Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
[०५] श्री भगवती [अङ्ग]सूत्रम्-1
नमो नमो निम्मलदंसणस्स
पूज्य श्रीआनंद-क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरुभ्यो नमः
“भगवती" मूलं एवं वृत्तिः
(अपरनाम- "व्याख्याप्रज्ञप्ति") [मूलं एवं दानशेखरसूरि रचिता वृत्तिः ]
[आद्य संपादक: - पूज्य आगमोद्धारक आचार्यदेव श्री आनंदसागर सूरीश्वरजी म. सा. ] (किञ्चित् वैशिष्ठ्यं समर्पितेन सह )
पुनः संकलनकर्ता मुनि दीपरत्नसागर (M.Com., M.Ed., Ph.D.)
→
28/07/2017, शुक्रवार, २०७३ श्रावण शुक्ल ५
jain_e_library's Net Publications
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित आगमसूत्र [०५], अंग सूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
~1~
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[H]
दीप
अनुक्रम
3
[-]
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [-], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [-] मूलं [-]
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
GOODOOO
जयत्यनेकान्तवादकण्ठीरवः । स्याद्वादसुधाम्भोनिधिर्जयति निष्ठितार्थोऽईन्
श्री अनन्त हंस शिष्य - श्री दानशेखरसूरिकृत टीकया समलंकृतं गणभृद्भगवत्सुधर्मस्वामिसूत्रितं
श्रीभगवती सूत्रम् ।
मुद्रणकारिका - जैनश्वेताम्बर श्रीमाल देशान्तर्गत श्रीरत्नपूरीय (रतलाम) श्रेष्ठि रुषभदेव केशरीमलनाम्नी संस्था ।
―+++*+++
इदं पुस्तकं 'श्री जैन विजयानन्द प्रीन्टींग प्रेस' इति मुद्रणालये फकीरचन्द मगनलाल बदामी इत्यनेन मुद्रितं । वीरसंवत २४६२ विक्रमसंवत १९९२ सन १९३५ प्रति ३०० ] पण्यम् रु. ३-४-० [ Rs. 3-4-0
Co
भगवती (अङ्ग) सूत्रस्य मूल "टाइटल पेज"
2~
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक H, वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक - मूलं मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्राक
दीप अनुक्रम
All Rights Reserved ] Printed by Fakirchand Maganlal Badami at the Jain Vijayanand"
Printing Press, Kanpith Bazaar Surat and Published by Rishabhdev Keshrimal's Jain Swetambar Pedhi, Ratlam.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलाङ्का: ८६८ + ११४
विषय:
शतकं १
उद्देशक: ०१ चलन
उद्देशक: ०२ दु:ख
उद्देशक: ०३ कांक्षाप्रदोष
मलांक::
००१
०२६
०३४
०४६
०५२
०६९
०७९
०८५
०९४
१०२
१०५
११८
११९
१२२
१२३
१३८
१३९
१४०
१४१
१४२
...
१५१
उद्देशक: ०४ कर्मप्रकृति
उद्देशक: ०५ पृथ्वी
उद्देशक: ०६ यावंत
उद्देशक: ०७ नैरयिक
उद्देशक: ०८ बाल
| उद्देशक: ०९ गुरुत्व
उद्देशक: १० चलत
शतकं २
उद्देशक: ०१ स्कंदक
उद्देशक: ०२ समुद्घात
उद्देशक: ०३ पृथ्वी
उद्देशक: ०४ इन्द्रिय
उद्देशक: ०५ अन्यतीर्थिक
उद्देशक: ०६ भाषा
उद्देशक: ०७ देव
उद्देशक: ०८ चमरचंचा
उद्देशक : ०९ समयक्षेत्र
उद्देशक: १० अस्तिकाय
पृष्ठांक:
००९
००९
शतकं - ३......
उद्देशक : ०१ चमरविकुर्वणा
०३४
०४६
०५२
०५६
०६८
०७४
०७९
०८२
०८६
०९२
०९२
१०२
१०३
१०४
१०५
११०
१११
११२
११३
११४
११८
११८
भगवती (अङ्ग) सूत्रस्य विषयानुक्रम
मूलांक:
|
विषय: ....... शतकं - ३
उद्देशक: ०२ चमरोल्पात
१७०
१७८
१८४
१८९
१९१
१९३
२०१
२०५
२०६
२०७
२१०
२११
२१२
...
२१५
२२०
२२३
२२५
२४१
२४४
२५३
२६२
उद्देशक: ०३ क्रिया
उद्देशक: ०४ यान
उद्देशक : ०५ स्त्री
उद्देशक : ०६ नगर
उद्देशक: ०७ लोकपाल
उद्देशक: ०८ देवाधिपति
उद्देशक: ०९ इन्द्रिय
उद्देशकः १० परिषद्
शतकं ४
उद्देशका १४ लोकपाल विमान उद्देशका: ५-८लोकपालराजधानी
उद्देशक: ०९ नैरयिक
उद्देशकः १० लेश्या
शतकं - ५......
उद्देशकः ०१ रवि
उद्देशक: ०२ वायु
उद्देशक: ०३ जालग्रंथिका
उद्देशक: ०४ शब्द
उद्देशक: ०५ छद्मस्थ
उद्देशक: ०६ आयु
उद्देशकः ०७ पुद्गल
उद्देशक: ०८ निर्ग्रन्थीपुत्र
Pe
१२२
१२९
१३२
१३४
१३४
१३५
१३९
१३९
4~
१४०
१४०
१४०
१४०
१४१
१४१
१४२
१४२
१४७
१५०
मूलांक:
२६४
२७१
२७२
२७७
२७८
२८६
२९१
३००
३०२
३१३
३१७
३२०
...
३२७
३३९
३४५
३५१
३५३
३५५
३६१
दीप-अनुक्रमाः १०८७
विषय:
....... शतकं - ५ उद्देशक: ०९ राजगृह
उद्देशकः १० चन्द्रमा
शतकं ६
उद्देशक: ०१ वेदना
उद्देशक: ०२ आहार
उद्देशक: ०३ महा-आश्रव
उद्देशक : ०४ सप्रदेशक
उद्देशक: ०५ तमस्काय
उद्देशक: ०६ भव्य
उद्देशक: ०७ शाली
उद्देशक: ०८ पृथ्वी
उद्देशक: ०९ कर्म
उद्देशक: १० अन्ययूथिक शतकं - ७.....
१५१
१५७
१५७
१६२
३६५
उद्देशक: ०८ छद्मस्थ
१६७
३७१
उद्देशक: ०९ असंवृत
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
उद्देशक: ०१ आहार
उद्देशक: ०२ विरति
उद्देशक: ०३ स्थावर
उद्देशक: ०४ जीव
उद्देशक : ०५ पक्षी
| उद्देशक: ०६ आयु
उद्देशक: ०७ अनगार
पृष्ठांक:
१७१ १७४
१७४
१७४
१७६
१७६
१८३
१९४
१९७
१९८
२०१
२०६
२०७
२०९
२०९
२१४
२१७
२१९
२२०
२२०
२२४
२२६
२२८
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
मूलाका: ८६८ + ११४ भगवती (अङ्ग)सूत्रस्य विषयानुक्रम
दीप-अनुक्रमा: १०८७ मूलांक: विषय:
पृष्ठांक: मूलांक: विषय:
पृष्ठांक: मलाक: विषय:
पृष्ठांक: शतकं - .....शतक - १०
शतकं - १२ ३७७ उद्देशक: १० अन्यतीर्थिक २३२ ४८२ उद्देशक: ०३ आत्मऋद्धि
५४२ उद्देशक: ०५ अतिपात . शतकं -८ २३४ ४८७ उद्देशक: ०४ श्यामहस्ती
५४६ उद्देशक: ०६ राह ३८१ उद्देशक: ०१ पुद्गल
२३४ | उद्देशक: ०५ देव
५५० उद्देशक: ०७ लोक ३८९ | उद्देशक: ०२ आशीविष ४९० उद्देशक: ०६ सभा
५५२ उद्देशक: ०८ नाग ३९७ उद्देशक: ०३ वृक्ष ४९३ उद्देशका: ०७-३४ अंतर्दवीप
५५४ उद्देशक: ०९ देव ४०० | उद्देशक: ०४ क्रिया
शतकं- ११
५६० उद्देशक: १० आत्मा ४०१ | उद्देशक:०५ आजीविक ४९४ | उद्देशक: ०१ उत्पल
शतकं - १३ ४०५ | उद्देशक: ०६ प्रासकआहार ४९९ उद्देशक: ०२ शालक
५६३ उद्देशक: ०१ पृथ्वी ४१० उद्देशक: ०७ अदत्तादान ५०० उद्देशक: ०३ पलाश
५६७ | उद्देशक: ०२ देव ४१२ | उद्देशक: ०८ प्रत्यनिक २७४ ५०१ उद्देशक: ०४ कुम्भिक
५६८ उद्देशक: ०३ नरक ४२२ | उद्देशक: ०९ प्रयोगबन्ध
२८४ ५०२ उद्देशक: ०५ नालिक
५६९ उद्देशक: ०४ पृथ्वी ४३० | उद्देशक: १० आराधना
३०४ ५०३ उद्देशक: ०६ पद्म
५८४ उद्देशक: ०५ आहार शतकं -९ ५०४ उद्देशक: ०७ कर्णिक
५८५ | उद्देशक: ०६ उपपात ४३८ उद्देशक: ०१ जम्बू
५०५ उद्देशक: ०८ नलिन
५८९ उद्देशक: ०७ भाषा ४४० उद्देशक: ०२ ज्योतिष्क ५०६ उद्देशक: ०९ शिवराजर्षि
५९३ उद्देशक: ०८ कर्मप्रकृति ४४४ | उद्देशका: ०३-३० अंतद्विप ५१० | उद्देशक: १० लोक
५९४ उद्देशक: ०९ अनगारवैक्रिय ४४५ | उद्देशक: ३१ असोच्चा ५१४ उद्देशक: ११ काल
उद्देशक: १० समुदघात ४५१ उद्देशक: ३२ गांगेय ५२५ उद्देशक: १२ आलभिका
शतकं- १४...... ४६० | उद्देशक: ३३ कुण्डग्राम
... | शतकं - १२.....
५९६ उद्देशक: ०१ चरम ४४१ उद्देशक: ३४ पुरुषघातक
५२९ उद्देशक: ०१ शंख
६०० उद्देशक: ०२ उन्माद शतकं - १०..... । ५३४ उद्देशक: ०२ जयंति
६०३ उद्देशक: ०३ शरीर ४७३ | उद्देशक: ०१ दिशा
५३७ उद्देशक: ०३ पृथ्वी
६०४ उद्देशक: ०४ पुदगल ४४७ | उद्देशक: ०२ संवृतअनगार
५३८ उद्देशक: ०४ पुदगल
६१२ उद्देशक: ०५ अग्नि मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
...
~54
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलाङ्का: ८६८ + ११४
विषय: ...... शतकं
उद्देशक: ०६ आहार
उद्देशक: ०७ संश्लिष्ट
उद्देशक: ०८ अंतर
मूलांक:
६१५
६१८
६२४
६३१
६३६
६३७
६६०
६६६
६७०
६७२
६७३
६७७
६८२
६८३
६८७
६८८
६८९
...
६९३
६९९
७०३
१४
उद्देशक: ०९ अनगार
उद्देशकः १० केवली
शतकं १५
--गोशालक
शतकं १६
उद्देशक: ०१ अधिकरण
उद्देशक: ०२ जरा
उद्देशक: ०३ कर्म
उद्देशक: ०४ जावंतिय
उद्देशक: ०५ गंगदत्त
उद्देशक: ०६ स्वप्न
उद्देशक: ०७ उपयोग
उद्देशक: ०८ लोक
उद्देशक: ०९ बलिन्द्र
उद्देशक: १० अवधि
उद्देशकः ११-१४ दद्विपादि०
शतकं १७......
उद्देशक: ०१ कुंजर
उद्देशक: ०२ संयत
उद्देशक: ०३ शैलेशी
पृष्ठांक:
भगवती (अ) सूत्रस्य विषयानुक्रम
मूलांक:
पृष्ठांक
७०६
७०८
७१५
७१६
७२१
७२७
७२८
७३३
७३६
७४०
७४२
७४९
७५०
७५३
७५८
७६०
७६१
७६५
७६६
विषय: ...... शतकं - १७
७६८
७६९
उद्देशक: ०४ क्रिया
उद्देशका: ६-११
उद्देशक: १२ एकेन्द्रिय
उद्देशका: १३-१७
शतकं १८
उद्देशक: ०१ प्रथम
उद्देशक: ०२ विशाखा
उद्देशक: ०३ माकंदीपुत्र
उद्देशक: ०४ प्राणातिपात
उद्देशक: ०५ असुकुमार
उद्देशक: ०६ गुडवर्णा
उद्देशक: ०७ केवली
उद्देशक: ०८ अनगारक्रिया
उद्देशक: ०९ भव्यद्रव्य
उद्देशकः १० सोमिल
शतकं - १९.....
उद्देशक: ०१ लेश्या
उद्देशक: ०२ गर्भ
उद्देशक: ०३ पृथ्वी
उद्देशक: ०४ महाश्रव
उद्देशक: ०५ चरम
मूलांक:
~6~
ვყი
७७४
७७५
७७९
७८१
७८३
७८५
७८६
७८९
७९२
७९३
८०१
८०३
८०६
८१५
८२२
उद्देशक: ०६ दवीप उद्देशक: ०७ भवन मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र- [०५] "भगवती” मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
८२९
दीप- अनुक्रमाः १०८७
पृष्ठांक:
विषय: ..शतकं उद्देशक: ०८ निर्वृत्ति
उद्देशक: ०९ करण
उद्देशकः १० व्यंतर
१९
शतकं २० उद्देशक: ०१ बेईन्द्रिय
उद्देशक: ०२ आकाश
उद्देशक: ०३ प्राणवध
उद्देशक: ०४ उपचय
उद्देशक: ०५ परमाण्
उद्देशक: ०६ अंतर
उद्देशक: ०७ बन्ध
उद्देश: ०८ भूमि
उद्देशक: ०९ चारण
उद्देशकः १० आयु
शतकं २१ वर्ग: ९ शाली आदि वर्ग:२-८ मूलअलसी, वंश, इक्षु, सेडिय, अमरुह, तुलसी शतकं २२ वर्ग:१-६ताड़, निम्ब, अगस्ति वैंगन, सिरियक, पुष्पकलिका शतकं २३ वर्ग: ९४ आलू, लोही, आय, पाठा
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलाका ८६८ + ११४
विषय:
शतकं २४
उद्देशक: ०१ नैरयिक
उद्देशक : ०२ परिमाण
उद्देशक : ०३ - ११ नागादिकुमारा
उद्देशक: १२-१६ पृथ्व्यादि
मूलांक::
८३५
८४३
८४४
८४६
८५३
८५७
८६१
९७५
९९१
| उद्देशक: १७-२० बेईन्द्रियादि उद्देशक: २१ - २४ मनुष्यादि
शतकं २५
उद्देशका: १-१२ लेश्या, द्रव्य, संस्थान, युग्म, पर्यव, निर्गन्थ संयत, ओघ, भव्य, अभव्य, सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि
शतकं २६
| उद्देशका: १-११ जीव, लेश्या, पखिय, दृष्टि, अज्ञान, ज्ञान, संज्ञा, वेद, कषाय, उपयोग, योग शतकं २७ उद्देशका: १-११ जीव आदि-
जाव २६ शतक
पृष्ठांक
भगवती (अङ्ग) सूत्रस्य विषयानुक्रम
मूलांक:
पृष्ठांक
विषय: शतकं २८
उद्देशका: १-११ जीव आदि-
९९२
९९५
९९८
१००३
१०१६
१०१८
१०३३
जाव २६ शतक शतकं २९
-
उद्देशका: १-११ जीव आदि-
जाव २६ शतक
शतकं ३०
उद्देशका: १-११ समवसरण, लेश्या आदि शतकं ३१
उद्देशका: १-२८ युग्म, नरक, उपपात आदि विषयका:
शतकं ३२
उद्देशका: १-२८ नारक्स्य --- उद्वर्तन, उपपात लेश्यादि
शतकं - ३३ एकेन्द्रिय शतकानि १२ शतकं ३४ एकेन्द्रिय शतकानि १२
पृष्ठांक:
दीप- अनुक्रमाः १०८७ विषय: शतकं ३५ एकेन्द्रिय शतकानि - १२ शतकं ३६ बेन्द्रिय शतकानि १२ शतकं - ३७ त्रिन्द्रिय शतक शतकं ३८ चतुरिन्द्रिय शतक शतकं ३९ असंज्ञीपंचेन्द्रिय शतकानि शतकं ४० संज्ञीपंचेन्द्रिय शतकानि शतकं ४१ १०६८ से | उद्देशका: १- १९६ राशियुग्म, ---१०७९ त्र्योजराशि, द्वापरयुग्मराशि कल्योजराशि इत्यादि
~7~
मूलांक:
१०४४
१०५८
१०६१
१०६२
१०६३
१०६४
१०८० से उपसंहार गाथा --१०८६
परिसमाप्तः
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र-[०५] “भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
[भगवती- मूलं एवं वृत्तिः] इस प्रकाशन की विकास-गाथा
अनंतहंसजी के शिष्य श्री दानशेखरसूरिजी रचित वृत्ति की प्रत सबसे पहले "श्री भगवतीसूत्र" के नामसे सन १९३५ (विक्रम संवत १९९२) में रुषभदेव केशरीमल संस्था द्वारा प्रकाशित हुई, इस के संपादक महोदय थे पूज्यपाद आगमोद्धारक आचार्यदेव श्री आनंदसागरसूरीश्वरजी (सागरानंदसूरिजी महाराज साहेब | पूज्यपाद श्री अभयदेवसूरिजीने भी भगवतीजी सूत्र पर एक विशाल वृत्ति की रचना कि है, जो हमारी "आगम सुत्ताणि सटीकं” एवं “सवृत्तिक आगम सूत्राणि" मे मुद्रित हुई है ।
* हमारा ये प्रयास क्यों? आगम की सेवा करने के हमें तो बहोत अवसर मिले, ४५- आगम सटीक भी हमने ३० भागोमे १२५०० से ज्यादा पृष्ठोमें प्रकाशित करवाए है, किन्तु लोगो की पूज्य श्री सागरानंदसूरीश्वरजी के प्रति श्रद्धा तथा प्रत स्वरुप प्राचीन प्रथा का आदर देखकर हमने इसी प्रत को स्केन करवाई, उसके बाद एक स्पेशियल फोरमेट बनवाया, जिसमे बीचमे पूज्यश्री संपादित प्रत ज्यों की त्यों रख दी, ऊपर शीर्षस्थानमे आगम का नाम, फिर शतक-वर्ग-उद्देशक - मूलसूत्र- आदि के नंबर लिख दिए, ताँकि पढ़नेवाले को प्रत्येक पेज पर कौनसा शतक, उद्देशक आदि चल रहे है उसका सरलता से ज्ञान हो शके, बार्थी तरफ आगम का क्रम और इसी प्रत का सूत्रक्रम दिया है, उसके साथ वहाँ दीप अनुक्रम' भी दिया है, जिससे हमारे प्राकृत, संस्कृत, हिंदी गुजराती, इंग्लिश आदि सभी आगम प्रकाशनोमें प्रवेश कर शके । हमारे अनुक्रम तो प्रत्येक प्रकाशनोमें एक सामान और क्रमशः आगे बढते हुए ही है, इसीलिए सिर्फ क्रम नंबर दिए है, मगर प्रत में गाथा और सूत्रों के नंबर अलगअलग होने से हमने जहां सूत्र है वहाँ कौंस [-] दिए है और जहां गाथा है वहाँ || || ऐसी दो लाइन खींची है।
हमने एक अनुक्रमणिका भी बनायी है, जिसमे प्रत्येक शतक, वर्ग एवं उद्देशक लिख दिये है, साथमें इस सम्पादन के पृष्ठांक भी दिए है, जिससे अभ्यासक व्यक्ति अपने चहिते शतक या विषय तक आसानी से पहुँच शकता है । अनेक पृष्ठ के नीचे विशिष्ठ फूटनोट भी लिखी है, जिसमे उस पृष्ठ पर चल रहे ख़ास विषयवस्तु की, मूल प्रतमें रही हुई कोई-कोई मुद्रण-भूल की या क्रमांकन सम्बन्धी जानकारी प्राप्त होती है । अभी तो ये jain_e_library.org का 'इंटरनेट पब्लिकेशन' है, क्योंकि विश्वभरमें अनेक लोगो तक पहुँचने का यहीं सरल, सस्ता और आधुनिक रास्ता है, आगे जाकर ईसि को मुद्रण करवाने की हमारी मनीषा है।
.. मुनि दीपरत्नसागर......
~8~
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१]
(०५)
श्रीभगवतीजोसूत्रस्य श्रीदानशेखरसूरिसंकलिताविशेषवृत्तिः
१शतके १ उद्देशः
प्रत सूत्रांक
दीप अनुक्रम
श्रीवीरं नमस्थित्वा तत्वावगमाय सर्वसवानाम् । व्याख्या दुर्गपदानामुद्धियते भगवतीवृत्तेः ॥१॥ श्रीपत्रिंशत्सहस्रप्रथमगणिकृतप्रश्नयुक्त्युत्तरङ्गश्चत्वारिंशच्छतान्तःस्थितततविविधोद्देशहंसाप्तरङ्गः ।दंडोइंडनालाद्भुतचरितसरोजन्मलक्ष्मीविवाहप्रज्ञप्तिश्रीतडागः | प्रथयतु सुमनोमानसानां विनोदम् ॥२॥ अथ शास्त्रस्थादावेव पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारं कुर्वन्नाह
_ नमो अरिहंताणमित्यादि (सू०१) सुगम एवं तावत् परमेष्ठिनो नमस्कृत्य आधुनिकजनानां श्रुतज्ञानस्यात्युपकारित्वात् तस्य च द्रव्यभावश्रुतरूपत्वाद् भावश्रुतस्य च द्रव्यश्रुततकत्वात संज्ञाक्षररूपं द्रव्यश्रुतं नमस्कुर्वनाह-भावच्ड्रीभगवत्यङ्गबृहत्तिसमुद्धतौ । श्रीब्राझीसंस्मृतिं कुर्यामहार्यानन्दवानहम् ॥३॥
नमो बंभीए लिवीएत्ति (सू०२) I लिपिः-अक्षरविन्यासः, सा चाष्टादशविधापि श्रीआदिजिनेन स्वसुताया ब्राह्मीनाम्न्या दर्शिता ततो ब्रामीत्यभिधीयते, आह च-। "लेहं लिपीविहाणं जिणेण बंभीऐं दाहिणकरेणे"त्यतो ब्राह्मी विशेषणं लिपेरिति, शिष्यमतिमङ्गलार्थ मङ्गलोपादानमिति प्रोक्तमेव, तदे
अत्र भगवती-सूत्रे प्रथम शतकं आरभ्यते
शतक-१, उद्देशक: १ आरब्ध:
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२]
गाथा
दीप
अनुक्रम [3]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [२] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
PROCEEDSOCIATION CONGRES
वमस्य शास्त्रस्यैकश्रुतस्कंधरूपस्य सातिरेकाध्ययनशतमितस्य उद्देशकदशसहस्त्रीभूतस्य पत्रिंशत्सहस्रप्रश्नप्रमितस्य अष्टाशीतिसहस्रा| धिकलक्षद्वयप्रमाणपदराशेर्मङ्गलादीनि दर्शितानि, अथ प्रथमशते ग्रन्थान्तरपरिभाषया अध्ययने च दशोदेशकाः स्युः, तद्गाथामिमामाह| रायगिह चलण १ दुक्खे २ कंखपओसे२य पगइ४ पुढवी ओ५ जावंते ६ नेरइए७ वाले८ गुरुए९ य चलणाओ १० | १| 'रायगिहे 'ति लुप्तसप्तम्येकवचनत्वाद् राजगृहे नगरे वक्ष्यमाणोदेशकदशकस्यार्थो वीरेण दर्शित इति व्याख्येयम् एवमन्यत्रापि ज्ञेयम्, 'चलण'त्ति चलनविषयः प्रथमोद्देशकः, 'चलमाणे चलिए' इत्याद्यर्थनिर्णयार्थः १, 'दुक्खे' त्ति दुःखविषयो द्वितीयः 'जीवा भदंत ! स्वयंकृतं दुःखं वेदयन्ति ?" इति प्रश्ननिर्णयार्थः २, 'कंखपओसे' त्ति कांक्षा-मिथ्यात्वमोहनीयोदयसमुत्थोऽन्या| न्यदर्शनाभिलाषरूपो जीवपरिणामः स एव प्रकृष्टो दोषो जीवदूषणं कांक्षाप्रदोषः तद्विषयस्तृतीयः, 'जीवेन भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्म कृतमित्यादिनिर्णयार्थः ३, 'पगइ'त्ति प्रकृतयः - कर्मभेदाः, 'कति भदंत ! कर्मप्रकृतयः ?' इत्यादिनिर्णयार्थ चतुर्थः ४, | 'पुढवीओ'त्ति 'कति भदंत ! पृथिव्यः ?" इत्यादिसूत्रवाच्यः पञ्चमः ५, 'जावंते' त्ति 'यावतो भदंत ! आकाशान्तरात् सूर्य उदेति' इति षष्ठः ६, 'नेरइए'त्ति 'नैरयिको भदंत ! निरये उत्पद्यमान' इति सप्तमः ७, 'वाले'त्ति 'एकान्तबालो भदंत मनुष्य' इति अष्टमः ८, 'गुरुए'त्ति 'कथं भदंत ! जीवा गुरुकत्वमा गच्छन्ति' इति नवमः ९, च समुच्चयार्थः 'चलणाओ'त्ति बहुवचन नि देशाच्चलनाद्या दशमोद्देशकस्यार्थाः, तत्सूत्रं चैवं- "अन्ययूथिका भदंत ! एवमाख्यांत- 'चलत् अचलित' मिति, सूत्रम् । प्रथमशतोदेशकसंग्रहणीगाथार्थः ॥ तदेवं कृतमङ्गलादिकृत्योऽपि प्रथमशतादौ विशेषात् मङ्गलमाह
नमो सुपरसत्ति (सू० ३ )
~10~
११ शतके १ उद्देशः
DİGİGİSİDJOGA
20
11211
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[3]
दीप
अनुक्रम
[४]
श्रीभगवती
सूत्रम्
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [१], मूलं [३]
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
नमोऽस्तु श्रुताय - द्वादशाङ्गीरूपायार्हत्प्रवचनाय । वण्णओत्ति (सू०४)
इह स्थानके नगरवर्णको वाच्यः, ग्रन्थगौरव भयादिह तस्यालिखितत्वात् स चैवं रिद्धत्थिमियसमिद्धे, रिद्धं पुरभवनादिभिर्वृद्ध, | स्तिमितं - स्थिरं, स्वचक्रादिभयवर्जितत्वात्, समृद्धं – धनधान्यादिविभूतियुक्तत्वात् ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, 'पमुइयजणजाणवए' प्रमुदिता दृष्टा जना नगरवास्तव्याः जानपदाच- जनपदभवास्तत्रायाताः सन्तो यत्र तत् प्रमुदितजनजानपदमित्यादिरौपपातिकात् सव्याख्यानोऽत्र दृश्यः, 'तस्स णं' ति षष्ठ्याः पञ्चम्यर्थत्वात् तसाद्राजगृहानगरात् 'बहिय'त्ति बहिस्तात् 'उत्तरपुरच्छि मे त्ति उत्तरपौरस्त्य दिग्भाग ईशानकुणिविदिग्भागे गुणशिलकं नाम चैत्यं व्यन्तरायतनं 'होत्थ'त्ति बभूव, इह च यन्न व्याख्यास्यते तत्प्रायः सुगमत्वादित्यवसेयमिति ।
ते कालेणं तेणं समर्पणं समणेति (सू० ५ )
“श्रमु तपसि खेदे चे 'ति वचनात् श्राम्यति - तपस्यतीति श्रमणः, अथवा सह शोभनेन मनसा वर्तत इति समनाः, शोभनत्वं च मनसो व्याख्यातं स्तवप्रस्तावात्, 'भगवं'ति भगवान् ऐश्वर्यादियुक्तः, पूज्य इत्यर्थः, 'महावीरे' त्ति महांवासौ दुर्जयान्तररिपुतिरस्करणाद्वीरचेति महावीरः 'आदिकरे' त्ति आदितो धर्मम्-आचारादिश्रुतं करोतीत्यादिकरः 'सहसंबुद्धे' त्ति सह-आत्मनैव संबुद्धो, नान्योपदेशत इत्यर्थः 'धम्मवरचाउरंत'त्ति त्रयः समुद्रातुर्थश्च हिमवान् एते चत्वारोऽन्ताः पृथिव्यन्ताः तेषां स्वामी यथा चक्रवर्ती तथा भगवान् चतुर्धर्मचक्रवतीं इति, 'तेण 'मित्यादि शक्रस्तवव्याख्यानं सुगमत्वान्न वित्रियते ।
~11~
१ शतके
१ उद्देशः
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती’- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [७-११] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [७-११]
सूत्रम्
गाथा
'तेण'मित्यादि (सू०७) तेन कालेन तेन समयेन श्रमणस्य भगवतो महाबीरस्य 'जेट्टे'ति प्रथमः 'अंतेवासी ति शिष्यः 'इंदभूइ'त्ति इन्द्रभूतिरिति मातापितकृतनामा 'नाम'ति विभक्तिविपरिणामात् नाम्नेत्यर्थः, 'सत्तुस्सेहे'त्ति सप्तहस्तोच्छ्यः 'वजारिसहनारायसंघयणे'त्ति | संहननं-अस्थिसञ्चयविशेषः, इह वज्रादीनां लक्षणमिदम्-'रिसहो य होइ पट्टो वजं पुण कीलियं वियाणाहि । उभओ मकडबंधो
नारायं तं बियाणाहि ॥१॥ति वचनात् वज्रर्षभनाराचसंहननः, 'कणग'त्ति कनक-सुवर्ण तस्य यः पुलको लवः तस्य यो निकष:| कपपट्टके रेखालक्षणः 'पम्हले'त्ति पद्मपक्ष्माणि-केसराणि तद्वद्गौरो यः स तथा, 'उग्गतवे'त्ति उग्रं अप्रधृष्यं तपः-अनशनादि यस्य सः उग्रतपाः, 'दित्ततवेत्ति दीन-जाज्वल्यमानदहन इव कर्मवनगहनदहनसमर्थतया ज्वलितं तपो-धर्मध्यानादि यस्य स तथा, 'तत्ततवे'त्ति तप्तं तपो येनासौ तप्ततपाः, 'ओराले'त्ति उदार:-प्रधानः, 'घोरे'त्ति घोरो-निपुणः, परीपहेन्द्रियादिरिपुगणविनाशमाश्रित्य निर्दय इत्यर्थः, 'घोरगुणे'त्ति घोरा-अन्यैर्दुरनुचरा गुणा-मूलगुणादयो यस्य स तथा, 'उच्छूटसरीरे'त्ति उच्छूट-उज्झितं रज इव वपुर्यन तत्संस्कारत्यागात् स तथा, 'संखित्त'त्ति संक्षिप्ता-शरीरान्तीनत्वेन इस्वतां गता विपुला-अनेकयोजनप्रमाणक्षेत्राश्रितवस्तुदहनसमर्थत्वाद्विपुला विस्तीर्णा-अनेकयोजनमाना तेजोलेश्या-तीव्रतपोलम्धिप्रभवा तेजो-18 ज्वाला यस्य स तथा, 'सब्बखर'त्ति सर्वे अक्षरसंनिपाता-वर्णोच्चाररूपास्ते यस्य ज्ञेयतया सन्ति, अदूरसामंते विहरतीति योगः, तत्र दूर-विप्रकृष्टं सामंतं च -संनिकृष्टं तनिषेधाददूरसामंत, नातिदूरे नातिनिकट इत्यर्थः, स किंभूत इत्याह 'उजाणु'त्ति ऊर्दू जानुनी यस्य सः उत्कटुकासन इति, 'झाणकोह'त्ति ध्यानं धर्मध्यानादिकं तदेव कोष्ठ:-कुशूलस्तत्र प्रविष्ट इति, 'उहाएत्ति
दीप अनुक्रम [८-१५]
॥२॥
... अत्र गौतमस्वामिन; वर्णनं क्रियते
~12~
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
उद्देश:
प्रत सूत्रांक [७-११]
गाथा
उत्थानं उत्था ऊर्ध्ववर्तनं तया उत्तिष्ठति 'आयाहिण'नि आदक्षिणात् दक्षिणहस्तादारभ्य प्रदक्षिणं परितो भ्रमणं आदक्षिणप्रद-1
क्षिणं करोति 'वंदइति वन्दते वाचा स्तौति 'नमसइति नमस्करोति 'पज्जुवास'त्ति पर्युपासीन:-सेवमानः श्रीगौतम एवं वक्ष्यIRIमाणप्रकार वस्तु अवादीत , 'सेइति तत् यदुक्तं पूज्यैः 'चलचलित'मित्यादि 'नूर्ण'ति निश्चितं 'चलमाणे चलिए'ति (२०९)।
चलत्-स्थितिक्षयादुदयमागच्छत् विपाकाभिमुखीभवदुदयत् कर्म तचलितं प्रोक्तम् १ 'उदीरिजति उदीरणा नाम अनुदयप्राप्त । चिरेणागामिना कालेन यद्वेदयितव्यं कर्मदलिकं तदाकृष्योदये प्रक्षेपणमुदीरणा तया उदीर्यमाणं प्रथमसमयादिना कालेनोदीरि-1 तमुक्तं २ 'वेइजमाणे'त्ति वेद्यमानं-स्थितिक्षयादुदयं प्राप्तं उदीरणाकरणेन वोदयमुपनीतं आधसमयादिकालेन यत् कर्मदलिकं IT तद्वेदितं स्यात् ३ 'पहिज'त्ति प्रहाणं तु जीवप्रदेशेभ्यः, पतनसमये प्रहीयमाणं कर्म प्रहीणं स्यात् ४ 'छिज्जमाणे ति छेदन मा दीर्घकालकर्मथितिकानां रखतापादनं अपवर्तनाकरणेन कुर्यात् , तत् समये समये छियमानं छिन्नं स्यात् ५ 'भिज्जमाणे ति भेदस्त। Hशुभाशुभकर्मणस्तीवरसस्थापवर्तनाकरणेन मन्दताकरणं, समये समये रसतो भिद्यमानं कर्म भिन्नम् ६'डज्झमाणे ति दाहस्तु ।
कर्मदलिकदारूणां ध्यानाग्निना तद्रूपापनयनं कर्माभावजननं, तस्याप्यन्तर्मुहूर्तत्वेनासंख्यसमयस्थादिसमये दह्यमानं दग्धं ७'मिजमाणे'त्ति म्रियमाणं आयुःकर्म मृतं, मरणं द्यायुःपुद्गलानां क्षयः, तच्चासंख्येयसमयवर्ति स्थात् , तस्य च जन्माघसमयादारभ्य आवीचिकमरणेन क्षणे क्षणे मरणसद्भावात् नियमाणं मृतम् ८'निजरिज'त्ति नितराम्-अपुनर्भावेन क्षीयमाणं कर्म निर्जीर्णमिति, निर्ज-1 रणवासंख्यसमयभावित्वेन तत्प्रथमसमय एव निर्जीयमाणं निर्जीर्णम् ९, तदेवमेतान्नव प्रश्नान गौतमेन वीरः पृष्टः सन्नवाच-'हता |गोयम'त्ति हंत इति एवमेतदिति अभ्युपगमवचनं, एवमेतानि नव पदानि कर्माधिकृत्य वर्तमानातीतकालसामानाधिकरण्यजिज्ञा
दीप अनुक्रम [८-१५]
... 'चलमाणे चलिये' इत्यादि नव प्रश्ना:
~13~
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत सूत्रांक
[७-११]
गाथा
दीप
अनुक्रम [८-१५]
श्रीभग
वती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-], उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
सया पृष्टानि निर्णीतानि, अथैतानि चलनादीनि मिथः किं तुल्यार्थानि भिन्नानि वा इति पृच्छानिर्णयं दर्शयितुमाह-'एए णं भंते 'ति इति व्यक्तम्, 'एगड'त्ति एकप्रयोजनानि च 'नाणाघोस'त्ति इह घोषा उदात्तादयः 'नाणावंजण' ति व्यंजनानि - अक्षराणि 'उदाहु'त्ति उताहो निपातो विकल्पार्थः 'नाणः'त्ति नानार्थानि इह चतुर्भङ्गी पदेषु दृष्टा, तत्र कानिचिदेकार्थानि एकव्यञ्जनानि, यथा क्षीरं क्षीरं १ तथा अन्यानि एकार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा क्षीरं पय इति २ तथा अन्यानि अनेकार्थानि एकव्यञ्जनानि यथा अर्कगव्यमाहिपाणि क्षीराणि ३ तथा अन्यानि नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा घटपटमुकुटलकुटशकटादीनि ४, एवं चतुभङ्गीसंभवेऽपि द्वितीयचतुर्थभङ्गको अत्र प्रश्नवत्रे गृहीतौ, चलनादीनि चत्वारि पदान्याश्रित्य द्वितीयः, छिद्यमानादीनि पञ्च पदान्याश्रित्य चतुर्थः, कथं आद्यानि चत्वारि पदान्येकार्थानी त्याशंक्याह-'उप्पन्नपक्खस्स'ति इह च षष्ट्या स्तृतीयार्थत्वात् उत्पन्नपक्षेण, उत्पादपर्यायो विशिष्टः केवलोत्पाद एव, यतः कर्मक्षये फलद्वयं केवलज्ञानमोक्षप्राप्ती, तत्रैतानि पदानि केवलोत्पादपक्षविषयत्वादेकार्थान्युक्तानि तत् कथं ? - चलितं सत् उदीरयति, उदीरितं सत् वेद्यते, विदितं सत् अनुभूयते, (अनुभूतं सत्) प्रहीयते, तस्मादेकार्थान्येतानि, केवलोत्पादपक्षसाधकानीत्यर्थः, अथ शेषाणि अनेकार्थानि पञ्च पदानि प्रतिपादयितुमाह-'छिज्जमाणे' त्ति छिद्यमानं छिन्नमितिपदं स्थितिबन्धाश्रयं यतः सयोगिकेवली योगनिरोधं कर्तुकामो वेदनीयनामगोत्राख्यानां तिसृणां प्रकृतीनां दीर्घस्थितिकानां सर्वापवर्तनया अन्तर्मुहूर्तकं स्थितिबन्धं कुर्यात् भिद्यमानं भिन्नमितिपदमनुभागवन्धाश्रयं तत्र यस्मिन् काले स्थितिघातं करोति तस्मिन्नेव काले रसघातमपि करोति अतो रसघातकरणेन पूर्वस्माद्भिन्नार्थं पदमेतत् दह्यमानं दग्धमिति - पदं प्रदेशबन्धाश्रयं, अनन्तानां प्रदेशानां कर्म दलिकानां पञ्चह स्वाक्षरोच्चारणकालपरिमाणया संख्यातसमयया गुणश्रेणीरचनया पूर्व
. ॥३॥
~14~
शतके
१ उद्देशः
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
उद्देश:
प्रत सूत्रांक [७-११]
गाथा
रचितानां शैलेशीकरणावस्थाभाविसमुच्छिन्नक्रियध्यानाग्निना प्रथमसमयादारभ्य यावदन्त्यसमयस्तावत् प्रतिसमयमसंख्येयगुणश्रीभग
द्वानां कर्मपुद्गलाना दहनं दाह इति दहनार्थेनेदं पूर्वमाद्भिन्नार्थ, तथा नियमाणं मृतम् एतत्पदं आयुःकर्मविषय, यतः आयुःपुद्गलानां
प्रतिसमयं क्षयो मरणं,अनेन च मरणार्थेन पूर्वमाद्भिन्नपदं, तथा निर्जीयमाणं निर्जीर्णम् एतत् पदं सर्वकर्माभावविषयं निर्जरणार्थेन पूर्वपHदेभ्यो भिन्नम् ,अथैतानि पदानि नानार्थानि कस्य पक्षस्थाभिधायकतया प्रवृत्तानि इत्याशंक्याह-विगयपक्खस्स'त्ति विगतं विगमोIBI वस्तुनोऽवस्थान्तरापेक्षया विनाशः स एव पक्षो-वस्तुधर्म: तस्य वा पक्षः-परिग्रहो विगतपक्षः तस्य विगतपक्षस्य, वाचकानीति शेषः,
| विगमत्वं विहाशेषकर्माभावोऽभिमतो, जीवेन तस्थाप्राप्तपूर्वतयाऽत्यन्तमुपादेयत्वात् , तदर्थत्वाच्च पुरुषप्रयासस्येति, एतानि त्वेवं | विगमार्थानि भवन्ति-छिद्यमानपदे हि स्थितिखंडनं विगम उक्तः, भिद्यमानपदे त्वनुभावभेदो विगम उक्तः, दह्यमानपदे त्वकर्मताभवनं विगम उक्तः, प्रियमाणपदे पुनरायुःकर्माभावो विगम उक्तः, निर्जीयमाणपदे स्वशेषकर्माभावो विगम उक्तः, तदेवमेतानि । विगतपक्षप्रतिपादकानि केवलोत्पत्तौ सर्वकर्मविगमाभिधानरूपसूत्राभिप्रायव्याख्यानेन निर्णीतानि । | इहायप्रश्नोत्तरसूत्रद्वये मोक्षतत्त्वं चिन्तितं, मोक्षः पुनर्जीवस्य, तेन जीवाश्च नारकादयश्चतुर्विंशतिविधा उक्ताः, यदाह-"नरइया १ असुराई १० पुढवाई ५ दियादओ ३ चेव । पंचिंदियतिरिय १ नरा १ वंतर १ जोइसिय १ वेमाणी १ ॥१॥" तत्र नारकान् स्थित्यादिमिश्चितयन्नाह-'नेरइयाण'ति, निर्गतमयम्-इष्ट फलं येषां ते निरयाः तेषु भवा नैरयिकाः तेषां नैरयिकाणां, 'दस वाससहस्स'त्ति प्रथमपृथिवीप्रथमप्रस्तटापेक्षया, 'तेत्तीसं'ति सप्तमपृथिव्यपेक्षया उत्कृष्टा, शेषा सर्वापि कालखितिमध्यमा ज्ञेया ?। 'केवइकाल-| म्स'त्ति प्राकृतशैल्या कियता कालेन 'आनमंति'त्ति 'अनश्वस प्राणने' इतिधातुपाठात् मकारस्थागमिकत्वात् , एवं प्राणमंति, एतदेव
aroM elinpaidmetfelturateHunMEMPERAPHERAPHIBIDI HORITOPATANDARDKARISHMAITHIMATALABIRHATION
सक
दीप अनुक्रम [८-१५]
~150
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
शतके
उद्देश:
सूत्रांक [७-११]
गाथा
mishraichimnimalsimuuidinunciatioinamriduisiamentaries
पदद्वयमर्थतः स्पष्टयन्नाह-'ऊससंति नीससंति वत्ति, यदेवोक्तमानमंति तदेवोक्तमुच्छ्वसंति यदेवोक्तं प्राणति तदेव निःश्वसन्ति, 'जहाऊसासपए ति एतत् प्रश्नोत्तरं प्रज्ञापनासप्तमपदे यथा तथा वाच्यं, तच्चेदं 'गोयमा! सययं संतयामेव आणमति वा पाणम० | उस० नीस 'सययंति-सततं निरन्तरमेव 'संतयामेव'त्ति नैकसमयेऽपि तद्विरहोऽस्तीतिभावः २ । अथ तेषामाहारं प्रश्नयबाह-'आहारहिति आहारमर्थयन्ते-प्रार्थयन्ते इत्येवंशीलाः आहारार्थिनः 'जहा पन्नवणाए'ति यथा प्रज्ञापनायाः 'आहार-|| पदस्याष्टाविंशतितमस्सोद्देशकः, पदशब्दलोपात , प्रथमे आहारोद्देशके तथा वाच्यो, नैरयिकाणां स्थित्यादिद्वारगांधामाह-'ठिति उस्सासाहार'चि स्थित्युच्छ्वासाचुक्तावेव 'आहार'त्ति आहारविधिर्वाच्या, स चैवं-नेरइयाण भंते ! केवइकालस्स आहारट्टे समुप्पञ्जा', आहारार्थः-आहारप्रयोजनम्, गोयमा! नेरइयाणं दुविहे आहारे पन्नत्ते, तंजहा-आभोगणिव्वतिए अणाभोगणिब्वत्तिए, आभोगनिर्वर्तितः–आहारयामीतीच्छापूर्वकनिष्पन्नः, अनाभोगस्त्वेवमाहारयामीतीच्छामन्तरेण, प्रावृट्काले प्रचुरतर|प्रश्रवणाद्यभिव्यङ्गयशीतपुद्गलाहारवट, तत्थ णं जे से अणाभोगणिव्व से णं अणुसमयमविरहिए आहारहे समुप्पाइ, अनुसमयRIप्रतिक्षणं अविरहितं (प्रति) समय नदनीयकर्मोदयत ओजाहारादिना प्रकारेण, तत्थ णं जे आभोगणिब्बत्तिए से णं असंखेजसमइए
अंतोमुहुत्तिए आहारहे समुप्पजइ, आहारयामीत्यभिलाष एषामसंख्यसामयिकान्तमुहूर्तानिवर्तितः ४। 'किंवाहारैति'नि किंस्वरूप वा वस्तु नारका आहारयन्ति, गोयमा! दब्बओ अणंतपएसियाई-अनन्तप्रदेशवन्ति पुद्गलद्रव्याणि, तदन्येषामयोग्यत्वात् , खेचओ असंखेजपएसावगाढाई-असंख्यातप्रदेशावगाढानि, तन्न्यूनतरप्रदेशावगाढानि तु तेषां न ग्रहणप्रायोग्यानि, अनन्तप्रदेशावगाढानि तु न भवन्त्येव, सकललोकस्याप्यसंख्येयप्रदेशपरिमाणत्वात् , कालओ अण्णतरट्टियाई-जघन्यमध्यमोत्कृष्टस्थितिकानि, स्थितिवा
दीप अनुक्रम [८-१५]
||४||
... अत्र नारकाणां आहार विषयक वर्णनं क्रियते
~16~
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शतके
प्रत सूत्रांक [७-११]
गाथा
श्रीभग
|हारयोग्यस्कंधपरिणामेनावस्थानं इत्यर्थः, भावओवष्णमंताई गंधमंताई रसमंताई फासमंताई आहारेंति, जाई भावओ वष्णमंताई | आहारेंति ताई कि एगवण्णाई आहारेंति जाव किं पंचवणाई आहारेंति ? गोयमा! ठाणमग्गणं पडुच्च एगवण्णाईपि आहारेंति जाव
१ उद्देशः II पंचवण्णाईपि आहारैति, विहाणमग्गणं पहुच कालवण्णाईपि आहारेंति जाव सुकिल्लाईपि आहारैति, तत्र 'ठाणमग्गणं पडुच'त्ति तिष्ठ-IN
न्त्यसिमिति स्थान-सामान्यं यथैकवर्णमित्यादि, 'विहाणमग्गणं पडुच्च'त्ति विधान-विशेषः कालनीलादिरिति ६, जाई वण्णओ! | कालवण्णाई आहारेंति ताई किं एगगुणकालाई आहारेंति जाव दसगुणकालाई आहारति ? संखेजगुणकालाई० असंखेजगुणकालाई०
अणंतगुणकालाई आहारेंति ?, गोयमा! एगगुणकालाइंपि आहारेंति जाव अणंतगुणकालाईपि आहारेंति ७, एवं नीलवण्णाई ८, पीय-17 |वण्णाई ९, रत्तवण्णाई १०, सुकिल्लाई ११, एवं गंधओऽवि सुब्भिगंधाई १२ दुब्भिगंधाई १३, रसओवित्ति जाई भावओ रसमंताई | किं तित्त १ कडय २ अंबिल ३ महुर ४ कसाय ५ परिणयाई आहारति १८, एवं जाई भावओ फासमंताई ताई ठाणमग्गणं पडुच्च णो । एगफासाई आहारैति णो दुफासाई आहारेंति नो तिफासाई आहारेंति, एकस्पर्शानामसंभवात् , अन्येषां चाल्पप्रादेशिकतासूक्ष्मपरिणामाभ्यां ग्रहणायोग्यत्वात्, चउफासाइंपि आहारति जाव अहफासाईपि आहारेंति, बहुप्रदेशताबादरपरिणामाभ्यां ग्रहणयोग्यत्वादिति, यथा एकस्मिन् सहकारे गुरुत्वं १ मृदुत्वं २ शीतत्वं ३ स्निग्धत्वं ४ एवं चत्वारः स्पर्शाः, एतद्विपरीतास्त्वन्ये चत्वारः स्पर्शाः | ज्ञेयाः, विहाणमग्गणं पडुच कक्खडाईपि आहारति जाव लुक्खाईपि आहारति १९, जाई फासओ कक्खडाई आहारैति ताई कि एग
गुणककखडाई आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाईपि आहारैति?, गोयमा ! एगगुणकक्खडाईपि जाव अर्णतगुणकक्खडाईपि आहा| रेंति २०-२७, एवं अकृषि फासा भाणियब्वा जाव अणंतगुणलुक्खाई आहारेंति, ताई किं पुढाई आहारेंति अपुटाई आहारेंन्ति ?, गोयमा!
दीप अनुक्रम [८-१५]
~17~
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग B, अंतर्-शतक , उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [७-११]
सूत्रम्
गाथा
| पुढाई आहारेंति, नो अपुढाई आहारेंति २८, पुट्ठाईति-आत्मप्रदेशस्पर्शवन्ति, तत् पुनरात्मप्रदेशस्पर्शनमवगाहक्षेत्रा बहिरपि भवति अत शतके
१ उद्देशः | उच्यते-जाई भंते ! पुट्ठाई आहारेंति ताई किं ओगाढाई आहारेंति अणोगाढाई आहारेंति ?, गोयमा ! ओगाढाई, नो अणोगाढाई अबगाढानीति-आत्मप्रदेशैः सह एकक्षेत्रावगाढानीत्यर्थः २९, जाई भंते ! ओगाढाई आहारेंति ताई कि अणंतरोगाढाई आहारेंति परंपरोगाढाई आहारेंति !, गोयमा! अणंतरोगाढाई आहारेंति, नो परंपरोगाढाई आहारति, अनन्तरावगाढानीति-येषु प्रदेशेषु आत्मा अवगा-IN | ढस्तेष्वेव यानि अवगाढानि तानि अनन्तरावगाढानि, अन्तराभावेनावगाढत्वात् , यानि च तदनन्तरवर्तीनि तानि अवगाढसंबंधात | परंपरावगाढानीति ३०, जाई भंते ! अणंतरोगाढाई ताई कि अणूई आहारेंति ? बायराई आहारेंति ?, गोयमा! अणूईपि आहारेंति बायराइंपि आहारेति, तत्राणुत्वं पादरत्वं चापेक्षिक तेषामेव आहारयोग्यानां स्कंधानां प्रदेशपया वृद्धानामवसेयम् ३१, जाई भंते!
अणूईपि आहारेंति बादराईपि आहारति ताई कि उई आहारेंति ? एवं अहोऽवि तिरियपि ?, गोयमा! उडुपि आहारति एवं अहोमावि० तिरियपि० ३२, जाई भंते ! उडुपि आहारेंति अहेवि० तिरियपि आहारेति ताई किं आदि आहारेंति मज्झे आहारेंति पञ्जब| साणे आहारेंति ?, गोयमा ! तिहावि, अयमर्थः-आभोगनिर्वर्तितस्याहारस्पांतहिर्तिकस्यादिमध्यावसानेषु सर्वत्राहारयन्तीति ३३, जाई भंते ! आई मज्झे अवसाणेवि आहारति ताई किं सविसए आहारेंति ? अविसए आहारेंति ?, गोयमा ! सविसए, नो अविसए। आहारेंति, तत्र वः स्वकीयो विषयः स्पृष्टावगाहानंतरावगाढाख्यः स्खविषयः तस्मिन् आहारयन्ति ३४, जाई भंते ! सविसए | आहारेति ताई किं आणुपुब्बि आहारेंति ? अणाणुपुब्बि आहारेंति ?, गोयमा ! आणुपुल्वि आहारेंति, तत्रानुपूर्ध्या यथाऽऽसन, | नातिक्रम्य ३५, जाई भंते ! आणुपुयि आहारेति ताई किं तिदिसि आहारेति ? जाव छदिसि आहारेंति ?, गोयमा ! नियमा
दीप अनुक्रम [८-१५]
~18~
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
बती
प्रत सूत्रांक [७-११]
गाथा
श्रीभग- छदिसिं आहारेंति, इह नारकाणां लोकमध्यवर्तित्वेन पण्णामप्यूर्धादिदिशामलोकेनानावृतत्वात् षट्सु दिक्षु आहारग्रहणमस्ति, तत १ शतके
|उक्तं-नियमात् पदिशि, दिक्त्रयादिविकल्पास्तु लोकान्तवर्तिषु पृथिवीकायिकादिषु दिशां त्रयस्य द्वयस्य एकस्याश्चालोकेनावरणे । १ उद्देशः सूत्रम्
भवंतीति, यद्यपि वर्णतः पंचवर्णानीत्यायुक्तं तथापि प्राचुर्येण यद्वर्णगंधादियुतानि द्रव्याण्याहारयन्ति तदर्शयति 'उस्सण्णकारणं| RIपडुब'ति बाहुल्यलक्षणं कारणमाश्रित्य, तत्र च प्रकृत्यशुभानुभाव एव कारणमिति, वण्णओ कालनीलाई, गंधओ दम्भिगंधाई,IR
रसओ तित्तकडुयरसाई, फासओ कक्खडगुरुयसीयलुक्खाई, एतानि च प्रायो मिथ्यादृष्टय एवाहारयन्ति, न तु भविष्यत्तीर्थकरादय ।।इति, अथ तानि यथास्वरूपाण्येव नारका आहारयन्ति अन्यथा वेत्यस्यामाशङ्कायामभिधीयते तेसि पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे।
| रसगुणे फासगुणे विप्परिणमइत्ता परिपीलइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसइत्ता, विपरिणामादयो विनाशार्थत्वेनैकार्था एव ध्वनयः, अण्णे | काय अपुच्चे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाएत्ता आयसरीरोगाढे पोग्गले सम्बप्पणयाए आहारति, सम्बप्पणयाएत्ति
सर्वात्मना, सर्वैरात्मप्रदेशैरित्यर्थः ३६, व्याख्यातं सूत्रसंग्रहगाथायाः किंवाऽऽहारेंतीतिपदम् , अथ 'सव्वओ वावी'ति व्याख्यायते,
तत्र सर्वतः प्रदेशः किं वापिशब्दात् अभीक्ष्णं नारका आहारयन्ति, तश्चैवं-नेरइया णं भंते ! किं सव्यओ आहारैति सब्बओ परि-1 Aणाति सबओ ऊससंति सचओ नीससंति वा अभिक्षणमाहारेंति, एवं पूर्ववत् सर्वत्र योज्यं, आहच्च आहारेंति ४ ?, हंता गोयमा!
नेरइया सव्वओ आहारैति, 'सव्वओ'ति सर्वात्मप्रदेशः, 'अभिक्खणं'ति अनवरतं पर्याप्तत्वे सति 'आहचेति कदाचित, न सर्वदा, अपर्याप्तकावस्थायामिति ३७, 'कइभागं'ति आहारतयोपात्तपुद्गलानां कतिभागं आहारयन्ति ?, तच्चैवं-नेरइया. जे | पोग्गले आहारत्ताए गिडंति ते णं तेसिं पोग्गलाणं सेयालंसि कतिभागमाहारेंति ? कइभागमासाएंति ?, गोयमा ! असंखेजइभा
दीप अनुक्रम [८-१५]
~19~
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[७-११]
गाथा
दीप
अनुक्रम [८-१५]
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-], उद्देशक [१], मूलं [७-११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
सूत्रम्
श्रीभग- गमाहारेति, अनंतभागमासाएंति, 'सेयालंसि'ति एष्यत्काले, ग्रहणकालोत्तरकालमिति, 'असंखेज' ति अत्र केचिदाहुः गवावती- दिप्रथमवृहद्ग्रास ग्रहणमिव कश्चिद् गृहीतासंख्येयभागमात्रान् पुद्गलानाहारयति, तदन्ये तु पतन्ति, अन्ये पुनराहुः असंखिजइभागमाहारेतिति शरीरतया परिणमयन्ति, शेषास्तु किट्टीभूय मनुष्याभ्यवहृताहारवन्मलीभवन्ति, न शरीरत्वेन परिणमन्तीत्यर्थः, 'अणंतभागं ति आहारतयाऽऽतपुद्गलानामनन्तभागमाखादयन्ति तद्रसादीन् रसनादीन्द्रियद्वारेणोपलभन्ते ३८, 'सव्वाणि वत्ति सर्वाण्येवाहारद्रव्याणि आहारयन्ति तथैवं-नेरइया णं भंते! जे पोम्गला आहारत्ताए परिणमंति ते किं सव्वे आहारेति णो सव्वे आहारैति १, गोयमा ! सच्चे अपरिसेसिए आहारेति, इह विशिष्टग्रहण गृहीता आहारपरिणामयोग्या एव ग्राह्याः, उज्झितशेषा इत्यर्थः, अन्यथा पूर्वापरत्रयोर्विरोधः स्यात्, दृष्टा चैवं व्याख्या, यदाह - "जं जह सुत्ते भणियं तहेब जड़ तं वियालणा णत्थि । किं कालियाणुओगो दिट्टो दिट्टिप्पहाणेहिं १ ॥ १ ॥ ३९, 'कीस व 'तिपदे पदसमुदायोपचारात् कीसत्ताएत्ति दृश्यं, स्वभावतया कीदृशतया - केन प्रकारेण किंरूपतया 'भुखो'ति भूयो भूयः परिणमन्ति आहारद्रव्याणि, नेर० जे पोग्गले आहारत्ताए गिव्हंति ते णं तेसिं पोग्गला कीसत्ताए भुजो २ परिणमंति१, गोयमा ! सोइंदियत्ताए जाव फासिंदियत्ताए, अणिद्वत्ताए अकंतत्ताए अप्पियत्ताए अम | णुन्नत्ताए अमणामत्ताए अणिच्छियत्ताए अभिज्झियत्ताए अहत्ताए नो उड़ताए दुक्खत्ताए नो सुहत्ताए एएसिं भुजो २ परिणमंति, तत्रानिष्टतया - सामान्येनावल्लभतया, अकांततया सदा सद्भांवेनाकमनीयतया, अप्रियतया सर्वेषामेव द्वेष्यतया, अमनोज्ञतया कथयाऽप्यमनोरमतया, अमनोगम्यतया चिन्तयाऽपि अमनोगम्यतया, अनीप्सिततया आप्तुमनिष्टतया एकार्थार्थते शब्दाः, अभिज्झियत्ताए— अभिध्येयतया, तृप्तेरनुत्पादकत्वेन पुनरप्यभिलापनिमित्ततया, अहत्तापत्ति गुरुपरिणामतया, नो उड़ताए, नो
SİLİCİCİK CİCİLTİ
~20~
११ शतके
उद्देशः
||६||
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१२]
गाथा
दीप अनुक्रम
[१६-१७]
श्रीभग
वती
सूत्रम्
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [१२] + गाथा
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
लघुपरिणामतयेति संग्रहगाथार्थः ४०|| अथ नारकाहारविषयं प्रश्नचतुष्टयमाह'नेरइयाण' मित्यादि० (सू. १२).
'पुव्वाहारिय'त्ति ये पूर्वकाले आहृताः संगृहीता अभ्यवहृता या 'पोग्गल' चि पुद्गलस्कंधाः ते 'परिणय'त्ति परिणता वपुष्परि गतिं गता इति प्रथमः प्रश्नः १, 'आहारिय'त्ति आहृताः पूर्ववत् 'आहरिजमाण'त्ति ये वर्तमानकाले आहियमाणाः संगृह्यमाणाः पुद्गलाः परिणताः इति द्वितीयः प्रश्नः २, 'अणाहारिय'त्ति वे अतीतकाले अनाहुताः, 'आहरिजिस्समाण'ति येनागते काले आहरिष्यमाणाः पुद्गलास्ते परिणताः इति तृतीयः प्रश्नः ३, तथा अणाहारिया अणाहरिजिस्समाणनि अतीतानागताहरण क्रियानिषेधाच्चतुर्थः ४, इह च यद्यपि चत्वार एवं प्रश्ना उक्ताः तथाप्येते त्रिषष्टिः संभवन्ति, यतः पूर्वाहृताः आहियमाणा आहरिष्यमाणाः ३ अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ३ इतीह पद् भङ्गाः सूचिताः, तदेकैकपदाश्रयणेन पट् ६ द्विकयोगे १५ त्रिक्रयोगे २० चतुष्कयोगे १५ पंचकयोगे ६ पदयोगे एक १ इति, अथैतद्वयक्तिर्विशेषतो विक्रियते, यथा आहृताः १ आहियमाणाः १ आहरिष्यमाणाः १ अनाहताः १ अनाहियमाणाः १ अनाहरिष्यमाणाः १ अतीतवर्तमानानागतकाल भेदैरेकक योगा जाताः षद्, अथ द्विकयोगाः पञ्चदश, ते चैव यथा आहृता आहियमाणाः १ आहृता आहरिष्यमाणाः २ आहता अनाहताः ३ आहृता अनाहियमाणाः ४ आहृता अनाहरिष्यमाणाः ५ आहियमाणा आहरिष्यमाणाः ६ आहियमाणा अनाहृताः ७ आहियमाणा अनाहियमाणाः ८ आहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ९ आहरिष्यमाणा अनाहताः १० आहरिष्यमाणा अनाहियमाणाः ११ आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः १२ अनाहता अनाहियमाणाः १३ अनाहृता अनाहरिष्यमाणाः १४ अनाहियमाणा अनाहरिष्य
~21~
शतके ११ उद्देशः
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
१ शतके
१ उद्देशः
प्रत सूत्रांक [१२]
गाथा
माणाः १५, अथ त्रिकयोगाः, आहृता आहियमाणा आहरिष्यमाणाः १ आहृता आहियमाणा अनाहुताः२ आहृता आहियमाणाअनाहियमाणाः ३ आहियमाणा अनाहरिष्यमाणा अनाहताः ४ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहृताः ५ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहियमाणाः ६ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः७ आहृता अनाहृता अनाहियमाणा: ८ आहृता अनाहता अनाहरिष्यमाणाः | ९ आहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १० आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहताः ११ आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहियमाणाः १२ आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः १३ आहियमाणा अनाहृता अनाहियमाणाः १४ आह्रियमाणा अनाहता अनाहरिष्यमाणाः १५ आह्रियमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १६ आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणाः | १७ आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहरिष्यमाणाः १८ आहरिष्यमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १९ अनाहृता अनाहियमाणा | अनाहरिष्यमाणाः २० एवं त्रिकयोगे जाता विंशतिः, अथ चतुष्कयोगाः-आहता आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहृताः १ आहृता आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहियमाणाः २ आहता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहरिष्यमाणाः ३ आहृता आह-| रिष्यमाणा अनाहृता अनाहियमाणाः४ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहरिष्यमाणाः ५ आहृता आहरिष्यमाणा अनाहिय-| माणा अनाहरिष्यमाणाः ६ आहृता आहियमाणा अनाहता अनाहियमाणाः ७ आहृता आह्रियमाणा अनाहृता अनाहरिष्यमाणाः ८ आहृता आह्रियमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ९ आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणाः १० आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहरिष्यमाणाः ११ आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १२ आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १३ आहृता अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १४ आह्रियमाणा अनाहृता अना
दीप अनुक्रम [१६-१७]
||७||
~22~
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१२]
१ उद्देश:
गाथा
हियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १५, एवं चतुष्कयोगे जाताः पञ्चदश, अथ पञ्चकयोगाः पद्-आहृता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणाः १ आहृता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहरिष्यमाणाः २ आहृता आहियमाणा आहरिष्य
HER शतके | माणा अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ३ आहता आहरिष्यमाणा अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ४ आहृता आहिय| माणा अनाहृता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणः ५ आहियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः ६, एवं पञ्चकयोगे जाताः पद् , आहृता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाहियमाणा अनाहरिष्यमाणाः १ षड्योगे तु एक एव भङ्गः, एवमेककद्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकपड्योगैर्जाताः सर्वेऽपि मिलितात्रिषष्टिभेदाः, अत्रोत्तरं 'गोयमे त्यादि व्यक्तम् । अथ | वपुस्संपर्कलक्षणपरिणामात पुद्गलानां परिणामादयो भवन्ति तदर्शनार्थ प्रश्नयनाह
नेरइयाणंति (सू. १२)
जहा परिणया तहा चियत्ति, तत्र चिताः-कायेन चयं गताः, उपचिताः पुनर्बहुशः प्रदेशसामीप्येन शरीरे चिता एव, उदी
रिताः स्वभावतोऽनुदितान् पुद्गलान् उदयप्राप्ते कर्मदलिके करणविशेषेण प्रक्षिप्य यान् वेदयते, उदीरणालक्षणं त्विदं-'जं करणेIRIणाकड़िय उदये दिइ उदीरणा एसा'। तथा वेदिताः स्वरसविपाकेन प्रतिसमयमनुभूयमाना अपरिसमाप्ताशेषानुभावाः,निर्जीर्णाः।
कात्स्न्येनानुसमयं संपूर्णहानि गताः, एतत्पदसंग्रहगाथा व्याख्यातार्था । पुद्गलानाश्रित्येमामष्टादशसूत्रीमाह
नेरइयाणं० (सू०१३) 'कइविहा पोग्गला मिअंतित्ति, तीवमंदमध्यरसभेदेन भेदवन्तः स्युः उद्वर्तनापवर्तनाकरणाभ्यां, 'कम्मदब्बति समानजाती
दीप अनुक्रम [१६-१७]
|... अत्र पुद्गलानां परिणाम संबंधी-वर्णनं क्रियते ।
~23~
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१३]
दीप
अनुक्रम
[82]
श्रीभगवतीसूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [१], मूलं [१३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
105
यकर्मद्रव्यराशिर्वर्गणा, तामधिकृत्य आश्रित्य कर्मद्रव्यवर्गणासत्का इत्यर्थः, 'अणू चेव'त्ति सूक्ष्माथ बादरायेति, यत औदारिकादिद्रव्याणां मध्ये कर्मद्रव्याण्येव सूक्ष्माणि, एवं चयादयः शब्दार्थभेदेन वाच्याः, किंतु चयोपचयस्त्रयोः 'आहारदव्य'त्ति आहाद्रव्यवर्गणामधिकृत्योक्तं तत्रायमभिप्रायः - वपुराश्रित्य चयोपचयौ प्रागुक्त आहारद्रव्येभ्य एव स्यातां नान्यतः, अत आहारद्रव्यवर्गणामाश्रित्योक्तमिति, उदीरणादयस्तु कर्मद्रव्याणामेव स्युः अतः तत्सत्रेपूक्तम्- कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्येति, 'उयहिंसुति ३ अपवर्तितवन्तः, इहापवर्तनं कर्मस्थित्यादेरध्यवसायविशेषेण हीनताऽऽपादनम्, एतदुपलक्षणत्वादुद्वर्तनमपि दृश्यं तच स्थित्यादेवृद्धिकरणं, 'संकामिंसु'त्ति ३ संक्रमितवन्तः, तत्र संक्रमणं मूलप्रकृत्यभिन्नानामुत्तरप्रकृतीनामध्यवसायविशेषेण परस्परं संचारणं, तथा चाह - "मूलप्रकृत्यभिन्नाः संक्रमयति गुणत उत्तराः प्रकृतीः । नन्वात्माऽमृर्तत्वादध्यवसायप्रयोगेण || १ ||" अन्यस्त्वेवमाह“मोसूण आउयं खलु दंसणमोहं चरित्तमोहं च । सेसाणं पगईणं उत्तरविहिसंकमो भणिओ || १ ||" एतदेव निदर्श्यते - यथा कस्यचित् सद्वेद्यमनुभवतोऽशुभकर्मपरिणतिरेवंविधा संजाता येन तदेव सद्वेद्यमसद्वेद्यतया संक्रामतीति, एवं वर्तमानानागतयोरपि वाच्यं, 'निहात्तिसु' ति३ निघत्तान् कृतवन्तः, इह विश्लिष्टानां मध्ये मिथःपुद्गलानां निचयं कृत्वा धारणं रूढिशब्देन निघत्तमुच्यते, उद्वर्तनापवर्तनव्यतिरिक्तकरणानामविषयेण कर्मणोऽवस्थानमिति 'निकाइंसु 'त्ति ३ निकाचितवंतो- नितरां बद्धवन्तः, निकाचनं चैषामेव पुद्गलानां मिथोविश्लिष्टानामेकीकरणमन्योऽन्यावगाहिताग्निप्रतप्तप्रतिहन्यमानसूची कलापस्येव सकलकरणानामविषयत्वेन कर्मणां व्यवस्थापनं, भेइयेतिपदसंग्रहगाथा गतार्था । अथ पुद्गलाधिकारादिदं सूत्रचतुष्कमाहनेरइयाणमिति व्यक्तं (सू० १४)
~24~
१ शतके
१ उद्देशः
॥८॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१४] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगत
बती
प्रत सूत्रांक [१४]
उहा
सूत्रम्
दीप अनुक्रम [१९]
'तेयाकंमत्ताए'त्ति तेजःशरीरकार्मणशरीरतया तद्रूपतया वा 'तीतकालसमए'त्ति काल:-समयः अतीतकालस्योत्सर्पिण्यादेः । परमनिकृष्टोऽशोऽतीतकालसमयः 'पडप्पण्ण"त्ति प्रत्युत्पन्नो-वर्तमानः एवं त्रिकालस्वरूपं वाच्यं,उत्तरमध्येयं, अतीतानागतयो- १ शतके | विनष्टानुत्पन्नत्वेन असच्यात् तद्विपयग्रहणप्रतिषेधः, प्रत्युत्पन्नत्वेऽप्यभिमुखान् गृह्णाति, नान्यान् , 'गहणसमयपुरक्खडे'त्ति | ग्रहणसमयः पुरस्कृतो-वर्तमानसमयस्स पुरोवती येषां ते ग्रहणसमय पुरस्कृताः ग्रहीष्यमाणा इतियावत् , ऊदीरणा च पूर्वगृहीतानामेवातोऽतीतकालसमयगृहीतानुदीरयन्ति, वर्तमानगृह्यमाणानां ग्रहीष्यमाणानां वा निषेधः, तत उक्तं-'नो पटुप्पण्णे'त्यादिपदद्वयं, वेदनानिजससूत्रयोरप्येषेवोपपत्तिरिति । अथ कर्माधिकारादेवयमष्टसूत्री
नेरझ्याणं भंते! जीवाओ किं चलियंति (मू०१५) | जीवप्रदेशेभ्यश्चलितं-अनवस्थानशीलं तदितरवचलितं तदेव वनाति, एवमुदीरणावेदनापवर्तनासंक्रमनिधत्तनिकाचनानि भाव्यानि, निर्जरा च पुद्गलानां निरनुभावीकृतानामात्मप्रदेशेभ्यः शातनं, सा नियमाच्चलितस्य कर्मणो, नाचलितस्य, इह ' सङ्ग्रहणीगाथा गतार्था, केवलमुदयशब्देनोदीरणा गृहीतेति । उक्ता नारकवक्तव्यता,अथ चतुर्विशतिदंडकक्रमागतामसुरकुमारवक्तव्यतामाह-असुरकु-I7 मारवक्तव्यता नारकवक्तव्यतावन्नेया, यतः 'ठिईऊसासाहारे'त्यादिगाथोक्तानि ४० सूत्राणि परिणयचिए' इति गाथोक्तानि ६ भेडयचिए" इति गाथोक्तानि १८ 'बंधोदये' इति गाथोक्तानि ८, तदेवंच द्विसप्ततिः सूत्राणि नारकप्रकरणोक्तानि त्रयोविंशतावसुरादिनकरणेषु समानि, नवरं-विशेषोऽयं-उक्कोसेणं साइरेगं सागरोवमंति इत्युक्तं बलीन्द्रमाश्रित्य, यतः-"चमर बलि सारमहिय"ति,0 | 'सत्तण्डं थोवाण'ति सप्तानां स्तोकानामुपरीति गम्यते, स्तोकलक्षणं चेदं-"हट्टस्स अणवगल्लस्स निरुवकिस्स जंतुणो। एगे ऊसासनी
... अत्र 'समय' विषयक वर्णनं क्रियते
~25~
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१], मूलं [१५-१७] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
१ शतके
प्रत
१ उद्देशः
सूत्रांक
[१५-१७]
दीप अनुक्रम [२०-२३]
सासे एस पाणुत्ति वुच्चइ ॥१॥ सत्त पाणूणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे । लवाणं सत्तहनरिए, एस मुहुने वियाहिए ।।२।।" इदं जघ-| न्यमुच्छ्वासादिमानं जघन्यस्थितिकानां,उत्कृष्टं चोत्कृष्टस्थितिकानां,'चउत्थभत्तस्स'त्ति चतुर्थभक्तमित्येकोपवासस्य संज्ञा, एकत्र | दिने भुक्त्वाऽहोरात्रमतिक्रम्य तृतीये भुते इति भावः, नागकुमारवक्तव्यतायां 'उकोसेणं दो देसूणाई पलिओवमाईति यदुक्तं तदुत्त|रश्रेणिमाश्रित्य, यतः-"दाहिण दिवड पलियं दो देमणुत्तरिल्लाण"मिति, मुहुत्त हुत्तस्स'त्ति मुहूर्तः-उक्तलक्षण एव, पृथक्त्वं द्विप्रभृतिरानवभ्यः संख्याविशेषः, एवं 'सुवण्णकुमाराणविति नागकुमाराणामिव सुपर्णकुमाराणामपि स्थित्यादि वाच्यं, जाव थणियकुमाराणंति यावत् स्तनितकुमाराणां । अथ पृथिव्यादिस्थित्यादीन्याह-'पुढवी'त्यादि व्यक्तमावनस्पतिसूत्रात् , नवरं 'अंतोमुहु'ति मुहूर्तस्थान्तरन्तमुर्हतं, मित्रमुहूर्तमित्यर्थः 'उकोसेणं बावीसं वाससहस्साईति तत् खरपृथिवीमाश्रित्योक्तं,यदाह-"सण्हा य १ मुद्ध २ वालु" 'वेमायाए'त्ति विषमा विविधा वा मात्रा-कालविभागो विमात्रा तया, इदमुक्तं स्यात्-विषमकाला पृथिवीकायिकानामुच्वासादिक्रिया, इयत्कालादिति या न निरूपयितुं शक्या, 'जहा नेरइयाण'मित्यतिदेशात् 'खेत्तओ | असंखेजपएसोगाढाई कालओ अण्णयरठिड्याई' इत्यादि दृश्य, निवाघाए'त्ति व्याघातः आहारस्य । | लोकान्तर्निफुटेषु कोणेषु स्थात, नान्यत्र, पसु दिक्ष, कथं ?, चतसृषु पूर्वादिदिक्षु ऊर्ध्वमधश्च पुद्गलग्रहणं | करोति, तत्स्थापना चैवं 'वाघायं' व्याघातं 'पडुच'त्ति प्रतीत्य, थ्याघातो लोकान्तकोणेषु स्यात् | तत्र च 'सिय तिदिसिं'ति स्यात्-कदाचित् तिसृषु दिक्षु आहारग्रहणं स्थान , कथं ?, यदा पृथ्वीकायिकोऽधस्तने उपरितने वा कोणे स्थितः स्यात् तदाऽधस्तादलोकः पूर्वदक्षिणयोश्चालोकः, एवं तिसृणा
॥९॥
~26~
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१५-१७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
OMM
सूत्रांक
उद्देशः
[१५-१७]
दीप अनुक्रम [२०-२३]
मलोकावृतत्वात् तदन्यासु तिसृषु दिक्षु पुद्गलग्रहणं स्यात्,एवमुपरितनकोणेऽपि पुद्गलग्रहणं वाच्यं, यदाऽध उपरि वाऽलोको न स्याचदा चतसृषु, यदा पूर्वादीनां षण्णां दिशामन्यतरस्यामलोकः स्यात् तदा पञ्चखपि, 'सेस'ति शेष भणितावशेषं तथैव यथा नारकाणां तथा पृथिवीकायिकादीनामपि, तच्छेद-'जाई भंते! लुक्खाई आहारेंति ताई किं पुढाई अपुष्टाई ओगाढाई अणोगाढाई' इत्यादि, 'नाणतंति नानात्वं-भेदः पृथिव्यादीनां नारकापेक्षयाऽऽहारं प्रतीद-कतिभागमाहारेंति इति, एवं फासाइंति आहारपुद्गलान् स्पर्शयन्ति, स्पर्श| नेन्द्रियेण आहारपुद्गलानां कतिभागं स्पृशन्तीत्यर्थः, 'सेसं जह'त्ति, तच्चैव-'पुढविकाइयाणं भंते ! पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया', इत्यादि प्राग्वद्वयाख्येयं, पृथ्वीवदप्तेजोवायूनां स्वरूपं ज्ञेयं, नवरं 'ठिईत्ति (१६ मू.)'जा जस्स'चि जघन्यमन्तर्मुहूर्त सर्वेषां,उत्कृष्टं तु त्रयाणां अपां सप्त वर्ष सहस्राणि, तेजसामहोरात्रत्रयं वायूनां त्रीणि वर्षसहस्राणि जाव वणस्सइत्ति वनस्पतीनां दश, इत्युक्ता पृथिव्या-IT दिपञ्चकस्थितिः 'थेंदियाण'तिद्वीन्द्रियाणां द्वादश वर्षाणि, द्वीन्द्रियाहारसूत्रं चैवं 'तत्थ णं'ति तस्यायमर्थः-असंख्यातसामयिक आहा|रकाल: स्यात् , स चावसार्पण्यादिरूपोऽप्यस्ति अत उच्यते-आन्तमौहूर्तिकः, तत्रापि विमात्रया अंतर्मुहूर्तसमयासंख्यातत्वस्यासंख्येयभेदत्वादिति 'बंदियाणं दुविहे'त्ति लोमाहार ओघतो वर्षादिषु यः पुद्गलप्रवेशः, प्रक्षेपाहारस्तु कावलिका, तत्र प्रक्षेपाहारे बहवः अस्पृष्टा । एव शरीरादन्तर्बहिच विध्वंसन्ते, स्थौल्यसौक्ष्माभ्यां, अत एव आह-जे पोग्गले पक्खेवाहारत्ति, 'असंखिजभाग'ति, असंख्यातभागं । 'अणेगाईति असंख्येयभागाः अणासाइंति रसनेन्द्रियत: अफासाइंति स्पर्शनेन्द्रियता, सम्वत्थोवति सर्वस्तोकाः, अनाखाधमानानां अस्पृश्यमानानां चानंतभागवर्तिनो रसनेन्द्रियविषया इति,ये त्वस्पृश्यमानास्तेऽनन्तगुणाः रसनेन्द्रियविषयेभ्यः सकाशात्, 'तेंदिय'ति त्रिचतुरिन्द्रिययोः स्थितिः एकोनपश्चाशद् दिनानि षण्मासाच, तथाऽहारेऽपि नानात्वं अणाघाईति अनाघायमाणानि, अत्रैतदतिरिक्तं।
~27~
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१५-१७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
सत्रम्
[१५-१७]
दीप अनुक्रम [२०-२३]
श्रीभग- घाणेन्द्रियं, चतुरिन्द्रियाणां चंक्षुरधिकं, एतन्नानात्वं ज्ञेयं, पश्चेन्द्रियतिरवां स्थिति जघन्यतोऽतर्मुहूर्ता उत्कृष्टतस्विपल्योपमा च भणि- शतके वती
त्वा उच्छासो विमात्रया वाच्यः, 'छहभत्तस्स'त्ति तद्देवकुरुत्तरकुरुतियक्षु लभ्यते, मनुष्यसत्रे 'अट्टमभत्तस्स'त्ति देवकुर्वादिमिथुनक- १ उद्देश INनरानाश्रित्य शेयमिति, 'वाणमंतराणं'ति व्यन्तराणां स्थितौ नानात्वं, स्थितेरवशेष प्रागुक्तमाहारादि वस्तु यथा नागकुमाराणां, व्यन्त-IT
राणां नागकुमाराणां च प्रायः साधात् , तत्र व्यन्तरस्थितिर्जघन्येन दश वर्षसहस्राणि उत्कर्षण तु पल्योपममिति, 'जोइसियाणं ति तत्र ज्योतिष्कस्थितिर्जघन्येन पल्योपमाष्टभागः, उत्कर्षेण वर्षलक्षाधिकं पल्योपमं, 'उस्सासोति उच्छवासश्च तेषां 'जहण्णेणं ति पृथक्त्वं | द्विप्रभृतिरानवम्यः, तत्र यत् जघन्य मुहूर्तपृथक्त्वं तड्वित्रा मुहूर्ताः, उत्कृष्टं तदष्टौ नव च, आहारस्तथैव ज्ञेया, 'वेमाणि'ति वैमा-17 निकानां 'ओहिय'त्ति औधिकी सामान्या, सा च पल्योपमादिका त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमान्ता, जघन्यमुच्यासप्रमाणं जघन्यस्थितिकदेवान् इतरतूत्कृष्टस्थितिकदेवांश्वाश्रित्य ज्ञेयं, अत्र गाथा 'जस्स जइ सागराई तस्स ठिई तत्तिएहिं पक्वेहिं । ऊसासो देवाण वास-11 | सहस्सेहिं आहारो ॥१॥ ग्रन्थेनैवं चतुर्विंशतिदंडा उक्ताः, एवमुक्ता नारकादिकर्मवक्तव्यता, सा आरंभपूर्विका इत्यारंभनिरूपणायाह-10
जीवाणं भंते किमायारंभत्ति(१७स.)आरंभो-जीवोपघातः,तत्र आत्मानं आत्मना वा खयमारभन्ते इत्यात्मारंभाः परमारभन्ते | परेण बांऽऽरंभयन्तीति परारंभाः तदुभयं-आत्मपररूपं तदुभयेन वाऽऽरभन्ते इति तदुभयारंभाः,आत्मपरोभयारंभवर्जितास्त्वनारंभाः इति प्रश्नाः ४, नवरं अस्तिशब्दखाव्ययत्वेन पहत्वार्थत्वादस्ति-विद्यन्ते सन्तीत्यर्थः, 'एगइय'त्ति एकका:-एके केचन जीवाः कदाचिदात्मारंभाः कदाचित् परारंभाः कदाचिदुभयारंभाः, एते एव नोऽनारंभाः, भिन्नार्थत्वं वेवम्-एके जीवा असंयताः आत्मारंभाः परारंभा वा इति, 'से केणतुणं ति अथ केन कारणेन ?, 'दुविहा पण्णत्त'त्ति मयाऽन्यैश्व केवलिभिः, अनेन सर्वसर्वविदा
॥१०॥
... 'आरंभ' विषयक निरूपणं
~28~
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१५-१७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
Sha
सूत्रम
[१५-१७]
दीप अनुक्रम [२०-२३]
HONDALINDAINITARIANTHARIANTASTEReatulashuphanstitution inter
मत(ता)भेदमाह, प्रमत्तसंयतस्य हि शुभोऽशुभश्च योगः स्यात् , संयतत्वात् प्रमादपरत्वाच, तत आह-'सुहंजोगं पडुच्च'त्ति शुभंयोग-उपयुक्ततया प्रत्युपेक्षणादिक्रियाकरणं, अशुभयोगं तु तदेवानुपयुक्ततया, आह च-"पुढवीआउकाए तेऊवाऊवणस्सइतसाणं ।।। पडिलेहणापमत्तो छण्हपि विराहओ होइ ॥१॥" "सब्वे पमत्तजोगा समणस्स उ होइ आरंभो" अतः शुभाशुभयोगौ आत्मारभादिकारणं, 'अविरई पडच'त्ति, इहाय भावः यद्यप्यसंयतानां सूक्ष्मैकेन्द्रियादीनामात्मारंभादित्वं साक्षानास्ति तथाऽप्यविरतिं | प्रतीत्य तदस्ति तेषां, न हि ते ततो निवृत्ताः, अतोऽसंयतानामविरतिस्तत्र कारणं, निवृत्तानां च कथंचिदात्मारंभाधारंभकत्वे[ना]-10 प्यनारंभकत्वं, यदाह-"जा जयमाणस्स भवे०"ति, 'से तेणटेणं' अथ तेन कारणेनेति । अथात्मारंभकादित्वं नारकादिचतु| विंशतिदंडकेषु भावयन्नाह-'नेरइयाण ति व्यक्तं, नवरं मनुष्येषु संयतासंयतप्रमत्ताप्रमत्तभेदाः पूर्वोक्ताः सन्ति ततस्ते यथा जी-| वास्तथाऽध्येतव्याः, किन्तु संसारसमापना इतरे च ते न वाच्याः, भववर्तित्वात्तेषामिति,व्यन्तरादयो यथा नारकास्तथाऽध्येतव्याः, असंयतत्वसाधादिति । अथ सलेश्यास्तान् तैरात्मारंभादिदंडकैरेव निरूपयन्नाह, तत्र 'सलेस्स'त्ति लेश्यावन्तो जीवाः 'जहा
ओहिय'त्ति यथा ओधिका:-सामान्या जीवा नारकाद्यभिधानविशेषरहिता (स्तथा) वाच्याः, तच्चेदं सलेसाणं भंते ! जीवा किमाया |रंभा०, इति एको दंडक: सामान्यः प्रथमः, कृष्णादिलेश्याभेदादन्ये षद्, एवं सर्वे सप्त, नवरं कृष्णादिलेश्यात्रये प्रमत्ताप्रमत्तवि| शेषणे न वाच्ये, यतः कृष्णादिलेश्यासु अप्रशस्तभावरूपासु संयतत्वं नास्ति, यच्चोच्यते-'पुब्बपडिवन्नओ पुण अण्णयरीए उ लेसाए'त्ति | तद् द्रव्यलेश्यामाश्रित्येति ज्ञेयं, ततस्तासु प्रमत्ताघभावः, तत्र सूत्रं चेदं-'कण्हलेसा णं भंते ! जीवा किं आयारंभा ४१, गोयमा! आयारंभा जाव नो अणारंभा, से केण०, गोयमा ! अविरई पडुच्च'त्ति, एवं नीलकापोतलेश्यादंडकौ वाच्यौ, तथा तेजोलेश्यादे३-|
~29~
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१५-१७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
शतके उद्देशः
सूत्रांक
[१५-१७]
दीप
जीवस्थानस्य दंडकाः ३ वाच्याः, यथा औधिकदंडकस्तथैतेऽपि, नवरं तेषु सिद्धा न बाच्याः, सिद्धानामलेश्यत्वात् , तच्चैत्रतेउलेस्सा णं भंते ! जीवा किं आया०१४, गोयमा ! अत्थेगइया आयारंभावि जाव नो अणारंभा ४, अत्थेगइया नो आयारंभा जाव अणारंभा ४, से केणद्वेणं०१, गोयमा ! दुविहा तेउलेस्सा पन्नत्ता, तंजहा-संजया य असंजया य'इत्यादि । अथ भवाभावहेतुकं ज्ञानादिधर्मकदम्बमाह
इहभविएत्ति (मू०१८) | इह भवे-वर्तमानजन्मनि यद्वर्तते तदैहभविकं ज्ञानं, एवं परभवेऽनंतरमनुगामितया यद्वर्तते तत्पारभविकं ज्ञानं, तदुभय'त्ति इह-| परलक्षणयोर्भवयोर्यदनुगामितया स्यात्तत्तदुभयभविकं ज्ञानमिति प्रश्नः, 'इहभविए'त्ति उत्तरं तथैव, 'दसणंपि एवमेव'त्ति दर्शन-सम्यक्त्वमवसेयं, मोक्षाधिकारात् , चरित्रसत्रं व्यक्तं, तत्र विशेषः पुनरयं-चारित्रमैहभविकमेव, नहि चारित्रवानिह भूत्वा | तेनैव चारित्रेण पुनश्चारित्री स्यात् , याबञ्जीवावधिकत्वात्तस्य, अनुष्ठानरूपत्वाच्च चारित्रस्य शरीराभावे तदयोगात , अत एवोच्यते| "सिद्धे नो चरित्ती नो अचरिती' नो अचरितीति अविरतेरभावादिति, एवं तपस्संयमावपि वाच्यौ, चारित्ररूपत्वाचयोरिति ।
असंवुडे णं (सू०१९) असंवृतोऽनगार:-अविद्यमानगृहः, साधुरित्यर्थः, सिज्झइति सिध्यति सिद्धियोग्यः स्यात् 'बुज्झइति उत्पन्नकेवलज्ञानतया सर्वजीवादिपदार्थान् जानाति, त(य)दार्थान् जानाति तदा बुध्यते इत्युच्यते, मुच्चईत्ति स एव केवली कर्मभिः प्रतिसमयं विमुInाच्यमानी मुच्यते इति भण्यते, 'परिनिब्वाइ'ति स एव यथा यथा समयं समयं कर्मक्षयमामुयात् तथा तथा शीतीभवन् परि
अनुक्रम [२०-२२]
॥११॥
... असंवृत अनगारस्य गति: संबंधे स्पष्टिकरणम्
~30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१९]
दीप
अनुक्रम [२४]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [१], मूलं [१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
निर्वातीति प्रोच्यते स एव आयुरन्त्यसमये सर्वदुःखानामन्तं कुर्यादिति प्रश्नः, उत्तरं च कण्ठ्यं, 'नो इण्डे समडे' त्ति नायमर्थः समर्थो बलवान्. 'आउयवज्जाओ'त्ति यस्मादेकत्र भवग्रहणे सकृदेवान्तर्मुहूर्तमात्रकाले एवायुषो बन्धः तत उक्तमायुर्वर्खा इति, “सिढिलबंधणबद्धाओ'त्ति श्लथबन्धनं स्पृष्टता वा बद्धता वा निधत्तता वा तेन बद्धाः - आत्मप्रदेशेषु सम्बन्धिताः पूर्वावस्थायाम (संवृतत्वाद) शुभतरपरिणामस्य च कथंचिदभावादिति शिथिलबंधनबद्धाः, एताश्र शुभा एव द्रष्टव्याः, असंवृतभावस्य निन्दाप्रस्तावात्, ताः किमित्याह-'धणियबंधणबद्धाओ' त्ति गाढतरबंधना बद्धावस्था वा निधत्तावस्था वा निकाचितावस्था वा प्रकरोतिकर्तुमारभते, असंवृतत्वस्याशुभयोगरूपत्वेन गाढतरप्रकृतिबंधहेतुत्वाद्, आह च - "जोगा पयडिपएसं "ति, पौनःपुन्यभावे त्वसंवृतत्वस्य ताः करोत्येवेति, तथा 'हस्सकाल'त्ति हवकालस्थितिकाः दीर्घकालस्थितिकाः प्रकरोति, तत्र स्थितिः - उपात्तस्य कर्मणोऽवस्थानं तामल्पकालां महतीं करोतीत्यर्थः, असंवृतत्वस्य कषायरूपत्वेन स्थितिबंधहेतुत्वाद्, आह च- “ठिहमणुभागं कसायओ कुणइ"त्ति, तथा 'मंदाणुभावे त्यादि, इहानुभावो विपाको रसविशेष इत्यर्थः, ततच मन्दानुभावाः - परिपेलवरसाः सतीर्गाढरसाः प्रकरोति, असंवृतत्वस्य कषायरूपत्वादेव, अनुभागबंधस्य च कषायप्रत्ययत्वादिति, 'अप्पपए से' त्यादि, अल्पं- स्तोकं प्रदेशाश्रंकर्मदलिकपरिमाणं यासां ताः तथा ता बहुप्रदेशाग्राः प्रकरोति, प्रदेशबंधस्यापि योगप्रत्ययत्वादसंवृतस्य च योगरूपत्वादिति, 'आउयं चेत्यादि, आयुः पुनः कर्म स्यात् कदाचिद् बध्नाति स्यात् - कदाचित् न बध्नाति यस्मात् त्रिभागाद्यवशेषायुषः परभवायुः प्रकुर्वन्ति इति, तेन यदा त्रिभागादिः तदा बध्नाति अन्यदा न बनातीति, तथा 'असायेत्यादि, असातावेदनीयं च दुःखवेदनीयं कर्म पुनर्भूयो भूय उपचिनोति - उपचितं करोति, ननु कर्मसप्तकान्तर्वर्त्तित्वादसातवेद्नीयस्य पूर्वोक्तविशेषणेभ्य एव तदुपच
~31~
GİCİLİGİCİCK
१ शतके १ उद्देशः
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१९]
दीप
अनुक्रम [२४]
श्रीभगवतीसूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [१], मूलं [१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
JEDOCHODOLG
यप्रतिपत्तेः किमेतग्रहणेनेति, अत्रोच्यते, असंवृतोऽत्यन्तदुःखितो भवितेतिप्रतिपादनेन भयजननादसंवृत्वपरिहारार्थमिदमित्यदुष्टमिति, 'अणाइयं'ति अविद्यमानादिकं, अज्ञातिकं वा अविद्यमानस्वजनं, ऋणं वाऽतीतं, ऋणजनितदुःस्थता (तिक्रान्तदुःस्थता) निमित्ततयेति ऋणातीतं, 'अणवयग्गं'ति अवयम्गंति देशीवचनोऽन्तवाचकस्तन्निषेधात् अणवयग्गं, अनन्तमित्यर्थः, 'दीहमद्ध' ति दीर्घाद्धं दीर्घकालं दीर्घाध्वं वा दीर्घमार्ग 'चाउरंत' ति चतुरंतं देवादिगतिभेदात् पूर्वादिदिग्भेदाच्च चतुर्विभागं, 'अणुपरित्ति' पुनः पुनर्भ्राम्यति, 'संबुडे णं' ति संवृतः साधुः प्रमत्ताश्रमत्तादिः, स चरमशरीरोऽचरमशरीरथ स्यात्, तत्र यः चरमशरीरस्तमाश्रित्येदं सूत्रं- 'संबुडे णं' ति, अनगारः संवृतत्वात् सिध्यति इत्युक्तं यस्तु तदन्यः स विशिष्टगुणविकुलः सन् किं देवः स्यान्नवेति प्रश्नयन्नाह - जीवे ण मिति (सू० २० )
व्यक्तं, नवरं असंयतः - असाधुः संयमरहितो वा 'अविरए'त्ति प्राणातिपातादिविरतिरहितः, विशेषात्तपसि योऽनायुक्तः स्यात् सोऽप्यविरतश्च, 'अपडिहए'त्ति अतीतापेक्षया अप्रतिहतं न निषिद्धं अनागतापेक्षया न प्रत्याख्यातं पापकर्म-प्राणातिपातादि येन | सः अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, 'इओ' त्ति इतो- मनुष्यभवाच्युत्वा मृतः 'पेच' त्ति प्रेत्य-जन्मान्तरे देवः स्यात् १, 'जे इमे' त्ति ये इमे प्रत्यक्षाः पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्या वा 'गामागर'ति तत्र ग्रामो — जनपदप्रायजनाश्रितः, आकरो- लोहाद्युत्पत्तिस्थानं, नकरंकररहितं, निगमो - वणिग्जनप्रधानं स्थानं, राजधानी-यत्र राजा खयं वसति, खेटं-धूलीप्राकारं, कर्बर्ट-कुनगरं, मडवं सर्वतो दूर| वर्तिसंनिवेशान्तरं द्रोणमुखं जलस्थलपथोपेतं, पत्तनं विविधदेशागतवस्तुस्थानं, तच्च द्विधा - जलपत्तनं स्थलपत्तनं च, आश्रमः -तापसादिस्थानं, सन्निवेशो-घोषादिः, 'अकामतव्हाए'त्ति अकामानां निर्जराद्यनभिलाषिणां सतां तृष्णा-तृद् अकामतृष्णा तया, एव
~32~
१ शतके
११ उद्देशः
॥१२॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२०]
दीप
अनुक्रम
[२५]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [१], मूलं [२०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
मकामक्षुधा, 'अकामबंभ चेरवासेणं'ति अकामो वा निरभिप्रायों ब्रह्मचर्येण रूपादिभोगशून्येन वासो- रात्रौ शयनमकामब्रह्मचर्यवासोऽतस्तेन, 'अकाम'त्ति अकामा येऽस्नानकादयस्तेभ्यो यः परिदाहः तेन तत्र स्वेद:- प्रस्वेदः याति च लगति चेति जल्लो- रजो मल:- कठिनीभूतं रजः पङ्को मल एव स्वेदेनाद्रीभूतः 'भुजतरं वा' भूयस्तरं वा चहुतरं कालं यावदात्मानं 'परिकिलेसंति' विबाधयन्ति, 'कालमासे 'ति कालो- मरणं तस्य मासः कालमासः तस्मिन् कालं कृत्वेति 'उवय'त्ति उपपत्तारो भवन्ति, 'कुसुमिय'त्ति संजातपुष्पं 'मोयरिय'त्ति संजातकुसुमविशेष 'लवइयति लबकितं संजातपल्लवलव मंकुरवदिति 'थवइय'ति स्तवकितं जातपुष्पस्तवकं 'गुलइय'त्ति जातगुल्मकं, गुल्मकं लतासमूहः, 'गुच्छिय'त्ति संजातगुच्छं, गुच्छथ पत्रसमूहः, 'जमलियति यमलतया-समश्रेणितया तत्तरूणां व्यवस्थितत्वात् यमलितं 'जुगलिय'त्ति युगलतया तत्तत्रूणां युगलितं 'विणमि'त्ति विनमितं पुष्पफलभरेण, सुविभक्ताः सुनिष्पन्नतया पिण्ड्यो लुब्यो मञ्जर्यस्ता एवावतंसकाः - शेखरकास्तान् धारयतीति यत्तत्सुविभक्त पिण्डीलुम्बीमञ्जर्यवतंसकधरं 'सिरीए'ति श्रिया वनलक्ष्म्या 'आइण्णेति आकीर्णाः स्वस्व देवदेवीवृन्दैर्व्याप्ताः क्वचित्तु 'विइन्न'त्ति विकीर्णा - विशेषेण पूर्णाः, 'उवत्थडत्ति उत्पतद्भिर्निपतद्भिः क्रीडासक्तैरुपर्युपरिच्छादिताः उपस्तृताः 'संघड' समंततश्चरद्भिराच्छादिताः संस्तुताः 'फुड'त्ति स्पृष्टा आसनशयनादिना, स्फुटा वा निरन्तर व्यन्तरसुरनिकरकिरणोयोतेन 'अवगाढं 'त्ति गाढं चाढमवगाढा: सकल क्रीडाकारणस्थान भोगादिनाऽधोऽपि व्याप्ताः, प्राकृतत्वादवगाढा इति, इह च देवत्वयोग्यजीवाभिधाने तदयोग्यः सामर्थ्यादवसीयते, 'अत्थेगइए नो देवे सिय'त्ति 'सेवं भंते त्ति यत् मया पृष्टं तद् भगवद्भिः प्रतिपादितं तदेवं इत्थमेव भदन्त !, नान्यथा, अनेन भगवद्वचने बहुमानं दर्शयति, एवं कृत्वा श्रमणं० गौतमो वंदते नमस्यति चेति ॥
~33~
११ शतके ११ उद्देशः
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H. उद्देशक [२], मूलं [२१-२२] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
श्रीभग
सूत्रांक
ER उद्देशः
[२१-२२]
गाथा
HOREAD MADNANDER THEIRRIORRIORADDHAHADEIO
इति प्रथमशते प्रथमोद्देशकदुर्गपदविवरणं समाप्तम् ॥ अथ द्वितीय आरभ्यते
१ शतके 'जीवे णं भंते ! सयंकडं दुक्खं ति (सू० २१) स्वयंकृतं दुःखं, न परकृतं, वेदयतीति प्रश्नः, उत्तरं तु यदुदीर्णं तद्वेदयति, अनुदीर्णस्य कर्मणो वेदनमेव नास्ति, तत उदीर्ण वेदयति, नानुदीर्ण च, 'एवं जाव वेमाणिए' इत्यनेन चतुर्विंशतिदंडकः सूचितः, 'नेरइया णं भंते ! सर्यकर्ड दुक्ख'मित्यादि ।। अथायुःप्रधानत्वान्नारकादिव्यपदेशस्यायुराश्रित्य दंडकद्वयं, तत्र 'एगत्तपोहत्तिय'त्ति क्वचिद्वस्तुनि एकत्वबहुत्वार्थयोर्विशेषो दृष्टो, यथा सम्यक्त्वादेरेकं जीवमाश्रित्य पद्पष्टिः सागराणि साधिकानि स्थितिकालः प्रोक्तः, नानाजीवानाश्रित्य पुनः सर्वाद्धा, 'नेरइए.' इति व्यक्तं, 'महासरीरा य अप्पसरीर'त्ति तत्र जघन्यमल्पत्वमंगुलासंख्येयभागमात्रत्वं, उत्कृष्टं तु महत्वं पश्चधनु शतमानत्वं, एतच्च भवधारणीयवपुरपेक्षया, उत्तरवैक्रियापेक्षया वा जघन्यमंगुलसंख्यातभागमात्रत्वं इतरत्तु धनुःसहस्रमानत्वं, वपुर्वैषम्यामिधाने सति आहारोच्वासयोर्वेषम्यं सुखप्रतिपाद्यं स्यात् तेन आहारोच्छ्वासप्रश्नयोरुत्तरमाह-'तत्थ ण'मिति, तत्र ये महाशरीरास्ते बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, दृश्यते हि लोके बृहच्छरीरो बहूवाशी लघुशरीरबाल्पभोजी हस्तिशशकवन , इदं व्यव-11 हारत उक्तं, कोऽपि स्थूलवपुरल्पमश्नाति कोऽपि लघुवपुभूरि भुङ्क्ते (तथाविध)मनुष्यवत् , उस्ससंति उच्छासतया गृह्णन्ति | | निस्ससंति निःश्वासतया मुश्चन्ति, 'अभिक्खं'ति अभीक्ष्णं-पौनःपुन्येनेति, 'आहच्च'त्ति कदाचिदाहारयन्ति कदाचिन्न, |'नेरइया णं भंते ! सब्बे समकम्म'त्ति समकर्मसूत्रे 'पुब्बोववपणगा य पच्छोववण्णग'त्ति तत्र पूर्वोत्पन्नानामायुषस्तदन्यकर्मणां च बहुतरवेदनादल्पकर्मत्वं, पश्चादुत्पन्नानां च नारकाणामायुष्कादीनामल्पतराणां वेदितत्त्वान् महाकर्मत्वं, एतच्च
दीप अनुक्रम [२८-३०]
मानाAAMRITamnnaturtiuithali
अत्र शतक-१, उद्देषक: १ समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देषक: २ आरब्धः
~34~
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [२१-२२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[२१-२२]
शुतके
३
उद्देश:
गाथा
श्रीभग- प्रसूत्रं समानस्थितिनारकानाश्रित्योक्तं, एवं वर्णसूत्रे पूर्वोत्पन्नस्याल्पकर्मतया विशुद्धो वर्णः, पश्चादुत्पन्नस्य च बहुकर्मत्वादविशुद्धतरो
वर्ण इति, एवं लेश्यास्त्रेऽपि, इह च लेश्याशब्देन भावलेश्या ग्राह्या, बाह्यद्रव्यलेश्या वर्णद्वारेणैवोक्तति, 'समवेयण'त्ति सम| वेदनाः, 'सण्णिभूय'त्ति संज्ञा-सम्यगदर्शनं तद्वन्तः संज्ञिनः संज्ञिनो भूताः संज्ञिभूताः, तद्विपरीता असंज्ञिभूता-मिथ्यादृष्टयः,
'तत्थ णं'ति तत्र मिध्यादर्शनमपहाय सम्यग्दर्शनजन्मना समुत्पन्ना इति अहो महदुःखसंकटमिदमकस्मादस्माकमापतितं न कृतो। |जैनधर्मः सर्वकर्मक्षयकृत् अतो महावेदनास्ते, अन्ये त्वसंज्ञिभूता-मिथ्यादृष्टयः ते कृतकर्मफलमिदमित्येवमविजानन्तोऽनुपतप्तचित्ता | अल्पवेदनाः स्युरिति, 'समकिरिय'त्ति समा:-तुल्याः क्रियाः-कर्मबन्धनिवन्धनभूता आरंभभिक्यादिका येषां ते समक्रियाः, | 'आरंभिय'त्ति आरंभ:-पृथिव्यायुपमर्दः स कारणं यस्याः सा आरंभिकी 'पारिग्गहिय'त्ति परिग्रहो-धर्मोपकरणवर्जवस्तुस्खी-11
कारो धर्मोपकरणमूर्छा वा स हेतुर्यस्याः सा पारिग्रहिकी, 'मायावत्तिय'त्ति माया-अनार्जवं क्रोधादिरपि च स प्रत्ययो-निमत्तं | यस्याः सा मायाप्रत्यया, 'अप्पच'नि अप्रत्याख्यानेन-निवृत्त्यभावेन क्रिया-कर्मबंधादिकरणमप्रत्याख्यानक्रिया, 'मिच्छादं
सण'त्ति मिथ्यादर्शनं प्रत्ययो-हेतुर्यस्याः सा मिथ्यादर्शनप्रत्यया, ननु मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगाः कर्मबंधहेतव इति प्रसिद्धिः, | इह तु आरंभादयस्तेऽभिहिता इति कथं न विरोधः?, उच्यते, आरंभपरिग्रहशब्दाभ्यां योगपरिग्रहो, योगानां तद्रूपत्वात , शेष- । | पदैस्तु शेषवंधहेतुपरिग्रहः प्रतीयते एवेति, तत्र सम्यग्दृष्टीनां चतन एव, मिथ्यात्वाभावात् , शेषाणां तु पश्चापि, सम्यग्मिध्यात्वस्य मिथ्यात्वेनैवेह विवक्षितत्वादिति । 'सब्वे समाउय'ति प्रश्नोत्तरं चतुर्भङ्गया स्थात् , निबद्धदशवर्षसहस्रप्रमाणायुपो युगपच्चोत्पन्नाः १ भङ्गः, तेष्वेव दशवर्षसहस्रस्थितिषु नरकेषु प्रथममुत्पन्नाः अपरे तु पश्चादिति २ भङ्गः, अन्यैनिबद्धं कैश्चिदशवर्षस
दीप अनुक्रम [२८-३०]
~35
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [२१-२२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[२१-२२]
सूत्रम्
गाथा
श्रीभग- हस्रस्थितिकेषु कैश्चित् पञ्चदशवर्षसहस्रस्थितिषु च उत्पत्तिः पुनयुगपदिति ३ भङ्गः, केचित् सागरोपमस्थितयः केचिद्दशवर्षसहस्रस्थि
१ शतके बती- तयः एवं विषमायुषो विषममेव चोत्पन्ना इति ४ भङ्गः, इह संग्रहगाथा-आहाराईसु समा कम्मे बन्ने तहेब लेसाए । वियणाए किरि- २ उद्देश:
| याए आउयउववत्तिचउभंगी।१।। 'असुरकुमाराणं'ति असुरकुमारप्रकरणमिदमाहारादिपदनवकोपेतं सचितं 'जहा नेरइय'त्ति, IN । तत्राहारसत्रे नारकसमानेऽपि विशेष उच्यते, असुराणामल्पशरीरत्वं भवधारणीयापेक्षया जघन्यतोऽगुलासंख्येयभागमानत्वं महा
शरीरत्वमुत्कर्षतः सप्तहस्तमानत्वं, उत्तरवैक्रियापेक्षयाऽल्पशरीरत्वं जघन्यमङ्गुलसंख्येयभाग, महाशरीरत्वं उत्कर्षतो योजनलक्षमानं, | तत्रैते महाशरीरा बहुतरपुद्गलान् आहारयन्ति, मनोभक्षणलक्षणाहारापेक्षया, देवानां बसौ स्यात् , एवं सौधर्मदेवानां सप्तहस्तमानतया महाशरीराणामनुत्तरसुराणां च हस्तमानतयाऽल्पशरीराणां क्रमेण वर्षसहस्रद्वयेनाहारः पक्षद्वयेनोच्छ्वासः त्रयस्त्रिंशद्वर्षसहस्राण्याहारः त्रयस्त्रिंशत्पक्षरुच्छ्वास कम्मवषणलेसाओ परि(वण्णे)(छिल्ले)यव्वाओ'त्ति पर्यस्तयितव्याः,कर्मादीनि नारकापेक्षया वि
पर्ययेण वाच्यानि इत्यर्थः, तत्र ये नारकाः पूर्वोत्पन्नास्तेऽल्पकर्मकशुद्धतरवर्णशुद्धतरलेल्या उक्ताः, असुरास्तु ये पूर्वोत्पन्नास्ते महा-I त कर्माणोऽशुद्धवर्णलेश्याश्चेति, कथम् !, ये हि पूर्वोत्पन्ना असुरास्ते कंदर्पाध्मातचित्तत्वात् प्रभूतमशुभं कर्म संचिन्वन्ति अतोऽभिधी
यन्ते ते महाकर्माणः, अथवा बद्धायुषो ये ते तिर्यगादिप्रायोग्यकर्मबन्धनात् महाकर्माणः, तथा अशुद्धवर्णलेश्यास्ते, तेषां पूर्वोत्पनानां हि क्षीणत्वाच्छुभकर्मणः, पश्चादुत्पन्नास्त्वबद्धायुषोऽल्पकर्माणो बहुतरकर्मणामवन्धनात् शुभकर्मणामक्षीणत्वाच शुभवर्णादयः स्युरिति, वेदनाविशेषश्चायम्-ये संशिभूतास्ते महावेदनाः इतरे त्वल्पवेदनाः, एवं नागकुमारादयोऽपि वाच्याः, 'पुढविकाइया-IITian ण'मिति 'आहारकम्मवण्णलेस्सा जहा णेरइयाणं ति चतुःसूत्राणि नारकसूत्राणीव पृथ्वीकायिकाभिलापेनाधीयन्ते, आहार
दीप अनुक्रम [२८-३०]
~36~
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक R], मूलं [२१-२२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२१-२२]
श्रीभग
शतके
सूत्रम्
२ उद्देशः
गाथा
भावना चैवं-पृथ्वीकायिकानामंगुलासंख्येयभागमात्रशरीरत्वेऽप्यल्पवपुस्त्वमितरचेतः प्रज्ञापनादवसेयं, यतः 'पुढविकाइए पुढविकाइयस्स ओगाहणट्ठयाए चउहाणवडिए'त्ति, ते च महाशरीरा लोमाहारतो बहुतरान पुद्गलानाहारयन्ति, उच्छुसन्ति अभीक्ष्णं महा- शरीरत्वादेव, अल्पशरीराणामल्पाहारोच्छ्वासत्वमल्पशरीरत्वादेव, कादाचित्कं तयोः पर्याप्तकेतरावस्थापेक्षमवसेय, तथा कर्मादिसत्रेषु पूर्वपश्चादुत्पन्नानां पृथ्वीकायिकानां कर्मवर्णलेश्याविभागो नारकवद्वाच्यः, वेदनाक्रिययोस्तु नानात्वमित्याह-पुढविकाइयाणं सव्वे समवेयणत्ति, 'असपिण'त्ति असंज्ञिनो मिथ्यादृष्टयोऽमनस्का वा 'असण्णिभूय'ति असंज्ञिभूतां, असंज्ञिनां या जायते तामित्यर्थः, एतदेव व्यनक्ति-'अणिदाए'त्ति अनिर्धारणया वेदनां वेदयन्ति, वेदनामनुभवन्तोऽपि न पूर्वीपाचाशुभकर्मपरिणतिरि-| यमिति मिध्यादृष्टित्वादवगच्छन्ति, अमनस्कत्वाद्वा मत्तमातादिवदिति भावना, 'माईमिच्छत्ति मायावन्तो हि तेषु प्रायेणोत्पद्यन्ते, यदाह-"उम्मग्गदेसओ मग्गणासओ गूढहियय माइल्लो । सदसीलो य ससल्लो तिरियाउं बंधए जीवो ॥१॥" ततस्ते मायिन उच्यन्ते, अथवा इह माया अनन्तानुबन्धिकषायोपलक्षणमतोऽनन्तानुवन्धिकषायोदयवन्तोऽत एव मिथ्यादृष्टयो-मिथ्यात्वोदयबतिन इति, ताणं णियइयाओं'त्ति तेषां-पृथ्वीकायिकानां नियताः पञ्चैव, नतु त्रिप्रभृतयः इति निगमनं, 'जाव चउरिंदिय'त्ति इह महाशरीरत्वमितरच स्वस्वावगाहनानुसारेणावसेय, आहारश्च द्वीन्द्रियादीनां प्रक्षेपलक्षणोऽपीति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहाणेरइत्ति प्रतीतं, नवरमिह महाशरीरा अभीक्ष्णमाहारयन्त्युच्सन्ति चेति यदुच्यते तत् संख्यातवर्षायुषोऽपेक्ष्य, नासंख्यातवर्षायुषः, तेषां प्रक्षेपाहारस्य पष्ठस्योपरि प्रतिपादितत्वात् , अल्पवपुषां यत् कादाचित्कं तदपर्याप्तकत्वे लोमाहारोच्वासयोरभवनेन | पर्याप्तकत्वे च तद्भावेन ज्ञेयमिति,तथा कर्मसूत्रे यत् पूर्वोत्पन्नानामल्पकर्मत्वमितरेषां महाकर्मत्वं च (तत्) तद्भववेद्यायुष्कादिकर्मापेक्षया,
दीप अनुक्रम [२८-३०]
~37~
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२१-२२]
गाथा
दीप अनुक्रम
[ २८-३०]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [२] मूलं [२१-२२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
तथा वर्णलेश्यानुनयोर्यत् पूर्वोत्पन्नानां शुभवर्णायुक्तं तत्तारुण्यात्, पश्चादुत्पन्नानां चाशुभवर्णलेश्यादि बाल्यादवसेयं, लोके तथैव दर्शनादिति । तथा 'संजया संजय'त्ति संयतासंयता- देशविरताः, 'मणुस्सा णं भंते ! ते सब्धे समाहारगति ?, 'नो इणडे' इत्युतरं, नानात्वं, ते 'आहच आहारेति', आहत्य, कादाचित्कत्वं महाशरीरदेवकुर्वादिमिथुनकनरानाश्रित्य, अल्पशरीरा अभीक्ष्णम् अल्पं च, बालानां तथैव दर्शनात्, संमूर्च्छिममनुष्याणामल्पवपुषां नित्यमाहारसंभवात् यच्चेह पूर्वोत्पन्नानां शुद्धवर्णादि तत्तारुण्यात् संमूछिंमापेक्षया वेति, 'सरागसंजयत्ति अक्षीणानुपशान्तकषायाः, 'बीयरागसंजय'त्ति उपशान्तकपायाः क्षीणकषायाश्च, 'अकिरिय'त्ति वीतरागत्वेनारंभादीनामभावाद क्रियाः, 'एगा मायाव'त्ति अप्रमत्तसंयतानामेकैव मायाप्रत्यया, 'कजइ'त्ति क्रि यते भवति, कदाचिदुड्डाहरक्षण प्रवृत्तानामक्षीणकषायत्वादिति, 'आरंभिय'त्ति प्रमत्तसंयतानां सर्वः प्रमत्तयोग आरंभ इतिकृत्वा आरंभिकी स्याद् अक्षीणकषायत्वाच्च मायाप्रत्ययेति, 'वाणमंतर'त्ति व्यन्तरा अल्पवेदनाः स्युरसंज्ञित्वात् तेषामसुरकुमारवत्, इतरे संज्ञिनो व्यन्तरा महावेदनाः संज्ञित्वादेव, यतोऽसुरादिषु व्यन्तरान्तेष्वसंज्ञिनः संज्ञिनश्च उत्पद्यन्ते तेनैवमुक्तं- 'वाणमन्तरा सष्णिभूया असणिभूया ये 'ति, नवरं ज्योतिष्कवैमानिकेषु स्वसंज्ञिनो नोत्पद्यन्ते अतो वेदनापदे तेषाँ ज्योतिष्कवैमानिकानामेवमधीयते, नवरं वेयणाए दुबिहा जोईसिया माईमिच्छ० अमाईसम्मदिवि०, तत्र मायिमिध्यादृष्टयोऽल्पवेदनाः इतरे महावेदनाथ शुभवेदनामाश्रित्येति । अथ (स) लेश्य लेश्या भेदविशेषणमाहारादिपदैर्निरूपयन् दंडसप्तकमाह- 'सलेस्सा णं भंते! नेरइया सच्चे समाहारगति अनेन पदेनाहार १ शरीरो २ वास ३ कर्म ४ वर्ण ५ लेश्या ६ वेदना ७ क्रियो ८ पपाता ९ रम्यपूर्वोक्तनवपदोपेतनारकादिचतुर्विंशतिदंडको लेश्यापदविशेषितः सूचितः, तदन्ये च कृष्णलेश्यादिविशेषिताः पूर्वोक्तनवपदोपेता एव यथासंभवं नार
~38~
१ शतके २ उद्देशः
॥१५॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [२१-२२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
HAR
सूत्रांक
श्रीभगबतीसूत्रम्
[२१-२२]
गाथा
कादिपदात्मकाः पद् दंडकाः सूचिताः, तदेवं च एतेषां ७ दंडकानां यो यथाऽध्येतव्यस्तं तं तथा दर्शयन्नाह-'ओहियाणं'ति तत्राधिकानां-पूर्वेक्तानां सामान्यानां नारकादीनां तथा सलेश्यानामधिकृतानां २ शुक्ललेश्यानां तु ३ सप्तमदंडकवाच्यानामेषां
त्रयाणामेको गमः-सदृशः पाठः, सलेश्यः शुक्ललेश्यश्चेत्येवंविधविशेषणकृत एव तत्र भेदः, औधिकदंडकवदनयोः सूत्रमितिहृदयं RI तत्थ जस्सत्थि' इति वक्ष्यमाणपदस्येह संबंधाद्यस्य शुक्ललेश्याऽस्ति स एव तदंडकोऽध्येतव्यः, तेनेह पञ्चेन्द्रियतियश्चो मनुष्या
वैमानिकाच वाच्याः, नारकादीनां शुक्ललेश्याया अभावान , 'किण्हलेसनीललेसाणपि एको गमो' औधिक एवेत्यर्थः, विशेष| माह-'नवरं वेयणाए मायिमिच्छ० अमायिसम्म' कृष्णलेश्यनीललेश्यदंडके वेदनासूत्रे च 'दुविहा णेरइया पण्णत्ता-सण्णिभूया असप्णिभूया य'ति औधिकदंडकाधीतं नाध्येतव्यम् , असंज्ञिनां प्रथमपृथिव्यामेवोत्पादात् 'अस्सण्णी खलु पढम' इतिवचनात् , प्रथमायां तु कृष्णनीललेश्ययोरभावात् , तर्हि किमध्येतव्यं ?,'मायित्ति अमायित्ति' एते मायिनो मिथ्यादृष्टयच महावेदनाः | स्युः, यतस्तेऽशुभामुकएस्थितिं कुर्युः, प्रकृष्टायां तस्यां महती वेदना स्यात् , इतरेषां तु विपरीता। 'मणुस्सा किरियासु'त्ति | मनुष्यपदे क्रियासूत्रे सरागवीतरागत्वे पठिते, ते तु कृष्णनीललेश्यदंडकयो ध्येतव्ये, कृष्णनीलोदये संयमस्य निषिद्धत्वात् , तथा। मनुष्याणां 'काउलेस्साए'त्ति कापोतलेश्याया दंडको नीलादिलेश्यादंडकवदध्येतव्यः, णवरं गेरइएत्ति नवरं नारका वेदनासूत्रे
औधिकदंडकवद्वाच्याः, ते चैवं नेरइया दुविहा पं०, तं०-संनिभू० असण्णिभूया यत्ति, असंज्ञिनां प्रथमपृथिव्युत्पादेन कापोतले|श्यासंभवात् इति, 'तेउलेस्सापम्हलेस्स'ति तेजपालेश्ये यस्य स्यातां तमाश्रित्य यथौधिकदंडका तथैती दंडकौ भणितव्यो, नार-10 कविकलेन्द्रियाणां तेजोवायूनां चाद्यास्तिन एव, भवनपति(पृथ्व्यम्बु)वनस्पतिव्यन्तराणामाद्याश्चतस्रः, पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्याणां
दीप अनुक्रम [२८-३०]
MAdmicMADIMADHDHINDHRADHAOAD,
~39~
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२१-२२]
गाथा
दीप
अनुक्रम
[ २८-३०]
श्रीभग
बतीसूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१ शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
मूलं [२१-२२]
10
षट् ज्योतिषां तेजोलेश्या वैमानिकानां तिस्रः प्रशस्ताः, आह च "किव्हा नीला काऊ तेऊलेसा य भवणवंतरिया । जोइससोहम्मीसाण तेउलेसा मुणेयच्या ॥ १॥ कप्पे सणकुमारे माहिंदे चैव बंभलोगे य। एएसु पम्हलेसा तेण परं सुकलेस्सा उ ||२|| पुडवी आउ वणस्सइ वायर पत्तेय लेस चचारि -तेजोलेश्यान्ताः । गव्भयतिरियन रेसुं छल्लेस्सा तिभि सेसाणं || ३ ||" 'सरागबीयरागा नं भाणियव्य'त्ति क्रियासूत्रे मनुष्याः सरागवीतरागाः अधीताः इह तु तथा न वाच्याः, तेजः पद्मलेश्ययोर्वीतरागत्वासंभवेन, शुक्ललेश्यायामेव वीतरागत्वसंभवात् 'सरागा वीतरागा य' इति न वाच्यं प्रमत्ताप्रमत्तास्तूच्यन्ते, 'गाह'त्ति उद्देशकादितः सूत्रद्वारगाथा गतार्था ज्ञेया ||
'लेस्साणं बीओ उद्देसो त्ति (सू०२३)
प्रज्ञापनायाश्चतुरुदेशकाल्लेश्यापदाद् द्वितीयोद्देशकः सुखावबोधाय भणितव्यः, 'जाव इडि'त्ति ऋद्धिवक्तव्यतां यावत्, तचैव'कइ णं भंते ! लेस्सा पण्णचा ?, गोयमा ! छलेस्सा' एवं सर्वत्र प्रश्नोत्तरं वाच्यं, यथा नेरइयाणं तिष्णि लेस्सा ३ तेरिच्छिआणं ६ एगिंदियाणं ४ पुढविआउवणस्सईणं ४ तेउवाउ वितिचउरिंदियाणं ३ पंचिदियतिरियमणुयाणं ६ इत्यादि बहु वक्तव्यं यावत् 'एएसिं णं भंते ! जीवाणं कण्हलेस्साणं जाव सुकलेस्साणं कयरे२हिंतो अप्पट्टिया वा महड़िया वा १, गोयमा ! कण्हलेस्सेहिंतो नीललेसा महड्डिया, नीललेसेहिंतो काउलेसा महि० २' इत्यादि || अथ पशवः पशुत्वमनुवते इति यो मन्यते अनादावपि भवे एकधैव जीवावस्थानं (च) इति तद्बोधनार्थं प्रश्नयन्नाह -
जीवस्स णं भंते! तीतद्वापत्ति (सू० २४ )
*** अत्र 'लेश्या' संबंधे वर्णनं प्रस्तूयते
~40~
शतके | २ उद्देशः
॥१६॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [२४-२७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
बती
प्रत सूत्रांक [२४-२७]
सूत्रम्
दीप अनुक्रम [३१-३४] |
LI अनादावतीतकाले 'आदिहस्स'त्ति आदिष्टस्य-अमुष्य नारकादेरित्येवं विशेषितस्य कतिविधः संसारत्ति संसारसंस्थानकाला,
अमुष्य जीवस्य अतीतकाले कस्यां गताववस्थानमासीदिति प्रश्नः, गौतम ! चतुर्विधो, नारकादिगतिभेदात् , नारकानुगतसंसाराव-| खानकालविधा-शून्यकालः १ अशून्यकालः २ मिश्रकालश्च ३, तिरश्चां शून्यकालो नास्ति, तेषां द्वौ भेदौ स्तः, मनुष्यदेवानां तIR२ उद्देश: त्रिविधोऽप्यस्ति, आह च-"सुनोऽसुबो मीसो तिविहो संसारचिट्ठणाकालो । तिरियाण सुन्नवजो सेसाणं होइ तिविहोऽवि ॥१॥" | तत्राशून्यकालस्तावदुच्यते, अशून्यकालस्वरूपपरिज्ञाने सतीतरौ सुज्ञानौ स्थाता, तत्र वर्तमानकाले सप्तपृथिवीषु ये नारका वर्तन्ते | तेषां मध्याद्यावन्न कश्चिदुद्वर्तते न वाऽन्य उत्पद्यते तावन्मात्रा एव ते आसते स कालस्ताबारकानङ्गीकृत्याशून्य इति पठ्यते, आह | च-"आइट्ठसमझ्याण नेरइयाणं न जाय एकोऽवि । उव्वट्टइ अन्नो वा उबवञ्जइ सो असुन्नो उ ॥२।।" मिश्रकालस्तु तेषामेव नारकाणां मध्यादेकादय उद्वृत्ताः यावदेकोऽपि शेषस्तावन्मिश्रकालः, शून्यकालस्तु यदा त एवादिष्टसमयिका नारकाः सामस्त्येनो-II | इत्ताः नेकोऽपि तेषां शेषोऽस्ति स शून्यकाल इति, आह च-"उबट्टे एकमिबि ता मीसो धरइ जाव एकोऽवि। निल्लेविएहिं सब्वेहिं। | वट्टमाणेहिं सुन्नो उ ॥३॥" इदं मिश्रनारकसंसारावस्थानकालसूत्रं न तमेव नारकभवमङ्गीकृत्य प्रवृत्तं, अपि तु वार्चमानिकना| रकजीवानां गत्यन्तरगमनेन तत्रैवोत्पत्तिमाश्रित्योक्तं, यदि पुनस्तमेव नारकभवमङ्गीकृत्येदं सूत्रं स्यात् तदाऽशून्यकालापेक्षया | मिश्रकालानन्तगुणता सूत्रोक्ता न स्यात् , आह च-"एवं ते पुण जीवे पडुच्च सुत्तं न तम्भवं चेव । जइ होज तब्भवं तो अणंतकालो न संभवइ ॥४॥" कस्मादिति चेत् , उच्यते, ये वार्त्तमानिका नारकाः ते स्वायुष्ककालस्यान्ते उद्वर्त्तन्ते, असङ्ख्यातमेव च तदायुः, अत उत्कर्षतो द्वादश मौहर्तिकाशून्यकालापेक्षया मिश्रकालस्यानन्तगुणत्वाभावप्रसङ्गादिति,आह च-"किं कारणमादिट्टा नेरइया ? जे
~41~
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [२४-२७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२४-२७]
MO
गाथा
श्रीभग
| इमंमि समयंमि । ते ठितिकालस्संतो जम्हा सव्वे खविनंति ॥५॥" 'सब्वत्थोवे असुष्ण'त्ति, नारकाणामुत्पादोद्वर्तनाविरहकालस्यो| त्कर्षतोऽपि १२ मुहूर्तप्रमाणत्वात् , 'मिस्सकाले अणंतगुण'त्ति मिश्राख्यो विवक्षितनारकजीवनिर्लेपनाकालोऽशून्यकालापेक्षया अनन्तगुणः स्यात्, यतोऽसौ नारकेतरभवेवागमनगमनकाला, स च त्रसवनस्पत्यादिस्थितिकालमिश्रितः सननन्तगुणः स्यात्, वनस्पत्यादिगमनागमनानामनन्तत्वात् , स च नारकनिलेपकालो बनस्पतिस्थितेरनन्तभागे वर्तते, उक्तं च 'थोवो असुन्नकालो सो उक्कोसेण बारसमुहुत्तो। तत्तो य अर्णतगुणो मीसो निल्लेवणाकालो ॥६॥ आगमणगमणकालो तसाइतरुमीसिओ अणंतगुणो। अह निल्लेवणकालो अर्णतभागे वणद्धाए ॥७॥" 'सुण्णकाले अणंतगुणेचि सर्वेषां विवक्षितनारकजीवानां प्रायो
वनस्पतिष्वनन्तानन्तकालावस्थानात , एतदेव वनस्पतिष्वनन्तकालावस्थानं नारकभवान्तरकाल उत्कृष्टो देशितः समये, उक्तं चHI"सुण्णो य अणंतगुणो सो पुण पायं वणस्सइगयाणं । एयं चेव य नारयभवंतरं देसियं जेहूँ ॥८॥"ति, 'तिरिक्खजोणियाणं
सव्वत्थोवे'त्ति, स चान्तर्मुहूर्तः, अयं यद्यपि सामान्येन तिरश्चामुक्तस्तथापि विकलेन्द्रियसम्मृळिमानामवसेयः, तेषामेवान्तर्मुहूर्तविरहकालस्योक्तत्वात् , यदाह-'भिन्नमुहुत्तो विगलिदिएसु समुच्छिमेसुवि स एव" एकेन्द्रियाणां उद्वत्तनोपपातविरहाभावेन शून्य-।। कालाभाव एव, आह-"एगो असंखभागो वरद उव्वहणोचवायम्मि । एगनिगोए निचं एवं सेसेसुवि स एव ।।९।।" पृथिव्यादिषु पुनः-"अणुसमयमसंखिजा एगिंदिय इंति य चयंति'तिवचनाद्विरहाभावः, मिस्सकालोऽणंतगुणो नारकवत् , शून्यकालस्तु तिरश्चा नास्त्येव, यतो वार्त्तमानिकसाधारणवनस्पतीनां तत उद्धृत्तानां स्थानमन्यन्नास्ति,'मणुस्सदेवा जहा णेरइया' तेषामशून्यकालस्य द्वाद-10॥१७॥ शमुहर्त्तप्रमाणत्वात् , आह च-"एवं नरामराणवि तिरियाणं णवरि णस्थि सुष्णद्धा । जं निग्गायाण तेसिं भायणमण्णं तओ नत्थि
aamerOTOKAROCHOOTOHORIHORIHOTI
दीप अनुक्रम [३१-३४]
~42~
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२४-२७]
गाथा
दीप
अनुक्रम [३१-३४]
श्रीभग
वती
सूत्रम्
CHINESS
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [२] मूलं [२४-२७]
॥१०॥ किं संसार एव जीवस्थानं उत मोक्षेऽपि इत्याशङ्कायां पृच्छामाह-'अंत किरियं' ति (सू०२५) कर्मणामन्तो- विनाशस्तस्य क्रिया अन्तक्रिया तां, मोक्षप्राप्तिलक्षणामिति, 'अंत किरियापयंति, तच प्रज्ञापनाविंशतितमं पदं नेतव्यं तचेदम्— 'जीवे णं भंते! अंतकिरियं करेजा ?, गो० ! अत्थेगइए करिआ, अत्थेगइए नोट, एवं णेरहए जाव वेमाणिए' भव्यः कुर्यात्, नेतर इति, 'नेरइए णं भंते! णेरइएसु वरमाणे अंतं करेआ ?, गो० ! नो इणमट्ठे समङ्के' इत्यादि, नवरं 'मणुस्सेसु अंतं करेजा,' मनुष्येषु वर्त्तमानो, नारको मनुष्यीभूत इत्यर्थः । कर्मवशादन्त क्रियाया अभावे केचिजीवा देवेषूत्पद्यन्ते अतस्तद्विशेषमाह – 'अह भंते ' इत्यादि (०२६) व्यक्तं, नवरमथेति परिप्रश्नार्थः, 'असंजय भवियदव्वदेवाणं'ति, इह प्रज्ञापनाटीका लिख्यते-असंयताः - चारित्रशून्याः भव्या- देवत्वयोग्याः अत एव द्रव्यदेवाः, ते मिध्यादृष्टयः अभव्या भव्या वा असंयतभव्यद्रव्यदेवाः श्रमणगुणसामाचार्यनुष्टानयुक्ता द्रव्यलिङ्गधारिणो गृद्यन्ते, ते ह्यखिलक्रियाप्रभावादेवोपरिमत्रैवेयकेषु उत्पद्यन्ते इति, असंयताच ते सत्यप्यनुष्ठाने चारित्रपरिणामशून्यत्वात् नतु ते कथमभव्या भव्या वा श्रमणगुणधारिणः स्युः १, अत्रोच्यते, तेषां महामिथ्यादर्शन मोहप्रादुर्भावे सत्यपि चक्रवर्त्तिप्रभृतिपूजासत्कारसन्मानदानान् साधूनवलोक्य तदर्थं प्रव्रज्याक्रियाकलापानुष्ठानं प्रति श्रद्धा स्यात्, ततञ्च ते यथोक्तक्रियाकारिण इति, तथा 'अविराहियसंजमाणं'ति, अभग्नचारित्राणां, सज्ज्वलनकषाय चतुष्कसामर्थ्यात् प्रमत्तगुणस्थानकाद्वा स्वल्पमायादिदो पसम्भवेऽप्यनाचरितचारित्रघातानामित्यर्थः, तथा 'विराहियसंजमाणं'ति, तद्विपरीतानां, 'अबिराहिय संजमा संजमाणं'ति, अभप्रदेशविरतिश्राद्धानां 'विराहियसंजमासंजम 'त्ति तद्विपरीतानां, 'असण्णीणं' असंज्ञिनां दर्दुरमत्स्योरगादीनां सम्मूर्च्छिमानां मनोलब्धिरहितानामकामनिर्जरावतां, 'तावसाणं'ति तापसानां पतितपत्राद्युपभो
~43~
शतके
२ उद्देशः
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक R], मूलं [२४-२७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२४-२७]
सूत्रमा
गाथा
श्रीभग- गवतां बालतपस्विना, 'कंदप्पिय'त्ति, कन्दर्पः-परिहासः स येषामस्ति ते कान्दपिकाः तेषां कान्दपिकाणां, व्यवहारतश्चरणवता कन्द- १ शतके वती- पंकोत्कुच्यादिकारकाणामित्यर्थः, आह च-"भुमनयणवयणदसणच्छदेहिं करपायकण्णमाईहिं । तं तं करेइ जह जह हसइ परो अप्प- २ उद्देशः
णा अहसं ॥११॥'चरगत्ति चरकपरिव्राजका धाट्यादिभैक्ष्योपजीविनखिदण्डिन इत्यर्थः, अथवा चरकाः-कच्छोटादयः परित्राभाजकाः-कपिलमुनिसुनवोऽतस्तेषां, 'किब्धिसयाणं ति किल्विषं पापं तदस्ति येषां ते किल्बिषिकाः तेषां, व्यवहारतश्चरणवतां
ज्ञानाद्यवर्णवादिनां चेत्यर्थः, 'तेरिच्छियाण'ति तथा तिरवां गवावादीनां देशविरतिभाजां, 'अजीवत्ति आजीविकानांपाखण्डिनां,नाग्न्यधारिणां गोशालकशिष्याणामित्यन्ये,आजीवन्ति या अविवेकिलोकतो लब्धिपूजारव्यात्यादिमिस्ते (ये ते) आजीविकास्तेषां, आमिओगि'त्ति अभियोगः परेषां वशीकरणादि रूपविद्यामन्त्रादिमिः, स च द्विधा, यदाह-"दुविहो खलु अभिओगो, IN दब्वे भावे य होइ नायव्यो । दवम्मि होइ जोगो, विजा मंता य भावम्मि ॥१॥" ते व्यवहारतश्चरणयन्त एव मत्रादिप्रयोक्तारः, यदाह-"कोऊय भूइकम्मे पसिणापसिणे निमित्तमाजीबी । इडिरससायगुरुओ अमिओगं भावणं कुणइ ॥१॥" कौतुकं-सौभाग्याद्यर्थ ।। स्नपनकं, भूतिकर्म ज्वरितादिभूतिदानं, प्रश्नाप्रश्नं स्वमविद्यादि, 'सलिंगाण'ति रजोहरणादिसाधुलिङ्गवतां, किंविधानामित्याह-IN |'दसणवावण्णाणं'ति दर्शनं सम्यक्त्वं व्यापन प्रभ्रष्टं येषां ते दर्शनव्यापनास्तेषां, निलवानामित्यर्थः, 'देवलोएसु उववज-18
माणाणं ति, अनेन देवत्वादन्यत्रापि केचिदुत्पद्यन्ते इति प्रतिपादितं, विराहियसंजमाणं जहन्नेणं भवणवासीसु, उक्को| सेणं सोहम्मकप्पे'त्ति इह कश्चिदाह-विराधितसंयमानामुत्कर्षेण सौधर्मे कल्पे इति यदुक्तं तत्कथं घटते ?, द्रौपद्याःसुकुमारिकाभवे विराधितसंयमाया ईशानोत्पादश्रवणान् इति, अत्रोच्यते, तस्याः संयमविराधना उत्तरगुणविषया बकुशत्वमात्रकारिणी, न स्थूल
STOாயாபாரDE THERE
दीप अनुक्रम [३१-३४]
~44~
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत सूत्रांक
[२४-२७]
गाथा
दीप अनुक्रम [३१-३४]
श्रीभग
बतीसूत्रम्
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२] मूलं [२४-२७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
FCC000
गुणविराधनेति, सौधर्मोत्पादश्च मूलगुणविराधनायां स्यात्, यदि पुनर्विराधनामात्रमपि सौधर्मोत्पत्तिकारणं स्यात् तदा चकुशादीनामपि उत्तरगुणादिप्रति सेवावतां कथमच्युतादिपूत्पत्तिः स्यात् १, कथञ्चिद्विराधकत्वात् तेषां तेनोत्तरगुणविराधनाया ईशानोत्पादो युक्त एव 'असन्नीणं जहन्नेणं भवणवासिसु, उक्कोसेणं वाणमंतरेसु'त्ति, इह यद्यपि 'चमरबलि सारमहिय 'मित्यादिवचनादसुरादयो महर्द्धिकाः, 'पलिओचममुकोसं वंतरियाणं 'ति वचनाच्च व्यन्तरा अल्पर्द्धिकाः, तथाऽप्यत एव वचनादवसीयते - सन्ति व्यन्त| रेभ्यः सकाशादल्पर्द्धयो भवनपतिदेवाः । असंज्ञी देवेषूत्पद्यत इत्युक्तं स चायुषा इति तदायुन्निरूपयन्नाह - 'कइ विहे 'ति, 'असपिण'त्ति (सू०२७) असंज्ञी सन् यत् परभवप्रायोग्यं कर्म बनाति तद संख्यायुः, निरइयअसणियाउए 'त्ति नैरयिक प्रायोग्यमसंश्यायुनैरयिकासंज्ञ्यायुः एवमन्यान्यपि । एतच्चासंज्ञ्यायुः सम्बन्धमात्रेणापि स्यात् यथा मिक्षोः पात्रमिति, 'दसवास'त्ति १० वर्षसहस्राणि रत्नप्रभाप्रथमप्रतरमाश्रित्य, 'उक्कोसेणं पालिओवमस्स असंखिजड़भागं 'ति, रत्नप्रभा ४ प्रस्तटे मध्यस्थितिकं नारकमाश्रित्य कथं १ यतः - प्रथम प्रस्तटे १० वर्षसहस्रा जघन्या, उत्कृष्टा तु नवतिसहस्राणि २ प्र० १० लक्षाणि जघन्या उ० ९० लक्षाणि स्थितिः, एषैव ३ प्र० जघन्या उ० पूर्वकोटी, एषैव ४ प्र० ज० इतरा तु सागरोपमस्य १० भागः, एवं पल्योपमासङ्ख्येयभागो मध्यमा स्थितिरत्र स्थात्, 'तिरिक्खजोणि' त्ति तिर्यक्सूत्रे यदुक्तं 'पलिओवमस्स' त्ति तन्मिथुन कतिरश्वोऽधिकृत्येति, 'मणुस्साउए' त्ति जघन्या अन्तर्मुहूतं, उत्कर्षतः पल्योपमासङ्ख्येयभागो मिथुनकनरानाश्रित्य 'देवा जहा णेर०' यथा असंज्ञिविषयं नारकायुः तच्च प्रतीतमेवं देवविषयं तदपि भवनपतिव्यन्तरानाश्रित्यावसेयं, 'एयस्स णं भंते !" इत्यादिना यदसंज्ञ्यायुषोऽल्पबहुत्वमुक्तं तदस्य असङ्ख्यातायुषः असङ्ख्यात भेदत्वात् हस्वदीर्घत्वमाश्रित्य ज्ञेयमिति ॥
~45~
११ शतके २ उद्देशः
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूल+वृत्ति:) भाग-१ शतक [१], वर्ग H. अंतर्-शतक H, उद्देशक [३], मूलं [२८] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रामग
१ शतके ३ उद्देशः
प्रत सूत्रांक [२८]
॥प्रथमशते द्वितीयोद्देशकविवरणम् ॥.१-२॥ यदुक्तं 'कंखपओसे'त्ति एतद्दर्शयन्नाह-कंखामोहणि' (०२८) काङ्क्षामोहनीयं-मिथ्यात्वमोहनीयं कृतं-क्रियानिष्पाद्यमिति प्रश्नः, इह चतुर्भङ्गी दृष्टा, से भंते'त्ति तस्य कर्मणो हे भदन्त ! किमिति प्रश्ने,'देसेणं ति देशेन जीवस्यांशेन देशः-काड्|क्षामोहनीयकर्मणोऽशः कृतः१ भङ्गः, देशेन-जीवांशेन सर्व काङ्क्षामोहनीयं कृतं २ भङ्गः, सर्वेण-सर्वात्मना देशः काङ्क्षामोहनीयस्य कृतः ३ भङ्गः, सर्वेण सर्व कर्म कृतं ४ भङ्गः, अत्रोत्रम्-"सब्वेणं सब्वे कडेत्ति, यत्किञ्चित्काङ्क्षामोहनीयं तत् सर्वात्मना सर्वजीवप्रदेशांशैः कृतं, नदेशेनेति । तक्रिया च त्रिकालविषया, तां दर्शयबाह-"करिसु' (सू०२९) अतीतकाले कृतवन्तः, हंता ! अकार्युः, 'करेंति' सम्प्रति कुर्वन्ति, करिस्संति' करिष्यन्ति च।। कृतस्य कर्मणश्चयादयः स्युस्तान् दर्शयन्नाह'कडचिय'त्ति गाठा, 'आदितिए'त्ति आदित्रिके कृतचितोपचितलक्षणे च, 'उभय'त्ति सामान्यक्रियया कालत्रिकक्रियाभेदाच्च चतुर्भेदाः, 'तिभेया पच्छिम'त्ति पश्चिमा उदीरितवेदितनिजी मोह पुद्गलात्रिभेदाः, सामान्यक्रियाविरहात , तिन्नित्ति त्रयस्त्रिविधा इति, नन्वाये सूत्रत्रये कृतचितोपचितान्युक्तानि उत्तरे तु कस्मान्नोदीरितवेदितनिर्णािनीति, उच्यते, कृतं चितमुपचितं च कर्म चिरमप्यवतिष्ठते इति करणादीनां त्रिकालक्रियामात्रातिरिक्तं चिरावस्थानलक्षणं कृतत्वाद्याश्रित्य कृतादीन्युक्तानि, उदीरणादीनां तु न चिरावस्थानमस्तीति त्रिकालयन्निा क्रियामात्रेणैव तान्यमिहितानि इति उदीरितादीनां तात्कालत्वात् त्रिकालविषयतैवास्ति, 'तेहिं'ति (सू०३०) तैस्तैः शङ्कादिहेतुभिः, किमित्याह-शङ्किता जिनोक्तपदार्थान् प्रति सर्वतो देशतो वा सञ्जातसंशयाः, कासित्ता:| सञ्जातान्यान्यदर्शनग्रहाः, विचिकित्सिताः-सञ्जातफलशङ्काः, भेदसमापन्नाः शैवं जैन वा शासन प्रशस्तं इति च मते_धीभावं
दीप अनुक्रम [३५]
॥१९॥
अत्र शतक-१, उद्देषक: २ समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देषक: ३ आरब्ध:
~46~
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३१]
दीप अनुक्रम
[३८]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [३], मूलं [३१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
गताः, कलुसिए - नैतदेवमिति मतिविपर्यासं गताः, जीवानां काङ्क्षामोहनीयवेदनमिदमवसेयं,' से नूणं'ति, (सू० ३१) तदेवं नूनं सत्यं निःशङ्कं यजिनैः प्रवेदितं इति मनो धारयन् स्थिरीकुर्वन् प्रकुर्वन् 'चिट्ठ'त्ति चेष्टमानो विधेयतपोध्यानादिषु 'संवरे' त्ति | संवृण्वन् अन्यमतेभ्यो निवर्त्तयन्, सर्वत्र मनो योज्यं । 'अत्थित्त' ति (सू०३२) अस्तित्वमङ्गुल्यादेरङ्गुल्यादिभावेन सत्वं, उक्तं च"सर्वमस्ति स्वरूपेण, पररूपेण नास्ति च । अन्यथा सर्वभावानामेकत्वं संप्रसज्यते ॥१॥" यथा मृद्द्रव्यस्य पिण्डप्रकारेण सत्ता घटरूपतया सत्तायां 'नस्थित्तं नस्थित्ते' त्ति नास्तित्वमङ्गुल्यादेरङ्गुष्ठादिभावेनासत्त्वं यथा मृदो नास्तित्वं तन्त्वादिरूपं मृन्नास्तित्वरूपे पटे इति परिणमति तथा स्यात्, 'पओगस 'त्ति सकारस्यागमिकत्वात् प्रयोगेण जीवव्यापारेण 'वीसस'त्ति विश्र साशब्दोऽऽत्र स्वभावार्थो दृश्यः, 'पओगसावित्ति प्रयोगेणापि तदस्तित्वादि, यथा कुलालव्यापारात् मृत्पिण्डो घटतया परिण मति, अङ्गुलिऋजुता वा वक्रतयेति, 'बीस सावित्ति यथा शुभ्राभ्रमशुभ्राभ्रतया इति नास्तित्वस्य नास्तित्वपरिणामे प्रयोगविश्रसयोरेवामृन्युदाहरणानि, वस्त्वन्तरापेक्षया मृत्पिण्डादेरस्तित्वस्य नास्तित्वात्, 'जहा ते' ते इति तब मतेन अस्तित्वं, शेषं तथैव, 'अत्थित्तं अत्थित्ते गम णिज्ज' मिति अस्तित्वमस्तित्वेनैव गमनीयं, सद्वस्तु सच्चेनैव प्रज्ञापनीयमिति द्वावालापको, 'जहा ते ' ( सू०३४)ते- तब भदन्त ! 'एत्थं'ति एतस्मिन् मयि सन्निहितस्वशिष्ये गमनीयं, 'तहा ते इहं गमणिज्वं'ति तथा तेनैव समतालक्षणप्रकारेणोपकारधिया वा 'इहं'ति इह अस्मिन् गृहिपाखण्डिकादौ जने गमनीयं, वस्तु प्रकाशनीयमिति प्रश्नः, उत्तरं व्यक्तं 'पमायपञ्चयं जोगनिमत्तयं' ति (सू०३५) पमायो य मुणिंदेहिं भणिओ अट्टभेयओ । अन्नाणं संसओ चेव, मिच्छानाणं तहेब य ॥१॥ रागो दोसो मइन्सो, धम्मंमि य अणायरो । जोगाणं दुप्पणीहाणं, अट्टहा वञ्जियध्वओ || २ ||" एवंविधप्रमादप्रत्ययं, योगो
~47~
Em
११ शतके
१३ उद्देशः
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [3], मूलं [३५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत
सूत्रांक
[३५]
मनःप्रभृतिव्यापारस्ते निमित्त हेतुर्यत्र तत्तथा बध्नाति, 'पमाए'त्ति प्रमादः कस्मात् प्रवहति-प्रवर्तते इति किंवहः, पाठान्तरेण UP | किंग्रभवः, योगप्रभवः मनोवचा काययोगप्रभवः, स किंप्रभवो', वीर्यप्रभवः, बीर्य द्विधा-सकरणमकरणं बा, तत्र अलेश्यकेव- उद्देशः R लिनो यत्केवलज्ञानं तदकरणं, तदिह नाधिक्रियते, यस्तु मनःप्रभृतिसाध्यः सलेश्यो जीवप्रदेशपरिस्पंदात्मको व्यापारः स सकरणं वीर्य, किंग्रभवं ?, शरीरप्रभवं, शरीरं किंप्रभवं ? 'एवं सतित्ति एवं जीवस्य काङ्क्षामोहनीयकर्मबन्धत्वे सति, 'अस्थिति अस्ति-विद्यते, न तु नास्ति, यथा गोशालकमते नास्ति जीवानां उत्थानादि, पुरुषार्थासाधकत्वात् , नियतित एव पुरुषार्थसिद्धः, यदाह-"प्राप्तव्यो नियतिवलाश्रयेण योऽर्थः, सोऽवश्यं भवति नृणां शुभोऽशुभो वा । भूतानां महति कृतेऽपि हि प्रयत्ने, नाभाव्यं । भवति नो भाविनोऽस्ति नाशः॥१॥" एवमप्रामाणिकाया नियतेरभ्युपगमः कृतः स्यात् , तेन 'उहाणे'त्ति उत्थान-ऊर्थीभवनं । 'कम्मे त्ति कर्म-उत्क्षेपणावक्षेपणादि, 'बले'त्ति बलं-शारीरः प्राणः 'वीरिए'त्ति वीर्य उत्साहः 'पुरिस'त्ति पुरुषकारपराक्रमः | पौरुषाभिमानः ॥ 'अप्पणा चेव'त्ति (सू० ३६) आत्मनैव-स्वयमेव जीवः, उदीरयति, करणविशेषेणाकृष्य भविष्यत्काले वेद्यं | | क्षपणायोदयावलिकायां प्रवेशयति, तथैव गर्हते अतीतकर्म, संवृणोति वार्त्तमानिकं कर्म, 'तं तं भंते!' अत्र प्रश्नाः ४, तत्रोत्तरम्-नोदीर्ण, तदुदीरणाऽभवनात् , नानुदीर्ण, कथं ?, चिरेण भविष्यदुदीरण अभविष्यदुदीरणं च कर्म नोदीरयति, उदीरणाभविकं उदीरणायोग्यता प्राप्तत्वात् अनुदीर्ण शीघ्रभविष्यदुदीरणं कर्मोदीरयति, उदयेनानन्तरसमये पश्चात्कृतं-अतीतता नीतं यत्तदपि नोदीरयति । इत्थं काधामोहनीयस्सोदीरणोक्ता, तस्यैवोपशमनमाह-'अप्पणा चेव उवसामेह'त्ति, उपशमनं मोहनीय- स्यैव, यदाह-"मोहस्सेवोवसमो खाओवसमो चउण्ह घाईणं । उदयक्खयपरिणामा, अट्टाहवि होंति कम्माणं ॥१॥" उपशमः
HOCERODH MHATRAPHAIRECEETPORESEARCH
दीप अनुक्रम [४२]
~48-~
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [३], मूलं [३६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
'श्रीभगबतासूत्रम्
३
उद्देशः
सूत्रांक
[३६]
को नाम ?, उदीर्णस्य क्षयोऽनुदीर्णस्य च विपाकतः प्रदेशतश्चाननुभवन, सर्वथैव विष्कम्भितोदयत्वमित्यर्थः, अयं चानादिमिध्यादृष्टेरौपशमिकसम्यक्त्वलामे उपशमश्रेणिगतस्य वा, 'अणुदिषण'ति, उदीर्णस्य स्ववश्यंवेदनादुपशमनामावः, उदीर्ण सद्वेद्यत ।
इति वेदनासूत्रं 'उदिपणं वेएई' अनुदीर्णस्य वेदनाभावात् , वेदितं सन्निीयते इति निर्जरासूत्रं, तत्र 'उदयाणंतर'त्ति उदयेजनानंतरसमये यत्पश्चात्कृतं-अतीतताङ्गमितं तन्निर्जस्यति-प्रदेशतः शातयति, अत्र सङ्ग्रहगाथा "तइएण उदीरेंति, उवसामिति य |
पुणोवि वीएणं । वेदेति निअरेंति य पदमचउत्थेहिं सब्वेहि ॥१॥" अथ काङ्गनमोहनीयवेदनादिनिर्जरांतसत्र २४ दण्डकेषु योज्यं, तश्चैवम्-'कहष्णं भंते! णेरड्या णं कंखामोहणिज कम्मं वेदेति ?, गो ! तेहिं तेहिं कारणेहिं० हंता! वेएंति', यावत्स्तनितकुमाराः। तेषु च यत्र २ जीवपदं आगतं तत्र २ नारकादिपदमध्येयमिति, पश्चेन्द्रियाणामेव शङ्कितत्यादयः नैकेन्द्रियादीनामतस्तेषां तद्विशे-- पमाह-'णो तत्काइ वत्ति, तर्को-विमर्शः, सीत्वं प्राकृतत्वात् , सन्ना इत्ति संज्ञा अर्थावग्रहरूपं ज्ञानं, 'पन्ना इत्ति प्रज्ञा-अशे-| पविषयं ज्ञानं, 'मणे'त्ति मनः स्मृत्यादि विशेषमतिभेदरूपं, 'वायाइ'त्ति वाक्-वचनं, पृथ्वीकायवदप्कायादिचतुरिन्द्रियान्त-||
सूत्राण्यध्येयानि, तिर्यपञ्चेन्द्रियादीनि वैमानिकान्तसूत्राणि ओधिकजीवामिलापेनेवाध्येयानि । अथ श्रमणानाश्रित्य काङ्क्षामोहHनीयवेदन प्रश्नयनाह-'अस्थि णं भंते 'त्ति(सू०३८)निग्रन्थाः-साधवः, नाणंतरेहिन्ति एकस्मात् ज्ञानादन्यानि ज्ञानान्तराणि |
तैस्तैानान्तरैः शविताः, कथं ज्ञानविषयाशङ्का स्थात् !, मनःपर्यायज्ञान विषयभूतानां मनोद्रव्याणामवधिनैव दृष्टत्वात् मनःप-10
र्यायज्ञानं पृथग किमुक्तं ? इति ज्ञानतः शङ्का, अत्रोत्तरम्-मनःपर्यायज्ञानं मनोमात्रग्राहकमदर्शनपूर्वकच, अवधिज्ञानं तु किञ्चिद् | | मनोव्यतिरिक्तद्रव्यग्राहक किश्चिचोभयग्राहक दर्शनपूर्वकं च । 'दसणं ति सामान्यार्थावबोधो दर्शनं, तत्र यदि नामेन्द्रियानि
दीप अनुक्रम [४३]
~49~
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [३], मूलं [३८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शामग
प्रत सूत्रांक [३८]
दीप अनुक्रम
|न्द्रियनिमित्तसामान्यार्थावबोधो दर्शनं, तदा किमेकश्चक्षुर्दर्शनं, अन्यस्त्वचक्षुर्दर्शनम् , अथेन्द्रियानिन्द्रियभेदानेदः तदा चक्षुप इव
१ शतके श्रोत्रादीनामपि दर्शनभावात् पडिन्द्रियनोइन्द्रियजानि दर्शनानि स्युः, न द्वे एवेति, अत्र समाधिः-सामान्यविशेषात्मकत्वात् वस्तुनः क्वचिद्विशेषतः क्वचिच्च सामान्यतः, तत्र चक्षुर्दर्शन मिति विशेषतः, अचक्षुदर्शनमिति सामान्यतः, यच प्रकारान्तरतोऽपि निर्देशस्य । सम्भवे चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनं चेत्युक्तं तदिन्द्रियाणामप्राप्तकारित्वप्राप्तकारित्वविभागात , मनसस्त्वप्राप्तकारित्वेऽपि प्राप्तकारीन्द्रियवर्गस्य तदनुसरणीयस्य बहुत्वात् तदर्शनस्याचक्षुर्दर्शनस्याचक्षुर्दर्शनशब्देन ग्रहणं, अथवा दर्शन-सम्यक्त्वं, तत्र शङ्का-'मिच्छत्तं । जमुदिण्णं तं खीणं अणुदियं च उवसंत'मिति क्षायोपशमिकलक्षणं, औपशमिकलक्षणमप्येवं, यदाह-"खीणमि उहप्णंमी अणुदिजंते | |य सेसमिच्छत्ते । अंतोमुहुत्तमित्तं उबसमसम्म लहइ जीवो ॥१॥" ततोऽनयोः को विशेष उक्तः, अत्र समाधिश्च-क्षयोपशमे हित उदीर्णस्य क्षयः अनुदीर्णस्य च विपाकानुभवापेक्षया उपशमः, प्रदेशानुभवतस्तूदयोऽस्त्येव, उपशमे तु प्रदेशानुभवोऽपि नास्तीति, उक्तं च-"वेएइ संतकम्मं खोबसमिएसु नाणुभावं से। उवसंतकसाओ उण वेदेह न संतकम्मति ॥१॥" 'चरित्तं'ति तत्र चारित्रं । द्विधा-सामायिकं छेदोपस्थापनीयं च, तत्र प्रथम सर्वसावद्यविरतिरूपं ततूदयोऽ(पव्रतादिरूपम)न्यदपि तल्लक्षणमेव, तत्कोऽनयो| भेदः इति शङ्का, अत्र समाधिः-ऋजुवक्रजडानां प्रथमचरमजिनसाधूनामाश्वासनाय छेदोपस्थापनीयमुक्तं, व्रतारोपणे हि मनाक | सामायिकाशुद्धावपि बताखण्डनाचारित्रिणो वयं, चारित्रस्य व्रतरूपत्वादिति बुद्धिः स्यात् , सामायिकमात्रे तु तदशुद्धौ भग्न नचा-18 रित्रं, चारित्रस्य सामायिकमात्रत्वादित्यनाश्वासस्तेषां स्वादिति, आह-"रिउबंकजडा पुरिमेयराण सामाइए वयारुहणं । मणयमसुद्धेऽवि जओ सामइए हुति हुबयाई ॥१॥" लिङ्ग-साधुवेषः, तत्र मध्यमजिनैर्यथालब्धवस्वरूपं लिङ्ग साधूनामुक्तं, तदा किमिति प्रथम
[४५]
~50
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३८]
दीप
अनुक्रम [४५]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [३], मूलं [३८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
चरमजिनैरचेलत्वं शुभ्रवस्त्रत्वं चोक्तमिति शङ्का, अत्र समाधिः ऋजुजडवक्रजडऋजुप्राज्ञ शिष्यानाश्रित्य भगवदुपदेशः, प्रवचनं१ शतके -आगमस्तत्र शङ्का-मध्यमजिनैश्चतुर्यामो धर्मः प्रथमान्तिमजिनैथ पंचयामः प्रोक्त इति, अत्र समाधिः सुगमः, 'पावयणं' ति प्रवचनमधीते वेत्ति वेति प्रावचनिकः, तत्रैक एवं कुर्यादन्यस्त्वेवमिति किमत्र तच्वमिति शङ्का, समाधिश्रात्र- मोहनीयक्षयोपशमविशे- १३ उद्देशः पेणोत्सर्गापवादव्यवहारनिश्चयादिविविधत्वेन प्रावचनिकानां विचित्रा प्रवृत्तिरिति, 'कप्पं'ति, कल्पो द्विधा - जिनकल्पः स्थविर कल्पश्च तत्र प्रथमो नाश्यादिमहाकष्टरूपः, इतरो वस्त्रपात्रादिपरिभोगरूपः, ततो द्वावेतौ कथं कर्मक्षयाय ?, अत्रोत्तरम् - अवस्थाभेदेन जिनोक्तत्वात् द्वावपि कर्म्मक्षयकरौ, 'मग्ग'ति मार्ग:- पूर्वपुरुषसामाचारीरूपः, स च केषांचिदनेकविधकायोत्सर्गकरणाद्यावश्यकसामाचारीरूपः, तदन्येषां तु न तथेति शङ्का, अत्रोत्तरम् - गीतार्थाशठप्ररूपिताऽसौ सर्वाऽपि न विरुद्धा, आचरितलक्षणोपेतत्वात्, उक्तं च- "असढाइणतणवञ्ज, गीयत्थअवारियंति मज्झत्था। आयरणाऽचि हु आणत्ति वयणओ सुबहु मन्नंति || १||" इति, 'मत'ति आचार्याणामागमेऽसमानोऽभिप्रायः, कथं ?, सिद्धसेनः केवलिनो युगपज्ज्ञानं दर्शनं च, जिनभद्रगणिस्तु भिन्नसमये तौ द्वावपि केवलिनो मन्यते, जीवस्वरूपत्वात् यथा तदावरणक्षयोपशमे समानेऽपि क्रमेणैव मतिश्रुतोपयोगौ न च एकतरोपयोग इतरक्षयोपशमाभाव इति वाच्यं तत्क्षयोपशम उत्कृष्टतः षट्षष्टिसागराणि, कथं ?, “दोवारे विजयाइसु गयस्स”त्ति वचनात् इति शङ्का, इहैवं समाधिः- “जुगवं दो नत्थि उपओगा,' तच्च जिनप्रणीतमेव, आह च- 'अणुवकयपराणुग्गह० 'त्ति, 'भंग'ति भङ्गाध्यादिसंयोगभङ्गकाः, तत्र द्रव्यतो नामैका हिंसा न भावत इत्यादि चतुर्भङ्गी उक्ता, तत्र प्रथमोऽत्र भङ्गो न युज्यते, यतः किल द्रव्यतो हिंसा ईयसमत्या गच्छतः साधोः पिपीलिकादिव्यापादनं, नेयं हिंसा, तलक्षणायोगात्, तथोक्तं च- "जो उ पमत्तो पुरिसो
*** अत्र ज्ञान-दर्शन उपयोग संबंधे भिन्न-भिन्न वे मत विषयक चर्चा
~51~
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [३], मूलं [३८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
१ शतके ४ उद्देशः
प्रत सूत्रांक [३८]
श्रीभग
। तस्स उ जोग पडुच्च जे सत्ता । वावजंती नियमा तेसि सो हिंसओ होइ ॥१॥" उक्तैवं हिंसा इति शङ्का, अत्रोत्तरं-एतद्गाथो- बती- तहिंसालक्षणस्य द्रव्यभावहिंसाश्रयत्वात् , द्रव्य हिंसायास्तु मरणमात्रतया रूढत्वात् इति, तथा 'नये'त्ति नया:-द्रव्यास्तिका- सूत्रम् Hदयः, यदेव द्रव्यतो नित्यं वस्तु तदेव पर्यायतोऽनित्यं कथं इति शङ्का, अत्रोत्तरम्-द्रव्यापेक्षया नित्यं, पर्यायापेक्षया अनित्यं,
जनकापेक्षया य एव पुत्रः स एव पौत्रापेक्षया पितेति, 'नियम'त्ति, नियमः-अभिग्रहः, स चानेकधा, कथं ?, यदि नाम सर्वविरतिसामायिकं तदा किमन्येन पौरुष्यादिना ?, सामायिकेनैव सर्वगुणावाप्तेरिति शङ्का, अनोत्तरम्-यतः सत्यपि सामायिके युक्तः | पौरुष्यादिनियमः अप्रमादहेतुत्वात् 'पमाणं'ति प्रमाण-प्रत्यक्षादि, तत्रागमप्रमाण-आदित्यो भूमेरुपरियोजनशतैरष्टाभिः सञ्चरति, चक्षुःप्रत्यक्षं च तस्य भुवो निर्गच्छतो ग्राहकमिति किं तत्त्वं?, अनोत्तरम्-न हि सम्यक् प्रत्यक्षमिदं, दूरतरदेशतो विभ्रमादिति ॥
॥१शते ३ तृतीयोद्देशकविवरणम् ॥ अनन्तरोद्देशके कर्मोदीरणवेदनायुक्तं, तस्यैव भेदादीन दर्शयितुं द्वारगाथोक्तममिधातमाह-कम्मपयडीए'त्ति (मू०३९) प्रज्ञापना| २३ कर्मप्रकृतिपदे प्रथम उद्देशको ज्ञेयः, तद्वाच्यानामत्र सहगाथाऽस्ति, सा चेयं-'कइ पगडी'ति द्वारम् , तचैवम्-'कइ णं| भंते ! कम्मपगडीओ पं०१, गो०! अट्ठ, 'किह बंधात्ति, 'कहप्णं भंते ! जीवे अट्ठ कम्मपगडीओ धइ ?, गो.! नाणाव| रणिञ्जस्स उदएणं दंसणावरणिजं कम्मं नियच्छाई विशिष्टोदयावस्थ जीवस्तदासादयतीत्यर्थः, दरिसणावरणि जस्स उदएणं दसण| मोहणिज कम्मं निग्गच्छइ, विपाकावयं करोति, दरिसणमोहणि अस्स कम्मस्स उदएणं मिच्छतं नियच्छइ, मिच्छरेण उदिशेणं | | एवं खलु जीवे अट्ठ कम्मपगडीओ बंधइ', न चैवमिहेतरेतराश्रयदोषः, कर्मबन्धप्रवाहस्थानादित्वादिति, 'कहहिं ठाणेहि' ति,
दीप अनुक्रम
[४५]
अत्र शतक-१, उद्देषक: ३ समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देषक: ४ आरब्धः
~52~
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूल+वृत्ति:) भाग-१ शतक [१], वर्ग H. अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [३९] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मुलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
orm
शतके
उद्देशः
सूत्रांक
[३९]
| 'जीवे णं भंते ! णाणा० कम्मं कइहिं ठाणेहिं बंधइ ?, गो०! दोहि, तं०--रागेण य दोसेण य । कइ वेएइ बत्ति, 'जीवे णं भंते ! | कइ क० वेएइ ?, गो० अत्थेगइए वेएइ, अत्थेगइए नो वेएड, जो वेएइ से अट्ठ, जीवे णं भंते ! नाणावरणिजं कम्मं बेएइ ?, गो! अत्थेगइए वेएइ, अत्थेगइए नो एइ, केवलिनोऽवेदनात् , 'रइए णं भंते ! णाणावरणिशं वेएइ ?, गो! णियमा वेएइ', 'अणु-IR भागो कइविहो त्ति, कस्य कर्मणः कतिविधो रस इति, तथैवम् -'णाणावरणिजस्स कम्मस्स कइविहे अणुभागे पण्णते?, गो०] दसविहे पण्णत्ते, तं०-सोयावरणे सोयविनाणावरणे' इत्यादि, द्रव्येन्द्रियावरणो भावेन्द्रियावरणचेति । अथ कर्मचिन्ताधिकारात | मोहनीयमाश्रित्याह-"जीवेणं'ति (सू०४०) मोहणिजेण"ति मिथ्यात्वमोहनीयेन 'उइएणं'ति उदितेन 'उवट्ठाएजा' उपतिष्ठेत् , उपस्थान परलोकक्रियां कुर्यात, नियत इत्यर्थः, 'बीरियत्ताए'त्ति वीर्याणां भावो वीर्यता तया, 'अवीरिय'त्ति बीर्याभावेन अविद्यमानवीयतया, इति प्रश्नः', 'नो अबीरि'त्ति, वीर्यहेतुकत्वादुपस्थानस्येति, 'चालबीरिय'त्ति बाल:-सम्यगनवबोधाद्विरत्यभावाच मिथ्याष्टिः तस्य या वीर्यता-परिणतिविशेषस्तया, 'पंडियबीरित्ति पण्डितः-सर्वविरतः, 'बालपंडियवी| रिय'त्ति वालपण्डितो-देशविरतो विरत्यविरतिसद्भावात् , अत्र मिथ्यात्वे वेदिते मिथ्यादृष्टित्वाञ्जीवस्य बालवीर्येणैवोपस्थानं स्यात् ,
नेतराभ्यां, उपस्थानविपक्षोऽपक्रमणमतस्तदाह-'अवक्कमेज' अपक्रमेद्-अवसत् , उत्तमगुणस्थानकात् हीनतरं गच्छेत् , 'बाल| वीरियत्ति मिथ्यात्वमहोदये सम्यक्त्वात् संयमात देशसंयमाद्वा अपक्रामेत् , मिथ्यादृग् स्यादिति, 'नो पंडिय'त्तिन पण्डितबीयतया, यतः पण्डितवीर्यण प्रधानतर गुणस्थानकं ब्रजेत् , नापकामेत , सिय बालवीरिय'त्ति स्यात-कदाचिच्चारित्रमोहनीयोदयेन संयमादपगत्य बालपण्डितवीर्येण देशविरतः स्यात्, वाचनान्तरं त्वेवम्-'बालवीरियत्ताए, नो पंडियबीरियत्ताए नो
दीप अनुक्रम [४६-४७]
~53.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [४०-४१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शीभग
वती
शतके उद्देशः
प्रत सूत्रांक [४०-४१]
mpa HTRIATTARATARTER rulemamalnewsATPITarul
S TANDING
पालपंडियवीरियत्ताए तत्र च मिथ्यात्वमोहोदये बालवीर्यस्यैव भावादन्यवीर्यनिषेध इति । उदीर्णविपक्षत्वादुपशान्तस्येत्युपशमस्त्रद्वयम् , 'उवट्ठाएज पंडिय'त्ति, उदीर्णालापकापेक्षयोपशान्तालापकयोरयं विशेषः-प्रथमालापके सर्वथा मोहनीयेनोपशान्तेन ॥ सता उपतिष्ठेत क्रियासु पण्डितवीर्येण, उपशान्तमोहावस्थायां पण्डितवीर्यस्यैव भावात् , इतरयोरभावात्, द्वैस्तु काश्चिद्वाचनामाश्रित्येदं व्याख्यातं-मोहनीयेनोपशान्तेन (न मिथ्याक्,) साधुः श्राद्धो वा [मिथ्यारक] स्थात् इति, द्वितीयालापकः 'अवक| मेज बालपंडियबीरिय'त्ति, उपशान्तमोहनीयेन संयतत्वात् बालपण्डितबीयेंणापक्रामन् देशविरतः स्यात् , देशतस्तस्य मोहोप
शमसद्भावात् , नतु मिथ्यारम्, मोहोदय एव तस्य सद्भावात् , मोहोपशभस्य चेहाधिकृतत्वात इति । 'से णं भंते'त्ति, सः असौ| | जीवः 'आयाए'त्ति आत्मना, 'अणायाए'त्ति अनात्मना परतः अपक्रामति-अपसर्पति ?, पूर्व पण्डितरुचिर्भूत्वा पश्चान्मिअरुचिमिथ्यारुचिर्वा स्यात् , 'वेएमाणे त्ति मोहनीयं मिथ्यात्वमोहनीयं चारित्रमोहनीयं वा वेदयन् सः, उदीर्णमोह इत्यर्थः, से कहमेयंति, अथ कथ?-केन प्रकारेण एतद् अग्रक्रमणं, एवंति मोहनीयं वेदयमानस्येति, इहोत्तरम्-'गौतमे त्यादि, 'पुब्बि से एयंति पूर्व अपक्रमणकालात् प्राग असौ अपक्रमणकारी जीवः, एतजीवादि अहिंसादि वा वस्तु, 'एवं यथा जिनरुक्तं रोचते श्रद्धत्ते कुर्याद्वा, इदानीं-मोहनीयोदयकाले स जीवः, एतत्-जीवादि अहिंसादि वा एवं-यथा जिनरुक्तं न रोचते न श्रद्धत्ते न | कुर्याद्वा, 'एवं खलु'त्ति एवं-उक्तप्रकारेण एतद्-अपक्रमणं एवं-मोहनीयबेदने इति । मोहनीयाधिकारात सामान्यकर्म चिन्त-| यन्नाह-'से नूण ति 'पएसकामे त्ति प्रदेशाः-कर्मपुद्गला जीवप्रदेशेष्वन्तर्भूतास्तद्रूपं कर्म प्रदेशकर्म, 'अणुभागकम्मे त्ति अनुभागः तेषामेव कर्मप्रदेशानां संवेद्यमानताविषयो रसस्तनपं कर्म अनुभागकर्म, 'तत्थ 'ति तत्र यत प्रदेशकर्म तत्रिय
दीप अनुक्रम [४८-४९]
MPOROMADE MOCTORICHATRAPAGE MADEE
॥२३
~54~
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [४०-४१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग वती
RKe
प्रत सूत्रांक [४०-४१]
| माद्वेदयति, विपाकस्याननुभवनेऽपि कर्मप्रदेशानामवश्यक्षपणात् , प्रदेशेभ्यः प्रदेशानियमाच्छातयतीत्यर्थः, अनुभागकर्म च तथा संवेदयति वा न वा, यथा मिथ्यात्वं तत्क्षयोपशमकालेऽनुभागकर्मतया न वेदयति,प्रदेशकर्मतया तु वेदयत्येव,इह च प्रदेशानुभागरूपे द्विविधे कर्मणि वेदयितव्ये प्रकारद्वयमस्ति ।। कर्मखरूपमर्हतेव ज्ञायते इति दर्शयन्नाह-'णायमेय'ति ज्ञातं सामान्येनावगतं | | एतद्-वक्ष्यमाणं वेदनाप्रकारद्वयं अर्हता जिनेन १, 'सुर्य'ति स्मृतं-प्रतिपादितमनुचिन्तितं वा 'विन्नार्य'ति विविधैः देशका
लादिविभागरूपैतिं विज्ञातं, 'इमं कम्मति 'अयं जीवे'त्ति, अनेन द्वयोरपि प्रत्यक्षतामाह, केवलित्वादर्हतः, 'अज्झोवग-1 | मियाए त्ति प्राकृतत्वात अभ्युपगमः-प्रव्रज्याप्रतिपत्तितो भूमिशयनब्रह्मचर्यकशलुचनादीनामङ्गीकारः तेन निर्वृत्ता आभ्युपग-1 | मिकी तया वेदनया वेदयिष्यति, भविष्यत्कालनिर्देशः भविष्यद्वस्तुविशिष्टज्ञानतामेव द्योतयति, अतीतो वर्तमानश्च पुनरनुभवद्वारेणान्यस्यापि ज्ञेयः सम्भवति, उवकमि'त्ति उपक्रम्यतेऽनेनेत्युपक्रमः-कर्मवेदनोपायस्तत्र भवा औपक्रमिकी-स्वयमुदीर्णस्योदीरणाकरणेनोदयं नीतस्य वा कर्मणोऽनुभवस्तया औपक्रमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, 'अहाकम्मति यथाकर्म-बद्धकर्मानतिक्रमण 'अहानिकरण'ति निकरणानां-नियतानां देशकालादीनां करणानां-विपरिणामहेतूनां (अनति) क्रमेण यथा २ तत् कर्म भगबता दृष्टं तथा २ विपरिणस्थति इत्युक्तं । अनन्तरं कर्म चिन्तितं, तच पुद्गलात्मकं इति परमाण्यादिपुद्गलांचिन्तयमाह-'एसRI णं भंते! पोग्गले'त्ति (सू०४२) एषः-परमाणुः, उत्तरत्र स्कन्धग्रहणात्,'अतीतं'ति अतीतं अनन्तं शाश्वतं समयं कालं 'भुवी'ति || अभूत , इत्येतद् वक्तव्यं स्यात् ?, सद्भूतार्थत्वात् , 'पटुप्पत्ति प्रत्युत्पन्न-वर्तमानं, वर्तमानस्यापि शाश्वतत्वसद्भावाद् , एवमनागतस्यापीति, खंधेणेति इति वचनात् स्कन्धग्रहणं, तेन स्कन्धे त्रय आलापका बाच्याः, एवं जीवपदेनापि ॥ जीवाधिकारात्
DHADIMIDCHINADITIOHITIOCTRIDICIPEHDCHHOCHHAP NADAN POG
दीप अनुक्रम [४८-४९]
~55
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [४] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग-प
बती
मुत्रम्
प्रत सूत्रांक [४३]
छास्थवक्तव्यतामुद्देशकान्तं यावदाह-'संजमेणं'ति (सू०४३) संयमेन-पृथिव्यादिरक्षणरूपेण संवरेण-इन्द्रियकषायनिरोधेन,एतचU शतके गौतमेनानेनाभिप्रायेण पृष्टं, यदुत उपशान्तमोहावस्थायां सर्वविशुद्धाः संयमादयः स्युः, विश्रुद्धसंयमसाध्या च सिद्धिरिति, सा उद्देशः न छमस्थस्य स्यादिति, अंतं करें'ति भवान्तकारिणः, 'अंतिमसरीरित्ति अन्तिमवपुषः-चरमदेहाः,'आहोहिय'त्ति 'आहो-IH |हिए णं भंते ! मणूसे तीतमणतं सासय'मिति दण्डकत्रयं, तत्र अधः-परमावधेरधस्ताद्योऽवधिः सः अधोऽवधिस्तेन यो व्यवहरत्य-II सावधोऽवधिकः, परिमितक्षेत्राधिक इति, परमोहिय'त्ति परमाधोऽवधिकः, स द्रव्यतः सर्वरूपिद्रव्याणि क्षेत्रतोऽलोकेऽसङ्ख्यात-10 लोकमात्रालोकखण्डानि कालतोऽसङ्ख्यातावसर्पिणीः पश्येद् , असौ परमावधिक ज्ञानविषयः, तस्यान्तर्मुहर्तात्परतः केवलोत्पत्तिः 'अलमत्युत्ति अलमस्तु-पर्याप्तं भवतु ।। ।
इति प्रथमशते चतुर्थोद्देशकविवरणम् अनन्तरोद्देशकान्ते अर्हदादय उक्ताः, ते पृथिव्यां स्युः अथवा पृथिवीत उद्धृत्ता मनुजत्वमवाप्ताः सन्तस्ते स्युरिति पृथिवीस्वरूप-| माह-'छण्हंपि जुयलाण' (११०गाथा),तत्र दक्षिणोत्तरदिग्भेदतोऽसुरादिनिकाये षट्सु युगलेषु पदसप्ततिर्भवनलक्षमिति,षड्युग-IN | लानामयं विभागः-'चउतीसा चउचचा अट्ठत्तीसं च सयसहस्साओ । पण्णा चत्तालीसा दाहिणओ हुंति भवणाई ॥१॥ चउचउल
क्खबिहूणा तावइया चेव उत्तरदिसाए । 'पुढवि'त्ति 'जीवावाससयसहस्स'त्ति पृथिव्यादिषु जीवावासानां-जीवावस्थानस्था| नानां शतसहस्राः असङ्ख्याताः स्युः, 'पुढविठिई ओगाहण'त्ति, गाहा (१५) 'पुढवि'त्ति पृथिव्यादिषु जीवावासेषु इति द्रष्ट-| व्यं, 'ठिइ'त्ति 'सूचनात सत्र'मिति न्यायात स्थितिस्थानानि वाच्यानि, ओगाहण'त्ति अवगाहनास्थानानि,शरीरादिपदानि व्यक्ता
दीप अनुक्रम [५१]
॥२४॥
अत्र शतक-१, उद्देषक: ४ समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देषक: ५ आरब्ध:
~56~
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[४४-४६]
+
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[५२-६३]
“भगवती”- अंगसूत्र -५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [५] मूलं [४४ ४६] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CDC JCcccccűcsŮ
सूत्रम्
श्रीभग-न्येव, एवं स्थितिस्थानादीनि दश द्वाराणि इहोदेश के वाच्यानि इति गाथासमासार्थः, विस्तरार्थस्त्वेवम्- 'एग मेगंसि णिरयाबतीवासंसि ' एकैकस्मिन्नरकावासे 'ठिइठाण 'त्ति आयुषो विभागाः, 'असंखेज' त्ति सख्यातीतानि कथं ?, प्रथमपृथिव्यपेक्षया जघन्या स्थितिर्दशवर्षसहस्राणि उत्कृष्टा तु सागरोपमं एतस्यां चैकैकसमयवृध्ध्या असङ्ख्यातानि स्थितिस्थानानि स्युः, असरुयेयत्वात् सागरोपमसमयानामिति, नरकावासापेक्षयाऽप्यसङ्ख्येयान्येव तानि तेषु च जघन्योत्कृष्टविभागश्चैवम् प्रथमप्रस्तटे जघन्या १० वर्षसहस्राणि उत्कर्षतो नवतिरिति प्रतिनरकं भिन्नरूपं संबैकसमयाधिका द्वित्रिसमया० एवं यावदसङ्ख्यातसमयाधिका जघन्या स्थितिः, 'तप्पा उग्गुक्कोसिय'त्ति तस्य-विवक्षितनरकावासस्य प्रायोग्या - उचिता उत्कर्षिका तत्प्रायोग्योत्कपिंका, इदमपि स्थितिस्थानं विचित्रं, विचित्रत्वादुत्कर्षस्थितेः एवं स्थितिस्थानानि निरूप्य क्रोधाद्युपयुक्तत्वं नारकाणां विभागेन दर्शयन्नाह 'किं को होवउत्ता ४' इति प्रश्ने सर्वेऽपि तत्र प्रतिनरकं जघन्यस्थितिकानां सदैव भावात् तेषु च क्रोधोपयुक्तानां बहुत्वात् सप्तविंशतिर्भङ्गाः स्युः, 'समयाहियाए 'त्ति एका दिसख्यातसमयाधिकजघन्यस्थितिकानां तु कादाचित्कत्वात् तेषु क्रोधाद्युपयुक्तानां एकत्वानेकत्वसम्भवादशीतिर्भङ्गकाः, एकेन्द्रियेषु तु सर्वकषायोपयुक्तानां बहूनां भावादभङ्गकमाहेति "सम्भवति जहिं विरहो असीती गंगा तहिं करेजाहि । जहियं न होइ विरहो, अभंगयं सत्तवीसा वा ॥ | १ ||" अयं च तत्सस्यापेक्षो विरहो द्रष्टव्यः, न तूत्पादापेक्षया, यतो रत्नप्रभायां २४ मुहूर्त्ता उत्पाद विरह कालः, ततश्च यत्र सप्तविंशतिर्भङ्गाः तत्रापि विरहभावादशीतिं प्रामोति, सप्तविंशतेश्वाभाव एव, 'सम्वेऽवि ताव हुज्ज'ति प्रतिनरकं जघन्यस्थितिकानां नारकाणां सदैव बहूनां सद्भावात् नारकभवस्य बहुक्रोधवन्यात् सर्व एव क्रोधयुक्ताः स्युरित्येको भङ्गः, 'अहवे'त्यादि, अत्र द्वित्रिचतुसंयोगभङ्गा दर्शिताः, तत्र
अत्र शतक -१, उद्देषक: ५ एव वर्तते, यत् प्रत-संपादने 'उद्देशक: ४' इति मुद्रितं तत् मुद्रण स्खलना दृश्यते
~57~
१ शतके
४ उद्देशः
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत सूत्रांक
[४४-४६]
+
गाथा:
दीप
अनुक्रम [ ५२-६३]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [५] मूलं [४४-४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि - रचिता वृत्तिः
985090508386
द्विकसंयोगे बहुवचनं अमुंचता पड् भङ्गाः, त्रिकसंयोगे १२ भङ्गाः क्रोधे नित्यं बहुवचनं, मानमाययोरेकव वनामेति प्रथमः, मानकत्वे मायाबहुत्वे द्वितीयः, माने बहुत्वे मायैकत्वे ३ मानमाययोर्बहुत्वे ४, क्रोधमानलोभैरित्थमेव चत्वारः क्रोधमायालोभरित्थमेव चत्वारः, एवं जाताः १२, चतुष्कसंयोगे स्वष्टौ कथं १, क्रोधे बहुत्वेन मानमायालो भैकत्वेनैकः, एवं लोभे बहुत्वेन २ एवमेतावेकवचनान्तमायया जातौ एवं बहुवचनान्तमायया द्वौ एवं जाताथत्व र एकवचनान्तमानेन, एवं बहुवचनान्तमानेन, जाता एवमष्टौ जघन्यस्थितिनारकेष्वेव सप्तविंशतिर्भङ्गा उक्ताः, जघन्य स्थितिनारका बहवः स्युस्तेन क्रोधे बहुवचनमेव, अथाशीतिभङ्गा उच्यन्ते - क्रोधाद्येकत्वेन ४ बहुत्वेनापि ४, द्विक्संयोगे २४ तथाहि - क्रोधमानयोरेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारः क्रोधमाययोः ४ क्रोधलोभयोः ४ मानमाययोः ४ मानलोभयोः ४ मायालोभयोः ४ इति द्विकयोगे २४, त्रिकसंयोगे ३२, तथाहि - क्रोधमानमायास्येकत्वेन १ एष्वेव मायाबहुत्वेन द्वितीयः एवमेतौ मानैकत्वेन द्वावेव, अन्यौ तहहुत्वेन ४, क्रोधकत्वेन ४ क्रोधबहुत्वेन ४, एवमौ क्रोधमानमायात्रिके जाताः, तथैवाष्टौ क्रोधमायालोभेषु तथैवाष्टौ मायामानलोभेषु एवं जाताः ३२, चतुष्कसंयोगे १६, क्रोधादिष्वेकत्वेनैकः, लोभस्य बहुत्वेन द्वितीयः एवमेतौ मायैकत्वेन तथाऽन्यौ मायाबहुत्वेन, एवमेते चत्वारो मानैकत्वेन, चत्वारो मानवहुत्वेन च, एवमष्टौ क्रोधकत्वेन, अन्ये अष्टौ क्रोधबहुत्वेन चेति जाताः पोडश, सर्वे मिलिता एवमशीतिभङ्गाः, एते च. जघन्य स्थिता बेकादिसङ्ख्यातान्तसमयाधिकायां भवन्ति, अत्र सप्तविंशत्यशीतिभङ्गकव्यक्तिज्ञेया, यथा-इमीसे णं भंते! रयगप्पभाए पुढबीए तीसाए मेरइयावाससयहस्सेसु एगमेगंसि णिरयावासंसि जहनियाए ठिइए बट्टमाणा पोरइया किं कोहोब उत्ता माणोवउत्ता मायोवडता लोभोवउत्ता १, गोयभा ! सब्वेऽवि ताव होऊ कोहोव उत्ता, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य,
अत्र शतक -१, उद्देषक: ५ एव वर्तते, यत् प्रत-संपादने 'उद्देशक: ४' इति मुद्रितं तत् मुद्रण स्खलना दृश्यते
~58~
११ शतके ४ उद्देशः
॥२५॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[४४-४६]
+
गाथा:
दीप
अनुक्रम [५२-६३]
श्रीभग
वती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [५] मूलं [४४-४६]] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
300100
१ अहवा कोहावउत्ता य माणोवउत्ता य २ अहवा कोहोवउत्ते य मायोवउत्ता य ३ अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्सा य, एवं सत्तावीसं भंगा णेयच्या, भावना चैवं यथा सर्वेपि क्रोधोपयुक्ताः ६त्येकः प्रथमो भङ्ग १ अथ द्विकयोगाः - क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्तः १ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ताः २ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तः ३ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ताः ४ क्रोधोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ५ क्रोधोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ६ द्विकयोगे जाताः पद्, अथ त्रिकयोगाः-क्रोधोपयुक्तः मानोपयुक्तो मायोपयुक्तः १ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः २, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः ३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः ४ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ५ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ६ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ७ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ८, क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ९ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १०, क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ११ क्रोधोपयुक्ताः मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १२, एवं त्रिकयोगे जाता द्वादश, अथ चतुष्कयोगाःक्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १, क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्त मायोपयुक्त लोभोपयुक्ताः २, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ४ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ५ क्रोधोपयुक्तता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ६, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ७ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ८, एवं चतुष्कयोगा जाता अष्टौ इत्येकषड्द्वादशअष्टयोगमीलने सर्वे जातास्सप्तविंशतिमिताः । 'इमीसे' णं भंते! इयणप्पभाए पुढवीए तीसाए णिरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि णिरयावासंसि समया| हियाए जहण्णद्वितीए बट्टमाणा णेरड्या किं कोहोबत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवडता १, गो०! कोहोबते य १ माणो
अत्र शतक -१, उद्देषक: ५ एव वर्तते, यत् प्रत-संपादने 'उद्देशक: ४' इति मुद्रितं तत् मुद्रण स्खलना दृश्यते
~59~
JGİCİCİCHICCJELJ00,0
१ शतके
४ उद्देश:
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[४४-४६]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[ ५२-६३]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
JLL
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [५] मूलं [४४-४६ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
वउत्ते य २ मायोवउत्ते य ३ लोभोवउत्ते य ४ कोहोवउत्ता य ५ माणोवउत्ता य ६ मायोवउत्ता य ७ लोभोवउत्ता य ८, अहवा कोहावउत्ता य माणोवउत्ते य, एवं असीति भंगा भणियब्वा, अथाशीतिर्भङ्गा उच्यन्ते यथा क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः, एकत्वेन चत्वारो जाताः, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः, बहुत्वेनापि चत्वारः, सर्वे एककयोगा अष्टौ अथ द्विकयोगे चतुर्विंशतिभङ्गा यथा - क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तः १ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तः २ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ताः ३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ताः ४ एवं क्रोधोपयुक्तो मायोयुक्तः५ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तः, ६ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्ताः ७ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ताः ८ क्रोधोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ९ क्रोधेोपयुक्ता लोभोपयुक्तः १० क्रोधोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ११ क्रोधोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः १२ एवं मानोपयुक्त मायोपयुक्तः १३ मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः १४ मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः १५ मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः १६ एवं मानोपयुक्तो लोभोपयुक्त : १७ मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १८ मानोपयुक्ता लोभोपयुक्तः १९ मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः २०, एवं मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः २१ मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः २२ मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २३ मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ता: २४, एवं क्रोधमानाभ्यां ४ क्रोधमायाभ्यां ४ क्रोधलोभाभ्यां ४ मानमायाभ्यां ४ मानलोभाभ्यां ४ मायालोभाभ्यां ४ द्विक्संयोगा एकत्व बहुत्वाभ्यां ४ चत्वारो भवन्ति, सर्वे मीलिता जाताश्रतुर्विंशतिमिताः, त्रिकसंयोगे द्वात्रिंशद् भवन्ति, यथा क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्तः १, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः २ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः ३ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः ४, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्तः ५, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः ६ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः ७ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ताः ८ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो लोभोपयुक्तः ९ क्रोधोपयुक्तो
अत्र शतक -१, उद्देषक: ५ एव वर्तते, यत् प्रत-संपादने 'उद्देशक: ४' इति मुद्रितं तत् मुद्रण स्खलना दृश्यते
60~
९ शतके
४ उद्देशः
॥२६॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [9], मूलं [४४-४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शतके
प्रत सूत्रांक [४४-४६]
श्रीभग वतीसूत्रम्
गाथा:
பதபாடித் தமர்ப்புத் தாரா வாயாடி தரப்பர் புதரதப்பா பப்பபு தரப்பு நியாயது
| मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १० क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ताः लोभोपयुक्तः ११ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १२ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १४ क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ता लोभोपयुक्तः १५ | क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १६ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः१७ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १८ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः १९ क्रोधोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः २० क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः २१ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २२ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः २३ क्रोधोपयुक्ता मायोपयुक्ता। लोभोपयुक्ताः २४ मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः २५ मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः २६ मानोपयुक्तो मायो|पयुक्ता लोभोपयुक्तः २७ मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः २८ मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः २९, मानोपयुक्ता |मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः३०, मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्त: ३१, मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ३२, क्रोधमानमायात्रिकेऽष्टौ क्रोधमानलोभेष्वष्टौ क्रोधमायालोमेष्वष्टौ मानमायालोमेष्वष्टौ, एवं त्रिकसंयोगैर्जाता ३२ भेदाः, चतष्कसंयोगे | पोडश भवन्ति, यथा क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १,क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः
२ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ३, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्तो मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः ४, क्रोधोपयुक्तो | मानोपयुक्ता मायोपयुक्तः लोभोपयुक्तः ५ क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ताः मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः ६, क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता |मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ७,क्रोधोपयुक्तो मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः ८,क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभो. |पयुक्तः ९, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १० क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः ११
பாமா பயானறியான் பேப்பர் பார்ப்பனார்
दीप अनुक्रम [५२-६३]]
~61
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[४४-४६]
+
गाथा:
दीप
अनुक्रम [ ५२-६३]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
micmcm
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [५] मूलं [४४-४६]
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
ROGOCHER ON HO
क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तो मायोपयुक्ता लोभोपयुक्ताः १२, क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्तः १३ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्तो लोभोपयुक्ताः १४ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोपयुक्तः १५ क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्ता मायोपयुक्ता लोभोषयुक्ताः १६, एवं सर्वे जाताः अशीतिर्भङ्गाः, भगवतीप्रथमशते पञ्चमोद्देशके भङ्गकसङ्ख्या ॥ ॥ अथ अवगाहनाद्वारम् । तत्र 'ओगाहण ठिति' त्ति अवगाहन्ते आसते यस्यां सा अवगाहना-तनुः, तदाधारभूतं च क्षेत्रं, तस्याः स्थानानि प्रदेशवृद्धा विभागा अवगाहनास्थानानि, तत्र 'जहण्णि' त्ति जघन्या अङ्गुलासख्येय भागमात्रा सर्वनरकेषु 'तप्पाउरगु' त्ति तत्प्रायोग्योत्कर्षिका, यथा त्रयोदशप्रस्तटे धनुस्सप्तकं हस्तत्रयमङ्गुलष्टुं च, 'अहण्णियाए 'त्ति एकादिसङ्ख्यातान्तप्रदेशाधिकजपन्यावगाहनायां वर्त्तमानानां नारकाणां स्तोकत्वात् क्रोधाद्युपयुक्त एकोऽपि लभ्यते अतोऽशीतिर्भङ्गाः, 'असंखेजपएस' ति असङ्ख्यातप्रदेशाधिकायां तत्प्रायोग्योत्कृष्टायां च नारकाणां बहुत्वात् क्रोधे बहुत्वसद्भावान्मानादिष्वेकत्वबहुत्वसम्भवात् २७ भङ्गाः, शरीरद्वारे सत्तावीसं भङ्गाः, वैक्रियतैजसकार्मणवपुःषु सप्तविंशतिर्वाच्येति, ननु विग्रहगती केवले तैजसकार्मणशरीरे स्थाताम्, तयोरल्पत्वेनाशीतिर्भङ्गानां सम्भवति, कथमुच्यते तयोः सप्तविंशतिरेवेति, अत्रोच्यते, सत्यमेतत् केवलं वैक्रियव पुरनुगतयोस्तयोरिहाश्रयणं, केवलयोस्तयोधानाश्रयणमिति सप्तविंशतिरेव, 'छण्हं संघयणाणं असंघयणी'ति षण्णां संहननानां मध्यादेकतरेणापि संहनेनासंहननी, कस्मादित्याह - 'नेवडी' ति, नैवास्थ्यादीनि तेषां सन्ति, अस्थिसञ्चयरूपं च संहननमुच्यते अतोऽसंहननी, 'अणिष्ठ'त्ति इप्यन्ते स्मेतीष्टाः तन्निषेधादनिष्टाः अकान्ताः 'अमणुण्ण'त्ति न मानसिकसंवेदनेन शुभतया ज्ञायन्ते इत्यमनोज्ञाः, 'अमणाम'त्ति न मनसा अम्यन्ते-गम्यन्ते पुनः २ स्मरणतो ये ते अमनोऽमाः 'संघायत्ताए'त्ति सङ्घाततथा शरीर
~62~
OG DOG HOGACJIC JOC J
९ शतके
५ उद्देशः
॥२७॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [9], मूलं [४७]
(०५)
श्रीभग
शतके
वती
उदेशः
प्रत सूत्रांक [४७]
रूपसश्चयतयेत्यर्थः, संस्थानद्वारे 'किंसंठियत्ति किं संस्थितं संस्थानं येषां तानि किंसंस्थितानि, 'भवधारणित्ति भवधारणं-निजजन्मातिवाहनं प्रयोजनं येषां तानि भवधारणीयानीति, 'उत्तरखेउव्व'त्ति पूर्ववैक्रियापेक्षया उत्तरकालभावीनि वैक्रियाणि, | 'हुंडसंठिय'त्ति सर्वत्रासंस्थितानि, दृष्टिद्वारे 'सम्मामिच्छादसणे असीईत्ति(सू०४७)मिथदृष्टीनामल्यत्वात,तद्भावस्थापि च। कालतोऽल्पत्वादेकोऽपि लभ्यते इत्यशीतिर्भङ्गाः । ज्ञानद्वारे 'तिन्नि नाणाई नियम'त्ति ये ससम्यक्त्वा नरक उत्पद्यन्ते तेषां प्रथमसमयादारभ्य भवप्रत्ययस्यावधिज्ञानस्य भावात् त्रिज्ञानिन एव ते, ये तु मिथ्यादृष्टयस्ते संनिभ्योऽसंज्ञिभ्योत्पद्यन्ते, तत्र ये संज्ञिभ्यस्ते भवप्रत्ययादेव विभङ्गस्य भावाच्यज्ञानिनो, ये त्यसंज्ञिभ्यस्तेषामाद्यादन्तम॒हत्तात् परतो विभङ्गोत्पत्तिरिति तेषां पूर्वमज्ञानद्वयं, पश्चाद् विभङ्गोत्पत्तावज्ञानत्रिकमित्युच्यते-'तिण्णि अण्णाणाई भयणाए'त्ति, भजनया-विकल्पनया, कदाचित् द्वे | कदाचित्रीणि इत्यर्थः, अत्रार्थ गाथे स्याताम्-"अस्सन्नी नरएमुं पजतो जेण लहइ विभंगं । नाणा तिमेव तओ अन्नाणा दोणि तिण्णेव ॥१॥ सन्नी नेरइएमुं उरलपरिचायणंतरे समए । विभंग ओहिं वा अविग्गहे विग्गहे लहइ ।।२।" आमिनिबोधिकज्ञान-1 |वत् सप्तविंशतिभङ्गोपेतानि आद्यानि त्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि चा, इह च त्रीणि ज्ञानानि इति यदुक्तं तदाभिनिबोधिकस्य पुनर्गण
नेन, अन्यथा द्वे एव ते वाच्ये स्याता, 'तिणि अण्णाणाई' इत्यत्र यदि मतिश्रुताज्ञाने विभङ्गात् पूर्वकालभाविनी विवक्ष्येते ।
तदाऽशीतिर्भङ्गा लभ्यन्ते, अल्पत्वात्तेषां, किन्तु जयन्यावगाहनास्ते, ततो जघन्यावगाहनाश्रयेणैवाशीतिर्भङ्गास्तेषां ज्ञेयाः, योगद्वारे | Hएवं कायजोए'त्ति इह यद्यपि केवलकार्मणकाययोगेऽशीतिभङ्गाः सम्भवन्ति तथापि तस्याविवक्षणात् सामान्यकाययोगाश्रयणाच्च
सप्तविंशतिरुक्ताः। उपयोगद्वारे 'सागरोवउत्त'त्ति आकारो-विशेषांशग्रहणशक्तिस्तेन सहेति साकारः, तद्विपक्षो निराकार,
गाथा:
दीप अनुक्रम [६४-६५]
~63~
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [9], मूलं [४८-४९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [४८-४९]
श्रीभगबतीसूत्रम्
गाथा:
L: सामान्यग्राहीत्यर्थः, 'णाणत्तं लेसासु'त्ति रत्नप्रभावच्छेपपृथिवीप्रकरणान्यध्येयानि, केवलं लेश्यासु विशेषः, तासां भिन्नत्वात् ,
तदर्शनायाह-'तइयाए मीसिय'त्ति वालुकप्रभाषां उपरितननरकेषु कापोता, अधस्तनेषु नीललेश्या स्यादिति यथासम्भवं प्रश्नपत्रे उद्देशः | उत्तरसूत्रे चाध्येतव्ये, गाथानुसारतः सूत्रामिलाप एवं कार्यः 'सकरप्पभाए णं भंते! पणवीसाए नरयावाससयसहस्सेसु एकमेकसि | |णिरयावासंसि कर लेसाओ पं०१, गो, एगा काउलेस्सा पण्णता, सकरप्पभाए णं भंते ! जाव काउलेसाए वट्टमाणा णेरइया किं कोहोवउत्ता इत्यादि जाव सत्तावीसं भङ्गाः, असुरकुमारप्रकरणे 'पडिलोमा भंग'त्ति(सू०४८)नारकप्रकरणे हि क्रोधमानादिना क्रमेण भङ्गकनिर्देशः कृतः, असुरकुमारप्रकरणेषु तु लोभमायामानक्रोधादयः प्रतिलोमतो चाच्याः, अत एवाह-"सब्वेऽवि ताब, होज्जा लोभोवउचा, देवा हि प्रायो लोभवन्तः स्युः तेनासुरकुमाराः सर्वेऽपि लोभोपयुक्ताः १, द्विकसंयोगे तु लोभोपयुक्तत्वे बहुत्वं मायोपयुक्तत्वे एकत्वबहुत्वाभ्यां द्वौ भङ्गो, एवं सप्तविंशतिर्भङ्गाः 'णाणत्तं जाणियव्वं'ति, नारकाणामसुरादीनां संहनन-10 संस्थानलेश्याम नानात्वं ज्ञातव्यमिति, 'चउसट्ठीएणं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमा-15 राणं सरीरा किंसंघयणी?, गो०! असंघयणी, जे पोग्गला इट्ठा कंता ६ ते तेसिं संघायत्ताए परिणमंति, एवं संठाणेवि, नवरं भवधारणिआ समचउरंससंठिया, उत्तरवे उब्बिया अन्नयरसंठाणसंठिया, एवं लेसासुवि, कति लेस्साओ पं०१, गो०! चत्तारित। किण्हा नीला काउ तेउलेसा, चउसट्ठीए णं जाव किण्हलेस्साए वट्टमाणा किं कोहाबउत्ता ४१, गो! सब्वेवि ताव होजा लोहोवउत्ता, एवं नीला काउ तेउएवि, नागकुमारादिषु चुलसीए नागकुमारावाससयसहस्सेसु इत्येवं प्रश्नसूत्रेषु नानात्वमवगम्य सूत्रा-INISin | भिलापः कार्य इति । एवं पुढ विकाइयाणं सम्बेसुवि ठाणेसु अभंगय(४९)एकैकस्मिन् पृथिवीकायिके कपायोपयुक्ता बहवो लभ्यन्ते |
दीप अनुक्रम [६६-६७] |
~64~
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [9], मूलं [४८-४९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
BE
प्रत सूत्रांक [४८-४९]
गाथा:
तेनाभङ्गक दशस्वपि स्थानेषु योज्यं, नवरं 'तेउलेसाए'त्ति पृथ्वीकायिकलेश्याद्वारे तेजोलेश्या वाच्या, सा च यदा देवलोक-1 च्युतो देव एकोऽनेका वा पृथ्वीपूत्पद्यते तदा सा स्यात् , तत्र तदेकादिभवनादशीतिभङ्गाः स्युः, शेषाणि तु नारकबद्वाच्यानि, |'णाणत्तं जाणियब्वं'ति नानात्वं यत् पूर्वोक्तं, तचेदं शरीरादिषु सप्तसु ज्ञेयम्-'असंखिजेसु णं पुढविकाइयावाससयसहस्सेस | पुढवीकाइयाणं कह सरीरगा पं०१, गो० तिष्णि, तं०-ओरालिए तेयए कम्मए, एतेषु च 'कोहोवउत्ता' इत्यादि वाच्यं, तथा 'असंखेजा णं पुढवीकाइया णं किंसंघयणी?, तथैव नवरं पोग्गला अमणुना मणुना सरीरसंघायचाए परिणमंति' एवं संस्थानद्वारेपि, 'किंसंठिया पण्णता ?, गो. हुंडसंठियावि' इति वाच्यं, न तु 'दुविहा सरीरगा पण्णचा, तं०-भवधारणिञ्जा उत्तरवेउब्बिया
ये'ति, यतः पृथ्वीकायिकानां तदभावात् , अथ लेश्याद्वारे-'पुढवीकाइया णं भंते ! कइलेसा पं०१, गो० चत्तारि, तं०-किण्हा नीला HI काउ तेउ' आद्यासु तिसृष्वभडकमेव, तेजोलेश्याविधिः पूर्वोक्त एव, दृष्टिद्वारे इदं वाच्यं-'असंखेजपुढविकाइयाणं किं सम्मदिट्टीDIमिच्छ० सम्मामिच्छ०१, गो० मिच्छविट्ठी', शेषं तथैव, ज्ञानद्वारे 'पुढविकाइया णं भंते! आणी अनाणी ?, गो० अनाणी' योगRIद्वारे 'पुढविकाइया कि मणजोगी वय कायजोगी?, गो० नो मण० नो वय कायजोगी'। 'एवं आउकाइयावि'चि, पृथ्वी|वदप्कायिका बाच्याः,दशस्वपि स्थानेषु अभङ्गा वाच्याः,तेजोलेश्यायामपि तथैवाशीतिभङ्गाः,यतो देवश्युतोऽत्र उत्पद्यत इति । तेउकाए' इत्यादि. 'सम्बेसवि ठाणेस'ति स्थितिस्थानादिदशस्खपि अभङ्गक, क्रोधाधुपयुक्तानामेकदैव बहना तेषु भावात, इह देवो।। नोत्पद्यत इति तेजोलेश्या तेषु नास्ति, ततस्तदसम्भवान्नाशीतिरपीत्यभङ्गकं, एतेषु सूत्राणि पृथ्वीकायसमानि, केवलं वायुकायसूत्रेषु शरीरद्वारे एवमध्येयं-'असंखिजेसुण भंते ! बाउकाइयाणं कह सरीरगापं०, गो० चत्तारित०-ओरालिए वेउम्बिए तेयए कम्मए'
FORDETAIDEHUROHIDIOERIOEDEOMADHANAGEET
दीप अनुक्रम [६६-६७]]
~65
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[५० ]
+
गाथाः
दीप
अनुक्रम
[६८]
श्रीभग
वती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [५], मूलं [५० ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
OLDEN G
'वण फइए 'त्ति वनस्पतयः पृथ्वीवद्वाच्याः, दशस्खयि स्थानकेषु भङ्गकाभावात् तेजोलेश्यायां च तथैवाशीतिभङ्गसद्भावादिति । ननु पृथिव्यव्वनस्पतीनां दृष्टिद्वारे साखादनभावेन सम्यक्त्वं कर्मग्रन्थेष्वभ्युपगम्यते, तत एव च ज्ञानद्वारे मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं च, अल्पाश्चैत एव ततोऽशीतिर्भङ्गाः सम्यग्दर्शनामिनिबोधिक श्रुतज्ञानेषु भवन्तु नैवं पृथिव्यादिषु सास्वादन भावस्यात्यन्तविरलत्वेन अविर्वाक्षितत्वात् तत एवोच्यते- 'उभयाभावो पुढवाइएस विगलेसु होइ उबवन्नो' त्ति, उभयं प्रतिपद्यमानपूर्वप्रतिपन्नरूपं इति । 'बंदिय'त्ति (सू०५०) जेहिं ठाणेहिं णेरइयाणं असीति भंगा तेहिं ठाणेहिं वेदियतेंदियचउरिंदियाणं असीई चैव, तत्र एकादिसङ्ख्या| तान्तसमयाधिकायां जघन्यस्थितौ १ जघन्यावगाहनायां च २, तत्रैव च सङ्ख्येयान्तप्रदेशवृद्धायां ३ मिश्रदृष्टौ ४ च, नारकाणामशीतिर्भङ्गाः उक्ताः, विकलेन्द्रियाणामप्येतेषु स्थानेषु मिश्रदृष्टिवर्जेष्वशीतिरेव, अल्पत्वात् तेषां क्रोधाद्युपयुक्त स्यैकैकस्य सम्भवान्, | मिश्रदृष्टिस्तु विकलेन्द्रियेषु न स्यात् इति न विकलेन्द्रियाणां तत्राशीतिभङ्गसम्भव इति, इहैव विशेषाभिधानायाह-'णवर' मिति, दृष्टिद्वारे ज्ञानद्वारे च नारकाणां सप्तविंशतिरुक्ता विकलेन्द्रियाणां तु अब्भहियंति, अभ्यधिकानि अशीतिर्भङ्गकानां च भवति, क्वेत्याह- सम्यक्त्वे, अल्पीयसां हि विकलेन्द्रियाणां साखादनभावेन सम्यक्त्वं, अल्पत्वाच्च तेषामेकत्वस्यापि सम्भवादशीतिर्भङ्गाः, एवं मतिज्ञाने श्रुतज्ञाने च, तथा 'जेही' त्यादि, येषु स्थानेषु नारकाणां सप्तविंशतिर्भङ्गाः तेषु स्थानेषु द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां भङ्गकाभावः तानि च प्रागुक्ताशीतिभङ्गकस्थानावशेषाणि मन्तव्यानि भङ्गकाभावश्च क्रोधाद्युपयुक्तानामेकदैव बहूनां भावादिति, विकलेन्द्रियसूत्राणि पृथ्वीकायसूत्राणीवाध्येयानि, नवरमिह लेश्याद्वारे तेजोलेश्या नाध्येतव्या, दृष्टिद्वारे 'बेइंदिया णं भंते ! किं सम्मदिट्ठी मिच्छ० सम्मामिच्छ०१, गो० ! सम्मदिट्ठी मिच्छ० (णो) सम्मामिच्छद्दिड्डी "सम्महंसणे वद्यमाणा बेदिया किं कोहोबत्ता' इति प्रश्ने
66~
शतके ५ उद्देशः
| ॥२९॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[५० ]
गाथाः
दीप
अनुक्रम [ ६८ ]
श्रीभग बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [५], मूलं [५० ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CJCJCJCDC_CC_DOC
उत्तरमशीतिभङ्गाः, ज्ञानद्वारे च वेइंदिया णं भंते! किं नाणी अन्नाणी ?, गो० ! णाणीवि अन्नाणीवि, जइ नाणी दुनाणी - मइनाणी सुयनाणी' शेषं तथैवाशीतिर्भङ्गाः । योगद्वारे - 'बेइंदिया णं भंते! किं मण० वय० कायजोगी?, गो० णोमण० वय० कायजोगीवि,' एवं त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियसूत्राण्यपि । 'पचिदिए' इत्यादि, 'जहिं सत्तावीसं भंग'त्ति यत्र नारकाणां सप्तविंशतिर्भङ्गास्तत्र पञ्चेन्द्रियतिरक्षां अभङ्गकं तच्च जघन्यस्थित्यादिकं पूर्वदर्शितमेव, भङ्गकाभावश्च क्रोधाद्युपयुक्तानां बहूनां भावाद्, एकदैव तेषु भावादिति सूत्राणीह नारकसूत्रवदध्येयानि, नवरं शरीरद्वारे अयं विशेषः, 'असंखिजेसु णं भंते! पंचिदियतिरिक्खजोगियावासेसु पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं केवइया सरीरा पं० १, गो० ! चत्तारि, तं०-ओरालिए वेउच्चिए तेयए कम्मए' सर्वत्र चाभङ्गकं तेषां । संहननद्वारे, 'पंचिदियतिरिक्खजोणियाण किं संघयणा पं० १, गो० छ सं० एवं संस्थाने छ संठाणा । लेश्याद्वारे 'छल्लेसा' मणु| स्सावित्ति यथा नारका दशसु द्वारेषु अभिहिताः तथा मनुष्याः स्युः, 'जेहित्ति तत्र नारकाणां जघन्यस्थितौ एकादिसङ्ख्यातान्तसमयाधिकायां १ जघन्यावगाहनायां २ तस्यामेव सख्यातान्त प्रदेशाधिकायाम् ३ मिथे च ४ अशीतिर्भङ्गा उक्ताः, मनुष्याणामप्येतेष्वशीतिभङ्गाः, तत्कारणं च तदल्यत्वमेव, नारकाणां मनुष्याणां च सर्वथा साम्यपरिहारायाह- 'जेसु सत्तावीस 'न्ति | नारकाणां येषु सप्तविंशतिरुक्ता मनुष्याणां तेष्वभङ्गकं यतो नारकाणां बाहुल्येन क्रोधोदय एव स्यात् तेन तेषां सप्तविंशतिर्भङ्गा उक्तस्थानेषु युज्यन्ते, मनुष्याणां तु प्रत्येकं क्रोधाद्युपयोगवतां बहूनां भावान्न कपायोदये विशेषोऽस्ति, तेन तेषां तेषु स्थानेषु भङ्गकाभावः, इहैव विशेषमाह-'नवरं' ति येषु स्थानकेषु नारकाणामशीतिः तेषु मनुष्याणामप्यशीतिः, तथा 'जेसु सत्तावीसा तेसु अभंगयं' नवरं मनुष्याणामिदमभ्याधिकं यदुत जघन्यस्थितौ तेषामशीतिः, नतु नारकाणां तत्र सप्तविंशतिरुक्तेति अभङ्गकं तथा आहारकशरीर
~67~
PANCH
१ शतके
५ उद्देशः
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [५], मूलं [५०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
वती
प्रत सूत्रांक
Deer
[५०]
दीप अनुक्रम [६८]
बतां अशीतिः, आहारकवतां मनुष्याणामल्पत्वात् , नारकाणां तु तन्नास्त्येव, इत्येतदभ्यधिकं मनुष्याणामिति, इह च नारकसत्राणां मनुष्यसूत्राणां च शरीरादिषु चतुर्पु ज्ञानद्वारे विशेषमाह-'असंखिजेसु णं भंते ! मणुस्सावासेसु कइसरीरा पन्नात्ता ?, गो०! पंच, तं०-उरा० वेउ० आहारए तेयए कम्मए, असंखिजेसु जाव ओरालियसरीरे बरमाणा भंते! मणूसा कि कोहोवउत्ता? ४, गो! कोहावउत्ता ४' एवं सर्वशरीरेषु, नवरमाहारकेष्वशीतिभङ्गानां वाच्या, एवं संहननद्वारेऽपि 'मणुस्सा णं भंते ! किंसंघयणा पं० १. |गो छ, संस्थानद्वारे 'छसंठाणा' लेण्याद्वारे 'छल्लेसा' ज्ञानद्वारे 'नाणाणि पंच जाय केवलनाणं' एषु च केवलबजेषु अमजक. केवले तु कपायोदय एवं नास्ति इति । 'वाणमंतरे' त्यादि व्यन्तरादयो दशखपि स्थानेषु भवनपतिवद्वाच्याः, यत्र असुरादीना
मशीतिर्भङ्गा यत्र च सप्तविंशतिस्तत्र व्यन्तरादीनामपि ते तथैव वाच्याः, भङ्गकास्तु लोभमादौ कृत्वा 'लोहोवउत्ता' इत्यध्येयाः, LI भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कादीनां विशेषमाह-'णवरं जाणत्तं जाणियध्वं जं जस्स'ति, यत् लेझ्यादिगतं यस्य ज्योतिप्कादेस्तत | नानात्वं ज्ञातव्यं तस्येति, तत्र लेश्यायां ज्योतिष्काणामेका तेजोलेश्या, ज्ञाने च त्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि च त्रीणि, असंज्ञिनां तत्रोपपाताभावेन, असंज्युत्पादेन चापर्याप्तावस्थायामपि विभङ्गस्य सद्भावात् त्रीण्यज्ञानानि, तथा वैमानिकानां लेण्याद्वारे तेजोलेश्यादयस्तिस्रो लेश्या वाच्याः, ज्ञानद्वारे ज्ञानानि अज्ञानानि च त्रीणि, 'संखेजेसु णं भंते ! वेमाणियावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि वेमाणियावाससि केवइया ठिइठाणा पण्णता ? इत्यादि ॥ इति प्रथमशते पञ्चमोदेशकविवरणम् ।। ___ अथ पष्ठो व्याख्यायते, 'जावंते' इत्यादिदर्शनायाह-'जावइयाओ'त्ति (५१ सू०) यत्परिमाणात् 'उवासंतराओ'त्ति अवकाशान्तरात् आकाशविशेषात् अवकाशरूपान्तरालाद्वा, यावत्याकाशे स्थित इति, 'उदयंते'त्ति उदयन्-उद्गच्छन् 'चक्खु
॥३०॥
अत्र शतक-१, उद्देषक: ५ समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देशक: ६ आरब्ध:
~68~
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६], मूलं [१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
बती
प्रत सूत्रांक
सूत्रम्
[१]
फरिसति चक्षुषो-दृष्टेः स्पर्श इव स्पर्टी, न तु स्पर्श एव, चक्षुषोऽप्राप्तकारित्वात् , 'हब्वति शीघ्रं, स सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डले सप्तचत्वारिंशति योजनानां सहस्रेषु द्वयोः शतयोः त्रिषष्टौ च साधिकार्या वर्तमान उदये दृश्यते, तदस्तमयेऽप्येवं इति, मण्डल| विचारः स्थानान्तरादवसेयः। 'सवओ समंत'त्ति सर्वतो दिक्षु, समन्तात् विदिक्षु च, 'ओभासई'त्ति अवभासयति ईषत् स्थूलमेव प्रकाशयति, 'उओवेइ' भृशं उद्योतयति, तवेइ'त्ति तपति-शीतनाशं कुर्यात् इति, (प्रभासयति) यथा सूक्ष्म वस्तु दृश्यते तथा कुर्यात् इति, अथ क्षेत्रमाश्रित्याह-'तं भंते'त्ति यत् क्षेत्रमवभासयति उद्योतयति तपति प्रभासयति तत् क्षेत्रं किं भदन्त स्पृष्टं अस्पृष्टं वाऽवभासयति ?, इह यावत्करणादिदं दृश्यं, गो० पुटुं, नो अपुट्ठ ओभासेइ, तओ ओगाढं अणोगाढं?,
गोओगाई, नो अणोगाद, एवं अर्णतरोगाद, नो परंपरोगाद, तं भंते ! किं अणुयं बायरमोभासद ?, गो० अणुंपि ओभासेइ चायपि ओभासेइ, तं किं उड़ तिरिय अहे ओभा०१, गोउपि ३, तं भंते ! किं आई मज्झे अंते ओभासेइ १, गो आईपि ३, तं भंते ! सविसए अविसए?, गो० सवि० नो अविसए, तं भंते ! आणुपुब्धि अणाणुपुचि ओभा०, गो! आणुपु० नो अणाणुपुतं भंते ! कइदिसि ओभासइ ?, गोणियमा छद्दिसिंति, एतेषां पदानां 'उजोएइ० इति पदत्रयेण योजना वाच्या, 'पुढ'ति स्पृष्ट क्षेत्र प्रभासयति, अथ स्पर्शनामाह-'से नूर्ण'ति, सब्वंति'त्ति प्राकृतत्वात् सर्वतः सर्वासु दिक्षु'सब्वावंति'त्ति सर्वेण चा आतपेन। |आप्तिः-प्राप्तिर्यस्य क्षेत्रस्य तत्सर्वाप्ति, सर्वेण वा आतपेन आपो-व्याप्तिर्यस्य तत्सर्वापं, सह व्यापेन आतपव्याप्त्या यत् तत्सव्यापं,। | इतिशब्दः सामान्यार्थः, 'फुसमाणकालसमयंमि'त्ति स्पृश्यमानक्षणे, अथवा स्पृशतः पर्यस्य स्पर्शनायाः कालसमयः स्पृश|त्कालसमयः, आतपेनेति गम्यते, यावत् क्षेत्रं स्पृशति सूर्यः, 'तावइयंति तावत् क्षेत्रं स्पृश्यमानं स्पृष्टमिति, 'हन्ते'त्युत्तरं
दीप अनुक्रम [६९]
~69~
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[५२]
दीप अनुक्रम [७०]
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [६], मूलं [५२ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
सूत्रम्
श्रीभूग-स्पृश्यमानस्पृष्टयोश्चैकत्वं मन्तव्यमिति प्रथमसूत्रात्, स्पर्शनामेवाधिकृत्याह- "लोयंते भंते! अलोयंतं' ति (५२ सू०) लोकान्तः सर्वतोऽलोकान्तं अलोकान्तो लोकान्तं, इहापि 'पुढं फुसर' इति, योज्यं, यावन्नियमात् पदिशः, एतद्भावना चैवं स्पृष्टम लोकान्तं लोकान्तं स्पृशति, स्पृष्टत्वं च व्यवहारतो दूरस्थस्यापि दृष्टं, यथा चक्षुःस्पर्शः, अवगाढं-आसन्नमिति, तदपि अनन्तरावगाढम् अव्यवधानेन सम्बर्द्ध, न तु परम्पराबगाढं शृङ्खलाकटिकावत् परम्परासम्बद्धं तं चाणुं स्पृशति, अलोकान्तप्रदेशमात्रं, सूक्ष्मत्वात्, बादरमपि च बहुदेशत्वात् तमूर्ध्वमधस्तिर्यग् च स्पृशेत्, ऊर्ध्वादिदिक्षु लोकान्त व्यालोकान्तस्य च भावात् तमादौ मध्येऽन्ते च स्पृशति, कथम् ?, आदिमध्यान्तकल्पनात् तिर्यगूर्ध्वाधोलोकप्रान्तानां तं च स्वविषये स्पृशति स्पृष्टावगाढादौ, नाविषयेऽस्पृष्टादाविति, तं चानुपूर्व्या, आनुपूर्वी चेह प्रथमस्थाने लोकान्तः ततो द्वितीयस्थाने अलोकान्त इत्यवस्थानतया स्पृशेत्, अन्यथा तु स्पर्शनैव न स्यात् तं च षट्सु दिक्षु स्पृशेत्, लोकान्तस्य पार्श्वतस्सर्वतोऽलोकान्त सद्भावात् विदिक्षु च स्पर्शना नास्ति, दिशां लोक विष्कम्भप्रमाणत्वात् विदिशां च तत्परिहारेण भावात् एवं द्वीपसागरान्तमुत्रेषु स्पृष्टादिपदभावना कार्या, द्वीपान्त सागरान्ते 'छसि' ति अस्यैवं भावना योजनसहस्रावगाढा द्वीपाच समुद्राः स्युः, ततश्चोपरितनानधस्तनांश्च द्वीपसमुद्र प्रदेशानाश्रित्योर्ध्वाधोदिग्द्वयस्पर्शना चाच्या, पूर्वादिदिशां तु प्रतीतैव समन्ततस्तेषामवस्थानात् 'उदयंते पोतंतं'ति' नयामुदकान्तं पोतान्तं-नौपर्यवसानं इहाप्यु च्छ्रयापेक्षया ऊर्ध्वदिकस्पर्शना वाच्या, जलनिमञ्जने बेति, 'छिद्दते दुसंतं'ति, छिद्रान्तो 'दूत' ति छिद्रान्तो दृष्यान्तं वस्त्रान्तं स्पृशति, इहापि पदिकस्पर्शभावना बत्रोच्छ्रयापेक्षया, अथवा कम्बलरूपवत्र पोट्टलिकायां तन्मध्योत्पन्नजीवभक्षणेन तन्मध्यरन्ध्रापेक्षया लोकान्तसूत्रवत् पदिकस्पर्शना भावयितव्या, 'छायंते 'ति इह छायाभेदेन पदिग्भावनैवम् आतपे व्योमवर्त्तिप
ALCCCCCCCCCC
~70~
शतके उद्देशः
॥३१॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६], मूलं [१३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
Signed
१ शतके ६ उद्देशः
प्रत सूत्रांक [५३]
दीप अनुक्रम [७२]
श्रीभगम
| क्षिप्रभृतिद्रव्यस्य या छाया तदन्त आतपान्तं चतुर्दिक्षु स्पृशति सः, तथा तस्या एवं छायाया भूमेः सकाशात् तत् द्रव्यं यावदु- वती
मच्छूपोऽस्ति, ततश्च छायान्त आतपान्तं ऊर्ध्वमधश्च स्पृशति, अथवा प्रासादवरण्डिकादेर्या छाया तस्या भित्तेरवतरन्त्या आरोहन्त्या सूत्रम्
| वा अन्त आतपान्तमूर्ध्वमधश्च स्पृशतीति, अथवा छायातपयोरेव पुद्गलानां असङ्ख्येयप्रदेशावगाहित्वादुच्छ्यसद्भावस्तत्सद्| भावाचोर्ध्वाधोविभागः, ततः छायान्त आतपान्तमूर्ध्वमधश्च स्पृशेत् इति भावनीयं । स्पर्शनाधिकारात् प्राणातिपातादिपापस्थानकमस्पर्शनामाह-'अस्थि'त्ति, (५३ मू०) अस्ति अयं पक्षः, 'किरिया कजई' इति क्रियत इति, क्रिया-कर्म सा क्रियते-भवति, 'पुढे त्यादि, व्याख्या पूर्ववत् , 'कडा कज्जईत्ति कृता भवति, अकृतस्य कर्मणोऽभावात् , आत्मकृतमेव कर्म स्थात् , नान्यथा, 'अणाणुपुब्बि'त्ति, पूर्वपश्चाद्विभागो यत्र नास्ति सा अनानुपूर्वी उच्यते, 'जहा नेरइया तहाएगिदियवजा भाणियब्बा' नारकवदसुरादयो वाच्या एकेन्द्रियवर्जाः, तेषां हि दिपदे 'निव्याघाएक छदिसं, वाघायं पडुच सिय तिदिसंति' इत्यादि | विशेषामिलापस्य जीवपदोक्तस्य भावाद , अत एमाह-एगि दिया जहा जीवा तहा भाणियब्बा, 'पेज'त्ति, अनभिव्यक्त| मायालोभखभावमभिष्वङ्गमात्रं प्रेम, 'दोसे'त्ति अनमिव्यक्तक्रोधमानस्वरूपमग्रीतिमात्रं द्वेषः, 'अभक्खाणे त्ति असद्दोपावि
करणम् , पेसुन्न'त्ति प्रच्छन्नमसदोषाविष्करणं, 'परपरिवाए'त्ति प्रकीणं परेषां गुणदोषवचनं, 'अरइरह'त्ति अरतिः-मोहनीयोदयाचित्तोद्वेगः रतिः-विषयेषु मोहनीयोदयाञ्चित्ताभिरतिः, अरतिरतिरिति,'मायामोसे' तृतीयकपायद्वितीयाश्रवयोः संयोगाः, अनेन च सर्वसंयोगा उपलक्षिताः, अथवा वेषातरकरणेन यत्परवञ्चनं तन्मायामृपा, 'मिच्छादसणसल्ले'त्ति, मिथ्यादर्शनं शल्यमिव विविधव्यथानिबन्धनत्वात् , मिथ्यादर्शनशल्यमिति ॥ एवं गौतमद्वारेण कर्म प्रज्ञप्तम् , तब शाश्वतं, अतः शाश्वतानेव
~71
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६], मूलं [१४] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[१४]
दीप अनुक्रम [७३-७६]
श्रीभग- लोकादिभावान् रोहकाख्यमुनिद्वारेण दर्शयितुमाह-'आलीणे'त्ति (सू. ५४) गुरुसमाश्रितः संलीनो वा 'भद्दपत्ति अनुपता
१ शतके वती- पको गुरुशिक्षागुणात् 'सत्तमे उवासन्तरे'त्ति सप्तमपृथिव्या अधोवाकाशमिति, अत्र सङ्गाहगाथा वाच्या, तत्र "उवासंति, उद्देशः सूत्रम्
सप्त अवकाशान्तराणि 'वाय'त्ति तनुवाता ७ धनवाताः ७'घणउदहि'त्ति घनोदधयः सप्त, 'पुढवित्ति सप्त पृथ्व्यः,'द्वीवत्ति जम्बूद्वीयादयोऽसख्याताः सागरा-लवणादयोऽपि असङ्ख्याताः, 'वास'त्ति वर्षाणि भरतादीनि ७,'नेरझ्याईति २४ दण्डकाः, | 'अस्थि'त्ति अस्तिकायाः पञ्च, 'समय'त्ति कालविभागाः, कर्माण्यष्टौ लेश्याः ६, दृष्टयो मिथ्यादृष्ट्यादयः ३, दर्शनानि ४ ज्ञानानि ५ संज्ञाः ४ शरीराणि पश्च योगाः ३ उपयोगी द्वौ द्रव्याणि ६ प्रदेशा अनन्ताः पर्यवा अप्यनन्ताः 'अ'त्ति अतीताद्धा अनागताद्धा सर्वाद्धा वा, अत्रैवं सूत्रामिलापः 'पुब्बिं भंते ! लोए पच्छा सव्वद्धा'इति, एतानि सूत्राणि शून्यज्ञानादिवाद निरासेन विचित्रवाह्याध्यात्मिकवस्तुसत्ताभिधानार्थानि, शम्भुकृतत्वनिरासेन वाऽनादित्वाभिधानार्थानि । अथ गौतममुखेनाह–'कइविहा 'ति (सू. ५५) आकाशप्रतिष्ठितो वातः-तनुवातघनवातरूपः, तस्य चाकाशान्तरोपरिस्थितत्वात् , आकाशं तु स्वप्रतिष्ठितमेव, न।
तत्प्रतिष्ठाचिंता कार्या, तथा वातप्रतिष्ठित उदधिः, धनोदधेस्तनुघनवातोपरिस्थितत्वात् २, उदधिप्रतिष्ठिता पृथिवी, धनोदधीनाMIमुपरिस्थितत्वात् रत्नप्रभादीनां, बाहुल्यापेक्षया चेदं उक्तं, अन्यथा ईषत्याग्भारा पृथ्वी आकाशप्रतिष्ठितैव ३ सुगम, पृथ्वीप्रतिष्ठि-14 | तानसस्थावराः प्राणाः, इदमपि प्रायिकमेव, यतः आशाशविमानगिरिस्थिता अपि ते सन्ति इति ४, अजीवाः-शरीरादिपुद्गलाः, ते जीवप्रतिष्ठिताः, जीवेषु तेषां स्थितत्वात् ५, जीवाः कर्मप्रतिष्ठिताः, कर्मसु अनुदयावस्थकर्मपुद्गलसमुदयरूपेषु संसारिजीवानामाथि
॥३२॥ तत्वात , अथवा जीवाः कर्ममिः प्रतिष्ठिता:-नारकादिभावेनावस्थिताः ६, तथा अजीवा जीवासङ्ग्रहीता?, मनोभावादेः पुद्गलानां
DOSTOCHODHRIAGar
~72~
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[ ५५ ]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[७३-७६]
श्रीभग वती
सूत्रम
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६], मूलं [ ५५ ] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
जीवैः सङ्गृहीतत्वात्, अथ जीवप्रतिष्ठितास्तथा अजीवा जीवसङ्गृहीता इत्येतयोः को भेदः १, उच्यते, पूर्वस्मिन् वाक्ये आधाराधेयभाव उक्तः, उत्तरे तु सङ्ग्राह्यग्राहकभाव इति भेदः, यच्च यस्य सङ्ग्राह्यं तत्तस्याधेयमिति अर्थापत्तिः स्यात् यथा अपूपस्य तैलमित्याधाराधेयभावोऽप्युत्तरवाक्ये दृश्य इति ७, 'जीवा कम्म'त्ति जीवाः कर्मसङ्गृहीताः, संसारिजीवानामुदयप्राप्तकर्मवशवर्त्तित्वात्, ये च यद्वशास्ते तत्र प्रतिष्ठिताः, यथा घटे रूपादय इत्येवमत्राप्याधाराधेयता दृश्या 'से जहानामए'त्ति, (सू० ५६) स यथानामकः कश्चित्पुरुषो बस्ति इतिं, 'आडोवे' त्ति आटोपयेत् — वायुना पूरयेत्, 'उष्पिं सियं'ति उपरिसितं 'पि बन्धने' इति धातोः के प्रत्यये चार्षत्वात् सितं बन्धं ग्रन्थिं बनाति करोतीति ' से आउयाए 'ति सः अप्कायः, 'तस्स वाउकायस्स'ति तस्य वायुकायस्य च ' उप्पिं'ति उपरितले सर्वोपरि तिष्ठति, 'हन्ते'त्युत्तरं यथा वायुराधारो जलस्य एवमाधाराधेयभाव आकाशघनवातादीनामिति भावः, 'अथाई' ति अस्ताघं- अगाधमिति, अस्ताघो वा निरस्ताधस्तलमिवेति, 'अतरं 'ति तरीतुमशक्यं 'अपोरिसं'ति न विद्यते पुरुषः प्रमाणमस्येति अपौरुषेयं 'पोग्गले' त्ति कर्मशरीरादिपुद्गलाः 'अण्णमण्णबद्ध'त्ति अन्योऽन्यं जीवाः पुद्गलानां पुद्गला जीवानां च सम्बद्धा इति, 'अण्णमण्णपुड' त्ति पूर्वं स्पर्शनामात्रेण अन्योऽन्यं स्पृष्टा| स्ततोऽन्योऽन्यं गाढतरसम्बद्धा इति 'अण्णमण्ण मोगाढ' त्ति परस्परेण लोलीभावं गताः, स्नेहप्रतिबद्धा इति, अत्र रागादिरूपः | स्नेहः, 'अण्णमण्णघड' त्ति अन्योऽन्यं घटा समुदायो येषां ते अन्योऽन्यघटाः तद्भावस्तत्ता तया अन्योऽन्यघटतया 'हरए'ति हृदो - नदः स्याद्-भवेत्, 'पुण्णे'त्ति पूर्णो भृतः, 'पुण्णप्पमाणे त्ति पूर्णप्रमाणः, तथा (यद्वा) पूर्ण जलेनात्मनो मानं यस्येति पूर्णात्ममानः 'बोलहमाणे' त्ति व्यपलोट्यन् अतिजलभरणात् छर्द्यमानजल इति, 'बोस' त्ति जलप्राचुर्यादेव कसन्- स्फारीभवन्
~73~
DH
DOD
शतके ६ उद्देशः
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[५६-५७]
दीप
अनुक्रम
[७७-७८]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६], मूलं [ ५६-५७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
वर्द्धमान इति, 'समभरघड' त्ति समभरवासौ घटश्चेति समासः, समभरघटः तद्भावस्तत्ता तया समभरघटतया समरभरघट इव सर्वथा | भृतघटाकारतयेति, 'अहेणं' ति अथार्थः, महंती 'सयासर्व' सदा आश्रवति ईषत् क्षरति जलं यैस्ते आश्रवाः - सूक्ष्मरन्धाणि, सन्तो| विद्यमानाः सदा वा शतसङ्ख्या वा आश्रवा यस्यां सा सदाश्रवा वा शताश्रवा वा, एवं शतच्छिद्रां, छिद्रं महत्तरं रन्थं, 'ओगाहि'त्ति अवगाहयेत्, 'आसव'त्ति आश्रवद्वारैः छिद्रैरिति, 'आपूर'त्ति आपूर्यमाणा जलेनेति शेषः, 'वोसहमाणा' भृता सती निमञ्जति, 'समभरघड' त्ति हदक्षिप्तसमभरघटवत्, इदस्याधस्त्योदकेन सह तिष्ठति, यथा नौश्च हदोदकं अन्योऽन्यमवगाहते, एवं जीवपुद्गलयोर्भावना । 'सया समियंति (सू. ५७) सदा-सर्वदा 'समियं ति सपरिमाणं, अथवा सदा-सर्वतुषु समितमिति - रात्रौ दिवसस्य च पूर्वापरयोः प्रहरयोः, तत्रापि कालस्य स्निग्धेतरभावमपेक्ष्य बहुत्वमल्पत्वं वाऽवसेयमिति, यदाह - 'पढमचरिमाउ सिसिरे० ' इत्यादि, लेपितपात्रं बहिर्न स्थापयेत्, स्नेहरक्षणार्थायेति, सूक्ष्मः स्नेहकायः प्रपतति, ऊर्ध्वं अधव तिर्यक् च, वैताढ्यादावधोलोकग्रामेषु तिर्यग्लोके, 'दीहकालं चिह्नइ'त्ति तडागादिपूरणात्, विध्वंसमागच्छति अल्पत्वात् तस्येति, ॥ प्रथमशते पष्ठोदेशकविवरणम् १-६ ।।
अथ सप्तम आरभ्यते--'उबवजमाणे 'त्ति (सु. ५८) ननु उत्पद्यमान एव उत्पन्नः कथं नारक उच्यते ?, अनुत्पन्नत्वात् तिर्यगादिवदिति, अत्रोच्यते, उत्पद्यमान उत्पन्न एव, तदायुष्कोदयाद्, अन्यथा तिर्यगाद्यायुष्काभावान्भारकायुष्कोदयेऽपि यदि नारको नासौ तदन्यः कोऽसाविति ?, 'किं देसेणं' ति देशेन देशेन च यदुत्पदनं प्रवृत्तं तद् देशेन देशं तत्र जीवः किं देशेन स्वकीयावयवेन देशेननारकावयविनोऽंशतयोत्पद्यते, अथवा देशेन देशमाश्रित्योत्पादयन् वे (०यित्वे)ति, एवमन्यत्रापि, 'देसेणं सव्वं'ति तत्र देशेन
अत्र शतक -१, उद्देषकः ६ समाप्तः, अथ शतक - १ उद्देषक : ७ आरब्धः
~74~
शतके ६ उद्देशः
| ॥३३॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्राक
[५८-५९]
दीप
अनुक्रम [७७-८०]
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [७] मूलं [५८-५९ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
श्रीभगवावयवेन सर्वतः सर्वात्मना नारकावयवितयोत्पद्यत इति, 'सब्वेणं देसं' ति सर्वेण सर्वात्मना सर्वतो देशतो-नारकांशतया वा, 'सव्वेणं सव्वं'ति सर्वेण सर्वात्मना सर्वतो नारकतयेति प्रश्नः, अत्रोत्तरं न देशतयोत्पद्यते, यतो न परिणामिकारणावयवेन कार्यावयवो निर्वर्त्यते तन्तुना पटाप्रतिबद्धपटप्रदेशवत् यथा हि पटदेशभूतेन तन्तुना पटाप्रतिबद्धः पटदेशो न क्रियते तथा पूर्वावयविप्रतिबद्धेन तद्देशेन उत्तरावयविदेशो न निर्वर्त्त्यत इति १ तथा न देशेन सर्वतया, अपरिपूर्णकारणत्वात् तन्तुना पट इवेति २, न सर्वेण | देशतया सम्पूर्णपरिणामिकारणत्वात् समग्रघटकारणैर्घटैकदेशवत् ३, सर्वेण सर्वतयोत्पद्यते, पूर्णकारणसमवायात् घटवदिति ४, आहारसूत्रे ऽप्येवं चतुर्भङ्गी, 'सव्वेणं देस'ति ३, उत्पन्यनन्तरसमयेषु सर्वात्मप्रदेशैराहारपुद्गलान् कांश्रिदादत्ते कांश्चिद्विमुञ्चति, तप्ततापिका घृततैलग्राहक विमोचकापूपवदिति देशमाहारयति, सर्वेण सर्वमिति ४, सर्वात्मप्रदेशैरुत्पत्तिसमये आहारपुद्गलानादत्त एव, | प्रथमतस्तैलभृततप्ततापिकाप्रथमसमयपतितापूपवदिति, सर्वमाहारयति, यथा उत्पादस्तदाहारेण सह प्राग्दण्डकाभ्यां उक्तः, अ (त)| थोत्पादप्रतिपक्षत्वादुद्वर्त्तनादण्ड कस्तदाहारदण्डकेन सह वाच्यः, नोद्वर्त्तना अनुत्पन्नस्य स्यादित्युत्पन्नतदाहारदण्डकौ च त (तत उद्वर्त्तनाऽऽहारदण्डकौ वाच्यादिति, एवं तावदष्टामिर्दण्डकैर्देशसर्वाभ्यां उत्पादादि चिन्तितम्, अथाष्टाभिरेवार्द्ध सर्वाभ्यामुत्पादादि चिन्त्यते, 'णेरइएत्ति जहा पढमिल्लेणं'ति, यथा देशेन तथाऽर्द्धनापि, ननु देशस्यार्द्धस्य च को विशेषः १, उच्यते, देशस्त्रिभागादिरनेकथा अर्द्ध त्वेकधा एवेति । उत्पत्तिरुद्वर्त्तना च प्रायो गतिपूर्विका स्यात् इति गतिसूत्राणि 'विग्गहगई 'त्ति ( ० ६०) विग्रहो ! वक्रं तत्प्रधाना गतिर्विग्रहगतिः तद्विपक्ष ऋजुगतिकः, तत्र जीवानां आनन्त्यात् प्रतिसमयं विग्रहगतिमतां तद्विपक्षणाणां च बहूनां भावाद् द्वयोरपि बहुत्वं नारकाणामल्पत्वेन विग्रहगतिमतां कदाचिदसम्भवात् सम्भवेऽपि च एकादीनामपि तेषां भावात् तद्विप
बती
सूत्रम्
~75~
१ शतके
७ उद्देशः
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[६०]
दीप
अनुक्रम
[१]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्ति:) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [७], मूलं [६०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
(CJCJİCİCİGDİCEKCJIGJIGG
क्षाणां च बहूनां भावादाह-'सव्वेऽवि ताव होना अविग्गहे 'त्यादि विकल्पत्रयम्, 'जावेगिंदियबजे' त्ति जीवानां निर्विशेषाणां एकेन्द्रियाणां चोक्तयुक्त्या विग्रहगतित्वे तत्प्रतिषेधे च बहुत्वमेवेति न भङ्गत्रयं तदन्येषु तु त्रयमेव, 'तियभंगो' त्ति त्रिकरूपो भङ्गत्रिकभङ्गो, भङ्गत्रयमित्यर्थः । गत्यधिकारावयवनसूत्रम् 'महाड 'ति ( स. ६१) महर्द्धिको विमानपरिवाराद्यपेक्षया 'महजुइति महायुतिकः शरीराभरणाद्यपेक्षया 'महाणुभावे त्ति महानुभावो विशिष्टवैक्रियादिकरणाचिन्त्यसामर्थ्यः, 'अविउकति व्युत्क्रान्तिः - उत्पत्तिस्तन्निषेधाद व्युत्क्रान्तिकं, अथवा व्यवक्रान्तिः - मरणं तन्निषेधादव्यवक्रान्तिकम्, तद् यथा स्यादेवं च च्यवमानो जीवमेव मृतिकाले इति, चयं वपुः 'चयमाणेति त्यजन् किञ्चित्कालं 'हिरि' त्ति हीप्रत्ययं लज्जानिमित्तं स हि च्यवनसमयेन प्रक्रान्त एव नरपरिभुज्यमानस्त्रीगर्भाशयरूपं उत्पत्तिस्थानं दृष्ट्वा जिह्रेति, हिया च नाहारयति, 'दुगुंछावत्तियं'ति जुगुप्साप्रत्ययं कुत्सानिमित्तं शुक्रादेरुत्पत्तिकारणस्य कुत्साहेतुत्वात्, 'परी सह' त्ति परीपहशब्देन अरतिपरीषहो ग्राह्यः, तन्निमित्तं, दृश्यतेऽरतिप्रत्ययाल्लोकेऽप्याहारे वैमुख्यं स्यादिति, 'अहेणं'त्ति अथ लज्जादिक्षणानन्तरं आहारयति, बुभुक्षावेदनीयस्य चिरं सोढुमशक्यत्वात्, 'आहारिज'त्ति क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदाभिधानेन तदीयाहारस्याल्पतोक्ता, 'पहीणे'त्ति प्रक्षीणमायुः स्यात्, 'जत्थ'त्ति यत्र मनुजत्वादौ 'तमाउ'ति तन्मनुजत्वाद्यायुः प्रतिसंवेदयति-अनुभवतीति, देवनारकायु निषेधात्तिर्यग्मनुजायुर्युग्मं गृह्यते 'गब्भं चकमित्ति (सू. ६२ ) गर्भं व्युत्क्रामन्- गर्भे उत्पद्यमानः 'दव्विंदिय'ति निर्वृत्युपकरणलक्षणानि, तानि हि इन्द्रियपर्याप्तौ स्युरित्यनिन्द्रिय उच्यते, 'भाविंदिय'त्ति लब्ध्युपयोगलक्षणानि तानि संसारिणां सर्वावस्थाभावीनीति, 'तप्पढमत्ति तस्य- गर्भव्युत्क्रमणस्य प्रथमता तत्प्रथमता तया, मातुरोजो जनन्या आर्त्तवं शोणितमिति, पितुः शुक्रं, तदुभयं संश्लिष्टं
~76~
१ शतके
७ उद्देशः
॥३४॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[६२]
दीप
अनुक्रम
[३]
श्रीभग
बती
सूत्रम्
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्ति:) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [७], मूलं [६२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
030100
'जं से'त्ति, या तस्य गर्भस्य माता 'रसविगईड' त्ति रसरूपा विकृतीदुग्धाद्या रसविकारान् 'तदेगदेसेणं'ति तासां - रसवि कृतीनामेकदेशस्तदेकदेशस्तेन सह ओज आहायति, उच्च रो- विष्ठा, प्रश्रवणं-मूत्रं, खेलो - निष्ठीवनं, 'सिंघाणगं' ति नासिका श्लेष्म 'केसमंसु 'त्ति केशा:- कूर्चरूपाः रोमाणि - कक्षादिकेशाः, जीवेणं'ति गर्भगतो जीवः, प्रभुः- समर्थों मुखेन कावलिकमाहारमाहारयितुं ?, अत्रोत्तरम् -'नो तिणमडे' नायमर्थः समर्थः, 'सम्वओ'त्ति सर्वात्मना, 'अभिक्खणं' ति पुनः २ 'आहच'त्ति कदाचिदाहारयति कदाचिन्नाहारयति तथास्वभावत्वात् ततो मुखेन न प्रभुः समर्थः कावलिकमाहारमाहर्त्तुमिति भावः, अथ कथं सर्वत आहारयति इत्याह-रसो हियते आदीयते यया सा रसहरणी, नाभिर्नालमित्यर्थः, मातृजीवरसहरणी पुत्रजीवरसहरणी, पुत्रस्य रसोपादाने कारणत्वात् कथमित्याह-मातृजीवप्रतिवद्धा सती सा यतः पुत्रजीवं स्पृष्टवती, इह च प्रतिबद्धता गाढसम्बन्धः, तदंशत्वात् स्पृष्टता च सम्बन्धमात्रं अतदंशत्वात्, मातृजीवरसह ० पुत्रजीवरस० द्वे नाड्यौ स्तः, ततस्तयोश्चाद्या मातृजीवप्रतिबद्धा पुत्रजीवस्पृष्टा, तस्मान्मातृजीवरसहरण्या प्रतिबद्धया पुत्रजीवस्पर्शनात् आहारयति, 'अवरावि'त्ति पुत्रजीवरसहरण्यपि च पुत्रजीवप्रतिबद्धा सती मातृजीवं स्पृष्टवतीति, तस्माचिनोति शरीरं, उक्तं च तंत्रान्तरे-“पुत्रस्य नाभौ मातुश्च हृदि नाडी निबध्यते । ययाऽसौ पुष्टिमाप्नोति, केदार इव कुल्यया ॥१॥” इति, 'मत्थुलुंगे' ति मस्तकभेजक, अन्येऽप्याहुः- मेदः, फिप्फसादि मस्तुलुङ्गमिति भावः, 'अडिमिंज' त्ति अस्थिमध्यावयवः, 'अम्मा पिऊणं ति अम्बापैतृकं शरीरावयवेषु शरीरोपचारात्, 'केवइयेति कियत्कालं गर्भे तिष्ठति, 'जावइयं'ति यावत्कालं 'से'त्ति तस्य जीवस्य भवधारणीयं- भवधारणप्रयोजनं, मनुष्यादिभवोपग्राहकमिति, 'अव्वावण्णे'त्ति अव्यापन्नं-अविनष्टं, 'अहे णं'ति उपचयान्तिमसमयादनन्तरमेतत्, अम्बापैतृकं शरीरं
~77~
G.........
शतके ७ उद्देशः
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगवती
उद्देशः
प्रत सूत्रांक [६३]
मत्रम
दीप अनुक्रम [८४]
'वोयसिज'त्ति व्यवकृष्यमाणं हीयमानं । 'गभगए समाणे'त्ति, (मू. ६३); गर्भगतः सन् , मृत्वेति शेषः, 'एगइए'त्ति स गर्भः राजादिगर्भरूपः संशित्वादिविशेषणानि च गर्भस्थस्यापि नरकप्रायोग्यकर्मबन्धसम्भवाभिधायितयोक्तानि,वीर्यलब्ध्या वैक्रिय-|| लब्ध्या सङ्ग्रामयतीति योगः, अथवा वीर्यलब्धिको वैक्रियलब्धिकश्च सन्नित्यर्थः, परानीकं-शत्रुसैन्यं श्रुत्वा श्रुतिभ्यां निशम्य| मनसाऽवधार्य 'पएसे निच्छुभइ' गर्भदेशादहिः क्षिपति, 'समोहणइत्ति समवहन्ति, समवहतः स्यात् , तथाविधपुद्गलग्रह-IN णार्थ, सङ्ग्राम सङ्घामयति-युद्धं कुर्यात् , 'कामकामे'त्ति कामौ शब्दरूपे 'अस्थकामए'त्ति अर्थे-द्रव्ये कामो-बांछा यस्यासौ अर्थकामकः, एवं राज्यकामकः, 'भोगकामए'त्ति भोगा-गन्धरसस्पर्शास्तेषां कामः भोगकामकः, 'अत्थकंखिए'त्ति अर्थे । काङ्क्षा-गृद्धिरासक्तिर्यस्येति सोऽर्थकाशितः, अर्थपिपासितः, पिपासा प्राप्तेऽप्यर्थेऽतृप्तिः, 'तचित्ते ति चित्तं-सामान्योपयोगरूपं 'तम्मणे'त्ति मनो-विशिष्टोपयोगरूपं 'तल्लेसेत्ति लेश्या-आत्मपरिणामविशेषः 'तदज्झव'त्ति अध्ययसितं-परिभोगक्रियास|म्पादन विषयमस्येति तदध्यवसितः, 'तत्तिब्वज्झवसाणे'त्ति आरम्भकालादारभ्य प्रकर्षयायि अध्यवसानं-प्रयत्नविशेषो यस्य |सः 'तदट्ठोव'त्ति उपयुक्तोऽवहितः, 'तदप्पियकरण'त्ति तस्मिन्नेव अर्थादौ अर्पितानि-आहितानि करणानि-इन्द्रियाणि कृतकारितानुमतिरूपाणि येन सः'तम्भावण'त्ति तद्भावना-अर्थसंस्कारस्तेन भावितो यः सः 'एयंमि'त्ति एतस्मिन्नन्तरे-सङ्ग्रामकरणावसरे, श्रमणस्य-साधोः 'माहणस्स'त्ति मा हनेत्येवमादिशति स्वयं स्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तत्वाद् यः स माहनः, अथवा |ब्रह्मचर्यस्य देशतः सद्भावात् बामणो देशविरतस्तस्य वा, 'आरिय'ति आगद्यातं पापकर्मभ्य इत्यार्य, 'धम्म'त्ति धर्मः-श्रुतचारिलक्षणः पुण्य-तत्फलभूतं शुभकर्म 'अंबखुजए'त्ति आम्रफलवत्कुन्नः अच्छेज'आसीत सामान्यतः चिट्ठज' ऊर्ध्वस्थानेन 'निसी
॥३५॥
~78~
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
१शतके
श्रीभग वती
सूत्रम्
उद्दशः
सूत्रांक [६३]
दीप अनुक्रम [८४]
uratie HEMINIREEMA amstartenmARMATHAMPOORITERARIDHIRIDHIGAR
HARAurat
एजा' निषदनस्थानेन 'तुयटेज' शयीत 'सममागच्छई' समम्-अविषम, 'सम्मति पाठे सम्यक् अनुपघातहेतुत्वात् , आगछति, मातुरुदगद्योन्या निष्कामति, 'तिरियमागच्छईत्ति तिरश्चीनो भूत्वा जठराग्निर्गन्तुं प्रवर्तते, विनिघातं-मरणमापद्यते, निर्गमाभावादिति, गर्भनिर्गतस्य यत् स्यात्तदाह 'वण्णवज्झाणि य'त्ति वर्णः-श्लाघा वध्यो-हन्तव्यो येषां तानि, अथवा वर्णाद् बाह्यानि, अशुभानि, 'से' तस्य गर्भनिर्गतस्य बद्धानि सामान्यतः पुष्टानि-पोषितानि, गाढतरवन्धतो, 'निहत्ता' इति निधत्तानि, | उद्वर्तनापवर्तनाकरणवर्जशेषकरणयोग्यत्वेन स्थापितानीत्यर्थः, अथवा बद्धवानि, यतः कथं ?, पूर्व स्पृष्टानि, 'कडाईति कृतानिनिकाचितानि 'पद्ववियाति प्रस्थापितानि मनुष्यगतिपञ्चेन्द्रियजातित्रसादिनामकर्मसहोदयत्वेन 'अभिनिविट्ठाईति अमि-। |निविष्टानि तीब्रानुभावतया,'अभिसमण्णागया'ति अभिसमन्वागतानि उदयाभिमुखीभूतानि 'उदिषणाई'ति ततश्चोदीर्णानि, |खत उदीरणाकरणेनोदीरितानि, 'नो उवसंताईति नोपशान्तानि, अतो 'दुरूवे'त्ति दूरूपादि तत्फलभूतानि ज्ञेयानि पदानि, 'अणादेय'त्ति इहैवमक्षरघटना-प्रत्याजातो समुत्पन्नो वा स्वादनादेयवचन इति ।। प्रथमशते सप्तमोदेशकविवरणम् ॥ । 'एगंतवाले'त्ति (स. ६४) एकान्तबालो मिथ्यादृग् अविरतो वा, एकान्तग्रहणेन मिश्रतां व्यवच्छिनत्ति, यच्चैकान्तवालत्वे | समानेऽपि नानाविधायुर्वन्धनं तत् महारम्भाद्युन्मार्गदेशनादितनुकवायत्वाद्यकामनिर्जरादितत्तद्धेतुवशादिति, अत एव बालत्वे समा
नेऽपि अविरतिसम्यग्दृष्टिर्मनुष्यो देवापुरेव प्रकरोति-पनाति, न शेपाणि, 'णेरइयाउयं किचत्ति नैरयिकायुर्वया नैरपिके उत्प-II जयते, एवं देवायुरपि, 'एगंतपंडिए'त्ति (सू. ६५) एकान्त पण्डितः-साधुः 'आउयं सिय'त्ति सम्यक्त्वसप्तके क्षपिते न बध्नाति ।।
आयुस्साधुः, अकि-पुनर्वधाति, अत इत्युच्यते-स्थात् प्रकरोति-वभाति, न चा, 'केवलमेव'त्ति केवल:-सामस्त्येन 'दोगइ-17
अत्र शतक-१, उद्देषक:
समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देषक: ८ आरब्ध:
~79~
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [८], मूलं [६५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [६५]
८ उद्देशः
दीप अनुक्रम [८६]
उत्ति द्वै गती प्रज्ञायते-अवबुध्येते केवलिना, तयोरेव सत्वादिति, 'अंतकिरिय'त्ति निर्वाणं 'कप्पोव'ति कल्पेषु अनुत्तरवि-|
१ शतके मानांतदेवलोकेषु उत्पत्तिः सैव कल्पोपपत्तिका, 'बालपंडिएण'ति श्रावकः 'देसं उवरमई'त्ति देशतः स्थूलप्राणातिपातादिना | उपरमते-विरतः स्यात् । 'कच्छंसि वत्ति (स. ६६) कच्छे-नदीजलपरिवेष्टिते बल्लथादिमति प्रदेशे 'दवियंसि'त्ति द्रविकेतृणादिद्रव्यसमुदाये 'वलयंसि बत्ति बलये वृत्ताकारनद्याधुदककुटिलगतियुक्तप्रदेशे नूमे-अवतमसे,गहने वृक्षादिसमुदाये, 'गहणविदग्गति गहनविदर्गे पर्वतैकदेशस्थितवृक्षवल्लीरूपे पर्वतविदुर्गे-गिरिखुन्दे बने एकजातीयवृक्षरूपे बनविदुर्गे-नानाजातीय-11 | तरुरूपे, 'मियवित्तिएति मृगैर्वृत्तिः-जीविका यस्य स मृगवृत्तिका, 'संकप्पे'त्ति मृगसङ्कल्पो बधाध्यवसायो यस्य स मृग-1 सङ्कल्पः, 'पणिहाणे'त्ति मृगप्रणिधानो-मृगवधैकाग्रचित्तः, 'मियवहाए' मृगबधाय 'गंत'त्ति गत्वा, कच्छादाविति योगः, 'एए मिय'त्ति एते मृगा इति कृत्वा, कूटं च-मृगग्रहणहेतुर्ग दिपाशस्तद्वन्धमिति-कूटपाशं 'उद्दाइ'ति उद्ददाति-रचयति, 'तओ णति ततः कूटपाशकरणात् , 'कइकिरिए'त्ति कतिक्रियः,'जे भविए यो भव्यो-योग्यो मृगवधकर्ता 'जावं च णं'ति यावन्तं कालमित्यर्थः, तस्याः कःत्याह, उद्दवणयाए कूटपाशधारणया, तावं च णं' तावन्तं कालं 'काइयाए' गमनादिकायचेष्टारूपया 'अहिगरण'त्ति अधिकरणेन-कूटपाशकरणरूपेण 'पाउसित्ति प्रद्वेषो-मृगेषु दुष्टभावः तेन निर्वृत्ता प्राद्वेषिकी तया,'तीहिं किरियाहिं'ति तामिस्तिसृभिः क्रियाभिः स्पृष्टः, 'पारितावित्ति मृगे बद्धे सति परितापनहेतुः पारितापनिकी तया, प्राणाति-14 पातक्रियया च मृगघातिन इति, ऊसवित्त'ति उत्सl 'ओसकिऊण' ऊ/कृत्य 'निसरइत्त'चि निसृजति, निक्षिपति, उK'ति बाणं,'आययकणं'ति आयतकर्ण-कर्ण यावदायतः-आकृष्टः कर्णायतः, तं इर्दा 'आयामेत्ता' आयम्य-आकृप्य चिडेज'त्ति
~80~
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [८], मूलं [६६-७०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मुलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगन
शतके
वती
प्रत सूत्रांक [६६-७०]
दीप
तिष्ठेत् , मृगवधेच्छुः, अन्यश्च कोऽपि पुरुषस्तस्य मृगघातेच्छोः, 'मग्गउत्ति पृष्ठतः श्रागम्य 'सयपाणिण'त्ति खकपाणिना तस्य शीर्ष छिन्द्यात् , 'से यति स च उमत्ति इषुः, 'पुब्बायामेण'त्ति पूर्वाकर्षणेन तं 'मियंति मृगं 'वधिज्जा' हन्यात , 'से णं भंते ! पुरिसे'त्ति स मृगवधेच्छुशिर छेत्ता पुरुषः किं मृगवैरेण स्पृष्ट इति, अथ शिर छेत् नरहेतुकत्वादिषुनिपातस्य कथं धनुर्द्धरपुरुषो मृगवधेन स्पृष्ट इत्याकूतवतो गौतमस्य तदभ्युपगतमेवार्थमुत्तरतया प्राह वीरः-गौतम! क्रियमाणं धनुःकाण्डादि
कृतं इति व्यपदिश्यते, 'संधिजमाणे'त्ति सन्धीयमानं प्रत्यश्चायामारोप्यमाणं काण्डे धनुर्वाऽऽरोप्यमाणप्रत्यञ्चं सन्धित-कृत-। Mसन्धानं स्यात, 'निवित्तिजमाणे ति निर्वय॑मान-नितरां चर्तुलीक्रियमाणं प्रत्यञ्चाकर्षणेन निर्वतित-वृत्तीकृतं स्यात् 'णिसरि-1 RIजमाणो त्ति निसृज्यमाणं क्षिप्यमाणं काण्डं निसृष्टं, यदा च निसृज्यमानं स्यात् तदा निसृज्यमानताया धनुर्द्धरेण कृतत्वात् |
तेन काण्डं निसृष्टं स्यात् , काण्डनिसर्गाच मृगस्तेनैव मारितः हे गौतम ! 'जे मिय'ति यो मृग मारयति स मृगवरेण स्पृष्टः,
'जे पुरिसं'ति यः पुरुष मारयति स पुरुषवरेण स्पृष्टः इत्युत्तरं, 'अंतो छण्हंति षण्मासमध्ये यदि मृगो म्रियते तदा स मृगवजाधेच्छुः कायिकादिपश्चक्रियाभिः स्पृष्टः(घातक)त्वात् , 'बाहिं छहं'ति षण्मासात् पहिः-परतो यदि मृगमृतिः स्यात् तदा कायि
कादिचतसृभिः स्पृष्टः, षण्मासाचं तस्य प्राणातिपातक्रिया पश्चमी न लगति इत्युक्तं व्यवहारनयापेक्षया, अन्यथा यदा कदाulsप्यधिकृतप्रहारहेतुकं मरणं स्थात् मृगादेः तदैव तस्य प्राणातिपातक्रिया लगति, 'सत्तीए'त्ति शक्त्या-प्रहरणविशेषेण 'समभिDIसेज'त्ति हन्यात , 'काइयाए'त्ति कायिक्या-वपुःस्पन्दरूपया अधिकरणिक्या-शक्तिखड्गव्यापाररूपया प्राद्वेषिक्या-मनोदुष्प्र|णिधानेन परितापनिक्या-परितापनरूपया प्राणातिपातक्रियया मारणरूपया शक्त्याऽभिध्वंसकः असिना वा शिर छेत्ता पञ्चक्रिया
अनुक्रम [८७-९१]|
~81
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [८], मूलं [१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
प्रत सूत्रांक [७१]
सुत्रमा
दीप अनुक्रम [९२]
| स्पृष्टः, पुरुषवरेण वा-मारितपुरुषवैरभावेन, किंभूतेन ?'आसन्न'त्ति आसनो वधो यस्माद् वैरात्तेनासन्नवधकेन, पुनः किम्भूतेन | 'अणव'त्ति अनवकालणा-परप्राणनिरपेक्षा वृत्तिः-वर्त्तनं यत्र वैरे तेनानवकाक्षणवृत्तिकेनेति ।। क्रियाधिकार एवेदमाह-द्वौ पुरुषौ | | 'सरिसय'ति (सू०७१) सदशकौ कौशल्यादिना 'सरित्तय'त्ति सहक्त्वचौ 'सरिव्वय'त्ति सदृग्वयसौ 'सरिसभंड'त्ति सहशानि भाण्डानि-कांस्यपात्रादीनि मात्रा-गणिमादिद्रव्यपरिच्छेदः उपकरणानि अनेकधाऽऽवरणप्रहरणादीनि ययोस्ती, 'बीरियवज्झाईति वीर्य वध्य येषां तानि, 'सिद्धा णं अवीरिय'ति सकरणवीर्याभावादबीर्याः सिद्धाः, 'सेलेसियपडिवण्णय'त्ति शैलेशो-मेरुस्तस्य च याऽवस्था स्थिरतासाधात् सा शैलेशी सा च योगनिरोधेन पञ्चहस्ताक्षरोच्चारकालमाना तां प्रतिपन्नका ये ते । शैलेशीप्रतिपन्नकाः, 'लद्धिवीरिएकति वीर्यान्तरायक्षयक्षयोपशमतो या वीर्यलब्धिः सैव तद्धेतुत्वाद्वीर्यलब्धिः वीर्य, तेन || सबीर्याः, एषां शैलेश्यवस्थानां च क्षायिकमेव लब्धिवीर्य, 'करणवीरिएणं'ति लब्धिवीर्यकार्यभूता क्रिया करणं तद्रूपं वीर्य कर-18 णवीय, 'करणवीरिएणं सीरियावि अबीरिया'वि, तत्र सवीर्या उत्थानादिक्रियावन्तः, अवीर्यास्तद्विपक्षाः, ते च अपर्या| सकाले अवगन्तव्याः ॥ इति प्रथमशते अष्टमोदेशकविवरणम् १-८॥ | अथ नवमोद्देशे गुरुकादिपदसत्रम् ,'आउलीकरें ति(सू०७३) प्रचुरीकुर्वन्ति कर्मभिः परित्तीकरिं'ति स्तोकं कुर्युः कर्मभिः। 'दीहीकरंति' दीर्घ प्रचुरकालमिति, इस्वीकरेंति अल्पकालमिति 'अणुपरियति' पौनःपुन्येन भ्रमन्ति, 'बीईवयंति' व्यतिबजन्ति, पसस्था चत्तारि, लघुत्वपरीतत्वहखत्वब्यविवजनदण्डकाः प्रशस्ताः, मोक्षाङ्गत्वात् , अपसस्था चत्तारि,गुरुत्वाकुलत्वदीर्षानुपरिवर्तनदण्डकाः अप्रशस्ताः, संसारहेतुत्वान् , 'सत्तमे णं'ति (सू. ७४) इह चेयं गुरुलघुत्वव्यवस्था, "निच्छयओ सब्वगुरुं
अत्र शतक-१, उद्देषक: ८ समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देषक: ९ आरब्धः
~82
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[७४]
दीप
अनुक्रम [९५]
श्रीभग
बती
सूत्रम
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [९], मूलं [७४] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
cccciCGIGILIGH
सब्बलहुं वा न विजए दब्वं । बबहारओ य जुअह चायरखंधेसु णऽण्णेसु ॥१॥ अगुरुलहू चउफासा अरूविदव्वा य होंति नायव्वा । सेसा उ अट्ठफासा गुरुलहुया णिच्छयणयस्स ॥२॥|” 'चउफास'त्ति सूक्ष्मपरिणामानि, 'अट्ठफास' त्ति बादराणि, गुरुलघु द्रव्यं रूपि, अगुरुलघुद्रव्य मरूपि रूपि वेति, व्यवहारतस्तु गुर्बादीनि चत्वार्यपि सन्ति, तत्र निदर्शनानि - गुरुर्लोष्टः अधोगमनात्, लघुर्भ्रमः ऊर्ध्वगमनात्, गुरुलघु आकाशं तत्स्वभावच्चात्, अवकाशान्तरादिसूत्राण्येतानि एतद्गाथानुसारेणावगन्तव्यानि, तद्यथा- 'ओवास बाय घणउदहि' ति ( सूत्रे ५४ गा.१७-१८) गाथाद्वयं सुगमं पूर्वोक्तव्याख्यानात्, 'बेडब्बियतेयाई पडुच'त्ति वैक्रियतैजसशरीरे प्रतीत्य गुरुकलघुका एव, यतो वैक्रियतैजसवर्गणात्मके ते, यदाह - "ओरालिय वेउच्चिय आहारग तेय गुरुलघू दब्ब"ति । जीवं कार्मणशरीरं प्रतीत्य नारका अगुरुलघुका एव, जीवस्यारूपित्वेनागुरुलघुत्वात् कार्मणशरीरस्य कार्मणवर्गणात्मकत्वात् अगुरुलघुत्वं, आह च- 'कम्मगमणभासाई एयाई अगुरुलहुयाई'ति, 'नाणत्तं 'ति यस्य यानि शरीराणि तस्य तानि ज्ञात्वा असुरादिसूत्राणि वाच्यानि, असुरादिदेवा नारकवद्वाच्याः, पृथिव्यादयस्तु औदारिकतैजसे प्रतीत्य गुरुलघवः, जीवं कार्मणं च प्रतीत्यागुरुलघवः, वायवस्तु औदारिकर्वक्रियतैजसानि प्रतीत्य गुरुलघवः, एवं पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चोऽपि मनुष्याश्चौदारिकवैक्रियाहारकतैजसानि प्रतीत्येति, 'धम्मस्थिकाए' इह यावत्करणाद् अहम्मत्थिकाए आगासत्थिकाए पदं यावत् चउत्थपरणं अगुरुलघवः, शेषाणां निषेधः कार्यः, धर्मास्तिकायादीनामरूपितया अगुरुलघुत्वादिति, समया अमूर्त्ताः कर्माणि च कार्मणवर्गणात्मकानि अगुरुलघूनि, 'दब्बलेसं'ति द्रव्यतः कृष्णलेश्या औदारिकादिशरीरवर्णा ओदारीकादिकं च गुरुलघु इतिकृत्वा एपापि गुरुलध्वी, भावलेश्या तु जीवपरिणतिस्तस्या अमूर्त्तत्वादगुरुलध्वीति । 'दिट्ठी दंसणणाण'ति 'दृष्ट्यादी' ति दृष्ट्यादीनि जीवपर्यायत्वेनागुरुलघुत्वात् चतुर्थपदेन
~83~
१ शतके ९ उद्देशः
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[७४]
दीप
अनुक्रम
[५]
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [९], मूलं [७४] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
श्रीभग
ती
वाच्यानि, अज्ञानपदं त्विह ज्ञानविपक्षत्वादधीतं, अन्यथा प्रथमशतरोहाकृताण्डक कुर्कुटीप्रश्नषष्ठोदेश के 'दिट्ठीदंसणनाणे 'ति द्वितीयगाथायां ज्ञानपदमेव दृश्यते, 'हेडिल्ले'ति औदारिकादीनि गुरुलघुपदेन, गुरुलघुवर्गणात्मकत्वात्, 'कम्मयं 'ति कार्मणं चतुर्थसूत्रम् -पदेन, अगुरुलघुद्रव्यात्मकत्वात् मनोवाग्योगौ चतुर्थपदेन वाच्या, काययोगः कार्मणवर्जस्तृतीयेन, गुरुलघुद्रव्यात्मकत्वात्, 'सव्वे दव्व'त्ति सर्वद्रव्याणि धर्मास्तिकायादीनि सर्वप्रदेशास्तेषामेव निर्विभागा अंशाः, सर्वपर्यवा वर्णोपयोगादयो द्रव्यधर्माः, एते पुद्गलास्तिकायवद्वाच्याः, गुरुलघुत्वेनागुरुलघुत्वेन चेत्यर्थः यतः सूक्ष्माण्यमूर्त्तानि च द्रव्याणि अगुरुलघूनि, इतराणि तु गुरुलघूनि प्रदेशपर्यवास्तु तत्तद्रव्यसम्बन्धित्वेन तत्तत्खभावा इति, गुरुलघुत्वाधिकारादिदमाह-'लाघवि' (०७५) अल्पोपधित्वं 'अपिच्छ 'त्ति आहारादिषु अल्पाभिध्यः 'अमुच्छ' त्ति उपधावसंरक्षणानुबन्धः 'अगेहि' त्ति भोजन करणादिषु नासक्तिः अप्रतिबद्धता स्वजनादिषु इति पदपञ्चकं, 'पसत्थं' ति प्रशस्तं साधूनां ज्ञेयं, 'कंवापओसे' त्ति काङ्क्षा - दर्शनान्तरग्रहः सैव प्रकृष्टो दोषः कांक्षाप्रदोषः काङ्क्षाप्रद्वेषौ वा रागद्वेषावित्यर्थः, 'अण्णउत्थियाणं ति ( सू० ७६) अन्ययूथं विवक्षितसङ्घादपरः सङ्घः, तदस्ति येषां ते अन्ययूथिकाः तीर्थान्तरीयाः एवमारव्यान्ति सामान्यतः, भाषन्ते विशेषतः, पन्नविंति - उपपत्तिभिः 'परूविं'त्ति भेदकथनतः, द्वयोर्जीवयोरेकस्य वा समयभेदेन आयुर्द्वयकरणे नास्ति विरोध इत्युक्तम्- 'एगे जीवे' इत्यादि, 'आहंसु' ति उक्तवन्तः, मिथ्यात्वं चास्यैवं - एकेनाध्यवसायेन विरुद्धयोरायुषोर्बन्धायोगात् यतो जातमात्रो जीव इहभवायुर्वेदयते, तदैव तेन यदि परभवायुर्बद्धं तदा दानाध्ययनादीनां वैयर्थ्यं स्यादिति, 'तेणं' ति ( ० ७७ ) पासाव चिज्जा' पार्श्वापत्यानां पार्श्वशिष्याणां अयं पार्श्वापत्यीयः 'थेरे' ति श्रीमहावीरशिष्याः, 'सामाइयंति समभावरूपं न जानन्ति, सूक्ष्मत्वात्, 'के भे'त्ति किं भवतामिति, 'आयाणे ति आत्मा नः
~84~
PICC
शतके
९ उद्देश:
||३८|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [8], मूलं [७७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
mstu
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [७७]
शतके उद्देशः
सूत्रम्
दीप अनुक्रम [९८]
अस्माकं मते सामायिकं, यदाह-'जीवो गुणपडिवण्णो नयस्स दवट्ठियस्स सामइयंति, सामायिकार्थोऽपि जीव एव, कर्मानुपादावती
नादीनां जीवगुणत्वात् , जीवाव्यतिरिक्तत्वात् तद्गुणानां,एवं प्रत्याख्यानाद्यवगन्तव्यं। जइ भेत्ति यदि भवतां हे आर्याः! सामायिहकमात्मा तदा 'अवहट्ट'त्ति अपहृत्य-त्यक्त्वा क्रोधादीन् किमर्थ गर्हध्यं निंदामि गरिहामीति वचनात , अत्रोत्तरं-संयमाथें । | 'गरहा संजमे'त्ति अबो गर्हिते संयमः स्यात् , अवद्यानुमतिव्यवच्छेदनात् , 'गरहाविपत्ति गहेंब, 'सव्वं दोसं'ति रागादिकं दोषं पूर्वकृतं पापं द्वेष वा प्रविनयति-क्षपयति, 'सब्बबालिय'ति बाल्य चालतां मिथ्यात्वं वा अविरतिं च 'परिणायत्ति परिज्ञाय ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिक्षया च प्रत्याख्यायेति, 'एवं खुति एवमेव 'णे'क्यस्माकं 'आया संजमे त्ति आत्मा संयमे 'उवहिए'त्ति उपहितो-न्यस्तः स्थात्, 'उवचिए'त्ति उपचितः पुष्टः, 'उवहिए'त्ति उपस्थितो भवति, अत्यन्ताबस्थायी स्थात , 'पुब्धि'ति पूर्व 'अदिवाणं'ति कथं अदृष्टानामित्यादिना सर्वत्र सम्बन्धः, 'अणभिगमेणं' विस्तरवोधाभावेन | | 'असुयाणं'ति अश्रुतानां अन्यतः, 'अमुयाणं'ति अस्मृतानां, दर्शनाकर्णनाभावेन, 'अव्वोकडाण'ति अव्याकूतानां, गुरुमिरनाख्यातानां, 'अब्बोच्छिन्नाण'ति विपक्षादव्यवच्छेदितानां, 'अणिज्जूढाणं'ति महाग्रन्थात् सङ्क्षपनिमित्तं गुरुमिरनुद्ध| तानां 'अणुवधारियाणं'ति अनुपधारितानां अनवधारितानां वा 'नो सद्दहिए'ति न अद्धितः 'नो पत्तिए'त्ति न प्रीतःप्रीतिविपयीकृतः, न रोचितः, अप्रत्ययतो वा न चिकीर्षितः, 'लद्धावलद्धि'त्ति लब्धं लाभो अलब्धं-अलाभो लब्धावलब्धिः। 'गामकंटय'ति ग्रामो-इन्द्रियसमूहस्तस्य कण्टका इव कण्टका-बाधकाः शत्रवो वा ग्रामकण्टकाः।। कालाववैशिकपुत्रः प्रत्याख्यानक्रियया सिद्ध इति 'सेहिस्स'त्ति (सू. ७८) श्रीदेवताश्रितसौवर्णपदृविभूषितशिरोवेष्टनयुक्तपौरलोकनायकस्य, तनुकस्य
பாமாதாவது போகாமரர் மராட்டியர் பாட,
~-85
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [७८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
१ शतके ९ उद्देशः
प्रत सूत्रांक [७८]
दीप अनुक्रम [९९]
दरिद्रस्य 'किविण'त्ति रकस्य कृपणस्य वा, 'अपञ्चक्खाण'त्ति अप्रत्याख्यानक्रिया क्रियते, अविरतिं प्रतीत्य सर्वेषां समैवसदृशीत्युत्तरं । 'आहाकम्मे त्यादि (सू. ७९) आधया साधुविकल्पेन यत् सचेतनमचेतनं क्रियते चीयते गृहादिकं व्यूयते वस्त्रादिकं । अथिरे पलोहइत्ति (स. ८०) अस्थिरं द्रव्यं लोष्ठादि प्रलोटति–परावर्तते, अध्यात्मचिन्तायां तु जीवप्रदेशेभ्योऽस्थिर | कर्म, तस्य प्रतिसमयं चलनेनास्थिरत्वात् , प्रलोटति-बन्धोदयनिर्जरणादिपरिणामैः परिवर्तते, 'धिरे ण पलोइ' स्थिरं शिलादि न प्रलोटति, अवस्थितत्वात् , तथा अस्थिरं-भङ्गुरस्वभावं तृणादि भज्यते, एवं कर्मक्षयेऽपि अस्थिरं कर्म तद्भज्यते-व्यपैति, तथा |स्थिरम्-अभङ्गुरं अयाशलाकादि न भज्यते, एवमध्यात्मचिन्तायां स्थिरो जीवः स च न भज्यते, शाश्वतत्वादिति, जीवप्रस्ता
वादिदमाह-'सासए बालए'त्ति बालको व्यवहारतः शिशुः, निश्चयतोऽसंयतो जीवः, स च शाश्वतो द्रव्यत्वात् 'बालियत्त'ति | इह इकप्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वात् बालत्वं व्यवहारतः शिशुत्वं निश्चयतोऽसंयतत्वं तदशाश्वतं, पर्यायत्वादिति, एवं पण्डितसूत्रमपि,
नवर पण्डितो व्यवहारेण शाखशो जीवः, निश्चयतस्तु संयत इति ।। प्रथमशते नवमोदेशकविवरणम् १-९॥ | 'अन्नउत्थिया णं'ति (स.८१) 'चलमाणे अचलिए'त्ति चलत्कर्म अचलितं, तेन चलितकार्याकरणात , वर्तमानस्यातीततया व्यपदेष्टुमशक्यत्वात् , एवमग्रेऽपि वाच्यं, 'एगयओ न साहण्णंतित्ति एकतः एकत्वेन एकस्कन्धतया वा न संहन्यंति-न |संहतौ स्याताम् , 'नस्थि सिणेहकाए'त्ति नास्ति स्नेहपर्यवराशिः, सूक्ष्मत्वात् , व्यादियोगे तु स्थूलत्वात् सोऽस्ति, दुक्खत्ताए कजंति'त्ति पञ्च पुद्गलाः संहत्य दुःखतया-कर्मतया क्रियन्ते, भवन्ति इत्यर्थः, 'दुक्खेऽवि य णं'ति कापि च 'से'त्ति | तत् शाश्वतमनादित्वात् , 'सय'त्ति सदा 'समियंति सम्पक समितं वा चीयते-चयं याति, अपचीयते-अपचयं याति, 'पुर्दिव
॥३९॥
अत्र शतक-१, उद्देषक: ९ समाप्त:, अथ शतक-१ उद्देषक: १० आरब्ध:
~86
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१०], मूलं [८१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
बती
प्रत सूत्रांक [८१]
सूत्रमा
दीप
|भास'त्ति भाषणात्प्राक् 'भास'त्ति वागद्रव्यसंहतिः 'भास'त्ति सत्यादिभाषा स्यात् , कारणत्वात् , विभङ्गज्ञानित्वेन तेषां मत-IN मात्रमेतन्निरुपपत्तिकमुन्मत्तवचनवत् , अतो नेहोपपत्तिर्गवेषणीया, सर्वत्रापि 'भासेजमाणी भासा अभास'त्ति निसृज्यमानवाग्दव्याण्यभाषा, वर्तमानसमयस्यातिसूक्ष्मत्वेन व्यवहारानङ्गत्वादिति, भासासमयं विय'त्ति इह क्तप्रत्ययस्य भावार्थत्वात् | विभक्तिपरिणामाश्च भाषासमयव्यतिक्रमे च 'भासिय'त्ति निसृष्टा सती भाषा स्यात् , प्रतिपाद्यस्याभिधेये प्रत्ययोत्पादकत्वात् , 'अभासओ णं'ति अभाषमाणस्य, भाषाभाषणात् पूर्व पश्चाच तदभ्युपगमात् , 'नो खलु भासओ'त्ति भाष्यमाणा,तस्या अनुभ्युपगमात् इति, तथा 'पुब्धि किरिया दुक्ख'त्ति क्रिया कायिक्यादिका सा यावन्न क्रियते 'तावत् दुक्ख'त्ति दु:खहेतु 'कन्जमाणि'त्ति क्रियमाणा क्रिया न दुःखहेतुः, क्रियासमयव्यतिक्रान्तं च-क्रियायाः क्रियमाणता व्यतिक्रमणता व्यति-IN क्रमे च कृता सती क्रिया दुःखेति, इदमपि तन्मतमात्रमेवायुक्तम् , अथवा पूर्व क्रिया दुःखाऽनभ्यासात् , क्रियमाणा क्रिया न | दुःखा, अभ्यासात , कृता क्रिया दुःखा, अनुतापश्रमादेः, 'करणओ दुक्ख'त्ति करणमाश्रित्य करणकाले कुर्वतः, 'अकरण-1
ओत्ति अकरणमाश्रित्याकुर्वत इति 'ता खलु सा करणओ दुक्खत्ति, अक्रियमाणत्वे दुःखतया तस्या अभ्युपगमात् , 'सेवRIवत्तव्य'ति अथ एवं पूर्वोक्तं वस्तु वक्तव्यं स्यात् , उपपन्नत्वादखेति, अथान्ययथिकान्तरमतमाह-अकिचं'ति अकृत्य-अना
गतकालापेक्षया अनिवर्तनीयं, जीवैरिति गम्यम् , दुःखमसातं तत्कारणं वा कर्म, तथा अकृतत्वादेवास्पृश्य-अबन्धनीयं, तथा क्रियमाणे वर्तमानकाले, कृतं अतीतकाले, तनिषेधादक्रियमाणे कृतं, कालत्रयेऽपि कर्मणो बन्धनिषेधात , अकृत्वा २ आभीक्ष्ण्ये | | द्विर्वचनं, दुःखमिति प्रकृतमेव, के इत्याह-प्राणभूतजीवसच्चाः, तल्लक्षणमिदम्-"प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ता, भूतास्तु तरवःस्मृताः।।
अनुक्रम [१०२]
~-87
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१०], मूलं [८१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग-
जाना
वती
प्रत सूत्रांक [८१]
सूत्रम्
दीप
जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः, शेपाः सच्चा इतीरिताः॥१॥" 'वेय'ति शुभाशुभकर्मवेदना पीडां वा वेदयन्ति-अनुभवन्ति, इत्ये- शतके मतद् वक्तव्यं स्यात् ?, एतस्यैवोपपद्यमानत्वात् , यादृच्छिकं लोके सर्व सुखदुःखमिति, यतः-"अतर्कितोपस्थितमेव सर्व, चित्रं जनानां ||१० उद्दे.
सुखदुःखजातम् । काकस्य तालेन यथाऽभिघातो, न बुद्धिपूर्वोत्र वृथाऽभिभानाशासे कहमेयं ति अथ कथमेतत् ? भदन्त!,
एवमन्ययूथिकन्यायेनेति प्रश्नः, 'जण्णं ते अण्णउत्थिए' इत्यायुक्तं, मिथ्या चैतदेवं-यदि चलदेव प्रथमसमये चलितं न स्यात् । मतदा द्वितीयादिष्यपि तदचलितमेवेति न कदापि चलेद् , अत एव वर्तमानस्यापि विवक्षया अतीतत्वं न विरुद्धं, यच्चोच्यते 'चलि-U |तकार्याकरणादचलितमेवेति तदयुक्तं, यतः प्रतिक्षणमुत्पद्यमानस्थासकोशादिवस्तुष्वंत्यक्षणभावि वस्तु आद्यक्षणे खकार्य न कुर्यात, असत्त्वात् , अतो यदन्त्यसमये चलितं कार्य विवक्षितं परेण तदायसमये चलितं यदि न कुर्यात् तदा क इव दोषोत्र , कारणानां खस्वकार्यकरणखभावत्वादिति, यथोक्तम् 'द्वौ परमाणू न संहन्येते, सूक्ष्मतया, स्नेहाभावात', तदयुक्तं, एकस्यापि परमाणोः स्नेह-IN सम्भवात् , सार्द्धपुद्गलस्य संहतत्वेन तैरेवाभ्युपगमात् , यत उक्तम्-"तिण्णि परमाणुपोग्गला एगयओ साहणंति, ते मिजमाणादुहावि तिहावि कजंति, दुहो कञ्जमाणा एगयओ दिवडे'त्ति अनेन हि सार्द्धपुद्गलस्य संहतत्वाभ्युपगमेन तस्य स्नेहोऽभ्युपगत एव, अतः कथं परमाण्वोः स्नेहाभावेन सङ्घातीभावः, यच्चोक्तम्-'एकतःसार्द्ध एतदप्यचारु, परमाणोरीकरणे परमाणुत्वाभावप्रसङ्गात् । तथा यदुक्तं 'पञ्च पुद्गलाः संहताः कर्मतया स्युः', तदप्यसङ्गतं, कर्मणोऽनन्तपरमाणुमयानन्तस्कन्धरूपत्वात् , तथा कर्म जीवावरणस्वभावमिष्यते, तच्च कथं पञ्चपरमाणुस्कन्धमात्ररूपं सदसङ्ख्यातप्रदेशात्मकं जीवमावृणुयादिति, तथा यदुक्तं 'कर्म शाश्वत' ngen | तदप्यसङ्गतं, कर्मणः शाश्वतत्वे तत्क्षयोपशमाद्यभावेन ज्ञानादीनां हानेरुत्कर्षस्य चाभावप्रसङ्गात् , दृश्येते ज्ञानादिहानिवृद्धी, तथा|
अनुक्रम [१०२]
GyaRDANAOTIONOMICHAEOSIMAMIndianraining
~88
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[८१]
दीप
अनुक्रम [१०२]
श्रीभग
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१०], मूलं [ ८१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
100000089
यदुक्तं 'कर्म सदा चीयते, अपचीयते चे 'ति तदप्येकान्तशाश्वतत्वे नोपपद्यत इति यथोक्तं 'भाषणात्पूर्वं भाषा, तद्धेतुत्वात् तदसङ्गतमेव, औपचारिकत्वात्, उपचारस्य तवतोऽवस्तुत्वात्, उपचारस्तान्त्रिके वस्तुनि सति भवतीति तान्त्रिकी भाषाऽस्तीति सिद्धं, यच्चोक्तं 'भाष्यमाणा अभाषा, वर्तमानसमयस्याव्यावहारिकत्वात् तदप्यसम्यक, वर्त्तमानसमयस्यैवास्तित्वेन व्यवहाराङ्गत्वात्, | अतीतानागतयोश्च विनष्टानुत्पन्नतयाऽसच्वेन व्यवहारानङ्गत्वात् यच्चोक्तं- 'भाषासमयेत्यादि' तदप्यसाधु, भाग्यमाणाया भाषाया अभावे भाषासमय इत्यभिलापस्याभावप्रसङ्गात् यश्च प्रतिपाद्यस्याभिधेयप्रत्ययोत्पादकत्वादिति हेतुः सोऽनेकान्तिकः, करादिचेशनामभिधेयप्रतिपादकत्वे सत्यपि भाषात्वासिद्धेः, तथा यदुक्तम्- 'अभाषकस्य भाषेति, तदसङ्गतं, एवं हि सिद्धस्याचेतनस्य च भाषाप्राप्तिप्रसङ्ग इति, एवं क्रियाऽपि वर्त्तमानकाल एव युक्ता, तस्यैव सच्चादिति, यच्चानभ्यासादिकं कारणमुक्तं तच्चानेकान्तिकं, अनभ्यासादावपि यतः काचित् सुखादिरूपैव तथा यदुक्तं 'अकरणतः क्रिया दुःखेति, तदसम्यक्, यतः करणकाल एव क्रिया दुःखा वा सुखा वा दृश्यते, न पूर्व पश्चाद्वा, तदसच्चात् तथा यदुक्तं 'अकिथमिति, यदृच्छावादिमताश्रयणात् तदप्यसाधीयः, यतो ययकरणादेव कर्म दुःखं सुखं वा स्यात् तदा विविधैहलौकिकपारलौकिकानुष्ठानाभावप्रसङ्गः स्यात्, अभ्युपगतं च किंचित् पारलौकिकानुष्ठानं तैरपि चेत्येतत्सर्व अज्ञानविजृम्भितम् उक्तं च वृद्धैः " परतित्थियवत्तव्त्रय पदमसए दसमयमि उसे । विभंगीऽणादेसा मइभेया यावि सा सन्ना ||१|| सम्भूयमसन्भूयं भंगा चत्तारि हुति विभंगे। उम्मत्तवायसरिसं तो अन्नाणंति निदिडं ||२|| सद्भूते परमाणौ असद्भूतमर्द्धादि १ असद्भूते सर्वगात्मनि सद्भूतं चैतन्यं २ सद्भूते परमाणौ सद्भूतं निष्प्रदेशत्वं ३ असद्भूते सर्वगात्मनि असद्भूतमकर्तृत्वमिति ४ अहं पुणगोयम' ति प्रतीतार्थमेव, नवरं दोन्हं परमाणुपोग्गलाणं अस्थि सिणे
~89~
११ शतके
१० उद्दे.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[८१]
दीप
अनुक्रम
[१०२]
श्रीभगः लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१०], मूलं [ ८१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
30430827449397
हकाएत्ति एकस्यापि परमाणोः शीतोष्णस्निग्धरूक्षस्य स्पर्शानामन्यतरदविरुद्धं स्पर्शद्वयमेकदैवास्ति, ततश्च द्वयोरपि तयोः स्निग्धत्वभावात् स्नेहकायोऽस्त्येव ततस्तौ विषमस्नेहात् संहन्येते, इदं च परमतानुवृभ्योक्तं, अन्यथा रूक्षावपि रूक्षत्ववैषम्ये संहन्येते एव यदाह - "समनिद्धयाइ बन्धो, न होइ समलुक्खयाइवि न होइ । बेमायनिद्धलुक्खत्तणेण बंधो उ खंधाणं ॥ १ ॥ 'ति, 'खंधेऽवि य णं से असासत्ति उपचयापचयिकत्वाद्, अत एवाह 'सया समिय' मिति, 'पुवि भासा अभास 'त्ति भाष्यत इति भाषा, भाषणाच पूर्व न भाष्यत इति न भाषा, 'भासिजमाणी ति शब्दार्थोपपत्तेः, 'भासिया अभास' ति शब्दार्थवियो गात्, 'पुब्बि किरिय'त्ति करणात्पूर्व क्रियैव नास्तीति असन्वादेव न दुःखा, सुखापि नासावसच्चादेव, केवलं परमतानुवृच्या अदुःखेति उक्तं, 'जहा भास'त्ति वचनात् 'कजमाणी किरिया दुःखा सच्चात्, इहापि यत् क्रिया दुःखेत्युक्तं तत्परमतानुवृत्यैव, अन्यथा सुखापि क्रियमाणैव क्रिया, तथा 'किरिया समयवितं च ण'मिति दृश्यं च 'किचं दुक्ख मित्यनेन कर्मसत्ताssवेदिता, प्रमाणसिद्धत्वादस्य, तथाहि – यद् द्वयोरिष्टशब्दादिविषयसुख साधन समेतयोरेकस्य दुःखलक्षणं फलमन्यस्येतरत् तत् न विशिष्टहेतुमन्तरेण सम्भाव्यते, कार्यत्वात्, घटवद्, यश्वासौ विशिष्टो हेतुः स कर्मेति, आह च "जो तुलसाहणाणं फले विसेसो ण सो विणा हेउं । कञ्जत्तणओ गोयम ! घडुब्ब हेऊ य से कम्मं ॥१॥ "ति, पुनरप्यन्ययूथिकमतान्तरमुपदिशन्नाह - 'इरियावहि त्ति (सू. ८२) ईर्या गमनं तद्विषयः पन्था ईर्यापथः तत्र भवा ऐर्यापथिकी केवलयोगप्रत्ययः कर्मबन्ध इति, 'संपराइय'त्ति संपरैति परिभ्रमति प्राणी भवे एमिरिति सम्परायः (या) - कपायाः तत्प्रत्यया या सा साम्परायिकी - कपायहेतुः कर्म्मबन्ध इति, 'परउत्थियवत्तव्यं णेयब्वं ति इह सूत्रे अन्यतीर्थिक वक्तव्यं स्वयं वाच्यं तवेदम्- "जैसमयं संपराइयं पकरेइ तंस
~90~
२ शतके
१ उद्देशः
॥४१॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत सूत्रांक
[८२]
दीप
अनुक्रम [१०३]
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [१], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१०], मूलं [ ८२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
श्रीभग-मयं इरियावहियं पकरेड, इरियावहियाए पकरणयाए संपराइयं पक०, संपराइयपकरणयाए इरिया० प०, एवं खलु एगेणं सम लघु चौ एणं दो किरियाओ पकरेह, तंजहा-हरियावहियं संपराइयं चे 'ति, 'ससमयबत्तव्वयाए णेयब्वं' सूत्रमिति गम्यम्, सा चैवम्'से कहमेयं भंते! एवं १, गौतमा ! जण्णं ते अण्णउत्थिया एवमाइक्वंति ४ जाव संपराइयं चे 'ति, जे ते एवमाहंसु मिच्छं त ए०, अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि ४ एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं एवं किरिये पकरेड' इत्यादि, पूर्वोक्तानुसारेणाध्येयमिति, मिथ्यात्वं चास्यैवं- ऐर्यापथिकी क्रिया अकपायोदयप्रभवा इतरा तु कषायप्रभया इति कथमेकस्यैकदा तयोः सम्भवो विरोधादिति, अथ क्रियावतां जीवानामुत्पाद विरहप्ररूपणायाह - 'निरयगई' (सु. ८३) इत्यादि 'वतीपयन्ति व्युत्क्रान्तिः - जीवानामुत्पादस्तदर्थं पदं व्युत्क्रान्तिपदं तच्च प्रज्ञापनायां षष्ठम्, तच्चार्थलेशत एवं द्रष्टव्यम्, पञ्चेन्द्रिय तिर्यङ्गमनुष्यदेवगतौ उत्कर्षतो १२ मुहूर्त्ताः, जघन्यत एकसमय उत्पादविरहकालः, 'चउवीसह मुहुत्ता १ सत्त अहोरत २ तह य पन्नरस ३ मासो य ४ दो य ५ चउरो ६ छम्मासा विरहकालो य। १ ।। उकोसो रयणाइसु सव्वासु जहनओ भवे समओ एमेव य ओवण संख पुण सुरवरुतुल्ला ( ० रेहिं समा ) || २ ||" सा चेयम् — एगो य दो य तिष्णि य संख असंखा व एगसमएणं । उबवजंतेवइया उच्चतावि एमेव ॥३॥ तिर्यग्गतौ न विरहकालो, यद्वा मिन्नमुहुत्तो विगलिंदियाण संमुच्छिमाण य तहेव । बारस मुहुत्त गब्भे उकोस जहन्नओ समओ |||४|| " एकेन्द्रियाणां तु विरह एव नास्ति, मनुष्येषु - 'बारस मुहुत्त गन्भे मुद्दत संमुच्छि मे चउब्बीसं । उक्कोस विरहकालो दोसु| वि य जहनओ समओ ||५|| देवेषु - “भवणवणजोइसोहम्मीसाणे चउवीसह मुहुत्ता उकोस विरहकालो पंचसुवि जहण्णओ | समओ ॥ ६ ॥ नव दिण वीसमुहुत्ता ३ बारस दस चैव दिण मुहुत्ताओ ४ | बाबीसा अर्द्धचिय ५ पणयाल ६ असीह ७ दिवससयं
~91~
ADDED
२ शतके १ उद्देशः
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१०], मूलं [८३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
लघुवृत्ती
उद्देश:
प्रत सूत्रांक [८३]
दीप अनुक्रम [१०४]
७॥ संखेज मास आणय ९ पाणएमु १० तह आरण ११ चुए १२ बासा । संखिजा विष्णेया, गेविजेसु अओ बुलं ।।दा हेडिमेर वातसयाई मज्झे सहस्साई उवरिमे लक्खा । संखिजा विष्णेया जया जहा(ते जह)संखेण तीसुपि ।।९।। पलिया असंखभागो, उको-10 सो होइ विरहकालो य । विजयाइसु निद्दिवो सब्वेसु जहन्नो समओ ॥ १० ॥ उववायविरहकालो इय एसो वण्णिओ य देवाण । उब्बणावि एवं सब्वेसुवि होइ विष्णोया ।।११।। जहण्णेणेगसमओ, उक्कोसेणं तु होइ छम्मासा । विरहो सिद्धिगईए उबद्दणवजिया | नियम ॥१२॥"चि ।। इति प्रथमशते दशमोद्देशकविवरणम् ॥
॥विवाहप्रज्ञप्त्यङ्गटत्तौ प्रथमशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥ __ व्याख्यातं प्रथमशतम् , अथ द्वितीयं व्याख्यायते-जे इमें (स. ८४) इत्यादि, यद्यप्येकेन्द्रियाणां आगमादिप्रमाणाजीवत्वं प्रतीयते, तथापि तदुच्छासादीनां साक्षादनुपलम्भात् जीव(च्छ)शरीरस्य च निरुच्वासादेरपि कदाचिद्दर्शनात् पृथिव्यादिच्छासादिशङ्का स्यादिति तन्निरासाय सूत्रमिदं ज्ञातव्यं, उच्छासादिद्रव्याणां स्वरूपनिर्णयाय प्रश्नयबाह-'किण्णं भंते ति (सू. ८५)किमिति
सामान्यनिर्देशात् कानि-किंविधानि द्रव्याणि इति 'आहारगमो नेयव्यो', प्रज्ञापनाष्टाविंशतितमाहारपादोक्तो ज्ञेयः, 'जीवेभगिंदिय'त्ति जीवा एकेन्द्रियाः, 'वाघायनिवाघाय'ति व्याघातनिर्व्याघातवन्तो भणितच्याः, तद्यथा-पुढविकाइयाणं भंते !
कइदिसं आणमंति पाणमंति ४१, गो० निब्बाघाएणं छद्दिसि, वाघायं पडुच्छ सिय तिदिसि ति, इत्यादि, एवमपकायादिष्वपि, तत्र निर्व्याघातेन पदिशि-पड् दिशो यत्रानमनादौ तत्तथा, व्याघातं प्रतीत्य स्वात्रिदिशं चतुर्दिशं पञ्चदिशं वा आनमंति, यतस्तेषां
॥४२॥ | लोकान्तवृत्तावलोकेन ब्यादिदिक्षूच्वासादिपुद्गलानां व्याघातः संम्भवति, 'सेसा णियमा छदिसंति' शेषाः-नारकादित्रसाः
-
- HOHITTHATIODEOHINDIMOHITADITIOHITISATE
अत्र शतक-१, उद्देषक: १० समाप्त:, तत् समाप्ते शतक-१ अपि परिसमाप्त
अथ शतक-२ आरभ्यते शतक-२- उद्देशक: १ आरभ्यते
~92~
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [८५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सुत्रांक
लघुवृत्ती
[८५]
दीप अनुक्रम [१०७]
श्रीभगपदिशमानमन्ति, तेषां हि त्रसनाड्यन्त तत्वात् , अथकेन्द्रियाणामुच्छ्वासादिभावादुच्छासादेश्च वायुरूपत्वात् किं वायुकायानामपि
शतके | उच्वासादिना वायुना भवितव्यं उतान्येन केनापि पृथिव्यादीनामिव तद्विलक्षणेनेत्याशङ्कायां प्रश्नयनाह-'बाउयाए णं'ति(स.८६) ।
१ उद्देशः |अथोच्छवासस्थापि वायुत्वादन्येनोच्छासवायुना भाव्य, तस्याप्यन्येन, एवमनवस्था, नैवं, अचेतनत्वात्तस्य, किच-योऽयमुच्हास-IN वायुः स बायुत्वेऽपि न वायुसम्भब्यौदारिकवक्रियशरीररूपः, तदीयपुद्गलानामानप्राणसंज्ञितानामौदारिकवैक्रियशरीरपुद्गले|भ्योऽनन्तगुणप्रदेशत्वेन सक्ष्मतया एतच्छरीराव्यपदेश्यत्वात् , तथा च सत्युच्छ्वासादीनामभाव इति नानवस्था, 'बाउकाए || भंते'त्ति अयं च प्रश्नो वायुकायप्रस्तावाद्विहितः, अन्यथा पृथिवीकायिकादीनामपि मृत्वा खकाये उत्पादोऽस्त्येव, सर्वेषामेषां || कायस्थितेरसङ्ख्याततयाऽनन्ततया चोक्तत्वात , यदाह-"असंखोसप्पिणिसप्पिणीउ एगिदियाण य चउण्हं । ता चेव ऊ अणंता|R | वण्णस्सईए उ बोद्धव्वा ॥१॥" तत्र वायुकायो वायुकाये एव अनेकशतसहस्रकृत्वः 'उद्दाइत्त'ति अपहत्य-मृत्वा तत्थेव'त्ति |
| तत्रैव वायौ 'पञ्चायाइ' प्रत्याजायते उत्पद्यते, 'पुढे उद्दाई' स्पृष्टः स्वकायपरकायशस्त्रेण अपद्रवति-म्रियते, 'नो अपुढे'त्ति, सोपIN क्रमापेक्षमिदं, 'निक्खमह'त्ति निष्कामति स्खकलेवरात् , 'सिय ससरीरि'त्ति स्यात्-कथञ्चिच्छरीरी,'ओरालिय'त्ति औदा-1 HIरिकवक्रियापेक्षयाऽशरीरी तैजसकार्मणापेक्षया तु सशरीरी निष्कामति ।। यथा बायोस्तथा कस्यापि मुनेरपि तत्रवोत्पत्तिः स्यादिति |
दर्शयन्नाह-'मडाई 'ति (स. ८७) मृतादिः-प्रासुकभोजी निर्ग्रन्थः-साधुः 'नो निरुद्ध ति अनिरुद्धातनजन्मा, चरमभवाप्राप्त | इति, अयं च भवदयप्राप्तव्यमोक्षोऽपि स्यादित्याह-'नो निरुदभवपवंचे त्ति प्राप्तव्यभवविस्तार इति, अयं च देवमनुष्यभवप्र|पश्चापेक्षयाऽपि स्यादत आह-'नो पहीण'त्ति अनहीणचतुर्गतिगमनः, यत एवमतो 'नो पहीणसंसार'त्ति अप्रक्षीणसंसारवे
~93
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[८७]
दीप
अनुक्र [ १०९ ]
श्रीभगलघु चौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [२], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [८७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
COACH
-
वकर्मा, अयं च सकुचतुर्गतिगमनतोऽपि स्यादतो 'नो वोच्छिन्नसंसारे 'त्ति अव्युच्छिन्नसंसृतिगमनः, अतो 'अबुच्छिन्न त्ति अव्युच्छिन्नसंसारवेद्यकर्मा अतो 'नो निडियडे' न निष्ठितप्रयोजनः, अतो 'नो निट्ठियहकर णिज्जे' त्ति नो-नैव निष्ठितार्थाना - मिव करणीयानि - कृत्यानि यस्य स तथा, 'पुणरवित्ति पुनरपि स साधुः- 'इच्चस्थति एतमर्थं चतुर्गतिगमनलक्षणं, तथाऽनुक्खारलोपश्च प्राकृतत्वात्, अनेन प्रकारेण इत्थतं इति, पाठान्तरे इत्थं तद्भाव इत्थत्वं मनुष्यादित्वं 'हवं' शीघ्रं 'आगच्छइ'त्ति आमोति, अभिधीयते च कषायोदयात् प्रपतितचरणमुनीनां भवभ्रमणं, यतः- “जइ उवसंतकसाओ, वहह अनंतं पुणोऽवि पडिवायंति, स च संसृतिसंश्रितो मुनिजीवः प्राणादिना नामषट्रेन काल भेदेन युगपच्च वाच्यः स्यादिति विभणिपुः प्रश्नयन्नाह'से 'ति (सू० ८८) सः साधुजीवः किंशब्दः प्रश्ने, वक्तव्यः स्यात्, प्राकृतत्वात् किमसौ वक्तव्यः स्यात् ?, अत्रोत्तरं 'पाणेत्ति वत्तव्यं'ति तत्र प्राण इत्येतत् तं प्रति वक्तव्यं स्यात् यदोच्छ्रासादिमत्वमात्रमाश्रित्य तस्य निर्देशः क्रियते, एवं भवनादिधर्मविवक्षया भूतादिशब्दपञ्चकवाच्यता तस्य साधोः कालभेदेन व्यारव्येया, यदा तूच्छ्वासादिधर्मैर्युगपदसौ विवक्ष्यते तदा प्राणो भूतो जीवः सच्चो विज्ञो वेदयिता इत्येवं तं प्रति वाच्यं स्यात्, 'जम्हा जीवेत्ति यस्माजीवः - आत्माऽसौ जीवति प्राणान् धारयति, तथा जीवत्वमुपयोगलक्षणं आयुष्कं च कर्म उपजीवति - अनुभवति तस्माज्जीवः, 'सत्ते'ति सक्तः- आसक्तः, शक्तो वा समर्थः सुन्दरासुन्दरासु चेष्टासु तथा सक्तः सम्बद्धः शुभाशुभकर्मभिः ।। पूर्वोक्तार्थविपर्ययमाह - 'मडाई' त्यादि (सू०८९) 'पारगए' | पारं गतः संसाराब्धेः, 'परंपरगए' मिथ्यात्वादिगुणस्थानकानां मनुष्यादिसुमतीनां वा परम्परया - क्रमेण सिद्धिं गतः । संयताधिकारे स्कन्दकचरितं विवक्षुरिदमाह-'उप्पण्णनाणदंसणधरे' (सू० ९०) इह यावत्करणात 'अरहा जिणे केवली सब्वष्णू सब्वदरिसी
~94~
२ शतके
उद्देशः
॥४३॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [९०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
a
animar
श्रीभग
प्रत सूत्रांक
लघुची
[९०
दीप
uhanntatithiinsteritiheARIANTERARMIREAMINETRIANRAAT
| आगासगएणं छत्तेणं' समवसरणान्तं वाच्यं,'गद्दभालस्स'त्ति गईभालाख्यपरिबाजकस्य, इतिहासः पुराणं तत् पञ्चमं येषां ते(पा) र शतके चतुर्वेदानां, निर्धण्दुः नामकोशः, 'संगोवंगाणं' अङ्गानि-शिक्षादीनि षट्, उपाङ्गानि-तदुक्तप्रपञ्चनपराः प्रबन्धाः, 'सारए।
१ उद्देश: |सारक:-अध्यापनेन प्रवर्तकः, सारको वाऽन्येषां विस्मृतसूत्रादिस्सारणात् , वारकोऽशुद्धपाठनिषेधात , धारकोऽधीतपत्रधरणात , पार|गामी, 'सडंगवी' पडंगवित् , 'सद्वितंतविसारए' कापिलीयशास्त्रपण्डितः,'संखाणे' सङ्ख्याशास्त्रे 'सिखाकप्पे'त्ति शिक्षा| अक्षरस्वरूपनिरूपकं शाखं, कल्पश्च-तथाविधसमाचारनिर्देशक शाखमेव, छन्दे-पद्ये शास्त्रे निरुक्ते-शब्दव्युत्पत्तिशाखे 'जोइसामयणे' ज्योतिःशाखे, 'यभन्नए'त्ति ब्राह्मणसम्बन्धिषु 'परिचायएसु' परिव्राजकसत्केषु नयेषु नीतिषु, दर्शनेवित्यर्थः, 'वेसालियसायए'त्ति विशाला-महावीरमाता तदपत्यं वैशालिको भगवान् , तस्य वचः शृणोति तद्रसिकत्वात् वैशालिकथावकः 'इणमक्खेवं' एतमाक्षेप-प्रश्नं पृष्टवान् 'मागह'त्ति मगधजनपदजातत्वात् मागधस्तस्थामन्त्रणं हे मागध! 'वढेई' संसारवर्द्धनात 'हायई संसारहान्येति, एतावत् प्रश्नजातं तावदाख्याहि, उच्यमानः-पृच्छयमानः एवम्-अनेन प्रकारेण शङ्कितः किमिदमिहोत्तरं इदं वेति जातशङ्कः, इद मिहोत्तरं न साधु इदं च साधु इति कासितः, अस्मिन्नुत्तरे दत्ते किमस्य प्रतीतिरुत्पत्स्यते नवेति विचिकि। सितः, भेदं-मतेभङ्ग किंकर्तव्यताब्याकुलत्वलक्षणमापन्नो नाहमिह किञ्चिजानामीति स्वविषयं कालुष्यं समापन्नः, 'नो संचा
ए'त्ति न शक्नोति, 'पमोक्खमक्खाइ'ति प्रमुच्यते पर्यनुयोगबन्धनात् अनेनेति प्रमोक्षः, उत्तरमाख्यातु-वक्तुं, वन्दामः|स्तुमः नमस्यामः-प्रणमामः सत्कारयामः-आदरं कुर्मः सन्मानयामः-उचितप्रतिपत्तिभिः, किंभूतं? 'कल्याण' कल्याणहेतुं 'मंगल' दुरितोपशमहेतुं 'दैवतं' देवं इष्टदेवताप्रतिमा चैत्यमिव चैत्यं पर्युपासयामः सेवामहे, 'अन्भस्थिए' आध्यात्मिकः-आत्मविषयः
अनुक्रम [११२]
~95
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [९०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
R
श्रीभग
प्रत सूत्रांक
लघुवृत्ती
[९०]
दीप अनुक्रम [११२]
INTaarinttra a watanAmatEELARAMICHHAmastianetsman
p atnamurtheasirtantPRIHITRainthindian
चिन्तितः स्मरणरूपः प्रार्थितः-अमिलपितः सङ्कल्पो-विकल्पः समुत्पन्नवान् , अर्थान् भावान् , भावान् लोकसान्तत्वादीन् , 'हेज- २ शतके ईति अन्वयव्यतिरेकलक्षणहेतुगम्यत्वाद्धेतून , तानेव 'पसिणाई' प्रश्नान् , उपपत्तिमात्राणि कारणानि, व्याक्रियमाणत्वाद् व्या- १ उद्देशः करणानि, प्रष्टुं इतिकृत्वा 'सम्पेहेइ'त्ति संप्रेक्षते पर्यालोचयति, परिब्बायावसहे'त्ति मठः कुण्डिका-कमण्डलु काचनिका-र-IRI द्राक्षकता करोटिका मृदाजनविशेषः, भृसिका-आसनविशेषः, केसरिका-प्रमार्जनाथं चीवरखण्ड, पदनालक-त्रिकाष्ठिका अशकं I |तरुपल्लवग्रहणार्थ पवित्रक-अङ्गलीयक, गणेत्रिका कलाचिकाभरणविशेषः, 'पहारेत्त'त्ति प्रधारितवान् संकल्पितवान् गमनाय-गन्तुं, 'गोयमाईति गौतम इति आमन्त्र्येति शेषः, 'काहे वत्ति कदा कस्यां वेलायां 'किह वत्ति केन वा प्रकारेण । साक्षात् दर्शनतः श्रवणतो वा, 'केवचिरेण वत्ति कियतो वा कालात् 'अदरागए त्ति अरे आगतः, स चावधिस्थानापेक्षयापि स्था अथवा इतरमार्गापेक्षया क्रोशादिकमप्यरं स्यादत उच्यते-'बहसंपत्ते'त्ति ईषदूनः सम्प्राप्तो बहुसम्प्राप्तः, 'अदाणपबन्ने'त्ति मार्गप्रतिपन्नः, किमुक्तं स्यात् ?, 'अन्तरापहे वइत्ति विवक्षितस्थानयोरन्तरालमागें वर्तत इति, 'पद्यइत्तए'त्ति | प्रवजितुं, 'अम्भुट्ठ'त्ति आसनं त्यजति, यश्च गौतमाभ्युत्थानमसंयतं प्रति तद्भाविसंयतत्वेन, 'हे खंदय'त्ति सम्बोधनमात्र IT खागतं शोभनमागमनं तब स्कन्दक! मु-अतिशयेन स्वागतं 'अणुरागर्य'ति रेफस्यागमिकत्वात् अनुरूपं आगमनं 'जेणेव इति यस्यां दिशि इदं-भगवत्समवसरणं 'तेणेव' तस्यां दिशि 'अत्थे समत्थे'त्ति अयमर्थः समर्थ:-सङ्गतः, किंति प्रश्ने, | उत्तरं तु 'हन्ता अस्थि' सद्भूतोऽयमर्थः, 'से केण ति गोयमा! तहारूवेति स का, णति वाक्यालङ्कारे, तथारूपो ज्ञानी तपस्वी IT
॥४४॥ |वा 'जेणं'ति येन शानिना तय एषः अर्थ आख्यातः, 'रहस्सकडे 'त्ति रहाकृतः-प्रच्छन्नकृतः, हृदय एव अवधारितत्वात्
~964
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [९०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगा
प्रत सूत्रांक
लघुवृत्ती
[९०]
दीप अनुक्रम [११२]
'वियह भोइ'त्ति व्यावृत्ते सूर्य भुङ्क्ते इत्येवंशीलो व्यावृत्तभोजी, प्रतिदिनभोजीति भावः, सिंगारंति शृङ्गारमिव शृङ्गारं-अति-IIR
शा२शतके शयशोभावत , 'आणंदिपत्ति ईषत्सौम्यतादिभावैः, नन्दितः सौम्यतादिभावैः, 'परमाण'ति समृद्धितरतां प्राप्तः, 'पीयम-10१ उद्देशः णे'त्ति प्रीतिः प्रीणनं-आप्यायनं मनसि यस्य स प्रीतमनाः, परमसोमण'त्ति परमं सौमनसं सुमनस्कता सञ्जातं यस्य स पर-1 मसौमनस्यः, "विसप्पत्ति हर्षेण विस्तारं बजत् हृदयं यस्य स तथा, 'दब्बओ णं एगे लोए सते'त्ति पश्चास्तिकायमयैकद्रव्यत्वाल्लोकस्य सान्तोऽसौ, आयामो-दैयं विष्कम्भो-विस्तारः, 'परिक्वेवेण'ति परिधिना 'भुविसु'त्ति अभवन् , ध्रुवोऽचलत्वात् , नियतः एकस्वरूपत्वात् , नियतरूपः कादाचित्कोऽपि स स्यादत आह-'सासए'त्ति शाश्वतः, प्रतिक्षणं सद्भावात् , अक्ष
योऽविनाशात , अव्ययः तत्प्रदेशानामव्ययत्वात् , अवस्थितः पर्यायाणामनन्ततया अवस्थितत्वामित्यः, वपणपज्जय'त्ति वर्णविपशेषा एकगुणकालत्वादयः, एवमन्येऽपि गुरुलघुपर्यवास्तद्विशेषाः बादरस्कन्धानां, अगुरुलघुपर्यवाः अणूनां सूक्ष्मस्कन्धानाममूर्तानां
च, 'नाणपज्जत्ति ज्ञानविशेषाः, बुद्धिकृता वा अविभागपलिच्छेदाः अर्णता, गुरुलघुपर्यवा औदारिकादिशरीराण्याश्रित्य इतरे तु कार्मणादिद्रव्याणि जीवस्वरूपं वाऽऽश्रित्य, 'दब्बओ णं एगा सिद्धि'त्ति इह सिद्धिः सिद्धाधाररूपा ईषत्प्राग्भारा सिद्धिशिला 'खेत्तओ'त्ति पञ्चचत्वारिंशद्योजनलक्षाणि आयामविष्कम्भाभ्यां, 'एगा जोयणकोडि ४२ लक्षाः३० सहस्राः किञ्चिन्यूनगव्यूतद्वयाधिके द्वे योजनशते एतत्परिधिः । 'बालमरणे दुवालसविहे'त्ति 'वलए'त्ति बलतो-बुभुक्षा परिगतत्वेन बलवलायमानस्य संयमाद्वा भ्रश्यतो मरणं बलन्मरणं 'वसह'त्ति वशेन इन्द्रियवशेन ऋतस्य–पीडितस्य मृतिः दीपरूपाक्षिप्तचक्षुषः शलभस्येव यत्तदशा-मरणं, 'अंतोसल्लत्ति अन्तःशल्यस्य द्रव्यतोऽनुद्धृततोमरादेः भावतः सातिचारस्य यत् तदन्तःशल्यमरणं,
~97
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [९०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगा
२ शतके
प्रत सूत्रांक
१ उशः
[९०]
दीप अनुक्रम [११२]
तस्म भवाय मनुष्यादेस्सतो मनुष्यादावेव बद्धायुषो यत्तत्तद्भवमरणं,'सत्थोबाडणं'ति शस्त्रादिना क्षुरिकादिना अवपाटनं शखा|वपाटनं, 'बेहाणसे'त्ति विहायसि आकाशे भवं वृक्षशाखाद्युबद्धत्वेन चैहानसं मरणं 'गिद्धपिट्टत्ति गृधैः-पक्षिमिः गृद्धैः-मांसलुब्धैर्वा शृगालादिमिः स्पृष्टस्य-विदारितस्य करिकरभरासभादिशरीरान्तर्गतत्वेन यत्तद् गृध्रस्पृष्टं गृद्धस्पृष्टं वा, 'चड़'त्ति बर्द्धते, संसारवर्द्धनेन, पादपबदुपगमनम्-अस्पन्दतयाऽवस्थानं पादपोपगमनं, इदं चतुर्विधाहारवर्जितमेव स्यात् , 'नीहारिमे'त्ति निर्हा-IR | रेण निर्वृत्तं तबिर्हारिम, उपाधये यो म्रियते तत्कलेवरनिरेरणात् , अनिर्हारिमं योष्टव्यां म्रियते इति, यद्वाऽन्यत्रेह स्थाने इङ्गि-
तमरणमुच्यते, तद्भक्तप्रत्याख्यानस्यैव विशेष इति नेह भेदेन दर्शितमिति । 'सद्दहामि'त्ति (सू०९१) निर्ग्रन्थं प्रवचनमहं प्रति| पद्ये 'पत्तियामि'त्ति (प्रत्येमि) प्रीतिप्रत्ययं वा सत्यमिदं एवं तत्र करोमि, रोए मि-चिकीर्षामि, अम्भुट्ठमि एतदङ्गीकरोमि, 'तहमेय'ति तथैतन् 'अवितह'त्ति सत्यमेतत् 'असंदिद्धति असन्दिग्धं 'इच्छियन्ति इष्टमेतत् 'पडिच्छिय'न्ति प्रतीप्सित-प्राप्तुमिष्ट, 'आलित्तेत्ति आ-ईपत् ज्वलितः 'पलिते'त्ति प्रकण ज्वलितः, 'आलित्तपलित्ते'त्ति आदीप्तप्रदीप्त इति.IN 'झियायमाण'ति ध्मायमाने-दयमाने अप्यसारं अल्पं च तत्सारं चेति अल्पसारं-मणिमुक्तास्वर्णटङ्ककादि, 'आयाए' आत्मना। 'एगतंति एकान्तं-विजनं अन्त-भूभागं अपक्रामति, एष मणिमुक्तादिकरण्डको मम निस्तारित:-अप्रिनिष्कासितः 'खमाए'तिIN क्षमायै धृतयेऽनुगामितया भविष्यति, स्थैर्यधर्मयोगात् स्थैर्यः वैश्वासिको विश्वासप्रयोजनत्वात् सम्मतः तस्कृतकार्याणां सम्मत-| त्वात् , बहुशो मतो बहुमतः, अनु-विप्रियकरणस्य पश्चादपि मतोऽनुमतः, 'भण्डकरडग'चि भाण्डकरण्डकम्-आभरणभाजन तत्समानः, आदेयत्वात् , 'मा णं वाल'त्ति मा-निषेधे, व्याला:-श्वापदभुजगाः, 'फुसंतु'ति स्पृशन्तु इतिकृत्वा 'सेहावि
~98~
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [२], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [९१-९५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखररि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[९१-९५]
दीप अनुक्रम [११३११७]
श्रीभगत |य'ति सेधितुं प्रत्युपेक्षणादिक्रियाकलापग्राहणतः शिक्षित सूत्रार्थग्राहणतः, 'सयमेव'त्ति स्वयमेव भगवतेय, प्रवाजितुं रजोहरणादि-18 लघुवृत्ती वेषदानेन, आत्मानमिति गम्यते, आचार:-श्रुतानुष्ठान कालाध्ययनादि गोचर-भिक्षाटनं विनय:-प्रतीतः वैनयिक तत्फलं कर्म-|१ उद्देशः
क्षयादि चरण-चारित्रं करणं-पिण्डविशुध्ध्यादि यात्रा-संयमयात्रा तदर्थमेव मात्रा-आहारग्रहणं वृत्तिः-वर्तनं यत्र तं धर्ममा-1 | ख्यातु, इच्छामीति योगः, 'तुयडिय'ति शयितव्यं, सामायिकोच्चारणादिपूर्व, उत्थायोत्थाय-वियुध्य २ पाणेहिं तिIR प्राणादिषु चतुर्षु यः संयमो-रक्षा तेन संयंतव्यम्-यतितव्यं, 'तमाणाए'त्ति तदनन्तरमाज्ञया आदेशेन खेलः-कण्ठमुखश्लेष्मा । सिंघानको-नाशामलः, समितः सङ्गतमनःप्रवृत्तिकः 'गुत्ते'त्ति मनोगुप्तत्वादीनां निगमनं, गुप्त-ब्रमगुप्तियुक्तं ब्रह्म चरति यः। | 'चाइ'त्ति सङ्गत्यागवान् "लज्जू' संयमवान् रज्जुरिव वा रज्जुः अवक्रव्यवहार इति 'खंतिखमे ति क्षान्त्या क्षमते न त्वसम-n
तया यः स शान्तिक्षमः, 'सोहिय'ति शोधितो वा निरतिचारचारित्रत्वान , सौहृदं-मैत्री सर्वप्राणिषु तद्योगात सौहृदो वा 'अप्पुस्मुनि अल्पौत्सुक्यः त्वरारहित इति, 'अबहिल्लेसे ति अविद्यमाना बहिः-संयमावहिस्तात् लेश्या-मनोवृत्तिर्यस्य सः अबहिर्लेश्यः, 'दंते'त्ति दान्तः क्रोधादिदमनात , पन्तो वा रागद्वेषयोरन्तार्थप्रवृत्तत्वात् , 'पुरओत्ति मार्गानभिज्ञो मार्गशनरमिव ।। पुरस्कृत्य, एकादशाङ्गीमधीते, इह कचिदाह-ननु अनेन स्कन्दकचरितात्प्रागेवैकादशाङ्गीनिष्पत्तिरवसीयते, पञ्चमाङ्गान्तर्भूतं चेदं। चरितं इति कथं न विरोधः?, उच्यते, श्रीवीरतीर्थे किल नव वाचनाः, तत्र सर्ववाचनासु स्कन्दकचरितात् पूर्वकाले ये स्कन्दकचरिताभिधेया अर्थास्ते चरितान्तरद्वारेण प्रज्ञाप्यन्ते, स्कन्दकचरितोत्पत्तौ च सुधर्मणा जम्बुमधिकृत्यास्यां वाचनायां स्कन्दकचरितमेवाश्रित्य तदर्थप्ररूपणा कृतेति न विरोधः, अथवा सातिश्यत्वाद् गणधराणां अनागतकालभाविचरितवन्धनमदुष्टमिति,
COU
N DEPRATA
~99~
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत सूत्रांक
[९१-९५]
दीप
अनुक्रम
[११३
११७]
श्रीभगलघुवृत्ती
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [२], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [९१-९५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि - रचिता वृत्तिः
eQKXC700K
भावशिष्यापेक्षपातीत निदेशोऽपि न दुष्ट इति 'भिक्खुपडिमं ति मिक्षूचितमभिग्रह विशेषं एतत्स्वरूपं चेदं 'गच्छविणिक्खमित्ता पडिवाड़ मासियं महापडिमं । दत्तेग भोयणस्सा पाणस्सवि एग जा मांसं ॥ १ ॥ " नन्वयमेकादशाङ्गधारी पठितः प्रतिमाश्च विशिष्टश्रुतवानेव कुर्यात् यदाह “गच्छेच्चिय निम्माओ, जा पुब्वा दस भवे असंसुन्ना । णवमस्स तइयबत्थू होइ जहष्णो सुयाहिगमो ॥ २ ॥” इति कथं न विरोधः ?, उच्यते, पुरुषान्तरविषयोऽयं श्रुतनियमः, तस्य तु सर्वविदुपदेशेन प्रवृत्तत्वान्न दोषः, 'अहाकप्पं 'ति प्रतिमाकल्पानतिक्रमेण 'अहातचं 'ति यथातत्वं तस्वानतिक्रमेण 'अहासम्म ति यथासाम्यं, समभावानतिक्रमेण 'सोहेर' शोभयति पारणकदिने गुर्वादन्तशेष भोजनग्रहणात् 'तीरह' पूर्णेऽप्यवधौ स्तोककालावस्थानात 'पूरेइ' तत्कत्यपूरणात् कीर्त्तयति पारणक दिने इदं च इदं च तस्याः कृत्यं तच्च मया कृतमिति कीर्त्तनात् 'अणुपालेड' तदनुमोदनात एवमेतत्क्रमेण सप्त सप्तमासान्ताः, ततोऽष्टमी प्रथमसप्तरात्रंदिवा सप्ताहोरात्र माना, एवं नवमी दशमी च एतास्तिस्रोऽपि चतुर्थभक्तेनापानकेन, 'राईदिय'ति रात्रिंदिवा एकादशी अहोरात्रप्रमाणा, इयं च षष्ठभक्तेन, 'एगराइ'त्ति एकरात्रिकी चेयमष्टमेन स्यात्, 'गुणरयणसंयच्छति गुणा एव रत्नानि यत्र स गुणरत्नः २ संवत्सरो यत्र तद् गुणरत्नसंवत्सरं तपः, इह च त्रयोदश मासाः सप्तदशदिनाधिकाः तपःकाल इति, त्रिसप्ततिदिनानि पारणकालः, स च एवं "पप्णरस वीस चउवीस चैव चउवीस पष्णवीसा य । चउवीस एकवीसा चउवीसा सत्तावीसा य ॥ १ ॥ तीसा तित्तीसाविय चउवीस छवीस अडवीसा य। तीसा बत्तीसाविय सोल| समासेसु तवदिवसा ||२|| पारस दसट्ट छव्यंच चउर पंचसु य तिमि तिमिति । पंचसु दो दो य तहा, सोलसमासेसु पारणगा ||३||" इह च यत्र मासे अष्टमादितपसो यावन्ति दिनानि न पूर्यन्ते तावन्त्यप्रेतनमासादाकृष्य पूरणीयानि अधिकानि वा अग्रेत
100~
२ शतके १ उद्देशः
॥४६॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [२], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [९१-९५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
श्रीभगान
सूत्रांक
लघवत्तौ
[९१-९५]
दीप अनुक्रम [११३११७]
नमासे क्षेप्तव्यानि, 'चउत्थं चउत्थेणेति चतुर्थ भक्तं यावद्भक्तं त्यज्यते यत्र तच्चतुर्थभक्तं, इयं चोपवासस्य संज्ञा, एवं षष्ठा
शतके दिकमपवासद्वयादेरिति, 'अणिक्वित्तेणं' अविश्रान्तेन 'दिय'त्ति दिवसे 'ठाणुकडु'त्ति स्थानं-आसनमुत्कटुकं आधारे पुताल-IHD
१ उद्देशः गनरूपं यस्यासौ स्थानोत्कटुकः, 'बीरासणेणं' वीरासनेन रात्रौ, निषीदनासनाकर्षणात् तथैव स्थित्येत्यर्थः,'अवाउडेण' प्राव| रणरहितेन 'उरालेण' प्रधानेन विपुलेन बहुदिनत्वात् 'पयत्तेण' प्रदत्तेन गुरुभिरनुज्ञातेन 'पजहिएण' प्रकर्षादगीकृतेन |'उदग्गेण' उत्तरोत्तर वृद्धिमता 'उदात्तेन' उन्नतभाववता 'उत्तमेन' उत्तमपुरुषसेवितत्वेन 'उदारेणं' औदार्यवता निःस्पृह-10
त्वात् 'महानुभागेण' महानुभावेन 'शुष्को'नीरसवपुष्ट्वात् , 'लुक्खे ति बुभुक्षावशेन रूक्षीभूतत्वात , अस्थिचविनद्धः किटि-In | किटिका-निर्मासास्थिसम्बन्धी उपवेशनादिक्रियासमुत्थः शब्दस्तां भूतः-प्राप्तो यःस किटिकिटिकाभूतः धमनीसंततो-नाडीव्याप्तो मांसक्षयेणादृश्यमाणनाडीकत्वात् 'जीबंजीवेणं'ति अनुस्वारस्यागमिकत्वात् जीवजीवेन, जीवबलेनेत्यर्थः, न वपुर्वलेनेति, "भासं| भासि त्यादि, कालत्रयनिर्देशः ग्लायति ग्लानः स्यात , 'से जहानामए'त्ति से इति अथार्थः, 'यथेति दृष्टान्तार्थः, नामेति । सम्भावनायां, ए इति वाक्यालङ्कारे, 'कट्ठसगडिय'त्ति काष्ठभृता शकटिका काष्ठशकटिका 'पत्तसगडिय'त्ति पलाशादिपत्रभृता गत्री 'पत्ततिल'त्ति पत्रयुक्ततिलाना भाण्डकानां च मृन्मयभाजनानांभृता गत्री, अङ्गारभृतगत्रीत्यर्थः,'उण्हे दित्ता' उष्णस्तापस्तत्र दत्ता, शुष्का सतीति विशेषणद्वयमाईकाष्ठादीनामेव सम्भवति,हुताशन इव भस्मराशिप्रतिच्छन्नः, 'तवेणं तेएणं'ति तपस्तेजसा एव,बहिनिस्तेजाः,अतः शुभध्यानाग्निना ज्वलति, 'पुब्वरत्तावर'त्ति पूर्वरात्रश्च-रात्रेः पूर्वभागः अपरात्रश्च-रात्रेः पश्चिमो भागस्तलक्षणो यः कालसमयः कालात्मकः समयः स तथा तत्र धर्मजागरिकां जाग्रतः,कुर्वत इत्यर्थः,'तं अस्थि तामेति तदेवमप्यस्ति तावत्
~101
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत सूत्रांक
[९१-९५]
दीप
अनुक्रम
[११३
११७]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [२], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [९१-९५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
मेति मम उत्थानादि, न सर्वथा क्षीणमिति भावः, 'सं जाथ ता मे 'ति तत् तस्मात् यावत् ता इति भाषामात्रे मे - ममास्तीति 'जाब यत्ति यावच्च 'सुहत्थी'ति शुभार्थी भव्यान् प्रति, सुहस्ती वा पुरुषवरगन्धहस्ती वा 'कल्लं'ति श्वः 'पाउ'त्ति प्रादुः- प्रकटप्रभातायां रात्रौ 'फुल्ल'त्ति उत्फुल्लं यदुत्पलं पद्मं कमलच-हरिणविशेषस्तयोः कोमलमुन्मीलितं - उन्मीलनं यत्र तत्तथा, 'कडाई हिं' इह पदैकदेशात्पदसमुदायो दृश्यः, ततः कृतयोग्यादिभिः, तत्र कृता योगाः - प्रत्युपेक्षणादिव्यायारा यैस्ते कृतयोगिनः, आदिशब्दात् प्रियधर्माणो दृढधर्माण इति, 'विउलं' ति 'विपुल गिरिमेहघण'त्ति घनमेघसनिकाशः - सान्द्रजलदसदृशं देवानां सनिपातः--समागमो रमणीयत्वाद्यत्र तं 'संलेहण'त्ति संलिख्यते- कृशीक्रियते अनया इति संलेखना तस्या झोसणा सेवा, तया 'झुसिए' त्ति जुष्टः सेवितः 'भत्तपाण'ति प्रत्याख्यातभक्तपानस्य कालं मरणं 'इतिकडु' इतिकृत्वा 'संपेहेइ'त्ति सम्प्रेक्षते - पर्यालोचयति, 'उच्चार'ति पादपोपगमनादारादुच्चारादिभूमीः प्रतिलेखयति, उच्चारादेस्तस्य कर्त्तव्यत्वात् तद्भूमिप्रतिलेखनं न निरर्थकं, 'सहि भत्ताई' ति प्रतिदिनं भोजनद्वयत्यागात्रिंशता दिनैः षष्टिभक्तानि व्यक्तानि स्युः, 'अवसणाप' प्राकृतत्वादनशनेन 'छेड़त्ता' छिन्या परित्यज्य 'परिनिव्वाणवत्तियं'ति परिनिर्वाणं मरणं तदेव प्रत्ययो हेतुर्यस्य तं परिनिर्वाणप्रत्ययं ॥ द्वितीयशते प्रथमोद्देश कविवरणम् ॥
अथ द्वितीय आरभ्यते- 'समुग्धाय'त्ति (सू० ९६) सम् - एकीभावे उत - प्राबल्ये, ततश्व एकीभावेन प्राबल्येन च घाताः समुद्धाताः अथ प्राबल्येन घाताः कथम् ?, उच्यन्ते यस्माद्वेदनादिसमुद्घातपरिणतो बहून् वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरानुभवयोग्यान् उदीरणाकरणेनाकृष्य उदये प्रक्षिप्यानुभूय निर्जरयति, आत्मप्रदेशैस्सह शिष्टान् शातयतीत्यर्थः, 'सत्त' त्ति वेदना
अत्र शतक-२, उद्देषकः १ समाप्तः, अथ शतक-२ उद्देशकः २ आरब्धः
102~
२ शतके
२ उद्देशः
॥४७॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
लघुवृत्तौ ।
प्रत सूत्रांक [९६]
Pintendotnetratimulum
दीप अनुक्रम [११८]
समुद्घातादयस्सप्त समुद्घाताः, अत एवाह-'छाउमस्थियसमुग्घायवळ'ति छनखसाधोः केवलज्ञानाभावेन केवलिसमुद्र घाताभावः, तत्रेदं सत्रं-'कइ णं भंते ! छाउमत्थियसमुग्घाया पनत्ता?, गोयमा!' इत्यादिसूत्रवर्जितं 'समुग्धायपर्य'ति प्रज्ञापनायां३ उद्देश : पत्रिंशत्तमपदं समुद्घातार्थ नेतव्यं, तच्चेदम्-'कइ णं भंते ! समुग्धाया पं०?, गो! सत्त, तंजहा–बेयणसमुग्घाए कसायसमुग्घाए' इत्यादि, इह सञ्चहगाथा-"वेयण १ कसाय २ मरणे ३ बेउब्बिय ४ तेयए य ५ आहारे ६ । केवलिए चेव भवे जीव-| मणुस्साण सत्तेव ॥१॥" जीवपदे मनुष्यपदे सप्त वाच्याः, नरकादिषु तु यथायोगं, तत्र वेदनासमुद्घातेन समुद्धत आत्मा वेदनीयकर्मपुद्गलानां शातं कुर्यात् , कपायसमुद्घातेन कषायपुद्गलानां, मारणान्तिकसमुद्घातेन आयुःकर्मपुद्गलानां, वैकुर्विकसमुद्धतो जीवप्रदेशान् शरीरावहिनिष्कास्य शरीरविष्कम्भवाहल्यमात्रमायामतश्च सङ्ख्येययोजनानि दण्डं निसृजति, निसृज्य । च यथास्थूलान् वैक्रियशरीरनामकर्मपुदगलान् शातयति, यथासूक्ष्मांचादने, यथोक्तम्- "वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहष्णइ २ संखेजाई जोयणाई दंडं निसरइ २ अहा० पुग्गले परिसाडेइ २ अहासुहुमे पोग्गले परिआयइत्ति,एवं तैजसाहारकसमुद्घातावपि व्याख्येयौ,
केवलिसमुदघातेन समुद्वतः केवली वेदनीयादिकर्मपुदगलान् शातयति, एतेषु सर्वेषु समुदपातेषु शरीराशीवप्रदेशनिगमोऽस्ति, IRसवें एतेऽन्तर्मुहर्तमानाः, नवरं केवलिकोऽष्टसामयिकः, एते चैकेन्द्रियविकलेन्द्रियाणामादितखयो वायुनारकाणां चत्वारः देवानां TI HOMपञ्चेन्द्रियतिरबां च पश्च, मनुष्याणां तु सप्तेति ।। द्वितीयशते द्वितीय उद्देशकः॥ मला अथ तृतीय आरभ्यते-यथा 'कइ णमंते ! पुरुषीओ'ति (सू०९७) इह जीवाभिगमद्वितीयोदेशको नारकवक्तव्यतारूपो FE ज्ञातव्यः, अन् सङ्ग्रहगाथा-"पुढवी ओगाहित्ता, निरया संठाणसेव पाहल्लं । विश्वंभपरिक्वेवो, वष्णो गंधो य फासो य ॥१॥"
अत्र शतक-२, उद्देषक: २ समाप्त:, अथ शतक-२ उद्देशक: ३ आरब्ध:
AA
~103
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूल+वृत्ति:) भाग-१ शतक [२], वर्ग H. अंतर्-शतक H, उद्देशक [३], मूलं [९७] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [९७]
दीप अनुक्रम [११९१२१]
श्रीभगासने पूर्वार्द्धमेव लिखित, शेषाणां विवक्षितार्थानां यावच्छब्देन सूचितत्वात् , 'पुढविपत्ति पृथिव्यो वाच्याः-ताश्चैषम्-'का णं भंते ! शतके लघुवृत्ती
| पुढवीओ पं०? गो! सत्त, तं-रयणप्पभे त्यादि, 'ओगाहित्ता निरय'त्ति पृथ्वीमवगाह्य किय दूरे नरका इति वाच्यं, तत्रास्यां । उद्देशः
नप्रभायां अशीतिसहस्रोत्तरयोजनलक्षवाहल्यायो उपर्येकं योजनसहस्रमवगाद्याधोऽप्येक वर्जयित्वा त्रिशनारकलक्षाणि म्युः, एवं | शर्करप्रभादिषु यथायोगं वाच्यं, 'संठाणमेव'त्ति संस्थान नरकेषु वाच्यं, तत्र ये आयलिकाप्रविष्टाः ते वृत्तारुयश्राथ, इतरे तु। नानासंस्थानाः, 'बाहल्लं'ति नरकवाहल्यं वाच्यं, तच त्रीणि योजनसहस्राणि, कथं , अध एक मध्ये शुषिरमेकमुपरि चैक सङ्कोच। इति, 'विक्खंभपरिक्खेवो'ति एतौ वाच्यौ, तब सख्यातविस्तृतानां सजव्यातयोजन आयामो विष्कम्भः परिक्षेपश्च, इतरेषां
त्वन्यथेति, तथा वर्णादयो वाच्याः, ते चात्यन्तमनिष्टा इत्यादि बहु वक्तव्यं,यावदयमुद्देशकान्तो यदुत किं 'सव्वपाण'त्ति अस्यां पारलप्रभायां ३० नरकलक्षेषु किं सवें प्राणादय उत्पन्नपूर्वाः?, अनोत्तर-असई ति असकृद-अनेकशः, 'अदुव'त्ति अथवा
| 'अनंतखुत्तो' अनन्तकृत्वः अनन्तवारानिति ॥ द्वितीयशते तृतीय उदेशकः॥ | अथ चतुर्थ आरभ्यते, यथा 'पढ मिल्लो इंदियउद्देसउत्ति ( सू. ९८) प्रज्ञापनायामिन्द्रियपदाख्यपञ्चदशपदस्य प्रथम | उद्देशकोच नेतव्यः, तत्र च द्वारगाथा-"संठाणं बाहालं पोहत्तं कइपएस ओगाढे । अप्पा बहु पुहपविहविसये अणगार आहारे ॥१॥" इह सूत्रेऽयमेवः लिखितः शेषास्तु तदर्था यावच्छब्देन सूचिताः, तत्र संस्थानं श्रोत्रादीन्द्रियाणां वाच्यं, श्रोत्रेन्द्रियं कदम्बपुष्पसंस्थित, चक्षुः मसूरकचन्द्राकार, मनरकमासनविशेषः, अथवा चन्द्रः-शशी, अथवा मसूरकचन्द्रो-धान्यविशेषदलं, प्राणं |
॥४८॥ अतिमुक्तकचन्द्रपुष्पविशेषाकारं, रसनेन्द्रिय क्षुरप्रसंस्थितं, स्पर्शनेन्द्रियं नानाकारं, बाहल्यतः सर्वाण्यङ्गुलासङ्ग्व्येयभागबाहल्यानि,
अत्र शतक-२, उद्देषक: ३ समाप्त:, अथ शतक-२ उद्देशक: ४ आरब्ध:
AA
~104
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [९८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
५ उद्देशः
प्रत सूत्रांक [९८]
दीप अनुक्रम [१२२]
| 'पोहत्तंति पृथुत्वं श्रोत्रचक्षुर्घाणानामङ्गुलासङ्ख्येयभाग :, जिह्वेन्द्रियस्याङ्गुलपृथक्त्वं, स्पर्शनेन्द्रियं शरीरमानं, 'कइपएस'त्ति
R२ शतके अनन्तप्रदेशनिष्पन्नानि पञ्चापि, 'ओगाह'त्ति असख्यातप्रदेशावगाढानि, 'अप्पबहुत्ति सर्वस्तोकं चक्षुरवगाहतः, ततः लघुवृत्ती
श्रोत्रघाणरसनेन्द्रियाणि क्रमेण सङ्ख्यातगुणानि, स्पर्शनं त्वसङ्ख्येयगुणं, 'पुट्ठपविट्ठ'त्ति श्रोत्रादीनि चक्षूरहितानि स्पृष्टमर्थ प्रविष्टं च गृह्णन्ति, 'विसय'त्ति सर्वेषां जघन्यतोऽङ्गुलासङ्ख्येयभागो विषयः,श्रोत्रस्य उत्कर्षतो १२ योजनानि, चक्षुषः सातिरेकं लक्षं, शेषाणां नव योजनानि,'अणगारे'त्ति अनगारस्य समुद्घातगतस्य ये निर्जरापुद्गलास्तेऽ(तान)त्र छबस्थो मनुजः न पश्येत् । 'आहार'त्ति निर्जरापुद्गलान नारकादयो जानन्ति न पश्यन्ति च आहारयन्ति चैवमादि बहु वाच्यं, अथ किमन्तोऽयमुद्दे| शक इत्याह-यावदलोकः अलोकसत्रान्तः, तचेदम्-अलोगे णं भंते ! किष्णा फुडे ?, धम्म० छहि वा काएहिं अद्धा फुडे ?,गो मानो धम्मस्थिकारणं फुडे जाब नो आगासस्थिकाएक फुडे, आगासस्थिकायस्स देसेणं फुडे, आमासत्थिकायस्स पदेसेहिं फडे, नो। IDIपुढविकाएक फुडे, जाव नो अद्धासमएण फुडे, एगे अजीवदव्वदेसे, अगुरुलहुए, अमुरुलहुयगुणेहिं अणंतेहिं संपुग्ने, सम्यागासे|
| अणंतभागूणेति, नालोको धर्मास्तिकायादिना पृथिव्यादिकायैः समयेन च स्पृष्टो-व्याप्तः, तेषां तत्रासच्यात् , आकाशास्तिकायदेशादिभिः स्पृष्टः, तेषां तत्र सन्चात् , एकश्वासावजीवद्रव्यदेशः, आकाशद्रव्यदेशत्वात् तस्येति ॥ द्वितीयशते चतुर्थः ॥
अथ पश्चम आरभ्यते-यथा 'देवभूएणं'ति (सू०९९) देवभूतेनात्मना नो परिचास्यति 'से 'ति स निर्ग्रन्थदेवः तत्रदेवलोके 'नो' नैव 'अण्णे'त्ति अन्याम् आत्मण्यतिरिक्तान् देवान् , तथा नोऽन्येषां देवानां सम्बन्धिनी देवी अभिजंजिय-IN अभियुज्य-वशीकृत्य आश्लिष्य या परिवारयति-परिभो नो अप्पणिच्चिति न आत्मीया देवी "अप्पणामेव अप्पाणं विउव्यियIR
अत्र शतक-२, उद्देषक: ४ समाप्त:, अथ शतक-२ उद्देशक: ५ आरब्ध:
~105
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [५], मूलं [९९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
के
प्रत सूत्रांक [९९]
दीप अनुक्रम [१२३]
आत्मानं स्त्रीपुरुषरूपतया विकृत्य, 'परउत्थियवत्तब्धय'त्ति परतीर्थिकवक्तव्यता एवं नेतव्या, 'जंसमयमिथिवेयं वेएइ, तंसमयं पुरिस० समयं पुरिस तं समयमित्थिवेयं वेएइ, इथिवेयस्स वेयणाए पुरिसवेयं वेएइ, पुरिसवेयस्स वेयणाए इस्थिवेयं वेएइ, एवं खलु एगेऽवि य गति, मिथ्यात्वमेषामेवं ज्ञेयं-स्त्रीरूपकरणेऽपि तस्य देवस्थ पुरुषत्वात् पुरुषवेदस्यैवैकसमये उदयो, न खीवेदस्य, वेदपरिवृत्त्या वा स्त्रीवेदस्वैव, न पुरुषवेदस्य, परस्परविरुद्धत्वादिति, 'उबवत्तारो'त्ति प्राकृतशैल्या उपपत्ता भवति इति दृश्य, 'उज्जोवेमाणे'त्ति उद्योतयन् प्रकाशकरणेन 'पभासेमाणे'त्ति प्रभासयन शोभयन् 'पडिरूवेत्ति द्रष्टारं २ प्रति रूपं यस्य स प्रतिरूपः।।'उदगगम्भे 'ति (सू०१००) 'एक समयंति समयानन्तरमेव प्रवर्षणात्, उत्कृष्टतस्तु षण्मासान् , पण्मासानामुपरि वर्षणात् , अयं च मार्गशीर्षपौषादिषु वैशाखान्तेषु सन्ध्यारागमेधोत्पादादिलिङ्गः स्यात् ,यदाह-“पौषे च मार्गशीर्षे सन्ध्यारागाम्बुदाः सपरिवेषाः । नात्यर्थ मार्गशिरे शीतं पौपेऽतिहिमपातः ॥१|| 'कायभवत्थेणं'ति (सू०१०१)। काये जनन्युदरस्थितनिजदेह एवं यो भवो-जन्म स कायभवः, तत्र तिष्ठतीति स कायभवस्थः, 'चउबीसं'ति सीकाये द्वादश वर्षाणि | स्थित्वा पुनर्मृत्वा तस्मिन्नेव खशरीरे उत्पद्यते द्वादशवर्षस्थितितया इत्येवं चतुर्विशतिवर्षाणि स्युः, केचिदाहुः-द्वादश वर्षाणि स्थित्वा । | पुनस्तत्रैवान्यबीजेन तच्छरीरे उत्पद्यते द्वादशवर्षस्थितिरिति, 'एगजीवेण'ति (सू० १०३) मनुष्याणां तिरश्चां च बीजं द्वादश
मुहुर्तान यावद् योनिभूतं स्यात् , गवादीनां शतपृथक्त्वस्थापि बीजं गवादियोनिप्रविष्ट वीजमेव, तत्र च वीजसमुदाये एको जीव | उत्पद्यते, स च तेषां बीजवामिनां सर्वेषां पुत्रः स्यात् , अत उक्तम्-'उकोसेणं सयपुहुत्ते'त्ति,'सयसहस्सपुहुत्त'ति(सू.१०५) मत्स्यादीनामेकसंयोगेऽपि शतसहपृथक्त्वं गर्भे उत्पद्यते निष्पद्यते चेत्येकस्यैकभवग्रहणे लक्षपृथक्त्वं पुत्राणां स्यात् , मनुष्य
1४९॥
~106
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[ १०५ ]
दीप
अनुक्रम
[ १२९]
श्रीभग लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [२], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [ ५ ], मूलं [ १०५ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
योनौ पुनरुत्पन्ना अपि बहवो न निष्पद्यन्ते, कस्यामसावृत्पद्यते ?, 'कम्मकडाए' त्ति नामकर्मनिर्वर्त्तितायां योनौ अथवा कर्ममदनोद्दीपकव्यापारस्तत् कृतं यस्यां सा कर्मकृता तस्यां मैथुनस्य वृत्तिः प्रदृत्तिर्यस्मिन्नसौ मैथुनं वा प्रत्ययो - हेतुर्यस्मिन् स मैथुनप्रत्ययिकः, 'ते दुहओ'त्ति ते इति स्त्रीपुरुषौ उभयतः स्नेहं रेतः शोणितलक्षणं सञ्चिनुतः - सम्बन्धयतः ॥ अथ मैथुनस्यैवासंयमहेतुतामाह- 'रूपनालियं वत्ति (सू० १०५) रुतं- कर्पासविकारः, तद्द्भुता नालिका तां, चूरनालिकामपि, नवरं बूरं वनस्पतिविशेषावयवविशेषः, 'समभिधंसेज 'त्ति सममिध्वंसयेत् ।। ' तेण 'मित्यादि ( सू० १०६) 'अद्ध'त्ति आढ्या धनादिभिः 'दित्त'त्ति दीप्ताः, 'वित्थिष्ण' त्ति विस्तीर्णानि - विपुलानि प्रचुराणि भवनानि गृहाणि शयनासनवाहनैराकीर्णानि व्याप्तानि येषां ते तथा, तत्र यानं गन्ध्यादि वाहनं त्वश्वादि, 'बहुघण'त्ति बहुधनं-गणिमादि, तथा बहेव जातरूपं सुवर्ण रजतं रूप्यं येषां ते तथा, 'आओगत्ति आयोगो - द्विगुणादिवृद्ध्याऽर्थप्रदानं प्रयोगः कलान्तरं तौ सम्प्रयुक्तौ व्यापारितौ यैस्ते, 'विच्छाडिय'त्ति विच्छर्दितं विविधमुज्झितं बहुलोकभोजनतः उच्छिष्टविशेषसम्भवात् विपुलं भक्तं पानकं येषां ते, बहवो दासीदासा येषां ते, गोमहिपगवेलकाश्च प्रभूता येषां गवेलका-उरभ्राः, 'आसवे'त्यादी क्रिया- कायिकयादयः, अधिकरणं गत्रीमुशलोपलाः 'असहेज' चि न विद्यते साहाय्यं परसाहायिकमत्यन्तसमर्थत्वाद्येषां ते असहाय्याः ते च ते देवादयच, अथवा असाहाय्या इति व्यस्तमेव, असुरा नागा भवनपतयः, 'सुवण्ण'त्ति सद्वणों-ज्योतिष्काः, यक्षादयः सर्वे व्यन्तरविशेषाः, लब्धार्था अर्थश्रवणात् गृहीतार्था अर्थावधारणात् पृच्छितार्थाः प्रश्नकरणात् अधिगतार्थाः प्रश्नार्थाभिगमात्, 'अट्टिमिंज' त्ति अस्थीनि च कीकसानि मिखा च तन्मध्यवर्त्ती धातुः, अस्थिमञ्जाः, प्रेमानुरागेण सर्वज्ञप्रवचनप्रीतिरूपकुसुम्भादिरागेण रक्ता इव रक्ता येषां ते, अथवाऽस्थिमिखासु जिन
~ 107~
CococcicitK
शतके
१५ उद्देशः
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१०६ ]
दीप अनुक्रम [१३०]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [२], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [५] मूलं [१०६ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
DOLJCJAKİCİCİ
गतप्रेमानुरागेण रक्ता ये ते, उच्छ्रिती - गृहद्वारादपगतः परिघः-अर्गला येषां ते उच्छ्रितपरियाः, औदार्यातिशयाद्भिक्षुकप्रवेशार्थमनर्गलितगृहद्वारा इत्यर्थः, अप्रावृतद्वाराः कपाटादिभिः, 'चियत्तं'ति प्रीतिकरोऽन्तःपुरे गृहेषु च प्रवेशः- शिष्टजनप्रवेशनं येषां ते, अथवा व्यक्तोऽन्तःपुरे परेषां गृहे वा प्रवेशी यैस्ते, 'बहहिं'ति शीलं ब्रह्मचयं व्रतानि - अणुव्रतानि गुणा-गुणत्रतानि विरमणानि - रागादिविरतयः प्रत्याख्यानानि - नमस्कारसहितादीनि पौषधः - पर्वदिनं तत्रैवोपवासः पौषधोपवास इत्येषां द्वन्द्रः, 'चाउद्द सित्ति उद्दिष्टा - अमावास्या 'पीढ'त्ति पीठं- आसनं फलकं उपष्टम्भनफलकं शय्या वसतिषृहत्संस्तारको वा, 'अहापरि'त्ति यथापरिगृहीतैः । 'थेर'त्ति (सू० १०७) स्थविरा: श्रुतवृद्धाः, 'ओयंसी'ति ओजस्विनो मनोवलयुक्ताः 'वर्चसी'ति वर्चस्विनः सप्रभावा वचस्विनी वा-पटुवक्तारः, 'जाव'ति यावत्करणादिदं दृश्यं तवप्पहाणा गुणप्पहाणा करणष्पहाणा चरणप्पहाणा' करणं-पिण्डशुद्ध्यादि, चरणं- 'वयसमणधम्मे' त्यादि, 'निग्गहप्पहाण' त्ति निग्रहः - इन्द्रियनिग्रहः, 'निच्छ्यप्प०' निश्चय:अवश्यंकरणाभ्युपगमः, 'मद्दव पहाणा अजबप्पहाणा लाघवप्पहाणा' लाघवं क्रियासु दक्षत्वं, 'खंतिप्पहाण'त्ति, एवं विजमंता वेयबंभनयनियमसच्च सोय पहाणा चारुपमा सत्प्रज्ञाः, सोही अणियाणा अप्पुस्सुया अबहिलेसा सुसामप्णरया अच्छिदपसिणवागरणा अच्छिद्राणि-अविरलामि निदूषणानि प्रश्नव्याकरणानि येषां ते, 'कुत्तियावण'त्ति कुत्रिकं स्वर्भूर्भुवोलक्षणं भूमित्रयं तत्सम्भवं वस्त्वपि कुन्त्रिकं तत्सम्पादक आपणो-हट्टः कुत्रिकापणस्तद्भूताः समीहितार्थसम्पादकत्वेन सकलगुणोपेतत्वेन वा तदुपमाः । 'सिंघाडग' त्ति (सू. १०८) शृङ्गाटककलाकृतिस्थानं, त्रिकं-रध्यात्रयमीलनस्थानं चतुष्कं रथ्याचतुष्कमीलनस्थानं चत्वरं - बहुरध्यामीलनस्थानं महापथो - राजमार्गः, पन्था – रथ्यामात्रं यावत्करणात् 'बहुजणसदेइ वा' इत्यादि दृश्यं, 'कयबलि'त्ति कृतं
108~
१२ शतके ५ उद्देशः
॥५०॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग , अंतर्-शतक H. उद्देशक [५], मूलं [१०८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१०८]
श्रीभग बलिकर्म स्नानानन्तरं यस्ते खगृहदेवताना,दुःस्वमादिविधातार्थ कृतानि कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तानि यः, अवश्यं करणीयत्वात् ,कौतु
R२ शतके लघुवृत्तौ | कानि-मपीतिलकादीनि मङ्गलानि-सिद्धार्थदध्यक्षतर्वाचन्दनादीनि 'सुद्धप्पा' शुद्धात्मानो वेष्याणि-वेषोचितानि, 'विउसर-10/५ उद्देशः
राणायाए' व्युत्सर्जनया-त्यागेन, त्रिविधया मनोवाकायभेदात् पर्युपासनया 'महइमहालियाइ'ति (सू. १०९) आलप्रत्यय
स्य स्वार्थिकत्यात महातिमहत्याः पर्षदः, अणणहयफले अनावफलः, अनाथबो-नवकर्मानुपादानं फलमस्येति अनाश्रवफल:, 'वोदाणफले'त्ति व्यवदानं-पूर्वकृतकर्मवनगहनलवनं प्राकृतकर्मशोधनं वा फलं यस्य तद् व्यवदानफलं, 'लवे इत्ति 'किंपत्तिय'त्ति का प्रत्ययः-कारणं यत्र तत्किंप्रत्ययं, निष्कारणमेव, तपस्संयमयोः उक्तनीत्या तदकरणत्वादित्यभिप्रायः, 'पुब्बतवे
'ति पूर्वतपः-सरागावस्थाभावितपस्या, वीतरागावस्थापेक्षया सरागावस्थायाः पूर्वकालभावित्वात् , एवं संयमोऽपि, अयथाख्यातिचरित्रमिति, सरागकृतेन संयमेन तपसा च देवत्वावाप्तिः, रागांशस्य कर्मबन्धहेतुत्वात् , 'कम्मियाए'त्ति कर्म विद्यते यस्यासी 10 कर्मी तद्भावस्तत्ता तया कर्मितया, 'संगियाए'त्ति सङ्गोऽस्यास्तीति सङ्गी तद्भावस्तत्ता तया सङ्गितया, सत्सङ्गो हि द्रव्यादिपु संय
मादियुक्तोऽपि कर्म बनाति, ततः सङ्गितया देवत्वाप्तिरिति, आह च-"पुब्बतवसंजमी होति रागिणो पच्छिमा अरागस्स । रागो संगो Mबुत्तो संगा कम्मं भवो तेणं ॥१॥"'नो चेव णं आयभाववत्तव्बया नैवात्मभाववक्तव्यतया, अयमर्थः-आत्मना च खामि
प्राय एव न वस्तुतत्वं वक्तव्यो-वाच्यो येषां ते तेषां भाव आत्मभाववक्तव्यता-अहंमानिता तया, एवमहंमानितया न बमो वयं, अपि तु परमार्थ एवायमिति भावना, 'अतुरिय'ति (म. ११०) कायिकत्वरारहितं, 'अचवलं'ति मानसचापल्यरहितं असम्भ्रान्तज्ञानः 'घरसमुदाणस्स' गृहेषु समुदानं-भैक्ष्यं गृहसमुदानं तस्मै गृहसमुदानाय, चतुर्थ्य) षष्ठी, 'भिक्खायरियाए'
दीप अनुक्रम [१३२]
mantramanantINATERRITERRITERARTH
வடியும் புதிராபாத்யாபதாபதரியாதபடி தயார்
artant:
~109~
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग . अंतर्-शतक H. उद्देशक [५], मूलं [९१०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगः
प्रत सूत्रांक [११०]
दीप अनुक्रम [१३४]
Mभिक्षासमाचारेण, 'से कहमेयं मण्णे एवं ति अथ कथतेतत् स्थविरवचनं मन्ये इति वितर्कार्थी निपातः, एवं-अमुना प्रकारेण पर शतके लघुवृत्ती बहुजनवचनं 'पभू णं भंते ! ते' प्रभवः-समर्थास्ते 'समियाण ति सम्यक् ते व्याकतुं वर्तन्ते, अविपर्यासास्ते इत्यर्थः, समिता
६ उद्देशः वा-सम्यक्प्रवृत्तयः, श्रमिता वा-अभ्यासवन्तः, आयोगिका उपयोगवन्तो ज्ञानिनश्च, 'पलिउजिय'त्ति परि-समन्तात् योगिकाः R परिज्ञानिन इति, परिजानन्तीति भावः, श्रमणं-तपोयुक्तं 'माहणं'ति (स. १११) माहने वा-स्वयं हनननिवृत्तत्वात् परं प्रति |मा हनेतिवादिनं उपलक्षणत्वान्मूलगुणयुक्तं, अथवा श्रमणः-साधुःमाहन:-श्रावको वा 'विण्णाणफले'त्ति विशिष्टज्ञानफलं विवेकाविवेकज्ञानरूपं 'अघे'त्ति अघाख्यः (आप्यः) अपां प्रभवः 'उरालि'त्ति विस्तीर्णा बलाहका-मेघाः 'संसेयंति'संस्वियंति उत्पादाभिमुखीभवन्ति 'संमुच्छति' सम्मान्ति-उत्पद्यन्ते, वासंति वर्षन्ति, 'तव्वइरित्ते यत्ति हूदपूरणादतिरिक्तश्च उत्क-II लितः 'आउयाए'त्ति अपकायः, अहिनिस्सवइ'त्ति अभिनिःश्रवति-क्षरति अदूरसामन्ते-नातिदूरे नातिसमीपे 'महातवोत्ति आतपः-उष्णता महावासावातपश्चेति महातपः, महातपस्य उपतीर-तीरसमीपे प्रभवः-उत्पादो यस्य स महातपोपतीरप्रभवः |
'पासवणे'त्ति प्रश्रवति-क्षरतीति प्रश्रवणः, प्रस्यन्दन् 'वकर्मति' उत्पद्यन्ते 'विउकमंति' विनश्यन्ति, एतद्द्व्यत्ययेनाह-च्यवन्ते RI उत्पद्यन्ते 'एस 'ति एपः अन्यथिककृताघसंज्ञो महातपोपतीरमभवप्रश्रवण इति ।। द्वितीयशते पञ्चम उद्देशकः ॥
अथ पष्ठे भापाखरूपमुच्यते-'से नू'ति (सू०११३) 'सेति अथ नूनं-निश्चितं, भदन्त ! गुर्वामन्त्रणं अहं मन्ये-अवबुधे पा'ओहारणिया' अवधार्यते-अवगम्यते अनयेत्यवधारिणी, अवबोधबीजभूतेत्यर्थः, अथ भदन्त ! एवमहं मन्ये अवश्यमवधा- ॥५१॥ रणी भाषा इति, भाषापदं प्रज्ञापनायामेकादशं भणितव्यं, इह भाषा द्रब्यक्षेत्रकालभावैः सत्यादिभेदैरन्यैश्च बहुभिः पर्यायविचा
अत्र शतक-२, उद्देषक: ५ समाप्त:, अथ शतक-२ उद्देशक: ६ आरब्ध:
~110~
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[११३]
दीप अनुक्रम [१३७]
श्रीभगलघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [२], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६], मूलं [११३]
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
र्यत इति, द्वितीयेशते षष्ठ उद्देशकः २६ ।
'जहा ठाणपए' (सू० ११४) यथा प्रज्ञापनायां द्वितीये स्थानाख्यपदे च वक्तव्यता सेति तथा भणितच्या, सा चैवम्- 'इमीसे रयणप्पभाए असीउत्तरजोयणसय सहस्सबाहल्लाए उवरिमेगं जोयणसहस्समोगाहेत्ता हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वजेता मज्झे अट्ठत्तरजोयणसयसहस्से एत्थ णं भवणवासीणं देवाणं सत्त भवणको डीओ बावन्तरिं च भवणावाससथसहस्सा भवतीतिमक्खायमित्यादि, 'उबवाएणं' ति उपपातो-- भवनपतिस्वस्थानप्रात्याभिमुख्यं तेन, उपपातमाश्रित्येत्यर्थः, लोकस्यासङ्ख्येयतमे भागे वर्त्तन्ते भवनवासिन इति, एवमन्यदपि भणितव्यं तचेदं 'समुग्धाएणं लोगस्स असंखिज्जभागे' मारणान्तिकादिसमुद्घा तवर्त्तिभवनपतयो लोकसख्येयभागे वर्त्तन्ते, 'सहाणेणं लोगस्स असंखिजभागे' स्वस्थानस्योक्तभवनावाससातिरेककोटीसप्तलक्षणस्य लोकासज्येय भागवर्त्तित्वादिति, एवं दाक्षिणात्यानां चासुरादीनामौदीच्यानां नागादीनामपि तथौचित्येन व्यन्तरज्योतिष्क वैमानिकस्थानानि वाक्यानि यावत्सिद्विगण्डिका, 'कप्पाणन्ति कल्पानां प्रतिष्ठानं आधारो वाच्य इति स चैवम्'सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणपुढवी किंपइडिया पं०१, गो० ! घणोद हिपइडिया पद्मत्ता, आह च "घणउद हिपड्डाणा, सुरभवणा होंति दोसु कप्पेसु तिसु बाउड्डाणा, तदुभयसुपइट्टिया तिसुवि ॥ १ ॥ तेण परं उबरिमगा आगासंतरपइडिया सच्चे ।" 'बाहले 'ति विमानपृथिवीपिण्डो वाच्यः स चैवं- 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणपुढवी किंवा हल्लेणं पं०१, गो० सत्तावीसं जोयणसयाई' इत्यादि, आह च "सत्तावीस सयाई आइमकप्पेसु पुढविवाहलं एकेकहाणि सेसे दु दुगे य दुगे चउके य ॥२॥ " ग्रैवेयकेषु द्वाविंशतियोजनशतानि, अनुत्तरेष्वेकविंशतिरिति, 'उच्च' ति विमानोयत्वं वाच्यं तथैवं 'सोहम्मी० विमाणा केव
अत्र शतक - २, उद्देषकः ६ समाप्तः, अथ शतक -२ उद्देशक: ७ आरब्धः
111~
२ शतके
७ उद्देशः
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[११४]
दीप
अनुक्रम [१३८]
श्रीभगलघुवृत्तौ
JIGJJCICAK,CCCCLICK
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [२], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [७], मूलं [ ११४ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
इयं उचत्तेनं पं०१, गो० ! पंचजोयणसयाई,” आह च- “पंचसयुच्चतेणं आइमकप्पेस होति य विमाणा । एकेकबुद्विसेसे दु दुगे य दुगे चउके य ॥१॥ यैवेयकेषु १० योजनशतानि, अनुत्तरेषु ११ शतयोजनशताति । 'संठाणं' ति विमानसंस्थानं वाच्यं, सोहम्मी० विमाणा किंसंठिया पं०१, गो०! जे आवलियापविडा ते बट्टा तसा चउरंसा, जे आवलियाबाहिरा ते नाणासंठिया इत्यादि वक्तव्यता श्रीजीवाभिगमबैमा निकोदेश के नेतव्येति । द्वितीये सप्तम उद्देशकः २-७ ।।
'उपाय'त्ति (सू० ११५) तिर्यग्लोकगमनाय यत्रागत्योत्पतति स उत्पातपर्वतः गो० ! 'धूमरस'ति गोतमस्तुभो लवणाधिमध्ये पूर्वदिशि नागराजावासगिरिः, तस्यादिमध्यान्तेषु विष्कम्भप्रमाणमिदं- 'कमसो विक्खम्भों से दसबावीसाई जोयणसयाई १ । सत्तसए तेवीसे २ चत्तारि सया चब्बीसे ३ ||१|| 'नवरे'ति मूले दस बावीसे जोयणसए विवखंभेणं, मज्झे चतारि चउब्बीसे, उवरि सत्त तेवीसे, मूले तिनि जोयणसहस्साई, दोन्निय बत्तीमुत्तरे जोयणसए किंचिविमृणे परिवखेवेणं मज्झे, एगं जोयणसहस्सं तिनि इगुयाले जोयणसए किंचि ० परिक्खेवेणं उवरिं, दोनि जोयणसहस्सा दोन्नि बत्तीसाए जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं, पुस्तकान्तरे श्वेतत्सकलमस्त्येवेति, 'वरवर'त्ति वरवचस्येव विग्रहः – आकृतिर्यस्य स वरवज्रविग्रहिको, मध्यक्षाम इति 'मउंदे' प्ति मुकुन्दो वाद्यविशेषः, आकाशस्फटिकवत् 'सण्हे' लक्ष्णः 'लहे' मसृणः, 'उल्लोयभूमिवण्णउत्ति उल्लोकः - प्रासादस्योपरिभागः तस्य वर्णकः, स चैवम्- 'तस्स पासायवडिंसगस्स एरिसे उल्लोए पष्णत्ते, पउमलयभत्तिचित्ते, इत्यादि, भूमिवर्णकस्त्वेवम्- 'तस्स पासायवर्डिसयस्स बहुसमरमणिजे भूमिभागे पष्णत्ते' इत्यादि 'सपरिवारं ति चमरसम्बन्धिपरिवार सिंहासनोपेतं 'उवारियल्लेणं' ति गृहस्य पीठबन्धकल्पं 'सव्वप्यमाणं'ति अयमर्थो यत्तस्यां राजधान्यां प्राकारप्रासादसभादि वस्तु
अत्र शतक - २, उद्देषकः ७ समाप्तः, अथ शतक -२ उद्देशकः ८ आरब्धः
112~
DESCREE
१२ शतके
८ उद्देशः
॥५२॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [८], मूलं [११५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
प्रत सूत्रांक [११५]
दीप अनुक्रम [१४०]
पातस्य सर्वस्योच्छ्यादिप्रमाणं सौधर्मवैमानिकविमानप्राकारप्रासादसभादिवस्तुगतस्य प्रमाणस्थाद्धं नेतव्यं, तथाहि-सौधर्मदेवविलपवना मानप्राकारस्त्रीणि योजनशतान्युचत्वेन एतस्याः सार्द्धशतं, सोधर्मविमानमूलप्रासादः पञ्च योजनशतानि, तदन्ये चत्वारस्तत्परिवा
८ उद्देशः नरभूताः साढ़े द्वे शते प्रत्येकं च तेषां चतुर्णामन्ये परिकरभूताश्चत्वारः सपादं शतं तदन्ये तत्परिकरभूताः ४ सार्द्धा द्विषष्टिः, एव-17
मन्ये सपादमेकत्रिंशत् , इह तु मूलप्रासादः साढे द्वे योजनशते एवमर्द्धार्द्धहीनास्तदपरे यावदन्तिमाः १५ योजनानि पञ्च योजनस्याष्टांशाः, एतदेव वाचनान्तरे उक्तं-'चत्तारि परिवाडिओ पासायवडिंसगाणं अद्धद्धहीणाओ'ति, एतेषां प्रासादानां चतसृष्वपि । परिपाटिषु त्रीणि योजनशतानि एकचत्वारिंशदधिकानि स्युः, एतेभ्यः प्रासादेभ्य उत्तरपूर्वस्यां-ईशानदिग्भागे सभा सुधर्मा सिद्धा
यतनमुपपातसभा दोऽभिषेकसभा व्यवसायसभा वा, एतानि सुधर्मसभादीनि सौधर्मवैमानिकसभादिभ्यः प्रमाणतोऽर्द्धप्रमाणानि, II एषामुच्छ्रयः ३६ योजनानि, पञ्चाशदायामो विष्कम्भश्च पञ्चविंशतिरिति, सर्व च जीवाभिगमोक्तं विजयदेवसम्बन्धि चमरस्य वाच्यं,
| यावदुपपातसभायां सङ्कल्पश्चाभिनवोत्पन्नस्य-किं मम पूर्व पश्चाद्वा कत्तुं श्रेय इत्यादिरूपः, अभिषेकसभायामभिषेको महर्या सामानिकादिदेवकृतः, अलङ्कारपर्षदि वस्त्रालङ्कारादि, व्यवसायसभायां पुस्तकबाचनं, 'अच्चणिय'त्ति अर्चनिका सिद्धायतनसिद्धप्रतिमादीनां 'सहगमोत्ति सुधर्मसभागमनं च,चमरस्य परिवारश्च सामानिकादिः 'इद्धित्तं' ऋद्धिमञ्च वाच्यमिति ॥ द्वितीयेऽष्टम उद्देशकमा
'समयखेत्तत्ति' (सू० ११६) समयः-कालस्तेन युक्तं क्षेत्रं समयक्षेत्रं, कालो हि दिनमासादिरूपः सूर्यगतिसमभिव्यङ्गयो मनुप्यक्षेत्रे एव, न परत:,परतो हि न सूर्यास्संचरिष्णव इति जीवाभिगमवक्तव्यता नेतव्या,एषा चैवम्-'एग जोयणसयसहस्सं आया-11 |मविक्खंभेण'मित्यादि, 'जोइसविहणं'ति जीवाभिगमोक्तजम्बूद्वीपादिमनुष्यक्षेत्रवक्तव्यतायां ज्योतिष्कवक्तव्यता उक्ताऽस्ति
अत्र शतक-२, उद्देषक: ८ समाप्त:, अथ शतक-२ उद्देशक: ९ आरब्ध:
AA
~113
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [९], मूलं [११६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
लघुवती
Talk उद्देशः
प्रत सूत्रांक [११६]
दीप अनुक्रम [१४१]
तत एतद्विहीनं यथा स्यात्तथा जीवाभिगमवक्तव्योद्देशनमत्र ज्ञेयं, 'जाव इमा गाह'त्ति 'अरहंत समय बायर विज्ज थणिया बलाहगा अगणी । आगर णिहि नइ उवराग निग्गमे बुडिवयणं च ॥१॥ जम्बूद्वीपादीनां मानुषोत्तरान्तानामर्थानां वर्णनान्ते इदमुक्तम्-'जावं च णं माणुसुत्तरे पब्बए तावं च णं अस्सि लोएत्ति पचुच्चई' मनुष्यलोक उच्यते 'अरहंत त्ति 'जावं च णं अरहंता
चक्कवट्टी जाव सावियाओ मणुया पगइभद्दया पगइविणीया तावं च णं अस्सिलोएनि पवुच्चई' 'समय'त्ति 'जावं च णं समयाइ 1वा आवलियाइ वा जाव अस्सिलोए० एवं जाव बायरे विज्जू बायरे थणियसदे जावं च णं उराला बलाहया संसेयंति' 'अगणि'त्ति 'जाचं च णं बायरे तेउयाए जावं च णं आगराइ वा निहीइ वा नई वा उवरागत्ति चंदोवरागाइ या सरोवरागाइ वा तावं चणं अस्सिलोए.' उपरागो-ग्रहणं 'निग्गमे बुड़िबयण'ति यावनिर्गमादीनां वादन-प्रज्ञापनं तावन्मनुष्यलोक इति, तत्र 'जावं| | च णं चादेमसरिया जाव तारारूवाणं अइगमणं निम्गमणं बुडी निव्वुडी आधविजइ, तावं च णं अस्सि०'अतिगमनमिहोत्तरायणं, | निर्गमनं-दक्षिणायनं, वृद्धिर्दिनस्य बर्द्धनं, निवृद्धिस्तस्यैव हानिरित ॥ द्वितीये नवम उद्देशकः॥
'अस्थिकाया' (सू. ११७) अस्तिशब्देन प्रदेशा उच्यन्ते, तेषां काया-राशयो अस्तिकायाः, अथवा अस्तीत्ययं निपातः कालत्रयवाची, ततोऽस्तीति सन्ति आसन भविष्यति च ये काया इति धर्मास्तिकायादयः, तत्र मङ्गलवादादौ धर्मास्तिकाय उक्तः, तद्विपक्षोऽधर्मास्तिकायः, तदाऽऽधारत्वादाकाशास्तिकायः, ततोऽन्तरं त्वमूर्तत्वसाधाजीवास्तिकायः, तदुपष्टम्भकत्वात् पुद्गलास्तिकायः, 'अवढिए' अवस्थितप्रदेशाः, 'लोगदब्वे'त्ति लोकस्व-पश्चास्तिकायात्मकस्यांशभूतं द्रव्यं लोकद्रव्यं, "भावओत्ति पर्यायतः, 'गुणओ'त्ति कार्यतः, 'गमणगुणे'त्ति जीवपुद्गलानां गतिपरिणतानां गत्युपष्टम्भहेतुर्मीनानां जलमिवेति 'ठाण
अत्र शतक-२, उद्देषक: ९ समाप्त:, अथ शतक-२ उद्देशक: १० आरब्ध:
~114
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१०], मूलं [९१७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
लघुची
प्रत सूत्रांक [११७]]
श्रीभग- गुणे'त्ति स्थितिपरिणतजीवपुद्गलानां स्थित्युपष्टम्भहेतुर्मीनानां स्थलमिव, अवगाहणागुणे'त्ति जीवादीनामवकाशहेतुःबदराणां |
|कुण्डमिव, 'उवओगगुणे'त्ति उपयोगः-चैतन्यं साकारमनाकारभेदं, 'गहणगुणे'त्ति ग्रहणं-मिथःसम्बन्धनं जीवेन औदारि
कादिप्रकारैः ।। 'खण्डे च'त्ति (सू० ११८) खण्डं च ऊनं न स्यात् , किन्तु सकलमेव चक्रं स्यात् , एवं धर्मास्तिकायः प्रदेशे-। IRन न्यूनो न धर्मास्तिकाय इति वक्तव्यः स्यात् इति निश्चयनयमतं, व्यवहारनयमतं तु एकदेशेन न्यूनमपि वस्तु वस्त्वेव, यथा खण्डो-1 बपि घटो घट एव, छिन्नकोऽपिश्वा श्चैव,भणितं च 'एकदेशविकृतमनन्यवदिति, एवं 'मोयए'त्ति मोदकोऽपि, 'से किं खाईति।
अथ किंपुनरित्यर्थः, सर्वे-समस्ताः ते च देशापेक्षयापि स्युरतः 'कसिणे'त्ति कृत्स्नाः, 'पडिपुग्ण'त्ति प्रतिपूर्णाः-आत्मखरूपेणाविकलाः 'निरवसेस'त्ति प्रदेशान्तरतोऽपि खखभावेनान्यूनाः, 'एकग्गहणगहिय'त्ति एकशब्दग्रहणेन धर्मास्तिकाय इत्येवलक्षणेन गृहीता ये ते, एकशब्दाभिधेया इत्यर्थः, नवरं 'तिण्हपि पएसा अणंता भाणियव्य'ति, धर्माधर्मयोरसङ्ख्येयाः। प्रदेशा उक्ताः, आकाशादीनामनन्ताः प्रदेशा वाच्याः, अनन्तप्रदेशिकत्वात्रयाणामपि, सउहाणे'त्ति (सू०११९) इत्यादि विशेषणानि सिद्धजीवब्युदासार्थानि, 'आयभावेण ति उत्थानशयनगमनभोजनादिरूपेणात्मपरिणाम विशेषेण, 'जीवभाव'ति जीवत्वं-11 चैतन्यमुपदर्शयति-प्रकाशयति इति, 'बत्तब्वं ति वक्तव्यं खाद्, विशिष्टस्योत्थानादेविशिष्टचेतनापूर्वकत्वादिति, 'अणंताण-1 माभिनियोहियनाणपजव'त्ति पर्यवाः-प्रज्ञाकृता अविभागपलिच्छेदाः, ते चानन्ता आभिनियोधिकज्ञानस्य, अतोऽनन्तानामामिनियोधिकज्ञानपर्यवाणां सम्बन्धिनामनन्ताभिनिवोधिकज्ञानपर्यवात्मकं उपयोग-चेतनाविशेष गच्छति इति हृदयस्थं, उत्थानादावात्मभावे वर्तमान इति योगः, अत 'उवओगलक्स्वणेणं ति उपयोगलक्षणो जीवस्तेनार्थेन-तसात् कारणादुपयोगलक्षणं जीव
intaanindrintinuhuramATE
दीप अनुक्रम [१४२]
~115
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१०], मूलं [१२०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
221
२शतके
प्रत सूत्रांक [१२०]
दीप अनुक्रम [१४५]
श्रीभगभावमुत्थानाधात्मभावेनोपदर्शयतीति वक्तव्यं स्यादेव । 'लोगागासे अलोगागासे'त्ति (सू० १२०) तत्र लोकालोकाकाशयोलघुवृत्तौ लक्षणमिदं-धर्मादीनां वृत्तिर्यत्र द्रव्याणां स्यात् तत्क्षेत्रं तैर्द्रव्यैः सह लोकः, तद्विपरीतोऽलोकः,' 'लोगागासे 'मित्यादौ पट १०
प्रश्नाः, लोकाकाशे अधिकरणे 'जीव'त्ति संपूर्णानि जीवद्रव्याणि, 'जीवदेस'त्ति जीवस्यैव बुद्धिपरिकल्पिता द्वयादयो विभागाः, 'जीवपएस'त्ति जीवस्यैव युद्धिकृताः प्रदेशाः, प्रदेशा निर्विभागा विभागाः, एवं अजीयषट्प्रश्नयामपि जे अजीवा ते रूबी यत्ति-18 मूर्ताः पुद्गलाः 'अरूबी यत्ति अमूर्चा धर्मास्तिकायादयः, 'खंघ'त्ति परमाणुसमूहात्मकः तद्देशा यादयो विभागाः, प्रदेशाः तस्यैव निरंशाः, 'परमाणु'त्ति स्कन्धभावमनापनाः परमाणव इति, 'जे अरूवी ते पंचविह'त्ति, कथमित्याह-'धम्मत्थि
काए'त्ति इह जीवानां पुद्गलानां च बहुत्वाद् एकस्यापि जीवस्य पुद्गलस्य वा स्थाने संकोचादितथाविधपरिणामयशाद बहवो Mजीवाः पुद्गलाचेति, तथा तद्देशास्तत्प्रदेशाश्च सम्भवन्ति, इतिकृत्वा जीवाश्च जीवप्रदेशाध, तथा रूपिद्रव्यापेक्षया अजीवा अजीव
देशा अजीवप्रदेशाधेति सङ्गतं, एकत्राप्याश्रये भेदवतो वस्तुत्रयस्य सद्भावात् , धर्मास्तिकायादौ तु द्वितयमेव युक्तं, यतो यदा In सम्पूर्ण वस्तु विवक्ष्यते तदा धर्मास्तिकायादि उच्यते, तदंशविवक्षायां तु तत्प्रदेशा इति, तेषामवस्थितरूपत्वात् , तद्देशकल्पना
त्वयुक्ता, तेषामनवस्थितरूपत्वादिति, अत आह-'नो धम्मस्थिकायस्स देसेत्ति, नो अधम्मस्थिकायस्स देसे'त्ति, चूर्णिकारोऽप्याह-"अरूविणो दवा समुदयसद्देण भणंति नीसेसा, 'पएसेहिं वा नीसेसा भणिञ्जा, नो देसेण, तस्स अणयट्ठियपमाणतणओ, तेण न देसेण निहेसो, जो पुण देससद्दो एएसु कओ सो सरिसयववहारत्थं परदव्वफुसणादिगयववहारत्थं वे"ति, तत्र ५ खविपये धर्मास्तिकायादिरूपे यो देशव्यवहारो यथा धर्मास्तिकायः स्वदेशेनोर्ध्वलोकाकाशं व्यामोति तदर्थ, तथा परद्रव्येण ऊर्ध्व
॥
~116
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [२], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१०], मूलं [१२०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीमगलघुवृत्ती
२
प्रत सूत्रांक [१२०]
दीप अनुक्रम [१४५]
लोकाकाशादिना यस्तस्य स्पर्शनादिगतो व्यवहारो यथोर्ध्वलोकाकाशेन धर्मास्तिकायस्य देशः स्पृश्यते इत्यादिस्तदर्थमिति, 'अद्धा-IN समए'त्ति अद्धा-कालस्तल्लक्षणः समय:-क्षणः अद्धासमयः, स चैक एव, बत्तमानलक्षणः, अतीतानागतयोरसच्चात् । अथालोकाकाशं प्रति प्रश्नयनाह-'पुच्छा तह चेव (स. १२१)यथा लोकप्रश्नः तथैव, निर्वचनं तेषां पप्णामपि निषेधः 'एगे अजीवदष्वदेस'त्ति अलोकाकाशस्य देशत्वं लोकालोकाकाशद्रव्यस्य भागरूपत्वात् , 'अगुरुलहुए'त्ति गुरुलघुत्वाव्यपदेश्यत्वात् , 'अणतेहिं' अनन्तः खपर्यायपरपर्यायरूपैगुणैः, अगुरुलधुखभावरित्यर्थः, 'सव्वागासे'त्ति अलोकाकाशस्य लोकाकाशसम्बद्धत्वेन अलोकाकाशं सर्वाकाशमित्युच्यते, 'अर्णतभागूणे'त्ति लोकाकाशस्यालोकाकाशापेक्षया अनन्तभागरूपत्वात तेनालोकाकाशमनन्तभागोनमित्यर्थः।। अथ धर्मास्तिकायादिप्रमाणमाह-'केमहालए'त्ति (स, १२२) लुप्तभावप्रत्ययत्वात् निर्देशस्य किं महत्वं यस्यासौ किंमहत्वः, 'लोए'त्ति लोको लोकप्रमितत्वात् , लोकमात्रो लोकप्रमाणः, 'लोयफुडे'त्ति लोकेन-लोकाकाशेन सकलस्वप्रदेशः स्पृष्टो लोक-IN स्पृष्टः,'लोयं चेय'त्ति लोकमेव च स्पृष्टा म्बप्रदेशस्तिष्ठतीति । 'अहोलोएणं'ति (म. १२३) 'सातिरेगमद्धं'ति लोकव्यापक-1 त्वाद्धर्मास्तिकायस्य सातिरेकसप्तरज्जुप्रमाणत्वाचाधोलोकस्य 'असंखेजइभार्ग'ति असल्यातयोजनप्रमाणस्य धर्मास्तिकायस्य
ऊर्ध्वाधो मेरुरुचकादि अष्टादशयोजनशतप्रमाणस्तिर्यग्लोकः, यतः-'सगरज्जू तिरियाऽटारसजोयणसय'त्ति लोकनालिबचनात् MIइति, असङ्ख्यातभागवर्तीति तस्यासावसङ्ख्येयभागं स्पृशति, देसूणमद्धं ति देशोनसप्तरज्जुप्रमाणत्या लोकस्येति,'हमा णं। | भंतेत्ति इह रत्नप्रभायां प्रथम रत्नप्रभासूत्रं घनोदधिमत्रं धनवातसूत्रं तनुवातमनं ४ अवकाशान्तरसत्रं पञ्चम, एवं प्रति पृथिवीं | पञ्च सूत्राणि स्युः, ततः सप्तानां पञ्चभिर्गुणने जातानि पञ्चत्रिंशत्पूत्राणि, द्वादशदेवलोकसत्राणि द्वादश, अवेयकमत्राणि त्रीणि,
~117
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक [१२३
१२५]
गाथा
दीप
अनुक्रम
[१४८
१५२]
श्रीभग लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र -५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [३], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [१२३-१२५] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
OLDOGHOG DOG JOCICLO
अनुत्तरेषत्प्राग्भारासूत्रे २, एवं द्वापंचाशत् ३५ । १२ । ३ । २ सर्वमीलने द्विपञ्चाशत्सूत्राणि धर्मास्तिकायस्य किं सङ्ख्येयभागं स्पृशन्तीत्याद्यभिलापेनावसेयानि, तत्रावकाशान्तराणि सख्येयभागं स्पृशंति, शेषास्त्वसङ्ख्येयभागमिति निर्वचनं, एतान्येव सूत्राणि अधर्मास्तिकायलोकाकाशयोरिति । इहोक्तार्थसङ्गगाथा भावितार्थैवेति ॥ द्वितीयशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥
444
अथ तृतीयं शतकं
अथ तृतीयशते दशोदेशकसङ्ग्रहगाथामाह - 'केरिस 'त्ति ( १२३ ) कीदृशी चमरस्य विकुर्वणा शक्तिरिति प्रथमः, 'चमर' त्ति चमरोत्पाताभिधेयो द्वितीयः, 'किरिय'त्ति कायिक्यादिक्रियावाच्यस्तृतीयः, 'जाण'त्ति यानं, देवेन वैक्रियकृतं जानाति साधुरिति चतुर्थः, 'इस्थि'त्ति साधुर्बाद्यान् पुद्गलान् पर्यादाय प्रभुः स्यादिरूपाणि वैक्रियाणि कर्तुमिति पञ्चमः, 'नगरति वाणारस्यां नगर्या कृतसमुद्घातस्साधुः राजगृहे रूपाणि जानीयादिति षष्ठः, 'पालय'त्ति सोमादिलोकपाल ४ स्वरूपः सप्तमः, 'अहिवइ'त्ति असुरादीनामधिपतयः कति इत्यष्टमः, इन्द्रियविषयवाच्यो नवमः, 'परिस'त्ति चमरपर्षद्रूपो दशमः, 'केमहिडिए ति ( सू० १२५) केन किंरूपा वा महर्द्धिरथेति किंमहर्द्धिकः, इन्द्रतुल्यः, ऋद्ध्या समानाः सामानिकाः, त्रयस्त्रिंशतां मनिकल्पानां 'आहेवचं' आधिपत्यं 'पोरेवचं' पुरोवर्त्तित्वं अग्रगत्वं भहि० भर्तृत्वं पोषकत्वं, 'आणाईसर'त्ति आज्ञेश्वरस्य- आज्ञाप्रधानस्य सतो यत् सेनापत्यं तत्तथा कारयन्नन्यैः, 'एवं'ति इतिमहर्द्धिकः, 'जुवइति यथा युवतिं युवा हस्तेन हस्ते गृह्णाति कामवशगाढग्रहणतः, अन्यदृष्टान्तमाह 'चक्कस्स' त्ति चक्रस्य नाभिः, किरूपा ? 'अरगाउत्ते' ति अरकैरायुक्ता अरकायुक्ता 'सिया'
अत्र शतक-२, उद्देषकः १० समाप्तः, तत् समाप्ते शतक - २ अपि परिसमाप्तं
शतक-३ आरभ्यते
शतक-३, उद्देशकः १ आरब्धः
118~
३ शतके
उद्देशः
॥५५॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [१२५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१२५]
दीप अनुक्रम [१५२]
KADANDROIMAGE HOTPROD
| स्याद् भवेत् 'एवामेव'त्ति, निरन्तरतयेत्यर्थः, युद्धस्त्वेवं माख्यातं-यथा यात्रादिषु युवतियूनो हस्ते लग्ना प्रतिबद्धा गच्छेत् बहु-1 शतके लोकप्रचितदेशे, एवं यानि रूपाणि विकुर्वितानि तान्येकसिन् कर्तरि प्रतिबद्धानि,यथा चक्रनाभिरेका बहारकप्रतिबद्धा घना निश्छिद्रा स्यात् एवं जम्बूद्वीपं स्वशरीरप्रतिबद्धासुरदेवदेवीभिः पूरयेदिति योगः, 'बेउब्विसमुत्ति वैक्रियकरणाय प्रयत्नविशेषेण 'समो|हण्णई' समुपहतः स्यात् , समुपहन्ति वा स्वप्रदेशान् विक्षिपतीति 'संखेजाई' इति, दंड इव दण्डः ऊर्ध्वमध आयतः शरीर-II वाहल्यो जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसमूहः, 'रयणाणं ति रत्नानां कतनादीनां, इह च यद्यपि रत्नादिपुद्गला औदारिका वैक्रियसमुद्घाते च वैक्रिया एवं ग्रायाः, तथापि तेषां रत्नादिपुद्गलानामिव सारताप्रतिपादनाय रखानामित्यायुक्तम् , तच्च रवानामिवेति व्याख्येयम् , अन्ये त्याहुः-औदारिका अपि ते गृहीताः सन्तो वैक्रियतया परिणमन्ति, 'अहायायरे'त्ति यथावादरान्-असारान् पुद्गलान् परिशातयति दण्डनिसर्गगृहीतान् 'अहासुहमे'त्ति यथासूक्ष्मान् सारान् पर्यादत्ते दण्डनिसर्गगृहातान् सामस्त्येनादत्ते, ततश्च प्रसुः-समर्थः, 'केवलकप्प'ति सम्पूर्ण जम्बूदीपं 'आइपण'ति व्यासं, आइन्नमित्यादयः शब्दाः एकार्था अत्यंन्तव्याप्तिप्रदर्शनायोक्ताः, 'अदुत्तरं च जाति अथापरं चेदं सामर्थ्यातिशयवर्णनं, 'विसए'त्ति गोचरो वैक्रियकरणशक्तेः, विषयमानं क्रियाशून्यं 'वुइए'त्ति उक्तमेतदिति, 'संपत्तीए'त्ति यथोक्तार्थसम्पाइनेन 'विकुब्बिसु वत्ति विकुर्वितवान् विकुर्वति वा विकुर्विष्यति वा, विकुर्व इत्ययं धातुः सामयिकोऽस्ति, विकुर्वणेत्यादिप्रयोगदर्शनात् , 'संखेजे दीवसमुद्दे'त्ति (सू. १२६) लोकपालानां सामानिकेभ्योऽल्पतरर्द्धिकत्वेनाल्पतरत्वाद्वैक्रियकरणलब्धेः, 'अपुट्ठवागरणं'ति (मू० १२७) अपृष्टे सति प्रतिपादनं | । 'बइरोयर्णिदे'त्ति दाक्षिणात्यासुरकुमारेभ्यो विशिष्टं रोचनं-दीपनं येषामस्ति वैरोचना-औदीच्यासुरास्तेपामिन्द्रो वैरोचनेन्द्रः,
-
~119~
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [3], वर्ग H. अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [१२९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
9
शतके
उद्देश:
प्रत सूत्रांक [१२९]
दीप अनुक्रम [१५६]
श्रीभग- साइरेग केबलकप्पति उदीच्येन्द्रत्वेन बलेविशिष्टतरलब्धिकत्वादिति, 'तीसए'त्ति(मू० १२९) तिष्यकाख्य इति 'सयंसि लघुवृत्तौ । खके विमाने 'पंचविहाएत्ति पर्याप्तिराहारशरीरादीनामभिनिवृत्तिः, साऽन्यत्र पोडा उक्ता, इह तु पञ्चधा,भाषामनःपर्याप्योर्बहुश्रुता-14
| मिमतेन केनापि कारणेनैकत्वविवक्षणात्,'लद्धे'त्ति जन्मान्तरे सदुपाजनेन पत्ते ति प्राप्ता देवभवापेक्षया 'अभिसमण्णागए'त्ति पतद्भोगापेक्षया। 'उद्धं बाहाओ'त्ति (सू०१३१) ऊर्ध्व वाहू प्रगृह्य-विधायेति, कडागारसालदिःतो ति(स. १३३)कूटाकारणशिखराकृल्या उपलक्षिता या शाला तया दृष्टान्तो यस्स तथा, कूटाकारशाला स्यात् तदासबो महाजनचन्द स्तिष्ठेत , स महामेघपटलमु
तं दृष्ट्वा कूटाकारशालां प्रविशति, एवमीशानेन्द्रदेवस्य सा दिव्या देवर्द्धिः शरीरकमनुप्रविष्टा, किणा'त्ति केन हेतुना, किंवा दच्चा दचा-भक्तादि भुक्त्वा-अन्तप्रान्तादि कृत्वा तपःसामाचार्यादि, जपणंति-यस्मात् पुण्यात् णमिति वाक्यालङ्कारे 'पुरा पोराणाजति पुरा-पूर्व कनानां पौराणानां अत एव पुराणानां 'सुचिण्णाणं'ति सुचीर्णानां-दानादिसुचरितरूपाणां सुष्टु पराक्रान्ताना, पराक्रमः- तपःप्रभृतिकं येषु तेषां, शुभानामावहत्वेन कल्याणानामनर्थोपशमेन 'रयण'त्ति रत्नानि ककेंतनादीनि, मणयःचन्द्रकान्ताद्याः शिला-राजपट्टादिरूपा प्रवाल-विद्रुमा रक्तरत्नानि-पद्मरागादीनि एतद्रूपं यत् 'संतसारसाय'त्ति सद्-विद्यमान सार-प्रधानं स्वापतेयं तेन, 'एगंतसोक्खय'ति एकान्तशः-एकान्तेन क्षयं नवानामशुभानां कर्मणामनुपार्जनेन 'आढाइ'
आद्रियते 'परियाणाई' परिजानाति स्वामितया, पाणामाए' प्रणामोऽस्ति विधेयतया यस्यां सा प्राणामी तया, 'सुद्धोयण'ति । सूपशाकादिवर्जितं कूरं 'तिसत्त'त्ति त्रिसप्तकत्व:-एकविंशतिवारानिति, 'आसाए'ति आ-ईषत् स्वादयन् 'बीसाए ति विशे|षेण स्वादयन् 'परिभाए'त्ति ददत् 'परिभुजेति भोज्यं परिभुनानः, "जिमिय त्ति प्रथमैकवचनलोपात् जेमितो-भुक्तवान ,
Homesonam asthmanushymountaitartualPnewstale
ARTHIRDOETROTHERINTEREBRATEmaitrintentity
||५६॥
~120
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [3], वर्ग H. अंतर्-शतक H. उद्देशक [१], मूलं [१२९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
प्रत सूत्रांक [१२९]
दीप अनुक्रम [१५६]
भुक्तोत्तर-भोजनोत्तरकालं 'आगए'त्ति आगत उपवेशनस्थाने भुक्तोत्तरागतः 'आयते'त्ति आचान्तः शुद्धोदकयोगेन 'चोक्व'चि | लघुवृत्तौ चोक्षो-लेपसिक्थाद्यपनयनेन, अत एव परमशुचिरूप इति, 'खंदं वा' स्कन्दं कार्तिकेयं 'शिव'ति व्यन्तरविर्ष 'वेसमण ति
१ उद्देशः उत्तरदिक्पालं 'अज्जति प्रशान्तरूपां चंडिका 'कोट्टकिरित्ति चण्डिकामेव रौद्ररूपां महिपकुट्टनक्रियावतीं 'पाणं वत्ति श्वपाकं 'अणिञ्चजागरि'त्ति (स. १३०) अनित्यचिन्तां 'दिट्ठाभट्टे य'त्ति दृष्टाभाषितान् 'पुटवसंग'त्ति पूर्वसङ्गतिकान् गृहस्थत्वे। परिचितान 'नियत्तणियमंडलाति निवन-क्षेत्रमानविशेषस्तत्परिमाणं निवर्जनिक, निजतनप्रमाणमित्यन्ये, 'अपरोहिति शान्तिकर्मकारिपुरोहितरहिता इन्द्राभावात् , 'निवणे' निषण्णः, सुप्त इत्यर्थः, 'ठितिपकप्प"ति स्थितौ-स्थाने बलिचञ्चाविपये प्रकल्पः-सङ्कल्पश्चिन्तनं स्थितिप्रकल्पस्तं, त्वरितया-आकुलया, न खभावजयेति, चपलया वपुश्चापल्ययुक्तया, चण्डया रौद्रया, |जयिन्या गत्यन्तरजेतृत्वात् , छेकया-निपुणया, सिंहया सिंहगतिसमानया श्रमाभावेन, शीघया वेगवत्या, दिव्यया प्रधानया,
उद्धतया वस्त्रादीनामुद्धतत्वेन सदर्पया वा,'सपक्विं 'ति सर्वे पक्षाः-पाश्चितुर्दिगविभागा यत्र तत् सपक्षं, इकारः प्राकृतत्वात् ॥ HI'सपडिदिसं'ति सर्वाः प्रतिदिशो-विदिगभागा यत्र तत् सप्रतिदिक, 'अह्र बंधह' प्रयोजननिश्चयं कुरुत, 'अणाढाइज्जमा-1 भत्ति अनाद्रियमाणाः 'अपरियाइजमाण'त्ति अपर्यादीयमानाः-अनङ्गीक्रियमाणाः। आसुरुत्ता' (सू०१३५) आशुरुत्ताः
शीघं कोपविमृदबुद्धयः, कुपिता जातकोपोदयाः, 'चंडकिय'त्ति प्रकटितरौद्ररूपाः 'मिसिमिसेमाण'त्ति देदीप्यमानाः क्रोध-I ज्वलनेन 'उच्छुहंति' मुखे निष्ठीवनं कुर्युः, आकड्ड'त्ति आकर्षविकर्षिकां कुर्वन्ति, 'हीलंति'त्ति जात्यायुद्घाटनतः कुत्संति, | | निन्दन्ति चेतसा, खिसंति स्वसमक्ष वचनैः, तजंति अंगुलीशिरवालनेन, ताडयन्ति हस्तचपेटया, परिवहंति'त्ति परिव्यथन्ते सर्वतो
Odio HD HIDDCHADDHADING
~121
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१३६]
दीप
अनुक्र
[ १६३]
श्रीभगः लघुवृतौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१ शतक [3], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [१३६ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
DİFFİCRİCHİCCCCCCKH
व्यथन्ते 'पव्वर्थेति' प्रव्यर्थते-प्रकर्षेण कदर्थयन्ति । 'तत्'त्ति (सू. १३६) जातभयाः 'तिवलि'न्ति त्रिवलिकां भ्रुकुटिं दृष्टिवि काररूपां 'भीय'त्ति त्रस्ता भयाञ्जातोत्कम्पादिभयभावाः, तृषिताः शुषितानन्दरसाः, उद्विग्नाः त्यागमानसाः, 'समतुरंगे' ति समाश्लिष्यन्तः, अन्योऽन्यमनुप्रविशन्त इति वृद्धाः, 'नाइभुज्जो'नैव भूयः 'एवं करणयाए' एवंकरणाय सम्पत्स्यामहे, 'आणाउबवाय'त्ति आज्ञा इदं कर्त्तव्यमेवेति, उपपातः सेवावचनं, भृत्ययोग्य आदेशः, निर्देशः प्रश्निते कार्ये नियतार्थमुत्तरम्, तत एषां द्वन्द्वस्तत्र, 'उच्चतराए'त्ति (सू. १३७) उच्चत्वं प्रमाणतः उन्नतत्वं गुणतः।। ' से कहमियाणि' ति (सू. १३८) अथ कथमिदानीं - अस्मिन् काले कार्यावसरलक्षणे प्रकुरुतः कार्याणि इति गम्यं, 'इति भो'त्ति परस्परालापानुकरणम् । 'आणुकं पिए' (सू. १४०) कृपावान् 'निस्सेयसिए' निःश्रेयसो मोक्षः तत्र नियुक्त इव नैःश्रेयसिकः । 'तीसगकुरुदत्ताणं' ति (२४-२५) तिष्यककुरुदत्तसाध्वोः क्रमेण षष्ठमष्टमं च तपः, मासोऽर्द्धमासश्वानशनं तथैकस्याष्ट वर्षाणि अन्यस्य च षण्मासा इति, द्वयोरपि भक्तपरिज्ञा अनशनं दीक्षापर्यायश्च । तृतीयशते प्रथमोद्देशकविवरणम् ३-१ ॥
'बिउब्वेमा 'त्ति (सू० १४१) संरम्भेण महद्वैक्रियशरीरं कुर्वन्तः, 'परियारे' त्ति परिचारयन्तः- परकीयदेवीपरिभोगं कर्तुकामाः 'अहालहस्सगाई' यथोचितानि लघुस्खकानि-अमहास्वरूपाणि दिव्य स्त्रीरत्वानि 'आयाए' त्ति आत्मना स्वयं 'एगंत 'विजनं 'अंत' ति देशं, 'से कह मियाणि ति अथ किमिदानीं रत्नग्रहणानन्तरमेकान्तापक्रमणकाले प्रकुर्वन्ति वैमानिका रत्नादातॄणां इति, 'तओ से 'ति ततो रत्नादानात् 'पच्छ 'त्ति अनन्तरं ' से 'ति तेषां रत्नादातॄणां असुराणां कार्यं प्रव्यथन्ते - प्रहारैर्मनन्ति वैमानिका देवाः, तेषां प्रव्यथितानां वेदना जघन्येनान्तर्मुहर्त्तमुत्कृष्टः पण्मासान् यावत्, 'से'ति अथ दृष्टान्तोपन्यासे, 'जहा नाम
अत्र शतक-३, उद्देषकः १ समाप्तः, अथ शतक -३ उद्देशकः २ आरब्धः
122~
३ शतके
उद्देशः
॥५७॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [२], मूलं [१४२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१४२]
श्रीभगः ए'त्ति यथा नामकः, 'इह'ति अत्र क्षेत्रे 'सगा इव'त्ति शबरादयोऽनार्यविशेषा देशाधिपाः यथा 'गहुँ बत्ति गत्ता 'विसम'ति गर्चा- ३शतके लघुवृत्तौ । तर्वाद्याकुलभूमिरूपं 'नीसाए ति निश्राय-आश्रित्य 'आसवलं'ति अश्वसैन्यं, एवं हस्तिसैन्यं योधसैन्यं 'धणुवलं' धनुर्द्धरबलं, २ उद्देशः
'आगलेंति-आकलयन्ति-[जयन्ति, कलयन्ति-पराजयन्तीति], एतत्सैन्यं बर्य जेष्याम इति चिन्तयतीत्यर्थः, 'नण्णस्थति ननु-In निश्चितमत्र-इह लोके, अथवा अरिहंतादिनिश्राया अन्यत्र, नैव तां विनेत्यर्थः । 'दाणामाए'त्ति (स.१४३) दानमय्या 'छउमस्थ-IR कालियाए'त्ति व्यस्थकाल एव छवस्थकालिका तस्यां 'साहट्ट'त्ति संहृत्य-संहतौ कृत्वा, जिनमुद्रयेति, 'बग्घारिय'त्ति प्रलम्बि| तभुजः 'ईसिं पन्भारगएणं'ति ईषत्प्राग्भार:-अग्रतो मुखावनतत्वं, 'अहापणिहिएहिं ति यथाप्रणिहितैः-यथास्थितैः 'चीससाए'त्ति स्वभावतः ''पासइति पश्यति तत्र सौधर्मे 'अपत्थिय'ति अप्रार्थितं प्रार्थयते यः सः 'दुरंत'त्ति दुरन्तानि-दुष्टा-10 वसानानि, अत एव प्रान्तानि-अमनोहराणि लक्षणानि यस्य सः 'हीणपुषणचाउद्दसि'त्ति हीनायां पुण्यचतुर्दश्यां जातो हीनपुण्यचातुर्दशः, किल पुण्या चतुर्दशी तिथिरत्यन्तभाग्यवत एवं जन्मनि स्यात् , अत इदं आक्रोशवच इति, 'जपणं मम ति यस्मात् । कारणात् मम एतद्रूपायां दिव्यायां देवी सत्यां प्रधानायां वा 'अप्पुस्सुए'त्ति(अल्पौत्सुक्यः) अचासाइत्तए'ति अत्याशातयितुं,। छायाया भ्रंशयितुमिति,उष्णः कोपात् उष्णभूतोऽस्वाभाविकमुष्णत्वं प्राप्त इति, घोरां हिंसां घोराकारं"ति घोराकृति, भीमां विकरालत्वेन, भीमाकारां भयजनकाकारां 'भयाणीय'ति भयमानीतं यया सा भयानीतातां 'उत्तासणिय'ति उत्रासनिकां 'बसी उद्वेगेम इति वचनात , 'अप्फोडेइ' करास्फोटं कुर्यात् 'वग्गइति चल्ाति गर्जति 'हयहेसियं' हयहेपारवं 'हत्थिगुलगुलाइयं हस्तिसारसी 'रहघणघणाइय'ति स्थवद् घणघणादिकं, 'पायवद्दरयं' पादेन भूम्यास्फोटनं 'भूमिचवेडयं करेण भूमेश्चपेटां
ROHINDEIOCHIDImamtamanshTRITER
दीप अनुक्रम [१७१]
I
H
~1237
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१४३-१४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
३ शतके
प्रत सूत्रांक [१४३१४६]
दीप अनुक्रम [१७२१७५]
श्रीभग-- 'उच्छोलेइ' अग्रतोमुखां चपेटा 'पच्छोलेइ' पृष्ठतोमुखां चपेटां अपहस्तरूपां 'तिवई छिंदई मल्ल इव रंगभूमौ त्रिपदीच्छेद। लघुवृत्तीकर्यात
| कुर्यात् , 'उसावइ' उत्सृतं प्रलम्ब कुर्यात् , विडंबेई' विवृतं कुर्यात् , 'आकति विपत्ति आकर्षयन्निव 'विउज्नमाणे ति AR उद्देश: ब्युद्धाजमानः-शोभमानः, विजृम्भमाणो बा, 'इन्दकीलं' गोपुरकपाटयुगसन्निवेशस्थानं 'नाहि ते'त्ति नैव ते-तव सुखमस्ति, । 'फुलिंगमालाजाल'त्ति स्फुलिङ्गानां ज्वालानां च या मालास्तासां यानि सहस्राणि तेश्चक्षुर्विक्षेप:- चक्षुधमो दृष्टिप्रतिघातथदर्शनाभावः,'जईणवेगं' शेषवेगवद्वेगजयी वेगो यस्य 'महन्भय'ति महतां भयमस्मादिति महद्भयं 'झियाइ'त्ति ध्यायति,किमेतदिति चिन्तयति, 'पिहाइ'त्ति स्पृहयति, यद्येवंविधं प्रहरणं मम स्यात् एवमभिलपति, तथा 'पिहेइ अक्षिणी पिधचे-निमीलयति, 'सालम्बणहत्थाभरणे'त्ति सह आलम्बनेन वर्तन्ते सालम्बानि २ हस्ताभरणानि यस्य अधोमुखगमनवशादसौ सालम्बहस्ताभरणः 'कक्खागयसेयं पिव'त्ति भयातिरेकान् कक्षागतस्वेदमिव विनिर्मुश्चन् , देवानां किल स्वेदो न स्यात् इति संदर्शनार्थः पिवशब्दः, झटिति 'समोबइए'त्ति सम एव पतितः, 'पभुत्ति शक्तः 'समत्थे'त्ति सङ्गतप्रयोजनः, 'अवियाईति अपि चेति | आईति वाक्यालङ्कारे, 'मुट्ठिवाए'ति वज्रग्रहणाय यो मुष्टेबन्धने वात उत्पन्नः स मुष्टिवातः तेन मुष्टिवातेन 'वीइत्था केशाम्राणि वीजितवान् 'अजति अद्यामिनहनि, तथा आर्य उपसम्पद्यतु उपसम्पनो भूत्वा वर्ते, 'नाइभुजोति नैव भूय एवंकरणतायां वत्तिष्ये, 'सीहे 'त्ति शीघ्रो वेगवान् 'सीहगई'त्ति शीघ्रगतिरेव, त्वरितः कायतः, त्वरितगतिः मार्गे सौत्सुक्यप्रवर्तितवेगगतिः, 'उद्धलोयकंडए'ति ऊर्ध्वलोकगमने कण्डक कालखण्डं ऊर्ध्वलोककण्डकं, ऊर्ध्वलोककण्डकापेक्षया अधोलोककण्डकं सङ्ख्या-1 तगुणं-द्विगुणमिति, अथ शक्रादीनां प्रत्येकं गतिक्षेत्रस्याल्पबहुत्वोपदर्शकं सूत्रत्रयमाह-'सकस्स णं भंते'त्ति 'सव्वत्थोवति
PROHOROCHORIGIRRORTERSTARTHARTiny
॥५८||
~124
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक [१४३
१४६]
दीप
अनुक्रम [१७२१७५]
श्रीभगः
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [३], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [२] मूलं [१४३-१४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र [०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
190320324904590
सर्वस्तोकमधः क्षेत्रं समयेनावपतति, अधोमन्दगतित्वाच्चकस्य, 'तिरियं संखेज्जे 'ति कल्पनया किलैकेन समयेन योजनमधो ग च्छति शक्रः, तत्र च योजने द्विधाकृते द्वौ भागौ भवतः, तयोश्चैकस्मिन् द्विभागे मीलिते त्रयः सख्येयभागाः स्युः, अतस्तान् तिर्यग्गच्छति, सार्द्धं योजनमिति भावः, तिर्यग्गतौ तस्य शीघ्रगतित्वान्, 'उद्धं संखेज'ति यान् कल्पनया त्रीन् द्विभागान् तिर्य|ग्गच्छेत् तेषु चतुर्थेऽन्यस्मिन् द्विभागे मीलिते चत्वारो द्विभागरूपास्सङ्ख्यात भागास्सम्भवन्ति, अतस्तान्वं गच्छति, अथ कथं सूत्रे सङ्ख्यात भागमात्रग्रहणे सति इदं नियतभागव्याख्यानं क्रियते?, उच्यते - "जावइयं खित्तं चमरे अहे ओवयड़ एकेणं समएणं तं सके दोहिं," तथा "सकस्स य उप्पयणकाले चमरस्स य ओवयणकाले एए णं दोण्णिवि तुला" इति वचनान्निश्चीयते - शक्रो यांवदधो द्वाभ्यां समयाभ्यां व्रजेत् तावदूर्ध्वं एकेनेति द्विगुणमधः क्षेत्रादूर्ध्वं क्षेत्रं, एतयोश्चापान्तरालवर्त्ति तिर्यकक्षेत्रं सार्द्धं योजनं स्यादिति व्याख्यातं, आह. चूर्णिकारः- “एगेणं समएणं ओवयइ अहे जोयणं, एगेणेव समएणं तिरियं दिवद्धं गच्छइ, उद्धं दो जोयगाई सको"त्ति 'चमरस्सण' मिति 'सव्वत्थोचं' ति ऊर्ध्वगतौ मन्दगतित्वात् तस्य तथ कल्पनया किल त्रिभागन्यूनं गव्यूतत्रयं, | 'तिरियं 'ति तस्मिन्नेव पूर्वोक्ते त्रिभागन्यूने गब्यूतत्रये द्विगुणिते ये योजनसङ्ख्येयभागाः स्युः तान् व्रजेत् तिर्यग्गतौ शीघ्रतरगतित्वात् तस्य 'अहे संखेज्जे' ति पूर्वोक्ते त्रिभागद्वयन्यूने गव्यूतपट्के त्रिभागन्यूनगव्यूतत्रये मीलिते ये सङ्ख्येयभागास्तान् व्रजेत्, योजनद्वयमिति भावः, अथ कथं सख्येयभागमात्रोपादाने नियतसङ्ख्येयभागत्वं व्याख्यायते ?, उच्यते, शक्रस्योर्ध्वगतेश्रमरस्याधोगतेः समत्वमुक्तं, शक्रस्य समयेनैकेन योजनद्वयमूर्ध्वगमनं चमरस्याधस्तथैव, 'जावइयं सके ३ उर्दु उप्पयइ एगेणं समएणं तं बजे दोहिं, जं बजे दोहिं तं चमरे तीहिं'ति वचनात् प्रतीयते शक्रस्य यदूर्ध्वगमनक्षेत्रं तस्य त्रिभागमात्ररूपं चमरस्योर्ध
125
३ शतके
२ उद्देशः
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१४३-१४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
३ शतके
२ उद्देश:
प्रत सूत्रांक [१४३१४६]
श्रीभग- |गतिक्षेत्रं, अतो व्याख्यातं-त्रिभागन्यूनत्रिगव्यूतमानं तदिति, ऊर्धाधोगतिक्षेत्रयोरपान्तरालवाति तिर्यक्षेत्रमितिकृत्वा त्रिभागदलघुवृत्तौ ।
| यन्यूनषड्गव्यूतमानं तच्च व्याख्यातमिति, यच्च चूर्णिकारेणोक्तम्-'चमरो उर्दु जोयण मिति तनावगतं, 'वजं जहा सकस्स' | वज्रस्य गत्यल्पबहुत्वं यथा शक्रस्य, 'विसेसाहियन्ति 'सव्वत्थोवे'त्ति सर्वस्तोक क्षेत्रं शक्रः अधो ब्रजेत् एकेन समयेन, तस्थाधो|
मन्दगतित्वात् , तच किल कल्पनया त्रिभागन्यून योजनं, तिर्यक विशेषाधिको भागौ याति, शीघ्रतरगतित्वात् , तौ च योज| नस्य द्वौ त्रिभागौ विशेषाधिकौ, सत्रिभागं गव्यूतत्रयमिति भावः, तथो विशेषाधिको भागौ गच्छति, यौ किल तिर्यग् विशेषा|धिकौ भागौ तावेवोर्ध्वगतौ किञ्चिद्विशेषाधिकौ, शीघ्रतमगतित्वात् , परिपूर्ण योजनमिति भावः, अथ कथं सामान्यतो विशेषाधि|कत्वेऽभिहिते नियतभागत्वं व्याख्यायते ?,उच्यते, 'जाव- ऊर्च २४/१२८ ऊर्ध्व | तिर्यम् | इयं चमरे अहे ओवयइ जाव तं बजे तिहिंति वचनसामाद् अधोगत्यपेक्षया वज्रस्य त्रिभागन्यूना अधोग- तिर्यग् |१८|१०|१६ यो.२ तिर्लब्धेति त्रिभागन्यून योजनमिति सा व्याख्याता,तथा 'सकस्स ओवयणकाले वजस्स उप्पयणकाले एस णं अधः | १२ | ८ | २४ | दुण्णिवि तुल्ले' इति वचसा अवसीयते यावदेकेन समयेन
| ग.३ यो.११ योजन शक्रोऽधो ब्रजेत् तावद्वजमूर्ख,शक्रश्चैकनाधः किल योजनं, इन्द्र | बज्र | चमर| एवं कृत्वा वजस्योधं योजनमुक्तं, ऊर्ध्वाधोगत्योश्चापान्तरालवर्तितिर्यग्गतेः सत्रिभागगव्युतत्रयलक्षणं तिर्यग्गतिप्रमाणमुक्तमिति,
दीप अनुक्रम [१७२१७५]
अधः
यो.२
वैज
योजन ३३
चमर|२२ ग.१२]
॥५९
~126~
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१४३-१४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
उमेश
प्रत सूत्रांक [१४३१४६]
दीप अनुक्रम [१७२१७५]
एव व्याख्या सुखावबोधार्थ विस्तरतो वित्रियते, तत्रादौ गाथाद्वयमाह- "चउबीस बारसऽट्ट य दुवालसंसा उ जोयणस्सुई। सक्को वजं चमरो तिष्णिवि गच्छंति समकालं ॥१॥ तिरियऽद्वारस दस सोलसेव अह वास्सऽढचउवीसा । जहसंखं तेण हरी वजं पाविंसु नो चमरं ॥२॥" देवेन्द्रसूरिभिरिमे माथे कृते, एतत्स्थापना चेयम् । एवं गतिविषयं क्षेत्रमानमनेकविध, तस्य मध्ये कतरो गति| विषयः कतस्माद् गतिविषयादल्पादिरिति प्रश्नः, उत्तरं तु सर्वस्तोकमधाक्षेत्रं समयेन शक्रोऽवपतति, यतः-त्रिभिर्भागैर्गव्यूत चिन्तितमत्रास्ति, तेन चतुर्भिस्त्रिकैदिशेति वचसा त्रिभागरूपगब्यूतचतुष्केण योजनं स्यात् , ततोऽधः शक्रो मन्दगतित्वात् योजन यातीत्यर्थः, इत्यधो द्वादशभागैर्योजन, ततश्च योजने द्विधा कृते द्वौ भागौ स्यातामिति, कथं, द्वादशभागरूपं योजनमधीक्रियते, अतखिभागद्वयरूपाः षट् भागाः स्युरित्येवं द्वौ फ्हरूपी भागौ जाती, तयोश्चैकसिन् द्विभागे मीलिते त्रयस्सख्येया भागाः स्युरिति,
कथं ?, तयोः पहपयोर्भागयोरेकस्मिन् द्विभागत्रिभागरूपगव्यूतद्वयरूपे तृतीयपहभागे मीलिते सति जातात्रयः पदभागा इति| जागुक्तद्वादशभागरूपयोजनोपरित्रिभागरूपं गब्यूतद्वयं यदि चिन्त्यते तदा तिर्यग्गतौ तस्य शीघ्रगतित्वात् जातं पभागाधिक
योजनं, भागाश्चैवं जाता अष्टादश, तर्जातं गव्यूतद्वयाधिक योजनं, सार्द्ध योजनमित्यर्थः, तेषु चतुर्थेऽन्यसिन् द्विभागे मीलिते ते " चत्वारो द्विभागरूपाः सख्यातभागाः सम्भवंतीति, कथं , तेषु प्रागुक्ताष्टादशभागेषु चतुर्थेऽन्यस्मिन् द्विभागे त्रिभागरूपगब्यूतद्वियरूपे चतुर्थपड्भागे च मीलिते सति जाते द्वे योजने, भागाश्चैवं चतुर्विशतयः, अतस्तानूल शीघ्रगतित्वाच्छको व्रजेत् , जाते, ऊर्ध्व व योजने इत्यर्थः, एवं शक्रस्यावस्तिर्यगूर्ध्वगतित्रयमानं प्रोक्तं । 'चमरस्स 'ति ऊर्ध्व चमरस्त्रिभागन्यून गव्यूतत्रयमिति, कोऽर्थः ?, प्रागुक्तत्रिभागरूपगन्यूतद्वयं तृतीयगव्यूतस्य द्वौ भागौ च, एवं जाते द्वे गव्यूते त्रिभागरूपगब्यूतद्वयद्विभागाधिके ग. २३
अत्र शतक-३, उद्देशक: २ एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देषक: । मुद्रितं, तत् मुद्रण स्खलना।
~127
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१४३-१४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१४३१४६]
श्रीभग लघुवृत्ती
दीप अनुक्रम [१७२१७५]
एवं जातास्सर्वेऽप्यष्टौ भागाः,ऊवं तस्य मन्दगतित्वात् , तिरिय'ति तस्मिन्नेव प्रागुक्तभागाष्टरूपे तृतीयभागन्यूनगच्यूतत्रये द्विगुणिते ।। सति जाताः षोडश भागाः सख्येया योजनस्येति यो. १ ग. ११ तान् ब्रजेत् , तिर्यग्गतौ तस्य शीघ्रगतित्वात् , 'अहे संखेजे २ उद्देश: भागे गच्छइ'त्ति प्रामुक्त द्विगुणितेऽङ्के भागद्वारेण पोडशभागरूपे बद्धाङ्कतया जातानि पत्र गव्यूतानि त्रिभागरूपपष्ठगव्यूत-17 स्वैको भागच, एवं जातं त्रिभागद्यन्यूनगव्यूतपटकमानं, तन्मध्ये चमरोर्ध्वगतिसत्कप्रागुक्ततृतीयभागन्यूनगव्यूतत्रयमीलने ग.२३ गव्यूतद्वयत्तीयगव्यूतभागद्वयाधिकैतावत्प्रमाणाङ्कक्षेपे जातं योजनद्वयमित्यर्थः, अधस्तस्य शीघ्रगतित्वात् । अथ वजस्य गति-12 त्रयमानमुच्यते, तत्र यचमरस्योर्ध्वगतिमानं तद्वजस्थाधोगतिमान, त्रिभागन्युनं योजनमिति, कोऽर्थः?-अत्र भागचतुष्करूपा योज-IN नस्य त्रयो भागाश्चिन्त्यन्ते, तत्र चतुर्भागरूपौ योजनस्य द्वौ भागौ, तत एवं तृतीयचतुर्भागरूपत्रिभागेन न्यून योजनं, गव्यूतापेक्षया तु द्वे गव्यूते द्वौ विभागहती भागौ भवतः ग. २३ अंशाश्चाष्टौ जाताः, अधो मन्दगतित्वात् तस्येति, अथ तिर्यक उच्यते-I योजनस्य द्वौ त्रिभागौ इति, कोऽर्थः.१, प्रागुक्तौ चतुर्भागरूपी योजनस्य द्वौ भागौ विशेषाधिकाविति, किं , प्रागुक्तयोस्तयोरखशिष्टो यस्तृतीयश्चतुर्भागः स विभाग इत्युच्यते, ततस्तौ योजनस्य द्वौ भागौ तृतीयचतुर्थभागसत्कद्विभागाधिको क्रियेते, एवं जाता योजनदशभागाः, गण्यतापेक्षया तु गव्यतत्रयं त्रिभागहतैकभागश्च ग. ३. सत्रिभागगव्यूतत्रयमित्यर्थः, तिर्यग् शीघ्रग-1 तित्वात्तस्य । अथोर्ध्वगतिरुच्यते-प्रागुक्तोः स एव दशभागरूपः स्थाप्यते तत्रापि विशेषाधिकाविति, कोऽर्थः , पूर्वाङ्कमध्ये | । योजनापेक्षया तृतीयचतुर्भागावशिष्टद्विभागक्षेपे जातं योजनमेकमित्यर्थः, ऊर्ध्व शीघ्रतमगतित्वात्तस्य, गब्यूतापेक्षया तु पूर्वोक्ता-IGlim कमध्ये त्रिभागसत्कोद्धरितद्विभागक्षेपे जाता द्वादश भागाः, तैरप्येवमेव जातं योजनम् + तस्य, गव्यूतापेक्षया गव्यतत्रिकैश्चतुभिः |
~128~
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१४३-१४६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१४३१४६]
श्रीभग लघुवृत्तौ
दीप अनुक्रम [१७२१७५]
चतुर्भागयोजनापेक्षया चतुर्भागैत्रिभिश्च योजनं स्यादिति भावः, अथ गतिकालाल्पबहुत्वमाह-एयस्स णं भंते ! वजस्स'त्ति 'एए णं दुण्णिवि तुल्ले ति शक्रचमरयोः स्वस्थानगमनं प्रति गतिवेगसमत्वादुत्पतनावपतनकालौ तयोस्तुल्यौ परस्परेण, 'सब्ब- २ उद्देशः थोव'त्ति वक्ष्यमाणापेक्षयेति, तथा 'सक्कस्स'त्ति 'एस णं दुण्णिवि तुल्ले' उभयोरपि तुल्यः, शक्रावपतनकालो वज्रोत्पतनकालस्य तुल्यो वज्रोत्पातकालश्च शकावपतनकालस्य इत्यर्थः, 'संग्वेज्ज गुणे'त्ति शक्रोत्पातकालः चमरावपातकालापेक्षया,एवमनन्तरमत्रमपि भावनीयम् , ओहयमण'त्ति (सू०१४७) अपहतो-ध्वस्तो मनसः सङ्कल्पो-दर्पहादिप्रभवो विकल्पो यस्य सः 'पल्थ-| स्थमुहे'त्ति पाणौ पर्यस्तं-अधो न्यस्तं मुखं येन सः 'अहि'त्ति अक्लिष्ट:-अबाधितो निर्वेदतः 'उवसंपज्जित्ताणं ति उपसम्पद्य उपशान्तो भूत्वा विहरामि 'किंपत्तियंति (सू०१४८) का प्रत्ययः-किं कारणं यत्र तत् किंप्रत्ययं, 'चरमभवत्थाजति भवचरमभागस्थानां, च्यवनावसरे इत्यर्थ ।। तृतीयशते द्वितीयचमरोद्देशकविवरणम् ।।
'अणुवरयत्ति (सू०.१४९) अनुपरतः-अविरतस्तस्य कायक्रिया अनुपरतकायक्रिया, इयमविरतस्य, 'दुप्पउत्त'त्ति दुष्टं प्रयुक्तं-प्रयोगो यस्य सः रतस्य कायक्रिया दुष्प्रयुक्तकायक्रिया, इयं प्रमत्तसंयतस्येति, विरतिमतः प्रमादे सति कायदुष्टप्रयोगसद्धाभावात् , 'संजोयण'त्ति हलमुशलादीनां संयोजन-मीलनं तदेवाधिकरणक्रिया संयोजनाधिकरणक्रिया 'निव्वत्तण'त्ति निर्व
नं-असिशक्तितोमरादीनां निष्पादनं तदेवाधिकरणं तेन क्रिया निर्वर्तनाधिकरणक्रिया, 'जीवपाउसिय'त्ति जीवस्यात्म-| परतदुभयोपरिप्रद्वेपितया क्रिया सा जीवप्रद्वेषिका, 'अजीवपाउसिय'त्ति अजीवाना-स्तम्भभारपट्टमित्तिप्रभृतीनामुपरि कर-11 शिरोधातादिना यत् प्रद्वेषकरणं सा अजीवप्रवेषिका। ‘पमायपच्चया' (सू० १५१) प्रमादः प्रत्ययो-निमित्तं यस्याः सा प्रमाद
अत्र शतक-३, उद्देषक: २ समाप्त:, अथ शतक-३ उद्देशक: ३ आरब्ध:
~129
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत सूत्रांक
[१५२]
दीप
अनुक्रम
[१८० ]
श्रीभगलघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [३], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [३], मूलं [ १५२ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CONNO
प्रत्यया, यथा दुष्प्रयुक्तकायक्रियाजन्यं कर्म्म, योगनिमित्तं च यथैर्यापथिकं कर्म 'एयइ' (सू० १५२) एजति कम्पते, 'वेयइ' न्येजति - विविधं कम्पते, 'चलइ' स्थानान्तरं गच्छति, 'फंदइ'त्ति किंचिच्चलति, 'स्पदि किंचिच्चलने' इतिधातोः, अन्यमवकाशं गत्वा पुनस्तत्रैव गच्छति इत्यन्ये, 'घर' त्ति सर्वदिक्षु चलति, पदार्थान्तरं वा स्पृशति, 'खुम्भइति क्षुभ्यति पृथिवीं प्रविशति, क्षोभयति वा पृथ्वीं विभेति वा, 'उदीरेइत्ति उदीरयति, उत्-प्राबल्येन प्रेरयति, 'तं तं भावं'ति उत्क्षेपणावक्षेपणाकुंचनप्रसारणादिकं परिणामं यातीत्यर्थः, 'आरंभ' आरभते पृथिव्यादीन् उपद्रवयति, संरभते तेषु विनाशसङ्कल्पं कुर्यात्, 'समारभइति समारभते, तानेव परितापयति, आह च "संकप्पो संरंभो, परितावकरो भवे समारंभो। आरंभो उदवओ, सव्वनयाणं विसुद्वाणं ||१|| 'सोयावणयाए' त्ति दैन्यप्रापणायां 'जूरावण'ति शोकातिरेकाच्छरीरजीर्णता प्रापणायां 'तिष्पावणत्ति' 'तिपृष्टेट क्षरणे, इति वचनात् तिप्रापणायां शोकातिरेकादेव अथुलालादिक्षरणप्रापणायां 'परियावण'त्ति परितापनायां शरीरसन्तापे वर्त्तते, 'णो एयइति शैलेशीकरणे योगनिरोधे नो एजति, एजनादिरहितस्तु नारम्भादिषु वर्त्तते, तथा च योगनिरोधामिधानशुक्लध्यानेन सकलकर्मध्वंसरूपा अन्तक्रिया स्यात्, 'तणहत्थयं'ति तृणपूलकं जाततेजसि - वहाँ 'मसमसाविज्जइ' शीघ्रं दह्यते, एवमेजनादिरहितस्य शुक्लध्यानचतुर्थ मेदानलेन कर्मदायादहनं स्यात् 'उद्दार' ति उद्याति, जलस्योपरि-वर्त्तते, 'अत्तत्तासंवुडस्स'त्ति आत्मन्यात्मना संवृतस्य प्रतिसंलीनस्येति, 'आउत्तं' ति आयुक्तः उपयोगपूर्वकं 'चक्खुप म्ह' त्ति चक्षुःपक्ष्मनियातोऽपि, प्राकृतत्वाल्लिङ्गव्यत्ययः, उन्मेषनिमेषमात्र क्रियाऽप्यस्ति, आस्तां गमनादिका, बेमाय'त्ति विविधा मात्रा अन्तर्मुहूर्त्तादेर्देशोनपूर्वकोटीपर्यन्तस्य क्रियाकालस्य विचित्रत्वात्, 'सुहुम'त्ति सूक्ष्मबन्धादिकाला 'इरियावहि' त्ति ईर्यापथ-गमनमार्गस्तत्र भवा
~130~
शतके ३ उद्देशः
॥६२॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१५२]
दीप अनुक्रम
[१८० ]
श्रीभग
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [३], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [३], मूलं [ १५२ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
8000
ऐर्यापथिकी, केवलकाययोगप्रत्ययेति, 'किरियत्ति क्रिया-कर्म सातावेदनीयं 'कज्जइ'त्ति क्रियते भवतीति, उपशान्तमोहक्षीण- ३ शतके मोहसयोगिकेवलिगुणस्थानकत्रयवर्त्तिवीतरागोऽपि सक्रियत्वात् सातवेद्यं कर्म बनातीति भावः, 'बद्धपुड' त्ति बद्धा कर्मतापादनात्, ३ उद्देशः स्पृष्टा जीवप्रदेशैः स्पर्शनात् वेदिता अनुभूतस्वरूपा, निर्जीर्णा अनुभूतस्वरूपत्वेन जीवप्रदेशेभ्यः परिशटितेति, एतद्वाक्यान्तरेणाहबद्धा स्पृष्टा प्रथमसमये द्वितीयसमये उदीरिता उदयमुपनीता, किमुक्तं स्यात् ? - वेदिता, नोकस्मिन् समये उदीरणा उदयश्च सम्भवति इत्येवं व्याख्यानं, तृतीये निजीर्णा, 'सेयका ले' त्ति एष्यत्काले 'अकम्मं वावित्ति अकर्मापि स्यात् । अथ यदुक्तं श्रमणानां प्रमादप्रत्यया क्रिया स्यात्, तत्र प्रमादपरत्वं तदितरत्वं संयतस्य कालतो निरूपयन्नाह - 'सम्बावि य णं पमत्तद्वे ति (सू० १५३) सर्वापि सर्वकालसम्भवापि च प्रमत्ताद्धा - प्रमत्तगुणस्थानकालः कालतः कियन्तं कालं यावद् भवति इति प्रश्नः, 'एकं समयं जघन्येन प्रमत्तसंयमप्रतिपत्तिसमयसमनन्तरमेव मरणात्, 'देसूणा पुव्वकोडित्ति किल प्रत्येकमन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणे एव प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानके, ते च पर्यायेण जायमाने देशोनपूर्वकोटिं यावदुत्कर्षेण भवतः, संयमवतो हि पूर्वकोटिरेव परमायुः, स च संयममष्टासु वर्षेषु गतेष्वेव लभते, महान्ति वा अप्रमत्तान्तर्मुहूर्त्ता पेिक्षया प्रमत्तान्तर्मुहूर्त्तानि कल्प्यन्ते, एवमन्तर्मुहूर्त्त प्रमाणानां प्रमत्ताद्धानां सर्वासां मीलनेन देशोना पूर्वकोटीकालमानं स्यात्, अन्ये त्वाहुः अष्टवर्षोनां पूर्वकोटीं यावदुत्कर्षतः प्रमत्तसंयतता स्यादिति, एवमप्रमत्तसूत्रमपि, नवरं 'जहणे 'ति किलाप्रमत्ताद्वायां वर्त्तमानस्यान्तर्मुहूर्त्तमध्ये मृत्युर्न स्यात् चूर्णिकारमतं तु प्रमत्तसंयतवर्जः सर्वोऽपि सर्वविरतोऽप्रमत्त उच्यते, प्रमादाभावाद, स चोपशमश्रेणीं प्रतिपद्यमानो मुहूर्त्ताभ्यन्तरे कालं कुर्वन् जघन्यकालो लभ्यते, देशोनपूर्वकोटी तु केवलिनमाश्रित्येति, 'अइरेयं' ति ( मू० १५४) तिथ्यन्तरापेक्षयाऽधिकतरं 'लवणसमुद्द
~131~
5566450650000
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग H. अंतर्-शतक H. उद्देशक [३], मूलं [१५४] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मुलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१५४]
दीप अनुक्रम [१८३]
श्रीभगवत्तब्वय'त्ति जीवाभिगमोक्ता, कियरं यावदित्याह-'जाब लोयट्टिई' यावश्लोकस्थितिः, लोयाणुभावे'त्ति लोकप्रभाव इति ॥ ३ शतके लघुवृत्ती तृतीयशते तृतीयोदेशकविवरणम् ॥
1४ उद्देशः तत्र 'भावियप्पत्ति भावितात्मा संयमतपोभ्यां, एवंविधानगाराणां हि प्रायोऽवधिज्ञानलब्धयः स्युरितिकृत्वा भावितात्मेत्युक्तं, 'जाणरूवेणं'ति यानप्रकारेण-शिविकाद्याकारवता वैक्रियविमानेनेति, 'जायमाणं'ति यान्तं-गच्छन्तं 'जाणई' ज्ञानेन पासई' दर्शनेन, उत्तरं तु चतुर्भङ्गी, विचित्रत्वादवधिज्ञानखेति, 'अंतोत्ति मध्य काष्ठसारादि, 'बाहिति बहिर्वत्विपत्रसञ्चयादि 'जाव बीयं ति यावत्करणात् मूलं १ कन्दः २ स्कन्धः ३ त्वक् ४ शाखा ५ प्रवालं ६ पत्रं ७ पुष्पं ८ फलं ९ बीजं| १० चेति पदानि, एतेषां पञ्चचत्वारिंशत् द्विकसंयोगाः स्युः, एतावन्त्येव चतुर्भङ्गीसूत्राण्यध्येयानि, 'जाण'ति शकटं, 'जुग्ग'त्ति गोल्लविषयप्रसिद्धं, जंपानं द्विहस्तप्रमाणं वेदिकोपशोभितं, "गिल्लिनि हस्तिन उपरि कोल्लररूपा या मानुषं गिलतीव 'थिल्लि'त्ति | लाटानामपल्यानं तद् अन्य विषयेषु थिल्लीत्युच्यते, 'सीय'ति शिविका कूटाकाराच्छादिता, 'संदमाणिय'ति पुरुषप्रमाणायामा 'वाउकाए'त्ति वायुकायः 'पडागासंठिय'ति पताकासंस्थितं, स्वरूपेणैव वायोः पताकाकारशरीरत्वाद् चैक्रियावस्थायामपि | तदाकारभावात् , 'आयड्डि'त्ति आत्मा आत्मलब्ध्या वा 'आयकम्मुणति आत्मक्रियया 'आयप्पओगेणं' न परप्रयुक्त | इति, 'उस्सिओदयं' उच्छ्रित:-ऊर्ध्व उदयः-आयामो यत्र गमने तदुच्छ्रितोदय, ऊर्बपताकमिति, 'पतोदयंति पतितपताकं | गच्छति, ऊर्ध्वपताका स्थापना चेयम् | पतितपताका स्थापना चेयम् > एगओपडाग'त्ति एकतः-एकस्यां दिशि पताका यत्र IT | तदेकतः पताकं स्थापना 'दुहओपडागं'ति द्विधापताक, स्थापना त्वेवम् 'यलाहए'चि (पू०१५७) मेघः, परिणाम त्ति
अत्र शतक-३, उद्देषक: ३ समाप्त:, अथ शतक-३ उद्देशक: ४ आरब्ध:
~132
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१५७ ]
दीप
अनुक्रम
[१८५ ]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [3], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [४], मूलं [१५७ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CJCICHOCHOLICS
बलाहकस्याजीवत्वेन विकुर्वणाया असम्भवात् परिणामयितुमुक्तम्, परिणामश्चास्य विश्रषारूपः, 'नो आयडिए 'ति अचेतनत्वान्मेघस्य विवक्षितशक्तेरभावान्नात्मर्ध्या गमनमस्ति वायुना देवेन वा प्रेरितस्य तु स्याद् गमनमतोऽभिधीयते 'परिडीए' ति एवं पुरिसे आसे 'ति स्त्रीरूपसूत्रमिव पुरुषाश्वहस्तिरूपसूत्राण्यध्येतव्यानि, 'एगओचकवालपि' नवरमिह यानं शकटं चक्रवालं चक्रं, शकट एवं चक्रवालभावात् ततश्च युग्यगिल्लिथिलिशिविकास्यन्दमानिकारूपसूत्राणि स्त्रीरूपसूत्रवद ध्येयानि, 'जे भविए'त्ति यो योग्यः 'किंलेसेस'त्ति (सू० १५८) का कृष्णादीनामन्यतमा लेश्या येषां तेषु किंलेइयेषु मध्ये 'जलेसाई'ति या लेश्या येषां द्रव्याणां तानि यछेश्यानि, यस्था लेश्यायाः सम्बन्धीनीति भावः, 'परियाइत्ता' पर्यादाय कालं करोति म्रियते, तल्लेश्येषु नारके पूत्पद्यते, अत्र गाथा:- "सब्वाहिं लेसाहिं, पढमे समयंमि संपरिणयाहिं। नो कस्सवि उबवाओ परे भवे अस्थि जीवस्स ॥ १|| " सव्वाहिं लेसाहिं चरमे समयंमि संपरिणयाहिं । नवि कस्सवि उंचवाओ परे भवे अस्थि जीवाणं ||२|| अंतमुहुत्तंमि गए अंतमुहुतंमिसेसए चैव । लेसाहिं परिणयाहिं, जीवा गच्छति परलोयं ॥ ३ ॥ " 'जाब'त्ति नतु एतावतैव विवक्षितार्थसिद्धेः किमर्थ भेदेन ज्योतिष्कालापकः पृथगुक्तः १, उच्यते, २४ दण्डकान्त्यस्त्रदर्शनार्थं, ननु तर्हि यावत्करणात् वैमानिकसूत्रं वाच्यं स्यात्, न तु ज्योतिष्कसूत्रं सत्यं, किन्तु ज्योतिष्कवैमानिकाः प्रशस्तलेश्याः स्युरित्यस्यार्थस्य दर्शनार्थं तेषां भेदेनाभिधानं, विचित्रत्वाद्वा सूत्रगतेः, 'बाहिरए'त्ति औदारिकशरीरव्यतिरिक्तान् वैक्रियानिति, उल्लङ्घनं सकृत् प्रलङ्घनं पुनः २, 'णो इणमडे' त्ति वैकि यपुद्गलपर्यादानं विना वैक्रियकरणस्यैवाभावात्, बाह्यपुद्गलपर्यादाने तु पर्वतो धनादौ प्रभुः स्यात्, महतः पर्वतातिक्रामिणः शरीरस्य सम्भवादिति, 'माय'त्ति (सू० १५९) मायावान् सकषायः प्रमत्त इति, अप्रमत्तो हि वैक्रियं न कुर्यादिति, 'बामेइ'त्ति
~133~
१३ शतके
४ उद्देशः
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H. उद्देशक [४], मूलं [१५९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग० लघुवृत्ती
प्रत सूत्रांक [१५९]
दीप अनुक्रम [१८७]
वमनं करोति, 'बहुली'त्ति धनीस्यात, प्रणीतसामर्थ्यात् , 'पयणुए'त्ति अघनीस्यात् 'अहाथायर'त्ति यथाबादरा आहार
५ उद्देशः पुद्गलाः 'लूह'ति रूक्षं अप्रणीतं,'णो वामेइ' अकषायितया वैक्रियायामनर्थित्वात् रूक्षभोजिन आहारादिपुद्गला उच्चारादितयैव परिणमन्ति, अन्यथा शरीरासारतानापतेरिति, 'तस्स ठाणस्स'त्ति तस्मात् स्थानात् विकुर्वणलक्षणात् प्रणीतभोजनलक्षणाद्वा ॥ तृतीयशते चतुर्थोद्देशकविवरणम् ॥
'असिचम्मपाय'ति (सू० १६०) असिः-खड्गः, चर्मपात्रं-प्रत्याकारः, असिचर्मपात्रं हस्ते यस्य स तथा, कृत्यं सहावि, तत्र कार्य गतः-प्राप्तः, सूत्रे विशेषणकर्मधारयसमासः, 'उद्धं वेहासंति ऊर्च विहायसं-आकाशं, 'वगति वृकः 'दीविय'त्ति चतुप्पदविशेषः, 'अच्छत्ति ऋक्षः 'तरच्छत्ति व्याघविशेषः 'परासर'त्ति शरभः 'अहिजंजित्तए' अभियोक्तुं-विद्यासामर्थ्यत|स्तदनुप्रवेशेन व्यापारयितुं,यच स्वस्थानुप्रवेशनेनाभियोजनं तद्विद्यादिसामोपात्तबाह्यपुद्गलान् विना न स्यादित्युच्यते-'नो बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्त'त्ति, 'अणगारे गं'ति अनगार एवासौ, तत्वतोऽनगारखैवाश्वायनुप्रवेशेन व्याप्रियमाणत्वात् , 'माई अभिजुंजइ'त्ति कषायवानभियुके,अधिकृतवाचनायां 'माई विउब्वइत्ति दृश्यते, तत्र अभियोगोऽपि विकुर्वणा मन्तव्या, |विक्रियारूपत्वात् तस्येति, 'अण्णयरेसु'त्ति आभियोगिकदेवा अच्युतान्ताः स्युरिति अन्यतरेषु के पुचित् उत्पयन्ते अभियोगमा-17 बनायुक्तः साधुराभियोगिकदेवेषु, कश्चित्कराति विद्यालब्ध्युपजीवकोऽभियोगभावनां, यदाह-मंता जोगं काउं भईकम्मं च जे पउं। जंति । सायरसइडिहेउं अभिओगं भावणं कुणइ ॥१॥" 'इत्थी(२६)त्यादि सङ्ग्रहगाथा गतार्था ॥ तृतीयशते पश्चम उद्देशकः।।
विकुर्वणाधिकारसम्बद्ध एव पष्ठ उद्देशकः, तस्येदमादिसूत्रम्-'अणगारे गं'ति (सू०१६१) अनगार एव गृहवासत्यागात
153
अत्र शतक-३, उद्देषक: ४ समाप्त:, अथ शतक-३ उद्देशक: ५ आरब्ध: एवं समाप्त:, अथ शतक-३ उद्देशक: ६ आरब्ध:
~1340
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
"भगवती’- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [3], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [६], मूलं [१६२-१६३] + गाथा
(०५)
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१६२१६३]
भावितात्मा स्खसमयानुसारिप्रशमादिमिः, मायी कषायवान् , मिथ्यादृष्टिरन्यतीर्थिकः, वीर्यलब्ध्यादिभिः कारणभूताभिः याणालघुवृत्ती रसी पुरी 'समोहए'त्ति विकुर्वितवान् , रूपाणि-पशुपुरुषप्रासादप्रभृतीनि, जानाति पश्यति च विभङ्गज्ञानलब्ध्या, स हि मन्यते
अहं राजगृहं समवहतः, वाणारसीरूपाणि जानामि पश्यामि, एवं 'से' तस्यानगारस्य 'सेत्ति असौ दर्शने विपर्यासो विपर्ययः, अन्यदीयरूपाणामन्यदीयरूपतया विकल्पितत्वात् , दिग्मोहादिव पूर्वामपि पश्चिमा मन्यमानस्खेति, अन्तरा-तयोरन्तरालयतिनं | RI जनपदसमूहं समवहतः नो तथाभावं, यतोऽसौ वैक्रियाण्यपि तानि मन्यते स्वाभाविकानि, 'जसे'त्ति यशोहेतुत्वाद्यशः, चत्तारि चसहि'त्ति (सू०१६३) तत्र सर्वेषामिन्द्राणां सामानिकचतुर्गुणा आत्मरक्षाः तेन चतुःषष्टिः 'चत्तारि'त्ति चतुर्गुणाः क्रियन्ते,10
जाताः सचे २५६००० प्रमाणाचमरस्यात्मरक्षकाः । तृतीयशते षष्ठ उद्देशकः॥ NI 'बीइवइत्त'त्ति (सू०१६४) व्यतिबज्य-व्यतिक्रम्य 'उयालीसं जोयण'त्ति एकोनचत्वारिंशयोजनलक्षाणि 'उवगारि
यालेणं ति उपकारिकालयन-गृहपीठबन्धकल्पं 'सोमकाइय'त्ति सोमस्य कायो-निकायो येषामस्ति ते सोमकायिका:-सोमप-1
रिवारभूताः 'सोमदेवयकाइय'ति सोमदेवता:-तत्सामानिकादयस्तासां कायो येषामस्ति ते सोमदेवताकायिकाः-सोमसामाRIनिकादिदेवपरिवाररूपाः,'तम्भत्तिया' तत्र-सोमे भक्तियेषां ते तद्भक्तिकाः,'तप्पक्खिया' सोमपाक्षिकाः-सोमप्रयोजनसहायाः
'तम्भारिया' तस्य-सोमस्यातिवश्यत्वात्तद्भार्या इव, अथवा तद्भारो बोढव्यतया येषामस्ति ते तद्भारिकाः, गहदंड'त्ति दण्डा Hilइव दण्डाः-तिर्यगायताः श्रेणयः ग्रहाणा- मङ्गलादीनां दण्डा ग्रहदण्डाः, एवं ग्रहमुशलानि, नवरमूर्ध्वायतश्रेणयः, 'गह गाजि
यति ग्रहसश्चालादौ स्तनितानि गर्जितानि ग्रहगर्जितानि, ग्रहयुद्धानीति ग्रहयोरेका नक्षत्रे दक्षिणोत्तरेण समश्रेणितयाऽवस्थानानि,
hindiahinitishwanatimes
गाथा
a
दीप अनुक्रम [१९११९३]
amailoP
अथ शतक-३ उद्देशक: ६ समाप्त:, अथ शतक-३ उद्देशक: ७ आरब्धः
~135
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती’- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [3], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [७], मूलं [१६४-१६६] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१६४१६६]
SS
64
गाथा
CHOTHOSAROHOROADCHINADHHOLI
ग्रहसिलाटकानि-ग्रहाणां सिखाटकफलाकारेणावस्थानानि, ग्रहापसव्यानि-ग्रहाणामपसव्यानि ग्रहाणामपसव्यगमनानि-प्रतीपगम-IU३ शतके नानि, अभ्रात्मका वृक्षाः, गन्धर्वनगराणि आकाशे व्यन्तरकृतानि नगराकाराणि प्रतिबिम्बानि, उल्कापाता:-तारकस्यैव पाता दिग्- ७ उद्देशः दाहा-अन्यतमस्यां दिशि अधोऽन्धकारा उपरि च प्रकाशात्मका दद्यमानमहानगरप्रकाशकल्पाः, 'जूवत्ति शुक्लपक्षे प्रतिपदादि|दिनत्रयं यावयैः सन्ध्याछेदा आत्रियन्ते ते युपकाः 'जक्वालिय'ति यक्षोद्दीशानि-आकाशे व्यन्तरकृतज्वलनानि, भूमियाधूमिका धूसरवर्णा, महिका त्वापाण्डुरा, 'रउग्चाओ' रजोवृष्टिं, 'चंदोवरागसूरोवरागा' चंद्रसूर्यग्रहणानि, पडिचंद'ति प्रतिचन्द्राः, 'उदगमच्छति इन्द्रधनुःखण्डानि 'कविहसिय'त्ति अनने या विद्युत् सहसा तत्कपिहसितं, अथवा कपिहसितं नाम | यदाकाशे कपिमुखसरशस्य विकृतमुखस्य हसनं, अमोघाः-आदित्योदयास्तमयोरादित्यकिरणविकारजनिताः आताम्राः श्यामा वा शकटोद्धिसंस्थिता दण्डाः, 'पाईण'त्ति पूर्वदिग्वाताः 'पडीण'चि प्रतीचीनवाताः, यावत्करणात् दाहिणउदीणउद्दाहोतिरिय| दिसिविदिसिवाया पाउम्भामा-बातोद्धामा अनवस्थिता वाताः 'वाउ कलिया' बातोत्कलिकाः समुद्रोत्कलिकावत् , 'वायमडलिया' वातोल्यः, उक्कलिया बाया-उत्कलिकाभिर्ये वान्ति, मण्डलिया बाया-मण्डलिकाभिर्ये बान्ति, गुजावाता:-सशब्द ये वान्ति,झंझावाता उत्पातरूपाः,संवर्तकवाचा: तणादिसंवर्चनस्वभावाः ।। अथानन्तरोक्तग्रहदण्डादिफलानि दर्शयन्नाह-प्राणक्षयाःबलक्षया व्यसनभूता-आपद्रूपाः अनार्याः-पापात्मकाः न ते अज्ञाताः अण्णाया अनुमानतः अदृष्टाः प्रत्यक्षापेक्षया अश्रुताः अन्यवचनद्वारेण अस्मृता मनोऽपेक्षया अविज्ञाताअवध्यपेक्षया । 'अहावचत्ति यथापत्यानि, पुत्रस्थानीया इत्यर्थः,'अभिण्णाया' अभिज्ञाताः अवगताः, 'कंदप्पिय'त्ति कान्दर्षिकाः, कान्दर्षभावनाभाविताः, कान्दपिकदेवेषु अभिमतवस्तुकारित्वात् , 'होत्थान
दीप अनुक्रम [१९४१९९]
~1360
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [१६४-१६६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [१६४१६६]
लघुवृत्ती
FORIDEODEHATI
JumCHOOLHOCHROSHO
गाथा
| अभवत् , उपलक्षणत्वाच भवन्ति भविष्यतीति द्रष्टव्यम् , ते चाङ्गारादयः पूर्वोक्ताः, एतेषु यद्यपि चन्द्रसर्ययोर्बर्षलक्षायधिक।
३ शतके पल्योपमं तथाप्याधिक्यस्याविवक्षितत्वात् पल्योपममेवोक्तं, 'पेयकाइया' प्रेतकायिका व्यन्तरविशेषाः 'पेयदेवणय'त्ति प्रेतस-4 उद्देशः त्किदेवतासम्बन्धिनः, 'आहिओग'त्ति अभियोगश्च-आदेशस्तद्भावनावशेन आभियोगिकदेवेषूत्पन्नाः अभियोगवर्जिनश्च,IR | 'डिम्याईन्ति डिम्बा-विघ्नाः, डमरा-एकराज्य एव राजकुमारादिकृतोपद्रवाः कलहा-वचनराटयः अव्यक्ताक्षरध्वनिसमूहः खाराः-परस्परमत्सराः महायुद्धानि-व्यवस्थाविहीनानि महासङ्ग्रामाः-चक्रादिव्यूहरचनोपेताः सव्यवस्थाः महाशस्त्रनिपातनादयश्च । महायुद्धादिकार्यभूताः, 'दुभूय'त्ति दुष्टा जनधान्यादीनामुपद्रवहेतुत्वात् भूताः-सच्चा यूकामत्कुणोंदुरतिहप्रभृतयो दुर्भूताः, ईतय इत्यर्थः, इन्द्रग्रहा-उन्मत्तताहेतवः, एकाहिकादयो ज्वरविशेषाः, 'उब्वेयग'त्ति उद्वेगकाः, इष्टवियोगादिजन्या उद्वेगाः, उद्वेजका वा लोकोद्वेगकारिणौरादयः, 'कच्छकोह'त्ति कक्षाणां-वपुरवयवरूपाणां बनगहनानां वा कोथाः-कृथितत्वानि शट|नानि वा कक्षाकोथाः कक्षकोथा वा, अम्ब (सू० २७) इत्यादयः, पञ्चदशासुरनिकायान्तर्वर्तिनः परमाधार्मिकनिकायाः, तत्र यो देवो | नारकानम्बरतले नीत्वा विमुञ्चत्यसावम्बः१ योनारकान् खण्डशः कृत्वा भ्रष्टपाकयोग्यान् कुर्यादसावम्बरीपख आसम्बन्धात् अम्ब-18 रीषः २ तेषां यः शातनादिकारको वर्णतश्च श्यामः स श्यामः ३ 'सबल'त्ति तेषामन्त्रहृदयादीन्युत्पाटयति यो वर्णतश्च शबल:कर्बुरः स शबलः ४, यः कुन्तादीषु नारकान् प्रोतयति स रौद्रः, ५ यस्तेषामङ्गोपाङ्गानि भनक्ति स उपरौद्रः ६ यः कंड्वादिषु पचति | वर्णतश्च कालः स कालः ७ यः श्लक्ष्णमासखण्डानि कृत्वा खादयति स वर्णतश्च महाकालः ८ योऽसिना छिनत्ति स असिरेव । | खड्गाकारपत्रबद्धनविकुर्वणादसिपत्रः-१० कुम्भ्यादिषु तेषां पचनात् कुम्भः ११ पाठान्तरे तु 'असिपत्ते धणूकुंभेत्ति असि
दीप अनुक्रम [१९४१९९]
OTOHEROEHATEMEDIA
~137
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [१६४-१६६] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शतके
७ उद्देशः
प्रत सूत्रांक [१६४१६६]
गाथा
पत्रकुम्भौ पूर्ववत् , 'धणु'त्ति यो धनुर्विमुक्ता चन्द्रादिवाणैः कर्णादिच्छेदनभेदनादि कुर्यात् स धनुः १२ कदम्बपुष्पाद्याकारवालुकासु यः पचति सः वालुकः १३ 'वेयरणी य'त्ति तत्र पूयरुधिरादिभृतवैतरण्याख्यनदीविकुर्वणात् वैतरणीदेव इति, यो वनकण्टकाकुलं शाल्मलीतरुमारोप्य नारकं खरस्वरं कुर्वन्तं कर्षत्यसौ खरस्वरः १४, यो भीतान् पलायमानान् नारकान् पशूनिव वाटके महाघोषं कुर्वन् रुणद्धि स महाघोषः १५ एवमेते यथापत्यदेवा उक्ताः, 'अइवास'त्ति अतिशयवर्षाः-वेगवद्वर्षणानि 'मंद'त्ति शनैर्वर्षणानि, सुवृष्टि, दुर्वृष्टिः, 'उदउन्भेय'त्ति उदकोझेदाः, गिरितटादिभ्यो जलोद्भवाः, 'उदउप्पीलिय'त्ति उद-18 कोत्पीला:-तडागादिजलसमूहाः 'पवाह'त्ति अपकृष्टानि अल्पान्युदकवहनानि, तान्येव प्रकर्षवन्ति प्रवाहाः, इह प्राणक्षयादयो । | जलकृता द्रष्टव्याः 'ककोडए'त्ति कर्कोटकाभिधानोऽनुवेलन्धरनागराजावासभृतो गिरिलवणाब्धौ ऐशान्यां दिश्यस्ति, ततस्तन्नि|वासी नागराजः कर्कोटकः, 'कद्दमए'त्ति आग्नेय्यां तथैव विद्युत्प्रभगिरिः तत्र कईमको नाम नागराज: 'अंजणो'त्ति वेल-IN |म्बाभिधानवायुकुमारराजस्य लोकपालोऽअनामिधानः, 'संखवालए'त्ति धरणाभिधाननागराजस्य लोकपालः शङ्कपालः, शेषास्तु | | पुण्ड्रादयोऽप्रतीताः, 'वसुहार'त्ति (सू. १६७) तीर्थकरजन्मादिपु नभसो द्रव्यबृष्टिः वसुधारा, हिरण्यं रुप्य, घटितं सुवर्णमित्यन्ये, वर्षोऽल्पतरः दृष्टिस्तु महतीति वर्षवृष्टयोर्भेदः, माल्यं-अधितपुष्पाणि, वर्णाश्चन्दनं, चूर्णा- गन्धद्रव्यसम्बन्धी, गन्धाःकोष्टपुटपाकादयः 'सपिणहित्ति घृतगुडादिस्थापनानि, 'सन्निचय'त्ति धान्यसञ्चयाः, निधिलक्षादिप्रमाणद्रव्यस्थापनानि, |निधाना भूमिगतसहस्रादिद्रव्यसङ्ख्यसञ्चयाः, 'पहीणसेइयाइ'न्ति प्रहीणा-अल्पीभूताः सेक्तार:-सेचका नवद्रव्यप्रक्षेप्तारो | येषां तानि प्रहीणं-विरलीभूतमानुषं गोत्रागारं-तत्स्वामिगोत्रगृहं येषां तानि, 'निद्धमणेसु नगरोदकनिर्गमनेषु 'सुसाण'त्ति
दीप अनुक्रम [१९४१९९]
॥६५॥
~138
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [३], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [८+९], मूलं [१६८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
लघुत्ता
प्रत सूत्रांक [१६८]
दीप अनुक्रम [२०१२०४]
| गृहशब्दस्य प्रत्येकं सम्बन्धात् श्मशानगृह-पितृगृहं गिरिगृह-पर्वतोपरिगृहं कन्दरगृह-गुफा शान्तिगृह-शान्तिकर्मस्थानं शैलगृह| पर्वतमुत्कीर्य यत्कृतं उपस्थानगृह-आस्थानमण्डपः भवनगृहं-कुटुम्बवसनस्थानमिति ॥ तृतीये सप्तम उद्देशकः ॥ | अथ दक्षिणभवनपतीन्द्राणां प्रथमलोकपालनामानि सो० को चि०प० ते० रु.ज. तु. का. आ० (. १६८) इत्यक्ष
रदशकेन उच्यन्ते, वाचनान्तरेषु गाथा, सा चैवम्-“सोमे य १ कोलवाले २ चित्त ३ पभ ४ तेउ ५ तह रुए चेव ६ । जलपह |७ तह तुरियगई ८ काले ९ आवत्त १० पढमाओ।।१।।" एवं द्वितीयादयोऽप्यभ्यूद्याः, इह पुस्तकान्तरेऽयमर्थो दृश्यते, दाक्षिणात्येषु लोकपालेषु प्रतिसूत्रं यौ तृतीयचतुर्थी ताबौदीच्येषु चतुर्थतृतीयौ ज्ञातव्यो, 'एसा बत्तब्वया सब्बेसुवि कप्पेसु'त्ति एषा वक्तव्यता सौधर्मशानोक्ता सर्वेषु कल्पेषु-इन्द्रनिवासभूतेषु भणितव्या, सनत्कुमारादीन्द्रयुग्मेषु पूर्वेन्द्रापेक्षया उत्तरेन्द्रसम्बन्धिनां लोकपालानां
तृतीयचतुर्थयोर्व्यत्ययो वाच्य इत्यर्थः, एते सोमादयः प्रतिदेवलोकं वाच्याः, न तु भवनपतीन्द्राणामिवापरापरे, 'जे य ईदावि Hशकादयो दशेन्द्रा वाच्याः, अन्तिमदेवलोकचतुष्के इन्द्रद्वयभावादिति ।। तृतीये शतेऽष्टम उद्देशकः ।। II जीवाभिगमोक्तः 'जोइसिपउद्देसओ' (स. १६९) स चायं-सोइंदियविसए जाव फासिदियविसए, सोइंदियविसए णं भंते । INIपोग्गलपरिणामे कइविहे पण्णते?, गो०! दुविहे सुम्भि० दुन्भिसद्दपरिणामे य' शुशाशुभशब्दपरिणामः, चक्षुरिन्द्रियविषये सुरूव.17
दुरूवपरिणामे य, घाणेदिये सुभि० दुब्भिगंधपरिणामे य, जिभिदिये सुरसदुरसपरिणामे य, स्पर्शेन्द्रिये तु सुफासदुफासपरिणामे य, से नूर्ण भंते ! उच्चावएहिं सद्दपरिणामेहिं परिणामेमाणा पोग्गला परिणमंति इति बत्तव्यं सिया?, हता! गोयमा!, एवं सुभिणोति इदं सूत्रं पुनरेवम् ,-से नूणं भंते ! सुब्भिसद्दपोग्गला दुब्भिसद्दत्ताए परिणामन्ति ? हता! गोयमा !॥ तृतीयशते नवम उद्देशकः ।।
HIROADCADHOPROCHEHROHIL FIO HINDE
अथ शतक-३ उद्देशक:
समाप्त:, अथ शतक-३ उद्देशक: ८ + ९ आरब्ध: एवं समाप्त: ।
~139
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [३], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१०], मूलं [१७०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग०
प्रत सूत्रांक [१७०]
'समिय'त्ति (स. १७०) समिका उत्तमत्वेन स्थिरप्रकृतितया उपशमनी स्वप्रभीर्वा कोपौत्सुक्यादिभावान शमयति उपादेय-10 शतके बचनतया शमिता वा-अनुद्धता, 'चंड'त्ति तथाविधमहच्चाभावेनेषत्कोपादीनां जातत्याचण्डा, 'जाय'त्ति प्रकृतिमहत्त्ववर्जितत्वेन ? उद्देश: अस्थानकोपादीनां जातत्याजाता, क्रमेणाभ्यन्तरा मध्यमा बाह्या चेति, तंत्राभ्यन्तरा समुत्पन्नकार्यण प्रभुणा गौरवार्हत्वादाकारि
तव पाश्चे समेति, तां चासावर्थपदं पूछेत , मध्यमा तूभयथाऽप्यागच्छेत् , अल्पतरगौरव विषयस्यात् अभ्यन्तरया चादिष्टमर्थपदंश । तया समं प्रबध्नाति-ग्रन्थिबन्धं कुर्यात् , बाबा अनाकारितैयागच्छति, अल्पतमगौरव विषयत्वात् , तस्याश्चार्थपदं वर्णयत्येव, आधायां ।
चतुर्विंशतिसहस्राणि देवानां द्वितीयायामष्टाविंशतिः तृतीयायां द्वात्रिंशदिति, तथा क्रमेण देवीशतानि अध्युष्टानि त्रीणि साढ़े द्वे पेति, तद्देवानामायुः क्रमेणार्द्धतृतीयपल्योपमानि वे सार्द्ध चेति, देवीनां तु सा एकं तदद्धं चेति, एवं बलेरपि, नवरं देवप्रमाणं तदेव चतुश्चतुःसहस्रहीनं, देवीमानं तु शतेनाधिकं, आयुर्मानमपि तदेव, नवरं पलयोपमाधिकं, एवमच्युतान्तानामिन्द्राणां प्रत्येकं तिस्रः। पर्षदः स्युः,नामतो देवादिमानतः स्थितिमानतश्च क्वचित्किश्चिद्भेदः,एतत्स्वरूपंजीवाभिगमादवसेयमिति ॥सम्पूर्ण तृतीयं शतम्।
दीप अनुक्रम [२०६]
S
'अचणिय'त्ति (स. १७१) सिद्धायतनजिनप्रतिमाद्यर्चनमभिनवोत्पन्नसोमलोकपालस्पेति, 'रायहाणीमु चत्तारि उद्देसया |भाणियब्वा' ते चैवम्-'कहन्नं भंते ! ईसाणस्स देविंदस्स देवरण्णो सोमस्स महारण्णो सोमाणामं रायहाणी पण्णता ?, गो! | सुमणस्स महाविमाणस्स अहे सपक्विं इति, पूर्वोक्तानुसारेण जीवाभिगमोक्तविजयराजधानीवर्णकानुसारेण चैकैक उद्देशकः अध्ये-1 | तव्यः, आदि गाह(३२)त्ति ईशानेन्द्रस्य, आदिदुय'त्ति आद्यद्वयोः सोमयमयोरायुविभागोने द्वे पल्ये 'दो चेव'त्ति सम्बन्धा
अथ शतक-३ उद्देशक: १० आरब्ध: एवं समाप्त:, तत् समाप्ते शतक-३ अपि परिसमाप्त:
अथ शतक-४ आरभ्यते अत्र शतक-४, उद्देशका: १-८ आरब्धा:
~140
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [४], वर्ग H अंतर्-शतक H, उद्देशक [१-८], मूलं [१७२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग लघवत्ती
४ शतके
प्रत
सूत्रांक
[१७२]
द्भवतः, धनदस्य द्वे एव पल्योपमे, 'तिभाग'त्ति वरुणविषये सत्रिभागे द्वे पल्ये, 'पलिय'त्ति यथापत्यदेवानां पल्यमेकमिति, गाथा गतार्था ।। चतुर्थशतेऽष्टम उद्देशकः॥
१९ उद्देशः 'नेरइए 'ति (सू. १७३) लेस्सापदे सप्तदशे प्रज्ञापनायास्तृतीय उद्देशको भणितव्यः,स चै-गोयमा ! नेरइए णेरइएसु उवबज्जद, णो अणेरइए णेरइएमु उवयज्जइ' अयं चास्यार्थः-नरयिको नैरयिकेषुत्पद्यते, न पुनरनरयिका, कथमेतद्, उच्यते, 12 यस्मानारकादिभवोपग्राहक आयुरेव, अतो जीवः कोऽपि प्राग्भवायुभुक्त्वा नरकादिषूत्पत्तुकामः स नारकायायुःप्रथमसमयसंवेदनकाल एव नारकादिव्यपदेश्यः स्यात् ऋजुसूत्रनयदर्शनेन, यत उक्तं नयविद्भिः-'पलालं न दहत्यग्निर्भिद्यते न घटः क्वचित् ।। न शून्यान्निर्गमोऽस्तीह, न च शून्यं प्रविश्यते ॥१॥" नारकव्यतिरिक्तश्च, नरके नोपपद्यते । नरकाबारकश्चास्य, न कश्चिद्विप्रमुच्यते । ॥२" 'जाव नाणाईति अयमुद्देशको ज्ञानावसानोऽध्येतव्यः, स चायम्- 'कण्हलेसे णं जीवे कइसु नाणेसु होजा?, गो०! दोसु तिसु चउसु वा नाणेसु होजा, दोसु होजेमाणे आभिणियोहियसुयनाणेसु होजा' ॥ चतुर्थशते नवम उहेशकः ॥
'तारूवत्ताए'त्ति (स. १७४) तद्रूपतया नीललेश्याखभावेन, एवं प्रज्ञापनालेश्यापदे चतुर्थोद्देशकः, स चैवम्-'तावण्णत्ताए तागंध० तारस० ताफासत्ताए भुजओ २ परिणमंति?, हंता! गोयमा कण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए . भुजो २ परिणमइ.' अयमस्य | भावार्थः यदा कृष्णलेण्यापरिणतो जीवो नीललेश्यायोग्यानि द्रव्याणि गृहीत्वा कालं कुर्यात् तदा नीललेश्यापरिणत उत्पद्यते, DI'जल्लेसाई दवाई परियाइत्ता कालं करेइ तल्लेसे उबवज्जई' इति वचनाद् , अतः कारणमेव कार्यास्यात् , 'से केणटेणं भंते ! एवं ।।
बुच्चई-कण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए भुज्जो २ परिणमइ ?, गोयमा! से जहानामए खीरे दूर्सि पप्प' तक्रमिति भावः, 'सुद्धे
dansartamaasaramniaTHIROImurga RITERARTHRITISAMHARINERATIST
I PRIT IST
दीप अनुक्रम [२१०]
अथ शतक-४ उद्देशका: १-८ समाप्ता:, अथ शतक-४ उद्देशक: ९ आरब्ध: एवं समाप्त:, अथ शतक-४ उद्देशक: १० आरब्ध:
~141
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [४], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१०], मूलं [१७४-१७५] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
श्रीभग
लघवत्तौ
[१७४१७५]
गाथा
|वा बत्थे राग पप्प तारूवत्ताए भुजो २ परिणमइ, एएणद्वेणं गोयमा! एवं बुइ-कण्हलेसा' इत्यादि, एतेनैवाभिलापेन नीला || | कापोती कापोती तैजसीं तैजसी पना पद्मा शुक्लां प्राप्य तद्रूपत्वादिना परिणमतीति वाच्यम् , अथ कियद्रमदेशकोऽयं वाच्य इत्याह-'जावेत्यादि, परिणामेत्यादिगाथोक्तद्वारपरिसमाप्तिं यावदिति, तत्र परिणामो दर्शित एव, तथा 'वष्ण'त्ति कृष्णादि| लेश्यानां वर्णो वाच्यः,स चै-'कण्हलेस्सा ण भंते ! केरिसगा वण्णेणं पन्नति, उत्तरं तु कृष्णा जीमूतादिवत् , नीला भृङ्गादिवत् , | कापोती कापोतवर्णा खदिरसारादिवत , तैजसी लोहिता शशकरक्तादिवत् , पद्मा पीता चम्पकादिवत् , शुक्ला(श्वेता)शङ्गादिवत, 'रस'त्ति कृष्णा तिक्तरसा लिम्बवत् , नीला कटुकरसा नागरवत् , कापोती कषायरसा अपक्कबदरवत् , तेजोलेश्या अम्लभधुरा अपक्वाम्रफलबत्, । | पमा कटुकषायमधुररसा चन्द्रप्रभासुरावत , शुक्ला मधुररसा गुडादिवत् ,'गंध'त्ति लेश्यागन्धो वाच्यः, आद्यास्तिस्रो दुरभिगन्धाः, | अन्त्याश्च तदितराः, 'सुद्ध'त्ति अन्त्याः शुद्धाः, आद्यास्त्वितराः, 'अपसत्य'त्ति आद्या अप्रशस्ता अन्त्याः प्रशस्ताः 'संकि| लिह'त्ति आद्याः संक्लिष्टाः, अन्त्या अन्याः, 'उण्ह'त्ति अन्त्या उष्णाः स्निग्धाच, आद्याः शीता रूक्षाच, 'गई'त्ति आद्या दुर्ग| तिहेतवः अन्त्याः सुगतिहेतवः, परिणाम'त्ति लेश्यानां कतिविधः परिणाम इति वाच्यं, तत्रासौ जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिधा
उत्पादादिभेदाद्वा विधा, 'एएसिन्ति आसां प्रदेशा बाच्याः, तत्रानंतप्रदेशका प्रत्येकं वाच्या एताः, ओगाह'त्ति अवगाहना |आसां वाच्या, तत्रता असङ्ख्यातक्षेत्रप्रदेशावगाहाः, 'वग्गण'त्ति वर्गणा आसां वाच्याः, तत्र वर्गणा कृष्णलेश्यादियोग्यद्रव्यवर्गणाः, ताश्चानन्ता औदारिकादिवर्गणावत , 'ठाण'त्ति तारतम्येन विचित्राध्यवसायनिबन्धनानि कृष्णादिद्रव्यवृन्दानि, तानि | चासङ्ख्येयानि, अध्यवसायस्थानानामसङ्ख्यातत्वात् ,'अप्पबहुत्ति लेश्यास्थानानामल्पबहुत्वं वाच्यं, तचैवम्-'एएसि णं भंते !
दीप अनुक्रम [२१२२१४]
॥६७॥
~142
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती’- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [५], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१], मूलं [१७६-१७८] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१७६१७८]
श्रीभग लघुवृत्ती
शतके उद्देशः
कण्हलेसाठाणाणं जाव सुकलेसाठाणाण य जहन्नगाणं दबट्ठयाए ३ कयरे २ हिंतो अप्पा वा ४ १, गोयमा! सम्बत्थोबा जहण्णगा काउलेसाठाणा दब्बट्ठयाए जहण्णगा नीललेसाठाणा दव्वढयाए असंखेजगुणा जहण्णगा कण्हलेसाब्दब्ब० असं जह०पम्हलेसाठाणा दब्ब० असंखेजहण्णगा तेउलेसाठाणा दब्ब० असं० जह०पम्हलेसाठाणा दब्ध. असं जह• सुकलेसाठाणा दब्ब० असं०' इत्यादीति ।। चतुर्थशते दशमः ।। सम्पूर्ण चतुर्थ शतम् ।।
गाथा
दीप अनुक्रम [२१५२१८]
भगवत्यां चतुर्थशतान्ते लेश्या उक्ताः, पञ्चमशते तु प्रायो लेझ्यावन्तो निरूप्यन्ते, एवंसम्बन्धस्यास्योद्देशकस्य सङ्गहगार्थयम्
"चंप रवि १ अणिल २ गंठिय ३ सद्दे ४ छउमा५ ऽऽउ ६ एअण ७ णियंठे ८। रायगिह ९ चंपा चंदिमा य १० दस पंचमंमि | Rसए ॥१॥" 'चंति तत्र चम्पायां रविविषयप्रश्ननिर्णयार्थः प्रथमः, 'अणिल'त्ति वायुविषयो द्वितीयः, 'गंठिय'त्ति जाल
ग्रथिकाज्ञातज्ञापनीयार्थनिर्णयपरस्तृतीयः, 'स'त्ति शब्दविषयप्रश्ननिर्णयार्थचतुर्थः, 'छउम'त्ति छयस्थवक्तव्यतार्थः पञ्चमः, 'आउ'त्ति आयुषोऽल्पत्वादिवाच्यार्थः पष्ठः, 'एयण'त्ति पुद्गलानामेजनाधर्थवाच्यः सप्तमः, 'णियंठे'त्ति निग्रन्थीपुत्राभिधानानगारविहितसुविचारसारोऽष्टमः, 'रायगिह ति राजगृहनगरविचारसरो नवमः,'चंपा चंदिमा यत्ति चम्पायां चन्द्रवक्तव्यतार्थों दशमः, तत्र प्रथमोद्देशके किश्चिल्लिख्यते-'सूरिय'त्ति द्वौ रखी, जम्बूद्वीपे द्वयोरेव भावात् , 'उदीणपाईणं'ति उद|गेव उदीचीनं प्रागेव प्राचीन, उदीचीनं तदुदीच्यासन्नत्वात प्राचीनं तत्प्रन्यासन्नत्वात् , उदीचीनप्राचीनं दिगन्तरं, क्षेत्रदिग| पेक्षया पूर्वोत्तरदिगित्यर्थः, उग्गच्छत्ति उद्गत्य क्रमेण तत्रोद्गमनं कृत्वा 'पाईणदाहिणं'ति प्राचीनदक्षिणं दिगन्तरं, पूर्व-|
अथ शतक-४ उद्देशक: १० समाप्त:, तत् समाप्ते शतक-४ अपि समाप्त:
अत्र शतक-५ आरभ्यते अथ शतक-५ उद्देशक: १ आरब्ध:
~143
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१७६-१७८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [१७६१७८]
गाथा
श्रीभगदक्षिणमिति, 'आगच्छति'त्ति आगच्छतः, क्रमेणैवास्तं यात इति, इह चोद्गमनमस्तमयं च द्रष्ट्रलोकविवक्षयाऽवसेयं, तथाहिलघुवृत्ती
हा५शतके येषामदृश्यौ सन्तौ दृश्यौ तौ रवी स्थातां ते तयोरुद्गमनं व्यवहरन्ति, येषां तु दृश्यौ सन्ताबदृश्यौ स्तस्ते तयोरस्तमनं व्यवहरन्ति ।१ उद्देश: इत्यनियतावुदयास्तमयौ, आह च-"जह २ समए २ पुरओ संचरइ भक्खरो गयणे । तह २ पुरओऽवि नियमा जायइ रयणीय HIभावत्थो ॥शा एवं च सइ नराणं उदयस्थमणाई होतऽनिययाई । सइ दिसिमेए कस्स य किंची ववदिस्सए नियमा ।।२।। सइ |
चेव य निद्दिडो, भद्दमुहुत्तो कमेण सम्वेसि । केसिंची दाणिपिय विसयपमाणो रखी जेसि ॥३॥" इत्यादि, अनेन च सूर्यस्य चतसृषु दिक्षु गतिरुक्ता, ततथ ये मन्यन्ते सूर्यः पश्चिमसमुद्रं प्रविश्य पाताले गत्वा पुनः पूर्वसमुद्रे उदेति तन्मतं निषिद्धं, इह च सूर्यस्य सर्वतो गमनेऽपि प्रतिनियतत्वात् प्रकाशस्य रात्रिंदिवस विभागोऽस्ति, तं क्षेत्रभेदेन दर्शयन्नाह-'जया 'ति (स. १७६) इह सूर्यद्वयभावादेकदैव दिग्द्वये दिवस उक्तः, इह यद्यपि दक्षिणाद्धे तथा उत्तराद्धे इत्युक्तं तथाऽपि दक्षिणभागे उत्तरभागे चेति | बोद्धव्यं, अर्द्धशब्दस्य भागमात्रार्थत्वात् , यतो यदि दक्षिणाढ़ें उत्तरार्द्धं च समग्र एवं दिवसः सात् तदा कथं पूर्वेणापरेण च रात्रिः स्थात् इति वक्तुं युज्येत ?, अर्द्धद्वयग्रहणेन सर्वक्षेत्रस्य गृहीतत्वात् , इतश्च दक्षिणा दिशब्देन दक्षिणादिभागमात्रमवसेयं, न त्वर्द्ध, यतो यदापि दक्षिणोत्तरयोः सर्वोत्कृष्टो दिवसः स्यात् तदापि जम्बूद्वीपस्य दशभागत्रयप्रमाणमेव तापक्षेत्रं तयोः प्रत्येकं स्यात् । दशभागद्वयमानं च पूर्वपश्चिमयोः प्रत्येकं रात्रिक्षेत्रं स्यात् , तथाहि-पल्या मुहत्तः किल सूर्यो मण्डलं वृत्ताकारं जम्बूद्वीपं पूरयति । उत्कृष्टदिनं चाष्टादशभिर्मुहूर्तरुक्तः, अष्टादश च षष्टेर्दशभागत्रितयरूपाः स्युः, यदाऽष्टादशमुहूर्तो दिवसस्तदा रात्रि-दशमुहूर्ता। स्यात् , द्वादश च पटेर्दशभागद्वयरूपाः स्युः, तत्र च मेरु प्रति नव योजनसहस्राणि चत्वारि शतानि पडशीत्यधिकानि ९४८६ IN
artyrsana MARATHerestinagadiyasristian mantimeligion
tanSTARRIASTHAHATERINTER
दीप अनुक्रम [२१५२१८]
~144
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम (०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१७६-१७८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१७६१७८]
श्रीभग
गाथा
भागा नव च दशभागयोजनस्वेत्येतत् सर्वोत्कृष्ट दिवसे दशभागत्रयरूपं तापक्षेत्रप्रमाणं स्यात् , कथं ?, मन्दरपरिक्षेपस्य किञ्चिन्न्य
५शतके लघुवृत्ती
| नत्रयोविंशत्युत्तरषद ३१६२३ शताधिककत्रिंशद्योजनसहस्रमानस्य दशभिर्भागे हुने यल्लब्धं तस्य त्रिगुणितत्वे एतस्य भावादिति ।। तथा लवणसमुद्रं प्रति चतुर्नवतियोजनानां सहस्रं ९४८६८ अष्टौ शतानि अष्टपष्टघधिकानि चत्वारश्च दशभागयोजनखेत्येतदुत्कृष्टदिने तापक्षेत्रप्रमाणं स्यात् , कथं ?, जम्बूद्वीपपरिधेः किश्चिन्यूनाष्टाविंशत्युत्तरशतद्वयाधिकषोडशसहस्रोपेतयोजनलक्षत्रय
मानस्य ३१६२२८ दशभिर्भागे यल्लब्धं तस्य त्रिगुणितत्वे एतस्य भावादिति, जघन्यरात्रिक्षेत्रपरीमाणं चाप्येवमेव, नवरं परिधे-11 IMI देशभागो द्विगणः कार्यः, तत्राद्यः पर योजनानां ६३२४सहस्राणि त्रीणि शतानि चतुर्विशत्यधिकानि पद च भागा दश-IN
| भागयोजनस्य, द्वितीयं तु त्रिषष्टिः सहस्राणि द्वे पश्चचत्वारिंशदधिके योजनानां शते षट् भागा दशभागयोजनस्य ६३२४५ -
सर्वलयौ च दिने तापक्षेत्रमनन्तरोक्तरात्रिक्षेत्रतुल्यं, रात्रिक्षेत्रं त्वनन्तरोक्ततापक्षेत्रतुल्यंमिति, आयामतस्तु तापक्षेत्र जम्बूद्वीपमध्ये | पञ्चचत्वारिंशद्योजनसहस्राणि, लवणे च त्रय ३३३३३ - स्त्रिंशत्सहस्राणि त्रीणि शतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि एकभागश्च त्रिभाग-1 योजनस्य, उभयमीलने तु अष्टसप्ततिः सहस्राणि त्रीणि शतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि योजनत्रिभागवेति ७८३३३ । 'उक्कोसए। अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे हवइत्ति इह किल सूर्यस्य चतुरशीत्यधिक मण्डलशतं स्यात् , तत्र किल जम्बूद्वीपमध्ये पञ्चषष्टिमण्ड-| लानि स्युः, एकोनविंशत्यधिकं च शतं मण्डलानां लवणसमुद्रमध्ये भवति, तत्र सर्वाभ्यन्तरे मण्डले यदा वर्तते सूर्यस्तदा अष्टा-10 दशमुहूनों दिवसो भवति, यदा सर्वबाधे मण्डले वर्त्तते रविस्तदा सर्वजघन्यो द्वादशमुहूर्तो दिवसो भवति, अष्टादश मुहूर्ताः कथं |स्युः ?, उच्यते, द्वितीयमण्डलादारभ्य प्रतिमण्डल द्वाभ्यां एकपष्टिभागरूपमुहूर्तसम्बन्धिभागाभ्यां दिनस्य वृद्धी व्यशीत्यधिकशत
दीप अनुक्रम [२१५२१८]
~145
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [१७६-१७८] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१७६१७८]
श्रीभगतमा
Lar
उद्देशः
Aa
गाथा
ainmenlyinauanianimurdueenstratimamarSimarSHREE winteARRIEmentisthatantanmumtasthi t
| तममण्डले षट् मुहूर्ता बर्द्धन्त इत्येवमष्टादशमुहूर्तो दिवसः स्यात् , अत एव द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिः स्यात् , त्रिंशतमुहूर्त्तत्वादहोरात्रस्य, 'अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे'त्ति यदा सर्वाभ्यन्तरमण्डलानन्तरे मण्डले वर्त्तते सूर्यस्तदा मुहूर्त्तकपष्टिभागद्वयहीनोऽष्टादशमुहूतौ दिवसः | स्यात् , स चाष्टादशमुहू दिवसादनन्तरोऽष्टादशमुहूर्त्तानन्तर इति व्यपदिश्यते, 'साइरेगा दुवालसमुहुत्ता राइ'त्ति द्वाभ्यां | | मुहूत्कषष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रिः स्यात् , यावता भागेन दिनं हीयते तावता रात्रिर्वद्धते, त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वादहोरात्रस्येति, 'एवं एएणं कमेणं'ति एतेनानन्तरोक्तेन 'जया णं भंते ! जंवुहीवे २ दाहिणः' इत्यनेन 'ओसारेयब्य'ति | दिनमानं इस्वीकार्य,तदेव दर्शयति-'सत्तरसे'त्यादि,तत्र सर्वाभ्यन्तरमण्डलानन्तरमण्डलादारभ्यकत्रिंशत्तममण्डलार्द्ध यदासूर्यस्तदा । सप्तदशमुहत्तों दिवसः स्यात् , पूर्वोक्तहानिक्रमेण त्रयोदशमुहूर्त्ता च रात्रिरिति, 'सत्तरसमुहुत्ताणंतर'त्ति मुहूर्त्तकपष्टिभागद्वयहीनसप्तदशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो यत् द्वितीयादारभ्य द्वात्रिंशत्तममण्डलार्द्ध स्वात् , एवमनन्तरत्वमन्यत्राप्यूह्यम् , 'साइरेगतेर-14 समुहत्ता राइ'त्ति मुहकपष्टिभागद्वयेन सातिरेकत्वं, एवं सर्वत्र,'सोलसमुहुत्ते दिवसे'त्ति द्वितीयादारभ्यैकषष्टितममण्डले १६ मुहूतों दिवसः स्यात् , 'पन्नरसमुहुत्ते दिवसे'ति द्विनवतितममण्डलार्द्ध वर्तमाने खौ, 'चउद्दसमुहुत्ते दिवसे'त्ति। द्वाविंशत्युत्तरशततमे मण्डले, 'तेरसमुहुत्तेत्ति सार्द्धद्विपञ्चाशदुत्तरशततमे मण्डले, 'बारसमुहुत्ते'त्ति ध्यशीत्यधिकशततमे || मण्डले,सर्वबाह्य इत्यर्थः।। कालाधिकारादिदमाह-'जया णं भंते! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे वासाणं पढमे समए पडिवजई। इत्यादि, (सू. १७७) 'वासाणं'ति चतुर्मासप्रमाणवर्षाकालस्य सम्बन्धी प्रथमः-आद्यः समय:-क्षणः प्रतिपद्यते-संपद्यते, भवति । इत्यर्थः, 'अणंतरपुरेक्खडे समयंसित्ति अनन्तरो निर्व्यवधानो दक्षिणार्धवर्षाप्रथमतापेक्षया, स चातीतोऽपि स्थादत आह
दीप अनुक्रम [२१५२१८]
~146
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[१७६
१७८]
गाथा
दीप
अनुक्रम [२१५
२१८]
श्रीभगः
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [५], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [१] मूलं [ १७६- १७८ ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
HOJOCSÚCSÚC JOCUR
पुरस्कृतः पुरोवर्त्तीि, भविष्यन्नित्यर्थः, समयः प्रतीतः, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः तत्र, 'अनंतर पच्छाकडे समयंसि त्ति पूर्वा| परविदेहवर्षा प्रथमसमयापेक्षया योऽनन्तरः पश्चात्कृतः अतीतः समयस्तत्र दक्षिणोत्तरयोर्वर्षाकालप्रथमसमयः स्यात्, 'एवं जहा समएणं'ति इत्यादि, आवलिकामिलापश्चैवम्- 'जया णं भंते! जंबुद्दीवे २ दाहिणद्वे वासाणं पढमा आवलिया पडिवजह जया णं उत्तरद्वेऽवि, जया णं उत्तरद्धे वासाणं पढ० तथा णं जंबु० मंदरपव्वयस्स पुरच्छिमपञ्चच्छिमे णं अणंतरपुरक्खडसमयंसि वासाणं पढमावलिया पडिवजह ? हंता ! गोयमेत्यादि, एवमानप्राणादिषु पदेष्वपि, आवलिकाद्यर्थः पुनरेवं आवलिका असङ्ख्यातसमयात्मिका आनप्राणः उच्छास निःश्वासकालः स्तोकः सप्तप्राणप्रमाणो लवस्तु- सप्तस्तोकरूपः, मुहूर्त्तः पुनः लवसप्तसप्ततिमितः ऋतुस्तु मासद्वयमानः 'हेमंताणं'ति शीतकालस्य 'गिम्हाणं 'ति उष्णकालस्य, 'पढमे अपणे' त्ति दक्षिणायनं, श्रावणादित्वात् संवत्सरस्य, पण्मासीं यावदक्षिणायनमिति, एवमुत्तरायणमपि 'जुएणवि'ति युगं पञ्चसंवत्सरमानं 'पुरुवेण वत्ति पूर्वांगं ८४ वर्षलक्षाणां, 'पुत्रवेण व'त्ति पूर्व पूर्वाङ्गमेव ८४ वर्षलक्षगुणितं, एवमग्रेऽपि ८४ वर्षलक्षगुणितमुत्तरोत्तरं स्थानं स्यात्, चतुर्णवत्यधिकं चाङ्कशतमन्तिमे स्थाने स्यादिति 'पढमा ओसप्पिणित्ति अवसर्पयति भावानित्येवंशीला अवसर्पिणी तस्याः प्रथमो विभागः । प्रथमा अवसर्पिणि 'उस्सप्पिणि'त्ति उत्सर्पयति भावानित्येवंशीला उत्सर्पिणी || पञ्चमशते प्रथम उद्देशकः ॥
प्रथमोदेशके दिक्षु दिवसादिभाग उक्तः, द्वितीये तु तास्वेव वातं प्रतिपिपादयिषुर्वातभेदांस्तावदभिधातुमाह-'अस्थि त्ति (सू. १७९) अस्त्ययमर्थो यदुत वाता वान्ति, कीदृशा इत्याह- 'ईसिं पुरेवाय'त्ति मनाक् सत्रेहवाताः, 'पच्छावाय'त्ति पथ्या वनस्पत्यादिहिता वायवः, 'मंदा वाय'त्ति मन्दाः-शनैः सञ्चारिणोऽमहावाताः 'महावाय'त्ति उद्दण्डवाता अनल्पाः, 'पुरत्थिमे
अथ शतक-५ उद्देशकः १ समाप्तः, अथ शतक-५ उद्देशकः २ आरब्धः
~147~
५ शतके
१ उद्देशः
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१७९-१८१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [१७९१८१]
दीप अनुक्रम [२१९२२१]
श्रीभग
ति मेरोः पूर्वदिशि, एवयेतानि दिग्विदिरापेक्षयाऽष्टौ सूत्राणि ।। उक्तं दिग्भेदतो वातानां वानं, अथ दिशामेव परस्परोपनिबन्धेन ५ शतके लघुवृत्तौ । तदाह-'जया 'ति इह च द्वे दिकसत्रे देविदिक्सूत्रे ।। अथ प्रकारान्तरेण वातस्वरूपनिरूपणसूत्रं, तत्र 'दीबिञ्चागि'त्ति द्वैप्यार उद्देश:
द्वीपसम्बन्धिनः 'सामुछिय'त्ति समुद्रस्यैते सामुद्रिकाः, अन्नमन्नविवञ्चासेणं ति अन्योऽन्यव्यत्यासेन, यदैके ईपत्पुरोवातादिविशेषणा बाता बान्ति तदेतरे न तथाविधा वान्तीति, 'वेलं नाइकमंति' तथाविधवातद्रव्यसामर्थ्यालायाः तथाखभावत्वाचेति । अथ वातानां वाने प्रकारत्रयं सूत्रत्रयेण दर्शयन्नाह-'अस्थि णमित्यादि, 'अहारियति रीतं रीतिः-स्वभावः तस्थानतिक्रमण यथारीतं गच्छति, यथास्वाभाविक्या गत्या गच्छति, उत्तर किरियं ति वायुकायस्य हि मूलशरीरमौदारिकं. उत्तरं तु वैक्रियं, अंतः उत्तरा उत्तरशरीराश्रया गतिलक्षणा क्रिया यत्र गमने तदुत्तरक्रियम् तद्यथा भवतीत्येवं रीयं रीयते' गच्छति. इह चैकसूत्रेणैव | वायुवानकारणत्रयस्य वक्तुं शक्यत्वे यत् सूत्रत्रयकरणं तद् विचित्रत्वात् सूत्रगतेरिति मन्तव्यं, वाचनान्तरे त्वाचं कारणं महावातवर्जितानां द्वितीयं तु मन्दवातवर्जितानां तृतीयं तु चतुर्णामप्युक्तं ।। वायुकायाधिकारादेवेदमाह-'बाउआए ण'मित्यादि, 'जहा खंदए' तत्र प्रथमो दर्शित एव, 'अणेगे'त्यादि द्वितीयः, स चैवम्-बाउयाए णं भंते ! बाउयाए चेव अणेगसयसहस्सखुत्तो उद्दा-In इत्ता २ तत्थेव भुजों २ पञ्चायाइ ?, हंता! गो०!, 'पुढे उद्दाइ'त्ति तृतीयः, स चैवम्-'से भंते ! किं पुढे उद्दाइ ? अपुढे०१, गो! पुढे उद्दाइ, नो अपुढे' 'ससरीरी'त्यादिश्चतुर्थः, स चैवम्-से भंते ! कि ससरीरी निक्खमइ, असरीरी नि०?, गो ! सिय | ससरीरीति, वायुकायचिन्तितः। अथ बनस्पतिकायादीन शरीरतश्चिन्तयन्नाह-एएणं'ति एतानि 'किंसरीर'त्ति (सू० १८०)।
H७०॥ केषां शरीराणि किंशरीराणि, 'सुराए य जे घणे'त्ति सुरायां द्वे द्रव्ये स्यातां-धनद्रव्यं द्रबद्रव्यं च, तत्र यद् घनद्रव्यं 'पुब्व
PERSE: BECADEMATIOE-Idamad
~148
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१७९-१८१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगत
प्रत सूत्रांक [१७९१८१]
शतके उद्देशः
दीप अनुक्रम [२१९२२१]
भावपन्नवणं पहुंच'त्ति अतीतपर्यायप्ररूपणामङ्गीकृत्य वनस्पतिशरीराणि, पूर्व हि ओदनादयो बनस्पतयः 'तओ पच्छत्ति घुवृत्तौ । वनस्पतिजीवशरीरवाच्यत्यानन्तरं अग्निजीवशरीराणीति वक्तव्यं स्यादिति, किंभूतानि सन्तीत्याह-'सत्यातीय'त्ति शस्त्रेण-उद्
खलमुशल यन्त्रकादिना अतीतानि-अतिक्रान्तानि पूर्वपर्यायमिति शस्त्रातीतानि, 'सत्यपरिणामिय'त्ति शखेण परिणामितानि- कृताभिननपर्यायाणि शत्रपरिणामितानि, 'अगणिज्झामिय'त्ति बहिनाध्यामितानि-श्यामीकृतानि, खवर्णत्याजनात , 'अग|णिझूसिय'त्ति अग्निझोषितानि, पूर्वस्वभावक्षपणात , अग्निसेवितानि वा 'जुषी प्रीतिसेवनयो'रित्यस्य धातुपाठात् , 'अगणिपरि|णामियाई ति अग्निपरिणामितानि, औण्ययोगादिति, उवले'त्ति दग्धः पाषाणः,'कसबहिय'त्ति कपपडः 'अहिज्झामि'त्ति
अस्थि च तद् ध्यामं च-अग्निना ध्यामलीकृतं आपादितपर्यायान्तरमिति, 'इंगालो' ज्वलितेन्धनः, 'छारिय'त्ति क्षारिक-भस्म, | 'बुसे'त्ति बुसं 'गोमए'त्ति छगणं, इह बुसगोमयौ भूतपर्यायानुवृत्त्या दग्धावस्थौ ग्राह्यौ, अन्यथा अग्निध्यामितादिविशेषणानामनुपपत्तिः स्यात् , एते पूर्वभावप्रज्ञापनां प्रतीत्य एकेन्द्रियजीवैः शरीरतया प्रयोगेण-खव्यापारेण परिणामिताः ये ते तथा, एकेन्द्रियशरीराणीत्यर्थः, अपिः समुच्चये, यावत्करणात द्वीन्द्रियजीवशरीरप्रयोगपरिणामिता अपीत्यादि दृश्य, द्वीन्द्रियादिजीव
शरीरपरिणतत्वं च यथासम्भवमेव, न तु सर्वपदेष्विति, तत्र पूर्वमङ्गारो भस्म च एकेन्द्रियादिशरीररूपम् , एकेन्द्रियादिशरीराणा-18 जामिन्धनत्वात , बुसं तु यवगोधूमहरितावस्थायामेकेन्द्रियशरीरं, गोमयस्तु तृणाद्यवस्थायां एकेन्द्रियशरीरं, द्वीन्द्रियादीनां तु गवा-। l दिमिर्भक्षणे द्वीन्द्रियादिशरीरमपि ।। पृथिव्यादिकायाधिकारादप्कायस्य लवणोदधेः स्वरूपमाह-'लवणे' इत्यादि,(स.१८१) जाव-I | लोगटिइत्ति, तवेदम् , 'केवइए परिक्खेवेणं ?, गोयमा! दो जोयणसयसहस्साई चकवाल विक्खंभेणं, पन्नरस सयसहस्सा इक्क
~149
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [१७९-१८१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शतके
प्रत सूत्रांक [१७९१८१]
दीप अनुक्रम [२१९२२१]
भगसीई च सहस्सा सयं च इगुयालं किंचिविसेसूर्ण परिक्खेवणं पण्णत्ते, इत्यादि, एतस्यां 'ता कम्हा णं भंते ! लवणसमुद्दे जंबुद्दीवं २
IRE उद्देशः लघुवृत्ती
मानो उन्बीलेइ' इत्यादिप्रश्ने 'गोयमा! जंबुद्दीवे २ भरहेरवएसु वासेसु अरहंता चकबी'त्यादि, उत्तरग्रन्थस्यान्ते 'लोगडिई। | इत्यादि, द्रष्टव्यमिति ।। पञ्चमे शते द्वितीय उद्देशकः ।।.
तृतीयोद्देशकादिसूत्रमिदमाह-'जालगंठिय'त्ति (सू. १८२) जालं-मत्स्यबन्धनं तस्येव ग्रन्थयो यस्यां सा जालग्रन्थिकाजालिका, किंखरूपा सेत्याह-'आणुपुब्बिग दिय'त्ति आनुपूर्व्या-परिपाट्या, आधुचितपन्थीनामादौ विधानाद् अन्तोचितानां |चक्रमेण अन्त एव करणात 'आणंतरगढि'त्ति प्रथमग्रन्थीनामनन्तरव्यवस्थापितग्रन्थिभिस्सह ग्रथिताः,एवं परम्परैः-व्यवहितैस्सह । ग्रथिताः, अन्नमन्न'त्ति अन्योऽन्य-मिथः एकेन ग्रन्थिना सहान्यो ग्रन्थिः अन्येन च सहान्य इत्यन्योऽन्यग्रथिताः, अन्नमनगुरुय'त्ति अन्योऽन्येन ग्रथनात गुरुकता-विस्तीर्णता तया, 'अन्नमनभारिय'त्ति अन्योऽन्यस्य यो भारः स विद्यते यत्र तद-11 न्योऽन्यभारिकं तद्भावस्तत्ता तया, 'अन्नमन्नगुरुयसंभारियत्ति अन्योऽन्येन गुरुकं यत् संभारिकं च तत्तथा तद्भावस्तत्ता
तया, 'अन्नमनघड'त्ति अन्योऽन्यं घटा-समुदायरचना यत्र तदन्योऽन्यघटं तद्भावस्तत्ता तया 'चिट्ठइ'त्ति आस्ते, अयं । Hदृष्टान्तः, अथ दार्शन्तिक उच्यते-"एवामेव'त्ति अनेनैव न्यायेन 'बहसु आजाइसहस्सेसु'त्ति अनेकेषु देवादिजन्मसु
| प्रतिजीवं क्रमेण प्रवृत्तेषु बहून्यायुष्कसहस्राणि, तत्स्वामिजीवानां आजातीनां च बहुसहस्रसङख्यत्वात् , आनुपूर्वीग्रथितानीति | Lul पूर्ववद् व्याख्येयं, अर्थतेषामायुषां को वेदनविधिरित्याह-'एगेऽवि येत्यादि, एकोऽपि जीव एकेन समयेनेत्यादि प्रथमशत- शा
वत् , अत्रोत्तरं-'जे ते' इत्यादि, मिथ्यात्वं चैषामेवं-यानि हि बहूनि आयूंषि बहूनां जालग्रन्थिकावत्तिष्ठन्ति तानि य(त)था
अथ शतक-५ उद्देशक: २ समाप्त:, अथ शतक-५ उद्देशक: ३ आरब्ध:
~150
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [३], मूलं [१८२-१८३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीमा
प्रत सूत्रांक [१८२१८३]
दीप अनुक्रम [२२२२२३]
वजीवप्रदेशेषु सम्बद्धानि असंबद्धानि वा ?, यदि सम्बद्धानि तदा कथं भिन्नरजीवस्थितानां तेषां जालग्रन्थिकाकल्पना कल्प- ५ शतके लघुवृत्तौ । |यितुं शक्था, तथापि तत्कल्पने जीवानामपि जालग्रथिकाकल्पत्वं स्यात् , तत्सम्बद्धत्वात् , तथा च सर्वजीवानां सर्वायुस्संवेदनेन |
| सर्वभवानुभवनप्रसङ्गः, अथ जीवानामसम्बद्धवान्यायूंषि तदा तद्वशाद्देवादिजन्म इति न स्याद् , असम्बद्धत्वादेवेति, यच्चोक्तं-एको | जीव एकेन समयेन द्वे आयुषी वेदयति, तदपि मिथ्या, आयुर्वयसंवेदने युगपद्धबद्वयप्रसङ्गादिति, 'एगमेगस्स'त्ति एकैकस्य A जीवस्य, नतु बहूनां, बहुष्वाजातिसहस्रेषु क्रमवृत्तिअतीतकालिकेषु तत्कालापेक्षया सत्सु बहून्यायुःसहस्राणि अतीतानि वर्तमानभवान्तानि अन्यभविकमन्यभविकेन प्रतिबद्धं इत्येवं सर्वाणि मिथःप्रतिबद्धानि स्युः, न पुनरेकभव एव बहूनि, 'इहभवियाउ'त्ति । वर्तमानभवायुः 'परभवियाउति परभवप्रायोग्यं यद्वर्तमानभवनिबद्धं, तच्च परभवे गतो यदा वेदयति तदा व्यपदिश्यते 'परभवियाउयं वत्ति 'कहिं कडेत्ति व भवे बद्धं ?, 'समाइण्णे'त्ति, समाचरितं, तद्धेतुसमाचरणात् 'जे जंभविए जोणि उववजित्तए'त्ति यो यस्यां योनावुत्पत्तुं योग्य इति, 'दुविहति सम्मूर्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकभेदान द्विधा, चउविहंति चतुर्विध भवनपत्यादिभेदादिति ।। पञ्चमशते तृतीय उद्देशकः॥
'आउडिजमाणाईति (मु०१८४) 'जुड बन्धने' इति धातोः आजोड्यमानेभ्या-सम्बध्यमानेभ्यो मुखहस्तदण्डादिना सह शह-IR पटहझल्लर्यादिवायेभ्यः, आकुट्यमानेभ्यो वा एभ्य एव, ये जाताः शब्दास्ते आजोब्यमाना आकुय्यमाना एव वा उच्यन्ते, अतस्तानाजोड्यमानानाकुय्यमानान् वा शब्दान् शृणोति, इह प्राकृतत्वाच्छब्दस्य नपुंसकता, अथवा 'आउडि जमाणाईति आकुट्यमानानि मिथोऽभिहन्यमानानि शब्दानि-शम्दद्रव्याणि, 'संखिय'त्ति शशिका-इखशङ्खः 'खर हेत्ति काहला 'पोया महती काहला
MCARTONEIDEOHDDETARIDWARDECEMDAISAMPURANASI
अथ शतक-५ उद्देशक: ३ समाप्त:, अथ शतक-५ उद्देशक: ४ आरब्धः
~151
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [५], वर्ग H. अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [१८४-१९९]
(०५)
प्रत सूत्रांक [१८४१९९]
श्रीभग-II'पिरिपिरिया' कोलिकपुटकावनद्धमुखो वाधविशेषः, 'पणव'ति भाण्डपटहः लघुपटहो वा 'भंभ'त्ति ढक्का 'होरंभति रूटि-14 शतके लघुवृत्तौगम्या, 'भेरि'त्ति महाडका 'झल्लरित्ति वलयाकारा 'दुन्दुहि' देववाद्यं 'तताणि'त्ति, ततं वीणादिकं ज्ञेयं, विततं पटहादिकम् ।। उद्देशः
धनं तु काश्यतालादि, वंशादि शुपिर मत ॥१॥' मिति, 'पुट्ठाईति प्रथमशते आहाराधिकारवदवसेयं 'आरगयाईति आराद-18 भागस्थितान् इन्द्रियगोचरमागतान् 'पारगयाईति इन्द्रियविषयात्परतोऽवस्थितान् 'सब्वदूरमूलमंतिय'ति सर्वथा दूरं-विप्र-18 |कृष्टं मूलं च-निकटं सर्वदूरमूलं तद्योगाच्छब्दोऽपि सर्वदूरमूलोऽतस्तं, अत्यर्थदूरवर्तिनमत्यन्तासन्नं वेत्यर्थः, अंतिकमासन्नं च, तन्नि-1
पेधादनन्तिकं, नमोऽल्पार्थत्वान्नात्यन्तमन्तिकं अदूरासन्नमिति भावः, तद्योगाच्छब्दोऽप्यनान्त्यिकोऽतस्तं, अथवा 'सव्वति सर्वतः| समन्तात् दूरमूलं, अनादिकमिति हृदयं, 'अणंतिय अनन्तिकमिति 'मिय'ति परिमाणवन , गर्भजमनुष्यजीवद्रव्यादि, 'अमि-IA
य'ति अनन्तमसख्येयं वा वनस्पतिपृथ्वीजीवद्रव्यादि, 'निब्बुडे'त्ति निर्वृत्तं निरावरणज्ञानं, केवलिनः क्षायिकत्वाच्छुद्धमिति, वाचनान्तरे तु 'निम्बुडे बि'तिमिरे विसबैइति पाठोवा।। 'उस्मुयाइजति (सू०१८५) उत्सुकायेत-उत्सुको भवेत . विषयादान ।। प्रत्यौत्सुक्यं कुर्यादिति, 'जपणं जीवत्ति यमाज्जीवः, 'से णं'ति तच्चारित्रमोहनीयं कर्म केवलिनो नास्ति, एवं वैमानिकान । | यावत् नारकादिदण्डको वाच्यः, स चैवम्-'रइए णं भंते ! हसमाणे उस्सुयमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ ?, गो०! सत्तविहबंधए वा अढविहबंधए वा' इत्यादि, इह च पृथिव्यादीनां हासः प्राग्भविकतत्परिणामादवसेयः, 'पोहत्तिएहिंति पृथक्त्वपत्रेषु-1॥ बहुवचनसत्रेषु 'जीवा गं भंते ! हसमाणा वा उस्मयमाणा वा कइ क० बंधंति ?, सत्तविहबंधगावि अविहबंधगावि','जीवेगिंदि- ७२॥ यवजो'त्ति जीवपदमेकेन्द्रियपदानि पृथिव्यादीनि च वर्जयित्वा अन्येषु एकोनविंशतौ नारकादिपदेपु त्रिकभङ्गो-भङ्गत्रयं वाच्यं,यतो।
दीप अनुक्रम [२२४२४०]
~152
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [१८४-१९९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
प्रत सूत्रांक [१८४१९९]
लघुवृत्ती
10
४ उद्देश
दीप अनुक्रम [२२४२४०]
जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु बहुत्वाञ्जीवानां सप्तविधबन्धका अष्टविधबन्धकाश्चेत्येक एव भङ्गो लभ्यते, नारकादिषु तु त्रयं, तथाहिसर्व एव सप्तविधवन्धकाः स्युरित्येकः, सप्तविधयन्धका अष्टविधवन्धकश्चेति द्वितीयः, सप्तविधयन्धका अष्टविधबन्धकाश्चेति तृतीयः, 'निदाए'त्ति निद्रां-सुखप्रतिबोधलक्षणां कुर्यात निद्रायेत, 'पयलायए'त्ति प्रचला-ऊर्वस्थितनिद्राकरणलक्षणां कुर्यात् प्रचलायेत, 'इत्थीगन्भ'ति (स. १८६) खीसम्बन्धी गर्भ:-सजीवपुद्गलपिण्डः खीगर्भस्तं,'संहरमाणे'त्ति अन्यत्र नयन , इह चतुर्भङ्गी-1 गर्भाद्-गर्भाशयादवधेगर्भ-गर्भाशयान्तरं संहरति प्रवेशयति इत्येकः, गर्भाद् अवधेर्योनि-गर्भनिगमद्वारं संहरति योन्या उदरा-1 न्तरं प्रवेशयति २ तथा योनितो-योनिद्वारेण गर्भ संहरति ३ तथा योनीतो योनिसकाशात योनि संहरति-नयति, योन्याउदरानिष्काश्य योनिद्वारेणैवोदरान्तरं प्रवेशयतीत्यर्थः ४, एतेषु शेषनिषेधेन तृतीयमनुजानबाह-'परामुसि'त्ति परामृश्य २ तथाविधकरव्यापारेण संस्पृश्य स्वीगर्भ अव्याबाधमव्यावाधेन सुखसुखेन योनिद्वारेण निष्काश्य गर्भ-गर्भाशयं संहरति, यह । योनीतो निर्गमनं स्त्रीगर्भस्योक्तं तल्लोकव्यवहारानुवर्तनात् , तथाहि-निष्पन्नोऽनिष्पन्नो वा गर्भः खभावाद्योन्यैव निर्गच्छति इति, | | अथ सामर्थ्य दर्शयति-नखाग्रे 'साहरित्तए' संहत्तु-प्रवेशयितुं 'नीहरित्तए नखशिरसो रोमकूपाद्वा निर्हत्तुं निष्काशयितुं
छविच्छेद'ति गर्भस्य हि छविच्छेदमकृत्वा नखादौ प्रवेशयितुमशक्यत्वात् , 'एसुहुमे ण'ति इतिसूक्ष्म-इतिलध्विति । 'कुमा-18 |रसमणे'त्ति (सू.१८७) पद्वर्षजातस्य तस्य प्रबजितत्वाद् , आह-'छब्बरिसो पव्वइओ निग्गंथं रोइऊण पावयण ति, एतदेवाश्चर्य,
अन्यथा वर्षाष्टकादारान दीक्षा स्यात् , 'कक्ख'त्ति कक्षायां प्रतिग्रहं रजोहरणमादाय 'नाविया में नौका-द्रोणी मे-ममेयमिति, 'अदक्खुत्ति अद्राक्षुः-दृष्टवन्तः, ते च क्षुल्लकोचितां चेष्टां दृष्ट्वा तमुपहसन्त इव भगवन्तं पप्रच्छुः, 'हीलेह' जात्युद्घाटनतः,
~1537
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [१८४-१९९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
लघुवृत्तों
४ उद्देश:
प्रत सूत्रांक [१८४१९९]
दीप अनुक्रम [२२४२४०]
| निन्दह मनसा खिंस'त्ति जनसमक्ष, 'गरह'त्ति अन्यजनसमक्षं 'अवमन्नहत्ति तदुचितप्रतिपयकरणेन. 'परिभवह'त्ति | परिभवः-समस्तपूर्वोक्तपदकरणेन अग्लान्या-अखेदेन 'संगिण्हह' सगृहीत-स्वीकुरुत,'उवगिण्हह' उपगृहीत-उपष्टम्भं कुरुत, 'अंतकर'त्ति भवच्छेदकरः, स च दूरतरभवेऽपि स्यादत आह-'अंतिमसरीर'त्ति चरमशरीर इति,'झाणंतरियाए'त्ति अन्तरस्व-विच्छेदस्य करणमन्तरिका ध्यानस्थान्तरिका ध्यानान्तरिका, आरब्धध्यानस्य समाप्तिरपूर्वस्यानारम्भणमिति भावः, तस्यां वर्तमानस्य ॥ कप्पाओ'(स.१८८)कल्पाद्-देवलोकात् 'सग्गाओ'त्ति स्वर्गाद-देवलोकदेशात् प्रस्तटात् 'विमाणाओ'प्रस्तटैकदेशात् । 'वागरणाई' ग्याक्रियन्त इति व्याकरणानि अर्थाः अधिकृता एव, 'देवाण'ति (स. १८९) 'से किं खाईणं भंते! देवा। इय बत्तव्वं सिय'त्ति से इति अथार्थः, खाई पुनरर्थः, णमिति वाक्यालङ्कारे, देवा इति यदस्तु तद्वक्तव्यं स्यात् , 'नोसंयता' इत्येतद्वक्तव्यं स्यात् , असंयतशब्दपर्यायत्वेऽपि नोसंयतशब्दस्यानिष्ठुरवचनत्वात् , मृतशब्दापेक्षया परलोकीभूतशब्दवदिति, 'विसिस्सइत्ति (सू. १९०) विशिष्यते-विशिष्टा स्थात्, 'अद्धमागह'त्ति भाषा पट्विधा, यथा प्राकृतसंस्कृतशौरसेनीमागधी-| | पैशाचीअपभ्रंशरूपाः, तत्र मागधभाषालक्षणं किश्चित्किश्चिच्च प्राकृतभाषालक्षणमस्यामस्ति सा अर्ध मागध्या इति व्युत्पत्त्याऽर्द्ध
मागधी 'उवासगस्स'त्ति (स.१९१) केवलिनमुपास्ते यः श्रवणाकाङ्क्षी तदुपासनामात्रपरः सन्नसौ केवल्युपासकः, 'तप्प-IM |क्खियस्स'त्ति केवलिपाक्षिकस्य स्वयंबुद्धस्येति, 'पमाणे त्ति (सू. १९०) प्रमीयते येनार्थस्तत्प्रमाणं 'पचक्खे' अक्षं-जीवं प्रति गतं प्रत्यक्षं 'अणुमाणे' अनु-लिङ्गग्रहणसम्बन्धस्मरणादेः पश्चात मीयतेऽनेनेत्यनुमानं 'ओवम्में उपमीयते सहशतया गृह्यते वस्तु अनयेत्युपमा सैव औपम्यं 'आगमि'त्ति गुरुपारम्पर्येणैतीत्यागमः, द्विविधं प्रत्यक्ष-इन्द्रियप्रत्यक्षं नोइन्द्रियप्रत्यक्षं च,
॥७३॥
~1540
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [१८४-१९९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग:
प्रत सूत्रांक [१८४१९९]
दीप अनुक्रम [२२४२४०]
तत्र प्रथमं पञ्चधा श्रोत्रादीन्द्रियभेदात् , नोइन्द्रियं त्रिधा-अवध्यादिभेदात् , त्रिविधमनुमानं-पूर्ववत् शेषवत् दृष्टसाधर्म्यवत् , तत्र ५ शतके (पूर्ववत् ) पूर्वोपलब्धासाधारणलक्षणात् मात्रादिग्रमातुः पुत्रादिपरिज्ञानं, शेषवत् यत्कार्यादिलिङ्गान्परोक्षार्थज्ञानं, यथा मयूरोत्र
॥४ उद्देशः | केकायितादिति, दृष्टसाधर्म्यवत् यथा एकस्य कापणादेर्दर्शनादन्येऽप्येवंविधा एते इति प्रतिपत्तिः औपम्यं यथा गौर्गवयस्तथेति,
आगमो द्विधा लौकिकलोकोत्तरभेदात , त्रिधा वा सूत्रार्थोभयभेदात् , अन्यथा वा विधा, आत्मागमअनन्तरागमपरम्परागममे-1 | दात , तत्रात्मागमादयोऽर्थतः क्रमेण जिनगणधरतच्छिष्यापेक्षया द्रष्टव्याः, सूत्रतस्तु गणधरतच्छिष्यप्रशिष्यापेक्षयेति, तेण परं'-1 ति, गणधरशिष्याणां सूत्रतोऽनन्तरागमः अर्थतस्तु परम्परागमः, ततः परं प्रशिष्याणामिति, 'नो'त्ति आत्मअनन्तरपरंपरागमत्रिके निषेध एव वाच्य इत्यर्थः ॥'चरमकम्मति (सू. १९३) चरमकर्म यच्छैलेशीचरमसमयेऽनुभूयते, चरमनिर्जरा तु यत्ततोऽन-14 न्तरसमये जीवप्रदेशेभ्यः परिशटतीति ।। 'पणीय'ति (स.१९४) प्रणीतं शुभतया प्रकृष्टं 'धारेज'त्ति धारयेद्-व्यापारयेत् , एवं | अणंतरपरंपर'त्ति अस्थायमर्थः-यथा पैमानिका द्विधा प्रोक्ताः, मायिमिथ्यादृष्टीनां च ज्ञाननिषेधः, एवमत्रापि सम्यग्दृष्टयोऽन-| न्तरोपपन्नकपरम्परोपपन्नकभेदेन द्विधा वाच्याः, अनन्तरोपपन्नकानां ज्ञाननिषेधः, तथा परम्परोपपन्नकाः पर्याप्तकापर्याप्तकभेदात् | द्विधा, अपर्याप्तकानां च ज्ञाननिषेधः, पर्याप्तका उपयुक्तानुपयुक्तभेदेन द्विधा, अनुपयुक्तानां ज्ञाननिषेधः, आलापं-(स. १९५)।
सकृजल्पनं संल्लापं-मुहुर्मुहुर्जल्पनं, लद्धाओं तदवधेविषयं गताः, पत्ताओ' तदवधिना सामान्यतः प्राप्ताः-परिच्छिन्नाः, अभिना समन्वागता-विशेषतः परिच्छिन्नाः, यतस्तेषामवधिज्ञानं सम्भिन्नलोकविषय, यच लोकनाडीग्राहकं सन्मनोवगणाग्राहकं स्यादेव.
यतो योऽपि लोकसङ्ख्येयभागविषयोऽवधिः सोऽपि मनोद्रव्यग्राही, यः पुनः सम्भिन्नलोकविषयोऽसौ कथं न मनोद्रव्यग्राही भवि
~1550
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [१८४-१९९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [१८४१९९]
लधुवृत्ती
दीप अनुक्रम [२२४२४०]
श्रीभगाप्यति ?, इष्यते लोकसङ्ख्येयभागावधेर्मनोद्रव्यग्राहित्वं, यदाह-"संसिज्ज मणोदव्वे, भागो लोगपलियस्स बोद्धब्यो"त्ति ॥ उदि- ५ शतके
नमोह'त्ति (म. १९६) उत्कटवेदमोहनीयाः, 'उवसंत'त्ति अनुत्कटवेदमोहाः, परिचारणायाः कथञ्चिदप्यभावात् , नतु सर्व-II उद्देशः
थोपशान्तमोहाः, उपशमश्रेणेस्तेषामभावात् 'नो खीणमोहे'त्ति क्षपकणेरभावात 'आयाणेहिं' (म.१९७) आदीयते-गृह्यतेHर्थ एभिरित्यादानानि-इन्द्रियाणि तैर्न जानाति, केवलित्वात् ॥ 'अस्सिं समयंसि' (स.१९८) अस्मिन् वर्तमानसमये 'ओगा
हित्ताणं' अवगाह्य-आक्रम्य 'सेयकालंसि' एष्यकालेऽपि 'बीरिय'त्ति वीर्य-वीर्यान्तरायक्षयप्रभवा शक्तिस्तत्प्रधानं सयोगमानसादिव्यापारयुक्तं यत् सद्-विद्यमानं द्रव्य-जीवद्रव्यं तत्तथा, वीर्यसद्भावेऽपि जीवद्रव्यस्य योगान् विना चलनं न स्यात् इति | सयोगशब्देन द्रव्यं विशेषितं, सदिति विशेषणं तस्य सदा सत्तावधारणार्थ, अथवा स्वः-आत्मा तद्रूपं द्रव्यं वद्रव्यं, ततः कर्मधास्यः, अथवा बीर्यप्रधानः सयोगो-योगवान् वीर्यसयोगःस चासौ सद्रव्यः-मनःप्रभृतिवर्गणायुक्तो वीर्यसयोगसद्रव्यस्तस्य भावस्तत्ता
तया हेतुभूतया 'चलाई ति चलानि-अस्थिराणि 'उपकरणाई' अङ्गोपाङ्गानि 'चलोवगरणट्ठयाए'त्ति चलोपकरणलक्षणो योऽर्थजस्तद्भावः चलोपकरणार्थता तया चलोपकरणार्थतया ।। 'घडाओ घडसहस्सं' (सू. १९९) घटावधेः-घटं निश्रां कृत्वा घटसहस्रं
'अभिनिव्वहिता' अमिनिवर्य-विधाय श्रुतसमुत्थलब्धिविशेषेणोपदर्शयितुं प्रभुरिति प्रश्नः, उकारियाभेएण' इह पुद्गलानां पञ्चधा भेदः खण्डादिभेदात् , तत्र खण्डभेदः खण्डशो यो भवति लोष्ठादिरिव, प्रतरभेदोऽभ्रपटलानामिब, चूर्णिकाभेदस्तिलादि|चूर्णवत , अनुतटिकाभेदोऽवटतटवंशभेदवत , उत्कारिकाभेदः एरंडवीजानामिव, तत्रोत्कारिकाभेदेन भियमानानि लब्धानिलब्धिविशेषाद् ग्रहणविषयतां गतानि-प्राप्तानि, अभिसमन्वागतानि घटादिरूपेण परिणमयितुमारब्धानि, ततस्तैर्घटसहस्रादि निर्व
७४॥
~156~
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [५], मूलं [२००-२०२] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [२००२०२]
लघुश्ती
दीप अनुक्रम [२४१२४३]
| यति, आहारकशरीवत् निर्वर्ण्य च दर्शयति जनानामिति, इह च उत्कारिकाभेदग्रहणं तद्भिन्नानामेव द्रव्याणां विवक्षितघटादि| निष्पादनसामर्थ्यमस्ति, नान्येषामितिकृत्वेति ॥ पश्चमशते चतुर्थः ॥
५उद्देशः 'जहा पढमसए त्ति (स.२००) तत्र छद्मस्थ आधोऽवधिकः परमाधोऽवधिकश्च केवलेन संयमादिना न सिध्यति इत्याद्यर्थपरं | तावन्नेयं यावदुत्पन्नज्ञानादिधरः केवली अलमस्त्विति वक्तव्यं स्वादिति, 'एवं भूयंति (स. २०१) यथाविधं कर्म निबद्धमेवं| भूतां-एवंप्रकारोत्पन्नां वेदनामसातादिकर्मोदयां वेदयन्ति-अनुभवन्ति,मिथ्यात्वं चैतद्वादिनामेवं, नहि यथा बद्धं तथैव सर्व कर्मानुभूयते, आयुःकर्मणा व्यभिचारात् , तथाहि-दीर्घकालानुभवनीयस्यायुःकर्मणोऽल्पीयसापि कालेनानुभवो भवति, कथमन्यथा । अपमृत्युव्यपदेशः स्यात् ?, कथं वा युद्धे जीवलक्षाणां युगपन्मृत्युरुपपद्यते ?,'अणेवंभूय'ति यथा बद्धं कर्म नैवंभूता अनेवभूता | | अतस्तां, यतो यह स्थितिक कर्मदलिक बद्ध्वा अपवर्तनाकरणेनाल्पकालेनापि वेद्यते, यदुक्तं सकहिण्यां-बहकालवेयणिज'-11 (४६२)मित्यादि, श्रूयते बागमे कर्मणः स्थितिरसघातादय इति, नारकाधिकारे तु नैवं, अनैर्व, कथं ?, तत्र सम्यगृष्टित्वमिथ्या-1 दृष्टित्यादिकारणविशेषात् , यथा कृष्णश्रेणिकजीवादीनां सप्तमीतः प्रथमतृतीयपृथ्व्योर्गमनं जातं, ततो नैवमनैवमित्युच्यते,'संसारमंडलं'ति एवमुक्तक्रमेण वैमानिकावसानं संसारिजीवचक्रवाल नेतव्यमिति ॥ पश्चमशते पञ्चमः॥ | 'अप्पाउयत्ताए'त्ति (स.२०३) अल्पायुष्कताय, अल्पायुनिंबन्धनमित्यर्थः, अल्पायुष्कतया वा, कर्म आयुष्कलक्षणं प्रकुर्वन्तिबध्नन्ति 'अइवायित्त'त्ति अतिपात्य-विनाश्य मृषावादमुक्त्वा 'तहारूवं' तथारूपं भक्तदानोचितपात्रमिति, श्राम्यति-तपस्यतीति श्रमणस्तं, मा हनेत्येवं योऽन्यं प्रति वक्ति खर्यहनननिवृत्तः सन्नसौ माहनः, न प्रगता असवः-प्राणिनो यस्मात् तदप्रासुकं,
अथ शतक-५ उद्देशक: ४ समाप्त:, अथ शतक-५ उद्देशक: ५ आरब्ध: एवं समाप्त:, अत्र शतक-५ उद्देशक: ६ आरब्ध:
~157
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२०३
२११]
दीप
अनुक्रम [२४४
२५२]
श्रीभगुलघुवृत्तौ
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [५], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [६], मूलं [२०३-२११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
JIGJIGJIGJIGJIGJISLICK.
सजीवमित्यर्थः, 'पडिला भे' त्ति प्रतिलभ्य लाभवन्तं कृत्वा, अध्यवसायविशेषादेतत्रयं जघन्यायुः फलं स्यादिति भावः, हीलनं जात्याद्युद्घट्टनतः, निन्दनं मनसा, खिंसनं जनसमक्षं, अपमानं अनभ्युत्थानादिकं, अमनोज्ञेन कदन्नादिना, 'गाहाबइस्स' त्ति(सू. २०८) गृहपतेः- गृहिणः 'मिच्छादंसण' त्ति मिथ्यादर्शनप्रत्यया सिय'त्ति स्यात् कदाचित् क्रियते भवति, स्थान्नो भवेत् - कदाचिन भवति, यदा मिध्यादृष्टिर्गृहपतिस्तदाऽसौ स्यात् यदा तु सम्यग्दृष्टिस्तदाऽसौ न स्यात् इत्यर्थः, 'से'त्ति तद् भांडं 'अभिसमण्णागए 'त्ति गवेषयित्वा लब्धं स्यात् 'तओ'त्ति ततो भाण्डलंभनानन्तरं 'से'त्ति तस्य गृहपतेः पश्चात्-समन्वागमानन्तरमेव 'सव्वाओ' यासां सम्भवोऽस्ति ताः क्रियाः प्रतनुकीभवन्ति - इस्वीभवन्ति, अपहृतभाण्ड गवेषणकाले हि महत्यस्ता आसन्, प्रयत्नविशेषपरत्वाद् गृहपतेः, तल्लाभकाले तु प्रयत्नविशेषस्योपरतत्वात् स्वाः स्युरिति, 'कइए भंड साइजेज 'त्ति क्रयिको ग्राहको भाण्डं स्वादयेत् - सत्यंकारदानतः स्वीकुर्यात्, 'अणुवणीए 'त्ति अनुपनीतं समर्पितं न स्यात्, 'पयणुई 'त्ति अप्राप्तभाण्डत्वेन तद्गत क्रियाणामल्पस्वात् गृहपतेस्तु महत्यो, भाण्डस्य तदीयत्वात्, ऋयिकस्य भाण्डे समर्पिते महत्यः, गृहपतेस्तु प्रतनुकाः, इदं भाण्डस्यानुपनीतोपनीत भेदाभ्यां सूत्रद्वयमुक्तं, एवं धनस्यापि वाच्यं तत्र प्रथममेवं- 'गाहावईस्स णं भंते! भंडे किणमाणस्स कइए भंड साइजेजा, धणे य से अणुवणीये सिया, कइयस्स णं भंते! ताओ धणाओ कि आरंभिया किरिया कजइ ५१, गाहावइस्स वा ताओ धणाओ कि आरंभिया किरिया कजइ ५१, गोयमा ! कइयस्स ताओ धणाओ हेडिल्लाओ चत्तारि किरियाओ कअंति, मिच्छादंसणकिरिया भयणाए, गाहावइस्स णं ताओ सव्वाओ पयणुई भवन्ति', धनेऽनुपनीते क्रयिकस्य महत्यस्ताः स्युः, धनस्य तदीयत्वात् गृहपतेस्तु तास्तनुकाः, धनस्य तदानीमतदीयत्वात् एवं द्वितीयसूत्र समानमिदं तृतीयं अत एवाह - 'एपि जहा भंडे
~ 158~
शतके ६ उद्देशः
॥७५॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६], मूलं [२०३-२११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२०३२११]
लघुवृत्ती
दीप अनुक्रम [२४४२५२]
श्रीभग
उवणीये तहा नेयचति, द्वितीयसूत्रसमतयेति, चतुथं त्वेवमध्येयम्-'गाहावइस्स णं भंते ! भंडं विकिणमाणस्स कइए भंडं साइजेजा H५ शतके धणे य से उवणीए सिया गाहावइस्स णं भंते ! ताओ धणाओ किमारंभिया किरिया काइ ५१, कइयस्स वा ताओधणाओ किमारंमिया U६ उद्देश: किरिया काइ ४ मिच्छादसणकिरिया किजइ,गोयमा! गाहावइस्स ताओधणाओ आरंमिया ४, मिच्छादसणवत्तिया किरिया सिया कन्जइ सिय णो कज्जइ,कइयस्स पंताओ सब्बाओ पयुणई भवंति, धने उपनीतं धनप्रत्ययत्वात् गृहपतेस्ता महत्यः,ऋयिकस्य तु प्रतनुकाः, धनस्य तदानीमतदीयत्वात् , एवं च प्रथमत्रसममिदं चतुर्थमिति । क्रियाधिकारादिदमाह-'अहुणोज लिए अधुनोज्ज्व-14 लितः-सद्यःप्रदीप्तः 'महाकम्म'त्ति विध्यायमानानलापेक्षयाऽतिशयेन महान्ति कर्माणि ज्ञानाबरणादीनि बन्धमाश्रित्य यस्खासौ |
महाकर्मतरः, एवमन्यदपि, 'नवरं किरिय'त्ति क्रिया-दाहरूपा आश्रवो नवकर्मोपादानहेतुः वेदना-पीडा भाविनी तत्कर्म-17 HIजन्या, मिथः शरीरसम्बाधजन्या वा, वोकसिजमाणे त्ति व्यपकृष्यमाणः-अपकर्ष गच्छन् 'अप्पत्ति अंगारापेक्षया, अल्पशब्दःIN स्तोकार्थः, क्षारावस्थायां स्वभावार्थः, 'परामुसई' परामृशति-गृह्णाति 'आयय'त्ति आयतः-क्षेपाय प्रसारितः सञ्जीकृतः कर्णायतः-कणं यावदाकृष्टः ततः कर्मधारयात् आयतकर्णायतं इपुं-बाणं,'उडूं वेहासं'ति ऊर्य वृक्षशिखराद्यपेक्षयापि स्यादत आहविहायसि-आकाशे 'संधाइ' अन्योऽन्यं गात्रैः संहतान् कुर्यात् , 'उबिहई' ऊर्ध्व विजहति, क्षिपतीत्यर्थः, अभिहण'त्ति अभि-I7 मुखमागच्छतो हंति, 'वत्तेइ' वर्तुलीकरोति, वपुःसङ्कोचापादनात् , 'लेसेइ' श्लेषयति-आत्मनि श्लिष्टान् कुर्यात् ,'संघद्देई' मनाक स्पृशति,परितापयति-समन्ततः पीडयति, किलामेइ' मारणान्तिकसमुद्घातं नयति,'ठाणा' स्वस्थानात् स्थानान्तरं नयेत् 'जीवि०-| त्ति च्युतजीवितान् करोति, 'किरियाहिं' क्रियाभिः स्पृष्टः 'धणु'त्ति धनुर्दण्डगुणसमुदायः, ननु पुरुषस्य क्रियाः पञ्च भवन्तु,
---சர் காத போராப்பு தயார் காப்புராடகாப்பாகாதவராசா தாகம்
~159~
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६], मूलं [२०३-२११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२०३२११]
दीप अनुक्रम [२४४२५२]
श्रीभग- | कायादिव्यापाराणां तस्य दृश्यमानत्वात् , धनुरादिनिर्वर्तकशरीराणां तु जीवानां कथं पञ्च क्रियाः', कायमात्रस्यापि तदीयस्य तदा-1 H५ शतके लघुवृत्तौ नीमचेतनत्वात् , अचेतनकायमात्रादपि पञ्चधाऽभ्युपगमे सिद्धानामपि तत्प्रसङ्गः, तदीयशरीराणामपि प्राणातिपातहेतुत्वेन लोके उद्देशः
विपरिवर्त्तमानत्वात् , किच-यथा धनुरादीनि कायिक्यादिक्रियाहेतुच्वेन पापबन्धकारणानि भवन्ति तञ्जीवानां, एवं पात्रदण्डका-IR दीनि जीवरक्षाहेतुत्वेन पुण्यकर्मनिवन्धनानि स्युरिति, न्यायस्थ समानत्वात् ,अत्रोच्यते, अविरतिपरिणामात् पन्धः,अविरतिपरिणामश्च यथा पुरुषस्यास्ति एवं धनुरादिनिवर्तकशरीरजीवानामपीति, सिद्धानां तु नास्त्यसाविति न बन्धः, पात्रादिजीवानां च पुण्यबन्धहेतुत्वं तद्धेतोविवेकादेस्तेष्वभावादिति, किच-सर्वज्ञवचनप्रामाण्याद्यथोक्तं तत्तथा श्रद्धेयमेवेति, इषुरिति-शरपत्रफलादिसमु-। दायः, 'अह से उसू' इत्यादि, 'पञ्चोवयमाणे'त्ति प्रत्यवपतन्-नीचैर्गच्छन् , इह धनुर्धनुष्मदादीनां यद्यपि सर्वक्रियासु कथंचिनिमित्तभावोऽस्ति तथापि विवक्षितवधं प्रति अमुख्यप्रवृत्तिकतया विवक्षितवधक्रियायास्तैः पुरुषः कृतत्वेनाविवक्षणात् शेषक्रियाणां | च निमित्तभावमात्रेणापि तत्कृतत्वेन विवक्षणाच्चतम्रस्ता उक्ताः, वाणादिजीवशरीराणां तु साक्षात् वधक्रियायां प्रवृत्तत्वात् पञ्चेति,
'बहुसमाइण्णे' (सू. २०८) अत्यन्तमाकीर्णो-व्याप्तः, मिथ्यात्वं च तद्वचनस्य विभङ्गज्ञानपूर्वकत्वादवसेयमिति, 'एगत्तति भएकत्वं प्रहरणानां 'पुहुत्तं' पृथक्त्वं-बहुत्वं प्रहरणानामेव, 'जहा जीवाभिगमे आलापकश्चैवम्-'एगपि पहू विउव्बित्तए, पुहुमपि पहू विउ०, एगत्तं विउब्वेमाणे एग महं मोग्गररूवं वा' इत्यादि, 'पुहुर्त विउब्वेमाणे मोगररूवाणि वा' इत्यादि, 'ताई संखेआई २ ससरीराई विउव्वंति, बिउब्चित्ता अन्नमन्नस्स कार्य अमिहणेमाणा वेयणं उदीति, उज्जलं पगाद ककसं कडुयं फरुसं निवरं ।।
७६॥ | चंडं तिब्बं दुक्खं दुरहियासंति तत्रोज्ज्वलां-विपक्षलेशेनाप्यकलङ्कितां विपुलां-शरीरव्यापिकां प्रगाढां-प्रकर्षवर्ती कर्कशां-कर्कश-IR
~160
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२०३
२११]
दीप अनुक्रम [२४४
२५२]
श्रीभगः
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [५], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [६], मूलं [२०३-२११] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
द्रव्योपमाम निष्ट, एवं कटुकां-परुष कठोरां निष्ठुरां चण्डां रौद्रां तीव्रां-झणिति शरीरख्यापिकां दुःखां- असुरवरूपां दुर्गादुःखाश्रयणीयां, अत एव दुरधिसह्यामिति । इयं च वेदना ज्ञानाद्याराधनाविरहेण स्यादिति 'अणवज्जे' (. २०९ ) अनवद्यमिति, 'मण' मानसं प्रधारयिता स्थापयिता स्यात् चिन्तितवानिति, रइयकर्ड मोदक चूर्णादि पुनमदकतया रचितमौदेशिक भेदरूपं 'कंता| रत्ति कान्तारं अरण्यं तत्र भिक्षुकाणां निर्वाहार्थं यद्विहितं भक्तं तत्कान्तारभक्तं, एवमन्यान्यपि, नवरं वद्दलिया-चाईलिका मेघदुर्दिनं 'गिलाण' त्ति ग्लानस्य नीरोगतार्थं भिक्षुकदानाय यत्कृतं भक्तं तत् ग्लानभक्तं, आधाकम्र्मादीनां सदोषत्वेनागमेऽभिहितानां निर्दोषताकल्पनं तत एव स्वयं भोजनमन्यसाधुभ्योऽनुप्रदानं सभायां निर्दोषताभणनं च विपरीतश्रद्धानादिरूपत्वान्मिथ्यात्वादि, ततश्च ज्ञानादिविराधना स्फुटैव । 'सविससि' (मू. २१०) स्वविषये - अर्थसूत्रदानलक्षणे गणं-गच्छं अखेदेन सङ्ग्रहूणन्स्वीकुर्वन् उपगृह्णन्-उपष्टंभयन् द्वितीयश्च भवो देवभवान्तरितो दृश्यः, चारित्रवतोऽनन्तरो देवभव एव स्यात्, न च तत्र सिद्धिरस्ति, अलीकेन (सू २११) भूतनिवरूपेण पालितब्रह्मचर्यसाधुविषयेऽपि नानेन ब्रह्मव्रतं पालितमित्यादिरूपेण 'असम्भूषणं' ति असद्भूतोद्धावनरूपेण-अचौरे चौरोऽयमिति, 'असंतएर्ण' असत्येन, तच्च द्रव्यतोऽपि स्याद् यथा लुब्धकादिना मृगादीन् पृष्टस्य जानतोऽपि नाहं जानामीति, असद्भूतेन दुष्टाभिप्रायत्वादशोभनरूपेण 'अभक्खाणेणं' आभिमुख्येन ख्यानं - दीपाविष्करणमभ्याख्यानं तेन अभ्याख्यानेन 'अन्भक्खाइ' अभ्याख्याति ब्रूते 'कम्पगारा' कथंप्रकाराणि किंप्रकाराणीति, 'तहप्पगारा' अभ्याख्यानफलानीति, 'जत्थेव णं' यन्त्रैव मानुषत्वादौ अभिसमागच्छति उत्पद्यते, तत्रैव प्रतिवेदयति अस्याख्यानफलं कर्म ततः पश्चादयति, निर्जरयतीति ॥ पञ्चमशले पष्ठ उद्देशकः ॥
अथ शतक-५ उद्देशकः ६ समाप्तः
~161~
NOO
५ शतके ६ उद्देशः
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [२१२-२१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग०
लघुवृत्तौ ॥
शतके उद्देशः
प्रत सूत्रांक [२१२२१९]
दीप अनुक्रम [२५३२६१]
'सिय एयई' (स.२१२) कदाचिदेजति, कादाचिकत्वात्सर्वपुद्गलेष्वेजनादिधर्माणां, तथा व्येजति, 'तं तं भावति शुक्ल- नीलादिभावं परिणमति,द्विप्रदेशके त्रयो विकल्पा:-स्यादेजनं १ स्यादनेजनं २ देशेनैजनं देशेनानेजनं ३ द्वयंशत्वात्तस्येति, त्रिप्रदेशके पञ्च, आद्यालयस्त एव, व्यणुकस्यापि तदीयस्सैकांशस्य तथाविधपरिणामेनैकदेशतया विवक्षितत्वात् , तथा देशस्य एजनं देशयोथानेजनं इति चतुर्थः, तथा देशयोरेजन देशस्य चानेजनमिति पञ्चमः, एवं चतुष्प्रदेशकेपि, नवरं षद्, तत्र षष्ठो देशयोरेजनं देश| योरेव चानेजनमिति । पुद्गलाधिकारादेवेदं सूत्रवृन्द, ओगाहेज'त्ति (सू. २१३) अवगाहेत-आश्रयेत, छियेत-द्विधा भावं यायात्, भिद्येत-विदारणभावमात्र यायात , 'नो खलु तत्थ सत्य'ति परमाणुत्वात् , अन्यथा परमाणुत्वमेव न स्यादिति, 'अत्थेगइए छिज्जेज'त्ति तथाविधबादरपरिणामत्वात् , 'अत्थेगइए नो छिज्जेज्जा' सूक्ष्मपरिणामत्वात् , 'उल्ले सिय'त्ति | आर्द्रः सात् ,'विणिहयि'त्ति विनिघातं-प्रतिस्खलनमापद्येत परियावज्जेज्ज' पर्यापद्येत-विनश्येत् , 'दुपएसिए'त्ति (सू.२१४)
यस्य स्कन्धस्य समाः प्रदेशाः स सार्द्धः, यस्य तु विषमाः स समध्यमः, सङ्ख्येयप्रदेशादिषु स्कन्धः समप्रदेशिक इतरश्च, तत्र यः | समप्रदेशिकः स सार्दोऽमध्यः, इतरस्तु विपरीतः । 'देसे' इत्यादि (सू. २१५)९ विकल्पाः, तत्र देशेन वकीयेन देशं तदीयं स्पृशति, देशेनेत्यनेन देशं देशान् सर्वमित्येवं शब्दत्रयपरेण त्रयः, देशैरित्यनेन ३, सवेणेत्यनेन च य एव, स्थापना-देशेन
देश १ देशेन देशान् २ देशेन सर्व ३ देशदेश १ देशैर्दशान २ देशैः सर्व ३ सर्वेण देशं १ सर्वेण देशान् २ सर्वेण सर्व ३, अत्र, ulच सर्वेण सर्वमित्येक एव घटते, परमाणोनिरंशत्वेन शेषाणामसम्भवात् , ननु यदि सर्वेण सर्व स्पृशतीत्युच्यते तदा परमाण्वोरे-
कत्वापत्तिः, कथमपरपरमाणुयोगेन घटादिस्कन्धनिष्पत्तिरिति, अत्रोच्यते, सर्वेण सर्व स्पृशतीति कोऽर्थः-खात्मना तावन्योऽन्य
७७||
अथ शतक-५ उद्देशक: ७ आरब्ध:
~162
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [२१२-२१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
R५ शतके
प्रत सूत्रांक [२१२२१९]
दीप अनुक्रम [२५३२६१]
लगतः, न पुनरर्धायशेन, अर्धादिदेशस्य तयोरभावात् , घटाद्यभावापत्तिस्तु तदैव प्रसज्येत यदा तयोरेकत्वापत्तिः, न च तयोः लघुवृत्तौ । सा, खरूपभेदात , 'सत्तमनवमें हिंति सर्वेण देशं सर्वेण सर्वमित्येताम्यामित्यर्थः, तत्र यदा द्विप्रदेशिका प्रदेशद्दयावस्थितः स्यात् ७ उद्देशः
तदा तस्य परमाणुः सर्वेण देशं स्पृशति, परमाणोस्तद्देशस्यैव विषयत्वात् , यदा तु द्विप्रदेशिकः परिमाणसौक्षम्यादेकप्रदेशस्थो भवति तदा तं परमाणुः सर्वेण सर्व स्पृशेत् इत्युच्यते, 'निप्पच्छिमएहि'ति निर्गतः पश्चिमो भङ्गको येभ्यस्ते निष्पश्चिमास्तरपत्रिमभङ्गकैः । त्रिभिरन्त्यस्त्रिप्रदेशिकमसौ स्पृशति, तत्र यदा त्रिप्रदेशिकः प्रदेशत्रयस्थितः स्यात् तदा तस्य परमाणुः सर्वेण देशं स्पृशति, यदा तु तसैकप्रदेशे द्वौ प्रदेशावन्यत्र एकोऽवस्थितः स्यात् तदा एकप्रदेशस्थितपरमाणुद्वयस्य परमाणोः स्पर्शविषयत्वेन सर्वेण देशौ स्पृ-10
शति इत्युच्यते, ननु द्विप्रदेशकेपि युक्तोऽयं विकल्पः, तत्रापि प्रदेशद्वयस्य स्पृश्यमानत्वात् , नैवम् , यतस्तत्र द्विप्रदेशमात्र एवाHIवयवीति कस्य देशः स्पृशति ?, त्रिप्रदेशिके तु त्यापेक्षया द्वयस्पर्शने एकः अवशिष्यते, ततच सर्वेण देशौ स्पृशति त्रिप्रदेशिकस्क-IN
न्धस्य इति व्यपदेशः साधुः स्यात् , यदा त्वेकप्रदेशावगाढोऽसौ तदा सर्वेण सर्व स्पृशतीति स्यादिति, 'तइयणवमेहिंति यदा | +तु द्विप्रदेशिको द्विप्रदेशस्थस्तदा परमाणुर्देशेन सर्व स्पृशति इति तृतीयः, यदा एकप्रदेशावगाढोऽसौ तदा सर्वेण सर्वमिति नवमः, 'पढमतइयसत्तमणवमेहिंति यदा द्विप्रदेशको प्रत्येकं द्विप्रदेशावगाढौ तदा देशेन देशमिति प्रथमः, यदा त्वेक एकत्र अन्यस्तु द्वयोस्तदा देशेन सर्वमिति तृतीयः, तथा सर्वेण देशमिति सप्तमः, नवमस्तु प्रतीत एवेति, अनया दिशाऽन्येऽपि व्याख्येयाइति । अथ पुद्गलानां द्रब्यक्षेत्रभावान् कालतचिन्तयति, तत्र द्रव्यचिन्ता 'असंखिजति (सू. ११६) असङ्ख्येयकालात्परतः।। पुद्गलानामेकरूपेण स्थित्यभावात् , 'एगपएसोगाढे णं'ति क्षेत्रचिन्ता, 'सेए'त्ति सैजः-सकम्पः 'तमि वा ठाणे' तस्मिन्नधि
SAMADHIRIDIOAADICTIOHINDIPRITOMEROLA
~163
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक [२१२
२१९]
दीप
अनुक्रम [२५३
२६१]
“भगवती" - अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [५], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [७] मूलं [२१२-२१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CDCCJCCCCKJÓCSŐJOG.
श्रीभग
कृते स्थाने 'अन्नंसि 'त्ति अधिकृतादन्यत्र, 'असंखेखेज भागं'ति पुद्गलानामाकस्मिकत्वाञ्चलनस्य निरेजत्वादीनामिवासलघुवृत्तौ । ख्येयकालत्वं, 'असंखिज्जपएसोगाढ'त्ति अनन्तप्रदेशावगाहस्यासम्भवादसङ्ख्यातप्रदेशावगाढ इत्युक्तं, 'निरेप'त्ति निरेजीनिष्कम्पः परमाणुपुग्गलस्स' त्ति परमाणोरपगते परमाणुत्वे यदपरमाणुत्वेन वर्त्तनं - आपरमाणुत्वपरिणतेः तदन्तरं स्कन्धसम्बन्धकालः स चोत्कर्षतोऽसङ्ख्यात इति, द्विप्रदेशिकस्य तु शेषस्कन्धसम्बन्धकालः परमाणुकालस्यान्तरकालः, स च तेषामन| न्तत्वात् प्रत्येकं चोत्कर्षतोऽसङ्ख्येयस्थितिकत्वादनन्तः, तथा यो निरेजस्य कालः स सैजस्यान्तरमितिकृत्वोक्तं - सैजस्यान्तरमुत्कर्षतोऽसङ्ख्यातकाल:, यस्तु सैजस्य कालः स निरेजस्यान्तरमितिकृत्वोक्तं निरेजस्यान्तरमुत्कर्षत आवलिकाया असङ्ख्याती भागः, एकगुणकालकत्वादीनां चान्तरमेक गुणकालकत्वादिकालसमानमेव, न पुनर्द्विगुणकालकत्वादीनामनन्तत्वेन तदन्तरस्यानन्तत्वं वचनप्रामाण्यात्, सूक्ष्मादिपरिणतानां त्ववस्थानतुल्यमेवान्तरं यतो यदेवैकस्यावस्थानं तदेवान्यस्यान्तरं तथासङ्ख्येयकालमानमिति । 'एयस्स णं भंते ! दव्वद्वाणाउयस्स'त्ति (सू २१७) द्रव्यं - पुद्गलद्रव्यं तस्य स्थानं-भेदः परमाणुद्विप्रदे शकादिस्तस्यायुः स्थितिः अथवा द्रव्यस्याणुत्वादिभावेन यत् स्थानं - अवस्थानं तद्रूपमायुः व्यवस्थानायुस्तस्य 'खित्तठाणाउयस्स'ति क्षेत्रस्य - आकाशस्य स्थानं-भेदः पुद्गलावगाहकृतस्तस्यायुः स्थितिः, अथवा क्षेत्रे. एकप्रदेशादौ स्थानं यत् पुद्गलावस्थानं तद्रूपमायुः, एवमवगाहनास्थानायुर्भावस्थानायुध, नवरमवगाहना- नियतपरिमाणक्षेत्रावगाहित्वं पुद्गलानां भावस्तु - कालत्वादि, ननु क्षेत्रस्यावगाहनायाश्च को भेदः १, उच्यते क्षेत्रमवगाढमेव, अवगाहना तु विवक्षितक्षेत्रादन्यत्रापि पुद्गलानां तत्परिमाणक्षेत्रावगाहित्यमिति, 'कयरे' इत्यादि कण्ठ्यं, 'अंडमत्तोवगरण'त्ति (२१८) भाण्डानि - मृन्मयभाजनानि मात्राणि - कांश्य
~164~
५ शतके
७ उद्देशः
॥७८॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [२१२-२१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [२१२२१९]
५ शतके ८उद्देशः
लघुवृत्ती
दीप अनुक्रम [२५३२६१]
भाजनानि, उपकरणानि-लोहकटल्लकादीनि, एकेन्द्रियाणां परिग्रहोऽप्रत्याख्यानादबसेयः, 'बाहिरभंडमत्तोबगरण'त्ति उपकर| साधात् चाहानि द्वीन्द्रियाणां शरीररक्षार्थ तत्कृतगृहकादीनि अबसेयानि, 'टंक'त्ति छिमटलाः 'कट'त्ति कुटानि-शिखराणि हस्त्यादिवन्धनस्थानानि चा 'सेल'त्ति मुण्डपर्वताः 'सिहरि'त्ति शिखरिणः-शिखरवन्तो गिरयः 'पन्भार'त्ति ईपदबनता गिरिदेशाः 'लेण'त्ति उत्कीर्ण पर्वतगृहं 'उज्झर'त्ति अपझरः-पर्वततटादुदकस्यधिः पतनं 'निज्झर'त्ति निझर:-उदकस्य श्रवणं |'चिल्ल'त्ति चिकखिल्लमिश्रोदको जलस्थानविशेषः, 'पल्लण'त्ति प्रल्हादनशीलः स एव 'वप्पिण'त्ति केदारवान् तटवान् वा देशः 'अगड'त्ति कूपः 'वावि'त्ति वापी-चतुरस्रो जलाश्रयविशेषः 'पुक्खरिणित्ति पुष्करिणी-वृत्तः स एव पुष्करवान् वा 'दीहियत्ति सारण्यो 'गुंजालिय'त्ति वक्राः सारण्यः 'सर'त्ति सरांसि-स्वयंसम्भृतजलाश्रयविशेषाः 'सरपंतिय'त्ति सरस्पतयः 'सरसर'त्ति यासु सर परिपु एकस्मात् सरसोऽन्यस्मिन् अन्यस्मादन्यत्र एवं सञ्चारकपाटकेनोदकं सञ्चरति ताः सरःसरम्पयः, | विलपतयः प्रतीताः 'आराम'त्ति आरमंति येषु माधवीलतादिषु दम्पत्यादीनि ते आरामाः 'उज्जाण'त्ति उद्यानानि-पुष्पादि|मवृक्षसंकुलानि उत्सवादी बहुजनभोग्यानि, काननानि-सामान्यवृक्षसंयुक्तानि नगरासनानि बनानि-नगरविप्रकष्टानि बनखण्डाएकजातीयवृक्षसमूहात्मकाः वनराजयो-वृक्षपतयः, खातिका-उपरि विस्तीर्णा अधःसङ्कटखातरूपाः, परिखा-अध उपरि च सम| खातरूपाः 'अहालग'त्ति प्राकारोपरि आश्रयविशेषाः 'चरिय'त्ति चरिका गृहप्राकारान्तरे हस्त्यादिप्रचारमार्गः, 'दारं" द्वारं । खडकिका 'गोपुरं' नगरप्रतोली, 'पासाय'त्ति प्रासादो देवभूपानां 'सरण'त्ति शरणानि तृणमयावसरिकादीनि, आपणा-| हाः शृङ्गाटकं स्थापना व त्रिकं स्थापना । चतुष्कं स्थापना + चत्वरं स्थापना - चतुर्मुख देवकुलादि, महापथो-राजमार्गः, लोही
अत्र शतक ५ उद्देशक: । एव वर्तते, यत् मूल संपादने उद्देषक: ८ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति
~1650
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [२१२-२१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभगः
प्रत सूत्रांक [२१२२१९]
दीप अनुक्रम [२५३२६१]
मण्डकादिपचनिका, 'लोहकडुच्छुय'त्ति अन्नपरिवेषणाद्यर्थों भाजनविशेषः,'भवणा' भवनपतिनिवासाः।।पंच हेउ'त्ति(स.२१९/५ शतके || इत्यादि, इह हेतुपु वर्तमानो ना-नरो हेतुरेव, तदुपयोगानन्यत्वात् , पञ्चविधत्वं चास्य क्रियाभेदादित्याह-'हेउं जाणइत्ति हेतु-10७ उद्देश:
साध्याविनाभूतं साध्यनिश्चयार्थ जानाति-विशेषतः सम्यगवगच्छति, सम्यग्दृष्टित्वाद् , अयं च पश्चविधोऽपि सम्यग्दृष्टिमन्तव्यः, मिथ्यादृष्टेः रात्रद्वयात् परतो वक्ष्यमाणत्वादित्येकः, एवं हेतुं पश्यति, सामान्यत एव, अवयोधच्चादिति द्वितीयः, एवं हेतुं युध्यते, IR | सम्यक् श्रद्धत्ते, बोधेः सम्यश्रद्धानपर्यायत्वात् इति तृतीयः, हेतुं अभिसमागच्छति, साध्यसिद्धौ व्यापारणतः सम्यक् प्राप्नोतीति चतुर्थः, 'हेडं छउमत्थे'त्ति हेतुः-अध्यबसानादिर्मरणकारणं तद्योगात् मरणमपि हेतुरतस्तं, हेतुमदित्यर्थः, छमस्थमरणं, न केवलिमरणं, तस्य निर्हेतुकत्वात् , नाप्यज्ञानमरणं, एतस्य सम्यग्ज्ञानित्वात् , अज्ञानमरणस्य च वक्ष्यमाणत्वात् , म्रियते-करोतीति पञ्चमः । | प्रकारान्तरेण हेतूनेवाह-हेतुना अनुमानस्थापकेन जानाति अनुमेयं सम्यगवगच्छति, सम्यग्दृष्टित्वादेका, पश्यति द्वितीयः, बुध्यते | श्रद्धत्ते इति तृतीयः, एवमभिसमागच्छति-प्रामोतीति चतुर्थः, अकेवलित्वात् हेतुना अध्यवसानादिना छमस्थमरणं नियत इति । | पञ्चमः । अथ मिथ्यादृष्टिमाश्रित्य हेतूनाह-'पश्चेत्यादि, पञ्च क्रियाभेदात् , हेतवो हेतुव्यवहारत्वात् , तत्र हेतु-लिङ्ग न जानाति, नत्रः कुत्सार्थत्वादसम्यगवैति, मिथ्यादृष्टित्वात, एवं न पश्यति न बुध्यते नाभिसमागच्छति, हेतुं अध्यवसानादिहेतुयुक्तं अज्ञानमरणं म्रियते-करोति, मिथ्यादृष्टित्वेनासम्यग्ज्ञानित्वात् । अथ प्रकारान्तरेण हेतूनाह-हेतुना-लिङ्गेन न जानाति, असम्यग-18 | वगच्छति, एवमन्येऽपि चत्वारः, अथ उक्तविपक्षभूतानहेतूनाह-पंचे'त्यादि, प्रत्यक्षज्ञानित्वादिना अहेतुव्यवहारित्वादहेतवःकेवलिनः, ते च पञ्च क्रियाभेदात् , तद्यथा-'अहेउं जाणइत्ति अहेतुं न हेतुभावेन, सर्वज्ञत्वेनानुमानानपेक्षत्वाद्धमादिकं जानाति,
॥७९॥
~166~
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [२१२-२१९] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
प्रत सूत्रांक [२१२२१९]
लघुवृत्ती
दीप अनुक्रम [२५३२६१]
स्वस्थानुमानानुत्थापकतयेति, अतोऽसायहेतुरिति, एवं पश्यतीत्यादि ३, तथा 'अहेउं केवलिमरणं ति अहेतुः निर्हेतुकमनुप-IM क्रमत्वात् केवलिमरणं म्रियते-करोति इति, अहेतुरसौ पञ्चम इति । प्रकारान्तरेण 'पञ्च'त्यादि तथैव, नवरं अहेतुना-हेत्वभावेन | ७ उद्देश: केवलित्वाजानाति योऽसावहेतुरित्येवं पश्यतीत्यादयोऽपि ३ 'अहेउणा केवलिमरण'ति अहेतुना उपक्रमाभावे केवलिमरणं | म्रियते, केवलिनो निर्हेतुकस्यैव तस्य भावादिति, अहेतूनेव प्रकारान्तरेण आह-'पञ्च अहेऊ इत्यादि, अहेतवः-अहेतुव्यवहारिणस्ते च पञ्च, ज्ञानादिभेदात् , तद्यथा-'अहेडं न याणइत्ति अहेतुं न हेतुभावेन, स्वस्यानुमानानुत्थापकतयेत्यर्थः, न जानाति । न सर्वथाऽवगच्छति, कथशिदेवावगच्छतीत्यर्थः, नओ देशनिषेधार्थत्वात् , ज्ञातुश्रावध्यादिज्ञानित्वात् कथञ्चित् ज्ञानमुक्तं, समग्रज्ञानं ||
तु केवलिन एव स्यादिति, एवमन्यान्यपि ३, तथा 'अहेउं छउमत्थमरणं'ति अध्यवसानादेरुपक्रमकारणस्याभावात् , छद्म-IT K स्थमरणं अकेवलित्वात , नत्वज्ञानमरणं, अवध्यादिज्ञानित्वेन ज्ञानित्वात्तस्येति, अहेतूनेवान्यथाऽऽह-'पंचे'त्यादि,तथैव, नवरं अहे-IN MIतुना-हेत्वभावेन न जानाति-कथश्चिदवगच्छति, गमनिकामात्रमेवेदमष्टानामपि सत्राणां, एषां भावार्थ तु बहुश्रुता विदन्ति ।।
॥ इति पञ्चमशते सप्तमः॥ | 'दब्वादेसेणं ति (स. २२०) द्रव्यप्रकारेण, द्रव्यात् इत्यर्थः, परमाणुत्वाद्याश्रित्येतियावत् , 'खित्तादेसेण'ति एकप्रदेशा
वगाढत्वादिनेति, 'कालादेसेणं'ति एकादिसमयस्थितिकत्वेन 'भावादेसेणं'ति एकगुणकालकत्वादिना, 'सब्बपोग्गला सपमएस'त्ति सर्वे पुद्गलाः सप्रदेशा अप्रदेशा अपि इत्यादि, इह च ये सार्दादिपुद्गलविचारे प्रक्रान्ते सप्रदेशा अप्रदेशा एव ते प्रस्ता
वितास्तत्तेषां प्ररूपणे सार्द्धत्वादि प्ररूपितमेव स्यादितिकृत्वेत्यवसेयं, तथाहि-सप्रदेशाः सार्धाः समध्या वा अप्रदेशा अमध्यावा,
अथ शतक-५ उद्देशक:
समाप्त:, अथ शतक-५ उद्देशक: ८ आरब्ध:
~167
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [८], मूलं [२२०-२२१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग लघुवृत्तौ
[२२०
२२१]
दीप अनुक्रम [રધર२६३]
'अणंत'त्ति तत्परिमाणज्ञापनपरं तत्स्वरूपाभिधानं, अथ द्रव्यतोऽप्रदेशस्य क्षेत्राद्याश्रित्याप्रदेशादित्वं निरूपयन्नाह 'जे डब्बओ५ शतके अप्पएसे'त्ति द्रव्यतोऽप्रदेशः परमाणुः, स च क्षेत्रतो नियमादप्रदेशो, यस्मादसौ क्षेत्रस्यैकत्रैव प्रदेशेऽवगाहते, प्रदेशद्वयाद्यवगाहे
तु उद्देशः | तस्य अप्रदेशत्वमेव न स्यात् , कालतस्तु यद्यसावेकसमयस्थितिकस्तदाऽप्रदेशः, अनेकसमयस्थितिकस्तु सप्रदेश इति, भावतः पुनर्यघेकगुणकालकादिस्तदाऽप्रदेशः, अनेकगुणकालकादिस्तु सप्रदेश इति, निरूपितो द्रव्यतोऽप्रदेशः, अथ क्षेत्रतोऽप्रदेशं निरूपयन्नाह-18 'जे खेत्तओ अपएस'ति यः क्षेत्रतोऽप्रदेशः स द्रव्यतः स्यात् सप्रदेशः, द्वषाणुकादेरपि एकप्रदेशावगाहित्वात् , स्वादप्रदेशः पर| माणोरप्येकप्रदेशावगाहित्वात् , कालतो 'भयणाए'त्ति क्षेत्रतोऽप्रदेशो यः स कालतो भजनया अप्रदेशादिर्वाच्यः, तथाहि-एक| प्रदेशावगाढ एकसमयस्थितिकत्वादप्रदेशोऽपि स्याद् अनेकसमयस्थितिकत्वात् सप्रदेशोऽपि स्यादिति, 'भावओ भयणाए'ति क्षेत्रतोऽप्रदेशो योऽसावेकगुणकालकत्वादिनाऽप्रदेशोऽपि स्यादनेकगुणकालकत्वादिना सप्रदेशोऽपि स्यादिति । अथ कालापदेशं भावाप्रदेशं च निरूपयन्नाह-'जहा खेत्तओ एवं कालओ भावओति यथा क्षेत्रतोऽप्रदेश उक्तः, एवं कालतो भावतश्चासौ वाच्यः। | तथाहि-जे कालओ अप्पएसे से दबओ सिय सपएसे सिय अपएसे' एवं क्षेत्रतो भावतश्च, तथा 'जे भावओ अपएसे से दब्बओ|R सिय सपएसे सिय अपएसे,' एवं क्षेत्रतः कालतश्चेति, उक्तोऽप्रदेशः । अथ सप्रदेशमाह-'जे दब्बओ सप्पएसे'ति, अयमोंयो द्रव्यतो द्वथायणुकादित्वेन सपदेशः स क्षेत्रतः स्यात्सप्रदेशो धादिप्रदेशो धादिप्रदेशावगाहित्वात् , स्यादपदेश एव एक| प्रदेशावगाहित्वात् ,एवं कालतो भावतश्चेति,तथा यः क्षेत्रतः सरदेशो द्वयादिप्रदेशावगाहित्वात् स द्रव्यतः सप्रदेश एव,द्रव्यतोऽप| देशस्य द्वधादिप्रदेशावगाहासम्भात् , कालतो भावतश्चासौ द्वेधापि स्यादिति, तथा यः कालतः सप्रदेशः स द्रव्यतः क्षेत्रतो भावतश्च |
~168
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [५], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [८], मूलं [२२०-२२१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२२०२२१]
दीप अनुक्रम [રધર२६३]
| द्विधापि स्थात् , तथा यो भावतः सप्रदेशः, स द्रव्यक्षेत्रकालैर्द्विधाऽपि स्यादिति सप्रदेशमूत्राणां भावार्थ इति । अथषां सप्रदेशानां श्रीभग लघुवृत्ती द्रव्याणामल्पबहुत्वविभागमाह-एएसि णति इत्यादि सूत्रसिद्धं, यदाहवृद्धाः-'वोच्छ अप्पाबहयं दग्यक्षेतदभावओ बावि।।
THE उद्देशः अपएससप्पएसाण पोग्गलाणं समासेणं ॥शा दब्वेणं परमाणू खेचेणेगप्पएसमोगाढो। कालेण एगसमया अपएसा पुग्गला हुंति ||२|| भावेण अप्पएसा एगगुणा जे हवंति बनाई । वर्णादिभिरिति, तेचिय थोबा जं पुण बाहालं पायसो दये ।।३।। द्रव्ये प्रायो | द्वथादिगुणाश्चानन्तगुणान्ताः कालकत्वादयः स्युः, एकगुणकालकादयस्त्वल्पा इति विस्तरतो बृहवृत्ती प्रोक्तमस्ति तदत्र ग्रन्थ-| गौरवभयान लिखितं, जीवा बर्द्धन्ते हीयन्ते अवस्थिताः १, (सू० २२१) गौतम ! अवस्थिताः, 'नेरइया 'ति 'अवडिया जहण्णेणमेगसमयं उक्कोसेणं चउवीसई मुहत्त'त्ति,कथं , सप्तखपि पृथिवीषु द्वादश मुहूर्तान् यावन्न कोऽप्युत्पद्यते उद्भू
ते च, उत्कृष्टतो विरहकालस्यैवंरूपत्वात् , अन्येषु पुनर्द्वादशसु मुहुत्तेषु यावन्त उत्पद्यन्ते तावन्त एवोद्वन्त इत्येवं चतुर्विंशति यावन्नारकाणामेकपरिमाणत्वादवस्थितत्वं, वृद्धिहान्योरभाव इत्यर्थः, एवं रत्नप्रभादिषु य उत्पादोद्वर्तनाविरहकालचतुर्विंशतिमुहूR दिको व्युत्क्रान्तिपदेऽभिहितः स तत्र तुल्यस्य समसङ्ख्यानामुत्पादोद्वर्तनाकालस्य मीलनात द्विगुणितः सन्नवस्थितकालोऽष्ट
चत्वारिंशन्मुह दिकः सत्रोक्तः स्यात् , विरहकालच प्रतिपदमवस्थानकालाईभृतः स्वयमभ्यः , एगिंदिया चईति' तेषु विरहाभावेऽपि बहुतराणामुत्पादादल्पतराणां चोद्वर्तनात् , 'हायंति'त्ति बहुतराणामुद्वर्तनात् अल्पतराणां चोत्पादात् , 'अवडिय'त्ति तुल्यानामुत्पादादुद्वर्त्तनाच्चेति, एतेहिं तिहिवित्ति एतेषु त्रिष्वपि एकेन्द्रियवृद्धयादिषु आवलिकासख्येयो भागः, ततः परं यथा| योगं वृद्ध्यादेरभावात् , 'दो अंतोमुहुत्त'त्ति एकमन्तर्मुहूर्त विरहकालः द्वितीयं तु समानानामुत्पादोद्वर्तनकालः, सङ्ख्येया मासाः
~169~
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२२०
२२१]
दीप
अनुक्रम
[२६२
२६३]
श्रीभगः लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [५], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [८], मूलं [२२०-२२१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
सङ्ख्येया वासाः, इह विरहकालस्य सङ्ख्यातमासवर्षरूपस्य द्विगुणितत्वेऽपि सङ्ख्यातत्वमेवेत्यतः सङ्ख्यातमासाः इत्युक्तं, 'एवं गेवेज्ज देवाणंपि' इह यद्यपि ग्रैवेयकाधस्तनत्रये सख्यातानि शतानि वर्षाणां मध्यमे सहस्राणि उपरिमे लक्षाणि विरह उच्यते तथापि द्विगुणनेऽपि सङ्ख्यातवर्षत्वं न विरुध्यते, विजयादिषु त्वसङ्ख्यातकालो विरहः, स च द्विगुणितोऽपि स एव, सर्वार्थसिद्धे पल्योपमसङ्ख्येयभागः, सोऽपि द्विगुणितः सख्येयभाग एव स्यात्, अत उक्तम्- 'विजयवेजयन्तजयंतापराजियाणं असंखिजाई वाससहस्साई' इत्यादि । 'सिद्धा सोबचय'त्ति अनेक सिद्धानामेकसमये द्वद्यादीनामष्टोत्तरशतान्तानां प्ररूपणागाथामाह सङ्ग्रहिण्यां यथा 'बत्तीसा अडयाल० त्ति एतद्व्याख्या यदेकसमयेनैकादय उत्कर्षतो द्वात्रिंशत्सिद्ध्यन्ति एवं द्वितीयसमयेऽपि द्वात्रिंशद् एवं नैरन्तर्येण अष्ट समयान् यावद् द्वात्रिंशत्सिद्ध्यन्ति ततोऽवश्यमन्तरं स्यात् यदा ४८ एकसमयेन सिद्ध्यन्ति तदा निरन्तरं सप्त समयान्, तदनन्तरमन्तरं, यदा एकोनपञ्चाशतमादौ कृत्वा एकसमयेन षष्टिः सिद्ध्यन्ति तदा निरन्तरं ६ समयान्, तदुपर्यन्तरं समयादि स्यात्, एवमग्रेऽपि ज्ञेयं यावदष्टोत्तरशतमेकसमयेन सिद्ध्यति, तदनन्तरमवश्यमन्तरं इत्युक्ताः सिद्धाः सोपचयाः । अथ जीवानेव भङ्गान्तरेणाह - सोपचयाः सवृद्धयः प्राक्तनेष्वन्येषामुत्पादात्, सापचयाः प्राक्तनेभ्यः केषाञ्चिदुद्वर्त्तनात् सक्षया इति, सोपचयसापचया उत्पादोद्वर्त्तनाभ्यां वृद्धिहान्योर्युगपद्भावात्, निरुपचयनिरपचया उत्पादोद्वर्त्तनयोरभावेन वृद्धिहान्योरभावात्, ननूपचयो वृद्धिः, अपचयस्तु हानिः युगपत् द्वयमद्वयं चावस्थितत्वमेवं च शब्दभेदव्यतिरेकेण कोऽनयोः सूत्रयोर्भेदः १, उच्यते, पूर्वत्र परिमाणमभिप्रेतमिह तु तदनपेक्षमुत्पादोद्वर्त्तनामात्रं, ततखेह तृतीयभङ्ग के पूर्वोक्तवृद्ध्यादिविकल्पानां त्रयमपि स्यात्, तथाहिबहुतरोत्पादे वृद्धिः, बहुतरोद्वर्त्तने च हानिः, समोत्पादोद्वर्त्तनयोश्वावस्थितत्वमित्येवं भेदः, 'एगिंदिया तझ्याए' सोपचयास्सा
170~
९ शतके
८ उद्देशः
॥८१॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [१], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [८], मूलं [२२०-२२१] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
ग०
[२२०२२१]
दीप अनुक्रम [રધર२६३]
पचया इत्यर्थः, युगपदुत्पादोद्वर्तनाभ्यां वृद्धिहानिभावात् , शेषभङ्गेषु ते न सम्भवन्ति,प्रत्येकमुत्पादोद्वर्तनयोस्तद्विरहस्य वा भावात् , ५शतक 'अवडिएहिति अत्र प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे सप्तमी वाच्या, कथं ?, निरुपचयनिरपचयनिरपचयेषु 'वतीकालो भाणियब्यो ९ उद्देशः विरहकालो वाच्यः । पञ्चमशतेऽष्टमः॥
'जहा एयणुदेसए'त्ति (सू०६२२) एजनोदेशकोऽस्यैव पञ्चमशतस्य सप्तमः, तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यगवक्तव्यता, 'टका कडा सेला| | सिहरी'त्यादिका योक्ता सेह भणितव्या, अत्रोत्तरम्-'पुढवीवि नगर मिति पृथिव्यादिसमुदायो राजगृहं, न पृथिव्यादिसमुदायाहते राजगृहशब्दप्रवृत्तिः, 'पुढवी जीवा इय अजीवाइय'त्ति जीवाजीवखभावं राजगृहमिति प्रतीतं, ततश्च विवक्षिता पृथिवी सचेतनाचेतनत्वेन जीवाश्राजीवाश्चेति राजगृहमिति प्रोच्यते, 'दिवा सुभ'त्ति (सू०२२३) दिवा-दिवसे शुभाः पुद्गलाः। | स्युः, किमुक्तं भवति -शुभः पुद्गलपरिणामः, स चार्ककरसम्पर्कात् , रत्ति'ति रात्रौ, नेरइयाणं असुभपुग्गल'त्ति तत्क्षेत्रस्य पुद्गलशुभतानिमित्तभूतरविकरादिप्रकाशकवस्तुवर्जितत्वात् 'असुरकुमाराणं सुभा पोग्गल'त्ति तदाश्रयादीनां भास्वरत्वात् 'पुढविकाइय'त्ति पृथ्वीकायिकादयस्त्रीन्द्रियान्ता यथा नैरयिका उक्ताः तथा वाच्याः, एषां नास्त्युद्योतस्तमित्रं चास्ति, पुद्गलानामशुभत्वात् , इह चेयं भावना-एतत्क्षेत्रे रविकरसम्पर्के सत्यपि एषां चक्षुरिन्द्रियाभावेन दृश्यवस्तुनो दर्शनाभावात् | शुभपुद्गलकार्याकरणेनाशुभपुद्गला लभ्यन्ते, ततश्चैषामन्धकारमेवेति, 'चउरिं दियाणं सुभासुभ'त्ति एषां चक्षुःसद्भावेन
रविकरादिसावेन दृश्यार्थावबोधहेतुत्वात् शुभाः पुद्गलाः, रविकरायभावे त्वर्थावबोधाजनकत्वादशुभाः, 'तस्थ गया णं'ति | म(सू० २२४) नरकस्थितैः, पष्टयास्तृतीयार्थत्वादेव, 'पण्णायइ'त्ति एवं प्रज्ञायते, इदं विज्ञायते, 'समयाइवा' समया इति वा |
~171
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [9], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [२२२-२२७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शतके
प्रत सूत्रांक [२२२२२७]]
लघुवृत्तौ
दीप अनुक्रम [२६४२७१]
श्रीभगम
il'इहं तेसिं'ति इह-मनुष्यक्षेत्रे तेषां समयादीनां मानं-परिमाणं,आदित्यगतिसमभिव्यङ्गयत्वात् ,तस्सा आदित्यगतेश्च मनुष्यक्षेत्र
एव भावात् , नरकादौ त्वभावादिति, 'इहं तेसिं पमाणं'ति इह-मनुष्यक्षेत्रे समयादीनां प्रमाण-प्रकृष्टं मानं, सूक्ष्ममानमित्यर्थः, तत्र मुहर्तस्तावन्मानं, तदपेक्षया लवः सूक्ष्मत्वात् प्रमाणं, तदपेक्षया स्तोकः प्रमाणं लवस्तु मानमित्येवं नेयं यावत्समय इति, ततश्च 'इहं तेसिमित्यादि इह-मर्त्यलोके मनुजैस्तेषां समयादीनां सम्बन्धि एवं वक्ष्यमाणं स्वरूपं समयत्वाद्येव ज्ञायते, | तद्यथा-'समयाइ वा' इत्यादि, इह च समयक्षेत्रादहिवर्तिनां समयाद्यज्ञानमवसेयं, तत्र समयादिकालस्याभावेन तद्व्यवहाराभा-10
| वात् , तथा पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्काच यद्यपि केचन मनुष्यक्षेत्रेऽपि सन्ति,तथापि तेऽल्पाः प्रायस्तदव्यवहाबरिणश्च इतरे तु वहब इति तदपेक्षया ते न जानन्तीत्युच्यते, इति कालनिरूपणाधिकाराद् रात्रिंदिवलक्षणकालविशेषनिरूपणार्थमि
दमाह-'तेणं कालेण'मित्यादि (सू०२२५) "असंखिज्जे असङ्ख्यातप्रदेशात्मकत्वात् , लोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके क्षेत्रलोके आधारभूते 'अणंतराइंदिय'त्ति अनन्तपरिमाणानि रात्रिंदिवानि-अहोरात्राणि 'उप्पजिंसुत्ति उत्पन्नानि उत्पद्यन्ते उत्पत्स्यन्ते । वा, पृच्छतामयमभिप्रायो-यदि नामासङ्ख्यातो लोकस्तदा कथमनन्तानि तत्र भवितुमर्हन्ति ?, अल्पत्वादाधारस्य महत्त्वाचाधेय| स्पेति, तथा 'परित्ता राईदिय'त्ति परीत्तानि-नियतपरिमाणानि, नानन्तानि, इहाप्ययमभिप्रायो-यद्यनन्तानि तदा कथं परी-1 |त्तानीति विरोधः, अत्र 'हन्ते' त्याद्युत्तरं, अत्रायमभिप्रायः-असङ्ख्यातप्रदेशेऽपि लोके अनन्ता जीवा बर्तन्ते, तथाविधस्वरूप| त्वाद् , एकत्राश्रये सहस्रादिसङ्ख्यप्रदीपप्रभा इत्र, ते चैकत्रैव समयादिके कालेऽनन्ता उत्पद्यन्ते विनश्यन्ति च, स च समयादि| कालस्तेषु साधारणशरीरावस्थायामनन्तेषु प्रत्येकशरीरावस्थायां च परीत्तेषु प्रत्येकं वर्त्तते, तत्स्थितिलक्षणपर्यायरूपत्वात् तस्य, तथा
~172
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [9], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [२२२-२२७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
Teche
प्रत सूत्रांक [२२२२२७]]
लघुवृत्ती
दीप अनुक्रम [२६४२७१]
कालोऽनन्तः परीक्षध खादित्येवं वा सङ्ख्येयेऽपि लोके रात्रिंदिवान्यनन्तानि परीनानि च कालत्रये युज्यन्त इति, एतदेव प्रश्न-1 पूर्वकं तत्समतजिनमतेन दर्शयन्नाह-'से नूगति 'मे'त्ति भवतां सम्बन्धिना 'अज्जो'त्ति हे आर्याः 'पुरिसावाणी येणं ति | पुरुषाणां मध्ये आदानीयः-आरेयः पुरुषादानीयः तेन 'सासए'त्ति प्रतिक्षणं स्थायी, स्थिर इत्यर्थः, 'वडरति उक्तः, स्थिरच उत्पत्तिक्षणादप्यारभ्य स्खादित्यत आह-'अणाइए'त्ति अनादिका, स च सान्तोऽपि स्याद् भव्यत्ववदित्याह-'अणवयग्गेत्ति अनवदन:-अनन्तः 'परित्ते'त्ति परिमितः प्रदेशतः, अनेन लोकस्वासङ्ख्येयत्वं पार्श्वजिनस्थापि सम्मतमिति दर्शितं, परिबुडे'त्ति। | अलोकेन परिवृतः, 'हेडा विच्छिपणे त्ति सप्तरज्जुविस्तृतत्वादधः, 'मज्झे त्ति मध्ये एकरज्जुविस्तारत्वात् , 'उपिति ब्रह्मलोकदेशस्य पञ्चरज्जुविस्तारत्वात् , एतदेवोपमानतः प्राह-'अहे पलियंकसंठिए'त्ति उपरि. सङ्कीर्णत्वाघोविस्तृतत्वाभ्यां 'मझे वरवहर'त्ति वरवजयद्विग्रहः-शरीरमाकारो मध्यक्षामत्वेन यस्य स तथा, स्वार्थिकश्वेकप्रत्ययः, 'उप्पि उडमुइंगागा-| रसंठिएत्ति ऊो, न तु तिरश्चीनो, यो मृदङ्गस्तस्याकारेण संस्थितो यः स तथा, मल्लकसम्पुटाकार इत्यर्थः, अर्णता जीवघण'त्ति अनन्ताः परिमाणतः सूक्ष्मादिसाधारणशरीराणां विवक्षितत्वात , सन्तत्यपेक्षया चानन्ता जीवसन्ततीनामपर्यवसानत्वात् , जीवाश्च ते धनाश्च अनन्तपर्यायसमूहरूपत्वादसङ्ख्येयप्रदेशपिण्डरूपत्वाच जीवघनाः, किमित्याह-'उप्पज्जित्ते'त्ति उत्पद्योत्पद्य | | निलीयन्ते-विनश्यन्ति, तथा परित्ता' प्रत्येकं शरीराः, अनपेक्षितातीतानागतसन्तानतया वा सजिमाः जीवघनाः, अनेन च | प्रश्नेन यदुक्तं 'अणता राइंदिया' इत्यादि तस्योत्तरं सूचितं, यतोऽनन्तपरीत्तजीवसम्बन्धात् कालविशेषा अपि अनन्ताः परीत्ताश्च व्यपदिश्यन्ते, अतो विरोधः परिहतः स्यात् , अथ लोकमेव खरूपत आह-'से नूर्ण भूए'त्ति ४ जीवधना उत्पय निलीयन्ते स
अत्र शतक ५ उद्देशक: ९ एव वर्तते, यत् मूल संपादने उद्देषक: १० मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति
~173~
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [9], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [२२२-२२७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग० लघवत्ता
उद्देश:
प्रत सूत्रांक [२२२२२७]]
दीप अनुक्रम [२६४२७१]
लोको भूतः सद्भूतो वा भवनधर्मयोगात , सचानुत्पत्तिकोऽपि स्याद् यथा नयमतेनाकाशमत आह-उत्पन्नः, एवंविधश्च अनश्वरोऽपि स्यात् यथा विवक्षितघटाभाव इत्यत आह-विगतः, स चानन्वयोऽपि किल स्यात् अत आह-परिणतः-पर्यायान्तराण्यापन्नो, नतु | निरन्वयनाशेन नष्टः, अथ कथमयमेवंविधो निधीयते इत्याह-'अजीवेहिं'ति अजीवैः-पुदगलादिभिः सत्तां विभ्रद्भिरुत्पद्यमानै| विंगच्छद्भिः परिणमद्भिश्च लोकानन्यभूतैर्लोक्यते-निश्चीयते प्रलोक्यते-प्रकर्षण निश्चीयते भूतादिधर्मकोऽयमिति, अत एव यथार्थनामाऽसाविति दर्शयन्नाह-जे लोकए से लोए'त्ति यो लोक्यते प्रमाणेन स लोकः-लोकशब्दवाच्यः स्यादिति, एवं लोकखरूपाभिधायकपार्श्वजिनवचनसंसरणेन खवचनं भगवान् समर्थितवानिति, 'पञ्चभिजाणंति'त्ति प्रत्यभिजानते सर्वज्ञमिति, अनंतरं 'देवेलोएम उववण्णा' इत्युक्तमतो देवलोकप्ररूपणसूत्रम् 'कइविहाण (स.२२६)मित्यादि।।पञ्चमशते नवम उद्देशकः।। । अथ चन्द्रं समुद्दिश्य दशमोद्देशकमाह, तस्य चेदं सूत्रम् ,'तेणं कालेण(सू.२२७)मित्यादि, एतचन्द्रामिलापेन पञ्चमशतप्रथमोद्देशकवनेयमिति ।। पञ्चमशते दशमः ॥ समाप्तं पञ्चमशतमिति॥
अथ षष्ठमारभ्यते-एतत्सङ्ग्रहणीगाथेयम्-'वेयण'इत्यादि (*३७) तत्र 'वेयण'त्ति महावेदनो महानिर्जर इति प्रतिपादनपरः प्रथमः, आहाराद्यर्थाभिधायको द्वितीयः, महाश्रवणस्य पुद्गला वध्यन्ते इति तृतीयः, 'सपएस'त्ति सप्रदेशो जीवोऽप्रदेशो वा इति चतुर्थः,'तमुयए'त्ति तमस्कायार्थः पञ्चमः, भविए'त्ति भव्यो नारकत्वादिनोत्पादस्य योग्य इत्यर्थः षष्ठः, साली'त्ति शाल्यादिधान्यवक्तव्यतार्थस्सप्तमः, 'पुढवित्ति रत्न भादिपृथिवीवक्तव्यतार्थोऽष्टमः, कम्म'त्ति कर्मबन्धाभिधायको नवमः, 'अण्णउस्थि'त्ति अन्यतीर्थिकवक्तव्यताओं दशमः । 'से नूर्ण'ति (सू. २२८) महावेदन:-उपसर्गादिसमुद्भूतविशिष्टपीडः महानिर्जरो
अथ शतक-५ उद्देशक: ९ समाप्त:, उद्देशक: १० आरब्ध: एवं समाप्त:,
अथ शतक-६ आरभ्यते अत्र शतक-६ उद्देशका: १
~174
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [२२८-२३०] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२२८२३०]
उद्देशः
गाथा:
| विशिष्टकर्मक्षयः, अनयोधान्योऽन्याविनाभृतत्वाविर्भायनाय 'जे महाणिज्जरे' इति प्रत्यावर्तनमित्येकः प्रश्नः, तथा महावेदनस्य | लघुवृत्ती
|चाल्पवेदनस्य च मध्ये स श्रेयान् यः प्रशस्तनिर्जराक:-कल्याणानुबन्धनिर्जर इत्येष द्वितीयः प्रश्नः, हन्तेत्यायुत्तरं, प्रथमप्रश्नोत्तरे महावीगे महोपसर्गकाले ज्ञातं, द्वितीयस्यापि स एवोपसर्गानुपसर्गावस्थायामिति, यो महावेदनः स महानिर्जर इति यदुक्तं तत्र व्यभिचारं शङ्कमान आह-'छट्ठसत्तमासु णं'ति, 'दुधोयतराए'त्ति दुष्करतरधावनप्रक्रियं दुवामतराए-दुर्वाम्यतरकं दुस्त्या|ज्यतरकलङ्क, दुपरिकम्मतराए-कष्टकर्त्तव्यतेजोजननभङ्गकरणादिप्रक्रिय, अनेन विशेषणत्रयेणापि दुर्विशोध्यमित्युक्तं 'गाढीकयाईति आत्मप्रदेशैः सह गाढवद्धानि, सणसूत्रगाढवद्धसूचीकलापवत् 'चिक्कणीकयाई सूक्ष्मकर्मस्कन्धानां सरसतया मिथोगाढसम्बन्धकरणतो दुर्भेदीकृतानि मृत्पिण्डवत् , सिलिट्ठीकयाई श्लिष्टीकृतानि निधत्तानि-सूत्रबद्धाग्नितप्तलोहशलाकाकलापवत् ,
'खिलीभूयाई खिलीभूतानि अनुभूतिव्यतिरिक्तोपायान्तरेण क्षपयितुमशक्यानि, निकाचितानीत्यर्थः, विशेषणचतुष्टयेनाप्यनेन Hदुर्विशोध्यानि स्युस्ततः 'संपगा'ति सम्प्रगाढा अतिदुःसहां 'णो महापजवसाणा भवन्ति' अनेन महानिर्जराया अभाव-|
स्य निर्वाणाभावलक्षणमुक्तं फलमिति नाप्रस्तुतत्वमस्य शङ्कनीयमीति, तदेवं यो महावेदनः स महानिर्जर इति विशिष्टजीवापेक्षमवगन्तव्यं, न पुनर्मारकादिक्लिष्टकर्मजीवापेक्षं, यदपि यो महानिर्जरः स महावेदन इत्युक्तं तदपि प्रायिक, यतः स्वादयोगी महा. निर्जरो महावेदनस्तु भजनयेति, 'अहिगरणित्ति अधिकरणी यत्र लोहकारा अयोधनेन लोहानि कुटयंति, 'आउडेमाणे'त्ति आकुटयन् 'सहेणं'ति अयोधनघातप्रभवेण धुनिना पुरुषहुंकृतिरूपेण वा 'घोसेणं ति तस्यैवानुनादेन 'परम्पराघाएणं'ति । परम्परा-निरन्तरता तत्वाधान्ये घातः-ताडनं परम्पराघातस्तेन, उपर्युपरिघातेनेति, 'अहायायरे'त्ति स्थूलप्रकारान् 'सुधोयत
दीप अनुक्रम (२७२२७७]
~175
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [६], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [२२८-२३०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२२८२३०]
गाथा:
श्रीभगराए'त्ति अनेन सुविशोध्यं स्यादिति 'अहाबायराईति स्थूलतरस्कन्धानि, असाराणीत्यर्थः,'सिडिलीकयाईति श्लथीकतानि, ६ शतके
मन्दविपाकीकतानि, 'निठियाई कयाईति निस्सत्ताकानि कृतानि 'विपरिणामियाई विपरिणामं नीतानि स्थितिरसघातादिभिः, १ उद्देशः KI तानि क्षिप्रमेव विध्वस्तानि स्युरिति, एभिर्विशेषणः मुविशोध्यानि इत्युक्तं स्यात् , 'कम्मकरणे'त्ति कर्मविषयं करणं, जीववीय 17
बन्धनसक्रमादिनिमित्तभृतं कर्मकरणं 'बेमायाए'त्ति विविधमात्रया कदाचित साता कदाचिदसाता 'महावेयणे'त्ति (#३८ । सञ्चहगाथा गतार्था ।। षष्ठशते प्रथम उद्देशकः॥
अथ द्वितीयः-आहारोदेशकः, (सु. २३१) स च प्रज्ञापनायामिव दृश्यः, स चायं-'नेरइया णं. भंते ! किं सचिनाहारा अचि-11 | साहारा मीसाहारा ?, गोयमा ! नो सचिचाहारा, अचित्ताहारा, नी मीसाहारा'इत्यादि ।। षष्ठशते द्वितीय उद्देशकः॥
'बहुकम्म'त्ति (६३९-४०) महाकर्मणः सर्वतः पुद्गला बध्यन्ते इत्यादि वाच्यं, 'वस्थपोग्गलापओगसा वीसस'त्ति | यथा बस्ने पुद्गलाः प्रयोगतो विलसातश्च चीयते किमेवं जीवानामपीति वाच्यं, 'साइए'त्ति वस्त्रस्य सादिः पुद्गलचयः, एवं | किं जीवानामपि इति प्रश्न उत्तरं च वाच्यं, 'कम्मद्विइत्ति कर्मास्थितिर्वाच्या 'इस्थिति किं खी पुरुषादि कर्म बनातीति, 'संजय'त्ति किं संयतादिः, 'सम्मदिहि'त्ति किं सम्यग्दृष्टयादिः, 'सण्णी य'त्ति संज्ञी भव्यो दर्शनी पर्याप्तको भापकोऽप-18 रीत्तो ज्ञानी योगी उपयोगी आहारका सूक्ष्मः चरमः, 'धंधे यत्ति एतानाश्रित्य बन्धो वाच्यः, 'अप्पबहु'त्ति एषामेव स्त्रीप्र-1 | भृतीनां कर्मबन्धकानां मिथोऽल्पच हुत्वं वाच्यमिति, तत्र बहुकर्मद्वारे 'महाकम्मस्स'त्ति (स० २३२) महाकर्मणः स्थित्याद्य
॥८४॥ पेक्षया महाक्रियस्य-अलघुकायिक्यादिक्रियस्य महाश्रवस्य-वृहन्मिथ्यात्वादिकर्मबन्धहेतुकस्य महावेदनस्य–महापीडस्य 'सब्ब
दीप अनुक्रम [२७२२७७]
अथ शतक-६ उद्देशक: १ समाप्त:, उद्देशक: २ आरब्ध: एवं समाप्त:. अथ शतक-६ उद्देशक: ३ आरब्ध:
~1764
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२३२
२३७]
दीप
अनुक्रम
[ २८०
२८५ ]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [६], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [३], मूलं [२३२-२३७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
ओ' त्ति सर्वतः सर्वासु दिक्षु सर्वान् वा जीवप्रदेशानाश्रित्य वध्यन्ते चीयन्ते बन्धनतः, उपचीयन्ते - निषेकरचनतः, अथवा वध्यन्ते बन्धनतः चीयन्ते निघततः उपचीयन्ते निकाचनतः, सदा-सर्वदा समितं सततं, 'तस्स आयत्ति यस्य जीवस्य पुगला बध्यन्ते तस्यात्मा बाह्यात्मा, शरीरमित्यर्थः, 'अणिडत्ताए' इच्छाया अविषयतया 'अकंतत्ताए' असुंदरतया 'अप्पिय त्ताए' अप्रेमहेतुतया 'असुभत्ताए' अमङ्गलतया 'अमणुन्नत्ताए' न मनसा भावतो ज्ञायते सुन्दरोऽयमित्यमनोज्ञस्तद्भावस्तत्ता तया 'अमणामत्ताए' न मनसा अम्यते गम्यते संस्मरणतोऽमनोऽमस्तद्भावस्तत्ता तया 'अणिच्छियत्ताए' अनीप्सिततया - प्राप्तुमवाञ्छितत्वेन 'अहिज्झियत्ताए' मिध्या-लोभः, सा सञ्जाता यत्र स भिध्यितो न भिध्यितः अभिध्यितस्तद्भावस्तत्ता तया 'अहत्ताए' जघन्यतया, 'नो उत्ताए' न मुख्यतया 'अहयस्स' त्ति अपरिभुक्तस्य 'धोयस्स' नीरधौतस्य तंतुवायस्स्य तत्रात् तुरिवेमादेरपनीतमात्रस्य 'बज्झती' त्यादिना पदत्रयेणेह वस्त्रस्य पुद्गलानां च यथोत्तरं सम्बन्धप्रकर्ष उक्तः, 'भिशंति'त्ति प्राक्तनसम्बन्धविशेषत्यागात् छिअंति- विशेषतः, विद्धस्संति ततोऽधःपातात्, परिविद्धस्संति, विशेषतया पातात्, 'जल्लियस्स' जल्लितस्य - यानगलनधम्र्मोपेतमलयुक्तस्य 'पंकियस्स' पङ्कितस्य- आर्द्रमलोपेतस्य 'महलियम्स' मलिनस्य- कठिनमलयुक्तस्य 'परिकम्मिजमाणस्स' क्रियमाणशोधनार्थोपक्रमस्य ॥ 'वत्थस्सत्ति (०२३३) वस्त्रस्य द्वारे 'पओगसा वीससा' छांदसत्वात् प्रयोगेण पुरुषव्यापारेण विस्रसा-स्वभावेन, 'जीवाणं कम्मोवचए पओगसा नो बीससा, प्रयोगेणैव, अन्यथा अयोगस्यापि बन्धप्रसङ्गः, सादिद्वारे 'इरियावहियबंधगस्स त्ति (सू० २३४) ईर्यापथ-गमनमार्गस्तत्र भवमेर्यापथिकं - केवलयोगप्रत्ययं कर्म तद्वन्धकस्य, उपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य संयोगिकेवलिनश्चेति भावः, ईर्यापथिककर्मणो हि अबद्धपूर्वस्य बन्धनात् सादित्वं, अयो
अत्र शतक - ६ उद्देशकः ३ एव वर्तते यत् मूल संपादने उद्देशक: १ मुद्रितं तत् मुद्रणदोषः अस्ति
177~
६ शतके
१ उद्देश:
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२३२
२३७]
दीप अनुक्रम [ २८०
२८५]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [६], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [३], मूलं [२३२-२३७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
JCCCCCCCCC
ॐ ग्यवस्थायां श्रेणिप्रतिपाते वा अबन्धनात् सपर्यवसितत्वं, 'गइरागई पडुच' नारकादिगतिगमनमाश्रित्य सादिकः, आगमनमाश्रित्य सपर्यवसितः, 'सिद्धगइ'त्ति 'साइया अपजबसिया' इहाक्षेपपरिहाराचेवं साई अपअवसिया सिद्धा न य नामतीयकालम्मि । आसि कयाइवि सुण्या, सिद्धी सिद्धेहिं सिद्धते ||१|| सच्चे साइसरीरं, नय नामादिमयदेहसन्भावो । कालाषाइतणओ, जहा व राईदियाईणं ||२|| सब्बो साई सिद्धो, न यादिमो विजई तहा तं च । सिद्धी सिद्धा य सया, निद्दिट्ठा रोहपुच्छाए ॥३॥”चि, 'तं च' चि तच्च सिद्धानादित्वमिष्यते, यतः - 'सिद्धी सिद्धा ये' ति 'भवसिद्धिया लद्धि'ति भवसिद्धिकानां भव्यत्वलब्धिः सिद्धत्वेऽपैतीति कृत्वा अनादिकाः सपर्यवसिता वेति, कर्म्मस्थितिद्वारे 'तिन्नि बाससहस्साइं अबाहा, अबाहृणिय'त्ति(०२३५) बाट लोडने, बाधत इति बाधा-कर्मण उदयः, न बाधा अबाधा, कर्मणो बन्धस्वोदयस्य चान्तरं, अबाधया उक्तलक्षणया ऊनिका अबाधोनिका कर्म्म| स्थितिः - कर्म्माचस्थानकालः उक्तलक्षणः कर्मनिषेकः स्यात्, तत्र कर्मनिषेको नाम कर्मदलिकानुभवनार्थो रचनाविशेषः, तत्र च प्रथमसमये बहुकं निषिंचति- अनुभवति, द्वितीयसमये विशेषहीनं तृतीयसमये विशेषहीनमेव यावदुत्कृष्टस्थितिकं कर्म दलिकं तावद्विशेषहीनं २ निषिञ्चति, तथा चोक्तम्- "मोत्तृण संगमचाहं पढमाइ ठिईइ बहुतरं दब्बं । सेसे विसेसहीणं जायुकोसंति सच्चासिं ॥१॥ इदमुक्तं स्यात् बद्धमपि ज्ञानावरण कर्म त्रीणि वर्षसहस्राणि यावद वेद्यमानमास्ते, ततस्तन्यूनोऽनुभवनकालस्तस्य, स च वर्षसहस्रत्रयन्यूनत्रिंशत्सागरोपमकोटाकोटीमान इति, एवमन्यकर्मस्वप्यबाधाकालो व्याख्येयः, नवरमायुषि त्रयत्रिंशत्सागरोपमाणि निषेकः पूर्वकोटीत्रिभागश्च अबाधाकाल इति, 'वेयणिलेणं जणेणं दो समय चि केवलं काययोगप्रत्ययबन्धापेक्षया वेदनीयं द्विसमयस्थितिकं स्यात्, एकत्र बध्यते द्वितीये वेद्यते यच्चोच्यते 'वेयणियस्स जहष्णा वारस नामगोयाण अड्ड उ मुहुत्तति, तत्तु
अत्र शतक - ६ उद्देशकः ३ एव वर्तते यत् मूल संपादने उद्देशक: १ मुद्रितं तत् मुद्रणदोषः अस्ति
178
६ शतके १ उद्देशः
॥८५॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [६], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [३], मूलं [२३२-२३७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२३२२३७]
दीप अनुक्रम [२८०२८५]
भीभग सकषायस्थितिबन्धमाश्रित्य चेदितव्यमिति । स्त्रीद्वारे 'नाणावरणिर्ज कम्मं किं इत्थी बंधई' (सू० २३६) इत्यादि प्रश्नः, ६ शतके लघुवृत्ती
तत्र न खी न पुरुषो न नपुंसको चेदोदयरहितः, स च निवृत्तिचादरसंपरायप्रतिगुणस्थानवी स्थात् , तत्र चानिवृत्तियादरसम्प- १उद्देशः रायमक्ष्मसम्परायौ ज्ञानाचरणीयस्य चन्धको समविधषड्विधवन्धकत्वात् , उपशान्तमोहादिकस्त्ववन्धकः,एकविधचन्धकत्वाद् , अत्त उक्तं-स्थान बनाति स्थान बनाति, 'आउगं गं भंते नि इत्यादि प्रश्नः, तत्र ख्यादित्रयमायुः स्याद् वनाति स्थान बनाति, बन्ध काले चनाति अबन्धकाले न पनाति, आयुषः सकृदेचेका भवे चन्धात् , निवृत्तरुयादिवेदस्तु न बनाति, निवृत्तिवादरसम्परायादि
गुणस्थानकेष्वायुर्वन्धस्य व्यवच्छिन्नत्वात् , संयतद्वारे 'संजए सिय'ति संयतः आद्यसंयमचतुष्टयत्तिर्ज्ञानावरणं चनीयात्, यथा-1 In ख्याससंयमसंयतस्तूपशान्तमोहादिर्न चधाति, अत उक्तं-स्था बनाति स्थान चनाति, असंयतो-मिध्यारकप्रमुखः, संयतासंयतस्तु
देशविरतः, तौ च चधीतः, निषिद्धसंयमादिभावस्तु सिद्धः, स च न बनाति, हेत्वभावादिति, 'आउगं हेडिल्ला तिन्नि भय-18 णाए नि संयत्तोऽसंयतः संयत्तासंयतश्चैवं त्रयोऽपि आयुर्वन्धकाले आयुर्वनन्ति अन्यदा नेति भजनयेत्युक्तं, 'उचरित्ति संपता| दिप्परितनः सिद्धः, सच नचनात्यायुः सम्यग्दृष्टिद्वारे सम्यग्दृष्टिवीतरागः तदितरश्च स्थात् , तत्र वीतरागो ज्ञानावरणं न वनाति, एकविधवन्धकत्वात् , इतरश्चावीतरागो बनातीति स्थादित्युक्तं, मिध्यामिश्रष्टी तुचधीत एव इति, 'आउए हेडिल्ला दो भय-| णाए'त्ति सम्यगमिथ्यादृष्टी तु आयुः स्याद् बधीत इत्यर्थः, तथाहि-सम्यग्दृष्टिरपूर्वकरणादिरायुन बनाति, इतरस्तु आयुर्वन्धकाले | | तद् बध्नाति अन्यदा तु न बध्नाति, एवं मिथ्यारष्टिरपि, 'सम्मामिच्छदिहिचि मिश्रदृष्टिस्त्वायुर्न चनात्येव,तबन्धाध्यवसा-| यस्थानाभाचादिति, 'मीसा न रागदोसों' इति मिश्रगुणस्थानकलक्षणेन कार्मग्रथिकेन 'न. सम्ममीसो कुणइ
अत्र शतक-६ उद्देशकः ३ एव वर्तते, यत् मूल संपादने उद्देशकः १ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति
~179~
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२३२
२३७]
दीप अनुक्रम
[ २८०
२८५]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [६], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [३] मूलं [२३२-२३७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
ACDCCC>>CJ0C>.
काल' मिति वचसा आयुर्न बभात्येव, संज्ञिद्वारे 'सन्नी सिय'त्ति संज्ञी-मनः पर्याप्तियुक्तः, स च यदि वीतरागस्तदा ज्ञानावरणं न बनाति यदि पुनरितरस्तदा बध्नाति ततः स्यादित्युक्तं, 'असण्णी बंधइ'त्ति मनःपर्याप्ति विकलो वनात्येव, 'नोसन्नीनोअसन्नी' केवली सिद्ध न बनाति, हेत्वभावात्, 'वैयणिलं हेडिल्ला दो बंधंति' संज्ञी असंज्ञी च द्वौ वेदनीयं वनीतः, अयो गिसिद्धवर्जानां तद्भन्धकत्वात्, 'उबरिले भयणाए 'ति उपरितनो नोसंज्ञीनोअसंज्ञी च, स च सयोगायोगकेवली सिद्धश्व, तत्र यदि सयोगकेवली तदा वेदनीयं वनाति, यदि पुनरयोगकेवली सिद्धो वा तदा न बध्नाति, अतो भजनयेत्युक्तं, 'आउगं हेट्ठिल्ला दो भयणाए'त्ति संज्ञी असंज्ञी च द्वौ स्याद् बनीतः आयु:कर्म्म स्थान बनीत, कथं ?, बन्धकाले बभीतः, अबन्धकाले न, अन्तर्मुहूर्त्तमेव तद्भन्धात्, 'उवरिल्लो ण बंधइ'त्ति केवली सिद्धवायुर्न बनातीति । भवसिद्धिकद्वारे भवसिद्धिको यो वीतरागस्स न बनाति ज्ञानावरणं तदन्यस्तु भव्यो बनातीति भजनयेत्युक्तं, 'नोभवसिद्धिएनोअभवसिद्धिए 'ति सिद्धः, स च न बध्नाति 'आउयं हेडिल्ला दो भयणाए 'त्ति भव्योऽभव्यश्चायुर्वन्धकाले बभीतः अन्यदा तु न बनीत इत्यतो भजनयेत्युक्तं 'उवरिल्ले ण'ति सिद्धो न बनाति । दर्शनद्वारे 'हेडिल्ला तिन्नि भयणाए 'त्ति चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनिनो यदि छद्यस्थवीतरागास्तदा न ज्ञानावरणं बभन्ति, वेदनीयस्यैव बन्धकत्वात् तेषां सरागास्तु- वनन्ति, अतो भजनयेत्युक्तं, 'उवरिल्ले ण बंधइत्ति केवलदर्शनी भवस्थः सिद्धो वा न बध्नाति हेत्वभावान् । 'वेयणिज्जं हेडिल्ला तिन्नि बंधंति' आद्यास्त्रयो दर्शनिनः छद्मस्थवीतरागाः सरागाश्च | वेदनीयं बनन्त्येव, 'केवलदंसणी भगणाए 'त्ति केवलदर्शनी सयोगकेवली बनाति, अयोगकेवली सिद्धश्च न बभीयात्, अतो भजनयेयुक्तं । पर्याप्तकद्वारे 'पजत्तए भयणाए'नि पर्याप्तको वीतरागः सरागच, तत्र वीतरागो ज्ञानावरणं न बध्नाति, सरागस्तु
अत्र शतक - ६ उद्देशकः ३ एव वर्तते यत् मूल संपादने उद्देशक: १ मुद्रितं तत् मुद्रणदोषः अस्ति
180~
६ शतके
११ उद्देश
॥८६॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२३२
२३७]
दीप
अनुक्रम [ २८०
२८५]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [६], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [३], मूलं [ २३२-२३७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
बभीयादिति भजना, 'नो पज्जत्त०'त्ति सिद्धो न बध्नाति 'आउगं हेडिल्ला दो भयणाए'त्ति पर्याप्तकोऽपर्याप्तको वा आयुस्तद्वन्धकाले वनीतान्यदा नेति विकल्पः, 'उबरिल्ले'ति सिद्धो न बध्नाति । भाषकद्वारे 'दोन्नि भयणाए'त्ति भाषको भाषालब्धिमान् तदन्यस्त्वभाषकः, तत्र भाषको वीतरागो ज्ञानावरणं न बध्नाति, सरागस्तु बभीयात्, अभाषकस्त्वयोगी सिद्धश्व न बध्नाति पृथिव्यादयो विग्रहगत्यापन्नाथ बन्नन्तीति 'दोवि भयणाएं' इत्युक्तं, बेयणिअं 'भासए बंधइ' त्ति सयोग्यवसानस्यापि भाष| कस्य सद्वेदनीयबन्धकत्वात् 'अभासए भयणाए'त्ति अभापकस्त्वयोगी सिद्धव न बनाति, पृथिव्यादिकस्तु बनातीति भजना । परीत्तद्वारे 'परित्ते भयणाए 'त्ति परीतः - प्रत्येकशरीरोऽल्पसंसारो वा, स च वीतरागोऽपि स्यात्, न चासौ ज्ञानावरणीयं वनाति, सरागपरीतस्तु बध्नाति इति भजना, 'अपरित्ते बंधइत्ति अपरितः- साधारणकायोऽनन्तसंसारो वा, स च वनाति, 'नोपरित्ते नोअपरितेत्ति सिद्धो न बध्नाति 'आउयं अपरित्तोऽवि भयणाए' प्रत्येकशरीरादिरायुर्वन्धकाल एव बनाति आयुः, न तु सर्वदा ततो भजनेति, सिद्धस्तु न वनात्येव, अत आह—'नो परिते' इत्यादि । ज्ञानद्वारे 'हेडिल्ला चत्तारि भयणाएं 'त्ति आभिनिबोधिकज्ञानिप्रभृतयश्चत्वारो ज्ञानिनो ज्ञानावरणं वीतरागावस्थायां न बभन्ति सरागावस्थायां तु वनन्तीति भजना, 'वेयणिजं हेडिल्ला चत्तारि बंधंति' वीतरागाणामपि छद्मस्थानां वेदनीयस्य बन्धकत्वात्, 'केवलणाणी भयणाए' त्ति सयोगिकेवलिनां वेदनीयस्य बन्धनाद् अयोगिनां सिद्धानां चाबन्धनाद् भजनेति । योगद्वारे 'हेडिल्ला तिभि भयणाए' त्ति मनोवाकाययोगिनो ये उपशान्तमोहक्षीणमोहसयोगिकेवलिनस्ते ज्ञानावरणं न बध्नन्ति, तदन्ये तु वनन्तीति भजना, 'अयोगी न बंधइत्ति अयोगी - अयोगिकेवली सिद्धश्च न वध्नाति, 'वेयणिज्जं हेडिला बंधंति' मनोयोग्यादयो बध्नन्ति, सयोगानां वेदनीयस्य
181~
शतके ३ उद्देशः
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२३२
२३७]
दीप
अनुक्रम
[ २८०
२८५]
श्रीभग० लघुवृचौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [६], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [३], मूलं [ २३२-२३७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
बन्धकत्वात्, 'अजोगी ण बंधइत्ति अयोगिनः सर्वकर्मणामबन्धकत्वादिति । उपयोगद्वारे 'अडसुवि भयणाए'त्ति साकारानाकारानुपयोगी सयोगानामयोगानां च स्यातां तत्र सयोगा ज्ञानावरणादिप्रकृतीर्यथायोगं बध्नन्ति अयोगास्तु नेति भजना । आहारकद्वारे 'दोऽवि भयणाए'त्ति आहारको वीतरागोऽपि स्वात् न चासौ ज्ञानावरणं बनाति, सरागस्तु बध्नाति इति भजनया आहारको बनाति, तथा अनाहारकः केवली विग्रहगत्यापनश्च स्यात्, तत्र केवली न बध्नाति, इतरस्तु बनाति, इत्यनाहारको भजनया उक्तः, 'वैयणिज्जं आहारए बंधइत्ति अयोगवर्जानां सर्वेषां वेदनीयस्य बन्धकत्वात्, 'अणाहारए भयणाए'ति अनाहारको विग्रहगत्यापन्नः समुद्घातगतकेवली च बभाति, अयोगी सिद्धश्च न बध्नाति इति भजना, 'आउयं आहारए भयणाएत्ति आयुर्वन्धकाल एवायुषो बन्धनात् अन्यदा त्वबन्धनात् भजनेति, 'अणाहारएण बंधइति विग्रहगत्यापन्नानामप्यायुषोऽबन्धनादिति । सूक्ष्मद्वारे 'बायरे भयणा' वीतरागबादराणां ज्ञानावरणाबन्धकत्वात् सरागवादराणां च बन्धकत्वात् तद्भजनेति, | सिद्धस्य पुनरबन्धकत्वादाह- 'नो सुहमे' इत्यादि, 'आउए सुहुमे वायरे भगणाए 'त्ति बन्धकाले बन्धनादन्यदा त्वबन्धनात् भजनेति । चरमद्वारे 'अडऽविह भयणाए 'ति इह यस्य चरमो भयो भविष्यति स चरमः, यस्य तु नासौ भविष्यत्यसौ अचरमः, सिद्धश्वाचरमः, तस्य चरमभवाभावात् तत्र चरमो यथायोगमष्टापि बनाति, अयोगित्वे तु नेत्येवं भजना, अचरमस्तु संसारी अष्टापि बभीयात्, सिद्धस्तु नेत्येवं भजनेति । अथाल्पबहुत्वद्वारं तत्र - 'इत्थिवेयगा संखेज्जगुण' त्ति (सु. २३७) यतो देवनरतिर्यक्पुरुषेभ्यः स्त्रियः क्रमशो द्वात्रिंशत्सप्तविंशतित्रिरूपाधिकाः स्युरिति, 'अवेयगा अनंतगुण'त्ति अनिवृत्तिवादरसम्परायादयः सिद्धाश्चावेदाः अतस्तेऽनन्तत्वात् स्त्रीवेदेभ्योऽनन्तगुणाः स्युरिति, नपुंसगवेयगा 'अनंत गुण'ति अनन्तकायिकानां सिद्धे
182~
शतके १३ उद्देशः
८७
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२३२
२३७]
दीप
अनुक्रम
[ २८०
२८५]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [६], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [३], मूलं [२३२-२३७] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
भ्योऽनन्तगुणानामिह गणनादिति, 'एएसिं सच्वेसिं'ति एतेषां पूर्वोक्तानां संयतादीनां चतुर्दशद्वाराणां तद्गतभेदापेक्षया अल्पबहुत्वमुच्चारयितव्यं, तद्यथा- एएसि णं भंते! संजयाणं असंजयाणं संजया संजयाणं नोसंजयनोअसंजयनोसंजया संजयाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४१, गोयमा ! सव्वत्थोवा संजया संजया संजया असंखेजगुणा नोसंजयानोअसंजयानोसंजया संजया अणंतगुणा' इत्यादि प्रज्ञापनानुसारेण वाच्यं यावच्चरमाद्यल्पबहुत्वं एतदेवाह सव्वत्थोवा जीवा अचरिमे' त्यादि, अत्राचरिमा अभव्याः, चरमाथ ये भव्याश्वरमभवं प्राप्स्यति, सेत्स्यन्तीत्यर्थः ते चाचरमेभ्योऽनन्तगुणाः यस्मादभव्वेभ्यः सिद्धा अनन्तगुणा भणिताः, यावन्तश्च सिद्धास्तावन्त एव चरमाः, यस्माद्यावन्तसिद्धा अतीताद्धायां तावन्त एव सेत्स्यन्त्यनागताद्वायामिति ॥ षष्ठते तृतीयोद्देशकविवरणम् ॥
'अनन्तरोदेश के जीवा निरूपिताः, तानेव भङ्गान्तरेण चतुर्थोदेशकेऽपि निरूपयन्नाह - 'जीवे ण'मित्यादि (सू.२३८) 'कालापसे'ति कालप्रकारेण कालमाश्रित्येत्यर्थः, 'सपए से 'ति सविभागः 'नियमा सपएस' ति अनादित्वेन जीवस्यानन्त समयस्थितिकत्वात् सप्रदेशता, यो बेकसमयस्थितिकः सोऽप्रदेशः द्वयादिसमयस्थितिकस्तु सप्रदेशः, इह चानया गाथया भावना कार्या, 'जो | जस्स पढमसमए वढ्इ भावस्त सो य अपएसो अन्नंमि वट्टमाणे कालाएसेण सपएसो (सू. २३८ ) ॥ १ ॥ नारकस्तु यः प्रथमसमयोत्पन्नः सोऽप्रदेशः द्वद्यादिसमयोत्पन्नः स सप्रदेशः अत उक्तम्- 'सिय सपएसे सिय अपए से' एप एकत्वेन जीवादिः सिद्धावसानः पविंशतिदण्डकः कालसप्रदेशत्वादिना चिन्तितो, अधायमेव तथैव पृथक्त्वेन चिन्त्यते 'सब्बेऽवि ताव होज सपएस'त्ति उपपातविरहकाले असङ्ख्यातानां पूर्वोत्पन्नानां भावात् सप्रदेशाः सर्वेऽपि भवेयुः तथा पूर्वोत्पन्नेषु मध्ये यदेकोऽन्यो
अथ शतक-६ उद्देशकः ३ समाप्तः, अथ शतक-६ उद्देशकः ४ आरब्धः
183
६ शतके ४ उद्देशः
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२३८२३९]
गाथा:
श्रीभगनारक उत्पद्यते तदा तस्य प्रथमसमयोत्पन्नत्वेन अप्रदेशत्वाच्छेषाणां च द्वयादिसमयोत्पन्नत्वेन सप्रदेशत्वादुच्यते-सपएसा य अप
al६ शतके लघुत्रत्वो एसे यत्ति, एवं यदा वहव उत्पद्यमानाः स्युस्तदोच्यते-सपएसा अपएसा यत्ति, उत्पद्यन्ते चैकदैकादयो नारकाः, यदाह-"एगो उद्देशः
व दो व तिनि व संखमसंखा व एगसमएणं । उबवजंतेवइया उधतावि एमेव ॥१॥" 'पुढविकाइया गंति एकेन्द्रियाणां सापूर्वोत्पन्नानां उत्पद्यमानानां च बहूनां सम्भवात् 'सपएसा अपएसावित्ति इत्युच्यते । सेस। जहा नेरइय'त्ति यथा नारका अभि
लापत्रयेणोक्तास्तथा शेषा द्वीन्द्रियादयः सिद्धावसाना बाच्याः, सर्वेपामेषां विरहसम्भवादेकायुत्पत्तेचेति, एवमाहारकानाहारकशब्द| विशेषितावेतावेवैकत्वपृथक्त्वदण्डको चिन्त्यौ, चिन्तनक्रमश्चायं-आहारए णं भंते ! जीवे कालाएसेणं किं सपएसे अपएसे?, गो! |सिय सप० सिय अपएसे'इत्यादि स्खधिया वाच्यं, तत्र यदा विग्रहे केवलिसमुद्घाते वाऽनाहारको भूत्वा पुनराहारकत्वं प्रतिपद्यते | तदा तत्प्रथमसमयेऽप्रदेशो द्वितीयादिषु सप्रदेश उच्यते अतः 'सिय सपएसे सिय अपएसे'त्ति, एवमेकत्वे सर्वेष्वपि सादिभावेषु,। | अनादिभावेषु तु नियमा सपएसेति वाच्यः, पृथक्त्वदण्डके त्वेवमभिलापो दृश्य-'आहारया णं भंते ! जीवा कालाएसेणं किं सप-11
एसा अपएसा ?, गो! सपएसावि अपएसावित्ति, तत्र बहूनामाहारकत्वेनावस्थितानां भावान सप्रदेशत्वं, तथा बहूनां विग्रहग-17 | तेरनन्तरं प्रथमसमये आहारकत्वसम्भवादप्रदेशत्वमप्याहारकाणां लभ्यते इति सप्रदेशा अप्रदेशा इत्युक्तं, एवं पृथिव्यादयोऽप्य-TH | ध्येयाः, नारकादयः पुनर्विकल्पत्रयेण वाच्याः, तथा 'आहारया णं भंते ! नेरइया किं सपएसा अपएसा?, गो० ! सब्वेऽवि ताव होज सपएसा, अहवा सपएसा य अपएसे य, अहवा सपएसा य अपएसाय एतदेवाह-'आहारगागंजीवेगिंदियवज्जो तियभंगोति जीवपदमेकेन्द्रियपदपश्चकं च वर्जयिव्वा त्रिकरूपो भङ्गस्त्रिकभङ्गो, भङ्गत्रयं वाच्यमित्यर्थः, सिद्धपदं स्विह न वाच्यं,तेषा
HEADER HADOTCHEATEDIOCHOCHEMINETIO
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
॥८८॥
~184
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
श्रीभग
Cam
लघवृत्ती
उद्देशः
[२३८२३९]
गाथा:
| मनाहारकत्वात् , अनाहारकदण्डकद्वयमप्येवमनुसरणीयं, तच्चानाहारको विग्रहगत्यापनः समुद्घातगतकेवली अयोगी सिद्धो वा स्यात् , स चानाहारकत्वप्रथमसमयेऽप्रदेशः, द्वितीयादिषु तु सप्रदेशस्तेन स्थात् सप्रदेश इत्याधुच्यते, पृथक्त्वदण्डके विशेषमाह'अणाहारगा 'ति जीवानेकेन्द्रियांश्च बर्जयन्तीति जीवैकेन्द्रियवर्जाः, तान् वर्जयित्वेत्यर्थः, जीवपदे एकेन्द्रियपदे च सप-10 एसा अपएसा इत्येवमेक एव भङ्गः, बहूनां विग्रहगत्यापन्नानां सप्रदेशानामप्रदेशानां च लाभात, नारकादीनां द्वीन्द्रियादीनां चाल्पतराणामुत्पादः, तत्र चैकद्वयादीनामनाहारकाणां भावात् पड्भङ्गिकासम्भवः, तत्र द्वौ बहुवचनान्तौ अन्ये तु चत्वार एकवचनबहुवचनसंयोगात् , केवलैकवचनभङ्गकाविह न स्तः, पृथक्त्वस्खाधिकृतत्वादिति, 'सिद्धेहिं तियभंगो'त्ति सप्रदेशपदस्य बहु| वचनान्तस्यैव सम्भवात , 'भवसिद्धिय अभवसिद्धिय जहा ओहिय'त्ति, अयमर्थः औधिकदण्डकवदेषां प्रत्येकं दण्डकद्वयं, तत्र अभव्यो भव्यो वा जीवो नियमात् सप्रदेशः, नारकादिस्तु सप्रदेशोऽप्रदेशो बा, बहवस्तु जीवाः सप्रदेशा एव, नारकाद्यास्तु । त्रिभङ्गवन्तः, एकेन्द्रियास्तु सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येकभङ्गा एवेति, सिद्धपदमिह न वाच्यं, सिद्धानां भव्याभव्यविशेषणानुपपत्तेरिति, 'नोभवसिद्धियनोअभवसिद्धिय'त्ति एतद्विशेषणं जीवादिदण्डकद्वयमध्येयम् , तत्रायमभिलापः-नोभवसिदिएनोअभवसिद्धिए णं भंते ! जीवे सपएसे अपएसे? इत्यादि, एवं पृथक्त्वदण्डकोऽपि, केवलमिह जीवपदं सिद्धपदं चेति द्वयमेव, नारकादि पदानां तु नोभव्य विशेषणस्यानुपपवेरिति, इह च पृथक्त्वदण्डके पूर्वोक्तं भङ्गत्रयमेव वाच्यं, अत आह-'जीवसिद्धेहिं तियभंगोत्ति संशिषु यौ दण्डको तयोर्द्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु भङ्गत्रयं स्याद् अत आह-'सन्नीहिंति तत्र संझिनो जीवाः कालतः सप्रदेशाः स्युचिरोत्पन्नानपेक्ष्य, उत्पादविरहानन्तरं चैकस्योत्पत्तौ तत्प्राथम्ये सप्रदेशाश्चाप्रदेशश्चेति स्वात् , बहूनामुत्पत्ति
தாயாகதாதராபாத்யாயாத பாதயாயாயாயாதிபரயை
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
RADIO
~185
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके उद्देशः
लघवत्ता
प्रत सूत्रांक [२३८२३९]
गाथा:
प्राथम्ये तु सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेति स्यात् , तदेवं भङ्गत्रयमिति, एवं सर्वपदेषु, केवलमेतयोर्दण्डयोरेकेन्द्रियविकलेन्द्रियसिद्धपदानि न | वाच्यानि, तेषु संज्ञिविशेषणस्यासम्भवादिति, असपणीहि ति असंज्ञिषु असंज्ञिविषये द्वितीयदण्ड के पृथिव्यादिपदेषु हि सप्रदेशा अप्रदेशाधेत्येक एव, सदा बहूनामुत्पादात् तेषां अप्रदेशबहुत्वस्यापि सम्भवात् , नैरयिकादीनां व्यन्तरान्तानां संज्ञिनामप्यसंशिभ्य उत्पादाद्भूतभावतया अवसेयं, तथा नैरयिकादिप्यपि असंज्ञित्वस्य कादाचित्कत्वेनैकत्वबहुत्वसम्भवात् षट् भङ्गाः स्युः, ते च दर्शिता एव, एतदेवाह-'नेरइयदेवमणुएहिं' इत्यादि, ज्योतिष्कवैमानिकसिद्धास्तु न वाच्याः, तेषामसंज्ञित्वस्थासम्भवात् , तथा 'नोसपिणणो'त्ति नोसंझिनोनोअसंजिनच नोसंज्ञिनो असंज्ञिविशेषणदण्डकयोदितीयदण्डके जीवमनुजसिद्धपदेपूक्तरूपं भङ्गत्रयं स्यात, IU तेषु बहूनामवस्थितानां लाभात् ,उत्पद्यमानानां चैकादीनां सम्भवादिति,एतयोर्दण्डकयोजींवमनुजसिद्धपदान्येव स्युः,नारकादिपदनां नोसंज्ञिनोअसंज्ञि इति विशेषणाघटनात् । 'सलेसे'त्ति सलेश्यदण्डकद्वये औधिकदण्डकवजीवनारकादयो वाच्याः, सलेश्यतायां | जीवत्ववदनादित्वेन विशेषानुत्पादकत्वात् , केवलं सिद्धपदं नाधीयते, सिद्धानामलेश्यत्वात् , 'किण्हनील'त्ति कृष्णनीलकापोत| लेश्याश्च जीवनारकादयः प्रत्येकं दण्डकद्वयेन आहारकजीवादिबदुपयुज्य वाच्याः, केवलं यस्य जीवनारकादेरेतास्सन्ति स एव वाच्यः, | एताश्च ज्योतिष्कवैमानिकानां न स्युः, सिद्धानां तु सर्वा न स्युः, 'तेउलेसाए'त्ति तेजोलेश्याद्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त एव मात्रयो भङ्गाः, पुढविपत्ति पृथिव्यम्बुवनस्पतिषु पद् भङ्गाः, यत्तेषु तेजोलेश्याया एकादयो देवाः पूर्वोत्पन्ना उत्पथमानाच लभ्यन्ते, | इति सप्रदेशानामप्रदेशानां चैकत्वबहुत्वसम्भवः, इह नारकतेजोवायुविकलेन्द्रियसिद्धपदानि न बाच्यानि, तेजोलेश्याया अभा| वात् , 'पम्हलेसाए'त्ति पाशुक्ललेश्ययोर्द्वितीयदण्डके जीवादिषु पदेषु त एव त्रयो भङ्गाः, इह पश्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्यवैमानिकप
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
॥८
॥
~186
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२३८२३९]
शतके उद्देशः
लघुवृचौ
गाथा:
HINDIDEOCHEDCHODAIEEEEEEDIOCHORE
दानि वाच्यानि, अन्येष्वनयोरभावादिति, 'अलेसेत्ति अलेश्यदण्डकयो वमनुष्यसिद्धपदान्येवोच्यन्ते, अन्येपामलेश्यत्वस्यास- ulम्भवात् , तत्र जीवसिद्धयोभनत्रयं, मनुष्येषु पद् भङ्गाः, अलेश्यतां प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां मनुष्याणां सम्भवेन
सप्रदेशत्वाप्रदेशत्वयोरेकत्वबहुत्वसम्भवात् , इदमेवाह ।। 'सम्मदिट्ठीहिंति सम्यग्दृष्टिदण्डकयोः सम्यक्त्वप्रतिपत्तिप्रथमसमयेप्रदेशत्वं द्वितीयादिषु तु सप्रदेशत्वं, तत्र द्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त्रयो भङ्गाः, विकलेन्द्रियेषु तु पद , यतस्तेषु सास्वादनसम्यग्दृष्टय एकादयः पूर्वोत्पन्ना उत्पद्यमानाश्च लभ्यन्ते, अतः सप्रदेशत्वाप्रदेशत्वयोरेकत्वबहुत्वसम्भवः,इहैकेन्द्रियपदानि न वाच्यानि, तेषु सम्यक्त्वाभावात् , 'मिच्छद्दिट्ठीहिंति मिथ्यादृष्टिद्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त्रयो भङ्गाः, मिथ्यात्वं प्रतिपन्नाः सम्यवत्वभ्रंशेन तत्प्रतिपद्यमानाकादयः स्युरितिकृत्वा एकेन्द्रियपदेषु सप्रदेशा अप्रदेशाश्वेत्येक एव, तेष्यवखितानामुत्पवमानानां यहून || भावात् , इह सिद्धा न वाच्याः, तेषां मिथ्यात्वाभावादिति, 'सम्ममिच्छद्दिट्ठीहिंति सम्यग्भिध्यादृष्टित्वं प्रतिपनकाः प्रतिपद्य| मानाश्चैकादयोऽपि स्युरित्यंतस्तेषु पर भङ्गाः स्युः, इहैकेन्द्रियविकलेन्द्रियसिद्धपदानि न वाच्यान्यसम्भवात् , संजएहिंति संय-1
तेपु-संयतशब्दविशेषितेषु जीवादियदेषु त्रिकभङ्गः, संयम प्रतिपमानां बहूनां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां भावाद , इह जीवपदम||नुष्यपदे एव याच्ये, अन्यत्र संयतत्वाभावात् , 'असंजयहिंति असंयतद्वितीयदण्डके संयतत्वं प्रतिपन्नानां बहूनां संयतत्वादि-I7
प्रतिपातेन तत्प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां सम्भवाद् भङ्गत्रयं, एकेन्द्रियाणां तु प्रागुक्तयुक्त्या सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गः, | इह सिद्धपदं न वाच्यं,असम्भवादिति, संजयासंजए'त्ति इह देशविरतिप्रतिपन्नानां संयमादसंयमाद्वा निवृत्य तां प्रतिपद्यमानानांम चैकादीनां भावाद् भनत्रयम् , इह जीवपञ्चेन्द्रियतियङ्मनुष्यपदान्येवाध्येयानि, अन्यत्र संयतासंयतत्वाभावादिति, 'नोसंजए-11
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
G
~187
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शतके
उद्देश:
प्रत सूत्रांक [२३८२३९]
गाथा:
श्रीभगत्यादी सैव भावना, नवरमिह जीवसिद्धपदे एव वाच्ये, अत एवोक्तं-'जीवसिद्धेहिं तियभंगो सकसाईहिंति सकपायाणां लघुवृत्ती
सदावस्थितत्वात् ते सप्रदेशा इत्येको भङ्गः, तथोपशमश्रेणीतः प्रच्यवमानत्वे सकपायत्वं प्रतिपद्यमाना एकादयो लभ्यन्ते, ततः। सप्रदेशा अप्रदेशः, सप्रदेशा अप्रदेशाचेति अपरं भङ्गकद्वयं, नारकादिषु तु प्रतीतमेव भङ्गत्रयम् , एगिदिएसु अभंग'ति भङ्गा
नामभावोऽभङ्गक, सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव विकल्प इत्यर्थः, बहूनामवस्थितानामुत्पद्यमानानां च तेषु लाभादिति, इह सिद्धमापदं नाध्येयमकपायित्वात् , 'कोहकसाईहिंति क्रोधकपायिद्वितीयदण्डके जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक
एव भङ्गः, शेषेषु त्रयः, ननु सकपायिजीवपदवत् कथमिह भङ्गत्रयं न लभ्यते ?, उच्यते, इह मानमायालोभेभ्यो निवृत्ताः क्रोधं प्रतिपद्यमाना बहब एव लभ्यन्ते, प्रत्येकं तद्राशीनामनन्तत्वात् , नत्वेकादयो, यथोपशमश्रेणीतः प्रच्यवमानाः सकपायित्वप्रतिप-IN तार इति । 'देवेहिति देवपदेपु त्रयोदशस्वपि पद भङ्गाः, तेषु क्रोधोदयवतामरूपत्वेनैकत्वे च सप्रदेशाप्रदेशत्वयोः सम्भवात् , 'माणकसाइ'त्ति मानकपायिद्वितीयदण्डकेऽप्येवं भङ्गत्रयं, 'नेरइयदेवेहिं ति नारकाणां देवानां च मध्येऽल्पा एव मानमायोदयवन्तः स्युरिति प्राग्वत् षट् भङ्गाः स्युरिति, 'लोभकसाईहिंति एतस्य क्रोधसूत्रबद्भावना, 'णेरहपहिंति नारकाणां लोभोदयवतामल्पत्वात्प्रागुक्ताः पह भङ्गाः स्युरिति, आह च-"कोहे माणे माया बोद्धव्वा सुरगणेहिं छन्भंगा । माणे माया लोमे
नेरइएहिंपि छन्भंगा ॥१॥" देवा लोभप्रचुराः नारकाः क्रोधप्रचुरा इति, 'अकसायिजीव'त्ति अकषायिद्वितीयदण्डके जीवममनुष्यसिद्धपदेषु भङ्गत्रयं, अन्येषामसम्भवादिति । 'ओहियनाणे'त्ति औधिकज्ञानं मत्यादिभिरविशेषितं, तत्र मतिश्रुतज्ञानयोश्च |
|बहुत्वदण्डके जीवादिपदेषु पूर्वोक्ता एवं त्रयो भङ्गाः,तत्रौघज्ञानमतिश्रुतज्ञानिनां सदाऽवस्थितत्वेन सप्रदेशानां भावात् समदेशा इत्येकः,
ne AORAD HADH "AffendidisiORDCHADH Hinde
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
~188
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२३८२३९]
लपपत्ती|
४ उद्देशः
ndan@DHAROHD
गाथा:
| तथा मिथ्याज्ञानमात्रान्मत्यादिज्ञानमात्र मत्यज्ञानान्मतिज्ञानं श्रुताज्ञानात् श्रुतज्ञानं प्रतिपद्यमानानामेकादीनां लाभात् सप्रदेशा|UL... अप्रदेशश्च, तथा सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेति द्वितीयः, इत्येवं त्रयमपि, 'वियलिं दिएहिं छम्भंग'त्ति द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु सास्वाद-| नसम्यक्त्वसम्भवेनाभिनियोधिकादिज्ञानिनामेकादीनां सम्भवात् त एव पद् भङ्गाः, इह यथायोगं पृथिव्यादयः सिद्धाचन वाच्याःअसम्भवादिति, 'ओहिणाणे मण'त्ति एवमवध्यादिषु भङ्गत्रयभावना, केवलमवधिदण्डकयोरेकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः सिद्धाश्च न वाच्याः, मनःपर्यायदण्डकयोश्च जीवा मनुष्याश्च वाच्याः, केवलज्ञानदण्डकयो वमनुष्यसिद्धा चाच्याः, अत एव वाचनान्तरे दृश्यते 'विन्नेयं जस्स जं अत्यि'त्ति, "ओहिए अग्णाणे'त्ति सामान्यज्ञाने मत्यज्ञानादिभिरविशेषिते मत्यज्ञाने श्रुताज्ञानेर च जीवादिषु त्रिभङ्गी स्यात् , एते हि सदावस्थितत्वात् सप्रदेशा इत्येकः, यदा तु तदन्ये ज्ञानं विमुच्य मत्यज्ञानादितया परिणमन्ति तदैकादिसम्भवेन सप्रदेशा अप्रदेशः सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेति भङ्गद्वयमित्येवं भङ्गत्रयमपि, पृथिव्यादिषु तु सप्रदेशा अग्रदेशाश्वेत्येक एव, अत आह-एगिदियवजो तियभंगोत्ति इह भङ्गत्रये सिद्धा न वाच्याः, विभङ्गे तु जीवादिषु भङ्गत्रयं, तद्भावना च मत्यज्ञानादिवत् , केवलमिहकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः सिद्धाश्च न वाच्याः,'सजोई जहा ओहिपत्ति सयोगी जीवादि| दण्डकद्वयेऽपि तथा वाच्यः यथौधिको जीवादिः, स चैवम्-सयोगी जीवो नियमात्सप्रदेशो, नारकादिस्त सप्रदेशोऽप्रदेशो वा. | बहवस्तु जीवाः सप्रदेशा एव, नारकाधास्तु त्रिभङ्गवन्तः, एकेन्द्रियाः पुनस्तृतीयभङ्गा इति, इह सिद्धपदं नाध्येयं,'मणजोइ'त्ति
मनोयोगिनो योगत्रयवन्तः, संज्ञिन इत्यर्थः, वाग्योगिन एकेन्द्रियवर्जाः, काययोगिनस्तु सर्वेऽप्येकेन्द्रियादयः, एतेषु जीवादिक| विविधो भङ्गः, तद्भावना च मनोयोग्यादीनामवस्थितत्वे प्रथमः, अमनोयोगित्वादित्यागाच मनोयोगित्वाद्युत्पादेन अप्रदेशत्व
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
for DICHORDECADEMO
~189~
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
श्रीभग०
सूत्रांक
[२३८२३९]
गाथा:
| लामेऽन्यद् भङ्गाद्वयमिति, नवरं काययोगिनो ये एकेन्द्रियास्तेष्वभङ्गक, सप्रदेशा अप्रदेशाओत्येक एव भङ्गः, एषु योगत्रयदण्डकेषु
६ शतके | जीवादिपदानि यथासम्भवमध्येयानि, सिद्धपदं च न वाच्यमिति, अजोगी जहा अलेस'त्ति दण्डकद्वयेऽपि अलेश्यसमवक्तव्य
File उद्देशः | त्वात् तेषां, ततो द्वितीयदण्डकेऽयोगिषु जीवपदसिद्धपदयोर्भङ्गत्रयं, मनुष्येषु च पड्भङ्गीति, 'सागारोवउत्त'त्ति साकारोपयु
तेषु अनाकारोपयुक्तेषु च नारकादिपु त्रयो भङ्गाः, जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च सप्रदेशा अप्रदेशाध एवमेक एव भङ्गः, तत्र चान्य| तरोपयोगादन्यतरगमने प्रथमेतरसमयेष्वप्रदेशत्वसप्रदेशत्वे भावनीये, सिद्धानामेकसमयोपयोगत्वेऽपि साकारस्थेतरस्य चोपयोगस्यासकृतप्राप्त्या सप्रदेशत्वं सकृत्प्राध्या चाप्रदेशत्वमवसेयं, एवं चासकृदवाप्तसाकारोपयोगान् बहूनाश्रित्य सप्रदेशा इत्येको भङ्गः, तथा तानेव सकृदवाप्तसाकारोपयोगं चैकमाश्रित्य द्वितीयः, तथा तानेव सकृदवाप्ससाकारोपयोगांश्च बहूनाश्रित्य तृतीयः, अनाकारोपयोगे त्वसकृजातानाकारोपयोगानाश्रित्य प्रथमः, तानेव सकृत्प्राप्तानाकारोपयोगं चैकमाश्रित्य द्वितीयः, उभयेषामप्यनेकत्वे तृतीयः, 'सवेयगा जहा सकसायी' इति सवेदानामपि जीवादिपदेषु भङ्गत्रयभावाद , इह च वेदप्रतिपनान् बहून् उपशमश्रेणिभ्रंशे च वेदप्रतिपद्यमानकानेकादीनाश्रित्य भङ्गत्रयं भावनीयं,'इस्थि' वेदादावेदान्तरसक्रान्तौ प्रथमसमयेऽप्रदेशत्वमितरेषु । च सप्रदेशत्वमवगम्य भङ्गत्रयं प्राग्वत् योज्यं, नपुंसकवेददण्डकयोस्त्वेकेन्द्रियेषु चैको भङ्गः सप्रदेशाच अप्रदेशाश्चेत्येवरूपः, प्रागु-1 क्तयुक्तेरेवेति, स्त्रीदण्डकपुरुपदण्डकेषु देवपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यपदान्येव, नपुंसकदण्डकयोस्तु देववर्जानि वाच्यानि, सिद्धपदं च | सर्वेष्वपि न वाच्यमिति, 'अवेयगा जहा अकसाईत्ति जीवमनुष्यसिद्धपदेषु भङ्गत्रयमकपायिवद्वाच्यमित्यर्थः, 'ससरीरी ॥९॥ जहा ओहिय'त्ति औधिकदण्डकवत् , सशरीरिदण्डकयोर्जीवपदे सप्रदेशतैव वाच्या, अनादित्वात् सशरीरत्वस्य, नारकादिषु तु
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
~190~
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
श्रीभगः लघुवृत्ती
[२३८२३९]
गाथा:
बहुत्वे भङ्गत्रयमेकेन्द्रियेषु तु तृतीयभङ्ग इति, 'ओरालिय'त्ति औदारिकादिशरीरसत्त्वेषु जीवपदे एकेन्द्रियपदेषु च बहुत्वे तृतीयभङ्ग एव, बहूनां प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चानुक्षणं लाभात , शेषेषु भङ्गत्रय, बहूनां तेषु प्रतिपन्नानां तथौदारिकवैक्रियत्या-11४ उद्देश गेन औदारिकं वैफियं च प्रतिपद्यमानानामेकादीनां लाभात् , इहौदारिकदण्डकयो रका देवाब न वाच्याः, वैक्रियदण्डकयोस्तु | पृथिव्यपतेजोवनस्पतिचिकलेन्द्रिया न वाच्याः, यश्च वैक्रियदण्डके एकेन्द्रियपदे तृतीयभङ्गोऽभिधीयते स वायूनामसख्यातानां | प्रतिसमयं वैक्रियकरणमाश्रित्य, तथा यद्यपि पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्याश्च वैक्रियलब्धिमन्तोऽल्पे तथापि भङ्गत्रयवचनसामर्थ्यादहूनां वैक्रियावस्थानसम्भवः तथैकादीनां तत्प्रतिपद्यमानता चावसेया, आहारकशरीरे जीवमनुष्ययोः पद् भङ्गाः पूर्वोक्ता एव, आहारकशरीरिणामल्पत्वात् , शेषजीवानां तु तन्न सम्भवतीति,'तेयगे'त्ति तैजसकार्मणशरीरे समाश्रित्य जीवादयस्तथा वायाः यथौ-11 |षिकास्त एव, तत्र च जीवाः सप्रदेशा एवं बाच्याः, अनादित्वातैजसादिसंयोगस्य, नारकादयस्तु त्रिभङ्गाः, एकेन्द्रियास्तु तृतीय| मङ्गाः, एतेषु शरीरादिदण्डकेषु सिद्धपदं नाध्येयमिति, 'असरीरेहिं ति अशरीरेषु जीवादिपदेषु सप्रदेशतादित्वेन वक्तव्येषु जीवसिद्धपदयोः पूर्वोक्ता त्रिभङ्गी वाच्या, अन्यत्राशरीरत्वस्याभावादिति, आहारपज्जत्तीए'त्ति इह जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च बहू-1 नामाहारादिपर्याप्तीः प्रतिपन्नानां तदपर्याप्तित्यागेनाहारपर्याध्यादिभिः पर्याप्तिभावं गच्छतां बहूनामेव लाभात् सप्रदेशा अप्रदेशा-IR वेत्येक एव भङ्गः, शेषेषु प्रयो भङ्गाः, "भासामण ति इह भाषामनसोः पर्याप्तिर्भाषामनःपर्याप्तिः, भाषामनःपर्याप्योस्तु बहु-11 | श्रुताभिमतेन केनापि कारणेनैकत्वं विवक्षितं, ततश्च तया पर्याप्तकाः यथा संज्ञिनस्तथा सप्रदेशादितया वाच्याः, सर्वपदेषु भङ्गत्रयमित्यर्थः, पञ्चेन्द्रियपदान्येवेह वाच्यानि, पर्याप्तीनां चेदं स्वरूपमाहुः-येन करणेन भुक्तमाहारं खलं रसं च कर्तुं समर्थः स्यात्
AMPARANTa Tinimurarimurdhreate nammartphantualiguratein
kisteininthintaminataranteerintimanthan
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
~191
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[२३८२३९]
गाथा:
श्रीभगतस्य करणस्य निष्पत्तिराहारपर्याप्तिः, करणं शक्तिरिति पर्यायौ, तथा शरीरपर्याप्ति म येन करणेन औदारिकवैक्रियाहारकशरी-14 शतके लघुवृत्ती | राणां योग्यद्रव्याणि गृहीत्वौदारिकादिभावेन परिणामयति, तस्य करणस्य निर्वृत्तिः शरीरपर्याप्तिरिति, तथा येन करणेनैकादीना-- उद्देशः
| मिन्द्रियाणां प्रायोग्यद्रव्याणि गृहीत्वाऽऽत्मीयान् विषयान् ज्ञातुं प्रभुः स्यात् तस्य करणस्य निवृत्तिरिन्द्रियपर्याप्तिः, तथा येन करणेनाऽऽनप्राणयोग्यानि द्रव्याण्यबलम्ब्यानप्राणतया निस्रष्टुं समर्थः स्थान तय करणस्य निवृत्तिरानप्राणपर्याप्तिः, तथा येन | करणेन सत्यादिभाषयाः प्रायोग्यद्रव्याण्यवलम्ब्य चतुर्विधभापया परिणमय्य भाषानिसर्जनप्रभुः स्यात् तस्य करणस्य निष्पत्ति - पापर्याप्तिः, तथा येन करणेन चतुर्विधमनोयोग्यद्रव्याणि गृहीत्वा मनसः मननसमर्थः खात् तस्य करणस्य निष्पत्तिर्मनःपर्याप्तिरिति, 'आहारपज्जत्तीए'त्ति इह जीवपदे पृथिव्यादिषु च सप्रदेशाश्वेत्येक एव भङ्गः, अनवरतं विग्रहगतिमतामाहारपर्याप्तिमतां बहूनां लाभात् , शेषेषु च षड् भङ्गाः पूर्वोक्ता एव, आहारपर्याप्तिमतामल्पत्वात् , 'सरीरअपजत्तीए'त्ति इह जीवेष्वेकेन्द्रियेषु |चैक एव भङ्गः, अन्यत्र तु त्रयं, शरीराद्यपर्याप्तकानां कालतः सप्रदेशानां सदैव लाभात् , अप्रदेशानां च कदाचिदेकादीनां लाभात् , नारकदेवमनुष्येषु च पडेवेति, भासामण'त्ति भाषामनोऽपर्याच्या अपर्याप्तकादयस्ते येषां जातितो भाषामनोयोग्यत्वे सति तद-IR सिद्धिः, ते च पश्चेन्द्रिया एव, यदि पुनर्भाषामनसोरभावमात्रेण तदपर्याप्तका अभविष्यस्तदैकेन्द्रिया अपि तेऽभविष्यन् , ततश्च 'जीवाइओ तियभंगोत्ति तत्र जीवेषु पश्चेन्द्रियतिर्यक्षु च बहूनां तदपर्याप्ति प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां लाभात पूर्वोक्तमेव भङ्गत्रयं, नेरइयदेव'त्ति नैरयिकादिषु मनोऽपर्याप्तकानामल्पतरत्वेन सप्रदेशाऽप्रदेशानामेकादीनां लाभात् एवं पद् भङ्गाः, एषु च पर्याप्त्यपर्याप्तिदण्ड केयु सिद्धपदं नाध्येयमसम्भवादिति, पूर्वोक्तद्वाराणां सङ्ग्रहगाथा-'सपदेसाहारग'त्ति (४४१) कालतो
DIREMPLAIMERIRAara POSHOCOLDEEPIOEIOEHIDIEOHINIDIARRIORRitics
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
~192
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [४], मूलं [२३८-२३९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२३८२३९]
लघवृत्ती
ट
गाथा:
भग०
जीवाः सप्रदेशा इतरे च एकत्वबहुत्वाभ्यामुक्ताः १,'आहारग'त्ति आहारका अनाहारकाध तथैव २ "भविय'त्ति भव्या अभव्यास्तदुभयनिषेधाश्च तथैव ३, 'सण्णि'त्ति संज्ञिनोऽसंझिनो द्वयनिषेधयन्तश्च तथैव ४, 'सलेस'त्ति कृष्णादिलेश्याषटुयुक्ताः अलेश्याश्च तथैव ५, 'दिढि'त्ति दृक् दृष्टिः सम्यग्दृष्टयादिकाच तद्वन्तस्तथैव ६, 'संजय'त्ति संयता असंयता मिश्रास्त्रयनिषेधिनश्च तथैव ७, 'कसाय'त्ति कषायाः क्रोधादिमन्तः ४ अकषायाश्च तथैव ८, 'नाणि'त्ति मत्यादिशानिन: ५ अज्ञानिनो। मत्यज्ञानादिमन्तश्च ३ तथैव ९, 'जोग'त्ति सयोगा मनादियोगिनः ३ अयोगिनश्च तथैव १०, 'उवओगे'त्ति साकारानाकारोपयोगाः ११, 'सवेद'त्ति स्त्रीवेदादिमन्तः ३ अवेदाश्च तथैव १२, 'ससरीर'त्ति औदारिकादिमन्तः ५ अशरीराश्च तथैव
१३, 'पजत्तत्ति पर्याप्तिमन्तः ५ तदपर्याप्तकाश्च तथैव ५ उक्ता इति ।। 'पञ्चवाणि'त्ति(स. २३९)सर्वविरताः 'अपञ्चक्खामणि'त्ति अविरताः 'पञ्चक्खाणापचवाणि'त्ति देशविरताः, सेसा दो पडि'त्ति प्रत्याख्यानदेशप्रत्याख्याने प्रतिषेधनीये,
अविरतत्वान्नारकादीनामिति, 'जे पंचिंदिया ते तिण्णिवि'त्ति नारकादयो दण्डकोक्तपञ्चेन्द्रियाः समनस्कत्वात् सम्यग्दृष्टित्वे मसति ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानादित्रयं जानन्तीति, अवसेसे'त्यादि, एकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः प्रत्याख्यानादित्रयं न जानन्ति, अम
नस्कत्वादिति ।। प्रत्याख्यानमायुर्बन्धहेतुः स्थान ,तत्र च 'जीवा य'त्ति जीवपदे जीवाः प्रत्याख्यानादित्रयनिवद्वायुष्का वाच्याः, मा वैमानिकपदे वैमानिका अप्येवं, प्रत्याख्यानादित्रयवतां तेषूत्पादात् ,'अवसेस'त्ति नारकादयोऽप्रत्याख्याननिर्वृत्तायुषो, यतस्तेषु
तत्वेनाविरता एवोत्पद्यन्ते इति, उक्तार्थसहगाथा-'पञ्चक्रवाणं' ति(* ४२)प्रत्याख्यानमिति, एतदर्थ एको दण्डकः, एवमन्ये त्रयः ।। षष्ठशते चतुर्थ उद्देशकः। -
दीप अनुक्रम [२८६२९०]
अथ शतक-६ उद्देशक: ४ समाप्त:,
~1937
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२४०
२४३]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[२९१
२९९]
श्रीभग लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [६], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [५], मूलं [ २४०-२४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CDICIG CHICCO
'तमुकाए 'त्ति (सू. २४०) तमसां - तमिश्रपुद्गलानां कायो-राशिस्तमस्कायः, स च नियत एवेह स्कन्धः कचिद्विवक्षितः, स च तादृशः पृथ्वीरजः स्कन्धो वा उदकरजःस्कन्धो वा, नत्वन्यः, तदन्यस्यातादृशत्वादिति पृथ्व्यविषयसन्देहादाह - 'किं पुढवी'ति व्यक्तं, 'पुढविकाइए णं' पृथ्वीकायिकोऽस्त्येककः, 'सुभे'त्ति कश्चिच्छुभो - भाखरः 'देसं 'ति देशं विवक्षितक्षेत्रस्य प्रकाशयति, भास्वरत्वात् मण्यादिवत्, तथाऽस्त्येककः पृथ्वीकायो देशं पृथ्वीकायान्तरं प्रकाश्यमपि न प्रकाशयति, अभास्वरत्वादिति, नैवं पुनरपुकायः, तस्य सर्वस्याप्यप्रकाशकत्वात् ततश्च तमस्कायस्यैव सर्वथाऽप्रकाशत्वादपूकायपरिणामतैव, 'एगपएसियाए'त्ति एक एव न द्वयादयः औत्तराधर्यं प्रति प्रदेशो यस्यां सा तथा तया सममित्तितयेर्थः, न च वाच्यमेकप्रदेशप्र| माणतयेति, असङ्ख्यातप्रदेशावगाहस्वभावत्वेन जीवानां तस्यां जीवावगाहाभावप्रसङ्गात् तमस्कायस्य च स्तिबुकाकाराकायिकजीवात्मकत्वात् बाहल्यमानस्य च प्रतिपादयिष्यमाणत्वादिति, 'एत्थ णं'ति प्रज्ञापकालेख्य लिखितस्यारुणोदसमुद्रादेरधिकरणतोपदर्शनार्थमुक्तवान्, 'अहे 'त्ति अधस्तात् मल्लकमूलसंस्थितः - शरावबुध्नसंस्थानः समजलस्योपरि सप्तदशयोजनशतान्येकविंशत्यधिकानि यावद्वलपसंस्थितत्वात्, स्थापना चेयम् [] 'केवइयं विक्वं भेणं' ति, विस्तारेण, क्वचिद् 'आयामविक्खंभेणं'ति दृश्यते, तत्रायाम उच्चत्वमिति, 'संखिज'त्ति सङ्ख्यातयोजनविस्तृतः, आदित आरभ्य ऊर्ध्व सख्येययोजनानि यावत्, ततोऽख्यातयोजनविस्तृतः, उपरि तस्य विस्तारगामित्वेनोक्तत्वात्, 'असं खिजाई' ति सङ्ख्यातयोजनविस्तृतत्वेऽपि तमस्कायस्थासङ्ख्याततमद्वीपपरिक्षेपतो बृहत्तरत्वात् परिक्षेपस्यासङ्ख्यातयोजन सहस्रप्रमाणत्वं, आन्तरवहिः परिक्षेपविभागस्तु नोक्तः, उभयस्याप्यसङ्ख्याततया तुल्यत्वादिति, 'देवे 'ति अथ किमदंपर्यमिदं महद्धर्ज्यादिविशेषणं देवस्य ?, जाव इणामेव' त्ति इह याव
अथ शतक-६ उद्देशक: ५ आरब्ध:
~194~
६ शतके ५ उद्देशः
॥९३॥
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२४०
२४३]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[२९१
२९९]
श्रीभग०
लघुवृत्ती
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [६], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [५] मूलं [ २४०-२४३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
च्छब्द ऐदंपर्यार्थः, 'इणामेव २' इदं गमनमेवेति शीघ्रत्वावेदकचप्पुटिकारूपहस्तव्यापारोपदर्शनपरं, अनुखाराश्रवणं च प्राकृतत्वात्, द्विर्वचनं शीघ्रत्वातिशयोपदर्शनपरं 'इतिकट्टु' इतिः - उपदर्शनार्थः कृत्वा - विधाय 'केवलकप्पं ति केवलज्ञानकल्पं, परिपूर्णमित्यर्थः, वृद्धव्याख्याने तु केवलः सम्पूर्णः, कल्पते इति कल्पः - स्वकार्यकरणसमर्थो वस्तुरूप इतियावत् केवलश्चासौ कल्पचेति केवलकल्पः तं, 'तिहिं अच्छराहिं' ति तिसृभिश्रप्पुटिकाभिरित्यर्थः, 'तिसत्त' त्ति त्रिगुणाः सप्त त्रिसप्त, त्रिसप्त वारान् त्रिसप्तकृत्वः, एकविंशतिवारानित्यर्थः, 'हब्वं'ति शीघ्रं, 'अत्थेगइय'त्ति सङ्ख्यातयोजनमानं व्यतिव्रजेद् इतरं तु नेति, 'उरालत्ति महान्तो मेघाः 'संसेयंति' संविद्यन्ति, तजनकपुद्गलस्नेहसम्पन्या सम्मूर्च्छन्ति, पुद्गलमीलनात् तदाकारतयोत्पत्तेः, 'तं भंते 'ति तत्संवेदनं सम्मूर्द्धनं वर्षणं च 'बायरे'त्ति इह न बादरतेजस्कायिका मन्तव्याः, इहैव तेषां निपेत्स्यमाणत्वात्, किन्तु देवप्रभावजनिता भाखराः पुद्गलास्ते इति, 'नन्नत्थ विग्गहगह'त्ति न इति योऽयं बादरपृथ्वी तेजसोर्निषेधः सोऽन्यत्र विग्रहगतिसमापन्नान् विग्रहगत्यैव बादरे ते तत्र भवतः, पृथ्वी हि वादरा रत्नप्रभाद्यास्वष्टासु पृथिवीषु गिरिविमानेषु च तेजस्तु मनुष्यक्षेत्र एवेति, तृतीया चेह पञ्चम्यर्थे प्राकृतत्वात्, 'पलियस्स'ति परिपार्श्वतः पुनस्संति तमस्कायस्य चन्द्रादय इति 'कादूसणिया पुण'त्ति, ननु तत्पार्श्वतचन्द्रादीनां सद्भावात् तत्प्रभाऽपि तत्रास्ति, सत्यं केवलं कं- आत्मानं दूषयति तमस्कायप|रिणामेन परिणमनात् कदूषणा सैव कदूपणिका, दीर्घता च प्राकृतत्वात्, 'कालो भास'त्ति कालोऽपि कश्चित् कुतोऽपि कालो नावभासते अत आह— कालावभासः, कालदीप्तिर्वा, 'गंभीरलोम'त्ति गम्भीरवासौ भीषणत्वात् रोमहर्षजननश्चेति गम्भीर महर्षजननः भीष्मः, 'उत्तासण'त्ति उपासनकं उत्कम्पहेतुः 'तप्पढम' त्ति दर्शनप्रथमतायां 'खोभाए 'त्ति स्कनीयात् क्षुभ्येत्,
~195~
PSYCHICAGO C
शतके
उद्देशः
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [६], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [५], मूलं [२४०-२४३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२४०२४३]
Ca
गाथा:
श्रीभगम'अहे णं'ति अथैनं तमस्कायममिसमागच्छेत्-प्रविशेत् , भयात् 'सीह'न्ति कायगतिवेगेन 'तुरियत्ति मनोगतेरतिवेगेन खिप्पा-Hशतके लघुवृत्तौ । मेव'त्ति क्षिप्रमेव 'बीईव'त्ति व्यतिबजेदिति, 'तम त्ति तमः अन्धकाररूपत्वात् १ तमस्कायो बा २ अन्धकाररात्रिरूपत्वात् ५उद्देश:
अन्धकारं ३ महान्धकारं ४ लोकान्धकारं ५ लोकमध्ये तादृगन्धकारस्थान्यस्यासम्भवात् , लोकतमिश्र वा ६ देवान्धकारं ७ देवानामपि तत्रोद्योताभावेन तमोरूपत्वात् , एवं देवतमिश्रं वा ८, देवारण्यं ९ बलबद्देवभयानश्यतां देवानां तथाविधारण्यमिव शरणभूतत्वात् , देवव्यूहः १० देवानां दुर्भेदत्वात् व्यूह इव देवब्यूहः, 'देवफलिहे'त्ति देवपरिघः, देवानां भीत्युत्पादकत्वेन गमनविघातहेतुत्वात् ११ 'देवपलिक्खोभेत्ति देवप्रतिक्षोभहेतुत्वात् १२ 'अरुणोदए'त्ति अरुणोदक इति बासमुद्रः, १३, अरुणोदकाब्धिजलविकारत्वादिति, 'तमुकाए'त्ति बादरवायुवनस्पतयवसाश्च तत्रोत्पद्यन्ते, अपकाये तदुत्पत्तिसम्भवात् , न वितरे, अस्थानत्वात् , अत उक्तं-'नो चेव ण'मित्यादि । अथ कृष्णराजिप्रकरणम्-'कण्हराईओ'त्ति (म. २४१) कृष्णवर्णपुद्गल.
रेखाः 'अक्खाडग'त्ति इहाखाटक:-प्रेक्षास्थाने आसनविशेषलक्षणस्तत्संस्थिताः, स्थापना चेयम्R'नो असुरोत्ति असुरनागकुमाराणां तत्र गमनासम्भवादिति, कण्हराई'त्ति प्राग्वत् १'मेघरालाई'त्ति कालमेघरेखातुल्यत्वात् २'मघा ईत्ति तमिश्रतया पष्टनरकपृथ्वीतुल्यत्वात् ३ माघवइ'त्ति
तथैव सप्तमपृथ्वीतुल्यत्वात् ४'वायफलिह'त्ति बातो-बात्या तद्व्यतिमिश्रत्वात् ,परिघव दुर्छयत्वात् Tवातपरिघः ५,'बायपलिक्खोभे ति बातोव वात्या तद्वयतिमिथत्वात् परिक्षोभव परिक्षोभहेतुत्वा ।
॥१४॥ द्वातपरिक्षोभ इति ६,शेषे नाम्नी प्राग्व्याख्याते स्त:, अट्ठसुत्ति द्वयोरन्तरं अवकाशान्तरं,तत्राभ्यन्तरोत्तरपूर्वयोरेकं पूर्वयोद्वितीय
दीप अनुक्रम [२९१२९९]
nditindiatestindiesindithousne'
HOICIPAHITHAATHOREOGRAPTERDECADDHA
~196~
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१
शतक [६], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [५], मूलं [२४०-२४३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [२४०२४३]
लघुवृत्ती
६ उद्देशः
गाथा:
अभ्यन्तरपूर्वदक्षिणयोस्तृतीयं दक्षिणयोश्चतुर्थ अभ्यन्तरदक्षिणपश्चिमयोः पञ्चमं पश्चिमयोः षष्ठं अभ्यन्तरपश्चिमोत्तरयोः सप्तम, ||
६ शतके | उत्तरयोरष्टमम् , 'लोगंतिय'त्ति लोकस्यान्ते-समीपे भवानि लोकान्तिकानि तानि च तानि विमानानि चेति समासः, लोकान्तिका । |वा देवाः तेषां विमानानि इति समासः, अत्र च अवकाशान्तरवर्तिष्वष्टसु अर्चिःप्रभृतिविमानेषु यत् कृष्णराजीमध्यभागवर्ति रिष्ट विमानं नवममुक्तं तद्विमानप्रस्तावादबसेयं, 'सारस्सयमाइचाणं ति सारखतादित्ययोः समुदितयोः सप्त देवशतानि परिच्छदः इत्यक्षरानुसारेणावगम्यते, एवमुत्तरत्रापि, 'अवसेसाणं'ति अव्यावाधाग्नेयरिष्ठानां, एवं नेयवं'ति पूर्वोक्तप्रश्नानुसारेण लोका|न्तिकविमानवक्तव्यताजातं नेतव्यं, "विमाणाण पइट्ठाणं'ति तत्र विमानानां प्रतिष्ठानं दर्शितमेव, विमानानां पृथ्वीबाहल्यं, तच पञ्चविंशतियोजनशतानि, उच्चत्वं तु योजनसप्तशतानि, संस्थानमेषां नानाविधमनावलिकाविष्टत्वात् , आवलिकाप्रविष्टानि हि वृत्तव्यस्रचतुरस्रभेदात् त्रिसंस्थानानि स्युः, 'बंभलोएत्ति ब्रह्मलोके या विमानानां देवानां च जीवाभिगमोक्ता वक्तव्यता सा तेषु । ज्ञेया,सा चैवं लेशतः-'लोयंतियविमाणा णं भंते ! कइवना ?, तिवन्ना, लोहिया हालिद्दा सुकिल्ला',एवं पभाए निचालोया गंधेणं इटुगंधा एवं इट्ठफासा एवं सब्बरयणामया, तेसु देवा समचउरंसा अल्लमहुगसमवण्णा पम्हलेसा । लोयंतियविमाणेसुणं भंते ।
सव्वे पाणा ४ पुढवित्ताए देवत्ताए उबवण्णपुब्बा, हंते'त्यादि लिखितमेव, केवइयं ति छान्दसत्वात् कियत्या अबाधया-अन्त| रेण लोकान्तः प्रज्ञप्तः ॥ षष्ठशते पश्चम उद्देशकः ।।
'से णं भंते ! तत्थगए'त्ति (सू. २४८) नरकावासप्राप्त एव 'आहारेज'त्ति पुद्गलानादद्यात् , 'परिणामेज'त्ति तेषामेव खलरसविभागं कुर्यात् , 'सरीरं'ति तैरेव शरीरं निष्पादयेत् , 'अत्थेगइए'त्ति यस्तस्मिन्नेव समुद्घाते म्रियते, ततः प्रतिनिवर्तते,
Ammiddminde minimings,
दीप अनुक्रम [२९१२९९]
|
अथ शतक-६ उद्देशक: ५ समाप्त:, अथ शतक-६ उद्देशक: ६ आरब्धः ...अत्र शतक-६, सूत्र-२४४ वर्तते, मूल संपादने यत् २४८ मुद्रितं तत् मुद्रण स्खलना संभाव्यते
~197
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६], मूलं [२४४-२४५] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
IM उद्देश:
सूत्रांक
[२४४
२४५]
ततो नरकावासात् समुद्घाताद्वा, इहमागच्छति स्वशरीरे, 'केवइयं गच्छेज्जति कियद दरं गच्छेत् ,गमनमाश्रित्य, पाउणे-४६ शतके लघुवृचौ
जति कियद् दूरं प्राप्नुयात् , अवस्थानमाश्रित्य, 'अंगुलस्स'त्ति इह द्वितीया सप्तम्यर्थे द्रष्टव्या, अङ्गुले, इह यावत्करणादिदं दृश्यं | ul |'विहत्थि वा रयणिं वा कुच्छि चा धणुं वा कोसं वा जोयणं वा जोयणसयं वा जोयणसहस्सं या जोयणसयसहस्सं वा लोगंतं 'गच्छेज'त्ति अत्र गत्वेति शेषः, ततश्चायमर्थः-उत्पादस्थानानुसारेणाङ्गुलासख्येयभागमात्रादिके क्षेत्रे समुद्घाततो गत्वा, कथ-IR | मित्याह-एगपदेसियं सेढिं मोत्तूण'त्ति यद्यप्यसङ्ख्येयप्रदेशावगाहखभावो जीवस्तथापि नैकपदेशश्रेणीवर्यसङ्ख्येयप्रदेशा
वगाहनेन गच्छति, तथाभावत्वादित्यतस्तां मुक्त्वेत्युक्तमिति ।। षष्ठशते षष्ठ उद्देशकः ।। | 'सालीणं ति कलमादीनां 'बीहीणं'ति सामान्यतः 'जवजवाणं ति यव विशेषाणां 'कोहाउत्ताणं'ति कोष्ठे-कुशूले आगुप्तानि
तत्क्षेपणेन संरक्षितानि कोष्ठागुप्तानि तेषां 'पल्लाउत्ताणं ति इह पल्यो-वंशादिमयो धान्य स्थानं 'मंचाउत्ताणं मालाउत्ताणं'ति |मश्चमालयोर्भेदः 'अकुट्ठो होइ मंचो, मालो य घरोवरि होईत्ति, ओलित्ताणं'ति द्वारदेशे गोमयादिनाऽवलिप्तानां 'लित्ताणं'ति +गोमयादिनैव लिप्तानां 'पिहियाणं' स्थगितानां तथाविधाच्छादनेन 'मुद्दियाणं'ति मृत्तिकादिमुद्रावतां 'लंछियाणं'ति रेखा-1
दिकृतलाञ्छनानां, 'जोणि'त्ति अडरोत्पत्तिा तुः, 'तेण परं' ततः परं, 'कल'त्ति कलायाः, वृत्तचनका इत्यन्ये, 'मसूर'ति देशविशेषसस्यम् , 'निष्फाव'त्ति बल्लाः 'कुलस्थति चबलकाकाराश्चिप्पिटकाः स्युः 'आलिसंदग'ति चवलप्रकाराः, चवलका इत्यन्ये, 'सयीण'त्ति तुवराः 'पलिमंधग'त्ति वृत्तचनकाः,कालचनका इत्यन्ये,'अयसित्ति अतसी भङ्गी 'कुसुंभ'ति लटा'वरगति ॥१५॥ | वरोरालगति कविशेषः, 'कोदूसग'त्ति कोद्रवविशेष: 'सण तित्वप्रधाननालो धान्यविशेषः 'सरिसवति सिद्धार्थकाः
दीप अनुक्रम [३००३०१]
अथ शतक-६ उद्देशक: ६ समाप्त:, अथ शतक-६ उद्देशक: ७ आरब्ध:
~198~
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२४६
२४८]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३०२
३१२]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [६], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [७], मूलं [ २४६-२४८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
(CDCICJCDCCCCCİHİC
'मूलगबीय'त्ति मूलकबीजानि, शाकविशेषवीजानीत्यर्थः, 'ऊसासद्धा विग्राहिय'त्ति (यू. २४७) उच्छ्वासाद्धा: - उच्छ्वासप्रमितकालविशेषाः, व्याहृता भगवद्भिः, अत्रोत्तरं 'असंखिज्ज' ति असङ्ख्यातानां समयानां सम्बन्धिनो ये समुदया-वृन्दानि | तेषां याः समितयो मीलनानि तासां यस्समागमः संयोगः तेन यत्कालमानं स्यात् सैकावलिका प्रोच्यते, 'संखेज्जावलिय'ति किल षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयेन आवलिकानां क्षुल्लकभवग्रहणं स्यात्, तानि सप्तदश सातिरेकाणि उच्छ्वासनिःश्वासकालः, एवं सङ्ख्याता आवलिका उच्छ्वासकालमानं, ' हडस्स 'त्ति हृष्टस्य ' अणवगल्लस्स' (*४६) अनवकल्पस्य — जरानभिभूतस्य 'निरुव किडस्स' व्याधिना प्राक् साम्प्रतं चाक्लिष्टस्य जन्तो:- प्राणिन एकोच्छ्वासेन सह निःश्वास उच्छ्रासनिःश्वासो य एष प्राण इत्युच्यते, 'सत्त पाणु'त्ति (*४७) प्राकृतत्वात् सप्त प्राणा-उच्छ्रासनिश्वासाः, तैस्सप्तमिरेकः स्तोकः सप्तस्तोकैरेको लबो, लबसप्तसप्तत्या मुहूर्त्तः, 'तिनि सहस्सा (*४८) गाह' त्ति अस्या भावार्थोऽयम्-सप्तभिः प्राणैः स्तोकः, तैस्सल मिलव:, ततो लवस्सप्तमिर्गुणितो जाता एकोनपञ्चाशदुच्छ्रासाः, एवं मुहूते च सप्तसप्ततिः लवाः स्युः, सा एकोनपञ्चाशद्गणने जातं यथोक्तं मानमिति, 'एताव ताब गणियस्स विसए'ति एतावान् शीर्षप्रहेलिकाप्र मेयराशिप्रमाणः, तावदिति क्रमागतः गणितविषयो- गणित गोचरो, गणितप्रमेय इत्यर्थः, 'उवमिए'ति उपमया निर्वृत्तमौपमिकं उपमामन्तरेण यत्कालप्रमाणमनतिशयिना ग्रहीतुं न शक्यते तदौपमिकमिति भावः (*४९) छेतुं द्विधाकतुं खड्गादिना भेत्तुं सूच्यादिना सच्छिद्रं कर्तु 'सिद्ध'ति ज्ञानसिद्धाः केवलिनः, न तु सिद्धाः सिद्धिं गताः, तेषां वदनस्यासम्भवादिति, 'पमाणाणं ति वक्ष्यमाणप्रमाणानामुच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादीनामिति, अनंताणं ति अनन्तानां व्यावहारिकपरमाणूनां समुदाया-द्वयादिरूपास्तेषां समितयो मीलनानि तासां समागमः परिणामवशादेकीभवनं तेन
~ 199~
६ शतके
७ उद्देशः
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [२४६-२४८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२४६२४८]
गाथा:
श्रीभगासमुदयसमितिसमागमेनका उत्-प्राबल्येन श्लक्ष्णिका उच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिका,एते चोच्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादयोऽङ्गुलान्ता दश प्रमाणभेदा ६ शतके लघुवृत्ती
| यथोत्तरमष्टगुणाः सन्तोऽपि प्रत्येकमनन्तपरमाणुत्वं न व्यभिचरन्ति अत उक्तम् उच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, एतदष्टगुणत्वात् ऊर्ध्वरेण्व- उद्देशः त पेक्षया तु अष्टभागत्वात् 'सण्हसण्डिय'त्ति श्लक्ष्णलक्षिणका 'उद्धरेणु'त्ति ऊधिस्तिर्यग्गमनलक्षणो रेणुरू रेणुः 'तसरेणु'त्ति पत्रपति-पायुप्रेरितो गच्छेदिति सरेणुः रथोरखातो रेणू रथरेणुः, वालाग्रलिक्षादयः प्रतीताः, नालिय'ति यष्टिविशेषः, अक्खे' UIति अक्षः-शकटावययः, 'सं तिऊणं सविसेसं ति तं पल्यं त्रिगुणं सविशेष, वृत्तपरिधेः किचिम्यनपदभागाधिकत्रिगुणत्वात् ,
एगाहिये' त्यादि एकाहिकद्वयाहिकठ्याहिकानां 'उकोसनि उत्कर्षतः सप्तरात्रप्ररूढानां 'संमडे'त्ति सम्मृष्ट-आकण्ठभृतः सन्निचितो-व्याप्तो निविडः, 'कुत्थेज'चि न कुथ्येयु:-नासारतां गच्छेयुः परिविद्धंसेज'त्ति तानि वालाग्राणि न परिविध्वंसेरन्-विनाशं न गच्छेयुः 'नो पूहत्ताए'त्ति न पूतितया 'अवहाय'त्ति तद्बालाग्रमपनीय 'खीणे' क्षीणो वालाग्राकर्षणात 'नीरए' निर्गतरजाः। | अपकृष्टधान्यरजःकोष्ठागारवत् , 'निम्मले' निर्मलः विगतमलः, मलः सूक्ष्मतरवालाग्रः, प्रमार्जनिकाप्रमृष्टकोष्ठागारवत , 'निट्ठिए'TU अपनेयद्रव्यापनयनमाश्रित्य निष्ठां गतः, प्रयत्नप्रमार्जितकोष्ठागावत् , 'निलेव'त्ति अतिसंश्लेषात् तन्मयतां गतो (लेपः, तथाविध)वालाग्रापहारात , अपनीतभिच्यादिगतधान्यकोष्ठागारवत् , 'अवहडे' निःशेषवालाग्रापहारात , विशुद्धो रजोमलकल्पवालाग्राकर्षणात् विशेषेण शुद्धो विशुद्धः, एकार्थावते शब्दा, व्यावहारिकं चेदमद्धापल्योपम, इदमेवासङ्ख्येयखण्डीकृतैकैकवालाग्रभृतपल्यात् वर्षशते २ य उद्धारस्तत्सूक्ष्मं स्यात् , समयोद्वारे तु उद्धारपल्योपमं, तैरेवासंख्येयखण्डैः समयोद्धारे सूक्ष्ममुद्धार,तथा तैरेव वालाग्रैः स्पृष्टाः ये प्रदेशाः तेषां प्रतिसमयोद्धारेण यः कालस्तद् व्यावहारिक क्षेत्रपल्योपमं,एवं यः पुनस्तैरेवासङ्ख्येयखण्डीकृतैः स्पृष्टास्पृष्टानां
htamindiaHEARIYeanTALIPHunghanneT
JHARSIOHTTERRIANETFORMATIOGERIE: DEHAPTERE:
दीप अनुक्रम [३०२३१२]
~200~
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [७], मूलं [२४६-२४८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [२४६२४८]
शतके उद्देशः
गाथा:
तथैवोद्धारकालस्तत् सूक्ष्म क्षेत्रपल्योपमं, एवं सागरोपममपि विज्ञेयमिति, उत्तमट्ठपत्ताए'ति उत्तमान् उत्कृष्टानर्थान् आयुष्कादीन | लघुवृत्ती | प्राप्ता, उत्तमकाष्ठा प्राप्ता वा-प्रकृष्टावखां गता, तस्यां 'आगारभावपडोआरि'ति आकारस्थ-आकृतेः भावाः पर्यायास्तेषां
| प्रत्यवतार:-अवतरणमाविर्भाव आकारभावप्रत्यवतारः, 'आलिंगपुक्खरे'त्ति मरुजमुखपुटं, 'एवं'ति उत्तरकुरुवक्तव्यता जीवाभि-| गमोक्ता च दृश्या, 'मुइंगपुक्खरेइ वा सरतलेड वा' सरस्तलं-सर एव वा करतले कर एव, एवं भूमिसमतायाः भूभागगततृणमणीनां वर्णपञ्चकस्य सुरभिगन्धस्य मृदुस्पर्शस्य शुभशब्दस्य वाप्यादीनां वाप्याद्यनुगतोत्पातपर्वतादीनामुत्पातपर्वताश्रितानां हंसास-10 नादीनां लतागृहादीनां शिलापटकादीनां च वर्णको वाच्यः, तदन्ते चैवं दृश्य-तत्थ २ णं बहवे भारहया मणुस्सा मणुस्सीओ आस| यति ५"तत्थ एत्ति तत्र तत्र भारतस्य खण्डे २ देशे २, देशे २-खण्डांशे २ 'तहिं तहिति देशस्वांशे २ उद्दालकादयो वृक्षHIविशेषाः, यावत्करणात् 'कयमाला नट्ठमाला' इत्यादि दृश्यं, 'कुस'चि कुशा-दर्भाः, विशा:-तृणविशेषास्तविशुदानि-सहितानि | | वृक्षमूलानि येषां ते तथा, 'जाव'ति यावत्करणात् 'कन्दमंतो मूलमन्त' इति दृश्यं, अणुसज्जित्थति अनुसक्तवन्तोऽनुवृत्तवन्तः, | 'छब्बिह'त्ति पद्मगन्धयः १ मियगंध'त्ति मृगमदगंधयः २ 'अमम'त्ति ममकाररहिताः ३ 'तेयली'त्ति तेजश्च तलं च-रूपं येषां ते तेजस्तलिनः ४ 'सह'त्ति सहिष्णवः-समर्थाः ५ 'सणंचर'चि शनैः-मन्दमुत्सुकत्वाभावाचरन्तीत्येवंशीलाः शनैश्चारिणः ।।
षष्ठशते सप्तमः उद्देशकः॥ | 'थायरे अगणिकाए'त्ति ननु यथा बादराग्नेर्मनुष्यक्षेत्र एव सद्भावान्निषेध इहोच्यते-एवं बादरपृथिवीकायस्यापि निषेधो वाच्यः F स्यात् , पृथिव्यादिष्वेव स्थानेषु तस्य भावादिति, सत्यं, किन्तु नेह यद्यत्र नास्ति तत्तत्र सर्व निषिध्यते, मनुष्यादिवत्, विचित्र
दीप अनुक्रम [३०२३१२]
अथ शतक-६ उद्देशक: ७ समाप्त:, अथ शतक-६ उद्देशक: ८ आरब्ध:
~2017
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [८], मूलं [२४९-२५०] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
६ शतके ८ उद्देश:
प्रत सूत्रांक [२४९२५०]
गाथा:
श्रीभगत्वात् सत्रगतेः, अतोऽसतोऽपीह पृथ्वीकायस्य न निषेध उक्तः, अपकायवायुवनस्पतीनां स्विह घनोदध्यादिभावेन निषेधाभावः सुगम लघुवृत्तौ
एव, 'नो नाओं'त्ति नागकुमारस्य तृतीयायाः पृथिव्या अधो गमनं नास्तीत्यनुमीयते, 'नो असुरो नो नागो'त्ति इहाप्यत एव चतुर्थ्यादीनामधोऽसुरनागकुमारयोर्गमनं नास्तीत्यनुमीयते, सौधर्मेशानयोस्त्वधोऽसुरो ब्रजेचमरवत् ,न नागकुमारोऽशक्तत्वाद्। अत एवाह-'देवो पकरेइ'इत्यादि, इह बादरपृथ्वीतेजसोनिषेधः सुगम एव, अखस्थानात् , तथा अब्वायुवनस्पतीनामनिषेधः | सुगम एव च, तयोरुदधिप्रतिष्ठितत्वेनाब्वनस्पतिसम्भवात् , वायोश्च सर्वत्र भावादिति, "एवं सर्णकुमार'त्ति इहातिदेशतो | चादरावनस्पतीनां सम्भवोऽनुमीयते, स च तमस्कायसद्भावतोऽवसेयः, 'सवहिति अच्युतं यावदित्यर्थः, परतो देवस्थापि। | गमो नास्तीति न तत्कृतबलाहकादेर्भावः, 'पुच्छेयब्बो त्ति बादराएकायः अनिर्वनस्पतिश्च प्रष्टव्यः, अण्णं तं चेय'त्ति वचना| निषेधश्च, यतोऽनेन विशेषोक्तादन्यत् सर्व पूर्वोक्तमेव वाच्यमिति सूचितं, तथा अवेयकादीपत्प्रारभारान्तेषु पूर्वोक्तं सर्व गेहादिक
मधिकृतवाचनायामनुक्तमपि निषेधतोऽध्येयमिति, प्रागुक्तसञ्चहगाथामाह-'तमुकाय'त्ति (५१) तमस्कायप्रकरणे प्रागुक्ते 'कप्पपणए' सौधर्मादिकल्पपञ्चके 'अगणि'त्ति अग्निपृथ्वीकायावध्येतव्यो, 'अस्थि णं भंते ! बादरे पुढविकाए बादरे अगणि-14 काए, नो इणमढे समढे, नण्णत्थ विग्गहगइसमावण्णगेणं, इत्यनेनामिलापेन, तथा 'अगणि'त्ति अग्निकायोऽध्येतव्यः, 'पुढवीसुत्ति रत्नप्रभादिपृथिवीसूत्रेषु, 'अस्थि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे बादरे अगणिकाए' इत्यादभिलापेनेति, तथा 'आऊतेउ वणस्सइत्ति अपतेजोवनस्पतयोऽध्येतव्याः, अस्थि णं भंते ! वादरे आउकाए बादरे तेउकाए बादरे वणस्सकाए ? नो इणद्वे सम?' इत्यादिनाऽमिलापेन, केष्वित्याह-'कप्पुवरिम'त्ति कल्पपञ्चकोपरितनकल्पसूत्रेषु, तथा 'कण्हराईसुत्ति
दीप अनुक्रम [३१३३१६]
॥१७॥
~202
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती’- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [८], मूलं [२४९-२५०] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके
प्रत सूत्रांक [२४९२५०]
८ उद्देश:
गाथा:
प्रागुक्तकृष्णराजीसत्रे, इह च ब्रह्मलोकोपरिस्थानानामधो योऽब्वनस्पतिनिषेधः स यान्यत्र वायुप्रतिष्ठितानि स्थानानि तेषामध आनलघुवृत्ती न्तर्येण वायोरेव भावात् आकाशप्रतिष्ठितानां त्वाकाशस्यैव भावादवगन्तव्यः, अनरस्वस्थानादिति, 'जाइनामनिहत्ताउए'त्ति
(स.२४९) तत्र जाति:-एकेन्द्रियजात्यादिः सैव पञ्चधा, नाम इति नामकर्मण उत्तरप्रकृतिः तया निध-निषिक्तं यदायुस्तजातिनामनिधत्तायुः, निपेकश्च कर्मपुद्गलानां प्रतिसमयमनुभवनाथं रचनेति १ 'गतिनाम'त्ति गतिः-नारकादि चतुर्दा, शेषं तथैव | |२,'ठिइनाम'त्ति स्थितिरिति यत्स्थातव्यं क्वचिद्विवक्षितभवे जीवेनायुःकर्मणो वा सैव नामः-परिणामों धर्मः स्थितिनाम तेन
निधत्तं यदायुर्दलिकरूपं तत् स्थितिनामनिधत्तायुः ३, ओगाहनामनिधत्त०४ अवगाहते यस्यां जीवः सा अवगाहना-शरीरमौदा-1 । रिकादि तस्य नाम-औदारिकादिशरीरनामकर्मत्यवगाहनानाम शेषं प्राग्वत् , 'पएसनाम'त्ति प्रदेशानां-आयुःकर्मद्रव्याणां
नामः-परिणतिः, प्रदेशनामः शेषं प्राग्वत् ५ 'अणुभागनाम'त्ति अनुभागः आयुर्द्रब्याणामेव विपाकस्तल्लक्षणो नामः-परिणतिः, शेषं तथैव ६, अथ किमर्थं जात्यादिनामकर्मणाऽऽयुर्विशेष्यते ?, उच्यते, आयुष्कस्स प्राधान्योपदर्शनार्थ, यस्मानारकाद्या| युरुदये सति जात्यादिनामकर्मणामुदयः स्यात् , नारकादिभवोपग्राहकं चायुरेव, यसादुक्तं इहैव-"नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उव
वजइ, अनेरइए नेरइएसु उ.?, गो! नेरइए नेरइएसु उब०, नो अनेरइए नेरइएसु उ०' अयमर्थः-नारकायुःप्रथमसमयवेदन Hएव नारक उच्यते, तत्सहचारिणां च पश्चेन्द्रियजात्यादिनामकर्मणामप्युदय इति, इह च आयुर्वन्धस्य षड्विधत्वे उपन्यस्ते यदायुः
षड्विधमुक्तं तदायुषो बन्धाव्यतिरेकाद् बद्धयैवायुर्व्यपदेशविषयत्वादिति, 'दंडओ'त्ति 'जीवाणं भंते ! कइविहे आउबंधे पण्णत्ते' | इत्यादि वैमानिकान्तश्चतुर्विंशतिदण्डको वाच्यः, अत आह-'जाच वेमाणियाणंति एवं जीवपदस्यैकत्वबहुत्वाभ्यां आयुर्व
दीप अनुक्रम [३१३३१६]
~203
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [६], वर्ग , अंतर्-शतक H, उद्देशक [८], मूलं [२४९-२५०] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [२४९२५०]
लघुवृत्ती
R
गाथा:
न्धपविधत्वे द्वादश दण्डकाः स्युरिति, अथ कर्मविशेषाधिकारात् तद्विशेषितानां जीवादिपदानां द्वादश दण्डकानाह-'जीवा णं| ६ शतके भंते ! जातिनामनिहत्ता' जातिनाम निधत्तं निषिक्तं विशिष्टबन्धं वा कृतं यैस्ते जातिनामनिधत्ताः यावत्करणाद् एवं गत्यादि- उद्देशः नाम० षट् प्रकारा बाच्याः अयमेको दण्डको वैमानिकान्तो वाच्यः १, 'जातिणामनिहत्ताउया' जातिनामनिधत्तायुषः, एवमन्यो दण्डकः २, जातिनामनिउचा० तत्र जातिनाम नियुक्तं-नितरां संयुक्तं-संबद्ध निकाचितं वेदने वा नियुक्तं यैस्ते जातिनामनियुक्ताः ३ 'जातिनामनिउत्ताउया' तत्र जातिनाम्ना सह नियुक्तं-निकाचितं वेदयितुमारब्धं वाऽऽयुयस्ते जातिनामनियुक्तायुषः ४ 'जातिगोयनिहत्ता तत्र जातेः-एकेन्द्रियादिकाया यदुचितं गोत्र-नीचैर्गोत्रादि तजातिगोत्रं तन्निधत्तं यस्ते जातिगोत्रनिधत्ताः ५, एवमन्यान्यपि, 'जातिगोयनिहत्ताउया' जातिगोत्रेण समं निधत्तमायुयस्ते जातिगोत्रनिधत्तायुपः ६, एवमन्यान्यपि ५, 'जाइगोयनिउत्ता' जातिगोत्रं नियुक्तं यैस्ते जातिगोत्रनियुक्ताः, एवमन्यान्यपि ७, जातिगोयनिउत्ताउया जातिगोत्रेण समं नियुक्तमायुयस्ते जातिगोत्रनियुक्तायुषः ८, एवमन्यान्यपि ५ जाइणामगोयनिहत्ता जातिनाम गोत्रं च निधत्तं | | यैस्ते तथा ९, एवमन्यान्यपि ५, जातिनाम्ना गोत्रेण च सह निधत्तमायुयस्ते तथा १० एवमन्यान्यपि ५, 'जाइनामगोयनिउत्ता' जातिनाम गोत्रं च नियुक्तं यैस्ते ११ एवमन्यान्यपि ५,जातिणामगोयनिउत्ताउया जातिनाम्ना गोत्रेण च समं नियुक्तमायुयस्ते १२ एवमन्यान्यपि ५ । अथ लवणसमुद्रखरूपं प्ररूपयन्नाह-'उस्सिओदएत्ति (स.२५०) उचिछूतोदक:-ऊर्व || वृद्धिगतजलः, तद्वृद्धिश्च साधिकषोडशयोजनसहस्राणि 'पत्थडोदए'त्ति प्रसृतोदकः-समजला,'खुभिय'त्ति वेलावशात् , वेला| ॥९८॥ च महापातालकलशगतवायुक्षोभादिति, एत्तोत्ति इतः सूत्रादारब्धं सद्यथा 'जीवाभिगमे तथाऽध्येतव्यं, तच्चेदम्-'जहा णं भंते !!
दीप अनुक्रम [३१३३१६]
~ 204~
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२४९
२५० ]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३१३
३१६]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [६], वर्ग [-] अंतर-शतक [-] उद्देशक [८], मूलं [ २४९-२५० ] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र [०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
लवणे समुद्दे ऊसिओदए, नो पत्थडोदए, खुभियजले नो अखुभियजले, तहा णं बाहिरगा समुद्दा ऊसिओदगा ४१, गोयमा ! बाहिरगा समुद्दा नो ऊसिओदग्गा पत्थडोदगा, नो खुभियजला अखुभियजला, पुण्णा पुण्णप्पमाणा बोलट्टमाणा बोसट्टमाणा समभर०, अस्थि णं भंते! लवणसमुद्दे बहवे ओराला बलाहया संसेयंति संमुच्छंति ?, हंता ! अत्थि, जहा णं भंते! लवणसमुदे ओराला ५ तहा णं बाहिरेयुवि समुद्देसु ओराला ५१, नो इणमट्टे समट्ठे से केणद्वेगं भंते ! एवं बुचइ - बाहिरगा णं समुदा पुना जाव घडचाए चिर्हति १, गोयमा ! बाहिरेसु णं समुद्देसु बहवे उदगजोणिया जीवा य पोग्गला य उद्गत्ताए वकमंति विउकमंति उवबअंति', शेषं तु लिखितमेवास्ते, व्यक्तं चेदमिति, 'संठाणओ एग'त्ति एकेन विधिना प्रकारेण चक्रवाललक्षणेन विधानं-स्वरू|पस्य करणं येषां ते एकविधिविधानाः, विस्तारतोऽनेकविधिविधानाः कुत इत्याह- 'दुगुणे' त्यादितः, 'जाब अस्सिं'ति यावत्करणादिदं दृश्यं - 'पवित्थरमाणो २ बहुउप्पलपउमकुमुयणलिणसुभगसोगंधियपुंडरीय महापुंडरी यसयवत्तसहस्सपत्तकेसरफुल्लोबइया' उत्पलादीनां केसरैः फुलैवोपपेता इत्यर्थः, 'सुभा णाम'त्ति स्वस्तिकादीनि, 'सुभा रूय'त्ति शुक्लपीतादीनि देवादीनि वा 'सुभा गंध'ति कर्पूरादयः 'सुभा रस'त्ति मधुरादयः, 'सुभा फास'त्ति मृदुप्रभृतयः स्पर्शवन्तो वा नवनीतादयः, 'एव'मिति द्वीपसमुद्राभिधायकतया नेतव्यानि, शुभनामानि प्रागुक्तानि 'उद्धारो' त्ति द्वीपसमुद्रे षूद्वारो नेतव्यः, स चैवम्- 'दीवसमुद्दा णं भंते! केवइया उद्धारसमएणं पण्णत्ता १, गो०! जावइया अड्डाइआणं उद्धारसागरोवमाणं उद्धारसमया एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पण्णत्ता', येनैकैकेन समयेन वालाग्र मेकैकमुद्धियते असाबुद्धारसमयोऽतस्तेन, 'परिणामो 'त्ति परिणामो ज्ञेयो द्वीपसमुद्रेषु, स चैवं- 'दीवसमुद्दा णं भंते! किं पुढविपरिणामा आउपरिणाभा जीवपरिणामा पुग्गलपरिणामा १, गोयमा ! पुढविपरिणामावि'
अत्र शतक ६, उद्देशकः ८ एव वर्तते. मूल संपादने यत् उद्देशकः १० मुद्रितं, तत् मुद्रणदोषः अस्ति
~205~
६ शतके
१० उद्दे०
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [६], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [२५१-२५३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
प्रत सूत्रांक [२५१२५३]
लघुवृत्ती
दीप अनुक्रम [३१७३१९]
| इत्यादि, 'सव्यजीवाणं'ति सर्वजीवानां द्वीपसमुद्रेषु उत्पादो ज्ञेयः, स चैवम्-'दीवसमुद्देसु ण भंते ! सम्वे पाणा ४ पुढविकाइय-IN
६ शतके |त्ताए जाव तसकाइयत्ताए उबवण्णपुब्बा ?, हंता ! गोयमा! असई अदुवा अणंतखुत्तो'त्ति ।। षष्ठशते अष्टम उद्देशकः।।
९ उद्देश: ''सत्तविहबंधए'त्ति (सू. २५१) आयुरबन्धकाले, 'अट्ठविह'त्ति आयुर्वन्धकाले,'छब्बिह'त्ति सूक्ष्मसम्पराये मोहायुषोरबन्धकत्वात् , 'बंधुहेस'त्ति बन्धोदेशकः, प्रज्ञापनाचतुर्विशतितमपदेऽध्येतव्यः, स चायम्-'नेरइए णं! नाणावरणिज कम्म |बंधमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ ?, गो! अट्ठविहबंधए वा सत्तविहबंधए वा जाव वेमाणिए, णवरं मणुस्से जहा जीवे इत्यादि, |'एगवपण'त्ति (स, २५२) कृष्णायेकवर्ण एकरूप-एकविधाकारं स्वशरीरादि 'इहगए'त्ति इहगतान् प्रज्ञापकासन्नक्षेत्रस्थितान् । 'तत्थ गए'त्ति देवः किल प्रायो देवस्थान एवं वर्तते इति तत्र गतान् देवलोकगतान् 'अण्णत्वगए'त्ति प्रज्ञापकक्षेत्राद्देवस्थानाच्चान्यत्र स्थितान् , तत्र च स्वस्थान एव प्रायो विकुरुते, यतः-कृतोत्तरवैक्रियरूप एवान्यत्र गच्छति, इति नो इहगतान् पुद्गलान् पर्यादायेत्युक्तमिति, 'कालयं पुग्गलं नील पुग्गलत्ताए' इत्यादौ कालनीललोहितहालिद्रशुशलक्षणानां पश्चवर्णानां दशद्विकसंयोगसूत्राण्यध्येयानि, 'गंधरसफास'त्ति इह सुरभिदुरभिगन्धद्वयस्खैकमेव तिक्तकदुकषायाम्लमधुरलक्षणानां पञ्चरसानां दश सूत्राणि, अष्टानां स्पर्शानां च चत्वारि सूत्राणि, परसरविरुद्धेन कर्कशमृद्वादिना द्वयेनकैकसूत्रनिष्पादनादिति, अविसुद्धलेसे'त्ति | (सू. २५३) अविशुदलेश्यो विभङ्गज्ञानी देवः, 'असमोह'त्ति असमवहतेन अनुपयुक्तेनात्मना, इहाविशुद्धलेश्यो देवः १ असमवहतात्मा २ अविशुद्धलेश्यं देवादिकं ३ इत्यस्य पदत्रयस्य १२ विकल्पास्सन्ति,तद्यथा-'अविसुद्धलेसे णं देवे १असमोहएणं अप्पाणेणंर अविसुद्धलेसं देवं ३ जाणइ पासइ,नो इणमढे समढे इत्येकः प्रथमो विकल्पः,अविसुद्धले०१असमो०२ अप्पाणेणं विसुद्ध० देवं
॥९
॥
NIRLSAIRACT
अथ शतक-६ उद्देशक: ८ समाप्त:, अथ शतक-६ उद्देशक: ९ आरब्धः
~206~
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१
शतक [६], वर्ग, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [२५१-२५३] मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
६ शत
प्रत सूत्रांक [२५१२५३]
श्रीभग लघुवृत्ती
दीप अनुक्रम [३१७३१९]
| ३,नो इणमद्वेत्ति २ विकल्पः, अविसुद्धलेसे समो० अप्पाणेणं अविसुद्धलेसं देवं ३,नो इणत्ति ३,अविसुद्धलेसे स० अप्पाणेणं विसु- हलेसं देवं ३ नो इणत्ति ४, अविसुद्धः समोहयासमोहएणं अप्पाणेणं अविसु० देवं ३ नो इणमढे ५, अविसु० समोहयासमो० अप्पाणेणं विसुद्धलेसं देवं ३ नो इणमढे ६, विसुद्धलेसे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुदेवं ३ नो इणद्वे समढे ७, विसुद्ध० देवे असमो० अप्पाणेणं विसुद्धलेसं देवं ३ नो इणमट्ठ ८, एभिरष्टभिर्विकल्पन जानाति, तत्र पडिमिथ्याष्टित्वात् द्वाभ्यां त्वनुपयुक्तत्वात न जानाति, विसुद्धलेसे समोहएणं अविसुद्धलेसं देवं ३ जाणइ ?, हंता! जाणइ ९, विसुद्ध देवे समोहएणं विसुद्ध |देवं जाणइ १, हंता १०, विसुद्ध० देवे समोहयासमोहएणं अविसुद्धलेसं देवं जाणइ ? हंता ११, विसुद्धलेसे समोहयासमोहएणं | विसुद्धलेसं देवं ३ जाणइ हता! जाणइत्ति १२, एभिश्चतुर्भिर्विकल्पैस्सम्यग्दृष्टित्वादुपयुक्तत्वानुपयुक्तत्वाच्च जानाति, उपयोगानुप| योगपक्षे उपयोगांशस्य ज्ञानहेतुत्वादिति, एतदेवाह-'हेडिल्लेहिं अट्ठहिं' इत्यादि । षष्ठशते नवम उद्देशकः॥ ___ 'नो चकिय'त्ति (सू. २५४) न शक्नुयात , 'जाव कोलडिय'त्ति यावत्कुबलास्थिकमात्रमपि, कुवलास्थिकं-बदरकुवलकः
'निफाबत्ति बल्ल: 'कल'त्ति कलाया धान्यविशेषः 'जूय'त्ति यूका लिक्षामात्रमपि मुखं दुःखं वा 'अभिनिव्यट्टित्ता' अभिका निर्वृत्य-प्रादुष्कृत्य 'उवदंसित्तए'त्ति उपदर्शयितुं न शक्नुयात् न समर्थः स्यात् , 'अयण'मित्यादि दृष्टान्तोपनय एवं, M यथा-गन्धपुद्गलानामतिसक्ष्मत्वेन अमूर्तकल्पत्वात् कुवलयास्थिकमात्रमप्युपदर्शयितुं न शक्यते तथा सर्वजीवानां सुखदुःख
मपि, 'जीवेणं भंते ! जीवे' (स. २५५) इहैकेन जीवशब्देन 'जीव एव गृह्यते, द्वितीयेन च चैतन्पमित्यतः प्रश्नः, उत्तरं पुनर्जीवचैतन्ययोमिथोऽविनाभूतत्वात् जीवश्चैतन्यमेव चैतन्यमपि जीव एवेत्येवमर्थों गृह्यते, नारकादिषु पदेषु एवं-जीवे णं भंते!
अथ शतक-६ उद्देशक: ९ समाप्त:, अथ शतक-६ उद्देशक: १० आरब्ध:
~207~
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [६], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१०], मूलं [२५४-२५८] + गाथा मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
शतके
प्रत सूत्रांक [२५४२५८]
दीप अनुक्रम [३२०३२६]
श्रीभग पनेरइए नेरइए णं जीवेत्ति नारकादिषु पदेषु पुनर्जीवत्वमव्यभिचारि जीवेषु तु नारकादित्वं व्यभिचारि इत्यत आह-'जीवे लघुवृत्ती पुण सिय नेरइए सिय अनेरइए' इति, जीवाधिकारादिदमाह-'जीवति भंते जीवे 'त्ति जीवति-प्राणान् धारयति यः स |
जीवः, उत यो जीवः स जीवति इति प्रश्नः, उत्तरं तु यो जीवति स तावनियमाजीवः, अजीवस्य आयुष्कर्माभावेन जीवनाभावात् , जीवस्तु स्थाजीवति स्थान जीवति, सिद्धस्य जीवनाभावाद् अशरीरत्वेनेति, 'जीवति भंते ! नेरइए'त्ति नारकादिस्तु नियमाजीवति, संसारिणः सर्वस्व प्राणधारणधर्मकत्वात् , जीवतीति पुनः स्थान्नारकादिः स्यादनारकादिः, प्राणधारणस्य सर्वेषां सद्भावादिति । 'आहच साय'ति (स. २५६) कदाचित् साता-वेदना, कथमिति चेत् , उच्यते-'उववाएण व सायं णेरइओ देवकम्मुणा वावि।" 'आहच असायंतीति देवा आहननप्रियविप्रयोगादिष्वसातां वेदनां वेदयन्ति, 'वेमायाए'त्ति विविधया मात्रया, कदाचित् सातां कदाचिदसातामित्यर्थः । 'अत्तमायाए'ति (पू. २५७) यान पुद्गलान् आत्मना आदाय-गृहीत्वा 'आयसरीर'त्ति खवपुरवगाढक्षेत्रावस्थितानिति, 'अणंतर'त्ति स्वरपुःक्षेत्रापेक्षयाऽनन्तरक्षेत्रावगाढानिति, 'परंपर'न्ति आत्मक्षेत्राद्यत्परं क्षेत्र तत्रावगाढानिति । 'आयाणेहिंति (सू. २५८) आदानैः-इन्द्रियैः 'जीवाण य सुहदुक्खंति (*५२) दश| मोद्देशकसहगाथा गतार्था ।। दशमोद्देशक विवरणम् ॥
इति श्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यशतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्तहंसगणिशिष्य
थीदानशेखरगणिसमुद्धतायां भगवतीलघुवृत्ती षष्ठ शतविवरण सम्पूर्णम् ॥
॥१००
अथ शतक-६ उद्देशक: १० समाप्त:, तत् समाप्ते शतक-१० अपि परिसमाप्तं
~208
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२५९३०८]
श्रीभग
लघुवृत्ती
गाथा:
BI अथ सप्तमशतं व्याख्यायते-तत्र दशोदेशकादिसचगाथामाह-'आहार'त्ति(५३)आहारकानाहारकम्पक्तिरूपः१ विरतिः-Tue प्रत्याख्यानार्थः२,'धावर'त्ति वनस्पतिवक्तव्यतार्थः३, 'जीव'त्ति संसारिजीवप्रज्ञापनार्थः४, पक्खि'त्ति खचरजीवयोनिवक्तव्यतार्थःशा ५,आयुष्कवक्तव्यतार्थः६, अणगार'त्ति अनगारवक्तव्यतार्थः७,'छ उमत्थ'त्ति छद्मस्थमनुष्यवक्तव्यतार्थ:८, असंबुड'त्ति असंवृतानगारवक्तव्यतार्थः ९ 'अण्णउत्थि'त्ति कालोदायिप्रभृतिपरतीर्थिकवक्तव्यतार्थः१०॥समयं ति(मू.२५९)परभवं गच्छन् कसिन् समये अनाहारकः स्वादिति प्रश्नः, उत्तरन्तु जीवो यदा ऋजुगत्योत्पादस्थानं गच्छेन तदा परभवायुषः प्रथमसमये आहारका स्थात् ,यदा विग्रहगत्या गच्छति तदा प्रथमसमये वक्रेणानाहारकः स्यात् , उत्पत्तिस्थानानवाप्तौ तदाहरणीयपुद्गलानामभावाद् ,अत आह-'पढमे समए सिय अणाहारएत्ति यदा तु एकेन चक्रेण द्वाभ्यां समयाभ्यामुत्पद्यते तदा प्रथमेऽनाहारको द्वितीये त्वाहारका,यदातु वक्रद्वयेन त्रिभिस्समयैरुत्पद्यते तदा प्रथमे द्वितीये त्वनाहारकः,यदातु वक्रत्रयेण चतुर्भिम्समयैरुत्पद्यते तदाऽऽद्यसमयत्रये अनाहारका,चतुर्थे नियमादाहारक इतिकृत्वा तइयसमए सियेत्याधुक्तं,वक्रत्रयमित्थं स्यात्-नाच्या पहिर्षिदिक्ष्यवस्थितस्य यस्याधोलोकार्बलोके उत्पादो नाड्या बहिरेव दिशि स्थान सोऽवश्यमेकेन समयेन विश्रेणितः समवेगि प्रतिपद्यते,द्वितीयेन नाडि प्रविशति, तृतीयेनो लोकं गच्छेत् ,चतुर्थेन लोकनाडीतो निर्गत्योत्पत्तिस्थान उत्पद्यते, इह चाद्यसमयत्रये वक्रत्रयं ज्ञेयं,समश्रेण्यैव गमनात ,अन्ये |त्वाहुः-वक्रचतुष्कमपि स्यात्, यदा हि विदिशो विदिश्येवोत्पद्यते, तत्र समयत्रयं प्राग्वत्, चतुर्थसमये तु नाडीतो निर्गत्य सम
श्रेणि प्रतिपद्यते, पञ्चमेनोत्पत्तिस्थान प्रामोति, तत्राद्यसमयचतुष्के वक्रचतुष्कं स्थाा तत्रानाहारक इति, इदं च सूत्रे न दर्शितं, | प्रायेणेत्थमनुत्पतेरिति, 'एवं दंडओ'त्ति अमुना प्रकारेण चतुर्विंशतिदण्डको वाच्यः, तत्र जीवपदे एकेन्द्रियपदेषु च पूर्वोक्त
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
अथ शतक ७ आरभ्यते
शतक-७, उद्देशक: १ आरब्ध:
~209~
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
श्रीभग
सूत्रांक [२५९३०८]
लघुवृत्ती
शतके १ उद्देश:
गाथा:
भावनयैव चतुथें समये नियमादाहारक इते वाच्यं, शेषेषु पदेषु तृतीयसमये नियमादाहारक इति, तत्र यो नारकादिखसः त्रसेध्वेवोत्पद्यते तस्य नाड्या बहिस्तादागमनं गमनं च नास्तीति तृतीयसमये नियमादाहारकत्वं, तथाहि-यो मत्स्यादिर्भरतस्य पूर्वभा| गादैरखतपश्चिमभागस्याधो नरके उत्पद्यते स धकेन समयेन भरतस्य पूर्वभागात् पश्चिमभागं याति, द्वितीयेन तु ऐवतपश्चिमभाग, ततस्तृतीये नरक इति, अत्र चाद्ययोरनाहारकस्तृतीये त्वाहारकः, एतदेव दर्शयति 'जीवा य एगिंदिया य चउत्थे समये| सेसा तइए समयेत्ति, 'कं समयं सव्यप्पाहारए'त्ति कस्मिन् समये सर्वाल्पः-सर्वस्तोक आहारो यस्य स सर्वाल्पाहारः। स एव सर्वाल्पाहारकः स्यात् , 'चरमसमयभवत्थे त्ति चरमसमये भवस्य-जीवितस्य तिष्ठति यः स चरमभवस्थः, आयुश्चरमसमये इत्यर्थः, इदानी प्रदेशानां संहृतत्वेनाल्पेषु शरीरावयवेषु स्थितत्वात् सर्वाल्पाहारतेति। 'सुपइट्ठग'त्ति (सू. २६०) सुप्रतिछकं-शरावत्रिकं तचेहोपरिस्थापितकलशादिकं ग्राह्य, तद्वत संस्थितो लोकः, 'जाव'ति यावत्करणात् 'मज्झे संखित्ते उप्पि बिसाले अहे पलियंकसंठाणसंठिए, मज्झे वरवइरविग्गहिए'त्ति दृश्य, व्याख्या प्राग्वत् , 'सामाइयकडस्स'त्ति(स.२६१)। कृतसामायिकस्य श्रमणोपाश्रये-साधुवसतावासीनस्य-तिष्ठतः साम्परायिकी क्रिया स्थात, विशेषणद्वययोगे पुनरर्यापथिकी युक्ता, निरुद्धकषायत्वादित्याशङ्का अतोऽयं प्रश्नः, उतरन्तु-'आया अहिंगरणी वट्टई' आत्मा जीवः, अधिकरणानि-हलशकटादीनि | | कषायाश्रयभूतानि यस्य सन्ति सोऽधिकरगी, यतश्च 'आयाहिगरणवत्तिय'ति आत्मनोऽधिकरणानि आत्माधिकरणानि, तान्येच प्रत्ययः-कारणं यत्र क्रियाकरणे तदात्माधिकरणप्रत्ययं साम्परायिकी क्रिया इति ॥ 'नो खलु'त्ति(स. २६२)न खल्वसौ | तस्य त्रसप्राणस्य अतिपाताय-वधाय आवर्त्तते इति न सङ्कल्पवधोऽसौ, सङ्कल्पवधादेव निवृत्तोऽसाविति नासावतिचरति व्रतं ।
दीप अनुक्रम [३२७
३८०]
~210~
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२५९
३०८]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३२७
३८०]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [७], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
'किं चयइति (सू. २६३) किं ददातीत्यर्थः 'जीवियं वम (चय) इति जीवितमिव ददात्यनं 'दुच्चयं' ति दुस्त्यजं दानं ददाति, त्यागस्य दुष्करत्वाद्, आह- 'दुकरं 'ति दुष्करं करोति, अथवा किं त्यजति जीवितमिव जीवितं कर्मणो दीर्घा स्थिति, 'दुच्चयंति दुष्टं चयं कर्मद्रव्यसञ्चयं, 'दुकरं 'ति दुष्करमपूर्वकरणतो ग्रन्थिभेदं 'दुलहं'ति दुर्लभम् - अनिवृत्तिकरणं लभते, 'बोहिं'ति बोधिसम्यग्दर्शनं बुध्यते, दानविशेषस्य बोधिकारणत्वं, यदाह - 'अणुकम्पकाम निजरबालतवे दाणविणयविन्भंगे। संजोगविप्पओगे वससबइट्टिसकारे ||१|| केई तेणेव भवेण निब्बुया सव्वकम्मउम्मुक्का केई तइयभवेणं, सिज्झिस्संति जिणसगासे ||२||" 'गइति गतिः प्रज्ञायते - अभ्युपगम्यते ' निस्संगयाए 'त्ति निःसङ्गतया कर्ममलापगमेन 'निरंगत्ति नीरागतया मोहापगमेन 'गइपरिणामेणं' ति गतिस्वभावतया अलावुद्रव्यस्येव 'बंधण'त्ति बन्धनच्छेदनेन एरण्डफलस्येव 'नीरंधणयाए' कर्मेन्धन विमोचनेन धूमस्येव, 'पुब्वप्पओगेण 'त्ति सकर्मतायां गतिपरिणामवच्वेन बाणस्येवेति, 'निरुवहतं' वातायनुपहतं दर्भैस्समूलैः कुशैर्निमूलैर्दॲरिति, 'भूइं भूई'ति भूयो भूयः 'अथाहं'ति इह मकारौ प्राकृतप्रभवौ अतः अस्ताघे अतः अतारे, अतः अपौरुषेये- अपुरुषप्रमाणे 'कलसिंबलि'त्ति कलायाख्यधान्यफलिका, सिंबलि-वृक्षविशेषः, 'एगतमन्तं गच्छत्ति एक इत्येवमन्तो- निश्चयो यत्रासौ एकान्त एक इत्यर्थः अतस्तं अन्तं-भूभागं गच्छति, 'बीससाए'त्ति विश्रसया - खभावेन निर्व्याघातेन कटाद्याच्छादनाभावात् ॥ 'दुक्खी भंते'त्ति (सू. २६५) दुःखहेतुत्वादुःखं कर्म तद्वान् जीवो दुःखी भदन्त ! दुःखेन कर्मणा स्पृष्टो-बद्धः 'नो अदुक्खी'ति नो-नैव अदुःखी - अकर्मा दुःखेन स्पृष्टः, सिद्धस्थापि तत्प्रसङ्गात् एवं पञ्च दण्डका ज्ञेयाः, दुःखी दुःखेन स्पृष्टः १ 'दुक्खी दुक्खं परियायइति दुःखी - कर्मवान् दुःखं कर्म पर्याददाति सामस्त्येनोपादत्ते, निधत्तादिकं करोतीत्यर्थः २ उदी
~211~
CDDOGGIECOC
७ शतके १ उद्देशः
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२५९
३०८]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३२७
३८०]
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [७], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
श्रीभगरे ३ बेएइ ४ निजरेइ ५' उदीरणावेदन निर्जरणानि प्राग् व्याख्यातानि 'अणाउत्तं'ति (स्व. २६६) अनायुक्तं अनुपयोगं लघुवृत्तौ अयतनयेत्यर्थः, 'वोच्छिण्ण'ति अनुदिताः स्युरिति । 'सइंगाल'त्ति (सू. २६७) चारिद्र्धनमङ्गारमिव यः कुर्यात्, भोजनविपयरागात्रिः सोऽंगार एवोच्यते, तेन सह यद्विद्यते पानकादि तत् साङ्गारं तस्य, सधूमस्स' त्ति चारित्र्घन धूम हेतुत्वात् धूमोद्वेषः तेन सह यद् भक्तादि तत् सधूमं, 'मुच्छ्रिय'त्ति मोहवान् दोषानभिज्ञानात् 'गिद्धे'ति तद्विशेषाकाङ्क्षावान् 'गढिए'ति तद्गत स्नेह तन्तुसन्दर्भितः 'अज्झोवव'त्ति अध्युपपन्नः- तदेकाग्रतां गत आहारयति । 'महया अप्पत्तियं'ति महदप्रीतिकं 'कोह| किलामं ति क्रोधात् क्लमः- शरीरायासः क्रोधक्कमस्तं क्रोधलमं 'गुणुप्पायणा हे 'ति गुणोत्पादन हेतुकं 'अण्णदव्वेणं' ति रस| विशेषोत्पादनाय, संयोज्येत्यर्थः, 'बी'ति वीतो- गतः अङ्गारो यस्मात्तद्वीताङ्गारं । 'खित्ताइक'ति (सू. २६८) क्षेत्रं -सूर्यतापक्षेत्रं, दिनमित्यर्थः, 'अणुग्ग'त्ति अनुगते सूर्ये अशनादि लात्वा उद्गते रवौ मुझे तदतिक्रान्तं यत्तत् क्षेत्रातिक्रान्तं तस्य 'कालाइक' ति कालं दिन प्रहरत्रयलक्षणं, शेषं तथैव, 'मग्गाइक 'ति अर्द्धयोजनातिक्रान्तस्य 'पमाणाइति द्वात्रिंशत्कवललक्षणं प्रमाणं तदतिक्रान्तस्य 'उवायणावित्त'त्ति उपादापप्य, प्रापप्येत्यर्थः, 'अद्धजोयण मेराए बीइकमावइत्त'त्ति अर्द्धयोजनमर्यादायाः परतो व्यतिक्रमय्य, नीत्वेत्यर्थः,'कुकुडिअंडगं 'त्ति कुक्कुड्यण्डकस्य प्रमाणं येषां अथवा कुटोब - कुटीरकमिव जीवस्थाश्रयत्वात् कुटी - शरीरं कुत्सिता अशुचिप्रायत्वात् कुटी कुक्कुटी तस्था अण्डकमिवाण्डकं उदरपूरकत्वादाहारः कुकुट्यण्डकं तस्य प्रमाणतो मात्रा - द्वात्रिंशत्तमांशरूपा येषां ते कुकुट्यण्डकप्रमाणमात्राः अतस्तेषां अयं अभिप्राय: - यावान् यस्य नरस्याहारस्तस्याहारस्य द्वात्रिंशत्तमो भागस्तत्पुरुषापेक्षया कवलः, इदमेव कवलमानमाश्रित्य प्रसिद्धकवल चतुःषष्ट्या दिमानाहारस्यापि पुरुषस्य द्वात्रिंशता
9850005157
~212~
७ शतके
११ उद्देशः
॥१०२॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
श्रीभग लघुवृत्ती
१ उद्देशः
गाथा:
कवलैः प्रमाणप्राप्ततोपपन्ना स्यात् , न हि स्वभोजनस्साई भुक्तवतः प्रमाणप्राप्तत्वमुपपद्यते, 'अवड्डोमोयरियत्ति अवमस्य ऊन-1 | स्वोदरस करणमवमोदरिका, अपकृष्टं किश्चिद्नमर्दू यस्यां सा अपार्दा, द्वात्रिंशत्कवलापेक्षया द्वादशानामपार्द्धरूपत्वात् , अपा
चासाववमोदरिका चेति समासः, एवं धर्मधर्मिणोरभेदादपाविमोदरिकः साधुः स्थान , एवं ज्ञेयं, 'दुभागपत्ते ति द्विभागः| अर्द्ध तत्प्राप्तो द्विभागप्राप्तः आहारः स्थात् इति गम्यं, 'ओमोयरिय'ति अबमोदंरिकः साधुरिति ज्ञेयं 'पगामति प्रकाम, अत्यर्थ रसभोगीति । 'सत्याइय'ति (स. २६९) शखाद-अग्रेरतीतं-उत्तीर्ण शखातीतं पृथुकादि 'सत्धपरि'त्ति वर्णाधन्यथाकरणेनाचित्तीकृतस्य 'एसिय'ति एषणीयस्य गवेषणा विशुद्धस्य 'बेसिय'त्तिव्येषितम्य ग्रहणेपणाग्रासैषणाविशोधितस्य, अथवा वेषो-मुनिरूपो वेषः स हेतुर्लाभे यस्य तद्वेषिकं, 'सामुदाणि'त्ति मिक्षारूपस्य, 'निक्वित्त'त्ति त्यक्तशस्त्रमुशलः, 'ववगय'त्ति व्यपगत| पुष्पमालाचन्दनानुलेपनः, 'बवगयचुयचत्तदेहंति व्यपगताः-खाश्रयपृथग्भूताः कृम्यादयः च्युता-मृताः स्वतः परतो वा | पृथ्व्यादयः, 'चइय'त्ति त्याजिता भोज्यद्रव्याद्दायकेन 'चत्त'त्ति खयमेव दायकेन भक्ष्यद्रव्यात् त्यक्ता देहा-अभेदविवक्षया
देहिनो यस्मात् स तमाहारं जीवैविप्पजडूं रहितमिति, अकयं अकृतं साध्वर्थ, अकारितं दायकेनेति, विशेषणद्वयेनानाधाकमिक उपात्तः, असङ्कल्पितं साध्वर्थ, अणाह्वयं न विद्यते आह्वान-आमन्त्रणं नित्यं मदगृहे पोपमात्रमन ग्राह्यमिति, अकीय'न्ति | नक्रीतकृतं, क्रयेण-मूल्येन साध्वथं न कृतं, अनुद्दिष्टं 'नवकोडि'त्ति इह कोटयो-विभागाः,ताश्चेमाः-न जीवं हन्ति न घातयति मन्तं नानुमन्यते ३, एवं न पचति ३ न क्रीणाति ३ एवंरूप ९ कोटिपरिशुद्ध, दशदोपविप्रमुक्तं, दोषाः शङ्कितम्रक्षितादयः, 'संकियमक्खिय निक्खिचे'त्यादि, उग्गमत्ति उद्गमश्च आधाकर्मादिदोषाः १६ उत्पादनादोषाः १६'धाई दुई निमित्ते' इत्यादि,
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~213
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
श्रीभग०
सूत्रांक [२५९३०८]
लघुवृत्ती
गाथा:
एतद्विषया एपणा पिण्डविशुद्धिस्तया शुद्धं 'असुरसुरं अचवचव'मिति द्वावेतावनुकरणशब्दौ,अहुयं अद्भुतं अविलम्बित-नाति- शतक
र उद्देशः मन्दं 'अपरिसाडि'त्ति अनवयवोज्झनं 'अक्खोवंजण'त्ति अक्षोपाञ्जनं-शकटधूम्रक्षणं व्रणानुलेपनं च-व्रणौषधं च अक्षोपाज-li नवणानुलेपने ते इव विवक्षितार्थसिद्धेः रसादिनिरभिष्वंगतया अक्षोपाञ्जनवणानुलेपनभूतोऽस्तं, 'संयमजाय'ति संयमयात्रा-संय-| मानुपालनं सैव मात्रा-आलम्बनसमूहांशः संयमयात्रामात्रा तदर्थ वृत्तिः-प्रवृत्तिर्यत्राहारे स संयमयात्रामात्रावृत्तिकस्तं, संयमभार-| बहनार्थितायै इति ॥ सप्तमशते प्रथम उदेशकः।।
'पञ्चक्खाय'ति (म. २७०) सर्वेभ्यः सच्चादिभ्यश्चतुर्यः प्रत्याख्यातं-प्रत्याख्यानं कृतं मयेति बदतस्तस्य नरस्य 'सुपञ्च'त्ति सुप्रत्याख्यातमिति सुष्ठु प्रत्याख्यानं कृतं स्यात् , नो-नैव दुष्प्रत्याख्यातमिति, 'सिय सुप्पचक्वायं' सिय दुप्पचक्वायं इति प्रतिपाद्य यत् प्रथमं दुष्प्रत्याख्यातत्ववर्णनं कृतं तद्यथासङ्ख्यन्यायत्यागेन यथासन्नतान्यायमङ्गीकृत्येत्ति द्रष्टव्यं णो एवं | अभिसम'चि नो-नैव 'एवं'ति वक्ष्यमाणप्रकारेण अभिसमन्वागतं-अवगतं स्यात् , 'नो सुप्पचक्खाय'ति ज्ञानाभावेन यथा|वदपरिपालनात् सुप्रत्याख्यातत्वाभावः,'तिविहं तिविहेणं'ति त्रिविध-कृतकारितानुमतिभेदमिश्र योगमाश्रित्य त्रिविधेन-मनो| वाकायलक्षणेन करणेन, असंजय'त्ति संयतो बधादिपरिहारप्रयतः विरतो-वधादेनिवृत्तः प्रतिहतानि-अतीतकालसम्बन्धीनि | निन्दातः प्रत्याख्यातानि च-अनागतप्रत्याख्यानेन पापकर्माणि येन स तथा, संयतादिपदानां कर्मधारयः, ततस्तनिषेधादसंयतविरतप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, 'सकिरिए'त्ति कायिक्यादिक्रियः, 'असंवुडि'ति असंवृताश्रवद्वारः, 'एगंतदंडे'त्ति एकान्तेन-सर्वथा परान् दण्डयति यस्स एकान्तदण्डः, एकान्तबालः, सर्वथा बालिशः, अज्ञ इत्यर्थः, 'मूलगुणे'त्ति(सू. २७१) प्राणा
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
अत्र शतक-6 उद्देशक: १ समाप्त:, अथ शतक-७ उद्देशक: २ आरभ्यते
~214
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
शतके २ उद्देशः
गाथा:
श्रीभगतिपातादिविरमणादयः ५, उत्तरगुणाः-पिण्डविशुद्ध्यादयः, 'देसमूलगुण'त्ति स्थूलप्राणातिपातादयः, सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानं | लघुवृत्ती
| साधूनां देशमूलगुणपत्याख्यानं श्राद्धानां, 'अणागय'गाह (५४) त्ति, पर्युषणादाबाचार्यादिवैयावृत्यकरणमनागतमित्यर्थः, | आह च-'होही पज्जोसवणे'त्यादि, एवमतिक्रान्तं स्यात् ,उक्तं च-"पजोसवणाइ तवो"ति ॥१॥'सो दाइ तब्बोकम्म०॥२"| मित्यादि, 'कोडी'ति कोटीसहितं मीलितप्रत्याख्यानद्वयकोटि, चतुर्थादि कृत्वाऽनन्तरमेव चतुर्थादिकरणमित्यर्थः,आह च-पट्ट| वणओ य दिवसोति ॥१।। 'नियंटियंति नियत्रितं नितरां यन्त्रितं-बद्धं प्रतिज्ञातदिनादौ ग्लानत्वावन्तरायभावेऽपि नियमात् | कर्तव्यमिति हृदयं, यदाह-'मासे मासे य तवोनि ॥१।'एयं पच्चक्खाणं०'ति ॥२॥" 'साकार'त्ति आक्रियन्ते इत्याकारा:प्रत्याख्यानापवादहेतवो महत्तराकारादयः, सहाकारर्वन्त इति साकारं, अविद्यमानाकारं अनाकारं, 'परिमाणकर्ड'ति दत्यादिभिः | |कृतपरिमाणं परिमाणकृतं, आह च-'दत्तीहि व कवलेहि व०'त्ति ॥१॥ 'णिरबसेसं ति निरवशेष समग्राशनादिविषयं, आह च-'सव्वं असणं सव्वं च पाणगं०' ति॥शा 'संकेयं चेव'त्ति सङ्केत:-चिह्न, सङ्केतयुक्तत्वात् सङ्केतमङ्गुष्ठादि, यदाह-'अंगुट्टमुट्टि गंठी 'ति ॥१॥" अद्धा-कालस्तस्याः प्रत्याख्यानं पौरुष्यादिकालस्य नियमन,आह-'अद्वापचक्खाणं'ति ।।१।।" उक्तमिति दशविधप्रत्याख्यानं 'अपच्छिम ति अपश्चिमा मरणं प्रतीतं, यद्यपि प्रतिक्षणमावीचीमरणमस्ति तथापि तन्न गृह्यते, किं तर्हि ?, विव|क्षितं सर्वायुष्कक्षयलक्षणमिति, मरणमेवान्तो मरणान्तस्तत्र भवा मारणान्तिकी, संल्लिख्यते-कृशीक्रियते अनया शरीरकपायादि | इति संलेखना-तपोविशेषलक्षणा, तस्या जोपण-सेवनं तस्याराधना-अखण्डकालकरणं, तद्भवाऽपधिममारणान्तिकसंलेखनाजोष- णाराधनता, इह च सप्त दिगवतादयो देशोत्तरगुणाः, संलेखना तु भजनया, तथाहि-सा देशोत्तरगुणवतो देशोत्तरगुणः, आव-|
DHAADHAARONDOETROCHOTHO
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~215
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
गाथा:
श्रीभगःश्यके तधाभिधानात , इतरस्य तु सर्वोत्तरगुणः, साकारानाकारादिप्रत्याख्यानरूपत्वात् , इति ॥ 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिय'त्ति| शतके लघुवृत्ती| (सू. २७२) मनुष्या नार्यच मूलदेशगुणप्रत्याख्यानिनः अप्रत्याख्यानिनश्च, नवरं पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चो देशत एवं मूलगुणप्रत्याख्या- २ उद्देश:
निनः, सर्वविरतेस्तेषामभावात् , इह चोयं गाथया-"तिरियाणं चारित्तं निवारियं अहव तो पुणो तेसिं । सुब्बइ बहुयाणं चिय महव्वयारोवणं समए ॥१॥" परिहारोऽपि गाथयैव "ण महब्वयसम्भावेऽवि चरणपरिणामसंभवो तेसि । ण बहुगुणाणंपि जहा केवलसंभृहपरिणामो ॥२॥" अथ मूलगुणप्रत्याख्यानादिवतामल्पत्वादि चिन्तयति-'सब्वत्थोवा जीवा मूलगुण'त्ति देशतः सर्वतो वा ये मूलगुणवन्तस्ते स्तोकाः, देशसर्वाभ्यामुत्तरगुणवतामसङ्ख्येयगुणत्वात् , इह च सर्व विरतेषु ये उत्तरगुणवन्तस्तेऽवश्य
मूलगुणवन्तः,देशमूलगुणवन्तस्तु स्यादुत्तरगुणवन्तः स्यात्तद्विकलाः, य एव च तद्विकलास्त एवेह मूलगुणवन्तो ग्राह्याः, ते चेतरेभ्यः मस्तोका एव, बहुतस्यतीनां दशविधप्रत्याख्यानयुक्तत्वात् , तेऽपि च मूलगुणेभ्यः सख्यातगुणा एव नासङ्ख्यातगुणाः, सर्व-|
यतीनामपि सङ्ख्यातत्वात् , देशविरतेषु पुनर्मूलगुणवद्भयो भिन्ना अपि उत्तरगुणिनो लभ्यन्ते, ते च मधुमांसादिविचित्रामि| ग्रहवशादहुतराः स्युरिति च कृत्वा देशपिरतोत्तरगुणवतोऽधिकृत्योत्तरगुणवतां मूलगुणवद्भयोऽसङ्ख्यातगुणत्वं स्याद् अत आह'उत्तरगुणपचक्खाणा असंखिजगुण'त्ति, 'अपञ्चकवाणी अणंतगुण'त्ति मनुष्यपश्चेन्द्रियतिर्यश्च एव प्रत्याख्यानिनो अन्ये त्वपत्याख्यानिन एव, वनस्पतिप्रभृतिकत्वात्तेषामनन्तगुणत्वमिति, मनुष्यसूत्रे 'अपवाखाणी असंखिजगुण'त्ति यदक्तं तत् सम्मूछिमग्रहणेनाबसेय, इतरेषां सङ्ख्यातत्वात् , 'एवं अप्पाबहुगाणि तिषिणवि जहा पढमिल्लए दंडए'त्ति तत्रैकं । जीवानामिदमेव, द्वितीयं पश्चेन्द्रियतिरश्चां, तृतीयं तु मनुष्याणां, एतानि च यथा निर्विशेषेण मूलगुणादिप्रतिबद्धे दण्डके उक्तानि
FRIDE RIDORIOGRAHASAMACHARIDABADCHIDARADHIFICINE
दीप अनुक्रम [३२७
३८०]
॥१०४॥
~216~
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२५९
३०८]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३२७
३८०]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [७], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
U JE JOJOC JOCCLU
एवमिह त्रीण्यपि वाच्यानि, विशेषमाह - 'नवरं' इत्यादि, पंचिदिया तिरिक्खजोणिया मणुस्सा य एवं चेव त्ति यथा जीवाः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यान्यादय उक्ताः एवं पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चो मनुष्याश्च वाच्याः, इह च पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चोऽपि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनः स्युरित्येवमवसेयं, देशविरतानां लेशतः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानस्याभिमतत्वादिति । मूलगुणप्रत्याख्यानिप्रभृतयश्व संयतादयः स्युरिति संयतादिसूत्रं 'तिन्निवि'त्ति जीवास्त्रिविधा अपीत्यर्थः, 'एवं जहेवेत्यादि, एवं अनेनैवाभिलापेन यथैव प्रज्ञापनायां तथैव सूत्रमिदमध्येयं तच्चैत्रम् - नेरइया णं भंते! किं संजया १ असंजया २ संजया संजया ३१, गो०! नो संजया असंजया नो संजयासंजया' इत्यादि, 'अप्पेत्यादि, अल्पबहुत्वं संयतानां तथैव यथा प्रज्ञापनोक्तं, 'तिष्णिवि'त्ति जीवानां पश्चेन्द्रियतिरक्षां मनुष्याणां च तत्र सर्वस्तोकाः संयता जीवाः, संयतासंयता असख्येयगुणाः, असंयता अनन्तगुणाः, पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चस्तु सर्वस्तोकाः संयतासंयताः, असंयता असङ्ख्येयगुणाः, मनुष्यास्तु सर्वस्तोकाः संयताः संयतासंयताः सङ्ख्येयगुणाः, असंयता असख्येयगुणा इति । संयतादयस्तु प्रत्याख्यानादिमध्ये सति स्युरिति प्रत्याख्यानादिसूत्रं, ननु पष्ठशते चतुर्थोद्देश के प्रत्याख्यानादयः प्ररूपिता इति किं पुनस्तत्प्ररूपणेन ?, सत्यमेतत् किन्त्वल्पबहुत्वचिन्तार हितास्तत्र प्ररूपिताः, इह तु तद्युक्ताः सम्बन्धान्तरद्वारायाताश्चेति । जीवाधिकारात्तच्छाश्वतश्चसूत्राणि - 'दव्वट्टयाए 'ति जीवद्रव्यत्वेनेत्यर्थः, 'भावडयाए' ति नारकादिपर्यायत्वेनेति ॥ सप्तमशते द्वितीयोद्देशक विवरणम् ॥
'पाउसे 'ति (सू. २७४ ) प्रावृडादौ बहुत्वाजलस्नेहस्य महाहारतोक्ता, प्रावृट् च श्रावणादि वर्षारात्रोऽश्वयुजादिः 'सरदे' चि शरद् मार्गशीर्षादिः, तत्र चाल्पाहाराः स्युरिति, ग्रीष्मे सर्वाल्पाहारतोक्तेः, अत एव शेषे स्वल्पाहारता क्रमेण ज्ञेया, 'हरियगरे
अत्र शतक-७ उद्देशकः २ समाप्तः अथ शतक-७ उद्देशक: ३ आरभ्यते
~ 217~
• शतके २ उद्देशः
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
श्रीभगवा
७ शतके
लघुवृत्ती
नात
गाथा:
|रिजमाणति हरितकाच-नीलकाः रेरिज्यमाना-देदीप्यमानाः 'सिरीए' श्रिया बनलक्ष्म्या 'उसिणजोणिय'त्ति उष्णमेव | योनिर्येषां ते उष्णयोनिकाः। मृला मूलजीवति (सू. २७५) मूलानि मूलजीवैः स्पृष्टानि-व्याप्तानि, 'जाव' यावत्करणात् 'खंधा |
उद्देशः खंधजीवफुडा, एवं तया साला पवाला पुफा फला' इत्यादि दृश्यं, 'जई ति यदि भदन्त ! मूलानि मूलादिजीवैः स्पृष्टानि | तदा 'कम्ह'त्ति कमात्-केन हेतुना वनस्पतय आहारयन्ति ?, आहारस्य भूमिगतत्वात , अत्रोत्तर-मूलानि मूलजीवस्पृष्टानि, केबल | पृथ्वीप्रतिबद्धानि, 'तम्ह'त्ति तस्मात् प्रतिबन्धात् पृथ्वीरसं मूलजीवा आहारयन्ति, कन्दाः कन्दजीवस्पृष्टाः केवलं मूलजीवप्रतिबद्धाः, तस्मात् मूलजीवोपानं पृथ्वीरसमाहारयन्तीति, एवं स्कन्धादिष्वपि वाच्यं ॥ 'आलुए'त्ति (सू. २७६) एतेऽनन्तकायभेदा लोक-1 रूढिगम्याः, 'तहप्पगार'चि तथाप्रकारा-आलुकादिसदृशाः, 'विविहसत्त'त्ति विविधा-बहुप्रकारा वर्णादिभेदात् सच्चा येषां | |ते विविधसञ्चास्ते तथा, अथवा विविधा-विचित्रकर्मतया अनेकविधाः सच्चा येषु ते तथा ।। 'सिय भंते ! कण्हलेसे नेरहए'। | इत्यादि (स. २७७) ठिई पडुच्च'त्ति, अत्रेयं भावना- सप्तमपृथिवीनारकः कृष्णलेश्यस्तस्य स्खस्थितौ बहुक्षपितायां तच्छेपे वर्त्तमाने पञ्चमपृथिव्यां सप्तदशसागरस्थिति रको नीललेश्यस्समुत्पन्नस्तमपेक्ष्य स कृष्णलेश्योऽल्पकर्मा व्यपदिश्यते, एवमुत्तरसत्राण्यपि, भावनीयानि, 'जोइसियस्स'ति एकस्या एव तेजोलेश्यायास्तस्य सद्भावात संयोगो नास्तीति । सलेश्यजीवाव वेदनावन्तः |स्युरिति वेदनासूत्राणि 'कम्म वेयण'त्ति (सू. २७८) उदयप्राप्तं कर्म वेदना,धर्मधर्मिणोरभेदविवक्षणात , 'नोकम्मं णिज्जरइ'ति |कर्माभावो निर्जरा, तस्या एवंस्वरूपत्वादिति 'नोकम्मं णिजरिंस'त्ति बेदितरसं कर्म नोकर्म तन्निर्जरितवन्तः, कर्मभूतस्य || कर्मणो निर्जरणासम्भवादिति, 'अब्वोच्छित्तिनयहाए'त्ति (सू. २७९) अव्यवच्छित्तिप्रधानो नयोऽव्यवच्छित्तिनयस्तस्यार्थोऽ
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~218~
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२५९
३०८]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३२७
३८०]
श्रीभगः
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [७], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
व्यवच्छित्तिनयार्थस्तद्भावस्तत्ता तया अव्यवच्छित्तिनयार्थतया, द्रव्यमाश्रित्य शाश्वता इति, 'वोच्छित्तिनय'त्ति व्यवच्छित्तिप्रधांनो यो नयस्तस्यार्थो यः पर्यायलक्षणस्तस्य यो भावः सा व्यवच्छित्तिनयार्थता तया पर्यायानाश्रित्याशाश्वता नारका इति ॥ सप्तम| शते तृतीय उद्देशकः ॥
'एते जहा जीवाभिगमे ति ( स. २८१ ) एवं च तत्सूत्रं पुढविकाइया जाय तसकाइया, से किं तं पुढविकाइया ?, पुढविकाइया दुबिहा पण्णत्ता, तं०- सुहुमपुढविकाइया बादरपुढविका० ' इत्यादि, अंतः पुनरस्य एवं 'एगे जीवे एगेणं समएणं एवं किरियं पकरेह, तंजहा सम्मत्तकिरियं मिच्छत्तकिरियं वा' अत एवोक्तम्- 'जाब कम्मत्तेत्यादि, वाचनान्तरे त्विदं दृश्यते-जीवा छब्बिह पुढवी जीवाणं ठिइ भवठिई काए । निल्लेवण अणगारो किरिया सम्मत्तमिच्छत्ते ||५|| त्यादि, तत्र च पद्विधा जीवा दर्शिता एव, 'पुढवि'त्ति पद्विधा बादरपृथ्वी लक्ष्णा १ शुद्धा २ वालुका ३ मनःशिला ४ शर्करा ५ खरपृथ्वी ६ भेदात् एषामेव पृथ्वीभेदजीवानां स्थितिरन्तर्मुहुर्त्तिका जघन्या यथायोगं द्वाविंशतिसहस्रान्ता वाच्या, तथा नारकादिषु भवस्थितिर्वाच्या, सा च सामान्यतोऽर्मुहूर्त्तादिका त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमान्ता तथा कार्यस्थितिर्वाच्या, सा च जीवस्य जीवकाये सर्वाद्धमित्यादिका, तथा निर्लेपना वाच्या, सा चैवम् - प्रत्युत्पन्नपृथिवीकायिकाः समयापहारेण जघन्यपदेऽसङ्ख्याताभिरुत्सर्पिण्यव सर्पिणीमिरपहियन्ते, एवमुत्कृष्टपदेऽपि, किन्तु जघन्यपदादुत्कृष्टपदमसङ्ख्येयगुणमित्यादि । 'अणगार'त्ति अनगारवक्तव्यता वाच्या, सा चेयम्-अविशुद्ध| लेश्योऽनगारः असमवहतेनात्मना अविशुद्धलेश्यं देवं देवीमनगारं च जानाति, नायमर्थः ' इत्यादि किरिया सम्मत्तमिच्छत्ते 'ति एवं | दृश्यम् - अन्ययूथिका एवमाख्यान्ति - एको जीव एकेन समयेन द्वे क्रिये कुर्यात् सम्यक्त्वक्रियां च मिध्यात्वक्रियां चेति, मिथ्या
अत्र शतक-७ उद्देशकः ३ समाप्तः, अथ शतक-७ उद्देशक: ४ आरभ्यते
~219~
७ शतके
४ उद्देशः
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[२५९३०८]
गाथा:
श्रीभग चैतद्विरोधादिति ॥ सप्तमशते चतुर्थ उद्देशकः॥
७शतके लघुवृत्तौ जोणिसंगहे'त्ति योनिः-उत्पत्तिहेतुर्जीवस्य तया सङ्ग्रहो योनिसङ्ग्रहः, 'अंडय'त्ति अंडजा-हंसादयः, 'पोय'त्ति पोतजाः-| उद्देश:
पोतबद्-चखवजरायुवर्जिततया शुद्धदेहा योनिविशेषाजाताः पोता इव वा-वखसम्मार्जिता इव जाताः पोतजा:-बल्गुल्यादयः,'संमु|च्छिम'त्ति समूर्छनयोनिविशेषधर्मेण निर्वृत्ताः सम्मूछिमाः-वहिकादयः,एवं 'जहा जीवाभिगमे'त्ति,तत्सूत्रं चैवम्-अंडया तिविहा|
पण्णता, तंजहा-इत्थी पुरिसा नपुंसगा, एवं पोययावि, तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सम्वे नपुंसगा'इत्यादि, अन्तमत्रं चेदम्-10 NI'अस्थि विमाणाई विजयाई वेजयाई जयंताइ अपराजियाई ?, अस्थि, ते णं भंते ! विमाणा केमहालया पण्णत्ता?, गोयमा ! जावइयं |
च णं मूरिए उदेइ जावइयं च णं सरिए अत्थमेह, यावताऽन्तरेणेत्यर्थः, एयारूबाई नव ओबासंतराइं अत्थेगइयस्स देवस्स एगे माविकमे सिया, से णं देवे ताए उकिट्ठाए तुरियाए जाव दिव्वाए देवगईए बीईवयमाणे २ एगाहं या दुयाहं वा उकोसेणं छम्मासे | 1वीईवयति' शेषं तु लिखितमेवास्ति, एतदेव च पर्यन्तसूत्रतया 'जाव'ति यावत्करणेन दर्शितमिति ।। सप्तमशते पश्चन उद्देशकः।। | 'जे भविए'त्ति (सू. २८२) यो जीवो भविको, नैरयिकेषु उपपत्तुकामः स्यादित्यर्थः, 'एगतदुक्खं वेयणं वेयंति'त्ति एकान्तदुःखरूपां वेदनां वेदनीयकर्मानुभूति 'आहच सायंति कदाचित्सुखरूपा, नरकपालादीनामसंयोगकाले, 'एगंतसाय'ति भवप्रत्ययात् 'आहच्चअसायंति प्रहाराद्युपनिपातात् , 'ककस'त्ति (स. २८५) ककशैः- रौद्रदुःखैवेद्यते यानि तानि कर्कशवेदनीयानि स्कन्दकाचार्यसाधूनामिव, 'अककस'ति अकर्कशेन–सुखेन वेद्यन्ते यानि तानि अकर्कशवेदनीयानि भरतादीना| मिव, 'पाणाइवायवेरमणेणं ति(स. २८५)संयमेनेत्यर्थः, नारकादीनां तु संयमाभावात्तदभावोऽवसेयः, 'अदुक्खणयाए'ति
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
॥१०६॥
अत्र शतक-७ उद्देशक: ४ समाप्त:, अत्र शतक-७ उद्देशक: ५ आरब्ध: एवं समाप्त:, अथ शतक-७ उद्देशक: ६ आरभ्यते
~220
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२५९३०८]
श्रीभग
लघुवृत्ती
६ उद्देशः
गाथा:
न दुःखस्य करणं अदुःखनं तद्भावस्तता तया अदुःखनतया, अदुःखकरणेनेत्यर्थः, 'असोयण'त्ति अशोचनतया दैन्यानुत्पादने
७ शतके नेत्यर्थः, अजूरण'त्ति शरीरापचयकारिशोकानुत्पादनेनेत्यर्थः, अतिप्पण'त्ति अश्रुलालादिक्षरणकारणशोकानुत्पादनेन,'अपि|हण'त्ति यष्ट्यादिताडनपरिहारेण 'अपरिताव'त्ति शरीरसरितापानुत्पादनेन । दुःखप्रस्तावादिदमाह-'उत्तमकट्ठपत्ताएत्ति | उत्तमकाष्ठाप्राप्तायां, उत्तमावस्थां गतायामित्यर्थः, 'आगारभावपडोयारे'त्ति आकारभावस्थ-आकृतिलक्षणपर्यायस्य प्रत्यव-| तार:-अवतरणं आकारभावप्रत्यवतारः 'हाहाभूए'त्ति (सू. २८५) हाहेतिशब्दस्य दुःखाउँन करणं हाहोच्यते तत् गतः-प्राप्तो यः कालः स हाहाभूतः 'भभाभूए'त्ति भंभेतिशब्दस्य दुःखार्तगवादिभिः करणं भम्भोच्यते, शेष तथैव, 'कोलाहल'त्ति कोला-IM हल इहाशकुनिन्दध्वनिः, शेषं तथैव, 'समाणुभावे'त्ति समा-दुष्षमदुष्पमाकालस्तस्थानुभावेन-सामर्थेन 'खरफरुस'त्ति अति-| | कठोरा धूल्या च मलिना ये वातास्ते 'दुब्बिसहा' दुस्सहाः 'वाउल'त्ति व्याकुलाः 'संवय'त्ति तृणकाष्ठादिसंवर्चका 'वाहितित्ति वास्यन्ति, 'इहत्ति अस्मिन् काले,'अभिक्खं अभीक्ष्णं 'धूमाहिति य दिस'त्ति धूमायिष्यन्ते च-धूममुद्रमिष्यन्ति |च पुनर्दिशः, ताः किंभृताः?-'समंतारउ'त्ति समन्तात् रजःस्खला-रजोयुक्ताः अत एव 'रेणु' धूल्या मलिनाः, अन्धकार| वृन्देन निरस्तदृष्टिप्रसराः 'सम' कालरूक्षतयेत्यर्थः, 'अहिय'ति अधिकं अहितं वा-अपथ्यं चन्द्राः शीतं मोक्ष्यन्ति 'अदुत्तरति अथापरं च 'अरस'त्ति अमनोज्ञरसा मेघाः 'विरस'त्ति नीरसमेघाः, 'खार'त्ति सर्जादिक्षारसहरमेघाः 'खत्त'त्ति करीपसग्मेघाः, 'अग्गिति अग्निवदाहकजलाः, 'विज्जु'त्ति विद्युन्निपातवन्तः 'विस' विषसदृशाः, 'असणि'त्ति करकनिपातवन्तः, अथवा गिरिविदारणत्वावमेघाः, 'अपियणिज्जे त्ति अपातव्यजला इत्यर्थः, कचित् 'अजावणिज्जो'त्ति अया
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~221
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
गाथा:
श्रीभग पनीयोदकाः न यापनाहेतुनीर येषां ते तथा 'चण्डानिल'त्ति चण्डवायुना प्रहतानां तीक्ष्णानां वेगवतीनां नीरधाराणां निपात
७ शतके लघुवृत्ती प्रचुराः, 'वासंति' वर्षा-वृष्टिं 'वासिहिंति' वर्षिष्यन्ति, 'जेण'ति येन वर्षेण प्रागुक्ता मेघाः पट्टणाश्रमगतं 'जणवयं ति |
६ उद्देशः जनपद-मनुष्यलोकं,चतुष्पदशब्देन महिप्यादयो गृह्यन्ते, 'गवेलग'त्ति गोशब्देन गावः एलका-उरभ्राः 'खहयर'त्ति खहच-In | रान्-पक्षिसङ्घातान , 'गामारण्ण'त्ति ग्रामारण्याचारनिरतान् सप्राणान् बहुप्रकारान् द्वीन्द्रियादीन् 'रुक्म्य'त्ति वृक्षा:-चूता-1 दयः गुच्छा-ताकीप्रभृतयः गुल्मा-नवमालिकादयः लता अशोकलतादयः वल्ल्यो-बालुवादयः तृणानि-वीरणादीनि पर्वगा| इक्षुप्रमुखाः हरितानि-दूर्वादीनि औषध्यः-शाल्यादयः प्रवाला:-पल्लवादयः शाल्यादिवीजसूचयः, ते आदौ येषां ते तानि, आदि| शब्दात् कदलीपमादिग्रहः, 'तणवणस्स'त्ति बादरखनस्पतिप्रभृतीनित्यर्थः, विद्धंसेहिंति' विध्वंसयिष्यन्तीति सम्बन्धः, पब्व
य'त्ति पर्वतननात्-उत्सवविस्तारणात पर्वता:-क्रीडापर्वताः उज्जयन्तादयः गृणति-शब्दायन्ते जननिवासभूतहेतुत्वेनेति गिरयो मगोपालगिरिचित्रकूटप्रमुखाः 'डोंगररा' शिलोचयमात्ररूपाः 'उत्थलति उत्-उन्नतानि धूलिस्थलानि उत्थलानि, 'भट्ठति | भ्राष्ट्रा:-पांश्वादिवर्जितभूमयः, ततस्ते आदियेषां ते तान् , आदिशब्दात् प्रासादशिखरादिपरिग्रहः,'विरावेहिंति' विद्रावयिष्यन्ति । 'सलिल बिलानि' भूमिनिझराः 'गर्ताः' प्रतीताः 'दुर्गाणि' खातिकाप्राकारादिदुर्गमाणि विषमभूस्थितानि 'निण्णु'ति निम्नोबतानि प्रतीतानि 'समाक'त्ति समाकरिष्यति 'तत्तसम'त्ति तप्तेन-तापेन समा-तुल्या ज्योतिषा-वह्निना भूता-जाता या सा तथा, रेणुः-वालुका 'चलणिति चरणप्रमाणश्चलनीति कर्दम उच्यते,'दुन्निक'त्ति दुःखेन नितरां क्रमणं यस्यां सा दुनिष्क्रमाः।
॥१०७|| 'अणाइज'त्ति अनादेये वचनप्रत्याजाते येषां ते अनादेयवाक्प्रत्याजाताः, प्रत्याजातं तु जन्म, 'कूडकवड'चि कूट-कूटनाणकं |
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~222
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
श्रीभग
[२५९३०८]
लघुत्तौ
गाथा:
HOTOLEDIOSMOSIDHAMAPACHHIDESHINADEEPIDERApps
कपट-वञ्चनाय यद्वेषान्तरादिकरण गुरुनिओगति गुरुषु-मात्रादिपु नियोगेन-अवश्यतया यो विनयस्तेन रहिताः,'खरफरुस'त्ति ७ शतके |खरपरुषाः स्पर्शतोऽतीवकठोरा 'ध्यामवर्णा'धूमवर्णाः 'फुट'त्ति विकीर्णकेशाः 'बहुण्हारुति बहुस्नायुभिः संपिनद्धं-सम्बद्ध दुर्द-10 उद्दशा |र्शनीयं रूपं येषां ते तथा, 'संकुडिय'त्ति सङ्कुचितं वलीलक्षणतरङ्गैः परिवेष्टितमङ्गं येषां ते तथा, के इवेत्याह-'जरापरिणय'त्ति | जरापरिगतस्थविरनरा इव, प्रविरला दन्तविरलत्वेन परिशटिता च दन्तश्रेणियेषां ते तथा विकरालतुच्छदशनश्रेणिमुखाः, 'वंकवली ति वंक-वक्रं बलिमिः विकृतं विकरालं भेषणं-भयकृन्मुखं येषां ते तथा, 'कच्छु'त्ति कच्छु:-पामा तया 'कसरति कशरैःखसरैरमिभूता-व्याप्ता ये ते 'खरनख'त्ति खरतीक्ष्णनखानां कण्ड्यनेन 'विक'त्ति विकृताकृतित्रणा तनुर्येषां ते तथा, 'द| किटिभ'चि दकिटिभसिध्मानि क्षुद्रकुष्ठविशेषास्तैः स्फुटिताः-परुषा च्छवि:-वपुस्त्वक येषां ते तथा, 'चित्तलंग'त्ति चित्राङ्गाः, 'टोल'ति टोलगतयो-विषमगतयो यद्वा विषमाकृतयः, 'विसम'न्ति विषमाणि दीर्घहखादिना सन्धिरूपाणि बन्धनानि येषां ते तथा, 'उक्कुडय'ति उत्कुटुकानि-असम्बद्धानि अस्थिकानि-कीकसानि येषां ते तथा 'विभक्ता' भोजनविशेषरहिताः दुर्वला:-कुत्सितसंहननाः कुप्रमाणा:-प्रमाणहीनाः असंस्थिताः-कुसंस्थाना:-सनाकुशयाः कुभोजिनः खलती-स्खलन्ती बिहला गतिर्येषां ते 'बिगयचिति विकृतचेष्टा नष्टतेजसच, 'सीय'त्ति शीतोष्णखरपरुषवातेन 'विज्झडिय'त्ति व्याप्त मलिनं च पांशुरूपेण रजसार 'उग्गुंडिय'त्ति उद्गुण्डितं-उद्धूलितं अङ्गोपाङ्गं येषां ते तथा, 'उस्सण्णाति प्रायः 'धम्मसण्ण'त्ति धर्मश्रद्धा, 'रयणि' रने:हस्तस्य प्रमाणं चतुर्विंशत्यङ्गुलमानं तेन मात्रा-परिमाणं येषां ते तथा, 'सोलसवासाइति षोडशविंशतिवर्षपरमायुषः, 'पुत्त'त्ति पुत्रनप्तृपरिवारप्रणयबहुलाः, अनेनाल्पायुष्टत्वेऽपि बह्वपत्यता तेषामुक्ता, अल्पेनापि कालेन यौवनसद्भावादिति, निस्साए'त्ति
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~223
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२५९
३०८]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३२७
३८०]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [७], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
İCİLİCİCİLDIGU
निश्राय, निश्रां कृत्वेत्यर्थः, 'निगोदाः' कुटुम्बानि, 'बीयं'ति बीजमिव वीजं भविष्यञ्जन हेतुत्वात् 'बीयमेत्त 'त्ति बीजस्येव मात्रापरिमाणं येषां ते बीजमात्राः, खल्पाः स्वरूपत इत्यर्थः, 'रह'त्ति रथपथः शकटचक्रद्वयमितमार्गः, 'अक्खसोय'त्ति अक्षश्रोत:चक्रे धुरः प्रवेशरन्ध्रः तदेव प्रमाणमक्षः श्रोतः प्रमाणं तेन मात्रा - परिमाणं समवगाहतो यस्य तत्तथा 'बोज्झिहिंति' वक्ष्यतः, 'आउबहुले' बहुपकायमित्यर्थः, 'निद्धाहिंति' निर्द्धाविष्यन्ति - निस्सरिष्यति 'गाहिंति' ग्राहयिष्यन्ति, स्थलेषु स्थापयिष्यन्ती| त्यर्थः, 'निस्सील'त्ति महाव्रताणुव्रतविकलाः निर्गुणाः- उत्तरगुणवियुक्ताः निर्मेराः कुलादिमर्यादारहिताः 'खोद्दाहार' ति क्षौद्रं - मधु तद्भोजिनः, 'कुणिम'त्ति कुणपः शवस्तद्रसोऽपि वसादिः कुणपस्तदाहारयन्तीति-कुणपाहाराः, 'उववज्जि हिन्ति' उत्पत्स्ययन्ते 'ते णं'ति ते अच्छा ऋक्षाः तरच्छा - व्याघ्रविशेषाः, 'परस्सरा' शरभाः, 'ढंका' काका: ढिलकाः- मधुगा मद्भवो जलवायसाः 'सिहि'त्ति शिखिनो मयूरा इत्यर्थः ॥ सप्तमशते षष्ठ उद्देशकः ॥
'आउत 'ति (सु. २८८) आयुक्तं यथा स्यात् तथा, आयुक्तं तु सावधानता, 'उस्सृत्तं 'ति उत्सूत्रं यथा स्यात् तथा, सूत्रातिक्रमेणेत्यर्थः, 'रीयमाणे'त्ति रीयतो गच्छत इत्यर्थः ॥ 'रूवी 'त्यादि (सू. २८९ ) सूत्रवृन्दमाह, तत्र रूपं - मूर्तता तदस्ति येषां ते रूपिणः, तद्विपरीतास्त्वरूपिणः, 'काम'त्ति काम्यन्ते – अभिलष्यन्ते येनेति कामाः मनोज्ञाः शब्दाः संस्थानानि वर्णाश्च, अत्रोत्तरम् - रूपिणः कामाः, नो अरूपिणः, पुद्गलधर्मत्वेन तेषां मूर्त्तत्वादिति, 'सच्चित्त'ति सच्चित्ता अपि कामा स्युः, समनस्क - प्राणिरूपापेक्षया, अचित्ता अपि ते शब्दद्रव्यापेक्षया असंज्ञिजीवशरीररूपापेक्षया चेति, 'जीवा णं'ति जीवा अपि कामाः स्युः जीवशरीररूपापेक्षया, अजीवा अपि ते शब्दापेक्षया चित्रशालभञ्जिकारूपापेक्षया चेति, 'जीवाणं'ति जीवानामेव कामाः, काम
अत्र शतक-७ उद्देशकः ६ समाप्तः, अथ शतक-७ उद्देशक: ७ आरभ्यते
~ 224~
० शतके
७ उद्देशः
||१०८॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
श्रीभग
सूत्रांक [२५९३०८]
शतके
लघुवृत्ती
७ उद्देशः
गाथा:
IDEADHADICIRCLEADITIHADHAORADHDHIRIDHHD,
| हेतुत्वात् , नो अजीवानां कामाः, कामासम्भवादिति । 'रूवि'मित्यादि, भुज्यन्ते-उपभुज्यन्ते वपुषा इति भोगा-गन्धरसस्पर्शत्रय
रूपाः रूपिणो भोगाः, नो अरूपिणः, पुद्गलधर्मत्वेन तेषां मूर्चत्वादिति, सश्चित्ता अपि भोगा गन्धादिप्रधानजीवशरीराणां केषा|श्चित् समनस्कत्वात् , अचित्ता अपि ते, गन्धादिप्रधानजीवशरीराणां केषांचिदमनस्कत्वात् , 'जीवावि भोगि'त्ति जीवशरीराणां गन्धयुक्तत्वाजीवा भोगाः, 'अजीवावि भोगि'त्ति अजीवद्रव्याणां गन्धादिगुणोपेतत्वादिति । 'सब्बत्थोवा कामभोगि'त्ति ते हि चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाच स्युः, तेच स्तोका एव, नोकामिनो नोभोगिनस्तेच सिद्धा एव, तेच तेभ्यः प्रागुक्तेभ्योऽनन्तगुणाः, |'भोगि'त्ति एकद्वितीन्द्रियास्तेभ्योऽनन्तगुणाः, वनस्पतीनामनन्तगुणत्वादिति ।। 'से नूर्ण ति (म. २९०) स नरो नूनं-निश्चितं || | भदन्त ! 'खीण'त्ति भोगास्सन्ति यस्य तद्भोगि-वपुस्तरक्षीणं यस्य तपोरोगादिभिः स क्षीणभोगी-क्षीणतनुः, दुर्वल इत्यर्थः, |'उहाणेणं' उत्थानेन-ऊ/भवनेन 'कम्मेणं'ति गमनादिना 'यलेणं'ति देहप्राणेन 'बीरिएण'ति जीवबलेन 'पुरिसकारत्ति पुरुषाभिमानेन, साधितस्वप्रयोजनेनेत्यर्थः, 'भोगभोगाईति मनोज्ञशब्दादीन् 'से नूर्ण ति अथ भदन्त एवं अनन्तरोक्तमर्थ बदथ यूयमिति प्रश्नः, पृच्छतोऽयमभिप्रायो-यद्यसौ न प्रभुस्तदाऽसौ भोगभोजनासमर्थत्वात् न भोगी, अत एव न भोग| त्यागी, अतः कथं निर्जरावान् ?, कथं वा वर्गमनपर्यवसानोऽस्तु ?, उत्तरं तु 'नो इण'त्ति, कस्माद् !, यत:-'पभू णं से'त्ति
स क्षीणभोगी प्रभु-समर्थः । 'आहोहिए 'ति अधोऽवधिको-नियतक्षेत्र विषयावधिज्ञानी 'परमाहोहि'त्ति परमावधिज्ञानी॥ HI'एगाया' (स. २९१) एके केचन, न सर्वे सम्मृळिमा इत्यर्थः, 'अंधत्ति अन्धा-अज्ञानाः मूढो मूर्खस्तच्चश्रद्धानं प्रति, एत
एवोपमयोच्यन्ते-'तमति तम प्रविष्टा इव तमःप्रविष्टाः 'तमपडल'त्ति तमः पटलमिव तमम्पटलं-ज्ञानावरणं मोहो-मोह
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
Summ
~225
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
गाथा:
श्रीभग०
MIनीयं तदेव जाल मोहजालं ताभ्यां प्रतिच्छन्ना-आच्छादिता ये ते तथा, 'अकाम'त्ति अकामो-वेदनानुभवे अनिच्छा अमनस्क-RD शतक लघुवृत्ती
८ उद्देशः त्वात् स एव निकरणं-कारणं यत्र तदकामनिकरणं अज्ञानप्रत्ययमिति यथा स्यात्तथैव, वेदना सुखदुःस्वरूपां वेदनं वा संवेदनमनुभवन्तीत्यादि,'अत्थी'त्यादि, अस्त्ययं पक्षो यदुत 'पभूविपत्ति प्रभुरपि-संज्ञित्वेन यथा तद्रूपवेइनादिज्ञाने समर्थोऽपि, आस्तामसंज्ञित्वेनाप्रभुरित्यपिशब्दार्थः, अकामनिकरणं अनिच्छाप्रत्ययमनाभोगात् यथा स्यादेवं वेदनां वेदयन्तीति प्रश्नः, उत्तरं तु 'जे गंति यः प्राणी संज्ञित्वेनोपायसद्भावेन च हेयादीनां हानादौ समर्थोऽपि 'नो पहु'त्ति न प्रभुः-समर्थः विना प्रदीपेनान्धकारे रूपाणि 'पासित्तए'त्ति द्रष्टुं एषोऽकामप्रत्ययं वेदनां वेदयतीति सम्बन्धः,'पुरओत्ति पुरतः 'अणिज्झाएत्ताण'ति
अनिध्याय-चक्षुरव्यापार्य 'पासित्ति द्रष्टुं 'मग्गउ'त्ति मार्गत:-पृष्ठतः 'अगवयक्खित्ताण ति अनवेक्ष्य पश्चाद्भागमनडावलोक्येति, 'पभूवित्ति प्रभुरपि संज्ञित्वेन रूपदर्शनसमर्थोऽपि 'पकामनिकरणं'ति प्रकाम:-ईच्छितार्थप्राप्तितः प्रवर्द्धमानतया
प्रकृष्टोऽभिलाषः स एव निकरणं यथा स्यादेवं वेदनां वेदयन्तीति प्रश्नः, उत्तरं तु 'जे णं'ति यो न प्रभुः समुद्रस्य पारं गन्तुं In|तद्गतद्रव्यप्रात्यर्थित्वे सत्यपि तथाविधशक्तिवैकल्याद्, अत एव च यो न प्रभुः-समर्थः समुद्रस्य पारंगतानि रूपाणि द्रष्टुं स
| तद्गताभिलाषातिरेकात् प्रकामनिकरणं वेदनां वेदयन्तीति ।। सप्तमशते सप्तम उद्देशकः ।। | 'एवं जहा रायप्पसेणइज्जे 'त्ति (सू. २९३) तत् सूत्रं चेदम्-'समे चेव जीवे, से नूणं भंते! हत्थीउ कुंथू अप्पकम्मतराए
चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव, कुंथूओ हत्थी महाकम्मतराए चेव ३१, हंता ! गोयमा !, कम्हा णं भंते ! हथिस्स १.९॥ जय कुंथुस्स य समे चेव जीवे ?, गोयमा! से जहानामए कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा निवाया निवाय
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
अत्र शतक-6 उद्देशक: ७ समाप्त:, अथ शतक-७ उद्देशक: ८ आरभ्यते
~226~
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
लघुवृत्ती
गाथा:
श्रीभगागंभीरा, अहे णं केइ पुरिसे पईवं च जोई च गहाय तं कूडागारसालं अंतो २ अणुपविसइ २ तीसे कूडागारसालाए सव्यओ समंता शतके
घगनिचियनिरंतरनिच्छिड्डाई दुवारवयणाई पिहेइ, तीसे बहुमज्झदेसभाए तं पईवं पलीवेजा, से य पदीवे कूडागारसालमंतो ओभा-11८ उद्देशः सेइ उओएइ तवेइ पभासेइ, नो चेव कूडागारसालाए बाहिं, तए णं से पुरिसे तं पईवं इडुरेणं पिहेइ, तएणं से पईवे इडुरस्स अंतो ओभासेइ ४, नो चेव णं इडुरस्स बाहिं, एवं गो! कलिंजएणं गंडवाणियाए पच्छिपिडएणं आढएणं अद्धाढएणं पत्थएणं कुडवेणं अद्धकुडवेणं चउभाइयाए अट्ठभाइयाए सोलसियाए बत्तीसियाए चउसट्ठियाए, तए णं से पुरिसे तं पदीयं दीवाचंपण-IM एणं पिहेह, तएणं से पदीवे तं दीवाचंपणयं अंतो ओहासेइ ४, नो चेव णं दीवाचंपणयस्स बाहि, एवं चउसट्ठियाए बाहिं जाव नो चेवणं कूडागारसालाए बाहि, एवामेव गोयमा! जीवे जारिसयं पुब्धकम्मनिबद्धं बोंदि निव्वत्तेइ तं असंखिल्जेहिं जीवपदेसेहि सच्चित्तीकरेइ' शेषं तु लिखितमेवास्ति, अस्थायमर्थः-कूटाकारेण-शिखराकृत्या युक्ता शाला कूटाकारशाला 'दुहओ लित्ता' अंतबहिश्च गोमयादिलिप्ता 'गुत्ता' प्राकाराद्यावृत्ता 'गुत्तदुवारा' कपाटादियुक्तद्वारा 'निवाता निवायगंभीरा' निवातविशालेत्यर्थः, 'जोइओ'त्ति ज्योतिषः, अग्नेरित्यर्थः, घणनिचिय'त्ति घननिचितानि कपाटादिद्वारपिधानानां द्वारशाखादिषु गाढनियोजनेन निचितानि निरन्तरं कपाटान्तराभावात् निश्छिद्राणि 'इडरेणं'ति गत्रीढंचनकेन 'गोकलिंजएणं'ति गोभक्तार्थ वंशभाजनविशेषेण, डल्लकेनेत्यर्थः, 'गंडवाणियाए'त्ति गंडपाणिका वंशभाजनविशेष एव यो गण्डेन-हस्तेन गृह्यते डल्लाउ लघुतरः 'पिच्छिपिडएणं'ति पिच्छिकालक्षणपिटकेन, आढकादीनि प्रतीतानि,'चउभाइय'त्ति घटकस्य रसमानविशेषस्य चतुर्थभाग-1 मात्रो मानविशेषः, 'अट्ठभाइय'त्ति तस्यैवाष्टभागमानविशेष एच, 'सोलसिय'त्ति पोडशभागमाना 'बत्तीसिय'त्ति तस्यैव ।
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~227~
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
गाथा:
श्रीभग द्वात्रिंशद्भागमात्रा, चतुःपष्टिका तस्यैव चतुःपष्टितमांशस्वभावा, पलमिति तात्पर्य, दीवाचंपएण'ति दीपकचम्पनकेन-दीपाच्छा-1
Hशतके लघुवृत्ती दनेन, कोशकेनेत्यर्थः, एतच सर्वमपि वाचनान्तरे साक्षाल्लिखितमेव दृश्यते इति ।। 'सब्वे से दुक्खे'त्ति (स. २९४ ) दुःख-IT उद्देशः
हेतुसंसारनिवन्धनत्वाहुःखं, 'से सुहे त्ति सुखस्वरूपमोक्षहेतुत्वात् यन्निजीणं कर्म तत्सुखमुच्यते । नारकादयश्च संज्ञिन इति संज्ञा आह-'सपण'त्ति (स, २९५) संज्ञानं संज्ञा, आभोग इत्यर्थः, अष्टौ संज्ञाः कण्ठ्याः , मतिज्ञानावरणक्षयोपशमाच्छब्दाद्यर्थगोचरा सामान्यावबोधक्रियैव संज्ञायते वस्त्वनयेत्योधसंज्ञा, एवं शब्दार्थगोचरा विशेषावबोधक्रियैव संज्ञायतेऽनयेति लोकसंज्ञा, ततश्ची-1 | घसंज्ञा दर्शनोपयोगः लोकसंज्ञा ज्ञानोपयोग इति, 'परज्झं ति पारवश्यं 'पंडियत्तं असासयंति अयमों-जीवः शाश्वतः| | पण्डितत्वमशाश्वतं, चारित्रभ्रंशादिति ॥ सप्तमशतेऽष्टम उद्देशकः॥
'असंवुडे 'त्ति (सू. २९८) असंवृतः-प्रमत्तः 'इहगए'त्ति इह प्रच्छको गौतमादिस्तदपेक्षया इहशब्दवाच्यो मनुष्यलोकः, | ततश्चेहगतान्-नरलोकगतान 'तत्थगए त्ति वैक्रियं कृत्वा यत्र यास्यति तत्र व्यवस्थितानित्यर्थः, 'अन्नस्थ'त्ति उक्तस्थानद्वया
दन्यत्र व्यवस्थितानित्यर्थः, 'नवरं ति अयं विशेष:-'इहयंति इह शते अनगारो यतिरिहगतान् पुद्गलानिति वाच्यं, तत्र तु | देव इति तत्रगतानित्युक्तं चेति । 'णायमेयंति (सू. ३००) ज्ञातं सामान्यतः एतद् वक्ष्यमाणं वस्त्वहता भगवता वीरेण, सर्वज्ञमत्वात् , तथा 'सुर्य'ति स्मृतमिव स्मृतं, स्पष्टप्रतिभाससद्भावात , विज्ञातं विशेषतः, किं तदित्याह-'महासिलाकण्टको' जीवितभेदकत्वान्महाशिलाकण्टका, यत्र तृणशकादिनामिहतस्य हस्त्यादेर्महाशिलाकण्ट केनेव पीडितस्य वेदना स्थात् स संग्रामो महा-
I Poin शिलाकण्टकसङ्ग्राम उच्यते, अयं सङ्ग्राम एवं जातः, यथा-चम्पायां कोणिको नृपोऽभूत् , तथानुजौ हल्लविहल्लाख्यौ भ्रातरौ
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
अत्र शतक-6 उद्देशक: ८ समाप्त:, अथ शतक-७ उद्देशक: ९ आरभ्यते
~228
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[२५९३०८]
श्रीभग० लघुवृत्तों
गाथा:
सेचनाख्यगन्धगजे समारूढौ दिव्यकुण्डलदिव्यवस्वालङ्कृतौ दृष्ट्वा कूणिकराजपत्नी पद्मावती मत्सरादन्तिनोऽपहाराय तं प्रेरितवती, |
७ शतके तेन तौ तं याचितौ, तौ च तद्भयाद्वैशालीनगयाँ निजमातामहचेटकराज्ञोऽन्तिकं सगजौ सान्तःपुरपरिच्छदौ गतवन्तौ, कूणिकेन ।८ उद्देशः च दूतप्रेषणतो मार्गितौ, न च तेन प्रेषितौ, ततः कूणि केन भाणितं-यदि न प्रेषयसि तौ तदा युद्धमजो भव, तेनापि भणित-एप | सञोऽस्मि, ततः कृणिकेन कालादयो दश खकीयभित्रमातृकाः भ्रातरो राजानश्चेटकेन सह सङ्कामायाहूताः, तत्रैकैकस्य त्रीणि
गजानां सहस्राणि, एवं रथानामश्वानां, नराणां च प्रत्येकं तिस्रः कोटयः, कूणिकस्याप्येवमेव, एनं व्यतिकर मत्वा चेटकेनापि अष्टा-| | दश गणराजा मीलिताः, तेषां चेटकस चैवमेव प्रत्येकं गजादिपरिमाणं, मिथो युद्धं लग्नं, चेटकराजश्व प्रतिपनप्रतिज्ञतया दिनमध्ये |
एकमेव शरं मुश्चति, अमोववाणश्च सः, तत्र कूणिकसैन्ये गरुडव्यूहः चेटकानीके शकटव्यूहो विरचितः, ततश्च कूणिकस्य कालो | दण्डनायको युद्धयमानस्तावद् गतो यावचेटकः, ततस्तेनैकशरपातेनासौ निपातितः, भगं च कूणिकवलं, गते च द्वे अपि बले निज |
२ स्थानं, एवं च दशसु दिनेषु चेटकेन विनाशिता दशापि कालादयः, एकादशे दिने चेटकजयार्थ देवताराधनाय कूणिकोऽष्टम| भक्तं जग्राह, ततः शक्रचमरावागती, शको बभापे-चेटकः श्राद्ध इत्यहं न तं प्रति प्रहरामि, नवरं भवन्तं संरक्षामि, ततोऽसौ तद्र-1 थार्थ वज्रसदृशं अभेद्यकवचं कृतवान् , चमरस्तु द्वौ संग्रामौ विकुर्वितवान् महाशिलाकण्टकं रथमुशलं चेति ।। जइत्थ'त्ति(सू. ३०१) जितवान् , 'पराजइत्यत्ति पराजितवान् , हारितवानित्यर्थः, 'वजी'वजी-शक्रः, 'विदेह'त्ति कूणिकः, एतावेव तत्र जेतारी, नान्यः कश्चित् , 'मल्लइ'त्ति मल्लकिनामानो नव राजानः 'कासीकोसल'त्ति काशी-वाराणसी तत्सम्बन्धिनः आद्या नव कोशला|अयोध्या, तद्वासिनो भूपा इत्यर्थः, नव द्वितीयाः, 'गणरायाणो'त्ति कार्ये समुत्पन्ने ये गणं कुर्वन्ति ते गणराजाः, सामन्ता इत्यर्थः,
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~229
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२५९३०८]
९ उद्देशः
गाथा:
ते च चेटकराजय साहाय्याय गणं कृतवन्त इति, 'उदाइ'त्ति उदायिनामानं 'पलिकप्पेह' सनद्धं कुरुत, पञ्चप्पिणह' प्रत्य-I/ शतके | पैयत, निवेदयत इत्यर्थः, 'हद्वतुट्ठचित्त'त्ति हष्ट-विस्मितं तुष्टं तोषवत् चित्तं मनो यथा स्यात् , 'छेपारिउवएस'त्ति छेको-10 | निपुणो य आचार्य:-शिल्पोपदेशदाता तदुपदेशाद्या मतिकल्पना-विकल्पाकृतिभेदास्तैस्सुनिपुणैः, एवं भीमं दुष्प्रवर्ष सत्रामिकं, रणे योग्यमित्यर्थः, 'अउज्झति अयोध्यं 'कयबलि'त्ति कृतवलिकर्मा गृहदेवतानां, कयकोड़य'त्ति कृतानि कौतुकमङ्गलान्येव दुःखमादिव्यपोहायावश्यं कर्त्तव्यत्वात् प्रायश्चित्तानि तत्तथा, तत्र कौतुकानि मपीपुण्ड्रादीनि मङ्गलानि-सिद्धार्थकादीनि, 'सन्नद्धत्ति सनद्धः संनहनिकया, तथा बद्धः कसाबन्धनतो, वर्मितो वर्मतया कृतोऽङ्गे निवेशनात् कवचः-कंकटो येन स तथा, ततः कर्मधारयः, 'उप्पीडिय'त्ति उत्पीडिता-गुणसारणेन दृढीकृता शरासनपट्टिका-धनुईण्डा येन स तथा, उत्पीडिता वा बाहौ बद्धा शरासनपट्टिका-बाहुपट्टो येन स तथा, पिणद्धत्ति पिनद्धं-परिहितं ग्रेवेयक-ग्रीवाऽऽभरणं येन स तथा,'चिंधपट्टो' योधचिह्नपट्टः 'गहियाउह'त्ति गृहीतानि आयुधानि-शस्त्राणि प्रहरणाय-परेषां प्रहारदानाय येन सः, अथवा आयुधानि-अक्षेप्यशखाणि खगादीनि प्रहरणानि तु-क्षेप्यशस्त्राणि नाराचादीनि येन स तथा, 'सकोरेंट'त्ति सह कोरण्टकाख्यैः कुमुमगुच्छै-माल्यदामभिः-पुष्पमालामियत्तत्तथा तेन ध्रियमाणेन, 'मंगल'त्ति मङ्गलो-माङ्गल्यो जयशब्दः कृतो-जनैर्विहितः आलोके-दर्शने यस्य
स तथा, 'हारोत्थय'त्ति हारावस्तृतेन-हारावच्छादनेन सुष्टु कृतरतिकं वक्षः-उरो यस्य स तथा, 'महयाभड'त्ति महाभटानां | पाचडगर'त्ति देशीशब्देन विस्तारवत्सद्देन परिघृत इत्यर्थः, 'ओयाए'त्ति उपयातः, उपागतः इत्यर्थः, 'अभिज'त्ति परशस्त्रा- ॥११॥
गम्यमिति कवचं 'वइर'त्ति वजसमं 'पराजिणित्तए' पराजयितुं, परानभिभवितुमित्यर्थः, हयमहिय'त्ति हताः-प्रहारदानतः
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
~230
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२५९
३०८]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[३२७
३८०]
श्रीभग० लघुवृतौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [७], वर्ग [-], अंतर् शतक [-] उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
मथिता - माननिर्मथनतः प्रवरवीरा घातिताच येषां ते तथा, 'निवडिय'त्ति निपतिता, चिह्नध्वजाः पताकाश्च तदन्या येषां ते तथा, 'किच्छ' त्ति कृच्छ्रेण कष्टेन गतप्राणाः तान् 'पडिसेहित्य'त्ति प्रतिषेधितवान् युद्धाभिर्वर्त्तितवानित्यर्थः, रहमुसलः' यत्र रथो मुशलेन युक्तः परिधावन् महाजनक्षयं कृतवान् स रथमुशलः 'उवट्टियं' उपस्थितं प्राप्तमित्यर्थः, 'मरगड' त्ति पृष्ठतः, 'आयसं' ति अयस्संबन्धिनं लोहमयं 'कढिण'त्ति कठिनं-वंशमयं तापसभाजनविशेषं तत्प्रतिरूपकं -सदृशं 'अणासए'त्ति अश्वरहितः असारथिकः अनारोधको योधवर्जितः 'महया' महाजनक्षयं जनवधं जनव्यथां वा जनप्रमर्द चूर्णनं 'जणसंवहिन्ति जनसंवर्त्त इवसंहार इव कल्पः सदृग् अतस्तं । 'पुञ्चसंगइए'त्ति (सू. ३०२) कार्तिकश्रेष्ठिभवे शक्रस्य कूणिकजीवो मित्रमभवत्, 'परियाय संगइए' त्ति पूरणतापसभवे चमरस्यासौ तापसपर्यायवर्ती मित्रमासीत्, 'दलइत्थ'त्ति दत्तवान् ।।'अणिक्खित्तेणं' ति (सू. ३०३) अनिक्षिप्तेन, अखण्डितेनेत्यर्थः, 'आणत'त्ति आइसे सति 'जुतामेव'ति युक्तमेव रथसामध्येति, 'सरिसए' ति सश:; 'सरित्तए' सरशत्वक 'सरिव्वए'त्ति सहग्वयाः, 'सरिसभंड'त्ति सदृशी भाण्डमात्रा - प्रहरणकोशादिरूपा उपकरणं कङ्कटादिकं यस्य स तथा, 'पडिरह'ति रथं प्रति, 'आसुरुते'त्ति आशु शीघ्रं रुतः- कोपोदयात् विमूढः 'रूप लए विमोहने' इति धातोः, 'जाव'ति यावत्करणादिदं दृश्यम्- 'रुट्ठे कुविए चंड किए ति चाण्डक्यः प्रकटितरौद्ररूपः 'मिसिमिसे ́त्ति क्रोधाविना दीप्यमान इव ठाणं' ति पादन्यास विशेषलक्षणं 'ठाइ'त्ति कुर्यात्, 'आयय'त्ति आयतः आकृष्टः सामान्येन कर्णायतं - आकर्णकृष्टं आयतकर्णायतस्तं 'एगा हवं'ति एका हत्या हननं प्रहारो यत्र तदेकाहत्यं 'कूडाह'ति कुटे इव तथाविधपाषाणसम्पुटादौ आहत्या - आहननं यत्र तत् कूटाहत्यं 'अथामा' अस्थामा सामान्येन शक्तिरहितः 'अबले' वपुश्शक्ति विकलः 'अवीरिए'त्ति
~ 231~
७ शतके
९ उद्देशः
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [२५९३०८]
गाथा:
श्रीभग
मानसशक्तिशून्यः 'अपुरिसत्त'त्ति पुरुषकार:-पुरुषामिमानः स एव कृतप्रयोजना पराक्रमः, अधारणिजति आत्मनो धरणं लघुवृत्तौ कर्तुमशक्यं इतिकृत्वा 'एगंतंति एकान्तं-विजनं अन्तं भूमिभाग, 'सीलाई ति फलानपेक्षाः क्रियाप्रवृत्तयः शुभाः 'वयाई।
अणुव्रतादीनि 'बेरमणाईति रागविरतयः गीत-गानं गन्धर्व मुरुजादिसहितं तल्लक्षणो निनादः, 'कालमासे'त्ति मरणमासे, IR
कालदिने इति द्रष्टव्यं, (स. ३०४) महाविदेहे सेत्स्यति ।। सप्तमशते नवमः ॥ ul 'एगयउत्ति (स. ३०५) एकतस्समुपागतानां, स्थानान्तरेभ्य एकत्र मिलितानां, 'संनिविपत्ति सन्निविष्टानां उत्कटुकत्वात्
'सन्निस'त्ति सङ्गततया निषण्णानां, सुखासीनानामित्यर्थः, 'अस्थिकाए'त्ति प्रदेशराशीन् 'अजीवकाए'त्ति अजीवा--अचेतIMIनाच ते कायाश्च-राशयः अजीवकायास्तान् अरूविकायं अमूर्चमिति भावः, 'जीवकाय'ति जीवनं जीवो-ज्ञानाद्युपयोगस्तत्प्रधानः |
कायो जीवकायस्तं, 'से कहमेयंति अथ कथमेतद् अस्तिकायवस्तु मन्ये एवं-अमुना अवेतनादिविभागेन तेषां समुल्लाप इति | स्यात् 'अविपकड'त्ति इयं कथा अस्तिकायवक्तव्यतारूपा न विशेषेण प्रकटा प्रतीता-अविप्रकटा, अविउप्पकड'त्ति पाठान्तरे |अविद्वत्प्रकृता-अविज्ञप्रस्तुता, अथवा न विशेषतः उत् प्राबल्यतश्च प्रकटा अव्युत्प्रकटा,'तं चेयस'त्ति तत् तसात चेतसा-मनसा | 'वेदसत्ति पाठान्तरे वेदसा-ज्ञानेन 'एयमटुं' अनुमस्तिकायस्वरूपमर्थ 'पञ्चुविक्वह'त्ति प्रत्युत्प्रेक्षध्वं, पर्यालोचयतेति, 'एयसि णं'ति एतसिन्-उक्तरूपेऽस्ति काये 'चकिय'त्ति शक्नुयात् कश्चित् , 'एयंसि'ति अयमस्य भावार्थ:-जीवसम्बन्धीनि पापकर्माणि अशभविपाकदायीनि पुद्गलास्तिकाये न स्युः, अवेतनत्वेन अनुभववर्जितत्वात्तस, जीवास्तिकाये तानि तथा स्युरनुभवयुक्तत्वात् ॥१२॥ तस्पेति, 'अस्थि ण'ति (सू.३०६) अस्तीदं वस्तु 'जीवाणं'ति जीवानां पापानि कर्माणि पापफलविपाकसंयुक्तानि 'कजति त्ति
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
अत्र शतक-6 उद्देशक: ९ समाप्त:, अथ शतक-७ उद्देशक: १० आरभ्यते
~232
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [७], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [१-१०], मूलं [२५९-३०८] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक [२५९३०८]
श्रीभग
७ शतके
गाथा:
भवन्तीत्यर्थः, 'थालीपाग'त्ति स्थाल्यां-उखायां पाको यस्य तत् स्थालीपाकशुद्धं, भक्तदोपवर्जितं, 'अट्ठारसवंजण'त्ति व्यञ्ज
नानि-शालनकानि तैराकलं च्याप्तम् , अष्टादश भेदाश्चैते--"सूओ १ दणो २ जवणं ३, तिण्णि य मंसाई ६ गोरसो ७ जूसो RIभक्खा ९ गुललावणिया १०, मूलफला ११ हरियगं १२ डागो १३ ॥ १॥ होइ रसालू य १४ तहा पाणं १५ पाणीय १६ |
पाणगं चेव १७। अट्ठारसमो सागो १८ निरुबहओ लोहओ पिंडो ॥२॥" मांसत्रयं जलचरादि, जूषो-मुद्गतन्दुलजीरककटुभाण्डादिरसं, भक्ष्याणि-खण्डखाद्यादीनि, गुललावणिया-गुलपपेटिका गुलधानिका वा,मूलफलान्येकमेव पदं, हरितकं जीरकादेः, डागो वा मूलकादिभजिका रसालू-मजिका, तल्लक्षणं चेदम्-"दो घयपला महु पलं दहियस्रद्धाढयं मिरियवा(मा)सो । दस खंडगुडपलाई एस रसालू निवइजोगो ॥१॥" पानं-सुरादि, पानीयं-जलादि पानक द्राक्षापानकादि शाकः-तक्रसिद्ध इति, आपात:तत्प्रथमतया संसर्गः, भद्दय'त्ति मधुरत्वान्मनोज्ञः, 'महस्सवए'त्ति षष्ठशततृतीयोदेशको महाश्रवको यथा तथेहाप्यध्येयं 'परिणमन्ति परिणमत्-परिणामान्तरं गच्छत् प्राणातिपातादि कार्य कारणोपचारात् प्राणातिपातहेतुकं कर्म, 'दुरूवत्ताए' दुरूपता
हेतुतया परिणमति, दूरूपतां कुर्यादित्यर्थः, 'ओसहमिस्संति महातिक्तकदुघृतादिपक्कमौषधं, नो भद्दए'त्ति इन्द्रियप्रतिकूलमत्वात् , 'से'त्ति (सू. ३०७) द्वौ नरौ समारभेते, उपद्रवयत इत्यर्थः, 'अप्पतरागं तेउकार्य'ति तत्रोज्ज्वलने बहुतरतेजसामु
त्पादेऽपि अल्पतराणां विनाशोऽप्यस्ति, तथैव दर्शनात् , 'महावेयण'ति महती वेदना जीवानां यस्मात् स महावेदनतराक इति, का'अचित्तावित्ति (स. ३०९) सचेतना अग्निकायादयः ताबदबभासन्त एवेत्यपिशब्दार्थः 'ओभासंति' अवभासते प्रकाशकाः
स्युः, 'उज्जोवेंति' वस्तूयोतयन्ति, 'तावन्ति तापं कुर्युः 'पभासंति' तथाविधवस्तुदाहकत्वेन प्रभासते, दूरं निपतति-दूरे दूरे
दीप अनुक्रम [३२७३८०]
अत्र अन्तिम पंक्तौ सूत्र ३०८ एव वर्तते, मूल संपादने यत् (सू. ३०९) मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: संभाव्यते
~233
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[२५९
३०८]
गाथा:
दीप अनुक्रम [३२७
३८० ]
श्रीभग लघु चौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [ ३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
GCCCKCCCCX
गत्वा दूरे निपततीत्यर्थः, 'देसगय'ति अभिप्रेतस्य गन्तव्यस्य क्रमशतादेः देशे—तदर्द्धादौ, गमनस्खभावेऽपि देशे तदर्द्धादौ निपततीत्यर्थः ॥ सप्तमशते दशम उद्देशकः ॥
इतिश्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यशतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्री अनन्तहंसगणिशिष्यश्रीदानशेखरगणिसमुद्धृतायां भगवतीलघुवृत्तौ सप्तमशतविवरणं सम्पूर्णम् ||
→
अथाष्टमं शतकं
' पुग्गल'ति (५७) पुद्गलपरिणामार्थः १ 'आसिविस'त्ति आशीविषादिविषयः २ 'रुख'ति सङ्ख्यातजीवादिवृक्षरूपः ३ 'किरिय'त्ति क्रियारूपः ४ 'आजीव'त्ति आजीविकवक्तव्यतारूपः ५, 'फासुग'ति प्रासुकदानादिरूपः ६ 'अदत्त'त्ति अदतादानरूपः ७ 'पडिणीय'त्ति प्रत्यनीकतार्थरूपः ८ 'बंघ'त्ति प्रयोगवन्धादिरूपः ९ देशाराधनादिरूपः १० इत्योघतः सचहगाथा उक्ता । 'पओगपरिणय'त्ति ( पू. ३०९) जीवव्यापारेण शरीरादिप्रयोगपरिणताः १ 'मीसा परिणता' (सू. ३१०) प्रयोगविस्रसाभ्यां परिणताः, प्रयोगपरिणाममत्यजन्तो विश्रमया स्वभावान्तरमापादिताः मुक्तकलेवरादिरूपाः २, अथवा औदारिकादिवर्गणारूपा विश्रसया कृतास्सन्तो ये जीवप्रयोगेणैकेन्द्रियादिवपुःप्रभृतिपरिणामान्तरमापादिताः ते मिश्रपरिणताः, ननु | प्रयोगपरिणामोऽप्येवमेव ततः क एषां विशेषः १, सत्यं, किन्तु प्रयोगपरिणतेषु विस्रता सत्यपि न विवक्षिता इति, विस्ससापरिणयति (सू. ३११) स्वभावपरिणताः ॥ अथ 'पओगपरिणया ण' मित्यादिना (सु. ३१२) ग्रन्थेन नवभिर्दण्डकैः प्रयोग
अत्र शतक - ७ उद्देशकः १० समाप्तः, तत् समाप्ते शतक १० अपि परि समाप्तं
अथ शतक ८ आरब्धं
अत्र शतक-८ उद्देशकः १ आरभ्यते
~234~
DOCOGDOCJ
८ शत के १ उद्देशः
॥११३॥
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[ ३०९
३१४]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[३८१
३८७]
श्रीभगः
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [१], मूलं [ ३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र- [ ०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
POLJIC JOCJOG JOG:
११ उद्देशः
परिणतपुद्गलानिरूपयति, तत्र च 'एगिदिए'त्यादि, एकेन्द्रियादिपर्वार्थसिद्ध देव/न्त जीव भेद विशेषितप्रयोगपरिणतानां पुद्ग-८ शतके लानां प्रथमो दण्डकः, तत्र च 'आउकाइरनिंदिय एवं चेवति पृथ्वीवदकाय प्रयोगपरिणता वाच्या इत्यर्थः, एवं 'दुप ओत्ति पृथिव्यप्कायप्रयोगपरिणतेभित्र द्विपदो भेदः सूक्ष्मवादर विधानाभ्यां कृतस्तेजस्कायादिषु वाच्यः, 'अणेगविह'त्ति पुलाकक्रमिकादिभेदत्वात् द्वीन्द्रियाणामनेकविधाः, श्रीन्द्रिय योगपरिणता अपि एवमनेकविधाः कुन्धुपिपीलिकादिभेदात् एवं चतुरिन्द्रिया मक्षिकामशकादयोऽनेकविधाः, एवं सर्वेऽपि वाच्याः १ अथैकेन्द्रियादिसर्वार्थसिद्धदेवान्तः पर्याप्तकापर्याप्तक विशेषणो द्वितीयो दण्डकः प्रारभ्यते, तत्र 'एक्केके 'त्यादि, एकैकस्मिन काये सूक्ष्मवादरभेदा द्विविधाः पुद्गला वाच्याः, ते च प्रत्येकं पर्यासकायपर्याप्तकमेदात् पुनर्द्विधा वाच्या इत्यर्थः २, 'जे पज्जत्त सुह मपुडवी' त्यादि, औदारिकादिवपुर्विशेषणस्तृतीयो दण्डकः, तत्र |च 'ओरालियतेयाकम्मसरीरपओग'त्ति औदारिकतैजसकार्मणवपुषां यः प्रयोगस्तेन परिणता ये ते तथा, पृथिव्यादीनां हि एतदेव वस्त्रयं स्यादितिकृत्वा तत्प्रयोगपरिणता एव ते स्युः, 'जे पज्जत्ता वायर'ति बादरपर्याप्तकवायूनां त्वाहारकवर्जवपुश्चतुष्टयं स्यात् एवं 'गग्भवतियअपज्जत्तग'त्ति वैक्रियाहारकशरीराभावाद् गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि अपर्याप्तका नराखिशरीरा एवेति ३, अथ सर्वजीवेन्द्रियविशेषणश्चतुर्थी दण्डकः४, 'जे अपात्त मुहमपुढबी' त्यादिः, औदारिकादिशरीरस्पर्शादीन्द्रियार्थः पञ्चमः, 'एवं चेव'त्ति एवमेव सर्वैकेन्द्रियजीवेषु 'चक्कर'ति सूक्ष्म १ बादर र पर्याप्तक ३ अपर्याप्तक ४ चतुष्कभेदेन भावात्, अथ सर्वजीववर्णगन्धरसस्पर्शसंस्थानवाच्यः षष्ठः, एवमौदारिकादिशरीरवर्णादिभाव विशेषणस्सप्तमः, इन्द्रियवर्णादि विशेषणोऽष्टमः, शरीरेन्द्रियवर्णादिविशेषणो नवमः, मिश्रपरिणतेष्वप्येत एव नव दण्डका वाच्याः । 'एवं जहा पण्णवणाए ति, तत्रैवमिदं सूत्रम्
TÚCSÓC DICJOCD) DICJC:CD0CJĘC706.
~ 235~
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३०९३१४]
श्रीभग लघुवृत्तौ
गाथा:
HIDANADARLIRITUtpramhrainshaanishpmittiminarain
जे रसपरिणया ते पंचविहा, तंजहा तित्तरसपरिणया कड्डयरस० कसाय० अंबिल महुररसपरिणया, जे फासपरिणया ते अट्ठ-1 शतके विहा पण्णत्ता, तंजहा-कक्खडफासपरिणया एवं मउय० गुरुय० लहुय०सीय उसिण सिणिद्ध लुक्खफासपरिणया'इत्यादि ॥ २ उद्देश:
अर्थकं पुद्गलद्रव्यमाश्रित्य परिमाणं चिन्तयन्नाह-'एगे'इत्यादि, मणप्पओ'त्ति मनस्तया परिणतं 'वहप्पओ'त्ति भाषाद्रव्यं । H काययोगेन गृहीत्वा वाग्योगेन सृज्यमानं वाक्प्रयोगपरिणतं, 'कायप्पओत्ति औदारिकादिकाययोगेन गृहीतमौदारिकादिवर्गणा
द्रव्यमौदारिकादिकायतया परिणतं कायप्रयोगपरिणतं, 'सच्चमणे ति सद्भतार्थचिन्तनहेतोर्मनसः प्रयोगः सत्यमनःप्रयोगः, एवमन्येऽपि, नवरं मृषा-असद्भूतोऽर्थः, सत्यामृषा-मिश्रो, यथा पञ्चसु दारकेषु जातेषु दश दारका जाता इति,सत्यमृपाविपरीता । असत्यामृपा, तत्स्वरूपमिदं-यथा देहीति, 'आरंभसच'त्ति आरम्भो-जीवोपघातः तत्सत्कं सत्यमारंभसत्यं तद्विषयो मनःप्रयो|गस्तेन परिणतं यत्तत्तथा, एवमुत्तरत्रापि, अनारम्भो-जीवदया, 'सारंभ'त्ति संरम्भो-वधसङ्कल्पः, समारम्भस्तु परिताप इति, 'ओरालिय'त्ति औदारिकशरीरकायप्रयोगः स पर्याप्तकस्यैव वेदितव्यः तेन यत्परिणतं तत्तथा, 'ओरालियमीस'त्ति औदा
रिकमुत्पत्तिकालेऽसम्पूर्ण सत् मिथं कार्मणेनेत्यौदारिकमिश्र तल्लक्षणं शरीरं औदारिकमिश्रशरीरं तदेव कायः तस्य यः प्रयोगRस्तेन परिणतं यत्तथा, अयं पुनरपर्याप्तकस्यैव, यदुक्तम्-"जोएण कम्मएणं आहारेई अणंतरं जीवो। तेण परं मीसेणं जाव सरीरस्स, | निष्फत्ती ॥१॥" एवं तावत्कार्मणेनौदारिकवपुपो मिश्रता, उत्पत्तिमाश्रित्य तस्य प्रधानत्वात् , यदा पुनरौदारिकशरीरी वैक्रियलब्धिसम्पन्नो नरः १ पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकः २ पर्याप्तबादरवायुकायिको वा ३ वैक्रियं कुर्यात् तदौदारिककायप्रयोग एवं वर्त्त-ITThan मानः प्रदेशान् विक्षिप्य वैक्रियवपुर्योग्यान् पुद्गलान् गृहीत्वा याववैक्रियवपुःपर्यायां पर्याप्तिं व्रजेत् तावद्वैक्रियेणौदारिकवपुषो|
दीप अनुक्रम [३८१
३८७]
~236~
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३०९३१४]
शतके उद्देश:
लघवृत्तौ
मिश्रता, प्रारम्भकत्वेन तस्य प्रधानत्वाद् , एवमाहारकेणाप्यौदारिकशरीरस्य मिश्रता वेदितव्पा, 'वेउब्धियति वैक्रियवपुःकाय-10 श्रीभग०
प्रयोगो वैक्रियपर्याप्तकस्येति 'वेउब्बियमीस'त्ति वैक्रियमिश्रवपुःकायपयोगो देवनारकेषूत्पद्यमानस्यापर्याप्तकस्य, मिश्रता चेह वैक्रियशरीरस्य कार्मणेनैव, लब्धियक्रियपरित्यागे त्वौदारिकप्रवेशाद्धायामौदारिकोपादनाय प्रवृत्तक्रियप्राधान्यादौदारिकेणापि वैक्रि-IN यस्य मिश्रतेति, आहारगति आहारकशरीरकायप्रयोग आहारकवपुर्निवृत्तौ सत्या, तदा तस्यैव प्राधान्यात् ,'आहारगमीसचिन आहारकस्यौदारिकेण मिश्रतायां, सा चाहारकत्यागेनौदारिकग्रहणाभिमुखस्य, एतदुक्तं स्यात्-यदाऽऽहारकशरीरीभूत्वा कृतकार्य: | पुनरप्यौदारिकं गृह्णाति तदा आहारकस्य प्राधान्यादौदारिकपवेशं प्रति व्यापारभावान्न परित्यजति यावत् सर्वथैवाहारकं तावदौ| दारिकेण सह मिश्रतेति, ननु तत्तेन न सर्वथा मुक्तं, पूर्वनिर्वर्तितं तिष्ठत्येव तत्कथं गृह्णाति ?, सत्यं, तिष्ठति तत् , तथाऽप्यौदारि-| | कशरीरोपादानार्थ प्रवृत्त इति गृह्णात्येवेत्युच्यते, 'कम्मासरीर'त्ति इह कार्मणशरीरकायप्रयोगो विग्रहे, समुद्घातगतस्य च केवलिनः
तृतीयचतुर्थपश्चमसमयेषु स्याद् , उक्तश्च-"कार्मणशरीरयोगी चतुर्थ के पञ्चमे तृतीये चे"ति, एवं प्रज्ञापनाटीकानुसारेणौदा|रिकशरीरकायप्रयोगादीनां व्याख्या, शतकटीकानुसारतः पुनर्मिश्रकायप्रयोगाणामेव-औदारिकमिश्र औदारिक एवापरिपूर्णों IR | मिश्र उच्यते, यथा गुडमिश्रं दधि नो दधितया नापि गुडतया व्यपदिश्यते, तत्वाभ्यामपरिपूर्णत्वात् , एवमौदारिक मिश्र कार्मप्रणेन नौदारिकतया नापि कार्मणतया व्यपदेष्टुं शक्यमपरिपूर्णत्वादिति तस्यौदारिकमिश्रव्यपदेशः, एवं वैक्रियाहारकमिश्राव
पीति,'नवरं वायरवाउकाइय'ति यथौदारिकशरीरकायप्रयोगपरिणते सूक्ष्मपृथ्वीकायिकादि प्रतीत्य आलापकोऽधीतः तथौदाNI रिकमिश्रशरीरकायप्रयोगपरिणतेऽपि वाच्यः, नवरमयं विशेषः-तत्र सर्वेऽपि सूक्ष्मपृथ्वीकायिकादयः पर्याप्तापर्याप्तविशेषणा अधीताः
HAmethineDEA HAENIMewhite
गाथा:
பாட்டியோட்டி பாடிய பாடியாடியாடி
दीप अनुक्रम [३८१३८७]
M
~237
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३०९३१४]
श्रीभग०
शतके
लघुवृत्ता
१ उद्देश:
गाथा:
इह तु पादरवायुकायिका गर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्यकमनुष्याश्च पर्याप्तकविशेषणा अध्येतव्याः, शेषास्त्वपर्याप्तकविशेषणा एव, यतःबादरवायुकायिकादीनां पर्याप्तावस्थायामपि वैक्रियारंभणत औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगो लभ्यते,शेषाणां पुनरपर्याप्तकावस्थायामेवेति । 'जहा ओगाहणसंठाणे'त्ति प्रज्ञापनाया एकविंशतितमपदे, तत्रेदं सूत्रम-'जइ बाउकाइयएगिदियवेउब्वियसरीरका| यप्पओगपरिणए कि सुहुमबाउकाइयएगिदिय जाव परिणए वायरवाउकाइयएगिदियजाव परिणए ?, गोयमा ! नो सुहुम जाब |R
परिणए, बायर जाव परिणए'इत्यादि, 'एवं जहा ओगाहणसंठाणे'त्ति तत्रेदं सूत्रम्-गोयमा! नो अमणुस्साहारगसरीरका-1 |यप्पओगपरिणए, मणुस्साहारगसरीरकायप्पओगपरिणए इत्यादि, एवं ओगाह'त्ति, कम्मस्स भेओ'त्ति,स चायं भेदः-'दिय-101 कम्मासरीरकायप्पओगपरिणए, एवं तेंदिय० चउरिदिय०' इत्यादि । अथ द्रव्यद्वयं चिन्तयन्नाह-'दोभंते इत्यादि (सू. ३१३)। इह प्रयोगपरिणतादिपदत्रये एकत्वे प्रयो विकल्पाः , द्विकयोगेऽपि त्रय एव, एवं जाताः षट्, एवं मनःप्रयोगादित्रयेऽपि षट् , सत्यमनःप्रयोगपरिणतादीनि तु चत्वारि पदानि, तेष्वेकत्वे चत्वारः, द्विकयोगे तु षद्, एवं सर्वेऽपि दश, आरम्भसत्यमनःप्रयो| गपरिणतादीनि षट् पदानि, तेष्वेकत्वे षद्, द्विकयोगे तु पश्चदश, सर्वेऽप्येकविंशतिः, सूत्रे च 'अहवेगे आरंभसच्चमणप्पओगपरि-||
गए'इत्यादिनेह द्विकयोगप्रथम एव भङ्गको दर्शितः, शेषांस्तदन्यपदसम्भवांश्चातिदेशेन दर्शयतोक्तम्-'एवं एएणं गमेणं'ति एव| मेतेन गमेन आरम्भसत्यमनःप्रयोगादिपदप्रदर्शितेन द्विकसंयोगेन नेतव्यं समस्तं दव्यद्वयसूत्रं द्विकसंयोगस्य चैकत्व विकल्पाभिधानपूर्वकत्वादेकत्वविकल्पैश्चेति दृश्य, तत्र च यत्रारम्भसत्यमनःप्रयोगादिपदसमृहे यावन्तो द्विकसंयोगात्पद्यते सर्वे ते तत्र वाच्याः, तत्रारम्भसत्यमनःप्रयोगादिषु दर्शिता एव, आरम्भादिपदषटविशेषितेषु पुनरित्थमेव, त्रिषु मृषामनःप्रयोगादिषु चतुषु च सत्यवाक्प्र
दीप अनुक्रम [३८१
३८७]
~238
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३०९३१४]
गाथा:
योगादिषु प्रत्येकमेकत्वे पई विकल्पाः, द्विकसंयोगे तु १५ प्रत्येकं, एवं सर्वेष्वपि एकविंशतिः, औदारिकादिशरीरकायप्रयोगादिषु | शतके सप्तसु पदेषु एकत्वे सप्त, द्विकसंयोगे तु एकविंशतिः, एवं सर्वे जाता अष्टाविंशतिः, एवमेकेन्द्रियादिपृथ्वीप्रभृतिपञ्चपदैः पूर्वोक्तक-U१ उद्देशः | मेण औदारिकादिकायप्रयोगपरिणतद्रव्यद्वयं प्रपश्चनीयं, कियदरं?, यावत्सर्वार्थसिद्धाः,एतचैत्र-'जइ सम्वटुंसिद्धअणुत्तरोववाइयकप्पा| ईयवेमाणियदेवपंचिंदियकम्मासरीरकायप्पओगपरिणया किं पञ्जत्तसबट्ठसिद्ध जाव परिणया अपजत्तसब्बड जाव परिणया?.गोयमा! | पञ्जत्तसब्बट्ठजावपरिणयावा, अहवेगे पजत्तसव्वट्ठजाव परिणए अहवेगे अपञ्जत्तसव्वट्ठ जाव परिणए'त्ति, एवं बीससापरिणया| बित्ति प्रयोगपरिणतद्रव्यद्वयवत् प्रत्येकविकल्पैर्द्विकसंयोगैश्च विश्रसापरिणतेऽपि द्रव्ये वर्णगन्धरसस्पर्शसंस्थानेषु पञ्चादिभेदेषु वाच्यं, कियदूरं यावदित्याह-'अहवेगे'इत्यादि, अयं च पञ्चभेदसंस्थानख दशानां द्विकसंयोगानां दशम इति ।। अथ द्रव्यत्रयं चिन्तयन्नाह-तिणि भंते ! दब्ब'त्ति इह प्रयोगपरिणतादिपदत्रये एकत्वे त्रयो विकल्पाः, द्विकयोगे तु षट् , कथं ?, आद्यस्यैकत्वे शेषयोः क्रमेण द्वित्वे द्वौ, तथाऽऽद्यस्य द्वित्वे शेषयोः क्रमादेकत्वेऽन्यौ द्वौ, तथा द्वितीयस्खैकत्वे तृतीयस्य च द्विवेऽन्यः, तथा द्वितीयस्य द्वित्वे तृतीयस्यैकत्वे अन्य इत्येवं षट्, त्रिकयोगे एक एव, जातास्सर्वे दश, एवं मनःप्रयोगादिपदत्रयेऽपि, अत एवाह'एकसंजोगो'इत्यादि, सत्यमनःप्रयोगादिषु चैकत्वे चत्वारः, द्विकयोगे तु द्वादश, कथं ?, आवस्यैकत्वेन शेषाणां त्रयाणां क्रमादनेकत्वेन यो लब्धाः , पुनरन्ये त्रय आद्यस्य बहुत्वेन शेषाणामेकत्वेन, तथा द्वितीयस्यैकत्वेन शेषयोः क्रमादनेकत्वेन द्वौ, पुनद्वितीयस्य बहुत्वेन शेषयोरेकत्वेन द्वावेव, तृतीयचतुर्थयोरेकत्वबहुत्वाभ्यामेकः, पुनस्तपिर्ययेणैकः, एवं द्वादश, त्रिकयोगे चत्वारः सर्वेऽपि २० 'एवं दुयासंजोग'इत्यादि 'एथवि तहेव'ति अत्रापि द्रव्यत्रयाधिकारे तथैव वाच्यं सूत्रं यथा द्रव्यद्वयाधिकारे
दीप अनुक्रम [३८१३८७]
HOM
~239
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
श्रीभग
[३०९३१४]
उइश
गाथा:
उक्तं, तत्र च मनोवाक्कायप्रभेदतो यः प्रयोगपरिणामो मिश्रतापरिणामो वर्णादिभेदतच विश्रसापरिणाम उक्तः स इहापि वाच्यः,मट किमंतं तत्सूत्रं वाच्यम् ?, 'जावेत्यादि, इह च परिमण्डलादीनि पञ्च पदानि, तेषु चैकत्वेन पञ्च विकल्पाः, द्विकयोगे तु २०,
कथं ?, आद्यस्यैकत्वे शेषाणां क्रमेण बहुत्वे ४, आद्यस्य बहुत्वे शेषाणामेकत्वे ८, द्वितीयस्यैकत्वे बहुत्वे द्वयोरेकत्वे अनेकत्वे च H४, चतुर्थस्यैकत्वबहुत्वे पश्चमस्य वा बहुत्वे द्वावित्येवं सर्वे २०, विकयोगे १०, तत्र 'अहवा एगे तंससंठाणे' इत्यादिना त्रिक
योगानां दशमो दर्शितः। अथ चतुष्कमाश्रित्याह-'चत्तारि भंते ! दव्य'त्ति इह प्रयोगपरिणतादित्रयेण एकत्वे ३, द्विकयोगे |९, कथं ?, आद्यस्यैकत्वे द्वयोः क्रमेण बहुत्वे द्वौ, आद्यस्य द्विच्चे यो(िवे अन्यौ द्वौ, आयस्य त्रित्वे द्वयोरेकत्वे द्वौ, द्वितीय-IN स्यैकत्वे अन्त्यस्य त्रित्वे द्वयोढुिंचे तथा द्वितीयस्य त्रित्वे अन्त्यसैकत्वे त्रयोऽन्ये एवं सर्वेऽपि ९, त्रिकयोगे तु त्रय एव स्युः, एवं सर्वे पञ्चदशेति, 'जह पओगपरिणया किं मण पओगे'त्यादिना चोक्तशेष द्रव्यचतुष्कप्रकरणमुपलक्षितम् , तच पूर्वोक्ता-IN | नुसारेण संस्थानसत्रं समुचितभङ्गकोपेतं समस्तमध्येयमिति ।। अथ पञ्चादिद्रव्यप्रकरणान्यतिदेशतो दर्शयन्नाह-एवं एएणं कमे
णं'ति, एवं चामिलापः-पंच भंते ! दव्वा किं पओगपरिणया?३, गोयमा! पओगपरिणया वा ३ अहवा एगे पओगपरिणए | |चत्तारि मीसापरिणया इत्यादि, इह च द्विकसंयोगे विकल्पाः १२, कथं ?, एकं चत्वारि च १ द्वे त्रीणि च २ त्रीणि द्वे ३ चत्वा |
र्येकं चेत्येवं ४ विकल्पाः, द्रव्यपञ्चकमाश्रित्य एकत्र द्विकयोगे पदत्रयस्य त्रयो द्विकयोगाः, ते च चतुर्भिर्गुणिता द्वादशेति, त्रिक| योगे तु षट्, कथं ?, त्रीण्येकमेकं च १ एकं त्रीण्येकं च २ एकमेकं त्रीणि च ३ द्वे द्वे एकं च ४ वे एकं द्वे च ५ एकं द्वे द्वे चेति | ॥११६॥ | ६ 'जाव दससंजोएणति इह यावत्करणाच्चतुष्कादिसंयोगास्सचिताः, तत्र द्रव्यपश्च कापेक्षया सत्यमनःप्रयोगादिषु चतुर्यु पदेषु
दीप अनुक्रम [३८१
३८७]
~240
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१], मूलं [३०९-३१४] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
[३०९३१४]
श्रीभग
उद्दे०
लघुवृत्ती
गाथा:
द्विकत्रिकचतुष्कसंयोगाः स्युः, तत्र द्विकसंयोगाः २४, कथं ?, चतुर्णा पदानां पर द्विकर्मयोगाः, तत्रैकैकस्मिन् प्रागुक्तक्रमेण ४ विकल्पाः, पण्णां चतुर्भिर्गुणने २४, त्रिकसंयोगा अपि २४, कथं ?, चतुणों पदानां त्रिकसंयोगाः ४, एकैकसिंश्च प्रागुक्तरीत्या षड् विकल्पाः , चतुर्णा पद्भिर्गुणने २४, चतुष्कसंयोगे तु ४, कथं ?, आदौ द्वे त्रियु चैकैकं १ द्वितीयस्थाने द्वे शेषेषु चैकैकं २ तृतीयस्थाने द्वे शेषेषु चैकैकं ३ चतुर्थे द्वे शेपेषु चैकैकं ४ एवं चत्वार इति, एकेन्द्रियादिषु पश्चपदेषु दिकत्रिकचतुष्कपञ्चकसंयोगाः स्युः, तत्र द्विकसंयोगे ४० विकल्पाः, कथं?, पश्चानां पदानां दश द्विकसंयोगाः, एकसिंश्च द्विकसंयोगे प्रागुक्तरीत्या ४ विकल्पाः, दशानां चतुर्भिर्गुणने चत्वारिंशत् , त्रिकसंयोगे तु षष्टिः, कथं?, पञ्चानां पदानां दश त्रिकसंयोगाः, एकस्मिन त्रिकसंयोगे प्रागुतरीत्या ६ विकल्पाः, दशानां च पद्भिर्गुणने पष्टिरिति, चतुष्कसंयोगाः २०, कथं ?, पञ्चानां पदानां चतुष्कसंयोगे५ विकल्पाः, एकैकसिंध प्रागुक्तरीत्या ४ विकल्पाः, पञ्चानां चतुर्भिर्गुणने २०, पञ्चकसंयोग एक एव, एवं षट्रादिसंयोगा अपि वाच्याः, नवरं | पटसंयोगा आरम्भसत्यमनःप्रयोगादिषु स्थात ,सप्तकसंयोगस्त्वौदारिककायादिप्रयोगमाश्रित्य,अष्टकसंयोगस्तु प्यन्तरभेदान् ,नवक|संयोगो ग्रैवेयकदेवभेदान् , दशकसंयोगस्तु भवनपतिदेवभेदानाश्रित्य वैक्रियशरीरकायप्रयोगापेक्षया समवसेयः, एकादशसंयोगः | शून्यः नारकादिपदेषु तस्थासम्भवात् , द्वादशसंयोगः कल्पोपपत्रदेवभेदानाश्रित्य वैक्रियशरीरकायप्रयोगापेक्षया चेति, 'पवेसणाए'त्ति नवमशततृतीयोद्देशके गाङ्गेयाभिधानानगारकुतनरकादिगतिप्रवेशन विचारे, कियन्ति तदनुसारेण द्रव्याणि वाच्यानी-| त्याह-'जाव असंखेज'त्ति असख्यातान्तनारकादिवक्तव्यताश्रयं हि तत्सूत्रं, इह यो विशेषस्तमाह-'अणते'त्यादि । अथैपा| मेवाल्पबहुत्वमाह-'सव्वत्थोव'त्ति (सू. ३१४) कायादिरूपतया जीवपुद्गलसंबन्धकालस्य स्तोकत्वात् , 'मीसाप० अणंत
HIOCHOREOINDEE HIDDEN DHOLEFORMATION
दीप अनुक्रम [३८१
३८७]
~241
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम (०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग लघुश्चौ
[३१५३२२
गाथा:
|गुण'त्ति कायादिप्रयोगपरिणतेभ्यः सकाशात् मिश्रकपरिणता अनन्तगुणाः, यतः प्रयोगकृतमाकारमपरित्यजन्तो विश्रसया ये परि-| | गामान्तरमुपागता मुक्तकलेवराद्यवयवरूपास्तेऽनन्तानन्ताः, विश्रसापरिणतास्तु तेभ्योऽप्यनन्तगुणाः, परमाण्वादीनां जीवाग्रहणयो| ग्यानामप्यनन्तत्वादिति ।। अष्टमशते प्रथमोद्देशकविवरणम् ॥
'आसीविसति (सू. ३१५) आशीविषा-दंष्ट्राविषाः, 'जाइआसी'त्ति जात्या-जन्मना आशीविषाः, 'कम्मआसी'ति। कर्मणा-क्रियया शापादिनोपघातकरणेनाशीविषाः कर्माशीविषाः, तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्याश्च कर्माशीविषाः, पर्याप्तका एव. एते हि तपश्चरणानुष्ठानतोऽन्यतो वा गुणतः खल्वाशीविषाः स्युः, शापप्रदानेनैव व्यापादयन्तीत्यर्थः, एते चाशीविषलब्धिखभावाः सहस्रारान्तदेवेष्वेवोत्पद्यते, देवास्त्वेत एव ये देवत्वेनोत्पन्नाः ते पर्याप्तकावस्थायामनुभूतभावतया कर्माशीविषाः, उक्तं च भाष्यकारेण-"आसी दाढा तग्गय महाविसाऽऽसीविसा भवे दुविहा । ते कम्मजाइभेएणणेगहा चउविहविगप्पा ॥१॥"केवइए विसए'त्ति कियान विषयो-गोचरो, विपस्येति गम्यं, 'अद्धभरह'त्ति अर्द्धभरतस्य यत् प्रमाण सातिरेकत्रिषष्ट्यधिकयोजनशतद्वय-14 लक्षणं तदेव मात्रा-प्रमाणं यस्यां सा तथा, 'बोंदित्ति तनुं विषेण निजाशीप्रभवेन 'विसपरि'त्ति विपरिगतां 'विसहमा-14 |णिन्ति विकसन्ती 'करित्तए' कर्तु, 'विसट्टयाएंति विपमेवार्थों विषार्थस्तश्रावस्तत्ता तया विषार्थतवा, विपत्वस्य तस्यां वा, |'नो चेव'त्ति नैवेत्यर्थः, 'संपत्तीए' सम्पच्या एवं विधबोन्दिसम्प्राप्तिद्वारेण, 'करेंतुति अकाः , वृश्चिका इति गम्यते, 'समयखेत्तं ति समयक्षेत्रं एवं जहा वेउब्बियसरीरस्त भेदोति यथा वैक्रिय भणता जीवभेदो भणितः तथेहापि वाच्योऽसावित्यर्थः, स चाय-गोयमा! नो समुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणियकम्मासीविसे गब्भवतियपंचिदियतिरिक्खासीविसे, जइ गम्भ
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
॥११७॥
अत्र शतक-८ उद्देशक: १ समाप्त:, अत्र शतक-८ उद्देशक: २ आरभ्यते
~242
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग
[३१५३२२
गाथा:
वकतियपंचिंदियतिरिक्ख• विसे कि संखेजवासाउयगम्भवकंतियपंचिंदियतिरिक्ख० विसे असंखेजवासाउयगम्भवकंतियपंचिंदिय- शतके |तिरिक्ख० विसे?, गो! संखिजवासाउय जाब कम्मासीविसे जइ संखिञ्ज जाव कम्मासीविसे किं पञ्जत्तसंखेज जाय कम्मासीविसे |TR उद्दे० अपनत्तसंखेज जाव कम्मासीविसे ?, गो० शेष लिखितमेवास्ते ॥ 'दस द्वाणाईति (सू. ३१६) दश स्थानानि-पस्तूनि, गुणप-10 र्यायाश्रितत्वात् , छमस्ख इहावध्यादिज्ञानरहितो गृह्यते, अन्यथा अमूर्तत्वेन धर्मास्तिकायादीनजानमपि परमाण्वादि जानात्येवासी, मृर्त्तत्वात् तस्य, समस्तमूर्तविषयत्वाचावधिविशेषस्य, 'सब्वभावेणं'ति इत्युक्तं, ततश्च तत्कथश्चिजाननपि अनन्तपर्यायतया न जानातीति, सत्यं, परं दशेति सङ्ख्यानियमो व्यर्थः स्यात् , बहूनामपि घटादीनामर्थानाम केवलिना सर्वपर्यायतया ज्ञातुमशक्यत्वात , सर्वभावेन च साक्षात्करणं चक्षुःप्रत्यक्षेणेति हृदयं, श्रुतज्ञानादिना स्वसाक्षात्कारेण जानात्यपि, 'जीवंति अशरीरप्रतिबद्धदेहमुक्त, सिद्धमित्यर्थः, 'सव्वभावेणं'ति केवलज्ञानेनेति हृदयं ॥ आभिणियोहिय'ति (स. ३१७) अर्थाभिमुखोऽपि पर्यायरूपत्वात् नियतोऽसंशयरूपत्वाद् बोधो-ज्ञानमभिनिबोधः खार्थिकप्रत्ययोपादानादामिनिबोधिक, 'उग्गहे'ति अब इति-प्रथमतो। वस्तुग्रहणमवग्रहः, 'ईह'ति सदर्थविशेषालोचनमीहा, 'अवायत्ति प्रक्रान्तार्थविनिश्चयोऽवायः, अवगतार्थविशेषधरणं धारणा ४, 'जहे'ति यथा 'राजप्रश्नीये ज्ञानानां भेदो-विचारो भणितः तथेहापि भणितव्यः, स चैवम्-'से किं तं उग्गहे पण्णचे,in | उग्गहे दुबिहे पण्णने, तं०-अत्थोवग्गहे बंजणोब०'इत्यादि, 'विभंगनाणेति विरुद्धा भङ्गा-विकल्पा यसिन् तद्विभङ्गज्ञान, 'वंजणोवग्गहे'त्ति व्यज्यतेऽर्थोऽनेन दीपेनेव घट इति व्यञ्जनं, तच्चोपकरणेन्द्रियं तेनावग्रहो व्यञ्जनावग्रहः, 'जहा आभि-10 |णि'त्ति यथा मतिज्ञानं तथा मत्यज्ञानमप्यध्येयं, तचैवम्-'से किं तं बंजणावग्गहे ?, २ चउबिहे पं०, तं० सोइंदिय० जिभि-17
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
~243
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३१५
३२२]
गाथा:
दीप अनुक्रम [३८८
३९६]
श्रीभग
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२], मूलं [ ३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CJCC JOCJOD06
दियवं घाणिदियवं फासिंदियवं जणुग्गहे 'एगट्टियवजं' ति इहापि आभिणिवो हियनाणे अगिण्हणयाए अवधारणाए अवलंबणयाए मेहाए' इत्यादिपदानि पञ्चैकार्थिकान्यवग्रहादीनामधीतानि मत्यज्ञाने तु न तान्यध्येयानि इति भावः, 'जाव नोइंदियधारपण ति इदमन्त्यपदं यावदित्यर्थः, 'जं इमं अण्णाणिएहिं यदिदं मत्यज्ञानिकैः, अत आह-'मिच्छादिडीहिं ति मिध्यादृष्टिभिः 'जहा नंदीए 'ति तत्रैतत्सूत्रं सच्छंदबुद्धिमविगप्पियं, तं० भारहं रामायण' मित्यादि, 'संगोवंग'त्ति इहाङ्गानि - शिक्षादीनि पद् | उपाङ्गानि तद्व्याख्यारूपाणि 'गामसंठिएत्ति ग्रामालम्बनत्वात् ग्रामाकारमेव, एवमन्यान्यपि 'वाससंठिए' भरतादिवर्षाकारं 'वासहर'ति हिमवदादिवर्षधरपर्वताकारं 'पसय'त्ति पसय आटव्यो द्विखुरश्चतुष्पदविशेषः, एवं विविधसंस्थानसंस्थितमिति, 'अत्थेगड्या एगनाणी' केवलज्ञानीति, 'नेरइयाणं'ति 'तिन्नाणी 'ति सम्यग्दृष्टिनारकाणां भवप्रत्ययमवधिज्ञानमस्तीतिकृत्वा नियमात् त्रिज्ञानिनः, 'अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणीति, कथं स्यात् ?, असंज्ञिनस्संतो ये नारकेपूत्पद्यन्ते तेषामपर्याप्तावस्थायां विभङ्गाभावादाद्यमेवाज्ञानद्वयमस्ति ततो द्वथज्ञानिनः, ये तु मिध्यादृशः संज्ञिभ्य उत्पद्यते तेषां भवप्रत्ययविभङ्गे सति ते व्यज्ञानिनः, 'बेइंदियाणं'ति द्वीन्द्रियाः केचित् ज्ञानिनः सास्वादन सम्यग्दर्शन भावादपर्याप्तकावस्थायां स्युरित्युच्यते 'नाणी'ति ॥ अथ गत्यादि २० द्वारगाथाद्वयमाह - " गइ १ इंदिए य २ काए ३ सुहूमे ४ पत्तए ५ भवत्थे य ६ । भवसिद्धिए य ७ सन्नी ८ लद्धी ९ उबओग १० जोगे य ११ ।। १ ।। लेसा १२ कसाय १३ वेयण १४ आहारे १५ नाणगोयरे १६ काले १७ । अंतर १८ | अप्पाचहुयं १९ पञ्जवा २० चैव दाराई ||२||" " निरयगइ 'ति (सू. ३१८) निरये गतिर्येषां ते निरयगतिकास्तेषां इह च सम्यग्दृष्टयो मिध्यादृष्टयो वा ज्ञानिनोऽज्ञानिनो वा ये पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्येभ्यो नरके उत्पत्तुकामा अन्तरगतौ वर्त्तन्ते ते निरयगतिका विव
~244~
Agr
८ शतके १ उद्दे०
॥११८॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
[३१५३२२
HARIHORIDE
शतके
लघवृत्ती
O
गाथा:
:
क्षिताः, एतत्प्रयोजनत्वाद् गतिग्रहणखेति, तिनि नाणाई नियम नि अवधेर्भवप्रत्ययेनान्तरगतावपि भावात् 'तिणि अण्णाणाई भयणाए'ति असंजिनां नरके गच्छता द्वे अज्ञाने, अपर्याप्तकत्वे विभङ्गाभावात् , संज्ञिनां मिथ्यादृष्टीनां त्रीण्यज्ञानानि भव-10R उद्देशः प्रत्ययविभङ्गसद्भावात् अतस्त्रीण्यज्ञानानि भजनयेत्युच्यते, तिरियगइयाणं ति तिर्यग्गतिकानां तदपान्तरालवर्तिनां 'दो नाण'त्ति सम्यग्दृष्टयोऽवधिज्ञाने पतित एव तिर्यक्ष गच्छन्ति तेन तेषां वे एव ज्ञाने 'दो अन्नाणेत्ति मिथ्यादृष्टयो विभङ्गज्ञाने पतित एव तिर्यक्षु गच्छन्ति तेन तेषां वे अज्ञाने, 'मगुस्सगइयाण'ति 'तिणि नाणाई भयणाए'त्ति मनुष्यगतौ गच्छन्तः केचिज्ज्ञानिनोऽवधिज्ञानेन सहैव गच्छन्ति, तीर्थकरवत् , केचिच तद्विमुच्येति, तेषां त्रीणि वा द्वे वा ज्ञाने सातामिति, ये पुनरज्ञानिनो मनु
प्यगतावुत्पत्तुकामास्तेषां पतित एव विभङ्ग तत्रोत्पत्तिः स्यात् अत उक्तम्-'दो अन्नाणाई नियमति, 'देवगइय'त्ति देवगतौ पाये ज्ञानिनो यातुकामास्तेपामवधिर्भवप्रत्ययो देवायुःप्रथमसमय एवोत्पद्यते अतस्तेषां नारकाणामिवोच्यते 'तिनि नाणाई निय
मचि, ये त्वज्ञानिनस्तेऽसंज्ञिभ्य उत्पद्यमाना द्वथज्ञानिनः, अपर्याप्तकत्वे विभङ्गाभावात् , संज्ञिभ्य उत्पद्यमानास्तु व्यज्ञानिनो, भवप्रत्ययविभङ्गसद्भावात , अतस्तेषां नारकाणामिवोच्यते 'तिपिण अण्णाणाई भयणाए' 'जहा सिद्ध'त्ति यथा सिद्धाः केवलज्ञानिन एव, एवं सिद्धिगतिका अपि वाच्या इति भावः, यद्यपि सिद्धानां सिद्धगतिकानां चान्तरगत्यभावान विशेषोऽस्ति तथापि | इह गतिद्वारवलायातत्चात्ते दर्शिताः, 'सइंदिया णं भंते'त्ति सेन्द्रिया-इन्द्रियोपयोगवन्तः, ते च ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च, ज्ञानिनां | चत्वारि ज्ञानानि भजनया, स्वात् द्वे स्थात् त्रीणि स्यात् चत्वारि, केवलज्ञानं नास्ति तेषां, अनिन्द्रियज्ञानत्वात्तस्य, द्वयादिभावो |ज्ञानानां लब्ध्यपेक्षया, उपयोगापेक्षया तु सर्वेषामेकदैकमेव ज्ञानं, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनयैव, स्यात् द्वे स्यात् त्रीणि
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
AIADE: 2000: MADEmpermimary
~245
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३१५
३२२]
गाथा:
दीप अनुक्रम [३८८
३९६]
श्रीभगः
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२], मूलं [ ३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
इति, 'जहा पुढविकाइय'त्ति एकेन्द्रिया मिध्यादृष्टित्वादज्ञानिनस्ते च द्वयज्ञाना एवेत्यर्थः, 'वेंदिये' त्यादि, एषां द्वे ज्ञाने साखादनस्तेषूत्पद्यते इतिकृत्वा सास्वादनश्चोत्कृष्टतः पडावलिकामानः, अतो द्वे ज्ञाने तेषु लभ्येते, 'अनिंदि'त्ति अनिन्द्रियाः-केव लिनः 'सकाइया णं'ति सह कायेन - औदारिकादिशरीरेण पृथ्व्यादिषट्कायान्यतरेण वा ये ते सकायिकाः, ते च केवलिनोऽपि स्युरिति सकायिकानां सम्यग्दृशां पञ्च ज्ञानानि, मिथ्यादृशां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनया स्युरिति, अकायिकास्सिद्धा एवेति । सूक्ष्मद्वारे 'जहा पुढवि'त्ति द्वयज्ञानिनः सूक्ष्माः, मिथ्यादृक्त्वात्, 'जहा सकाइ'ति बादराः केवलिनोऽपि स्युरिति ते सकाकिवद् भजनया पञ्चज्ञानिनः त्र्यज्ञानिनश्च वाच्याः । पर्याप्तकद्वारे चतुर्विंशतिदण्डके पर्याप्तकनारकाणां त्रीण्यज्ञानानि नियमात्, अपर्याप्तकानामेव संज्ञिनारकाणां विभङ्गाभाव इति पर्याप्तावस्थायां तेषामज्ञानत्रयमेवेति 'एवं जाव चउरिंदिय'त्ति द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः पर्याप्तका द्वथज्ञानिन एवेत्यर्थः, 'पज्जत्ता णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्ख'त्ति पर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतिरश्चामवधिर्विभङ्गो वा केषांचित् स्यात् केषांचिन्नेति त्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि वा द्वे ज्ञाने अज्ञाने वा तेषां स्वातामिति, बेंद्रियाणं दो नाण'त्ति अपर्या सकद्वीन्द्रियादीनां केषां चित्सास्वादन सम्यग्दर्शन सद्भावात् द्वे ज्ञाने, केषांचित्तु तदभावात् द्वे अज्ञाने, अपर्याप्तकनराणां सम्यग्दृशामवधिभावे ज्ञानत्रयं यथा तीर्थकृतां, तदभावे तु द्वे ज्ञाने, मिध्यादृशां तु द्वे अज्ञाने, तेषामपर्याप्तकत्वे विभङ्गाभावात्, अत एवोक्तम्'तिन्नि नाणाई भयणाए दोष्णि अष्णागा नियम' त्ति, 'वाणमंतर'त्ति व्यन्तरा अपर्याप्तका नारका इव त्रिज्ञानाः व्यज्ञाना वा वाच्याः, तेष्वसंज्ञिभ्य उत्पद्यमानानामपर्याप्तकानां विभङ्गाभावात् शेषाणां चावधेर्विभङ्गस्य च भावादिति, 'जोइसिय'त्ति एतेषु संज्ञिभ्य एवोत्पद्यन्ते तेषामपर्याप्तकत्वेऽपि भवप्रत्ययस्यावधेर्विभङ्गस्य वाऽवश्यंभावात् श्रीणि ज्ञानानि अज्ञानानि वा स्युरिति ।
~246~
८ शतके २ उद्देशः
॥११९ ॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
शतके उद्देशः
लधुवृत्ती
भवस्थद्वारे 'निरयभवत्थागं'ति निरयभवे तिष्ठन्तीति निरयभवस्थाः-प्राप्तोत्पत्तिस्थानाः, ते च यथा निरयगतिकास्त्रिज्ञाना दूध-| ज्ञानाश्चोक्तास्तस्था वाच्या इति । भव्यद्वारे 'जहा सकाइय'ति भवसिद्धिकाः केवलिनोऽपि ते सकायिकवद् भजनया पश्चज्ञानाः, UP | तथा यावत् सम्यक्त्वं न प्रतिपन्नास्तावद् भजनयैव यज्ञानाश्च वाच्या इति, अभवसिद्धिकानां त्वज्ञानत्रयं भजनया स्यात् , सदा मिथ्यादृष्टित्वाचेषां, अत उक्तम्-'नो नाणी, अन्नाणी'त्यादि । संज्ञिद्वारे 'जहा सइंदिय'ति ज्ञानानि चत्वारि भजनया, अज्ञानानि च त्रीणि तथैव, असन्नी जहा बादेय'ति अपर्याप्तकत्वे ज्ञानद्वयमपि सास्वादनतया स्यात् , पर्याप्तत्वेज्ञानद्वयमेवेति । लब्धिद्वारे 'कइविहाणं'ति (सू. ३१९) तत्र लब्धिः-आत्मनो ज्ञानादिगुणानां तत्कर्मक्षयापादितो लाभः, स च दशधा, ज्ञानपञ्चकस्य ज्ञानावरणक्षयक्षयोपशमाभ्यां लब्धिर्ज्ञानलब्धिः, एवमन्यत्रापि, नवरं दर्शनं रुचिरूप आत्मपरिणामः, चरित्रं-चारित्रमोह|नीयकर्मक्षयक्षयोपशमोपशमजो वा जीवपरिणामः, तथा चरित्रं च तदचरित्रं च चरित्राचरित्रं-संयमासंयमः, तचाप्रत्याख्यानकषा| यक्षयोपशमजो जीवपरिणामः, दानादिलब्धयः पश्चान्तरायक्षयक्षयोपशमजाः, 'इंदियलद्धि'त्ति स्पर्शनायेकेन्द्रियादि इन्द्रियलब्धिमतिज्ञानावरणक्षयक्ष योपशमजा पश्चान्तरायक्षयक्षयोपशमजा, सम्मईसणलद्धी'त्ति इह सम्यग्दर्शनं मिथ्यात्वमोहनीयकर्माणुवेदनो १ पशम २ क्षय ३ समुत्थ आत्मपरिणामः, मिथ्यादर्शनं त्वशुद्धमिथ्यात्वदलिकोदयसमुत्थजीवपरिणामः, 'सामाइय-IN चरित्तलद्धिति सावद्ययोगविरतिरूपं सामायिकचारित्रं तल्लब्धिः, सामायिकचारित्रं द्विधा-इत्वरं यावत्कथिकं च, इत्वर अल्प| कालं, तच्च भरतैरावतप्रथमान्तिमजिनतीर्थेवनारोपितव्रतस्य शैक्षक खेति, यावत्कथि के तु यावजीविकं, तब विदेहमध्यमजिनती-| र्थगतसाधूनामबसेयं, तेषामुपस्थापनाभावात् , नन्वितरसापि यावजीवतया प्रतिज्ञानात् तस्मैवोपस्थापनायां परित्यागात् कथं न
~247~
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
[३१५३२२
श्रीभग लघुवृत्ती
गाथा:
SURIOSITIMONDATIONALD RELIERSPARRPahesear antarawaiimsin
E RIAntent
प्रतिज्ञालोपः ?, अत्रोच्यते, अतिचाराभावात् , तस्यैव सामान्यतः सावद्ययोगनिवृत्तिरूपेणावस्थितस्य शुद्ध्यन्तरापादनेन संज्ञामात्र- शतके विशेषादिति, 'छेओवट्ठाव'त्ति छेदे प्राक्तनसंयमव्यवच्छेदे सति यदुपस्थापनीयं-साधावारोपणीयं तत् छेदोपस्थापनीयं-पूर्वप- २ उद्देशः र्यायच्छेदेन महावतारोपणमिति, तच्च सातिचारमनतिचारं च, तत्रानतिचारं यदित्वरसामायिकस्य शिष्यस्यारोप्यते, तीर्थान्तरसक्रान्तौ वा, यथा पार्श्वनाथतीर्थावीरतीर्थ सङ्कामतः पञ्चयामधर्मप्राप्ती, सातिचारं तु मूलगुणघातिनो वतारोपणं तच्छेदोपस्थानीयं ।। 'परिहार'त्ति परिहारः-तपोविशेषः तेन विशुद्धियस्मिन् तत्परिहारविशुद्धिकं, तत् द्विधा-निविंशमानकं निविष्टकायिकं चेति, निर्विशमानकास्तदासेवकास्तदव्यतिरेकात् तदपि निर्विशमानकं, आसेवितविवक्षितचारित्रकायास्तु निविष्टकायास्त एव निर्विष्टकायिकाः तिव्यतिरेकात तदपि निर्विष्टकायिक, इह च नवको गणः स्यात् , तत्र चत्वारः परिहारिका स्युः अन्ये तदन्ये तयावृश्यकराश्चत्वार
एवानुपरिहारिकाः, एकस्तु कल्पस्थितो वाचनाचार्यो गुरुभूतः, एतेषां च निर्विशमानकानामयं परिहारः-"परिहारियाण उ तवो| जहष्ण मज्झो तहेव उक्कोसो। सीउण्हवासकाले भणिओ वीरेहिं पत्तेयं ॥१॥ तत्थ जहण्णो गिम्हे चउत्थ छटुंतु होइ मज्झिमओ। अट्ठममिह उक्कोसो इत्तो सिसिरे पवक्खामि ||२|| सिसिरे उ जहण्णाई छट्ठाई दसमचरमगा हुंति । वासासु अट्ठमाई बारसपजतओ नेओ ॥३।पारणगे आयाम पंचसु गह दोसऽभिग्गहो मिक्खे । कप्पट्ठिया य पइदिण करंति एमेव आयामं ॥४॥" इह सप्तस्खे|पणासु मध्ये आधयोरग्रह एव, पंचसु पुनर्ग्रहः, तत्राप्येकतरया भक्तं वा पानकं वा, एवं द्वयोरभिग्रहोऽवगन्तव्य इति, "एवं छम्मासतवं चरिउँ परिहारगा अणुचरंति । अणुचरगे परिहारिय पयट्ठिए जाव छम्माप्ता ।।।। कप्पट्ठिोऽवि एवं छम्मास तवं करेइ सेसा । ॥१२॥ उ । अणुपरिहारगभावं वयंति कप्पट्ठियत्तं च ॥६॥(इय एसो)अट्ठारसमासपमाणो य वण्णिओ कप्पो। संखेबओ विसेसो सुत्ता एयस्स |
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
~248
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
श्रीभग
| नायव्वो ॥७॥ कप्पसम्मत्तीइ तयं जिणकप्पं वा उर्विति गच्छं वा । पडिबजमाणगा पुण जिणस्सगासे पयजति ।।८॥ तित्थयरसमीवासेवगस्स पासेऽवि नेव अन्नस्स | एएसि जं चरणं परिहारविसुद्धियं तं तु ॥९॥ अन्यैस्तु व्याख्यातम्-परिहारतो मासिक चतु-Iर उद्देश लेवादि तपश्चरति यः तस्य परिहारचरित्रलब्धिः स्यात् , इदं च परिहारतपो यथा स्यात् तथोच्यते-"णवमस्स तइय वत्थु जहण्ण | उकोस ऊणगा दस उ । सुत्तत्थभिग्गहा पुण दयाइ तबो रयणमाई ॥१॥" अयमर्थ:-जघन्यतो यस्य नवमपूर्वतृतीयं वस्तु याव-|
भवति, उत्कर्षतस्तु दश पूर्वाणि न्यूनानि सूत्रतोऽर्थतश्च स्युः, द्रव्यादयश्चाभिग्रहाः, रत्नावल्यादि तपः, तस्य परिहारतपो दीयते, | तद्दाने च निरुपसर्गार्थ कायोत्सर्गो विधीयते, शुभे क्षणे तत्प्रतिपत्तिः, गुरुस्तं ब्रूते-यथाऽहं तब बाचनाचार्यः अयं गीतार्थसाधुस्स-10 हायस्ते, शेषसाधवोऽपि वाच्याः, यथा-'एस तवं पडिवाइन कंचि आलबइ मा य आलवह । अत्तचिंतगस्सा वाघाओ मे ण कायब्बो' ॥१॥ तथा कथमहमिहालापादिरहितस्सन् तपः करिष्यामि एवं बिभ्यतस्तस्य भयापहारः कार्यः, कल्पस्थितस्य तस्यैतकुर्यात्-किइकम्मं च पडिच्छा परिण पडिपुच्छयपि सो देइ । सोवि य गुरुमुवचिट्ठइ, उदन्तमवि पुच्छिओ कहइ ॥ २॥ इह |
परिण्णा-परिज्ञा प्रत्याख्यानं, प्रतिपृच्छा त्वालापकः, यदा स ग्लानीभूत उत्थानादिकर्तुकामोऽस्मि (इति ब्रूते) ततोऽनुपरिहारिक-| वस्तूष्णीक एव तदभिप्रेतं सर्वमपि कुर्यात् , आह च-"उद्वेज निसीइजा भिक्खं हिंडेज भंडगं पेहे । कुवियपियबंधवस्स व करेइ इय
रोऽवि तुसिणीओ॥३॥" तपश्च तस्य ग्रीष्मशिशिरवर्षासु जघन्यादिभेदेन चतुर्थादिद्वादशान्तं प्रागुक्तमेवेति, उक्तः परिहारतपोविधिः। 'सुहमसंपराय'न्ति संपरति संसारमेभिरिति सम्परायाः, सूक्ष्मा-लोभांशावशेषरूपाः सम्पराया यत्र तत्सूक्ष्मसम्पराय, एतदपि द्विधा-विशुद्ध्यमानकं संक्लिश्यमानकं चेति, तत्र विशुद्ध्यमानकं क्षपकोपशमश्रेणिमारूढस्य स्यात् , सङ्किलश्यमानकं तु उपशमशे
~249
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३१५
३२२]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[३८८
३९६]
श्रीभगः लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२], मूलं [ ३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
DECODIC
णीतः प्रच्यवमानस्येति, 'अहक्खायचरित'न्ति यथा येन प्रकारेणाख्यातं अभिहितं अकषायतयेति तथैव यत् तत् यथाख्यातं, तदपि द्विधा-उपशमक्षपकश्रेणिभेदात्, शेषं तथैव, 'चरित्ताचरिते'त्ति 'एगागारा' मूलोत्तरगुणादीनां तद्भेदानामविवक्षणाद् द्वितीयकपायक्षयोपशमलभ्यपरिणाममात्र स्यैव विवक्षणाचरित्राचरित्रलब्धेरे का कारत्वमवसेयं, एवं दानादिलब्धीनामेकाकारत्वं भेदानामविवक्षणात्, 'बालबीरियत्ति वालस्य असंयतस्य यद्वीर्यमसंयमयोग प्रवृत्तिहेतुभूतं तस्य या लब्धिश्वारित्र मोहोदयाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च सा तथा एवमन्ये अपि यथायोगं वाच्ये, नवरं पण्डितः संयतः बालपण्डितः संयतासंयतः श्राद्धः 'तस्स अलद्धियाणं'ति तस्य ज्ञानस्य अलब्धिकाः, ज्ञानलब्धिरहिता इत्यर्थः, 'आभिणिवोहियनाणे त्यादि, आमिनिवोधिकज्ञानलब्धिकानां चत्वारि ज्ञानानि भजनया, केवलिनो नास्ति आभिनित्रोधिकज्ञानमिति । मतिज्ञानस्यालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्ते केवलिनस्ते चैकज्ञानिन एव, ये त्वज्ञानिनस्ते अज्ञानद्वयवन्तः अज्ञानत्रयवन्तो वा, एवं श्रुतेऽपि 'ओहिणाणलद्धि'त्ति अवधिज्ञानलव्धिकास्त्रिज्ञानाः केवलमनःपर्यायाभावे, चतुर्ज्ञाना वा केवलाभावात्, अवधिज्ञानस्यालब्धिका ये ज्ञानिनस्ते द्विज्ञानिनो मतिश्रुतभावात्, त्रिज्ञाना वा मतिश्रुतमनःपर्यायभावात्, एकज्ञाना वा केवलभावात् ये त्वज्ञानिनस्ते द्वयज्ञाना वा मत्यज्ञानश्रुताज्ञानभावात् व्यज्ञाना वा विभङ्गभावात्, 'मणपज्जव'त्ति मनः पर्यवज्ञानलब्धिकाखज्ञानाः, अवधि केवलाभावात्, चतुर्ज्ञाना वा, केव| लाभावात् मनः पर्यवज्ञानालब्धिकाविज्ञाना अवधिकेवलाभावात्, अलब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्ते द्विज्ञानाः, आद्यद्वयभावात्, त्रिज्ञाना वा आद्यत्रयभावात्, एकज्ञाना वा केवलभावात् ये त्वज्ञानिनस्ते द्वयज्ञाना आद्याज्ञानद्वयभावात् व्यज्ञाना वा अज्ञानत्रयभावात्, | 'केवलनाण'त्ति केवलज्ञानलब्धिकाः केवलज्ञानिन एव, केवलज्ञानालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्तेषामाद्यं ज्ञानद्वयं, त्रतयं मतिश्रुत
~ 250 ~
XCCCCCC
शतके
२ उद्देशः
॥ १२१ ॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२], मूलं [ ३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
श्रीभगमनःपर्यायज्ञानानि वा केवलज्ञानवर्णानि चत्वारि वा ज्ञानानि स्युः ये वज्ञानिनस्तेषामाद्यमज्ञानद्वयं तत्रयं वा स्याद्, एवं भजना अवसेयेति । 'अनाणलद्धियाणं ति अज्ञानलब्धिका अज्ञानिनस्तेषां त्रीण्यज्ञानानि भजनया, द्वे अज्ञाने त्रीण्यज्ञानानि वा, अज्ञानालब्धिकास्तु ज्ञानिनः, तेषां च पञ्च ज्ञानानि भजनया पूर्वीपदर्शितया वाच्यानि, 'जहा अन्नाणे' त्यादि, यथा अज्ञानलब्धिकानां त्रीण्यज्ञानानि भजनयोक्तानि मत्यज्ञानश्रुताज्ञानलब्धिकानामपि तानि तथैव तथा अज्ञानालब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनयोक्तानि मत्यज्ञानथुताज्ञानालब्धिकानामपि पञ्च ज्ञानानि भजनयैव वाच्यानि विभङ्गज्ञानलब्धिकानां त्रीण्यज्ञानानि नियमात्, तदलब्धिकानां पञ्च ज्ञानानि भजनया, अज्ञानिनां च द्वे अज्ञाने नियमादिति । 'दंसणलद्धित्ति दर्शनलब्धिकाः, श्रद्धानमात्रलब्धिका इत्यर्थः ते च सम्यक् श्रद्धानवन्तो ज्ञानिनस्तदितरे त्वज्ञानिनः, तत्र ज्ञानिनां पञ्च ज्ञानानि भजनया, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनयैवेति, 'तस्स अलद्धिया नत्थि'त्ति तस्य दर्शनस्य येषामलब्धिस्ते न संत्येव, सर्वजीवानां रुचिमात्र स्वास्तित्वादिति, 'सम्म हंसणलद्धित्ति सम्यग्दर्शनलब्धिकानां 'तस्स अलद्धि'ति तस्थालब्धिकानां सम्यग्दर्शन थालब्धिमतां मिध्यादृष्टीनां मिश्रदृष्टीनां च त्रीण्यज्ञानानि भजनया, यतो मिश्रदृष्टीनामप्यज्ञानमेव, तात्विकसद्बोधाहेतुत्वान्मिश्रस्येति, 'मिच्छादंसणलद्धि'त्ति मिथ्यादृशां, 'तस्स अलद्धि'त्ति तस्यालन्धिकानां मिथ्यादर्शनालब्धिमतां सम्यग्दशां मिश्रीनां च क्रमात् पञ्च ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि च भजनयेति, 'चरित्तलद्धि'त्ति चरित्रलब्धिका ज्ञानिन एव तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, यतः केवल्यपि चारित्री चरित्रालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्तेषां मनः पर्यववर्जानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया स्युः, कथं ?, असंयतत्वे आयं ज्ञानद्वयं तत्रयं वा, सिद्धत्वे च केवलज्ञानं, सिद्धानामपि चारित्रलब्धिशून्यत्वाद्, यतस्ते 'नो चारित्रिणो नो अचारित्रिण' इति, ये त्वज्ञानिनस्तेषां
लघुवृत्तौ
COCJOC DOC JOC JIC JOGJ
~ 251~
C
८ शतके
२ उद्देशः
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३१५
३२२]
गाथा:
दीप
अनुक्रम [३८८
३९६]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
COCO
98958904999368500
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२], मूलं [ ३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
त्रीण्यज्ञानानि भजनया, 'सामाइय'त्ति सामायिकचारित्रलब्धिका ज्ञानिन एव तेषां च केवलवर्णानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया, सामायिकचारित्रालब्धिकास्तु ये ज्ञानिनस्तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, छेदोपस्थापनीयादिभावेन सिद्धत्वेन वा ये वज्ञानिनस्तेषां त्रीण्यज्ञानानि भजनया, एवं छेदोपस्थापनीयादिष्वपि वाच्यं एतदेवाह ' एवं 'ति तत्र छेदोपस्थापनीयादिचारित्रत्रयलब्धयो ज्ञानिन एव तेषां चाद्यानि चत्वारि ज्ञानानि भजनया, ये त्वज्ञानिनस्तेषामज्ञानत्रयं भजनयैव यथाख्यातचारित्रलब्धिकानां तु विशेषोऽस्ति अतस्तद्दर्शनायाह- 'नवर महक्वाय'त्ति सामायिकादिचारित्रचतुष्टयलब्धिमतां छद्मस्थत्वेन चत्वार्येव ज्ञानानि भजनया, यथाख्या| तचारित्रलब्धिमतां छस्थेतरभावेन पञ्चापि भजनया स्युरिति तेषां तथैव तान्युक्तानि, 'चरित्ताचरित्त'ति 'तस्स अलद्धि'ति चारित्राचरित्रालब्धिकाः श्रावकादन्ये, ते च ये ज्ञानिनस्तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, ये त्वज्ञानिनस्तेषां त्रीण्यज्ञानानि भजनयैव, 'दाणलद्धि'त्ति दानान्तरायक्षयक्षयोपशमाद् दाने दातव्ये लब्धिर्येषां ते दानलब्धिकाः, ते ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च तत्र ये ज्ञानिनस्तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, केवलिनामपि दानलब्धियुक्तत्वात्, ये त्वज्ञानिनस्तेषां त्रीण्यज्ञानानि भजनयैव, दानालब्धिकास्सिद्धास्ते दानान्तरायक्षयेऽपि दातव्याभावात् सम्प्रदानासच्चात् दानप्रयोजनाभावाच्च दानालब्धय उक्ताः, ते च नियमात् केवलज्ञानिन इति, ' एवं 'ति लाभभोगोपभोगवीर्यलब्धय एवं ज्ञेयाः, तदलब्धयः सिद्धानामेवो कन्यायादवसेयाः, ननु दानाद्यन्तरायक्षयात् केवलिनां दानादयः कस्मान्न स्युः १, उच्यते, प्रयोजनाभावात् कृतकृत्यास्ते भगवन्तः, 'बालवी रिय'त्ति वालवीर्यलब्धयोऽसंयताः तेषां ज्ञानिनां त्रीणि ज्ञानानि, अज्ञानिनां च त्रीण्यज्ञानानि भजनया, तदलब्धिकास्तु संयतासंयताः संयताच ते च ज्ञानिन एव तेषां पञ्च ज्ञानानि भजनया, 'पंडियबीरिय'त्ति 'तस्त अलद्धित्ति असंयतानां संयतासंयतानां सिद्धानां चेत्यर्थः, तत्रासंयतानामायं
~ 252~
८ शतके
उद्देशः
॥१२२॥
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३१५
३२२]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[३८८
३९६]
श्रीभग०
लघुवृचौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२], मूलं [ ३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
30
3000
ज्ञानत्रयं अज्ञानत्रयं च भजनया, संयतासंयतानां तु ज्ञानत्रयं भजनयैव स्यात्, सिद्धानां तु केवलज्ञानमेव, 'मणपज्जव 'त्ति मनःपर्यायज्ञानं तु पण्डितवीर्यवतामेव स्यात्, नान्येषां अत उक्तम्- मनःपर्यायवर्जानि, सिद्धानां च वीर्यालब्धिकत्वं पण्डितवीर्यवाच्यप्रत्युपेक्षणादिअनुष्ठाने प्रवृत्यभावात्, 'बाल पंडिए' त्ति 'तस्स अलद्धि'त्ति अभावकाणामिति, 'इंदियलद्धि'त्ति इन्द्रियलब्धिका ये ज्ञानिनस्तेषां चत्वारि ज्ञानानि भजनया, केवलं तु नास्ति तेषां केवलिनामिन्द्रियोपयोगाभावात् ये त्वज्ञानिनस्तेषामज्ञानत्रयं भजनयैव, इन्द्रियालब्धिकाः केवलिन एव तेषामेवेन्द्रियोपयोगाभावात, 'तस्स द्विति श्रोत्रन्द्रियलब्धिका इन्द्रियलब्धिकवद्वाच्याः, ते च ये ज्ञानिनस्ते अकेवलित्वादाद्यज्ञानचतुष्टयवन्तो भजनया, अज्ञानिनस्तु भजनया द्वित्र्यज्ञानाः, श्रोत्रेन्द्रियालब्धिका ये ज्ञानिनस्ते आद्यद्विज्ञानिनः, ते चापर्याप्तकाः साखादनसम्यग्दर्शननो विकलेन्द्रियाः, एकज्ञानिनः केवलज्ञानिनः, ते हि श्रोत्रेन्द्रियालब्धिका इन्द्रियोपयोगाभावात् ये त्वज्ञानिनस्ते चाद्याज्ञानद्वयवन्तः, 'चक्खिदिय'त्ति अयमर्थः यथा श्रोत्रेन्द्रियलब्धिमतां भजनया चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि वा तदलब्धिकानां द्वे ज्ञाने अज्ञाने वा एकं च ज्ञानमुक्तं एवं चक्षुर्घाणिलब्धिकानां तदलब्धिकानां च वाच्यं तत्र चक्षुर्घाणलब्धिकाथ ये पञ्चेन्द्रियास्तेषां केवलवर्णानि चत्वारि ज्ञानानि त्रीणि वा भजनया, ये तु विक|लेन्द्रियाश्चक्षुप्रणलब्धिकास्तेषां सास्वादनसम्यग्दर्शनभावे आद्यज्ञानद्वयं तदभावे त्वाद्यमज्ञानद्वयं चक्षुर्घाणेन्द्रियालब्धिका यथायोगं त्रिद्वयेकेन्द्रियाः केवलिनथ, तत्र त्रीन्द्रियादीनां सास्वादनसद्भावे आये ज्ञाने, तदभावे आये अज्ञाने, केवलिनामेकं केवलज्ञानं, 'जिम्भिदिय'ति, 'तस्स अलद्धिया' जिह्वालब्धिवर्जितास्ते केवलिन एकेन्द्रियाश्च ये अज्ञानिनस्ते नियमात् द्वयज्ञानिनः, एकेन्द्रियाणां सास्वादनभावतोऽपि सम्यग्दर्शनासद्भावाद्विभङ्गाभावाचेति, 'फासिंदिय'त्ति स्पर्शनेन्द्रियलब्धिकाः केवलवर्जज्ञानच
~253~
CDCCCXGIC XJÚCI
८ शतके
२ उद्देशः
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग
२ उद्देश:
[३१५३२२
गाथा:
तुष्कवन्तो भजनया, तथैव द्वधज्ञानिनो वा व्यज्ञानिनो वा, स्पर्शनेन्द्रियालब्धिकास्तु केवलिन एव, इन्द्रियलब्ध्यलम्धिमन्तोऽ
८ शतके लघुवृत्ती
प्येवंविधा एव 'जहा इंदिय'ति यथा इन्द्रियलब्धिका अलब्धिका वा, उपयोगद्वारे 'सागारोवउत्त'ति(सू. ३२०)आकारो-10 | विशेपस्तेन यो बोधस्स साकारो-विशेषग्राहको बोधस्तेनोपयुक्ताः-तत्संवेदका ये ते साकारोपयुक्ताः ज्ञानिनोऽज्ञानिनच, तत्र ज्ञानिनां पञ्च ज्ञानानि भजनया, स्यात् द्वे स्थात्रीणि स्थाच्चत्वारि स्यादेकं, यच्च स्याद् द्वे इत्युच्यते तल्लब्धिमात्रमङ्गीकृत्य, उपयोगा| पेक्षया एकदा एकमेव ज्ञानमज्ञानं च, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनया, 'आभिणिनि 'ओहिनाणे'ति अवधिज्ञानसाकारोपयुक्ताः, यथा तल्लब्धिकाः प्रागुक्ताः, स्यात् त्रिज्ञानिनो मतिश्रुतावधियोगात्, स्थाचतुर्जानिनो मतिश्रुतावधिमनापर्यवामिसम्बन्धात् तथा वाच्याः,'मणपज्जवति मनःपर्यवज्ञानसाकारोपयुक्ता यथा मनःपर्यवलब्धिकाः प्रागुक्ताः, स्वात्रिज्ञानिनो मतिश्रुतमनःपर्यवयोगात् , स्थाच्चतुर्जानिनः केवलवर्जज्ञानयोगात, 'अणागारोवउत्त'त्ति न विद्यते आकारो यत्र तदनाकार-दर्शन तत्रोपयुक्ता ये ते ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्च, तत्र ज्ञानलब्ध्यपेक्षया पञ्च ज्ञानानि भजनया, अज्ञानिनां तु त्रीण्यज्ञानानि भजनया, एवं ति यथा अनाकारोपयुक्ता ज्ञानिनोऽज्ञानिनश्चोक्ता एवं चक्षुर्दर्शनायुपयुक्ता अपि, 'नवरं ति विशेषः पुनरयं-चक्षुर्दर्शनेतरोपयुक्ताः
केवलिनो न स्युः, तेषां चत्वारि ज्ञानानि भजनयेति, 'ओहिदसणअणागारो'ति अज्ञाना(अनाकारा)धिकारेऽवधिविभजसाधाभरणत्वं, यतः- “सागारा, ओहिविभंगा जहष्णगा तुल्ला" इत्युक्तेः अवधिदर्शनयुक्ता अज्ञानिन उच्यन्ते । योगद्वारे 'सजोगिणं'ति,
'जहा सकाइय'त्ति प्रागुक्तकायद्वारे यथा सकायिका भजनया पञ्चज्ञानारायज्ञानाश्च उक्तास्तथा सयोगा अपि वाच्याः, एवं मनो-10 ॥१२॥ | योग्यादयोऽपि, केवलिनोऽपि मनोयोगादीनां भावात् तथा मनोयोगित्वादिमतां मिथ्यादृशामज्ञानत्रयभावाच, 'अजोगीति |
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
~2540
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग० लघवतो
शतके
[३१५३२२
२ उद्देश:
PUTUPIDERMAthamsh
गाथा:
अयोगिनः केवलिन इति । 'जहा सकाइय'त्ति सलेश्याः सकायिकवद् भजनया पञ्चज्ञानाः व्यज्ञानाश्च वाच्याः, केवलिनोऽपि शुक्ललेश्यासम्भवेन सलेश्यत्वात , 'कण्हलेस'त्ति कृष्णलेश्याश्चतुओनिनस्यज्ञानिनश्च भजनया, 'सुकलेसा जहा सलेस'त्ति | पश्चज्ञानिनो भजनया यज्ञानिनति,'जहा सिद्ध'त्ति एकज्ञानिन इति । कपायद्वारे 'सकसाईत्ति केवलवर्जचत निनो भज| नयाज्ञानिनश्च, 'अकसाईणं'ति अकपायिणां पञ्च ज्ञानानि भजनया, कथं ?, उच्यते छमस्थवीतरागः केवली वा अकषायः, तत्र च छमस्थवीतरागस्याद्यज्ञानचतुष्कं भजनया स्यात् , केवलिनस्तु पंचममिति । वेदद्वारे 'सवेयगति सवेदकाः सेन्द्रियबद्भजनया केवलवर्जचतुर्जानिनरुयज्ञानिनश्च वाच्याः,'अवेदग'त्ति अवेदका अकषायिवद्भजनया पञ्चज्ञाना वाच्याः, ततोऽनिवृत्तिवादरादयोऽवेदकास्स्युः, तेषु च छदास्थानां चत्वारि ज्ञानानि भजनया कवलिनां तु पश्चममिति । आहारकद्वारे 'आहारग'त्ति सक-I पाया भजनया चतुर्ज्ञानारुयज्ञानाथोक्ताः, आहारका अप्येवमेव, नवरमाहारकाणां केवलमप्यस्ति, केवलिन आहारकत्वादिति, 'अणाहारग'त्ति मनःपर्यवज्ञानमाहारकाणामेव, आयं पुनर्ज्ञानत्रयं च विग्रहे, केवलं वा केवलिसमुद्घातशैलेशीसिद्धावस्थास्वना-1 | हारकाणामपि स्वादत उक्तम्-'मणपजवे'त्यादि । आएसेणं'ति (सू. ३२२) आदेशः-प्रकारः सामान्यविशेषरूपः, तत्र चादेशे|न-ओघतो द्रव्यमात्रतया, नतु तद्गतसर्वविशेषापेक्षयेति भावः, अथवा आदेशेन श्रुतपरिकर्मिततया सर्वद्रव्याणि-धर्मास्तिकायादीनि जानाति अवायधारणापेक्षयाऽवबुद्ध्यते, ज्ञानस्थावायधारणारूपत्वात् , 'पासइति पश्यति अवग्रहेहापेक्षया अवयुद्ध्यते, यतः अवग्रहयोदर्शनत्वं, आह भाष्यकार:-"णाणमवायधिईओ दंसणमिटुं जहोग्गहेहाओ। तह तत्तई सम्मं रोइज्जइ जेण तं नाणं ॥१॥ जं सामन्नग्गहणं दसणमेयं विसेसियं नाणं ।” अवग्रहेहे च सामान्यरूपे, अवायधारणे व विशेषरूपे, 'खेत्तओ'त्ति सर्व क्षेत्रं |
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
urAPAN
~2550
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
शतके उद्देशः
[३१५३२२
गाथा:
श्रीभग० लोकालोकरूपं, एवं कालतो भावतश्चेति, आह च भाष्यकार:-'आएसुत्ति पगारो ओघादेसेण सम्बदव्याई । धम्मत्थिकाइयाई जाणइ लघुवृत्तौन उ सब्वभावेणं ॥१॥ खित्तं लोगालोगं कालं सव्वद्धमहब तिविहंपि । पंचोदइयाईए भावे जाणेयमेवइयं ।।२।।' 'उवउत्तेत्ति
भावश्रुतोपयुक्तः, 'जाणइति जानाति विशेषतोऽवगच्छति, श्रुतज्ञानस्य तत्स्वरूपत्वात , 'पास'ति पश्यति च श्रुतानुवर्तिना मान-IN Mसेन अचक्षुदर्शनरूपेण सर्यद्रग्पाणि, अथवा पश्यत्यभिन्नदशपूर्वधरादिः श्रुतकेवली, तदारतस्तु भजना, सा पुनर्मतिविशेषतो ज्ञात
व्येति, ननु 'भावओ णं सुयनाणी उवउत्चे सव्वभावे जाणइति यदुक्तमिह तत् 'सुए चरित्ते ण पञ्जवा सव्वे' इत्यनेन सह कथं न विरुध्यते ?, उच्यते, इह सूत्रे सर्वकथनेन पंचौदयिकादयो भावा गृह्यन्ते, तांश्च सर्वान् जातितो जानाति, 'रूविदव्वाई'ति ।
रूपिद्रव्याणि पुद्गलद्रव्याणि, तानि च जघन्यतोऽनन्तानि तेजसभाषाद्रव्याणामपान्तरालवीनि, यदुक्तं-'तेयाभासादव्याण पाअंतराइत्थ लहइ पट्ठवओ'त्ति, उत्कृष्टतस्तु सर्ववादरसूक्ष्मभेदभिन्नानि जानाति विशेषाकारेण, ज्ञानत्वात् तस्य, पश्यति सामान्यतः,
अवधिज्ञानिनोऽवधिदर्शनस्यावश्यंभावात् , नन्वादौ दर्शनं ततो ज्ञानमिति क्रमस्तत्किमर्थमेनंत्यक्त्वा प्राग्जानातीत्युक्तं, अत्रोच्यते, | इहावधिज्ञानाधिकारात् प्राधान्यख्यापनार्थमादौ जानातीत्युक्तं, अवधिदर्शनस्यावधिविभङ्गसाधारणत्वेनाप्रधानत्वात् पश्चात् पश्यतीति,
अथवा सर्वा एव लब्धयः साकारोपयोगोपयुक्तस्य उत्पद्यन्ते, लब्धिश्चावधिज्ञानमिति साकारोपयोगोपयुक्तस्यावधिज्ञानलब्धिः स्यात् | | इत्येतस्यार्थस्य ज्ञापनार्थ साकारोपयोगाभिधायकं जानातीति प्रागुक्तं, ततः क्रमेणोपयोगप्रवृत्तेः पश्यतीति, 'जहा नंदीए' तनेदं। सूत्रम्-'खेचओ णं ओहिनाणी जहण्णेणं अंगुलस्सासंखेजभाग० जाणइ पासईत्ति, व्याख्या पुनरेवं-क्षेत्रतोऽवधिज्ञानी जघन्येनाकुलस्यासङ्ख्येयभागमुत्कृष्टतोऽसहयेयान्यलोके शक्तिमपेक्ष्य लोकमितानि खण्डानि जानाति पक्ष्यति, कालतो जघन्यमावलि
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
१२४॥
~256~
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग
[३१५३२२
लघुवृत्ती
गाथा:
कासझ्येयभागमुत्कृष्टतः असङ्येया उत्सपिण्यवसर्पिणीरतीता(श्यति)अनागताश्च जानाति पश्येत् , तद्गतरूपिद्रव्यावगमात् इदं सूत्रं ८ शतके कियरं वाच्यं 'जाव भावओ'ति भावाधिकार यावदिति, स चैवं-भावतो जघन्यतोऽनन्तान भावान् , आधारद्रव्यानंतत्वात् , न | २.उद्देशः तु प्रतिद्रव्यमिति, उत्कृष्टतोऽपि तानेवानन्तान भावान् जानाति पश्यति च, तेऽपि चोत्कृष्टपदिनः सर्वपर्यायाणामनन्तभाग इति । 'उज्जुमईत्ति ऋजुमतिघंटोऽनेन चिन्तित इत्यध्यवसायलक्षणा मनोद्रव्यपरिच्छित्तिरित्यर्थः, 'अणंतपएसिए'त्ति अनन्तपर| माण्वात्मकात , यथा नन्दीसूत्रे 'खंधे जाणइ पामइ'त्ति तत्र स्कन्धान पर्याप्तसंज्ञिभिः प्राणिभिर तृतीयद्वीपसमुद्रान्तर्वर्चिभिर्मनस्त्वेनं परिणमितानित्यर्थः, 'जहा नन्दीए'त्ति कियनन्दीस्त्रमिहाध्येयमिति 'जाव भावओ'त्ति भावसूत्रं यावदिति, तचैवम्| 'भावओ णं उज्जुमई अणते भावे जाणइ पासइ, मन्वभावाणमणतं भागं जाणइ पापड, तं चेव विउलमई विसद्धतराग वितिमि-IN रतराकं जाणइ पासई'त्ति, व्याख्या-विपुला-विशेषग्राहिणी मतिर्घटोऽनेन चिन्तितः, स च सौवर्णः पाटलिपुत्रकोऽवतनो महान इत्यध्यवसायलक्षणा मनोद्रव्यविज्ञप्तिरित्यर्थः, विशुद्धतरकं-निर्मलतरं वितिमिरतरकं-तिमिरकल्पतदावरणक्षयोपशमभावादिति, 'केवलनाणस्स'त्ति इह नन्दीसत्रम्-'खेनओ सव्वं खितं, कालओ णं सव्वं कालं, भावओणं केवली सवभावे जाणइ पासइत्ति, 'मइअन्नाण'ति यावत्करणात् 'खेतओ णं मइअनाणी मइअन्नाणपरिगयं खित्तं जा०पा० कालोणं महणी मइ०गयं कालं जाण, 'सुयअन्नाणपरिगयाई ति श्रुताज्ञानेन मिथ्यादृग्गृहीतसम्यकथुतेन लौकिकश्रुतेन वा परिगतानि-विषयीकृतानि, 'आघवेईत्ति
आग्रहयति, अर्थापयति वा आख्यापयति वा, प्रत्यापयतीत्यर्थः, पण्णवेई' प्रज्ञापयति भेदतः, प्ररूपयति युक्तितः,'जाणइति। | विभङ्गज्ञानेन 'पासइति अवधिदर्शनेनेति, कालद्वारे 'साइए'ति इहायः केवली द्वितीयो मत्यादिमान् , तत्राद्यस्य साधपर्यव
दीप अनुक्रम [३८८
३९६]
~257
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
शतके
सूत्रांक [३१५३२२
उद्देश
गाथा:
श्रीभगालासितेतिशब्दतः कालः प्रतीयत इति द्वितीयस्यैव जघन्येतरभेदमाह-'तत्थ णं जे साइपति 'अंतोमुहुत्तति आयज्ञानव
| यमाश्रित्योक्तं, तस्यैव जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमात्रत्वात् , 'छावढि सागरोवमाईति यदुक्तं तदाद्यज्ञानत्रयमाश्रित्य, तस्यैवोत्कर्षेणै
तावत्येव स्थितिः 'दो बारे विजयाइसु' इति वचनात् , 'नाणीआभिणिबोहिय'ति ज्ञान्यामिनियोधिकज्ञानिश्रुतज्ञानिअवधिज्ञा| निमनःपर्यायज्ञानिकेवलज्ञानिअज्ञानिमत्यज्ञानिश्रुताज्ञानिविभङ्गज्ञानिनां 'दसण्हं ति दशानां भेदानां 'संचिट्ठण'नि अवस्थिति| कालो यथा प्रज्ञापनाष्टादशपदे कायस्थितौ अभिहितस्तथा वाच्यः, तत्र ज्ञानिनां पूर्वमुक्त एवावस्थितिकालः, यच प्रागुक्तस्य पुनभणनं तदेकप्रकरणपतितत्वात इति ज्ञेयं, आद्यज्ञानद्वयस्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमुत्कृष्टं तु साधिकानि ६६ सागराणि, अवधिज्ञानेऽप्येवं, नवरं जघन्यतो विशेषः, म चाय-ओहिनाणी जहण्णमेकं समय, कथं ?, यदा विभंगज्ञानी सम्यक्त्वं प्रतिपद्यते तत्प्रथमसमय एव विभङ्गमवधिज्ञानं जातं, तत्क्षणमेव तदवधिज्ञानं प्रतिपतति तदा एकं समयमवधिरित्युक्तः,'मणपज्जवणाणीणं भंते! पुच्छा जहण्णेगमेकं समयं उहोसेणं देसूगा पुब्बकोडी'नि, कथं, संयतस्याप्रमत्तताद्वायां वर्तमानस्य मनःपर्यायज्ञानमुत्पमं तत उत्पत्तिसमयसमनन्तरमेव विनष्टं इत्येकं समयं, तथा चरणकाल उत्कृष्टो देशोना पूर्वकोटी तत्प्रतिपत्तिसमनन्तरमेव यदा मनःपर्यवज्ञानमुत्पन्न आजन्म स्थितं तदा मनःपर्यायज्ञानस्योत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटी स्वादिति, 'केबलनाणीणं पुच्छा, गोयमा ! साइए अपञ्जवसिए, अनाणी १ मइअ०२ सुयअण्णाणीणं ३ पुच्छा, गो ! एए तिण्णिवि तिविहे पण्णते, तंजहाअणाइए अपञ्जवसिए १ अभव्याना, अणाइए सपञ्जवसिए २ भव्यानां, साइए सपञ्जवसिर ३ सम्यक्त्वभ्रष्टानां, 'तत्थ णं जे से। साइए सपञ्जवसिए से जहण्णेणमंतोमुहुर्त, सम्यक्त्वपतितस्य अन्तर्मुह ोपरि सम्यक्त्वप्रतिपत्ती, उक्कोसेणमणतं कालं अणता ओस
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
॥१२५॥
~258~
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग
[३१५३२२
लघुत्तो
गाथा:
| प्पिणिउस्सप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अवडुपोग्गलपरियट्ट देखणं, सम्यक्त्वभ्रष्टस्य बनस्पत्यादिध्वनन्ता उत्सर्पिणीरतिवाह्य पुनः प्राप्तसम्यग्दर्शनस्पति, विभङ्गणाणीणं भंते ! पुच्छा, गो०! जह० एकं समय, उत्पत्तिसमयानन्तरमेव प्रतिपाते, 'उक्कोसेणं तेत्तीसं| सागरोवमाई देसूणपुब्बकोडीअमहियाई, देशोनां पूर्वकोटिं विभङ्गवत्तया मनुष्येषु जीवित्वा अप्रतिष्ठानादावुत्पन्नस्येति । अन्तरद्वारे ज्ञानानामज्ञानानामन्तरं सर्व यथा जीवाभिगमे, तच्चैवं-'आभिणिबोहियनाणिस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवचिरं होइ ?, गो! जहण्णणं अंतोमु० उकोसेणं अणतं कालं जाव अवड़पुग्गलपरियट्टू देपूर्ण, सुयनाणि ओहिनाणि मणपञ्जवनाणि एवं चेव, केवलनाणिस्स पुच्छा, गो० नत्थि अंतरं, मइअन्नाणि सुयअन्नाणि पुच्छा, जहण्णेणं अंतो मु० उको छासविसागराई साइरेगाई, विभंगनाणिस्स पृच्छा, गो. जह० अंतोमु० उको वणफइकालो'त्ति । अल्पबहुत्वद्वारे 'अप्पाबहुगाणि तिष्णि'त्ति अल्पबहु| त्वानि त्रीणि ज्ञानिना १ मिथोऽज्ञानिनां च २ज्ञान्यज्ञानिनां ३ च यथा अल्पबहुत्ववक्तव्यतायां प्रज्ञापनोक्तायां त्रीण्युक्तानि तथा वाच्यानीति, तानि चैव-एएसिणं भंते ! जीवाणं आभिणियोहियणाणिणं० कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा ४१, गो० सम्वत्थोवा जीवा मणपञ्जवनाणी, ओहिनाणी असंखिजगुणा, आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी दोवि तुल्ला विसेसा०, केवलनाणी अणंतगुणा, इत्येको भेदः, शेषाद्वीभेदादित्यत्र ग्रन्थगौरवभयान्न तावुच्यते। अथ पर्यायद्वारे 'केवइया आमिणिबोहिय'त्ति, आमिनिबोधिकज्ञानस्य पर्यवा-विशेषधर्माः, ते च द्विधा-स्वपरपर्यायभेदात् , तत्र येऽवग्रहादयो मतिविशेषाः क्षयोपशमवैचित्र्यात् ते खप
र्यापाः तेऽनन्ताः,कथं ?, एकरसादवग्रहादेरन्यः अवग्रहादिरनन्तभागवृद्ध्या विशुद्धः अन्यस्त्वसङ्येयभागवृद्ध्या अपरस्सयेयभाग-1 वया अन्यतरस्सख्येयगुणवृया तदन्योऽसख्येयगुणवृद्ध्या अपरस्त्वनन्तगुणवृद्ध्येति, एवं च सङ्ख्यातस्य सङ्ख्यातमेदत्वात् ।
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
~259~
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [२], मूलं [३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग
८ शतके
[३१५३२२
लघुवृत्तौ
२ उद्देशः
गाथा:
असङ्ख्यातस्यासङ्ख्यात भेदत्वात् अनन्तस्य अनन्तभेदत्वाच्चानन्ता विशेषाः स्युरिति, अथवा तज्ज्ञेयस्यानन्तत्वात् प्रतिज्ञेयं च तस्य | मिद्यमानत्वात् , अथ चैतत् ज्ञानमविभागपरिच्छेदैर्बुद्ध्या परिच्छिद्यमानमनन्तखण्डं स्यादित्येवमनन्ता इति, तथा ये पदार्थान्तरप
र्यायाः ते तस्य परपर्यायाः, ते च खपर्यायेभ्योऽनन्तगुणाः, परेषामनन्तगुणत्वादिति, ननु यदि ते परपर्यायास्तदा तस्येति न व्यपदेष्टुं | युक्तं, परसम्बन्धित्वात् , अथ तस्य ते तदा न परपर्यायास्ते व्यपदेष्टव्याः, स्वसम्बन्धित्वादिति, अत्रोच्यते-यस्मात् तत्रासम्बद्धास्ते
तस्मादेषां परपर्यायव्यपदेशः, यस्माच ते(त्यागेन)परिच्छिद्यमानत्वेन च तस्मिन्नुपयुज्यन्ते तस्मात्तस्य पर्यचा इति व्यपदिश्यन्ते, यथा | असम्बद्धमपि धनं खधनं इति, उपयुज्यमानत्वात , आह च-'जइ ते परपज्जाया न तप ? अह तप न परपजाया । आचार्यः प्राह
जं तम्मि असंबद्धा तो परपायववदेसो ॥१।चायसपञ्जायविसेसणाइणा तस्स जमुवजुजंति । सधणमिवासंबद्धं हवंति ते पजवा | तस्स ॥२॥" 'केवइया णं सुयनाणपल्लव'त्ति, एवं चेव' श्रुतज्ञानपर्यायाः प्राप्ताः, ते तथैव द्विधा, तत्र स्वपर्याया ये श्रुतज्ञानस्य स्वगताक्षरश्रुतादयो भेदास्तेऽप्यनन्ताः, क्षयोपशमवैचित्र्यस्य पदार्थानां चानन्त्याभ्यां श्रुतानुमारिणां वोधानामनन्तत्वादिति, अविभागपरिच्छेदानंत्याच, परपर्यायास्त्वनन्ताः सर्वभावानां प्रतीता एव, अथवा श्रुतग्रन्थानुसारिज्ञानं श्रुतज्ञान, श्रुतग्रन्थश्चाक्षरात्मकः अक्षराणि चाकारादीनि तेषामे कैकमक्षरं यथायोगमुदात्तानुदात्तस्वरितभेदान् सानुनासिकनिरनुनासिकभेदादल्पप्रयत्नमहाप्रयत्नभेदात् संयुक्तासंयुक्तद्वयादिसंयोगभेदादभिधेयानन्त्याच भिद्यमानमनन्तभेदं स्यात् । ते च तस्य स्वपर्यायाः, परपर्यायाश्चानन्ता एव, एवमनन्तपर्यायं तत् , आह च-'एकेकमक्खरं पुण सपरपजायभेयओ भिन्नं । तं सम्बदवपजायरासिमाणं मणेयव्वं ॥१॥ जे लहइ केवलो से सवण्णसहिओ य पज्जवेऽगारो । ते तस्स सपजाया सेसा परपजवा तस्स ॥२॥"ति, एव
दीप अनुक्रम [३८८३९६]
॥१२६॥
~260~
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३१५
३२२]
गाथा:
दीप अनुक्रम [३८८
३९६]
श्रीभग०
लघुवृचौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [२], मूलं [ ३१५-३२२] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र- [ ०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
मक्षरात्मकत्वेनाक्षरपर्यायोपेतत्वादनन्ताः श्रुतज्ञान पर्याया इति, 'जाव'ति यावत्करणादिदं दृश्यं, 'केवइया ओहिनाणपञ्जवा पण्णत्ता ! गोयमा ! अणंता, केवइया भंते! मणपञ्जवनाणपञ्जवा पण्णता ?, गो०! अनंता, केवइया केवलनाणपजवा पं०१, गो०! अनंता' | तत्रावधिज्ञानस्वपर्यायां येऽवधिज्ञानभेदाः, भवप्रत्ययक्षयोपशमभेदात्, नारकतिर्यङ्गमनुष्यदेवरूपतत्स्वामिभेदात् असङ्ख्यात| मेदतद्विषयक्षेत्र कालभेदादनन्ततद्विपयद्रव्यपर्याय भेदाद विभागपरिच्छेदाच, ते चैत्रमनन्ता इति, मनःपर्यायकेवलज्ञानस्व पर्यायाः परिच्छेदापेक्षया अविभागपलिच्छेदापेक्षया चेति एवं मत्यज्ञानादित्रयमभ्यूयमिति, अथ पर्यवापबहुत्वमाह, इह स्वपर्यायापेक्षयैवपामल्पबहुत्वमवसेयं स्वपरपर्यायापेक्षया सर्वेषां तुल्यपर्यायत्वादिति, तत्र सर्वस्तोका मनःपर्यायज्ञानपर्यायाः, तस्य मनोमात्रविषयस्वात्, तेभ्योऽवधिज्ञानस्य अनन्तगुणाः, द्रव्यपर्यायतोऽनन्तगुण विषयत्वात्, तेभ्यः श्रुतज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, तस्य रूप्यरूपिद्रव्यविषयत्वेनानन्तगुण विषयत्वात्, ततोऽप्यामि निवोधिकज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, तस्यामिलाप्यानभिलाप्यद्रव्यादिविषयत्वेनानन्तगुणविषयत्वात् ततः केवलज्ञानपर्याया अनन्तगुणास्सर्वद्रव्यपर्यायविषयत्वात् तस्येति, अज्ञानमूत्रे ऽप्यल्पबहुत्वं सूत्रानुसारेणोहनीयं, मिश्रसूत्रे स्तोका मनःपर्यायपर्यवाः, इहोपपत्तिः प्राग्वत्, तेभ्यो विभङ्गपर्यया अनन्तगुणाः, मनःपर्यायापेक्षया विभङ्गस्य बहुतमविषयत्वात् तथाहि विभङ्गज्ञानं ऊर्ध्वाधः उपरिमग्रैवेयकादारभ्य सप्तमपृथिव्यन्तक्षेत्रे तिर्यक् चासङ्ख्यातद्वीपसमुद्ररूपे यानि रूपिद्रव्याणि तानि कानिचिज्जानाति कांश्चित्पर्यायांथ, तानि च मनःपर्यायापेक्षयाऽनन्तगुणानि, तेभ्योऽवधिपर्याया अनन्तगुणाः, अवधेः सकलरूपिद्रव्यप्रतिद्रव्यासङ्ख्यातपर्यायत्वेन विभङ्गापेक्षया अनन्तगुण विषयत्वात्, तेभ्योऽपि श्रुताज्ञानपर्यवा अनन्तगुणाः, श्रुताज्ञानस्य श्रुतज्ञानवदोघादेशेन समस्तमूर्त्तामूर्त्तद्रव्यासर्वपर्यायविषयत्वेनावधिज्ञानापेक्षया अनन्तगुण विषयत्वात्, तेभ्यः श्रुतज्ञा
~261~
शतके
२ उद्देशः
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३२३
३३०]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[३९७
४०४]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [३५] मूलं [३२३-३३०] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CHCOCK_G
नपर्यवा विशेषाधिकाः केषाञ्चित् श्रुताज्ञानाविषयीकृतपर्यायाणां विषयीकरणाद्, यतो ज्ञानत्वेन स्पष्टा अवभासन्ते, तेभ्योऽपि मत्यज्ञानपर्याया अनन्तगुणाः, यतः श्रुतज्ञानममिलाप्यवस्तुविषयमेव, मत्यज्ञानं तु तदनन्तगुणानभिलाप्यवस्तुविषयमपीति, | ततोऽपि मतिज्ञानपर्यवा विशेषाधिकाः, केषाञ्चिदपि मत्यज्ञानाविषयीकृतभावानां विषयीकरणात्, तद्धि मत्यज्ञानापेक्षया स्फुटतरमिति, ततोऽपि केवलज्ञानपर्यवा अनन्तगुणाः, सर्वाद्वाभाविनां समस्तद्रव्यपर्यायाणामनन्यसाधारणावभासेनावभासनादिति ॥ ॥ अष्टमशते द्वितीयः ॥
'संखिज्जजीविय'त्ति (सू. ३२३ ) सङ्ख्यातजीविकाः एवमन्यदपि पदद्वयं 'जहा पण्णवणाए'ति यथा प्रज्ञापनायां तथाऽत्र वाच्यं तदेतत्-ताले तमाले तकलि तेतलि साले य सालकल्लाणे । सरले जावह केयर, कंद लि तह चम्मरुक्खे य ॥ १॥ चूयरुक्खहिंगुरुकखे लविंगरुक्खे य होइ बोद्धव्वे । पूयफले खज्जूरी बोद्धच्या नालिएरी य ॥ २ ॥ 'जे यावण्णेति ये चान्ये तथाप्रकाराः वृक्षविशेषास्ते सङ्ख्यात जीविकाः, 'एगद्विय'त्ति एकमस्थिकं – मध्ये बीजं येषां ते एकास्थिकाः, 'बहु'त्ति बहूनि बीजानि येषां ते बहुबीजकाः, निम्बाम्रजम्बुहत्याथेकास्थिकाः यथा प्रज्ञापनायां प्रथमपदे, 'से किं तं बहुबीयगा १, २ अणेगविहा पं० तं०- अस्थियतिंदु कविडे अंबाडग माउलिंग विल्ले य। आमलग फणस दाडिम आसाढे अंबर वडे य ॥ १ ॥ इत्यादि । (मू. ३२४) | कूर्म्मः - कच्छपः, कूम्र्म्मावलिका गोधा तदावलिका वा, 'जे अंतर'ति यान्यन्तरालानि 'तेऽवि य णं'ति तान्यपि चणं वाक्याल झारे, 'तेहिं'ति तैः जीवप्रदेशैः स्पृष्टानि - व्याप्तानि 'कलिंचेण 'ति क्षुद्रकाष्टरूपेण वा 'आमुस'न्ति आमृशन् ईषत् स्पृशन् 'संमुसन्ति संमृशन् सामस्त्येन स्पृशन् 'आलिह' न्ति आलिखन्-ईपत् सकद्वा कर्षन् 'विलिह' न्ति विलिखन् विशेषेण कर्षन् 'अच्छि -
अत्र शतक-८ उद्देशकः २ समाप्तः अत्र शतक-८ उद्देशकः ३ आरभ्यते
262~
शत के
उद्देशः
॥१२७॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [३-५], मूलं [३२३-३३०] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
vm
[३२३३३०]
गाथा:
दन्ति आच्छिदन 'विदिन्ति विशेषेण छिन्दन् 'समोडह'त्ति समुपदहन आबाधां-पत्पीडां व्याबाधा-प्रकृष्टपीडां ।। 'कहमाणति(सू. ३२५)अथ केयं चरमाचरमपरिभाषा इति, अत्रोच्यते-चरमं नाम प्रान्तं पर्यन्तवर्ति, आपेक्षिकं चरमत्वं, चरमं यदुक्तं
तदन्यद्रव्यापेक्षया इदं चरमद्रव्यमिति, यथा पूर्वशरीरापेक्षया चरमं वपुरिति, तथा अचरमं नाम अप्रान्तं मध्यवर्ति, आपेक्षिकं अचरमत्वं, यदुक्तं अन्यद्रव्यापेक्षया इदमचरमद्रव्य, यथा अन्यशरीरापेक्षया मध्यशरीरमिति, इह स्थाने प्रज्ञापनादशमं पदं वाच्यं,R | तदेवाह-तत्र पदद्वयं दर्शितमेव, शेष तु दयते-चरिमाई अचरिमाई चरिमंतपदेसा अचरिमन्तपदेसा?, गोलाइमा णं स्यणप्पमा पुढवी नो चरिमा नो अचरिमा नो चरिमाई नो अचरिमाई नो अचरिमंतपदेसा, नियमा अचरिमं चरिमाणि य चरिमंतपदेसा य अचरिमंतपदेसा य, तत्थ किं चरिमा अचरिमा एकवचनान्तः प्रश्नः, चरिमाई इति बहुवचनान्तः प्रश्नः, चरिमंतपदेसा अचरि| मंतपदेसत्ति, चरिमाण्येवान्तर्वर्त्तित्वान्ताश्वरमान्तास्तेषां प्रदेशा इति समासः, तथा अचरिममेवान्तो-विभागोऽचरमान्तस्तत्प्रदेशा | अचरमान्तप्रदेशाः, गो० नो चरिमा नो अचरिमा इत्युत्तरं, चरिमत्वं ह्येतदापेक्षिकं, अपेक्षणीयस्थाभावाच कथं चरिमा भवि| व्यति?, अचरमत्वमप्यपेक्षयैव स्यात् , ततः कथमन्यस्यापेक्ष्यस्वाभावे अचरिमत्वं स्यात् ?, यदि हि रत्नप्रभाया मध्येऽन्या पृथ्वी स्यात् तदा तस्याश्चरिमत्वं युज्यते, न चास्ति सा, तस्मान्न चरमाऽसौ, तथा यदि तथा बाह्यतोऽन्या पृथ्वी स्यात् तदा तस्या अचरमत्वं युज्यते, न चास्ति सा, तस्मानाचरमाऽसाविति, अत्रायं वाक्यार्थ:-किमियं रत्नप्रभा पश्चिमा उत मध्यमेति, तदेतद् द्वितयमपि | यथा न सम्भवति तथा चोक्तं, अथ नो चरिमाई नो चरमाई, कथं ?, यदा तस्याश्चरमव्यपदेशोऽपि नास्ति, तदा चरमाणीति | कथं भविष्यति', एवमचरमाण्यपि, तथा नो चरमंतपएसा नो अचरमंतपएसा, अत्रापि चरमत्वस्थाचरमत्वस्य चाभावात् , तत्प्र
दीप अनुक्रम [३९७४०४]
~263
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [३-५], मूलं [३२३-३३०] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभग
श्तके
[३२३३३०]
उद्देश:
गाथा:
देशकल्पनाया अप्यभाव एव, अत उक्तम्-'नो चरमांतप्रदेशा नो अचरमांतप्रदेशा रत्नप्रभे ति, तर्हि किं ?, नियमात निश्चयेन अचलघुवृत्ता | रिमं चरमानि च, एतदुक्तं स्यात्-अवश्यतयेयं केवलभङ्गवाच्या न स्वात् , अवयवावयविरूपतया असङ्ख्येयप्रदेशावगाढत्वायथोक्त
| निर्वचनविषयैव, तथाहि-रत्नप्रभा तावदनेन प्रकारेण व्यवस्थिता इति, तत्स्थाMपना विनेयजनानुग्रहाय लिख्यते, एवमवस्थितायां यानि पान्तेषु व्यवस्थितानि
तदध्यासितक्षेत्रखण्डानि तानि तथाविधवियुक्तत्वाच्चरमाणि, यत्पुनर्विशिष्टैकपरिणाम मध्ये महत् रत्न प्रभाक्रान्तं क्षेत्रखण्डं तदपि तथाविधपरिणामयुक्तत्वादच|रम, तदुभयसमुदायरूपा चेयं, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात्, प्रदेशपरिकल्पनायां पातु चरमान्तप्रदेशा अचरमान्तप्रदेशाच, कथं ?, ये घाखण्डप्रदेशाः ते चरमा
|न्तप्रदेशाः, ये च मध्यप्रदेशास्ते अचरमान्तप्रदेशा इति, अनेन चैकान्तदुर्णयRI निरासप्रधानेन निर्वचनपत्रेणावयवावयविरूपं वस्त्वित्याह, तयोच भेदाभेद इति,
एवं शर्करादिष्वपि, अथ कियद् दूरं तद्वाच्यमित्याह-'जाव'त्ति ये वैमानिकभवसम्भवं स्पर्शनं न लप्स्यन्ते पुनस्तत्रानुत्पादेन मुक्तिगमनात् ते वैमानिकस्पर्शनमपेक्ष्य चरमाः, ये तु पुनर्लप्स्यन्ते तेऽचरमा इति ॥ अष्टमशते तृतीयः।। 'किरियापर्य'ति (सू. ३२६) एवं क्रियापदं प्रज्ञापनाद्वाविंशतितम पदं वाच्यं, 'जाव'त्ति इह गाथे-"मियाऽपञ्चक्खाणे
दीप अनुक्रम [३९७४०४]
अत्र शतक-८ उद्देशक: ३ समाप्त:, अत्र शतक-८ उद्देशक: ४ आरभ्यते
~264~
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [३-५], मूलं [३२३-३३०] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
दशतके
[३२३३३०]
गाथा:
परिग्गहाऽऽरंभमायकिरियाओ। कमसो मिच्छाविरयमीसपमत्तऽप्पमत्ताणं ॥१॥ मिच्छत्तवसियाउ मिळट्ठिीण ते भवे थोवा ।। सेसाणं एकेको बदुइ रासी तओ अहिय ॥२॥"त्ति, अन्तिमसूत्रमिदम्-'आरंभियाणं परिग्गहियाणं अप्पच्चक्रवाणकिरियाणं मायावतियाणं मिच्छादसणवत्तियाणं कयरे २ हितो अपा वा बहया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, गोयमा ! सबथोवा मिच्छादसणवत्तिया, मिथ्यादृशामेव तद्भावात् , 'अपञ्च० किरिया विसेसाहिया' मिथ्यादृशामविरतसम्यग्दृशां च तासां भावात् , परिग्गहिया विसे, देशविरतानां प्रागुक्तानां च तासां भावात् , आरंभिया विसेसा०, प्रागुक्तानां प्रमत्तसंयतानां च तासां भावात् , मायावत्तिया विसे०, पूर्वोक्तानामप्रमत्तसंयतानां च तद्भावात् , एतदन्तं सूत्रं वाच्यमिति ।। अष्टमशते चतुर्थोद्देशकः॥
| 'रायगिहे'त्ति गौतमो भगवन्तमेवमवादीत 'आजीविया णं'ति (मू. ३२७) आजीविका गोशालकशिष्या भदन्त स्थविरान् भनिन्थान् भवतः एवं-वक्ष्यमाणप्रकारमवादिषुः, यच्च ते तान् प्रत्यवादिषुस्तगौतमः खयमेव पृच्छन्नाह-'सामाइयकडस्स'त्ति
कृतसामायिकस्य प्रतिपन्नावशिक्षावतस्य, श्रमणोपाश्रये हि श्राद्धः सामायिक प्रतिपद्यते, अतः 'समणोवस्सए' श्रमणोपाश्रये 'अच्छमाणस्स' आसीनस्य 'केई' कश्चित् 'भंड'ति वस्त्रादिकं वस्तु गृहवर्ति साधूपाश्रयवर्चि वा 'अवहरेज' अपहरेत् 'से
'ति स श्रमणोपासका 'तं भंड'ति तदपहृतं भाण्डं 'अणुगवे ति सामायिकसमायनन्तरं गवेषयन् 'सभंड'ति स्वभाण्ड 'परागयंति परकीयं वा, पृच्छतोऽयमभिप्रायः-वसम्बन्धित्वात् स्वकीय, सामायिकप्रतिपत्तौ च परिग्रहस्य प्रत्याख्यातत्वादखकीयं अतः प्रश्नः, अत्रोत्रम्-सभंड'ति खकीय भाण्डं, नो परकीयं, 'तेहिं सील'त्ति शीलवतानि-अणुव्रतानि गुणवतानि |विरमणानि-रागादिविरतयः प्रत्याख्यानं-नमस्कारसहितादि पौषधोपवासाश्चेति शीलवतादिमिः, इह च शीलबतादीनां ग्रहणेऽपि
दीप अनुक्रम [३९७४०४]
अत्र शतक-८ उद्देशक: ४ समाप्त:, अत्र शतक-८ उद्देशक: ५ आरभ्यते
~265
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३२३
३३०]
गाथा:
दीप
अनुक्रम [३९७
४०४]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [३५] मूलं [३२३-३३०] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
ACCCXL
सावद्ययोगविरत्या विरमणशब्दोपात्तया प्रयोजनं, तस्या एव परिग्रहस्यापरिग्रहता हेतुभूतत्वेन भाण्डस्याभाण्डताभवन हेतुत्वादिति, 'से भंडे 'ति तदपहृतं भाण्डं अभाण्डं स्याद्, असंव्यवहार्यत्वात्, 'से केणं' ति अथ केन 'खाइणं'ति पुनः 'अद्वेण' अर्थेन हेतुना 'तस्स णं एवं'ति तस्य एवं मनः परिणामः स्यात् 'नो मे हिरण्णे'त्ति हिरण्यादिपरिग्रहस्य द्विविधत्रिविधेन प्रत्याख्यातत्वात्, 'नो मे'त्ति धनं गच्छणियमादि ( गवादि धान्यं व्रीह्यादि) रत्नानि -कर्केतनादीनि मणयः - चन्द्रकान्तादयः शिलाप्रवालानि-विदु माणि रक्तरत्नानि - पद्मरागादीनि, 'संत'न्ति सद्-विद्यमानं सारं प्रधानं 'सावज्जं' खापतेयं द्रव्यं 'ममत्त 'ति ममत्वभावः पुनः- हिरण्यादिविषये ममतापरिणामोऽपरिज्ञातो न प्रत्याख्यातः स्यात्, अनुमतेरप्रत्याख्यातत्वात् ममत्वभावस्य चानुमतिरूपत्वात्, 'केई जायं चरिज'त्ति कश्चिद् उपपतिस्तस्य श्राद्धस्य जायां पत्नीं चरेत् सेवेत, 'सुन्ह'त्ति स्नुषां पुत्रभार्या, 'पिजबंधणे 'ति प्रेम एव बन्धनं तत् पुनस्से-तस्य श्राद्धस्य न व्यवच्छिन्नं स्यात्, अनुमतेरप्रत्याख्यानात्, प्रेमानुबन्ध त्यानुमतिरूपत्वात्, 'समणोवासगस्स ति (सू ३२८) तृतीयार्थत्वात् षष्ठ्याः श्रमणोपासकेन, सम्बन्धमात्र विवक्षया वा पष्ठ्वीयं, 'पुव्वामेव'ति प्राकाल | एव सम्यक्त्वप्रतिपत्तिसमनन्तरमेव 'अपक्खाए'ति न प्रत्याख्यातस्त्यात्, तदा देश विरतेरज्ञातत्वात् ततथ 'से णं' ति सःश्राद्धचेत् प्राणातिपात विरतिकाले 'पञ्चकखाइ'ति प्रत्याचक्षाणः प्राणातिपातमिति गम्यते, किं कुर्यादिति ३३३ २२२१११ प्रश्नः १, 'ती'ति तीतम् - अतीतकालकृतं प्राणातिपातं प्रतिक्रामति, ततो निन्दाद्वारेण निवर्त्तते इत्यर्थः, ३२१३२१३२१ 'पप्प'ति प्रत्युत्पन्नं वर्त्तमानकालीनं प्राणातिपातं संवृणोति, न करोतीत्यर्थः, अनागतं भविष्यत्काल विषयं १३२३९९३९९ प्रत्याख्याति न करिष्यामीति प्रतिजानीते, 'तिविहं तिविहेनं'ति इह नव विकल्पाः, तत्र गाथा- तिनि तिया तिनि दुया तिष्णि
~266~
८ शतके ५ उद्देश
॥१२९ ॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३२३
३३०]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[३९७
४०४]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [३५], मूलं [३२३-३३०] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र - [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
305 306 30% DOCUMEN
किका हवंति जोगेसु । तिदुकं तिदुकं तिदृइकं चैव करणाई || १ ||' एषु विकल्पेषु एकादयो विकल्पा लभ्यन्ते, आह- "एगो तिनि य तियगा दो नवगा तहय तिनि नव नव य । भंगनवगस्स एवं भंगा एगूणपन्नासं ||२||" स्थापना चेयम् । तत्र 'तिविहंति विहेणं' ति त्रिविधं करणकारणानुमतिभेदात् प्राणातिपातमिति गम्यते, त्रिविधेन मनोत्राकालक्षणेन करणेन प्रतिक्रामति- ततो निन्दनेन निवर्त्तते इति, 'तिविहं दुविणं ति त्रिविधं करणादिभेदार द्विविधेन करणेन मनःप्रभृत्येकतरवर्जितेन द्वयेन, 'तिविहं एगविहेणं'ति त्रिविधं तथैव एक विवेन मनःप्रभृत्ये कतमेन करणेन, 'दुविहं तिथिगं'ति द्विविधं कृतादीनामन्यतमद्वयरूपयोगं त्रिविधेन मनःप्रभृतिकरणेन, एवमन्येऽपि, त्रिविधं त्रिविवेनेत्येको विकल्पः, द्वितीयतृतीयचतुर्थेषु त्रयस्त्रयः, पञ्चमषष्ठयोर्नव नव सप्तमे त्रयः, अष्टमनत्रमयोर्नव नव, एवं सर्वे एकोनपञ्चाशत्, 'सीवालं भंगसयति अतीतानागतवर्त्तमानकालेत्रिगुणीकरणे सप्तचत्वारिंशदधिकं भङ्गशतं स्यात्, 'एए खलु' त्ति एते खलु एत एव दृश्यमाना निर्ब्रन्थसत्का इति 'नो खलु'त्ति नैव 'आजी| विकसमयस्स'त्ति ॥ (सू. ३२१) आजीविक समयस्य गोशालक सिद्धान्तस्थायमर्थः इदमभिवेयमिति, 'अक्खीणपरिभोइणो सव्वसत्त'त्ति अक्षीणायुष्कं अप्रासुकं परिभुञ्जन्त इत्येवंशीला अक्षीणपरिभोजिनः सर्वसच्चा असंयताः सर्वप्राणिनः, यद्येवं ततः किमाह-' से 'ति ततः हंता - हत्वा लगुडादिना, छिया-असिना द्विधा कृत्वा, मिया-शूलादिना मिनं कृत्वा, लुप्वा-पक्ष्मादिलोपनेन, विलुप्य-त्वचो विलोपनेन, अपद्रव्य-विनाश्याहारमाहारयन्ति, 'तत्य'ति तत्र असंयत सच्चवर्गहननादिदोषपरायणे 'दुवालस'ति द्वादश विशेषानुष्ठानत्वात् परिगणिताः, आनन्दादि श्राद्धवत्, अन्यथा बहवस्ते, 'एवं ताले 'ति तालाख्यादयोऽपि 'अरि|हंतदेवयाग'ति गोशाल के कल्पनया चात् 'पंचफलपडि' फलपञ्चकान्निवृत्ताः 'सयरेहि' न्ति फलविशेषैः 'पिलंखूहिं'
~ 267 ~
CLJICOCK_CI_JILJE
८ शतके
५ उद्देशः
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
[३३१३४३]
भीभग लघुवृत्ती
MAHHEDSHIPRIMARRIORAIPANCHAT
गाथा:
प्लक्षैः 'अणालंछिएहिं ' अबर्द्धितकैः, अखण्डै रित्यर्थः, 'अनकति अनक्रमिन्नैः-अनस्तितैः 'गोणेहि ति गोणैः-वृषभरिति । शतके 'छेत्तेहिंति क्षेत्ररिति, 'एएवि ताव'त्ति एतेऽपि तावत् विशिष्टयोग्यताविकलाः एवमिच्छन्ति-अमुना प्रकारेण वाञ्छन्ति, धर्म
५-६ उ० | मिति गम्यम् , 'किमंग पुण'त्ति किं पुनयें श्रमणोपासका इमे? ते नेच्छन्तीति गम्यम् , इच्छन्त्येवेति, विशिष्टदेवगुरुप्रवचनसमाश्रितत्वात् तेषां, 'कम्मादाणाणि' कर्माणि च तानि आदानानि च-कर्महेतब इति, 'केसवाणिज्जे'त्ति केशवञ्जीवानां गोमहिषीस्त्रीप्रभृतीनां विक्रयः, 'निलंछण'न्ति वर्द्धितककरणं. निर्लान्छनकर्म, 'इचेए'त्ति इत्येवंप्रकाराः एते निम्रन्थसत्काः | 'सुत्ति शुक्ला:-अभिनवृत्ताः अमत्सरिणः कृतज्ञाः सदारम्भिणो हितानुबन्धाश्च 'सुक्काभिजाए'त्ति शुक्लाभिजाताः शुक्लप्रधानाः ।। (सू० ३३०) ।। अष्टमशते पश्चमः॥ । 'किं कलईत्ति (सू० ३३१) किं फलं स्यादित्यर्थः, 'एगंत तोत्ति एकान्तेन 'नस्थि य से'त्ति नास्ति चैतत् 'से' तस्य || | पापकर्म क्रियते-स्यात् , 'बहुतरियापत्ति पापकर्मापेक्षया 'अप्पतराए'त्ति अल्पतरं निर्जरापेक्षया, अयमों-गुणवत्पात्रायाप्रासुकाशनादिदाने चारित्रोपष्टम्भो जीवोपघातो वा व्यवहारतस्त चारित्रवाधा च स्यात् , ततधारित्रोपष्टम्भात निर्जरा जीवघातादेस्तु | पापकर्म, तद्वस्तुहेतुसामर्थ्यात् , पापापेक्षया बहुतरा निर्जरा निर्जरापेक्षया चारपतरं पापं स्थात् , असंस्तरणादिकारणत एवापासुकादिदानेन बही निर्जरा स्यात् , नाकारणे, यदुक्तम्-"संथरणमि असुद्धं दोहवि गिण्हंतदितयाणहियं । आउरदिट्ठतेणं तं चेव । हियं असंथरणे ॥१॥" अन्ये वाहु:-अकारणेऽपि गुणवत्पात्रायानासुकादिदानेन परिणामवशाबहुतरा निर्जरा स्यात् , अल्पतरं | पापकर्मेति, निर्विशेषणत्वात् सूत्रस्य, परिणामस्य च प्रमाणत्वात् , आह च-"परमरहस्पमिसीणं समत्तगणिपिडगझरियसाराणं ।।
A
दीप अनुक्रम [४०५४२१]
RIDIC HEADHOPARD
अत्र शतक-८ उद्देशक: ५ समाप्त:, अत्र शतक-८ उद्देशक: ६ आरभ्यते
~268~
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३३१
३४३]
गाथा:
दीप
अनुक्रम [४०५
२१]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६-८ ], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र -[०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
परिणामियं पमाणं निच्छयमवलंयमाणाणं ||१||" यच्चोच्यते- 'संथरणम्मि असुद्ध 'ति, अशुद्धं द्वयोरपि दातृगृहीत्रोर हितायेति तद् ग्राहकस्य व्यवहारतः संयम विराधना (त्) दायकस्य च लुब्धकदृष्टान्तमा वितत्वेन वा ददतः शुभाल्पायुकता निमित्तत्वात्, शुभम पि चायुरल्पमहितं विवक्षया, शुभाल्पायुष्कता निमित्तत्वं च अप्रासुकादिदानस्याल्पायुष्कताफलप्रतिपादकसूत्रे प्राकू चर्चितं यत् पुनरिह तत्त्वं तत् केव लिगम्यमिति ।। तृतीयसूत्रे 'अ संजये' त्यादिना अगुणवान् पात्र विशेष उक्तः, 'फासुरण अकासुरण'त्ति प्रासुकाप्रासुकादेर्दानस्य पापकर्मफलता निर्जराया अभाववोक्तः, असंयमोपष्टम्भस्योभयत्र तुल्यत्वात् यच प्रासुकादौ जीवघाताभावेन अप्रासुकादौ जीवघातसद्भावेन विशेषः सोऽत्र न विवक्षितः, पापकर्मणो निर्जराऽभावस्यैव विवक्षितत्वादिति सूत्रत्रयेणापि चानेन मोक्षार्थमेव दानं यत् तच्चिन्तितं यत्पुनरनुकम्पादानं औचित्यदानं च न ते चिन्तिते, निर्जरायास्तत्रानपेक्षणीयत्वात्, अनुकम्पौचित्ययोरपेक्षणीयत्वाच्चेति, उक्तं च- "मोक्खत्थं जं दाणं तं पड़ एसो विही समक्खाओ । अणुकंपादाणं पुण जिणेहिं न कयाइ पडिसिद्धं ॥ | १ ||ति || दानाधिकारादेवेदमाह - 'निरगंत्थे गाहावइकुलं' ति (सू. ३३२) गृहपतिकुलं - गृहिगृह 'पिंडवाय'त्ति पिण्डस्य | भोजनस्य पातः - पात्रे ग्रहः पात्रे गृहस्थानिपतनं तत्र प्रतिज्ञानं पिण्डपातप्रतिज्ञा तथा पिण्डस्य पातो मम पात्रे भवत्विति बुद्धिरित्यर्थः, 'उबनिमंतिज्ज' त्ति उपनिमन्त्रयेत्, मिक्षो ! गृहाणेदं पिण्डद्वयमित्यभिदध्यादित्यर्थः, 'से य'त्ति स साधुस्तं पिण्डं 'थेरा य से त्ति स्थविराश्च तस्य अनुगवेषयितव्याः स्युरिति, 'दावए'ति दद्याद् दापयेद्वा अदत्तादानप्रसङ्गात्, गृहिणा विवक्षितस्थविरेभ्य एव पिण्डो दत्तो, नान्यस्मै, एकान्ते-जनरहिते 'अणावाए' अनापाते जनसम्पातरहिते । निग्गंथेण ये 'त्यादि (सू. ३३३) स्थविरनिर्ग्रन्थं कश्चित्पिण्डपातप्रतिज्ञया प्रविष्टमुपनिमन्त्रयेत् तेन निर्ग्रन्थेन 'अकिञ्चठाणे' त्ति अकृत्यस्थानं मूलगुणविपरीतो कार्य
~ 269~
८ शतके ६ उद्देशः
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
८शतके
उद्देश:
[३३१३४३]
गाथा:
श्रीभग० |विशेषः, 'तस्स 'ति तस्य साधोः सञ्जातानुतापस्य एवं हवई' एवं प्रकारं मनस्यात् 'एयरस ठाणस्स'त्ति विभक्तिपरिणालघवृत्ती
मात्र एतत्स्थानं अनन्तरं 'से किंचितं' आलोचयामि-स्थापनाचार्यनिवेदनेन, प्रतिक्रमामि मिथ्यादुष्कृतदानेन, निन्दामि खसमक्षं, । गहें-गुरुसमक्षं, विउट्टामि-वित्रोटयामि तदनुबन्धं छिनबि, विशोधयामि प्रायश्चिचपकं प्रायश्चित्ताभ्युपगमेन, अकरणतया अभ्युप
|तिष्ठामि, अभ्युत्थितो भवामीत्यर्थः, 'अमुहा सिय'त्ति अमुखा-निर्वाचः स्युरिति 'आराहए'त्ति आराधकः शुद्ध इति,आलो"चनापरिणती सत्यां तदप्राप्तावप्याराधकत्वं, यतः-"आलोयणापरिणओ सम्म संपढिओ गुरुसगासे । जो मरइ अंतरच्चिय तहावि
सुद्धत्ति भावाओ ॥१॥"ति, स्थविरात्मभेदेन द्वे अमुखपत्रे द्वे कालगतसूत्रे, एवं चत्वारि असम्प्राप्तिसूत्राणि, सम्प्राप्तिसूत्राण्यपि ४। एवमष्टी पिण्डपातार्थ गृहिगृहे प्रविष्टस्य, एवं विचारभूम्यादावष्टौ, ग्रामगमनेऽप्यष्टौ, एवमेतानि २४ सूत्राणि,साव्या अपि ज्ञेयानि, | अनालोचित एव कथमाराधक इत्याशङ्कायामुत्तर (दृष्टान्त) चाह-'तणसुयं वत्ति तृणाग्रं वा 'छिजमाणे छिवणे'त्ति क्रिया| कालनिष्ठाकालयोरभेदेन प्रतिक्षणं निष्पत्तेः छिन्नमिति उच्यते, एवमसावालोचनापरिणतौ सत्यां आराधनाप्रवृत्तः आराधक एवेति, 'तंतुग्गय'ति तत्रोद्गतं तुरिवेमादेः उत्तोर्णमात्र, 'मंजिट्ठादोणी'त्ति मजिष्ठाद्रोण्या, भाजने इत्यर्थः।। आराधको दीपद्दीप्यते इति दीपखरूपं निरूपयवाह-'झियायामाणस्स'त्ति (स, ३३४) मायतो ध्मायमानस्य वा, ज्वलत इत्यर्थः, पदीवे'त्ति प्रदीपो |दीपवर्तिसमुदायः 'झियाई' ध्मायति ध्मायते वा जलति 'लढि'त्ति दीपयष्टिः 'वत्ति'त्ति दशा 'दीवचंपए'त्ति दीपस्थगनक |'जोइत्ति अग्निः।। जलनाधिकारादिदमाह-'कु'त्ति मित्तयः 'कडम'त्ति त्रट्टिकाः 'धारण'त्ति बलहरणाधारभूते स्थूणे 'बलहरण'त्ति धारणयोरुपरिवर्ति तिर्यगायतकाष्ठ(लोके)मोभ इति, वंस'त्ति वंशाः छिचराधाराः लोके छप्पराधारा इति 'मल्ल'त्ति
दीप अनुक्रम [४०५
४२१]
~270
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक , उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
[३३१३४३]
शतके उद्देशः
गाथा:
कुड्यावष्टम्भस्थाणवः बलहरणाश्रितानि वा, ऊर्वायतानि काष्ठानि वा, वग्गत्ति वल्का वंशादिबन्धनभूता बटादित्वचः 'छित्त
त्ति वंशादिमयानि छादनाधारभूतानि कलिंजानि, 'छाणे'ति छादनं दर्भादिमयं कुटीरमिति ॥ 'ओरालियसरीराओं'त्ति (म, ३३५) औदारिकादिशरीरात परकीयमौदारिकवपुराश्रित्य कतिक्रियो जीव इति प्रश्नः,उत्तरं 'सिय तिकिरिएत्ति यदेको । जीवोऽन्यस्य पृथ्व्यादेः सम्बन्थ्यौदारिक शरीरमाश्रित्य कार्य व्यापारयति तदा त्रिक्रियः, कायिक्यधिकरणीप्राद्वेषिकाणां भावाद्, | एतासां च मिथोऽविनाभावात् स्यात् त्रिक्रिय इत्युक्तं, न पुनः स्यादेकक्रियः स्याद् द्विक्रिय इति, अविनाभावश्च तासामेव-अधि|कृतक्रिया हवीतरागस्यैव, नेतरस्य, तथाविधकर्मबन्धहेतुत्वात् , अवीतरागकायस्य चाधिकरणत्वेन प्रद्वेषान्वितत्वेन च कायक्रि| यासद्भावे इतरयोरखश्यंभावः, इतरभावे च कायकीसद्भावः, उक्तं च प्रज्ञापनायामिहार्थ-जस्स णं जीवस्स काइया किरिया कजइ तस्स अहिगरणिया नियमा किरिया कन्जद, जस्स अहिगरिणिया किरिया काइ तस्सवि काइया किरिया नियमा कजईत्यादि, | तथाऽऽद्यक्रियात्रयसद्भावे उत्तरं क्रियाद्वयं भजनया स्यात् , यदाह-"जस्स णं जीवस्प काइया किरिया कजइ तस्स पारियावणिया
सिय कजइ सिय नो कजई" इत्यादि, ततश्च यदा जीवः कायव्यापारेणाद्यक्रियात्रय एवं वर्त्तते नतु परितापयति न चातिपातयति मतदा त्रिक्रिय एवं स्यात् , अत उक्तं-क्यात त्रिक्रिय इति, यदा तु परितापयति तदा चतुष्कियः, आद्यक्रियात्रयस्यावश्यंभावात् , IR
उक्तं च-'जस्स परियावणिया किरिया कज्जइ तस्स काइया किरिया नियमा कजई'इत्यादि, अत एवाह-'सिय चउकिरिए सिय| पंचकिरिए'त्ति, तथा सिय अकिरिय'त्ति वीतरागावस्थामाश्रित्य, तस्यां हि वीतरागत्वादेव न सन्त्यधिकृतक्रिया इति, नेररइए ण'मिति नारको यसादौदारिकवपुर्व(म)न्तं पृथिव्यादिकं स्पृशति परितापयति विनाशयति च तस्मादौदारिकात् स्यात् |
दीप अनुक्रम [४०५४२१]
~271
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३३१
३४३]
गाथा:
दीप
अनुक्रम [४०५
२१]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६-८ ], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
SADİCİLİGİGİCİ İÇİC
त्रिक्रियः, अक्रियस्त्वयं न स्यात्, अवीतरागत्वेन क्रियाणामवश्यंभावित्वात्, 'एवं चेव' त्ति स्यात्रिक्रिय इत्यादि सर्वेष्वसुरादिपदेषु वाच्यमिति, 'मणुस्से जहा जीवेत्ति जीवपदे इव मनुष्यपदे अक्रियत्वमपि वाच्यमित्यर्थः, जीवपदे मनुष्यसिद्धापेक्षयैवाक्रियत्वस्याधीतत्वात्, 'ओरालियस रीरे हिंतो 'त्ति औदारिकशरीरेभ्य इत्येवं बहुत्वापेक्षोऽयमपरो दण्डकः, एवमेतौ जीवस्यैकत्वेन द्वौ दण्डकावेवमेव बहुत्वेनापरौ द्वौ एवं औदारिकशरीरापेक्षया चत्वारो दण्डका इति, 'जीवे णं' ति जीवः परकीयं वैक्रियवपुराश्रित्य कतिक्रियः १, उच्यते, स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रियः, पञ्चक्रियचेह नोच्यते, प्राणातिपातस्य वैक्रियवपुषः कर्तुमशक्यत्वात्, | अविरतिमात्रस्येह विवक्षितत्वात्, अत एवोक्तं 'पंच किरिया न भण्णइ एवं जहा वेउब्वियं तहा आहारगंपि तेयगंपि कम्मगंपि भाणिपव्वंति अनेनाहारका दिवपुत्रयमप्याश्रित्य दण्डकचतुष्टयेन नैरयिकादिजीवानां त्रिक्रियत्वं चतुष्क्रियत्वं चोक्तं पञ्चक्रियत्वं तु निवारितं, मारयितुमशक्यत्वात् तस्य वपुत्रयस्येति, अथ नारकस्याधोलोकवर्त्तित्वाद् आहारकस्य नरक्षेत्रव|र्त्तित्वेन तत्क्रियाणामविषयत्वात् कथं आहारकवपुराश्रित्य नारकः स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रिय इति, अश्रोच्यते, यावत् तत्पूवैवपुरण्युत्सृष्टं जीवनिर्वर्त्तितपरिणामं न त्यजति तावत्पूर्वभावप्रज्ञापनानयमतेन निर्वर्त्तकजीवस्यैवेति व्यपदिश्यते, घृतघटन्यायेनेति, अतो नारकपूर्वभवदेहो नारकस्यैव तदेशेन च मनुष्यलोकवर्त्तिना अस्थ्यादिरूपेण यदाहारकशरीरं स्पृश्यते परिताप्यते वा | तदाहारक देहाभारक निष्क्रियश्चतु क्रियश्चेति, कायिकीभावे इतरयोरवश्यंभावात् परितापनिकीभावे चाद्यत्रयस्यावश्यं भावादिति, एवमिहान्यदपि विषममवगन्तव्यमिति, यच तैजसकार्मणवपुरपेक्षया जीवानां परितापकत्वं तदौदारिकाद्याश्रितत्वेन तयोरखसेयं स्वरूपेण तयोः परितापयितुमशक्यत्वादिति ॥ अष्टमशते षष्ठः ॥
अत्र शतक-८ उद्देशकः ६ समाप्त:,
~ 272~
८ शतके
६ उद्देशः
॥१३२॥
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३३१
३४३]
गाथा:
दीप अनुक्रम [४०५
२१]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६-८ ], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
'हे अजो 'ति (व. ३३७) हे आर्या ! 'तिबिहं तिविहेणं' ति त्रिविधं करणादिकं योगमाश्रित्य त्रिविधेन मनःप्रभृतिकरणेन 'एगंत'त्ति एकान्तबाला मिथ्यात्विनो भवथ 'साइज्जह'त्ति अदत्तं खदध्वे, अनुमन्यध्ये इत्यर्थः, 'दिजमाणे अदिण्णे' ति दीयमानमदत्तं, दीयमानस्य वर्तमानकालवार दत्तस्य चातीतकालत्यात वर्त्तमानातीतयोश्चात्यन्तं मित्रत्वात् दीपमानं दतं न स्यात्, दत्तमेव दत्तं व्यपदिश्यते, एवं प्रतिगृह्यमाणादावपि तत्र दीयमानं दायकापेक्षया, प्रतिगृह्यमाणं ग्राहकापेक्षया, निसृज्यमाणं-क्षिप्यमाणं पात्रापेक्षया, 'अंतरे' ति अवसरे, अयममिप्रायो- यदि दीयमानं पात्रेऽपतितं सद् दत्तं स्यात् तदा तस्य दत्तस्य सतः पात्रपतनलक्षणं ग्रहणं कृतं स्यात् यदा तु तदीयमानं अदत्तं तदा पात्रपतनलक्षणमदत्त खेति प्राप्तमिति, निर्ग्रन्थोत्तरवाक्ये तु 'अम्हाणं अज्जो ! दिजमाणे दिण्णे' इत्यादि यदुक्तं तत्र क्रियाकाल निष्ठाकालयोरभेदाद्दीयमानत्वादेर्दत्तत्वादि (भावात् नादत्तास्वादना) अथ दीयमानमदत्तमित्यादेर्भवन्मतत्वात् यूयमेवासंयतत्वादिगुणा इत्यावेदनायान्ययूथिकान् प्रति स्थविरा: प्राहुः - 'तुम्भे णं अज्जो ! अप्पण्णा रीयं रीयमाणे ति रीतं गमनं रीयमाणा गच्छन्तो, गमनं कुर्वाणा इत्यर्थः, 'पुढविं पेवह'त्ति पृथ्वीं आक्रमथ 'अभिहणह'त्ति पद्भ्यामाभिमुख्येन हत्वा 'वत्तेह'त्ति पद्भ्यां वर्त्तयथ-लक्ष्णतां नयथ, 'लेसेह'ति श्लेषयथ-भूम्यां लिष्टां कुरुथ' संघारह' सङ्घातयथ- संहतां कुरुथ 'संघदेह'त्ति संघट्टयथ- स्पृशथ 'परियावेह'त्ति परितापयथ, समन्ताजतं सन्तापं कुरुथ, 'किलामेह 'त्ति मयथ मारणान्तिकसमुद्घातं गमयथ 'उबद्दवेह'त्ति उपद्रवयथ, मारयथेत्यर्थः, 'कार्य'ति कार्य-वपुः, उच्चारादिकायकार्यमित्यर्थः, 'जोयं' ति योगं ग्लानादिवैयावृत्यादि व्यापारं वा 'रियं' ऋतं सत्यं प्रतीत्य- आश्रित्येति युज्यते, अप्कायादिजीवरक्षामाश्रित्येत्यर्थः, 'देसं देतेगं'ति प्रभूतायाः पृथ्व्या ये विवक्षिता देशास्तैर्व जामो, नाविशेषेण, ईर्ष्या
अत्र शतक-८ उद्देशकः ७ आरभ्यते
~273~
शतके ७ उद्देशः
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम (०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
श्रीभगत
[३३१३४३]
गाथा:
समितिपरायणत्वेन सचेतनदेशपरिहारतोऽचेतनदेशैर्बजाम इत्यर्थः, 'एवं पदेसं पदेसेणं'ति इत्यपि, नवरं देशो भूमर्महत् खण्डं, प्रदेशस्तु लघुतरमिति । अथोक्तगुणायोगेन नामाकमिवैषां गमनमस्तीत्यभिप्रायतः स्थविराः यूयमेव पृथ्ब्यादिकायाक्रमणतोऽसंयतत्वादिगुणा इति प्रतिपादनायान्यथिकान् प्रत्याहुः-'अम्हे णं अज्जो'त्ति, 'गइप्पवाय'ति गतिः प्रोद्यते-प्ररूप्यते यत्र तद् । |गतिप्रवाद अथवा गतेः-गमनक्रियायाः प्रपातः-प्रपतनं सम्भवः प्रयोगादिष्वर्थेषु वर्त्तनं गतिप्रपातः तत्प्रतिपादकमध्ययनं गति-1 "प्रपातं तत् प्रज्ञापितवन्तो गतिविचारप्रस्तावादिति । अथ गतिप्रपातमेव गतिमेदतोऽभिधातुमेवाह-पओगगइ'चि (स. ३३८)।
प्रयोगस्य-सत्यमनःप्रभृतिकस्य पश्चदशविधा गतिः-प्रवृत्तिः प्रयोगगतिः,'ततगईचि ततस्य-ग्रामनगरादिकं गन्तुं प्रवृत्तत्वे तद
प्राप्तत्वेन तदन्तरालपथे वर्तमानतया प्रसारितक्रमतया विस्तारं गतस्य गतिस्ततगतिः, असिंश्च स्थाने इतः सूत्रादारभ्य प्रज्ञापनायां | राषोडशप्रयोगपदं ज्ञेयं, 'से तं विहायगई' एतत्सूत्रं यावद्वाच्यं, एतदेवाह-'इत्तोति इतः प्रारब्धं, तचैवम्-'बंधणछेयणगई। Pउववायगई विहायगई' तत्र पन्धनन्छेदनगतिः-बन्धनस्य कर्मणः छेदने-अभावे गतिः, जीवस शरीरात् जीवाच्छरीरस्य, मोक्षग-1 ||तिरित्यर्थः, उपपातगतिखिधा-क्षेत्र १ भव २ नोभव ३ भेदात, तत्र नारकगतिर्यग्नरदेवसिद्धानां यत् खक्षेत्रे उपपाताय-उत्पाR|दाय गमनं सा क्षेत्रोषपातगतिः, या च नारकादीनामेव स्वभवे उपपातरूपा गतिस्सा भवोपपातगतिः, यच सिद्धपुद्गलयोर्गमनमात्रं सा नोभवोपपातगतिः, विहायोगतिश्च स्पृशद्गत्यादिका अनेकविधेति ॥ अष्टमशते सप्तमोद्देशकविवरणम् ।।
(सु. ३३८) आचार्योऽर्थव्याख्याता १ उपाध्यायः सूत्रदाता २ स्थविरस्तु जाति १ श्रुत २पर्यायैः ३, तत्र जात्या पष्टिवर्षजातः । १ श्रुतस्थविरः समवायधरः २ पर्यायस्थविरो विंशतिवर्षपर्यायः ३ । 'गईणं ति गति-नरत्वादिकां प्रतीत्य, तत्रेहलोकस्य-नरत्व
दीप अनुक्रम [४०५४२१]
॥१३३।।
अत्र शतक-८ उद्देशक: ७ समाप्त:, अत्र शतक-८ उद्देशक: ८ आरभ्यते
~274
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
भीभग लघवत्ता
[३३१३४३]
VV
शुनके
८ उद्देशः
गाथा:
लक्षणस्य प्रत्यनीक इन्द्रियार्थप्रतिकूलकारित्वात् , पञ्चाग्नितपस्वी चेहलोकप्रत्यनीकः, 'परलोकप्रत्यनीकः' परलोको-जन्मान्तरं तत्प्रत्यनीक इन्द्रियार्थतत्परो, राज्यादिलाभापेक्षयेत्यर्थः, द्विधालोकप्रत्यनीकश्च चौर्यादिभिरिन्द्रियार्थसाधनपरः। 'समूहणं'ति | समूह-साधुसमुदायं प्रतीत्य, तत्र कुलं चान्द्रादिकं, तत्समूहो गणः कोटिकादिः, तत्समूहस्संघः, प्रत्यनीकता चैतेषामवर्णवादादिRIमिरिति, कुलादिलक्षणं खिदम्-"एत्थ कुलं विण्णेयं एगायरियस्स संतई जा उ । तिण्ह कुलाण मिहो पुण सावेक्खाणं गणो होइIR [॥१॥ सव्वोऽवि नाणदंसणचरणगुणविभूसियाण समणाणं । समुदाओ पुण संघो गुणसमुदाओत्ति काऊणं ॥२॥" 'अणुकंपण्णं'ति |
अनुकम्पा-भक्तपानादिमिरुपष्टम्भस्तां प्रतीत्य, तत्र तपस्वी-क्षपक: ग्लानो-रोगाद्यसमर्थः, शैक्ष:-अभिनवदीक्षितः, एते खनुपकम्प|नीयाः स्युः, तदकरणाकारणाभ्यां प्रत्यनीकता चेति, सुय'ति श्रुतं-सूत्रं व्याख्येयं अर्थः-तद्व्याख्यानं नियुक्त्यादिः तदुभयं-एतद्वितयं चेति, तत्प्रत्यनीकता चैवम्-"काया वया य ते च्चिय ते चेत्र पमाय अप्पमाया य । मोक्खाहिगारियाणं जोइसजोणीहिं किं कर्ज ॥१॥" इति दूषणोद्भावनं, "भावणं'ति भावः-पर्यायः, स च जीवाजीवगतः, तत्र जीवस्य प्रशस्तोऽप्रशस्तश्चेति, तत्र प्रशस्तः क्षायिकादिः, अप्रशस्तो विवक्षयौदयिका, क्षायिकादिः पुनर्ज्ञानादिरूपः अतो भावं-ज्ञानादिं प्रति प्रत्यनीका, तेषां वितथप्ररूपणतो क्षणतो वा, यथा-"पागयसुत्तनिवद्धं, को वा जाणइ पणीय केणेयं । किं वा चरणेणं तु दाणेण विणा उ | हबउत्ति ॥१॥" 'ववहारे'त्ति (स, ३३९) व्यवहरणं व्यवहारः-मुमुक्षुप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः, आगम'नि आगम्यन्ते-परिच्छिद्यन्ते | अर्था अनेनेत्यागमः-केवलमनःपर्यायावधिपूर्वचतुर्दशकनवकरूपः१ तथा श्रुतं-शेषमाचारप्रकल्पादि, नवांदिपूर्वाणां च श्रुतत्वेऽपि अतीन्द्रियार्थेषु विशिष्टज्ञानहेतुत्वेन सातिशयित्वादागमव्यपदेशः केवलवदिति २ आज्ञा-यदगीतार्थस्य पुरतो गूढार्थपदेदेशान्तर
दीप अनुक्रम [४०५
४२१]
~275
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३३१
३४३]
गाथा:
दीप
अनुक्रम [४०५
२१]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६-८ ], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
| स्थगीतार्थनिवेदनायातिचारालोचनमितरस्यापि तथैव शुद्धिदानं ३ तथा धारणा गीतार्थसंविधेन द्रव्याद्यपेक्षया यंत्रापराधे यथां या विशुद्धिः कृता तामवधार्य यदन्यस्तत्रैव तथैव तामेव प्रयुङ्क्ते इति, वैयावृत्यकरादेव गच्छोपग्रहकारिणो शेषानुचितस्य प्रायधितपदानां प्रदर्शितानां धरणमिति ४ तथा जीतं द्रव्य क्षेत्रकाल भाव पुरुषप्रति सेवानुवृत्या संहननधृत्यादिहानिमवेक्ष्य यत् प्रायश्चिचदानं, यो वा यत्र गच्छे सूत्रातिरिक्तः कारणतः प्रायश्चित्तव्यवहारः प्रवर्त्तितो बहुभिरन्यैश्वानुवर्त्तित इति ५ । आगमादीनां व्यापारणे उत्सर्गापवादावाह- 'जहा से 'ति 'यथेति यथाप्रकारः केवलादीनामन्यतमः 'से' तस्य व्यवहर्तुः स वा उक्तलक्षणो व्यवहारः 'तत्थ'त्ति तत्र तेषु पञ्चमुख्यव्यवहारेषु मध्ये तस्मिन् वा प्रायश्चित्ततदानादिव्यवहारकाले व्यवहर्त्तव्ये वस्तुनि विषये आगमःकेवलादिः 'सिय'त्ति स्याद्भवेत् 'आगमेणं'ति आगमेन तादृशेनेति शेषः, ववहारं प्रायश्चित्तदानादिकं व्यवहारं प्रस्थापयेत् प्रवर्त्तयेत् न शेषैः आगमेऽपि पड्विधे केवलेन, अवन्ध्यबोधत्वात् तस्य तदभावे मनःपर्यायेण एवं प्रधानतराभावे इतरेणागमेनेति, 'नो य से तत्थ'नि अथ नो-नैव शब्दो यदिशब्दार्थः 'से' तस्य स वा तत्र व्यवहर्त्तव्यादावागमः स्यात् तदा प्रायश्चित्तादिकं आगमंति नाम दद्यात् इत्यर्थः 'जहा से तत्थ सुरति यथाप्रकारं 'से' तस्य 'तत्थे 'ति तत्र व्यवहर्त्तव्यादी श्रुतं स्यात् तादृशेन श्रुतेन व्यवहारं प्रस्थापयेत्, 'जहा जहा से'त्ति विशेष निगमनमिति एतैर्व्यवहर्तुः किं फलं स्यादिति प्रश्नद्वारेणाह 'से किमाहुति अथ किं हे भदन्त ! आहुः प्रतिपादयन्ति के आगमबलिकाः १, श्रमणा निर्ग्रन्थाः, 'इवेयं' ति इतिउक्तरूपं एतं प्रत्यक्षरूपं व्यवहारं पञ्चविधं प्रायश्चित्तदानादिरूपं 'सम्मं ववहरमाणे 'त्ति सम्यक् व्यवहरन् प्रवर्त्तयन्नित्यर्थः कथं सम्यगित्याह- यदा यदा यस्मिन् २ अवसरे यत्र २ प्रयोजने क्षेत्रे वायो य उचितस्तं तमिति शेषः, तदा २ काले तस्मिन् २
~ 276~
20.
८ शतके
८ उद्देशः
॥१३४॥
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
[३३१३४३]
उद्देश:
गाथा:
प्रयोजनादौ कथंभूतमित्याह-'अणिस्सिओवसियंति अनिश्रितैः सर्वासारहितैरुपाश्रितः-अंगीकृतोऽनिश्रितोपाश्रितस्तं, अथवा श्रीभग
| निश्रित-रागः उपाश्रितं च द्वेषस्ते अथवा निश्रित-आहारादिलिप्सा उपाश्रितं-शिष्यप्रतीच्छककुलाद्यपेक्षा ते न स्तः, सर्वथापेक्षया लघुवृत्ती
सारहितत्वेन, यथावदित्यर्थः, तथेति क्रियाविशेषणं ।। 'इरियावहियाबंध'त्ति ईर्या-गमनं तस्य पन्था ईर्यापथस्तत्र भवमैर्याप
थिक-केवलयोगप्रत्ययं कर्म तद्वन्धः, स चैकस्य वेदनीयस्य, 'संपराइ'त्ति संसार पर्यटत्येभिरिति सम्परायाः कषायाः तेषु भवं | साम्परायिकं कर्म तद्वन्धस्साम्परायिकबन्धः, स चावीतरागगुणस्थान केषु सर्वेषु, 'नो नेरइओ'त्ति मनुष्यस्यैव तद्वन्धः, यसादुपशान्तमोहक्षीणमोहसयोगिकेवलिनामेव नद्वन्धनमिति, 'पुब्वपडिवन्नए'त्ति पूर्व-प्राकाले प्रतिपन्न ऐर्यापथिकबन्धकत्वं यैस्ते | पु.१ तान् तद्वन्धकत्वद्वितीपादिसमपवर्तिनः, ते च सदैव बहवः पुरुषाः त्रिपश्च सन्ति, उभयेषां केवलिनां सदैव भावात् , स्त्री.१ अत उक्तं-'मणुस्लो मणुस्ती बंधति' 'पडियजमाणए'ति प्रतिपद्यमानकान् ऐर्यापथिककर्मबन्धनप्रथमसमयवर्तिन || पु.खी. इति, एतेषां च विरहसम्भवात् एकदा मनुष्यस्व खियाश्च एककयोगे एकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारो विकल्पाः,
द्विकयोगे तथैव चत्वारः, एवं सर्वेऽष्टी, स्थापना चेयम् ।। एतदेवाह-'मणुस्सो'वेत्यादि, एषां च पुंस्त्वादि एकव. योगा:४३१
तल्लिङ्गापेक्षया, नतु वेदापेक्षया, क्षीणोपशान्तवेदत्वात् , अथ वेदापेक्षं स्त्रीत्वाद्यधिकृत्याह-'तं भंते ! किमिति
ला को हत्थी'- ३३त्यादिना च पदत्रयनिषेधेनावेदकः प्रनिता, उत्तरे तु पण्णां पदानां निषेधः, सप्तमपदोक्तस्तु व्यपगत-| वेदः, तत्र द्विक- च पूर्व प्रतिपन्नाः प्रतिपद्यमानकश्च स्युः, तत्र पूर्वप्रतिपन्नानां विगतवेदानां सदा बहुत्वभावात् , आह चपव्व- योगा:४| त्यादि, प्रतिपयमानकानां तु सामयिकत्वाद्विरहभावेनैकादिसम्भवात् विकल्पवयं, अत एवाह-'पडिव
बी.
३
११
दीप अनुक्रम [४०५
४२१]
~2770
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
शतके
श्रीभग० लघुवृत्ती
८ उद्देन
[३३१३४३]
गाथा:
जमाणे'त्ति अपगतवेदमेवमपगतवेदांश्च, ऐपिथिकं बन्धमाश्रित्य स्त्रीत्वादि भूतभावापेक्षया विकल्पयन्नाह–'जइ भंतेत्ति, 'तं भंते'त्ति तदा भदन्त ! तद्वा कर्म 'इत्थीपच्छाकडोंति भावप्रधानत्वानिर्देशस्य स्त्रीत्वं पश्चात्कृत-भूतता नीतं येनावेदके पुंना स्त्री | खी पुन नासौ स्त्रीपश्चात्कृतः, एवमन्यावपि, इहैककयोगे एकत्वबहुत्वाभ्यां स्त्री. पु. न . खो. पं. न. स्त्री.न.
११ १११ पद विकल्पाः सत्रोक्ता एव ज्ञेयाः, त्रिषु द्विकयोगेषु १२, त्रिकयो- १ १११३ ३ ३ ११ | ११३ गेषु पुनस्तथैवाष्टौ, एते सर्वे २६, इयमेषां स्थापना, चतुर्भङ्गयाष्टमङ्गीनां प्रथमविकल्पाः सूत्रे | १३ ११दर्शिताः सर्वान्तिमाचेति । अथैर्यापथिककर्मबन्धमेव कालत्रयेणाह-तं भंते ति तदैर्यापथिक
"कर्म पनीत-पद्धवान् १ वनाति २ भत्स्यति वा ३ इत्येको भेदः, एवमन्येऽपि, स्थापना चेयम् , ३१३ उत्तरं तु भवागरिस'त्ति अनेकत्र भवे उपशमादिश्रेणिप्राप्त्या आकर्षणेर्यापथिककर्माणुग्रहणं ३३१ भवाकर्षस्तं प्रतीत्य 'अत्थेगइए'त्ति अस्त्येको-भवत्येकः कश्चिजीवः प्रथमविकल्पिकः,तथाहि
३ ३ ३ पूर्वभवे उपशान्तमोहत्वे सत्यैर्यापथिकं कर्म बद्धवान् वर्त्तमानभवे च उपशान्तमोहत्वे बध्नाति अनागते च उपशान्तमोहत्वे भत्स्यतीति १ द्वितीयस्तु यः पूर्वमिन् भवे उपशान्तमोहत्वं लब्धवान् वर्तमाने च क्षीणमोहत्वं संप्राप्तः स पूर्व बद्ध्वान् वर्तमाने च बनाति, शैलेश्यवस्थायां पुनर्न भत्स्यतीति २ तृतीयः पूर्वजन्मनि उपशान्तमोहत्वे बद्धवान् तत्प्रतिपतितो न बनाति पुनर्यदोपशान्तमोहवं प्रतिपत्स्यते तदा भत्स्पतीति ३ चतुर्थस्तु शैलेशी-|| | पूर्वकाले बद्धवान् शैलेश्यां च न वनाति न पुनर्भत्स्यतीति ४ पञ्चमस्तु पूर्वजन्मनि नोपशान्तमोहत्वं लब्धवान् इति
दीप अनुक्रम [४०५
४२१]
~278
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३३१
३४३]
गाथा:
दीप अनुक्रम [४०५
२१]
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६-८ ], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
श्रीभगन बद्धवान् अधुना लब्धमिति बनाति पुनरेष्यत्काले उपशान्तमोहा (घ) वस्थायां मत्स्यतीति ५ पच क्षीणमोहत्वादि न लब्धवान् लघुवृत्तौ इति न प्राग् बद्धवान् अधुना तु क्षीणमोहत्वं लब्धमिति बनाति शैलेश्यवस्थायां पुनर्न मत्स्यतीति ६ सप्तमः पुनर्भव्यस्य, स हि अनादिकाले न बद्धवान्, अधुनाऽपि कश्चिन्न बनाति, कालान्तरे तु मत्स्यतीति ७, अष्टमोऽभव्यस्य ८ स प्रतीत एव । 'गहणागरिसे पडुच्चत्ति एकस्मिन्नेव भवे ऐर्यापथिककर्मपुद्गलानां ग्रहणरूपो य आकर्षोऽसौ ग्रहणाकर्षः तं प्रतीत्य अस्त्येकः कश्चित् जीवः प्रथमवैकल्पिकः, तथाहि उपशान्तमोहादिर्यदा ऐर्यापथिकं कर्म बद्धा बध्नाति तदा अतीतसमयापेक्षया बद्धवान् वर्त्तमानस - मयापेक्षया च बध्नाति अनागतसमयापेक्षया च मत्स्यतीति १ द्वितीयस्तु केवली, सह्यतीतकाले बद्धवान् वर्त्तमाने च बध्नाति शैलेव्यवस्थायां पुनर्न अंत्स्यतीति २ तृतीयस्तु उपशान्तमोहत्वे बद्धवान् (पतितो न बध्नाति) पुनस्तत्रैव भवे उपशमश्रेणि प्रतिपद्य मंत्स्यतीति ३, एकभवे चोपशमश्रेणी द्विः प्राप्यत एवेति, तुर्यस्तु स सयोगित्वे बद्धवान् शैलेश्यावस्थायां न बध्नाति न मत्स्यतीति ४, पञ्चमस्तु आयुषः पूर्वभागे उपशान्तमोहत्वादि न लब्धमिति न बद्धवान् अधुना तु लब्धमिति बध्नाति तदद्वाया एव चैष्यत्समयेषु पुनर्भन्त्स्यतीति ५, न लब्धमिति न बद्धवान्, तल्लाभसमये च बध्नाति, ततोऽनन्तरसमयेषु च भन्त्स्यत्येव, न तु न भन्त्स्यतीति वाच्यम्, समयमात्रस्य बन्धस्येहाभावात्, यस्तु मोहोपशमनिर्ग्रन्थस्य समयानन्तरमर णेनैर्यापथकर्मबन्धः समयमात्रः स्यात् नासौ षष्ठ विकल्पहेतुः, तदनन्तरैर्यापथकर्मबन्धाभावस्य भवान्तरवर्त्तित्वात्, ग्रहणाकर्षस्येह च प्रक्रान्तत्वात्, यदि पुनः सयोगिचरमसमये वनाति, ततोऽनन्तरं न भन्त्स्यतीति विवक्ष्येत तदा यत् सयोगिचरमसमये बनातीति तद्वन्धपूर्वकमेव स्यात्, नाबन्धपूर्वकं, तत्पूसमयेषु तस्य बन्धकत्वाद्, एवं च द्वितीयभङ्ग एव स्यात्, न पुनः षष्ठ इति ६, सप्तमो भव्य विशेषस्य ७, अष्टमस्त्वमव्यस्येतिट,
~279~
HODOCHOG HÖG OG
८ शतके
८ उद्देशः
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३३१३४३]
श्रीभग
लघुवृत्ती
गाथा:
| इह च भवाकर्षापेक्षेष्वष्टसु भङ्गाकेषु 'बंधी बंधइबंधिम्सई' इत्यत्र प्रथमभङ्गे उपशान्तमोहा, 'बंधी बंधइ न बंधिस्सइ इति द्वितीये क्षीण- शतके | मोहः, 'बंधी न बंधइ बंधिस्सई' इति तृतीये उपशान्तमोहः,'बंधी न बंधइन बंधिस्सई' इति तुर्ये शैलेशीगतः 'न बंधी बंधइ बंधि- ८ उद्देश:
स्सई' इति पञ्चमे उपशान्तमोहः 'न बंधी बंधा न बंधिस्सई' इत्यत्र पष्ठे क्षीणमोहः 'न बंधी न पंधर बंधिस्सई' इति सप्तमे भव्यः, 'न बंधी न बंधह न बंधिस्सई' इत्यष्टमेऽभव्यः, ग्रहणकर्षापेक्षेष पुनरेतेष्वेव प्रथमे उपशान्तमोहःक्षीगमोहो वा, द्वितीये तु केवली, तृतीये उपशान्तमोहः, चतुर्थे शैलेशीगतः, पश्च मे उपशान्तमोहः क्षोणमोहो वा, षष्ठः शून्यः, सप्तमो भव्यो भाविमोहोपशमो| भाविमोहक्षयो वा,अष्टमे त्वभव्य इति । अधैर्यापथिकबन्धमेव निरूपयवाह-'तं भंते'त्ति तदैर्यापथिकं कर्म 'साइयं सपजवसिय'मित्यादि चतुर्भङ्गी, तत्रैर्यापथिककर्मणः प्रथम एव भङ्गे बन्धः, अन्येषु तदसम्भवादिति,'तं भंते ! किं देसे गं'ति तदर्यापथिक | कर्म देशेन-जीपदेशेन देश-कर्मदेशं वनाति इत्यादि चतुर्भङ्गी, तत्र न देशेन कर्मणो देशः, सर्व वा कर्म सर्वात्मना वा कर्मणो । देशो बध्यते. किं तर्हि ?, सर्वात्मना सर्व बध्यते, तथास्वभावत्वाजीवस्येति ॥ अथ साम्परायिकबन्धनिरूपणायाह-'संपराइयं| इत्यादि, किं नेरइओ'इत्यादयस्सप्त प्रश्नाः, उत्तराणि च सप्तैव, एतेषु च मनुष्यमानुपीवर्जाः पञ्च साम्परायिकबन्धका एव सकषायत्वात् , नरनार्यों तु सकाायत्वे सति सामायिक बनी तो, न पुनरन्वदिति। साम्परायिकबन्धमेव रुपायपेक्षया प्राह-'तं भंतेत्ति | इह त्यादयो विवक्षितैकत्वबहुत्वा ६ भेदाः सर्वदा साम्परायिक बन्नन्ति, अपगतवेदश्च कदाचिदेव, तस्य कादाचित्कत्वात् , ततश्च रुयादयः केवला वनन्त्यपगतवेदयुक्ताब, ततच यदा अपगतवेदयुक्तास्तदोच्यन्ते, अथवैते रुयादयो वानन्ति अपगतवेदव, तस्यै- | ॥१३॥ कस्यापि सम्भवात् , अथवैते च रुयादयो बान्त्यपगतवेदाच, तेषां बहूनामपि सम्भवात् , अपगतवेदश्च साम्परायिकबन्धको वेदत्रये
दीप अनुक्रम [४०५
४२१]
~280 ~
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३३१
३४३]
गाथा:
दीप
अनुक्रम [४०५
२१]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६-८ ], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
उपशान्तमोहे क्षीणे वा यावद्यथाख्यातं न प्राप्नोति तावल्लभ्यत इति इह च पूर्वप्रतिपन्न प्रतिपद्यमानक विवक्षा न कृता, द्वयोरध्येकत्वबहुत्वयोर्भावेन निर्विशेषत्वात् तथाहि अपगतवेदत्वे साम्परायिकबन्धोऽल्पकालीन एव, तत्र च योऽपगतवेदत्वं प्रतिपद्मपूर्वः साम्परायिकं बध्नाति असावेकोऽनेको वा स्यात् एवं प्रतिपद्यमानकोऽपीति । अथ साम्परायिककर्मबन्धनमेव कालत्रयेणाह - 'तं भंते! कि'मिति, इह प्रागुक्तेष्वष्टसु विकल्पेषु आद्याथत्वार एवं सम्भवन्ति, नेतरे, जीवानां साम्परायिक कर्मबन्धस्यानादित्वेन | न बभीत्यस्यानुपपद्यमानत्वात्, तत्र प्रथमः सर्व एव संसारी यथाख्यातासम्प्राप्तः अमा) तोपशमक्षपकावसानः स हि प्राग् बद्धवान् वर्त्तमानकाले बभात्यनागतकालापेक्षया तु भन्त्स्यति ?, द्वितीयस्तु मोहक्षयात् पूर्वमतीतकालापेक्षया बद्धवान् वर्त्तमानकाले तु बध्नाति भाविमोहक्षयान भन्त्स्यति २, तृतीयश्च उपशान्तमोहत्वात् पूर्वं बद्धवान् उपशान्तमोहत्वे न बध्नाति तस्माच्युतः पुनर्भन्त्स्यतीति ३, चतुर्थश्व मोहक्षयात पूर्व साम्परायिकं कर्म बद्धवान् मोहक्षये तु न बनाति न च भन्त्स्यतीति ४ । साम्परायिककर्मबन्धमाश्रित्याह- 'त' मित्यादि, 'साइयं सपज्जवसियं बंधइति उपशान्तमोहाच्युतः पुनरुपशान्तमोहतां क्षीणमोहतां वा प्रतिपत्स्यमानः, 'अणाइयं वा सपज्जबसियं बंधइत्ति आदितः क्षपकापेक्षमिदं, 'अणाइयमपज्जवसियं बंधइ'त्ति एतदद्भव्यापेक्षं, 'नो चेव णं साइयं अपज्जवसियं बंधइ' त्ति सादिसाम्परायिकबन्धो हि मोहोपशमाच्च्युतस्यैव स्यात्, तस्यावश्यं मोक्षयायित्वात् साम्परायिकबन्धस्य व्यवच्छेदसम्भवः, ततश्च न सादिरपर्यवसानः साम्परायिकबन्धोऽस्तीति । 'परी सह' ति ( सू ३४२) 'परी' ति समन्तात् निर्जरार्थं साध्वादिभिः सद्यन्त इति परीषहा: 'दिगिंछा' बुभुक्षा १ अरति :- संयमाधृतिस्तद्विपरीते ऽसंयमे रतिस्तत्परी पहः ७, चर्याग्रामानुग्राम विहरणरूपा ९ नैषेधिकी - श्मशानादिखाध्यायभूमिः १० सत्कारो - वस्त्रादिपूजनं पुरस्कार:- अभ्युत्थानादिकरणम् १९ प्रज्ञा
281~
शतके ८ उद्देशः
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३३१
३४३]
गाथा:
दीप अनुक्रम [४०५
२१]
श्रीभग लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं + वृत्तिः) भाग - १
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [६-८ ], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
स्वयं विमर्शपूर्विका २०, मतिः ज्ञानं तद्विपरीतमज्ञानं २१ दर्शनं सम्यक्त्वं तदेव क्रियावादिप्रभृतिमतश्रवणेऽपि निश्चलचित्ततया धार्यमाणं दर्शनपरीषहः २२ इति । कियन्तोऽर्थतः कथिताः, 'समोयरंति' समवतरन्ति, समवतारं व्रजन्तीत्यर्थः, 'पंचेव'त्ति (*५८) क्षुत् १ पिपासा २ शीतो ३ ष्ण ४ दंशमशकाः ५, एतेषु पीडैव वेदनीयोत्था, तदधिसहनं तु चारित्रमोहनीयक्षयोपशमादिसम्भवं, अधिसहनस्य चारित्ररूपत्वादिति, 'दंसण परीसहेति यतो दर्शनं तत्त्वश्रद्धानरूपं दर्शनमोहनीयस्य क्षयोपशमादौ स्यात्, उदये तु न स्यात्, अतस्तत्र दर्शनपरीपहः समवतरतीति, अरइति गाथोक्ताः सप्तैते चारित्रमोहनीये समवतरन्ति, 'अलाभ'ति लाभान्तरायः, तदुदय एव लाभाभावात्, तदधिसहनं चारित्रमोहनीयक्षयोपशमे । अथ बन्धस्थानान्याश्रित्य परीपहानाह - 'सत्त विह'त्ति सप्तविधवन्धकः- आयुर्वर्ज शेषकर्मबन्धकः, 'जं समयं चरियापरी'ति तत्र चर्या प्रामादिषु संचरणं नैषेधिकी-ग्रामादिषु प्रतिपत्तिर्मास कल्पादेः स्वाध्यायादिनिमित्तं वा शय्यातो विविकोपात्रे गत्वा निवदनं 'छब्बिहबंध'त्ति पद्विधवन्धकस्यायुर्मोहवर्जबन्धकस्य, सूक्ष्मलोभाणूनां वेदनात् सरागः अनुत्पन्न केवलत्वात् छद्मस्थः, 'चोदस त्ति अष्टानां मोहनीयसम्भवानां तस्य मोहाभावेनाभावात् द्वाविंशतेः शेषाः १४ परीपहाः, 'एग विहबंध'त्ति एकविधवन्धकस्य, वेदनीयबन्धकस्येत्यर्थः कस्य तस्येत्याह'वीयरागछ उमत्थस्स'ति उपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य वेति 'एवं'ति १४ प्रज्ञप्ताः, द्वादश पुनर्वेदयतीत्यर्थः, शीतोष्णयोश्चर्याशय्ययोश्च क्रमशो वेदनादिति । 'दूरे य मूले य'त्ति (सू. ३४३) दूरे च द्रष्टृस्थानापेक्षया व्यवहिते देशे मूले आसने द्रष्टुः प्रतीत्यपेक्षया रवी दृश्येते द्रष्टा हि स्वरूपतो बहुमियजन सहस्रैर्व्यवहितमुद्गमास्तमययोः सूर्यं पश्यति, आसन्नं पुनर्मन्यते, सद्भूतं विप्रकर्षे सन्तमपि न प्रतिपद्यते, 'मज्झतिय'ति मध्यो- मध्यमो ऽन्तो हि भागो नभसो दिनस्य वा मध्यांतः स यस्य मुहूर्त्त -
282~
८ शतके
८ उद्देशः
|॥१३७॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती'- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः ) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [६-८], मूलं [३३१-३४३] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक
[३३१३४३]
शतके ८ उद्देशः
गाथा:
| स्वास्ति स मध्यान्तिकः स चासौ मुहूर्तश्चेति मध्यान्तिकमुहूर्तः, तत्र मूले-आसन्ने द्रष्टुस्थानापेक्षया देशे दूरे च-व्यवहिते देशे लघुवृत्तौ राष्ट्रप्रतीत्यपेक्षया रखी दृश्येते, द्रष्टा हि मध्याहे उदयास्तमयदर्शनापेक्षया आसनं रविं पश्यति, योजनशताष्टकेनैव तदा तस्य
व्यवहितत्वात् , मन्यते पुनरुदयास्तमयप्रतीत्यपेक्षया व्यवहितमिति । 'सब्बत्थ समा उच्चत्तेणं'ति समभूतलापेक्षया सर्वत्रोचस्वमष्टौ योजनशतानीतिकृत्वा, 'लेसापडिघाएणं'ति तेजसः प्रतिघातेन, दूरत्वात् तादृशस्य तदप्रसरणेनेत्यर्थः, लेश्याप्रतिघाते | हि सुखदृश्यत्वेन दूरस्थोऽपि खरूपेण रविरासनप्रतीतिं जनयति, 'लेसाहितावेगं ति तेजसोऽमितापेन, मध्याह्ने ह्यासनतरत्वात् | | सूर्यः प्रकर्षेण तपति, तेज प्रतापेन दुर्दश्यत्वेन प्रत्यासन्नोऽप्यसौ दूरप्रतीति जनयति, 'नो तीतंति अतीतक्षेत्रस्यातिक्रान्तत्वात | 'पडापत्र'ति प्रत्युपत्र-वर्तमानं, गम्यमानमित्यर्थः, अणागर्य'ति अनागतं गमिष्यमाणमिति, इह यदाकाशखण्डं रविस्वतेजसा | व्यामोति तत्क्षेत्रमुच्यते, 'ओभास'त्ति अवभासयतः-ईपदुद्योतयतः 'पुटुं'ति तेजसा स्पृष्टः, 'जाव छदिसं'ति यावत्करणादिदं |दृश्यम्-'तं भंते ! किं ओगाढं ओभासेइ अणोगाढं ?, गोयमा ओगाद, नो अणोगादमिति, तं भंते ! कइदिसं ओभासेइ ?, गोयमा! इत्येतदंतमिति, उज्जोवेंति' उद्योतयतः इति अर्थ द्योतयतः 'तवंति'त्ति तापयतः, उष्णरश्मित्वात् तयोः, भासंति-भासयतःशोभयतः 'किरिया कजईत्ति क्रिया-अबभासरूपा 'कजइति भवतीत्यर्थः, पुढ'त्ति तेजसा स्पृष्टा 'एगं जोयणसयंति ऊचं | स्वविमानोपरि योजनशतप्रमाणखैव तापक्षेत्रभावात् , 'अहे तवयंति' कथं ?, सूर्यादष्टासु योजनशतेषु समभूतलं, समभृतलाञ्चाधोलोकग्रामा योजनसहस्र स्युः तांश्च यावद् द्योतनात् , तिरिय'ति 'सीयालीसं'ति एतच्च सर्वोत्कृष्टदिवसे चक्षुःस्पर्शापेक्षया ज्ञेय| मिति, 'जहा जीवाभिगमेति तचेदम् कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारढिइया गइरइया |
दीप अनुक्रम [४०५
४२१]
~283
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
गाथा:
श्रीभगगइसमावण्णागा ?, गोयमा ! ते णं देवा उड्डोववष्णगा, नो कप्पोववण्णगा, ज्योतिश्चक्रचरणोलक्षितक्षेत्रोत्पन्ना इत्यर्थः,'नो चार-4 शतके लघुवृत्तौ । द्विइया' इह चारो-ज्योतिषामवस्थानकक्षेत्रं 'नो' नैव चारे स्थितिः-अवस्थितिर्येषां ते, अत एव 'गइसमावण्णगा'इत्यादि,
९ उद्देशः 'जाव'ति यावत्करणादिदं ज्ञेयम्-'विमाणोववष्णगा चारोववण्णगा,(त)ठाणे णं भंते ! केवइयं कालं विरहिए उववाएणं, गोयमा! जहण्णणमेगं समय उकोसेणं छम्मासं"जहा जीवाभिगमे तच्चेदम्-'जे चंदिमसूरियगहगणनक्खत्ततारारूवा गं भंते ! देवा(ते)किं | उड्डोववण्णगा'इत्यादि प्रश्नः, उत्तरं तु 'गोयमा ! ते णं देवा नो उड्डोववष्णगानो कप्पोक्व०, विमाणोचवण्णगा, नो चारोववण्णगा, चारठिइया, नो गइसमावण्णगा' इत्यादि ।। अष्टमशतेऽष्टमोदेशकविवरणम् ॥
'बंधे'त्ति (स. ३४४) बन्धः-पुद्गलादिविषयस्सम्बन्धः 'पओगति जीवपयोगकृता 'वीसस'त्ति विश्रसास्वभावसम्पन्नः, यथाऽऽसन्नन्यायमाश्रित्याह-'बीसस'त्ति (सू. ३४५)'धम्मस्थिकाय'त्ति धर्मास्तिकायस्यान्योऽन्य प्रदेशानां मिथो योऽनादिको विश्रसाबन्धस्स तथा, एवमुत्तरत्रापि, देसर्वधेत्ति देशतो-देशापेक्षया बन्धो देशबन्धः, यथा संकलिकाकटिकाना, 'सब्बबंधे'त्ति | सर्वतः सर्वात्मना बन्धः सर्वबन्धो, यथा क्षीरनीरयोः, 'देसबंधे नो सब्वबंधे'त्ति धर्मास्तिकायस्य प्रदेशानां मिथः संस्पर्शन | व्यवस्थितत्वात् देशबन्ध एव, न पुनः सर्वबन्धः, तत्र येकस्य प्रदेशस्य प्रदेशान्तरः सर्वथा बन्धे मिथोऽन्तर्भावनैकप्रदेशत्वमेव स्यात् , नासख्येयप्रदेशन्वमिति, 'सब्बद्धंति सर्वकालं, 'साइयवीससाबंधोति सादिको यो विश्रसाबन्धः स तथा, 'बंधणपचइए'त्ति बध्यतेऽनेनेति बन्धनम्-विवक्षितस्निग्धतादिको गुणः स चैव प्रत्ययो-हेतुर्यत्र स तथा, एवं 'भाजनप्रत्ययः' |भाजनं-आधारः, 'परिणामप्रत्ययश्च परिणामो-रूपान्तरगमनं 'जगणं परमाणु'त्ति परमाणुपुद्गलः परमाणुरेव 'वेमायनिद्ध
दीप अनुक्रम [४२२
४२९]
॥१३८॥
अत्र शतक-८ उद्देशक: ८ समाप्त:, अत्र शतक-८ उद्देशक: ९ आरभ्यते
~284~
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
rate
श्रीभग
गाथा:
याए ति विषमा मात्रा यस्यां सा विमात्रा सा चासौ स्निग्धता चेति विमात्रस्निग्धता तया, एवमन्यदपि पदद्वयं, इदमुक्तं स्यात्
सद शतके "समनियाइ बंधो, न होइ समलुक्खयाइवि न होइ । मायनिद्धलुक्खत्तणेण बंधो य खंधाणं ॥१॥" अयमर्थः-समगुणस्निग्धस्य ९ उद्देशः | समगुणस्निग्धेन परमाणुकादिना बन्धो न स्यात् , एवं समगुणरूक्षस्थापि, यदा पुनर्विपमा मात्रा तदा बन्धस्स्यात् , विषममात्रा| निरूपणार्थमुच्यते-निद्धस्स निद्रेण दुयाहिएण, लुक्खस्स लुक्वेण दुयाहिएण । निद्धस्स लुक्खेण उवेइ बंधो, जहण्णवजो विसमो
समो व ॥१॥"त्ति, 'असंखेजति असङ्ख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपं, 'जुण्ण सुरचि जीर्णसुरायाः स्त्यानभवनलक्षणो बन्धः, | जीर्णगुडश्च, जीर्णतन्दुलानां च पिण्डीभवनरूपः॥ प्रयोगबंधः (म.३४६)स च जीवप्रदेशानामौदारिकादिषुद्गलानां वा 'अणा#इए वा इत्यादयो द्वितीयवर्जाखयो भङ्गाः, तत्र प्रथमभङ्गोदाहरणमाह-'अणाइए अपजवति अस्य जीवस्थासङ्ख्येयप्रदेशस्याष्टौ |
ये मध्यप्रदेशास्तेषामनादिरपर्यवसितो बन्धः १, यदा लोकं व्याप्य तिष्ठति जीवः तदाप्यसौ तथैवेति, अन्येषां पुनर्जीवप्रदेशानां विपरिवर्त्तमानत्वात् नास्त्यनादिरपर्यवसितो बन्धः, तत्स्थापना, एतेषामुपरि अन्ये चत्वारः, एवमेतेऽष्टौ, एवं तावत्समुदा| यतोऽष्टानां बन्ध उक्तः, अथ तेष्वेकैकेनात्मप्रदेशेन सह यावतां मिथः संयोगो भवति तदर्शनायाह-'तस्थवि गंति तत्रापि| तेष्वष्टासु जीवप्रदेशेषु मध्ये प्रयाणां २ एकैकेन सहानादिरपर्यवसितो बन्धः, तथाहि-प्रागुक्तविधिनाऽवस्थितानामष्टानामुपरितनअतरस्य यः कश्चिद्विवक्षितस्तस्य द्वौ पार्श्ववर्तिनावेकवाधोवीत्येते त्रयस्सम्बध्यते, शेषास्त्वेक उपरितनत्रयश्चाधस्तना न सम्बध्यन्ते, व्यवहितत्वाद् , एवमधस्तनप्रतरापेक्षयाऽपीति चूर्णिकारव्याख्या, सेसाणं साइए' शेषाणां मध्यमाष्टाभ्योऽन्येषां सादिविपरिवर्त्तमानत्वात् , एतेन नासौ प्रथमभङ्गः, अनादिसपर्यवसितस्त्वयं द्वितीयो नेह सम्भवति,अनादिसम्बद्धानामष्टानां जीवप्रदेशानाम
दीप अनुक्रम [४२२४२९]
~285
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[ ३४४
३५१]
गाथा:
दीप अनुक्रम [ ४२२
४२९]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [९], मूलं [ ३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
TCTİCİCİGDİGİGİDİCİGO
परिवर्त्तमानत्वेन बन्धस्य सपर्यवसितत्वानुपपत्तेरिति, अथ तृतीयो भङ्गः प्रोच्यते- 'तत्थ णं जे से साइए ति सिद्धानां सादिरपर्यवसितो जीवप्रदेशबन्धः, शैलेश्यवस्थायां स्थापितप्रदेशानां सिद्धत्वेऽपि चलनाभावादिति, अथ चतुर्भङ्गीभेदत आह-'आलाव| णबंधे 'ति आलाप्यते - आलीनं क्रियते एमिरिंति आलापनानि-रज्ज्वादीनि तैस्तृणादिवन्धनमालापनबन्धः, 'अल्लियावणबंधे 'त्ति अलियावणं-द्रव्यस्य द्रव्यान्तरश्लेषादिना आलीनस्य करणं तद्रूपो यो बन्धः स तथा, 'सरीरबंधे' ति समुद्घाते सति यो विस्तारितसङ्कोचितजीव प्रदेशबन्ध विशेषात् तैजसादिवपुः प्रदेशानां बन्धविशेषः सः, शरीरिबन्ध इत्यन्ये, तत्र शरीरिणः समुद्घाते विक्षितजीवप्रदेशानां सङ्कोचने यो बन्धस्स शरीरिबन्ध इति, सरीरप्पओगबंध' त्ति शरीरस्य-औदारिकादेर्यः प्रयोगेण-वीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितव्यापारेण बन्धः - तत्पुद्गलोपादानं शरीररूपस्य वा प्रयोगस्य बन्धस्त शरीरप्रयोगबन्धः, 'वेत्तलय'त्ति वेत्रलताजलवंशकंवा 'वाग'ति वल्का'वरत्त'त्ति वरत्रा- चर्ममयी रज्जुः शनादिमयी वा वल्ली त्रपुष्यादिका कुशा-निर्मूला दर्भाः दर्भास्तु | समूला: आदिशब्दाच्चीवरादिग्रहः, अथ 'लेसणबंध'ति श्लेपणा - श्लेषद्रव्येण द्रव्ययोस्तम्बन्धनं तद्रूपो यो बन्धस्स तथा 'उच्चयबंधेति ऊर्ध्व चयनं - राशीकरणं तद्रो बन्धः उच्चयबन्धः, 'समुचय'त्ति सङ्गतः- उच्चयापेक्षया विशिष्टतरः उच्चयस्समुचयः स एव बन्धस्समुचयबन्धः, 'साहणणावंचे 'ति संहननं - अवयवानां सङ्घातनं तद्रूपो यो बन्धः, दीर्घत्वादि च प्राकृतत्वात् कुट्टिमानांमणिभूमिकानां, 'सिलेस'त्ति श्लेषो वज्रलेपः, 'लक्ख'ति लाक्षा, जतुरित्यर्थः 'महुसित्य'त्ति मधुसिक्थं-मीनं, आदिशब्दाद् गुग्गुलरालाखल्यादिग्रहः, 'अवगररासीण'न्ति कचवर राशीनां 'उच्चएणं' ति ऊर्ध्वचयनेन 'अगडतलाये' त्यादि प्रायः प्राग्व्याख्यातमेव, 'देससाहणण' ति देशेन देशस्य संहननलक्षणो बन्धः-सम्बन्धः शकटाङ्गादीनामिवेति देश संहननसम्बन्धः, 'सव्व
286~
८ शतके
९ उद्देशः
॥१३९॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
श्रीभग लघुवृत्ती
गाथा:
|साहणण'ति सचेण सर्वसंहननलक्षणो बन्धः,क्षीरनीरादीनामिवेति सर्वसंहननबन्धः, सगड'त्ति गरी 'रह'त्ति स्यन्दनः जाण'
त्ति८ शतके यानं लघुगत्रो 'जुग्ग'त्ति युग्यं गोल्लविषयप्रसिद्ध द्विकरप्रमाणवेदिकोपशोभितं जपानं 'गिल्लि'त्ति हस्तिन उपरि मनुष्यं गिलतीव | ९ उद्देशः | कोल्लररूपा, थिल्लिति अड्डपल्लाणं 'सीया' शिविका कूटाकारणाच्छादितो जपानविशेषः, 'संदमाणिय'त्ति पुरुषप्रमाणजम्पान| विशेषः, लोहित्ति मंडकादिपचनभाजनं लोहरडीति लोके 'लोहकडाह'त्ति प्रतीत 'कडच्छुय'त्ति परिवेषणपात्रं, लोके कडछीति,
"भंड'त्ति मृन्मयभाजन, मत्त'न्ति अमत्रं-भाजनविशेषस्ताम्रस्येति 'उबगरण ति नानाविधं तदन्योपकरणं 'पुव्वपओगपचइजापति पूर्वः प्राकालासेवितः प्रयोगः-जीपव्यापारो वेदनाकयायादिसमुद्वातरूपः प्रत्ययः-कारणं यत्र शरीरबन्धे स तथा स एव |
पूर्वप्रयोगप्रत्ययिकः, पञ्चुप्पन्नप्पओगति प्रत्युत्पन्न-अप्राप्तपूर्वो,वर्तमान इत्यर्थः,प्रयोगः-केवलि समुद्घातलक्षणव्यापारः प्रत्ययो । यत्र स तथा स एव प्रत्यु-पन्नात्ययिका, 'तत्य तत्यत्ति अनेन समुद्धातकरणक्षेत्राणां बाहुल्यमाह,'तेसु तेसुत्ति अनेन समु
द्घातकारणानां वेदनादीनां बाहुल्यमुक्तं, 'समोहनमाणागति समुद्भून्यमानाना-समुद्घातं शरीराद बहिर्जीवप्रदेशप्रक्षेपलक्षणं | गच्छतां 'जीवप्पदेसाण'ति इह जीवप्रदेशानामित्युक्तावपि शरीरबन्धाधिकारात् 'तातस्थ्यात् तद्व्यपदेश'इति न्यायेन जीवप्रदेशाश्रिततैजसकार्मणशरीरप्रदेशानामि ते द्रष्टव्यं, शरीरबन्ध इत्यत्र तु पझे समुद्धातेन विक्षिप्य सहोचितानामुपसर्जनीकृत-10 तेजसादिशरीरप्रदेशानां जीवप्रदेशानामिवेति, बंधेति बन्धो-रचनाविशेषः,'जण्णं केबली'ति केवलिसमुद्घाते दण्ड १ कपाट२ मधिकरणा ३न्तरपूरण ४ लक्षणेन समुपहतस्य विस्तारितजीवप्रदेशस्य ततः-समुद्घातात् प्रतिनिवर्तमानस्य प्रदेशान् संहरतः, समुद्घातप्रतिनिवर्तमानत्वं च पञ्चमादिष्वनेकेषु समयेषु स्थादित्यतो विशेषमाह-'अंतरा मंथेवट्टमाणस्सति निवर्चनक्रियाया
HTRIANDARATHIANDIARRANTARRIANTARNIRAMANANDHARANTER
दीप अनुक्रम [४२२
४२९]
~287
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
श्रीभग
लघुवृचौ
गाथा:
अन्तरे-मध्येऽवस्थितस्य, पश्चमसमय इत्यर्थः, यद्यपि च षष्ठादिसमयेषु तैजसादिवपुस्सङ्घातस्समुत्पद्यते तथाप्यभूतपूर्वतया पञ्च- मद शतके मसमय एवासौ स्यात् , शेषेषु अनुभूतपूर्वतयेतिकृत्वा 'अन्तरा मंथे वट्टमाणस्से'त्युक्तमिति, 'तेयाकम्माणं बंधे'ति तैजसकार्म- ९ उद्देश:
णवपुर्वन्धसङ्घातः समुत्पद्यते, किं कारणं ति कुतो हेतोः ?, उच्यते-'ताहेति तदा समुद्घातनिवृत्तिकाले 'सेति तस्य केवलिनः माप्रदेशा-जीवप्रदेशाः, 'एगत्तीगय'ति एकत्वं गताः-सङ्घातमापन्नाः स्युः, तदनुकृपया च तैजसादिशरीरपदेशानां बन्ध उत्पद्यत
इति प्रकृतं, बन्धपक्षे तु 'तेयाकम्माणं बंधे समुप्पजईचि तैजसकार्मणाश्रयभूतत्वात् तैजसकार्मणवपुःप्रदेशास्तेषां बन्धः समु. त्पद्यत इति व्याख्येयमिति, 'बीरियसजोगसहब्बयाए'ति वीर्य-वीर्यान्तरायक्षयादिकृता शक्ति योगा-मनःप्रभृतयः सह योगै
वर्त्तत इति सयोगः सन्ति विद्यमानानि द्रव्याणि-तथाविधपुद्गला यस्य जीवस्वासौ सद्रव्यः, वीर्षप्रधानस्सयोगो वीर्यसयोगः स पचासौ द्रव्यं चेति विग्रहस्तद्भावस्तत्ता तया वीर्यसयोगसद्रव्यतया-सवीर्यतया सयोगतया सद्रव्यतया च जीवस्य तथा 'पमायप| चय'त्ति प्रमादप्रत्ययात् प्रमादहेतोः तथा 'कम्मं वति कर्म चैकेन्द्रियजात्यादिकमुदयवार्नि 'जोगं वत्ति योगं च काययोगा| दिकं 'भवं वरि तिर्यग्भवादिकमनुभूयमानं 'आयुष्क' तिर्यगायुष्कायुदयवर्नि'पडुच'त्ति प्रतीत्य-आश्रित्य 'ओरालिय'त्ति
औदारिकवपुःप्रयोगसम्पादकं यन्नाम तस्य कर्मण उदयेनौदारिकवपुःप्रयोगवन्धः, स्यात् इति शेषः, एतानि वीर्यसयोगसद्रव्यतादीनि पदान्यौदारिकवपुःप्रयोगनामकर्मोदयस्य विशेषणतया व्याख्येयानि, 'एगिदिये त्यादि 'एवं चेव'क्यनेनाधिकृतसूत्रस्य पूर्वसत्रसटक्वामिधानेऽपि 'ओरालियसरीरप्पओगनामए' इत्यत्र पदे 'एगिदियओरालियसरीरप्पओगनामाए' इत्ययं विशेषो| १४|| दृश्यः, एकेन्द्रियौदारिकवपुःप्रयोगवन्धस्खेहाधिकृतत्वात् ,एवनुत्तरत्रापि वाच्यमिति, देसबंधे सव्वधेवित्ति तत्र यथाऽपूप:
दीप अनुक्रम [४२२
४२९]
~288
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
श्रीभग
लघुवृत्ती
गाथा:
| स्नेहभृततप्ततापिकायां प्रक्षिप्तः प्रथमसमये घृतादि गृह्णात्येव, शेपेषु समयेषु गृह्णाति विसृजति च, एवमयं जीवः प्राक्तनं वपुस्त्य|क्त्वा यदाऽन्यद् गृह्णाति तथा प्रथमसमये उत्पत्तिस्थानगतान वपुर्योग्यपुद्गलान् गृह्णात्येव इत्ययं सर्वबन्धः, ततो द्वितीयादिषु । |समयेषु तान् गृह्णाति विसृजति च, एष देशे बन्धः, तेनौदारिकवपुषो देशबन्धस्सर्ववन्धश्वास्ति, सर्ववन्धे 'एक समयंति अपूपदृष्टान्तेनैव तत्सर्वबन्धस्खैकसमयत्वात् , 'देसबंधे'इत्यादि, तत्र यदा वायुर्मनुष्यादिर्वा वैकिपं कृत्वा त्यक्त्वा च पुनरौदारिकस्य | | समयमेकं सर्वबन्धं कृत्वा पुनस्तम्य देशवन्धं कुर्वनेकसमयानन्तरं म्रियते तदा जघन्यत एक समयं देशबन्धेऽस्य स्यादिति, 'उको
सेणं तिणि पलिओवमाई समऊणाईति, कथं ?, यस्मादौदारिकशरीरिणां ३ पल्योपमानि उत्कृष्टा स्थितिः, तेषु च प्रथम| समये सर्वबन्धक इति समयन्यूनानि ३ पल्योपमानि उत्कर्षत औदारिकवपुषां देशबन्धकालः स्यात् , 'एगिदियओरालिए'त्यादि, देशबन्धे 'जहपणेणं एक समयंति, कथं?, वायुसैदारिकशरीरी वैक्रियं वपुर्गतः,पुनरौदारिकप्रतिपत्तौ सर्वबन्धको भूत्वा देशबन्धकश्चैकं समयं भूत्वा मृत इत्येवमिति,'उकोसेण बावीस मिति, एकेन्द्रियाणामुत्कर्पतो २२ वर्षसहस्राणि स्थितिः, तत्रासौ प्रथमसमये सर्वबन्धकः, शेषकालं देशबन्धकः, एवं समयोनानि २२ वर्षसहस्राण्येकेन्द्रियाणामुत्कर्षतो देशबन्धकाल इति, 'पुढविकाइए'त्यादि, 'देसवंधे जहाणेणं खुड्डागं भवग्गह'त्ति, कथं?, औदारिकशरीराणां क्षुल्लकभवग्रहणं जघन्यतो जीवितं, तच्च गाथाभिर्निरूप्यते-"दोण्णि सयाई नियमा छप्पण्णाई पमाणओ हुँति । आवलियपमाणेणं खुड्डागभवग्गहणमेयं ॥१॥ पण्णट्टि सहस्साई पंचेव सयाई तहय छत्चीसा । खुड्डागभवग्गहणा हवंति अंतोमुहुत्तेणं ।।२।। सत्तरस भवग्गहणा खुड्डागा हुंति आणुपाणमि ।। तेरस चेव सयाई पंचाणउयाई अंसाणं ॥३॥" इहोक्तलक्षणख ६५५३६ मुहूर्नगतक्षुलकभवग्रहणराशेः सहस्रत्रयसप्तत्रिंशच्छत
दीप अनुक्रम [४२२४२९]
~289
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
श्रीभग
लघुवृत्तौ
गाथा:
त्रिसप्ततिलक्षणेन ३७७३ मुहर्तगतोचढ़ासराशिना भागे हृते यल्लब्धं तदेकत्रोच्छासे क्षुल्लकभवग्रहणपरिमाणं स्थात् , अयमभिप्रायो
शतके येषामंशानां त्रिभिस्सहस्रः सप्तभिश्च त्रिसप्तत्यधिकशतैः क्षुल्लकभवग्रहणं स्यात् तेषामंशानां पञ्चनवत्यधिकानि त्रयोदशशतानि अष्टा
९ उद्देशः दशस्यापि क्षुल्लकभवग्रहणस्य तत्र स्युरिति, तत्र यः पृथिवीकायिकतिसमयेन विग्रहेणागतः स तृतीयसमयेन सर्वबन्धकः, शेषेषु । देशबन्धको भूत्वा आक्षुल्लकभवग्रहणं मृतो, मृतस्सन् अविग्रहेणागतो यदा तदा सर्वबन्धकः स्यात् , एवं ये ते विग्रहसमयास्तैरूनं क्षुल्ल-IR कमित्युच्यते, 'उक्कोसेगं बावीसमिति 'देसबंधो जेसि नस्थिति अयमर्थः-अप्लेजोवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां क्षुल्लकभ|वग्रहणं त्रिसमयोनं जवन्यतो देशवन्धः, यतस्तेषां वैक्रियवपुर्नास्ति, वैक्रियवपुपि हि सति एकसमयो जघन्यतः औदारिकदेशबन्धः प्रागुक्तयुक्त्या स्वादिति, 'उक्कोसेगं जा जस्से ति तत्रापां वर्षसप्तसहस्राणि स्थितिरुत्कर्षतः, वहेरहोरात्राणि त्रीणि, वन|स्पतीनां १० वर्षसहस्राः, द्वीन्द्रियाणां १२ वर्षाणि, त्रीन्द्रियाणां ४९ दिनानि, चतुरिन्द्रियाणां ६ मासाः, तत एषामुत्कृष्टा स्थितिः सर्ववन्धसमयोना स्यादिति, 'जेसिं पुण'त्ति ते च वायवः पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्नराश्थ, एषां जघन्यतो देशवन्ध एक समयं, भावना प्रागिव, 'उक्कोसेणं ति वायूनां ३ वर्षसहस्राण्युत्कर्षतः स्थितिः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्नराणां पल्योपमत्रयम् , इयं देशबन्धस्थितिरुत्कर्षतः सर्ववन्धसमयोना स्वादिति । उक्त औदारिकवपुःप्रयोगबन्धकालः, अथ तदन्तरमाह-'ओरालिय'ति सर्वबन्धान्तरं जघ-| न्यतः क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं, कथं ?, त्रिसमय विग्रहेणौदारिकशरीरे आगतः, तत्र द्वौ समयावनाहारकः, तृतीयसमये सर्वत्रन्धकः, क्षुल्लकभवं च स्थित्वा मृत औदारिकशरीरिष्वेवोत्पन्नस्तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, एवं च सर्वबन्धस्य सर्वबन्धस्य चान्तरं
॥१४॥ | क्षुल्लकभयो विग्रहगतसमयत्रयोनः, 'उक्कोसेति उत्कृष्टतस्त्रयस्त्रिंशत्सागराणि पूर्वकोटिसमयाभ्यधिकानि सर्ववन्धान्तरं स्यात् ,
दीप अनुक्रम [४२२
४२९]
~2904
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
DAIL
श्रीभगः
शतके ९ उद्देशः
.
गाथा:
कथं , मनुष्यादिष्वविग्रहेणागतः, तत्र प्रथमसमय एव सर्वबन्धको भूत्वा पूर्वकोटिं स्थित्वा ३३ सागरोपमाणि सर्वार्थसिद्धे नरके वा
देवो नारको वा भूत्वा त्रिसमयेन विग्रहेणौदारिकशरीरी जातः, तत्र विग्रहस्य द्वौ समयावनाहारका, तृतीयसमये सर्ववन्धक औदारि|कशरीरस्य, एवं यौ तौ द्वावनाहारकसमयौ तयोरेकः पूर्वकोटिसर्वबन्धसमयस्थाने क्षिप्तः, ततः पूर्णा पूर्वकोटी जाता, एकः समयोऽधिकः, एवं सर्वचन्धस्य सर्वबन्धस्य चोत्कृष्टमन्तरं यथोक्तमानं स्यादिति, 'देसबंधंतरंति देशबन्धस्यान्तरं जघन्येनैकं समयं,कथं ?, देशबन्धको मृतः सन् अविग्रहेणोत्पन्नः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, द्वितीयादिसमये देशबन्धको जाता, तदेवं देशवन्धस्य देशबन्धस्य चान्तरं जघन्यत एकस्समयः सर्वबन्धसंबन्धी स्थात् ,'उकोसेणं ति उत्कृष्टतः ३३ सागराणि त्रिसमयाधिकानि देशबन्धान्तरं स्वादिति, कथं ?, देशबन्धको मृतः ३३ सागरायुरुत्पन्नस्सर्वार्थसिद्धादौ, ततश्युत्वा त्रिसमयेन विग्रहेणौदारिकशरीरी जातः, तत्र विग्रहसमयद्वयेऽनाहारकः तृतीयसमये सर्वबन्धकः ततो देशबन्धकोजनि, एवमुत्कृष्टं देशबन्धस्य देशबन्धस्यान्तरं स्वादिति, सामान्यत औदारिकबन्धस्यान्तरमुक्तं, पुनर्विशेषतस्तदाह-एगिदियओरालियपुच्छति एकेन्द्रियस्यौदारिकसर्वबन्धान्तरं जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं, कथं ?, त्रिसमयविग्रहेण पृथ्व्यादिष्वागतः, तत्र विग्रहसमयद्वये अनाहारकः तृतीये सर्वबन्धकः,ततः क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं स्थित्वा मृतः यदा अविग्रहेणोत्पद्य सर्वबन्धक एव स्थाव तदा यथोक्तं सर्वबन्धयोरन्तरं स्यात् , 'उक्कोसेf'ति उत्कृष्टतस्सर्वबन्धान्तरं २२ वर्षसहस्राणि समयाधिकानि स्युः, कथं ?, अविग्रहेण पृथिवीकायिकेप्वागतः प्रथमसमये सर्वबन्धकः, ततो २२ वर्षसहस्राणि स्थित्वा समयोनानि त्रिसमयया विग्रहगत्या अन्येषु पृथ्व्यादिपूत्पन्नः, तत्र समयदयमनाहारको भूत्वा तृतीयसमये सर्वबन्धको जातः, अनाहारकसमययोश्चैको २२ वर्षसहस्रेषु समयोनेषु क्षिप्तस्तत्पूरणार्थ, ततो २२ वर्षसहस्रा
दीप अनुक्रम [४२२
TRAIDERIANDIA te: TECIDEREIO
४२९]
DATA
~291
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[३४४
३५१]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[ ४२२
४२९]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [९], मूलं [ ३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
|ण्येकसमयाधिकानि एकेन्द्रियाणां सर्वबन्धयोरुत्कृष्टमन्तरं स्यात्, 'देसबंधंतरं 'ति तत्रैकेन्द्रियौदा रिकदेशबन्धान्तरं जघन्येनैकं समयं कथं ?, देशबन्धको मृत्वा अविग्रहेण सर्वबन्धको भूत्वा एकस्मिन् समये पुनर्देशबन्धक एव जातः, एवं देशबन्धयोर्जघन्यत एकस्समयोऽन्तरं स्यादिति, 'उ० अंतोमुद्दत्तं 'ति, कथं १, वायुरौदारिकवपुपो देशबन्धकः सन् वैक्रियं गतस्तत्रान्तर्मुहूर्त्त स्थित्वा | पुनरौदारिकवपुपस्सर्वबन्धको भूत्वा देशबन्धक एवं जातः, एवं देशबन्धयोरुत्कर्षतोऽन्तर्मुहूर्तमन्तरं, 'पुढविकाइए'ति 'देसवंधंतरं जपणेणमेकं समयमुक्कोसेणं तिन्नि समय'त्ति कथं १, पृथिवीकायिको देशबन्धको मृतः सन् अविग्रहगत्या पृथि वीकायिकेष्वेवोत्पन्नः एकसमयं सर्वबन्धको भूत्वा पुनर्देशबन्धको जातः, एवमेकसमयो जघन्येन देशबन्धयोरन्तरं, तथा पृथ्वीकायिको देशबन्धको मृतस्सन् विग्रहगत्या त्रिसमयया तेष्वेवोत्पन्नः, तत्र समयद्वयमनाहारकस्तृतीयसमये सर्वबन्धको भूत्वा पुनदेशबन्धको जातः, एवं समयत्रिकं देशबन्धयोरंतरमिति, नवरंकथनाद्यलुब्धमतिदेशतस्सङ्क्षेपतस्तद् दर्श्यते - अपकायिकानां जघन्येन सर्वबन्धान्तरं क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनं, उत्कृष्टं तु ७ वर्षसहस्राणि समयाधिकानि, देशबन्धान्तरं तु जघन्यमेकसमयः, उत्कृष्टं तु समयत्रिकं, एवं वायुवर्जानां तेजःप्रभृतीनामपि, नवरं सर्वबन्धान्तरमुत्कृष्टं निजनिजस्थितिसमयाधिका वाच्या, वायुबन्धान्तरं भेदेनाह 'वाउकाइयाणं'ति वायुकायिकानां उत्कर्षेण देश बन्धान्तरमन्तर्मुहूर्त्त कथं १, वायुरौदारिकवपुषो देशबन्धकः सन् वैक्रियमन्तर्मुहसं कृत्वा पुनरौदारिकसर्वबन्धसमनन्तरं औदारिकदेशबन्धुं यदा कुर्यात् तदा यथोक्तमन्तरं स्यात्, 'पंचिदिए'ति तत्र सर्वबन्धान्तरं जघन्यं भावितमेव, उत्कृष्टं तु भाव्यते पञ्चेन्द्रियतिर्यग् अविग्रहेणोत्पन्नः प्रथमसमये सर्वबन्धकः, ततस्समयोनां पूर्व कोटिं जीवित्वा त्रिसमय विग्रहेण तेष्वेवोत्पन्नः, तत्र द्वावनाहारकसमयौ तृतीयसमये सर्वबन्धको जातः, अनाहारकसमययोश्चैकः समयः
~ 292~
पट
शतके उद्देशः
॥१४२॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
भग०
लघवृत्तो
गाथा:
समयोनायां पूर्वकोट्यां क्षिप्तस्तत्पूरणार्थ, एकस्त्वधिकः, एवं यथोक्तमन्तरं स्यात् , देशबन्धान्तरं तु यथै केन्द्रियाणां, तचैत्रम्-जघ
८ शतके न्यमेकस्सममयः, कथं , देशबन्धको मृतः सर्वबन्धसमयानन्तरं देशवन्धको जातः, एवमुन्कर्षेणान्तर्मुहू ने, कथं !, औदारिकशरीरी ||MR उद्देश देशबन्धकः सन् वैक्रियं गतः, तत्रान्तर्मुहर्त स्थित्वा औदारिकशरीरी जातः, प्रथमसमये सर्वबन्धको द्वितीयादिषु देशबन्धकः, एवं | देशबन्धयोरन्तरमन्तर्मुहूर्त, एवं मनुष्याणां, एतदेवाह-'जहा पंचिंदियेत्यादि ।। औदारिकवन्धान्तरं मेदान्तरेणाह-एगिंदिय-1 तेत्ति एकेन्द्रियत्वे 'नोएगिंदियत्ति द्वीन्द्रियत्वादौ, पुनरेकेन्द्रियत्वे सति यत्सर्वबन्धान्तरं तजघन्येन द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे त्रिप्समयोने, कथं, एकेन्द्रियनिसमयविग्रहेणोत्पन्नः, तत्र समयद्वयमनाहारको भूत्वा तृतीयसमये सर्ववन्धं कृत्वा तद्नं क्षुल्लकभव ग्रहणं जीवित्वा मृतः अनेकेन्द्रियेषु क्षुल्लकभवग्रहणमेव जीवित्वा मृतस्सनविग्रहेण पुनरेकेन्द्रियेष्वेवोत्पद्य सर्ववन्धको जातः, एवं सर्वबन्धयोरुक्तमन्तरं, 'उक्कोसेणं दो सागरोवमि'त्ति,'संखेजवासमभहियाईति, कथं , अविग्रहेण केन्द्रियस्समुत्पन्ना, प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा २२ वर्षसहस्राणि जीवित्वा मृतःत्रसकायिकेघूत्पन्नः, तत्र सङ्ख्यातवर्षाम्यधिकसागरोपमसहस्रद्वयरूपामुत्कृष्टां त्रसकायिकस्थितिमतिवाद्य एकेन्द्रियेपूत्पद्य सर्वबन्धको जातः, एवं सर्ववन्धयोर्यथोक्तमन्तरं स्वादिति, सर्वबन्धसमयहीनैकेन्द्रियोत्कृष्टभवस्थितेस्त्रसकायिककायस्थितौ प्रक्षेपणेऽपि सङ्ख्यातस्थानानां सङ्ख्यातभेदत्वेन सङ्ख्यातवर्षाभ्यधिकत्वस्थाब्याहतत्वादिति,'देसर्वधतरं जहण्णेणं खुड्डागभवग्गहगं समयाहियंति, कथं ?, एकेन्द्रियो देशवन्धकस्सन मृत्वा द्वीन्द्रियादिषु क्षुल्लकभवग्रहणमनुभूयाविग्रहेगागत्य प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा द्वितीये देशबन्धकस्स्थान , एवं देशबन्धातरं क्षुल्लकभवः सर्वबन्धसमयातिरिक्तः, 'उकोसेणं'ति सर्वबन्धान्तरभावनोक्तप्रकारेण भावती यमि ते । अब पृमी कायिकबन्धान्तरं चिन्तय
दीप अनुक्रम [४२२
४२९]
~293
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
गाथा:
बाह-'जीवस्स'त्ति, 'एवं चेव'त्तिकरणात् 'तिसमऊणाई' इति दृश्यं, 'उकोसेगमगंतं कालं'ति इह कालानन्तत्वं वनस्पलघुवृत्तौ ।
H९ उद्देशः |तिकायस्थितिकालापेक्षया, अनन्तकालमित्युक्तं तद्विभजनार्थमाह-'अगंताउ'त्ति अयमभिप्राय:-तखानन्तकालस्य समयेषु अबसर्पिणीसमयैरपहियमाणेषु अनन्ता अवसपिण्युत्सपिण्यः स्युरिति 'कालओत्ति इदं कालापेक्षया मानं, खेत्तओ'त्ति क्षेत्रापेक्षया पुनरिद-'अणंता लोग'त्ति, अयमर्थ:-तस्थानन्तकालय समयेषु लोकाकाशप्रदेशेरपहियमाणेषु अनन्ता लोकाः स्युः, अथ तत्र कियन्तः पुद्गलपरावर्ताः स्युरत आह-'असंखिज'त्ति, पुद्गलपरावर्तलक्षणं सामान्येन पुनरिद-दशभिः कोटाकोटीभिरवस| र्पिणी, उत्सर्पिण्यप्येवमेव, ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योऽनन्ताः पुद्गलपरावर्ताः, एतद्विशेषलक्षणमिहेव वक्ष्यतीति, पुद्गलपरावर्ता| नामेवासङ्ख्यातत्वनियमनायाह-'आवलिए'त्ति असङ्ख्यातसमयसमुदाय आवलिकेति, 'देसबंधंतरंति,कथं, पृथ्वीकायिको
देशबन्धकः सन् मृतः, पृथ्वीकायिकेषु क्षुल्लकभवग्रहणं जीवित्वा मृतस्सन् पुनरविग्रहेण पृथ्वीवेवोत्पन्नस्तत्र सर्वबन्धसमयानन्तरं BIदेशबन्धको जातः, एवं सर्वबन्धसमयेनाधिकमेकं क्षुल्लकभवग्रहणं देशबन्धयोरन्तरमिति, 'वणस्सइकाइयाणं दुभिखुडाई बनस्पतिकायिकानां जघन्यतः सर्वबन्धांतरं द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे, एवं चेव'त्तिकरणात् त्रिसमयोने इति दृश्य, कथं ?, वनस्पतिकायिकस्त्रिसमयेन विग्रहेणोत्पन्नः, तत्र विग्रहस्य समयद्वयमनाहारकस्तृतीयसमये सर्वबन्धको भूत्वा क्षुल्लकभवं च जीवित्वा पुनः पृथिव्यादिपु क्षुल्लकभवमेव स्थित्वा पुनरविग्रहेण वनस्पतिष्वेवोत्पन्नः, प्रथमसमये सर्वबन्धकोऽसाविति सर्वबन्धयोखिसमयोने द्वे क्षुल्लकम| वग्रहणे अन्तरं भवतः,'उक्कोसेणं'ति अयं पृथिव्यादिषु कायस्थितिकालः, 'वं दे सबंधंतरंपि'त्ति यथा पृथ्व्यादीनां देशबन्धान्तरं जघन्यमेवं वनस्पतेरपि, तच क्षुल्लकभवग्रहणं समयाधिकं, भावनाऽस्य प्राग्वत् , 'उकोसेणं पुढविकालो त्ति उत्कर्षेण वन-I7
दीप अनुक्रम [४२२४२९]
॥१४३॥
~294
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
श्रीभग
लघुवृत्ती
r iHINAGAR
गाथा:
HimaniMISTANriminidanandan-artistmarathiure
स्पतेदेशबन्धान्तरं पृथ्वीकायस्थितिकालोऽसङ्ख्यातावसर्पिण्यादिरूप इति । अथौदारिकदेशबन्धकादीनामल्पत्वादिनिरूपणायाह- शतके 'एएसिण"ति तत्र सर्वस्तोकाः सर्ववन्धकाः, तेपामुत्पत्तिसमय एव भावात् , अबन्धका विशेषाधिकाः, यतो विग्रहगती सिद्ध- ९ उद्देशः त्यादौ वा स्युः, ते च सर्वबन्धकापेक्षया विशेषाधिकाः, देशबन्धका असङ्ख्यातगुणाः, देशबन्धकालस्थासङ्ख्यातगुणत्वात् , एत
सूत्रभावनामग्रे वक्ष्याम इति । अथ चैक्रियवपुःप्रयोगबन्धनिरूपणायाह-तत्र 'एगिदियवेउब्विय'त्ति (स, ३४७)वायुकायिका|पेक्षमुक्तं, 'पंचिदिए'त्ति पश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यदेवनारकापेक्षमुक्तम् , वेउब्बियजावबंध'त्ति इह यावत्करणात् , 'पमायपञ्चया कम्म |च जोगं च भवं चेति दृश्य, लद्धिं व'त्ति चौक्रयकरणलब्धि वा प्रतीत्य, एतच वायुपश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यानपेक्ष्योक्तं, तेन वायुकायादिसूत्रेषु लब्धि वैक्रियवपुर्वन्धस्य प्रत्ययतया वक्ष्यति, नारकादिसूत्रेषु च तां त्यक्त्वा वीर्यसयोगसद्रव्यतादीन् प्रत्ययतया वक्ष्यति, सर्वबन्धे 'जहण्गेणं समयंति,कथं ?, वैक्रियशरीरिवृत्पद्यमानो लब्धितो वा तत्कुर्वन् समयमे के सर्वबन्धकः स्यात् , एव| मेकं समयं सर्वबन्धकः, उक्कोसेणं ति 'दो समय'त्ति, कथं ?, वैक्रियतां प्रतिपद्यमान औदारिकशरीरी सर्वबन्धको भूत्वा मृतः। पुनर्नारकत्वं देवत्वं वा यदा प्राप्नोति तदा प्रथमसमये वैक्रियस्य सर्वबन्धकः उत्कृष्टतः समयद्वयमिति, 'देसबवे जहण्गेत्ति, कथं ?, औदारिकशरीरी पैक्रियता प्रतिपयमानः प्रथमसमये सर्वबन्धकः स्यात् , द्वितीयप्तमये देशबन्धको भूत्वा मृतः, एवं देशबन्धो जघन्यतः एक समयमिति, 'उकोसेगं'ति, कथं ?, देवेषु नारकेषु वोत्कृष्टस्थितिषूत्पद्यमानः प्रथमसमये सर्वबन्धको वैकियशरीरस्य ततः परं देशबन्धकः तेन सर्वबन्धकलमयेनोनानि ३३ सागराणि उत्कर्वतो देशबन्ध इति । 'वाउकाइएति, देसर्वधेति 'जहष्णे'त्ति एक समयं, कथं ?, वायुसैदारिकशरीरीभवन् वैक्रियं गतः, ततः प्रथमसमये सर्वबन्धका, द्वितीयसमये देशबन्धको
-
दीप अनुक्रम [४२२
Tantharnamampeanutrinaa
४२९]
अत्र शतक- ८ एव वर्तते, मूल संपादने यत् शतक-७ मुद्रितं तत् मुद्रणदोषः अस्ति
।
~295
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[ ३४४
३५१]
गाथा:
दीप अनुक्रम [ ४२२
४२९]
श्रीभगः
लघुवृतौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [९], मूलं [ ३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
भूत्वा मृतः, एवं जघन्येनैको देशबन्धकसमयः, 'उक्को० अंतोमुहुत्त' त्ति वैक्रियवपुषा स एव यदाऽन्तर्मुहूर्तमास्ते तदोत्कर्षतो देशबन्धोऽन्तर्मुहूर्त्त, लब्धिवैक्रियशरीरिणो जीवतोऽन्तर्मुहूर्त्तात्परतो न वैक्रियशरीरावस्थानमस्ति, पुनरौदारिकवपुषोऽवश्यं प्रतिपतेरिति, 'रयणप्पहे' त्ति 'दसवाससहस्साई तिसमऊणा' इंति, कथं १, त्रिसमयविग्रहेण रत्नप्रभायां जघन्यस्थितिर्नारक उत्पनस्तत्र समयद्वयमनाहारकस्तुतीयसमये सर्वबन्धक इति ततो देशबन्धको वैक्रियस्य, तदेवमाद्य समयत्रयन्यूनं वर्षसहस्रदशकं जपन्यतो देशवन्धः, 'उक्को० समजणं'ति कथं ?, अविग्रहेण रत्नप्रभायामुत्कृष्टस्थितिर्नारक उत्पन्नस्तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको बैंकि यस्य वपुषः परं देशबन्धकः, तेन सर्वबन्धसमयेनोनं सागरोपममुत्कृष्टतो देशबन्धः, एवं सर्वत्र सर्वबन्धः समयं देशबन्धश्च जघन्यो विग्रहसमयत्रयन्यूनस्वस्वजघन्यस्थितिप्रमाणो वाच्यः सर्ववन्धसमयन्यूनोत्कृष्ट स्थितिप्रमाण उत्कृष्टदेशबन्ध इति एतदेवाह - ' एवं जीवेत्यादि पश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणां वैक्रिय सर्वबन्ध एकं समयं देशबन्धस्तु जघन्यत एकं समर्थ, उत्कर्षणान्तर्मुहूर्त, एतदेव | स्पष्टयति- 'पंचेंदिये' त्यादि, यच्च - "अंतोमुहुत्तं नरएसु, होह चचारि तिरियमणुएसु । देवेसु अद्धमासो, उके सविउच्चणाकालो | || १ ||" इति वचस्सामर्थ्यादन्तर्मुहूर्तचतुष्टयं तेषां देशबन्ध इत्युच्यते तन्मतान्तरमत्र सेयमिति । उक्तो वैक्रियवपुःप्रयोगकालः, अथ तस्यैवान्तरं निरूपयन्नाह - 'वेउच्चिए 'त्ति सर्वबन्धको भूत्वा देशबन्धं च कृत्वा मृतः, ततः परमनन्तकालमौदा रिकशरीरिषु वनस्पत्यादिषु स्थित्वा वैक्रियशरीरिवृत्पन्नः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको जातः, एवं सर्वबन्धयोर्यथोक्तमन्तरं स्यात्, 'एवं देसबंधंतरंपि त्ति जघन्येनैकसमयं उत्कर्षतोऽनन्तकालमिति, भावना चास्य प्रागुक्तानुसारेण । 'वाउकाइयवे उब्विय'त्ति 'सव्वबंधंतरं जहणेणं अंतोमुहुत्तं', कथं १, वायुरौदारिकशरीरी वैक्रियमाश्रितः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा मृतः पुनर्वायुरेव जातः,
~ 296~
८ शतके १९ उद्देशः
॥१४४॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
श्रीभग
लघुवृचौ
गाथा:
| तस्यापर्याप्तकस्य वैक्रियशक्तिर्न स्याद् अतोऽन्तमुहर्जुनासौ पर्याप्तको भूत्वा वैक्रियं कुर्यात, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको जातः, एवं
शतके | सर्वबन्धान्तरमन्तर्मुहूर्तमिति, 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखिज्जाभार्ग'ति, कथं ?, वायुसैदारिकशरीरी वैक्रियं गतः।
H९ उद्देश: तत्प्रथमसमये च सर्वबन्धकस्ततो देशबन्धको भूत्वा मृतः, ततः परमौदारिकशरीरिषु वायुषु पल्योपमासंख्येयभागमतिवाद्यावश्य
वैक्रियं कुर्यात् , तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, एवं सर्वबन्धयोयथोक्तमन्तरं स्यात् , 'एवं देसबंधंतरंपिति अस्य भावना प्रागिII वेति, 'तिरिक्खजोणियपंचिदिति, कथं १, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको क्रियं गतः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, ततः परं देश-IN
|बन्धकोऽन्तर्मुहर्त्तमात्र, तत औदारिकस्य सर्वबन्धको भूत्वा समयं देशबन्धको जातः, पुनरपि इयं श्रद्धोत्पन्ना, (ततो) वैक्रियं | कुर्वतः प्रथमसमये सर्ववन्धः, एवं सर्वबन्धयोर्यथोक्तमन्तरं स्यात् ,'उक्को पुवकोडिपुहुत्तं'ति, कथं ?, पूर्वकोट्यायुः पञ्चेन्द्रियतिर्यक्ष्वेवोत्पन्नः, पूर्वजन्मना सह सप्ताष्टौ वा वारान् , ततः सप्तमे च भवे वैक्रियं गतः, तत्र प्रथमसमये सर्ववन्धं कृत्वा देशबन्धं | कुर्याद् , एवं सर्वबन्धयोरुत्कृष्टयोर्यथोक्तमन्तरं स्यात् , 'एवं देसबंधंतरंपित्ति अस्य भावना सर्ववन्धान्तरोक्तानुसारेण कर्त्तव्येति, |वैक्रियवपुर्वन्धान्तरमेव प्रकारान्तरेणाह-'जीवस्सणं भंते! रयण'त्ति, 'जह० अंतोमुहत्तं', कथं ?, वायुक्रियवपुः श्रितः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको भूत्वा मृतः, ततः पृथिवीकायिकेषत्पन्नः, तत्रापि क्षुल्लकभवमात्र स्थित्वा पुनर्वायुर्जातः, तत्रापि कतिपयान क्षुल्लकभवान स्थित्वा वैक्रियं गतः, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धको जातः, ततो वैक्रियस्य सर्वबन्धयोरन्तरं बहवः क्षुल्लकभवाः, ते च|| बहवोऽप्यन्तर्मुहूर्त, अन्तर्मुहर्ने बहूनां क्षुल्लकभवानां प्रतिपादितत्वात् , ततस्सर्ववन्धान्तरं यथोक्तं स्यात् , 'उको० अणंतकालं वण-11 स्सइकालो त्ति, कथं ?, वायुक्रियशरीरीभवन् मृतो वनस्पत्यादिष्वनन्तं कालं स्थित्वा वैक्रियवपुश्च यदा लप्स्यते तदा यथोक्त
दीप अनुक्रम [४२२
४२९]
~297
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
उद्देशः
गाथा:
| मन्तरं भविष्यतीति, एवं देसबंधंतरंपि'नि अस्य भावना प्रागुक्तानुसारेणेति,रत्नप्रभासूत्रे 'सर्वबंधंतर ति एतद् भाव्यते-रत्नप्रभालघवृत्तौ ।
नारको १० वर्षसहस्रस्थितिका उत्पत्ती सर्वबन्धकः तत उद्धृत्तस्तु गर्भजपश्चेन्द्रियेष्वन्तर्मुहूर्त्त स्थित्वा रत्नप्रभायामुत्पन्नः, पुनः तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धक इत्युक्तं जघन्यमन्तरं सर्वबन्धयोरिति, अयं यदापि प्रथमोत्पत्तौ विग्रहेण त्रिसमयेनयोत्पद्यते तदापि न दशवर्षसहस्राणि त्रिसमयन्यूनानि स्युः, अन्तर्मुहूर्तमध्यात् समयत्रयस्य तत्र क्षेपात् , न च तत्प्रक्षेपेऽप्यन्तर्मुहूर्त्तत्वव्याघातः, तस्यानेक-| | भेदत्वादिति, उक्को० वणस्सइकालो'त्ति, कथं ?,रत्नप्रभानारक उत्पत्तौ सर्वबन्धकः, तत उद्धृत्तवानन्तकालं बनस्पत्यादिषु स्थित्वा | | पुनस्तत्रैवोत्पद्यमानस्सर्वबन्धक इत्युत्कृष्टमन्तरमिति, देसबंधं० जह० अंतोमुहुत्त'ति, कथं ?, रत्नप्रभानारको देशबन्धकः सन् | ततोऽन्तर्मुहर्तायुः पञ्चेन्द्रियतिर्यक्तया उत्पद्य मृत्वा च रत्नप्रभानारकतयोत्पन्नस्तत्र द्वितीयसमये देशबन्धकः,एवं जघन्य देशबन्धान्त| रमिति । 'उकोसेणं'ति इत्यादि भावना प्रागुक्तानुसारेणेति । 'एवं जाव'ति यावत्करणात् द्वितीयादिपृथिवीषु च जघन्या स्थितिः क्रमेणैकं त्रीणि सप्त दश सप्तदश द्वाविंशति[स्त्रयखिंशा] सागरोपमाणीति, जहा वाउकाइयाणं'ति जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कृष्टतः पुनरनन्तकालमिति । असुरकुमारादयस्तु सहस्रारान्तदेवा उत्पत्तिसमये सर्ववन्धं कृत्वा खां जघन्यस्थितिमनुपाल्य पञ्चे|न्द्रियतिर्यक्षु जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तायुष्कत्वेनोत्पद्य मृत्वा च तेष्वेव सर्ववन्धका जाताः, एवं तेषां वैक्रियस्य जघन्य सर्ववन्धान्तरं जघन्या तस्थितिरन्तर्मुहूर्ताधिका वाच्या, उत्कृष्टत्वेऽनन्तं कालं यथा रत्नप्रभानारकाणां, इत्येतदाह-असुरकुमारेत्यादि, तत्र जघन्या स्थितिरसुरकुमारादीनां व्यन्तराणां च १० वर्षसहस्राणि ज्योतिष्काणां च पल्योपमाष्टभागः, सौधर्मादिपु तु 'पलिय अहियं दो सार साहिया सत्त दस य चोद्दस य'इत्यादि,'आणयदेवत्ते'त्ति सूत्रे 'सब्वबंधंतरंति एतद्भावना-आनतकल्पीयो देव उत्पत्तौ ।
दीप अनुक्रम [४२२४२९]
१४५
~298~
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक [ ३४४
३५१]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[ ४२२
४२९]
श्रीभगः लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [९], मूलं [ ३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
ZGİGİLİLİ
सर्वयन्धकः, स चाष्टादश सागरोपमाणि तत्र स्थित्वा ततश्युतो वर्षपृथक्त्वं मनुष्येषु स्थित्वा पुनस्तत्रैवोत्पन्नः प्रथमसमये चासौ सर्वबन्धकः इत्येवं सर्वबन्धान्तरं जघन्यमष्टादश सागराणि वर्षपृथक्त्वाधिकानीति, उत्कृष्टं त्वनन्तं कालं कथं १, स एव तस्मा|च्च्युतोऽनन्तं कालं वनस्पत्यादिषु स्थित्वा पुनस्तत्रैवोत्पन्नः प्रथमसमये सर्वबन्धक इत्येवं, 'देसबंधंतरं जह० वासपुहुत्तं ति, कथं ?, स एव च देशबन्धकः सन् च्युतो वर्षपृथक्त्वं मनुष्यत्वमनुभूय पुनस्तत्रैव गतः, तस्य सर्वबन्धानन्तरं देशबन्धः, एवं सूत्रोतमन्तरं स्यात् इह यद्यपि समयाधिकं वर्षपृथक्त्वं स्यात् तथाप्येतस्य वर्षपृथकृत्वादनर्थान्तरत्वविवक्षयान भेदेन गणनमिति, एवं | प्राणतारणाच्युतग्रैवेयकसूत्राणि नेयानि, अथ सनत्कुमारादिसहस्रारान्ता देवा जघन्येन नव दिनायुष्येभ्यः आनताद्यच्युतान्ता नवमासायुष्केभ्य उत्पद्यन्ते इति जीवसमासेऽभिधीयते, ततो जघन्यं तत्सर्ववन्धान्तरं तत्तदधिकं ततञ्जवन्यस्थितिरूपं प्राप्नोति इति, सत्यमेतत् केवलं मतान्तरमेवेदं । अनुत्तर विमानसूत्रे 'अणुत्तरोववाइयपुच्छा' 'उक्कोसेणं'ति उत्कृष्टं सर्वबन्धान्तरं देशवन्धान्तरं च सख्यातानि सागराणि, यतो नानन्तकालमनुत्तरविमानच्युतः संसरति, तानि च जीवसमासमतेन द्विसङ्ख्यानीति, अथ वैक्रियवपुर्देशबन्धकादीनामल्पत्वादि आह- 'एएसिन्ति, तत्र सर्वस्तोका वैक्रियसर्वबन्धकाः, तत्कालस्याल्पत्वात्, देशन्धका असङ्ख्यातगुणाः, तत्कालस्य तदपेक्षयाऽसङ्ख्यातगुणत्वात्, अवन्धका अनन्तगुणाः, सिद्धानां वनस्पत्यादीनां च तदपे क्षया अनंतगुणत्वादिति । अथाहारकशरीरप्रयोगवन्धमाश्रित्याह- 'एगागारे 'ति एकप्रकारो, नौदारिकादिबन्धवदे केन्द्रियाद्यनेकप्रकार इत्यर्थः सर्व्वबंधे एकं समयं आद्यसमये एव सर्वबन्धभावात्, 'देसबंधं जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्को० अंतोमु हुत्त'ति जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्त्तमात्रमेवाहारकशरीरी स्यात्, परत औदारिकशरीरस्यावश्यं ग्रहणात्, तत्र चान्तर्मुहूर्त्त आद्य
~ 299~
८ शतके
९ उद्देश:
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
गाथा:
श्रीभगसमय समन्वक
समये सर्वबन्धक उत्तरकालं तु देशबन्धक इति । अथाहारकशरीरयोगवन्धान्तरमाह-'सब्बवधतरं जह० अंतोमुहुत्तं', कथं ; लघुवृत्ती मनुष्य आहारकशरीरं श्रितः तत्र प्रथमसमये च सर्वबन्धकः, तत्रान्तर्मुहूर्त्तमात्रं स्थित्वा औदारिकशरीरं गतः, तत्राप्यन्तर्मुहत्तं स्थित्वा |
पुनरपि संशयाद्याहारकशरीरकरणकारणमुत्पन, ततः पुनराहारकं शरीरं गृहाति, तत्र प्रथमसमये सर्वबन्धकः, एवं च सर्ववन्धान्तरमन्तर्मुहर्त, द्वयोरप्यन्तर्मुहर्तयोरेकत्वविवक्षणादिति, उक्को० अणंतं कालं'ति, कथं ?, यतोऽनन्तकालादाहारकशरीरं पुनर्ल-1 भत इति, कालानन्त्यमेव विशेषेणाह-'अणंताओ ओस० कालओ, खेत्तओ अगंता लोग'ति एतद्व्याख्यानं 'प्राग्वत् ।। अथ तत्र पुद्गलपरावर्त्तमानं किं स्थादित्याह-'अवधूति अपगतमई अपार्द्ध, देशोनार्धमात्रमित्यर्थः, पुद्गलपरावर्त प्रागुक्तरूपं अपार्द्धमप्यर्द्धतः पूर्ण स्वादत आह-'देशोन'मिति, 'एवं देसवंधान्तरंपित्ति जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतोऽपार्दू पुद्गलपराव देशोनं, भावना प्रागुक्तानुसारेणेति । अथाहारकदेशबन्धकादीनामल्पबहुत्वमाह-सव्वत्थोय'ति तत्र सर्वस्तोका,आहारकस्य सर्वबन्धकाः, तत्सर्वबन्धकालस्याल्पत्वात् , देशबंधकास्सङ्ख्यातगुणाः, तद्देशयन्धकालस्य बहुत्वात् , असङ्ख्यातगुणास्तु ते न स्युः, यतो मनुष्या अपि सङ्ख्याताः, किं पुनराहारकदेशबन्धका?, अबन्धकास्तेऽनन्तगुणाः, आहारकवपुर्हि मनुष्याणां, तत्रापि संयताना, तेषामपि केषांचिदेव कहिंचिदेव कदाचिदेव स्यादिति, शेषकाले ते शेपसञ्चाश्चाबन्धकाः, ततः सिद्धवनस्पत्यादीनामनन्त-| गुणत्वादनन्तगुणास्ते इति । अथ तैजसवपुःप्रयोगवन्धमाह-'नो सब्बबंधे ति (.३४८) तैजसशरीरस्थानादित्वान्न सर्वबन्धोऽस्ति, | तस्य प्रथमतः पुद्गलोपादानरूपत्यादिति, अणाइए अपजवसिए'त्ति तत्रायं तैजसवपुर्वन्धोऽनादिरपर्यवसितोऽभव्यानो अना| दिसपर्यवसितो भन्यानामिति । तैजसवपुर्घन्धान्तरमाह-'अणाइयस्सति यतस्संसारस्थो जीवस्तैजसवपुर्वन्धेन द्वयरूपेणापि सदा
दीप अनुक्रम [४२२
४२९]
॥१४६॥
~300~
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[ ३४४
३५१]
गाथा:
दीप अनुक्रम [ ४२२
४२९]
श्रीभग० लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [९], मूलं [ ३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र -[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
९ उद्देशः
अविनिर्मुक्त एव स्यात् तस्मात् द्वयरूपस्य नास्त्यन्तरमिति । एतदल्पबहुत्वमाह - 'सब्वस्थोव' त्ति सर्वस्तोकास्तैजसवपुरबन्धकाः, २८ शतके सिद्धानामेव तदबन्धकत्वात्, देशबन्धका अनन्तगुणाः, तद्देशबन्धकानां सर्वसंसारिणां सिद्धेभ्योऽनन्तगुणत्वादिति । अथ कार्मणवपुः प्रयोगबन्धमाह-'नाणपडिणिपयाए त्ति (सू ३४९) ज्ञानस्य - श्रुतादेस्तदभेदात् ज्ञानवतां या प्रत्यनीकता तया, 'नाणनिहवणयाए 'ति ज्ञानस्य श्रुतवतां वा या निह्नवता- अपलपनं सा तयेति, 'नाणविसंवायण'त्ति ज्ञानस्य ज्ञानिनां वा विसंवादनयोगोव्यभिचारदर्शनाय व्यापारो यस्स तेन एतानि बाह्यकारणानि ज्ञानावरणीयकार्मणवपुर्वन्धे, अथ आन्तरं कारणमाह-'नाणावे' त्यादि, | 'दंसणपडिणीययाए 'त्ति दर्शनमिह चक्षुर्दर्शनादि, मोहनीयसूत्रे 'तिब्वदंसण मोहणिजयाए 'ति तीव्र मिध्यात्वतयेति, 'तिब्बचरित'ति कषायव्यतिरिक्तं नोकपायलक्षणं चारित्रमोहनीयमिह ग्रायं, 'तिब्बकोहं'ति तीव्रक्रोधतया कपायचारित्रमोहनीयस्य प्रागुक्तत्वादिति, 'कुणिमाहारेणं' मांसभोजनेन 'माइल'ति परवंचनमतितया 'नियडिल'त्ति निकृतिर्वञ्चनार्थं चेष्टा, मायाप्रच्छादनार्थं मायान्तरमित्येके, अत्यादरकरणेन परवञ्चनमित्यन्ये, तद्वत्तयेति, 'पगइति स्वभावतः परानुपघातितया 'साणुकोसत्ति सानुकम्पतया 'कायउज्जु' ति कायर्जुकतया परावंचनपरया कायचेष्टया 'भावज्जुय'ति भावर्ज्जुकतया परावश्ञ्चनपरमन:प्रवृत्येति, 'भासज्जुय'त्ति भापर्ज्जुकतया भाषार्जवेनेति, 'अविसंवायण'सि अविसंवादनयोगेन, कायर्जुकतादित्रयं वर्त्तमानकालाश्रयं अविसंवादनयोगस्त्वतीतवर्त्तमानकालद्वयाश्रयः, यो विशेषस्स उच्यते । 'सव्वत्थोवा जीवा आउयस्स कम्मसत्ति (सू. ३५१) सर्वस्तोकत्वमेव आयुर्वन्धाद्वायाः स्तोकत्वात्, अबन्धाद्वायास्तु बहुगुणत्वात्, तदचन्धकास्सख्यातगुणाः, नन्वसङ्ख्यातगुणास्तदबन्धकाः कस्माभोक्ताः १, तदबन्धाद्वाया असङ्ख्यातजीवितानाश्रित्यास ख्यातगुणत्वात् उच्यते, इदमन
« JCDCDEarthe
~301~
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[ ३४४
३५१]
गाथा:
दीप अनुक्रम
[ ४२२
४२९]
श्रीभग०
लघुवृत्तौ
“भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्तिः) भाग-१
शतक [८], वर्ग [-] अंतर् शतक [-] उद्देशक [९], मूलं [ ३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र- [ ०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
न्तकायिकानाश्रित्य सूत्रं, तत्रानन्त कायिकाः सङ्ख्यातगुणजीविता एवं, ते चायुष्कस्याबन्धकाः, तदेशबन्धकेभ्यस्सङ्ख्यातगुणा एव ते स्युः, यद्येवं तदबन्धकास्सिद्धादयस्तन्मध्ये क्षिप्यन्ते, तथापि तेभ्यस्सङ्ख्यातगुणा एव ते, सिद्धाद्यवन्धकानामनन्तानामप्यनन्त| कायिकायुर्बन्धकापेक्षया अनन्तभागत्वादिति, ननु चेदायुषोऽबन्धकास्संतो बन्धकास्स्युः तदा कथं न तेषां सर्वबन्धसम्भवः १, उच्यते, नह्यायुः प्रकृतिरविद्यमाना सती तैर्निबध्यते औदारिकादिशरीरवदिति न सर्वबन्धसम्भवः । प्रकारान्तरेणौदारिकादि चिन्तयन्नाह - 'नो बंधए 'ति न ह्येकसमये औदारिकवैक्रिययोर्बन्धो विद्यत इति हेतोर्न बन्धकः, एवमाहारकस्य, तैजसस्य पुनः सदाऽविरहितत्वात् बन्धको देशबन्धेन, सर्वबन्धश्च तस्य नास्त्येव, एवं कार्मणवपुषो वाच्यमिति, एवमौदारिकसर्वबन्धमाश्रित्य शेषाणां बन्धचिन्तनार्थोऽनन्तरं दण्डक उक्तः । अथौदारिकस्यैव देशबन्धमाश्रित्यान्यमाह - 'जस्स णमित्यादि । अथ वैक्रियस्य सर्वबन्धमाश्रित्य शेषाणां बन्धचिन्तनार्थोऽन्यो दण्डकस्तत्र 'तेयगकम्मगस्स जहेवेत्यादि, यथौदारिकशरीरसर्वबन्धकस्य तैजसकार्मणयोर्देशबन्धकत्वमुक्तमेवं वैक्रियशरीरसर्वबन्धकस्यापि तयोर्देशबन्धकत्वं वाच्यमिति भावः, वैक्रियदेशबन्धदण्डक आहारकस्य सर्वबन्धदेशबन्धकदण्डकद्वयं चेति त्रयं सुगममेव, तैजसदेशबन्धके तु बन्ध एव अबन्ध एवं वा, तैजसदेशबन्धक औदारिकवपुषो बन्धकः स्यादबन्धको वा, तत्र विग्रहे वर्त्तमानः अबन्धकः अविग्रहस्थश्च बन्धकः, स चोत्पत्तिक्षेत्रप्राप्तिप्रथमसमये सर्वबन्धकः द्वितीयादौ तु देशबन्धक इति, एवं कार्मणशरीरदेशबन्धदण्डकेऽपि वाच्यमिति । अथौदारिकादिशरीरदेशबन्धकादीना मल्पबहुत्वमाह -तत्र सर्व स्तोका आहारकशरीरस्य सर्वचन्धकाः यस्मात्ते चतुर्दशपूर्वधरास्तथाविधप्रयोजनवन्त एव कुर्वन्ति, सर्वबन्धकालय समयमेवेति, तस्यैव देशबन्धकाः सख्येयगुणाः, देशवन्धकालस्य बहुत्वात्, वैक्रियस्य सर्वबन्धका असङ्ख्येयगुणाः, तेषां तेभ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वात् तस्यैव देशबन्धका
~302~
१८ शतके ९ उद्देशः
॥ १४७॥
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती”- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [९], मूलं [३४४-३५१] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३४४३५१]
श्रीभग
लघुवृत्ती
गाथा:
| असङ्ख्येयगुणाः, सर्वबन्धाद्धापेक्षया देशबन्धाद्धाया असङ्ख्यातगुणत्वात् , अथवा सर्वबन्धकाः प्रतिपद्यमानकाः देशबन्धकास्तु पूर्वप्रतिपन्नाः, प्रतिपद्यमानकेभ्यश्च पूर्वप्रतिपन्नानां बहुत्वं, वैक्रियसर्वबन्धकेभ्यो देशबन्धकाः असङ्ख्येयमुणाः, तैजसकार्मणयो
बन्धका अनन्तगुणाः, यस्मात्ते सिद्धाः, ते च वैक्रियदेशबन्धकेभ्योऽनन्तगुणा एव, वनस्पतिवर्जसर्वजीवेभ्यः सिद्धानामनन्तगु| णत्वादिति, औदारिकशरीरस्य सर्ववन्धका अनन्तगुणाः, ते च वनस्पतिप्रभृतीन् प्रतीत्य प्रत्येतव्याः, तस्मैवाबन्धका विशेषा-IN |धिकाः, एते हि विग्रहगतिसमापन्नाः समुद्घातगता वा स्युः, तत्र सिद्धादीनामत्यन्ताल्पत्वेनेहाविवक्षा, विग्रहगतिकाश्च वक्ष्यमाणन्यायेन सर्वबन्धकेभ्यो बहुतराः इति तेभ्यस्तदबन्धका विशेषाधिकाः, तस्यैव च औदारिकस्य देशबन्धका असङ्ख्यातगुणाः, विनहाद्धापेक्षया देशबन्धाद्धाया असङ्ख्यातगुणत्वात् , तैजसकार्मणयोद्देशबन्धका विशेषाधिकाः, यस्मात्सर्वेऽपि संसारिणस्तैजसकार्मणयोर्देशवन्धकाः स्युः, तत्र च ये विग्रहगतिका औदारिकदेशबन्धकवैक्रियादिवन्धकाच ते औदारिकदेशबन्धकेभ्योऽतिरिच्यन्त इति ते विशेषाधिकाः, वैक्रियशरीरस्थाबन्धका विशेषाधिकाः, यस्माद्वैक्रिवबन्धकाः प्रायो देवनारका एव, शेषास्तु तदबन्धकाः सिद्धाथ, तत्र सिद्धास्तैजसादिदेशबन्धकेभ्योऽतिरिच्यते तेन ते विशेषाधिका उक्ताः, आहारकावन्धका विशेषाधिकाः, यसान्मनुष्याणामेवाहारकशरीरं, वैक्रियं तु तदन्येषामपि, ततो बैक्रियवन्धकेभ्य आहारकबन्धकानां स्तोकत्वेन वैक्रियावन्धकेभ्य आहारकाबन्धका विशेषाधिका इति, एतत्पूर्वाचार्यकृतगाथालिखनाभावाद् ग्रन्थगौरवमयातयन्त्रकमप्यत्र न प्रस्तार्यते ॥ अष्टमशते | समाप्तो बन्धः। तत्समाप्तौ च सम्पूर्ण नवमोदेशकविवरणम् ।।
'रायगिहे'त्यादि तत्र 'सीले सेयं सुयं सेय' सील सेयंति (सू. ३५२ ) श्रुतशीलसंपन्ना नरा विचारयंतीति, 'एवं'ति
inchniकसा काका काका काकाकामालाकारका
दीप अनुक्रम [४२२४२९]
~303
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग, अंतर्-शतक [H, उद्देशक [१०], मूलं [३५२-३५९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३५२३५९]
उद्देश:
गाथा:
Hएवं-लोकसिद्धन्यायेन खलु-निश्रयेन 'अण्णउत्थियति इहान्यपूथिकाः केचित् . क्रियामात्रादेवाभीष्टार्थसिद्धिमिच्छन्ति, न च Bाकिचिदपि ज्ञानेन प्रयोजनं, निश्चेष्टत्वात् , घटादिकरणप्रवृत्तावाकाशादिपदार्थवत् , उच्यते चैवं-"क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं| | फलदं मतम् । यतः स्त्रीभक्ष्यभोगज्ञो, न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥१॥" तथाऽऽवश्यके च 'जहा खरो चंदणभारवाही'त्यादि । अतस्ते प्ररूपर न्ति-शीलं श्रेयः, प्राणातिपातादिविरमणध्यानाध्ययनादिरूपा क्रियैव शीलं श्लाध्य, पुरुषार्थसाधकत्वात् , श्रेयं वाश्रयणीयं पुरुषेण श्रेयोऽर्थिना, केचिदन्ये ज्ञानादेवेष्टसिद्धिमिच्छन्ति, न क्रियातः, ज्ञानवियुक्तस्य क्रियावतोऽपि फलसिद्ध्यदर्शनात् , यत उच्यते-विज्ञप्तिः फलदा पुंसां, न क्रिया फलदा मता। मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य, फलासंवाददर्शनात् ॥१॥" तथा दशवैका| लिके च-पढमं नाणं तओ दयेत्यादि, अतस्तयाहु:-श्रुतं-ज्ञानं श्रेयः-प्रधान पुरुषार्थसिद्धिहेतुत्वात् , न तु शीलं, अन्ये तु ज्ञान|क्रियाभ्यां मिथो निरपेक्षाभ्यां फलमाहुः, ज्ञानं क्रियाशून्यमेव उपसर्जनीभूतक्रियं वा फलदं स्थात् , क्रियाऽपि ज्ञानशून्या उपसर्जनीभूतज्ञाना वा फलदा इति भावः, भणति च-किश्चिद्वेदमयं पात्रं, किञ्चित्पात्रं तपोमयम् । आगमिष्यति तत्पात्रं, यत्पात्रं तारयिष्यति ॥१।। अतस्ते प्रोचुः-श्रुतं शीलं च द्वे अपि सफले, पुरुषस्य सिद्धिहेतुत्वात् , आहुजैना एवं 'नाणं पयासग'मित्यादि, २] | तपस्संयमौ च शीलमेवेति, तथा 'संजोगसिद्धीइ फलं वयंति'इत्यादि, द्वितीयव्याख्यानपक्षे मिथ्यात्वं, संयोगतः फलसिद्धेदृष्टत्वात् , एकैकस्य प्रधानतरविवक्षया अप्यसङ्गतत्वादिति, 'अहं पुण'ति अहं पुनगीतम! एवमाख्यामि यावत् प्ररूपयामि, श्रुतयुक्तं शील
श्रेय एवं वाक्यशेषो दृश्यः, अथ कस्मादेवं ?, अत्रोच्यते-'एवं मिति, एवं-वक्ष्यमाणन्यायेन 'पुरिस'त्ति पुरुषप्रकारः 'सीलवं | असुयवं'ति कोऽर्थः 'उबरए'चि उपरतो-निवृत्तः स्वमत्या पापात् 'अविण्णाय'त्ति अविज्ञातधर्मा, भावतोऽनधिगतश्रुतज्ञानो,
adioCIADCHIDEHCHONOMOTIONOR
दीप अनुक्रम [४३०
४३७]
॥१४८||
अत्र शतक-८, उद्देशक: १० एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देशक: ९ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति ।
~304
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग, अंतर्-शतक [H, उद्देशक [१०], मूलं [३५२-३५९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३५२३५९]
गाथा:
चालतपस्वीत्यर्थः, गीतार्थानिश्रिततपश्चरणनिरतोऽगीतार्थ इत्यन्ये, 'देसाराहए'त्ति स्तोकमंशं मोक्षस्याराधयतीत्यर्थः, सम्यग्ज्ञा--
८ शतके लपवतोनरहितत्वात् क्रियापरत्वाचेति, 'असीलबं सुयवं'ति कोऽर्थः ? 'अणुवरए विण्णाय'त्ति पापादनिवृत्तो ज्ञातधर्मा च, अवि- उद्देशः
रतसम्यग्दृष्टिरिति भावः । देसविराहए ति देश-स्तोकमंशं ज्ञानादित्रयरूपमोक्षस्य तृतीयभागरूपं चारित्रं विराधयतीत्यर्थः, शेपौ । द्वौ भेदौ कण्ठ्यौ ।। आराधनामेय भेदत आह-'काविहाण मित्यादि(सू०३५३)ज्ञानाराधना काल विनयावनतिचारतया, दर्शनं-15 | सम्यक्त्वं तस्याराधना निःशक्तित्वादिना, चारित्रं-सामायिकादि तदाराधना निरतिचारता, 'उक्कोसिय'ति उत्कृष्टा ज्ञानाराधना
ज्ञानकृत्यानुष्ठाने प्रकृष्टप्रयत्नता, 'मज्झिम'त्ति तेष्वेव मध्यमप्रयत्नता 'जह पण त्ति जघन्या तेष्वल्पतमप्रयत्नता, एवं दर्शना|राधना चारित्राराधनापि च, जस्स ण'ति 'अजहण्णुक्कोसा वत्ति अजघन्योत्कर्षा, मध्यमेत्यर्थः, उत्कृष्टज्ञानाराधनावतो वे आये | दर्शनाराधने भवतः, न पुनस्तृतीया, तथास्वभावत्वात्तस्या इति,'जस्स पुणपति उत्कृष्टदर्शनाराधनावतो हि ज्ञान प्रति त्रिप्रकार-1 | स्थापि प्रयत्नस्य सम्भवोऽस्तीति त्रिप्रकारापि तदाराधना भजनया भवति, उत्कृष्टज्ञानचारित्राराधनासंयोगसूत्रे उत्तरं-'जस्स णं |भंते ! उक्कोसिया नाणाराहण'त्ति यस्योस्कृष्टा ज्ञानाराधना तस्य चारित्राराधना उत्कृष्टा मध्यमा वा स्यात् , उत्कृष्टज्ञानाराध
नावतो हि चारित्रं प्रति नाल्पतमप्रयत्नता स्यात् , तत्स्वभावत्वात्तस्या इति, उत्कृष्टचारित्राराधनावतस्तु ज्ञानं प्रति प्रयत्नत्रयमपि | | भजनया स्यात् इत्येतदेवाह-'जहा उक्कोसिए'त्यादि, सूत्रे तूतरमिदम्-'जस्स उक्को० दसणाराहण'त्ति यस्योत्कृष्टा-दर्शनाराधना तस्य चारित्राराधना त्रिधापि भजनया स्यात् , उत्कृष्टदर्शनाराधनावतो हि चारित्रं प्रति प्रयत्नस्य त्रिविधस्याप्यविरुद्धत्वात् , उत्कृष्टचारित्राराधना(वत)उत्कृष्टव दर्शनाराधना, उत्कृष्टचारित्रसोत्कृष्टदर्शनानुगतत्वादिति । अथाराधनामेदफलान्याह-'तेणेव |
दीप अनुक्रम [४३०
४३७]
अत्र शतक-८, उद्देशक: १० एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देशक: ९ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति
~305
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग, अंतर्-शतक [H, उद्देशक [१०], मूलं [३५२-३५९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३५२३५९]
श्रीभग
N
लघुत्तो
गाथा:
| भवग्गहणेण'त्ति उत्कृष्टज्ञानाराधनया तेनैव भवेन सिध्यति, उत्कृष्ट(जघन्य)चारित्राराधनायाः सद्भावे,'कप्पोवएसु'त्ति कल्पो-
I | पगेपु-सौधर्मादिदेवलोकेषु उत्पद्यते मध्यमचारित्राराधनासद्भावे, 'कप्पातीएसुत्ति कल्पातीतेषु ग्रैवेयकादिषु उत्पद्यते मध्यमो-IA स्कृष्टचारित्राराधनासद्भावे,'उको० दसणाराहण'चि इत्यत्र 'एवं चेव'त्तिकरणात् तद्भवसिद्ध्यादि दृश्यं, चारित्राराधनायाः तत्रो। त्कृष्टाया मध्यमायाचोक्तत्वादिति, उक्को चारित्ताराहणति एवं चेव'त्ति करणात् तद्भवसिद्वयादि दृश्यं, केवलं तत्र 'अत्थेगइए कप्पोवसु वा इत्यमिहितं तदिह न वाच्यं, उत्कृष्टचारित्राराधनावतः सौधर्मादिकल्पेवगमनात् , वाच्यं पुनः 'अत्थेगइए कप्पाईएसु उबवजईत्ति सिद्भिगमनाभावे तस्यानुत्तरसुरेषु गमनादेवेति, मध्यमज्ञानाराधनासूत्रे मध्यमत्वं ज्ञानाराधनाया अघिकृतभव एव, निर्वाणभवे पुनरुत्कृष्टत्वमवश्यंभावि इति ज्ञेयं, निर्वाणान्यथानुपपत्तेः इति, 'दोचेणं'ति अधिकृतनरभवापेक्षया द्वितीयेन नरभवेन, 'तचंति अधिकृतनरभवग्रहणापेक्षया तृतीयं नरभवग्रहणं, एताचारित्राराधनायुता ज्ञानाचाराधना इह विवक्षिताः, कथमन्यथा जघन्यज्ञानाराधनामाश्रित्य वक्ष्यति 'सत्तट्ठ भवग्गणाईति, यतश्चारित्राराधनाया एवेदं फलमुक्तं, यदाह
"अट्ठ भवा उ चरित्ते"त्याद्यावश्यके, श्रुतसम्यक्त्वदेशविरतिभवास्त्वसङ्ख्येया उक्ताः, तेन चारित्राराधनारहिता ज्ञानदर्शनारा-1 |धना असङ्ख्येयभविका अपि स्युरिति, न त्वष्टभविका एवेति ॥ 'वपणपरिणाम ति (सू. ३५४) यः पुद्गलो वर्णातरत्यागा| वर्णान्तरं यात्ययं वर्णपरिणामः, एवमन्यत्रापि, परिमंडलसंठाणे'त्ति इह परिमण्डलसंस्थानं वलयाकार यावत्करणात् 'बट्टसंठाणे |तंससंठाणे चउरंससंठाणपरिणाम'त्ति दृश्यं ।। 'एगे भंते ! पुग्गलत्थिकाए'त्ति (सू. ३५५) पुद्गलास्तिकायस्य-एकाणुकादिपुद्गलराशेः प्रदेशो-निरंशोऽशः पुद्गलास्तिकायप्रदेशः परमाणुः द्रव्यं गुणपर्याययोगि, द्रव्यदेशो चाद्रव्यावयवः, एवमेकत्व
दीप अनुक्रम [४३०
४३७]
॥१४९।
अत्र शतक-८, उद्देशक: १० एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देशक: ९ मुद्रितं तत् मुद्रणदोषः अस्ति।
~306~
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग, अंतर्-शतक [H, उद्देशक [१०], मूलं [३५२-३५९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३५२३५९]
श्रीभग० लघुवृत्ती
गाथा:
| बहुत्वाभ्यां विकल्पाश्चत्वारः, द्विकसंयोगा अपि चत्वार एव इति प्रश्नः, उत्तरं तु स्यात् द्रव्य, द्रव्यान्तरासम्बन्धे सति, स्वाद् ८ शतके | द्रव्यदेशो द्रव्यान्तरसम्बन्धे सति, शेषविकल्पानां तु निषेधः, परमाणोरेकत्वेन बहुत्वस्य द्विकसंयोगस्य चाभावादिति । 'दो| उद्देशः भंते'त्ति इहाष्टम भङ्गेषु मध्ये आधाः पश्च स्युः,न शेषाः, तत्र द्वौ प्रदेशी द्रव्यं कथं , यदा तौ द्विकप्रदेशिकस्कन्धतया परिणतौ। तदा द्रव्यं १, यदा तु द्वषणुकस्कन्धभावगतावेव तौ द्रव्यान्तरसबन्धप्राप्तौ तदा द्रव्यदेशः २, यदा तु द्वावपि ती भेदेन स्थितो| तदा द्रव्यौ ३, यदा तु नावेव द्वयणुकस्कन्धतामनापद्य द्रव्यान्तरेण सम्बन्धप्राप्तौ तदा द्रव्यदेशौ ४, यदा तयोरेकः केवलतया स्थितौ | द्वितीयश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धस्तदा द्रव्यं च देशश्च ५, शेषभेदानां निषेधोऽसम्भवादिति । 'तिन्नि भंते ति त्रिषु प्रदेशेष्वष्टमभेदवर्जाः सप्त विकल्पाः, तथाहि-यथा त्रयोऽपि त्रिप्रदेशिकस्कन्धतया परिणतास्तदा द्रव्यं १ यदा ते त्रिप्रदेशिकस्कन्धपरिणता | | एव द्रव्यान्तरसम्बन्धप्राप्तास्तदा द्रव्यदेशः २ यदा ते त्रयोऽपि भेदेन स्थिताः द्वौ वा दूधणुकीभूतावेकस्तु केवल एव स्थितस्तदा 'दबाईति ३ यदा ते त्रयोऽपि स्कन्धतामागता एव द्वौ वा द्वयणुकीभूतावेकस्तु केवल एवेत्येवं द्रव्यान्तरेण सम्बद्धास्तदा | 'दव्वदेसा यत्ति ४, यदा तु तेषां द्वौ द्वथणुकतया परिणतावेकश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धः, अथवा एकः केवल एव स्थितो द्वौ द्वथणु| कतया परिणम्य द्रव्यान्तरेण सम्बद्धौ तदा दव्यं च दबदेसे यत्ति, यदा तेषामेकः केवल एव स्थितो द्वौ च भेदेन द्रव्यान्तरेण
सम्बद्धौ तदा 'दव्वं च दबदेसा यति ६, यदा द्वौ भेदेन स्थितौ एकश्च द्रव्यान्तरेण सम्बद्धः तदा दवाई दबदेसे यति ७, अष्ट| मविकल्पो न स्यात् , उभयत्र त्रिषु प्रदेशेषु बहुवचनाभावात् , प्रदेशचतुष्टयादौ तु अष्टमोऽपि सम्भवति, उभयत्र बहुवचनसद्भावादिति ।। 'असंखेजति (स. ३५६) यस्मादसङ्ख्येयप्रदेशको लोकस्तस्मात् तत्प्रदेशा असङ्ख्या एवेति ।। 'एगमेगस्स'त्ति
दीप अनुक्रम [४३०४३७]
अत्र शतक-८, उद्देशक: १० एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देशक: ९ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति
~307~
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग H, अंतर्-शतक H, उद्देशक [१०], मूलं [३५२-३५९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत
सूत्रांक
श्रीभगवास
[३५२३५९]
लघुवृत्तौ
गाथा:
HI (सू. ३५७) एकैकस्य जीवस्य तावन्तः प्रदेशाः यावन्तो लोकाकाशस्य, कथं ?, यस्माजीवः केवलिसमुद्घातकाले सर्व लोकाकाशंile
व्याप्यावतिष्ठते तस्माल्लोकाशप्रमाणास्ते इति, 'अविभागपलिच्छेद'त्ति परिच्छिद्यन्ते परिच्छेदाः-अंशास्त एव सविभागा अपि ९ उद्देशः | स्युः अतः अविभागाव पलिच्छेदाचते अविभागपलिच्छेदाः, निरंशा अंशा इत्यर्थः, ते च ज्ञानावरणीयकर्मणोऽनन्ताः, कथं ?, ज्ञाना|वरणीयं यावतो ज्ञानस्याविभागभेदानावृणोति तावन्त एव तस्याविभागपलिच्छेदाः, दलिकापेक्षया वा अनन्ततस्परमाणुरूपाः, | 'अविभागपलिच्छेदेहिं'ति तत्परमाणुभिः 'आवेढियपरिवेढिय'त्ति आवेष्टितपरिवेष्टितः-अत्यन्तवेष्टितः आवेष्टि(प्ट्य)परिवे|ष्टितो बा, 'सिय नो आवेढिय'त्ति केवलिनं प्रतीत्य, तस्य क्षीणज्ञानावरणत्वेन तत्प्रदेशस्य ज्ञानावरणीयाविभागपरिच्छेदैरा-17 वेष्टनपरिवेष्टनाभावादिति, 'मणूसस्स जहा जीवस्स'त्ति (म. ३५८) 'सिय आवेढिय'ति वाच्यमित्यर्थः, मनुष्यापेक्षया आवेष्टितपरिवेष्टितत्वस्य तदितरस्य च सम्भवात् , एवं दर्शनावरणीयमोहनीयान्तरायेष्वपि वाच्यं, वेदनीयायुष्कनामगोत्रेषु पुन-| जीवपदे इव भजना बाच्या, सिद्धापेक्षया, मनुष्यपदे तु नासौ, तत्र वेदनीयादीनां भावात् , अत आह-'नवरं वेयणिजस्से'त्यादि, अथ ज्ञानावरणं शेषैः सह चिन्त्यते-'जस्स णमित्यादि,'जस्स पुण वेयणिजं तस्स नाणावसिय अस्थि सिय नस्थिति अकेवलिनं केवलिनं च प्रतीत्य, अकेवलिनो हि वेदनीयं, न ज्ञानावरणमिति, 'जस्स नाणा तस्स मोहणिजं सिय अस्थि | सिय नत्थि'त्ति अक्षपकं क्षपकं च प्रतीत्य, अक्षपकस्य हि ज्ञानावरणीय मोहनीयं चास्ति, क्षपकस्य तु मोहक्षये यावत्केवलं नोत्पद्यते तावत् ज्ञानावरणीयमस्ति, न तु मोहनोयं, एवं यथा ज्ञानावरणीयं वेदनीयेन सहाधीतं तथाऽऽयुर्नामगोत्रत्रयेण सहाध्येयं,
॥१५०|| उक्तप्रकारभजना सर्वेषु भाष्या, अन्तरायेण समं ज्ञानावरणीयं तथा वाच्यं यथा दर्शनावरणीय, निर्भजनमित्यर्थः,'नियमा परुप्पर
दीप अनुक्रम [४३०
४३७]
अत्र शतक-८, उद्देशक: १० एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देशक: ९ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति।
~308
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग, अंतर्-शतक [H, उद्देशक [१०], मूलं [३५२-३५९] + गाथा:
(०५)
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-[०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
प्रत सूत्रांक [३५२३५९]
श्रीभग
लघुवृत्ती
M८.शतके
९उद्देशः
गाथा:
| भाणियब्वाणी'ति कोऽर्थः,-'जस्स नाणावर० तस्स नियमा अंतराइयं, जस्संतरा० तस्स नियमा नाणावरणिजं? इत्येवमनयोमिथो नियमो वाच्य इति । अथ दर्शनावरणं पतिः सह चिन्त्यते-'जस्से'त्यादि, अयं च गमो ज्ञानावरणीयसमपाठः, 'जस्स | णं भंते ! वेयणिज्ज'मित्यादिना तु वेदनीयं शेपैः पञ्चभिस्सह चिन्त्यते, तत्र 'जस्स वेयणिजं तस्स मोहणिजं सिय अस्थि सिय| नस्थिति अक्षीणमोहं क्षीणमोहं च प्रतीत्य, अक्षीणमोहस्य हि वेदनीयमोहनीये स्तः, क्षीणमोहस्य वेदनीयं तु, न मोहनीयं. 'परोप्परं नियम'त्ति, कोऽर्थः?-यस्य वेदनीयं तस्य नियमादायुः यस्यायुस्तस्य नियमाद् वेदनीयं इत्येते वाच्ये, एवं नामगोत्राभ्यामपि। | वाच्यं, अन्तरायेण तु भजना, यतो वेदनीयमन्तरायं चाकेवलिनामस्ति, केवलिनां तु वेदनीयमस्ति, नत्वन्तराय, अत उक्तं-'जस्स । | वेयणिजं तस्संतरायं सिय अस्थि सिय नस्थिति अथ मोहनीयमन्यैश्चतुर्भिस्समं चिन्त्यते, तत्र यस्य मोहनीयं तस्यायुर्नियमादके-17 | बलिन इव, यस्य पुनरायुस्तस्य मोहनीयं भजनया, यतोऽक्षीणमोहस्यायुर्मोहनीयं चास्ति, क्षीणमोहस्य त्वायुरेवेति, एवं नाम गोयं,
अंतराइयं च भाणियव्वं'ति, अयमर्थः-यस्य मोहनीयं तस्य नाम गोत्रमन्तरायं च नियमादस्ति, यस्य पुनर्नामादित्रयं तस्य | मोहनीय स्वादस्त्यक्षीणमोहस्येव,स्थानास्ति क्षीणमोहस्खेवेति । अथायुरन्यैखिमिस्सह चिन्त्यते-'जस्स णं भंते ! आउय'मित्यादि,
'दोऽवि परुप्परं नियम'त्ति, कोऽर्थः -'जस्स आउयं तस्स नियमा नाम जस्स नाम तस्स आउय'ति इत्यर्थः, एवं गोत्रेणापि | |'जस्स आउयं तस्संतराइयं सिय अस्थि सिय नत्यि'ति यस्यायुस्तस्यान्तरायः स्यादस्त्यकेवलिवत्, स्यानास्ति केवलिबदिति, 'जस्स णं भंते! नाम' इत्यादिना सामान्येन द्वयेन सह चिन्त्यते, तत्र यस्य नाम तस्य नियमाद् गोत्रं, यस्य गोत्रं तस्य | नियमानाम, तथा यस्य नाम तस्यान्तरायं स्यादस्त्यकेवलिवन , स्याबास्ति केवलिवदिति, एवं गोत्रान्तराययोरपि भजना भाव
दीप अनुक्रम [४३०
४३७]
अत्र शतक-८, उद्देशक: १० एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देशक: ९ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति
।
~309~
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
"भगवती- अंगसूत्र-५ (मूलं+वृत्ति:) भाग-१ शतक [८], वर्ग, अंतर्-शतक [H, उद्देशक [१०], मूलं [३५२-३५९] + गाथा: मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित..आगमसूत्र-०५], अंगसूत्र-०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्ति:
RIA
प्रत सूत्रांक [३५२३५९]
श्रीभग
लघुवृत्ती
|नीयेति । 'पोग्गली'त्ति (सू० ३५९) पुद्गलाः-श्रोत्रादिरूपा विद्यन्ते यस्यासौ पुद्गली 'पुग्गले वत्ति पुद्गल इति संज्ञा यस्य | | तस्य तद्योगात् पुद्गल इति, 'से केण'मित्यादि ॥ दशमोद्देशकविवरणम् ।। अष्टमं शतं वृत्तितः समाप्तम् ।।
meansDHAIRem
गाथा:
59545555555555555555555555555555555555 फम इति श्रीलक्ष्मीसागरसूरिशिष्यशतार्थिश्रीजिनमाणिक्यगणिशिष्यश्रीअनन्त
हंसगणिशिष्यश्रीदानशेखरगणिसमुद्धतायां भगवतीलघुवृत्ती
अष्टमशतविवरणं सम्पूर्णम् ॥ फेफ99999999999999999999999999995959
3555555 ऊऊऊऊ
555
卐फ़
35
दीप अनुक्रम [४३०
i marathmonalithaaraat aneTAKAnythurampalbrita
४३७]
१५१॥
अत्र शतक-८, उद्देशक: १० एव वर्तते, मूल संपादने यत् उद्देशक: ९ मुद्रितं तत् मुद्रणदोष: अस्ति
And
~310~
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगम
(०५)
प्रत
सूत्रांक
[-]
गाथा:
दीप
अनुक्रम
[-]
“भगवती”- अंगसूत्र- ५ ( मूलं + वृत्तिः) भाग-१
शतक [-], वर्ग [-], अंतर् शतक [-], उद्देशक [-] मूलं [-] + गाथा:
मुनि दीपरत्नसागरेण संकलित.. आगमसूत्र [०५], अंगसूत्र-[०५] "भगवती" मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचिता वृत्तिः
CÓCHİCİGİGH
पत्राणि
४२
६५
६६
६८
८२
२२४
षष्ठं शतकं
१००
२३२
सप्तमं शतकं
११३
सप्तदशं शतकं
२३५
अष्टमं शतकं
१५१
२४४
नवमं शतकं
अष्टादशं शतकं एकोनविंशं शतकं
१६५
२४६
दशमं शतकं
१६८
विंशतितमं शतकं
२५३
अत्र मूल संपादकेन रचित शतक - अनुक्रम दर्शित: उक्त पत्राणिक्रम मुद्रित प्रतानुसार ज्ञातव्य:
प्रथमशतकं
द्वितीयशतकं तृतीयशतकं
श्रीमद्भगवती सूत्रस्य शतकानुक्रमः
एकादशं शतकं
द्वादशं शतकं
चतुर्थ शतकं
पञ्चमं शतकं
त्रयोदशं शतकं
चतुर्दशं शतकं
पंचदर्श शतकं
पोडशं शतकं
१७८
१९३
२०५
२१७
311~
एकविंशतितमं शतकं २५४
द्वाविंशतितमं
२५५
त्रयोविंशतितमं
चतुर्विंशं शतं
पंचविंशं शतं
षडविंशं शतं
सप्तविंशादीन
एकचत्वारिंशान्तानि
२५५
२६८
२८४
२८८
शतकानि ३००
भगवती - अंगसूत्र- [ ५/१] मूलं एवं दानशेखरसूरिजी रचिता टीका परिसमाप्ताः मूल संशोधकः सम्पादकश्च पूज्य आनंदसागरसूरीश्वरजी महाराज साहेब किंचित् वैशिष्ट्य समर्पितेन सह पुनः संकलनकर्ता मुनि दीपरत्नसागरजी ।
[M.Com.,M.Ed.,Ph.D.,श्रुतमहर्षि]
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ नमो नमो निम्मलदसणस्स पूज्य आनंद-क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरुभ्यो नमः 05/1 पूज्य आगमोध्धारक आचार्य श्री सागरानंदसूरीश्वरेण संशोधित: संपादितश्च "भगवती-अङ्गसूत्र" [मूलं एवं दानशेखरसूरि-रचित वृत्तिः] (किंचित् वैशिष्ठ्यं समर्पितेन सह) मुनि दीपरत्नसागरेण पुन: संकलित: "भगवती" मूलं एवं वृत्ति:” नामेण परिसमाप्तः। Remember it's a Net Publications of 'jain_e_library's' ~312