 gargAcArya-26 gaMgeza upAdhyAya-21, 34 gAMdhAra-192 gAMdhIjI-255, 268 giranAra-237 gItA-21 gujarAta-156 gujarAta purAtattva-157 guNa-95 guNaratna-26, 155 guNaratnasUri-25 guNasthAnaka-248 guru(prabhAkara)-38 gurupUjA-141 gurvAvalI-23 gopAladAsa-256 gommaTasAra-47 gozAlaka-61 gautama RSi-43 gautamasUtravRtti-30 granaveDela-208 grahavarmA-234 catuHzataka-209, 214 catuHzatI-186 caturviMzati prabaMdha-23 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci - 287 caturvizatistava-126 caraka-pa6, 71, 190, 191 carita-49 caMdraprabha-1papa caMdraprabhasUri-25 caMdrasena-25 cANakya-56, 190 cAritrapUjA-141 citra-229 cidAnaMdajI-276 cIna-192, 207 cInacolaka-240 cUrNI-82 chala-51, 54, 73, 95, 111 jagadIza-21 jamAlI-61 jayaMta-182 jayasiMha-26 jAnatta-183 jayecchA-pa1 jalpa-54, 57, 72 jabU-139 jaMbusvAmI-129,130 jati-54, 73, 111 jAyasavAla-211 jijJAsA-89, 95 jitAri-185 jinabhadra-155 jinabhadragaNi-132, 134 jinamitra-184 jinavardhana-26 jinavijayajI-176, 90 jinasenasUri-148 jinezvara-155 jItakalpa-142 jIvAbhigama-46 jesalamera-186 jaina-34, 41, 236, 237 jaina-bhASA-24 jainasAhitya saMzodhaka-23 jaimini RSi-44 jaiminIyadarzana-35 jJapti-36 jJAnabiMdu-24 jJAnazrImadra-183 jJAnecchA-pa1 TibeTa-192, 207, 209 TIkA-82 DAlacaMdajI-123 takSazilA-232, 236 tajjata doSa-87 tattvanirNaya-50 tatvasaMgraha-33, 157 tattvAnuzAsana-24 tatvArtha-18 tattvArthabhASya-130, 134, 135, 138 tattvArthabhASyavRtti-47 tattvArtharAjavArtika-148 tattvArthasUtra-bhASya-126 tattvArthasUtravRtti-24 tattvopaplava-176 tarka-pa1, 54, 72 tarkadIpaka-26 tarkadIpikA-26 tarkapacAnana-109 tarkakkikA-26 tabhASA-21 tabhASAvArtika-26 tarkarahasyadIpikA-26 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 - anekAnta ciMtana tarkavAda-63 205, tarkavAdatathAnavAda-26 devAgamastotra-24 tarkavArtika-205 devendramati-183 tarkavidyA-195 dehAtmavAdI-249 tarkasaMgraha-21 doSa-pada taMtra-155 dravya-95 tAdAbhya-199 dravyakarma-250. tArakasa-176, 205 dravyaguNaparyAya-151 tArAnAtha-178 dravyaguNaparyAyano rAsa-47 tilakamaMjarI-229 dravyAnuyoga-151 tIrthapUjA-141 dhArnizaktAtrizikA-saTIka-24 tRSNA-7, 252 dhAtrizikA-63, 164 terApaMtha-237 dvAdazAra nayacakra-23 trizikA-15 dhanaMjayanAmamAlA-142 trarUpya-200 dharmakIrti-178, 183, 184, 193, thomasa-210 196, 197, 199, 200, 203 dalapata-265 dharmaparIkSA-24 dalasukha mAlavaNiyA-176 dharmabhUSaNa-26 dazavaikAlika-87, 127, 262 dharmavAda-67, 68 dAsabodha-261 dharmazAstrI-236, 237 digaMbara-16, 144, 237 dharmasaMgrahaNI-23, 47, 261 dinAga-33, 191, 192, 197, dharmasAgarasvAmI-26 199, 20, 201, 234 dharmottara-183 dillI-235 dharmottarapradIpa-186 divAkaramitra-236 dhRtarASTra-235 duHkha-11, 2para nathamalajI TATiyA-176 duHkhahetu-11 nayacakra-25, 26, 157 duryodhana-23pa nayapradIpa-21, 24 durveka mizra-183-185 nayarahasya-21, 24 duSkarastava-212 nayavAda-147 daSTAMta-54, pa6, 72, 88, 95 nayaviSayaka-167 dRSTAMtavizuddhi-88 nayAmRtataraMgiNI-21, 24 devacaMdra-25, 265 nayopadeza-21 devabhadra malladhArI-25 naracaMda-155 devasUri-20, 23, 25, 69, 109, | naracaMdrasUri-ra6 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci 0 289 narendrasena-26 nAgArjuna -145, 191, 193, 214 nAlaMdA-236 nikAyo-192 nigamana-95 nigamanavizuddhi-88 nigoda-117 nigrahadoSa-87 nigrahasthAna-54, 81, 95, 191 nijutti-pa6, 82 nityapaNuM-250 nityasama-77 niranuyojyAnuyoga-81, 114 nirarthaka-114 nirIzvara-250 niruddha-114 nirupamastava-212 nirNaya-54, 72 nirvANa-11, 252 nirvANamArga-11 nitukavinAzavAda-ra03 nizIthacUrNi-90 nibArka-45 nIlakaMThadIkSita-114 netara-241 nepAla-205 naiyAyika-30 naiSkarmesiddhi-244 nyAya-9, 14, 34 nyAyakumudacaMdrodaya-25,34, 157 nyAyakhaMDanakhAdya-saTIka-24 nyAyadarzana-145 vAyadIpikA-26 vAyadvatrizikA-63 nyAyapraveza-193 nyAya praveza-prakaraNa-23 nyAyapravezaprakaraNa-vRtti-26 nyAyabiMdu-176, 183, 193 nyAyabiMduvRttiTippana-26 nyAyamaMjarI-113, 204 nyAyamukha-192, 196, 215 nyAyavidyA-195 nyAyavinizcaya-24, 157, 204 nyAyavinizcayAlaMkAravRtti-25 nyAyazAstra-14 nyAyasAravRtti-26 nyAyasUtra-pa3 nyAyasUtravRtti-113 nyAyAlaMkAraTippana-26 nyAyAloka-21, 24 nyAyAvatAra-18, 23, 63, 148, 196, 200, 215 nyAyAvatAraTippana-25 nyUna-114 nyUna nigrahasthAna-80 paMcapratikramaNa-123 paMcAdhyAyI-43, 53 paMcIkaraNa-261 paMDitAcArya-26 pakSabheda-50 pakSaviSayaka-167 pakSasattva-201 paTaNA-175 pataMjali-44 patraparIkSA-24 padmasuMdara-25 parata-31 paramatAbhyanujJA-87 paramazrutaprabhAvaka-281 paramANuvAdI-4 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra900 anekAnta ciMtana paramAtmA-8 parasiddhAMta-82 pariNAma-48 pariNAmavAda-9 pariharaNa-87 parihAra-95 parIkSaka buddhi-248 paryanuyojyopekSaNa-81, 114 pATaNa-156, 173 pATalIputra-64 pANini-228 pAtaMjala-24 pAtrakesarIjI-148 pAdatADitaka-235 pAdalipta-64 pArthasArathi mizra-34, 44 pArzvanAthacaritra-25 pAlItANA-64 pAzupatadarzana-1papa pAMca rAtrika-236, 238 pAMDuribhikSu-236 piTarna riporTa-23 piMgA-240, 241 puNyavijayajI-174, 205 punarukta-114 purAtattva maMdira-174, 256 purAtanac162 puruSa-44 puruSottama-226 puSpamALA-269, 274 pUrvamImAMsA-9, 34 pRthvIcaMdracarita-235 pRthvIputra-228 pRgA-241 paurANika-236, 237 pauruSeyatva-3ra prakaraNapaMcikA-204 prakaraNasama-76 prakRti-44 prakRtivAdI-4 prajJA karagupta-183 prajJApanA-46 prasidhistava-212 pratikramaNa-126 pratijJA-88, 95 pratijJAntara-79, 114 pratijJAvirodha-79, 114 pratijJAvizuddhi-88 pratijJAsaMnyAsa-79, 114 pratijJA hAni-78, 95, 114 pratidaSTAMtasama-75 pratipadAmArga-252 prativAdI-69, 94, 106 pratiSThApanA-95 pratyakSa-95, 191 pratyanuyoga-95 pratyavara-94 pratyAkhyAna-126 pratyAraMbhaka-106 pratyutpannavinAzI-83 prabaMdha ciMtAmaNi-23 prabodhacaMdrodaya-237 prabodhazataka-ra61 prabhava-139 prabhavasvAmI-129 prabhAkara-182 prabhAkaravardhana-234 prabhAcaMdra-25, 33, 64, 204 prabhAdevasvAmI-26 prabhAvakacarita-23 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci 0 291 prabhAvakaravardhana-235 pramANa-54, 72 pramANaddhitvasiddhi-185 pramANanayatattAlokAlaMkAra-69 pramANanaukA-26 pramANaparIkSA-24 pramANaprameyakalikA vRtti-25 pramANaprameyakalikA-26 pramANamImAMsA-20, 23, 70 pramANalakSyalakSaNa-25 pramANavArtika-182, 183, 193, 195, 203 pramANavinizcaya-195 pramANavistAra-26 pramANasamuccaya-192, 193, 196 pramANasuMdara-25 pramAtva-30 pramitivAda-26 prameya-54, 72 prameyakamalamArtaDa-25, 33, 157, 204 prameyaratnakoSa-25, 157 prameyaratnamAlikA prakAzikA-26 prameyaratnAlaMkAra-26 prayojana-54, 72, 89, 95 pravacanasAra-19, 46, 143, 143, 144, 245 pravartakajJAna-31 pravINasAgara-261 prazastapAda-200, 246 prazAstudoSa-87 praznavyAkaraNa-262 prasaMgalama-75 prasenajita-papa prasthAnabheda-14 prahara-44 prAyotiSa-238 prAptisama-7pa prAmANya-31, 37 prAraMbhaka-106 phArasI-239 batrIzIo-20, 149 batrIsa-batrIsa-215 baramA-207 bahirAtmA-8 bihirgApti-201 bANamayUra-213 bANa-236 bAdarAyaNa-45 baMdha-11 bAMdhaNI-239 bihAra-175 buddha-191 buddhisAgara-25 bustana-178 bodhivabIja-161 bodhisatva-210 bauddha darzana-9, 34 bauddha-6, 41 brahmabhAva-11 brahmavAdI-4 brahmavivarta-48 brahmasAkSAtkAra-11 brahmasiddhi-244 brahmA-225, 226 brahmANagacchIya-174 bhaMga-27 bhagavatI-46 bhaTTa(kumArila)-38 bhaTTa-184 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 0 anekAnta ciMtana bhaTTAcArya-205 bhadrabAhu-56 bhadrabAhusvAmI-139 bharUca-64 bhartuhari-182, 194, 197 bhAgavata-236, 261 bhAradvAja-60 bhAvakarma-250 bhAvasenakavi -26 bhAvasenAcArya-ra6 bhASArahasya-24 bhASya-82 bhuvanasuMdara-26 bhedajJAna-2para majhimanikAya-224 maNiratnamAlA-261 matAnujJA-81, 114 mathurA-228 madhya eziyA-207 madhyamakakArikA-145, 191, 193, 214 madhyamapratipadA-220 madhva-45 mana-44 manorathanandI-183 malayagiri-205 malavAdI-19, 23, 26, 64, 15ra, 155, 183, malliSaNa-20, 24, 155 maskarI-236 mahAkAtyAyana-60 mahAdeva-226 mahAbhArata-235, 241 mahAyAna-210 mahAvidyAviDaMbanAvRtti-26 mahAvIra-60, 226 mahendra-192 mahendrakumAra-177, 182, 205 maMDanamizra-34 mATharavRtti-200 mAtA bhUmi-228 mAdhavAcArya-19, 149 mAyAvAdI-9 mArgAvatArastava-212 mAlavaNiyA-205 mAlavarAja-234 mithyAjJAna-11 mithyAtva-116 mithyASTi-145 mizra stotra-210 mImAMsaka-190 mImAMsakadarzana-30 muktAvalI-30 muktivAda-26 municaMdra-25, 155 mumukSu-248 murAri mizra- 38 muhUrta-44 mUDha-11 mUrtipUjaka-263 mUlapaMcarAtra-238 mRcchakaTika-ra35 maitreya-191 maitreyanAtha-199, 203 mokSa-11 mokSamAlA-267, 274 morabI-254 moha-8 mohamudgara-261 yamAri-183 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci - 293 yazastilakacaMpU229, 237 yazovijaya-21, 24, 34, 66, 125, 129, 136, 142, 151, 155, 246, 265 yAjJavaca-61 yApaka-83 yApanIya-237 vAskAcArya-55 yuktiprabodha-47 yujyanuzAsana-19, 24 yoga-9, 34 yogacaryAbhUmizAstra-191, 199 yogadarzana-7, 24 yogavAsiSTha-21, 261 yogavyavacchedadvatrizikA-23 yogazAstra-249 yaugapadya-43 raghunAtha-21 ratnaprabha-25 ratnazakhara-26 ratnAkarAvatArikA-25 ratnAkarAvatArikATippana-25 ravigupta-183 rAjakoTa-254 rAjagacchIya abhayadeva-19 rAjacaMdra-142, 152, 174 rAjavArtika-24, 47 rAjazekhara-25, 26, 155 rAmakathA-49 rAmakRSNa-44 rAmAnuja-45 rAyaparoNIya-papa rASTrapati-235 rAsamAlA-23 rAhula sAMkRtyAyana-175,176, 182, 194, 205, 211 rUpastava-212 romana ketholika-6 lakSaNasaMgraha-26 lakSmIbhadra-148 ladhIyastrayI-24, 148 lalitakalA-229 lalita vistarA-23 laMDana-235 lIMbaDI-156 lUSaka-83 levI-208 lokatattvanirNaya-23 lokaprakAza-47 lokAyatika-236, 237 logassasUtra-131 laoNyamana-152,153 vacanabANaviSayaka-167 vacanastava-212 vaDhavANa-254 varAhamihira-239 varNanAhavarNana-210 varNI-236, 237 vaNyasama-74 vardhamAna-34 varmA-238 vallabha-45 vallabhadarzana-29 vavANiyA-254 vasubaMdhu-145, 191, 192, 200, 210, 234 vastudoSa-87 hiMgIsasaMyukta-55 viMdana-126 vAcchala-73 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra94 0 anekAnta ciMtana vAkyadoSa-95 vAkyaprazaMsA-95 vAgADaMbaravRtti-pa1 vAcaspati mizra-34, 197, 204 vADAvRtti-254 vAtsAyana-pa3,65,71, 246 vAda-54, 57, 72,95, 104 vAdadvAtrizikA-67 vAdanyAya-184, 193 vAdapaTu-55 vAdamaMjarI-ra6 vAdAdhikArI-110 vAdirAja-204 vAdivedasUri-34 vAdI devasUri-66, 155 vAdI-69, 106 vAdIrAja-25 vAdIrAjamuni-26 vAdasiMha-26 vAdopaniSadda63, 164 vArabANa-240 vAlmIki-235 vAseTTa-60 vikalpasama-75 vikSipta-11, 81, 114 vigRhyasaMbhASA-92 vigrahavyAvartinI-191, 193 vicArasAgara-261 vicArAmRtasaMgraha-131 vijyAnaMdasUrIzvara-152 vijayeccha-106 vitaMDA-24, 57, 72 viduranIti-261 vidyAgoSThI-63 vidyAnaMda-24, 173, 204 vighAnaMda svAmI-148 vidyAnaMdI-71 vidyApati-235 vidyApITha-157, 176 vidyAbhUSaNa-182 vidyAraNyaviracita-34 vidyAsabhA-228 vinItadeva-183, 184, 184, 184 ,184 vintarninjha-208, 209 vipakSavyAvRtti-201 vibhUtipAda-249 vimaladAsa-26 vivalAsatta-200 vivAda-56, 67, 68 vivekakhyAti-247 vivekadRSTi-248 vizeSa-95 vizeSAkhyAna-186 vizeSAvazyakabhAga-130, 134, 135, 46 vizvatattvaprakAza-26 vizvanAtha tarkapaMcAnana-30, 71 vizvabhAratI-174 viSNu-225 visaMvAda-31 viMzikA-145 vitarAgastotra-215 vIravaMzAvalI-23 viryAntarAya-119 visa vizI-214 veda-41 vedavAdadvAaizikA-19 vedAMta-190, 261 vedAMtadarzana-9, 10, 45 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vezabhUSA-240 vaikhAnasa-238 vaidika-41, 6 vaidhaAsama-74 vairAgyazataka-261 vaizeSika-9, 34, 237 vaizeSikadarzana-43 vaizeSikasUtra-145 vyatirekavyApti-201 vyavasAya-31, vyavasAya-95 vyavahAra-rAzi-116 vyaMsaka-83 vyAkhyAnasAra-279 vyAsa RSi-44, 246 vyomaziva-182, 204 zaMkara-226 zaMkaradigvijaya-34 zaMkarasvAmI-193 zaMkarAcArya-45, 65 zaMkarAnanda-183, 184 zakarAja-235 zakyaprApti-89 zatapaMcAzikAstotra-211 zabarasvAmI-33, 65 zabda-95 zabdazAstra-129 zabdazAsraza-101 zAkyamati-183 zAbarabhASya-33 zAbda-236, 238 zAmalabhaTTa-265 zAlikanAtha-204 zAsanapaTTa-229 zAsanastava-212 zabdasUci 0 295 zAsradIpikA-34, 44 zAstravArtAsamuccaya-23, 24, 34, 157, 249 zAstraviSayaka-167 zAhajahAM-235 zAMkara-9 zAMkaramatAnusArI-261 zAMkara vedAMta-10 zAMtarakSita-33, 184, 200 zAMtilAla vanamAlI-176 zAMtisUri-25, 205 zAMtyAcArya-155 zikSApatrI-261 zilpa-229 ziva-226 zivasvAmI-245 zubhavijaya-25, 26 zuddhavAda-67 zerabAsI-178 zaiva-155 zrIcaMdra-205 zrImadrAjacaMdra-205 zrutabhakti-141 zrutasAgara-26 zrutasAgarasvAmI-26 zlokavArtika-24, 33, 47 zvetapaTa-236, 237 zvetAMbara-16, 237 Sadarzanasamuccaya-19, 23, 261 SadarzanasamuccayavRtti-25 satIzacaMdra vidyAbhUSaNa-178 satulA-240, 241 sahetu-199 santAnAntarasiddhi-184 sanmati TIkA-23 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 9 anekAnta ciMtana sanmati-141, 148, 157, 204, | saMbhASAvidhi-91 261 saMyukta nikAya-papa sanmatiTIkA-23 saMyoga-199 sanmatitarka para TIkA-25 saMvara-11, 13 sanmatitarka-23, 36, 34, 176, saMvAda-31 249, 250 saMzaya-54, 72, 89, 95 sapakSasattva-200, 201 saMzayabhudAsa-89 saptapadArthI-TIkA-26 saMzayasama-7pa saptabhaMgI-27, 29 saMsAra-11 saptabhaMgItaraMgiNI TIkA-26 sAtvato-238 saptabhaMgItaraMgiNI-26 sAdharmasama-74 sabhA-110 sAdhyama-75 sabhApati-69, 109 sAptatattava-236, 238 sabhyo-69 sAmAnya-95 sama-94 sAmAnya chala-73 samayasAra-245 sAmAnyavAda-203 samavAya-95 sAmAyika-126 samaMtabhadra-16, 18, 24, 33, 64, sArdhazataka-209 148, 182, 215, 226 sAhacaryaniyama-199 samIlA-224' sAhityadarpaNa-30 sammatitarka-19 sAMkRtyAya-208 samyakajJAna-11, 2para sAMkhya darzana-7 samyagdarzana-145 sAMkhya-9, 34, 237 sarvAparatratattvanirNayeccha sAMkhyakArikA-200 sarvajJasiddhi-244 sikkA-229 sarvadarzanasaMgraha-19 siddharAja-69 sarvadharma-samanvaya-29 siddharSi-204 sarvArthasiddhi-47. siddhasena-ra3, 33, 130, 135, sarvAstivAdI-19ra , 141, 155, 222, 249, savyabhicAra-5 saMkramaNa doSa-87 siddhasena divAkara-18, 215, 6ra saMghamitrA-192 siddhasenagaNi-127, 129, 139 saMdhAyasaMbhASA-92 siddhAMta-54, 72, 95 saMbandhaparIkSA-184 siddhAMtabheda-51 saMbhava-95 siddhAntacaMdrikA-44 250, 261 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasUci - 297 siddhArtha gautama-60 siddhivinizcaya-148, 157, 245, 245 sirakapa-232 silona-192, 207 siMhakSamAzramaNa-155 sI. DI. dalAla-173 suMdarakAMDa-235 sura-82 sunayazrImitra-211 subaMdhu-231 sumati-25, 1para suzIla-256 sUtrakRtAMga-225, 243, 245, 262 sUtrAlaMkAra-224 cUMthaNI-240 cUMthaNuM-240 senaprazna-130, 136 sezvara-250 saoNkreTisa-50 saundaranaMda-235 sTIna-208 stavaraka-239 sthAnakavAsI-237, 263 sthAnAMga-56 sthApaka-83 sthApatya-229 sthApanA 95 sthApanAkarma-83 tyAkAda-147 syAdvAda-kalpalatA thakA-157 syAdvAdakalikA-25 syAdvAdakalpalatA21 svAda marI-24 syAdvAda ratnAkara-23 syAdvAvAdabhASA-25 syAdvAdamaMjarI-20, 157 syAdvAdaratnAkara-20, 34, 69, 157, 205, svata:-31 svabhAva-195 svamatibhaMga-87 svayaMbhUcaitya-226 svayaMbhUbuddha-226 svayaMbhUvihAra-226 svayaMbhUstotra-19, 215, 24 svayUTyavicAra-186 svalakSaNadoSa-87 svasiddhAMta-82 svasthAna-240 svAtmanitattvanirNaye-106 hatyeka zAkyaputra-papa haribhadra-19, 23, 26, 67, 125, 148, 149, 155, 182, 204, 214, 245, 249, 261, haribhadrasUri-66, 104, 139 harivaMzapurANa-148 harSacarita-228 hastimastaka-235 hAna-11 hAnopAya-11 himAlaya-237 hInayAna-210 hetu-56, 88, 95 hetucakra-192, 193 hetuza-101 hetudoSa-87 hetubiMdu-176, 182, 187 hetubiMduTIkA-173, 184, 185, 196 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 * anekAnta ciMtana hetumukha-193 hetuvizuddhi-88 hatuviSayaka-167 hetusama-76 hetustava-212 hatvantara-79, 95, 114 hetvAbhAsa-pa4, 73, 194, 202 hemacaMdra-18, 20, 23, 130, 135, 155, 205, 215, 235 hemacaMdrasUri-66 hemarAja-175 hempaTana korTa-235 hyuensaMga-65 ! Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa darzana ane ciMtana' bhA.1-2mAM samAja ane dharma, jainadharma ane darzana, parizIlana, dArzanika ciMtana, artha nAmanA vibhAgomAM prakAzita thayela tamAma lekho cha bhAgamAM prakAzita karavAmAM AvyA che. te uparAMta 13 lekho je "darzana ane ciMtanamAM chapAyA nathI tevA lekhono paNa ahIM samAveza karavAmAM Avyo che. "darzana ane ciMtana bhAga-ramAM aMte pravAsakathA ane Atmanivedana vibhAgamAM chapAyela lekho anubhavakathA svarUpa hovAthI ane mAruM jIvanavRtta' nAmanuM temanuM AtmakathAnuM pustaka alaga pragaTa thaI rahyuM hovAthI ahIM teno samAveza karyo nathI. samAja, dharma ane saMskRti (darzana ane ciMtana bhAga-1mAM samAja ane dharma vibhAgamAM chapAyela lekho) 1. maMgaLa pravacana [ prabuddha jaina' : 8 - 1945]. 2. maMgaLa pravacana [ "buddhiprakAza' : navembara, 19para ] 3. jIvanazilpanuM mukhya sAdhana [ "jIvanazilpa' : 8, 1953] 4. jIvanapatha [aprakAzita ] pa dharma kyAM che ? [zrI muMbaI ane mAMgaroLa jaina sabhA, suvarNa - mahotsava aMka] 6. dharma pravAho ane AnuSaMgika samasyAo [ dharmonuM milananI prastAvanA ] 7. dharma ane paMtha [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 21-8-1970] 8. nIti, dharma ane samAja paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 193ra ] 9. dharmanI ane enA dhyeyanI parIkSA [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1937] 10. dhArmika zikSaNa ['akhaMDa AnaMda' : 1951] 11. dharmadraSTinuM UrdhIkaraNa [[ prabuddha jIvana': okTobara, 1955] [ prabuddha jIvana': sapTembara, 1954] 13. yuvakone . jaina yuvaka saMmelana, amadAvAda, svAgata pramukha tarIkenA bhASaNamAMthI : 1935] 14. pAMca prazno [gRhamAdhurI' : 12, - 1954] 15. samyagdaSTi ane mithyASTi [prabuddha jIvana' : 19-9-1952 ] 16. jaina samAjaH hiMdu samAja [paMDita zrI mahendrakumAra nyAyAcArya upara lakhela patra : 18-9-1949] cANamArga Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. anekAnta ciMtana 17. jaina dharma - jaina samAja : hiMdu dharma - hiMdu samAja 18. puNya ane pApa : eka samIkSA 19. zAstramaryAdA ? 20. zAstra ane zastra vacce zo phera 21. saMpradAyo ane rASTrIya mahAsabhA 22. svataMtratAno artha 23. lokataMtrano mukhya pAyo 24. sattAbaLa ane satyabaLa 25. svarAjyane chaThThuM varSe 26. svarAjya ane surAjya 27. hirajano ane jaino 28. rASTrIya sadAcAra ane navanirmANa [ janakalyANa' sadAcAra aMka : 1953] 29. maoNnTIsaoNrI paddhati vize keTalAka vAMdhA ane te saMbaMdhI mArA vicAro 30. vicArakaNikA 31. yuga samAnatAno che 1. itihAsanI agatyatA 2. 5. 6. [ prabuddha jaina' : 15-1-1949 ] [ prabuddha jaina' : 15-3-1945 ] [ paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930] [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1932 ] [ paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1938 ] [ prabuddha jaina' : 1-9-47 ] [ 'saMskRti' : jAnyuArI, 1954 ] [ prasthAna' : oNgasTa, 1955 ] [ prasthAna' : oNgasTa, 1952 ] [ prasthAna' : oNgasTa, 1953 ] [ prasthAna' : jeTha, 2006 ] 7. jaina dharma ane darzana (darzana ane ciMtana' bhAga-1mAM jaina dharma ane darzana' vibhAgamAM chapAyelA lekho) [ 'zrI dakSiNAmUrti' : me, 1925 ] [ zrI. ki. gha. ma.nA 'saMsAra ane dharma'nI bhUmikA ] [ 'gRhamAdhurI' : me, 1956 ] 4. 3. dharmavIra mahAvI2 ane karmavI2 kRSNa bhagavAna mahAvIra : emanA jIvanane sparzatI vividha bhUmikAo bhagavAna RSabhadeva ane temano parivAra bhagavAna mahAvIrano trividha saMdeza : ahiMsA, aparigraha ane anekAnta [ 'jaina' : zrAvaNa, 2009 ] paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : [ 'akhaMDa AnaMda' : jUna, 1948 ] bhagavAna mahAvIrano maMgaLa vA2so [ akhaMDa AnaMda' : navembara, 1949 ] bhagavAna mahAvIra ane jamAlinA matabhedanuM rahasya [ 'jenayuga' : caitra, 1982 1942 ] [ 'jaina prakAza' : caitra, 1990 ] [ prabuddha jaina' : 15-10-1945 ] Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 301 8. mahAvIrano saMdeza [ prabuddha jaina' : 15-10-1950] 9. vIraparaMparAnuM akhaMDa pratinidhitva [ zrI AtmArAmajI janmazatAbdI graMtha : 1936 ] 10. bhagavAna neminAtha ane kRSNa [ prabuddha jaina' : 15-11-1941] 11. AtmadaSTinuM AntaranirIkSaNa [ prabuddha jaina 15-11-1947] 12. paryuSaNa parva ane teno upayoga [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930) 13. dharmaparva ke jJAna parva ['sughoSA' : azvina, 1984] 14. vahemamukti [ jaina paryuSaNAMka : zrAvaNa, 2002] 15. ApaNe kyAM chIe ? [ jena' : paryuSaNAMka : zrAvaNa, 2003] 16. mahatparva [ "jaina" paryuSaNAMka : zrAvaNa, 2012 ] 17. vizvamAM dIkSAnuM sthAna ane teno upayoga [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930) 18. jJAnasaMsthA ane saMgha saMsthA tathA teno upayoga paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930] 19. AjanA sAdhuo navIna mAnasane dorI zake ? [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1937] 20. ziSyacorInI mImAMsA [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno, varSa bIjuM 21. sAdhusaMsthA ane tIrthasaMsthA tathA teno upayoga [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930] 22. tIrthonI pratiSThA kema sacavAya ? [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno, varSa bIjuM . 23. traNe jaina phirakAonA paraspara saMbaMdha ane meLano vicAra (paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno, varSa bIjuM] 24. dhArmika zikSaNa paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno, varSa bIjuM] 25. tapa ane pariSaha paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930] 26. ahiMsA ane amAri [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930] 27. aspRzyo ane jaina saMskRti [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1932 ] 28. aspRzyatA ane hArajIta [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1932] ra9. jIvanazuddhi ane bhagavAna mahAvIra [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : 1930] 30. gRhasthadharmIne nirvANa saMbhavI zake kharuM ?prabuddha jIvana' : 1-2-1954 ] 31. sAco jaina [ jainayuga' : bhAdra-azvina, 1983] 3ra. zuddhiparva [ prabuddha jaina' : 1-9-1945] 33. ApaNI zruta pratyenI javAbadArI [ jaina paryuSaNAMka : zrAvaNa, 2008] Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 * anekAnta ciMtana 34. kalpasUtranuM vAcana ane zravaNa [ jaina' : 13-9-1936 ]. 35. jaina dRSTie bahmacarya vicAra [svataMtra pustikA ] 36. punaH paMcAvana varSe [zrI ratilAla dIpacaMda desAInA vArtAsaMgraha abhiSekanI prastAvanA ] 37. gAMdhIjI ane jainatva [ prasthAna : gAMdhImaNimahotsavAMka : 1985] 38. jaina jana [prabuddha jIvana' : 1-11-1954] 39. kalikAlasarvajJane aMjali [ jaina' : 28-11-1948] 40. vijayadharmasUri ane zikSaNasaMsthAo ['samayadharma : varSa 16, aMka 20] parizIlana ("darzana ane ciMtananA bhAga-1 tathA ramAM chapAyela lekho) 1. vidyAnI cAra bhUmikAo [buddhiprakAza': julAI-sapTembara, 1947] 2. naciketA ane navo avatAra ["naciketA' : me, 1953] 3. hindI saMskRti ane ahiMsA [ zrI dharmAnanda kosambIjInA pustakanI prastAvanA ] 4. gItAdharmanuM parizIlana [ saMskRti' : eprila, 1956 ] 5 tathAgatanI viziSTatAno marma ['akhaMDa AnaMda' : me. 1956 ] 6. buddha ane gopA ['akhaMDa AnaMda' : julAI, 1954] 7. suratano madhyamamArga : zraddhA ne medhAno samanvaya "janmabhUmi' : 24 me, 1956 ] 8. siddhArthapatnIno puNyaprakopa [gRhamAdhurI': julAI, 1954 ] 9. hiMsAnI eka ADakatarI pratiSThA [prabuddha jIvana': 15 jUna, 1949] 10. Astika ane nAstika zabdanI mImAMsA [paryuSaNa parvanAM vyAkhyAno : - 1932] 11. vArasAnuM vitaraNa ['zrI. manubhAI paMcoLI - darzakanA pustaka ApaNo vAraso ane vaibhavanI prastAvanA ] 12. cetana-graMtho [ prabuddha jIvana' : 1 navembara, 1947] 13. vikAsanuM mukhya sAdhana [ buddhiprakAza' : navembara-Disembara, 1949] 14. samullAsa [zrI. paramAnaMda kuMvarajI kApaDiyAnA pustaka satye ziva sundaram'nuM purovacana ] 15. kharo keLavaNIkAra zrI. nAnAbhAI bhaTTanI AtmakathA "ghaDatara ane caNataranuM purovacana]. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 303 16. anadhikAra ceSya zrI bhikhUnI navalakathA "masyagalAgalanI prastAvanA] 17. triveNIsnAna [zrI 'darzaka'nA pustaka triveNItIrthanI prastAvanA ] 18. smRtizeSa [zrI. mohanalAla mahetA "sopAnanA pustaka dIpamaMgalanI prastAvanA] 19. biMdumAM siMdhu [ saMskRti' : ogasTa, 195ra ] 20. sarvAgINa saMzodhana ane samAlocanA [Do. dhIrubhAI ThAkaranA pustaka maNilAla nabhubhAI : sAhityasAdhanAno pravezaka ] 21. jIvato anekAnta [zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, rajata mahotsava graMthamAMthI ] 22. vaTabIjano vistAra gujarAtanAM zaukSaNika pragati tathA vikAsa : amadAvAda ejyukezana sosAyaTInA prayatna' (1951)nI prastAvanA ] 23. ucca zikSaNanI bodhabhASAno prazna [buddhiprakAza' : jAnyuArI, 1949] 24. ucca zikSaNanI bodhabhASA buddhaprakAza' ogasTa, 1947 25. ucca zikSaNanI bodhabhASA : eka praznottarI saMskRti' : eprila, 1954 ] 26. saMsmaraNonI AlocanA (zrI. ga. vA. mAvaLaMkaranI AtmakathAnI samAlocanA] 27. strI-puruSanI baLAbaLanI mImAMsA | jainayuga' : yeSTha, 1985) 28. parivrAjikAnuM romAMcaka lagna ane tenA putrano buddha sAthe saMlApa [niciketA' : sapTembara, 154] 29. daMpatIjIvananAM dastAvejI citro (gRhamAdhurI : mArca, 1956 ] 30. yAyAvara : ['zrIraMga : eprila, 1956] darzanika ciMtana 1. bhAratIya darzanomAM AdhyAtmika vikAsakramA purAtattva', pustaka mAMthI udbhUta ] 2. gujarAtI bhASAmAM dArzanika tattvajJAna ("navamI gujarAtI sAhitya pariSadamAM Avelo nibaMdha ] 3. saMsAra ane dharmanuM anuzIlana zrI kizoralAla mazarUvALA kRta "saMsAra ane dharma graMtha * 8 paMDitajIe karela anuzIlana ] 4. strI jAtine dRSTivAda aMga bhaNavAnA niSedha para [ jaina sAhitya saMzodhaka, eka vicAra khaMDa - 3, aMka - 3] Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAnta ciMtana 5. brahma ane sama [ gujarAta sAhitya pariSadanA tattvajJAnanA pramukhapade Avela pravacana ] 6. bhAratIya tattvajJAnanI rUparekhA [ amadAvAdamAM maLela bhAratIya tattvajJAna pariSadanA 33mA adhivezananA gujarAtI vibhAganA adhyakSa tarIke Avela bhASaNa 1958 ] 7. svastha ane utkrAnta jIvananI kaLA 8. tattvajJAna ane dharmanI paraspara asara [ akhaMDa AnaMda - phebruArI - 1959 ] 9. dArzanika kSetramAM saMzodhana [jIvana mAdhurI navembara - 1960] 10. sAMpradAyikatA ane tenA purAvAonuM digdarzana (1) 11. sAMpradAyikatA ane tenA purAvAonuM digdarzana (2) 12. sAMpradAyakatA ane tenA purAvAonuM digdarzana (3) 13. cArvAka darzana 14. aMtaH samRddhinuM mUlya 15. mAnavatAnA pAyA, enuM mUlyAMkana ane jIvanamAM eno vinIyoga 16. maMgaLa AzA 17. Adi maMgaLa 18. jIvanadRSTimAM maulika parivartana 19. dArzanika vivaraNa 20. mAnava mananI bhItaramAM [ purAtattva' : pustaka 4-5] - [ aMkhaDa AnaMda me, 1957 ] [prasthAna - 1959 ] - [prasthAna - 1963] [ buddhiprakAza ] [ jIvanamAdhurI - nave. * 1957] [ 1957mAM sneha saMmelanamAM Apela pravacanamAMthI ] ardhya (darzana ane ciMtana'nA bIjA bhAgamAM chapAyela lekho) [ oNla inDiyA reDiyo, amadAvAda uparathI 1960mAM vArtAlApa mATe taiyAra karela lakhANa ] 1. karuNA ane prajJAmUrtinuM mahAprasthAna [ 'saMskRti' : mArca, 1948 ] 2.. aMte AzvAsana konAthI maLe che ? [ 'saMskRti' : mArca, 1948 ] 3. gAMdhIjIno jIvanadharma [ janmabhUmi' vizeSAMka ] 4. baMne kalyANakArI : jIvana ane mRtyu [ [ prabuddha jaina' : 1 mArca, 1948] [ 'bhUmiputra' : 15 sapTembara, 1954 ] 5. vibhUti vinobA 6. Ajano yathArtha mArga : bhUdAna [ prasthAna' : kArataka, 2013] Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 305 7. kAntaprajJa zrI kizoralAlabhAI ["buddhiprakAza' : jAnyuArI, 1950] 8. sarvamitra gRhastha-saMta ['buddhiprakAza' : sapTembara, 195ra ] 9. brAhmaNa-zramaNa dhruvajI. [ "AcArya dhruva smAraka graMthamAMthI ] 10. sva. kosAMbIjInAM preraNAdAyI smaraNo [ prabuddha jaina' : 15 julAI, 1947] 11. zAMtidevAcArya ane adhyApaka kosAMbIjI [ "bodhicaryAvatAranuM purovacana ] 12. AcArya zrI AtmArAmajI [saM. 1985mAM zrI. mahAvIra jaina vidyAlayamAM AtmArAmajInI jayaMtI prasaMge Apela vyAkhyAna ] 13. AcArya jinavijayajI [ prasthAna' : jyeSTha, 1984] 14. smRtizeSa dAdA [ "buddhiprakAza' : mArca, 1956 ] 15 paricaya thoDo paNa chApa ghaNI UMDI [zrI. jhaveracaMda meghANI smRtigraMtha "sauno lADakavAyo'mAMthI ] 16. Avo ne ATalo AghAta kema ? prabuddha jaina' : 15 phebruArI, 1947 ] 17. smRtipaTa [ zrI jaina dharma prakAza' : vaizAkha, 2007] 18. saumAM vRddha paNa sauthI juvAna [ prabuddha jaina' : 1 ogasTa, 1952 ] 19 traNa smaraNo [ prasthAna' : jyeSTha, 1983] 20. keTalAMka saMsmaraNo [prabuddha jaina' : 15 phebruArI, 1946 ] 21. aMjali [ "jaina" : 21 julAI, 1956 ] 22. eka bIjA mistrI [ prasthAna' : phAgaNa, 1992 ] 23. sva. lADubahenanI jIvanarekhA [ pAlaNapura patrikA' : 1926 ] 24. tejomUrti bhaginI ['apaMganI pratibhAmAM be zabda] 25. bAbu dayAlacaMdajInAM keTalAMka saMsmaraNo [ jaina' : tA. 11-2-1956 ] 26, tejasvI tAraka AcArya zrI narendradevajI [ jena' : tA. 25-2-1956 ] 27. zAstroddhAraka sva. munizrI caturavijayajI [ prabuddha jaina : tA. 31-12-1939 ] anekAnta ciMtana 1. jaina tattvajJAna [prabuddha jaina' : 15-6-46 ] 2. jaina nyAyano kramika vikAsa [ sAtamI gujarAtI sAhitya pariSada, bhAvanagaramAM vecAyela ane jene sAhitya saMbaMdhI lekhono saMgraha (jai. dha. pra. sa. bhAvanagara)mAM prakAzita) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 * anekAnta ciMtana 3. saptabhaMgI [eka vidyArthIne patra] 4. prAmANya svataH ke parataH ? ['kAntamAlA' : 1924] 5. bhAratIya darzanonI kALatattva saMbaMdhI mAnyatA [ purAtattva' : pustaka 1] 6. kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana [purAtattva' : pustaka 3] 7. nigoda jAtinA jIvasamUha viSayaka praznottaro [ jaina sAhitya saMzodhaka - khaMDa 3, aMka 2] 8. AvazyakasUtranA kartA koNa ? jaina sAhitya saMzodhaka, khaMDa-4, aMka-2) 9. sanmatitarka ane tenuM mahattva jaina rIpya mahotsava aMka] . 10. hetubinduno paricaya [ gAyakavADa oriyenTala sirIjhamAM prakAzita "hatubindu-TikAnI prastAvanA ] 11. stutikAra mAtRceTa ane temanuM adhyardhazatakA AnaMdazaMkara dhruva smAraka graMtha) 12. "harSacaritanA sAMskRtika adhyayananuM avalokana ['saMskRti' : phebruArI, 1954 ] 13. zrImad rAjacaMdranI AtmopaniSada : [zrI. rAjacaMdranA Atma siddhizAstranuM purovacana] 14. zrImad rAjacaMdra - eka samAlocanA | zrI. rAjacaMdranAM vicAraratnomAMthI ] Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita sukhalAlajIno janma 8 Disembara 1880mAM surendranagara pAse Avela lImaDI nAmanA nAnakaDA gAmaDAmAM thayo hato. 16 varSanI uMmare temaNe zItaLAmAM AMkho gumAvI tyArathI, temanA ja jaNAvyA mujaba, temano bIjo janma zarU thayo. A pachInuM temanuM jIvana akathya puruSArtha jevuM hatuM. sane 1904thI 1921 sudhI kAzI ane mithilAmAM prathama saMskRta bhASA ane pachI bhAratIya darzanano abhyAsa karyo ane adhyApanakArya karyuM. 1921thI 1930 sudhI gUjarAta vidyApIThamAM rahIne sanmatitarkanA pAMca bhAgonuM saMpAdanakArya karyuM. te samagra bhAratIya darzananA itihAsamAM ananya ghaTanA hatI. 1933thI 1944 sudhI banArasa hindu yunivarsiTImAM adhyayana ane adhyApanakArya karyuM. A daramyAna tarkabhASA, pramANamImAMsA ane jJAnabiMdu jevA graMthonuM saMpAdanakArya karyuM. 1944 bAda yunivarsiTImAMthI nivRtta thaI satata vidyApravRtti karatAM karatAM 97 varSanI uMmare bIjI mArca 1978mAM avasAna pAmyA. paMDita sukhalAlajI vIsamI sadInA eka maulika philasUpha hatA. emaNe jIvanamAM vidvattA, sAdAI ane manuSya-premano saMgama sAdhyo hato. bhAratanA vidhavidha dharmomAM raheluM samanvayabIja emaNe zodhyuM ane dharmane kriyAkAMDathI mukta karyo. je dharma samAja mATe upayogI na hoya e dharma aprastuta che e vAta temaNe aneka graMthomAM samajAvI che. eka prajJAcakSu asahAya yuvAna bhAratIya darzanano vizvavikhyAta vidvAna kevI rIte banyo tenI gAthA mAnavajAta mATe sAcavI rAkhavA jevo vAraso che. temaNe adhyAtmavicAraNA, bhAratIya tattvavidyA, samadarzI AcArya haribhadrasUri jevA graMtho tathA 'mAruM jIvanavRtta' nAmanI AtmakathA lakhI. A uparAMta aneka dharma, samAja, rAjanIti, keLavaNI vagere para je asaMkhya lekho lakhyA te traNa bhAgamAM 'darzana ane ciMtana'mAM pragaTa thayA che.