Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AgamoddhAraka-granthamAlAyA ekatriMzaM ratnam / Namotthu Na samaNasta bhagavao mahAvIrassa / pU0 yAkinImahattarAsU nu-AcAryapravara-zrIharibhadrasUripurandarapraNItA lokaviMzikA | pR0 AgamoddhAraka-AcAryazrIAnandasAgarasUrinirmita vRttisamanvitA / ANTALK (tasyA ayaM dvitIyaH khaNDaH) PCRACANCERG saMzodhakaHAgamoddhAraka-AcAryazrIAnandasAgarasUrIzvarapaTTadharaH AcAryazrImanmANikyasAgarasUriH * prataya : 500] mUlyam 2-00 vIra saM0 2491 - vi0 saM0 2021 - AgamoddhAraka saM0 16 For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AgamoddhAraka-granthamAlAyA ekatrizaM ratnam / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / pU0 yAkinImahattarAsU nu-AcAryapravara-zrIharibhadrasUripurandarapraNItA | lokviNshikaa| pU0 AgamoddhAraka-AcAryazrIAnandasAgarasUrinirmita vRttisamanvitA / (tasyA ayaM dvitIyaH khaNDaH) saMzodhakaHAgamoddhAraka-AcAryazrIAnandasAgarasUrIzvarapaTTadharaH AcAryazrImanmANikyasAgarasUriH prataya : 500 ] [ mUlyam 2-00 * vIra saM0 2491 --- vi0 saM0 2021 - AgamoddhAraka saM0 1631 For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzaka :AgamoddhAraka-granthamAlAnA eka kAryavAhaka zA. ramaNalAla jayacaMda kapaDavaMja (ji. kheDA) dravyasahAyaka500 pU. AcAryazrIdevendrasAgarasUrijI ma. nA upadezathI cANasmA jaina saMgha. 700 pU. munirAjanIsaubhAgyasAgarajI ma. nA upadezathI indaura jaina saMgha. mudraka : maMgaLa bhAi vaherI bhAi paTela mainejara sahakArI chApakhAnu vaDodarA li. rAvapurA, vaDodarA. For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / upakramaH / || namaH zrIjinazAsanAya // zrImajjinazAsanAmbaranabhomaNibhiH sacchAstratattva marmasparzidhISaNAvadhIritasuragurubhiH zrIharibhadrasUrivayaiH vihitasya naikAtigUDhatattvaratnakhanitulyaviMzikASSkhyaprakaraNaratnasyA'nupalabhyamAnavRtti-vyAkhyA- vivecanAdeH durUhatarasadarthamamaMtrAtasya jijJAsubhavyajanopacikIrSayA pravacanaprabhAva kottaMsaH AgamAnAM paThanapAThanAdi saukaryApAdanamUlakavAcanA- mudraNa-zilA- tAmrapatrotkRtyAdinAnA'vyucchittiprakAraiH smAritaprAkkAlIna - skandilAcArya - devarddhigaNibhiH dhyAnasthasvargatairAcAryA''nandasAgarasUrIzaiH tailavisarpibuddhipratibhAdisanArthaiH vihitavyAkhyAyAH pustakadvayaprakAzanAdUrdhvaM dvitIyo hyayaM khaNDaH tattvAnusAriprajJAvibhUSitaviduSAM kuzezayAnukArikareSu samupadIkriyate / vyAkhyAyAmasyA hi lokaviMzikAyAH aSTamagAthAntaM vivecanamasti aSTamagAthAta UrdhvaM kAlAnubhAvata aidaMyugInAsmAdRzadurbhAgyato vA'jJAtahetoreSA vyAkhyA pUrNaiva vidyamAnA'sti ' akaraNAnmandakaraNaM zreya' ityAptoktimanusRtya zrImadbhipUjyagacchAdhIzaiH svaziSyaratnazrIlAbhasAgarajitpArzve mudraNayogyaprati sajjayitvA saMzodhyaiSA'pUrNA'pi vyAkhyA prakAzaM nItA'sti / syAddhi yasya kasyacana paTiSThabuddhimato viduSa etadapUrNatAvalo - kane nAmetanapranyavyAkhyAkaraNamanoratha iti zubhAzayo'dhyapUrNavyA khyAyA asyA prakAzane / For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (4) AgamoddhArakagranthamAlAyA utpattiretAdRzamahattvapUrNagrantharatnaprakAzanopajJaiva bhUyobhUyaH dhanyavAdapAtrameSA yadanayatAdRzagrantharatnAni pUjyagacchAdhIzAcAryatattvAvadhAne prAkaTayaM nIyante / kSayopazamamAndyAt sIsakAkSarasaMyojakadoSAhA jAtakSatInAM parimArjanAya sUcayitavyarItinirdezapUrva prantharatnasyAsyopakramalikhanasaubhAgyadAnArthaM pUjyagacchAdhIzAnAM kRpAkaTAkSamabhinandamAno virame'ham li. kA. su. 14 / zrIzramaNasaGghasevakaH kapaDavaMja pu. dharmasAgaragaNivaracaraNopAsako'bhayaH / For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzakIya - nivedana | pa0 pU0 gacchAdhipati AcAryazrI mANikyasAgarasUrIzvarajI mahArAja Adi ThANA vi. saM. 2010 nA varSe kapaDavaMja zaheramAM mIThAbhAI gulAlacaMdanA upAzraye caturmAsa bIrAjyA hatA / A avasare vidvAn bAladIkSita munirAjazrI sUryodayasAgarajI mahArAjanI preraNAthI AgamoddhArakagraMthamAlAnI sthApanA thapalI hatI, A granthamAlAe tyArabAda prakAzanonI ThIkaThIka pragati karI che / sUrIzvarajInI puNyakRpAe AgamoddhAraka AcAryazrI-AnandasAgarasUrIzvarajI nirmita vRttisahita A ' lokaviMzikA' no bIjo khaMDa AgamoddhArakagraMthamAlAnA 31 mA ratna tarIke pragaTa karatAM amone bahu harSa thAya che. AnI presa kopI pU. munirAja zrI saubhAgyasAgarajI ma0 sAhebe karI che ane AnuM prupha saMzodhana vigere pa0 pU0 gacchAdhipati A0 zrI mANikyasAgarasUrIzvarajI ma0 nI pavitra dRSTi nIce zatAvadhAnI munirAjazrI lAbhasAgarajIe karela che te badala teozrInI temaja jeoe AnA prakAzanamAM dravya sahAya karI che te badhAno AbhAra mAnIe chIe / For Private And Personal Use Only li0 prakAzaka.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ghaTA zuddhipatrakam / pR. paM. azuddham zuddham | pR. paM. azuddhama zuddham 216 vaddhatya vavRtya | 74 20 ghaTA0 521 vaziSTAdau vaziSThAdau 75 4 ghaTA0 ghaTA 10 23 gatA0 gato. 81 1 dANha doha 12 20 nimitaH nimitta | 73 2 vAcchAmi vocchAmi 19 17 lAka0 loka0 | ,, 14 paJcabhyo paJcabhyaH 23 5 mAtmAna AtmAna 84 4 tpanna 25 14 diinaan| dInAm / 88 20 puvvamava punvabhava 26 7 nArama0 cArama0 | 95 19 samyak samyag 30 1 tasaM0 tamRgacarmava | 97 14 mArgaNAstasya mArgaNA stusaM0 tasya 37 50bAla0 0kAla | 98 5 prayAjana prayojana " 5 kAraNaM jAyate |118 13 nayAH nayoH " 14 mAsasya mASasya 126 8 urva 38 18 yasya karma tasya , 16 poSA0 poSaNA0 yasmAd 128 1 tAmita tAmitaM ca 130 6 vakri 39 13 kuvanti kurvanti 133 1 prayAjana prayojana 44 80bhomyAnAM bhogyAnAM 134 4 urva Urya ,, 23 kArIsa kArisa, 13 nAkto nokto 47 10 viSayaya viparyaya 136 15 AdRtA Aito 51 5 asmAdA0 asmadA0 139 14 prANA prANo 57 13 gamiktva gamikatva 141 4 taA 71 8 vyaktatatApi , 14 grahaNaM gahaNaM vyaktatApi 152 3 pArthaH pAthaH Utva vaiki tao For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 170 14 vadbhItAH 176 10 vajrakA pR. paM. azuddham 152 9 navalAka0 navaloka0 195 16 ityucivAMsa | 153 16 saMcite 157 11 bhavagannedhi bhagavannedhi 198 5 svamAva0 saMcite 982 14 yaktatva 39 20 duHkhayAH 183 6 vizeSaNaM 186 1 tatA 18 sA'pi 99 190 22 tathA 191 9 ratAM jJA0 11 kAyAsa www.kobatirth.org 35 192 22 yatA 192 23 0kAya0 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zuddham | pR. paM. azuddham zuddham "" vadgItAH 10 jaine vaivakA 199 94 kartRvAdA ityUcivAMsa0 For Private And Personal Use Only svabhAva0 jainai kartRvAdo saptAhaM yattatva 201 5 saptAha tmAna duHkhayoH 202 3 tmana visesaNaM 20423 ana0 ane0 sato tato 206 1 satA so'pi 22 lAgu 35 logu logA0 tadA 207 11 lAgA0 ratAjJA0 208 8 nirdeSTo kAyAn 216 5 0hI~ natA nirdiSTo hInatA paryAptaM yato 223 8 paryApta 0kArya0 23016 paramezvarasya paramezvarasya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSayAnukramaH pRSTham paktiH viSayaH 1-1 maGgalam / 1-12 upakramaH / lokasvarUpanirdezapratijJA paJcAvayavAtmakatva-pakSahe. toraikyAbhAvatvapradarzanam / 2- 5 'paMcatthikAyamaio logo' gAthAkhaNDasya padAnAM vyutpattiH paramANoH pradezAbhAvatvenAstikAyalakSaNA-saGgatimudbhAvya kAlasyA'pradezitvapratibandhA paramANAvastikAyalakSaNasaGgatiH / 3-11 paJcAstikAyamayapadasya tAttvikI vyutpattiH / 3-21 'loka 'padena dravyalokavivakSopapattiH / 4- 5 'aNAimaM' iti gAthApadasya vyAkaraNazailyA raha syodghaTTanam / 4-10 vaTTae imo' iti gothAkhaNDarahasyam / 5-8 anAdimattvasAdhye'pratItatvadharmA'bhAvA''zaGkAnira sanam / 5-14 'vaTTai' iti gAthApadasya rahasyagarbhanirUpaNe ud bhAvitasiddhasAdhyatAdoSasamAdhAnam / 6- 4 'aya 'mitigAthAgatapadena bhUbhUdharAderlokapadayA cyatAnirUpaNam / For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra pRSTham paGktiH 6-11 6-19 7- 11 7-18 .8-10 8-13 11- 1 16- 1 17- 4 19 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 9 ) viSayaH 'i' iti gAthApadena brahmAditripuTIvidhIyamAnajagatsarga - pAlana-saMhatitavAsAratAnirvacanam | 11-16 taH 40 - 6 paryantam 11-16 ' loka 'padasya bhUbhUdharAdivAcyatvapakSe hetvasiddhidoSopapattinirAsanirUpaNam / eat vyarthavizeSaNatvA'zaGkA tannirAsazca / gAthAyAH pakSAntareNa vyAkhyAM kRtvA sAdhya - hetugatadoSanirAsaH / 'Na paramapurisAikao' iti gAthAkhaNDavyAkhyo pakramaH / paramapuruSasya paramaizvaryanirvacane siddha 'apratigha puruSa ' AdipadAnAM tAtparyam | } jagatkarttRtvavAdasyA''gamavAdenopapattipUrvapakSa: / jagata upAdAnarUpeNa nimittarUpeNa vA IzvaraM prakRtiM ca mantRRNAM nirUpaNam / svarUpam | sRTervinAzasya utpattezca nirUpaNam / sRSTivAdasamarthaka bhinnabhinnazrutI upanyasya brahmaNa jagadupAdAnatvasiddhiH / brahmaNo jagannimittatvamabhimanyamAnavAdibhiH bhinnamitrazrutInAM pramANatvenopanyAsaH / For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSTham paGktiH viSayaH 25- 5 brahmaNo jaganimittatve zrutivAkyAnAM hetutvena sphuTaparAmarzaH / 26- 9 taH / .. 34-15 paryantama sRSTivAde bhinna bhinnamatanirUpaNam / 26- 9 zrutyabhimataM sAGkhyAnuguNaM ca yathAruci jagadutpatti pratipAdayatAM ' kecittU 'nAM matam / 29-20 sRSTivAde paurANikAnAM matam / 30-10 mahAbhAratAnusAreNa jagadutpattinirvacanam / 31-15 jagadutpattiviSaye krizcIyanAparA''khyayavanAnAM matam / 34-8 musallamInA''khyayavanAnAM jagatkartRtvavAdaH / gAthAgata 'Na paramapurisAikao' padasthAdipadasya sAphalyanirdezaH / 34-22 jagataH sAGkhyAbhimatasya prakRtijAtatvasya nirdeza vivecane / 36-13 nirIzvaravAdi-sAGkhyamate sarvajJAdipadAnAmanupapa ttimudbhAvya tadIyamatAnusAreNaiva saGgatinirUpaNam / prasaGgato'nIzvaravAdinAM kAla-svabhAva-niyatipUrvakRtavAdinAmupanyAsastadabhimatopanyAsapUrvakaM vidhAya teSAmapi gAthAgata 'Na paramapurisAikao' padagatAdipadakukSiniviSTatvaM nirdizya niSedhyakoTau vyavasthApanam / For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (1) pRSTham paGktiH 40- 7 43-22 49-20 52- 4 52-6 52-17 54-9 54-11 54-13 55- 2 viSayaH anumAnabalena jagatkartRtvasiddharasAratAnirdezaH / jagatkartRtvasAdhakAnumAne hetorvyabhicAritvAdyAzaGkAnirAsaH / udyotakaramatena jagatkartRtvanirUpaNe " kAryAyojana0" kArikAvivecanam / jagadvaicitrye 'dRSTamupanyasyezvarasya kartRtvanirAsaH / Izvarasya sarvezatvAnupapattiH / vacanasya pramANatvasaGgatiH / dvitIyagAthopakSepaH / dvitIyamUlagAthA / dharmAstikAyasvarUpam / govindAcArya-vAcaspatyA-''nandagiryAdibhiH kRtasya dharmAstikAyapratikSepasyAsAratAnirdezaH / dharmAstikAyasiddhiH / dharmAstikAyasyAmUrttatva-niSkriyatva-sAvayavatvatvanirUpaNam / adharmAstikAyasvarUpam / Agamikatvena dharmAdharmAstikAyayoH yuktiprasArasya tatropapannatvaM naveti sahetukaM nirUpaNam / AkAzAstikAyasvarUpam / / AkAzAstikAyasiddhiH lokAlokapadavAcyatAsaGgatizca / 55-14 56- 2 56-13 58-15 58-23 For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (12) pRSTham paGaktiH viSayaH 6.- 1 govindAcAryaprabhRtijainetaradArzanikairAkAzAstikAya sambandhi-yadvAtadvA'nabhimatavastunirdiSTaM tasyAsAra tvnirdeshH| 60-23 dvitIyagAthA-dvitIpodavyAkhyArahasyodghaTTana ca / 63-6 jIvAstikAyanirUpaNam / 63-22 upayogayutatvarUpajIvalakSaNanirdezanAtmasiddhinairA tmyanirAsasUcanam / 64- 2 jIvadravyasya mukhya lakSaNam / 64-6 jIvAnastitvavAdinaH pUrvapakSaH / 64-22 jIvAstitvapratipAdakAcAryavacanam / 65-18 taH / caitanyasya bhUtadharmatvanirAsasya vividhA81-21 paryantam / nekA'kATyayuktipUrvakaM nirUpaNam / 81-22 ___Atmasiddhau pratyakSakiJcitkaratvanirasanam / 82-21 AgamataH jIvAstitvanirUpaNe AgamaprAmANyavya sthApanam / 84-20 prasaGgataH caitanyasya paralokagAmitvasiddhiH / 85-14 caitanyaviziSTakAyodAhRyAtmAstitvapratipAdanam / 86-6 kriyANAM sakartRkatvAJcaitanyasiddhiH / 88-21 caitanyasiddhau jAtismaraNajJAnasya hetutvenopnyaasH| jAtamAtrasya prathamastanyapAnecchAnusAreNa caitanya. siddhiH / For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (13) pRSTham paGktiH viSayaH 93-18 jIvAnAmupayogavattvasiddhau zlokaikonacatvAriMzatI samullekhaH / jIvAnAM jnyaantaartmytvsnggtiH| 97-14 upayogasvarUpam / tasyAgamikasiddhiH / 99-12 jIvAnAM dvaividhyam / 99-22 prasaGgataH sarvadarzanasamahakAra-zArIrikabhASyavR. ttikArAdibhiH jainamatasya vihitAkSepapUrNakhaNDana syAsAratvapratipAdanam / 101-10 paJcamadravyasya pudgalAstikAyasya nirUpaNam / 101-23 pudgalAnAM varNAdicatu yatyaM jalAdiSvapi varNAdi mattvaM pratipAdya pratipakSanyAyena AtmasvarUpajJApakazrutInAmupanyAsena pArizeSyataH pudgaleSu varNAdi mattvaniyamapratipAdanam / 103- 7 pudgalazabdanirukti AgamikavyutpattiM ca prakArA ntaritAM pradarya varNAdicatuSkarUpamUrtimattvalakSaNa pratipAdanam / 104-16 gAthAgata ' jJeyA' iti padarahasyodghaTTanaprasaGge pudgalAnAM heyatayA jJAnasya dharmAdInAM jJeyatayA jJAnasyA''vazyakatAM pradarya prasaGgena chAndogyopanipado saptamASTamanavamadazamaikAdazamadvAdazamakhaNDIyapAThaH AtmanaH sudRDhavijJAnAyAnyathAnyayopadezapradarzanasyAsAratvapratipAdanam / For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSTham paGktiH viSayaH 109-13 pudgalAnAM guNasvarUpam / tatra prasaGgataH zabdasya paudga likatvapratipAdane zabdasyAkAzaguNatvAbhAve'kATaya prbltrkaaH| 112- 5 zabdasya paugalikatvasiddhiprastAve zabdadvaividhyaprati pAdanam / bhASyamANabhASArUpazabdasya nikSepaca tuSkaM pradarya dravyabhASAsvarUpam / 114- 3 bhAvabhASAsvarUpam / prasaGgataH dazavidhasatyabhASA svarUpaM sodAharaNaM nirUpya SoDazavacanavidhisvarUpam / 117-4 asatyAmizravyavahArabhASANAM pratyekaM dazavidhatvaM pratipAdyArAdhanA-virAdhanAsvarUpam / 119- 9 zabdadvitIyabhedadhvanisvarUpavyAvarNanamukhena zabda paudgliktvsiddhiH| 119-23 pudgalasvarUpAdhikAre bandhasvarUpam / mAtrabandhapratya yasnigdhatva-rUkSatvayornirvacanaM sthaulyasaumyaprati pAdanaM ca / 123-17 visAgAparAhvabhedasya paJcavidhatvaprarUpaNayA tasyApi paugalikatvasiddhiH / 125- 9 zarIrANAM pudgalamayatvAt zarIrapadamya vyutpatti pradarya tadbhedapaJcakamupanyasya paramANvaudArikasya svarUpam / kriyasvarUpam / For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (15) pRSTham paGktiH viSayaH 127-13 AhArakasvarUpam / tatra ca AhArakazarIrakaraNaprayo janavyAvarNanaprasaGge praznaniracikIrSAyA eva hetutvenopanyAsa 'anAgamika' iti pratipAdya sapUrvapa kSamanyahetU nupanyasyA''hArakapadavyutpattyAdikam / 129-22 taijasasvarUpam / 130-24 zItalezyAyAH taijasazarIraprabhavatvasaGgatiH / 131-8 kArmaNazarIrasvarUpam / prasaGgataH karmaNa AvAraka tvasiddhi-bandhavicAra-kArmaNanAmAbhidhAnanimitta tvAdivicAraH / 132-22 zarIrapaJcakasya parasparaM vizeSavicAropakramaH hetu navakena ca zarIrANAM mithaH vibhaktataratvavicAraH / 138-21 audArikazarIrasyAsaGkhyAtapramANatvasaGgatiH / 139-12 pudgalAdhikAraprasaGgena vAcaH paudgalikatvavicAraH / 14.-. vAcaH svarUpaprasaGge bhASAdravyagrahaNanisargavidhimatA ntaraidamparyAdisvarUpam / 142-23 bhASAdravyANAM vyApakatva-zrutigocaratva-saGghAta bhedasvarUpam / 145-- 9 bhASAsamudghAtIyalokapUraNa-modbhedapUrvaka - tri catuHpaJcasamayeSu lokavyAptiprakArANAmupanyAsaH / 146-23 sama-viSama zreNigatazabdapudgalasvarUpavaiSamyamupadarya grahaNaM kAyikayogena nisargazca vAgyogeneti kathamitizaGkA'pAkaraNapUrvaM vAcaH yogatvasiddhiH / . For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra pRSTham paGktiH 149-16 150-11 151-21 155-11 156-21 158 - 14 159- 2 159-11 159-20 160-10 161-12 162-23 163-23 www.kobatirth.org (16) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSayaH manasaH paulikatva vicAre manoyogasvarUpa kArya vicAraH / AptamAcInagAthAssdhAreNa saJjJA saJjJitva bicAraH / manodravyavatve sarveSAM satyapi dIrghakAlikIsaJjJAnibandhana saJjJitvavyapadezavicAraH / manaso'gutvAdivicAraH / manasaH sarvagatatvasiddhiH / prANApAnayoH paugalikatvavicAraH / indriyAyurAhArAdInAM paugalikatve satyapyatra kathaM na teSAmupanyAsa iti pratipAdanam / pulavyAkhyAprasaGge zarIra- prANApAna- vAGmanAMsIti kramaH kathaM na svIkRtaH ityasya sopapattikaM nirvacanam / www pulAnAM naimittikopakAra pradarzana prasaGge sukhaduHkhAdInAM svarUpavyAvarNanopakramaH / sukhasya paugalikatvasvarUpam / duHkhasya paugalikatvasvarUpam / prazamaratigAthAdhAreNa prasaGgataH vaiSayikasukhasya duHkharUpatvavarNanam / jIvitasya pauGgalikatvavicAraH / maraNasya paugalikatvavicAraH / For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (17) pRSTham paGktiH viSayaH 164-6 prasaGgataH sopakramAyuSkAdivicAraH / 165-18 prakArAntareNa 'dhammAdhammAgAse' iti dvitIya gAthAvyAkhyA / dharmAdInAM trayANAmekataratvasthAnasaGgatiH / jIvabahutvavicAraH / 167-13 jIvAnAM brahmapratibimbatvanirAsaH / 172-21 prasaGgato'dvaitavAdasvarUpamupadarya tasya nirAkaraNam / 174-16 paJcAstikAyavarNanAtmakadvitIyagAthAvyAkhyA samA ptiprazastiH / 174-22 tRtIyagAthAgata 'ee aNAiNihaNA' iti pada vyAkhyA / 175-12 paJcAstikAyasyAnAdinidhanatvasya utpAdAditrayayukta sattvadharmeNa saha saGgatiH / prasaGgataH nayAnAM parasparasopekSatvaM pratipAdya pramANA vaakytvsnggtivicaarH| 174-15 prasaGgataH dravyebhyo dravyotpAdavicArAsAratvavimarza prasaGge Atmana AkAzotpattiprabhRtiparikalpita vAdapariphalgutvavyavasthApanam / 179-18 jIvasyAnAdinidhanatvasiddheH dharmasaGgrahaNIgAthAbhiH vizadataraM vividhayuktigarbha pratipAdanam / 189-12 vastuvicAre parIkSAyAH mahattvavicAraH / 189-18 pudgalAnAmapyanAdinidhanatvasiddhiH / For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra pRSTham paGktiH 190- 7 190-14 191-20 192-17 193- 7 195-16 199- 2 202-10 202-20 203- 2 204 - 6 206-11 208- 4 209-20 www.kobatirth.org ( 18 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSayaH gothAyAH prakArAntareNa zabdArthaH / vastuvicAre nityAnityatvavAdvicAramahattA / prasaGgataH syAdvAdaprAdhAnyam / 6 gAthAgata varttate ' padarahasyam / prasaGgataH tattadvicitrakAryajanakatve adRSTe tatsacAlakatvamIzvarAderna kintu svabhAvasyaiva mukhyatvamiti pratipAdanam / sarvadravyANAM kAryakAraNabhAvena vRttisvarUpam / sarvapadArthAnAM kAryakAraNabhAvena sApekSavarttanena hetunA kathati kartRtvavAdasaGgatiH / caturthagAthopakramaH / sarvabhAvAnAmanAdinidhanatAvyAkhyAnam gAthAyA vyAkhyAntaraM prasaGgatazcAbhAvasya bhAvAbhAvAtmakatvavicAraH / gAthAdvitIyacaraNavyAkhyA / tatra ca vividhavyAkhyAprakAranidarzanam / astikAyasvarUpanigamanam / tatra cAnAditvanirva canam / ekAntanityavAdapramANAkaraNAya caturthapAdanirva canam / caturthapAdagata ' pariNati padagarbhArthavyAvarNanadvArAvaizeSikamatApAkRtisUcanam / For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (19) pRSTham paGktiH viSayaH 210-19 tathAtathApariNatisvarUpam / 212-4 paJcamagAthopakramaH / 212- 7 gAthAvyAkhyA / 213- 5 tathAsvabhAvatvena hetunA'nAditvavat pazcAstikA yAnAmAditvamapi kathaM neti pratibandyA sUcitam / 214-18 vyAkhyAntareNa sAGkhyobhimataprakRtivAdanirasanam / SaSThagAthopakramaH / 217- 4 gAthAvyAkhyA / 2.17-6 gAthAgata 'paramapuruSa' pdvishisstthvyaakhyaaprkaaraaH| 219- 5 astikAyAnAM paramapuruSaprabhavatvAbhAvatvasyopakramaH vizadataracarcAprArambhaH / 219-14 paramezvarasyA'stikAyasagai prayojanAbhAva ityasya vivecanam / 220-12 sRSTiracanAbhAve suSTuH kRtakRtyatva-svatantratvahetu nirUpaNam / 220-20 jagannirmANe saMsAryadRSTapreraNAyAH krIDAyAzca hetutvena nirAsaH / sarAgatAnirvacanam / vItarAge jinezvare'pi sarAgatAdUSaNasyApAdyamAnasya parihAraH / tatra ca prasaGgataH karmabaddhAnAM jIvAnAM mokSaNAya jagadI zasya sargapravRttirityAdivicAraH / 225- 1 Izvarasya jagatkartRtva-dalAbhAvarUpa-dvitIyadUSaNa nirUpaNam / For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pU0 AgamoddhAraka-AcAryapravarazrIAnandasAgarasUrIzvara guNa-stutiH / pravarttamAnatIrthezaM vanditvA jJAtanandanam / stavImi sUrirAjaM sad-gurumAnandasAgaram // 1 // 1931 deze manohAriNi gUrjarAkhye, zrIvikramAd bhUguNanandacandre / varSe puraM kappaDavaJjasajhaM, vyadhAt pavitraM nijajanmanA yaH // 2 // nemAvaNigvaMzabhavo'bhavat pitA, zrImagnalAletyabhidho yadIyaH / mAtA suzIlA yamunAbhidhAnA, bhrAtA sudhIH zrImaNilAlanAmA // 3 // saMsAranairguNyavido yadIyau, vRddhaH pitA jyeSThasahodarazca / prapannavantau vinayAbhidhAna-guroH padAbje caraNaM jinoktam // 4 / / 1947 munyabdhinidhyajasame gaNInAM, jahaveravArAMnidhisadgurUNAm / pAdAravinde lalanAdisaGgaM, hitvA vrataM yaH svyakarot yuvatve // 5 // yaH zabdatAMgamazAstravettA, vizuddhapazcAcaraNaiH pavitraH / ApazvamAjhaM vidhinoDhayogaH, saddezanAkAriSu cAgragaNyaH // 6 // dhairyeNa gAGgeyagiriH sudhAMzuH, saumyena gIrvANaguruH subuddhayA / parArthakAritvaguNena meghaH, sindhuzca gambhIratayA'bhavad yaH // 7 // yaH tattvapraznottara-jainagIte, siddhaprabhAnAmakazabdazAstram / nyAyAvatAre dvayaviMzikAyAM, vRttiM tathA'nyA vyadadhAt kRtIzca / / 8 / / For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (21) 1874 yaM vatsare vedahayAGkacandre, sUrye pure sUripadena pUjyam / vyabhUSayat saGghakRtotsavena, guNodadhiH zrIkamalokhyasUriH / / 9 / / vAcayamAnAM ca paraHzatAnAM, zrutArthinAM pattanamukhyapuSu / pANmAsikIH sapta jinAgamAnAM, yo bAcanA arpitavAna zrutajJaH // 10 // 1971 tatrAdimA saMvati vaikramIye, bhUmyazvanandendumite vitIrNA / sucArujainendragRhe'Nahilla-pure pratIte zrutavAcanakA // 1 // draGga tathA kappaDavaJjasajhe, svajanmanA pUtatame dvitIyA / ahammadAvAdapure tRtIyA, sadvAcano jainapurItivitte // 12 // jinAlayairAgamamandirAdyai-vibhUSite sUryapure prasiddhe / / datte caturthI kila paJcamI ca, manohare AgamavAcane dve // 13 / / paSThI ca zatruJjayatIrthabhUmau, zrIpAdaliptAbhidharamyapuryAm / dattAntimA mAlavadezaratne, khyAte pure zrIratalAmasajhe // 14 // anyAnyasabghATakasanmunInAM, siddhAntabodhasya vivardhanAya / evaM vitIrya zrutavAcanAlI-manugrahaM yo vyadadhan mahAntam // 15 // niyuktibhASyAdiyutaM kRtAnta-mAcAramukhyaM gaNabhRdpraNItam / yaH zodhayitvA svayameya samyaka, prAkAzayata zAsanabaddharAgaH // 16 / / sUryAta purAta siddhagireH susaGgha, yanizrayA jIvanacandra ibhyaH / cakarSa SaTsaptinidhInduvarSa, rISadakapAlaM bahusAdhuzrAddham // 17 // 1879 For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1884 yahAjJayA popaTalAlazreSThI zrIjAmapUrvAn nagarAt supuNyaH / akarSayat siddhagireH susavaM SaDIyutaM vedanavAkA'nde // 18 // nyavArayan mAlavadezasailA-nezaM harizcandra prabodhya / ajAdi hiMsAM tadadhInadeze, ghaneSu yaH paryuSaNAdikapu // 19 // sudIrghakAlasthitye zrutasya, zubhopadezaM samavApya yasya / / manorame devavimAnatulye, jAte zubhe Agamamandire dve // 20 // zatrutyAdrestalahaTTikAyAM, zIlAsamutkIrNakRtAntamekam / dvatIyikaM sundaratAmrapatro-kIrNAgamaM sUratabandire ca // 2 // bhopAvarAkhyaM jinazAntinAtha-vibhrAjitaM vizrutasuprabhAvam / yasyopadezAdagamat prasiddhiM, tIrthaM zubhaM mAlavamaNDalastham // 22 // anyAnyaphItthaM sukRtAni jaina-bimbapratiSThApramukhAni mUriH / vidhAya SaTzUnyanamo'ziva dhyAnasthitaH sUryapure'gamad vAm // 23 // ityaM stutaH zrutadharaH zucisaMyamAdi mANikyasindhuranagAranaNA''natAMghriH / jahavessAgaragaNIzvarapaTTadIpa, AnandasAgaragururjayatAt sa sUriH // 24 // For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mamotthu Na samaNassa bhagavao mahAvIrassa / pU. AgamoddhAraka-AcAryazrI-AnandasAgarasUrinirmitavRttiyutA yAkinImahattarAsU nu-AcAryazrIharibhadrasUripurandarapraNItA lokviNshikaa| ( dvitIyaH khaNDaH ) natvA vIraM suvarNAdi-dhIraM syAdvAdavAdinam / upajIvya yadIyoktI-manye sudhAM vRthA bhuvi // 1 // nirasya saMskAramanA dilInaM, zrutiryadIyA vyadadhAt subodham / kutrAsazrRGgivizarArutA'zani, namAmi taM sArvaguruM trizuddhathA // 2 // gUDhA giro yatprabhavAt prabhAvAt , sattarkazUnyena mayA zrameNa / buddha-yanta etAH prabalaprabhasya, prabhAbharAdarthabharo yathA kau // 3 // ___ aprastutanirAkaraNapUrvakaprastutaparijJAnahetukalokanikSepa-tabhedAnubhedavivaraNAdi vidhAya prastutaM vyAkhyAyate / tatra" paMcatthikAyamaio aNAimaM vaTTae imo logo"tti zAstrAbhidheyamuddizya nirgalitArtho'bhyadhAyi prasaGgAnuprasaGgenApyetadeva siSAdhayiSitamatra / yadvA-pratijJA dinirdezo'nena akAri AcAryavaryeNa / sa caivam-ayaM loko'nAdimAn pazcAstikAyAtmakatvAditi / dRSTAntA atra vyatirekiNo ghaTapaTAdayaH / tattadrUpeNa vyavahiyamANalokasya panatvAt jIvAdyastikAyAvayavamayatvasya pAramArthikasvarUpamya hetutvAca na pakSahetvorakyam / sAmAnyarUpeNa For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA pakSatA vizeSarUpeNa hetutA ca 'pramANaM vastunizcAyI' tyAdau sarvavAdisammataivetyalam / adhunA purata etasyaiva vistAreNAbhidhAsyamAnatvAt / / atra paJceti saGkhyA / astayazca pradezAH / pAribhASiko hyayamasti pradezavAcakaH / " asUca kSepaNe " iti devAdiko dhAtuH / abhyate-kSipyate-vivicyate vastu anenetyauNAdiko 'muSikRSiriSI' [651 ] tyAdevihitastiH bAhulakAd bahuvacanajJApitAttau / yadvA'" bahula" mitivacanAta straiNo'pi ktirvA'tra / teSAM kAya:-'ciMgaTa cayane ' iti sauvAdikAta citi-dehAvAsopasamAdhAne kazcAde' [ si05-3-79 ] rityanena ceci casya katve ca, kAya iti / tathA ca pradezasamUhavAniti phalino'rthaH / nanu cavaM paramANorna syAllokatA, tasya nAsti yataH pradezasamUho " nANo" riti vacanAta , paramANutvavyAhatezca anyathA, pradezamAtreNa saGgrahe ca kAyazabdavaiyarthyam , kAlasyApyastikAyatvApattiH , tamyApi samayalakSaNatvena pradezarUpatvAditi cen / satyaM, pradezasamUhavaddhRttyasAdhAraNatattaddharmavattvena paramANograhAta kAlamya copekSaNAt / caTThA-na kevalaH paramANuranAditaH ko'pi, kintu skandhAdipariNatapUrva evAnantazaH, asaGkhyakAlAtikrame avazyaM paramANoH kenApi paramANvAdinA saMyojanAnna nAstyastikAyatA / na caivaM kAlasya samayalakSaNasya / yadvA-prakRSTo dezaH pradeza iti vyutpatteH paramANorAjyavyAhatameva pradezatvam / na ca samayasyAvayavatA kathaJcanApi, atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvAt / yadvA-pradezAnAM samUhasya sajJeyam , kAyazabdamya ca rAzyAdivad bahupadArthavAcakatvena bahutve'pi For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA na bhuvcnaanttaa| tathA pradezatvAt paramANorastitvaM tathA dvayaNukAdInAmapyastayaH teSAM sarveSAM pariNatAnAM ca kAyaH-astikAyaH / na caivaM kAle vyApattiH , kAyatvAbhAvAt / pratiskandhaM caivaM sati pudgalAstikAyatA pratijIyaM cAstikAyatA, pradezasamUhabhAvAt astikAyatvam / tathA ca "A''kAzAdakadravyANi " tathA " ajIvakAyA dharmA'dharmA''kAzapudgalA' [ tattvArtha0 ] iti "dharmAdharmAkAzAnyekaikamataH paraM trikamanantaM / kAlaM vinA'stikAyA" | prazamarattiH ] ityAdi ca sarvamupapadyate / tattvatantu pariNatapradezarAzInAmastikAyatA, paramANUnAM tu pariNAmAhatvena tathAtvamiti / paJca astikAyA asminniti paJcAstikAyamayaH " asmin " [si. 7-3-2] iti mayaTa , apUpamayaM parvativan / na cAdhikaraNabhedAbhAvAdayuktamiti mayaTpratyayakaraNaM, lokazabdavAcyasamudAyasya tathAvivakSayA'virodhAt , tantumayaH paTa itivat / nahi tatra prAcurye prAdhAnye vA prakRtArtharUpe mayaT / kintu * asmin ' ityanenAvyatireke'pi / yathA tantupaTayorbhedena vivakSA mayaT ca, evamatrApi, abayavAvayavibhAvastu ubhayatrApi samAna eva / pratyekaM tantoH paTatvAbhAvavat pratyekamastikAyasya lokatvAbhAvo vatate eva / mayaTayairvA [50] iti prAkRtasUtreNa ca 'maiu 'tti / ke astikAyAH paJca ? kathaM caiSAM siddhiriti prakaraNakArA yadA''khyAsyanti krameNaitA~stadA bhaviSyati spaSTamiti na tvaraNIyam / ko'yamityAha-" lou "tti / pUrvamaSTadhA pratipAditepu lokabhedeSu dravyalokasya jIvAjIvadravyAtmakasyehAdhikriyamANatvAt sa eva graahyH| nAma-sthApanA bhava-bhAva-paryAyalokAnAM dravyalokAvyatirekAt tatrAnAditvaniyamAnabhyupagamAcca / For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA kSetrakAlau tu dravyalokAntargatAveva vaizadyAthaiva ca pRthaguktAviti tadvyAkhyAna evaM pratipAditaM tanna tayorapi grahaH / yadvA-lokazabdavAcyo bhuvanAdiravivRta eva lokazabdena grAhya iti pUrva pratipAdi. tameva pakSahetvorbhadAyeti / kIdRzo'yam ? ityAha-"aNAimaM "ti / AdIyate iti AdiH / " upasargAdaH ki" | 5-3-87 ] riti kau siddhiriSTarUpasya / AdirasyAstIti AdimAn " tadasyAsyasminiti matu [7-2-1 ] riti matuH / asato labdhajanmatvaM prAgabhAvapratiyogitvamityarthaH / na tathA anAdimAn / anyathAkaraNe tu " na tatpuruSAnmatvarthIyo bahuvrIhizcettadarthapratipattikara" iti niyamena matoranucitatvaprasaGgaH / na cAnAdiriti padArthavartI dharmaH, yato bhavenmatvarthIyaH / bhAvapratyayalopena vidhAne'pi samAdhAnasya kathaJcit pUrvoktaniyamabAdhastu durvAra eva / kimityAha-"vaTTae"tti / vartatepravartate svasvAnubhAvena / anena dravyatvenA'vasthitasyA'pi pazcAstikAyAtmakalokasya navanavaparyAyotpAda-prAktanaparyAyavinAzau nApalapyete iti jJApyate, jJApyate ca teSAmadhyekakartRtvAbhAvavattvamiti / yadvA-vartate' ityanena yathA vRttirlokasya tathaivAkhyAyate, natvasadabhinivezAdinA kutarkAdineti dhvanyate / tAdRzo vaktustattvAvabodhapathapratibandhakatvapratijJAnAt / vyavahRtalokasya vizeSeNa pakSatvamitijJApanAyA''huH-' imo 'tti / ayaM loka iti pUrvaM vyAkhyAtam / idantA ca pratyakSavartinyeva / " idamastu sannikRSTe samIpataravarti caitado rUpam / adasastu viprakRSTe taditi parokSe vijAnIyAd " // itiniyamAt pakSazca mukhyatayA pramANasiddha eva grAhya iti For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA niyamAcca / anyathAvidhasya tu lokasya pakSatve kalpanAsiddhaH pakSaH, pratyakSatA ca hRdvartitayeti samavaseyam / atredamaidamparyam-astikA yAnAm " nAsato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate sata" iti "nityAvasthitAnI" [ tattvArtha. ] ti * dravyANAM nAzAbhAvaH' iti niyamAcca astikAyAnAM nityatvamastikAyapazcakAtmakatvAcca lokasyApi nityatvamityanAdimattA'sya / na ca vAcyam apratItameva sAdhyaM syAd, dravyApekSayA ca lokasya parairaNyanAditA'bhyupagateti teSAM pratItaiva, dharmA'dharmayoranabhyupagame'pi AkAzajIvapudgalAnAmanAditvAbhyupagamAttairiti / kaizcidAkAzAdInAmapyutpattimattvAbhyupagamAt / yairapi cAbhyupagatA AkAzAdInAM nityatA, tairapi na bhavAnubhAvasya nityatAbhyupagatA kSetrapariNAmAdezva, tAvapi ca dravyalokAntargatatayA pravAhanityAveveti spaSTamevaiSAM pratItatvAbhAvaH / yadi vA " varttate " ityanena vartamAnakAlInapratyayAntena sAmpratInavyavasthAyuktalokasyAnAdivartanAsAdhanAyopakrama iti dhvanyate / na ca vAcyaM kathametadyujyate ? , avasarpiNyutsarpiNyorvartamAnavyavasthAvilopasya kAlavizeSe bhavadabhiyuktaistadanusAribhirbhavadbhiraGgIkArAt / pravAhAnAditAyAzcAnyairapi " upapadyate cApyupalabhyate ce "ti, " yadA yadA hi dharmasye "ti, "sambhavAmi yuge yuge" iti, "sUryAcandramasordhAtA yathA pUrvamakalpayat" iti, manvantarAsaGkhyAdhikArazravaNAcca brahmasUtra-bhagavadgItA-RksaMhitA-yogavaziSTAdau svIkRtaiveti kA vipratipattiH ? yannirasanAya yujyeta prastutaprakaraNaM prastutaM dhvananaM ceti / For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA nahi sarvatra kAlavizeSaH, kintu mahAvidehAdAvavasthita evaM kAlaH / na ca tatra kadAcanApi vilopo vyavasthAyAH , tadyogyatAmahatyeva prakaraNamArambhasya / kiJca-ayamityanenedamapi dhvanyateyat pratyakSamIkSyamANaM bhUbhUdharAdikamiti / na cedamanAditayA abhyupagamyate taiH / na ca vAcyaM bhUbhUdharAdikaM kathaM lokazabdavAcyamiti, tathA sati syAt vismaraNazIlatA devAnupriyANAm / yataH kSetralokAvasare ya UrdhvAditayA vibhaktaH , tatra kiM nyUnaM yat zakyate etat / yadi vA " khittapajjave " tyatra kiM bharatAdInAM kSetrANAmanubhAvA noddiSTAH ? yena zaGkAzIlaiH zaGkayate'sthAne / " varttata" ityanenedamapi jJApayantyAcAryA yaduta-yathA pare pratipAdayanti yad brahmA utpAdayatyavanyAdi, mahezvaro dhvaMsayati, pAlayati ca viSNuriti prabhava-laya-pAlana-lakSaNakAryatrayamIzvaratrayakRtamiti / tatra anAdimattA''khyAnenotpAdavyayau paratIrthikaprakalpitau pratyAkhyAto, tathAbhAve dRshymaanprpnycaanvitloksyaanaaditvaabhaavaat| pratyAkhyAtayorapi ca tayoryadi brUyAt-mA bhUtAM vizvavyavasthAyuktavizvAvirbhAvatirobhAvau, paraM pAlanAbhAve dRzyamAnavarttanAbhAvAdavazyaM pAlakatvaM svIkAryamevezvaravihitamiti, tannirasanAya svabhAvenaiva varttate'yaM lokaH , natvimaM ko'pi varttayati / na ca vAcyaM bhUbhUdharAdelokatvenAbhipreyasya pakSatve kathaM tatra vartI bhaved hetuH, tasya kevalapudgalAtmakatvAditi cet / na, yatra hi pudgalAH sa AkAzo laukikaH / laukike cAkAze'vazyatayA dharmA'dharmAdyAH / ucyate cArSe'nyataH" kimiNaM bhaMte ! gAmetti pavuccai ? / goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva "tti / na ca vAcyaM astikAyAtmakatayA sAdhyamAnA For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA anAditA kiM paramANvAdo dvayaNukAdAvasti, nAsti anAditApIti ced, dravyarUpeNa, na tu paryAyarUpeNa, paryAyANAM ca naivAbhyupagamyate anAditA, na ca sAdhyate'pi / vivarttamAno lokastu paryAyarUpa iti kathamanAdimAn bhavatIti cet ? satyam , nAmti vivakSitAnAM paryAyANAmanAditA, paraM dravyasyA'vicchinnagravAhApekSayA anAdimattve dravyasya ca paryAyavyatirekeNAbhAvAta, paryAyatvena paryAyANAmapyanAditA avicchinnaiva / na ca sakartRkatve vizvasya bhavati paryAyANAmavicchinnA vRttiranAdimatI, tadabhAve ca spaSTava dravyatvakSatiH, kSatezcAsya spaSTamevAstikAyatAvyAghAtaH , pradezAnAmadravyANAmapradezasya cAstikAyatvAbhAvAt / na ca vAcyaM vyarthavizeSaNo hetuH, astikAyatvamAtreNA'nAditAsiddheH, na paJcazabdaH prayojya iti / hetvapekSayA vyarthatve'pi lokasvarUpoddazenaiva tathAkaraNAt / na ca loke'styeko'pi pradeza AkAzamya tAhaka , yatrA'stikAyapaJcakaM na samAviSTam , kA vArtA tiryagalokasyeti / na ca bhUbhUdharAdirloke'pyekasya pudgalAderabhidhAvAn , tadvRttyasumadAdInAmapi tenaiva vyapadezAditi sAmAnyavAkyArthApekSayA 'paJce'ti / hetutAvasthAyAM parityAjyaM paJceti / anye tu vyAcakSate-nAyamanumAnasUcako vAkyaprayogaH , kintvabhidheyatAtparyArthaH / tathA ca paJcAstikAyamayatvavizeSaNaviziSTo dRzyamAno, manasA vyapadizyamAno vA loko'nAdimAn ityupadiSTam / vizeSaNaM ca yadyapi vyavacchedakaM "sambhavavyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavadi "tivacanAt / tathApyanAvibhUtasvabhAvasya bhAvasyAvirbhAvanAyA'pi vizeSaNasya sammatatvAd 'Apo dravA uSNo'gni'. rityAdi / na ca jJAtaM parairlokasvarUpaM yathArthatayA, bhUbhUdharAdeH For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA pudgalasyaiva sajIvasya vA lokatvenA'bhyupagamAt / bhavatu vA vyavacchedakamapi, lokyamAno loka iti vyutpattyA'lokasyApi kevalAciSodyotyamAnatvena lokatvA'vyAghAtAna , na cAtrAbhipretaH prajJApyatayA sa iti yuktaM vizeSaNam , tasya kevalAkAzamayatvAt , na pazcAstikAyAtmakateti tu spaSTameva / astu vA AkAzasyA'pyastikAyatayA tasyA'pi pazcAstikAyA'ntargatatayA lokazabdavAcyatayA prajJApyatvamanAdizca so'pi / na kevalo loko'tra janAbanyAdiko'nAditayA'bhipreto lokAbhipretaH, kintu paJcAstikAyAtmaka iti vizeSaNamiti / ubhayatrApi vyavacchedyamAhuH-"na paramapurisAikao". tti / tatra neti niSedhe / niSedhazca parAbhimatatayA lokasya sakartRkatvAbhAvAt / kiM niSedhanIyam ? , ityAhuH-" parame "ti / tatra paramaH-utkRSTaH, utkRSTatvaM ca parairaNimAdyaizvaryasampannatayA svIkArAt / yata ucyate taiH-"jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTaya" ||1|| miti / aizvarya cASTadhA, yadAhuH-" laghimA vazitezitvaM, prAkAmyaM mahimANimA / yatra kAmAvasAyitvaM prAptizcaizvaryamaSTadhA " / / 1 / / iti tatra laghoH "pRthvAderiman " [-1-58] itImani " trantyasvarAdeH " [7-4-43 ] ityo ki ca laghimeti / yataH sUryarazmInapyAlambya sUryalokAdigamanasamarthoM bhavati sa laghimA / anena ca na yAvalloke kAryakaraNe'pi sAmarthyA'bhAvaH, anyathA hastineva sUcyA''dAnAdi na mahaccharIrAdimAnapi sarvatra kriyAsamarthaH syAt / tathA gamanAdizaktyabhAvAt / sa ca na parapreraNayA'nAtmavazaMvadatayA vetyAhuH-tathA " vshitaa"| yayA sarvANi carA For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA carANi bhUtAni vaze vartante, sa tAni prayojayati yathA na taiH prayujyate, tAnyadhitiSThati nAsAvadhiSThIyate taiH / sApi kathaJcideva ziSyAdInAmiva gurvAdInAM na. kintu sarvathetyAhuH-" IzitvaM" prabhava-laya-pAlanasAmarthyam , yathA yathA hi rocate svasmai, tathA tathA bhUtAnyutpAdayati vilayati sthApayati ca / na tat sAmarthyamantareNecchAmantareNa vA tasya bhavati, kasyApi kiJcid, tadapi na kadAcid, dezato vetyAhuH-- ___" prAkAmya "miti / na bhavati kadAcanA'pyasyecchAvyAghAtaH / yadvA-na amUrttatvodbhUtakAryakramavidhAyakaH kintu yathecchaM mUrtA'mUtayoH / na ca jagadanubhavasiddho niyamo'pi vighAtakatayA'syecchAsiddhAvupatiSThate / yato gacchatyevAsau upAttazarIro'pi asu itra bhUmAvunmajan / nAnyathA bhUmAvunmajanAdi sAdhyaM, jala evaM tadbhAvAt / nahi kevalametadeva, kintvanyadapi, tata evAhuH-anye apyaizvarye " mahimA'Nime "ti / / ___tatra mahimA-mahattvaM, 'satyo manyurmahikarma kariSyata' itivacanAta yadvA-" maha pUjAyA "miti caurAdiko'dantaH parasmaipadI (dhAtuH) tasmAt 'svarebhya i' [606] rityauNAdika au mahimahAnityarthaH / maherbhAvazca mahimA, pRthvAdyantargatatvAn maheriman 'tryantyasvarAde riti luk ceH / etaca pRthumRdupaTumahitanulamvityAdau maheH pAThAt / mahato bhAvo vA mahimA, antasvarAdi lopo'trA'pi / mahimA ca yataH paramasUkSmatamo'pi vidyutprakAzavegAtikrAntavegena nagAdimAno bhavati / tathA ca yAvanmahatkAryavidhAnamapi na duSkaram / ___ tathA aNimA-aNorbhAvo'NimetyevaM vyutpattyA aNutvA''pattiH , For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA yenANimnA paramANusUkSmazarIro'pi sampadyate, yena paramANusaMyojanAdikAM nivartayitumalaM syAt kriyA naikatra, tatkaraNasAmathrya tu laghimAsampAditamityuktameva / anena ca kathaM mahAna zarIreNa kuryAta kriyAmaNoraNurvA mahIdharAdighaTanakriyAmiti nirastam / zaktayazcaitAH sahaiveti naikadaikakAryavidhAnena kAlahrAsa itaravidhAneSu / tathA ca na kathAzcidapi vividhakAryanilayIbhUtabhavanodbhAvanAdividhAnAnahatA'sya / na cedamIzvaraprabhAvAdeva kevalAJcintAmaNyAderiva nirdhanatAnidhanAdirbhavati, agadAdvA'cetanAdAmayopazAntivadityAhuH " yatrakAmAvasAyitva "miti / kamana kAmaH-saGkalpaH , avamyatItyavasAyI-nizcAyakaH , saGkalpasyA'vasAyI saGkalpAvasAyI / yadvA-saGkalpena saGkalpamAtreNAvasAyI saGkalpAvasAyI / yatra yAdRze yasmi~zca kArye'sau saGkalpAvasAyI tAdRzaM tad bhavati yatastato yatrakAmAvasAyI / mayUravyaMsakAderAkRtigaNatvena samAsaH tattvam / yadvA-yasmin saGkalpayatIti yatrasaGkalpaH tadanusAreNAvasAyI kArako nizcAyako yatrakAmAvasAyI tattvam / avyayasya bAhulakAt saGkalpena samAsaH , anyathA vA paribhAvanIyam / yathA yathA saGkalpayati tathA tathaiva sampAdakatvamasya ! saGkalpamAtreNaiva padArthAnAmudbhavAdiriti tattvam / tathA ca kathaM kuryAd eko'nekAM parasparaviruddharUpAM pratikSaNaM kriyAmiti nirastam / na ca vAcyaM kiM tarhi aNimAdivarNanaM zarIrAMzritaM hi taditi / etadaizvaryamasya yaduta-saGkalpena kriyayA vA yathAruci sarvaM sarvathA vidhatte / ata evASTamamaizvaryamucyate "prApti "riti / prAptimAn hi tathAvidho bhavati yathA svayamavanitalAtA'pi aGgalyagreNa gaganasthAdi vastu prApnoti-mpRzati For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA pravartayati veti / aSTavidhaizvaryaM parameziturapratighaM ca tadapIti tu mAlA-davarakanyAyena apratighapadasyAtrApi sambandhAt / yadyapi ca santyeva jJAnavairAgyadharmA apratighAstasya paramezvarasyotkRSTatvahetavaH, tathApyasAdhAraNyAdaizvaryasya, tairevAtra paramatAbhimatA ( utkRSTatA) tathAvidhazcAsau puruSaH , puri zayanAt / yathAruci zarIrasvIkArA. pekSayA hi puri zayanamasya / vyutpattimAtraM vaitat / pravRttinimittaM tu cetanAvattvameva, jIvamAtrasyaitenAbhidhAnAt / yataH AcAryapAdAH" kSetrajJa AtmA puruSa" [ abhidhAna0 ] iti / tathA ca paramapuruSazabdena paramAtmaivAbhihito'tra, tasyaivoktalakSaNatvAt / AdizabdAca prakRtidevAdigrahaH, taiH kRto-vihito, nA'yaM loka iti bodhyamanuvartya / tathA ca paJcAstikAyamayo'yaM lokaH svayaM vartate anAdimAn / na ca paramapuruSAdikRtaH / paramapuruSAdikRtatvaM ca paraiH procyate eveti nAnaGgIkRtopAlambhaH / tatrA'pyanekAH prakArAH sRSTisarjanavAdinAmapi / tatra eke IzvaramupAdAnatayaiva jagata udAharanti, udAharanti ca yathA 'prakRtizca pratijJAdRSTAntAnuparodhAt' vRttyekadezo'sya bhASyagaHpUrvapakSitaM tatra brahmaNo nimittakAraNatayA jagato yathA'vatArayitumuktaM ' brahma jijJAsya ' miti / brahma ca 'janmAdyasya yata ' [va] iti lakSitam / taJca lakSaNaM ghaTarucakAdInAM mRtsuvarNAdivat prakRtitve kulAla-suvarNakArAdivat nimittatve ca samAnamiti / ato bhavati vimarzaH-kimAtmakaM punarbrahmaNaH kAraNatvaM syAditi / tatra nimittakAraNameva tAvat kevalaM syAditi pratibhAti / kasmAt ? IkSApUrvakakartRtvazravaNAt / IkSApUrvakaM hi brahmaNaH kartRtvamavagamyate-' sa IkSA For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 lokaviMzikA 6 cakre ' ( pra0 6-3 ) sa prANamasRjata ' ( pra0 6 - 4 ) ityAdi zrutibhyaH / IkSApUrvakaM ca kartRtvaM nimittakAraNeSveva kulAlAdiSu dRSTam / anekakArakapUrvikA ca kriyAsiddhiloMke dRSTA / sa ca nyAyaH Adikarttaryapi yuktaH saGkramayitum / Izvaratvaprasiddhezva / IzvarANAM hi rAja-vaivasvatAdInAM nimittakAraNatvameva kevalaM pratIyate, tadvat paramezvarasyApi nimittakAraNatvameva yuktaM pratipattum / kAryaM cedaM jagat sAvayavamacetanamazuddhaM ca dRzyate, kAraNenApi tasya tAdRzenaiva bhavitavyam, kAryakAraNayoH sArUpyadarzanAt / brahma ca naivalakSaNamavagamyate, ' niSkalaM niSkriyaM zAntaM niravadyaM niraJjanaM ' (06-19) ityAdizrutibhyaH / pArizeSyAd brahmaNo'nyadupAdAnakAraNamazuddhayAdiguNakaM smRtiprasiddhamabhyupagantavyam, brahmakAraNatvazruternimittatvamAtre paryavasAnAditi / evaM prApte brUmaH - prakRtizcopAdAnakAraNaM, 'ca' brahmAbhyupagantavyaM nimittakAraNaM ca / na kevalaM nimittakAraNameva / kasmAt ? pratijJAdRSTAntAnuparodhAt / evaM pratijJAdRSTAntau zrautau noparudhyete / pratijJA tAvat- ' uta tamAdezamaprAkSyo yenA'zrutaM zrutaM bhavati amataM matamavijJAtaM vijJAtaM ' ( chA0 6-1-2 ) tatra caikena vijJAtena sarvamanyadavijJAtamapi vijJAtaM bhavatIti pratIyate / tacca upAdAnakAraNavijJAne sarva vijJAnaM sambhavati, upAdAnakAraNA'vyatirekAt kAryasya / nimitakAraNA'vyatirekastu kAryasya nAsti, loke takSNaH prAsAdavyatirekadarzanAt / dRSTAnto'pi - ' yathA saumya ! ekena mRtpiNDena sarvaM mRnmayaM vijJAnaM syAdvAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam ' ( chA0 u0 ) ityupAdAnakAraNagocara evA''mnAyate / tathA ' ekena For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 13 6 loha maNinA sarva lohamayaM vijJAtaM syAt ekena nakhanikRntanena sarva kASrNAyasaM vijJAtaM syAt ' ( chA0 6-1-4-5-6 ) tathA anyatrApi ' kasminnu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavati ' ( muMDa0 1- 1 - 3 ) iti pratijJA / yathA pRthivyAmoSadhayaH sambhavanti (muMDa0 1-1-7 ) iti dRSTAntaH / tathA " Atmani khalvare dRSTe zrute mate vijJAta idaM sarvaM viditaM iti pratijJA / sa yathA dundubherhanyamAnasya na bAhyAn zabdAn zaknuyAd grahaNAya, dundubhestu grahaNena dundubhyAghAtasya vA zabdo gRhItaH " ( bR0 4-5-6-8 ) iti dRSTAntaH / evaM yathAsambhavaM prativedAntaM pratijJAdRSTAntau prakRtitvasAdhana pratyetavyau | yata itIyaM paJcamI / 'yato vA imAni bhUtAni jAyante ' ityatra ' janikartuH prakRti 'riti vizeSasmaraNAt prakRtilakSaNa evA'pAdAne draSTavyA / nimittatvaM cAdhiSThAtrantarAbhAvAdadhigantavyam / yathA hi loke mRtsuvarNAdikamupAdAnakAraNaM kulAlasuvarNakArAdIn adhiSThAtan apekSya pravartate naivaM brahmaNa upAdAnakAraNasya satto'nyo'dhiSThAtA apekSyo'sti, prAgutpatteH " ekamevA'dvitIya " mityavadhAraNAt / adhiSThAtrantarA'bhAvo'pi pratijJAdRSTAntAnuparodhAdevodito veditavyaH / adhiSThAtari hi upAdAnAdanyasminnabhyupagamyamAne punarapyekavijJAtena sarvavijJAtasyA'sambhavAt pratijJAdRSTAntoparodha eva syAt / tasmAdadhiSThAtrantarAbhAvAdAtmanaH kartRtvamupAdAnAntarAbhAvAcca prakRtitvam / kutazcAtmanaH kartRtvaprakRtitve ? 'abhidhyopadezAcca' (brahma0 1-4-24) abhidhyopadezazcAtmanaH kartRtvaprakRtitve gamayati / so'kAmayata bahu syAM prajAyeya ' ( tai0 u0 2 - 6 ) iti ' tadaikSata bahu syAM prajAyeya ' ( chA0 ) " ' For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14 lokaviMzikA iti ca / tatrAbhidhyAnapUrvikAyAH svAtantryapravRtteH kartati gamyate / 'bahu syA 'miti pratyagAtmaviSayatvAd bahubhavanAbhidhyAnasya prakRtirityapi gamyate / " sAkSAccobhayAmnAnAt ' ( brahma0 1-4-25) prakRtitvasyAyamabhyuccayaH / itazca prakRtibrahma, yatkAraNaM sAkSAd brahmaiva kAraNamupAdAya ubhau prabhavapralayAvAmnAyete / 'sarvANi ha vA imAni bhUtAni AkAzAdeva samutpadyante AkAzaM pratyastaM yanti' (chAM0 1-9-1) iti / yad hi yasmAt prabhavati yasmiMzca pralIyate tattasyopAdAnaM prasiddham / yathA vrIhiyavAdInAM pRthivI / 'sAkSAditi copAdAnAntarAnupAdAnaM darzayati AkAzAdeveti pratyastamayazca nopAdAnAdanyatra kAryasya dRSTaH / 'AtmakRteH pariNAmAt (bra0 1-4-26) itazca prakRtibrahma, yat kAraNaM brahmaprakriyAyAM tadAtmAnaM svayamakurata' (tai0 2-7) ityAtmanaH karmatvaM kartRtvaM ca darzayati / AtmAnamiti karmatvam , svayamakuruteti kartRtvam / kathaM punaH pUrvasiddhasya sataH kartatvena vyavasthitasya kriyamANatvaM zakyaM saMpAdayituM pariNAmAditi brUmaH / pUrvasiddho'pi hi sannAtmA vizeSeNa vikArAtmanA pariNamayAmAsA''tmAnamiti / vikArAtmanA ca pariNAmo mRdAdyAsu prkRtikhuuplbdhH| svayamiti ca vizeSaNAt nimittAntarAnapekSatvamapi pratIyate / 'pariNAmAdi 'ti vA pRthak sUtram / tasyaiSo'rthaH-itazca prakRtibrahma, yatkAraNaM brahmaNa evaM vikArAtmanA pariNAmaH sAmAnAdhikaraNyenA''mnAyate 'sacca tyaccAbhavat / niruktaM cAniruktaM ca ' (tai02-6) ityAdineti / 'yonizca hi gIyate' (ba014-27) itazca prakRtibrahma, yatkAraNaM brahmayonirityapi paThyate vedAnteSu-'kartAramIzaM puruSaM brahmayonim ' ( muM0 3-1-3) iti, ' yad bhUta For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA , 1 yoniM paripazyanti dhIrAH ' ( muM0 u0 1-1-6 ) iti ca / yonizabda prakRtivacanaH samadhigato loke- pRthivI yonirauSadhivanaspatInAm iti / strIyonerapyastyeva avayavadvAreNa garbhaM pratyupAdAnakAraNatvam / kvacit sthAnavacano'pi yonizabdo dRSTaH - ' yoniSTa indra niSade akAri ' (R0 saM0 1 - 104 - 1 ) iti / vAkyazeSAt tvatra prakRtivacanatA parigRhyate yathA urNanAbhiH sRjate gRhNate ca ' ( muM0 u0 ) itvevaM jAtIyakAt / evaM prakRtitvaM brahmaNaH prasiddham / yata punaridamuktam- IkSApUrvakaM kartatvaM nimittakAraNeSveva kulAlAdiSu loke dRSTuM nopAdAneSvityAdi / tatpratyucyate-na lokavadiha bhavi - tavyam / nahi ayamanumAnagamyo'rthaH zabdgamyatvAt tvasyArthasya yathAzabdamiha bhavitavyam / zabdazca IkSiturIzvarasya prakRtitvaM pratipAdayatItyavocAma / punazcaitat sarvaM vistareNa prativakSyAmaH " 1 " 15 atra yadvistareNa nimittakAraNatAyA aizvaryAH pratividhAnaM pratijJAtaM tad dvitIyAdhyAyIyaprathamapAdIyacaturthasUtreNa " na vilakSaNatvAdasya tathAtvaM ca zabdAdi " tilakSaNena pUrvapakSayitvA " abhimAnivyapadezastu vizeSAnugatibhyAm / dRzyate tu / asaditi cet ?, na pratiSedhamAtratvAt / apItau tadvatprasaGgAdasamaJjasam / na tu dRSTAntAbhAvAt / svapakSadoSAcca / tarkA'pratiSThAnAdyanyathAnumeyamiti ced, evamapyanirmokSaprasaGgaH" ityAdisUtrakadambena samarthitam, Agamaika cakSuSkatvAcca bhinnamadhikaraNama / nimittakAraNavAdinastu IzvaraH kAraNaM puruSakarmaphaladarzanAditi pUrvapakSayitvA upAdAnatAmIzvarasya na puruSakarmAbhAve phalA'niSpattetatkAritatvAdaheturiti pratipAdayAJcakuH vAtsAyanabhASyAdau / tathA For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA brAhmaNa mAnena varSazatAnte vartamAnasya brahmaNo'pavargakAle saMsArakhi. nAnAM sarvaprANinAM nizi vizrAmArthaM sakalabhuvanapatermahezvarasya saJjihIrSAsamakAlaM zarIrendriyamahAbhUtopanibandhakAnAM sarvAtmagatAnAmadRSTAnAM vRttinirodhe sati mahezvarecchA''tmANusaMyogajakarmabhyaH zarIrendriyakAraNANuvibhAgebhyaH tatsaMyoganivRttau teSAmAparamANvanto vinAzaH / tathA pRthivyudakajvalanAnAmapi mahAbhUtAnAmanenaiva krameNa uttarasminnutarasmin sati pUrvasya pUrvasya vinaashH| tataH pravibhaktAH paramANavo'vatiSThante dharmA'dharmasaMskArAnuviddhA AtmAnastAvantameva kAlam / tataH punaH prANinAM bhogabhUtaye mahezvarasisRnA'nantaraM sarvAtmagatavRttilabdhA'dRSTApekSebhyastat saMyogebhyaH pavanaparamANuSu karmotpattau teSAM parasparasaMyogebhyo dvanyaNukAdiprakrameNa mahAn vAyuH samutpanno nabhasi dodhUyamAnastiSThati / tadanantaraM tasminneva vAyau ApyebhyaH paramANubhyastenaiva krameNa mahAn salilanidhirutpannaH poplUyamAnastiSThati / tadanantaraM tasminneva pArthivebhyaH paramANubhyo mahApRthivI saMhatA'yatiSThate / tadanantaraM tasminneva mahodadhau taijasebhyo'Nubhyo dvayaNukAdiprakrameNa utpanno mahA~stejorAziH kenacidanabhibhUtatvAhedIpyamAnastiSThati / evaM samutpanneSu caturSu mahAbhUteSu mahezvarasyAbhidhyAnamAtrAt taijasebhyo'NubhyaH pArthivaparamANusahitebhyo mhdnnddmaarbhyte| tasmaeNizcaturvadanakamalaM sarvalokapitAmahaM brahmANaM sakalabhuvanasahitamutpAdya prajAsarge viniyuGkte / sa ca mahezvareNa viniyukto brahmA atizayajJAnavairAgyaizvaryasampannaH prANinAM kamavipAkaM viditvA karmAnurUpajJAnabhogAyuSaH sutAn prajApatIn mAnasAn manuvarSipitRgaNAn mukhabAhUrupAdatazcaturo varNAn anyAni For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA ca uccAvacAni bhUtAni ca sRSTvA''zayAnurUpairdharmajJAnavairAgyazvaryaiH saMyojayatIti / jagantavyAnarodhena / ubhaye'pyete samavalambayanti zrutIrvividhArthAvatArapaTvIbhirvAgbhiH khamantavyAnurodhena / yathA OM IzAvAsyamidaM sarva yat kiJca jagatyAM jagat / tathA yathorNanAbhiH sRjate gRDhate ca yathA pRthivyAmoSadhayaH sambhavanti / yathA sataH puruSAt kezalomAni tathAkSarAt sambhavatIha vizvaM (1-1-7 ) / tadetat satyaM yathA sudIptAt pAvakAd visphuliGgAH sahasrazaH prabhavante sarUpAH tathA akSarAd vividhAH saumyabhavAH prajAyante tatra caivApi yanti (2-1-1) tadAtmAnaM svayamakuruta / tasmAt sukRtamucyate iti / taisirIye 7 / sarvANi ha kA imAni bhUtAnyAkAzAdeva samutpadyanta AkAzaM pratyastaM yAnti AkAzo vebhyo jyAyAnAkAzaH parAyaNam / (chAndogye0 1-1-9) sarva khalvidaM brahma tajalAniti zAntamupAsIta (3-14) / sa yathorNanAbhistantunoccared yathAneH kSudrA visphulikA vyuccaranti evamevAsmadAtmanaH sarve prANAH sarve lokAH sarve devAH sarvANi bhUtAni vyuccaranti tasyopaniSatsatyasya satyamiti prApmA vai satyaM teSAmeSa satyaM ( 2-1-20) dve vA brahmaNo rUpe mUtaM caivA'bhUtaM ca mayaM cA'mRtaM ca sthitaM ca yacca sacca tyacca (2-3-1) brahma taM parAvAdyo'nyatrA''tmano brahma veda kSatraM taM parAvAdyo'nyatrA''tmanaH kSatra veda / lokAstaM parAduryo'nyatrA''smano lokAnveda devAstaM parAduryo'nyatrA''tmano devAnveda bhUtAni taM parAduryo'nyatrA''smano bhUtAni veda sarva taM parAvAdyo'nyatrA''tmanaH sarva vededaM brahmedaM kSatramime For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 18 www.kobatirth.org lokafofzakA lokA ime devA imAni bhUtAni idaM sarvaM yadayamAtmA ( 6 ) sa yathA dundubherhanyamAnasya na bAhyAna zabdAn zaknuyAda grahaNAya dundubhestu grahaNena dundubhyAghAtasya vA zabdo gRhItaH (7) sa yathA zaGkhasya (8) sa yathA vINAyai (9) sa yathA AdhArabhyAhitAt pRthagdhUmA vinicaranti evaM vA are'sya mahato bhUtasya niHzvasitametad yad Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa itihAsaH purANaM vidyA upaniSada: sUtrANi anuvyAkhyAnAni vyAkhyAnAni asyaivetAni sarvANi niHzvasitAni ( 2-4 ) bRhadAraNyake vRkSa itra stabdha divi tiSThatyeratene pUrNa puruSeNa sarvaM (3-9) ityAdikAH samAlambayantaH zrutIrbrahmaNa upAdAnatAmupAdadate vedAntinaH pratipAdayanti ca yato nAstyeva brahmaNo paraM bhavati ca dvitIyAda bhayaM siddhAntitaM ca zrutibhiH 'syAma prajAyetyAdinA brahmaNa evaM jagatAmupAdAnatA / tathA ca brahmavikArabhUta evAyaM prapaJcaH / tata eva ca pralayo'pi tasminneva varNyate / bhinnatve hi na tasmina pralayo varNito yuktaH syAt / nahi bhavati mRnmayasya ghaTasya paTe pralayaH / paJcamIvibhaktyantanirdezo'pi tasyoMpAdAnatAmevAha / nahi kartari paJcamI prayoktuM yuktA yuktAyuktazabdavibhaktivibhAgakuzalAnAm / AstAmanyana, gIyamAnaM jagato brahmaafter a tree spaSTayati jagatAM brahmopAdAnatAma / nahi katufifteekAraNabhUtasya yonitvaM prayujyamAnaM prayoktuyogyatA ''dhAyakam / spaSTaM niraGga ca mRrttasyApi brahmarUpatA vA brahmaNo rUpe mUrta bAsU ce 'tyAdinA paramarSibhiH / cetanasvarUpasya brahmaNo'cetanasva kathamupAdAnateti noTAM tu puruSaprabhavakezAdidRSTAntena spaSTameva nunnapUrvam asti ca satyamasAdhAraNaM yena nirvAho bhaviSyati eteSAM , * Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kaajr'ihind kAryakAraNabhAvAnoM dugdhAdInAM dadhyAdivana pariNAmabhUto'yaM prapazco brahmaNa iti tatvam / anye tu brahmaNo nimittatAmAmnAyamAnA yuktyA prathamaM tAvadabalambayanti atinizreNim-atha kabandhI kAtyAyana upetya papracchabhagavan ! kuto ha vA imAH prajAH prajAyanta iti / tasmai sa hovAca prajAkAmo vai prajApatiH sa tapo'tapyata, sa tapastaptvA sa mithunamutpAdayate rayi ca prANyaM cetyeto me bahudhA prajAH kariSyata iti, Adityo ha vai prANo rayireva candramA rayirvA etat sarvaM yanmUrta ca sammAnmUtireva raayH| azva Aditya udayan yat prAcI dizaM pravizati. tena prAnyAna prANAn rassiSu sannivata yadakSiNAM yat pratIcI yadudIcI yaddhA yadUrdhvaM yadantara dizo yatsarvaM prakAzayati, tena sarvAn prAbhAn razmipu mannidhatte / sa eSa vaizvAnaro vizvarUpaH prANo'nirudayate nadetad RcAbhyuktaM vizvarUpaM hariNaM jAtavedasaM parAya jyotirekaM tapantam / sahasrarazmiH zatadhA vartamAnaH prANa prajAnAmudayatyeSa sUryaH / saMvatsaro tra prajApatistasyAyane dakSiNaM cottaraM ca / to ha vai tadiSTApUrta kRtamityupAsate te cAndramasameva lAkamabhijayante / ta eva punarAvartante tasmAdete RSayaH prajAkAmA dakSiNa pratipadyante eSa ha vai raviryaH pitRyANaH / atha uttareNa tapasA brahmacaryeNa zraddhayA vidyayAtmAnamanviSyAdityamabhijayante / etadve prANAnAmAyatanametadamRtamabhayametana parAyaNametasmAnna punarAvalante ityeSa nirodhastadeSa zokaH / paJcapAdaM pitaraM dvAdazAkRti diva AhuH pare ardha purISiNam / adheme anya u pare vicakSaNaM sapta cakre SaDara Ahararpitaga / mAgge va patApaniH tamya pakSa ela rgagaH zAka: For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA prANastasmAdete RSayaH zukche iSTiM kurvanti itara itarasmin / ahorAtro vai prajApatiH tasya ahareva rayiH / prANaM vA ete praskandanti ye divA ratyA saMyujyante brahmacaryameva tadyad rAtrau ratyA saMyujyante / annaM vai prajApatiH tato ha vai tadretastasmAdimAH prajAH prajAyanta iti / prazna. 1 / bhagavan ! katyeva devAH prajAM vidhArayante, katara etat prakAzayante, kaH punareSAM variSTha iti / tasmai sa hovAcAkAzo ha vA eSa devo vAyuragnirApaH pRthvI vAmanazcakSuHzrotraM ca / te prakAzyAbhibadanti vayametad bANamavaSTabhya vidhArayAmaH [prazna0 ] / OM brahmA devAnAM prathamaH sambabhUva vizvasya kartA bhuvanasya goptA sa brahmavidyA sarvavidyApratiSThAmatharvAya jyeSThaputrAya prAha (1-5-1) yasmin dyauH pRthivI cAntarikSamotaM manaH prANaizca sarvaiH (2-2-5) AtmA vA idameka evA'pra AsInnAnyat kizcana miSata / sa IkSata lokAnnu sRjA iti / 11 sa imAllokAnasRjata ambho marIcirmasmApo dombhaH pareNa divaM dyauH pratiSThAntarikSaM marIcayaH pRthivI maro yA adhastAttA aapH|2| sa IkSate me nu lokA lokapAlAnnu sRjA iti / so'dbhya eva puruSaM samuddhatyAmUrchayat / 3 / tamabhyatapat tasyAbhitaptasya mukhaM nirabhidyata / yathA'NDaM mukhAd vAgvAco'gni sike nirabhidyetAM, nAsikAbhyAM prANaH, prANAd vAyurakSiNI nirabhidyetAmakSibhyAM cakSuzcakSuSa AdityaH, kau~ nirabhidyatAM, karNAbhyAM zrotraM, zrotrAddizastvak nirabhidyata, tvako lomAni, lomabhya auSadhivanaspatayo, hRdayaM nirabhidyata, hRdayAt mano manasazcandramA, nAbhirnirava bhidyata, nAbhyA apAno'pAnAnmRtyuH, ziznaM nirabhidyata ziznAdreto tasa ApaH / iti prathamaH svaNTaH / For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA - tA etA devatAH sRSTA asmin mahatvaNave prApatan tamazanAyA pipAsAbhyAmanvavArjat tA evamabruvanmAyatanaM naH prajAnIhi yasmina pratiSThitA annamadAma iti / tAbhyo gAmAnayat tA abruvan na ke mo'yamalamiti / sAbhyo'zvamAnayattA abruvan na vai no'yamalamiti / tAbhyaH puruSamAnayattA abruvan sukRtaM bateti puruSo vAva sukRtaM tA abravId yathAyatanaM pravizateti ( 1-2-3 ) sa IkSate me nu lokA lokapAlAzcAnnamebhyaH sRjA iti / 11 so'po'bhyatapat tAbhyo'bhira taptAbhyo mUrtirajAyata, yA vai sA mUrtirajAyatAnnaM vai sat / 2 / ityetaraiye / prajApatirlokAn abhyatapat tebhyo'bhitaptebhyastrayI vidyA samprAsravat tasyA abhitaptAyA etAnyakSarANi samprAstravanta bhUrbhuvaHsvariti // 1 // tAnyabhyatapata , tebhyo'bhitaptebhya OMkAraH samprA. sravat , tadyathA zaGkanA sarvANi parNAni santRSNAni evamoMkAreNa sarvA vAka santRSNA OMkAra evedaM sarvamoMkAra evedaM sarvamiti / (chAM0 2-23) Adityo brahmetyAdezaH tasyopavyAkhyAnamasadevedamagra AsIt tat sadabhavat tat sadAsIt tat samabhavat sadANDaM niravartata, tat saMvatsarasya mAtrAmazayata tan nirabhidyata te ANDakapAle rajataM suvarNaM cAbhayatAm (3-19) prajApatilokAnabhyatapat , teSAM tapyamAnAnAM rasAnprAvRhadamiM pRthivyA vAyumantarikSAdityaM divaH (4-17 ) sadeva saumya ! idamagra AsIdekamevAdvitIyaM taddhaka AhuH-asadevedamagra AsIdekamevAdvitIyaM tasmAdasataH sajjAyata / / kutastu khalu saumya ! evaM syAditi hovAca kathamasataH sajjAyateti ? / sattveva saumya ! idamagra AsIdekamevAdvitIyam / 2 / tadekSata bahu syAM prajAyeyeti / tattejo'mRjata, tatteja aikSata, bahu syAM prajAyeyeti / For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir stkbihinggaa tadapo'sRjata, tasmAdyatra ka ca zocati svedate vA puruSastajasa evaM tamyApo jAyante / 3 / tA Apa aikSanta bahavya myAma prajAyemahIti / tA annamasUjata tasmAdyatra ka ca varSati tadeva bhUyiSThamannaM bhavati, adbhya eva tadadhyannAdyaM jAyate / 4 / dvitIyaH / teSAM khalveSAM bhUtAnAM trINyeva vIjAni bhavanti, aNDajaM jIvajamudbhijAmiti / seyaM devatA aikSata hantAhamimAstisro devatA anena jIvenAtmanA anu. pravizya nAmarUpe vyAkaravANIti (chAMdogye0 6-3-2) / naiveha kiJcanAna AsIn mRtyunaivedamAvatamAsIt azanAya yA'zanAyA hi mRtyustanmano'kurutA''tmanvI bhyAmiti (1-02-1) / so'kAmayata dvitIyo ma AtmA jAyeteti / samanasAyAcaM mithuna samabhavad azanAyA mRtyustadyadreta AsIt sa saMvatsaro'bhavata , na ha purA tataH saMvatsara Asa tametAvantaM kAlamabibhaH yAvAna saMvatsarastame. tAvataH kAlasya parastAdasRjata taM jAtamabhivyAdAta sa bhANa'karotva vAgabhavat (1-2-4) sa aikSata yadi vA imamabhimasye kanI yo'nnaM kariSye iti / sa tayA vAcA senAtmanedaM sarvamasujata (1-2-5) Atmaivedamagra AsIt puruSavidhaH so'nuvIkSya nA'nyadAtmano'pazcat so'hamasmItyane nyAharat tato'haM nAmAbhavana tasmAdapyetA''mantrito'hamayamityevAgra uktvA'thA'nyannAma prabate yadasya bhavati / sa yatpUrvo'smAt sarvasmAt sarvAn pApmana auSat tasmAt puruSa auSatiha vai sa taM yo'smAt pUrvo bubhUpati ya evaM veda / 1 / so'bibhet tasmAdekAkI bibheti sahAyamIkSAJcaka yanmadanyannAsti kasmAnnu bibhemIti / tata evAsya bhayaM vIyAya kasmAd vyabheSyata dvitIyAdvai bhayaM bhavati / 2 / sa vai naiva reme tasmA For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir shaandhaar'hinggaa dekAkI na ramataM sa dvitIyamaicchana sa haitAvAnAsa yathA strIpumAMsA samparizvato sa imamevAtmAnaM dvidhA'pAtayata , tataH patizca patnI cAbhavatAma , tammAdidamardhavRgalamiva sva iti ha smAha yAjJavalkyaH tasmAdayamAkAzaH khiyA pUryata eva tAM samabhavat tato manuSyA ajAyanta / 3 / sA heyamIkSAzcakre kathaM nu mAtmAna eva janayitvA sambhavati hanta tiro'sAnIti sA gaurabhavad RSabha itarastAM sama bhavat tato gAvo'jAyanta vaDavetarAbhavad azva vRSa itaro gardabhItarA gardabha itarastAM samevAbhavata / tata ekazaphamajAyatA'jetarA'bhavad basta itaro'vi ritarA meSa itarastA samevAbhavata , tato'jAvayo'jAyantai vameva yadidaM kiJca mithunamApipIlikAbhyastat sarvamasRjata / / so'vedahaM vAva sRSTirasmyahaM hIdaM sarvamasUkSIti / tataH svRSTirabhavat mRSTayAM hA'syaitamyAM bhavati ya evaM veda / 5 / athetyabhyamanthana sa mukhAna yonehatA yAM cAgnimamRjata, tasmAdetadubhayamalomakamanta. rato'lomakA hi yonirantarataH tadyadidamAhuH amuM yajA'muM yaje. tyekaikaM devametasyaiva sA visRSTireSa uyava sarve devA atha yat kina ilamA nadretaso'sRjana tadu soma etAvadvA idaM sarvamannaM caivA. nnAdana moma evAnnamagnirannAdaH saiSA brahmaNo'tisRSTiH yacchreyaso devAnasRjata / atha yanmartyaH sannamRtAnasRjata tasmAdatisRSTiH / 6 / brahma vA idamapra AsIt tadAtmAnamevAvedahaM brahmAsmIti / tasmAt tat sarvamabhavat , tamo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavat tathA RSINAM tathA manuSyANAM tadvaitat pazyannaSirvAmadevaH pratipedehaM manurabhavaM sUryazceti / taditamapyetarhi ya evaM vedAhaM brahmAsmIti sa idaM sarva bhavati / tasya ha na devA nA bhUtyA Izane / 10 / tathA brahma vA idamagra AsIna For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dtafafzakA ekameva tadekaM sannavyabhavat tacchrayorUpamatya sRjata kSatraM yAnyetAni taaraNIndro varuNaH somo rudraH parjanyo yamo mRtyurIzAna iti / tasmAt kSatrAt paraM nAsti tasmAd brAhmaNaH kSatriyamadhastAdupAste rAjasUye kSatra eva tadyazo vadhAti sevA kSatrasya yoniryad brahma tasmAd yadyapi rAjA paramatAM gacchati brahmetrAntata upanizrayati svAM yoni ya u enaM hinasti svAM sayonimacchati sa pApIyAn bhavati yathA zreyAMsaM hiMsitvA | 11 | sa naiva vyabhavat sa vizamasRjata yAnyetAni devajAtAni gaNaza AkhyAyante vasavo rudrA AdityA vizvedevA marutaH iti | 12 | sa naiva vyabhavat sa zaudraM varNamasRnata pUSaNamiyaM ve pUSeyaM hIdaM sarvaM puSyati yadidaM ki | 13 | Atmaivedamama AsIdeka eva so'kAmayata jAyA me syAt atha prajAyeya atha visaM me syAdatha karma kurvIyetyetAvAn ve kAmo necchA nAto bhUyo vindet tasmAdapyetarphe kAkI kAmayate jAyA me syAt atha prajAyeya atha vittaM me syAdatha karma kurvIyeti / sa yAvadapyeteSAmekaikaM na prApnotyakRt eva tAvanmanyate tasyAkRtsratA ityAdi (1 - 4 - 17) Apa evedamagra AsuH / tA ApaH satyamasRjanta, satyaM brahma brahma prajApati, prajApatirdevAste devAH satyamevopAsate (5-5- 1 ) bRhadAraNyake yo devAnAM prabhavazca udUbhavazva vizvAdhipo rudro maharSiH hiraNyagarbhaM janayAmAsa / pUrvaM sa no buddhayA zubhayA saMyunaktu (3-4) ityevaM rUpAM siddhAntayanti ca spaSTaiva spaSTitAgamapradhAnavAdinAM vedAntinayAnusAriNAM mahanmahimasthAnaparamarSivAkyAbhiH zrutibhi nimittatA / yApi cocyate yuktizreNirasmadyupapadIyAkhyAtazravaNAdikA, sApi na bAdhAdhAyinI naH, kathamanyathA teSAmevA zrutizreNirnimi For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA ttatAnizreNirna bhaviSyatti bAdhikA / tathA zrutismRtyanavakAzadoSastUbhayatrApi tulyaH syAda / yadi ca samyag nirUpyate'pakSapAlanirIkSapayA na nimitta kAraNanAmapavadati brahmaNaH zrutizreNiH / tathAhi-brahmaNi kurvati jagad 'anena jIvenAtmanAnupravizye'ni zrutyA jIvAtmasattA niradezi / sA ca na tatpArthakyamantarA, jIvAsmatA ca nAdRSTAdyantareNa / tathA ca jIvAtmAno'dRSTaM ca na brahmavihitam / sati caivaM kutastarAmupAdAnatA, bhavati copAdAnatA svAnurUpasya kAryasya / na cAnurUpakAryaniyamaH puruSAt prasUti kezAna dRSTvApasarati, tatrApi pudgalAdevopacIyamAnAttadbhAvAt / na ca mRtazarIrAt kathaM na, tatrApi pudgalatvasattvAt / na hi tatropacayo'sti / na ca pariNAmakAraNaM jATharo'gniH, na ca kApyazarIrAjovAda dRSTA kezAyudbhUtiH, muktAtmabhyo'pi tadudbhavApattaH / sAkSAda brahmaNo'pi ca kezanakhAdyutpattiprasaGgAna / pariNAmitApi ca svAnu rUpaica, na tu kSaurAd bhavati pariNAmo ghaTapaTAdInAn / yadapi ca zrutyA pratipAdyate- Atmana AkAzaH sambhUta AkAzAd vAyurvAyoragniragnerApa ityAdi / tat kacidupacAreNa, kacidAdhArAveyayorabhedabuddhazA, anyathAntareNA''kAzaM kA'vasthAnameva syAd brahmaNo'pi, kathaM vA''kAzAdvAyostpattipAdAnikI yuktiyuktA bhaveta, sarvatra tadbhAvena tatsambhavamya sarvatra prAptervAvAdInAm , viruddhaM caitana pratyakSeNaiva / yacca-sarvasya bhUtAdebrahmAtmakatvaM jegIyate zrutyA, tadapi jJAnajJeyayorabhedAropeNaiva / kathamanyathA 'tenedamityAdau tattedantAnirdezaH myAda yuktiyuktaH / na kevalametadevAbhipretaM kintu eSa brahma eSa indra evaM prajApatirete mA devA dvamAni ca pa mahAbhatAni pRthivI For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA vAyurAkAza Apo jyotIpi ityetAnImAni ca kSudramizrANi bIjAnItarANi cetarANi cANDajAni ca jarAyujAni ca svedajAni codmijAni cAcA gAvaH puruSA hastino yat kiJcedaM prANi jaGgamaM ca patatri ca yacca sthAvaraM sarva tat prajJAnetra prajJAne pratiSThitaM prajJAnetro lokaH prajJApratiSThA prajJAnaM brahmetyAdI jegIyamAnaM prajJAnAnyatvasyApi aupacArikeNa vidhinA saGgamanIyavAda , anyathA spaSTa eva yogAcAramatAveza: Aphyateti / ___kecittu-AsIdidaM tamobhUnamaprajJAtamalakSaNam / apratakyamavi jJeyaM prasuptamiva sarvataH // 11 // tataH svayambhUbhagavAnavyakto vyaJjayanidam / mahAbhUtAdivattIjAH prAdurAsIttamonudaH / / / yo'mAvatI ndriyagrAhyaH , sUkSmo'vyaktaH manAnanaH / sarvabhUtamayo'cintyaH sa evaM svayamRdvabho // 3 // so'bhidhAya zarIgana gvAna simakSurvividhAH prajAH / ata eva sasarjAdau sAnu bIjamavAsajana // 4 // tadaNDamabhavad haimaM mahasrAMzusamaprabham / tasmina jajJe svayaM brahmA sarvaloka pitAmahaH // | Ayo nArA iti proktA, ApA va narasUnavaH / tA yadasyAyanaM pUrva tena nArAyaNaH smRtaH // 6 // yat tatkAraNamavyaktaM nityaM sadasadAtmakam / tadvisaSTaH sa puruSoM loke brahmati kIyate li7 tasminnaNDa sa bhagavAnuSitvA parivatsaram / svayamevAtmano dhyAnAna ladaNDamakaroda vidhA 18 // tAbhyAM sa zakalAbhyAM ca divaM bhUmi ca nirmame / madhye vyoma dizazcASTAvAM sthAnaM ca zAzvatama / / 9 / / udbabahatminazcaiva manaH sadasadAtmakam / manasazcApyahaGkAramabhimantAramIzvaram // 1 // mahAntameva cAtmAnaM sarvANi triguNAni ca / viSayANAM gRhItaNi zanaiH paJcandriyANi ca // 11 // teSAM tvava For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arafafzakA yavAna sUkSmAna, paNNAmadhyamitaujasAm / sannivezyAtmamAtrAsu sarvabhUtAni nirmame || 12 // yanmUryavayavAH sUkSmAstasyemAnyAzrayanti paTu / tasmAccharIramityAhu-stamya mUrti manISiNaH || 13|| tadA vizanti bhUtAni mahAnti saha karmabhiH / manazvAvayavaH sUkSmaiH sarvabhUtadavyayam ||14|| teSAmidaM tu saptAnAM puruSANAM mahojasAm / sUkSmAbhyo mUrtimAtrAbhyaH sambhavatyavyayAd vyayam ||15|| AdyAyasya guNaM tveSAmavApnoti paraH paraH / yo yAM yAvatithaSAM, sa sa tAvadguNaH smRtaH || 16 || sarveSAM sa tu nAmAni karmANi ca pRthaka pRthaka | dazabhya evAdat pRthaka saMsthA nirmame ||17|| karmAtmanAM ca devAnAM so'sRjata prANinAM prabhuH / sAdhyAnAM ca gaNaM sUkSmaM yajJaM caiva sanAtanam ||18|| agnivAyuravibhyastu trayaM brahmA sanAtanam / dudoha yajJasiddha cardhamRgyajuH sAmalakSaNam ||19|| kAla kAlavibhaktazca nakSatrANi mahA~stathA / saritaH sAgarAJ zailAn samAni viSamANi ca ||20|| tapo vAcaM ratiM caiva kAmaM ca krodhameva sRSTiM sasarja caivemAM sraSTumicchanimAH prajAH ||21|| karmaNAM vivekArthaM dharmAdharmau vyavecayat / dvayorayojayaccemAH sukhaduHkhAdibhiH prajAH ||22|| ayyo mAtrA trinAzinyo dazArdhAnAM tu yAH smRtAH / tAbhiH sArdhamidaM sarvaM sambhavatyanupUrvazaH ||23|| yaM tu karmANi yasmin sa nyayuGkta prathamaM prabhuH / sa tadeva svayaM bheje sRjyamAnaH punaH punaH ||24|| hiMsrA'hiMsre mRdure dharmAdharmAvRtAnRte / yadyasya so'ddhAt sarge cattamya svayamAvizat ||25|| yathaliGgAnyutavaH svayamevartuparyaye / svAni svAnyabhipadyante tathA karmANi dehinaH ||26|| lokAnAM tu vivRddhayarthaM mukhabAhUru- pAdataH / brAhmaNaM For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 lokaviMzikA kSatriya vaizya zUdraM ca niravartayat / / 27 // dvidhA kRtvA''tmanA dahamardhana puruSo'bhavat / ardhana nArI tasyAM ca virAjamasRjatprabhuH // 28 // tapastaptvA'sRjadyaM tu sa svayaM puruSo virAT / tanmAM vittA'sya sarvasya sraSTAraM dvijasattamAH // 29 // ahaM prajAH sisakSustu tapastaptvA suduzcaram / patIn prajAnAmasRjaM maharSInAdito daza ||30|| marIcimadhyaGgirasau pulastyaM pulaha Rtum / pracetasaM vaziSThaM ca bhRgu nAradameva ca // 31 / / ete manUMstu saptA'nyA-nasRjan bhUritejasaH / devAn devanikAyA~zca maharSI zvAmitaujasaH // 32 // yakSarakSaHpizAcA~zca gandharvApsaraso'surAn / nAgAn sarpAn suparNAzca pitRNAM ca pRthagguNAn / / 33 / / vidyuto zanimedhA~zca rohitendradhanUMSi ca / ulkAni rdhAtaketUMzca jyotiSyuccAvacAni ca // 34 // kinnarAn vAnarAn matsyAna vividhAMzca vihaGgamAn / pazUn mRgAn manuSyA~zca vyAlA~zcobhayatodataH // 35 // kRmikITapataGgA~zca yUkAmakSikamatkuNam / sarva ca daMzamazakaM sthAvaraM ca pRthagvidhaM // 36 // evametairidaM sarvaM, mnniyogaanmhaatmbhiH| yathAkarma tapoyogAt sRSTaM sthAvarajaGgamam // 37 // yeSAM tu yAdRzaM karma, bhUtAnAmiha kiirtitm| tattathA vo'bhidhAsyAmi kramayoga gha janmani // 38 // pazavazva mRgAzcaiva vyAlAzcobhayatodataH / rakSAMsi ca pizAcAzca manuSyAzca jraayujaaH||39|| aNDajAH pakSiNaH sarpA nakA matsyAzca kcchpaaH| yAni caivaMprakArANi sthalajAnyaudakAni ca // 40 // svedajaM daMzamazakaM yUkAmakSikamatkuNam / uSmaNazcopajAyante yaccAnyat kizcidIdRzam / / 41 / / udbhijAH sthAvarAH sarve biijkaannddprrohinnH| auSadhyaH phalapAkAntA bahupuSpaphalopagAH // 42 // apuSpAH phalavanto ye te vanaspatayaH smRtAH / puSpiNaH For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA phalinazcaiva vRkSAstUbhayataH smRtAH ||43|| gucchagulmaM tu vividhaM tathaiva tRNajAtayaH / bIjakANDaruhANyeva pratAnA vallaca eva ca ||14|| tamasA bahurUpeNa veSTitAH karmahetunA / antaH saJjJA bhavantyete sukhaduHkhasamanvitAH || 45 || etadantAstu gatayo brahmAdyAH samudAhRtA: / ghore'smin bhUtasaMsAre nityaM satatayA yini || 46 || evaM sarvaM sa sRSTravaMdaM mAM cAcintyaparAkramaH / Atmanyantardadhe. bhUyaH kAlaM kAlena pIDayan ||47|| yadA sa devo jAgarti tadedaM ceSTate jagat / yadA svapiti zAntAtmA tadA sarvaM nimIlati // 48 // tasmin svapiti susthe tu karmAtmAnaH zarIriNaH / svakarmabhyo nivarttante manazca glAnimRcchati || 49|| yugapatu pralIyante yadA tasmin mahAtmani / tadAyaM sarvabhUtAtmA sukhaM svapiti nirvRtaH || 50 || namo'yaM tu samAzritya yadA tiSThati sendriyaH / na ca svaM kurute karma tadotkrAmati mUrtitaH ||51 // yadANumAtriko bhUtvA bIjaM sthAsnu cariSNu ca / samAvizati saMsRSTastadA mUrtti vimuJcati // 52 // evaM sa jAgratsvapnA - bhyAmidaM sarvaM carAcara / saJjIvayati cAjasraM pramApayati cAvyayaH || 53 // ityAdinA pUrvaM tamorUpatAM jagataH svamUlakatAM ca jJApayantaH kiJcicchatyanuguNaM kiJciJca sAGakhyAnAM saGkhyAvanmukhyAnAmanuguNaM pratipAdayanto yathAruci pratipAdayanti jagata utpattima 26. paurANikAstu vihAyopaniSaddmadhvAnaM smArttaM cAnyathaiva pratipAdayAJcakuH / yathAhuH-tasminnekArNavIbhUte, naSTasthAvarajaGgame / naSTAmaranare caiva praNorarAkSase ||1|| kevalaM gaharIbhUte mahAbhUtavivarjite / acintyAtmA vibhustatra zayAnastapyate tapaH // 2 // tatra tasya zayAnasya, nAma pada vinirgatam / taruNArkamaNDalani 7 kAnakarNikam For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 30 lokavizikA ||3|| tasmi~zca padme bhagavAn daNDakamaNDaluyajJopavIta saMyuktaH / brahmA tatrotpannastena jaganmAtaraH sRSTAH ||4|| aditiH surasaGghAnAM, ditirasurANAM manurmanuSyANAM / vinatA vihaGgamAnAM mAtA vizvaprakArA 'NAm ||5|| kadruH sarIsRpANAM sulasA mAtA tu nAgajAtInAM surabhicatuSpadAnAmilA punaH sarvajAtInAm ||6|| prabhavastAsAM vistaramupAgataH kecidevamicchanti / ityAdi / tathaiva bhAgavatAH zAktA ityAdayo'neke svasvaparamezvara-paramaizvaryacakhyApayiSavaH kalpayitvA yathAruci nigadanti svasvAbhimatezvarAdikAM sRSTim / * bhAratAnusAriNo'pi svAbhyugataparamezvara-pArabhaizvaryAkhyAne na kathaJcanApi pazcAt patanti / yadUcuste'pi zrIkRSNamukhena - mama yonimahad brahma tasmin garbhaM dadhAmyaham / sambhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata ! || 1 || sarva yoniSu kaunteya ! mUrttayaH sambhavanti yAH / tAsAM brahma mahadyoni-rahaM bIjapradaH pitA ||2|| tathA brahmaNo hi pratiSThAha - mamRtasyAvyayasya ca / zAzvatasya ca dharmasya sukhasyaikA - ntikasya ca ( ||1|| tathA na tad bhAsayate sUryo na zazAGko na pAvakaH / yadgatvA na nivarttante, taddhAma paramaM mama ||1|| mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH / manaHSaSThAnIndriyANi prakRtisthAni karSati ||2|| punaH - ' yadAdityagataM tejo, jagadbhAsayate'khilam / yaccandramasi yaccAnau tattejo viddhi mAmakam ||1|| gAmAvizya ca bhUtAni dhArayAmyahamojasA ' puSNAmi cauSadhIH sarvAH somo bhUtvA rasAtmakaH ||2|| ahaM vaizvAnaro bhUtvA prANinAM dehamAzritaH / prANApAnasamAyuktaH pacAmyannaM caturvidham ||3|| sarvasya cAhaM hRdi sannivize, mattaH smRtimohanaM na / vedeva sarvairasena vedyo vedAnta 7 For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * lokaviMzikA Rdvedavideva cAham // 4 // dvAvimo puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // 5 // uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH / / 6 / / yasmAt kSaramatIto'hamakSarAdapi cottamaH / ato'smi loke vede ca, prathitaH puruSottamaH ||jaa agratazca-tAnahaM dviSataH krUrAn saMsAreSu narAdhamAn / jhipAmyajasramazubhA-nAsurISveva yoniSu // 8 // upasaM. hAre'pi-" sarvakarmANyapi sadA kurvANo madyapAzrayaH / matprasAdA davApnoti zAzvatapadamavyaya" [gItA mityAdinA kRSNamUlatAmevo. rarIcakrurjagannirmANasya / evaM satyapi parasparamahamahamikAdhRtAtmatAyAmapi pUjayiSAyAM jagadvaJcanapravINaiH samAhitaM vaidyagAndhikanyAyena brahmaNo jagata utpatti, viSNoH pAlanaM, mahezvarasya ca zivapurANAdimatAkhilavizvavidhAnavidhuramyApi jagataH saMhArakatvamabhimatyodaranihimAtrabhaktajanamanoraJjananiSNAtaH / yavanairapi svasvAbhyupagatezvaramahattvAkhyAnAya svasvaizvaravihitatvena saSTeH kartatA'bhyupagamyate / tatra yastAvat krIzcanAkhyo marIyamakukSijAto'pitRko ya isunAmadheyaH paramezvara-pratinidhiH, tamanuvartamAno varIvartate panthAH , tadanusArimizcAkhyAyate evaM-devenAdau utpAditamAkAzaM kSitizcotpAditA. sA ca tadA riktA'stavyastIbhUtopari ca jalanidherabhUdandhatamasaM spanditazcAtmA paramAtmana udakasamUhasyopari UcivAMzcAsau-bhavatvihodyotaH , jAtaH sa nirIkSito devena rucitazvAsau tasmai, pRthakRtamandhakArodyotadvayam , udyotasya kRtAbhikhyA divasa iti, saMtamasasya tu apeti pradoSo vyUSTaM cAbhUtAmiti prathamamahaH / uditamimupitrA - bhavatu yadudakamadhye'ntarIkSaM saJjAyatAM vibhinaM For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA dhotpAditamAkAzaM kRtaM coparitanAjalAdadhastyaM pRthak tamyAntarIkSamyAbhidhA cakre tenAkAzamiti / abhUtAM ca pradoSa vyUSTe iti dvitIyaM dinam / vyAkRtamIzena-bhavantu udakAnyadhastyAnyekatraikadhA dRSTipathamAyAtu cAklinnA bhUrbabhUva ca cintitaM vihitAbhidhA rUkSAyAH kSite. bhUmiriti / samudra iti caikatrobhAvApannAmbhaHsamudAyamya / vyaloki cAnena pratibhAtaM cArutayA babhANa ca paramezvarastuNAni vIjaprabhavAni vyaJjanAni phalino vRkSAMzca yathAsvaM satphalinaH utpAdayatvilAtalaM yataH santi teSAM bIjAni gotrAyAM tasyAM AvirbhUtAnyuktAnusAreNa sarvANi labdhajanmAno nirIkSitA vRkSA vyalokiSata cAvAptajanUMSi tRNAni vyaJjanAni ca tena rucitaM ca sarvametamya babhUvatuH pradoSo vibhAtaM ceti tRtIyo ghanaH / abhANi ca devena-ahorAtrayoH pArthakyAya vistarantu nabhaso'tarIkSe vividhAni vidyotakAni jyotISi jAyantAM ca tAni ketubhya Rtubhyo divasebhyo'debhyazca prabhavantu ca mahItala udyotakArakatayA / sampannaM yathAcintitaM devamya vyaraci cAdidevenAjJApakaM divasasya mahajjyotiH kSapAyAzcAparaM laghujyoti. rupakalpitAzca vigatamAnAstArakAH pratiSThApitAzca sthairyeNAhorAtrasyAjJApakaM jyotiSmayugalaM meghapathAntarIkSe dRSTaM ca dUradarziziraHzekhareNa tat abhimataM avarIvRtetAM pradoSaH kalyazceti caturtho divsH| abhANi ca devena-yathA janayantu jalAni naikajAtIJjantUn puSkalAna utpatantu ca kSatIye'ntarIkSe patattriNa iti / tathA ca satkSaNamevo. tpAditA'mbhobhirmatsyA uraHparisAzca vividhA janmino yathA svajA tIyAH patattriNo vividhajAtiyA~zca cakAra vibhuH svayameva vibhAvita ca prabhuNA saciramiti pratibhAtaM dattA cAzIH sarvazaktimatA tena For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA saphalayantu sva-jani vardhayantu dakapUraM pUrayantu cAbdhipAthAMsi pracurIbhavantu ca bhUvalaye vihaGgamA iti AstAM sandhyA vibhAtaM ceti pazcamamahaH / pratyapAdi sampannazaktinA tena yathAvirbhAvayatu mahI yathA khajAtIya grAmyapazUna uraHparisarpAn vanyapazca varivRttaM ca tathA janitAzcAskhalitasAmarthenAnatikramya jAtIyAhatAM vanyapazavo prAmyapazava uraHparisA nibhAlitamIzena abhimataM ca sundaratayAcIkathaJca yathA vayaM yathA'smatsvarUpaM yathA'smadAkRti ca janayAmo narAn ye sAmudrIyAnAM matsyAnAM vihAyogamAnAM vihaGgamAnAM grAmyapazUnAM samanAyA ilAyA uraHparisaNAM kuryurAdhipatyAdIni tathA cAcintya mahimanilayenAnuladhya svasvarUpamAvirbhAvitA manuSyA yathA svasvarUpa mevAvizvakAra sa manuSyAn dviprakArAn puruSatarAn dattA cAzIrebhyaH saphalayantu vajanuvardhayantu prakAmaM vibhratu pRthvI samantAna sthApayatvAyatte, matsyAnAM sAmudrIyANAM vihagAnAmAkAzIyAnAM mahIgAnAM cAkhilAnAM tirazcAM vidadhatvAdhipatyaM, zikSitAzca te tena samastAsubhRnmAnyazAsanena manujA 'yathA prAdAyiSata mayA yuSmabhyamimAnyavalokayantvetAni yAni bIjArpakANi vyaJjanAni vRkSavIjayutavRkSavRndAni bhaviSyanti caitAni yuSmAkamazanAyAyAmupayogIni bhUvalayavartinaH pazavo nabhogAzca patattriNa AdAtArazca zvAsAnAM ye kecanAnye'pi prANinasteSAmapyazanAyAyAmupayojyA nirmApitA mayA vividhA vanaspatayo' jAtaM ca tadIyazAsanAnusAri nikhilaM vyaloki lokalokena laTamanISitenA'nupamamavabhAtaM samagra pradoSo vyUSTaM cAbhavatAmiti pATho ghasraH / evaM ca kSitirantarIkSaM ca cakAra cAturyaraJjitacaturataranAyakacittazcarAcaravibhuH sarvA ca tadupayoginI For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 34 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA sAmagrIM, samApitaM ca saMptame'hani asthAca tatra svastho dattaM cAzIrvacanaM tasmai pratiSThApitazca pUtatayA yato niSThitaM tasminnakhilaM kSitivalayajananAdi, jAtazca kRtakRtyaH so'sminnahani tathA ca saptamo'yaM ravivAsarAkhyamaha iti vyAvarNya svakapolakalpanayA hAsyAspadamevehitamAviSkRtaM ca purato vATikAjJAnaphalabhakSaNazrApavitaraNAdivRttAntenetyalamatiprasaGgena / " musalamInAkhyAdhvAnuyAyibhirapyAkhyAyate svAbhimata - khudAbhidhAnaparamaizvaryarAjita - paramezvarapravartitayA jagadidam | yazca vidhatte asmai natyAdi, kurute cAGgIkriyAmantyadivasavidheyAyA nyAyasattAyAH pAramezvaryAH prApnotyasAvaramapratyUhaM nivAritAkhilAniSTaduHkhAbhidhAnamapi svaH padaM, paramezvaraparamakRpAspadatayA tadIyAjJaiva tataH ziraHzekharakalpA dhAryA satatamevamanekadhA dhAvitA adhautAntarAmAno lokasaJjJAnusAriNo mithyAtvaluptasvaparavivekakSama yathArthadarzanalocanAH / tadevaM vividhakartuvAdasattvAdA''dizabda upAtto'tra sUribhiH / 'na paramapuruSAdikRta ' ityatra paramapuruSo hi brahmA'bhidhIyate'nyaistadAyAcAkhilA anye Adizandato matA anyamatAnugaiH svasvezvarAste'pi grAhyA ityAdizabdaH / yadvA-yathA paJcAstikAyAtmakatvena lokasyAnAditvaM tatA na paramezvaravihitatvaM lokasya tathaiva prakRtyudbhavatvamapItyAdizabdaniveza AdRtaH AcAryaiH / prakRtijAtatvamapi jagata udAharantyeva kecana / nandAharanti paraM nAtmanAM prakRtijJAtatvamabhimanyate te iti cet / satyam, paramAtmaguNatayAnubhavasiddhAyA buddhestatvena pratijJAnAta kathattitvAta / yadvA-kartatvAdi 9 For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA Atmano'bhimataM taiH prakRtisambandhAt , svarUpatastu akartA nirguNo bhoktaa| tathA-" anyastvakartA ciguNastu bhokte' tyAdivacanAt kRtyAdizUnya eva sa / tathA ca kartRtvAdirUpeNAtmano'pi prakRttivihitatvameveti na vimo'tra kazcit / AtmatvenA'janyatve'pi katatvAdirUpeNa janyatve sutarAM vaiziSTayarUpeNa janyatvAGgIkArAt / ke cavaMvAdinaH ? iti cet , sAlyAH / te ca ' ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH / ajo Teko juSamANonuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH' / / iti vetAzvatarIyaM, tathA * yasmin paJca paJca janA AkAzazca pratiSThita ' iti bRhadAraNyakIyaM, tathaiva " sohamasmItyane vyAharattato'haM nAmA'bhava'disAdi bRhadAraNyakIyamevetyAdyAlambya zrutivacaHkadambakaM bukti ca cetanAdacetanotpattina avati kAraNAnurUpatvAt kAryasyetyAdikAm aacnte'nythaavidhaam| __ tathA hi-sattvarajastamasA sAmyAvasthA prakRtiH, prakRtermahAn , mahato'haGkAro'haGkArAt paJca tanmAcANyubhayamindriyaM tanmAtremyaH sthUlabhUtAni puruSa iti paJcaviMzavirgaNaH ' (sAMkhyaH 1-61 ) sthUlAt paJca tanmAtrasya (62) bAhyAbhyantarAbhyAM taivAhaGkArasya (63) tenAntaHkaraNasya (64) tataH prakRteH (65) tathA mahadAkhyamAcaM kArya vanmanaH (75) caramo'haGkAraH (72) satkAryatvamuttareSAm (73) tathaiva IzvarAsiddheH (92) mukabaddhayorantarAbhAvAnna vavasiddhiH (93) ubhayathApyasatkaratvam (94) evameva codivam-akAryatve'pi tadyogaH pAravazyAt (3-55) sa hi sarvabim sarvakartA (-6) IdasezvarasiddhissiddhA (57) pradhAnasRSTiH parArthaM svato'pyabhoktRtvAduSTrakuGkama For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA vahanavat (58) ' acetanatve'pi kSIravaJceSTitaM pradhAnasya' ityAdinA paroktasvarUpezvaranirAkRtiH / zrutipratipAditezvaratvavyAkhyAnaM tuH muktAtmanaH prazaMsophAsAsiddhasya vetyAdyAcakhyuH / evameva ca 'nezvarA dhiSThite phalaniSpattiH karmaNA tasiddheH (5-2) svopakArAdhiSThAnaM lokavata (3) laukikezvaravaditarathA (4) pAribhASiko vA (5) na rAgAhate tatsiddhiH pratiniyatakAraNatvAt (6) tadyoge'pi na nityamuktaH (7) pradhAnazaktiyogAcyet saGgApattiH (8) sattAmAtrAcyeta sarvaizvaryam (9) pramANAbhAvAnna tasiddhiH (10) sambandhA'bhAvAnnAnumAnam (11) zrutiraphi pradhAnakAryatvasya (12) nAvidyAzassyiogo nissaGgasya (13) tadyoge siddhAvanyonyAzrayatvam (14) ne bIjAkaravat sAdisaMsArazruteH ' (15) ityAdi vivecitamuttastra / __ manu ca zrutyAdivarNitAnA sarvazatvAdivizeSamAnA kA gatiH tanmate ? iti cet, svAbhiprAyAnusAriNyeva / yatastaiH pradhAnameva sattakartasthalIyazabdavAcyamabhidhIyate, pramANayanti ke 'prakRteH kriya-- mANAni guNaiH karmANi nekazaH / ahaGkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate " // 1 // ityAdismRtibhiH / sarvavittvAdikaM sattvaprAdhAnyAta svIkriyate tara, buddhijanmApyevamevAbhimata taiH / yadyapi yogAcAryaprabhRtibhiH sAGkhyakzeirairabhimata IzvaraH , "klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSadhizeSa Izvara' iti (1-23) samAdhipAdIyavacanAt / tathApi na tairapi kartRtayA abhirucito'sau / puruSavizeSavacanasvarasapAlocanaM tu gUDhatamameva / IzvarapraNidhAnamityatrApi ca sarvajJatvA. nvitamAtramevAbhipretaM tairiti tvanyadeva / yata udAhRtaM tatra niratizayaM parvajJavIjamiti 'sa pUrveSAmapi guruH kAlenonavamchedA ' dityAdi / For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA sarvajJasambhavamyAnAditAmabhipretyeva ziSyagurutvavyavahArodityelpalamaprastutena / evaM cazvaramanaGgIkurvanto'pi kaicita kAlAdivAdina Ahuramya sacarAcarasya lokasya sattatkartRtvam / yathAhi-kAlavAdina AhuH na kAlavyatirekeNa garbhayAlazubhAdikam / yat kiJcit kAraNaM loke tadasau kAraNaM kila // 1 // kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prajAH / kAlaH supteSu jAgati kAlo hi duratikramaH / / 2 / / kiJca kAlAhate naiva mudgapaktirapIpyate / sthAlyAdisannidhAne'pi tataH phAlAdasau matA // 3 / / kAlAbhAve ca garbhAdi sarva syAdavyavasthayA / pareSTahetusadbhAvamAtrAdeva tadudbhavAt / / 4 / / tathA svabhAvavAdina Ahu: na svabhAvAtirekeNa garbhabAlazubhAdikam / yat kiJcijAyate loke tadasau kAraNaM kila // 1 // sarvabhAvAH svabhAvena svasvabhAve tathA tathA / vartante'tha nivartante kAmacAraparAGmukhAH // 2 // na vineha khabhAvena mudgapaktirapISyate / tathA kAlAdibhAve'pi nAzvamAsasya sA yataH / / 3 / / atatsvabhAvAt tdbhaave'tiprsnggo'nivaaritH| tulye tatra mRdaH kumbho na paTAdityayuktimat // 4 // enameyAzritya pakSaM pUrvapakSitaM gautamIye nyAyasUtre-' animittato bhAvotpattiH kaNTakataikSNyAvidarzanA 'diti / zvetAzvataropaniSadi ca kAlasvabhAvavAdadvandvamAzrityoditaM niSedhyatayA, yadAha-svabhAvameke kavayo vadanti, kAlaM tathA'nye parimuhyamAnA' iti / pramANayanti ca svabhAvavAdinonyatrApi --- kaH kaNTakAnAM prakaroti tekSNya, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / mvabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH / / 1 / / For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA badaryAH kaNTakastIkSNa Rjurekazca kuJcitaH / phalaM ca vartulaM tasyA vada kena vinirmitam ? // 2 // ucyate ca-na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjate prabhuH / svakarmaphalasaMyogaM svabhAvAddhi pravartate / / 3 / / iti niyativAdino'pyAhu :-niyattenaiva rUpeNa sarvabhAvA bhavanti yat / tato niyatijA hote tatsvarUpAnuvedhataH / / 1 / / yadyadeva yato yAvattattadaiva tatastathA / niyataM jAyate nyAyAt ka etAM bAdhituM kSamaH // 2 / / na carte niyati loke mudgapaktirapIkSyate / tatsvabhAvAdibhAve'pi nAsAvaniyatA yataH / / 3 // anyathA'niyatatvena sarvabhAvaH prasajyate / anyo'nyAtmakatApatteH kriyAvaiphalyameva ca // 4 // udAharanti ca-prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH, so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nAbhAvya bhavati na bhAvino'sti nAzaH / / 5 / / ___ pUrvakRtavAdinastvAhuH-' na bhoktRvyatirekeNa bhogyaM jagati vidyte| na cAkRtasya bhoktA syAn muktAnAM bhogabhAvataH / / 1 / / bhogya ca vizvaM sattvAnAM vidhinA tena tena yat / dRzyate'dhyakSamevedaM tasmA. ttatkarmajaM hi tat / / 2 / / na ca tatkarmavaidhurye mudgapaktirapIkSyate / sthAlyAdibhaGgabhAvena yat kacinnopapadyate / / 3 / citraM bhogyaM tathA citrAt karmaNo'hetutA'nyathA / yasya karmavicitratvaM niyatyAdena yujyate // 4 // niyateniyatAtmatvAd niyatAnAM samAnatA / tathAsniyatabhAve ca balAt syAttadvicitratA / / 5 / / na ca tanmAtrabhAvAderyujyate'syA vicitratA / tadanyaM bhedakaM muktvA samyag nyAyAviroSataH // 6 // na ca jalasyaikarUpasya viyatpAtAd vicitratA / UparAdidharAbheda-mantareNopajAyate // 7 // tadbhinnabhedakatve ca tatra tasyA na For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org lokafafzikA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 39 karttatA / tatkartRtve na citratvaM tadvattasyApyasaGgatam ||8|| tasyA eva tathAbhUtaH svabhAvo yadi ceSyate | tyakto niyativAdaH syAt svabhAvAzrayaNAnnanu || 9 || vo bhAvazca svabhAvo'pi svasattaiva hi bhAvataH / tasyApi bhedakAbhAve vaicitryaM nopapadyate // 10 // tatastasyA'viziSTatvAdyugapadvizrasambhavaH / na cAsAvapi sadyuktyA tadvAdo'pi na saGgataH ||11|| tattatkAlAdisApekSo vizvahetuH sa cennanu / tyaktaH svabhAvavAda: syAt kAlavAdaparigrahAt ||12|| kAlo'pi samayAdiryat kevalaH so'pi kAraNam / tata eva hyasambhUteH kasyacinnopapadyate // 13 // yatA kA tulye'pi sarvatraiva na tatphalam / ato hetvantarApekSaM vijJeyaM tadvicakSaNaiH || 14 || pratipAdayanti ca svapakSamevamete AbAlagopAlAGganAnubhavAnurodhena sutuSTAni ca mitrANi sukuddhAcaiva zatravaH / na hi me tatkariSyanti pUrva kRtaM mayA // | 1 || zubhAzubhAni karmANi svayaM kurvanti dehinaH / svayamevopakurvanti duHkhAni ca sukhAni ca // 2 // vane raNe zatruja - lAgnimadhye, mahArNave parvatamastake vA / suptaM pramattaM viSamasthitaM vA, rakSanti puNyAni purAkRtAni ||3|| svacchandato nahi dhanaM na guNo na vidyA, nApyeva dharmacaraNaM na sukhaM na duHkham / Aruhya sArathi - vazena kRtAntayAnaM, daivaM yato nayati tena pathA vrajAmaH || 4 || yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH phalaM nidhAnasthamivopaDhaukate / tathA tathA tatpratipAdanoyatA pradIpahastaiva matiH pravarttate ||5|| vyapadizyamAnaM cAnyatra vidhyAdizabdaiH tatra tatra zAstreSu tadapyetadevetyAkhyAyante, Ahu:-: vidhividhAnaM niyatiH svabhAvaH, kAlo grahA Izvarakarma devam / bhAgyAni karmANi yamaH kRtAntaH, paryAyanAmAni purAkRtasya // For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA ityAdivadantaH kAlAdivAdino'pyatropalakSitA niSedhyatvena, dravyatvena pazcAstikAyAtmakasya lokasyAnAdimattvena vidhAnAbhAvAdeva / paryAyavidhAnena kRtArthatAmanoratho'pi na kRtArthatAsAdhanaM, kevalena tena tRNakubjIkaraNavidhAne'pi kAlAdinA tUSNIMbhAvasamAlambanAt / eSa tAvadAgamavAdaM puraskRtya kartRvAdaH / ___ anumAnenApi ca taiH sAdhyata eva karttavAdo yathAruci, yadAzrityocyate'numAya-pRthivyAdisaMsthAnaM buddhimatkartRkaM kAryatvAditi purato yattUktaM pRthivyAdigatasya kAryatvasyApratipatteH na tasmAdIzvarAvagamaH pRthivyAdInAM bauddhaiH kAryatvamabhyupagataM te kathamevaM vdeyuH| ye'pi cArvAkAdyAH pRthivyAdInAM kAryatvaM necchanti, teSAmapi viziSTasaMsthAnayuktAnAM kathamakAryatA, sarva saMsthAnavat kArya taJca puruSapUrvakaM dRSTam / ye'pyAhuH-saMsthAnazabdavAcyatvaM kevalaM ghaTAdibhiH samAnaM pRthivyAdInAM tu na tattvato'rthaH kazcid dvayoranugataH samAno vidyate teSAmapi kevalamatrAnugatArthAbhAvaH kintu dhUmAdAvapi pUrvAparalyaktigato naiva kazcidanugato'rthaH samAno'sti / atha tatra vastudarzanAyAta (nvayAta kalpanAnimittamuktam / atra tathAbhUtasya pratibhAsasyAbhAvAnnAnugatA. rthakalpanA / tathAhi-kasyacit ghaTAdeH kriyamANasya viziSTAM racanAM kartRpUrvikAM dRSTvA adRSTakartRkasyApi ghaTaprAsAdAdestasya racanAvizeSasya kartRpUrvakatvapratipattiH / pRthivyAdeH saMsthAnaM tu kadAcidapi kartRpUrvaka nAvagataM, nApi tAdRzaM dharmyantare dRSTakartRka iva paTAdau tatpRthivyAdigatasya saMsthAnasya vailakSaNyAt , tato na tataH kartRpUrvakatvapratipattiH / evaM hetorasiddhatvena naitatsAdhanam / ayuktametadyato yadyanavagatasambandhAna pratipatRnadhikRtya hetorasiddhatvamucyate, tadA dhUmAditulyam / For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 41 atha gRhItAvinAbhAvAnAmapi kAryatvadarzanAttantvAdipratibhAsAnutpatterevamucyate, tadasat / ye hi kAryatvAderbuddhimatkAraNapUrvakatvena gRhItAvinAbhAvAH te tasmAdIzvarAdipUrvakatvaM teSAmavagacchantyeva / tasmAd vyutpannAnAmatyeva pRthivyAdi (do) saMsthAnavattvakAryatvAdetortharmi dharmatAvagamaH / avyutpannAnAM tu prasiddhAnumAne dhUmAdAvapi nAsti / api ca bhavatu prAsAdAdisaMsthAnebhyaH pRthivyAdi saMsthAnasya bailakSaNyaM tathApi kAryatvaM zAkyAdibhiH pRthivyAdInAmiSyate / kAryaM ca kattakaraNAdipUrvakaM dRSTam, ataH kAryatvAdisaMsthAnabuddhimatkAraNapUrvakatvAnumAnam / atha kartRpUrvakasya kAryatvasya saMsthAnavattvasya va salaNyAnna tataH sAdhyAvagamaH / ata evAdhiSThAtRbhAvAnuvRttimad yat saMsthAnaM taddarzanAt karvadarzino'pi tatpratipattiryuktetyasya dUSaNamba kAryatve'pi samAnatvAt kathaM gamakatA ? yadyevamanumAnocchedaprasaGgaH / dhUmAdikamapi yathA'gnyAdisAmagrIbhAvAnuvRttimat tathAvidhameva yadi parvatopari bhavet syAttato vahanyAdyavagamaH / adhAdhUmavyAvRttaM tathAvidhameva dhUmAdi tarhi kAryatvAdyapi tathAvidhameva pRthivyAdigataM kiM neSyate ? | atha prathivyAdigatakAryatvAdidarzinAM tadapratipattiH, evaM zikharyAdigatavahanyAdyadarzinAM dhUmAdibhyo'pi tadapratipattirastu / na cA zabdasAmAnyaM vastvanugamo nAsti iti vaktuM yuktam, dhUmAdApi zabdasAmAnyasya vaktuM zakyatvAt / tanna zAkyahRSTavA kAryatvAderasiddhaar | nApi cArvAkamImAMsakadraprayA teSAmapi saMsthAnavadavazyaM kAryaM ghaTAdivata pRthivyAdivAvayavasaMyogairAkhdhamavazyaMtayA vizviyati / yeSAmapyanavagatotpattInAM bhAvAnAM rUpamupalabhyate teSAM tantuvyatiSaGgajanitaM rUpaM dRSTvA tadvyatiSaGgavimocanAdvinAzAd vA " For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kara lokaviMzikAM vinazyatItyanumIyate / anena saMsthAnavato'nupalabhyamAnotpatteH samavAyyasamavAyikAraNavinAzAd vinAzamAha / tathA prathivyAdeH saMsthAnavato'dRSTajanmano rUpadarzanAt nAzasambhAvanA bhaviSyati / sambhAvitAcca nAzAt kAryatvAnumitau kartRpratipattiH / yathoktaM nyAyavidbhiH- tattvadarzanaM pratyakSato'numAnato vA kAryatva - vinAzitvayozra samavyAptikatvAdekenAparamanumAnamiSTaM tena yatrApyubhau dharmAvityatra / ato jaiminIyAnAM na kAryatvAderasiddhatA / nApi cArvAkamate siddhatve teSAM racanAvattvenAvazyaMbhAvinI kAryatA pratipattiradRSTotpattInAmapi kSityAdInAm | anyathA vedaracanAyA api karttRdarzanAbhAvAt na kAryatA / yataH tatrApyetAvacchakyaM vaktuM na racanAtvena vedaracanAyAH kAryatvAnumAnakarttRbhAvA'bhAvAnuvidhAyinI, taddarzanAd laukikyeva racanA tatpUrvikA'stu mA'bhUd vaidikI / atha tayorvizeSAnupalambhAd laukikI vaidikyapi kartRpUrvikA tarhi prAsAdAdisaMsthAnavat pRthi vyAdisaMsthAnavattvasyApi tadrUpatA'stu vizeSAnupalakSaNAt / tanna detorasiddhatA / mA bhUdasiddhatvam, tathApyasmAt sAdhyasiddhirna yuktA / nahi kevalAt pakSadharmAd vyAptizUnyAta sAdhyAvagamaH / nanu kiM ghaTAdau kartRkarmakaraNapUrvakatvena kAryatvAdervyApyanavagamo'styeva ghaTagate kAryatve'pi vipratipattiH tathApi na vyAptiH / sA hi sakalAkSepeNa gRhyate, atra tu vyAptigrahaNakAla evaM keSAJcit kAryANAmakatapUrvakANAM darzanAnna sarvaM kAryaM kartapUrvakam yathA vaneSu vanaspatInAm / atha tatra na kabhAvanizcayaH kintu kartragrahaNam, tacca vidyamAne'pi kartari bhavatIti kathaM sAdhyAbhAve hetordarzanaM ka punarvidyamAnakartRNa tadpratipattiH, yathA ca ghaTAdInAmanavAgatotpattInAM yuktA tatra kartura , , For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lopharviziphA 43 pratipattiH, utpAdakAlAnavagamAt / tatkAle ca tatra tasya sannidhAnam , anyadA'sya sannidhAnAbhAvAdagrahaNam , vanagateSu ca sthAvareSu upalabhyamAnajanmasu kartRsadbhAve tadavagamo'vazyaMbhAvI, yathopalabhyamAna janmani ghaTAdau / ata upalabdhilakSaNaprAptasya kartuH teSvabhAvanizcayAt tatra vyAptimahaNakAla eva kAryatvAdehetodarzanAnna kartRpUrvakatvena vyAptiH / itazca hamahAnyadRSTaparikalpanAsambhavAt / dRSTAnAM jhilyAdInAM kAraNatvatyAgo'pasya ca kartuH kAraNatvakalpanA na yuktimatI / atha na bhityAdeH kAraNatvanirAkaraNaM kartRkalpanAyAmapi, tadbhAce'pi tasyAparakAraNatvakRteH / tadasat , yadyasyAnvayavyatirekAnuvidhAyi tattasya kAraNAmatarat kaarym| kSityAdInAM tvanvayavyatirekAvanuvidhatte tatrAkRSTajAtavanaspatyAdi nAparastha, katham ato vyatirikta kAraNaM bhaved / evamapi kAraNatvakalpanAyAM doSa uktaH caitrasya praNarohaNe ityAdinA / tasmAt pakSadharmatve'pi vyAptyabhAvAdagamakatvaM hetoH| atha teSAM pakSe'ntarbhAdhAnna saidyabhicAraH / sadasat, tAttvika vipakSatvaM kathamicchAkalpitena pakSatvenApodyate / vyAptau siddhAya sAdhyatadabhAvayoragrahaNe vAdIcchAparikalpitaM pakSatvaM kathyate sapakSavipakSayohetoH sadasavanizcayAT cyAplisiddhiH / evamapi sAdhyAbhAve raesya hetoLaptimahapakAle vyabhicArAzaGkAyAM nizcaye vA vyabhicAraviSayasya ekSe'ntarbhAvena gamakatvakalpane na kazcid heturvyabhicArI bhaven / tasmAnnezvarasiddha kazcid heturavyabhicAryasti / anAhuH- nAkRSTa jAtaH sthAvarAdibhiryabhicAse vyAptyabhAvo cA, sAdhyAbhAve vartamAno heturvyabhicArI ucyate / seSu tu karvagrahaNaM na sakalakatvAbhAvanizcayaH / nanUktamupalabdhilakSaNaprAptatce karturabhAva For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA nibdhayaH tatra yuktaH, naitAktam, upalabdhilakSaNaprAptatAyAH kartaH teSvanabhyupagamAt / yatsUktaM-dityAdyanvayavyatirekAnuvidhAnadarzanAt teSAM tadvyatiriktasya kAraNatvakalpane'tiprasaGgadoSa iti / etasyAM kalpanAyAM dharmA'dharmayorapi na kAraNatA bhavet / na ca tayorakAraNateva, layoH kAraNatvaprasAdhamAt / nahi kizcid jagatyasti yat kamyacita na sukhasAdhanaM dukhasAdhanaM vA, na tatsAdhanasyATaSTanirapekSasyotpattiH / iyA~stu vizeSa:-zarIrAdeH pratiniyatA'STA''bhimatvaM, prAyeNa sarvopabhonyAnAM tu sAdhAraNAdRSTA''kSiptatvam / etat sarvavAdibhirabhyupagamAdapratyAkhyeyam / yuktizca pradarzitaiva / cArkAkarapyetadabhyupaganta vyam / tAn prati pUrvametatsiddhau pramANasyoktatvAta / pramANasiddhaM tu na kasyacinna siddham / athA'dRSTasya kAryemAnvayavyatirekAnanuvi dhAne'pi nAkAraNatA na tarhi vaktavyaM bhUbhyAdivyatirekeNa sthAvarAMdinA kAryaNezvarasyAnvayavyatirekAnuvidhAnAdakAraNatvam / atha jagadvaicitryamaSThasya kAraNatvaM vinA nopapadyata iti tat kalyate / sarvAna utpattimataH prati bhUmyAdeH sAdhAraNatvAd, ato'pyAsyavicitra kAraNakAryavaicitryam / evamadRSTasya kAraNatvakalpanAyAmIzvarasyApi kAraNatvapratikSepo na yuktaH / yathA kAraNagatavaicitryaM kinA. kAryagataM. vaicitryaM nopapadyata iti tat parikallyate, tathA cetanaM. kartAraM vinA. kAryasvarUpAnuphpattiriti kimiti tasya nAbhyupagamaH ? | na cAkRSTa jAteSu sthAvasadiSu tasyAgrahaNena pratikSepa , upalabdhilakSaNaprAptatvAdadRSTavat / na ca sarvA kAraNasAmagrI upalabdhilakSaNaprAptA / ataH evaM dRzyamAneSvapi kAraNeSu kAraNatvamapratyakSa kAryeNeka tasyopalambhAta sahakArIsattAdRzyamAnasya kAraNatA kepAzcit sahakAriNAM For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA dRzyatve 'syadRSTAdeH sahakAriNaH kAryeNeva pratipattiH / evamIzvarasya kAraNatve'pi tatsvarUpagrahaNaM na pratyakSeNeti sthitam / tato'nupalabdhilakSaNAprAptatvAt kartuMrupalabhyamAnajanmasu sthAvareSu hetorcaktidarzanAta na vyApyabhAvaH / yato nizcitavipakSavRttirheturvyabhiyArI / nanu nizcitavipakSavRttiryathA vyabhicArI tathA sandigdha dhyatireko'pi / ukteSu sthAvareSu karbagrahaNaM kiM karmabhAvAd, Ahovid vidyamAnatve'pi tasyAgraNamanulabdhilakSaNaprAptatvena ? / evaM sandigdhavyatirekatye na kazcid heturgamakaH, dhUmAderapi saMkalavyaktyAkSepeNa vyAptyupalambhakAle na sarvA vahivyaktayo dRzyAH, tAsu cAhazyAsu dhUmavyaktInAM dRzyatve sandigdhavyatirekAzaGkA na nivartate / yatra varadarzanaM tatra kiM varadarzanamabhAvAd AhosvidanupalabdhilakSa. prAptatvAditi na mizcayaH, ato dhUmo'pi sandigdhavyatirekitvAta naM gamakaH / atha dhUmakArya hutabhujaH, tasya tadabhAve svarUpAnupapatte radayatvepyanalasya sadbhAvakalpanA / nanu tatkAryamaMtropalabhyamAnaM kimiti kAraNamantareNa kalpyate ? / atha dRSTazakteH kAraNamya kalpanA'stu, mA bhUta buddhimataH vaha cAdedhUmAdIn prati kathaM dRSTazaktitA pratyakSAnupalambhopalambhAbhyAmiti cet , buddhimato'pi tAbhyAM kAraNatvaklaptauM batayAdibhistulyatA, yathA vahnayAdisAmagryA dhUmAdirjanyamAno dRSTaH sa tAmantareNa kadAcidapi na bhavati, svruuphaaniprsnggaat| tadvat sarvamutpattimat kartRkarmakaraNaMpUrvakaM dRSTam , tasya sakRdapi tathAdarzanA tajanyatAsvabhAvasya / evaM svabhAvanizcitau anyatamA'bhAve'pi kartha bhAvaH / kizva-anupalabhyamAnakartRkeSu sthAvareSu karturanupalambhaH zarIrAdyabhAvAta , na tvasattvAt / yatra zarIramya kartRtA, tatra kulA For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA lAdeH pratyakSamupalambhaH / anna su caitanyamAtreNopAdAnAdyadhiSThAnAt kathaM pratyakSavyApRtiH / nApyetadvaktavyaM zarIrAdyabhAvAt tarhi kartatA'pi na yuktA kAryasya, zarIreNa saha vyabhicAradarzanAd / yathA sthazarIrasya pravRttinivRtto sarve cetanaH karoti, te ca kAryabhUte, na zarIrAntareNa zarIrapravRttilakSaNaM kArya cetanaH karoti, sena tasya vybhicaarH| atha zarIra eva dRSTatvAt karotu nAnyatra tatra, yataH kArya zarIreNa vinA karoti iti naH sAdhyaM tatsvazarIragataM ceti / nAnena kiJcide. tadapi parAvRtam / yadAhuH eke-acetanasya zarIrAderAtmecchAnuvartitvadarzanAt, na cAcetanasya tadicchAnanuvartino'pi prayatnapreryatvaM pari. hAra iti vaktavyam , IzvarasyApi prayatnasadbhAve na kAcit kSatiH / na ca zarIrA'bhAvAt kathaM prayatna iti vaktuM yuktam , zarIrAntarAsbhAve'pi zarIrasya prayatnapreryatvadarzanAm tatkartuH zArIrAbhASAdakRSTotpa. ttiSu sthAvareSvagrahaNaM, na tatrAdarzamena hetoya'micAraH / ye'pi pratyakSAnupalambhasAdhanaM kAryakAraNabhAvamAhuH , teSAmapi kasyacita kAryakAraNabhAvasya tatsAdhanatve, yathA indriyANAmahatasya ca to vinA kAraNatvasiddhiH tathA IzvarasyA'pi, ato na vyAptyabhAvaH / ata evaM na sapratipakSatA'pi, naikasmin sAdhyAnvite hetau sthite tatra dvitIyasyAvakAzaH , vastuno dvairUpyAsambhavAt / nA'pi bAdhaH , abuddhimatkAraNapUrvakatvasya pramANenAgrahaNAt sAdhyA'bhAve hetorabhAvaH svasAdhyabyAptatvAdeva siddhaH / nA'pi dharmyasiddhatA, kAraNasaGghAtasya pRthivyAderbhUtagrAmasya ca. pramANena siddhatvAt , tadAzrayatvena hetoyathA pramANenopalambhaH tathA pUrva pradarzitam / ato'smAdIzvarAbagame na tatsiddhau pramANAbhAvaH / nA'pi hetorvizeSaviruddhatA, For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org lokaviMzikA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir khn tadviruddhatve hetorvizeSaNe'bhyupagamyamAne na kavid heturaviruddho bhavet / prasiddhAnumAne'pi vizeSaviruddhAdInAM sulabhatvAt / yathA'yaM dhUma dahanaM sAdhayati, tathaitaddezAvacchinnavahnayabhAvamapi sAdhayati / nahi pUrva dhUmasyaitaddezAvacchinnena vahninA vyAptiH / evaM kAlAvacchedena hetorviruddhatA vaktavyA / atha dezakAlAdIn vihAya hetorvahnimAtreNa naM viruddhatA vyApteH tarhi tadvat kAryamAtrasya buddhimatkAraNapUrvakatvena vyApteH / yadyapi dRSTAnte'nIzvaro'sarvajJaH kRtrimajJAnasambandhI sazarIraH kSityAdyupaviSTaH kartA tathApi pUrvoktavizeSaNAnAM dharmivizeSarUpANAM vyabhicArAt tadviparyayasAdhakatve'pi na viruddhatA | viruddho hi hetuH sAdhyavipayayakAritvAd bhavati / na caiteSAM sAdhyatA, buddhimatkAraNapUrvakatvamAtrasyAsmAd hetoH sAdhyatveneSTatvAt / yathA ca vizeSaviruddhAdInAmadUSaNatvaM tathA siddhAntamabhyupetya ' tadvirodhI viruddha ' ityatra sUtre nirNItam / itazca etadUSaNaM pUrvasmAd hetoH svasAdhyAsiddhAvuttareNa pUrvasiddhasyaiva sAdhyasya kiM vizeSaH sAdhyate ? uta pUrvahetoH svasAdhyapratibandhaH kriyate ? / na tAvat pUrvI vikalpaH, yadi nAma tatrApareNa hetunA vizeSAdhAnaM kRtaM kintu tAvatA pUrvasya hetoH sAdhyasiddhivighAtaH / yathA kRtakatvena zabdasyAnityatvasiddhau hetvantareNa guNatvasiddhAvapi na pUrvasya kSatiH, tadvadatrApi / athottaro vikalpa:, tathApi svasAdhyasiddhipratibandho vyAptyabhAvapradarzanena kriyate, vyAptyabhAvasya heturUpANAmanyatamAbhAvena / na ca dharmivizeSa viparyayodbhAvanena kasyacidapi rUpasyAbhAvaH kathyate / na heturUpAbhAvAsiddhAvagamakatvam / tatyavizeSaviruddhatAvizeSAstu dharmiNaH svarUpasiddhAgttarakAlaM gramANAntarapratipAdyAH, na tu pUrvahetubalAda For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikara bhyupagamyate tacca pramANAntaramAgamaH pUrvahetoI tvantaraM ca / tacca anvayavyatirekipUrvakakevalavyatirekisajhaM, yathA gandhAzupalabdhyA tatsAdhanakaraNamAtraprasiddhau prasaktatpratiSedhe karaNavizeSasiddhiH kevalavyatirekanimittA, tathehApi kAryatvAd buddhimatkAraNamAtraprasiddhau prasaktapratiSedhAt kAraNavizeSasiddhiH kevalanyalirekinimittA / tathAhi-kAryatvAd buddhimatkAraNamAtrasiddhau prasaktAnAM kRtrimajJAnazarIrasambandhatvAdInAM dharmA pramANAntareNa bAdhopapatto viziSTabuddhimatkAraNasiddheya'tirekabalAditi kecit / anye manyante-yatrAnvayavyatirekiSNA hetorna vizeSasiddhiH, tatra tatpUrvakAt kevalavyatirekiNo vizeSasiddhirbhavalu, yathA prANyAdiSu / yatra tu pUrvasmAd hetorvizeSasiddhau tatra na hetyantarakalpanA nyaayyaa| yathA dhUmasya vahninAnvayavyatirekasiddhAktra deze vadviriti pakSadharmalyabalAt pratipattirnAnvayAva-yatirekAhA, tayohi etaddezAvacchinnena badrinAssambhavAta / yadi vyAptikAle sakalAkSepeNa: taddezasthApyAkSepaH anyathA'tra vyApterasambhavAt tathApi vyAptigrahaNavelAyAM sAmAnyarUpatayAH tadAkSepo, na vizeSarUpeNeti vizeSAvagamo nAndhayavyatirekanimittaH, api tuH pAnadharmatvakRtaH / ata eva pratyutpannAkAraNajanyAM smRtimanumAnamAhuH / pratyutpannaM ca kAraNaM pakSadharmatvameva / tathA kAryatvAderbuddhimalkAraNamAtreNa vyAptisiddhAvapi kAraNavizeSapratipattiH pakSadharmatvasAmarthyAt / ya itthambhUtasya pRthivyAdeH kartA niya-- menA'sau akRtrimajJAnasambandhI zarIrarahitaH sarvajJa eka evaM yadA pakSadharmatvabalAd vizeSasiddhiH , tadA na vizeSaviruddhAdInAmavakAzaH , anya sAmAdapi vizeSasiddhimanye manyante / tathA yathA dhUma For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokapriMzikA mAtrabhya vahimAtreNa vyAptiH, evaM dhUmavizeSamya vadvivizeSeNeti dhUmavizeSapratipattau na vahimAtreNAnvayAnusmRtiH, kintu vadvivizeSeNaiva / evaM viziSTakAryatvadarzanAnna kAraNamAtrAnusmRtiH, kintu tathAvidhakAryavizeSajanakakAraNavizeSAnusmRtiH, tadanusmRtAvatrAnvayasAmarthyAdeva kAraNavizeSapratipattiriti na vizeSaviruddhAvakAzaH / nathA'nyenApi pramANadvayenAbhimatasiddhiH mAdhyate vArtikakRddhiH' yathA mahAbhUtAdi vyaktaM cetanAdhiSThitaM prANinAM sukhaduHkhanimittaM rUpAdimattvAta turyAdivata , tathA pRthivyAdIni mahAbhUtAni buddhimatkAraNAdhiSThitAni svAsu dhAraNAyAsu kriyAma pravartante anityatyAd yAbhyAdivana / aviddhakarNasvAha idaM pramANayamIlitasiddhaye-'dvIndriyaprAyA'mAjhaM matyadhikaraNabhAvApannaM buddhimatkAraNapUrvakaM svArambhakAvayavasanivezaviziSTatvAna ghaTAdivad, vaidhayaMga paramANaba iti / tathA tanubhuvanakaraNopAdAnAni cetanAdhiSThitAni svakAryamArabhante iti prati jAnImahe rUpAdimatvAta , yadyad rUpAdimat tattaccetanAdhiSThitaM svakAryamArabhate yathA tantvAdi, rUpAdimacca tanubhuvanakaraNAdi kAraNam , tammAt cetanAdhiSThitaM svakAryamArabhate / yo'mo cetanaH tanubhuvanakaraNAdaradhiSThAtA ma bhagavAnIzvara ' iti / udyotakararatyAha anumAnamanyadeva-'bhuvanahetavaH pradhAnaparamANvaiSTAH svakAryotpattAvatizayabuddhimantamadhiSThAtAramapekSante, sthitvA pravRttaH , tantuturyAdivat' iti / prazastamatistUdAjahAra anyathaiva-'yathA sarmAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH , uttarakAlaM prabuddhAnAM For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50 lokavizikA pratyarthaniyatatvAd, aprasiddhavAgvyavahArANA kumArANAM gavAdipu pratyarthaniyato vAgvyavahAro yathA mAtrAgupadezapUrvaka iti / yadupadezapUrvakazca sa sargAdau vyavahAraH, sa IzvaraH pralayakAle'pyaluptajJAnAtizaya' iti / tathA paramasAmopeta-paramezvarasAdhikA upalakSaNAna kartRtvasAdhanI ca kArikA gIyate evaM'kAryA''yojanadhRtyAdeH padAt pratyayataH zruteH / / vAkyAt saGkhyAvizeSAJca mAdhyo vizvavidavyayaH // 1 // iti / ___ tatra kArya sakartakaM kAryatvAdityAdyamanumAnam / atra kAryatvAkhyo hetuH, kAlavRtyatyantAbhAvapratiyogitve sati sattvaM pratyakSajanyatvecchAjanyatvAdinA ca sAdhyatvaM adRSTadvArAjanyatvasya vizeSatAsambandhAvacchinnakAraNatApratiyogikasamavAyAvacchinnajanyatvaM vA sAdhyaM anukUlatarkAnavatAra evaM sandigdhopAdhinA vyabhicArasaMzayamyotpAdayituM zakyatvAta / tathA AyojanaM-karma / sargAdyakAlInadvayaNu. kArambhakasaMyogajanakakarma prayatnajanyaM karmanvAd, ammadAdikarmavat / adaSTaM tu nAyojanaM dRSTahetumantarA prayatnajanyakriyAtvamya ca ceSTAtvAnna sopAdhikamidamiti / ghRtezca / yathA brahmANDAdipatanAbhAvaH patanapratibandhakaprayukto, dhRtitvAta , utpatatpatatripatanAbhAvavat tatpatatridhRtatRNAdivadvA / AdizabdAcca nAzAdapi / brahmANDanAzaH prayatnajanyaH nAzatvAna , pATabamAnapaTanAzayaditi / padAcca / tatra padyate-gamyate'neneti padam-vyavahAraH AdhunikavyavahAravat na ca kulAlAdyAH tiSThanti pralaye / pratyayaH-pramA, tato'pi / yathA vedajanyatramA kRtayathArthavAkyArthajJAnajanyA zAbdapramAtvAta , AdhunikavAkyajazAbdapramAvana / zrutiH-vedaH, tammAdapi / yathA beho'saMsArI For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA puruSapraNIto vedatvAditi / Atmatvamya jAtivAdasaMsArivRttitvasiddha siddhatA parabhate'pi sAdhyamya / vAkyAdapi / yathA vedaH pauruSe yo vAkyatvAt , bhAratavat / tathA saGlyAvizeSAt / vizeSatvaM ca dvitvAdigrahaNAn : sA ca dvacaNukAdiparimANajanikA, tasyA api / yathA iyaM saGkhyA buddhijanyA saGkhyAtvAd, asmAdAyapekSAbuddhacajanyatvAna atiriktApekSAbuddhisiddhau tadAzrayatayezvarasiddhaH janyaparimANavAcca dvayagukaparimANabhya saGkhyAjanyatva siddhiH / tadevaM svamatikalpitakalpanAviSamAdhvanInaH sAdhyate yathA tathA sacarAcarasya jagato'sya paramapuruSAdikRtatvaM prakRyudbhavatvaM ca / paraM naitayuktiyuktatAmanveti / kuna ? iti cet , lokasya pradezapracaniSpanna tvAt / yato na tAvat pradezasya bhavatyupAdAnakAramamanyat , pradezatvahAne / brahmaNa upAdAnatA ca jaDatvApatverayuktaina / astyeva satprAdhAnyatA brahmaNi cidAnandaprAdhAnyatAbaditi cet / satyam , paraM bhedakAbhAvAt kathaM bhavetAmanyAnyaprAdhAnyatAgauNatve, spaSTazca viruddhadharmA'bhyupagamo brahmaNi / nimittakAramatApi ca ca tasya yujyate, pradezAnAM svabhAvata evotpAdAdiparyAyayuktatvAt / etacca 'vartata , ityanena dhvanitam / prakRtyudbhavatvaM yuktyatiriktameva / yato nahi guNebhyo dravyotpAdo virahayya pratyakSaviruddhatAbhyupagamaM kalpayituM zakyaH / na cAhaGkArAdibhavati jaDasvarUpAyAH prakRteH, na cAhaGkArAdibhyo bhavadupalabhyate vA kiJcidapi manobuddhIndriyAdi / na ca buddhIndriyAdibhyo bhUtotpattibhavantIti vaktuM zaknoti dhAdivadA myo'pi kadAgrahamantasa / vizvagyApyadAritrya myAJcava / anumAnAni ca paramezvarakRtatvasAdhakAni lokasya sarvANi prAgamihitAni yAni, For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokafifzakA 52 tAni ghaTapaTAdInAM navAnAmapi purANAdibhAvadarzanato 'naikAntikAni aGkurAdInAM cotpatteradhyakSasiddhatvAdakartRkAyA virudvadoSopagatAni | aSTuM tu vaicitryahetutayA samAnakAraNopanipAte 'pi sAdhayituM zakyameva phalavaicitryasya pratyakSasiddhatayA / na cAdRSTaM na svatantra phalamupadadhAti / iishvrsyeveshvrsyaivopkaaritvaaptteH| iSTApattau ca vadha kava aniSTatApattezvApakAra nipunntvaanggiikaarsyaavshyNbhaavaat| bhUyAM saca duHkhino darIdRzyante loke'smin jantavo yataH, tata AyAtyevAnalpapApakAritA tasya / kiJca kiM pApikAM buddhimayaM nirodumalaM na vA ? alaM cet kathaM sA, nAlaM cet, kiM paramaizvaryam, kathaM phalaM dadyAta sarveSAmasuma tAm / vistaratazca prAnte nirAkariSyAmaH zrutiprabhRtyupadarzitapramANapAramArthikArthAnveSaNayA'numAnopadarzitasAdhyaparIkSaNaceti / pradarzanaM cAdhunAsyAbhiyuktakaraNaiH pradarzitatvAta niSedhyatayAR / kathaM nu niSidhyate etat ? na tAvat pratyakSeNa, taddhi satyevopalambhAItve, na cAsti tat, vidhAyakaM ca taditi tvanyadeva | anumAdi ca tadanusAryeveti dvAparayitvA''H ' pramANamitthaM ca vayaNaM tviti / tatra pramIyate saMzayAdivyavacchedena yathAvasthitaM vastvaneneti pramANa- prameyavyavasthApakam kvetyAhu::-' atra ce 'ti / atra- - lokakartRtvAkartRtvanirUpaNe / cakArasya vizeSaNArthatvAd viziSTa yetat yaduta atIndriye vastuni na kramate'dhyakSAdi sparzAdivat kintu vakSyamANameva / payate cAta evAgamasyaivAtIndriyArthanizcaye prAdhAnyam / nanu copapattirakhyavagItA. gIta eva tajjJaptAviti cet / satyam, gIyate paraM tadananusAriNyeva / ata eva va niradeza AgarA ' Agamopapatti sampUrNa dRSTi For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arafafzakA 53 gam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye ' // tathA-' AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / vidhA prakalpayan prajJAM labhate tattvamuttama' || mityA / tadananusAriNyanumA ca ninditA khalu' jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA. prAjJaH kRtaH syAtteSu nizcayaH / ityAdinA / Azritya cAmumevAGgIkAra pratipAdyate - anumAnapradhAnena viSame pathi dhAvatA | andhenAndha vAkRSTau vinipAto na durlabhaH ' // ityAdi / vakSyantyeva cAto vacanapadAt parato'pi tvavyayena nizcayaikahetutAnirNayaM vacanasyaiveti / kiM tadityAhu:-' vacanaM 'sthiti / tatra ucyate atIndriyArthavedibhiH yattadvacanam / sAmAnyazabdatvesyasya prakaraNAbhidheyatAtparyavazenaiva vyutpattiH / yadvA-vacanazabdena sarvajJavacanameva grAhyam, tasyaiva pramAtvAdeze prastAve / yata ucyate dharmamAzritya - ' paralokavidhau mAnaM vacanaM tadatIndriyArthahavyakta ' miti / tuvadhAraNArtha: / abadhArayantyanena pravRttinivRttikAraNatAM yathA'nyatra etanmUlAM zAstrakArAH tathA'tIndriyArthatvAdasyAgamamUlatAmeva / yata ucyate-' yasmAt prava kaM bhuvi nivarttakaM cAntarAtmano vacanaM dharmazcaitatsaMstha' [ poDazake ] ityAdi / nanu tarhi sarvepyAstikAH svasvAbhimatAgamAnusAriNa iti sarveSAmapyArAdhakatA bhavantI svIkAryaiva, prastutaM lokavidhAtRtvamapIvarasya niSidhyamAnaM nAJcatyevaucitipadavImAgamapratipAditatvAt, na syAccaivaM samyaktvetarayorvizeSa iti cet / satyam, vacanasya kevalasyaiva yadi taM syAt prAmANyaM syAdevaivam paraM na tattathA, kintu vItarAgasya bhagavataH iti darzitameva ca vyutpattAvevedam / idamevAtIndriyArtha hagavyaktaM maunIndraM netaradityatra kA prameti ceta, " For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA hitopadaMza mumukSusatsAdhuparigraha-pUrvAparavirodharAhityAdeH mutarAM nirNIyamAnatvAdasya sarvajJapraNItatAyAH / itareSAM tu hiMsAdyasatkarmapathopadeza-nRzaMsadurbuddhiparigraha-sAyudhAdikalaGkAGkitatanuproktatvAdinA na tathAtvam / tathAtvaM teSAM kathamiti tvanyadeva / dRSTaSTAviruddhaM ca vacanaM prAmANikamAgamavyapadezyamiti niSkarSaH / yadvA-tuzabdo'. pyarthaH / tathA ca yathAnumAnamatra mAnaM lokA'nAditve'stikAyarUpasvAttasya, tathA vacanamapItyarthaH-- atra prathamaM tAvat paJcAstikAyAtmakatvaM sisAdhayiSavo'bhiyuktA astikAyapaznakaM salakSaNaM darzayanti-- dhammAdhammAgAsA gai-Thii-avagAhalakkhaNA gA / jIvA uvaogajuyA muttA puNa puggalA NeyA // 2 // tatra 'dhRt sthAne ' iti taudAdiko dhAtuH / tasmAd dhArayate -sthApayati gatipariNatAn jIvapudgalAn gatisAhAyyavidhAnaneti NyantAt kartari ' artIristusuhumghRzakSiH' [338] ityAdinA me dharma iti / tathA astayaH-pradezAmteSAM kAya:-samUho'stikAyo, dharmazcAsAvastikAyazca dharmAstikAya ityarthaH / svabhAvato gatipariNatA hi jIvapudgalAH, tA~stathA pravRttau karoti sAhAyyakameSa iti / nahi asau balAtkAreNa gamayati, kintu mInAnivodakaM kevalaM vidhatte sAhAyyamiti nA'sya sarva (loka) byApitve sarvadA gatipariNatatvaM jIvapudgalayoH / nahi mInA api preryante pAnIyapUreNa, kintu sAhAkhyameva kriyate tena gadgato, tathA'trApIti na kadAgrahmahilajanacacUpravezo'tra / For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavi zikA etenAnavabudhya lezato'pyanyadIyaM mantavyaM vikalacetanA iva kevalaM khaNDanamaNDanabaddhaparikarA mithyAtvamadonmattatAcchAditavivekavilocanA Acakhyujainamantavyoddezena dharmAstikAyalakSaNaM govi. ndAcArya-vAcaspatyA-''nandagiryAdayo gehenardino yathA, tathAmantavyAbhAvAdeva nirastAH sudUrataraM nItimArgadUravartinaste / yathodAhata. vantaH zArIrikabhASyavRttI svasvavihitAyAmandhitadhiyo dvitIyAdhyAya-dvitIyapAda-paSThAdhikaraNIyatrayastriMzatkasUtravyAkhyAyAM-samyakpravRttyanumeyo dharma iti govindAcAryAH, dharmAstikAyapravRttyanumeya iti vAcampatayaH , tathA dharmAstikAyaH samyakpravRttyanumeyaH zAstrIyabAhyapravRttyAntaro'pUrvAkhyo dharmo'numIyate iti prAhurAnandagirayazca / na cataravabuddhaM lakSaNaM jainamatA''matam / dharmAstikAyAnavabodhe'pi ca na nyAyAnuyAyinAmanusRto mArgaH , kathamanyathA vyAkhyAyeranevam / nanu dharmAstikAyo'stu pUrvoktarUpaH, paraM kiM mAnaM tatreti / mukhyata Agama evaM mAnam / nahi tAdRze'rthe kramate'rvAgdRzAM matiH / anumIyate cAnumAne yathA-sanimittatA jIvapudgalAnAM gatiH, gativAjalanimittakamInagativat / arthApattirapi bhavatyevaitatsAdhikA yato na cena syAddharmAstikAyo na bhaved dRzyamAnaH skandhAdibhAvaH , anantatvenA''kAzasya viprakIryamANadhAnyapuJjavad, viprakIrNatAbhAvena saMyogAbhAvAta, saMyoge ca satyeva skandhatA, satyAmeva ca skandhatAyAM pratyakSatA / nahi bhavati paramANurarvAgrahazAM gocaro'kSNaH / na ca jIvAnAmapi sammelo, yadi na syAlloke yattAkArako dharmaH / ata evocyate anyatra-jIvAnAM pudgalAnAM ca gatyupaSTambhakAraNaM dharmAsikAyo, jJAnamya dIpazcakSuSmato yathetyuditvApi tamhA dhammAdhammA For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 56 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA " logapariccheyakAriNo jutte 'tyAdi / amUrtazcAsau niSkriya eva ca / anyathA tasyA'pyaparasAhAyyakArakasvIkArApatteH bhaveca loke tacchranyo'pi bhAgaH / tathAsati tasya lokatvAbhAvenAniyato vibhAgaH syAd lokAkhyaH | sAvayavazcAyaM pratiniyamitapradezeSvAkAzasya viziSTa kriyAnivarttanAt / na cAvacchedakatA niravayave paramANoriva sambhavati, avayavArabdhatvalakSaNasAvayavatvabhAvAn / niravayavatvaM cedupacaritaM tatra vAstavaM vihAya svarUpaM tattvAkhyAnopayogIti / tathA ca yuktA evAsaGkhyA evaM pradezalakSaNA avayavAH / tasyAnantatve AkAzavantadavayavAnAM tadaGgIkAravaiyarthyApatteH / sahakhyAtatve ca na syAt pAramArthikI kalpanAMzAnAM na bhaveccAsaGakhyAtapradezaparimANalokasamapra pradezavyApitA / ? tathA dhamma 'ti / dharmasya - proktasvarUpasya dharmAstikAyasya vipakSaisaH / vipakSatA ca sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthitau sAhAyyakArakatvAt, nidAghataptapAnthAnAmagacchAyAvat / nahi sA prerayati tAn, kintu sAhAyyaM vidhatte / na cAnimittA gativat sthitirapi bhavatItyAvazyakI kalpanA'dharmastikAyasyApIti na dharmAstikAyasAhAyyAbhAvamAtreNa tadvaiyarthyam / kathamanyathA puNyAbhAvamAtratA pApasya, puNyasya vA pApAbhAvamAtratA na syAt ? / jIvapuGgalAnAM pariNAmavizeSa eva ca sthitiH na gatyabhAvarUpeti vAstavI bhinnatAsdharmAstikAyasya / anenApyapAstA eva te, ye anyathApralApino vAvadUkAH khaNDanagrahagrahilA ya AhuH evamatrApi - 'yat urdhvaga manazIlasya jIvasya dehe sthitiheturadharma iti, urdhvagamanazIlo jIvasvasya devasthAnenAdharmo'numIyate ' iti ca / etadvayabhAvAbhAva " For Private And Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA kRtava hi lokAloketi vyavasthA'bhyupagantavyA / lokazabdasya zuddhacAcyatvAta savipakSatvAnvayAt jIvavat 'logatthatti vivakkho zuddhattapao ghaDamsa aghaDovve 'tyAdi pratipAditameva pUrvapuruSaprantheSu, samAnayogatvAna dharmAstikAyena samAna eveti / na cA''gamikamarthamAgamenaiva prajJApayeta matimA~zcata myAdAgavaka * Agame a Agamio'tti vAdIndravacanAd, Agamikameva ca dharmAdharmAstikAyayugmanirUpaNam / tadarthameva cAdAvabhihitaM pUjya:-'pamANamitvaM ca bayaNaM'viti / tannAtra yuktA yuktiprayuktiH, tasyA hetukavAdArthe eva yogyasvAda, anyathA 'siddhanavirAhao anno 'ttivacanAd nirAdhakalApatteriti vAcyam / yugmasyaitasya sarvathA''samikatvAbhAvAt , kathamanyathA dharmAdharmAgamUrtadravyaprazna maTTakaH adhipAragatadezaprabham AgamarUpAptavacanaprAmANyakhyApanAya udAharan gandhapudgaladRSTAntamanumAnapramANakhyApakamudAhariSyan / na ca pUjyA api sarvathA''gamiktvamasyodAjahaH / kintu tadupagRhItamevAnumAnaprathanaM prathanIyamatra vuddhiprathAvadbhiriti jJApayAzcakaH / satyameva caitan / yato'GgIkRtyA''gamoditaM gatyAdi. sAhAyyakAritvaM tasya nimittakAraNatA sAdhyate gatisthityoH, anyathara bhaviSyati kiJcidityeva paryavasAnaM syAd / yadvA-dharmAdharmayugalamya sAvayavatvAdAveva kevalamAgamikatvam / tadapi cA'trAvekSaNIyamiti siddhAntasAdhyatA svIkRtA sUricayaH / yathocuH siddhasenagaNipAdAH'aItprokteSu jIvAdiSvartheSu yathA''tmalokAkAzatulyapradezau gatisthitihen jIvapudgalAnAM dharmAdharmAvapekSAkAraNamityevamAdiH / anekapadArtho'tyantasUkSmasteSu / atyanta grahaNAda liGgA'gamyeSu, yataH paramANavaH sUkSmAzrAtIndriyAca nathApi liGgana kAryeNAvagamyante, For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA naivaM saGkhyayapradezAdaya ityatyantasUkSmAH samullazitacakSurAdiviSayabhAvAH / kevalA''gamagrAhyeSu iti tathA atha AgamaparicchedyaSu prajJApanIyevartheSu yaH saMzayo bhavati-evaM myAdasaGkhyeyapradeza AtmA athaniSpradezo niravayavatvAnnavaM syAditi ityaadi| gaNirAjapAdAH spaSTamatra spaSTayanti-AgamagamyatvamasakhyapradezatvAdInAmAtmAdInAM na tu dharmAdharmAdisadbhAvasya / vyAkhyAprajJaptau maTTakazramaNopAsakA''khyAnamapi tathaivAkhyAnasamIcInatAmAkhyAti / na cAsatyaH so'rthaH, bhagavatA prazaMsitatvAd, vistarArthinA sa evAlApako'nuprekSyaH / ata eva ca nyAyAcAryacaraNA api nyAyAloke proktayugmamiddhaye nyAyapathamitAmazithiyana / atra ca pradezasakhyAparimANopayogavaiziprathAd Agamo'grataH kRtaH, tAvanmAtreNa na kevalA''gamikatA' nayoH, sadbhAvapratipattAvapi svIkatavyA / tadarthameva ca tuzabdamyApyarthatAmAzritya vyAkhyAtaM prAga dvitIyavyAkhyayetyalaM vistareNa / tathA 'AgAsa 'tti / tatra kAza dIptau' iti bhauvAditaH (ka)tammAd vyaJjanAntAd : / 5-3-132 ] iti karaNAdhAre ani AkAza iti nAmnyevam / anyathA tu 'bhAvAkoMH ' [5-3-18 ] iti ghana adhikaraNe ubhayathApi / Ai-maryAdayA svasvabhAvAparityAgena kAzante-zobhante dharmAdharmAdayo'smin ityAkAza AkAzaM vA / kAzante ca dharmAdharmAdayo'trAvagADhA apyanAdikAlAna mvasvabhAvAparityAgena / 'lokAkAze'vagAhaH dharmAdharmayoH kRtsne [tattvArtha] iti paramapuruSavacanAd dharmAdharmayorapyavagADhatve lokA. kAzapradezeSvabhizajhyA na viruddhtaa| siddhizcAsya 'iha pakSI 'ni pratItibalAt / udyotAdInAM ca parAvaya'mAnanvAd bhUmigRhAdAvapi For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA antarAle'pi vyapadizyate iti / na ca vinA''dhAramAdheyam / tathA paramANuprabhRtInAmanantANuskandhAnAmavazyamAdhAro'nveSaNIyaH, sa evAkAzaH / na ca tasyApyanyo'stvAdhAraH, 'ihAkAza 'miti vyapar3hezAt / tasyAvaraNA'bhAvamAtrArthatvAt / nahi AvaraNAbhAva AkAzaH, abhAvastharUpApatteH , kintu pratham dravyameva / na ca tasyAdhAro'nyaH pradIpaprakAzakatAvata svaparAdhAratvAt / na cAnyeSAmevAstu svAdhArasvam , parimitAnAM teSAM tathAbhAvAbhAvAna / na cehAkAmiti bhavati prAmANikollekhaH , tadvyamAzritya mUrtAnAM ca naiva bhavati kathananApi svAdhAratA / na dharmAdInAM tathAbhAvo bhavatu, teSAmAkAzavijheSAvacchedakatvenaiva siddharupayogasya, gatisthityupagrahakarA evaite / siddha eva cAbakAze lokavibhAjakadharmAderupayogaH / teSAM cAvagAhopaSTambhakatve ca sarvavyApitAyAM punaravacchedakamavalokanIyamanyat / na ca binA bhedaM vaicitryamupapadyate / na ca vibhAjaka jIvapuralayorgatisthitiniyamaH / na cA'loke nAvagAhadAt vidyate AkAzamiti, yAvadvazApitvAt tasya, tatsvabhAvatvAcca tasya sAvaya ca tata , ghaTapaTAyavacchedakatvAbhAvAdanyathA / na ca kathaM niraMzasya paramANorastyeva paDadigavacchedakatA ?, sparzanayaiba tathAvacchedakatara yatastasya, na tvAdhArApekSayA / baTAderacarachedakatA tvAdhArApekSayevo pasthApyate / atra dvividhatve'pyasya lokAlokarUpatvena na so'tra niharUpayiSitaH, AkAzamAtratvenaiva prastutaprasaGgAta, paraM lokAkAzatvaM tasyaiva, yatrAvagAhante dharmAdharmajIvapudralAH / kevala AkAzazcAlokaH / na ca naiva sa, lokasya savipakSatvAcchuddhapadatvena ghaTavat / na ca paTAdi tat , tasya lokarUpatvena tadbhinnatvAbhAvAt / For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA ___anena ye pralepurmithyAtvAdhmAtAtmAno nirvivakazekharA govindAyAya-vAcaspatimizrA-''nandagiryAdayoM jainamantavyAdhikAre yat"AvaraNAbhAva AkAza ityarthaH, AkAzAstikAyo dvividho lokAkAzaH sAMsArikA, alokAkAzo muktAzraya iti / tathA AkAzAstikAyo dvedhA lokAkAzo'lokAkAzazvaH / tatroparyupari sthitAnA lokAnAmantavartI lokAkAzaH, teSAmupari mokSasthAnamalokAMkAzaH , tatra hi na lokAH santi tathaika AkAzAstikAyastvAvaraNAbhAvaH / AkAzAstikAyo dvedhA-laukikAkAzo'laukikAkArAzca lokAnAmantarvartI lokAkAzaH tadupari mokSasthAnamalokAkAzaH' iti / te sarve nirastA anabhyupagatopAlambhakAH / anabhyupagamazcaka * ajIkkAyA dharmAdharmAkAzapudgalA iti 'lokAkAze'gAhaH' 'dharmAdharmayoH kRtsne 'ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnA 'asakhyeyabhAgAdiSu javAnA miti 'kRtsnakarmaviyogo mokSaH tadanantaramUrdhvaM gacchatyA''lokAntAna tattvA0] / 'lokAntAdapi na paraM plavaka ivopamahAbhAvAt / siddhasyovaM muktasyA''lokAntAd gatirbhavati / / siddhikSatre vimale janmajarAmaraNaroganirmuktaH / lokAgragataH siddhapati sAkAreNopayogena' | ' iha boMdi caitA NaM tattha gaMpUNa sijhai / tiyaloyamatthayatthA siddhA saraNaM suhapasattha // ityAdhanalpasthalIyAtiprasiddhajainAgamA'nAlokamUlakalpitasvarUpaviruddhatamasvarUpapradarzakajainAgamasadbhAvAt / eSaiva ca teSAM madAndhatA'nUnA, yadanAkalaNyaivAparamatamImAMsitamAkhyAnti vivekamArgamatikramya, ityalamaparabuddhitucchatAdarzanana : arthateSAM dharmAdharmAkAzAnA lakSaNAni kAvyaliGgApekSayA tadaGgIkArahaMta na didarzayiSanta AcakhyuH-'gai-Tira-avagAhala karatrANA For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokiizakA gati / tatra gamanaM gatiH-jIvasya pudgalasya jIvAnAM pudgalAnAM ghA dezAntaraprAptiH / etacaM calanakriyAmAtropalakSaNam , tena zvAsozvAsavicArAdInAmapi grahe na kSatiH / teSAmapi gatyupaSTammakopaSTabhyatvAsAyAta / tathA sthAnamavasthAnaM sthiratayA sthitiHpariNAmadhizeSaH / na cAbhAvarUpataivA'stu, gatinivRttirUpatvAttasyA maunakSamAdivat / tasyAH pariNAmAntaratvAdeva / ata evAvatibThate ityAdiprayogAH kriyAprAdhAnyena gIyamAnAH saGgacchante / anyathA tvabhAvatvAttadasaGgateH / kAyanirodhAdInAmupalakSaNaM catat / tathA avagAhanamavagAho-vyApanaM vyAyAvasthAnaM vA / pazcAd dvandvastrayANAM gatyAdInAm / te lakSaNAni lakSyante-atIndriyA api jJAyante amUrtatve samAne'pyavacchidyante vA'neneti lakSaNam / dharmAstikAthAdyA hi gatyAdibhiH tatkAryabhUtairevAvagamyante iti gatyAdInAM lakSaNatvaM yathArthameva / yadvA-gatisthityaSagAhazabdena padaikadeze padasamudAyopacAraM kRtvA gatyupagrahaH sthityupagraho'vagAhopagraha ityAkhyeyam / tathA ca gatisthityavagAhopagrahAH lakSaNaMsvarUpaM yeSAM te tathA / ke te ? ityAhuH- ete' iti / samIpataranirdiSTA dharmAdharmAkAzAH / yadvA-prathamamadhyAhArya vyAkhyeyaM yathAtrayo'stikAyAH dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyazceti santi / trayANAmAdau pAThastvAryakramaprAmANyAt lokavibhAgakAritvAvagAhadAtRtvena paramopagrahakAritvena ca / yadvA-niSkiyatvaikadravyasvAdinA'lpavaktavyAt sUcikaTAhanyAyenAdau niradezi / kIdRzaste ? ityAhuH-'gatisthityavagAhalakSaNA ete' iti / tathA ca na ekasminneva vAkye kathaM samIpataravAcinaitadA nirdeza ityAzaGkanIyam / For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokarvizikA anena cAsAdhAraNatA pratyekamya prAduSkRtA paramapUjyaiH / nAnyo dharmAstikAyAd gatyupagrahavidhAtA tathA sthityavagAhayoradharmAkAzA bhyAmapIti / trayANAmapi caiSAmekaikadravyatvameka eva dharmAstikAyaH / evamadharmAkAzAvapi / nanvAkhyAyi lokAlokabhedena dvividhatA''kAzasya, tat kiM vismRtyocyate-eka AkAzaH ? iti / satyam , dvividha AkhyAyyAkAzaH , paraM svabhAvabhede na tad dvavidhyaM, kintu aupAdhikam / upAdhizca dharmAdharmAsubhRtpudgalasahacArAsahacAralakSaNaH / nanu kathamekadravyatvaM teSAmiti cet / samuditapariNAmAd / ata evaM caiteSAM skandhatvamapyucyate kacit / yattu skandati -zuSyatyapacayataH, dadhAti ca-puSyati svAvayavopacayata iti nirukteH pudgalasyaivAniyatapradezaparimANatvAt skandhatA yuktA, na tu dharmAdharmAkAzajIvAnAM, teSAM niyatapradezaparimANatvena zoSapoSAnupapattarityAha khaNDanamAtra baddhabuddhiH / tattasya tathAsvabhAvamAkarSyApakarNanIyameva sadbhiH / skandergatyarthasya dadhAterdhAraNArthasyApi vAcakatvAt / gatyarthAnAM ca jJAnaprAptivyAptyarthatvaM vaiyAkaraNasamayasiddhatvameva / vyApnoti dhArayati ceti skandha ityapi vyutpAdayituM zakyatvAt / skandhatAvyapadezazcaikadravyapariNatimattayA ekadravyatvajJApanAya / kathamanyathA asaGkhyo'saGkhyA'nantA'sayapradezAnAM dharmAdharmAkAzAsubhRtAM syAdasamuditAnAmekadravyateti / jIvAzca yadyapyanantA eva, tathApi pratijIvamasakhyeyAH pradezA iti pratijIvamekaikadravyateti nAnantatvena viruddhtaa| pudgalAnAM na niyataM pradezaparimANaM, cayApacayabhAvAditi naite ihAdhikRtAH / vakSyanti cAnekadravyatayA jIvAn pudgalA~zca pUjyA: svayameva purataH / triSvapyeteSu maGgalArthatayA''do dharmAstikAyamya, tadviparItatayA'nanta For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arafafrat 63 ramadharmAstikAyasya, ubhayAdhAratvAca prAnte AkAzamyopanyAsa iti kecit / anye tu dharmAstikAyasya prazasta vicArApahakopagrahakAri tvenAdau viparyayAt prAptasthitikAritvarUpopaSTambhAdadharmasya tata AkAzamya tvagAnopagrAhakatvena sAmAnyopagrahAdanta iti procuH / ' atha caturthamastikAyaM nirUpayanta Ahu:-' jIvA ucaogajuyA ' iti / tatrA'jI vipurjIvanti jIviSyanti ceti jIvAH - asumantaH / vipratipadyante kecidetatprAmANye'pi / yadyapyasyanAtmagrahAM svAnubhavasiddhamapratyayagocaraM tata tannirAsAyocuH- upayogayutA ' iti / tatra upayujyate - sAmAnyavizeSAnyataraprAdhAnyena artho'vabuddhayate anenetyupayogaH 'vyaJjanAntAd iti puMnAmni ghaJa jJAnadarzana yugalavyApyo dharmavizeSaH / tathA copayogo jJAnadarzane cetyaSTadhAtmanirU paNamapi saGgacchate / eSa eva ca cetanAzabdavAcyaH, lakSaNaM caiSa eva jIvasya yadudAhRtam -' upayogo lakSaNa 'miti / tena yutAH - saGgatA upayogayutAH / yuktatvaM copayogena dravyaguNayoH kathaJcidbhedAbhedavAdenaiva maGgateH / yato dravyaM na guNaH, na vA guNo dravyam, na ca pRthaguNAH, nirguNaM vA dravyam / tato bhedAbheda eva nyAyyaH / nanu ca kimiti yuktatvaparyantAnudhAvanamiti cet / parapratyavabodhAya nAnyasmai / pratibodhayanti cAnenaivamaparAn yathA cetanA na pramANaviSayAtItA / na ca sA'nyasya, jIvAnAmeva tadyutatvAt / tata upayogAparAbhidhAnacetanAyAH pratyakSeNa jIvo'pi pratyakSasamadhigamyatayA svakArya iti / evaM cAtra jIvasiddhirupayogasyAnanyasAdhAraNatayA darzitA / tadarthameva copayogameva lakSaNatayA svarUpAntargataM darzitavantaH pUjyAH / yathAvalakSaNaM tu tasyAviSkRtamanyatraivaM For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 64 lokaviMzikA yathA - ' jIvo aNAiniNo'mutto pariNAmI jANao kattA / micchattAdikayas ya Niyakammaphalassa bhottA tu ' // 1 // na caitat kevalaM vAmAtraM nyagAdi, sapUrvapakSamupanyasya paryanuyogaM siddhAntitameva / tadyathA www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - ' jIvo u Natthi keI paJcakkhaM govalabbhati jamhA | gaya paracakakhAdaNNaM pamANamatthitti maNNaMti ||1|| aNumANamappamANaM aNumANaviruddhamAdivosAo | AgamapamuhesuM puNa savveviNa maMgayA pAye || 2 || atrAdizabdena iSTavighAtakaviruddhavyabhicAritvasAmAnyavizeSobhayAnyatamAviSayatvAdigrahaH / tA kahamAgamapamuhA hoMti pamANA nu NajjatI kaha ya / eyaM ettha pamANaM na pamANamidaM tu vattavyaM || 3 || ( eyaMta pramANamittha battavvaM ti vA ) || 3 || jo paDiseheti siyA sa eva jIvo Na juttameyaM pi / natthi paralogagAmI bhaNimo jaM na uNa eso vi || 4 || asthi paDigo iha ceyaNNavisiTakAyametto u| pR0 dANAdiphalAbhAvA so asthi, u0- saMgata miNapi ||4|| puTTho keNai bhoto devo nasthiti koi so Aha / kiM dhammio gato tA vADIe aNeNa jaM tujhaM ||5|| siya jAIsaraNAo thaNAhilAsAu ceva asthitti | jAIsaraNamasiddhaM bhUyasahAvA itaraMpi || 6 || citto bhUyasahAvo eyAo caiva lAbhaharaNAI | siddhatti natthi jIvo tamhA para logagAmI tu // 7 // AcAryAH - bhaNNai na juttameyaM paccakvaM novala bhai jamuttaM / jamhA avaggahAdI haMdi sasaMveyaNapasiddhA ||8|| jaM jAyaI satI me For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA utpanna mihAmi NIlavinnANaM / iyamaNaNubhUyavisayA jujjai nAippamaMgAo / / 9 / / mamA''sId vijJAnamityanena buddheH parokSatA nirastA, svasaMviditatvAbhAvApatteH / AtmAdhikaraNoddazena ca buddhirardhajJAnanimittA indriyArthaliGgA manoliGgA vA neti vyaJjayAJcakaH , buddhijJAnayorabhedAdindriyArthayorbuddhivyabhicAritvAAgapajjJAnAnutpattiliGgatvAcca / nirantaM ca jJAnamya jJAnAntaravedyatvam , IzvarajJAnasyA'tathAtvAta , prabhApatipradIpayoriva ca samAnasvabhAvatve'pi bhavatyeva prakAzyatAtAratamyam / na cottarakAlajJAnena prAgajJAnasya pratItiH saMvedyate / dhammA avaggahAdI dhammI etesi jo sa jIvo u / tappaccakhattagao paccakkho ceva so asthi // 10 // ahamitipratyayasya bhUtAnAlambanatvAd AtmanaH pratyakSatA, antarmukhAvabhAsakatvAd AtmAvalambanatA'haMpratyayasya / sadA'haMpratyayata AtmAgrahaNaM ca sakarmatvAna pratyakSIbhUteSu bhUteSu vipratipattisadbhAvAnnAtmapratyakSamya bAdho vipratipattaH / na cAhaM gaura ityAdivyabhicAryahaMpratyayasaddhAvAnna gamako nAyamiti, anyeSAmadhyadhyakSANAmavyavahartRtvApatteH / vyabhicAritA cAsya guru me zarIramiti bhedavat pratyakSAt / pU0-bhUtehiM ceyaNaM kAyAgArAdi prinnhito| tavbhAve bhAvAo majjaMgehiM va mayasattI / / 11 / / sati taMmi sasaMveyaNarUve kinnovavajjatI ettha / dhammIvi bhUyasamudayamitto jaM to kahaM asthi // 12 // ___ A-jai tAva mataM dhammo ceyaNNaM kaha Na asthi to AyA / anneSa'NumaveNaM imassa jaM dhammiNA kajjaM // 13 // kAryatvamiti kheyamatra, bhAvapradhAnanirdezAna / yuktamiti tvadhyAhAryam / For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA bohasahAvamamuttaM visayapariccheyagaM ca ceyaNaM / vivarIyamahA vANi ya bhUyANi jagappasiddhANi ||14|| tA dhammammibhAvo kahametesiM tahasuvagame ya / aNurUvattAbhAve kAThiNNajalANa ki na bhave ? // 15 // tamhA Na bhUyadhammo ceyaNaM No ya tassamudayassa / patteyamabhAvAo AyA paraloyagAmi vya / / 16 / / tA jijai tehi kaha teNaM vA tayaMti ciMtamiNaM / dhammaMtaravittIe tu siddhaM jIvamsa asthittaM // 17 // taddhammana vi sayA'visesabhAveNa kaha Nu abhivttii| Na hi kAThiNNAdIyA kesiMci kayAi vajjaMti / / 18 / / vyajyanteabhivyaktIkriyante / Na ya tassa nahA gamaNaM dilosuvi saMsao ya kasiMci / NIlAditullatA vi hu patteyamadiThio'juttA / / 19 / / tathA gamanaM-nizcaya iti / dRSTeSu bhUteSu saMzayazca yataH / / ___ tabbhAvammi vi kaha bhiSaNavatthudhammattaNeNa pragataM / cayannassiyaresiM gatte kaha va NAgataM // 20 // ekatvamahamiti / nAnAtvaM bhUtAnAM pRthvItvAdineti / __ bhinnAbhipAyANa ya dehami tahA kahaM avatthANaM / sayaliMdiovalaMbho tao satI tesu so Nu kahaM // 21 // bhinnabhinnacaitanyAnAM bhUnAnAmiti pRthaktve'pi saMhato pazcaviSayasaGkalanAtmikA smRtirekakatakA ceti naitAgmaM syAd bhautikadarzane / - nahi bhinne ceyapaNe AsannANa vi miho vibhinnANaM / bhAvesu nANamegaM logammi satI ya tappabhavA / / 22 / / garbhasthajJAnAsmRtizca mAtuH pramANasiddhetyudAhAryam / For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA siya saMdhANaM va tayaM samudayadhammo ma taMpi patteyaM / egalaiNAsaMtaM tadaNNabhAvappasaMgAo // 233 nApi ca aNvAdI asat sthaulya paramANUnAmeva saMyogavazena tathAbhAvAt / sarvathotpattau cAsataH pazcamabhUtamapyutpadyateti prasaGgaH / ___ jaba saMtaM uvaladdhI ki no pudhvaMpi oghao asthi 3 Na ya evaM Jcalabhai patnayaM tesu ceyaNmaM // 23 // sAmAnyena dhAtakIpuSpokAdiSu bhramijananatRSNAzAntiprabhRtirastyevetti bhUteSu ca neSu na pratyekaM caitanyavattvamiti / ____ aha nassesa sahAvo samudayadhammA tadA ya hoitti / pattayaM caM asaMte na jIvabhAvo ti vAmoho // 24 // tasya-caitanyasyeti / sadaiva-samuditapariNAma eveti / pratyeka bhUteSvasatve caitanyasyeti / vyAmugdhatA cAsata utpAdAGgIkArAva kUTasvabhAvakalpanAnna pratyakSetaraameyasvIkArAJceti / aha dhammI tatsaMtarasiddhI abbhuvagammi ya pdoso| dhaNimittamA tu bheyA Na bhUehiM taduppattI 125 / / caitanyaM dharmIti, kAyAkArapariNAmo'pi ca bhUtAnAM sarvatra bhAvAta teSAmatiriktAbhAvAta sarvadA sattvAsasvApattezca na bhUtamAtrabhavo vastvantarasamutyo nirhetuko'bhyupagantuM yukta iti / jaM kAraNANurUvaM kajja bhUyANamaNagurUvaM ca / ceyaNNaM bhaNiyamiNaM siya saMgasarehi vabhicAro // 26 // syAdityAdi / kAraNAnurUpakAyotpAdaniyame vyabhicAraM zaGkate / vijAtIyakAryotpAdazca zrRGgAccharasya, sUkSmApradezaparamANubhyo ghaTasya, dravyAt paryAyasya cotpatteH na kathananApyasiddha iti / For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 68 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA A0 - saMgapi bhUyasamudayarUvaM haMdi usarovi taha caitra / iya aNuruvataM ciya bhede tattaMtarAvatI ||27|| kAraNakAryayorbhede - velakSaNye sarvathAghaTAdInAM tatvAntaratayA'bhyupagamApattiH / siya vaicittaM diTTha sahAvabheeNa bhuuykjjaannN| ceyaNNassa vi evaM takajattaMmi kimajuttaM ||28|| zaityadAhakatvAdInAM ghaTapaTAdInAM veti / evaM vilakSaNakAryotpAdAvirodhe iti / jamakhilatakajjANaM vilakkhaNaM savvahA amuttAdi / tassAhavvaMmi kimiha kosapANaM viNA mANaM ||29|| vilakSaNatAsadbhAve'pi nAmRtaM mUrttAnmUrttabhyo vA 'nAmUrtI mUrttatAM yAti mUrttasyAmUrttatA na ca' ityAdivacanAt / caitanyaM tvevaMvidhameveti / aprItyAderapi caitanyavikAropalabdherna jvarAdestaddhetutA, anyathA zokAderdehavikAropalaH kAyasya caitanyakAryatApyanivAritaprasareva syAt / asatkAyatpAdazca naivANuSvapi svasparzanAdyapekSayA sAvayavatvAt mUrttatvAdisambhavAcca yuktiyuktaH / paryAyA api ca na sarvathA dravyavilakSaNA na vA sarvathA'sataH pUrvaparyAyaparAvRtyaiva tadutpAdAt adalasya paryAyasyaivAbhAvAt / tata evocyate-' davvaM pajjavavijuyaM davvavijuttA ya pajjavA Natthi 'ti / tadbhAvamaya bhAvo na parAsuraceyaNo jao kAo / dIsai na tattha vAU sati susire so kaha na hojjA ||30|| kAyAkAraprANA pAnAdisadbhAve caitanyabhAva iti / Naya taM kavi dIsaha (pU0) pANApANUNabhAvao jo ce A0-No jIvAbhAvAo kimettha mANaMti vattavvaM ||31|| prANApA api kAyAkArakRtA evAtmanobhinnasya karturanaGgIkArAt / For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA - pU0-teyAbhAvAto Na taM (A0-) uvaNIte taMmi pAvatI bhAvo / pU0-aha so visiTThago cciya (A0-) vaisiTThaM kiMkayaM tassa // 32 / / pU0-aha nu sahAvakayaM ciya (A0-) Na pamANamihAvi sAhagaM kiMci / appataraM dIsijjA tadabhAve sesabhAvAo / / 33 / / sarveSAM cetanotpAdakatvAbhyupagamAdevamupAlambhaH / tattvatastu koSNagomayAdijvalanasaMsarge'pyanupalambhAdAtmakRtameva vaiziSTayamApAdyate / ___ taha puDhavAdisamudayA ki kuzalakayA Na hoi ceyaNNaM / savvattha aviseseNaM jattaNa vi kIramANaM tu // 34 // kuzaleti bhUtaparimANopAdAnatvajJApanAya / sarvatreti dezakAlavizeSahetutvocchedAya / avizeSeNeti tu saMsthAnAdisAdRzyAya / yatneneti cetaravighnanirAsAyodAjahaH puujyaaH| - pU0-NasthitthI-kucchisamaM tassamudAyassa ThANamagaMti / A0-- evubbhiyapamuhANaM pAvai NaNu ceyaNAbhAvo // 35 / / pU0-aha tamvihapariNAmo Natthi (A0-) Na jIvotti nicchao keNa / pU0-ceyabNAbhAveNaM (A0-) jIvAbhAvevi so tullo // 36 // madazakteraniyatatAvaccetanAnutpAdamAzaGkyocuH... Na ya iha majjaMgANaM na hoi avisesao u mayatti / jaM kusalaniuttANaM nAyANugayaM na teNedaM / / 37 / / dvau nau prakRti gamayata iti na na ceti / mUrkhakRtau na syAttathAtvamiti kuzaleti / idamityArekaNam / anvayavyApti vyabhicArya vyatirekaM tathAkartumAhuH- tadabhAvammi ya bhAvo siddho mottesu mokkhavAINaM / AgamapAmaNNAo jaha taha uvariM phuDaM vocchaM // 38 // muktinirUpaNAvasare vakSyamANatvAduparIti / For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavi zikA pU0-savvesi tao'siddho ato asiddhotti (A.)-nulmevedaM / bhUpahiM ceyaNNaM jAyai vibuhANa jamasiddhaM // 39 / / Na ya majjaMgehi iha madasattI jujjaI viNA jIvaM / tamhA paiNNa-heUdiThaMtA tiNivi ajuttA // 40 // kiM ceyaM madasatI kiM majje pANage tadAdhAre / majjejja sayaM majjaM jai tammi uThigAdhAre // 41 / / uSTrikA mAyeteti shepH| jIvamsa u mayasattI pANagapakvami mjjsNjoge| jAyada majjaMgehiMto NAyamasaMgataM teNa / / 42 / / pR.-ukkhivaNaperaNAdI satti jaha ettha devadattassa / kuMbhAdukkhivaNagayA dIsai taha majjasattI vi // 43 / / yathotkSepaNAdi puruSagataM tatrAvivAdasiddhaM tathA'tra pAnakagatA hi madaktiH / A0-evaMpi bhUyasamudayavairisagatA u ceyaNA kajaM / sAhA ya vairitto jo so jIvotti pAvei / / 44 / / madazakteranyatra kAryakaraNAt bhUtAnAmapi vyatirikta eva cetanotpAdakateti / pUra-No majjasasi majjaMga hetusamudAyabhinnavatthugatA / sAhaI iha niyakajaM Na pANago jaM tao aNNo ||45|| evaM pi sAsayAbhipraNavatthupagatA nu ceyaNAkajaM / kujAdhArAdau sati kutitti na majasattevaM / / 46 / / pR0-sA khalu visiTThapANagasaMbaMdhagayA u ceyaNA NevaM / kuNai sahAvAu maI (A0) Na jIvabhAvA u kA juttI // 4 // pU0-aha u sabhAvo juttI (A0) Na sa eva vivaaygoyraapnno| annastha saMkamaMmi ya patItibAdhA Na ya pamANaM // 48 // madyAt pAnake madazaktarutkSepaNAdezca kumbhAdau na saGkramo yuktaH / Aye jIvasya mAdanAn carame ghaTe tathAzaktyutpatterna sar3akramaH kathananApi / For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA tamhA majaMgehiM jAyai majjaM tao ya jIvasma / madasattIpariNAmo dahisaMjoge vca niddAdi / / 41 / / evaM na bhUyadhammo Na ya kajja ceyaNatti siddhamidaM / jasseyaM so AyA pasAhagaM cettha mANamidaM / / 50 / / jIvaMtadevadattamsarIramicAi ceyaNAsunnaM / bhUtaphalattA ghaDa iva na ya taMmi tayaM aNamivattaM // 51 // jIvaddevadattazarIraM zrAsAdimattvAta cetanAvattvAdvA, vyatireke ghaTAdyA bhUtaphalA hyete, na ca teSu tat bhUtAnAM kAThinyAdyanugamo na zvAsacetanAdeH / vyaJjakatvapratijJAnAcatuSTayaM ca bhUtAnAM yataH , tannAnabhivyaktatatApi tasya viziSTapariNAmAbhAvamya bhAvatvApattiH, AvArakatve kuDyAdivat syAd pariNAmabhedAbhedAbhyupagamAnahatvAta kAlamya cAnaGgIkArAnna pariNAmAGgIkRtiyuktA tava prasiddhayA tvAtmApi tathA / tattvatastu saMsthAnAdiH pUrvokta eva vAdo'vatAraNIyaH / vizeSastvepa yana pUrvamabhUna yaH sa kenApohitaH iti / pacchAvi aNuvalaMbhA (pU0) dehAvasthAe aha u uvalaMbho / A0-tehito so'siddho (pU0) kaha (A0) bhaNiyamiNaM pabaMdheNaM // 52 / / anutpannavAdinaH pratyAhu: (pU.) kAyAgArAdivisiTThapariNatIvirahato Na taM ( A0) tanno / NAyavirahAu'mANaM (pU0) kimettha mANeNa tayabhAvo // 53 // nyAyazcAtra pramANapratipAdikA yuktiH / cetanAbhAvaH pratyakSaH , na ca pratyakSe'nyapramANAnveSaNeti tadabhAva ityuktam / so sajjho na u siddho bhaNiyamiNaM taha uvarimo vocchaM / pU0-paDibhaNiyaM (A.) jaM bhaNiyaM pavakkhamANe bhaNissAmo // 24 For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA sa kAyAkArAdipariNatyabhAvakRtacaitanyabhAvaH / bhaNitaM ' aha tabihapariNAmo' ityAdinA, upari ca 'saMtaMpi kiM na sAhaI 'tyAdinA, pratibhaNitaM 'bhUyassesa sahAvo' ityAdinA, pravakSyamANe -- bhUyANaM avisese ' ityAdAviti / . bhUyANamavisese aNNami ya ceyaNe asaMtaMmi / takajje ceyaNNaM visamagaIe kahaM juttaM / / 55 / / anye bhUtavyatirikte cetane cetanAvati jIve'sati / pU0-jaha saMThANaviseso (A0) oheNaM kAraNANa taM asthi / to jutto tabbheo Na ya ceyaNNaM kahaMcidavi / / 16 / / ghaTAdau saMsthAnavizeSo yathAsannutpadyate, tathedamiti- tata' saMsthAnamiti / tabhedaH-saMsthAnavizeSaH / bhUyaphalattaM ceyaNNa muNNayA neti ettha kiM mANaM / No pacakhaM jamhA sadatthavisayaM tayaM siddhaM // 57 / / aNumANaM pi na juttaM visiTThaliMgAdivirahato loe / ce AgArotti tayaM Na kAraNaM kajjavaM niyamA / / 58 // viziSTatA ca liGgasyAnyathAnupapattimattvena / Adizabdazca pakSAbhAsAbhAvAdigrahAyeti / 'tayaMti anumAnam / anumIyate anenetyanumAnamiti 'karaNAdhAre' ityanenAnaTi vyutpAdane paryavasyati heturityevArthaH / kAraNaM na niyamAt kAryavaditi kAraNopalabdheH kAryAnumAnaM ca yathAkathaJcinna, kintu viziSTAdeva tasmAt / ata eva 'rolamba-gavala-vyAla ' ityAdi tathAvidhavArivAhavilokanAdityAdi ca savizeSaNaM paThyate kAraNopalabdhidarzakaM vAkyamiti / AkArazcAbhimataM te na kAraNam / yadi cAkAralakSaNaM kAraNaM caitanyalakSaNakAryavadeva tadAhuH mRtazarIraM tadAkAramaduddizya For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ataforest 73 saMtaMpi kiM Na sAhai ( pR0 ) vigalattAotti (A.) kiM. kayaM tamiha / (pUra ) pANApANAbhAvA (A0 ) Na jIvaprabhAveNa ko heU 5 // vikalatvAditi kAraNAntarahInatvAta / prANApAnAbhAvasya kAraNakAraNatvapratipAdanasyAzakyatvAt / tayoH tattvAntarApatteH / , tammattA'siddhIe pariNAmAdINamabbhuvagame ya / jIvaMmi ko padeso jeNa muhA khijjase maimaM ! ||60|| tanmAtratA ca bhUtamAtratA / matimanniti sambuddhidha / ' niuNehi mahurehiM 'tyupadezafarahara ' abodhe'pyanindA ' iti svopadezAnusaraNAd bhAva - vyAparigatatvAcca / khidyase ' iti kadAgraho hi kAraNaM khedasyeti, tannirAkaraNa bhAvayaiva / tattvatastu kadAgrahamatimattvayoH parasparA navasthAnavirodhamastatvAta zItoSNayoriva bhavedekataramevetyabhISTaM matimAdarttavyaM tyAjyacAnya iti vyAkaraNaM vyAcakuH / * pR0 - kaha Nu muhA tabhAvo Na pamANabalena ThAvio jamhA / A:- jassevaM so AyA (pU) pariseso vesa jamajutto ||61|| pramANAsiddhe'gRhyamANe na kadAgrahitA, na ca tathAsati mudhAtvaM myeti' kaha ' ityAdi / ayuktatvaM pArizeSyamyAkSepyAhuH / hi apasiddhe ammiNi pariseso nAyavirahao ettha / Na cabbiha pUre apasiddhe tAsu ca ||62|| dhammesu dutabharaNachasi sira-kalusodagAiesuti / kalusodagattaNeNa juttamayaM vuddhija Noti ||63|| kiMtu pasiddhesu ciya na esa vidhiratthi AyamAmma / tanno pamANabalao tamsiddhI (Ara) esa vAmoho || 64 || nyAyosa vyavahAraH prAmANikapakSapratipattirvA / cAturvidhyaM ca samudra For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA velAvRddhi-himavilaya-vRSTi-pravAiniroghebhyo bhAvAna purasyeti tadgateSviti sAmudrAdikeSu / drutaM-bhAvapradhAnanirdezAd drutatA-vegavatteti / bharaNamekatrIbhAvo rodhena, acchaziziratodakamya himavilayena, vRSTayA ca kaluSodakateti / yathA dUtatvAdInAM sAmudrAdInAM siddhau tatra tatra tena tena tamya tasya sAdhanaM na tvevamatra ityukta napa vidhirAtmani / vacanamyaitabhya vyAmohatA ca vyAmoha janyatvAna kArya kAraNopacArAta / .. jamhA Na tamsa dhammo ceyaNNaM etasAhaNe jimo| kiMtu aNuhavasiddhamidaM dhammAi ya jaM tato NiyamA // 65 // tamya bhUnasamudAyasya upalabhaNaM ca dharma iti phalamityamya / AdizabdAta kArya ca yatazcaitanyaM tata iti / ___ aNuruvaNaM kajja imamsa dhammAdiNa tti so ya balA / bhUtAdarthataramo to AyA tassa bhAvo vaa||6|| anurUpeNa kAraNanati zeSaH / kAryamiti niyamaH / amya bhUtasamudAyamya na catanyaM dharmAdi / cakAro vizeSaNArthaH / sa cAtmanaH siddhiM bhUtArthAntaratayA vizeSayati / notpannaH tasmAditi tattvam / balAditi apratihatAnyathAnupapattimatohetoH / tamya caitanyamyA bhAke na catancha kyaM gadituM pratiprANyanubhavasiddhatvAttasyati / ... pU.-ko'yamaNuruvagAho aNumAdIhi jao ghaDAdaNaM / dichI bhAvo'ha (A0) matI. tao vi aNurUva evatti 16| so'pi paramANvAdibhyo ghaTAdibhAvo'pi / muttattAdi aNugamA aNurUvAvagamao ya / pU0 iyarovi aNugamavAvittIhi ya sati satte tammi kimajuttaM // 38 // aNutvAdAna For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA gamAbhAvAdanurUpatvApagama iti / ' itaro'pi ' bhUtacaitanyakAryakAraNa bhAvo'pi caitanye'pi satvamastyevAnuvRttimat rUpavattvAdivyA vRttizceti 1 a0 savvesi sAmannaM jaM sattaM tANa niyama he utti 1 ghaDaus ramAdINaM muttatAdi cva logammi ||6|| niyamahetuH - niyAmaka caitanyabhUtAdeH kAryakAraNabhAvasyati / DhavItattANugama ghaDamAdINamiha niyamaNe heU 1 iya aNuvAgame ceyarasApasiddhI 3 ||7|| kAraNAnurUpameva kAryamityanurUpaviyamAna 1 pU0 - pAnApAnimittaM siya taM (Ara) mo tassa muttabhAvAoM / tabur3aDhI svayA vivajjayAo ya maraNaMni // 71 // tasya - prANApAnasya sUttebhAvAt-uSNasparzAdimatvena mUrkhatvAt / taddhau zvAsavRddha kSayAcaitanyAne:, na caitadupAdAnakAraNatvAM na vinnAzayati lasya | maraNasamaye cAtivRddhe: / vAdimate tu syAdabhAvaH tasya caitanya vinAzakAlapUrva kAlatvAditi / atha yaduktaM- ' siddhatti natthi jIvo samhA paralogagAmI 'ti / tatra pArizeSyAt sAdhite zaGkAzeSamapA kartumAhuH vasmin ma ya puDhavAdisahAvo kajjaM vA sati abhAvato saMti / actAvalI kaha mAmadugApasaMyami ||2|| pRthivyAdisvabhAvatA na tattvAdInAmiya paTAdInAM kAryatA na vRkSAdInAM phalAdInAmi / atyantAnupalabdhiH sarvathA nAzo nirantrayanAza iti yAvata 1 satyapi ' nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA vidyate sata' ityabAdhite niyame svtstdnnggiikaaraattdnggiikaaryitumevmaahuH| abAdhitavyavahArasyAbhyupagamAt na nAbhyupagatamanumAnaM tena, yataH pramANadvikaprasaGgo yuktaH syAt taM prtiiti| svasminnahaMpratyayagamyatvena pratyakSaM, pareSAM tvanumeyaM sattvamiti / atha yat prAguktaM'madazaktiriva' tatrApi mAgatyAtmaivA'nyo netyabhiprAyeNAhuH Nahi mahuNo madasattI bhaNitamiNaM heuphalavibhAge ya / jaM niya. maNaMti tamhA vamicAro vayaNamettaM tu // 73 / / yadvA-asata utpAdo madyAGgebhyo madazakteriveti na caitanyena tadvata AtmanaH siddhiriti vyabhicArayati parasmin hetuM proktamidaM-'NahI 'tyAdi / tatazca kAraNakAryavibhAgaviSayakaniyamahetupratipAdanAd jIvasyaiva mattatvaM, na cAsatI madazaktiriti vyabhicArApAdanaM pacanamAtrameva / atha yadyapi vizeSaviruddhatvaM nAnumAnabAdhakam, dhUmasAmAnyena vadvimAtrasiddhAvapi dezAdibhedena vizeSasiddherapratyUhatvAt dhUmavizeSeNa vahivizeSasiddheranumatatvAt tathApyabhyupagantumAkhyAya tadabhAvamAhuH-- savisesaviruddho vi ya appaDibaMdhAu bAhaNAu ya / muttattAdINa tahA saMsAriNi anbhuvagamA ya / / 74 / / api cetyanakAntikAdya bhAvasaGgrahAya / nahi mUrtatvakAryatvayorasti vyApyavyApakabhAvaniyamaH / cakAraH kAraNAntaradyotakaH / bAdhAcceti bAhyendriyagamya-- sparzAdigulAbhAvazca spaSTa evAtmani / astu kAryatvena mUlanimittodbhavatvaM caitanyasyApAdyamAnamapyanayenApi asmAkaM tatrApyatestyuiktaM 'muttattAdI 'ti / siddhAnAM kSAyikajJAnavatvena nAnityaM caitanyaM yata myAt kAryabhUtamAgamavirodhaparihArAyabaitat / abhyupagamasiddhAntadhAyamini / caitanyasyAnurUpadharmiprabhavatvaM zaGkate-- For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA aha aNurUvo dhammI suyaceyaNNamsa mAibuddhI u / A-No tavvairegeNaM tassa sute pAvai abhAvo // 75|| dharmA hi dharnAnugatAH syuriti tadvayatirekeNa mAtrabhAveneti / kiJca-Na hi dhammaMtaravittI diTThA dhammANametya logammi / tadabhAvapasaMgAo na dhammarahio jao dhammI / / 76 // dharmANAmanyatra vRttI spaSTa eva dharmiNAM dharmitvAbhAvaprasaGgAta , dharmAnRte dharmitvasyaivAbhAvAt / atha bhaviSyati sutacaitanyaM mAtRcaitanyasya kAryamiti cedAhuH____Na ya takkajaM pi imaM tatsakArANuvittabhAvAo / tatrbhAvammivi kajje sati na ya hetU vi tadavattho // 77 / / pU0-dIvA dIvuppattI Na ya ubhayaM tattha'diTTamaha buddhI / A0-juttamidamuvAdANaM nahi dIvo annadIvassa // 78 / / Na ya mAIceyaNNaM aNuvAdANaM tayabbhuvagame ya / jaduvAdANaM evaM tatto paralogasiddhIti / / 79|| makAro'lAkSaNikaH / tathAcAdicaitanyamiti kecit / kecittu yathAzravaNameva yathA mAtRcaitanyaM sutacaitanyakAraNamabhyupagamyate'pramANamapIti sUcanAya cakAraH, paraM tasyApi tadanveSaNe'nyadupAdAnakAraNamanveSya grAhyamevAdicaitanyasyAbhyupagate cAgato'nyasmAttadvAniti / tataH paralokasiddhiriti / _ kiJca-samucchimasabbhAvA mayadeheNegasaMbhavAU ya / annatthanimittatte na pamANaM logabAhA ya // 8 // anekAnAM kRmyAdInAM sambhavAt / anyatrAtmanaH kAraNatve'bhyupagamyamAne kalevare'bhyupagamyamAne ca caitanyAMze lokabAdheti / athAbhAve tasya niSedhakAbhAvAt svayaMsiddhatAmAhurAtmanaH / kiMca paDisehagaM pamANameyassa (pU0) aha u paccakkhaM / A0logammi vijamANatthagAhagatteNa taM siddhaM / / 8 / / pU0-tamseva For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org .. lokaviMzikA NivittIe aha gammai ettha vatthubhAvovi / A0 - sA taM ciya tucchA vA pU0) havejja jai taM ciya (A0 ) viroho || 82 // tasyaiva - pratyakSasyaiva, evakAreNa parokSAbhAvaM jJApayati / vastubhAvopi vastvabhAvo'pi jJAyate bhAvazcetyapinA sUcayati / viruddhatA ca pratyakSanivRtteH pratyakSatva ucyamAne spaSTava / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 12 ) aha u tadaMtara mesA (A) No tabbisaeNa tamma saMbaMdhI / siddho kahaM tato gaNu tadabhAvaviNicchao ettha ||83|| tadantaraMpratyakSAntaraM yathA kebalabhUta viSayaM pratyakSaM ghaTAbhAvasyeSTamA vedakam / ' tadviSayeNa ' itarapratyakSajJeyena , tamya AtmanaH ghaTAderbhUtaleneva sambandhaH kazcanApi saMyogAderiveti / aha tucchA tIe kahaM tadavagamo savvahA asattAo / siddho viNAbhAvo teNa samaM tIi kiM bhavato || 84|| pramANAntarAbhyupagamaprasaGgena tucchatvamabhipretaM nivRtteH tasyAzcAbhAva AtmanaH tathA ca paracaitanyasyApyadarzanamastyeva / na ca ceSTA caitanyAvyabhicAriNI, viziSTAyAzca tathAtve'numAnaprAmANyApattirapratihataiva / na ca nivRtteravinAbhAva AtmanA saha siddho bhavataH Atmana evAnabhyupagamAna / , tadabhAve NAvagamo tabhAve kaha Na hoti aNumANaM / tatrabhAvammi ajutaM aNumA appamANaM ti ||85 || pratibandhAbhAve nAvagama AtmAbhAvasyeti gamyam / tadbhAve pratibandhasyAnumAnameva tata, avinAbhAviliGgAt sAdhyapratipattilakSaNatvAttasya pratyakSatatpratibhAsayoH prAmANyAprAmANyanirNayaH zAstrapraNayanaM ca parAvabodhAya na yujyate vinAnumAnaprAmANyamiti / anumAnaprAmANya ApAdite Aha For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 79 aha aNumANaviruddhAdi domasabhAvao'pamANaM taM / A--- No vatthubalapavatte te dosA daMsiyamidaM tu / / 86 // AdizabdAd iSTavighAtakaviruddhavyabhicAritvAdyAH agnimati parvate anyaparvatahaSTAntaparvatahetunA tadabhAve sAdhye viruddhatA'numAnena satpratipakSatetyarthaH / nirvabhapradezAgninA iSTavighAtakatA tadvattve'tratyena vahninA ca tathAtve vimaddhatA sthAnaviziSTa vybhicaaritetyevmaadyaaH| vastubalapravRtte vyAptiyAthAryanizcayajAte'numAne ityarthaH / doSavatAmanumAnAbhAsatvanirNayAna prakRtAtmasAdhakAnumAnamya ca nirdopatvaM sAdhitameva prAga / AdIpamAvyoma ca nityAnityaM sAmAnyavizepobhayAsmakaM ca sarva vastu iti noktadoSaH / vyAptikAle vahvisAmAnyena vyAptigrahaNe'pi prayogakAle viziSTatvasAdhanAta na nirviSayatApi / sAnirdezazcAnekamAdhyavyAptatvAta sAdhyavizeSaniyamAyeni / pU0-aha aNumANeNaM ciya paDiseho (A) No tayaM tuha pmaannN| appamAmi ya taMmi kA atthA NAyavAINaM // 8 // anumAna ca caitanyaM bhUtadharmaH kAyAkArAdipariNatabhUtAnvayavyatirekAnuvidhAnAt ghaTAdisaMsthAnavadityAdi pUrvapradarzitaM tadvadanyadvA grAhyam / nApramANIkRtya svayaM sveSTamAdhanAyopanyamyamAne bhavatyAsthA tadvacami nyAyavAdinAma / .. pR0 aha parasiddhaNaM ciya parapaDivattIe Natthi doso tti / parakhaggeNa vi nidaTho viNivAdo ki Na logammi / / 88 / / AtmAstitvAGgIkartabhirabhimatatvAd anumAnAdInAM prAmANyamya parasiddheneti / tato'pi na svanizcayo yukta iti parapratipattAviti / For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 80 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA A0 - viNivAyakaraNasattI sambhAve jujjaI tao NiyamA / iya paDivattinimittaM ca hoi kahamappamANaM taM // 89 // yadyapi labhyate jayo'GgIkartRRNAmanumAnaprAmANyaM na bhavedevaM paraM vastupratiSThA tu vaitAvatA siddhayati / sA tu satyAmeva zaktau tasya yathArthapramAtRtva lakSaNAyAM na cAbhyupagatA tvayA setyuktaM- ' vinivAye 'tyAdi / anyacca - apramANabhUtamanumAnaM cet kathaM tato bhavitrI yathArthArthapratipattiH na ca yuktamanRtaM prajJApayitumahadhvapAndhAnAm / sati cAnumAnamya pratipattisAmarthye kathamaprAmANyaM tasya, pratipattinimittasyaiva pramANatvavyavahArAt / AtmaniSedhamanumAyaivAnumAnena pratipAdayet paramiti pratipattinimittamanumAnam / tatastu pratyakSeNAsiddhe cetanAyA bhUtasvabhAvatve tamyA bhUtadharmatAvagamaH svamyApyanumAnenaiveti jJeyam / , " pU0 - jai paDivattinimittaM savvaM mANaMti haMta visao vi / pAvaI pamANamevaM (A0 ) icchijjai sovayAreNa || 9 || viSayasyApi pratipattinimittatvAt / yadyapi vinApi viSayaM bhavatyeva pratipattiratItAnAgatAnAmarthAnAm, anyathA pratipattumazakyatvApatteH / pratipadyante ca te yogyAdibhiratIndriyArthavedibhiH paraM netannAstikAbhimatam / yadvA-viSayasattAsiddhirastyeva tajjJAna ityeva vartamAnatAjJAnahetuH viSayasya viSayasattaiveti viSayasyApi prAmANyaprasaJjanam / upacArazcAtra kAraNe kAryopacAra iti / pramIyate anena pramANamityatra sarvasyApi sAdhakatamAnAM saGagrahAta / yadvA-karmaNyanaTi tasyApi pramANatA' vyAhataiva / For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA Niccha yao puNa etthaM paDivattI ceva hoi mANaM tu / tIe dAha vi bhAve Na taM pamANaM ti vAmoho // 91 / / nizcayataH-anupacAreNa mukhyayA vRttyeti yAvata / 'atra' pramANasvarUpavicAre, 'paDivattI ceva'tti / pratipattireva-jJAnameva, 'mANaM 'ti pramANazabdapratipAdyam / evakAreNa indriyA''lokArthendriyArthasannikarSAdInAM pratikSipyate, teSAmakriyA bhedakatvAbhAvena sAdhakatamatvAbhAvAt keSAJcit keSAJcidarthasannikarSAdInAM pUrvamajJAtatvAt , tAratamyaM ca tattvato grahaNazaktivihitaM upayogavihitaM veti / paramArthatastu svanizcitAvakaraNasya paranizcAyakatvAnupapatteH jJAnameva pramANaM, tasyaiva svaparAvabhAsitvAt / phalaM tu upAdAnopekSaNAdi pariNatirajJAnanivRttirvA / AlocanaM tvarthagrahaNaM vinA bhAvyeveti / nirvikalpamya pramANatA uttarasya ca phalatA vizeSaNamya pramANatA vizeSyajJAnamya ca phalatA'pyevamevAnupAdeyA / viSayanAnAtva ca pratikUlameva / tatrAbhinnatve ca dvayorekataravaiyarthya spaSTameva / prameyasArUpyaM pramANamiti tvamUrtasya jJAnasya pratibimbAgrAhitvAdapakarNanIyameva, mUrtasyaiva tathApariNateH . viprakRSTaviSayANAmanumAnAdInAM ca kathaGkAraM sArUpyam / tasya viSayasya prAmANyamupacArAdityuktaM tadAzrityodAharati tasyAM pratipattAvityarthaH / dvayoH jJAnaviSayalakSaNayoH sadbhAve / viSayasya jJAnajanakatvAt tasyApyupacArataH prAmANyam / sarvathA'prAmANyaM cocyamAnaM vyAmoha eva, tasya prtipttinimitttvaat| pU.-tullANaM vabhicArA tamappamANaMti (A) kiM na paccakkhaM / pR0-tesiM visesabhAvA (A0) iyaresa vi kiM na so asthi / / 12 / / For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA tullANamiti lakSaNayuktAnAM, tathA ca lakSaNayuktamya vyabhicAre tallamaNameva dUSitaM syAditi tatputratvahetusAdhyamAnazyAmatvAdyanumAnAnAM vyabhicArAd duSTatvAdadhyakSAdinA bAdhAdityarthaH / pratyakSaM mammarIcikAyAmavabhAsamAna jalamidamityAtmakaM, kAcakAmalAdidoSarahitatve nAtrApi lakSaNalakSitatvaM vidyata eveti gamyam / vizeSabhAvazca vyabhicAritvAt prameyasya tatra / yadvA-kApi vyabhicAri pratyakSa na bhavati / yaca vyamicAri tadindriyAdidoSodbhavamiti naitAvatA pratyakSa syAprAmANyatA anyatama-pratyakSavyabhicAre'pi itareSu-pratyakSabhinnaSu, anumAneSviti vAcye yaditareSviti jagurAcAryAH taditareSAmapi smRtyAdInAM prasaGgato'vyabhicAritvena prAmANyopadarzanAyeti kecit / tathA ca pratyakSavad doSarahitaM yato'numAnAdi, pramANaM ca tatastat / kiM ca paDisehagaM taM (pU0) aNumANaM aha bhave annuvlddhii| A-paccakvaNumANehiM bhaNiyamihaM gaNu pabaMdheNaM / / 93 / / tatpratipedhakamanumAnaprAmANyasyeti gamyate / sarvaM ca zeSamAtmapratiSedhakena tulyavAcyamiti -- bhaNiyamihaM 'ti vyAjahaH pUjyAH / kecittvAtmanaH pratiSedhaH kriyamANo nA'pramAya, pramite ca kiM tadityabhipretya pratyakSasya pUrva niruktatvAdAhuranumAnaM vAdI ced brUyAda pramANaM tattasya netyanupalabdhimeva vakti, sA ca pUrvapratipAditarItyA naivodayamApnotIti niruttarayati vAdinamityAhuH / Agamato ciya siddho jaM ubaogAdilakkhaNo jIvo / AhiMDai saMsAraM succai savvaNNuvayaNami // 94 // aprAmANyamApAditamasya vAdinA taduddhartumAhuH prakaraNAccAnumAnabhinnatvama / For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA arasa ya pamANabhAvaM mANaMtarayaM ca uvarimo vocchaM ( ubari cAcchAmi ) NAsaMgatametteNaM vAiNaM vatthuNo'bhAvo / / 95|| yathArthajJAnotpAdakatvena prAmANyamAgamasyAptavacanasya upacArAt , tattvatastu tadutpannajJAnasyeti jJeyam / vyAptimUlakaprAmANyAbhAvAd vaktRprAmANyamUlaka eva ca prAmANyAdAgamasya bhinnatA anumAnAditi / saGgamanamekatrIbhAvaH saGgatiH sA asminnastIti saGgatam / 'pItA gAvo vibhaktA vAndhavA' ityAdivadabhrAditvAd apratyaye 'avarNe varNasya ' itIkAralope tadabhAvo'saGgataM tadevAsaGgatamAtraM sarvavAdyaikamatyAbhAvamAtraM tena, mAtra pratyayena yathArthatvalakSaNaM prAmANyakAraNasadbhAvabyavasthitimAhuH / yadvA-saGgamanaM saGgataM klIve bhAve kta iti tadabhAvo'saGgataM, tanmAtreNa ekamatyAbhAvamAtraNeti / tathA sati bhUtAnAmapyabhAvaprasakteH, yaso nAbhyupagamyante jJAnAdvaitavAdibhiH tAnyapi / yadvA-prakRtemahAna , mahato'haGkAraH, tasmAdgaNazca SoDazakaH, tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyo paJca bhUtAnIti / tathA etasmAdAtmana AkAzaH sambhUtaH, AkAzAd vAyuH, vAyoramiragnerApaH , adbhayaH pRthivItyAdi kiM na svIkRtaM kaizcid bhUtAnAmAdimattvam ? / tathA ca bhUtAni teSAM zAzvatatvaM naiva svIkArya bhavatA, na caivaM kriyate yathArthavA ca gIyate tatsvIkaraNe pramANabhUmiH, sA ca cedavAkSatA ki nAGgIkArya prAmANyaM, nyAyasya samAnatvAditi / zUnyavAdinazca na caitanyApAvapi saGgateti na tAvanmAtreNarecchedanIyaM sarva darzayantaH savametadAhuH paNa ya saMgayApavAdI bhUesu vi (pU0) aha ya tAI vijaMti / jaMti ya (A.) evaM ciya Agamapakkhevi ko doso // 96 // yathA For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 81 lokaviMzikA ca tathyajJAnajJeyatvAd bhUtAnAM svIkRtirasaGgatatve satyapyaduSTA, tathAssgamAnAmapi satyapyasaGgatatve yathArthatayA tatpratipAditAnAM kimiti na svIkriyate prAmANyam ? / tacca ' AptopajJamanulladhyamahaviro. dhakam / tattvagrAhitayotpannamAnaM zAbdaM prakIrtita' mitilakSaNalakSitasyaiveti na satyAsatyanirNaye vyAmohaH kazcanApi / spaSTaiva ca bItarAgasya vacanAnAM tathateti / tasya ca tathAtvaM mUrtyA''gamAdinA pratyakSAvirodhasyApyAdinA grahAnnAnyonyAzrayatA / upamAnena ca yadyapi pracaNDavAtAdikamantarA kizcittathAkampamAnaM dRSTvA upamIyate, yantrAdikena vA kriyamANaM tathAvidhaM dRSTvocyate-ceSTata idaM jIvavAnika iti nizcIyate jIvasattA, zazazrRGgAdInAmasatAmupamAnatvAbhAvAt / tathApi tasya pramANAntaratvAbhAvAt na tadihopApAdi sUribhiH / zaGkAdayo'pi jIvasya sAdhakA evArthApattyA, paraM te'pi nA'tropanyastAH, pUrvoktAdeva hetoH / mRto'yaM, nA'tra jIva ityAdyA vyavahArA api tathyAH sAdhakA eva jIvasattAyAH, paraM pUrvaprakAntavAdopagamamUlA ete iti nA'tra prastutAH prabhubhiH / / .. jo paDisehei tahA sa eva jIvotti juttameyaMpi / bhUehiM ceyaNaM aNNanimittaM jao ThaviyaM // 97 // yatazcaitanyavad vihito niSedhaH , tacca bhUtebhyo paro ya AtmA tadupAdAnameveti prAka sthApitameveti / prasaGgAta paralokagAmitvamapyupapAdayanta, AhuH saMtassa patthi pAso egateNaM ha yAvi uppaao| atthi asaM.. tassa tao eso paralogagAmi tti // 98 // nopAdAnaM virayya kArya kiJcit utpadyate iti hi pramANasiddhaH panthA iti, no sanaH sarvathA For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA nAzaH , utpAdo vA'sato, dIpAdInAmapi dhUmAdyAstama AdyAzca paryAyA eva, ghaTasya kapAlayugmavat / bAlAipajjayAo juvAi jai hoi pajjavo ihayaM / evaM maNussabhAvA surabhAvo hoi paralogo // 99 // manuSyatvasthitimapekSya pareNa yathA bAlAdiparyAyAd yauvanAdiparyAyotpAdaH svIkRtaH tathA jIvasthitimapekSya manuSyaparyAyAt devatvAdiparyAyotpAdaH / pratyakSasvAdupadezyatvAcca manuSyatvagrahaNam / surabhAva ityupalakSaNaM caita. nnArakAdeH / suragrahaNaM tu jyotiSkANAmadhyakSatayA alpakaSTena svIkArakAraNasambhavAt / tathA cA'dhyakSAnubhUyamAnalokAdanyAnAM paralokateti pArizeSyAdAtmanaH paralokagAmitAsiddhiH / sataH sarvathA vinAzavilayAdityasya pUrva sAdhitatvAt caitanyaviziSTakAyasya yata pratiSedhakatvamAmnAtamAmnAyazUnyena, tannirAcikIrSava AhuH___Na ya paDiseho vi ihaM kappai ceyaNNasaMgae kAe / tassevAbhAvAo Na kAyamette ya so diTTho / / 100 // caitanyasaGgatakAye Atmo nAstIti pratiSedhanaM na yujyate, kathaM ? / cet caitanyasyaiva tAvadAtmAnamantarA'bhAvAt / kAyamAnaM cet pratiSetsyati, tadAhuHnAsau dRSTaH pratiSedhaH kAyamAtre-caitanyazUnye kalevare / cakAraH kevalasyAtmano'pi niSeddhatvAbhAvadyotanAya / nahi karttApi vinetarakAraNamArabhate kAryam / na caitAvatA na sa kartA, na vA tasyA'sadbhAvaH / evamAtmano'pi pratiSedhavacanoccAre'vazyaM zarIrAdIni kAraNAnIti na kevalasya tasyoccArAdi / tathA ca satyameva nyagAdi kalikAlasarvajJaiH zrImaddhemacandrasUribhiH caulukyacUDAmaNicUDAmaNicandrArcitacaraNaiH For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 'dharmA'dharmoM vinA nAGgaM vinA'Ggena mukhaM kutaH / mukhAdvinA na vaktRtvaM tacchAstAraH pare katham / / 1 / / iti / etto ciya nAbhAvo dANAdiphalamsa maNappasAyAdI / ihalogambhi vi diTThA paraloge kiM na juttatti / / 101 / / ita AtmanaH tasya paralokagAmitvasya ca siddhareva, siddhe dharmiNyeva taddharmacintanasya tatsattAyAzca nyAyaprAptatvAt / dRSTaphalakatvena tasyA'dRSTAphalakatvamiti brUyAt cet paraH, tatrobhayaphalatAmAzrityocuH-' ihaloka ' ityAdi / evamanaGgIkAre surabhAvAdInAM pramANasiddhAnAmapyAkasmikatvApatteH , nirhetukatve ca nityaM sattvAsattvApattezca / phalaM ca yanmanaHprasAdAdi jegIyate pareNa tadapi tattvataH kriyAtmakamiti bhAvyaM tatphalenApi / nanu bhavatu manaHprasAdAdeH suralokAdiphalaM 'abhyarcanAdaruhatAM manaHprasAdastataH samAdhizca ' ityAdivat, paraM dAnaM tvanyathAsiddhameva, ghaTaM prati kumbhakArajanakasyeveti cet / anyathAsiddhayajJAnodgIrNamevaitat , manaHprasAdAdInAM dvAratvAt / nahi bhavati gha8 prati daNDasyAnyathAsiddhatA daNDatvasyeva / pramANamupanyasyanti kiriyAphalabhAvAo dANAdINaM phalaM kisIpa a / pUcha-taM diThaM ceva matI jasa-kittI lAbhamAdIyaM // 102 / / iharA ya kisIevi hu pAvai adiTTameva (A0) taM patthi / tassa pariNAmarUvaM suhadukkhaphalaM jao bhujjo / / 103 / / dAnAdiphalavata prayogikriyAtvAt kRSiSat ' tadanantaramUrdhvaM gacchatyA''lokAntAd ' [tattvArtha0] iti vacanAt paramANozca samayenaikenApi lokAntagamanazaktiyuktatvAtakriyANAM cAiephalatvAbhAvAt prayogIti / tatra na te prayogina For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA iti na tairvyabhicAraH / ipTena yazaHkIrtyAdinA na siddhasAdhyatetyAhuH- taM diTTa 'mityAdi / bhavati ca karpukANAmapi dhAnyAdau dRSTaphale satyapi paralokagatavicitraphalotpAdaH , anyathA tasya teSAmAkasmikamevApadyateti / anye tvevamAhuH-dAnAdInAM saphalatve siddhe yazaHkIrtyAdInAmanaikAntikatvAt siddhayatyevAdRSTaphalakateti / adRSTaphalakatAmanyathAnupapattyA sAdhayanti tadabhAvammi ya muttI pAvai niyameNa savvasanANaM / evaM ca bhavasamuddo Na ghaDai paJcakkhadiTTho vi // 104 / / sarvaM caitadahaSTAGgIkAra eva yujyate iti tatsAdhayitumAhuH-- tullaphalamAhagANaM tullAraMbhANa iTTavisayammi / dosai ya phale viseso kahaMsaahiTTha'bhAvammi / / 105 / / ' tulyaphale ' tyAdinAdRSTasya vizeSahetutAmAhuH, 'dIsai' ityAdinA ca phalavizeSasyAdhyakSasiddhatA tulyakRSyAdAvapi dhAnyAdyalpabahutvopalabdheH / ekasyaivaikatrAspadhAnyalAbhaH anyatra bahudhAnyalAbha iti tu dezavizeSasyApi adRSTaphalahetutvAta na viruddham / 'udayakhayakhaovasamA davvaM khittaM bhavaM ca bhAvaM ca ' ityAdivacanAt / na ca tasyaivA'stu phalavizeSahetutvaM tatraiva, anyathAnyathotpadyamAnaphalasyAhetukatvApatteH / upasaMharanto dRSTAyA anekAntaphalatAmAzaGgya samAdadhati adiThegaMtaphalA tamhA kiriA ihaM matA savvA / pU0-diTThANegaMtaphalA (A.) sA vi adiTThANubhAveNa ||106 / / atha prasaGgato dAnAdikriyAta eva sukhAgutpattiH suralokabhAvazca itarasmAditaradvayamiti niyamanAya amanyatInyAyenA''khyAya siddhAntamAhuH For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA Na vivajjayammi vi phalaM logavirohA ptiitibaadhaao| thevasuhidaMsaNAo taha jiNacaMdAgamAo ya // 107 / / lokenApi dAnahiMsAviratyAdi satphalamitaraJcataraphalameva gIyate, tadviruddha-yate iti / tasya gaDDarikApravAhatve AhuH-'pratItibAdhAt ' pratIyate ca dAnAdeH zubhameva yazaHkIrtyAdiphalam , anyasya cAnyathA, tasyA api syAdeva bAdho viparyaye, tatrApi hiMsAdAvAsaktAnAmapi sukhitvAbhimAnAdAhuyuktiM-' stokasukhidarzanAt ' stokA eva hi dAnAdikartAraH, stokA eva ca sukhina iti jJAyante dAnAdyAH puNyaphalAH kriyA iti / satyam , paraM devakurvAdau natadevamabhimataM bhavaddhirapItyAhaH-' tathA jinendrAgamAcca ' iti / cakAreNa pUrveSAmapi prAmANikatAmAvedayanti / yato na samIkSyabhASiNo gar3arikApravAhapatitAH / na cAbAdhapratItibAdho bhrAntimatpratItyA duHkhakalimalapUrNAnAM ca nArakANAM tirazcAM cAtibahutvAnna duHkhibAhulyamapi cAsiddhamiti / sAmprataM dhArmiko gato vATikAyAmityupahAsaM pariharantaH kriyAyAH sakartRkatva sAdhanAyA''khyAnti kiriyA na kattirahiyA siddho jIvo tti tA kahaM kattA / evaM dhammiyaNAyaM viNNeyaM vayaNamettaM tu // 108 / / jIvasya siddhatvAd dAnAdInAM ca jIvadvidhIyamAnadarzanAcca na dAnAdInAM sakartRkatvamasiddhaM jiivshcaasau| ___ jAIsaraNaM ca ihaM dosai kesiMci avitahaM loga / pubbamavaThaviya-seviyasaMvAdAo aNegabhavaM // 109 / / jAtismaraNaM ca dhAraNAvizeSajanyaM smaraNaM matijJAnavizeSa eva / tena ca dRzyante sakhyAtA For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA bhavAH yAvantaH saGkSipaJcendriyajAtIyAH, anyatra tathAvidhasaMskArAbhAvAta. asaJcino hyamanaskA iti / pU0 - aha taMmi kiM pamANaM (A0 ) Nagu so cciya (pU0) appa - tArage ki ti / A0 - bAlassavi bhAvAo saMtrAo bhAvao tassa || 11 || bAlye hi na buddhizAkyamiti bAlasyetyuktam | bhAvata iti tu dezatoSyavyabhicAritvadarzanAya / pR0 - aha ujahicchA hetU so saMvAdotti A0- - kiM na itaro vi / Na ya jAImsaravayaNe ihaM pasiddho visaMvAdo ||111 / / yahacchAhetuH svapnAdivata tatrApi dRzyate eva saMvAdo na cAnyahetukaH sa iti itaro visaMvAdaH / pUrvoktabhAvasaMvAdavirodhaparihArAyAhuH - 'na ca' ityAdi / yahA-yahacchAheturyathocyate bhavatA tathA sa saMvAdaH kiM jAtismaraNayathArthatAbhavo na bhavet, svaprajJAne va dRzyate eva bahudhA visaMvAda iti kAcitko bhavati saMvAdo yahacchAhetuH / atra tu visaMvAdazo'pi na vidyate iti yathArthatAvihita eva saMvAdo'yamityeva yuktam / read na svasaMvAdo'pi yadRcchAhetukaH kintu puNyAdisamutthasvAta svasya taduttha eveti / tathA cocivAMso vidvAMsaH * 'anubhUtaH zrutoH prakRtezva vikArajaH / malamUtrAdipIDotthastathA''dhivyAdhisambhavaH / / 1 / / devatAdyapadezottho dharmakarmaprabhAvataH / pApokasamuttha svaH syAnnavadhA nRNAm ||2|| prakArairAdimaiH SaDbhirazubhazca zubho'pi vA / dRSTo nirarthakaH svapnaH satyastu tribhiruttaraiH ' ||3|| atra kAcakAmalAdiduSTane troditAdhyakSavyabhicAritAvad Adi For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA maSaTakavyabhicAritA, saguNanetrodbhutapratyakSavaccA'ntyatrayasya pramANateti na svapnajJAtasyApi yahandragahetukaH saMvAda iti / pU0--aha amhe hi na diTho koi jAimaroti to natthi / A-papiyAmahassavi accaMtaM pAvar3a abhAvo // 51 // prapitAmaha iti vizeSadarzanAbhAvAya / tadabhAvammi abhAvo piyAmahammAvi taha va piNA vi / tadabhAve bhakto viya paDiseho'saMgato tamhA / / 113 / / nammAd bhavato'pyabhAvaprasaGgalakSaNavirodhAta prapitAmahAdInAM pratiSedho'saGgataH-yukti:hInaH / tathA ca na dRSTamAtrameva saditi po yukta iti taccama / pU0-aha kajjAo bhAvo piyAmahAdINa (A.) evamevehaM / ki jAimsarakajja Na pasiddhaM devakulamAdo // 114 // pitAmahAdyAH . AdizabdAta pitrasmadAdigrahaH / teSAM kAryatvaM janyamAnatvAta kArya ca sakartRkaM janmAdi, tasmAn kAryA deva hetoH prapitAmahAdisiddhiH avyAhataiva adRSTeSvapi teSu / anumAnasya mvokRtyaiva prAmANyametaditi tu dhyeyam / kAryaNa tatkartRvokAro yathA tathA jAtismaravihitasaMvAdavihitadevakulAdidarzanAjAtimmaraNAmabhyupagamo'pi zreyAneva / ata eva ca prapitAmahaparyantAnudhAvanaM pUjyAnAmiti / na ca manamo dhAraNAphalabhUtasaMskAravatvAta manasazca pratibhavamanyAnyatvAta kathaM smaraNamiti vAcyam / Atmana eva tatsaMskArAvahatvAt manazca jaDatAspadam , kevalamindriyAdivadupaSTambhakaM, jJAtA''tmaiveti suni. gItaM mRribhiH| saMskArazca jJAtureva anyathAtiprasaGgAna / atha sambha vAnumAne jAtismaraNamya siddhatAM darzayantaH Ahe: For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA bAlakayAnussaraNaM ticakhaovasamabhAvajuttamsa / jai kassaha buDDhassavi jAissaraNaM tahA ki Na / / 115 / / 'tIvrakSayopazamabhAvayuktamya' ityanena kathaM na sarveSAM jAtismaraNamiti samAhitam / tIvratA ca tadutpAdapratyalakSayopazamagrahAya, sAmAnyakSayopazamamya pratikSaNamapi bhAvAta / zrayopazamatA ca na sarvathA sarvadA darzane zrayopazamamya pratipAtitvAditidarzanAya / bhAvayukteti tu nArvAka na vA parata itijJApanAya / laukikasmaraNasyApi tathAtvadarzanamavyAhatameveti na nodyamatra pareNeti na tatra casUryA sUtritA suuribhiH| yathA caikatvAd jJAturbhavati smaraNaM bAlyAnubhUtasya vRddhatve kamyacidyathAstamya, tathA bhavAntare'pi kiM na syAt pUrvoktAdeva hetoH / sarvathA dehabhedAnabhyupagamAJca netad jIvasiddhau sandhattamanusandhAnavidbhirapi pUjyaiH / na kathaJcit paryAyaparAvRttimAtreNa dravyaparAvatto'bhimataH prAmANikaiH , anyathA aNikatvasyaiva prAmANikatvApatteH / pratikSaNaM parAvarttanta eva nikhilA api padArthA vartamAnaparyAyaparityAgenetyalaM prastAvarahitena / anyadAyAhuH smRterjIvasiddhaye jo bAlathaNAhilAlo paDhamo ahilAsapubbago sovi / ahilAsattA jUNare jaha vilayAhAraahilAso // 116 // anAbhilASA lobhamohodayajanyaH / sa ca na bandhamantarA, na ca so'ntarA lobham , kSINakapAyANa tadvandhAbhAvAt / tathA cAbhilASasyAbhilASAntarapUrvakatve'ntAptisiddhiH / prathamatA ca ihabhavApekSayA grAhyA, anyathA virodhaprasaGgAdvAramAdinA / pU-citlayAhArabhilAso iha aNubhUyAhilAsapUvo cha / so ghi siyA evaM ciya (A.) No paDhamattaHpakovA u / / 117 / abedaM For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA hAdam-yathAhi yUno vilayAhArAdabhilASo na ihatyavilayAhArAdyabhilASapUrvakaH , kintvabhilApamAtrapUrvakaH / tathA'trApi na stanAbhilASasya stanAmilASapUrvakatA, kintvbhilaasssaamaanypuurvktaa| sA ca garbhagRhe'bhilASAbhyupagamAt siddhasAdhanA satI na bhavAntarAnuyAyitAmAtmano'vagamayitumalamiti prathamatvavizeSaNanairarthakyApattyA parihiyate sUribhiretat / tattvatastu garbhagRhagatasyApyAdyAbhilASo nAbhilASamantareti dhruvaiva janmAntarasiddhiH / nanvastu vizepavyAptiH, paraM. kathaM vilayAhArAdyabhilASasya prathamatA''khyAyate iti ceta , ihatyAphekSyaiva ityetadevAhuH so vi Na egaMteNaM ihANubhUyAbhilAsapUvo u| jamaNAdau saMsAre taM Nasthi jataM Na aNubhUyaM / / 118 / / nanu ca kathamaprAptapUrvasajJibhavasya vilayAbhilASaH, yato napuMsakA evAsajhino 'nArakasammUchino napuMsakAni' itivacanaprAmANyAt 'zeSANAM sammUrchana' mitivaca. nAcca spaSTameva ekendriyavikalAdInAM napuMsakatA'sajJinAmiti / satyaM, paramavicAritam , nahi napuMsakAnAM na vilayAbhilASo, dvabhilASasyaiva tathAtvAt 'purisisthitadubhayaM pai ahilAso javvasA havai so uthINaraNapuMdeodao' iti spaSTatamabhaNitisadbhAvAd / ata evaM cAbhilASaparyantAnudhAvanamAcAryANAmiti / tathA cA'vAcyeva-' taM manthI 'tyAdi / anyadapi pratipAdayantyanumAna svAbhAvikam - iya paDhamaM vinANaM viSNANaMtarasamubhavaM NeyaM / vitrANattAo cciya juvavinnANaM va bAlassa / / 119 / / atra vijJAnasyAtmasvabhAvatvaM spaSTameva / antarvyAptizcAtra na vizeSajJAnopalambho vinA kSayopazamaM, marvajaghanyajJAnasyAnanubhavAna sUkSmaikendriyAparyApnAnAM prathamasamayabhA.. For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokafafzakA vinAmeva tadbhAvAda vizeSeti / kSayopazama AtmaprayatnasAdhyaH, so'pi jJAnalezakRta eveti / na ca jJAnazUnyo'styAtmA, 'savvesiMpi yaNaM akkharassa aNaMtamo bhAgo niccugghADio ciTThai, soviya NaM jai AvarijjA jIvo ajIvattaNaM pAvijje 'tyAdi [ nandi0 ] pravacanaprAmANyAt / karmanirAkRtaye ca yaducyate tai:-' citto bhUyasahAva' ityAdi tannirAcikIrSayedamAhuH citto kammasahAvo bhaNio tatto va lAbhaharaNAdI | siddhatti asthi jIvo tamhA paralogagAmI u || 120 // yacca- ' jalabudabudavajIvA' ityAdinA karmanirAkaraNaM, tadapyanAlocitameva ramaNIyam / yato nahi kevalajalamAtreNa bhavanti budbudAH, sarvatra sarvadA tatprasaGgAt, kintu samIraNAdisahacArisamAgamAdinaiva, tathA atrApi na kevalamAtmamAtreNa bhUtamAtreNa vA vaicitryamupapannaM syAd vinA'nyaM bhedakam / yazca bhedakaH so'pi vicitratAnukAryeveti vicitrasvarUpa evAbhyupagantavyaH / sa eva padArthaH karmetyucyate AstikaiH / yadi ca nAmAntareNAbhyupagamyate bhavadbhiH tathApi svarUpabhedAbhAve na vivAda ityalamativivAdena | vicArya sau surerbRhaspaterapAkRtau / tadevAlekhi granthasthaM na stainyaM pabhASaNe ||1|| prastAvo'tropayoge na paJcAstikAyacarcana / tathApi na sa AdhAra siddhimRte prasiddhayati || 2 || vipratipattiratrAbhUyeSAM tAnavyudasya kim / pratItiH kiM samIcInA syAt tatastannirAkRtiH || 3|| AtmasvabhAvasiddhaye vai zeSaM prAsaGgikaM gatam / na bhojane jane vRttiH kevale saMskRtiM gate || 4 || yaccozanti budhAH keciccaitanyasamavAyataH / cetanAH sarva AtmAno'nyathA sambandhazU For Private And Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 94 elafafrat nyatA ||5|| tadarthameva jamandhujIvAnAM sUrayoM nanu / upayogayutattvaM yad bhinnApyorantarA na tat ||6|| Aptizca nAtra saMyogo dravyayorubhayoH sa yat / guNaguNitvabhAvena samavAyasya yogyatA ||7|| tadetanniviDAbodhajaDimAkrAntadvacaH / sameti samavAyo na yato yuktyA vicArite ||8|| na tAvattatra pratyakSamanumA vA'dhigamyate / Aye rUpAdirAhitya - mantye 'dhyakSeNa zUnyatA || 2 || naca vAcyaM viziSTA dhI-rmatA sambandhapUrvikA / daNDyAdivaditi praSThaM pramANaM munidarzitam ||10|| samavAyayute'rthe kiM na vaiziyamudIkSyate / vAyo'nyastatra sambandho yannarte taM viziSTatA ||12|| svarUpeNaiva te siddha- sAdhyatA cenna kiM purA / yato nyAyamitaH zIla- bhaGgA'naGgASzamakriyam ||12|| na ca jatvAdivat kiJci- dIkSyate 'vayavAdiSu / nityatvAcca na sAdhyo'sau na ca tat sAdhanakriyA || 13|| citra cAvayavidhvaMse'vayavAnAM cyutAvapi / sambandhastiSThati praSTho nityo'sau yadudIryate || 14 || kinAsAvekadezena vRttiM kAnyena vA zrayet / dravyAdAvA'dyapakSe syAt sAMzatA tadyutaH sa tat || 15 || antye nityatA kSuNNA nAzo jAto yadAzriteH / na ca tiSThatyanAdhAraM vastu nyAyAgataM yadi ||16|| kiM nAsyAMzena vRttau syAt sAMzatA syAnna kiM tathA / samavAyopagatatAMzAMzinoH sa yato mataH ||17|| sarvAtmanApyasya tu sarvatrA'nekatA na kim / sambandhinazcalatve kiM dhauvyaM sambandhakAriNaH ||18|| na ca gauravabhItyeyaM samavAyasya kalpanA | anantotpattivigateH kAraNasyApi yojinaH ||19|| na yat svakalpanAzilpi - kalpito'thoM bhaved bhuvi / anyathA vizva dAridrya samUlaM ko vyayeta na ||20|| na nodyaM tarhi kiM pUjyA 'yuta' ityUcuriddhabhAH / For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA anyathA tanmayA jIvA ityAkhyAsyan budhottamAH // 21 // yato mato na guNino guNo bhinnA na cAnyathA / sarvathA kintu syAd bhinnAbhinna AmnAyata zrute / / 23 / / tathA cA'rhati sambandha-maviSvagabhAvato dvayoH / anyathA'yaM guNI cAyaM guNa ityabhidhA kSayet / / 24 // anyacca yutatAkhyAnAjIvAstadvikalA nahi / anyayogavyavaccheda nAnye tadvattvamarhati // 25 / / samavAyena caitanya-sambandhAccetanA ime / cenna ki nabhasA yogo'nayA'sau tatra yanmataH / / 26 / / na tatra cetanA cet kiM satI sA yujyate'munA / jIveSu jJAnayukteSu na kArya tacchikhaNDinA ||27|| kiJcA'nyatra satIyaM prAga na vA''dye kalpanAhatiH / yato guNo na guNinaM virahayya sthito bhavet / / 28 / / antye kathaM tayA tasya sambandhaM kartumAzate / na vandhyAtanayodvAho nipuNenApi tanyate / / 20 / / yathA'yaM janmibhiryujyAdimAM kiM nabhasA tathA / yojayennaiva niyama-vidhAteha na kazcana // 30 // arvAk ca cetanAyogAt jIvatvaM janminAM nu kim / na sukhaduHkhayogo'pi yujyate gatacetane / / 31 / / cedajIvairmato buddha yA yogaH sambandhasAdhitaH / ajIvatvaM tathA dhvaMsejjIvatvaM codbhavenna kim / / 32 / / omiti cet padArthAnAM vilInaM hi vyavasthayA / dhruvo nAstikavAdazcAhUyorarIkRtastvayA // 33 / / siddhaM cetarathA jIvAzcetanAsaGgatAH same / sarve jaDA viyuktAzcAnayetyaInmatoditam ||34|| maharSayo jaguH samyak upayogo'sya lakSaNam / lakSaNaM projya no lakSyaM doSapoSaprasaGgataH / / 3 / / tathA sati bhaNaM dravyaM nirguNaM niSkriyaM na ca / samavAyamya yat siddhau tadartha sAdhyate sakaH / / 36 / / aviSvagbhAvasambandhe na bhedo yena yAjanam / kArya yathA kSaNaM hetu-phalatve tatprakalpanam / / 37 / / na cAbhedo'pi maGgItaH For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA sarvathA yena vyAkRtam / yAyAdasalyatAM dravya-guNatvAyA ca kalpanA // 38 // saptamyA na na nirdezo yujyate'trAprakalpitaH / ekatra yadahe. AyAd vibhaktayaH samA matAH / / 31 / / tathA ca svabhAvene-bopayogayutA jIvA iti siddham / __ na ca vAcyaM jIvAnAmupayogavattvasvAbhAvyAd jJAnina evaM nikhilA asumantaH kiM na myuriti / santyeva sarve'pi nathAvidhAH , nahi ko'yajJo jIvaH, sukhaduHkhAdivedanAnupapatteH / astu ceta karmanairarthakyasya vanalepAyamAnatA / kathaM tarhi bodhavaicitryam ? samyagapRSThAH , yadA hi jIvAH svabhAvasthAH, na tadA kadApi bodhavaicitryam , AvirbhUtayathArthAtmasvabhAvAnAM kevalavattvAttamya cekavidhatvAt / paraM yadA karmapaTalAvRtAH , tadA yathAnairmalyameva bodhotpAdaH / nirmalaM hi sadratnaM svabhAvato yathA yathA malImasatAM virahayati, tathA tathA svasvabhAvabhUtAM dyutiM prakaTayati / yathA vA''vRto dIpo yathA yathA''varaNavilayavAna , prakAzayati tathA tathA paraM, naitAvatA tayoraprakAzasvabhAvatA / jiivaanaampyevmevopyogsvbhaavaajjnyaanaadimvbhaavtaa| nanu ca yathA tAratamyavattvAd jJAnotpAdasya vizrAntyA sAdhyate kevalam , tathA kiM na tAratamyavattvAd jJAnahAneH sarvathA kSINatA jJAnamyApi / nyAyasya samAnatvAt svIkAryamevamapi / tathA ca spaSTaivAjIvatvApattirjIvAnAmapi / na caitadabhimatamiti cet / satyam , yathA hi ghanatarApi ghanAghanapaTalI na tiraskartuM prabhavati prabhApatiprabhAM sarvathA saMvarituM, divasarajanyorbhedAbhAvaprasaGgAt , tathA'trApi samuditA api tribhuvanagatAkhilakarmavargaNA nAvarituM jIvasyaikasyApi sarvA jJAnamAtrAM bhavani prabhaviSNuH , yenApaTAna jIvasyAjIvatA / For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 27 tatastu yatra yatra pradezeSu karmAssvRNoti jJAnAdimAtrAM mAtrayApi, tatra tatra sarvathA'pyAvaraNaM syAdeva / ata eva ca sUkSmaikendriaparyAptatvaprathamasamayavarttinAM jaghanyA jJAnamAtrA AmnAyate AmnAyavedibhiH teSAm / yataH zeSAH samastA AvRtA eva pradezAH karmaNayA sarvathA / na ca vAcyaM kathaM tarhi teSAM jJAnavattvaM, pradezAekaM hi sarvadA sarvathA nirmalatamameva / kAMsyapAtrIvodakaM na tat zati karmaNA / kevalAtmasvarUpa pradezanibhA hi te sarvadA sarveSAM pradezA a 1 nanu kathaM na teSAM nikhilajagatprabhuprabhAva tiraskAriNo'pi karmaNo gocarateti ? ced / itare hi pradezA jAjvalyamAnajvAlAvalI prabalatApatApitodvarttamAnavArivicayavaccaJcalatamAH, tatazca yogavantaH, karmavargaNAsaMyogazca tatasteSAM naivamitare'STau / 1 nanu ko'yamupayogo ? yamapekSyocyate-' dravyaM kaSAyayogAvupayogo jJAnadarzane ceti / cAritraM vIrya cetyaSTavidhA mArgaNAstasya ||1|| iti / [ prazama0 ] yato jJAnadarzanAnyataratvenASTavidhatvaM mArgaNAyAH, jJAnadarzanAtmanorevopayogAtmatvAt / na ca vAcyaM jJAnadarzanayorindri yAnindriyaprabhavatvAnmatizrutayoH tatpUrvakatvAcca avadhimanaHparyAyayogatyantarabhAvAcca kevalasya bhavatyevopayogAtmeti / oghajJAnasyApyanindriyajJAnArthatvAt matyAH tadbhAvAcca zrutasyApi tadAnIM sadbhAvAt / gatyantarAle yadyapi ca ' jIveNaM bhaMte ! gabhAo gavyaM vakamamANe kiM saidie kama aNidie vakkamai ? / goyamA ! siya saiMdie siya aiidae, sekeNaTheNaM bhaMte ! evaM buccai, goyamA ! davidi For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 9.8 lokaviMzakA 1. yAI paDucca arNidie vakkamada, laDidiyAI paDucca saIdie vakkamai [ bhaga0 ] tivacanAd labdhIndriyasvamabhyupagamyate paraM na tAni vinopakaraNAdIndriyANi amANi jJAnamutpAdayitum, garbhajanmanAmeva caitasyAH H sattAyA garbhAd garbhamitivacanAda vizeSeNa sambhavAt / tena matyAyanabhyupagame'pi pUrvoktarItyA tadanapAyAta kiM prayAjanamupayogAtmanA prathagbhaNiteneti / 'jAimsa ubhayavaM aparivaDiehi tihi u nANehiM ityApi pUrvoktarItyanugatameva tatrApi / yato nahIndriyanimitto'vagamo niyato na ca tadupayogAtmanA samAya iti cet / 7 satyaM yathAhi tatra vIryasya vyApakasya yogAdibhyo vyApyebhyo nirvArya pRthagvacanam, tathA'trApi vyApyAmyAM jJAnadarzanAbhyAM nirdhArya pRthagukta upayogAtmeti na kathaJcidapi viruddhatA'STavidhAtmamArgaNAyAH / anyacca - upayogAtmanA''tmasthairyaM jJAnadarzanAtmabhyAM tu parAvataH, AntarmuhUrttakatvAttalabdhyoH / ata eva 'jassa upayogAyA tassa nANAyA vAsaNAyA vA niyamao asthi 'tti vaikalpiko niyamaH snggcchte| yadvA-sAmAnyenopayogo bodhasvabhAvo'nirdhAritasAmAnyavizeSAnyatarapradhAnopasarjanIbhAvaH, sa eva ca vizeSapradhAno yadi tadA jJAnazabdavyapadezyaH, sAmAnyamukhyakA darzanazabdavyapadezyaH / tathA copayogamyaiva vibhajyamAnaM dvaividhyamapi saGgacchate, saGgacchate jJAnAtmanAM darzanAtmanAM copayogAtmaniyatatA / vizeSaH parametAvAnatra yadutasAkAraM jJAnaM nirAkAraM ca darzanamityAkhyAyate AmnAye / tatra sAmAnyaprAdhAnyena nirvikalpatvena vA bokmAtrasya darzanAtmatA zeyA / evaM ca dravyopayogadarzanAtmanAM parasparaM samayaM na vyAhanyate / For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA yatA bhavatyeva jJAnAtmanAmapi pUrva dazanAtmatA, tatpUrvakatvAjjJAnAsmanAm / ata eva ca ' jassa nANAyA tassa daMsaNAyA niyamA asthi, jassa daMsaNAyA tassa gANAyA siya asthi siya patdhi 'tti bhajanA pAkSikI gItA'vigItajJAnaratnAkaraiH / pUrvAparabhAvamanusandhAyaiva ca pravRttametatsUtram , tena kevalino'gjJiAnavattve'pi na ksstiH| prAdhAnyamavalambya caitasya sUtra 'kaivihe gaM bhaMte ! uvaoge paNNatva goyamA ! duvihe paNmatte, taM jahA-sAgArovaoge ya appAgArova oge ya'tti kramaH paThyate, na tu pravRttikama eSa enayoniyataH / chadmasthamAvasya prAya darzanaM, pazcAdeva jJAnamudayate yataH / ityalamatiprastutena / dvibhadAzcAmI jantavaH saMsAriNo muktAzcati / ye hi jagadvaicitryanibandhanatAsiddha-vicitrAeparikaritamUrtayaH te tAhazAdRSTabandhanidhattanikAcanodIraNodayanirjarAsattApenaM yathAyathaM paridRzyamAnacaraturantApArasaMsAraparyaTanaparAyAmA iti saMsaraNazIlAH saMsAriNa ityucyante / antyAstu pathyAgadasevanAdibhirAturA iva rogebhyo ve jJAnadarzanacaraNAnuzIlanena parizATitakarmakazmalatayA karmadvandvanizzeSavilayAvAlasvasvabhAvaravirbhAvAH pUrvaprayoga -bandhacchedA'saGgatva-tathAgatipariNAmaprayuktAnantarasamayamAtrAvAptagamanapariNatajIvopagrAhakadharmAstikAyaparigatalokAntakSetralakSaNamuktipadAH karmAjavaMjavibhAvamuktatveva muktAH te tathocyante / anena ye mohamadironmattatA'vAptavivekanAzAH pralepuH sarvadarzanasaGgrahakAraprabhRtayaH , tannirastam / te hyAcakhyuH jainamantavyanityevaMvidha jAtyandharavirUpollekhanyAyena-'gatvA gatvA nivartante candra For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 lokaviMzikA sUryAdayo grahAH, adyApi na nivartante muktA alokamAgatA' iti / tathA zArIrikabhASyavRttau ratnaprabhAyAM tAvat 'karmapAzanAze satyalo. kAkAzapraviSTasya satatordhvagamanaM mokSa' iti, tathA 'jIvAstikAstrividhA-kazcijjIvo nityasiddho'rhanmukhyaH , kecit sAmpratikamuktAH kecid baddhA iti, punaH alokAkAzo muktAzraya ' iti / bhAmatyAmapi-'mokSasthAnamalokAkAzaH , tathA jIvAstikAyaledhA-baddho mukto nityasiddhazceti' / AnandagiriNApi-'jIvAstikAyasdhA-baddho mukto nityasiddhazca, tatrArhanmuninityasiddhaH, itare kecit sAmpratikamuktAH, anye baddhA iti bhedaH , tathA tadupari mokSasthAnamalokAkAzaH punaH ArhatamuniprAptiH satatordhvagatirvA muktirityAdi / na cAtra jainairvaktavyaM, anuktopAlambhaprakaTanamAtreNaiva teSAM nigra hasthAnadurgagataprakSepabhAvAt / tairna vijJAtaM tattvamasmAkamapi bAlavedyamapyetad / AstAmanyanmahadityetAvataiva pratikSepaH / yato bhaNyante eva nigrahasthAne-' avijJAtaM ca0 [nyAya0] iti nigrahAspadam / anabhyupagamazca pUrvoktasya taduktasya zvetAmbaradigambarobhayamAnyatamatattvArthIyasUtrakadambakAt spaSTatara eva / etAni caivaM-'saMsAriNo muktAzca' / kRtsnakarmaviyogo mokSaH tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt' / 'pUrvaprayogAdvandhacchedAdasaGgatvAttathAgatipariNAmAcca tadgati'riti 'lokAkAze'kgAha' iti ca / ityalamajJAnAmajJatodghaTanena pApAnAM kathayApyalamiti nyAyAt / evameva pRthivyAdInAM vAyvantAnAM pudgalAstikAyatvenA''khyAnaM yat teSAm , tadapi svagRharItyanukaraNameva / teSAM pudgalAstikAyasya podAtvaM vyAjahe taiH, tadAthA-pudgalAstikAyaH SodA-pRthivyAdIni For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 101 catvAri bhUtAni sthAvaraM jaGgamaM ceti / ratnaprabhA-bhAmatI-nyAyanirNayAkhyAsu timRSvapi vyAkhyAsvanuSThitaM gaDDarikAnukaraNamasatyavAdagartApAtaviSamadazAnusaraNameva / na durlabhameva ca mithyAtvamohita mativibhavAnAM taditi na carcyate'dhikam / anabhyupagamazcaitasyApi pUrvoktagranthIyasya 'saMsAriNastrasasthAvarAH' 'pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH' 'tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH' iti sUtratrayasya paryAlocanAta spaSTameva vidito bhaviSyatIti / sAdhitaM ca samayAkare pRthivyAdInAM jIvavattvaM savistaramiti na prastUyate'trAprastAve / tadevaM kramaprAptaM jIvAstikAyamAkhyAya turIyam , paJcamaM tamAkhyAtukAmA AhuH-* muttA uNa puggalA neya 'tti / tatra mUrchana rUpAdInAM samucchyaNaM mUrtiH-sparzAdivattA, ata eva 'mUrtiH kAThinyakAyayo 'riti anuzazAsuhemasUripAdAH / kAThinyasya sparza vizeSatvAt , tadbhAve cAvazyaMbhAvino rUpAdayaH / striyAM ktiriti ktoM ' mUrchA mohasamucchyayo 'riti bhauvAdikAt chalope 'Adita' iti iNaniSedhe iSTarUpasiddhiH / mUrtireSAmastIti mUrttA-rUparasagandhaspazavanta ityarthaH / tathA ca sUtram-' sparzarasagandhavarNavantaH pudgalA tattvA0] iti / yadyapi ' zabdabandhasaudabhyasthaulyasaMsthAnabhedatama*chAyAtapodyotavantazca' ityanena zabdAdInAmapi rUpAdisahagatatvameva, tathApi naite niyatAH, eSAM skandhatayA pariNateSvevANuSu bhAvAta, nahi paramANuSvapariNateSu bhavantyete iti na niyatA ete / ata eva ca na pravezitA lakSaNavAkye / na ca vAcyaM pRthvItvapariNatasya pudgalasamudAyasya bhavatu sparzarasa gandharUpavattvam , paraM jalAditayA pariNatapudgalAnAM kathaM nadvattvamiti ? / For Private And Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA yato nahi pudgalA niyatAH pRthvyAdInAM pariNamyAH, kintu ye ye yaiAhItvA svatayA pariNamyante pRthivyAdi-nAmakarmodayotpannavyAdinAmakarmavadbhirjIvavizeSaiH annAdikamiva manuSyaiH svazarIratayA tathA tathA te vyavahiyante, pariNAmAntarApattau ca na svabhAvo'pagacchati teSAm , vyaktAvyaktatve tu bhavato na viruddhacyate asmAkam / tathA ca vAyorapAmadbhaya auSadhInAM ca pariNAmena 'cad dravyaM yadravyadhvaMsajanya 'miti niyamena sarveSAM sparzarasagandhavarNavattA upapadyata eveti na kiJcinnyAyAnanuguNaM vihAyasthUlabuddhitAmIkSyate / punaHzabdo vizepaNe / vizeSayanti caivaM pUjyA anena yaduta-mRrtA eva pudgalAH , 'sparzarasagandhavarNavantaH pudgalA' itiniyamAt , pudgalA eva ca mUrtAH, 'rUpiNaH pudgalA' iti nityAvasthitAnyarUpANi dharmAdInIti tattvA0] sUtrAcca / nahi dharmAdharmAkAzajIvAnAM vidyate rUpAdInAM (madhyAt ) kiJcit / na ca pudgalaH ko'pi tadrahita iti / zrutirapi ca pAramArthikaM jIvasvarUpamanuvadantI etadevAha 'sahovAcaitadakSaraM gArgibrAhmaNA abhivadanyasthUlamanaNva hasvamadIrghamalohitamasnehamacchAyamatamo'vAyvanAkAzamasaGagamarasamagandhamacakSuSkamazrotramavAgamano'tejaskamaprANamamukhamamAtramanantarabAhyaM na tadabhAti kazcane 'ti (vR. 3-3-8) tathA____ azabdamasparzamarUpamavyayaM, tathA'rasaM nityamagandhavacca / anAdyanantaM mahataH paraM dhruvaM, nicAyya tanmRtyumukhAtpramucyate' // 1 / / ini kaThopaniSadIyaprathamAdhyAyatRtIyavallIyapaJcadazavRttAdau / ___tathA muktikopaniSadyapi-zeSasthirasamAdhAno mayi tvaM bhava mArute! / azabdamasparzamarUpamavyayaM, tathA'rasaM nityamagandhavacca yat / For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 103 anAmagotraM mama rUpamIdRzaM, bhajasva nityaM pavanAtmajAtiham // 11 // ityAdi / nizcIyate ca vidvadbhirevaMvidhayacanakadambakAt svarUpata Atmano rUpAdirAhityam / pArizeSyAcca jaDAntargatAnAM pudgalAnAM tattvamiti yuktameva punaravyayena vizeSaNam / ke te ? ityAhuH'pudgalA ' iti / __ tatra 'pudi' tyavyayaM kutsAyAM prasiddhamanuzAsane / 'mRta nigiraNe' iti taudAdikaH , tasmAd 'aca' iti aci 'yuvarNavRdavazaraNagamRdgraha [113 / 28] ityali pudgala iti / 'na vA svare' [2 / 3 / 102] iti yo ro lazca / tathA pud-kutsitaM jaDatvAdikaM giranti-prakAzayantIti pudgalAH / spaSTAzcate eva jaDatvena / dharmAdyAmtu tathAbhUtAH santo'pyatIndriyavedyA iti na te pudgalazabdavAcyAH / . ___ ArpAnusAriNastu vyAkhyAntyevaM yaduta-niruktisiddhaH pRSodarAdisiddho vA'yaM pudgalazabdaH / tathA ca pUryante pradezopacayopaSTambhena galanti ca pradezApacayabhAvAditi pudgalAH / AdyapakSe 'zreyodAnAdazivakSapaNA satAM mateha dIkSe 'ti / bhinatti kSudhamiti bhikSuH, cayamupacayaprAptamaSTravidhaM karma recayati-viyojayatIti cAritramityAdivad niruktiH / antye tu pRpodarAditvena rilopo dAgame ca ruupsiddhiH| 'aca' 5 / 1149) iti ca kartaryaca / mUrttA iti ca pudgalAnAM siddhaye vA''lyAtam / yato nahi vihAya nAstikamUrdhanyaM pratyakSApalApinaM zUnyavAdino jJAnAdvaitavAdinaM brahmAdvaitavAdinaM vA lokAyatikAdiH ko'pyapalapatyenAna adhyakSasiddhAn mUrtI hyate iti kastAnabhyupagamya vyavahA~ myAta kSama iti nApalapyante / na ca zakyA apala For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 TokaviMzikA pitumanAtmagRhA / khyAyate ca ata upakArasamUho'mISAM yathA-' zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm , sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca tattvArtha0] ' iti / vyAkhyAsyAmazcAgrato gatvA zabdAdIn skandhapariNAmAn zarIrAdyAn upagrahAMzcaiSAM vyAkhyAtazeSAn / na ca vAnyaM kathamepAmAkhyAtaM mUrttatvamiti lakSaNam , yata UcuH pRjyAH-' pudgalA grahaNadharmANa ' iti / satyameva tadapi, yato gRhyanta eva pudgalAH srvjiivaiH| ata eva 'taNavonbhAivigAre 'tyAdi pratipAditaM na virodhamAvaheta / yatastatra gRhyata iti grahaNamiti dhAtvartharUpe bhAve evAnada , taddhamoM yeSAM te iti vigRhya -- dvipadAddharmAdan ' [ 71 / 141 ] iti anpratyaye grahaNadharmANa ini, saMyogavad dvitvAd grahaNamyApi navaM virodhaH / yadvA-gRhyante iti grahaNAni 'bhujipatyAdibhya' [5 / 3 / 128] iti karmaNyanada / tathA ca grahaNakarmatApannatvaM tadeva dharmo yeSAmiti grahaNadharmANa iti / grAhyatA ca mUrtimattvenaiva / na cAmarna gRhyate. iti satyameva teSAM tathAtvametadvidhatvaM ceti / ____ 'jJeyA' iti ca jJAnamukhyatAjJApanAya / paraM naitAvatA sarveSAM jJeyatvamAtrameva, yataH pudgalAstAvat pararUpatvAd heyA evA''tmazreyovicAre prArabhyamANe, dharmAdayaH kevalajJeyasvarUpAH, jIvAnAM copAdeyatA taddvAraiva jJAnAdiprabhAvaprAdurbhAvAt / na ca heyA upAdeyA vA padArthA vinA jJAnaM hAtuM vopAdAtuM vA zakyante, iti yuktameva jJeya. tayA'bhidhAnaM samagrANAm / yadvA-yA ityetatpadaM pudgalA ityanena yojyate, tatraiva prayogAta , tatraitatprayogazca pudgalAnAM sthUlabuddhijJayatvAta , teSAM yathAvajjJAne jAte bhaviSyanti zeSAH sujJAnA iti jJApanAya / ata eva cAcArAGge prathamAdhyayane par3ajIvanikAyaparijJA. For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 105 pravedanamaye'pyAdau vanaspatestadanantaraM pRthvyambunoH tatastejasaH tadanantarameva bAyoriti sAmAnyenoddizyA''dya uddeze, krameNa SaDuddezA vyAkhyAtAH / na caiSo'nukramo'nAnupUrvI ca pUrvoktAdeva hetoH / pudgalAnAM sthUlabuddhijJeyatA ca rUpAdimattayA spaSTaiveti / na cedaM vipratArakavacanaM viparyayabhUtaM vA 'asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate' iti vacanAnusAri, na vA yathA brahmopadeze'nyayUthikaiH pratipAditaM zakrAyAsurendrAya ca yathA tadhobhaye devAsurA anububudhire te hocurhanta tamAtmAnamanvicchAmo yamAtmAnamanviSya sarvAMzca lokAnApnoti sarvAMzca kAmAnitIndro haiva devAnAmabhipravatrAja vairocano'surANAM to hA saMvidAtAveva samitpANI prajApatisakAzamAjagmatuH / / 2 / / tau ha dvAtriMzadurSANi brahmacaryamUSatustau i prajApatijhavAca kimicchantAvavAstamiti tau hocatuH ya AtmA'pahatapApmA vijaro vimRtyurvizoko'vijidhiso'pipAsaH satyakAmaH satyasaGkalpaH so'nveSTavyaH sa vijijJAsitavyaH sa sarvAMzca lokAnApnoti sarvAMzca kAmAn yastamAtmAnamanuvidya vijAnAtIti bhagavato vaco vedayante tamicchantAvavAstamiti // 3 // tau ha prajApatiruvAca ya eSokSiNi puruSo dRzyate eSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayametad brahmetyatha yo yaM bhagavopsu parikhyAyate yazcAyamAdarza katama eSa ityeSa u evaiSu sarveSveteSu parikhyAyata iti hovAca // 4 // saptamakhaNDaH / udazarAva AtmAnamavekSya yadAtmano na vijAnIthastanme prabRtamiti to hodazarAve'vekSAJcakrAte to ha prajApatiruvAca kiM parAdha iti to hocatuH sarvamevedamAvAM bhagava AtmAnaM pazyAva Aromabhya For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA AnakhebhyaH pratirUpamiti // 1 // to ha prajApatiruvAca sAdhvalaGkato bhUtvodazarAve'vekSethAmiti tau ha sAdhvalakRtau suvasanau pariSkRtau bhUtvodazarAve'vekSAJcakAte / to ha prajApatiruvAca kiM pakSyatha ini // 2 // tau hocaturyathaivedamAvAM bhagavaH sAdhvalakRtau sutrasanau pariSkRtau sva evamevemau bhagavaH sAdhvalaGkatau suvasanau pariSkRtAktyeiSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayametad brahmeti to ha zAntahRdayau pravabajatuH // 3 // to hAnvIkSya prajApatiruvAcAnupalabhyAtmAnamananuvidya bajato yatara etadupaniSado bhaviSyanti devA vA'surA vA te parAbhavipyantIti saha zAntahRdaya eva varocano'surAjagAma tebhyo hai tAmupaniSadaM provAcAtmaiveha mahayya AtmA paricaya AtmAnameveha mahayannAtmAnaM paricarannubhau lokAvavApnotImaM cAmuM ceti / / 4 / / tasmAdapyohAdadAnamazraddhAnamayajamAnamAhurAsuro batetyasurANAM hyeSopaniSaspretamya zarIraM bhikSayA basanenAlaGkAreNeti saMskurvanyetena hyamuM lokaM jepyanto manyante / / 5 / / ityaSTamaH khaNDaH / ___ atha hendro'prApyaiva devA netadbhayaM dadarza yathaiva khalvayamasmincharIre sAdhvalakRte sAdhvalaGkato bhavati suvasane suvasanaH pariSkRte pariSkRta evamevAyamasminnandhe'ndho bhavati srAme sAmaH parivRNe parivRSaNo'syaiva zarIrasya nAzamanveSa nazyati nAhamatra bhogyaM pazyAmIti // 11 // 2 / / sa samitpANiH punareyAya ta ha prajApatiruvAca maghavana yacchAntahRdayaH prAtrAjIH sArdhaM vairocanena kimicchan punarAgama iti sahovAca yathaiva khalvayaM bhagavo'smiJcharIre sAdhvalaGkate sAdhvalato bhavati suvasane suvasanaH pariSkRte pariSkRta evamevAya For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA masminnandho bhavati trAme srAmaH parivRkNe parivRkNo'syaiva zarIrasya nAzamanveSa nazyati nAhamatra bhogyaM pazyAmIti ||2|| evamevaipa maghavanniti hovAcaitaM tveva te bhUyo'nuvyAkhyAsyAmi vasAparANi dvAtriMzataM varSANi iti sahAparANi dvAtriMzataM varSANyuvAsa tasmai hovAca ||3|| iti navamaH | 107 ya eSa svapne mahIyamAnazcaratyeSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayatad brahmeti saha zAntahRdayaH pravavrAja sahAprApyaiva devAnetadbhayaM dadarza tadyadyapIdaM zarIramandhaM bhavatyanandhaH sa bhavati yadi srAmamasrAmo naivaiaisa doSeNa duSyati ||1|| na vadhe nAsya hanyate nAsya srAmyeNa srAmo ghnanti tvevainaM vicchAdayantI vA priyavetteva bhavatyapi roditIva nAma bhogyaM pazyAmIti ||2|| samitpANiH punareyAya te ha prajApatiruvAca maghavan yacchAntahRdayaH prAbrAjIH kimicchan punarAgama iti hovAca tadyadyapIdaM bhagavaH zarIramandhaM bhavatyanandhaH sa bhavati yadi strAbhastrAmo naivaiSo'sya doSeNa duSyati ||3|| na badhenAsya hanyate nAsya vAmye srAmodhnanti tvevainaM vicchAdayantI vA priyavetteva bhavatyapi roditIva nAhana bhogyaM pazyAmItyevamevaiSa maghavanniti hovAcataM tveva te bhUyonuvyAkhyAsyAmi vastrAparANi dvAtriMzataM varSA - yuvAsa tasmai hovAcAma ||4|| iti dazama: khaNDa: / dya sutaH samastraH samprasannaH svapnaM na vijAnAtyeva Atmeti hovAcaitadastamabhayametad brahmavi saha zAntahRdayaH prababAja sahAprApyaiva devAnetadbhayaM dadarza nAhaM khalvayamevaM sampratyAtmAnaM jAnAsvayamahamasmIti to evemAni bhUtAni vinAzamapIlo bhavati nAhamatra bhogyaM pazyAmIti ||1|| sa samitpANiH punareyAya taM ha prajApati For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 108 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA ruvAca maghavan yacchAntahRdayaH prAtrAjIH kimicchan punarAgama iti sahovAca nAhaM khalvayaM bhagava evaM sampratyAtmAnaM jAnAtyayamahamasmIti no evemAni bhUtAni vinAzamevApIto bhavati nAhamatra bhogyaM pazyAmIti // 2 // evamevaiSa maghavanniti hovAcaitaM tveva te bhUyonuvyAkhyAsyAmi no evAnyatretasmAdvasAparANi paJca varSANIti sahAparANi paJja varSANyuvAsa tAnyekazataM sampedure tattadyadAhurekazataM ha vai varSANi maghavAn prajApatI brahmacaryamuvAsa tasmai hovAca || 2 || iti ekAdaza: khaNDa: / maghavan martyaM vA idaM zarIramAttaM mRtyunA tadamRtasyA'zarIramyAtmano'dhiSThAnamAtto vai sazarIraH priyApriyAbhyAM na vai sazarIrasya sataH priyApriyayora pahatirastyazarIraM vA vasantaM na priyApriye spRzataH ||1|| azarIro vAyurabhraM vidyutstanayitnurazarIrANyetAni tadyathaitAnyamuSmAdAkAzAt samutthAya paraM jyotirupasampadya svena svena rUpe - NAbhiniSpadyante ||2|| evamevaiSa samprasAdo'smAnnazarIrAt samutthAya paraM jyotirUpasampadya svena rUpeNAbhiniSpadyate sa uttamaH puruSaH sa tatra paryeti jakSan krIDan ramamANaH strIbhirvA yAnairvA jJAtibhirvA nopajanaM smarannidaM zarIraM sa yathA prayogya AcaraNe yukta evamevAmasmaJcharIre prANo yuktaH ||3|| atha yatraitadAkAzamanu viSaNNaM cakSuH sa cAkSuSaH puruSo darzanAya cakSuratha yo vede jighrANIti sa AtmA gandhAya brANamatha yo vededamabhivyAharANIti sa AtmAbhivyAhArAya bAgatha yo vededaM zrRNavAnIti sa AtmA zravaNAya zrotram ||4|| atha yo vededaM manvAnIti sa AtmA mano'sya devaM cakSuH sa vA eSa etena devena cakSuSA manasaitAn kAmAn pazyana ramate ||5|| yayAte brahmaloke taM vA etaM devA AtmAnamupAsate tasmA For Private And Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA teSAM sarva ca lokA AttAH sarvaM ca kAmAH sa sarvAzca lokAnApnoti sarvAzca kAmAn yastamAtmAnamanuvidya vijJAnAtIti ha prajApatimyAca prajApatiruvAca // 6 // iti dvAdazaH khaNDaH / atra hi chAndogyopaniSadi spaSTamevA''tmasvarUpaM pipRcchorindramyAnyathAnyathopade zenAbhrAntiparyavasAnabodhotpAdaH / Asurasya tu spaSTa evAnyathAbodha iti / na cAtra prayojanaM kiJcit tathAvidhAne ityAdicintayA nAtra kizcit prayojanam , paraM nAtra tadvadanyathAnyathAkhyAnamiti jJApanAya 'jJeyA' iti / tathA ca Adita eva pAramArthika svarUpaM pudgalAnAM vyAkhyAyi asmAbhiH, jJeyaM ca tattadanusAreNa ca pudgalA jJeyA iti paryabothyAcAryaiH / jIvAdInAM tu tadvaiparItyAt subodhatA pazcAdeveti tattvam / atha pudgalAnAM guNAH pariNAmA upakArAzca ye sAkSAt pAramparyeNa vA pUrvamuddiSTAH, te AkhyeyAH / tatra guNapariNAmeSu sparzarasagandhavarNAH sapariNAmAH saMsthAnacchAyA''tapodyotAndhakAragatayazca pariNAmarUpAH prAk pariNAmapratipAdanaprastAve paryAyalokAdhikAre pratipAditAH / zeSAH zabdabandhasaukSmyasthaulyabhedAH pratipAdyAH upakArAzca sarve'pi / tatra zabdasya guNatvamucire kaizcidvipazcidbhiH, AkAzaM ca tatsamavAyikAraNatayA pratyapIpadan / Ahuzca-zabdo vizeSaguNaH , cakSurgrahaNAyogyabahirindriyagrAhyajAtimattvAt sparzavata , zabdo dravyasamaveto guNatvAt saMyogavat ityanumAnena dravyasamavetatve zabdasya siddhe, zabdo na sparzavadvizeSaguNaH, agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAve sAkAraNaguNapUrvaka For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA pratyakSatvAt sukhavat , pAkarUpAdau vyabhicAravAraNAya satyantam / paTarUpAdau vyabhicAravAraNAyAkAraNaguNapUrvakateti / jalaparamANurUpAdau vyabhicAravAraNAya pratyakSeti / zabdo na dikAlamanasAM guNaH , vizeSa. guNatvAt , nAtmavizeSaguNo bahirindriyagrAhyatvAta rUpavat / itthaM ca zabdAdhikaraNaM navamaM dravyaM gagananAmakaM siddhayati / na ca vAyvavayaveSu sUkSmazabdakrameNa vAyau kAraNaguNapUrvakaH zabda utpadyatAmiti vAcyam / ayAvadravyabhAvitvena vAyuvizeSaguNatvAbhAvAditi / tathA zabdaH kvacidAzritaH guNatvAd rUpavat / na ca zabdamya sparzavadAzrayaH , sparzAsahakAritvAd buddhivata , na ca kAlAdyAzrayaH , bahirindriyagrAhyatvAt rUpavaditi parizeSAt tatsiddhirityAdi / atra tAvad guNatvasAdhanAya yadabhyadhAyi-cakSugrahaNAyogyabahirindriyagrAhyajAtimattvAditi, tadanaikAntikameva / yato gandhapudgalA vAyvAnItA nahi cakSupA gRhyante / na ca bahirindriyeNa ghrANena na gRhyante, asti ca tAdRzajAtimattA teSAmapi / na ca vidyate atrAnta AptiryA sAdhayet zabdasya tathAtvam , anukUlatarkAbhAvAt / dvitIyamapyanumAnaM sparzavadvizeSaguNatvAbhAvasAdhakamapi vyabhicAryava, gandhavahAnItagandhapudgalagandhapratyakSeNa / teSAM hi gandho nAgnisaMyogAsamavAyikAraNako, na ca kAraNaguNapUrvakapratyakSo veti / na ca tenAsmAkaM kAryasiddhiH , asatprayuktatvadarzanamAtratvAdetasyeti / tattvatastu tAramandAdivividhopAdhimattvAcchabdasya dravyataivodituM yuktA / kiJca-zabdasya guNatve kathaM na yAvadAkAzaM sambhavaH / nahi pRthivyAdau guNarAhityam , anudbhatatve ca tamya tatra mAnAbhAvaH / na ca For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA guNamya bhavati gatiH, na ca sparzAdiSu dRSTApi / zabdasya tu mA vidyata eva, anyathA zravaNAbhAvaprasaGgAt / jalataraGga-kadambagolakanyAyena zabdotpattirapi naiva guNatvAnuguNA, yato yasminnevAvakAze 'bhivyajakaM tasminnevotpadyeta guNaH , na cApasatta'malaM syAt ti latupatribhAgamAtramapi saH, anyathA guNanaiyatyAbhAvaprasaGgAt / ___ anyacca-guNaH san kathaM nikaTadUrAdibhAvena hAsatAM bhajeta , kathaM ca mahAnalpamutpAdayet ? / AstAmanyat , gandhapudgalAnAmiva dhUmAdInAmiva ca kathaM vAyuvegAnukUlapratikUlatAbhyAM guNatve zabdamyAnukUlanA-pratikUlate sambhavataH ? / kathaM ca tIvrazadavihitaM bAdhiyamapi syAt tathAtve, na ca tIveNApi vAyunotpAdyate bAdhiryam / na ca pakSmAdikamapi mpandate / vAyostu svabhAva evaiSa-yana spandayatyeva tAdRzam / na cotpattau vinAze vA'vayavAnupalabdheH kathaM dravyatvam ? , kRzAnoH prabhAyA vA tathAbhAvAt , na ca na te dravyabhUte / AstAmevamanumAnAdivicAreNa / pratyakSeNaiva tAvacchabdasya zabdapratibimba yantreNa kiM na pratipadyate zabdasya dravyatA? / tatra hi cirataramapi zabdAstAdRzA eva tArAdiguNopetAH svaravizeSopAdhisamanvitAH kiM nekSyante ? na caitad guNatve tamya bhavati yuktiyuktam / ___anyaJca-vidyantreNa zabdAnAM gamAgamo nAbalokitau duratarA dapi pradezAdviAdAntrAlayeSu ? na cedavalokayantUbhayamapyetana zabdapratibimbIyaM zabdagamAgamikaM ca, sthAne sthAne bhAvAttasya / kathaM ca guNatve tamya koSThAdyutpannavAyunAnuguNyam , tasya dravyatvAn mahAprayatne mahato'lpaM cAlpasyotpAdo'pi vAyudvArA jAyamAnaH kathamapavadate dravyatAm / na ca vAyoH sa guNa iti kathyate, na ca vidyate'syamI For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 lokaviMzikA tathA, yAvadvAyvanupalambhAt / yAvalokavyApinI hi zabdavargaNA, paraM yadA tathA tathA saMyogAnukUlyaM tadA tathA tathotpadyante zabdAH / na caivaM dravyAnuguNyena prabhAderapi tathAtvAdevAnekathA cotpadyante zabdAH / sthUlanyAyena ca zabdAnAM dvaividhyaM kIrtyate - bhASA dhvanizceti / tatra bhASAyAM tAvadatizayito vicAraH / sa ca bhASA rahasyAt zrIkAzIsthanikhilavibudhavijayAvAptanyAyavizAradapadAnantarasamakAlavihitA kasattapacelimabuddhivibhavAdarzAyamAnasadAloka granthazatavidhAnAvagataharimahimaprAjyataraprabhAvavitIrNavibudhatatinyAyAcAryapadapratiSThitazrImanmahopAdhyAya - yazovijayagaNicdhAdavaseyo vistarArthibhiH / saMkSepaca sthAnAzUnyArthaM nirUpyate / " yathA-jattha ya jaM jANijjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jattha na jANijjA cakkayaM nikkhive tattha || 1|| ityanuttarapAramarSavacane nyUnato'pi nikSevyA eva caturdhA padArthA iti paThiternAmAdicatuekasya vyApitAbhidhAnAt bhASAyA api nAma sthApanA- dravya bhAvabhedena vidhAtavya eva nikSepaH / na ca vAcyaM kathaM vyApakatvaM caturNAM bhavede - tepAm yato jIvAjIvadravyapadAdinikSepavidhAnavyagratAyAM na tAvad dravyanikSepo'nugato bhavati, aprajJApanIyeSu ca ' paNNavaNijA bhAvA anaMtabhAgo u aNabhilappANa mityAdivacanAta nAmanikSepasya tadbhAvAt teSu sthApanAyAH tathA paramANvAkAzasiddhAdiSvanAkAreSvapi cAkArAbhAvAttasyAH, avadhyAdInAM cAdravyarUpANAmapi dravyAdinikSepasya cApravRtteH teSviti / pa yato jIvAdiSu jJazarIra bhavyazarIravyatiriktanoAgamadravyajIvAdInAmabhAvaH, jIvAdInAmasatAmutpAdAbhAvAd / ata eva tAdRza For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 213 mthale prajJAsthApitaguNaviyuktaM tattad dravyaM tathA tathA gIyate pAramarSa, na tu sarvathA dravyanikSepApravRttiH , jJazarIrabhavyazarIrAbhyAM noAgamasyA'nupayuktajJAtAramapekSyA''gamasya dravyataH pravRttaH / vyatiriktamapi ca 'arpitAnarpitasiddhe 'riti paramapuruSavacanAd guNAvivakSAyAM pUrvavattattadvastuSu vartamAnamanusandadhIta dravya nikSepam , yato nAstyeva dravyaguNayoH sarvathA'bhidA, yayA na tathA kalpayituM zakyam , guNazUnyadravyAbhAvAca 'prajJAsthApita 'mityuktariti guNavattvalakSaNabhAvadravyasya tatpariNAmatvAca 'bhUtasya bhAvino ve 'tyAdilakSaNasaGgatiH / tathA'prajJApanIyeSvapi padArthaprameyatvAdInAM sattvamastyevAprajJApanIyatvAbhidhAnamapi, tanna tatra nAmAbhAvaH / vizeSanAmAbhAvazca tatra na nAmanikSepavyApakatAghAtakaH / sthApanAyA api teSvanyeSu cAnAkAreSu tattadAdhArakSetrAnukAreNa ghaTAkAzasyeva ghaTa iva tathA tathA tatra tatrAkArasyollekhituM zakyatvAt nAbhAvaH / AkAzasyApi svayaM AkR. timattvAbhAve'pi saMsthAnenollekhayituM kenApi zakyatvameva / avadhyAdInAM ca guNaguNinorabhedatvAnugatyA tadvadravyApekSayA dravyAdinijhapapravRtteH nAvyApakatA yogyA zaGkituM buddhimatAM kathaJcidapi / ___ caturNAM nayavibhAgaparyAlocanAyAM ca 'bhAvaM ciya saddanayA sesA sabvevi icchanti savvaNikkheve' iti vacanAt 'ahigAro tihi u omaNya miti vacanAca kAlabhedenApyanusandheya iti na tadviSayo vimardaH / tatra dravyanikSepe 'davve gahaNanisaraNaM paraghe "ti vacanAd bhASAdravyANAM grahaNaM nisagoM'nantaraM parAghAtazceti / tatra nisargoM bhASyamANAvasthAyA aktino ' bhAsijamANI bhAse 'ti vacanAt / For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 114 www.kobatirth.org ( lokafazikA parAghAtazca viSamazreNisthazabdapudgalAnAM parAghAtastathA pariNatairyato bhavet pazcAtte'pi tathA / bhAve ca 'bhAve tihA sue dave caraNe 'ti vacanAta zrutadravyacAritraviSayA / tatrApi dravye ' dave sacceyara missAmIsayA bhAse 'ti vacanAt caturdhA dravyabhAvabhASA / na ca vAcyaM kathaM bhAva - bhedavivaraNe dravyabhASAyA upanyAsa iti / tatra dravyapadArthatayA bhASAyA dravyanikSepeNa anvAkhyAnam atra tu bhASApariNatAnAM tatpudgalAnAM vicAraH / tathA ca bhASApariNAmApekSa bhAvatvam / ArAdhanAvirAdhanApekSAlakSaNabhAvApekSayA tadvyApekSayA ca dravyatvamiti parasparaviruddhatA na / kathaM tarhi satyatvAdivyapadeza iti ced, vAcyavastvapekSayA / ArAdhanA- virAdhane tu 'sahiTThI uvautto bhAi sacca' miti niyamAnurodhena jJAtavye / salyA tAvad dazadhA bhASA--- Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ? jaNavaya-sammaya-ThavaNA-NAme ve pacca sacce ya / vabahArabhAva - joe isame ovammasacce ya // 1 // iti tamyA bhidyamAnatvAddazadhA / tatra davarakAdermaGgalamiti, kuzezayasya paGkajamiti, jinapratimAyAH jina iti, adhanavato'pi dhanAvaha iti, pratisevino'pi prakaTaM yativeSavato yatiriti vadarAmalakUSmANDInAmaNurmahAnveti dadyamAneSu tRNeSu dahyate giririti paJcavarNeSvapi balAkAzarIrapudgaleSu satsu zretA balAketi, aparAvartite'pi devadattAdau chatrayogAn chatrIti, kSullakasya sarovaramAtrasyApi jalAzayamya jaladhiriveyAdyopamA ca krameNa janapadAdisatyatayodAhAryANi / yata ucyate 1 6 maMgala paMkayapaDimA dhanAvaho sAhu muhuma bajjhai ya / seyabalAyA chattI jalahi unamA aNegavihA // 1 // rUpakAdyapi copamAmUlatvAttadantargatamevAvaseyam / AharaNAyA apyupamAbhUtA eva, pUrvoktahetva For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA natikramAditi / tatra kalpitodAharaNe caturdhA apAyopAya-sthApanApratyutpannavinAzabhedAccaturdhA''haraNam / anuziSTayupalambha-praznanizrAbhedAt caturdhA taddezaH / adharma-pratilomAtmopanyAsa-durupanItabhedAt caturdhA tadoSaH / tadvastu-tadanyavastu pratirUpavastu-kAraNopanyAsabhedAt caturbopanyAsa iti SoDazA'vagantavyA bhedAH / sarvo'pyetadviSayo vacanavisaraH satya eva, upamAbhedatvAdeteSAm / tathA cocyate 'kappiya-cariyati duhA vA uvaaytthvnnpccuppnnnngmo| AharaNe cauhAidugaNusaliMbhopasiNanIssA // 1 // AdidvikamapAyopAyalakSaNamAharaNadvayaM dravyakSetrakAlabhAvabhedAccaturdheti / cauhAidugatti / tase tahose ahammapaDiloma appaduruvaNIe / uvaNAse tavvatthu tayaNNapaDirUvakAraNao // sodAharaNaM cAkhyAyanta AharaNAdaya evaM saprabhedAH-yathA-davAvAe donni u vANigA bhAyaro vahanimittaM / cahapariNaekamekaM dahami maccheNa nivveo // 1 // khettaMmi avakamaNaM dasAravaggassa hoi avareNaM / dIvAyaNo ya kAle bhAve maMDukiyA khamaNo // 2 / / emeva cauviyappo hoi uvAovi tattha davbaMmi / dhAuvAo paDhamo NaMgalakuluehi khittaM tu // 3 / / kAlovi nAliyAihi hoI bhAvami paMDio abho| corassa kae paTTiya buDDhakumAri parikahiMsu // 4|| ThavaNAkamme eka diLeMto tattha puMDarIyaM tu / ahavA vi sannaDhakA hiMgusivakayaM udAharaNaM / / 5 / / savyabhicAraM he sahasA vottuM tameva annehiM / uvavUhai sappasaraM sAmatthaM vappaNo nAuM / / 6 / / mArgaprabhAvanAbuddhacyA mArgApabhrAjanApramArjanabuddhayA vA kutsitaheto. rapi svasAmarthyasadbhAve sati samarthanaparavAdivRttAntanivedanaparametat / hoti paDuppannaviNAsaNaMmi gaMdhaviyA uyAharaNaM / sIso For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 116 lokaviMzikA vi katthai jai ajhovajjejja tA guruNA ||7|| vAreyabbo uvAeNaM ' ti pAdametat / ato'grataH sarvanAstikanirAkaraNaprastAvo dravyAnuyogasambaddha iti / AharaNaM tase cauhA aNusaThi taha uvAlaMbho / pucchA nissAvayaNaM hoi subhaddANusiTThIe ||8|| sAhukArapurogaM jaha sA aNusAsiyA purajaNeNaM / veyAvaccAIsu vi eva jayaMte vhejjati || 9 || atra hi anuzAsitA - prazastA tAdRkchIla bharaguNopabRMhaNena sanmAnaprArthanAgocarIkRtA veti / yataH zrIsUripAdAH - ' anuzAstiH puna kApavAde prArthane'pi ce 'ti / apinA cAtra zikSAdiprasiddhAsaGgrahaH / anuzastirvA, ubhayatrApi prAkRte tasyA api ktavidhAne nAmadhAtuM kRtvA bhavatyevaitadrUpam / pucchAe koNio khalu NissAarimi goyamo hoi / atha taddoSAharaNAni - paDhamaM ahammattaM paDilomaM atto ubannAso | duruvaNIyaM ca cautthaM ahammajuttaMmi naladAmo ||10|| paDilome jaha abhao pajjoya harai apehio saMto / attavaNNA saMmi ya talAyabheyaMmi piMgalo thavaI ||11|| aNimisageNhaNabhikkhuga duruvaNIe udAharaNaM ||12|| tavvatthugaMmi puriso savve bhamiNa sAhai apuvvaM / taya annavatthugaMmi tAI khAI ti kiM hoI ||13|| tujjha piyA maha piuNo dhArei aNuNayaM paDinibhaMmi / kiM nu javA kijjate jeNa muhAe na cheUe // 14 // hetubhedazcAyamapi caturghA, yadAhu:- jAvaga thAvaga vaMsaga-lUsaga heka coka / ubhAmiyA ya mahilA jAvagaheu mi uMTaliMDAi | For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA logassa majjhajANaNa thAvagaheU uyAharaNaM / sA sagaDatittorA vaMsagaMmi hoI uNAyavvA / tapusagavaMsagalUsagaheumi ya moyao ya punno| ___ asatyAyAstu bhASAyA dazadhAtvaM sadRSTAntamevaM-kohe 1 taM me na putto, mANe 2 dhaNavaM, kavaDi 3 iMdo ya / lohe 4 puNNamapuNNaM, tumhaM dAso ahaM pimme // dose 6 jiNo na savvo, hAsA 7 diLaM, ateNago teNo bhayao 8 akkhAie 9 kUDakahA cora uvaghAe 10 // 2 // athavA sadbhatApalApAsadbhatodbhAvanArthAntaravAda-garhAvAkyabhedena caturdhA mRSAvAdaH / Aye-nAsti jIvo, na puNyapApe, na paraloko, na nirvRtirityAdi / dvitIye sarvagata AtmA aGgaSThamAtro vA, sakartRkaM kSitikSitidharA'GkarAdi, anAdizuddhaH siddha ityAdi / tRtIye tamo'bhAvarUpam , zabdo guNo, dharmAdharmoM guNAvityAdi, yadvA-vyatiriktA guNAH, vyatiriktaM sAmAnyaM, vizeSAzcApi tathAvidhAH samavAya iti dvitIye / sarvagata AtmA ityAdi ca sarvaM tRtIye / turye tu parakIyAdhamajanmamarmakarmAdyupadarzanavAkyamiti caturdhA mRSA / yaducyate-sabbhAvAsabhAvatthaMtaragarahA u vA musatti / tRtIyo bhASAbhedo mizra iti / sa cApi dazadhaiva, yadAha-mIsA utpannavigamubhayajiyajiubhayaNateya raddha addhaddhatti / tatra dazasUtpanneSUtpannAH paJcadazeti vadato dazAdhikAnAmanutpannatvAdazAnAM cotpannatvAd / evamagre'pi / vigame yathA aSTasu mRteSu mRtA dvAdazeti vdtH| dvayametayorayathAtathaM vadata ubhayamizratA / upalakSaNaM caitadanyasaMyogabhaGgAnAm / jIvAnuddizya pazcadazemA iti vadataH / tathA jIvAn tathaivobhayA~zcaitAn anyathA vadataH / anantakAyikAzca te, yeSAmekatra For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 118 lokavizikA tanau sahaiva zvAsAdi vidadhAnA anantA jantavaH tiSThanti / pare pratyekAH teSAM cAnyathAkhyAnam / tathA'ddhA viziSTho divasAdilakSaNaH kAlaH , addhAddhA ca praharAdiH , ityevameteSAM mIlane dazadhaiva mizrAkhyo bhedo bhASAyAH / caturthazca asalyAmRSAkhyo bhedaH / tatrApUrvavastuvidheyatvAnna satyAditvam / tathA ca pUrvoktatrayavailakSaNyaM lakSaNamasya / bhASA cAsAvapi dazadhaiva, yadAha-AmaMtaNi ANavaNI jAyaNI pucchaNI ya paNNavaNI / paccakkhANI icchA abhigahiyasaMkapayaDannA // 11 // iti / devadatta ! ityAdi sambodhanavidhinA sambodhane AdyA / dvitIyA ca saumya ! idaM kurvityAjJApanamAjJApanI / iyamapi sahiSNvasahiSNutvamavetya, anyathA vadatastu mRSAbhUtaiva / idaM dehIti yAcanAmayI / kathamidamityamiti prAznikI ca pRSTasvarUpaM vyAkurvataH, sati prazne gamanAdibhave cobhe ete iti na satyAdinA gatArthatA'nayAH / iSTaM yAcite pratiSedho niSedhAkhyAnaM pratyAkhyAnikI / kasmi~zcidviSaye pRSTe sati yathecchamiti vyAkaraNamicchAnulomikIccheti / pRSTa eva viSaye kasmaeNizcididameva kAryamityabhigRhItA, anyA cetarA / bhedazvAsyA icchAnulomAyA ubhayatrApISTakAraNatAdidarzanena samA''yavyayatAdarzanA dekatarAnirdhAraNeneti jJeyam / zaGkAyutA yathA-manye bhaviSyati vastvidamanyadapi veti / prakaTA ca sphuTArthavAcinI / itarA tu kAraNAdivaicitryeNeti dazadhA'satyAmRSA, yA vyavahArabhASetyucyate / bhASe atrAdyAntime vyavahAreNArAdhanI, yadAzrityocyate-'caraNe Aima ante 'ti cAritrabhASAmAzritya / tata eva ca 'do na bhAsijja savvaso 'tti pAramarSamapi / tatvatastu sarvAsAmapi guNAguNotpattyA For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA dAnusAreNaiva satyAditvam , yadAzrityocyate--'jaha guNabuDDhI tahA bhAse 'tti / paramArthataH tasyA evaM satyatvAt / pUrvoktabhedayorArAdhanIbhASAtvenAkhyAnaM vyavahArAnurodheneti / satyAdivyAkhyAnaM cavam'saccA hiyA sayAmiha santo muNao guNA payatthA vA / tacivarIyA mosA mIsA jA tadubhayasahAvA // 1 // aNahigayA jA tIsuvi saddo cciya kevalo asaccamusa'tti / spa] caitat pUrvoktAnuzIlane iti / dhvanizca tata-vitata-ghana-zuSirAdibhedena vAdyacAtuvidhyAn caturdhA / jAtibhedenaivaM bhedavidhiH, anyathA tu naiva vAdyAnAmiyattA / sarvapyete dhanayaH pUrvoktAH satyAdikA dezabhedena zatazo vA minnA bhASA vA / yataH adhunAtane'pi jJAtAH santyeva tryavahAre saptazatI bhASANAm / sApi sthUlanyAyenaiva, anyathA tu pratidvAdazakrozi parivartata evaM bhASA / ata eva ca dezavizeSAdapabhraMzo bhavati / pratipAdyate ca bhUribhedo hyapabhraMza iti / yadyapi lipividhAnaM tannyUnabhedaM tathApi zatazaH tasyA api vidhAnAni / na ca vAcyaM paramAgamapratipAditA aSTAdaza lipaya iti kathamucyate zataza ? iti / yataste mUlabhedatayA lipibhedA vyAkhyAtAH , mUlabhedasya ca zataza uttarabhedA bhavantIti na kiJcittatra nodyam / AryalipibhedA ete tathApi na tA atrAdhikAryAH , zabdAdhikAratvAt tAsAM tu saGketagrAhakalAt iti kecit , tanna, anAryalipInAmapi tAruSkyAdInAM tatra paripaThitatvAt / sarvamapi catacchabdavidhAnaM pudgalapariNAma eva / tathA bandhaH-skandhatvapariNatiH / sA ca saMyogavizeSeNa bhavati cAsau pudgalAnAm / svayaM snigdhA hi kecit paramANavaH , kecicca For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 120 www.kobatirth.org arafafzakA . rUkSAH / tatrApi yathA zItoSNayormAnaM vyAvahArikamaMzAdinA kriyate pAradAdiyantreNa, tathA jJAnibhiSTAH snigdharUkSayoraMzA ya evaikaguNAyanantaguNAntena ucyante / bandhastAvat snigdharUkSatvAt piSTapAnIyayoriva / tata evocyate--' snigdharUkSatvAd bandha ' [ tattvA0] iti | paraM dvayoH satorapi yadi ekaguNAveva tau dvayoH paramANvoH syAtAm, na tadA bandhaH tacchativikalatvAt / yata ucyate -' na jaghanyaguNAnAm ' [ tattvA0 ] iti / ekasmi~zca paramANau na virUkSAkhyasparzayugalam / tatazca yadi viruddhasparzayoH syAt samAyogo bhaved bandhaH / tathA snigdhA'snigdhayo rUkSA'rUkSayozca na bhaved bandhaH yadi syAt samaguNatA / yathA paJcaguNasnigdho nAyAti bandhaM tAvana snigvena paJcaguNarUkSa vA tAvadrUkSeNa / , , Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * 9 nanu kimetadyAvat pUrvameva ' snigdharUkSatvAd bandha' ityabhidhApratimevaitat samAnabhAvabandhanamiti cet | satyam, paraM paramANyapekSayaivamevaitat paraM skandhApekSayA keSAJcit paramANUnAM vizi prasnigdhatopetatvaM keSAJcin mandasnigdhatA, keSAvid rUkSatautkaTacaM, keSAJcica mandaraukSyaM yat samuditaM sat pariNatamanyAnyatayA tadapekSyedaM vizeSavAkyaM syAdeva / yadvA- nahi paramANavaH samagrA samasnigdharUkSabhAvAH, yata ucyate bhAvApekSayA paramANUnAmeva SaTsthAnapatitatvaM sapradezApradezatvaM ceti / prathamaM sAmAnyamabhidhAya vizeSAbhidhAnaM manasikRtya niSedhavizeSo'yamucyate, tathA cocuH paramamunayo'pi - 'guNasAmye sadRzAnAM ' na bandha iti tu prakRtam / tatra guNA ekaguNatvAdikA aMzasthAnIyAH, sAdRzyaM ca snigdharUkSatvajAtyA, niSedha - zrayaM yaM vizeSamAzrityAbhihitaH sa cAyaM yadyadhikAMzAnAM " For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 121 parasparaM bhavatyeva bandhaH / yathA paJcaguNasnigdhasya paramANvAdeH saptaguNasnigdhena tena, tathA paJcaguNarUkSasya tasya saptaguNarUkSeNa tena, nyUnAdhikasnigdharUkSatAbhAvAd bhavatyeva bandho'tra / ata eva 'vemAyAe bandha' ityucyate / prAduSkriyate ca saGgrahakAraiH-'dvayadhikAdiguNAnAM tu' tattvA0] iti, tuzabdena atra pUrvaprakrAntaM niSedhaM vyAvartya vidhi nirdizati / itthameva caikasminnapyAkAze vividhabhAvapariNatAH paramANvAdyA avasthAtuM zaknuvantyeva / guNApekSa eva yato bandhavidhiH / avasthAnaM ca tathA 'egeNa vi se puNNe dohi vi puNNe sayaMpi mAejA, koDisaeNavi puNNe koDisahamsapi mAejA' iti paramAgamavacanAt spaSTameva / na ca vAcyaM skandhatayA pariNatAnAM paramANUnAM pradezApekSayetaditi / evaM satyanantAnAmanantANukaskandhAnAm anantAnAm amaGkhyAtANukaskandhAnAM tathA saGkhyAtANukAdInAM tAvatAmeva tadadhikAnAM cANUnAM pRthagaSasthAnameva na sambhavelloke, lokAkAzasyaiva tAvadasaLyAtapradezavattvAbhidhAnAt / tathA ca yathoktasyaiva bandhavidherabhyupagama evopapadyate tat, vicitrapariNAmatvAda bandhA'bandhayodvayorapi bhAvopapatteH / pariNAmazcAyaM bandhAkhyaH snigdharUkSatvAdiguNajanitaH, zabdAnantarAkhyAnaM ca zabdAnAmapi tathaivopapattaH / nahi kevalaH zabdavargaNAsatkaH paramANuH, na vA'pariNataH skandhatayA tathAbhAvenopapadyate iti jJApanAya / anena ye kecita snigdhA rUkSAzca paramANana eva, na tu pudgala guNabhUte snigdharaukSye iti pratipAdayanti, te nirastAH / pRSTavyAste tAvattatra yad ye snigdhA rUkSA vA paramANavaH te kathaM vibhaktAH syuH, kathaM ca teSAM snigdhA iti rUkSA iti vyapadezaH ? / snigdhatvarUSatva For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA nibandhano hi sH| na ca vinAGgIkAraM guNatvena tayoH tathAsambhavo yathA sokAnAM tathA'nyeSAmapi tathAbhAve ko nu virodhaH / sati ca andhe bhavati pariNAmAntaram / yata ucyate--' bandhe samAdhiko pArigAmiko ' [ tatvA0] ityetacca paryAyalokAmihitavarNAdipariNAmAnusAreNAvagantavyamiti nA'trA'sya vimrdH|| baddhAzca pudgalA dvividhA bhavanti-sUkSmAH sthUlAzca / sUkSmabhAvApannAH kecit skandhAH tiSThanti, yato'vagAhante te'nekAH ekasminnAkAzapradeze pUrvapratipAditarItyA / yathAhi-samAvizante karSazataM suvarNAnAmekakarSapramitapArade vicitrabhAvapariNatyA, tathatapyanusandheyam / tathA kecid bAdarabhAvamAgatA ghaTapaTAdivaditi na taravagADhe nabhaHpradeze anyeSAM tathAvidhAnAmasthAne viruddhtaa| ata evocyate paramakAruNikasaGgrahakAreNa yathA-' bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSA' [ tattvA0 ] iti / zraddheyaM cedaM pAradarzakasyApi kAcasya cUrNanApAradarzakatAdarzanAd , mRdo'pi tathApariNatyA kAcatvotpAdAt pratyakSAvekSyamANAt / yatastatra sthitA avAntare dRSTipratibandhakatAmiyayuH kecit , kecicca pratibandhakA api viparItabhAvena pariNamante / tathA'trApi bhedasaghAtAbhyAM cAkSuSAcAkSuSatve iti na samyagdRzAM samyagdRzAM yathArthAvagativirahaH / tathA. ca sUkSmatvaM ca pudgalAnAmeva prinnaamH| nanu bhavatu sthUlatvaM pudgalAnAM pariNAmaH, paraM sUkSmatvaM kathaM ? yatastattu paramANuSvapi vidyata eveti cet / satyaM, nAnAditaH ko'pi paramANuH tadrapeNa tiSThati / yato bhavatyasaGkhyakAlAnantaraM paramANUnAmapi saMyojanam , abhUva~zca tAnatyatIte kAle saMyuktapUrvAH tathA For Private And Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA pariNAme ca na teSAM sUkSmatvamiti / na sparzAdiyadasya svAbhAvikatvaM kintu pAriNAmikatvameva / yadvA-napatra sUkSmamAtratA vivakSitA kintu sUkSmapariNatiH, yayA skndhiibhaavmaapnaaH| ApanA api skandhA nAvagamaM svasyotpAdayeyuH, na cAvagAI nirandhyuriti / sthaulyamapi ca yAvattathAskandhapariNati avatiSThate, vinazyati ca tataH param / na ca vAcyaM ' nAsato jAyate bhAvo nAbhAvo vidyate sata' iti niyamAt kathamasatoreva saukSya-sthaulyayorutpAdo vinAzo bA, yena syAt pAriNAmikatvamanayoH , anyathA tu tayoH svAbhAvikatvasvIkArAvazyakAn iti / yato nAstyevAsata utpAdaH sato nAzazca / ata eva na sarvathA aNuSu sthaulyAsattvaM, skandheSu ca saumyAsattvaM vopeyate, tattadrvyANAmeva tathA tathApariNAmAt / na ca paryAyA dravyataH pRthagbhUtAH / yataH sarvathA'santa utporaste vinazyeyurvA / yeSAmeva saumyaM teSAmevetarat , yeSAmeva ca sthaulyaM teSAmevetarabhAvazca / na caivamasyabhyupagamo-yat parAvartanameva na, tathAhi kAryamAtrApalApaprasaGgazca na vinivArayituM zakyeta / tathA bhedo nAma pariNAmastana bhedo vibhAgaH / sa cAnekadhA bhidyamAno'pi sthUlabhedena paJcadhA kIrtyate / te ca khnndd-prtr-caurnniko-krikaa-nutttikaalyaaH| tatra tatra tAdRzo vibhAgo jAyate yAhazasya punarvibhAgAdiH syAt , syAcca yatra svatantraviyuktatA anAyatatA ca yathA lohAdInAm / ata eva ca khaNDyate iti vyapadezaH / tathA ca sthUlo, nAyatto vibhAgaH khaNDa iti / tathA prataravadAyato bhedaH pratara ityAmnAyate / yathA abhrapaTalAdInAm / pratarabhedAd hi patravadAyatAnyeva bhavanti khaNDAni, kASThAderapi yadi phalakAdividhA For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA nAya kriyate tAdRzo bhedastadA'sau pratarabheda iti / yadA ca caturasrAdibhedaH tadA khaNDabheda iti / evameva ca suvarNAdInAM yathAyathaM bhedavibhAgitA avagantavyA, bhedAnusAreNaiva tattadAkhyA'GgIkArAt / yatra ca sUkSmatamA avayavA yathA bhavanti tathA bhidyate, tadasau caurNiko bhedaH / yathA mudgAdidhAnyAnAm / yatra cotkiraNaM bhede'sau utkari kAkhyaH / yathA vNshtvcH| yatra ca taTadvaividhyaM bhavati, yathA nadyAH tathA'sau bhedo'nutaTikAkhyaH / yathA zuSkahadAdikardameSu / ete ca bhedAH paJca na vastuniyamitAH, kintu bhedaprakAraniyatA iti pUrvoktaM samudAye'nusandheyam / na ca pravAhIkaraNaM suvarNAdInAM yat tadapi bheda eveti kathaM nokto dravatvAkhyaH SaSTho bhedabheda iti vAcyam / tatra caurNikabhedabhAvAd dravatvasya naimittikatvAt / yathAhi-caurNikabhedena bhinnaM mudgAdi klinnamudakena tathA bhavati, yathA dhUlisaMyukte pAnIye kardama iti na SaSTho bhedabheda aakhyeyH| himAdInAmuSmaNA yad dravIbhAvagamanaM tadapi tathaiva / yadvA-na tatra bheda eva, yataH saMyuktameva tatsarvaM kintu saMyogavizeSa eva / nanu dravatvAkhya evaM pariNAmaH kathaM nokto ? yato nahi nAsti dravatvam , jalaghRtAdiSyadhyakSasiddheriti cet / satyaM, yairapi dravatvaM svIkRtaM guNatayA, tairapi naiva svIkRtaM ghanatvaM tathA pRthivyAdiSu kAThinyAdiheturguNatayA, nahi tanna vidyate, saMyogavizeSatve tu tasya, kiM dravatvamapi naivam ? / na ca vAcyaM taiH saMyogAkhyo guNaH svIkRta eva, asmAbhirapi bandhasya pariNAmatayA svIkRtatvAt / saMyogastu sAmAnyenApi piSTasamudayakd bhaktyapi, saMyogAdikAH kriyAvizeSA For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokafafzakA eveti tu pUrvameva bhAvitam | tattvatastu dravatvaM pravAhatayA avasthAnena paryAyatayA vyAkhyeyaM tadvataH / yadvA-jalatvAdipariNatereva tathAtvAnna pArthakyenoditam, viziSTasnigdhatA vA tat, yataH parairapi tat piNDIbhavanahetureva AkhyAyate / saMsthAnAdayastu vyAkhyAtapUrvA eva / upakAravyAkhyAne ca pudgalAnAmevaM kramaH - prathamaM hi zarIrAdayaH, te hi sAkSAttatpariNAmamayAH / pazcAdeva ca sukhaduHkhAdayaH, yataH pudgalamayA'nyavastuvihitA ete / 125 , tatra zarIramiti / ' zRz hiMsAyA 'miti krayAdiko dhAtuH, tasmAt ' kRzapUpUgamaJjikuTikaTipaTizauNDikaTihiMsibhya Ira' [ u0 441] itIre zarIramiti / tathA ca zRNAti zIryate vA, yataH hinasti prANiprANAn hiMsyate vA prANigaNaiH krUratamaiH siMhAdibhirapi tadeveti yuktaMva zarIratA zarIrasyeti / audArikAdisthUlazarIrApekSayaivaM vyutpAdanam / aparANi tadvRttidharmAnugatAnIti tathA / yadvA-zRNAti vAhinasti jIvaM saMsArAvarttagarta parAbhavatIti zarIramiti vyutpAdane sarveSAmapi saMsArAvarsa durgapAtitvAnnAbhimatam / tacca pacadhA audArikaM vaikriyamAhArakaM taijasaM kArmaNaM ceti / tatraudArikamiti prAkRte 'orAliye orAlamurAla 'mityAdi paThyate / ArSatvAccaiteSAM siddhiH, pruSodarAditvAdvA / tadapekSayA vyutpAyate evam - tatthodAramurAlaM uralaM orAlamahava viSNeyaM / odAriyaMti paDhamaM paDucca titthesarazarIraM ||1|| bhannai ya tahorAlaM vittharavataM vaNaI papa | pAie Natthi annaM ehahametaM urAlaM ti || 2 || uralaM thevapaesocipi mahAgaM jahA bhiMDaM / maMsaTThi- hArubaddhaM orAlaM samaya For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 126 lokaviMzikA paribhAsA // 3 // gIrvANabhaNityapekSayA tu udgata-utpanna A-maryAdayA aro-vRddhiH, tasya krameNaiva vRddhiH, naivaM vaikriyAdiSu / tAni hi akramaM vardhante'vasthitAnyapi ca bhavanti / utkaTa A-maryAdayA aro vA prAdurbhAvo, yathA niyamenAdo naratiryagbhaveSu, ta eva ca bhavA jIvAnAM bAhulyena bhavanti yataH / yadvA-asyaiva pratyakSamutpAdAt tIvrotpattimattvam / ut-prAbalyena yatra tatreti-yAvat gamaH-prAptiryasyeti vodAram / asyaiva sarvatra prApyamAnatvAt / tadvatAmeva yataH sarvalokeSu bhAvaH, sUkSmA yatastadvanta sarvatra te itikRtvA / urva gamaH-avabodho vA asyeti / vaikriyAdIni nAvatiSThante asumadujjhitAni, idaM tu tathaivAvatiSThate itikRtvA / ucaM gamo vA vinAzo yasya / yato vayaHpariNAme hIyate evedaM, na tu vaikriyAdIni / yAtrajjanma devanArakANAM tadvatAmavasthitazarIrabhAvAt / lezyeva kevalaM teSAM hIyate iti / urdhvam-upAdAnAdanantaraM tattayopalakSaNarUpo gamo yato'syeti vA / yato yathA vaikriyAdIni aNvAdyavasthopagatAni bhUtvA viparItAvasthAnyapi bhavanti, naivamidaM kintu prAhyadAhachedyAdiguNayutameva sarvadA / sthUlaM vA udAram / sthUlatA ca poSAdvardhanAdvA / mahatpUjyaM vA udAram , tadvatAM tIrthakaragaNadharAdInAM pUjA'vasare tasyaiva pUjyamAnatvAt / udArameva caudArikamityaudArikam / sthUlapudgalopacitatvAdvA udAram / sthUlA eva pudgalA etattayA pariNamituM yogyAH / itareSAM tattayA'grAhyatvAd / ata evocyate-'paraM paraM sUkSma 'miti / 'pradezato'saGakhyeyaguNaM prAktaijasAt ' [tattvA0] iti ca / ityaudArikazarIram / ___atha vaikriyam / tatra 'vivihA va visiTThA vA kiriya vikiriyA tIi bhavaMtamiha / veuvviyaM tayaM puNa nAragadevANa payaIe // 1 // For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokafafzakA 127 vividhA - aNu bhUtvA anaNu bhavati, anaNu bhUtvA aNu bhavati, eka bhUtvA anekaM bhavati, anekaM bhUtvA ekaM bhavati, eka kRti bhUtvA'nekAkRti bhavati, anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati, dRzyaM bhUtvAseryaM bhavati, adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati, bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati, khecaraM bhUtvA bhUcaraM bhavati, pratighAti bhUtvA'pratighAti bhavati, apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati, yugapad vA etAnanubhavati bhAvAnityAdilakSaNA kriyA vikriyA, viziSTA vA jinajanimahAdikA kriyA vikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam / yadvA -- asaGkhyayojanadaNDaniHsaraNArthasamudghAtakaraNAdikA kriyA vikriyA, tasyAM bhavaM vaiki yam / bhavadhAraNIyaM tu tajjAtIyamiti / vikaraNaM vA anekAvasthAnu gamanaM vikriyA. tatpradhAnaM vaikriyam / " tathA AhArakam / tatra - ' kajjami samuppaNNe suyakevaliNA visiTaThaladdhIe / jaM ettha Aharijjai bhaNNai AhAragaM taM tu // 1 // pANidaya - riddhisaMdarisaNatthamatthovamagahaNaheDaM vA / saMsayavoccheyatthaM gamaNaM jiNapAyamUlaMmi ||2 // ti / AhArakazarIraprayojanAnyAcakhyuH / tatra prANidayAkhyaM yadyapi na kacidvivRtaM dRzyate, tathAsaMmUchimajantuprAcurye AvazyakagamanakArye cAsya sUkSmatvenAvirAdhakatvAt karaNamasya sambhAvyate / RddhidarzanaM ca / samavasaraNAdikA yA zrImajjina pateravikAriNI prabhUtAsubhRdupakAriNI RddhiH, tasyAH samyaktvA anyasmai vA prayojanAya avalokanam / . anena ya AhuH - caturdazapUrvadharacaturdazapUrvavit / sa ca dvividhaH bhinnAkSaro'bhinnAJjarazca / tatra yasyaikaikamakSaraM zrutajJAnagamyaparyAyaiH For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 128 lokavizikA satkArikAbhedena bhinnaM vitimiratAmita, sa bhinnaakssrH| tasya ca zrutajJAnasaMzayApagamAt praznAbhAvaH / tatazca AhArakalabdhi satImapi navopajIvati vinAlambanena, sa eva zrutakevalI bhaNyate / zeSaH karoti, tasya kRtsnazrutajJAnAlAbhAdavItarAgatvAcca [ tattvArthaTIkA ] iti / tat pUrvagAthayA virodhamadhirohadAsIt / yataH AhArakavarNanaparAyAM pUrvasyAM zrutakevalina AhArakakaraNamAkhyAyi, paraM saMzayApanodamAtranirAkaraNaprayojanaM na tasya tatkaraNaM, syAdyadi, tathApi prANidayarddhidarzanArthe tu tasyApyAhArakakaraNamucitimaJcatyeva / tattvatastu zrutakevalinAmapyavItarAgatvAt bhavatyeva kacittathAvidhe'tisUkSme ArekA / yata ucyate-' nahi nAmA'nAbhoga chadmasthasyeha kamyacinnAsti / jJAnAvaraNIyaM hi jJAnAvaraNaprakRti karma' // iti / zrutakevalitvaM ca prajJApyArthaprarUpaNAmAzritya kevalajJAnAnvitazrImadakalaGkabhagavattulyatvAdevetyanusandadhmaH , kathamanyathA 'saMkhAIe u bhave sAhai jaM vA paro u pucchijjA / na ya NaM aNAisesI viyANai esa cha umattho' // 1 // tti / pAramarSavyAvarNitamahimavatAmapi bhagavatAM gautamapAdAnAM saMzayAdi saGgaccheteti / arthAvagrahazcApUrvasyAtIndriyasya paryAyAdervA saGgrahaH tasmai, saMzayazca pUrvoktarItyA yo jAtaH , tadvayucchedAya / zrutajJAnasya nahi sarve paryAyA viSayo na vA sarvadravyaviSayakamadhyakSam / tataH sambhavatyeva saMzayotpAdo'vagate 'pi cArthe, bhavatyeva vA saMzayaH avagrahanizcayayobhinnatvAt nizcayavizeSAya vA saMzayasyopapadyamAnatvAdvA'nubhava siddham / nanvastu paraM 'visiTThaladdhIe 'tti kimarthaM ? satyaM, bhavennirarthakaM yadi atakevalinA AhArakAkhyaiva labdhirbhavedekA, paraM vaikriyA For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA dilabdhisadbhAvAd AhArakalabdhyapekSayA viziSTalabdhyeti / caikriyalabdhizca 'ssamaNeNaM0 ' ityAdibhagavatyAgamazekharapAThAt spaSTaiva / nanu ca syAdevaM zarIrapaJcakaM, niSiddhamapi yugapadekasyA''caturya' tattvA0] iti vacaneneti cet / satyaM niSiddhaM, na tu labdhiniSedho vihitasteneti / satyoM vaikriyalabdhau kimityAhArakakaraNamiti ced , asAvadyatvAdapramattatvAccaitasya / vaikriyamupajIvana hi niyamena pramatta Arambhakazca tasya, asya tvArambhe pramattatAsadbhAve'pi upajIvane sutarAmapramattateti kiM na paryAlocayatha ? 1 ata eva ca 'zubha vizuddha 'miti paThyate AhArakasvarUpAkhyAne / A-maryAdayA ralyAdikayA, niyamastveSaH, anyeSAmanevaMvidhatvAt / hiyate-gRhyate ityAhAraH, tadevAhArakam / athavA svabhAvasthatvalakSaNayA maryAdayA haraNaM-grahaNam / caikriyaM hi daNDakaraNAdiprayojanakaviziSTasamudghAtAdinA kriyate, naivamidaM, zarIrasthAyinaiva asya sAdhyamAnatvAt 1 sAmAnyo hyasya samudghAtaH, naivaM vaikriyAderiti ! Aharati-gRhNAti hitametaditi AhArakam / kartari NavidhAnAt / hitAnubandhyevetana , nAnyatanuvadaniyatam, hitAyAhiyate veti / AharaNapradhAnaM vA''hArakam , 'yato na tAvadvaikriyavat sthUlapudgalaniSpannametat 'pradezato'saGkhyeyaguNaM prAktaijasAd' [tattvA0] iti niyamAd / atyantamAhAryA evaM tatpudralA naitAvanta etAvanmAtra vaikiyakaraNa AharaNIyA iti prayatna 'bAhulyAdAharaNakriyAyo tatprAdhAnyametasyeti / tathA taijasaM zarIraM, tacca 'savvassa umhasiddhaM rasAdiAhArapAgajaNagaM ca / teyagaladdhinimitvaM te yaga hoi NAyavvaM' / / // ni / For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 lokavizikA atra 'sarvasya umhasiddha 'mityanena pramANaM darzitaM, audArikasya pratyakSasiddhatvAd vaikriyAhArakayozca labdhipratyayamevAvirbhAvAt / ' rasAdyAhArapAkajanakaM ' rasAdilakSaNo ya AhArapAkaH tasya janakaM, AhiyamANo hi AhAraH zleSmAzayaM ca prApya dravIbhavati, amlIbhavati ca prApya pittAzayaM, vAyvAzayaM ca prApya yAvad vibhajyate, pazcAt tadantarevAnena khalarasau kriyete vipAcyeti prayojanaM jJApitam / vakriyAhArakayoH pUrvaM jJApitameva / audArikamapi sarveSAM viziSTazarIrarahitAnAM gamanAgamanAdi - dAnAdAnAdikriyAyai bhavati / jJApitaM caitadaudArikazabdenaiva, anyathA vRddhayAdyabhAvAt / ' taijasalabdhinimitta'mityanena viziSTa kAryamasya prAdarzi tejasalabdhyA nimittamiti vigrahAd | anyAcAryapakSe tu cakArasyaivakArArthatve, tasya ca vyava - sthAvAcitve evaM vyAkhyeyam - taijasalabdhiH nimittaM yasya tattaijasa labdhinimittamityAkhyAnti kecit nayavAdAntaraM cetaditi / vicitrA hi nayavAdAH / kecit kAraNapradhAnAH kecit kAryapradhAnAH, tannaighosvyasaGgata AgamAnusAreNa pUrvavyAkhyAta eva pakSaH, tejasakArmayaH sarvadA sarvasya pratyekaM bhAvAbhidhAnAt / tejaso vikArastaijasam, tejovikAratvaM coSNavIryapadArthajanmatvAt / karma tu mUlakAraNabhUtamastyeva sarvatra / tejomayaM vA taijasaM, tejasmayatA coSNasparzavavAt / tejaHsvatattvaM vA taijasaM, yadA hi jAtA labdhistaijasI, prAdurbhUtaM ca prayojanam, niHsArayati tadA asAvanena tadvAn jvalajvAlAmAlAvalIDha zikhAsahasra parikaritamanalaM yojanazatasahasragatayAstadAhasamarthamiti yathArthamevAsya tejaHsvatattvateti / " nanvastu tejonirgamaH taijasazarIrajanyaH taijasalezyayA, paraM For Private And Personal Use Only -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 131 zItanisagoM bhavet kathaM tata ? iti cet / satyaM, labdhiprabhAvenaiva tatpudgalAnAM . tathApariNAmaH / yathA zApavitaraNapravRtto labdhyaiva tejonisarga tejaHsvabhAvaM karoti, tathA anugrahapravRtto bhASitAtmA zItanisargaM karoti tadeva tathApariNamayya, eSa eva ca prabhAvastasyeti / ata eva ca bhASyAdau zApAnugrahaprayojanamityAkhyAyi khyAtakIrtibhirmahApuruSairasyobhayathA prayojanam / ___ tathA kArmaNaM pazcamam / tatra kriyate-mithyAtvAviratyAdihetubhiH nivartyate yad jIveneti karma / na ca vAcyaM sadAtvikyeva karmavargaNA, lokasyAJjanapUrNasamudkavattayA pUrNatvAt kiM nirvaya'te teneti / vargajAnAM sadAtvikatve'pi prakRtyAdiko bandho midhyAtvAdibhireva vidhIyate, saMsoM vA jIvenA'syA ebhireva vidheyaH / nahi lokasthatvamAtreNa svAvagAhapradezasthatvamAtrema vA karma kuryAt svakArya jhAnAvaramAdi, kintu jIvapradezaiH saha kSIranIravat sambaddhamevAnyonyAnugatatayA / ___ anena ye AhuH kathaM karma tiraskuryAd guppAd baddhamabaddhaM vA / Aye, kathaM bandhaH sarvato'bhivyApya vaa?| Ajhe, karmaNo nirAvAryasva. prasaGgaH AvAryasyAntareva sadbhAvAt tadasambandhAcca kathamAvaraNatA, anyathA siddhAnAmapi lokasthakarma bhajedAdhArakatAm / prAntye ca kathamAvArakatA, samapradezatvAdubhayoH / asambaddhatve'pi cAvArakatve tu spaSTaica siddhanAnAnAmapyAvAryateti / nirAsazca pUrvoktarItyA AvaraNAdisambhavasyApratyUhatvAditi / karmaNo vikAraH kArmaNam , aSThAnAmapi vikAro bhayapadizyate'nena, yadAhuH-'kammavigAro kammaNa avihavicittakammaNipphaNNaM / sadhesi sarIrANaM kAraNabhUyaM muNe. yabvaM // 1 // ti / ' karmavikAra' ityanena vargaNAnirdezaH / aSTAnAmapi For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 132 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arafafaar vividhakarmaNAM vikArarUpamityanena tu bandhAnantarameva etAdRzavyapadezabhAktvamAdyate / ata eva ca SaSThayate-kArmaNaM hi svasyAnyeSAM vA zarIrANAM kAraNamiti / 1 nanu ca yadi karmASTaka niSpannametat kiM tarhi nAmakarmabhedabhUtamidam ?, nAmakarmaprakRtiSveva ca 'gaijAitaNuaMge' yatra zarIrazabdena paJcAnAmapyaudArikAdInAM grahaNAditi cet / satyam, yathAhi audArikAdInyAtmanA svAyattIkRtAni tathA tathA''tmAnaM pariNAmayanti tathaivaitadapIti nAmakarmAntargaNanaprayojanamaveyate / ata eva kArmaNe na bandhanAne api zAstrakRdbhirAmnAyete / sthitistvasya karmApekSayA yA laghIyasI, sA pariNAmAntaratAmevApekSyeti / karmaiva vA kArmaNam / atra ca baddhakarmaNAmeva karmatA samAmnAyi AmnAyavedibhiH / etaddvyutpattiprayojanaM tu nirupayogitAvyavahAreNa khyApanam, yata ucyate ' nirupabhogamantya 'miti / tathA ca yairucyate vargaNAnAM parivartanAbhAvAt kimiti nAGgIkriyate kArmaNasyaika tathA tathApariNAma audArikAdisakalavastUnAmiti parAstam / yato yadyapyasya sarvatanvanantaguNatvAnna pugalapradezasaGkhyAvirodhaH tathApi naitatpudgalAH sAmAnyena AtmanA tathA pariNamayituM zakyA iti pRthakcheSavargaNA''dAnaM Avazyakameva / tata eva ca karmamayaM kArmaNamiyapyanusandheyaM buddhimadbhiH / yanna hyetasyAnyaH pariNAmaH ko'pi bhavatyupabhogAya vA sAkSAdAgacchati, sUkSmatamapariNAmopetatvAt / eSAM zarIrANAM yathA saJjJAnvarthatAkRto vizeSaH, tathA kAraNAdikalApakRtopi // yataH ucyate ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 133 fearnyat kAraNato viSayataH svAmitaH prayojanataH pramANataH pradezasaGkhyAto'vagAhanataH sthitito'lpabahutvata ityetebhyazca navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti / tatra kAraNatastAvat sthUla tarapudgalopacitamaudArikam, yadapekSya 'uralaM bhevapaesobaciyaM ca mahalagaM jahA bhiMDa 'miti pratipAditam / vaikriyaM ca tataH sUkSmapudgalaiH, AhArakaM tu tato'pi sUkSmaiH taijasaM sUkSmataraiH kArmaNaM sUkSmatamaizva nirvartitaM syAditi / atra kAraNamupAdAnakAraNamiti / nimittakAraNaM tu sarvatrApyavizeSeNAtmaprayatna eva / yadvA-kAraNamutpafrkAraNam, tacauvArikasya strIgarbhAdi, vaikriyasya devazayyA-kumbhIpAka- labdhyAdi, AhArakasya tu labdhireva, taijasasya sAtApanaM tapaH prabhRti uSNavIryapulAdAnaM vA, kArmaNasya punarmidhyAtvAdikaM yogAvasAnamiti vyAkhyeyam / " " , nanvAdyaM parityAjyameva vyAkhyAnam, yata itaH paJcame vizeSadvAre pradezasaGkhyeti dvAraM vakSyantyeva / satyam paraM pradezasaGkhyA bahutvaM vidyamAnamapi sthUlatvAnusAra, anyathA bRhatparimANaM kArmaNameva bhavet sarveSu etaccaturthaM pramANadvAraM vakSyanti tato'vagantavyaM bhaviSyatyetat / satyametadapi paraM tatra samagrazarIrapramANaM cintyate, na tu pradezasthaulyamiti nApakarNanIyaM prathamaM vyAkhyAnam / 'paraM paraM sUkSma miti vacanamapyetadarthameva / anyathA ' pradezato'saGkhyeyaguNa ' [tattvA0] mityAdivacanato nirarthakatA syAdasya dhrubaiva / tathA viSayataH, tatrA'nyatra tAvajjJAnecchAkRtyAdiSu prasiddho viSayaH, zarIrasya tu naiva / tathApi zarIravatAM gatimapekSya viSayo vAcyaH / tathA cAnekArthIyaM vacaH - ' viSayo yasya yo jJAtastatra I For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA gocaradezayoH / zabdAdau janapade ceti / gocarazca yathendriyANAM tathA gaterapIti nAsaGgataM kiJcit / tatraudArikavatAM vidyAdharANAM AnandIzvarAt , jadhAcAraNavidyAcAraNAnAM tvArucakAt tiryaglokaviSaya eSaH / urdhvaM tu pANDukavanAntam / vaikriyavatAM devadAnavAdInAM asalyeyadvIpasamudrAvasAnaM yAvadgamanAt tAvAn / AhArakasya tu tadvato jinamUlagamananiyamAd yAvanmahAvidehAn , RddhidarzanArthAvagraha-saMzayavyucchedAnAM tatraiva bhAvAt / taijasakArmaNe tu tadvattvAt sarvasya sarvatraiva viSayaH , vigrahagatisamApannAnAM sarvatra bhAvAt. kevalayoretAvadviSayatA'vyAhataiva / kevalyapi ca samudghAtagataH samastalokavyApyeva caturthe samaye ' lokavyApI caturthe tvi 'tivacanAt / kArmaNaM tu tatrApi 'kArmaNazarIrayoktA caturthake paJcame tRtIye ca' [prazama0] iti vacanAt / taijasaM ca tatsahacaritameva / yukta uparitanAkto'nayorviSayaH / svAminazca tiryagmanuSyA audArikasya, 'garbhasammUchenajamAdya' tattvA0] mitivacanAt / devA nArakAzca vaikriyasya, 'vaikriyamopapAtika 'mitivacanAt / manuSyatirazvAmapi syAt cellabdhiH bhavedevai. tad / yata AhuH-' labdhipratyayaM ca ' iti / pArizeSyAccAtra nRtirazvAmiti labhyate / tiyazcazca na sarve, kintu vAyvAdikA viziSTAH / narA api ca garbhajA eva / AhArakasya tu caturdazapUrvavidbhireva vidhAnAt manuSyasaMyatAnAmeva / antyayostu sarva eva saMsAriNaH 'sarvasya' tattvA0] ityasya sarveSAM saMsAriNAmityeva vyAkhyAnAt / tathA prayojanato bhinnatA eSAm-audArikaM tAvat dharmAdharmasukhaduHkhakevalajJAnAvAptyAdinA'rthavat / viziSTatAmapekSya 'dharmAdharmA For Private And Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA dI 'ti / yataH sampUNoM jJAnAdiko vA dharmaH tadvatAmevAdharmo'pi ca mahArambhAdikaH / sukhaM cAtra prazamAdiprabhavam , anyattu vaikriyavatAmapi sAtizayam / duHkhaM ca jvarAdijanyaM AdhyudbhavaM vA, anyathA tu mahAyAtanA eva nArakA vaikriyavantaH , paraM parasparodIritaM sakliSTAsurodIritaM tu teSAM / vaikriyaM devAnapekSya sthUlasUkSmaikatvAnekatvavyomacarakSitigativiSayAdyanekavibhUtimat , nArakAnapekSya tu pAradavat punaH saMyogo duHkhaughasahanatAnutpipAsAzItoSNAdinA'vidrAvaNamityAdi, nRtirazcAM tu yathepsitamanyAnyat / taijasasya tu AhArapAkaH zApAnugrahapradAnasAmadhyaM ca / kArmaNasya punarbhavAntaragatyAdyanekavidham / bhavAntaragatau hi kevalaM kArmaNamevetyevaM vyapadizyate / __ pramANatastvevaM vizeSaH-yat audArikaM tAvat sAtirekayojanasahasramAnam , tadvatAM vanaspatInAM samudrAdau tathA'gAdhe bhAvAt pramANayojanamitatvAttamya, zeSasya pRthvIpariNAmatvAt / na ca vAcyaM tatrAnekA jIvAH tilavartikAnyAyeneti / vyApina ekasya jIvasyApi tatrAbhyupagamAt / abhyUz2a caitad dvitIyAGgIya-dvitIyazrutaskandhIyAhAraparijJAdhyayanataH spaSTam / vaikriyaM tu yojanalakSapramitam / ___ nanu pratipAditaM tAvadaudArikasvarUpAkhyAne 'vittharavaMtaM vaNassaI pappa ' iti / atra ca mahattaraM vaikriyamevocyate audArikAt zataguNaM kiJcinnyUnaM yata iti cet / satya, naitAvadetat svAbhAvikaM, tattu paJcadhanuHzatamAnameveti noktavyAghAtaH / uttaravaikriyaM hi etAvat , tacca pakSAt parato na tiSThati 'devesu addhamAso 'tti vAkyAt / AhArakaM tu ratnipramANam , ratnizca 'baddhamuSTirasau ratni'ritilakSaNo prAyaH / antye tu lokAyAmamAne / etacca pUrvoktasamudghAtarItyA For Private And Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 136 lokavizikA pratipattavyam , anyathaikasyaitAvanmAnasya taijasasya kAmagasya vAsbhAvAt / na ca kasyApyavagAhanA vidyate etAvatI / na ca vinA kevalinamanyajIva etAvantaM lokamAtramAkAzamabhivyApnoti / ___ tathA pradezasaGkhyAvihito'pi bhedaH / atra pradezatvaM na pAribhASikaM grAhyaM kintu 'pravRddho dezaH pradeza' iti / tatra audArikayogyo'nantANuko'pi skandho yadi parairasaGkhyairanantANukaskandhalakSaNaH pradezairvRddho bhavati, tadA vaikriyayogyaH / so'pi pUrvavadasaGkhyairevAnantANuskandhalakSaNaiH pradezairvardhate, tadA AhArakayogyaH / evamagre'pi / paraM parayordvayoranantaguNapradezavRddhateti vAcyam / pradezAzvAtrApi pUrvaparibhASitA eveti / kecittvAhuH-pAribhASikaparityAge mAnAbhAvaH, arthAsaGgatizca naivaM vyAkhyAyate yadi syAt kadApi yathA-aGgalamAtrakSetrAvagADhe audArike ye pradezAH te asaGkhyeyaguNA vaikriye, AhArake tto'pysngkhygunnitaaH| taijase tvanantaguNAH tataH, kArmaNe tu tto'pynntgunnitaaH| apekSyaivaitatpradezArthatAM zarIrANAM sarvatrAlpabahutvavicAra Ahato dRzyate ArSe iti / bhASyamapi caivameva, yadi nibhAlyate samyaka / na ca vAcyaM avagAhanAviSayametaditi / avagAhanA hi zarIrasya cintayiSyanti khayam / avagAhanAjanitazca bheda eSAM-yathA audArikaM yAvatsu asaGkhye. yabhAgeSvavagADhaM lokasya, tato bahuSvasaGkhyeyeSu bhAgeSu vaikriyamaba. gADham , pUrvasmAdasya kiJcinnyUnazataguNatvAt , AhArakaM tu ratnimAnatvAt stokAvagADhamaudArikAvagAhAdapi, taijasakArmaNe tu pUrvokta For Private And Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA rItyA lokaakaashiiysmgrprdeshaavgaaddhe| audArikAdInAM coktAvagAhanA ' asakhye yabhAgAdiSu jIvAnA 'mityAdivacanAd avagantavyA / kAraNasya dvitIyavyAkhyAnApekSayA tu yadyapi na paunaruktyam , tathApyAdyavyAkhyAnApekSayA tu myAdeva taditi kecit / nanu pramANAdasya kaH prativizeSa ? iti cet / satyam , pramANaM tu sUcivad dIrghasya pratarApekSayA bhavenmahat , paraM nAvagAhaneti bhinnatA'sya saprayojanaiva dvArasya / sthitisampAdyazca bhedaH / tatra sthIyate'nayeti sthitiH / striyAM ktiH / avasthAnahetustadrUpeNa sthApakaH kAlastatazca audArikAdInAmavasthAnakAlastadrUpeNa vAcyo'tra / jIvaparigRhItiM yAvaditi tu svayamevAbhyUhyam / anyathA vakSyamANasthiteH siddhAntoktabaddhamuktasthitikAlena virodhApAtAta / audArikasya tAvat sthitikAlo jaghanyenA'ntarmuhUrttamutkarSataH palyopamatrayaM ca, tadvatAM nRtirazcAM jaghanyata utkarSatazcaitAvata sthitikatvAditi / vaikriyamya jaghanyenAntamuharttamutkRSTataH trayastriMzat sAgaropamANi / kathaM ? yato na devAnAmagdizavarSasahasrathA nyUnA sthitiH / satyam , paramanyeSAM vAyvAdInAM tadbhAvasya pUrvamuktatvAta , teSAM ca jaghanyata etasthitikatvAt / AhArakaM tvantarmuhUrttasthityeva jaghanyata utkRSTato'pi, Arabhya navabhyaH samayebhya ArAn muhUrtAdantarmuharttatvAkhyAnAn / nanu vaikriyAhArake labdhipratyaye api bhavataH, AyuSazca bhayosniyata ityArambhakAla eva mRtamya kathaM naikasamayo jaghanyato'nayoH ? nayate taijamakArmagavad bhavAntarAnuyAyinI, na caudArikavata niyataH paryAptabhAvo'pi, yato nahi audArikaprArambhako'samApya takRtvA cendriyaparyApti mriyate jantuH ko'pIti niyama AyubandhAvazyakatA For Private And Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 lokarvizikA niyamitaH, na tvevamati vAcyam / vaikriyAhArakArambhakayoH sphUrtyAdimAvApekSayA tathAkAle tadvidhAnAbhAvAt / taijasakArmaNe tvanAdyante abhavyApekSayA, bhavyApekSayA cAnAdisAnte eva / nanu ca taijasakArmaNayoH kathaM tathA sthitiH ?, yata audayike evaite api, udayazca karmaNAM sthityapekSaH, sthitizcotkRSTato'pi saptatisAgarakoTIkoTImAnA iti cet / satyam , kAlenaitAvatA baddhe te avazyaM vinazyata eva, paraM yathaudArikaM vaikriyaM vA gatyantare vijahyate sarvathA, naivaivamime, avazyaM udayavattvAd anayoH / muktAnAM sarvathA vilayAd bhavyAnAmeva tadbhAvAca bhavyAnapekSya anAdisAntatA / na ca vAcyaM tarhi audArikAdInAmapyanyAnyapudgalAgamApagamabhAvAt na yuktaiva yathoktA sthitiriti / vihitottaratvAt , yan nA''bhavaM virahitastairjantuH , bhavAnte cAvazyaM viprajahAtIti / ___ alpabahutvaM ca-AhArakANi tAvat sarvAlpAni, kadAcicca na tAni bhavantyapi, yadi bhavanti tadApi navasahasrANyevotkRSTataH / antaraM ca jaghanyata ekaM samayamutkRSTataH SaNmAsAH / vaikriyANi tu tadvatAM vAyu-deva-nArakANAmasaGkhyeyatvAt asaGkhyeyaguNAni / asa khyAtaM cAsaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayamAnam , audArikANi tu tato'pyasahasyeyaguNaM (gAni)manuSyatirazcAM tadbhAvAt / asaGkhyAtatA ca vaikriyazarIrasthAnapratipAditaiva / nanu 'jIvA poggala' ityAdinA jIvAnAmAnantyAta pratyekaM zarIravattvasya niyamAt kathaM yuktametAvattvameSAmiti ? cet / satyam , yadi pratyekaM bhinnameva syAdaudArikaM, syAdayuktatA yathoktaparimANamya, tadeva tu For Private And Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA na vidyate, anantAnAmanantakAyikAnAM kAye ekasminnavasthAnAt / taijasakAmaNe tvanantaguNe, anantaM cAnantotsarpiNyavasarpiNIsamayamAnam , kathametad ? yato nahi audArikAvizarIrahInAnAM bhavata ese vihAya gatyantarAlasthAn / asatyabhAgazca tAdRzAn audArikAdimato'pekSyeti / satyam , sarveSAmasumatAM bhinnabhinnamevaite iti jIvapramANatvAdetayoH na yathoktabAhulyavyAghAtaH / yathAhi zarIrANi pudgalAnAmupakAraH, tathAkhyAnena AkhyAyi etadyaduta-kArmaNaM kmaiNv| tathA ca ya AhuH-dharmAdharmoM guNAviti, te cirastAH / yataH kasyAyaM guNaH ?, AtmanaH pudgalAnAM vA ? / Aye, siddhabhAvApannAnAmapi kathaM na tau ? / antye, spaSTava dravyatA tayoH / tathA bAgiti / tatrocyate iti vAga / sApi pudgalAnAmevopakAraH / yata ucyate-'yatra pudgalaskandhasya varNabhAvApattiH tatsthAna - miti sthAnazabdavyAkhyAne hemasUribhiH / anyazcApi tathaivoktaM, yadA''pizali:-' nAbhipradezAta prayatnapreritaH prANAM nAma vAyurUpramAkramanuraHprabhRtInAM sthAnAnAmanyatamasmin sthAne prayatnena vidhAryate, saca vidhAryamANaH sthAnamanihanti, tasmAt sthAnAbhidhAbAd dhvanirutpadyate AkAze, sA vargazrutiH, sa varSasyAtmalAbha' ityAdi / avApi pudgalajanyasvamevarabhyadhAyi varNAnAm / vaizeSikAdyA AkAzaguNatvena zabdamaGgIcakrANA api pudgalajanyatvaM tvAmanantyeva, mUrtasaMyogavibhAgAbhyAM nadutpAdAbhyupagamAt / parA-pazyantI-madhyamA-vaisarIsvarUpanirUpakA vANyA naivatsvarUpaM apalapanchi / bhASAvarmaNAgrahayAnantaraM yathA prayatnamocane ca vAra sampadyate iti tu paramarSivyavahAraH / ucyate cAta eva For Private And Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokapriMzikA . 'gii ya kAieNaM nisirai saha vAieNa jogeNa / ergataraM ca gilai. Nisirai egaMtaraM ceva / / 1 / / atra kecid 'ekAntara 'mityasya samayaviraheNetyAkhyAnti / tatrAhuH-jaha gAmAo gAmo gAmantaramevamega egaao| egaMtaraMti bhaNNai samayAo'NaMtaro smo||1|| tti / tathA ca anusamayaM grahaNamanusamayameva ca nisarga: sUtritaH / anyadIyamatamanUya dUSayati___ keI egaMtariya maNaMtegataraM ti, tesi ca / vicchinnAvaliruvo hoi dhaNI suyaviroho ya' // 1 // ekena gRhaNAtyAyana, dvitIyena muJcati, tRtIyena gRhNAti, caturthana muJcatItyevamAvAsyogaM vAcyamityaGgIkAre hi vicchinnAvalirUpo dhvaniH syAd / yadi ca samayasUkSmatayA na tathAbhAnamityucyetAnyena, tathApi dvitIyo doSa: zrutavirodhAkhya iti jhApanAya ckaarH| sUtraM ca-'aNusamayamavirahiyaM niraMtaraM gilai' iti prajJApanopAGgIyabhASApadIyamanusandheyam / na ca yAcyamatra grahaNameva tathA''mnAyi, na nisargaH, tamantareNa sathAgrahAbhAvAt / para Aha,... 'Aha sue. vi (ci) a. nisarai saMtariyaM na u niraMtaraM bhaNiyaM / egeNa jao gihai samaeNegeNa so mubai / sAntaranisargavacanAcAvazyaM sAntarameva grahaNaM vAcyam , ' api ceti tu svapakSasya zrutAnusAritAdAAya / sUtraM ca sadidaM-'saMtaraM misirada, No niraMtaraM nisirada, loNaM samaeNaM gehai egeNaM samaeNaM nisiraha' ityAdi / nisargasya sAntaratAbhidhAnAdatra spaSTai grahaNasyApi sAntaratA''panA, bhavatAM grahaNanairantaryeNa nisarjananirantaratAvaditi / para Aha-kathaM netanyA sUtrayugalI viruddhA parasparaM ?, yadi vicAryate na tadA virodha For Private And Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 141 ityabhipratyAhuH sUrayA-'aNusamayamaNaMtariyaM gahaNaM jao vimokkho vi / jutto niraMtaro cciya 'tti / paraH svAvalambanIbhUtasUtropaTumbhanA''ha-' bhaNaha kaha saMtaro bhaNio' ityavatArya / 'gahaNAvikkhAI tao niraMtaraM jaMmi AI gahiyAI / navi saMmi va nisiraha aha paDhame nisiraNaM natthi' / nisargApekSayA grahaNasyApAditAM sAntaratAM samAdadhate-'nisirijai naaghiyN'| paraH-kathaM punaH sAntarateti cet / 'gahaNatariyaMti saMtaraM teNaM / na niraMtaraM nisiraI' tyasya kA gatiH ? iti cet / 'na niraMtaraM na samayaM na jugavamiha hoMti pajjAyA' iti / __ atraidamparyamidam-dhivakSAkAlaM maryAdIkRtya prahaNasya grahaNakAlaM cAdyaM vyavadhAya nisargasya vyAkhyAne sarva samIcInameva nirantaratayobhayasyeti / nisargazca bhASetyAhuH tatra / 'gahaNaM mokkho bhAsA samayaM gahanisiraNaM ca do samayA / hoti jahannaMtarao taM tassa ca biiysmyNmi'| 'grahaNaM mokkho bhAsA gahaNa-visaggA va hoti ukkosaM / aMtomuhuttamittaM payattabheeNa bheo siM' / grahaNaM na bhASA, nisargamAtrameva bhASA 'bhAsijjamANI bhAse "ti pravacanAnisargasyaiva bhASAyA 'ullekhaH nisargasya samayamAnajJApanAya ca tannirdeza iti / kecittu nisargasamayAnantarameva bhASApariNAmaH , ata eva mriyamANasyoparatasya yA dvau samayAviti / nisargazca tAlvAdyabhighAtAntaH , bhASA ca tadanantaraM bhASyamANaparyavasAnasamayo'pi sa eveti / atra grahaNanisargayoH nairantaryAbhidhAnajAmArekAmudIrayate For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA mahaNa-nisagapayattA paropparavirohiNo kahaM juttA ? / samae do uvaogA Nasthi / A0 kiriyANa ko doso ? / nanu kriyAyogapadyamapi kathaM bhavati ? tAsAmupayogapUrvakatvAditi cet / naiSa niyamo, yata ucyate- bhaMgiyasuyaM guNaMto vaha tibihevi jhANami 'tti niyuktivacanAt / karmANyapekSyodIraNodaya-nirjarA-bandhAdInAmanekAnAM kriyANAmavazyaM svIkAryatvAt / utpAdabyayayozcAnaGgIkAre samakaM salakSaNavyupagamApatteH / vyavahAreNApi aGgalyAdisaMyogavibhAgayoH tathA pUjAvasare vAmena hastena ghaNTAvAdanaM, dakSiNena dhUpodgrahaH, dugbhyAM ca mahAnubhAvazrImattorthakarabimbavilokanaM na kiM cakSuSA gocarIkRtaM ? yadevaM syodArekaNam / kAyikayogasyaudArikAdibhedena paJcavidhavidhatvAd gRhNAti kAyikenetyatra kaH kAya ? ityAhuH___ 'tivihaMmi sarIraMmi jIvapaesA havaMti jIvassa / jehi u gihai gahaNaM to bhAsai bhAsao bhAsaM' // zarIreSvanyeSAmapi prade. zAnAM sadbhAvAd 'jIve 'ti / hastapAdAvacchedena pRthak pRthag jJAnasukhAdisadbhAvAt sAvayavatvAjjIvasya pradezA iti / lokavyApitva. nirAsAya 'jIvasse 'ti zarIreSveva varttamAnasya jIvasyetyadhikaraNasaptamyA tathArthalAbhAt / 'rAhoH zira' itivadabhede SaSThIti jJApanAya 'jIvasse 'tIti kecit / vivecayatyetadeva 'orAliyaveubviya AhArao gihNada muyai bhaasN| saca saccAmosaM mosaM ca asaccamosaM ca / / ti / bhASAcAturvidhyaM ca vyAkhyAtapUrva zabdapariNAmavyAkhyAne / ___ nanu ca bhASeSA kiyantaM pradezaM yAvadeti zrutipathaM, dvAdazayojamAni 'bArasahiM joyaNehiM 'ti vacanAt cen , parataH sA nAstyeva na For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 143 zrUyate vA ? , AkasmikavinAzabhIte ddhitIyavikalpAzrayaNe kathaM na zrUyate ? kIdRzI sA'vatiSThate kutreti ced, Ahuratreti / yadvA-bhASAdravyeSu visRSTeSu gatyApannAni tAni kiM yAvat kiyatA kAlena kathaM ca gacchantItyAdidvAparavirekAyocyate sasamAdhAnam / tatrArekA yathA___'kaihi samaehi logo bhAsAe niraMtaraM tu hoi phuDo / logassa ya kaibhAge kaibhAgo hoja bhAsAe' / / atra samAdhAnaM-'cauhi samaehiM logo bhAsAe niraMtaraM tu hoi phuDo / logassa ya caramaMte caramaMto hoi bhAsAe' / Aye pakSe zravaNayogyatArahitatvAd vyAptAvapi na zravaNam , antye tu spaSTameva / atha kiM sarvaivaM, netyAhuH 'koI maMdapayatto nisirai sayalAi savyadavvAiM / anno tibvapayatto so muMcai bhidiuM tAI' // tathA ca prayatnadvaividhyAt kimityAha-'gaMtumasaMkhejjAo ogAhaNavaggaNA abhinAI / mijaMti dhaMsamiti ya saMkhijje joyaNe gNtuN'| avagAhanavargaNAzca bhASAdravyaskandhAzrayabhUtakSetravizeSasamudAyaH / etacca 'jAiM abhinnAI nisirai tAI asaMkhejjAo ogAhaNavaggaNAo gaMtA bheyamAvajjaMti, saMkhijjAiM joyaNAI gaMtA viddhaMsamAgacchati 'tti sUtramAbhityAvaseyam / na mandaprayatnotsRSTAni sarva lokaM vyApnuvantIti tattvam , tadravyANAM sthUlatvAt tata eva tathA vRddhayabhAvAt tathA'vAsakatvAcca / anyotsRSTAni tu 'bhinnAi suhumayAe aNaMtaguNavaDhiyAi logaMtaM / pAveMti pUrayaMti ya bhAsAi niraMtaraM logN'| etadapi 'jAiM bhinnAinisirai tAI aNaMtaguNaparibuDDhIpa parivaDhamANAI loyataM phusaMti 'tti For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 144 lokaviMzikA pravacanavacanamAzritya / etaccA'nyatathAvAsanotpAdakAbhAvApekSyA jJeyam / evaM ca surAlayavimAneSu saGkhyAtItayojanAyAmeSu hariNagamaiSighoSaNAzravaNamapi saGgacchate, apUrvApUrvaghaNTAvRndena tadanuvAdAt , vidyucchabdayantrepyevamevotpadyate zabdaH / yadvA-viprakiraNavirahato'dhikamapi yAyAt tadA ko'pi na virodhaH svAbhAvikavyAkhyAnasya tAbhyAmiti / kathaM ca lokavyAptirityupadarya ekIyamataM siddhAnta yiSyanta AhuH 'jaiNasamugghAyagaie keI bhAsaMti cauhi samarahi / pUrai sayalo loo aNNe uNa tIhi samarahiM' / ghaTanAmAha-' paDhamasamae cciya jao mukkAI jati chaddisi taaii|biiysmyNmi te cciya chadaMDA hoti chmmNthaa| mathaMtarehi taie samae punnehi pUrio logo' iti / atra yat prathamasamaye gamanaM tat samudghAtIyA daNDA mandhAnazcaikasminneva samaye te, lokamadhyasthitabhASakApekSayetat / etacca svayambhUramaNAparaparyantavartino bhASakasya bhASApekSayA'pyavagantavyaM, lokAntAsannIbhAvabhAvAttatra / kecittu prasanADyA bahirapi catusRSu vizvavasthitasyetyapi byAcakSate, paraM sambhAvanAmAtrameva tat, sanADyA bahibasAnA bAcakAnAmevAsambhavAt / caturbhiH samayairlokapUraNe ghaTanAmAha-'disivaThitassa paDhamotigame te ceva sesayA tinnitti / svayambhUramaNapayantasyA'pyUrvAdho'lokaskhalitatvAt caturbhireva pUraNaM, prathame lokapravezAt zeSAstrayaH pUrvavat / anyatra sanADyAM pravezaH prathamena / vasanADIbahirvidiksthitabhASakApekSayA tu paJcabhireva lokapUraNaM samayaiH , kathamiti ? yuktimAha- vidisiThiyassa samayA paMcAi For Private And Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA garmami jaM donnitti / atrAnuzreNi gatiriti vacanAd vidizo dizi gamanaM, dvitIyena pravezastrasanADyAM, zeSAtrayaH pUrvavat / samayAvirodha mAmayika pariharati 'causamayamajhagahaNeti paMcagahaNaM tulAimajjhassa / jaha gahaNe pajjaMtaggaNaM cittA ya suttagai / / citragatitvaM tu katthai desaggahaNaM kathai ghipaMti nirvsesaaii| ukkama-kamajuttAI kAraNavasao niuttAI // tivacanAna / prasiddhaM sahazatamadRSTAntaM darzayitvA puSNAti svamataM causamayavimyahe sati mahalabaMdhami tisamao jaha vA / motuM tipaMcasamaye taha causamao iha nibaddho / 'mahabaMdhami 'tti bhagavatyaGgIyASThamazatakAntargatamahAbandhodezake / katibhAgo lokasya bhASAyAzceti vyAkhyAnayannAha-' hoha asaMkhejjaime bhAge logassa paDhamabiipasu / bhAsA asaMkhabhAgo bhayaNA sesesu samayesu / / vaktRmukhAnusAreNa daNDamathisambhavAd AdyadvitIyayokhisamayavyAptau lokasya bhASAyAzcAsaGkhyAtabhAgasparzazcatuHsamayavyAptau prathamena lokapravezo dvitIyena daNDIbhAva iti / tatrApi sa eva yuktaH , paJcasamayapakSe tu vidizo dizi tasyAzca loke pravezAt sugama evAsaGkhyAtabhAgasparzaH , zeSasamayeSu tu trisamayavyAptipakSe sarvo'pi lokastRtIyasmin spRSTaH catuHsamayavyAptipakSe tRtIyasmin samaye lokasya bhASAyAzca saGkhyAto bhAgaH / iyamatra bhAvanA-svayambhUramaNAparataTe sthito vaktA Adhe pUrvataTAnusaGginaM caturaGgulabAhalyaM daNDaM karoti tadA dvitIye cordhvAdhazcaturdaza For Private And Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 146 lokaviMzikA rajjUcchrito rajjubAhalyadaNDaH / eSa ca parAghAtadravyanirmitadaNDairbhavati, tadeva ca lokamadhye vAsitadravyadaNDodgamairuttaradakSiNalokAntagamanaM, daNDAzca caturaGagulavistRtA eva, tRtIye tu manthA UrdhvAdhodaNDAta lokamadhye ca ye daNDAste vistRtAH punastrasanADI vyApnuvanti, evaM ca lokasya saGkhyAtatama eva bhAgaH spRSTazcatuHsamayApekSayA tRtIye caturthe tu sarvo lokaH spRSTa eveti, paJcasAmayikyapekSayA tu lokasya bhASAyA api cAsaGkhyeyatama eva bhAgaH spRzyate, tatra daNDIbhAvAd / bhAvanA ca sukaraiva, caturtha ca samaye daNDamathIbhAvAt pUrvapratipAditayukterlokasya bhASAyAzca satyeyatamo bhAgaH , paJcame tu pUrNatvAt sarvo'pi lokaH spRSTaH / etacca sarva tIvraprayatnavaktabhASAmAzrityaiva, anyasya tu lokavyApanasyaivAbhAvAt / tathA ca ' logamsa ya caramaMte caramaMto hoi bhAsAe.' iti sampadyate, paraM samayavaiSamyamityetadevAha 'ApUriyami loge doNhavi logassa taha ya bhAsAe / caramaMte caramaMto carame samayaMmi savvattha / / tti / caramAntavyAkhyAnaM cAlo. kagamanAbhAvapratipAdanAya bhASAyA, anyathA lokavyAptikathanenaiva tatprApteH / kimatra prAptaM kiM samayacatuSkena tribhirvA samayaiH paJcabhirveti ? ced , astu sarve'pyete AdezAH , paraM catuHsAmayikaM yat samudghAtagatyeti yadAdezAntaraM, tadupekSaNIyamiti dUpayantastadAhuH 'na smugdhaaygii| mIsayasavaNaM mayaM ca daMDaMmi / jai to vi tIhi pUrai samAhi jao parAdhAo' / / atra yad daNusamaye mizrazravaNavirodha ApAditaH / mizrazravaNaM caivamAmnAyate yathA-' bhAsAsamaseDhIo suNei jaM suNai mImayaM sadaM / viseTI puNa sadaM mugei niyamA parA For Private And Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA ghAe' / ti / virodhazcaivaM yat samudghAtagatyA lokapUraNe yathA samudghAte prathamasamaye UrdhvA'dholokAntasparzI bhavati daNDaH, tathA'trApi bhaved / evaM ca UrdhvA'dhovyavasthitAnAmeva mizrazabdazravaNaM sampadyeta, na pUrvAparadakSiNottarAsu dikSu / yathA hi ghidikSu parAghAtavAsitAnyeva zabdadvyANi zrUyante tathA dizvapi prasajyeta, yadi ca 'samazreNisthita' ityasya 'vyAkhyAnato vizeSaprattipattirnahi sandehAdalakSaNa 'mitinyAyAdUrvA'dhaHzreNisthita iti kriyate vyAkhyAnaM, 'vibhaNisthita' ityasya cordhAdhovyatiriktazreNisthita iti, na syAd yadyapi sUtravirodhaH spaSTaH, tathApi natadyuktaM, kathamiti cet, ukta. ' jai to cI'yAdi / samudghAte hi jIvapradezAnAmeva vyApAraH , atra tu cAsitAnAmapareSAmapIti nAtra kapATakaraNakAlo yogyaH / tathA ca daNDAdanantarameva manthIbhAvAt spaSTaiva visAmayikI nyAptibhavadaniSTA samApayeta / nanu kathaM vaiSamyametayoriti cet , spaSTametaducyate-'jaiNe na parAghAo sa jIvajogo ya seppa cusmo| heU hojjAhi tarhi icchA kammaM sahAvo vA' // yathAhi zabdaparAghAtapariNatazabdadravyAmAmapi zabdadranyakAryakaraNaM na tathA kevalisamudghAte iti viSamatA / tathA'pre'pi vAcyam / sa samudghAto jIvavyApArabhUtaH, ayaM tu svAbhAvikaH / tatra hi kevaliprayatnavihitA byAptiH , atra tu naivaM tathApi tatra kapATakaraNe kevalinAmicchA karma tathAvidhaM svabhAvo vA , atra tu navate yuktA hetava iti, bhASAdravyANAM svanu aNigamanaM parAghAtaparimatizca svabhAvaH / tathA ca syAdeva daNDAdanantarameva manyAH, na tu kapAramiti / kAzakuzaprAyamAlambayantamapAkurvanti-- For Private And Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 148 lokapizikA ____ 'khaMdho vi vIsasAe na parAghAo ya teNa causamaau / aha hoja parAdhAo havijja to so vi tisamaio' // tathA ca ne samudadhAtavacittamahAskandhavadvA bhASAdravyANAM lokaThayApitA / anye ghunaranyathAhuH tannirAcikIrSayAhuH-' egadisimAisamae, daNDaM kAUNa ghauhi pUrei / anne bhaNaMti taMpi ya nAgamajuttikhamaM hoi'| AgamavirodhaH zremisthitasyApi parAdhAtadravyANAmeka zravaNAt , yuktyA tu yadi pudralAnAmanuzreNigamanaM svabhAvastarhi kimityekadika eva daNDo yenedamuktaM yuktyanusAri syAt iti paryAlocane ! atha prayatnajanyo hi zabdaH , prayatnazca tAlvAdidvArA, vaktA ca digabhimukha iti tadA vizreNimukhe tasmin vizreNisthito mizraM zrRNuyAdityApannam , paTahAdInAM tu na prayatno na caikadikka iti tacchandavyApakatA anyaiva vAcyA, sannaitadAdartavyamAgamAtibhiH / manyAstAM tAvallokavyAptyAdivistaraH, paraM kAyikena gRhItvA vAcikena misRjati vakteti prAk pratipAditam / tatra kathamanyo gRhNAti muJcati cAnyaH, kopA kAyiko yogaH? , kathaM vA vAcikena nisargoM bhASAyAH ? / satyam , ekajIvavihitatvAnnaSa virodhaH / nahi. vAmena hastenA''dAya dakSiNena nArpayituM zakyate dRzyate vA virodhaH / kAyiko yogazca jIvastha karmaparavazatayA gRhItapariNAmitaudArikAdikAyajanito vyApAraH, tadupagRhItazca vacananisargavyApArI vAciko yogH| atrAha-nanu vAk kathaM yogaH ?, yataH pudralapariNAmaH sA, pudgala. pariNAmasyApi ca yogatve tasyAH, rasAdInAmapi bhavedyogatA syAditi / kiJca-kathaM kAyavyApArAhatavAgadravyavisargasya bhinnayogatA, kathaM ca For Private And Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 141 vAgayogarUpavAcikena yogena nisagoM vAca ? iti cet / satyam , jIvavyApArasampAdyatvAd vacoyogatA rUpAdikAzca kAyayogagatA eveti te'pi yogAntargatA eva / tathA vAgyogasya kAyavyApAranirvaya'tvAnna yogatAkSatiH, labdhimatAM dvIndriyAdInAmeva tadbhAvAt / kevalakAyayogatve caikendriyANAmapi bhavedvAgyogaH , tathaiva jIvavyApAraH kAyavyApAro viziSTa eva vAgyogavisarjanaparAyaNo vAciko yoga iti na kAcidapi kSatiH / siddhAnte'bhipretyaitadAhuH___gihijja kAieNaM kiha nisirai vAieNa jogeNa / ko vA'yaM bA jogo ki vAyA kAyasaMraMbho // 1|| vAyA na jIvajogo poggalapariNAmao rasAdivva / na ya tAe nisirijai sacciya nisiri jAe. jamhA / / 2 / / aha so taNusaMraMbho nisirai to kAieNa battavyaM / taNujogavisesacciya maNa-vayajogatti jamadoso // 3 / / ahavA tnnujogaahiy-vivvsmuuhjiivvaavaaro| so vaijogo bhaNNai vAyA nisirijjai teNaM // 4 // ti / tathA vAgyogo jIvasya pudgalapracayopaSTambhaka paveti suSThUcyate vAgiti / tathA mana iti / tatra 'maniTa jhAne manUyI bodhane' iti devAdikaH tanAdikazca, tasmAd 'as' [952] ityauNAdike'si siddhaM mana iti / manyate-cintayatyanena, manute-avabodhatyaneneti vA manaH / manovargaNApudgalAnAhatya kAyikena yogena manastayA pariNamayya mocanaM, manyamAnAni manodravyANi mana iti tattvam, tathA cAhuH-'taha tnnuvaavaaraahiymnnvvsmuuhjiivvaavaaro| so maNajogo bhaNNai mannai neyaM jao teNaM // 1 // ti / etacca sAmAnyataH sarveSAmapi, dhanabAhulyena dhanI prazastarUpavattvena rUpItyAdiva bahula. For Private And Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 150 lokavizikA manodravyapariNamanAd sajinAmeva bhaNyate / ata evocyate'saJjinaH samanaskA' [tattvA0] iti / nanu krimaprasiddhatamamucyate etadyad-sarveSAM manastadvizeSeNaiva ca saJjItyAdivyapadeza iti cet / satyam , prathama sAmAnyatastAvadavadhAraya-'prArthanApratighAtAbhyAM ceSTante dvIndriyAdayaH / manaHparyAyavijJAnaM yuktaM teSu na cAnyathA // iti siddhasenIyaM0 'savesi cau daha vA sanna 'tti prasiddhataraM ca vAkyaM, sajJAyA abhilASarUpatvAdabhilASasya ca saGkalpavikalparUpatvena manastvAnapAyAditi / vizepastu sajJitva vicAro hi ayamiti sa evocyate mahApuruSapraNItagAthAbhiH 'jai saNNAsaMbaMdheNa saNNiNo teNa saNiNo savve / egiMdiyAiyANa vijaMsaNNA dasavihA bhnniyaa| vizeSA0] egidiyANaM bhaMte ! kaivihA saNNA paNNattA ? goyamA! dasavihA, taM jahA-AhArasaNNA bhayasaNNA mehuNasannA pariggahasannA kohasaNNA mANasaNNA mAyAsaNNA lohasaNNA ohasaNNA logasaNNA [prajJApanA / evaM dvIndriyAdInAmapI'ti prajJApanAsajJApadasatkaspaSTAkSarasadbhAvAdevamuktam / parihArastvatraivam-'thovA na sohaNA vi yajaM saNNA nAhikIraNa ihaI / karisAvaNeNa dhaNavaM na rUvavaM muttimetteNaM' / / mUrtizca rUpAdisaMsthAnAzraya iti pUrva vyAhRtameva, kathaM vyapadezastItyAhuH-'jaha bahudabbo dhaNavaM pasattharUvo a rUva hoi / mahaIe sohaNAe ya taha sapaNI nANasaNNAe' / ti / atra hi prazastayA mahatyeva jJAnAvaraNakSayopazamajanyamanojJAnasaJjayava sajJitvam / sajJA ca tridhA jJAnarUpA, yadAhuH-'sA saNNA hoi tihA kAliya-he u-didaThivAovaeseNa'ti / tatra ki kAlikyAH svarUpam ? ityAhuH For Private And Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA ' iha dahakAligI kAligitti saNNA jayA sudIhaMpi / saMbharai bhUyamessaM ciMtei ya kiha Nu kAyavyaM / / ti / atra dIrghazabdaH lupto draSTavya iti jJApanAya -- kAligI 'tti paryantam / bhUtameSyaJca sudIrghamapi cintayati tathA 'kathaM nu karttavyamiti ce 'tyanena trikAlagocaratA cetaso nyadarzi dIrghakAlikIsaJjAvatAm / ucyate cAta eva 'sarvArthAnantaracaraM niyataM cakSurAdivat trikAlaviSayaM ceta' iti cetaso'prApyakAritA AkhyAtA'nena maharSibhiH / satyapi tathAtve'tItAnAgatAdInAM vinaSTAnutpannAnAM grahaNAnna sarvArthAn pratyavizeSAdaprApyatvasya nikhilArthagocaratAprasaGgaH, kSayopazamapATavAdhInatvAt tadviSayasya / etena cakSupo'prApyakAritve syAt sarvArthagocaratvaM tasyetyapi pratyuktam , ayopazamAnusAritAyAH tatrApi sadbhAvAt / yogyadezAvasthitAnAmeva viSayatA, tato na tatrApi viruddheti / nidazyaivaM sajJinaM tatkAryaM cAhuH-- ___ 'kAliyasaNitti tao jasta taI soya jo maNojogge / khaMve'Nate dhittuM mannai talladdhisaMpanno' // sa kAlikasamIti hetu. vAda-dRSTivAdopadezAbhyAM bhavanti saJjina iti kAlikena viziSyate / ko'sAvityuktaM ' yamya sake 'ti / tathA cAsau pratipAditakAlikasajJAlabdhisampannatvAdvizeSaNadvArA heturayaM kAvyaliGgAkAreNa jnyeyH| kimityuktaM manamtvapariNamanayogyAnanantAna skandhAn gRhItvA cintayati / pUrva pratipAditaM 'bhUtAdI 'ti tu prakaraNagamyaM karma / ____tathA ca-rUve jahovaladdho cakkhumao daMsie payAseNaM / taha chabbihoraogo maNavapayAsie atthe' / / atra SaDvidhopayogazca saMpAdivipayapaJcakaM paSTha mugvAdi ceti gaditam / manamA spaSTAva For Private And Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 152 lokaviMzikA 3 bhAsAdeva rUpAdInAmapi manoviSayatA, cakSurAdigocaratAvyapadezastu rUpAdInAmasAdhAraNyAd bhavatyeva / yathA godhUmAGkaro yavAGkara ityAdi / nahi atra na pArthaH pavanaprabhApatyAdayo kAraNAni, paraM sAdhAraNAni / asAdhAraNaM ca godhUmAdi paraM tatastena tatra vyapadezaH tasya tasya / evamevAtrApi / na ca vAcyaM mA bhUt manoviSayatA tarhi teSAmiti, AlokaspaSTitarUpAlokanyAyena tadvaizayasya tannibandhanatvAta na caitat sarvathA'viSayatAyAM ghaTate / athetareSAM kiM sarvathaiva na manaH tathAtve kathaM jJaptirarthasya, 'AtmA saheti manasA mana indriyeNa ' iti - niyamAt andhakAranikare ca vastumAtrAnavalokanAd dRSTAntavaiSamyameva itarathA'darzanasyaivApAtAt sattve ca ko vizeSa ? iti manasikRtya parAbhiprAyaM pareSAM stokAM manolabdhi vivakSavo dRSTAntaparamArtha svatantraM prakaTayanta UcuH > " 'avisuddhacakkhuNo jaha nAipayAsaMmi rUvavinnANaM / asaNNiNo hatthe zrotramaNI davvaladdhimao' / / atrApi 'avizuddhacakSuSkasye'tyanena tathAvidhamanana vikalacakSuSmataH sthitiruktA / tathA ca bAlAdInAmapi saMskAradAbhAvaH saGgamitaH / ' nAtiprakAza' ityanenAsaJjJinAM manovargaNAtpatvapratipAdanena udyotamanasorha prAntadAntikatA''viSkRtA, kAraNadarzanAyaiva ca ' stokamanodravyalabdhimatA 'miti / nanu cAtrA'sAiM stokApi manodravyalabdhiruktA, paraM naitAvatA sarveSAM saMsAriNAM manaHsattvamiti prastutaprakaraNazaGkAyAM anyeSAmasanjhizabdA'pratipAdyAnAM vikalAnAmekendriyANAM ca kimapalambha iti dvAparAyAM cAhu: For Private And Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 153 'jaha mucchiyAiyANaM avyattaM savvavisayavinANaM / egidiyANa evaM suddhayaraM meM diyAINaM' / / ti / atra ca ' avyakta 'miti stokamanodravyaprabhavatA veditA / 'sarvaviSaye ' tyanena atidezyaikendriyAdiSvapi bhAvendriyapaJcakasya yathAyathaM sambhavatA jJApitA, yata ucyate'paMcidio vi baulo narotra sabidiovalaMbhAo 'tti / atra ' sarvendriyopalambha' iti sarvendriyodbhavajJAnam , na tu sarvANIndriyANi / sarveSAmArabhyaikendriyebhyo yAvatsaMmUrchanapaJcendriyAH tAva. cchuddhazuddhatarazuddhatamo bodha iti tattvam / tAratamyanimittaM kiM tarhi teSAM ? samAne'pyaprazaste laghuni ca manane satIti nirastametena, tathApi spaSTamAhuH 'tulle cheyagabhAve jaM sAmatthaM tu cakkarayaNassa / taM tu jahakamahINaM na hoi sarapattamAINaM' / ti / yadyapi vaiziSTathanibandhanaM hetuvAdopadezikyasti sajhA dvIndriyAdInAmekendriyebhyaH spaSTatamavastubodhane, tathApi na sA''hatA atra, dvIndriyAditAratamyasyaitenaiva sAdhyatvAt / kIdRzI setyAhuH dvitIyAM vA''huH samjJAM____ je puNa saMciteu iThANiThesu visayavatthUsuM / vaTuMti nivaTuMti ya sadehaparivAlaNAheu // pAeNa saMpae ciya kAlaMmi na yAidIhakAlannA / te heuvAyasannI nicceTThA hoti assaNNI' / / 'svadehaparipAlanahetu 'riti kathanena anyavyApArAbhAvaH / 'prAyeNa sAmprate kAle' ityanena kITikAdInAM svAlayavidhAnAdikadIrghakAlikIsambhave'virodha iti jJApayAJcakruH / ata eva cAtidIrghakAlajJA naite iti spaSTaM spaSTitam / dRSTivAdopadezikyapi prasaGgAnurodhAdevAtra kathyate / sA cavaM For Private And Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 154 lokapiMzikA 'sammaddiTThI saNNI saMte nANe khaovasamiyaMmi / asaNNI micchattami diThivAovaeseNaM' / / atra 'jJAne kSAyopazamike' iti, kevalinAmetatsajhArahitatvAt kathamiti 'khayanANI kiM saNNI na hoi hoi va khaovasamanANI / saNNA saraNamaNAgaciMtA na sA jiNe jamhA' / atrApekSikasaJjivAdasiddhiM saGgamayitumAhuH-' uho na heUe heuI na kAlammi bhaNNaI saNNA / jaha kucchiyattaNAo taha kAle diThivAyaMmi' // atroho-vitarkamAtram / hetuH-iSTAniSTapravRttinivRttikAraNaM 'kAla'tti kAlikyAkhyA sajJA / pUrvapUrvasyottarottarApekSayA'zobhanatvaM tadapekSayA pUrvapUrveSAM uttarottarApekSA yA'sajJitvaM na vyAhatam / kutsAyAmapyastyeva natra , yathA'satItyAdau / kamya kAsAmityapyAhuH___ 'paMcaNhamUhasaNNA heusaNNA bidiyAINaM / suranArayagambhubhavajIvANaM kAligI saNNA' / chamatthANaM saNNA sammahiThINa hoi suyaNANaM / maivAvAravimukkA saNNAIyA u kevaliNo' / / dIrghakAlikI sajJApekSayaiva saGgyasaJjitvavyapadeza iti jJApayituM prAkaraNikamucyate sA''zaGkam-'mottUNa heu-kAliya sammattakamaM jahuttaravizuddhaM / kiM kAliovaeso kIrai AIi suttami' // yathottaraM zuddhaM krama' mityanena etatkrame prAmANyamaparatra vA''nAdaraH sahetuka iti sUcitam / 'saNNi tti asaNi ti ya savvasue kAliovaraseNaM / pAyaM saMvavahAro kIrai teNAie sa kao' / etAvatA ca prapaJcena sarveSAM manodravyasadbhAvaH sAdhitaH , sajJitvAdivyapadezazca dIrghakAlikI saJjayeti ca sAdhitam / spaSTaM cedaM vRttAvapi tattvArthasya bhagavataH For Private And Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA (2-25) / tacca sampradhAraNamevaM rUpaM kasya sambhavati ? yo'nantAnantAn manoyogyAn skandhAn AdAya manyate tallabdhisampanno manovijJAnAvaraNakSayopazamAdisametaH / tathA ca rUpopalabdhizcakSuSmataH pradIpAdiprakAzapRSThena tadvat kSayopazamalabdhimato manodravyaprakAzapRSThena manaHSaSThurindriyairarthopalabdhiH, yathA vA'vizuddhacakSuSo mandamandaprakAze rUpopalabdhiH / evamasajJinaH paJcendriyasammUchenajasyAtyalpamanodravyagrahaNazakterarthopalabdhiH / yathA ceha mUJchitAdInAmavyaktaM sarvaviSayavijJAnam / evamatiprakRSTAvaraNodayAdekendriyANAm , ataH zuddhataraM zuddhatamaM ca dvondriyAdInAm ApaJcendriyasammUrchanajebhyaH, tatazca tat sajhinAmatiprakRSTataramiti' / etAvatA sarveSAM manasvitAsiddhAvapi kiM tadaNu vA anaNu ? vA / _____ atrAha kazcidAtmanaH zarIre sarvatra sattvAd yugapat paJcendriyaviSayopalabdhirna bhavati, tato naiva yuktA manaso'naNuteti / param ajJAnavilasitametat / yato'Nuni tasminnabhyupagamyamAne'pi tadavasthaiva yugapajjJAnotpattiH, kathamiti ced / bhava sAvadhAnamanAH, sparzanendriyaM tAvat sarvazarIraparyantavarti jegIyate, antardAhopalabdhyAssthikvAthe'pi ca pIDopalabdherasatyatvaM yadyapyetasya, tathApi tadabhyupagamenApi rasanendriyasthAnAdiSu vartata eva tattat kimiti na viSayadvayopalambhaprasaGgaH / rasAApalabdhau pratibandhakatAkalpane ca kiM nimittaM tatra, yena sA satyAM ca tatkalpanAyAM manaso yAvaccharIravyApakatAyAM kiM bAdhakam , pratibandhakAnyapi cAnekAni kallyAni, tadapekSayA laghorevopayogasvabhAvasya tathAkalpanameva nyAyyam / kica-yabendriyaM rasanAdi, tatra cAtmApi vidyata eva / sa ca For Private And Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 lokavizikA sukhaduHkhAzraya iti kiM sukhAdijJAnaM notpadyate viSayaiH sAkaM paJcabhirapi ? / api cAnuvyavasAyasmaraNAdikamapi kathaM na bhavati yugapan , kathaM cAnekAH kriyAH zarIra ekasmin ?, tanna manaso'NutA nyaayyaa| kizcA'Nutve manasaH cakSurindriyakanInikAyAmalpopadhAte kimiti tejasomAnyam ? / kiJcA'valokanaM mandaM kathaM cAgnikaNena dAhe zarIrasyAgnipracayena vA dAhe pIDAtAratamyaM manaso'Nutve'NumAtraduHkhavedanena sAmyaprasaGgAt ubhayatrApi / evaM zarIraikadeze zaityagraste sarvasmiMzca tathAbhUte na ko'pi syAdvizeSaH, upalabhyate ca kampavizeSopalambhaH / na ca vAcyaM smaraNanimittaH sa iti tadullekhasya tatastathAduHkhopalambhasya cAbhAvAt , astyeva svapne iti cet, na tatra kevalaM smaraNaM kintu vidyamAnatayAvabhAsaH / na caivamatra / na cendriyatvAdasarvagatatvaM tasyeti vAcyam / sparzanasya tathAbhyupagamAt tathA pratibandhAbhAvAdvA | alpabahuvyApakatA ca dRzyata evendriyANAm , aprApyakAritvaM tu na tenAbhyupagata cakSuSaH, yena siddhacet pratibandho bahirvyAptyApi / na ca mUrttatvamadhyaNutvasAdhakaM tasya, tasyApi tathAvyAptyabhAvAt , gatimattvaM cendriyatve spaSTameva viruddhaM, niyamitaM ca sthAnaM na bhavedevaM tasya, yadA cha na ko'pi viSayopalambho viSayAdyabhAvAttadA kvedaM tiSThatItyapi vicAryameva / sarvazarIragatatve ca na kApi kSatirityalaM vistareNa / tathA 'prANApAnA 'viti / tatra prakarSaNa antarmukhatayA anyategRhyate zvAsa iti prANaH , tathA apeti bahirmukhatayA anyate-zvAso niSkAzyate so'pAnaH / yadAhuH- zvAsastu zvasitaM so'ntarmukha ucchavAsa aahrH| Ano bahirmukhastu myAnnizvAsaH pAna etanaH / / For Private And Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 157 [abhidhAna0] iti / athavA UrdhvagataH zvAsavAyuH prANo'dhogataH sa evApAna iti / yaducyate-'prANa UrdhvagatirvAyuradhogo'pAna ucyate' iti / yadyapi prANAdikAH paJca vAyava ucyante / / ___ 'prANo nAsAgrahannAbhi-pAdAGgaSThAntagocaraH / apAnaH pavano manthApRSThapRSThAntapANigaH // samAnaH sandhihannAbhiSUdAno hcchirontre| sarvatvagvRttiko vyAna ityaGge paJca vAyavaH' / / [abhidhAna0] ityAdinA, paraM sarva ete'nye catvAraH prANAnusAriNaH prANasyaiva vA sthAnavizeSato'bhidhAnavizeSA ete iti na te'troktaaH| anusAritvaM ca vyavahAralokasiddhameva / yata AhulaukikAH 'atha ha prANa uccikramiSanssa yathAsuhayaH SaDvIzazaGkansaTi dedevamitarAn prANAn samakhidatta hAbhisametyocurbhavagannedhi tvaM naH zreSTho'si motkramI riti / ata eva copacAravidhinocyate-prANo vA AzAyA bhUtAnyathA vA arA nAbhau samarpitA evamasmin prANe sarvaM samarpitaM prANaH prANena yAti prANaH prANaM dadAti prANAya dadAti prANo ha pitA prANo mAtA prANo bhrAtA prANaH svasA prANaH AcAryaH prANo brAhmaNa iti [chAM0 7-15-1] prANo vai brahmeti vyajAnAt prANA hyava khalvimAni bhUtAni jAyante prANena jAtAni jIvanti prANaM prayantyamisaMvizantIti ca / bhRguvallayAm / nanu kimiti tarhi prANApAnobhayagrahaNamiti cet , satyam , prANagrahaNenApi syAdhaNaM, paramucchvAsaniHzvAsayoH spaSTo bhedo viruddhA pravRttizcetijJApanAya / yadvA-prANAyAmAdiSUbhayorupayogavizeSeNeti / athavA AptAgame'pi ucchvAsaniHzvAsayorAyuH For Private And Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 158 lokavizikA kAraNatayA vizeSitau iti / yadi vA bhavatyevA'sajJinAM narANAmucchvAsamAtragraho, na niHzvAsasya tasya prAptirAyuHkSayAditi santyanekAni kaarnnaanyubhyoktau| nanu ca kimiti prANApAnAviti dvivacanAntam , yataH prANyaGgatvena 'prANituryAGgANA' [ 3-1-137 ] mityekatvaniyamAditi cet / satyam , paramatra nAGgAGgIbhAvaH / napuMsakatvamekatvaM ca tatraiva bhavati / prANApAnau tu na prANyaGgabhUtau / aGgatvaM hi karNanAsikA. dereva / yadvA-'soM dvandvo vibhASayaikavad bhavatI'-tinyAyAnna kSuNNaM kiJcit / ata eva ca mukhanAsikAbhyAmuccAryamANa ityAdi saGgacchate / etena 'zarIravAmanaHprANApAnA' ityatrApi kiM naikatvamityapi nirastam , samAnasamAdhikatvAt / nanu cokteSvapi zarIrAdiSvindriyAyurAhArAdIni ki noktAni ?, na ca vAcyaM na tAni pudgalarUpANi, yato bhAvendriyANAmatathAtve'pi dravyendriyANAM tathAtvasyAvyAhateH, AyuzcApi paudgalikameva, AhArastu spaSTaH paugalika eveti cet / satyamuktam , ayuktaM tUktam , yato dravyendriyANi zarIrAGgabhUtAnyeva Ayuzca zvAsakAraNam , AhArastu zarIratayA pariNamatIti zarIralakSaNakAryagrahaNagRhIta eveti na nyUnatA / na ca vAcyaM tarhi mA bhavatu vAgAdInAmapi grahaNam , yatastAnyapi zarIrakAryabhUtAnyeveti / yataH zarIravatAmekendriyANAM vAcaH, vacasvinAmapi dvIndriyAdInAM manasaH, prAptakaraNaparyAptabhAvAnAmapi labdhyaparyAptAnAM zvAsaparyApterabhAvAcca Avazyakameva zeSagrahaNasya / na ca kazcidapi zarIrI bhavatIndriyAyurAhArazUnya iti vizeSatA vAgAdInAm / For Private And Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 159 na ca vAcyaM kathaM krama eSa, yato yadi paryAptikrameNoddezaH , tadA zarIraprANApAnavAGmanAMsIti vAcyam , yadi cottarabhAve pUrvabhAvasyAvazyakatAjJApana, tadApi tathaiva vAcyamiti / yogasya prAdhAnyAdAdau yogAnAM vAcyatA'bhipretA, tatra ca yathecchayA paryAptikrameNa pUrvottaralAbhAlAbhakrameNa vA nyAsaH sukhAvaseyaH / zvAsocchvAsayoH 'AdyantayograhaNe madhyasyApi grahaNa 'miti nyAyena, tadabhAve vA'GgamanasorabhAvAcca syAdeva grahaNam , paraM lokatryavahArasiddhatvAt tayorAyuH kAraNatvAcca spaSTagrahaNam / yogAnAM ca sati zarIre vAga , sati ca vacane mana iti niyamAdanukramazcodya eva na / evaM pudgalAnAM sAkSAdupakAraM pariNamanopakAraM vA pradarya naimittikamupakAraM pradarzayanta AhuH 'sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca' tattvA0] iti / tatropagraha ityanuvartamAnamAsIt 'gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH' tattvA0] ityataH sUtrAt, paraM pUrvasUtre pudgalAnAM pariNamyamAnAH padArthAH pratipipAdayiSitA iti na tatra tatsambaddhaM, maNDUkaplutinyAyaH cakAreNa 'pratyaye ca' ityatreva vA anuvRttyabhAve'pi purataH sA bhavediti jJApanaM ca duravabodhamiti nAdadre sUrivaryaiH , nimittakAraNatA ca jJApitA pudgalAnAM sukhAdiSu, zarIrAdInAM tUpAdAnabhUtA iti / tatra sukhayati-AhAdayati jIvamiti sukham / yadyapyAtmasvabhAvabhUtametat tathApi jJAnasya svabhAvabhUtasyApIndriyAdivadupaSTambhakAH pudgalAH / yata iSTasparza-rasa-gandha-varNavatpudgalasamAgame iSTazabdAdisamAgame ca sampadyata eva sukham / na ca vihAyA''tmamananakSAntyAdijaM sukhamanyad vinA pudgalAn bhavati / tathA ca niyama eSa yaduta For Private And Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 lokaviMzikA HTHA vaiSayikaM sukhaM pudgalopagRhItameva, sAtavedanIyamapyetaddhetukameva / anena kathamadRSTaviyuktAnAM siddhAtmanAM sukham , sukhamAtre'dRSTajanyatvAvadhAraNAt tadutkarSe tadutkarSAttadapakarSe tadapakarSAcceti pralApo nirastaH / paudgalikasyaivAsya tathAtvAd , anyathA yoginAM sukhitvAbhAvaprasaGgAt , Atmodbhavasya tasya tadajanyatvAt / na cAdRSTamAtrasya sukhajanyatA kintu tadvizeSasya, viziSTAdRSTasya viziSThasukhakAraNatvAvadhAraNAd, anyathA'nekavidhAnAM sukhAnAmekasmiJjove dRzyamAnaM tAratamyaM na kathaJcidapi ghaTAmiyyAt / / tathA duHkhayati-vimukhaM karoti prANinamiti duHkham-asAtodayasampAdya aatmprinnaamvipryaasH| so'dhyaniSTasparza-gandha-varNavat pudgalazabdAdisamAgame / nanu cA''dhijamapi vidyata eva duHkham / satyam , tasyApi iSTaviyogAniSTasaMyogavedanAdibhavatvAt , iSTAdayazca pudgalarUpA eva / tattvatastu sarvamapi vaiSayikaM sukhaM vA duHkhaM vA tathA tathA pudgalasAnnidhye'pi vikalpajameva, yadAzrityocyate 'kAraNavazena yadyat prayojanaM jAyate yathA yatra / tena tathA taM viSayaM zubhamazubhaM vA prakalpayati / / anyeSAM yo viSayaH svAbhiprAyeNa bhavati tuSTikaraH / svamativikalpAbhiratAstameva bhUyo dviSantyanye / / tAnevArthAn dviSataH tAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM vA na vidyate kizcidiSTaM vA / / [prazama0] ityAdi / sarvamapi caitadvayavahArapathAnusAreNa / nizcayastu vaiSayikasya sarvasya duHkhotpAdakatvameva vikalpamya, yadAzrityoktaM yogAcAryairapi-' pariNAma-tApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarva vivekina' iti, gautamenApi vividhabAdhanAyogAd duHkhameva janmotpattiH / (na) sukha For Private And Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA myAntarAlaniSpatteH / bAdhanA'nirvatteveMdayataH paryeSaNa doSAdapratiSedhaH / duHkhavikalpe sukhAbhimAnAcca' [nyAyadarzanam iti / tathA bAdhanAlamaga duHkhaM / tadatyantavimokSo'pavargaH / zrutikArA api 'sukhaM svAbhAvikaM yatra buddhigrAhyamatIndriya 'mityAdinA'syAsvAbhAvikatAM jJApayantastadevAhuH / AhuzcAta eva 'azarIrasyAtmano'dhiSThAnamAtto vai sazarIraH priyA'priyAmyAM, na vai zarIrasya priyA'priyayorapahatirasti, azarIraM vA vasantaM na priyA'priye spRzataH / azarIro vAyurabhraM vidyustanayitnurazarIrANyetAni tadyathaitAni amuSmAdAkAzAt samutthAya paraM jyotirupasampadA svena svena rUpeNAbhiniSpadyante' ityAdi / ArSavacanAnumArigastu spaSTataramevAhuvaiSayikasya sukhasya duHkhAnubandhatAm , yathA 'duHkhaviTa sukhali surmohAndhatvAdadRSTaguNadoSaH / yAM yAM karoti ceSTAM tayA tayA duHkhamAdatte // 40 // [prazama0 ] kalaribhitamadhuragAndharvatUryayoSidvibhUSaNaravAdyaiH / zrotrAvabahRdayo hariNa iva vinAzamupayAti / / gativibhrame nggitaakaar-haasyliilaakttaakssvikssiptH| rUpAvezitacakSuH zalabha iva vipadyate vivazaH / / snaanaanggraagvtikvrnnkdhuupaadivaaspttvaasaiH| gandhabhramitamanasko madhukara iva nAzamupayAti / / miSTAnnapAnamAMsaudanAdimadhurarasaviSayagRddhAtmA / galayantrapAzabaddho mIna iva vinAzamupayAti / / zayanAsanasambAdhana suratasnAnAnulepanAsaktaH / sparzavyAkulamatirgajendra iva baddhayate mUDhaH / evamaneke doSAH praNaSTaziSTeSThadRSTiceSTAnAm / durniyamitendriyANAM bhavati bAdhAkarA bahuzaH / / ekaikaviSayasaGgAdrAgadveSAturA vinaSTAste / kiM punarani 11 For Private And Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 lokaviMzikA yamitAtmA jIvaH paJcendriyavazAtaH / nahi so'stIndriyaviSayo yenAbhyastena nityatRSitAni / tRpti prApnuyurakSANyanekamArgapralInAni // rAgadveSopahatasya kevalaM karmabandha evAsya / nAnyaH svalpo'pi guNo'sti yaH paratreha ca zreyAn // AdAvatyabhyudayA madhye zRGgArahAsyadIptarasAH / nikaSe viSayA bIbhatsakaruNalajjAbhayaprAyAH // yadyapi niSevyamANAH manasaH parituSTikArakA viSayAH / kimpAkaphalAdanavad bhavanti pazcAdatidurantAH // yadvacchAkASTAdazamannaM bahubhakSyapeyavat svAdu / viSasaMyuktaM muktaM vipAkakAle vinAzayati // tadvadupacArasambhRtaramyakarAgarasasevitA viSayAH / bhavazataparamparAskhapi duHkhavipAkAnubandhakaH || api pazyatAM samakSaM niyatamaniyataM pade pade maraNam / yeSAM viSayeSu ratirbhavati na tAn mAnuSAn gaNayet / viSayapariNAmaniyamo manonukUlaviSayeSvanuprekSyaH / dviguNo'pi ca nityamanugraho 'nava saJcintyaH || [prazama 0 ] ityAdinA sthAne sthAne ' prIterAtmAzrayatvAdahetuH (dapratiSedhaH ) / na putrapazustrI paricchadahiraNyAnnAdiphalanirdezAditi tu gautamIyaM vaco vaiSayikasyApi sukhasyAtmamAtrakAraNatAnivAraNaparam paraM na tataH sukhaduHkhayorvaiSayikayoH kalpanodbhavatvahAni: / ' viSayanimitte ca sukhaduHkhe ' ityatrApi kalpanodbhavamadhyAhRtyaiva vyAkhyeyam / tathA ca satyapi manojJasparzAdau Arttasya sukhAnupalambhaH kITikAdInAM ca viparItatve'pi na hAniH navA saMsArabhIrUNAM manoharaviSayatyAgopadeze lAge vA sukhatyAgo padeza: sukhatyAgo vA'yamityaniSTAnubandhitAjJAnam / , d " tathA jIvitamiti / tatra jIvanaM jIvitaM bhAve ktavidhAnAt / yadvA- jIvatIti jIvitaM prANadhAraNam, akarmakAt ktaH kartari dhAtvarthe For Private And Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 163 nopasaGgrahAjIvaterakarmakatvam / ata eva ca nedaM prAggRhItazarIrapadasUcitAyuSA gatArtham , AyuSa eva jIvitakAraNAt tasyApyupagrahaH pudgalaireva / yata ucyate 'daza jIvitadhAmAni zirorasanabandhanam / kaNTho sraM hRdaya nAmibastiH zukraujasI guda' / miti / dhAraNaM caiteSAM yathAyathamAhAraM vijJAya dezakAlamAtradravyagurulAghavaM yathartu copayojayedyadA / ata evocyate-'dharmoM hyadhIno dehasya dehazvAhArasambhavaH / zarIre tu nirAhAre duSkarA karmanirjarA // apekSya caitadeva 'savvattha saMjamaM saMjamAo apANameva rakkhijje 'tyAdi / zrIparamamunibhirapi-'aho jiNehiM asAvajjA vittI sAhUNa desiyA / mokkhasAhaNahe ussa sAhudehassa dhAraNe'ti / dehassa dhAraNaM saMjamAya tayasambhave kao tasse 'tyAdi ca / ata eva cAnyaiH-' annaM vai prANA' iti -- annamaya Atme ' tyAdi cocyate / / nanu satyAyuSi krimetenA'sati cApi ceti cet / satyam , yathaivAyupaH sadbhAva Avazyako jIvite zvAsocchvAsayozcaivamevAhArAderapi / nahi kAryamekatarakAraNajanyaM kintu 'sAmagro vai janike 'ti niyamAt / anena bhaktapAnanirodhasya kathamaticAratetyapi pratipAditam / vinA jIvitanarapekSyaM tadvidhAnasyApi vadhavadasampatteH / ata eva cAnyairatizayitamucyate 'annaM brahmeti vyajAnAt annAd hyeva khalu imAni bhUtAni jAyante, annena jAtAni jIvanti annaM prayantyabhisaMvizantIti tathA taddhyannAdyaM jAyate' ityAdi ca / anena ca kevalinAM kavalAhArobhAvaH pratyuktaH, jIvitopagrAhakAbhAve tadbhAvAt / / __ tathA maraNaM-jIvitApagamaH / sa ca yadyapi prANilAbhAvajanita iti pudgalayogAbhAvajacitaH, tathApi tasyApi kAraNasaMyogasadbhAve eva For Private And Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 164 lokaviMzikA bhAva iti yathArthava pudgalanimittatA maraNasya / anena cedamAveditaM yaduta-yeSAmaupapAtikAdInAmAyuranapavartanIya, na teSAM maraNaM pudgalavihitam , sopakramA yadyapi te / itareSAM tu jIvitamapavarttate evAmnyAdyaiH / yata ucyate___ 'sopakramamAyuSkaM vedanayA''rtasya mUrcchato jantoH / bandhaprA. yogyAbhyAM vigacchati sneharaukSyAbhyAM / / 1 / / nirupakramaM tu na tathA'syuSkaM dRDhasaMhataM yadiSTaM tat / na tvagnyAdyairanupakramyaM kaGkaTukamiva rAddhaM // 2 // AyuSkasyAvayavA bandhanamuktA jhaTiti te tasmAt / ArdrAd vastrAd yadvat prazoSyamANA jalAvayavAH ' // 3 // kAni ca tAni kAraNAni ? yebhyo maraNamiti ced, etAni-prANAhAranirodhAdhyavasAnanimittavedanAghAtAH / sparzazvAyurbhade saptate hetavaH proktaaH|| iti / zItoSNadaNDakazAGkazarajjukhaDgAdayo'pi yathAyathamatraivAntarbhavantIti na pRthaka prtipaaditaaH| nanu ca yadi etaiH sampAdyate maraNam , AyuSo vaiyarthyam , anyathA ca maraNopagrahatvaM nirarthakaM cet / satyaM, nirupakramAyuSkasya tu na kiJcid vihAya pIDAmanyat kartuM zaknuvanti prANAhAranirodhAdIni prakRSTAnyapi / sopakramAyuSAM tu vyaparopayantyeva jIvitam / na caivaM karmaNo''narthakyaM tasyaivopakramAttaiH tathA baddhaM ca taditi nA'nAzvAsaH kazcit / nanu kathaM dIrghakAlavedyaM karma vedyate'lpena ? kathamanyathA na kRtanAzA'kRtAgamaprasaGgaH ? parabhavIyasyAtathAvihitasya tathAnubhavaprasaGgAditi cet / na tAvat parabhavIyaM na nibaddhamatathAnibaddhaM vA, dIrghakAlikasyApi ca tasyApavarttanaM tu vitataveSTitavastrazoSaNanyAya upari pratipAdito yastaM nIroga-bhasmakarogabhojananyAyazca yastamanuH sRtyAnuzIlanIyam / tathA cAhuH pUjyA: For Private And Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 'kammovakAmijjai apattakAlaMpi jai tao pttaa| akayAgamakayanAsA mokkhANAsAsao dosA / / 1 / / na hi dohakAliyassa vi nAso tassANubhUio khippaM / bahukAlAhArassa va duyamaggiyarogiNo bhogo / / 2 / / savvaM ca paesatayA bhuMjai kammaM NubhAgao bhaiyaM / teNAvassANubhave ke kayanAsAdao tassa ? // 3 // kiMcidakAle vi phalaM pAijjai paJcae ya kAleNaM / taha kammaM pAijjai kAleNa vipaJcae aNNaM / / 4 / / aha vA dIhA rajjU ujjhai kAlena puMjiyA khippaM / vitao paDo va sussai piMDIbhUo u kAleNaM' // [ vizeSA0 ] ityAdi / tattvatastu yadi karma nopakramyate tarhi tyaktasAMsArikasukhAsaGgAnAM mahAtmanAM niSphalameva taponiyamAdi prasajyeta, bhogAdeva kSayamyAGgIkArAt / na ca syAdevaM mokSo'pi, anukramavedanAt samyaktvAdyaprApteH kAlaniyamAprAptezca / anena ' hiMsyakarmavipAke'pi nimitttvniyogtH| hiMsakasya bhavedeSA duSTA dussttaanubndht'|| [aSTake] ityapi samarthitam / tadevaM pudgalavihitopakAravyAkhyAnAt tadupakArasya sakalaprANisiddhatayA teSAM ca pratyakSatayA siddhirapratyUhA dhvanitA / etadeva jJApanAya ca 'jJeyA' iti atra yojitaM pUjyairiti / 'dhammA'dhammA''gAse'ti dvitIyagothAyA vyAkhyA-atra hi gAthAyAM 'dhammAdhammAgAsA' iti samastaM yat padam , tat teSAmekaikadravyatvena sambhramAbhAvAt , yato bahuvacanaM bahutvavatsveva bhavati / bahutvaM ca jaghanyato'pi trirUpam , taca sarveSAmeSAM pratyekamekatvAt saGgacchata eva / ekatvaM ca teSAmakhaNDatvena tathAbhAvAt / tathA ca pradezArthatayA'saGakhyAtAnantatve api bhavantI na viruddhe / na ca vAcyaM asaGkhyA dharmAstikAyA ityAdivAcyaprasaGgaH / evaM pradezA For Private And Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA rthApekSayA tasyApISTatvAt prasaGgatvAbhAvAt , prasaGgo hi aniSTApattI, saiva ca nAtra / vyapadizyate ca-' asaGkhyeyAH pradezAH dharmAdharmayoH' 'AkAzasyAnantA' [tattvA0] iti / asaGkhyeyA dharmAstikAyA iti tvasamarthatvAnnAbhidheyam , pradezApekSayaivAsaGkhyAtatvAt / yadapekSayaiva bahusvaM vastugataM tadapekSayA tadvacanasya nyAyyatvAd , yathAhivyavahAre dArazabdasya puMsi bahuvacanAntatve niyate, na tadarthavAcakastrIyoSidAdizabdAnAmapi tathAprayoga ucitaH / evamatrApi / kizcaasaGkhyapradezo loko gatisthityavagAhasAhAyyasvabhAvAni caitAni pratipradezaM vidyanta eva, tannAnekadravyatA teSAM saphalA, na cAsti / kathaM bhavatyavasthAnamekasmin pradeze trayANAM bhinnarUpANAmiti ? ced , rUpiNAmapi tAvat pUrvapratipAditasuvarNapAradanyAyenAvirodhe ko virodho'mUrttAnAM tathAsthAne ? , avadhArayatu vA yathA dIpazataprabhA ekatrAvatiSThanti, bhinnAzca tAH, ekaikApasAraNe tattatprabhANAmevApagamAt / kathametannirNaya ? iti ced , vividhavarNakadIpAlayanivezena nirNeyam ! na ca mAtRmodakavad yathA tathA vacanagauravamAtreNa grAhyam / anena caitadapi pratyuktamevAvaseyam-yat paJcacatvAriMzalakSayojanamite siddhikSetre kazramamantA avasthitAH siddhAH parasparaM bhinnA vividhAvagAhanAbhUta ? iti, samAnayogakSematvAt / avagAhanAzca teSAM na zarIravihitAH, kintu svapradezAvagAharUpaiveti / tathA cocyate'pi-' A''kAzAdekadravyANi' [tattvA0] iti / na cAsti teSAM gamanAdikA kriyA, amUrttatvAt , jIvAnAM tu mUrtimattvAt kathaJcit saMsAriNAM na virodhaH / muktAnAM tu nAstyeva gamanAdi / 'alokapraviSTasya satatordhvagamana miti tu durjanapralApa iti nidarzitameva / yApi For Private And Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 167 ca ito lokAllokAntaM yAvad gatimuktAnAm , sApi na svayaM vihitA, kintu pUrvaprayogAdijaiveti / tathA ca gamanAbhAvAnna zUnyatA tailoMkapradezasyApIti yuktaivaikadravyatA teSAm / AnarthakyaM ca yadi svIkriyate tadApi bahutvasyaka tanmuktvA zeSANAmarthakAritvAbhAvAt spaSTamevAvastutvApatteH / pratyekasAdhyameva ca gatyAdi, tazuktamekaikadravyatvaM trayANAmeteSAm / jIvAH pudgalAzcAnantA iti pratyekaM bahuvacanAntamabhyadhAyi sUribhiH / ___ nanu ca kathaM jIvAnAM bahutvaM ? yata ekasyaiva brahmaNo'vayavA ete, yathA ca kRzAnukaNasyApi dahanasAmarthya, visphuranti visphuliGgAstasmAt / tadvadevAtrApi brahmaNaH zeSajIvavinirgamaH / gamanAdyabhAvodAtmanastadrahitapradezAbhAvAnnaitat saGgatam / agnehi na sarvavyApakatvam , tathA ca tasyAvayavAH syurbhinnAH / na caivamatra / tathA nAgneH svAbhAvyena sphuliGgotpattiH, kintu dAhyavastuvaicitryotpAditA, anyathA lohAdyagnerapi bhavet sA / kiJca nAmAMzatvaM bhavedasambaddhatve sati, lokaviruddhatvaM catat , tannirgamamAtreNa cAMzatve ghaTamRdiva pRthivyAH, kaH kimAha ?-jIvasyotpattiH tAvadabhyupagatA bhavatItarasyezvaratvAt , nyUnatA ca brahmaNo'vayavApagamAt krameNa vastrasyaiva tantvapagame / kiJca-ekadravyatvaM yad brahmaNo'bhimanyate bhUyovayavabaddhatvaM pratiniyatAvayavabaddhattaM sarvAvayavabaddhatvaM vA ? / Aye, nirgame aMzAnAM spaSTaivAnekadravyatA, aMzasyApi guNAdimattvena dravyatvAnapAyAt / nahi agnikaNo na dravyaM / pratiniyatAvayavatve'pi nirgatAnAM tAvadAdita eva bhinnadravyateti kathaGkAramaJcati ghaTAkoTimetat / sarvAvayavasambaddhatve ca sphuTaM dRSTAntavaiSamyam , bhinnatvAt sphulinggaanaamgneH| satyapi For Private And Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 lokaviMzikA ca bhinnatve ced aMzatvaM, lokabAdhaH spaSTa eva / loke hi satyeva sambandhe aMzAMzibhAvaH, na vyatiriktatve / ata eva ca 'ego kAo duhA jAo' ityAdi paThyate / kiJca-sambaddhatve aMzAnAM kathaM na sukhaduHkhodbhavaprasaGgo brahmaNaH, avidyArahitatvAJcet, tadasaGgatam , aMzasya sambaddhavattvAt / nahi zarIraikadeze jAyamAnA nAnyatra vedanA / kizca-kathaM zuddhabrahmaNaH aMzAH saGgatA avidyayA ?, zuddheSu ca kathaM 'na ca punarAvartate' iti yogyam / karmAparanAmAvidyAsambandhe kathaM ca aMzasya bhavati zarIravyApitA, mano'NupakSodIritadoSANAM vanalepAyamAnatvAt / haricandanadRSTAnto'pi vipratArakatAjJApakaH , yato nahi pudgalAnAmaprAre bhavettathA zaityam , na cAnavayavaH sa / dIpadRSTAnto'pi pratyukta eva / anena tejaHpudgalAnAM tatra prasaraNadarzanAnna cAsyAMzatvAt prasaro, jJAnaM cet tasya prasarati zarIre, tadapyasatyaM jJAnasyAMzAvinAbhAvitvAnna prasaro yuktaH / nahi guNo guNinaM vihAyA'vatiSThate kacid, guNaguNitvalopaprasaGgAt / kathaM ca brahmaNo'vidyArahitatve'pi itarAMzAnAM tatsahitatvAnna bhavatItaretarasukhaduHkhopabhogaH ?, tathAbhAve'pi brahmaNa itareSAM cAMzAMzivAbhyupagamo na mohamativRtya khyApayati bhAvukatAM bhadrasya / nanu yathA agnikaNo bhinno'gneH svaprakAzamAtravyakto'pyaMza iti suvarNasya vAMza iti bhinnatve'pi, tathA'trApi kiM na bhavediti cet / satyam , syAt paraM sAmAnyApekSamevaitat, na tu vizeSApekSam / atra tu brahmaNa iti vizeSeNa nirdezaH / cUtanimbakadalyAdInAM vanaspatiriva jIvasAmAnyasyA'stu iyamAkhyeti ced / jIva ciraM, paraM naivamaMzakalpanA yuktA'tra, sAmAnyasya niravayavatvAt / sAMzatA hi For Private And Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA vizeSaH, tasyA api svayaM niravayavatA, samudAyApekSayaivAvayavatA yatastasyAH , tathA cApekSikI syAdevaM sA, yato na vidyate parasparAvayavasambaddhatA, tat paramArthato'satyapyaMzatA kalpitaiveti prAptaM, vanaspateriva vyapadeze ca tathA vRkSavizeSANAmiva jIvAnAM na ko'pi virodhaH, ApekSikavAdAbhyupagama eva ca doSo bhavato mahAnApadyate / etena yaducyante___ aMzo nAnAvyapadezAdanyathA cApi dAsa-kitavAditvamadhIyate eke / mantravarNAca / api ca smayate / prakAzAdivannaivaM paraH / smaranti ca / anujJAparihArau dehasambandhAjyotirAdivat / asantatezcAvyatikaraH / iti sUtrANi / so'nveSTavyaH sa vijijJAsitavya iti brahmadAsA brahmadAsA brahmaiva ime kitavA iti, tvaM strI tvaM pumAnasi tvaM kumAra uta kumArI tvaM jIrNo daNDena vaJcasi tvaM jAto bhavasi vizvatomukhaH iti, sarvANi rUpANi vicitya dhIro nAmAni kRtvA'bhibhavadanyadAste iti, nAnyo'to'sti dRSTA iti, tAvAnasya mahimA tato jyAyA~zca puruSaH pAdo'sya sarvabhUtAni tripAdasyAmRtaM divi / tathA mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtana iti, ekastathA sarvabhUtAntarAtmA na lipyate duHkhaphalena bAhya ' ityAdizruti-smRtivAkyAdyAzritya vihitAni saGgatAnyeva tAni / yadyapi ca naitAni vAkyAni kevalavizeSarUpe'pi viruddhAni / yathAhi- so'nveSTavya' ityatra zrutapUrvAmavasthAM zuddhAM jIvasya pratyabhijJApya upadizyate jIvasya jJAnaguNalakSaNatvAjjJAnavattve'pi kimete Acarantyevamiti karmaprAbalyaM vicArayan brayAt kazcana yaduta-brahmadAsA' iti, vacanavyatyayastu chAndasatvAt tvaM strI tvaM pumAnasI' For Private And Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 170 lokaviMzikA tyAdyapi ca jIvasyaivaikasya tathA tathA bhAvotpAdajJApanena niviNNatAM janayati vaktA zrotuH / tathocyate cArSe 'pi 'mAtA bhUtvA duhitA bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / vrajati sutaH pitRtAM bhrAtRtAM punaH zatrutAM caiva' / / [prazama0] ityAdi / tathA 'sarvANi rUpANI 'ti tu Atmano'nAdi saMsArabhrAnti darzayannirvedayati vaktA bhavAt / ArSa'pi-'na sA jAi na sA joNI na taM ThANaM na taM kulaM / na jAyA na muA jattha savve jIvA aNaMtaso' / / ityAdivacanamupalabhyata eva / paraM yadA dhIratvaM kevalajJAnAdinA yuktatvamAvirbhavati tadaivaiSAmabhibhava iti jJApyate / 'tAvAnasye 'tyAdinApi karmaprAbalyaM jagadvaicitryAdinopadaryAtmAkhyapUruSasyA''mnAyate'bhisampannatA / -- sarvANi bhUtAni pAdo'sye 'tyAdi tu karmaprAbalyAnavadhitApradarzanaparam / tathA ' mamaivAMza' iti tu svakIyAM zuddhAM dazAmAzritya vakti ko'pi-yat jIvabhUtaH sArabhUto jIvatvakhyApako vA sanAtano'kSarAnantatamo bhAgaH, sa mamAMza eva / yadvA-jIvaloke jIvanavadAdhArabhUtaH kevalAtmakaH sanAtano bodhaH , so'nantajJAnadarzanacAritrasukhavIryarUpasya mamAMza eveti / mahimA cAnenAkhyAyi kevalavattvena svasya, ata eva ca 'jIvabhUta' iti / anyathA 'sarvaM khalvidaM brahme 'tivacanAt syAdanarthakatA tasya / tathA 'ekastathe 'tyanenApi jIvAtmano'pi svakarmamAtrasahacaritatayA'zaraNatAmekatvaM pradarya 'sarvabhUte 'tyAdinA 'Atmavat sarvabhUteSu yaH pazyati sa pazyatI'tyAdizrutyuditapravRttimattAM nirUpya duHkharahitatvaM jJApayati kazcit kazcit / ata eva ca 'duHkhaphalene' tyucyate / anyathA karmaphalena sukhaduHkhayugalenetyAdyabhidheyaM syAdityAdiH syAdvicAraH samyagdazAmeva paraM sH| yadapi kRzAnukaNAkhyAnAt kRzAnukaNavadbhItAH For Private And Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 'eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravad' // ityAdizrutyA 'AbhAsa eva ce 'tyAdisUtreNa vA nAMzatvamaGgIkriyate, doSabhUyastvApAtAt / tatsRSTvA tadevAnuprAvizat / te. 2-6 / nAnyo'to'sti dRSTA / bR. 3-7-23 / mRtyoH mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati / bR. 4-4-19 / tattvamasi / chAM. 6-8-7 / ahaM brahmAsmi / bR. 1-4-10 / ityAdyanekazrutivirodhAjjIvAtmanAM pratibimbabhAvamAmananti samAdadhati ca'so'nveSTavyaH sa vijijJAsitavya' iti 'etameva viditvA munirbhavati ya Atmaci tiSThannAtmAnamantaro yamayatI 'tyAdi, sarpaH svazarIreNa svazarIre svazarIraM veSTayatItyAdivad ahaM mAM jAnAmItyAdyAgamavyapadezasadbhAvAca anekakArakayogasyAvirodhAd, ekasminneva vastuni vivakSAdhInAni hi kArakANi yataH / parametadapi naivAvivatham, yataH pratibimbaM tAvadbhapiNAmeva / na cAkAzasyAlathAvidhasyApyastyeva prativimdIbhAva iti / yatastadapi prabhAyAH sUryAdikAyA eva, anyathA''tmanAmapi prativimbanaprasaGgot / prativimbIbhAvazca kiM pudgalasvabhAvenAtmasvabhAvena bA ? , ubhayajApi sarvatra tatprasaGgo durnivAraH, pudgalAnAM sarvatra bhAvAt Atmanazca / kiJca-bhavAntarAdi karma tadanubhavazca palAyita eva evaM sati, nahi pratibimbasya bhavati dezAntaramatyAdi, Aphdyate caivaM sati sampUrNa nAstikyameva tattvataH / yato jalasya svabhAvazcandrapratibimbagrahaNe tathA AtmapratibimbagrahaNe'pi ca bhUtasamudAyasya kAyAkArapariNatastra syAt / parabhavAbhAve ca taponiyama-brahmajJAnAdyapi ca vyarthameva / kiJca-nahi pratibimbaM bhavati cetanaM, pratibimbatvasyaiva tathAtvA For Private And Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 172 lokaviMzikA bhAvAt / pratibimbatve vA vartulatvAdayo yathA dharmAzcandrasya vilokyante, tathaivAtra brahmadharmAH sarvajJatvAdayaH sphureyuH kiM na ? / na ca vAcyaM yathaiva hi jalamalimnA pratibimbamAlinyaM, tathA atrApIti / tathA sati spaSpraiva bhUtavAditApatteH prabhAvasya ca kuto'pi pratibimbe gamanAbhAvAt / nahi khaDgapratibimbena cchedo, dAho vA'gneH pratibimbena bhavati, tadvatrApi pratibimbabhAve na kathaJcanApi cetanAsaGkramo yuktaH / na cAntarmalinaM pratibimbaM na cAtra bahistho dRSTA, Apadyate ca spaSTamevaM zarIravikAramAtreNa caitanyavikAraH / na caivamanubhUyate 'bhimanyate vA / tanna kathaJcidapi nyAyyaM pratibimbI bhAvamananam / kica- pUrvasiddheSu kuNDAdiSu pratibimbabhAvaH / kacAtra pratyeka cetanAnabhyupagame vidhAtA bhUtasaJcayasyApi yato bhavet prativimbaM na vA pratibimbaM pratibimvyavikArAbhAve svarUpato vikAramApnuyAt / na caivamatra / tathAbhAve ca nirarthakaiva brahmajJAnAdiprakriyetyalamatiprasaGgena / etAvatA nA''tmAnoM'zA brahmaNo na vA pratibimbitAH, . kintu svatantrA evaM svavihitAdRSTAnusArisukhaduHkhabhogina iti siddham | bahuvacanaM cApyetajjJApanAyaiva sUcitaM sUtrakAraH / punalAstu dRzyanta evAnekavidhAH pratyakSamiti (na) teSAmanekatve vizesUryA / zUnyavAdinAM tu pramANasadbhAvAsadbhAvavikalpenaivopaha terakiJcitkaratvAt / brahmavAdibhicocyate-' yato vA imAni bhUtAnI 'tyAdizrutebrahmAtmatvaM pudgalAnAm | tadapi na kSamam / yato nahi pudgalA jIvopAdAnabhUtAH / saccidAnandAdikalpanApi dvitIyamantareNAsamIcInaiva / jIvasya svalakSaNameva ca caitanyaM, na ca tad ghaTAdiSu / alpa For Private And Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA svAnna lakSyate iti tu vArtameva, pramANAbhAvAt / bhavedvA zarIre anekacaitanyaprasaGgaH, zarIramahattve vA caitanyavibhavabahutvaprasaGgo vA / na caite dRzyamAneSu nara-kari-turaGgazarIreSu / anyathAdRSTeH / yuktaM svapnopamatvaM cet sarveSAM brahmavyatiriktatvam / tadapi nAlaM trANAya / yataH svapno'pi hi na kevalazUnyatAyAmekatve vA, anubhUtAdihetUnAmeva svapnotpAdakatvAt / dRzyApekSayA ca svapnasyAsatyatA kIyate / atra tu na kimapi dRzyameva / tathA ca svapnadazApi jAgarApekSikyeva, sApi nAtra / brahmaprAptI jAgradazeti cet / satyam , paraM vibhAja. kAsatyatve kathaM tasyApi satyatvam , satyatve ca tasya kathamitarasyAsatyatvam / zrutizca pUrvoktA jIvanirvaya'tvAd vanaspatyasmadAdizarIravad banaspatijIvAsmadAdijIvabhUtAnAM saGgamituM zakyaiva / na cA'trA'paro mAyAdivizeSazcarcyate, pUrvapradarzitalakSaNopakArAdiprabandhena tasya siddhasvAdadhyakSam / yato mAyApi satyasatI vA pudgalopAdAnatAdvArA jIvavaicitryaheturjagadvaicitryahetuzca syAd / Adye, spaSTaiva dvaitaapttiH| jIvatve ca tasyA vicitratAhetutvAbhAvAt spaSTamevAjIvatvaM svIkAryam / anyathA vaicitryAbhAvAjjIvAnekatvAbhAvAt / asattve'pi ca tasyAH kathakAraM vaicitryahetutvaM zazazrRGgAderiva / sadasatI cet, spaSTaM dvaitApattirjaGatvAbhyugamazca pUrvoktayuktyA / tathAvidhAyA api sattvAvizeSAt sattvagauNatve'sattvapradhAnIbhAve'pi ca na bihAya kalpanAM labhyate bhAvukaM bhavyaM, sattvAvizeSAdeva / tathApi anirvAcyA cet , tasyA api svarUpaM vAcyaM, yadeva tasya svarUpaM tena sA satyeva, anyathA nirvAcyavAbhAvAt / na cAnirvAcyasvarUpatve ca tasyAH syAjjagadutpattikAraNatA, For Private And Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 lokaviMzikA tasyApi tathAtve spaSTaiva vyavahAraviruddhatA upadezAdyabhAvazca / procyate 'cAsau zrutyA 'AtmA vA are ayaM zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya' ityaadikyaa| ___ anyacca-asatyatve'vidyAyAH kathaM sattvaM vidyAyA api, avidyonmUlanatvAttasyAH / asati ca mUle kaivA''zA vRkSasyeva vidyaayaaH?| nahi rajjo sarpabhrAntirapi bhavati rajjvabhAve / na ca vinA vipratA. rakAn ko'pyupadizati sarpadaSTAniva rajjusarpadaMzabhItAn mantrAApacArAn / na ca bhavati rajjusarpadaMzabhramamAtreNa jIvitavyuparatiH / atrApi ca naiva syAdevaM sati Atmano'sarvavittA / avidyAyA asa. tyatve tasya nivarttanopAyopadezo'pi ca na yuktaH / tathA ca samApa. titaM zAGkarAnusAriNAM vipazcittiraskArAvAptabhramanAzAnAM zaGkarAcAryANAmiva kAndizIkatvam / tannAsatvaM mAyAyAH, saiva ca pudgalasaMhatervAcyAntaram / zabdabhede ca na vivAdo naigamAnusAriNAmiti siddhamastikAyapaJcakamapratihatapramANena biduSAm / tathA ca / vyAkhyAya paJcAstinikAyarUpAn , yadarjitaM puNyamalaM subuddha thaa| bhave bhave tena bhavantu lokAH , sajjJAnazuddhA gatasarvazokAH // 1 // vyAkhyAyaivaM paJcAstikAyaM prastute lokAnAditve yojanAya teSAM tathAbhAve hetuM cAhuH-- pae aNAinihaNA tahA tahA niyaMsahAvao navaraM / vaTuMti kajakAraNa-bhAveNa bhave Na parasarUve // 3 // tatra 'ese' anntroditaaH| etacchabdanirdezena ca samIpataracartitA niradezi bhagavadbhiH, tatraivaitacchabdaprayogAd / yata ucyate-- For Private And Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 175 ' idamastu sannikRSTe samIpataravarti caitado rUpam / adasastu viprakRSTe taditi parokSe vijAnIyAt // iti / kIdRzA ete ? ' ityAhuH'anAdinidhanA' iti / tatrAdIyate-gRhyate asmAdityAdiH ' upasargAdaH kiH' [si0 5 / 3 / 87 ] iti kiH / tathA nidadhAtidhArayatyantyAvasthAyAM, poSayati vA vinAzapakSamiti vA nidhnN-naashH| 'tudAdivRjiraJjinidhAbhyaH kit' [273] iti kidane ruupnisspttiH| Adizca nidhanaM ceti Adinidhane, nirgate Adinidhane yebhyo, yadvAnirgatA AdinidhanAbhyAM ye te anAdinidhanAH / dharmAdharmAkAzajIvapudgalarUpANAM paJcAstikAyAnAM na vidyate'sataH prAdurbhAvarUpotpattiH, na vA sato'bhAvarUpo vinAzo'pIti / nanu kimetat ? tathA sati asattvApatteH, utpAdavyayadhauvyalakSaNameva hi sattayA'bhimanyate, paJca caite na tatheti viruddhamidamiti cet / satyam , dravyApekSayA hi atrAdinidhane pratiSidhyete, na cAsti dravyArthike'pi tata , dravyArthikena dhrovyasyaivA''mnAnAt / satyam , paraM na zAstratA tathA, durnayatvAt tasya / yathArthamuktam , paraM paravyavacchedaprAdhAnyenaiva tasya tathAtvam , svaprAdhAnyasamarthanaM tu na zAstratvavyAghAti / taduktam-' nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH zrutavama'nI 'ti / ata eva ca svArthasatyatA'nayA nayAnAmAmnAtA, 'nayAnAM svArthe satyAnA'mityAdinA / nanu caivamapyasya nayArthataiva vAkyasya, na tu pramANatA, tasyAstu sampUrNArthavinizcAyakatvAt / taduktam-'sampUrNArthavinizcAyi syAdvAdazrutamucyate' iti cet / satyam , paramekAntikautpattikavAdinirAkaraNAyaitasyArabdhatvAt , nayasya nayAntaraiH khaNDanasyaiva ca zAstrArthatvAt na vyAhRtiH / yadvA-dravyArthatayetyanAhatya syAdityadhyAhAryam / For Private And Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA tathA syAdvAdAGgaparigrahAt syAdeva pramANavAkyatA / syAdetat , paraM kathaM labhyA anuktatvAditi ced / anukto'pi pratIyate'sau evakArAdivat taduktam so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAt pratIyate / yathaivakAro'yogAdi-vyavacchedaprayojanaH / / atredaM tattvam-yathAhi kacidaprayukto'pyevakAraH prakaraNAdibalenAdhyAtya vyAkhyAyate / sa ca kvacidayogavyavacchedaphalaH / yathA'tra devatvamapekSya jainendrIyaM 'jinendra ! yAneba vibAdhase sma, durantadoSAn vividhairupAyaiH / ta eva citraM tvadasUyayaiva, kRtAH kRtArthAH paratIrthanAthaiH / / atra hi jinendrasya vilInadoSatvamayogatAvyavacchedakaM taccAvadhAyaivavakAram / anyeSAM tadvattvapradarzanaM tu vyatirekidRSTAntaprakaraNAta , na tu tatra yogavyavacchedo'bhipretaH / anyayogavyavacchedazca yathA-tatraiva pakSe 'yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra, kumbhAdivaniSpratipakSametat / tathApi dehAdahirAtmatattvamatattvavAdopahato paThanti // ityAdau / kacicca asambhavavyavacchedaprayojano, yathA-' doSA''varaNayorhAniniHzeSA'styatizAyanAd ' ityAdau / vyAvahArike vA yathA-'caitro dhanurdhara eva, pArtha eva dhanurdharaH, nIlaM sarojaM bhavatyeve 'ti vizeSaNavizeSyakriyAsaGgatairevakArairbhavatyevaM tridhA vyavacchedo'nukte'pyevakAre / evamatrApi syAcchabde'nukte'pi svayamadhyohAryaH / AcAryANAM tathA. vAditvAt / vazyanti cAta eva-' vaTTanti kajakAraNabhAveNe 'ti / tathA-' tathA tathA pariNatisvabhAvA' iti / na caivaM yujyate prastuta epakArayojanAmantare geti / vivAdo vA dravyaviSaya eSa, anyaista For Private And Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 177 syApyutpAdasvIkArAt / paryAyotpAdasvIkArakANAM tu zuSkAIdahananyAyena / yadvA-prAkAle paryAyarahitatAbhyupagamasya parapravartyatA vA dravye paryAyANAM nirAkattumabhipretetyalamatiprasaGgena / ___kathametat ? iti ced, ucyate-'tathA tathA nijasvabhAvata' iti / heturukto'nena pUjyaiH / eSAM cAnAdinidhanatvaM tathA tathA teSAM svabhAvAdeva / na ca svabhAve zakyA kartuM vipratipattim / anyathA ' dahati kRzAnuH, nA''pa' ityatrApi vilokanIyamevAkAzam / 'tathA tathe 'ti dvirvacanaM dharmAdInAM prtyeksvbhaavtaajnyaapnaay| 'nijeti tu parasparabhinna svabhAvAtAjJApanAya / 'svabhAve 'ti ca kRtrimatvAbhAvAya, paJcamI ca hetutvAya / tathA ca svabhAva eva dharmAstikAyasya tathAvidhaH tasya, yannotpadyate'sau na ca yAti nAzam / tathA'dharmAdyA api / kathamiti ced , AdyAstrayastAvadarUpA ajIvAzca / arUpANAM ca vinAzakAraNamutpAdakAraNaM ca na kizcit / taddhi bhavat kiM rUpi bhaveditarat vA' / Aye, nahi nabhasaH khaDgAdinA khaNDanaM maNDanaM vA bhavati yathA, tathArUpiNo'kizcitkarA eva padArthA aruupivissye| kiJca-na tAvadarUpibhirbhavati sambandha eva rUpiNAM tathAvidhaH , yena vidadhyeran kizcitte / na ca te cetanAH, yenA'dhyavasAyena bhaved bandhavadAtmano rUpibhistathA sambandhaH / itaraccet, tadapi pariphalgveva vacaH / yato nahyarUpi karoti kiJcidapyacetanamupagrahopaghAtau / tanna rUpibhirarUpibhirvA dharmAdInAM vinAza utpAdo vA ghaTAmazcati / vinazya vA kiM bhavet rUpavadarUpavadvA anyat kizcid / nAdyaH, rUpAghAgamasthAnyato'bhAvAdanyathA AtmAkAzayorapi tathAtvApatteH / arUpa For Private And Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 178 lokaviMzikA vadanyabhavane ca tattatkAryavigame na kiJcidapi kArya syAt , kriyAsthityavagAhAnRte kizcidapi vidhAtumazakyatvAt / utpattirapi kutaH kathaM vA bhavettaSAmityapyanena pratipAditameva / ____ yattu 'Atmana AkAzaH sambhUta' ityAdi / tatrApi cintyameva / acetanopAdAnAccetanAnupapatteriva cetnopaadaanaadcetnsyaapynupptteH| asvIkAre caitasya brahmaNo'pi bhvedaakaashaadutpttiH| yazca udAhiyate-sacetanAt puruSAt kezAdiprabhavo dRzyata eva / tadapyabodhavilasitameva, zarIropAdAnatvAttasya / ucyate cAta eva-pitraGgamAtraGgaprabhavatvaM tasya tasya kezAdestvagAdezca / na cAcetanopAdAnatAmantareNa yujyate etadvidhAnamAmnAtaM vaa| yaccocyate-'sattvaM sarvatra' iti / tadapyasamaJjasameva, yato nahi sattAmAtreNa kAryasampattiH, tenAnvayavyatirekAnupalabdheH, anvayavyatirekAnuvidhAyyeva ca kAraNamiti / kizca-brahma kA'bhUt prAk, yadA nAbhUdAkAzaH , antarA tamavagAhAbhAvena avasthAnasyaivAbhAvAt / anyacca-'Atmana AkAzaH sambhUta' iti gIyate / tatra kiM mRdo ghaTa iva upAdAnabhUtAdAtmana AkAzasyotpattiH ? kiM vA vikAsaH kamalAnAM dinakarAditivadu. tpAdanAdutpattiH ? / Aye, brahmaNi jaDatvApAtaH / astyeva cet, sarvavyApakaM tat tatra ca jaDatvamiti siddhamanAdirevAkAzAdiH / dvitIye tu vaktavyaM tasyopAdAnam / na cAnupAdAnaM kriyate kumbhajIvakena kuTAdyapi / yadeva copAdAnatayAmimanyate taccet cetanaM, spaSTo'cetanotpAdazcetanAt , spaSTa eva ca bhavitA bhavatAmapi jaDIbhAvazcetanatvAvizeSAt / tannopAdAnabhUtAn nimittabhUtAdvA Atmano ghaTate vihAyasa For Private And Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA utpattiH / kathamuktamiti ced ? yathAkathaJcidastu, vizeSaprayojanecchA vA tathAvAkye, tadAlocanIyaM paurvAparyeNa, bhaviSyati vyaktametad / yaduta-aupacArikyeva iyaM samagrA saGkathA / pUrvameva tatra pratipAditaM tathA yat 'sa prANamasRjata prANAcchaddhAM khaM vAyujyotigapaH / pRthivIndriyaM ' iti praznopaniSadi, tathA ' etasmAjjAyate prANo manaH sarvendriyANi ca / khaM vAyujyotirApaH pRthivI vizvasya dhaarinnii'| iti muNDakopaniSadi ca / tathA na svAbhAvika utpAdo'yamAkAzasya / tathA ca 'tattejo'sRjate 'tyAdi chAndogyoktasRSTikramApalApo'pi naivAkAzasya / upacArastvanekadhopalabhyate zrutiSu-' yathA sa ya eSontarha daya AkAzaH tasminnayaM manomayaH amRto hiraNmayaH antareNa tA luke ya eSastana ivAvalambate iti taittirIyopaniSadi / tathA cAvaboddhavyaH pravakturabhiprAyaH / nahIcchAmAtreNa vipralambhanIyam , ko'sAviti cet, prANena vidhIyamAnA yA calanakriyA, yadvAnADyAdi, paraM na pAramArthikasyotpAdo yuktiyuktaH / evameva dharmAsdharmayorapi / etAvatA dharmA'dharmAkAzAnAmanAditA, tata eva cAnidhanatA saadhitaa| ___ atha jIvAnapekSya pUrvasUripratipAditameva prakaraNamAkhyAyate'tra, tathAhi jamhA Na kittimo so tamhA'NAdIttha kittimatte ya / vattavvaM jeNa kao so kiM jIvo'jIvo tti ? // 1 // anAdinidhanatvasAdha. ne'bhiprete'pi na nidhanamanAderbhAvasye 'ti niyamAbhyupagamenA'nAditvasiddhinAntarIyakA siddhiranidhanatAyA ityabhipretyAnAditvasya sAdha For Private And Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 180 lokavizikA nAyopakramaH / yadvA-na kAryabhUtAhate vinAzo'nyasyetyakAryatAsAdha. nAyA'nAditvasAdhanaM prakRte / yadvA-prasAdhyobhaye Adidharmo'nAditvAkhya iti sa prasAdhyate'mIbhiH / tatrApi svayamutpattimattvamanAdRtya / anyavihitatvameva nirAkurvanti / svayamutpattimattve hi paryAyata eva syAt teSAmutpAdaH , na cAsau niSedhyaH / asatazca svayaM naiva bhavedutpAdo'nupAdAnatvAditi prayojanayukto'nAdarastatra / athA'nyotpAdyatve vihitaM vikalpayugalaM nirAcikIrSava AhurAdyavikalpe tasyApi kRtrimAkRtrimatve vikalpya___'jai jIvo jeNa kao so anneNaM ti evamaNavatthA / caramo akittimo aha sabvesu tu maccharo ko Nu // 2 // jo so akittimo so rAgAdijuo havija rahio vA / rahiyassa sesakaraNe paoyaNaM kiM ti vattavvaM // 3 // pU0-tesiM cevuppattI kiM ca sahAvo ya tassa eso u / aparAyattattaNao kuNai vicitte tao satte // 4 // phalaM tAvateSAmutpattireva pravartate ca tasyaiSa eva svabhAvaH , turhetau ytH| yadi ca nodheta kathaM vaicitryaM, yadvA svayamanyAjJayA vA pravarttateti, tatrAha- aparAyatto vicitrAn sattvAn karoti / A0-tesiM uppattIe ko tassattho tti seva u Na juttA / kuMbhArAdINa jao Na ghaDAduppattirevattho // 5 / / na jIvAnAmutpatteH prayojanasiddhistasya kAcit / yaccoditaM kumbhakArAdInAM ghaTakRtivadutpattirevArthaH, tatrApi virodha eva / yato na kulAlAdInAM ghaTotpattirevArthaH, kintu vRttyAdi, neyamasya saa| pUcha-siya kuMbhArAIyA aNiTThiyaTThatti NiTThiyaTTho ya / For Private And Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 181 lokavizikA (A.) so iya Na jujaI se uppattiM kAu sattANaM // 6 // iti hetoniSThitArthatvAdeva / yo yo niSThitArthaH sa sa virato vyApArAdyathA vihitaghaTaH kumbhakRd / evaM cAsyApi tathAvidhatvAta sarvathA sarvadA notpAdAyituM yuktAH sttvaaH| pU0-eso ya sahAvo se (A.) kimettha mANaM ? na suMdaro ya jo| takaraNakilesassa u mahato aphalassa heu tti // 7 // nahi svabhAvo vacanamAtreNa pramANabhUmiriti kimatra mAnamiti / anyAdInAM pratyakSaM dAhakatvAdisiddhau na paryanuyogo'rhati yogyatAm , atra tu sa eva sAdhya iti yuktaH praznaH / svabhAvo'pi cakAreNa ca hetvantarAbhyuccayaH / abhyupagamasiddhAntenAbhyupagamyApi svabhAvapakSam / aparAyattatvaM nirAkurvanta AhuH aparAyatto ya kahaM jo kuNai kilesamettiyaM jamhA / aNNo vi parAyato kilesagArI u logami // 8 // pU0-aha na kilesotti matI sattAmetteNa kArao jamhA / A0-tabbhavaNatullakAlA sattA savvevi siddhamiNaM / / 9 / / iyamatra bhAvanA-yadi sattAmAtreNa-svasadbhAvamAtreNAmirivodyotaM karoti sattvA~stadApannameva tasyAnAditayA sattvAnAmapyanAditvam , kAdAcitkatvasya kAraNajanyatvAttasya cAnabhyupagamAt / AhuH-spaSTatarametadeva____evaM ca aNAdittaM savvesiM ceva haMdi sattANaM / tassattANAdi. matI jaM No ce kittimo so vi // 10 // pU0-aha sattAmetteNeva kArao kiMtu Na samakAlatti / A0-pacchAvi parimiyaddhAe hoi tassAdimattaM tu // 11 // aparimitakAlAtikrame kArakatve abhyupaga For Private And Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 182 lokaviMzikA myamAne spaSTa evAvasthAbhedavihitaH parAbhyupagataikAntanityatvabAdhaH, AdimattA ca tataH / etadevAhuH aparimitaddhAe vi ya sahAvabhedami tassa'NiccattaM / puvvaM va akaraNaM pacchao vi tesiM abhedaMmi / / 11 / kAraketaratvasvabhAvayorabhede'vizeSe karaNAkaraNalakSaNavizeSo'pi naiva yukta iti tattvam / pU0-eSo ceva sahAvo se gaMtadvAe kuNai tIyAe / A0-egasahAvatte sai karaNaM vA'NiccayA bhede / / 12 / / atha svabhAvakRtrimatApakSamaupacArikamAzritya tamAha-tesiM ceva sahAvo jaM tassattAmavekkha hoMti tayA / A0 jAyANa puNo'bhavaNA'jutto'jAyANa u viruddho // 13 / / vivakSitakAlAt pUrvaM jAtAzcet jAtA eveti na bhavanam / tathA cAyukto'nupayogI svbhaavaanggiikaarH| ajAtAnAM ca kathaM svabhAvakalpanA yuktA / tattvatastUpAdAnaM kiJcittasya ca kalpeta svabhAvaH, tadeva tu nAGgIkRtaM, karaNe vA tatrApyeSa eva vAdaH sAditve'nyathA tu kimaparAddhaM sattvaiH / aparAyattattvamevAzrityocyate___ majjhatyo ya kimatthaM citte issariyamAdibhedeNaM / satte kuNatitti siyA kIDatthamasaMgayA sA vi // 14 // ' madhyastha' iti / karmAdivaicicyAvirbhAvAbhAvAta karmA'prerito vItarAgatvAdrAgApreritazceti / 'aizvaryAdibhedena citrAn sattvAnityanena pratyakSeNAbhyupagatena ca vaiSamyeNa kaSurupahAso mAdhyasthyaviSayo dhvanitaH / 'ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA' // iti vacanAdezvaryAdivaiziSTayamapi tatkRtameveti proktamaizvaryAdibhedena citrAniti / For Private And Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 183 jaM rAgAdivijutto sAu sarAgassa dIsaI so vi / rAgAdi juttotti matI NasesakattA tadanno vva ||15|| pU0 jamakinttimo Na anno teNa Na kattatti ( A ) tulla eveha | rAgAdidosabhAve NeyaMpi visesaNaM juttaM ||16|| dRSTAntena samarthayante - hi tumi diyate vedajjhayaNaguNasaMpattANaM / kesANapabahuttaM dAmi vizeSaNaM hoI / / 17 / / rAgAdidosavasago baMdhai kammaM kiliTThamaccaMtaM / tappaccayaM tayaM puNa veyaMto sesatulo u || 18|| tatpratyayaMrAgAdidoSapratyayamityarthaH / takat - kliSTaM karmetyarthaH / ' sesatula 'ti saMsArijIvatulyaH, kliSTakarmavedanAdetasyaiva saMsAritvanibandhanatvAt / pU0 aha No baMdha (A0 ) evaM Na saMti rAgAdatti se pattaM / saMtesu viya abaMdhe kiM baMdho hoti sesANaM ||19|| ' se 'ti tasya jagadvidhAtuH santi rAgAdayo neti prAptam, tatkAryasya bandhasyAvidhAnAd, arthakriyAkaraNe eva vastuno'bhyupagamyate sattA, yataH vItarAgatve ca vaiSamyamanupapannamevetyukta pUrvameva / rAgAdiSu satsu ca tasya karmAndhe zeSANAM kathaM bandha ? iti / pU0 eso ceva sahAvo saMtesu vi tassa jeNa No baMdho / hoyasiM Na ya iha pajjaNuogo sahAvassa ||20|| (A0) jalasaMjoyanimittaM vat parusattamatthi No patte / sanbhAve avisiddhevi jujjatI tesiM jaM bhaNiyaM ||21|| vastrapatrayorjalasaMyogasadbhAvasyAviziSTatve vaicitryaM svabhAvodbhavaM yujyate vaktum / iha uNa baMdhanimittaM jamhA rAgAdipariNatI ceva / tadabhAve avisiTaThe baMdhabaMdhANa jujjaMtI ||22|| atra bandhakAraNaM rAgAdipariNa For Private And Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokapiMzikA tireva, svIkriyate ca sA tasyeti kathaM bandhAbhAvaH / idamaidamparyamvastrapatrayorjalasaMyoge'pyubhayatra paruSatvAnupalambhAt kacijjalasaMyoge paruSatvaM hetuH mRdutAyAmadarzanAd vastrasvabhAvastAdRzaH kalpyate yajalasaMyoge tasya pAruSyaM kAraNaM netarasya, atathAtvAt / atra ca sarvatra rAgAdipariNatereva bandhakAraNatvena svIkArAnna svabhAvazaraNaM vAdatrANazaraNam / anvayavyatirekAbhyAM ca svIkriyata eva ca rAgapariNatereva bandhakAraNatvamiti nAnabhyupagatamidam / eteNaM paDisiddhA visajalAdIvi haMdi diThaMtA / jaM Nattha'viseseNaM savvattha visesaheutti / / 23 / / avizeSeNa-sarvasahacAryanugatatveneti / 'visesaheutti sopakramAyuSkatvAdi / etadeva darzayanti sovakamAdi DajhAdi ceva savvattha atipasaMgAo / Na ya sattAmeseNaM iTThatthapasAhagA te vi / / 24 / / AdyAdizabdena mntraasNskRtaadigrhH| dvitIyena tu tena zuSkatvapavanAdisahacAritvAdigrahaH / anyathA viSaM viSaM mArayet , dahecAgnimagniH, sarva vauSadhopayuktAdyapi mArayet , jalamapi ca jvAlayedityatiprasaGgo vizeSAnabhyupagame / bandhe vizeSahetumAhuH___ rAgAdipariNatI puNa parusattasamA visesaheu tti / appANe tami ya jao ( appANagaMmi ya jao) vehammaM teNa doNhaMpi // 25 / / paruSatvaM yathA jalalepakAraNaM tathA'tra vidhAtaryanyasmi~zcAtmani rAgapariNatibandhakAraNaM samameva / yadi ca satyapi rAgAdau na bandha iti vaidhaya'NAbhyupagamaH , tadA na dvayorapi syAdvandhaH / For Private And Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA tabhAvo avisiTTho jadi No thevataradosasabbhAvo / pAveti tassa ahavA rAgAdINaM abhAvo u / / 26 / / tadbhAvo rAgAdipariNatisadbhAvo'viziSTaH-kenApi vizeSaNena rahita iti / sati pariNativaziSTaye eva bandhasya stokataratvaM bhavennAnyatheti tattvam / stokabandhA'bhyupagame'pi sakalakartRtAbhAvaH spaSTa eva / na ca vAdinA tadabhyupagamyate, so'bhyupagamavAdenaiva ca prasaJjitaH kintu sUribhiH / tathA ca na pariNatitAratamye bandhatAratamyaM na svIkurvantyAcAryA iti mantavyam / ata evoktamaviziSTa iti / 'athave 'ti rAgAdipariNatyanabhyupagame iti / rAgAdyabhAvaprAptau ca krIDAdicitrabhedAnazvaryAdibhedena sattvA~zca na yujyate kartuM tasya / sarvasyAsya mUlaM tatpratikAraM ca sakSepata AhuH tassa aNAdittaM taha annesiM vA''dimattamahikiJca / bhaNiyamiNaM na u siddhaM tassevANAdimattaM tu // 27 // etat pUrvoktaM jIvotpattyAdi yad hi bhavatyAdimad , bhavet sakartRkaM, kartA ca kAryAt prAkAlIna eveti samAzritya tasya vidhAturanAditvamitareSAM saMsAryAtmanAM sAditvaM cAbhyupetyoktam / yadvA-yadi bhavedIzvare bandhaprasaGgo na syAdanAditeti / bandhAbhAvo'bhimataH tatrAnyatra cAtathAtvAnna tatheti cedAhuHbhaNitaM vAGmAtreNedaM vacanamAtrameva, na tu pramANapratiSThitam / anyonyAzrayAt / siddhe hyanAditve bandhAbhAvaH, bandhAbhAvasiddhau cAnAdivaM yataH / na ca siddhamekataramapi pramANAditi / aparathotpattipakSaM nirAkurvanti___ taha saMte'sate vA kuNati tato te u paDhamapakkhaMmi / kiM tassa kAragattaM carame tu Na saMgayaM karaNaM / / 28 // 'tathe 'ti pUrvadUSitotpatti For Private And Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 186 lokaviMzikA vAde abhyupagamyamAne'pi 'tatA 'tti / saka IzvarastAna saMsAriprANinaH / sataH karaNAbhAvo bhAve vA kriyaaklyaadisngkhyaatiitdossprsnggH| caramazcAsatkaraNAkhyaH pakSaH, tatrAbhyupagamyamAne'saGgatiH, zazazRGgagaganAravindAderapi karaNApatteH, tasyApyasattvAvizeSAt upA. dAnagrahaNAdiniyamocchedApattezca / nanu kathaM tarhi kAryotpAdaH ? jagatyAmapi utpadyanta eva ca ghaTAdaya iti cet / satyam , kAraNAtmanA dravyarUpeNa sattvAbhyupagame kAryAtmanA ca paryAyarUpeNA'sattvAbhyupagame / na cAyaM nyAyo vAdinA svIkata pAryate, jIvAnAM dravyarUpeNa sattvasvIkRtau parapakSapravezaprasaGgAt hIyate ca pratijJA tasya iti / evaM jIvakartRtvapakSaM nirasya nirasyatItaram ajovo u Na kattAbhippAyAbhAvao ghaDAdivva / annesi sattANaM dosA etyapi puvvuttA // 29 // tu zabda etatsamAlambanasya nirgatikAlambanatAM sUcayati / ajIvAdutpadyante iti pakSo jIvasvabhAvanirAkaraNapakSAtidezadUSita iti kartatvamicchApUrvakaprayatnanirvaya'tvalakSaNamabhipretya dUSitam ' abhiprAyAbhAvA 'diti / yadvA-sAbhiprAyA jIvA na nirabhiprAyA jIvakartRkA ityuktamabhiprAyAbhAvAditi / yadi vA parairabhiprAyavatAmeva kartRtvamamimatam, anyathA vidhAtraGgIkAraprayojanAbhAvAdityevaM nirasyante te pUrvoktAH / so'pi kRtrimo'kRtrimo vetyAdikA avatAraNIyA vanaspateraGkarAdidarzanenauSadhyAdInAM cAmayopazAntyAdidarzanena abhiprAyA'bhAve'pi kartRtopagame pUrvoktA doSA iti vaa| athavA bhUtavAdoktA na bhUtadharmazvetanetyAdikA bhautikavAdinaH prati preritA doSA atrApi samAnAH / IzvarakavAdoktapariNatyabhAvAdivaiSamyavattvAdajIvAnAmiti / nigamayanta AhuH For Private And Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 187 jIvAjovavibhinnaM na asthi vatthaMtaraMti jappabhavA / hojja ime khalu jIvA Na kattivAdo tao jutto // 30 // cetanAvAn hi jIvaH tadviyuktazcAjIva iti / na tadubhayAbhAvAnvitaH ko'pi yataH, tato na vastvantaraM jIvAjIvavibhinnam / tAdRzavastvabhAve kutastatpramavatvaM bhavejjIvAnAm , 'sati dharmiNi dharmAH grAme ca sIme 'ti niyamAt / tathA ca IzvaralakSaNAjjIvAt tadvathatiriktAdajIvAdasambhavitvAccAnyasyAdhyakSamavagamAcca jIvAnAM, neme vihitAH kenApIti siddham / tathA ca jIvakartRtvavAdo na yukto manISiNAmabhyupagantu. mapi no yuktaH, yuktasyaiva tairabhyupagamAt / evaM kartRvAdanirAkaraNena sAdhitaM anAdinidhanatvaM jIvAnAM sAdhayanta AhuH kAraNavirahA paramarisivayaNato bhaNiyadosasabbhAvA / tamhA aNAdinihaNA jIvA savvevi siddhamiNaM // 31 // kAraNam-upAdAnakAraNAdi, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, tasya virahaH-amAvastasmAt / sa ca bhautikavAdanirAkaraNAdIzvarakartRtvapratividhAnAcca / nanu kimatat ? upAdAnakAraNatA nirAkRtA, na zeSeti cet / tadanusAritvAdeva zeSAyAH tannirAkaraNanirAkRtatvaM tasyA api / yadvA-svasiddhAntapratipAdanaprastAvAt na dravyaSaTake'pyasti tadvastu, yad jIvotpattI kAraNatAM bibhRyAt / aparaM kAraNamAhuranAdinidhanatve-'paramarSivacanato''pi / apigamyo'tra hetusamuccAyakatayA / yadvA-dravyaSaTkasya tatsvarUpasya ca kutaH prAmANyatetyAhuH- parame 'ti / yadvA-anAdinidhanatvasAdhane kimAlambanaM ? kAraNavirahe tu vastuna evAbhAvApaserityAhuH-'parame 'ti, parameti ca akalaGkitajJAnasampamatvenAptatAsApanAyaiSAm / tathA cAvipratArakavacanAd jIvAnAmanAdinidhanateti / For Private And Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 188 lokaviMzikA aparaM cAsya svatantrapramANatvAbhimatau kAraNatrirahetyasya viziSTatA vAcyA sattve sati kAraNavirahAt iti / tatra yatra yatra sattve sati kAraNavirahatvaM tatrAnAdinidhanatvaM, yathA parAbhyupagata IzvaraH AkAzAdirvA / paramarSivacanaM ca- jIve aNAinihaNe' iti, 'nityAvasthitAnyarUpANI 'ti, 'jIveNaM bhaMte ! kiM sAsae asAsae ? goyamA ! davvaTThayAe sAsae pajavaTTayAe asAsae' ityAdyAtmakam / kAraNavirahopanyAsaprAmANyAyaitadvacane cAbhiprete 'amao ya hoi jIvo kAraNavirahA jaheva AgAsaM / samaya ca ho aNiccaM mimmayaghaDa-taMtupaDamAI / / iti / amayaH-na kimmayo'nupAdAna ityarthaH / kutaH ? kAraNavirahAt / mRdAdivat pariNatiyogyakAraNAbhAvAd, dRSTAntaM ythaivaakaashm| viparyaye samayam-upAdAnajanyaM 'co' vyatirekavyAptisamuccayAya anityaM bhavati / dRSTAntaM tatra mRnmayo ghaTastantumayaH paTa iti dRSTAntadvayam / Adyasya pariNAmavizeSa upAdAne utpattivizeSo'nyasya kriyAvizeSa iti tu svayamabhyUhyam / tathA cAnAdinidhanatvaM siddhameva jIvAnAm / spaSTamAyAhuH 'kAraNa avibhAgAo kAraNa avinAsao ya jIvassa / niccattaM vineyaM AmAsapaDANumANAo // iti / atra kAraNAvibhAgaH paTAdestantvAdiryathA kAraNaM tathA naivamasya / tathA kAraNAvinAzaH kapAlaM ghaTasya kAraNaM vinazyati ca na tathAtra, kAraNasyaivAbhAvAt / tata AkAzavad nitya eva sa ityAdi RSivAkyamapi ca / AptopajJamanulladhyamadRSTeSTavirodhakam / tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtitam / / 1 / / iti lakSaNAdavirodha syAdityAhuH-bhaNitadoSasadbhAvAta For Private And Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA pratipAditadoSasambhavAdanyatheti tu jJeyam / yadvA-paramarSINAM prAmANye'nAdinidhanatve vA yojyamevaM adoSasambhavAt nirdoSatvAtteSAM nirdoSatyAdvA'syArthApattyAnyathApakSasya sadoSatvamanUditam / yadvA-bhaNitadoSasadbhAvAdanAdinidhanatvAnabhyupagame'bhyupagantavyamidaM iti svatantraM pramANatvena vyAkhyeyam / upasaMharanta AhuH-' tasmAdi 'ti / anAdinidhanAste'pi nezvarakalpA evetyuktam-' sarve'pi' api zabdAnna kevala IzvaraH / yadvA-jIvatvaM hyanAdinidhanatvAvinAbhAvi, tacca sarveSAmasumatAmiti sarva eva tathA ityayogavyavacchedakaivakArArthako'piritijJeyam / naitad vacanamAtramiti jJApanAya 'siddhamiNaM'ti / anena nirastAste ya AhuH 'purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH // 1 / / iti / 'nidoSaM kAJcanaM cet syAt parIkSAyA bibheti kim / sadoSaM kAJcanaM cet syAt parIkSya kiM prayojana 'miti parihArAt / ata eva coktaM pUjyerevAnyatra-'pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // iti / yathaiva cAtra dharmAdInAmanAdinidhanatvamasAdhi jIvAvasAnAnAm , tathaiva pudgalAstikAyasyApi jJeyam , samAnayogakSematvAt / na ca dRzyanta eva ghaTAdayo vinazyamAnA iti pratyakSavirodha iti / tatra paryAyasyaiva, mRdastu tathaivAvasthAnAt, ucyatesaiveyaM mRdu yA''sId ghaTaH , sa evAyaM tantubajo ya AsIt paTa. iti / paThyate cAta eva-paryayantIti paryavA iti / dravyaparyAyayorabhede kathaM paryAyANAM kevalAnAM vinAzaH, avasthAnaM vA dravyasya kevalasyeti cet / kathazcid bhedavAdasyApyabhyupagamAt,. sarva caitad 'apitAnarpitasi. For Private And Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 190 lokaviMzikA ddhe 'ritiniyamAt / ata eva ca dravyArthatayA zAzvatatvapratipAdane'pi bhagavadbhirAkhyAtaH syaacchbdH| yata uktam-'davvaTThayAe siya sAsae' ityAdi bhagavatyAm / ____ evaM ca pazcAnAmapi dharmAdharmAkAzAsubhRtpudgalAnAM tathA tathA nijasvabhAvato'nAdinidhanatvaM siddham / atra zabdArtha evam-tena tena prakAreNa dharmAdInAM pratyekaviminnasvabhAvatvAvedanAya dvivacanoktatvAt yathA yathA teSAmadhunA sattA tathA tathaiva nijAnAM-sveSAM dharmAdInAM svabhAvaH-svavarttanam , neme vartante'nyataH, kintu svayameva, tasmAd anAdinidhanA iti / pratyekaM vA''yojyametat 'tathA tathe 'ti / dvirvacanaM tu pratikSaNaM vartanayuktatAjJApanAya / yadvA-anyonyapariNAmAbhAvajJApanAya ' tathA tathe 'ti / sarvadA sarveSAmeva svasvabhAvena varttanaM paryAyApekSayopi vRttitAjJApanAyaiva vyAkhyAyamAnatvAt nAvizeSaH / atha paJcAnAmadhyeSAM sarvathA nityatve syurevApratihatA aneke doSAH, nacAbhyupagatAH sUribhiH / yata ucyate... 'ya eva doSAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu, jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te // kramAkramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA nahi / ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA nahi // jIvAnAzritya ca-sattvasyaikAntanityatve kRtanAzAkRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzAkRtAgamau // AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukhaduHkhayoH / ekAntA'nityarUpe'pi na bhogaH sukhaduHkhayoH // tathA ca-yadA tu nityAnityatvarUpatA vastuno bhavet / yathAttha bhagavannava tathA doSo'sti kazcana // [ kItarAga0 ] iti kcanAdityAhuH kathaJcit paryAyApekSayA'nityatvajJApanAya vartanamapyeteSAm / For Private And Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 'navaraM vaTuMti kajjakAraNabhAveNa'tti / tatra 'navaraMti vizeSaH ko vakSyamANaH / anena jJApayanti vyavasthitamaryAdAmeSAmAcAryAH / jJApayiSyate sA'grataH vartante-vartamAnAvasthatAmanubhavanti / vartamAnanirdezazca dhAtoH sambandhe pratyayAH' [5 / 4 / 41] iti sUtreNa trikAlaviSayatAyAmapyaviruddho jJeyaH / yadvA-anubhUtavartanApariNAmasyAtItatvAd , anubhaviSyadvarttamAnatApariNAmasya bhaviSyatvAt , sAmpratasyAnubhavasya vartamAnatvAd , vartamAnatAvinAbhAvinI varttanA trikAlikyapIti sudUramavamatyocuH 'vatanta' iti / ucyate ca prayogajJaiH-babhUva bhavati bhaviSyati vA sumeruH / yadvA-trikAlagocaratAM jJApanAyaiva eSAmevaM vyapadezo dRzyate cArSe 'pi-'no kappaI 'tyAdiSvayaM nyAyaH anena pratikSiptametat yaduta-pUrvamanAdinidhanA iti pratipAdyAstikAyAt kathaM vartante ityadhunA pratipAdayanti, vartanAyA vartamAnatvAt , tasyAzca sAvisAntatvAd , anAdinidhanatva-sAdi sAntatvayozva spaSTa eva virodhaH, prArabdhAparisamAptakriyA prabandhasyaiva varttamAnatvAt , anAdinidhanatvaM tvaprArabdhaparisamAptakriyAprabandhatva eveti pAtanikayaiva vivRtapUrvatvAdetatsamAdhAnasya / dravyaparyAyobhayAtmakatvAd vastunaH , paryAyAMpekSayA prArabdhAparisamAptatve satyapi dravyApekSayAsprArabdhAparisamAptatvasyAviruddhatvAt / ekasminneva vastuni ubhayavyapekSobhayavyapadezazca ekasyaiva svarasya havadIrghAdibhedena, ekasyaiva narasya svapitRputrApekSayA putratvapitRtvAdibhedena, pIyamAnaM madhu madayatItyatraikasyaiva madhupadasya pAnApekSayA karmatvena mAdanApekSayA kartRtvenAbhIpsatAM vAvadUkAnAM na kathaJcidapi virodhamadhirohati / ata evocyata ArSa-'sarvavyaktiSu niyataM For Private And Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 192 lokaviMzikA kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt / / ekAntanityAnityavAdaparAkaraNamapyevameva / tathA cocyate paramarSibhiH- nAnvayaH sa hi bhedatvAn na bhedo'nvayavRttitaH / mRdbhedadvayasaMsargavRttirjAtyantaraM ghaTaH // 11 // iti / ata eva ca tryAtmakaM vastu pratipAdyate'kalaGkajJAnanidhiparamezvarapratipAditakaSachedatApazuddhavacanAnusAribhiH yathA- tenotpAdavyayasthairya sambhinna gorasAdivat / tvadupajhaM kRtadhiyaH prapannA vastutastu sat' / / gorasAdisadRzatA caivaM yathA-' utpannaM dadhibhAvena vinaSTaM kSIrabhAvataH / sthitaM gorasabhAvena tasmAdvastu trayAtmakam ' / AdizabdAcca-payovrato na dadhyatti na payotti dadhivrataH / agorasavatazcobhe tasmAdvastu trayAtmakam / / ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // ityAdigrahaH / ghaTavinAzasyaiva kapAlotpattyarthakatvAt notpAdavinAzayo dena sarvathA visaMsthulayitavyametat , na caikatamAbhyupagame vastusvarUpaM yathAsthaM nirvahati, vyavahArAdirapi ca siddhayatyevamevetyalaM prasaGgena / sAbhiprAyaM ca kriyApadamidaM 'vartanta' iti / tathA ca svasvabhAvata eva vakSyamANarItyA vartante te, na kenApIzvarAdinA vaya'nte iti; adRSTe'pi tatkalpane'tiprasaGgAt / na ca vAcyamuktameva yad dRzyamAnakAraNakalApasamudbhavamapi kAryavRndaM kiJcidapi kasyApi bhogasAdhanamiti kalpyate yathA tattadRSTakAritamiti, na ca dRzyate tat, na cAbhyupagamyate pratyakSAdivirodhastatreti cet / sasyamuktamayuktaM tUktam , yatA dRzyamAnakAraNAnAM sAdRzye'pi kAryANAM vaicitryaM yad dRzyate, tatra svIkAryameva kAraNaM tathAvidhaM kiJcid yat syAdvaicitryanibandhanam / For Private And Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokarvizikA uktaM cAta eva-tullaphalasAhagANaM tulAraMbhANa iTuksimi / dIsaha ya phale viseso sa kahaM addidva'bhAvaMmi // 11 // tti / na cAnyad vaicitryakAraNaM kalpayituM yuktam / tatra tasva nAmAntaramevaH syAdadRSTe dRSTaM ca nAstyeva / yadvA-tathA tatsamAgamasthApiH vAcyameva prayojaka tadeva taditi / nanu tathaivAcetanasya kriyAvikalatvAt phaladAnAbhimukhatA'dRSTasyAcetanatvAt na yuktA anadhiSThitasya cetanenetyavazyaM kalpyaH preraka ityuktameveti cet / tadapyayuktameva, yataH svokriyata eva cetanAvatsambaddhamevAdRSTaM phaladatayA, na tvAkAzavivarapUrapUrakAdRSTasya phaladatvam / Izvarasya tu kathamadRSTAdhiSThAyakatvaM ghaTAmazcati, yato bhavatA guNatayaivAGgIkriyate adRSTam , guNazca na guNinamantareNAnyAdhiSThito bhavitumarhati, jJAnasukhaduHkhAdInAmapi tathAtvAptiprasaGgAt / svasaMyuktamAtreNa cAdRSTasya phaladatvamauSadhAdiprayogato'dhyakSasiddhameva / nahiMH haritakyA virecane'paraM vilokyate kizcit prerakam, na cAvetanasma ca karoti virekam , tadadRSTasya saMsArijIvAdhiSThitasyaH phaladatyamamipreyam / - anyacca-yadi adRSTAdhiSThAyakatvaM syAdIzvareM, syAdeva karmaNaH svatantraphalAnupaDhaukakatvam , saMsAriNAM tu karttatvAttadadhiSThAyakatveM dUSaNakaNikAyA api prasaJjayitumazakyatvAt / svatantraphaladAnapratyalasve ca karmaNaH syAd bhaktimAtratevezvara upacaritakartRtvagAnAt / tata evocyate vidvadbhiH- ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA' // iti pUrvapakSasya 13 For Private And Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 194 lokaviMzikA samAdhau-' phalaM dadAti cet sarvaM tatteneha pracoditam '-'aphale pUrvadoSaH syAt saphale bhaktimAtratA' / / ityAdi / atra 'pUrvadoSa' iti yaduktaM tadevam narakAdiphale kA~zcit kA~zcit svargAdisAdhane / karmaNi prerayatyAzu sa jantUn kena hetunA // 1 // iti karmaNAM niSphalatve Izvarasya yAdRcchikapravRtyApatteH bahUnAmeva narakAdividhAnAcca spaSTa eva doSa iti / kiJca-yadi na karoti kAryamacetanaM cetanAnadhiSThitaM kArya kiJcit kathaM vilagnaM kamaiva tAvat saMsAryAtmani, tadapi tenaiva vihitaM ced / aho ! apUrvatANDavA''DambaranipuNatA nikhilezasya yat svayamadRSTaM saMyujya punastadAgastayA phalayatyapareSAm / pare yathA pravattante tathA'sau saMyojayatyadRSTenAcetanena saMsAriNa iti ced / varaM abravIH, paraM sA pravRttirayuktA yuktA vA kathaM labdhajanmA ?svayaM cen , nityasattvA'sattvApattinirhetukatvAt / muktAnAmapi punarAvRttirAkasmikatvAt prvRttH| saMsArivihitA cet , ciraMjIva, phalasyApi tathaiva bhAvAt , yathAhi-kAyAdiyogA acetanAH preritAH saMsAribhiH karmahetukAyAM pravRttau tathA yojayitAro'dRSTamapi te / upAdAnajJAnAdikalpanA ca valmIkAdau ghaTAdAvapi ca vyabhicaritapUrveti nocchvasitumapyutsahate varAkyatra / na cAnIpsite duHkhAdau kathaM pravRttiH ? / sukhaprepsutve. duHkha dviTatve satyapi ca rogAtura ivApathyaM vidadhatyeva saMsAriNo mohAndhitadhiyastAdRzaM tAdRzama, yadapekSyocyate-'duHkhadviT sukhalipsu. mohAndhatvAdadRSTaguNadoSaH / yAM yAM karoti ceSTAM tayA tayA duHkhamAdatte // 1 // udIritaM ca pUjyairapyata eva-' svayameva pravartante sattvA For Private And Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 195 ta citrakarmaNi / nirarthakamihezasya kartRtvaM gIyate katham ' || 1|| ityAdi / pravRttirapi sA kiM prAktanakarmaphalA na vA ? / Adye, spagmadRSTasya svayaM phaladAnapratyalatvamaparAparapravRttereva sukhaduHkhavidhAnavidhuratvAcca nirarthakamasatyamevAnyasya kartRtvagAnam | antye, sarvAsAmAkasmikatvaM kiM na pravRttInAM tathA ca doSa uktapUrva eva / yadi ca ' yaM tu karmaNi yasmin sa nyayukta prathamaM prabhuH / sa tadeva svayaM bheje sRjyamAnaH punaH punaH ' // 1 // ityAdivacanAdAdi - pravRttireva tatkarttaketi gIyate / tadApyasamaJjasameva, pUrvoktadoSAnativRtteH / kRtakRtyatA ca nezasya syAdevaM varNitAtiprabandhenAsamAptakAmanasya tathAtve, yAvajjIvajAte'pi bhAvAt tasya / svabhAvatastathApravRttistasya cet, adhunApi kathaM nAdisargaH sarge vA ? svabhAvacyutinAntarIyakatvAt padArthacyuteH / uktaM ca pUjyapAdairevAnyatra - ' Adisarge'pi no hetuH kRtakRtyasya vidyate / pratijJAnavirodhitvAt svabhAvopyapramANakaH || 1|| ityalaM vistareNa / > adhunA prakRtaprakaraNasyaitadarthatvAt tasyaiva vivariSyamANatvAt kathaM varttante ityucivAMsa -' kajjakAraNabhAveNa 'ti / tatra kAryatvam - utpattimattvaM, kAraNatvaM cAnvayavyatirekAnuvidhAyitvam, abazyaklRptaniyatapUrvavRttimattvamapyetadeva tAbhyAM varttanta ete / bhAvazabdo bhAvArtha eva / karaNatRtIyA ceyam / tena varttanA, nAnyathA, kintu kAryakAraNabhAvAbhyAmeva / ekavacanaM ca pratiniyatakAryakAraNabhAvajJApanAya / yato yadeva dharmAstikAyAdidravyaM nabhopekSayA nabhaso'vagAhanAttasminnaghagAhanasya ca svAvyatiriktatvAt kAryabhUtaM tadeva gatisthitipariNatajIvapudgalopacitopagrahadAnApekSayA kAraNamiti / yadvA-kAryaM ca kAraNaM ca For Private And Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA kAryakAraNe, tayorbhAvaH kAryakAraNabhAvaH, tena hetunA vartanta ityanuzIlanIyaH saralaH pnthaaH| tathA cA''kAzasya dharmAdharmAsumatpudgalAnAmavakAzadAnAt kAraNatvaM, pareSAM ca tadhaNena tathApariNamanAt kAryatvam / zaktirUpeNa vA bhUtapUrvApi zaktirvyaktirUpeNodbhUtA yA''kAzasya tatkAryam / kAraNaM ca nimittAkhyaM, dharmAdyA anAdito jIvAdyAzceti parasparaM kAryakAraNabhAvaH / dharmAdharmayorapyAkAzavadevohyam / iyA~stu vizeSaH yadgatisthitijIvapudgalApekSayA tayoH parasparaM kAryakAraNabhAvaH / AkAzasya tu gatimattvAbhAvAd dharmAstikAyAMpekSayA gatinimittA adharmApekSayA ca sthitinimittA nAsti yataH tadabhAvAt gatinivRttinAntarIyakajAyamAnasthitipariNAmopaSTambhakatvAdeva adharmAstikAyasya / gatizca tasya sarvavyApakatvAdasambhavinyeva / anena pratikSiptametad-jIvapudgalAnAM sthityupaSTambhako yathA adharmAstikAyaH tathA dharmAkAzayorapi svasvasthAne sthitimattvAta kathaM nA'dhamopaSTambhakAravAmiti / anyathA alokepyAkAzasthitisadbhAvAt tatrANyAmasvIkAreNa lokaLyavasthAvilopApatteH / anena svasvabhAvaprAptilagAyA gaterAkAze'pi sttvaadutpaadvyydhrauvyyukt| tvAd vastumAtrakhyAloke'pi dharmoSagamaprasaGgo nirastaH / tathA jIvamugalayoH parasparaM kaarykaarnnbhaavH| sa ca bhAvyaH-jIcA hi jJAnalakSaNA kSeyaM ca pudgalAdi / dharmAdInAM vitaro'pi vidyate kAryakAraNabhAva-iti na vivakSitAste / tathA pariNamante pudgalAstathA tathA jIvaprayogataH / ucyate gcAta eva-' uppAo hu vigappo 'paomajaNio a vIsasA ceva tiH| vaisasikasyApi paryAyasya pAramparyeNa For Private And Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA tadudbhavatvAvirodhAt / tathA ca pazcAnAmapyastikAyAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvena vartanamadhyAhatameva / hetusA vA'tra svasvazaktereSa karaNatvAt / nanu caivaM sati syAdevAnantakAlAtikrameNa parivartanasvabhAvatvAt padArthAnAM ' lavaNAkare padArthA lavaNa 'miti nyAyAditaretaradravyatvApattiH astikAyacatuSTayAdyavazeSatA ca / yadvA-dharmAdInAmadharmAditayA adharmAdInAmapi dharmAditayA ca pariNAmo'nazarIranyAyeneti ced, atrAhuH bhave Na parasarUvetti / 'bhavetti bhaveyuna, azraddhAyAM paJcamIvidhAnAt naitat zraddhAtumapi zakyam / kiM tat ? 'parasvarUpA' iti / paredharmAderadharmAdyAH teSAM svarUpamiva svarUpaM yeSAM te parasvarUpA uSTramukhAdaya' iti smaasH| nahi bhavaMti dharmAditayA pariNamamAnAnAmapyadharmAdInAM parasparamanyonyeSAM svarUpaM ytH| yadvA-tatsAdRzye tadvathapadezAt so'yaM gakAra ityAdivat pareSAM svarUpaM yeSAM te parasvarUpA iti vyadhikaraNo bahuvrIhiH / bhavati ca 'ekArthaM cAneka ca' ityatra cakArasyaikArthamityato'pigrahaNAt ayamapi sAdhuH / pu~lliGgatA cAstikAyApekSayA 'ee aNAinihaNA' ityatrApi tathaivApekSitam / prathamaM tAvat paJcAnAmapyastikAyAnAM madhye naiko nyUnaH sannalaMbhaviSNulokasthitiH, dharmAdharmAvRte gatisthityamAvena paryAyaparAvRtyabhAvAdutpAdavyayadhrauvyaviyuktatApatteH gatisthityorevAbhAvAdvA / AkAzasyAbhAve tu kutrApi na syAt sthAnaM dharmAdInAm , jIvapudgalAnAM ghAbhAve gatimadAdizUnyatvAt spaSTaiva dharmAdInAM svabhAvahAniH , tanna vinaikenApi zeSAH sarve santo'pi nirvAhayanti lokasthiti, tannaiva bhaveyuH parasvarUpA iti yathArthameva / yadvA-na kAraNaM teSAM svarUpa For Private And Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 198 lokavizikA viplavakara nUnasvarUpotpAdakaM vA, yataH syurete parasvarUpAH / kAraNaviraha-kAraNavibhAgAdyAzcAtrAnusandheyA hetutayA / tathA ca parasvarUpA'bhavanajJApanena tathA tathA nijasvabhAvato vartanaM pramANitam , tatpramANanAJca ete anAdinidhanA iti susiddhaM kRtam / tathA ca ye ye nijasvamAvavRttimantaste te anAdinidhanAH, yathA parAbhimatA AkAzAdyA IzvarAdyA vA, tathA tathA nijasvabhAvavRttimantazceme, tatastathA / vyatireke ghaTAdyAH, kRtrimA hi te tathA tathA bhAveneti nAdinidhanA na yataH, siddhaM ca dharmAdInAM jIvAdInAM ca tathA tathA nijasvabhAvena vartanamiti / paryAyavilopApattizca navaramityanena parAkRtA / tathA ca naikAntanityatAbhyupagamena jaine rajanIbhojanaM bhajanIyamityAdivat nAgamaviruddhatApi sAdhyasya / 'gamyayapaH karmAdhAre' [siddha0] ityanena paJcamyAM tadarthe tasi caivaM vyAkhyA vartanta ityasya ghaNTAlAlAnyAyenobhayatrApi vAkye sambandhamanuyojya, anyathA tu bhavanaM bhAvaH kriyArUpadhAtvarthamAtre ghaJ , svasya bhAvaH tathA tathA vartanamiti vyutpattau 'guNAdastriyAM heto'[siddha0] ritisUtreNa hetau paJcamI, tathA ca tathA tathAnijasvabhAvAdityarthaH sampadyate, tathApi na kazcana virodhaH / tathA tathA vartanaM ca dharmAdInAM nAnyakRtam / nahi jIvapudgalAdIn Alambyaiva dharmAdInAM gatyupaSTambhakasvabhAvatA jAtA, navA''kAzAzAdInAmavagAhanopaSTambhasvabhAvatA, kintu svabhAvasiddhava vyajyate taiH| tathA jIvonAmupayogasvabhAvatA pudgalAnAM mUrtasvabhAvatA'pi ca svasvabhAvAdeva / tathA cAkRtrimatvAt svabhAvasya, bhAvA api te'kRtrimA eva / For Private And Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA athavA ' tathA tathA nijasvabhAvAdi 'ti pUrvoktarUpeNaivaiteSAM svayaM bhAvAd vartanAdityarthaH / tathA cAnutpattikatve sati sadbhAvAdityarthaH / ye ye cAnutpattimattve sati santaH te te'nAdinidhanAH / dRSTAntAstu pUrvoktA evAnusandheyAH / pakSeSu cAtra 'navara 'mityAdi bAdhitalakSaNabAdhanirAkaraNAya / kAryakAraNabhAvena tathA tathA vRttAvapi na te anyasvarUpA yataH , tato naiSAM tathA tathAnijasvabhAvavarttanaM bAdhAkaram / atra hi paryAyANAM vidheyatAnujJAnAt na te kRtAH paramezvareNetyanusandheyam / tasya vivakSitasya paraiH, purastAd nirAkaridhyamANatvAd, jIvAdInAM ca yathAyathaM paryAyavidhAyakatve doSAbhAvAta / evaM tu kathaJcit kartRtvavAdAbhyupagamo'pi na doSAya / ata evocyate'bhiyuktatamaiH___'kartAyamiti tadvAkye yataH keSAzcidAdaraH / ataH tadAnuguNyena tasya kartRtvadezanA // 1 // paramaizvaryayuktatvAn mata Atmaiva vezvaraH / sa ca karteti nirdoSaH kartRvAdo vyavasthitaH // 2 // zAstrakArA mahAsmAnaH prAyo vItaspRhA bhave / sattvArthasampravRttAzca kathaM te'yuktabhASiNaH // 3 // abhiprAyastatasteSAM samyag mRgyo hitaiSiNA / nyAyazAstrAvirodhena yathAha manurapyadaH // 4 // ityAdi / atra 'tadvAkya' iti vizvasya-bhuvanasya goptetyAdivAkye aupaniSadIye, 'keSAzcid' ityabhAvitayathArthaparamArthAnAM mArgAmimukhAdInAm, 'tasya' itIzvarasya, sa ca karte 'ti jIvasya cetanatvena samastavAdibhirapi kartRtvenAvigAnena pratipatteH / yadAzritya pratipAdyate-'jIvaM vinA cApyakartRNI 'ti / yadvA-jIvAnAmevAmilASAt prayatnavattvAcca kartRtvam / tathA ca pudgalAnAM satyapi kartRtve tadabhAvAnna vivakSitA kartRtA / pAThAntare For Private And Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 200 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arafafrat " tu' sAkSAtkarte 'ti / tatra IzvarasyaupacArikaM kartRtvaM pUrvaM 'IzvaraH paramAtmaiva taduktavratasevanAt / yato muktistatastasyAH kartA syAd guNabhAvataH ||1|| 'guNabhAvata' upacAramAzritya vigatakarmamalatvena sarvadA'sthAsnutvAt sAkSAt kartRtvAbhAvaH bhaveccAnyathA keSAvidevaH mocanadradviSTataprasaGga itiityuktm| tadanAsevanAdeva yat saMsAro'pi tatvataH / tena tasyApi kartRtvaM kalpyamAnaM na duSyati / / ityAdi tadvannAyamiti jJApanAya sAkSAditi / kartRtvaM ca jIvAnAM tathA tathA bandhodayodIraNAnikAcananirjarApekSaM samastapRthivyAditayotpannapUrvatvAt / evaM ca zrutyuditamazeSamapi ghaTate / tathA hi- bhavatyeva jantuH saMsAryapi cetanAlakSaNabhAvaprANavAn / upAdAnaM hi sa eva tasyAH, tatastasya pravartate AhArajighRkSArUpA zraddhA, tata AhAraprahaNAccharIrapariNAmarUpaM svaM hRSIkANi vA tataH vAsalakSaNo vAyurindriyAbhivyaktizca zanaiH zanaijyotirAdizabdavAcyA, tato bhASAmanasI ityevaM kramaH / tathA: * OM brahmA devAnAM prathamaH sambabhUve 'tyapi jJAnaprAdhAnyAbhiprAyeNa saMsArijIvAbhidhAnameya / tatazca dve vidhe' iti siddhasaMsAribhedenA''tmadvaividhyapratipAdanam / tathA ' bhISAsmAdvAtaH pavate bhISodeti sUryaH bhISAsmAdamicandra mRtyurdhAvatiH pacama' ityapi saMsArijIvasyAdRSTavatodRSTasyavihitadharmasya voddezaH / ucyate cArSAnusAribhirapi - " 'na tiryag jvalatyeva yajjAlajiho, yadUrdhvaM na vAti pracaNDo nabhasvAn / sa jAgarti yaddharmarAjapratApaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH || imau puSpavantau jagatyatra vizvopakArAya diSTayeodayete vahantau / urIkRtya yatturyalokottamAjJAM sa ekaH parAtmA gatimeM For Private And Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 201 jinendraH / / saMsAryAtmatA ca jinendrasyA'ghAticatuSkasya yAvadbhavabhAvitayA spaSTaiva / tathaiva ' sa IkSate me lokAn lokapAlAnna sRjA' iti sodbhaya eva puruSaM samuddhatyAmUrchayata tamabhyatapadi 'tyAdi zrutyuditaM garbhajajIvotpattiprAdhAnyAt saMvadatyeva / yata ucyate-' saptAha kalalaM vidyAtsaptAhameva budbhada' mityAdigarbhavRddhiprakAraH / tathA 'tadANDaM niravarttate' tyAdyapi mAtrojaHpitRvIryApekSayaupacArika vyAvarNyamAnaM na kathaJcanApAdayati virodham / antaryAmitvavarNanamasya janmabhiranantAnantarakhilayonispRzo na kathaJcanApyasaGgatimAvahati / yaducyate-' yaH pRthivyAM tiSThan pRthivyA antaro yaM pRthivI na veda yasya pRthivIzarIraM yaH pRthivImantaro'mayatyeSata AtmAntaryAmyamRtaH / yo'su tiSThan / ya Aditye tiSThan / yo dikSu tiSThan / yazcandratArake tiSThan / ya AkAze tiSThan / yastamasi tiSThan / yasteja se tiSThan / yaH sarveSu bhUteSu tiSThan / yaH prANe tiSThan / yastvaci tiSThan / yo vijJAne tiSThan / yo retasi tiSThan ' / ityAdi / tatra kacidyoniprAdhAnyena. kvacidAdhAraprAdhAnyena, kacidupayogaprAdhAnyena, kacidAdhAropaSTambhaprAdhAnyenaivaM varNyate / paraM saMsArijIvApekSametannAnucitimaJcati kathaJcanApi / 'savve bhAvA jIvehi puTTapUvvA aNaMtaso' ityAmnAyAt / evameva ca 'vizvatazcakSuruta vizvatomukha' iti / tathA 'yo lokatrayamAvizya vimartyavyayamIzvara' ityAdInyapyopaniSadIyavAkyAni yathAyathaM saMsArijIvasya katatAM sAkSAdbhavantImAzritya yojyamAnAni nAdhirohayante virodham / * vizvasya kattai 'tyAdyapi nItipravartaka-yugmadharmanivAraka -puruSavizeSApezyaiva vAcyAni / tata eva ca satsvapi caturdazasu bhuvaneSu 'bhuva For Private And Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 202 lokaviMzikA nasye 'ti nirdiSTamekavacanAntena ekabhuvanopakarttatvaM tasya, saGgacchate ca taduparitanoktarItyeti pratipAditaM nidoSaH kartRvAda iti / 'zAkhakArA mahAtmana' ityAdi tu samyagdRSTeH saralaH panthAH / 'sarvatre 'ti jJApanenAcAryAH tathA yojakAnAmeva mahimAnamevamAvizvaH / tathA caitAvatA paryAyANAmanityatve'pi dravyatayA nityatvAd anAdinidhanA ete iti sAdhitam / atha tathAtathetyAditaH prasAdhyAnAdinidhanatAM avinAzAdanyathA pariNatyabhAvAca punarvizeSato'nidhanatAM sAdhayanta AhusteSAm / yadvA-paryAyANAM vyayitvAtteSAM ca 'egadaviaMmi je atthapajjavA vayaNapajavA vAvi / tIANAgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM // 11 // ti 'umpAyaThiibhaMgAI haMdi daviyalakkhaNaM eya'ti ca [sammati0] vacanAd dravyaikadezatA tathA caikadezavinAzAbhyupagamAt spaSTaH sarvavinAzAbhyupagamApattirityApAyeta pareNa, tatra dravyasya kathaJcit paryAyabhinnatvena tadbhinnaparyAyavyapagame'pi tasyAvyapagamaH , anyathA paryAyAnAmevAnupAdAnatayotpAdAbhAvAdityabhipretya spaSTataramAhunityatA lokasya pazcAstikAyAtmakasya prakaraNAnusAriNIm naviya abhAvo jAyai tassaMtIe ya niymvirhaao| evamaNAI ee nahAtahApariNaisa hAvA // 3 // 'api ce 'tyabhyuccaye sAdhyasiddheH / yadvA-prathamagAthayA utpa ttimattvena saMsAdhyA'nAditAM lokanya anayA nidhanAbhAvaM pratipAdayanti, tadarthameva ca 'api ce 'ti / tathA ca na kevalaM tathA tathA svabhAvAta parasvarUpApattyabhAvAdanAditA, kintvabhAvAbhAvAdapIyarthaH / For Private And Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 203 yadvA-pUrvagAthAyAM parasvarUpAnApattijJApanena sAdhitamayasthitatvaM tathApi mA bhUt sAvadhikaniyatatvalakSaNamavasthitatvamityanAdyaparyavasAnakharUSAM nityatAM sAdhayitumanAdinidhanatAvizeSaNatA anena tasya hettorityapi ceti / tathA ca parasvarUpAnApattAvapi abhAvAbhAvAt ityevaMrUpo hetuH smpnnH| paryAyANAM svataH paryAyAntaraprAptyabhAvAnnAsti parasvarUpApattiH, tathApi jAyate evAbhAvo vAybAdInAmabhASAbhASe'pi ca jalAdirUpatayA pariNateH na parasvarUpAnApattiriti yogya evaM viziSTo hetuH| prAga vyAkhyAne tu tathAtathAnijasvabhAvavRttimattvasAdhanAya tadupanyAsAnna carcyamasti kiJciditi / yadyapyanyonyAbhAvasyAsti bhAvAtmakatA, tathApi dhvaMsAdau tathAtvAbhAvAt nAbhovAbhAvatvasya pUrvaproktatathAtathAsvabhAvahetoravizeSazcintyaH / 'pratIyate hi ghaTadhvaMso na ghaTo, ghaTAbhAvo na, ghaTadhvaMsaH, anyo'nyAbhAvasya vA ghaTApekSayA'nyo'nyAbhAvAnvitatvAt pUrvoktaH prasaGgaH hetorna cintyatAmeti / yadvA-pUrva padArthasya bhAvAbhAvAtmakatvAd bhAvaprAdhAnyena hetutA, adhunA tvabhAvaprAdhAnyeneti vijJeyaM vibudhaiH / bhAvA'bhAvobhayAtmakatA ca bhAvasya / tathA'naGgIkAre ghaTapaTAbhAvayobhinnatvena spaSTa eva ghaTasya ptttaaprsnggH| apekSya caitameva paThyate paramamunimiH mithyAdRzAM bodhasyAjJAnatA 'sadasatoravizeSAdyahacchopalabdherunmattavadi 'tyatra 'sadasadavisesaNAo bhavaheu jdicchiovlNbhaao| nANaphalAbhAvAo micchAdidvissa annANaM' // 1 // [vizeSA0] ityatra ca / ityalamatiprastutena / yato'bhAvo na jAyate ityanAditA'nidhanatA vA ? | Aye, sattve satyabhAvAbhAvAn / antye tu pakSe yathAzrutameva / yasya yasya ca sattve For Private And Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 204 lokavizikA satyabhAvAbhAvaH sa so'nAdireva, yathezvarAdiH / tathA yasyAbhAvAbhAvaH sosnidhana eva, yathAkAzAdirgaganakusumAbhAvAdirvA / na ca nazyati gaganakusumAbhAvastadutpattinAntarIyakatvAt tasya / na ca bhavati saivetyanidhanataiva tasya / atha kathaM na bhavatyabhAva iti ced ? Ahu:' tassaMtIe ya niyamavirahAo 'tti / zAntiH - uparamasteSAM pUrvoktAnAmastikAyAnAM zAntyAmuparame 'bhyupagamyamAnAyAmiti zeSaH / niyamo - lokaprasiddhavyavahAro lokasthitirvA 'niyamaH syAt pratijJAyAM nizcaye yantraNe vrate' [anekArtha0] ityatra yantraNasyApi prahAt / tasya tasyA vA viraha :- vinAzo'sAGgatyaM tasmAt cakAraH pUrvahetu siddha helantaratA'sya jJApanAya / idamatra tattvam - yadi dharmAstikAyAdInAmabhyupagamyate virAmo, na kenApi nirvahati lokavyavahAro lokasthitirvA, kAraNavirahAdinA punarutpAdAbhAvAt tadantareNa ca gatyAdyabhAvAt, tadabhAve dRzyamAnasya vyavahArasya sthityA vA'nupapattireveti / tatsa apare strItvanirdezasya prAkRta zailI prabhavatvaM vyAkhyAya tu tvAditi dharmAdInAM vinAzAbhAve hetumAhuH, sAmAnyasya hetutvAdviziSTasya ca sAdhyatvAt na ca sAdhyahetvoraikyaprasaGgaH / yadvAvarttamAnakAlInadharmAdisattvasya hetutAmAsthAya trikAlikAbhAvAbhAvaM teSAM sAdhyate iti na kathaJcanApi nodyam / niyamazcaivam - nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostatvadarzibhiH || 1 || iti / tathA ca yasya trikAle'pi syAdvinAzaH so'Iti na varttamAnasattAM, dravyArthikanayApekSayA ca prastutaprakaraNA rambhAt paryAyANAM tena pRthaganabhyupagamAnna paryAyaiH sampAdanIyA anaikAntikatA / yadvA teSAmapyabhimateva sattA pramANena teSAM - For Private And Personal Use Only 6
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org lokaviMzikA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 205 C kAraNarUpadravyasya sadA sattvAt tadvyatiriktatvAcca paryAyANAm / ucyate cAta eva - ' upAyaThiibhaMgAI haMdi daviyalakkhaNaM evaM 'ti / satyaM ca niyamavirahAditi, cakArazcAtrApi pUrvavaddhetvantarasamuccayAya / paraM na bhavatyabhAva ityasyaiva siddhayai hetorekatvAt / anye tu tarasattAe ya vigamavirahAo 'tti pAThamAhuH | sAdhyahetvoraikyaprasaGgazca vigamasya dhvaMsarUpatvAt, abhAvasya cAbhAvavyavahAryatvAt, kAryakAraNabhAvApekSayA bhinnatvamanusandhAya vAraNIyaH / kecittu ' tarasattAe ya virahAo 'tti prAhuH / pare tu ' tassaMtIe ya tigamavirahAo 'tti pAThamavalambya sanneva strItvavivakSAyAM satI, teSAM dharmAdInAM satI tatsatI, tatsatyAstadvarttamAnatAyA ityarthaH / bhAvapradhAna nirdezazcAtra / nontastu prAkRtazailyAM tAdRzasyaiva varttamAnAyAM bhAvAnnAyuktaH / kathaM caitadityuktam- ' atigamavirahAdi ti / tatra atigamanaM - niranvayabhAvena vinAzaH tadvirahAt tasyAbhAvAt / cakAro 'trAnukUlatarkatvasUcanAyottarasya padasya / yato yat sat tanna vinazyatyeva niranvayaM, sato nAzAyogAt / anyathA sattvAvizeSAnnazyet tribhuvanamapi nAzakAraNAnyapi naiva santi / na ca vilokyate'pi dravyanAzaH / svabhAvaparivartta eva ca nAzapadArthaH / sa cApi svabhAvAdeveti nAsti niranvayo nAzo dravyasya tadabhAve ca sattvena gaganakusumAdivailakSaNyAt sadA sattvameva sahetukasyaiva kAdAcitkatvAt ityAhuH / , itare tu 'tatsaMtIe yatigamavirahAo' ityasya viziSTatAveva tAtparyamAhuH | arthazca pUrvavyAkhyAnusAryeva / paraM sattve satyatigamavirahAt abhAvAbhavanasiddhiH / paryAyavyavacchedAya vizeSyadalaM, abhA For Private And Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 206 lokaviMzikA vavyavacchedAya ca satyantam , abhAvAbhava nasya satA'nAza ityarthakatvAt , sAmAnyavizeSarUpeNa sAdhyahetvormedAt dhvaMsasya kAraNatAzUnyatvasya vA sAdhyatAmAzrityetyAhuH / atha caivaM dharmAdInAM tattvatonupAdAnatvenA'nAdinidhanatAM gamayantyAcAryAH / nahi dharmAdInAmasti kAraNamupAdAnAhvam , ghaTAdInAmastyeveti tena tathA nAkAzAdInAM ca taditi anAdinidhanA ete dharmAdyAH , AkAzAdInAM pakSakadezabhUtAnAmapi dRSTAntatvaM nAnucitaM, prativAdibhiH tathaiva tatpratipatteH, pratipattyAspadaM ca vyApteI STAnta iti tvakhilavAdisammataH panthAH / anyathA tu vadvimAn dhUmAt mahAnasavadityatrApi bhavedeva vAdinAM kAndizikatvam / sajhepato nigamayanta AhuH- evamaNAI'ityAdi / tatra 'eva'miti pUrvoktarItyA tathA tathA nijasvabhAvAt parasvarUpAnApatterabhAvAbhAvAttatsattvAt niyamavirahAt ityAdyaduSTahetusAmrAjyasiddheH / kimityAhuH-anAdayaH astikAyA iti tu prakRtameva / nanu ca prAganAdinidhanatvaM pratijJAyopasaMhAre kathamUcivAMso'nUcAnA anAdaya ityeveti cet / satyam , jJApanAyaivaivaM nyAyavizeSasya 'katthai desaggahaNa' mityasya vyapadezaH / pare tvanAditaivAnidhanatve mUlamitijJApanAya / karmasaMyogasya tu pravAhato'nAditA naikavyaktikI / atra tu dravyANAmekasvarUpeNaivAnAditAyAH pUrvaM sAdhitatvAt suvistaram / kecittu prAganAdinidhanA ityatra prAsaGgikamevAnidhanatvamuddiSTam , anAditAyA eva prakRtatvAd / ata eva ca dvitIyaviMzikAsUcAdhikAre 'logANAdittameva boddhavva' miti / prakaraNopasaMhAre 'iya taMtajuttisiddho agAimaM esa haMdi lAgu 'tti / tathA prakaraNopakrame'pi 'aNAimaM vaTTae imo logo'tti ca pratipAditavantaH / For Private And Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 207 tathA ca aprakRtaparityAgena prakRtameva saMharaNIyamupasaMhAra iti niyamAnurodhAd anAdaya ityeva / ____ apare tu 'ee aNAinihaNA' ityatra nidhanAbhAvagrahaH / 'navi ya abhAvo jAyai' ityatra nidhanAbhAvasAdhanaM ca vastusvarUpasiddhayarthamaprakRtamapi prakRtAnuprakRtaM pratipAditam , anupakrAntamapi mahAnto hi paropakAramAtrapravaNAntaHkaraNatayA lAghavArthamupayogyaprakRtaM prakRtAnuprakRtaM vA pratipAdayantyeva / ata vyAkhyAvidhAnaprastAve 'taio niravaseso' ityanena niyuktipratipAditaprakRtAdyupagame'pi tRtIyo'nuyogavidhiya'dhAyi vyAkhyAprakAradhurAdhaureyaH shriimdbhiH| ka evaMvidhA? ityAhu:--' ete' iti / nanu ca lokasya prakRtatvAt : logANAdittameve 'tyanena 'aNAimaM vaTTae imo logo' ityanena ca kathamete iti nirdezaH , eta ityanena tu pazcAnAmastikAyAnAmevAnAditvasiddhiparAmarza iti cet / satyam , mA vismArSIH 'paMcatthikAyamaio 'tti pUrvameva pratipAditam / satyam , paraM kathamevaM bhinnanirdeza ? iti ced , avayavAvayavinoH kathaJcidananyatvajJApanAya / yathAhi-anyeSAM vinaSTA kapAlayugalyutpAdayati ghaTam , naivamatra / kintu saiva tathA pariNamate, yato vyapadizyate ca-. 'seyaM kapAlayugalI'ti / tathA atrApi lokatvavyapadezena paJcAnAmapi samuditAnAM nAvayavasvarUpamanyathA bhavatIti / athavA nA'tra mRnmayo ghaTastantumayaH paTa ityAdivad bhinno'vayavI ko'pyasti, kintvavayavA eva tathA vyapadizyante samuditAH, yathA nAGgalI virahayya hastazcUtAdIn parityajya vA vanaspatiH, muktvA'thavA gajAdIn senA, tathA dharmAdibhinno na ko'pi lokaH, kintu ta eva hastAdivat dhAnya For Private And Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 208 lokaviMzikA rAzivat samuditAH tathA vyapadizyante / tathA 'paMcatthikAyamaio' ityatra 'asmin ' ityanena mayaTo vidhAne'pi na kSatiH / mA bhUdekAntanityatA''graha ityAhu :- tahAtahApariNaisahAvA' iti / nanu ca prAgeva pratipAditaM 'vartante kAryakAraNabhAvene'tyanena paryAyAnityatvapratipAdanenaiva utpAdAditrayayuktatvaM, punaH kimaneneti cet / satyam , pratipAditaM tadevopasaMhiyate sUribhiratra / nanu samuditaM saMhiyatAM anAdi tathA tathA pariNatisvabhAvA iti / satyam , tathai vAsti parAmarzaH , kevalaM bandhAnulomyena nirdeSTo'nayA rItyA, paramAdi mamipreyatAM durnayAnAM zikSAyai nibaddhatvAdetatprakaraNasya, anAditAyAH spaSTaH parAmarzaH, pAtanikA jJApiteSTasiddhaye cAnyasyeti sudhIbhirUhyam / pare tu dvividhA hi paryAyAH svabhAvavibhAvabhedena / tatra prAga 'vaTuMti kajakAraNabhAveNe 'tyanena vibhAvaparyAyapratipAdanadvArA nityato jJApitA / atra tu svabhAvaparyAyadvArA saiva pratipAditeti na paunaruktyam / svabhAvaparyAyayozca sarvathA bhedaabhaavaannopkraantetysminnupsNhaaro'nysyaayuktH| yadvA-sthUladhIgamyakAryakAraNatvAdikAn paryAyAnAkhyAya prAgadhunA tatsvabhAvaparyAyAn sUkSmataradhIgamyAnuddizanti sUrayaH / prathame vA kevalA yauktikA adhikRtAH / atra tu zrAddhikA iti bhedenopanyAsaH / bhavati cAdhikAripArthakyena bhinnatvaM vyAkhyAnasya / tata eva ca ' nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnata' ityabhigamaprakArAnupAkhyAya tArkikAn , 'satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca' ityanena zrAddhAn pratyupAkhyAyi sUribhistattvArthasArasUtre tattvArthe pUjyairapi / 'tatprakRtidevatAdhimuktijJAna'mityAdAyabhimatameveti nAtraivamupanyAso doSAyetyalaM prasaGgena / For Private And Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagars lokaviMzikA 201 tathA tatheti / yathA dravyatvaM na vyAhanyate tathA-dhauvyAparityAgaprakAreNetyarthaH / yathAhi-jIvaH svakarmodayAta nAnAgatiSu paryaTamapi na jIvatvanibandhanaM cetanApariNAmaM pAriNAmikaM vA jIvatvaM parityajati, na tathA'trApi dharmAdayo'stikAyAstathA tathA svabhAvaparyAyaparAvRtimAcaranto'pi nArUpatvAdidharmAdisvabhAvatAM pAriNAmikaM vA'jIvatvaM parityajantIti tathocyante / __anena ya AhuH-ajIva iti vizeSalakSaNaprAdhAnyAjjIvasya copayogalakSaNatvAcetanAzUnyAH padArthA ityevArthoM yogyaH, na tu jIvatvazUnyA iti / jIvanaM hi AyuHkarmaprabhAvAt prANadhAraNamucyate, taniSedhAdajIvatve vyAkhyAyamAne spaSTaM siddhAnAmapyajIvatvaprAptiH, AkhyAyate ca siddhA api jIvatayA 'saMsAriNo muktAzca' iti vacanAt / te nirastA veditavyAH / yato jIvanaM prANadhAraNalakSaNaM tadaudayikaM, paraM 'jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca' ityatra tvapratyayasya 'dvandvAdo' iti nyAyAt pratyekamabhisambandhAd varNyamAnaM pAriNAmikaM jIvatvamuddizya prasajyapratiSedhe'pi bAdhAbhAvAt / na prasakvaM tadityabhidhAnamapi naiva yuktaM, prathamaM jIvatvasya vyutpAditatvAta svAnubhavasiddhatvAdvA jIvatvasya tathA prasaktAvapi virodhAsiddheH / paryudAse tu vAcyameva na kinidityalamaprastutacarcayA / pariNamanaM pariNatiH-pUrvAvasthAparityAgenAvasthAntarasAkramaH / bhAve striyAM kti siddha0] riti ktiH| yadvA-pariNamyate-parAvartyate dravyamanayeti prinntiH| paryAyANAM dravyAdaminnatvAdeva, yaducyate-"davyaM pajjapavijudhaM davavijuyA ya pajjavA Natthi 'tti / tathA ca karaNe ktiH For Private And Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 210 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokafafzakA 'striyAMti 'rityanenaiva bhAvAkatrarityadhikArAt dravyasyAnusyUtarUpasya tathA tathA'vasthAntaraprAptiH / ata eva cocyate- 'davae duyae doraarat vigAro guNANa saMdAvo 'tti / guNAnAM ca paryAyatvaM spaSTameva spaSTitaM dravyaparyAyArthikobhayatayA nayajJApanena, bhinnatve guNArthikasya tRtIyasyApi syAdeva vAcyatA / tathA ca yatra guNaparyAyayorubhayorgrahaNaM yugapad bhavati, tatra takrakauNDinyanyAyenetyanusandheyamanusandhAnadhaureyaiH / avasthAntaraprAptereva ca pariNatitvaM ' nArthAntaragamo yasmAt sarvathaiva na cAgamaH / pariNAmaH pramAsiddha iva khalu paNDitaiH ' || 1 || ityAdinA'nekatra sAdhitameva vidvadbhiH / " anena pariNAmamAtra parAvRttidvArA dravyavinAzamabhIpsato vaizeSikAdernirastameva matam / evaM hi kSaNika eva paryavasAnAt niSaNNosthitamanuSyadehe'pi bhedabuddheravazyaM svIkAryatvAt bhinnaM hi pariNAmamubhayatra navapurANAdi bhAvasya ca pratikSaNaM bhAvAdarpitayAcanAdiH so'hamityAdiH so'yamityAdizva pratidinakriyamANaprAmANikavyavahAniyospi vizarArutAM vrajeta, brajeyuH ziSTA api same'ziSTatAM mRSAvAditvaprasaGgAta, yathAjJAtAbhidhAyyeva ca ziSTaH, anyathA tu vipratArakANAM vedAbhyupagantRNAM syAducchiSTatApAdayitrI ziSTatA, ziSTAnAM brAhmaNAnAM cANDAlakamAtRkatvAdivata / kiJca tathAtatheti yogAca ekAzrayatA paryAyANAmanantAnAmapIti tu svayamUhyam / tathAtathApariNatizvAsoM netarakartRketyudAhRtam - svabhAveti / yadvA-neyamAropitA mANavake'gnitvAdyAropayat kintu svAbhAvikaivetyuditam - svabhAveti / anena ca tathA tathA pariNatyApAdanamapIzvarakartRkaM dravyANAM paramANvAdInAM dravyAkartRkatve'pi kartRkatAsAdhakamiti pari , For Private And Personal Use Only 7
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 211 tyajya prAcInapathamaparamapi kalpyamAnaM na kSamAvahAmityAveditam / suSTeH prAg dravyANAM tathAtathApariNatyabhAve utpAdavinAzAdiparyAyavyapetatvena dravyatvavAcyatAyA evAbhAvAtta / yadi ca tadA vartanta eva tAni svayaM tathAtathA tadA ko vidveSaH ? pazcAdyadIzvaraH parimamayati tathAtathA tAnIti / ucyatedugdhAdInAM dadhyAdibhAvazca dRzyata evaM svayam , tanna dravyANAM yathArha tathAtathApariNatisvabhAvatvaM zraddhAtuM duSkaraM buddhimatAm / IzvarasyApi ca tathAtathApariNatisvabhAvatvaM svIkriyate, tadaiva tasyApi yuktA badituM dravyatA tasya / svayaM tathA varttane ko vidveSazca itareSAM tathAtathAvarttane ?, yena prakalpyate paramezvarasya paramakalaGkabhUtA kartRtA, kAryatvAdihetuvRnda cAsiddhapratibandhaM vizeSaviruddhasAdhyasAdhakaM ca / yato yathA bhavadbhiH kAryANAM sakartRkatvadarzanamAtreNa kalpitasaMsthAnabattvAdinA pRthJyAdeH sakartRkatvaM sAdhyate, vRkSAGkurAdikAryagaNaM pratyakSaviruddhamapi zraddhAndhatayA, tathA ki nAlokyate sarvatra zarIraprayatna. sadbhAvaH kAryamAne ?, Alokyate, kathaM nezvarasya sazarIratAprasaGgaH, na karmavattAprasaGgazca ? / tataH kathazcanApi naiva nivArayituM zakyaH / yaca zarIrakriyAyAM zarIrAntarAbhAva iti nodyate, tadapi laiGgikazarIrasvarUpAnavagamamUlameva / yadvA-astu karmavA~stu nikhilaprANigaNastathA'vekSyate iti kiM na tattatrAbhyupeyate, abhyupagame ca spaSTava saMsArivadakartakatA saMsAriNAM vA sakarmayAmeva kartRtA / badapi cocyate-vizeSaviruddhena kiM kiyate ityAdi, tadapyanena parAstameva / hetubyAvarttanena kartRtAyA api vyAvRtteH / mRtikArasyApi ghaTastha buddhimatkartRkatvasiddhevalmIkavidhAyinyA apyudehikAyAstathAvidhabu For Private And Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA ddhadhabhAvAt ghaTAkartRkatvasiddhiyat ityalamadhunA, purastAttasyaiva vivariSyamANatvAt / atrAvasare vAdI bhadraM na pazyatItinyAyAttathAsvabhAvato'nAditA lokasya sAdhitAM sUribhinizamyA'ntarA pratyavatiSThateti tadArekA mAracayya pUjyA nivArayanti tAM gAthayA caturthyA iso u AimataM tahAsahAvattakappaNAe vi| . esimajuttaM pubdhi abhAvao bhAviyavya mirNa tatra 'itto' ityetasmAt , kasmAditi ced 1 vakSyamANAt pUrvamabhAvaprAptilakSaNAd doSAt hRdartitayA ca tasya samophtaratvAd etadA nirdezo na duSTaH pUrva buddhyA''racayyeva granthakArA racayanti manthamiti niyamAcca hurtitvamapi na viruddhaM tasya / yadvA-saptamItasi atreti padArthaH / etto ityasyedama AdyAditvAca na saptamItaso durlabhatA, ' itotaH kutaH sarvavibhakti 'viti ceta iti / siddhayati, lodo taso veti tto Adeze 'ita edvA saMyoge' iti bhavatyeva prAkRte 'etto' iti / tathA cAtra lokAnAditvaprakaraNe ityarthaH sampadyate / tuH prathamapakSe AdimattvApAdanasyAyuktataratAjJApanAyA'vadhAraNe'paraRtu pUrvapakSotthAnasUcanAya / vyAvarttayati hi saH siddhAntamiti / kimArekayati vAdItyAhuH-'Adimattvam' AdiH pUrvoktalakSaNaH, sa vidyate'zyeti AdimAn , tasya bhAva AdimattvaM svarUpArthe tvabidhAnametat / dravyAspekSayA''dimattvamabhipreyate kAdineti tu prakaraNamadevAvaseyam / yatto nahi paryAyApekSayA''dimattvaM niSiddhaM sUrimiH, yadApAdyeta vAdinA, svIkRtasthApAdanAyogAna sammate'rthe vivAdAbhAvAt / ata evaM For Private And Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA samAnayogakSemasya na paryanuyoga iti hi niyamitaM vidvadbhiH / kena hetunA''pAdayati sa tattvamiti dvAparayya tadabhipretaM hetumAhuH-'tahAsahAvattakappaNAe vi 'tti / tathA svabhAvatvakalpanayA'pIti / yathAhi-bhavanto dharmAdInAM tathAsvabhAvatAmAzritya sAdhayantyanAditAM lokasya paJcAnAmastikAyAnAM vA, tathAsvabhAve paryanuyogAbhAvAd / ahamapi taM tAn vA tathAsvabhAvAt kalpayAmi yathA'san asanto vA te prAdurbhavanti, pUrvoktAdeva hetozca / naivAtra vAcyamasti bhavatAma , avakAzasyaivAbhAvAditi / tathA cAdimA~llokaH paJcAstikAyA vA, tathAsvabhAvAt , agnerdAhakatAvat / nahi agneH kathaM dAhakatAsvabhAvo, nA'pAmiti paryanuyogaH paryanuyogapravaNairapi vAdibhiH kartuM pAryate / tathA cAsiddhapratibandho hi syAd bhavaddhetuH / yadvAsatpratipakSitamanumAna syAd hetusAdhyavyAptisiddhAvapIti vAdyamiprAyaH / apizcAnyathAnumAnasyAdRSyatAM sAdhayati, anena hetunA sAdhyamAnamAdimattvaM vakSyamANadoSAdanumAnavirodhaprastatvena sAdhyasya bAdhitaM tathA'nyAnyapi vAvadUkavyAgUrNAnAM hetUnAmapyasiddhatAdiprastateveti sUcitam / tathA ca apiH sambhAvane / asatyapi dUSaNe 'nahi vadato vaktraM vAdino vakraM bhavatI 'ti nyAyAt sambhAvyate adaH, paraM na tenApi bAdhitaM syAdanumAnamidamapratihatazaktikaM, vaJavad durbhedyatvAditi tattvam / kimityAhuH- esimajutta 'tti / eSAM-dharmAdyAnAmastikAyAnAM sanmayatvAllokasya ca / yataH prakRtaH sa eva / paJcAnAmastikAyAnAM tu lokasya tnmytvaadutkssepH| 'ayuktam' yuktizUnyam , Adimattvamiti tu prakRtameva / kathamayuktatA dharmAdInAM lokasya vA Adimatve ? For Private And Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA ityAhuH-'pubdhi abhAvao 'tti / pUrvam-AditayA'bhimatAt kAlAt Adau, abhAvAt-avidyamAnatvAt / ayamatra bhAvArthaH-- yadAdizyate AdiH , tadA nAstyeva loko'stikAyA veti kathaM teSA tasya svabhAvatA ? satyeva vastuni svabhAvasya vidyamAnatvAd, anyathA tasya svabhAvatvasyaivAbhAvAt / na cA'satAM tathAsvabhAvatA yuktA, tathAsvabhAvatAsvIkArAdeva cAdau prAptaM teSAM lokasya vA tatpUrvakAlavidyamAnatvamiti / tathA ca spaSTaiva vAdyabhimatahetoviruddhatA, tathAsvabhA. vatvalakSaNahetusadbhAvAdeva lokasyAstikAyAnAmAditvAbhAvaprApteH / asyodghaTitArthatAM jJApayanta AhuH 'bhAviyamvamiNaM 'ti / etat-pUrvoktavAdyamimatapakSasya pariphalgutvam , bhAvayitavya-cintanIyaM 'bhUNa avakalkane' iti vacanAt / bhuvo vicArArthatA sahajavicAragamyataitatpakSabAdhajJApanAya ca bhAvayitavyamiti / yadvA-upahAsena 'zaktAha khalAzceti sUtrAdvA''dipakSasya vicAraNIyatAM jnyaapynti| tathA ca pariphalgurevAyaM pakSa iti bhAvaH / athavaivaM yojanIyam-pUrvamabhAvAdeSAmAdimatvamayuktametad bhAvayitavyamiti / anye tu sAGkhyAnAM pUrvapakSatvamatrAbhipretya dhadantyevaM yaduta-- sAGkhyAstAvat satvarajastamoguNamayImabhyupagacchanti prakRti pradhAnAvyaktazabdavAcyAM nityasvarUpAm / tatazca buddhayAdikrameNa pUrvapratipAditana ahaGkArAdipaJcabhUtAntAM sRSThimabhyupagacchanti / acetanAyA api prakRtezca jagadudbhatikAraNatvaM puruSavizeSasya tu ' asaGgo'yaM puruSa' iti vacanAnnAGgIkurvanti kartR tA, kintu 'pradhAnasRSTiH parArtha khato'pyabhoktRtvAdukuGkuma (vahana) van acetanatve'pi kSIravacce For Private And Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 215 STitaM pradhAnasya ' [ sAGkhya0 ] iti sUtrayugalena pradhAnasya vizvavidhAyakatvAbhyupagamasteSAM, tAn pratIdamAhurAcAryAH yad yadi nityA prakRtiH kiM nArvAk purA vA na vidadhe sRSTiM sA ? , anapekSitakAraNasya nityasya kAraNasya kAryavidhAnAvazyakatvAt / na ca sRSTisarjane prakRterapekSA'parasyAtmanaH , akartRtvAbhyupagamAd buddhayAdInAM ca kAryarUpatvAt satyAM tasyAM kAryasyaivAnutpAdAd , aniyataM iSyate ca jagata autpattikatvam , tadidamito dustaTIvyAghranyAyamApannA bhavanta ityuSaH sUrInAhuH-sAGkhyA nirIzvarAH, sezvaramya tu IzvaravAdanirAkariSyamANatvenaiva nirAkRtibhAvAt / yat prakRtireva tathAsvabhAvA yat tadotpAdayati jagannAnyadeti bruvataH sAGkhyAnAhuH pUjyA: yat yadi prakRtinityasvarUpikA, utpAdayati ca jagat kadAcideva / tathA ca spaSTaiva tasyA anityatA, kartatvasvabhAvahAneH / svabhAvavyaye hi padArthAntaratApattireva, anyathA kapAlIbhAvApannasyApi ghaTasya jalAharaNAdyanupayogitAyAmapi syAt svIkAryA sattA pratyakSaviruddhAbhyupagamaviruddhA ca ityabhipretya sUrINAmabhiprAyaM vyAkhyAnayantyevamatra lokA'nAditvaprakaraNe, tuH pUrvapakSopasthApanArthaH / prakRtyA ityadhyAhAryam , tathA svabhAvatvakalpanayApi-kadAcidevotpAdayati jagadityevaMbhUtasvabhAvakalpanayApi, apinA pUrvapratipAditadustaTIvyAghranyAyasmAraNam / abhimatameSAM sAGkhyAnAM jagata Adimatvam ayuktam , avadhAraNaphalatvAdvAkyasyAyuktamevetyarthaH / krutaH ? ityAhuH-pUrvamabhAvAt / yadA hi bhavanta udIrayanti jagataH prArambhAvasthA, tataH kimiti prakRtyA na cakre tat / nahi For Private And Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 216 lokaviMzikA 1 ladA sA nA'bhUt 1, tathAtve tasyA anityatvApattyA tatkAraNaM kividanveSaNIyaM syAd bhavatAm / tathA cAbhyupagatahAniH spaSTeva / yadi cA'bhUt nityatvAttasyAH, tadA tasyA jagatkaraNasvabhAvatvAt kathaM na tayotpAditaM jagat ? / tathA cet spaSThaiva prakRtinityatAvad jagato'pi nityatApattiH / pazcAjjAyate jagadityaGgIkAre ca spaSTaivopapattirhInatA paznasyetyetadvicArayitavyaM bhavadbhirityuktaM bhavati / na ca kathaM pUrvamabhAvAdityevaM nunnamanunnabodhaiH sUribhiH pazcAdapi tatkaraNasyApAdanIyatvAditi vAcyaM tathA''pAdayituM zakyatve'pi prakRte 'nAditAsiddhayarthamevodyogaH sUrINAmiti nArthaH pazcAttadApAdana / nahi nirarthakaM nodanaM nodanAvidAmanunnazobhAyai bhavatItyAhuH / atrApi bhAvayitavyamiti tUpahAsagarbhameva / yato yo na buddhayate svAbhyupagatavyAghAtakaM vacanam, sa kathaM na bhavati bhAvitanayamArgANAM hAsyAya, ityevaM sAmAnyena sAdhite'nAditve lokasya, sAmAnyavAdinaM sAkhyAn vA nirIzvarAn nirAkRtya paramaizvaryarAjitaparamezvarabhaktA nirantarA uttiSThanta eva yaduta yadyanAdinidhano lokaH tadabhinnA astikAyA vA tathA paramaizvaryasampannaparameSThi sAdhakaM pramANaM vilIyeta vRkSocchrAyeNa mUlamiva dRzyamAnakRtyaiva tasya pramIyamAnatvAt / ucyate ca - ' prANAya namo yasya sarvamidaM vaze yo bhUtaH sarvasyezvaro yasmin sarvaM pratiSThitaM ' iti ' indrehavizvA bhuvanAni yemire indrezvAnAsa indra' iti ' tathAbhUtasya jAtaH patireka AsI'dityAdi / anumIyamAnatA ca tasya spaSThaiva 'saMsAramahIruhasya bIjAye ' tyanena 'OM namaH sarvabhUtAni vibhya paritiSThate ' ityetena ' jagatAM hetumIzvara' mityanenetyevamutthitAn vAdinaH pUrvameva sthApita svapakSAnAhurAcAryAH ; For Private And Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA no paramapurisapahavA paoyaNAbhAvao dalAbhAvA / nattassahAvayAe tassa va tesiM aNAitaM // 5 // 'no 'tti niSedhe ' amAnonAH pratiSedhe ' iti vacanAt / na ca paryAyazabdeSu lAghavagauravacarceti niyamAt na nagnozabdayozcarcA | kimityAhuH- paramapurisapahava 'tti / parA-utkRSTA mA lakSmIniA. dikA zobhA vA yasyeti paramaH 'gozvAnte' [ 2 / 4 / 96 ] iti hasvaH / yadvA-pRz pAlanapUraNayo' riti krayAdiko dhAtuH , sasmAt mRprathicarikaDikaderama [347] ityauNAdike'me parama iti / tathA ca pAlayati bhaktAn jaganti vA, pUrayati vA svAtmanA vizvaM sarvavyApakatvAditi paramaH-utkRSTaH, puruSaH paramapuruSaH / paramapuruSayoyabhicAritvAdutkRSTapadArthAntarasaMsAryAtmano vizeSagavizeSyabhAvaH / sambhavati vyabhicAre sambhave ca vizeSaNasyArthavattA / tatra vizeSaNasyamanyatra vidyamAnatve sambhava ucyate, vizeSye ca vizeSaNAbhAve vyabhicAraH , atra cobhayamapyastIti bhAvyameva viziSTena / puri zayanAdvA puruSaH, pRSodarAditvAd / vyutpattimAtraM parametat jagadeva vA pU:, anyathA paramezvarasya zarIrabahAbhAvAnna syAdeva puruSatA / yadvA-AtmavAcaka evA'yaM puruSazabdaH 'puruSastvAtmani nare punnAge' [anekArtha saGgrahe] iti vacanAt / tathA ca paramaH puruSaAtmA paramapuruSaH / atra caikapadavyabhicAre'pi vizeSaNam / AtmA ca paramate'pi paThyate eva vividho 'jIvenAtmane 'ti 'paramAtme 'tyAdinirdezAt / svamate tu bahirAtmAntarAtmabhedabhinnatve'pi nAtra paramasandena anyatreya bAhyAntarAtmanorvyavacchedaH , parakIyamatenaiva paramapuruSavyAkhyAnAn / tata eva ca pUrva pAla yati purayatItyAdivyutpa For Private And Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 218 tApa nAsmAkaM svAgamavirodhApAta upari / tAdRzAn paramapuruSAt prabhavaH- utpattiryeSAM te paramapuruSaprabhavAH 'bhUracyado'la' [5 / 3 / 23] iti bhAve'lpratyayaH / tathA ca prabhavanaM vidyamAnatayA''virbhAvaH prabhavaH / 6 anena asatAmeSAM tathAbhAvaM pUrvapakSayanti / atra dvividhA api vAdinaH gRhItA ekatra / 'apAye 'vadhirapAdAna ' [ 2/2/29] miti jAtAyAmapAdAnasaJjJAyAm ' pazcamyapAdAna ' [ 2/2/69 ] iti paJcamI / tathA ca paramapuruSopAdAnA naite'stikAyA iti tu prakRtameva / vakti ca sarvaM khalvidaM brahme 'ti sarvAntaHpAtinAM ghaTapaTAdInAmapi brahmopAdAnatA / anyatra tu paramapuruSeNa prabhava utpatiriti karaNatRtIyeva / paJcamI vA " gamyayapaH karmAdhAre ' [ 274 ] ityanena / tathA ca paramapuruSamAzritya prabhava ityarthaH / tathA na paramAtmA jagata upAdAnakAraNaM, kintu nimittakAraNameva / nahi cetanaM bhavatyacetanasyopAdAnam / kezAdidRSTAntazca kAraNAnabhijJatAmUla eva / AtmanyavikRte 'pi jarAdinA kezAdInAM vikAropalabdheH / yacca yadupAdAnaM tattasmin vikriyamANe vikriyAmavApnoti, yathA mRdvikAre ghaTasya / na caivamatreti nopAdanatA yuktA brahmaNaH kintu nimittataiveti / prozanti ubhayamapi saGgRhItaM jJeyametat / : " dyayastikAyajJAnametra teSAM na, arUpijJAnasya kevalinAmeva bhAvAt / chadmasthapraNItAJca tvadIyA AgamAH, tadanusAriNAM ca kathamarUpijJAnaM zraddhAnaM vA syAd Atmanastu svAnubhUtatvena yathA tathA prarUpaNaM zraddhAnaM ca nAnarham / na cAstikAyA dharmAdyAstrayastathA, paraM lokasyAbhyupagamAttaistasya cAstikAyAtmakatvAt pratipAditaM sUribhirevam / nahyanyenApratipanne dhImadbhirvastusvarUpamanyathAkhyeyamiti For Private And Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA vA evamupanyAsaH / brahmANDAyupagamAccAntaratayA zabdAntaratayA vA'bhyupagatA evaite praiH| yadvA-svapaznamAzrityoditamuditabodhabhAnubhirbhagavadbhiH / ityalaM prasaGgAtiprasaktena / atha kiM na paramapuruSaprabhavA astikAyAH ? yataH pAmarA api bruvantyeva -yad yathA paramezvarasya vidhAtU ruciH tathA'bhUd bhavati bhaviSyati ceti / tatrAnyeSAM pAmarAnusAritAmupekSya 'vidhividhAna niyatiH svabhAvaH , kAlo grahA Izvara karma devam / bhAgyAni karmANi yamaH kRtAntaH, paryAyanAmAni purAkRtasya' // 1 // iti vacanAt 'kattha vi kamAi hu~ti baliyAI 'ti paramamunivacanAt karmAdestatsvabhAvatve na kiJcid bAdhyate vibho 'ritivacanAcca karmaNo nAmAntaramapekSya vA tAmupekSya tAttvikaparIkSayA parIkSayitumAhu:'paoyaNAbhAvao'tti / atra prathamaM tAvadavadheyamidam-yat prekSAvatpravRttiH prayojanavattayA vyAptA ' prayojanamanuddizya na mando'pi pravarttate' iti 'nAbhisamIkSya yat kArya sa na ko'pi yaH pravartate' iti ca vacanAt / tathA ca prekSAvacchiraHzekharasya bhagavato'vazyaM vizvanirmANe vAcyaM prayoja. nam / na ca vAcyaM sAmAnyaprekSAvadviSayako'yaM niyamaH, na caitAvatA vyabhicAritA lakSyamAtravyApakatvaniyamAllakSaNasya, lakSyaM cAtra sAmAnyaprekSAvallakSaNamiti / yato yathA bhavadbhiH saMsthAnavizeSamAtreNa sAmAnyakAryavyAptau satyAmapi anirNItasaMsthAnasyApi jagataH saMsthAnavattvamabhipretya tadapekSayA kartRtvaM gIyate, tathA tasya prekSAvattvena bhAvyameva prayojanena / astu cedAhuH-prayojanAbhAvA 'diti / For Private And Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA atredaM tattvam- pravartate yadarthitvAttattu sAdhyaM prayojana 'mitiniyamAt pravRttimAtrasya ca saprayojanatAprAptau suptamUrchitapravRttau syAd vyabhicAra iti yadarthitvAdityasya sAbhiprAyatAvyAkhyAnena prekSAvatpravRtteH saphalatvaniyamena 'phalAnumeyAH prArambhA matimatA'miti niyamyate, pravRttimAn prekSAvA~zca bhagavAniti / svIkArya tasya pryojnvttaa| sA ca tasya nAstyeva, tathAsvIkAre kRtakRtyatvabAdhaH sampadyamAno na nivArayituM zakyate / yadvA-prayojanamabhISTam , tacca sarAgasyaiva bhavabhRtAmeva vA / na cAyaM tatheti prayojanAbhAvasiddhiH / siddhe ca tasmin krimiva tasya bhavet krttaa| ata eva cocyate'adehasya jagatsarge pravRttirapi nocitaa| na ca prayojanaM kiJciditi / anenaitadapi pratikSiptam-yathA vaNikaputrasya prayojanAbhAve'pi vasya bhavatyeva vyavahArAdau pravRttiH, tathA'tra bhavantI kena nirudhyeteti / tasya hi zreSThino nAthakttAsti, tathA'sya nahi yena pravartata / zreSThinastu svAtantryAdasti sA tu saprayojanetyApannamakRtakRtyatvamavItarAgatvam / tata evoktaM 'svAtantryAnna parAjJayA' iti / atra hi nakArasya DamarukamaNinyAyenomayatra sambandhaH / pravRttiriti tu prakRtam / karmaNA jIvAtmakRtenezvarasya paravattA ced, varamIzvarasyaizvaryamanyadIyasukRtaduSkRte, na svasya, yatparavattApAdAnam / anenaitadapi nirastaM yat-saMsAryadRSTena paramezvarasya zarIragrahaNamiti / sati hi sambandhe'sya syAccharIragrahaNasambhavAt / tathA cAdRSTasambaddhatvAd vyAhanyate IzvaratvaM kRtakRtyatvaM karmApetatvaM ca / tathAsvIkAre tu kimaparAddhaM saMsAribhiH, yatte svAchena tattanna kurvIraniti svIkriyate / nanu ca kiM lAlapyate. paramezvaramahimApalApibhi For Private And Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 221 bhavadbhiH pralApibhiH-yat nAsti prayojanamityAdi / yato'styeva prayojanavattA tasya prANinAM sukhaduHkhasargAdau, krIDAdi tadarthameva ca pravRttiH / na ca sarAgatA tayA''pAdayituM zakyA bhavadbhiH / krIDAyA aizvaryanibandhanatvAd, dRzyata eva ca loke'pi-yathA yathaizvaryavRddhistathA pracurIbhAvaH krIDAyAH / sarAgatA tu tasya 'jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM ceva dharmazca saha siddhaM catuSTaya' / / 1 / / miti vacanAnna lezato'pi sambhAvinI / prayojanavattApi sAmAnyapravRttisAdhyamAtratAlakSaNA, na tu svecchApUrviketi / anyacca-duHkhabahulIbhAvApannAn prANinaH kurvatastamya spaSTaM bhAvitAtmanAM vairAgyApAdanalakSaNaM prayojanam / na ca tathAvidhe prayojane na sraagtvaapttiH| bhavatAmapi zrIjinezvareSu tathApravRttisadbhAvAdavazyaM sarAgatyaprApteH / kizca-prANinAM baddhakarmApanayanAya ca tasya pravRttiH na kathazcanApi dUSayitumalamIzvara Izvaro'pi, tannAyogyatezvarasyeti ced / AH ! paramapuruSapraNItaparamapathAvagaNanatiraskRtasamyagavilocanaparamapavitraparamapuruSapAvitryapramoSamUSakaparamajJAnanicayAbhihatAkhilalokAlAkagatAndhakaraNAndhatamasataterbhagavato'pi kalaGkadAne na cintayasyucitAnucitam , yataH svIkRtameva bhavatA krIDAyA durgatigamanaprasthAnAnukUla. pravRttimadezvaryAndhitAtmadRzAmudAharaNena sarAgatA / tathA cAkhyAyate nAciketAkhyAne'pi yatastatra triSu dIyamAneSvapi vareSu naicchat sa tAn kintu mRtyorabhAvameva / tathA 'na vA are ! patyuH kAmAya patiH priyo For Private And Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 222 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA bhavatyAtmanastu kAmAya patiH priyo bhavati, yAvanna vA are ! devAnAM kAmAya devAH priyA bhavantyAtmanastu kAmAya devAH priyA bhavanti, na vA are ! bhUtAnAM kAmAya bhUtAni priyANi bhavantyAtmanastu kAmAya bhUtAni priyANi bhavanti, na vA are ! sarvasya kAmAya sadhaiM priyaM bhavatyAtmanastu kAmAya sarvaM priyaM bhavati, AtmA vA are ! dRSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo maitreyyAtmano vA are ! darzanena zravaNena matyA vijJAnenedaM sarvaM vidita ' [ bRhadA 0 ] miti / atrAtmavicArasya paramazreyobhUtatayA nirdiSTatvAd AH bhavadabhimatezvarasyA'pUrva cAturIyad vihAyAtmaramaNatAM krIDApriyatA jAtA / yaccocyate - sarAgatA na tasya bhavati, krIDAvA~zca bhavatIzvara iti tu mAtA me vandhyetivad vadato vyAghAtakaM gaganakusumasaurabhya-vandhyAstanandhayAGgopAGgaprAzastya- zazazRGgazobhAtizaya-maNDUkajaTAjetRtvavarNanamiva nirantara suhRtpratyeyam / vItarAgatA hi yasya bhavatyavitathA, sa kathaM krIDApriyo bhavati, krIDAyA rAganibandhanatvaniyamAt / na ca prANinAM sukhaduHkhobhayadAnaM krIDAyai sajjanAnAm, kathamanyathA jagatyapi syAt ko'pi kasyAdhyapakArI / yataH sarvo hi jantuH sarvasya svasvakarmAnusAryeva vidhatte duHkhaM, datte ca duHkhaM hasati nApekSate vA yaH, sa nArhati sajjanavarSadi pravezamapi / na ca bhavadabhimata IzvaraH karoti pazcAttApamAdito'jJAnena vihitasyAjJAnina eva tasya yuktatvAt / ata evoktaM caulukyacUDA candrAzcitacaraNaiH - ' krIDayA cet pravarteta rAgavAn syAt kumAravat' ityAdi / tanna krIDA bhavati tasya prayojanamiti yuktamuktaM 'prayojanA'bhAvAt' / yaccoktam- 'duHkhabahulIbhAve 'tyAdi / tadapi kadAgraha nibiDatAmeva vyakti vaktuH For Private And Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA 223 kartRtvavAdagatAm / yataH kiM na syAdevaM sati durjano vyAdho mAtsyiko vA vairAgyakAraNaM satAm / tathA ca kiM te'pi na syurvairAgyakAraNatayA sajjanatAbhAjaH ? / yadvA-bahUnAM duHkhabhAvAdanalpAzubhadhyAnApAditadurgadurgatibandhAnAmalpatamAnAmeva vairAgyabhAvAt kathaM nA''yavyayavicArazUnyatA bhavadabhimatezvarasya / kiJca-yadi vairAgyAya satAM karotItarAn duHkhinaH, kA hi zreSThatA tasya vaktuM zakyeta saakssrprssdi| kiJca-yadi vairAgyotpAdanamapi tasya prayojanabhUtaM syAt , tarhi kimiti na karoti sarvAMstadvataH ?, kiM vA na paryApta janmajarAmaraNaiH svAbhAvikaiH ? yat navInanavInatarAniSTasamprayogeSTaviyogarogAdi karoti / kiJca-nezvarasya tatsAmarthyam ? , yanna karoti janmato vairAgyavato janAn sarvAn / yato na ko'pi vidhyAt pApameva, yathA duHkhabhAvo mohamadirAmattatA ca na kasyApi bhaved , yena teSAM vairAgyAya janAnAM syAdyuktaM duHkhIkaraNam / ___ anyacca-kathaM duHkhIkaraNe pApinAmitareSAM ca sarveSAM vairAgyabhAvo na sampadyate / tathA ca spaSTevezvarasya na prekSApUrvakAritA, yanna siddhamiSTaM tasya / kiJca-yadi duHkhIkaraNaM vairAgyotpAdanaprayojanakamamimanyate, tarhi spaSTaM sukhIkaraNaM niSprayojanam / tathA ca na tadIzvaravihitam / tatazca svataH samudbhUtaM sukhitvaM jantUnAmiti / prazasyatamA bhavadIzvarasyevaratA ?, satyApitA ca bhavadbhirapi pAmarAnusUtiranUnavAdRtA / yataH pAmarAH prANina evameva vyavaharanti yaduta-RddhayAdau prApte vivAhAdike vA vyavahAre sukhakAraNe vadanti-ammadbhirvihi For Private And Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raraka lokavizikA tam , lekhayantyapi ca / tathaiva rogAdau jAte, jAte 'thavA svajanamaraNe vA'nucite vA kArya tathAvidhe vadanti likhayanti vA yad-IzvarAmiruciretAdRzI nAtrA'smatkRtiH kAciditi / __yacca zrImatAM vinAzitasamUlarAgadveSabhAvAnAmakhilapApasthAnaparihAradezanAdakSapravRttimatAM zrIjinAnAM nAvabuddhaM guNagaNazatabhAgIyamapi varNanaM, kathamanyathA duHkhaparihAraparAyaNAnAmakhilajantujAtAnAM paramakAruNikAnAmabhayadApanapaTUnAM sAmyaM jagadaHkhIkaraNamAtrajJApitasattvena bhavadabhimatocchiSTatamezvareNa sAmyaM satyA iva vezyayA / yata ucyate paramamunimirbhavAdRzAnevAdhikRtya vItarAgastutau tvacchAsanasya sAmyaM ye manyante shaasnaantraiH| viSeNa tulya pIyUSaM teSAM hanta hatAtmanA / / 'miti / yacca nyagAdi dRDhatarakartRtvA''grahagrahamathilatAvedakaM vaco ' baddhakarmApanayane 'tyAdi / tadapyanabhijJatamatAsUcakameva / yatastathA sarva eva prANigaNo vizeSatazca vyAdhAdayo vizeSataraM ca saMsAramocakA upakAriNo jagatAm / yataste'pi vinAzayanti yAn yAn prANigaNAn tAn tAn mocayantyeva svasvakarmabhyaH / nahi te'pi prANigaNAn tAdRzAn vyApAdayituM zaknuvanti, yaina vidadhire pApam / syAdetata yadi te svatantraM vidadhyuH / na cAsti teSAM svAtantryam , 'Izvaraprerito gacchet svarga vA bhrameva veti vacanAt , 'yo lokatrayamAvizye ti vacanAdvA teSAM paramezvarapreritatvAditi ced , AH balavattaratA mohamahIbhRto yatprabhAvAdAcaryate biDAlAcAraH / pazyati hi sa dugdhaM, na tu yaSTim / tathA bhavanto'pi svapakSasiddhimalIkA, na For Private And Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokabizikA 225 tu samUlakASaMkaSaNamIzvaraprayojanasya / kathamiti ced ? vicArayata svayaM teSAM vyAdhAdInAmIzvarapreraNayaiva yadhAdIn vidadhatAM kathaM yajJAdividhAyinAmiva syAt pApalezaH ? / bhAve ca tasya cAlanInyAyena kasyApi pApAtmatvAbhAvAt kebhyo yogyamarpaNaM duHkhasya, anarpaNe prApte ca tasya kiM hi prayojanaM bhavadabhimatezvarasya bhavadabhimatarItyA, kazca jagatyAmapyupakAryapakArivyavahAraH, sarvasyaiva paramezvaravihitatvAt / prerakatve ca tasya spaSTa eva teSAmapyanapAyIbhAvaH / tathA ca pUrvoktaH phalAbhAvastadavastha eva / tatazca kaivezvarakartRtA ? / kecittvAhuH-jagajantUnAM sukhotpAdAya pravartate sa, tathA ca kRpArthatA tatpravRttau, na ca sA doSAspadamiti / tadapyanAlocitameva ramaNIyam / yataH keSAJcittaddAne kathaM tasya svarUpAvasthAM labhate'raktadviSTatA ?, duHkhasya ca tathAbhAve svAbhAvikatvasvIkArAvazyakatayA ko vizeSo ? yanna syAt sukhamapi svAbhAvikam / ___yaccocyate-svArAddhanRpottamavat sevakebhyo yathArhasukhadAnapravRtta Izvaro na rAgAdidoSabhAk / tadapyacArveva / yataH so'pi kiM yathAtathaiva pravartate, kiJcidAlambya vA kAraNam / Aye, dRSTAntavaiSamyam / nRpottamo hi na yathA tathA pravarttate, kintvorAdhanAnipuNatAdarzanajAtapIvarAntaHkaraNatayA / antye ca, kiM tad yadAlambya vidhatte'sau sukhino janAn , bhajanaM sukRtaM veti vikalpayugalI avatarati / Aye, spaSTaiva nRpottamAdivad raktadviSTatAprasaktiH / nahi arakto dAtuM prabhavati phalaM 'nAprasannAt phalaM prApya 'mitiniyamAtU / For Private And Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 226 lokavizikA nanu kathametat saGgacchate ? saGgatau cAsya kathaM bhavatAM vItarAgArAdhanaM tu sudUrApAstam , tasya kadApi prasannIbhAvAbhAvAt , bhAve vA devatvalopasvIkArAt iti cet / satyam , yadi hi svAbhAvika kartRtvamiSyeta, tadeva tu na, kintu ArAdhakabhAvApekSayaiva tat ! dRSTazveSa nyAyo vahnimantrAdau / na hi vahnayAdayo raktA apanayanti zItaM, dviSTA vA kurvanti dAhaM, kintu svabhAva evaiSa teSAm / evamantrApi / na ca nRpAdayo'pyaraktAH prayacchanti phalam / varNyate cAta eva nItipradhAne cANAkyAdau rAjJAmanuvartanAya vicitro vidhiH| . kizca-yadi ko'pi jIvahiMsAdikaM mahApAtakaM karoti tasya sevAM tasya bhajanenaivApaiti pApaM na vA ? / Aye, spaSTo'nyAyitA tasyautkocikAdhikArivat / prAntye, na tarhi bhajanasya sAphalyam / tanna bhajanaM kAraNatayA''lambayituM yuktaM sukhIkaraNe jIvAnAm / yadi cA''zrIyate sukRtamiti dvitIyapakSaH, tadA pUrvapratipAditanyAyena tasyaiva vidhAyakatvaM sukhasya / svatantro hi kartA syAt , sukhavidhau ca svatantraM ca kamaiva prAptam , tenaivezvaro preyate saMsAriNAM sukhavidhau / tanna sukhavidhAnaprayojanamapi saGgacchate tasya / na ca vAcyaM saMsArijantuviSayikA karuNA pravarttayati tamiti kRpArUpaprayojanavattvAt tasya na prayojanAbhAvaH siddha 'ityAzrayAsiddha'ityasiddho heturiti / kA nAma kRpA ? yadi duHkhabhAroditavyathAparikaritAntarAtmanAM duHkhaprajihI ti, tadAdau duHkhasya svAbhAvikatvaprApte 'bhavagatimUlA shriirnivRttiH| dehAdindriyaviSayA viSayanimitte ca sukhaduHkhe' iti niyamAdanubhavAcca zarIrAdeH karmaphalasya prAptA svayaM sttaa| tathA ca kimIzvareNa kArya kAryam / yadi ca kRpaiva kAryam , tarhi kathaM For Private And Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokavizikA 27 daurgatyAdi duHkham , yadi tadapi tatkRtam , satyA kRpAlutA yAmape. kSyocyate'nyatra bhavasambhavaduHkhakara niSkAraNavairiNaM sadA jagataH / kaste brajeccharaNyaM sUriH zreyorthamatipApam ' // tathA 'kRpayA'tha sRjettarhi sukhyeva sakalaM sRjet / / duHkhadaurgatyaduyoMni-janmAdiklezavihvalam / janaM tu sRjatastasya kRpAloH kA kRpAlutA?' ityAdi / kathaM cAsau na vidhatte sarvAnapi dayApAtrANi ? / na ca tasya sAmarthya nAsti tAdRzaM, karmApekSatve kaiva kRpA ? / nahi adhamarNo dadAti RNamiti vitanute uttamayopakAram / yacca saMsAriNA kRtaM sukRtaM, jAta evottamoMsnyathA karmaNo vaiphalyaprasaGga ityAdi pUrvamAveditameva / yadi cocyateAdau sarve vihitAH samAnA jIvAH , pazcAtte svasvakarmAnusAreNAnyathAbhAvamApannAH / tatrApi prathamaM tAvadApannezvarasyAzaktiH / anyathA kathamasanmArga pravarttayituM dadAti / nahi suzikSako'cintyazaktiyuktaH san vidyArthino'sanmArge dadAti pravarttayituM, pravartante ca te yattatra, na zikSakasya samaprasAmarthyAnvitatA zakyate vaktumastIti / satyAM ca zaktau vaicitryakAraNaM spaSTamevAnyat kiJcidvAcyam / yata ucyate 'tulye sati sAmarthe kiM na kRto vittasaMyuto lokaH / yena kRto bahuduHkho janmajarAmRtyupathi lokaH // iti / yadi cecchA tasya tAdRzIti Apannaiva prayojanazUnyatA / icchApi cA'nyeSAM duHkhokaraNarUpA nAhatIzvarasya / icchAsadbhAve ca kathaM kRtArthatA vItarAgatA ca bhAnUdayeneva candraprabhAndhakAratatyo dhirohetA virodham ? / yadi svabhAva evaiSa tasya, tarhi spaSTa eSa prayojanAbhAvaH / nirAkariSyate ca sUribhiH so'pi yathApi prnthaantre| For Private And Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 228 lokaviMzikA ' atha svabhAvato vRttiravitA mahezituH / parIkSakANAM tahyeSa parIkSAkSepaDiNDimaH ' || iti parIkSAkSepaDiNDimatA ca karmaNAmeva tathAsvabhAvatvasvIkAre jagato vA na kiJcin mukhavakatvAdivikAragamanaM syAd, Izvare ca spaSTaiva doSANAmaskhalitA saMhatirApatantI naiva nivArayitumapi pAryate samarthenApi vAdinA / anyaccasvabhAve ca jagatkartutAdRze, adhunA jagadakaraNAttaddhAniH / tathA cAnIzvaratA / anAditvAcca tasya tatsvabhAvasyApyanAditApattau spaSTaivAnAditezvaravad jagatopIti prasaGgAnuprasaGgena sRtam / anena 'nAssAvekAkI reme sAhAyyamIkSAJcake tathA'haM nAmA babhUve 'tyAdayo vAdA api nirastA eva veditavyAH, sarveSAM prayojanAbhAvopapAdanenaiva gatArthatvAt / __atha dvitIyaM dUSaNamAhuH-'dalAbhAva 'tti / etacca-IzvarecchAnimittameva jagaditi vAdino brahmamAtrAbhyupagamenAnyadravyAnabhyupagamapravaNAnadvaitAn voddizya jJeyam / yadvA-dravyamAzrityaivA'tra vivAdAt / yato nirNItameva tAvad yadyadi dravyamanAditayA'GgIkriyeta dravyasya paryAyarahitatvAdApannaiva paryAyANAmanAditeti 'dalAbhAvAditi / yadvApaJcAstikAyAtmakatyAlokasya, tasya vidheyatAyAM prakriyamANAyAM dalAbhAva ityasyaiva dUSaNatA / yato'nAdinidhanatA kAraNavibhAganAzAbhAvAdinA tasya sAdhiteti / tatra 'dalaM zastrIcchade'rdhaparNayoH / utsedhavadvastuni ca [anekArtha saMgrahe ] iti / dala-vastu, tacca yadyapi dravyaguNaparyAyANAmanyatamad bhavati, tathApIha prakaraNAdeva dravyaM gRhyate, pAribhASiko vA dalazabdo vyavAcakatayA prasiddha eva / tathA ca kacit koze 'zatrocchadepya. For Private And Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA dravye patre ' iti sattve'pi na virodhaH / dalyate'ntaHpravezenAbhedenAsthAnAdityauNAdike apratyaye'bhISTarUpasiddheH / yadvA-dalayati-svAdhI nAn vidadhAti guNAn paryAyA~zceti dalaM- dravyaM 'lihAderaca ' ityaci rUpasiddhiH / tasyA'bhAvAdavidyamAnatA, loke'pi siddhaM hi etad yaduta' vinAssdhAraM ca nAdheyaM ' tathA 'satyAM bhittau citrakAryaM caturasyApi zobhate ' ityAdi / tatazca paramezvarasya sRSTividhAne yadi na syAd dalameva, kathamasau vidadhyAt kiJcidapi ? | yadi copeyate dravyasattAsspannaivA'nAditA / na ca dravyaM paryAyarahitam, kAJcidapyavasthAmA - sthAyaiva dravyasyAvasthAnaniyamAt / paramanyadetat / " yadi ca jIvAdayaH paramANvAdayazca nAbhyupagamyante, ki kuryAt paramaizvaryasampanno'pi paramezvaraH ? | yadi cAbhyupagamyate vinApi dalaM vidadhyAt sarvamiti, spaSTo vyAptivirodhaH dravyasyaiva tathAtathAvidhAnadarzanAd / vizeSatve ca tasyA'stu lokasaMsthAnasyaiva kalpitasya ghaTAdisaMsthAnAd vaiziSTayaM yenAdRSTa virodhinI ca na prasajyeta kalpanA | dalavidhAne ca pUrvaM tAvanna kimapi pramANaM, dalasya kvacidapi vidhAnAdarzanena tasyAnAditAyA avazyamabhyupagantavyatvAt / yadvAnaiva jIvadayo vidhAtuM yogyAH kuto ? dalAbhAvAt tadyogyopAdAnakAraNAbhAvAdityarthaH / asati copAdAne, naiva bhavati kAryaM kiJcidapi / sati copAdAnasadbhAvAGgIkAre, pAramparyeNApannaivA'nAditA lokasya vibhinnasvabhAvAnAmupAdAnAnAM lokavAcyatAnapAyAt / " 229 anena ca ' so'dbhyaH puruSaM samuddhRtyAmUrchayat tathA rathiM pANa zvAsRjat tathA'haGkArAt samajAyate' tyAdikAH zrutipravAdA nirastAH, nirastAva yamanAdyA api, paramezvarecchayA babhUva pRthivyA''dItyA For Private And Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 230 lokaviMzikA divAdinaH, tairupAdAnakAraNonaGgIkArAt / aGgIkAre ca spaSTaiva tasyezvarasyeva-svAbhAvikatvAdanAditA / kumbhakAravad vizeSAkRtimattApAdanamapIzvarasya prayojanAbhAvAdityanena pUrva pratikSiptameva / ucyate ca parairapi-sato'sato bhavanaM na yuktamiti 'nAsato jAyate bhAva ' ityAdinA, tathA kathamasataH sajjAyateti 'sattveva saumyedamana AsIdekamevAdvitIya 'mityAdinA ca / __ yadi cocyeta svabhAva evaitAdRza Izvarasya yad-vinA prayojanaM dalaM ca vidhatte'sau lokamiti / tatrA''huH-' tattassahAvayAe tassa va tesiM aNAittaM 'ti / 'tattatsvabhAvatAyAM' sa sa svabhAvo yasya vihAya karmAdihetUn vaicitryakaraNama, AdiH sargaH karaNIyaH , sphuliGgA iva vahne niSkAzanIyA jIvAtmAnaH, svabhAvAt pUrvoktadvayaM vA prayojanadalAbhAve'pi nirmANaM lokasyeti vividhasvabhAvAGgIkArasyAvazyakatvAttattaditi dvinirdezaH svabhAvanirdezazca, prayojanAdau pUrvameva niruttarIbhAvApannatvAd vAdinastattatsvabhAvasya bhAvastattA tasyAM svIkriyamANAyAm / yadvA-hetau paJcamIyaM vyaakhyeyaa| tathA ca nedamaghaTamAnakaM, vinA prayojanaM dalAdi vA paramezvaramya lokavidhAna, tattatsvabhAvatvAttasya / ___ nanu svIkaroti tathA ced vAdI kiM syAd dUSaNaM ?, svabhAve parsanu. yogAbhAva iti sarvavAdiparSatsaMmatatvAt / satyaM, mA tvariSThAH, Ahuretasmin pakSe'pi yat 'tesiM aNAitta'miti kathaM ?, yataH yo yatsvabhAvaH sa kurute eva svakAryam / yathA'gniruSNatAsvabhAvaH / tattat svabhAvazcAbhyupagamyate parairIzvarastathA / yadIzvaro'nAdiH, tarhi prAptavADastikAyAnAmapyanAdisA / etadevAhuH-tasva-bhavadamimatasyezvarasyeva For Private And Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lokaviMzikA teSAmastikAyAnAM dharmAstikAyAdInAmanAditvaM kiM neti cintyaM ? madhyasthenAntarAtmanA bhavatA ! nA'tra tattvavicAraprastAva AgrahaH zreyAn / atrAstikAyA ityanAditeti ca pUrvavadevAnusandheyamabhisandhimatA / na ca vAcyamaparakAraNasAkalya evaM kAryotpattiH, nahi sadbhAve'gnervinA dAhyaM dahati tathAtrApIzvarasya yadi bhavatItarakAraNasaMyogastadaiva sa karoti vyAkhyAtaguNo vizvam / na caivamanAdiH sampattirasyaiSAM veti cet / spaSTavAkartRtA tasyaivamitarakAraNapreraNayA pravarttanAt / nahi agniraSyuSNatAlakSaNaM svabhAvaM karotyanaiyatyena, dAhazva yadi svabhAvabhUtaH tasya bhavet kimiti svameva na dahyAt / tathA ca yathanaiyatyena vizvavidhAnAt na vizvezvarasyaiSa svabhAvaH, svIkriyamANe vAsnyasmin kAraNe pUrvoktadoSadhauvyameva / , 231 athocyeta vizvezvarasya tathAbhUta evaM svabhAvo yaduta - anayatyena karoti vizvamitarakAraNanairapekSyeNetyAzaGkayAhuH na sadeva bhAvo ko iha heU tahA sahAvattaM / haMtA bhAvagayamiNaM ko doso tassahAvattaM // 7 // sadaiva ca - nityameva ca asya - samagralokapratipannatvenAdhyakSasidvivartitayA vA vAdipravAdipratyakSasya lokasya, bhAvo - bhavanabhAvaH sattetyarthaH, nAstIhAsmin nirNaye'bhyupagame vA, kaH iti prabhe, lokasya yathoktotpAdAdiprasAdhako hetuH pratibaddhaH padArthaH kAraNaM vA / yadvA- nahi atatsvabhAvaH sa yaH pUrvaM pratipAditaH prayojanAdyabhAve'pi vizvanirmANarUpo yataH syAd / yadi tathAvidha eva tasya svabhAvaH kimityadhunA na vidhatte 'nityaM sattvamasattvaM vA'ddetA For Private And Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 232 lokapriMzikA ranyAnapekSaNA 'diti niyamAt / kAdAcitkatvaM hi kAraNalabdhAtmalAbhAnAmeva bhavati / kAraNasadbhAvazca pUrvameva nirastaH / kiJca-yAtpAdayati vizvameSa svabhAvAt tarhi kathaM nAzo'sya ? yadi ca svAbhAviko'sau, kathaM notpAdaH svAbhAvikaH syAt ? na ceSyate evaM bhavateti niSidhyate'yaM pkssH| yadvA-'na sadeva tassabhAva'tti pAThaH / tadapekSayA sadaiva-nityaM tatsvabhAvo-jagadutpAdanasvabhAvo na bhavatIzvaraH / tatra ko hetunev ko'pi yadi nibhAlyate madhyasthadRzA / yadvA-pUrvagAthayA sambandhyaivaM vyAkhyeyam-yadIzvarasya tathA khAbhAvyamuktaM jagatAmutpattau tanna, kathamiti ? uktaM sadaiva ca bhAvo'sya prApnoti, tasya sAdAtvikatvena tatsvabhAvasyApi tathAtvaM dhrauvyaM, yadi vocyate tatrApi tathAsvabhAvatvameva hetuH, tadapi na yuktiyuktaM ityAdi 1 - apUrNA - For Private And Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AgamoddhAraka-graMthamAlAnA prakAzano 1 sarvazazataka saTIka mahopAdhyAya zrI dharmasAgarajI ma0 2 sUtravyAkhyAna vidhizataka ,, 3 dharmasAgaragranthasaMgraha 4 auSTrikamatotsUtrapradIpikA ,, 5 tAttvikapraznottarANi AgamoddhArakazrI 6 AgamoddhAraka-kRtisaMdoha bhA.1.2-3-4.5-6-7 / 7 nyAyAvatAra saTIka 8 adhikAraviMzikA vRtti 9 lokaviMzikA vRtti (khaNDa 1-2),, 10 AgamoddhArakazrInI zrutopAsanA 11 kulakasaMdoha zrIpUrvAcAryakRta 12 saMdehasamuccaya zrIjJAnakalazasUrinirmita 13 jainastotrasaMcaya bhA0 1-2-3 / zrIpUrvAcAryakRta 14 gurutattvapradIpa zrIcirantanAcAryakRta (utsUtrakandakuddAlAparanAma) 15 zatArthavivaraNam gaNi zrImAnasAgarajIkRta 16 dharmaratna prakaraNa TIkA (hiMdI anuvAda) A. zrIdevendrasUrijI ma0 17 mahAmaMtranAM ajavAlA prAptisthAna zrI jainAnanda-pustakAlaya, gopIpurA, surata. For Private And Personal Use Only