________________
૧૨૨ - અનેકાન્ત ચિંતન
હજી હું તો શ્રદ્ધાંજીવી છું. મારી બુદ્ધિને હું જ્યાં ખડી કરું છું ત્યાં તે આગળ ને આગળ પ્રશ્ન ઉઠાવે છે અને તેને ગમે તેટલી દૂર લઈ જાઉં તો પણ ફરી ફરીને પ્રશ્નોની બાણવૃષ્ટિ કરી હેરાન કરે છે. આથી કરીને જ કેન્ટ, સ્પેન્સર આદિ વિદ્વાનોએ ઘણી ચર્ચાઓને અન્નેય કહી છોડી દીધો છે.
આખરે હું પણ અંતમાં “અશેય' કહીને જ તેને છોડી દઉં છું. સર્વણને પૂછવામાં આવે અને તે ઉત્તર દે તો હું તેમને પણ આગળ પૂછી શકું કે “ઠીક, તેનાથી આગળ શું તે કહો.” આથી સર્વજ્ઞ પણ અનેક વિષયોમાં “અનાદિ તેમ જ અનંત’ શબ્દો જ ઉપયોગમાં લેશે. એથી બુદ્ધે તો આવા જીવનસ્પર્શ રહિત પ્રશ્નોમાં પડવાની જ સ્પષ્ટ મનાઈ કરી છે. “જગતનો કોઈ કર્તા છે કે નહિ ?” “સંસાર આદિ છે કે અનાદિ ?” “અવિદ્યા ક્યારે અને ક્યાંથી આવી ?” “જીવ નિત્ય છે કે અનિત્ય ?” “તે વ્યાપક છે કે અવ્યાપક ?' આવા તર્કો કરવા જ નહિ જોઈએ, અથવા તો શ્રદ્ધાથી કાંઈ ને કાંઈ સમાધાન કરી લેવું જોઈએ. તેનાથી જીવનના વિકાસ પર કોઈ સારી-નરસી અસર પડતી નથી. | વેદાન્ત સાથે કોઈક અંશમાં સમાનતા ભલે હોય, પરંતુ સર્વાશમાં તો નથી. મારો “પ્રાથમિક' શબ્દ આપેક્ષિક છે, તે સાદિત્વનો ઘાતક નથી.
– જૈન સાહિત્ય સંશોધક, ખંડ ૩ અંક ૨.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
