Book Title: Kusumvati Sadhvi Abhinandan Granth
Author(s): Divyaprabhashreeji
Publisher: Kusumvati Abhinandan Granth Prakashan Samiti Udaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/012032/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAprabhA amA karuNA vinaya kusuma bhabhinandana gayA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana kiktakA vyakti kA, yA guNoM kA ? cU~ki guNa vyakti AdhArita hote haiM, guNoM kI abhivyakti kA AdhAra vyaktitva hI hai / vyaktitva kA saMdarzana hI guNoM kI pratIti karAtA hai, ataH abhinandanIya guNoM ko vyakti yA vyaktitva ke mAdhyama se hI ujAgara kara abhinandita kiyA jA sakatA hai| pUjya mahAsatI zrI kusumavatI jI kA vyaktitva aneka sadguNoM kA puMjIbhUta/ ghanIbhUta jIvanta rUpa hai / unakA sahaja saumya jIvana vinamratA, saralatA, zrutaupAsanA, guNajJatA, tyAga evaM sevA-bhAvanA Adi aise aneka durlabha aura preraka sadguNoM ko prakaTa karatA hai, jinako dekha/anubhava kara zraddhAvaza mastaka vinata ho jAtA hai, hRdaya guNa-vibhora hokara dhanya-dhanya kaha uThatA hai, vANI mukhara hokara prazasti gAna gAne lagatI hai| mahAsatI jI kA vyaktitva zraddhA bhAjana hai / zraddheya ke prati hRdaya kI sahaja sphuraNA hotI hai, vandanA ke rUpa meM / hajAroM zraddhAluoM kI zraddhA ke zabda-sumana grathita hokara bana gayA hai yaha grantha-kusuma abhinandana-grantha / isa grantha ke saMyojana-saMpAdana meM kuzala viduSI sAdhvI divyaprabhAjI evaM unakI sahayoginI AryAoM kA zrama 'zraddhAdhya ke rUpa meM yuga-yuga taka preraka aura pathadarzaka rahegA, isa grantha rAja ke rUpa -rAjendramuni mUlya : eka sau ekAvana rupayA mAtra www.ainelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama viduSI sAdhvI zrI kusumavatI jI mahArAja ke dIkSA-svarNa jayantI prasaMga para ra kusuma abhinandana grantha dizA nirdezana : upa pravartaka zrI rAjendra muni (ema0e0 sAhitya mahopAdhyAya), 0 pradhAna sampAdikA : sAdhvI divya prabhA (ema010 pI-eca0DI0) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana rASTrasanta AcArya zrI Ananda RSijI upAdhyAya gurudeva zrI puSkara munijI nidezaka upAcArya zrI devendramuni jI upa pravartaka zrI rAjendra muni pradhAna sampAdikA sAdhvI divyaprabhA jI saMpAdaka maMDala: paM0 zrI hIrA munijI vidvadratna zrI gaNeza muni zAstrI mahAsatI cAritra prabhAjI mahAsatI garimA jI DA0 ema0 pI0 paTeriyA (jhAMsI) DA. tejasiMha gaur3a (ujjain| DA. gulAbacanda jana (jayapura) paM0 devakumAra jaina (byAvara) prabandha sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' prathamAvataraNa: vi0 saM0 2047 I0 san 1960 maI prakAzaka kumuma abhinandana grantha prakAzana samiti zrI tAraka guru jaina granthAlaya zAstrI sakaMla, udayapura mUlya: eka sau ekAvana rupayA mAtra mudraka : zrIcanda surAnA ke nidezana meM kAmadhenu prinTarsa eNDa pablisarsa, A-7 avAgar3ha hAusa, ema0 jI0 roDa, AgarA-282002 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama vandanIyA-sAdhanA patha kI sAdhikA mahAsatI zrI kusumavatI jI mahArAja Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA snigdha samarpaNa jinakA cetanAzIla vyaktitva, amRta sAgara kI bhAMti, agAdha evaM apAra hai / jinakA sRjanazIla kRttitva, ananta antarikSa ke samAna, apratima evaM anupama haiM / jinakA prabhAvapUrNa pravacana, krAnti aura zAnti kA, parama pAvana pratIka hai / jinakA preraNAspada saMgIta, jana-jIvana meM nava-cetanA kA, abhinava saMcAra karatA hai / jinakA pAvana zaraNa, kalpavRkSa kI bhAMti, Atmika prAnanda pradAna karatA hai / jinakA divya - sandeza, antazcetanA ke jAgaraNa hetu, varadAna kA akSaya nidhAna hai / una ananta prAsthAoM kI sAkAra-pratimA, paramArAdhyA guruvaryA zrI kusumavatI jIma0ke, pANi-padamoM meM sazraddhA sabhakti, sAdara sarvAtmanA samarpaNa / vinayAvanatAsAdhvI dinyaprabhA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iy AzIrvacana sAdhvI zrI kusumavatI jI kA jIvana kusuma kI bhA~ti sadgugmoM ko saurabha se kamanIya hai| unakI vinamratA, saralatA aura cAritra guNoM meM gaharI niSThA sabhI ke lie preraNAprada hai| ve isI prakAra zramaNI saMgha kA gaurava bar3hAtI raheM, yahI merA AzIrvAda hai| AcArya AnandaRSi satya-zIla-saMyama kI ArAdhanA meM saMlagna rahane vAle zramaNa-zramaNI jagata ke lie svayaM AzIrvAda svarUpa haiM to phira maiM zramaNI zrI kusumavatI jI ke lie kyA AzIrvAda dU~ ? unakA ujjvala jIvana sabake lie jyotirmaya bane, yahI merI manobhAvanA hai| -upAdhyAya puSkaramuni mahAsatI zrI kusumavatI jo apane ujjvala caritra, dRr3ha saMkalpazIlatA udAtta manobala tathA saumya vinamra svabhAva ke kAraNa zramaNasaMgha meM sarvatra lokapriya haiM, sabake sneha evaM zraddhA kI pAtra haiN| unakA jIvana samagra sAdhvI samAja ke lie preraNA-dIpa banakara jyotirmaya rahe yahI merI maMgala bhAvanA hai| -upAcArya devendra muni Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RAJ BHAWAN Bhubaneswar-751008 21 pharavarI 1960 * zubha sandeza yaha jAnakara bar3I prasannatA huI ki Apa parama viduSI sAdhvIratna zrI kusumavatIjI mahArAja kI dIkSA svarNa jayantI manAte hue isa avasara para eka abhinandana grantha prakAzita karane jA rahe haiN| ___maiM isa prayAsa kI saphalatA kI kAmanA karane ke sAtha-sAtha yaha AzA karatA hai ki "kusUma abhinandana grantha" apanI niHsvArthaparaka sevA meM sadA kAmayAba rhegaa| maiM isake ujjvala bhaviSya kI zubhakAmanA karatA hai| -yajJadatta zarmA (rAjyapAla : ur3IsA) vANijya mantrI bhArata naI dillI-110011 4 janavarI 1960 yaha atyanta harSa kI bAta hai ki parama viduSI sAdhvI ratna zrI kusumavatI jI mahArAja ko dIkSA svarNa jayantI ke avasara para unake vyaktitva kA abhinandana karane hetu samAja dvArA eka "abhinandana grantha" kA prakAzana kiyA jA rahA hai| __ maiM grantha ke saphala prakAzana hetu apanI zubhakAmanA bhejate hue AzA karatA hU~ ki yaha grantha mAnava-mAtra kI eka mUlyavAna nidhi bana sakegA jisase AdhyAtmika sAdhanA patha ke pathika sadaiva preraNA lete rheNge| -aruNa neharU sAdhvAratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Education International Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha sandeza mukhya mantrI gujarAta sarakAra yaha jAnakara mujhe bar3I prasannatA haI ki parama viduSI tathA AtmadraSTA sAdhikA zrI kusUmavatI jI mahArAja kI dIkSA ke 50 varSa pUrNa hone ke upalakSa meM sArvajanika sammAna ke rUpa meM unheM jaina samAja dvArA eka abhinandana grantha samarpita karane kA nirNaya kiyA gayA hai| jaina dharma-darzana ke udAtta siddhAnta ahiMsA, satya, zIla, sevA, sadAcAra ke kalyANakArI patha para jana-samudAya ko nirantara agrasara hone ke lie mahAna preraNA pradAna karane vAlI zrI kumumavatI jI vAstava meM sArvajanika abhinandana kI adhikAriNI haiN| mujhe pUrI AzA hai ki apane sadkAryoM ke mAdhyama se ve puNya prakAza-puJja vanakara jana samAja kA patha sadaiva Alokita karatI rheNgii| __ abhinandana grantha ke prakAzana kI saphalatA kI maiM hArdika zubhakAmanA karatA huuN| - mAdhavasiMha madhyapradeza, vidhAna sabhA bhopAla dinAMka : 22-10-86 yaha jAnakara prasannatA huI ki parama viduSI sAdhvI ratna zrI kusumavatI jo mahArAja ke apanI sAdhanA ke pacAsa varSa pUrNa hone para dharmapremI sajjanoM ke sadprayAsa se abhinandana kAryakrama Ayojita kiyA gayA hai aura isa avasara para eka abhinandana grantha prakAzita karane kA nizcaya kiyA gayA hai| yadyapi pazcimI dezoM kI AdhunikatA ke moha meM par3akara hamArI dharma-bhAvanA aura AstikatA dizAhIna hotI jA rahI hai kintu aise samaya meM bhI jina sAdhu-sAdhviyoM aura santa-mahAtmAoM ne dharma ke na mUla tatva ko hamAre samAja se jor3a rakhA hai unameM mahAsatI kusumavatI jI mahArAja kA mahatvapUrNa yogadAna rahA hai| aba jisa prakAra se pazcimI vicAra nissAra siddha hote jA rahe haiM isase aisA saMketa milatA hai ki AtmazAnti aura zreSTha jIvana jIne ke lie pazcimI samAja ko phira se ina bhAratIya manISiyoM ke caraNoM meM baiThane ko vivaza honA pddegaa| maiM mahAsatIjI ke caraNoM meM vinamra praNAma preSita karate hue Apake Ayojana kI saphalatA kI kAmanA karatA huuN| CHIEF JUSTICE jodhapura Rajasthan 18 akTUbara, 1986 mahAsatI zrI kusumavatojI ne apanI saMyamayAtrA ke daurAna jaina darzana kA gahana adhyayana kiyA hai| parama viduSo hone ke sAtha-sAtha ve uccakoTi kI sAdhikA haiN| Agama dharma kA gahana jJAna aura 10 tAtvika vivecana Apake pravacanoM meM milatA hai aura Apake ojasvI pravacanoM ke mAdhyama se jana-jIvana ko adhyAtma ke patha para agrasara hone kI preraNA milatI hai| unakI dIkSA ke svarNa jayantI ke avasara , para unakA abhinandana karanA dharmabandhuoM ke lie sarAhanIya kArya hai aura isa avasara para unake sammAna meM abhinandana grantha kA prakAzana bhI samIcIna hai| / sAdhvI zrI kusumavatI jI mahArAja ke caraNoM meM zata-zata vandana / -milApacanda jaina .. lAza jozI A sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha acordate & Ressonal use only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -... -- +- -...--- prakAzakakebola Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva se antima pAvana caraNoM meM samarpita karane kA nirNaya liyA pAtra tIrthakara vizvavandya bhagavAna mahAvIra taka tathA varta- gyaa| mAna kAla taka jaina dharma meM sAdhvI paramparA akSuNNa koI bhI sAdhaka, tapasvI, saMyamaniSTha sAdhu hai / usa sAdhvI paramparA meM aneka aisI sAdhviyA~ sAdhvI isa prakAra ke guNAnuvAda kI icchA nahIM , huI haiM, jinhoMne apane jJAna aura saMyama sAdhanA ke karatA hai / vaha to apanI sAdhanA meM tallIna rahakara 2 uccatama Adarza sthApita kiye haiM aura aneka bhavya jo kucha bhI vaha prApta karatA hai, apane bhaktoM meM jIvoM ko pratibodha dekara unakA mArga prazasta kiyA muktahasta se vitarita kara detA hai| vaha pradAna karane hai| kintu kheda kA viSaya hai ki sAdhvIratnoM kA meM pUrNa santoSa kA anubhava karatA hai| ujjvala pakSa hote hue bhI unakA vistRta evaM krama- mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. kA vyaktitva - baddha itivRtta upalabdha nahIM hotA, jisase hama jaina bhI isI prakAra kA hai| ve sacamuca kusumavat hI / itihAsa ke eka mahAn pakSa kI jAnakArI se vaMcita haiN| jisa prakAra pUSpa apanI saurabha se samace upavana ) raha gye| ko mahakA detA hai| ThIka usI prakAra Apake prAcInakAlika sAdhvI paramparA kramabaddha rUpa vyaktitva kI samAja meM amiTa chApa spaSTa dikhAI se na milane ke lie jahA~ hameM kheda hai vahIM Aja hameM de rahI hai / unake saMyama kI saurabha cahu~ ora bikhara isa bAta ke lie prasannatA aura kucha mAtrA meM rahI hai| yahI kAraNa hai ki ve Aja jana-jana kI hasantoSa ho rahA hai ki Aja isa dizA meM ullekha- zraddhA kA kendra banI huI haiN| nIya kArya hone lage haiM / isI anukrama meM yaha ullekha aisI saMyamaniSThA mahAsatI jI kA abhinandana karate hue mujhe hArdika prasannatA ho rahI hai ki karanA unakI ziSyAoM aura anuyAyiyoM kA prm| AcArya bhagavaMta zrI amarasiMha jI ma. sA. kI panIta kartavya ho jAtA hai| abhinandana grantha ke paramparA kI parama viduSI, sarala svabhASI, mRdubhASI, mAdhyama se apanI bhAvanA abhivyakta kI jAtI hai / mitabhASI, nirabhimAnI sAdhvIratna bAla brahma- abhinandana grantha ke mAdhyama se aneka naI bAteM prakaTa 1 cAriNI paramaviduSI mahAsatI zrI kusumavatIjI ho jAtI haiN| kAraNa ki abhinandana granthoM meM mUrdhanya ma. sA. kI dIkSA svarNa jayanti ke upalakSya meM unake manISiyoM dvArA likhita vicAraparaka, zodhaparaka sammAnArtha abhinandana grantha prakAzita kara unake evaM cintana pradhAna racanAoM kA saMgraha hotA hai jo sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) eka amUlya saMgraha ho jAtA hai| ina AlekhoM meM munijI ma. kA bhI sampAdana-sahayoga prazaMsanIya dharma, darzana, itihAsa, sAhitya, vijJAna Adi nAnA rahA hai| isa abhinandana grantha ke sampAdana kA bhAra viSayoM kA samAveza hotA hai jo viziSTa sandarbha vahana kiyA hai-pratibhAsampanna sAdhvI jI zrI grantha kA rUpa grahaNa kara letA hai| divyaprabhAjI ma. ne jo mahAsatI zrI kusumavatIjI kI ziSyA bhI haiN| isa grantha meM satIjI kA parizrama ___ mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. kA janma va sUjhabUjha spaSTa rUpa se parilakSita hotI hai| udayapura meM huA kintu jisa samaya Apa tIna varSa grantha ke AzIrvAda pradAtA mArgadarzaka sampAdaka kI huI usa samaya Apake pitA kA dehAvasAna ho maNDala Adi ke prati to hama AbhArI haiM hI, sAtha gyaa| usake pazcAt Apa apanI mAtAjI ke sAtha hI hama una vidvadratnoM kA bhI hRdaya se AbhAra prakaTa | udayapura meM apane nanihAla meM rahane lgiiN| isa karate haiM jinake sakriya sahayoga ke pariNAmaprakAra udayapura meM hI ApakA jIvana vyatIta huA svarUpa yaha grantha mUrtarUpa le sakA hai| sAtha hI artha aura yahIM Apa mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. sahayogiyoM kA bhI hRdaya se AbhAra prakaTa karate haiN| ke samparka meM AI tathA unakI pAvana nizrA meM jinhoMne udAra hRdaya se sahayoga pradAna kara hamArI dIkSita hokara jaina dharma kI mahatI prabhAvanA kara kalpanA ko sAkAra banAyA hai| rahI haiN| yahA~ ullekhanIya bindu yaha hai ki ApakI grantha ko mudraNa kalA kI dRSTi se sarvathA AkamAtAjI zrI sohanabAI ne bhI usI dina jaina bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI thI jisa dina Apane saMyama rSaka banAne kA sampUrNa zreya snehamUrti zrI zrIcanda grahaNa kiyA thaa| ve mahAsatI zrI kailAzaku~vara jI jI surANA 'sarasa' ko hai| isake sAtha hI svalpAke nAma se prasiddha huiiN| vadhi meM unhoMne grantha ko taiyAra bhI kara diyA / aise / surANA jI ko dhanyavAda dekara yA prastuta grantha meM rAjasthAna kesarI adhyAtmayogI unakA AbhAra mAnakara maiM unakA mahatva kama karanA upAdhyAya zrI puSkara munijI ma. sA. kA AzIrvacana nahIM caahtaa| ve hamAre haiM, hamAre rheNge| evaM sAhitya vAcaspati upAcArya zrI devendra munijI grantha ke rUpa meM yaha zraddhAsumana Apake hAthoM meM ma. kA samucita mArgadarzana samaya-samaya para milatA hai| vizvAsa hai ki yaha grantha bhAvI pIr3hI kA mArgarahA hai| usI anukrama meM upapravartaka zrI rAjendra darzana karane meM saphala hogaa| -sampattilAla boharA adhyakSa tArakaguru jaina granthAlaya zAstrI sarkala udayapura ) O sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha randitadiseas e sBAADI For Private & Personal use only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAcArya:00 zrIdevendra munijI ma.sA.kI jaya parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI ke dIkSA svarNajayantI para prakAzita kusuma abhinandana grantha kA vimocana karate hue jainasamAja ke suprasiddha netA zrImAna sAMcAlAla jI sA bAphaNA (auraMgAbAda) dinAMka 27.5.90. nAthadvArA ! parama zraddheya pravartaka zrI ambAlAla jI ma. ko grantha samarpita karate hue zrImAna sAMcAlAla jI bAphaNA / paTTa para virAjamAna zramaNa saMghIya mahAmaMtrI zrI saubhAgya muni jI "kumuda"/upapravartaka zrI rAjendra muni, zrI nareza muni jI tathA zrI rAjendra muni jI 'ratneza' Adi munignn| www.jainelibrary.orld Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA sumana samarpita karate hue upapravartaka zrI rAjendra muni jI zAstrI ema. e. ! parama viduSI sAdhvIratna zrI kusumavatI jI ma. ke kara-kamaloM meM grantha samarpita karatI huI suzrI puSpA jaina, mantrI; akAla rAhata evaM paryaTana, rAjasthAna srkaar| sAtha meM khar3e haiM, utsAhI kAryakartA mAnanIya bI. ela. pagAriyA udayapura, paTTa para virAjitA viduSI mahAsatI zrI cAritraprabhA jI zrI divyaprabhA jI anupamA jI, zrI nirUpamA jI Adi satIvRnda / . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayUbateka TOOL kAjaya dIkSA svarNa jayantI ke avasara para maMca para virAjita kramazaH zrI jayavardhana munijI, zrI surendra muni jI, upapravartaka zrI rAjendra muni jI, paNDitaratna zrI madanamuni jI, pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI ma. zrI nareza muni jI, mahAmaMtrI zrI saubhAgya muni jI ma. 'kumuda' zrI rAjendra muni jI 'ratneza', zrI darzana muni jI ma. Adi / AbayasapaTa pATI yuvAcArya 1008 zrI ziva manikA jaya dIkSA svarNa jayantI samAroha nAthadvArA meM paTTa para virAjitA mahAsatI vRnda kramazaH viduSI zrI vimalAzrI jI, parama viduSI zrI premaku~vara jI, viduSI zrI anupamA jI ema. e. parama viduSI zrI cAritraprabhA jI, viduSI zrI garimA jI ema. e., parama viduSI zrI kusumavatI jI ma. viduSI DA. zrI divyaprabhA jI Adi ! Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha kI pradhAna sampAdikA DA. sAdhvI divya prabhAjI apane vicAroM ko vyakta karatI huyIM ! kusuma abhinanda grantha avalokana karatI huyI sAdhvI vRnda, viduSI zrI prema kuMvarajI zrI anupamAjI zrI nirUpamAjI, zrI rucIkAjI zrI garimAjI zrI cAritra prabhAjI Adi ! Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adivacana rAjendra muni (ema0 e0, sAhitya mahopAdhyAya) ra puruSa aura nArI......"nArI aura puruSa, donoM hI spaSTa ujAgara ho jAtI hai| mahAtmA gAMdhI kI na samAja rUpI sikke ke do pahalU haiN| donoM samAna, mAnyatA bhI kucha aisI hI thii| ve kahA karate the paraspara pUraka tathA anyonyAzrita haiN| yahI to vaha ki strI bacce kI prathama zikSaka hotI hai aura avasthA hai jo donoM ke sukhada saMyoga kI pRSThabhUmi usake caritra kA saMgaThana karane vAlI hotI hai / isa taiyAra karatI hai| inameM se pratyeka ko pUrNatA kI dRSTi se nArI hI rASTra kI mAtA hotI hai, aisI sthiti prApta karane ke lie anya kI anivArya avasthA meM nArI ko hIna samajhanA, Atmahanana kA apekSA banI rahatI hai tathApi yaha viDambanA bhI prayAsa nahIM to aura kyA hai ? vAstavikatA yaha hai banI rahatI hai ki puruSa varga kI dAmbhika pravRtti ki nArI kisI bhI dRSTi se puruSa kI apekSA nimna svayaM ko zreSTha ghoSita kie binA nahIM rhtii| nahIM samajhI jA sakatI apitu kisI rUpa meM vaha narakRta zAstroM ke bandhana bhI nAriyoM ke lie hI uccatara bhI hai, aura puruSa usakA upakRta bhI hai| pratibandha prastuta karate haiN| use hIna aura kSudra nArI meM puruSa ko 'mAnava' banAne aura banAe rakhane svIkAra kie jAne lgaa| abalA ke dIna vizeSaNa kI adbhuta zakti hai / svabhAva se puruSa kaThora, kara kA vizeSya use banA diyA gyaa| yaha kadAcit va svacchandatApriya hotA hai aura nArI komala hotI nArI kI samarpaNa-bhAvanA aura kSamAzIlatA ke hai, sadaya hotI hai, saMyata hotI hai| yaha nArI hI kAraNa hI ghaTita hotA rahA ki puruSa kA ahaM to hai, jo puruSa ko apane snehila vyavahAra, utsarga adhikAdhika tIvra hotA calA gayA, nArI kA sAmA- bhAva va sevA samarpaNa se prabhAvita karatI hai, usakI jika sthAna adhomukha hotA gayA-vaha devI se uddaNDatA ko bAdhita karatI hai, pAzavikatA para dInA bana gaI aisI ki jisake sAtha puruSavarga kI valgA lagAtI hai, usakI kaThoratA ko anurAga ke sahAnubhUti bhI nahIM raha paayii| drava meM ghola kara samApta kara detI hai| devatva ke kisI deza va samAja ke nirmANa meM nArI kI lakSaNa hI nArI kI sampadA hotI hai aura isa B bhUmikA sadA hI garimAmayI rahI hai| eka bAra nepo- vaibhava ko puruSoM para nyauchAvara karane meM vaha tanika liyana bonApArTa ne apane dezavAsiyoM se kahA thA- bhI kArpaNya nahIM brttii| usake prayatna kA 'tuma mujhe sumAtAe~ de sako to maiM tumheM eka mahAna sAphalya puruSa kI mAnavocita pravRttiyoM ke rUpa meM jAti banA sakatA huuN|' isa kathana meM nArI kI mahattA bhAsita hotA hai| anyathA nara hiMsA-pratihiMsA kA C sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por Private & Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) za putalA vivekahIna durjana va svecchAcArI hokara 'mAnava jAti kI mAtA' kA isa prakAra anAdara 1 asara mAtra raha jAtA / nArI hI vaha pArasa-sparza hone lagA aura yaha krama uttarottara tIvra hotA calA hai jo nara loha ko svarNima kAnti se AsamAna gayA / sabase adhika durbhAgyapUrNa pakSa to yaha rahA 37 kara detA hai| DA. ainI beseMTa se sarvathA sahamata ki isakA duSpariNAma bhogane vAlA nArI varga bhI hote hue hama kaha sakate haiM-'nArI varga asat ko apanI rakSA svayaM nahIM kara sakA, usakA jAgaraNa dUra bhagAkara sat kI punaH pratiSThA karatA hai|' na jAne kahA~ calA gayA ? svAdhInatA aura svAdhipuruSa varga bhI nArI kI isa upakAra vRtti se sadA kAra ke liye saMgharSa ke sthAna para usane AtmasamaanabhijJa rahA ho, yaha nahIM kahA jA sakatA, usane rpaNa kara diyaa| phira to svecchAcArI puruSavarga kI bhI apanI kRtajJatA kA jJApana nArI ko sammAnya bana AyI, aura usane apane amAnavIya svarUpa kA sthAna pradAna kara kiyA thaa| khulakara paricaya diyaa| nAro abalA kahI hI nahIM i prAcInakAla meM nArI ko samAja meM samAnatA ja jAne lagI, svayaM ho bhI gii| kA darjA prApta thA / manu ke anusAra ___ manuSya kA utthAna to manthara gati se hI hotA yatra nAryastu pUjyante, ramante tatra devatAH hai, kintu eka bAra jaba patana Arambha ho jAtA hai, arthAt-jahA~ nArI kA sammAna kiyA jAtA to phira unakI gati tIvra se tIvratara hI hotI 300 hai, vahA~ devatA nivAsa karate haiN| nAriyoM ne calatI hai / Aja kI sthiti to ora bhI viSama hai| yaha zraddheya sthAna apanI satyazIlatA, devatva, hameM isa sandarbha meM munzI premacanda ke ye zabda smaraNa sAdhanA aura tapa ke AdhAra para prApta ho Ate haiM-'mere vicAra meM nArI sevA aura tyAga kiyA thA / sItA, sAvitrI, rukmiNI, kI mUrti hai, jo apanI kurbAnI se apane ko bilkula draupadI, kauzalyA, damayantI, kuntI, sulasA miTAkara pati kI AtmA kA eka aMza bana jAtI magAvatI, rAjImatI, candanabAlA, brAhmI, sundarI haiM........' mujhe kheda hai ki bahaneM pazcima kA Adarza 37 Adi agaNita mahatI nAriyoM ko isa sandarbha meM letI jA rahI haiM, jahA~ nArI ne apanA pada kho diyA smaraNa kiyA jA sakatA hai / bar3A gaurava samajhA hai aura svAminI se girakara vaha vilAsa kI vastu jAtA thA nArI varga kA / kintu samaya eka-sA kahA~ bana gaI hai / kRtrima tar3aka-bhar3aka se AkarSita hokara banA rahatA hai, vakta ne kucha aisA karavaTa badala dI nArI apanI garimA ko jisa tejI ke sAtha khotI ki kyA-kyA ho gayA, sAmantI yuga meM eka-eka kara jA rahI hai, vaha vAstava meM kheda kA viSaya hai, aura unake sAre adhikAra chinate gaye aura nArI puruSA- nAriyoM ke prati sahAnubhUti honA svAbhAvika ho dhIna ho gaI / aura usakA koI svatantra adhikAra gayA hai| digbhrAnta isa nArI samAja ko apanI hI nahIM rahA, svAzrita vyaktitva kA hrAsa hotA bhaTakana kA ahasAsa bhI nahIM hai, kintu kyA mAtra calA gayA aura vaha puruSa kI eka sampatti banakara isI se usakI lakSyaprApti kI kAmanA pUrNa ho raha gaI / nArI ko puruSa apanI vAsanApUrti kA skegii| vastusthiti to yaha hai ki Aja kI bhArasAdhana mAnane lagA / ve asUryampazyA banakara gharoM tIya nArI ke samakSa koI spaSTa lakSya hI nahIM hai, meM bandinI banA dI gaIM / nIti banA dI gaI ki usakI daur3a bhI sArI vyartha jA rahI hai| vaha bananA nArI svatantra nahIM raha sktii| bAlyAvasthA meM kyA cAhatI hai ? isakA koI spaSTa citra usake use pitA ke adhIna, yuvAvasthA meM pati ke adhIna sAmane nahIM hai / isake kAraNa sArI nArI samAja kI / / aura vRddhAvasthA meM putra ke adhIna rahanA cAhiye / hAni to hogI hI, isa mAdhyama se sArI jAti va sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , For Private Personal use only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MEHEYEOS rASTra kA akalyANa bhI avazyambhAvI hai| hA~ eka liye gaurava kA viSaya hai, itihAsa sAkSI hai, yahA~ bAta avazya hai ki sthiti cAhe viSama kyoM na ho samaya-samaya para aneka vIrAMganAe~ evaM mahAsatiyA~ gaI ho abhI vaha asAdhya nahIM huI hai| bahanoM ko huI haiM jinhoMne apane saccaritra se mAnava samAja ko ? satarka ho jAnA cAhiye aura isa kumArga se lauTa mArgadarzana pradAna kiyA hai, jaina dharma kI unhIM mahA- // jAnA caahiye| tejI se daur3akara usa caurAhe para satI paramparA meM paramAdaraNIyA sAdhvIratna viduSI / pahu~ca jAnA cAhiye jahA~ se ve usa galata mArga para zrI kusumavatIjI kA nAma smaraNa karate hue gaurava car3ha gaI thIM aura phira soca-samajhakara unheM sahI kA anubhava hotA hai, jinakA jIvana tyAga, vairAgya mArga para phira se tIvratA ke sAtha gatizIla ho saMyama kA pratIka rahA hai, jinake jIvana ke 50 se jAnA cAhiye, isI meM unakA, sAre rASTra kA aura bhI Upara basanta sAdhanAkAla meM vyatIta hue haiM aura jAti kA kalyANa nihita hai| sabhyatA kI cakA- isa dIkSA svarNa jayantI kI pAvana punIta velA meM cauMdha se nikalakara saMskRti ke zItalatAprada kSetra meM unhIM kI pradhAna ziSyA sAdhvIratna zrI divyaprabhA hI use vicaraNa karanA cAhiye / isake liye Ava- jI ema0 e0, pI-eca0 DI0 ne apane zraddhAsumana zyaka yaha hai ki nArI yaha samajha le ki usakA sva- samarpita karane hetu samAja ke sammukha eka yojanA rUpa aura usakI Adarza bhUmikA kyA hai, usakI prastuta kI aura isa nimitta se sampUrNa samAja ko sArthakatA kisa kSetra meM hai aura usake Adarza kyA bhI abhinandana karane kA eka avasara prApta huA haiM ? vaha svayaM ko pahacAnane kI kSamatA vikasita hai| prastuta abhinandana grantha meM zrI divyaprabhAjI ne kare-yaha paramAvazyaka hai| AcArya vinobA bhAve apanI prakhara pratibhA kA paricaya dete hue jo saMpAkI yaha mAnyatA yuktiyukta aura aucityapUrNa pratIta dana kiyA hai usI ke phalasvarUpa pAThakoM ke sammukha hotI hai __ yaha grantha navIna zailI va navIna sAmagrI ke sAtha ___ 'bahanoM ko to gaharA adhyayana karanA cAhiye, prakAzita ho rahA hai / mahAsatI zrI divyaprabhAjI kyoMki sArA samAja unake hAtha meM hai / aisI hAlata ne rAjasthAnI jaina sAdhviyoM meM sarvaprathama pI-eca. meM unameM sarasvatI jaisI tejasvitA AnI caahiye| DI0 prApta kara samAja ke gaurava meM cAra cA~da lagAye isake liye sAdhAraNa jJAna yA adhyayana aparyApta hai haiM / grantha ko alpa samaya meM taiyAra kara zrI zrIcanda / -AtmajJAna honA cAhiye / bahanoM ko adhyAtma- jI surANA ne sahayoga pradAna kiyA hai| jJAtaniSTha bananA hogaa| ajJAta rUpa meM jinakA bhI sahayoga rahA hai ve sabhI Aja kI isa viSama paristhiti meM bhI nArI sAdhuvAda ke pAtra haiN| samAja ke liye usakA gauravapUrNa itihAsa usake sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHI -- 6 do zabda -DaoN0 ema0 pI0 paTairiyA, saMskRta vibhAga, esa0 DI0 DigrI kAleja, maTha-lAra, devariyA (u0 pra0) ra * abhinandana ?...." kisakA abhinandana ?..... stara ke guNa/caritra se yukta dekhA gayA hai| yadi vyakti kA, usake guNoM kA, caritra kA, yA"? ukta cintana ko siddhAnta mAna leM, to vividha . guNa/caritra Adi to vyakti kendrita/AdhA- sAdhanoM/mAdhyamoM ke sahakAra se svayaM ko 'guNarita hote haiM / vyakti ke binA, unakA na to astitva vAn' 'caritravAn' vijJApita karAne vAle 'doharerahatA hai, na hI vikAsa/utkarSa ho pAtA hai| isa- vyaktitva' yukta vyakti bhI abhinandana kI pAtratA lie, abhinandanIya 'vyakti' hai; na ki usake guNa, pA jaayeNge| caritra aadi| * taba, kyA jJAna-vijJAna, kalA-sAhitya, * ukta cintana, ko yadi "siddhAnta' mAna zaurya-parAkrama, krIr3A-vyAyAma Adi kSetroM meM utkRSTa kauzala ajita karane vAle vyakti ko abhinandana liyA jAye, to 'vyakti' ke nAte 'cora-ucakke', 'lophara-laphaMge' bhI abhinandana ke pAtra bana kA pAtra mAne? jaayeNge| * yaha eka aisA cintana hai, jise siddhAntataH svIkAra karate samaya, vyakti ke kauzala meM satat / * 'vyakti' abhinandanIya hai; para, 'vyakti' ke abhyAsa-nairantarya kI santuSTi apekSita rahatI hai| nAte nahIM, balki, Adarza guNoM kA, utkRSTa-caritra kyoMki, prAyaH yaha pAyA gayA hai ki ukta prakAra ke kA 'AdhAra' hone ke nAte / kyoMki, anukaraNIya kSetroM meM ajita utkRSTatAe~, yadA-kadA zithilatA AdarzoM/guNoM se yukta vyaktitva sadA se hI 'abhi kA bhI varaNa kara letI haiN| jisase, vyakti kI nandanIya' banatA AyA hai| upalabdhi kA utkRSTatA-stara, zAzvata samarasatA se * Ajakala, vyakti ke 'vyaktitva' kA, usake cyuta ho jAtA hai| 'guNoM' kA, 'caritra' kA sahI-sahI jJAna/anumAna . to kyA ve abhinandanIya haiM, jo vairAgya kara pAnA bar3A duSkara hai| vastutaH, sArvajanika/ tyAga, tapa sAdhanA, dhyAna-samAdhi Adi ke kSetra meM ra sAmAjika-stara para, vyakti ke jo guNa/caritra, jisa susthApita ho cuke haiM ? svarUpa-stara ke parilakSita hote haiM, usakA ekA- . isa cintana ko siddhAntataH svIkAra kara ntika/vaiyaktika vyaktitva, unase viparIta svarUpa- lene para, ve vyakti bhI abhinandana ke hakadAra mAna MC ( 12 ) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthala. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) liye jAyeMge, jinhoMne ukta pavitra AdhyAtmika- pradAna karane kA mAdhyama bana gaye haiM 'abhinandana sandarbho ko 'artha' aura 'kAma' kI prApti, pUrti evaM samAroha'; aura ina prazastiyoM kI amiTatA kA / tRpti kA mAdhyama mAna liyA hai| ahasAsa yAvajjIvana karAte rahane ke nimitta bheMTa * taba phira udAra, dayAlu, dAnI, paropakArI kiye jAne lage haiM 'abhinandana-grantha' / loka-vyavahAra Adi vargoM ke vyakti abhinandana ke pAtra mAne kI isa 'gatAnugatikatA' ne eka ora to ise jAyeM ? eka paramparA/rUr3hi kA svarUpa pradAna kara * ukta zabda-samUha, sAmayika sAmAjika- diyA hai, to dUsarI ora, abhinandana-prakiyA sandarbho meM apanI guNAtmaka-pahicAna kho cuke haiM ! ke 'lakSyabhUta' evaM 'mAdhyamabhUta' donoM hI vargoM ko aura svArthI, zoSaka, vaJcaka, ahaMkArI Adi 'yaza' aura 'zrI' ke arjana kA samaveta-sAdhana bhI svarUpoM ke paryAya bana gaye haiN| banA diyA hai| ataeva, 'abhinandana' aura 'abhi* to kyA abhinandana 'arthahIna' hai ? nandana-grantha' se jur3A samagra kArya-vyavahAra 'mUlya * jo zabda, apanI guNAtmakatA kho dete haiM, paraka' na rahakara 'vyaktiparaka' va 'arthaparaka' bana phira bhI loka vyavahAra meM pracalita bane rahate haiM, ve jAtA hai| zabda, eka nayI pahicAna ke artha meM 'rUDha' bana jAte . prasaMgagata abhinandana-sandarbha meM ina/aisI haiM / pUrvokta cintanoM ke pariprekSya meM 'abhinandana' cintana dRSTiyoM kI 'arthavattA' aura 'sukaratA' kI / zabda bhI aisA hI jAna par3atA hai| mAnasikatA para dRSTipAta karane se pare hokara, .taba kyoM Ayojita kiye jAte haiM 'abhi- sahaja sarala-manA, viduSI jainasAdhvI zrI kusumavatI nandana-samAroha' ? aura, kyoM chapAye jAte haiM 'abhi- jI kI vairAgya-sAdhanA kI sudIrghatA ke pratIka nandana-grantha' ? pAvana-prasaMga para, unheM maiM apanI zraddhA-sumanAJja* vartamAna sAmAjika-pariveSa meM 'guNAtmaka- liyA~ samarpita karatA hU~, aura yaha maMgalakAmanA pratidvandvitA' kA sthAna 'pratidvandvAtmaka-asahiSNutA' karatA hU~ ki ve, apane AdhyAtmika-utkarSa kI dizA F ne le liyA hai| sArvajanika-stara para sAmUhika- meM satat pragatizIla banI rheN| prazasti gAna karAkara kuNThita-ahaM ko santuSTi sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakIya -sAhavI divyaprabhA (ema. e., pI-eca. DI.) "GYAN jainadharma meM sAdhanA ke dRSTikoNa se liMga bheda jyeSTha hokara anujoM ko vandana ! nahIM / unake mana 1 ko mahatva nahIM diyA gayA hai / yahA~ strI aura puruSa meM yahI ahaM thA, jo mithyA thA / brAhmI aura sundarI donoM ko hI samAna adhikAra prApta haiN| isa saMbaMdha ne unake nikaTa Akara guhAra lagAI, he bhAI! gaja, ra meM sAmpradAyika matabheda hote hue bhI jaina sAhitya se utro| jaba taka Apa gaja se nahIM utareMge taba meM aisI mahAna nAriyoM kA ullekha milatA hai taka Apako kevalajJAna nahIM ho paayegaa| bahinoM jinhoMne saMyama patha para bar3hate hue Atma-kalyANa ke ye zabda jaba bAhubalI ke karNakuharoM meM par3e to ve kiyaa| Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI cintana meM DUba gaye / gaja ! yahA~ vana meM gaja kahA~ mAtA marudevI ne to dravya saMyama bhI grahaNa nahIM hai ? aura isI anukrama meM unake cintana ne mor3a kiyA thA para bhAva saMyama ke kAraNa unheM mukti mila liyaa| hA~, maiM mAnarUpI gaja para ArUr3ha huuN| merA gaI / mAtA marudevI ke pazcAt bhagavAna RSabhadeva yaha mAna mithyA hai, ve mere anuja haiM to kyA huA, kI do putriyA~ brAhmI aura sundarI kA vivaraNa saMyama meM to jyeSTha haiM aura jyeSTha hone ke nAte mujhe milatA hai| sAMsArika avasthA meM unakI upa- unakI vandanA karanI caahiye| basa ! yaha vicAra labdhiyoM kI carcA na karate hue itanA hI batAnA Ate hI bAhubalI apane bhAiyoM ke samIpa vandanArtha ucita hogA ki ina donoM bahinoM ne saMyama vrata jAne ke hetu apanA kadama bar3hAte haiM ki unheM kevalaaMgIkAra kara svayaM kA to kalyANa kiyA hI sAtha jJAna ho jAtA hai / yadi brAhmI aura sundarI unheM hI unhoMne apane bhrAtA ghora tapasvI bAhubalI ko saceta nahIM karatIM, unake mithyA bhrama kI ora bhI vAstavikatA kA bodha karAyA thaa| dhyAna AkarSita nahIM karAtIM, to kyA unheM kevalabAhabalI ne dIkSA vrata aMgIkAra karane ke jJAna ho pAtA? pazcAt ghora tapazcaryA Arambha kara dii| unakI zvetAmbara AgamoM ke anusAra unnIsaveM tIrthayaha tapazcaryA carama sImA para pahu~ca gaI kintu kara bhagavatI mallI nArI thii| bhagavatI mallI ke phira bhI unheM kevalajJAna kI prApti nahIM huii| udAharaNa se spaSTa hai ki nArI apanI sAdhanA isakA kAraNa yaha thA ki unake mana meM isa bAta zakti se tIrthaMkara jaisA sarvocca pada bhI prApta kara ko lekara uthala-puthala macI huI thI ki saMyama meM sakatI hai| yaha nArI kI sAdhanA kA utkRSTa udAjyeSTha apane laghu bhrAtAoM ko vandana kaise karUM? haraNa hai| 0 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRODEOne 2000 Rae eka anya mahAna nArI kA udAharaNa bAIsaveM uThA / vaha apane Apa para niyantraNa nahIM rakha pAyA tIrthakara bhagavAna ariSTanemi ke samaya kA milatA pAyA aura usane rAjImatI se kAmayAcanA kii| hai. jo na kevala apane bhAvI pati ke pada cihnoM jaise hI rAjImatI ne rathanemi kA svara sanA to vaha para cala par3I thI, varan usane apane devara ko bhI stabdha raha gii| eka bAra to vaha bhaya se kAMpa pratibodha dekara sanmArga para lagAyA thaa| uThI / kintu tabhI usane sAhasa juTAyA aura apane ____ ariSTanemi kA rAjImatI se vivAha hone vAlA Apako sa~bhAlate hue rathanemi kI sambodhita karate hue kahA-"rathanemi ! tuma to sAdhAraNa puruSa ho, thaa| rAjImatI bhojakUla ke rAjA ugrasena kI kanyA thii| bArAta mahala kI ora jA rahI thii| tabhI yadi sAkSAt rUpa se vaizramaNa deva aura sundaratA meM nalakUbara tathA sAkSAta indra bhI A jAye to bhI maiM mArga meM pazuoM ke karuNa-krandana kI cItkAra ariSTanemi ne sanI aura unhoMne isakI jAnakArI lii| unheM nahIM cAhU~gI kyoMki maiM kulavatI huuN| nAga jAti ke aMgadhana sarpa hote haiN| jo jalatI huI unheM batAyA gayA ki bArAta ke bhojana ke lie jina pazuoM kA vadha kiyA jAvegA unhIM pazuoM / Aga meM giranA svIkAra karate haiN| kintu vamana kA yaha krandana hai| yaha sunate hI ariSTanemi kA kiye hue viSa ko kabhI vApasa nahIM lete| phira tuma to uttama kula ke mAnava ho, kyA tyAge hae hRdaya karuNA se AplAvita ho uThA aura unhoMne Age na bar3hate hue poche lauTa calane kA Adeza _ viSayoM ko phira se grahaNa karoge ? tumheM isa vipdiyaa| saMyama vrata aMgIkAra kara tIrthaMkara pada prApta rIta mArga para calate hue lajjA nahIM AtI ? rathakiyA / nemi ! tumheM dhikkAra hai| isa prakAra aMgIkRta vrata se girane kI apekSA tumhArA maraNa zreSTha hai| idhara jaba ariSTanemi ke lauTa jAne ke samA rAjImatI kI isa hitakArI phaTakAra ko suna cAra rAjamatI ko milate haiM taba vaha pahale vilApa karatI hai. usakI A~khoM se azruoM kI avirala kara rathanemi para prabhAva huA aura usakA vicalita dhArAe~ chUTatI haiN| usakA yaha vilApa karuNa rasa mana punaH dharma meM sthira ho gyaa| kA eka jvalanta udAharaNa hai| aura usake pazcAt yaha dRSTAnta nArI kI saMyama ke prati dRr3ha vaha bha0 ariSTanemi ke padacinhoM para calane kI bhAvanA ko prakaTa karatA hai| sAtha hI yaha bhI spaSTa ghoSaNA kara saMyama vrata aMgIkAra kara letI hai| yaha karatA hai ki nArI patha se bhaTake hae rAhI ko | to usake ucca Adarza ko prakaTa karatA hai| isase sanmArga para lAnA bhI jAnatI hai| bhI ucca sthiti usa samaya AtI hai, jaba vaha bhagavAn mahAvIra ke yuga para dRSTipAta karane sAdhvI veza meM grAma-grAma vicaraNa karatI hai| aise se hameM mahAna sannAriyoM ke darzana hote haiM / vyAkhyA hI vicaraNa kAla meM eka bAra varSA se bhIga jAtI prajJapti meM kauzAmbI ke rAjA kI putrI jayantI kA hai| samIpa hI use eka guphA dikhAI detI hai| vivaraNa upalabdha hotA hai| jayantI eka dharmaniSTha rAjImatI usa guphA meM jAkara apane vastra utAra nArI thii| jayantI kara sukhAne lagatI hai / usI guphA meM ariSTanemi kA mahAvIra kA samAdhAna yaha batAtA hai ki jayantI anaja rathanemi saMyama vrata aMgIkAra kara sAdhanArata __ ko gaharAtAtvika jJAna thA / kAlAntara meM jayaMtI thA / rAjImatI isa tathya se anabhijJa thI ki guphA meM dIkSA grahaNa kara siddha buddha mukta huii| rathanemi sAdhanArata hai / rathanemi ne nirAvRta saundarya isI prakAra sthAnAMga sUtra meM bhagavAn mahAvIra sampanna nArI deha ko dekhA to vaha vicalita ho kI ananya upAsikA sulasA kA vivaraNa milatA hai| HEOS .0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 1 . y For Private a Personal use only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARENESAXAS HIEOS05 na 6 sulasA kI mahattA isI bAta se prakaTa hotI hai ki mahattarA kA nAmollekha kiye binA bhI nahIM rahA bhagavAn mahAvIra ne aMbaDa ke mAdhyama se use dharma- jA sktaa| yAkinI mahattarA ke kAraNa sandeza bhijavAyA thaa| yaha sUlasA kI dharmaniSThatA hI AcArya haribhadra jaise sarvato pratibhAsampanna aura zramaNopAsakatA kA jvalanta udAharaNa hai| AcArya jaina jagata ko upalabdha hue haiM / unheM prati bodhita kara yAkinI mahattarA ne bahuta bar3A upakAra bhagavAn mahAvIra ke samaya jina anya mahAna kiyaa| svayaM AcArya haribhadra ne bhI yAkinI mahamahAsatiyoM kA ullekha AtA hai| unake nAma haiM-- ttarA kA upakAra mAnA hai aura apane sAhitya mahAsatI zrI prabhAvatI, mahAsatI padmAvatI, mahAsatI mRgAvatI, mahAsatI candanabAlA, mahAsatI meM sarvatra unake nAma kA ullekha kiyA hai| dUsare mahattarA zabda se isa mahimAmaNDita sAdhvI kA ? zivA, mahAsatI celaNA Adi Adi / eka hI rAtri meM do-do mahAsatiyoM ko kevalajJAna kI upala samAja meM rahA prabhAva bhI parilakSita hotA hai| bdhiyA~ honA eka prakAra se Azcarya hI hai| jisa ___Upara kucha mahimAmayI, garimAmayI, mahAsasamaya bhagavAn mahAvIra kauzAmbI padhAre to vahA~ tiyA ke nAmo kA ullekha kiyA hai aisI hI mahAsaMdhyA ke samaya bhagavAna mahAvIra ke darzanArtha sarya satiyoM kA yogadAna Age bhI rahA hai| kintu yaha aura candra bhI pdhaare| isa kAraNa magAvatI ko durbhAgya kA hI viSaya rahA hai ki sAdhvI samAja kA yA samaya kA dhyAna nahIM rhaa| jaba vaha dharmasthAnaka meM kramabaddha itivRtta prApta nahIM hotA hai| puruSa varga ko I A AI to rAta ho cukI thii| isa para mahAsatI chor3a bhI deM to svayaM sAdhvI samAja ne bhI isa ora candanabAlA ne upAlambha diyaa| mahAsatI mRgAvatI koI dhyAna nahIM diyA hai| isakA eka makhya kAraNa ne isake lie kSamA-yAcanA kI aura pazcAttApa jaina sAdhanA paddhati kI nirlipta bhAvanA bhI hai| karatI huI bhAvanAoM kI uccatama zreNI meM jA jaina sAdhaka/sAdhikAyeM kabhI bhI apane nAma ke pahu~cI aura kevalajJAna prApta ho gyaa| usa samaya pIche yA prasiddhi ke pIche nahIM bhaage| unheM to candanabAlA ke pAsa se eka sarpa niklaa| rAtri ke apanI sAdhanA se matalaba rhaa| kintu Aja hama gahana andhakAra meM bhI mRgAvatI ko sUrya ke prakAza apane pUrvavartI mahAna sAdhakoM ke jIvana vRtta ko ke samAna dikhAI de rahA thaa| vaha apane jJAnAloka jAnane ke lie tarasa rahe haiM / samAja aura anuyAyI se saba kucha dekha rahI thii| isaliye mRgAvatI ne ' varga ke anukaraNa ke lie inakA honA Avazyaka hai| aise mahAna sAdhaka-sAdhikAoM ke jIvana kA adhyacandanabAlA kA hAtha eka ora kara diyaa| candana yana karane se sadmArga para calane kI preraNA milatI bAlA ne isakA kAraNa jAnanA cAhA / magAvatI hai| aisI hI mahAna sAdhikAoM kI vartamAna yuga meM ne vAstavikatA prakaTa kara dii| candanabAlA samajha . bhI kamI nahIM rahI hai / kintu unakA bhI kramabaddha gaI ki mahAsatI mRgAvatI ko kevalajJAna kI prApti itihAsa upalabdha nahIM hotA hai / itihAsa ke ho gaI hai / ataH vaha mRgAvatI kI stuti karate hue jijJAsuoM, samAja ke karNadhAroM aura svayaM sAdhakaAtmanirIkSaNa karane lagI aura isI anukrama meM varga ko isa dizA meM sArthaka pahala karane kI AvabhAvanAoM kI uccatama zreNI para pahu~ca kara karmoM zyakatA hai| anyathA Ane vAlI pIr3hI eka bahuta kA kSaya kara diyA aura candanabAlA ko bhI kevala- baDe tathya se aparicita raha jAyegI, jJAna kI prApti ho gii| kyA aisI mahAna sAdhi- vaMcita raha jaayegii| anya samasta paramparAA kAoM ke udAharaNa anyatra upalabdha haiM ? ko choDakara kevala AcArya zrI amarAMsaha isI anukrama meM yahA~ prAtaH smaraNIyA yAkinI jI ma0 sA0 kI paramparA para hI yadi dRSTipAta TO CO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya mahAsatI zrI kusumavatI jI apanI ziSyAeM sAdhvI divyaprabhAjI evaM sAdhvI garimAjI ko adhyayana karAte hue / abhinandana grantha sampAdana pramukha sahAyikA viduSI sAdhvI zrI anupamA jI kusuma abhinandana grantha kI kuzala saMpAdikA prabuddhacetA sAdhvI DA. divyaprabhA jI mahArAja Din Edisi intemelingal For Private Personal use only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA jAtA hai to aneka mahAna sAdhikAoM ke didigaMta meM guNjaayaa| tInoM ne pArasparika sneha / nAmollekha milate haiN| aura sadbhAvanA kA eka jvalanta Adarza upasthita ra amara paramparA ke itihAsa meM aneka jyotirdhara kara jana-jana ke lie preraNA srota banIM / jagamagAtI sAdhikAe~ huI haiM jinake tejasvI hA~ to sadguruNI jI zrI kusumavatI jI ma0, ra vyaktitva ke sambandha meM yahA~ cintana na kara maiM sad- mahAsatI zrI sohanavara jI mahArAja kI paTTadhara guruNIjI kI guruNI sAdhvIratna zrI sohanakuvara ziSyA haiM / varSoM taka guruNIjI ke caraNoM meM baiThakara | jI mahArAja ke sambandha meM canda paMktiyoM meM cintana unhoMne jJAnArjana kiyA aura bhArata ke vividha 9 prastuta kara rahI huuN| aMcaloM meM paribhramaNa kara jaina dharma kI prabala prabhAmahAsatI sohanakuvara jI mahArAja tapa aura vanA kI / isIlie ve abhivandanIya aura abhina / kI, sneha aura sadbhAvanA kI eka aisI ndanIya hai| isI kAraNa unake caraNAravindoM meM mizAla thIM jina para sthAnakavAsI samAja ko ananta zraddhA ko mUrtarUpa dene vAlA abhinandana grantha hArdika gaurava thaa| jisa samaya vibhinna sampradAyeM samarpita karane kA hameM gaurava prApta huA hai| phana phailAkara khar3I thIM usa samaya eka sampradAya guruvaryA zrI kusUmavatI jI ma0 sA0 kA jIvana vAle dUsarI sampradAya ke mahApuruSoM kA guNotkIrtana darzana vividha AyAmI hai| yahA~ usa para carcA karane se katarAte the usa samaya unake tapa aura karanA prAsaMgika nahIM hogA (jijJAsU pAThaka unakA al tyAgamaya jIvana ko nihAra kara AdaraNIya AcArya jIvana darzana isa grantha ke dvitIya khaNDa meM dekhane kA zrI gaNezIlAla jI mahArAja ke hattantrI ke tAra kaSTa kareM) phira bhI eka bAta kahe bagaira nahIM rahA jhanajhanA uThe the / unhoMne eka bAra kahA ki maiMne jaataa| isa tathya se sabhI bhalIbhAMti paricita haiM aneka sAdhviyA~ dekhI haiM para mahAsatI sohanakuMvara ki kusuma (phUla) ke bAhya svarUpa kA utanA adhika jI jaisI dhIra gambhIra sAdhvI nahIM dekhii| yahI mahatva nahIM hotA jitanA usake antara kA / kusuma kAraNa hai ki unake guNoM para AkarSita hokara aja- kI vAstavika pahacAna usakI sugandha se hotI hai| mera zikhara sammalana ke sunahare avasara para satI usakI saurabha se samUcA upavana surabhita ho jAtA samUdAya ne candanabAlA zramaNI saMgha kA nirmANa hai aura hara koI usa surabhita pUSpa kA Ananda lenA kiyA aura usa saMgha kI pramukhA pada para sarvAnumati cAhatA hai / yahI bAta pUjanIyA guruNI jI ma0 para se unheM nirvAcita kiyaa| yathArtha rUpa se lAgU hotI hai / Aja samAja unakI zrI sohanakuvara jI mahArAja ke tyAga vairAgya saMyama-sAdhanA evaM dRr3ha AcAra pAlana se bhalIbhA~ti se chalachalAte hue pravacanoM ko sunakara aneka bahanoM paricita hai aura unake saMyama kI saurabha cahu~ ora ne saMyama mArga svIkAra kiyaa| para unhoMne apanI vyApta hai| guruNI jI zrI apane nAma ke anurUpa I ziSyAyeM nahIM banAyIM ve bahuta hI nispRhA thoN| kusumavat hI hai / anta meM tyAgamUrti madanakuMvarajI mahArAja kI AjJA pUjanIyA guruNI jI ke dIkSA ke pacAsaveM varSa se unhoMne apanI tIna ziSyAyeM bnaayiiN| prathama meM hI abhinandana grantha bheMTa karane kI prabala bhAvanA M) mahAsatI zrI kusumavatIjI, dvitIya mahAsatI zrI thI, kiMtu usa samaya zodhakArya meM atyadhika vyasta 60 puSpavatIjI aura tRtIya mahAsatI zrI prbhaavtiijii| hone ke kAraNa maiM apanI usa bhAvanA ko mUrta rUpa ye tInoM ziSyAya samyagdarzana, samyagjJAna aura pradAna nahIM kara sako / jaise hI merA zodha kArya samyagcAritra ke rUpa meM rhiiN| tInoM ne apanI sampanna huA, antarmana kI zraddhA aura prabala preraNA pratApapUrNa pratibhA se sadguruNIjI ke nAma ko se abhinandana grantha kA kArya Arambha kara diyaa| (OER 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha GeoG amavastav aheatm Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 pUjanIyA guraNI jI mahArAja kA jaina samAja para to upakAra hai hI kintu hama ziSyAoM para bhI asIma upakAra hai / vastusthiti to yaha hai ki Aja hama jo bhI haiM, jaisI bhI haiM yaha unakI asIma anukampA kA pariNAma hai / apane upakArI ke prati hamArA ( unakI ziSyAoM kA ) bhI kucha kartavya hotA hai / isI kartavya pAlana ke rUpa meM yaha abhinandana grantha cauvanaveM dIkSA varSa, dIkSA svarNa jayantI ke pAvana prasaMga para unake caraNoM meM sahaja zraddhA, sabhakti, sAdara samarpita kiyA jA rahA hai / prastuta grantha meM kula sAta khaNDa haiM, jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai prathama khaNDa meM guru bhagavantoM variSTha munirAjoM mahAsatiyoM Adi ke AzIrvacana, zubhakAmanA saMdeza ziSyAoM anuyAyI varga ke zraddhAsumana zubhakAmanA sandeza haiM / ina AzIrvacanoM aura zubhakAmanA saMdeza, meM bhI guruNI jI ke jIvana ko viziSTatAoM ke digdarzana hote haiM / dvitIya khaNDa meM parama zraddheya AcArya zrI amara siMhajI mahArAja kI gaurava garimA maMDita guruNI paramparA kA vivaraNa diyA gayA hai evaM paramaviduSI guruNI jI zrI kusumavatI jo ma0 sA0 ke vyaktitva evaM kRtitva para prakAza DAlA gayA hai / prArambha meM guruNIjI ma. sA. kA jIvana paricaya yadyapi vistRta rUpa se dene kA prayAsa kiyA hai tathApi aisA pratIta hotA hai ki abhI bhI isameM kucha kamI raha gaI hai| aneka mahatvapUrNa saMsmaraNa tathA ghaTanAe~ smRti ke bAhara hone se lipibaddha nahIM kI jA sakI haiM / bhaviSya meM unakA saMgraha kara svatantra rUpa zita karavAne kA prayAsa kiyA jAegA / prakA tRtIya khaNDa meM dharma tathA darzana meM jaina paraMparA kI parilabdhiyoM ko vartamAna rASTrIya sandarbha meM prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA hai / yadyapi isa sandarbha meM apekSita sAmagrI kA abhAva rahA hai tathA jo bhI sAmagrI hai, usake prastutIkaraNa se eka navIna avadhAraNA kA janma huA hai / zra ) caturtha khaNDa jaina saMskRti ke vividha AyAmoM ko udghATita karane vAlA hai / isa khaNDa meM jaina saMskRti se sambandhita maulika cintana pradhAna evaM zodha-pradhAna nibandhoM kA saMgraha kiyA gayA hai / paMcama khaNDa meM jaina sAhitya aura itihAsa se sambandhita vidvAnoM ke mahatvapUrNa lekha saMgrahIta haiM / yadyapi jaina sAhitya athAha samudra ke samAna hai tathApi eka jhalaka yahA~ prastuta kI gaI hai / SaSThama khaNDa meM vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina paramparA kI upalabdhiyoM ke rUpa meM mahatvapUrNa sAmagrI kA saMkalana kiyA gayA hai / grantha ke saptama khaNDa meM paramaviduSI guruvaryA zrI ke kRtitva para prakAza DAlate hue unakI gadyapadya racanAe~ dI gaI haiN| vistAra bhaya se unake pravacana, kahAnI, nibandha, cintanasUtra, bhajana, stavana Adi ke kucha aMza hI diye gaye haiM jisase pAThaka unake kRtitva se paricita ho sakeM / isa prakAra yaha mahAgrantha sAta khaNDoM meM vibhakta hai / zramaNa aura zramaNiyAM sapta bhaya sthAna se mukta hotI haiM unake jIvana meM abhaya kA AghoSa hotA hai isalie prastuta graMtha ke sAta khaNDa rakhe gaye haiM yoM to abhinaMdana grantha samarpaNa kI eka paramparA bana gayI hai para usameM sama-sAmayika kalA, sAhitya, saMskRti Adi aneka vidhAoM kA samAveza hone se abhinandanIya vyaktitva kI guNa gaurava gAthA kA gAna to kama hotA hai, kintu uccastarIya maulika cintanadhArA kA sundara samAveza pAThakoM ke lie varadAna svarUpa siddha hotA hai / sAdhvIratna guruNI jI zrI kusumavatI jI abhinaMdana grantha meM bhI yahI vizeSatA pradhAna rUpa se vidyamAna hai / abhinandana grantha ke bhagIratha kAryaM ko sampanna karane ke lie aneka mahAmanISiyoM kA mujhe hArdika sahayoga prApta huA hai / maiM sarvaprathama zramaNa saMgha ke nAyaka mahAmahima rASTrasaMta Ananda RSijI jI mahArAja kI asIma kRpA ko bhUla nahIM sakatI, sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) jinakA maMgalamaya AzIrvAda prApta huA / ananta prastuta grantharAja ke sampAdana meM sampAdaka AsthA ke kendra sadguruvarya upAdhyAya pUjya gurudeva maNDala ke vidvAnoM kA jo sahayoga prApta huA hai zrI kI asIma kRpA ke phalasvarUpa hI prastuta grantha usakA varNana meM kisa zabdAvalI meM karU, yaha samajha mUrta rUpa dhAraNa kara sakA hai| upAcArya zrI devendra meM nahIM A rahA hai| sarvaprathama maiM una vidvAnoM kA muni jI kA patha pradarzana prakAza stambha kI taraha smaraNa kara rahI hU~ jinhoMne mere patra ko sanmAna mere lie upayogI rhaa| saralamanA paM0 hIrAmuni dekara apane maulika lekha bhijavAne kA anugraha jI ma0, vidvadratna zrI gaNeza munijI ma0, kalama ke kiyaa| DaoN0 ema0 pI0 paTairiyA, DaoN. tejasiMhajI dhanI zrI rameza muni jI, utsAha ke jvalanta pratIka gaur3a, DaoN0 gulAbacandajI jaina, paNDita devakumArajI, zrI rAjendramuni jI prabhRti gurujanoM kA hArdika DaoN0 narendra bhAnAvata prabhRti vijJoM ne sampAdaka AzIrvAda tathA sahayoga jo prApta huA hai usake maNDala meM apanA nAma dene kI svIkRti pradAna kI lie maiM AbhAra vyakta na kara yahI maMgalakAmanA tathA DaoN0 ema0 pI0 paTairiyA jI ne vidvAnoM se karatI haiM ki unakA varada-hasta sadA isI prakAra rahe samparka kara aneka maulika lekha maMgavAye tathA DaoN. jisase ki maiM sAhitya ke kSetra meM apane kadama Age tejasiMhajI gaur3a ne kalama kA sparza kara kucha lekhoM bar3hA skuu| ko pariSkRta parimArjita karane meM sahayoga pradAna paramAdaraNIyA jyeSTha gurubahina pratibhA kiyA ataH unakA smaraNa smRtyAkAza para sadA mUrti zrI cAritraprabhA jI kI preraNA mere lie camakatA rhegaa| snehamUrti zrIcandajI surAnA 'sarasa' sambala rUpa meM rahI tathA darzanaprabhAjI kI preraNA ne grantha ko mudraNa kalA kI dRSTi se sarvAdhika bhI mere sAtha rahI / prastuta grantha ke sampAdana meM sundara banAne kA prayAsa kiyA tathA samaya para grantha merI lagha garu bahina tejasvI pratibhA taiyAra karane kA kaThina zrama kiyA. vaha bhI vismata kI dhanI mahAsatI garimAjI kA hArdika nahIM kiyA jA sakatA / jina zraddhAluoM ne anadAna IED sahayoga prApta huA hai / ve svayaM kavayitrI dekara prakAzana kArya meM sahayoga diyA unakI haiM isalie kavitA vibhAga ke sampAdana meM unakA apAra zraddhA vyakta hotI hai| una sabhI ke jo sahayoga milA hai vaha bhulAyA nahIM jA sakatA sahayoga ke kAraNa hI grantha prabuddha pAThakoM ke pANihai / sAdhvI anupamAjI evaM sAdhvI nirupamAjI kI padmoM meM pahuMca rahA hai, isakI mujhe hArdika satat preraNA aura unakI sevA ke kAraNa prastuta prasannatA hai / 1 kArya karane meM mujhe sahayoga rahA hai| maiM cAhU~gI ki unakA satat AdhyAtmika utkarSa hotA rahe / kA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personel Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa 10) kyA? kahA~? "2 zradArcanA sAdhanAzIla zramaNI bahumukhI pratibhA kI dhanI eka pAradarzI vyaktitva satyaM aura satvaM kI saMsRti kusumasatI car3hatI rati satI kusumavatI ke sAdhanA sumana mahAsatIjI phale-phUleM eka abhivaMdanIya vyaktitva sAdhvI ratnA kA sAdhanAmaya jIvana nirvivAda vyaktitva para do zabda eka mahakatA kusuma antar hRdaya kA abhinandana sAdhvI ratnA zrI kusumavatI jI do muktaka dIkSA svarNa jayantI ( paccIsI) abhinandana hai, abhinandana hai zrI kusumASTakam he sAdhike abhinandana abhinandana ......! jIvana jyoti jale..... sukhada zatAbdI bhI Aye - AcAryazrI AnandaRSi jI ma0 - upAdhyAya puSkara muni - upAcArya zrI devendra muni - pravartaka bhaMDArI zrI padmacanda jI ma0 - pravartaka muni zrI rUpacanda jI ma0 -a0 pra0 muni kanhaiyA lAla 'kamala' - pravartaka zrI ambAlAla jI ma0 sA0 - pravartaka mahendra muni 'kamala' - pravartaka rameza muni - saubhAgya muni jI kumuda - zrI jJAna muni jI - zrI ratana muni jI -zrI girIza muni jI - paM0 udaya muni - upapravartaka zrI candana muni jI ma0 1 se 102 taka - kaviratna zrI magana muni jI ma0 'rasika' - zrI sukanamala jI ma0 sA0 - subhASa muni 'sumana' - gaNeza muni zAstrI - pravartaka zrI mahendra muni 'kamala' - jinendra suni ( 20 ) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 99 15 Ju 11 13 13 13 14 16. w 2 2 5 5 w 18 18 16 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandana zata-zata bAra abhinandana ke puNya paloM meM zramaNI paramparA kI divya jyoti yuga-yuga jIveM mahAsatI zubhAzIrvacana eka mahAna jIvana gaurava sadguNa guladastA kusumavatI jI ma0 Urjasvala vyaktitva eka jyotirmaya vyaktitva zraddhA ke do bola jIvema zaradaH zatam saralatA kI mUrti guNoM kI khAna Agara ke abhinandana yogya vyaktitva zubhakAmanA zraddhAcana zramaNI upavana kA divya 'kusuma' puSkara tIrtha ke kamala zata-zata vandana abhinandana sAdhanA kI jyotirmaya mUrti zAsana prabhAvikA AMkhoM dekhA yathArtha sAdhanA meM khilatA kusuma eka pallavita - surabhita kusuma ! ( ____vaMdana--abhinandana sadguNoM kA Aja arjana sAkSAtkAra ke svarNima kSaNa avismaraNIya sAkSAtkAra 21 ) - upapravartaka rAjendra muni jI - bhagavato muni 'nirmala' - upapravartaka prema muni jI - dineza muni - nareza muni jI - udaya muni 'jaina siddhAntAcArya' - paM0 zrI hIrAmuni jI 'himakara' - sAdhvI harSa prabhA - zrI gaNeza muni zAstrI - zrI jinendra muni 'kAvyatIrtha' - zramaNa vinaya kumAra 'bhIma' - mahAsatI zrI zIlakuMvara jI ma0 - mahAsatI zrI puSpavatI jI - parama viduSI cAMdakuMvara jI ma0 sA0 - upapravartinI sAdhvI zrI kauzalyA jI ma0 - viduSI sAdhvI umarAva kuMvara jI 'arcanA' - sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca. DI. ) - sAdhvI akSaya jyoti 'sAhityaratna' - sAdhvI saMghamitrA jI - sAdhvI muktiprabhA - sAdhvI prakAzavatI - sAdhvI satyaprabhA - sAdhvo rucikA - sAdhvI rAjazrI - DaoN0 prabhAkumArI 'kusuma' - DaoN0 suzIla jaina 'zazi' -- jaina sAdhvI madhubAlA 'sumana' - sAdhvI garimA, ema0 e0 - sAdhvI nirupamA - sAdhvI garimA ema0 e0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 20 22 26 23 24 26 27 27 28 26 30 OF 31 32 32 33 34 36 37 28 38 36 40 42 Dhe ke hai re ca 43 44 45 46 47 71 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) ArAdhyasvarUpA guruNIjI -sAdhvI anupamA 'zakuna' yathAnAma tathAguNa -jaina sAdhvI induprabhA 'prabhAkara' eka mahAna jIvana gaurava -mahAsatI kiraNaprabhA hRdayodgAra -mahAsatI priyadarzanA bhAvanA ke sumana -mahAsatI ratnajyoti zraddhA-sumana -sAdhvI zrI candrAvatI jI ma0 vaMdana abhinandana -mahAsatI siMhakuvara jI guruNI guNagAthA -sAdhvI darzanaprabhA, ema0 e0, pI-eca0 DI0 bhUloka ke gaurava ! zata-zata namana --sAdhvI garimA, ema. e. jinazAsana kI zAna -sAdhvI zrI candanabAlA jI mahArAja suvAsita kusuma -sAdhvI candanaprabhA maMjula sneha devi -sAdhvI divyaprabhA, ema. e., pI-eca. DI. kusuma cAlIsA -sAdhvI zrI cAritraprabhA jI kusumASTakam -sAdhvI zrI cAritraprabhAjI -sAdhvI nirupamA -sAdhvI suprabhA -viduSI sAdhvI zrI siddhakuvarajI -sAdhvI suprabhA kusuma zrIjI ma0 kA0 kusuma-sA mahakatA jIvana -parama viduSI sAdhvIratna zrI vijendrakumArIjI saMyama patha kI amara sAdhikA -(sAdhvIratna zrI vijendra kumArIjI ma0 kI ziSyA) sAdhvI 'nidhi jyotijI' zata-zata abhinandana -jaina sAdhvI jayazrI zubhakAmanA : abhinandana -DaoN0 brahma mitra avasthI -DaoN0 vinoda kumAra trivedI -paM0 janArdanarAya nAgara ---pukharAjamala esa. lU kaDa -saMcAlAla bAphanA -zAntIlAla dugaDa --- ramAkAMta jaina, lakhanaU 0 6 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FordPrivate Personal Use Only s Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 ( 23 ) -DaoN0 paramAnanda mizra, rosar3A -zrImatI USA jaina, kAMdalA -gaharIlAla capalota -zrIkRSNa loMgapuriyA -sohanalAla sonI, nAthadvArA - pavanakumAra jaina, kAMdhalA saMyama pUrNa sAdhanA kI sAkSAt mUrti -AcArya rAjakumAra jaina tejasvitA kI sAkSAt mUrti -vaidya sundaralAla jaina pratibhAzAlI vyaktitva -sampata jaina, dillI -DA0 zrI raMjanasUri deva, paTanA -rAmacandra dvivedI, jayapura AsthA -jagannAtha vizva maMgala-manISA -ajIta nAgorI DUMgalA zraddhA sumanAJjali -rAjendra mehatA sAyarA mahAna sAdhikA -zrImatI bhuvanezvarI bhaNDArI zAsana prabhAvikA -zAntilAla talesarA, sUrata tapomUrti __-sampatilAla boharA, udayapura yathAnAma tathAguNa -cAMdamala mehatA, madanagaMja hArdika-abhinandana -pramodacandra jaina preraNA srota -ratanalAla mArU, madanagaMja sAdhvIratna zrI kusumavatI jI -zAMtilAla pokharanA, bhIlavAr3A kRtajJatA jJApana -prakAzacaMda saMcetI, jayapura vilakSaNa pratibhA kI dhanI -cunnIlAla dharmAvata, udayapura preraNA srota -khumAnasiMha kAgrecA, siMghAr3A caraNoM meM vandana -AnandIlAla mehatA, udayapura sadakAmanAe~ -pro. amaranAtha pANDeya, vArANasI parama jJAna sAdhikA -nAthUlAla mAdracA zata zata praNAma -surendra koThArI, udayapura maMgalakAmanA -DI. sI. bhANAvata, prAcArya hArdika abhinandana -kAlUlAla DhAlAvata zraddhA ke do phUla arpita -munnAlAla loDhA, pAlI sAgara vara gambhIrA -padamacaMda jaina, dillI sumanAJjali -raNajItasiMha siyAla, udayapura zata zata vandana -~-RSabha jaina, alavara vandanA ke svara -zrImatI pramilA mehatA vaMdanA-arcanA -zrI phUlacanda jaina sarrApha, kAMdhalA / . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Darste? Dersonal use only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3D ( 24 ) mahAsatI kusumavatIjI kA jIvana darzana -kanhaiyAlAla gauDa merA praNAma -nemIcanda jaina mer3atA siTI / zata zata praNAma -zrIcanda DosI zraddhA sumana -nAthulAla caNDAliyA kapAsana koTi-koTi vandana -kanhaiyAlAla gauDa, ujjaina sevA kI sAkSAt mUrti -ummedamala jaina, jayapura yuga yuga jIyeM -kamala mehatA, alavara jinazAsana ko jyoti -khUbIlAla khokhAvata Daboka yathAnAma tathAguNa -kamalA motAjI, indaura yaha mAthe kA candana hai -kavi nirmala 'tejasvo' udayapura samarpaNa ~zrI hIrAlAla jaina, kharar3a (paMjAba) khilA kusuma jaga bagiyA meM -kavi zreNIdAna cAraNa bIkAnera kasuma nAma vaha pyArA hai -vairAgana guNamAlA capalota yuga kI mIrA ko namana merA -gItakAra rameza caitanya, bambaI adhyAtmayoginI zata zata vandana -anurAdhA jaina, udayapura jainAcArya se kama nahIM -yuvA kavi dharmeza chAjer3a, sUrata tapa kI devI ko hai vandana -yuvA kavi gItakAra harIza vyAsa, pratApagar3ha kisa vidha namana karU -zrI bhaMvaralAlajI capalota, nAthadvArA abhilASA -vanitA capalota, nAthadvArA bhinandana --kanhaiyAlAla gaur3a, ujjaina mahake sumana-surabhita pavana -zrImatI vijayalakSmI, udayapura kusuma tuma sacamuca kusuma -zrImatI vijayakumArI botharA, maNDI gIdar3avAhA ujAlA karane eka jyoti AI -kavi sAdhaka daraka, udayapura mahAsatI zrI kusumavatI jI saMyama va jJAna -uttamacanda DAgA kI anupama jyoti bagiyA meM eka kusuma khilA -puruSottama 'pallava', udayapura mahimA kA nahIM kucha pAra -zrImatI vimalA devI jaina sajjhI-rayaNa-sirI-kusumavaI -DaoN0 udayacanda jaina saralatA kI mUrti -DaoN0 gulAbacanda jaina saralatA kI nizAnI -zrI kaMvaracandajI jaina -zrI padamacanda jaina ORGAD sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only , Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa viduSIva sAdhvI ratna mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. kA jIvana darzana gaurava garimA maNDita sadguruNI paramparA parama viduSI mahAsatI zrI sohanakuvarajI ma. janma se dIkSA taka tRtIya khaNDa jIvana darzana saMyama-sAdhanA vyaktitva kI vizeSatAe~ atIta kI smRtiyA~ sthApita saMsthAoM kA paricaya viziSTa vyaktitvoM se samparka mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. kA dharma parivAra cAturmAsa sUcI ( 25 ) eka ko jAno jaina darzana sammata AtmA kA svarUpa vivecana sAmAjika caritra ke naitika utthAna meM jaina dharma ke dazalakSaNoM kI prAsaMgika upayogitA jaina dharma meM vyasanamukta jIvana kA tulanAtmaka adhyayana jaina padArtha - vivecanA meM vaijJAnika dRSTi karma siddhAnta : eka samIkSAtmaka adhyayana vizva dharma ke rUpa meM jaina dharma darzana kI prAsaMgikatA pudgala vivecana - vaijJAnika evaM jaina Agama kI dRSTi meM jaina darzana meM 'dravya' kI dhAraNA aura vijJAna dharma tathA darzana - DaoN0 sAdhvI divyaprabhA a -DaoN0 amaranAtha pANDeya - DaoN0 ema0 pI0 paTairiyA - pro0 candrazekhara rAya - pro0 janezvara mauAra - DaoN0 navalatA - sAdhvI zrutidarzanA - DaoN0 mahAvIra sarana jaina - DaoN0 ramezacanda jaina - DaoN0 vIrendrasiMha sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 103 se 180 taka 103 106 117 121 135 163 167 171 173 176 180 181 se 274 taka 181 185 194 166 201 206 213 221 224 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 287 ( 26 ) pramA kI nayI paribhASA -pro0 saMgamalAla pANDeya bhAratIya yoga paramparA meM jaina AcAryoM ke yogadAna kA mUlyAMkana -DaoN0 brahmamitra avasthI Agama sAhitya meM dhyAna kA svarUpa -yuvAcArya DaoN0 ziva muni dhyAna : rUpa : svarUpa-eka cintana -DaoN0 sAdhvI muktiprabhA AtmA ke maulika guNoM kI vikAsa prakriyA ke nirNAyaka : guNasthAna -zrI gaNeza muni zAstrI bhAratIya darzana : cintana kI rUparekhA -pa0 devakumAra jena caturtha khaNDa 275 se 356 taka jaina saMskRti ke vividha AyAma zramaNa saMskRti -AcArya rAjakumAra jaina 275 mahAvratoM kA yugAnukUla parivartana -a. pra. muni zrI kanhaiyAlAla 'kamala' kevalajJAna aura kevaladarzana, donoM upayoga yugapat nahIM hote -kanhaiyAlAla lor3hA bhautika aura adhyAtma vijJAna --pravartaka zrI ramezamuni sarvodayI vicAroM kI avadhAraNA ke preraka jaina siddhAnta -DaoN0 zrImatI zAradA svarUpa jAge yuvA zakti ! -upAcArya zrI devendra muni bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM kA dainika jIvana meM upayoga -DaoN0 narendra bhAnAvata 311 zramaNa saMskRti kA vyApaka dRSTikoNa --DaoN0 sAdhvI divyaprabhA 314 adattAdAna-viramaNa kI vartamAna prAsaMgikatA -brajanArAyana zarmA 317 prAcIna bhAratIya daNDanIti -DaoN0 tejasiMha gaur3a 323 bhagavAna mahAvIra aura unake dvArA saMsthApita naitika mUlya -DaoN0 rAmajIrAya, ArA ahiMsAyA antalipiH -DaoN0 kevalacandra dAzaH jaina zikSA banAma Adhunika zikSA -vijayakumAra (zodhachAtra) 334 dhArmika tathA naitika zikSA -DaoN0 (zrImatI) hemalatA talesarA cAritrika saMkaTa se mukti ahiMsA aura sAmAjika parivartana : Adhunika sandarbha -pro0 kalyANamala lor3hA 343 saMskRta sAhitya aura muslima zAsaka -zrI bhaMvaralAla nAhaTA 352 5 sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha ) 3 328 338 ( SorrivateRPersonalise only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 357 SMARAN - 375 378 363 403 413 ( 27 ) paMcama khaNDa 357 se 436 jaina sAhitya aura itihAsa bhAratIya purAtatva kI avahelanA -DaoNkTara jagadIzacandra jaina AkAra-citra rUpa stotroM kA saMkSipta nidarzana -DaoN0 rudradeva tripAThI bhAratIya gaNita ke aMdha yuga meM jainAcAryoM kI upalabdhiyA~ -DaoN0 paramezvara jhA 366 jaina bhUgola kA vyAvahArika pakSa -DaoN. puSpalatA jaina prAdhyApikA bhagavatI sUtra meM parAmanovijJAna evaM parAzaktiyoM ke tatva -zrI saubhAgyamunijI 'kumuda' jambUdvIpa aura Adhunika bhaugolika mAnyatAoM kA tulanAtmaka vivecana -DaoN. harIndrabhUSaNa jaina 383 jaina-stotra-sAhitya : eka vihaMgama dRSTi -DaoN. gadAdharasiMha nItikAvya ke vikAsa meM hindI jaina muktaka kAvya kI bhUmikA -DaoN0 gaMgArAma garga jainAcArya zrI haribhadra sUri aura zrI hemacandra sUri --hajArImala bAThiyA jaina paramparA ke vrata upavAsoM kA AyuvaijJAnika vaiziSTya -kanhaiyAlAla gaur3a 416 AcArya haribhadra ke prAkRta yoga granthoM kA mUlyAMkana -DaoN0 chaganalAla zAstrI puNya aura pApa -mahAsatI zrI kusumavatI jI SaSThama khaNDa 437 se 474 vividha rASTrIya sandI meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ bhAratIya svAtantryAndolana kI ahiMsAtmakatA -prahlAda nArAyaNa bAjapeyI meM mahAvIra ke jIvana darzana kI bhUmikA paryAvaraNa saMrakSaNa ke saMdarbha meM jaina naitika __ -prophesara ela0 ke0 oDa avadhAraNA vivAda-parivAda ke samAdhAna hetu -pro0 DaoN0 saMjIva pracaMDiyA 'somendra' anekAntavAda jaina vicAradhArA meM zikSA __-cAMdamala karNAvaTa kyA hama badala gaye haiM ? -DA0 Aditya pracaDiyA 'dIti' sarvodayI vicAroM kI avadhAraNA ke preraka -lakSmIcanda jaina 'saroja' jana-siddhAnta dhyAna : eka vimarza -DaoN0 darabArIlAla koTiyA, nyAyAcArya 465 satI prathA aura jaina dharma -pro0 sAgaramala jaina 437 449 456 456 pa 48 Des. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) Education Internatio GOKEVEN www.jaimelinestly.org Sor Private & Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama khaNDa pariziSTa vicAra-manthana pravacana Jam Education Internationa mahAsatA zrI kusumavatIjI mahArAja kA sAhitya : eka samIkSA bAlabrahmacAriNyAH zrImatyAH kusumavatyAH satyAH yazaH saurabham cintana sUtra laghu nibandha nibandha kahAnI ( 28 ) jainAcAra : eka vivecana jaina darzana kA hRdaya hai - syAdvAda upamiti bhava prapaMca kathA : kitanA sArthaka hai siddharSikA racanA upakrama ? jaina saMskRti aura usakA avadAna jainAcAra kA prANa ahiMsA dIkSA saptaviMzatiH sammAnanIya sahayogI zubha nAmAvalI tathA citra paricaya - 1. sAdhanA kA sAratatva samatA - 2. antaryAtrA : eka dRSTi - 3. vANI- viveka - 4. saMyama kA saundarya - 5. mana hI mATI, mana hI sonA - 1. sukha aura duHkha - 2. jIvana kA abhizApa - durvyasana - 3. sadguNoM kA pracAra ho - 4. tarka aura zraddhA -nArI : nArAyaNI - jaina darzana meM anekAnta samyagdarzana kA svarUpa - 1. vaira aura vairI - 2. gire to gire, para uThe bhI bahuta UMce - vicAra - kaNa - upadezAtmaka padya racanA -bhajana - upa pravartaka zrI rAjendra muni 475 se 536 taka - sAdhvI anupamA ema. e. - rameza muni zAstrI - rAjendra muni zAstrI, ema. e. - viduSI sAdhvI cAritraprabhAjI ma. - sAdhvI divyaprabhA ema. e., pI. eca. DI. - sAdhvI garimA ema. e. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 475 478 482 486 486 463 464 465 466 467 468 502 505 508 513 522 523 525 530 537 se 584 taka 537 548 554 561 567 577 576 O Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcanA *abhinandana * zubhakAmanAaiM * vandanA 1 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 2 11 pUjya mahAsatI kusumavatIjI kA jIvana kunuma sama sadguNa surabhita aura komala kamanIya rahA hai| unakI vinamratA, saralatA, sevA bhAvanA jahA~ gurujanoM kI kRpA evaM maMgalamaya AzIrvAda kI bhAjana rahI hai, vahIM unakI vidvattA, cAritrika nirmalatA aura sahaja vatsalatA sarvasAdhAraNa kI zraddhA aura sadbhAvanA kA kendra rahI hai| sahaja bhAva se prApta gurujanoM ke AzIrvacana tathA zraddhAlu janoM kI zraddhAcaMnA, zubhakAmanAe~ unake prati hArdika sadbhAvanA aura zraddhA kA svayaMbhUta pramANa hai / ina zabda sumanoM se vyakta hotI sadbhAvanA yukta zraddhA surabhi isa bAta ko sahaja hI prakaTa karatI hai tuma sadguNa kA kendrita koSAgAra tuma sadbhAvoM kA zubha zrRMgAra tuma ho zraddhA kA saghana rUpa lo zraddhAvana kA yaha uphaar| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana sthAnakavAsI jaina zramaNasaMgha bhAratavarSa meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai / isa zramaNa saMgha meM uccakoTi ke sAdhaka, tapasvI, ciMtaka, manISI, prakhara pravacanakAra, samAjasudhAraka, zreSTha kavi jaise aneka santagaNa vidyamAna haiM / isI ke anurUpa zramaNI sagha bhI hai / zramaNI saMgha meM bhI aneka sAdhviyAM uccakoTi kI pravacanakartrI, jJAnArAdhaka, kavayitrI, sAdhikA, saMgaThikA, viduSI, tapasvinI Adi haiM / atIta kA itihAsa bhI yadi uThAkara dekheM to hameM eka se bar3hakara eka uccakoTi kI mahAsatiyoM kA paricaya milatA hai aura jinhoMne jaina itihAsa ke pRSThoM ko garimA pradAna kI hai / vartamAna samaya meM bhI hamAre zramaNa saMgha meM aneka aisI mahAsatiyA~ haiM jo Apane jJAna, dhyAna, saMyamapAlana Adi ke mAdhyama se jaina dharma kI acchI prabhAvanA kara rahI haiM / aisI saMyamArAdhikA mahAsatiyoM para mujhe gaurava kI anubhUti bhI hotI hai / aisI hI parama viduSI mahAsatiyoM meM mahAsanI zrI kusumavatI jI kA nAma bar3e hI Adara aura sammAna ke sAtha liyA jAtA hai / mujhe smaraNa AtA hai ki jisa samaya merA byAvara meM cAturmAsa thA taba mahAsatI zrI kusumavatI jI pravacana sunane to AtI hI rahatI thIM, dina meM darzana karane aura apanI jijJAsA lekara bhI upasthita hotI thiiN| maiM unakI jijJAsA to zAnta karatA hI thA, sAtha hI unase jainadharma, darzana, sAhitya viSayaka prazna bhI karatA thA / kabhI- kabhI vyAkaraNa viSayaka prazna karatA thA / unakI uttara dene kI zailI prabhAvapUrNa hotI thI / prathama khaNDa : zraddhArcanA Education Internatio sAdhanAzIla zramaNI - AcAryazrI Ananda RSijI ma0 usase unakI medhAzakti, pratyutpannamati aura pratibhA kA patA calatA hai / usa samaya jaba strI-zikSA kA pracAra-prasAra nahIM thA, taba mahAsatI na kevala saMskRta, prAkRta aura hindI bhASAoM kA acchA jJAna prApta kara cukI thIM varan kaI parIkSAyeM bhI uttIrNa kara lI thiiN| isase mahAsatIjI kI adhyayana ke prati ruci prakaTa hotI hai / vi0 saM0 2006 meM sojata (mAravAr3a) meM eka sAdhu sammelana huA thA / usa sammelana meM tathA rAjasthAna viharaNa ke samaya saMvata 2028 meM bhIlavAr3A zahara meM bhI mahAsatI zrI kusumavatIjI ko dekhane kA avasara milA thA / ve eka sAdhanAzIla zramaNI haiM / mujhe yaha bhI vidita hai ki mahAsatI zrI kusumavatIjI ne dUrastha evaM durgama pradezoM jaise jammUkazmIra taka vihAra kara dharma pracAra kiyA hai / unakA vihAra kSetra bhI vistRta rahA hai aura hara kSetra meM apanI amiTa chApa chor3I hai / yaha jAnakara hArdika prasannatA huI ki mahAsatI zrI kusumavatIjI ke dokSA svarNa jayantI ke avasara para eka abhinandana grantha kA prakAzana kara unakI sevA meM arpita kiyA jA rahA hai / maiM isa abhinandana grantha ke lie apanI hArdika zubhakAmanAe~ preSita karatA hU~ aura antarmana se zubhAzIrvAda pradAna karatA hU~ ki mahAsatI zrI kusumavatIjI ma0 sadaiva svastha aura prasanna rahate hue jainadharma kI prabhAvanA karatI raheM / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Private & Personal Use Only www.jainelibrary Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahumukhI pratibhA kI dhanI san 1637 kA varSAvAsa manamAr3a (mahA0 ) meM thA / usa samaya maiM saMskRta sAhitya kA gaharAI se adhyayana kara rahA thA aura parIkSAe~ bhI de rahA thA | vyAkaraNa sAhitya ke adhyayana, cintana aura manana se mujhe yaha anubhUti huI ki zramaNa aura zramaNiyoM ko adhyayana ke kSetra meM Age bar3hanA cAhie / kyoMki binA adhyayana ke AgamoM ke rahasya hastagata nahIM hote aura binA adhyayana ke cintana bhI prasphuTita nahIM hotA / hamAre samAja meM aneka pratibhAe~ haiM / yadi unheM adhyayana karAyA jAya to ve samAja ke lie varadAna rUpa ho sakatI hai / manamAr3a se vihAra kara zraddha eya gurudeva mahAsthavira zrI tArAcanda jI mahArAja mAlava kI pAvana puNyadharA meM dharma kI akhaNDa jyoti prajvalita kara vIra prasava bhUmi mevAr3a meM padhAre / cirakAla ke pazcAt mevAr3a meM padhArate hI bhAvuka bhaktoM kI bhIr3a barasAtI nadI kI taraha umar3a pdd'ii| sabhI ke hRdaya kamala khila uThe aura mana-mayUra nAcane lage / zraddheya gurudeva mevAr3a ke vividha grAmoM meM jAgRti kA zaMkhanAda phUMkate hue udayapura padhAre / udayapura meM hamArI bhUtapUrva sampradAya kI parama viduSI sAdhvIratna madana ku~varajI mahArAja sakAraNa sthAnApanna virAja rahI thIM / unakI sevA meM adhyAtmayoginI pratibhAmUrti mahAsatI zrI sohana ku~varajI mahArAja virAja rahI thIM / sohana ku~varajI mahArAja tapo 2 - upAdhyAya puSkara muni mUrti thIM jinake jIvana ke kaNa-kaNa meM, mana ke aNuaNu meM vairAgya kA payodhi uchAleM mAra rahA thA / jinakI pratApapUrNa pratibhA ke sAmane aneka santoM kI pratibhAe~ bhI phIkI sI thIM / jinhoMne apane tejasvI vyaktitva aura adbhuta kRtitva se udayapura ke nAgarikoM meM dRr3ha zraddhA utpanna kI thI / sampradAyavAda ke usa gar3ha meM bhI sampradAyavAdiyoM ke dvArA bhI mahAsatI madana ku~varajI aura mahAsatI sohana ku~varajI ke utkRSTa cAritra kI prazaMsA sunakara hRdaya jhUmane lagatA thA / madhyAhna kA samaya thA / mahAsatI sohanaku~vara jI aneka satiyoM ke sAtha darzanArtha upasthita huiiN| unake sAtha usa samaya do laghu sAdhviyA~ bhI thIM / donoM laghu sAdhviyoM kA paricaya pradAna karate hue mahAsatI jI ne gurudeva se nivedana kiyA ki inakA nAma kusumavatI hai| delavAr3A nivAsI gaNezalAla jI koThArI kI yaha suputrI hai / inakA saMsAra avasthA meM nAma najara kumArI thA / isane apanI mAtA sohanabAI ke sAtha san 1636 meM mere pAsa dIkSA grahaNa kii| mA~ kA nAma sAdhvI kailAza ku~vara hai aura isakA nAma kusumavatI rakhA gayA hai / aura dUsarI mahAsatI kA nAma puSpavatI hai / yaha udayapura ke hI nivAsI jIvanasiMha jI barar3iyA kI suputrI hai| inakI mAtAjI tIjaku~vara aura inakA laghubhrAtA dhannAlAla donoM kI bhAvanA bhI ArhatI dIkSA prathama khaNDa : zraddhArcanA Jain Education Internations) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahaNa karane ko hai / tIjakuvara kA hAtha jala jAne ataH sAdhviyoM ko prathama Apa vyAkaraNa kA se tIjakuvara aura unakA putra dhannAlAla ye donoM adhyayana karAveM aura sAtha hI sAhitya kA bhI upacAra karAne hetu himmatanagara (gujarAta) meM gaye adhyayana karAveM jisase ki inakA bhASA para adhi- hue haiM / jahA~ tIjakuMvara ke bhAI eka kuzala sarjana haiN| kAra hogaa| jitanA bhI hamArA Agama sAhitya hai| vArtAlApa kA krama Age claa| addhaya garudeva usakI bhASA ardhamAgadhI hai aura usa para jo vyAkhyA ne mahAsatI jI ko pUchA ki ina donoM laghu sAdhviyoM sAhitya hai usameM niyukti, cUNi, bhASya Adi kI kA adhyayana kyA cala rahA hai ? mahAsatI jI ne bhASA prAkRta hai| to TIkA sAhitya sampUrNa saMskRta batAyA ki ina donoM ne uttarAdhyayana, dazavakAlika, meM hai| isalie jaina zramaNa aura zramaNiyoM ko nandI aura vipAka sUtra Adi kaNThastha kiye haiN| prAkRta aura saMskRta kA jJAna karanA Avazyaka hai| / aura 70-80 thokar3e bhI smaraNa kiye haiN| maiM isa saMskRta aura prAkRta ye donoM bhASAe~ prazasta bhASAe~ samaya inheM AgamoM kI vAcanA de rahI huuN| haiN| ina bhASAoM ke adhyayana karane se gambhIra zraddhaya sadguruvarya ne hArdika santoSa vyakta kiyA pANDitya prApta kiyA jA sakatA hai| AgamoM meM aura kahA ki sarvaprathama santa aura satiyoM ko rahI huI guru granthiyoM ko inhIM se kholA jA sakatA Agama kA parijJAna Avazyaka hai / AgamoM ke adhya- hai| mujhe yaha likhate hue apAra AlhAda hai ki mere yana se saMyamasAdhanA meM sthairya AtA hai| vicAroM sujhAva ko mahAsatI zrI sohana kuMvarajI mahArAja kI vizuddhi hotI hai / bhautika padArthoM kI cakAcauMdha ne zIghra hI mUrta rUpa diyA / aura donoM hI sAdhviyoM unheM phira AkarSita nahIM kara paatii| AgamoM ke ko suyogya paNDita ke dvArA saMskRta, vyAkaraNa aura adhyayana ke sAtha vyAkaraNa, nyAya, darzana kA adhya- sAhitya kA adhyayana prArambha karavAyA / aura yana bhI bahuta hI apekSita hai, jisase ki sAdhaka pratibhA kI tejasvitA se donoM hI sAdhviyoM ne gahana paratIrthiyoM se sAdhikAra vicAra-carcA kara sakatA adhyayana kiyA aura kiMgsa kAleja banArasa kI ucca hai| isIlie maiMne puSkara ko saMskRta sAhitya kA tama parIkSAe~ samuttIrNa kI sAtha hI hindI sAhitya adhyayana karavAyA hai| usakA adhyayana cala rahA sammelana prayAga aura zrI tiloka ratna dhArmika hai| isalie vaha jaisA mArgadarzana de vaisA ina prati- parIkSAborDa pAtharDI kI uccatama parIkSAe~ bhI dii| bhAoM ko vikasita kro| aneka bAra mahAsatI kusumavatIjI ne aneka gurudeva zrI ke Adeza se maiMne sAdhvIratna zrI sthaloM para darzana kiye / aura san 1973 meM ajamera sohana kuvarajI mahArAja se kahA ki vyAkaraNa meM, san 1983 meM madanagaMja-kizanagar3ha meM tathA 1986 bhASA-vizuddhi kA mahatvapUrNa sAdhana hai| vyAkaraNa meM pAlI varSAvAsa sAtha hI kiye| mere se unhoMne meM dhAtu aura pratyaya ke saMzleSaNa aura vizleSaNa ke Agama kI TIkAoM kA adhyayana bhI kiyaa| unakI dvArA bhASA ke Antarika gaThana para cintana hotA vANI meM sahaja mAdhurya hai; oja hai jisa kAraNa unake ra lakSaNoM ke dvArA suvyavasthita varNana pravacana jana-jana ke mana ko mugdha karate haiN| mahAkaranA hI vyAkaraNa kA uddezya hai| zabdoM kI satI cAritraprabhAjI, mahAsatI divyaprabhAjI Adi utpatti, unake nirmANa kI prakriyA kA rahasya bhI aneka viduSI sAdhviyA~ ApakI ziSyAe~ haiM / jinake vyAkaraNa ke dvArA hI jJAta hotA hai| vyAkaraNa pravacanoM meM pravAha hai| jinazAsana kI prabhAvanA bhASA kA anuzAsana karatA hai / zabdoM ke jo vividha karane kI zakti hai| merA hArdika AzIrvAda hai rUpa haiM usameM jo mUla saMjJA aura dhAtu haiM usake svarUpa ki mahAsatI kusumavatIjI jJAna, darzana, cAritra meM kA nizcaya aura pratyaya lagAkara vividha zabdoM ke adhikAdhika pragati kreN| sadA svastha rahakara jinanirmANa kI prakriyA vyAkaraNa se hI jAnI jAtI hai| zAsana kI prabhAvanA meM cAra-cAMda lagAtI rheN| 0 prathama khaNDa: zraddhArcanA . 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Cain Education Internatil e Personase Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka pAradarzI vyaktitva -upAcArya zrI devendramuni paramaviduSo mahAsatI zrI kusumavatI jI ke mA~ ke sAtha guruNIjI ke pAsa AhatI dIkSA grahaNa sambandha meM likhanA bahuta kaThina kArya hai| kyoMki kii| usake pazcAt merI jyeSTha bhaginI sundara merI yaha kamajorI rahI ki jinake sAtha atyadhika kumArI ne bhI dIkSA lI / aura ve puSpavatI ke nAma AtmIyatA ho jAtI hai unake sambandha meM likhanA se vizra ta hiiN| tIna varSa ke pazcAt 1 mArca san isIlie kaThina ho jAtA hai ki kyA likhA jAya, 1941 meM maiMne bhI mahAsthavira zrI tArAcanda jI aura kyA chor3A jAya ? AtmIya janoM kI prazaMsA ma0 sA0, upAdhyAya pUjya gurudeva zrI puSkara muni karanA aisA lagatA hai ki svayaM kI prazaMsA jI ma. ke pAsa ArhatI dIkSA grahaNa kI / merI dIkSA karanA hai| ke pazcAt pUjanIyA mAtezvarI tIjabAI ne bhI __ jahA~ taka mujhe smaraNa hai bahina kusUmavatI jI cAra mahIne ke pazcAt dIkSA grahaNa kI aura ve jo gRhasthAzrama meM najarabAI ke nAma se jAnI-paha- prabhAvatI ke nAma se vizra ta huii| cAnI jAtI thI, unase prathama paricaya Aja se 50 dIkSA lene ke pazcAt pUjya gurudeva zrI kA varSa pUrva huA thaa| ve usa samaya eka nanhI-sI vicaraNa mAravAr3a meM vizeSa rUpa se rahA aura ve bAlikA thii| jinake cehare para snigdha madhura mevAr3a meM / ataH aneka varSoM ke bAda punaH Apase muskAna aThakheliyA~ karatI thii| ve mitabhASI thiiN| milanA huaa| usa samaya Apa zraddheya gurudeva zrI unakI saralatA-gambhIratA aura Antarika zucitA kI pAvana preraNA se utprerita hokara saMskRta-vyAkane mujhe prabhAvita kiyaa| ve jina sadguruNI jI zrI raNa aura saMskRta sAhitya kA adhyayana kara rahI sohana kuMvarajI ma. ke caraNoM meM baiThakara dhArmika thiiN| gurudeva zrI mevAr3a se mAlava dharatI ko pAvana adhyayana karatI thIM, to maiM bhI unhIM ke caraNoM meM karate hue mahArASTra meM padhAre / bambaI, saurASTra baiThakara dhArmika aura AdhyAtmika zikSA prApta kara Adi meM varSAvAsa sampanna kara punaH san 1950 meM rahA thaa| ataH gurubahina aura gurubhAI ke rUpa meM udayapura pdhaare| taba Apase punaH milane kA avaeka-dUsare ko hama sambodhita karate the / maiMne unameM eka sara milaa| isa bIca bahina ma. ke sAtha Apane aisA cumbakIya vyaktitva pAyA jisakA bhItara aura byAvara jaina gurukula meM rahakara jainanyAya kA adhyabAhara eka rUpa thA / bAla sulabha svabhAva ke kAraNa yana kiyA aura hindI sAhitya kI bhI sAhityaratna hama eka-dUsare ko pyAra se pukArate the| maiM unheM Adi parIkSAe~ samuttIrNa kii| kIr3I bhara (cIMTI bhara) mahArAja kahakara sambodhita guruNIjI ma. ne tapomUrti viduSI mahAsatI zrI karatA to ve mujhe kunthU bhara (jantu vizeSa) sambo- madanakuMvarajI ma. ke svargastha ho jAne se udayapura se dhita krtiiN| umra meM ve mere se kAphI bar3I thiiN| vihAra mAlava prAnta kI ora kiyA / indaura, para tana unakA bahuta hI nATA thaa| unhoMne apanI koTA, bUdI Adi kSetroM meM varSAvAsa sampanna kara prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Elution International Sate & Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa byAvara padhArIM / idhara gurudeva bhI sojata santa bhIr3a-bhar3akkA banA rahatA hai| aneka bAdhAe~ upasammelana samApta kara jayapura varSAvAsa hetu padhAra sthita hotI haiM, tathApi samaya nikAlane para sAdhaka rahe the| taba byAvara meM Apase milanA haA / usake kucha na kucha likha sakatA hai, aisA merA apanA anubAda alavara meM, jayapura meM, ajamera meM Apase milane bhava rahA hai| ke avasara prApta hote rhe| mahAsatI kusumavatI jI kA adhyayana kAphI dIkSA ke pazcAt san 1973 meM Apake sAtha gaharA rahA / unhoMne saMskRta-prAkRta-hindI kA tathA vaSovAsa kA avasara milA aura usake pazcAt san jaina-darzana kA gambhIra adhyayana kiyA hai| maiMne kA 1983 meM punaH madanagaMja meM varSAvAsa huA aura san samaya-samaya para gurubahina hone ke nAte unheM 1686 meM pAlI meM varSAvAsa sAtha karane kA avasara preraNA bhI pradAna kI, ki ve jainadharma, jainadarzana | prApta huaa| ajamera varSAvAsa meM maiM 'bhagavAna mahA- para kucha na kucha likheM / para likhane ke prati unakA vIra : eka anuzIlana' graMtha lekhana meM atyadhika vyasta rujhAna nahIM sA hai| unakA vizvAsa adhyayana meM thaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne sAr3he bAraha varSa jyAdA rahA hai / adhyayana ke sAtha hI unakI AvAja taka akhaNDa mauna sAdhanA kara kaivalya prApta kiyA bahuta hI surIlI hai / isalie jaba ve pravacana karatI thA, to mere antarmAnasa meM bhI yaha preraNA ubaddha haiM, taba zrotA jhUma uThate hai| huI ki mahAvIra ke vyaktitva aura kRtitva ko mahAsatI kusumavatI jI bhAgya kI dhanI haiM isa1 ujAgara karane ke lie mauna rahanA Avazyaka hai| lie unakI aneka ziSyAe~ parama viduSI haiN| sa mauna rahakara adhika se adhika samaya mahAvIra ke cAritraprabhA jI, pravacana kalA meM dakSa haiM aura divyajIvana ko prAcIna srotoM ke AdhAra se pUrNa karane prabhAjI bhI pravacanakalA meM niSNAta haiN| mahAsatI (5) meM lagA huA thaa| isa varSAvAsa ke upasaMhAra kAla darzanaprabhAjI ne AcArya haribhadra para zodha-prabandha meM verAgI cataralAla ne tathA vairAgina snehalatA likhakara pI-eca.DI. kI upAdhi prApta kI hai to bahina ne dIkSA grahaNa kI aura ve kramazaH dinezamani divyaprabhAjI ne bhI upamitibhavaprapaJca kathA para aura divyaprabhAjI ke nAma se jAne-pahacAne lge| zodha-prabandha likha diyA hai| zIghra hI unheM bhI pIvarSAvAsa sAtha hone para bhI kArya meM atyadhika vyasta eca. DI. kI upAdhi prApta hogI tathA aneka prazihone ke kAraNa vArtAlApa kA avasara kama hI mila SyAoM ne ema. e., sAhityaratna, zAstrI Adi parIpAtA thaa| madanagaMja varSAvAsa meM merA svAsthya kSA kAphI asvastha rhaa| usa varSAvAsa meM lekhana kA bahina kusumavatIjI kA abhinandana grantha prakAkArya nahIMvat huA / varSAvAsa meM vArtAlApa ke prasaMga zita hone jA rahA hai| abhinandana grantha meM jJAnameM bAlyakAla kI madhura smRtiyA~ yadA-kadA udbuddha vijJAna, dharma-darzana, sAhitya aura saMskRti para vipula hotI rahatI thIM / pAlI varSAvAsa meM sAdhvIratna zrI sAmagrI kA saMkalana hotA hai| vyakti ko mAdhyama puSpavatI abhinandana grantha ke sampAdana meM maiM datta- banAkara jo vipula sAmagrI abhinandana grantha ke citta se lagA huA thaa| kyoMki santa jIvana meM mAdhyama se prastuta kI jAtI hai vaha bhAratIya sAhitya varSAvAsa kA samaya hI eka aisA samaya hai jahA~ kI anamola dharohara hotI hai| isIlie abhinandana | cAra mAha taka santa avasthita rahatA hai / sAhitya grantha kA mahattva hai / merI yahI maMgala kAmanA hai ki bhI upalabdha ho sakatA hai / isalie varSAvAsa santoM viduSI mahAsatI zrI kusumavatIjI apane yaza kI ke lekhana kA basantakAla hai| yadyapi isa samaya bhI saurabha didiganta meM prasArita kreN| apane jIvana bhArata ke vividha aMcaloM se darzanArthI bandhuoM kA ke anamola anubhavoM ke AdhAra para dhArmika saMskAra prathama khaNDa : zraddhArcanA O AD sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOA Sinusrary.org Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASTRO R E banA janajIvana meM pravAhita kareM jisase navayuga ke abhi- satyaM aura satvaM kI saMsRti-mahAsato jAta bAlaka-bAlikAoM kA jIvana sadguNa sumanoM se sadA phUlatA-phalatA rahe aura sumadhura pavitra- - pravartaka bhaMDArI zrI padamacanda jI mahArAja caritra kI sugandha se jana-jana kA mana prasanna aura ____ 'kusuma' zabda ke uccAraNa se hI mana meM eka samAja kA vAtAvaraNa sadA surabhita banA rahe / aise komalatA, saumyatA aura prasannatA kA anubhava hone prasanna vadana, sarala, karmaTha, suyogya, laganazIla lagatA hai| mahAsatI zrI kusumavatI jI ke abhisAdhvIratna se samAja aura deza ko bar3I-bar3I nandana grantha ke prakAzana kI sUcanA aura usake sAtha AzAe~ haiN| ve niSThA aura adhyavasAya se zramaNa saMgha kI sevA kareM. zramaNa saMgha ko garimA kA samva unakA jIvana paricaya jaba par3hA to lagA, hamAre ddhana karatI huI, zatajIvI hoN| - zramaNI samudAya meM aneka aisI divya jyoti, vibhU- Va tiyA~ haiM jinakA jIvana satya-zIla-komalatA___ kusumavatIjI se merA sambandha bahuta varSoM kA / saumyatA-sAdhutA aura satvazIlatA kA suvAsita rahA hai| mujhe unheM bahuta hI nikaTa se dekhane kA sadA bahAra pUSpa hai| unakI sadguNa suruci se janasaMyoga prApta haA hai| unakA yazasvI vyaktitva aura jana kA mana sadA prasannatA kA anubhava krtaa| kRtitva sahaja saMskArI hai / mAnavIya mUlyoM ke prati rahatA hai| unake antarmAnasa meM gaharI AsthA hai| vaha AsthA 'satI' zabda 'satya aura satva' ke milana se na unake jIvana kA abhinna aMga hai| ve kevala mAna- banA hai| jisa jIvana meM satya kI avicala sAdhanA vIya mUlyoM kA utkIrtana ho nahIM karatI apitu hai, aura satya ke lie prANArpaNa karane kI satvajItI bhI haiN| unake hRdaya meM jainAgama, jaina AcAra zIlatA-sAhasikatA hai-vahI hai bhAratIya parasaMhitA ke prati agAdha-abAdha prema hai| unakI yaha mparA kI satI! satI jaba gRhasthajIvana kA pariAntarika icchA hai ki dUsaroM ke hita ke lie veza tyAga kara saMyamI, aparigrahI aura moha-mamatA apane Apako samarpita kara dUM / unakA vyaktitva 1 se mukta hokara bhikSaNI dharma ko svIkAratI hai to ) sIdhA sarala sahaja aura Adarza hai / koI ADambara, ___ vaha 'mahAsatI' kahalAtI hai| abhimAna yA vakratA nahIM hai| mahAsatI kA jIvana tyAga aura zaurya kA ve vANI kI dhanI haiN| ve apane vicAra setu hai| mahAsatI zrI kusumavatI jI kA jIvana bahuta hI prabhAvazAlI Dhaga se prastuta karatI haiN| anekAneka sadguNoM kA khilA huA guladastA hai / unake vicAroM meM ulajhana nahIM aura na bhASA meM jisakI sUvAsa se sampUrNa sthAnakavAsI samAja kisI prakAra kI aspaSTatA hI hai / vAk cAturya, gauravAnvita hai / abhinandana ke zubha prasaMga para maiM vAg vilAsa ke AdhAra para na hokara hRdaya kI unake Arogyamaya dIrghajIvana kI zubhakAmanA ke TER sahaja saralatA para AdhRta hai| unake pravacana meM sAtha hArdika abhinandana karatA huuN| koI pravaJcanA nahIM aura na paropadeze pANDityam kI avizvasanIyatA aura kRtrimatA hI hai| ve saccAI aura ImAnadArI se socatI haiN| unakI Co/ sarAhanA aura unakA prastuta abhinandana saMskAroM kA sudRr3ha pAtheya rUpa bane / yahI maMgala kAmanA hai| ja prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 01 For tarivate a Personal use only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kusumasatI car3hatI rati satI kusumavatI ke sAdhanA sumana -pravartaka munizrI rUpacandajI mahArAja -a0 pra0 muni kanhaiyAlAla 'kamala' // dohA // satIjI kA nAma nAma kA eka-eka akSara anupama / "sohana" ziSyA sohanI guNasara poyaNaphUla, "kusumasatI" caDhatI ratI samarasa rasa mazagUla // pahalA akSara "ku" haisohana zrutakara mUMdar3I tA bica hIrakaNIha, yaha kumudanI kA bodhaka hai| "kusumasatI" caDhatI ratI "rajata" satI ramaNIha // karuNAmUrti satI kA hRdaya amaragacchagaNa svacchamati sarcalAiTa camakIya, kumudanI ke samAna komala hai| "kusumasatI" car3hatI ratI yaza ajita sumanIya // dUsarA akSara "su" haijJAnavatI guNa gajagati yati dharma digadhAra, yaha sumana kI sugandha kA sUcaka hai / tAraka ghara kI tAraNI dhanya "kusuma" avatAra / / satI kA mana sumana, saMyama kI saurabha se suvAsita hai| // manahara chandaH // tIsarA akSara "ma" haipApa paMtha hari karI saMyama ko dharI carI, ___ yaha mahAvratoM kA AdyakSara hai / ghI bhari karI nAhI pammAya kI bhAvanA / / guru pada jhUmajhUma bharyo jJAna ghaTa kumbha, satI kI mahimA janamana mAnava ko sudhAra ik AmanA // mahAvratoM ke manana se maNDita hai / amIrasa vANI terI jagata picchAnI "rUpa" cauthA akSara "va" haibherI jJAna guNagerI kAzmIra jagAvanA / / yaha vaktRtva kA paricAyaka hai| "rajata" rasika jinavANI kI vizAlamati, ___ satI ke vacanasatI tU kusumavatI puSkara guru bhAvanA // vacana-gupti yukta Adeya vacana haiN| ||dohaa|| pA~cavA~ akSara "ti" hai yaha tirane tArane kA preraka hai / divyaprabhA kI divyatA, divya divyatA dhAra / / abhinandana sugrantha ko, saja mana karata tayAra // satI kusumavatI kA - pravacana tirana tArana hai| arhanta abhinandana kA aharniza ArAdhana karane vAlI zIlavatI satI kusumavatI kA zata-zata abhinandana / prathama khaNDa : zraddhArcanA 7 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI jo phale-phUleM usake pazcAt bhIlavAr3A meM milane kA prasaMga aayaa| maiMne anubhava kiyA ki sAdhvIjI ke jIvana meM saha-pravartaka zrI ambAlAlajI ma. sA0 jatA hai, saralatA va zAlInatA hai / ina saba guNoM ke ___ mahAsatI jI zrI kumumavatI jI bahata sarala sAtha karuNA kA bhI adbhuta samanvaya Apake vyaktitva vinIta aura cAritra sampanna sAdhvI jI haiM / merA meM hai| unakA jaba-jaba milana huA uttarottara ye guNa virAgamayatA ke lie apekSita nirmala-chavi se unameM maiMne vardhamAna dekhe / tapa saMyama ke rAjamArga Apa yukta hai / jo bhI eka bAra unake samparka meM para avirAma bar3hane vAlI mahAsatI kusumavatI jI AtA hai unase prabhAvita hue binA nahIM rhtaa| kara hamAre zramaNa saMgha kI eka daidIpyamAna ratnakaNikA mahatI preraNAoM se yukta ApakI vANI meM ojasva (EO hai / inhoMne apanI kucha zreSTha ziSyAe~ bhI taiyAra hai sAtha hI karuNA bhii| ApakI kathana-zailI meM CO kI haiM jinase jinazAsana ko bar3I AzA hai / mahA- paryApta pravAhamayatA hai / aura AkarSaNazIlatA hai| satI jI apane ratnatraya kI ArAdhanA meM nirantara apane tarkacAtUrya se Apa koI bhI gutthI sahaja / vikAsa karatI huI phale-phUleM yahI zubhakAmanA hI sulajhA detI haiN| sAdhanA ke prati apAra niSThA if karatA huuN| va mAnava-mAtra ke prati samarpaNabhAva Apake vyaktitva kI viziSTatA hai / aisA pratIta hotA hai ki vairAgya kI anupameyatA ke bimba Apake AkAra meM ukere / of eka abhivaMdanIya vyaktitva : gaye haiN| mahAsatI zrI kusumavatIjI ___mahAsatI zrI kusumavatIjI kI pravacana zailI / evaM jIvana kI apUrva sahajatA ne mere mana ko atya-pravartaka mahendramuni 'kamala' dhika prabhAvita kiyA hai / unakI saMgaThana niSThA ke / lie jitanA likhA/kahA jAya, kama hai| sAdhvI kucha cAritrAtmAe~ aisI viziSTa hotI haiM ki zrI cAritraprabhAjI, sAdhvI zrI divyaprabhAjI, OLI jinakA abhinaMdana karanA paryApta nahIM hotA, ve to sAdhvI zrI garimAjI jaisI ApakI suyogya ziSyAe~ abhivaMdanIya hotI hai| tyAgamUrti mahAsatI zrI haiN| Apa zramaNI-samAja kI zAna haiN| sahaja bolaGL sohanakuMvarajI ma0 kI prathama pradhAna ziSyA viduSI cAla meM bhI ApakI vANI-prabhAvakatA siddha va 4 mahAsatI zrI kusumavatIjI aisI hI zreSThatA se yukta hotI hai| haiN| aisI zreSTha vyaktitva vAlI sAdhvIjI se samAja Apa meM aneka vizeSatAe~ haiM para Apa pradarzana va alaMkRta hai| __se kosoM dUra haiM / ataH pradarzana se jur3akara kucha bhI ___adhyAtma jagata meM mahatI praraNA dene meM ApakA prakaTa karane kI tatparatA nahIM rkhtii| jo svataH yogadAna mahatvapUrNa hai| zrAvaka-zrAvikAoM ko hI prakaTa hokara vyakta ho jAe kevala ve hI vizeSa yA zAlIna aura Atma-bala se yukta banAne meM saMlagna tAeM aura loga jAna pAte haiM / pAte haiN| hai / ApakI kIti apUrva hai / virAga-jIvana meM Apa jIvana kI bAMsurI ko Apake sneha bhare svara | divyatA kI pratIka haiN| apane hI anurUpa apanI gRjarita karate se sadA hI lagate haiN| yaha nizcayaziSyAoM kA vyaktitva nirmANa Apane kiyA hai| pUrvaka kahA jA sakatA hai ki mahAsatI zrI kusumavatI / mujhe yAda hai prathama bAra mahAsatI zrI kusumavatI jI ne samAja meM naI cetanA jagAI hai| saMgha kI hara / jI ma. se ajamera muni sammelana meM milanA huaa| apekSA meM Apa kharI-utarI haiN| saMgha kI aisI hI prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain E rich International vate & Personar Used Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 dIptiyA~ saMgha meM sarvarUpeNa ujjvalatA bharane meM saMskRta, hindI, gujarAtI, paMjAbI, rAjasthAnI Adi samartha hotI haiN| saMgha Apase evaM Apa saMgha se bhASAoM kA samIcIna adhyayana kiyA hai| ApakI gauravAnvita haiN| pravacana zailI, sAhityika, Agamika bhAvadhArA se ___ApakI darzana aura cintana kI gaharAI bahuta anugaMjita tathA zraddhAlu bhaktajanoM ko anuraMjita karane || vilakSaNa hai / IrSyA, daMbha, kapaTa se zUnya Apake vAlI hai| ApakA prabhAvazAlI vyaktitva saMgha meM - nizchala vyavahAra se hara koI sahaja hI ApakI ora ekatA, sahanazIlatA, karuNA kA preraNAtmaka nAda AkarSita hotA hai| ApakI tulanA guru gaMbhIra guMjAtA hai| zramaNa saMgha kI pratibhAzAlI mahAsAgara se kI jA sakatI hai| sAdhvI apane saMyamI jIvana ke pacAsa varSa pUrNa kara kA ___mahAsatI zrI kusumavatIjI kusuma se sukomala cukI hai / etadartha maiM Apake saMyamamaya jovana kA bhAvanAoM se yukta haiM para saMyamasAdhanA meM dRr3hatA abhinandana karatA hU~, tathA vartamAna meM jisa taraha liye hue haiM, para yaha dRr3hatA kisI bhI taraha se haTha- Apa janajIvana ko jAgrata kara rahI haiM, tathAvat / hai| dRDhatA ke sAtha hI Apa meM sthita bhaviSya meM bhI zramaNa saMgha kI uttarottara prabhAvosamarpaNa bhAva Apako sahaja banAtA hai| sahajatA ke tpAdaka khyAti bar3hAtI raheM tathA prastuta abhinandana kAraNa Apa anekoM kI preraNA srota haiM / astu grantha jina dharmadarzana kI vidhAoM se anuraMjita hokara pA mahAsatI ratna zrI kusumavatIjI ke pacAsa varSa jana-jana kA mArga darzaka bane, isI zubha kAmanAoM KC kI sudIrgha saMyama sAdhanA kI garimApUrNa sampannatA ke sAtha / para hArdika abhinandana ke sAtha unake sudIrgha jIvana kI maMgala kAmanAe~ arpita karatA huuN| nirvivAda vyaktitva para do zabda -saubhAgya munijI kumuda (zramaNasaMdhIya mahAmantrI) sAdhvIratnA kA sAdhanAmaya jIvana vizva meM nizcaya hI kucha jIvana aise vilakSaNa - hote haiM, jinase hama prathamadRSTyA --pravartaka rameza muni prabhAvita nahIM 3- hote, kintu jaise-jaise unase samparka bar3hatA hai vaise-vaise | 6) tejomaya sAdhanA ke pacAsa varSa sampanna kara mahA- hama na kevala unase adhikAdhika prabhAvita hote haiM, satI zrI kusumavatI jI ne apane vyaktitva va kRtitva apitu unheM hama apane smRti koSa meM sadA ke lie ko nikhArA haiN| upAdhyAya zrI puSkara munijI ma. sthApita kara lete haiM / kI AjJAnuvartinI evaM zramaNa saMgha kI pravartinI zrI prajJA evaM vaktRtva kalA kI pratimUrti mahAsatI | sohanakuMvarajI ma0 kI suziSyA zrI kusumavatI jI zrI kusumavatIjI ma0 ko maiM aise hI vyaktitva eka parama viduSI sAdhvI haiN| jisa prakAra candana kI koTi meM letA huuN| kaha nahIM sakatA ki sabhI ko vRkSa ke samIpa jAne se sugandhi prApta hotI hai usI mere jaisA hI anubhava hotA hogA, kintu jahA~ taka prakAra Apake sAnnidhya meM rahane vAle ko bhI parama merA prazna hai maiMne unheM una vilakSaNa vyaktitvoM meM se AtmazAMti kA anubhava hotA hai| bhUle-bhaTake rAhiyoM eka pAyA, jo prathamadRSTyA ati sAdhAraNa hokara , ko Apase sahI mArgadarzana prApta hotA hai| ApakA bhI apane Apa meM ati asAdhAraNa hai| sAdhanAmaya jIvana agAdha Agama jJAna,jJAna,darzana evaM vayovRddhA vizra ta mahAsatIjI zrI sohanakuvara cAritra kI triveNI se prabhAvita, AplAvita hokara jI ma0 ne apane jIvana meM aneka susaMskRta viduSo / adhyAtmayoginI ke rUpa meM ubharA hai / Apane prAkRta, sAdhvIratnoM kI saMracanA kI aura mA~ jinazAsana 5 prathama khaNDa : zraddhArcanA 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / COG03) Yor Private & Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratI ko vibhUSita kiyaa| unakI jIvana nirmANa hai| isI saMvAda meM vyaktitvoM ke aMkana hote haiN| zraddhA kI zilpakalA bejor3a thI, ve svayaM bhI apane ApameM ke puSpa aura azraddhA ke kaMkar3a ina saMvAdoM meM hI kara dhIra, gambhIra aura anupama thiiN| unake netRtva meM sAmAnya kahe jAne vAle vyaktiyoM dvArA pheMka diye - hi eka camatkAra-sA thA, unhIM ke hAthoM mahAsatI zrI jAte haiN| ye saMvAda arthahIna to nahIM hote haiN| kusumavatIjI ma0 kA nirmANa huA ataH cAritra meM bhale hI koI unheM adhika mahatva na de kintu ye . ( vaiziSTya kA sampAdana to avazyambhAvI thA hii| saMvAda kisI yathArtha kI ora AMgulyA nirdeza to apanI pUjyA guruNIjI ko apane meM bhAvAvatarita kara hI dete haiM / saMvAdoM ke ina anaupacArika prakaraNoM ! lA karane meM mahAsatI zrI kusumavatI jI adhikAdhika meM prAyaH sabhI taraha ke vyaktiyoM kA samAveza ho saphala rahIM yaha atizayoktirahita eka sahaja tathya jAtA hai, kyA yogI, kyA bhogI sabhI vahA~ carcita hai, jise koI bhI unameM spaSTa pA sakatA hai| hote rahate haiM, ye prakaraNa vyaktiyoM meM vyaktitvoM ke ET mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. kA ikyAvana varSa prati anAyAsa hI nirNaya yA mUlya nirdhArita karate kA saMyamI jIvana samAja ke sAmane khulI kitAba- rahate haiN| sA spaSTa hai| hajAroM-hajAroM vyaktiyoM ne use mahAsatI zrI kusamavatI ke prati Ama janAdeza paDhA hai| kahIM kisI ne kAlaSya kI kAlI rekhA aba se jo prApta haA vaha zubha hI zubha rahA, yaha unake taka unameM pAI ho aisA mere jAnane meM nahIM aayaa| sadhe-sadhAe jAgarUka jIvana kI sabase bar3I upa6.1, yaha satya hai ki vyakti kA vAstavika aMkana unakI labdhi hai jo nizcaya hI ine-gine vyaktiyoM ko hI bhAvA dhArA kA anuzIlana karake hI kiyA jA upalabdha huA karatI hai| sakatA hai kyoMki mAnava vAstava meM to vahI hai jaisA mahAsatIjI kI vaktRtA ne inakI zubhratA meM usakA bhAvajagata hai, kintu bhAvomiyA~ mAtra hArda ke aura cAra cAMda lagAe haiN| inake pravacanoM ne jaina taTa taka hI Akara Thahara jAyeM aura nikaTavartI bAhya jagata meM apanA eka sthAna banAyA, isase bhalA kauna pariveza ko prabhAvita na kareM aisA sambhava nhiiN| aparicita hai / madhura kaNTha se niHsRta inake svaroM se ra samyaktva eka AdhyAtmikatA hai kintu zama- eka aisA AkarSaNa aura AlhAda jharatA hai ki zrotA o saMvegAdi bAhya pravRttiyoM se usakA kucha na kucha to jhUma-jhUma uThatA hai / zrotAoM kI yaha bhAvamagnatA saMsacana ho hI jAtA hai yaha siddhAntamAnya satya hai| antataH unheM virati patha para hI a mahAsatI jI zrI kusumavatI kA antarjagata sadbhAva karatI hai| kusumoM se kusumita evaM sugandhita rahA hai yaha aMtima mahAsatI lambe samaya taka adhyayanazIla bane nirNaya nahIM hokara bhI eka anumAnita nirNaya to hai rahe, jaina siddhAntAcArya Adi parIkSAe~ ucca zreNI hI jo unake bAhya jagata se sahaja anumAnita hotA se uttIrNa kI aura sAtha meM sAdhanA ke kSetra meM bhI EO hai / mahAsatIjI kA hamArA samparka bahuta purAnA nirantara gatizIla rahe / yahI kAraNa hai ki Aja hokara bhI bahuta adhika nahIM raha pAyA kintu isase unakA adhyayana kevala vAka-vilAsa kA sAdhana nahIM kisI vyaktitva kI pahacAna meM koI antara nahIM hokara jIvana meM sAdhanA se ekAkAra ho gyaa| jJAna AyA karatA / eka acche susaMskRta nirdoSa jIvana aura sAdhanA kA yaha antima sammilana jIvana ke kI guNa jhaMkAra dUra-dUra taka sahaja hI sunAI diyA carama kSaNoM taka calatA rhe| karatI hai, phira cAhe koI use sunanA cAhe yA nahIM jinazAsana inake sadprayatnakRta pragati puSpoM se bhI sunanA caahe| susajjita suvAsita hotA rahe, isI zubha kAmanA ke vyakti carcA yaha Ama vyaktiyoM kA eka sAmAnya sAtha". saMvAda hai jo nirantara jahA~-tahA~ calatA hI rahatA HOTO prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personalilise only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka mahakatA kusuma dAyaka hai ? kitanI mahAna hai ? isameM kitanI || adhika kalyANakAritA hai ? ise saMskRta ke eka -zrI jJAnamuni jI mahAna paNDita kitanI sundaratA se abhivyaMjita || [zramaNa saMghIya salAhakAra karate haiMsAdhu zabda kA artha hai-'sAdhayati sva para caMdanaM zItalaM loke caMdanAdapi caMdramA / kAryANi iti sAdhuH' jo vyakti apanI AtmA ko caMdra-caMdana-yormadhye zItalA sAdhu saMgatiH // sAdhatA hai, kAma krodha mohAdi ke AtmavikAroM saMsAra meM candana zItala mAnA jAtA hai parantu ma se apanA piNDa chur3AtA hai, apanA va dUsaroM kA hita caMdramA caMdana se bhI adhika zItala hotA hai, sampanna karatA hai, tiNNANaM tArayANaM ke Adarza ko , caMdana kI zItalatA aura caMdramA kI zItalata Age rakhakara apanI jIvanayAtrA sampanna karatA hai, bhI adhika zItala santa janoM kI saMgati hotI hai| saMsAra sAgara ko svayaM pAra karatA hai aura apanI caraNa-zaraNa meM Aye vyakti ko saMsAra sAgara se bhakta rAja kabIra ne sAdhu saMgati kI mahattA ko pAra karavAtA hai, vaha vyakti sAdhU mAnA jAtA hai| kitanA sundaratA se aMgIkAra kiyA hai__ sAdhu jIvana kI isI viziSTatA evaM kalyANa- kabirA saMgati sAdhu kI jyoM gAMdhI kA vAsa, kAritA ke kAraNa saMskRta tathA hindI ke manISI jo kucha gAMdhI deta nahIM, to bhI vAsa suvAsa, vidvAnoM ne bahuta sundara likhA hai rAma bulAvA bhejiyA, diyA kabirA roya, sAdhUnAM darzanaM puNyaM tIrthabhUtA hi saadhvH| jo sukha sAdhu saMga meM, so baikuNTha na hoya, kAlena phalati tIrthaH sadyaH sAdhu samAgamaH // jA pala darasana sAdha kA, tA pala kI balihArI, sAdhu puruSoM kA darzana puNya rUpa hotA hai, isI- satta nAma rasanA base, lIjo janma sudhArI, lie sAdhu tIrtha svarUpa mAne jAte haiM, tIrtha samaya ve dina gaye akArathI, saMgata bhaI na santa, para phala detA hai parantu sAdhuoM kA darzana zIghra hI / prema binA pazu jIvanA, bhakti binA bhagavanta, phala de detA hai| gosvAmI tulasIdAsa jI isI satya ko kitanI eka ghar3I AdhI ghar3I, AdhI se bhI Adha, sundara paddhati se abhivyakta karate haiM-- kabIra saMgata sAdha kI, kaTe koTi aparAdha, muda maMgalamaya santa samAjU, kabIra saMgata sAdha kI, sAhiba Ave yAda, jyoM jaga jaMgama tIrtha rAjU, lekhe meM vAhI ghar3I, bAkI dina barabAda / / akatha alaukika tIrtha rAU, saccA sAdhu koI-koIdeha sadya phala pragaTa prabhAU, bhaktarAja kabIra ke zabdoM meM santa jIvana kI anubhava ke mahArathiyoM ne santa jIvana kI carcA | garimA ko dekhiye karate hue spaSTa rUpa se yaha udghoSa kiyA hai ki tIrtha meM phala eka hai, santa mile phala cAra / sacce santa virale hote haiN| hara jagaha aise virakta, sadguru mile aneka phala, kahe kabIra vicAra // nispRha, jara, jorU, jamIna ke tyAgI, satya, ahiMsA ke pAvana dhAma santoM kA prApta karanA kaThina hI sAdhu saMgati kI garimA nahIM apitu asambhava hotA hai| janma-janmAntara ke __ jaina tathA jainetara zAstroM meM sAdhusaMgati ko zubha karmoM kA sAnnidhya hone para hI aise hitakArI, sarvazreSTha mAnA gayA hai, sAdhusaMgati kitanI phala- upakArI aura magalakArI santajanoM kI caraNa -- prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Stein Education Internatif Sor Private & Personal use only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya (cA FAS FOR zaraNa samprApta hotI hai| sambhava hai isIlie eka haiN| kucha varSa Upara 6 dazaka kI Ayu cala rahI hai, santa premI vidvAn ko yaha kahanA par3A ho- tathApi ye bhAraNDa pakSI kI taraha pUrNatayA jAgazaile zaile na mANikyaM rUkatA se apanI saMyamayAtrA sampanna kara rahI haiN| ___ mauktikaM na gaje gaje, dasa varSoM kI choTI sI Ayu meM Apa dIkSA ke sAdhavo nahi sarvatra, Asana para virAjamAna ho gaye, jaba se Apa candanaM na vane vane dIkSita hue haiM taba se hI japa, tapa, zAstra svA dhyAya, saMyamasAdhanA, samAja sevA, aura paThana-pAThana jaise mANikya pratyeka parvata meM paidA nahIM hotA, meM hI Apa apanA adhika samaya lagAte haiM / zrI vardhao saba hAthiyoM ke mastaka meM motI nahIM milate aura mAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke AcArya asalI candana hara vana meM hAtha nahIM lagatA, aise hI samrATa gurudeva pUjya zrI AtmArAma jI ma0 pharajagata kA kalyANa karane vAle calate-phirate tIrtha- mAyA karate the ki saMyamasAdhanA sAdhujIvana kI rAja santoM kA samAgama bhI hara sthAna para samprApta zobhA hai, suSamA hai, pAvana jyoti hai, aura AkanahIM hotaa| rSaka camaka hai| puSpa kI zobhA jaise usakI sugandha sAdhvIratna zrI kusumavatI jI se haiM vaise santa-zobhA kI mahattA saMyama sAdhanA kI nirmala sarala aura saccI ArAdhanA se sampanna sAdhu saMgha meM sAdhu va sAdhvI donoM kA pari- huA karatI hai| pUjya gurudeva yaha bhI pharamAyA grahaNa kiyA jAtA hai| atIta ke itihAsa ne hameM karate the ki saMyamasAdhanA yadi carama sImA taka aise-aise sAdhvIratna samarpita kiye haiM jinakI pahu~ca jAe to usameM samasta Rddhi-siddhiyoM ke saMyamasAdhanA eka Adarza saMyamasAdhanA thI, tyAga- darzana hone lagate haiN| vairAgya ke dIpaka lekara jo yatra, tatra, sarvatra, pada- sAdhanA yadi akhaNDa ho. nirvikAra ho, bhramaNa karate rahe aura lAkhoM dvipada-paMzu-rUpa pAvana ho to saMyamI ke hAthoM para rakhI Aga bhI mAnavoM ko mAnava vanane kI pAvana kalA use jalA nahIM sktii| yaha parama saubhAgya kI bAta sikhAte rahe / jinakI tapa-sAdhanA, brahmacarya ArA- hai ki mahAmAnyA mahAsatI zrI kusUmavatI jI saMyama dhanA, Ara vItarAga deva kI upAsanA itanI kaThora sAdhanA ke mahApatha para baDI dRDhatA. sthiratA, evaM vilakSaNa rahI ki martyaloka ne hI nahIM svarga prAmANikatA, saralatA evaM pUrNa AsthA ke sAtha loka ne bhI apanI garadaneM jhukA ddaaliiN| bar3hatI jA rahI haiN| mahAsatI jI kI saMyamasAdhanA o Aja pAThakoM ke sanmukha maiM eka aisI hI sAdhvI ke 50 varSa sampanna ho cuke haiM, dIkSA svarNa jayantI Oratna kI jIvana rekhA, prastuta karane lagA hU~ jo kI isa pAvana belA para yahI maMgala kAmanA karatA hU~ saMyamasAdhanA kI jIvita pratimA hai| merI dRSTi ki ye sau varSa taka apanI saMyamasAdhanA ke pAvana meM jo eka Adarza sAdhvIratna hai| Aja ye sAdhu saurabha se jana-jana ke mana ko surabhita karate rheN| jigata meM parama viduSI, cAritrazIlA, adhyAtma- zAsaneza prabhu mahAvIra se yahI abhyarthanA yoginI zrI kusumavato jI ma0 ke nAma se prakhyAta karatA huuN| ho rahI haiM / jaise patAzA cAroM ora se mIThA hotA ofhai vaise hI inakA bacapana, inakI javAnI tathA inakI praur3hAvasthA-inakI ye sabhI avasthAe~ tyAga vairAgya kI pAvana saurabha se surabhita dikhAI de rahI prathama khaNDa : zraddhArcanA 0 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antara hRdaya kA abhinandana __sAdhvIratnAzrI zrI kusumavatI jI -zrI ratana muni jI -zrI girIza munijI (zramaNa saMghIya salAhakAra) jaina dharma AtmavAdI dharma hai| sAdhaka dharma ke (0) dvAra para praveza karatA haA AtmA kI agAdha zakti mujhe yaha jAnakara parama AlhAda huA ki kA paricaya prApta kara sakatA hai| sAdhanA ke prazAMtamanA vidUSI sAdhvI zrI kusumavatIjI ma. apanI AdhAra para sAdhaka apane lakSya-sAdhya ko siddha kara sAdhanA kAla ke pacAsa basanta prazasta rUpa se zAsana AtmavijayI bana sakatA hai| sevA karate hue saphalatApUrvaka sampanna kara rahe haiM, yaha . jaina dharma meM cAra prakAra ke sAdhaka haiM-sAdhu, prasannatA kA viSaya hai| sAdhviyA~, zrAvaka aura shraavikaaeN| samAja kA parama saubhAgya hai ki parama viduSI ___ jJAna, dhyAna, tapArAdhanA-aise viziSTa guNa kusumavatI jI ma. sAdhviyoM meM ratna ke samAna camaka haiM jisake dvArA sAdhaka paritaH pUjA jAtA hai, evaM rahI haiN| ataH ve sAdhvIratnA hai| ve dIkSA ke 50 Adara prApta karatA hai / Apake ina cAritrika guNoM ne jana mAnasa kI zraddhA ko apanI ora AkarSita varSa pAra kara cukI haiN| ataH ve sthavirA bhI haiM / ve aneka bhASAoM kA adhyayana kara saba bhASAoM ke kiyA hai, tathA apane prabhAva ko abhivRddha kiyA hai| mAdhyama se aneka koTi ke sAhitya meM praveza kara ApakA abhinandana cAritra kA abhinandana hai, guNoM kI samudAratA kA sundara prayAsa hai / AcArya zrI sakI haiM ataH ve aneka bhASAvid hote hue sAhitya Ananda RSi jI ma. sA. ke sAtha rAjasthAna meM caMdra bhI haiN| 'vihAra cariyA muNiNaM pasatthA' isa ukti ko vihAra yAtrA ke daurAna bhIlavADA zahara meM sAdhvI caritArtha karane ke liye sudUra vihAriNI bana cukI jI se milane kA avasara prApta haa| sAdhvI zrI kusumavatI jI eka parama viduSI sAdhvIratna haiM, haiN| ataH ve bhArata ke mahAvicaraNazIla padayAtrI - jo sadA-sarvadA nispRha aura nirapekSa bhAva se / bhI haiN| | sAdhanA ke mahApatha para avirAma gati se mustaidI zAsana deva se aisI prArthanA hai ki aneka guNa kadama bar3hAtI rahI haiN| Apane nyAya, vyAkaraNa, sampannA satI sAdhvIjI kusumavatIjI dIkSA zatAbdI kAvya, Agama Adi kA gahana abhyAsa kara jIvana __ ko zIghra hI pAra kara skeN| ko camakAyA hai, RjutA-samatA evaM kathanI-karanI do muktaka kI ekarUpatA ApakI sahaja vRtti hai, vastutaH guNa ___ -paM. udaya muni, (jaina siddhAntAcArya) 0 gambhIra evaM zAnta prakRti kI sAdhvIratnA kusuma- mAtA kailAza sUtA zrI sohana kI ziSyA hai, 7) vatIjI, mAnava samAja kI gaurava haiM / maiM abhinandana garu puSkara kA pA upadeza alpavaya meM lI dIkSA hai| | kI isa maMgala velA meM abhinandana karate hue pU0 kiyA baha adhyayana vihAra kiyA dharma hita 'udaya', sAdhvI jI ma0 dIrghAyu hokara jIvanasAdhanA ko dhAra saMyama 'kusUma' ne jaga ko dharma ko dI zikSA hai / / abhivRddha karatI raheM yahI zubhecchA hai| dinakara kiraNeM sAre jaga ko Alokita karatI haiM, gaMdha phUla kI hara-eka ko AkarSita karatI hai| ) jo detA jaga ko vahI mahAna hotA 'udaya', ) de dharma dezanA 'kusuma' jIvana sArthaka karatI haiM / / prathama khaNDa : zraddhArcanA ASO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha rivate & Personal Use Only ww.janelevary.org Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dokSA svarNa jayaMtI (paccIsI) -upapravartaka zrI candanamuni jI ma. (paMjAbI) dIkSA svarNa jayantI jinakI AI maMgalakArI hai mahAsatI zrI kusumavatI kI mahimA jaga meM bhArI hai // 1 // daur3I-daur3I dUra-dUra se duniyA itanI AI thI kahate haiM tila dharane ko bhI jagaha nahIM baca pAI thI // 7 // jJAnI dhyAnI bana vyAkhyAnI jinane dhAka jamAI thI sohana kaMvara satI pravartinI pUjyA guruNI pAI thI // 8 // somavAra chaTha Azvina kRSNA uganI sau bayAsI varSa nagara udayapura osavAla kula meM thA chAyA bhArI harSa // 2 // GN pitA gaNezalAla koThArI S bahuta bar3e vyApArI the | dayA dharma ke dhArI the to E pAvana prema pujArI the // 3 // HOSTEOS upAdhyAya 'muni puSkara' jinakI mahimA kA na koI pAra mile Apako guruvara jJAnI pUre - pUre guNa bhaNDAra // 6 // 'najarakaMvara' zubha nAma janma kA jAne janatA sArI hai 'kusumavatI' para nAma navya kyA kesara kI hI kyArI hai // 10 // AAVAN mAtA 'zrI kailAzakaMvara' ne mana vairAga basAyA thA Age jAkara jaga ThukarAkara mahAsatI-pada pAyA thA // 4 // unnIsa sau tirAnaveM phAguNa sudI daza AyA jaba ravivAra mudita 'delavAr3A' meM dIkSA in karI 'kusuma' ne bhI svIkAra // 5 // hindI saMskRta, prAkRta, Agama Adika meM niSNAta huye eka nambara vyAkhyAtA banakara bahuta-bahuta vikhyAta huye // 11 // dRzya nirAlA dIkSA vAlA kaise bhUleM darzaka-gaNa yAda yadA A jAtA hai, ho jAtA hai romAMcita tana // 6 // aMdhI kriyA jJAna bina mAnI binA kriyA ke laMgar3A jJAna samAdhAna yUta bhASaNa karake jana-gaNa kA karate kalyANa / / 12 / / prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jail education International FO Private & Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyatIrtha haiM, kAvyatIrtha haiM jaina siddhAntAcArya haiM aura sAtha sAhityaratna kara sabhI saMvAre kArya haiM ||13|| mahAvIra kI vANI aise madhura svaroM meM gAI hai jagaha-jagaha jAkara janatA kI jar3a se nIMda ur3AI hai || 14 || mahilAoM kI ora ApakA dhyAna bahuta hI jAtA hai mahilAoM ke sAtha patA na aisA kaisA nAtA hai ||15|| bhrama ke bhaya ke andhakAra meM bhaTaka rahI jo bhArI hai use batAyA aya nArI ! tU sabalA hai, sannArI hai // 16 // bar3e-bar3e diggaja munivara bhI jise chur3Ana pAte haiM cuTakI se mithyAtva patA na kaise Apa chur3Ate haiM // 17 // Jam Education Internationen jainAgama svAdhyAya Apako prANoM se bhI pyArA hai eka zabda meM jIvana isa para agara kaheM saba vArA hai ||18|| prathama khaNDa : zraddhArcanA mAravAr3a, mevAr3a, dehalI hariyANA jammU paMjAba uttara madhya pradeza prAnta meM pahu~ce jAkara kiyA khitAba // 16 // sAdhvIzrI cAritraprabhA jI divyaprabhA 'garimA jI' aura guNI ApakI ziSyAyeM haiM sevA samatA meM siramaura ||20|| 'divyaprabhA jI' bahana mamerI dIkSita Apake pAsa kie ema. e. aura pI-eca. DI. saMskRta meM, zata-zata zAbAza || 21 || ' darzanaprabhA' satI zrI 'pratibhA' satI 'rAjazrI' jI guNakhAna 'vinayaprabhA jI' 'rucikAjI' phira Agama-jJAtA jJAnanidhAna ||22|| 'anupamA' 'nirupamAjI' zramaNI zramaNa saMgha kI zAna aho ! viduSI sabhI praziSyAoM ko tapa japa nira abhimAna kaho ||23|| candanamuni paMjAbI ke mana chAI khuzI anantI jI maMgalamaya ho satI 'kusuma' ko dIkSA svarNa jayantI jo ||25|| kaThina batAnA kaThina ginAnA jitanA para upakAra kiyA jahA~ padhAre zramaNa saMgha kA bhArI jaya-jayakAra kiyA || 24|| sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por Private & Personal Use Only 15 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana hai. abhinandana hai sadaguNA rI saurabha jaga meM, phaila rahI hai pyArI jI mahAsatI zrIkusumavatIjI, mahimA jina kI bhArIjI agaNita guNa jina meM bhare, jIvana prAtaH vandanIya hai sadA, gAve puNyavAna hI puNya kamA kara isa dharatI para Ate jI nirmalatA aura gauravatA se jIvana dhanya banAte jI susaMyama kI gAthA kathakara gAte haiM nara-nArI jI / satI ziromaNi kusumavatI jI amita jJAna bhaNDAra jI aitihAsika Adarza jIvana jI mRdutA bharI apAra jI pratibhAsampanna mahAsatIvara, jAve nita balihArI jI / janma sthAna udayapura jinakA vIra-bhUmi jI kahalAve gaNezalAla jI gotra koThArI mAta kailAza suhAve jI ugaNI sau bariyAsI vikrama somavAra zubhakArI jI nAma diyA hai najarakuMvara zubha jana-mana ko priya lAge jI sUrata suhAnI hai mana mohana bhAvanA jAge jI dharma-bhAvanA bar3hI dinodina bacapana hai sukhakArI jI tyAga saMyama rucA antar mAnasa meM aura na mana meM bhAve jI virakta avasthA mokSamArga hai dRr3hatA mana meM lAve jI parama pUjanIyA guruNI zrIjI sohanakuMvarajI pyArIjI 16 - kaviratna zrI magana muni jI vahI mahAna / maMgala gAna // ma. 'rasika' delavAr3A meM saMyama lIno kusumavatI diyo nAma jI ugaNI sau ikarANu mAMhI saphala kiyo hai kAma jI dasa varSa kI alpAyu meM, saMyama vrata liyo dhArI jI sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha upAdhyAya jI zramaNa saMgha ke puSkara munivara pyAre jI prakhara pravaktA jana vallabha haiM ujjvala nayana sitAre jI gurudeva kI sudRSTi se, abhivRddhi huI sArI jI nyAya tIrtha aura sAhityaratna hai vyAkaraNa kA hai jJAna jI saMskRta, prAkRta, hindI gUrjara hai rAjasthAnI jJAna jI Agama kA hai jJAna gahana ati, mRdubhASI hitakArIjI ojabharI vANI manabhAvana pulakita hai jana sArA jo jinavANI kA bhara-bhara pyAlA Apa pilAvana hArA jI sanmati mAraga sadA batAve sUrata mohanagArI jI varSa pacAsa saMyamI jIvana ke pUraNa Aja manAvAM jI maMgalakAmanA ho dIrghAyu hivar3e haraSa bharAvAM jI abhinandana hai abhinandana hai, rasika zata-zata bArIjI / prathama khaNDa : zraddhArcanA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrI kusumASTakam he sAdhike ! abhinandana zrI sukanamala jI ma0 sA0 --subhASa muni 'sumana' (zramaNa saMghIya salAhakAra upapravartaka) saMyama patha kI he ! sAdhike ahaMta dharma ArAdhanA, Atama guNa AdhAra terA jIvana nirmala hai dhAraNa kara ura dhairyatA, bhava jala utare pAra antar terA mAM-gaMgA sA anupama pAvana nizchala hai| saMyama guNa hai zAzvatA, zArada mukha sarasAya aho 'zukana' saMsAra meM, saMyama saMta suhAya yathAnAma tathAguNa pUraNa amarasiMha muni gacchapati, zramaNI saMgha vizAla 'kusuma' hai zrI kusumavatI sohana, sohana sArisA, zAsana dIpa mizAla kaI bhASA kA jJAna jinheM hai / tapa saMyama kI jyoti stii| sohana bAga kusuma khile, saMyama sAdhanA sAdha guru puSkara nAmI mile, tapa jala leya ArAdha sarala, saumyatA aura karuNA jIvana kA zRMgAra banAyA parama-viduSI sAdhvI, gaurava saMgha savAya "mitti me savva bhUesu' kA kusumavatIjI mahAsatI, abhinandana jaga mAMya ghara-ghara meM jayaghoSa guNjaayaa| sadA sAdhvI saralamanA, madhura vacana suvizAla vinaya, viveka vidyAguNI, Agama jJAna kamAla laghuvaya meM lekara ke dIkSA kiyA hai jIvana ko pAvana kusuma-kusuma para dekhiye, ziSyA bhramara guMjAya nAma dipAyA mAta-tAta kA sarasa siMgAr3A sohatA, amara-gacddha ke mAMya kiyA hai ujjvala jina-zAsana meda-pATa maru, mAlavA, uttara-bhArata maaNy| abhinandana kI isa belA meM dharma-pracAra nIko kari, vicarata Ananda mAMya / ___ zatAyu kI zubhabhAvanA hai nirmala ho jina patha bar3ho, zakuna siddhi mila jAya sadA saphala ho saMyama patha meM abhinandana jana-gaNa kare, zraddhA kusuma car3hAya yahI hRdaya kI kAmanA hai| -: :jahA dIvA dIvasayaM paippae so ya dIppae dIvo / dIvasamA AyariyA appaM ca paraM ca dIvaMti / -uttarAdhyayana niyukti 81 jisa prakAra prakAzamAna dIpa apane prakAza-sparza se aneka dIpaka jalA detA hai, vaise hI jJAnavAna sadgaru (AcArya) apanI jJAna jyoti se anya saikar3oM janoM ko prakAzamAna karate haiN| ) MA prathama khaNDa : zraddhArcanA 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha J Education Interna LeaPA ci sonal user Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana..! -gaNeza muni zAstrI vItarAga-patha-sAdhikA, karatI AtmotthAna / kusuma kali-sI kusumavatI, amara gaccha kI zAna / / zramaNa saMgha udyAna kA, surabhita kusuma mhaan| kusumavatIjI saMgha meM, rakhatI UMcA sthAna / jana-jana se pAtA sadA, yaza-garimA sammAna // komala dila navanIta-sA, mukha para nita muskAna / / guNagrAhI jJAnI guNI, samatA bhAva pradhAna / divyaprabhAjI mahAsatI, kara nita anusandhAna / dila darpaNa-sA svaccha hai, ghaTa meM samyagjJAna // DaoNkTara bana gaI, aba kare, grantha ratna nirmANa // mahAsatI sohana kuvara, jIvana jyotirmaan| ziSyAe~ saba ApakI, vinayavAna guNavAna ! kusumavatIjI ko milI, guruNI guNa kI khAna / / mahAsatI punavAna hai, kahate saba insAna // - karatI karavAtI sadA, jinavANI kA paan| khilatA bar3hatA hI rahe, anupama kusumodyAna / bar3hatA cintana-zravaNa se, vItarAga vijJAna // saMyama patha ke pathika hI, kara lete kalyANa // hmoha mAyA meM magna ko, karavAtI hai bhaan| svarNa jayantI para kareM, abhinandana-guNa-gAna / dharma-vacana suna sahaja hI, khila uThate haiM prAna / / svIkAroM zubhakAmanA, do jaga ko varadAna / / jIvana jyoti jale.... jaina jagata meM jinakA jIvana, mahaka rahA bana candana hai| mahAsatI zrI kusumavatI jI, zata-zata-zata abhinandana hai. svarNa jayantI dIkSA kI saba, manA rahe haiM nara-nArI / teja sAdhanA kA cehare para, jIvana sadguNa phulavArI !! hara pala hai unakA abhinandana tor3a cuke jo baMdhana hai| mahAsatI zrI kusumatI jI, zata-zata-zata abhinandana hai... jJAna kriyA kA adabhuta saMgama, nirmala pAI vANI / -pravartaka zrI mahendramuni 'kamala' sarala, vinamra, tyAga kI mUrata, jaya-jaya jaga kalyANI !! ujjvala yaza kI dhAraka ! tAraka ! jIvana saMyama syandana hai| mahAsatI zrI kusumavatI jI, zata - zata - zata abhinandana jIvana jyoti jale aise hI, nita ujiyAlA phailaaye| svarNa jayantI manA rahe haiM, hIraka aura manAye !! kyA saMzaya hai isameM jIvana kamala kharA kundana hai| mahAsatI zrI kusumavatI jI, zata-zata-zata abhinandana hai !! JNU prathama khaNDa : zraddhArcanA Modeo sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhada zatAbdI bhI Aye -jinendra muni (kAvyatIrtha) abhinandana ke pUNya paloM meM, pAvana pratibhA se pUjita haiM, __ karate haiM hama abhinandana / zAMti dhAma jIvana abhirAma / parama viduSI mahAsatI zrI-, jana-mana zraddhA kA sAgara hai, kusumavatIjI ko dhana-dhana // 1 // saumya svabhAvI lage lalAma // 7 // jananI ke saMga saMyama lekara, zAnti prema kA sarjana karatI, jIvana ko mahakAyA hai| apramatta jIvana kI dhAra / jJAna dhyAna japa tapa samatA se, agaNita haiM upakAra Apake, jIvana ucca banAyA hai // 2 // bhUla na pAyegA saMsAra // 8 // Agama jJAna gahana hai cintana, bhArata ke vibhinna prAnta meM, pravacana paTutA bhI bhArI / dharma-dhvajA phaharAtI haiN| jJAnAmRta ke zubha siMcana se, jinazAsana kI sevA karake, khila uThatI jana-mana kyArI // 3 // jIvana dhanya banAtI haiM / / 6 / / hRdaya kusuma-sA komala pAvana, amarasAdhikA zramaNIratna he !, jana-mana sahaja lubhAtA hai| dharma-jJAna kA maMgala dIpa / nadI pUra sama jana samUha, nilipta kamala-sI bhavya AtmA, zraddhA se daur3A AtA hai / / 4 / / mana motI tana sundara sIpa // 10 // jaladhArA kI bhA~ti jaga meM, cAritra saurabha divyaprabhA se, jinavANI varSAtI hai| garimA ujjvala chA rahI hai| puNyavatI guNavatI satIjI, anupamA aura nirupamAdi, naI bahAreM lAtI haiM // 1 // naI rozanI lA rahI hai // 11 // prema sneha sadbhAva sampa ke, ziSyAe~ bhI parama viduSI, jana mana dIpa jalAtI haiN| prakharamati guNa vinyvtii| sadguNa sumanoM se zobhita mana, jJAnAloka loka meM karatI. jaga-jIvana mahakAtI haiM // 6 // eka-eka se jJAnavatI // 12 // dIkSA ardha zatAbdI AI, sukhada zatAbdI bhI aaye| guru gaNeza saha 'muni jinendra' bhI, yahI bhAva mana meM lAye // 13 / / prathama khaNDa : zraddhArcanA 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jainettorary.org Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA ke do bola hai aura nara ke binA naarii| isake atirikta mAtA ke rUpa meM nArI ke jo upakAra samAja para haiM, unase -upapravartaka rAjendra manijI kabhI bhI uRNa nahIM ho sakate / nArI hI puruSa kI prathama zikSikA hai| yaha kahane meM koI atizayokti nahIM hai ki pratyeka mahApuruSa ke nirmANa ke pIche eka prAcIna bhAratIya itihAsa ke pRSThoM kA jaba nArI kA hI hAtha hotA hai| nArI nara kI saccI adhyayana karate haiM aura usameM jaba nArI kI sthiti mitra, vaphAdAra sAthI, mArgadarzaka aura preraka hotI kA avalokana karate hai, to pAte haiM ki usa samaya hai| usa nArI ke sambandha meM heya vicAra zobhA nahIM nArI kI sthiti kAphI sammAnajanaka thii| kaI dete| mAmaloM meM vaha svatantra thI / usa para koI vizeSa nArI tyAga kI sAkSAta pratimA hai, usake mukAra pratibandha lage hue nahIM the| zikSA ke kSetra meM bhI bale sAdhanA aura sevA-samarpaNa puruSa nahIM jaantaa| naa usakA vizeSa sthAna thA / isakA pramANa Rgveda meM nArI jitanI komala hotI hai, vaha usase kahIM racita kucha viduSI mahilAoM kI RcAyeM haiM / itanA adhika dRDha va kaThora bhI hotI hai| eka bAra kisI hote hue bhI nArI ko usa samaya bAlyakAla meM pitA viSaya para jo nirNaya kara liyA, usa para nArI athavA bhAI ke saMrakSaNa meM aura vivAha hone ke upa- sumeru kI bhAMti aDiga-aTala rahatI hai| puruSa ko rAnta pati ke saMrakSaNa meM rahanA par3atA thaa| bidhavA to eka bAra apane saMkalpa se DigAyA jA sakatA hai| hone kI sthiti meM use apane putroM ke saMrakSaNa meM kiMtu nArI ko usake patha se alaga karanA, usake rahanA par3atA thaa| kintu nArI ko AdhyAtmika saMkalpa se cyuta karanA saMbhava nahIM hai| sAdhanA kI svatantratA pradAna nahIM kii| isake atirikta nArI meM zIla, sadAcAra,lajjA, samaya ke pravAha ke sAtha samAja meM bhI parivartana dayA, kSamA Adi aneka sadguNa haiM jo usakI kIrti Ae aura usI ke sAtha nArI kI sthiti meM bhI meM cAra cA~da lagA dete haiN| prAcIna kAla se lekara ( parivartana Ane lgaa| mAtRsvarUpA nArI jisake Aja taka kA nArI-jagata kA itihAsa dekhe to hameM lie kahA jAtA thA-yatranAryastu pUjyante ramante aneka aise nAma mila jAeMge jinake kAraNa hamArA tatra devatAH-jahA~ nArI kI pUjA hotI hai, vahA~ itihAsa gauravazAlI bana gayA hai| una saba mahAna devatAoM kA vAsa rahatA hai| jaise udaghoSoM ke sthAna sannAriyoM kI nAmAvalo ginAnA yahA~ prAsaMgika para nArI para aneka pratibandha lagane lge| jJAna prApta pratIta nahIM hotaa| 2. karane ke lie pratibandhita kara diyA gayA aura nArI jahA~ taka jainadharma kA prazna hai, jainadharma meM nArI CAL ko naraka kI khAna taka batA diyA gyaa| ko samAna sthAna prApta hai| jainadharma meM sAdhanA kI para yaha eka viDambanA hI hai ki jo nArI eka ora dRSTi se koI bhedabhAva nahIM kiyA gayA hai| yahI lakSmI aura sarasvatI ke rUpa meM tathA dUsarI ora kAraNa hai ki jainadharma meM anekAneka mahAsatiyA~ huI zakti ke pratIka rUpa meM sammAnita thI vahI naraka kI haiM, jinhoMne sAdhanA ke patha para bar3hate hue na kevala khAna jaise zabdoM se pratADita kI jAne lgii| usakI AtmokarSa kiyA varan aneka bhavya prANiyoM ko bho gaurava garimA kI kimI ko cintA nahIM rhii| AtmakalyANa karane ke lie prerita kiyaa| adhika jabaki nArI nara se kisI bhI sthiti meM kama nahIM vistAra meM na jAte hue itanA hI kahanA paryApta hai / nArI hara kSetra meM nara ke sAtha kandhe se kandhA hogA ki brAhmI sundarI ne bAhubalI, rAjImatI ne milAkara kArya karatI hai| nArI ke binA nara adhUrA rathanemi ko pratibodhita kiyaa| zreNika ko satya prathama khaNDa : zraddhArcanA Atya S 100 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Flo Pivate & Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArga batAne vAlI celanA thI / caNDapradyota bhagavAna svayaM to isake prati jAgarUka rahatI hI haiM apanI mahAvIra kI zaraNa meM mRgAvatI ke kAraNa phuNce| ziSyAoM ko bhI sadaiva saceta karatI rahatI haiM / 12 haribhadra ko sanmArga kA bodha yAkinI mahattarA ne isake atirikta Apa apanI ziSyAoM ke adhyayana karAyA aura tulasI ko tulasI ratnAvalI ne adhyApana ke prati jAgarUka rahatI haiN| isI kA pribnaayaa| NAma hai ki ApakI sabhI ziSyAe~/praziSyAe~ ucca jainadharma meM nArI sAdhanA patha para vikAsa karate zikSA prApta haiM aura adhyayana kA yaha krama Aja bhI hue tIrthakara pada taka pahu~ca sakatI hai / isakA jva nirantara cala rahA hai| lanta udAharaNa tIrthaMkara bhagavatI mallI haiN| kucha varSoM se mahAsatiyoM ke sAdhanAmaya jIvana jaina sAdhviyoM kI eka savizAla paramparA rI para bhA abhinandana granthoM ke prakAzana kA silasilA hai| Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva se lekara __ Arambha huA hai| abhI taka AcAryoM athavA bhagavAn mahAvIra taka aura phira vartamAna taka dekheM viziSTa sAdhuoM ko lakSya kara hI isa prakAra ke ' Ayojana hote rahe haiM kiMtu aba yaha eka naI paramparA Haa to hama pAte haiM ki sAdhuoM kI tulanA meM sAdhviyAM - hI adhika rahI haiM / itanA hone para bhI Aja sAdhvI calI hai jo svAgatayogya hai / aise prayAsoM ke mAdhyama se jahAM eka ora sAdhvI samAja kA itisamAja kA kramabaddha itihAsa upalabdha nahIM hotA hai / aura Aja bhI samAja isa dizA meM udAsIna hI hAsa prakaTa ho jAtA hai / vahIM aneka achUte viSayoM para bhI lekhana sAmagrI upalabdha ho jAtI hai tathA banA huA hai| jina mahAsatIjI ke jIvana ke vaiziSTaya ke prati jJAnArAdhikA, japasAdhikA, dayA aura saralatA grantha samarpita hotA hai, usase samAja paricita ho / kI pratimUrti, prema aura vAtsalya kI devI, vinaya- jAtA hai aura unake gaNa anukaraNIya ho jAte haiN| vivekasampannA, kSamAmUrti, mitabhASI, madhura vyavahArI, isa abhinandana grantha ke prakAzana se maiM santoSa prabhAvaka pravacanakAra, bAlabrahmacAriNI, parama viduSI mahAsatI zrI kasamavatIjI ma. sA. AcArya kA anubhava kara rahA hU~ aura isa avasara para maiM zrI amarasiMha jI ma0 sA0 ke gaccha kI eka viduSI - mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA0 kA hArdika sAdhvIratna haiN| apane saMyamI jIvana ke Apa pacAsa : abhinandana karatA hU~ tathA yahI zubhakAmanA karatA se bhI adhika varSa vyatIta kara cakI haiN| isa saMyama- hU~ ki ve pUrNataH svastha evaM prasanna rahate hae dIrghakAlIna jIvana meM Apane deza ke darastha evaM nikaTa kAla taka janazAsana kI sevA karate hae apane kSetroM meM vicaraNa karate hue jainadharma kI acchI . ke anuyAyiyoM ko mArgadarzana pradAna karatI raheM / eka prabhAvanA kI hai| bAra punaH hArdika abhinandana ! Apake jIvana kI anekAneka vizeSatAe~ haiM / vyaktitva prabhAvazAlI hai / pravacana zailI madhura aura 7 prabhAvotpAdaka hai / ApakI sabase bar3I vizeSatA to RNa, vraNa, agni aura kapAya (doSa) inakA choTAyaha hai ki ApakA hRdaya karuNA se otaprota hai| sA aMza bhI ho, to usase sAvadhAna rahanA caahie| Apa para-duHkha kAtara haiN| Apa kisI bhI prANI ko samaya pAkara ye vistAra pA jAte haiN| duHkhI nahIM dekha sakatI haiN| -AvArya bhadabAhu saMyamapAlana ke prati Apa sadaiva sajaga rahatI haiN| prathama khaNDa : zraddhArcanA (C) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Diste Personalise Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvema zaradaH zatam vizva ke raMgamaMca meM anekoM nATaka maMDalI AtI haiM, jAtI haiN| para vahI nATaka cira sthAyitva ko prApta hotA hai jisameM jIvana ko mor3ane kA dizA digdarzana sthAyI bhAva liye hotA hai / jIvana bodha milatA hai| isa harItimA bhare udyAna meM vahI puSpa AkarSita karatA hai jisake pAsa parAga ho, khuzanumA bharA vAtAvaraNa ho / isI prakAra isa jIvana vATikA meM rasa bhare vAtAvaraNa meM anaginata puSpa khilate haiM, vikasita hote haiM va jamIM meM vilIna bana jAte haiN| Ane-jAne ke AdikAla se cale A rahe isa krama ke paramparA meM koI bhI navInatA nahIM hai | navInatA vahA~ hotI hai jahA~ kucha viziSTatA vizeSatA parilakSita hotI ho / AnA-jAnA yahI saMsAra kA krama hai / isa nazvara asAra saMsAra meM kauna kisakA hai ? visakA kauna sagotrI bhAI bandhu hai / sabhI svArtha ke vazIbhUta ho usake AsapAsa maMDarAte rahate haiM para yaha jIva to akelA AyA va akelA jAne vAlA hai / para usa prANI mAnava kA jIvana sArthaka mAnA jAtA hai isa dharAtala para jo punaH nahIM Ane ke lie prayatnoM kI parAkASThA karatA ho, saMsAra se vimukha banakara Age bar3hatA ho, bhogoM se vimukha banakara sarvasva tyAga kI zreNI meM AtA ho / Aja hama una mahApuruSoM ke guNa gaurava gAna gAte haiM jo janma-maraNa ke cakravyUha se mukta hone ke lie saMsAra se udAsIna hokara rAga-dveSa kI mukti ke lie virAga patha para apanA kadama bar3hAte haiM / dUba ke samAna hajAroM bAra janma lete hai, mara jAte haiM unakA bhI koI jIvana hai ? 22 - bhagavatI muni 'nirmala' jIva kI sabase bar3I vizeSatA hai ki usameM amara banane kI kalA hai paramAtmA banane ke bIjANu haiM / mahApuruSoM mahAsatiyoM kA jIvana isalie zreSThatama mAnA jAtA hai, jisakA vRttAnta zravaNa kara, 28 vRtta ko smaraNa karake prANiyoM ko Ananda milatA hai| usI kA jIvana, jIvana mAnA jAtA hai / jIvana kA mahatva bhautika dhana se nahIM AMkA jA sakatA / zraddhAzIla lajjA saMkoca zruta, tyAga aura buddhi ye AdhyAtmika dhana hai jisake pAsa ye dhana hai vAstava meM vahI dhanI hai / usI kA jIvana saphala mAnA jAtA hai / hama viduSI bA0 bra0 mahAsati zrI kusumavatIjI ma0 kA abhinandana karate jA rahe haiM / jahA~ vIratA bhare va talavAroM ke khanakhAhaTa macAne vAle deza kI rAjadhAnI udayapura meM Apane apanI A~kheM kholIM to bhakti kI madhura rAgoM sAdhu santoM ke saMgatiyoM meM ApakA zaizavakAla vikasita huA / saMyoga jisa jIva ko jaisA milatA hai, jaisA vAtAvaraNa hotA hai usI vAtAvaraNa meM vaha apane Apako DhAla detA hai / Apake parivAra kA vAtAvaraNa dhArmikatA se otaprota thA / saMsAra kI udAsInatA nazvaratA ke gIta jahA~ sadA gAye jAte the to vahA~ saMsAra kI udAsInatA ke bhAva mana meM kyoM nahIM AyeMge / Apake bAlyAvasthA kI caMcalatA meM gaMbhIratA ke bhAva jama gaye / caMcalatA zaukInatA ke sthAna para udAsInatA, gaMbhIratA ke bhAva jama gaye / dhairyatA, gaMbhIratA, vairAgyatA se Apane bAlyAvasthA meM hI dIkSA grahaNa kara lI / Apa viduSI mahAsati zrI sohana kuMvarajI ma0 sA0 kI suziSyA banI / bAlya nAma kA AvaraNa miTa gyaa| Aja ApakA sarva vizruta nAma mahAsati zrI kusumavatI jI ma0 adhika prasiddhi ke zikhara para haiM / ApakA darzana sarvaprathama kaba kiyA thA yaha smaraNa kI gaharAI meM chipa gayA hai / para itanA jarUra smRti paTala para hai ki maiM isa patha para kadama bar3hA rahA thA to Apa isa patha para kadama dRr3hatA se bar3hA cukI thiiN| aba Apa ziSyA praziSyA kI guruNI bana cukI haiN| Apake isa abhinandana samAroha merI ananta ananta zubhAzA ! eo sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha prathama khaNDa : zraddhAnA C Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THAR saralatA kI mUrti gatArtha ajamera se vahA~ para padhArI thiiN| maiM usa samaya vairAgya avasthA meM thaa| gurudeva zrI ke caraNAravRndoM -upapravartaka prema munijI meM rahakara dhArmika adhyayana kara rahA thaa| zramaNa saMgha kI viduSI mahAsatI zrI kusamavatI san 1973 kA varSAvAsa gurudeva zrI kA ajarAjI ma. se san 1975 meM pUjya gurudeva ghora tapasvI mara purI ajamera meM huaa| usa varSAvAsa meM viduSI rozanalAlajI ma. ke sAtha byAvara nagara meM milanA mahAsatI kusumavatI jI, sadguruNIjI zrI puSpavatI huaa| zAstrIya carcAoM ke dvArA maiMne pAyA Apako jI aura mAtAjI ma0 pratibhA mUrti zrI prabhAvatI zAstra kA gaharA jJAna hai, Apake vyavahAra se mujhe jI ma0 Adi satI vRnda bhI vahA~ para gurudeva zrI kI mAtra anubhava haA ki Apa saralamanA, svAdhyAyI va sevA sevA hetu virAja rahI thiiN| bhojana kara lauTate samaya Adi ke guNoM se yukta haiN| Apane saMskRta, prAkRta, maiM mahAsatI jI ke darzanArtha unake sthAna para jAtA hindI, gujarAtI Adi bhASAoM kA gahana abhyAsa thaa| mahAsatI jI mujhe bahuta hI madhura zabdoM meM kiyA hai sAtha hI ApakI pravacana zelI ati prabhAvo- zikSA pradAna karatI thiiN| varSAvAsa ke upasaMhAra kAla MR) tpAdaka hai| Apake pravacanoM kA zrotAoM ke hRdaya meM mero dIkSA ullAsa ke kSaNoM meM sampanna huI / mere para gaharA prabhAva par3atA hai| jahA~-jahA~ bhI Apane sAtha hI vairAgina bahana snehalatA ne bhI dIkSA grahaNa cAturmAsa kiye haiM vahA~-vahA~ saMgha ekatA ke kArya hue ko aura unakA nAma divyaprabhA rakhA gyaa| haiM, saMgaThana kI bhAvanA prabala huI hai| Apane bhArata varSAvAsa ke pazcAt garudeva zrI ahamadAbAda (OM varSa ke kaI pradezoM meM vihAra va cAturmAsa karake , pdhaare| vahA~ kA varSAvAsa pUrNa kara pUnA, rAyapura, jina zAsana kA prabhAvanA kI hai| ApakI taraha hI baiMgalora madAsa. sikandarAbAda. udayapara, rAkhI kA ApakA ziSyA parivAra bhI pratibhA sampanna va cAtarmAsa sampanna kara sana 1981 meM jaba garudeva zrI prabhAvazAlI rahA hai| pAlI virAja rahe the taba Apa zrI ne punaH gurudeva ke dIkSA svarNa jayantI ke isa sunahare avasara para darzana kiye / san 1983 meM ApazrI kA varSAvAsa maiM yahI maMgala kAmanA karatA hU~ ki Apa sadA svastha gurudevazrI ke sAnnidhya meM huA aura san 1986 meM rahakara jinazAsana kI prabhAvanA karate rheN| bhI pAlI meM gurudeva zrI ke sAnnidhya meM varSAvAsa hue| aura san 1988 meM gurudeva zrI indaura kA varSAvAsa sampanna kara san 1986 meM udayapura padhAre to Apase punaH milane kA avasara milaa| jaba bhI guNoM kI khAna mile haiM taba sneha aura sadbhAvanA ke sAtha mile haiN| mahAsatI jI kA abhinandana grantha prakAzita ho rahA -dineza muni hai, yaha AlhAda kA viSaya hai| merI yahI maMgala mahAsatI kusumavatI jI eka parama vidUSI kAmanA hai ki mahAsatIjI sadA svastha rahakara jinasAdhvI haiN| svabhAva se sarala, vANI se madhura aura zAsana kI nirantara prabhAvanA karatI raheM / hRdaya se udAra / prathama darzana meM hI darzaka unake cittAkarSaka vyavahAra se prabhAvita ho jAtA hai / maiMne sarvaprathama unake darzana puSkara meM kiye / sadgurudeva upAdhyAya zrI puSkara munijI ma0 ajamera varSAvAsa hetu padhAra rahe the ve bhI zraddhaya gurudeva zrI ke svA prathama khaNDa : zraddhArcanA CREAK sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNoM ke AgAra aura saMgIta tathA kalA kA pramukha kendra hai| jahA~ para anekAneka santoM, zUravIroM, dezabhaktoM aura satI- 1 -narezamuni jI sAdhviyoM ne janma lekara sAdhanA tapoyukta udAtta jIvana se vahA~ ke kaNa-kaNa ko Alokita aura hai samaya nadI kI dhAra ki gauravAnvita kiyaa| isa dharA ko ho santoM kI ra jisameM saba vaha jAyA karate haiN| janma bhUmi aura vIroM kI karmabhUmi hone kA gaurava KE hai samaya bar3A tUphAna ki prApta huA hai| sacamuca mevAr3a RSi, maharSi, santa, parvata bhI jhuka jAyA karate haiM / / tapasvI va cintakoM kI pavitra bhUmi hai| vahA~ kI aksara duniyA ke loga miTTI ke kaNa-kaNa meM, aNu-aNu meM mahApuruSoM ke samaya meM cakkara khAyA karate haiN| tapaHpUta vyaktitva ke zubha paramANuoM kI sugandha lekina kucha aise hote haiM A rahI hai / usI gauravamaya paramparA kI lar3I kI jo itihAsa banAyA karate haiN| kar3I meM svanAmadhanya jAjvalyamAna tejasvI sAdhvI ratna mahAsatI zrI kusamavatIjI eka haiM / laghuvaya meM jaina zAsana kI ujjvala jyoti Adarza sAdhvI sAdhanA ke kaThina agnipatha ko apanAkara nirantara ratna zraddhaya parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI usa para apane mustaidI kadama bar3hAnA ApakI pUrva jI ma0 ko kauna nahIM jAnatA ? saba jAnate haiM unhIM janma kI mahAna sAdhanA va puNyavAnI kA pratIka hai| kI ziSyAoM ne guruvaryA ke dIkSA 50 varSa pUrNa hone saMyama ke prazasta mArga para bar3hakara Apa vahIM para hI kI prasannatA meM eka vizAlakAya abhinandana grantha avasthita nahIM huI, apitu jIvana ko nikhArane ke nikAlane kA bhAgIratha prayAsa kiyA hai| mujhe bhI lie, vairAgyabhAva meM adhikAdhika vRddhi karane ke yA unake sambandha meM kucha likhane ko kahA gayA hai mere lie Apane jJAna kA talasparzI gahana abhya Upara ApakA mahAna upakAra hai mujhe sarvaprathama jJAna, tapa aura tyAga ke raMga meM apane jIvana ko rNgaa| darzana, cAritra kA zravaNa karAne vAlI yahI zakti sAdhanA va saMyama kA divya sambala lekara aMgar3AI hai jisake kAraNa merI bhakti vikasita huI hai| letI haI taruNAI meM bhI nirantara Age bar3hatI rhii| zramaNa saMskRti kI viraladhArA meM bhoga nahIM, prakAza; ___ maiM Apake kina guNoM kA aMkana karU aura kina saMgraha nahIM, tyAga; rAga nahIM, virAga; aMdhakAra nahIM, guNoM kA aMkana na karUM yaha eka gambhIra samasyA mere samakSa upasthita huI tathApi "akaraNAta maMda prakAza; mRtyu nahIM, amaratA; asatya nahIM, satya; kSobha nahIM kSamA ke siddhAnta meM DubakI lagAkara jIvana karaNa zreyaH" prastuta ukti ke anusAra nahIM karane ko parivartana kiyaa| mahAna sarala AtmA zrI se kucha karanA zreyaskara hai (Some thing is kailAza varajI kA apanI ziSyA, praziSyAoM better than nothing) ataH kucha likhane kA prayAsa kara rahA huuN| ke sAtha madanagaja kizanagar3ha nagara meM padArpaNa huA thA, tabhI mujhe unakI antevAsI ziSyA parama ApakI janma sthalI rAjasthAna kI vIra bhUmi vidaSI sAdhvI ratna zrI kusumavatI jI ma0 ke saMparka / mevAr3a hai| jisakA nAma itihAsa ke sunahare pRSThoM meM Ane kA saubhAgya prApta huA thA, Apake prathama meM bar3e sammAna ke sAtha svarNa akSaroM se aMkita hai| darzana se mere mana jo AlhAda ubharA thA, usakI yaha vIra bhUmi apanI Ana-bAna aura zAna ke lie snigdha smati se Aja bhI mana pulakita ho uThatA vizva vikhyAta hai va jo tyAga, balidAna, sAhitya hai, aura hRdaya Adara se bhara jAtA hai| 24 prathama khaNDa : zraddhArcanA o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha SON.rivate & Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TRO pa usa prathama darzana meM hI maiMne pAyA ki zrI kusuma- viduSI hai para vidvattA kA-kiMcit mAtra bhI abhivatI jI ma0 saralacitta prasannavadana aura milana- mAna nahIM hai| sAra svabhAva kI,eka manasvI, yazasvI, tejasvI aura Apane athaka zrama se zikSA ke kSetra meM AzAvarcasvI sAdhikA haiN| Apake sarala nizchala aura tIta pragati kI hai| Apa hindI, saMskRta, prAkRta, AtmIyatA pUrNa vyavahAra se merA mana vibhora ho gajarAtI Adi aneka bhASAoM kI sAdhikAra 7EOS jAtA thA, mujhe lagA ki Apa sahRdayatA zAlInatA prakANDa paNDitA haiM / nyAya va darzana zAstra kA bhI tathA saumyatA kI eka jIvanta pratIka haiM / Apase gambhIra adhyayana hai| jaina siddhAntAcArya jaisI kaI jJAna-dhyAna sIkhane meM mujhe gaurava va Ananda kI ucca parIkSAyeM samuttIrNa kI haiM / , anubhUti hotI thii| kaI bAra lambe samaya taka ___ApakA svabhAva sarala hai, Apa meM kSamA, mRdutA, - vairAgya kAla meM va pazcAta Apase milane va sAtha samatA sAdagI prabhRti Adi zramaNI jIvana ke guNa meM rahane kA suavasara prApta huA hai| vizeSa rUpa se jhalakate haiN| vinaya Apake jIvana kA byAvara meM bahana sarojakumArI ke punIta dIkSA mUla mantra hai / Apake dila meM dayAlutA hai, vicAra prasaMga para dUsarI bAra Apake darzana karane va caraNoM vizAla aura svabhAva saundarya se paripUrNa haiM / Apa meM baiThane kA saubhAgya prApta huA thA, usI dina kI prakRti meM prema kI pradhAnatA hai ApakA jIvana Apake mahimA maNDita vyaktitva se mujhe divya Aka- galAba kI taraha sUvAsita, navanIta ke sAmAna mRdu rSaNa kI anubhUti huI aura maiMne-nizcaya kara liyA va komala, mizrI ke samAna mIThA hai / bhautika cakAki mujhe bhI sAMsArika Asakti se virakta hokara cauMdha ke yuga meM bhI prabhUtA pradarzana se dUra rahakara sAdhanA patha para agrasara honA aura jIvana kA lakSya / Apa zAnta svabhAvI, AdhyAtmika sAdhikA ke rUpa badalanA hai| jaise eka kuzala mAlI nanheM-nanheM paudhoM meM Atma kalyANa va loka kalyANa ke kAryo meM ko jala pradAna kara aura rAta-dina usakA saMrakSaNa satata saMlagna haiN| Apake ujjvala antaHkaraNa meM kara vizAla vRkSoM ke rUpa meM parivartita kara detA hai bhaviSya kI sunahalI AzAe~ haiM, vartamAna meM gati vaise hI zraddhe yA sadguruNI rUpI mAlI ne merA siMcana zIla kadama haiM aura bhUta kI bhavya anubhUtiyA~ haiM / kara virakti bhAvanA kA vikAsa kiyA hai| Apa "tiNNANaM tAriyANaM" ke pAvana lakSya kI pUrti mahAsatI zrI kusumavatI jI sthAnakavAsI hI ke lie sadA jAgarUka rahatI haiM, dIna dukhiyoM ke / nahIM apitu, sampUrNa jaina samAja kI eka jyotirmAna prati Apake mAnasa meM karuNA kI gaMgA sadA pravAhita nidhi haiM / Apake ojasvI, tejasvI kRtitva se rahatI haiN| kisI vyakti ko jaba antarvedanA se parisamAja bhalI-bhA~ti suparicita hai| Apa vilakSaNa vyAkula dekhatI haiM, to usake vedanAjanita paritApa pratibhA kI dhanI utkRSTa sAdhikA haiN| Apa meM se ApakA komala hRdaya navanIta kI bhAMti pighala vinaya saralatA, sahaja sneha kUTa-kUTa kara bharA hai| uThatA hai, parahita sAdhanA meM yadi kahIM kaSTa kA maiMne mahAsatI jI ko bahata hI sannikaTatA se dekhA bhA sAmanA karanA par3a tA u bhI sAmanA karanA par3e to usase kabhI bhI Apa jI va parakhA hai| nahIM curAtIM / "paropakArAya satAM vibhUtayaH" ke samujjavala Adarza ko sAkAra banAkara chor3atI haiM, 'jahA~ anto tahA bAhi jahA vAhi tahA anto' vighna aura bAdhAoM kI caTTAnoM ko cIratI huI ke anusAra Apa jaisI andara haiM vaisI hI bAhara haiN| Age bar3hanA Apake jIvana kA parama lakSya hai / jar3atA ) Apake jIvana meM baharUpiyApana bilkula nahIM hai| va sthiti pAlakatA Apako kataI pasanda nahIM haiM Apa sneha saujanya kI sAkSAta mUrti haiN| Apa Apa apane jIvana ke amUlya kSaNa pramAda, Alasya, prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha : Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to m nirarthaka vArtAlApa meM, idhara-udhara kI vikathA meM abhinandana yogya vyaktitva dhyatIta nahIM krtii| ApakI pratibhA, prajJA, medhA aura smaraNa-zakti tIkSNa haiM, ApakA ciMtana-zarada -udaya muni 'jaina siddhAntAcArya' ke kAlIna cA~danI ke samAna nirmala hai, jJAna kI agAdha yaha jAnakara hArdika prasannatA haI ki mahAsatI gaMgA haiM, vairAgya jinakA aMgarakSaka hai, saMyama jinakA jIvana sAthI haiM, Apane sAmpradAyika sNkiirnntaaoN| zrI kusumavatI jI ma. ke saMyamI jIvana ke 50 varSa kI dIvAroM kI tor3akara saMghIya ekatA ke pUrNa hone para unake abhinandanArtha 'kusuma abhinaMdana mahAmantroccAra meM apanA bhI svara milAkara saMgaThana grantha' kA prakAzana ho rahA hai| kI AvAja ko bulanda kiyaa| jaMgala meM maMgala kara saMyamI jIvana eka preraNAspada evaM sArthakajIvana dene vAle Apake caraNoM ne aba taka amaragaccha ko hotA hai| aise patha ko sAMsArikatA ke bandhanoM se sAdhikAoM meM sabase adhika hajAroM mIla kI mukta hokara alpAyu meM hI apanA kara jo mAnava padayAtrA karake bhArata ke vibhinna aMcaloM meM dIrgha samaya taka saMyama evaM dharmArAdhanA meM lIna bhagavAna mahAvIra kI vANI kA prasAra aura pracAra rahate haiM, unakA satkAra-abhinandana kara samAja karake jana-jana taka pahu~cAyA hai, vidveSa kI Aga kRtArtha ho jAtA hai| mahAsatI jI ma. sA. nek bhar3akatI ho, aise avasara para bhI Apa zAnti se mAtra bAraha varSa kI alpAyu meM dIkSita hokara viduSI kAma letI haiM, Apake jIvana kA mukhya dhyeya hai mahAsatI zrI sohana kuvara jI ma. evaM gurudeva zrI (Simple living and high thinking) sAdA upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. sA. ke susAnnidhya jIvana ucca vicAra / Apake jIvana meM AcAra, meM vizad adhyayana cintana, manana, jJAnArjana kiyA vicAra aura uccAra kI triveNI sadA eka rUpa, evaM dharma pracAra-prasAra hita aneka prAntoM meM paidala eka rasa hokara bahatI haiM, vaddha avasthA hote hue bhI vihAra kara bhavIjanoM ko dharmadezanA pradAna kI Apa mana se pUrNataH svastha, utsAhI, prayatnazIla aura isa prakAra eka viduSI, adhyayanazIlA mahAdRr3ha manobalI haiN| Ayu se vRddha jarUra haiM para yuvA satI ke rUpa meM samAja meM apane jJAna-dhyAna, saMyamazakti se Age haiM / dharmasAdhanA ApakA jIvana lakSya - sAdhanA kI sugandha phailaaii| vastutaH aise vyaktitva haiM, dRr3haniSThA ApakA pragati-patha haiM, viveka aura anukaraNIya, pUjanIya evaM abhinandana yogya hI 11 vicAra Apake mArgadarzaka haiN| yaza pratiSThA mAna hote haiM / zAsana deva mahAsatI jI ko dIrgha saMyamI sammAna ApakI anugAminI haiN| Apa meM yuvA jaisA jIvana pradAna kare, inhIM zubha bhAvoM ke saath| joza va vaddhA jaisA hoza hai| Apa meM bAlaka jaisI saralatA yuvA jaisI saMkalpazakti aura sAhasa tathA vRddha jaisA gahana anubhava hai, Apa eka meM aneka va aneka sArada salilaM va saddha hiyayA. meM eka haiM / Apake maMgalamaya dIkSA ke 50 pAvana basaMta vihaga iva vippamukkA.... tyAga vairAgya ke sAtha vyatIta hone para ApakA zraddhA vasaMdharA iva savva phAsa visahA... se abhinandana haiN| Apake sAnnidhya meM ApakI 100vIM dIkSA jayantI kA saubhAgya saMgha ko prApta ho isI --munijanoM kA jIvana-zaradakAlIna nadI ke jala kI taraha nirmala, pakSI kI bhAMti pratibandhamaMgala punIta pAvana zubha bhAvanA ke sAtha ! rahita aura pRthvI kI bhAMti sahanazIlatA kI mUrti tuma jio hajAroM sAla, hotA hai| ___ hara sAla ke dina ho pacAsa hajAra !! ANEO prathama khaNDa : zraddhArcanA - 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) zubha kAmanA / --paM0 zrI hIrAmunijA himakara' asthiraM jIvanaM loke, asthiraM dhana-yauvanaM / asthirA putradArAzca, dharma kIrti dvayaM sthiram / / satIjI kA jJAna darzana cAritra nirmala hai, inhIM ratnatraya kA abhinandana kiyA jA rahA hai| ApazrI ciraMjIvI bana jaina dharma kI jAhojalAlI kareM, yahI merI zubha kAmanA tathA zraddhA sumanAMjali arpita hai| satI sukumAlA zrI kusumavatI jI ma0 kA pAbana jIvana sahaja rUpa se lokapriya banA rahA hai| yahI mUlabhAva hai jo jaina janatA ApazrI kA hRdaya se abhinandana kara rahI hai| satIjI kA mana sarala, hai vacana meM vaha jAdU hai jo sabhA pravacana suna maMtra mugdha raha jAtI hai| jIvana jinaAjJA anusAra taiyAra ho jAye phira mana kI dhArI jarUra pAra par3atI hai / kahA bhI hai sAphI kI sudhare sadA, kabhI na gotA khAta / kabhI na par3e pAdharI, mana maile kI bAta / / vi0 saM0 1663 ke phAlguna meM mahAsatI jI ne saMyama prApta kiyA aura vi0 saM0 1965 kA posavadI 5 ke dina maiMne bhAgavatI dIkSA svIkAra kii| yahI kAraNa hai ki lambe samaya se maiM satIjI kA jIvana vikAsa dekhatA A rahA huuN| satIjI kA hara kArya pragati para rahA hai yaha pUrvakRta puNya kA phala vandana zata-zata bAra -sAdhvI harSaprabhA zrI kusumavatI guNavAna, vandana zata-zata bAra... mAtA kailAza kI lADalI, pitA gaNeza kula avatAra"" udayapura meM janmiyA, mevAr3a prAnta ujiyAra... kusuma jyoM Apa khila rahyA, hA~ sAre vizva maMjhAra". laghuvaya meM saMyama liyA, hai taiyAra vairAgya apAra sohana satI kI ziSyA prathama, ye zramaga saMgha zRMgAra"" ziSyA ApakI tIna haiM, tInoM hI guNa bhaNDAra" mAsI guruNI yuga-yuga joo, sadA hove jaya-jayakAra" abhinandana karU ApakA, harSa ko hai harSa apAra". naivAkRti phalati naiva kulaM na zIlaM, vidyApi naiva na ca yatna kRte'pi sevaa| bhAgyAni pUrva tapasA khalu saMcitAni, kAle phalanti puruSasya yathaiva vRkSAH / / bhAgyavaMta vahI hai jo jIvana sukhamaya pale phira Atma kalyANa meM Age bddh'e| kahA bhI hai sarasa-sarasa madhukara lahe, jo seve vanarAya, ghuNa sUM jANe jIvar3o, sUkhA lakkar3a khAya / satIjI laghuvaya meM saMyama le sadguruNI sA0 zrI sohanakuMvarajI ma. sA0 kA nAma rozana kara diyaa| ApazrI kI ziSyAeM bhI sabhI zikSAzIla, vinIta evaM yazasvinI haiM / yaza hI saMsAra meM amara banA rahatA hai / kahA hai la prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / GOA57 www.poly.org or Private & Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DGCAN TR abhinandana ke puNya paloM meM / ___-zrI gaNeza muni zAstrI __ dharma kA svarUpa manuSya ke vicAroM aura AcAroM se jAnA/pahacAnA jAtA hai| vicAroM kI dRSTi se pratyeka AtmA ko apanI AtmA ke samAna smjhnaa| 'Atmavata sarvabhUteSu' kI bhAvanA rakhanA, yahI Atmadharma hai / samatA, sahiSNutA, sevA, sahayoga, sAdhanA, dayA, prema, bhAIcArA aura bhalAI ke vicAroM ne hI samAja ko jIvita rakha chor3A hai / yadi ye guNa na hote to na samAja hotA aura na hama Aja isa avasthA taka pahu~ca paate| dUsarA pakSa AcAra kA hai| kevala vicAroM se ho nahIM kintu AcAra meM bhI usakA avataraNa honA Avazyaka hai / dharma kI bAteM banAnA, upadeza denA, bhASaNa denA, pustakeM likhanA eka alaga bAta hai aura use apane jIvana meM DhAlanA eka alaga bAta hai / Aja isa vaijJAnika aura bhautikatA ke yuga meM jahA~ kadama-kadama para bhogopabhoga sAmagrI sahaja upalabdha hote hue bhI Atma-sAdhaka, saMyama ke mahApatha para avikala rUpa se apane kadama bar3hA rahe haiN| yaha dharma kA AcAra pakSa hai / kahA bhI hai-AcAraH prathamo dharmaH arthAt AcAra hI manuSya kA prathama dharma hai| jIvana meM vicAra aura AcAra kI pavitra gaMgA pravAhita hotI hai to sahaja hI Ananda kI anubhUti hone lagatI hai / sadguNa jIvana se saurabha mahakane lagatA hai| ataeva samAja meM acchAiyoM kA sammAna Adara ho| AcAra pratiSThita ho / sadbuddhi aura samatA kA sAmrAjya sthApita ho aura jo isa tarapha apane kadama bar3hA rahA ho unheM protsAhita aura puraskRta kiyA jAnA, yaha samAja kA prathama kartavya hai| / isase anya logoM ko bhI preraNA milatI hai tathA jinazAsana kI prabhAvanA meM abhivaddhi hotI hai| sAdA jIvana ucca vicAra vAlI RjumanA parama viduSI sAdhvIratna zrI kusumavatIjI ma0 ke vicAra aura AcAra kI pavitratA ke dvArA janatA ke lie ve zraddhA kA kendra banI huI haiM / ApakA saMyamI jIvana sahajatA/svAbhAvikatA/saralatA/sahiSNutA aura sumadhuratA kI mahaka se mahaka rahA hai| Apake antastala se pravAhita hone vAlI adhyAtma bhAvadhArA jana-mana ko sahaja hI AkarSita/pratibuddha karatI hai / ma bAlyAvasthA meM hI dIkSitA hokara sAdhvocita sadguNoM ke kAraNa mahAsatIjI ma0 ne AzAtIta AdhyAtmika UMcAiyAM ajita kI haiN| Apake upapAta meM baiThane vAlA sahaja hI AnandAnubhava karatA hai| ApakI sAdhanA se sanI-rasapagI cintanadhArA kA rasapAna karane vAlA sAdhaka anAyAsa AtmavikAsa ke patha para agrasara hotA hai| mizrI-se mIThe/madhura bola sunate-sunate zrotAoM ke mana-kamala khila uThate haiN| __ samatA vibhUti mahAsatIjI kI lalita-lekhanI samaya-samaya para gadya aura padya meM zaktizAlI srota ke rUpa meM avatarita hotI hai jisakI rasAnubhUti pAThakagaNa karate rahate haiM / mahAmanA mahAsatIjI ma0 kA maMgalamaya/preraka mArgadarzana sAdhaka/sAdhikAoM ko prApta hotA rahatA hai jisase unameM bala/zakti/utsAha kA saMvardhana hotA hai| samatA sAdhikA, saMyama ArAdhikA parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatIjI ma0 ke dIkSA ardha zatAbdI ke puNyapaloM meM abhinandana samAroha kA zubha Ayojana evaM kusuma abhinandana grantha ke prakAzana se merA hRdaya Anandavibhora hai| maiM mahAsatIjI ma. ke prati unake ananta bhaviSya ko sukhada-maMgalakAmanA karatA hU~ isI AzA/vizvAsa ke saath| prathama khaNDa : zraddhArcanA 5. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha C 0 Fol Private & Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNA paramparA kI divya jyoti -zrI jinendra muni 'kAvyatIrtha' saMsAra meM sadA kAla se tyAgI jJAnI guNiyoM kA sammAna/abhinandana hotA AyA hai aura isI pAvana-paramparA meM Aja samAja jinakA abhinandana karane jA rahI hai vaha haiM-vandanIya/abhinandanIya vAtsalya mUrti parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatIjI m0| Aja Apake tyAga tapomaya saMyamI jIvana kI kiraNeM sarvatra vikIrNa ho rahI haiN| 'samatA sarvabhUteSu' evaM 'bhAraNDa pakkhI va carepamatta' ke siddhAnta ko jIvana meM sAkAra rUpa dene vAlI mahAsatIjI eka AlokamayI divya jyoti haiM jinake nirmala jJAna-darzana-cAritra ke prakAza se catuvidha saMgha jyotita ho rahA hai| sevA samatA sAdhanA kI triveNI saMgama ke kAraNa ApakA saMyamo jIvana tIrtharAja prayAga kI bhA~ti pavitra tathA darzanIya banA haA hai| jahA~ hajAroM hajAra bhakta/sAdhakoM ko yathArtha jIvana jIne kA mArgadarzana prApta hotA hai / sAdA jIvana ucca vicAroM meM jIne vAlI isa mahAna sAdhikA ko maiM lagabhaga aTThAIsa varSoM se dekha rahA hU~ aura unake vicAra aura vyavahAra se bhalIbhA~ti paricita hU~ / __ krAntikArI jainAcArya zrI amarasiMha jI ma0 ko pAvana paramparA kI mahAna sAdhikA evaM candanabAlA zramaNI saMgha kI pramukhA adhyAtmayoginI mahAsatI zrI sohanakuvarajI ma0 kI pradhAna zipyA ratna haiM mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 / Apane apanI janmadAtrI ke saMga laghuvaya meM saMyama grahaNa kara dvitIyA ke cA~da kI bhA~ti vikAsa karatI huI vinaya viveka dvArA saMskRta, prAkRta, hindI, urdU, gujarAtI Adi vividha bhASA jJAna meM nipuNatA arjita kI hai / jainAgamoM kA gahana jJAna hai ataH pravacanoM meM zAstroM kI gahana bAteM Apa sahaja sarala bhASA meM prastuta karatI haiM jo sabake lie bodhagamya RjumanA samatAvibhUti mahAsatIjI ke jIvana kI sahajatA/saralatA darzanIya evaM anukaraNIya hai| Apake nizchala/nirmala vyavahAra se samparka meM Ane vAlA pratyeka insAna prabhAvita hue binA nahIM rahatA / Apa jinazAsanodyAna kA eka mahakatA/khilatA surabhita kusuma haiM jisakI mahaka se zramaNa saMgha ko zramaNI paramparA mahaka rahI hai| parama viduSI mahAsatIjI ma0 kA vyaktitva evaM kRtitva prabhAvazAlI rahA hai / Apane jahA~-jahAM bhI vicaraNa kiyA hai eka anokhI chApa chor3I hai / aisI vilakSaNa/vicakSaNa pratibhAmUrti sAdhvIratna vastutaH zramaNa saMgha kI eka mahAna nidhi haiM/dharohara haiN| _pratibhAmUrti mahAsatIjI mahArAja kI viduSI ziSyAoM meM mahAsatI zrI cAritraprabhA jI ma. evaM mahAsatI zrI divyaprabhA jI ma. sAdhvI saMgha meM apanA gauravapUrNa sthAna rakhatI haiN| viduSI mahAsatI zrI divyaprabhA jI ma. jo pI-eca. DI. haiM, prastuta abhinandana grantha kI pradhAna sampAdikA haiN| vo sAdhuvAda ke yogya haiM jinhoMne isa bhagIratha kArya ko hAtha meM lekara sampannatA ke zikhara para pahu~cAyA / grantha meM zreSTha sAmagrI kA cayana kiyA gayA hai| kucha lekha prasiddha sAhityakAra pUjya gurudeva zrI gaNezamunijI zAstrI ke sAnnidhya meM mujhe bho avalokana karane kA suavasara milA jisase spaSTa hai ki grantha atIva upayogI, paThanIya va saMgrahaNIya banegA, sAtha hI jana-jana kA mArga prazasta kregaa| samAdaraNIyA mahAsatIjI ma0 ke dIkSA ardhazatAbdI ke puNya prasaMga para hama Apake svastha dIrghAyu hone kI kAmanA karate hue zAsaneza prabhu se prArthanA karate haiM ki vo dIkSA zatAbdI bhI manAne kA samAja ko zubha avasara pradAna kreN| isI hArdika maMgalakAmanA ke sAtha"": prathama khaNDa : zraddhArcanA (263 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jaducation Internationa Bor Private & Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga yuga jIveM mahAsatI - zramaNa vinaya kumAra 'bhIma' paramaviduSI pravacana bhUSaNa sAdhvI ratna zrIkusumavatIjI mahArAja sthAnakavAsI zramaNa saMgha kI eka prabhAvazAlI sAdhvI haiN| maiM eka bAra gurudeva jaina bhUSaNa vrajalAlajI mahArAja, gurudeva yuvAcAryazrI ke sAtha byAvara meM thA usa samaya mahAsatI zrI kusumavatIjI mahArAja se milana huA thA / vyAvara sthita kundara bhavana meM pravacaya ke daurAna mahAmatI ke ojasvI mahatvapUrNa pravacana sunane kA maukA milaa| saMyama ke pacAsa varSa hone para samAja saMgha zrAvaka varga ApakA abhinandana karanA cAhatA hai / hamAre zramaNa saMgha ke upAdhyAya puSkara munijI mahArAja evaM upAcArya zrI devendra munijI mahArAja kI sAdhvI samudAya meM mahAsatI zrI kusumavatIjI kA pramukha sthAna hai / vaise hamAre bhAratIya itihAsa meM zurU se nArI kA ujjvala itihAsa rahA hai / AgamoM, purANoM meM, vedoM meM nArI ke gauravapUrNa Adarza milate haiN| jaina jagata meM nArI kI gAthAe~ sthAna-sthAna para milatI haiN| mujhe atyanta khuzI hai, eka satI kA abhinandana kiyA jA rahA hai / hamezA guNiyoM kA guNAnuvAda hotA rahA hai / Apane zramaNa saMgha meM apanA gauravapUrNa sthAna banAyA | sAdhvI zrI ne aneka parIkSAe~ dIM / hindI, gujarAtI, saMskRta, prAkRta Adi bhASA kI jAnakAra haiM / parama viduSI sAdhvIratna divyaprabhA kusuma abhinandana grantha kA sampAdana kara rahI haiM / yaha grantha chapakara samAja meM AegA to hara jaina samAja ke logoM ko satIjI ke jIvana se preraNA milegI / kusuma abhinandana grantha lokapriya baneM yaha merI zubhakAmanA / 30 Jain education International zubhAzIrvacana mahAsatI zrI zIlakuMvara jI mahA. tyAga bagIce, vIra- prabhu ke eka anokhA sumana khilA / mahaka phaila rahI diga - digaMta meM dekhI jisakI ajaba kalA / koThArI vaMza ko ujjvala kInA 'kusumavatI jI' mahAsatI / sohana ku~vara guruNI-sA taba, jinakI bhI thI gajaba matI / unake varada hasta kI chAyA, milI ApakA bhAgya bar3A / nata mastaka caraNoM meM sIkhA, jJAna vairAgya kA raMga car3hA / Private & Personal Use Only zyAmavarNa jJAna se moTe, tana to dikhatA choTA hai / samparka pA jana bola uThe, aho, jIvana inakA moTA hai / vihAra kSetra vizAla tumhArA, jana-jana ko sabodha diyA / ziSyA praziSyA ko yogya banA, jIvana kA utthAna kiyA / dIrghAyu bana jinazAsana kI sevA meM tatpara rahanA / saphala sAdhanA bane tumhArI, zIlaku~vara kA hai kahanA / sAdhvIratna grantha prathama khaNDa : zraddhAcaMnA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NROHXEOAC ] eka mahAna jIvana gaurava rahI hai| dharma, samAja, saMgha, parivAra meM nArI nArAyaNI ke rUpa meM pratiSThita rahI hai| -mahAsatI zrI puSpavatI jI zrayA sadgaruNI jI zrI sohana kuvara jI ma. sarvajJa sarvadarzI zramaNa mahAvIra ne apane pAvana kA jIvana tyAga, tapasyA, sayama sevA kA eka aisA Aloka stambha thA jisameM pavitratA aura prazama rasa / pravacana meM yaha vajra AghoSa kiyA ki jitanA puruSa kI kiraNeM vikIrNa hotI thiiN| ve yuga-yuga taka AdhyAtmika samutkarSa kara sakatA hai utanA hI nArI mAnava jIvana ko UrdhvagAmitA kA pAvana sandeza bhI kara sakatI hai| unhoMne caturvidha saMgha kI saMsthA sunAtI rhiiN| unhIM ke caraNAravindoM meM maiMne tathA panA kI / usameM do saMgha nArI se sambandhita haiN| yaha jyeSTha guru bahina kusumavatIjI ne AhatI dIkSA grahaNa eka aisI mizAla hai jo anyatra DhUMr3hane para bhI nahIM kii| unhIM ke nezrAya meM rahakara jJAna-dhyAna kI mila sktii| ArAdhanA kii| Aja jo kucha bhI hai usI sadguruNI __nArI zakti kA akSaya srota hai| vaha candrakAnta kA AzIrvAda kA hI suphala hai| maNi kI taraha apanI divya kiraNoM se jana-jana ko / __mahAsatI kusumavatI jI merI guru vahina rahI patha-pradarzana karatI hai| atIta ke ve svarNa pRSTha isa haiN| unhoMne mere se pUrva dIkSA grahaNa kii| sAtha hI bAta ke sAkSya haiM ki bAhmI, sundarI kI surIlI svara hamArA paraspara atyadhika sneha rahA aura varSoM taka lahariyoM ne bAhubalI ko jAgrata kiyaa| rAjImati sAtha meM hamane saMskRta-prAkRta-hindI, jaina darzana aura ke ojasvI va tejasvI vacanoM ne rathanemi ko prabuddha nAma kA prabuddha anya darzanoM kA adhyayana kiyaa| adhyayana karane kiyaa| para bhI Apa meM jJAna kA ahaMkAra nahIM hai| kuzala __ kamalAvatI ke ciMtana ne rAjA ikSakAra ko pravacana kI hone para bhI ApameM saralatA-sahRdayatA satpatha para ArUr3ha kiyaa| yAkinI mahattarA ke udabodhana ne AcArya haribhadra ko satya ke kaThora kaMTakA mujhe yaha jAnakara apAra AlhAda huA ki merI kIrNa mArga para Age bar3hane ko utprerita kiyaa| guru bahina kA abhinandana grantha prakAzita hone jA ratnAvalI ke upAlambha ne tulasIdAsa ko santa __rahA hai| jisa grantha meM unakA vyaktitva aura kRtitva ra tulasI bnaayaa| isa prakAra sahasrAdhika udAharaNa haiM / ha ujAgara hogaa| merI yahI maMgala kAmanA hai ki ve jisameM nArI apanI udAratA sahRdayatA sneha ha sadA-sarvadA nispRha nirapekSa bhAva se sAdhanA ke pAvana aura sadbhAvanA se jana-jana ke mana meM divya teja kA _patha para nirantara apramatta bhAva se bar3hatI raheM, aura / saMcAra karatI rahI hai| apane jJAnAdi sadguNoM kI saurabha dig diganta meM __ cAhe krAnti ho, cAhe zAnti ho donoM hI sthi- phailAtI rheN| ve ciraMjIvI baneM / aura unake tiyoM meM vyakti bhrAMti ke cakkara meM na ulajhe ataH jIvana sumana kI lubhAvanI mahaka jana-jana ko vaha apanA zAnadAra dAyitva kA nirvAha karatI rahI lubhAtI rhe| hai| nArI ke vividha rUpa rahe haiN| vaha kabhI mamatAmayI mA~ rahI hai to kabhI sahaja sneha pradAna karane vAlI bhaginI rahI hai| to kabhI zraddhA snigdha sadbhAvanA ko pradAna karane vAlI kanyA rahI hai| to kabhI sarvasva samarpita karane vAlI sahadharmiNI bhI prathama khaNDa : zraddhArcanA 0: sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PORAROOOOOOOOOOS20098280 ___ sadguNa guladastA-kusumavatI jI ma. Urjasvala-vyaktitva -parama viduSI cAMda kuvara jI ma. sA. -upapravatinI sAdhvI zrI kauzalyAjI mahArAja mahAn-AtmAe~ ve hI hotI haiM jo ki zubha phUla to bahuta khilate haiM, kRtya dIpa jalAkara apane karmakSetra ko jagamagA dete sugandha detA hai koI koii| haiM unhIM meM se svanAmadhanya viduSI sAdhvI pU. kusuma pUjA to bahuta karate haiM, vatI jI ma. sA. jo amola mAdhurya bhAvoM ke stabaka kI bhAMti cunA huA sadguNayukta guladastA hai jo pUjanIya banatA hai koI koI // | anavarata 'kasama' kI hI bhAMti khilakara saMsAra-bhara zasya zyAmalA bhArata vasundharA RSi-muniyoM meM apanI guNa surabhi ko saMsAra bhara meM luTA rahe / hai kI prasava bhUmi rahI hai| aneka jAjvalyamAna ratna L maNiyoM ne vizva ko nija Aloka se Alokita 'yathA nadyAH syaMdamAnA samudraH' jaise nadiyA~ kiyA hai / ratnoM kI zrRMkhalA meM eka vilakSaNa ratna bahate-bahate samudra meM samAhita ho jAtI haiN| vaise hai-parama zraddhayA, mahAmahima, parama viduSI / mahAna AtmA kI pravAhamAna jIvanadhArA lokar3ita mahAsatI zrIkusumavatI jI ma. saa.| evaM janakalyANa karatI hai vaise hI Apane saritA Apa zrI yathAnAma tathAguNa haiN| ApakA evaM megha kI taraha zuSka jIvana meM navacetanA kA Anana sadaiva kusuma kI bhAMti praphullita rahatA hai hai saMcAra karake nIrasa jIvana ko sarasabja banAkara, tathA mana zAnti,jJAna aura vinamratA Adi viziSTa mana-vaca-karma meM amRta kA jharanA bahAkara jana guNoM se ota-prota hai| mAnasa ko AplAvita kiyaa| kAntimAna zyAma varNa, bhavya lalATa, maMjhalA __Apa saMyamI kSaNoM ko svarNamaya banAne pratipala kada, saumya-mukhAkRti, tejomaya netra, brahmacarya kA akhaNDa teja, aisA mana-bhAvanA svarUpa dekhate hI jAgrata rahe ho, jJAna razmiyoM ko phailAkara jana-mana ko Alokita kiyA hai, Apake ina zubha kRtya va nayanoM ke mArga se sIdhA hRdaya meM utara jAtA hai| guNoM ke prati hRdaya gadgad ho jAtA hai, antarmana se dayA, karuNA, anukampA, sevA, sadbhAvanA kA dig darzana Apake hara vyavahAra meM hotA hai| Apake / yahI zubhakAmanA hai ki ApakA saMyamayAtrA patha zubha kRtya-surabhi se mahakatA rahe jinazAsana sevA anekAneka guNoM kI saurabha se maiM bahuta hI prabhAvita huuN| Apake vyaktitva meM saba kucha sundara hI sundara hetu dIrghAyu-cirAyu bne| hai| vicAroM meM cumbaka jaisA AkarSaNa, vANI meM / 'kusumavat' hai jIvana ApakA, mahakate surabhita kusumoM sA varSaNa aura karma meM yogI sadguNoM ne pAyA vistaar| sI ekAgratA, sIdhA-sAdA rahana-sahana, sIdhA sarala | abhinaMvana velA meM svIkAro, madhura vyavahAra, nizcaya hI Apake pAvana pavitra zubhakAmanA kA upahAra / vyaktitva kA eka madhura paricaya hai| saralatA sucitA vrata sAdhanA, vimalatA nirlepa akAmatA / sAdhvI kusumavatI kusuma samAna haiM, vinaya-vijJa-viveka. vitAna hai / / prathama khaNDa: zraddhArcanA Cames sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApazrI ko bAlyAvasthA se hI saMsAra kI vinazvaratA, kSaNabhaMguratA dekhakara Apake mana meM virakti kI bhAvanA uttarottara dRr3ha hotI gaI / dRr3ha saMkalpa vyakti ko eka na eka dina usake lakSya sthala taka pahu~cA hI detA hai / yathocita samaya Ane para ApazrI ne alpAvasthA meM hI sAdhu jIvana aMgIkAra karake garu caraNoM meM jainAgamoM kA gahana adhyayana- cintana aura manana kiyA / jainAgamoM ke sAtha anya bhAratIya darzanoM kA bhI sUkSma adhyayana kiyA tathA saMskRta, hindI, prAkRta, gujarAtI, paMjAbI evaM rAjasthAnI bhASAoM kA jJAna prApta kiyA / jJAnaprApti ke uparAnta apanI ojasvI vANI dvArA bhagavAna mahAvIra ke sandeza ko ghara-ghara taka prasArita karane hetu grAma-grAma, nagara-nagara kI pada | yAtrA karate hue samAja sudhAra ke dhArmika-sAmAjika 3 kArya sampanna karake jana-mAnasa meM eka nava cetanA udbudha kI hai| hIrA apanI camaka se svayaM prakAzita hotA hai aura maNi apanI camaka se tama haraNa karatI hai / astu, Apa apane sadguNoM se svayaM jaina jagata meM aura zramaNI samudAya ke madhya meM | prakAzamAna haiM / jisa prakAra pArasa ke saMsparza se lohA vizuddha | svarNa bana jAtA hai, usI prakAra mahApuruSoM ke samparka meM unase sambaddha deza-kAla, samAja parivAra aura vyakti bhI camatkRta hokara pratiSThA aura paricaya kA adhikArI bana jAyA karatA hai / mujhe ApazrI ko ati nikaTa se dekhane kA suavasara prApta huA hai| ApakA jIvana sadA eka | rUpa hai jahA anto tahA bAhiM / jahA bAhiM tahA anto // jaisA pavitra madhura hRdaya hai vaisI hI komala mIThI vANI hai, vaisA hI komala hRdaya hai / Apa eka pahu~cI huI sAdhikA haiM / saMyama sAdhanA kA amiTa teja, jaina- jainetara darzanoM kA agAdha prathama khaNDa : zraddhArcanA Education Internand pANDitya hone para bhI Apa vinamra aura mitabhASI haiM / ApakI vANI meM madhuratA, nirmalatA aura snigdhatA jhalakatI haiM / Apa apramatta bhAva se sAdhanA meM tallIna rahatI hai / Apake jIvana meM guNoM kI mAlA isa prakAra gU~thI hai jisakA ora-chora nahIM, jidhara se pakar3o sarvatra guNa vidyamAna haiM ApakA vyaktitva eka amUlya hIre kI bhA~ti dedIpyamAna hai / kisI sAdhaka ke divya guNarUpI sumanoM ko usI prakAra eka choTe se lekha meM ekatrita nahIM kiyA jA sakatA, jaise mAlI bagIce ke sabhI manohara phUloM ko eka hI guladaste meM saMkalita nahIM kara sakatA / jaise gAgara meM sAgara bharanA asambhava hai, vaise hI ApazrI ke asIma guNoM kA varNana karanA merI lekhanI se bahara hai / zraddhAmUrti parama pUjyA mahAsatI zrI ke caraga kamaloM meM apane hRdaya kI ananta zraddhA samarpita karatI huI apane ko gauravazAlinI mAnatI hU~ / hamArI yahI maMgala kAmanA hai ki yuga-yuga taka ApazrI bhautika yuga meM dhArmika zraddhA kA sumadhura pATha par3hAte raheM aura zramaNa saMgha kI kIrti patAkA ko U~cA uThAte rheN| ApakA hArdika abhinandana ! abhinandana !! eka jyotirmaya vyaktitva - viduSI sAdhvI umarAvaku varajI 'arcanA' mujhe yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki parama viduSI zAsana prabhAvikA sAdhvI ratna zrI kusumavatI jI mahArAja kI dIkSA svarNa jayantI ke pAvana prasaMga para eka abhinandana grantha kA prakAzana kiyA jA rahA hai| adhyAtmayoginI, pravacanabhUSaNa, sAdhvIratna kusumavatI jI mahArAja gata 52 varSoM se bhArata ke 33 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha & Personal Use Only www.jainsary.org Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinna prAntoM meM paidala paribhramaNa kara janatA janAdana ke andara satya ahiMsA kA jo pracAra- prasAra kiyA hai, vaha stutya hai, Apa sarvadharma samanvaya kI samarthaka haiM, jisa prakAra agni kA saMsparza pAkara kAlA kalUTA koyalA bhI sone kI taraha camakane lagatA hai usakA jIvana parivartita ho jAtA hai, vaise hI mahAsatI jI ke sAnnidhya se aneka bhavya jIvoM ke jIvana meM naI cetanA nayA Aloka paidA huA hai| merI kAmanA hai ki mahAsatI zrI kusumavatIjI AdhyAtmika jIvana kI pragati karate hue dharma evaM samAja ke kalyANa meM sadA sarvadA nirata raheM / sAdhvI divyaprabhA ( ema. e., pI-eca. DI. ) gururbrahmA guruviSNu gururdevo mahezvaraH / guru sAkSAtparaM brahma tammai sadgurave namaH // kabhI-kabhI jIvana ke kucha kSaNa bahuta hI suhAvane hote haiM / guruvaryA zrI kI dIkSA svarNa jayantI kA pAvana prasaMga hai / hRdayodgAra abhivyakti ko lalaka rahe haiM, para virAT vyaktitva ko zabdoM kI paridhi meM bA~dhanA sAgara ko gAgara meM bharane ke samAna durUha hai / zraddhArcana pUjyA guruNIjI mahArAja ke viSaya meM kucha likhane ko udyata huI hU~ para jo jitanA samIpa hotA hai usake bAre meM likhanA utanA hI kaThina hotA hai / ve aneka guNoM ke puJja haiM / aneka vizeSatAoM ke saMgama haiM / unake guNoM / vizeSatAoM ko merI tuccha buddhi ke dvArA kaise aMkana karU? itanA sAmarthya nahIM hai. AcArya siddhasena divAkara ke zabdoM meM 34 kalpAntavAnta payasaH prakaTa'pi yasmAn mata na jaladhenu ratnarAziH phira bhI maiM kucha likhane ko tatpara huI haiM / Jaiucation International guruvaryA ke prati ananya zraddhA mujhe prerita kara rahI hai / pUjyA guruNIjI ma. sA. ke sAtha merA doharA sambandha hai / eka to maiM unakI saMsArapakSIya mamerI bahina haiM, dUsarI antevAsinI ziSyA / jaba maiM bahuta choTI bhI taba merI mAtezvarI zrImatI cauthabAI yadAkadA batAyA karatI thI ki kailAzakuMvarajI : mahArAja sA. tumhAre bhuA mahA hai aura kusumavatI jI ma. unakI lar3akI hai / bhuA ma. sA. bar3e dhIravIra gambhIra hai tathA bahina mahArAja bahuta par3he-likhe vidvAn haiM, mAtuzrI unake guNoM kA varNana karatI huI aghAtI nahIM thIM / mere bAla mana meM bhI bhAvanA udbuddha hotI ki bhuA mahArAja bahina ma. ke darzana karU~ lekina usa samaya ve dUra vicara rahe the / samvat 2024 san 1967 meM vizvarate hue ma. sA. udayapura pdhaare| hAlAMki darzana to pahale bhI kiye hoMge, lekina smRti meM nahIM the| usa samaya meM nau-dasa varSa kI thI / mAtAjI ke sAtha bhuA mahArAja evaM bahina mahA ke darzana karane gaI / unake darzana kara va madhura vANI ko sunakara mana mayUra nAca uThA / hRdaya prasannatA se bhara utthaa| ghara gaI, skUla gaI lekina unakI madhura vANI evaM divya chavi mana prANoM meM basa gii| dhIre-dhIre pratidina jAne kA krama bana gayA / 1 samvat 2024 kA varSAvAsa udayapura hI huA / bahina mahArAja mujhe pratikramaNa Adi jJAna dhyAna sikhAte the / kabhI-kabhI preraNA bhI dete ki yaha jIvana bahuta puNya ke udaya se milA hai khelanA-kUdanA, khAnApInA hI isa jIvana kA uddezya nahIM hai balki puNyavAnI se mAnava jIvana milA hai to apane ko mahAna banAnA cAhie | mahArAjazrI ke satat sAnnidhya aura sadupadeza se mere mana meM bhAvanA huI ki maiM bhI dIkSA lUM / kucha samaya pazcAt maiMne merI bhAvanA apanI mAtAjI ke samakSa rakhI / mAtuzrI kA roma-roma dhArmika bhAva - | prathama khaNDa : zraddhAvanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Private & Personal Use Only A www.jainelibrating Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...-7127oTI gii| kala kA adhyayana ta nAoM se ota-prota thA tathA ve pUjya ma. sA. ke ApakI mamatA mA~ kI mamatA se bhI bar3haka prati sarvAtmanA samarpita the ataH unako merI bhAvanA Apase mAtA-sadRza agAdha vAtsalya prApta huA hai sanakara prasannatA huii| unhoMne kahA-merI ora se jise maiM kina zabdoM se aMkita karU ? mA~ jaise to manA nahIM hai lekina tere pitAzrI kI AjJA apane sukha-duHkha kI paravAha na karake apanI santAna milanA bahuta muzkila hai / maiMne kahA-ApakA sAtha ke lie sarvasva arpaNa karatI hai ThIka usI prakAra hogA to kucha bhI kaThina nahIM hai / pUjya guruvaryA mA~ hai; bacapana se lekara Aja taka samaya bItatA gayA aura samaya ke sAtha-sAtha pUjyA guruNI pravarA kA jo apAra vAtsalya milA hai merI bhAvanA bhI dRr3ha hai use maiM zabdoM dvArA vyakta nahIM kara sktii| bhI jArI thA / jaba bhI chuTTiyA~ hotIM kucha dinoM ke aksara dekhA jAtA hai ki jo vidvAn haiM unameM lie ma. sA. ke pAsa calI jAtI thii| merI saMyama sevA kA guNa kama hI hotA hai, lekina guruNIjI 4 bhAvanA dRr3ha banatI gaI / antataH pUjya gurudeva upA- mahArAja isake apavAda rahe haiM Apane apanI guruNI dhyAya zrI puSkaramunijI mahA. ke dvArA san 1973 tapomUrti zrI sohanakuMvarajI mahArAja ko rugNa meM ajamera nagara meM merI AhatI dIkSA sampanna huii| avasthA meM athaka sevA kii| pUjya sohanakuMvarajI mene bahina mahArAja kA ziSyatva svAkAra kiyaa| mahArAja pAlI meM dasa mAha taka asAdhya vyAdhi se dIkSA ke pazcAt merA adhyayana guruvaryA zrI ke pIr3ita rhe| pUjya mAtAjI mahArAja zrI kailAza kuMvarajI ma. byAvara aura ajamera ke bIca choTe se sAnnidhya meM huaa| Apako AgamoM kA gaharA jJAna hai / Apa Agama ke rahasyoM ko jisa saralatA aura gAMva kharAyA meM asAdhya vyAdhigrasta ho gaye / usa samaya rAta-dina kI paravAha kiye bagaira Apane jo sugamatA se samajhAte haiM ki durUha se durUha viSaya bhI sevA kI, usako kaise likhA jAya? maiMne apanI A~khoM sahaja samajha meM A jAtA hai, AgamoM kA hI nahIM se dekhA hai / Apa rAta-rAta bhara unake pAsa jAgate dArzanika viSayoM kA bhI gaharA adhyayana hai / ApazrI baiThe rahate the| mAtAjI ma. ko hArTa kI takalIpha kI jJAna garimA ko dekhakara hRdaya gadgad ho jAtA thii| vihAra karate hue hArTa meM darda hone laga jAtA, hai, mastaka jhuka jAtA hai| sote-baiThe bhI sIne meM joroM se darda hone lagatA / ____ adhyayana kI apekSA adhyApana kArya kaThina hai| kaThina hai| Apa chAyA kI taraha hara samaya unake sAtha rahate adhyayana meM svayaM ko par3hanA hotA hai, jabaki adhyA- aura unakI sevA krte| pana meM svayaM kI yogyatA kA parIkSaNa hotA hai| Aja bhI maiM dekhatI hU~, choTI satiyoM ko bhI adhyayana karane vAloM kI yogyatA ke anusAra viSaya kucha takalIpha yA vedanA hotI hai to Apa unakI ko saMkSepa aura vistAra se samajhAnA par3atA hai| tana-mana se sevA meM laga jAte haiN| ApakA hRdaya adhyApana kaThina kArya hai, phira bhI guruNIjI mahA- kisI kI vedanA sahana nahIM kara sktaa| ApakA rAja usako sahaja rUpa meM sampanna karane meM kuzala haiM sevA bhAvanA ko dekhakara hara koI preraNA pA Apane apanI ziSyAoM, praziSyAoM ko to adhyayana karAyA hI hai| anya bhI aneka sAdhviyoM ne sakatA hai| adhyayana kiyA tathA aneka bAlaka-bAlikAoM ne guruNIjI mahArAja kisI bhI kArya ko apanA dhArmika jJAna siikhaa| lakSya/dhyeya banA lete haiM to usa para nirbhIka hokara ApakA hRdaya mamatA/vatsalatA se paripUrNa hai| bar3hate haiN| unameM kRtitva zakti gajaba kI hai| prANImAtra ke prati ApakI vatsalatA pravAhita hai kazmIra viharaNa ke lie jaba jammU se vihAra prathama khaNDa : zraddhArcanA 35 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / Education Internatius Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA to garmI ke dinoM maI mAha meM bhI AMdhI tUphAna varSA, barpha skhalana hone lagA / jyoM-jyoM Age bar3hane lage tyoM-tyoM prakRti rAstA roka rahI thI / zrAvakajana kahane lage - isa samaya to bhayaMkara garmI hone lagatI hai, ina dinoM kabhI barpha nahIM par3atI hai, parantu isa bAra to varSA ho rahI hai barpha gira rahI hai aura zIta bar3hA huA hai, aisI sthiti meM Apa kaise jAyeMge ? gRhastha logoM ke pAsa saba sAdhana hote haiM phira bhI kazmIra kA ThaNDA mausama bahuta asahanIya hotA hai, phira Apake pAsa to or3hane-bichAne ke sAdhana bhI atyalpa haiM/sImita haiM / guruNI mahArAja ina saba kI paravAha kiye bagaira calate cale / pratikUla paristhitiyoM meM bhI calate rahe / AdhA rAstA pAra huA, Akhira prakRti ko bhI badalanA par3A / prakRti bhI anukUla ho gii| AMdhI, tUphAna, varSA, barpha ba ruka gaye / cAroM ora ramaNIya dRzya dikhAI dene lagate / pahAr3oM para jamA barpha camakatA huA dikhAI detA thA / loga kahate - Apako dikhAne ke lie hI prakRti ne yaha dRzya isa mAha meM bhI upasthita kiyA hai| saMkaTa evaM bAdhAe~ to AtI hI haiM lekina karmaTha vyaktiyoM ke sAmane svayaM nirasta ho jAtI haiM aura unakA patha prazasta evaM nirvighna ho jAtA hai kahA bhI hai bahAdura kaba kisI kA AsarA ahasAna letA hai / usI ko kara gujaratA hai jo dila meM ThAna letA hai / nirutsAhI vyakti kisI kArya ko prArambha hI nahIM karate haiM aura kucha loga karate bhI haiM to vighna bAdhAe~ Ane para bIca meM hI chor3a dete haiM, lekina jo mahAn hote haiM ve prArambha kiye kArya ko karake hI dama lete haiM / guruNIjI mahArAja kI yaha vizeSatA hai ki praNa ke pakke haiM jisa kArya ko karane kA nirNaya lete haiM usa kArya ko sampanna karake hI virAma lete haiM / vidvAna hote hue bhI Apa atyanta namra hai, ahaM 36 6.3.6.0 Jam Education Internationa ne Apako chuA hI nahIM hai / Apa karugA kI mahAdevI haiM to saralatA kI pratimUrti haiM / samanvaya kI sAdhikA haiN| ApakA antaHkaraNa atyanta nirmala evaM pavitra hai / ApakI pravacana zailI cittAkarSaka va anUThI hai / Apake hRdaya se nikalI vAkdhArA zrotAoM ke antar taka pahu~catI hai / merA parama saubhAgya hai ki dIkSA svarNa jayantI ke isa pAvana avasara para mujhe bhI zraddhA ke do puSpa arpita karane kA avasara milA hai| anta meM yahI maMgala kAmanA karatI huI apanI lekhanI ko virAma detI hU~ ki ApakA AzIrvAda va ApakI chatrachAyA mujha para sadA banI rahe / zramaNI upavana kA divya 'kusuma' - sAdhvI akSaya jyoti 'sAhityaratna' itihAsa ke svarNima pRSThoM kA jaba maiMne avalokana kiyA to eka sukhada gaurava garimA se merA antastala khila uThA ? kyoMki jaina paramparA meM zramaNa kI taraha zramaNI paramparA kA bhI zIrSa sthAna hai / Adi yuga 'se lekara Adhunika yuga taka eka nahIM aneka tejasvI zramaNiyA~ huI haiM jinhoMne apanI anUThI Ana, bAna aura zAna se apanI kIrti kaumudI ko vizva meM camakAyA | usI zramaNI upavana kA eka mahakatA divya kusuma hai- sAdhvIratna, saralamanA mahAsatI zrI kusumavatI jo ma0 sA0 jinakA vyaktitva - kRtitva anupama hai / saralatA, sahajatA, mRdutA, vinamratA, komalatA Adi aneka sadguNa puSpoM se puSpita evaM surabhita hai ApakA jovana upavana / ApakA sAdhanA kAla sudIrgha hai / mahAsatI jI saMyamI jIvana ke 50veM basanta meM praveza kara rahI haiM / itane adhika varSa ke basanta yathArtha basanta hI prathama khaNDa : zraddhAcanA sAdhvIratna grantha FO Private & Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE rahe haiM ? sarvajana hitAya sarvajana sukhAya hI vyatIta tuma ho kamala kusuma, sugaMdha se pripuurnn| hotA rahA ApakA saMyamI jIvana kA hara kSaNa hara tumhArI guNamarimA dekha, bali-bali jaauuN| pala / yadyapi Apa se pratyakSa paricaya darzana kA maukA (6) ___ mujhe yaha jAnakara hArdika prasannatA huI ki mujhe nahIM mila pAyA, tathApi ApakI suziSyA 17 zraddha yA mahAsatI jI ke dIkSA svarNa jayantI ke cAritraprabhAjI Adi se Apake jIvana-darzana, upalakSa meM eka gaurava grantha prakAzita hone jA rahA vyaktitva kRtitva se bahata kucha jAnane ko prApta huaa| hai, yaha kArya stutya hai / hArdika sAdhuvAda kI pAtra hai hai / maiM sAdhikAra kaha sakatI hU~ ki ApazrI ne santa, snehazIlA sAdhvIratna divya prabhAjI mahArAja sAdhu, saMnyAsI, bhikSa evaM muni zabda ko apane jinhoMne isa virATa Ayojana kA upakrama kiyaa| jIvana meM AtmasAt kiyA hai| anta meM ArAdhya deva se yahI kAmanA karatI hU~ santa arthAt jo zAnta jIvana jItA hai, nirbhaya yU' hoM .."lambe samaya taka ApakA hokara sama bhAva meM sthira rahakara madaiva sat kI sAnnidhya saMgha samAja ko prApta ho evaM hama sabako gaveSaNA karatA hai| ApakI dIkSA zatAbdI manAne kA saubhAgya mile| sAdhu arthAt "sAdhayati sva para kAryANi iti isI akSaya AzA ke sAtha sAdhu" jo sva para kArya meM-AtmotthAna meM sadA he jyoti dharA ! he jyoti puMja ! nimagna rahatA ho| lo hArdika abhinandana ! ___saMnyAsI arthAt jo svayaM ke lie kucha bhI na yuga-yuga jyotita karo dharA ko, rakhate hae apane jIvana ko deza dharma va samAja caraNoM meM zatazata vandana ! kalyANa ke lie lagA detA ho| bhikSu kA artha hai-jo ahaMkAra kA tyAga kara puSkara tIrtha ke kamala-kusuma U~ca-nIca kula meM samAna rUpeNa bhramaNa kara svalpA hAra kI gaveSaNA karate haiM / -sAdhvI saMghamitrA jI muni arthAt jo vacana gupti ke pAlana meM sadaiva mujhe yaha jAnakara hAdika prasannatA haI hai ki jAgarUka rahate hue hita, mita va iSTa vANI kA sthAnakavAsI jaina samAja kI vidUSI sAdhvI zrI prayoga karatA hai| kusumavatI jI ma0 kA abhinandana grantha prakAzita Apake jIvana meM saMyama kI zuddhi ke sAtha sAtha ( ho rahA hai| mahAna AtmAoM kA jIvana tinnANaM- mana kI vizuddhi bhI hai / isalie Apa mAtra kusuma tArayANaM kA pratIka rahA hai, unakA jIvana dIpaka- hI nahIM kamala kusuma haiM. kamala ke samAna ujjvala vat hai jo svayaM bhI prakAzita hai aura cahu~ ora hI nahIM, saMsAra rUpI kIcar3a se nirlepa bhI haiN| prakAza phailAtA rahatA hai| __aise virATa vyaktitva va kRtitva ke dhanI mahAsatI ____ Apake sambandha meM kucha likhanA sUrya ko dIpaka jI ke isa dIkSA svarNa jayantI ke pAvana avasara hai dikhAnA hai phira bhI apanI bhAvanA ko canda zabdoM para maiM apanI va apane sAdhvI parivAra kI ora se dvArA vyakta karane kA prayAsa kara rahI huuN| ApakA zatazata abhinandana karatI huI yahI maMgala tumhArI gaurava gAthA ko kaise maiM gAU~ ? kAmanAe~ karatI hU~ ki Apa dIrghAyu banakara tumhAre caraNa saroja meM sthAna kaise pAU~ ? hameM sadA mArga darzana pradAna karatI rheN| prathama khaNDa : zraddhArcanA OE (oros sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha LE Gucation Internal Bor Private & Personal use. Only www.jainelay.o Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zata-zata vandana abhinandana samanvaya hai, 12 varSa kI laghuvaya meM saMsAra kI asA ratA samajhakara Apane saMyama ke mahApatha para kadama --sAdhvI muktiprabhA bar3hAye haiM, saMyama grahaNa kara ApazrI ne saMskRta, prAkRta, (suziSyA mahAsatI zrI siddhakuvarajI ma.) hindI, gujarAtI Adi bhASAoM kA gahana adhyayana ! kiyA, ApakI pravacana zailI ojasvI va tejasvI zramaNa saMskRti kI gauravazAlI paramparA meM jo hai| sthAna puruSavarga kA hai vahI sthAna nArI varga kA bhI isa abhinandana kI pAvana puNya velA para maiM rahA hai / puruSoM kI bhA~ti nAriyoM ne bhI yahAM iti- antar hRdaya se yahI maMgala kAmanA karatI hU~ ki hAsa banAyA hai / puruSoM kI bhA~ti nAriyoM kA nAma Apa dIrghAyu banakara jinazAsana kI gaurava garimA bhI sadA sammAna ke sAtha yAda kiyA jAtA hai, jisa meM cAra cA~da lagAe~ / zraddhA ke sAtha rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha kA smaraNa kiyA jAtA hai usI zraddhA ke sAtha candanA, sItA, draupadI, sulasA Adi kA smaraNa kiyA jAtA hai / sAdhanA kI jyotirmaya mUti jinazAsana kI prabhAvanA meM jitanA yogadAna -sAdhvI prakAzavatI zramaNa varga kA rahA hai utanA zramaNI varga kA bhI hai / zramaNIvarga ne jinazAsana kI garimA ko abhi parama viduSI sAdhvIratna kusumavatI jI ma. kA vRddha kiyA hai, usI pAvana punIta zramaNI paramparA jIvana nirantara jJAna-dhyAna-sevA-satkarma meM calane meM yathAnAma tathAgUNa parama vidUSI, saralatA kI vAlA jIvana hai / ApakA jIvana usa bahumUlya hIre || sAkAra pratibhA paramAdaraNIyA zrI kasamavatIjI kA kI taraha hai jo apane muMha se apanI prazaMsA nahIM nAma Adara ke sAtha liyA jA sakatA hai| nAma ke karatA-hIrA mukha se kaba kahe lAkha hamArA mola / anurUpa hI Apa meM sadguNoM kI saurabha hai| kusUma ApakA hRdaya sarala sarasa hai, mana meM kahIM para bhI na kahate haiM-phUla ko, jisa prakAra phUla apanI bhInI- durAva-chipAva nahIM, jitane bhAva sundara haiM utanI bhInI mahaka se sAre vAtAvaraNa ko sarabhita kara vANA bhI sundara hai| detA hai, svayaM bhI sugandhita hokara mahaka ko muktamana ApakA janma rAjasthAna kI vIrabhUmi mevAr3a meM I se dUsaroM ko luTAtA hai, usI prakAra Apa bhI jJAna huA, Apa usa vIrAMganA kI bhA~ti haiM jo vIrabhUmi ITS rUpI mahaka se suvAsita haiM aura dUsaroM ko bhI suvA- meM yuddha ke nagAr3oM ko zravaNa kara ghabarAtI nahIM haiM | .sita kara rahe haiN| apita dugane vega se jhajhatI haiN| usI prakAra Apa bhI sAdhanA kAla meM Ae kaSToM meM sadA Age baDhatI mujhe bhI ApazrI ke darzanoM kA saubhAgya milA, rahI haiM, zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vANI Apake maiMne pAyA Apa eka madhura svabhAbI milanasAra jIvana meM Adarza bana cukI hai-appANa bhayaM na ! prakRti ke dhanI haiM, Apa eka acchI par3hI-likhI dasae-apane ko kabhI bhayabhIta na hone do| sulajhe vicAroM kI dhanI haiM, choToM ke prati Apake ___adhyayana kI dRSTi se bhI Apane saMskRta, prAkRta, OM hRdaya meM apAra sneha sadbhAvanA hai, sacamuca Apa hindI Adi bhASA kA gahana adhyayana kiyA hai| eka vAtsalya kI mUrti haiN| aneka parIkSAeM uttIrNa kI haiN| jJAna ke sAtha-sAtha Apa eka khyAtiprApta sAdhvI haiM, Apake jIvana ApameM dhyAna kI va japa kI ruci bhI atyadhika rahI meM saralatA, sAdagI aura sahanazIlatA kA adbhuta hai| prathama khaNDa : zraddhArcanA 0 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha dered Forprivate a personalise only 38 Ta Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakA ziSyA parivAra bhI yogya hai| merA kaNa pauMchatA hai, A~dhiyA~ bhI AtI haiM to usake IKES vigata 25 varSoM se Apa se samparka rahA hai kyoMki mArga ke kAMToM ko ur3A le jAtI haiN| mere donoM suputra paNDita zrI rameza muni jI, upa- daivI jIvana ke sad lakSaNa mAnava dehadhArI prANI pravartaka zrI rAjendra muni jI ne zraddheya upAdhyAya ko yathArtha mAnava kA gaurava pradAna karate haiM, na zrI puSkara muni jI ma0 evaM upAcArya zrI devendra kevala tana se hI, vaha mana se bhI mAnava hokara eka mani jI ma. dvArA dIkSita haiM isI kAraNa se viziSTa divyatA kA adhikArI pAtra bana jAtA hai, ina 25 varSoM se samparka banA huA hai / abhinandana kI vizva bandhutva kI mahat dhAraNAoM kA vaha na kevala isa pAvana velA para maiM apanI ora se aura guruNI ciMtaka raha jAtA hai, apitu apane jIvana dvArA pravarA zrI nAna ku~vara jI ma., zraddha yA zrI hemavatI prastuta karatA hai, ki mugdha sAmAnya jana jIvana kI jI ma kI ora se yahI hArdika maMgala kAmanA karatIM sArthakatA hai, saphalatA hai| hU~ ki he mahAsAdhvI ! catvAri tava vardhanti AyurvidyA AdhyAtmika jIvana yazobalam-Apake jIvana meM Ayu-vidyA-yaza evaM aparimita jJAnAloka se jagamagAtA jIvana bala meM sadA abhivRddhi hotI rhe| AdhyAtmika starIya jIvana hai jisameM samyagjJAna kI lau pracaNDa prakAza ko vikIrNa kara svAnukula Aca raNa hetu na kevala preraNA detI hai varan isa mArga ke zAsanaprabhAvikA sabhI vyavadhAna timiroM ko nirmUla kara detI hai| US yahI AdhyAtmika jovana kI AdhArabhUta vizeSatA hai| eka -sAdhvI satyaprabhA AdhyAtmika jIvana eka maMjUSA hai jo ratnatraya // bhArata ke RSi-maharSiyoM ne jIvana ko tIna kI jagamagAhaTa se sadA jyotirmaya rahatI hai / samyabhAgoM meM vibhakta kiyA hai-AsurI jIvana, daivI rajJAna, samyagdarzana, samyagcAritra kI yaha triveNI gaMgA-yamunA-sarasvatI ke samAna AdhyAtmika jIvana jIvana, AdhyAtmika jIvana / ko tIrtharAja prayAga kI hI bhA~ti na kevala garimA ___AsurI jIvana meM bhoga-vilAsa, rAga-dveSa va pavitratA detI hai, vaha to uddhAraka rUpa kA kI pradhAnatA rahatI hai| jo jIvana meM ITa, Dika eNDa nirmANa bhI karatI hai| bI merI-khAo, pIo, mauja karo kA samarthaka aise ati ucca, zlAghya evaM garimAmaya jIvana rahA hai, isa prakAra AsurI jIvana kI buniyAda hai ke dhanI hI to haiM paramAdaraNIyA mahAsatI jI zrI ananta kAmanAeM, vAsanAe~, sAMsArikatAe~, bhautika , kusumavatI jii| sukhAbhilASAeM, Adi Adi jo vastutaH mRga marI mujhe mahAsatI jI ke darzanoM kA saubhAgya samacikAe~ haiM, aura manuSya ko bhaTakAtI rahatI haiN| daDI grAma meM prApta huaa| mahAsatI jI kA jIvana ___AsurI jIvana ke viparIta-daivI jIvana hai himAlaya se bhI U~cA aura sAgara se bhI gaharA hai / jisameM satya, sneha kI madhara savAsa banI rahatI hai. ra suvAsa banA rahatA hai| Apa sUrya ke samAna tejasvI haiM to zazi ke samAna | jahA~ ahiMsA kA Aloka ho, prema kA pradIpa ho, nirmala. svaccha va zItala bhI haiN| prakANDa vidvattA ke karuNA kA kamanIya kuMja ho, saMyama kA zastra ho, dhanI hote hue bhI svabhAvataH vinamra haiM, Apake isa AtmAnuzAsana kA AdhAra ho, mAnavocita samasta abhinandana kI pAvana belA para maiM zatazaH vandana / sahajadharmoM aura guNoM kA samuccaya ho, isa jIvana meM, namana karatI huI antarha daya se yahI maMgala kAmanA AtmA kA dIpaka usake mArga ko Alokita karatA karatI hU~ ki Apa dIrghAyu bana hameM sadA mArgadarzana hai, zItala pavana kA AMcala usake zramajanya sveda- pradAna karatI rheN| 30 prathama khaNDa : zraddhArcanA 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jainRHary.org Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANSIRONS HOREOGRAOKEOG A~khoM dekhA yathArtha ___ kapaTa yA asatya kisI bhI kone meM dRSTigocara nahIM hotA hai| kisI ke prati dvaSa yA roSa to Apa ko IDA -sAdhvI rucikA chaA taka nahIM hai| mahApuruSoM se milanA aura (parama viduSI zrI cAritraprabhA jI ma. sA. kI ziSyA) unake sadguNoM ko apane jIvana meM lAnA ApakA ON prathama kArya hai| eka saMskRta kavi ne kahA hai : 2. vANI meM madhuratA :he pathika ! kumuda vana kI suSamA aura saurabha kA varNana tuma kyoM karate ho? usakA varNana to ApazrI kI vANI meM madhuratA apanA viziSTa ma vahA~ phUloM para satata maMDarAte hue, rasapAna karate sthAna liye hue hai| ApakI vANI se vRddha apane I hue bhramara svayaM hI masta gajArava ke miSa nirantara __ baccoM kA sA sukha pAte haiM, yuvA apane hama umra meM karate hI rahate haiM / hA~ tuma to sirpha unakI guJjana jaisA sneha lUTate haiN| bacce mA~ jaisA vAtsalya - kI bhASA suno, smjho| prApta karate haiM / Apako pravacana zailI se to janatA kisI vyakti ke viSaya meM jAnanA, samajhanA ho gadgad ho uThatI hai / eka-eka viSaya ko bar3e sarala - DhaMga se isa prakAra samajhAtI haiM ki anapar3ha vyakti to usake paricita, nikaTa sambandhI aura usake sAnnidhya meM rahe hue vyaktiyoM kI bAta suno, ve hI bhI use sahaja meM samajha le / gAyana zailI to atyAusake vyaktitva kA yathArtha svarUpa batAyeMge aura vahI karSaka hai / koyala-sI sumadhura AvAja zrotAgaNoM ko usakA yathArtha paricaya hogaa| maMtra mugdha kara letI hai| 'kasama' vana kI saSamA evaM saurabha kA paricaya 3. sAmyatA :GAR dene vAle bhramara samUha meM se eka maiM bhI Apa (guruNI 6 navambara, san 1986 se maiM garuNI jI zrI jI zrI kusumavatI jI ma. sA.) ke athAha guNa samudra kusumavatI jI ma. sA. kI sevA meM rahane lgii| meM se kucha eka bUMdeM Apake hI caraNoM meM samarpita 30 apraila 1680 meM maiMne ApakI jyeSTha ziSyA zrI / karanA cA ApakA jIvana paricaya to isa cAritraprabhA jI ma. sA. ke caraNoM meM pravrajyA abhinandana grantha meM aneka lekhakoM ne diyA hogaa| aMgIkAra kii| taba se Aja dina taka eka bAra bhI maiM to sirpha A~khoM dekhA yathArtha hI kheNgii| Apake cehare para krodha kI rekhA taka nahIM dekhI / ba maiM ApakI tRtIya potra ziSyA hai| Apake Apake sAmane bAla, vRddha athavA yuvA koI bhI kisI || caraNoM meM rahakara jo maiMne dekhA, jo anubhava kiyA, ma bhI samaya A jAye sadA kusumavat muskurAte hue 4) usako prastuta karanA caaheNgii| vaise to Apake gaNa hI darzana dete haiN| cehare kI saumyatA kaisI bhI pari ananta haiN| unakA varNana karane ke liye eka grantha sthiti meM kisI bhI ghar3I yA pala meM kama nahIM to kyA ? aneka grantha taiyAra ho jAyeM to bhI Apake hotI / asvasthatA hone para bhI ceharA khilA huA sadaguNoM kA pUrNatayA varNana nahIM ho sakatA phira bhI ho rahatA hai| maiM apanI nanhI-sI lekhanI se eka bacce ke samAna kisI ne ApakA nAma bahuta soca samajhakara kara TUTe-phUTe zabdoM meM karane kA prayAsa kruuNgii| diyA aura Apane apane nAma ko khUba sArthakatA dI hai| kumamavatI arthAt kusumavat-kusuma (phUla) ke svabhAva meM saralatA: samAna / vAstava meM Apa phUla ke samAna hI apanI ApazrI ke svabhAva meM jo saralatA maiMne dekhI saurabha phailA rahI haiM, phUla ke samAna hI khilI huI hai, vaisI saralatA anyatra durlabha hai / jIvana meM chala, rahatI haiM aura phUla ke samAna hI svayaM ke sukha kI LARAAVAN prathama khaNDa : zraddhArcanA Cexe sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha or Private & Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paravAha na karake dUsaroM ko sukha pahu~cAnA dAyoM ke cAturmAsa the| pUrA cAturmAsa sabase milanAcAhatI haiN| julanA rahA / kSamA parva ke dina Apa sabhI santoM 4. namratA : evaM satiyoM ke ThikAne ziSyAoM ke sAtha padhAre ___ ApazrI kI namratA kA pratIka eka saMsmaraNa mujhe aura sabase kSamA-yAcanA kI / ApakI yaha pravRtti dekhakara terApanthI santa itane prabhAvita hue ki yAda A rahA hai / san 1976 meM jaba ApakA cArtumasa merI janmabhUmi jammU meM thA, eka dina lagabhaga unhoMne apane vihAra ke samaya vyAkhyAna meM pharamAyA cAra baje maiM darzanArtha sthAnaka meM phuNcii| guruNI ki sthAnakavAsI paramparA kI sAdhvI zrI kusumavatI " jI zrI kasamavatI jI ma. sA. apanI do ziSyA . jI ma. sA. meM itanI vidvattA evaM itanI bar3I dIkSA paryAya hone para bhI jo saralatA, namratA evaM vinaya zrI cAritraprabhA jI ma. sA. evaM zrI divyaprabhA jI ma. sA. evaM do pautra ziSyA zrI darzanaprabhA jI hamane dekhA hai, vaha anyatra durlabha hai / Apa choTe se ma. sA. evaM zrI vinayaprabhA jI ma. sA. ke sAtha choTA kArya bhI karane ke lie tatpara rahatI haiN| / virAjamAna thiiN| maiMne sabako vandana kiyaa| Apa 5. dayAlutA evaM karuNA : zrI ke mukhAravinda se maMgalapATha zravaNa kiyA aura karuNA to Apa meM kUTa-kUTa kara bharI par3I hai| vApasa cala dii| abhI jInoM taka hI pahu~cI thI ki koI bhI nirdhana vyakti Apake sanmukha A jAe, pIche se AvAja AI, 'o bahana jI' ! maiMne socA usako dekhakara ekadama dravita ho jAte haiN| kisI itanI madhura evaM U~cI bhASA meM mujhe kisane taraha se usakI kamiyoM kI pUrti karavAne kA prayAsa pukArA ? parantu jaba maiMne pIche mur3a kara dekhA to karate haiM / duHkhI vyakti ke duHkha ko bar3e prema se dekhatI hI raha gii| eka cAlIsa varSa kI dIkSitA sunate haiN| A sAdhvI, aura parama viduSI hone para bhI mujhe itanI merI guruNIjI zrI cAritraprabhA jI ma. sA. - U~cI bhASA meM pukAra rahI haiM ? eka gRhasthI ko? pharamAyA karate haiM ki 'mujhe yAda nahIM AtA ki / maiM usI samaya caraNoM meM pahuMcI to Apane pharamAyA guruNIjI zrI kusumavatI jI ma. sA. ne hamako kabhI ki yaha pustaka amuka zrAvikA jI ko denI hai| DAMTa-phaTakAra dI ho yA krodha meM pukArA ho / kyA Apa pahu~cA deMgI? maiMne kahA, 'avazya' pahu~cA- guruNIjI to basa eka amRta kumbha haiN| isa samaya U~gI / jinakI vANI meM itanA vinaya hai, unake mana ApakI tIna ziSyAyeM tathA sAta pautra ziSyAyeM haiN| meM aura kAyA meM kama nahIM ho sktaa| kahate haiM- sabake prati Apake dila meM pUrNa dayA evaM karuNA 'vANI' mana kA darpaNa hotA hai| Apane kabhI choTe bacce ko bhI tukArA nahIM 6 svAdhyAya priya : diyA / jisa zahara yA gA~va meM ApakA cAturmAsa hotA hai vahAM para anya kisI bhI sampradAya kI jammU cAturmAsa meM maiM jaba bhI darzanArtha jAtI sAdhviyAM yA santa hoM una sabase saMvatsarI ke agale thI, Apa svAdhyAya meM tallIna hI milate the| maiM dina apanI ziSyA maNDalI ke sAtha kSamA yAcanA sAmane baiThakara Apake mukhakamala ko nihAratI rahatI karake Ate haiN| vaise sabase milate rahanA tathA dharma thii| mujhe bahuta Ananda AtA thaa| Apako jaba yaha patA calatA thA ki zAntA (rucikA) sAmane 4 carcA karate rahanA ApakA sahaja svabhAva hai| baiThI hai to Apa zAstra vAMcana ucca svara se karane sad 1982 kA ApakA cAturmAsa ThANA sAta laga jAte / zAyada isalie ki zAstra ke kucha zabda se byAvara meM huaa| vahA~ para aura bhI kaI sampra- isake kAnoM taka pahu~cakara unheM pavitra banA deN| prathama khaNDa : zraddhArcanA S B sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S , . Apa rAtri ke DhAI, tIna baje nidrA devI kA "cattAri pupphA paNNattA, taM jahAtyAga kara dete haiM / pratikramaNa kA samaya Ave taba rUpa sampanna NAmaM ege, No gaMdha sampanne / taka to ApakI cAra-pA~ca hajAra gAthAoM kI svA- gaMdha sampanna NAmaM ege, No rUpa sampanna / dhyAya ho jAtI hai| phira pratilekhanA Adi se nivRtta ege rUpa sampanna vi, gaMdha sampanna vi / hokara vyAkhyAna aura phira vahI svAdhyAya kA krama ege no gaMdha sampanna, no rUpa sampanna / prArambha ho jAtA hai / Apa bhojana bhI bahuta alpa evam eva cattAri purisajAyA // " karate haiM tAki nIMda na aaye| pramAda ne to Apako ukta paMktiyoM meM cAra prakAra ke phUloM kA varNana chuA taka nahIM hai| darzanArtha Aye hue zrAvaka AtA haizrAvikAoM se bhI zAstra sambandhI carcA hI karate haiN| idhara-udhara kI phAlatU bAteM nahIM karate haiM / "eka sundara kintu gaMdhahIna, upasaMhAra : eka gaMdhayukta kintu saundaryahIna, Apake guNoM kA varNana karane meM samartha kahA~ hU~ ? eka sundara bhI evaM gaMdhayukta bhI, basa maiM to zAsanadeva se yahI prArthanA karatI haiM ki eka na sundara, na gaMdhayukta // " / Apa cirAyu evaM dIrghAyu hoM aura cirakAla taka __ puSpoM ke samAna mAnava bhI cAra prakAra ke hote hama jaise bhUle-bhaTake prANiyoM ko sadabodha dekara haiM, tRtIya zreNI ke puSpoM ke samAna jina mahAmAnavoM sanmArga darzana karAtI raheM / maiM ApakI caraNasevA ke jIvana meM karuNA, dayA, satya, prema, ahiMsA, dhairya, maiM ApakI hI vastu ko samarpita kara rahI haiN| svI- sahiSNutA, vinaya Adi guNoM kI surabhi ho, evaM | kAra kreN| zarIra se bhI sundara, suDaula hoM ve hI zreSTha mAnava caraNoM para arpita hai isako kahalAte haiM tathA samasta mAnava jAti ke lie Adarza ___ cAho to svIkAra karo, banate haiM, unake sadguNoM kI sugandha se sArI mAnava __yaha to vastu tumhArI hI hai sRSTi mahaka uThatI hai| ThukarA do yA pyAra kro| prAcI meM sUrya ke udita hone para sArI jagatI prakAzita ho jAtI hai / ketakI kA phUla jaba apanI TahanI para khilatA hai, cAroM ora apanI sugandha sAdhanA meM khilatA kusuma bikhera detA hai| isI prakAra jaba koI asAdhAraNa vibhUti kA avataraNa hotA hai to vahI parivAra nahIM --sAdhvI rAjazrI samasta vizvodyAna meM mahaka phaila jAtI hai, praphullita ho uThatA hai jagatI-tala / aisI hI virala vibhUti haiM "svarNa-jayantI avasara para, guruNIjI zrI kusumavatIjI ma. sA., jinakA Anana / bhejUM kyA upahAra tumheM / sadaiva kusumavat khilA huA rahatA hai, evaM sad jJAna, svIkAra ise hI kara lIje, vinamratA, zAnti A | otaprota / zata zata ho praNAma tumheM / " unake guNoM kI mahimA, pratibhA evaM garimA | zramaNa saMskRti ke loka-vizruta jaina zAstra zrI kA kisa prakAra varNana karUM, samajha nahIM pA rahI hU~, 'sthAnAMga sUtra' kI ve paMktiyoM jinameM cAra prakAra asIma ko sasIma zabdoM kI paridhi meM kaise vyakta ke puSpoM kA varNana AtA hai, sahasA hI mere mAnasa karU, kyA likha ? yahI socatI hU~--cAhatI hU~ unhIM paTala para A rahI haiM jaisA vikAsa meM bhI kara skuuN| 42 prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha G ad Chaienic Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'merI lekhanI meM bala kahA~ jo, __ eka pallavita-surabhita kusuma ! Apake guNa prastuta kruuN| ananta gaNoM kI dhAraka garuNI, --DaoN0 prabhAkumArI "kusuma' Apa jaisA hI vikAsa kruu||" -DaoN0 suzIla jaina "zazi" / mahApuruSoM evaM sannAriyoM kA jIvana-caritra na sthAnAMga sUtra meM 'kusuma' cAra prakAra se pratito kAgajoM meM hI likhA jA sakatA hai, aura na unake pAdita hue haiN| prathama do prakAra raMga evaM sugandha meM guNoM kA aMkana sAdhAraNa lekhanI dvArA hI kiyA jA paraspara bhinnatA liye hue haiN| tRtIya donoM se zUnya sakatA hai / unameM tapa, tyAga aura saMyama kI itanI evaM antima donoM guNoM se yukta hai| kusuma vahI gaharAI hotI hai ki sAdhAraNa masi dvArA to vaha cittAkarSaka hotA hai, jo raMga evaM sugandha eka sAtha vaNita hI nahIM ho sakatI hai| unake vairAgya, jJAna, lie hotA hai| vinaya, sevA, viveka evaM dharma ke prati AsthA kI parama-viduSI, mahAsatI zrI kusumavatIjI mahA trima paimAnoM se to kisI bhI rUpa rAja ke jIvana para yadi hama eka avalokana dRSTi ra meM mApA nahIM jA sakatA, ataH maiM to yahI vicAra DAlate haiM to hameM unake saMyamI jIvana kusuma meM kara raha jAtI hU~ ki ArAdhanA kA raMga aura sAdhanA kI sugandha donoM "saba dharatI kAgaja bane, hI anubhUta hotI hai| lekhanI saba vana raay| ____ ApazrI ke prathama-darzana kA suavasara hameM lagasAta samudra kI masi bane, bhaga 16 varSa pUrva prApta huA thaa| bhAvoM kI saralatA ___ guru guNa likhA na jAya // " ke sAtha ApakI vANI bhI utanI hI sarala hai / Apa maiM to dIkSA-svarNa jayantI ke zubha avasara para . apanI pratyeka bAta sarala evaM madhura zabdoM meM prastuta karate haiM, jisase zrotA svataH prabhAvita ho jAtA ApazrI ke caraNa sarojoM meM zraddhA-sumana samarpita 1 karate hue Apake dIrgha jIvana kI zubha kAmanA . hai| bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigrahAdi siddhAntoM kA yathAzakya karatI hU~ / zrI guruNIjI ! Apa cirakAla taka hameM . prANI mAtra meM vikasita ho yahI lakSya banAkara Apa AzIrvAda pradAna karatI raheM, evaM Apake dvArA dharmodyota hotA rahe / inhIM zubha kAmanAoM ke sadaiva prayatnazIla haiN| sahita / Apa apane saMyamI, jIvana, sAdhanA ke 52 varSa Wan -0-9 pUrNa kara rahe haiN| dIkSA svarNa jayantI ke isa pAvana prasaMga para hamArI hArdika abhilASA hai-'Apake jahA junnAI kaTThAI havvavAho pamatthai saMyama, sAdhanA, kusuma kI suvAsa dIrgha samaya taka evaM attasamAhIe aNihe / jana-mAnasa meM parivyApta rahe / ApakI mRduvANI se -AcArAMga 1/4/3 samAja ko naI dizA, naI jAgRti milatI rhe| 19 jisa prakAra agni sUkhe purAne kATha ko bhasma Apa jJAna-darzana-cAritra rUpa ratnatraya kI ArAdhanA kara DAlatI hai, usI prakAra apramatta muni dhyAna karate hue jinazAsana kI prabhAvanA kreN| Apa samAdhi meM lIna hokara karma-dala ko bhasma kara dIrghAyu baneM, svastha raheM, yahI Apake abhinandana DAlatA hai| prasaMga para zubhakAmanAe~ ! Wan -. prathama khaNDa : zraddhArcanA D sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRCOACHAR vaMdana-abhinandana pa ra ! ma vi SI -jaina sAdhvI madhubAlA 'sumana' (zAstrI, sAhityaratna, ema. e.) -parama deva kA ArAdhana karane ke lie jJAna, darzana, cAritra kI ArAdhanA karane ke lie Apane supta mana ko jgaayaa| -ramaNa ho apane Apa meM, bAhya pudgaloM se pare haTa kara sva pudgaloM meM ramaNa kreN| -mahAmohanIya karma ko dUra karane ke lie jo anAdi kAla se isa AtmA ke sAtha lage haiM, una / saba karmoM meM mohanIya karma jabaradasta hai| use dUra karane ke lie 10 varSa kI umra meM Atma ciMtana kara baMdhu-bAMdhavoM kA moha tyAga nirmohI bane / -vItarAga vANI ko ghara-ghara phailAte hae svayaM bhI AtmasAt karate hue svapara AtmA ko ujjvala banA rahe haiM / ApakA jJAna Thosa, hRdayasparzI hai| vItarAga vANI kA adhyayana Apane upAdhyAya gurudeva zrI puSkara muni jI ma. sA. se kiyA hai| -duSkara, mahAduSkara, brahmacarya ratna kA ArAdhana karanA, jo bhukta bhogI bana cuke haiM, ve bhI brahmacarya kA pAlana bar3I kaThinAI se karate haiM / lekina dhanya hai Apako, bAla avasthA meM jaina ArhatIK dIkSA aMgIkAra kara asidhArA ke samAna brahmacarya ko pAlana kara rahe haiN| -sIkhA hai, Apane saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA jJAna, AgamoM kA jJAna evaM anya saMsthAoM se parIkSA dekara vyAkaraNa, madhyamA, kAvyatIrtha, nyAyatIrtha, sAhityaratna, 16 jaina siddhAntAcArya kiyaa| -sAdhya vastu ko hI sAdhI jAtI hai / AtmA kA hita sAdhane ke lie se adhyAtma kSetra meM mor3ane ke lie mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. 52 varSoM se AtmasAdhanA meM juTI huI hai| -dhvasta karane ATha karmoM ke vRndoM kA / ghana ghAtI karma AtmA ke sAtha aise cipaka gaye haiM, jaise unakA AtmA para pUrNa adhikAra ho / ataH jinakA jisa para adhikAra nahIM usa para jabaradastI - koI kabjA karatA hai, to mAlika use vahAM se haTA detA hai| ThIka aise hI AtmA para kabjA kie hue karmoM ko Apa svAmitva ke hisAba se haTA rahI hai| -raNakAra ho rahI hai Apta vANI kI, samadRSTiyo jAga jaao| jAga gaye to lAbha meM rhoge| yaha avasara bAra-bAra nahIM milatA, jo vastu jagata meM durlabha hai, vaha amUlya hai / amUlya vastu punaH nahIM mila sktii| -tana ko sajAne se kyA lAbha ? AtmA ko sajAne meM hI majA hai| tana to miTTI kA putalA hai, Thapaka lagate hI phUTa jAtA hai, lekina AtmA amara rahatI hai / nAzavAna vastu se prema nahIM rkhaa| jAtA hai / anAzavAna vastu se prema rakhanA hI buddhimAnI hai / prathama khaNDa : zraddhArcanA sA 4 dhvI ra CM ra na 1. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FS Private & Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ --kuadhyavasAya ko chor3akara suadhyavasAya meM ramaNa karanA hI zreSTha hai| kuadhyavasAya caturgati saMsAra meM paribhramaNa karAtA hai / jabaki suadhyavasAya caturgati saMsAra se pAra karAtA hai| ataH acche vicAroM meM citta lagAnA hI zreSTha hai / --sumana vikasita, puSpita, pallavita hokara duniyA ko sugandha detA hai| unake dilo dimAga ko tAjagI pahuMcAtA hai| ThIka aise hI jinazAsana meM santa-satI vRnda sabhI jIvoM ke prati jina vANI rUpa sugaMdha ko pahu~cAte hue AtmazAnti kI preraNA dete haiN|| -mamatA tyAganA bahuta hI muzkila hai, jahA~ mamatA mUrchA nikala gaI, vahAM saMsAra mana se nikala gayA, jahAM saMsAra mana se nikala gayA, vahAM rAga dvaSa nahIM rhtaa| rAga-dveSa se rahita vyakti saralatA se saMsAra se pAra ho jAtA hai| vaMdana karanA namratA kA lakSaNa haiM / jahAM namratA hai vahAM sabhI guNoM kA nivAsa ho jAtA hai| sabhI guNa svataH A jAte haiM, to durgaNa Tika nahIM sakate haiN| -tIna bAtoM ko jo dhyAna meM rakhatA hai, vaha kabhI bhI azAnti prApta nahIM kara sakatA ve ye haiM kama khAnA, gama khAnA, nama jaanaa| -jIvana eka amUlya maNi hai yadi yaha hAtha se nikala gaI to punaH pachatAne ke sivAe kucha hAtha nahIM lgegaa| -mahAna guNoM kI dhArikA, adhyAtmayoginI bAla brahmacAriNI uparyukta sabhI guNoM se suzobhita mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. jinazAsana ko adhikAdhika dipAveM, dIrghAyu hoM isI hAdika icchA ke sAtha vaMdana-abhinaMdana svIkAra ho / va PORN ma 66 sadguNoM kA Aja arcana Ao hama bhI gunagunAe~ -sAdhvI garimA ema0 e0 kA Aja kucha kahatA pavana hai gagana bhI bahakA sA lagatA surabhi se mahakA camana hai jagata bhI cahakA sA lagatA 3) Aja kucha gAtI dizAe~ hama bhI Ao muskarAyeM Ao hama bhI gunagunAe~ Ao hama bhI gunagunAyeM vihaga bhI avirAma svara se sadguNoM kA Aja arcana gA rahe apane adhara se jhUmatI haradila kI dhar3akana garimAmaya kucha-kucha kathAyeM dIpa zraddhA ke car3hAyeM Ao hama bhI gunagunAyeM Ao hama bhI gunagunAyeM svarNa jayantI kA hai melA, 'kusUma abhinandana' kI velA zIza caraNoM meM jhukAyeM, Ao hama bhI gunagunAyeM 45 prathama khaNDa : zraddhArcanA . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Education Internatio Private & Personal Use Only www. iainelibrary.oro Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GOAca sAkSAtkAra ke svaNima kSaNa aise saralamanA, vyaktitva ke dhanI ke pAvana-pAda kamaloM meM hArdika vadanA, evaM maMgala -sAdhvI nirupamA kAmanA hai ki Apa pUrNarUpa se svastha rahakara jina zAsana prabhAvanA meM abhivRddhi karate rheN| paramArAdhyA guruNI jI kA jIvana itanA madhura tathA itanA adhika AkarSaNazIla hai jo janamAnasa ko apanI ora AkarSita kara letA hai, Apake avismaraNIya sAkSAtkAra jIvana meM AcAra aura vicAra kA, tyAga aura -sAdhvI garimA, ema0 e0 vairAgya kA, saMyama aura samatA kA darzanIya saMgama huA hai| merA jIvana eka yAtrA hai aura isa yAtrA meM maiMne aneka basantoM ko pAra kiyA, isa yAtrA ___ApakI pravacana zailI nirAlI hai, Apa jaba bhI hai, Apa jaba bhA kA prArambhika bindu-janma hai| kintu merI Atmaoja bharI vANI meM viSaya ke talachaTa taka pahu~cakara yAtrA. merI Atma-kathA kA koI Adi-bindu nahI vizleSaNa karate haiM taba zrotAjana vismaya, vimugdha hai. ataH vaha anAdi hai| jaba se maiM isa jIvanayAtrA ho jAte haiN| Apake pravacana jana jIvana ke prAMgaNa para agrasara huI, taba se maiMne bahuvidha anubhavoM meM satya, sadAcArazIla, saMyama kA kalpavRkSa ugAne kA parisparza antarjagata evaM bahirjagata meM kiyaa| 5 kA, usako zraddhA se sIMcane kA saphala prayAsa hai| si h| una anubhavoM meM katipaya anubhava aise svarNima-koTi san 1984 kA varSa mere jIvana kA sarvAdhika meM Ate haiM, jo jIvana-paryanta smaraNIya haiM, saMsmaramahatvapUrNa varSa rahA hai| yaha varSa mere lie prakarSa NIya haiM aura akSaya sampadA ke rUpa meM haiN| harSa kA varSa thA isI varSa meM mere mana kA paMchI sana 1978 meM merA eka parama virala-vibhUti se saMyama ke ananta asIma gagana ur3Ane bharane hetu cAkSa-pratyakSa haA, jo zAsana jyoti sAdhvI ratna | utkaNThita ho uThA aura maiM 1986 meM pAlI zahara zrI kusUmavatI jI isa saMjJA se jinazAsana kI ma meM dIkSitA huI taba se hI Apake svarNima sAnnidhya zramaNI paramparA meM cira vizrata haiN| merA yaha pratyakSa meM jJAna darzana aura cAritra kI triveNI meM avagAhana paricaya kA prathama-kSaNa vilakSaNa kSaNa siddha huaa| karatI rahI aura merA Apa se nitya, nirantara jo kSaNa siddhi ke maMgala dvAra ko udghATita karane meM sAkSAtakAra hotA rahA / sAkSAtkAra ke sabhI-kSaNo nimittabhata bnaa| meM maiM Apako apanI anubhUti ke darpaNa meM bahu- phalasvarUpa san 1980 meM mere jIvana kA kAyA: AyAmI rUpoM meM rUpAyita hotI huI dekha rahI huuN| kalpa haa| maiM pazcima dizA se pUrva dizA kI ora __ ApakI saralatA kRtrima saralatA nahIM hai prasthita huI, saMsAra mArga se vimukha huI aura mokSa vastutaH Apa meM sahaja saralatA ke paridarzana hote haiM, mArga kI ora unmukha huii| yahIM se merI AtmA Apake jIvana meM na sajAvaTa hai, na banAvaTa hai, na kI abhyudaya-bhUmikA prArambha huI / taba se aba taka durAva hai, na chipAva hai jo kucha hai vaha nakha-zikhAnta maiMne Apako pAyA ki Apa meM eka nahIM, aneka taka sarala hI sarala hai / antaraMga sarala hai, bahiraMga vilakSaNa-vizeSatAeM haiN| una anupama, divya vizeSasarala hai, sacamuca meM Apa svayaM saralatA kI paryAya tAoM ko arthAt guNa-sindhu ko zabda-bindu meM smaahaiN| ApakI saralatA ko, chinna-bhinna rUpa meM hita karanA asambhava hai / asambhava ko sambhava karane dekhanA asambhava hai| kI dizA meM merA yaha upakrama ananta-asIma 30 C prathama khaNDa : zraddhArcanA 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , A0 Jaleducation International Private & Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | AkAza meM udIyamAna sahasrakiraNa divAkara ko sajAvaTa hai, na aupacArikatA hai, kintu jo kucha bhI chUne jaisA hai| phira bhI maiM zraddhA aura bhakti kA hai vAstavikatA hai / apane Apako banAnA unheM nahIM - / akSaya-saMbala lekara apanI hArdika bhAvanA ko mUrta aataa| isalie unheM dikhAvaTa pasanda nahIM hai| / rUpa de rahI huuN| unakA jIvana vastutaH sphaTika maNi kI bhAMti pAra darzI hai| jisameM durAva aura chipAva kI durabhi___maiMne ananta zraddhA kI AMkha se nahIM, kintu sandhi nahIM hai / na doharA vyaktitva hai, na doharA pratyugra-pratibhA aura painI-dRSTi se Apake jIvana ko kRtitva hai| ve tAttvika ke sAtha sAttvika bhI haiN| nirakhA hai, parakhA hai, aura mujhe spaSTata: paribodha unakI tAttvikatA aura sAttvikatA kA maNihaA-vaiDaryamaNi kI bhAMti parama-zraddhayA garuNI kAMcana saMyoga dekhate hI banatA hai jisase Apake jI ke jIvana kA pratyeka pahalU prakAzamAna hai aura jIvana-svarNa meM apratihata nikhAra AyA hai| jo bhI unake pAvana sAnnidhya meM pahu~catA hai, vaha bhI usa alaukika Aloka se jagamagA uThatA hai, ___guruNIvaryA kA jIvana sarovara nahIM, gaMgA kI 70 yaha merA AtmAnubhava hai, AtmAnubhava svayaM meM eka . kala-kala, chala-chala karatI huI pravAhamAna nirmala || dhArA hai, jo apane nirdhArita-saMlakSya kI ora akATya pramANa hai| pragatizIla hai| vAstava meM ApakA jIvana sadguNoM zraddhAspada guruNI jI kI vANI siMhagarjanA ke kA guladastA hai| jisakI madhura-saurabha se janajIvana samAna adamya utsAha se ApUrita hai, sAtha hI bhI suvAsita hai / Apake guNa-garimA ko, merA eka / vINA ke tAra ke samAna madhara jhaMkAra se saMyakta kaNTha nahIM, lakSa-lakSa kaNTha bhI gAne ke liye paryApta 603 hokara jaba bhASA ke divya-rUpa meM bAhara nikalatI nahIM hai| Apa usa akhaNDa-ananta prakAza-puMja ke | hai to zrotA samUha kA mana-mayura jhUma-jhUma uThatA hai, samAna haiM, jo ajJAna kI amAvasyA ke prgaaddh'| ve ekAgramana hokara prazAnta aura praphallita citta se timira ko bhI cunautI dekara jana-jana ke mana-nabha zravaNa karane meM vizeSa rUpa se tanmaya ho jAte haiN| ko apanI zubhra jyoti se prakAzamAna kara detI hai / isakA sampUrNa zreya maiM guruNI-maiyyA kI madhu-madhura maiMne guruNIvaryA ke jIvana vRtta ke viSaya meM jo yukta vANI-vINA ko utanA nahIM detI, jitanA varNana-vivaraNa kiyA, vaha bhAvukatA yA bhakti atitadanurUpa Dhale hue adhyAtma-sAdhanAmaya jIvana ko, reka ke pravAha meM pravAhita yA AkaNTha-nimagna hokara unakI vairAgyamayI tyAgavRtti ko aura unakI parama Alekhita nahIM kiyaa| kintu gaharAI se unake sarala ati bhavya AtmA ko| jIvana-vAridhi kI agAdhatA ko nihArA hai, sUkSma dRSTyA dekhA hai| mujhe arntabodha huA-ApakA guruNIvaryA ke jIvana meM uccAra, vicAra evaM jIvana mahatomahIyAn hai| zirasizembarAyamAna | AcAra kI triveNI sadA eka rUpa, eka rasa hokara uttaMga suvarNa sumeru parvata hai| pravAhita hotI rahI hai| yahI pramukha kAraNa hai ki / ____ antarmana kI atala gaharAI se saMyamasAdhanA guruvaryA ke mukhAravinda se niHsRta prati zabda prati __kI ardha-zatI para bhAvapUrNa abhinandana aura vinamra bhavya AtmA dvArA samAdaraNIya aura samAcaraNIya vndnaarcn| hotA hai / yaha eka anubhUta tathya hai, dhruva kathya hai| paramArAdhyA guruNI maiyyA kA jIvana eka akhaNDa-Adarza jIvana hai, jIvana meM na vanAvaTa hai, na prathama khaNDa : zraddhArcanA 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI (CA ArAdhyasvarU viziSTa-pratibhA kA evaM prabala puruSArtha kA jvalanta -sAdhvI anupamA 'zakuna' jIvanta pratIka haiM / ___bhAratavarSa ke vividha aMcaloM meM rAjasthAna kA Apa tIrthasvarUpA haiM, Apake jIvana prayAga para bhI apanA gauravapUrNa sthAna hai| isa prAnta meM mevAr3a jJAna kI gaMgA, darzana kI yamunA, cAritra kI sarako apanI mahimA aura garimA hai jise zabdabaddha kara svatI ina tInoM kA apUrva saMgama huA hai| ataeva pAnA sacamuca meM kaThina hai / mevAr3a kA vIratA aura Apa prayAga-tIrtha kI bhAMti AkarSaNa kA kendra haiN| zakti sampannatA kI dRSTi se svarNima itihAsa hai| Apa jana-mAnasa ke pApa-paMka prakSAlana kA puNyasthala ___ jinazAsana ke nirmala gagana meM prakAzamAnatArikA sAdhvIratna zrI kusumavatI jI ke jIvana meM tIrthaMkara prabhu mahAvIra ke cAra saMgha hai unameM saMyama pAlana kI vIratA aura Atmazakti kI sampa zramaNI saMgha bhI apanI alaukika mahattA ko lie nnatA, maNi-kAMcana sahayoga huA hai| hue hai / yaha saMgha eka vATikA ke samAna hai usameM aneka zramaNI sumana apanI saurabha se mahaka rahe haiN| ___ ApakA janma nAma 'najara' hai| najara kA artha parama-pUjyA jI kA jIvana sumana zramaNI vATikA meM hai-dRSTi, Apa apane nAma ke rUpa-anurUpa bAlya- apanA anupama, alaukika, adabhuta, apratima, kAla meM hI antar-dRSTi kI divyatA ko lie hue aparihArya sthAna rakhatA hai| haiN| isaliye Apa laghuvaya meM antara-jagata kI prazasta yAtrA patha para a __ ApakA nAma kusuma hai, jisakA artha phUla hai / ___tyAga aura vairAgya kI jyotirmayI pratimA, . yaha kevar3e kA nahIM kintu gulAba kA hai / Apake jIvana upavana meM gulAba ke phUla kI bhAMti jJAna kI saMyama aura samatA kI bhavyamUrti paramArAdhya zramaNI saurabha mahaka rahI hai| ratna zrI sohanaku~vara jI kI antarmukhI dRSTi Apa para kendrita huii| phalasvarUpa Apa unakI pradhAna- ApakA pravacana aura cintana, apAra, ananta, ziSyA banIM aura unhoMne ApakA nAma mahAsatI mahAsAgara kI bhAMti gambhIra hai| ataH Apake kusumavatI rkhaa| pravacana evaM cintana kI gaharAI meM sabhASitoM ke Apane guruvaryA dvArA pradatta nAma ko na kevala divyaratna, bhavya-AbhA se prakAzamAna hai| jo bhI nAma nikSepa se siddha kiyA apitu saMyama-sAdhanA Apake zrI caraNoM meM upasthita hotA hai vaha aura jJAna-ArAdhanA ke pAvana kSetra meM nitya-nira- divyaratnoM ko pAkara na kevala prabhAvita hotA hai, ntara vikAsa kiyaa| jisase Apane apane nAma ko apitu lAbhAnvita evaM gauravAnvita hotA hai| bhAva nikSepa kI dRSTi se bhI caritArtha kiyaa| ananta asIma AkAza-maNDala meM sUrya aura candra __ paramapUjyA sAdhvI ratna zrI guruNI jI ne nava- apanA akhaNDa, astitva banAye hue hai| sUrya | varSa kI laghuvaya meM bahirjagata se haTakara antarjagata meM tejasvitA kA pratIka hai, tathA candra zItalatA kA praveza kiyaa| nava kA aMka akhaNDa hai ataH Apane dyotaka hai / ina donoM meM nija-nija guNa kA eka dIkSita jIvana se akhaNDa-rUpeNa sarvatomukhI vikAsa dUsare meM sarvathA abhAva hai| para Apake jIvana meM yAtrA prArambha kara dii| vikAsa ke svaNima sopAna zItalatA aura tejasvitA kA yuga-pat sadbhAva hai - para ArohaNa karate hue eka aise ucca-sthAna para ataH Apa sUrya aura candra ina donoM se bar3hakara haiN| pratiSThita huI jo Apake apramatta jIvana kA, yahI Apake jIvana kI vilakSaNa bizeSatA hai| 29OMOPSROOMORE . dI 48 prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jaleducation Internationale FOS Private & Personal Use Only www.jainelibraryorg Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyazAla kI amara-sAdhikA, paramArAdhyA jainAgamoM kA atIva gambhIra evaM tala-sparzI parizIlana va anuzIlana kiyA aura uccastarIya parIkSAe~ samuttIrNa kIM Apa jaina siddhAntAcArya jaisI viziSTa upAdhi se vibhUSita huiiN| yaha upAdhi Apake lie upAdhi rUpa na hokara samAdhi-rUpa haiM / Apane jahAM eka ora sAhitya ke kSetra meM vikAsa kiyA, vahIM dUsarI ora adhyAtma ke jagata meM bahumukhI pragati kii| ataH Apa 'adhyAtmayoginI' padavI se sammAnita huiiN| para satya hai ki yaha padavI Apa jaisI virala vibhUti se svayaM gauravAnvita huI / Apane sAhitya aura adhyAtma kI taraha pravacana kalA meM bhI vizeSa rUpa se dakSatA prApta kI / ApakI pravacana-kalA prArambha se hI candrakalA kI bhA~ti varddhamAna hotI gaI / ataH Apa 'pravacana bhUSaNa' ke mahanIya alaMkaraNa alaMkRta huii| ApakA viziSTa jIvana vilakSaNa vizeSatAoM kA eka aisA pAvana saMgama hai ki darzaka vismayavimugdha ho uThatA hai ki eka sAdhikA meM itane guNoM kA sahajarUpeNa samAveza kaise ho gayA ? para jo bhI Apake pAvana sAnnidhya meM AtA hai, kaha uThatA hai ki yaha zramaNI jagata kI divyamaNi hai / merA Apase jisa kSaNa sAkSAtkAra huA vaha kSaNa mere lie preraNAdAyI banA aura maiM bahirjagata se vimukha hokara antarjagata meM praviSTa hone hetu tatpara ho gaI aura merI yaha utkaNThA nitya nirantara varddhamAna hotI gaI aura merI manobhUmi para bIjAropaNa meM ApakI taraha ArAdhya svarUpa, | sAhitya va sAdhanA ke jyotistambha zrI rAjendramuni jI ma. evaM asIma AsthA kI bhavya pratimA, vaiduSya aura zrAmaNya kI prazasta - pratimA, divyaprabhAjI ma0 kA bhI mUlyavAna yogadAna rahA jisase maiM Apake zrI caraNoM meM dIkSitA huI taba se aba taka merI anubhUti ke darpaNa meM Apake vyaktitva ke bahuAyAmI Adarza citra pratibimbita hue jisase maiM svayaM lAbhAnvita prathama khaNDa : zraddhAnA JaEducation Internation huI / merI maMgalamanISA hai ki ApakA AzIrvAda mere lie varadAna rUpa siddha hogA / ApazrI pratipala, pratikSaNa, parama svastha raheM / aura ApakI kIrti kaumudI dig diganta meM jagamagAtI rahe tathA maiM jJAna, darzana va cAritra ke uttuMga zikhara para ArohaNa karatI huI, jinazAsana kI prabhAvanA ko bar3hAtI rahU~ / G yathAnAma tathAguNa - jaina sAdhvI induprabhA " prabhAkara" parama viduSI sAdhvI ratna mahAsatI jI 1007 zrI kusumavatI jI ma0 sA0 kI dIkSA svarNa jayantI ke upalakSya meM prakAzamAna " kusuma abhinandana grantha " meM merI bhI bhAvoM kI kusumAvali se gumphita udgAra mAlA samarpita hai / ApakA preraNAdAyI pAvana jIvana tyAga, tapa kI advitIya nidhi hai / candana kI taraha Apane sarvatra apanI saurabha se gA~va-gA~va, nagara-nagara, Dagara-Dagara surabhita kiyA hai / ApakA sAnnidhya pAkara samasta mAnava samAja dhanya hotA rahA hai / kyoMki Apane apanI guNa sampadA se mAnava - jobana ko suvAsita kiyA hai / ApakA hRdaya, karuNA, dayA, audAryabhAva se sadaiva otaprota rahA hai / Apane sadA janamAnasa ko zreya ke lie preraNA dekara mAnava jIvana ko sArthaka karane ke lie sannaddha kiyA hai| kiM bahunA ! saMyamI jIvana ke arddha zatAbdI ke zubhAvasara para mahAprabhu se hArdika zubhakAmanA karatI hU~ ki ApazrI kA niroga jIvana jaina-jagat tathA mAnava samudAya ko zreya patha pradAna karatA rahe / inhIM bhAvoM kI muktAvalI ke sAtha / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 42 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - eka mahAna jIvana gaurava hRdayodgAra -mahAsatI kiraNaprabhA - mahAsatI priya darzanA ___ jIvana to sabhI prANI jIte haiM para jIne kI zabdoM kI eka sImA hai| ve antarhRdaya ke ra kalA sabhI prANiyoM meM nahIM hotii| ve kUkara aura asIma ko vyakta karane meM kabhI sakSama nahIM hote| zakara kI taraha jIvana jIkara apanA jIvana barbAda asIma bhAvoM ko sasIma zabdAvalI kabhI vyakta karate haiN| jIvana jInA unhIM kA sArthaka hai jo nahIM kara paatii| tathApi hRdayAkAza meM umar3ateapane Apako khapAtA ho| durguNoM ko jItakara ghumar3ate bhAvoM ko vyakta karane kA sAdhana kevala mAtra apane jIvana ko mahAna banAtA ho| bhASA hI hai / bhASA ke ratha para baiThakara hI bhAvoM parama viduSI sAdhvI ratna kusamavatI jI ma0 kI yAtrA prArambha hotI hai| kisI bhI viziSTa kA jIvana eka viziSTa jIvana hai| jinake jIvana vyakti ke sambandha meM likhanA kaThina hI nahIM, meM tyAga aura vairAgya kI sugandha hai| svayaM kaSTa kaThinatara hai / sahana kara dUsaroM ko preraNA pradAna karatI haiN| parama viduSI sAdhvIratna kusumavatI jI eka apanI nirmala vANI se prasupta jIvana meM abhinava vilakSaNa pratibhA kI dhanI zramaNI haiN| mere sadcetanA kA saMcAra karatI haiN| maiMne anekoM vAra guruNI jI puSpavatI jI kI ve jyeSTha guru bahina haiN| Apake darzana kiye haiM / sadguruNI zrI puSpavatI jI ataH bahuta hI nikaTatA se unheM dekhane ke avasara ma0 ke sAtha / madanagaMja-kizanagar3ha meM sAtha meM varSA- jIvana meM anekoM bAra Aye haiN| aura jaba bhI Aye : vAsa karane kA bhI avasara bhI milA / maiMne jaba bhI haiM taba unake madhura vyavahAra se maiM prabhAvita huI / Apako dekhA taba Apake cehare para madhura muskAna haiN| unhoMne kazmIra, paMjAba, uttara pradeza, rAjaaThakheliyA~ karatI haI paaii| kabhI bhI unake cehare ipAi / kabhI bhI unake cahara sthAna, madhya-pradeza kI yAtrA kara jana-jana ko para krodha yA tanAva va jhulajhulAhaTa kI kuTila preraNA pradAna kI, jahA~ bhI gayI vahA~ jana-mAnasa rekhAe~ nahIM dekhIM / hA~, apanI suziSyAoM ke prati meM AsthA saMcAra kiyaa| AtmakalyANa ke sAtha | bhI Apa meM vAtsalya kA nirmala jharanA pravAhita unhoMne aneka janakalyANakArI kArya bhI kiye haiN| hote hue dekhA hai| ApakI pravacana kalA cittA maiM hRdaya se mahAsatI kusumavatI jI ke abhikarSaka hai| usameM cintana-manana aura anubhavoM kA nandana kA svAgata karatI haiN| jo abhinandanIya triveNI saMgama hai / vANI meM madhuratA hone ke kAraNa hote haiM unakA sahaja abhinandana hotA hI hai| vaha sahaja grAhya hai| __maiM apanI apAra zraddhA mahAsatI jI ke zrI Wan . caraNoM meM samarpita karate hae yaha maMgala kAmanA jo vANI se sundara va madhura bolatA hai, karatI hai ki ApakA yazasvI jIvana saMgha ke lie karma se sadA zubha AcaraNa karatA hai, vaha preraNAspada rhe| vyakti samaya para barasane vAle megha kI bhAMti sabako priya lagatA hai| -RSibhASita 33/4 .) prathama khaNDa : zraddhArcanA 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha adducation International FORrivate & Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XLED bhAvanA ke sumana - mahAsatI ratnajyoti ___maiM apane Apako saubhAgyazAlinI mAnatI hU~ parama viduSI sAdhvI ratna kusumavatI jI kI guNa garimA kA varNana karane kA sunaharA avasara prApta huA hai / jala kI nanhIM sI bUMda meM koI camatkAra // nahIM hotA. para vahI nanhIM baMda kamalinI ke pattoM kA saMsparza pA letI hai to anamola motI kI taraha camakane lagatI hai| ___ nAma ke sAtha jaba guNa kA saMyoga hotA hai taba vaha nAma yathArtha hotA hai / mahAsatI kusumavatI jI kusuma kI taraha hI komala svabhAva kI dhanI haiN| unameM vidvattA hai kintu vidvattA kA ahaMkAra nahIM hai| unake gale meM sahaja mAdhurI hai / jaba ve gAtI haiM taba zrotA jhUmane lagate haiN| ve jaba pravacana karatI haiM to unake pravacana pIyUSa kA pAna kara bhavya AtmAe~ tyAga-vairAgya ke patha para sahaja rUpa se bar3ha jAtI haiN| ApakI pravacana zailI sarala hai| kaThina se kaThina viSaya ko sarala rUpa meM prastuta karane meM Apa dakSa haiN| zraddheya sadguruNI jI zrI puSpavatI jI ma0 kI guruNI bahina hone ke kAraNa anekoM bAra mahAsatI kusumavatI jI ke sAtha rahane kA avasara milaa| madanagaMja meM sAtha-sAtha varSAvAsa kA bhI avasara milaa| bahuta hI sannikaTatA se unake jIvana ko dekhane kA avasara prApta huA hai / usa AdhAra se maiM kaha sakatI haiM ki unameM saralatA, vyavahAra meM nizcalatA Adi aise sadguNa haiM jinake kAraNa unakA abhinandana samAroha manAyA jA rahA hai / maiM jina zAsana deva se yahI maMgala kAmanA karatI hUM ki ve dIrghAyu baneM aura jinadharma kI prabala prabhAvanA zraddhA-sumana -sAdhvI zrI candrAvatIjI ma. jinake sadguNa kI mahaka rahI phulavArI, dhanya kusumavatIjI satI bAla-brahmacArI / / .... mevAr3a-dharA meM delavAr3A priyakArI, liyA janma Apane harSita janatA sArI, gaNezalAla jI pitA hue sukhakArI.... kailAzakuMvara jI mAta ApakI pyArI, lI dIkSA sAtha meM mAta-sutA hitakArI, guruNI jI sonakuMvara hue tapadhArI.... gurudeva Apake puSkara munijI jJAnI upAdhyAya haiM aura bar3e hI dhyAnI laghuvaya meM Apane vrata liyA atibhArI.... saMskRta, prAkRta, hindI aura gujarAtI kaI bhASA sIkhI Agama meM raMgarAtI ziSyA aura praziSyA haiM guNadhArI.... yuga-yuga taka jIo yahI bhAvanA merI rahe saurabha phailatI yahI kAmanA merI 'candrAvatI' karatI arja suno guNadhArI.... vandana abhinandana -mahAsatI siddhakuvarajI satI 'kusuma' kA abhinandana zata bAra hai, vandanA karate sadA sukhakAra hai| udayapura kI puNya dharA dhanya hai 'kusuma' mahake jahA~ bar3e zreyakAra hai.... mAta-pitA kA nAma ujjvala kara diyA, tyAgamaya jIvana banA priyakAra hai| bAlavaya meM Apane saMyama liyA, jJAna kI AI ajaba bahAra hai.... jJAnI-dhyAnI ye bar3e vidvAna haiM, jaina zAsana ke kusuma zrRMgAra hai.... yugoM-yugoM taka ApakI saurabha rahe siddha abhinandana kare zata bAra hai.... mAta-uma mahadharA kreN| prathama khaNDa: zraddhArcanA - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - SNOONSFORMEO- E STAFOR guruNI guNagAthA -sAdhvI darzanaprabhA ema. e., pI-eca. DI. guruNI jI kI mahimA kA nahIM pAra kisI ne pAyA hai jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA ber3A pAra lagAyA hai." kusumavatI jI nAma hai inakA sabako maMgalakArI hai ugra vihArI ucca vicArI samatA ke bhaNDArI hai jisane inakI sevA kI hai, usakA bhAgya savAyA hai jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA beDA pAra lagAyA hai.... bAlavRddha saba nara aura nArI inakI mahimA gAte haiM eka bAra jo darzana karate kabhI bhUla nahIM pAte haiM inakA jIvana duHkhI jagata ke lie zAnti kI chAyA hai jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA beDA pAra lagAyA hai zramaNa dharma pAlana karane meM sacamuca candanabAlA hai guNa varNana maiM karUM kahA~ taka amara guNoM kI mAlA hai jIvana jisakA atizaya pAvana bhaktoM ke mana bhAyA hai jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA ber3A pAra lagAyA hai." satya-ahiMsA dayA-dharma kI inameM jyoti samAI hai tyAga-bhAva vairAgya bhAva kI inakI bar3I bar3AI hai sAre jaga meM jaina-dharma kA DaMkA khUba bajAyA hai jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA ber3A pAra lagAyA hai| mahAvIra ke vIra mArga para calane kA saMkalpa liyA Atmonnati ke zuddha-bhAva se sAdhvI jIvana kalpa kiyA anekAMta siddhAnta nyAya kA jIvana meM apanAyA hai jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA ber3A pAra lagAyA hai." saccI jinavANI mAtA kI sevA kA vrata dhAra liyA jhaThI jaga kI mAyA kA jIvana se bojha utAra diyA Agama vANI ke pracAra ko apanA dhyeya banAyA hai jo bho caraNa-zaraNa meM AyA ber3A pAra lagAyA hai| caraNoM meM AI 'darzanA' isakA ber3A pAra karo dayA karo guruNI jI mere jIvana kA uddhAra karo kRpA ApakI pAkara maiMne jIvana kA phala pAyA hai jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA ber3A pAra lagAyA hai"" dIkSA-svarNa-jayantI para maiM zraddhA bheTa car3hAU~ kyA ? soca-soca mana raha jAtA hai maiM sevA meM lAU~ kyA ? namaskAra vandana lo merA yahI samajha meM AyA hai| jo bhI caraNa-zaraNa meM AyA ber3A pAra lagAyA hai... S SEASEOHTEO / 52 prathama khaNDa : zraddhArcanA CMO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Education Internationair F&P Private & Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUloka ke gaurava ! kA saMyama ho, vaha jIvana, yA zata-zata namana vaha sthala, -sAdhvI garimA, ema. e. merI dRSTi meM, vyaktitva, mahAtIrtha hai, cAhe kaisA bhI ho, he mahAtIrtha ! mUlyAMkana kI dRSTi se, bhU-loka ke gaurava, mApanA sahaja nahIM svarNa-jayantI para, cAhe kitanI bhI sajagatA ho, zata-zata namana, phira bhI, yuga-yuga taka, truTiyAM, kucha raha hI jAtI haiM, terI surabhi se, sAmAnyajana kA mUlyAMkana bhI kaThina, surabhita rahe ye camana, to, phira, 00 aise vyaktitva ke viSaya meM, kahanA yA likhanA, jinazAsana kI zAna nIlagagana ko, -sAdhvI zrI candanabAlAjI ma. dRSTi se, mApane ke tulya, jinazAsana kI zAna haiM, mahAsatI gaNakhAna haiM vizAla pArAvAra ko, jJAna garimA bhArI hai, bar3e guNadhArI haiM.... bhujAoM se, kusumavatIjI jJAnI haiM, nira abhimAnI haiM tira jAne sama sambhava nahIM, madhura vyavahArI haiM, bar3e guNadhArI haiM...... jo, vANI meM mRdutA hai, mana meM sAdhutA hai aneka guNoM kA Akara, kAyA komala vArI hai, bar3e guNadhArI haiM.... aneka raMgoM kA sammizraNa, ajJAna timira haTAte haiM, jJAna jyoti jagAte haiM asaMkhya puSpoM kI surabhirAzi, bhavya hitakArI haiM, bar3e guNadhArI haiM.... asaMkhya dIpoM kA jyotipuMja ho, zikSA-nitya dete haiM, jIvana naiyA khete haiM traya apaNAoM ke saMgama se, saccI sAdhanA tumhArI hai, bar3e guNadhArI haiM.... prayAga, tIrtha bana gayA, biyAsI kI sAla meM, koThArI parivAra meM para, jahA~, janme sukhakArI haiM, bar3e guNadhArI haiM..... tyAga aura vairAgya, zyAma-varNa laghukAyA, saMyama kA pada pAyA tapa aura saMyama, AtmA ne tArI hai, bar3e guNadhArI haiM..... vinaya aura viveka, zikSA-dIkSA dAtA the, tapodhanI jJAtA the samatA aura sahanatA, sohana guruNI pyArI haiM, bar3e guNadhArI haiM.... saumyatA aura sahiSNutA, ApakA abhinandana hai, 'candanA' kA vandana hai sAdhanA aura ArAdhanA, zata-zata vArI hai, bar3e guNadhArI haiM / ..... mAdhuryatA aura pavitratA, prathama khaNDa : zraddhArcanA kara sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOS GES Education Internatiche hy.org Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SE SOXOCX suvAsita kusuma --sAdhvI candanaprabhA maMjula sneha devi vandana-abhinandana / ----sAdhvI divyaprabhA, ema0 e, pI-eca0 DI0 sAgara-sama gambhIra Apa haiM - nIra jaisA hai nirmala mana satya jJAna samujjvalatA se ___ jyotita hotA hai antastala caMcala mana kI susthiratA se dhyAna-bhAva meM nita bahate jJAna-rAzi ke ratna mahojjvala Atma-bhAva meM nita rahate tatva-buddhi ko dekha ApakI mana harSita ho jAtA hai pratibhAdhArI saMyamI jJAnI yazogAna mana gAtA hai vANI-bhASA madhura ojasvI tejasvI mukha darpaNa hai chala-prapaMca se dUra bahuta hI / sarala ApakA jIvana hai apanI amRtamaya vANI se sabakA duHkha miTa bhUle-bhaTake prANI janoM ko __Apane mArga dikhAyA hai janma grahaNa karate puruSottama jaga kA duHkha miTAne ko maurya nizAcara dUra bhagAte jJAna-jyoti pragaTAne ko saurabha phailI jaga meM ApakI ___jaise mahake candana hai dIkSA svarNa jayantI para to vandana zata, abhinandana hai ! A ArAdhanA ke ArAdhya 6 dhyAna kI niSkampa jyoti yA yAjyA jyoM nirmala ra tyAga kI sAkAra pratimA ma mahI sama sahiSNutA yo yoginI hai tana va mana se gi giri sama aDola nI nIlagagana jyoM vizAla kA kAyA taka kA hai nahIM moha za zatapatra kI bhA~ti nirlepa mI mIta tuma sabake bane ra rahA na tumase koI pyArA pra pradIpta kara jIvana banAyA cA cAru aura nayanAbhirAma ri riddhi tumhAre kadama cUme kA kAmanA irda-girda ghUme ma mahimA maNDita tama-arce kaise hA hAlA pI hama jyoM haiM bebhAna sa sahaja zraddhA bhakti ke vaza hai tI tIvra tamannA gAe gAna 'kusuma' apanI surabhi se surabhita karatI hara Daga ko maMjula sneha devI! vandana abhinandana zata bAra tInoM lokoM meM ho jayakAra joyo tuma to varSa hajAra HORyed prathama khaNDa : zraddhArcanA ! 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kusuma-cAlIsA -sAdhvI zrI cAritraprabhA jI sAdhya siddhi varadAyinI karuNAkRti atyanta / zrI kusuma mahAsatI jI jaya jaya ho jayavanta / nAma sadA jinakA sukhakArI / guNa gaNa maNDita mahimA bhArI / / 1 / / jo bhI caraNa zaraNa meM AyA / usane hI jIvana phala pAyA / / 2 / / samvat zubha unnIso vyaasii| SaSThI kRSNA Azvina mAsI / / 3 / / janma sthAna udayapura pyArA / mAta-pitA ko ati sukha kArA // 4 // zrI gaNeza lAla kotthaarii| 'delavADA' ke zrAvaka bhArI // 5 // dharma patnI zrI sohana baaii| osa vaMza sabako sukhadAI // 6 // maMgala janma huA putrI kaa| pura parijana saba hI ko nIkA // 7 // ghara ghara maMgala baTI bdhaaii| mAno lakSmI tanu dhara AI // 8 // deva devi sama nara aura naarii| mudita najara harSita ati bhArI // 6 // dharmavaddha zrAvaka jana aaye| sabane AzIrvacana sunAye // 10 // zubha saMtati milatI sadA pUrva puNya anusAra / 'najara kuMvara' ke nAma se kiyA nAma saMskAra / / vRddhi pAya saba vidhi sukumArI / kalpa veli sama priya mana hArI / / 11 / / sukhamaya apanA samaya bitAye / vidhi ko ye sukha nahIM suhAye / / 12 / / varSa cAra kachu bIta na paaye| pitAzrI svarga loka sidhAye / / 13 / / patnI ke hiya huA aMdhiyArA / bichur3a gayA gRhi dharma sahArA // 14 / / dukha pahADa asamaya meM ttuuttaa| kSaNa meM jIvana sAthI chUTA / / 15 / / jyoM tyoM apanA mana smjhaayaa| samajha anitya jagata kI maayaa||16|| mA~ ke bhAva putrI mana bhAye / / jaga asAra chor3ana umagAye / / 17 / / mAtA darzana jJAna smaanaa| huI cAritra sutA guNa khAnA / / 18 / / karma roga bana taba ho aaye| najara kavara para najara lagAye // 16 // kiye upacAra aneka prkaaraa| miTA na roga dukhI parivArA / / 20 / / mAtA ne praNa le liyA yadi putrI hoya niroga / ise saMga lekara samuda dhArU saMyama yoga / / sukha kA vedanIya jaba aayaa| huI niroga sutA kI kAyA // 21 / / mAM putrI ne harSa manAye / mAno bhAgya udaya ho Aye // 22 // Atama hita avasara jaba Ave / taba hI samakita ratna suhAve // 23 // caraNa zaraNa Aye guruNI ke| pragaTa vicAra kiye saba jI ke // 24 // sohana kaeNvara mahAsatI bhaarii| donoM kI mati pai balihArI / / 25 / / 'jahA suhaM' guru maMtra sunaayaa| mAno raMka rAja pada pAyA / / 26 // huI dIkSA kI saba taiyyaarii| muNDita huI putrI mahatArI // 27 // 'delavADA' ke galI galiyAre / hue vairAgya nichAvara sAre / / 28 / / sasa prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putrI mAM ke bIca samAI / kusumASTakam mAM putrI para bali bali jAI / / 26 // -sAdhvI zrI cAritra prabhAjI nara nArI saba maMgala gAveM / dhanya dhanya jayakAra lagAveM // 30 // samvat unnIso trAnaveM phAlguNa zukla sumAsa / dazamI tithi saubhAginI, pUrNa huI saba Asa / jaganmAnyA dhanyA prazamanaparA pUrNa suyazA, mahAsAdhvI ratnA vijitamanasA sayamadharA / vidhi niSedha Agama anusaarii| paraMmUrtiH sphUrteH sakala jana zAnte hitaratA, mAM putrI ne dIkSA dhArI // 31 // suyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm / / prathama satI huI sohana bAI / saMsAra meM mAnya, dhanya, prazama bhAva se yukta padama ku~vara satI guruNI pAI // 32 // sundara kIrti se sampanna mahAna sAdhviyoM meM ratna, nAma kailAsa ku~vara ati pyaaraa| manovijaya ke sAtha, saMyama dhAraNa karane vAlI, jaga vizruta hai maMgala kArA / / 33 / / sphUrti kI sAkSAt mUrti, sabhI logoM kI sukha zAMti najara kavara kusamavatI sohe| meM tatpara tathA sadguNoM ke suyogoM se yukta sAdhvI sAdhvI ratna sakala mana mohe / / 34 // kusumavatIjI kI jaya ho| sohana ku~vara guruNI jina paaii| guNa anusAra milI prabhutAI // 35 // gaNezAkhyastAtaH jinamataratA nirmalamatiH, kA maiM ajAna nahIM buddhi ghnerii| suyogyAtmA mAtA gRhiguNa yutA sohanavatIH / jinakI prathama kahAI cerI / / 36 // janu miryasyodayapura purI sarva viditA, dvitIyA ziSyA divyaprabhA jii|| suyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm / / tRtIyA ziSyA zrI garimA jI // 3 // __ gaNeza nAma ke jinake pitA haiM jo jaina mata meM tatpara haiM, svaccha buddhi haiM, gRhastha ke guNoM se yukta nara jIvana jaga durlabha jaanaa| sohanavatI jinakI mAtA hai, suvikhyAta udayapura ati durlabha sad guruNI pAnA // 38 // jinakI janma bhUmi hai, sadguNoM se yukta aisI sAdhvI jinake bhAga bar3e jaga mAMhi / jI kusumavatIjI kI jaya ho / kusumavatI sI guruNI pAMhi // 36 // guruNI jI kI sevA pAke / jage bhAga cAritraprabhA ke|| 40 // tapazcaryAyuktA nikhilamalamuktA shubhyutaa| sakala siddhi dAtAra hai, guruNI jI kA nAma / mahadivyaiH jJAnaiH pramudita subhavyAkhilajanA / / janAnmArgadhvastAnupadizati nityaM hitkraa| zraddhA se jo japeMge siddha sabhI ho kAma / / suyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm / / tapasyA meM tatpara, samasta malinatAoM se mukta, zubha kAryoM meM saMyukta , atyadhika divyajJAna ke prabhAva prathama khaNDa : zraddhArcanA 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha (SHI N Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) se samasta bhavya prANiyoM ko pramudita karane vAlI, arcanIya va pUjanIya hai| utkRSTa zramaNa bhAva ko sanmArga se cyuta prANiyoM ko upadeza dene vAlI, dhAraNa karatI hai, aura sureza bhI jinakI vandanA nitya kalyANakAriNI, sadguNoM ke sundara yogoM se karate haiN| sadguNoM ke sundara lakSaNoM se yukta aisI arthAt lakSyoM se yukta sAdhvI kusumavatIjI kI jaya sAdhvI kusumavatIjI kI jaya ho| ho| ( 7 ) ( 4 ) yazaH puJjo yasyA prasarati mahI maNDala tale / prabuddhA saMzuddhA kugatiiva ruddhA sugatidA / jagadamyA yamyA vimala zivadA bhASaNa kalA // zaraNyA bhaktAnAM vinaya sahitAnAM pratidinam / / prasAdAdasyAyaM vikasati sadA dharmaviTapaH / sadAsarvAdhArAH vizadamatinA sNympraa| suyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm // suyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm / / prabuddha, zuddha, kugatiyoM ko rokane vAlI, sundara jinakA kIrti puJja samasta pRthvI maNDala para | gati dene vAlI, vinayayukta bhaktoM ko pratidina zaraNa chA rahA hai aura jinakI sundara kalyANakArI bhASaNa pradAna karane vAlI yA rakSaka aura jinake prasAda kalA atyanta ramaNIya hai, jo sadaiva sabhI kI AdhAra arthAt kRpA se sadaiva dharma vRkSa vikasita hotA rahatA preraNA srota hai, svaccha buddhi ke sAtha saMyama meM tatpara hai, sadguNoM ke suyogoM se yukta aisI sAdhvI kusuma- hai| sadguNoM ke sundara lakSaNoM se yukta aisI vatIjI kI jaya ho| sAdhvI kusumavatIjI kI jaya ho / guNajJA tatvajJA vrt-niym-puurnnaativimlaa| yadIyAM satkIrti kathayati sadA jainajanatA, anekAntAn mArgAnanusarati nityaM zucidhiyA | vicArA cArAbhyAmanucarati siddhAnta samatAm / samayAtAn jIvAn prati dizati nizreyasa pdm| ahiMsA sandezAn prati dizati lokAn rucikarAn, suyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm // sUyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm // guNajJa, tatvajJa, vrata evaM niyamoM se paripUrNa, jinakI satkIti kA varNana jaina janatA sadaiva atyanta pavitra anekAnta dharma kA anusaraNa karane karatI rahatI hai aura jo vicAra evaM AcAra se vAlI, pavitra buddhi vAlI, zaraNa meM Aye jIvoM ko siddhAntoM kA anusaraNa karatI hai tathA jo logoM kalyANa patha pradAna karane vAlI, sadguNoM ke suyogoM ko sundara lagane vAle ahiMsA ke sandezoM kA upadeza se yukta aisI sAdhvI kusumavatIjI kI jaya ho| karatI rahatI hai / sadgaNoM ke sundara lakSaNoM se yukta aisI sAdhvI kusumavatIjI kI jaya ho| sudhA siktA vANI harati janatApaM ca sakalam / cAritrAnte prabhAkhyAhaM karomi kusumASTakam / samA saMpUjyA jagati janasaMghaH suvidhinA // yaH paThet zruNuyAn nityaM prApnoti sa parAM gatim / / samuccaiH zrAmaNyaM suvahati surezopi nmitaa| suyogaiH saMyuktA kusumavati sAdhvI vijayatAm / / mujha cAritraprabhA ne isa kusUmASTaka kI racanA jinakI vANI amRta se siciMta hai, jo logoM ke . kI hai jo nitya par3hegA va sunegA vaha paramagati ko prApta kregaa| sampUrNa tApoM yA duHkhoM ko naSTa karane vAlI hai aura jo saMsAra meM logoM ke dvArA acchI prakAra se S5EO prathama khaNDa : zraddhArcanA o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Education Internatio Sor Private&Personal use Unive dinely Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sata sAdhvI nirupamA 0 viduSI sAdhvI zrI siddhakuMvara jI guruNI sA guNoM kI khAna, kare guNagAna mujhe yaha jAnakara parama prasannatA huI ki parama | hai sUrata pyArI, lagatI hai mohanagArI viduSI sAdhvI zrI kusumavatI jI ma0 kA abhi-18 nandana grantha prakAzita ho rahA hai| pUjanIyA mahA- 728 svara kokila ke sama pyArA hai, bhavyoM ko tirAne vArA hai satI jI hamArI sthAnakavAsI jaina paramparA kI | nahIM bharatA hai dila aisI vANI pyArI..." eka viduSI sAdhvIratna haiN| ApakA garimAmaya jIvana mahimA maMDita hai, Apake pAvana jIvana | vyAkhyAna meM jAdU bharA huA, darzana se samAja ko dizA nirdezana milatA rahe jisane bhI sunA Ananda huA inhIM zubhakAmanAoM ke sAtha antarha daya se maMgala lagatA hai sunate raheM jindagI sArI".....' kAmanA karatI haiN| hai nAma 'kusuma' Ananda dAtA, saMgha sArA hI to guNa gAtA mahimA to phailI ApakI jagata maMjhArI........ sAdhvI suprabhA guNa itane haiM nahIM gA sakate, nahIM zabda hai hama pe kaha sakate denA aisA AzISa ho bhava se pArI........ 0 sAdhvI suprabhA isa vizva paTala para kaI citra ubharate rahate haiM para unameM se kucha to miTa jAte haiM aura kucha citra jo ubharate haiM aura ubhare hue hI rahate haiN| aisA hI eka bhavya citra hai-parama viduSI sAdhvI zrI kusumavatI jI kA, 10 varSa kI laghuvaya meM Apane saMyama patha para kadama baDhAye tabhI se Aja taka sva-para kalyANa meM Apane apane jIvana ko lagAyA hai| ApakA pAvana punIta jIvana nArI mAtra ke lie eka Adarza hai / maiM isa abhinandana kI velA para Apake caraNAravindoM meM vandana karatI huI yahI maMgalakAmanA karatI hU~ ki Apa dIrghAyu hoM va hameM sadA mArga darzana pradAna karatI rheN| kusumavatIjI puNyavAna, bar3I guNavAna mahimA apArI, saba guNa gAveM nara nArI""" janma udayapura meM pAyo mA-pitu kA nAma camakAyA laghuvaya meM dIkSA-vrata ko tumane dhArI" mahAsatI sohana guruNI pAI ziyA prathama to kahalAI jJAna-dhyAna to kiyA khUba hI bhArI" vANI mIThI pyArI lagatI sabake dila ko yaha hara letI janatA to suna-suna khuza hotI hai sArI" ye sAgara sama gambhIrA haiM vrata pAlana meM ye vIrA haiM vrata-tapa-saMyama-guNa ke to haiM bhaNDArI" 'suprabhA' Apake guNa gAtI caraNoM meM zISa ko jhukAtI abhinandana zata-zata karate haiM hara bArI" - prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jainelibraen Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ homa kusmazrIjI ma. kA kusuma-sA mahakatA jIvana jisa mArga para ApazrI jI ko janmadAtrI -parama vidaSI sAdhvIrata jananI calI, usI patha kA anusaraNa Apane bhI zrI vijenTakamArI jI kiyA nirbhaya hokara, yahI to zUravIra vIrAMganAe~ - hotI haiM jo kaSToM kI bhI paravAha kie binA durgama tAropha meM jinakI, zabda hI kho jaayeN| patha para agrasara ho jAtI haiN| hamArI caritanAkaise kareM tArIpha unakI, jarA Apa hI batAyeM ? yikAjI (zrI kusamavatI) ma0 bhI saMyama ke patha para hamArI gauravazAlinI mAtRbhUmi santoM kI tapo- agrasara hokara nirbhaya rUpa se cliiN| maya bhUmi rahI hai / santa hI bhAratIya saMskRti ke maiM ApakI jJAna, darzana, cAritra rUpa triveNI prANa haiM / zramaNa-zramaNiyoM kI sAdhanA se hI yaha sAdhanA kA abhinandana karatI huI, zAsaneza saMskRti aMkurita-pallavita-puSpita huI hai| prabhu se prArthanA karatI hU~ ki Apa dIrghAyu hoN| gulAba kA phUla jisa vana upavana meM jahA~ bhI merA mukharita mana pala-pala svayaM hI gujana kara vikasita hotA hai, vahA~ ke vAtAvaraNa ko suramya / uThatA hai| suhAvanA aura suvAsita banA detA hai / jana mana ke tuma hamAre ho sadA hI, hama tumhAre haiN| 1 mAnasa ko tarotAjA banA detA hai| use isa bAta bhAvanAoM ke sumana, saba Aja vAre haiN| kA jarA bhI vicAra nahIM AtA ki koI mujhe dekha kaha rahA hai yaha nitya, dharatI kA kaNa-kaNa / ha rahA hai yA nhiiN| koI merA guNagAna bhI kara rahA tuma jio itane sAla, ki jitane sitAre haiM // 8 tuma jiA itana sa Pal yA nahIM / maiM kisI bahuta bar3e bagIce meM khilA huuN| yA ekAnta meN| IT jIvana kA gulAba sadA kaSToM ke kA~ToM meM hI 'saMyama patha kI amara sAdhikA' vikasita hotA hai| kA~ToM kA madhura muskAna se . suvAsita karane vAlA jIvana hI mahAn jIvana hai __ (sAdhvIratna zrI vijendra kumArI jI ma0 kI ziSyA) sAdhvI 'nidhi jyoti jI' mahAna sAdhaka va sAdhikAe~ kabhI kAMToM se ghabarAte nahIM pratyuta kA~ToM ko bhI phUla banAne kI, unakI jaga meM jIvana zreSTha vahI, Hicubhana ko suvAsa meM pariNata karane kA prayatna karate haiN| unakA eka hI kAma rahatA hai, vikasita honA ___ jo phUloM sA muskarAtA hai / aura apane sadguNoM kI saurabha ko vistRta kara apane guNa saurabha se jaga meM, kaNa-kaNa ko mahakAtA hai| denaa| bhAratIya saMskRti meM-zramaNa saMskRti meM usake parama pUjyA zraddhayA mahAsatI zrI kusumavatIjI satA zrI kusumavatIjI mahAna satpuruSoM va AtmasAdhakoM kA gauravapUrNa ma0 kA jIvana bhI eka mahakate hue gulAba kI taraha sthAna hai| yahA~ para Aja se nahIM balki anAdikAla se tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva aura aneka __mahAsatI jI ma0 ke jIvana ke kaNa-kaNa meM aura tyAgI, tapasvI mahAna AtmAoM ne avatAra lekara mana ke aNu-aNu meM sAdhanA aura tapa kA srota baha isa dharA ko pavitra kiyA, aura kara rahe haiM, tathA ha rahA hai / jisa prakAra puSpa meM sugandha, dUdha meM dhava- karate rheNge| unakI sukIrti-suyaza, tapa, tyAga latA, candra meM zItalatA samAI huI hai| usI prakAra vRtti kI U~cAiyA~ tathA adhyAtmavAda kA divya Apake roma-roma meM sAdhanA abhivyakta hai| prakAza ravi razmi sama yatra-tatra-sarvatra vyApta hai| prathama khaNDa : zraddhArcanA ora sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6D (GND aura vizva kA kaNa-kaNa unakA sadaiva RNI hai, evaM zAsaneza prabhu se Apake svAsthya tathA dIrghAyu kI 5 RNI rhegaa| maMgala-kAmanA karatI huI dIkSA svarNa jayantI ke pAra aisI hI koTi meM mahAna sAdhikA divya tyAga- punAta avasara para zata-zata abhinandana aura bhAva / mauta, saralAtmA, jJAnanidhi, karuNAvatsala. tapodhanI. marA Amanandana / mahAna sAdhikA zrI kusumavatI jI mahArAja haiN| dIkSA svarNa jayantI kI puNya belA para, ApazrI jI saMyama meM meru ke samAna aDiga, acala, yahI kAmanA karatI huuN| sthira haiM, jisa prakAra A~dhI, tUphAna Adi Ane tuma jio hajAroM sAla, para bhI vaha calAyamAna nahIM hotA hai, vaha sthira hotA hai, usI prakAra Apa bhI aneka parISaha upasarga yahI bhAvanA bhAtI huuN| Ane para saMyama-sAdhanA meM niSkampa tathA avicala haiM / saMyama to Apake roma-roma meM samAyA huA hai| ___ bAlyAvasthA meM mujhe dillI cA~danI cauka meM aneka bAra Apake darzana karane kA saubhAgya prApta huA hai / kintu Aja bhI mere smRti-phTala para aMkita jaina sAdhvI jayazrI hai ki ApakA pratibhAsampanna evaM tapa se Alokita camacamAtA huA, vaha divya Anana bar3A hI jIvana candra se bhI zItala hai, jisakA caritra kSIra jisakA hRdaya kusuma se bhI komala hai, jisakA zAntapriya hai / aura Apake mukhamaNDala para bhInI- se bhI ujjvala hai, aise parama jJAna kriyA ke dhAraka bhInI muskarAhaTa chAI rahatI hai| Apa bar3a hI jaina jagata kI ujjvala tArikA mahAsatI zrIkasamazAnta vIra-dhIra-gambhIra tathA prakRti se hI, baccoM se nadI vatIjI ma. hamAre sthAnakavAsI jaina samAja ke eka lekara buDDhe-bujurgoM ke sAtha eka hI jaisA premapUrvaka jyotirmaya nakSatra haiN| ApakA jIvana sAgara se bhI vArtAlApa kiyA karate haiM / adhika gahana hai, pRthvI se bhI adhika dhairyavAna hai| jaise kamala sUrya kI ora hI muMha kiye rahatA sumeru parvata ke samAna aDola hai, akampa hai, AkAza hai, isI taraha ApazrI sadaiva apane iSTadeva prabhu kI se bhI adhika vizAla hai| svAdhyAya meM lIna rahate haiN| jisane eka kSaNa ke lie bhI saMyama svIkAra 2 Apa mahAna AtmA ke kina-kina guNoM ko ud- kara liyA ho to bhI vaha dhanya bana jAtA hai to bhASita karU, Apake jIvana ke guNoM kI mAlA to jisane saMyamasAdhanA ke 50 se bhI adhika varSa / isa prakAra guthI huI hai, jisakA koI ora-chora hI sampanna kara lie hoM unheM jitanA bhI dhanyavAda nahIM hai, jidhara se bhI dekho, jidhara se pakar3o sarvatra arpaNa kiyA jAe utanA hI kama hai| Apane apanI guNa hI guNa dRSTigocara hote haiN| mAtezvarI zrI kailAzakuvara jI ke saMga saMyama zata-zata abhinandana svIkAra kara jinazAsana kI jo prabhAvanA kI hai| vaha hama sabhI sAdhikAoM ke lie preraNAspada hai / ____ ApazrI jI saMyama-yAtrA ke 52veM varSa meM maMgala praveza kara cuke haiN| ApakI bahumukhI sAdhanA se maiM zraddhAnvita hU~, va Apake gauravamaya, preraNAprada nirmala sAdhanAmayI jIvana kA hArdika abhinandana karatI hU~, --: prathama khaNDa : zraddhArcanA 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha a udation International www.jaineliborg Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha kAmanA : abhinandana DaoN. bahmamitra avasthI 0pa0 janArdanarAya nAgara (mahA mahopAdhyAya esa. ke. yoga insTITyuTa, dillI) (upakulapati) rAjasthAna vidyApITha, udayapura mujhe yaha jAnakara hArdika prasannatA huI ki Apa mahAsatI kusumavatI jI ke abhinandana kI vyavasthA jana zAsana kI mahimA aura garimA sAdhvIratna kara rahI haiM evaM eka abhinandana graMtha prakAzita kara kusumavatIjI ko unake saMyama sAdhanA ke 54veM varSa | rahI haiN| vastutaH yaha abhinandana mahAsatI jI ke meM praveza karane para abhinandana grantha arpita karane kI 22 bhautika svarUpa kA na hokara unakI sAdhanA kA, preraNApanna yojanA hai| unakI tapazcaryA kA abhinandana hai| vastutaH Aja saca to yaha hai maiM jaina zAsana tathA darzana kA jaba samAja meM bhautikatA ke mUlyoM kI pratiSThA sAdhaka nahIM hU~ aura na hI rahA / maiM to jijJAsu ) bar3hatI jA rahI hai, usa samaya sAdhanA aura tapazcaryA vyakti hU~ tathA bhAratIya darzana ke jIvana viSayaka |KC kA yaha abhinandana mUlya kA abhinandana hai, AdhyA- AdhArabhUta tatvoM ke liye kabhI-kabhI jijJAsA karatA tmikatA kA abhinandana hai| isa prakAra se yaha kArya hU~ / ataH maiM yahI socatA hU~ ki mahimAmayI samAja meM AdhyAtmika mUlyoM kI sthApanA kA kusumavatIjI ke zrIcaraNoM meM apanI zraddhA arpita prayAsa hai, bhautikatA se naitikatA kI ora sAdhanA kruuN| aura tapazcaryA kI ora bar3hanA aura samAja ko Apane mujhe yAda kiyA, yaha merA parama saubhAgya bar3hAne kA stutya prayAsa hai aura maiM isa prayAsa kA hai| hArdika abhinandana karatA hU~ evaM isa pAvana prayAsa kI saphalatA ke lie apanI maMgala kAmanAe~ preSita pukharAjamala esa0 lUMkar3a karatA huuN| adhyakSa a. bhA. zve. sthA. jaina kAnphreMsa e yaha jAnakara prasannatA huI ki viduSI sAdhvI DaoN. vinoda kumAra trivedI zrIkusumavatIjI saMyamI jIvana ke pacAsa varSa pUrNa kara (ema. e. pI-eca. DI. cukI haiN| dIkSA kI ardha zatAbdI apane Apa meM eka 19 samastIpura, bihAra) upalabdhi hai / saMyamasAdhanA ke sAtha-sAtha vibhinna bhASAoM kA jJAna aura sAdhanA ApakI vizeSatA jaina dharma kI mahanIya vibhUti parama sAdhvI ratna hai| kusumavatI jI kA Adarza jIvana dhArmika evaM naitika vyaktizaH merA Apase samparka nahIM huA hai kintu avadAna kI ujjvala paramparA kA anugamana karate jaisI jAnakArI milI hai usake anusAra Apa eka hae divyatA kI parAkASThA para pahu~cA huA eka ojasvI vaktA, prabhAvazAlI vyaktitva evaM sAdhanA AdhyAtmika aura Adarza jIvana hai| unase samba- sampanna sAdhvI haiN| dIkSA kI svarNa jayaMtI ke avasara ndhita abhinandana grantha kA prakAzana nizcaya hI eka para maiM unake prati Adara vyakta karate hue zAsana deva mahatvapUrNa aitihAsika kArya hai| se prArthanA karatA hU~ ki Apa saMyamamaya jIvana kA ) ____ isa grantha kI saphalatA hetu merI hArdika zubha- eka zataka pUrNa karate hue jana-jana ko dharma kI kAmanA svIkAra kiijie| preraNA deN| prathama khaNDa : zraddhArcanA - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 0 6.0 Ja Education International www.jallrary.org Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D saMcAlAla bAphanA ramAkAMta jaina lakhanaU (bhU. pU. adhyakSa a. bhA. zve. sthA. jaina kAMphresa) yaha jJAta kara prasannatA huI ki viduSI sAdhvI pUjya mahAsatI zrI kusUmavatI jI mahArAja ke zrI kusumavatIjI ko unakI saMyama yAtrA ke gauravadIkSA svarNajayantI mahotsava ke zubha avasara para pUrNa 50 varSa pUrNa karane ke upalakSa meM 'kusuma abhiabhinandana grandha kA prakAzana ho rahA hai, yaha jAnakara nandana grantha' apita karane kI yojanA unakI prasannatA huii| ziSyAoM aura praziSyAoM dvArA banAI gaI hai| ___guNIjanoM kA abhinaMdana vaMdana karanA mAnava isake lie ve sAdhuvAda kI pAtra haiN| mAtra kA kartavya hai| sadguNoM ke jIvanta rUpa jaba hamAre sAmane hote haiM to hameM unake guNoM se 7 sitambara, 1925 ko udayapura (rAjasthAna) preraNA milatI hai, aura guNoM ke prati AkarSaNa evaM . meM zrI gaNezalAlajI koThArI ke ghara meM janmI kanyA najarakavara ko sADhe gyAraha varSa kI vaya meM dIkSA utsAha bhI bar3hatA hai| hama sadguNoM kI upAsanA dilAyI gii| ArAdhanA karake apane jIvana ko bhI guNI banA / sakate haiM isalie guNIjanoM kA Adarza hamAre sAmane yaha parama santoSa kA viSaya hai ki kusumavatI rahanA caahie| nAma se dIkSita usa bAlikA ne saMyama-sAdhanA ke pUjya mahAsatI jI kA jIvana aneka vizeSa- dRSkara patha ko prazasta kara usakA pUrNa sadupayoga tAoM se yukta hai| ve jitanI sarala aura madhura kiyA aura adhyAtmayoginI' sanmAna kI svabhAva kI haiM, utanI hI gambhIra aura jJAna garimA adhikAriNI bnii| se maMDita bhI haiN| maiM unake Arogyamaya dIrgha jIvana kI zubha kAmanA karate hue hArdika abhinandana .. madhura vANI meM ci madhura vANI meM ciMtana kI gaharAI ko utArane karatA huuN| meM paTu aura ojasvI pravacanoM dvArA supta janajIvana ko jAgRta kara satya, sevA, zIla aura sadAcAra ke zAMtI lAla dUgaDa patha para bar3hane kI preraNA dene vANI vidUSI sAdhvI (a. bhA. zve. sthA. jaina kAnphreMsa , kusumavatIjI ko unake sarvathA yogya 'pravacana bhUSaNa' yuvA adhyakSa) kI upAdhi dekara sthAnakavAsI saMgha byAvara dvArA pUjya kusumavatI jI ma. apanI 50vIM saMyama sammAnita kiyA gyaa| yAtrA pUrNa kara cukI hai yaha hamAre samasta jaina samAja kI gauravapUrNa bAta hai| isa duniyA meM sabhI ___ saralatA, sahanazIlatA aura karuNA kI triveNI kA abhinandana kiyA nahIM jAtA, jisane apane apane jIvana meM pravAhita karane vAlI adhyAtma-hai jIvana meM saMpUrNa saMyama yAtrA korI sapheda cAdara jaisI yoginI vidUSI sAdhvI zrI kusumavatI jI sthAnakanibhAI ho. aise hI mahAnabhAvoM kA abhinaMdana kiyA vAsI samAja meM to abhinandanIya haiM hI, apanI jAtA hai / jisameM pUjya kusUmavatI jI mahAsatI jI sayama-sAdhanA ko saphala banAne ke kAraNa sampUrNa / eka haiN| jinhoMne hamezA bhagavAna mahAvIra zAsana jaina samAja ke liye bhI zraddhAspada haiN| unakA ko khUba camakAyA hai| janajIvana ko jAgRta karake sAdhanA patha Age bhI aisA hI prazasta banA rahe isI satya, zIla, sevA, sadAcAra ke patha para bar3hane kI sadbhAvanA ke sAtha / hamezA preraNA dI hai| maiM yuvAzAkhAoM kI tarapha se unakA abhinandana karatA huuN| prathama khaNDa : zraddhArcanA C o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Edue don International FOS Private & Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. paramAnanda mizra, rosar3A 0 zrImatI uSA jaina, kAMdalA 'kusuma abhinandana grantha' prakAzana kI mahatI yaha merA parama saubhAgya hai ki mujhe pUjanIyA 2) yojanA hetu ApakI dRr3hatApUrNa kaTibaddhatA kA samA pratipala vandanIyA mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 cAra hamAre lie nizcaya hI preraNA aura utsAha ke sambandha meM kucha likhane kA avasara milA hai| kA dyotaka hai| eka kahAvata calatI hai ki 'sUrya ko dIpaka dikhAnA' parama sAdhvI mahIyasI kusumavatIjI ne bhagavAna mahAsatI jI ke bAre meM merA likhanA bhI kucha isI prakAra kA laga rahA hai, phira bhI mana kI bhAvanA mahAvIra ke siddhAntoM ko AtmasAta karate hue unase apane jIvana ko hI udAtta aura Adarza nahIM banAyA ko sAkAra rUpa de haiN| kAMdalA nivAsiyoM ke hai apitu mAnavatA ne unase eka nUtana dRSTi, nayI puNya svarUpa san 1980 meM Apake sAnnidhya meM Apa cetanA, sahaja sphUrti tathA zreSTha jIvana jIne kI kI do ziSyAoM kA dIkSA mahotsava karane kA sUutkRSTa kalA bhI prApta kI hai| avasara prApta huA / kAMdalA nagarI uttara pradeza kI ati prAcIna nagarI hai jahA~ bar3e-bar3e AcAryoM ke apane bAvana varSoM kI mahatI jIvana yAtrA meM cAturmAsa hue haiM, dharma sAdhanA kI dRSTi se bhI isa zIrSastha sthAna prApta karate hae apane maulika evaM nagarI kA pramukha sthAna rahA hai| upAdeyatA pUrNa zAzvata dharmopadeza se mAnava jIvana ke jina udAtta mUlyoM ko apane pAvana saMsparza se zraddhayA guruNo jI ma0 kI kAMdalA nagarI para bar3I kRpA rahI hai| Apake nikaTa samparka meM rahakara IED camatkRta kiyA hai usake lie mAnavatA unakI cir| maiMne pAyA ki Apake jIvana meM saralatA, namratA, RNI banI rahegI aura jaina dharma ke itihAsa meM sahajatA Adi aneka guNa haiM, ApakI vANI meM oja unakA nAma svarNAkSaroM meM aMkita hokara camatkRta hai, jahA~-jahA~ para bhI Apake cAturmAsa hote haiM, vahA~ ! banA rhegaa| kI samAja meM eka naI jAgRti, eka naI dharma kI unakA laukika-maulika tathA AdhyAtmika jJAna, vividha viSayoM para unakA asAdhAraNa adhikAra lahara paidA hotI hai / bhagavAna mahAvIra se kisI sAdhaka ne pUchA ki dharma kA nivAsa sthAna kahA~ hai unheM mahAna se mahIyasI banAtA hai| susupta mAnavIya to prabhu ne kahA-- cetanA ke isa AsthAhIna yuga meM apanI maharghya / sohI ujjuyabhUyassa dhammo suddhassa ciTThaI / / kArayitrI pratibhA se sampanna unakA ujjvala aura ___ jo sarala hRdaya kA hai usI ke jIvana meM zuddha Adarza caritra vartamAna kA Adarza hI nahIM bhaviSya dharma kA nivAsa hotA hai / pUjyA mahAsatI jI ke , kA mArgadarzaka bhI hai| jIvana meM sabase bar3A gUNa saralatA kA hai| aisI mahIyasI ke udAtta guNoM se preraNA grahaNa mahAsatIjI kA utkRSTa jIvana mAnava mAtra ke ! karane tathA jaina siddhAntoM kI upAdeya evaM sUkSme- lie preraNAdAyI hai| Apake pAvana jIvana se preraNA (6) kSikA dRSTi se paricita tathA lAbhAnvita hone ke pAkara hajAroM ko mArgadarzana prApta ho rahA hai| maiM vyaktitva se sambandhita abhinandana grantha kA prakAzana / dana grantha kA prakAzana apanI ora se, apane parivAra kI ora se aura nizcaya hI zlAghya karma hai| samasta kAMdalA nivAsI janatA kI ora se dIkSA ___ maiM usa prANavatI mahAdevI ke prati apanI samasta svarNa jayantI ke pAvana avasara para zatazaH namana | hArdika zraddhA evaM bhakti samarpita karate hue isa graMtha vandana karatI huI yahI maMgala kAmanA karatI hU~ke prakAzana jaise mahatvapUrNa sArasvata anuSThAna kI hajAroM varSa jI karake, sabhI ko patha-pradarzana do| nirvighna saphalatA hetu hArdika zubhAzaMsA byakta adhyAtma kI divya jyoti aura jJAna kA amRta / karatA huuN| varSaNa do||6 prathama khaNDa : zraddhArcanA 06d690 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Cexib RE J d ucation Internationer www.jameriorary.org Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaharIlAla capalota bhagavAna mahAvIra ke satya ahiMsA aparigraha anekA- I ___ maMtrI-rAjyAvAsa nta siddhAntoM ko agara jIvana meM AtmasAna kara __ jaina santa satiyoM kA sampUrNa jIvana jJAna darzana liye jAe~ to sArI samasyAeM hala ho jaaeNgii| 5 cAritra kA pratIka hotA hai / parama viduSI sAdhvIratna pu, pUjanIyA mahAsatI jI kA jIvana tapa va tyAga zrI kusumavatI jI sthAnakavAsI jaina samAja kI kA pratIka rahA haieka sammAnanIyA sAdhvIratna haiM / Apake prati sampUrNa dhanya hai vo mAM aura pitAzrI, jinake ghara kula meM janma liyA, B samAja meM eka AsthA hai, eka zraddhA hai| ApameM vidvattA aura vinamratA kA adbhuta saMgama hai, ApakA apane atulita jJAna dharma se, hama sabakA jIvana dhanya kiyaa| vyaktitva bahuta hI lubhAvanA va cintana gaharA hai, pravacana zailI atyanta rocaka hai, vANI madhuratA tathA inhIM rekhAoM ke sAtha unake acche svAsthya __ sahita dIrghAyu kI maMgala kAmanA karatA huuN| ra ojasvitA se paripUrNa hai, prakRti sarala milanasAra aura guNa sampanna hai| Apake bahumukhI vyaktitva sohanalAla sonI, nAthadvArA meM anokhA AkarSaNa hai, saMyama sAdhanA utkRSTa hai, prAtaHsmaraNIyA pratikSaNa vandanIyA parama viduSI AcArya bhadrabAhu ke zabdoM meM sAdhvIratna zrI kusumavatI jI mahArAja jaina jagata kI thovAhAro thovabhaNio, jo hoi thovanido y| ujjvala tArikA haiM / ApakA varSAvAsa hamAre nAthathovovahi uvagaraNo, tassa hu devA vi NamaMsaMti // dvArA nagara meM huaa| unake varSAvAsa se nAthadvArA meM ____ arthAt jo sAdhaka thor3A khAtA hai, thoDA bolatA aneka navIna kArya hue| saMgha meM acchI jAgRti huii| hai, thor3I nIMda letA hai, thor3I hI upakaraNa Adi mahAsatI kusumavatI jI ma0 jJAna ke bhaNDAra 10 sAmagrI rakhatA hai, usako devatA bhI namaskAra karate haiM, jJAnanidhi haiN| kisI bhI viSaya ko samajhAne ke haiN| sAdhvI jI ma. ke jIvana meM ye sArI bAteM vidya- lie ve usakI gaharAI taka pahu~catI haiM, unake mukha se mAna haiN| vizleSita tathya acchI tarahase samajha A sakate haiN| dIkSA svarNa jayantI ke isa punIta avasara para __ ve sarasvatI kI putrI haiN| eka-eka zabda unakA aisA nikalatA hai jaise pahAr3oM se jharanoM kA udbhava | maiM antara hRdaya se yahI sadkAmanA karatA hU~ ki CH ApakA jIvana dIrghAyu ho aura isI prakAra bhaviSya hotA hai / kahIM koI adhIratA nahIM, kahIM koI har3a bar3AhaTa nahIM; ekadama zAnta sthira rUpa se unakI meM hama zrAvakoM ko mArgadarzana pradAna karate rheN| vAgdhArA bahatI hai| 0 zrIkRSNa loMgapuriyA unakI vANI dhIra gambhIra hai, hRdaya ko chUne mujhe yaha jAnakara parama prasannatA huI ki jaina vAlI hai / bar3e-bar3e santoM kI vANI sunakara ke zrotA jagata kI prakhyAta sAdhvI zrI kusumavatI jI ma. ke grahaNa kara pAte haiM yA nahIM lekina Apake upadezoM dIkSA svarNa jayantI ke pAvana avasara para samAja ko kisI na kisI rUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai| dvArA abhinandana svarUpa abhinandana grantha kA prakA- Apake upadezoM ko sunakara hamAre nAthadvArA ke zana ho rahA hai| jaina dharma ke siddhAnta jIvana gyAraha vyaktiyoM ne AjIvana brahmacarya vrata aMgInirmANa ke lie bar3e hI sahAyaka siddha hote haiM, Aja kAra kiyaa| apane jIvana ko prazasta bnaayaa| vizva bhayaMkara vinAza ke kagAra para khar3A hai, sAre maiMne dekhA hai, ve samAja meM phaile ajJAna andhakAra saMsAra meM hiMsA kA tANDava ho rahA hai, mAnava Aja ko naSTa karane meM prayatnazIla haiM ve samAja meM panarAkSasI vRtti dhAraNa kara cukA hai, aisI sthiti meM patI huI rUr3hiyoM-asatparamparAoM ko naSTa / prathama khaNDa : zraddhArcanA (20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personalllise Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane meM sadA saMlagna haiN| unake jIvana kA roma- Apake darzana kiye aura itanA prabhAvita huA || roma AtmotthAna aura samAjotthAna meM lagA huA ki aba to Apa jahA~ kahIM virAjate hoM, prati varSa hai| unake isa mahanIya prayAsa meM hamAre kSetra kI darzana karatA hai| mahilAoM ne rone-dhone kI kuprathAoM ko atyalpa Apa meM eka nahIM aneka vizeSatAe~ haiM, jinheM maiM karane ke pratyAkhyAna lie| aMkita karane meM apane Apako asamartha pA rahA huuN| aise mahimAmaya sAdhvIratna zrI ke pAvana Apa meM saralatA kUTa-kUTa kara bharI hai| Apake caraNoM meM zraddhA se nata ho, maMgala kAmanA karatA hU~ pAsa cAhe koI choTA baccA Aye yA bar3A vyakti, ki hameM ApakA varada hasta sadA milatA rhe| 0 cAhe nirdhana Aye yA dhanI, sabake sAtha samAna vyava / pavanakumAra jaina, kA~dhalA hAra hamane dekhA hai| ApakA antarha daya mamatAsan 1980 kA varSa mere lie svarNima thA, jaba mayI mAM ke sadRza hai / Apake pAvana sAnnidhya ko e eka mahAn AtmA ke darzana kA lAbha milA / maiM pAkara asIma zAnti kA anubhava hotA hai, asIma sAdhu santoM ke darzana karane kama hI jAtA thaa| mUDa vatsalatA kA anubhava hotA hai / isa vAtsalya kI hI nahIM banatA thaa| dhArA meM avagAhana kara apane Apako dhanya san 1980 meM jammU cAturmAsa kara paMjAba Adi mAnate haiN| prAntoM meM vicarate hue mahAsatI kusumavatI jI ma0 Apa kSamA kI mahAdevI haiM / maiMne Apako nikaTa kAMdhalA padhAre / kAMdhalA uttara pradeza ke meraTha jile se hI nahIM ati nikaTa se dekhA hai / ApakA jIvana kA choTA-sA gA~va hai jise pUjya kAzIrAma jI ma0 kitanA zAnta prazAnta hai / uphAna aura tUphAna kA jaise mahAna santa satiyoM kI dIkSA-sthalI banane kA jabAva bhI mRdu muskAna se detI hai / Apake jIvana saubhAgya prApta huA hai| yahAM ke logoM meM dharma kI meM adbhuta sahanazIlatA hai| bhAvanA adhika hai| Apa uccakoTi kI jJAna sAdhikA haiM / Apa ke mahAsatI jI ke padArpaNa se acchI raunaka laga jJAna kA pAra pAnA bar3A muzkila hai / Apa jJAna ke gaI / Apake pAsa do viraktA bahaneM thI-eka meraTha sUrya haiM, saMskRta prAkRta ke zloka gAthAe~ raTI par3I kI gItA jI aura eka jammU kI zAntA jii| saMgha haiN| kisI viSaya ko samajhAne ke lie usake talachaTa ne vinati kI ki ina donoM vairAginoM kI dIkSA taka pahu~ca jAtI haiM / jahA~ Apa meM jJAna kI gaharAI yahIM karAI jAye / bhAva pUrNa Agraha ko dekhakara hai vahIM Apa meM cAritra kI bhI U~cAI hai| Apa apanI Apane hamAre saMgha kI vinati svIkAra kii| saMyama sAdhanA ke prati sajaga haiM / Apa hamAre uttara baDe ThATha-bATa se donoM viraktAoM ko dIkSA dI bhArata meM vicarane pdhaare| jagaha-jagaha Apake gaI thI, vizAla jalUsa thA-jisameM bAje, hAthI sAmane kaI samasyAeM AI-mAIka meM bolanA, || ghoDe, ratha, padAti evaM saMvAda karatI haI jhA~kiyA~ paMkhe ke nIce baiThanA. phlaza Adi kA upayoga karanA thii| gA~va ke jaina ajaina yahA~ taka ki muslima Adi / Apane kaI saMkaToM kA sAmanA kiyA para logoM ne bhI-bacce-bacce ne bhAga liyaa| lekina kabhI bhI ina sabakA upayoga nahIM kiyaa| durbhAgya se maiM Apase paricita nahIM ho skaa| Apa meM eka nahIM aneka guNa haiN| maiM apanI svalpa Apa hamAre kAMdhalA se vihAra kara meraTha bar3auta mati se kahA~ taka varNana karU / dIkSA svarNa jayantI hote hue dehalI pdhaare| dehalI hama apane vyApAra ke pAvana prasaMga para apanI AsthA kI kendra guruNI se jAte rahate the| cUki hamAre bar3e bhAIsA Apake jo ma0 ke zrI caraNoM meM sAdara zraddhArpita karate hue pAsa bahata Ate-jAte the ataH unake sAtha-sAtha maiM yahI maMgala manISA karatA haibhI Apake prAsa sthAnaka meM phuNcaa| Apa jIyeM hajAroM sAla, sAla ke dina hoM 50 hajAra prathama khaNDa : zraddhArcanA . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama pUrNa sAdhanA kI sAkSAt mUrti kusumavatI jI mahArAja ne apanI sAdhanA ke sAtha jJAna kA samanvaya kara usa pUrNatA kI ora bar3hane -Acarya rAjakumAra jaina kA prayAsa kiyA hai jisa ora sAdhanA kA pathika apanI maMjila dekhatA hai| samAja meM sAdhu-santoM kI mahatvapUrNa bhUmikA zrI kusumavatI jI mahArAja kA jIvana kevala || rahI hai| samAja unheM dharma ke pratinidhi yA agradUta sAdhanAmaya hI nahIM hai, apitu ve una zreSTha mAnaCU ke rUpa meM dekhatA hai / ataH samAja meM unheM viziSTa vIya gaNoM se paripUrNa haiM jo jIvana ko sArthakatA All sthAna evaM mahatva prApta hotA hai| vibhinna sAmA- pradAna karate haiM / Apake jIvana meM mahiSNatA, sara jika evaM vaiyaktika burAiyoM evaM vikAroM se ve dUra latA, karuNA evaM mRdutA kA aisA adbhuta samanvaya rahate haiM, ataH samAja evaM deza ko ve sahI dizA hai jo mAnava samAja ke lie Adarza prastuta karatA / nirdeza dete haiN| hai| Apake mukha maNDala para AbhA evaM teja yukta I aisA saumya bhAva hai ki vyakti sahaja svAbhAvika hamAre deza aura samAja meM aise sAdhu-santoM kI avirala paramparA rahI hai| usa paramparA kI mahatva rUpa se AkRSTa hue binA nahIM rhtaa| vikAra bhAva pUrNa kar3I hai-parama viduSI, sAdhvIratna, vandanIya rahita ApakI saumya mUrti jisa prakRti pradatta sahaja zrI kusumavatI jI mahArAja / Apa eka ucca koTi bhAva evaM nasagikatA kA AbhAsa detI hai vaha anyatra 1 ra kI sAdhikA haiM aura sAdhanA ke uccatama AdarzoM naha' ko prApta karanA Apake jIvana kA mukhya niHsandeha Apa jaisI sarala svabhAvI, sAdhanAmaya lakSya hai| tapaHpUta jIvanayApana karane vAlI parama sAdhvIratta jaise vyaktitva ke prati na kevala samAja sAdhanAmaya jIvana ke kaMTakoM ko nispaha bhAva apitu sampUrNa deza ko garva hai| maiM aise nispahI se sahana karate hue nirantara Age bar3hate rahanA Apake vyaktitva ke prati natamastaka ho unake caraNa yugala 1 jIvana kI mukhya vizeSatA hai jo ApakI saMyama yAtrA meM apane zraddhA sumana arpita karatA huuN| ke gauravapUrNa 50 varSoM ke sAdhanA kAla meM lakSita hotI hai / Apane apanI sAdhanA meM saMyama ko pramukha sthAna dekara sAdhanA ke mahatva ko dviguNita kiyA hai, kyoMki saMyama ke binA sAdhanA kI pUrNatA - saMdigdha hai| tejasvitA kI sAkSAta mUrti sAdhanA ke sAtha jJAna kI anivAryatA bhI aMgI -vaidya sundaralAla jaina kAra kI gaI hai| jJAna ke binA bhI sAdhanA apUrNa samajhI jAtI hai| kyoMki jJAna kA Aloka hI sAdhanA ke kSetra meM jaina sAdha, sAdhvI. santoM sAdhaka yA yogI ke antaHkaraNa ke usa andhakAra kI aisI viziSTa paramparA rahI hai jo anyatra durlabha ko nirmUla karatA hai jo sAdhanA meM bAdhaka hai| hai| sAdhanA kI bAta karanA aura use AtmasAta (6 na laukika jJAna jahAM bhautika dRSTi se upayogI hai vahAM kara usameM tallIna ho jAnA alaga-alaga bAta hai| AdhyAtmika jJAna AtmA ke vikAsa evaM AdhyA- jaina sAdhu, santoM meM sAdhanA kI bAta nahIM kI jAtI tmika utkarSa kI dRSTi se mahatvapUrNa hai| pUjanIya hai, apitu usa patha kA anugAmI banakara tadvat prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha order Jain oration International Sorivale & Personal Use Only www.jainelibrate Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ All AcaraNa kiyA jAtA hai| parama viduSI, sAdhvI pratibhAzAlI vyaktitva ratna, vandanIya kusumavatI jI mahArAja eka aisI parama tejasvI sAdhikA haiM, jinhoMne moha, mamatA, -sampata jaina, dillI ahaMkAra, krodha, rAga, dveSa Adi vikAra bhAvoM para vijaya prApta kara sAdhanA ke kaNTa kAkIrNa patha ko parama viduSI sAdhvI ratna mahAsatI zrI kusumaagAkAra kiyaa| sAdhanA hI unakA sAdhya hai aura vatIjI ma0 kA vyaktitva eka mahAna pratibhAzAlI vaha aisA sAdhya hai jo bhautika sAdhana nirapekSa hai| rahA hai / dIkSA svarNa jayantI ke pAvana avasara para ApakI sAdhanA dikhAve ke lie nahIM, apita Atma Apake zrI caraNoM meM eka abhinandana grantha samarpita kalyANa ke lie hai / Atma kalyANa bhI aisA jo kiyA jA rahA hai / isa mauke para mujhe kucha saMsmaraNa / / prANI kalyANa kI apekSA rakhatA hai| yAda A rahe haiM jo 11 varSa pUrva ke haiM, jaba ApazrI kA cAturmAsa dillI cAMdanI cauka meM thA, mujhe bhI satat sAdhanA ke pariNAmasvarUpa ApakA mukha bhI usa cAturmAsa meM eka bAra lAlA munnAlAlajI maNDala tejasvitA se paripUrNa hai| aisA pratIta hotA kI dharmazAlA meM Apake darzana prApta hue the, maiMne in hai ki Apa tejasvitA kI sAkSAt mUrti haiM / svabhAva pAyA ki Apa svabhAva se madhura, milanasAra, prasanna kI saralatA, vANI kI mRdutA aura hRdaya kI badanA, sahI mArga-pradarzaka eva saralatA kI prativizAlatA ke adbhuta sAmajasya ne Apake AbhAyukta mUti haiN| makha-maNDala kI tejasvitA ko dviguNita kiyA hai| maiMne Apake ojasvI pravacana sane jo ki zAstra. sahaja guNoM ke kAraNa svAbhAvika bhAvoM meM vRddhi ma __sammata aura anubhavoM se paripUrNa the| prakRti kI dena hai| ApakI vANI meM vilakSaNa oja ApakI ziSyA maNDalI bar3I bhAgyazAlI hai hai jisakA prabhAva ApakI vANI ko sunane vAle para avazya par3atA hai| ApakI vANI kI madhuratA, jise Apa jaisI guruNIjI kI chAyA milii| Apa svayaM to japa-tapa-svAdhyAya-dhyAna ityAdi meM lagI / mRdutA aura ojasvitA ke kAraNa Apake pravacana itane prabhAvazAlI hote haiM ki ve logoM ke hRdaya ko hI rahatI haiM, apanI ziSyAoM ko bhI khAlI nahIM rahane detii| chU lete haiM aura apekSita prabhAva DAlate haiN| he svanAma dhanya ! kasamavatIjI Apa eka prakhara __ Apake jJAna meM gambhIrya aura cintana meM gaha- vaktA ke rUpa meM va dRr3ha sevAbhAvI viduSI sAdhvI ke rAI hai| karItiyoM aura andhavizvAsoM ko Apa ke rUpa meM prasiddha haiN| mitabhASI, adhyayanazIla, prabala virodhI haiN| yahI kAraNa hai ki Apake prava- janopayogI sAhitya ke nirmANa meM saMlagna mahAsatI canoM meM sAmAjika burAiyoM ke prati prabala kaTAkSa jI ke virATa vyaktitva ko merA zata-zata praNAma ! evaM virodha hotA hai| Apake pravacanoM se prabhAvita hokara aneka logoM ne apane jIvana ko sudhAra kara -- * sanmArga para lagAyA hai| manda kaSAyI (bhavya) AtmA ke tIna lakSaNa haiM___Apa jaisI parama tejasvI viduSI sAdhikA ke saba jagaha priya vacana bolanA, durvacana prati natamastaka ho Apake caraNoM meM apane zraddhA bolane vAle ko bhI kSamA kara denA, sava ke guNa sumana arpita karatA huuN| grahaNa karanA- -kArtikeya anuprekSA 61 1 RE-RE prathama khaNDa : zraddhArcanA 67 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 zrIraMjana sUrideva, paTanA AsthA mahAsatI AryA kusumavatI jI kA sArasvata abhi -jagannAtha vizva nandana viziSTa dRSTi se yadi samagra sAdhvI-samAja kA samAdara hai, to sarvasAmAnyatA ke khyAla se samasta saMkalpa hI sunahare nae kala kA rUpa hai| nArI-samAja kA abhivandana hai| arhatkRpA se unheM satkarma hI sRjana naye maMgala kA rUpa hai . jo jJAna-garimA, vaiduSya-vaibhava evaM eka sannArI ke mehanata to raMga lAtI hai caTTAna tor3iye yogya sabhI guNadharma prApta haiM, unakA upayoga vaha pAvana pasInA hI to gaMgAjala kA rUpa hai samAja ke unnayana meM aharniza karatI rahatI haiN| unakA to ekamAtra siddhAnta hai : 'tadeva nanupANDityaM bar3hate hI rahie rAta-dina pratijJA ThAnakara pratyeka caraNacihna kahIM maMjila kA rUpa hai yatsaMsArAt samuddharet / ' avazya hI, mahAsAdhvI jisane bhI cabhana ko sahA vo hI mahaka gayA kusumavatI jI apane pANDitya ko lokahita evaM samAjoddhAra ke lie akRpaNa bhAva se vitarita karatI daladala meM muskarAye vo 'kusuma' kA rUpa hai rahatI haiN| para ke duHkha kA nivAraNa hI unakA dharma hai| darda kA upacAra hai khuziyAM bikheranA vaha yahI mAnatI haiM ki 'parassAadukkhakaraNaM dhmmo|' sikhalAye prIta-pyAra vo gajala kA rUpa hai ____ maiM jagajAgaraNa meM sadA nirata rahane vAlI mahAmahimAmayI 'adhyAtmayoginI' ke prati apanI vinamra vandanA nivedita karatA huuN| dvaSAdidoSarahitAM viduSIM karuNAmayIm / maMgala-manISA vande mahAsatIM divyAM lokajAgaraNe ratAm // OM -ajIta nAgorI DUMgalA rAmacandra dvivedI, jayapura parama sAdhvI kusumavatI jI apane vaiduSya, uttama dIkSA jayantI kI bahAra hai sAdhanA, pravacana kauzala, AdhyAtmika utkarSa tathA namana hamArA zata bAra hai jaina dharma ke pracAra-prasAra ke liye suvikhyAta haiN| mAtA sohana kI ye dulArI hai bhagavAn mahAvIra dvArA caturvidha saMgha kI sthApanA pitA gaNeza kI ye pyArI hai kA hI yaha suphala hai ki jainasAdhu hI nahIM apitu udayapura sukhakAra hai, liyA jahA~ pe avatAra hai - sAdhvIgaNa bhI yugoM se jaina Adarza ko vyavahAra kA inakI vANI meM amRta barase hai rUpa detA A rahA hai| tathApi unake avadAna ko inako pAkara to hama harase haiM adhika rekhAMkita nahIM kiyA gayA hai / yaha bhAratIya zAsana ke ye zrRMgAra haiM, jana-jana ke AdhAra haiM 738 samAja kI paramparA doSapUrNa hai| vastutaH sAdhvI inake caraNoM meM jo bhI AtA hai samAja kA utanA hI mahattvapUrNa kRtitva aura vyaktitva jIvana meM Ananda vo hI pAtA hai rahA hai jitanA ki sAdhu-gaNa kaa| parama viduSI, sabhI ko inase pyAra hai, ye bhI karate upakAra haiM | sAdhvIratna kusumavatI jI kA abhinandana na kevala dIkSA jayantI inakI AI hai unake vaiyaktika guNoM kA yazogAna hogA apitu vaha raga-raga meM sabake khuziyA~ chAI haiM sAdhvI-paramparA kA bhI abhivandana hogaa| yaha Avazyaka kartavya thA jise pUrA karane ke liye abhinandana jiyo tuma varSa hajAra ye hI hamAre udagAra haiM | graMtha ke saMyojaka evaM saMpAdaka badhAI ke pAtra haiM / ) prathama khaNDa : zraddhArcanA 38 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ho ho ho Jain Votton International Gor Sivate & Personal Use Only www.jaineliborg Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) varddhamAna mahAvIra ko, hama sabakA praNAma / vItarAga pada prApta kara pAye AThoM yAma // ( 2 ) zraddhA sumanAJjali saMgha nAyaka Ananda haiM, zramaNa saMgha kI zAna / upAdhyAya puSkara guru, camake bhAnu samAna || ( 3 ) bhAvInAyaka zAstrIjI, upAcArya devendra | zramaNa saMgha meM zobhate, jyoM tAroM meM candra // ( 4 ) guruNI jI zrI sohana ko, nitya namAU~ zIza / zramaNa saMgha pravartinI kA, phala rahA AzISa // ( 5 ) zAsana jyoti mahAsatI, kusumavatI mahArAja | abhinaMdana vaMdana kareM, zIza jhukAkara rAja // ( 6 ) vIrabhUmi mevAr3a meM udayapura kI zAna / jahA~ janme haiM ApazrI, pitA gaNeza mahAna // ( 7 ) bAlapane zikSA milI, vairAgya liyA apanAya / mAta sahita saMyama liyA, delavAr3A ke mA~ya // (5) sAla unnIso tarANU, phAlguna sudi terasa / dhanya huI zubha dina ghar3I, pAyA jJAna kA rasa // (e) sohana ke zubha caraNa meM, arpita ho gaI Apa / pAtratA zubha dekhakara jJAna diyA amApa / / ( 10 ) puSkara guruvara kI rahI, anukampA hara bAra / vItarAga zuddha dharma ko, le liyA dila meM dhAra // ( 11 ) sarala hRdaya hai ApakA, sahaja sarala suvicAra | sahanazIla madhyasthatA, madhura rahA vyavahAra // prathama khaNDa : zraddhArcanA - rAjendra mehatA sAyarA ( 12 ) vinaya dharma kA mUla hai, vinaya dharma AdhAra / vinayavanta haiM ApazrI, vinaya Atma kA sAra / ( 13 ) alpavaya meM Apane kiyA prAkRta, hindI, saMskRta, nyAya ( 14 ) kokila kaNThA madhura vacana, madhura rahA vyAkhyAna / zrotAjana harSita rahe, suna-suna maMgala gAna // ( 15 ) khUba abhyAsa ! vyAkaraNa khAsa / / jJAnadhyAna vairAgyamaya, tapa-japa aru jIvana ke ye aMga haiM, AtmA kA ( 16 ) svAdhyAya aru sAdhanA, jovana ke do pakSa / AtmA ko unnata kiyA, sadA rahA yaha lakSya // 17 ziSyA samUha saba sarasa hai, jJAnavAna matimAna || bAla brahmacAriNI sabhI, karate AtmakalyANa // ( 18 ) paramaviduSI mahAsatI, cAritraprabhA guNavAna / divyaprabhA aru garimAjI, ziSyA ApakI jAna // ( 16 ) praziSyA darzanaprabhA jIvana saMyama jAna / vinayaprabhA aura rucikA, kara AtmautthAna // ( 20 ) anupamA aura rAjazrI, pratibhA bar3he apAra / nirupamA Adi satI, bAraha kA parivAra // ( 21 ) abhinandana hai ApakA, sadA raheM susvastha / zAsana kI sevA kareM, dharma dhyAna meM vyasta || ( 22 ) svarNa jayantI varSa para, rAjendra ke udgAra / sarva sukhI saMsAra ho, ghara-ghara maMgalAcAra // 66 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha svAdhyAya | vyavasAya // Re Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna sAdhikA hai, jammU-kazmIra, paMjAba, dillI, uttara pradeza, hari-zrImatI bhuvanezvarI bhaNDArI yANA, madhyapradeza, rAjasthAna Adi bhArata ke aneka kA prAntoM meM Apane vicaraNa kara jinazAsana kI prabhA(adhyakSA : a. bhA. zve. sthA, jaina kAnphreMsa vanA kI hai| Apa kI taraha hI ApakA ziSyA mahilA-saMgaThana) parivAra bhI vidvattA se paripUrNa hai| dIkSA svarNa bhAratabhUmi meM anekoM mahApuruSoM ne janma liyA hai / unakA jIvana para kalyANa ke lie hotA hai / jayantI ke isa pAvana avasara para maiM hArdika vandana abhinandana karatA huA yahI maMgala kAmanAeM arpita ApazrI kA jIvana bhI ucca Adarza kA anUThA udA kara rahA hU~ ki Apa svastha raheM aura vigata varSoM haraNa hai| jana mAnasa meM navacetanA evaM nUtana sphUrti kI bhAMti Agata varSoM meM bhI jinazAsana kI prabhAutpanna karane vAlI eka mahAna zramaNI aura zreSTha vanA karatI raheM, hameM mArgadarzana pradAna karate raheM sAdhikA haiM / ApakA saMyamI jIvana ratnatraya kI jisase hama bhI dharma va samAja sevA meM apanI sevA samyaka sAdhanA se samRddha hai, Apane ahiMsA, saMyama dete rheN| ho va tapa kI triveNI gaMgA bahAkara jana mAnasa ko unnata kiyA hai / prabhu mahAvIra kI bhavya divya jana kalyANI santApahAriNI vANI kA grAmAnugrAma tapomUrti vicaraNa kara pracAra-prasAra kara rahI haiN| Apa taponiSTha mahAna sAdhikA haiN| -sampattilAla boharA, udayapura 1 dIkSA svarNa jayantI ke zubha avasara para ApazrI (adhyakSa : tAraka guru jaina granthAlaya) kA hArdika abhinandana evaM bhAvabhInI zubhakAmanAyeM parama viduSI sAdhvIratna zrI kusumavatIjI ma. apita karatI haiN| Apa nirantara apane pAvana lakSya kI ora unmukha hoM, yahI merI hArdika kAmanA hai| sthAnakavAsI jaina samAja kI eka jAnI-mAnI, pahacAnI huI sAdhikA haiN| vigata kaI varSoM se merA Apase samparka rahA hai| kisI bhI vyaktitva kA nirmANa usake AcAra va vicAra se hotA hai, jisake zAsana prabhAvikA jIvana meM AcAra kI U~cAI va vicAroM kI pavi-zAntilAla talesarA, sUrata tratA hotI hai vahI jIvana Adarza banatA hai / hamAre bhAva param viduSI mahAsato zrI kusumavatIjI sthAna- rASTra kI yahI dharohara hai / pUjyA mahAsatIjI ko kavAsI jaina paramparA kI eka viduSI mAdhvI ratna jaba hama ina donoM kasauTiyoM para kasate haiM to ve haiM / vigata kaI varSoM se ApakI sevA va darzanoM kA eka zuddha svarNa ke rUpa meM ubhara kara hamAre sAmane lAbha mujhe barAvara milatA rahA hai, Apake samparka AtI hai| meM rahakara maiMne pAyA hai Apa meM aneka guNa haiM, jainadharma tyAgapradhAna dharma hai| yaha bhoga se yoga vidvattA ke sAtha namratA, jJAna ke sAtha kriyA, vinaya naya kI ora, rAga se virAga kI ora bar3hane kI pavitra ra ke sAtha viveka Adi aneka vizeSatAeM haiN| Apane preraNA pradAna karatA hai yahI kAraNa hai ki jana santa | vAlyAvasthA meM saMyama aMgIkAra kara nirantara Agama zani apane jIvana ko tyAga-tapa kI saurabha se nyAya, vyAkaraNa, darzana kA gahana abhyAsa kiyA va mahakA rahe haiN| vizva prasiddha barnArDa zaoN ne kahA aneka parIkSAe~ samuttIrNa kI haiN| thA-ki maiMne bhAratavarSa meM do adbhuta vastue~ dekhIM / ApakA vihAra kSetra bhI bahuta hI vistRta rahA eka mahAtmA gA~dhI va dUsarI jaina zramaNa va zramaNiyA~, prathama khaNDa : zraddhArcanA - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo bhautikavAda ke yuga meM bhI tapa tyAga ke pAvana pratIka haiN| Aja bhI jaina zAsana meM aneka prabhAvazAlo, tejasvI, ojasvI aura varcasvI santasatiyAM haiM / sAdhvIratna zrI kusumavatIjI isI prakAra kI eka pratibhA sampanna sAdhvI haiM / Apa meM sevA ke, tyAga ke, japa ke aneka guNa haiM / Apa jahA~ bhI padhArI haiM, vahA~ sampa evaM saMgaThana kI saurabha phailAI hai / vihAra kI dRSTi se bhI Apane bhArata ke vibhinna aMcaloM meM hajAroM mIloM kI padayAtrA kara lAkhoM hRdayoM ko dharma ke nirmala sarovara meM snAna karAyA hai / dIkSA svarNa jayantI ke pAvana avasara para maiM apanI ora se va tAraka guru jaina granthAlaya ke samasta sadasyoM kI ora se ApakA hArdika vandana abhinandana karatA hU~ va jinazAsana deva se yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa dIrghAyu hoM / yathAnAma tathAguNa paramAdaraNIyA viduSI sAdhvIratna zrI kusumavatIjI ma. usa cauthe puSpa ke sadRza haiM jo yathAnAma tathAguNa ke dhAraka haiM, Apa AkRti va prakRti donoM dRSTi se sundara haiM / jaise lohA pArasa kA sparza pAkara svarNa bana prathama khaNDa : zraddhAcaMnA jAtA hai usI prakAra kusaMskAroM meM par3A mAnava santa satijana ke saMsarga se apane jIvana ko svarNavat banA dete haiM / Jam Education International mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. kI kRpA hamAre parivAra para lambe samaya se rahI hai, sAtha ho madanagaMja zrAvaka saMgha para ApakI vizeSa anukampA rahI hai / jaba bhI zrAvaka saMgha ApakI sevA meM cAturmAsa kI prArthanA ko lekara pahu~cA, Apane udAratApUrvaka apanA va apanI ziSyAoM kA cAturmAsa diyA / ApakA jIvana vividha guNoM se sampanna haiM, vidyA, vinaya, viveka, saralatA, namratA, sevA, zikSA Adi kaI vizeSatAeM maiMne Apa meM pAI haiM / Apa parama zraddheya upAdhyAya zrI puSkara munijI ma. evaM upAcArya zrI devendramunijI ma. kI vidvAna sAdhvI hai / - cA~damala mehatA, madanagaMja sthAnAMga sUtra meM 4 prakAra ke puSpoM kA varNana hai| kitane hI puSpa dikhane meM sundara dikhalAI dete haiN| para unameM sugandha - saurabha kA abhAva hotA kitane ho puSpa dekhane meM sundara nahIM hote hue bhI unameM sugandha maujUda rahatI hai aura kitane hI puSpoM meM na to sugandha hotI hai aura na dekhane meM hI sundara hote haiM, isake viparIta kucha puSpa aise bhI hote haiM jo dekhane meM bhI sundara va sugandha se bhI bharapUra hote haiM / dIkSA svarNa jayantI ke isa pAvana avasara para maiM apanI va apane parivAra kI ora se ApakA hArdika abhinandana vandana karatA huA yahI maMgala kAmanAe~ preSita karatA hU~ ki Apa sadA svastha va dIrghAyu rahakara samAja ko mArga-darzana pradAna karate raheM / hArdika abhinandana - pramoda candra jaina hameM yAda hai dillI cAMdanI cauka kA vaha cAtumAMsa kAla jaba Apa hamAre saMgha kI vinatI svIkAra kara jayapura se ugra vihAra kara dillI padhArIM ! Apane pUre 4 mAsa taka tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kI ojasvI vANI se sabhI ko lAbhAnvita kiyA / ApakI cAritraniSThA para samasta zrI saMghako gaurava hai / hama vIra prabhu se yahI maMgala kAmanA karate haiM ki Apa jinazAsana kA nAma rozana karate hue hama mumukSu prANiyoM ko jina-mArga para calate rahane kA pratibodhana detI raheM / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 71 DODO Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraNA srota nirmala banane ke sAtha-sAtha aneka sAdhvIvRnda ke || lie preraNAdAyI siddha hogaa| -ratanalAla mArU, madanagaja dharma kI prabhAvanA heta inakI vizeSa ruci rhii| parama viduSI sAdhvIratna zrI kusumavatI jI isI kAraNa Apane sadaiva paramparAgata kSetroM kA ! ma0 sthAnakavAsI jaina paramparA kI eka mahAna moha tyAga kara dUra-dUra taka vihAra kiyaa| jisake sAdhikA haiM / Apake jIvana meM hajAroM hajAra vize- phalasvarUpa jammU, paMjAba, uttarI bhArata ke aneka SatAe~ haiM jise maiM likhane meM asamartha huuN| kSetroM ko ApakI vANI kA lAbha prApta huA aura rAjasthAna kI pAvana puNya dharA nara ratnoM kI unameM dharma ke prati vizeSa ruci jAgRta huii| janmabhUmi rahI hai, isa pAvana dharA meM AdhyAtmikatA 4 ke bIja samAe hue haiN| yahA~ para aneka naravIra aura kRtajJatA jJApana dAnavIra hue haiM to aneka mahApuruSoM ne janma liyA hai jinakI pAvana vANI se hajAroM nara-nAriyoM ne -prakAzacanda saMcetI, jayapura Atma-kalyANa kiyA hai| isI pAvana mATI meM parama viduSI, sAdhvIratna, adhyAtmayoginI, pUjanIyA sAdhvIratna zrI kusumavatI jI ma. kA kusumavatI mahAsatIjI ke dIkSA svarNa jayantI ke | janma haA hai| Apane bAlyakAla meM hI sayama suavasara para prakAzita abhinaMdana graMtha para apane zraddhA / aMgIkAra kara zikSA ke kSetra meM eka kIrtimAna samana arpita karate hae, Apake dIrghAyu jIvana kI 4 sthApita kiyA hai| zikSA ke sAtha AcAra dharma kA manokAmanA karatA haiN| bhI Apane utkRSTa pAlana kiyA hai| Apake dvArA ApazrI kA sthAnakavAsI jaina samAja para kaiyoM kA uddhAra huA hai| dIkSA svarNa jayantI ke . __ asIma upakAra hai| Apake garimAmaya vyaktitva kara pAvana avasara para maiM apanI ora se aura vartamAna se sabhI suparicita haiN| sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha madanagaMja kI ora se ApakA hArdika vaMdana, abhinaMdana karatA hU~ evaM vIta Apa svayaM atyanta AtmadraSTA sAdhikA haiN| rAgadeva se yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa sadA __ ApakI atyanta buddhizAlinI saMvara evaM sAdhanA patha svastha rahakara hameM mArgadarzana pradAna karate raheM tAki para cala rahI viduSI ziSyAe~ haiN| jinameM pramukha hama apane jIvana ko samAja va dharma ke kSetra meM sadA sAdhvI zrIcAritraprabhAjI, sAdhvI zrIdivyaprabhAjI lagAe rkheN| M.A. Ph.D., sAdhvI zrIgarimAjI M.A. Adi kA ja nAma likhe binA saccI zraddhArcanA nahIM ho sktii| sAdhvIratna zrI kusamavatI jI ___ ApazrI ne Apake suguru zramaNa saMghIya upAdhyAya zrIpuSkaramunijI mahArAja sA. ke nAma ko aura 6 -zAntilAla pokharanA, bhIlavAr3A daidIpyamAna kiyA hai| mujhe jAnakara prasannatA huI ki parama vidUSI Apa adhyAtmasAdhikA haiM, kamala ke samAna sAdhvIratna zrI kusumavatI jI ma. sA. kI dIkSA nirlepa ApakA jIvana hai| Apako samIpa se dekhane kA ke 50 varSa pUrNa hone ke upalakSa meM abhinandana grantha avasara kaI bAra milA hai Apa uccakoTi kI kA prakAzana kiyA jA rahA hai| yaha unakA kevala sAdhikA haiN| maiM Apake saMyamI-svastha dIrghAyuSya kI abhinandana hI nahIM balki saMyamI jIvana kA abhi- kAmanA karatA huuN| nandana hai| jisase unakA bhaviSya aura adhika 72 prathama khaNDa : zraddhArcanA / ko 30. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Elation International SarparatealDarsonaloodily www.jainelibrary Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa pratibhA kI dhanI preraNA srota -cunnIlAla dharmAvata, udayapura -khumAnasiMha kAgrecA, siMghAr3A (koSAdhyakSa : tAraka guru jaina granthAlaya) bhArata kI pAvana bhUmi ananta kAla se tyAga paramAdaraNIyA mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 va tapa kI sthalI rahI hai / zramaNa saMskRti kA pratisthAnakavAsI jaina samAja kI eka pratibhA sampanna nidhitva karane vAle aneka mahAparuSa sa vAle aneka mahApuruSa samaya-samaya | AL sAdhvIratna haiN| ApakA adhyayana vizAla evaM para yahA~ hote rahe haiM jinhoMne ahiMsA, satya, apari cintana gaharA hai| varSoM se samAja sevA ke kArya meM graha, saMyama, kSamA Adi kA pracAra-prasAra kiyaa| lage rahane ke kAraNa maiM sAdhvI jI ma0 ke ati unakI pAvana vANI se hajAroM hajAra kA AtmanikaTa rahA huuN| kaI bAra varSa meM dazanoM kA lAbha uddhAra huA hai| mahApuruSoM athavA mahAsatiyoM ke bhI prApta hotA hai / udayapura meM eka sthAnaka bhavana jIvana-caritra kI yaha vizeSatA rahI hai ki unake kI AvazyakatA thI / usa samaya Apa ajamera cAtu- upadezoM ko zravaNa kara sampUrNa mAnava jAti kA rmAsa hetu virAjamAna thiiN| seTha sampatamala jI loDhA mastaka gaurava se U~cA uThatA hai / vinaya aura zraddhA pATha kA bhavya bhavana udayapura meM thA, pUjyA mahAsatIjI kI se sira jhuka jAtA hai| preraNA se vaha bhavana hameM milA jo Aja zrI tAraka hamArA yaha sampUrNa zerA vAkala va jhAlAvAr3a guru jana granthAlaya ke nAma se suvikhyAta hai| prAnta pUjya gurudeva ke prati sadA se hI AsthAvAna ____ Apake jIvana meM saralatA hai, sahajatA hai, samA- rahA hai / pUjanIyA mahAsatI zrI kusumavatI jI madeg jotthAna kI maMgala bhAvanA sadA Apake dila meM se merA lambe samaya se paricaya rahA hai, prAyaH pratisamAI huI rahatI hai| gahana adhyayana hone ke bAva- varSa Apake darzanoM aura pravacanoM kA lAbha milatA jUda bhI namratA kA guNa Apa meM vizeSa rUpa meM hai, maiM sAdhikAra kaha va likha sakatA hU~ ki ApakA vidyamAna hai / Apa udayapura kI pAvana puNya bhUmi jIvana antar bAhara se sarala va sahaja hai / jo bhI meM janmI, aura sadguruNI zrI sohanakuvara jI ma0 Apake samparka meM eka bAra pahu~catA hai vaha prabhAvita / ke sAnnidhya ko pAkara Apane bAlyakAla meM hI hue binA nahIM raha sakatA, ApakI madhura va ojasaMyama dhAraNa kiyA / Apa jaisI viduSI sAdhvI para pUrNa vANI kA usake hRdaya meM asara hotA hai| samAja ko gaurava hai| dIkSA svarNa jayantI ke isa pAvana avasara para maiM ____ dIkSA svarNa jayantI kI isa pAvana belA para maiM apanI ora se sampUrNa prAna kI osavAla samAja 35 apanI ora se evaM zrI tAraka guru jaina granthAlaya, kI ora se evaM vardhamAna jaina svAdhyAya saMgha sAyarA ) zrI amara jaina sAhitya saMsthAna va amara jaina kI ora se zatazaH vandana abhinandana karatA huA ? svAdhyAya bhavana udayapura ke samasta sadasyoM kI ApakI dIrghAyu kI maMgala kAmanA karatA hU~ / IB ora se zubhakAmanAe~ samarpita karatA huA vItarAga deva se yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa cirAyu raha-0 kara hameM sadA mArgadarzana pradAna karate raheM / Wan ja prathama khaNDa : zraddhArcanA Oe0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jai Education International Porprivate-spersonal useoni Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNoM meM vaMdana sahaja svAbhAvika rUpa meM vidyamAna haiN| AgamoM evaM darzanazAstra kI Apa kuzala vyAkhyAtA haiN| vItarAga ~AnandIlAla mehatA, udayapura vijJAna kI divya jyoti ApazrI ke asaMkhya pradezoM se nirantara pravAhita hotI rahI hai| maiM vizeSa kisa atyanta prasannatA kA viSaya hai ki parama viduSI upamA se Apako upamita kruu| Apa candanabAlA 0 jinazAsana kI prabhAvikA sAdhvIratna zrI kusumavatI zramaNI saMgha kI prathama pravartinI mahAn sAdhvIratna | jI ma0 sA0 ke 50 varSa ke dIrgha dIkSAkAla ke upa- zrI sohanakuMvara jI ma0 sA0 kI sAkSAt pratimUrti lakSa meM samAja kI ora se ApazrI kA abhinandana haiN| karane hetu eka kusama abhinandana grantha prakAzita / mahAsatIjI kA abhinandana kinhIM zabdoM, kiyA jA rahA hai| bhASaNoM athavA granthoM se karanA unakI tejomaya mahAsatIjI se merA nikaTa kA paricaya taba pratimA ko dIpaka dikhAne ke samAna nirarthaka hai| huA jaba maiM san 1657 meM Daboka cAturmAsa meM unake merI yaha zubha bhAvanA hai| ApazrI dIrghakAla taka ||8 darzanArtha gayA thA aura unakI amRtamaya madhuravANI svastha rahakara apane jJAna-garimA kI divya kiraNoM K kA rasAsvAdana karate hue DabokavAsiyoM te hue DabokavAsiyoM ko maine se jana-jana ke hRdaya meM rahe hae ajJAna andhakAra ko KE yaha preraNA pradAna kI thI ki aisI jAnamUrti cAritra dara karate raheM aura Apa svayaM vItarAga sAdhanA ke AtmA kA ananta-ananta puNyodaya se Apake yahA~ dvArA apane carama lakSya (siddhi) ko prApta kreN| cAturmAsa huA hai / ataH isa cAturmAsa kI yAdagAra inhIM zabdoM ke sAtha yaha bhAvAtmaka zraddhA sumana | ko cirasthAyI banAne evaM bAlaka-bAlikAoM meM ApazrI ke caraNoM meM samarpita karatA haA virAma | / dhArmika jJAna kA bIjAropaNa karane tathA jainatva ke | susaMskAroM kA nirmANa karane hetu eka jJAnazAlA kI bhavya sthApanA kI jaay| merI isa preraNA meM mujhako hI isa mahAna kArya kA nirmAtA cuna liyaa| pUjyA mahAsatI jI evaM zrIsaMgha Daboka ke Agraha sadkAmanAe~ ko maiM TAla nahIM sakA / maiMne isI vibhUti se AzIrvAda prApta kara 18 varSa taka prati ravivAra ko niH -pro. amaranAtha pANDeya, vArANasI zulka rUpa se Daboka meM pAThazAlA calAI jisameM kaI bAlaka-bAlikAoM ne sAmAyika, pratikramaNa, AdaraNIyA zrI kusumavatIjI kI saMyama-yAtrA pravezikA, prathamA tathA jaina siddhAnta vizArada taka kI arddha zatAbdI kI pUrti ke avasara para merI kI parIkSAyeM zrI tilokaratna sthAnakavAsI jaina vdhaaii| unakA jIvana aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa dhArmika parIkSA borDa pAtharDI (ahamadanagara) se rahA hai aura sAdhanA ke kSetra meM vizeSa abhinandanIya sampanna kI aura Aja taka bhI vaha jainazAlA kisI hai| na kisI rUpa meM apane uddezya kI pUrti karane kA unhoMne darzana aura saMskRti kA vizeSa zRMgAra saphala prayAsa kara rahI hai| kiyA hai aura apanI tapasyA se aneka gUr3ha rahasyoM .. ___mahAsatIjI zrI kusumavatI ko maiMne bahata nikaTa kA bhI prakAzana kiyA hai / se dekhA aura prkhaa| ApameM saralatA, sahiSNutA, vinaya, sevA evaM madhurabhASitA Adi anekoM guNa 74 prathama khaNDa : zraddhArcanA 6 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha000 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama jJAna sAdhikA - nAthUlAla mAdrecA paramAdaraNIyA sAdhvIratna zrI kusumavatIjI ma. sthAnakavAsI jaina samAja kI viduSI sAdhvI haiM / merA Apase paricaya bahuta purAnA hai| kisI bhI sAdhanAmaya jIvana kA guNAnuvAda karanA bhI bhAgya - zAlI ko ho prApta hotA hai, ApakA vyaktitva asIma aura aparimita hai / Apake madhurimApUrNa vyaktitva ko nihArakara darzaka mugdha hue binA nahIM raha sktaa| Apane saMyama aura tapa kI sAdhanA se apane jIvana ko pavitra kiyA hai| Apake mArgadarzana me janatA ko sukha zAnti kI rAha upalabdha ho rahI hai | ApakA nAma kusuma hai, kusuma kI sadA yaha vizeSatA rahI hai ki vaha khilatA rahatA hai| cAhe mitra yA duzmana jo bhI usake samIpa pahu~catA hai vaha sadA apanI sugandha suvAsa detA hI rahatA hai, kabhI bhI usameM durgandha nahIM AtI hai / ApakA pavitra jIvana eka prakAza stambha kI taraha hai, jo jana-jana ko mArgadarzana karAtA hai / ApakI vANI meM teja hai, oja hai aura usameM cintana kA gAmbhIrya hai / jahA~ bhI Apa padhAroM vahA~ kI janatA ko eka nayA mArgadarzana prApta huA hai / dIkSA svarNa jayantI ke isa pAvana avasara para maiM apanI ora se evaM zrAvaka saMgha Dhola kI ora se hArdika abhinaMdana karatA huA zAsana deva se yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa sadA svastha raheM aura hameM sanmArga kI ora calane kI preraNA dete raheM / 6 90 guNavAna vyakti kA vacana ghI se sIMcI huI yajJAgni kI bhA~ti tejasvI aura prabhAvakArI hotA hai, jabaki guNahIna vyakti kA kathana, tailarahita dIpaka kI bhA~ti tejohIna ! - AcArya jinabhadra gaNo bRha. bhA. 245 prathama khaNDa : zraddhArcanA zata-zata praNAma - surendra koThArI, udayapura paramAdaraNIyA sAdhvIratna zrI kusumavatIjI ma. kA jIvana kusuma-sA komala va pavitra hai / Apake jIvana meM saralatA sAdagI, namratA, vinaya, jJAnadhyAna haiN| Apake pAvana jIvana darzana se hama yuvaka-yuvajapa, svAdhyAya Adi ke anekAneka guNa vidyamAna tiyoM ko bhI mArgadarzana milatA rahatA hai / ApakI taraha ApakI ziSyA parivAra bhI ojasvI tejasvI va prabhAvazAlI hai, hameM gaurava hai ki hamArI sthAnakavAsI jaina samAja meM Aja bhI aisI viduSI sAdhvIratna vidyamAna haiM, dIkSA svarNa jayantI ke isa pAvana avasara para hama sabhI vardhamAna puSkara jaina yuvA maMca ke sAthIgaNa ApakA hRdaya se zata-zata abhinandana vandana karate hue vItarAga prabhu yahI prArthanA karate haiM ki Apa sadA svastha raheM, dIrghAyu raheM va hameM mArgadarzana pradAna karate raheM / se maMgalakAmanA - DI. sI. bhANAvata, prAcArya mahAsatI kusumavatIjI ke atyalpa sAnnidhyalAbha ne bhI mujhe bahuta prabhAvita kiyA - pAMDitya pradarzana yA upadeza - pravRtti se nahIM, balki AtmIyatApUrNa sarala vyavahAra se / A~kheM aisI mAno snehanirjhara hoM aura sahaja muskAna to mAnatI hI nahIM muMha- pattI kA bhI bandhana / unakI karaNI meM oja kI garimA, vANI meM divya mAdhurya aura bhAvanA meM anupama prasAda svataH hI prasphuTita hotA rahatA hai / samyakdarzana, jJAna aura cAritra kI triveNI pravAhita karatI huI unakI karI sAdhanA zatAyu ho, yahI hamArI maMgalakAmanA hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 75 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika abhinandana zraddhA ke do phUla arpita -kAlalAla DhAlAvata -munnAlAla lor3hA, pAlI paramAdaraNIya mahAsatI zrI kusumavatIjI kA jIvana amRta tulya hai, Apa rAjasthAna kI suprasiddha kAphI varSoM pahale Apake pUjyA guruNI jI sAdhvI ratnA haiM, maiM kina zabdoM meM apanI zraddhA bhakti zrI pravartinI zrI sohanavara jI mahArAja sAhaba ke vyakta karUM, maiM vigata kaI varSoM se Apako sevA meM sAtha meM pAlI cAturmAsa huA thaa| taba guruNI jI kA AtA-jAtA rahA hU~, maiMne pAyA hai ApakA jIvana kI sevA kA maukA hameM bhI prApta huA thA magara pArasa ke sadRza hai jisake samparka se loha svarNa meM kAla vikarAla ne guruNI jI para AkramaNa kara pariNata ho jAtA hai usI prakAra jo bhI Apake diyA aura acAnaka svarga padhAra gye| zrI pAvana samparka meM AyA hai usake jIvana meM eka naI sohana ka~vara jI ma. sA. to zuddha kaMcana svarNa ke bhAvanA paidA huI hai| samAna ujjvala kriyA pAtrANI the| unake svargavAsa ra Apa pUjya upAdhyAya zrI ke sAdhvI parivAra se sthAnakavAsI jaina sAdhviyoM meM bhArI kamI par3I hai kI eka tejasvI sAdhvIratna haiM / ApazrI ke guNoM se unakI pUrti zIghratA se ho yahI zAsanadeva se prArthanA maiM bahuta hI prabhAvita huA huuN| ApakA prabhAvazAlI hai aura svargIya AtmA ko zAnti pradAna ho, evaM vyaktitva sabhI ke lie pathapradarzaka hai| Apake garuNI jI ke nAma ko bhI suziSyA zrI kusumavatI pravacana meM itanI madhuratA, komalatA tathA prabhAva- ma. sA. ne ujjvala kIrtimaya kiyA hai jisakA zIlatA hai ki zravaNa karane vAlA mantra mugdha ho samAja ko gaurava hai| jAtA hai / ApakI preraNA se sthAna-sthAna para aneka sAdhvI zrI kasamavatIjI ne choTI umara meM dIkSA lokopakArI kArya hue haiM, hamAre tarapAla gA~va meM grahaNa karake anekoM bhASA kA acchA jJAna (EPAL bhI mahAsatI zrI sohana kuMvarajI jinakI yaha pAvana prApta kiyA hai evaM Agama sUtroM va dhArmika kaI ra janma sthalI hai unake nAma se mAnava sevA samiti thokaDoM Adi kI jAnakArI meM bhI saphalatA prApta kA gaThana huA jo janakalyANa ke kArya meM sevA de kI hai| isake alAvA vyAkhyAna zailI bhI bahata ho IC madhura va jozIlI tathA samayAnukUla upayogI hai / dIkSA svarNa jayantI ke isa avasara para maiM jisase janatA mugdha ho jAtI hai / apanI ora se, samAja va vardhamAna jJAnapITha tirapAla Apane zarIra se dubale-patale hote hue bhI se evaM zrI puSkara guru jaina sevA zikSaNa saMsthAna deza-dezAntaroM, anekoM prAntoM meM jabaradasta semaTAla ke samasta sadasyoM kI ora se ApakA karake dharma pracAra kiyA hai jo kabhI bhI bhulAyA hArdika abhinandana karatA hai| nahIM jA sakatA hai| ___ ataH a0 bhA0 samagra jaina cAturmAsa sUcI prakAzana pariSada Apake dIrghAyu kI zubhakAmanA karatA hai| 78 prathama khaNDa : zraddhArcanA 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 08635 por private Personel Lee Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgara vara gambhIrA saMskRta, adhamAgadhI, hindI Adi bhASAoM para ApakA acchA adhikAra hai| yahI kAraNa hai ki -padamacanda jaina, Aja ApakA satIvarga vidvAna hI nahIM, AgamoM meM, dillI darzana (dArzanika-adhyayana) meM, cintana manana meM aura sAdhvI caryA ke prati pUrNa jAgarUka hai| nadiyA~ apanA nIra svayaM nahIM pItIM, vRkSa apane samasta sthAnakavAsI samAja ko aisI viduSo, phala svayaM nahIM khaate| inakA nIra yA phala-phUla sabhI kucha dUsaroM ke lie hI hotA hai| isI prakAra sarala-AtmA evaM kartavyaparAyaNa mahAsatIjI ke sAnnidhya ke nAte, zraddhAvanata hokara badhAI preSita saMta bhI paropakAra ke lie apanA saurabha yatra-tatra sarvatra bikherate calate haiM / ve jahAM jAte haiM, apane tapa . __ karate hue, zAsana kI prabhAvanA ho, saMyama ke prati saMyama kI abhivRddhi karate haiM aura ahiMsA, satya, niSThA evaM jAgarUkatA banI rahe aura bhavya-jIva sadA-sadA pratibodha pAkara Atma-kalyANa karate acaurya, brahmacarya evaM aparigraha rUpa bhagavAna kI / vANI kA amRta pAna karAte calate haiN| unake raheM / aisI kAmanA karatA huuN| jIvana kA uddezya hI prANImAtra kA kalyANa karanA aura Atma-vaibhava se sampanna honA aura sumanAJjali karAnA hI hotA hai| -raNajItasiMha siyAla, mahAsatI zrIkusumavatIjI mahArAja kA vyaktitva udayapura atyanta sahaja aura sarala hai / bholApana aura AtmIyatA se ota prota hai| karuNA se bharapUra hai| __ maiMne kabhI koI lekha likhA nahIM lekina Aja A~khoM meM jJAna kI eka ajIba sI gahanatA hai| / antara hRdaya kI bhAvanA kucha likhane ko prerita kara dUradarzitA se sampanna hai| guNa grAhyatA ke sAtha . meM rahI hai / mahAsatI kusumavatIjI merI bhuAjI kI 5 kSamA-zAnti kA adbhuta mizraNa hai| sabake prati putrI, bahana hai| sammAnanIya bhAva rakhanA ApakI svAbhAvika garimA bacapana meM unake sundara saMskAra aura unakA asIma vAtsalya mujhe milaa| mere pUjya pitAzrI vaTa kA bIja cAhe choTA hI hotA hai parantu kanhaiyAlAlajI siyAla jinakA jIvana siddhAntausameM eka vizAla vRkSa kI sattA hai usI prakAra paraka aura nItiniSTha thaa| merI pUjanIyA mAtezvarI mahAsatIjI kA zArIrika saMsthAna cAhe bAhya dRSTi cauthabAI jo dharmaniSTha zraddhAlu zrAvikA thIM jinake se vizAlatA prApta nahIM hai, vizeSa sazakta bhI nahIM jIvana ke kaNa-kaNa aura mana ke aNu-aNu meM dharma dikhatA, parantu ApakA Atma-vizvAsa, jJAna kA kI bhAvanA bahatI thii| mere pitAzrI kI bahina MOR vaijJAnika vizleSaNa evaM tapa-saMyama kI niSThA sohanabAI kA vivAha delavAr3A kiyaa| ve udayapura IKES prazaMsanIya hai| vyakti ko pahacAnane kI ApakI goda Aye the| unake eka lar3akA aura eka lar3akI kSamatA adbhuta hai tathA vizAla hai isIlie mahAsatI do santAna huI / zAdI ko pA~ca varSa hI hue the ki jI ke caraNoM meM Ane vAlA koI bhI vyakti bharI javAnI meM 21 varSa kI umra meM ve vidhavA ho vata hue binA nahIM raha sakatA / gaI thiiN| laDakA bhI mara gyaa| vipatti para vipa___mahAsatIjI kA Agamika adhyayana tathA ttiyA~ AyIM / mere pitAzrI unako pIhara le Aye / darzana zAstra para paryApta adhikAra hai| prAkRta, sohanabAI apanI putrI najara ke sAtha poyara meM prathama khaNDa : zraddhArcanA T 77 OM06-0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Geo Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukha ke dina vyatIta kara rahI thii| najara jaba 7-8 ne bhI vikrama saMvat 2030 kArtika zuklA trayodazI varSa kI thI taba merA janma huaa| mere janma se najara ke dina unake pAsa AhatI dIkSA grahaNa kI jo 5 ko bahuta khuzI huii| ve mujhe khilAtI lAr3a lar3AtI Aja divyaprabhA jI ke nAma se vizruta hai tathA ema. C - aura choTe bhAI ko lAr3a-pyAra karane kA Ananda e. pI-eca. DI. kI upAdhi se alaMkRta haiN| letii| merI mAtuzrI aura bhuAjI batAyA karatI isa prakAra tInoM ne saMyama mArga svIkAra kara. thI ki nanhe hAtha tujhe uThAne meM samartha nahIM the phira hamAre parivAra kI gaurava-garimA meM cAra cA~da bhI uThAye uThAye ghuumtii|| lagAye haiM, tInoM ne jinazAsana kI prabhAvanA kI hai| ___jaba maiM do DhAI varSa kA thA taba dIdI najara ne Aja hameM gaurava hai ki hamAre parivAra meM aisI 12 evaM bhuAjI ne dIkSA lene kI ThAna lI / mere pitA tejasvI satiyA~ huIM jinakA vizva meM nAma camaka zrI kA apanI bhAnajI najara para atyadhika sneha thA rahA hai| ve unako apanI putrI se bhI adhika pyAra karate the mere pitAzrI kA svargavAsa divyaprabhAjI kI ve kisI bhI sthiti meM unako dIkSA dilAnA nahIM dIkSA ke 20 dina pUrva haA thA aura mAtuzrI kA ||KE cAhate, mere pitAzrI ne dIkSA rukavAne ke kaI prayAsa svargavAsa do varSa pUrva haa| merI mAtuzrI kI pUjyA mAla kiye para unakI vairAgya bhAvanA bahuta prabala thii| kasamavatIjI ma0 para asIma zraddhA thii| ve unake mAtA kI AjJA prApta ho gaI thI aura mA~ ne sasu lie tana-mana-dhana saba nyauchAvara karane ko taiyAra rAla se AjJA le lii| isa prakAra rokane ke sAre thiiN| isI zraddhAtireka ke kAraNa unhoMne apanI prayAsa viphala ho gaye aura saMvat 1993 phAlgUna lADalI beTI divyaprabhAjI ko unakI sevA ke liye zuklA dazamI ko donoM mAtA-putrI ne dIkSA le lii| (aneka parISahoM ko svayaM sahana karate) saharSa sama- 8 CB dIkSA lene para najara kumArI mahAsatI kusumavatIjI pita kiyaa| II ke nAma se vizru ta huI tathA merI bhuAjI kailAza ___ maiMne aneka bAra pUjyA mahAsatIzrI ke darzana kiye kuvara ke nAma se prasiddha huii| haiM, pravacana sune haiM / unake darzana mana AtmA ko bhuA mahArAja kailAzakuvara jI bar3e hI dhIra- asIma zAnti pradAna karate haiM, unakI vANI bhavoMvIra gambhIra the| vicakSaNa buddhi ke dhAraka the / sama- bhavoM ke pApa aura tApa kA haraNa karane vAlI hai| yajJa the / jJAna-dhyAna sAdhanA meM apane jIvana ko Apane dIkSA jayantI ke 50 basanta pAra kara lie haiM. tanmaya banA diyaa| bahuta hI sevAbhAvI the| unhoMne dIkSA svarNa jayantI kI isa maMgalavelA meM maiM apanI kAra aneka sAdhviyoM kI sevA krii| ora se, apane parivAra kI ora se ananta-ananta __ pUjyA kusumavatI jI mahArAja ke jIvana ke zraddhA samarpita karatA hU~ aura yahI maMgala kAmanA nirmANa meM unakA apUrva yogadAna rahA hai| ve chAyA karatA hU~ ki Apa dIrghAyu hoM hamAre kula evaM jina kI taraha unake sukha-dukha meM sAtha rhiiN| unakA zAsana ko dipAte raheM / apAra vAtsalya unakI putrI ko to milA hI, mujhe --- bhI kama nahIM milaa| merA lAlana-pAlana unake hI jala jyoM-jyoM svaccha hotA hai, tyoM tyoM usameM pratihAthoM huaa| bimba spaSTatayA dIkhane lagatA hai| mana jyoM-jyoM nirmala pUjyA kusumavatIjI mahArAja sAdhanA-patha kI hotA hai tyoM-tyoM usameM jJAna udbhAsita hone lagatA hai / amara sAdhikA bniiN| unake mahAna jIvana se prabhA -AcArya bhadrabAhu vita hokara hamArI choTI bahina snehalatA kumArI ---- 0 zuklA 78 prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 4.0 Jain cation International Nrivate & Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zata-zata vandana dizAe~ paripUrita ho jAtI haiM aura kaNa-kaNa pAvana ho jAtA hai unake avataraNa se|| -RSabha jaina, alavara vyakti kI mahimA hai usake vyaktitva aura kRtitva se / samAja, deza va jAti para usakA prabhAva jIvana kaNa-kaNa huA supAvana, nahIM par3atA kintu par3atA hai usake vyaktitva aura ___aNu-aNu meM madhu Rtu chaaii|| kRtitva kA / sUrya gaganamaNDala meM gamakatA hai kintu svarNa jayanti avasara para, usakI razmiyA~ kiraNe bhUtala ko prakAzita kara kusumAkara zrI mahimA gaaii|| detI haiM, camakA detI haiM, virATa banA detI haiM usake dIkSA svarNa jayantI ke zubha avasara para abhi- mahatva ko, isI prakAra sadguNoM kI saurabha jIvana vandana evaM abhinandana kI pAvana kSaNikAoM meM parama ko mahato mahIyAna banA detI hai| viduSI, bAlabrahmacAriNI, cAritra cUr3AmaNi, adhyA- satIvaryA zrI kusumavatIjI ma. sA0 bhI aisI tmayoginI, Agama adhyetA, pravacana bhUSaNa, pUjya hI uccakoTi kI satI haiN| Apane aneka bAdhAoM, / satIvaryA zrI kusumavatIjI ma. sA. ke pAvana caraNa jhaMjhAvatoM, kaSToM ko sahana kara apanI AkAMkSAoM, sarojoM meM apanI AkAMkSAoM ke akSata apita karane aramAnoM, kAmanAoM evaM vAsanAoM kI holI jalA kA saubhAgya prApta kara atyanta hI Ananda ho rahA kara nirapekSa bhAva se apanI sAdhanA ko akSaNNa banAye rakhA hai| ApakI sAdhanA-ArAdhanA anupama bhAratIya AdhyAtmika sAdhakoM kI gaurava-gAthAe~ hai, advitIya hai| satI zrI ke hRdaya kI nirmalatA, (Golden deeds) eka se eka sundara evaM mahatvapUrNa mana kI virATatA, antaHkaraNa kI udAratA, buddhi rahI haiN| ve sukha meM rahe hoM yA daHkha meM, phaloM kI kI vivekazIlatA, karuNA kI saMvedanazIlatA, Anana seja para athavA kA~ToM kI tIkSNa dhAra para, unakI kI saralatA itanI mahAna hai ki zabdoM dvArA vyakta sAdhanA akSaNNa evaM avirala rahI hai. unakA jIvana nahIM kI jA sktii| aura isIlie Apa zraddheya, sArabhauma hotA hai| prANI mAtra ke prati unake mana meM AdaraNIya evaM upAsya banI huI haiM jana-jana ko| kalyANa kAmanA rahatI hai, vANI sarvodaya evaM vyava- ApakA nirantara svAdhyAya, zrAvaka-zrAvikAoM hAra premamaya hotA hai| kI zaMkA kA samAdhAna, ziSya parivAra kA snehabharA saMrakSaNa aura mAnava mana ko jhakajhora dene vAlA pAzcAtya dezoM meM jisa prakAra amerikA ko ojasvI pravacana atyanta hI prabhAvazAlI rahatA hai| dhana kA, briTena ko rAjanIti kA, phrAMsa ko sundara- ApakI sAdhanA evaM ArAdhanA kI vizeSatAoM 8 tama nagaroM kA, jApAna ko dezabhakti kA aura jarmanI se prabhAvita ho udayapura zrIsaMgha ne Apako 'adhyA ko vaijJAnika zakti kA garva hai usase bhI adhika tmayogino' pada se vibhUSita kiyaa| talasparzI, bhArata ko garva evaM gaurava hai apanI dhArmika saMskRti, ojasvI bhASaNoM evaM pravacanoM kI mahimA kusuma ke saMta, satI paramparA evaM AdhyAtmika vikAsa kaa| saurabha kI bhAMti cahu~ ora prasArita haI dekha byAbara aise AdhyAtmika sAdhakoM kA jIvana prakAza saMgha ne Apako 'pravacana-bhUSaNa' kI upAdhi se alaMkRta stambha banakara Alokita kara detA hai jana mana ko| kiyaa| apane vyaktitva aura kRtitva se camatkRta hI nahIM aisI pratibhAzAlI satI zrI ke jIvana kI prArakarate balki yugoM-yugoM taka mahakA dete haiM Aloka mbhika rekhAoM kA digdarzana karane kI icchA kise ko apanI saurabha se| unakI yazokIrti se sabhI na hogI, sadabhAgya se aisI satiyoM ke darzana hote haiM 76 prathama khaNDa : zraddhArcanA 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 3 For-Divated personaldeo-Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakI sAdhanA evaM ArAdhanA tathA dhArmika vandanA ke svara jJAna-dhyAna-tapa-saMyama kI saurabha se prabhAvita ho -zrImatI pramilA mehatA, ema. e., bI. eDa. ApakI ziSyA praziSyA bhI koI kama camakate hamAre parivAra meM samvat 1982 ko eka prakAza sitAre nahIM haiM / satIzrI cAritraprabhAjI, zrI divya- kiraNa kA padArpaNa haa| vaha kiraNa mAtra kiraNa na // prabhAjI, zrI garimAjI Adi ke saMyamaniSTha jIvana rahakara prakA bana gii| jisane kevala ghara meM jJAna-dhyAna tapa-saMyama kI ArAdhanA tathA sammAnita hI nahIM, sampUrNa jagat meM dharma kA prakAza phailaayaa| upAdhiyA~, vidvataDigriyoM kA kahA~ taka ullekha kiyA hama sabako hamAre parivAra se nikalI isa alaukika jAve, advitIya hai| yathAnAma tathAguNoM se bhI sabhI jyoti para garva hai| vaha jyoti hai-parama viduSI sampanna vibhUtiyA~ haiM jinakI mahimA atyanta mahatva- sAdhvIratna zrI kasamavatIjI m.| zAlI hai| ApakI mamerI bahina zrI divyaprabhA jI Apane apanI mAtezvarI zrI kailAzaku varajI bhI Apake pAsa hI dIkSita haiM-Apane acchA jJAnA- mahArAja ke sAtha dIkSA-grahaNa kii| zrI kailAza- a jana kiyA hai aura Apa jaina jagata kI eka dIpta- kavarajI mahArAja mere pitAzrI yazavantasiMhajI mAna alaukika satI haiM-Upara kI paMktiyoM meM siyAla kI bhaAjI tathA mere dAdAjI zrI kanhaiyA- 8 CH ApakA ullekha AyA huA hai| lAlajI siyAla kI bahina thiiN| dIkSA svarNa jayantI ke zubha prasaMga para zata-zata pUjya kailAzakuvarajI mahArAja Aja hamAre madhya nahIM rahe / lekina apanI amUlya dharohara pUjya vandana karate hue ApazrI kI dIrgha Ayu kI zubha zrI kusumavatIjI mahArAja ko samAja ko samarpita kAmanA karatA hU~ sAtha hI zAsaneza se prArthanA hai kara gaI hai| ki satI zrI ke jIvana se jaina samAja ko Aloka pUjya kusumavatIjI mahArAja ne bhagavAna mahAevaM sanmArga prApta hotA rahe inhIM zubhakAmanAoM ke / vIra ke patha para agrasara hokara jJAna, dhyAna, tapa, sAtha zata-zata vandana, abhivandana evaM abhinaMdana / zIla, sadAcAra Adi kI kaThina sAdhanA kii| he zramaNa saMskRti ke divya ratna, unakA jaisA nAma hai 'kusuma' usI ke anurUpa hI ve na apanI surabhi phailA rahI haiN| jisa prakAra phUla kI tuma avanitala para cmko| sugandha se AkarSita hokara bhaMvare binA bulAye hI || jaina jagata ke divya bhAla para--- phUla para maMDarAte haiM ThIka usI prakAra Apake guNa candra sUrya sama damako // saurabha se AkarSita hokara aneka loga Apake bhakta kA bana gaye haiN| __ zramaNasaMgha ke kSitija para isa jyotipunja caMdra ke jaina jagata ke liye ApazrI sAtha aneka suzobhita sitAre bhI udita hue haiN| 28 unameM se eka haiM-pUjyAzrI divyaprabhAjI jo saMsAramaMgalamaya varadAna bno| pakSIya merI bhuA hai| unhoMne Apake pAvana sAnnidhya zrAvaka jana saba kareM kAmanA ko prApta kara apanA jIvana ujjvala banA liyaa| jaina jaga ke bhava trANa bno| ve rAjasthAna vizvavidyAlaya se saMskRta meM ema. e. prathama zreNI meM uttIrNa haiM tathA jainAcArya siddharSi kI mahattvapUrNa kRti 'upamiti bhava prapaMca kathA' para Ph. D. kI upAdhi prApta haiN| ve apanI divya AbhA se saMsAra ko Alokita kara rahI haiN| evaM prathama khaNDa : zraddhArcanA 25-50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 606 For Private & Personal use only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisI mahAna vibhUtiyoM para hamAre parivAra ko saralatA evaM tyAga kI pratimUrti gaurava hai / mahAsatIjI ke sayaMmArAdhanA ke 53 varSa mahAsatI kusumavatI jI kA jIvana-darzana saphalatApUrvaka sampUrNa hone kI khuzI meM hama parivArikajana hArdika abhinandana karate haiN| -kanhaiyAlAla gaur3a, esa. e. sA. ratna unake jIvana kA kaNa-kaNa zItala nirjhara kI merI bhASA tere vicAra / taraha pravAhita ho rahA hai / usakI zItala bayAra se maiM to nimittajagata ko Ananda kI anubhUti hotI rahe / unake ta hI de rahI jagat ko dharmasAra // jIvanarUpI vaTavakSa kI aneka zAkhAyeM, prazAkhAyeM bhagavAn mahAvIra ke virAT jJAnAloka ne puSpita pallavita hoM, khUba phale-phUleM aura unnati ke adhyAtmavAda ko nayA svara diyA, 'je ega jANaI zikhara para pahu~ceM, yahI hamArI zubhakAmanA hai| se savvaM jANai' eka AtmA ko jAnane vAlA saba unakI dIkSA arddhazatI ke pAvana prasaMga para - kucha jAna letA hai| AyA sAmAie-AtmA hI hamArA pUrA parivAra hArdika abhinandana karatA hai| ___sAmAyika-samatA kA adhiSThAna hai, yahI tapa hai, yahI saMyama hai, yahI jJAna hai| dharma aura darzana kA AdhAra bindu manuSya kA vaMdanA-arcanA adhyAtma-jIvana hai| jaba taka manuSya bhautikavAda -zrI phUlacanda jaina sarrApha, kAMdhalA meM bhaTakatA rahatA hai, taba taka use sukha, zAnti mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. cAritravAna, aura santoSa prApta nahIM ho sktaa| bhAratIya jJAnavAna, dRr3hasaMyamI hI nahIM balki eka sulajhI huI saMskRti kA lakSya bhoga nahIM, tyAga hai, saMgharSa nahIM vaktA bhI haiN| unakI vyAkhyAna zailI aisI hai zAnti hai, viSamatA nahIM samatA hai; viSAda nahIM jisakA asara kAnoM taka hI nahIM balki hRdaya para Ananda hai| jIvana kI AdhArazilA bhoga ko mAna bhI hotA hai| ve ati-madhurabhASiNI hai| lene para jIvana kA vikAsa nahIM, vinAza ho jAtA karIbana dasa sAla pahale san 80 meM rAjasthAna hai| jIvana ke saMrakSaNa, samvarddhana aura vikAsa ke se pAnIpata AI thI taba kAMdhalA zrI saMgha ko lie AdhyAtmikatA kA honA nitAnta AvavinatI svIkAra kara kAndhalA padhArI thiiN| usa zyaka hai| samaya mujhe Apake caraNoM meM baiThane kA saubhAgya sAdhaka kI sAdhanA eka satya kI sAdhanA hai / B milA / maiMne bahuta najadIka se dekhA aura parakhA ki satya ke mUla svarUpa ko pakar3anA hI sAdhaka jIvana Apa itanI dRr3hasaMyamI aura prakANDa-vidvAna hone ke kA mukhya uddezya hai / satya ananta hotA hai / bhArabAvajUda bacce jaisI sarala haiM / aisI sarala mahAsatI tIya saMskRti meM aura vizeSa rUpa se adhyAtmavAdI jI ke lie hamAre dila meM agAha zraddhA hai| sarala darzana meM mAnava-jIvana kA sarvocca lakSya mukti AtmAe~ hI nikaTa avatArI hotI haiN| prApta karanA hI mAnA gayA hai| bhava bandhanoM se aisI mahAsatIjI ma. sA. ke pAvana caraNa- vimukta hone ke lie tattvajJAna kI nitAnta AvakamaloM meM koTi-koTi vandana karate hue zAsana-deva zyakatA rahatI hai| jaina-darzana meM mokSa jIvana kI Dil se prArthanA karatA hai ki Apa dIrghAya hoM aura pavitratA kA antima paripAka. rasa Apake jJAna, dhyAna, saMyama, cAritra, svAsthya meM khUba deha kI Asakti aura vAsanA ke bandhana ko chor3anA ra vRddhi ho, Apa sadA prasannacitta raheM / mujha para tathA hI mukti hai| pratyeka AtmA meM paramAtma-jyoti mere parivAra para sadA kI bhA~ti ApakI kRpA dRSTi vidyamAna hai| pratyeka cetana meM parama cetana virAjarahegI aisI AzA hI nahIM pUrA vizvAsa hai| mAna hai / prathama khaNDa : zraddhArcanA * sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ter Private Personaluluise Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana kA tattva-cintana usa jyoti prakAza pdd'egii| jisa dina yaha avasara AyA, sabhI Azcaryaaura paramAtma-tattva kI khoja kahIM bAhara nahIM, cakita the| caMcala pavana kSaNa-bhara Thaharakara punaH apane bhItara hI karatA hai| vaha kahatA hai ki appA samAcAra dene cala par3A thaa| so paramappA arthAt AtmA hI paramAtmA hai / 'tattva- santoM kA to sahaja-svabhAva hI paropakAra masi' kA artha bhI yahI hai ki AtmA kevala AtmA karanA hotA hai / santoM ke viSaya meM kisI kavi kA ta hI nahIM hai, balki vaha svayaM paramAtmA hai, parabrahma yaha kathana kitanA saTIka haihai aura Izvara hai / AvazyakatA hai apane ko jAgRta "padmAkapa dinakaro vikacIkaroti karane kI aura AvaraNa ko dUra pheMka dene kI / sara candro vikAsayati karavacakravAlam / latA evaM tyAga kI pratimUrti mahAsatI zrI kusuma nAbhyathito jaladharo'pi jalaM dadAti, vatIjI ma. sA. kA jJAna sAgara-sA vizAla hai, para santaH svayaM parahiteSu kRtAbhiyogAH // " usa jJAna kA garva nahIM hai| inake vicAra meM bhAratIya darzana kahatA hai ki jagat kI koI bhI AtmA arthAt-tAlAba ke puSpoM ko sUrya vikasita bhale hI vaha apane jIvana ke kitane hI nIce stara karatA hai, candramA kumuda samUha ko khilA detA hai / para kyoM na ho, bhUla kara bhI usase ghRNA aura dveSa bAdala bhI isI prakAra binA prArthanA ke hI jala mata kro| kyoMki na jAne kaba usa AtmA meM para- barasA kara sRSTi ko harI-bharI kara diyA karate haiM, mAtma-bhAva kI jAgRti ho jAye / inake vicAroM meM ukta udAharaNoM se spaSTa ho jAtA hai ki saMsAra kI vikAroM se mukti hI saccI mukti hai| jIva-mukti santAtmAe~ svabhAva se hI paropakAra ke lie kRta-mara kA artha hai-jIvana ke rahate hue hI zarIra aura nizcaya hotI haiN| zvAsoM ke calate hue hI kAma, krodha Adi vikAroM bAlyAvasthA meM bAlaka ke kore mana para jo se yaha AtmA sarvathA mukta ho jAye / inakA kathana vairAgya kA raMga car3ha jAye to vaha jIvana-paryanta hai- jaina-darzana ke anusAra rAga evaM dveSa Adi utara nahIM sktaa| bAlyakAla meM par3e saMskAra kaSAyoM ko sarvathA kSaya kara denA hI mukti hai / rAga AjIvana jIvana ko prabhAvita karate rahate haiN| evaM dvaSa para vijaya prApta karane ke lie hI prANI kisI kavi ne kahA hai-'yannave bhAjane lagnaH, saMyama mArga kI ora prasthAna karatA hai| saMskAronA'nyathA bhavet' vRddhAvasthA kA vairAgya uttama vairAgya kA bIjAMkura vairAgya nahIM hotA, kyoMki usa Ayu meM saMskAroM bAlyakAla se hI mahAsatIjI ke bAlamana para meM parivartana lAtA atyanta kaThina hai| isa bhAva ko / vairAgya kA bIjAkuMra prasphuTita hone lagA thA, para dRSTi meM rakhakara yaha kahanA ki bAlyakAla meM liyA use AvazyakatA thI AdhAra kI / binA AdhAra ke gayA vairAgya hI vAstava meM dharma ke mahAna ratha ko bIja bhI aMkurita nahIM ho sakatA, usI prakAra khIMca sakatA hai, vRddhAvasthA kA vairAgya nahIM, sarvathA / binA mArgadarzaka ke saMyamavrata grahaNa nahIM kiyA jA ucita pratIta hotA hai| bAlakoM se dharma ke uddhAra sktaa| phira inakA janma to saMsAra ke upakAra kI adhika AzA kI jA sakatI hai| ke lie huA hai na ki gRha kI cAradIvArI meM banda AdhyAtmika sukha kI prApti binA duHkhoM ko rahakara gRhastha dharma kA pAlana karane ke lie| kisI sahana kiye sambhava nhiiN| santa ziromaNi zrIlAlako vizvAsa bhI nahIM thA ki kasama-sI komala canda mahArAja zramaNalAla ke zabdoM meMbAlikA saMyama ke kaThora mArga para calakara Atma- "duHkha binA sukha hai kaThe, kalyANa ke sAtha-sAtha jaga-kalyANa ke lie nikala mukha binA jyoM nahIM bola / 82 prathama khaNDa : zraddhArcanA %9E 50 sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha E rivate. Dersonallise Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N ni maiM rukha jor3I dharma saM, gurvAjJA karaNaM hi sarvaguNebhyo'tiricyate / aba kita jhukato tola / " -triSaSTizalAkA puruSa0 1/6 ___ arthAt-duHkha ke binA sahana kiye sukha kahA~ arthAt guru kI AjJA mAnane kA guNa ziSya meM rakhA hai ? duHkha ke binA sukha vaise hI sambhava nahIM saba guNoM se bar3hakara hotA hai| jaise mukha ke binA vANI sambhava nhiiN| maiMne to guNoM kA janaka hai jJAna, isI kAraNa jainAgamoM | apanA nAtA dharma se jor3a diyA hai, maiM adhika tolane meM jJAna ko prathama sthAna diyA gayA haiYam vAlA nahIM haiM, arthAt maiM AtmakalyANa ke mArga se "paDhama nANaM tao dayA" vicalita hone vAlA nahIM huuN| aura jJAna kI jananI vidyA hai| mahAsatI ___ sAdhvI ke rUpa meM binA guru kI zuzrUSA ke, sAdhvI zrI kasumavatIjI ne guruNI mahAsatI zrI binA guru kI kRpA se, binA guru ke AzIrvAda se sohanakavarajI ke caraNoM meM baiThakara prAkRta, saMskRta paramapada kI prApti kaise ho sakatI hai ? kisI Adi bhASAoM kA adhyayana kiyA / jainAgama granthoM TU AcArya kI yaha ukti satyAdhArita hai aura siddhAnta granthoM ke atirikta vaidika vAGmaya "binA hi gurvAdezena sampUrNAH siddha yaH kutaH" kI bhI jJAtA haiN| prakhara pratibhAzAlI hone ke ___ arthAt-- kaise mila sakatI haiM sampUrNa siddhiyA~ kAraNa nirantara adhyayana, cintana aura manana dvArA binA guru ke anuzAsana se ? mahAsatI zrI sohana apane jJAna kA vikAsa kiyA aura kara rahI hai|| kuMvarajI sAdhvI bAlikA ko aneka prakAra kI vyaktitva nirmANa-mahAsatI zrI kasumavatIjI vairAgya kI kahAniyAM sunAtI thIM, jisase AdhyA- eka aisI mahAna AtmA hai jinhoMne dIkSita hone ke tmika jIvana ke ucca, uccatara aura uccatama pazcAt paMca mahAvratoM ke (ahiMsA, satya, asteya, sopAnoM para car3hane ke lie unake saMskAra sudRDha brahmacarya, aparigraha) pAlana ke dvArA karmoM kI baneM, unakA bauddhika vikAsa ho aura unake mana meM uttarottara nirjarA karate hue apane sahaja guNoM ko dharma ke prati sthiratA aura dRr3hatA aaye| samaya kI pahacAna kara, apane mahAna vyaktitva kA nirmANa pragati ke sAtha-sAtha gurukRpA se sAdhvI kA zrata- kiyaa| aisA vyaktitva jisane bar3e se choTe taka saba jJAna bhI pragati patha para thaa| vihAra meM jaise-jaise kA prabhAvita kiyA Ara svaya jaise ko prabhAvita kiyA aura svayaM na to vizva ke satI maNDala ke caraNa Age bar3hate jA rahe the. vaise- pralobhanoM se aura na kisI vyakti ke tarka, mAnavaise sAdhvI kusumavatI ke saMskAra bhI dharma-kSetra meM sammAna se hI prabhAvita huii| Age bar3hate jA rahe the| isa samaya unakI Ayu pradacana-zailI--pravacana meM rocakatA, dhArAvAmAtra teraha varSa kI thii| hika vANI meM ojasvitA, zailI meM maadhurytaa| ___ adhyayana-navadIkSita sAdhvI zrI kasUmavatI itanA saba kucha hone para bhI pravacana meM pANDitya kI pratibhA se prabhAvita hokara guruNI mahAsatI zrI kA pradarzana nahIM, zailI meM banAvaTa nhiiN| do dina sohanakuMvarajI ne tithivAra kI zuddhi dekhakara vidyA pravacana sunane kA saubhAgya milaa| dharma kA vivecana kA Arambha bhI karA diyA thaa| karate hue kahatI haiM___ mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ko sAdhvI zrI dhammo maMgala mukkiTTha, ahiMsA saMjamo tvo| kasumavatI jaisI ziSyA milIM jo suyogya ziSyA devAvi taM namasaMti, jassa dhamme sayA mnno|| ke sabhI guNoM se sampanna haiM / suyogya ziSyA ke guNoM -dazavai sU. 1/1 kA nirdeza karate hue zAstrakAra kahate haiM-- arthAt-saMsAra kA sabase utkRSTa tattva yA prathama khaNDa : zraddhArcanA - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha SEOVE For Private & PersonalUse Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava kartavya hai, dharma kA pAlana karanA aura isa pakar3a jAtA hai| krodhI vyakti sAmane Ane vAle dharma kI sAdhanA, ahiMsA, saMyama aura tapazcaryA pratipakSI ko cunautI dene lagatA hai| dvArA hotI hai| jisa prANI kA mana sadA dharma meM zAstrakAroM ne krodha ke cAra prakAroM kA ullekha | nirata rahatA hai, unako to devatA bhI namaskAra kiyA hai, pahalA vaha jo utpatti se anta taka jyoM karate haiN| kA tyoM banA rhe| krodha kI dUsarI avasthA eka dharma se bar3hakara duHkhoM se mukti dilAne ke lie varSa taka eka-sI rahatI hai| tIsare prakAra kA krodha usako koI zaraNa dene vAlA isa jaga meM nahIM hai, cAra mAsa paryanta eka-sA rahatA hai| cAra mAha zAstra kA kathana hai pazcAt krodha kI prakRti samApta ho jAtI hai| jarA maraNa vegeNaM. vajjhamANANa pANiNaM / krodhI vyakti ke mana meM mahAna parivartana A jAtA dhammo dIvo, paiTThAya gaI saraNamuttamaM // hai| cauthe prakAra ke krodha kI sthiti kevala pandraha uttarAdhyayana sUtra 23/68 dina taka hI rahatI hai| yaha pAnI kI lakIra kA-sA krodha prAyaH uttama vyaktiyoM meM hI dekhane ko arthAta jarA aura maraNa ke pravAha meM DUbate hue milatA hai| prANiyoM kI rakSA ke lie dharma hI dvIpa hai, pratiSThA sarala svabhAvI mahAsatI zrI kusumavatI jI kI kA AdhAra hai, gati hai aura uttama zaraNa hai| dIkSA svarNa-jayantI ke pAvana prasaMga para vIraprabhu se dharmo bandhazca mitrazca dharmo'yaM gururNginaam| dIrghAya kI kAmanA karatA huuN| tasmAd dharme matiM dhatsva svarmokSa sukhadAyini / -AdipurANa 10/106 merA praNAma arthAt dharma hI manuSya kA saccA bandhu hai, mitra -nemIcanda jaina, meDatA siTI kA hai aura guru hai| isalie svarga aura mokSa donoM kI jainadharma tyAgapradhAna dharma hai, dAna zIla tapa bhAva prApti karAne vAle dharma meM apanI buddhi ko sthira sthara kA dharma hai, jaina sAdhu sAdhvIgaNa apanA sampUrNa rkho| jIvana isI tapa tyAga ke lie arpita karate haiN| samvatsarI parva para krodha viSaya para pravacana deM parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI mahArAja to krodha kI vyAkhyA karate hue kahatI haiM- jina zAsana ko udyotita karane vAlI mahAna sAdhvI kohaM mANaM ca mAyAM ca, lobhaM ca pAvavaDaDhaNaM / ratna hai| varma cattAri dose u, icchaMto DiyamappaNo Apake 2041 ke meDatA siTI ke cAturmAsa meM -dazavakAlika 8/37 mujhe bhI satsaMga prApta karane kA saubhAgya prApta haA, arthAt-krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM lambe samaya taka samparka meM rahakara maiMne pAyA ki Apa kaSAya pApa kI vRddhi karane vAle haiM, ataH apanI pI bhItara bAhara se ekadama sarala haiM, ApakI vANI meM AtmA kA hita cAhane vAlA sAdhaka inakA pari oja hai, teja hai| siMhagarjanAvat Apake pravacana ke tyAga kara de| prakhara va ojasvI zabda zrotAoM ke hRdaya para sIdhA prabhAva DAlate haiN| Apa saMyamaniSTha sAdhikA haiM / manuSya ko jaba krodha AtA hai to usake zarIra dIkSA svarNa jayantI ke isa pAvana avasara para zatazaH meM krodha ke sAre cihna prakaTa ho jAte haiN| oThoM meM namana karatA huA yahI zubha kAmanAe~ arpita karatA phar3aphar3AhaTa Arambha ho jAtI hai, A~kheM lAla ho hU~ ki Apa zatAyu baneM aura samAja ko sadA mArgaGOL jAtI haiM aura nasoM meM rakta kA pravAha tIvragati darzana pradAna karate rheN| prathama khaNDa : zraddhArcanA 84 G. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zata-zata praNAma ke prakAzana karane ke sakArAtmaka prayatna jArI haiN| zraddhaya mahAsatI jI jaisA nAma vaisA hI guNa vAlI -zrIcanda DosI kahAvata caritArtha karatI huyI samAja ko U~cA (adhyakSa, meDatA zrAvaka saMgha) uThAne meM, mArga bhUle hue pathikoM ko satya mArga batabhagavAna mahAvIra ne 4 prakAra ke tIrtha prarUpita lAte hue dAna dayA ke zubha kArya karAte hue hajAroM kiye haiM-sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA / hajAroM ko sapreraNAe~ pradAna kI haiN|| varSoM se Aja bhI yaha tIrtha bhagavAna mahAvIra ke ApakI vANI meM jo prabhAvazAlI hRdaya ko batAye gaye tyAga mArga para calatA AyA hai aura chUne vAlI zakti rahI haiM, usase bhaktabandhu ApakI Aja bhI sthAna-sthAna para pUjya munirAjoM ke zrAvaka vANI se AkarSita hokara apane jIvana ko satya kI saMghoM dvArA cAturmAsa karAye jAte haiN| hamAre zrAvaka ora agrasara karake saphalatA ko prApta kara rahe haiN| saMgha kA parama saubhAgya rahA ki 2041 meM pUjyA ApakI AtmA to saphala hai hI, abhinandana kI isa mahAsatI jI kA cAturmAsa prApta huA, usa cAtu- punIta velA para maiM antar hRdaya se yahI maMgala mAsa meM dAna-zIla-tapa-bhAva kI apUrva prabhAvanA huii| kAmanA kara rahA hU~ ki Apa sadA svasthatA ko yaha saba ApakI ojasvI madhura vANI kA pratApa prApta karate hue samAja ko rAha batalAte raheM, bhUlethA, ApakI pravacana kalA mana-mohaka hai, usameM bhaTake prANiyoM ko bhagavAna mahAvIra ke mArga kI tAtvika jJAna ke sAtha hI jIvana jIne kI kalA kA ora prerita karate raheM, anta meM maiM apanI ora se, bhI vizleSaNa hotA hai| jIvana vyavahAra ke aneka jaina zrAvaka saMgha kapAsana, akhila bhAratIya jaina pahaluoM para mahAsatI jI prakAza DAlatI haiM jisase divAkara saMgaThana samiti, sthAnakavAsI jaina kAMphasa jIvana meM sukha aura zAnti kA saMcAra hotA hai| dillI Adi sabhI kI ora se zraddhA sumana samarpita ApakA madhura vyavahAra cumbaka kI taraha hara vyakti kara rahA huuN| ko AkaSita karatA hai| koTi-koTi vandana dIkSA svarNa jayantI ke isa sunahare avasara para ___-kanhaiyAlAla gaur3a, ujjaina maiM apanI ora se apane parivAra va samAja kI ora ve savicAra ko nita jIvana meM gati detI. se Apake zrI caraNoM meM koTizaH vandana karatA huA pAvana dRSTi liye jovana se ulajho rahatI, yahI zAsaneza prabhu mahAvIra se prArthanA karatA hU~ ki Apa cirAyu hoM aura jana-jana ke mana meM sneha patha karatI sabakA prazasta, rakhatI hRdaya vizAla, sadbhAva satya ahiMsA kI saritA pravAhita karate ho magaMlamaya jIvana unakA rahe yazasvI bhAla / hai jIvana divya-prakAza yukta detA nUtana saMdeza, 0 pAkara darzana unakA pUrA ho jAtA jIvanakA uddezya, zraddhA sumana gAgara meM sAgara bharane kA,jinameM hai sAhasa au kSamatA, aisA hI parama-viduSI ke kAraNa ujjavala bhArata deza / nAyulAla caNDAliyA, kapAsana unameM-sAgara-sI gaharAI, dekha use mAnavatA harSAyI, . parama zraddhaya madhura evaM preraNAdAyaka pravacana maiM-akiMcana mATI kA laghukaNa karatA zata-zata vandana, ra bhUSaNa vidUSI mahAsatI zrI kusUmavatI jI ma0 kI jJAta se ajJAta kI aura hI haijIvana kA parama-lakSya, dIkSA svarNajayantI ke upalakSya meM samAja dvArA dIkSA svarNa-jayantI para hai, koTi-koTi abhinandana / sAdhvI jI ke zraddhA sumana ke rUpa meM abhinandana graMtha prathama khaNDa : zraddhArcanA / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por pava Parconal Lee Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mem mem mm sevA kI sAkSAt mUrti yuga yuga jIyeM -ummedamala jaina, jayapura -kamala mehatA, alavara / paramAdaraNIyA mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 bhAratabhUmi karmabhUmi hI nahIM dharmabhUmi bhI sthAnakavAsI jaina samAja kI eka suprasiddha sAdhvI rahI hai, isa ratna prasUtA vasundharA ne samaya-samaya ratna haiM, Apake pravacanoM meM dIna duHkhiyoM ke lie para aneka ratna utpanna kie haiN| unhIM ratnoM meM eka IN udAratA pUrvaka dAna dene kI preraNA rahatI hai ratna hai merI AsthA ke kendra pUjyA sAdhvI zrI kusumavatIjI m0| ApakA divya sAnnidhya mujhe sarva lAkhoM Ate lAkhoM jAte, prathama san 1980 ke alavara varSAvAsa ke daurAna duniyA meM vo nizAnI hai| prApta haA aura Apake vyaktitva se maiM itanA prabhAjisane duHkhiyoM kI sevA kI, vita haA ki Aja bhI maMgalamUrti jaba-jaba bhI ApakI mere AMkhoM ke sAmane tairatI rahatI hai / aura usakI amara kahAnI hai| merA mana zraddhA se natamastaka ho uThatA hai| agara Apa dIna-duHkhiyoM kI sahAyatA kareMge, ___ApakA divya jIvana sAdhvocita guNoM se yukta, to Apake jIvana meM sabhI prakAra kI zAnti banI pradarzana se dUra sumeru sadRza ucca bheda bhAva rahita rhegii| aura gaMgAjI ke salila ke samAna zItala zuddha va __ jayapura cAturmAsa meM Apake ina upadezoM se nirvikAra hai| dayA kSamA Arjava lAghava Adi mere hRdaya meM bhI sevAkArya kI bhAvanA jagI aura anekoM guNoM kI Apa sAkSAt pratimUrti hai, ApakA || jaba bhI maiM kisI asahAya ko, dIna-duHkhiyAre ko jIvana mahAkavi kAlidAsa racita raghuvaMza kI nimna Apake samIpa le gayA taba Apa udAratApUrvaka paMktiyoM meM sarvathA caritArtha ho rahA haizrAvakoM ko preraNA dekara usake lie anna, vastra, davA Adi kA kArya karavA dete haiN| mahAtmA gAMdhI AkAra sahazaH prajJaH, prajJayA sadRzAgamaH / ne eka sthAna para likhA hai-sevA manuSya kA saba Agame samArambhaH, ArambhaH sadRzodayaH / / se bar3A guNa hai-dUsare manuSya yA manuSyoM ko zAMti A pahu~cAne ke lie jo kAma kiyA jAtA hai vahI merI arthAt ApakA jIvana AkAra ke samAna prajJAdRSTi se uttama sevA hai| vAlA, prajJA ke sadRza AgamoM ke adhyayana se yukta / __ sevA kI aisI sAkSAt mUrti sAdhvI jI ma. ke AgamAnukUla AcAra vAlA hai| isa dIkSA svarNa jayantI ke avasara para maiM apanI aise mahAna vyaktitva kRtitva kI dhanI sAdhvI ora se aura bhagavAna mahAvIra vikalAMga samiti jI ma0 ko antaHkaraNa se zatazaH namana vandana abhijayapura ke samasta sadasyoM kI ora se zatazaH vandana nandana karatA huuN| abhinandana karatA hU~ aura prabhu se yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa dIrghajIvI hokara hameM sadA mArga darzana pradAna karate rheN| Com prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina zAsana kI jyoti bhUmikA nibhA rahI haiN| isa prakAra ApakA jIvana -khabIlAla khokhAvata, Daboka Atma-kalyANa va jana-kalyANa meM saMlagna hai / vAstava parama zraddhayA zAnta. dAMta. gaNagambhIrA mahA- meM ApakA jIvana abhinandanIya hai| zAsanadeva se guruNI zrI sohana kuvara jI ma0 kI prathama va vidvAna / prArthanA hai ki Apa isI prakAra jina zAsana evaM ziSyA pUjyA guruNI jI zrI kusumavatI jI ma0 kA saMgha kI dIrghakAla taka sevA karate rheN| inhIM zubha-70 hamAre Daboka gAMva para bar3A upakAra rahA hai, ApakA kAmanAoM ke saath..."| sarvaprathama cAturmAsa san 1957 meM Daboka huaa| usa yathAnAma tathAguNa samaya ApakI madhura va ojasvI vANI se saMgha meM -kamalA mAtAjI, indaura kAphI utsAha AyA, zrAvaka saMgha kI sthApanA ke sAtha ApakI preraNA se jaina dhArmika vidyAlaya nAmakaraNa to bahuta sundara-sundara vAkya kI saMsthApanA huI aura yaha vidyAlaya Aja bhI racanAoM se karanA mana ko ati priyakArI lagatA nirantara pragati ke patha para agrasara hai| ApakI preraNA hai, lekina guNoM ke abhAva meM vaha kAgajI phUloM ke ||K5) se sthAna sthAna para aneka sAmAjika va dhArmika samAna hI sugandhavihIna UparI sundaratA kA dhArakA racanAtmaka kArya hote rahate haiN| Apa sthAnakavAsI hotA hai| sugandhayukta rasapAna karane vAlA bhramara jaina samAja kI pratibhA sampanna sAdhvI ratna haiN| nirAza hokara lauTa jAtA hai, lekina yahA~ to yathA ApakI hI bhA~ti ApakA ziSyA parivAra bhI tejasvI nAma tathA guNoMyukta pUjya mahAsatIjI zrI kusumhai| dIkSA svarNa jayanti ke isa pAvana avasara para vatIjI ma. sA. kA dIrghakAlIna sAdhanAmaya jIvana maiM tathA samasta zrAvaka saMgha ke sadasyoM kI ora se jJAnadarzana cAritra yukta saurabha ko dhAraNa kiye hue 5 Apake caraNAravindoM meM koTizaH vandana karatA huA to hai hI, lekina cintana kI dhArAe~ bhI atyanta jinazAsanadeva se yahI mUka prArthanA karatA hU~ ki gaharI haiN| jisa prakAra bhramara aneka phUloM ke rasoM ApakA svAsthya sadA svastha rahe aura sadA hameM ko grahaNa kara unheM saMgrahIta karatA hai aura ve rasa (6) sapreraNA va AzIrvAda pradAna karate raheM jisase hama kAlAntara meM zahada ke rUpa ko dhAraNa kara lete haiM, dhArmika va sAmAjika kAryoM meM apanA yogadAna zahada zaktivardhaka/vyAdhi nivAraka Adi aneka guNoM dete rheN| se yukta hotA hai / ThIka usI prakAra pUjya mahAsatI 5 sahaja-saumya vyaktitva jI ne apane cintana yukta zahada kA pAna karavAka -amaracanda modI, byAvara jana-jana ke karma vyAdhiyoM ko dUra kiyA haiM, bhava - mahApuruSoM ke guNoM kA varNana karanA sahaja kAya bhramaNa karate hue bhUle-bhaTake prANiyoM ko karma aura nahIM hai| paramapUjya mahAsatIjI zrI kusumavatIjI AtmA kA svarUpa samajhAkara apane svarUpa ko prApta ma. sA. una viziSTa nArIratnoM meM se eka haiM, jinakA karane ke lie mArgadarzana kiyA hai| jahA~ kathanI jIvana nirmala va mahAn tathA anya sabhI ke lie aura karanI meM samAnatA hotI haiM, ve hI AtmAe~ prathapradarzaka ke rUpa meM hai| unake ujjvala cAritra svayaM saMsAra sAgara se pAra hotI hai aura anya ko kI jyoti sAdhanA patha para bar3hane vAle pratyeka vyakti bhI pAra karavAtI hai / aisI guNa sampannA pUjya mahAmA ke lie preraNAsrota hai| satIjI zrI kusumavatIjI ma. sA. ke abhinandana kI Apa zramaNa saMgha kI vATikA ko nirantara zubha belA para zraddhA sumana arpita karatI hU~ / zata-zatA zobhita kara rahI haiN| ApakI chatra-chAyA meM rahakara vandana-abhinandana yukta / aneka ziSyAe~ Aja dharma kI prabhAvanA meM mahatvapUrNa prathama khaNDa : zraddhArcanA 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 000 Jal Education Internatica www.jahelibrary.org Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 yaha mAthe kA candana hai - kavi nirmala 'tejasvI', udayapura abhinandana karake harSita hama yaha mAthe kA candana hai | guNagrAhakatA se hI phalatA hai duniyA kA nandana vana hai / kaba cAhA thA nAma sUrya ne timira galA jaga jAna gayA tejasvI sUraja kI tAkata sArA jaga pahicAna gayA / tumane bhI kaba cAhA thA nAma mile bahumAna mile para karmaThatA se hI tumako sAre ho sammAna mile / yaha prazasti kA gIta nahIM hai guNa kA pUjana arcana hai abhinandana karake harSita hama yaha mAthe kA candana hai | ujalI kiraNa bhora kI tuma ho gIta jAgaraNa ke nUtana satata pravAhita jala gaMgA ho zramaNa saMgha kI tuma bhUSaNa / grantha sudhA kA gAgara hai yA phira bUTI saMjIvana hai| abhinandana karake harSita hama yaha mAthe kA candana hai " maMgala divasa anUThA AyA Ao ise manAe~ hama jIvana kI jAgRti ke sapane Ao saphala banAeM hama / saMgha ekatA ke ArohI hama maMjila taka jAyeMge jinavANI ke gIta anUThe apanI dhuna meM gAyeMge | ye jar3atA ke bola nahIM yaha siMhoM kA garjana hai abhinandana samarpaNa - zrI hIrAlAla jaina, kharar3a ( paMjAba ) gulistAM bhI hai unase AbAda vIrAne bhI haiM tere divAnoM meM kAbA bhI hai butakhAne bhI haiM zamAM para yU~ to jalA karate haiM paravAne sabhI zarmA khuda hI jalatI hai jina pe aise paravAne bhI haiM / jindagI lAkhoM kI banAI tUne soI takadIra bhI jagAI tUne jJAna ke pyAsoM kI hai pyAsa bujhAI tUne kiztI lAkhoM kI kinAre para lagAI tUne / bAga thA khuzka use tUne hI AbAda kiyA tUne hI zAda kiyA Ake jagAyA tUne rAga sunAyA tUne / tere dIvAne bane tere parastAra bane tU sAraMgI hama sAja ke tAra bane mIThI AvAja meM paigAma sunAyA tUne paropakAra meM hI jIvana lagAyA tUne / dila thA nAzAda use raMga mahaphila meM jaba sAre matavAloM ko jaba prathama khaNDa : zraddhAcaMnA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Pvate & Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khilA kusuma jaga bagiyA meM - kavi zraNIdAna cAraNa, bIkAnera eka kusuma khilA jaga bagiyA meM jo saba sumanoM se nyArA hai vo aura nahIM hai kusumavatI jo jaina dharma ujiyArA hai / zveta vasana dhArita tana hai gaMgA jala sA pAvana mana hai koI cAha nahIM jinako jaga se basa eka ahiMsA hI dhana hai himagiri sA U~cA cintana hai sAgara sama jinakI gaharAI madhu sA miThAsa le vANI meM dene upadeza hameM AI / saMyama patha kitanA duSkara hai ye hama sAMsArika kyA jAne virale hI Age Ate haiM isa kaMTaka patha ko apanAne / - jisane sAMsArika moha tyAgA saMyama patha ko hI apanAyA kucha cAha nahIM rakhI jana meM basa mahAvIra kA maga bhAyA / harane ko jaga kA aMdhiyArA aba jJAna sudhA jo bA~Ta rahI jJAna kI gaMgA bana bahatI ajJAna aMdherA chA~Ta rahI / isa gaMgA ko bahate - bahate AdhA yuga pAra utaratA hai darzana kI cAha lie cAraNa inheM zata-zata vandana karatA hai / prathama khaNDa : zraddhAcaMnA kusuma nAma vaha pyArA hai - vairAgana guNamAlA capalota zramaNa saMgha kI bagiyA meM khilA puSpa eka nyArA hai / sArA saMgha jisase hai surabhita 'kusuma' nAma vaha pyArA hai / meM hI banI sAdhikA laghuvaya vIra kA patha apanA karake / karuNAmayI devI kahalAI saba jana ke duHkha hara karake / deza ke hara kone meM jAkara jana-jIvana ko mor3a diyA / mahAvIra sandeza sunA kara dharma se jana ko jor3a diyA / vyAkhyAnoM kI chaTA nirAlI jhama-jhUma mana jAtA hai / 'pravacana - bhUSaNa' isIlie to jaga sArA hI gAtA hai / candA sama jIvana hai zItala teja sUrya-sA lagatA hai / vANI meM hai oja anokhA suna letA so jagatA hai / zivyAe~ haiM sabhI ApakI eka se bar3hakara eka mahAna / cAritra, divyA aura garimA camaka rahI haiM bIca jahAna / jJAna-dhyAna tyAga aura tapa se jIvana divya banAyA hai / tyAga aura sevA kI mUrti guNa gAye nA jAyA hai / dIkSA svarNa jayantI AI kare ApakA abhinandana / mamatAmayI he ! guruNI maiyA zraddhA se zata-zata vandana / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha te kanna Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 yuga kI mIrA ko namana merA -gItakAra rameza caitanya, bombe mevAr3a dharA para sAta sitambara paccIsa ko nava kusuma khilaa| gurudeva puSkara muni jI se, jIvana meM adhyAtma milA / / satI sohana jI se prerita ho dIkSA kA vrata ThAna liyaa| najara kavara thA janma nAma dIkSA ne nAma kusUma diyA / / kailAza kuMvara mAtA jo bhI putrI kusuma saMga dIkSA lii| kaisA saMyoga milA mAM putrI ne saMga meM hI zikSA lii| 'divya' garimA 'anupamA' va nirupamA nita sAtha rahe / AjJAkAriNI bana guruNI kI, nita caraNoM meM dhyAna rhe| sahaja sarala vyaktitva ApakA adharoM para rahatI muskAna / zahara-pAhara aura gA~va-gA~va sad upadezoM kA kiyA bakhAna / / satya, zIla, aura sadAcAra para bar3hane kA AhvAna kiyaa| 'adhyAtmayoginI' 'pravacana bhUSaNa' se samAja ne mAna diyA / / aisI garuNI mahAsatI kA hama gAyeMge nita hI guNagAna / jo bhI antara meM bhAva uThe, una bhAvoM se hama kareM bakhAna / / vizAla-hRdaya va dUra dRSTi hai mahAsatI ko namana meraa| yugoM-yugoM taka amara rahe, yuga kI mIrA ko namana merA / / -0adhyAtmayoginI...'zata-zata vandana . -anurAdhA jaina, bI. e., udayapura jIvana ke sacce lakSya kA Adarza Apa haiM, hai 'kusuma' kusuma sI khilI jaga meM to Apa haiM / sAre sukhoM ko tyAga ke sukha ko grahaNa kiyA, 'adhyAtmayoginI' kI eka misAla Apa haiN| aneka bhASA jJAna jina tatva kI jJAtA, adhyayana, manana, cintana ko to triveNI Apa haiN| AyA nikaTa jo Apake basa ApakA huA, vicalita hue manuja kA to Aloka Apa haiM / mevAr3a dharA dhanya huI Apako pAkara, saMsAra ke dala-dala meM khile kamala Apa haiN| zeranI-sA oja rahA jinakI vANI meM, pravacana * bhUSaNa isalie kahalAI Apa haiM / dIkSA pacAsa varSa pe zata - zata namana karU', abhinandanIya aura vandanIya Apa haiN| prathama khaNDa: zraddhArcanA Os sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6000 Jain Wucation International Forrivate & Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya se kama nahIM -yuvA kavi dharmeza chAjer3a, sUrata jyoM hI, vaise bhI hindustAna meM kAgaja, guruNI jI ke abhinandana grantha chapane kA, paryApta mAtrA meM nahIM hai, samAcAra pAyA, isalie maiMne guruNI jI ke guNagAna likhane kA zuruNI jI ke guNagAna likhane kA mana meM vicAra AyA vicAra chor3a diyA eka dina guruNI jI ke guNaNAna likhane kA apanI lekhanI ko maiMne abhyAsa kiyA hAsya-vyaMga kI ora mor3a diyA eka choTA-sA kAgaja kA Tukar3A lekara guruNI jI ko, kavitA likhane kA prayAsa kiyA kiso ne 'mevAr3asiMhanI' ke nAma se vibhUSita magara, kiyA samasyA yahA~ Akara khar3I ho gaI ki kisI ne 'adhyAtmayoginI' ke nAma se guruNIjI ke guNagAna kI rUparekhA bar3I ho gaI zobhita kiyA jaise ki draupadI kA cIra kisI ne 'kAzmIra pracArikA' nAma se pukArA, maiMne socA, kisI ne 'pravacana bhUSaNa' inakA nAma diyA agara guNagAna likhane jAUMgA magara dharmeza chAjer3a meM to, to likhate-likhate bUr3hA ho jAUMgA itanI upAdhi se vibha Sita karane kA dama phira bhI guNagAna nahIM likha pAU~gA nahIM hai aura to aura guruNI ke guNagAna nahIM likha pAyA itanI kalama kahA~ se lAUMgA isakA bhI mujhe koI gama nahIM hai itanI syAhI kahA~ se lAUMgA lekina guruNI kusumavatI jI itane kAgaja kahA~ se lAUMgA kisI jainAcArya se kama nahIM hai / merI kavitA yahI hai, tapa kI devI ko hai vandana....... -yuvAkavi-gItakAra harIza vyAsa, pratApagar3ha mamatAmayI tyAga aura tapa devI ko hai vandana, tana kAzI sA tIrtha lage hai mana jaise vRndaavn| zatazata namana karU tumako aura bAra-bAra abhinadaMna / dhanya huA mevAr3a 'udayapura' 'kusumavatI' ko pAkara sAta sitambara unnIsa sau paccIsa ko janma thA pAyA 'adhyAtmayoginI"pravacana-bhUSaNa' mahAsatI ko pAkara mAta-pitA 'kailAzakaMvara' 'gaNeza' kA mana harSAyA jinadharma kI bAvarI mIrA banI naina kA aNjn| delavAr3A meM dIkSA pAkara toDA jaga se bandhana"] 'divya prabhA' ne divyajJAna se guru kA mAna bar3hAyA janma nAma thA 'najarakaMvara' aura 'kusuma' huI dIkSA se sajana se 'garimA' ne jIvana ke marma kA alakha jagAya 'sohanakaeNvara' kA AzISa pAyA lakSya milA zikSA se 'anupamA' aura 'nirupamA' kI vANI nirmala kNcn"| jJAna kI saurabha ghara-ghara phailI jaise mahake candana / svastha dIrgha jIvana ho basa antasa kI yahI duA hai 'puSkara muni' se guruvara jisake zramaNa saMgha kI jAna AzIrvAda kA sAyA banA rahe basa yahI duA hai patha Alokita huA milA isa jIvana ko bahmajJAna dIkSA ke pacAsa barasa para merA anunaya vaMdana / prathama khaNDa : zraddhArcanA OMG sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaORGB) Jan education Internationale Sr Private & Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisa vidha-namana karu -zrI bhaMvaralAlajI capalota, nAthadvArA AD. kisa vidhi tumako namana karU tarpaNa karU sAre avaguNa yA, saMyamI bana tava guNagAna karU~ tuma mahAsatI jI! kumumavatI jI! tumhIM batAo kisa vidha tumako namana karUM? caraNa pakhArU~ upamAoM se yA zraddhA sumana arpana karUM? tuma zAnta jaise ThaharA jala ho 'mukhara' jaise khilA kamala ho jyotirmaya tuma sAdhanA meM lIna adhyAtmayoginI ho mamatAmayI jaise, anurAgI mA~ ho karuNAmayI jaise svayaM kRpA ho sadAcArI tuma bahubhASA vid pravacana bhUSaNa ho o, pravacana bhUSaNa ! tumhIM batAo kisa vidhi tumako namana karU arpaNa karUM sAre gIta yA kavitA likha abhinandana karUM / o, adhyAtmayoginI ! tumhIM batAo kisa vidhi tumako namana karUM arpaNa karU sArA jIvana yA, sAdhanA meM ramana karU tuma, dRr3ha saMkalpI jaise aDiga himAlaya ho madhumayI vaktA jaise bahatA saritA salila ho 'saMyamI' tuma paMca mahAvratadhArI paMca zIlA ho 'abhilASA' -vanitA capalota, bI. e. nAthadvArA merI abhilASA, ki, tuma, thAma patavAra, bano khivaiyA, yuga-dRSTA bano, bano rASTra-dharma unnAyaka, yahI kAmanA, ki, tuma, dIrghAyu ho, tava pala-pala bIte, 'zAMta' kisI dhyAnastha yogo sA 'sUrabhita' kisI vAsantI sumana-sA, 'nilipta' kisI nIlakamala-sA, o paMcazIlA tumhIM batAo prathama khaNDa : zraddhArcanA dG. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Location International Vom Srivate & Personal use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNAmati--abhivaMdana krodha bhI parAjita sammukha tumhAre, -kanhaiyAlAla gaur3a, ujjaina dekha cakita mana, zAMti prema karuNA kI, RL o adhyAtmayoginI, sAkSAt pratimUrti, tuma bahuguNI, jIvana meM saMkalpoM kI dRDhatA, gurubhakta vinayazIla, gati aura nirbhayatA ura sindhu sA vizAla, maMgalamaya, ucca lalATa, dIkSA svarNa jayanti para, divya bhAla, dIrghAyu kI karatA hU~, dRSTi bahujana hitAya aMtasa se kAmanA, svAMtaH sukhAya tumhAre Adarza vANI meM ojasvitA, jaga pUjita ho, ura meM ati AtmIyatA, mana meM udaya ho, prakRti zAMta dharmarata jIvana, vizva bandhutva kI bhAvanA mahake sumana-surabhita pavana -zrImatI vijayalakSmI, udayapura 'kusuma'-'kusuma' kaha mahaka uThA Aja hareka upavana / mahAsatI tUma mahAtapasvinI hai nirjhara sA mana / / sAta sitambara sana paccIsa kA sakhada vaha somavAra mAta-pitA ke harSa kA jaba rahA nA parAvAra pUrva janma ke saMcita phala se hote taba darzana / AI ho kucha sAra khojane isa asAra saMsAra meN| jAna liyA chuTapana meM hI ki sukha hai jana upakAra meM / adhyAtma kSetra meM kara padArpaNa kiyA hai nava sRjn| jIvana meM sAdhanA pracura au' vANI meM hai oja / nikala paDI jana-jana meM karane bhakti-bhAva kI khoja / jahA~ gaI ho vahA~ sabhI kA miTa jAtA krndn|| cintana meM gaharAI, sevA satya zIla AdhAra / karane lagI jagaha-jagaha para jJAna kA navala prasAra / pravacana prabhAva se jana-jana kI miTa jAtI bhttkn| jJAna vividha bhASAoM kA vyaktitva sahaja sarala / gaMgA-sama nisRta tava vANI vahatI hai avirala / 'adhyAtmayoginI' bana kaSToM kA karatI Apa zamana | arddha zatAbdI huI adhyAtma meM lagI liye lagana / hai zubhakAmanA yahI ki calatI rahe sugandha pavana / yoga-kSema satya zIla pujArina bArambAra nmn| | prathama khaNDa : zraddhArcanA 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha AR Jain Education Internationar For Private & Personal lise Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___'kusuma' tuma sacamuca kusuma -zrImatI vijayakumArI botharA (bI.e.bI.eDa) maMDI gIdaDavAhA (paMjAba) jaise jaina samAja meM nAmI nAmI santa mahAsatI zrI kusumajI zobhita hai atyanta / dinakara ko dIpaka yathA dikhalAnA besUda 'satI kusuma' meM kusuma ke guNa haiM saba maujUda / jaise hotI kusuma meM bhInI-bhInI gandha tyAga tapasyA kusuma' kI detI paramAnanda / komalatA bhI kusuma kA guNa hai eka mahAna komala mana hai 'kusuma' kA sacamuca sumana samAna / hotA hai phira sumana meM adbhuta-adbhuta rUpa satiyoM kA to zIla hI hotA rUpa anUpa / sumana mAlya meM zobhatA jaise koI sumana zramaNI mAlA madhya meM zramaNI Apa ratana / kAvyatIrtha hai 'kusuma' jI nyAya tIrtha hai sAtha jaina siddhAntAcArya hai bahuta-bahuta vikhyAta / mahAsatI sohanakaMvara guruNI milI mahAna kyoM na hotI 'kusuma' kI jaga meM U~cI zAna / anathaka dharma-pracArikA viralI hogI anya aisI zramaNI se huA zramaNa-saMgha hai dhanya / vijayakumArI botharA . adhika kahe kyA aura zramaNI hai zrI 'kusumajI' zramaNI-gaNa sirmaur| kAra ujAlA karane eka jyoti AI ! -kavi mAdhava varaka, udayapura jJAnavAna guNavAna guNa kI nidhi haiM Apa Atma-sAdhanA ke patha para bar3hI jA rahI vANI meM sarasatA va namratA kI mUrti haiM jIvana meM jJAna kA prakAza bikharA rahI hRdaya ke bhAva udgAra hote haiM prakaTa samatA kA srota jaise nIra sA bahA rahI sAdhvI ratna zrI kusumavatI jI tapa aura tyAgamaya jIvana bitA rhii| dhanya hai dharA mevAr3a mATI bhI amolaka hai jisa dharatI pe vIra santa-satI jAyeha dharatI kA mAna, prANatyAga bhI bacAyA jahA~ mAna-maryAdA hita prANa bhI gaMvAye haiM pannA, padamaNa, mIrA, nAriyA~ jahA~ pe huI kusumavatI jI sAdhvI sI lakha pAye haiM saphala kiyA hai, nija jIvana bhI dhanya huA pratibhA ke kAnana meM phUla sarasAye haiN| unnIsa sau paccIsa kA mahinA sitambara va tArIkha thI sAta zubha ghar3I aisI AI thI pitAzrI gaNezalAla koThArI ke ghara meM karane ujAlA eka jyoti cala AI thI kailAzakuMvara mAta dhanya huI usa dina kusUmavatI sI kanyA nija goda AI thI navala-prabhAta kI hI bhalA dahalIja para AzA kI kiraNa pahalI bAra muskAI thiiN| prathama khaNDa : zraddhArcanA 200 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOOG) Jain location International Por Sivate & Personal Use Only www.jainelibreorg Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI zrI kusumavatIjI saMyama va jJAna kI anupama jyoti - uttamacanda DAgA (saMyukta maMtrI zrI vardhamAna sthA0 jaina zrAvaka saMgha, jayapura) parama viduSI sAdhvI ratna zrI kusumavatI jI ma0 sA0 sAdhanA kI anupama jyoti haiM / ApakA pratyeka kSaNa sAdhanA ke kSaNoM meM gujaratA rahA hai| ve virATa vyaktitva kI tejasvI sAdhvI ratna haiM / ApakA jIvana nirmala prabhAta kI taraha tejasvI rahA hai / Apa zrI zAnta nirmala svabhAvI va gambhIratA se sAdhanA patha kI ora sadA agrasara rahane vAlI sAdhvI ratna haiM / Apake jIvana kA kaNa-kaNa kSaNakSaNa sAdhanAmaya, tapomaya patha para Age bar3hatA rahA hai| Apa svabhAva se vinamra, zAnta, nirmala svabhAva va madhurabhASI haiN| ApazrI ke jJAna kI Apake pravacanoM meM spaSTa jhalaka milatI hai / isIlie ApakI vANI meM madhuratA svabhAvataH paidA ho jAtI hai / ApakA vidyAdhyayana itanA vizAla hai ki use kahA~ taka likhA jAve, samajha nahIM pAtA / baDe-bar3e zAstra Apako kaNThastha yAda haiN| Aja bhI ApakA pratyeka kSaNa karma ke kSetra para sAhitya se lagAkara sAdhanA taka gatizIla hai / Apake samparka meM jo bhI AyA use kucha-na-kucha jJAna Apane diyA hai / saccA sAdhaka bhI vahI hai jo dUsaroM ko amRta bA~TatA hai / ApazrI kA vyavahAra se prasphuTita 'anukampA' kA nirjhara sAMsArika tApa se trasta jana-jana ko zItalatA pradAna karatA hai| ApakI svAdhyAya va dhyAna meM ruci ke alAvA japa- sAdhanA meM vizeSa ruci rahI hai / jaba bhI samaya milatA Apa jApa meM dhyAna meM saMlagna ho jAtI aura bhakta janoM ko bhI japa kI mahimA batAkara japa sAdhanA ke patha para AkRSTa karatI rahatI haiM / Apane apane jIvana ke sAtha apanI ziSyAoM prathama khaNDa : zraddhArcanA Education Internat ko naI cetanA-nayA cintana dekara saMvArA hai / pArasa ke sparza se hI lohA sonA bana jAtA hai usI prakAra Apane apanI ziSyAoM ko jJAna-sAdhanA kA akhaNDa pATha kara jyotirmaya sAdhaka ke rUpa meM prajjvalita kara diyA hai / vaha dina dUra nahIM jaba sAdhakoM ke AkAza para ye sAdhviyAM apanI svarNima AbhA bikhera skeNgii| sAdhvI zrI cAritraprabhA jI, zrI darzanaprabhAjI jaisI yogya ziSyAe~ Aja Apake nAma ke anurUpa hI apane sAdhanA patha ko ujjvalakara rahI haiM / kahAvata hai ratnoM ke ratna nikalate haiN| ApazrI kI pautra ziSyA sAdhvI darzanaprabhAjI ne upAdhyAya zrI puSkaramunijI kI sampradAya meM evaM samasta sAdhvI samudAya meM sarvaprathama pI-eca0DI0 kI DigrI prApta karake Apake gaurava ko cAra cAMda lagAe haiN| isa punIta pAvana prasaMga para maiM hRdaya ke antaHkaraNa se isa divya tejasvI sAdhvIratna ko vandana - abhivandana karatA hU~ / bagiyA meM - eka kusuma khilA - puruSottama 'pallava' udayapura apanepana kI mahaka bikherI tumane isa bagiyA meM isa candA ko apanA mAnA magara parAyA vaha nikalA pUnama ko bar3ha car3hakara AyA mAvasa ko vaha na pighalA - dIpa jalAkara kiyA ujAlA, tumane isa ratiyA meM Aja yahA~ aura kala vahA~ yaha calatA phiratA DerA thA parvata se sapane the apane yaha mana marusthala merA thA kusuma ne amRta-dhArA do jIvana kI nadiyA meM saMdhyA mohaka lagatI hamako se kaI sundara prabhAtoM sAvana bhAdoM meM kho jAte rimajhima una barasAtoM se naiyA kI patavAra tumhIM ho, jaga kI isa dariyA meM sAdhvIratna grantha rivate & Personal Use Only 65 www.jbrary.org Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahimA kA nahIM kucha pAra - zrImatI vimalAdevI jaina maNDI gIbar3avAhA (paMjAba) mahAsatI zrI kusumavatI kI mahimA kA kucha pAra nahIM, inake gIta guNoM ke gAte thakate haiM nara nAra nhiiN| par3hane likhane meM kucha Alasa, inako hai svIkAra nahIM, jJAna, dhyAna, vyAkhyAna, tapasyA tajane ko taiyAra nahIM / zAnti, zIla, zama, dama, saMyama se kama hai koI pyAra nahIM, samiti-gupti kI yoga-yukti kI tajate haiM raphtAra nahIM / kahade koI kucha bhI Akara karate haiM takarAra nahIM, inase madhura adhika kisI kI sunI kabhI guphtAra nahIM / unheM jamAne kI beDhaMgI rucatI hai raphtAra nahIM, kahate haiM yaha mAnava-jIvana khone ko bekAra nhiiN| gayA samaya phira hAtha kisI ke AtA bArambAra nahIM, hiMsA, vaira, virodha taje bina, mile mukti kA dvAra nahIM / dayA satya kA, tapa kA, japa kA hotA jahA~ pracAra nahIM, santa satI kA priya-prabhu kA, saccA vaha darabAra nahIM / hara eka aisI nirbhayatA kI, de sakatA lalakAra nahIM, eka zeranI jaisI sabako, sabala sulabha hu~kAra nahIM / / * kare prazaMsA duniyA inakI, inako kucha darakAra nahIM, pyArA satya prANa se bar3hakara sakate kabhI bisAra nhiiN| kabhI bhUlate mahAsatI jI mahAmantra navakAra nahIM, usase bar3hakara-car3hakara inako aura anya AdhAra nahIM / * inhoMne aba taka kiye jagata para kama koI upakAra nahIM, likhane meM asamartha lekhanI kara sakatI vistAra nahIM / dIkSA svarNa jayantI inakI, kama kucha maMgalakAra nahIM, unheM badhAI dete thakate kaviyoM ke saradAra nhiiN| 999) 159) nAma -. -. / 46 prathama khaNDa : zraddhArcanA 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Marwate & Personal use only www.jainelibraly urg Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samjhI - rayaNa- sirI- kusumavaI logappagAsaNa jutta kaMtimaya sarUvaM, devehi thuyA vigaya kammamalAmahesa, paNamAmi ahaM NiccaM samma subohaM sayaM -DaoN0 udayacandra jaina, ( piU kuJja 3), aravinda nagara, udayapura jANArAhaNakaraNaM satata - samathyaM / rAyaTThANa - pamuha - Nayara - aI khaNaNa --saMpadA saMpaNNo / varo puro udayapuro susohai Nisagga- sundaraM // 3 // udayapura maMDalaMtara koThArI parivAro vaMde ca saMmai - bhagavaccaraNAraviMdaM // 1 // vIrANa kittigAhA vithiNNA jassa giri-kaMdaresu avi / mevANaNAmadheyA ajeyajodhA taha pasiddhA ||4|| dolata malakoThArI do putta egaputI prathama khaNDa : zraddhAcaMnA maNuNNa - rUva -- kamaNIya - - siharAvalI - - - ArAvalI - girI / jassa sumajjhabhAgammi suramma - ramma- kalakalaMta - jhIlA vi // 5 // saMsAra- sAyara-taraNaM taraNi vva / puNNatittha bhava-karaNa - NAsaNaM // 2 // jaha vIra - pasUyabhUmi taha saMjama - ajassadhArA vi / vIra - ajjhappa-udyA saMgamathalI mevAbhUmI ||6|| sammabhAvArAhaNaM arahabhattI juttA delavAlA aIsurammagAmA | tassiM siddhadhammaNiTThI ||7|| mANiyavAI | avi ||8|| assiM yarambhi eva ego kulaseTThI gaNesamalo / tassa bhajjA dhammigA susAvigA dhammArAhigA || || tassa bhajjA jAyA dhamANurAgI saMghasevA - guNINaM siddhA / tu NaM kammamala-dalaNaM payattA // 10 // egA puttI jAyA sirimai - sohaNakuvarakukkhIe / mAyA - piu - aipiyA, sukulabhUsaNA bAligA sA // 11 // sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 67 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % e puNNa divasa-vikkama-saMvata ega-sahassa Navasaya-assI do| asojakaNhapaMcamI sumahurANaMdajuttajAyA // 12 // NaM kUrakAladiTThI suhaMgaNe gaNesamalaM paDi paDidA / / puttapUNamacado vi rAhugasacaMdoviva hUo. // 13 / / mAmA-mAmI-NANINANAmAsIvaggAe llnnaa| bhayAvasavAhijuttA savve aiAulA jAyA // 14 // mahAsaI-sohaNakuvara-mahAmaMta-maMgaliaM kahiA vi / tassa pahAveNaM avi sA NicceyA jAyA ceyA // 15 // sata saMga-pahAveNaM kiM kiM Na jAyae bhAvasuddhA / salilapaDiya-jaladhArA murammA NimmalA dIsai / / 16 / / bAlattaNabAlA sA sAmAiya-paDikkamaNAhirattA / dhammabhAvaNAjuttA aIgahIrA udahivva sA // 17 // satta-vAsAvaTThAi samakitabhAvajuttA jaayaa| rAgaggi DajjhAi vairaggI visayANi Nassei / / 18 / / AraMbhaviNivvattI tu NiggaThANaM ceva jAyae / Na hi kajjaparaMgamuhe maNNae kAraNaM bhuvi Na hi / / 16 / / NiggaMThaM hi sutavo ya saMsArassa sAhaNaM varaM / sumukkhUNa hi sarIro heyo kimavaraM puNo avi / / 20 / / tattaNANavihINANa NiggaMTha-sAhaNaM avi NipphalaM ca / Na hi kajjakAraNehiM kamma-kalaMkaparikhIyae tu / / 21 / / rAgAdi-- dosajutto pANINaM tArago Na havai / pataMta-juttasayaMjo aNNesiM kiM avalaMbaNaM / / 22 / / kehiM ca ANaMdo vi kehiM ca jAo vijoga-bhAvo / kehiM ca giha-rAgo rudaNa-raMga-bhAva-saMjutto / / 23 / / / jehiM giha-sollAso ucchAha-ummagga-gIyaravo / tehiM kAlaMtare vi hA hA ahiya-lahAo avi / / 24 / / saMsAra-asAramayaM sAraM kiM kiM Na jAyae loge / suha-saMpaI-sarIraM iha jala-buda-buda-samaM dIsai / / 25 / / 68 prathama khaNDa : zraddhArcanA 03 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha mor Pluvate & Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa-pahAvigA assiM loge saMghA baha-vijjae jiNasAsaNe vi| cauviha-titthA titthA bhagavaya-mahAvIrassa pacchA / 26 / / Agama-pavINa-sIsA tammi samayammi avi jAyA Na / assiM samayammi tu avi suya-pAraMgayA dosate / / 27 / / caMdaNavAlAsaI vi mahAsaI NAmA vikkhaayaa| samaNI paraMparAe suguNa-gaNa-samaddhi-saMjuttA // 28 / / kumaI-paha-vijeyA tu mokkha-magga--pavattA mahAsaI / suddha-tatta--NANahra sayala-kamma--viNaTTha--rattA vi // 26 / / amara-ANaMda-pokkhara-devida-sivAi-muNI jassa saMghe / sumokkha-magga-ramaMtA jaNa-maNa-kallANa-saya-ahirattA ya // 30 // samaNa-saMgha-pavaTThigI guraNI-sohaNa-kuvara-mahAsaI vi / sA tu seTThA jeTThA vi guNa-rayaNa-vibhUsiyA juttA ya // 31 // vijjAguNa-saMjuttA aagm-dhaaraa-kllaann-kaarinnii| saMjama-sIla-sugaMdhA kiM Na vijjae iha loyammi // 32 / / vidusseNa hi vaMsassa kitti-jasa-vaibhavaM vi uppajjae / jIvANaM jIvaNaM vi AjIvaNaM ANaMdaNaM avi // 33 // uttama-gurubhattI avi kiM kiM Na sAhei assiM loge| tailukkarayaNeNaM vi bahumulla-rayaNaM kiM Na siyA / / 34 / / aNAdI-saMsAre cira-pariciya-vissamahilaM / jo jANesi hiyAhiyaM jaDamae tattheva satto si kiM / aMtAsaMtimuvehi muMca jaDataM saMbhAvaya saM-appamaM / NiccaM cetasi citamappavimalaM ciduvamegaM paraM // 35 // cAgaM viNA va havei muttI cAgaM viNA va jaNassa sttaa| cAgo hi logottaramatyi tatta cAgaM viNA Neva rAgassa hANI // 36 / / ANaMda - citamaya-suhArasa-pANatittA __ suddhovayoga--mahimANamuvAgao ca / kevalla-NANa-bhariya-jaNa-dhAma-dhaNNo pappei pavittitajagaM paramapparAA // 37 // re citta kiM bhAsasi bhUrivikappajAle kajja karaya tava samatthi bhavaMdhakUve / prathama khaNDa : zraddhArcanA 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jan Education International Yer Private & Personalise Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ my m gmmu adishv dssm mtt ml m kiM khijjase paragihe sa-NivAsa-suNNaM ___ suhovayogamuvayAhi kuNa sakkajjaM // 38 / / susuddhappANaM paraM NaccA NANArUva-NiraMjaNamayaM / sA bAlaNajara-bAlA saMsAra-cheda-karaNaM pavaDDhae // 36 // saMkappa-vikappa-saNNa-hiyayA NANeNa NANaM kammakkhayaM / vivega-vibhUsiyA sA sa-para-bheya-viNNANaM seyaM / / 40 / / mAmI cothavAI tu Nirakkhara-solA aIguNasIlA / Najara-saha-saMsaggA tu akkhara-mAlaM susikkhiyA hi // 41 / / mAumahAsaI avi tu kailAsa-kuvara-pavvayaviva diDhasIlA / NANajjhANatavarattA ajjhappa-suNimmala-gaMgA samA avi / / 42 / / sa-kallANakaraNaTheM bhagavai-dikkhA-sikkhaM dhArei / giha-vihavaM pariharaNaM ugga-tavaccaraNaM caraNaM // 43 / / varaMjammaM heuM sayala-guNa-vaggaM nniyhie| __ varaM dIhaM kAlaM guru-saraNa-majjhe nnivsiaa| varaM dhamma kammaM buhajaNa-guNesuM vi rmiaa| su-sajjhAyaM juttaM pavayaNa-su-sAre ahiraA // 44 / / sirI-kelAsa - kuMvara - mhsiiaa| varaM dhammaM pAtu sucaraNa-caraMtaM ahigayA / susuttaM-taccaNNaM jiNapaha-supattaM mnnraa| durAvaM dohaNNaM siva-suha-karatthaM ahirayA // 45 / / paramaviusi-mahAsaI sajjhI-rayaNa-siro-kusumavaI / phagguNa-sukka-dasamIi suha-tihIi puttImAyA-dikkhA // 46 / / vikkama - saMvata - uNavIsasaya-Navatiya-ravivAra-saha-laggA / saNa-uNavIsasaya - sattatisa - egavIsa - mAraca-suha-divasA / / 47 / / kasumavaI-guNINaM ca vijjaaphaa-bhssr-kittimaalaa| satakavvakattA avi tu sucikamma-NiTTha-viusa-variTThA // 48 / / AyArapUyA sayA viNNANa-gahI-guNAhi pavittA / siTThA visiTThAguNA sommasIlA viNayA-variNNA // 46 // vaya-tava-caraNa-suviNNA setttthaa-sudhiiraa-aagm-pviinnaa| jogappavINA sayA gANAbhAsA-bhAsI avi sA // 50 // caritta-divvA-garimA dsnn-vinny-rucig-annuvm-raajii| paDiha-NirUvama-sajjhI sIsA-pasIsA Nao udayacaMdo vi / / 51 / / 6 prathama khaNDa : zraddhArcanA sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6600 100 6. Yor Private & Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralatA kI mUrti - DaoN0 gulAbacanda jaina, jayapura hRdaya cetanA-yukta sukomala kusuma sarIkhA hai aisA krodha-lobha-mada-moha rahita makkhana mAno hai jaisA bAlabrahmacAriNI gRhatyAgI snehamayI ye mAtA hai sabhI ziSya-ziSyAoM ke prati sadA eka-sA nAtA hai strI ho yA puruSa sabhI ko prema eka-sA detI haiM dhanI-nirdhana-yuvA-vRddha meM samatA rasa bhara detI haiM rAga-dveSa se dUra sAmya-bhAvoM meM nita ye bahate haiM tapa saMyama se ota-prota pratipala zAnta ye rahate haiM puNya-pApa kA marma sabhI jIvoM ko ye samajhAte haiM batA mokSa kA mArga sabhI bhavI jana ko yaha jagAte hai vikathA kabhI na mukha para AtI dharmamayI carcA karate mahAsatI zrI kusumavatI jI kSaNa bhara meM duSkRta harate maiMne inako sadA manana-cintana meM DUbA dekhA rahe tapasyA lIna pramattapana dUra haTAte hI dekhA jaba bhI maiM Akara navatA nija zIza jhukAtA caraNoM meM bole hitakara vacana sukomala maMgalakArI varaNoM meM puSkara muni kI sabhI yogya ziSyAoM meM yaha yogyatamA abhinandana maiM karU hRdaya se, apane saba chalachidra gamA hai merA vizvAsa kAmanA bhI hai merI rAta aura dina pAkara ke niHzreyasa sukhamaya ho jAyeMge eka dina prathama khaNDa : zraddhArcanA ( sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralatA kI nizAnI -zrI kaMvaracandajI jaina, maNDI gIdar3abAhA kusuma hai nAma zramaNI kA, kasuma-sI mukha meM vANI hai, dayA kI satya-samatA kI saralatA kI nizAnI hai| hue bAvana varSa inako kiye svIkAra saMyama ko, jayantI svarNa dIkSA kI sabhI ne mila manAnI hai| lagAte loga jayakAre gagana meM gaMjate nAre, nahIM hogA puruSa koI, khuzI jisane na mAnI hai| karo inake sadA darzana suno inake sadA bhASaNa, saphala jo Apane apanI banAnI jindagAnI hai| kathA kaisI sanAte haiM, sabhI zrotA batAte haiM, zrI mahAvIra-gautama kI madhura jaisI kahAnI hai / karItiyA~ dUra kI jitanI ginAe~ kisa taraha itanI, sudhAraka Apa-sI zramaNI najara muzkila se AnI hai / 'kaMvaracanda botharA' kahatA to gIdar3avAhA meM rahatA, satI kI gahana guNa-gAthA sarala sabane sunAnI hai| . -padamacanda jaina, (dillI dekha na pAyA 'dIpa' kabhI bhI nija AbhA ko jAna na pAyA 'ratna' mUlya mAnava ne A~kA jo| sUrya candra Aloka-sudhA varSA barasAte nadI nIra-nija, taru-puSpa phala dete jaate| santa-sukomala-samatA-mamatA-karuNA dAnI tyAga-titikSA-kSamA-tapasyA, mahA upakArI / dhanya satI zrI 'kusuma' ziromaNi jIvana inakA dhanya parama pratApI guru sevA se, pAyA saMyama, dhanya / aisA sundara vinayI vivekI hai jinakA AcAra koTi-koTi vandana caraNoM meM, hI merA svIkAra / maiM kyA ? merI vANI kyA ? kevala kucha gujana nahIM zabda kI zakti mujhameM kaise ho guNa guthana / zabda yojanA jo bhI hai bhakti ke hI kAraNa alpa-buddhi hU~ maiM kyA jAnUM, kaise ho guNa varNana / dIpa jale, Alokita kara de, mahimaNDala ko vahI santa ! piye garala, bA~Te amRta jana-jana ko| 'kusuma' sugandha sukomala upavana kI zobhA bar3he satI-saMyama sahiSNutA, prema, jJAna-AbhA ! ' prathama khaNDa : zraddhArcanA ra sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Ponrivate Personal use. Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ III bana ' (jIvana, vyaktitva, dharmapacAra, sAhityasarjanA) Ca Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rana kA mUlyAMkana usakI nirmala kAMti se hotA hai, usI prakAra kisI vyaktitva ko mUlyAMkana usake tejomaya kRtitva se hotA hai| mahAsatI zrI kusumavatIjI kA jIvana prArambha se hI tejasvI aura sakriya rahA hai| sAhasa, dRr3ha saMkalpa, paropakAra vRtti, sevA evaM sahayoga kI bhAvanA, dharma pracAra ke lie asIma titikSA evaM balavatI sapreraNAe~ unake bahamukhI jIvana kI divya kiraNeM haiM, jinase ujAgara prabhAsvara haiM unakA vyaktitva-maNi / pUjya mahAsatI jI ke bahuAyAmI vyaktitva kA taTastha sahaja rekhAMkana kiyA hai, graMtha kI duzala sampAdikA vidUSI sAdhvI divyaprabhAjI (ema. e., pI-eca. DI.) ne apanI sarala bhAvapravaNa pravAhazIla bhASA zailI meM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSIvaryA sAdhvIratna mahAsatI zrI kusumavatI jI mahArAja kA jIvana darzana mahilA utkarSa bhAratavarSa meM Arya saMskRti kI do dhArAe~ pravAhita haiM (1) vaidika dhArA aura (2) zramaNa saMskRti dhArA / zramaNa saskRti ne jIvana ke AdhyAtmika ciMtana ko jahA~ carama utkarSa para pahu~cAyA vahIM vaidika saMskRti ne bhautika I jIvana ko madhura, samRddha evaM sAmAjikatA ke eka sUtra meM / Abaddha kara AdhyAtmika sAdhanA kI sundara paSThabhUmi kA taiyAra karane kA mahanIya kArya kiyA hai / saMskRti kI ina donoM dhArAoM ko alaga-alaga na mAnakara donoM ko ekadUsare kA pUraka mAnA jAye to donoM ke bIca Aja jo dUrI hai vaha kama ho sakatI hai, jJAna aura karma nikaTa A sakate haiN| saMskRti ke donoM kSetra, AdhyAtmika aura bhautika, meM puruSa aura nArI kA samAna yogadAna rahA hai| yahA~ hamArA mUla uddezya nArI samAja kI sthiti kA saMkSipta avalokana karane kA hai, jisase yaha spaSTa ho / sake ki pratyeka kSetra meM jitanA hAtha yA mahatva puruSa varga kA rahA hai, utanA hI nArI jAti kA bhI rahA hai| bhAratavarSa kA itihAsa uThAkara dekhane se vidita hotA hai ki prAcInakAla meM yahA~ nArI ko paryApta svatantratA milI huI thii| vaha pratyeka kSetra meM puruSa ke sAtha kaMdhe se kaMdhA milAkara kArya karatI thii| vartamAna yuga kI bhA~ti usa para koI pratibaMdha nahIM the| saiMdhava sabhyatA meM nArI kI svatantratA ke pramANa to milate hI haiM, vaidika kAla meM nArI kI sthiti kA uttama udAharaNa vaidika graMthoM meM milatA hai| aneka viduSI nAriyoM dvArA racita vaidika RcAe~ isa bAta kA pramANa haiN| nArI ke abhAva meM puruSa kA kArya apUrNa hI rahatA thaa| nArI sAmAjika, PAL sAhityika evaM sAMskRtika kSetra meM puruSa ke samAna hI kArya karatI thii| koI bhI dhArmika anuSThAna nArI ke binA pUrNa nahIM hotA thaa| apane jIvana sAthI ke # -DaoN. sAdhvI divyaprabhA dvitIya khaNDa : jIvana-darzana G5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / ORATE www.javenorary.org husrary.org Education Internal Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cunAva meM bhI use paryApta svatantratA milI huI tho / vibhinna upalabdha pramANoM ke AdhAra para yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki prAcInakAla meM nArI samAja kA samAja meM paryApta Adara aura sammAna thaa| tabhI to yaha udghoSa gUMjatA thA-yatra nAryastu pUjyante, ramante tatra devatAH / jahA~ striyoM kA Adara satkAra hotA hai vahA~ devatAoM kA vAsa hotA hai / jisa deza meM nArI jAti ke viSaya meM isa prakAra kI bhAvanA ho, usase sahaja hI nArI ke Adara sammAna kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| kAlAntara meM nArI ke isa Adara-sammAna kI bhAvanA meM kamI AtI gaI aura usa para anekAneka pratibaMdha lagane lge| sthiti yahA~ taka A gaI ki jahA~ pahale 'yatra nAryastu pUjyante' kA udghoSa thA, vahIM aba nArI ko 'naraka kI / khAna' kahA jAne lagA / saMta kavi tulasIdAsa ne to yahA~ taka kaha diyA-Dhola gaMvAra zUdra pazu nArI, ye saba tAr3ana ke adhikArI / isa prakAra ke vicAra nArI jAti ke sammAna ko Thesa pahuMcAne vAle to haiM hI sAtha hI puruSa pradhAna saMskRti ke nimnastarIya soca ko bhI ujAgara karate haiN| nArI samAja kI giratI huI sthiti para vicAra kiyA jAye ki aisI sthiti kyoM huI ? to ME hameM isakA uttara bhI sahaja hI mila jAtA hai / nArI jAti ke viSaya meM aise vicAra kA mUla kAraNa strI-zikSA kA abhAva rahA hai| azikSA ke kAraNa samAja meM avyAvahArikatA, aziSTatA, duzcaritratA Adi aneka durguNa utpanna ho jAte haiN| ina durguNoM ke pariNAmasvarUpa nArI samAja kA prAcIna Adara sammAna samApta haa| yadi nArI samAja kA vahI prAcIna gaurava sthApita karanA hai to usake lie use zikSita karanA Avazyaka hI nahIM anivArya hai| zikSA use prAcIna rUDhiyoM se, khokhalI paramparAyoM se bAhara nikAlakara mukta karatI hai / prasannatA kI bAta hai ki vartamAnakAla meM isa ora vizeSa dhyAna diyA jA rahA hai| vibhinna rUpoM meM nArI :-itihAsa ke vibhinna yugoM meM nArI kI sthiti eka samAna nahIM rahI hai| una sabakA vivecana to yahA~ prAsaMgika pratIta nahIM hotA hai kinta nArI ke vividha AyAmI vyaktitva para saMkSipta rUpa se vicAra avazya karanA hai| nArI ke ye rUpa bhI aneka haiM, una sabakA to varNana hama nahIM kareMge, hA~ nArI ke pramukha rUpoM kI carcA avazya kI jaayegii| nArI : Adarza mAtA :-nArI ke viSaya meM samaya-samaya para kucha bhI dhAraNAyeM rahI hoM kintu Aja taka vizva meM jitane bhI mahApuruSoM ne janma liyA hai, unakI janmadAtrI nArI hI rahI hai| phira 12 mAtRsvarUpA nArI ke viSaya meM aise hIna vicAroM ko kaise janma milA ? Azcarya kI bAta hai| mAtA ko bAlaka kI prathama zikSaka ke rUpa meM bhI prastuta kiyA gayA hai| mAtA hI apanI ra saMtAna ko susaMskArita karatI hai / vyakti meM guNoM kA vikAsa karane kA zreya mAtA ko hI jAtA hai| eka mamatAmayI mAtA kI dRSTi meM usakI sabhI saMtAneM samAna hotI haiN| phira cAhe rUpavAna ho yA kurUpa, - buddhimAna ho yA mUrkha, zakti sampanna ho yA nirbala / yadi itihAsa ke pRSTha ulaTa kara dekheM to hama pAte haiM ki pratyeka mahApuruSa ke nirmANa meM usakI mAtA kA hI hAtha lagatA hai| mAnA kA mahatva prakaTa karate hue eka sthAna para nepoliyana ne kahA thA- 'yadi mujhe bIsa zreSTha mAtAe~ mila jAyeM to maiM vizva kA sAmrAjya STARS tumhAre caraNoM meM arpita kara sakatA haiN|' mAtA ke rUpa meM nArI vAtsalya kI pratimUrti hai, sevA kI pratimUrti hai| aisA Adarza sevA bhAva Cli jo eka mAtA ke hRdaya meM apanI saMtAna ke prati dekhane ko milatA hai, anyatra durlabha hai| 104 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 200 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 60 Jain Location International Podrivatembersonaliticedly Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ nArI : eka Adarza patnI :-patnI ke rUpa meM nArI apane pati kI sahAyikA, mitra, salAhakAra aura mArgadarzaka bhI hotI hai / apane pitRkula ko chor3akara vaha apane pati-kula ke prati mana-vacana-karma se 12 samarpita ho jAtI hai| pati ke sukha meM sukha aura pati ke duHkha meM apanA duHkha mAnatI hai| pati aura | usakA parivAra hI usake lie saba kucha hotA hai| yadi atIta ke itihAsa ko dekheM to aisI aneka sannAriyoM ke nAma mila jAyeMge jo pati-sevA meM apanA sukha mAnatI thIM aura usake lie ve hara prakAra kA kaSTa uThAne ke lie tatpara rahatI thiiN| aisI hI mahAna nAriyoM meM satI sItA, mahAsatI damayantI, mahArAnI draupadI, mahAsatI madanarekhA, mahArAnI celanA, satI subhadrA Adi-Adi / inameM se aneka apane pati kI dharmArAdhanA meM bhI sahayogI bniiN| inakA vivaraNa denA prAsaMgika nahIM hai| isake atirikta yahA~ yaha ullekha karanA bhI aprAsaMgika nahIM hogA ki aneka nAriyoM ne apane pati ke sAtha AtmakalyANa kA mArga apanAyA / kucha ne apanI zIla-rakSA ke lie apane prANoM taka kA balidAna kara diyA / rAjarAnI dhAriNI isakA jvalanta udAharaNa hai| rAjamati ne apane hone vAle pati kA anusaraNa kara saMyamavrata aMgIkAra kiyaa| isa prakAra ke aura bhI aneka udAharaNa Aja bhI mila sakate haiN| vistArabhaya se vivaraNa denA ucita pratIta nahIM hotaa| nArI : eka kuzala zAsikA :-nAro jitanI sukumAra hotI hai, AvazyakatA par3ane para vaha utanI hI kaThora bhI ho sakatI hai / dharma kSetra meM vaha sukamAratA ke sAtha-sAtha AcAra pAlana meM dRr3ha rahatI hai aura apane samudAya kI sAdhviyoM ko bhI aisA hI AcaraNa apanAne ke lie nirdeza detI rahatI hai / caubIsa tIrthaMkaroM ke sAdhvI samudAya kA netRtva caubIsa nAriyoM ne hI kiyaa| inakI dharmArAdhanA aura netRtva donoM hI advitIya haiN| yadi rAjanaitika kSetra meM zAsikA ke rUpa meM nArI ko dekhate haiM to patA calatA hai ki eka zAsikA ke rUpa meM nArI puruSa se kisI bhI prakAra unnIsa nahIM rahI, varan vaha bIsa hI pramANita prAcInakAla meM vAkATaka vaMza kI rAnI prabhAvatI, saltanatakAla meM rajiyA sulatAnA, mugalakAla meM cA~da bIbI, rAnI durgAvatI, aMgrejI zAsanakAla meM aMgrejoM ko dAMtoM cane cabAne vAlI rAnI lakSmIbAI, i (jhAMsI kI rAnI), indaura kI rAnI ahilyAbAI, avadha kI begama hajaratamahala, kittUra kI rAnI cinammA Adi aneka aise nAma haiM jo itihAsa ke gauravazAlI pRSThoM para aMkita haiN| bhAratIya svatantratA Andolana meM bhI aneka nAriyoM ne mahatvapUrNa bhUmikA adA kI aura apanA amUlya yogadAna diyaa| svatantratA prApti ke pazcAt jaba lAlabahAdura zAstrI ke pazcAt zrImatI indirA gA~dhI ne deza kA ke pradhAnamantrI ke rUpa meM kAryabhAra samhAlA to kisI ko vizvAsa nahIM thA ki zrImatI gAMdhI eka zAsikA ke rUpa meM naye kIrtimAna sthApita kara deNgii| zrImatI indirA ne vaha saba kara dikhAyA jo zAyada eka puruSa zAsaka bhI nahIM kara pAtA / unakA yuga bhaviSya meM bhAratIya itihAsa kA svarNima adhyAya khlaayegaa| vartamAnakAla meM aneka nAriyA~ zAsikA ke rUpa meM kAryarata haiM aura ve apane-apane vibhAgoM kA kuzalatA ke sAtha saMcAlana kara rahI haiM / dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jah Education International For Private & Personal lise Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 200000000000000000626 inake atirikta nArI, bahana-putrI Adi ke rUpa meM bhI apanA kartavya nirvAha karatI hai| vaha kaI CH sthAnoM para zAMti kI agradUta banakara bhI sAmane AI hai / vaha adbhuta sAhasa kI pratimUrti bhI hai| nArI : tyAga kI pratimUrti :-nArI ke sadRza tyAga aura balidAna Aja taka na to kisI ne kiyA hai aura na koI kregaa| jahA~ taka apane lie tyAga karanA, apane parivAra ke lie tyAga karanA Adi bAtoM kA prazna basA hai, nArI ke aise tyAga se granthoM ke pRSTha bhare par3e haiN| vAstava meM tyAga kA dUsarA nAma hI nArI hai| Sil kintu apane svAmI (mAlika) ke liye apanI saMtAna kA balidAna kara denA vizva itihAsa kA eka anu pama udAharaNa hai| yaha sarvavidita hai ki pannAdhAya ne apane bhAvI rAjA kI prANa-rakSA ke liye apane putra kA balidAna kara diyA thaa| kyA vizva meM aise balidAna kA udAharaNa kahIM mila sakatA hai ? nahIM, OM kadApi nhiiN| yaha bhAratIya nArI kA hI sAhasa hai ki vaha aisA balidAna kara sakatI hai / isake ati( rikta apane zIla kI rakSA ke lie ha~sate-haMsate jauhara kI jvAlA meM apane prANoM kI Ahuti bhI bhAratIya nArI hI de sakatI hai / rAnI padminI ke jauhara jaisA udAharaNa bhI milanA durlabha hai| nArI : kuzala upadezikA-mAtA ke rUpa meM nArI eka kuzala zikSaka hai / sAdhvI rUpa meM usakA yaha rUpa aura bhI vikasita ho jAtA hai| saMyamavrata aMgIkAra karane ke pazcAt vaha jinavANI kA pracAra to karatI hI hai, logoM ko apane upadeza se pratibodhita bhI karatI hai / unakA patha prazasta karatI hai| yaha sarvavidita hai ki bhagavAna RSabhadeva ke dvitIya putra bAhubalI saMyama grahaNa karane ke pazcAt eka varSa taka tapasyA karate rahe aura jhUThe ahaM meM bhI rhe| ghora tapazcaryA karane ke pazcAt bhI kevalajJAna nahIM huaa| unako pratibodhita karane ke lie bhagavAna RSabhadeva ne brAhmI aura sundarI ko bhejaa| donoM bahaneM vana meM usa sthAna para gaIM jahA~ bAhubalI tapasyArata the| unakI utkaTa tapasyA dekhakara donoM ra romAMcita ho uThI / brAhmI aura sandarI ne usa samaya samaveta svara se gAyA vIrA ! mhArA gaja thakI utaro, gaja caDhyA kevala na hosI re ! jaba yaha madhura svara bAhubalI ke karNa kuharoM meM par3A to unakA cintana cala gyaa| antara jhakaCL jhora utthaa| kauna-sA gaja ? kaisA gaja ? aura tabhI unheM ahasAsa huA 'ahaMkAra' rUpI gaja kaa| hA~, maiM kara ahaMkAra rUpI hAthI para baiThA hU~ / ahaMkAra cUra-cUra ho gyaa| anujoM ko vandanA ke liye unake kadama uThe | aura unheM kevalajJAna ho gyaa| rathane mi ko pratibodha pradAna kara sanmArga para calane kI preraNA pradAna karane vAlI rAjImati bhI to nArI hI thii| mahAsatI mahattarA yAkinI ne haribhadra ko pratibodha pradAna kara unakI dizA hI palaTa dI aura rAja AcArya zrI haribhadrasari jaina dharma meM saikar3oM graMthoM ke racayitA vidvAna AcArya ke rUpa meM vikhyAta haiN| ra ye kucha udAharaNa avazya haiM kintu aise aura bhI aneka udAharaNa mila sakate haiN| ina sabase nArI 2 kI mahattA pratipAdita hotI hai| isa kSetra meM bhI nAro nara se pIche nahIM hai / jaina dharma meM nArI-isa viSaya para to bahuta kucha liyA jA sakatA hai kintu yahA~ hamArA uddezya mAtra yahI spaSTa karane kA hai ki jainadharma kA nArI ke prati dRSTikoNa kyA hai ? niSpakSa dRSTi se dekhA jAya to jaina dharma meM liMga bheda ke AdhAra para koI bhedabhAva nahIM hai| jo sthAna puruSa ko prApta hai, vahI sthAna dvitIya khaNDa : jIvana-darzana (20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha oes Jain Elion International FO Pate & Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI ko bhI hai / AdhyAtmika dRSTi se donoM meM koI antara nahIM hai / yadi puruSa Atma-sAdhanA karate hue paramAtma-pada ko prApta kara sakatA hai to nArI bhI yahI pada prApta kara sakatI hai| yahA~ taka ki nArI kA tIrthakara pada bhI prApta kara sakatI hai| isa samAnatA kA hI pariNAma thA ki pratyeka tIrthaMkara ke zAsana meM sAdhviyoM kI saMkhyA adhika rhii| aisA karake nArI jAti ne yaha bhI batA diyA ki saMyama vrata aMgIkAra karane meM vaha puruSoM se pIche nahIM Age hI hai| nArI ko puruSa dvArA heya samajhanA ajJAna, adharma evaM eka atArkika hai| nArI apane mAtRprema se puruSa ko preraNA evaM zakti pradAna kara samAja kA sarvAdhika hita sAdhana karatI hai tathA vAsanA, vikAra aura karmajAla ko kATakara mokSa prApta kara sakatI hai| isIlie mahAvIra ne apane caturvidha saMgha meM sAdhuoM kI bhA~ti sAdhviyoM ko aura zrAvakoM kI bhAMti zrAvikAoM ko mamAna sthAna diyaa| unhoMne sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikAoM ko tIrtha kahA aura cAroM ko mokSa mArga kA pathika btaayaa| yahI kAraNa thA ki mahAvIra ke dharmazAsana meM puruSoM kI apekSA striyoM kI saMkhyA adhika thii| puruSoM kI apekSA nAriyoM kI adhika saMkhyA honA isa bAta kA pratIka hai ki mahAva ne nArI jAgRti kA jo bigula bajAyA, usase nArI samAja meM jAgRti AI va patita aura nirAza nArI sAdhanA ke mArga para bddh'ii| bhagavAn mahAvIra ne dAsa-dAsI prathA aura nArI kraya-vikraya para roka lgvaaii| unake dharma saMgha meM unhoMne sabhI zreNI kI nAriyoM ko dIkSAvrata aMgIkAra karane kA adhikAra diyaa| yaha unakI udAra evaM samAna dRSTi thii| mahAvIra ne sAdhvI samAja kA netRtva mahAsatI candanabAlA ke hAthoM meM sauMpakara bhI yaha spaSTa kara diyA ki nArI meM netRtva kSamatA bhI hai| apanI sAdhanA ke bala para nArI tIrthaMkara pada prApta kara sakatI hai| isakA sarvottama udAharaNa unnIsaveM tIrthakara mallInAtha haiN| sarvaprathama mokSa prApta karane vAlI marudevI haiN| kevalajJAna prApta karane vAlI bhI aneka nAriyAM huI haiN| ina saba udAharaNoM se spaSTa hai ki nArI ko Adara-sammAna aura gaurava pradAna karavAne meM jainadharma agraNI hai| isa dharma meM nara aura nArI meM koI bheda nahIM kiyA jAtA hai| vartamAna kAla meM bhI aneka mahAsatiyA~ aisI haiM jinhoMne apanI sAdhanA aura vaiduSya se samAja meM viziSTa sthAna prApta kara liyA hai / aneka aisI sAdhviyAM bhI haiM jo sAdhuoM se bhI Age haiN| prANImAtra meM eka samAna AtmacetanA kA svIkaraNa zramaNa saMskRti kI dhurA hai, usake cintana-1 manana kI AdhArazilA hai / isI dhAraNA ke AdhAra para usake tIna mUla siddhAnta sthira hue haiM 1. Atma-sAdhanA, Atma-kalyANa kI dRSTi se pratyeka prANI ko samAna adhikAra hai, isalie unameM varNa, jAti, liMga, vaya Adi kisI bhI prakAra kA bheda atAttvika hai / ataH janma, jAti, pada, liMga 0 Adi kI dRSTi se na koI zreSTha hai aura na koI hIna / 2. pratyeka prANI meM apane samAna hI cetanA hai, AtmA hai, anubhuti evaM saMvedanA hai, isalie kisI ko bhI kaSTa nahIM denA cAhie, utpIDita nahIM karanA caahie| 3. jo prANI apanI zAnti, samRddhi evaM Ananda kI kAmanA karatA hai, use usI rUpa meM dUsaroM kI zAnti, samRddhi evaM Ananda kI kAmanA karanI caahie| isa prakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki zramaNa saMskRti ne prANImAtra ke bIca abheda dRSTi, samatva buddhi evaM maitrI saMskAra kA amara sUtra jor3ane kA prayatna kiyA hai| pratyeka prANI ko Atma-vikAsa evaM dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 107 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanotthAna kA samAna avasara prApta ho, samAna adhikAra prApta ho, yaha zramaNa saMskRti kI samAnatA SI kA mahAna udghoSa hai| zramaNa saMskRti prArambha se hI puruSa ke mithyA darpa ko lalakAratI rahI hai| usane prANImAtra ko , Atma-sakhA, bandhu evaM mitra dRSTi se dekhane kI preraNA dI hai / nArI ko usane puruSa kI ardhAginI hI nahIM / Okintu usakI jananI, jIvana sahAyikA evaM upadezikA ke rUpa meM bhI dekhA hai / cintakoM ke kucha kSudra hRdayoM ne jahAM dharma-sAdhanA, zAstra-svAdhyAya evaM mokSa kA adhikAra apane adhIna rakhane ke liye prakalpita zAstroM GB kA nirmANa kiyA, vahA~ zramaNa saMskRti eka svara se use puruSa ke samAna dharmasAdhikA ke siMhAsana para AsIna kara nArI ke deva-durlabha gaurava kA udgAna karatI AI hai| yahA~ zramaNa saMskRti ko viziSTa rUpa se ullekhita kiyA gayA hai| isaliye hamAre liye 'zramaNa' zabda ko sArtha samajhanA Avazyaka ho jAtA hai| upAcArya zrI devendra munijI zAstrI ne apanI pustaka 'jaina notizAstra : eka parizIlana' meM 'zramaNa' zabda kI viziSTatAe~ ke antargata zramaNa kI utpatti para vicAra karate hue usake artha ko sundara rIti se samajhAyA hai / unhIM ke anusAra 'jainAcAryoM ne 'zramaNa' zabda ko saMskRta ke 'zrama' dhAtu se vyutpanna mAnA hai| unake vicAra se zrama kA abhiprAya hai-vyakti apanA vikAsa svayaM parizrama dvArA karatA hai| sukha-duHkha, utthAna-patana sabhI ke lie vaha svayaM uttaradAyI hai / ' vidvAna AcAryoM kI yaha mAnyatA bhagavAna mahAvIra ke usa uttara para AdhArita pratIta hotI hai, jo bhagavAna ne devarAja indra ko usa samaya diyA thA jaba usane bhagavAna kI sevA meM rahakara kaSTa-nivAraNa kI anumati cAhI thii| prAkRta bhASA ke 'samaNa' zabda kA saMskRta rUpAntara 'zramaNa' saMskRta vidvAnoM ne kiyA hai, kintu prAkRta bhASA ke 'samaNa' zabda ke saMskRta meM tIna rUpAntara hote haiM-(1) sama, (2) zrama aura (3) zama / ina tInoM meM hI samaNa athavA zramaNa zabda kI viziSTatA kA rahasya chipA huA hai / (1) sama-sabhI ko, prANImAtra ko apane (apanI AtmA ke) samAna mAnanA / (appasamaM manijja chappikAe)-chaha kAyA (saMsAra ke sabhI sUkSma aura sthUla prANI) ke prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna samajhe / (2) zama-isakA abhiprAya hai zAnti / krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM kA zamana (RL karanA, sadA apanI AtmA ko upazama bhAva kI zAMta-prazAMta gaMgA meM nimajjita karate rhnaa| __ jaina paramparA meM to uvasamasAraM khu sAmaNNaM-zramaNatva kA sAra hI upazama hai, kahakara upazamazAMti kA mahatva pradarzita kiyA gayA hai| (3) zrama-manuSya svayaM hI apanA, apanI AtmA kA vikAsa karatA hai, apane sukha-duHkha kA svayaM hI kartA hai aura svayaM hI usakA bhoktA hai| jaina granthoM meM zramaNa ke lie kahA gayA hai-samamaNai teNa so sbhnno| 'samamaNa i' zabda kI vyAkhyA karate hue AcArya hemacandra ne kahA-samamaNatI tti tulyaM vartate / yatastenAso samaNa iti / jo saba jIvoM ke prati samAna bhAva rakhatA hai, vaha 'zramaNa' hai / isIlie kahA gayA hai ki zramaNa sumanA hotA hai, pApa manA nahIM / (jaina nItizAstra pRSTha 213--316) / dvitIya khaNDa : jIvana-darzana C . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOOG Por private Percenallee Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM vidyamAna sAdhvI saMgha pratyakSa-apratyakSa rUpa se samAja para bahata upakAra kara rahA hai sAdhviyA~ samAja meM strI-zikSA aura strI-jAgRti kA kArya karake nArI samAja ko unnati ke mArga para bar3hane ke lie prerita kara rahI haiN| vartamAna kAla meM to strI-zikSA kA vikAsa ho rahA hai, kintu vicAra kIjiye jaba strI-zikSA nahIM ke barAbara thI taba sAdhvI samAja dvArA bAlikAoM ke sAtha-sAtha yuvA evaM praur3ha mahilAoM ko bhI jJAna pradAna kiyA jAtA rahA hai / jisake pariNAmasvarUpa nAriyoM meM eka naI cetanA utpanna huI / Aja bhI sAdhvI samAja dvArA nArI jAgaraNa evaM zikSA ke kSetra meM mahatvapUrNa ra | diyA jA rahA hai / bAlikAoM meM dhArmika saMskAra unake dvArA hI boye jA rahe haiN| yahI kArya bAlakoM ke IIKE) lie bhI kiyA jA rahA hai| isase samAja meM naitika jAgRti utpanna hotI hai, jo Age calakara jIvana meM atyadhika upayogI pramANita hotI hai| ) gaurava garimA maNDita sadaguruNI paramparA ) bhagavAna mahAvIra ne kevalajJAna kI prApti ke bAda caturvidha saMgha kI sthApanA kii| sAdhuoM meM gaNadhara gautama pramukha the to sAdhviyoM meM candanabAlA mukhya thI / kintu unake pazcAt kauna pramukha sa huIM, isa sambandha meM itihAsa mauna hai| vaise AryA candanabAlA ke pazcAt aneka sannAriyoM dvArA jaina bhAgavatI dIkSA lene kA varNana milatA hai| inameM AryA suvratA se lekara sAdhvI dhAriNI taka kA nAma hai kintu suvyavasthita paramparA rUpa meM nAmollekha nahIM hai| prAcInakAlIna sAdhviyA~ vIra nirvANa kI dUsarI-tIsarI zatAbdI meM mahAmantrI zakalAla kI putriyA~ aura Arya sthUlabhadra KI kI bahaneM yakSA, yakSadinnA, bhUtA, bhUtadinnA, seNA, veNA, reNA ina sAtoM ne bhI pravrajjA grahaNa kI thii| ve atyanta pratibhAsampanna thiiN| unhoMne antima nanda kI rAjyasabhA meM apanI adbhuta smaraNazakti ke camatkAra se vararuci jaise mUrdhanya vijJa ke ahaMkAra ko naSTa kiyA thaa| ina sabhI sAdhviyoM kA sAdhvI saMgha meM viziSTa sthAna thaa| sAdhviyoM kI paTTa paramparA bhI upalabdha nahIM hotI hai| vAcanAcArya Arya valissaha ke samaya himavanta sthavirAvalI ke anusAra AryA poiNI aura tIna sau anya sAdhviyoM kI jAnakArI milatI hai| kaliMga nareza mahAmeghavAhana khAravela dvArA vIra nirvANa kI caturtha zatAbdI ke prathama caraNa meM kumAra giri para Agama pariSada huI thI, isameM AryA poiNI bhI tIna sau zramaNiyoM ke sAtha upasthita huI thii|| isase AryA poiNI kI pratibhA kA patA calatA hai / anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hotii| vIra nirvANa kI pAMcavIM zatAbdI meM kAlakAcArya dvitIya kI bhaginI sAdhvI sarasvatI kA vivaraNa upalabdha hotA hai / unake pitA kA nAma vairasiMha aura mAtA kA nAma surasundarI thaa| rAjakumAra , dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 106 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Orprivate Personalise only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlaka kA apanI bahana sarasvatI para apAra sneha thaa| guNAvara muni ke upadeza se donoM ne jaina dIkSA grahaNa kii| ujjayinI ke rAjA gardabhilla dvArA sarasvatI kA apaharaNa aura phira kAlakAcArya dvArA zakoM kI sahAyatA se apanI bahana sAdhvI sarasvatI ko mukta karAnA, itihAsa kI prasiddha ghaTanA hai / isI zatAbdI meM Arya vajra kI mAtA sunandA ne pravrajyA grahaNa kI thii| unhoMne kaba va kisake eka pAsa dIkSA grahaNa kI thI, yaha jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai / __vIranirvANa kI chaThI zatAbdI ke pUrvArddha meM sAdhvI rukmiNI kA varNana milatA hai / vaha pATalI-|| putra ke koTyAdhIza zreSThI dhana kI ikalautI putrI thI / Arya vajra ke anupama rUpa ko nihAra kara mugdha ho gaI / usane apane hRdaya kI bAta apane pitA se khii| vaha eka araba mudrAe~ tathA divya vastrAbhUSaNoM ko lekara vajrasvAmI ke pAsa phuNcaa| kintu rukmiNI ne vajrasvAmI ke tyAga-vairAgya se chalachalAte hue upadeza ko sunakara pravrajyA grahaNa kI aura rukmiNI aura vajrasvAmI ke apUrva tyAga ko dekhakara sabhI zraddhAvanata ho gye| isI avadhi meM eka videzI mahilA dvArA AitI dIkSA grahaNa karane kA ullekha milatA hai| vizeSAvazyakabhASya tathA nizIthacUNi meM varNana milatA hai ki muruNDarAja kI vidhavA bahana pravrajyA lenA In cAhatI thii| muruNDarAja ne sAdhviyoM kI parIkSA lene hetu eka Ayojana kiyA ki kauna sAdhvI kaisI hai ? eka bhImakAya hAthI para mahAvata baiTha gayA aura caurAhe para khar3A ho gyaa| jaba koI bhI sAdhvI udhara se nikalatI taba mahAvata hAthI ko sAdhvI kI ora bar3hAte hue sAdhvI ko cetAvano detA ki sabhI vastroM kA parityAga kara nirvasanA ho jAya, nahIM to yaha hAthI tumheM apane pairoM se kucala ddaalegaa| aneka sAdhviyA~, parivrAjikAe~, bhikSuNiyA~ udhara se nikliiN| bhayabhIta hokara unhoMne vastroM kA parityAga kara diyaa| anta meM eka jaina zramaNI udhara aaii| zramaNI ke dhairya kI kaThora parIkSA lene ke lie hAthI jyoMhI usakI ora bar3hane lagA, tyoMhI usane kramazaH apane dharmopakaraNa udhara pheMka diye, usake pazcAt sAdhvI hAthI ke idhara-udhara ghUmane lgii| kintu usane apanA vastra-tyAga nahIM kiyaa| jaba jana-samUha ne yaha dRzya dekhA to usakA Akroza ubhara aayaa| muruNDarAja ne bhI saMketa kara hAthI ko hastizAlA meM bhijavA diyA aura usI zramaNI ke pAsa apanI bahana ko prabajita karavAyA / usa sAhasI zramaNI tathA muruNDarAja kI bahana kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| sAdhvI rudrasomA-- vIra nirvANa kI chaThI zatAbdI meM AryarakSita kI mAtA sAdhvI rudrasomA kAma nAma bhI ullekhanIya hai| jaba AryarakSita gambhIra adhyayana kara lauTA thA to use pUrvo kA adhyayana karane hetu mAtA rudrasomA ne AcArya tosalIputra ke pAsa bhejA thaa| rudrasomA kI preraNA se hI rAjapurohita somadeva tathA usake parivAra ke anekoM vyaktiyoM ne AhatI dIkSA svIkAra kI aura svayaM usane bhii| usakA yazasvI jIvana itihAsa kI anamola sampadA hai / dAnavIrA zramaNI IzvarI--zramaNI IzvarI bhI vIra nirvANa kI chaThI zatAbdI ke anta meM huii| usake pati kA nAma zreSThI jinadatta thA, jo sopAraka nagara kA rahane vAlA thaa| sopAraka nagara meM bhayaMkara duSkAla par3A thaa| eka lAkha mudrA se aMjalI bhara anna prApta ho pAyA thaa| usameM viSa milAkara sabhI ne marane kA nizcaya kiyaa| usI samaya muni bhikSArtha Aye / muni darzana se IzvarI bhAvavibhora ho gii| Arya vajrasena ne IzvarI ko batAyA ki anna meM viSa milAne kI AvazyakatA nahIM hai| kala se sukAla hogaa| usI rAtri meM anna ke jahAja A gye| jisase jIvana meM sukha-zAMti ho gii| IzvarI kI preraNA 110 dvitIya khaNDa: jIvana-darzana 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personalise Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se seTha jinadatta aura usake cAroM putra nAgendra, candra, nivRtti aura vidyAdhara ke sAtha jaina dIkSA grahaNa kara lI / unake nAmoM se gaccha aura kula paramparA prArambha huI / sAdhvI IzvarI ne bhI utkRSTa sAdhanA kara apanA jIvana camakAyA / isake pazcAt aneka sAdhviyA~ huIM kintu unakA kisI prakAra kA koI paricaya nahIM milatA hai / AdhunikakAlIna sAdhviyA~ tejomUrti bhAgyazAlinI bhAgAjI - inakA janma dillI meM huA thA / mAtA-pitA ke nAma jJAta nahIM haiM / bhAgAjI ke sAMsArika nAma kA bhI patA nahIM hai / inhoMne AcArya amarasiMhajI ma0 ke sampradAya meM kisI sAdhvI ke pAsa AhatI dIkSA grahaNa kI thii| ye mahAna pratibhA sampanna thIM / inake dvArA likhe hue anekoM zAstra, rAsa tathA anya granthoM kI pratilipiyA~ zrI amara jaina jJAna bhaMDAra, jodhapura meM tathA anyatra saMgrahIta haiM / lipi sundara nahIM hai, para zuddha hai / AcArya zrI amarasiMha jI ma0 ke netRtva meM paMcevara grAma meM saMta-sammelana huA thA, usameM unhoMne bhI bhAga liyA thA aura jo prastAva pArita hue unameM unake hastAkSara bhI haiM / anuzruti hai ki unheM battIsa kSetra dillI, paMjAba, rAjasthAna rhaa| vIrAjI pramukha thiiN| ve bhI AgamoM ke paricaya upalabdha nahIM hotA hai| inakI mukhya ziSyA saddAjI thIM / Agama kaNThastha the / ve svAdhyAya- premI bhI thiiN| unakA vihAra mahAsatI zrI bhAgAjI kI aneka viduSI ziSyAyeM huI thiiN| unameM rahasyoM kI jJAtA aura cAritraniSThA thIM / vIrAjI kA vizeSa mohajI mahAsatI saddAjI - inakA janma sAMbhara- rAjasthAna nivAsI pIthojI modI kI dharmapatnI pATana kI kukSi se vi0 saM0 1857, pauSa kRSNA dazamI ke dina huA thA / mAlacanda aura bAlacanda ye do inake jyeSTha bhrAtA the / saddAjI advitIya rUpavatI thIM, isa kAraNa inakA vivAha jodhapura riyAsata meM eka adhikArI sumerasiMhajI mehatA ke sAtha huA thA / sahAjI ko bAlyakAla se hI dhArmika saMskAra mile the / isa kAraNa ve pratidina sAmAyika karatI thIM aura prAtaHkAla va saMdhyA ke samaya pratikramaNa bhI karatI thIM / eka bAra ve eka prahara taka saMvara kI maryAdA lekara namaskAra mahAmantra kA jApa kara rahI thIM, usI samaya dAsiyA~ ghabarAI huI aura rotI huIM daur3I AI aura kahA - "svAmin ! gajaba ho gayA / mehatA jI kI hRdayagati ekAeka ruka jAne se unakA prANAnta ho gayA hai / " yaha sunate ho saddAjI ne tIna dina kA upavAsa kara liyA aura dUdha, dahI, ghI, tela aura miSThAnna ina pAMcoM vigaya kA jIvanaparyanta ke liye tyAga kara diyaa| bhojana meM kevala roTI aura chAcha Adi kA upayoga karanA hI rakhakara zeSa sabhI vastuoM kA tyAga kara diyaa| pati mara gayA, para unhoMne rone kA bhI tyAga kara diyaa| sAsasasura vilApa karane lage to unheM bhI samajhAyA ki rone se koI lAbha nahIM hai / ApakA putra Apako chor3akara saMsAra se vidA ho cukA hai, aisI sthiti meM maiM aba zramaNa dharma svIkAra kruuNgii| sabhI ne unheM samajhAyA, para ve dRr3ha banI rahIM aura anta meM mahAsatI bhAgAjI kI ziSyA mahAsatI vIrAjI ke pAsa vi. saM. 1877 meM bAr3amera jile ke jasola gAMva meM jaina bhAgavatI dIkSA grahaNa kara lI / dIkSoparAnta unhoMne aThAraha zAstra kaNThastha kiye, saikar3oM thokar3e aura anya dArzanika dhArmika grantha bhI / deza ke vibhinna kSetroM meM bhramaNa kara saddAjI ne dharma kI khUba prabhAvanA kI / apane antima dinoM meM ve jodhapura meM sthiravAsa rahIM dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 111 Jan Education Internation sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha or Private & Personal Use Only jana www.jainchbrary.org Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura yahIM vi0 saM0 1921 bhAdrapada zuklA pratipadA ke dina pacapana dina ke saMdhAre ke sAtha unakA svargavAsa huA / phattUjI kI paramparA - mahAsatI saddAjI kI aneka ziSyAyeM huiiN| unameM phattUjI, ratnAjI, nAjI aura lAdhAjI ye cAra mukhya thIM / mahAsatI phattUjI kA vihAra kSetra mAravAr3a rahA aura unakI ziSyAe~ bhI mAravAr3a meM hI vicaraNa karatI rahIM / Aja pUjyazrI amarasiMha jI ma0 kI sampradAya kI mAravAr3a meM jo sAdhviyA~ haiM, ve sabhI phattUjI ke parivAra kI haiN| ApakI aneka ziSyAe~ bhI huIM kintu | sabhI kA paricaya upalabdha nahIM hotA hai / mahAsatI ratnAjI kA vicaraNa mevAr3a meM rahA / mevAr3a meM jitanI sAdhviyA~ haiM, ve ratnAjI ke parivAra kI haiM / mahAsatI cenAjI sevAbhAvI aura mahAsatI lAvAjI ugratapasvinI thI / ina donoM kI ziSyA paramparA upalabdha nahIM hotI hai / zAsana prabhAvikA lachamAjo - lachamAjI mahAsatI ratnAjI ke parivAra kI thiiN| inakA janma udayapura rAjya ke tirapAla grAma nivAsI rikhabacanda jI mANDota kI dharmapatnI nandUbAI kI kukSi se saM 1910 meM huA thaa| kisanA jo aura baccharAja jI Apake bhAI the / ApakA pANigrahaNa mAdar3A grAma ke sAMkalacandajI caudharI ke sAtha huA thaa| kucha samaya pazcAt sA~kalacanda jI kA nidhana ho gayA / usI samaya mahAsatI ratnAjI kI ziSyA mahAtapasvinI gulAbakuvara jI mAdar3A padhArIM / unake upadeza se lachamA jI ke mana meM vairAgya bhAvanA jAgrata huI aura vi0 saM0 1928 meM bhAgavatI dIkSA grahaNa kara lI / ve pravRti se bhadra, vinIta aura sarala mAnasa vAlI thI / lachamAjI pratibhAsampanna sAdhvI thIM / unake jIvana kI aneka ghaTanAoM kA camatkArika varNana milatA hai / vi0 saM0 1956 jyeSTha kRSNA amAvasyA ke dina 67 dina ke saMthAre se unakA svargavAsa huA / pratibhApuMja raMbhAjI- raMbhAjI bhI mahAsatI ratnAjI kI ziSyA thIM / raMbhAjI pratibhA kI dhanI thiiN| unakI ziSyA mahAsatI navalAjI huIM / navalAjI parama viduSI sAdhvI thiiN| unakI pravacana zailI atyanta prabhAvaka thI / ApakI aneka ziSyAe~ huiiN| unameM se pA~ca ziSyAoM kI kucha jAnakArI miltii| hai / mahAsatI navalAjI kA ziSyA parivAra - mahAsatI navalAjI kI suziSyA kaMsubA jI thIM / unakI eka ziSyA huI / unakA nAma sirekuMvarajI thA / unakI sAkarakuMvarajI aura najarakaMvarajI nAmaka do ziSyAe~ huI / mahAsatI sAkarakuMvara jI kI ziSyAoM ke sambandha meM koI jAnakArI nahIM milatI hai / mahAsatI najarakuMvarajI eka viduSI sAdhvI thiiN| unakA janma brAhmaNa kula Agama sAhitya kA acchA jJAna thaa| ApakI pA~ca ziSyAoM ke nAma isa prakAra haiM(1) mahAsatI rUpaku varajI - ye udayapura ke nikaTa grAma delavAr3A kI nivAsinI thIM / (2) mahAsatI pratApaku varajI - ye udayapura rAjya ke vIrapurA grAma kI thIM / (3) mahAsatI pATUjI - ye samadar3I kI thiiN| inake pati kA nAma goDAjI luMkar3a thA / inakI dIkSA vi0 saM0 1978 meM huI thI / (4) mahAsatI cauthAjI - inakA janma udayapura rAjya ke grAma baMborA meM huA thaa| inakI sasurAla vATI grAma meM thI / 112 meM huA thaa| unheM dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) mahAsatI ejAjI-ApakA janma udayapura rAjya ke zizode grAma nivAsI bherulAla jI kI dharmapatnI katthUbAI kI kukSi se huA thA / ApakA vivAha vArI (mevAr3a) meM huA aura vahIM dIkSA bhI haI / inakI koI ziSyA nahIM hai| yaha paramparA yahIM taka hai| __mahAsatI navalAjI kI dvitIya ziSyA gumanAjI thiiN| unakI ziSyA paramparAoM meM viduSI mahAsatI AnandakuMvarajI huiiN| unakI aneka ziSyAoM meM se eka bAlabrahmacAriNI abhayaka~varajI huii| ApakA janma vi0 saM0 1952 phAlguna kRSNA 12 maMgalavAra ko rAjavI ke bATelA gAMva (mevAr3a) meM huaa| Apane apanI mAtAjI hemakuMvarajI ke sAtha mahAsatI AnandakuMvarajI ke sAnnidhya meM vi0 saM0 1950 mRgazira zuklA 13 ko pAlI-mAravAr3a meM dIkSA grahaNa kI / ApakI pravacana zailI AkarSaka thii| Apa bhIma meM sthiravAsa rahIM aura vi0 saM0 2033 ke mAgha mAsa meM saMthAre sahita ApakA svargavAsa huaa| ApakI do ziSyAe~ mahAsatI badAmaku~varajI tathA mahAsatI jasakuvarajI huiiN| mahAsatI navalAjI kI tRtIya ziSyA kesarakuvarajI thiiN| unakI ziSyA chaganakuvarajI huii| mahAsatI chaganakuvarajI--Apa kuzalagar3ha ke sannikaTa grAma kelavAr3e kI nivAsinI thiiN| ApakA pANigrahaNa laghuvaya meM hI ho gayA thaa| kucha samaya pazcAt pati kA dehAvasAna ho gyaa| mahAsatI gulAbaqa varajI ke pravacana se vairAgya huA aura dIkSA grahaNa kara lii| ApakA sasura pakSa mUrtipUjaka AmnAya ke prati AkarSita thA / ApakI aneka ziSyAe~ huiiN| vi0 saM0 1965 meM saMthAre ke sAtha udayapura meM ApakA svargavAsa huaa| mahAsatI jJAnakuMvarajI-Apa mahAsatI zrI chaganakuvarajI kI ziSyA thiiN| ApakA janma vi0 saM0 1905 meM jammar3a gAMva meM huA thaa| ApakA vivAha bamborA nivAsI zivalAla jI ke sAtha huA thaa| Apane vi0 saM0 1650 meM mahAsatI chaganakuMvarajI ke pAsa jAloTa meM dIkSA grahaNa kI / Apake putra hajArImala ne bhI vi0 saM0 1950 jyeSTha zuklA trayodazI ke dina samadar3I meM dIkSA grahaNa kI aura muni nAma tArAcanda jI ma0 rakhA gyaa| vi0 saM0 1987 meM udayapura meM saMthAre sahita ApakA svargavAsa huaa| ___ mahAsatI phUlakuvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke antargata dulAvatoM ke gur3e ke nivAsI bhAgacandajI kI patnI cunnIbAI kI kukSi se vi0 saM0 1921 meM huaa| laghuvaya meM ApakA vivAha tirapAla meM huaa| pati ke dehAnta ke bAda sattaraha varSa kI Ayu meM mahAsatI chaganaku~varajI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| Apa tIkSNa buddhi thiiN| Apako aneka zAstra kaMThastha the| ApakI pravacana zailI madhura thii| ApakI sAta ziSyAe~ (1) mahAsatI mANakakubara (2) mahAsatI dhUlakugara (3) mahAsatI Anandakugara (4) mahAsatI lAbhakugara (5) mahAsatI sohanakunara (6) mahAsatI premakugara (7) mahAsatI mohanakugara huiiN| Apa bAraha dina ke saMthAre ke sAtha svarga sidhArI / mahAsatI mANakakuvara-ApakA janma udayapura rAjya ke kAnor3a grAma meM vi0 saM0 1910 meM huA / ApakI prakRti sarala, sarasa thii| sevA-bhAvanA bhI atyadhika thii| 75 varSa kI Ayu meM vi0 saM0 1985 ke Asoja meM ApakA udayapura svargavAsa huaa| mahAsatI dhUlakuvara-ApakA janma udayapura rAjya ke mAdar3A grAma nivAsI pannAlAlajI caudharI kI dharmapatnI nAthIbAI kI kukSi se vi. saM. 1935 mAgha kRSNA amAvasyA ko huA thaa| teraha varSa kI Ayu meM vAsa nivAsI cimanalAlajI oraDiyA ke sAtha ApakA vivAha huaa| kucha samaya bAda pati kA 5 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana GG sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehAnta ho gayA to Apane vi. saM. 1956 phAlguna kRSNA trayodazI ke dina vAsa grAma meM mahAsatI phUlakuvarajI ke pAsa dIkSA grahaNa krlii| vinaya, vaiyAvRtya aura saralatA Apake jIvana kI vizeSatAe~ thiiN| Apako aneka zAstra aura 300 thokar3e kaNThastha the / mahAsatI Anandakuvarajo, mahAsatI saubhAgyakuvarajI, mahAsatI zambhu kavarajI, bA. va. zIlakuvarajI, mahAsatI mohana kavarajI, mahAsatI kaMcana kaMvarajI, mahAsatI sumanavatIjI, mahAsatI dayAkuvarajI Adi ApakI ziSyAe~ thiiN| ApakA vihAra kSetra rAjasthAna 18 aura madhya pradeza rahA / vi. saM. 2013 kArtika zuklA ekAdazI ko caubIsa ghaNTe ke saMthAre ke sAtha gogundA meM ApakA svargavAsa huaa| - mahAsatI lAbhakuvarajI-ApakA janma udayapura rAjyAntargata grAma Dhola nivAsI motIlAlajI // 2 DhAlAvata kI dharmapatnI tIjabAI kI kakSi se vi. saM. 1933 meM haA thaa| ApakA vivAha sAyarA ke kAveDiyA parivAra meM haA thaa| laghu vaya meM hI Apake pati kA dehAnta ho jAne se mahAsajI phUlakuMvarajI ke pAsa vi. saM. 1656 meM sAdar3I mAravAr3a meM dIkSA grahaNa kI / ApakA kaNTha madhura aura vyAkhyAna kalA 0 sundara thI / mahAsatI lahara kuvarajI aura mahAsatI dAkha kuvarajI-donoM ApakI ziSyAeM huiiN| ApakA svargavAsa vi. saM. 2003 ke zrAvaNa meM yazavaMtagar3ha meM huaa| mahAsatI laharakuvara-nAndezamA nivAsI sUrajamalajI siMghavI kI dharmapatnI phUlakuvara kI kukSi se ApakA janma huaa| ApakA vivAha Dhola nivAsI gegarAyajI DhAlAvata ke sAtha huA thA / pati ke dehAnta ke pazcAt putrI kA bhI svargavAsa ho gyaa| sAta varSIya putrI apanI sAsa ko sauMpakara vi. saM. 1681 jyeSTha zuklA dvAdazI ke dina nAndezamA meM dIkSA grahaNa kara lii| Apa milanasAra thiiN| mahAsatI khamAnaka varajI ApakI ziSyA haiN| ApakA svargavAsa vi. saM. 2026 meM mAgha kRSNA aSTamI ko 12 ghaNTe ! CI ke saMthAre ke sAtha sAyarA meM huaa| mahAsatI premakuvara-ApakA janma gogundA meM aura vivAha udayapura meM huA thaa| pati ke dehAvasAna ke pazcAt mahAsatI phUlakavarajI ke pAsa dIkSA grahaNa kI / Apa vinIta, sarala evaM kSamAzIla thiiN| vi. saM. 1664 meM udayapura meM ApakA svargavAsa huaa| ApakI eka ziSyA mahAsatI pAnakuvarajI ra huI thIM jinakA svargavAsa gogundA meM vi. saM. 2024 ke pauSa mAha meM huaa| mahAsatI mohanakuMvarajI-ApakA janma udayapura rAjya ke vATI grAma meM huA thaa| ApakA vivAha molerA grAma meM huA thaa| mahAsatI phUlakuvarajI ke pAsa dIkSA grahaNa kI / Apako thokar3oM kA 8 acchA abhyAsa thaa| - mahAsato saubhAgyakuvarajI-ApakA janma bar3I sAdar3I ke nAgorI parivAra meM huA thaa| bar3I sAdar3I ke hI pratApamalajI mehatA ke sAtha ApakA vivAha huA thA / Apake eka putra bhI huaa| mahAsatI phUlakuMvarajI ke upadeza se prabhAvita hokara unake hI pAsa dIkSA grahaNa kii| ApakI prakRti bhadra thii| vi. saM. 2027 ke ASAr3ha zuklA trayodazI ke dina tIna ghaNTe ke saMthAre ke sAtha gogundA meM ApakA svargavAsa huaa| mahAsatI zambhukuvarajI--ApakA janma bAgapurA nivAsI gegarAjajI dharmAvata kI dharmapatnI nAthIbAI kI kukSi se vi. saM. 1658 meM huA thA 1 khAkhar3a nivAsI anopacanda banoriyA ke suputra dhanarAja jI ke sAtha ApakA pANigrahaNa huaa| Apake do putriyAM huiiN| pati kI mRtyu ke pazcAt apanI laghuputrI ke sAtha vi. saM. 1982 phAlguna zuklA dvitIyA ko khAkhar3a grAma meM mahAsatI dhUlakuvarajI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| putrI acarajabAI kA sAdhvI nAma satI zIlakuvara rakhA gyaa| Apako thokar3e aura sAhitya 114 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Forvete Personellise oly Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA acchA jJAna thA / vi. saM. 2023 ASAr3ha kRSNA trayodazI ko gogundA meM ApakA saMthAre ke sAtha svargavAsa huA / isa paramparA meM mahAsatI zIlakuMvarajI ma. abhI vidyamAna haiM / mahAsatI mohanakuMvarajI, mahAsatI sAyarakuMvarajI, viduSI mahAsatI candanabAlAjI, mahAsatI celanAjI, mahAsatI sAdhanAku varajI, mahAsatI devendrAjI, mahAsatI maMgalajyoti, mahAsatI dharmajyoti Adi aneka ApakI ziSyAe~ haiM / mahAsatI navalAjI kI caturtha ziSyA jasAjI huiiN| isI paramparA meM mahAsatI lAbhakuMvarajI huiiN| inakA janma udayapura rAjya ke kambola gA~va meM huA thA / laghuvaya meM hI dIkSA grahaNa kara lI thI / Apa sAhasI aura nirbhIka prakRti kI thiiN| Apake jIvana meM aneka mahatvapUrNa ghaTanAe~ ghaTita huiiN| ApakI aneka ziSyAeM huiiN| unameM eka ziSyA mahAsatI choTe Anandaku varajI thii| ApakA janma udayapura rAjya ke kamala gA~va meM huA thA / Apa tyAgI bhAvanA vAlI thI / pravacana prabhAvazAlI hote the / ApakI bhI aneka ziSyAe~ huiiN| jinameM mahAsatI mohanakuMvarajI ma. aura laharaku varajI ma. kA vizeSa sthAna hai / mahAsatI mohanakuMvarajI - ApakA janma meM ' huA thA / ApakA janma nAma mohanabAI thaa| eka bAra pati-patnI tIrtha yAtrA para gaye the / ho gayI / udayapura rAjya ke bhutAlA grAma ke brAhmaNa parivAra nau varSa kI alpAyu meM ApakA vivAha ho gayA thA / bhar3auca meM snAna karate samaya pati kI bahakara mRtyu mahAsatI Anandaku varajI grAmAnugrAma vihAra karate hue bhUtAlA padhArIM / unake upadeza se mohanabAI kI vairAgya bhAvanA jAgrata huI / dIkSA mArga meM bAdhAe~ bhI AyIM, kintu antataH solaha varSa kI Ayu meM AtI dIkSA grahaNa kii| Apako apanI mRtyu kA pUrvAbhAsa ho gayA thA / battIsa varSa kI Ayu meM svastha hote hue Apane saMthArA grahaNa karanA cAhA kintu sadguruvaryA AnandakuMvarajI va AcArya zrI lAlajI mahArAja ne saMthArA karavAne se manA kara diyA / isa sambandha meM mahArANA phatahasiMha ne bhI puchavAyA thA ki asamaya saMthArA kyoM kiyA jA rahA hai / Apa apane saMkalpa se pIche nahIM haTIM / anta meM saMthArA grahaNa kiyA aura gautama pratipadA ke dina nizcita samaya para unakA dehAvasAna huA / mahAsatI laharakuMvarajI - ApakA janma udayapura rAjya ke salodA meM huA thA aura yahIM ApakA pANigrahaNa bhI huA / laghuvaya meM pati kA dehAnta ho jAne ke kAraNa Apane mahAsatI AnandakuMvarajI ma. ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii| Apako Agama sAhitya kA acchA jJAna thA / Apane zAstrArtha kara vijaya patAkA bhI phaharAI / ApakI vANI meM miThAsa aura vyavahAra sarala thA / saM. 2007 ke yazavaMtagar3ha cAturmAsa meM ApakA svargavAsa huA / ApakI do ziSyAeM huIM - mahAsatI sajjanakuMvara jI aura mahAsatI kaMcanakuMvara jI / mahAsatI sajjanakuMvara jI kA janma tirapAla grAma ke vaMborI parivAra meM bherUlAla jI kI dharmapatnI raMgubAI kI kukSi se huA thA / teraha varSa kI Ayu meM kamola nivAsI tArAcandra jI jozI ke sAtha ApakA pANigrahaNa huA / ApakA janma jamanAbAI thaa| pati kA dehAnta hone ke uparAnta mahAsatI AnandakuMvara jI ke pAsa saM0 1976 meM dIkSA grahaNa kii| saM0 2030 Asoja pUrNimA ke dina yazavantagar3ha meM ApakA svargavAsa huA / bAlabrahmacAriNI viduSI mahAsatI kauzalyA jI ApakI ziyA haiM / mahAsatI kauzalyA jI kI sAta ziSyAeM haiM- mahAsatI vinayavatI jI mahAsatI hemavatI jI, dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 115 Jain Education Internationa sAdhvIratna grantha Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI darzanaprabhA jI, mahAsatI sudarzanaprabhA jI, mahAsatI saMyamaprabhA jI, mahAsatI snehaprabhA jI aura mahAsatI sulakSaNA jI / A mahAsatI kaMcanakuMvara jI - ApakA janma kamola gA~va ke dozI parivAra meM huA thA / teraha varSa kI Ayu meM ApakA vivAha pAdarar3A meM - aura cAra mAha bAda pati kA dehAnta ho gayA / mahAsatI lahara kuMvara jI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| nAMdezamA grAma meM santhAre ke sAtha ApakA svargavAsa huA / ApakI ziSyA mahAsatI vallabhakuMvara haiM jo bahuta hI sevAbhAvI haiM / mahAsatI saddAjI kI pA~cavI ziSyA amRtAjI huiiN| unakI paramparA meM mahAsatI rAyakuMvarajI huIM jo pratibhAsampanna sAdhvI thIM / unakA janma sthAna udayapura ke nikaTa kavitA grAma thA / Apa osavAla talesarA vaMza kI thii| isase adhika aura koI jAnakArI upalabdha nahIM hai / mahAsatI sUrajakuvara jI - ApakI janmasthalI udayapura thI aura pANigrahaNa sADola (mevAr3a) hanota parivAra meM huA thA / anya koI jAnakArI upalabdha nahIM hai / mahAsatI phUlakuMvara jI - ApakI janmasthalI bhI udayapura thii| A~caliyA parivAra meM ApakA pANigrahaNa huA thA / anya jAnakArI upalabdha nahIM hai / mahAsatI hullAsakuvara jI - ApakA janma bhI udayapura meM huA thA / ApakA pANigrahaNa udayapura ke harakhAvata parivAra meM huA thA / mahAsatI jI ke upadeza se prabhAvita hokara dIkSA grahaNa kI / ApakI pA~ca ziSyAeM huI - mahAsatI devakuMvara jo, mahAsatI pyArakuMvara jI, mahAsatI padamakuMvara jI, sthAvirA mahAsatI saubhAgyakuMvara jI aura sevAmUrti mahAsatI catura kuvara jI / mahAsatI padmakuMvara jI kI mahAsatI kailAzaka vara ziSyA huiiN| mahAsatI saubhAgyakuMvara jI - Apa mahAsatI hullAsakuMvara jI kI caturtha ziSyA haiM / ApakA janma udayapura nivAsI mor3IlAla jI khokhAvata kI dharmapatnI rUpAbAI kI kukSi se huA thA / Apa madhura svabhAvI haiM / ApakI eka ziSyA huI - mahAsatI mohanakuMvara jI jinakA janma darIbA (mevAr3a) meM huA thA aura pANigrahaNa boka meM huA / vi0 saM0 2007 meM Apane dIkSA grahaNa kI aura vi0 saM0 2031 meM udayapura meM ApakA svargavAsa huA / mahAsatI hullAsakuMvarajI kI pA~cavI ziSyA mahAsatI caturaku varajI haiM jo sevAparAyaNA sAdhvI ratna haiM / mahAsatI rAyaku varajI kI caturtha ziSyA hukumakuMvarajI thiiN| unakI sAta ziSyAeM huI / mahAsatI bhUrakuMvarajI -- ApakA janma udayapura rAjya ke kavitA grAma meM huA thA / pacahattara varSa kI Ayu meM ApakA dehAvasAna huA / ApakI eka ziSyA huI jinakA nAma mahAsatI pratApakuMvarajI thA jo bhadra prakRti kI thiiN| lagabhaga sattara varSa kI Ayu meM ApakA svargavAsa huA / mahAsatI hukumakuMvara jI kI dUsarI ziSyA rUpakuvara jI thIM jinakA janma devAsa (mevAr3a) meM 'udayapura maiM ApakA svargavAsa huA / mahAsatI hukumakuvarajI kI tRtIya ziSyA vallabhakuMvarajI thIM / ApakA janma udayapura ke bAphanA parivAra meM huA thA aura pANigrahaNa udayapura ke hI gelar3A parivAra meM huA thA / dIkSA ke bAda Apane AgamoM kA acchA jJAna prApta kiyA thaa| ApakI eka ziSyA huI jisakA nAma mahAsatI gulAba kuMvarajI thA / 116 huA thA aura Jaination International dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna grantha ivate & Personal Use Only www.jaineliborg Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI hukumakuMvarajI kI cauthI ziSyA sajjana kuvara thIM / ApakA janma udayapura ke bAphanA parivAra meM aura pANigrahaNa dUgar3a parivAra meM huA thA / Apako eka ziSyA mohana kuvarajo huI / udayapura meM ApakA svargavAsa meM huaa| mahAsatI hukumakuvara jI kI pAMcavIM ziSyA choTe rAjakuvarajI thIM jo udayapura ke mAhezvarI vaMza kI thii| mahAsatI hukamakuvarajI kI chaThI ziSyA devakuvarajI thIM, jo udayapura ke nikaTa karNapura grAma kI thIM aura poravAr3a vaMza kI thIM / sAtavIM ziSyA mahAsatI geMdakuMvara thIM jinakA janma udayapura ke nikaTa Nil bhuAnA ke pagAriyA parivAra meM huA thaa| candesarA gA~va ke bokar3iyA parivAra meM ApakA vivAha huA thA / Apa sevAparAyaNA thIM aura saM. 2010 meM vyAvara meM ApakA svargavAsa huaa| mahAsatI madanakuMvara jI-ApakI janma sthalI udayapura thii| dIkSoparAnta Apane Agama sAhitya kA gahana adhyayana kiyA / AcArya zrI mannAlAlajI ma0 ne, jo svayaM bhI Agama sAhitya ke mUrdhanya vidvAna the, udayapura meM mahAsatIjI se eka pravacana sabhA meM AgamoM se sambandhita unnIsa prazna kie the| sabhI praznoM kA mahAsatI madanakuvarajI ne saTIka aura sapramANa uttara dekara apane vaiduNya kA paricaya diyA thaa| AcAryazrI ne taba kahA thA- "maiMne kaI santa-satiyA~ dekhIM, para inake jaisI pratimA sampanna sAdhvI nahIM vekhii|" mahAsatI madanakuvarajI gupta tapasvinI bhI thiiN| unameM sevA guNa bhI gajaba kA thA / san 1946 meM tIna dina ke saMthAre ke sAtha udayapura meM svargavAsa huaa| mahAsatI sallekuvarajI aura mahAsatI sajjanakuvarajI donoM saMsAra patha se mAtA aura putrI thiiN| udayapura janmasthalI thI aura mehatA parivAra se sambandhita thiiN| mahAsatI tIjavara jI-ApakA janma udayapura ke tirapAla gA~va meM haA thaa| ApakA janmanAma gulAbadevI thaa| ApakA vivAha tirapAla ke hI seTha roDamala jI bhogara ke sAtha huA thaa| Apake N do putra aura eka putrI thii| pati kI mRtyu ke uparAnta Apane donoM putra pyArelAla, bherUlAla aura putrI khamAkuvara ke sAtha dIkSA grahaNa kI thii| Apa ugra tapasvinI thIM / solaha varSa taka Apane eka ghI ke atirikta dUdha, dahI, tela aura miSThAnna ina cAra vigayoM kA tyAga kiyaa| eka dina ke saMthAre ke sAtha ApakA svargavAsa huaa| paramaviduSI mahAsatI zrI sohana varajI ma. AKAD ApakA janma udayapura ke nikaTa tirapAla nivAsI roDamalajI kI dharmapatnI gulAvadevI kI in kukSi se vi0 saM0 1946 (I0 san 1892) meM huA thaa| ApakA janmanAma khamAkuMvara thaa| nau varSa kI laghuvaya meM ApakA vAgdAna DulAvatoM ke gur3e ke takatamalajI ke sAtha ho gyaa| kintu paramaviduSI mahAsatI rAyaku~varajI aura kavivarya paM0 muni nemIcandajI mahArAja ke tyAga-vairAgyayukta upadeza zravaNa kara Apa meM vairAgya bhAvanA jAgRta huI aura jinake sAtha vAgdAna kiyA gayA thA, unakA sambandha chor3a kara apanI mAtezvarI aura apane jyeSTha bhrAtA pyArelAla evaM bherUlAla ke sAtha kramazaH mahAsatI rAyakuMvarajI aura kavivarya paM. muni nemIcandajI mahArAja ke pAsa jaina bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| ApakI 117 dvitIya khaNDa : jIbana-darzana 200 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA pacamar3A (bAr3amera) meM huI thI aura donoM bhAiyoM ne zivagaMja meM dIkSA grahaNa kI thii| dIkSA ke samaya ApakI Ayu nau sAla thI aura Apake bhrAtAoM kI kramazaH 13 aura 14 sAla kI Ayu thii| donoM k bhrAtA bar3e hI medhAvI the / kucha hI varSoM meM unhoMne Agama sAhitya kA gahana adhyayana kara liyaa| kintu / donoM hI yuvAvasthA meM kramazaH madAra (mevAr3a) aura jayapura meM saMthArA kara svargastha hue / ApakA dIkSA nAma mahAsatI sohanakuMvara jI rakhA gyaa| madhurabhASiNI sohanakuvarajI ma0 Apane dIkSA grahaNa karate hI Agama sAhitya kA gahana adhyayana prArambha kara diyaa| isake sAtha / hI thokar3e sAhitya kA bhI adhyayana prArambha kara diyA / Apane zatAdhika rAsa, caupAiyA~ tathA bhajana bhI kaNThastha kiye| ApakI pravacana zailI atyanta madhura thii| jisa samaya Apa pravacana karatI thI usameM vividha Agama rahasyoM ke sAtha rUpaka, dohe, kavitta, zloka aura urdU zAyarI kA bhI yatra-tatra upayoga CIL karatI thii| viSayAnurUpa ApakI bhASA meM oja aura kabhI zAMta rasa pravAhita hotA thA aura janatA Apake pravacanoM ko sunakara mantramugdha ho jAtI thii| adhyayana ke sAtha hI tapa ke prati ApakI svAbhAvika ruci thii| mAtA ke saMskAroM ke sAtha tapa kI paramparA Apako virAsata meM milI thii| Apane apane jIvana kI pavitratA hetu aneka niyama grahaNa kie the, unameM se kucha niyama isa prakAra haiM (1) paMca parva dinoM meM Ayambila, upavAsa, ekAsana, nIvi Adi meM se koI na koI tapa avazya krnaa| (2) bAraha mahIne meM chaha mahIne taka cAra vigaya grahaNa nahIM karanA / kevala eka vigaya kA hI upayoga krnaa| (3) chaH mahIne taka acitta harI sabjI Adi kA upayoga nahIM karanA / (5) cAya kA parityAga / (5) tIna ziSyAoM ke pazcAt ziSyA banAne kA tyAga kiyaa| inake pahale tIsa-paiMtIsa sAdhviyoM ko dIkSA dI kintu apanI ziSyA nahIM bnaaii| (6) plAsTika, selulAiDa Adi ke pAtra, paTTI Adi koI vastu apanI nezrAya meM na rakhane kA nirNaya / (7) jo unake pAsa pAtra the, unake atirikta nae pAtra grahaNa karane kA bhI unhoMne tyAga kara diyaa| (8) eka dina meM pA~ca dravya se adhika dravya grahaNa na karanA / (6) pratidina kama se kama paccIsa gAthAoM kA svAdhyAya karanA / (10) bAraha mahIne meM eka bAra pUrNa battIsa AgamoM kA svAdhyAya karanA / isa prakAra unhoMne apane jIvana ko aneka niyamoM aura upaniyamoM se Abaddha bnaayaa| unake jIvana meM vairAgya bhAvanA aThakheliyAM karatI thii| yahI kAraNa hai ki ajamera meM san 1963 meM zramaNI saMgha dvitIya khaNDa : jIvana darzana C . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Tom Private & Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne milakara Apako candanabAlA zramaNI saMgha kI adhyakSa niyukta kiyA aura zramaNa saMgha ke upAcArya zrIgaNeza lAlajI ma. samaya-samaya para anya sAdhviyoM ko preraNA dete hue kahate ki dekho, viduSI mahAsatI sohana hai| kuvarajI kitanI pavitra AtmA hai| unakA jIvana tyAga-vairAgya kA sAkSAt pratIka hai| tumheM unakA / anusaraNa karanA caahie| viduSI mahAsatI sohanakuvarajI jahAM jJAna-dhyAna meM tallIna thI vahAM unhoMne utkaSTa tapa kI bhI aneka bAra sAdhanAe~ kii| unake tapa kI sUcI vistRta hai| Apa jaba bhI tapa karatIM taba pAraNe meM paurasI karatI thIM yA pAraNe ke dina AyaM bila tapa karatIM jisase pAraNe meM auddazika aura naimittika doSa na lgeN| Abhyantara tapa kI saphala sAdhikA bAhya tapa ke sAtha Antarika tapa kI sAdhanA bhI ApakI nirantara calatI rahatI thii| sevA bhAvanA ApameM kUTa-kUTakara bharI huI thii| Apa sva-sampradAya kI sAdhviyoM kI hI nahIM kintu anya / sampradAya kI sAdhviyoM kI bhI usI bhAvanA se sevA karatI thii| Apake antarmAnasa meM sva aura para kA bheda nahIM thaa| AcArya zrI gaNezalAla jI mahArAja kI ziSyA kesarakuvara jI, jo sAyakila eksIDeMTa meM sar3aka para gira par3I thIM, saMdhyA kA samaya thA, Apa apanI sAdhviyoM ke sAtha zauca bhUmi ke lie gaIM, taba Apane unheM dayanIya sthiti meM girI huI dekhA / usa samaya Apake pAsa do caddara or3hane ko thiiN| unameM se Apa eka cAdara kI jholI banAkara aura satiyoM kI sahAyatA se sthAnaka taka uThAkara lAIM aura unakI sevA-suzra SA kii| isI prakAra mahAsatI nAthakuvara jI Adi kI bhI Apane atyadhika sevA-suzruSA kI aura antima samaya meM unheM saMthArA karavAkara sahayoga diyaa| AcArya hastImala jI ma0 kI ziSyAe~ mahAsatI amarakuvara jI, mahAsatI dhanakuvara jI, mahAsatI gogA jI Adi aneka satiyoM kI suzrUSA kI aura saMthArA Adi karavAne meM apUrva sahayoga diyaa| candanabAlA zramaNIsaMgha kI prathama pravartinI san 1963 meM ajamera meM zramaNa saMgha kA zikhara sammelana huaa| usa avasara para vahA~ aneka mahAsatiyAM ekatra huiiN| una sabhI ne cintana kiyA ki santoM ke sAtha hameM bhI ekatra hokara kucha kArya karanA caahie| una sabhI ne vahAM para milakara apanI sthiti para cintana kiyA ki bhagavAn mahAvIra ke pazcAt Aja dina taka santoM ke adhika sammelana hue, kintu zramaNiyoM kA koI bhI sammelana Aja taka | nahIM huA aura na zramaNiyoM kI paramparA kA itihAsa hI surakSita hai / bhagavAn mahAvIra ke pazcAt sAdhvI paramparA kA vyavasthita itihAsa na milanA hamAre liye lajjAspada hai jabaki zramaNoM kI taraha zramaNiyoM ne bhI AdhyAtmika sAdhanA meM atyadhika yogadAna diyA hai| isakA mUla kAraNa hai-ekatA va eka samAcArI kA abhAva / ataH unhoMne zrI vartamAna candanabAlA zramaNI saMgha kA gaThana kiyA aura zramaNiyoM ke 1 jJAna-darzana-cAritra ke vikAsa hetu ikkIsa niyamoM kA nirmANa kiyaa| usameM paccIsa pramukha sAdhviyoM kI eka samiti bhI banAI gii| candanabAlA zramaNI saMgha kI pravartinI pada para sarvAnumati se ApazrI ko niyukta kiyA gayA jo ApakI yogyatA kA pratIka thaa| 116 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 9 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAra va dIrghadarzI dRSTi rAjasthAna prAMta meM rahane ke bAvajUda ApakA mastiSka saMkucita vicAroM se Upara uThA huA thaa| yahI kAraNa hai ki sarvaprathama rAjasthAna meM sAdhviyoM ko saMskRta, prAkRta aura hindI bhASA ke uccatama adhyayana karane ke lie Apake antarmAnasa meM bhAvanAe~ jAgrata huiiN| Apane apanI suziSyA mahAsatI kusumavatI jI, mahAsatI puSpavatI jI mahAsatI candrAvatI jI Adi ko kiMgsa kaoNleja, banArasa kI saMskRta, hindI sAhitya sammelana, prayAga kI sAhityaratna prabhati uccatama parIkSAe~ dilavAIM / usa samaya prAcIna vicAradhArA ke vyaktiyoM ne ApazrI kA DaTakara virodha kiyA ki sAdhviyoM ko saMskRta, prAkRta, hindI kA ucca adhyayana na karAyA jAya aura na parIkSA hI dilavAI jAe~ / taba Apane spaSTa zabdoM meM ghoSaNA kI - 'sAdhuoM kI taraha sAdhviyoM ko bhI adhyayana karane kA adhikAra hai / Agama sAhitya meM sAdhviyoM ke adhyayana kA ullekha hai / yuga ke anusAra yadi sAdhviyAM saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM kA adhyayana nahIM kareMgI to Agama aura usake uttarakAlIna sAhitya ko par3ha nahIM sakatIM aura binA par3he AgamoM ke rahasya samajha meM nahIM A sakate / ' isakA virodhiyoM ke pAsa koI uttara nahIM thA / Apa virodha ko vinoda mAnakara adhyayana karavAtI rahIM / usake pazcAt sthAnakavAsI paramparA meM aneka mUrdhanya sAdhviyAM huiiN| Aja aneka sAdhviyAM ema0 e0, pI-eca0 DI0 bhI ho gaI haiM / yaha thA ApakA zikSA ke prati anurAga / Apane aneka vyaktiyoM ko pratibodha diyA / jaba anya santa va satIjana apanI ziSyA banAne ke liye utsuka rahatI haiM taba ApakI yaha vizeSatA thI ki pratibodha dekara dUsaroM ke ziSya - ziSyAe~ banAtI thIM / Apane apane hAthoM se tIsa paiMtIsa bAlikAoM aura mahilAoM ko dIkSAe~ dIM para sabhI ko anya nAmoM se hI ghoSita kiyA / apanI jyeSTha guru bahana mahAsatI madanaku varajI ke Agraha para unakI AjJA ke pAlanArtha tIna ziSyAoM mahAsatI kusumavatI jI, mahAsatI zrI puSpavatI jI mahAsatI zrI prabhAvatI jI ko apanI nezrAya meM rakhA / yaha thI Apa meM apUrvaM nispRhatA / Apake jIvana meM aneka sadguNa the jisake kAraNa Apa jahAM bhI gayIM, vahAM janatA janArdana ke hRdaya ko jItA / Apane ahamadAbAda, pAlanapura, indaura, jayapura, ajamera, jodhapura, byAvara, pAlI, udayapura, nAthadvArA prabhRti aneka kSetroM meM varSAvAsa kiye| sevAbhAvanA se prerita hokara apanI guru bahanoM kI tathA anya sAdhviyoM kI vRddhAvasthA ke kAraNa dIrghakAla taka Apa udayapura meM sthAnApanna rahIM ! san 1966 meM ApakA varSAvAsa pAlI ( mAravAr3a) meM thA / kucha samaya se Apako raktacApa kI zikAyata thI, para ApazrI kA Atmateja atyadhika thA jisake kAraNa Apa kahIM para bhI sthiravAsa nahIM virAja / san 1966 (vi0 saM0 2033 ) meM bhAdrapada zuklA trayodazI ko saMthAre ke sAtha rAtri meM ApakA svargavAsa huaa| Apa mahAna pratibhAsampanna sAdhvIratna thIM / Apake svargavAsa se eka tejasvI mahAsatI kSati huii| ApakA tejasvI jIvana jana-jana ko sadA preraNA detA rahegA / aisI tejasvI, manasvI, tapasvI mahAna ArAdhikA mahAsatI kI suziSyA hone kA gaurava prApta huA jJAnArAdhikA, japasAdhikA, bAlabrahmacAriNI, parama viduSI mahAsatI kusumavatI jI ma0 ko / jinakA vistRta jIvana paricaya prastuta karane jA rahI hU~ / 120 Jain Aation International dvitIya khaNDa : jIvana darzana sAdhvIratna grantha vate & Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma se dIkSA taka janmabhUmi - tyAga aura balidAna kI bhUmi hai rAjasthAna | sAMskRtika dRSTi se bhI isa prAnta kA mahatvapUrNa yogadAna rahA hai / bhAratIya saMskRti aura sabhyatA ke mukha ko ujjvala karane vAlI mahAna vibhUtiyoM se bhI yaha bhUkhaNDa sadaiva paripUrNa rahA hai| yahA~ kI samAjamUlaka AdhyAtmika krAntiyoM ne samaya-samaya para dezavyApI janamAnasa ko prabhAvita kiyA hai / santoM kI samanvayAtmaka antarmukhI sAdhanA se rASTra kA naitika stara samunnata rahA hai| unake sAragarbhita upadezoM aura saMyama sAdhanA ne jo Adarza sthApita kiye, unase zatAbdiyoM taka mAnavatA anuprANita hotI rahegI / santoM kA aupadezika sAhitya prAcIna hokara Aja bhI navIna aura vividha bhAvanAoM se paripUrita hai / samIcIna tathyoM kA nUtana mUlyAMkana bhAvI pIr3hI kA samucita mArgadarzana karane meM pUrNataH sakSama hai / rAjasthAna kI bhUmi kI vizeSatA hai ki usane eka ora ajeya yoddhAoM ko janma diyA to dUsarI ora aise santa bhI avatarita hue jinake saMyama kI saurabha se Aja bhI dig-diganta mahaka rahA hai aura jinakI tapazcaryA kI camaka mumukSu sAdhaka ko anubhava ho rahI hai| unakI prakAza kiraNeM aura cinmaya cetanA aisA sphuliMga hai, jo sahasrAbdI taka amaratva ko lie hue hai / rAjasthAna kA eka bhAga mevAr3a - medapATa ke nAma se suvikhyAta hai / usakA svarNima atIta atyanta gauravAspada rahA hai / vIroM kI kIrti - gAthA se yahA~ kI bhUmi pariplAvita hotI rahI hai / nArI jAti kA uccatama Adarza yahA~ kI eka aisI vizeSatA hai jo anyatra durlabha hai / mevAr3a kI bhUmi meM prakRti sadaiva aThakheliyA~ karatI rahI hai / yahA~ ke giri-kandarAoM meM Atmastha saundarya ko udbhuta karane vAlI zakti aura kalA ke upAdAna vidyamAna haiM / isalie prakRti kI goda meM palane vAlI saMskRti kI asasradhArA kA pravAha nirantara gatizIla rahatA hai / usake kaNa-kaNa meM kevala bhautika zakti kA hI srota nahIM bahatA apitu AdhyAtmika zakti kA pravAha bhI parilakSita hotA hai / eka ora mevAr3a kI yaha vIrabhUmi hai to dUsarI ora yaha tyAgabhUmi bhI hai / jahA~ eka ora deza kI rakSA ke lie yahA~ ke vIroM ne apane prANoM kA utsarga kiyA vahIM dUsarI ora mAnavatA ke nAma para hone vAle amAnavIya kRtyoM ke viruddha zaMkhanAda karane vAle bhI isa miTTI meM utpanna hue jinakI sAdhanA Aja bhI hamArA mArgadarzana kara rahI hai / isI vIra prasavinI ratnagarbhA mevAr3a bhUmi ke antargata udayapura rAjya bhI thA jo Aja rAjasthAna kA eka bhAga hai / udayapura jilA mukhyAlaya hai aura jhIloM kI nagarI tathA apane prAkRtika saundarya ke kAraNa na kevala bhAratavarSa meM varan vizva meM prasiddha hai / isI udayapura jile meM delavAr3A nAmaka eka sundara kasbA hai / delavAr3A meM eka koThArI parivAra apanI kIrtimayI gaurava gAthA ke kAraNa prasiddha aura lokapriya rahA hai / koThArI parivAra kI jAnakArI prastuta karane ke pUrva hamAre lie yaha Avazyaka hai ki saMkSipta rUpa se unake vaMza aura gotra kI jAnakArI kara leM / vaMza aura gotra - yaha parivAra osavAla vaMzIya thA / osavAla vaMza kI utpatti mAravAr3a ke 121 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana OM sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 -saha 'osiyA' se mAnI jAtA hai Ara isake lie eka kathA bhI pracalita hai| usakA vivaraNa denA yahA~ prAsagika nahIM hai / koThArI gotra kI utpatti ke sambandha meM batAyA jAtA hai ki rAThaur3a rAvajur3A ne ThAkarasI nAmaka eka jaina osavAla ko apane koSAlaya kA prabhArI/koThArI niyukta kiyA thaa| isake pazcAt ThAkarasI ke uttarAdhikArI apane nAma ke sAtha koThArI pukAre jAne lage / aura isa prakAra 'koThArI' ra nAma pracalita ho gyaa| parivAra-delavAr3A meM zrI indaramala jI koThArI eka dharmaniSTha zrAvaka thaa| unakI dharmapatnI saubhAgyavatI mANakabAI dharmaparAyaNA aura patiparAyaNA sannArI thii| unake do putra-gaNezamala jI aura mA zeSamala jI the tathA eka putrI sundarabAI thii| gaNezamala jI honahAra aura medhAvI the| yuvA hone para unakA vivAha udayapura nivAsI seTha hIrAlAla jI siyAla kI suputrI sohanabAI ke sAtha huA / seTha zrI hIrAlAla jI ke tIna putra evaM tona putriyA~-bhaMvaravAla jI, kanhaiyAlAla jI, evaM phatahalAla jI tathA mohanabAI, sohanabAI aura baggAbAI thiiN| sohanabAI rUpa-lAvaNya aura guNa donoM meM viziSTa thIM sAtha hI dhArmika saMskAroM se bhI paripUrNa thiiN| gaNezamalajI svabhAva se atyanta komala, sarala aura vinamra the| saralatA kI to ve sAkSAt pratimA the| saubhAgya se yaha bhI saMyoga hI thA ki unakI dharmapatnI sohanabAI bhI parama vivekavatI thiiN| pati sevA hI unake jIvana kA Adarza thaa| sAmAjika maryAdA, pArivArika zIla-ziSTatA aura lokalAja kA ve sadaiva dhyAna rakhatI thiiN|| pati aura patnI kA pArasparika sadbhAva hI kuTumba aura samAja meM sukha aura zAMti kA saMcAra karatA hai / jisa parivAra meM yaha sukha nahIM hai, vahA~ ghora azAnti kA sAmrAjya rahatA hai| svayaM apanA parivAra to azAMta rahatA hI hai, par3osa ke parivAroM kI zAMti bhI bhaMga ho jAtI hai| pArivArika kalaha kabhI-kabhI bhISaNa rUpa bhI dhAraNa kara letA hai| zrI gaNezamalajI aura unakI dharmapatnI sohanabAI apane pArasparika sadbhAvapUrNa pArivArika jIvana se atyanta saMtuSTa the| donoM kA jIvana Ananda ke kSaNoM meM 6 ha~sate-gAte vyatIta ho rahA thaa| zrI gaNezamalajI ke vinamra evaM snehasikta vyavahAra ko dekhakara udayapura nivAsI sva0 dhUlacanda jI kI dharmapatnI saradArabAI ne goda rakha liyaa| putrI ratna kI prApti-zrI gaNezamalajI apanI dharmapatnI sohanabAI ke sAtha Akara udayapura 0 rahane lage / puNyodaya se vi0 saM0 1982 Asoja kRSNA paMcamI kI rAta ko zrImatI sohanabAI kI pAvana kukSi se eka putrI ratna kA janma huaa| putrI ke janma se parivAra meM prasannatA kA nirjhara phUTa pdd'aa| khuziyoM se parivAra ke sabhI sadasya jhUma uThe / sabhI ora khuziyA~ hI khuziyA~ / kAraNa ki eka dIrgha antarAla ke pazcAt zUnya A~gana bacce kI madhura kilakAriyoM se gUMja uThA / bAlikA ke janma se gRhavATikA lahalahA uThI / mAtA-pitA ko prasannatA to asIma thI / bAlikA yadyapi zyAmavarNIya thI tathApi usakA mukhamaNDala bhavya aura zarIra sauSThava manabhAvana thA : pratyeka Agantuka ko vaha barabasa hI AkarSita karane meM samartha thI / isa kAraNa parivAra ke sadasya prAyaH kahA karate the ki kahIM ise najara (dRSTiviSa) na laga jAe / zanaiH-zanaiH bAlikA ko sabhI 'najara' nAma se hI pukArane lage, sambodhita karane lage aura isa prakAra bAlikA kA nAma hI 'najara' paDa gyaa|| 122 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ON 60 Yon Private & Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putraratna kA janma - jaba najara kI Ayu do varSa kI thI taba mAtA sohanabAI kI pAvana kukSi se dvitIya saMtAna ke rUpa meM putraratna kA janma huA / putra janmotsava dhUmadhAma se manAyA gyaa| parivAra kI khuziyA~ dviguNita ho gaIM / bAlaka bahuta hI puNyavAna thA / gauravarNa, lambe kAna, ghuTane taka lambe hAtha, dIpta unnata lalATa, tejomaya mukhamaNDala evaM pUrNimA ke candramA ke samAna saumya thA / bAlaka kA nAma rakhA gayA pUnamacanda | jo vAstava meM pUnama kA cA~da hI thA / zrI gaNezamalajI evaM sohanabAI ne putraratna ko pAkara apane bhAgya ko sarAhA aura apane Apako dhanya samajhane lage / aba unheM kisI prakAra kA koI abhAva na rahA / ve apane parivAra sahita Ananda rasa meM sarAbora the / ghara kA vAtAvaraNa Ananda se ullasita thA, sabhI sukhAnubhava kara rahe the / vajrAghAta - parivartana jagata kA zAzvata niyama hai| dina ke bAda rAta rAta ke bAda dina, sukha ke bAda duHkha va duHkha ke bAda sukha niyati kA yaha cakra nirantara calatA rahatA hai / isa parivAra ke sAtha bhI kucha aisA hI huA / bar3e hI sukhapUrvaka harSollAsa vAtAvaraNa meM isa parivAra ke dina vyatIta ho rahe the / bAlikA 'najara' sAr3he tIna varSa kI thI, tabhI gaNezamalajI putra, putrI tathA patnI ko saMsAra sAgara meM asahAya chor3akara acAnaka isa loka se mahAprayANa kara gaye / parivAra para yaha vajrAghAta thA / parivAra ke mukhiyA kI mRtyu se parivAra meM zUnya utpanna ho gayA / nArI kA sarvasukha usakA sabhI kucha usake saubhAgya para nirbhara hai / yadi vaha saubhAgyavatI banI rahI to isa loka ko svarga mAnatI hai / cA~da ko sudhAkara kahatI hai aura duHkha meM bhI phUlI phUlI ghUmatI phiratI apane kartavya kA nirvAha karatI rahatI hai / yadi usakA suhAga bAga harA-bharA aura phalA-phUlA na rahA to usake lie amRta tulya saMsAra bhI itanA nissAra ho jAtA hai ki vaha eka pala bhI isameM rahanA svIkAra nahIM karatI / yogiyoM se bhI adhika vaha isa saMsAra ko asAra / niHsAra samajhane lagatI hai / vaha jaldI se jaldI isase chuTakArA cAhatI hai / bhAratIya parivAra ko svargIya sukhoM kI krIr3AsthalI banAne vAlI Arya kulAMganA kA aneka rUpoM meM se mAtA aura patnI kA rUpa sarvApekSA zreSTha aura mahimAmaNDita hai / kintu jisa samaya hindU parivAra kI vidhavA para dRSTi par3atI hai, to usa samaya sArI kAmanAoM kA bhasma ramAkara baiThI eka taruNa tapasvinI hI dhyAna meM AtI hai / usake cAroM ora sarvendriya sukhoM kI citAgni dhadhakatI rahatI hai / usakI lAlasAoM kI lola lahareM kisI kinAre taka nahIM pahu~cane pAtIM / usakI abhilASAoM kI alhar3a A~dhI hRdaya meM hAhAkAra macAkara uddhata bavaNDara kI bhA~ti usake mastiSka meM car3ha jAtI hai / sahanazIlatA kA kaisA niSThura nidarzana hai / sahiSNutA kI phailI gaganAkAra sImA hai / Atma-tyAga kA kaisA jvalanta Adarza hai / sAmAjika saMdhyA kA kaisA bhayaMkara citra hai / gaNeza jI kI anAyAsa mRtyu se sohanabAI para vajra TUTa pdd'aa| cAroM ora andhakAra hI andhakAra dikhAI dene lgaa| pati ke svargavAsa ke pazcAt sasurAla pakSa kA koI bhI sahArA nahIM milA / yaha bhI eka viDambanA hI hai ki jaba taka nArI saubhAgyavatI rahatI hai, taba taka use saba mAnate haiM, Adara dete haiM, sira A~khoM para rakhate haiM / aura pati kI mRtyu hote hI usake sabhI apane usase mu~ha mor3a lete haiM / jo rAta-dina usakA dhyAna rakhate haiM ve bhI usake pAsa phaTakate taka nhiiN| aisA pratIta hotA hai ki sabhI usake zatru ho gaye haiM / dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 123 www.jatterbrary.org Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyeSTha bhrAtA zrI kanhaiyAlAla jI siyAla ne apanI anujA kI sthiti dekhI aura ve sahana nahIM kara pAye / apanI bhaginI ko ve apane ghara livA lAye / aba pitA aura bhAI ke Azraya meM dina bItane lage / AghAta para AghAta - vidhi kA vidhAna bar3A hI vicitra hai / yahA~ sukhI aura sukhI hotA jAtA hai aura duHkha aura duHkhI / vidhi kA vidhAna prANI ko kaThaputalI kI bhA~ti nacAtA rahatA hai / pala meM khuzI aura pala meM gama denA usakA svabhAva hai| sohanabAI apane pati ke viyoga kA duHkha bhUla bhI nahIM pAI thIM una para eka aura mahAn AghAta huA / abhI pati kI mRtyu ko chaH mAsa hI vyatIta hue the ki putra pUnamacanda ko bhI kAla ke krUra hAthoM ne use chIna liyaa| pati ke abhAva meM mAtA sohana bAI ke bhaviSya kA ekamAtra yaha putra hI to sahArA thaa| vaha bhI krUra kAla ne chIna liyA / putra kI mRtyu se sohanabAI ke duHkha kI koI sImA na rahI / duHkhoM kA pahAr3a una para TUTa pdd'aa| sohanabAI ekadama hatAza evaM nirAza ho gyiiN| unakI sthiti jue meM hAre hue khilAr3I se bhI badatara ho gaI / jAne vAloM ke sAtha jAyA to nahIM jAtA / apanI sthiti ko svayaM hI sambhAlanA hotA hai / pahale pati viyoga aura aba putra viyoga ko sahate hue yena kena prakAreNa samaya vyatIta hone lagA / aba mAtA sohanabAI kA ekamAtra sahArA aura kendra bindu 'najara' hI thI / bAlyakAla - parivAra meM najara ko bharapUra pyAra-dulAra, sneha aura mamatA ora mA~ kA apAra vAtsalya thA to dUsarI ora mAmAjI prANoM se bhI adhika pyAra hIrAlAla jI kI A~khoM kA ekamAtra tArA bana gyii| mausI baggA bhI 'najara' ko thIM / isa prakAra lAr3a-pyAra meM bacapana bItane lagA / mila rahI thI / eka karate the / nAnA bahuta pyAra karatI idaM zarIraM byAdhi maMdiram | yaha kathana hI nahIM satya vacana hai / jisa samaya najara pA~ca varSa kI bhI nahIM huI thIM / usa samaya eka dina acAnaka vaha bhayaMkara vyAdhi kI jakar3a meM A gaI / khAnA-pInA Adi sabhI banda ho gayA / 'najara' ke jIvita baca jAne kI koI AzA nahIM thI / isa kAraNa parivAra ke sabhI sadasya ciMtita, vyagra, parezAna evaM duHkhI ho gaye / mAM kA hRdaya asahya duHkha se bhara utthaa| vaha apanI ekamAtra putrI ko aiso sthiti meM dekha-dekha kara jIvana ke kSaNoM ko jI rahI thI / aisI viSama paristhiti meM ulTe-sIdhe vicAra bhI utpanna hote haiM / usake mastiSka meM vicAra uThA - 'yadi ise kucha ho gayA to kyA hogA ? pati cala base, eka putra thA vaha bhI chor3akara calA gayA / aba to isakA hI ekamAtra AdhAra hai / ' aisA vicAra Ate hI sohanabAI ke zarIra meM kaiMpakapAhaTa utpanna ho gaI / unakI A~khoM se sAvana-bhAdoM kI varSA kI bhA~ti azrudhArA pravAhita ho calI / mahAsatIjI kA padArpaNa - jisa samaya najara bhayaMkara rUpa se rugNa thI una dinoM pAsa ke hI eka makAna meM mahAsatI zrI sohanakuvara jI ma. sA. virAja rahI thIM / unheM kisI ne jAkara batAyA ki eka choTI baccI kI tabiyata bahuta adhika kharAba hai| mAtA bilakha-bilakha kara ro rahI hai / Apa unheM darzana dene padhAro / karuNA kI mUrti, dayA kI sAgara mahAsatIjI ne sunA aura zIghra hI darzana dene padhArIM / parivAra ke sadasya bhI vahA~ khar3e the / mahAsatIjI ne mAMgalika sunaayaa| mAtA ko dhairya dhAraNa karane kA kahate hue pharamAyA - " cintA mata karo, vItarAga prabhu kI kRpA se saba ThIka ho jAyagA / " 124 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI jI ne bAlikA ke viziSTa cinhoM tathA rekhAoM ko dekhate hue vicAra kiyA ki yadi to yaha bAlikA saMyama vrata aMgIkAra kara le to jinazAsana kI prabhAvikA hogI, apanA tathA ajJAna meM bhtt| kate hae aneka prANiyoM kA utthAna karegI / hRdayastha bhAvanAoM ko mahAsatI jI ne mAtA sohanabAI se kahA- "merI eka bAta jarA dhyAna se suno| yadi yaha baccI svastha ho jAe aura yadi isake hRdaya meM saMyama mArga apanAne kI icchA ho to tuma ise rokogI nahIM, aisA saMkalpa lo|" sohanabAI ne kahA- "mahArAjazrI ! isake jIne kI AzA hI nahIM hai aura Apa dIkSA kI bAta kara rahI haiN|" mahAsatIjI ne pharamAyA--"dharma ke pratApa se saba kucha acchA hI hotA hai / tuma dharma para vizvAsa rkho|" mahAsatIjI ke vacana zirodhArya karate hue sohanabAI ne pratijJA kI-"yadi yaha baca jAegI ka) tathA dIkSA lenA cAhegI to maiM antarAya nahIM duuNgii|" mahAsatI jI apane sthAna para padhAra giiN| saMkalpa zakti kA camatkAra huA / jahA~ kucha samaya pahale jovana mRtyu kI ora jA rahA thA, vahIM aba mRtyu jIvana kI dizA se bhAgane lagI / samaya vyatIta hotA gayA aura bAlikA ke svAsthya meM sudhAra hotA gyaa| kucha hI dinoM meM bAlikA ekadama svastha ho gii| aba vaha niyamita rUpa se bhojana bhI karane lgii| mAtA evaM parivAra ke anya sabhI sadasya bAlikA P ko svastha evaM ha~sate-khelate dekhakara prasanna ho utthe| ___ bAlikA ke svastha hone ke pazcAt logoM meM yaha carcA Ama ho gaI ki bAlikA dharma ke prabhAva se baca gaI / isI sandarbha se logoM ko anAthI muni kA dRSTAMta smaraNa ho AyA / eka prakAra se anAthI muni kI ghaTanA kI yaha eka punarAvRtti thii| anAthI muni kI AMkha meM bhayaMkara vedanA uThI / bahuta upacAra kiye, kintu sabhI vyartha / antataH unhoMne saMkalpa zakti kA prayoga kiyA-'yadi vedanA zAnta ho jAe to muni dIkSA svIkAra kruuNgaa|' rAtri ke prathama caraNa meM saMkalpa kiyA aura antima caraNa meM AMkha kI vedanA zAnta ho gaI tathA apane saMkalpa ke anasAra ve mani bana ge| unakI sAdhanA se prabhAvita hokara magadha samrATa zreNika jainadharma ke anuyAyI bneN| bAlikA najara kA jIvana sukhapUrvaka bItane lagA / AnandapUrvaka ha~sate-khelate pA~ca varSa pUrNa hue| usa samaya mahAsatI zrI sohanakuvarajI ma. sA. udayapura meM hI virAja rahIM thI, kyoMki unase variSTha eka mahAsatIjI kA vahA~ sthiravAsa thaa| isake atirikta sohanabAI ke cacere bhAI munizrI hastImalajI ma. sA. bhI vahA~ virAjamAna the / munizrI hastImalajI mahArAja kA prArambha se hI arthAt sAMsArika avasthA hI meM the taba se hI bahina sohana se bahuta sneha thaa| apanI mAtA ke sAtha bAlikA najarakumArI bhI darzanArtha sthAnaka bhavana jAtI thii| dhArmika | * saMskAra to prArambha se the hI, saMta aura satiyoM ke samAgama aura upadeza zravaNa se ye saMskAra aura bhI adhika abhivRddhi pA gaye / rugNAvasthA meM mAtA dvArA kiye gaye saMkalpa kI jAnakArI najara ko nahIM thii| satsaMga kA pariNAma yaha huA ki 'najara' ke hRdaya meM vairAgya bhAvanA hiloreM lene lagI / vicAroM meM vaha apane Apako eka sAdhvI ke rUpa meM dekhane lgii| use apanA yaha sAdhvI vAlA pratibimba acchA aura AkarSaka lagatA / isa laghuvaya meM bacce jahA~ khelakUda meM Ananda lete haiM, vahIM bAlikA najara ko khelanA acchA nahIM lagatA thaa| skUla kI chuTTI hote ho vaha apanA bastA ghara para rakhakara sIdhI sthAnaka meM mahAdvitIya khaNDa : jIvana-darzana 125 0000 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Yar Private & Personal use only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ja satIjI ke pAsa pahu~ca jAtI thii| jisa pariveza meM vyakti rahatA hai, usakA prabhAva usake jIvana para // avazya par3atA hai / aura usake anurUpa jIvana banane lagatA hai/bana jAtA hai| jaisA pariveza hogA vaisA ! jIvana hogaa| bAlikA najara kA pariveza dhAmika thA, usake anurUpa usa para prabhAva par3a rahA thaa| satIjI ke samparka meM Ane se 'najara' ne bhI tyAgamaya bhAvanA ke kAraNa ina choTI-sI avasthA meM rAtribhojana nahIM karanA, kaccA pAnI nahIM pInA Adi ke tyAga kara lie| sAtha hI sAmAyika, pratikramaNa, paccIsa bola Adi sIkhanA prArambha kara diyaa| isa prakAra najara vairAgya patha kI ora agrasara rahI thii| vairAgyotpatti ke kAraNa-sthAnAMga sUtra meM vairAgya ke dasa kAraNa isa prakAra batAe gae haiM(1) chandA pravrajyA-apanI athavA dUsaroM kI icchA se lI jAne vAlo diikssaa| (2) roSA pravrajyA-roSa se lI jAne vAlI dIkSA / paridya nA pravrajyA-daridratA se lI jAne vAlI dIkSA / garIbI se ghabarAkara dIkSA lenaa| (4) svapnA pravrajyA-svapna dekhane se lI jAne vAlo yA svapna meM lI jAne vAlI dokssaa| (5) pratizru tA pravrajyA-pahale se kI huI pratijJA ke kAraNa lI jAne vAlI dIkSA / (6) smAraNikA pravrajyA-pUrva janmoM kA smaraNa hone para lI jAne vAlI diikssaa| (7) rogiNikA pravrajyA-roga ke ho jAne para lI jAne vAlI dIkSA / (8) anAhatA pravrajyA-anAdara hone para lI jAne vAlI dIkSA / (8) devasaMjJapti pravrajyA-deva ke dvArA pratibuddha karane para lI jAne vAlI dIkSA / (10) vatsAnubandhikA pravrajyA-dIkSita hote hue putra ke nimitta se lI jAne vAlI diikssaa| eka jainAcArya ne vairAgyotpatti ke tIna kAraNa bhI batAye haiM / ye isa prakAra haiM (1) duHkhagabhita nairAgya-mAnava jIvana meM sukha-duHkha to Ate rahate haiM / zubha karmoM ke udaya se sukha aura azubha karmoM ka udaya se duHkhoM kA Agamana hotA hai / duHkhoM se, pIr3A se athavA saMkaTa se ghabarA ON kara jo vyakti dIkSA grahaNa karatA hai, usakA vairAgya duHkhabhita vairAgya kahalAtA hai / jaba duHkha samApta ho jAtA hai to sRkha A jAtA hai, vyakti duHkha ko bhUla jAtA hai aura phira AnandapUrvaka rahane lagatA hai| isI jaba duHkha kA kAraNa dUra ho jAtA hai to isa prakAra kA vairAgya bhAva bhI samApta ho sakatA hai / isa kAraNa duHkhagarbhita vairAgya ko sthAyI nahIM mAnA jAtA hai| (2) mohabhita nairAgya-mAtA-pitA, putra, parijanoM ke viyoga hone para jo virakta bhAvalI utpanna hote haiM, vaha mohagabhita vairAgya kahalAtA hai| vyakti apane jIvana meM sUnepana kA anubhava karatA hai| mRtyu kI icchA karatA hai, mRtyu na hone kI sthiti meM saMsAra chor3akara sAdhu bana jAtA hai| mohavaza vyakti dIkSA grahaNa karatA hai / moha kI DorI ko tor3anA sarala kArya nahIM hai| phira bhI yaha vairAgya bhAva na to sAmAnya hai na zreSTha / ise madhyama zreNI kA vairAgya kahA jA sakatA hai| (3) jJAnabhita nairAgya-janma-janmAntaroM ke zubha karmodaya se,guru ke upadezoM ke kAraNa, adhyayana se saMsAra ke prati jo virakti hotI hai, use jJAnabhita vairAgya kahA jAtA hai / vairAgya kA yaha kAraNa zreSTha bhI hai aura sthAyI bhii| jainAgamoM kA adhyayana karane ke pazcAt hameM yaha vidita hotA hai ki vizuddha vairAgyotpatti ke do kAraNa haiM / yathA126 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) naisargika - jisa vairAgya meM guru darzana, sAdhu-saMgati, paThana-pAThana kI AvazyakatA nahIM rahatI ho, aura jo janma-janmAntaroM ke zubha saMskAroM dvArA svataH utpanna hotA hai, vaha naisargika vairAgya kahalAtA hai / (2) AdhigAmika - jisa vairAgya meM bAhya nimitta kI apekSA ho, saMta-saMgati, paThana-pAThana kA sahayoga apekSita ho vaha AdhigAmika vairAgya kahalAtA hai / vairAgyotpatti ke aura bhI aneka kAraNoM kA ullekha milatA hai kintu inakA vivaraNa yahA~ denA Avazyaka pratIta nahIM hotA hai / vairAgyotpatti ke kAraNoM ke pariprekSya meM yadi hama 'najara kumArI' ke vairAgyodaya ke kAraNa ko dekhate haiM to hama pAte haiM ki usakA vairAgya 'jJAnagarbhita vairAgya' hai / kAraNa ki najara ko jo vairAgyabhAva utpanna ho rahe haiM, ve jJAna ke AdhAra para ho rahe haiN| mAtA kI pratijJA kA abhI najara ko ahasAsa bhI nahIM hai / apane jJAna cakSu se anubhava kara najara apane kadama Age bar3hA rahI hai / idhara parivAra meM mAmA kanhaiyAlAlajI evaM mausI baggA ke vivAha kI taiyAriyA~ cala rahI thI / udayapura ke pAsa guDalI nAmaka eka choTA-sA gA~va / guDalI gA~va meM seTha amaracandajI bAgarecA apane parivAra ke sAtha rahate the / unake cAra putra maganalAlajI, chaganalAlajI, kanhaiyAlAlajI (jo bAda meM AcAryazrI ghAsIlAlajI ma. sA. ke ziSya ratna hue) tathA khUbIlAlajI aura eka putrI cauthabAI thI / kanhaiyAlAlajI kA vivAha seTha amaracandajI bAgarecA kI isI suputrI cauthabAI ke sAtha samArohapUrvaka sampanna huA / mAmI ko akSara jJAna karAnA - cauthabAI apane mAtA-pitA kI ikalautI putrI evaM cAra bhAiyoM kI ekamAtra bahana thI / vaha rUpavatI evaM guNavatI to thI hI, vinaya viveka se bhI sampanna thI, sAtha hI dhArmika saMskAra bhI usameM kUTa-kUTa ke bhare the| jaba vaha dulhana banakara sasurAla meM AI taba vaha bahuta hI choTI Ayu kI thii| usa samaya usakI Ayu kevala nau varSa kI thii| una dinoM bAla-vivAha kA pracalana thA / sAsa nahIM thI / nanada sohanabAI kA vaha sAsa ke samAna hI Adara karatI thI, unakI AjJAnusAra kArya karanA, AjJA mAnanA vaha apanA dharma samajhatI thI / bAlikA najara ko apanI nanada ke samAna mAnatI thI / najara bhI apanI priya mAmIjI ke sAtha atyadhika ghula-mila gaI thI / donoM meM paraspara bahuta adhika sneha thA / kumArI najara kI buddhi kuzAgra thI / vidyAlaya meM jo kucha par3hAyA jAtA, use vaha bahuta jaldI AtmasAta kara letI thii| eka-do varSa kI alpAvadhi meM hI kumArI najara ne acchI prakAra se pustaka par3hanA sIkha liyA / mAmI par3hanA-likhanA nahIM jAnatI thI / una dinoM bAlikAoM ko par3hAnA-likhAnA Aja kI bhA~ti koI pasanda nahIM karatA thaa| phira gA~va meM to yaha sthiti aura bhI kharAba thI / gA~va meM kanyAoM ko prAyaH par3hAyA hI nahIM jAtA thA / cauthabAI kI ruci akSara jJAna ke sAtha hI par3hane-likhane ke prati adhika thI / kintu kisase par3he, kaise par3he ? aura phira sasurAla meM par3hanA to aura bhI kaThina kArya thA / athavA yaha kahA jAya ki asambhava thA to atizayokti nahIM hogI / apanI mAmI kI ruci aura jijJAsA kA ahasAsa kumArI najara ko ho gayA aura vaha apanI mAmI ko akSara likha-likhakara dene lagI aura kabhI-kabhI sikhAne bhI lagI / kumArI najara ke zrama aura dvitIya khaNDa : jIvana, darzana 127 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EHATI DOHAMA mAmI kI lagana ke parimANasvarUpa mAmI cauthabAI ne bhI par3hanA-likhanA sIkha liyaa| alpavaya meM - kumArI najara ne zikSikA kA kArya kara diyaa| nairAgya : paripakvatA kI ora-najarakamArI kI skUlI zikSA to cala hI rahI thI / adhyayana meM kahIM koI bAdhA nahIM thii| isa zikSA ke sAtha hI vairAgya raMga bhI car3ha rahA thaa| rAtri bhojana kA tyAga to pahale thA hI, aba rAtri meM pAnI pIne kA bhI tyAga kara liyaa| sAta-ATha varSa kI Ayu meM pratikramaNa, paccIsa bola, samakita ke sataraha bola, pucchisuNaM,namipavvajA Adi jJAna kaNThastha kara liyaa| tapomUrti zrI sohanakuvarajI mahArAja ke tyAgamaya jIvana aura vairAgyamaya upadezoM se najara kumArI ke hRdaya meM vairAgya kI bhAvanA prabala hotI jA rahI thii| nAnAjI kA svargavAsa- samaya apanI gati se cala rahA thaa| calanA usakI niyati hai / kisI ke rokane se bhI vaha rukatA nahIM hai| idhara nAnAjI zrI hIrAlAlajI kA svAsthya asvastha rahane lagA thA aura dina pratidina giratA hI jA rahA thaa| pUtrI sohanabAI ke vidhavA hone kA unheM jabardasta dhakkA lagA thA aura andara hI andara unheM cintA kA ghuna laga gayA thaa| aba ve nirantara asvastha rahane lage aura sthiti yahA~ taka A pahu~cI ki isa asvasthatA meM unhoMne eka dina acAnaka parivAra ke sabhI sadasyoM ko rotA-bilakhatA chor3akara sadA-sadA ke lie apano A~kheM mUda lii| pitA kI mRtyu se putra kanhaiyAlAlajI aura putrI sohanabAI ko atyadhika duHkha huaa| sohanabAI para to mAno pahAr3a hI TUTakara gira par3A ho / najara bhI aba kucha sayAnI ho gaI thI aura saba kucha samajhane lagI thii| apane nAnA kI mRtyu ke bAda vaha vicAra karane lagI-'yaha mRtyu kyA hai ? vyakti maratA kyoM hai ? mRtyu isa prakAra priyajanoM ko kyoM uThA kara le jAto hai ? kyA mujhe bhI isI prakAra mRtyu uThAkara le jAyegI ? kyA isase bacane kA koI upAya nahIM hai ? isI prakAra ke anekAneka prazna usake mAnasa-paTala para maMDarAne lge| usane nizcaya kiyA ki apane praznoM ke uttara guruNIjI zrI sohanakuvarajI mahArAja se pUchanA cAhie / sadguruvaryA se hI samAdhAna / milAne kI sambhAvanA hai| najarakumArI sadguruvaryA zrI sohanakuMvarajI mahArAja ke pAsa gaIM / anya dinoM kI apekSA Aja guruvaryA ne najara ko kucha gambhIra aura viziSTa mudrA meM dekhA / unhoMne sahaja hI pUcha liyA-"najara ! Aja kauna-sI vizeSa bAta hai, jo itanI gambhIra ho / " "bAta vizeSa hai athavA nhiiN| yaha to maiM nahIM jAnatI / kiMtu Aja maiM ApazrI se kucha pUchanA cAhatI huuN| mere mAnasa paTala para uthala-puthala macI huii| ApazrI se samAdhAna kI apekSA hai|" najara ne khaa| mahAsatI zrI sohanakuMvarajI mahArAja sAhaba ne jaba nanhI bAlikA ke mukha se yaha kathana sunA to ve use pahale to kucha kSaNa taka ekaTaka dekhatI rahI phira kahA-"acchA ! pUcho to kyA pUchanA hai tumheM / " "mahArAja sA0 mauta kyoM AtI hai ? binA kisI bhUmikA ke najara kumArI ne puuchaa| mahAsatI zrIsohanakuMvarajI mahArAja najara ke isa prazna se ekAeka cauMka utthii| unheM isa prakAra ke prazna kI apekSA nahIM thii| unhoMne zAnta bhAva se kahA-"mRtyu ! hara usa prANI kI hogI jisane janma liyA hai / jisa prakAra dina ke bAda rAta AtI hai, usI prakAra janma ke bAda mRtyu kA AnA svAbhAvika hai|" kyA mRtyu se bacane kA koI upAya hai ?" najara ne dUsarA prazna kiyaa| 128 dvitIya khaNDa : jIvana darzana - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private. Dersonalitee Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mRtyu se bacane kA upAya hai / tapoM ke dvArA sAdhanA ke dvArA karmoM kA kSaya karake mokSa prApta kiyA jA sakatA hai|" mahAsatIjI ne phrmaayaa| ''ye karma kyA haiM ? inake kSaya kI AvazyakatA kyoM par3atI hai ?" najara ne puuchaa| "manuSya jo bhI sahI-galata kArya karatA hai aura usase usake AtmA para jo baMdhana par3atA hai, vaha karma hai / jainadharma meM vItarAga bhagavAna ne ATha prakAra ke karma batAye haiM / jaba taka AThoM prakAra ke karmoM kI nirjarA nahIM ho jAtI taba taka mokSa nahIM hotA / mokSa ke liye karmoM kI nirjarA yA kSaya honA jarUrI hai|" mahAsatIjI ne samAdhAna kiyaa| "mokSa kyA hotA hai ?" najara ne puuchaa| "mokSa pada prApta hone ke pazcAt yaha jIvana-maraNa kA cakkara samApta ho jAtA hai / " mahAsatI jI ne btaayaa| "ApakA matalaba hai ki mokSa prApti ke pazcAt phira na to janma hotA hai aura na mRtyu / " najara ne jijJAsA se puuchaa| "hA~, tumane sahI samajhA / parantu najara ! isake liye bahuta bar3e tyAga aura kaThora sAdhanA kI AvazyakatA hotI hai / " mahAsatojI ne samajhAte hue khaa| "mahArAja sAhaba ! Apa to mujhe vaha mArga batAne kI kRpA kareM jisa para calakara janma aura mRtyu ke jhaMjhaTa se chuTakArA mila sakatA hai / " najara ne puuchaa| "isake liye to tumheM bahuta kucha karanA pdd'egaa| abhI tuma baccI ho| sAdhanA kA patha apanAnA abhI tumhAre vaza kI bAta nahIM hai / saMyama mArga apanAnA khAMr3e kI dhAra para calane ke samAna hai|" mahAsatIjI ne khaa| "Apa to DarAne vAlI bAta karane lgiiN| mujhe kisI prakAra kA bhaya nahIM hai| kaThora se kaThora mArga huA to bhI maiM usa para calane ke lie prastuta hU~ / kRpA karake Apa mArgadarzana to kreN|" najara ne dRr3hatApUrvaka puuchaa| "yadi tuma vAstava meM AtmakalyANa karanA cAhatI ho to usake lie sabase pahale dIkSAvrata aMgIkAra karanA par3atA hai|" mahAsatIjI ne btaayaa| "arthAt Apa jaisI banakara Apake zaraNa meM rahanA / " najara ne tatkAla khaa| usane punaH kahA-"dIkSA lene ke bhAva to mere mana meM kabhI se uTha rahe haiM / maiMne abhI taka kisI ko bhI nahIM batAyA hai kintu aba batAnA hI hogaa| maiM AtmakalyANa karanA cAhatI huuN|" "vItarAga bhagavAna, tumhArI manokAmanA pUrNa kre| kintu dhyAna rahe jo bhI kadama uThAnA hai usake pUrva usake pratyeka pakSa para gambhIratA se vicAra kara lenaa| sAtha hI apane pAlakoM se bhI anumati prApta kara lenaa| binA abhibhAvakoM kI anumati mile tuma dIkSAbata aMgIkAra nahIM kara skogii|" ina zabdoM ke sAtha mahAsatIjI ne najarakumArI ko mAMgalika sunAyA aura phira najarakamArI apane ghara A gaI / usake cehare para harSa aura saMtoSa thaa| jo UhApoha usake mastiSka meM macI huI thI, usakA use samAdhAna mila gayA thaa| se 126 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6 Jan Education International Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA sohanabAI bhI prArambha se hI dhArmika svabhAva ko tho / pati ko mRtyu ke pazcAt usakA lA mana virakta huA thA kintu putra aura putrI ke moha ne use bA~dha rakhA thA / putra ke dehAvasAna ke pazcAt to vaha virakta ho cukI thI aura najara ke bar3e hone tathA usakA ghara saMsAra basAne ke pazcAt saMyamamArga para calane kA vicAra mana hI mana kara cukI thii| kintu bIca meM najara kI bImArI, mahAsatIjI dvArA eka (6 karavAyA gayA saMkalpa A gayA, isalie vaha apane antarmana kI bAta abhI taka kisI ko nahIM batA pAI AMA thii| bImArI ke samaya ke saMkalpa se usake mana meM eka saMtoSa yaha thA ki dIkSA prApta kara donoM mAM-beTI sAtha-sAtha hI rheNgii| mAtA sohanavAI samaya kI pratIkSA kara rahI thii| eka dina sohanabAI aura najarakumArI avakAza ke kSaNoM meM baiThI thiiN| bIca-bIca meM donoM ke ra bIca kucha bAtacIta bhI ho jAtI thii| najarakamArI dIkSA lene vAlI bAta apanI mAtA ko batAnA cAhatI thii| Aja use ucita avasara mila gayA thaa| usane bAtacIta ke daurAna kahA- "mA~! merI (o bhAvanA dIkSA lene kI ho rahI hai / ApakA kyA vicAra hai ?" mAtA sohanabAI apanI putrI ke ye vicAra sunakara cauMkI nhiiN| unheM Azcarya bhI nahIM huaa| ma unheM to najara ke ye vicAra sukhada lage / eka to ve svayaM andara se virakta thiiN| dUsare najara ke lie kA | ve pUrva meM isI prakAra kA saMkalpa le cukI thii| ve to kevala apanI putrI ke lie hI saMsAra pakSa ko chor3a IC hI nahIM pA rahI thI / apanI putrI kI bAta sunakara kucha kSaNa taka ve usakI ora dekhatI rhii| phira usake / bhAvoM kI dRr3hatA dekhane ke lie, usakI parIkSA lene kI dRSTi se kahA-"Aja tU yaha kaisI bAta kara rahI pA hai| tU to merI ikalautI putrI hai| merI lAr3alI hai| mere jIvana kA ekamAtra AdhAra hai / putrI ! maiM to SAL vicAra kara rahI thI ki koI acchA parivAra aura acchA lar3akA mila jAye to khUba dhUmadhAma se terA / Mi vivAha kara dUM; tAki tU sukhapUrvaka apanA jIvanayApana kara sake / jahA~ taka dIkSA kA prazna hai, usameM kyA kA rakhA hai ? usameM sivAya kaSTa aura asuvidhAoM ke kucha bhI nahIM hai / " najara apanI mAtAjI kI bAta bar3e dhyAna se suna rahI thii| apanI mAtAjI ko gaura se dekhakara najara ne kahA- "mAtAjI ! mere zAdI-vivAha kA cakkara to Apa bhUlakara bhI mata calAnA / maiM kisI bhI sthiti meM vivAha karane vAlI nahIM huuN| mujhe aise sAMsArika sukhoM kI kAmanA nahIM jinake kAraNa mujhe bAra-bAra janma lenA pdd'e| Apane dIkSA ke mArga ke kaSToM aura asuvidhAoM kI bAta kahI hai| to saMsAra pakSa meM kyA kama kaSTa aura asuvidhAe~ haiM ? yahA~ to aura bhI adhika parezAniyA~ haiM / Apa dhyAnapUrvaka suna 12 leN| maiM dIkSA lene kA dRr3ha saMkalpa kara cukI huuN| koI bhI tAkata bAdhA mujheM dIkSA lene se roka nahIM sktii|" mAtA sohanabAI ne apanI putrI ko hara prakAra se samajhAne kA prayAsa kiyA kintu usa para to maMjIThe kA raMga car3hA huA thaa| koI pralobhana use lubhA nahIM sakA aura koI bhaya use DigA nahIM skaa| taba mAtA sohanabAI ne apane antarmana kI bAta-dIkSA lene kI usake sammukha prakaTa kara dii| mAtA aura putrI donoM eka sAtha dIkSA lene ke lie taiyAra ho giiN| aba ina donoM ke sammukha pramukha samasyA | AjJA kI thii| ___ dIkSA kI rAha aura bAdhAe~- sohanabAI yaha jAnatI thI ki yahA~ AjJA bhAI se lenI par3egI .. aura ve kisI bhI sthiti meM AjJA pradAna nahIM kareMge / bhAI kA apanI bahina ke prati asIma sneha thaa| aura bahina se bhI bar3hakara adhika sneha aura vAtsalya unheM apano bhAnajI najara para thaa| isa sthiti para sohanabAI ne gambhIratA se vicAra kiyaa| 130 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana Ok sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 dIkSA ke pUrva AjJA kI AvazyakatA kyoM hotI hai ? isa prazna kA samAdhAna upAcArya zrI devendra muni jI zAstrI ne bahuta hI sundara rItyAnusAra kiyA hai unhIM ke zabdoM meM ___"prabajyA grahaNa karane ke lie dIkSArthI ko mAtA-pitA yA anya abhibhAvakaguNa kI anujJA prApta karanA Avazyaka thaa| unakI AjJA prApta hone para hI dIkSA grahaNa kI jAtI rahI hai / bauddha grantha mahAvagga meM rAhula kI pravrajyA kA bhI aisA hI prasaMga hai| svayaM mahAvIra ko unake jyeSTha bhrAtA nandIvarddhana kI AjJA prApta nahIM huI taba taka ve gRhavAsa meM rahe / meSakumAra, rAjarSi udayana, gAthApati makAti mahArAja zreNika ke putra-pautra, mRgAvatI, dhanya anagAra, atimukta muni Adi zatAdhika vyaktiyoM ne apane abhibhAvakoM se anumati prApta karake hI pravrajyA grahaNa kI hai| yadyapi antaraMga tyAga-vairAgya kI prabala bhAvanA se hI sAdhaka dIkSA grahaNa karatA hai, tathApi parijanoM kI anujJA kI AvazkatA kyoM hai ? isa prazna ke samAdhAna meM kahA jA sakatA hai ki jisa sAdhanA ko usane zreyaskara samajhA hai, jisa AhatI dIkSA ke prati usake mana meM dRr3ha AsthA paidA huI hai, usa sAdhanA-mArga ke prati abhibhAvakoM kI zraddhA jAgrata kI jAya aura unake AzIrvAda ko grahaNa kara sAdhanA ke patha para prasannatA se Age bar3hA jAya / isakA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki koI ghara se bhAgA huA yA galata vyakti dIkSita na ho ske| kyoMki aise pravajitoM ke kAraNa zramaNa saMgha meM azAnti aura vigraha kA vAtAvaraNa banane kI sambhAvanA thI tathA saMgha kA apayaza bhI ho sakatA thaa| Agama sAhitya meM eka bhI vyakti aisA dikhAI nahIM detA jisane binA anujJA dIkSA lI ho| hA~, eka bAta smaraNa rakhanI hogI ki jo svayaM hI sarvesarvA hai yA saMnyAsI Adi jisakA koI adhipati nahIM hai usako kisI kI AjJA lene kI AvazyakatA nahIM rahI hai, para sAmAnya vyaktiyoM ke lie yaha niyama rahA hai ki vaha anumati prApta kara dIkSA le| yaha eka bahuta hI sundara paramparA rahI hai aura isa paramparA kA anusaraNa Aja bhI ho rahA hai / "1 dIkSA to grahaNa karanI hI hai| samasyA kevala AjJA kI hai| bhAI ke sAtha rahane se isa zubha / kArya meM kaThinAI/bAdhA A sakatI hai| sabhI pahaluoM para paryApta soca-vicAra kara sohanabAI na bhAisa alaga rahane kA nirNaya kara alaga rahane lgii| isa samaya bAlikA najara dasa varSa kI ho cukI thii| vairAgya kI prabalatA ke kAraNa mAtA aura putrI zIghra hI saMyama-mArga para calane ke lie kaTibaddha thiiN| sohanabAI ne apane devara zrI zeSamala jI ko delavAr3A se bulabAyA aura apanI Antarika icchA unake samakSa rakha dii| yaha bhI spaSTa kara diyA gayA ki bAlikA najara bhI sAtha hI dIkSita ho rahI hai / zeSamala jI ne to yaha socA bhI nahIM thaa| socanA kyA kalpanA bhI nahIM kI thI ki unakI bhAbhI aura bhatIjI dIkSA kA mArga bhI apanA sakatI haiN| unhoMne apanI bhAbhI kI bhAvanA kI gambhIratA ko nahIM samajhA aura ve apanI bhAbhI ko nAnAvidha se samajhAne kA prayAsa kiyaa| kucha dhauMsa bhI batAI || kucha pralobhana bhI diye / zeSamala jI ne dekhA ki unakI kisI bhI bAta kA prabhAva mAtA aura putrI para / nahIM ho rahA hai| donoM hI apane saMkalpa para dRr3ha haiM / antataH dRr3ha icchAzakti ke sammukha unhoMne apanI parAjaya svIkAra kara lI aura kahA-"yadi Apa delavAr3A calakara dIkSA grahaNa kareM to maiM AjJA dene ke lie taiyAra huuN|" 1 jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pRSTha 448-446 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana jI 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6 00 for private Personalise. Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "najara choTI hai, kisI bhI prakAra kI kaThinAI upasthita ho sakatI hai|" sohanabAI ne khaa| "parezAnI athavA kaThinAI kI Apa koI cintA na kreN| jo bhI hogA, maiM una sabakA sAmanA karane ke lie tatpara huuN|" AzvAsana dete hue zeSamala jI ne khaa| __ apane devara kA AzvAsana pAkara sohanabAI apanI putrI ke sAtha delavAr3A A gaI / unakI vinatI ko svIkAra karake mahAsatI zrI sohanakuvara jI mahArAja bhI delavAr3A padhAra gaye / khUba dhUmadhAma se dIkSA kI taiyAriyA~ prArambha ho gii| udhara delavAr3A meM dIkSA kI taiyAriyAM prArambha ho gaI thI aura idhara udayapura meM jaise hI kanhaiyAlAlajI ko vidita huA ki bahina ke sAtha bhAnajI bhI dIkSA le rahI hai to moha ke vazIbhUta hokara unheM bahuta adhika krodha AyA aura isI krodha ke Aveza meM pulisa meM jAkara riporTa kara dI ki caitra kRSNA dvitIyA ke dina delavADA meM eka abodha bAlikA ko dIkSA dI jA rahI hai, usako rukavAyA jAya / sAtha (E) hI delavAr3A ke kucha logoM ne bhI usa dIkSA kA virodha karate hue kahA ki nAbAliga lar3akI ko dIkSA | || nahIM denA cAhie / dokSA samAroha meM eka vighna upasthita ho gyaa| kyA dIkSA vrata aMgIkAra karane ke liye koI Ayu baMdhana hai ? isa prazna kA uttara upAcArya zrI 102 devendramunijI zAstrI ke zabdoM meM isa prakAra diyA jA sakatA hai-"jaina dharma meM vaya kI dRSTi se dIkSA grahaNa karane para bala nahIM diyA hai / cAhe bAlaka ho, cAhe yuvaka ho aura cAhe bRddha ho, jisameM bhAvoM kI prabalatA aura vairAgya bhAvanA balavatI ho, vaha dIkSA grahaNa kara sakatA hai / bAlaka bhI pratibhA kA dhanI hotA hai, usameM bhI teja hotA hai / yahI kAraNa hai ki Agama sAhitya meM bAla dokSA ke ullekha prApta hote haiM / bhagavatI sUtra ke anusAra atimukta kumAra ne jaba bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSA grahaNa kI thI, usa samaya unakI umra chaH varSa kI thI / sarvajJa-sarvadarzI mahAvIra ne atimukta kumAra hI AMtarika yogyatA aura All kSamatA ko nihAra kara hI dIkSA dI thii| para sAmAnya sAdhakoM ke lie ATha varSa se kucha adhika umra hone para dIkSA pradAna karane kA vidhAna hai| gajasakamAla mUni bhI laghuvaya ke the| yUvAvasthA meM praveza karane ke pUrva hI unhoMne sAdhanA patha ko apanAyA thaa| caturdazapUrvadhara AcArya zayyaMbhava ne apane putra maNaka ko aura Arya mahAgiri ne vajradA svAmi ko bAlavaya meM dIkSA pradAna kI / isI prakAra ke ullekha aneka sthaloM para prApta hote haiN| zaizavakAla meM sahajatA, komalatA aura nirmalatA ke sAtha buddhi kA anAgraha bhAva tatva ke rahasya 2 ko grahaNa karane meM jitanA sahAyaka hotA hai, vaha anya avasthAoM meM nhiiN| bacapana parachAI kI taraha sAtha-sAtha calate haiM kintu DhalatI umra meM diye jAne vAle saMskAra na to acchI taraha AtmasAta hote haiM aura na ve cirasthAI ho pAte haiM / isaliye dIkSA ke liye vaya nahIM vairAgya bhAva pramukha mAnA gayA hai| jaina sAhitya ke itihAsa meM aise saikar3oM sAdhakoM kA varNana prApta hotA hai jinhoMne bAlyAvasthA meM dIkSA grahaNa kara jainadharma kI prabala prabhAvanA ko hai| AcArya hemacandra, upAdhyAya yazovijaya, mahAna kalAkAra AcArya jItamalajI, mahAsthavira tArAcandajI mahArAja Adi aneka vyaktiyoM ke nAma ginAye jA sakate haiN| Agama sAhitya evaM paravartI sAhitya meM kahIM para bhI bAla dIkSA kA niSedha nahIM hai| bAlakoM l kI bhAMti hajAroM yuvaka-yuvatiyoM ne bhI dIkSA grahaNa kI hai / Agama sAhitya meM una yuvaka-yuvatiyoM kI dvitIya khaNDa : jIvana-darzana . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha PRODivatee Rersonal use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa sAdhanA kA nirUpaNa hai / hajAroM sAdhakoM ke gauravapUrNa nAma ginAye jA sakate haiM / isI taraha vRddha vyaktiyoM ne bhI pravrajyA grahaNa kI hai / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne RSabhadatta brAhmaNa ko pravrajyA pradAna kI thI / AcArya jambU dvArA unake pitA zreSThI RSabhadatta ko aura AcArya AryarakSita dvArA apane pitA somadeva kI prabrajyA dene kA ullekha milatA 1 dazavekAlika meM spaSTa kahA hai- jIvana ke saMdhyAkAla meM dIkSA lekara bhI kitane hI vyakti apanI tejasvI sAdhanA se varga aura apavarga ko prApta kara sakate haiM / " isa ullekha se spaSTa ho jAtA hai ki Ayu kA bandhana koI vizeSa mahatva nahIM rakhatA hai / ATha varSa ke pazcAt dIkSA denA aura lenA zAstra sammata hai / zrI kanhaiyAlAla jI dvArA utpanna vyavadhAna to unake moha ke kAraNa thA / moha ne saMsAra ke prANiyoM ko ghera rakhA hai / pratyeka ko kisI-na-kisI kA moha hai / kisI ko parivAra kA moha to kisI ko dhana-sampatti kA / jaba taka yaha moha kA bandhana rahatA hai taba taka kucha bhI nahIM ho sakatA / yahI kAraNa hai ki tIrthaMkara bhagavaMtoM ne sabase pahale moha para hI prahAra kiyA hai / jaba taka moha kA kSaya nahIM ho jAtA taba taka jJAna, darzana aura cAritra samyak nahIM hote aura anya karma bhI kSINa nahIM hote haiM / sabho jAnate haiM ki gaNadhara gautama kA bhagavAna mahAvIra ke prati sarvAdhika moha thA aura yahI moha unake kevala jJAna prApti ke mArga meM sabase bar3I bAdhA thaa| jaise hI unakA moha bandhana TUTA vaise hI ve kevalajJAnI ho gaye / moha kI adRzya gA~Tha bahuta adhika majabUta hotI hai / ise tor3ane ke liye kaThora sAdhanA karanI par3atI hai / isI moha ke jAla meM zrI kanhaiyAlAla jI phase hue the / bhAnajI najara para unakA vAtsalya mamatva adhika thA / bahina para bhI asIma sneha thA / ve nahIM cAhate the ki ye dIkSA lekara sAdhvI bane / ve inheM apane pAsa hI rakhanA cAhate the aura najara kA vivAha dhUmadhAma se kara usakA ghara basAnA cAhate the / yahA~ unakI bhAvanA ke pratikUla ho rahA thA / isalie unhoMne bAdhA utpanna kara dI / mamatva rakhane vAlA vyakti yaha bhUla jAtA hai ki vaha jo kucha samajha rahA hai, vaha saba mithyA hai / dUsare to kyA usakA apanA zarIra bhI usakA nahIM hai / vaha maiM ( AtmA ) aura zarIra meM antara nahIM kara pAtA hai / jaba usakA yaha bhrama dUra hotA hai taba vaha vAstavikatA ko samajhatA hai / kintu yaha samajha pAnA / AtmasAta kara pAnA bar3A kaThina hotA hai| kaI eka to aise hote haiM jo vAstavikatA ko jAnate hue bhI jAna-bUjhakara mithyAvAda meM jIte haiM / isI mithyA moha meM kanhaiyAlAla jI bhI jI rahe the / mahAsatI zrI sohana ku~vara jI ma0 sA0 bar3e dhIra-vIra - gambhora the / unhoMne paristhiti ko dekhA evaM vicAra kiyA / unhoMne sabhI prakAra se isa samasyA para vicAra kiyA / isa sambandha se unhoMne pramukha zrAvakoM se bhI vicAra-vimarza kiyaa| unhoMne yaha bhI spaSTa kara diyA ki yadyapi dIkSA pradAna karane ke liye parivAravAloM kI AjJA hamAre pAsa hai tathApi isa samaya paristhiti anukUla nahIM hai / kintu isa zubha kArya ko TAlanA bhI ucita nahIM hai / kyoMki isa samaya sabhI taiyAriyA~ ho cukI haiN| ataH dIkSA kA dUsarA muhurta bhI nikalavA liyaa| dUsarA muhUrtaM nikalA phAlguna zuklA dazamI / pahale muhUrta ke bhI pUrva / zrAvakoM kI sahamati se yaha nirNaya huA ki anAvazyaka vilamba karane meM koI sAra nahIM hai / varan kucha anya sama 1 jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa pRSTha 444 se 446 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana aiducation Internationa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Private & Personal Use Only 133 www.jainerbrary.org Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAeM utpanna ho sakatI haiN| isalie phAlguna zuklA dazamI ke dina hI dIkSA pradAna karanA nizcita ho ! gyaa| dIkSA kA mahatva-dIkSA eka AdhyAtmika sAdhanA hai| AhatI dIkSA sAdhaka ke usa aTakanebhaTakane ko rokane kA eka upakrama hai| vaha aisI akhaNDa jyotirmaya yAtrA hai jisameM sAdhaka asat se sat kI ora, tamas se Aloka kI ora tathA mRtyu se amaratva kI ora agrasara hotA hai / vaha aisI adbhuta AdhyAtmika sAdhanA hai jisameM sAdhaka bAhara se andara simaTatA hai| vaha azubha kA bahiSkAra kara zUbha || saMskAroM se jIvana-yApana karatA hai aura zuddhatva kI ora apane hara kadama bar3hAtA hai| dIkSA meM sAdhaka apane Apa para zAsana karatA hai| kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra ne dIkSA ko paribhASA karate hue likhA hai dIyate jJAnasadbhAvaH kSIyate pazubandhanAH / __ dAnAkSa-parama saMyuktaH dIkSA teneha kIrtitA // dIkSA eka rAsAyanika parivartana hai / sAtvika jIvana jIne kI apUrva kalA hai / Atma-sAdhanA ke parama aura carama bindu taka pahu~cAne vAle sopAna kA nAma dAkSA hai / dIkSA meM pAMcoM mahAvratoM kA jIvana paryanta pAlana karanA hotA hai / 'savvaM sAvajja jogaM paccakkhAmi' ke sudRr3ha kavaca ko pahanakara hI sAdhaka 100 sadgurudeva ke patha-pradarzana meM sAdhanA ke patha para Age bar3hatA hai tathA apane para niyantraNa karatA hai| dIkSA antarmukhI mAdhanA hai / mAnava-mastiSka sudIrghakAla se satya kI anveSaNA kara rahA hai| kI usane jar3a tatva dekhA, parakhA aura gaharAI meM paiThakara paramANu jaise sUkSma tatva meM nihita virATa zakti kI 10 - anveSaNA kii| mAnava sabhyatA ne vijaya phaharAkara jana-mAnasa ko mugdha kiyA hai, para yaha jar3a kI anveSaNA vAstavika zAMti pradAna nahIM kara sakI / kintu jaba mAnava ne apane andara nihArA to apanI ananta Atmazakti ke darzana kiye aura parama zAnti kA anubhava kiyaa| isase sahaja hI dIkSA kA mahatva samajha meM A jAtA hai| dIkSotsava-phAlguna zuklA dazamI vi. saM. 1663 ke dina zubha mUharta meM Asa-pAsa ke gA~voM se Aye saikar3oM nara-nAriyoM kI sAkSI meM mahAsatI zrI sohanakuvarajI mahArAja ne donoM mumukSa bhavyAtmAoM ko jaina bhAgavatI dIkSA pradAna kii| dIkSAsthala jaya-jayakAroM ke gaganabhedI nAroM se gUMja uThA / mAtA sohanabAI kA nAma mahAsatI zrI kailAzakuvarajI ma. rakhA tathA unheM mahAsatI zrI padamakuvarajI ma. sA. kI ziSyA ghoSita kiyA gyaa| patrI najarakamArI kA nAma mahAsatI zrI kasamavatIjI ma. sA. gayA / ve sAdhvIpramukhA sadguruvaryA zrI sohanakuMvarajI ma. sA. kI ziSyA bniiN| - mahAsatI zrI sohanakuvarajI mahArAja ojasvI, tejasvI, varcasvI Adi aneka guNoM ke AgAra pA the, ve saMyama ke pAlana meM pratipala jAgarUka the, unako ziSya-ziSyAe~ banAne kA svalpa bhI lobha yA moha nahIM thaa| unake mana meM saMkalpa bhI thA ki apane nAma se ziSyA nahIM banAU~gI, lekina bAlikA najara ke hRdaya meM unake prati agAdha zraddhA thii| vaha unheM hI apanI ArAdhyA mAna cukI thii| usakI ekamAtra icchA bhI yahI thI ki vaha unhIM kI ziSyA bane / mahAsatI zrI sohanakuvarajI ma. najara ke atyAgraha aura sneha samarpaNa ke sammukha inkAra na kara ske| najarakumArI arthAt mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. sadguruvaryA zrI sohanakuvarajI ma. kA ziSyatva pAkara Apako mahAn saubhAgyazAlI mAna rahI thii| suyogya ziSyA ko prApta kara guruNIjI mahArAja bhI praphullita the| 1 jaina AcAra......."pRSTha 438 / 134 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha old Private & Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjutA-mRdutA kI jIvantamUrti puNyazlokA mAtuzrI kailAzakaMvara jI mahArAja Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama-sAdhanA vihAra - mahAsatI zrI sohanakaMvarajI ma. delavAr3A dIkSA ke nimitta se padhAre the / dIkSA nirvighna sAnanda harSollAsamaya vAtAvaraNa ke bIca sampanna ho gaI thI / isalie dIkSA sampanna hote hI mahAsatIjI ne apane dharma parivAra sahita delavAr3A se udayapura kI ora vihAra kara diyaa| nanhIM sAdhvI kusumavatIjI ke lie naMge pA~va itanA lambA paidala calanA eka nayA anubhava thaa| komala paira the / lar3akhar3Ate hue kaMkaroM para par3a rahe the| kabhI patthara kI Thokara laga jAtI, to kabhI kA~ToM se paira biMdha jAte aura khUna nikala AtA / thakAvaTa se mukha kamala murajhA jAtA / guruNIjI pUchatI - "tuma thaka gaI hogI ?" bAla sAdhvI zrI kusumavatIjI ma. apane una kaSToM kI cintA kiye bagaira mRdu hAsya ke sAtha bola par3atI - ' nahIM pUjyAzrI, abhI hama cale hI kitane haiM / " aisA kahakara ve jaldI-jaldI Age bar3hane kA prayAsa karatIM / thakAvaTa ko dekhakara kabhI-kabhI sevAbhAvI mahAsatI zrI catarakuMvarajI mahArAja thor3I dera ke lie unheM kandhe para uThAkara vihAra karate / mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. bAlaka sI thIM hI, sAtha hI unakA zarIra bhI bahuta halkA thA / vihAra karate hue mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. apanI navadIkSitA satiyoM ke sAtha mevAr3a kI rAjadhAnI udayapura pdhaare| saikar3oM bhAI-bahinoM ne agavAnI kI aura vizAla julUsa ke sAtha pUrNa Adara evaM sammAna sahita nagara praveza karavAyA / bar3I dIkSA - mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. evaM satImaNDala ke Agamana se udayapura kI janatA meM Ananda kI lahara chA gii| eka naye utsAha aura umaMga kA saMcAra huA / dIkSA ke AThaveM dina caitra kRSNA dvitIyA saM. 1663 ko donoM navadIkSitA satiyoM kI samArohapUrvaka bar3I dIkSA sampanna huI / yaha vahI dina hai jaba prathama muhUrtAnusAra isa dina donoM kI dIkSA delavAr3A meM hone vAlI thI / pUrva meM ullekha kiyA jA cukA hai ki dIkSA rukavAne ke lie pulisa meM riporTa kI jA cukI thI / usa riporTa para kAryavAI karane ke lie jaba pulisa delavAr3A pahu~cI to patA calA ki dIkSA to eka saptAha pUrva hI ho cukI hai aura mahArAja ne yahA~ se vihAra bhI kara diyaa| pulisa ko mu~ha laTakAye vApasa AnA par3A / saMyama mArga para dRr3hatA se bar3hate kadama - bAlasAdhvI mahAsatI zrI kusumavatI jI saMyama mArga para bar3I dRr3hatA ke sAtha apane kadama bar3hA rahI thIM / guruvaryA zrI sohanakuMvara jI ma. sA. evaM samasta mahAsatiyA~ jI kA Apako aparimita sneha mila rahA thA, kyoMki eka to laghuvaya aura dUsare sahajatA, saralatA evaM vinamratA Adi guNa, barabasa ho sabhI kA mana moha lete the| yoM bhI parama viduSI mahAsatI sohana ku~varajI ma. sA. ke atirikta satI maNDala meM jitanI bhI mahAsatiyA~ thIM, sabhI ne vivAhoparAMta saMyama vrata aMgIkAra kiyA thaa| Apake hI bAla brahmacAriNI hone se sabhI kA sahaja AkarSaNa evaM sneha thA / dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 135 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAdhyayana-vairAgya kAla meM hI Apane bhaktAmara stotra, kalyANamandira stotra, ratnAkara // paccIsI, mahAvIrASTaka Adi stotra, dazavakAlika sUtra, sukhavipAka sUtra, Avazyaka sUtra, pucchissuNaM, namipavajjA Adi zAstra, paccIsa bola, taiMtIsa bola, samakita ke sar3asaTha bola, pA~ca samiti, tIna gupti, navatatva, laghudaNDaka Adi kaI thokar3e kaNThastha kara rakhe the / dIkSA ke pazcAt Apa jJAna-dhyAna meM pUrNataH nirata ho gaye / jo smaraNa thA use punaH-punaH doharAnA aura navIna jJAna prApta karane ke lie Apa sadaiva jAgarUka rhte| prAtaH cAra baje uThate evaM rAtri ko dera se sote / isa bIca kA samaya svAdhyAya, dhyAna, cintana, manana, paThana-pAThana, AhAra-vihAra, evaM sAdhvocita kriyA ke paripAlana meM vyatIta hotaa| Apa eka minaTa bhI pramAda meM nahIM khonA caahtii| 1| jaba taka sUryAsta nahIM ho jAtA taba taka adhyayana karatI rhtii| svAdhyAya evaM dhyAna-sAdhanA meM ApakI 9. vizeSa ruci parilakSita huii| ataH svAdhyAya evaM dhyAna para saMkSipta vicAra karanA Avazyaka pratIta CON hotA hai| svAdhyAya-jaina darzana meM tapa ke bheda karate hue batAyA gayA hai ki tapa bAraha bhedoM meM vibhakta hai / inameM chaH AbhyaMtara evaM chaH bAhya tapa haiM / svAdhyAya AbhyaMtara tapa meM cauthA tapa hai| jainetara darzanoM meM bhI svAdhyAya ko "svAdhyAya paramaM tapaH" kahakara utkRSTa tapa ke rUpa meM varNana kiyA hai| jaina darzana meM "na vi atthi na vi ya hoI sajjhAya samaM tavokamma" kahakara svAdhyAya kI AbhyaMtara tapoM meM gaNanA East kI hai| ___svAdhyAya kA artha hai-sat zAstroM kA adhyayana, vAcana, cintana aura pravacana / svAdhyAya do zabdoM ke yoga se vanA hai-sva+ adhyAya, jisakA artha hotA hai 'sva' kA athavA 'sva' sambandhI adhyayana karanA / dUsare zabdoM meM ise Atma-cintana karanA bhI kaha sakate haiM / isa para prazna uThatA hai ki kyA isameM 'para' cintana ke lie koI sthAna nahIM hai ? nahIM, aisI koI bAta nahIM hai| kAraNa ki isakA eka anya artha hai svayaM adhyayana karanA / arthAt-svAdhyAyI svayaM hI svayaM kA guru aura ziSya hotA hai| Avazyaka sUtra ke anusAra-'adhyayana adhyAyaH zobhano adhyAyaH 'svAdhyAyaH'-arthAtzreSTha adhyayana hI svAdhyAya hai / jisake adhyayana-adhyApana se Atma-kalyANa kA mArga prazasta hotA hai, vahI svAdhyAya hai| AcArya abhayadeva ke zabdoM meM-"suSThu AmaryAdayA adhoyate, iti svAdhyAyaH"arthAt sat zAstroM kA adhyayana karanA, vidhipUrvaka adhyayana karanA, vidhipUrvaka zreSTha pustakoM kA vAcana karanA svAdhyAya hai / svAdhyAya kA utpattijanya artha isa prakAra hai-'svasya svasmin adhyAyaH svAdhyAyaH yAnI svayaM kA svayaM ke bhItara adhyayana. dasare zabdoM meM Atma-cintana manana svAdhyAya hai jA sakatA hai ki AtmakalyANakArI paThana-pAThana rUpa zreSTha adhyayana kA nAma hI svAdhyAya hai| svayaM kA adhyayana kara usa para cintana aura manana karanA, apanA dhyAna kara NoM se vigraha karanA, svayaM kI manobhUmi aura cittavattiyoM kA sAkSAtkAra karanA, 'sva' ko ora jAnA, 'sva' kI ora AnA, 'sva' kI ora dekhanA, 'sva' meM hI ramaNa karanA aura 'sva' meM hI lIna hokara 'sva' ke sAtha anyAnyoM kA patha / 2 Alokita karanA / yahI svAdhyAya hai / isa prakAra svAdhyAya sva-para-kalyANa kA mArga prazasta karatA hai| svAdhyAya ke pA~ca bheda batAye gae haiM - (1) vAcanA, (2) pRcchanA, (3) parivartanA, (4) anuprekSA aura (5) dharmopadeza / jaba taka pAMcoM bhedoM kI pUrti nahIM ho jaatii| taba taka svAdhyAya ke uddezya l kI bhI pUrti nahIM hotI hai| dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 2. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Cation International FONrivate & Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke niyama cintakoM dvArA isa prakAra batAye gaye haiM (1) ekAgratA, (2) nirantaratA, (3) viSayoparati, (4) prakAza kI utkaMThA aura (5) sthAna / ina saba para prakAza DAlanA yahA~ ucita pratIta nahIM hotA hai| svAdhyAya ke sambandha meM vidvAnoM ne bahuta kucha likhA hai / yahA~ svAdhyAya para vistAra se vicAra karanA hamArA uddezya nahIM hai / hama to yahI batAne kA prayAsa kara rahe haiM ki svAdhyAya kyA hai ? svAdhyAya kI svalpa jAnakArI yahA~ dene kA prayAsa hai| svAdhyAya ke pariNAma kI ora dRSTipAta karate haiM to hama pAte haiM ki bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki svAdhyAya karate rahane se samasta duHkhoM se mukti mila jAtI hai-"sajjhAe vA niutteNa savvadukkhavimokkhaNe" (uttarAdhyayana 26/10) / janma-janmAMtaroM meM saMcita kie hue aneka prakAra ke karmoM kA kSaNabhara meM kSaya ho jAtA hai-"bahubhave saMciyaMpi hu sajjhAeNaM khaNe khavai" (candavijjhagapainnA, 61) / svAdhyAya karane se jJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya ho jAtA hai-"sajjhAeNa nANAvaraNijjaM kamma khavei" (uttarA0 26/18) / svAdhyAya saba bhAvoM kA prakAza karane vAlA bhI hai-'sajjhAyaM ca dao kujjA, savva bhAva vibhAvaNaM' (uttarA0 26/37) / AcAryazrI akalaMka ke dvArA svAdhyAya ke sAta phala isa prakAra batAe gae haiM (1) svAdhyAya se buddhi nirmala hotI hai| (2) prazasta adhyavasAya kI prApti hotI hai| (3) zAsana rakSA hotI hai| (4) saMzaya kI nivRtti hotI hai| (5) paramatavAdiyoM kI zaMkAoM ke nirasana kI zakti prApta hotI hai| (6) tapa tyAga kI vRddhi hotI hai aura, (7) aticAra kI zuddhi hotI hai| svAdhyAya karane ke liye bhI samaya nirdhArita hai| AgamoM meM muni kI dainikacaryA ke sAtha svAdhyAya kA bhI nirdeza milatA hai| dhyAna-AbhyaMtara tapoM meM dhyAna kA pAMcavAM sthAna hai| arthAt dhyAna bhI AbhyaMtara tapa hai / upAcArya zrI devendra munijI zAstrI ne apane graMtha 'jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa' meM dhyAna para sundara rUpa se prakAza DAlA hai / usI ke AdhAra para hama yahA~ dhyAna para vicAra prastuta kara rahe haiM / . sAdhanA paddhati meM dhyAna kA atyadhika mahatva rahA hai| koI bhI AdhyAtmika dhArA usake binA apane sAdhya taka nahIM pahu~ca sakatI hai / yahI kAraNa hai ki bhArata kI sabhI paramparAoM ne dhyAna ko mahatva diyA hai / dhyAna zataka meM mana kI do avasthAeM batAI gaI haiM-(1) cala avasthA (2) sthira avasthA / cala avasthA citta hai aura sthira avasthA dhyAna hai / citta aura dhyAna-ye mana ke hI do rUpa haiN| jaba mana ekAgra, niruddha aura gupta hotA hai, taba vaha dhyAna hotA hai / __ "dhyeya cintAyAm"-dhAtu se dhyAna zabda niSpanna haA hai| zabdotpatti kI dRSTi se dhyAna kA artha cintana hai kintu pravRttilabdha artha usase jarA pRthaka hai / isa dRSTi se dhyAna kA artha hai-citta ko kisI eka lakSya para sthira krnaa| AcArya umAsvAti ne likhA hai-ekAgra cintA tathA zarIra, vANI aura mana kA nirodha dhyAna hai / isase spaSTa hai ki jaina paramparA meM dhyAna kA sambandha kevala mana se hI dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 137 Ta sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Orivate a personaldeeonly HOROSCOPEOPORORRORSC Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANSATORICA nahIM hai apitu zarIra, vANI aura mana kI ekAgra pravRtti athavA niSprakampa sthiti ko hI dhyAna kI saMjJA / dI gaI hai| AcArya pataMjali ne dhyAna kA sambandha kevala mana se hI mAnA hai. unakA abhimata hai ki jisameM dhAraNA kI gaI ho, usa deza meM dhyeya viSayaka jJAna kI ekatAnatA jo anya jJAna se aparAvRSTa ho, vaha dhyAna hai / sadRza pravAha se tAtparya hai jisa dhyeya viSayaka prathama vatti ho usI viSaya kI dvitIya aura tRtIya ho-dhyeya se anya jJAna bIca meM na ho / pataMjali ne ekAgratA aura nirodha ye donoM citta ke hI mAne haiM / garur3a purANa meM brahma aura AtmA kI cintA ko dhyAna kahA hai / visuddhimagga ke anusAra dhyAna mAnasika hai| para jainAcAryoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki unhoMne dhyAna ko mAnasika hI nahIM mAnA, vAcika aura kAyika bhI mAnA hai / pataMjali ne jise saMprajJAta samAdhi kahA hai vaha jaina paribhASA meM zukladhyAna kA pUrva caraNa hai| pataMjali ne jise asaMprajJAta samAdhi kahA hai use jaina paramparA meM zukladhyAna kA uttara caraNa kahA hai| jo kevalajJAnI hai, unake kevala nirodhAtmaka dhyAna hotA hai, kintu jo kevalajJAnI nahIM hai, unake ekAgratAtmaka aura nirodhAtmaka-donoM prakAra ke dhyAna hote haiN| mana sahita kAyA aura vANI ko jaba ekarUpatA milatI hai, vaha pUrNa dhyAna hai / usameM akhaNDatA aura ekAgratA hotI hai / ekAgratA svAdhyAya meM bhI hotI hai aura dhyAna meM bhI / kintu svAdhyAya meM ekAgratA ghanIbhUta nahIM hotI; jabaki dhyAna meM vaha ghanIbhUta hotI hai| dhyAna meM cetanA kI vaha avasthA hai jo apane Alambana ke prati pUrNatayA ekAna hotI hai| ekAgra cintana dhyAna hai / cetanA ke virATa Aloka meM citta vilIna ho jAtA hai, vaha dhyAna hai| atIta kAla meM triyoga ke nirundhana ko dhyAna kahA gayA / AcArya bhadrabAhu ne citta ko kisI bhI viSaya meM sthira karane ko dhyAna kahA hai / AcArya hemacandra ne kahA-apane viSaya meM mana kA ekAgra ho jAnA dhyAna hai| ArAdhanAsAra meM AcArya ne kahA hai-prakANDa vidvattA prApta bhI kI ho para yadi samyak prakAra se dhyAna nahIM kiyA gayA hai to sabhI nirarthaka hai / kyoMki usa vidvattA se AkulatA-vyAkulatA nahIM mittegii| AkulatA-vyAkulatA ko miTAne ke lie dhyAna saMjIvanI eka bUTI hai| dhyAna karate samaya pUrva saMskAroM ke kAraNa yadi mana meM caMcalatA Aye to ghabarAkara dhyAna choDane kI Avaza kiMtu nirantara abhyAsa se zanaiH-zanaiH vaha caMcalatA bhI naSTa ho jAtI hai| dhyAna ke mukhya rUpa se do bheda kie gae haiM-(1) anazasta dhyAna aura (2) prazasta dhyAna / vaidika paramparA meM kliSTa aura akliSTa dhyAna kahA hai tathA bauddha paramparA ne unheM kuzala dhyAna aura akuzala dhyAna zabda die haiN| jJAnArNava meM dhyAna ke tIna bheda kie gae haiM-(1) azubha (2) zubha aura (3) zuddha / ye tInoM bheda AtaM, raudra, dharma aura zukla dhyAnoM meM samAviSTa ho jAte haiM / AcArya zubhacandra aura hemacandra ne piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ina cAra avAntara bhedoM kA varNana kiyA hai / AcArya hemacandra ne inakA bhI Age upavibhAjana kiyA hai| AcArya hemacandra ne apane yogazAstra meM dhyAna karane kI icchA rakhane vAle ke liye kahA hai ki use tIna bAteM jAna lenI cAhie-ve tIna bAteM haiM-1 dhyAtA-dhyAna karane vAle meM kaisI yogyatA honI 138 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana he sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Parete 3 Personalilee Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie ? 2 - dhyeya - jisakA dhyAna karanA hai, vaha vastu kaisI honI cAhie ? 3 - dhyAna ke kAraNoM kI samagratA, arthAt sAmagrI kaisI ho ? kyoMki sAmagrI ke binA koI bhI kArya siddha nahIM hotA hai / AcArya hemacandra ne dhyAtA kI yogyatA ke sambandha meM likhA hai- "jo prANoM kA avasara A jAne para bhI saMyama-niSThA kA parityAga nahIM karatA hai, anya prANiyoM ko Atmavat dekhatA hai, apane dhyeya, lakSya se cyuta nahIM hotA hai, jo sardI, garmI aura vAyu se khinna nahIM hotA, jo ajara-amara banAne vAle yoga-rUpI amRta, rasAyana ko pAna karane kA icchuka hai, rAgAdi doSoM se AkrAnta nahIM hai, krodha Adi hari se dUSita nahIM hai, mana ko AtmArAma meM ramaNa karAne vAlA hai, samasta karmoM meM alipta rahane vAlA hai, kAma-bhogoM se pUrNatayA virakta hai, apane zarIra para bhI mamatva-bhAva nahIM rakhatA hai, saMvega ke sarovara meM pUrI taraha magna rahane vAlA hai, zatru-mitra, svarNa-pASANa, nindA-stuti, mAna-apamAna Adi meM samabhAva rakhane vAlA hai, samAna rUpa se prANimAtra ke kalyANa kI kAmanA karane vAlA hai, prANimAtra para karuNA bhAva rakhane vAlA hai, sAMsArika sukhoM se vimukha hai, parISaha aura upasarga Ane para bhI sumeru kI taraha acala- aTala rahatA hai, candramA kI bhA~ti AnandadAyaka aura vAyu ke samAna niHsaMga - apratibandha vihArI hai, vahI prazasta buddhi vAlA prabuddha sAdhaka prazaMsanIya aura zreSTha dhyAtA ho sakatA hai 1 dhyAtA ke cAra lakSaNa upAcArya zrI devendramuni jI zAstrI ne isa prakAra batAye gaye haiM - (1) AjJA ruci, (2) nisarga ruci, (3) sUtra ruci aura (4) avagAr3ha ruci / ina cAra lakSaNoM se dharma - dhyAnI kI AtmA kI pahacAna kI jAtI hai / dharma-dhyAna ke cAra Alambana isa prakAra haiM- (1) vAcanA, (2) pRcchanA, (3) parivartanA aura (4) dharmakathA | dharma-dhyAna kI cAra bhAvanAe~ batAI gaI haiM - ( 1 ) ekAtvAnuprekSA, (2) anityAnuprekSA, (3) azaraNAnuprekSA aura (4) saMsArAnuprekSA / ina cAra bhAvanAoM se mana meM vairAgya kI lahareM taraMgita hotI haiM / sAMsArika vastuoM ke prati AkarSaNa kama ho jAtA hai aura AtmA zAMti ke kSaNoM meM vicaraNa karatA hai | 2 dhyAna ke jitane prakAra batAye gaye haiM, usI ke anurUpa unake Alambana bhI haiM / aura adhika vistAra yahA~ aprAsaMgika pratIta hotA hai| isa vivecana se hI dhyAna ke sambandha meM dhAraNA spaSTa ho hai / dhyAna eka utkRSTa tapa hai, yaha eka aisI dhadhakatI jvAlA hai jisameM karma dagdha ho jAte haiM / aise prazasta dhyAna aura AtmakalyANakArI svAdhyAya meM mahAsatI zrI kusumavatI jI ma.sA. kI vizeSa ruci unakI bhaviSya kI mahAna sAdhanA kI pratIka thI / prathama cAturmAsa evaM sadguruvaryoM ke darzana - jJAnArjana aura gurusevA karate hue saMvat 1664 kA prathama cAturmAsa udayapura zahara meM sampanna huA / cAturmAsa ke pazcAt mAgha zuklA trayodazI saMvat 1964 ko udayapura nivAsI zrI jIvanalAla jI baraDiyA kI AtmajA sundarakumArI ne zrI sohanaku~vara jI mahArAja ke pAsa jainezvarI dIkSA grahaNa kI / dIkSoparAMta unakA nAma mahAsatI zrI puSpavatI jI mahArAja rakha gayA / laghu guru bahina zrI puSpavatI jI ko pAkara Apako hArdika prasannatA huI / donoM guru bahinoM meM sahodarA bahinoM se bhI adhika sneha thA / gujarAta, bambaI, mahArASTra, khAnadeza aura mAlavabhUmi ko apanI caraNa raja se pAvana karate hue 1. yogazAstra, 7 / 2 se 7 / 2. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR0 568 / dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal Lise Only 136 G. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - pUjya gurudeva mahAsthavira zrI tArAcanda jI mahArAja, zrI puSkara muni jI mahArAja ThANA do se varSoM ke Ds pazcAt udayapura padhAre / sadguruvaroM ke Agamana se sarvatra harSollAsa kA vAtAvaraNa chA gyaa| sadguruNI 2 jI mahAsatI zrI sohanakuvara jI mahArAja, mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 aura mahAsatI zrI puSpavatI mahA0 Adi navadIkSitA sAdhviyoM ko lekara gurucaraNoM meM pahu~cI / vandana aura sukha-sAtA pRcchA ke pazcAt / gurudeva donoM hI navadIkSitA sAdhviyoM ko dekhakara prasanna hue| usI samaya gurudeva ne donoM ke Agamika a jJAna kI parIkSA bhI lii| donoM hI sAdhviyA~ isa parIkSA meM samuttIrNa rahIM / mahAsthavira zrI tArAcandajI | mahA0 kI AjJA se upAdhyAya zrI puSkaramuni jI ma. sA. ne mahAsatI zrI sohanakuvara jI mahArAja ko ! nirdeza dete hue pharamAyA-'lakSaNoM ke AdhAra para ye donoM sAdhviyA~ pratibhAsampanna pratIta hotI haiN| inakI pratibhA kA samucita vikAsa ho sake isaliye guruNI hone ke nAte ApakA kartavya hai ki Apa ina donoM ke liye saMskRta aura prAkRta ye donoM bhASAe~, jaina Agama sAhitya aura usake vyAkhyA sAhitya ko par3hAne ke liye Avazyaka vyavasthA anivArya rUpa se kreN| inheM inakA vyavasthita adhyayana kraaveN| ekaeka zabda ke artha ko samajhane ke liye zabdArtha yAda karanA to pallavagrAhI pANDitya hai / yadi mUla bhASAoM NT para inakA adhikAra ho gayA to phira kaisA bhI sAhitya kyoM na ho ye binA kisI kI sahAyatA ke svayaM hI usake artha kA abhiprAya na kevala svayaM samajha leMgI, varan kisI anya ko bhI saralatA se samajhA || deNgii| sadguruvaryoM ke prathama darzana kara donoM hI sAdhviyA~ prasanna thiiN| usa para gurudeva kA Adeza sunakara to unakA hRdaya Anandita ho utthaa| adhyayana ke prati unakI lagana to prArambha se hI rahI hai / aba gurudeva ke Adeza se to unakI manokAmanA pUrNa hone jA rahI thii| guruNIjI zrI sohanaku~vara jI ma. sA0 ne sadguruvarya ke Adeza ko bahuta hI dhyAna se sunA / gaharAI se isa bAta para cintana kiyaa| cintana karane kA kAraNa yaha thA ki usa yuga meM sAdhu-NA sAdhviyA~ gRhastha paNDitoM se nahIM par3hA karate the tathA par3hane para prAyazcitta diyA jAtA thaa| aisI paristhiti meM guruNIjI kA cintana Avazyaka hI nahIM anivArya thaa| eka ora samAja kI pracalita mAnyatAe~ thIM aura dUsarI ora pratibhA ke vikAsa kA prazna / sadguruvaryA mahAsatI zrI sohanaku~vara jI ma0 ne vicAra kiyA ki yuga badala cukA hai / gRhastha kara varga prabuddha ho rahA hai| sAdhu-samAja isI prakAra yadi adhyayana se katarAtA rahA/vaMcita rahA to phira gRhastha kA netRtva kisa prakAra kara sakegA? unakI jvalanta samasyAoM kA samAdhAna kisa prakAra kara sakegA? purAno rUDhiyA~ aura andhavizvAsa kaba taka mArga kI bAdhA banA rahegA? hogaa| guruNIjI sAhasI aura navIna paramparAe~ sthApita karane, purAnI rUr3hiyoM ko samApta karane, samAja meM yugAnurUpa parivartana kI pakSadhara thiiN| unheM apane gurudeva kA ukta Adeza samayocita pratIta huA / isa- 15 lie unhoMne gurudeva ke sujhAva ko Adeza mAnakara use kArya rUpa meM pariNata karane kA vicAra kiyaa| sAdhviyoM ko paNDita pddh'aayeNge| isa bAta ko lekara samAja meM kucha rUr3higrasta vyakti UhApoha bhI kara sakate haiM / kintu satya ke lie Dara kisa bAta kA ? mahAsatIjI ne dRr3ha nizcaya karake dUsare dina gurudeva ke sammukha upasthita hokara nivedana kiyA- "gurudeva ! maiM donoM navadIkSitA sAdhviyoM kA bhaviSya ujjvala aura samujjvala dekhanA cAhatI huuN| isalie unako vyavasthita adhyayana kraauuNgii| kintu isa varSa varSAvAsa kI svIkRti salodA gA~va kI ho cukI hai| usa gA~va meM yogya paNDita kA milanA kaThina ma ( 140 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana -ee 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ORG Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / hA~, cAturmAsa ke pazcAt inakA adhyayana dIrghakAla taka vyavasthita rUpa se cala sake, isakI samucita Sal vyavasthA ho jaaegii|" gurudeva ne isa para apano svIkRti pradAna kara dii| isake pazcAt gurudeva udayapura se vihAra kara gogundA, nAndezamA Adi grAmoM meM dharma pracAra karate hue cAturmAsArtha kambola padhAra gaye / ___ varSAvAsa saM0 1965-vi0 saM0 1995 kA varSAvAsa grAma salodA meM karanA nizcita ho cukA thA / ataH mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA0 apanI sadguruvaryA ke sAtha vi0 saM0 1665, I0 san 1938 ke varSAvAsa hetu salodA phuNcii| salodA haldI ghATI ke sannikaTa basA huA eka choTA-tA gA~va hai| haldIghATI vahI sthAna hai jahA~ rANApratApa ne apane sammAna kI rakSA ke lie mugala samrATa akabara kI senA se Takkara lI thii| salodA gA~va meM sthAnakavAsI jana samAja ke paccIsa-tIsa ghara the| una sabakI Arthika sthiti bhI koI vizeSa acchI nahIM thii| ve prAyaH kRSikarma karake apanA jIvana-yApana karate the| usa samaya vahA~ para jo aura makaI kA pracalana thA / jau kI hathelI jitanI moTI roTI banatI thI jisameM tuSa kI pradhAnatA thI / tuSa kAMTe kI bhAMti gale meM cubhatA thA / mahilAeM bhI prAyaH pAka-kalA se anabhijJa thiiN| jo kI una tuSayukta moTI roTiyoM ko binA pUrvAbhyAsa ke koI khA nahIM sakatA thaa| sabjI kA upayoga to nahIM ke samAna thA / kevala caTanI, ur3ada kI dAla, kar3I, cAkI aura inake atirikta rAbar3I, bar3I yA cane kI dAla kA upayoga hotA thaa| chAcha meM makkI ke Tukar3e karake aura phira ubAla kara rAba taiyAra karate the / basa, yahI thA, usa samaya kA vahA~ kA bhojana / mahAsatI zrI kusumavatIjI ma0 ne pahalI bAra gA~va meM cAturmAsa kiyaa| isa prakAra ke khAna-pAna kA upayoga unhoMne pahale kabhI kiyA nahIM thaa| parantu ve samabhAva meM ramaNa karate hue usI AhAra ko thor3A-bahuta grahaNa kara liyA karatIM / isa sambandha meM kabhI kisI se kucha nahIM khaa| sadguruvaryA mahAsatI zrI sohanaku~vara jI ma0 sA0 ne isa paristhiti ko dekhA aura bhalIbhA~ti 0 smjhaa| unhoMne vicAra kiyA-"maiMne ina navadIkSitAoM ke sAtha yahA~ cAturmAsa kara ucita nahIM kiyA / ye zahara kI sukumAra bAlikAeM haiN| aisA nIrasa AhAra inhoMne kabhI kiyA nahIM hogaa| yahA~ ye kisa || prakAra kara rahI haiM ? sAdhvAcAra kA ucitarUpeNa paripAlana bhI kara rahI haiM / aba bhaviSya meM kSetra ko 12 dekhakara hI cAturmAsa kI svIkRti pradAna kruuNgii|" itanA hote hue bhI yaha varSAvAsa sAnanda sampanna huaa| yahI to saMyamI jIvana kI parIkSA bhI hai hai / sabhI prakAra kI suvidhAoM ke sAtha saMyamI jIvana vyatIta karanA ho to phira saMyama grahaNa karane kI 30 AvazyakatA hI kyA ? sacce sAdha ko to apane mUla uddezya se matalaba hotA hai| ja khA liyaa| nahIM milA to upavAsa kara liyaa| samatA bhAva meM rahate hue apanI sAdhanA karanA hI sAdhu kA parama lakSya hotA hai| isa cAturmAsa meM navadIkSitA sAdhvo mahAsatI zrI kusumavatI jI ne yaha prmaa| Nita kara diyA ki saMyama kI dhArA meM vaha samAna rUpa se kharI utreNgii| varSAvAsa samApta huA aura grAma salodA se udayapura kI ora vihAra huA / grAmAnugrAma dharmapracAra karate hue guruNI jI mahAsatI zrI sohanakuvara jI ma0 sA0 ke sAtha mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 udayapura pahuMca giiN| dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 141 na sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jan Education International Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSAvAsa vi0 saM0 1996 - vi. saM. 1666 kA varSAvAsa guruNIjI mahAsatI zrI sohanaku~varajI ma. ke sAtha udayapura meM huA / vi0 saM0 1666 kA cAturmAsa udayapura ke itihAsa meM vizeSa mahatva rakhatA hai / kAraNa ki isa varSa udayapura meM sthAnakavAsI paramparA ke do tejasvI aura prabhAvaka muni pravaroM ke varSAvAsa the / poravAr3oM ke paMcAyatI nohareM meM AcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. ke paTTadhara yuvAcArya zrI gaNezalAla jI ma.sA. aneka santaratnoM ke sAtha virAja rahe the / osavAloM ke paMcAyatI nohareM meM jaina divAkara prasiddha vaktA zrI cauthamala jI ma0 sA0 apane ziSyoM ke sAtha virAja rahe the| donoM hI ora pravacana ke samaya hajAroM kI saMkhyA meM upasthiti rahatI thI / udayapura kI bhakta nagarI meM dharma-raMga kI varSA ho rahI thI / mahAsatI zrI sohana ku~vara jI ma. sA. mahAmahima AcArya zrI amarasiMha jI mahArAja sAhaba ke sampradAya kI thIM kintu unakA mAnasa sampradAyavAda ke saMkIrNa ghere meM Abaddha nahIM thA aura na ve kisI eka huI thIM / ataH ve donoM hI sthAnoM para apanI suvidhAnusAra pravacana meM pahu~catI / zrI gaNezalAla jI ma. sA. evaM zrI jaina divAkara jI ma. sA. donoM ke hI antarmAnasa meM mahAsatI jI ke prati apAra sneha va sadbhAvanAe~ thIM / zikSaNa kI vyavasthA - mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. ne bhI isa varSa apanI guruNI jI ke sAtha donoM hI mahApuruSoM ke pravacana zravaNa kA lAbha liyA / varSAvAsa ke pazcAta Apane mana hI mana yaha dRr3ha saMkalpa kiyA ki unheM gurudeva zrI ke AdezAnusAra saMskRta aura prAkRta bhASAoM kA gaharAI se adhyayana karanA hai / mahAsatI zrI madanaku~vara jI ma. sA. kI zArIrika sthiti vihAra karane ke anukUla nahIM thI / isaliye ve udayapura meM hI sthiravAsa virAja rahI thiiN| unakI sevA meM rahate hue adhyayana vyavasthita rUpa se ho sakatA thA / udayapura meM saMskRta ke suprasiddha vidvAna paNDita govinda vallabha jI se saMskRta vyAkaraNa kA adhyayana prArambha huaa| cAra-pA~ca mahone taka paM0 govinda vallabha jI ne laghu siddhAnta kaumudI kA adhyayana karavAyA / isake pazcAta paNDita zrI campAlAla jI ke dvArA adhyApana prArambha kiyA gayA / isI bIca paMDita zrI campAlAla jI kisI Avazyaka kArya se anyatra cale gae / adhyayana meM bAdhA utpanna ho gaI / usa samaya udayapura meM pANinIya vyAkaraNa ke mahAmanISI vidvAnaratna paMDita zrI mArkaNDeya jI mizra rahate the / unake ziSya ratna paM0 ramAzaMkara jhA una dinoM paM. mizra jI ke pAsa adhyayana kara rahe the / paM. zrI ramAzaMkarajI jhA sIde-sAde caritravAna evaM vidvAna vyakti the / adhyApana kalA meM bhI ve dakSa the / mahAsatiyAM jI ko par3hAne kA bhAra paM. zrI ramAzaMkarajI jhA ko sauMpA gyaa| jaba ve adhyayana karavAte taba zramaNa-maryAdA ke anusAra eka zrAvikA aura eka variSTha sAdhvI jI mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. aura mahAsatI zrI puSpavatI jI ma. ke samIpa hI baiThI rahatI thI / adhyayana krama apanI gati se cala hI rahA thA ki eka dina yakAyaka jI ma. sA. ke zarIra meM jvara kA prakopa prArambha huA / upacAra ke lie yogya dikhAyA gayA / auSadhiyA~ dI gaIM kintu jvara kA prabhAva kama nahIM ho pA rahA thA / jvara kA prakopa lambe samaya taka banA rahA / isake pariNAmasvarUpa adhyayana kA krama avaruddha ho gayA / apanI gurubahina ke adhyayana meM bAdhA na par3e, isaliye jaba kabhI bhI jvara kA prakopa kama hotA, Apa kisI sahAre se baiTha jAtIM, kintu adhika vedanA hotI to adhyayana chUTa hI jAtA thA / ApakI asvasthatA ke kAraNa paMDita jI anya satiyA~, jo par3hanA cAha rahI thIM, unako bhI Age nahIM par3hAte the| Apake mana meM vicAra utpanna 142 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana mahAsatI zrI kusumavatI cikitsakoM ko bulAkara sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA ki mere kAraNa dUsaroM ko antarAya lagatI hai, parantu Apake pAsa isakA koI samAdhAna nahIM thA / Apa kara hI kyA sakatI thI ? svastha hone para hI adhyayana sucAru rUpa se cala sakatA thaa| sahanazIlatA-mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. usa vedanA meM bhI sadaiva prasanna rahatI thI tathA samabhAva se vyathA ko sahana karatIM / ve socatIM ki unake pUrvabaddha karmoM ke udaya hone kA hI yaha pariNAma hai / yadi unake mana meM kiMcit mAtra bhI viSama bhAva A gayA to nayA karma bandhana ho jaaegaa| jaba AtmA ne ha~sa-haMsa kara karma bA~dhA hai to bhogate samaya kyoM katarAnA? isa prakAra samatva bhAva dhAraNa kara nirAkula, nivikAra mana se usa vedanA ko sahana kiyaa| jaba bhI thor3I-sI bhI vedanA zAnta hotI taba ve svAdhyAya, dhyAna meM tallIna ho jaatiiN| karma siddhAnta ke prati unake mana meM apUrva niSThA thI / ve vicAra karatI rahatI thIM ki eka dina ra yaha asAtAvedanIya karma dUra hogA aura sAtA kA udaya hogaa| yadi isa samaya vedanA hai to usase ghaba rAnA nahIM caahie| isakA bhI eka na eka dina anta/kSaya avazya hogA hI / AtmA to vedanA se mukta yA hai| mujhe sadaiva AtmabhAva meM rahanA hai / jahA~ na vyAdhi hai, na roga hai| maiM zuddha hU~, buddha hU~, nirAkula hU~, ma ajara aura amara hU~ / tIna mahIne kI dIrgha avadhi taka jvara kA prakopa banA rhaa| dhIre-dhIre vedanA dUra huI to usake sAtha hI jJAna kI sAdhanA bhI prArambha huii| adhyayana punaH prArambha-pUrNa svAsthya lAbha prApta hote hI adhyayana kA krama punaH avadhi gati se prArambha huaa| san 1942 meM vArANasI ke rAjakIya saMskRta mahAvidyAlaya, (vartamAna meM sampUrNAnanda / saMskRta vizvavidyAlaya) se kvInsa kAleja udayapura ke mAdhyama se vyAkaraNa madhyamA sampUrNa, eka varSa meM uttIrNa kI / vyAkaraNa madhyamA meM siddhAnta kaumudI kA vizeSarUpa se adhyayana kiyA thaa| usake pazcAt sAhitya madhyamA kA adhyayana kiyA / madhyamA ke pazcAt sAhityaratna kA bhI adhyayana kiyaa| vyAkaraNa evaM sAhitya ke sAtha darzana evaM jainAgamoM kA bhI adhyayana gaharAI ke sAtha kiyaa| vidvaSa bhar3aka uThA-donoM mahAsatiyoM kI adhyayana ke prati ruci aura saphalatAoM ko dekhakara kitane hI IrSyAlu vyakti jala-bhuna rahe the| kintu sukhada bAta yaha thI ki ve vyakti itanA sAhasa nahIM juTA pA rahe the ki mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. ke sammukha kucha kara ske| isa kAraNa ve kucha karanA cAhakara bhI nahIM kara pA rahe the / isalie ye vidveSI mana hI mana kasamasA rahe the| yaha bhI saMyoga hI thA ki isI samaya udayapura jainAgamoM ke marmajJa vidvatratna zrI ghAsIlAlajI ma. sA. kA udayapura meM Agamana huaa| zrI ghAsIlAlajI ma. sA. ko Agama sAhitya kA talasparzI jJAna thaa| samAja meM unakA kucha dabadabA bhI thaa| zrI ghAsIlAlajI ma. sA. ke Agamana se vidvaSI tatvoM ko apane sAmane acchA avasara | dikhAI diyA aura ve sIdhe unakI sevA meM jA pahu~ce tathA prArambhika carcA ke pazcAt mahAsatiyoM ke viruddha viSa vamana kara diyaa| zrI ghAsIlAlajI ma. sA. ne una logoM kI bAta ko bar3e dhyAna se sunA thaa| unhoMne sunI huI sI bAtoM ke tathya taka pahu~cane kA prayAsa kiyA aura ve sthavirA mahAsatIjI zrI madanakuMvarajI ma. sA. ko hai| darzana dene ke lie unake sthAna taka padhAre / mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. evaM mahAsatI zrI puSpavatI jI ma. sA. apane niyamita kAryakramAnusAra usa samaya adhyayana kara rahI thii| una donoM ke samIpa hI sadguruvaryA mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. virAjamAna thIM / vaMdanA evaM sukha-sAtA pucchA ke pazcAt sabhI ne apanA-apanA Asana grahaNa kiyaa| eka do idhara-udhara kI bAta bhI huIM aura usake pazcAt trI dvitIya khaNDa : jIvana-darzana lATa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Tar Private & Personal Use Only www.jainemorary.org Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAsIlAlajI ma. sA. ne mahAsatI zrI sohanakuMvarajI mahArAja se sIdhA prazna pUchA - " saMskRta aura prAkRta kA adhyayana karane vAlI ApakI donoM ziSyAe~ kyA ye hI haiM ?" yaha pUchakara unhoMne mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. aura mahAsatI zrI puSpavatIjI ma. kI ora saMketa kiyA tathA punaH bole- " maiMne aisA bhI sunA hai ki ina donoM ne laghu siddhAnta kaumudI kA adhyayana bhI samApta kara liyA hai|" sadguruvaryA mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. kucha bola pAtIM isake pUrva hI zrI ghAsIlAlajI ma. sA. ne laghu siddhAnta kaumudI se sambandhita kucha prazna alaga-alaga mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. tathA mahAsatI zrI puSpavatIjI ma. sA. se pUcha lie| isa para sadguruvaryA ne mauna rahanA hI ucita samajhA / guruvaryA ko apanI ziSyAoM ke jJAna, abhyAsa aura adhyavasAya para pUrNa vizvAsa thA / mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. evaM mahAsatI zrI puSpavatIjI ma. ne unake praznoM kA saTIka uttara dekara unheM santuSTa kara diyaa| donoM ke uttara sunakara unheM pUrNataH vizvAsa ho gayA ki donoM hI sAdhviyA~ yogya, pratibhAsampanna evaM nirbhIka haiN| donoM kI jJAna garimA se zrI ghAsIlAlajI ma. prabhAvita hue binA nahIM rahe / kintu vidveSI tatvoM ne unake karNa kuharoM meM jo viSa ugalA thA, usakA prabhAva abhI samApta nahIM huA thA, isalie unhoMne mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. se kahA - "mere vicAra se aba ina donoM kA adhyayana yahIM samApta kara denA caahie| isase adhika par3hAnA ucita pratIta nahIM hotaa| isakA eka kAraNa aura yaha bhI hai ki yadi ye adhika adhyayana kara gaIM aura viziSTa yogyatA arjita kara lI to phira ye ApakI AjJA meM nahIM raha sakeMgI / isalie acchA to yahI hai ki inakA adhyayana aba yahIM samApta kara do / " isake atirikta unhoMne kucha aura bhI isI prakAra kI bAteM guruvaryA se kahI thIM / sadguruvaryA mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. ne unake eka-eka zabda ko bar3e hI dhyAna se sunA thA / ve isa prakAra kI carcA kyoM kara rahe haiM ? isa bAta ko bhI ve acchI prakAra se samajhatI thIM / unhoMne bar3e hI vinamra aura saMyamita zabdoM meM uttara diyA-- "mahArAjazrI ! ApazrI jo Aja isa prakAra kI bAta kara rahe haiM, usase maiM Azcarya cakita hU~ / ApazrI svayaM prakANDa vidvAn hai aura jJAna tathA jJAnaprApti ke mahatva ko acchI prakAra samajhate haiM / phira bhI Apa mahAsatiyoM kI jJAnaprApti kI bhAvanA para pratibandha lagAne kA sujhAva de rahe haiM / merI alpabuddhi ke anusAra ApakA sujhAva na to ucita hai aura na hI samaya ke anukUla / nItijJoM kA kahanA to hai- vidyA dadApi vinayam - vidyA se to vinaya kI prApti hotI hai, vinaya se viveka kI vRddhi hotI hai / mujhe to Azcarya isI bAta kA ho rahA hai ki ApazrI jaisA pAragAmI vidvAn aisI viparIta bAteM kyoM soca rahA hai ?" "maiM apanI ziSyAoM ko bhalIbhAMti jAnatI hU~ / jisa prakAra Apa soca rahe haiM, vaisA to nahIM hogA kintu merA dRr3ha vizvAsa hai ki adhyayana karake ye donoM jainadharma kI acchI prabhAvanA kareMgI aura guru gaccha ke nAma meM cAra cA~da lagAvegI / maiM apanA kartavya acchI prakAra samajhatI hU~ / maiM yaha bhI samajhatI hU~ ki mujhe kyA par3hAnA hai aura kyA nahIM / aba kRpA kara Apa mujhe eka bAta batAne kI kRpA kareM ki Apane abhI jo kucha bhI kahA hai, vaha apane antarmana kI pukAra sunakara kahA hai athavA kisI ke kahane meM Akara Apa mujhe hita- zikSA dene A gaye / " zrI ghAsIlAlajI ma. sA. ke lie aba kahane ke lie kucha nahIM bacA thaa| ve yaha bhI samajha gaye ki mahAsatI zrI sohanaka varajI ma. ko paristhiti kA saba jJAna hai / aba yadi adhika kucha kahA to vAstavika bAta prakaTa ho jAyegI / isalie ve kucha nahIM bole / 144 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BE astitva kI cintA- zrI ghAsIlAlajI ma. sA. mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. ke kathana EH ke pariprekSya meM vicAramagna ho gye| ve mana hI mana vicAra karane lage ki niHsandeha inakI ziSyAe~ | apUrva medhA sampanna haiN| maiMne svayaM laghu siddhAnta kaumudI kA adhyayana aneka varSoM taka kiyA, taba kahIM Ke jAkara use AtmasAta kara paayaa| kintu ina sAdhviyoM ne eka varSa meM hI isakA adhyayana sampanna kara parIkSA bhI de dI aura usa parIkSA meM prathama zreNo bhI prApta kii| vAstava meM yaha inakI advitIya pratibhA kA pratIka hai / yadi ye sAdhviyA~ aura inhIM kI bhA~ti anya sAdhviyAM bhI jJAna ke kSetra meM isI prakAra vikAsa karatI rahIM to phira santoM kI sthiti kyA hogI? jJAnasampanna aura pratibhAsampanna tapasvinI sAdhviyoM ke hote hue kama pratibhAvAn sAdhuoM ko kauna pUchegA ! unake mAna-sammAna kA kyA hogA? / yadi aisA hI calatA rahA to phira bhaviSya meM to sAdhuoM ke astitva kA prazna upasthita ho jaayegaa| IC isI prakAra ke aura bhI anekAneka prazna unake manamAnasa ko kacoTate rhe| ve isa viSaya para jitanA cintana karate ve usameM aura adhika ulajha jaate| unheM kahIM koI samAdhAna nahIM milatA / spaSTataH prati bandhAtmaka carcA bhI nahIM kI jA sakatI thii| unakA yaha soca puruSapradhAna saMskRti kI bhAvanA kA poSaka yA thaa| isa sambandha meM Age phira koI carcA nahIM huii| pravacana prArambha-dIrghakAla taka udayapura meM rahate hue mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. kI jJAnArAdhanA calatI rahI / janamAnasa mahAsatI zrI kusumavatIjI ma0 sA0 kI adhyayana ke prati lagana / bhAvanA se acchI prakAra paricita thaa| vaha cAhatA thA ki mahAsatI jI dvArA ajita jJAna kA lAma use (5) bhI mile / jana-jana kI bhAvanA ko mAna dete hue, unakI manokAMkSA ko pUrNa karane ke liye Apane apanI sadguruvaryA ke AzIrvAda, mArgadarzana aura sAnnidhya meM pravacana pharamAnA prArambha kiyaa| ApakI pravacana zailI AkarSaka thii| tathyoM kA nirUpaNa zAstrokta thaa| viSayavastu kI gUr3hatA ko kisI dRSTAnta ke mAdhyama se sarala kara samajhA detI thIM / bhASA sahaja evaM bodhagamya hotI thii| bolate samaya Apa Arohaavaroha kA barAbara dhyAna rakhatI thIM / bIca-bIca meM saMdarbhAnusAra kAvya paMktiyoM se Apa apane pravacana ko sarasa bhI banA diyA karatI thIM / udayapura meM Apake pravacana kI carcA hone lagI thI aura zrotA ApakA pravacana zravaNa karane ke lie khiMce cale Ate the / jisane bhI Apake pravacana pIyUSa kA eka bAra bhI pAna kara liyA vaha punaH punaH ApakI dharma sabhA meM upasthita hokara Apake amRta vacanoM kA pAna karanA cAhatA thaa| ApakI pravacana kalA Aja bhI vaisI hI prabhAvazAlI hai balki aba to usameM aura bhI nikhAra A gayA hai| adhyayana hetu gurukula meM vyAkaraNa aura sAhitya kA adhyayana to ho gayA thA kintu abhI bahuta kucha adhyayana karanA zeSa thaa| jaina nyAya aura jaina TIkAoM kA adhyayana karanA Avazyaka thaa| ina viSayoM ke vidvAna idhara nahIM the| adhyayana karanA Avazyaka hI nahIM anivArya thA / yadi inakA adhyayana nahIM kiyA jAtA hai to jJAna apUrNa hI raha jAtA hai / isalie vi0 saM0 2003, IsvI san 1946 meM Apa apanI mAtAjI mahArAja aura laghu guru bahina mahAsatI zrI puSpavatI jI ma0 sA0 ke sAtha byAvara padhArI / byAvara meM deza prasiddha gurukula thA aura vahA~ vidvAna adhyApaka adhyApana karAte the / byAvara meM hI jaina nyAya ke udbhaTa vidvAna paMNDita zobhAcandrajI bhArilla se jaina nyAya aura jainAgamoM kI TIkAoM kA gambhIra adhyayana kiyA / byAvara meM eka varSa taka ApakA mUkAma rhaa| isa avadhi meM gahana adhyayana aura kaThora adhyavasAya se Apane nyAya-tIrtha aura siddhAMtAcArya kI parIkSAe~ uttIrNa kii| MAYEKARODA dvitIya khaNDa : jIvana-darzana PO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Education Internationa .. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra kuzAgrabuddhi ke kAraNa jisa kisI bhI graMtha kA Apa pArAyaNa karatIM, vaha smRti paTala para aMkita la ho jAtA / ApakI smaraNa zakti bahuta hI teja thI / saMskRta bhASA para to ApakA itanA adhikAra ho gayA thA ki Apa dhArA pravAha saMskRta bola letiiN| isake sAtha hI ApakI lekhana kalA bhI sundara thii| usa samaya Apane jaina darzana aura sAhitya para uccakoTi ke nibandha bhI likhe the| bekana ne ThIka hI kahA hai rIDiMga meksa e phula mena spIkiMga e paraphekTa mena rAiTiMga ena egjekTa mena / -adhyayana mAnava ko pUrNa banAtA hai. abhivyakti use paripUrNatA detI hai, aura lekhana use prAmANikatA pradAna karatA hai| tInoM hI dRSTiyoM se ApakA vikAsa nirantara pragatizIla thaa| saMvat 2006 meM bhI ApakA varSAvAsa adhyayanArtha byAvara meM thaa| sabase sukhada bAta yaha thI ki isa varSa AcArya samrATa zrI AnandaRSijI ma0 kA cAturmAsa bhI byAvara meM hI thaa| cAturmAsa kAla meM AcAryazrI ke darzana, pravacana evaM zAstra zravaNa kA acchA lAbha milaa| AcAryazrI ke agAdha Agamika jJAna ko sunakara hRdaya Anandavibhora ho jAyA karatA thaa| byAvara kA adhyayana samApta kara grAmAnugrAma dharmadhvajA phaharAte hue Apa udayapura saMbhAga meM vicaraNa kara rahe the| mahAsatI zrI madanakuvarajI kA svargavAsa mahAsatI zrI madanakuvara jI ma. sA. aneka varSoM se udayapura meM sthiravAsa thiiN| unakI sevA 1 meM mahAsatI zrI sohanakuvara jI ma. sA0 tathA anya mahAsatiyA~jI rahatI thiiN| vi0 saM0 2007 meM saMlekhanA sahita mahAsatI zrI madanakuvarajI ma. sA. kA svargavAsa ho gyaa| saMlekhanA, saMthArA, anazana Adi ke sambandha meM kaI logoM ke mana meM mithyA dhAraNA hai / isalie yaha Avazyaka hai ki saMlekhanA ke sambandha meM kucha vicAra kara liyA jAye, jisase vAstavikatA spaSTa ho sake / saMlekhanA-saMlekhanA aura saMthArA ke antara ko upAcArya zrI devendramanijI zAstrI ne isa prakAra spaSTa kiyA hai- "saMthArA grahaNa karane ke pUrva sAdhaka saMlekhanA karatA hai| saMlekhanA saMthAre ke pUrva nA kI bhUmikA hai / saMlekhanA ke pazcAt jo saMthArA kiyA jAtA hai usameM adhika nirmalatA aura vizuddhatA hotI hai| hai to saMlekhanA kA mahatva pratipAdita karate hue Apane likhA hai-"zramaNa aura zrAvaka donoM ke lie saMlekhanA Avazyaka mAnI gaI hai| zvetAmbara paramparA meM 'saMlekhanA' zabda kA prayoga huA digambara paramparA meM 'sallekhanA' zabda kA / saMlekhanA vratarAja hai| jIvana kI antima belA meM kI jAne vAlI eka utkRSTa sAdhanA hai / jIvana bhara koI sAdhaka utkRSTa tapa kI sAdhanA karatA rahe, para anta samaya meM yadi vaha rAga-dveSa ke dala-dala meM phaMsa jAye to usakA jIvana niSphala ho jAtA hai| AcArya zivakoTi ne to yahA~ taka likhA hai- jJAna-darzana-cAritra rUpa dharma meM cirakAla taka niraticAra pravRtti karane vAlA mAnava yadi maraNa ke samaya dharma kI virAdhanA kara baiThatA hai to vaha saMsAra meM anantakAla taka paribhramaNa karatA hai|" 1. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pRSTha 667 / 2. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pRSTha 667-668 / 146 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Private & Personal lise Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "saMlekhanA mana kI uccatama AdhyAtmika dazA kA sUcaka hai| saMlekhanA mRtyu kA Akasmika varaNa nahIM hai aura na vaha mauta kA AhvAna hI hai, varan jIvana ke antima kSaNoM meM sAvadhAnIpUrvaka calanA hai / " 'saMlekhanA ko eka dRSTi se svecchA-mRtyu kahA jA sakatA hai| jaba vairAgya kA tIvra udaya hotA hai taba sAdhaka ko zarIra aura anya padArtha meM bandhana kI anubhUti hotI hai / vaha bandhana ko samajhakara usase mukta bananA cAhatA hai / "" 'saMlekhanA ko mRtyu para vijaya pAne kI kalA ke rUpa meM nirUpita karate hue upAcArya ne likhA hai - ' saMlekhanA mRtyu para vijaya prApta karane kI kalA sikhAtI hai / vaha jIvana-zuddhi aura maraNa-zuddhi kI eka prakriyA hai / jisa sAdhaka ne madana ke mada ko galita kara diyA hai jo parigraha paMka se mukta ho cukA hai, sadA sarvadA Atma-cintana meM lIna rahatA hai, vahI vyakti usa mArga ko apanAtA hai / saMlekhanA meM sAmAnya manobala vAlA sAdhaka, viziSTa manobala prApta karatA hai / usakI mRtyu asamAdhi kA nahIM, samAdhi kA kAraNa hai / " 'saMlekhanA aura samAdhimaraNa ye donoM paryAyavAcI zabda haiM / AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM prathama saMlekhanA kA lakSaNa batAyA hai aura dvitIya zloka meM samAdhimaraNa kA / AcArya zivakoTi ne 'sallekhanA' aura samAdhimaraNa ko eka hI artha meM prayukta kiyA hai| AcArya umAsvAti ne zrAvaka aura zramaNa donoM ke liye saMlekhanA kA pratipAdana kara saMlekhanA aura samAdhimaraNa kA bheda miTA diyA hai| AcArya kuMdakunda samAdhimaraNa zramaNa ke liye mAnate haiM aura salekhanA gRhastha ke liye / isa viSaya para aura adhika carcA na karate hue kevala saMlekhanA kI vyAkhyA aura saMlekhanA kA samaya tathA isake adhikArI kI carcA kara prakaraNa ko yahIM samApta kara diyA jAyegA / 'saMlekhanA 'sat' aura 'lekhanA' ina donoM ke saMyoga se banA hai / sat kA artha hai samyak aura lekhanA kA artha hai kRza krnaa| samyak prakAra se kRza krnaa| jaina dRSTi se kAya aura kaSAya ko karma bandhana kA mUla kAraNa mAnA hai isalie use kRza karanA saMlekhanA hai / 4 "AcArya abhayadeva ne sthAnAMgavRtti meM saMlekhanA kI paribhASA karate hue likhA hai-jisa kriyA ke dvArA zarIra evaM kaSAya ko durbala aura kRza kiyA jAtA hai vaha 'saMlekhanA ' hai / jJAtAsUtra kI vRtti meM bhI isI artha ko svIkAra kiyA hai| pravacanasAroddhAra meM - zAstra meM prasiddha carama anazana kI vidhi ko saMlekhanA kahA hai / nizIthacUrNi va anya sthaloM para saMlekhanA kA artha chIlanA -- kRza karanA kiyA hai / zarIra ko kRza karanA dravya-saMlekhanA hai aura kaSAya ko kRza karanA bhAva-saMlekhanA hai / "5 saMlekhanA ke samaya aura adhikArI kA varNana karate hue upAcAryazrI ne likhA hai - 'AcArya samantabhadra ne likhA hai pratIkAra rahita asAdhya dazA ko prApta hue upasarga, durbhikSa, jarA va rugNa sthiti meM yA anya kAraNa ke upasthita hone para sAdhaka saMlekhanA karatA hai / " mUlArAdhanA meM saMlekhanA ke adhikArI kA varNana karate hue sAta mukhya kAraNa diye haiM(1) duzcikitsya vyAdhi - saMyama ko parityAga kiye binA jisa vyAdhi kA upacAra karanA sabhbhava nahIM ho, aisI sthiti samutpanna hone para / 1. jaina AcAra siddhAnta aura svarUpa, pR0 668 3. vahI, 5. vahI, 10 666 pR0 700 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana " " r " 2. jaina AcAra siddhAnta aura svarUpa, pR0 666 / 4. vahI, pR0 700-701 / 6. vahI, pR0 702-703 / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 147 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) vRddhAvasthA - jo zramaNa jIvana kI sAdhanA karane meM bAdhaka ho / (3) mAnava, deva aura tiryaMca sambandhI kaThinAI upasthita hone para / (4) cAritra vinAza ke lie anukUla upasarga upasthita kiye jAte hoM / (5) bhayaMkara dukAla meM zuddha bhikSA prApta honA kaThina ho rahA ho / (6) bhayaMkara aTavI meM digvimUr3ha hokara pathabhraSTa ho jAya / (7) dekhane kI zakti va zravaNa zakti aura paira Adi se calane kI zakti kSINa ho jAya / saMlekhanA ke sambandha meM grantha meM Age aura bhI adhika vistAra se vicAra kiyA gayA hai| yahAM una bAtoM para kucha likhanA aprAsaMgika hai / itane mAtra se hI hamArA uddezya pUrA ho jAtA hai / mAlavA ke AMgana meM - udayapura meM mahAsatI zrI sohanaku varajI ma0 sA0 Adi anya satiyAM jI kA rahane kA mUla kAraNa mahAsatI zrI madanaku~varajI ma. sA. the / unakI sevA suzrUSA ke lie unakI sevA meM rahanA Avazyaka thA / jaba mahAsatI zrI madanaku~varajI ma. sA. kA dehAvasAna ho gayA to mahAsatI zrI sohanakuMvara jI ma. sA. ne apanI sahavartI sAdhviyoM aura ziSyAoM ke sAtha udayapura se zasya zyAmalA mAlavabhUmi kI ora vihAra kara diyaa| mevAr3a kSetra ke vibhinna grAma-nagaroM meM dharma-pracAra karate hue sattaraha aThAraha mahAsatiyoM ke samUha ne jisa samaya mAlavA kI sImA meM praveza kiyA to inake Agamana kA samAcAra vAyuvega se mAlavA ke vibhinna grAma-nagaroM meM prasarita ho gayA / jisa nagara meM, jisa gA~va meM satI - maNDala ke mAlava-bhUmi meM padhArane ke samAcAra milate -- usa nagara gAMva kI janatA Apake darzanArtha aura pravacanapIyUSa kA pAna karane ke lie usa grAma-nagara kI ora umar3a par3atI, jahA~ Apa apane dharma parivAra ke sAtha virAjatI / isa prakAra mAlavA meM Apake padArpaNa ne dharma jAgRti kI eka navIna lahara utpanna kara 1 mandasaura, jAvarA, ratalAma aura inake bIca meM par3ane vAle choTe-bar3e gA~va-nagaroM ko pAvana karate hue, apane amRta vacanoM se janatA-janArdana ko tRpta karate hue Apa mahArAnI ahilyAbAI kI nagarI indaura padhArIM / zrI saMgha indaura ke vizeSa Agraha se mahAnatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. ne isa varSa kA apanA cAturmAsa indaura kiyA / indaura meM ujjaina zrIsaMgha ke padAdhikArI aura kucha dharmapremI zrAvaka upasthita hue the / inhoMne bhI ujjaina meM cAturmAsa ke lie Agraha bharI vinamra vinatI kI thI / zrIsaMgha ujjaina ke atyAgraha, dharma pra ema aura vinayazIlatA ko dekhate hue mahAsatI zrI sohanakuMvarajI ma. sA. ne mahAsatI zrI kusumavatI jI Adi kucha mahAsatiyoM ko ujjaina cAturmAsArthaM bhejA / ujjaina eka aitihAsika, dhArmika evaM sAMskRtika nagarI hai| jainadharma sambandhI yahA~ kI paramparAe~ prAcIna haiM / aneka mahAna vibhUtiyoM kI yaha karmasthalI rahI hai / AcAryadeva zrI kAlakAcArya ne to yahA~ itihAsa banAyA hai / AcArya siddhasena divAkara bhI yahA~ kI eka mahAna vibhUti the / inake pazcAt bhI yahA~ aneka suvikhyAta jainAcArya rahe haiM / kriyoddhAraka zrI dharmadAsajI ma. sA. ko yahIM AcArya pada se vibhUSita kiyA gayA thA / ujjaina aura jainadharma para to aura bhI adhika vistAra se likhA jA sakatA hai, kintu yahA~ usakI AvazyakatA nahIM hai / kevala saMketa mAtra hI paryApta hai / aisI mahAna aitihAsika nagarI meM mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. kA cAturmAsa vibhinna dhArmika kAryakramoM ke sAtha sAnanda sampanna huA / 148 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna kI ora cAturmAsa samApta huA aura Apane vihAra kara diyaa| phira sadguruvaryA ke pAsa jA phuNcii| mAlavabhUmi ke grAma-nagaroM ko pAvana karate hue sadguruvaryA ke sAtha Apane rAjasthAna ke koTA nagara kI ora vihAra kara diyaa| una dinoM mArga nirApada nahIM the| Aja kI bhAMti mArga suvidhAjanaka bhI nahIM the| ataH vihAra aura phira vaha bhI lambA vihAra suvidhAjanaka nahIM thaa| phira bhI vibhinna Mil bAdhAoM ko pAra karate hue Apa apanI sadguruvaryA ke sAtha koTA padhArI aura isa varSa arthAt saM. 2001 A kA cAturmAsa zrIsaMgha ke atyadhika Agraha se koTA meM kiyA / __ koTA kA yazasvI cAturmAsa sampanna huA aura koTA se mAravAr3a kI ora vihAra huaa| mArga 8 meM Ane vAle grAma-nagaroM meM apanA prabhAva chor3ate hue samaya ke pravAha ke sAtha satI-maNDala bhI apane kadama bar3hAtA rhaa| sojata sammelana meM isI samaya sUcanA prApta huI ki sojata meM eka laghu sammelana kA aayo| jana kiyA jA rahA hai / isake pUrva bhI aise hI sAdhu-sammelanoM kA Ayojana ho cukA thA / mahAsatIjI ne isa sammelana meM sammilita hone ke lie apanA mAnasa banA liyA aura samaya para Apa sojata padhAra giiN| mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. ko isa avasara para sojata meM padhAre hae aneka muni, bhagavantoM a / mahAsatiyoM ke darzana karane kA avasara milA / aneka marmajJa munirAjoM, viduSI mahAsatiyoM se bhI vicAra carcA karane kA avasara milA / variSTha mUrdhanya bidvAna munirAjoM ke pravacana zravaNa kA bhI lAbha milA / Apake lie eka prakAra se yaha navIna anubhava thaa| isa sammelana meM aneka praznoM para khulakara vicAravimarza huA thaa| aneka munirAjoM aura mahAsatiyoM se paricaya bhI huA thaa| kula milAkara sojata sammelana Apake lie jJAnavarddhaka siddha huaa| rAjasthAna se ugra vihAra karate hue mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA., mAtAjI mahArAjazrI kailAzakuvara jI ma. sA., mahAsatI zrI saubhAgyakuvarajI ma. sA. tathA anya satiyoM ke sAtha bhAratavarSa kI rAjadhAnI dillI padhAre / abhI dillI padhAre eka mAha bhI vyatIta nahIM huA thA ki guruNIjI kA Adeza milA ki mahAsatI zrI padamakuvara jI ma. kA svAsthya ThIka nahIM hai ataH zIghra mAravAr3a lauTa Ao / anekAneka kaThinAiyoM kA sAmanA karate hue, mArga kI bAdhAoM ko pAra karate hue Apa dillI padhAre the / una dinoM ajamera se jayapura kA mArga bahuta vikaTa thaa| AhAra-pAnI kI bhI samasyA rahatI thii| upalabdha bhI hotA to bar3I kaThinAI se / aneka bAra prAsuka AhAra ke abhAva meM kevala pAnI sahAre rahanA par3atA thaa| vihAra bhI lambe-lambe karane par3ate the / pandraha-solaha kilomITara calakara thor3A vizrAma karate aura phira cala pdd'te| itanI kaThinAiyoM ko sahana karate hae Apa dillI padhAre hI the ki 'gurorAjJA avicAraNIyA' samajhakara punaH usI bIhar3a patha para kadama bar3hA diye jisakI thakAna abhI utarI hI nahIM thii| isakA ekamAtra kAraNa yaha hai ki mahAsatI zrI kusumavatI ma. sA. apanI guruNI kI parama AjJAkAriNI thiiN| dillI se vihAra kara mahAsatIjI byAvara pdhaaroN| vikrama saMvata 2013 kA varSAvAsa byAvara meM huA / usa samaya paMjAba kesarI zrI premacandajI ma. sA. kA varSAvAsa bhI byAvara meM thaa| paMjAbakesarI zrI premacanda jI ma0 sA0 ojasvI pravacanakAra the| unake pravacana evaM Agama zravaNa kA lAbha isa varSA dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 146 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Drivated PersonaliticeOnly Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsa meM milaa| unake pravacana itane ojasvI hote the ki yadi kisI ko nIda bhI A rahI hotI to vaha jAga jAyA karatA / mahArAjazrI ke jJAnagabhita pravacanoM ko sunakara mana mantramugdha ho jAtA thaa| ___ guruNIjI kI rugNatA- mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 sA0 jJAna-sAdhanA aura Atma-ArAdhanA karate hue, sAtha hI jana-kalyANa kI bhAvanA se nagara-nagara, grAma-grAma vicaraNa karate rahe aura jinavANI kA pracAra karate rahe / Apake jJAnagabhita prabhAvotpAdaka pravacanoM se prabhAvita hokara aneka kSetroM ke loga apane-apane kSetra kI AgrahabharI vinatI lekara ApakI sevA meM upasthita hote the| isa kAraNa Apa icchA hote hue bhI apanI sadguruvaryA ke sAnnidhya meM varSAvAsa nahIM kara pAtI thiiN| kintu jaise hI varSAvAsa samApta hotA Apa guruvaryA kI sevA meM pahu~ca jAtI thIM / vi0 saM0 2022 kA cAturmAsa sadguruvaryA mahAsatI zrI sohanakuvarajI ma0 sA0 kA jodhapura meM thA aura ApakA cAturmAsa sAdar3I mAravAr3a meM thA / cAturmAsa samApti ke pazcAta guruNIjI ma. sA. jodhapura se vihAra kara pAlI padhAra rahe the / guruNIjI ma0 gehaTa gA~va pahu~ce the ki yakAyaka kisI bhayAnaka vyAdhi ne unheM jakar3a liyaa| guruvaryA kI asvasthatA ke samAcAra mahAsatI zrI kusumavatIjI ma0 sA0 ko mile| sadguruvaryA kI rugNatA ke samAcAroM ko sunakara Apako hArdika duHkha huaa| samAcAra sunate hI Apane ) vihAra kara diyA aura una vihAra karate hue Apa yathAzIghra sadguruvaryA ke zrI caraNoM meM jA phuNcii| guruNI jI ma0 kA svAsthya atyadhika nAjuka thA / dasa-pandraha satiyA~ jI thiiN| guruNIjI ko DolI meM uThAka ra pAlI mAravAr3a lAye / pAlI pahu~cate hI ucita upacAra prArambha karavAyA gayA kintu | usase koI lAbha nahIM huaa| yogyatama cikitsakoM aura vaidyoM ko dikhAkara bhI upacAra karAyA phira bhI koI lAbha hotA dikhAI nahIM viyA / idhara cAturmAsa kA samaya bhI sannikaTa A rahA thaa| vibhinna kSetroM se mahAsatI zrI kusumavatIjI ma0 kI sevA meM cAturmAsa kI vinatiyA~ bhI A rahI thiiN| kintu apanI jIvana nirmAtrI sadguruvaryA ko rugNAvasthA meM chor3akara cAturmAsArtha anyatra jAnA Apane ucita ! nahIM samajhA aura yaha cAturmAsa guruNIjI kI sevA meM pAlI meM hI kiyaa| pAlI cAturmAsa meM guruNIjI zrI sohanakuvarajI ma0 sA0 sahita kula gyAraha mahAsatiyA~ thiiN| mahAsatI zrI sohanakavarajI ma. sA0 kA svAsthya asvastha hI cala rahA thaa| jaba se pAlI 110) padhAre taba se mahAsatI zrI kusamavatIjI ma0 sA0 apanI pIyUSavarSI vANI se jinavANI kI varSA kara bhavyaprANiyoM ko Aplavita kara rahI thiiN| ___ guruNI jI kA viyoga-varSAvAsa ke kAryakrama cala rahe the / zrAvaNa aura paryuSaNa tapa tyAga evaM anya dhArmika kArya pUre ThATa-bATa se vyatIta hue| bhAdrapada zukla caturdazI vi0 saM0 2063 ke dina asAdhya vyAdhi ko bhogate hue satI ziromaNi tapomUti sadguruvaryA zrI sohanakavarajI ma. sA0 kA saMlekhanA-1 saMthArA sahita svargavAsa ho gyaa| kisI ne satya hI kahA hai ki TUTI kI bUTI nahIM hai / guruvaryA aura jIvana nirmAtrI ke svargavAsa se ziSyA samUha meM atyadhika zoka chA gyaa| aisI mahAmahima guNaratnoM kI khAna guruvaryA kA avasAna kisako vyathita nahIM krtaa| pAlI kI dharmAnurAginI janatA ko bhI asIma duHkha huaa| do dina taka pAlI kA pUrA bAjAra banda rhaa| hajAroM dharmapremI logoM ne unakI mahAprayANa | yAtrA meM bhAga liyA, unakI pAthika deha ke antima darzana kiye aura apanI bhAvabharI zraddhAMjali arpita kii| 150 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana Ed 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 668 Forrivate & Personal use only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma aura maraNa isa sRSTi kA dhruva niyama hai / jisakA janma huA hai, usakI mRtyu nizcita kA hai / isase Aja taka koI bhI baca nahIM pAyA hai / mahAsatI zrI kusumavatIjI ko apanI sadguruvaryA kA viyoga atyadhika vyathita kara rahA thaa| isa vyathA ko harane vAlI yadi koI auSadhi hai to vaha samaya hI hai| hai / samaya bar3e se bar3e ghAva ko bhara detA hai| varSAvAsa kA zeSa samaya pUrA huA aura usake sAtha hI sadguruvaryA kI cirasmRti ke sAtha antima AzIrvAda lie Apane pAlI se vihAra kara diyaa| mAravAr3a ke grAma-nagaroM ko apanI caraNa-raja 7 se pAvana karate hue Apane mevAr3a kI bhUmi meM apane kadama rakhe / zrI saMgha udayapura kI vinatI ko mAna dete hue vi. saM. 2024 ko varSAvAsa udayapura meM kiyA / udayapura apanI Ana-bAna-zAna prAkRtika saundarya aura anya anekoM vizeSatAoM ke lie prasiddha rahA hai| yahA~ jainadharmAvalambiyoM kI saMkhyA bhI vipula mAtrA meM hai / apAra janamedinI ke madhya mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. jaba pravacana pharamAtI thIM to aisA lagatA thA mAno megha amRta varSA kara rahe haiM / bhAdrapada zuklA caturdazI kA dina sadguruvaryA zrI sohana kuvara jI ma. sA. kI prathama puNya tithi japatapa ke sAtha manAI gaI / pA~ca sau Ayambila tapa eka sAtha sampanna hue / isI dina garIboM ko bhI bhojana karavAyA gyaa| Apake sadupadezoM se prabhAvita hokara saMsArapakSIya Apake mAmA zrI kanhaiyAlAlajI siyAla evaM mAmI zrImatI cauthabAI kI suputrI suzrI snehalatA kumArI (vartamAna meM sAdhvI divyaprabhA) kI vairAgya bhAvanA jAgRta huii| prathama ziSyA kI prApti-udayapura kA yazasvI varSAvAsa samApta huaa| varSAvAsa samApti ke ThIka pazcAt bagaDundA nivAsI zrI gopIlAlajI chAjer3a apane gA~va meM padhArane kI vinatI lekara mhaa| satI zrI kusumavatI jI ma. sA. kI sevA meM upasthita hue| unakI bahina hIrAkumArI kI vairAgya bhAvanA V/ thI aura ve Apake guNoM se prabhAvita hokara Apake pAsa hI dIkSA dilAnA cAhate the| usI uddezya ko apane mana meM rakhakara unhoMne apane kSetra ko sparza kara pAvana karane kI atyadhika Agraha bharI vinatI kii| unake Agraha ko dhyAna meM rakhakara mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. grAmAnugrAma vicaraNa karate hue bagaDundA pdhaareN| Apake jJAnagarbhita pravacanoM evaM saMgIta kI madhura svara laharI ko sunakara bagaDundA kI janatA 3|| mantramugdha ho rahI thii| pravacanoM ke madhya jaba Apake mAtAjI mahArAja tathA Apa svayaM bhajanoM kI kar3iyA~ sasvara gAtIM to aisA pratIta hotA mAno kokilAe~ paMcama svara se gA rahI hoN| kucha samaya pazcAt bagaDundA se vihAra kara diyaa| vairAgyavatI hIrAkumArI bhI dIkSA aMgIkAra karane kI bhAvanA se Apake sAtha thI / varSAvAsa DUMgalA sampanna huaa| nAthadvArA zrI saMgha ko vidita huA ki mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. ke mAtha eka vairAgina bahina hai aura usakI dIkSA bhI nikaTa bhaviSya meM hI hone vAlI hai| to zrI saMgha nAthadvArA ne ApakI sevA meM upasthita hokara nivedana kiyA-"mahArAjazrI ! vairAgina bahina ke dIkSotsava ke Ayojana kA lAbha lene kA avasara hamAre saMgha ko pradAna karane kI kRpA kreN|" zrI saMgha nAthadvArA kI isa bhAvabhInI vinatI meM vinamratA ke sAtha Agraha bhI thA / zrI saMgha nAthadvArA kI vinatI ko dhyAna meM rakhakara mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. ne apanI svIkRti pradAna kara dii| dIkSotsava ke Ayojana kI svIkRti mila jAne se zrIsaMgha nAthadvArA meM harSa, umaMga aura utsAha kA dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 151 000 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma ko ma Azcaryajanaka saMcAra huA aura vikrama saMvat 2025 phAlguna zuklA paMcamI ko nAthadvArA meM bhavya samA- mana roha ke sAtha vizAla mAnavamedinI ke madhya Apane hIrAkumArI ko jaina bhAgavatI dIkSA pradAna kara unakA nayA sAdhvI nAma mahAsatI zrI cAritraprabhA jI ma. rkhaa| dIkSA ke battIsa varSa bAda ve ApakI prathama ziSyA bnii| ajamera kA yazasvI cAturmAsa-dIkSoparAnta apanI navadIkSitA sAdhvI tathA mAtAjI mahA0 Adi satiyoM ke sAtha vihAra karate hue mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA0 byAvara padhAre / byAvara meM zrI saMgha ajamera ApakI sevA meM varSAvAsa kI vinatI lekara upasthita haa| anya sthAnoM se bhI varSAvAsa kI vinatiyA~ samaya-samaya para A rahI thiiN| ajamera zrI saMgha kI atyadhika Agraha bharI vinatI ko dekhate hue Apane vi0 saM0 2026 ke varSAvAsa kI svIkRti ajamera zrI saMgha ko pradAna kara dii| __ mAtAjI mahArAja zrI kailAza varajI ma. sA0, mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. evaM mahAsatI zrI cAritraprabhA jI ma0 sA0 varSAvAsa hetu ajamera pdhaare| zrI saMgha ajamera dvArA samAroha pUrvaka nagara praveza karavAyA gayA aura bhavya svAgata satkAra bhI huaa| mAtAjI mahArAja kA svAsthya isa samaya ThIka nahIM thA, satI zrI cAritraprabhA jI ma. sA0 navadIkSitA thiiN| aise meM mahAsatI zrI kusamavatI jI ma0 sA0 akele par3a gaye / cAturmAsa kAla meM vaise / bhI dhArmika kAryakrama tathA tapArAdhanAe~ Adi adhika hotI haiN| sAtha hI pratidina pravacana bhI pharamAnA / darzanArthiyoM kI jijJAsA bhI zAnta karanA Adi aura bhI aneka kArya hote haiN| sArI paristhiti ko dekhate hue ajamera zrI saMgha ke logoM ke mAnasa meM vicAra uTha rahe the ki akele mahAsatI jI saba kAma 6 kaise saMbhAleMge? yahA~ kA zrI saMgha bhI bar3A hai| kaise kyA hogA ? kintu jyoM hI varSAvAsa kA prArambha He huA / megha kI dhArAoM ke sAtha-sAtha Apake pravacana kI dhArA bhI kucha isa prakAra pravAhita huI ki vahA~ 21|| kA samAja dekhatA hI raha gyaa| sabhI kArya vyavasthita hote rahe / kahIM kucha bhI kamI nahIM rhii| sabhI ke (B8 vAha-vAha karane lge| rikArDa tor3a tapasyAe~ hiiN| eka sAtha sAta sau sAmUhika tele tathA eka sAtha do TUka hajAra sAmUhika dayAvrata hue| varSoM meM eka sAtha do-do mAsakhamaNa kA honA isa cAturmAsa kI vizeSa upalabdhi thii| mAsakhamaNa tapa zrImatI noratabAI dharmapatnI zrI udayalAla jI koThArI evaM zrImAn // zrIlAla jI kAvar3iyA kI dharmapatnI ne kiyA thA / hara taraha se varSAvAsa aitihAsika evaM yazasvI rhaa| cAturmAsa kI samApti ke dina ajamera ke prasiddha zrAvaka kavi hRdaya zrI jItamala jI copar3A KE ne bhAva bharI kavitA dvArA vidAI dete hue mahAsatI jI se zrI saMgha kI ora se Agraha bharI vinatI kI / ki Apa kahIM bhI padhAreM parantu vairAgina snehalatA kumArI kI dIkSA yahA~ ke lie pharamAne kI kRpA ra kreN| mahAsatI zrI kusamavatIjI ma. sA. ne samAyocita uttara dete hae pharamAyA-"abhI to vairAgina CH ko AjJA bhI prApta nahIM huI hai, phira abhI kisa prakAra Apako Azvasta kiyA jAye / hA~ ApakI vinatI kA hamArI jholI meM hai|" gurudeva ke sAnnidhya meM punaH ajamera-vi0 saM0 2030 kA gurudeva zrI puSkara muni jI ma. sA. kA cAturmAsa ajamera huaa| ajamera zrI saMgha ke atyadhika Agraha bharI vinatI ke kAraNa mahAsatI zrI // kusumavatI jI ma0 sA0 kA cAturmAsa bhI gurudeva zrI kI sevA meM huA / chattIsa varSoM meM yaha prathama avaI sara thA ki gurudeva zrI ke sAnnidhya meM cAturmAsa kiyaa| 152 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana es 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Sivate Personal use only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa varSAvAsa meM Agama aura unake vyAkhyA sAhitya tathA jana dArzanika granthoM kA gaharAI se adhyayana karane kA avasara milaa| cAturmAsa ke anta meM kArtika zuklA trayodazI vi. saM. 2030 ke dina ApakI mamerI bahana vairAgyavatI suzrI snehalatA siyAla evaM vairAgI bhAI zrI cataralAla modI kI jaina bhAgavatI dIkSA harSollAsamaya vAtAvaraNa meM bhavya samAroha ke sAtha sampanna huI / vibhinna vastuoM kI boliyoM para samAja ke lie lagabhaga pacAsa hajAra rupaye kI dhanarAzi ekatra huii| kumArI snehalatA siyAla ApakI dvitIya ziSyA banI aura dIkSoparAMta nAma rakhA sAdhvI divyaprabhA tathA zrI cataralAla modI kA zrI dineza muni nAma rakhakara pUjya gurudeva zrI puSkara muni jI ma. sA. ke ziSya ghoSita kiyA gyaa| ziSyAoM ke adhyayana kI vyavasthA-mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 sA0 kA lakSya prArambha se hI uccatama jJAna prApti kA rhaa| isa lakSya kA samucita dhyAna to Apane apane lie rakhA hI, sAtha hI Apane apanI ziSyAoM ko bhI isake lie sadaiva prerita kiyaa| ApakI yaha mAnyatA rahI hai ki par3hIlikhI sAdhviyAM jinazAsana kI vizeSa rUpa se prabhAvanA kara sakatI haiN| Apane apanI ziSyAoM ke lie saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI, sAhitya, vyAkaraNa, jainAgama evaM darzana ke samucita adhyayana kI mAra vyavasthA krvaaii| isake sAtha hI mAdhyamika zikSA borDa, ajamera, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura | tathA hindI sAhitya sammelana, prayAga kI parIkSAe~ bhI dilavAyIM / sAdhviyoM ke adhyayana aura parIkSAoM ke kAraNa Apa lambe samaya taka ajamera tathA ajamera ke samIpavartI grAma-nagaroM meM hI vicaraNa karatI rhiiN| yaha Apake hI suprayAsoM kA suphala hai ki ApakI sabhI ziSyAeM tathA praziSyAe~ suzikSita kara tathA ucca upAdhiyoM se vibhUSita viduSI haiN| Aja bhI jJAna ke prati inakI lagana evaM niSThA darzanIya stic cAritra kA prabhAva-apanI ziSyAoM ke adhyayana ke nimitta jisa samaya Apa ajamera meM virAja rahI thIM, usa samaya dillI nivAsinI saroja kumArI lor3hA apane kisI nijI kArya se ajamera eka AIM / saroja kumArI lor3hA ajamera meM Apake samparka meM AI aura Apake ucca AcAra-vicAra-vyavahAra ko dekhakara atyanta prabhAvita huii| antarmana meM vairAgya bhAvanA to pUrva se hI thii| yogya guruNI jI ko pAkara sarojakumArI ne Apake sAnnidhya meM hI rahane kA nizcaya kiyaa| kucha samayoparAMta vairAgya bhAvanA paripakva hone para phAlguna kRSNA paMcamI, vi0 saM0 2032 ke dina sarojakumArI lor3hA ne Apake sAnnidhya meM byAvara zahara meM ArhatI dIkSA grahaNa kI aura dIkSoparAMta sAdhvI zrI darzanaprabhAjI ma. sA. ke nAma se abhihita huii| mAtAjI mahArAja kI asvasthatA-nirdhArita samaya para sAdhvI zrI darzanaprabhA jI ma0 sA0 kI bar3I dIkSA bhI sampanna huI aura phira Apane apane mAtAjI mahArAja tathA ziSyAoM ke sAtha byAvara se ajamera kI ora vihAra kara diyA / grAma kharavA meM Thahare hue the ki vahA~ acAnaka mAtAjI ma. zrI kailAza kuMvara jI ma. sA. asvastha ho gaI / hRdaya rogI to pUrva se hI thiiN| sAtha hI anya aura bhI kaI vyAdhiyoM Rs ne acAnaka ghera liyaa| DaoNkTara ko bulavAyA gayA / upacAra prArambha huA kintu koI lAbha nahIM huaa| mahAsatI zrI kusumavatI jI mahArAja ne bahuta sevA kii| zrI saMgha kharavA ne apanI sAmarthya se bhI adhika jitanI bhI ho sakatI thI, sevA ko| yahA~ eka dina Thaharane kI bhAvanA thI kintu eka mAha MI dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 153 @ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal lise Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3-sasa 3 ( vyatIta ho gayA / upacAra barAbara calatA rahA kintu svAsthya meM koI sudhAra nahIM huA, varan svAsthya dina para dina aura adhika bigaDatA gyaa| mAtAjI mahArAja kI asvasthatA ke samAcAra AsapAsa ke grAma-nagaroM taka bhI pahu~ca cuke the| isake pariNAmasvarUpa aneka zraddhAlu bhakta svAsthya pRcchA evaM darzanArtha bhI Ane lage the / kaI logoM ne byAvara-ajamera le jAne kA bho Agraha bharA anurodha kiyA thA kintu usa samaya aisI sthiti nahIM thii| jaba svAsthya sudhAra ke koI lakSaNa dikhAI nahIM diye taba zrI saMgha ne Agraha bharI vinatI kI ki Apa ajamera padhAreM / ajamera meM sabhI prakAra kI suvidhAeM upalabdha haiN| vahA~ samucita / upacAra sambhava hai / antataH mAtAjI mahArAja ko ajamera le jAyA gyaa| mAtAjI mahArAja kA viyoga-ajamera padhArane ke pazcAt yaha nirNaya liyA gayA ki mAtAjI mahArAja kA upacAra cikitsAlaya meM hI karavAyA jaaye| lekina rAtri meM vyAdhi adhika bar3ha gii| cikitsAlaya le jAnA sthagita kara diyA gyaa| usa dina saMvat 2033 caitra zuklA saptamI ko Ayambila olI kA prArambhika divasa thaa| pAMDAla meM DhAI sau tIna sau Ayambila ho rahe the| dopahara ke samaya saMlekhanA-saMthArApUrvaka mAtAjI mahArAja apanI pArthiva deha kA tyAga kara ananta kI yAtrA ke mahAyAtrI bana gaye / unake dehAvasAna se sarvatra zoka chA gayA / kAla kI mahimA agamya hai| bhaviSya ke garbha meM kyA chipA huA hai, usako koI nahIM jAna / sakatA / mRtyu ke samakSa, tIrthakara, cakravartI, jJAnI, dhyAnI, tapasvI, rAjA aura raMka kisI bhI prANI kA eka koI bhI prayatna saphala nahIM ho sktaa| mAtAjI mahArAja ke svargavAsa se sabhI ko bahuta duHkha huaa| mahAsatI zrI kusUmavatIjI ma. sA. ko gaharA AghAta lgaa| janma se lekara itane lambe samaya taka ve chAyA kI taraha Apake sAtha rhe| mAtA kA apanI santAna ke prati sneha to hotA hI hai lekina mAtAjI mahArAja kA sneha asIma thA / ve vatsalatA ko sAkSAt pratimUrti thiiN| svayaM ke pahAr3a sadRza duHkha ko bhI ve paravAha nahIM karatI thIM lekina ApakI svalpa-sI rugNatA bhI unheM atyadhika cintita, becaina aura vyathita kara detI thii| mAtAjI ma. se Apako mAtA kI mamatA aura pitA kA sneha donoM hI mile the / isalie aise mAtAjI ma. ke viyoga para gaharA duHkha honA svAbhAvika hI hai| smRtiyA~ aura smRtiyA~-Apane apane mAtAjI mahArAja ke netRtva meM rahakara hI itanA jJAnAbhyAsa kiyA aura jinazAsana ko jyoti bana skiiN| mAtAjI mahArAja ne Apake jIvana vikAsa meM, paThana-pAThana, cintana-manana, svAdhyAya-pravacana meM sakriya sahayoga diyA thA / vAtsalyamUrti mAtAjI mahArAja ke kAraNa Apako jJAna sAdhanA ke lie pUrA-pUrA samaya mila jAyA karatA thaa| gocarI lAnA, pAnI lAnA (AhAra-pAnI lAnA), pAtre sApha karanA, kapar3e dhonA, silAI karanA Adi sabhI kArya ve kara lete the / jaba kabhI Apa karane lagate to ve kahate-"nahIM, rahane do| tuma to jJAna-dhyAna kI ora dhyAna do, vahI kro| ye kArya maiM kara luuNgii|" mAtAjI mahArAja kA uddezya yahI thA ki jJAnArjana karake ye jainadharma kA pracAra aura prasAra kareM, jinazAsana kI prabhAvikA bneN| na kevala apanI putrI ke lie varan anya sabhI sAdhviyoM ke paThana-pAThana meM bhI unhoMne pUrNa sahayoga pradAna kiyA thaa| saMsAra pakSa meM ve merI buA sA. the| mere adhyayana meM bhI unakA bharapUra sahayoga rhaa| mAtAjI mahArAja meM sevA bhAvanA evaM vinaya bahuta adhika thA / choTe-bar3e aneka sAdhu-sAdhviyoM kI unhoMne sevA kI thii| sevA ke atirikta ve jJAnAbhyAsa bhI karate the| aneka zAstra, thokDe Adi 154 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha oration International Dr Nivate & Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unako kaNThastha the / pravacana evaM caupAI bhI pharamAte the / japa- sAdhanA meM unheM vizeSa rUpa se adhika ruci thI / Agama- svAdhyAya ve hamezA karate rahate the| eka kSaNa bhI ve vyartha khonA nahIM cAhate the / cAlIsa varSoM kI sudIrgha avadhi paryanta saMyama kA pAlana kiyA / saMyamocita kriyA-sAdhanA ke prati ve satata sAvadhAna rahate the / unakA hRdaya niSkapaTa thA / citta sarala thA / ve mita evaM mRdubhASI the / prakRti se bhadra the / aisI mamatAmayI, saMyamayAtrA meM sahayogI mAtA jI mahArAja ke viyoga se vyathita honA svAbhAvika hI thA / parantu bheda - vijJAna kI jJAtA mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. ne dhairya se kAma liyA / viyoga kI asahya vyathA ko samabhAva se sahana kiyA / socA - AtmA to dhruva hai, nitya hai, usakI kabhI mRtyu nahIM hotI / zarIra asthAyI hai, nazvara hai, vaha AtmA kA apanA nahIM hotA hai / ataH zarIra ke naSTa hone para kaisA zoka, kaisA moha ? phira jisane janma liyA hai usako eka na eka dina maranA hI par3atA hai, yaha saMsAra kA dhruva satya hai / phira zoka karake, moha meM par3akara karmoM kA bandhana kyoM bA~dhA jAya / aisA vicAra kara santoSa dhAraNa kiyA / aba to mAtAjI mahArAja kI kevala smRtiyA~ hI smRtiyA~ thIM / jo kucha bhI grahaNa karanA hai, unase kiyA jAya / ajamera se bihAra - dIkSA se lagAkara mRtyu paryanta cAlIsa varSa taka mAtAjI mahArAja sAtha the / aba unake svargavAsa ke pazcAta apanI ziSyAoM satI zrI cAritraprabhA ma, satI zrI divyaprabhAjI ma. evaM satI zrI darzanaprabhAjI ma. ke sAtha ajamera se vihAra kara diyA / grAmAnugrAma dharma pracAra karate hue Apane vi. saM. 2033 kA varSAvAsa kekar3I meM kiyA / varSAvAsa kI samApti ke pazcAt apanI ziSyAoM ke adhyayana evaM parIkSA ke lie Apa rAjasthAna kI rAjadhAnI, paryaTakoM ke AkarSaNa kA kendra gulAbI nagara jayapura padhArIM / kucha aparihArya kAraNoM se parIkSAoM kI tithi kucha Age bar3hA dI gaI thI / isa kAraNa lambe samaya taka Apako jayapura meM ThaharanA par3A / varSAvAsa dillI - jaba Apa jayapura meM virAja rahe the, taba vibhinna sthAnoM se ApakI sevA meM varSAvAsa hetu barAbara vinatiyA~ A rahI thIM / inameM zrIsaMgha dillI, jayapura aura alavara kA Agraha adhika thA / una tInoM meM bhI zrIsaMgha dillI kA atyadhika Agraha thA / deza, kAla, paristhiti ko dhyAna meM rakhate hue Apane dillI zrIsaMgha ko vi. saM. 2034 ke varSAvAsa kI svIkRti pradAna kara dI / samaya kama thA aura jayapura se dillI pahu~canA thA / parIkSAe~ samApta huIM taba varSAvAsa prArambha hone meM eka mAha zeSa thA / isIlie jaise hI parIkSAe~ samApta huIM vaise hI Apane apanI ziSyAoM ke sAtha dillI kI ora vihAra kara diyA / bhISaNa garmI meM lambe-lambe vihAra / mArga bhI nirApada nahIM thA / kahIM bIhar3a kI kaThinAI to kahIM jaina sAdhuoM evaM unakI paramparAoM se sarvathA aparicita loga, sabhI prakAra kI vighnabAghAoM ko sahana karake 20-22 dina meM Apa dillI jA pahu~cIM / dillI Agamana para dillI ke nivAsiyoM ne ApakA bhavya svAgata kiyA aura samArohapUrvaka nagara praveza karavAyA / varSAvAsa ke lie dillI ke cA~danI cauka kSa etra meM padArpaNa huA / cA~danI cauka ke sthAnaka bArAdarI (mahAvIra bhavana) meM Apake ojasvI pravacanoM kI jo dhArA pravAhita huI, usase vahA~ kA janamAnasa atyadhika prabhAvita huA / tapazcaryAyeM bhI bahuta huiiN| aneka varSoM ke pazcAt isa cAturmAsa meM dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 155 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatI uSAjI dharmapatnI zrI indaracandajI cauraDiyA ne mAsakhamaNa kI ugra tapasyA kii| tapasyA ke sAtha Kaa jo ADambara hotA thA, usakA Apane bahuta virodha kiyA / phalasvarUpa isa cAturmAsa meM tapasyA para ADa | mbara bAje-gAje Adi banda ho ge| STS bAr3ha pIr3itoM kI sahAyatA- isa varSa varSAkAla meM atyadhika varSA huii| jisake pariNAmasvarUpa. nadiyA~ aura nAloM meM bhISaNa bAr3ha AI aura isa bAr3ha ne apanA tANDava dikhaayaa| aneka sthAnoM para ghara makAna Dhaha gaye / loga beghara ho gaye / aneka strI aura puruSa tathA bacce bAr3ha se ghira gaye the / dayA kii| mUrti, karuNA kI sAgara mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. ne jaba bAr3ha ke prakopa kA vivaraNa sunA to unakA hRdaya cItkAra kara uThA / aba Apake pravacanoM kI dhArA kA pravAha badala gyaa| apane pravacanoM meM bAr3ha pIr3itoM kI sahAyatA ke liye Apa bahuta jora dene lgiiN| isakA pariNAma bhI sAmane aayaa| Apake upadezoM se prerita hokara dAnadAtAoM ne mukta hRdaya se dAna diyA aura ekatrita dhanarAzi bAr3haazA pIr3itoM ke sahAyatArtha bheja dI gii| cAMdanI cauka dillI kA vaSAvAsa harSa, umaMga aura utsAha ke sAtha | sAnanda sampanna haa| varSAvAsa ke pazcAta cA~danI cauka dillI meM hI Apake sAnnidhya meM jayapara nivAsinI vairAgyavatI kumArI savitA ko AhatI dIkSA pradAna kara sAdhvI vinayaprabhA nAma rkhaa| - varSAvAsa ke pazcAta dillI ke upanagaroM meM vicaraNa kiyA / upanagaroM meM bhI Apake pravacanoM (EMI kA acchA prabhAva rhaa| isI bIca vIra nagara dillI ke zrIsaMgha ne AgAmI varSAvAsa ke liye vinayapuvaka Agraha kiyaH / ApakA vicAra to aba punaH rAjasthAna kI ora vihAra karane kA thA kintu vIra nagara vAloM kI vinatI atyadhika Agraha-bharI thI aura Apa unheM inkAra nahIM kara sakI aura vi. saM. 2035 hA ke varSAvAsa ke lie vIra nagara vAloM ko svIkRti pradAna kara dii| cAturmAsa nizcita ho cukA thaa| zeSa kAla meM dillI meM vi varate hue uttara pradeza kI ora vihAra kara diyaa| uttara pradeza ke bar3auta, kA~dhalA, meraTha, gAjiyAbAda Adi aneka choTe-bar3e kSetroM ko apanI pAvana caraNa raja se pAvana kiyA aura dharma kI gaMgA pravAhita kii| Apake sadupadezoM se pratibodha pAkara meraTha nivAsI gItA kumArI ke hRdaya meM (ER) vairAgya bhAvanA jAgRta huI / vaha bhI Apake sAtha-sAtha vihAra karatI huI dillI aaii| vi. saM. 2035 kA ApakA varSAvAsa vIra nagara, dillI meM huaa| vIra nagara jaina kAlonI hai| vahA~ sabhI jaina dharmAvalambI rahate haiN| ve saba paMjAbI haiN| paMjAbI jaina logoM meM dharma kI bhAvanA bahata adhika thii| pravacana meM pratidina acchI upasthiti rahatI thii| tapazcaryAyeM bhI pracura mAtrA meM huii| sthAnIya saMgha ne svAgata va vidAI kA virATa Ayojana kiyaa| varSAvAsa kI avadhi meM paMjAba ke vibhinna kSetroM ke zrIsaMgha bhI upasthita hae / sabhI ne paMjAba kI ora padhArakara apane-apane kSetroM ko pAvana karane 1 kA Agraha kiyaa| yadyapi ApakI bhAvanA to rAjasthAna kI ora jAne kI thI, kiMtu paMjAba ke logoM kI dhArmika bhAvanA, vinayazIlatA aura Agraha ko dekhakara varSAvAsa ke pazcAt paMjAba kI ora vihAra karane kA ApakA mAnasa bana gyaa| paMjAba kI ora-vIra nagara, dillI kA cAturmAsa sAnanda sampanna kara Apane dillI se paMjAba kI ora vihAra kara diyaa| vihAra karate hue Apa sonIpata padhAre / usa samaya vahA~ zAsana prabhAvaka zrI / sudarzana munijI ma. sA. virAja rahe the| unake sAnnidhya meM do vairAgI bhAiyoM C vAlI thii| isake pUrva bhI kAMdhalA meM zrI sudarzana munijI ma. sA. ke darzana ho cuke the aura paricaya bhI ho dvitIya khaNDa : jIvana-darzana | .. va sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOoes ForDrivated personalilise only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA thaa| zrI saMgha ne ApakI sevA meM dIkSA taka Thaharane kI Agraha bharI vinatI kii| zrI saMgha sonIpata ke Agraha ko svIkAra karate hue Apa apanI ziSyAoM sahita dIkSA taka vahIM Thahare aura dIkSoparAMta Apane sonIpata se vihAra kara diyaa| pAnIpata, karanAla, kurukSetra, ambAlA Adi choTe-bar3e grAma-nagaroM meM jinavANI aura jainadharma kA pracAra karate hue Apa paMjAba kI rAjadhAnI caNDIgar3ha padhAre / caNDIgar3ha Adhunika tarIke se basA huA eka sundara nagara hai| paMjAba ke sAtha hI hariyANA kI bhI yaha rAjadhAnI hai| nagara vibhinna sekTaroM meM basA huA hai jo dUra-dUra haiM / isa kAraNa caNDIgar3ha meM pratidina pravacana nahIM ho sake / yahA~ pravacana ravivAra ko hI hotA thaa| jaba kabhI yahA~ sAdhu-sAdhviyoM kA padArpaNa hotA hai to zrI saMgha ke sadasyoM ko sAdhusAdhviyoM ke padhArane kI evaM pravacana kI sUcanA adhyakSa yA mantrI dvArA patra se dI jAtI hai| ANSAXEORN mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. kA caNDIgar3ha meM ravivAra ke dina prathama pravacana huaa| Apake sAragarbhita aura saTIka pravacana se vahA~ ke loga atyadhika prabhAvita he| unhoMne agale ravivAra ko pravacana pharamAne kI Agraha bharI vinatI kii| zrI saMgha kI vinatI svIkAra kara mAtra eka dina ke pravacana ke lie Apako eka saptAha taka rukanA pdd'aa| eka saptAha taka rukanA bar3A kaThina thA, kintu logoM kA Agraha evaM bhAvanA Adi ko dekhakara viSama paristhiti hone para bhI rukanA par3atA hai / phira isa ora jaina sAdhu-sAdhviyoM kA Agamana kama hI ho pAtA thaa| isa kAraNa jinavANI kA pAna karane vAle taSitoM kI pyAsa bujha nahIM pAtI thii| Apa rukoM aura agale ravivAra ko jJAnabhita pravacana pharamAkara zrotAoM ko tRpta kiyaa| santa samAgama-caNDIgar3ha se vihAra kara diyaa| mArga meM eka choTA gAMva karaulI par3atA hai / karaulI pahu~cane para bhaNDArI padamacandajI ma. sA., hariyANA kezarI zrI amaramunijI ma. sA. Adi santa ratnoM ke darzana aura pravacana zravaNa Adi kA lAbha milaa| karaulI se vihAra kara ropar3a pahu~cI / yahA~ zazikAMtAjI mahArAja, viduSI zrI saritAjI ma. Adi se milanA huaa| isase pUrva caNDogar3ha Ate hue sarahinda gA~va meM mahAsatI zrI svarNakAMtAjI ma. sA. se milanA huA thaa| sabhI sAdhu-sAdhviyAMjI mahArAja kA atyadhika sneha milaa| hoziyArapura pahu~cane para mahAsatI zrI sAvitrIjI ma. sA. evaM mahAsatI zrI bAla zimalAjI ma. sA. ne ApakA bhAvabhInA sthAgata kiyaa| yahA~ mahAvIra jayantI dhUmadhAma se manAI gii| yahAM se vihAra kara jaba Apa mukeriyA padhArI to yahA~ zrI sagha jammU ApakI sevA meM cAturmAsa kI vinatI lekara upasthita huaa| zrIsaMgha kI Agraha bharI vinatI ko dekhakara Apane jammU meM varSAvAsa karane kI svIkRti pradAna kara dI / aura isake sAtha hI Apake kadama jammU kI ora bar3ha cle| kAzmIra kI ora-cAturmAsa prArambha hone meM abhI do mAha ke lagabhaga dina zeSa the / isa ra avadhi meM Apane kAzmIra meM dharma pracAra karane kA vicAra kiyaa| vicAra dRr3ha haA aura usake sAtha hI vihAra bhI ho gyaa| choTe-bar3e grAma-nagaroM ko apanI pIyUSa varSI vANI se AplAvita karate hue, Apa kAzmIra kI rAjadhAnI zrInagara pdhaarii| Apake sAtha ApakI ziSyAyeM bhI thiiN| zrInagara meM ApakA bhAvabhInA svAgata huA / jammU se zrInagara taka kA mArga vikaTa bhI hai aura mArga meM adhikAMza ajaina kSetra haiM aura ye loga vizeSa rUpa se sAmiSabhojI haiN| udhara ke brAhmaNa jinheM kAzmIrI paNDita kahate haiM, ve bhI mAMsa kA sevana karate haiN| mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. jisa grAma meM bhI padhArI Apane vahA~ ke 3 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 157 POOR sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personalise Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivAsiyoM ko mAMsAhAra ko abhakSya pramANita kara usakA tyAga karane ke lie praraNA pradAna kii| bahuta-sI mahilAoM ko Apane niyama bhI karavAye ki Apa apane ghara meM/rasoIghara meM mAMsa nahIM pkaaogii| una logoM meM Apane jainadharma kI zikSAoM kA bhI pracAra kiyaa| Apane una logoM ko namaskAra mahAmantra kA mahatva aura usakA adbhuta prabhAva bhI btaayaa| isakA pariNAma yaha huA ki aneka strI-puruSa aura baccoM ne zraddhA se namaskAra mahAmantra ko kaMThastha kiyaa| Apane logoM ko namaskAra mahAmantra ke nitya smaraNa se hone vAle viziSTa lAbhoM ko bhI btaayaa| zrInagara prAkRtika saundarya kI dRSTi se jahA~ eka ora bhArata kA svarga hai, vahIM dUsarI ora kA pazuoM kA mAMsa laTakane ke kAraNa vIbhatsa banA huA naraka bhI lagatA hai| yahA~ pazuoM kA vadha kara unakA mAMsa khuleAma bAjAroM meM bikrI ke lie laTakA diyA jAtA hai| zrInagara meM zvetAmbara, digambara, sthAnakavAsI, mUrtipUjaka, terApaMthI Adi saba milAkara jaina matAvalambiyoM ke kula 20-25 ghara haiN| mahAsato zrI kusamavatIjI ma. sA. ne ina sabhI ko sAmpradAyika bheda bhulAkara saMgaThita rUpa se eka hokara rahane kA upadeza diyA / Apake pravacanoM kA yahA~ bhI acchA prabhAva rhaa| ugra vihAra aura avarodha-jammU se vihAra kara Apa apanI ziSyAoM ke sAtha pandraha dina meM 2 zrInagara pahuMcI thii| dasa dina taka zrInagara meM Thaharakara Apane jainadharma kI prabhAvanA kii| isake / pazcAt zrInagara se lambe-lambe vihAra kara varSAvAsa hetu Apa pandraha dina meM jammU pdhaarii| bIsa paccIsa kilomITara kA vihAra to ApakA prAyaH hotA hI thA kintu eka bAra ikattIsa aura eka bAra chattIsa 1 kilomITara kA vihAra kiyaa| udhara mausama kI anizcitatA rahatI hai| kabhI varSA roka detI, to / kabhI pahAr3oM para par3I barpha ThiThurA detI a ra paDI barpha ThiTharA detI aura mArga avaruddha kara detii| jaba mArga hI banda hai to phira kasa prakAra sambhava hotaa| isI prakAra kI aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karate hae vi. saM. // 2037 ke varSAvAsa hetu jammU nagara meM ApakA padArpaNa huaa| varSAvAsa jammU-jammU Agamana para zrIsaMgha jammU ne ApakA bhAvabhInA svAgata kiyA aura TUra Co samArohapUrvaka nagara praveza krvaayaa| jamma mahilA saMgha kI sekreTarI zrImatI kalAvatIjI ne ApakA svAgata karate hue kahA-"hameM to vizvAsa hI nahIM thA ki Apa vahA~ taka padhArakara vApasa yahA~ padhAra ' jaavegii| kyoMki itane kama samaya meM tIna sau ki0 mI0 jAnA aura vApasa AnA aura usa para mArga kI aneka bAdhAyeM aura asuvidhAyeM, yaha saba ati duSkara kArya thaa| kintu Apane jaisA, socA vaisA / A kara dikhAyA / vAstava meM Apa mevADasiMhanI haiN| Apa jaisI dRDha icchA zakti vAlI sAdhikA ke hI sAmarthya kA yaha kArya hai|" sampUrNa cAturmAsa kAla vibhinna dharmArAdhanAoM meM vyatIta huA aura isa prakAra yaha aitihAsika cAturmAsa sAnanda ullAsamaya vAtAvaraNa meM samApta huaa| vihAra aura punaH santa-milana-cAturmAsa samApta hote hI Apane apanI ziSyAoM ke sAtha ra vihAra kara diyA / amRtasara, jAlandhara, ludhiyAnA Adi paMjAba ke pramukha bar3e-bar3e kSetroM ko pAvana kiyA / mArga meM Ane vAle choTe-choTe gA~voM meM bhI dharma-dhyAna kA upadeza pharamAyA / / ludhiyAnA meM zAnta-dAMta, guNa-gambhIra, upAdhyAya zramaNa zrI phUlacandajI ma. sA., kavicakra cUr3AmaNi zrI candanamunijI ma. sA. Adi munivRnda evaM sAdhvIpramukhA mahAsatI zrI lajjAvatIjI ma. sA., mahAsatI zrI abhayakumArI jI ma. sA. Adi sAdhvI vRnda ke darzana hue| milana huaa| paNDitaratna zrI dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 0 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 10x686 For Private & Personal use only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. phUlacanda jI ma. sA. aura mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. ke madhya zAstrIya carcA huI, aneka gahana lA prazna hue, jinake Apane saTIka uttara diye| sAdhvIvRnda kA milana bahuta hI madhura rhaa| munivRnda aura 2. sAdhvIvRnda ke sAtha Apake ojasvI pravacana bhI hue| ludhiyAnA se bihAra kara ambAlA, karanAla, pAnIpata hote hue Apa uttarapradeza ke kAMdhalA kSetra meM padhAre / kAMdhalA pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja Adi bar3e-bar3e santoM kI dIkSA bhUmi rahI hai| kAMdhalA ke nivAsI bahata hI zraddhAlu aura dharmaniSTha haiN| zrI saMgha kAMdhalA ne vairAginoM kI dIkSA kI / vinatI kii| unakI anurodha bharI vinamra vinatI ko mAna dete hue mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. ne svIkRti pharamA dI / bar3e utsAha ke sAtha dIkSA kI taiyAriyAM Arambha ho gyiiN| dIkSA ke prasaMga para meraTha meM virAjita uttara bhAratIya pravartaka zrI zAMtimuni jI ma0 sA0 ko Amantrita kiyA gyaa| asvastha hone ke kAraNa ve padhArane meM asamartha the unhoMne apane ziSya tapasvIratna zrI sumati prakAzajI ma.sA., zrI vizAla munijI ma. sA. Adi munirAjoM ko bhejA, jisase dIkSotsava meM cAra cA~da laga ge| 10 dIkSA ke dina hAthI, ghor3e, ratha, padAti evaM sundara-sundara jhA~kiyAM se yukta julUsa bahuta lambA thaa| sabase anta meM hAthI para savAra vairAgina bahineM thiiN| julUsa kA sthAna-sthAna para jalapAna, zarabata Adi se svAgata kiyA gayA thaa| sabase bar3I vizeSatA yaha thI ki jaina matAvalambiyoM ke atirikta binA kisI bhedabhAva ke ajaina matAvalambI bhI jalapAnAdi se svAgata kara rahe the| dIkSA-sthala para apAra janamedinI ke bIca vairAginoM ko tapasvIratna munizrI sumatiprakAza jI ma0 sA0 ne dIkSA mantra pradAna kiyaa| meraTha nivAsinI vairAgina gItAkumArI kA nAma sAdhvIzrI garimAjI ma. sA. tathA jammU | nivAsinI vairAgina zAntAkumArI kA nAma sAdhvI zrI rucikAjI ma. sA. rkhaa| sAdhvI zrI garimAjI ma. sA. ApakI tRtIya ziSyA bniiN| sAdhvI zrI rucikAjI ma. sA. ko mahAsatI zrI cAritraprabhAjI ma. sA. kI ziSyA ghoSita kiyA gyaa| rAjasthAna meM-dIkSA ke pazcAt Apa apanI ziSyAmaNDalI ke sAtha meraTha, dillI hote hue rAjasthAna pdhaare| zrIsaMgha alavara varSoM se apane yahA~ cAturmAsa karane ke lie vinatI karatA A rahA hai thaa| alavara zrIsaMgha kI Agraha bharI vinatI mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. ke dhyAna meM thI aura unakI isa bAra kI vinatI ko mAna pradAna karate hue vi. saM. 2037 ke cAturmAsa ke lie alavara zrIsaMgha ko apanI svIkRti pradAna kara dii| cAturmAsArtha alavara padhArane para alavara kI dharmaprANa janatA ne ApakA tathA ApakI ziSyAoM kA hArdika svAgata kiyaa| ___ cAturmAsa kAla meM dharma kI gaMgA pravAhita huii| zrIsaMgha meM eka samAna utsAha barAbara banAe rahA / vibhinna dhArmika kriyAoM ke sAtha ullAsamaya vAtAvaraNa meM cAturmAsa samApta huaa| mAtRbhUmi meM- cAturmAsa kI samApti ke pazcAt alavara kI dharmapriya janatA ne azrupUrita netroM se Apako vidAI dii| alavara se vihAra kara vibhinna grAma-nagaroM ko pAvana karate hue dI pazcAt ApakA apanI janmabhUmi jhIloM kI nagarI, paryaTakoM ke AkarSaNa kA kendra udayapura meM cAtu sArtha padArpaNa huaa| saMvat 2024 ke varSAvAsa ke pazcAt caudaha varSa se ApakA udayapRra padArpaNa huA thaa| rAma ke caudaha varSa vanavAsa ke pazcAt ayodhyA Agamana para jyoM ayodhyAvAsiyoM ko apAra prasannatA huI isI prakAra Apake padArpaNa se udayapuravAsiyoM ko bhI bahuta prasannatA huii| Apake Agamana para udayapura zrIsaMgha ne ApakA aura ApakI ziSyA-praziSyAoM kA bhavya svAgata kiyA dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 600 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 600 Jain Education Internationar For Drivated Personaliticeonly Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura samAroha ke sAtha ApakA nagara praveza krvaayaa| isa varSa yAnI vi. saM. 2038 meM AcAryazrI nAnAlAlajI mahArAja sA. kA cAturmAsa bhI udayapura meM hI thaa| dUsarI ora ApakA thaa| Apake kA va idhara bhI logoM meM bahuta utsAha thA, pravacanoM meM upasthiti acchI rahatI thii| upAdhi se vibhUSita-ApakA AdhyAtmika jIvana preraNA kA kendra bana cukA thaa| Apake AdhyAtmika jIvana se prabhAvita hokara udayapura zrIsaMgha kI ora se mAnanIya zrImAna kanhaiyAlAla jI nAgaurI ne Apako 'adhyAtmayoginI' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| vibhinna dhArmika kriyAoM ke sAtha udayapura kA yaha cAturmAsa sAnanda sampanna huaa| ___ gurudeva kI sevA meM-sudIrghakAla se Apane gurudeva zrI puSkaramunijI ma. sA. ke darzana nahIM kara SIR kiye the| gurudeva ke darzanoM kI ApakI abhilASA balavatI ho rahI thI / ina dinoM gurudeva zrI puSkara | munijI ma. sA. apanI ziSyamaNDalI ke sAtha rAkhI varSAvAsa sampanna kara pAlI mAravAr3a virAja rahe / / gurudarzana kI tIvra abhilASA lie Apane apanI ziSyAoM ke sAtha pAlI kI ora vihAra kara - diyA / gurudeva ke darzana lambe samaya se na hone kA kAraNa yaha thA ki gurudeva dakSiNa bhArata meM vicaraNa | karate hue dharma pracAra kara rahe the aura Apa uttara bhArata meM vicaraNa kara rahI thiiN| mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. apanI ziSyAoM aura praziSyAoM ke sAtha pAlI pahu~cI, gurudeva ke darzana kara apAra prasannatA kA anubhava kiyaa| kucha dina gurudeva ke sAnnidhya meM rahakara phira vihAra kara diyaa| 'pravacanabhUSaNa' se vibhUSita-vi. saM. 2036 kA ApakA cAturmAsa byAvara zrIsaMgha ke Agraha se byAvara meM huaa| zrIsaMgha byAvara meM acchI dhArmika jAgRti hai| utsAha bhI pUre cAturmAsa kAla meM acchA rhaa| byAvara ko dharmanagarI bhI kahA jAtA hai| yahA~ tapasyAe~ bhI bahuta rahIM aura pravacanoM kI bhI khUba dhUma rhii| Apake ojasvI, jJAnabhita, prabhAvotpAdaka pravacanoM se prabhAvita hokara zrIsaMgha byAvara ne Apako 'pravacanabhUSaNa' upAdhi se vibhUSita kiyaa| Apake sAdhanAmaya jIvana evaM vairAgyotpAdaka upadezoM se prabhAvita hokara byAvara meM raha rahe jAmolA nivAsI zrI noratanamala jI boharA kI putriyA~ kumArI zakuna aura kumArI zAntA ke hRdaya meM vairAgya bhAvanA jAgRta huii| Agama rahasya samajhane kA avasara vi. saM. 2040 meM ApakA cAturmAsa gurudeva zrI kI sevA meM madanagaMja meM huaa| isa cAturmAsa meM gurudeva se Agama ke rahasyoM ko samajhane-samajhAne kA vizeSa avasara prApta haa| jJAnArAdhanA kI dRSTi se yaha cAturmAsa vizeSa rUpa se ullekhanIya rhaa| dIkSA aura vihAra cAturmAsa samApti ke pazcAt zrIsaMgha kizanagar3ha ke vizeSa Agraha se vyAvara. nivAsI vairAgina Cil bahina zakuna kumArI kA vairAgya paripakva hone para bhAgavatI dIkSA sotsAha sampanna huii| nAma sAdhvI zrI ( anupamA ma0 rakhA gyaa| bahuta samaya se kizanagar3ha meM koI dIkSA nahIM huI thii| isa kAraNa isa dIkSo| tsava meM atyadhika utsAha thaa| saMta-satiyAM bhI isa avasara para vizeSa rUpa se padhAre the| jisase samAB. roha kI zobhA dviguNita ho gaI thii| dIkSA pradAna karane ke pazcAt gurudeva zrI puSkaramunijI ma. sA. Adi samasta saMta ratnoM ne dillI kI ora vihAra kiyA aura mahAsatI zrI kusUmavatI jI ma. sA. ne ajamera kI or| Ec dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha KIN Jain Saration International For Paivate & Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSAvAsa mer3atA zahara vi.saM. 2001 kA ApakA cAturmAsa mer3atA zahara meM huaa| mer3atA adhyAtmayogI zrI AnandaghanajI kI sAdhanAbhUmi hai to bhaktimatI mIrAbAI kI janmabhUmi bhI hai / cAra mAha taka mer3atA meM ApakI pravacana gaMgA pravAhita hotI rahI aura jinavANI kI prabhAvanA hotI rhii| Apake pravacanoM se mer3atA kI janatA mantramugdha ho gaI / ghara-ghara meM Apake pravacanoM kI. viSaya pratipAdana kI prazaMsAtmaka carcA hotI rahI / cAturmAsa samApta hone para Apane apanI ziSyAoM / praziSyAoM ke sAtha mer3atA zahara se vihAra kara diyA / zeSa kAla meM grAma-grAma, nagara-nagara, jainadharma kI dhvajA phaharAtI rahIM aura gurugaccha kA nAma ujjvala karatI rahIM / zrIsaMgha jayapura ke Agraha se vi. saM. 2042 ke cAturmAsa kI svIkRti pradAna kii| varSAvAsa jayapura vihAra krama meM ApakA padArpaNa pUrva meM jayapura ho cukA thA / apanI ziSyAoM kI zikSA ke nimitta dIrghakAla taka yahA~ sthiratA bhI raho thI, kintu abhI taka yahA~ cAturmAsa nahIM kiyA thA / vi. saM. 2042 kA cAturmAsa jayapura meM prathama bAra hI ho rahA thA / jayapura rAjasthAna ko rAjadhAnI hai aura sarvatra gulAbI nagara ke nAma se vikhyAta hai| jayapura nagara kI sthApanA mahArAjA savAI jayasiMha ne san 1728 meM kI thI / aneka yUropIya nagaroM ke nakzoM kA adhyayana karavAne ke pazcAt isa nagara kI basAvaTa kI yojanA ko svIkRta kara mUrta rUpa pradAna kiyA gayA thaa| yaha nagara cAroM ora se lagabhaga 20 phITa U~ce aura 6 phITa caur3e parakoTe se ghirA huA hai, jisake eka samAna ATha praveza dvAra haiM / isa nagara meM aneka aitihAsika mahatva ke darzanIya sthala bhI haiM, jo paryaTakoM ke AkarSaNa ke kendra haiM / Amera kA suprasiddha kilA yahA~ se uttara-pUrva meM ATha-nau kilomITara hai| yaha jayapura riyAsata kI rAjadhAnI thA / jayagar3ha kA suprasiddha kilA bhI yahIM hai / isa cAturmAsa meM mAsakhamaNa aThAiyA~ Adi aneka tapasyAe~ huIM / sakAraNa santaratna bhI yahA~ virAjamAna the / pratidina lAla bhavana meM sAtha-sAtha hI pravacana hote the / paraspara acchA snehabhAva rahA / sampUrNa cAturmAsa kAla meM jayapura kI dharmapremI janatA meM ullekhanIya dhArmika utsAha banA rhaa| dharmadhyAna ke mAmale meM jayapura kA zrAvaka-zrAvikA varga vaise bhI sadaiva agraNI rahatA hai / pUrNa harSollAsamaya vAtAvaraNa meM yaha cAturmAsa samApta huA / cAturmAsa kI samApti ke pazcAt jayapura se vihAra ho gayA / gurudeva ke sAnnidhya meM - vi. saM. 2043 kA varSAvAsa pAlI meM gurudeva upAdhyAya zrI puSkaramuni kI ma0 sA0 ke pAvana sAnnidhya meM huA / isa cAturmAsa meM byAvara nivAsI vairAgina zAMtAkumArI kI dIkSA sampanna huI aura sAdhvI nirUpamA nAma rakhA / smaraNa rahe vi. saM. 2040 meM kizanagar3ha meM inakI saMsArapakSIya bahina ne bhI saMyama vrata aMgIkAra kiyA thaa| jo vartamAna meM sAdhvI zrI anupamAjI ma. sA. ke nAma se vidyamAna haiM / amaragaccha kI vartamAna sAdhvI- samudAya meM mAtA, putrI, bhuA, bhatIjI Adi to kaI haiM kintu sahodarA bahinoM kI yaha prathama jor3I hai / mevAr3a meM isa cAturmAsa meM sabhI satiyA~ jI ko adhyayana kA acchA suavasara prApta huA / cAturmAsa samApta hone para mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. ne apane dharma parivAra ke sAtha gar3hasivAnA, samadar3I, jAlora, phAlanA, sAdar3I Adi kSetroM meM dharma pracArArtha bhramaNa kiyaa| udhara dharmadhvajA phaharAkara ApakA dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 161 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ana Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArpaNa punaH mevAr3a meM ho gayA / mevAr3a meM pahu~cate ho mevAr3a kI dharmapremI, gurubhakta janatA ne sAyarA meM ApakA bhavya svAgata kiyaa| vi. saM. 2044 ke varSAvAsa ke lie zerA prAMta, bhIlavAr3A, DUMgalA Adi aneka zrIsaMghoM kI / ora se ApakI sevA meM vinatiyA~ aaiiN| saMgaThana zakti aura Agraha bharI vinamra vinatI ko dekhate hae Apane apane cAturmAsa kI svIkRti zerA prAMta sthita nAMdezamA ke zrIsagha ko pradAna kara dii| nAndezamA koI bar3A gA~va nahIM hai phira bhI logoM kI bhaktibhAvanA ko dekhakara Apane cAturmAsa yahA~ kiyA / cAturmAsa kAla meM AsapAsa ke sabhI zrIsaMghoM aura jainetara logoM ne bhAga lekara dhArmika If lAbha ajita kiyA aura isa prakAra isa cAturmAsa ko aitihAsika banAyA / yahA~ kI paccIsa bAlakabAlakAoM ne pratikramaNa siikhaa| cAturmAsa samApta hone ke uparAMta Apa grAmAnugrAma vihAra karate hue udayapura pdhaare| asvasthatA ke kAraNa kucha dina udayapura meM ritharatA rahIM / isI bIca sthAna-sthAna se cAturmAsa ke lie vinatiyA~ Ane lgiiN| deza-kAla-paristhiti ko dhyAna meM rakhakara Apane suprasiddha vaiSNava tIrthasthAna nAthadvArA ke zrIsaMgha ko vi0 saM0 2045 ke cAturmAsa ko svIkRti pradAna kara do| varSAvAsa nAthadvArA : nAthadvArA ke zrIsaMgha meM acchI/dharmajAgRti hai| yahA~ kaI loga tatvoM ke jAnakAra bhI haiM / Apake varSAvAsa se aura bhI acchI dharmajAgRti huii| mahAsatI zrI kumamavatI jI ma0 sA0 ko sadpreraNA se rone-dhone kI kuprathA ko kama karane kA aneka logoM ne tyAga kiyA aura abhI bhI vahA~ isakA paripAlana kiyA jA rahA hai| Apake upadezoM se prabhAvita hokara dasa-gyAraha logoM ne sajoDe zIlabrata ||6 grahaNa kiyA / ApakI preraNA se yahA~ tapasyAe~ bhI khUba huiiN| sAmUhika Ayambila, tele, prathama bAra ApakI preraNA se hae / nAthadvArA ke itihAsa meM prathama bAra isa varSa mAsakhamaNa tapa huaa| mAsakhamaNa | kI yaha tapasyA zrImatI ratanabAI dharmapatnI zrI mohanalAla jI rAThaur3a ne kI thii| isa prakAra nAthadvAga kA cAturmAsa samApta huA aura cAturmAsa samApta hone ke pazcAt nAthadvArA se vihAra kara apanI ziSyAoM-praziSyAoM ke sAtha cittauDagaDha pdhaarii| laghu sAdhviyoM kI parIkSA ke kAraNa Apako lambe samaya taka ThaharanA pdd'aa| parIkSA samApta hote hI Apane udayapura kI ora vihAra kara diyaa| udayapura kI ora gurudeva kI sevA meM : isa samaya parama pUjya gurudeva upAdhyAya zrI puSkara muni ma0 sA0, pU. upAcArya zrI devendra munijI ma. sA0 Adi apanA indaura kA yazasvI cAturmAsa samApta kara vibhinna grAma-nagaroM ko lAbhAnvita kara udayapUra padhArakara apanI amRtamayI vANI se udayapura kI janatA kA tApa miTA rahe the| udayapura meM 20 zrI tAraka guru jaina granthAlaya bhavana ke svAdhyAya bhavana kA udghATana haA, varSI tapa ke pAraNe hue / sabhI avasaroM para Apa apanI ziSyAoM sahita upasthita rahIM / udayapura meM hI ApakA cAturmAsa DUMgalA ghoSita huaa| varSAvAsa DUMgalA-zrIsaMgha iMgalA kI aneka varSoM se Apake cAturmAsa kI vinatI calI A rahI thii| DUMgalA meM bhI dharma ke prati acchI lagana aura niSThA hai / sevAbhAvanA bhI ullekhanIya hai / dinAMka 13-6-86 ko ApakA DUMgalA meM cAturmAsa praveza samAroha ke sAtha sAnanda sampanna huaa| cAturmAsa prArambha hote hI dharmadhyAna kI , pravRttiyA~ prArambha ho gayIM / pratidina prArthanA, pravacana, caupAI Adi tapa-japa ke mahosatva ho rahe haiM / ina paMktiyoM ke lakhane taka vibhinna dhArmika Ayojana utsAha evaM umaMga sahita ho rahe haiN| . dvitIya khaNDa : jIvana-darzana BE kama bhinandana grantha 1 - Gorsrivate & Personal Use Only 4 Jain Sucation International Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva kI vizeSatAe~ teja se choTe choTA kada, sAMvalA varNa, brahmacarya ke dIpta mukhamaNDala, tejasvI netra, tIkhI nAka, choTe hAtha-paira ke paMje aura patalI aMguliyoM se milakara eka vyaktitva kA nirmANa huA hai, jise Aja sabhI bAla brahmacAriNI, mahAviduSI, pravacanabhUSaNa mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 sA0 ke nAma se jAnate mAnate aura unake pAvana caraNoM meM apanI zraddhAsikta vaMdanA nivedana karate haiN| jJAnA rAdhikA, japasAdhikA, dayA aura saralatA kI pratimUrti, prema aura vAtsalya kI devI, vinaya - viveka sampannA, kSamAmUrti, mitabhASI, madhura vyavahArI, prabhAvaka pravacanadAtrI pU0 mahAsatI zrIkusumavatI jI ma0 sA0 ke virATa vyaktitva kI katipaya vizeSatAe~ isa prakAra haiM bAla brahmacAriNI - dhana jana Adi padArthoM kA parityAga kara denA itanA kaThina kArya nahIM hai jitanA viSaya-vAsanA kI kAlI nAgina ko nAthanA kaThina hai / bar3e-bar3e jJAnI dhyAnI evaM zaktisampanna vyakti bhI isake sAmane ghuTane Tekate hue dikhAI diye haiM / isI kAraNa anubhavI mahApuruSoM ne brahmacarya ko asidhArA vrata udghoSita kiyA hai / mana, vacana, karma se jo vyakti brahmacarya kI vizuddha paripAlanA evaM ArAdhanA karatA hai, usakA jIvana kitanA mahAna bana jAtA hai, usake sambandha meM uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai deva dANava gaMdhavvA jakkha rakkhasa kinnarA / baMbhayAri namasaMti dukkaraM je karaMti taM // dvitIya khaNDa : jIvana-darzana vizva vandya bhagavAn mahAvIra pharamAte haiM ki jo loga duSkara brahmacarya vrata kI paripAlanA karate haiM, unake caraNoM meM devatA, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara Adi sabhI zaktiyA~ jhuka jAtI haiM / brahmacarya kI zakti bar3I adbhuta hai / usake prabhAva se viSa amRta bana jAtA hai / agni zItala ho jAtI hai| siMha jaise hiMsaka prANI bhI apanI hiMsaka vRtti chor3akara ahiMsaka bana jAte haiM / isa prakAra brahmacarya kI mahimA aparampAra hai / isa viSaya para jitanA likhA jAye kama hai / pUjanIyA mahAsatI zrI kusumavatI jI ma0 bAla brahmacAriNI haiN| dasa varSa kI laghu vaya se hI Apa sAdhanA patha kI pathikA bniiN| isa prakAra Apa brahmacarya kI paripAlanA aura ArAdhanA karatI A rahI haiM / saralatA kI pratimUrti - sohI ujjuyabhUyassa dhammo suddhassa ciTThaI / Apake jIvana meM zAnti, samatA aura saralatA kA adbhuta samanvaya hai / ApakA jIvana sarala hI nahIM apitu ati sarala hai / saralatA Apake jIvana kA viziSTa guNa hai / chala, kapaTa, prapaMca evaM dikhAve se Apa kosoM dUra rahate haiM / satya kaheM to ApameM bAlakoM sI saralatA hai / Apake pAsa cAhe bAlaka Aye, yA yuvaka Aye yA vRddha | cAhe dhanavAna Aye yA nirdhana | Apake yahA~ sabake lie dvAra khulA hai / sabake prati samAna vyavahAra hai / ApakI saralatA sabhI ke dvArA anu 163 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava kI jA sakatI hai| yaha nahIM ki yaha choTA sA baccA hai, isase kyA bolanA / Apa samAna bhAvanA se bAta karate haiM / isI prakAra Apa dhanI aura garIba meM bhI bheda nahIM mAnakara samAna rUpa se vyavahAra karate haiM / garIboM ke sAtha to ApakA AtmIya vyavahAra dekhate hI banatA hai / Apako dhanavAnoM kA aizvaryaM AkarSita nahIM kara pAtA / Apa to apanI sAdhanA meM hI lagana lagAye rahate haiM / isI prakAra jaba Apase kisI bhI sampradAya, pantha, majahaba ke santa satiyA~ milate haiM taba Apa binA kisI bhedabhAva ke unake sAtha baiThanA, bolanA, pravacana denA Adi sahaja bhAva se nibhA lete haiN| sabhI ApakI sahajatA aura saralatA se prabhAvita hue binA nahIM rhte| jisa prakAra Apa gaccha ke bar3e santayA satiyoM ke sAtha prema evaM sadbhAvapUrvaka vyavahAra karate haiM ThIka usI prakAra choTe santa yA satiyoM se bhI ApakA vyavahAra AtmIyatA pUrNa rahatA hai| Apake tana, mana, jIvana meM ahaMkAra kA nAma hI nahIM hai / ApakI saralatA ke saMdarzana pratyeka vyakti Apake samparka meM Akara anubhava kara sakatA hai / Apa apane kArya apanI choTI satiyoM se karAne ke pakSa meM nahIM rahate haiM / Apa apane choTe bar3e kArya svayaM apane hAthoM se hI kara lete haiM / isa saba kAraNoM se Apako sahaja hI saralatA kI pratimUrti kahA jA sakatA hai / prema aura vAtsalya kI mUrti - ApakA hRdaya sneha kI srotasvinI se otaprota hai / apanI ziSyAoM ko Apa mAtA ke samAna mamatA aura vAtsalya pradAna karatI haiN| yaha prema aura vAtsalya bhAva apanI ziSyAoM ke prati to hai hI, sAtha hI jo bhI Apake sAnnidhya meM rahate haiM unako bhI Apa apane nirmala sneha ke nirjhara se nahalA detI haiM / ApakA apanI guru bahinoM evaM unakI ziSyAoM ke prati bhI asIma sneha rahA hai / jisa kisI ke sAtha bhI Apane cAturmAsa kiye ve Apake snehila vyavahAra se atyadhika prasanna aura prabhAvita rahate / unheM 164 Jaincation International aisA anubhava hotA hai jaise ve ApakI hI ziSyAe~ haiN| Apake snehasikta vyavahAra ke kAraNa ve bhI Apako apane guru guruNI jI ke samAna sammAna evaM mahatva dete haiN| vinaya viveka kI pratimA- ApakA jIvana vinaya guNa se ota prota hai / ahaMkAra to Apako chUtA hI nahIM hai / bar3oM ke prati asIma Adara-satkAra sammAna kI bhAvanA sadaiva banI rahatI hai| bar3oM ke vacanoM ko Apa sasammAna svIkAra karate haiM / gurujanoM ke prati ApakA vinaya prazaMsanIya hai / Apa apanI ziSyAoM ko bhI sadaiva vinaya kA pATha par3hAtI rahatI haiN| ApakI mAnyatA hai ki vinayapUrNa vyavahAra sabhI prakAra kI samasyAoM kA samAdhAna karane meM sahAyaka hotA | 'gururAjA avicAra-' NIyA' yaha Apake jIvana kA siddhAMta hai / meM kSamA kI devI - ApakI mAnyatA hai ki kSamA hI tapa kA sAra hai| isa mAnyatA ke anurUpa Apa - adbhuta sahanazIlatA hai / Apake jIvana meM ugratA to kabhI dikhAI hI nahIM dI / zAnta - prazAnta ApakA jIvana hai / Apa saumyamUrti haiM / Apa kaTUktiyoM aura apazabdoM kA uttara bhI madhura muskAna sahanazIlatA vicalita nahIM hotI / kabhI se ke sAtha detI haiM, uphAna aura tUphAna meM bhI ApakI bolanA to Apane sIkhA hI nahIM / Apa apanI ziSyAoM ko bhI DAMTa-phaTakAra ke rUpa meM kabhI kucha nahIM kahatI / apane prati kaTu vacana bolane vAle athavA durvyavahAra karane vAle ko bhI Apa kSamA pradAna kara detI haiM / Apa meM kSamA kA adbhuta guNa vidyamAna | hai / mita evaM mRdubhASI - 3 - Apa AvazyakatA se adhika nahIM bolatI haiM / bar3e hI saMtulita zabdoM meM bolane ke kAraNa Apa meM mitabhASI kA guNa A gayA hai / phira jo bhI bolatI haiM vaha madhuratA, mRdutA 'ke sAtha bolatI haiN| apanI vANI ke anurUpa | hI ApakA vyavahAra bhI madhura hai / mita evaM mRdu dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna grantha Private & Personal Use On www.jainel.k.org Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASI aura madhura vyavahArI hone se ApakI loka- ko dekhakara Apake antar kI karuNA sahaja hI priyatA aura adhika vikasita ho rahI hai| prasphuTita ho jAtI hai| pIr3ita ko dekhakara ApakA mA ___sevAbhAvI-sevA kArya pratyeka vyakti nahIM kara hRdaya ro uThatA hai / jo bhI duHkhI vyakti Apake || sktaa| sevA meM bhI aneka kaThinAiyA~ haiN| mahA- samparka meM AyA vaha Apako jIvana paryanta nahIM satI zrI kusumavatI jI mahArAja sA0 kI to sevA- bhUla sakatA / jahA~ taka ho sakatA hai Apa duHkhI bhAvanA anupama hai| Apane anekAneka saMta-satiyoM vyakti ke duHkha ko dUra karane kA bharasaka prayAsa kI sevA kI hai| pUjanIyA guruNI jI zrI sohana- karatI hai| kuvara jI mahArAja kI antima sevA kA lAbha Apa apane pravacanoM meM bhI prAyaH dIna-dukhiyoM Apane hI liyaa| mAtAjI mahArAja zrI kailAza- para dayA-anukampA karane para jora detI rahatI haiM | kuvarajI mahArAja kI bhI khUba sevA kI / ve hRdaya- ApakI ojasvI vANI meM aksara mAnavatA kA svara rogI thii| vihAra kAla meM kaI bAra hRdaya kA darda mukharita hotA hai| Apane apane upadezoM ke dvArA ho jAtA thaa| unake sIne para hAtha phirAte hue aneka sthAnoM para svadharmI sahAyatA phaNDa, mAnava Apa unake sAtha dhIre-2 calate the| antima samaya sevA saMsthA Adi kI sthApanA karavAI hai aura meM ve eka mahIne taka asAdhya vyAdhi se grasta rhe| prAyaH isI prakAra kA upadeza bhI Apa pharamAtI usa avadhi meM Apane jo sevA kI usakA varNana rahatI haiN| nahIM kiyA jA sktaa| eka mAha taka dina-rAta prANI-vadha na ho, isake lie bhI Apa sadaiva jAgakara Apane unakI sevA kii| Apa snha ke upadeza diyA karatI haiN| Apako preraNA se kaI vazIbhUta hokara hI nahIM varan kartavya bhAvanA aura bAra parva dinoM meM kasAIkhAne banda karavAye sevA bhAvanA se sevA kArya karate the| gaye haiN| ___Apake sAnnidhya meM jo sAdhviyA~ rahatI haiN| unameM cAhe bar3e hoM yA chotte| yadi kisI ko koI yadi Apake sAmane koI pIr3A se karAha rahA|KC vyAdhi yA vedanA ho jAtI hai to Apa becaina ho ho to Apa mauna darzaka kI bhA~ti baiThI nahIM raha (468) uThatI haiM tathA Apa apanI svayaM kI ciMtA na karate sakatI haiM / Apa usa samaya yaha vicAra nahIM karatI hue dUsaroM ke darda ko dUra karane meM laga jAtI haiN| ki abhI maiM apane kArya meM vyasta hU~, bAda meM isa svayaM apane hAthoM se sevA karatI haiN| binA kisI vyakti ke viSaya meM kucha pUchatAcha kara jo karanA glAna bhAva se Apa tana-mana se dasaroM kI sevA hogA kara liyA jaayegaa| cAhe AdhI rAta hI kyoMkA na ho Apa apane kAma kI yA nIMda kI cintA kiye karatI haiN| sevA kA guNa Apako naisargika rUpa se binA avilamba usa pIr3ita vyakti ko pIr3A sunane milA huA hai, aisA pratIta hotA hai| pahu~ca jAtI haiN| koI duHkho yA rugNa vyakti Apako ___karuNA kI srotasvinI- saMta kavi tulasIdAsa darzana dene ke lie bulAtA hai to Apa usakI upekSA ne kahA hai nahIM karatI haiN| dUsaroM ko prasanna dekhakara Apako 5 dayA dharma kA mUla hai, pApa mUla abhimAna / mahatI prasannatA hotI hai| ApakI karuNA bhAvanAkAra __ tulasI dayA na chor3iye, jaba takA~ghaTa meM prANa / / ko dekhakara Apako karuNA sAgara kahA jA sakatA . dayA karuNA kI mahimA sabhI dharma gAte haiN| hai| dayA, karuNA, ahiMsA jainadharma kI prANa haiN| mahA- jJAna aura kriyA kI ArAdhikA-kahA haisatI zrI kusumavatI jI ma0 sA0 ke jIvana meM "na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / " Apane | karuNA kUTa-kUTakara bharI hai| kisI bhI duHkhI prANI dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAt saMyamasAdhanA aura dvitIya khaNDa : jIvana darzana Koods00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Education Internative For Private & Personal use. Only www.jak zrary.org Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra ra jJAna ArAdhanA ko apane jIvana kA lakSya bnaayaa| niyamita karatI haiN| cAhe kaisI bhI paristhiti ho, ATha dasa varSoM taka nirantara adhyayana meM juTe rhe| azakta hoM, rugNa hoM, phira bhI ApakA japa nirantara Apane AgamoM kA gahana abhyAsa kiyaa| battIsa calatA rahatA hai| kisI bhI sthiti meM Apa japa hI AgamoM kA Apane kaI bAra avalokana/avagAhana banda nahIM karatI haiN| kiyA / laghu siddhAnta kaumudI, siddhAnta kaumudI ko prabhAvaka pravacanadAtrI-pravacana gadya-sAhitya kI kaNThastha kiyaa| hindI, saMskRta aura prAkRta ke anya eka viziSTa vidhA hai| sAdhAraNa vANI ko vacana Sill sAhitya kA adhyayana bhI kiyaa| sAhityika kahA jAtA hai kinta santa manirAjoM aura AdhyA adhyayana ke sAtha-sAtha Apane dArzanika granthoM kA tmika anubhaviyoM aura vicArakoM kA kathana pravacana bhI adhyayana kiyaa| karma, AtmA, jIva-jagat, kahalAtA hai| pravacana meM AtmA kA sparza, sAdhanA OM mokSa, syAdvAda, saptabhaMgI, Izvara kartRtva Adi kA teja aura jIvana kA satya parilakSita hotA hai| rahasyoM ko jaanaa-smjhaa| Apane pAtharDI hA pravacana kA prabhAva tIra kI bhA~ti bedhakar3atA liye | parIkSA borDa se jaina siddhAnta AcArya taka kI parI- hotA hai| usameM prayukta zabda, mAtra zabda nahIM hote, kSAe~ dI aura banArasa kI vyAkaraNa madhyamA parIkSA ve jIvana kI gaharAiyoM aura anubhavoM kI U~cAiyoM CAM bhI uttIrNa kii| Apane saMskRta, prAkRta aura hindI kA artha liye hote haiN| bhASAoM kA bhI acchA jJAna prApta kiyA hai| pravacanoM meM pANDitya kA pradarzana na hokara jJAna ke sAtha-sAtha Apa AcAra ke bhI prabala unakA uddezya zAstroM meM nihita gUDha tathyoM/rahasyoM pakSadhara haiN| Apa apanI saMyamasAdhanA ke prati hara ko sarala se sarala zabdoM meM abhivyakta kara jana5 samaya sajaga haiN| sAdhumaryAdA ke viparIta calanA mAnasa taka pahu~cAnA hai| isI bhAvanA se abhiprerita GB Apako bilakula nahIM suhAtA hai| Apane sudUra hokara mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. pravacana prAntoM meM bhI vicaraNa kiyA hai| vahA~ viSama pari- pharamAtI haiN| sthitiyoM meM bhI Apa apanI maryAdAoM meM dRr3ha rhiiN| Apa apane ojasvI pravacanoM ke mAdhyama se dillI aura paMjAba meM jaba Apa padhArI to aneka supta jana-jIvana ko jAgRta kara satya, zIla, sevA, sthAnoM para samasyAe~ upasthita ho jAtI thIM-jaise sadAcAra ke patha para bar3hane kI preraNA pradAna karatI mAika meM bolane kI, vyAkhyAna haoNla meM paMkhe calane haiN| ApakI madhura vANI meM saMgha ekatA, samanvaya, kI, phlaza meM nipaTane kii| lekina Apa isakA jana-sevA evaM sAmAjika kurItiyoM ke nivAraNa kI spaSTa aura pratyakSa virodha kara detI thiiN| Apa isa pAvana preraNA gUMjatI rahatI hai| bAta kI cintA nahIM karatI thIM ki vyAkhyAna meM jaba Apa pravacana pharamAtI haiM to zrotAvarga zrotAoM kI upasthiti kama rhegii| cAturmAsa kI mantramugdha ho jAtA hai| zAstroM ke gUr3ha rahasyoM ko hI svIkRti ke pUrva Apa logoM se isa prakAra kI Apa saralatama bhASA meM kisI dRSTAnta ke mAdhyama svIkRti le letI thIM aura usake pazcAt hI apanI se spaSTa karatI haiN| apane kathana ke pramANa meM svIkRti pharamAtI thiiN| zAstrIya pramANa bhI prastuta karatI haiM / pravacana ko || japa sAdhikA-japAsiddhiH japAtasiddhiH sarasa aura AkarSaka banAne ke lie bIca-bIca meM japAsiddhi naM saMzayaH / Apa kAvya paMktiyoM kA bhI sasvara pATha karatI haiN| ra Apa japa kI bhI bar3I dRr3ha sAdhikA haiN| prAtaH pravacana meM ApakI bhASA sarala aura pravAhamayI mAtIna cAra baje uThakara japa, mAlA, dhyAna karatI hotI hai, kinta vANI ojasvI hai| vANI kA prabhAva haiN| sAyaMkAla bhI eka ghaNTA mAlA, dhyAna Adi to yaha hai ki yadi Apake pravacana cala rahe hoM aura dvitIya khaNDa : jIvana-darzana ando sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 00858 ROPNate & Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI anajAna vyakti udhara se nikala rahA ho to 3-rUpa sampanna bhI, gandha sampanna bhI-koI vaha vANI sunakara kucha dera Thahara jAtA hai| phUla rUpa sampanna bhI hotA hai aura gandha sampanna bhI 2 zrotAoM ko bAMdhe rakhane kI kalA meM bhI Apa hotA hai / jaise-juhI kA phUla / / pravINa haiM / zrotAoM kI manodazA ko samajhakara 4-na rUpa sampanna, na gandha sampanna-koI phUla ! Apa apane pravacana pravAha ko isa prakAra mor3a de na rUpa sampanna hotA hai aura na gandha sampanna hI hotA detI haiM ki zrotAvarga tanmaya hokara baiThA rahatA hai| hai / jaise-badarI (borar3I) kA phUla / Apake pravacana kAphI prabhAvotpAdaka hote haiN| jo mahAsatI zrI kusumavatI jI mahArAja sA. kI bhI eka bAra ApakI vANI kA rasAsvAdana kara tulanA tIsare prakAra ke juhI ke phUla se kI jA letA hai, vaha lambe samaya taka bhUla nahIM pAtA hai| sakatI hai| jisameM rUpa aura sugandha donoM haiM / mahA-| nAma kI sArthakatA-sthAnAMga sUtra 4/3/386 satIjI ke AkarSaka, bAhya vyaktitva ke sAtha-sAtha meM batAyA gayA hai ki puSpa cAra prakAra ke hote haiN| sadAcAra kI mIThI sugandha bhI kUTa-kUTa kara bharI huii| yathA hai| aise kusumavat bAhya va Antarika vyaktitva kI ||5 1-rUpa sampanna, na gandha sampanna-koI phUla dhAraka zrI kusumavato jI mahArAja zramaNa saMgha kI rUpa sampanna hotA hai, kintu gandha sampanna nahIM hotaa| vATikA ko nirantara zobhita kara rahI haiM aura jaise Akuli kA phUla / / apanI saurabha se jana-jana ke mana ko Anandita kara 2-gandha sampanna, na rUpa sampanna-koI phUla rahI haiN| gandha sampanna hotA hai, kintu rUpa sampanna nahIM hotA, jaise-vakula kA phUla / / atIta kI smRtiyA~ / brahmacarya kI utkaTa sAdhanA aura japa, tapa aura calate rAstA bhUla gye| cAroM ora jaMgala ho dhyAna kI ArAdhanA se Apake jIvana meM aneka jaMgala / calate-calate kAphI samaya ho gyaa| thakavizeSatAe~, camatkArika ghaTanAyeM ghaTI haiN| sAdhaka kara cUra ho gye| lekina kahIM koI gA~va to kyA niSkAma bhAva se sAdhanA karatA hai, aise camatkAroM gA~va ke cihna bhI dikhAI nahIM de rahe the| AsapAsa se use koI prayojana nahIM hotA hai| lekina ye to koI vyakti bhI dikhAI nahIM de rahA thaa| sAtha vAlI ) svataH usake sAtha utpanna ho jAtI haiN| jaise kisAna sabhI satiyA~ hairAna-parezAna ho giiN| aba kyA khetI karatA hai, vaha anAja ke lie na ki ghAsa-phUsa hogA ? kahA~ jAe~ ? kidhara jAe~ ? yahI prazna saba ke lie / lekina ghAsa-phUsa bhI sAtha meM uga jAtA ke mAnasa-paTala para ubhara rahA thaa| usa samaya hai / ghaTanAyeM to aneka haiM, kintu vistArabhaya se kucha Apake mana meM jApa cala rahA thaa| ekAeka eka hI ghaTanAoM kA vivaraNa yahA~ diyA jA rahA hai| vyakti kucha dUrI para viparIta dizA se AtA huA yathA-- dikhAI diyaa| kucha hI kSaNoM meM vaha vyakti nikaTa vaha kauna thA ? __ A gayA / usane vandana karate hue kahA-"Apa ) eka bAra Apa pAlI padhAra rahe the / rAste ke idhara kidhara padhAra raho haiM ? idhara to koI rAstA kisI eka gA~va taka pahu~canA thaa| lekina calate- bhI nahIM hai / aisA lagatA hai ki Apa rAstA bhUla dvitIya khaNDa : jIvanadarzana 167/ 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SS | gaI haiN| caliye, maiM Apako pAsa ke gA~va kA rAstA nahIM diyA / saba koThI meM Thahare hue the aura rAta batA detA huuN|" bhara cAroM ora se zeroM kI usa vyakti ke milane se evaM usake uparyukta thIM / kabhI-kabhI to dahAr3a itane nikaTa se sunAI (OX kathana se sabhI ne rAhata kI sAMsa lii| usa vyakti par3atI mAno vaha koThI ke AsapAsa hI ho / tapaESE ne bahuta dera taka sAtha-sAtha calakara gA~va kI ora saMyama ke prabhAva se sabhI surakSita the| udhara prAtaH saMketa kara vahA~ pahu~cane kA rAstA bhI batA diyaa| hote-hote pU0 mahAsatI jI paira kA darda gAyaba ho dasa jAte hae usane kahA-"yaha sIdhA rAstA usa gA~va gyaa| unheM aisA pratIta ho rahA thA mAno rAtri meM / SIf taka jAtA hai / Apa sIdhe hI padhAra jaanaa|" paira meM darda thA hI nhiiN| isase sabhI ne caina kI 2 sAMsa lii| sabhI ne yahI socA ki yadi paira-darda usa vyakti ko dhanyavAda dekara Apa apanI ERA ziSyAoM ke sAtha usa gA~va kI ora batAe rAste ThIka nahIM huA hotA to isa jaMgala meM kyA karate ? (E) se Age bar3ha cliiN| kucha hI dUrI taka calI hoMgI ki sAtha vAlI eka sAdhvIjI ne pIche mur3akara dekhA hA to vaha vyakti kahIM bhI dikhAI nahIM diyaa| una ve cupacApa cale gae sAdhvI jI ne kahA-'dekho, vaha rAstA batAne vAlA vyakti kaha dikhAI nahIM de rahA hai| itanI jaldI eka bAra jodhapura se pAlI kI ora padhAra rahe vaha kahA~ calA gayA?" sabane pIche maDakara dekhA to the| kisI aparihArya kAraNavaza gAMva taka nahIM mA dUra-dUra taka koI dikhAI nahIM de rahA thaa| Akhira pahu~ca pAye aura sUryAsta ho gayA / aisI sthiti meM vaha thA kauna ? tabhI sabhI ke hRdaya meM bhAva utpanna jaMgala meM bane eka tabAre meM ThaharanA pdd'aa| usa hue ki Aja kisI adRzya zakti ne hamArI sahA- tabAre ke samIpa eka kuA bhI thaa| rAtri pratida yatA kI hai| kramaNa ke pazcAt sabhI cupacApa baiThe hue jApa kara '] rahe the / jApa karate-karate kAphI samaya vyatIta ho pairoM kA darda gAyaba gyaa| kucha sAdhviyA~ so gaIM, kucha sone kA vicAra kara rahI thiiN| Apa abhI bhI baiThI samatA bhAva meM ___eka bAra Apa apane mAtAjI mahArAja evaM ramaNa karate hue apane ArAdhya kA jApa kara rahI pUjya mahAsatI zrI saubhAgyakuvara jI mahArAja ke thiiN| tabhI bAhara kucha AhaTa huI aura rozanI bhii| 5 sAtha prathama bAra dillI pdhaare| dillI se punaH eka bAra to sabhI bhayabhIta ho utthiiN| Apa nirbhaya / lauTate samaya alavara se jayapura ke rAste meM hokara zAnta mudrA meM baiThI rahIM / prakAza tabAre ke pUjanIyA mahAsatI zrI saubhAgyakuMvarajI mahArAja andara bhI AyA / zAyada una logoM ke pAsa TArca sA. se paira meM asahya darda hone lgaa| yahA~ bhayaMkara thii| unameM se kisI eka ne pUchA- "kauna hai jaMgala hai, jo suprasiddha vanya pazu abhayAraNya andara ! bAhara nikalo aura jo kucha bhI pAsa meM 'siraskA' ke nAma se vikhyAta hai| yahA~ hai hamAre havAle kara do|" eka sarakArI koThI banI huI hai, usI meM ThaharanA Apane niDara hokara kahA-"hama jaina sAdhviyA~ pdd'aa| pU0 mahAsatI zrI saubhAgyakuMvara jI mahArAja haiN| hamAre pAsa kevala AzIrvAda hai / cAho to le ke paira darda ke viSaya meM Apane kahA ki yaha darda lo|" isake sAtha hI Apane 'dayA pAlo' bhI khaa| | kala prAtaH hote-hote ThIka ho jaayegaa| usa samaya bAhara kucha dera mauna rhaa| phira AvAja sunAI ApakI isa bAta para kisI ne koI vizeSa dhyAna dI-"aisA kaise ho sakatA hai ? kucha to hogA hii| dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha NoG For Private & Personal use only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo bhI ho vahI hameM sauMpa do| vrnaa"|" zAyada bhayAnaka garjanAe~ sunAI dene lgiiN| zanaiH-zanaiH ye 6 ye saba DAkU the aura bolane vAlA unakA srdaar| garjanAe~ samIpa AtI giiN| jidhara se AvAja AbhAra "varanA...'varanA.."kyA kara loge....'lo....|" rahI thI, udhara dekhA to thor3I dUra para do Tima- II itanA kahakara Apane jora-jora se mantrAdhirAja TimAte dIye-se dikhAI diye aura usI ke sAtha 3 navakAra sunAnA Arambha kara diyaa| jaise hI nava- punaH gajenA / sabhI sAdhviyoM uThakara baiThI ho gii| kAra mantra samApta haA vaise hI bAhara se AvAja prANa sabhA kA priya hAta ha prANa sabhI ko priya hote haiN| zera kI AvAja se AI-"hamArI bhUla mApha karanA mahArAja saa.| bhaya bhI laga rahA thA / Apane apanA dhyAna Arambha bhaya bhA laga rahA thA / a aba Apa nirbhaya hokara yahA~ rAta bitaao|" itanA kara diyA / Atmastha ho gayI / thor3I dera meM zera kahakara ve vahA~ se haTa gaye aura kUe se pAnI pIkara garjanA karatA huA calA gyaa| sabane rAhata kI anajAna dizA kI ora cale gye| yaha ghaTanA sAMsa lI aura prAtaH hote hI vahAM se vihAra kara ApakI sAdhanA aura sAhasa kI paricAyaka hai| diyA / mAsakhamaNa zera garjanA karatA rahA san 1978 meM ApakA varSAvAsa cA~danI cauka ___ eka bAra Apa apanI sadguruvaryA ke sAtha dillI meM thaa| Apake upadezoM se prabhAvita hokara vicaraNa karate hue delavAr3A se udayapura padhAra rahI zrImatI uSAdevI cauraDiyA ne mAsakhamaNa kA tapa thiiN| mArga kI viSamatA aura kucha asvasthatA ke kiyaa| unhoMne bhare-pUre parivAra ko chor3akara tapasyA ke dinoM meM Apake caraNoM kA zaraNA kAraNa eka do sAdhvIjI ko kamajorI ke kAraNa calane meM kaThinAI ho rahI thI / coravA ghATe ke liyaa| mAsakhamaNa kI avadhi meM zrImatI cauraUpara Ate-Ate unhoMne javAba de diyaa| azaktatA DiyA kabhI-kabhI asvastha ho jAtI to Apake itanI adhika ho gaI thI ki bilakula hI calA nahIM / - caraNoM meM jhuka jAtIM / Apa unako kucha sunAtI to jA rahA thaa| taba cIravA ghATe ke Upara hI Thaharane ve sunate hI ekadama svastha ho jaatiiN| ve kahatI haiM kA nirNaya kara liyaa| vahI samIpa hI pulisa vAle ki mahAsatIjI kI kRpA se unakA mAsakhamaNa kA bhI the| pulisa vAloM ne kahA bhI ki Apa loga tapa ho sakA hai| yahA~ na tthhreN| yahA~ rAtri meM zera Ate haiN| yahA~ ThaharanA apane Apako khatare meM DAlanA hai| kintu aura phira bhI bhojana baca gayA jaba eka kadama bhI calA nahIM jA rahA ho to Age kisa prakAra bar3hA jAye ? bAdhya hokara vahIM Thahara san 1987 kA ApakA cAturmAsa udayapura ke gye| rAtri meM pulisa vAloM ne to agni jalAkara nikaTa sthita choTe-se grAma nAndezamA meM thaa| yahA~ * apanI surakSA kI vyavasthA kara lI aura unake pAsa zramaNasaMghIya AcArya samrATa zrI AnandaRSijI kI thiiN| agni ke jalane se prakAza bhI ma. sA. kA janma jayantI kA Ayojana kiyA gayA ho gyaa| thaa| jisa bhAI ke yahA~ bhojana kI vyavasthA thI, idhara jahA~ Apa ThaharI huI thIM, andhakAra thA unhoMne anumAna se lagabhaga do sau vyaktiyoM ke kintu isa andhakAra ke sAtha jApa kA, saMyama kA lie bhojana taiyAra karavA liyaa| kintu isa dina adbhuta prakAza thA? AdhI rAta ke pazcAt zera kI AsapAsa ke grAma nagaroM se lagabhaga tIna-cAra sau dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 6 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ANRASiry.org Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loga A gaye / vaha bhAI ghabarA uThA / ApakI sevA usakI bAdhA dUra huI .. meM bhI aayaa| usa samaya bhI usakI ghabarAhaTa spaSTa dikhAI de rahI thii| mahAsatI jI ne use bAta unhIM dinoM kI hai jaba Apa jayapura meM itanA hI kahA ki deva, guru aura dharma para vizvAsa virAja rahI thIM / jayapura ke bAhara gaNagaura sthAnaka rakho / vItarAga bhagavAn saba ThIka hI kreNge| vaha meM eka bAI kAma karatI thii| Apa to pravacana dene bhAI apane ghara A gyaa| tatkAla anya kucha ke lie lAla bhavana padhAre hue the| sthAnaka meM vyavasthA kyA ho sakatI hai ? isa para bhI vicAra thokar3oM ke pAraMgata suzrAvaka zrI mohanalAlajI mUthA // 5 karane lgaa| idhara Agata atithiyoM ne bhojana choTI satiyA~ jI ko thokar3oM kA abhyAsa karavA ra karanA Arambha kara diyaa| kacha aisA camatkAra rahe the| vaha bAI pAsa hI baiThI thii| na mAlUma kyA se huA ki saba atithiyoM ne bhojana kara liyA aura huA ki baiThe-baiThe hI vaha bAI jora-jora se cillAne phira bhI kucha bhojana bacA raha gyaa| vaha bhAI lagI aura do maMjila Upara se nIce chalA~ga lagAne ? ApakI sevA meM upasthita haA aura apanI prasa lgii| use bar3I kaThinAI se pakar3akara nIce baitthaayaa| nnatA vyakta karate hue bolA-"mahArAja sAhaba yaha to vaha behoza hokara pharza para gira gaI jaba Apa saba ApakI kRpA kA hI pariNAma hai|" pravacana se vApasa padhArI to Apako saba bAta batAI Apane usa bAI ko kucha sunaayaa| thor3I hI dera meM 0 usa bAI ne A~kheM kholii| vaha aise uThakara kAma meM - laga gaI, mAno kucha huA hI nahIM ho| bAda meM bhI putravadhU svastha ho gaI vaha bilakula svastha hI rahI aura sevA karatI san 1985 meM apanI ziSyAoM ke adhyayana hetu & Apa ajamera se vihAra kara jayapura pdhaare| jayapUra meM praveza karake zrI dharmIcandajI jaina ke makAna meM / tthhre| unake ghara meM putravadhU bahuta bImAra thii| suiyA~ cubhanA banda ho gayA ra upacAra bhI cala rahA thA kintu koI vizeSa lAbha jayapura meM hI eka bahuta sampanna ghara kI mahilA ra nahIM ho rahA thA / putravadhU kI asvasthatA se parivAra thii| vaha bahata hI dhArmika vRtti kI thii| samaya-samaya IC ke sabhI sadasya atyadhika parezAna the| putravadhU para vaha vrata, upavAsa, pauSadha Adi karatI rahatI thii| ApakI sevA meM vandana karane aaii| Apane use dhArmika kriyA karate samaya use aksara aisA darda mAMgalika sunAyA / usa dina dharmIcandajI kI putra- hotA thA jaise sAre zarIra meM suiyA~ cubha rahI hoN| OM vadhU ne dina meM tIna bAra mAMgalika sunA / dUsare aura kisI ne bolI banda kara dI ho / kaI bAra vaha eka dina jaba pUjanIyA guruNI ma. sA. ne vahA~ se vihAra mahilA saMketa se mahAsatIjI ko apane pAsa bulAtI II kiyA to dekhA ki jo baha kaI dina se bImAra thI. -Apa usake samIpa jAkara kucha dera taka use kucha G vaha ekadama svastha hai aura apane bacce ko snAna sunAte / isase usakI vedanA zAnta ho jAtI thii| KE All karavA rahI hai| isake pazcAt vaha niyamita rUpa se kucha dina taka yahI krama calatA rhaa| dhIre-dhIre || mAMgalika sunane AtI rahI / abhI bhI unakA pUrA usakI yaha bImArI dUra ho gaI / usa mahilA kI / EL parivAra Apake prati pUrNa zraddhA rakhatA hai aura samaya- Apa para ananya zraddhA hai aura abhI bhI darzana lAbha Eph) samaya para darzana lAbha lene AtA rahatA haiM / lene ApakI sevA meM AtI rahatI hai| PLOAL 6 170 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana GO sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarpa calA gayA AnA-jAnA zurU huA (mAMgalika sunane AyA thA) DUMgalA kI yaha ghaTanA isI varSa (vi. saM. 2046) __ yaha ghaTanA isI varSa 1986 kI hai| Apa apanI kI hai| yahA~ ke zrI bhaMvaralAla jI mehatA kI putraziSyAoM ke sAtha cittaur3a se udayapura padhAra rahI vadha ko vivAha ke pazcAt se usake pitR parivAramA parazana karavAnA thaa| meM nahIM bheja rahe the| lagabhaga ATha varSa bIta gae / udayapura se bIsa ki0 mI0 dUra Daboka nAmaka gA~va samAja ke logoM ne samajhAne kA prayAsa kiyA / hai| vahIM caurAhe para zrI zAntilAla jI koThArI ke kucha santa-satiyoM ne bhI samajhAyA, lekina mAyake vahAM Thahare / rAtri pratikramaNa ke pazcAt vahA~ kahIM bhejanA svIkAra nahIM kiyaa| se eka sarpa A gyaa| usa sarpa ko bhagAne kA saMyoga se isa varSa mahAsatI zrI kusumavatIjI prayAsa kiyA gayA, kintu vaha nahIM gyaa| nahIM gayA, yahA taka to ThIka thA, para usane phaphakArA bhI nahIM ma. sA. cAturmAsa DUMgalA meM huaa| mahAsatIjI ma. aura zAnta baiThA rahA / jaba dekhA ki sarpa nahIM jA ke sammukha bhI yaha samasyA AI / mahAsatI jI ke rahA hai to Apane use lakSya kara mAMgalika staayaa| sarala, zAnta jIvana, prabhAvotpAdaka pravacanoM evaM mAMgalika sunate hI vaha sarpa cupacApa calA gyaa| prara yA preraNA kA prabhAva huA aura putravadhU ko mAtR-gRha usake jAne ke thor3I hI dera bAda AsapAsa dekhA. jAne-Ane ko anumati mila gii| isa ATha varSa cAroM ora dekhA, kintu vaha kahIM bhI dikhAI purAnI samasyA ko itanI AsAnI se sulajhI huI, nahIM diyA / jahA~ hama Thahare the, una ghara vAloM ne jAnakara na kevala donoM parivAroM meM harSa aura AnaMda kahA ki hameM yahA~ rahate hue chaH varSa ho gaye haiN| vyApta ho gayA, varan sampUrNa gA~va meM prasannatA ko hamane kabhI yahA~ sarpa dekhA hI nhiiN| sabhI ko isa lahara phaila gaI / aba saba Ananda ho Ananda hai| ghaTanA se bar3A Azcarya haa| sarpa to mAMgalika sunane AyA thA, sunakara calA gyaa| mahAsatI zrI kusumavatIjI mahArAja sAhaba kI preraNA se sthApita sasthAoM kA paricaya 1. tAraka guru jaina dhArmika pAThazAlA, Daboka- pAThazAlAyeM samucita vyavasthA ke abhAva meM kucha 0vyAvahArika jJAna ke sAtha-sAtha dhArmika jJAna dina taka calakara banda ho jAtI haiN| lekina udaya honA bhI Avazyaka hai| usake abhAva meM jIvana pura ke samIpa grAma Daboka meM ApakI preraNA se patanonmukha ho sakatA hai| isalie mahAsatI jI sthApita dhArmika pAThazAlA 30-32 varSoM se niyasadava dhArmika zikSaNa ke lie bhI samAja ko preraNA mita cala rahI hai| pradAna karatI rahatI haiN| samaya-samaya para Apa apane isa pAThazAlA meM abhI taka aneka bAlaka- upadezoM meM bAlaka/bAlikAoM ko dhArmika zikSA/ bAlikAyeM sAmAyika, pratikramaNa, stotra, thokar3e hai saMskAra dilAne ke lie dhArmika pAThazAlAyeM sthA- Adi dhArmika zikSA ke sAtha-sAtha jIvana vyavahAra pita karane kI bAta para bhI jora detI haiN| Apake kI zikSA evaM saMskAra prApta kara cukI haiM / isake sadupadezoM se aneka sthAnoM para dhArmika pAThazAlAyeM pariNAmasvarUpa ve apanA sAMsArika jIvana sukhakholI gii| prAyaH aisA hotA hai ki ye dhArmika pUrvaka vyatIta kara rahe haiM / dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 171 100 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jalleducation International Private Personal use only www.jainerbrary.org Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zrI sohanakuvara mAnava sevA sahAyatA hai| unhoMne apane samAja meM aneka ullekhanIya kArya phaNDa-prANimAtra kI sevA karanA mAnava kA kiye haiN| isa maNDala ke dvArA dhArmika zikSaNa ke kartavya hai| Apake upadezoM meM prAyaH yaha bhAvanA sAtha-sAtha mAnava sevA bhI kI jAtI hai| isa (EODY) mukharita hotI rahatI hai| Apane aneka sthAnoM para maNDala kI sadasyAyeM aspatAla meM jAkara garIboM meM. CO sthAyI/asthAI svadharmI sahAyatA phaNDa khulvaaye| davAI va dUdha-phala Adi kA vitaraNa karatI haiN| Apake vicAra virATa haiM aura bhAvanA ati udAra ApakI preraNA se yaha maNDala uttarottara pragati kara hai / svadharmI kI to sahAyatA karanI hI cAhie, rahA hai / Sill isase to pIche haTanA bhI nahIM caahie| lekina 5. mahAvIra jaina mahilA maNDala, nAthadvArA svadharmI se bhI adhika sahAyatA kI AvazyakatA samAja meM nArI kA vizeSa mahatva hai| saMgaThita se ( anya manuSyoM ko hai / anekoM ko apanI udara pUrti hokara mahilAyeM puruSoM ke samAna kArya kara sakatI e ke lie parizrama karate hue bhI bhojya padArtha prApta haiN| isa maNDala kI sthApanA se jo mahilAyeM parde meM , nahIM ho pAte haiN| 'bubhukSita kiM na karoti pApaM" rahatI thIM, ve bhI Age Akara sevA kArya meM bhAga 6 peTa kI jvAlA ko zAnta karane ke lie ajJAnI lene lagI haiN| samArohoM meM bhAga lekara apane kA jana pazuoM ko mArakara khAte haiN| aise manuSyoM kI vicAroM ko sabake sAmane rakhane lagI haiM / isa IIE sevA/sahAyatA ke lige Apane tirapAla gAMva meM zrI mahilA maNDala ke mAdhyama se aneka rUr3hiyoM ko bhI sohanakuMvara mAnava sevA sahAyatA phaNDa ko sthApanA miTAyA gayA jinameM mRtyu ke samaya rone-dhone aura ko hai / ApakI sadguruNI zrI sohanaku~vara jI mahA- sabase bar3I samasyA daheja para bhI karArI coTa kara 10 rAja isI tirapAla gA~va kI thii| yaha saMsthA mAnava sakatI hai| isa maMDala ke prayAsa se rone-dhone kI rUr3hi ra sevA kA ullekhanIya kArya kara rahI hai| to kama haI hai| isa maNDala ke mAdhyama se mahilAe~ / 3. zrI sohanavara bAlikA maNDala, nAnde- dhArmika jJAna prApta karane meM ruci lene lagI haiN| IKE zimA-san 1987 meM nAndezamA tahasIla gogundA sahI dekhA jAye to isa maNDala ke kAraNa nAthadvArA jilA udayapura meM ApakA varSAvAsa thA / yaha varSA- kI mahilAoM meM naI jAgRti utpanna ho rahI hai| / vAsa pUre mevAr3a saMgha kI ora se huA thA / isa yaha ApakI preraNA kA hI pariNAma hai| varSAvAsa meM aneka dhArmika, sAMskRtika Ayojana 6. mahAvIra jaina mahilA maNDala, DUMgalA-isa Mi hue| ApakI preraNA se yahA~ zrI sohana ku~vara maNDala ke mAdhyama se DUMgalA kI mahilAoM meM 5 bAlikA maNDala kI sthApanA huii| bAlikA maNDala dhArmika cetanA jAgRta ko jA rahI hai / saptAha meM ne ApakI preraNA se aneka sarAhanIya kArya kiye| eka bAra dharma sthAnaka meM Akara dhArmika carcA evaM ra aneka sAMskRtika kArya bhI kiye| bAlikAoM kI abhivyakti kI pratibhA kA vikAsa bhI isa maNDala jJAna-dhyAna sIkhA jAtA hai / ke mAdhyama se huaa| isake atirikta yaha maNDala 7. mahAvIra jaina yuvA saNDala, DUMgalA-yuvaka dhArmika jAgRti meM bhI ullekhanIya yogadAna de rahA rASTra kA karNadhAra hai| vaha samAja kA mukha bhI hai, aura hai| jo bAlikAyeM sAmAyika, pratikramaNa, bhaktAmara, mastiSka bhI hai| vaha zakti kA akSaya koSa hai| paccIsa bola Adi nahIM jAnatI haiM, unheM isa yadi vaha saMgaThita hokara apanI zakti kA sadupayoga maNDala ke mAdhyama se sikhAyA jAtA hai| kare to nizcita hI samAja saMdha va dharma kI unnati 4. candanabAlA jaina bAlikA maNDala, nAtha- ho sakatI hai| ataH Apane yUvakoM ko saMgaThita C dvArA- nAthadvArA kA bAlikA maNDala suzikSita hone kA AhvAna kiyA / ApakI preraNA se DUMgalA 172 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jainetbrary.org -92 Jain E l international or Bivate & Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke yuvakoM ne apanA saMgaThana banAyA aura samAja meM jo ma0 sA0 kI janmabhUmi ke sthAnaka bhavana ke sakriya sahayoga pradAna kara rahe haiN| pravacana hAla kA nAma vahA~ ke zrAvaka saMgha ko inake atirikta eka ullekhanIya kArya yaha preraNA pradAna kara mahAna sAdhikA zrI sohanakuvara kiyA ki tirapAla tahasIla gogundA jilA udayapura jI ma0 sA0 ke nAma se mahAsatI zrI sohanakuMvara ApakI sadguruvaryA zrI mahAsatI zrI sohanakuvara pravacana hAla rkhaa| PROIN viziSTa vyaktitvoM se samparka bAla brahmacAriNI, mahAviduSI, pravacanabhUSaNa Agama vyAkhyAkAra AcAryazrI ghAsIlAla jI mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA0 kA sudIrgha ma0-- udayapura meM jisa samaya mahAsatI zrI kusumasaMyamakAla meM aneka viziSTa vyaktiyoM se samparka vatI jI ma. evaM mahAsatI zrI puSpavatI jI ma. huA hai / unameM se kucha kA saMkSipta vivaraNa isa apanI sadguruvaryA ke sAnnidhya meM adhyayanarata thIM, CG prakAra hai usa samaya pU. AcAryazrI ghAsIlAla jI ma. udaya1. upAcArya zrI gaNezIlAla jI ma. sA0- pura meM hI virAjamAna the| yadA-kadA Apa apanI pUjanIyA mahAsatI zrI kusUmavatI jI ma. sA0 sadaguruvaryA ke sAtha unake darzana karane jAyA karatI apane guruNI jI ma. sA. ke sAtha upAcArya zrI thiiN| paM. thI ghAsIlAlajI ma. sA. vyAkaraNa saMbaMdhI gaNezIlAla jI ma. sA. ke aneka bAra darzana karane tathA anya bhI aneka prakAra ke prazna pUchate the| evaM pravacana sunane padhArA karate the| Apa kaI bAra jinakA Apa saTIka uttara detI thiiN| ApakI adhyaapanI jijJAsA unake samakSa prastuta karatI thIM yana ke prati ruci aura sarala vyavahAra se ve bahatamA aura usakA samucita samAdhAna bhI pAtI thiiN| Apa prabhAvita the| mahAsatI zrI cAritraprabhAjI ma. ko unase jJAna-dhyAna viSayaka carcA prAyaH karatI rahatI Apake pAsa dIkSA lene kI preraNA bhI AcAryazrI 3 thiiN| laghuvaya meM ApakI jJAna-pipAsA se upAcArya ghAsIlAlajI ma. sA. ne hI do| zrI jI atyanta prabhAvita hue / atyanta prabhAvita hue| paMjAbakesarI zrI premacandajI ma0 sA0-saMvat 2. AcArya samrATa zrI AnandaRSijI ma.sA.- 2013 meM mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. kA mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. apane adhyayana- varSAvAsa byAvara thA aura usI varSa paMjAbakesarI kAla meM byAvara sthita gurukula meM adhyayanarata jI kA varSAvAsa bhI byAvara meM hI thaa| pNjaabthiiN| usa samaya AcArya samrATa zrI AnandaRSi kesarIjI mahArAja ke guru zrI vRddhicandajI ma. sA. jI mahArAja kA byAvara meM varSAvAsa thaa| Apa udayapura jile ke bagaDundA gAMva ke the| unhoMne : unake darzana karane, pravacana zravaNa kA lAbha amara sampradAya meM dIkSA lI thii| phira vicaraNa prApta karane tathA jJAna carcA karane ke lie jAyA karate hue paMjAba padhAra gaye the| ataH udhara hI karatI thiiN| vicarate rahe / isI kAraNa zrI premacanda jI ma. rAjasthAna ke grAma nagaroM meM vicaraNa karate mahAsatI jI ko 'tAUjI kI celiyA~' bolate hue eka bAra bhIlavAr3A meM Apane AcAryazrI ke the| kyoMki zrI tArAcandajo ma. sA. evaM zrI vRddhidarzana kie| usa samaya ApakI saralatA, vaiduSya, canda jI ma. sA. gurubhAI the / mahAsatIjI ne aneka ) pravacana paTutA evaM jJAnAbhyAsa kI AcAryazrI ne bhI pravacana sune / kaI bAra dina meM jJAna carcA bhI prazaMsA kii| hotI thii| dvitIya khaNDa : jIvana-darzana 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya zrI amaracandajI ma. sA.-kavizrI dillI kA yazasvI cAturmAsa sampanna kara uttarapradeza CH amaracanda jI ma. sA. se bhI jayapura, dillI, kI ora vihAra kiyaa| grAmAnugrAma vihAra karate ajamera Adi sthAnoM para milanA huA aura jJAna hue Apa pU0 zrI kAzIrAma jI ma0 kI dIkSA sthalI carcA huii| kAMdhalA padhArI / yahAM ApakA aura zrI sudarzanalAla upAdhyAya zrI phalacanda jI ma. sA.-mahAsatI jI ma0 sA0 kA sneha sadbhAvanApUrva zrI kusumavatI jI ma. sA. jaba paMjAba kI ora donoM ke sAtha-sAtha pravacana bhI hue / donoM eka-dUsare vicaraNa kara rahI thIM, taba ludhiyAnA meM upAdhyAya se atyadhika prabhAvita hue| It zrI phUlacanda jI ma. sA. se milanA haa| ve vahA~ jaina divAkara zrI cauthamala jI ma. sA0-mahA24 sthiravAsa meM the| bar3e hI sneha se carcA-vArtA kii| satI zrI kusamavatIjI ma.sA. kA jaina divAkara zrI (ERY! ve Apake vaiduSya se bahuta prabhAvita hue| unake cauthamala jI ma. sA0 se bhI aneka bAra milanA sAtha hI kavi cUDAmaNi zrI candana munijI ma. sA. huaa| unake darzana kiye aura pravacana bhI sune / bhI virAjate the / Apake pravacana ko ve usI samaya acchA paricaya, sneha sadbhAvanA rahI / vicAra carcA kavitAbaddha karake janatA ke sammukha prastuta kara dete bhI kii| the| zrI phUlacanda jI ma. sA. se Agamika viSayoM AcArya zrI hastImala jI ma0 sA0-mahAsatI para bhI carcA huI thii| unhoMne jo prazna pUche the zrI kasamavatI jI ma0 ne AcArya zrI hastImala jI unake Apane uttara diye the| ma0 ke darzana bhI kiye aura pravacana bhI uttara bhAratIya pravartaka zlI zAMtisvarUpa jI ma0 carcA kA suavasara bhI milaa| kizanagar3ha, ajamera sA0-mahAsatI zrI kumumavatI jI ma. sA. uttara Adi sthAnoM para unakI janma jayantI samArohoM meM bhArata meM vicaraNa karatI haI apanI ziSyAoM sammilita hone kA avasara bhI milaa| sAtha meraTha padhArI / meraTha meM pUjya zrI zAntisvarUpa AcArya zrI nAnAlAlajI ma. sA0-san 1981 jI ma.sA0 dIrghakAla se sthiravAsa the| zrI zAnti- meM AcArya zrI nAnAlAla jI ma0 sA0 kA vaSAvAsa svarUpajIma0 ke zAnta prazAnta jIvana se mahAsatIjI udayapara meM thaa| mahAsatI zrI kamavatA jA mAtA atyadhika prabhAvita ha / vahA zrI sagha ke Agraha se kA varSAvAsa bhI zramaNa saMgha kI ora se udayapara ma mahAsatIjI ke pravacana bhI he| meraTha se ApakI hI thaa| kSamAparva ke dina mahAsatI zrI AcAyA bA bhAvanA hastinApura kI ora jAne kI thI kintu zrI ke samIpa kSamApanA karane pdhaaraa| apAra jana SIM zAntisvarUpa jI ma0 ke Agraha ke kAraNa yahA~ kucha medinI ke bIca AcAryazrI ne apanA pravacana rAkakara adhika dinoM taka rukanA pdd'aa| Apase sneha sadvyavahAra ke sAtha kSamata kSamApanA zrI zAntisvarUpa jI mahArAja pratidina kaI kiyaa| ghaNToM kA mauna rakhate the| tIna baje bAda ve sabase upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. sA.-mahAjA milane, carcA Adi kA samaya bete the| jaba taka Apa satI zrI kasamavatI ma. sA0 amaragaccha kI pramukha vahA~ ThaharI taba taka Agamika praznottara evaM anya dharma mahAsatiyoM meM haiN| vartamAna meM rAjasthAna kesarI carcA huii| yahIM para zrI sumatiprakAza jI ma0 sA0 upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. sA. kI AjJA meM evaM zrI vizAlamunijI Adi se bhI milanA huaa| vicaraNa kara rahI haiM / mahAsatI jI ne ajamera, madana vidvadratna zrI sudarzanamuni jI ma0 sAla-mahA- gaMja aura pAlI meM upAdhyAya zrI jI ke sAnnidhya meM satI zrI kusumavatIjI ma0 ne apanA cAMdanI cauka, varSAvAsa kiye aura jJAnAbhyAsa bhI kiyA / AgamoM dvitIya khaNDa : jIvana-darzana RN 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha TOPlivae & Personal Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA jJAnAbhyAsa bhI Apake sAnnidhya meM hI prApta pravartaka zrI pannAlAla jI ma.sA.- mahAsatIjI kiyaa| ne pravartaka zrI pannAlAla jI ma. sA. ke bhI darzana upAcArya zrI devendra muni jI ma. sA.-upAcArya kiye| unhoMne mahAsatIjI ke vaiduSya, madhuravaktRtva, zrI devendra muni jI ma. sA. se ApakA bAlyakAla se evaM milanasAritA Adi se prabhAvita hokara apane hI viziSTa paricaya rahA hai| isakA kAraNa yaha hai kSetra vijayanagara zrI saMgha ko cAturmAsa karAne ke ki upAcArya zrI jI kI bahina mahAsatI zrI puSpa- liye bhI khaa| mahAsatI jI ne ApakI bhAvanA ko vatI jI ma. sA. evaM mahAsatI zrI kusumavatI jI mAna dekara vahA~ tarmAsa bhI kiyaa| ma. sA. donoM guru-bahineM haiM ataH upAcArya zrI mUrtipUjaka AcArya zrI kAMti sAgara jI ma. sA. Apako bahina mahArAja ke samAna hI Adara evaM -ajamera ke sthAnaka ke vizAla paMDAla meM mahA- IAS sneha dete haiN| upAcArya zrI eka mahAn ciMtaka evaM satI jI kA evaM AcArya zrI kAMti sAgarajI ma. kA, manISI santaratna haiN| Apase kaI bAra aneka viSayoM para ciMtana-manana aura carcAeM huiiN| sAtha-sAtha pravacana haa| mahAsatI jI ne AcArya marudharakesarI zrI mizrImalajI ma. sA.-mahA zrI kA svAgata kiyA / AcArya zrI ne mahAsatI jI kusumavatI jI ma. sA. kA marudhara kesarI jI ma. ___ kA guNAnuvAda kiyaa| sA. se bhI aneka bAra milana haa| aneka viSayoM mRtipUjaka kharataragacchIya sAdhvI zrI vica-IKC para carcA bhI hotI thii| mahAsatI jI ke jJAnAbhyAsa kSaNa zrI jI ma. sA.- kekar3I cAturmAsa sampanna kara ! se Apa bhI prabhAvita the| mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. jayapura kI ora yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma. sA.-mahA- padhAra rahI thiiN| bIca meM mAlapurA gAMva meM ThaharanA satI zrI kusumavatI ma. sA. ne sva0 yuvAcArya zrI huaa| mAlapurA meM mUrtipUjaka samudAya kI suprasiddha | jI ke byAvara meM darzana kiye the| ve zAnta, dAnta sAdhvI jI zrI vicakSaNa zrI jI ma. bhI virAja rahI kA aura guNa gambhIra the| mahAsatI jI Apake pravacana thiiN| donoM ke bAjAra meM sAmUhika pravacana hue / meM tathA sevA meM padhAratI thiiN| mahAsatI jI ke sarala isa Ayojana se janatA bahuta prabhAvita huii| svabhAva evaM vaiduSya se yuvAcArya zrI bahuta prasanna aura prabhAvita the| ve Apako samucita Adara bhI terApaMthI saMta-satiyA~ jI-kaI bAra terApaMthI dete the| ' saMgha ke sAdhu sAdhviyoM ke sAtha milanA huA aura yuvAcArya zrI DaoN. zivamuni jI ma. sA.-mahA- sAtha-sAtha pravacana bhI hue| satI zrI kusumavatIjI ma sA. kA yuvAcArya zrI DaoN0 vizva maitrI divasa ke avasara para kaI bAra 5 zivamuni jI se ajamera ke samIpa tIrtharAja puSkara sabhI sampradAya ke santa sAtiyoM ke sAtha Apake meM milanA huA thaa| vahAM sAtha-sAtha pravacana bhI pravacana hue| Apa saMkIrNa vicAroM se mukta haiM / 70) hue aura jJAnacarcA bhI huI thii| ApakA kahanA hai ki hama sAdhAraNa gRhastha se prema/kE pravartaka zrI ambAlAla jI ma.sA.-pravartaka zrI sneha se bola sakate haiM to kisI bhI sampradAya ke jI ke darzanoM kA lAbha aneka bAra milaa| Apase sAdhu-sAdhviyoM se bolane meM hicakicAhaTa kyoM ? mahAsatI jI ko jJAna carcA bhI huii| ApazrI ke va ina vicAroM se Apake vizAla dRSTikoNa kA patA|| AS ra mahAsatI jI ke bIca sadbhAvanApUrNa vyavahAra hai| calatA hai| ORORSCOORADOOR DOGRIC000000000RRC dvitIya khaNDa: jIvana-darzana 0000 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6 0 Jalucation Internation Ser Private & Personal Use Only www.jainarary.org Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA. kA dharmaparivAra aisA kahA jAtA hai ki yadi guru yogya hotA hai zuklA paMcamI dinAMka 21 pharavarI san 1966 ko to usake ziSya bhI yogya haiN| yaha kahAvata nAtha dvArA meM dIkSA grahaNa kii| bAla brahmacAriNA mahAsatAnA kusumatAjA matA- Apane saMskRta, prAkata, hindI bhASAoM kA ke sambandha meM satya caritArtha hotI hai| jisa prakAra uccastarIya adhyayana kiyaa| Apane jaina siddhAMtoM | Apane apane jIvana meM jJAnArAdhanA kara jJAna ajita kA bhI gahana abhyAsa kiyA hai| Apane hindI yA hai, Ara apanA prAtabhA kA vikAsa kiyA ha, sAhityaratna, jainadarzana meM zAstrI. pAtharDI borDa usI ke anurUpa Apane jJAnArjana hetu apanI kI siddhAMtAcArya Adi parIkSAe~ uttIrNa kara upAE8 ziSyAoM/praziSyAoM ke liye bhI vyavasthA karane kA dhiyAM prApta kii| jainAgamoM aura darzana sAhitya kA sadaiva dhyAna rakhA / jJAnAbhyAsa ke lie Apane unheM bhI adhyayana kiyA hai| samaya aura suvidhA bhI upalabdha krvaaii| isakA ApakI pravacana, gAyana, vicaraNa aura lekhana Cii pariNAma yaha hai ki ApakI samasta ziSyAe~/prazi kArya meM vizeSa ruci hai| Apake dvArA likhita/ STI SyAe~ viduSI, vivekazIlA aura vAkpaTu haiM / saMyamA| rAdhanA meM bhI sabhI eka se eka bar3hakara hai / dUsarA saMkalita pustakeM haiM -cAritra saurabha, kusuma cAritra ( ullekhanIya tathya yaha hai ki sabhI sarala svabhAvI svAdhyAya mAlA, kasuma caritra nitya smaraNa mAlA aura vinayazIlA tathA sevAbhAvI haiN| cAritra jyoti Adi / ApakI preraNA se aneka saMsthAoM kI sthApanA - tIsarI ullekhanIya bAta yaha hai ki sabhI ne bhI huI hai jinameM-mahilA maNDala, cAMdanI cauka, GI mahAsatI jI ke vairAgyotpAdaka pravacanoM se prabhAvita dillI, dhArmika pAThazAlA, amI nagara sarAya, jaina hokara saMyama vrata aMgIkAra kiyA aura cauthI vize vIravAla saMgha, doghaTa, jaina vIra bAlikA saMgha, SatA yaha hai ki sabhI bAla brahmacAriNI haiM / pAMcavAM kAMdhalA, pramukha haiN| vaiziSTya yaha hai ki isa siMghAr3e meM do sAdhviyA~ / Ph. D. upAdhi se vibhUSita haiN| aisA siMghAr3A ApakI pAMca ziSyAyeM haiM-(1) zrI darzanaprabhA zAyada hI anya koI dUsarA ho| jI ma., (2) zrI vinayaprabhA jI ma., (3) zrI isa pariprekSya meM hama mahAsatI jI ke dharma pari rucikAjI ma., (4) zrI rAjazrIjI ma. aura (5) 5 vAra kA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta kara rahe haiN| zrI pratibhA jI m.| (1) mahAsatI zrI cAritraprabhA jI ma. sA.-... Apane rAjasthAna, hariyANA, uttara pradeza, P ApakA janma udayapura jile ke grAma vagaDandA jammU-kazmIra, paMjAba, dillI Adi pradezoM meM vicanivAsI zrImAn kanhaiyAlAlajI chAjer3a kI dharma- raNa kara dharma kA pracAra kiyA hai| patnI saubhAgyavatI haMsA devI chAjer3a kI pAvana kukSi mahAsatI (DA.) divyaprabhAjI ma. sA.-ApakA se zrAvaNa kRSNA amAvasyA saM. 2005 ke dina janma udayapura nivAsI zrImAna kanhaiyAlAla jI huaa| ApakA janma nAma hIrAkumArI hai| siyAla kI dharmapatnI saubhAgyavatI cauthabAI kI hai Apane upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. sA. ko pAvana kukSi se vi. saM. 2014 mArgazIrSa zuklA apanA guru banAkara parama viduSI mahAsatI zrI kusuma dazamI dinAMka 30 navambara 1957 ko huA thaa| vatI jI ma. ke sAnnidhya meM saM. 2025 phAlguna saMsAra pakSa se Apa mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. 176 dvitIya khaNDa : jIvana-darzana -AA 35. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI zrI kusumavatI jI : ziSyA parivAra ke sAtha mahAsatI garimA jI, pUjya gurUNI pravarA mahAsatI kusumavatI jI (madhya meM) mahAsatI zrI divyaprabhA jI, mahAsatI nirupamA jI evaM mahAsatI anupamA jI : mahAsatI rucikA jI mahAsatI cAritraprabhA jI, mahAsatI darzanaprabhA jI, mahAsatI vinayaprabhA jI, mahAsatI rAjazrI jI evaM mahAsatI pratibhAzrI jI : For PIVETESonase only atelibrary.org Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI mamerI bahina haiN| ApakA janma nAma ku. sneha uttara bhAratIya pravartaka zrI zAntisvarUpa jI latA hai| ma. sA. ke suziSya zrI sumatiprakAza jI ma. sA. ___Apane upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. sA. ne Apako kAMdhalA meM dinAMka 30 aprela 1980 ke ko guru banAkara parama viduSI mahAsatI zrI kusuma- dIkSA pradAna kii| vatI jI ma. sA. ke pAsa vi. sa. 2030 kArtika Apane uttara pradeza se iNTaramoeiyaTa taka zuklA trayodazI, di. 3 navambara 1673 ke dina adhyayana kiyaa| phira nirantara parIkSottIrNa karate ajamera meM jaina bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| hue Apane ema. e. kiyA aura abhI punaH Apa || Apane rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura se ema. e. kI parIkSA kI taiyArI kara rahI haiM / Apane saMskRta viSaya meM ema. e. kI parIkSA prathama zreNI saMskRta, prAkRta, hindI va aMgrejI meM acchI yogyatA meM uttIrNa kI / hindI sAhitya sammelana se sAhitya- prApta kI hai| Apako jaina siddhAMtoM kA bhI acchA ratna, rAja. vi. vi. se jaina darzana zAstrI tathA abhyAsa hai| dillI saMsthAna se jaina darzana AcArya uttIrNa kii| Apako ruci kAvya racanA, susAhitya kA AcArya zrI siddharSi ke 'upamiti bhava prapaca adhyayana aura citrakalA meM vizeSa haiN| 'gItoM kI kathA' para zodha prabandha likhakara rAjasthAna vizva garimA' nAma se ApakI eka pustaka prakAzita ho vidyAlaya, jayapura se pI-eca0 DI0 kI upAdhi cukI hai| prApta kii| Apane rAjasthAna, uttara pradeza, dillI, jammU____ Apane ratnAkara paccIsI kA hindI anavAda kAzmIra Adi prAntoM meM vicaraNa kiyA hai| kiyA hai aura prastuta abhinandana graMtha kA sampAdana (4) mahAsatI (DaoN.) zrI darzanaprabhAjI ma.sA.bhI Apane hI kiyA hai / sAhitya ke prati ApakI ApakA janma dillI nivAsI osavAla vaMzI, loDhA vizeSa ruci hai| yahI kAraNa hai ki Apa sadaiva gotrIya zrImAna ratanalAla jI kI dharmapatnI saubhAadhyayana, adhyApana evaM lekhanAdi meM vyasta rahate gyavatI kamalAbAI kI pAvana kakSi se saMvata 2010 | haiM / vizvAsa hai ki ApakI pratibhA kA lAbha samAja Azvina zuklA trayodazI, di. 23 akTUbara 1953 ko milegaa| ko huA / ApakA janmanAma sarojakumArI hai| ____ ApakI do ziSyAe~ haiM-(1) sAdhvI zrI anu- Apane upAdhyAya zrI puSkaramunijI ma. sA. pamAjI ma. evaM (2) sAdhvI zrI nirupamA jI m.| ko gUru banAkara mahAsatI zrI cAritraprabhAjI ma. donoM hI sAMsArika rizte meM bahineM haiN| sA. ke pAsa ajamera jile ke byAvara nagara meM saM. ____ Apane rAjasthAna, dillI, uttara pradeza, jammU- 2032 phAlguna kRSNA paMcamI dinAMka 20 pharavarI, kAzmIra Adi meM dharma pracAra kiyA hai| 1976 ke dina dIkSAvrata aMgIkAra kiyaa| Apa (3) mahAsatI zrI garimA jI ma. sA.--ApakA mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. kI praziSyA haiM / janma uttara pradeza ke meraTha nagara ke nivAsI zrImAna Apane hindI sAhitya sammelana se sAhityaratna, tAlerAma jI ujjvala kI dharmapatnI saubhAgyavatI vardhA se rASTrabhASAratna, ahamadAbAda gujarAta se ramAdevI kI pAvana kukSi se dinAMka 15-4-1963 jaina darzanAcArya, rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura ko haa| ApakA janma nAma ka. gItA (ka. se ema. e. kI parIkSAe~ uttIrNa kI aura ta gItikA) hai / Apane mahAsatI zrI kusumavatI jI "AcArya haribhadra evaM unake sAhitya" para zodha ma. sA. ke upadezoM se prerita hokara unakA ziSyatva prabandha likhakara rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura grahaNa kara dIkSAvrata aMgIkAra kiyaa| se pI-eca. DI. kI upAdhi prApta kii| dvitIya khaNDa : jIvana-darzana . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , Jafn Education International For Private Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apako saMskRta, hindI aura aMgrejI kA acchA jJAna hai / ApakI ruci pravacanAdi meM adhika hai / Apane rAjasthAna, dillI, paMjAba, hariyANA tathA uttara pradeza meM vicaraNa kiyA hai / Apane ema. e., bI. eDa. taka vyAvahArika zikSaNa prApta kiyA hai| dhArmika dRSTi se jainAgama vizvAsa hai ki ApakI yogyatA aura pratibhA sAhitya aura thokar3e Adi kA bhI adhyayana kiyA hai / jaina siddhAntoM kA bhI Apako acchA abhyAsa hai / jaina siddhAnta parIkSA bhI uttIrNa kI hai / kA samAja ko lAbha milegA / (5) mahAsatI zrI vinayaprabhAjI ma0 sA0ApakA janma jayapura nivAsI osavAla vaMzI, gA~dhI gotrIya zrImAn sundaralAlajI kI dharmapatnI saubhAgya vatI munnIbAI kI pAvana kukSi se dinAMka 5 jUna, 1956 ke dina huA thaa| ApakA janmanAma savitA kumArI hai / Apane upAdhyAya zrI puSkaramunijI ma. sA. ko guru mAnakara mahAsatI zrI cAritraprabhAjI ma. sA. ke pAsa dillI meM dinAMka 24 pharavarI 1978 saM. 2034 ko dIkSAvrata svIkAra kiyaa| Apa mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. kI praziSyA haiM / Apane saMskRta, hindI bhASAoM kA acchA jJAna prApta kiyA hai / Apane mAdhyamika zikSA borDa, ajamera se hAyara sekaNDarI parIkSA aura jaina siddhAMta vizArada parIkSA uttIrNa kii| apanI guruNIjI evaM guru bahinoM ke sAtha Apane dillI, hariyANA, uttara pradeza, rAjasthAna, jammUkAzmIra Adi kA bhramaNa kiyA / ApakI vizeSa ruci 'sevA kArya' karane meM hai / (6) mahAsatI zrI rucikAjI ma0 sA0 - ApakA janma kAzmIra ke jammU nagara nivAsI zrImAn manIrAmajI Ananda kI dharmapatnI saubhAgyavatI rAjadevI kI pAvana kukSi se saM. 2016 zrAvaNa zuklA SaSThI, dinAMka 8 agasta, 1956 ke dina huA thA / Apane upAdhyAya zrI puSkara munijI ma. sA. ko 'guru mAnakara mahAsatI zrI cAritraprabhAjI ma. sA. ke sAnnidhya meM saM. 2037 vaizAkha zuklA pUrNimA dinAMka 30 apraila, 1680 kAMdhalA meM dIkSAvrata 178 aMgIkAra kiyA / Apa mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. kI praziSyA haiM / hindI, saMskRta, yogyatA arjita kii| meM hai / aMgrejI meM bhI Apane acchI ApakI vizeSa ruci saMgIta apanI guruNIjI aura guru bahinoM ke sAtha Apane dillI, paMjAba, hariyANA, jammU kAzmIra, rAjasthAna Adi meM vicaraNa kiyA hai / (7) mahAsatI zrI anupamAjI ma0 sA0zrImAn noratamalajI boharA kI dharmapatnI saubhAgyaApakA janma jAmolA jilA ajamera nivAsI vatI sohanabAI boharA kI pAvana kukSi se saM. 2024 vaizAkha kRSNA dvitIya dinAMka 15 apraila, 1968 ko huA / ApakA janmanAma ku. zakuna boharA hai / Apane zraddheya zrI rAjendra munijI ma. sA. ko guru banAkara mahAsatI zrI divyaprabhAjI ma. sA. ke pAsa vi.saM. 2040 mAgha zuklA trayodazI dinAMka 15 pharavarI, 1984 ko kizanagar3ha jilA ajamera meM jaina bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI / Apane jaina siddhAntoM ke bola va thokar3oM kA adhyayana kiyA hai evaM vyAvahArika zikSaNa bI. e. kI taiyArI kara rahI haiM / Apane saMskRta, hindI, aMgrejI Adi bhASAoM kA bhI acchA jJAna arjita kiyA hai| ApakI vizeSa ruci bhramaNa, citrakalA aura adhyayana meM hai / 'dIkSA jyoti' nAmaka ApakI sampAdita prakAzita gIta racanA hai / ApakI bahina ne bhI saMyama grahaNa kiyA hai jinakA nAma sAdhvI nirUpamAjI ma. hai / Apa mahAsatI zrI kusumavatIjI ma. sA. kI praziSyA haiM aura apanI sadguruNIjI evaM guruNI ke sAtha rAjasthAna Adi prAntoM meM vicaraNa kiyA hai / dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D2929 Geno me (8) mahAsatI zrI rAjazrIjI ma. sA.-ApakA meM dIkSA grahaNa kii| Apa mahAsatI zrI kusumavatI janma grAma bagaDundA jilA udayapura nivAsI jI ma. sA. kI praziSyA haiN| zrImAn gopIlAlajI chAjer3a kI dharmapatnI saubhAgya- Apane uttara pradeza borDa se hAIskUla parIkSA | vatI amRtAbAI chAjer3a kI pAvana kukSi se saM. 2023 va prayAga se vizArada parIkSA uttIrNa kI hai| Apa 4 phAlguna zuklA paMcamI dinAMka 10 pharavarI, 1977 jaina siddhAnta vizArada parIkSA bhI uttIrNa haiN| ko huA / ApakA janmanAma rAdhAkumArI hai| thokar3e Adi kaNThastha haiN| ___Apane upAdhyAya zrI puSkaramunijI ma. sA. saMskRta, hindI bhASAoM kA Apako jJAna hai / 12 ko garu banAkara vidUSI sAdhvI zrI cAritraprabhAjI ApakI vizeSa ruci AjJApAlana meM hai| ma. sA. ke pAsa saM. 2041 magasara zuklA dazamI, ___ Apane rAjasthAna, paMjAba, dillI Adi prAntoM 8 dinAMka 2 disambara, 1984 ke dina cAMdanI cauka, kA bhramaNa kiyA hai| dillI meM dIkSA grahaNa kii| Apa mahAsatI zrI (10) mahAsatI zrI nirupamAjI ma0 sA0- II kusumavatIjI ma. kI praziSyA haiN| Apane meraTha vizvavidyAlaya se bI. e. kI / ApakA janma jAmolA (byAvara) jilA ajamera nivAsI osavAla vaMzI, boharA gotrIya zrImAn / upAdhi prApta kii| pAtharDI borDa se jaina siddhAnta / __ noratamalajI kI dharmapatnI saubhAgyavatI sohanabAI | zAstrI parIkSA pAsa kii| Apako thokar3oM aura kI pAvana kukSi se saM.2022 mAgha zuklA pUrNimA ke zAstra kA acchA jJAna hai / Apa hindI sAhityaratna ! dina huA thaa| ApakA janmanAma zAMtAkumArI hai / bhI uttIrNa haiM / saMskRta, prAkRta, hindI Adi bhASAoM Apane upapravartaka zrI rAjendra munijI ma. sA. ICS kA Apako acchA jJAna hai / gAyana meM ApakI / ko guru banAkara pAlI (mAravAr3a) meM viduSI sAdhvI kA vizeSa ruci hai| (DaoN.) zrI divyaprabhAjI ma. sA. kA ziSyatva jaina ___ Apane rAjasthAna, dillI, uttara pradeza, paMjAba AhatI dIkSA grahaNa kara svIkAra kiyaa| ApakI Adi meM vicaraNa kiyA hai| dIkSA saM. 2043 Azvina zuklA caturdazI dinAMka PAN (E) mahAsatI zrIpratibhAjI ma. sA0-ApakA 16 akTUbara, 1986 ko huI thI! Apa mahAsatI janma jayapura nivAsI osavAlavaMzI zrImAn jhaMvara- zrI kusumavatIjI ma. sA. kI praziSyA haiN| lAlajI jhAbaka kI dharmapatnI saubhAgyavatI kiraNadevI Apane maiTrika paryanta vyAvahArika zikSaNa prApta jhAbaka kI pAvana kukSi se saM. 2027 bhAdrapada kRSNA kara saMskRta, prAkRta aura hindI bhASAoM kA abhyAsa tRtIyA dinAMka 15 agasta, 1971 ko huA thaa| kiyA hai| Apako aneka thokar3e, DhAleM, caupAiyA~ ApakA janma nAma pravINAkumArI hai| Adi kaNThastha haiM / mahAsatI zrI anupamAjI ma. sA. __Apane upAdhyAya zrI puSkaramunijI ma. sA. ApakI sAMsArika bahina haiN| ko guru banAkara saM. 2041 magasara zuklA dazamI sevA vicaraNa Adi meM ApakI vizeSa ruci hai| dinAMka zadisambara, 1984 ko cA~danI cauka, dillI Apa saMyama sAdhanA meM sadaiva agrasara rahatI haiN| meM mahAsatI zrI cAritraprabhAjI ma. sA. ke sAnnidhya ApakA vihAra kSetra rAjasthAna hai| seq2990 229, 093229.0,"oqero dvitIya khaNDa : jIvana-darzana (0.30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha RODiwale spersonal use-only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturmAsa sUcI kSetra saMvat 1964 1965 1996 1997 1968 1996 2000 2001 2002 san krama 1937 27 1938 28 1936 26 1640 30 1641 31 1942 32 1943 33 1644 34 1645 35 1646 36 1947 37 1648 38 1946 36 1950 1951 41 1652 42 1953 43 1954 1955 2003 kSetra udayapura salodA udayapura udayapura udayapura udayapura udayapura udayapura udayapura byAvara nAthadvArA udayapura byAvara DUMgalA ujjaina koTA byAvara vijayanagara bhIlavAr3A byAvara Daboka nAthadvArA bhUpAlagaMja (bhIlavAr3A) delavAr3A bAghapurA bamborA 2004 2005 2006 2007 2008 2006 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 saMvat 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2026 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2036 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 san Daboka jodhapura 1964 sAdar3I (mAravAr3a) 1965 pAlI (mAravAr3a) 1966 udayapura 1967 DUMgalA 1968 semA 1966 bhIlavAr3A 1970 baneDA 1971 ajamera 1972 ajamera 1673 madanagaMja 1674 gulAbapurA 1975 kekar3I 1976 dehalI (cA~danIcauka) 1977 dehalI (vIra nagara) 1978 jammU (kazmIra) 1976 alavara 1980 udayapura byAvara 1982 madanagaMja 1983 mer3atA siTI 1984 jayapura 16-5 pAlI (mAravAr3a) 1986 nAndezamA 1987 nAthadvArA 1988 1986 1981 1957 47 1958 1956 46 2017 2018 2016 1660 51 1961 52 1962 53 iMgalA | 180 Cod. dvitIya khaNDa : jIvana-darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaGards For private Personellee Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmayA - AL: V Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 3 // dharma kA samanvaya manuSya kI hRdayagata sahaja AsthA se hai, to darzana kA sambandha mastiSka kI tarka-vitarka pradhAna buddhi aura vicAraNA se jur3A hai| darzana, dharma kI AdhArabhUmi hai, to dharma, darzana ko jIvanta rUpa pradAna karatA hai| darzana kI sudRr3ha bhUmikA para sthira dharma sadA apanI dhurI para gatimAna rahatA hai to dharma ke rUpa meM abhivyakta aura mUrtimAna darzana hara kisI ko apanI kuzalatA aura ujvalatA kI ora AkarSita karatA hai| prastuta dharma aura darzana khaNDa meM anekAneka vidvAn lekhakoM, cintakoM ke mahatvapUrNa vicAroM kA vaha guladastA prastuta hai jisameM dharma kA ramya ramaNIya svarUpa vividha pakSoM ko ujAgara karatA hai to darzana kI saurabha una sabako mantramugdhakArI rUpa pradAna karatI hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI dArzanika paramparAoM meM aneka samAna vicAra vidyamAna haiM / unako prastuta karane ke vibhinna prakAra haiN| kabhI-kabhI aisA bhI dekhA jAtA hai ki kisI tatva kA pratipAdana nigUr3ha rUpa meM kiyA jAtA hai, jisakA abhiprAya gaharAI se parIkSaNa karane para hI prakaTa hotA hai | AcArya kisI eka sUtra ko pakar3a lete haiM, jisake AdhAra para aneka vicAra prakaTa kiye jAte haiM / una sabhI vicAroM tathA sUtroM kA parIkSaNa sUkSma dRSTi se karanA cAhie tathA anya sandarbho ke sAtha karanA cAhie / yadi kisI vastu kA parIkSaNa usake svarUpa ko hI dhyAna meM|| rakhakara kiyA jAyagA, to usakA svarUpa pUrNataH prakAzita nahIM ho eka ko jAno sakatA / bhAratIya darzanoM kI eka sudIrgha paramparA hai| vibhinna darzanoM ke Alocana-pratyAlocana se vibhinna darzanoM meM prApta tatvoM meM saMvAda dRSTigata hotA hai / yahA~ hama jaina-darzana meM svIkRta vastu ke svarUpa ke sambandha meM kucha vicAra prastuta kara rahe haiM aura dekhane kA prayAsa kara rahe haiM ki isa prakAra kI mAnyatA upaniSadoM meM bhI milatI hai| | pratyeka vastu ke do prakAra ke dharma haiM-(1) bhAvAtmaka dharma, jinheM svaparyAya kahA jAtA hai, aura (2) abhAvAtmaka dharma, jinheM paraparyAya kahA jAtA hai / bhAvAtmaka dharma meM kisI manuSya ke sambandha meM usake AkAra, rUpa, jAti, kula, janmasthAna, Ayu, pada Adi ke sambandha meM / jAnakArI dI jAtI hai, kintu itane se hI usakA sArA svarUpa prakA-8 -DA0 amaranAtha pANDeya zita nahIM ho pAtA / vaha eka samudAya meM rahatA hai, aneka vyaktiyoM se kA usake aneka prakAra ke sambandha haiN| jaba taka una sambandhoM kA nirUpaNa KC prophesara evaM adhyakSa na ho jAya, yaha patA na laga jAya ki vaha vyakti anya vyaktiyoM saMskRta vibhAga se kina dRSTiyoM se bhinna hai, taba taka usa vyakti kA pUrA vivecanA nahIM mAnA jA sakatA / usameM rahane vAle dharmoM ko bhI jAnanA hai | kAzI vidyApITha, vArANaso aura na rahane vAle dharmoM ko bhii| kisI bhI vyakti ke svarUpa kA sarvAGgINa vivecana usake bhAvAtmaka tathA abhAvAtmaka dharmoM ko prastuta karane se hI sambhava hotA hai| svaparyAya thor3e hote haiM, jabaki paraparyAya ananta"stokAH svaparyAyAH paraparyAyAstu vyAvRttirUpA anantAH / " -SaDdarzana samuccaya, guNaratna kI TIkA / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 181 Horror sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha RAODOHRIDORORRCOORDAROGRAODOGe290920 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM kahA gayA hai ki vasta ananta dharmoM hai ki hama use pUrNataH jAnate haiM, use hama pUrNataH | na vAlI hotI hai-anantadharmakaM vastu / yaha eka sUtra hai, nahIM jAnate / Aja kisI ke sAtha maitrI hai, to jisase vastu ke svarUpa ko saralatA se samajhA jA kala zatrutA / Aja usake sambandha se hamArA lAbha sakatA hai / jaba hama kisI vastu ke bhAvAtmaka hotA hai, to kala haani| hama kisI se vaJcita dharmoM ke sambandha meM vicAra karate haiM, taba hama dekhate hote haiM, kintu vaJcanA ke bAda bhI hama punaH usake haiM ki usa vastu ke bhAvAtmaka dharmoM kI saMkhyA kama samparka meM Ate haiM aura dhokhA khAte haiM / yaha kyoM - hai aura jaba abhAvAtmaka dharmoM ke sambandha meM hotA hai ? kyA hama isake kAraNoM para vicAra vicAra karate haiM, taba yaha spaSTa hotA hai ki abhA- karate haiM ? vyakti to sAmAnya rUpa se yahI sama- VS vAtmaka dharma saMkhyA meM bahuta adhika haiM / isa prakAra jhatA hai ki kisI vyakti kA itanA kAma kiyA, eka hI vastu ke ananta dharma ho jAte haiN| samaya ke phira bhI vaha dhokhA detA hai / isake pIche rahasya yaha anusAra dharmoM meM parivartana bhI hotA rahatA hai, hai ki hama usa vyakti ko nahIM samajhate, phalataH navIna dharmoM kI utpatti bhI hotI rahatI hai / eka hama duHkhita hote haiM / mUla bAta to yaha hai ki vastu hI manuSya kI avasthA Adi ke krama se aneka ke svarUpa ko ThIka se jAnA jAya / jaba hama kisI vizeSatAe~ hotI haiM aura ina vizeSatAoM meM samaya- mahApuruSa ke jIvana ke sambandha meM vicAra karate haiM, samaya para parivartana bhI hotA rahatA hai| kisI to dekhate haiM ki ve vyavahAroM meM isa prakAra duHkhita vyakti kI kisI sthiti meM prazaMsA hotI hai aura nahIM hote, jisa prakAra hama hote haiM / isakA kAraNa kisI sthiti meM nindA / yaha dharmoM meM parivartana ke yaha hai ki ve vastu athavA vyakti ke svarUpa ko kAraNa hotA hai| ThIka-ThIka jAnate haiM, ataH vyavahAra meM kisI bhI __ hamAre sAmane prazna hai ki kisI vastu ko ThIka prakAra sandeha nahIM rahatA aura na to Asakti ThIka jAnA jAya / hama yaha bhI jAnate haiM ki vastu / rahatI hai, ataH vyavahAra se kisI bhI prakAra duHkhita ke ananta dharma haiM, jo bhAvAtmaka tathA abhAvAtmaka hone kI bAta nahIM utthtii| sAmAnya vyakti vastu ke svarUpa ko nahIM jAnatA, ataH duHkhita hotA hai| donoM haiM / jaba hama vastu ko jAneMge, to ananta dharmoM ko jAneMge, usake sAre sambandhoM ko jaaneNge| vastu svarUpa se sat hai, kintu para rUpa se asat, pUre jagat ke sandarbha meM use rakhakara usa para vicAra ataH vastu sadsadAtmaka haikareMge / vaha vastu akelI nahIM hogI, vaha jagat kI sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / / agaNita vastuoM ke sandarbha meM hogii| jaba usakA anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH / / mUlyAGkana hogA, to anya vastuoM ke svarUpa kA jaba kisI ghaTa ke sambandha meM vicAra uThatA hai, bhI mUlyAGkana hogA / 'anantadharmakaM vastu' kA yahI / yahI kahA jAyagA ki usa ghaTa meM ghaTavyatirikta rahasya hai| isake pIche bahuta bar3A bhAva chipA padArtho kA abhAva hai| ghaTa ke jJAna ke lie ghaTa ke huA hai| svarUpa kA jJAna Avazyaka hai aura sAtha hI ghaTavyatijaba koI vyakti kisI vastu ko pUrNataH jAna rikta padArthoM kA bhI jJAna Avazyaka hai, ataH ghaTa letA hai, taba yaha kahA jA sakatA hai ki sabhI ko jAna lene para anya padArthoM kA bhI jJAna ho vastuoM ko jAna letA hai| koI sAmAnya vyakti jAtA hai| Agama meM kahA gayA hai ki jo eka ko isa sthiti meM nahIM pahu~ca sktaa| hama pratidina jAna letA hai, vaha sabhI ko jAna letA hai aura jo dekhate haiM ki jisake sambandha meM hamArA yaha vicAra sabhI ko jAna letA hai, vaha eka ko jAna letA hai tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha On RowateDersonal lice Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je egaM jANai se savvaM jANai / se mukti hotI hai| brahma ke atirikta anya koI || jo savvaM jANai se egaM jANai // sattA nahIM hai| jo kucha dikhAI par3a rahA hai, vaha brahma 'ya eka jAnAti sa sarva jAnAti / hI hai, ataH yaha kathana samIcIna hai ki eka ko yaH sarva jAnAti sa ekaM jAnAti // jAna lene se saba-kucha jAna liyA jAtA hai| jaina AcAryoM ne upaniSad ke isa rahasya ko samajhA thA, isI bAta ko isa prakAra se bhI prakaTa kiyA ataH unhoMne eka bhAva ke darzana se sabhI bhAvoM ke gayA hai darzana kI bAta kahI hai| eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH / sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / / __ "yathA soya kena mRtpiNDena, sarva mRtmayaM vijJAtaM sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH / syAd [vAcArammbhaNaM, vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva / satyam / " eko bhAvaH sarvathA tena dRSTAH / / -chAndogyopaniSad 6/1/11 jisane eka bhAva ko saba prakAra se dekha liyA ghaTa, zarAba Adi usake vikAra hai, usane sabhI bhAvoM ko saba prakAra se dekha liyA aura mattikApiNDa ke jJAna se miTTI ke sabhI hai aura jisane sabhI bhAvoM ko saba prakAra se dekha vikAroM kA jJAna ho jAtA hai, kyoMki vikAra to Ke liyA hai, usane eka bhAva ko saba prakAra se dekha vANI ke Azrayabhata nAma hI haiM, satya to kevala 5 liyA hai| miTTI hai, usI prakAra yaha samajhanA cAhie ki brahma jaina-AcAryoM kA yaha vivecana-eka ke jJAna se hI satya hai| sabakA jJAna-nitAMta mahatvapUrNa hai| isase yaha prakaTa anya sabhI vastue~ nAmamAtra haiN| hotA hai ki jaina-AcAryoM kI dRSTi meM eka sattA ke sabhI vilAsa haiN| jo tattva eka meM vidyamAna hai vahI , upaniSadeM kahatI haiM ki brahma ke atirikta kucha anya padArthoM meM bhI vidyamAna hai / isa prakAra eka ke jJAna se sabhI kA jJAna sambhava hotA hai| vedAnta 'idaM sarvaM yadayamAtmA'-(bRhadAraNyaka 2/4/6), darzana meM bhI yaha tattva prakAzita kiyA gayA hai| _ 'brahma vedaM sarvam' (mu0 2/2/12), vedAnta mAnatA hai ki eka ke atirikta dUsarA nahIM 'AtmavedaM sarvam' (chA0 7/25/2) ityaadi| hai| jo kucha dikhAI par3a rahA hai, vaha usa parama sattA advatadarzana meM jisa prakAra eka tatva ke jJAna se kA hI vilAsa hai| sabhI vastuoM ke jJAna kI bAta kahI gaI hai, usI || upaniSad kahatI hai ki eka ke jJAna se sabakA prakAra jaina-darzana meM bhI eka bhAva ke jJAna se sabhI 9 jJAna ho jAtA hai, ataH mukhya bAta yaha hai ki eka bhAvoM ke jJAna kI bAta kahI gaI hai| yaha mahatvapUrNa kA jJAna prApta kiyA jAya / jisa eka ko jAna lene bAta hai ki kisa prakAra AcArya apane darzanoM ke se sabhI vastuoM kA jJAna ho jAtA hai, usI ko AdhAra para ciMtana karate hue parama tattva kA sAkSAjAnanA cAhie aura vaha tattva hai-brahma / brahma-jJAna tkAra karate haiN| 1. 'ekena mRtpiNDe na paramArthato bhedAtmanA vijJAtena sarvaM manmayaM ghaTazarovodaJcanAdikaM mRdAtmakatvAvizeSAd vijJAtaM bhavati / yato vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaMvAcaiva kevalamastItyArabhyate-vikAro ghaTa: zarAva udaJcanaJceti / ' -brahmasUtrazAMkarabhASya -2/1/14 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 660 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHEXECE vibhinna darzanoM meM aneka bAteM bhinna-bhinna saMdarbho bhI yahI dikhAI par3a rahA hai| isa prakAra jaina-darzana meM prApta hotI haiM tathA bhinna-bhinna pratIta hotI haiM, kA antasthala aura bAhyarUpa pUrNataH nirmala aura kintu yadi unakA saMyojana kiyA jAya, to yaha niSkapaTa ho jAtA hai / yaha tabhI sambhava hotA hai, pUrNataH bhAsita hogA ki una bhinna-bhinna sandarbho ke jaba yaha jAna liyA jAtA hai ki eka bhAva hai, eka dvArA eka abheda kA upasthApana hotA hai / yaha abheda sattA hai, eka tattva hai, aura usI ke sabhI vilAsa hI hamArA lakSya hai, kyoMki usI se jJAna kA vAsta- haiN| vartamAna paristhitiyoM meM yaha parama Avazyaka vika svarUpa prakaTa hotA hai| jo bheda hai, vaha dRSTi ho gayA hai ki eka ko jAno, bheda ko naSTa kro| meM bheda utpanna karatA hai aura vastu ke svarUpa para jisase hamArA deza akhaNDita rahegA, vaha abheda kI AvaraNa DAla detA hai / isI AvaraNa ko haTAnA hai dRSTi hai / (9, yaha abhedadRSTi se dUra hotA hai| isakA unmIlana advata-vedAnta aura jaina-darzana meM kiyA gayA hai| jaba-jaba samAja meM aneka vAdoM kA pracAra huA yA vicAra karane para yahI pratIta hotA hai ki jainadarzana hai, taba-taba viSamatAe~ utpanna huI haiM aura manuSya kA eka parama tattva kI khoja meM lagA huA hai| prakri- mAga dhudhalA ho gayA hai| usa paristhiti meM koI dAyAoM ke bheda ke kAraNa bheda dikhAI par3a rahA hai| aisA AcArya utpanna hotA hai, jo abheda-dRSTi kA yaha bheda sAdhanAgata bheda hai, lakSya kA bheda nhiiN| upasthApana karatA hai| isase mAnava apane nizcita usa lakSya kI khoja karanI hai, jo eka hai| aneka lakSya ko dekha pAtA hai aura ucita mArga para cala (3) kI dRSTi bhrAnti dRSTi hai| asata kA apalApa par3atA hai| zaMkarAcArya ke pahale aneka vAda pracalita the karanA hai, kyoMki usakA koI bhAva nahIM hai| kA aura manuSya nizcita nahIM kara pAtA thA ki usakA jAnanA hai usa sat ko, jisakA abhAva nahIM hai| / mArga kyA hai| zaMkarAcArya ne sthiti kI gambhIratA ko pahacAnA aura advaita kA upadeza diyaa| isase kA jainadarzana eka ko jAnane ke lie jisa paddhati deza kA kalyANa haA, akhaNDa bhArata kA svarUpa (O) kA nirdeza karatA hai, vaha bhI vivikta mArga hai| sAmane AyA tathA sAMskRtika paramparA kI vyAkhyA kevala vahI mArga hai, aisI bAta nahIM hai / jainadarzana meM kA mArga prazasta haa| Aja zaMkarAcArya ke samaya vicAra kI yaha udAttatA hai ki vaha dUsare mArgoM ke kI paristhiti vidyamAna hai| samAja meM aneka vAda mA bhI mahatva ko svIkAra karatA hai aura yaha kevala pracalita ho rahe haiM aura manuSya bhaTaka rahA hai| isa sthUla vicAra ke dharAtala para nahIM hai / isake mUla meM samaya samAja ko AvazyakatA hai abheda kI dRSTi citta ke dharAtala para vidyamAna ahiMsA hai| yahIM se kii| jainadarzana meM jisa abheda-dRSTi kI pratiSThA nikalatI hai vicAra kI udAttatA aura siddhAntoM ke milatI hai, usakI nibhrAnta avatAraNA honI ERE(garbha meM palatI hai prema kI bhAvanA / na kevala vicAra caahie| isase deza kA kalyANa ho sakegA aura make kSetra meM yaha audArya hai, apitu vyavahAra ke kSetra meM vizva kI mAnavatA ko ucita prakAza mila skegaa| 2G -' yatanAzIla (jAgarUka) sAdhaka kA alpa, karmabandha alpatara hotA jAtA hai aura nirjarA tIvra, tIvratara / ataH vaha zIghra mokSa prApta kara letA hai| --nizItha bhASya 3335 184 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha CA -orrivate personalitice-Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana- sammata AtmA kA svarUpavivecana saMskRta vibhAga esa. DI. DigrI kAleja maThalAra (devariyA) 'sarve gatyarthAH jJAnArthAH ' isa vacana ke anusAra 'gamana' kA artha - DaoN. ema0 pI0 paTeriyA 'jJAna' hotA hai / isa AdhAra para 'atati - gacchati jAnAti iti AtmA' - yaha vyutpatti 'AtmA' kI kI gaI hai arthAt, zubha-azubharUpa kAyika, vAcika evaM mAnasika vyApAra yathAsambhava tIvra-manda Adi rUpoM meM, samagrataH jJAna Adi guNoM meM rahate haiN| jJAnAdiguNa jIva/AtmA dravya ke haiM / ataH ukta vyutpatti, inhIM guNoM ke AdhAra para kI gaI mAnI jA sakatI hai / athavA, 'utpAda vyaya - dhrauvya kA trika jisameM hai, vaha AtmA hai / " 'jIva' vaha hai, 'jo cAra-prANoM se jIvita hai, jIvita thA, aura jIvita rahegA / ' arthAta, 'jIvita rahane kA guNa jisameM kAlika / sArvakAlika hai, vaha jIva hai / prANoM ke yadyapi daza prakAra haiM / kintu ve mUlataH cAra hI mAne gaye haiM / ye haiM -bAla prANa, indriya-prANa, Ayu prANa aura zvAsocchvAsa / inameM se bala prANa ke tIna prakAra haiMkAyabala, manobala aura vAk-bala / sparzana, rasana, ghrANa, cakSa aura zrotra bhedoM se indriya-prANa ke pA~ca prakAra hote haiM / ina AThoM ke 185 66 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana le bhArata ke dArzanika cintana-kSitija meM Atma-vicAraNa ke dyotaka do maulika siddhAnta, sarvaprathama prakAzyamAna dikhalAI par3ate haiN| ye haiM(1) bhUtacaitanyavAda, aura (2) svatantra jIva / Atma-vAda ! inameM prathama bhUta caitanyavAdI cintana kA vikAsa vistAra, kaI prakAra ke avAntara siddhAntoM meM parisphurita huA, to dUsare svatantra jIva / AtmavAdI cintana ne vividha cintanaparaka svatantra vicAraNAoM kI kaI papaparAe~ vikasita kIM / ina sabakI saiddhAntika carcA aura samIkSAtmakavicAraNA ke lie sAdhvIratna puSpavatI abhinandana graMtha meM prakAzita mere lekha ko dekhA jA sakatA hai / unhIM carcAoM ke sandarbha meM, jaina dArzanika Atma- siddhAntoM ke antargata jIva AtmA kA svarUpa- astitvavivecana isa lekha kA lakSya hai / jainadarzana meM chaH dravya mAne gaye haiM-jIva, dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala / inameM 'jIva' pramukha dravya hai / zeSa pA~coM dravya 'ajIva' haiM / ina ajIva dravyoM ke sAtha jaba jIva kA sambandha jur3atA hai, taba, vizva kA vistAra hotA hai; aura isa jagat kI samagra prakriyA satat gatimAna banI rahatI hai| jaina dArzanikoM ne 'jIva' dravya ke liye 'AtmA' zabda kA bhI prayoga kiyA hai / ataH jahA~-jahA~ bhI 'jIva' kI vivecanA kI gaI hai, use 'AtmA' kI bhI vivecanA mAnanA cAhie / tathApi, 'jIva' aura 'AtmA' do alaga-alaga zabda haiM / ina donoM zabdoM kA arthavodha eka hI dravya meM kaise hotA hai ? yaha jAnane ke liye donoM zabdoM kI vyutpatti, lakSaNa aura vyAkhyA bhI apekSita hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha zvAsaucchvAsa ko milAkara, prANoM kI daza saMkhyA ho jAtI hai| ukta cAra-prANoM se yukta 'jIva' hai, yaha kathana, vyAvahArika dRSTi se kiyA gayA hai / nizcayadRSTi se to 'jIva' vaha hai jisameM 'cetanA' pAI jAye / yaha cetanA, tInoM kAloM meM nirbAdha aura avicchinna rUpa se jIva meM rahatI hai / isa AdhAra para hama yaha kaha sakate haiM - indriya-Adi daza prakAra ke prANa pudgala / dravyamaya haiM / ataH ve 'dravya prANa' haiM; aura 'cetanA' bhAva prANa hai| mukta AtmAoM meM daza prakAra ke dravya prANa nahIM rahate / tathApi cetanA rUpa bhAva prANoM kA astitva unameM rahatA hai / isI AdhAra para unheM bhI jaina dArzanika 'jIva' saMjJA kA vyavahAra karate hai / jIva kA lakSaNa jaina dRSTi, jIva kA lakSaNa 'upayoga' mAnatI hai / upayoga vaha hai, jo yathAsambhava ''bAhya' aura 'Abhyantara' donoM prakAra ke hetuoM kA sannidhAna rahane para jJAtA ke caitanya ke anuvidhAyI - pariNAma rUpa meM prApta hotA hai / ukta donoM hetuoM ko 'AtmabhUta' aura 'anAtmabhUta' do-do prakAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai / AtmA se sambandhita zarIra kI cakSa, Adi indriyA~ 'AtmabhUta bAhya hetu' haiM, tathA dIpaka Adi 'anAtmabhUta vAhya hetu' haiM / zarIra, vANI aura mana kI vargaNAoM ke nimitta se AtmapradezoM meM parispandana paidA karane vAle dravya yoga ko 'anAtmabhUta Abhyantara hetu' kahA gayA hai / . jabaki, isI dravya yoga ke nimitta se utpanna jJAnAdirUpa 'bhAvayoga' ko tathA 'Atmavizuddhi' ko 'AtmabhUta Abhyantara hetu' kahA gayA hai / upayoga, do prakAra kA hai-jJAnopayoga aura darzanopayoga / darzanopayoga 'nirvikalpaka' tathA jJAnopayoga 'savikalpaka' hotA hai| ataH vyavahAradRSTi se jIva kA lakSaNa karate samaya kahA jAyegA - 'jJAna aura darzana upayoga kA jo dhAraka hai, vaha 'jIva' hai / ' kintu, zuddha nizcaya dRSTi se ko hI jIva kA lakSaNa mAnA jAyegA / " 186 jIva kA svarUpa jIva kA svarUpa do prakAra kA hai - zuddha svarUpa aura azuddha svarUpa / vibhinna prakAra ke karmoM ke sAtha jaba taka jIva kA sambandha hai aura janma-maraNa- Adi karmajanya vibhAva paryAyoM ke rUpa meM usakA pariNamanajaba taka ho rahA hai, taba taka vaha 'azuddha svarUpa' vAlA rahatA hai / kintu jaba gupti, samiti-Adi rUpa saMvara - nirjarA ke dvArA ghAtikarmoM kA kSaya karake anantacatuSTaya se yukta ho jAtA hai, taba vaha 'vizuddha' svarUpa vAlA ho jAtA hai, ora, bAkI bace cAra aghAti karmoM ko bhI jaba naSTa kara detA hai, taba, ATha ananta guNoM vAlA hokara 'paramAtmA' kahalAne kA hakadAra ho jAtA hai / isI avasthA meM use 'siddha' kahA jAne lagatA hai / " jIva kA pariNamana yaha jagat, para-pariNamanAtmaka hai / isameM, jJAnAvaraNa- Adi karmoM ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama ke anusAra krodha, mAna Adi rUpa jo saMkhyAtIta malina bhAva paidA hote haiM, unheM 'vaibhAvika ' aura 'svAbhAvika' do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai / arthAt jIva, saMsArI avasthA meM, apanI vaibhAvika zakti se karma nimitta ke anusAra krodha, mAna, mAyA Adi vibhAva rUpoM meM pariNamita hotA hai; aura karmoM kA sarvathA nAza ho jAne para, apanI usI zakti se, mukta-avasthA meM bhI vaha kevalajJAnaAdi svabhAvarUpa meM pariNamana karatA hai / isI AdhAra para jIva pariNamana ke ukta do prakAra kiye gaye haiM / vaibhAvika, saMkSepataH tIna prakAra kA haiodayika, aupazamika aura kSAyopazamika / karmoM ke udaya se prApta 'gati' Adi ikkIsa prakAra kA hai audyikbhaav| jabaki karmoM ke upazama se utpanna aupazamika bhAva 'upazamasamyaktva' evaM 'upazamacAritrya' nAma se do prakAra kA hai / 2 karmoM ke kSayopazama se utpanna kSAyopazamika bhAva ke aTThAraha prakAra hote haiM / " vibhAva- karmoM kA utpAdaka-karma zuddha jJAna-darzana meM mukta-avasthA vidyamAna nahIM rahatA / isa kAraNa vahA~ vibhAva tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana A sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KE paryAya nahIM hote| vibhAva-paryAyoM ke bIjabhUta karma karatA / yaha usakA pAramArthika svabhAva hai / anya kA abhAva hone se mukta-avasthA meM vibhAva-paryAyeM jIva bhI apanI-apanI indriyoM ke dvArA ise nahIM kara utpanna hI nahIM hotii| balki anantAnanta-agaru- jAna pAte / kyoMki, eka to yaha atIndriya-padArtha laghu guNa ke kAraNa jIva kA pariNamana vahA~ 'sva- haiM; dUsare, sva-saMvedanajJAna se hI ise jAnA jAtA dharma' rUpa meM hI hotA hai| jisase mukta-AtmAoM meM hai| jisa prakAra dhuA-rUpa liGga-cihna ko dekha aura unake guNoM meM bhI SaDsthAna patita hAni-vRddhi kara 'agni' kA jJAna hotA hai, isa prakAra ke kisI ke kAraNa utpAda vyaya rUpa svAbhAvika-paryAya hI liMga 'cihra ko dekhakara, kisI bhI padArtha ko AtmA va utpanna hote haiM / nahIM jAnatA / balki, apane atIndriya-pratyakSajJAna jIva kI mUrtatA/amUrtatA ke dvArA hI yaha samasta padArthoM ko jAnatA hai / jaina darzana meM AtmA kI kathaJcita mUrtatA aura isI taraha, dUsare jIva bhI kisI indriyagamya liMga kathaJcit amUrtatA mAnI gaI hai| AtmA, anAdi- vizeSa ko dekhakara AtmA kA anumAna nahIM krte| kAla se hI pudgalarUpa karmoM ke sAtha nIra-kSIra jaisA isIliye indriyoM se agrAhyatA, zabdoM se avAcyatA mizrita hai / cUMki, pudgala kA svarUpa 'mUrta' hai; isa aura atIndriya-svabhAvatA hone ke kAraNa, AtmA dRSTi se jIva kI mUrtatA mAnI gaI haiN| vastutaH to kI aliMga grahaNatA siddha hotI hai / 14 AtmA atIndriya-indriyoM se agamya-padArtha hai |isii bandhana-baddhatA zuddha svarUpa kI apekSA se usameM amUrtatA bhI hai| yadyapi AtmA, vastutaH amUrta aura atIndriya * pudgala, rUpI-rUpavAn padArtha hai| usameM zveta, hai, tathApi jJAna darzana-svabhAvI hone ke kAraNa mUrta- 10 nIla, pIta, aruNa aura kRSNa pA~ca-varNa, tikta, kaTu, amUrta dravyoM kA draSTA aura jJAtA bhI hai| isa kaSAya, amla aura madhura pA~ca rasa, sugaMdha durgandha jAnane-dekhane se hI usakA anya dravyoM ke sAtha bandha II rUpa do-gandha, tathA zIta-uSNa, snigdha-rUkSa, mRdu- hotA hai / yadi yaha jJAtA-draSTA na hotA, to bandhana kakeza, garU-laghu rUpa ATha sparza bhI sadA vidyamAna ko bhI prApta na krtaa| cU~ki yaha dekhatA hai, INS rahate haiM / pudgala se saMyukta hone ke kAraNa sAre ke jAnatA hai, isI se bandhana meM baMdhatA bhI hai|15LNAD sAre varNa, rasa, gandha aura sparza kA yoga AtmA meM koI eka bAlaka, miTTI ke kisI khilaune ko | bhI ho jAtA hai| amarta-atIndriya jJAna se rahita AtmIyatA se dekhatA hai, aura use AtmIya/apanA (5) hone ke kAraNa, mUrta-paJcendriya viSayoM meM Asakta jAnatA/mAnatA hai| kintu vaha miTTI kA khilaunA, kara / hone ke kAraNa, mUrta-karmoM ko arjita karane ke kAraNa vastutaH usa bAlaka se sarvathA bhinna hai| usase tathA mUrta-karmoM ke udaya ke kAraNa vyAvahArika usakA kisI bhI prakAra kA koI sambandha nahIM apekSA se use marta mAnA jAtA hai|13 hotA; to bhI, usa khilaune ko yadi koI tor3atA zuddha nizcayadRSTi se to jIva AtmA, amUta- hai usase chInatA hai, to vaha bAlaka khinna ho jAtA svabhAva bAlA hI hai / rUpa, rasa, gandha, sparza, zabda hai| bAlaka aura khilaunA, donoM hI vastutaH alaga-5 -Adi pudgala bhAvoM se vaha rahita hai| 'caitanya' alaga haiN| taba phira khilaune ke TUTa-phUTa jAne, yA hone ke kAraNa dharma, adharma Adi cAra mUrta-padArthoM china jAne se bAlaka ko khinnatA kyoM hotI hai ? | se bhI vaha bhinna hai, aura ekamAtra zuddha-buddha-svabhAva caMki bAlaka, usa khilaune ko apanatva-bhAva se kA dhAraka hone se 'amUrta' bhI hai| dekhatA hai; arthAt, usa bAlaka kA jJAna, khilaune SMS atIndriyatA/aliMgagrahaNatA ke kAraNa, tadAkAra rUpa meM pariNata ho jAtA hai| AtmA, indriyoM ke dvArA padArthoM kA grahaNa nahIM isalie 'para-rUpa' khilaune ke sAtha usakA vyAvatRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 187 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha : For Private & Personal use only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kartA hArika-sambandha jur3a jAtA hai| isI taraha AtmA rAga-Adi vikalpa-upAdhiyoM se rahita,niSkriya kA pudgala/dravya ke sAtha koI sambandha nahIM hai, aura parama caitanya bhAva se rahita jIva ne rAga Adi tathApi anAdikAla se pudgala-kSetra meM avagAhana ko utpanna karane vAle jina karmoM ko upArjita kara karate rahane ke kAraNa, usake prati rAga-dveSa-moha liyA hai, unakA udaya hone para, nirmala AtmajJAna rUpa azuddhopayoga bana jAtA hai| isI azuddha-upa- ko prApta karatA huA 'bhAvakarma' kahe jAne vAle . yoga ke kAraNa bhAvAtmaka rUpa meM pudgala/padArtha se rAga Adi vikalpa-rUpa cetana karmoM kA kartA, azuddha baMdha jAtA hai| isa bandhana ko hama 'bhAva-bandha' kaha nizcayadRSTi kI apekSA se kahalAtA hai| zuddha sakate haiN|16 nizcayadRSTi kI apekSA se to cetana karmoM kA hI azuddha-upayoga se utpanna rAga-dveSa-moha bhAvoM kartA hotA hai| se jaba-jaba bhI zeya-padArthoM ko AtmA dekhatA hai, chadma avasthA meM, zubha-azubha kAya-vAGa-manoyA jAnatA hai, taba-taba usakI cetanA meM vikAra yoga ke vyApAra se rahita, ekamAtra zuddha svabhAvapaidA hone lagatA hai| isI vikAra ke pariNAma-rUpa rUpa meM, jaba jIva kA pariNamana hotA hai, taba meM rAga-dveSa-moha utpanna hote haiM, jo 'bhAva-bandha' bhAvanA rUpa se vivakSita ekadeza zuddha nizcayadRSTi kA AkAra grahaNa kara lete haiN| bhAva bandha kA kI apekSA se ananta-jJAna-sukha a ddha bhAvoM kA prArambha ho jAne para, tadanusArI dravya-karmoM kA baMdha kartA hotA hai / jabaki mukta avasthA meM, zuddhanizcaya bhI ho jAtA hai| dRSTi kI apekSA se jJAna Adi Azaya yaha hai, ki para-upAdhiyoM se utpanna, hotA hai| cetanA ke vikAra-rUpa rAga-dveSa-moha-pariNAmoM se jIva meM zuddha-azuddha bhAvoM ke pariNamana kA hI AtmA baMdhatA hai| inhIM pariNAmoM ke kAraNa, eka kartRtva mAnanA cAhie, na ki hAtha-paira Adi vyAhI kSetra/sthAna/AkRti meM 'jIva' aura 'karma' kA pAra rUpa pariNamana kaa| kyoMki, nitya, niraJjana, pArasparika bandha hotA hai / taba, pudgala karma-varga- niSkriya-svarUpa bhAva se rahita jIva meM hI karma Adi NAoM kI, yathAyogya snigdha-rUkSa guNoM ke anusAra kA kartRtva banatA hai / arthAt-AtmA, vyavahAra se ela honevAlI pArasparika baddhatA jo eka-piNDa AkRti pudgala karmoM kA, nizcaya se cetana karmoM kA aura na grahaNa karatI hai, use 'dravya-bandha' kahate haiM / zuddhanaya se zuddhabhAvoM kA hI kartA hotA hai / 19 kathaJcit kartRtva kaJcit akarta tva AtmA, vyavahAradRSTi kI apekSA se para-paryAyoM pariNAma' aura 'pariNAmI' meM paraspara abheda meM nimajjana karatA haA pUdgala karmoM kA, azuddha- hone se, pariNAmI apane hI pariNAmoM kA kartA nizcayadRSTi kI apekSA se rAga Adi cetana-bhAvoM/ hotA hai|20 ki, jIva kA pariNamana jIvana-kriyA karmoM kA, zuddha-dravyAthika-nizcayadRSTi kI apekSA rUpa meM hI hotA hai. isalie jIva kA pariNAma se zuddha-jJAna-darzana Adi AtmabhAvoM kA kartA hotA jIva hI hotA hai| jisa kisI dravya meM, jo bhI hai / yadyapi, ye jJAna-darzana-Adi bhAva se AtmA se pariNAma rUpa kriyAyeM hotI haiM, ina kriyAyoM ke sAtha / abhinna haiM; tathApi paryAyArthika dRSTi kI apekSA se vaha dravya tanmaya ho jAtA hai| isI taraha jIva ko bhinna-mvarUpa vAle hone ke kAraNa AtmA se bhinna bhI apanI kriyAoM meM tanmayatA ke kAraNa, ve bho| / isalie -AtmA, apane jJAna-darzana Adi kriyAe~/pariNAma bhI jovamaya bana jAte haiN| jo kA bhI kathaJcita kartA hotA hai| kriyAe~ jIva ke dvArA svatantratApUrvaka kI jAtI haiM, 188 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Pornvate Personal use only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve 'karma' haiN| isalie AtmA, jaba rAga-dveSa Adi huIM haiN| isase yaha spaSTa hotA hai ki loka ke hara- 2 vibhAva-pariNAma vAlI apanI kriyAoM ke sAtha eka pradeza/sthAna meM jIvoM kI sattA hai aura savatra tanmaya ho jAtA hai, taba usakI 'tanmayatA' usakA hI karmabandha ke yogya pudgala vargaNAe~ bhI vidyamAna 'bhAvakarma' banatI hai| isI AdhAra para AtmA haiN| isalie jIva, jahA~ bhI jisa rUpa meM pariNamana bhAvakarmoM kA hI kartA ThaharatA hai, dravyakarmoM kA karatA hai, vahA~, vaisI hI karmavargaNAe~, usake parinahIM 121 NAmAnusAra bandha jAtI haiN| isa sthiti se spaSTa hai | ki pariNAma aura pariNAmI meM ekalpatA ki AtmA, karmavargaNAoM ko baMdhane ke lie prerita ra hotI hai, aura pariNAmoM kA kartA bhI pariNAmI hI taka nahIM krtaa| kyoMki, jIva jahA~ hai, vahA~ 102 hotA hai / isalie pudgala kA pariNAma bhI pudgala ananta karmavargaNAe~ bhI haiN| ataH una donoM kA || hI hogaa| pariNAma rUpa kriyAoM ke sAtha sAre ke pAramparika bandha, svataH hI vahA~ ho jAtA hai / isasAtha dravya tanmaya bana jAte haiN| ataH pUdagala kA lie, AtmA, na to pudgala piNDa rUpa kArmANa- 718 pariNAma bhI pudgala kriyAmaya hai, yaha mAnanA vargaNAoM kA kartA ThaharatA hai, na hI unakA vaha caahie| jo 'kriyA' hai, vahI 'karma' hai| isalie preraka hotA hai / pudgala meM pudgala dravya karmarUpa pariNAmoM kA hI kathaJcit bhokta tva kartRtva, eka svatantra kartA ke rUpa meM banatA hai, na vyAvahArika dRSTi se AtmA ko sukha-duHkha rUpa ki jIva ke bhAvakarmarUpa pariNAmoM kaa| isa taraha, padagala karmaphaloM kA bhoktA mAnA jAtA hai| nizcaya-14 pudgala rUpa dravyakarmoM kA kartRtva, pudgala meM hI dRSTi se to cetana bhAva kA hI vaha bhoktA ThaharatA | ThaharatA hai| AtmA meM dravyakarmoM kA kartRvva vyava- hai|25 jo AtmA, sva-zuddha-AtmajJAna se prApta hone sthita nahIM ho pAtA 122 vAle pAramArthika-sukhAmatarasa kA bhI bhoga nahIM dvipradezI Adi pudgala paramANaoM ke skandha, karatA hai, vahI AtmA, upacarita-asadbhUta vyavahAra snigdha-rukSa-guNoM kI pariNamana-zakti ke anusAra, dRSTi kI apekSA se, paMcendriya viSayoM se utpanna ( svataH hI utpanna hote haiM / 'sUkSma' aura 'sthUla' jAti icchita anicchita sukha-duHkhoM kA bhoktA hotA hai| ke pRthvI-jala-agni-vAyukAyika bhI, snigdha-rukSa isI taraha, anupacarita-asadbhUta vyavahAradRSTi kI bhAvoM ke pariNAmoM se, pudgala skandha paryAyoM meM apekSA se anantasukha-duHkhoM ke utpAdaka dravyakarmarUpa 5 utpanna hote haiN| ina pariNamanoM meM AtmAjIva kI sAtA-asAtA-udaya ko bhogatA hai| yahI AtmA, AvazyakatA raMcamAtra bhI apekSita nahIM hotii|23 azuddha-nizcayadRSTi kI apekSA se harSa-viSAda rUpa anAdibandha ke yoga se jIva azuddha bhAva meM sukha-duHkha kA bhI bhoktA hai| jabaki zuddha nizcaya pariNamana karatA hai| isa azuddha-pariNAma ke bahi- dRSTi kI apekSA se, paramAtmasvabhAva ke paricAyaka raMga/bAhya-bandharUpa nimitta kAraNa ko prApta karake samyak zraddhAna-jJAna-AcaraNa kA, aura inase utpanna karma vargaNAe~, apanI hI antaraMga zakti ke bala para avinAzI-Ananda-lakSaNa vAle sukhAmRta kA bhoktA ATha karmoM ke rUpa meM pariNamita hotI haiN| cUki ye haiN| karmavargaNAe~, svataH hI pariNamanazIla haiN| isa- svadeha pramANatA lie, inake pariNAmoM kA kartA bhI AtmA nahIM AhAra, bhaya, maithuna, parigraha-prabhRti samasta rAga hotA / ___ Adi vibhAva, deha meM mamatva ke kAraNa haiN| inameM ) 'loka' meM sarvatra aMnatAnaMta karmavargaNAe~ bharI Asakti hone ke kAraNa aura nizcayadRSTi se sva B tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private & Personal use only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dehabhinna, kintu kevalajJAna Adi anantaguNarAzi jhana ke vikalpa se rahita samAdhikAla meM AtmajJAna se abhinna zuddha-AtmasvarUpa ko prApta na kara pAne rUpa jJAna ke vidyamAna hone para bhI, bAhya-vizeSake kAraNa, jIva jisa 'nAmakarma' ko upAjita karatA rUpa indriyoM kA jJAna na ho pAne ke kAraNa AtmA hai, usakA udaya hone para, jisa guru-laghu-deha ko ko 'jar3a' bhI mAnA gayA hai| isI avasthA meM rAgaprApta karatA hai, usI ke pramANa vAlA vaha hotA dvaSa Adi vibhAva pariNAmoM kA abhAva ho jAne | hai / Atma-pradezoM ke upasaMhAra-prasarpaNa svabhAva se se use 'zUnya' bhI kahA jAtA hai| aura, ise aNu bhI usakI sva-deha pramANatA siddha hotI hai| mAtra zarIra vAlA kahane ke abhiprAya meM utsedhaSaif jaise eka dIpaka, choTe se kamare meM rakhane para, ghanAMgula-asaMkhyeya bhAgamAtra labdhi-apUrNasUkSma-nigoda sA usa choTe kamare meM rakhI huI samasta vastuoM ko zarIra ko hI grahaNa karane kA bhAva nihita hai na (BEL jisa taraha prakAzita karatA hai, usI taraha, lambe- ki pudgalaparamANu ke grahaNa kA bhaav| caur3e kamare meM use rakha dene para, usa pUre kamare meM yahA~ 'guru' zabda se eka sahasra yojana parimANa rakhI huI vastuoM ko bhI prakAzita karatA hai| isI vAle mahAmatsya zarIra kA, aura 'madhyama' zabda se taraha AtmA bhI guru-bar3e AkAra ke zarIra meM madhyama-AkAra vAle zarIroM kA hI grahaNa kiyA sthita rahakara apane prasarpaNa-svabhAva se guru deha jAtA hai| Azaya yaha hai ki vyavahAradRSTi se pramANatA kA dhAraka banatA hai| jabaki sUkSma-zarIra- AtmA, samudghAta avasthA ko chor3akara, apane sthiti meM upasaMhAra-svabhAva se sakSma-zarIra pramANatA saMkoca-vistAra svabhAva se guru-laghudeha pramANa vAlA kA dhAraka banatA hai / kintu, vedanA, kaSAya, hai| nizcayadRSTi se to loka-pramANa-asaMkhyeya vikriyA, AhAraka, mAraNAntika, taijasa aura kevalI pradeza vAlA hai| nAmaka samudghAta dazAoM meM usakI deha pramANatA dehAntaratA | nahIM raha jaatii| sAMsArika dazA meM, kramazaH hone vAlI vibhinna . 'samudghAta' kA artha hotA hai-'apane mUla _ avasthAoM meM eka hI AtmA rahatA hai| cUMki, zarIra ko chor3e binA hI, AtmA ke pradezoM kA zarIra - eka zarIra meM eka hI AtmA kI pravRtti hotI hai, se bAhara nikalakara uttara deha kI ora jAnA 126 ; isalie, usa zarIra kI samasta paryAya-paramparA meM 10 spaSTa hai, samudghAta kI ukta sAtoM avasthAoM meM, vahI AtmA rahatA hai, koI nayA AtmA, alagaAtmA, apane zarIra meM hI sthita nahIM raha jAtA, alaga paryAyoM meM paidA nahIM hotaa| yadyapi vyavahAra varan tattat samudghAta dazA ke anurUpa, deha se bAhara dRSTi kI apekSA se AtmA aura zarIra, donoM hI, bhI nikala par3atA hai| eka hI zarIra meM nIra-kSIra kI taraha mizrita eka hI AkAra meM rahate haiN| tathApi, nizcayadRSTi kI loka-vyApakatA apekSA se vaha, deha meM mizrita hokara bhI ekarUpatA ___AtmA kI guru-laghu deha pramANatA, anupacarita prApta nahIM kara sktaa| kyoMki AtmA, apane asadbhUta vyavahAra-dRSTi kI apekSA se hI hai| svarUpa ke anusAra deha se bhinna hI hotA hai, kintu nizcayadRSTi se AtmA lokAkAza pramANa yA vahI AtmA, jaba zuddha-rAga-dveSa pariNAmoM se asaMkhyeya pradezapramANa hI hai / arthAt sva saMvitti saMyukta hotA hai, taba, jJAnAvaraNa-Adi karmoM se samutpanna kevalajJAna ko avasthA meM, jJAna kI apekSA malina hokara saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / 28 se AtmA ko, vyAvahArika dRSTi se 'loka vyApaka' yadyapi AtmA, zarIra Adi para-dravyoM se bhinna mAnA gayA hai| isI taraha, pA~coM indriyoM aura hai, tathApi, saMsArAvasthA meM anAdikama-sambandha se tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vibhinna prakAra ke vibhAva bhAvoM kA dhAraNa karane se, naye-naye karmoM se baMdhatA rahatA hai / inhIM karmoM ke kAraNa punaH eka deha se dUsarA deha prApta karatA rahatA hai / pradeza pramANatA pratyeka samaya meM ho rahI SaDguNa hAni vRddhi se ananta - gurulaghu guNoM kI utpatti hotI rahatI hai / ye guNa, AtmA ke agurulaghusvabhAva se avinAbhAvI hote haiM aura AtmA kI sthiti ke atisUkSma kAraNa banate haiN| jitane bhI jIva haiM, ve sabhI, ina guNoM se pariNata hote haiM / koI jIva aisA bhI nahIM hai, jisameM ye guNa na hoN| sabhI jIva loka pramANaasaMkhyeya pradezI haiM / inameM se kucha jIva, kisI prakAra, daNDa kapATa Adi avasthAoM meM ghanAkAra rUpa samasta loka pramANatA ko prApta kara lete haiM, aura samasta jAti karmoM ke udaya se lokapramANa vistAra ko prApta karate haiM / isI kAraNa, samudghAta kI apekSA se, kucha jIvoM ko lokapramANa mAnA gayA hai / samudghAta kI abhAva dazA meM jIvoM ko avaloka pramANa hI mAnA gayA hai / nityAnityatA pUrvalikhita lakSaNoM se yukta jIva ko sahaja zuddha caitanya pAriNAmika bhAvoM se anAdi-anantatA hotI hai, aura apane svabhAva se tInoM hI kAloM meM TaGko - tkIrNa vinAzI hokara audayika evaM kSAyopazamika bhAvoM se sAdi- sAntatA bhI hotI hai / AtmA kA svabhAva karmajanita hai, isa dRSTi se, karmajanita odayika Adi bhAva bhI usake haiM / karma kA svabhAva hai baMdhanA aura nirjarita honA / ataH karma meM bhI sAdi-sAntatA hai / isI apekSA se jIva meM bhI sAdi- sAntatA bana jAtI hai / yahI jIva, kSAyikabhAva kI apekSA se sAdiananta bhI hotA hai / kSAyikabhAva, karmoM ke kSaya utpanna hotA hai / ataH jIva meM sAditA ke sAtha anantakAlika sthiti bana jAne se anantatA bhI A tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana jAtI hai / sattA - svarUpa ko dRSTi se to jIva rAzi meM anantatA rahatI hI hai / 'bhavya' aura 'abhavya' bheda se jIva ke do prakAra haiM | abhavya jIva ananta haiM / inase bhI anantaguNA adhika bhavya jIva haiM / ataH bhavya jIva bhI ananta haiM / anAdi karma sambandha ke kAraNa, AtmA azuddha bhAva se pariNamana karatA hai / isase vaha 'sAdianta' aura 'sAdi-ananta' bhI hotA hai| kIcar3a ' milA jala azuddha hotA hai / kIcar3a ke 'sammizraNa' aura 'abhAva' kI sthitiyoM ke AdhAra para use kramazaH 'azuddha' aura 'zuddha' - jala kahA jAtA hai / isI prakAra, AtmA meM bhI karma sambandha kI 'saMyoga' aura 'viprayoga' sthitiyoM ke anusAra 'sAdiantatA' aura 'sAdi - anantatA' bana jAtI hai 129 A ina pUrvokta bhAva pariNatiyoM vAlA jIva, jaba manuSya Adi paryAya ko prApta karatA hai, taba, utpAda - vyaya kI apekSA se usameM 'vinAzAtmakatA' jAtI hai / paryAya kyoMki, manuSya Adi 'vinAzI' haiM / aura, cU~ki deva Adi paryAyoM ko usane prApta nahIM kiyA hai, isase deva Adi paryAyeM usake lie 'utpAda' rUpa banI rahatI hai / isa kAraNa usameM 'utpAdakatA' bhI banI rahatI hai| isa utpAda vyayAtmakatA athavA vinAzautpAdakatA ke kAraNa bhI jIva meM 'anityatA' rahatI hai / tathApi vaha, manuSya deva Adi paryAyoM meM 'jIva' rUpa se sadA vidyamAna rahatA hai / isase usakI 'nityatA' bhI siddha hotI hai / jaise jala, taraMga- kallola Adi kI apekSA se utpAda vyayAtmaka svarUpa vAlA, ataeva 'anitya' kahA jAtA hai / parantu jalarUpa dravyAtmakatA ke kAraNa 'nitya' bhI siddha hotA hai| ThIka isI prakAra, jIva bhI dravya dRSTi se 'nitya' hai| jabaki guNa-paryAyoM kI dRSTi se 'anitya' hI hai / jIva/AtmA kI nityA - nityatA kA yahI svarUpa hai 130 dvividharUpatA dravya kI do zaktiyA~ haiM--kriyAvatI zakti 161 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Des Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhAvavatI zakti / 'jIva' aura 'pudgala' meM ye donoM kI zaktiyA~ rahatI haiM / kintu zeSa cAroM padArthoM meM kevala bhAvavatI zakti hI hotI hai / inhIM zaktiyoM se dravyoM meM pariNamana hotA hai / bhAvavatI zakti se 'zuddha- pariNAma' aura kriyAvatI zakti se 'azuddha pariNAma' hotA hai / ataH bhAvavatI zakti ke nimitta se utpanna pariNAma ko 'zuddhaparyAya' kahA jAtA hai| jabaki kriyAvatI zakti ke nimitta se utpanna pariNAma ko 'azuddhaparyAya' kahA jAtA hai / isI AdhAra para 'jIva-pudgala ke zuddha - azuddha- pariNAma hote haiM / kintu zeSa cAra padArthoM meM kevala bhAvavatI zakti hI vidyamAna rahatI hai / jisase tajjanya-pariNAma | kevala zuddha paryAya rUpa meM hI hotA hai / jIva meM jo sva- pradeza mAtra pariNamana hotA hai 3 vaha usakI 'zuddha paryAya' hotI hai / karma sambandha ke | kAraNa jIva ko eka avasthA se dUsarI avasthA meM | rUpAntarita karane vAle pariNamana ko usakA azuddha paryAya kahA jAtA hai / inhIM do pariNamanoM ke AdhAra para, jIva ke 'saMsArI' aura 'mukta' do rUpa bana jAte haiM / 31 karmasahita jIvoM ko 'saMsArI' aura karmarahita jIvoM ko 'mukta' kahA jAtA hai / saMsAritva ananta jIva-samudAya meM anantAnanta - jIva aise haiM, jo anAdikAla se mithyAtva aura kaSAya ke saMyoga ke kAraNa saMsArI haiM / dehadhAriyoM ko nArakI - tiryaJca manuSya gatiyoM kA jo bhI zarIra prApta hotA hai, aura usa zarIra ke AkAra rUpa AtmapradezoM meM jo pariNamana hotA hai, use 'azuddha Atma paryAya' yA 'azuddha Atmadravya' kahA jAtA hai / isI ko 'azuddha-jIva' yA 'saMsArI' nAmoM se | bhI vyavahRta kiyA jAtA hai / kyoMki AtmA, karma - saMyoga ke nimitta se hI dezAntara, avasthAntara aura zarIrAntara ko prApta karatA hai / 32 AtmA kA jo 'atIndriya' - 'amUrtika' svabhAva hai, usake anubhava se utpanna sukhAmRta - rasa-bhAba ko 162 prApta na kara sakane vAle kucha hI jIva, indriya sukha kI abhilASA se, aura isa sukha kA jJAna ho jAne para isa sukha meM Asakti se ekendriya jIvoM kA ghAta karate haiM / isa ghAta se upArjita trasa - sthAvara nAma karma se udaya se saMsArI jIvoM ke do bheda'trasa' evaM 'sthAvara' ho jAte haiM / arthAt - ekendriya nAmakarma ke udaya se pRthivI - jala-teja- vAyu aura vanaspati jIva, ekamAtra sparzana-indriya vAlI 'sthAvara' saMjJA ko prApta karate haiM / jabaki do-tInacAra-pA~ca indriyoM ke dhAraka jIva' 'sa' nAmakarma ke udaya ke kAraNa, 'sa' saMjJA ko prApta karate haiM / saMsArI jIvoM kI yahI dvividhatA hai / siddhatva jo jIva, jJAnAvaraNa-Adi aSTavidha karmoM se rahita, ataeva janma-maraNa se rahita, samyaktva - Adi aSTavidhaguNoM ke dhAraka, ataeva saMsAra meM punaH vApisa na A sakane vAle svabhAva-yukta, amUrtika, ataeva abhedya acchedya cetanadravya kI zuddhaparyAya yukta hote haiM, unheM 'siddha', muktajIva' yA 'vimala - AtmA' kahA jAtA hai | 33 ye siddha-jIva, UrdhvagAmI svabhAva se loka ke agrabhAga meM sthita rahate haiN| kyoMki jIva, jahA~kahIM para karmoM se viprayukta hotA hai, taba vaha vahIM para ThaharA nahIM raha jAtA, apitu, pUrva-prayoga, asaGgatA, bandha-viccheda tathA gati-parimANa rUpa cAra kAraNoM se, aviddha kulAlacakravat, byapagatalepaalambuvat, eraNDabIjavat aura agnizikhAvat, Urdhvagamana kara jAtA hai tathA lokAgra meM pahu~cakara Thahara jAtA hai / cU~ki, gati meM sahAyaka dharmAstikAya dravya kI sattA, loka se Age nahIM hai / ataH mukta - jIva bhI loka se Upara nahIM jA pAtA / yadyapi saMsAra ke kAraNabhUta dravya-prANa, siddha-mukta jIvoM meM nahIM pAye jAte, tathApi, bhAvaprANoM ke vidyamAna rahane se kathaJcit prANasattA rahatI hI hai / isI dRSTi se inheM 'amUrtika', 'zarIrarahita' aura 'avAggocara' Adi zabdoM se vyavahRta kiyA jAtA hai / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna abhinandana grantha vate & Personal Lise Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhatA vAlA ho aura AtmadhyAnI ho| 'madhyama-antayadyapi, dravyAthika naya kI apekSA se AtmA rAtmA' ve jIva haiM, jo dezavratoM ke dhAraka gRhastha haiM, | eka hai, kintu pariNAmAtmaka paryAyAthika-naya kI athavA SaSTha-guNa-sthAnavartI nirgrantha-sAdhu haiM / jabaki (0 apekSA se vaha 'bahirAtmA', 'antarAtmA' aura 'para- caturthaguNasthAnavartI, vratarahita, samyagdRSTi jIva SAR mAtmA' bhedoM se tIna prakAra kA ho jAtA hai|34 'jaghanya antarAtmA' kahalAte haiM / tInoM hI antarAtmA saMsArI-jIva, zarIra-Adi para-dravyoM meM jaba antardRSTi vAle aura mokSamArga ke sAdhaka hote haiM / taka 'Atmabuddhi' banAye rakhatA hai, athavA mithyAtva 'paramAtmA' ke bhI do prakAra haiM-'sakala paradazA meM avasthita rahatA hai, tabhI taka use 'bahi- mAtmA' aura 'vikala prmaatmaa'| ghAti-karmoM ke rAtmA' kahA jAtA hai / kintu, jaba zarIra Adi vinAzaka, sampUrNa padArthoM ke vettA 'arhanta' ko sakala 30 meM se usakI Atmabuddhi aura mithyAtva bhI dUra ho paramAtmA' zabda se abhihita kiyA jAtA hai / jabaki TO jAtA hai, taba vaha 'samyagdRSTi' bana jAtA hai| aura ghAti-aghAti-samasta karmoM se rahita,azarIrI, 'siddha use 'antarAtmA' kahA jAne lagatA hai| parameSThI' ke lie "vikala-paramAtmA' zabda kA prayoga yaha antarAtmA bhI uttama, madhyama evaM jaghanya kiyA jAtA hai / sAMsArika jIva/AtmA, isI bhedoM se tIna prakAra kA hotA hai| 'uttama-anta- sthiti meM pahu~ca kara apane uccatama/unnata-svarUpa rAtmA' vaha AtmA hotA hai, jo samasta parigrahoM ko prApta karatA hai| jainadarzanasammata AtmA ke kA tyAga kara cukA ho, nispRha ho, zuddhopayoga svarUpa kA yahI saMkSipta-vivecana hai| - TippaNa-sandarbha 1. sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha 20. pravacanasAra-2/30 2. vRhadravyasaMgraha-57 21. samayasAra-102 3. paJcAstikAya-30 22. vahI-103 4. vRhadvya saMgraha-3 23. pravacanasAra-2/75 5. tatvArtha rAjavArtika-1/4/7 24. vahI-2/76 6. bRhadravyasaMgraha-6 25. vRhadadravyasaMgraha-10 7. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/4 26. gommaTasAra-jIvakANDa-668 8 vahI-3/7-8 27. pravacanasAra-2/44 6. tattvArthasUtra-1/6 28. paJcAstikAya-34 10. tattvArthasatra-1/3 26. vahI-53 11. vahI-1/5 30. vahI-54 12. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/6 31. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/8 13. dravyasaMgraha-7 32. vahI-3/11 14. pravacanasAra-2/80 33. vahI-3/10 15. vahI-2/82 34. mokSaprAbhRta-4 16. pravacanasAra-2/83 35. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/12 17. vahI-2/84 36. vahI 18. adhyAtmakamalamArtaNDa-3/13 37. samAdhitaMtra-5 16. vRhadravyasaMgraha-8 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 193 . ..... ....... E... C A 6 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika caritra ke naitika utthAna meM jainadharma ke daza lakSaNoM ko prAsaMgika upayogitA 164 - pro0 candrazekhara rAya vibhAgAdhyakSa, itihAsa vibhAga, bI0 esa0 esa0 kaoNleja, bacarI, poro, bhojapura, bihAra Atma-svarUpa kI ora le jAnevAle aura samAja ko saMdhAraNa karane vAle vicAra evaM pravRtiyA~ dharma haiM / dUsare zabdoM meM kaha sakate haiM ki jisa prakAra prAkRtika vijJAna bhautika jagat ke niyamoM kA anusandhAna karatA hai, usI prakAra dharma naitika eva tAtvika jagat ke Antarika niyamoM kA anveSaNa karatA hai / donoM hI apane-apane DhaMga se manuSya jagata ke lie mokSa kA dvAra prazasta karate haiM / ataH jo prANiyoM ko saMsAra ke duHkha se uThA kara uttama mukha ( vItarAga sukha ) meM dhAraNa kare use dharma kahate haiM / 2 saMsAra ke prAcInatama dharmo meM jaina dharma bhI eka hai / yaha vizva kA eka ati prAcIna tathA svatantra dharma hai / yaha smaraNAtIta kAla se isa bhAratabhUmi para apanA vikAsa evaM vistAra kara rahA hai| vartamAna yuga meM bhI isakI prAsaMgika upayogitA jyoM kI tyoM hai| rAga-dveSa rUpa durbhAvoM se utpanna mAnasika avasthAoM ke lie dasa prakAra ke dharmoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| inakA AcaraNa karane se AtmA meM karma kA praveza ruka jAtA hai / ye dasa dharma nimnalikhita haiM jaina darzana meM upazamana ke uttamakSamAmArdavArjavazaucasaMyamatapastyAgAkiJcanyatbrahmacaryANi dharmaH / arthAt - uttama kSamA, mArdava, Arjava, zoca, satya, saMyama, tapatyAga, AkiMcanya, aura brahmacarya - ye dasa uttama dharma haiM / ina dasa dharmoM kA sAmAnya paricaya isa prakAra hai (1) uttama kSamA - sahanazIlatA arthAt krodha na karanA aura sAtha hI utpanna krodha ko viveka evaM namra bhAva se dabA DAlanA hI uttama kSamA hai / dUsare zabdoM meM krodha kI sthitiyoM meM bhI mana ke saMyama ko vikRta na hone denA uttama kSamA hai, jisa kSamA se kAyaratA kA bodha ho, AtmA meM dInatA kA anubhava ho, vaha dharma nahIM hai, balki kSamAbhAsa hai, dUSaNa hai / mana para vijaya pAnA bahuta bar3e sAhasI aura vIra puruSa kA kArya hai / zakti ke abhAva ke kAraNa badalA na lenA kSamA nahIM hai | kSamA ke lie jIva meM nimnalikhita bhAvoM kA honA anivArya batAyA gayA hai (1) krodhotpanna sthiti meM apane meM krodha kA kAraNa DhU~DhanA, (2) krodha se hone vAle doSoM kA cintana karanA, (3) dUsare ke dvArA apamAna kie jAne para nAsamajha samajhakara badale kI bhAvanA kA parityAga karanA / tRtIya khaNDa : dharmaM tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha KUENCING Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) dUsare ke krodha ko apane karma kA pariNAma satya kA artha hai-asatya kA parityAga / satya kA samajhanA evaM artha sunRta batAyA gayA hai| sunRta kA artha hai(5) kSamA se utpanna guNoM kA vicAra krnaa| vaha satya jo priya evaM hitakArI ho / uttarAdhyayana ina saba bhAvoM se suzobhita kSamA ke dvArA mana sUtra meM krodha, lobha, hAsya, bhaya evaM pramAda Adi OM) kA saMyama hotA hai, ahiMsA kI bhAvanA jAgRta hotI ina jhUTha bolane ke kAraNoM ke maujada rahane para bhI hai / ataH jainAcAryoM ne isako uttama dharma kI saMjJA mana-vacana-kAya tathA kRta-kAri pradAna kI hai| kabhI bhI jhUTha na bolakara sAvadhAnIpUrvaka hitakArI, AL sArthaka aura priya vacanoM ko hI bolanA satya kahA 12 (2) uttama mArdava-mArdava kA artha hai-mRdutA, gayA hai| komalatA, vinayabhAva, mAna kA tyAga / kula, rUpa, jAti, aizvarya, vijJAna, tapa, bala aura zarIra Adi isI prakAra nirarthaka aura ahitakara bolAkI kicit viziSTatA ke kAraNa AtmasvarUpa ko gayA vacana satya hone para bhI tyAjya hai| jainadharma darzana meM satya kI pAMca bhAvanAoM kA ullekha kiyA na bhUlanA evaM inakA madana car3hane denA hI uttama mArdava hai / ahaMkAra doSa hai aura svAbhimAna guNa / gayA hai jo isa prakAra haiahaMkAra meM dUsare kA tiraskAra chipA hai aura svA- (1) vANI viveka, (2) krodha tyAga, (3) lobha bhimAna meM dUsare ke mAna kA sammAna hai| ataH tyAga (4) bhaya tyAga aura (5) hAsya tyAga / abhimAna na karanA evaM mana meM hamezA mRdubhAva (6) uttama saMyama-saMyama mAnavIya jIvana kA rakhanA uttama mArdava ke antargata AtA hai| eka ati mahatvapUrNa pratyaya hai / sAmAnya rUpa se mana, (3) uttama Arjaba--mana,vacana aura kAya kI vacana aura kAya kA niyamana karanA arthAt vicAra, kuTilatA ko choDanA-uttama Arjava kahalAtA hai vANI, gati aura sthiti Adi meM sAvadhAnI karanA jo vicAra hRdaya meM sthita hai. vahI vacana meM rakhatA saMyama hai| gommaTasAra meM saMyama kA svarUpa spaSTa hai tathA vahI bAhara phalatA hai arthAt-zarIra se bhI karate hue batAyA gayA haitadanusAra kArya kiyA jAtA hai, yaha Arjava hai| vrataptamitikaSAyANAM daNDAnAM tapendriyANAM paMcAnAm / dUsare zabdoM meM mAyAcArI pariNAmoM ko choDakara dhAraNapAlana nigrahatyAgajaNa: saMyamI bhaNitaH // zuddha hRdaya se caritra kA pAlana karanA uttama Arjava arthAt-ahiMsA, acaurya, satya, zIla (brahmadharma hai / jo mana meM ho, vahI vacana meM aura tadanu- carya),aparigraha ina pAMca mahAvratoM kA dhAraNa karanA sAra hI zarIra kI ceSTA ho, jIvana vyavahAra meM IryA bhASA eSaNA AdAna nikSepaNa utsarga ina ekarUpatA ho / isa prakAra mAyAcAra kA tyAga, pAMca samitiyoM kA pAlanA, krodhAdi cAra kaSAyoM RjutA aura saralatA hI uttama Arjava dharma hai| kA nigraha karanA, mana, vacana, kAyarUpa daNDa kA (4) uttama zauca-sucitA, pavitratA, nirlobha tyAga karanA tathA pA~ca indriyoM kA jaya, isako vRtti, pralobhana meM nahIM phaMsanA Adi uttama zauca saMyama kahate haiN| dharma mAnA gayA hai / lobhAdi kaSAyoM kA parityAga jainAcAryoM ne saMyama ke nimnalikhita 17 bhedoM kara pApa vRttiyoM meM mana na lagAnA uttama zauca kI carcA kI hai- pA~ca avratoM (hiMsA,jhUTha, corI, kahalAtA hai / arthAt yaha pUrNa nirlobhatA kI sthiti abrahma aura parigraha) kA tyAga / pAMca indriyoM (sparzana, rasana, ghrANa, zrotra aura cakSa ) kA nigraha, (5) uttama satya-bhAratIya darzana ke anusAra cAra kaSAyoM (krodha, mAna, mAyA aura lobha) kA tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana ( 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya tathA mana, vacana evaM kAya kI pravRttiyoM kA rasa parityAga, vivikta zayyAsana evaM kAya-kleza tyAga / kahIM-kahIM para bhinna-bhinna taraha ke saMyama -isa prakAra 'bAhya' tapa ke chaH bheda haiN| prAyake 17 prakAroM kA ullekha bhI milatA hai, yathA'- zcina, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura pAMca sthAvara aura cAra trasa-ina nava ke viSaya meM dhyAna-ye chaH bheda Abhyantara tapa ke haiN| isa taraha saMyama, prekSya saMyama, upekSya saMyama, apaddha ya saMyama, tapa ke kula 12 bheda ho jAte haiN| ina bArahoM prakAra pramRjya saMyama, kAya saMyama, vAka saMyama. manaHsaMyama ke tapoM kA saMkSipta vivaraNa nimnalikhita haiaura upakaraNa saMyama / DaoN0 sAgaramala jaina ke anu- anazana-saba prakAra ke AhAroM kA parityAga sAra jaina aura gItA ke AcAra-darzana saMyama ke karanA anazana tapa kahalAtA hai| isake do bheda haiM pratyaya ko mukti ke lie Avazyaka mAnate haiN| -itvarika aura yAvatkathita / saMyama kA artha hai-maryAdita yA niyamapUrvaka jIvana, avamaudarya-apanI bhUkha se kama AhAra grahaNa saMyama aura mAnava-jIvana aise ghule-mile tathya haiM ki karanA avamaudarya tapa yA UnodarI tapa kahalAtA unase pare suvyavasthita jIvana kI kalpanA nahIM kI hai| jA sktii| vRti-parisaMkhyAna -vividha vastuoM meM kama ___yoM sabhI maryAdAoM kA pAlana karanA saMyama lAlaca rakhanA vRtti-parisaMkhyAna tapa kahalAtA hai| nahIM hai lekina maryAdAoM kA pAlana svecchA se rasaparityAga-ghatAdi vizeSa pauSTika evaM madyAdi kiyA jAtA hai to unake pIche avyaktarUpa meM saMyama vikArI vastuoM kA tyAga tathA miSTAdi rasoM kA kA bhAva nihita rahatA hai| sAmAnyatayA ve hI maryA- niyamana karanA rasa parityAga tapa kahalAtA hai| dAe saMyama kahalAtI haiM jinake dvArA vyakti Atma- vivikta-zayyAsana-bAdhA rahita ekAnta sthAna vikAsa aura paramasAdhya kI prApti karatA hai| meM vAsa karanA vivikta-zayyAsana tapa kahalAtA (7) uttama tapa-malina vRttiyoM ko nimala hai| karane ke uddezya se apekSita zakti kI sAdhanA ke kAyakleza-ThaNDa, garmI, varSA Adi bAdhAoM liye kiyA jAne vAlA Atmadamana uttama tapa hai| ko sahanA evaM vividha AsanAdi dvArA kaSTa sahana dUsare zabdoM meM karmakSaya ke liye tathA samacita karane ko kAya-kleza tapa kahA jAtA hai| AdhyAtmika bala kI sAdhanA ke lie jIva ko jina prAyazcitta-doSa kI vizuddhi ke lie jo kriyA upAyoM kA sahArA lenA par3atA hai-ve saba tapa kI jAtI hai use prAyazcitta kahate haiN| isake nimnakahalAte haiN| isake mukhyataH do bheda haiM-(1) bAhya likhita no bheda kiye haiM-(1) Alocana (2) pratitapa aura (2) Abhyantara tapa / punaH ina donoM kramaNa (3) tadubhaya (4) viveka (5)vyutsarga (6) tapa prakAra ke tapoM ke 6, 6 prakAra batAye gaye haiM, (7) cheda (8) parihAra (8) upasthApana / 11 yathA vinaya-jJAna, darzana, cAritra aura upacAra kI anazanAvamaudaryava tiparisaMkhyAnarasaparityAgavivikta sAdhanA meM vizeSa rUpa se pravRtta honA vinaya tapa kahazayyAsanakAyaklezA bAhya tapaH / " lAtA hai| isake bhI yathAkrama se cAra bheda hai-jJAna, darzana, cAritra aura upacAra / / prAyazcittavinayavaiyAvRtya-svAdhyAya-vyutsarga-dhyAnA vayAvRtya-satpuruSoM ke duHkha-doM ko dUra nyutta rama / 10 karane ke lie sevA Adi karanA vaiyAvRtya tapa kaha___ arthAt---anazana, avamaudarya, vRtti-parisaMkhyAna, lAtA hai| isake bhI dasa bheda batalAe gae haiM166 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana / C . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha rantiate a personalitiesonly Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BAERI LITY-AGAR. AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, nigraha ke bhAva kA bhI antarbhAva hotA hai| vastutaH / saMgha, sAdhu aura samanojJa kI vaiyAvRtya / brahmacarya kA tAtparya vIrya kI rakSA karanA hai| vIrya svAdhyAya-ucita samaya evaM paristhitiyoM meM kI rakSA karane ke lie bahata bar3e saMyama kI Avaadhyayana karane ko svAdhyAya tapa kahate haiN| jainA- zyakatA par3atI hai, ataH jainAcAryoM ne ise uttama tapa cAryoM ne isake nimnalikhita pA~ca bhedoM kI kalpanA kahA hai| isakA Avazyaka rUpa se jIvana meM AcakI hai-(1) vAcanA (2) pracchanA (3) anuprekSA raNa karane ke lie pA~ca mahAvratoM meM sthAna diyA | (4) AmnAya (5) dharmopadeza / gayA hai tathA daza dharmoM meM ise uttama dharma kI saMjJA vyutsarga-gRha, dhanAdi bAhya upAdhiyoM tathA dI gaI hai| kuMdakuMdAcArya ne brahmacarya ko uttama dharma krodhAdi aMtaraMga upAdhiyoM kA tyAga karanA mAnakara isakA nimnalikhita svarUpa spaSTa kiyA tapa kahalAtA hai / isa prakAra bAhya aura Abhyantara ke bheda se isake bhI do bheda mAne gae haiN| savvaMga pecchato itthINaM tAsu bhuyadi duvbhAvam / (8) uttama tyAga-dAna denA, tyAga kI so brahmacarya bhAva sukkadi khalu duddharaM dharadi // 12 bhUmikA para AnA, zaktyAnusAra bhUkhoM kI bhojana, arthAt jo striyoM ke sAre sundara aMgoM ko dekha rogI ko auSadhi, ajJAna nivRtti ke lie jJAna ke kara unameM rAgarUpa durbhAva karanA chor3a detA hai, vahI sAdhana juTAnA aura prANImAtra ko abhaya denA, durddha ra brahmacarya vrata ko dhAraNa karatA hai| deza aura samAja ke lie tana-mana Adi kA tyAga padmanandi paMcabizatikA meM kahA gayA haiAdi uttama tyAga ke antargata mAnA jAtA hai / samasta para-dravyoM se moha chor3akara saMsAra, deha aura AtmA brahma vivikta bodhanilayo ca tatra carmapara, svAMgA bhogoM se udAsIna rahakara satpuruSoM kI sevA karanA saMga-vivajitaikamanasastad brahmacarya muneH 113 hI uttama tyAga mAnA gayA hai / lAbha, pUjA aura arthAt brahma zabda kA artha nirmala jJAnasvarUpa khyAti Adi se kiyA jAne vAlA tyAga yA dAna AtmA hai| usa AtmA meM lIna hone kA nAma brahmauttama tyAga nahIM hai| carya hai| jisa muni kA mana apane zarIra ke bhI (8) uttama AkiMcanya-AMtarika vibhAva tathA sambandha meM nirmamatva ho cukA hai, usI ko brahmacarya ) vAhya padArthoM meM mamatva kA tyAga uttama AkiMcanya hotA hai| kahalAtA hai| dhana-dhAnya Adi bAhya parigraha tathA jainAcAryoM ke anusAra brahmacarya ke nava aMga haiMzarIra meM yaha merA nahIM hai,AtmA kA dhana to usake (1) striyoM kA saMsarga na karanA (2) strI kathA na caitanya Adi guNa haiN| 'nAsti me kiMcana' merA kucha karanA, (3) striyoM ke sthAna kA sevana na karanA, nahIM hai, Adi bhAvanAyeM AkiMcanya haiN| (1) striyoM ke manohara aMgoM ko na dekhanA, na dhyAna bhautikatA se haTakara vizuddha AdhyAtmika dRSTi denA, (5) kAmoddIpaka bhojana na karanA, (6) prApta karanA Akicanya dharma hai| dasare zabdoM meM AhAra-pAna mAtrA se adhika na karanA, (7) pUrvakisI bhI vastu meM mamatva buddhi na rakhanA uttama kRta kAmakrIr3A kA smaraNa na karanA, (8) striyoM ke AkiMcatya hai| zabda, rUpa va saubhAgya kI sarAhanA na karanA aura (10)uttama brahmacarya-adhyAtma-mArga meM brahmAcarya (6) indriya sukhoM kI abhilASA na krnaa| ko sarvapradhAna mAnA jAtA hai kyoMki brahma meM rama uparyukta dasa dharma AtmA ke lie kalyANaNatA vAstavika brahmacarya hai / isake antargata krodhAdi kAraka mAne gaye haiM tathA unake sAtha 'uttama' vize tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana * sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha or Private Personal useOnly Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaNa kA prayoga iSTa prayojana kI nivRtti ke artha meM Aja duniyA me sau meM ninyAnave aparAdhI ghaTa-6 kiyA gayA hai|14 nAoM kA kAraNa artha yA kAma hotA hai / adanA-sI ___ khyAti aura pUjA Adi kI bhAvanA kI nivRtti bAta para kaur3I taka kA mUlya nahIM rakhane vAlI ke artha meM uttama vizeSaNa diyA gayA hai / 15 arthAt cIjoM ke lie bhI loga hiMsA para utArU ho jAte , khyAti pUjAdi ke abhiprAya se grahaNa kI gaI kSamAdi haiM, manuSya hI manuSya kI jAna kA grAhaka bana gayA uttama nahIM hai| hai| ina malina vattiyoM kA vinAza Aja bhI uttama ___ jahA~ taka sAmAjika caritra ke naitika utthAna tapa aura brahmacarya nAmaka dharma se kiyA jA meM jaina dharma ke uparyukta dasa lakSaNoM kI prAsaMgika sakatA hai| | upayogitA kA prazna hai, isa bAta se koI inkAra samAja meM vyApta bhakhamarI, roga, ajJAna kI nahIM kara sakatA ki dharma kA eka pahalU sAmAjika nivatti uttama tyAga ke dvArA hI sambhava hai| vAstacaritra ke naitika utthAna bhI rahA hai| sAmAjika vika Ananda zArIrika sukhoM meM yA bhautika suvinaitikatA ke mUlya jaba-jaba visthApita hae haiM, zAsanAloM dhAoM ke ananta sAdhanoM ko ekatrita karane meM nahIM amAnavIya vyavahAroM kI pracuratA bar3hI hai taba-taba miltaa| isakI prApti mohamAyA ke bIca sambhava use dharma ke dvArA hI maryAdita kiyA gayA hai| nahIM hai| bhogatRpti rAha ke pratyeka por3a para manuSya Aja bhI jaina dharma ke dasoM lakSaNoM kI upayogitA ThagA jAtA hai| zAzvata Ananda kI prApti bhauti jyoM kI tyoM banI huI hai, kyoMki Aja samAja meM katA se haTakara vizuddha AdhyAtmika dRSTipAta karane - AtaMkavAda, balAtkAra, corI, DakaitI, lUTapATa tathA kisI vastu meM mamatva buddhi na rakhate hue uttama ON Adi durguNoM se naitika mUlyoM kA prAyaH hrAsa ho AkiMcanya dharma-pAlana karane meM hI hai| gayA hai jisakI punarsthApanA jaina dharmAcaraNa se hI sambhava hai| TippaNa-sandarbha __ Aja ke manuSya krodhI, dambhI, ghamaMDI, jhUTha 1. jaina darzana--DA. mahendra kumAra jaina, pRSTha-236 bolane vAle ho gaye haiN| kSamAdharma ke dvArA krodha ko 2. mahApurANa-237 bahuta hada taka samApta kiyA jA sakatA hai| krodha 3. tattvArtha sUtra-6/6 O) ke zamana se samAja ke bahuta se doSa svataH nirAzrita 4. uttarAdhyayana sUtra-25/24 ho jAte haiN| ahiMsA kI bhAvanA jAgRta hotI hai 5. gommaTasAra (jIvakANDa), gAthA-465 tathA samAja meM kor3ha ke rUpa meM vyApta AtaMkavAda 6. paM0 sukhalAla saMghavI-ta0 sU0 TIkA, pRSTha 305 svataH samApta ho jAtA hai| abhimAna kA tyAga 7. vahI kara uttama mArdava dharma ke dvArA AsAnI se samAja 8. dekheM jaina dharma siddhAnta kA tulanAtmaka adhyayana, pR. meM mRdutA komalatA vinamratA Adi bhAvoM kA prasAra 61-65 | kiyA jA sakatA hai| Aja samAja meM dohare vyakti- 6. tattvArtha-sUtra 6/16 tva jIne vAloM kI saMkhyA bar3ha rahI hai jisase samAja 10. tattvArtha sUtra-6/20 meM zaMkA evaM sandeha kA bolavAlA hotA jA rahA 11. tattvArtha sUtra-6/22 | hai| eka-dUsare para vizvAsa karanA atyanta kaThina 12. bArasa aNuvekkhA-80 ho gayA hai / isa doSa kA nirasana Arjava dharma se hI 13. pa0 vi0-12/2 sambhava hai| isI prakAra samAja meM bar3hatI huI lobha 14. sarvArthasiddhi-6/6 pravRtti, asatya bhASaNa, asaMyama kA parihAra kramazaH 15. cAritra sAra-58/1 zauca, satya aura saMyama se hI sambhava hai| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por private & Personal use only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM bhagavAn mahAvIra kI dena advitAya hai, mRtyu aura KC vyasana ina donoM meM se vyasana adhika hAniprada hai| kyoMki mRtyu eka ( bAra hI kaSTa detI hai para vyasanI vyakti jIvana-bhara kaSTa pAtA hai aura marane ke pazcAt bhI vaha naraka Adi meM vibhinna prakAra ke kaSToM ko jhelatA hai| jabaki avyasanI vyakti jIte-jI bhI yahA~ para sukha ke sAgara para tairatA hai aura marane ke pazcAt svarga-sukha kA upabhoga karatA hai| vyasana zabda saMskRta bhASA kA hai, jisakA pariNAma hai- kaSTa / yahA~ hetu meM pariNAma kA upacAra kiyA gayA hai| jina pravattiyoM kA pariNAma kaSTakara ho, una pravRttiyoM ko vyasana kahA gayA hai| vyasana || jainadharma meM vyasanamukta eka aisI Adata hai jisake binA vyakti raha nahIM sakatA, vyasanoM kI pravRtti acAnaka nahIM hotii| pahale vyakti AkarSaNa se karatA hai phira jIvana kA use karane kA mana hotA hai, eka hI kArya ko aneka bAra doharAne para vaha vyasana bana jAtA hai| tulanAtmaka adhyayana ____ vyasana binA boye hue aise viSa vRkSa haiM, jo mAnavIya guNoM ke na) gaurava ko rAkha meM milA dete haiN| ye viSavRkSa jisa jIvanabhUmi meM paidA hote haiM, usameM sadAcAra ke sumana khila hI nahIM skte| vyasanoM kI talanA hama usa gahare garta se kara sakate haiM jisakera Upara hariyAlI lahalahA rahI ho, phUla khila rahe hoM,para jyoM hI vyakti | usa hariyAlI aura phUloM se AkarSita hokara unheM prApta karane kI ceSTA karatA hai tyoM hI vaha dala-dala meM pha~sa jAtA hai| vyasanazIla vyakti kI buddhimattA, kulInatA Adi samApta ho jAtI hai| __ yoM to vyasanoM ko saMkhyA kA koI pAra nahIM hai, vaidika granthoM meM vyasanoM kI saMkhyA 18 batAI gaI haiN| una 18 meM 10 vyasana kAmaja haiN| -pro. janezvara mauAra aura 8 vyasana krodhaja haiN| kAmaja vyasana haiM-mugayA (zikAra), juA, dina kA zayana, para-720 nindA, parastrIsevana, mada, nRtyasabhA, gItasabhA, vAdya kI mahaphila aura vyartha bhttknaa| ATha krodhaja vyasana haiM-cugalI khAnA, atisAhasa karanA, drohA karanA, IrSyA, asUyA, arthadoSa, vANI se daNDa aura kaThora vacana / __ jainAcAryoM ne vyasana ke mukhya sAta prakAra batAye haiM-juA, mAMsAhAra, madyapAna, vezyAgamana, zikAra, corI, parastrIgamana / dyUtaM ca mAMsaM ca surA ca vezyA, pApaddhi caurya paradArasegA / etAni saptavyasanAni loke ghorAtidhoraM narakaM nayanti / / 166 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina sAtoM vyasanoM meM anya jitane bhI vyasana haiM tilAMjali dekara hRdaya kaThora banA letA hai ! vaha A una sabhI kA antarbhAva ho jAtA hai| apane putra para bhI dayA nahIM rakha paataa| ___ AcArya haribhadra ne madyapAna karane vAle vyakti jaina sAdhanA paddhati meM vyasana-mukti sAdhanA ke ra meM solaha voSoM kA ullekha kiyA hai-ve doSa isa mahala meM praveza karane kA prathama dvAra hai| prakAra haiM-zarIra vid pa honA, zarIra vividha ___ jaba taka vyasana se mukti nahIM hotI, manuSya meM PAN| rogoM kA Azrayasthala honA, parivAra se tiraskRta / guNoM kA vikAsa nahIM ho sktaa| isalie jainAhonA, samaya para kArya karane kI kSamatA na honA, I' cAryoM ne vyasana mukti para atyadhika bala diyA hai| kara antarmAnasa meM dvaSa paidA honA, jJAna tantuoM kA vyasana se mukta hone para jIvana meM Ananda kA sAgara dhudhalA ho jAnA, smRti kA lopa ho jAnA, buddhi ThAThe mArane lagatA hai| bhraSTa honA, sajjanoM se samparka samApta ho jAnA, (1) vANo meM kaThoratA AnA, nIca kulotpanna vyaktiyoM janatantramUlaka yuga ke lie vyasana-mukti eka kulahInatA, zaktihrAsa, dharma-artha-kAma aisI viziSTa AcAra paddhati hai jisake paripAlana na tInoM kA nAza honaa| se gRhastha apanA sadAcAramaya jIvana vyatIta kara mahAkavi kAlidAsa ne eka madirA becane vAle sakatA hai aura rASTrIya vikAsa ke kAryoM meM bhI sakriya yogadAna de sakatA hai| ON vyakti se pUchA-tumhAre pAtra meM kyA hai? maTi becane vAlA dArzanika thA, usane dArzanika zabdA- darzana ke divya Aloka meM jJAna ke dvArA cAritra ma valA meM kahA-kavivara ! mere prastuta pAtra meM ATha kI sudRDha paramparA sthApita kara sakatA hai| yaha eka durguNa haiM-mastI, pAgalapana, kalaha, dhRSTatA, buddhi aisI AcAra-saMhitA hai jo kevala jaina gRhasthoM ke kA nAza, saccAI aura yogyatA se napharata, khuzI lie hI nahIM, kintu mAnavamAtra ke lie upayogI kA nAza aura naraka kA maarg| hai| yaha vyAvahArika jIvana ko samRddha va sukhI banA zikAra ko jaina granthoM meM pApaddhi kahA gayA hai sakatI hai tathA niHsvArtha karttavya bhAvanA se prerita pApaddhi se tAtparya hai-pApa ke dvArA prApta Rddhi. hokara rASTra meM anupama bala aura oja kA saMcAra 30| isalie AcArya ne zikArI kI manovRtti kA vizle- kara sakatI hai| sampUrNa mAnava-samAja meM sukha-zAMti SaNa karate hue kahA hai-jise zikAra kA vyasana va nirbhayatA bhara sakatI hai / ataH vyasanamukta laga jAtA hai vaha mAnava prANIvadha karane meM dayA ko jIvana sabhI dRSTiyoM se upayogI aura upAdeya hai| MEORIBE [ jisa taraha zleSma meM par3I huI makkhI zleSma se bAhara nikalane meM asamartha hotI hai vaise hI viSaya rUpI zleSma meM par3A haA vyakti apane Apako viSaya se alaga hone meM asamartha pAtA hai|-indriy parAjaya zataka 46] tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Parnivale o Personale Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 mAnava sRSTi ke pUrva tathA pazcAt jo kucha bhI astitvavAn thA, hai | athavA sambhAvita hai, unake manana tathA cintana kA itihAsa anAdi / hai / anAdi paramparA se sRSTi kI utpatti tathA vinAza kA artha kisI zAzvata avyakta kI abhivyakti tathA saMhAra ke atirikta aura kucha nahIM hai / cAhe vaha vaidika RSiyoM ke gahana prayoga aura anubhavaparaka pramANita kiye gaye siddhAnta vacana hoM; vedAnta darzana tathA nAstika darzanoM kI krAntipUrNa vaijJAnika vyAkhyAe~ hoM; yUnAna, iTalI, jarmanI tathA cIna kI dArzanika mAnyatAe~ hoM; athavA Adhunika vijJAna kI vibhinna zAkhAeM tathA unake adhyayana kI sImAe~; sabake adhyayana kA vistAra vahIM taka hai, jahA~ taka dRSTi kA, buddhi kA, mana kA prasAra hai / dUsare zabdo meM jo kucha 'asti' kI sImA meM AtA hai, vaha saba cintana kA INS - jaina padArtha-vivecanA meM viSaya hai| hA~, yaha avazya hai ki adhyayana kI vidhi, uddezya tathA svarUpa meM bhinnatA hai / sRSTi ke jar3a-cetana kA athavA jIva-jagata kA mUla vaijJAnika dRSTi kAraNa, mUlabhUta tatva-cAhe vaha vedAnta kA brahma ho athavA cArvAkoM kA paramANa-svabhAva, anAdi ananta zAzvata hai| cAhe vaha eka ho yA 8 ananta, mUla tatva yA tatvoM kI nirantara gatizIla parivartana kI sahaja, svAbhAvika prakriyA, tatvoM kA saMcaya aura pracaya, vistAra aura saMkoca, saba kucha kisI svacAlita, svAbhAvika UrjA ke ajasra-srota kI bhA~ti 13 avicchinna-gati se nirantara calatA rahatA hai| yaha krama hI saSTi ko kAla ke patha para le jAtA huA pralaya, mahApralaya, sRSTi, sthiti kI nemi para (C) ghumAtA rahatA hai, avirAma yAtrI kI bhAMti, jisakA pAtheya hI gamya ho| usa avyakta tathA usase vyakta padArtha jagat ke svarUpa, kArya tathA gati ko dekhane, nirIkSaNa, parivIkSaNa, anvIkSaNa tathA vyaktIkaraNa -DaoN. navalatA kI kSamatA aura dRSTikoNa kI vibhinnatA avazya hI parilakSita hotI hai / jo kucha bhI jJaya tathA abhidheya hai, vaha yA to dRzya, mUrta, bhautika pravaktA-vi. siM. sa. dha. kAleja, padArtha ke rUpa meM hai athavA amUrta pratyaya ke rUpa meN| padArtha aura pratyaya kAnapura bhinna haiM athavA abhinna ? tAtvika dRSTi se donoM kA sAdharmya tathA vaidharmya kisa sImA taka bodhya hai ? donoM kI vaijJAnika vyAkhyA ke AdhAra tathA dArzanika cintana kI pRSThabhUmi kyA hai ? isa viSaya meM : vaimatya rahA hai / kucha vicArakoM ke matAnusAra pratyaya mAtra-vedya tatva kI pradhAnatA tathA tAtvika sattA hai, kucha zAstravettA kevala padArtha (jJa ya vastu-AkAra) ko hI adhyeya tathA vyAkhyeya mAnate haiM, kucha ... dArzanika padArthAtmaka pratyayavAda, to kucha pratyayAtmaka padArthavAda ke poSaka haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 2016 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 0 0 For Private Personal use only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha zabda kI vyApaka paribhASA ke anusAra to pratyaya bhI padArtha kI sImA se pare nahIM hai / apitu donoM parama evaM carama satya rUpa gamya taka pahu~cane kI yAtrA ke kramika AyAma haiM, kyoMki padArtha ke svarUpa kA anuzIlana tathA vizleSaNa kiye binA pratyaya kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / isa dRSTi se vijJAna aura darzana paraspara sahayogI tathA sampUraka haiN| vijJAna kA kArya, jo vastu jaisI hai, usake yathAtathya svarUpa kA vizleSaNa hai, kintu darzana usa vastu ke svarUpa kA bAhyAvaraNa bedhakara Antarika tatva kA udghATana kara carama yathArtha kI prApti kA upAya batAtA hai / vijJAna 'kyA' kA uttara detA hai, to darzana 'kyoM' aura 'kaise' kA samA dhAna / Aja ke ativikAsavAdI yuga kA vijJAna abhI taka padArtha jagat ke hI samyak tathA Atyatika satya (tathya ) ke anusandhAna tathA vizleSaNa meM saphala nahIM ho sakA hai, jisakA pramANa hai nityaparivartanazIla vaijJAnika siddhAnta / jisa siddhAnta kA pratipAdana eka vaijJAnika ne kiyA usI ko asiddha kara anya siddhAnta kA pratipAdana dUsare vaijJAnika ne kara diyA / khaNDana- maNDana kI yaha paramparA bhI vartamAna cintana kI dena nahIM hai / sahasroM varSa pUrva hamAre maharSiyoM ne, vicArakoM ne isa paramparA kA sUtrapAta kiyA thA / yaha bhAratIya zikSA maulika paddhati bhI thI, aura cintana kA dRSTikoNa bhI / parantu bhAratIya tathA pAzcAtya vaijJAnika dRSTikoNa meM yaha antara avazya thA ki pAzcAtya Adhunika vijJAna meM eka siddhAnta kAlAntara meM asiddha hokara naye siddhAnta ko janma detA hai tathA vaha antima siddhAnta hI sarvamAnya hotA hai, jabaki dArzanika siddhAnta apane Apa meM kabhI asiddha tathA amAnya nahIM hote, unheM mAnane vAle kisI bhI kAla meM ho sakate haiM / ataH vaijJAnika siddhAntoM kI parivartanazIla prakRti kA tarka bahuta buddhimattApUrNa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vastutaH siddhAnta 202 vyavasthA ke aparivartanIya niyama tathA parivartana ke AdhAra hote haiM / mUla siddhAntoM ke nirdhAraNa meM bhAratIya vijJAna ke pratipAdaka veda, vedAnta, Astika tathA nAstika darzana tathA anya zAstroM ne zraddhAparaka tarka dvArA padArtha aura pratyaya donoM ke svarUpa kI vyAkhyA kI / vedoM meM vizvAsa rakhane vAle Astika darzanoM meM vyAkhyAtmaka jaTilatA nAstika darzanoM kI apekSA adhika thI / nAstika darzanoM meM jaina darzana vastuniSTha vizleSaNa tathA saMzleSaNa donoM hI dRSTiyoM se janasAmAnya ke yathArthaM viSayaka dRSTikoNa ke adhika nikaTa thA, api ca, isakI vyAkhyAe~ adhika spaSTa tathA vaijJAnika thIM / yadyapi jaina darzana ke bIja I0 pU0 500-600 ke lagabhaga par3a cuke the, aura vikrama kI prathama zatAbdI taka unakA aMkuraNa bhI ho cukA thA / chaThI zatAbdI taka vaicArika pratispardhA ke kSetra meM nyAya, bauddha tathA jaina darzana prabala pratidvandviyoM ke rUpa meM apane-apane siddhAntoM kI pratiSThA meM lage the / yadyapi nyAyadarzana kI vaijJAnikatA bhI kama nahIM thI, tathApi jainadarzana apane AcAra tathA vyAvahArika pakSa kI prabalatA ke kAraNa tathya ko adhika vaijJAnika DhaMga se prastuta kara sakA / Adhunika vijJAna kA prArambha to caturdaza zatAbdI ke pazcAt huA / jainadarzana kA cintana tathA abhivyakti mUrta tathA amUrta, sthUla tathA sUkSma, bhautika tathA abhautika sattAoM kA jisa prakAra samanvaya karatA hai, vaha nizcaya hI yaha mAnane ke lie utsAhita karatA hai ki jainadarzana vijJAna ke AdhArabhUta ghaTakoM meM se eka hai| nyAyadarzana kI hI bhA~ti jainadarzana bhI usa pratyeka ghaTaka ko padArtha svIkAra karatA hai jo sattAvAn hai, jJeya hai tathA abhidheya hai / padArtha ko bAhya tathA sat mAnane vAle jaina dArzanika padArtha-grahaNa ke viSaya meM do dhAraNAe~ vyakta karate haiM / prathama ke anusAra kisI padArtha ke guNoM tathA vizeSatAoM ko padArtha se apRthaka rUpa se grahaNa kiyA jA sakatA hai| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNArtha 'yaha pustaka hai' isa kathana meM pustaka ke hI AdhArita hai tathA daizika va kAlika parivartanoM sAtha usakI vizeSatAe~ bhI apRthak rUpa se grAhya kA hetu hai| koI bhI vastu isa samaya jo hai, vaha agale kSaNa nahIM rhegii| jabaki satya trikAlAbAdvitIya dhAraNA ke anusAra padArthoM se pRthaka dhita avyaya hotA hai; aura vijJAna bhI abhI taka eka guNoM kA grahaNa hotA hai| yaha dhAraNA sabhI padArtha- kisI aise tattva kI khoja nahIM kara pAyA hai, jo vAdI prAcya aura pAzcAtya vicArakoM tathA vaijJA- avyaya tathA avinAzo ho| hA~ paramANaoM kI mUla nikoM ko mAnya hai / vartamAna bhautika vijJAna kisI sthiti avinAzI hai, kintu gati kI svAbhAvika bhI padArtha meM AkRti, parimANa tathA gati ko ava- sahaja kriyA ke kAraga unameM bhI nirantara kucha-nazya hI svIkAra karatA hai| ye tInoM hI guNadharma kucha parivartana avazya hotA hai| isa dRSTi se koI pRthaka sattA vAle hote hue bhI padArtha meM Adheya bhAva bhI vastu trikAla meM satya nahIM hotii| isI prakAra (0 se rahate haiN| koI bhI padArtha java grahaNaviSayatA indriyA~ eka hI samaya meM kisI vastu ke pUrNa svarUpa TARA vAlA hotA hai, to usakA parimANa, AkRti tathA ko grahaNa nahIM kara paatiiN| kyoMki indriya kA padArtha gati hI grAhya hotI hai| ke sabhI pakSoM se sannikarSa eka hI kSaNa meM nahIM ho jainadarzana apane jisa maulika siddhAnta ke pAtA / ise eka udAharaNa dvArA samajhA jA sakatA kAraNa lokavikhyAta hai. vaha hai syAdvAda yA anekA hai-jisa prakAra kisI gole ko sAmane rakhA haA ntavAda / syAdvAda vastutaH padArtha ke svarUpa vizleSaNa dIpaka pUrNarUpa se prakAzita nahIM karatA, apitu 3 kI vastuniSTha kalpanA hai jo bhautika vijJAna ke jahA taka Aloka ko pahu~ca hai, vahIM taka gole ko niyamoM se tulanIya hai| anekAntavAda ke anusAra dekhA jA sakatA hai. usI prakAra indriya kA padArtha ke / koI bhI vastu trikAla meM na to parNa satya hai aura na jisa bhAga se saMnnikarSa hotA hai usI kA grahaNa ho pUrNarUpa meM usakA grahaNa kiyA jA sakatA hai| pAtA hai| padArtha ke svarUpa ke sambandha meM sAta prakAra kI isa prasaMga meM vijJAna yathArtha kA udghATana sambhAvanAeM ho sakatI haiM, jo saptabhaMgInaya ke nAma anyAnya bhautika tathA rAsAyanika prayogoM dvArA se vikhyAta hai| karatA hai, jabaki anya darzanoM kI bhA~ti jaina darzana saptabhaMgInaya meM sambhavataH vaijJAnika sambhAvanA- usakA kAraNa khojatA hai, jisakA paryavasAna 'jIva' vAda ke bIja nihita hoN| syAdvAda kI vyAkhyA ke ke 'ajJAnAbhAva' meM hotA hai| vaijJAnika dRSTi se yaha lie hasti kA udAharaNa prasiddha hai| jisa prakAra 'ajJAna' hI satya kI khoja kI avicchinna paramparA koI netrahIna vizAlakAya hAthI ke saMDa, kAna, paira ko prerita karatA hai| jaina darzana nirapekSa satya kI Adi kA sparza karake una-una aMgoM ko hI hAthI prApti triratnoM ke dvArA mAnatA hai / ye triratna haiM - samajhane lagatA hai usI prakAra ajJAna ke AvaraNa ke samyakadarzana, samyaka jJAna tathA samyakacAritra / kAraNa jIva padArtha ke vAstavika svarUpa ko jAna sApekSatAvAdI vaijJAnika vicAradhArA usa nirapekSa nahIM pAtA / yaha ajJAna indriyoM ke sarvatra gamana kI tattva taka apanI dRSTi kA vistAra abhI taka nahIM akSamatA hI hai| syAdvAda kA siddhAnta vaijJAnika kara pAI hai, yadyapi kucha vaijJAnika-dArzanika isa sApekSatAvAda kI pRSThabhUmi hai| Adhunika bhautika dizA kI ora prayatnazIla haiN| sthUla se sUkSma kI vijJAna ke kSetra meM krAnti kA sUtrapAta karane vAle ora gamana kA niyama vijJAna ko sUkSmatama vyakta AisTIna mahodaya ne pratyeka padArtha ko gati kA taka to pahu~cAne meM samartha huA hai, kintu avyakta pariNAma btaayaa| sApekSatA bhI mUlarUpa se gati para kI sattA ko svIkAra karate hue bhI usake svarUpa, tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 203 3 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNadharma kI spaSTa aura sunizcita vyAkhyA abhI karatA hai / Asrava kI bhA~ti hI yaha bhI do prakAra - SI taka vijJAna kI sImA se pare hai| ratnatraya (samyak kA hotA hai / jIva ke janmAdibhAva kA kSaya bhAva jJAna, samyakadRSTi tathA samyakcAritra) binA saMvara tathA karmapadgaloM kA jIva meM na AnA dravyaavyakta UrjA rUpa sphoTAtmaka zakti sambhava nahIM saMvara kahalAtA hai| karmaphala ko jIrNa kara denA hI jo vartamAna AviSkRta paramANa UrjA se bhI zata- nirjarA hai| karmoM kA Atyantika kSaya mokSa hai sahasra guNA sUkSma hai tathA jo 'parA' sthiti hai| jIva aura ajIva dravya haiN| ___yaha to huA padArtha ke grahaNa kA vijJAna / aba paravartI bhautika vijJAna ke AviSkAroM tathA A. prazna hai padArthoM kI saMkhyA tathA unake vizleSaNa anusandhAnoM dvArA padArtha ke vivecana meM AkRti, kA / vijJAna padArtha (Matter) ko kucha mUla tatvoM parimANa tathA gati ko pramukha tatva svIkAra kiyA ESS (Elements) ke yaugika ke rUpa meM paribhASita gyaa| AkRti tathA parimANa donoM gati dvArA karatA hai, kintu padArthoM kI saMkhyA sunizcita nahIM prabhAvita hote haiN| gatisiddhAnta Adhunika bhautika samajhI jA sakatI, kyoMki navIna anusandhAnAtmaka vijJAna kA AdhArabhUta siddhAnta hai| vaijJAnika prayAgA dvArA mUla tatvA kA sakhyA hA bar3hatA jA padArtha mImAMsA ke lie gati kA vizleSaNa anirahI hai| jaina darzana bhI yadyapi padArthoM kI saMkhyA / vArya hai| tulanAtmaka adhyayana se jainadarzanasammata ananta mAnatA hai, kintu guNadharmoM ke AdhAra para 'karma' aura vaijJAnika 'gati' kinhIM binduoM para padArthoM kA vargIkaraNa sAta bhAgoM meM karatA hai / ye samakakSa tathA samavartI pratIta hote haiM / jisa prakAra sAta padArtha haiM Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, Asrava se lekara ajIva taka sabhI padArthoM kI abhijIva tathA ajiiv| jainadarzanasammata ye padArtha vaize- vyakti aura tirodhAna karmAzrita hai, usI prakAra Sika sapta padArthoM se bhinna haiN| kucha jaina dArzanika vijJAna-pratipAdita gati samasta pAramANavika tathA kevala jIva tathA ajIva ko hI padArtha mAnate haiM / sthUla bhautika saMracanA parivartana (pariNAma) aura kintu vizleSaNa ke AdhAra para sAta padArtha svIkAra dhvaMsa ke lie uttaradAyI hai| gati ke kAraNa hI karanA hI upayukta pratIta hotA hai| inameM se prathama padArtha meM nihita UrjA vyakta hotI haiN| paramANu pA~ca padArtha tathA antima do mUrta tathA bhautika sattA meM sthita nyUkliyasa yA nAbhika ke Asa-pAsa RNa vAle hote haiN| jIva ke karma hI sabhI padArthoM ko vidya nmaya kaNa (ilekTrAna) cakkara lagAte rahate haiN| prabhAvita karane vAle mUla tatva ghaTaka haiN| nAbhika meM proTAna kI sthiti hotI hai, jo vibhinna janasammata ukta sapta padArthoM kA svarUpa tatvoM meM vividha saMkhyAoM meM hote haiN| inake ativizuddha dArzanika hote hue bhI vaijJAnika vizleSaNa rikta nyUTrAna vidya tarahita kaNa tathA pAjiTrAna kA aviSaya nahIM haiN| saMkSepa meM ina padArthoM kI dhanAtmaka vidya tayukta kaNa bhI paramANu meM pAye vyAkhyA karane para jJAta hotA hai ki prathama padArtha jAte haiN| yaha vidya ta UrjA rUpa tathA apane se Asrava karmoM kA jIva meM praveza athavA janmamara- adhika UrjA kI utpAdikA hotI hai| gati ke NAdi hai / yaha do prakAra kA hotA hai-bhAvAsrava kAraNa pratyeka kaNa paraspara eka dUsare ko AkarSita tathA dravyAsrava / jIva kA janmAdibhAva bhAvAsrava karatA hai / yaha AkarSaNa hI paramANu saMyoga yA ho tathA karmapudgaloM kA jIva meM praveza dravyAsrava kaha- paramANu saMghAta kA kAraNa hotA hai| paramANaoM ke lAtA hai| karmoM dvArA jIva ko jakaDanA hI bandha saMghAta ke lie nyUTrAna hai / Asrava ke viparIta karmamArga kA avarodha saMvara hai kyoMki usake binA proTAna ekatra rUpa se nahIM kahalAtA hai / yaha jIva ko mokSa kI ora agrasara raha sakate / ' 204 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ora Brivate & Dersonalise Onl... 1 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ paramANusRSTi kI vizada vyAkhyA kA ava- janmamaraNacakra Asrava ke samakakSa hI hai / jIvavijJAna kAza tathA AvazyakatA nahIM hai apitu itanA hI tathA bhautika jIva vijJAna ke anusAra paramANu meM vicAraNIya hai ki jisa prakAra karma AzravAdi kA caitanya utpanna hone para usameM aneka aise guNa utpanna kAraNa hotA hai usI prakAra sambhavataH gatija UrjA ho jAte haiM,jo use jar3a se bhinna karate haiM / ve cetana athavA tIvra vidya ta Aveza tathA bhautika paramANu asImakAla taka gatizIla hote hue gati ka paramANuoM ke saMyoga se jaivika sRSTi (janmamaraNa) dvArA hI niyantrita hote hue cakravat sthita rahate prArambha hotI hai / jaivika sRSTi viSayaka vizeSa haiN| bhautika tantroM kA saMsarga hote hI inakA bhoga carcA jIva padArtha ke vivevana kA viSaya hai / bhAvA- kI ora cumbakIya AkarSaNa ho jAtA hai / vicArasrava tathA dravyAsrava ke lakSaNoM para vicAra karane se NIya hai, kyA 'bandha' kA vaijJAnika svarUpa isa karma aura bhoga kI avirala gatizIla paramparA svAbhAvika prAkRtika cetana sRSTi prakriyA meM dekhA 0 suspaSTa hotI hai / jIva kA janmAdibhAva karmapudgaloM jA sakatA hai ? ke praveza ke binA bhoktatva nahIM pradAna kara sakatA tathA karmoM ke dvArA janmAdi kA nirdhAraNa hotA hai| paramANuoM kI sthiti sadA eka sI nahIM rahatI, jahA~ paramANu sRSTi kA prazna upasthita hotA hai, apitu nirantara gatizIlatA ke kAraNa usake svarUpa vahA~ jaina darzana anya darzanoM ke viparIta vijJAna kI meM usake andara sthita proTaoNnoM kI saMkhyA meM tathA bhA~ti hI paramANuoM kI samarUpatA tathA samaguNavattA UrjA meM bhI parivartana hotA rahatA hai / kisI tatva eva ko svIkAra karatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki vizeSa ke paramANuoM meM tIvra gati vega ke kAraNa / pratyeka paramANu meM kisI bhI bhautika padArtha ko unakI UrjA dUsare tatva meM pariNata ho sakatI hai / utpanna karane kI zakti rahatI hai / ve hI paramANu UrjA kA nirantara kSaya hotA rahatA hai / tatva pari27 pArthiva sRSTi karate haiM, jo vAyavIya, jalIya athavA vartana kI yaha sthiti bahuta samaya pazcAt AtI hai| taijasa sRSTi / padArtha kI bhinnatA meM paramANu-kramAGka sambhavataH jaivika, bhaugolika, AnuvaMzika yahA~ taka prabhAvI hote haiM / 'paramANu kramAGka' ve saketa vizeSa ki sAMskRtika parivartanoM meM bhI kisI sImA taka haiM, jo kisI tatva (Element) ke paramANu meM yaha kAraNa rahatA ho / jaise koI cakra vegapUrvaka proTAnoM tathA ilekTraoNnoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa ghamAkara chor3a die jAne para apane adhikatama vega karate haiN| jaisA ki, pUrva carcA kI jA cukI hai ki, taka paDhecakara punaH viparIta vega se gatimAna hAta proTaoNna nyUTraoNnoM dvArA ekatrIbhUta hote haiM / pArthivAdi hA sthira ho jAtA hai, sthiratA ke bindu para pahu~cate paramANuoM ke pariNAma meM gatija UrjA bhI kAraNa dIpanaH vahI krama prArambha ho sakatA hai, usI prakAra hotI hai / UrjA ke vega meM antara tathA paramANa- aparimita kAla taka UrjA kA kSaraNa zUnyatA ke kramAGka ke kAraNa hI kucha paramANa pAthiva padArtha binda taka pahu~catA hai, punaH saMkoca-vistAra calatA kI sRSTi karate haiM to kucha taijasa Adi kii| rahatA hai| zunyatA kA yaha biMdu isa prakAra vinAza yadyapi karma aura gati kI jainasammata tathA kA bindu na hokara UrjA kA tattvAntara meM parivartita vijJAna pratipAdita paribhASAe~ bhinna haiM tathApi hone kA bindu hai| yahI vaha bindu hai, jahA~ kucha svarUpa kI dRSTi se kucha adhika antara nahIM / gati vizeSa paristhitiyoM meM dravya ke guNa-dharma parivartita ra meM svabhAva kAraNa hotA hai tathA karma svataH siddha ho sakate haiN| paramANu kramAGka adhika hone se usameM hote hue bhI utprerya hotA hai| paramANuoM meM vikSapa se svataH vikiraNeM nirgata hone lagatI haiM, jinakA 1 gati yA karma ke hI kAraNa hotA hai| isa prakAra nirdhAraNa proTaoNnoM kI saMkhyA dekhakara kiyA jAtA ansaANJFPRs. 205 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private. Derson Olim.com Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (AN haiN| yaha sthiti gati kI lagabhaga vahI avasthiti darzanoM kI bhAMti hI guNa tathA kriyAvAn honA dravya - batalAtI hai, jo 'saMvara' tathA 'nirjarA' kI hai| kA lakSaNa hai, yaha vijJAna svIkAra karatA hai| gati ke Atyantika kSaya ke prazna para vijJAna mUlataH yaha dravya do prakAra kA hai-astikAya tathA 6) mauna hai / jisa prakAra gati svayaM sApekSa hote hue anastikAya / kAla, tama ityAdi adRzya padArtha padArthoM kI sApekSatA ke lie uttaradAyI hai, vaise hI anastikAya tathA jIva aura ajIva aritakAya haiM, karma AsravAdi padArthoM kI sApekSa sthiti ke lie bayoMki ye dRzya hai / jIva bhI baddha tathA mukta bheda se uttaradAyI hai| jIva ke karmoM kA Atyantika kSaya dvidhA hai| baddha jIvoM meM ekendriya acara vanaspati hI jaina mata meM mokSa hai / vaijJAnika gaveSaNAe~ abhI Adi dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paJcendriya taka isa viSaya para prayoga tathA niSkarSa prastuta nahIM / (manuSya) ina cara jIvoM kI gaNanA hotI hai / yahA~ CY kara pAyI haiM, ki ananta sRSTi cakra ke pravAha kA, ullekhanIya hai ki vanaspati meM jIvana kA anusandhAna ananta-cetana paramANuoM kA paryavasAna kahIM hai Adhunika jIva-vijJAna kI khoja samajhI jAtI hai, athavA nhiiN| bhale hI yaha aprAsaMgika tathA aprA balki abhI taka yaha vivAdAspada viSaya hai; kintu karaNika pratIta ho kintu, cintana kA viSaya avazya lagabhaga 2 sahasra varSa pUrva jaina darzana ne kitanA vaijJAho sakatA hai ki jIva ke karmoM kA kSaya kisa sImA - nika nirNaya prastata kiyA. isakA pramANa dravyoM kA taka tathA kisa rUpa meM hotA hai ? jIvoM kI saMkhyA ukta vargIkaraNa hai| ajIva dravyoM ke antargata dharma, (E) bhI nyUnAdhika hotI rahatI hai athavA nizcita rahatI adhama, AkAza, kAla pudgala kI gaNanA kI gaI hai| ohai ? jIva vijJAna ke anusAra pratyeka jaivika tantra meM / dharma tathA adharma kI vyAkhyA jaina darzana kramazaH gati - apane hI samAna jaivika tantroM ko utpanna karane kI sahakArI kAraNabhUta dravyavizeSa tathA sthairya saha kSamatA hotI hai| ye jaivika tantra bhautika tantra se kArI kAraNabhUta ke rUpa meM karatA hai jo paramparAgata samparka TUTane ke pazcAt (ma.yu ke pazcAta) kahA~ na hokara pAribhASika hai| eka gati hai to dUsarA | jAte haiM, ve punaH zarIra dhAraNa kisa AdhAra para sthiti / eka preraka hai to dUsarA niSkriya ye anumAna karate haiM ? kyA koI aisA bindu bhI hai, jahA~ ve dvArA siddha haiN| ye jar3a bhAva haiM tathA sampUrNa tatvajaivika tantra paramANurUpa meM vikhaNDita ho jAte haiM ? mImAMsA ko prabhAvita karate haiN| vijJAna kI bhA~ti yadi vijJAna ina praznoM kA uttara de sakA, to jaivika hI, jaina dharmAdharma kI dhAraNA samagra abhidheya ko tantroM kI gati kA virAma binda jaina sammata (tathA gati tathA sthiratA ina do avasthAoM meM vibhakta anya dArzanika sampradAyoM meM bhI pratipAdita) mokSa karatI hai| vijJAna kI zAkhAoM ke rUpa meM jina gatikI samasyA kA vaijJAnika samAdhAna prastuta kara vijJAna (Dynamics) athavA gati sambandhI vijJAna skegaa| (Kinematics) tathA sthitivijJAna (Statics) kI ra ukta pA~coM padArthoM kA bhoktRbhAva se jIva tathA pratiSThA hai, ve bhI padArthoM kI ina donoM prakAra kI (8) bandha hai| jIva tathA avasthAoM kA hI adhyayana ajIva jaina mata meM dravya haiN| dravya gaNa tathA paryAya nyUTana ne gati sambandhI jina siddhAMtoM ko pratise yukta padArtha hai| dravya meM rahane vAle tathA svayaM pAdita kiyA, unake anusAra padArtha yA to Rju guNa na dhAraNa karane vAle dharma guNa tathA dravya kA athavA vakra gati vAle hote haiN| sthiti gati sApekSa 1 bhinna-bhinna avasthAoM meM jAkara honA paryAya kaha- hai| vastutaH yaha sampUrNa vizvaprapaJca, jo nirantara lAtA hai| guNadharma nitya tathA paryAya anitya hai| pratyeka kSaNa meM AvirbhAva aura laya ko prApta hotA dravya kI yaha paribhASA bhI vaijJAnika hai| nyAyAdi hai, gati tathA sthiti ke atirikta kucha nahIM hai| 206 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Great For Private & Personal use only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhe vaha triguNoM kI sAmyAvasthArUpa prakRti ho, jagata kI utpatti karatA hai, jo rasAyana vijJAna kI zAnta avasthA meM sthita paramANu ho, mAyA ho athavA yaugikoM kI dhAraNA ke hI samAna hai / jisa prakAra ra pudgala hoM ! bheda kevala nAma-rUpa kA hai, cintana ke jaina mata meM saMghAta yA skandha se hI sthUla jagata dRSTikoNa kA hai, mUla rUpa meM eka hI zAzvata avi- kI utpatti hotI hai| usI prakAra rasAyana vijJAna nAzI tatva vidyamAna hai, jo avyakta rUpa se vyakta pratyeka padArtha ko kucha vizeSa mUla tatvoM (Elements) hotA hai jaisA ki chAndogyopaniSad kA mata ke yaugika ke rUpa meM vizleSita karatA hai| hai| jaina AkAza ko dravya mAnakara anumAna se usakI ye pudgala sparza, rasa, gandha tathA varNa se yukta siddhi mAnate haiM kyoMki pudgaloM kI vyApakatA ke lie hote haiM / bhautika padArthoM kA niSpAdana karane vAle 3 koI AdhAra avazya mAnanA pddegaa| vijJAna AkAza ina aNuo kA apanA nizcita parimANa tathA ko nahIM mAnatA, vaha dika aura kAla (Space and AkAra nahIM hotaa| inameM guNagata dhvaMsa vidyamAna Time) kI sattA svIkAra karatA hai| AkAza to hai|" vastutaH vaha sampUrNa rikta sthAna hai jahA~ koI padArtha nahIM hai| yahA~ vijJAnavettAoM kA tarka ho sakatA yaha dhvaMsa vinAza (pradhvaMsAbhAva) na hokara kSaya hai ki paramANa sadhana athavA virala rUpa meM sarvatra yA kSaraNa rUpa hai| paramANa kA viralatva yA saghanatva vyApta haiM; ataH usa AkAza kI siddhi nahIM hotI, vastu ke AkAra ko prabhAvita karatA hai| vijJAna isa jo rikta sthAna kA paryAya hai| isakA uttara yaha tathya ko mAnatA hai| yahI kAraNa hai ki samAna diyA jA sakatA hai ki paramANuoM kA saMghanita saMkhyaka paramANuoM vAle do padArtha athavA samAna 5 honA dRzya padArtha kI sthiti hai| virala rUpa meM para- bhAra vAle do padArtha paramANuoM ke biralatva yA kA mANuoM ke hote hue bhI padArtha eka sthAna se dUsare saMghanatva ke kAraNa bhinna AkAra ke hote haiN| sthAna para binA kisI avarodha ke gatimAna hote haiM, kyoMki paramANuoM kA apanA koI nizcita AkAra nahIM hotA, isI se AkAza kI siddhi hotI hai| ukta vivecana se spaSTa hai ki jaina dArzanikoM ne HO upAdhibheda se vahI ghaTAkAza ityAdi ke rUpa meM jina siddhAntoM kI sthApanA kI tathA padArthoM kA KC __ abhidheya hotA hai| jisa prakAra vivecana kiyA vaha vaijJAnika paddhati hai / jo vartamAna vijJAna-vettA vikAsavAda kA mithyA 3 ___antima ajIva dravya pudgala hai / 'pUrayanti udghoSa karate hue Adhunika vaijJAnika anusandhAnoM galaMti ca' isa vyutpatti ke AdhAra para pudgala ve dravya ko mAnava ko camatkArapUrNa buddhi kA pariNAma haiM; jo aNuoM ke vizleSaNa yA saMghAta se skandhAdi mAnate haiM, ve apane sahasroM varSa pUrva pratipAdita kie| kI utpatti ke kAraNa hote haiN| ye do prakAra gae dArzanika vicAroM ko purAtana itihAsa kahakara ke hote haiM-aNu tathA skandha yA saMghAta / unakA upahAsa karate haiM, kintu una dArzanika vijJAna kI bhASA meM inheM kramazaH Atomic vicAroM ko kitane vicAra manthana ke pazcAt prastuta tathA Compound kahA jA sakatA hai / aNu atyanta kiyA gayA thA, yaha vicAra kA viSaya hai / darzana sUkSma hone ke kAraNa upabhogya nahIM haiM / dayaNuka se kA kSetra vijJAna ke kSetra se adhika vyApaka hai kyoMki Arambha karake skandhoM kA nirmANa hotA hai / pudgala vijJAna brahmANDa se bho pare use niyantrita karane upAdAna tathA mUla ikAI hai| saMghAta hI dRzya vAlI zakti ke viSaya meM mauna hai jabaki darzana kisii| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 207 ( (C) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa satya, sarvajJa, sarvazakta sattA athavA sthiti ko AvazyakatA hai| isake lie adhyetAoM ko mAnatA hai cAhe vaha jJAna mAtra hI kyoM na ho / jaina protsAhana tathA preraNA pradAna kara unameM darzanoM ke 10 padArtha mImAMsA ko eka-eka koNa se vijJAna kI vaijJAnika anuzIlana ke prati abhiruci jAgRta karane tulA para rakhakara niSpakSa samanvayAtmaka samIkSA kI kI AvazyakatA hai| TippaNa-sandarbha 1. History of Indian Philosophy-S. N. 10. 'ataeva dharmAstikAya: pravatyanumeya: adharmAstikAyaH Dass Gupta, Page 176 sthityanumeyaH |'-srvdrshnsNgrh-pR. 152 / / 2. bhAratIya darzana-DaoN0 kuvaralAla vyAsaziSya- 11. Rja gati Rectilinear Motion tathA vakragati pR. 174 Curvilinear Motion kahalAtI hai| 3. 'samyagdarzana jJAnacAritrANi / ' Handbook of Elementary Physics-N. -tattvArthasUtra 1/1 Koshkin and M. Shirkevich-Translated 4. 'atra saMkSe patastAvajjIvAjIvAkhye dve tatve staH / ' by F. Leic Page 17 -sarvadarzana saMgraha-pR. 143 12. vAcArambhaNaM vikAronAmadheyama ...... / chA0 u0. 5. dravya ke guNa-DA. DI. bI. devadhara-pR.3 6. vijJAna kA darzana-DA. ajita kumAra sinhA- 13. 'rUparasagandhavarNavantaH pudgalAH / ' pR. 73 -tattvArthasUtra 5/24 7. vijJAna kA darzana-pR. 147 14. bhAratIya darzana kA itihAsa-haradatta zarmA 8. 'guNaparyAyavadravyam / ' tattvArthasUtra 5/37 pR. 81 9. savadarzana saMgraha pR. 154 sUciraM pi acchamANo, verulio kAyamaNio mIse / na ya utei kAyabhAva, pAhanna guNe niyaeNa // -ogha ni.772 vaiDUrya ratna kAca kI maNiyoM meM kitane hI lambe samaya taka kyoM na milA rahe, vaha apane zreSTha guNoM ke kAraNa ratna hI rahatA hai, kabhI kAca nahIM hotaa| 208 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma - siddhAnta : eka samIkSAtmaka adhyayana - sAdhvI zratidarzanA ema. e. | tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana karma - siddhAnta bhAratIya darzana kA AdhAra hai, nAva ha / prAyaH sabhI darzanoM meM karma ko kisI na kisI rUpa meM mAnA gayA hai, bhale hI karma ke svarUpa nirNaya meM mataikya na ho, para adhyAtmasiddhi karmamukti para nirbhara hai. isameM matabhinnatA nahIM hai / pratyeka darzana meM kisI na kisI rUpa meM karma kI mImAMsA kI hai, jaina darzana meM isakA cintana bahuta hI gaharAI vistAra evaM sUkSmatA se kiyA gayA hai / karma kA svarUpa - laukika bhASA meM to sAdhAraNa taura se jo kucha kiyA jAtA hai use karma kahate haiM / jaise - khAnA, pInA, calanA, bolanA ityAdi / zruti aura smRti meM bhI yahI artha kiyA gayA hai / upaniSad aura vedAnta sUtroM ke anusAra karma sUkSma zarIra ko cipakate haiM aura jisase jIva ko avazya janma-maraNa karane par3ate haiM / sAMkhya darzana meM satva, rajasa, tamata guNa para karma nirbhara haiM / paralokavAdI dArzanikoM kA mata hai ki hamArA pratyeka kAryaacchA ho yA burA ho apanA saMskAra chor3a jAtA hai / jise naiyAyika aura vaizeSika dharmAdharma kahate haiM / yoga use Azaya aura anuzaya ke nAma se sambodhita karate haiM / ukta ye bhinna-bhinna nAma karma ke artha ko hI spaSTa karate haiM tAtparya yaha hai ki janma jarA maraNa rUpa saMsAra ke cakra meM par3e hue prANI, ajJAna, avidyA, mithyAtva se Alipta haiM jisake kAraNa ve saMsAra kA vAstavika svarUpa nahIM samajha sakate, ataH unakA jo bhI kArya hotA hai vaha ajJAnamUlaka hai, rAgadveSa kA durAgraha hotA hai, isalie unakA pratyeka kArya AtmA ke bandhana kA kAraNa hotA hai / sArAMza yaha hai ki una dArzanikoM ke anusAra karma nAma kriyA yA pravRtti kA hai aura usa pravRtti ke mUla meM rAgadveSa rahate haiM / yadyapi pravRtti kSaNika hotI hai kintu usakA saMskAra phala- kAla taka sthAyI rahatA hai jisakA pariNAma yaha hotA hai ki saMskAra se pravRtti aura pravRtti se saMskAra kI paramparA calatI rahatI hai aura isI kA nAma saMsAra hai kintu jaina darzana ke anusAra karma kA svarUpa kisI aMza meM ukta matoM se bhinna hai / jainadarzana meM karma kevala saMskAra mAtra hI nahIM hai kintu eka vastubhUta padArtha hai, jo jIva kI rAga-dveSAtmaka kriyA se AkarSita hokara jIva ke sAtha saMzliSTa ho jAtA hai, usI taraha ghula-mila jAtA hai jaise dUdha meM pAnI / yadyapi vaha padArtha hai to bhautika, kintu usakA karma nAma isalie rUr3ha ho gayA hai ki jIva ke karma arthAt kriyA ke kAraNa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 206 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkRSTa hokara vaha jIva ke sAtha bandha jAtA hai / isa prakAra jainadarzana meM karma ko sirpha kriyAacche bure kArya itanA hI nahIM kintu jIva ke karmoM nimitta se jo pudgala paramANu AkRSTa hokara usake sAtha bandha ko prApta hote haiM, ve pudgala paramANu bhI karma kahalAte haiM / saMsAra ke sabhI prANiyoM meM aneka prakAra kI viSamatAe~ aura vividhatAe~ dikhalAI detI haiM / isake kAraNa ke rUpa meM sabhI AtmavAdI darzanoM ne karma siddhAnta ko mAnA hai / itanA hI nahIM anAtmavAdI bauddhadarzana meM karma siddhAnta ko mAnane ke sambandha meM spaSTa rUpa se kahA hai ki - " sabhI jIva apane karmoM se hI phala bhoga karate haiM sabhI jIva apane karmoM ke Apa mAlika haiM, apane karmoM ke anusAra hI nAnA yoniyoM meM utpanna hote haiM, apanA karma apanA bandhu hai, apanA karma hI apanA Azraya hai, karma se hI U~ce aura nIce hue haiM / " (miliMda prazna pRSTha 80-81) isI taraha IzvaravAdI bhI prAyaH isameM ekamata hai ki 'karama pradhAna vizva kari rAkhA, jo jasa karahi to tasa phala cAkhA / / " prANI jaisA karma karatA hai, use vaisA hI phala bhoganA par3atA hai--yahI karmasiddhAnta kA Azaya hai / aMgrejI meM kahA hai "As you sow so you reap." uparyukta prakAra se karma - siddhAnta ke bAre meM IzvaravAdiyoM aura anIzvaravAdiyoM, AtmavAdiyoM aura anAtmavAdiyoM meM mataikya hone para bhI karma ke svarUpa aura usake phaladAna ke sambandha meM maulika matabheda haiM / 210 aba hama karma ke phaladAna ke sambandha meM dekheMge / prAyaH sabhI AstikavAdI dArzanikoM ne karma ke astitva ko svIkAra karake usakI badhyamAna, sat aura udaya ye tIna avasthAe~ mAnI haiM / inake nAmoM meM antara bhI ho sakatA hai| lekina karma ke bandha, udaya va sattA ke viSaya meM kisI prakAra kA vivAda nahIM hai / lekina vivAda hai karma ke svayaM jIva dvArA phala bhogane meM yA dUsare ke dvArA bhoga karAye jAne meM, jIva ke svatantra astitva meM, usake sadAtmaka rUpa se bane rahane ke viSaya meM / sAMkhya ke sivAya prAyaH sabhI vaidika darzana kisI na kisI rUpa se AtmA ko hI karma kA kartA aura usake phala kA bhoktA mAnate haiM kintu sAMkhya bhoktA to puruSa ko mAnatA hai aura kartA pradhAna prakRti ko kahatA hai / isa prakAra kucha tatvacintakoM kA maMtavya hai ki jIva karma karane meM to svatantra hai lekina usakA phalabhoga Izvara dvArA karAyA jAtA hai arthAt jIva apane karmoM kA phala bhogane meM paratantra hai - isa taraha karma phala dene kI nirNAyaka zakti Izvara hai, usake nirNaya ke anusAra jIva karmaphala kA bhoga karatA hai / jaisA ki mahAbhArata meM likhA hai "ajJojanturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayo / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvasrameva vA / / " arthAt ajJa prANI apane sukha aura duHkha kA svAmI nahIM hai / Izvara ke dvArA prerita hokara vaha svarga athavA naraka meM jAtA hai / bhagavadgItA meM bhI likhA hai- 'labhate ca tataH kAmAn mayaiva vihitAna hitAn / ' maiM arthAt Izvara jisakA nizcaya kara detA hai, vahI icchita phala manuSya ko milatA hai / bauddha darzana Izvara ko karmabhoga karAne meM sahAyaka nahIM mAnatA kintu vaha jIva ko trikAla sthAyI tatva na mAnakara kSaNika mAnatA hai / ukta dRSTiyA~ ekAMgI haiM kyoMki kRtakRtya Izvara dvArA sRSTi meM hastakSepa karane se usakI svatantratA tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha . Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) ( evaM niSpakSatA meM bAdhA par3atI hai| svayaM jIva ke yadi Izvara ko phaladAtA mAnA jAye to jahA~ AtmasvAtantrya kI hAni hotI hai| yadi jIva ko eka manuSya dUsare manuSya kA ghAta karatA hai, vahA~ sirpha vartamAna kSaNasthAyI mAnA jAya to karma- ghAtaka ko doSa kA bhAgI nahIM honA cAhie, vipAka kI upapatti nahIM bana sakatI kyoMki jisa kyoMki usa manuSya ke dvArA Izvara marane vAle ko kSaNa vAlI AtmA ne karma kiyA hai usI kSaNa vAlI mRtyu kA daNDa dilAtA hai| jaise rAjA jina puruSoM AtmA ko yaha karma kA phala mila rahA hai yaha nahIM ke dvArA aparAdhiyoM ko daNDa dilAtA hai, ve puruSa ho sakegA kyoMki ve kSaNika mAnate haiN| jar3a padArtha aparAdhI nahIM kahe jAte kyoMki ve rAjA kI AjJA cetana ke abhAva meM phala bhoga nahIM kara sakate haiN| kA pAlana karate haiN| yaha kArya to kRtakarma bhogI punarjanmavAna sthAyI- isI taraha kisI kA ghAta karane vAlA ghAtaka tatva hI karatA hai| isa prakAra se trikAlasthAyI bhI jisakA ghAta karatA hai, usake pUrvakRta karmoM kA svatantra jIvatatva kA astitva aura use apane hI phala bhagavAtA hai. kyoMki Izvara ne usake parvakRta sukha-duHkha kA kartA, bhoktA batAnA hI karma-siddhAnta karmoM kI yahI sajA niyata kI hogI, tabhI to kA prayojana hai| usakA vadha kiyA gayA hai| yadi kahA jAya ki jainadarzana Izvara ko saSTi kA niyaMtA nahIM manuSya karma karane meM svatantra hai ataH ghAtaka kA mAnatA hai, ataH karmaphala dene meM bhI usakA hAtha kArya Izvara-prerita nahIM hai kintu usakI svatantra / nahIM hai / karma apanA phala svayaM dete haiM, unake liye icchA kA pariNAma hai to kahanA hogA ki saMsAra anya nyAyAdhIza kI AvazyakatA nahIM hai| jaise dazA meM koI bhI prANI vastutaH svatantra nahIM, sabhI zarAba nazA paidA karatI hai aura dUdha tAkata detA hai apane-apane karmoM se ba~dhe hae haiN| para jo manuSya zarAba pItA hai, use behozI hotI hai karmaNA badhyate jantu (mahAbhArata) aura karma kI aura jo dUdha pItA hai, usake zarIra meM puSTatA AtI anAdi paramparA hai / aisI sthiti meM 'buddhikrmaanuhai| zarAba yA dUdha pIne ke bAda yaha AvazyakatA sAriNI' arthAt karma ke anusAra prANI kI buddhi nahIM rahatI hai ki usakA phala dene ke lie dUsarI hotI hai, ke nyAyAnusAra kisI bhI kAma ko karane niyAmaka zakti ho / isI prakAra jIva ke pratyeka yA na karane ke lie manuSya svatantra nahIM hai| isa kAyika, vAcika, mAnasika parispanda se jina karma sthiti meM yaha kahA jAya ki koI bhI vyakti mukti pudgaloM kA bandha hotA hai, una karma paramANuoM meM prApta nahIM kara sakegA kyoMki jIva karma se baMdhA bhI zarAba aura dUdha kI taraha zubha yA azubha karane huA hai aura karma ke anusAra jIva kI buddhi hotI kI zakti rahatI hai| jo caitanya ke sambandha se hai| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki karma 11 vyakta hokara usa para apanA prabhAva dikhalAtI hai acche bhI hote haiM aura bure bhI hote haiM / ataH acche 1 aura usake prabhAva se mugdha huA jIva aise kAma karma kA anusaraNa karane vAlI buddhi manuSya ko karatA hai jo use sukhadAyaka aura duHkhadAyaka hote sanmArga para le jAtI hai aura usase mukti lAbha ho haiM / yadi karma karate samaya jIva ke bhAva acche hote sakatA hai, aura bure karma kA anusaraNa karane vAlI haiM to baMdhane vAle karma paramANuoM para acchA prabhAva buddhi kumArga para le jAtI hai jisase karmabandha hotA par3atA hai aura kAlAntara meM usase acchA phala hai| aisI dazA meM buddhi ke karmAnusAriNI hone se milatA hai tathA yadi bhAva bure hoM to burA asara mukti lAbha meM koI bAdhA nahIM AtI hai, AtmA meM par3atA hai aura kAlAntara meM phala bhI burA hI karma ke kartRtva aura bhoktRtva ina donoM avasaroM milatA hai| para svAtaMtrya aura pArataMtrya phalita hote haiN| - - 211 / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana (( 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise ki sahajatayA karma karane meM AtmA svatantra hai, vaha cAhe jaise bhAgya kA nirmANa kara sakatI hai, isa prakAra AtmA hI svayaM ke bhAgya kA nirmAtA hai na ki Izvara ke hAtha ko kaThaputalI / karmoM para vijaya prApta karake zuddha banakara mukta ho sakatI hai / kintu kabhI-kabhI pUrvajanita karma aura bAhya nimitta ko pAkara aisI paratantra bana jAtI hai ki vaha jaisA cAhe vaisA kabhI bhI nahIM kara sakatI hai, jaise koI AtmA sanmArga para bar3hanA cAhatI hai, kintu karmodaya kI balavattA se usa mArga para cala nahIM pAtI haiM, phisala jAtI hai, yaha hai AtmA kA kartRtva kAla meM svAtantrya aura pAratantrya / karma karane ke bAda AtmA parAdhIna - karmAdhIna hI bana jAtI hai, aisA nahIM / usa sthiti meM bhI AtmA kA svAtantrya surakSita hai| vaha cAhe to azubha ko zubha meM parivartita kara sakatI hai, sthiti aura rasa kA hrAsa kara sakatI hai| vipAka (phalo kA anudaya kara sakatI hai, phalodaya ko anya rUpa meM parivartita kara sakatI hai| isameM AtmA kA svAtantrya mukhara hai / paratantratA isa dRSTi se hai ki jina karmoM ko grahaNa kiyA hai, unheM binA bhoge mukti nahIM hotI / bhale hI sudIrgha kAla taka bhoge 212 Rec jAne vAle karma thor3e samaya ke lie bhoge jAya kiMtu sabako bhoganA hI par3atA hai / jainadarzana kI karma ke bandha, udaya kI taraha karma kSaya kI prakriyA bhI sayuktika hai / sthiti ke paripAka hone para karma udayakAla meM apanA vedana karAne ke bAda jhar3a jAte haiM / yaha to karmoM kA sahaja kSaya hai| isameM karmoM kI paramparA kA pravAha naSTa nahIM hotA hai / pUrva karma naSTa ho jAte haiM lekina sAtha hI navIna karmoM kA bandha cAlU rahatA hai / isa zrRMkhalA ko tor3ane ke lie tapa, tyAga, saMyama Adi prayatnoM kI AvazyakatA hai| saMyama, saMvara se naye Ate karmabandha banda hogA, tapa dvArA jo karma rahe haiM, unakA kSaya hogA / isa prakAra puruSArtha se AtmA karma ke bandhanoM se mukta ho sakatI hai| karma tatva ke sambandha meM jaina darzana kI vizeSatAe~ haiM ki karma ke sAtha AtmA kA vandha kaise hai ? kina kAraNoM se hotA hai ? kisa kAraNa se karma meM kaisI zakti utpanna hotI hai, AtmA ke sAtha kitane samaya taka karma lage rahate haiM, kaba phala dete haiM ? isakA vistAra yahA~ nahIM karate hue virAma letI hU~, kyoMki lekha kI maryAdA hai / karma siddhAnta sAgara-sA vizAla hai use gAgara meM bharanA bahuta hI kaThina hai / isa prakAra jaina darzana meM vaijJAnika rUpa se karma siddhAnta kA nirUpaNa kiyA gayA hai / -5 jagata meM aisA koI balavAna nahIM hai jo ugate hue sUrya ko roka sakatA ho, vaise hI loka meM aisA koI nahIM jo udaya meM Aye hue karma ko roka sakatA ho / - bhaga0 A0 1740 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-dharma ke rUpa meM la jainadharma darzana kI prAsaMgikatA SE Aja ke vizva ko eka aise dharma darzana kI AvazyakatA hai jo usakI vartamAna samasyAoM kA samAdhAna kara sake / ____ Aja bhautika vijJAnoM ne bahuta vikAsa kiyA hai| unakI upalabdhiyoM evaM anusandhAnoM ne manuSya ko camatkRta kara diyA hai / jJAna kA vikAsa itanI tIvra gati se ho rahA hai ki prabuddha pAThaka bhI sampUrNa jJAna se paricaya prApta karane meM asamartha evaM vivaza hai| jJAna kI zAkhA-prazAkhA meM vizeSajJatA kA dAyarA bar3hatA jA rahA hai| eka viSaya kA vidvAn dUsare viSaya kI tathyAtmakatA evaM adhyayana-paddhati se apane ko anabhijJa pA rahA hai| hara jagaha, hara dizA meM naI khoja, nayA 1 anveSaNa ho rahA hai| pratikSaNa anusandhAna ho rahe haiN| jo Aja taka nahIM khojA jA sakA, usakI khoja meM vyakti saMlagna hai, jo Aja taka nahIM socA gayA use socane meM vyakti vyasta hai| jina ghaTanAoM ko na samajha pAne ke kAraNa unheM 'parAtpara parabrahma' ke dharAtala para agamyarahasya mAnakara, una para cintana karanA banda kara diyA gayA thA ve Aja anusaMdheya ho gaI haiN| sRSTi kI bahuta sI gutthiyoM kI vyAkhyA hamAre dArzanikoM ne paramAtmA evaM mAyA ke AdhAra para kI thii| una vyAkhyAoM kAraNa ve 'paraloka' kI bAteM ho gaI thiiN| Aja unake bAre meM bhI vyakti jAnanA cAhatA hai / anveSaNa kI jijJAsA bar3hatI jA rahI hai / AviSkAra kA dharAtala aba bhautika padArthoM taka hI sImita hokara nahIM raha gayA hai / antarmukhI cetanA kA adhyayana evaM pahacAna bhI usakI sImA meM A rahI hai| pahale ke vyakti ne isa 70 saMsAra meM kaSTa adhika bhoge the| bhautika upakaraNoM kA abhAva thaa| usane svarga kI kalpanA kI thI / bhautika icchAoM kI sahaja tRpti kI kalpanA hI usa loka kI parikalpanA kA AdhAra thii| Aja kA yuga divyatAoM ko dharatI ke adhika nikaTa lAne ke prayAsa meM rata hai| pRthvI ko hI svarga banA dene ke lie betAba hai| __ itanA hone para bhI manuSya sukhI nahIM hai / yaha azAnti kyoM ? vaha sukha kI talAza meM bhaTaka rahA hai| dhana baTora rahA hai, bhautika upakaraNa jor3a rahA hai / vaha apanA makAna banAtA hai| AlIzAna imA-mA rata banAne ke svapna ko mUrtimAna karatA hai| phira makAna ko sajAtA , hai / sophAseTa, kAlIna, vAtAnukUlita vyavasthA, ma~hage parde, prakAzadhvani ke Adhunikatama upakaraNa evaM unake dvArA racita mohaka prabhAva / saba kucha acchA lagatA hai| magara parivAra ke sadasyoM ke bIca jo pyAra, vizvAsa panapanA cAhie usakI kamI hotI jA rahI hai / -DaoN. mahAvIra sarana jaina ema. e., DI. phil., DI. liTa. 213 - tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale pati-patnI bhAvanA kI DorI se AjIvana isakA kAraNa yaha hai ki dharma hI aisA tatva hai ba~dhane ke lie pratibaddha rahate the / donoM ko vizvAsa jo mAnava hRdaya kI asIma kAmanAoM ko sImita rahatA thA ki ve isI ghara meM AjIvana sAtha-sAtha karane kI kSamatA rakhatA hai, usakI dRSTi ko raheMge / donoM kA sukha-dukha eka hotA thaa| unakI vyApaka banAtA hai, mana meM udAratA, sahiSNutA evaM icchAoM kI dhurI 'sva' na hokara 'parivAra' thii| prema kI bhAvanA kA vikAsa karatA hai| ve apanI vyaktigata icchAoM ko pUrA karane ke koI bhI samAja dharmahIna hokara sthira sthita badale. apane baccoM evaM parivAra ke anya sadasyoM nahIM raha sktaa| samAja kI vyavasthA, zAnti tathA kI icchAoM kI pUti meM sahAyaka bananA adhika samAja ke sadasyoM meM paraspara prema evaM vizvAsa kA acchA samajhate the| Aja kI cetanA kSaNika, bhAva jagAne ke lie dharma kA pAlana Avazyaka hai saMzayapUrNa evaM tAtkAlikatA meM kendrita hokara raha dharma koI sampradAya nahIM hai| dharma kA artha haigaI hai| isa kAraNa vyakti apane meM hI simaTatA 'dhana dhAraNe'=dhAraNa karanA / jindagI meM jo jA rahA hai| sampUrNa bhautika sukhoM ko akelA dhAraNa karanA cAhie-vahI dharma hai| hameM jina bhogane kI dizA meM vyagra manuSya antataH atRpti kA naitika mUlyoM ko jindagI meM utAranA cAhie vahI anubhava kara rahA hai| dharma hai| bhautika vijJAnoM ke camatkAroM se bhayAkula mana kI kAmanAoM ko niyantrita kiye binA cetanA ko hameM AsthA pradAna karanI hai| nirAza samAja racanA sambhava nahIM hai / jindagI meM saMyama evaM saMtrasta manuSya ko AzA evaM vizvAsa kI kI lagAma Avazyaka hai / mazAla thamAnI hai| paramparAgata mUlyoM ko tor3a kAmanAoM ke niyantraNa kI zakti yA to dharma diyA gayA hai| una para dubArA vizvAsa nahIM kiyA meM hai yA zAsana kI kaThora vyavasyA meM / dharma kA jA sakatA kyoMki ve avizvasanIya evaM aprAsaMgika anuzAsana 'AtmAnuzAsana' hotA hai / vyakti apane ho gaye haiN| paramparAgata mUlyoM kI vikRtiyoM ko para svayaM zAsana karatA hai| zAsana kA anuzAsana naSTa kara denA hI icchA hai| hameM naye yuga ko naye hamAre Upara 'para' kA niyantraNa hotA hai / dUsaroM ke jIvana mUlya pradAna karane haiN| isa yuga meM bauddhika dvArA anuzAsita hone meM hama vivazatA kA anubhava saMkaTa evaM ulajhaneM paidA huI haiM / hameM samAdhAna kA karate haiM, paratantratA kA bodha karate haiM, ghuTana kI rAstA DhUr3hanA hai| pratIti karate haiN| __ Aja vijJAna ne hameM gati dI hai, zakti dI hai| mArsa ne dharma kI avahelanA kI hai / vAstava meM lakSya hameM dharma evaM darzana se prApta karane haiM / lakSya- mArksa ne madhyayugIna dharma ke bAhya ADambaroM kA vihIna hokara daur3ane se jindagI kI maMjila nahIM virodha kiyA hai| jisa samaya mArksa ne dharma ke miltii| bAre meM cintana kiyA usa samaya usake cAroM ora _ vaijJAnika upalabdhiyoM ke kAraNa jisa zakti dharma kA pAkhaNDa bharA rUpa thaa| mArksa ne isI ko kA hamane saMgraha kiyA hai usakA upayoga kisa dharma kA paryAya mAna liyaa| prakAra ho, gati kA niyojana kisa prakAra ho- vAstava meM dharma to vaha pavitra anuSThAna hai yaha Aja ke yuga kI jaTila samasyA hai| isake jisase cetanA kA zuddhikaraNa hotA hai| dharma vaha samAdhAna ke lie hameM dharma evaM darzana kI ora tattva hai jisase vyakti apane jIvana ko caritArtha dekhanA hogaa| kara pAtA hai| dharma dikhAvA nahIM, pradarzana nahIM, 214 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana ( 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , Rd. For private & Personal use only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha rUr3hiyA~ nahIM, kisI ke prati ghRNA nahIM, manuSya dharma kI uparyukta dhAraNAyeM Aja TUTa cukI haiN| manuSya ke bIca bhedabhAva nahIM apitu manuSya meM manu- vijJAna ne hameM duniyA~ ko samajhane aura jAnane kA SyatA ke guNoM ke vikAsa kI zakti hai; sArvabhauma tarkavAdI rAstA batAyA hai / vijJAna ne yaha spaSTa cetanA kA sat-saMkalpa hai| kiyA ki yaha vizva kisI kI icchA kA pariNAma Aja ke vizva ke lie kisa prakAra kA dharma nahIM hai / vizva tathA sabhI padArtha kAraNa kArya bhAva evaM darzana sArthaka ho sakatA hai ? se baddha haiM / bhautika vijJAna ne siddha kiyA hai ki jagata meM kisI padArtha kA nAza nahIM hotA kevala ___ madhya yuga meM vikasita dharma evaM darzana ke para rUpAntara mAtra hotA hai| isa dhAraNA ke kAraNa isa mparAgata svarUpa evaM dhAraNAoM meM Aja ke vyakti jagata ko paidA karane vAlI zakti kA prazna nahIM kI AsthA samApta ho cukI hai / isake kAraNa haiN| uThatA / jIva ko utpanna karane vAlI zakti kA ___madhyayugIna cetanA ke kendra meM 'Izvara' pratiSThita prazna nahIM utthtaa| vijJAna ne zakti ke saMrakSaNa ke thaa| hamArA sArA dharma evaM darzana isI 'Izvara' ke siddhAnta meM vizvAsa jagAyA hai| padArtha kI anazvacAroM ora ghUmatA thaa| sampUrNa sRSTi ke kartA, ratA ke siddhAnta kI puSTi kI hai| samakAlIna pAlanakartA, saMhArakartA ke rUpa meM hamane 'parama pAzcAtya astitvavAdI darzana ne bhI Izvara kA zakti' kI kalpanA kI thii| usI zakti ke avatAra niSedha kiyA hai| usane yaha mAnA hai ki manuSya kA ke rUpa meM, yA usake putra ke rUpa meM yA usake prati- saSTA Izvara nahIM hai| manuSya vaha hai jo apane nidhi ke rUpa meM hamane Izvara, IsA yA allAha ko Apako banAtA hai| mAnA tathA unhIM kI bhakti meM apanI mukti kA isa prakAra jahA~ madhyayugIna cetanA ke kendra meM mantra mAna liyA / svarga kI kalpanA, devatAoM kI ___ 'Izvara' pratiSThita thA vahA~ Aja kI cetanA ke kendra hI kalpanA, vartamAna jIvana kI nirarthakatA kA bodha, meM manaSya' pratiSThita hai| manuSya hI sAre mUlyoM kA apane deza evaM apane kAla kI mAyA evaM prapacI se mota hai| vahI sAre mUlyoM kA upAdAna hai| Aja paripUrNa avadhAraNA Adi bAteM hamAre madhyayugIna ke manuSya ke lie aisA dharma evaM darzana vyAkhyAyita dharma darzana ke ghaTaka the / vartamAna jIvana kI musI- karanA nogA jo 'IzvaravAdI' nahIM hogA, bha batoM kA kAraNa hamane apane vigata jIvana ke kamA vAdI nahIM hogaa| usake vidhAnAtmaka ghaTaka hoMge karanA hogA jo 'IzvaravAdI' nahIM hogA. bhAga / kAraNa hamane apane vigata jIvana ko mAna liyA / vartamAna jIvana meM apane zreSTha (1) manuSya, (2) karmavAda kI preraNA, (3) sAmAAcaraNa dvArA apanI musIbatoM ko kama karane kI jika smtaa| tarapha hamArA dhyAna kama gayA, apane ArAdhya kii| ____ Aja ke astitvavAdI darzana meM, vijJAna ke stuti evaM jayagAna kI ora adhika / dvArA pratipAdita avadhAraNAoM meM tathA sAmyavAdI Izvara aura manuSya ke bIca ke bicau- zAsana-vyavasthA meM kucha vicAra pratyaya samAna haiN| liyoM ne manuSya ko sArI musIbatoM, kaSToM, vipadAoM se mukta hokara svarga, bahizta meM mauja kii| (1) tInoM IzvaravAdI nahIM haiN| Izvara ke sthAna para manuSya sthApita hai / jindago bitAne kI rAha dikhAyI aura batAyA ki hamAre mAdhyama se apane ArAdhyoM ke prati tana, mana, (2) tInoM bhAgyavAdI nahIM haiN| karmavAdI tathA dhana se samapita ho jAo-pUrNa AsthA, pUrNa puruSArthavAdI haiN| vizvAsa, pUrNa niSThA ke sAtha bhakti karo / tarka ko (3) tInoM meM manuSya kI jindagI ko sukhI sAdhanA patha kA sabase bar3A zatru mAna liyA gyaa| banAne kA saMkalpa hai / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 3 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Prvale a personal use ony Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SCSTFORMECTIVE astitvavAdI darzana meM vyaktigata svAtantrya para hogA; dUsaroM ko samajhane aura pUrvAgrahoM se rahita jora hai to sAmyavAdI darzana meM sAmAjika samA- manaHsthiti meM apane ko samajhAne ke liye tatpara natA pr| ina samAna evaM viSama vicAra-pratyayoM ke honA hogA; bhAgyavAda ke sthAna para karmavAda kI AdhAra para kyA naye yuga kA dharma evaM darzana nirmita pratiSThA karanI hogI; unmukta dRSTi se jIvanokiyA jA sakatA hai ? payogI darzana kA nirmANa karanA hogaa| dharma evaM darzana kA svarUpa aisA honA cAhie jo prANImAtra hama dekhate haiM ki vijJAna ne zakti dI hai / astitvavAdI darzana ne svAtantrya cetanA pradAna kI hai| ko prabhAvita kara sake evaM use apane hI prayatnoM ke sAmyavAda ne viSamatAoM ko kama karAne para bala bala para vikAsa karane kA mArga dikhA ske| aisA diyA hai| phira bhI. vizva meM saMgharSa kI bhAvanA hai; darzana nahIM honA cAhie jo AdamI AdamI ke bIca azAMti hai, zastroM kI spardhA evaM hor3a hai; jindagI meM dIvAreM khaDI karake cale / dharma aura darzana ko Adhuof haivAniyata hai| phira yaha saba kyoM hai ? nika lokatantrAtmaka zAsana vyavasthA ke AdhArabhUta -svataMtratA, samAnatA, vizva bandhutva __ isakA mUla kAraNa hai ki ina tInoM ne 'saMgharSa' tathA Adhunika vaijJAnika niSkarSoM kA avirodhI ko mUla mAna liyA hai| mArksavAda varga-saMgharSa para AdhArita hai / vijJAna meM jagata, manuSya evaM yaMtra kA honA caahie| saMgharSa hai / astitvavAda vyakti evaM vyakti ke asti- jaina : AtmAnusandhAna kA darzana-'jana' sAmpratva-vRttoM ke madhya saMgharSa, bhaya, ghRNA Adi bhAvoM kI dAyika dRSTi nahIM hai / yaha sampradAyoM se atIta hone udbhAvanA evaM preraNA mAnatA hai| kI prakriyA hai| sampradAya meM bandhana hotA haiN| yaha Aja hameM manuSya ko cetanA ke kendra meM prati bandhanoM se mukta hone kA mArga hai| 'jaina' zAzvata SThita kara usake puruSArtha aura viveka ko jAgRta kara jIvana-paddhati tathA jar3a evaM cetana ke rahasyoM ko usake mana meM sRSTi ke samasta jIvoM evaM padArthoM ke jAnakara 'AtmAnusaMdhAna' kI prakriyA hai| prati apanatva kA bhAva jagAnA hai| manuSya evaM manuSya jainadarzana : pratyeka AtmA kI svatantratA kI ke bIca Atma-tulyatA kI jyoti jagAnI hai jisase udghoSaNA-bhagavAn mahAvIra ne kahA-'purisA ! paraspara samajhadArI. prema, vizvAsa paidA ho ske| tumamava tuma misa / manuSya ko manuSya ke khatare se bacAne ke lie hameM puruSa tU apanA mitra svayaM hai| jaina darzana meM Adhunika cetanA-sampanna vyakti ko AsthA evaM AtmA ke svarUpa kA pratipAdana karate hue kahA gayA vizvAsa kA sandeza pradAna karanA hai| hai-'appA kattA vikattA ya duhANa ya suhANa ya' AtmA hI dUkha evaM sUkha kA kartA yA vikatA hai| prazna uThatA hai ki hamAre darzana evaM dharma kA yAnI koI bAharI zakti Apako niyaMtrita, saMcAsvarUpa kyA ho ? lita, prerita nahIM krtii| Apa svayaM hI apane hamArA darzana aisA honA cAhie jo mAnava jIvana ke jJAna se, caritra se uccatama vikAsa kara mAtra ko santuSTa kara sake, manuSya ke viveka evaM sakate haiN| yaha eka atyadhika krAntikArI vicAra puruSArtha ko jAgRta kara usako zAnti evaM sauhArda hai| isako yadi hama Adhunika jIvana-sandarbho ke kA amogha maMtra de sakane meM sakSama ho| isake lie anarUpa vyAkhyAyita kara sakeM to nizcita rUpa se hameM mAnavIya mUlyoM kI sthApanA karanI hogI; vizva ke aise samasta prANI jo dharma aura darzana se sAmAjika baMdhutva kA vAtAvaraNa nirmita karanA nirantara dUra hote jA rahe haiM, isase jur3a sakate haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Teravate. Dersonalise Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bhagavAn mahAvIra kA dUsarA krAntikArI evaM sAdhanA kara sake, rAga-dveSa ko chor3a sake to koI vaijJAnika vicAra yaha hai ki manuSya janma se nahIM aisA kAraNa nahIM hai ki vaha pragati na kara sake / jaba apitu AcaraNa se mahAna banatA hai| isa siddhAnta pratyeka vyakti pragati kara sakatA hai, apane jJAna aura ke AdhAra para unhoMne manuSya samAja kI samasta sAdhanA ke bala para uccatama vikAsa kara sakatA hai dIvAroM ko tor3a pheNkaa| Aja bhI manuSya aura aura tattvataH koI kisI kI pragati meM na to bAdhaka manuSya ke bIca khaDI kI gaI jitane prakAra kI dIvAreM hai aura na sAdhaka to phira saMgharSa kA prazna hI kahA~ haiM una sArI dIvAroM ko tor3a dene kI AvazyakatA uThatA hai ? isa taraha unhoMne eka sAmAjika darzana - hai| yadi hama yaha mAna lete haiM ki 'manuSya janma se diyaa| nahIM, AcaraNa se mahAna banatA hai' to jo jAtigata pratyeka jIva meM Atmazakti-sAmAjika samatA viSa hai, samAja kI zAnti meM eka prakAra kA jo viSa evaM ekatA kI dRSTi se zramaNa paramparA kA apratima ghulA huA hai, usako hama dUra kara sakate haiM / jo mahatva hai| isa paramparA meM mAnava ko mAnava ke 4 / par3hA huA varga hai use nizcita rUpa se isako saiddhA __ rUpa meM dekhA gayA hai; varNo, sampradAyoM, jAti, upantika rUpa se hI nahIM apitu ise apane jIvana meM jAti, vAdoM kA lebila cipakAkara mAnava mAnava AcaraNa kI hASTa se bhA utAranA caahie| ko bAMTane vAle darzana ke rUpa meM nhiiN| mAnava pratyeka vyakti paramAtmA bana sakatA hai-pratyeka mahimA kA jitanA joradAra samarthana jainadarzana meM vyakti sAdhanA ke AdhAra para itanA vikAsa kara huA hai vaha apratima hai / bhagavAna mahAvIra ne AtmA sakatA hai ki devatA loga bhI usako namaskAra karate ko svatantratA kI prajAtantrAtmaka udghoSaNA kii| haiM / 'devA vi ttaM namaMsanti jassa dhamma sayA maNo !' unhoMne kahA ki samasta AtmAe~ svatantra haiM / viv| mahAvIra ne Izvara kI parikalpanA nahIM kI: deva- kSita kisI eka dravya tathA usake guNoM evaM paryAyoM tAoM ke Age jhukane kI bAta nahIM kI apitu mAna- kA anya dravya yA usake guNoM aura paryAyoM ke sAtha vIya mahimA kA joradAra samarthana karate hue kahA kisI prakAra kA koI sambandha nahIM hai| ki jisa sAdhaka kA mana dharma meM ramaNa karatA hai use devatA bhI namaskAra karate haiN| vyakti apanI hI isake sAtha-sAtha unhoMne yaha bAta kahI ki jIvana-sAdhanA ke dvArA itanA uccastarIya vikAsa svarUpa kI dRSTi se samarata AtmAe~ samAna haiM / astitva kI dRSTi se samasta AtmAe~ svatantra haiM; kara sakatA hai ki AtmA hI paramAtmA bana sakatI hai| bhinna-bhinna haiM, kintu svarUpa kI dRSTi se samasta AtmAe~ samAna haiN| manuSya mAtra meM Atma-zakti jaina tIrthakaroM kA itihAsa evaM unakA jIvana hai / zArIrika evaM mAnasika viSamatAoM kA kAraNa AkAza se pRthvI para utarane kA krama nahIM hai apitu, karmoM kA bheda hai / 'jIva' apane hI kAraNa se saMsArI / pRthvI se hI AkAza kI ora jAne kA upakrama banA hai aura apane hI kAraNa se mukta hogaa| vyava hai / nArAyaNa kA nara zarIra dhAraNa karanA nahIM hai hAra se bandha aura mokSa ke hetu anya padArtha ko / apitu nara kA hI nArAyaNa bananA hai / ve avatAra- jAnanA cAhie kintu nizcaya se yaha jIva svayaM vAdI paramparA ke poSaka nahIM apitu uttAravAdA mokSa kA hetU hai| AtmA apane svayaM ke upAjita hai| paramparA ke tIrthaMkara the| unhoMne apane jIvana kI karmoM se hI baMdhatI hai / AtmA kA duHkha svakRta hai| / sAdhanA ke dvArA, pratyeka vyakti ko yaha pramANa pratyeka vyakti hI prayAsa se uccatama vikAsa diyA; use yaha vizvAsa dilAyA ki yadi vaha kara sakatA hai / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private a Personal use only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadarzana meM AtmAe~ anantAnanta haiM tathA pari- jaba vyakti sabhI jIvoM ko samabhAva se dekhatA | mA NAmI svarUpa haiM kintu cetanA svarUpa hone ke kAraNa hai to rAga-dvaMSa kA vinAza ho jAtA hai / usakA - eka jIvAtmA apane rUpa meM rahate hae bhI jJAna ke citta dhArmika banatA hai| rAgadveSa-hInatA dhArmika ananta paryAyoM kA grahaNa kara sakatI hai| banane kI prathama sIr3hI hai|| __svarUpa kI dRSTi se sabhI AtmAe~ samAna haiN| samabhAva evaM AtmatulyatA kI dRSTi kA vikAsa jIva ke sahaja guNa apane mUla rUpa meM sthita rahate hone para vyakti ahiMsaka apane Apa ho jAtA hai| haiM / puruSArtha ke pariNAmasvarUpa zuddhi-azuddhi kI isakA kAraNa yaha hai ki prANI mAtra jIvita rahane para mAtrA ghaTatI-bar3hatI rahatI hai| kI kAmanA karane vAle haiN| sabako apanA jIvana priya hai| sabhI jIva jInA cAhate haiM, maranA koI Atma-tulyatA tathA sAmAjika samatA-bhagavAna rAma nahIM caahtaa| jaba sabhI prANiyoM ko duHkha apriya minsoN ne samasta jIvoM para maitrIbhAva rakhane evaM samasta hai to kisI bhI prANI ko duHkha na pahu~cAnA hI saMsAra ko samabhAva meM dekhane kA nirdeza diyaa| ahiMsA hai| ahiMsA kevala nivattiparaka sAdhanA 'zramaNa' kI vyAkhyA karate hue usakI sArthakatA nahIM hai, yaha vyakti ko sahI rUpa meM sAmAjika banAne samasta prANiyoM ke prati samadRSTi rakhane meM bata- ko / laayii| samabhAva kI sAdhanA vyakti ko zramaNa banAtI hai| ahiMsA ke sAtha vyakti kI mAnasikatA kA bhagavAna ne kahA ki jAti kI koI vizeSatA sambandha hai| isa kAraNa mahAvIra ne kahA ki nahIM, jAti aura kUla se trANa nahIM hotaa| prANI apramatta AtmA ahiMsaka hai| eka kRSaka apanI mAtra Atmatulya hai| se isa kAraNa prANiyoM ke prati kriyA karate hue yadi anajAne jIvahiMsA kara bhI Atmatulya bhAva rakho; Atmatulya samajho, sabake detA hai to bhI hiMsA kI bhAvanA usake sAtha jur3atI prati maitrIbhAva rakho, samasta saMsAra ko samabhAva nahIM hai / bhale hI hama kisI kA vadha na kareM, kintu se dekho / samabhAva ke mahatva kA pratipAdana unhoMne kisI ke vadha karane ke vicAra kA sambandha mAnayaha kahakara kiyA ki Arya mahApuruSoM ne ise hI sikatA se sampRkta ho jAtA hai| dharma kahA hai| ___ isI kAraNa kahA gayA hai ki rAgadveSa kA ___ahiMsA : jIvana kA vidhAnAtmaka mUlya evaM bhAva aprAdurbhAva ahiMsA evaM usakA prAdurbhAva dRSTi-bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA zabda kA vyApaka hiMsA hai| artha meM prayoga kiyA- mana, vacana, karma se kisI hiMsA se pAzavikatA kA janma hotA hai, ko pIr3A na denaa| yahA~ Akara ahiMsA jIvana kA ahiMsA se mAnavIyatA evaM sAmAjikatA kaa| vidhAnAtmaka mUlya bana gyaa| dusaroM kA aniSTa karane kI nahIM, apane kalyANa ke ___mahAvIra ne ahiMsA ke pratipAdana dvArA vyakti sAtha-sAtha dUsaroM kA bhI kalyANa karane kI ke citta ko bahuta gahare se prabhAvita kiyaa| unhoMne pravRtti ne manuSya ko sAmAjika evaM mAnavIya saMsAra meM prANiyoM ke prati AtmatulyatA-bhAva kI banAyA hai| prakRti se vaha AdamI hai, naitikatAjAgRti kA upadeza diyA, zatra evaM mitra sabhI bodha ke saMskAroM ne usameM mAnavIya bhAvanA kA prANiyoM para samabhAva kI dRSTi rakhane kA zaMkhanAda vikAsa kara usake jIvana ko sArthakatA pradAna kiyaa| kI hai| 218 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BA ---- __ ahiMsA se anuprANita artha tantra : aparigraha- bhagavAn mahAvIra ne pahacAnA thaa| isI kAraNa ahiMsA ke sAtha hI jur3I huI bhAvanAeM haiM-apari- unhoMne kahA ki jIva parigraha ke nimitta hiMsA grahavAda evaM anekAMtavAda / parigraha se Asakti eva karatA hai, asatya bolatA hai, corI karatA hai, maithuna mamatA kA janma hotA hai| aparigraha vastuoM ke kA sevana karatA hai aura atyadhika mUrchA karatA prati mamatvahInatA kA nAma hai / jaba vyakti ahiMsaka hai| parigraha ko ghaTAne se hI hiMsA, asatya, asteya hotA hai, rAgadveSa rahita hotA hai to svayameva apa- evaM kuzIla ina cAroM para roka lagAtI hai / rigrahavAdI ho jAtA hai| usakI jIvana-dRSTi badala jAtI hai| bhautika-padArthoM ke prati Asakti samApta parigraha ke parimANa ke lie 'saMyama' kI sAdhanA ho jAtI hai| ahiMsA kI bhAvanA se prerita vyakti Avazyaka hai| 'saMyama' pAralaukika Ananda ke lie apanI AvazyakatAoM ko usI sImA taka bar3hAtA hI nahIM, isa loka ke jIvana ko sUkhI banAne ke hai, jisase kisI anya prANI ke hitoM ko AghAta lie bhI Avazyaka hai| Adhunika yuga meM pAzcAtya 710 na phuNce| jagata ke vicArakoM ne svacchaMda yaunAcAra evaM nidhi icchA-tapti kI pravRtti ko sahaja mAna liyaa| isa bahuta adhika utpAdana mAtra karane se hI hamArI kAraNa pAzcAtya jagata ke vyakti evaM samAja ne sAmAjika samasyAe~ nahIM sulajha sktiiN| hameM vyakti 'vyakti kI svatantratA tathA acetana mana kI saMtuSTi' ke citta ko andara se badalanA hogaa| usakI Adi siddhAntoM ke nAma para jisa prakAra kA saMyamakAmanAoM, icchAoM ko sImita karanA hogA tabhI hIna AcaraNa kiyA usakA pariNAma kyA nikalA hamArI bahuta sArI sAmAjika samasyAoM ko sula hai ? jIvana kI lakSyahIna, siddhAntahIna, mUlyavihIna jhAyA jA skegaa| sthiti evaM nirbAdha bhogoM meM nirata samAja kI aisA nahIM ho sakatA ki koI sAmAjika prANI sthiti kyA hai ? unake pAsa paisA hai, dhana-daulata hai, sampUrNa padArthoM ko chor3a deN| kintu hama apane jIvana sAdhana haiM kinta phira bhI jIvana meM saMtrAsa. aviko isa prakAra se DhAla sakate haiM ki padAtha hamAra zvAsa. atapti. vitaSNA evaM kaThAe~ haiN| hippI pAsa raheM kintu unake prati hamArI Asakti na ho, sampradAya kyA isI prakAra kI sAmAjika sthiunake prati hamArA mamatva na ho| tiyoM kA pariNAma nahIM hai / samAja meM icchAoM ko saMyamita karane kI vaicArika ahiMsA : anekAntavAda -- ahiMsaka bhAvanA kA vikAsa Avazyaka hai| isake binA vyakti AgrahI nahIM hotaa| usakA prayatna hotA hai ra manuSya ko zAnti prApta nahIM ho sktii| 'para- niyoM ki vaha dUsaroM kI bhAvanAoM ko Thesa na pahu~cAve kalyANa' kI cetanA vyakti kI icchAoM ko lagAma vaha satya kI to khoja karatA hai, kintu usakI ma lagAtI hai tathA usameM tyAga karane kI pravRtti evaM kathana-zelI meM anAgraha evaM prema hotA hai| aneaparigrahI bhAvanA kA vikAsa karatI hai| kAntavAda vyakti ke ahaMkAra ko jhakajhoratA hai| parigraha kI vRtti manuSya ko anudAra banAtI hai, usakI Atyantika-dRSTi ke sAmane praznavAcaka cihna usakI mAnavIyatA ko naSTa karatI hai| usakI lagAtA hai / anekAntavAda yaha sthApanA karatA hai lAlasA bar3hatI jAtI hai| dhanalipsA evaM artha- ki pratyeka padArtha meM vividha guNa evaM dharma hote haiN| lolupatA hI usakA jIvana-lakSya ho jAtA hai| satya kA sampUrNa sAkSAtkAra sAmAnya vyakti dvArA usakI jindagI pAzavika zoSaNatA ke rAste para ekadama sambhava nahIM ho paataa| apanI sImita dRSTi bar3hanA Arambha kara detI hai / isake duSpariNAmoM ko se dekhane para hameM vastu ke ekAMgI guNa-dharma kA jJAna tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai / vibhinna koNoM se dekhane para eka hI vastu hameM bhinna prakAra kI laga sakatI hai tathA eka sthAna se dekhane para bhI vibhinna dRSTiyoM kI pratItiyA~ bhinna ho sakatI haiM / 16 pharavarI, 1680 ko sUryagrahaNa ke avasara para kAla ke eka hI kSaNa bhAratavarSa ke vibhinna sthAnoM para vyaktiyoM ko sUryagrahaNa ke samAna dRzya kI pratIti nahIM huI / kAravAra, rAyacUra evaM purI Adi sthAnoM meM jisa kSaNa pUrNa grahaNa huA jisake kAraNa pUrNa a~dherA chA gayA, vahIM bambaI meM sUrya kA 85 pratizata bhAga, dillI meM 58 pratizata bhAga tathA zrInagara meM 48 pratizata bhAga dikhAI nahIM diyA / bhAratavarSa meM hI sUryagrahaNa Arambha evaM samApti ke samaya meM bhI antara rahA / kAravAra meM sUryagrahaNa madhyAhna 2'17'20 baje Arambha huA to bhuvanezvara meM 242 15 para tathA kAravAra meM 4-5210 para samApta huA to bhuvanezvara meM 456 35 para / pUrNa sUryagrahaNa kI avadhi rAyacUra meM 2 minaTa 41 sekaMDa rahI to bhuvanezvara meM yaha avadhi kevala 46 sekaMDa kI hI rahI / 'syAdvAda' anekAMtavAda kA samarthaka upAdAna hai; tatvoM ko vyakta kara sakane kI praNAlI hai; satya kathana kI vaijJAnika paddhati hai / 220 se unmukta vicAra karane kI preraNA pradAna kI jA sakatI hai / yadi hama prajAtantrAtmaka yuga meM vaijJAnika paddhati se satya kA sAkSAtkAra karanA cAhate haiM to 'anekAMta' se dRSTi lekara 'syAdvAda praNAlI' dvArA kara sakate haiM / cintana ke dharAtaloM para unmuktatA tathA anAgraha tathA saMvedanA ke dharAtala para prema evaM sahiSNutA kI bhAvanA kA vikAsa kara sakate haiM / mithyA jJAna ke vacanoM ko dUra karake syAdvAda ne aitihAsika bhUmikA kA nirvAha kiyA, ekAMtika cintana kI sImA batalAI / AgrahoM ke dAyare meM simaTe hue mAnava kI aMdherI koTharI ko anekAMta vAda ke ananta lakSaNasampanna satya - prakAza se Alokita kiyA jA sakatA hai / Agraha evaM asahiSNutA ke banda daravAjoM ko syAdvAda ke dvArA kholakara ahiMsAvAdI rUpa meM vividha dRSTiyoM evaM sandarbhoM hai / isa prakAra vizva-dharma ke rUpa meM jaina dharma evaM darzana kI Adhunika yuga meM prAsaMgikatA ko vyAkhyAyita karane kI mahatI AvazyakatA hai| yaha manuSya evaM samAja donoM kI samasyAoM kA ahiMsAtmaka samAdhAna prastuta karatA hai / yaha darzana Aja kI prajAtantrAtmaka zAsana vyavasthA evaM vaijJAnika sApekSavAdI cintana ke bhI anurUpa hai / AdamI ke bhItara kI azAMti, udva ega evaM mAnasika tanAvoM ko yadi dUra karanA hai tathA antataH mAnava ke astitva ko banAye rakhanA hai to jaina darzana evaM dharma meM pratipAdita mAnava kI pratiSThA, pratyeka AtmA kI svatantratA tathA pratyeka jIva meM Atma-zakti kA astitva Adi sthApanAoM evaM pratyayoM ko vizva ke sAmane rakhanA hogaa| jaina dharma evaM darzana mAnava mAtra ke lie samAna mAnavIya mUlyoM kI sthApanA karatA hai / sApekSavAdI sAmAjika saMracanAtmaka vyavasthA kA cintana prastuta karatA hai / pUrvAgraha rahita udAra dRSTi se eka dUsare ko samajhAne aura svayaM ko talAzane-jAnane ke liye anekAMtavAdI jIvana-dRSTi pradAna karatA hai / samAja ke pratyeka sadasya ke lie samAna adhikAra kI ghoSaNA karatA pratyeka vyakti ko 'sva-prayatna' se vikAsa karane kA mArga dikhAtA tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala vivecanavaijJAnika evaM jaina Agama kI dRSTi meM jaina siddhAnta vizva ko chaha dravyoM se nirmita mAnatA hai jo sat ho athavA jisakI sattA ho use dravya kahate haiM / paryAya kI apekSA se utpAda (Modification) evaM vyaya (Disappearance) prati samaya 10 hotA rahatA ho tathA guNoM kI apekSA se dhrauvya (Continuity) ho vaha sat hai / vijJAna kI dRSTi meM padArtha na to paidA kiyA jA sakatA hai aura na hI naSTa kiyA jA sakatA hai kintu usakA rUpa parivartita ho / sakatA hai| ataeva utpAda, vyaya evaM dhrauvya kA jaina siddhAnta pUrNataH vaijJAnika hai| jaina AgamoM meM dravya ke chaha bheda batAye gaye haiM-jIva, ajIva | (pudgala), dharma, adharma, AkAza evaM kAla / yahA~ hama sirpha pudgala kA | jaina Agama evaM vaijJAnika dRSTi se vivecana kareMge / 'pudgala'=pud+gala se banA hai| "pud" kA artha pUrA honA athavA milanA aura "gala" kA artha hai galanA athavA naSTa honaa| ataeva jo dravya pratisamaya milatA evaM galatA rahe vaha pudgala kahalAtA hai / yahA~ milanA evaM galanA paryAya kI apekSA se hai| AcArya kundakunda dvArA viracita "niyamasAra" gAthA kramAMka 21-24 meM pudgala kA vargIkaraNa nimna prakAra se kiyA gayA hai (1) sthUla-sthUla-lakar3I, patthara, lohA jaise Thosa padArtha / (2) sthUla-jala, tela Adi dravya padArya / (3) sthUla-sUkSma-prakAza, chAyA evaM cAMdanI / (4) sUkSma-sthUla-dhvani UrjA evaM tApa UrjA / inheM hama cakSu indriya se nahIM dekha sakate haiM kintu usake atirikta dUsarI indriyoM se anubhava kara sakate haiN| (5) sUkSma-isameM kArmaNa vargaNAe~ AtI haiN| hamAre vicAroM tathA bhAvoM kA prabhAva ina para par3atA hai tathA inakA prabhAva jIva dravya evaM anya pudgaloM para par3atA hai| inheM paMca-indriyoM se anubhava nahIM kara sakate haiN| (6) sUkSma-sUkSma - paramANu meM nihita dhana evaM RNa vidya ta Aveza / kArmaNa vargaNAoM se nIce ke skandha jo atyanta sUkSma haiM, inheM bhI paMcendriyoM se anubhava nahIM kara sakate haiN| pudgala kA bheda naM0 5 jaina Agama kI mahatvapUrNa upalabdhi hai| DaoN0 rameza candra jaina, pravAcaka, sAMkhyikI vibhAga, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana * sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 665 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna isa viSaya para mauna hai kyoMki zeSa guNa avazya hoMge / yaha saMbhava hai ki hamArI abhI isa prakAra ke upakaraNa nirmita nahIM hue haiM jo indriyA~ inheM lakSita na kara sakeM kintu Adhunika kisI pudgala padArtha para vicAroM evaM bhAvoM kA vaijJAnika upakaraNa zeSa guNoM kI upasthiti lakSita prabhAva lakSita kara sake / jhUTha pakar3ane vAlI mazInoM kara sakate haiN| padgala meM ananta zakti ho kI khoja isa dizA meM eka choTA-sA kadama ho ki vijJAna dvArA siddha kI jA cukI hai / pudgala meM kI sakatA hai| saMkoca evaM vistAra hotA rahatA hai| sUkSma CT pariNamana evaM avagAhana zakti ke kAraNa vijJAna ne saMsAra ke samasta padArthoM ko mukhyataH tAna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai-Thosa. drava aura paramANu eva skandha sUkSma rUpa meM pariNata ho gaisa / ina tInoM meM Apasa meM parivartana hotA rahatA jAte haiN| hai| Adhunika vijJAna ne yaha siddha kara diyA hai ki AcArya umAsvAti dvArA viracita tattvArthasUtra, SC padArtha UrjA rUpa meM bhI parivartita kiyA jA sakatA dvitIya adhyAya ke sUtra naM0 36 ke anusAra zarIra hai| paramANa bhaTriyoM se vidya ta utpAdana-prakriyA pA~ca prakAra kA hotA hai-audArika, vaikriyika, isakA udAharaNa hai / jaina siddhAnta ke anusAra Thosa, AhAraka, tejas evaM kArmaNa / kArmaNa zarIra sUkSma drava, gaisa evaM UrjA pudgala ke hI vibhinna paryAya haiM hai tathA indriyoM se anubhava nahIM kiyA jA sakatA aura ina paryAyoM meM parivartana hotA rahatA hai / sUrya haiM / pudgala vargaNAoM meM atyanta mahatvapUrNa vargaNA kI prakAza UrjA se pathvI ke per3a-paudhoM ko poSaNa' kArmaNa vargaNA ke nAma se jAnI jAtI hai / isameM 800 milatA hai / yaha UrjA kA Thosa paryAya meM parivartana jIva dravya kA pudgala paramANu ke sAtha saMyoga hotA kA udAharaNa hai| hai| isa saMyoga kI vizeSatA yaha hai ki yaha saMyukta / pudgala meM mUlataH cAra guNa hote haiM-sparza, rasa, yaha saMyoga nahIM hotA hai kintu saMsArI jIva ko yaha . hokara bhI pRthak-pRthak rahatA hai / mukta jIva ko gaMdha evaM rUpa athavA vrnn| jainadarzana meM varNa saMyoga kSaNa-pratikSaNa hotA rahatA hai| jisa prakAra mukhyataH pA~ca prakAra kA hotA hai-lAla, pIlA, eka cambakIya chaDa lohe ke choTe kaNoM ko apanI nIlA, kRSNa (kAlA) evaM zveta / varNa paTala meM sAta ora AkarSita karatI hai usI prakAra jIva dravya raMga hote haiM jo ki kramazaH kAsanI, nIlA, harA, (AtmA) krodha, mAna, mAyA aura lobha ke vazIbhUta pIlA, nAraMgI evaM lAla haiM / isameM zveta evaM zyAma hokara karmoM se pradUSita ho jAtI hai / jIva dravya aa raMga nahIM haiN| kintu zveta raMga uparyukta sAta raMgoM ke evaM pudgala dravya meM baMdha kA makhya kAraNa jIva kA mizraNa se banatA hai tathA kRSNa raMga zveta raMga kI apanA bhAvanAtmaka pariNamana evaM padagala prakriyA anupasthiti darzAtA hai| jaina darzana meM zveta evaM hai| AtmA jaba karma dravya ke samparka meM AtI hai to zyAma varNa cAindriya kI apekSA se haiM / jaina darzana / vahA~ saMgalana kI kriyA prArambha ho jAtI hai| isake varNa ke ananta bheda mAnatA hai jo ki vaijJAnika dRSTi phalasvarUpa naI sthiti nirmita hotI hai| ise kArmaNa se lAla raMga se kAsanI raMga taka ke vibhinna taraMga vargaNA karate haiN| jaina darzana meM karma kevala saMskAra IN pariNAma bhI ananta haiM / ataeva vaMjJAnika-dRSTi meM hI nahIM hai kinta vastabhata padagala padArtha hai / rAga, bhI varNa ke ananta bheda haiN| dveSa se yukta jIva kI mAnasika, vAcanika evaM vijJAna ne yaha siddha kara diyA hai ki yadi kisI zArIrika kriyAoM ke sAtha kArmaNa vargaNAeM jIva meM bhI pudgala meM uparyukta cAra meM se kama se kama koI AtI haiM aura jo usake rAga-dvaSa kA nimitta eka guNa bhI vidyamAna hai to usameM aprakaTa rUpa se pAkara jIva se baMdha jAtI haiM aura Age calakara 222 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchA yA burA phala detI haiN| ina kArmaNa vargaNAoM lambe samaya taka rahatA hai| tatvArthasUtra aSTama kA phala dene kA samaya tathA tIvratA kArmaNa varga- adhyAya ke sUtra 14-20 taka vibhinna karmoM kA / NAoM para hI nirbhara karatI hai / jaba AtmA meM zuddha utkRSTa evaM jaghanya (adhikatama evaM nyUnatama) samaya tathA sAtvika vicAra, prema aura sahAnubhUti ho to batAyA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM bedanIya acchI kArmaNa vargaNAe~ utpanna hotI haiM tathA unake karma kA adhikatama samaya tIsa koDAkoDI sAgara, phala dene ke samaya Ananda kI anubhUti hotI hai| mohanIya karma kA adhikatama samaya sattara koDAjaba kisI karma kA phala dene kA samaya samApta ho koDI sAgara, nAma evaM gotra karma kA adhikatama jAtA hai to usa karma kA astitva bhI samApta ho samaya bIsa koDAkoDI sAgara tathA Ayu karma kA 10 jAtA hai / pUre saMsAra meM kArmaNa vargaNAoM kA khela adhikatama samaya tetIsa sAgara hai / vedanIya karma kA cala rahA hai| jisa prakAra dhAna kA chilakA utara nyUnatama samaya bAraha maharta kA hai| nAma evaM gotra ? jAne se cAvala meM ugane kI kSamatA bhI samApta ho kA nyUnatama samaya ATha maharta kA hai| zeSa pA~ca jAtI hai, usI prakAra AtmA (jIva) para se samasta karmoM kA nyUnatama samaya eka antarmuharta kA hai jo kAmaNa vargaNAoM kI khola utara jAne para AtmA ki muharta se bhI choTA hai| janma-mRtyu ke cakra se mukta ho jAtI hai / yadi krmoN| niSkarSa-vartamAna samaya meM paramANu bhaTTI meM ke kSaya kI gati (nirjarA) teja ho to eka muhUrta meM reDiyo dharmI padArthoM ke vicchedana se asIma UrjA hai bhI AtmA karma-rahita ho sakatI hai| prApta kI jA rahI hai| isa prakriyA meM reDiyodharmI vaidika darzana ma Izvara ko jagata kA niyantA padArtha kI paryAya bhI badala jAtI hai / yaha prakriyA ! mAnane vAle jIva kA kArya karana meM svatatra tathA kAphI kaThina hai| isI prakAra yadi mAnava zarIra usakA phala bhogana meM paratantra mAnata hai| jana rUpI bhaTI meM samasta kArmaNa vargaNAe~ saccI zraddhA, darzana ke anusAra karma apanA phala svayaM dete haiN| sacce jJAna evaM sacce AcaraNa se bhasma kara dI kArmaNa vargaNAoM ke vazIbhUta hokara jIva aise kArya jAveM to AtmA apane zuddhatama rUpa meM prakaTa ho karatA hai jo sukhadAyaka athavA dukhadAyaka hote haiN| sakatI hai| aisI zuddhatamA janma, jarA evaM mRtyu ke vartamAna meM jIva pichale karmoM kA phala bhogatA hai cakra se hamezA ke lie mukta hokara siddhAlaya meM tathA vartamAna meM kiye jA rahe karmoM kA phala bhaviSya sthApita ho jAtI hai| meM meM prApta karatA hai| pudgala ke vargIkaraNa meM "sUkSma pudgala" __ karmoM ke ATha bheda hote haiM-jJAnAvaraNIya, AcArya kundakunda kI mahAna upalabdhi hai / vijJAna hai| darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra isako abhI prayogoM dvArA siddha nahIM kara pAyA hai tathA aMtarAya / ina ATha karmoM meM mohanIya karma kintu bhaviSya meM yadi vijJAna isake astitva ko bar3A prabala hai tathA saba karmoM kA netA hai / yaha karma siddha karatA hai to isake anusaMdhAna kA sArA zreya saMsAra ke saba dukhoM kI jar3a hai| isakA prabhAva jaina darzana ko diyA jAnA caahiye| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 223 16. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Privated Personalise only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OVE JAMANEMALove INSTA vaijJAnika zakti-mUlya aura jJAna-mUlya Adhunika yuga vijJAna kA yuga hai / vijJAna eka aisI sabala mAnavIya kriyA yA anuzAsana hai jisane jJAna ke kSetroM ko kevala prabhAvitaM / hI nahIM kiyA hai, varan vizva aura brahmANDa ke rahasyoM ko udghATita kiyA hai| vaijJAnika-jJAna ke do pakSa haiM jo do prakAra ke mUlyoM kI sRSTi karate haiM-eka zakti-mUlya aura dUsare prema yA jJAna-mUlya / jahA~ taka zakti-mUlya kA sambandha hai, vaha takanIkI vijJAna se sambandhita hai jaina-darzana meM 'dravya' jo antarrASTrIya dharAtala para pratispardhA kA viSaya banatA jA rahA hai| isake dvArA zakti aura saMgharSa mUlyoM ko isa kadara vRddhi hotI jA rahI / ko dhAraNA aura hai ki Adhunika mAnava vijJAna ko kevala zakti-saMcaya kA sAdhana mAnatA jA rahA hai| dUsarI ora, vijJAna kA vaha mahattvapUrNa pakSa hai vijJAna jo prema yA jJAna-mUlya kA sRjana karatA hai jisakI ora hamArA dhyAna / kama jAtA hai| satya meM vijJAna kA yaha jJAna-malya hI 'pratimAnoM kI racanA karatA hai jo mAnavIya saMdarbha ko arthavattA pradAna karatA hai| isI se jJAna kA mahatva mAnava tathA vizva se hai aura pratyeka mAnavIya kriyA mAnava aura usase sambandhita vizva-saMdarbha ke lie hI hai| yaha jJAna prApta karane kA manobhAva vijJAna kA bhI satya hai| rahasyavAdI, premI, kavi, dArzanika, sabhI satyAnveSI hote haiM, yaha bAta dUsarI hai ki unakA 'anveSaNa' usa paddhati ko svIkAra na karatA ho jo vaijJAnika anveSaNa meM svIkAra kI jAtI hai| isa kAraNa se rahasyavAdI aura kalAkAra hamAre lie kisI bhI dazA meM kama sammAna ke pAtra nahIM hai, kyoMki eka vaijJAnika ke samAna hI ve bhI jJAna aura satya ke -DaoN. vIrendra siMha anveSI haiM / 5-jha-15, javAhara nagara jayapura-302004 prema ke pratyeka svarUpa ke dvArA hama 'priya' ke jJAna kA sAkSAtkAra karanA cAhate haiN| yaha sAkSAtkAra zakti prApta karane ke lie nahIM hotA hai, varan usakA sambandha Antarika ullAsa aura jJAna ke sAkSAkAra ke lie hotA hai / ataH jJAna svayaM meM eka mUlya hai jo vaijJAnika jJAna ke lie bhI utanA satya hai jitanA anya jJAna-kSetroM ke lie / vijJAna kA Arambha isI prema-jJAna kA rUpa hai kyoMki vaijJAnika bhI vastuoM, dRzyoM, ghaTanAoM aura piNDoM Adi se ekAtma ko anubhUti kara unake rahasya kA udghATana karatA hai / 1. da sAinTiphika insAiTa, baDa rasela, pRSTha 200 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , AD For private Personal use only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RE vaijJAnika sApekSavAda aura syAdvAda ina donoM tattvoM kA samAna samAveza hai| isa sAre || jAna ke isa vyApaka pariprekSya se eka bAta yaha vivecana se eka anya satya yaha prakaTa hotA hai ki spaSTa hotI hai ki vijJAna aura jaidarzana kA sambandha sat, dravya, pRdgala, yathArtha-saba samAna artha dene vAle 'sApekSavAda' kI AdhArabhUmi para mAnA jA sakatA zabda haiM / isI se jaina AcAryoM ne 'dravya hI sat hai (0) haiN| isakA pramukha kAraNa yaha hai ki syAdvAda kI aura sat hI dravya hai' jaisI tAkika prasthApanAoM ko ra mAnyatAoM kA saMketa hameM AiMsTAina ke sApekSa kA nirdezita kiyaa| umAsvAti nAmaka jaina AcArya ne vAdI siddhAnta meM prApta hotA hai| yaha samAnatA isa yahA~ taka mAnA ki 'kAla bhI dravya kA rUpa hai'| tathya kI ora saMketa karatI hai ki jaina manISA meM jo barabasa Adhunika kaNa-bhautikI (pArTikila vizva ke yathArtha ke prati eka svastha Agraha thaa| phijiksa) kI isa mahatvapUrNa prasthApanA kI ora - vizva aura prakRti kA rahasya 'sambandhoM' para AdhA- dhyAna AkarSita karatA haiM ki kAla aura dik bhI rita hai jinheM hama nirapekSa (ebsalyuTa) pratyayoM ke padArtha ke rUpAMtaraNa hai aura yaha rUpAntaraNa padArtha ke AR dvArA kadAcit hRdayaMgama karane meM asamartha rheNge| tAtvika rUpa kI ora bhI saMketa karatA hai| padArtha ! dravya yA pudgala kI sArI avadhAraNA isI sApekSa yA dravya kA yaha rUpaya yA dravya kA yaha rUpa yathArthavAdI adhika hai kyoMki tatva para AdhArita haiN| vartamAna bhautikI tathA gaNi jaina-darzana bheda ko utanA hI mahatva detA hai, jitanA tIya pratyayoM ke dvArA 'dravya' (maiTara) kA jo bhI rUpa advaitavAdI abheda ko / pAzcAtya dArzanika braDale ne spaSTa hotA hai, vaha kaI arthoM meM vaijJAnika anusaMdhAna bhI bheda ko eka Avazyaka tattva mAnA hai jisake meM prApta niSkarSoM se samAnatA rakhatA hai| dvArA hama 'sat' ke sahI rUpa kA parijJAna kara sakate malA vikAsavAda aura jIva-ajIva kI dhAraNAe~ vijJAna kA eka pramukha siddhAnta vikAsavAda ke dravya kI rUpAntaraNa prakriyA tathA bheda jo hameM vizva svarUpa para eka 'dRSTi' pradAna karatA jaina-darzana kI eka mahatvapUrNa mAnyatA yaha hai hai| DAvina Adi vikAsavAdiyoM ne jaiva aura ajava ki dravya-utpAda, vyaya aura dhrauvyayukta hai / yadi (oNragainika eNDa ina-oNragainika) ke sApekSa sambandha vizleSaNa karake dekhA jAye to dravya kI avadhAraNA ko mAnate hue unheM eka kramAgata rUpa meM svIkAra meM eka nityatA kA bhAna hai jo na kabhI kaSTa hotA kiyA hai| isakA artha yaha huA ki jaiva (cetana) hai aura na nayA utpanna hotA hai / utpAda aura vyaya aura ajaiva (jar3a) ke bIca zUnya nahIM hai, para donoM ke bIca eka sthiratA rahatI hai (yA tulyabhAritA/15 ke bIca eka aisA sambandha hai jo donoM ke 'sat' sva- baileMsa) rahatI hai jise eka pAribhASika zabda dhrauvya rUpa ke prati samAna mahatva kI ora saMketa karatA hai| ke dvArA iMgita kiyA gayA hai| mere vicAra se ye NDS jaina-darzana meM jIva aura ajIva kI dhAraNAe~ vijJAna sabhI dazAe~ dravya kI gatizIlatA aura sajanazIlatA meM prApta uparyukta jaiva aura ajaiva ke samAna haiM aura kA paricaya detI haiM / vijJAna ke kSetra meM pheDa haoNyala PM ye donoM dhAraNAe~ satya aura yathArtha haiN| yahA~ para ne padArtha kA vizleSaNa karate hue "pRSThabhUmi yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki vedAMta tathA padArtha" kI kalpanA kI hai jisase padArtha utpanna cArvAka darzana ke samAna yahA~ para dravya (maiTara) cetana hotA hai aura phira, usI meM vilIna ho jAtA haiyA jar3a nahIM hai, para dravya (pudgala) kI bhAvanA meM yaha krama nirantara calA karatA hai"| isa prakAra " 1 jaina-darzana DA0 mohana lAla mehatA, pRSTha 124 3 di necara Apha yUnIvarsa, phreDa haoNyala, pRSTha 45 2 bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, DA0 hajArIlAla jaina, pRSTha 18 225 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha PEOrprivate Personalise only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajana aura vilaya ke bIca samarasatA sthApita kiyA hai / paramANuvAda kA pUrA prAsAda pudgala ke ICS Kaa karane ke lie "dhrauvya" (sthiratA) kI kalpanA kI sUkSma vizleSaNa para AdhArita rahA hai jo Adhunika gii| trimUrti (TriniTI) kI dhAraNA meM brahmA, paramANuvAda ke kAphI nikaTa hai| viSNa aura maheza kramazaH sRjana, sthiratA yA tulya- jaina-paramANavAda aura vijJAna bhAritA tathA vilaya ke devatA haiM jo pratyakSa rUpa se pudgala kI saMracanA ko lekara jaina-darzana ne jo eka prakRti kI tIna zaktiyoM (sRjana, sAmarasya aura vizleSaNa prastuta kiyA hai, vaha padArtha ke sUkSma / vilaya) ke pratIka haiN| dravya kA yaha anitya rUpa tatvoM (kaNoM) kI ora saMketa karatA hai / vijJAna vijJAna ke dvArA bhI mAnya hai, jahA~ padArtha rUpAnta- ne padArtha kI sUkSmatama ikAI ko paramANa kahA hai - rita hotA hai na ki vinaSTa / vijJAna aura jaina mata jisake saMyoga se "aNu" kI saMracanA hotI hai, aura | meM dravya kA yaha rUpa samAna hai, para eka antara bhI ina "aNuoM" ke saMghAta se uttaka (TIzU) kA hai| jaina darzana meM 'AtmA" nAmaka pratyaya ko bhI nirmANa hotA hai| javaki saMracanA meM koSa (sela) dravya mAnA gayA hai jisa prakAra AkAza yA spesa sUkSmatama ikAI hai jisake saMyoga se avayava (AkAzAstikAya) kAla yA TAima (kAlAstikAya) (Argana) kA nirmANa hotA hai| isa prakAra samasta Adi ko dravya ke rUpa meM hI mAnA gayA hai| jaivika aura ajaivika saMracanA meM aNuoM, paramANuoM vijJAna ke kSetra meM dravya ko vyApaka artha meM grahaNa koSoM tathA avayavoM kA kramika sAkSAtkAra hotA hai / nahIM kiyA gayA hai jitanA ki jaina-darzana meN| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki sampUrNa sRSTi kA Adhunika vijJAna aura vizeSakara bhautikI, gaNita "kramika vikAsa huA hai| jaina AcAryoM kI paraaura rasAyana kI aneka navIna upapattiyoM meM padArtha mANu aura skandha kI dhAraNAoM meM uparyukta tathyoM ke sUkSmatara tatvoM kI ora saMketa milatA hai| kA samAveza prApta hotA hai| jaina matAnusAra paraprasiddha vaijJAnika-dArzanika banDa rasela ne padArtha mANu padArtha kA antima rUpa hai jisakA vibhAjana ke svarUpa para vicAra karate hue kahA hai ki "padArtha sambhava nahIM hai / yaha ikAI rUpa aisA hai jisakI na vaha hai jisakI ora mana sadaiva gatizIla rahatA hai, lambAI-caur3AI aura na gaharAI hotI hai arthAt vintu "vaha" usa taka kabhI pahu~ca nahIM pAtA hai| __ jo svayaM hI Adi, madhya aura anta hai / Adhunika Adhunika padArtha bhautika nahIM hai|" vijJAna ne paramANu ko vibhAjita kiyA hai aura usakI Antarika saMracanA para prakAza DAlA hai| jaina-darzana meM padArtha ke upayukta svarUpa se eka paramANa kI saMracanA meM prApta ilekTraoNna, proTAna, bAta yaha spaSTa hotI hai ki yahA~ dravya eka aisA pAjiTrAna tathA nyUTrAna Adi sUkSma aMzoM kI pratyaya hai jo "sattA-sAmAnya" kA rUpa hai / sattA jAnakArI Aja ke vijJAna ne dI hai / dUsarI ora, sAmAnya ke chaha bheda kiye gaye haiM-dharmAstikAya se saura maNDala kI saMracanA ke samAna paramANu kI lekara kAlAstikAya taka jisakA saMketa Upara saMracanA ko spaSTa kiyA hai| isa vaijJAnika prasthAkiyA jA cukA hai| jahA~ taka pudgala yA padArtha kA panA ke dvArA yaha dArzanika tathya bhI prakaTa hotA sambandha hai, vaha dravya kA eka vizeSa prakAra hai, hai jo piNDa meM hai, vahI brahmANDa meM hai| ataH mani jisakA vizleSaNAtmaka vivecana jaina AcAryoM ne nagarAja jI ne bhI yaha mata rakhA ki vijJAna meM 1 Mitter is something in which Mind is being led, but which it never reaches. Modern matter is not material. --uddhata, philAsiphikala esapaikTsa Apha mADana sAiMsa, sI. I. ema. joDa, pRSTha 83 226 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 6 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha : Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 paramANu kA sUkSma rUpa nahIM milatA hai jaisA ki hai| zrI bI. ela. zIla kA bhI yahI mata hai ki jaina - jaina-darzana meM / yaha bAta uparyukta vivecana ke dArzanika isa tathya ko pUrI taraha jAnate the ki dhana 2 - AdhAra para pUrNa satya nahIM hai| saca to yaha hai ki aura RNa vidya takaNoM ke saMyoga se vidyuta kI adhunAtana vaijJAnika pragati ne paramANu kI mUlyavAna utpatti hotI hai / AkAza meM camakane vAlI vidyuta NO vyAkhyA prastuta kI hai / skandha kI dhAraNA vijJAna kA kAraNa bhI paramANuoM kA snigdha tathA rUkSatva TA kI aNu (Molecule) bhAvanA se milatI hai kyoMki guNa hai / vanaspati tathA prANI jagata meM bhI RNa || do se ananta paramANaoM ke saMghAta ko skandha tathA dhana-vidya ta kA rUpa yauna AkarSaNa meM dekhA jA ra (aNa) kI saMjJA dI gaI hai jo vijJAna aura jaina- sakatA hai| isa prakAra dhana aura RNa kA vistAra darzana ke samAna pratyaya haiN| samasta sRSTi meM vyApta hai aura yahA~ Akara jaina-darzana kA vaijJAnika svarUpa spaSTa skandha-nirmANa prakriyA hotA hai| aba prazna uThatA hai ki paramANu skandha rUpa meM tal kaise pariNata hote haiM ? isakA uttara vijJAna tathA paramANu ke sparza-guNa aura vijJAna jainadarzana meM apane-apane tarIke se diyA hai jisameM jaina-darzana meM paramANaoM ke sparza aneka mAne aneka samAnatAe~ haiM / eka sabase mahatvapUrNa samA- gae haiM jo pratyakSa rUpa se paramANuoM ke guNa tathA natA yaha hai ki donoM meM paramANuoM ke saMghAta se svabhAva ko spaSTa karate haiN| inheM sparza isalie 8 skandha (aNu) kA nirmANa hotA hai jisakA hetu dhana kahA jAtA hai ki indriyA~ inheM anubhUta karatI haiN| aura RNa vidyu ta haiM (+tathA-) jisake ApasI ina sparzoM kI saMkhyA ATha hai jaise, karkaza, mRdu, laghu, II AkarSaNa se skaMdha tathA padArtha kA sRjana hotA hai| guru, uSNa, snigdha, rUkSa aura shiit| isa prakAra ke jaina AcAryoM ne paramANuoM ke svabhAva ko 'snigdha' vibhinna guNa vAle paramANuoM ke saMzleSa se ulkA, aura rUkSa (+aura-) mAnA hai jisase rUkSa tathA megha tathA indradhanuSa Adi kA sRjana hotA hai / Adhusnigdha paramANu binA zarta baMdha jAte haiN| isake nika bhautikI bhI isI tathya ko svIkAra karatI hai atirikta rUkSa-paramANa rUkSa se. aura snigdha para- ki ulkA megha tathA indradhanaSa paramA kA eka mANu snigdha se, tIsa se lekara yAvat apane guNoM vizeSa saMghAta hai| yahI nahIM chAyA, Atapa zabda / kA bandhana prApta karate haiN| paramANuoM ke ye do aura andhakAra ko bhI pudgala kA rUpa mAnA gayA 15 viparIta svabhAva unake ApasI bandha ke kAraNa haiN| hai| jainAcAryoM ne pudgala ke dhvanimaya pariNAma ko ||KC Adhunika vijJAna kI dRSTi se padArtha meM dhana vidya ta 'zabda' kahA hai| paramANu azabda hai, zabda nAnA (0 (Positive Charge) aura RNa vidya ta (Negative skaMdhoM ke saMgharSa se utpanna hotA hai| yahI kAraNa hai - Charge) ke astitva ko svIkAra kiyA gayA hai| ki dhvani kA svarUpa kampanayukta (Viberative) hotA yahA~ para spaSTa rUpa se aisA lagatA hai ki jaina hai aura isa dazA meM dhvani, zabda kA rUpa grahaNa kara vicArakoM ne paramANu tathA padArtha ke una tatvoM ko letI hai / Adhunika bhautikI ke anusAra bhI dhvani prApta kara liyA thA jinakI ora vijJAna gatizIla kA udgama kaMpana kI dazA meM hotA hai, udAharaNasvarUpa 1 jaina-darzana aura Adhunika vijJAna, muni zrI nagarAja, pR. 86 / 2 pAjiTiva sAinsa Apha enNeMTa hindUja, bI. ela. zIla, pR. 36 3 jaina-darzana aura Adhunika vijJAna, muni zrI nagarAja, pRSTha 65 227 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CALL svara, yantra, ghaNTI, oNragana pAipa, piyAnoM ke tAra bama galana yA viyoga kA udAharaNa hai / yadi sUkSma ye saba vastue~ kaMpana kI dazA meM rahatI hai jabaki ve dRSTi se dekhA jAe to pudgala kI saMracanA meM paradhvani paidA karatI haiN| ataH vijJAna ke mANuoM kA yaha galana aura pUraNa rUpa eka aisA anusAra zabda kA svarUpa taraMgAtmaka hai| reDiyo, tathya hai jisakA saMketa hameM Adhunika bhautikI meM mAikrophona Adi meM zabda-taraMgeM, vidya ta pravAha meM bhI prApta hotA hai jisa para paramANu zakti kA . pariNata hokara Age bar3hatI hai aura lakSya taka pahu~ca samasta prAsAda nirmita huA hai / jaina zabdAvalI meM kara phira zabda rUpa meM parivartita ho jAtI haiN| eka anya zabda prayukta hotA hai-'tejolezyA' jo zabda ko lekara eka antara vijJAna se prApta hotA pRdgala kI eka aisI rAsAyanika prakriyA hai jo hai kyoMki vijJAna, zabda yA dhvani ko eka UrjA ke solaha dezoM ko eka sAtha bhasma kara sakatI hai| 2 rUpa meM svIkAra karatA hai na ki padArtha ke rUpa meM yahI paramANu kI saMhAraka zakti hai / Adhunika paramI jabaki jaina-darzana meM dhvani paudgalika hai jo bhANu zakti kevala USmA ke rUpa meM prakaTa hotI hai, la lokAMta taka pahu~catI hai / isa sUkSma antara ke hote para tejolezyA meM uSNatA aura zItalatA donoM guNa na hue bhI yaha avazya kahA jA sakatA hai ki jaina- vidyamAna haiM aura zItala tejolezyA uSNa tejo darzana kA dhvani viSayaka ciMtana Adhunika vijJAna lezyA ke prabhAva ko naSTa kara detI hai| Adhunika kI mAnyatAoM ke kAphI nikaTa hai jo bhAratIya vijJAna uSNa tejolezyA ko eTama tathA hAiDrojana manISA kA eka Azcaryajanaka mAnasika abhiyAna bamoM ke rUpa meM prApta kara cukA hai, para inake pratikahA jA sakatA hai| mAraka rUpoM taka vaha aba bhI pahu~ca nahIM paramANu-zakti aura jaina mata sakA hai| paramANu ke upayukta svarUpa ke prakAza meM jaina uparyukta vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki darzana meM paramANu UrjA (zakti) ke bhI nyUnAdhika jaina dArzanikoM ne kevala adhyAtma ke kSetra meM hI saMketa prApta hote haiM / paramANu zakti ke do rUpa nahIM, varana padArtha vijJAna ke kSetra meM aise satyoM ra eTama tathA hAiDrojana bama hai jo kramazaH phizana tathA __ kA udghATana kiyA jo Adhunika vijJAna ke dvArA mA | phyujana prakriyAoM ke udAharaNa haiN| phizana kA artha hai TUTanA (yA vikhaMDana) aura eTama bama meM yUreni- . nyUnAdhika rUpa meM mAnya haiN| maiM vyaktigata rUpa se mA yama paramANuoM ke vikhaMDana se zakti yA UrjA kA yaha mahasUsa karatA hU~ ki jaina vicAradhArA ne sahI visphoTa hotA hai / dUsarI ora hAiDrojana bama meM rUpa meM darzana aura vijJAna ke sApekSa mahatva ko phyujana hotA hai jisakA artha hai milanA yA saMyoga / udghATita kiyA hai aura vizva tathA brahmaNDa ke REE isa prakriyA meM hAiDrojana ke cAra paramANuA katipaya mAlakI sUkSma aMza 'paramANa' ke rahasya kA sAkSAtkAra lIlA ananta saMyoga se hiliyama paramANu kI racanA hotI hai| isa saMyoga se jo zakti utpanna hotI hai, vahI hAi hai aura anveSaka ciMtaka yahI cAhatA hai ki vaha dravya ke 'ananveSita pradezoM taka paha~ca sake-yaha o Drojana yA udjana bama kA rUpa hai| paramANu kI ye donoM prakriyAe~ isa sUtra vAkya meM darzanIya hai - jAnane yA pahu~cane kI satat AkAMkSA hI "pUraNa galana dharmatvAt pudgalaH" / hAiDrojana bama "jJAna" ke gatyAtmaka svarUpa ko spaSTa karatI hai / pUraNa yA saMyoga dharma kA udAharaNa hai aura eTama ) 1 TeksTa buka Apha phijiksa, Ara. esa. viloja, pR. 246 / 2 bhagavatI zataka 15 228 dad tRtopa khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ENG - - - jaina darzana ne darzana aura jJAna meM jo antara kiyA hai vaha mujhe pUrNatayA pramANita lagatA hai| usane cAritra para jo bala diyA hai vaha usakA sarvazreSTha pakSa hai / samyakdarzana, cAritra tathA jJAna - ye vividha vyApAra jisa jJAnarAzi ko utpanna karate haiM use maiM saMdarzana kahatA hU~, usase saMdarzanazAstra kA janma hotA hai / spaSTa hai ki jainoM ke yahA~ darzana zabda du yarthaka hai| 'samyakadarzana jJAna cAritrANi mokSamArga:" isa satra meM darzana kA jo artha hai vaha usa mokSavidyA se bhinna hai jo meM mokSamArga se abhihita kI gaI hai / vastutaH samagra mokSamArga darzana nahIM pratyuta saMdarzana hai| isa saMdarzana meM darzana, jJAna tathA cAritra ke ghaTaka haiM / aisA jaina dArzanikoM ke vizleSaNa se siddha hai| pramA kI nayI paribhASA ataH maiM eka naI dRSTi yA dArzanikadhArA kA pravartana karanA cAhatA huuN| use maiM saMdarzanazAstra kahatA huuN| saMdarzana kA mUla abhiprAya samasta darzanoM meM saMprApta bodha yA prAtibha jJAna kI vyApakatA ko prakAzita karanA hai aura usI ke AdhAra para eka sampUrNa vicAradhArA kA nirmANa karanA hai| vAstava meM saMdarzana trivalayAtmaka hai| darzana, jJAna tathA cAritra isake valaya haiN| isakA tAtparya yaha hai ki saMdarzana kI utpatti meM darzana, jJAna tathA cAritra kI bhUmikA hai| vAstava meM sattA kI sUcanA yA usako batalAne kI zakti mAtra jJAna meM rahatI hai / darzana tathA cAritra yAcitamaNDana nyAya se hI sattA ke bodhaka yA vAcaka haiM arthAt unake dvArA jisa prakAra sattA kA pari caya hotA hai vaha jJAna se yAcita hai, jJAna se udhAra liyA gayA hai| pro. saMgamalAla pANDeya jJAna bhI mAtra jJApaka hotA hai, kAraka nhiiN| vaha viSaya kI jJApanA adhyakSa : darzana vibhAga karatA hai, usakI sRSTi nahIM krtaa| dRSTi-sRSTi nahIM hai vaha jJapti hai kintu darzana tathA cAritra meM kArakatva kI vizeSatA hai| ve guNAdhAna ilAhAbAda vizvavidyAlaya, karate haiN| jisa sat kA paricaya jJAna se hotA hai ve usameM guNoM kI OM ilAhAbAda / sRSTi karate haiM athavA usako bauddhika prakAroM meM bA~Tate haiN| ___unake ye vyApAra sattA kA anyathAkaraNa nahIM kara sakate, usakA vidra paNa nahIM kara sakate, kyoMki jJAna ke kisI prakAra yA sahayogI meM kurvadra patA nahIM hai--usameM arthakriyAkAritva bhI nahIM hai| usameM kevala arthaprakAzakatva hai| guNa-sRSTi se isa prakAza kA hI bodha / karAyA jAtA hai vaha svayaM gauNa hai, mukhyArtha nhiiN| samyakdarzana, samyakjJAna tathA samyakcAritra meM jo samyaktva hai| usake kAraNa mokSavidyA jise saMdarzanazAstra kahA jA rahA hai sayamktva tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 226 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se vizeSita hai / saMdarzanazAstra meM sam upasarga isI savaprathama ina lakSaNoM meM 'iddha' zabda kI vyAkhyA samyaktva kA dyotaka hai| vaha saMdarzanazAstra ko apekSita hai| kozakAroM ne iddha kA artha prajvalita samyakdarzanazAstra, samyakjJAnazAstra tathA samyak- yA prakAzita kiyA hai yaha indha dhAtu se niSpanna cAritrazAstra banAtA hai| isa kAraNa samyaktva yA huA hai| isI se IMdhana zabda banA hai jo jalAne kI pramAtva usakA pramukha lakSaNa hai| saMdarzanazAstra sAmagrI yA vastu ke artha meM prayukta hotA hai| isa mUlataH pramAzAstra hai| ___prakAra 'iddha' zabda kA artha spaSTa ho jAne para pramA - aba prazna uThatA hai ki saMdarzanazAstra meM pramA kI uparyukta paribhASAe~ isa prakAra rakhI jA sakatI ) kise kahate haiM ? pramA jJAna hai| jJAna sadaiva satya hotA hai usake vizeSaNa ke rUpa meM satya kA prayoga (1) bodha se prajvalita vRtti pramA hai| karanA galata hai| 'satyajJAna' aisI padAvalI kA jo vRtti se prajvalita bodha pramA hai / prayoga karate haiM ve vastutaH jJAna zabda ke artha se ana- prathama lakSaNa ke anusAra vRtti-jJAna tabhI pramA 19 bhijJa haiM / pramA jJAna hai aura jJAna pramA hai / pAzcAtya hotA hai jaba vaha bodha se prajvalita ho arthAt bodha darzana ke prabhAva ke kAraNa use hama satyatA bhI kaha se vyApta vRtti pramA hai| yadi vRtti bodha se vyAptI sakate haiM / satyatA jJAna kA guNa nahIM hai kintu svayaM nahIM hai to vaha apramA hai| isI prakAra dUsare lakSaNa jJAna hai, vaha jJAna bhI AkAratA-prakAratA hai| ke anusAra vRtti se vyApta bodha pramA hai aura jo punazca jaisA ki Upara kahA gayA hai jAna bhI bAdha vRtti se vyApta nahIM hai vaha apramA hai| isI vastutaH saMdarzana kA eka vizeSa ghaTaka hai| yaha jJAna prakAra dUsare lakSaNa ke anusAra vRtti se vyApta bodha bodha-rUpa tathA vRtti-rUpa se dvividha hai| isako pramA hai aura jo bodha-vRtti se vyApta nahIM hai vaha aMgreja dArzanika jArja barkale ne bodha (nozana) dvArA apramA hai| yahA~ vyApya-vyApaka bhAva kI vyAkhyA apekSita jJAna tathA vRtti (AiDiyA) dvArA jJAna kahA thA _ hai| donoM lakSaNoM ko eka sAtha dekhane para jJAta kintu vaha anubhavavAda se itanA prabhAvita thA ki / / hotA hai ki vRttivyApya bodha athavA bodha-vyApya vaha ina donoM prakAroM kA eka-dUsare se melApaka na vRtti pramA hai arthAta bodha tathA vatti donoM meM parakara skaa| usakI sUjha isa kAraNa phalitArtha nahIM spara vyApya-vyApakabhAva hai| jaise bodha vyApaka hai huii| barkale mAtra vRtti-jJAna ke vizleSaNa taka __ aura vRttivyApya hai, vaise vRtti bhI vyApaka hai aura sImita raha gye| ve yaha nahIM samajha pAye ki vRtti bodha vyApya hai| aisA hone para ananyatA sambandha jJAna ke pramApakatva ke lie bodha kI nitAMta Ava- kI siddhi hotI hai kintu bodha aura vRtti meM paraspara zyakatA hai| unase adhika gambhIra vizleSaNakartA ananyatA sambandha nahIM hai / kAraNa donoM meM mahAn aThArahavIM zatI ke advaita vedAntI mahAdevAnanda antara hai| bodha-akhaNDa hai. vatti khaNDita hai| bodha sarasvatI the jinhoMne vRttijJAna kI prAmANikatA meM avyabhicarita hai, vatti vyabhicarita hai| bodha svayaMbodha kI anivAryatA para bala diyA hai| unhoMne siddha yA sadAvartamAnasvarUpa haiM, vRtti Agantuka yA apane grantha 'advaitacintAkaustubha' meM jo unake svara- AgamApAyI hai| bodha vatti-vyApya hai, kintu phalacita tattvAnusandhAna kI svopajJaTIkA hai-kahate haiM vyApya nahIM hai, parantu vatti phala-vyApya bhI hai / vaha ki pramA kA lakSaNa nimna do prakAroM se kiyA jA mAtra bodha-vyApya nahIM hai / ataH jahA~ taka vRtti kI .. sakatA hai phalavyApyatA ke prAmANya kA prazna hai. vahA~ taka ) (1) bodheddhA vRttiH pramA uparyukta lakSaNa usa para lAgU nahIM hotaa| isakA (2) vRttIddho bodhaH pramA spaSTArtha yaha hai-jaba hameM kiso ghaTa kA jJAna hotA 230 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Forvete Personal use only C Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai taba hamAre mana meM ghaTavRtti utpanna hotI hai yadi isa ghaTavRtti kA sandhAna bodha se hotA hai to yaha vRttamA ho jAtI hai / isakA tAtparya yaha hai ki jaba ghaTavRtti pramANita ho jAtI hai aura usake viSaya ghaTa ko hama yathArtha padArtha mAna lete haiM / ghaTa ghaTavRtti kA phalavyApya hai, vaha ghaTa-vRtti kA phalitArtha hai | yaha phalitArtha vRtti se bhinna eka vastu hai / ghaTa-vRtti kI prAmANikatA se prAyaH ghaTa kI yathArthatA mAna lI jAtI hai, kintu yaha lokamata hai / pramA ke lakSaNa dvArA ghaTavRtti kA pramAtva to siddha hotA hai kintu ghaTa kI yathArthatA nahIM siddha hotI, kyoMki ghaTa meM bodha-vyApyatva nahIM hai / ghaTavRtti meM bodha-vyApyatva hai, ataH vaha pramA hai kintu ghaTa meM bodha vyApyatva na hone ke kAraNa vaha apramA kI koTi meM A jAtA hai / yahI kAraNa hai ki ghaTa ke svarUpa, ghaTa kI bhUtatattva Adi ko lekara vaijJA - nikoM meM vivAda uThate rahate 1 ghaTa mRNmaya hai| kintu mRtikA kyA hai ? usake ghaTaka kyA haiM ? una ghaTakoM ke ghaTaka kyA haiM ? isa anusandhAna paramparA meM avasthA A jAtI hai / isameM kahIM svecchA se virAma kara diyA jAtA hai aura eka abhyupagama yA kalpanA banA lI jAtI hai / usI ke AdhAra para hama kahate haiM ki ghaTa yA ghaTa kA koI antartattva yathArtha padArtha hai / vastutaH yaha yathArtha padArtha - tathAkathita abhyupagama-adhIna yA kalpanA - kalpita hai isIlie Adhunika vijJAna darzana meM mAnA jAtA hai ki sabhI tathya siddhAMta vAraka haiM / ve kisI siddhAMta para avalambita haiM aura usI meM ota-prota haiM / isa artha meM kahA jA sakatA hai ki jo phalavyApya vRtti hai vaha bhI antatogatvA phala - vyApya nahIM hai pratyuta dhArAvAhika jJAna ke antarbhUta hone ke kAraNa vRttivyApya hI hai parantu yaha avAMtara prazna hai / sAmAnyataH vRtti-vyApyatva aura phala - vyApyatva meM antara kiyA jAtA hai / isa prakAra vRtti-vyApyatA ko kendra meM rakhakara mA kI paribhASA kI gaI hai / yadyapi yaha paribhASA mUlataH advaita vedAnta ke anukUla hai jisake anusAra jAgatika vastue~ kevala sAkSimAtra haiM tathApi tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana isakA samarthana Adhunika vijJAna darzana tathA tarkazAstra se bhI hotA hai| prakAzya - prakAzaka sambandha hI sat hai / 'vIcitaraMganyAya' se vaha isI sat se avinAbhUta hai / sat hI sAra hai / usakI vRttiyoM kA sAra unakI dhArAvAhikatA mAtra hai / punazca bodha vRtti rahita nahIM ho sktaa| jo loga vRttizUnyatA yA vRtti nirodha ko bodha kA lakSaNa mAnate haiM, unakA mata aspaSTa tathA asaMgata hai / bodha sadaiva vRtti-vyApya rahatA hai / isake lie cetanA ke kendra jaise mana, citta, ahaMkAra buddhi yA puruSa yA Izvara kI apekSA rahatI hai / kintu bodha ina saba vRttiyoM se bhinna hai / vaha prAcIna tathA nityasiddha hai tathA ye vRttiyA~ arvAcIna aura Aga - ntuka haiM / bodha aisI asaMkhya vRttiyoM ko AtmasAt kiye rahatA hai aura usake liye ye vRttiyA~ mAtra bindu kI bhA~ti haiM jinakA koI svataH astitva nahIM hai / kintu bodha aura vRtti kA yogapadya yA sahabhAva tramA hai / vahI jJAna hai / vaha viSaya - viSayibhAva nahIM hai, kyoMki bodha na to viSayI hai aura na vRtti viSaya hai / vaha aparokSa anubhava hai aura nirapekSa sat hai isI artha meM pramA sat hai aura sat pramA hai / aMgreja dArzanika epha. eca. braDale isI saMdarzana se apane darzanazAstra kA paryavasAna karate haiM / a vedAnta bodha ko parabrahma tathA sarvAdhika avyabhacarita vRtti ko Izvara yA aparabrahma kahatA hai / bodha aura vRtti kA yaha sahabhAva parApara brahma kA sahabhAva hai / isI AdhAra para ekezvaravAda aura nirapekSa sadvAda ko abhinna mAnA jAnA hai / vastutaH pramA kI isa nayI paribhASA se eka prakAra kA nayA darzanazAstra Arambha hotA hai jise saMdarzanazAstra kahA jA sakatA hai / usameM prAcIna sabhI dArzanikoM ko prAmANika antardRSTiyoM kA samAveza hai / mukhyataH yaha jJAna ke bodha- pakSa aura vRtti-pakSa tathA unake sambandha ko prAmANikatA ke sandarbha meM prastuta karatA hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6 231 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jaina AcAryoM ke yogavidyA eka vyAvahArika vidyA hai, sAdhanA kI vidyA hai, jisake dvArA apane meM antanihita annamaya, manomaya, prANamaya aura Anandamaya kozoM meM anAdi kAla se antanihita zaktiyoM ko jAgRta karake jIvana kI alpatAoM ko aura usake kAraNa prApta pIr3AoM ko dUra karane kA prayatna kiyA jAtA hai aura usake phalasvarUpa AdhyAtmika, Adhidaivika aura Adhibhautika ina vividha duHkhoM kI / Atyantika nivRtti rUpa mokSa ko, kaivalyabhAva ko, prApta kiyA jAtA hai / isa sAdhanA meM trividha tApa kI Atyantika nivRtti rUpa mokSa kI bhAratIya yoga paramparA prApti jahA~ sAdhanA rUpI yAtrA kA carama lakSya hai, antima par3Ava hai, vahIM zArIrika aura mAnasika nirbalatAoM kI nivRtti, vyAdhi evaM jarA kI nivRtti Adi prArambhika aura madhyavartI par3Ava hai| yogadAna kA malyAMkana jisa prakAra kisI mandira athavA bhavana ke madhya meM baiThe hue dasa pandraha-bIsa yA sau-do-sau-cAra sau athavA hajAra vyakti kramazaH apane kA prAsthA sthAna se uThakara dvAra kI laghu yAtrA ke lie athavA kisI anya mandira bhavana athavA tIrtha nadI parvata Adi kI dIrgha yAtrA ke lie prastuta hoM, to pratyeka vyakti ke caraNa cinha pRthak-pRthak hI hoMge, bhale hI pratyeka vyakti ne apanI yAtrA kisI eka niyata sthala para khar3e hokara hI kyoM na prArambha kI ho| caraNa cinhoM kI yaha bhinnatA Akasmika nahIM, balki anivArya hai| isake lie, bhinnatA ko dUra karane ke lie cAhe jitanA prayatna kiyA jAe bhinnatA avazya hI rhegii| hAM isa 2 bhinnatA ko dUra karane hetu prayatna karane para skhalana ho sakatA hai, gati to manda hogI aura caraNa cinha kI bhinnatA kI nivRtti ke hI lakSya -DaoN. brahmamitra avasthI bana jAne se mUla lakSya ke bhI tirohita hone kI sambhAvanA ho sakatI hai| ThIka isI prakAra vividha tApoM se santapta sAdhaka kI sAdhanA yAtrA nidezaka meM bhI lakSya eka rahane para bho sAdhanA kI vidhi meM, prakriyA meM kucha na - svAmI kezavAnanda yoga saMsthAna kucha antara kA honA atyanta svAbhAvika hI hai / sAdhaka kI zArIrika aura mAnasika sthiti, usakI taiyArI, bauddhika stara, pUrvatana saMskAra, 8/3 rUpanagara, dillI 110007 vAtAvaraNa Adi aise aneka hetu haiM, jinake kAraNa sAdhanA kI vidhi meM antara ho sakatA hai kaI bAra uddezya bheda arthAt carama lakSya meM antara / bhI sAdhanA ke mArga meM kucha yA bahuta antara lA sakatA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki jIvana kI pUrNatA ke uddezya se kI jAne vAlI sAdhanA paddhatiyA~ aneka ho sakatI haiM, vyakti Adi ke bheda se ananta ho sakatI haiM yadi yaha kahA jAe to anucita na hogaa| aura padakrama meM antara rahane para bhI sabhI eka abhISTa para nissandeha pahu~cate haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana ) 2 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private & Personal use only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E / svayaM svIkRta isI prakAra sAdhanA krama meM antara hote hue bhI krama meM lakSya aura sAdhaka kI yogyatA ke AdhAra yadi usake lakSya ke rUpa meM citta kI ekAgratA kendra para kucha parivartana bhI hue haiN| haThayoga aura nAtha meM vidyamAna hai, AdhyAtmika lakSya vidyamAna hai, duHkha siddhoM kI sAdhanA paddhati kI pratiSThA athavA pracalana kI Atyantika nivRtti kA prayojana vidyamAna hai, to isa sahaja parivartana ke pramANa haiN| use yoga sAdhanA kahA jAnA cAhie aura yoga sAdhanA ina parivartanoM ke prasaMga meM yaha dhyAna rakhane kahA bhI jAtA hai / isake atirikta vartamAna meM usa vAlA tathya hai ki deza vizeSa kI sImAe~ athavA 4G sAdhanA ko, usa kriyA vidhi ko bhI 'yoga' athavA dharma vizeSa kA isa para koI prabhAva nahIM rahA hai| 'yogA' kahA jA rahA hai jisakA kucha sambandha pataM- isIlie bhAratIya sAdhanA paddhati, nepAlI sAdhanA IV jali ke aSTAMga yoga se hai| Ajakala dillI, niyAti prAdoM ko athavA jaita yoga. bauddha yoga 65 bambaI, nyUyArka, landana jaise bar3e zaharoM meM zarIra ko brAhmaNa yA vaidika yoga Adi bhedabodhaka zabdoM ke yU sundara charaharA banAe rakhane ke lie kucha kendra prayoga ko bahuta gambhIratA se nahIM lenA cAhie / (vyAvasAyika kendra) khule mileMge aura unake nAma isa prakAra ke zabdoM ke prayogoM kA kevala itanA hI Adi dekhane ko sahaja hI mila jaaeNge| ina artha hai ki kisI kSetra vizeSa meM adhika pracalita kendroM ke sAtha yoga athavA yogA zabda jur3A huA hai, sAdhanA vidhi, athavA jaina aura bauddha sampradAya ke aura sAmAnya janatA vahA~ kI sAdhanA vidhi (kriyA madhya pratiSThita AcAryoM ke dvArA svayaM svIkRta vidhi) ko yoga (yogA) kahatI bhI hai, kintu unheM athavA unake dvArA likhita sAhitya meM mukhyatayA hama yoga kI sImA meM rakhanA nahIM caaheNge| kyoMki vaNita sAdhanA vidhi ke kucha viziSTa ttv| ve Upara dI gayI yoga kI mUla paribhASA ke andara sAdhanA ke prasaMga meM isa tathya kA ullekha maiM nahIM aate| niHsaMkoca karanA cAhU~gA ki sAdhanA se sambandhita ___ yoga sAdhanA kI aneka vidhiyA~ yogasatrakAra dArzanika cintana ke sandarbha meM jaina AcAryoM dvArA pataJjali ke samaya meM bhI pracalita thIM isakA saMketa likhita granthoM meM bhale hI pataJjali aura vyAsa ke samAna dArzanika gambhIratA na ho, siddha paramparA ke hameM pataJjali ke yoga sUtra meM hI milatA hai| usake __AcAryoM kI tulanA meM dRr3hatA aura spaSTatA kucha || anusAra vairAgyapUrvaka cittavRttinirodha hetu abhyAsa, artha bhAvanA pUrvaka praNava mantra japarUpa kama ho kintu kaSTasahiSNatArUpa tapazcaryA ke sambandha meM jitanI dRr3hatA, niyamoM meM spaSTatA jaina Izvara praNidhAna, prANoM kI pracchardana evaM vidhAraNa rUpa viziSTa kriyA prANAyAma, indriyoM ke kisI santoM ke sAdhanA krama meM athavA jaina AcAryoM dvArA viSaya ko AdhAra banAkara vahA~ citta kI pUrNa nirdhArita AcAra niyamoM meM milatI hai, anyatra sthiratA kA prayAsa, pUrNa vairAgya, asmitA mAtra meM milatA hai citta kI sthiratA kA prayAsa, svapna nidrA athavA jaina AcAryoM meM mukhyataH hemacandra evaM haribhadra jJAna ko Azraya banAkara citta kI sthiratA kA sUri ina do AcAryoM ne yogazAstra ke sambandha meM prayAsa athavA kisI bhI apane abhimata deva Adi apanI lekhanI calAI hai / inakI racanAoM meM hemakA dhyAna bhinna-bhinna paramparAoM meM cittavRtti- candrakRta yogazAstra evaM haribhadrasUrikRta yogadRSTinirodha ke upAya ke rUpa meM svIkRta rahe haiN| uttara samuccaya, yogabindu, yogazataka aura yogavizikA kAla meM bhI sAdhanA kI paddhatiyoM meM yathAvazyaka grantha prasiddha haiM / inameM se antima do arthAt hariprayoga hote rahe haiM aura usake phalasvarUpa sAdhanA bhadrasUrikRta yogazataka aura yogaviMzikA ardha VUCRyv 0 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaON : For Private Personal use only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sata mAgadhI prAkRta meM haiM zeSa tIna grantha arthAt hema- sAdhanA ke prasaMga meM sAdhaka kI dvitIya avasthA / candrakRta yogazAstra evaM haribhadrasUrikRta yogadRSTi- vaha hotI hai, ki vaha sAdhanA meM zraddhApUrvaka pravRtta samuccaya evaM yogabindu saMskRta bhASA meM nibaddha haiN| hI nahIM hotA balki rakhalana se, vicalana se, sura ina donoM hI AcAryoM ne sAdhanA patha ke rUpa kSita rahatA hai, usakA samasta vyavahAra, usakA meM maharSi patanjali dvArA pravartita aSTAMga ko hI samasta AcAra, usakI samasta sAdhanA zAstroM ke prAya : svIkAra karate hue usakA vivaraNa diyA hai anukUla, gurujanoM dvArA pradarzita mArga ke anukUla athavA usake prabhAva kI phala kI carcA karake usa calatI rahatI hai| sAdhaka kI isa avasthA kA nAma aSTAMga yoga sAdhanA kI ora jana sAmAnya ko zAstrayoga hai| isa avasthA meM pramAda kA pUrNa pravRtta karane kA prayatna kiyA hai / AcArya hemacandra abhAva rahatA hai| sAdhanA kI tRtIya avasthA meM ke yogazAstra meM aSTAMga yoga ko hI avikala sAdhaka sabhI prakAra kI vighna bAdhAoM se hI pUrNataH svIkAra kiyA gayA hai, jabaki haribhadrasUri ke ardha- surakSita nahIM hotA, balki vaha siddhAvasthA ke nikaTa mAgadhI prAkRta meM nibaddha yogazataka aura yoga- pahu~ca jAtA hai / use dharma kA, Atmatatva kA sAkSAvizikA meM sAdhanA evaM tapazcaryA ke prasaMga meM kAra ho cukA hotA hai| zAstra pratipAdita rahasya sAmAnya zrAvakoM gRhasthoM athavA navadIkSita muniyoM use AtmasAt ho cuke hote haiM, prAtibha jJAna, jise ke lie atyanta saMkSepa meM sAdhanA sambandhI niyamoM pataJjali ke yoga sUtra meM viyekakhyAti kahA gayA kA athavA sAdhanA vidhi kA nibandhana huA hai| hai, use prakaTa ho cukA hotA hai, yaha prAtibhajJAna yogabindu meM bhI jaisA ki nAma se hI spaSTa hai, tatvajJAna kahA jA sakatA hai, jo nizcaya hI zruta saMskRta bhASA meM jaina sAdhakoM ke lie apekSita tapa- jJAna arthAta vividha zAstroM meM varNita viSayoM ke | zcaryA aura sAdhanA ke patha kA saMkSipta paricaya jJAna se aura anamAna Adi pramANoM se prApta jJAna prastuta huA hai| haribhadra sUri kA yogaviSayaka se kahIM utkRSTa hotA hai / isa prakAra vaha sarvavazyI pradhAna grantha yogadRSTisamuccaya hai| yahA~ bhI jaisA hotA hai, sAtha hI usameM ananta sAmarthya bhI hotA ki grantha ke nAma se hI saMketa mila jAtA hai, yoga hai, jisake phalasvarUpa usameM kisI prakAra ke pramAda sAdhanA ke patha kA nahIM balki usakI pRSThabhUmi meM kI sambhAvanA nahIM rhtii| haribhadra sUri ne isa | AdhAra ke rUpa meM vidyamAna yoga dRSTiyoM kA varNana tatIya avasthA kA varNana karake ise sAmarthya yoga haA hai| sAtha hI yoga sAdhanA kI cAra sthitiyoM saMjJA pradAna kI hai| kA bhI atyanta prazasta vivaraNa kiyA gayA hai| yoga-sAdhanA kI sarvocca avasthA vaha hai aba sAdhanA kI prathama avasthA vaha hotI hai jaba na kevala yogI kA granthi bhedana ho cukA rahatA hai sAdhaka zAstroM athavA usase sambaddha kucha granthoM ko balki usase ahaMtA mamatA Adi samasta bhAvoM kA par3hakara athavA vidvAna gurujanoM athavA AcAryoM, upazama ho gayA hai / usameM na rAga hai na dveSa, na muniyoM ke mukha se yoga sAdhanA kI mahimA ko kartRtva kI bhAvanA haiM na phala kI kAmanA, usakI jAnakara usake lie (yoga sAdhanA ke lie) saMkalpa samasta AsaktiyA~ pUrNatayA vilIna ho cukI haiN| letA hai, usake anusAra (AcaraNa ke lie) vyavahAra samasta saMkalpoM kA vilaya ho cakA hai| aura usane ke lie prayatnapUrvaka pravRtta bhI hotA hai kintu madhya- sarva saMnyAsamayatA kI sthiti prApta kara lo hai, madhya meM pramAda asaMlagnatA nahIM raha pAtI, kabhI-kabhI isa prakAra vaha jIvanmukta ho cukA hai / yahI sAdhanA meM vighna ho jAtA hai, sAdhanA bAdhita ho avasthA sAdhanA kI pUrNAvasthA hai, mokSa kI avasthA jAtI hai / haribhadra sUri ne sAdhaka kI isa avasthA hai ataH ise sAdhanA kI avasthA kahane ke sthAna para ko icchA yoga ke nAma diyA hai / / siddhAvasthA kahanA adhika ucita hai| yoga kI isa 234 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C . sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha Foamivate-cinersonaliso-Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNAvasthA kA AcArya haribhadrasUri ne ayoga nAma ko vahI ghaTanA duHkha aura pIr3A pradAna karatI hai| diyA hai / ayoga kA artha hai sarvatobhAvena nirliptatA pataMjali ke bhASyakara vyAsa dvArA nirdiSTa kSipta, mUr3ha kI sthiti, jise zrImadbhagavad gItA meM sthita- vikSipta, ekAgra aura niruddha avasthAe~ citta kI hI prajJatA kI sthiti kahA gayA hai avasthAe~ haiM jinakA sUkSma vivecana vyAsa ne yoga duHkheSvanudvignamanAH sukheSu vigataspRhaH / sUtra bhASya meM kiyA hai| vItarAgabhaya krodhaH sthitadhI: munirucyate / / jJAna athavA tatvabodha kI avasthA bhI mana kI avasthA vizeSa hai| jise bauddha, jaina, vaizeSika, nyAya yaH sarvatrAnabhisnehaH tattatprApya zubhAzubham / / aura vedAnta darzanoM meM mokSa kA ekamAtra upAya nAbhinandati na STi tasya prajJA prtisstthitaa| mAnA gayA hai| pataJjali dvArA nirdiSTa sAdhanA AcArya haribhadrasUri ne yoga kI uparyukta mArga meM bhI nivicArA samprajJAta samAdhi kI avasthAoM kA varNana sAdhanA kI sthiti kA mUlyAM- sthiti meM pahu~cane para adhyAtmaprasAda aura Rtakana karane ke lie AtmaparIkSA ke uddezya se bharA prajJA ke udaya kI carcA kI gaI hai / aura kiyA hai jisase sAdhanA ke mArga meM sAdhaka apanI svIkAra kiyA gayA hai ki viveka khyAti apara S sthiti kI pUrNa jAnakArI rakhate hue deza aura kAla paryAyA RtambharA prajJA ke saMskAra anya samasta ko dhyAna meM rakhakara apanI sAdhanA ko aura saMskAroM kA pratibandhana karate haiM jisake anantara 1. sadRr3ha kara sake, gati de sake / sAtha hI usake mArga- hI sAdhaka nirbIja samAdhi para pahu~catA hai| isa darzaka guru bhI usakI avasthA kA mUlyAMkana karate prakAra mana kI avasthAoM kA vivaraNa yogasAdhanA hue use apekSita saMrakSaNa aura mArga darzana pradAna ke krama meM svayaM apanI aura apane ziSya athavA kara sake / isa dRSTi se ina avasthAoM kA varNana sabrahmacArI sAdhaka kI sAdhanA patha para sthiti atyanta mahatvapUrNa to hai hI, pataJjali ke sUtroM meM aura sAdhanA patha ke prabhAvI yA aprabhAvI hone ke athavA unake bhASya athavA vRttiyoM meM athavA siddha mulyAMkana ke lie na kevala atyanta upayogI hai M sampradAya ke AcArya gorakSanAtha Adi ke yoga bIja, balki anivAryataH apekSita bhI hai| yoga zikhA, amanaska yoga, yoga kuNDalo Adi AcArya haribhadra sari ne mana kI nava avasthAoM 32 graMthoM meM bhI inakI carcA na hone se atyanta maulika kA varNana kiyA hai| ina avasthAoM meM oghadRSTi, jise mithyAdRSTi bhI kahate haiM, sAdhanA se rahita sAdhanA ke krama meM sAdhaka kI mAnasika ava- ajJAnI puruSa kI mAnasika avasthA hai| zeSa mitrA sthAeM bhI sAdhanA ke mUlyAMkana ke lie, sAdhaka kI tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA aura parA ATha 2 dRSTi se sAdhanA mArga kI anukUlatA pratikUlatA kA sAdhaka ko mAnasika avasthAeM huA karatI haiM / mUlyAMkana karane kI dRSTi se apanA vizeSa mahatva inameM prathama se antima taka kramazaH ucca uccatara rakhatI haiN| smaraNIya hai ki sAdhanA ke krama meM aura uccatama sthiti meM pahu~ce hue sAdhakoM kI mana sAdhaka kI manaHsthiti kA sarvAdhika mahatva hai| kI avasthAeM haiN|10 isIlie inheM yogadRSTiyA~ kahA manaHsthiti hI sAdhaka ko sAdhanA meM pravRtti detI hai jAtA hai| sAdhakoM ke mana kI ye viziSTa sthitiyA~ / aura pravRtta rakhatI hai| pUrNa citta-vRttinirodha rUpa haribhadrasUri ke anusAra yama niyama Adi kA abhyAsa samAdhi kI sthiti bhI mana kI hI avasthA vizeSa karane ke phalasvarUpa kheda Adi udvegoM kI nivatti hone hai / manaHsthiti ke kAraNa hI loka kI koI ghaTanA ke anantara prApta hotI haiN| jaba taka citta meM rAga aura kisI vyakti ko sukha pradAna karatI hai to kisI dveSa ke vega vidyamAna rahate haiM aura jaba taka maitro, tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 235 REVNISH CO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA aura muditA Adi vRttiyoM kA udaya nahIM hotA aura citta kA prasAdana nahIM hotA, taba taka sAdhaka mana kI ina sthitiyoM ko prApta nahIM kara pAtA / haribhadrasUri ke anusAra yoga sAdhanA meM saMlagna sAdhaka jaba ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ina yamoM kA niSThApUrvaka pAlana karane lagatA hai, taba usake mana meM maitrI bhAva pratiSThita hotA hai, use mitrA dRSTi prApta hotI hai / sAmAnya rUpa se maitrIbhAva athavA mitrA dRSTi zabda se aisA pratIta hotA hai, mAno yaha manobhAva prema se samanvita mana kI sthiti hai, jo dRSTi vairabhAva kA tyAga karane se prApta hotI hai / pataJjali ke anusAra vairabhAva kI nivRtti rUpa phala kI prApti ahiMsA nAmaka yama ke sampUrNatayA pAlana se bhI huA karatI hai / " kintu yahAM vastutaH mitrA dRSTi meM devoM ke prati zraddhA deva kAryoM ke sampAdana meM ruci, unake hetu kArya sampAdana ke prasaMga meM kheda kA abhAva arthAt deva kAryoM ke sampAdanArtha abhUtapUrva bala evaM sAdhanA se sampanna honA una kAryoM meM pUrNa saphala hone kA vizvAsa arthAt kriyAphalAzrayatva aura sAtha hI saphalatA kI sthiti meM usake prati anya janoM ke hRdaya meM sAtha hI anya janoM ke prati hRdaya meM nirvaira bhAva kI pratiSThA kI sthiti sabhI eka sAtha sammilita haiN| mana kI isa sthiti meM tattvajJAna atyanta prArambhika avasthA meM hI rahatA hai / isake atirikta mitrA dRSTi kA udaya ho jAne para sAdhaka ke citta meM kevala kuzalakarma karane kI bhAvanA rahatI hai, akuzala karmoM kI svataH nivRtti hone lagatI hai, usameM karmaphala ke prati Asakti sAmAnyataH nahIM rahatI, sAMsArika prapaMca ke prati vairAgya, dAna karma meM pravRtti, zAstra sammata cintana evaM lekhana tathA svAdhyAya Adi meM sahaja pravRtti Adi bhAvanAe~ evaM kriyAe~ unake jIvana kI aMga banane lagatI haiM / 14 sAdhanA ke krama meM, haribhadra sUri ke anusAra yamoM aura sAtha-sAtha niyamoM kA bhI pUrNa niSThA ke sAtha pAlana karane se mAnasika sthiti kA kucha aura 236 Jain Eation International unnayana hone para hitakAryoM ke sampAdana meM ugA abhAva, tAtvika jijJAsA evaM parama tattva viSayaka kathA meM avicchinna prIti, yogijanoM ke prati zraddhAtireka evaM unakI kRpA, unake prati pUrNa vizvAsa kI bhAvanA, akarmoM se nivRtti, dveSabhAva kA abhAva, bhava bhaya se bhI nivRtti mokSa kI prApti / samasta duHkhoM kI nivRtti kI avazyambhAvitA kA vizvAsa Adi manobhAva citta meM sthira hone lagate haiN| mana kI isa sthiti ko tArAdRSTi kahate haiM / pataJjali ke anusAra niyamoM kI sAdhanA ke phalasvarUpa svayaM apane zarIra sahita dUsaroM ke zArIrika saMsarga ke ke prati ghRNA pUrNa aruci, buddhi aura mana kI pavitratA, indriyajaya, atizaya tRpti, zarIra aura indriyoM meM atizaya sAmathyaM iSTadevoM kI kRpA, citta kI pUrNa ekAgratA, evaM Atmadarzana kI yogyatA Adi pariNAma sAdhaka ko parilakSita hote haiM / pataJjali nirdiSTa ina phaloM meM zarIra evaM indriyoM meM atizaya sAmarthya, iSTa devoM kI kRpA tathA Atmadarzana kI yogyatA mana kI sthitiyAM nahIM hai / ataH svAbhAvika hai ki dRSTiyoM arthAt manaHsthitiyoM kI carcA karate hue haribhadrasUri inakI carcA nahIM karate / anyathA pataJjali -nirdiSTa niyama sAdhanA ke prAyaH sabhI phaloM kI carcA yahA~ samAna rUpa se huI hai / sAtha hI yogIjanoM ke sAtha hRdaya saMvAda aura una para pUrNa vizvAsa kI carcA haribhadra sUri ke anubhava varNana meM navIna hai| jo unakI sUkSma dRSTi aura anubhava kI ora iMgita karatI hai / yahA~ eka bAta avazya vicAraNIya hai ki haribhadra sUri ke anusAra mitrA aura tArA dRSTiyA~ sAdhanA ke mArga meM calane vAle yogo ke mana kI prAthamika do sthitiyA~ haiM jinakI prApti unake anusAra kramazaH yama aura niyamoM ke pAlana karane se hotI hai / isase yaha bhI lagatA hai ki haribhadra sUri yama aura niyamoM ko sAdhanA ke krama meM kramazaH apanAye jAne vAle do prAthamika sopAna ke rUpa meM svIkAra karate haiN| jabaki pataJjali ina donoM kA prathama nirdeza karate hue bhI inheM prathama dvitIya tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha KNY Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAna ke rUpa meM svIkAra nahIM krte| unake mAnasika abhyunnati kA tRtIya stara balAdRSTi hai| anusAra yamoM kI sAdhanA na to niyamoM ke pAlana balAdRSTi kA tAtparya hai mana meM dRddh'taa| haribhadra - ke lie sAdhaka meM yogyatA utpanna karatI hai, aura sUri ke anusAra isakI prApti Asana sAdhanA se na ve aisA hI saMketa karate haiM ki niyamoM ke pAlana hotI hai| tattvadarzana meM dRr3hatA, tattvazravaNa kI utkaTa ke pUrva yamoM ke pAlana meM siddhi anivArya hai| aura abhilASA mAnasika, dRDhatA ke phalasvarUpa vikSepoM inameM siddhi ke bAda hI Asana sAdhanA kI jA kA abhAva. laukika jIvana ke sAtha hI pAralaukika skegii| vastutaH ve inheM (yamoM aura niyamoM ko) jIvana meM bhI praNidhAna, samasta karmaphaloM kA nAza yoga sAdhanA meM anta taka Avazyaka mAnate haiN| aura nirbAdha pragati hone se abhyudaya kI prApti meM isI kAraNa ve hiMsA Adi ke mUla meM lobha, moha pUrNa vizvAsa balAdRSTi kI sthiti meM mana meM vidya aura krodha kA saMketa karake ahiMsA Adi ke pAlana mAna rahate haiM / 18 yogasUtrakAra pataJjali yadyapi meM ina lobha Adi kI nivRtti anivArya mAnate haiM, Asana sAdhanA ke phalasvarUpa kSudhA-pipAsA, zItaaura inakI pUrNatayA nivRtti pratyAhAra siddhi ke tApa Adi dvandvoM se anabhighAta aura usake phalabAda hI ho sakatI hai usase pUrva nhiiN| sAtha hI ve svarUpa prANAyAma karane kI yogyatA kI upalabdhi niyamoM meM anyatama Izvara praNidhAna ko samAdhi, ko hI Asana sAdhanA kA phala svIkAra karate haiM, arthAt citta kI pUrNa ekAgratA ke prati yoga sAdhanA kintu Asana ke aMga ke rUpa meM ananta samApatti kI ke antima aMga ke prati kAraNa mAnate haiM / yaha bhI sAdhanA se prApta dvandvoM se mukti ke phalasvarUpa mana smaraNIya hai ki pataJjali AsanoM ko prANAyAma meM jisa dRDhatA kA udaya hotA hai| aura usake ke lie yogyatA prApta karane meM, prANAyAma ko phalasvarUpa jo praNidhAna siddha hotA hai usake kAraNa dhAraNA kI yogyatA prApta karane meM kAraNa mAnate zabha AdhyAtmika phaloM kA sahaja bhAva se mana meM haiM aura isa tathya kA spaSTa nirdeza bhI "tasminsati darzana mana kI eka vizeSa sthiti hai jisakA vivaraNa zvAsa prazvAsayoH gati vicchedaH prANAyAmaH / " tataH AcArya haribhadra sUri ke atirikta kisI AcArya ne kSIyate prakAzAvaraNam, dhAraNAsu ca yogytaamnsH| nahIM kiyA hai| sUtroM dvArA karate haiN| inake atirikta ve yaha bhI mana kI caturtha abhyunnata sthiti sAdhanA patha svIkAra karate haiM ki Asana, prANAyAma aura pratyA- kA pUrvArdha pAra karane para hotI hai| dUsare zabdoM meM hAra ye prathama tIna dhAraNA Adi tIna kI dRSTi se hama kaha sakate haiM ki isa avasthA meM sAdhaka sAmAnya bahiraMga hai / 16 eka prakAra se sAdhanA hai| tathA mAnava na rahakara asAmAnya ho jAtA hai, alaukika dhAraNA Adi tIna citta kI ekAgratA kI tIna bhAva ko prApta kara letA hai| ataeva vaha mAnava sthitiyA~ bhI nirvIja samAdhi ke prati bahiraMga hai| sAmAnya meM rahane vAle bodha kI avasthA buddhi aura arthAt unameM bhI sAdhya sAdhana bhAva hai| kintu yama jJAna ke bAda asammoha kI avasthA meM pahu~ca jAtA 710 niyamoM ke sambandhoM meM ve aisA saMketa nahIM karate hai| asammoha ko isa avasthA meM jJAna ke sabhI pakSa haiM / tIna, tIna ke do varga banAte hue arthAt prathama jJAtA ko vidita hote haiM / jaina darzana meM svIkRta varga kI sAdhanA kI sthUlatA evaM dvitIya varga kI saptabhaMgI naya ke anusAra kisI padArtha ke bhinnasAdhanA kI sUkSmatA kI ora saMketa karate samaya bhI bhinna dRSTiyoM se jitane vikalpAtmaka svarUpa ho veM ina donoM ko kisI varga meM sammilita nahIM sakate haiM, una sabhI svarUpoM kA use yathArthabodha PAK krte| rahatA hai, phalasvarUpa usake citta meM saMkalpa kI koI - sAdhanA ke pariNAmasvarUpa prApta hone vAlI sambhAvanA nahIM rhtii| isI kAraNa laukika jIvana X|| tatIya khaNDa : dharma tathA darzana 237 Od0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 yAtrA ke krama meM usake zarIra dvArA sampanna hone meM na phaMsatA hai na udvigna hotA hai, balki Apta kAma vAle karma saMkalpa vikalpa ke abhAva meM bandhana ke kI bhA~ti sarvatra anAsakta aura niSkAma banA rahatA kAraNa nahIM banate / aura sAdhaka yadi bhAvAtIta hai|24 dattAtreya ke anusAra kevala kumbhaka kI siddhi avasthA meM vidyamAna hai to ve ho karma nirvANa pradAna ke prArambhAvasthA meM hI yogI kA zarIra kAmadeva karAne vAle bhI ho jAte haiN| kI bhA~ti sundara ho jAtA hai, aura usake rUpa para / sAdhaka kI isa catartha avasthA kI prApti prANA- mohita hokara kAminiyA~ usake sAtha saMgama kI yAma sAdhanA ke phalasvarUpa hotI hai| prANAyAma kAmanA karatI hai / haribhadra sUri na yogI kI isa sAdhanA ke phala ke rUpa meM yogasUtrakAra pataJjali ne manaH avasthA ko kAntA dRSTi kahA hai| unake anuyadyapi prakAza ke AvaraNa kA kSaya aura dhAraNA kI sAra yaha avasthA dhAraNA kI sAdhanA se prApta yogyatA kA utpanna honA hI svIkAra kiyA hai. aura hotI hai| prakAza ke AvaraNa-kSaya hone para bodha kI vaha aSTAMga yoga kA sAtavA~ aMga dhyAna hai / isakI sthiti svIkAra kI jA sakatI hai jise AcArya sAdhanA meM saphalatA milane para haribhadrasUri ke haribhadra sUri ne asammoha kahA hai| kintu isa prasaMga anusAra citta meM na kevala ekAgratA AtI hai balki meM dattAtreya yogazAstra kA vaha kathana smaraNIya hai dharmadhyAna meM vaha lIna rahane lagatA hai / tatvabodha ke jahA~ prANAyAma kI uttara avasthA kevala kumbhaka sAtha satya meM pravRtti evaM kAma para pUrNa vijaya isa ke siddha hone para yogI ke lie kucha bhI durlabha nahIM avasthA meM yogI meM vidyamAna rahatI hai arthAt kAmaraha jAtA yaha svIkAra kiyA gayA hai| sAtha hI yaha viSayaka bhAvanA aura kAmanAoM kA kiMcinmAtra bhI mAnA gayA hai ki prANAyAma ke siddha hone para bhI udaya usa avasthA meM yogI ke hRdaya meM nahIM sAdhaka yogI jIvanmukta ho jAtA hai / hotaa| isake atirikta dhyAna ke phalasvarUpa antar ___ AcArya haribhadra sUri ke anusAra yogI kI Ananda kI anubhUti aura pUrNa zAnti kI anubhUti paMcama mAnasika avasthA vaha hotI hai. jaba tamo- isa avasthA meM hotI hai| citta kI isa avasthA ko granthi kA bhedana ho jAtA hai, phalasvarUpa usakI haribhadrasUri ne prabhAdRSTi nAma diyA hai| isa samasta caryAe~ zizu kI krIr3A mAtra rahatI haiM, aura avasthA meM divya jJAna tAdAtmya bhAva se citta meM usake sabhI karma dharmaviSayaka bAdhA ko dUra karane nirantara vidyamAna rahatA hai isalie ise prabhAdRSTi vAle hI huA karate haiM / isa prasaMga meM zrImadbhagavad nAma diyA gayA hai| gItA meM yogIrAja kRSNa ke dharma saMsthApanArthAya yogI ke mana kI sarvocca avasthA samasta AsaMga o sambhavAmi yuge yuge / "23 vacana tulanIya hai / mana kI se alaga rahakara samAdhiniSTha rahane kI hai| samAdhiAS isa sthiti ko sthirAdRSTi kahA jAtA hai| aura niSTha hone ke kAraNa isa avasthA meM pahu~cane para yaha haribhadra sUri ke anusAra pratyAhAra kI sAdhanA use kinhIM laukika AcAra ke pAlana kI apekSA se prApta hotI hai| nahIM rhtii| pUrvakRtakRtyatA aura dharma saMnyAsa isa all AcArya haribhadra sUri ne yogI ke mana kI chaThI avasthA kI mukhya vizeSatA hai / jIvanakAla meM yaha sthiti vaha mAnI hai jaba vaha apanI kamanIyatA ke yogI jJAna kaivalya avasthA meM rahatA hai arthAt advaya kAraNa sarvajana priya hI nahIM sarvajana kAmya ho jAtA bhAva kI anubhUti use sabhI kAla meM banI rahatI hai| hai| asaMkhya strIratna bhUtA kAminiyA~ usakI jJAtA, jJAna aura jJeya isa tripuTI kA bheda usake | kAmanA karatI haiM kintu vaha sthitaprajJa mAyA prapaMca mAnasa se pUrNataH miTa jAtA hai| ise hI upaniSadoM |238 tatAya NDa : dharma tathA darzana RCH 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - kI bhASA meM 'ahaM brahmAsmi' rUpa mahAvAkya dvArA Aja bhI sarvAtizayI banA huA hai| unake anusAra pragaTa kiyA gayA hai / yaha yogI kI pUrNa siddhAvasthA sAdhaka ko indriyajaya, kaSAyajaya manaHzuddhi aura hai / ise haribhadrasUri ne parA dRSTi nAma diyA hai| rAgadveSajaya ke lie niraMtara prayatna karanA caahie| isa avasthA meM pahu~cane ke bAda yogI kI bhavavyAdhi etadartha unhoMne bAraha bhAvanAoM ko uddIpta karane hai| kA kSaya ho jAtA hai / aura vaha apanI icchAnusAra kI vidhiyoM kA vistAra se varNana kiyA hai jo nirvANa prApta kara letA hai| sAdhanA mArga kI pRSThabhUmi kahI jA sakatI hai / isa jaisA ki pahale carcA kI jA cukI hai hemacandra krama meM unhoMne samatvabuddhi ko sarvAdhika mahatva diyA / hai| sAtha hI Asana, prANAyAma aura dhyAna kA ne pataJjali nirdiSTa sAdhanA sambandhI siddhAMtoM ko sampUrNatayA svIkAra kiyA hai kinta sAtha hI unhoMne vistRta varNana kiyA hai| yadyapi unakI mAnyatA hai| ki sAdhanA ke krama meM prANAyAma nirarthaka hai, kaSTasthAna-sthAna para jo apanA maulika cintana nibaddha kiyA hai vaha sAdhanA ke patha ke pathikoM ke lie prada hai, aura isI kAraNa mukti meM bAdhaka bhI hai| AcArya hemacaMdra ne dhyAna para sarvAdhika bala 5 apUrva hai| diyA hai| unake anusAra dhyAna kI sAdhanA se pUrva __bAraha prakAzamaya hemacandra ke yogazAstra ke sAdhaka ko dhyAna, dhyeya aura usake phala ko bhalI prathama prakAza meM hI sampUrNakAla meM sAdhanA meM rata jAna lenA cAhie anyathA dhyAna sAdhanA meM siddhi rahane vAle muniyoM, aMzakAlIna sAdhakoM ke lie bhI kI sambhAvanA kama rhegii| AcArya hemacandra ke sAmAnya jIvana meM vyavahArya sAdhanA vidhi anasAra dhyeya piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta kA vivaraNa diyA hai / prathama prakAza meM vINata bheda se makhyataH cAra prakAra kA hotA hai| dhyAna / sAdhanA vidhiyoM kA vistAra sampUrNa grantha sAdhanA ke prArambha meM sAdhaka piNDastha padastha athavA meM huA hai / inake dvArA nirdiSTa dvAdaza vratoM meM rUpastha tInoM meM se kisI dhyeya kA dhyAna kara sakatA ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha hai| kintu dhyAna sAdhanA kI pUrNatA rUpAtIta dhyeya pAMca aNavata, digvirati, bhogopabhogamAna, anartha kA dhyAna karane meM hI hai / rUpAtIta dhyAna meM AjJA daNDa viramaNa tIna guNavrata tathA sAmAyika, dezAva vicaya Adi cAra prakAra kA dharma-dhyAna tathA pRthakAzika, pauSadha aura atithi saMbhAga cAra zikSAvrata ktva vitarka Adi cAra prakAra kA zukla-dhyAna hotA gRhasthoM ke lie hI haiM / guNavatoM meM inhoMne madirA hai| inakA vistArapUrvaka vivaraNa AcArya hemacandra mAMsa navanIta madhu udambara Adi ke bhakSaNa kA ne yogazAstra meM diyA hai| isa prakAra hemacandra ne niSedha karate hue rAtri bhojana kA bhI niSedha kiyA yogazAstra meM sAdhanA ke vyAvahArika pakSa kA vistAra hai| gRhasthoM ko bhI apanI AdhyAtmika sAdhanA se se varNana karake anta meM vikSipta, yAtAyAta, zliSTa kabhI virata nahIM honA cAhie yaha mAnakara inhoMne sulIna ina cittabhedoM tathA bahirAtmA, antarAtmA brAhmamahata meM jAgaraNa se lekara rAtri taka kI dina- aura paramAtmA nAma se Atma-tatva kA dArzanika caryA kA bhI spaSTa varNana kiyA hai jisase ve bhI vivecana bhI kiyA hai| mokSapatha ke pathika bane rheN| sAdhanA ke kSetra meM AcArya hemacandra ke yoga viSayaka vivecana kI | yaha nirdeza sarvaprathama AcArya hemacandra ne hI diyA talanA yadi hama pataJjali se karanA cAhe to hameMEOS vidita hotA hai ki pataJjali ne yoga sUtroM meM __sAmAnya (muni) sAdhakoM ke lie bhI AcArya sAdhanA pakSa kA saMketa mAtra kiyA hai evaM dArzanika hemacandrasUri kA yogazAstra apanI maulikatA se tathA manovaijJAnika pakSa kA atyanta gambhIratA se tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana --- o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNana kiyA hai, jabaki hemacaMdrakRta yogazAstra meM usake darzana pakSa ke adhyayana ke lie hI sambhavataH sAdhanA pakSa kA bahuta vistAra se evaM spaSTa viva- hotA rahA hai / jabaki jaina AcAryoM ne granthoM meM bhI raNa diyA gayA hai evaM darzana pakSa kI bhI upekSA usakA nibandhana karake tathA sAmAnya gRhasthoM ke nahIM kI gaI hai / isI prasaMga meM yadi hama AcArya lie eka sImita mAtrA meM usako anivArya ghoSita . haribhadrasUri ke yogadRSTisamuccaya, yogabindu kara yoga sAdhanA ko jana sAmAnya taka pahu~cAne yogavizikA aura yogazataka ke vivecana ko kA mahanIya kArya kiyA hai| aura yaha unakA yogabhI sammilita kara leM to yaha niSkarSa prApta hogA dAna loka tathA yoga vidyA donoM ke lie eka aviki pataJjali kI paramparA meM yoga sAdhanA ziSya smaraNoya yogadAna mAnanA caahie| ko guru se hI prApta hotI rahI hai, graMthoM kA adhyayana C indiansanine sandarbha 1 abhyAsa vairAgyAbhyAM tnnirodhH| (1.12) Izvara praNidhAnAdvA (1 pracchardana vidhAraNAbhyAM vA prANamya (1.34) viSayavatI vA paMvRtti satpannA manasaH sthiti nibandhiMnI (1.35) vizokA vA jyotiSmatI (1.36) tItArAgaviSayaM vA cittam (1.37) / svapnanidrAjJAnAlambanaM vA (1.38) yathAbhimatadhyAnAdvA (1.36) / yogasUtra 2 yogaddaSTi samuccaya, 3 3 yogadRSTi samuccaya, 4 4 RtambharA tatra prajJA, zrutAnumAna prajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAt / -yoga sUtra 1.48-46 5 yogadRSTisamuccaya 5- 8 6 yogadRSTi samuccaya 11 7 gItA 2.56-57 8 kSiptaM maDhaM vikSiptamekAna niruddhamiti cittabhUmayaH / yogabhASya 1.1 pRSTha 1 8 nivicAra vaizAro'dhyAtmaprasAdaH / RtaMbharA tatra prjnyaa| tajjaH saMskAronya saMskAra prativandhI / tasyApi nirodha sarvanirodhAnnirvIjaH smaadhiH|| -yoga sUtra 1.47-48-50-51 10 mitrA tArA balA dIprA sthirA kAMtA prabhA parA / nAmAni yogdRssttiinaaN""| -yogadRSTisamuccaya 13 11 yamAdi yoga yuktAnAM khedAdi parihArataH / advaSAdiguNasthAnaM krameNaiSA staammtaa| -yogadRSTi samuccaya 16 __ ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH / -yo0 sU0 2.35. 13 mitrAyAM darzanaM mandaM yama icchAdikaM tathA / Avedo devakAryAdo adveSazcAparatra ca |-yogdRsstti samuccaya 21 / / 14 vahI0 24-27. 15 yo. sU. 2.46, 52-53 / 16 tadapi bahiraMga nirbIjasya / -yo. sU. 3.8 / 17 trayamantaraMga pUrvebhyaH / -yo. sUtra. 37-1 / 18 yogadRSTi samuccaya 46-56 / / 16 asammohasamutthAni tvekaantpriruddhitH| nirvANa phalAnyAzu bhAvAtItArtha yAyinAm // -vahI 126 20 kevale kumbhake siddha recapUraka vajite / na tasya durlabhaM kiMci liSu lokeSu vidyate / / -dattAtreya yogazAstra14-40 21 vAyu nirudhya medhAvI jIvanmukto bhaved dhra vam / -vahI 246 22 yogadRSTi samuccaya 153-161 / 23 bhgvdgiitaa| 24 yogadRSTi samuccaya 162-166 / __ kandarpasya yathArUpaM tathA tasyApi yoginH| tadrUpavazagA: nAryaH kSante tasya saMgamam // -dattA0 yo0 zA0 105-167 240 tutIya khaNDa : dharma tathA darzana 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha . Formsrivated personalise only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sAhitya meM dhyAna kA svarUpa manuSya ke pAsa jitane bhI sAdhana sukha-prApti ke lie haiM, una sAdhanoM ke rahate hue bhI manuSya utanA hI adhika tanAvagrasta, dukhI, cintita dikhAI detA hai / bauddhika evaM vaijJAnika yaha bAta AgrahapUrvaka kaha rahe haiM ki sampUrNa manuSya jAti zArIrika kaSTa se utanI dukhI nahIM hai, jitanI mAnasika tApa se| isase mukti pAne ke lie dhyAna ekamAtra paramauSadhi hai| dhyAna ke dvArA manuSyoM kI mAnasika pIr3A naSTa kI jA sakatI hai / isIlie jAgarUka evaM dhyAna-sAdhanA meM paripakva mahApuruSoM ke dvArA sampUrNa vizva meM dhyAna kI ora manuSyoM ko prerita kiyA jA rahA hai, unheM AkRSTa kiyA jA rahA hai / ___'dhyAnaM AtmasvarUpa cintanam' arthAt AtmasvarUpa kA cintana hI dhyAna hai| isameM dhyAtA, dhyAna, dhyeya aura saMvara-nirjarA ye cAra bAteM AtI haiN| ___ dhyAna ke mahatva ke viSaya meM bhagavAna mahAvIra kA eka mahatvapUrNa sUtra hai 'sIsaM jahA sarIrassa jahA mUlaM dumassa ca / sadhvassa sAdhu dhammassa tahA dhyAnaM vidhIyate / / ' -samaNa suttaM 4 (4) arthAt manuSya ke zarIra meM jaise sira mahatvapUrNa hai, vRkSoM meM jaise jar3a mahatvapUrNa hai, vaise hI sAdhu ke samasta dharmoM kA mUla dhyAna hai| __dhyAna ke abhyAsa se AtmIya zaktiyAM vikasita hotI haiM / AtmA kI zuddha avasthA prApta hotI hai| dhyAna ke sambandha meM jainAcAryoM kA mata hai ki uttama saMhanana vAle jIva kA kisI padArtha meM antarmuhUrta ke lie cintA kA nirodha hotA hai, vahI dhyAna hai| sthAnAMga (ThANAMga) sUtra meM cAra prakAra ke dhyAna vaNita haiM- (1) Arta dhyAna (2) raudra dhyAna (3) dharma dhyAna aura (4) zukla dhyAna / cAroM meM prathama do dhyAna Arta aura raudra saMsAra bhramaNa karAte haiN| aura antima do dharma dhyAna aura zukla dhyAna mokSa kI prApti karavAne meM sahAyaka hote haiN| ___ina cAroM prakAra ke dhyAna kA artha bhI bhalI prakAra samajha lenA Avazyaka hai| (1) Artta dhyAna-strI, putra, ratna, alaMkAra, AbhUSaNa evaM samasta bhoga sAmagrI ke viyoga ko bacAne ke lie tathA inhIM kI prApti ke lie jo cintana-manana hotA hai, usI kA nAma ArtadhyAna hai| 241 -yuvAcArya DaoN. zivamuni zramaNa saMgha ke maMtrI tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana (2) 63. 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) raudra dhyAna- hiMsA, jhUTha, corI, stro sevana rUpavatI ina pA~ca dhAraNAoM kA cintana kiyA / evaM anya bhI sabhI prakAra ke kaluSita karmoM se utpanna jAtA hai| 1 pariNAma ke kAraNa jo cintana hotA hai vahI raudra (va) padastha-padastha dhyAna meM pada ke sAtha siddha EX dhyAna hai| raudra dhyAna meM sabhI pApAcAra sammilita avasthA para bhI cintana kiyA jAtA hai| padastha haiM / isa dhyAna ke cAra upabheda bhI mAne gae haiM dhyAna meM baiThA huA yogI hai, aha~ tathA OM pada kA (a) hiMsAnUbaMdhI, (ba) mRSAnubaMdhI, (sa) stenAnubadhI dhyAna karatA hai. kabhI paMca namaskAra mantra kA dhyAna tayA (da) saMrakSaNAnubaMdhI / isa prakAra kA dhyAna karane karatA hai| vAlA jIva kRpA ke lAbha se vaMcita, nIca karmoM meM lagA rahane vAlA tathA pApa ko hI AnaMda rUpa mAnatA (sa) rUpastha-rUpastha dhyAna meM ahaMta kI vize SatAoM para dhyAna kiyA jAtA hai / rUpastha dhyAna meM hai / yaha dhyAna naturtha guNasthAna taka rahatA hai| baiThA haA yogI samavasaraNa meM virAjamAna ahaMta (3) dharmadhyAna-strI, putra, alakAra, AbhUSaNa parameSThI kA dhyAna karatA hai| kabhI unake siMhAsana tathA sabhI prakAra kI bhoga sAmagrI ke prati mamatva tathA chatratraya Adi ATha mahAprAtihAryoM kA vicAra bhAva isa dhyAna meM kama hotA calA jAtA hai / dhIre karatA hai| kabhI cAra ghAtiyA kamoM ke nAza se dhIre Atmacintana kI ora pravRtti bar3hatI calI jAtI utpanna hae anantajJAna, anantadarzana, anantasukha, jAtI hai| vidvAna logoM ne isIlie dharma-dhyAna ko anantavIrya ina cAra AtmagaNoM kA cintana karatA Atma-vikAsa kA prathama caraNa mAnA hai / dvAdazAMga hai| rUpa jinavANI, indriya, gati, kAma, yoga, veda, (da) rUpAtIta-rUpAtIta dhyAna meM vimukta kaSAya, saMyama, jJAna, darzana, lezyA, bhavyAbhavya, AtmA ke amartatva aura vizaddhatva para mana kendrita samyaktva, sabhI asannI, AhAraka, anAhAraka isa kiyA jAtA hai| ATha karmoM kA kSaya ho jAne se prakAra 14 mArgaNa), caudaha guNasthAna, bAraha bhAvanA, siddha AtmA ke ATha guNa (ananta jJAna, darzana, sukha, (EO 10 dharma kA cintana karanA dharma dhyAna hai| dharmadhyAna vIya, kSAyika samakita, avagAhanA, sUkSmatva, aguru- Jg ko zukladhyAna kI bhUmikA mAnA gayA hai| zukla- laghutva) prakaTa ho jAte haiM. aura ina guNoM kA hI dhyAnavI jIva guNasthAna zreNI car3hanA prArambha dhyAna kiyA jAtA hai| yaha dhyAna gyArahaveM aura kara detA hai / dharma dhyAna ke cAra bheda mAne gae haiM- bArahaveM guNasthAnavI jIva ko hotA hai, jisake (1) AjJA vicaya-isa dhyAna meM sarvajJa pravacana saMpUrNa kaSAya upazAnta yA kSINa ho gaye haiN| rUpa AjJA vicArI jAtI hai, cintana karate samaya dharmadhyAna ke cAra lakSaNajinarAja kI AjJA ko hI pramANa mAnanA AjJA dharmadhyAna ke lakSaNoM meM mukhya rUpa se cAra vicaya hai| bAteM haiM(2) apAya vicaya-avidyA aura duHkhoM se mukta (1) AjJA ruci-sUtra aura artha ina donoM meM hone kA upAya socanA apAya vicaya hai| zraddhA rkhnaa| (3) saMsthAna vicaya-loka ke AkAra, svarUpa (2) nisarga ci-sUtra aura artha meM svAbhAvika Adi kA vicAra karanA saMsthAna vicaya hai / saMsthAna ruci rakhanA / vicaya ke bhI cAra upabheda haiM, (a) piMDastha-piMDastha (3) sUtra ruci-Agama meM ruci rkhnaa| dhyAna meM zarIra para vicAra kiyA jAtA hai, piMDastha (4) agADha ruci-sAdhu ke upadeza meM ruci dhyAna meM pArthivI, AgneyI, mAruti, vAruNi, tatva- rkhnaa| 242 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ON For Private & Personal use only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna meM bAhya sAdhanoM kA AdhAra rahatA gata sUtra ke AdhAra se utpAda vyaya Adi kisI eka hI paryAya kA vicAra karanA hai| vicAra karate dharmadhyAna ke cAra Alambana samaya dravya, paryAya, zabda yoga inameM se kisI eka (1) vAMcanA-ziSya ke lie karma nirjarArtha kA Alambana rahatA hai| isa avasthA meM padArtha para sUtropadeza Adi denaa| saMkramaNa nahIM hotA / prathama dhyAna meM eka dravya yA padArtha ko chor3akara dUsare dravya aura padArtha kI || (2) pracchanA-adhyayana ke samaya sUtroM meM huI pravatti hotI hai / parantu dUsare dhyAna meM yaha pravRtti ! zaMkA kA guru se usakA samAdhAna prApta krnaa| ruka jAtI hai| zukladhyAna ke ye donoM prakAra sAtaveM 112 (3) parivartanA-sUtra vismRta na ho jAya isa- evaM bArahaveM guNasthAna taka hote haiN| lie pUrva paThita sUtra kA bAra-bAra smaraNa karanA, (3) sUkSma kriyA' pratipAtI-nirvANa gamanakAla abhyAsa krnaa| meM usI kevalI jIva ko yaha dhyAna hotA hai | -sUtra artha kA bAra-bAra cintana jisane mana, vacana evaM yoga kA nirodha kara liyaa| manana karate rahanA / isake cAra bheda haiN| ho| isa avasthA meM kAyA ko chor3akara zeSa bhAga (a) ekAnuprekSA-AtmA eka hai| niSkriya ho jAte haiN| yaha dhyAna terahaveM guNasthAnavartI 13 (ba) anityAnuprekSA--sAMsArika sabhI padArtha / ___ ko hI hotA hai| anitya haiM, nazvara haiM-aisI bhAvanA krnaa| (4) vyuparatakriyA nivRtti-tIna yoga se (sa) azaraNAnaprekSA-isa virATa vizva meM rahita hone para yaha caturtha dhyAna hotA hai / isa || koI bhI merI AtmA kA saMrakSaka nahIM hai. isa prakAra avasthA meM kAyA bhI niHzeSa ho jAtI hai| sAdhaka kA vicAra krnaa| siddha avasthA prApta kara letA hai| caudahaveM sthAna meM yaha dhyAna hotA hai / pUrNa kSamA, pUrNa mArdava | (da) saMsArAnuprekSA-aisA koI bhI payoya ava- Adi gaNoM ke kAraNa yaha avasthA prakaTa hotI hai| zeSa nahIM rahA jahA~ AtmA kA janma-maraNa nahIM haA ho, isa prakAra kA vicAra krnaa| ye bhI bheda- zukladhyAna ke cAra lakSaNaupabheda dharmadhyAna kA sugama bodha karAte haiN| (1) avyathama -vyathA kA abhAva honaa| (4) zakladhyAna-jisa dhyAna se ATha prakAra (2) asaMmoha-mUcchita avasthA na rahanA, I / ke karmaraja se AtmA kI zuddhi ho jAtI hai, use pramAdI na honaa| hai zukladhyAna kahate haiM, isakA udaya sAtaveM guNasthAna viveka-buddhi dvArA AtmA ko deha se F ke bAda hI saMbhava hai / isake cAra upabheda haiN| pathaka evaM AtmA se sarva saMyogoM ko alaga krnaa| (5) pRthaktva vitarka savicAra-isameM sAdhaka (4) vyutsarga-zarIra evaM anya upAdhiyoM kA manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ina tInoM meM se chUTa jaanaa| kisI eka yoga kA Alambana hotA hai| phira use chor3akara anya yogoM kA Alambana letA hai, vaha padArtha zukladhyAna ke cAra Alambanake paryAyoM para cintana karatA hai / yaha saba usake (1) kSamA, (2) mukti (nirlobhatA), (3) YA AtmajJAna para nirbhara karatA hai| Arjava (saralatA) evaM (4) mRdutA (vinamratA) ye (2) ekatva vitarka avicAra- isa dhyAna meM pUrva- cAra zukladhyAna ke Alambana haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana k sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAna kI cAra anuprekSAeM karate the| padmAsana, paryaMkAsana, vIrAsana, godohi(1) anantavartitA-jIva Adi anAdi hai, kAsana tathA utkaTikA inhIM AsanoM para dhyAna 6 ananta yoniyoM meM bhaTakA hai aura abhI taka isa sampanna kiyaa| bhagavAn yaha bAta acchI taraha jAnate af saMsAra se isakI mukti nahIM ho sakI hai| yaha jIva the ki vAk aura spaMdana kA paraspara gaharA sambandha cAroM gatiyoM (naraka, tiryaMca, manuSya, deva) meM hai| isIlie dhyAna se pUrva mauna rahane kA saMkalpa kara lete the| kAyika, vAcika, mAnasika jisa cakkara lagAtA rahA hai / aisA vicAra anantavartitA dhyAna meM bhI lIna hote, usameM rahate the| dravya yA paryAya meM kisI eka para sthita ho jAte / unakI (2) vipariNAmAnuprekSA adhikAMza pariNAma dhyAna mudrA bar3I prabhAvazAlI hotI thii| eka sthAna (I vipariNAma haiN| padArthoM kI vibhinna avasthAe~ prati para AcArya hemacandra likhate haiM-bhagavAn tumhArI pala vipariNAmoM meM ghaTita ho rahI haiN| dhyAna mudrAe~ kamala ke samAna zithilIkRta zarIra (3) azubhAnuprekSA-jo zubha nahIM vaha azubha aura nAsAgra para TikI huI sthira A~khoM meM sAdhanA hai| jo uttama nahIM vaha apavitra hai / azuddha zabda hI kA jo rahasya hai vaha sabake lie anukaraNIya hai| azubhatA kA paricAyaka yA vAcaka hai / peDhAla grAma ke palAza nAmaka caitya meM eka (4) apAyAnuprekSA-mana-vacana-kAyA ke yoga rAtri kI pratimA kI sAdhanA kii| tIna dina kA se Asrava ke dvArA hI ina yogoM ko azubha se zubha upavAsa prArambha meM kiyA / tIsarI rAta ko kAyokI ora pravRtta karanA apAyAnuprekSA hai| tsarga karake khar3e ho gaye / donoM paira saTe hue the aura ___dhyAna ke viSaya meM uparyukta vivaraNa atyanta unase saTe hue hAtha nIce kI ora jhuke hue the| saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| dhyAna ke sambandha meM sthira dRSTi thii| kisI eka pUdgala (bindu) para 119) vistRta vivecana niyukti, cUrNi, bhASya, Agama tathA sthira aura sthira indriyoM ko apane-apane golakoM meM NET Agametara graMthoM meM prApta hotA hai, isake atirikta sthApita kara dhyAna meM lIna ho gye| vidvAna AcAryoM ne bhI dhyAna ke sambandha meM bahuta sAnusaTThiya grAma meM bhadra pratimA kI sAdhanA likhA hai jisase dhyAna viSayaka sUkSma jJAna prApta prArambha kii| unhoMne kAyotsarga kI mudrA meM pUrvakiyA jA sakatA hai| uttara-pazcima-dakSiNa cAroM dizAoM meM cAra-cAra - ___ bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA-mauna, dhyAna evaM prahara taka dhyAna kiyaa| isa pratimA meM unheM kAyotsarga atyanta Ananda kI bhI pratIti huI thI aura isI zRMkhalA meM mahAbhadra pratimA kI sAdhanA kii| cAroM ___ AtmasAkSAtkAra ke lie dhyAna hI ekamAtra dizAoM, cAroM vidizAoM, Urdhva aura adhaH dizAoM upayukta sAdhana hai| bhagavAn ne dhyAna kI nidhi meM eka-eka dina-rAta taka dhyAna karate rhe| isa sAdhanA ke lie Atmadarzana kA avalambana liyaa| prakAra solaha dina rAta taka nirantara dhyAna pratimA bhagavAn mahAvIra ne sAlambana aura nirAvalambana kI sAdhanA kii| donoM hI prakAra ke dhyAna kA prayoga kiyaa| ve eka prahara taka animeSa dRSTi se dhyAna karate rahe, isase dhyAna kI paramparA akSuNNa hai / vedoM kA prasiddha gAyatrI maMtra mantra dhyAna kI ora hI saMketa karatA unakA mana ekAgra huaa| dhyAna ke lie bhagavAn / nitAnta ekAnta sthAna kA cayana karate hae khar3e hokara tathA baiThakara donoM hI sthitiyoM meM dhyAna zvetAzvataropaniSad (1.11) meM AtmA ko 244 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C. 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaR) 6850 For Private & Personal use only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavAn mAnA gayA hai| aura usakI mukti klezoM zrImadabhAgavata meM kRSNa ne apane priya bhakta uddhava ke kSINa hone se hotI hai| parantu kaivalya kI prApti ko dhyAna kI vidhi batAte hue kahA haito dhyAna karane se hI hotI hai| kaNikAyAM nyasena sUrya somAgnInuttarottaram / yogirAja aravinda ke anusAra hRdaya cakra para vanhimadhye smaredra paM mame tad dhyAna maMgalam // ekAgratA se dhyAna karane para hRdaya caitya (citta meM arthAt hRdaya kamala ko Upara kI ora khilA 1) sthita) puruSa ke lie khulatA hai| aravindAzrama kI haA vAlA bIca kI kalI sahita ciMtana kareM aura mA~ ne likhA hai, 'hRdaya meM dhyAna kare, sArI cetanA ko usa kalI meM kramazaH sUrya, candra aura agni kI baTorakara dhyAna meM DUba jAye isase hRdaya meM sthita bhAvanA kareM aura agni ke madhya meM mere rUpa kA Izvara kA aMza jAga utthegaa| aura hama apane ko / dhyAna kreN| yaha dhyAna ati maMgalamaya hai| . bhakti-prema-zAnti ke agAdha sAgara meM paayeNge|' kucha sAdhaka anAhata cakra para dvAdaza dalAtmaka bhrU madhya para ekAgratApUrvaka dhyAna karane se mAna- raktakamala kA aura usake madhya meM kSitija para udaya sika cakra uccatara cetanA ke lie khula jAtA hai| hote hue sUrya kA dhyAna karate haiN| uccatara cetanA vikasita hone se aha kA vilaya yaha saba vivecana atyanta saMkSipta hai| niyukti. hotA hai / AtmA kI divya anubhUti se hamArA tAra- caNi, bhASya, Agama tathA Agametara anya granthoM meM tamya (samparka) ho jAtA hai| __ dhyAna ke sambandha meM pracura sAmagrI prApta hotI hai / ___ maharSi ramaNa ke anusAra yadi Apa ThIka se adhikArI puruSoM ko ukta graMthoM kA svAdhyAya avazya dhyAna karate haiM to pariNAmasvarUpa eka alaukika karanA cAhie tathA dhyAna ke amogha lAbha avazya vicAradhArA utpanna hogI aura vaha dhArA Apake prApta karane caahie| mana meM nirantara pravAhita hotI rahegI cAhe Apa koI bhI kArya kreN| isIlie maharSi ramaNa karma aura jJAna meM koI tAtvika bheda nahIM mAnate / sandarbha 1 Avazyaka niyukti gAthA 48 Avazyaka cUNi pUrva bhAga pRSTha 201 2 Avazyaka caNi pUrva bhAga pRSTha 300 --0 -- jaha Dajhai taNakaTTha jAlAmAlAuleNa jalaNeNa / taha jIvassa vi Dajjhai kammarayaM jhANa joeNa / / -kuvalayamAlA 176 jisa taraha tRNa yA kASTha ko agni kI jvAlA jalA DAlatI hai vaise hI dhyAnarUpa agni se jova kamaraja ko bhasma kara detA hai| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0665 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ooo For Private Personal use only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 mA dhyAna : rUpa : svarUpa OM -eka cintana gautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA--bhante ! kisI eka paramANu para mana ko sanniveza karane se kyA lAbha hotA hai ? bhagavAna mahAvIra ne uttara diyA-gautama ! usase citta kA nirodha hotA hai / citta kA ra nirodha arthAt mana kI asthiratA kA sthirIkaraNa / mana eka bahata bar3I zakti hai, vaha jitanA sUkSma tatva hai utanA ho vyApaka bhI, aise to vaha anindriya hai, mUrta hone para bhI A~kheM use dekha nahIM paatiiN| kAna, nAka, jihvA yA tvacA use bhA~pa nahIM pAte, vaha anUThA apanI mAyA bichAkara samagra jagata ko nacAtA hai| aise to mana ko ekAgra karane kI aneka paddhatiyA~ haiM unameM se eka paddhati haidhyAna ! jaina darzana meM dhyAna uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam-kisI eka viSaya 1. meM antaHkaraNa kI vRtti kA nirodha-TikAye rakhanA dhyAna hai| prAcIna yuga meM jaina sAdhanA meM dhyAna kA mahattva sarvopari thA, AtmaniSTha sAdhaka zuddha svarUpa meM dhyAnamagna rahate the / jaina darzana meM dhyAna tapa ke bAraha prakAra meM gyArahavA~ prakAra hai| aise to tapa ke bAhya aura Abhyantara do prakAra haiM, unameM se dhyAna Abhyantara tapa kA eka prakAra hai / tapa-saMyama svAdhyAya ke sAtha dhyAnamagna AtmA ananta gaNa adhika karma nirjarA karatA hai| muniyoM kI dinacaryA meM | bhI dina aura rAtri ke eka-eka prahara arthAt chaH ghaNTe kA dhyAna sarvajJa kathita niyojita hai| ataH eka Alambana para mana ko TikAnA aura mana, vacana aura kAyA kI pravRtti rUpa yoga kA nirodha karanA hI dhyAna hai| mAnasika uttejanA yahA~ hama 'yoga nirodho vA dhyAnam' arthAt yoga nirodhAtmaka dhyAna kI carcA nahIM karate haiM kyoMki isa dhyAna kA samagra rUpa kevalI bhagavantoM ko hotA hai / hama sarva sAmAnya manuja ko zakti isa paMcama yuga meM alpa hai| hama adhika se adhika ekAgratA rUpa dhyAna kA abhyAsa karate haiM aura AMzika rUpa meM yoga nirodha rUpa dhyAna bhii| phalataH hamArA caMcala mana rUpAntarita hokara kucha zAnta jarUra hotA hai| OM DaoN0 sAdhvI muktiprabhA ema. e., pI-eca. DI. (bA. bra. ujjvalakumArIjI kI suziSyA) 1 uttarAdhyayana 26/26 2 paDhamaporisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyAyaI / -uttarAdhyayana 26/12 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 2) 6.0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana svAbhAvika rUpa meM sthira hI hai / vRttiyoM se lie dhyAna eka jAjvalyamAna agni samAna hai / hI mana uttejita hotA hai / ataH jainAgamoM meM dhyAna kA svarUpa vyApaka rUpa meM yatra tatra upalabdha hai / dhyAna ke prakAra - uttejita mana aneka icchAoM, viSayoM aura apekSAoM ko janma detA hai / aneka prakAra ke adhyavasAya ko apane mana meM sthAna detA hai aura phira ve adhyavasAya cetana mana se acetana mana taka pahu~ca jAte haiM / ucchRMkhala azva sArathI ko unmArga meM le jAtA hai vaise hI rAga-dveSa prayukta adhyavasAya sAdhaka ko utpatha meM le jAte haiM / yaha vRttiyoM kA duSpraNidhAna hai / zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM hamArI indriyoM kI pravRttiyoM se dizA nirdeza milatA hai / aura hamArA mana vikRta bana jAtA hai / ina viSayoM se mana kI zakti kamajora ho jAtI hai / viSaya aura kaSAya se kyA kabhI kisI bhI jIvAtmA ko lAbha huA hai ? mana para jitane adhika viSayoM AghAta lagate haiM, mana utanI hI adhika mAtrA meM apanI zakti ko khotA hai / yaha hai mana kA duSpraNidhAna / jisa sAdhaka meM viSaya aura kaSAya kI prabalatA hotI hai usakI sAdhanA niSphala hotI hai ataH sarvaprathama hameM viSaya aura kaSAya kA nigraha karanA cAhie - yaha hai mana kA supraNidhAna / kintu hameM anukUla pravRtti meM rAga hotA hai aura pratikUla pravRtti meM dveSa | yaha rAga aura dveSa hI mana meM vikSepa paidA karatA hai ! vikSipta mana dhuMdhale darpaNa jaisA hai dhuMdhale darpaNa meM pratibimba aspaSTa-sA ubhara AtA hai / vaha jaise-jaise svaccha aura nirmala hotA rahegA, pratibimba bhI spaSTa ubharatA jAyegA / mana kA supraNidhAna hameM zubha cintana, zubha manana aura zubha adhyavasAya kI ora le jAtA hai / ataH hamArA citta parizuddha nirmala aura pavitra banatA hai / / vizuddha mana saMsAra se vimukha aura mokSa ke sanmukha le jAtA hai / mana kA vizuddhikaraNa hI dhyAna hai / dhyAna se hI mana ke samasta vikAroM kA upazama yA kSaya hotA hai / pApa rAzi ko kSaya karane ke tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana mana kI ekAgratA zubha Alambana rUpa hotI hai / ThIka usI prakAra azubha Alambana rUpa bhI hotI hai / isa prakAra zubha aura azubha ke kAraNa dhyAna ke cAra bheda pAye jAte haiM / (1) ArtadhyAna - duHkha kA cintana, aniSTa saMyoga, iSTa viyoga, pratikUla vedanA, cintA, roga ityAdi honA ArtadhyAna hai / (2) raudradhyAna - krUratA, hiMsA kI bhAvanA, mRSA kI bhAvanA, steya-bhAvanA tathA viSaya bhAvanA kI abhivRddhi hI raudradhyAna hai / (3) dharmadhyAna - AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya Adi ke satata cintana meM manovRtti ko ekAgra karanA dharmadhyAna hai / (4) zukladhyAna - zukladhyAna meM cittavRtti kI pUrNa ekatA aura nirodha sampanna hotA hai!| kevala Atma sanmukha upazAnta aura kSayabhAva yukta citta zukla kahalAtA hai| ekAgracitta nirodha se pRthakatva-vitarka savicAra, ekatva - vitarka avicAra, sUkSma kriyA nirmala, zAMta, niSkalaMka nirAmaya, niSkriya aura apratipAtI samucchinna kriyA nivRtti rUpa sarvathA nirvikalpa svarUpa meM sthita dhyAna hI zukladhyAna kahalAtA hai / sAdhaka kA durlakSya zAstrakAroM ne Atma tatva vizuddhi hetu dhyAna kA nirUpaNa kiyA hai / paramapada kI prApti ke lie vikalpa mukti, ekAgratA rUpa dhyAna hI sAdhya hai / kintu Aja ke sAdhakoM kA tattva sparzana se, svarUpa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 247 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgRti se yA dhyAna sAdhanA se jitane durlakSya hai vyApAra calatA hai kyA isa prakAra kI pravRttiyoM se 5 utanA zAyada hI dUsare se / kisI ke bhava-bhramaNa Tale haiM ? ye rAga aura dveSa ___ dhyAna sAdhanA kI upekSA kA pariNAma pratyakSa dUsare janma meM bhI sAtha raheMge usako zRMkhalA calatI hai| sAdhaka sAdhanA karatA haA jarUra pratilakSita rahegI aura hamAre janma bar3hate rheNge| hotA hai, aneka prakAra ke dharmAnuSThAnoM kA kArya kadama uThAo, Age bar3ho aura hamAre bar3hate hue yatra tatra sarvatra hote hue dikhalAI dete haiM, kintu saMsAra ko alpa kro| paritta saMsArI hone kA sIdhA antarmana TaTolo, vahI dharmAnuSThAnoM se paidA hone upAya hai dhyAna, sAttvika bhAvanA kA anucintana vAlA dvandva cAroM ora dRSTigocara hotA hai / vyA- tathA arihanta paramAtmA kA abheda / bheda se bhaya paka sAmrAjya bharA hai, aura vAsanA kI aura abheda se abhaya / zIghra pAne kA sarala upAya aneka phekTariyA~ lagI haiN| dambha, dveSa, matsara kA hai dhyAna / -0 dhyAna kA mahatva sIsaM jahA sarIrassa, jahA mUlaM dubhassa ya / savvassa sAdhu dhammassa, tahA jhANaM vidhIyate // -isi0 22,14 jo sthAna zarIra meM mastaka kA hai aura vRkSa ke lie mUla kA hai vaho sthAna samasta munidhoM ke lie dhyAna kA hai| dhyAna mitra ke samAna rakSaka jhANaM kilesasAvadarakkhA rakkhA va sAvada-bhayammi / jhANaM kilesavasaNe mittaM mitte va vasaNammi / / -bhaga0 A0 1897 jaise zvApadoM kA bhaya hone para rakSaka kA aura saMkaToM meM mitra kA mahatva hai, vaise hI saMkleza pariNAmarUpa vyasanoM ke samaya dhyAna mitra ke samAna rakSaka hai| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana | 4. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) For private & Personal Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'saMsArI' jIvoM kA vargIkaraNa -'jIva' ananta haiN| inameM se jo jIva, punaH-punaH janma-maraNarUpa meM saMsaraNa karate rahate haiM, unheM hama ki 'saMsArI' jIva kahate haiN| kintu jo jIva sadA ke lie, saMsaraNa se | mukti pA cuke haiM, ve 'mukta' jIva kahalAte haiM / mukta-jIva 'azarIrI' haiN| OM inameM bhAvAtmaka-pariNati kI apekSA se koI bheda/antara nahIM hai / ye sabhI sarvAtmanA jJAna, darzana, sukha-Adi ananta-svAtmaguNoM se paripUrNa || haiM, nijAnanda-rasa-lIna haiN| lekina, saMsArI jIvoM meM ananta-prakAra kI vibhinnatAe~ dekhI jAtI haiM / jitane jIva, utanI hI vibhinnatAe~ unameM 2 rahatI haiN| inameM 'zArIrika'/'aindriyika' vibhinnatAe~ jitanI prakAra AtmA ke maulika kI haiM, unase bhI ananta guNI adhika vibhinnatAe~ 'Antarika' hotI haiN| phira bhI, jana sAmAnya ko sugamatA se bodha karAne ke lie, 'saMsArI ) jIvoM kA vargIkaraNa adhyAtmavijJAniyoM ne nimnalikhita AdhAroM para guNoM kI vikAsa kiyA hai :prakriyA ke nirNAyaka : 1. bAhya/zArIrika vibhinnatAe~, 2. zArIrika/Antarika-bhAvoM ko mizrita avasthAe~, gaNasthAna 3. mAtra Antarika bhAvoM kI zuddhijanya utkrAnti, athavA ) Antarika bhAvoM kI azuddhijanya apakrAnti / ukta AdhAroM para kiye gaye vargIkaraNa ko hama zAstrIya paribhASA meM, kramazaH 'jIvasthAna' 'mArgaNAsthAna' aura 'guNasthAna' kahate haiM / ye || tInoM-varga, uttarottara sUkSmatA ke bodhaka haiN| prastuta lekha meM, hama sirpha tRtIya-varga 'guNasthAna' kI dRSTi se, saMsArI-jIvoM kI sthiti, 0 zrI gaNeza muni zAstrI usake maulika guNoM ko vikAsa prakriyA kI carcA kreNge| (suprasiddha sAhityakAra) 'saMsAra' aura 'mukti' ke kAraNa-jainadarzana kI taraha vizva kekA sabhI cintakoM ne, rAga-dvaSa ko saMsAra ke kAraNa rUpa meM mAnA hai / kyoMki, mAnasika-vikAra, yA to 'rAga' (Asakti) rUpa hotA hai, yA phira 'dvaSa' (tApa) rUpa / yaha anubhava-siddha bhI hai ki sAdhAraNa-janoM kI prakRti, Upara se cAhe kaisI bhI kyoM na dikhe, vaha yA to rAgamUlaka hotI hai, yA phira dvaSamUlaka hotI hai| yahI pravRtti, vibhinna vAsanAoM kA kAraNa banatI hai / prANI, jAne yA na jAne, kintu usakI vAsanAtmaka-pravRtti ke mUla meM, ye 'rAga' aura 'Sa' hI hote haiM / jaise, makar3I, apanI pravRtti se sva-nirmita jAle meM phaMsatI hai, usI prakAra prANI bhI, apane hI rAga dveSa se ajJAna, mithyAjJAna aura kadAcaraNa kA aisA tAnA-bAnA racatA hai, ki saMsAra meM phaMsatA calA jAtA hai| nyAya-vaizeSika-darzana meM 'mithyAjJAna' ko, yogadarzana meM 'prakRti-puruSa tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 246 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaddhi ke abheda' ko, aura vedAnta Adi darzanoM meM 'avidyA' kisI na kisI rUpa meM, AtmA ke Rmika-vikAsa ko, saMsAra ke kAraNa rUpa meM batalAyA gayA hai / ye kA vicAra pAyA jAnA svAbhAvika hai| kyoMki sabhI zAbdika-bheda se rAga-dvaSa ke hI apara nAma vikAsa kI prakriyA, uttarottara anukra ra haiN| ina rAga-dveSoM ke unmUlaka sAdhana hI mokSa ke hotI hai / sudIrgha mArga ko kramika pAdanyAsa se hI kAraNa haiN| pAra kiyA jAnA zakya hai| isI dRSTi se, vizva ke 7 isI dRSTi se, jaina-zAstroM meM mokSa-prApti ke prAcInatama, tIna darzanoM-jaina, vaidika evaM bauddha meM, I CL tIna sAdhana (samudita) batAye haiM-samyagdarzana, ukta prakAra kA vicAra pAyA jAtA hai / yaha vicAra, samyagjJAna aura samyakcAritra / kahIM-kahIM 'jJAna' jainadarzana meM 'guNasthAna' nAma se, vaidika darzana meM aura 'kriyA' ko mokSa kA sAdhana kahA hai| aise 'bhUmikA' nAma se, aura bauddha-darzana meM 'avasthA' | sthAnoM para. 'darzana'ko 'jJAna' kA vizeSaNa samajhakara use jJAna meM gabhita kara lete haiN| isI bAta ko yadyapi, AtmA ke maulika guNoM ke kramika vaidika-darzanoM meM 'karma', 'jJAna', 'yoga' aura 'bhakti' vikAsa kA digdarzana karAne ke guNasthAna' ke ina cAra rUpoM meM kahA hai| lekina, saMkSepa aura nAma se jaisA sUkSma aura vistRta varNana jainadarzana meM para vistAra athavA zabda-bhinnatA ke atirikta Azaya kiyA gayA hai, vaisA, suniyojita. kramabaddha evaM 12 meM antara nahIM hai / jainadarzana meM jise 'samyakcAritra' spaSTa vicAra, anya darzanoM meM nahIM hai / tathApi, kahA hai, usameM 'karma' aura 'yoga' donoM kA samAveza vaidika aura bauddha darzanoM ke kathanoM kI, jainadarzana ke ho jAtA hai| kyoMki 'karma' aura 'yoga' ke jo sAtha AMzika samAnatA hai| isIlie, guNasthAnoM kArya haiM, una 'manonigraha', 'indriya jaya', 'citta zuddhi' kA vicAra karane se pUrva, vaidika aura bauddhadarzana evaM 'samabhAva' kA tathA unake lie kiye jAne vAle ke vicAroM kA adhyayana-saMketa bhara yahA~ karanA upAyoM kA bhI, 'samyakcAritra' ke kriyA rUpa hone ucita hai| se, usameM samAveza ho jAtA hai| 'manonigraha' vaidika darzanoM meM AtmA kI bhUmikAeM-vaidika 'indriya jaya' Adi 'karmamArga' hai / 'citta zuddhi' darzana ke pAtaMjala-'yogasUtra' meM aura 'yogavAziSTha aura usake lie kI jAne vAlI satpravRtti 'yoga- meM bhI, AdhyAtmika bhUmikAoM para vicAra kiyA mArga' hai / samyagdarzana 'bhaktimArga' hai / kyoMki 'bhakti' gayA hai| pAtaMjala yogasUtra meM ina bhUmikAoM ke meM 'zraddhA' kA aMza pradhAna hai aura 'samyaga nAma-madhumatI, madhupratIkA, vizokA aura saMskAradarzana' zraddhArUpa hI hai| samyagjJAna 'jJAnamArga' rUpa zeSA ullikhita haiN| jabaki yogavAziSTha meM 'jJAna' hI hai / evaM 'ajJAna' nAma ke donoM vibhAgoM ke antargata isa prakAra se, sabhI darzanoM meM, mukti-kAraNoM sAta-sAta bhUmikAe~, kula caudaha bhUmikAe~ ulli| ke prati ekarUpatA hai / ina kAraNoM kA abhyAsa khita haiN| inake varNana ke prasaMga meM, aisI bahata-sI AcaraNa karane se jIva 'mukta' hotA hai| bAtoM ke saMketa haiM, jinakI samAnatA, jainadarzanaguNasthAna/bhUmikA/avasthA-jina Astika sammata abhiprAyoM ke sAtha paryApta milatI-julatI darzanoM meM saMsAra aura mukti ke kAraNoM ke prati hai| udAharaNa ke lie, jaina-zAstroM meM 'mithyAmataikya hai, una darzanoM meM AtmA, usakA punarjanma, dRSTi' yA 'bahirAtmA' ke rUpa meM, ajJAnI jIva kA usakI vikAsazIlatA tathA mokSayogyatA ke sAtha jo lakSaNa batalAyA gayA hai, vahI lakSaNa, yoga .. .... ( VanrNitrkatha nA AtmadhiyA samupAta kAyAdiH kIyaM te'tra bhiraatmaa| -yogazAstra, prakAza-12 SH 250 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) 0) For Private Personal use only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAziSTha aura pAtaMjala yogasUtra meM bhI batalAyA 1. bIja-jAgRta-isa bhUmikA meM, 'ahaM' buddhi kI gayA hai| jainazAstroM meM 'mithyAtva' kA phala 'saMsAra jAgRti to nahIM hotI, kintu jAgRti kI yogyatA, buddhi' aura 'duHkha rUpa' meM varNita hai, yahI bAta, bIja rUpa meM pAyI jAtI hai| 'yogavAziSTha' meM ajJAna ke phalarUpa meM batalAI 2. jAgRta-isa bhUmikA meM, ahaM buddhi, alpAMza gaI hai| jaina zAstroM meM 'moha' ko baMdha/saMsAra kA meM jAgRta hotI hai| hetu mAnA gayA hai to, yahI bAta, prakArAntara se 3. mahAjAgRta-isameM 'ahaM buddhi' vizeSa rUpa yogavAziSTha meM bhI kahI gaI hai|" jainazAstroM meM se jAgRta-'puSTa' hotI hai / yaha bhUmikA, manuSya/deva'granthibheda' kA jaisA varNana hai, vaisA hI varNana, 'yoga- samUha meM mAnI jA sakatI hai| vAziSTha' meM bhI hai| yogavAziSTha meM 'samyagjJAna' 4. jAgRta-svapna- isa bhUmikA meM, jAgate hue kA jo lakSaNa batalAyA gayA hai, vaha jaina zAstroM bhI bhrama kA samAveza hotA hai| jaise, eka candra ke 3 ke anurUpa hai / jaina zAstroM meM 'samyagdarzana' kI badale do candra dikhAI denA, sIpI meM cA~dI kA bhrama prApti, svabhAva aura bAhyAnimitta do prakAra se honaa| batalAI gayI hai| yogavAziSTha meM 'jJAna prApti' 5. svapna-nidrAvasthA meM Aye svapna kA, kA, vaisA ho krama sUcita kiyA gayA hai| jAgane ke pazcAt bhI bhAna honaa| 6. svapna-jAgRta-varSoM taka prArambha rahe hue ___ yogavAziSTha meM pratipAdita caudaha bhUmikAe~ svapna kA isameM samAveza hotA hai| zarIrapAta ho / ye haiM-(1) 'ajJAna' kI bhUmikAe~-bIja-jAgRta, jAne para bhI isakI paramparA calatI rahatI hai| jAgRta, mahAjAgRta, jAgRta-svapna, svapna, svapna- 7. suSuptaka-pragAr3ha-nidrA jaisI avasthA / jAgRta, aura suSuptaka / (2) 'jJAna' kI bhUmikAeM- isameM 'jar3a' jaisI sthiti ho jAtI hai, aura karma, zubhecchA, vicAraNA, tanumAnasA, sattvApatti, asaM- mAtra vAsanA rUpa meM rahe hue hote haiN| sakti, padArthAbhAvinI, aura tUryagA / inakA saMkSipta 8. zubhecchA-AtmAvalokana kI vairAgyayukta paricaya nimnalikhita prakAra hai icchA / hAlA yasya jJAnAtmano jJasya deha evaatmbhaavnaa| 6 jJaptihi granthivicchedastasmin sati hi muktatA / uditeti ruSavAkSa ripavo'bhibhavanti tam // mRgatRSNAmbubuddhayA dizanti maatraatmksvtvsau|| -yogavAziSTha-nirvANaprakaraNa-pUrvA0-sa0-6 -vahI, utpattiprakaraNa, sarga-118/23 2 anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtira- 7 anAdyantAvabhAsAtmA paramAtmeha vidyate / vidyaa| -pAtaJjalayogasUtra-sAdhanApAda-5 ityekonizcayaH sphAraH samyagjJAnaM viduddhH|| vikalpacaSakarAtmA pItamohAsavo hyayam / -vahI-upazamaprakaraNa, sarga-76/2 bhavoccatAlamuttAla prapaJcamadhiSThiti // 8 a. tannisargAdadhigamAdvA-ttvArthasUtra-adhyAya-1/3 -jJAnasAra-mohASTaka ba. ekastAvadguruproktAdanuSThAnAcchanna zanaiH / ajJAnAtprasUtA yasmAjjagatparNaparamparAH / janmanA janmabhirvApi siddhidaH samudAhRtaH / / yasmistiSThanti rAjante visanti vilasanti ca / / dvitIyAstvAtmanavAzu kiMcidvyutpannacetasA / -yogavAziSTha-nirvANa-prakaraNa. sa0-6 bhavati jJAnasaMprAptirAkAzaphalapAtavat // 15 avidyA saMsRtibaMdho mAyA moho mahattamaH / -vahI-upazamaprakaraNa, sarga-7/2, 4 kampitAnIti nAmAni yasyAH sakalavedibhiH / / 6 vahI-utpattiprakaraNa-sarga-117/2, 11, 24 / / -yogavAziSTha-utpattiprakaraNa-sa0-1/20 tathA sarga118/5-15 tRtIya khaNDa :dharma tathA darzana 251 " sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Cards Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. vicAraNA-vairAgya-abhyAsa ke kAraNa, se lekara 'svarUpa' kI parAkASThA prApta kara lene taka sadAcAra meM pravRtti honaa| kI avasthA kA varNana, bauddha graMthoM meM, nimnalikhita 10. tanumAnasA-'zubhecchA' aura 'vicAraNA' pA~ca vibhAgoM meM vibhAjita hai| ke kAraNa indriya-viSayoM ke prati virakti meM vRddhi 1-'dharmAnusArI' yA zraddhAnusArI' vaha khhonaa| lAtA hai, jo nirvANa-mArga-mokSamArga kA abhimukha 11. svatvApatti -'satya' aura 'zuddha' AtmA ho, kintu, use abhI nirvANa prApta na huA ho| meM sthira honA / 2-sotApanna- mokSamArga ko prApta kiye huI 12. asaMsakti-vairAgya ke paripAka se citta AtmAoM ke vikAsa kI nyUnAdhikatA ke kAraNa SNI meM niratizaya-Ananda kA prAdurbhAva honaa| 'sotApanna' Adi cAra vibhAga haiN| jo AtmA, 13. padArthAbhAvinI-bAhya aura Abhyantara avinipAta, dharmaniyata aura saMbodhi-parAyaNa ho, sabhI padArthoM para se icchAeM naSTa ho jaanaa| use 'sotApanna' kahate haiN| 'sotApanna' AtmA, sAtaveM 14. tUryagA-bhedabhAva kA abhAva ho jAne se bhava meM avazya hI nirvANa prApta karatI hai| C ekamAtra svabhAvaniSThA meM sthira ho jaanaa| yaha 3-sakadAgAmI-jo AtmA, eka hI bAra meM, 'jIvanmukta' jaisI avasthA hotI hai / isa sthiti ke isa loka meM janma grahaNa karake, mokSa jAne vAlI bAda kI sthiti, 'tUryAtIta' avasthA-'videhamukti' AtmA ho, use 'sakadAgAmI' kahate haiN| E avasthA hotI hai| 4-anAgAmI-jo AtmA, isa loka meM ukta caudaha avasthAoM meM prArambha kI sAta janma grahaNa karake, brahmaloka se sIdhe mokSa jAne bhUmikAe~, ajJAna kI prabalatA para AdhArita haiN| vAlI AtmA ho| isalie, inheM AtmA ke maulika guNoM ke avikAsa 5-arahA-jo sampUrNa AsravoM kA kSaya karake krama meM ginA jAtA hai| jabaki, bAda kI sAtoM kRtakRtya ho jAtI hai, aisI AtmA ko 'arahA' bhUmikAoM meM 'jJAna' kI vRddhi hotI rahatI hai| isa- kahate haiM / isake bAda nirvANa kI sthiti banatI hai| 5 lie inheM 'vikAsa-krama' meM ginA jAtA hai| jaina- ukta pA~coM prakAra kI AtmAe~, uttarottara, paribhASA ke anusAra inheM kramazaH 'mithyAtva' evaM alpazrama se 'mAra'-kAma ke vega para vijaya prApta 'samyaktva' avasthAoM kA sUcaka mAnA gayA hai| karane vAlI hotI haiM / 'sotApanna' Adi ukta cAra bauddhadarzanasammata avasthAe~-bauddhadarzana, yadyapi avasthAoM kA vicAra, jainadarzanasammata cauthe guNakSaNikavAdI hai| phira bhI, usameM AtmA kI sthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka ke vicAroM 'saMsAra' aura 'mokSa' avasthAe~ mAnI gaI haiN| ata- milatA-julatA hai, jo, guNasthAnoM se varNana se spaSTa eva usameM bhI AdhyAtmika-vikAsa varNana kA ho jaayegaa| honA svAbhAvika hai| 'svarUponmukha' hone kI sthiti bauddha graMthoM meM daza-saMyojanAeM-baMdhana varNita haiN| ke isI ko jainazAstroM meM 'mArgAnusArI' kahA hai aura usake paitIsa guNa batAye gae haiN| dRSTavya-hemacaMdrAcAryakRta 'yogazAstra-prakAza-1 jainazAstroM meM 'saMyojanA' zabda kA prayoga, ananta saMsAra ko bAMdhane vAlI 'anantAnubaMdhI kaSAya' ke lie kiyA haiN| isI prakAra bauddhagranthoM meM bhI saMyojanA kA artha 'bandhana' liyA gayA hai| usake dasa nAma isa prakAra haiM sakkAyadichi, vicikacchA, sIlabbataparAbhAsa, kAmaNA, paTTIgha, rUparAga, alparAga, mAna, uddhacca aura __avijjA / -majjhimanikAya (marAThI rUpAntara) pRSTha-156, (TippaNa) 252 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana - %3E 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 5.0 HoraDrivatespersonalese Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NOR A P/II unameM se pA~ca 'oraMbhAgIya' aura pA~ca 'uDDhaMbhA- 5. sekha-zilpa-kalA Adi ke adhyayana ke goya' kahI jAtI hai| prathama tIna saMyojanAoM kA samaya kI ziSya-bhUmikA / akSaya ho jAne para sotApanna avasthA prApta hotI hai| 6. samaNa-gRha-tyAga kara saMnyAsa grahaNa isake bAda rAga-dveSa-moha zithila hone para 'sakadA- krnaa| gAmI' avasthA, pA~ca oraMbhAgIya saMyojanAoM kA 7. jina-AcArya kI upAsanA kara jJAna nAza hone para 'anAgAmI' avasthA tathA dasoM saMyo- prApta karane kI bhuumikaa|| janAoM kA nAza ho jAne para 'arahA' pada prApta 8. panna-prAjJa-bhikSu, jaba dUsaroM se virakta ho hotA hai| jAtA hai, aise nirlobha-zramaNa kI bhuumikaa| 20 'AjIvaka' mata meM AtmavikAsa kI kramika ukta ATha meM se Adi kI tIna bhUmikAe~, sthitiyAM-AjIvaka mata kA saMsthApaka maMkhaliputra avikAsa kI sUcaka aura anta kI pA~ca bhUmikAe~, gozAlaka hai| jo, bhagavAn mahAvIra kI dekhA-dekhI vikAsa kI sUcaka haiN| inake bAda mokSa prApta karane vAlA eka pratidvandvI thaa| isalie usane bhI hotA hai| AtmA ke maulika guNoM ke kramika vikAsa kI yadyapi, ukta yoga, bauddha aura ajIvaka-matasthitiyoM ke nidarzana hetu, guNasthAnoM jaisI pari- mAnya Atma-vikAsa kI bhUmikAe~, jainadarzana sammata kalpanA avazya kI hogii| kintu, usake sampradAya gaNasthAnoM jaisI kramabaddhatA aura spaSTa sthiti kI kA koI svatantra-sAhitya/graMtha upalabdha na hone ke nahIM haiM, tathApi, unakA prAsaMgika-saMketa, isalie Paa kAraNa, isa sambandha meM, kucha bhI, sunizcita rUpa se kiyA hai ki panarjanma. loka. paraloka mAnane vAle nahIM kahA jA sktaa| tathApi, bauddha-sAhitya meM dArzanikoM ne. AtmA kA saMsAra se mukta hone kA upalabdha, AjIvakasammata, Atma-vikAsa ke nimna 1 cintana kiyA hai| ataeva, ukta dArzanikoM ke likhita ATha sopAna mAne jA sakate haiM!-manda, cintana ke pariprekSya meM, jainadarzana ke dRSTikoNa se, khiDDA, padavImaMsA, ujjugata, sekha, samaNa, jina Atma-gaNoM ke vikAsa kA krama, aura vikAsa-patha 2 aura panna / inakA Azaya isa prakAra hai- para krama-krama se bar3hatI AtmA kI vizuddhatAjanya 1. manda-janma-dina se lekara sAta dinoM taka, sthiti kA digdarzana karAne ke lie, saMkSepa meM, guNagarbhaniSkramaNa, janma-duHkha ke kAraNa, prANI 'manda' sthAna krama kI rUparekhA prastuta kI jA rahI hai| la sthiti meM rahatA hai| _ 'guNasthAna' kA lakSaNa-eka pAribhASika zabda 2. khiDDA-durgati se lekara janma lene vAlA hai-gaNasthAna / isakA artha hai-'guNoM ke sthAna' / / bAlaka, punaH-punaH rudana karatA hai| aura, sugati se arthAt, AtmA kI maulika zaktiyoM ke vikAsa ra Ane vAlA bAlaka, sugati kA smaraNa kara ha~satA krama kI dyotaka ve avasthAeM, jinameM AtmazaktiyoM e jA hai / yaha 'khiDDA' (krIDA) bhUmikA hai| ke AvirbhAva se lekara, unake zuddha-kAryarUpa meM pari 3. padavImaMsA-mAtA-pitA kA, yA anya Nata hote rahane kI tara-tama-bhAvApanna avasthAoM STIf kisI kA sahArA lekara, dharatI para bAlaka kA paira kA dyotana spaSTa hotA hai| yadyapi, AtmA apane rkhnaa| maulika rUpa meM 'zuddha cetana' aura 'Anandaghana' hai| ... 4. ujjugata-pairoM se, svatantra rUpa meM calane phira bhI, jaba taka rAga-dveSa evaM tajjanya karmAkI sAmarthya prApta krnaa| varaNa se AcchAdita hai, taba taka use apanA yathArtha 1 majjhimanikAya-sumaMgalavilAsinI TIkA tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 253 O GO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa dRSTigata nahIM hotaa| lekina, jaise-jaise 'utkrAnti' aura bhI Urdhvamukho ho jAtI hai, jisase rAga-dveSa kA AvaraNa zithila yA naSTa hotA hai, svarUpa-sthiratA bar3hane lagatI hai / antataH, prayatno-1 vaise-vaise usakA asalI svarUpa prakaTa hotA nmukhI AtmA, 'darzanamoha' va 'cAritramoha' kA jAtA hai| sarvathA-nAza karake, pUrNatA ko prApta kara lene para hI ___isa vikAsa-mArga meM jIva ko aneka avasthAe~ virAma letI hai| AtmA kA yahI to paramasAdhya 180 pAra karanI par3atI haiN| jaise, tharmAmITara kI nalI ke dhyaya hai| aMka, uSNatA ke pariNAma ko batalAte haiM, vaise hI, Azaya yaha hai ki AtmA ke maulika-guNoM ke ukta avasthAe~, jIva ke AdhyAtmika vikAsa kI vikAsa kA yaha krama, 'darzana' tathA 'cAritra' moha-102 mAtrA kA saMketa karatI haiN| vikAsa-mArga kI inhIM zakti kI zuddhatA ke tara-tama-svarUpa para nirbhara hotA kramika avasthAoM ko 'guNasthAna' kahate haiN| hai / zuddhatA kI isI tara-tamatA ke kAraNa, vikAso- ) guNasthAna-krama kA AdhAra-AtmA kI prAra- nmukha AtmA, jina-jina bhUmikAoM ke staroM para mbhika avasthA, anAdikAla se ajJAnapUrNa hai| yaha pahu' pahu~catA hai, unhIM kI saMjJA hai-'gunnsthaan'| avasthA, sabase prathama hone ke kAraNa nikRSTa hai| 'graMthi kA svarUpa aura usake bhedana kI prakriyA : isa avasthA kA kAraNa hai-'moh'| moha kI guNasthAna krama kA AdhAra hai-moha kI 'sabalatA' pradhAna zaktiyA~ do haiM, jinheM zAstrIya bhASA meM aura 'nirbalatA', yaha pUrva meM hI saMketita hai| isa 'darzanamoha' aura 'cAritramoha' kahate haiN| inameM se 'moha' ko kaise nirbala banAyA jAye, saMkSepa meM vicAra prathama zakti, AtmA ko 'darzana'-sva-pararUpa kA kara le| nizcayAtmaka nirNaya, viveka aura vijJAna-nahIM AtmA kA svarUpa, anAdikAla se 'adhaHpatita' hone detI hai| jabaki dUsarI zakti, viveka prApta hai| isakA kAraNa rAga-dveSa rUpa moha kA prabalatama kara lene para bhI, AtmA ko tadanusAra pravRtti nahIM AcaraNa hai| isa taraha ke AcaraNa kA hI nAma, karane detii| vyavahAra meM dekhate haiM ki vastu kA jaina zAstroM ne 'granthi' rakhA hai| loka meM bhI hama ) yathArtha darzana/bodha hone para bhI use 'prApta karane' dekhate haiM ki lakar3I meM jahA~-jahA~ 'granthi' hotI hai, yA 'tyAgane' kI ceSTA, vyakti dvArA kI jAtI hai| vahA~ se usako kATanA-chedanA dussAdhya hotA hai / AdhyAtmika vikAsonmukha AtmA ke lie bhI yahI rAga-dveSarUpa granthi-gA~Tha kI bhI yahI sthiti hoto do kArya mukhya hote haiM-(1) sva-rUpa darzana, aura hai| rezamI-gA~Tha kI taraha yaha sudRr3ha, saghana aura (2) sva-rUpa sthiti / 'darzanamoha' rUpa prathama zakti durbhedya hotI hai / isI ke kAraNa jIva anAdi kAla jaba taka prabala rahatI hai, taba taka 'cAritramoha' rUpa se sasAra meM paribhramaNa kara rahA hai aura vividha dusarI zakti bhI tadanurUpa banI rahatI hai| svarUpa- prakAra ke duHkha vedana kara rahA hai| bodha ho jAne para svarUpa-lAbha kA mArga sugama yadyapi, isa sthiti meM vidyamAna samasta AtmAoM hotA jAtA hai| kintu, svarUpa-sthiti ke lie ko hama eka jaisA 'saMsArI' 'baddha' AtmA, mAnate haiM, Avazyaka hai ki moha kI dUsarI zakti-'cAritra- tathApi inake AdhyAtmika svarUpa meM eka jaisA moha' ko zithila kiyA jaaye| isolie, AtmA samAna-stara nahIM hotaa| kyoMki, saMsArI-jIvoM meM, use zithila karane kA prayatna karatI hai, aura, jaba moha kI donoM zaktiyoM kA Adhipatya, inameM 'samA-.. vaha ise aMzataH zithila kara letI hai, taba, usakI natA' kA dyotana karAtA avazya hai, kintu, pratyeka - 14 vizeSa vistAra ke lie dekheM-vizeSAvazyaka bhASya, gAthA--1165 se 1167taka / 254 3 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FONSrivate & Personal Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAtmA meM, isa Adhipatya kA kucha na kucha tara- meM rAga-dveSa ke tIvra prahAroM se Ahata hokara 'hAra' tama bhAva rahatA hI hai, jisase ina sabakI saMsAra- mAnakara apanI mUla-sthiti meM A jAtI haiN| aisI sthiti meM vibhinnatA A jAnA, sahaja ho jAtA hai| AtmAe~ prayatna karane para bhI rAga-dveSa para vijaya kisI jIvAtmA para 'moha' kA pragAr3ha prabhAva hotA prApta nahIM kara paatiiN| anekoM AtmAe~ aisI bhI hai, to kisI meM usase kama, kisI meM usase bhI kama hotI haiM, jo na to hAra khAkara pIche haTatI haiM, aura, hotA hai| jaise, kisI pahAr3I nadI meM, bar3e-choTe na hI 'jaya' lAbha kara pAtI haiM, tathApi, isa AdhyAtamAma patthara, Upara se nIce kI ora, jala pravAha tmika yuddha meM cirakAla taka DaTI rahatI haiN| kintu ke sAtha lur3hakate rahate haiM, aura ve lur3hakate, TakarAte koI-koI AtmAe~, aisI bhI hotI haiM, jo apanI hue gola, cikanI yA anya anekoM prakAra kI AkR- zaktiyoM kA yathocita prayoga karake AdhyAtmika tiyA~ prApta karate rahate haiM / nadI pravAha meM lur3hakanA, yuddha meM vijaya kA varaNa kA letI haiN| moha kI TakarAnA, unakI samAna sthiti kA dyotana karatA durbhedya-pranthi ko bheda kara, use lAMgha jAtI haiM / jina hai, kintu unake lur3hakane-TakarAne se banI alaga-alaga Atma-pariNAmoM se aisA sambhava ho jAtA hai, use - AkRtiyA~, unameM vibhinnatA-viSamatA kI pratIka 'apUrvakaraNa' kahate haiN| hotI haiN| __apUrvakaraNa rUpa pariNAma se rAga-dveSa kI gAMTha kintu, ina jIvAtmAoM para, jAne-anajAne meM, TaTa jAne para, jIva ke pariNAma adhika zuddha hone 25 yA anya kisI prakAra se, moha kA prabhAva jaba kama laga jAte haiN| ye pariNAma, 'anivattikaraNa' rUpa 2ii hone lagatA hai, taba, vaha apane tIvratama rAga- hote haiN| inase rAga-dveSa kI ati tIvratA kA unmU30 dvaSa Adi pariNAmoM ko bhI maMda' kara letI haiN| lana ho jAtA hai, jisase darzanamoha para 'jaya' lAbha jisase usameM zanaiH-zanai, eka aisA Atmabala pragaTa karanA sahaja bana jAtA hai| darzanamoha para vijaya hone lagatA hai, jo usake moha ko chinna-bhinna karane prApta kara lene para, anAdikAla se calI A rahI kA kAraNa banatA hai| jaina dArzanika zabdAvalI meM paribhramaNa rUpa saMsArI avasthA ko naSTa karane kA isa sthiti ko 'yathApravRttakaraNa' kahate haiN| yathA- avasara prApta ho gayA, mAna liyA jAtA hai / isa pravRttakaraNa-bAlI AtmAe~, moha kI saghana-granthi sthiti ko, jana-zAstroM kI bhASA meM 'antarAtmabhAva' taka paha~ca to jAtI haiM, kintu use bheda pAne meM samartha kaha sakate haiN| kyoMki isa sthiti ko prApta karake, - nahIM bana pAtI haiN| isa dRSTi se isa sthiti ko vikAsonmukha AtmA, apane antas meM vidyamAna zuddha 'granthideza-prApti' bhI kahate haiN| granthi-deza kI prApti paramAtmabhAva ko dekhane lagatA hai ho jAne se 'graMthi bhedana' kA mArga prazasta bana jAtA yathArtha AdhyAtmika dRSTi (Atma dRSTi) hone ke kAraNa 'viparyAsa'- rahita hotI hai| mAnA ___granthi bhedane kA kArya bar3A viSama, duSkara hai| jainadarzana kI pAribhASika zabdAvatI meM isI ko eka ora to rAga-dveSa apane pUrNa-bala kA prayoga 'samyaktva' kahA gayA hai| karate haiM, dUsarI ora, vikAsonmukha AtmA bhI unakI guNasthAnoM ke nAma aura krama-saMsArI dazA meM zakti ko kSINa-nirbala banAne ke lie, apanI vIrya- AtmA ajJAna kI pragAr3hatA ke kAraNa, nikRSTa * zakti kA prayoga karatI hai| isa AdhyAtmika-yuddha avasthA meM rahatA hai, yaha nirvivAda hai| kintu, isa meM, kabhI eka to kabhI dUsarA, 'jaya' lAbha karatA avasthA meM bhI apanI svAbhAvika cetanA 'cAritra' hai / anekoM AtmAe~ aisI bhI hotI haiM, jo prAyaH Adi guNoM ke vikAsa ke kAraNa pragati kI ora granthi-bheda karane lAyaka bala prakaTa karake bhI, anta unmukha hone ke liye AtmA lAlAyita rahatI hai, tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 255 EARSVENAKOT do sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Davete ? Dersonal ulse Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maeliymtt bulm mm idimum CL tathA zanaiH-zanaiH ina zaktiyoM ke vikAsa ke anusAra vaise hI 'sthiratA' kI mAtrA bhI vRddhiMgata hotI jAto STI utkrAMti karatI huI vikAsa kI carama sImA-pUrNatA hai aura antataH carama-sthiti taka pahuMcatI hai / isI Ke prApta karatI hai| prathama nikRSTa-avasthA se nikala dRSTi se guNasthAnoM kA uktakrama nirdhArita kara vikAsa kI antima bhUmikA ko prApta kara lenA kiyA hai| hI AtmA kA paramasAdhya hai, aura usI meM usake 'darzana' aura 'cAritra' zakti kI vizuddhi kI puruSArtha kI saphalatA hai| 'vRddhi' evaM 'hrAsa', tattata zaktiyoM ke pratibandhaka ____ isa 'paramasAdhya' kI siddhi hone taka, AtmA saMskAroM kI nyUnAdhikatA athavA tIvratA mandatA para kA ko eka ke bAda dUsarI, dUsarI ke bAda tIsarI, anekoM para avalambita hai / ina pratibaMdhaka saMskAroM ko cAra kramika avasthAoM meM se gujaranA par3atA hai / ina vibhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA haiavasthAoM kI zreNiyoM ko 'utkrAMti mArga' 'vikAsa 1. 'darzanamoha' aura 'anantAnubandhI kaSAya'krama' aura jainazAstroM kI bhASA meM 'guNasthAna yaha darzana zakti kA pratibandhaka hai| zeSa tIna||| krama' kahate haiN| isa krama kI vibhinna avasthAoM vibhAga. cAritra zakti ke pratibandhaka haiN| ko caudaha bhAgoM meM saMkSepataH vibhAjita kara diyA 2. apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-yaha pratibaMdhaka, gayA hai / isaliye, ise 'caturdaza guNasthAna' bhI kahA 'ekadeza cAritra' kA bhI AMzika vikAsa nahIM hone jAtA hai / inake nAma evaM krama isa prakAra haiM : detaa| 1. mithyAtva, 2. sAsvAdana (sAsAdana), 3. mizra (samyagamithyAdRSTi) 4. aviratasamyagdRSTi, 3. pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-yaha pratibandhaka, 0 'sarvavirati' rUpa cAritra zakti ke vikAsa meM bAdhaka 5. dezavirata, 6. pramattasaMyata, 7. apramattasaMyata, 8.nivatti (apUrvakaraNa) 8. anivattibAdara sampa banatA hai| rAya, 10. sUkSmasamparAya, 11. upazAMtamoha 12. 4. saMjvalana kaSAya-cAritrazakti kA vikAsa / kSINamoha, 13. sayogikevalI, 14. ayogikevlii| ho jAne para bhI usakI 'zuddhatA' yA 'sthiratA' meM US aMtarAya upasthita karane meM yaha pratibandhaka nimitta ___ ukta caudaha guNasthAnoM meM prathama kI apekSA banatA hai| dUsarA, dUsare kI apekSA tIsarA, arthAt pUrva-pUrva prathama tIna guNasthAnoM meM, pahale pratibandhaka kI vartI guNasthAna kI apekSA para-paravartI guNasthAnoM ) meM vikAsa kI mAtrA adhika rahatI hai| vikAsa kI prabalatA rahatA hai| jisase 'darzana' aura 'cAritra isa nyUnAdhikatA kA nirNaya Atmika sthiratA kI zakti kA vikAsa nahIM ho paataa| kintu, caturtha / nyUnAdhikatA para avalambita hai, aura isa sthiratA Adi guNasthAnoM meM, ina pratibandhaka saMskAroM kI kI tara-tamatA 'darzana' evaM 'cAritra' zakti kI __ mandatA ho jAtI hai, jisase AtmazaktiyoM ke vikAsa kI prakriyA prArambha ho jAtI hai| zuddhi ke tAra-tamya para AdhArita hai / darzana-zakti kA jitanA vikAsa hogA utanI hI adhika nirmalatA caturtha guNasthAna meM 'darzanamoha' aura 'anantAva vikAsa usakA hogA / darzana-zakti ke vikAsa ke nubandhI' saMskAroM kI prabalatA nahIM raha jaatii| anantara cAritra zakti ke vikAsa kA krama AtA kintu, cAritra zakti ke AvaraNabhUta saMskAroM kA hai / jitanA adhika cAritra zakti kA vikAsa hogA vega avazya rahatA hai| inameM se 'apratyAkhyAnAutanA hI utanA 'kSamA' 'indriya jaya' Adi cAritra varaNa' kaSAya ke saMskAra kA vega cauthe guNasthAna guNoM kA vikAsa hotA jAtA hai| 'darzana' aura se Age nahIM rahatA, jisase paMcama guNasthAna meM 'cAritra' zakti kI vizuddhi jaise-jaise bar3hatI hai, vaise- cAritrika zakti kA prAthamika vikAsa hotA hai| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana .. (C) 600 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Form.ivate a personalitice-Only 256 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pratyAkhyAnAvaraNa' kaSAya nAmaka saMskAra kA tIna sthitiyoM meM se svalpa-samyaktva vAle jIvoM ke vega, pA~caveM guNasthAna se Age nahIM hotA jisase lie 'dUsarA'-'sAsAdana'-guNasthAna; ardha-samyaktva 12 cAritra-zakti kA vikAsa aura adhika bar3hatA hai| aura ardha-mithyAtva vAle jIvoM ke lie 'tIsarA' isa kAraNa AtmA, bAhya indriya bhogoM se virata 'mizra' gUNasthAna; aura vizuddha-samyaktva kintu hokara 'zramaNa'-'saMnyAsI' ho jAtA hai| yaha sthiti cAritrarahita jIvoM ke liye 'cauthA'-'avirata chaThaveM guNasthAna kI bhUmikA kI sarjikA banatI hai| samyag-dRSTi' guNasthAna hai / isa guNasthAna meM darzanachaThaveM guNasthAna meM cAritra-zakti ko malina karane moha zakti upazamita ho jAtI hai, athavA sarvathA vAle 'saMjvalana' kaSAya rUpa saMskAroM ke rahane se kSaya ho jAtI hai| lekina, cAritra-moha zakti banI yadyapi cAritra-zakti kA vikAsa dabatA to nahIM, rahatI hai| isaliye, ye cAritra-rahita samyagdRSTi- INK kinta svarUpa-lAbha kI sthiratA meM vyavadhAna Ate jIva 'cauthe'-avirata-samyagdRSTi guNasthAna vAle rahate haiN| AtmA, jaba ina saMskAroM ko adhika-se- jIva kahalAte haiN| adhika nirbala kara detI hai, taba 'utkrAMtipatha' kI jo jIva 'samyaktva' aura 'cAritra' sahita haiM, Lil sAtavIM Adi bhUmikAoM (guNasthAnoM) ko ulA~gha unake bhI do prakAra haiM-1-ekadeza (AMzika) kara gyArahaveM-bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtI hai| cAritra ke pAlaka; aura 2-sarvadeza (sampUrNa) cAritra ) bArahaveM guNasthAna meM 'darzana' aura 'cAritra' zakti ke kA pAlana karane vaale| ina donoM bhedoM 8 pratibaMdhaka-saMskAra sarvathA naSTa ho jAte haiN| ataH meM se 'ekadezacAritra' kA pAlana karane vAle jIvoM ina donoM hI zaktiyoM kA pUrNarUpeNa vikAsa yadyapi terahaveM guNasthAna meM ho jAtA hai, tathApi zarIra kA kA grahaNa karane ke lie 'pA~cavA~'- 'dezavirataguNa sthAna' hai| sadbhAva, usa AtmA ke sAtha banA rahatA hai| jabaki caudahaveM guNasthAna meM zarIra kA bhI sambandha nahIM 'sampUrNa cAritra kA pAlana karane vAle jIva bhI raha jaataa| ataH cAritra zakti, apane yathArtha rUpa meM do zreNiyoM ke haiM-1-pramAdavaza 'aticAra' yAnI vikasita hokara sadA-sarvadA ke lie eka-sI bana 'doSa'-saMpRkta ho jAne vAle; aura 2-pramAda-rahita jAtI hai| isI avasthA ko 'mokSa' kahate haiN| nirdoSa'-cAritra kA pAlana karane vAle / inameM se guNasthAna caudaha hI kyoM ?:-sAmAnyatayA pramAdavaza-aticAra-saMpRkta sarva-saMyamI kA grahaNa ||K AdhyAtmika dRSTi se saMsArI jIvoM ke do prakAra karAne vAlA 'chaThA'-yAnI 'pramatta-saMyata' guNasthAna haiM-1-mithyAvAdI (mithyAdRSTi)-arthAt, gADha- hai| jabaki pramAdarahita, nirdoSa-cAritra kA pAlana ajJAna aura viparIta buddhi vAle jIva, 2-samyaktvI karane vAle jIvoM kA bodhaka 'sAtavA~'-'apramatta (samyagdRSTi) arthAt jJAnI, vivekazIla, prayojanabhUta saMyata'-guNasthAna hai| lakSya ke marmajJa / __ yadyapi, isa apramattasaMyata guNasthAnavI jIva ____ ukta donoM prakAra ke jIvoM meM se prathama prakAra ko abhI pUrNa-vItarAga daza ko abhI pUrNa-vItarAga dazA prApta nahIM haI hai, ke jIvoM kA bodha karAne vAlA pahalA gaNasthAna aura 'chadmastha'-'karmAvata' hai, kintu, vItarAgadazA OM 'mithyAtva' yAnI 'mithyAdRSTi' guNasthAna hai / samyaga- prApta karane kI ora unmukha hai, jisase, isa guNa- KC dRSTi-jIvoM ke tIna prakAra hote haiM-1-samyaktva se sthAnavartI kitane hI jIva, vyavasthita rIti se ) girate samaya ke svalpa-samyaktva vAle jIva, 2-ardha- karmoM kA kSaya karane ke liye zreNI-ArohaNa karate samyaktva aura ardha-mithyAtva vAle jIva, 3-vizuddha haiN| isa taraha ke jIvoM kI AdhyAtmika-vizuddhi samyaktva vAle kintu cAritra-rahita jIva / ina uttarottara bar3hatI jAtI hai| zreNI-ArohaNa kA tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana (e) ( sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only 257 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha krama, pratyeka samaya 'apUrva' banatA rahatA hai| terahaveM guNasthAnavI jIva kI saMjJA dI jAtI hai| laoN phalataH eka zreNI-krama kI dUsare zreNIkrama se, dUsare kinta, jaba zarIra Adi yogoM se rahita, zuddha-jJAna- 12 | zreNIkrama kI tIsare zreNIkrama se tulanA/samAnatA darzanayakta svarUpa meM ramaNa karane vAlI AtmA prakaTa nahIM hotI hai / isI se, ina zreNIkramoM vAle jIva ho jAtI hai, taba isa sthiti ko ayogikevalI ko 'nivRtti' yAnI 'apUrva'-karaNa nAmaka AThaveM nAmaka caudahavA~ guNasthAna kahA jAtA hai| guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| isa prakAra, gAr3ha ajJAna se prArambha haA Atma- zreNI-ArohaNa se vizuddhatA ko prApti, aura vikAsa kA caramasthAna, uttarottara krama se prApta usameM Rmika vRddhi hote rahane se, yadyapi kaSAyoM meM hotA hai / isake 'Adi' aura 'anta' ke antarAla meM nirbalatA, paryApta A jAtI hai, phira bhI, ina bAraha 'paDAva'-'sthAna' hI sambhava bana pAte haiN| kaSAyoM meM punaH udreka hone kI yogyatA banI rahatI inheM 'Adi' aura 'anta' yAno 'carama' ke sAtha hai| ataH aise kaSAya-pariNAma vAle jIvoM kA milA le na saMkhyA 'caudaha' bana jAtI hai| bodha karAne vAlA 'anibRttibAdara'-saMparAya isI kAraNa se jaina zAstroM meM caudaha guNasthAnoM kI nAmaka nauvA~ guNasthAna hai| vyavasthA ko svIkAra kiyA gayA hai| ___isa nauveM guNasthAna meM kaSAyoM ko prati-samaya ___guNasthAnoM kA svarUpa-jIva ke vikAsa kI kRza se kRzatara karane kI prakriyA cAlU rahatI hai, prakriyA kI sIr3hI kA prArambhika sthAna haijisase eka aisI sthiti A jAtI hai, jisase maMsAra 'mithyAtva' nAma kA pahalA gunnsthaan| isa kI kAraNabhUta kaSAyoM kI mAtra jhalaka sI dikhAI / detI hai| isa sthiti kA jJAna karAne vAlA dazavA~ / vikAsa ko pUrNatA prApta hotI hai 'ayogi kevalI' nAma ke caudahaveM guNasthAna meM / ina caudahoM guNa- 'sUkSmasaMparAya' nAmaka guNasthAna hai| sthAnoM kA svarUpa saMkSepa meM, nimnalikhita rUpa meM jisa taraha, jhalakamAtra jaisI atisUkSma astitva jAnA/samajhA jA sakatA hai| rakhane vAlI vastu yA to tirohita ho jAtI hai, yA / naSTa, usI taraha, jo kaSAyavRtti atyanta kRza ho . 1. mithyAtva guNasthAna-'mithyAtva' nAma ke gaI hai, usake upazamita athavA pUrNarUpeNa naSTa ho mohanIya karma ke udaya se jisa jIva kI dRSTi jAne se jIva ko apane nirmala svarUpa kA darzana yAnI zraddhA-pratipatti, 'mithyA' yAnI viparItahone lagatA hai| isa prakAra kI. yAnI kaSAya-zAMta ulTI hotI hai, use 'mithyAdRSTi' kahate haiM / jaisehone kI athavA kaSAya naSTa hone kI, sthitiyoM ke dhatUre ke bIja khAne vAlA manuSya, 'sapheda vastu' ko darzaka gaNasthAnoM ko kramazaH 'upazAnta-moha' aura bhI pIlA' dekhatA hai| isa prakAra ke mithyAdRSTi 'kSINamoha' nAmaka gyArahavA~ -bArahavA~ guNasthAna jIva ke svarUpa-vizeSa ko 'mithyAtva'-'mithyAkahate haiN| dRSTi' kahate haiN| __bArahaveM guNasthAna meM darzana aura cAritra zakti yadyapi, mithyAdRSTi kI dRSTi viparIta hai| ke pratibaMdhaka mohanIya-karma ke sarvathA kSaya hone ke tathApi vaha kisI aMza meM yathArtha bhI hotI hai| kyoMki sAtha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM vaha jIva bhI manuSya, pazu-pakSI Adi ko inhIM kA kSaya hone se jIva ko anantajJAna-darzana Adi rUpoM meM jAnatA hai, tathA mAnanA hai| isIliye, nija guNa prApta ho jAte haiN| lekina, abhI zarIra usakI cetanA ke svarUpa-vizeSa ko 'guNasthAna' Adi yogoM kA saMyoga banA rahatA hai| isase isa kahA jAtA hai / lekina, kucha aMza meM yathArtha hone sthiti meM pahu~ce jIva ko 'sayogi kevalI' nAmaka para bhI, use 'samyagdRSTi' na kahe jAne kA kAraNa 258 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana Go sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Yornvate Personal use only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F-A -MA N WAR yaha hotA hai ki use sarvajJa ke vacana para 'samyag- karatA hai, aura na 'maraNa' ko prApta hotA hai| isa dRSTi' kI taraha akhaNDa aTUTa vizvAsa nahIM hotA hai| guNasthAna meM mAraNAntika samudghAta bhI nahIM 2. sAsAdana guNasthAna-jo aupazamika samya- ho sakatA hai aura na hI vaha 'saMyama' ('sakala saMyama' ktvI jIva, anantAnubandhI kaSAya ke udaya se 'samya- yA 'dezasaMyama') grahaNa kara sakatA hai| ktva' ko chor3akara 'mithyAtva' kI ora jhaka rahA 4. avirata samyagdRSTi guNasthAna-'hiMsA' hai, kintu, abhI mithyAtva ko prApta nahIM haA hai, Adi sAvadya-vyApAroM ke tyAga ko 'virati' kahate || se jIva ke svarUpa-vizeSa ko 'sAsAdana-samyagdRSTi haiM / ataeva, jo jIva samyagdRSTi hokara bhI kisI kahate haiN| arthAt, jisa prakAra parvata se gira kara prakAra kI 'virati'-'vrata' ko dhAraNa nahIM kara nIce kI ora Ate vyakti kI bhUmi para pahu~cane se sakatA, vaha jIva 'avirata samyagdRSTi' hotA hai / pahale, madhyakAlavartI jo dazA hotI hai, vaha na to isI ke svarUpa-vizeSa ko 'avirata samyagdRSTi guNaparvata para Thaharane kI sthiti hai, na hI bhUmi para sthAna' kahate haiN| sthita hone kI; balki donoM-sthitiyoM se rahita, isa gUNasthAnavI jIva ko avirata samyagdRSTi | 'anUbhaya dazA' hotI hai| isI prakAra, anantAnubaMdhI kahane kA kAraNa yaha hai ki samyagdarzana hone para kaSAyoM kA udaya hone ke kAraNa, 'samyaktva-pari- bhI 'ekadeza sayama' kI ghAtaka 'apratyAkhyAnANAmoM se chUTane' aura 'mithyAtva-pariNAmoM ke prApta varaNa' kaSAya kA udaya usameM rahatA hai| isa taraha hone ke madhya kI anUbhayakAlika-sthiti meM jo ke jIvoM meM koI jIva 'aupazamika' koI 'kSAyopajIva-pariNAma hote haiM, unheM batalAne vAlI jIva- zamika' aura koI 'kSAyika' samyaktvI hote haiN| dazA kA nAma hai-'sAsAdana-guNasthAna' / / 5. dezavirataguNasthAna-'sakala saMyama' kI 3. mizraguNasthAna- isa guNasthAna kA pUrA ghAtaka kaSAya kA udaya hone ke kAraNa, jo jIva nAma hai- 'samyag-mithyAdRSTi guNasthAna' / isI kA sarvasAvadha kriyAyoM se sarvathA to nahIM, kiMtu apratyA-1 saMkSipta nAma hai 'mishrgunnsthaan'| khyAnAvaraNa kaSAya kA udaya na hone se 'deza (aMza) ____ mithyAtva-mohanIya ke 'azuddha'--'ardhazuddha' se, pApajanaka-kriyAoM se virata' -.-'pRthak' ho aura 'zuddha', ina tIna puMjoM meM se anantAnubandhI sakate haiM, ve 'dezavirata' haiN| ina jIvoM ke svarUpakaSAya kA udaya na hone se, 'zuddhatA' aura 'mithyAtva' vizeSa ko 'dezavirata'-guNasthAna kahate haiM / deza- | ke ardhazuddhapudgaloM kA udaya hone se jaba azuddhatA- virata ko 'zrAvaka' bhI kahate haiN| rUpa ardhazuddha puMja kA udaya hotA hai, taba jIva kI isa guNasthAnavartI koI jIva, eka vrata lete haiM, dRSTi kucha 'samyak' (zuddha) aura kucha 'mithyA' koI do vrata, koI tIna-cAra-pA~ca Adi bAraha vrata (azuddha) arthAt-'mizra' ho jAtI hai| taka lete haiM / ye vrata 'aNuvrata' 'guNavata' aura 'zikSA __ isa guNarathAna dazA ke samaya, buddhi meM durbalatA vrata' ina tIna vibhAgoM meM vibhAjita haiM / koI jIva sI A jAtI hai / jisase jIva sarvajJa praNIta tattvoM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM ko dhAraNa karate haiM / para na to 'ekAnta-ruci' karatA hai, aura na 'ekAnta- isa prakAra, adhika se adhika vratoM kA pAlana karane aruci'| kintu, madhyastha bhAva rakhatA hai| isa * vAle zrAvaka aise bhI hote haiM, jo pApakarmoM meM anu prakAra kI dRSTi vAle jIva kA svarUpa-vizeSa mati ke sivAya, parivAra se kisI prakAra kA ho 'samyagamithyAdRSTi' (mizra) guNasthAna kahalAtA hai| sambandha nahIM rakhate haiN| ___isa guNasthAna kI yaha vizeSatA hai ki samyag 6. pramatta-saMyata guNasthAna-jo vyakti, pApamithyAdRSTi jIva, na to parabhava kI Ayu kA bandha janaka vyApAroM se vidhipUrvaka sarvathA nivRtta ho jAte tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 301 256 9 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private Personal use only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, ve 'saMyata' (muni) haiN| lekina ye saMyata bhI jaba isa guNasthAna ko 'apUrvakaraNa' isalie kahA taka 'pramAda' kA sevana karate haiM, taba taka, 'pramatta- jAtA hai ki isameM nimnalikhita pA~ca bAteM vizeSa kAra saMyata' kahalAte rahate haiN| inhIM ke svarUpa-vizeSa ko rUpa se hotI haiM'pramatta-saMyata' guNasthAna kahate haiN| sthitighAta- karmoM kI baDI sthiti ko apavayadyapi 'sakala saMyama' ko rokane vAlI pratyA- tanAkaraNa dvArA ghaTA denA, arthAt Age udaya meM khyAnAvaraNa kaSAya kA abhAva hone se, isa guNa- Ane vAle karmadalikoM ko apavartanAkaraNa ke dvArA jA sthAna meM 'pUrNa saMyama' to ho cukatA hai, kiMtu 'saMjva- apane udaya ke niyata samayoM se haTA denaa| lana' Adi kaSAyoM ke udaya se saMyama meM 'mala' utpanna rasaghAta-baddha-karmoM kI tIbra-phaladAna-zakti ko karane vAle pramAda ke rahane se ise 'pramatta saMyata' apavartanAkaraNa ke dvArA manda karanA / COAL kahate haiM / isa guNasthAnavartI jIva, sAvadya karmoM kA guNazreNI-udaya ke niyata samayoM se haTAe yahA~ taka tyAga kara dete haiM, ki pUrvokta 'saMvA- gae-'sthitighAta' kie gae karmadalikoM ko samayasAnumati' ko bhI nahIM sevate haiN| krama se 'antarmuhUrta' meM sthAnAntarita kara denA / 7. apramatta-saMyata guNasthAna-jo saMyata (muni) guNasaMkramaNa-pUrvabaddha azubha prakRtiyoM ko 'badhya SvikathA' 'kaSAya' Adi pramAdoM ko nahIM sevate haiM, mAna'--zubhaprakRtiyoM meM sthAnAntarita kara denaa| ve 'apramattasaMyata' haiN| inake svarUpa-vizeSa ko apUrva sthitibandha-pahale kI apekSA atyanta 'apramattasaMyata' guNasthAna kahate haiM / isa guNasthAna alpa-sthiti ke karmoM kA baaNdhnaa| of meM saMjvalana-nokaSAyoM aura kaSAyoM kA maMda-udaya isa AThaveM guNasthAna meM AtmA kI viziSTa hone se vyakta-avyakta pramAda naSTa ho cukate haiN| yogIrUpa avasthA Arambha hotI hai| chaThe aura SUB jisase isa guNasthAnavI jIva, sadaiva hI jJAna, sAtaveM guNasthAna meM bArambAra Ane se vizeSa prakAra dhyAna, tapa meM lIna rahate haiM / kI vizuddhi-prApta karake aupazamika yA kSAyika'pramattasaMyata' aura 'apramattasaMyata' guNasthAna bhAva rUpa viziSTa phala prApta karane ke lie 'cAritra8 meM itanA antara hai ki 'apramattasaMyata' meM thor3A sA mohanIya'-karma kA upazamana yA kSaya kiyA jAtA bhI pramAda nahIM rahatA, jisase vrata Adi meM 'ati- hai, jisase 'upazama' yA 'kSapaka' zreNI prApta hone cAra'- Adi sambhava nahIM ho pAte / jabaki 'pramatta vAlI hotI hai| GB saMyata' jIva ke 'pramAda' hone se vratoM meM 'aticAra' 6. anivRtti guNasthAna-isakA pUrA nAma | lagane kI sambhAvanA rahatI hai| 'anivRtti bAdara samparAya' guNasthAna hai| isameM 8. nivRtti bAdara guNasthAna-isa guNasthAna 'bAdara'- sthUla, 'samparAya'-kaSAya, udaya meM hotA ma kA dUsarA nAma 'apUrvakaraNa' guNasthAna bhI hai| jisa hai, tathA sama-samayavargI-jIvoM ke pariNAmoM samAnatA Of 'apramattasaMyata' jIva kI anantAnubandhI 'apratyA- hone-bhinnatA na hone se, isa guNasthAna ko 'ani khyAnAvaraNa' aura 'pratyAkhyAnAvaraNa' rUpa kaSAya- vRtti bAdara-samparAya' guNasthAna kahate haiN| CH catuSkoM kI nivRtti ho jAtI hai, usa avasthA ko isa nauveM guNasthAna ko prApta karane vAle jIva bhA nivRttibAdara' guNasthAna kahate haiN| do prakAra ke hote haiM-'upazamaka' aura 'kSapaka' / 1 pramAda ke pandraha prakAra hote haiM cAra vikathAeM-strIkathA, bhaktakathA, rAjakathA, caurakathA, cAra kaSAeM-krodha, mAna, mAyA, lobha, sparzana rasana, Adi pAMca indriyoM ke viSayoM meM Asakti tathA nidrA aura sneha 2 'upazama' zreNi aura 'kSapaka' zreNi kA Azaya Age spaSTa kiyA jA rahA hai / 260 o tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Stara private Personalise Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritramohanIya kA zamana karane vAle 'upazamaka' sthAnoM ko prApta karane meM samartha nahIM hotaa| aura 'kSaya' karane vAle 'kSapaka' kahalAte haiN| moha- kyoMki, Age ke guNasthAna vahI prApta kara sakatA nIya-karma kI upazamanA yA kSapaNA karate-karate hai, jo 'kSapaka' zreNI ko cAhatA hai| kSapaka zreNI anya aneka karmoM kA bhI 'upazamana' yA 'kSapaNa' ke binA 'mokSa' prApta nahIM hotA hai| yaha guNakarate haiN| sthAna upazama zreNI ko karane vAlA hai| upazamaka AThaveM aura nauveM guNasthAnoM meM yadyapi 'vizuddhi' kA patana avazyambhAvI hotA hai| hotI rahatI hai| phira bhI pratyeka jIva kI apanI- isa guNasthAna kA yadi antarmuhUrta pramANa apanI vizeSatAe~ hotI haiM / jaise ki AThaveM guNa- samaya pUrA na ho, aura Ayu-kSaya se jIva 'maraNa' sthAna meM sama-samayavartI kAlika ananta jIvoM ke ko prApta hone se giratA hai to anuttara-vimAna adhyavasAyoM kA, 'samAna-zuddhi' hone ke kAraNa eka meM 'deva'-rUpa meM utpanna hotA hai / devoM ke hI 'varga' hotA hai| nauveM guNasthAna meM vizuddhi 'pA~caveM'-Adi guNasthAna nahIM hote| prathama itanI adhika ho jAtI hai ki usake adhyavasAyoM cAra guNasthAna hote haiN| ataH ukta prakAra na ko bhinnatAe~ AThaveM gaNasthAna ke adhyavasAyoM ko kA jIva, cauthe gaNasthAna ko prApta karake, usa lik CM bhinnatAoM se bahuta kama ho jAtI hai| guNasthAna meM, una samasta karma-prakRtiyoM kA bandha10. sUkSma samparAya guNasthAna-isa guNasthAna Adi karanA Arambha kara detA hai, jina karma-prakR5 meM 'samparAya' arthAt-lobha-kaSAya ke sUkSma-khaNDoM tiyoM ke bandha, udaya, udIraNA kI sambhAvanA usa ra kA hI udaya hone se ise 'sUkSma-samparAya' guNasthAna guNasthAna meM hotI hai / yadi Ayu-zeSa rahate, guNa- 10) kahate haiN| sthAna kA samaya pUrA ho jAne para, koI jIva, isa guNasthAnavI jIva ke bho do prakAra- apane guNasthAna se giratA hai, to, ArohaNa krama aa 'upazamaka' aura 'kSapaka' hote haiM / 'lobha' ke alAvA ke anusAra, jina gaNasthAnoM ko prApta karate hue IA 'cAritra-mohanIya' karma kI, koI dUsarI aisI jina karma-prakRtiyoM ke bandha, udaya Adi kA prakRti nahIM hotI, jisakA upazamana yA kSapaNa na viccheda usane kiyA thA, unako, patana ke samaya se ho cukA ho / ataH 'upazamaka' lobha kA upazamana, sambaddha guNasthAna-sambandhI-prakRtiyoM ke bandha, udaya kA kSapaNa, isa zreNI meM karake Adi ko, avaroha-krama se. punaH prArambha kara detA || SH 'yathAkhyAta'-cAritra se kucha hI nyUna raha jAte haiN| hai / guNasthAna kA kAla samApta ho jAne se girane / arthAt unameM yathAkhyAta-cAritra ke prakaTa hone meM vAlA koI jIva chaThe guNasthAna meM, koI pA~caveM kucha hI kamI raha jAtI hai| __ guNasthAna meM, koI cauthe guNasthAna meM aura koI 11. upazAntamoha guNasthAna-isa guNasthAna dUsare guNasthAna meM hokara pahale guNasthAna taka A kA pUrA nAma 'upazAnta-kaSAya-vItarAga-chadmastha' jAtA hai| guNasthAna hai / jinake 'kaSAya' upazAnta ho gaye haiM, 12. kSINamoha guNasthAna-mohanIya karma kA 'rAga' kA sarvathA udaya nahIM hai aura jinako 'chadma'- sarvathA kSaya hone ke pazcAt hI yaha guNasthAna prApta AvaraNabhUta ghAti-karma lage haiM, ve jIva 'upazAnta hotA hai| isa guNasthAna kA pUrA nAma 'kSINakaSAya vItarAga chadmastha' haiN| inhIM ke svarUpa- kaSAya vItarAga chadmastha' guNasthAna hai| isakA vizeSa ko upazAnta kaSAya vItarAga chadmastha artha yaha huA ki jo jIva, mohanIya-karma kA guNasthAna kahate haiN| sarvathA kSaya kara cuke haiM, kinta 'chadama' (ghAtikarma isa guNasthAna meM vartamAna jIva Age ke guNa- kA AvaraNa) abhI bhI vidyamAna hai, unako 'kSINatRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 261 OPEN 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyavItarAga' kahate haiM aura unake svarUpa - vizeSa ko 'kSINakaSAyavItarAga chadmastha' guNasthAna kahate haiM / mohanIya karma kA sarvathA kSaya ho jAne se isa guNasthAnavartI jIva ke bhAva sphaTika maNi ke nirmala pAtra meM rakhe hue jala ke samAna vimala hote haiM / isa guNasthAna se 'patana' nahIM hotA hai / kyoMki, isameM vartamAna jIva 'kSapaka' zreNI vAle hI hote haiM / 'patana' kA kAraNa 'mohanIya' karma hai / kintu yahA~ usakA sarvathA -- niHzeSa rUpa se kSaya ho cukA hai / isa guNasthAna taka, Atma-guNoM ke ghAtakakarmoM kA sarvathA kSaya ho jAne se 'yoga - nimittaka'karmAvaraNa zeSa raha jAtA hai / isI kI apekSA se 'sayogi kevalI' nAmaka terahavA~ aura 'yoga' kA sambandha na rahane para hone vAlA 'ayogi kevalI' nAmaka caudahavA~ guNasthAna sambhava hotA hai / inakA svarUpa nirdiSTa karane se pahale, karmakSaya kI vizeSa prakriyA rUpa 'upazama' zreNI aura 'kSapaka' zreNI kA nirdeza saMkSepa meM yahA~ karanA ucita hogA / yaha upazamana isa krama se hotA hai - sarvaprathama 'napuMsaka veda', pazcAt kramazaH 'strIveda', 'hAsya- 1 Adi SaTka", puruSaveda, apratyAkhyAnAvaraNa-pratyAkhyAnAvaraNa krodhayugala, saMjvalanakrodha, apratyAkhyAnAvaraNa- pratyAkhyAnAvaraNa- mAnayugala, saMjvalamAna, apratyAkhyAnAvaraNa- pratyAkhyAnAvaraNa- mAyAyugala, saMjvalanamAyA, apratyAkhyAnAvaraNa- pratyAkhyAnAvaraNa lobhayugala ko, tathA dazaveM guNasthAna meM saMjvanala-1 lobha ko upazamita karatA hai / isa prakAra se mohanIya karma ke sarvAMzataH upazamita ho jAne se isa zreNI ko 'upazamaka' zreNI kahate haiM / kSapaka zreNI -- isa zreNI kA Arohaka jIva cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka kisI bhI guNasthAna meM, sabase pahale anantAnubandhI kaSAya- catuSka aura darzanamoha trika, ina sAta karma-prakRtiyoM kA kSaya karatA hai / anantara, AThaveM guNasthAna meM aprakhyAnAvaraNa- krodhAdi kaSAya catuSka aura pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi kaSAya catuSka, ina ATha karma prakRtiyoM ke kSaya ko prArambha karatA hai / jaba taka ye ATha prakRtiyA~ 'kSaya' nahIM ho pAtIM ki bIca meM upazama zra eNI - isa zreNI ke prArambha hone kA hI nauveM guNasthAna ke prArambha meM, styAnaddhi- trikakrama, saMkSepa meM nimnalikhita prakAra hai Adi solaha azubha prakRtiyoM kA kSaya kara DAlatA hai aura phira apratyAkhyAnAvaraNa-pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya aSTaka ke zeSa rahe aMza kA kSaya karatA hai / guNasthAna ke anta meM krama se napuMsakaveda, strIveda, hAsya-paTka, puruSaveda, saMjvalana- krodha-mAnamAyA kA kSaya karatA hai / anta meM, dazaveM guNasthAna meM saMjvalana lobha kA bhI kSaya kara detA hai / isa prakAra sampUrNa mohanIya tathA sAtha meM katipayaazubha prakRtiyoM kA kSaya hone se ise kSapaka zreNI kahate haiM / cauthe, pA~caveM, chaThe, sAtaveM guNasthAna meM se kisI bhI guNasthAna vartamAna jIva, pahale ana'ntAnubandhI 'krodha' Adi cAra kaSAtroM kA upazama karatA hai / tadanantara, antarmuhUrta meM samyaktva mohanIya, samyagmithyAtvamohanIya, mithyAtvamoha nIya rUpa darzanamohanIya trika kA eka sAtha upazamana karatA hai / isake bAda vaha jIva chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM aneka bAra AtA-jAtA rahatA hai / anantara AThaveM guNasthAna meM hotA huA nauveM guNasthAna ko prApta karake, vahA~ cAritra mohanIya karma kI zeSa prakRtiyoM kA upazamana karanA prArambha kara detA hai / 1 hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ina chaH nokaSAyoM kI 'hAsyaSaTka' yaha saMjJA hai / 262 'upazamaka' aura 'kSapaka' zreNI meM vizeSatA yaha hai ki upazamaka zra eNI meM sirpha mohanIya karma kI prakRtiyA~ upazamita hotI haiM, jo nimitta milane tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 88 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LOCAS para punaH apanA prabhAva pradarzita karatI haiN| jisase vacanayoga ko rokate haiM / anantara sUkSma kAyayoga se patana hone para pahale mithyAtva guNasthAna taka kI ukta bAdarayoga ko rokate haiM / isI sUkSma kAyayoga prApti zakya hai / lekina kSapaka-zreNI meM mohanIya se kramazaH sUkSma manoyoga aura vacanayoga ko rokate karma kA to sarvathA kSaya hotA hI hai, usake sAtha haiM / anta meM, sUkSma kriyA anivRtti zukladhyAna ke una kucha prakRtiyoM kA bhI kSaya ho jAtA hai jo bala se usa sUkSma kAyayoga ko bhI roka dete haiN| azubha varga kI haiM / jisase caturtha guNasthAna meM dekhe isa prakAra se, yogoM kA nirodha hone se, 'sayogigaye paramAtmasvarUpa kI spaSTa pratIti-darzana hone kevalI' bhagavAn 'ayogikevalI' bana jAte haiN| lagate haiM / zeSa raha gaye 'chadma'-ghAtikarma, itane sAtha hI usI sUkSma kriyA'nivatti zukladhyAna kI niHzeSa ho jAte haiM ki kSaNamAtra meM unakA kSaya sahAyatA se apane zarIra ke bhItarI khAlI bhAgaOM hone para, AtmA svayaM paramAtma dazA ko mukha, udara Adi bhAga ko, AtmapradezoM se pUrNa kara ke prApta kara jIvanmukta-avasthA meM sthita ho jAtI dete haiN| unake Atmapradeza itane saghana ho jAte haiM ki ve zarIra ke do tihAI hisse meM samA jAte haiN| / 13. sayogikevalI guNasthAna-mohanIya karma isake bAda, samucchinnakriyA'pratipAtI zukladhyAna ke mAtha zeSa-'jJAnAvaraNa'- 'darzanAvaraNa' aura ko prApta karate haiM aura 'pA~ca hrasva-akSara' (a-i'antarAya' ina tIna ghAti-karmoM kA kSaya karake u-R-la) ke uccAraNa kAla kA 'zailezIkaraNa' 'kevalajJAna', 'kevaladarzana' prApta kara cukane se padArthoM karake cAroM aghAti karmo-vedanIya, nAma, gotra ko jAnane-dekhane meM 'indriya'-'Aloka' Adi kI aura Ayu karmoM-kA sarvathA kSaya karane para, samaya apekSA jo nahIM rakhate, tathA yoga-sahita haiM, mAtra kI RjUgati se Urdhvagamana karake 'loka' ke DAunheM 'sayogi-kevalI' kahate haiM, aura unake svarUpa- agrabhAga meM sthita 'siddhakSetra' meM cale jAte haiN| vizeSa ko 'sayogi kevalI' guNasthAna kahate haiN| loka ke agrabhAga meM virAjamAna ye 'siddha' bhaga sayogikevalI bhagavAn 'manoyoga' kA upayoga vanta, jJAnAvaraNAdi dravya karmoM, rAga-dveSa Adi mana dvArA pUche gaye prazna kA uttara mana dvArA dene meM bhAvakoM se rahita hokara, ananta zAMti sahita jJAna, karate haiM / upadeza dene ke lie 'vacana' yoga kA, darzana, sukha, vIrya, avyAbAdha-avagAhanatva, nitya, tathA halana-calana Adi kriyAoM meM 'kAya' yoga kA kRtakRtya avasthA meM anantakAla taka ramaNa karate upayoga karate haiN| rahate haiN| sarvathA karmabandha kA abhAva ho jAne se punaH saMsAra-paribhramaNa ke cakkara meM unakA Agamana sayogikevalI yadi 'tIrthaGkara' hoM, to 'tIrtha' nahIM hotA hai| kI sthApanA' evaM 'dezanA' dvArA tIrtha kA pravartana kAra karate haiN| yadi kisI sayogikevalI bhagavAn kI Ayu karma kI sthiti dalika kama ho, aura usakI apekSA 14. ayogikevalI gaNasthAna-jo kevalI vedanIya, nAma tathA gotra, ina tIna karmoM kI sthiti bhagavAn mana, vacana, kAya ke yogoM kA nirodha kara, , evaM pudgalaparamANa adhika hote haiM, ve ATha samaya 5 yogarahita ho zuddha AtmasvarUpa ko prApta kara lete vAle kevalI-samudaghAta' ke dvArA Ayakarma kI sthiti haiM, ve 'ayogikevalI' kahalAte haiN| inhIM ke svarUpa evaM pudgalaparamANaoM ke barAbara vedanIya, nAma aura vizeSa ko 'ayogikevalI' guNasthAna kahate haiN| gotrakarma kI sthiti va pudgalaparamANuoM ko kara ___ yoga-nirodha kA krama isa prakAra hai-sarvaprathama lete haiN| parantu, jina kevaliyoM ke vedanIya Adi bAdara (sthUla) kAyayoga se bAdara manoyoga aura tInoM aghAti-karmoM kI sthiti aura pudgala paramANu tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 263 C MO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 09 . A Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ayukarma' ke barAbara haiM, ve 'samudghAta' nahIM karate haiM / aura, parama-nirjarA ke kAraNabhUta tathA lezyA se rahita atyanta sthiratA rUpa dhyAna ke liye pUrvokta rIti se yogoM kA nirodha kara ayogi avasthA prApta karate haiM / guNasthAnoM kI zAzvatatA azAzvatatA - ukta caudaha guNasthAnoM meM se prathama, caturtha, paMcama, SaSTha aura trayodazam ye pA~ca guNasthAna loka meM 'zAzvata' haiM / arthAt sadA vidyamAna rahate haiM / ina guNasthAnoM vAle jIva, loka meM avazya pAye jAte haiN| jabaki zeSa nau guNasthAsa 'azAzvata' haiM / 'para-bhava' meM jAte samaya jIva ko pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna guNasthAna hote haiN| tIsarA, bArahavA~ aura terahavA~, ye tIna guNasthAna 'amara' haiM / arthAt, inameM jIva kA maraNa nahIM hotA hai / pahalA, dUsarA, tIsarA, pAMcavAM aura gyArahavAM, ina pA~ca guNasthAnoM kA, tIrthaMkara sparza nahIM karate hai / cauthe, pAMcave, chaThe, sAtaveM, AThaveM, ina pA~ca guNasthAnoM meM hI jIva 'tIrthaMkara'gotra ko bAMdhatA hai / bArahavAM, terahavA~ aura caudahavA~, ye tIna guNasthAna 'apratipAtI' haiM / arthAt 264 inheM prApta kara lene ke pazcAt jIva kA patana nahIM hotA hai / pahale, cauthe, sAtaveM, AThaveM, nauveM, dazaveM, bArahaveM, terahaveM aura caudahaveM, ina nau guNasthAnoM ko 'mokSa' jAne se pUrva, jIva avazya hI sparza karatA hai / dUsarA guNasthAna, adhaHpatanonmukha - AtmA kI sthiti kA dyotaka hai| lekina, pahale kI apekSA isa guNasthAna meM 'Atmazuddhi' avazya kucha adhika hotI hai / isalie isakA krama, pahale ke bAda rakhA gayA hai / parantu isa guNasthAna ko 'utkrAMti' karane vAlI koI AtmA prathama guNasthAna se nikala kara sIdhe hI, tIsare guNasthAna ko prApta kara sakatI hai / aura 'avakrAMti' karane vAlI koI AtmA caturtha Adi guNasthAna se patita hokara, tIsare guNasthAna ko prApta kara sakatI hai| isa prakAra 'utkrAMti' aura 'avakrAMti' karane vAlI donoM hI prakAra kI AtmAoM kA AzrayasthAna 'tIsarA' guNasthAna hai / saMkSepa meM, guNasthAna-kramA rohaNa kA svarUpa yahI samajhanA cAhie / AtmA ke tIna prakAra tippayAro so appo para-mantara bAhiro du heUNaM / AtmA ke tIna prakAra haiM- bahirAtmA, antarAtsA aura paramAtmA / bahirAtmA se antarAtmA aura antarAtmA se paramAtmA kI ora bar3hanA - UrdhvArohaNa hai / - mokSa pAhuDa 4 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana : cintana kI rUparekhA darzana kA artha __darzana kA sAmAnya artha hai, dekhanA aura yaha artha sarvajana prasiddha hai| kintu pratyeka zabda kA vyaMjanAtmaka eka viziSTa artha aura bhI huA karatA hai| usameM artha-gAmbhIrya bhI adhika hotA hai| yaha loka meM prAmANika bhI mAnA jAtA hai| darzana zabda ko bhI yahI sthiti hai / vaha apane antas meM vizeSa aura gambhIra Azaya garbhita kiye hue hai-satya kA sAkSAtkAra karanA / kyoMki loka jIvana meM pratyeka pravRtti kI satyatA kA nirdhAraNa dekhane vAle ke kathana se kiyA jAtA hai, kAnoM sunI bAta aprAmANika bhI ho sakatI hai / dRzya aura adRzya, bhautika va AdhyAtmika Adi sabhI kSetroM ke liye bhI yahI jAnanA caahiye| ataeva yaha siddha huA ki satya kA sAkSAtkAra karanA darzana zabda kA vAcya va vAstavika artha hai| satya kA sAkSAtkAra kyA hai ? isI sandarbha meM yaha jJAtavya hai ki satya kyA hai aura usake sAkSA tkAra kA abhiprAya kyA hai ? paM0 deva kumAra jaina pratyeka vyakti apane Apako satyavAdI mAnatA hai / apane dvArA darzanAcArya. sAhityaratta pratipAdita anubhUta ke prati itanA AgrahazIla ho jAtA hai ki usake kathana kA apalApa karane meM bhI nahIM jhijhakatA hai| isako janmAndhoM ke khajAMcI mohallA hasti parIkSaNa ke udAharaNa se samajhA jA sakatA hai| ve sabhI hAthI ke eka-eka aMga ko samasta hAthI mAna rahe the| samagratA kI dRSTi se bIkAnera unakA kathana satya nahIM hai / ataeva yaha Azaya huA ki satya vaha hai jo pUrNa ho aura pUrNa hokara yathArtha rUpa se pratIta ho tathA sAkSAtkAra kA abhiprAya hogA ki jisameM sandeha, viparyaya, matabheda, bhrama Adi na hoM / satya-sAkSAtkAra meM bhrAnti kyoM ? ___satya ko jAnane aura samajhane kI vRtti manuSya mAtra meM sAhajika hai / sAdhAraNa-asAdhAraNa sabhI jana satya ke upAsaka haiM, satya kA sAkSAtkAra karane kI sAdhanA meM tallIna rahate haiM / parantu satyAnveSaNa, satya-nirUpaNa aura satya-prakAzana kI paddhati sabakI apanI-apanI hone se bhrAMti utpanna ho jAtI hai| isakA pahalA kAraNa hai unakA eka pakSIya vicAra, jo satyAMza to ho sakatA hai, kintu saMpUrNatA ko sparza tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 265 * sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaORG For private & Personal use only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM karatA hai| jisase ve sabhI pUrNa satya kA bhI cintana ke prati kadAgrahI bana jAte haiN| kadAgraha se 2 sAkSAtkAra nahIM kara pAte haiN| AcArya siddhasena vastu svarUpa meM to kisI prakAra kA parivartana nahIM kara kA nimnokta kathana samagra sthiti spaSTa kara huA, kintu vicArakoM ke vicAra avazya vikRta detA hai| hote haiN| ___"jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hunti kadAgraha kI utpatti kA kAraNa nyvaayaa|" vikRti kA kAraNa kadAgraha hai| ataH yahA~ 15 -sanma titarka 3/37 - 3/37 kadAgraha kI utpatti ke kAraNa kA bhI vicAra kara ra arthAt jitane bhI vastu svarUpa ke prarUpaka kathana haiM, ye eka-eka satyAMza ke bodhaka haiM / satyAMzoM kA vastu-vicAra kI paraspara bhinna mukhya do dRSTiyA~ grahaNa karanA upAdeya to hai, lekina kisI eka haiM-1. sAmAnyagAminI aura 2. vishessgaaminii| viziSTa praNAlI ko grahaNa karane se samagra satya ko sAmAnyagAminI dhArA vastamAtra meM samAnatA hI prApta nahIM kiyA jAtA hai aura apane mAnya satya samAnatA aura vizeSagAminI asamAnatA asamAkA bhI nirNaya nahIM ho pAtA hai| donoM ke AMzika natA hI dekhatI hai| ina donoM dhArAoM kA astitva va apUrNa nirNaya se bhrama avazya utpanna ho jAtA parasparAzrita hai aura vastu kA svabhAva donoM dhArAoM kA samanvita piMDa hai| ye donoM dhArAyeM / bhrama utpanna hone kA dUsarA kAraNa yaha hai ki svAnubhava ke antima niSkarSa rUpa meM vastu ke zuddha | pratyeka vastu meM ananta dharmoM kI sattA hai| una svarUpa para pahu~catI haiM, lekina donoM kathana zailI kI ananta dharmoM kI sattA kI svIkRti ke lie pramANa bhinnatA ke kAraNa Apasa meM virodhI hokara apane ! kI jarUrata nahIM hai| ye ananta dharma hI vastu kA Apa taka sImita rahatI haiM aura usake AdhAra para svarUpa hai| unameM kisI prakAra kI nyUnAdhikatA paraspara viruddha aneka vicAradhArAyeM utpanna hone se nahIM hotI hai| vastu kI isa sthiti ko sabhI ye vicAradhArAyeM alaga-alaga darzana nAma se prasiddha vicArakoM ne svIkAra kiyA hai ho jAtI haiN| 'yadIyaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam / ' sAmAnyataH darzana kitane ? -dharmakIti: pramANavAtika 2/21 yadyapi vizva ke mAnavamAtra ke cintana kA ye sabhI dharma sva-para ke dvArA vidyamAnatA AdhAra ukta do dhArAyeM hone se darzana ke sAmAavidyamAnatA kA bodha karAte haiM / yathAprasaMga mukhya- nyataH do bheda haiM / kintu pazcima dRzyamAna vizva gauNa kA bhI upacAra karanA par3atA hai| isalie kA vicAra karane vAlA bhautikavAdI hai| yadi una ananta dharmoM ko jAnanA kaThina nahIM hai| ve kisI ne lIka se haTakara vicAra kiyA to hatyA ke viSaya banate haiN| jJAna ke dvArA jAne karane se bhI nahIM cukaa| yanAna ke prasiddha dArzabhI jAte haiN| kintu zabdoM dvArA eka sAtha eka nika sukarAta ko isalie viSa dekara mAra diyA samaya meM unakA kathana nahIM kiyA jA sakatA hai| thA ki usane bhautikavAdI vicAroM kA virodha sarvajJa, sarvadarzI bhI eka samaya meM vastu ke eka dharma kiyA thA aura dUsare dArzanika aphalAtUM (pleTo) ko kA kathana, varNana, pratipAdana karate haiM / usa sthiti usake hI bhakta ziSya ne gulAma banAkara sare bAjAra meM yathArthatA ko nahIM samajhane vAle apane-apane meM beca diyA thaa| . 266 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 606850 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6000 Potrivate & Personal Use Onlv . Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu pUrva aura mukhya rUpa se bhArata meM tatvoM ke anveSaNa kI pravRtti sudUra atItakAla se hai / isa pravRtti ke do rUpa haiM - prajJAmUlaka aura tarkamUlaka / prajJA dvArA tatvoM kA vivecana aura tarka dvArA tatvoM kA samIkSaNa kiyA jAtA hai / ina donoM kA eka mAtra lakSya hai--AtmAnaM-viddhi, Atmadarzana, jo parokSa na hokara aparokSa - pratyakSa ho / AtmA kA aparokSa jJAna honA hI darzana kA prayojana hai / ataeva aba bhAratIya darzana ke mukhya bhedoM kA saMketa karake unake cintana kA vicAra karate haiM / pUrva meM yaha batAyA hai ki cintana ke prarUpaka jitane kathana haiM, utane hI darzana ho sakate haiM / ataH hameM yaha to svIkAra karanA par3egA ki darzana ke ananta prabheda haiM / phira bhI una ananta bhedoM meM pAI jAne vAlI AMzika samAnatAoM ke AdhAra para AgamoM meM para samaya ke rUpa meM vistAra se 363 ( tIna sau tresaTha ) bheda ginAye haiM / ina bhedoM ko bhI kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinaya vAdI ina cAra meM samAhita karake 363 bhedoM meM se 150 kriyAvAdI ke, 84 akriyAvAdI ke, 67 ajJAna vAdI ke aura 32 vinayavAdI ke bheda batAye gaye haiM / isI taraha vaidika RSiyoM dvArA bhI darzanoM kI saMkhyA va nAma nizcita kiye jAne ke prayatna hue haiN| purANoM meM nyAya, sAMkhya, yoga, mImAMsA aura lokAyata yaha darzanoM ke nAma dekhane meM Ate haiM / FT kI prArambhika zatAbdiyoM meM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, mImAMsA vaidika darzanoM ke rUpa meM mAne jAne lage aura mImAMsA ke karma va jJAna yaha do bheda ho gae / jo kramaza: pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA ke nAma se prasiddha hue / vedAzrita yaha chaha bheda bhI svayaM vaidikoM ne svo kAra nahIM kiye / yahI kAraNa hai ki vAcaspati mizra ne vaizeSika darzana ko chor3akara zeSa pA~ca darzana-bhedoM kI apanI granthoM meM vyAkhyA kI tathA vaizeSika kI tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana pRthak vyAkhyA isaliye nahIM kI ki usake tatvoM kA vivecana nyAyadarzana meM ho jAtA hai / mAdhavAcArya ne apane sarvadarzanasaMgraha graMtha meM solaha darzanoM ke nAma ginAkara unakI vyAkhyA kI hai| unameM vedAzrita darzana-bhedoM ke sAtha avaidika jaina, bauddha va cArvAka darzanoM kA grahaNa kiyA hai / mAdhava sarasvatI ke sarvadarzana kaumudI graMthAnusAra yoga, sAMkhya, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA, naiyAyika aura vaizeSika yaha chaha vedAzrita darzana haiM tathA avaidika darzana ke bauddha, cArvAka va Arhata yaha tIna bheda haiM / isI prakAra se aneka vidvAnoM ne apanI-apanI dRSTi se darzana-bhedoM va unake nAmoM kA ullekha kiyA hai / una sabakA paricaya svatantra lekha kA viSaya hai | ataH prakRta meM unhIM darzana nAmoM kA saMketa karate haiM, jo vartamAna meM prasiddha haiM / ve nAma isa prakAra haiM 1. jaina 2. bauddha 3. sAMkhya 4 naiyAyika 5. vaizeSika 6. jaiminIya ( mImAMsA ) | ye darzana dRzya-adRzya, loka-paraloka, jIva Adi ar astitva svIkAra karane vAle hone se AstikavAdI ke rUpa meM prakhyAta haiM aura jIva kA astitva nahIM mAnane se cArvAka nAstikavAdI kahalAtA hai / isIlie vidvAnoM ne use darzana ke rUpa meM to svIkAra nahIM kiyA kintu dRSTi ko samajhane ke liye usakI dalIloM kA saMgraha kara diyA / bhAratIya darzanoM kI ciMtana praNAliyA~ bhAratIya darzana ke ukta chaha bheda prAyaH sarvamAnya haiM / pratyeka darzana ke samartha AcAryoM ne apane-apane granthoM meM unakI tAtvika va cintana dRSTi kA jo vistAra se varNana kiyA hai, usakI rUparekhA kA yahA~ ullekha karate haiM / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 267 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana kAya dravya kahalAte haiM aura kAla dravya sirpha eka pradezI hone se asti dravya hai, bahupradezI na hone se | yaha darzana vizva kI saMracanA, vikAsa, vinAza aura vyavasthA kA AdhAra paraspara virodhI guNa - astikAya dravya nahIM hai| dharmoMvAle jIva (cetana) aura ajIva (acetana, jar3a) yahI chaha dravya lokavyavasthA ke niyAmaka haiN| ina do tatvoM ko svIkAra karatA hai| ina donoM inake sivAya loka meM anya kucha nahIM hai| tatvoM meM se na cetana tatva niSkriya hai aura na ace dravya kA lakSaNa sat hai, sat usako kahate haiM / tana tatva sakriya hai| donoM kA Aropita sattA se / jisameM utpAda (navIna paryAya, avasthA kA utpanna : nahIM kintu apane-apane guNadharma, svabhAva se astitva honA) vyaya (parvaparyAya kA nAza honA) aura dhrauvyahai, inameM apanI-apanI sthiti rUpa se parivartana hote rahane para bhI nityatva haiN| ye na to sarvathA - rUpatA (utpAda aura vyaya hote rahane para bhI dravya , kA apane mUla svabhAva meM sthira rahanA) ho| nitya haiM aura na sarvathA anitya hI / unameM vastutva, prameyatva Adi aneka guNa vidyamAna rahate haiN| dravya ke ukta lakSaNa kA tAtparya yaha hai ki sat pratikSaNa parivartanazIla hokara bhI nitya hai| usakI jIva aura ajIva tatvoM meM se ajIva tatva ke zrA pUrva vyaya aura uttara utpAda kI dhArA anAdi 1.dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzasti ananta hai, kabhI vicchinna nahIM hotI hai| utpAdakAya 4. pudgalAstikAya aura 5. kAla yaha pA~ca vyaya dhrauvya dravya kA svabhAva hai, maulika dharma hai ki bheda haiN| jIva kA koI bheda nahIM hai / inake lakSaNa use pratikSaNa pariNamana karate rahanA cAhie aura isa prakAra haiM mUla svabhAva ko na chor3akara pariNata hote rahanA 1. dharmAstikAya-yaha jIva aura pudgaloM kI caahie| magara ye pariNamana sadRza, visadRza eka-13 gatikriyA meM sahAyaka dravya haiN| dUsare ke nimitta se bhI aura svataH bhI hote rahate 2. adharmAstikAya-jIva aura pudagaloM kI haiN| parivartana kitanA bhI ho jAye kintu dravya kI sthiti meM sahayogI kAraNa rUpa dravya / sattA kabhI naSTa nahIM hotI hai / ananta prayatna karane 3. AkAzastikAya-sabhI padArthoM ko Azraya, para bhI dravya ke eka bhI aMza ko naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai| AdhAra para dene rUpa guNa vAlA dravya / pratyeka dravya meM apanI guNAtmaka sthiti ke 4. pudgalAstikAya-jisameM rUpa, rasa, gaMdha, kAraNa dhruvatA hai aura paryAyarUpatA ke kAraNa usameM varNa pAye jAe~, vaha pudgala dravya haiN| utpatti vinAza rUpa avasthAyeM haiM / isa niyama kA 5. kAla-samasta dravyoM ke vartanA, pariNamana koI apavAda nahIM hai / guNa trikAlavartI sahabhAvI Adi ke sAmAnya kAraNa ko kAla kahate haiN| haiM aura paryAyeM eka samayavartI kramabhAvI haiN| pratyeka | dravya apane aneka sahabhAvI guNoM kA AdhAra hai| 6. jIvAstikAya-jisameM cetanA zakti ho| kAryotpatti ke sambandha meM jaina darzana kA mata indriya, bala, Ayu evaM zvAsocchvAsa rUpa prANoM se OL jo jItA hai, vaha jIva hai| sat-asat kAryavAdI hai| isakA kAraNa yaha hai ki ki pratyeka padArtha meM mUlabhUta dravya yogyatA ke hone __ ina chaha dravyoM meM se kAla ko chor3akara zeSa pA~ca para bhI kucha tatparyAya yogyatAyeM bhI hotI haiM / pratyeka dravya bahupradezI hokara astitva vAle hone se asti- dravya kI apanI kramika avasthAoM meM amuka uttara 268 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana ki sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha x hi Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya kA utpanna honA kevala dravya yogyatA para syAdvAda se bhI / syAdvAda meM syAt zabda kI pradhA- II nirbhara nahIM hai| kintu kAraNabhUta paryAya kI tatpa- natA hai aura anekAntavAda meM anekAnta kI / parantu ryAya yogyatA para nirbhara hai| pratyeka dravya ke prati donoM kA Azaya samAna hI hai ki syAvAda jisa samaya svabhAvataH utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa se pari- vastu kA kathana karatA hai, vaha anekAntAtmaka, aneka NAmI hone ke kAraNa saba vyavasthAyeM sadasat dharmAtmaka hai / aura syAdvAda dvArA jisa vastu kA kAryavAda ke AdhAra se vyavasthita hotI haiM / kyoMki kathana kiyA jA rahA hai, vaha vastu anekAntAtmaka, vikasita kArya apane kAraNa meM kArya AkAra se aneka dharmAtmaka hai, isakA bodha anekAntavAda dvArA 0 asat hokara bhI yogyatA yA zakti rUpa se sat haiN| hotA hai| yadi kAraNa dravya meM yaha zakti na ho to usase vaha dasare zabdoM meM yaha kaha sakate haiM ki anekAntakArya utpanna hI nahIM ho sakatA hai / jaina darzana ke vAdaparvaka syAdavAda hotA hai| anekAnta vAcya hai anusAra yaha loka-vyavasthA va dravya-vyavasthA kA aura syAdavAda usakA vAcaka / syAdavAda kathana ra rUpa hai| koI Izvara Adi isakA nirmAtA yA kI nirdoSa praNAlI hai aura anekAntavAda nizcita 7 niyAmaka nahIM hai| vastu svarUpa kA bodhaka hai| yaha jaina darzana kI ma ye jIvAdi dravya anekAntAtmaka hone se prameya- cintana praNAlI kI saMkSipta rUpa-rekhA jAnanA banate haiN| isI pRSThabhUmi ke AdhAra para jaina darzana caahiye| ne apane cintana, manana va kathana ko spaSTa karane ke bauddha darzana-ise sugatadarzana bhI kahate haiM / 1. ATHA lie syAdvAda kA siddhAnta prastuta kiyA hai / prameya- sautrAntika, 2. vaibhASika, 3. mAdhyamika 4. yogAbhUta padArtha ke eka-eka aMza meM nayoM kI pravRtti hotI cAra-ye bauddhoM ke cAra bheda hai| hai tathA samagra vastu kA nirUpaNa pramANa dvArA kiyA / 1. sautrAntika buddha ke sUtroM ko adhika mahatva ) jAtA hai| dete haiN| ye bAhya jagat ke astitva ko mAnate haiM syAdvAda kA artha hai-vibhinna dRSTikoNoM kA aura bAdya va antaH ke bheda se saba padArthoM ko do 27 taTastha buddhi va dRSTi se samanvaya karanA / syAdvAda vibhAgoM meM vibhakta karate haiN| bAhya padArtha bhautika meM syAt zabda kA artha eka apekSA, apekSAvizeSa, rUpa aura Antara cita-caitya rUpa haiN| inake matA* kathaMcit artha kA dyotaka haiM aura vAda kA artha hai nusAra pA~ca skandhoM ko chor3akara AtmA svatantra kathana karanA arthAta apekSAvizeSa se padArtha meM padArtha nahIM hai| pAMcoM skandha (vijJAna, vedanA, saMjJA, / vidyamAna anya apekSAoM kA nirAkaraNa na karate saMskAra, rUpa) hI paraloka jAte haiM / atIt, anA hae bhinna-bhinna vicAroM kA ekIkaraNa krnaa| gat, sahetuka, vinAza, AkAza aura pudgala (nitya, isIliye syAdvAda ko paddhati kA Agraha nahIM hotA vyApaka AtmA) ye saMjJAmAtra, pratijJAmAtra, saMvRtihai, kintu satya prApti kA Agraha hai, jahA~ bhI satya mAtra aura vyavahAra mAtra haiN| tadutpatti tadAkAratA hai, use grahaNa karanA hai| se padArthoM kA jJAna hotA hai aura vaha pratyakSa se na A jainAcAryoM ne padArtha nirUpaNa ke prasaMga meM syAd- hokara anyathA upapatti rUpa anumAna se hotA hai| vAda aura anekAntavAda ina donoM zabdoM kA prayoga anyApoha (anya vyAvRtti) hI zabda kA artha hai| eka hI artha ko abhivyakta karane ke liye kiyA hai| nairAtmya bhAvanA se jisa samaya jJAna saMjJAna kA usake pIche hetu yaha hai ki vastu kI anekAntAtmakatA uccheda ho jAtA hai, usa samaya nirvANa hotA hai| anekAnta zabda se bhI abhivyakta hotI hai aura 2. vaibhASika abhikarma kI TIkA vibhASA tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 266 Os sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Cil ko sabase adhika mahatva dete haiM / bhUta, bhaviSya aura AtmA ke sambandha meM bauddhadarzana kI cAra mAnya vartamAna ko astirUpa mAnate haiN| jJAna-jJa ya donoM tAyeM haiM vAstavika haiM / bAhya padArthoM kA astitva svIkAra 1. pA~ca skandhoM ko chor3akara AtmA koI 6 karate haiM / pratyeka padArtha, utpatti, sthiti, jarA pRthak padArtha nahIM hai / aura maraNa ina cAra kSayoM taka avasthita rahatA hai| 2. pA~ca skandhoM ke atirikta AtmA prathak isIlie ye sarvAstivAdI kahalAte haiM / padArtha hai| 3. mAdhyamika zUnyavAdI athavA nairAtmaka 3. AtmA kA astitva to hai, kintu use asti vAdI kahalAte hai| inakA kathana hai ki padArtha kA aura nAsti donoM nahIM kaha sakate haiN| nirodha, utpAda, uccheda nahIM hotA hai, na gamana va Agamana hotA hai / ataH saMpUrNa dharma mAyA ke samAna 4. AtmA hai yA nahIM, yaha kahanA asaMbhava hai| hone se nissvabhAva haiN| jo jisakA svabhAva hai, bauddhadarzana meM pramANa aura pramANa kA phala bhinna vaha usase kabhI alaga nahIM hotA hai, aura anya kI nahIM hai / kyoMki padArthoM ko jAnane ke sivAya GAIB apekSA nahIM rakhatA / dRzyamAna sabhI padArtha apanI- pramANa kA koI dUsarA phala nahIM kahA jA sakatA hai apanI hetu-pratyaya sAmagrI se utpanna hote haiM / saMpUrNa hai| isalie pramANa aura usake phala ko sarvathA padArtha paraspara sApekSa haiN| koI bhI padArtha sarvathA abhinna mAnanA caahie| nirapekSa dRSTigocara nahIM hotA hai / jo padArtha bhAva / pratyeka padArtha kSaNika hai| pratyeka vastu apane yA abhAva rUpa se hameM pratIta hote haiM, ve kevala - saMvRtti athavA loka satya kI dRSTi se pratIta hote utpanna hone ke dUsare kSaNa meM hI naSTa ho jAtI hai| ___ yadi padArthoM kA svabhAva naSTa honA na mAnA jAe haiM / paramArtha satya kI apekSA se nirvANa hI satya to ghar3e aura lAThI kA saMgharSa hone para ghar3e kA nAza ra hai / yaha paramArtha satya buddhi ke agocara, anabhi __nahIM honA cAhiye / avayavoM ko chor3akara abayavI lApya anakSara hai| abhidheya-abhidhAna se rahita hai, __ koI bhinna vastu nahIM hai| kintu bhrama ke kAraNa phira bhI saMsAra ke prANiyoM ko nirvANa kA mArga avayava hI avayavI rUpa pratIta hote haiN| batAne ke lie saMvRtti satya kA upayoga karanA par3atA hai| vizeSa ko chor3akara sAmAnya koI vastu nahIM | 4. yogAcAra ko vijJAnavAdI bhI kahate haiN| hai / kSaNika padArthoM kA jJAna unake asAdhAraNa rUpa isake mata se bhI sabhI padArtha nissvabhAva hai| se hI hotA hai / isalie sampUrNa padArtha svalakSaNa vijJAna ko chor3akara bAhya padArtha koI vastu nhiiN| (vizeSa rUpa) hai| anAdi vAsanA ke kAraNa padArthoM kA ekatva, anyatva yaha bauddhadarzana ke cintana kI sAmAnya rUparekhA ubhayatva aura anubhayatva rUpa jJAna hotA hai| ke| vAstava meM to samasta bhAva svapnajJAna, mAyA aura sAMkhyadarzana-zuddha AtmA ke tatvajJAna ko gaMdharva nagara ke samAna asat haiN| paramArtha satya se athavA samyagdarzana kA pratipAdana karane vAle athavA svaprakAzaka vijJAna hI satya hai| dRzyamAna jagat prakRti puruSa Adi paccIsa tatvoM kA varNana karane EV) vijJAna kA hI pariNAma hai aura saMvRttisatya se hI vAle zAstra ko sAMkhyadarzana kahate haiN| dRSTigocara hotA hai / citta vAsanA kA mUla kAraNa hai| citta meM sampUrNa dharma kArya rUpa se upa- sAMkhya vedoM va yajJa-yAgAdi ko nahIM mAnate haiN| nibaddha hote haiN| tatvajJAna aura ahiMsA para adhika bhAra dete haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Farivate. Dersonalise Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmabahutvavAda aura pariNAmavAda ko mAnate haiM ! prakRti Adi paccIsa tatvoM kA jJAna hone se mukti ho sakatI hai / pratyakSa, anumAna aura zabda ye tIna pramANa haiM / sAMkhya aura yoga ye donoM prAyaH samAnataMtrIya haiM parantu katipaya bhinnatA bhI haiM / sAMkhya nirIzvara sAMkhya aura yoga sezvara sAMkhya kahalAte haiM / isakA Azaya yaha hai ki Izvara sRSTikartA nahIM hai, kintu eka puruSa vizeSa ko Izvara mAnA hai / yaha puruSa vizeSa sadA kleza, karma, karmaphala aura vAsanA se aspRSTa rahatA hai / sAMkhya asat kI utpatti aura sat kA nAza nahIM mAnate / cetanatva Adi kI apekSA sampUrNa AtmAe~ samAna haiM tathA deha, indriya, mana aura zabda meM, sparza Adi ke viSayoM meM aura deha Adi ke kAraNoM meM vizeSatA hotI hai| yoga sampUrNa sRSTi ko puruSa ke karma Adi dvArA mAnate haiM / doSa aura pravRtti ko karmoM kA kAraNa batAte haiM / sAMkhyadarzana tatvajJAna para adhika bhAra detA huA tatvoM kI khoja karatA hai aura tatvoM ke jJAna se hI mokSa kI prApti svIkAra karatA hai| yogadarzana yama, niyama Adi yoga kI aSTAMgI prakriyA kA vistRta varNana kara yoga kI sakriyAtmaka prakriyAoM ke dvArA cittavRttinirodha hone se mokSa kI siddhi mAnatA hai / sAmAnya se yoga ke do bheda haiM- rAjayoga aura haThayoga | pataMjali RSi ke yoga ko rAjayoga tathA prANAyAma Adi se paramAtmA ke sAkSAtkAra karane ko haThayoga kahate haiM / jJAna, karma aura bhakti ye yoga ke tIna bheda haiM tathA yogatatva upaniSad meM maMtrayoga, layayoga, haThayoga, rAjayoga yaha cAra bheda kiye haiM / vaizeSika darzana - isa darzana kA mUla grantha vaizeSika sUtra hai aura Adya praNetA kaNAda RSi mAne tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana jAte haiM / vaizeSika, isa nAmakaraNa ke sambandha meM mAnyatA hai ki isameM AtmA aura anAtmA ke vizeSa kI ora vizeSa dhyAna diyA gayA hai aura paramANuvAda kA vizeSa rUpa se varNana kiyA hai / vaizeSika dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chaha padArthoM aura pratyakSa va anumAna ina do pramANoM ko svIkAra karate haiM / kucha vidvAnoM ne abhAva ko sAtavA~ padArtha svIkAra kiyA hai / ye abhAva ko tuccharUpa nahIM mAnate haiM / vaizeSika sUtroM meM Izvara kA nAma nahIM hai / parantu kucha vidvAnoM kA mata hai ki vaizeSika darzana anIzvaravAdI nahIM hai, kintu Izvara ke viSaya meM mauna rahane kA kAraNa yaha hai ki vaizeSika darzana kA mukhya dhyeya AtmA aura anAtmA kI vizeSatAoM kA prarUpaNa karanA rahA hai / vaizeSika mokSa ko nizreya athavA mokSa nAma se kahate haiM aura zarIra se sadA ke lie sambandha chUTa jAne para mokSa mAnate haiM / tathA buddhi, sukha, dukha, icchA, dharma, adharma, prayatna, saMskAra aura dveSa ina AtmA ke nau vizeSa guNoM kA atyanta uccheda honA mokSa kA lakSaNa hai / vaizeSika pIlupAka ke siddhAnta ko mAnate haiM / naiyAyika darzana -- isa darzana ke mUlapravartaka akSapAda gautama kahe jAte haiM / nyAya sUtra isa darzana kA mUla grantha hai | ataH ise nyAya darzana bhI kahA jAtA hai / nyAya aura vaizeSika ye donoM darzana samAna taMtrIya mAne jAte haiM / bahuta se vidvAnoM ne isa nyAyadarzana ke siddhAntoM kI vyAkhyA karane ke liye vaizeSika siddhAntoM kA upayoga kiyA hai / phira bhI jo bhinnatAyeM haiM, unakA yahA~ ullekha karate haiM / nyAyadarzana ke anusAra Izvara jagat kA sRSTi kartA aura saMhAraka hai, vaha vyApaka, nitya, eka aura sarvajJa hai aura isakI buddhi zAzvatI rahatI hai / 271 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha membrary.org Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara ko sRSTikartA mAnane ke sambandha meM mukhya mArga ke anuyAyI haiN| yajJa Adi ke dvArA devatAoM tIna yuktiyAM haiM ko prasanna karake svarNa prApti ko hI apanA mukhya 1. kAryakAraNa bhAva malaka-jitane bhI kArya kArya samajhate haiN| vaidikI hiMsA ko hiMsA nahIM hote haiM ve kisI buddhimAnakartA kI apekSA rakhate haiM, AH mAnate haiN| jaise ghaTa / pRthvI, parvata Adi bhI kArya haiM, isaliye kintu arvAcIna mImAMsaka pUrvokta mAnyatAoM ye bhI kisI kartA ke banAye hue haiN| yaha kartA ke virodhI haiM / ye vedoM ke uttaravartI upaniSadoM ke yA Izvara hI hai| AdhAra para se apane siddhAntoM ke prarUpaka hone se ___ 2. sattAmUlaka-yadi Izvara kI sattA nhiiN| hI uttaramImAMsaka vedAntI yA jJAnamImAMsaka kahalAte hotI to hamAre hRdaya meM Izvara ke astitva kI haiN| inake bhI pramukha do bheda haiM-bhATTa (kumArila bhAvanA nahIM upjtii| bhaTTa) mImAMsaka aura prAbhAkara (prabhAkara) mImAM saka / vedAntI mAtra advata brahma ko mAnate haiM / 3. prayojanamUlaka-hameM sRSTi meM eka adbhuta bhATTa pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, vyavasthA dRSTigocara hotI hai| yaha vyavasthA aura , __ arthApatti aura abhAva ina chaha pramANoM ko aura isakA sAmaMjasya kevala paramANu Adi ke saMyoga prAbhAkara abhAva ko pratyakSa dvArA grAhya mAna kara kA phala nahIM, isaliye anumAna hotA hai ki koI ardhApatti paryanta pA~ca hI pramANa svIkAra karate haiN| aisI zaktizAlI mahAna zakti avazya hai, jisane isa sRSTi kI racanA kI hai| pUrvamImAMsakoM kA mata hai ki veda hI pramANa aura apauruSeya haiM kyoMki kartavya rUpa dharma atInaiyAyika pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, ndriya haiM, pratyakSa Adi pramANoM se nahIM jAnA jA dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa sakatA hai| dharma kA jJAna veda vAkyoM kI preraNA vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna (modanA) se hI hotA hai| upaniSada bhI veda vAkyoM ke ina solaha tatvoM ke jJAna se duHkha kA nAza hone para samarthaka haiM / ataH vedoM ko hI pramANa mAnanA cAhie mukti mAnate haiM aura mokSa ke lie apavarga zabda " za05 tathA vedoM kA koI kartA pratyakSa Adi pramANoM se / kA prayoga karate haiN| siddha nahIM hotA hai| jina zAstroM kA koI kartA ) naiyAyika darzana meM pratyakSa, anumAna, upamAna dekhA jAtA hai, unako pramANa nahIM kahA jA sakatA aura Agama (zabda) ina cAra pramANoM ko mAnA hai| hai| isalie apauruSeya hone ke kAraNa veda hI Agama ke rUpa meM vedoM ke prAmANya ko svIkAra pramANa haiM, veda nitya haiM, abAdhita haiM, aura dharma ke kiyA hai| arthApatti, saMbhava aura etihya Adi kA pratipAdaka hone se jJAna ke sAdhana meM tathA apaurupratyakSa, anumAna Adi ukta cAra pramANoM antarbhAva Seya hone ke kAraNa svataH pramANa haiN| kiyA hai / naiyAyika darzana piTharapAka ke siddhAnta veda zabdAtmaka haiM, isalie jaise veda nitya aura C ko mAnatA hai| apauruSeya haiM, vaise hI zabda bhI nitya va sarvavyApaka mImAMsAdarzana-isake Adya prastAvaka jaiminI hai| zabda ko nitya mAnane kA kAraNa yaha hai ki RSi mAne jAne se ise jaiminIya darzana bhI kahate eka sthAna para prayukta gakAra Adi vargoM kA usI hai / yaha darzana upaniSadoM ke pUrvavartI veda ko pramANa rUpa meM sarvatra jJAna hotA hai tathA eka zabda kA eka mAnatA hai / yaha mAnyatA prAcIna hai| isaliye isa bAra saMketa grahaNa kara lene para kAlAntara meM bhI mAnyatA vAle pUrvamImAMsaka kahalAte haiN| ye dhUma- usI saMketa se zabda ke artha kA jJAna hotA hai| 5.272 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 70 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha arivated personalise only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ Izvara ko sRSTi va saMhAra kartA na mAnane ke ntika rUpa se nAza hone ko mokSa kahate haiN| jisakA bAre meM mImAMsakoM kA mantavya hai ki aparva hI yajJa samaya zama. dama, brahmacarya Adi Adi kA phala dene vAlA hai / ataH Izvara ko jagat hone se deha kA abhAva ho jAtA hai, usa samaya kA kartA nahIM mAnA jA sakatA hai| vedoM ko banAne mokSa kI prApti hotI hai| mokSa kI avasthA ke lie bhI Izvara kI AvazyakatA nahIM hai, ve to Ananda rUpa nahIM hai, kyoMki nirguNa AtmA meM apauruSeya hone se svataH pramANa hai| Ananda nahIM raha sakatA hai| mImAMsA darzana meM pahale nahIM jAne hue padArthoM kumArila ke anusAra paramAtmA kI prApti ke jAnane ko pramANa kA lakSaNa mAnA hai, tathA kI avasthA hI mokSa hai| kumArila bhI mokSa ko 22 smati jJAna ke atirikta sampUrNa jJAna svataH pramANa Ananda rUpa nahIM mAnate haiN| hai| kyoMki jJAna kI utpatti ke samaya hI hameM yaha mImAMsA ke cintana kI rUparekhA hai / padArthoM kA jJAna (jJapti) hotA hai| ataeva jJAna apanI utpatti meM aura padArthoM ke prakAza karane meM upasaMhAra rUpa meM yaha jAnanA cAhie upayukta kisI dUsare kI apekSA nahIM rakhatA hai| samagra kathana bhAratIya darzanoM ke cintana-sindhu kA 12 mImAMsA darzana meM AtmA ke astitva ko mAnA bindu aura isa bindu kA bhI zatAMza bhAga jaisA hai / || hai tathA use zarIra, indriya aura buddhi se bhinna mAna pAThakagaNa isa aMza ko par3hakara samagra darzana sAhitya kA adhyayana karane kI ora prayatnazIla hoM yahI kara AtmabahatvavAda ke siddhAnta ko svIkAra apekSA hai| kyoMki yahA~ bahuta hI Avazyaka aMza kiyA gayA hai| kumArila ne AtmA ko kartA, bhoktA, jJAna zakti vAlA, nitya, vibhu, pariNAmI " kA varNana nahIM bhI kiyA jA sakA hai| kintu Ara ahaMpratyaya kA viSaya mAnA hai| prabhAkara ne suvidhAnusAra vistAra se bhAratIya darzanoM ke AtmA ko kartA, bhoktA aura vibha svIkAra karane cintana ko prastuta karane kI AkAMkSA hai| bhI AtmA meM parivartana nahIM mAnA hai, inake mata se isI prasaMga meM yaha bhI spaSTa kara denA cAhate haiM AtmA jJAtA hai aura padArtha jJeya haiM / jJAtA aura ki pratyeka darzana ke cintana kI dhArA apanI-apanI jJaya eka nahIM ho sakate haiM, isalie AtmA kabhI hai / parantu dekhA jAya to satya eka hai, parantu pratyeka svasaMvedana kA viSaya nahIM ho sakatI hai| yadi dArzanika bhinna-bhinna deza aura kAla kI paristhiti svasaMvedaka mAnA jAye to gAr3ha nidrA meM bhI jJAna ke anusAra satya ke aMza mAtra ko grahaNa karatA hai| mAnanA caahie| parantu dhyeya sabakA eka hai-pUrNa satya kI upalabdhi / mImAMsA darzana meM mokSa puruSArtha kI mAnyatA adhyAtmayogI Anandadhana ne isI mantavya ko sarala sugama zabdoM meM spaSTa kara diyA hai-- 32| arvAcIna AcAryoM kI dena hai| prAcIna AcAryoM ne dharma, artha, kAma ina tIna puruSArthoM ko mAnakara SaTa darasana jina aMga bhaNIje, dharma ko hI mukhya puruSArtha svIkAra kiyA hai| ve nyAya SaDaMga jo sAdhe re| dharma ko sampUrNa sukhoM kA kAraNa mAnakara svarga kI nami jinavaranA caraNa upAsaka, prApti karanA hI antima dhyeya samajhate the| SaTdarzana ArAdhe re // __ prabhAkara saMsAra ke kAraNa bhUtakAlIna dharma aura adharma ke nAza hone para hamAre zarIra ke Atya tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 273 9) 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOOR HD For Private & Personal use only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIne ke do tarIke haiM-aMgAra aura rAkha / tumheM jInA hai to antaraMga kI uSmA ko banAye rakho, aMgAra kI taraha tejasvI aura prakAzamAna banakara jIo ! rAkha kI taraha nisteja, rUkSa aura malina banakara nahIM ! ___ jIvana eka darpaNa hai, darpaNa ke sAmane jaisA bimba AtA hai, usakA pratibimba darpaNa meM avazya par3atA hai, jaba Apa dUsaroM ke doSoM kA darzana kareMge, cintana aura smaraNa kareMge to unakA pratibimba Apake manorUpa darpaNa para avazya citrita hotA rhegaa| prakArAntara se ve hI doSa cupacApa Apake jIvana meM aMkurita ho jaayeNge| isIlie bhagavAna mahAvIra kA yaha amarasUtra hameM sarvadA smaraNa rakhanA cAhie-"saMpikkhae appagamappaeNa" sadA apane se apanA nirIkSaNa karate rahanA cAhie / dRSTi ko mUdakara antardRSTi se dekhanA cAhie / AtmA kA ananta saundarya dikhalAI pdd'egaa| jIvana ke cAra stara haiMjo vikAra va vAsanAoM kA dAsa hai-vaha pazu hai / jo vikAroM para vijaya prApta karane ke lie prayatnazIla hai-vaha manuSya hai| jisane vikAroM para yatkiMcit vijaya prApta karalI-vaha deva hai / jo sampUrNa vikAroM para vijaya prApta kara cukA-vaha devAdhideva hai| -upAcArya zrI devendra muni tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 6 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Code For private & Personal use only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ke * ( Jai cAma Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 4 // ina zodha nibandhoM meM dharma kI vaijJAnika dRSTi aura jIvana sparzI bhUmikA prakaTa hotI hai to vijJAna ke sAtha dharma kA samela karane vAlI adhunAtama prazA kA cintana bhI sphurita hai| saMskRti-hamArI vaha virATa amUlya nidhi hai, jo cakravartI kI mava nidhiyoM kI bhAMti samagna paramparA, itihAsa, cintanabodha, cAritrika guNa, zikSA, saMskAra, vyavahAra nIti Adi sarvAgINa mAnavIya bikAsa bora bauddhika pragati ko abhivyaMjanA detI hai| jaina saMskRti, bamaNa saMskRti ke rUpa meM hiMsA, anekAMta, sarvodaya vicAra, adhyAtma pradhAna, sAhityika abhiruci, naitika unnayana, rAjanIti para dharma nIti kA varcasva Adi bahuAyAmoM ko udghATita karane vAlI saMskRti hai| apane-apane viSayoM ke vizeSajJa vidvAna, vicAraka, zodha chAtra bAdi dvArA likhita ye gaveSaNA pradhAna nibandha pAThakoM ke lie jJAnavardaka evaM vicAro. tejaka mananIya sAmagrI prastuta kreNge| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jana jIvana meM sAMskRtika paramparA kA vizeSa . sthAna hai| vaise to bhAratavarSa meM aneka saMskRtiyA~ pracalita haiM kintu saMskRti kI vividhatA hote hue unameM bhAratIyatva kI gaharI chApa lagI hai, ataH bhAratIyatA ke nAte samasta saMskRtiyA~ eka haiM aura unakA ekarUpatva nihita hai bhAratIya saMskRti meM / abhiprAya yaha hai ki bhAratIya saMskRti zabda kA uccAraNa karane se bhArata meM sthita samasta saMskRtiyA~ usameM antarbhUta ho jAtI haiN| phira bhI pratyeka saMskRti kA apanA-apanA pRthaka-pRthaka astitva evaM mahatva hai| bhArata kI sAMskRtika paramparA jo samaya ke utAra-caDhAva meM se gujaratI haI apane 1 lambe mArga meM bhISaNa AghAtoM aura kaThinAiyoM ko jhelatI AI hai kisI eka jAti, eka sampradAya, eka vicAradhArA kI upaja nahIM hai, apitu yaha to aneka jAtiyoM, aneka sampradAyoM aura aneka vicAradhArAoM kI upaja hai jinakA sammelana bhArata kI pavitra dharA para huA hai, jinakA itihAsa yahA~ kI vividha anubhUtiyoM, lokoktiyoM aura paurANika kathAoM meM chipA par3A hai aura jinake avazeSa yahA~ ke prAcIna janapadoM, prAcIna pura aura prAcIna nagaroM ke khaNDaharoM meM dabe par3e haiN| / mohanajodar3o aura har3appA kI khudAI se prApta avazeSa isake sAkSI haiN| 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 bhAratIya sAMskRtika paramparA kI mahatvapUrNa kar3I zrama Na saMskRti 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000002 yaha eka Azcaryajanaka kintu nivivAda tathya hai ki vicAradhArAoM kI vividhatA hote hue bhI bhAratIya saMskRti meM adbhuta ekarUpatA hai| yahI kAraNa hai ki videziyoM ke vibhinna AkramaNoM, AghAtoM, vinaashhai| lIlAoM aura atyAcAroM ke bAvajUda Aja bhI usameM vahI sthiratA aura nUtanatA vidyamAna hai jo pUrvakAla meM thii| yoM to saMsAra ke prAyaH sabhI bar3e dezoM ne bar3I-bar3I sabhyatAoM aura saMskRtiyoM ko janma diyA hai| bebIlona aura philastIna, mizra aura cIna, roma aura yUnAnI sabhI / sabhyatAoM ne apanI kRtiyoM se mAnavIya gaurava ko bar3hAyA hai, kintu inameM se kisI ko bhI vaha sthiratA prApta nahIM huI jo bhAratIya saMskRti ko prApta huI hai| ye sabhI saMskRtiyA~ saMsAra meM uSA kI bhA~ti AyIM aura saMdhyA kI bhA~ti calI gayIM kintu isa dhUpa aura chAyA ke mAhola meM tathA AMdhI aura tUphAna ke jhaMjhAvAtoM meM bhI aDiga bhAratIya saMskRti susthira banI huI hai| yahI kAraNa hai ki Aja bhI vizva meM bhAratIya saMskRti ko gauravapUrNa sthAna prApta hai| isake aneka kAraNa haiM jinameM pramukha hai bhAratIya manISiyoM, maharSiyoM aura yogiyoM kI ciMtanadhArA, prabuddha vicArakoM, AcAryoM, upAdhyAyoM aura vidvajjanoM ke gambhIra anubhavoM kI AdhArazilA tathA samAja ke sabhI --AcArya rAjakumAra jaina caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma Ope 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha GAD For Private & Personal use only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAA vargoM kI vividhAtmaka prmpraaeN| ina sabhI kAraNoM Arambha se hI bhAratIya saMskRti ke mUla meM ADS ke mUla meM vaha ucca AdhyAtmika Adarza, jo mAnava samAnAMtara do vicAradhArAe~ pravAhita hotI rahI haiM- 12 2 ko vastutaH mAnava banane kI preraNA detA hai aura 1. vaidika vicAradhArA aura 2. zramaNa vicaardhaaraa| hi apane vaiyaktika, sAmAjika, naitika tathA AdhyAtmika jahA~ zramaNa vicAradhArA ne bhAratavAsiyoM ko jIvana ko samunnata karane ke lie satat rUpa se prerita AMtiraka zuddhi aura sukha-zAMti kA mArga batalAyA karatA hai| vahA~ brAhmaNoM ne bAhya sukha-zAMti aura bAhya zuddhi vicAroM kI vividhatA, dRSTikoNa kI bhinnatA ko vizeSa mahatva diyaa| zramaNoM ne jahA~ logoM ko IDS tathA mAnyatA va paramparAoM kI anekarUpatA ke nirtha yasa evaM mokSa kA mArga batalAyA, brAhmaNoM ne - kAraNa bhArata ne samaya-samaya para aneka saMskRtiyoM vahA~ laukika abhyudaya ke liye vibhinna upAya apanAko janma diyA hai jo eka hI vRkSa ke nIce aMkurita, kara logoM kA mArgadarzana kiyaa| zramaNa vicAradhArA pallavita aura puSpita huI haiN| yahI kAraNa hai ki ne vyaktigata rUpa se AtmakalyANa kI bhAvanA se 8 saMskRtiyoM kI vividhatA hote hue bhI unameM Azcarya- loka kalyANa kA mArga prazasta kiyaa| 'jio aura na 4 janaka ekarUpatA hai| yadyapi sabhI saMskRtiyoM meM aura jIne do' ke vyAvahArika rUpa meM vizva ko lakSya rUpa meM mAnavatA kA hita sannihita hai aura yaha ahiMsA kA sandeza dekara prANimAtra ke prati samatA sarvopari hai, tathApi sAmAnyataH bhAratavarSa meM praca- bhAva kA apUrva Adarza jana sAmAnya ke samakSa prastuta lita samasta saMskRtiyoM kA svarUpa-vibhAjana saMkSepa kiyaa| meM do rUpa se kiyA jA sakatA hai-sAmAjika aura dUsarI ora brAhmaNa varga ne varNa vyavasthA ke aadhyaatmik| dvArA na kevala samAja meM phailI avyavasthA apitu . bhAratIya saMskRti kA sAmAjika svarUpa vibhinna sAmAjika virodhoM ko dUra kara dhAmika kAla vaha hai jo vividha kalAoM, vijJAna, anusandhAna mAnyatAoM evaM kriyA-kalApoM ko dRr3hamUla kiyaa| evaM AviSkAroM se nirantara paripoSita evaM zramaNa varga sadA apanI AtmA kA nirIkSaNa karane ke hotA rahatA hai| saMskRti kA isase bhinna arthAt kAraNa antardRSTi banA rahA jabaki brAhmaNa vicAra- 11 AdhyAtmika svarUpa vaha hai jo prANimAtra ke kalyANa dhArA ne zarIra ke saMrakSaNa ko vizeSa mahatva diyaa| kI mahAna bhAvanA se paripUrNa tathA jIvana kI sArtha- jahA~ zramaNa ise Adarza dete rahe vahA~ brAhmaNa ise ||5 katA ke liye vividha dhArmika anuSThAnoM se yukta hai| vidhAna ke dvArA pUrNa karate rahe / jahA~ zramaNa vicAra saMskRti ke isa AdhyAtmika pakSa kA sAkAra rUpa hai pravAha vAstavikatA ko siMcita karatA rahA vahA~ || zramaNasaMskRti, jimameM ihalaukika, bhautika va brAhmaNa samudAya vyAvahArika kAryakalApoM se jIvana A kSaNika sukhoM ke liye na koI sthAna hai aura na koI ko pUrNa banAte rhe| isa AtmA aura zarIra, Adarza itra maanytaa| zramaNasaMskRti kA samagra svarUpa pUrNataH aura vidhAna, nizcaya aura vyavahAra ke abhUtapUrva | hA ahiMsAtmaka, aparigrahAtmaka va anekAntAtmaka hai sammelana se hI bhArata kI sarvaloka kalyANakArI IN jisase jagata meM hiMsA kA tAMDava banda hokara sampUrNa saMskRti kA nirmANa huA hai aura isI ke pariNAma| pApAcAra nirmUla ho, sAmAjika viSamatA va arAja- svarUpa ise ciraMtana sthiratA prApta huI hai| kitA dUra ho tathA vizva meM sthAyI sukha, zAMti va saMskRti aura zramaNa zabda kA artha samatA kA sAmrAjya sthApita ho / Asakti, parigraha, hiMsA aura durAgraha ke liye isa saMskRti meM koI vyAkaraNa ke anusAra saMskRti zabda kA artha hai tu sthAna nahIM hai| saMskAra-sampannatA / saMskAra se vastu utkRSTa bana K. 276 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma | sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 2 . For Private & Personal use only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI a jAtI hai athavA kahanA cAhie ki saMskAra kie saMskRti zramaNa saMskRti kahalAtI hai, dUsare rUpa meM NI jAne para vastu apane meM nihita utkarSa ko abhivya- ise jaina saMskRti bhI kahA jA sakatA hai / kta karane kA avasara prApta karatI hai, saMskAra kie zramaNa saMskRti athavA jaina saMskRti meM mAnavatA OM jAne para hI khanija suvarNa zuddha svarNa banatA hai| ke ve ucca Adarza, AdhyAtmikatA ke ve gUr3hatama manuSya bhI saMskRti ke dvArA apanI AtmA aura rahasyamaya tatva tathA vyAvahArikatA ke ve akRtrima zarIra kA saMskAra pariSkAra kara apane uccatama - siddhAnta nihita haiM jo mAnava mAtra ko cirantana satya dhyeya aura saMkalpoM ko pUrNa karane ke lie dizA / te va sAkSAtkAra karAte haiN| mAnavatA ke prApta karatA hai| eka kalAkAra anagar3ha pASANa meM hita sAdhana meM agraNI hone ke kAraNa yaha mAnava chainI aura hathaur3e kI sahAyatA se vItarAga prabhu kA saMskRti bhI kahalAtI haiN| mudrA aMkita kara detA hai| eka citrakAra vividha raMgoM aura tUlikA kI sahAyatA se kenavAsa para zramaNa aura zrAmaNya sundara citra banA detA hai| isI prakAra saMskRti bhI "zramaNasya bhAvaH zrAmaNyama-arthAta zramaNa manuSya ke aMtastha saundarya ko prakaTa kara detI hai| ke bhAva ko hI zrAmaNya kahate haiM, saMsAra ke prati kA yahI manuSya ke AcAra-vicAra ko banAtI aura moha yA mamatvabhAva kA pUrNataH tyAga athavA saMsAra : saMvAratI hai| ye AcAra-vicAra aura vyavahAra se pUrNataH saMnyAsa grahaNa karanA hI zrAmaNya kahalAtA saMskRti ke mUla srota ke sAtha saMbaddha hokara usakA hai aura isa prakAra ke zrAmaNya se yukta puruSa zramaNa paricaya dete haiN| kahalAtA hai, jaisA ki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki nirgantha jaina muni hI zramaNa hotA hai| zramaNa ataH jaba hama saMskRti kA sambandha zramaNa santa ke sAtha karate haiM to hamAre sAmane zramaNa dharma aura paMca mahAvratoM kA pAlaka evaM samasta sAMsArika usake AcAra-vicAra spaSTa ho uThate haiN| zramaNa zabda vRttiyoM kA parityaktA hotA hai / vaha niSkarmabhAva KY ke abhiprAya ko spaSTa karane kI dRSTi se kahA gayA kI sAdhanA se pUrNa ekAgracittapUrvaka Atmacintana hai-"zrAmyati tapaH klezaM sahate iti zramaNaH / " meM lIna rahatA hai, ADambarapUrNa vyAvahArikatA evaM arthAt-jo svayaM tapazcaraNa karate haiM tathA kleza kriyA-kalApoM ke lie usake jIvana meM koI sthAna ko sahate haiM ve zramaNa kahalAte haiM, ataH zramaNa zabda nahIM rahatA / sampUrNa bAhya jagata usake lie andhakA sAmAnya artha hai nirgrantha (aparigrahI) muni aura kArAcchanna ho jAtA hai kintu usakA antaHkaraNa A zramaNa saMskRti kA artha haA vaha saMskRti jisakA AtmajyotipuMja se Alokita ho jAtA hai jisase vaha saMsAra ke samasta bhAvoM ko avicchinna rUpa se || sambandha nirgrantha jaina muni se hai tathA jisake prastotA va pravartaka nigrantha jaina mani haiM. aura bhI dekha sakatA hai / vizuddha, paripUrNa evaM avyAhata kevala " jJAna usameM sampUrNa Atmapradeza ko Alokita karatA adhika spaSTa rUpa se ise isa prakAra samajhA jA sakatA hai-jina AcAra-vicAra, AdarzoM aura vya huA saMsAra kI samasta sImAoM va bAdhAoM ko lAMghakara zramaNa ko trikAladarzI banAkara parama vahAroM kA AcaraNa va upadeza nirgrantha jaina muniyoM utkRSTa arhat pada para AsIna kara detA hai / yahI ke dvArA kiyA gayA hai, vaha zramaNa saMskRti usake zrAmaNya kI carama sImA hai| - bhagavAna RSabhadeva prathama nimrantha muni haiM aura ve hI prathama zramaNa haiM, ataH unake dvArA Acarita zramaNa ke jIvana meM saMyama evaM tapazcaraNa ke aura upadiSTa jina AcAra-vicAra, vyavahAra aura AcaraNa kA vizeSa mahatva hai, usakA saMyamapUrNa AdarzoM kA pracAra-prasAra va pracalana huA vahI jIvana use sAMsArika vRttiyoM kI ora abhimukha / caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma O sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha G For Private & Personal use only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone se rokatA hai aura tapazcaraNa usakI karmanirjarA vezaparivartana ko zramaNa paramparA kaba mahatva detI meM sahAyaka hotA hai| saMyama ke binA vaha tapazcaraNa hai ? sAdhanA ke lie mAtra bAhya veSa hI paryApta kI ora abhimukha nahIM ho sakatA aura tapazcaraNa nahIM hai apitu tadanukUla viziSTAcaraNa bhI apekSita ke binA usakI mukti sambhava nahIM hai| aisI sthiti hai| meM usakA mokSaprApti hetu AtmasAdhana kA dhyeya apane viziSTAcaraNa evaM tyAga bhAvanA ke apUrNa hI raha jAtA hai, ataH sunizcita hai ki saMyama kAraNa hI zramaNa sadaiva gRhastha kI apekSA ucca dharma tapazcaraNa kA anupUraka hai| isa viSaya meM mAnA gayA hai, aticAra rahita bratoM kA pAlana karanA AcAryoM ke anusAra-"icchAnirodho tapaH"- hI usakA vaiziSTya hai, manasA, vAcA aura karmaNA arthAt-icchAoM kA nirodha karanA tapa kahalAtA pAMca mahAvratoM sahita sattAIsa mUlaguNoM tathA uttara hai, tapa kA yaha lakSaNa saMyama aura tapa ke pArasparika guNoM kA pAlana va anuzIlana usakI AtmA kI zuddhi na sambandha ko spaSTa karatA hai / kyoMki icchAoM va nirmalatA ke lie nitAnta Avazyaka hai, isase ph (indriyajanita vAsanAoM) kA nirodha karanA hI usakI AtmA nirantara sAMsArika karma bandhana se saMyama hai aura usake sAnidhya se vihita kriyAvizeSa mukta hokara mokSAbhimukha agrasara hotA hai / hI tapazcaraNa hai| zramaNa aura gRhastha kA antara spaSTa karate hue saMsAra meM samasta icchAe~ aura vAsanAe~ indri- kahA gayA hai-"vaha pAsa bhI nahIM hai aura dara bhI yajanita hotI hai, inakI abhivyakti sAMsArika va nahIM hai, bhogI bhI nahIM hai aura tyAgI bhI nahIM hai| bhautika kSaNika sukhoM ke lie hotI hai| ina icchAoM jisane bhoga chor3A, kintu Asakti nahIM chor3I, ataH evaM vAsanAoM ko rokakara saMsAra ke prati vimukhatA vaha na bhogI hai aura na tyAgI hai / bhogI isalie A indriyoM ko apane adhIna karanA tathA cittavRtti kI nahIM hai ki bhoga nahIM bhogatA aura tyAgI isalie lA ekAgratA hI saMyamabodhaka hotI hai| isa prakAra ke nahIM hai ki vaha Asakti (bhoga) kI bhAvanA kA saMyama kA carama vikAsa manuSya ke munitva jIvana meM tyAga nahIM kara skaa|" O hI saMbhAvita hai, ataH saMyamapUrNa munitva jIvana hI "parAdhIna hokara bhoga kA tyAga karane vAlA zrAmaNya kA dyotaka hai| tyAgI yA zramaNa nahIM hai, tyAgI yA zramaNa vaha ____zramaNa paramparA ke anusAra ApekSika dRSTi se hai jo svAdhIna bhAvanApUrvaka bhoga se dUra rahatA - gRhastha ko nimna evaM zramaNa ko ucca sthAna prApta hai|" - dazavakAlika 2/2 hai| kintu sAdhanA ke kSetra meM nimnocca kI kalpanA Atma-sAdhanA ke patha para ArUr3ha hokara nirantara * ko kiMcit mAtra bhI prazraya nahIM diyA gayA hai| pAMca mahAvratoM kA akhaMDa rUpa se pAlana karane vAlA, vahA~ saMyama kI hI pradhAnatA hai| isa viSaya meM utta- dasa dharmoM kA satat anucintana, manana aura anuzIlana ( rAdhyayana meM bhagavAna mahAvIra ke nimna vacana anu- karane vAlA, bAIsa parISahajaya tathA ratnatraya ko karaNIya evaM dRSTavya haiM-"aneka gRhatyAgI bhikSuoM dhAraNa karane vAlA, zuddha pariNAmI, sarala svabhAvI, kI apekSA kucha gRhasthoM kA saMyama pradhAna hai aura antarmukhI dRSTi se AtmasAkSAtkAra hetu prayatnazIla OM unakI apekSA sAdhanAzIla saMyamI muniyoM kA saMyama tathA zramaNa dharma ko dhAraNa karane vAlA sAdhu hI pradhAna hai / " isa prakAra zramaNa saMskRti meM saMyamapUrNa zramaNa kahalAtA hai aura nija svarUpAcaraNa meM pramAda sAdhanA ko hI vizeSa mahatva diyA gayA hai| zramaNa na honA usakA zrAmaNya hai| zramaNa sadaiva rAga-dveSa paramparA ke anusAra moharahita vyakti gA~va meM bhI Adi vikAra bhAvoM se dUra rahatA hai / ye hI vikAra sAdhanA kara sakatA hai, aura araNya meM bhii| kore sAMsArika moha aura mamatA ke mUla kAraNa haiM / ina 278 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma ( 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) Forpivateersonal-se-only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAra bhAvoM se zramaNa kI AtmasAdhanA meM bAdhA saMskRti ke sAtha unheM saMgharSa karanA pdd'aa| usa utpanna hotI hai aura vaha apane lakSya se vicalita prAcIna saMskRti kA mUlatatva AtmA thaa| isa Atma-2 | ho jAtA hai, isI prakAra kodha-mAna-mAyA-lobha ye tatva ko apanI saMskRti meM sthAna dene ke lie upa cAra kaSAya manuSya ko sAMsArika bandhana meM bAMdhane niSadoM kI racanA kI gaI va aura AtmA ke sambandha 12 vAle mukhya manovikAra haiM / AtmasvarUpAnveSI sAdhaka meM bhinna-bhinna siddhAntoM kA AviSkAra kiyA gayA, zramaNa sadaiva ina kaSAyoM kA parihAra karatA hai, ataH yaha nizcita hai ki AtmA ke sambandha meM anya tAki vaha apanI sAdhanA se vicalita na ho ske| saMskRtiyA~ zramaNa saMskRti se prabhAvita haiM / caMcala mana aura viSayAbhimukha indriyoM ke pUrNa zramaNa saMskRti aura zramaNatva kI prAcInatA kI niyantraNa para hI zramaNa sAdhanA nirbhara hai| Atma- dRSTi se katipaya pramANoM para dRSTipAta karanA AvasAdhaka zramaNa ke zrAmaNya kI rakSA ke lie isa zyaka hai, ataH kucha pramANa prastuta haiMprakAra rAga-dveSa Adi vikAra bhAva, krodha Adi bhAva, kAdha Adi "nAbheH priyacikIrSayAtadavarodhAyane marudevyA cAra kaSAyoM kA parihAra karate hue indriyoM kA dharmAna darzayitukAmo vAtarazanAnAM zramaNa nAmadamana tathA mana kA niyamana nitAnta Avazyaka hai| SINAmardhvamaMthinA zuklayA tanumAvatatAra / " zramaNasaMskRti kI prAcInatA evaM aitihAsikatA ___-bhAgavata purANa 5/3/2 zramaNa saMskRti kI prAcInatA aura aitihAsikatA arthAt mahArAja nAbhi kA priya karane kI icchA ke lie kAla gaNanA ke anusAra yadyapi koI kAla se unake antaHpura meM mahArAnI marudevI ke nizcita karanA sambhava nahIM hai tathApi isakI sarvA- zramaNa UrdhvagAmiyoM kA dharma prakaTa karane ke lie dhika prAcInatA nirvivAda hai| kahA to yahA~ taka vaSabhadeva zuddha satvamaya zarIra se prakaTa hue| . nA jAtA hai ki yaha saMskRti apane akSuNNa svarUpa ke bhAgavatakAra ne Adya manu svAyambhuva ke prapotra kA sAtha anAdikAla se sarita pravAha kI bhA~ti bhArata nAbhi ke putra RSabha ko nirgrantha zramaNoM aura kI vasundharA para pravAhita hotI huI mAnava mAtra kA UrdhvagAmI maniyoM ke dharma kA Adi pratiSThAtA , kalyANa karatI A rahI hai, phira bhI aitihAsika mAnA hai, RSabhadeva ne hI zramaNadharma ko prakaTa kiyA rUpa se dRSTipAta karane para isa saMskRti ke Adya thaa| unake sau putroM meM se nau putra zramaNamuni bane / pravartaka ke rUpa meM bhagavAna RSabhadeva ko mAna sakate bhAgavata meM yahI ullekha nilatA haihaiN| bhagavAna RSabhadeva jainadharma ke Adi tIrthaMkara haiM navAbhavana mahAbhAgA munayo kesaMsinaH / tathA vedoM va purANoM dvArA unakI aitihAsikatA zramaNA vAtarazanA AtmavidyA vizAradAH / / suvidita hai / bhagavAna RSabhadeva prathama zramaNa haiN| ataH zramaNa saMskRti ke pravartaka kI dRSTi se unakI arthAt RSabhadeva ke sau putroM meM se nau putra jo prAcInatA hI zramaNa saMskRti kI bhI prAcInatA bar3e bhAgyavAna, AtmajJAna meM nipuNa aura paramArtha | utanI hI mAnI jA sakatI hai| isakA eka pajala ke abhilASI the, ve zramaNa vAtarazanA muni hue, ve IC pramANa yaha hai ki bhArata ke uttara pazcima se praviSTa anazana Adi tapa karate the| hue AryoM ke sAtha jo saMskRti AI usake pUrva bhI yahA~ zramaNa zabda se abhiprAya hai-"zrAmyati / yadi yahA~ koI saMskRti thI to vaha zramaNa saMskRti tapaH klezaM sahate iti zramaNaH / " arthAt jo svayaM 7 thI, bAhara se Ae hue AryoM kA adhikAra saptasiMdhu tapazcaraNa karate haiM ve zramaNa hote haiM / hai| taka hI thA, pazcAta ve Age bar3he to uttara bhArata "vAtarazanA ha vA RSayaH zramaNa UrdhvamaMthino ma meM ayodhyA, hastinApura, magadha, kAzI kI prAcIna babhUvuH / " - taittirIyAraNyaka 2/7 O 276 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha * Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAyaNa-"vAtarazanAkhyAH RSayaH zramaNAstapa- hotA hai, usase mukta hone ke kAraNa vaha azramaNa 2 lo svinaH UrdhvamaMthinaH UrdhvaretasaH / " ho jAtA hai| zramaNa RSi tapa se sampUrNa karma naSTa karake jaina zAstroM meM guNasthAna carcA ke antargata jo Urdhvagamana karane vAle hue / muni kSapaka zreNI ArohaNa karatA hai usake sambandha ___ sampUrNa karma naSTa ho jAne para jIva svabhAvataH meM bhI lagabhaga aisA hI varNana AtA hai| zreNI Urdhvagamana karatA hai aura loka ke anta taka calA ArohaNa karane vAlA zramaNa muni pApa aura puNya jAtA hai / jIva kA svabhAva Urdhvagamana karane kA hI donoM se rahita ho jAtA hai aura kaSAya tathA ghAtihai aura vaha sadA isake lie prayatnazIla rahatA hai| catuSka kA nAza karake kaivalya kI prApti kara 2 kintu karmoM kA bhAra hone ke kAraNa vaha utanA hI letA hai| Urdhvagamana karatA hai jitanA karmoM kA bhAra kama zramaNa prAyaH satayuga meM hote haiM aisI mAnyatA rahatA hai, kintu jaba karmoM kA bhAra bilakula haTa bhAgavatakAra kI hai, yathAjAtA hai aura jIva karmoM ke bandhana se mukta ho jAtA kRte pravartate dharmazcatuSpAdAn janaidhRtaH / hai to apane svabhAva ke anusAra vaha loka ke anta satyaM dayA tapo dAnamiti pAdA vibhopaH // taka Urdhvagamana karatA hai / yathA-"tadanantaramUz2a santuSTA: karuNA maMtrAH zAntA vAntAstitikSavaH / gacchatyAlokAntAt / " -tatvArtha sUtra 1015 AtmArAmAH samadRzaH prAyazaH zramaNA janAH / / jaina zAstroM meM jahA~ para bhI mokSa kA varNana -bhAgavata 12/2/18-16 AyA hai vahA~ para isakA vistAra se kathana milatA zrI zukadevajI kahate haiM-he rAjan ! kRtayuga meM hai| sambhavataH zramaNa vAta razanA muniyoM ke lie dharma ke cAra caraNa hote haiM-satya, dayA, tapa aura UrdhvamayI, UrdhvaretA kahane meM vaidika RSiyoM dAna / isa dharma ko usa samaya ke loga niSThApUrvaka ko jaina zAstra sammata Urdhvagamana hI abhISTa rahA dhAraNa karate the / satayuga meM manuSya santuSTa, krunnaaho| zIla, mitrabhAva rakhane vAle, zAnta, udAra, sahana__ prastuta prasaMga meM bRhadAraNyakopaniSat kA nimna zIla, AtmA meM ramaNa karane vAle aura samAna ra uddharaNa bhI pramANa kI dRSTi se vizeSa mahatvapUrNa dRSTi vAle prAyaH zramaNajana hI hote the| jainAcArya zrI jinasena ne AdipurANa meM kRta"zramaNo'zramaNastApaso'nanvAgataM puNyenAnanvA yuga meM hI RSabhadeva kA janma mAnA hai| usa yuga kA nAmakaraNa hI RSabhadeva ke kAraNa huA aura gataM pApena tI! hi tadA sarvAnchokAn hRdayasya bhavati / " vaha kRtayuga khlaayaa| -vRhadA. 4/3/22 yugAdi brahmaNA tena yaditthaM sa kRtoyugaH / __ zramaNa azramaNa aura tApasa atApasa ho jAte tataH kRtayugaM nAmnA taM purANavido viduH // jA haiN| usa samaya yaha puruSa puNya se asambaddha tathA ASAr3hamAsabahulapratipAdi divase kRtI / pApa se bhI asambaddha hotA hai aura hRdaya ke sampUrNa kRtvA kRtayugArambhaM prAjApatyamupeyivAn / / zokoM ko pAra kara letA hai| -AdipurANa 16/186-160 ___ "zramaNaH parivrAT yatkarma nimitto bhavati, sa cUki yuga ke Adi brahmA bhagavAna RSabhadeva ne | tena vinirmuktatvAdazramaNaH"-zAMkarabhASya / isa prakAra karmayuga kA Arambha kiyA thA, isalie ___ zramaNa arthAt jisa karma ke kAraNa puruSa parivrAT purANa ke jAnane vAle unheM kRtayuga nAma se jAnate 280 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Luucation International & Personal Use On Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| kRtakRtya bhagavAna RSabhadeva ASADha mAsa ke he AdaraNIya azramaNa Apa zramaNarahita, dUsaroM kRSNa pakSa kI pratipadA ke dina kRtayuga kA prArambha ke dvArA zithila na kiye jA sakane vAle, mRtyukarake prajApati khlaaye| vajita, rogarahita, jarArahita aura utkSepaNa gatijaina mAnyatA ke anusAra bhagavAna RSabhadeva ne yukta ho, kiMca Apa bhedaka (bhedavijJAnI) kintu karma kI bhA~ti dharma kA bhI upadeza diyA aura jagata dUsaroM se bhedana na kiye jA sakane vAle balavAna, meM usakA pracalana kiyaa| usa samaya kRtayuga thA tRSNArahita aura nirmoha ho / jaba logoM kI pravRtti dharma kI ora adhika thii| uparyukta sUkta kA abhiprAya yaha hai ki jisa bhAra jaina zramaNamuniyoM kA sarvatra vihAra thaa| yahI bAta cAritra se manuSya zramaNa kahalAtA hai usase mukta bhAgavatakAra bhI kahate haiN| bhAgavata ke uparyukta arthAt Atmastha hone para vaha zramaNa kahalAtA hai, zlokoM meM prAyazaH zabda vizeSa ullekhanIya hai / usakA zithilAcAra rahita tathA mRtyU, bhaya, bur3hApA, tRSNA Azaya yahI hai ki adhikAMza zramaNoM meM ye guNa pAye aura lobha se rahita koI bhI zramaNa, tapasvI antajAte the| prAyaH sabhI zramaNoM kA jIvana niSpApa muharta se adhika kAla taka AtmadhyAna ke binA thA aura unake jIvana meM anAcAra nahIM thaa| isa nahIM raha sakatA. kiMca zramaviSNavaH (utkSepaNAvakSepaprakAra RSabhadeva kAla kI janatA ke AcAra-vicAroM NagatyupetA) bAra-bAra Upara nIce guNasthAna meM ke sambandha meM donoM paramparA ekamata haiN| car3hatA utaratA rahatA hai / isake atirikta nirmohI, brahmopaniSada meM bhI parabrahmA kA anabhava karane nispRha, dukhoM aura saMzayoM se rahita, ina saba meM vAle kI dazA kA jo varNana AyA hai usase bhI balavAna hone se vaha Adara yogya aura sabase bhinna pUrvokta Azaya kI puSTi hotI hai, yathA hotA hai| "zramaNo na zramaNastApaso na tApasaH ekameva vaidika kAla meM zramaNa zabda kA adhika mahatva / tatparaM brahma vibhAti nirvANam / " rahA hai, vaiyAkaraNa atyanta anivArya sthiti meM hI -brahmopaniSada, pR0 151 kimI zabda vizeSa ke lie niyama banAte the, anyathA zramaNa zabda sarvaprathama Rgveda ke dazama maNDala nhiiN| zramaNa zabda ke sambandha meM vyAkaraNa granthoM meM upalabdha hotA hai| isa kathA meM bhI vRhadAraNya- meM vizeSa niyama upalabdha hotA hai, isase zramaNa kopaniSad kI bhA~ti dhyAna kI utkRSTa sthiti kA zabda kA mahatva svataH siddha hotA hai / sarvaprathama varNana kiyA gayA hai| zAkaTAyana meM aisA niyama banAyA gayA hai__tRdilA atRdilAso adrayo zramaNa azruthitA "kumAraH zramaNAdinA" -zAkaTAyana 2/1/78 amRtyavaH / anAturAH ajarAH sthAmaviSNAvaH sapavimo atRpitA atRSNajaH // zramaNa zabda ke sAtha kumAra aura kumArI zabda 10 -Rgveda 10/8/64/11 kI siddhi viSayaka yaha sUtra hai, usa kAla meM kumAra | sAyaNa-"azramaNAH zramaNavarjitAH azruthitAH zramaNa aise pada loka pracalita the| yaha zabda saMjJA anyairaMzithilIkRtAH amRtyavaH amAritAH anAturAH usa tApasI ke pracalita thI jo kumArI avasthA meM arogAH ajarAH jarArahitAH sthamavaya / kiMca apa- zramaNA (AryikA) bana jAtI thI / zramaNAdi gaNaviSNavaH utkSepaNavakSepaNagatyupetAH he AvANaH pATha ke antargata kumAra pravajitA, kumAra tApasI tRdilAH anyeSAM bhedakAH atRdilAsaH svayamanyenA- jaise vibhinna zabdoM se yaha siddha hotA hai ki usa bhinnAH supavisaH subalAH atRSitAH tRSArahitAH samaya kumAriyA~ pravrajyA grahaNa karatI thIM, yaha loka atRSNajaH niHspRhA bhavaya / " vizruta thaa| bhagavAna RSabhadeva kI brAhmI aura caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 281 5. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rela sundarI donoM putriyoM ne kumArI avasthA meM hI vastutaH jJAna aura kriyA kA saMyukta rUpa hI zramaNA pada grahaNa kiyA thaa| vivAha ke lie samu- mokSa kA hetu hai, jaisAki kahA gayA hai-"jJAna dyata rAjImatI bhI neminAtha dvArA dIkSA lene para kriyAbhyAM mokSaH iti sarvajJopadezaH" - sUtrArtha HC / zramaNA (AryikA) bana gaI thIM / tIrthakara neminAtha, muktAvali 45 / / pArzvanAtha aura mahAvIra ne bhI kumAra avasthA meM brAhmaNA bhujate nityaM nAthabantazca bhujate / hI zramaNa dIkSA grahaNa kI thii| svayaM zAkTAyana bhI tApasA bhujate cApi zramaNAcaiva maMjate / / zramaNa saMgha ke AcArya the| jaisA ki nimna uddharaNa -bAlmIki rAmAyaNa vA0 la se spaSTa hai__"mahAzramaNa saMghAdhipatiryaH zAkTAyanaH" / yahA~ nityaprati bahuta se brAhmaNa, nAthavanta, -zAkaTAyana vyAkaraNa ci0 TIkA 1 tapasvI aura zramaNa bhojana karate haiN| prasiddha vaiyAkaraNa pANinI kA nimna sUtra bhI isa prakAra atyanta prAcIna kAla se calI A dRSTavya hai rahI-zramaNasaMskRti kI avicchinna, paramparA vaidika "kumAraH zramaNAdibhiH"-aSTAdhyAyI 211/70 kAla meM paryApta vikasita tathA pUrNatA prApta thI, "yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH ityasyAvakAzaH usa samaya isake anuyAyiyoM ko saMkhyA bhI apekSA zramaNa brAhmaNam" -pAtajala mahAbhASya 3/4/8 dRSTi se bahuta adhika thI, vartamAna meM mohana jodar3o pANinI ke isa sUtra kA yaha udAharaNa hai, ke utkhanana se prApta sAMskRtika avazeSoM meM aneka jinakA zAzvata virodha hai yaha sUtra kA artha hai| dhyAnastha yogiyoM kI mUrtiyA~ upalabdha huI haiM jisase yahA~ jo virodha zAzvatika batalAyA hai vaha kisI jainadharma aura zramaNa saMskRti kI prAcInatA ma hetu vizeSa se utpanna nahIM huA / zAzvatika virodha nirvivAda rUpa se siddha hotI hai, aneka aitihAsika saiddhAntika hI ho sakatA hai / kyoMki kisI nimitta pramANoM se yaha tathya siddha hai ki vaidika yuga meM se hone vAlA virodha usa nimitta ke samApta hone vrAtyoM aura zramaNa jJAniyoM kI paramparA kA pratipara dUra ho jAtA hai| kintu maharSi ke zAzvatika nidhitva jainadharma ne kiyA / dharma, darzana, saMskRti, pada se yaha siddha hotA hai ki zramaNoM aura brAhmaNoM nIti, kalA aura zilpa kI dRSTi se bhAratIya itikA koI virodha hai jo zAzvatika hai| isa Azaya hAsa meM jainadharma kA vizeSa yoga rahA hai| se hama isa nirNaya para pahu~cate haiM ki brAhmaNa vaidika dhArA kA pratinidhitva karate hae ekezvaravAda tathA jainadharma aura zramaNa saMskRti ke sambandha kA jJAna se mukti mAnate jabaki zramaNa paramparA aneke- jahA~ taka prazna hai vaha sarvathA nirmUla evaM avyAvazvara tathA anekAnta siddhAMta ke AdhAra para hArika hai, kyoMki do vastuoM kA pArasparika anAsakti, tyAga aura kaTora tapazcaraNa ke sambandha kevala vahA~ hotA hai jahA~ do vastuoM meM dvArA karmoM kI nirjarApUrvaka mukti ko pRthakatA yA bhinnatA hotI hai, yahA~ zramaNa saMskRti mAnate haiM, unake anusAra samyakdarzana, samyakajJAna vastutaH jainadharma se bhinna yA pRthak nahIM hai, donoM meM aura samyakcAritra se hI mokSa kI upalabdhi zAbdika bhinnatA avazya hai / donoM abhinna aura eka sambhava hai / isake atirikta zramaNa vicAradhArA ke haiN| jainadharma ke kAraNa zramaNa saMskRti kA AdhyAantargata Izvara kA sRSTikartRtva svIkAra nahIM kiyA tmika pakSa itanA samujjvala aura loka kalyAkArI gayA hai| zramaNa aura brAhmaNoM kA yahI saiddhAntika huA hai, yahI kAraNa hai ki yaha saMskRti jaina virodha zAzvatika kahA jA sakatA hai / saMskRti ke nAma se bhI vyavahRta hotI va jAnI 282 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma | REMEONE haTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private Personal use only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI hai, jainadharma meM zramaNa zabda kA vyApaka vyava- apane samAja meM apane nimnocca evaM kaluSita bhAvoM hAra tathA zramaNoM ke AcAra-vicAra ke kAraNa hI ke AdhAra para kucha isa prakAra kI pravRtti ko prazraya jainadharma ke sAMskRtika svarUpa jJApana karane kI de rakhA hai jisake kAraNa usake AcaraNa evaM vyavadRSTi se loka vyavahAra meM usakA vyavahAra zramaNa hAra se dUsaroM meM nirbhayatA utpanna nahIM ho paatii| saMskRti ke nAma se kiyA jAne lagA / nirgrantha jaina yahI kAraNa hai ki sabhI prANI apane sajAtIya sAdhu kA AcaraNa karane vAloM ke lie prAcInakAla athavA vijAtIya prANiyoM se sadA bhayabhIta evaM meM zramaNa zabda itanA adhika pracalita aura prasiddhi zaMkAzIla bane rahate haiN| samAja kI yaha sthiti hiMsAprApta huA ki usake AdhAra para tatsambandhI pUrNa vRtti yA AcaraNa kI paricAyaka hai / prANiyoM sAMskRtika paramparA evaM vicAradhArA ko zramaNa ko isa prakAra kI vRtti se mukta karanA tathA unameM | nAma se jAnA jAne lgaa| samatvabhAva utpanna karanA hI zramaNa saMskRti kA zramaNa saMskRti kA svarUpa evaM vyApakatA mUla hai / isakA saiddhAntika, vaicArika evaM vyavahA- 710) zramaNa saMskRti kA svarUpa sadaiva vyApaka rahA hai, rika rUpa hI zramaNa saMskRti kA paricAyaka tathA pArasparika bhedabhAva evaM virodha kI bhAvanA ne isa usakI vyApakatA kA dyotaka hai| saMskRti meM kabhI prazraya nahIM pAyA / yahI kAraNa hai| mAnava-jIvana ke pratyeka pakSa ko samujjvala banAne ki prANi mAtra meM samatA bhAva kA Ada vAlI zramaNa saMskRti vastutaH bhAratIya saMskRti karane kA zreya mAtra zramaNa saMskRti ko hI labdha ho kI vaha pramukha dhArA hai jise atIta aura vartamAna sakA hai| samatA ke Adarza kA mukhya AdhAra hai satya, meM pIr3ita evaM karAhatI huI mAnavatA ko Azraya ahisA, aparigraha, anekAnta (vyApaka dRSTikoNa) pradAna kara hitAhita viveka dvArA Atma-kalyANa tathA pArasparika sneha, prema aura sauhArda kA bhaav| karane tathA bhUle va bhaTake hue prANiyoM ko sanmArga manuSya meM ina bhAvoM kA pratyUdagamana usakI usa meM lAkara jIvana kA antima lakSya batalAne kA mAnasika nirmala vRtti kA paricAyaka hai jo kramazaH zreya prApta hai| zrama-tyAga-tapasyA-zama-indriya dveSa, IrSyA aura va krodharahita bhAva ke janma kA viSaya-kaSAyanigraha-samatAbhAva tathA mana-AtmA hetu hai, yahI bhAva mAnava sulabha vRtti ke pratipAdaka kI nirmalatA, pavitratA tathA sAMsArika viSayoM ke hote haiM, jo jIvana kI vaiSamyapUrNa sthiti meM samatva prati anAsakti bhAva kA saMyukta rUpa hI zramaNa ) vRtti kI preraNA pradAna karate haiN| yahI samatvavatti saMskRti kA vaha vyApaka svarUpa hai jo 'sarvajanahitAya' mAnava-jIvana meM Ane vAlI vipattiyoM aura jIvana kI pAvana bhAvanA se pa yApana kI durUhatA kA samUlocchena karane meM sahAyaka AdhyAtmika athavA AtmavAdI hone ke kAraNa hotI hai| zramaNa saMskRti ne bhAratIya jana-jIvana ko amUlya prANiyoM meM pArasparika bhaya se samatpanna manaH- dena dI hai| nivRttiparaka uddezyoM kI prApti ke lie sthiti hI aneka viSamabhAvoM kI janmadAtrI hai. jaba tathA isa paribhramaNazIla saMsAra se AtmA kI mUkti taka jIvana meM bhayapUrNa sthiti kA pUrNataH uccheda ke lie jitanA jora zramaNa saMskRti ne diyA hai, nahIM ho jAtA taba taka samatvavRtti kA bhAva mAnava utanA kisI anya saMskRti ne nahIM diyaa| zramaNa | mAnasa meM utpanna honA sambhava nahIM hai| jIvana meM svabhAvataH mumukSu hotA hai aura usake lie apanI , nirbhayatA, RjutA aura samatA bhAva kI preraNA AtmA kI mukti pradhAna lakSya hai / isIlie zramaNa kevala ahiMsA se hI prApta hotI hai| yaha ahiMsA hI saMskRti meM Atmatatva va mokSatatva mukhya vicAraNIya zramaNa saMskRti kA mUla hai, vartamAna meM prANiyoM ne (zeSAMza pRSTha 286 para dekheM) catuthaM khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 283 ( sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jalir Education International Por Private & Personal Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi tIrthaMkara zrI AdinAtha ke yuga meM Rju aura jar3a adhika the aura antima tIrthaMkara zrI vardhamAna mahAvIra ke isa yuga meM vakra aura jar3a jana adhika haiN| pA~ca mahAvratoM kA vidhAna ____ vyAkhyA prajJapti ke vidhAnAnusAra ina donoM yugoM meM zramaNoM ke H lie pA~ca mahAvratoM kI paripAlanA anivArya mAnI gaI hai| pA~ca mahAvrata prathama-ahiMsA mahAvrata dvitIya-satya mahAvrata tRtIya-acaurya mahAvrata caturtha-brahmacarya mahAvrata paMcama-aparigraha mahAvrata / arhanta AdinAtha ke yuga meM saralatA aura jar3atA ke kAraNa aura zramaNa mahAvIra ke tIrtha meM vakratA aura jar3atA ke kAraNa pAMca mahAvrata pRthak-pRthak kahe gae haiN| jisa yuga meM sarala aura jar3a mAnava adhika hote haiM yA jisa yuga meM vakra aura jar3a mAnava adhika hote haiM usa yuga meM pA~ca mahAvratoM kA prarUpaNa kiyA gayA hai| yadyapi ina donoM yugoM meM Rju aura prAjJa jana bhI vidyamAna rahe haiM ho| phira bhI mahAvratoM kI ArAdhanA kA vidhAna bahusaMkhyaka janoM kI apekSA se hI kiyA jAtA hai| arhanta AdinAtha ke zAsanakAla meM gaNadharAdi aneka sthavira zramaNa Rju aura prAjJa bhI rahe the kintu zramaNa pravrajyA svIkAra karane vAle zramaNoM meM Rju aura jar3a jana hI adhika the| isI prakAra arhanta vardhamAna mahAvIra ke dharmazAsanakAla meM aneka gaNadharAdi sthavira Rju aura prAjJa rahe haiM kintu zramaNa saMgha meM pravrajita hone vAloM kI adhika saMkhyA vakra aura jar3oM kI hI thI aura hai| niSkarSa yaha hai ki saMgha meM adhika saMkhyA Rju jar3oM kI hotI hai yA vakra jar3oM kI hotI hai to usI ke anurUpa mahAvratoM kI dhAraNA evaM paripAlanA Adi ke vidhAna hote haiN| ____ antara kevala yaha hai ki Rju-jar3a zramaNAdi jar3a hote hue bhI RjutA kI viziSTatA se ve saMyama-sAdhanA meM saphalatA prApta karake ziva patha ke pathika hokara siddha pada prApta kara lete the| kintu isa Araka ke vakra jaDa zramaNa vakratA evaM jaDatA kI aziSTatA ke kAraNa 44PPEPPEPPEPPEDIOESIGESEPSITECEEEECCCCCCCCCCCE mahAvratoM kA yugAnukUla parivartana DEDDPEPPEREDDDDDDDDDDDDDDEDEPENDEDICIEEEEEEEEEEEEES -a.pra. muni kanhaiyAlAla 'kamala' 284 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma Cred sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , Private B. Dersonalise Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( jAna saMyama sAdhanA meM saphala hote haiM aura na ve ziva tIna yAmoM (mahAvatoM) kA vidhAna patha ke pathika banakara mukta hote haiM kyoMki saMyama AcArAMga meM mahAzramaNa mahAvIra prarUpita tIna sAdhanA kI saphalatA meM sabase bar3I bAdhA vakratA evaM yAma kA vidhAna bhI hai| kintu kisa kAla meM tIna jar3atA kI hI hai| yAmoM kA paripAlana pracalita rahA yaha spaSTa jJAta cAra yAmoM (mahAvatoM) kA vidhAna nahIM hotaa| arhanta ajitanAtha se lekara arhanta pArzvanAtha tIna yAma taka ke sabhI saMghoM meM adhika janasaMkhyA Rja prAjJa prathama yAma-ahiMsA mahAvrata bhajanoM kI hI rahI thii| ve prAjJa (vizeSajJa) hote hue dvitIya yAma-satya mahAvrata bhI Rju sarala (svabhAvI hote) the| vizeSajJa hokara tRtIya yAma-aparigraha mahAvrata / sarala honA ati kaThina hai| yaha usa kAla kI ziSTatA hI thii| asteya mahAvrata aura brahmacarya mahAvrata ye donoM aparigraha mahAvrata ke antargata samAviSTa kara lie usa madhyakAla meM Rju-jar3a jana aura vakra-jar3a gae the| jana bhI hote the kintu atyalpa / isa yuga ke anurUpa mahAvratoM kA vidhAna Rju-prAjJa zramaNa gaNoM kI saMyama-sAdhanA adhika se adhika saphala hotI thI aura ve usI bhava meM yA yadi isa yuga ke zramaNa jahAvAI tahAkArI' cha bhavoM kI satata saMyama-sAdhanA mAno yAne jaisA kathana vaisA AcaraNa karanA cAheM to jAte the| ataeva Rju-prAjJa zramaNoM ke lie cAra unake lie satya, asteya, brahmacarya ina tInoM kA yAmo (mahAvratoM) kI paripAlanA kA vidhAna thaa| pAlana hA pacAta hA usa yuga meM "yAma" zabda mahAvratoM ke lie pracalita isa yuga ke kucha Rju prAjJa zramaNa pA~coM mahAthA / vratoM kA paripUrNa pAlana avazya karate haiM / pracalita cAra yAma paramparA ke anusAra aisA mAna lenA anucita bhI nahIM hai kintu nIce likhI pravRttiyoM kA jaba taka prathama yAma-ahiMsA mahAvrata pUrNa tyAga na ho taba taka AgamAnusAra pA~coM mahAdvitIya yAma-satya mahAvrata vratoM kA yA sampUrNa jinAjJA kA pAlana kaise sambhava tRtIya yAma-asteya mahAvrata ho sakatA hai| caturtha yAma-aparigraha mahAvrata (1) pratibaddha upAzrayoM meM ThaharanA arthAt usa madhya yuga meM brahmacarya mahAvrata, aparigraha - gRhasthoM ke gharoM kI chata se saMlagna upAzrayoM meM mahAvrata ke antargata samAviSTa mAna liyA gayA thA 9 ThaharanA, kyoMki ve prAjJa hone ke kAraNa saMkSipta kathana se (2) lekhoM kA, nibandhoM kA granthoM kA mudraNa hetu bhI Azaya ko samajha lene vAle the| saMzodhana-sampAdana karanA, / 1. vyAkhyAprajJapti zataka 20 uddezaka 8 2. AcArAMga zrutaskandha 1, adhyayana 8, uddezaka 1 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 0640 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha@Gy 285 ForYrivate & Personal Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) (3) sajilda mudrita pustakeM rakhanA evaM unakI vyAkhyAprajJapti meM pratidina ubhaya kAla pratilekhanA na karanA, paristhitivaza mUlaguNa meM, uttaraguNa meM doSa (4) koI Ave nahIM aura koI dekhe nahIM aisI lagAne vAle pulAka bakuza aura pratisevanA kuzIla (SL sthaNDila bhUmi ke binA mala-mUtrAdi kA parityAga ko nirgrantha kahA gayA hai| karanA, usake nirgrantha jIvana kI sthiti yAvajjIvana kI kahI gaI hai| unameM tIna zubha lezyAyeM kahI haiN| (5) binA kisI apavAda kAraNa ke dUdha Adi vikRtiyoM kA tathA vikRtiyukta AhAroM kA sevana isI prakAra saMgha hita Adi kAraNoM se nyUnAkaranA ityAdi saMyama ko Nizita - saMyama ko zithila karane vAlI prava dhika doSa lagAne vAle evaM prAyazcitta grahaNa karane ttiyoM kA pUrNa nigraha karane vAle hI sarvathA sarva- vAle isa yuga ke zramaNa-zramaNiyA~ bhI ArAdhaka haiM / virata mAne jA sakate haiN| -vyAkhyA0 za025, u / o (zramaNa saMskRti : zeSAMza pRSTha 283 kA) viSaya rahe haiM / apane vyApaka evaM kalyANakArI dRSTi- kI zaraNa meM na jAkara svayaM apane puruSArtha ke koNa ke dvArA zramaNa saMskRti ne prANimAtra ko dvArA nara se nArAyaNa bana sakatA hai, usakI AtmA Atma-kalyANapUrvaka zreyomArga para agrasara hone meM svayaM apane vikAsa evaM caramotkarSa ko prApta karane ke lie apUrva saMdeza diyA hai / yahI vaha mArga hai kI apUrva kSamatA hai / AtmA kI dRSTi se koI bhI jisakA anusaraNa kara pratyeka jIvAtmA lokottara, prANI kisI anya prANI kI apekSA na to choTA hai| carama, yathArtha, aura akSaya sukha kI anubhUti aura na bar3A kintu vaha apane rAga-dvaSa Adi Adi / kara sakatA hai| vaikArika bhAvoM ke kAraNa vibhinna yoniyoM meM janma isa rUpa se mAnavatA ke lie sabase bar3I dena lekara choTe-bar3e zarIra ko prApta karatA hai tathA zramaNa saMskRti-jaina saMskRti hai jise hama mAnava anekAneka duHkhoM ko bhogatA hai, jaba isake rAgasaMskRti bhI niHsaMkoca bhAva se kaha sakate haiM, kyoM- dveSa Adi vikArabhAva naSTa ho jAte haiM usakI ki isa saMskRti kA mAnavatA se sIdhA sambandha hai. AtmA nirmala hokara divyajJAna ke prakAza se| samasta mAnavIya guNoM ke vikAsa ke lie zramaNa Alokita hokara apane zuddha caitanyamaya svarUpa ko saMskRti dvArA pratipAdita siddhAnta prANimAtra ke prApta kara isa prApta kara isa saMsAra se sadA ke lie mukta ho prati samatA kA adbhuta Adarza prastuta karate haiN| jAtA hai| paropadeza kI apekSA svayaM AcaraNa ke lie isameM isa prakAra yaha mAnava saMskRti apane nirmala vizeSa jora diyA gayA hai, isake anusAra pratyeka pravAha se prANimAtra ko kalyANa kA mArga batalAte cetanAdhArI jIva ko apanI cetanatA ke vikAsa kA hue ajasrarUpa se bhArata kI bhUmi ko pAvana karate pUrNa adhikAra hai / koI bhI prANI kisI eka Izvara hue pravAhita ho rahI hai| -bhAratIya cikitsA kendrIya pariSad 1I/6 svAmI rAmatIrtha nagara naI dillI-110055 286 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Sucation International O S Private & Personal Use Only www.jairietierary.org Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara jaina sampradAya meM eka AcArya zrI siddhasena divAkara ko chor3akara sarvasammata mata hai ki kevalajJAna aura kevaladarzana ye donoM upayoga yugapat nahIM hote jabaki digambara mAnyatA meM adhikAMza AcAryoM kA hai ye donoM upayoga yugapat hI hote haiM / parantu zvetAmbara Agama va graMthoM meM apanI mAnyatA kA pratipAdana karane vAle spaSTa sUtra mere dekhane meM nahIM Aye, prAyaH arthApatti anubhava se hI yaha mAnyatA puSTa karate haiM / isake viparIta digambara paramparA ke Agama 'kaSAya pAhuDa' Adi granthoM evaM inakI TIkAoM meM donoM upayoga yugapat nahIM hote isake aneka spaSTa pramANa upalabdha haiM, inhIM meM se kucha yahA~ prastuta karate haiM (ka) guNadharAcArya praNIta kaSAyapAhuDa mUla grantha kI gAthA 15 se lekara 20 gAthA taka jina mArgaNAoM ke alpa bahutva ke rUpa meM jaghanya aura utkRSTa kAla kahA gayA hai| isameM utkRSTa kAla ke alpabahutva meM kahA gayA hai - cakSudarzanopayoga ke utkRSTa kAla se cakSu jJAnopayoga kA kAla dUnA hai| usase zrotra, ghrANa, jihvA indriyoM kA jJAnopayoga, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga Adi sparzanendriya jJAnopayoga kA utkRSTa kAla kramazaH vizeSa adhika hai / sparzanendriya ke jJAnopayoga se avAyajJAna kA utkRSTa kAla dUnA hai / avAyajJAnopayoga ke utkRSTa kAla se IhAjJAnopayoga kA utkRSTa kAla vizeSa adhika hai| isase zrutakAla kA utkRSTa kAla dUnA hai| zrutajJAna ke utkRSTa kAla se zvAsocchvAsa kA utkRSTa kAla vizeSa adhika hai / kevalajJAna, kevaladarzana, kaSAya sahita jIva ke zukla lezyA kA utkRSTa kAla svasthAna meM samAna hote hue bhI pratyeka kA utkRSTa kAla zvAsocchvAsa se vizeSa adhika hai / kevalajJAna ke utkRSTa kAla se ekatva vitarka avIcAra dhyAna kA utkRSTa kAla vizeSa adhika hai / inase pRthaktva vitarka savIcAra dhyAna kA kAla dUnA hai / isase pratipAtI sUkSma sAMparAya, upazama zreNI meM car3hane vAle kA sUkSma sAMparAya, kSapaka kA sAMparAya kA utkRSTa kAla kramazaH vizeSa adhika hai / sUkSma sAMparAyika jIva ke utkRSTa kAla se mAna kaSAya kA utkRSTa kAla dUnA hai| isase krodha, mAyA, lobha, kSudrabhavagrahaNa, kRSTikaraNa, saMkrAmaka, apavartanA kA utkRSTa kAla kramazaH vizeSa adhika hai| isase upazAMta kaSAya kA kAla dUnA hai| isase kSINa kaSAya kA utkRSTa kAla vizeSa adhika hai / isase cAritramohanIya ke upazAmaka kA utkRSTa kAla dUnA hai / isase cAritra mohanIya ke kSapaka kA utkRSTa kAla vizeSa adhika hai / caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 555555555 5555 sAdhvIratna abhinandana grantha . - kanhaiyAlAla loDhA kuka kevalajJAna aura kevaladarzana, donoM upayoga yugapat nahIM hote 5555555 # 5555555555555 287 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 uparyukta kathana se yaha siddha hotA hai ki darzano- arthAt cUMki kevalajJAna aura kevaladarzana kA payoga sabhI indriyoM, mana, vacana, kAyA, avAya utkRSTa kAla antarmuhUrta kahA hai, isase jAnA jAtA aura IhA va zra tajJAna inakA utkRSTa kAla zvAso- hai ki kevalajJAna aura kevaladarzana kI pravRtti eka cchvAsa ke utkRSTa kAla se kama hotA hai aura sAtha nahIM hotii| yadi kevalajJAna aura kevala-0 kevalajJAnopayoga va kevaladarzanopayoga kA utkRSTa darzana kI eka sAtha pravatti mAnI jAtI to tadA kAla eka zvAsocchavAsa se adhika aura do zvAso- vasthA kevalI ke kevalajJAna aura kevaladarzana ke cchvAsa ke utkRSTa kAla se kama hotA hai| arthAt upayoga kA utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa nahIM do zvAsocchvAsa ke utkRSTa kAla ke bhItara meM honA cAhie kintu kucha kama pUrva koTi pramANa honA kevalajJAna va kevaladarzana kA upayoga badala jAtA cAhie kyoMki garbha se lekara ATha varSa kAla ke bIta hai / ataH jahA~ kevalajJAna va kevaladarzana ke upayoga jAne para kevalajJAna sUrya kI utpatti dekhI jAtI kA kAla antarmuhUrta diyA hai vahA~ yaha antarmuhUrta hai| do zvAsocchvAsa ke utkRSTa kAla se kama hI sama- uparyukta vivecana meM 'kevalajJAna va kevaladarzana jhanA caahie| yaha kAla sUkSma sAMparAya, krodha, ke upayoga kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hotA hai / ' mAna, mAyA, lobha kSadrabhava grahaNa kAla se bhI kama ye mUla vAkya jijJAsA ke rUpa meM kahe gaye haiM / paraMtula hai| yaha satra ke Age ke bhAga se spaSTa hai| inhIM jijJAsA kA samAdhAna karate hae TIkAkAra zrI gAthAoM kI TIkA ke prasaMga meM AcArya zrI vIrasena vIrasenAcArya ne ina satra vAkyoM ko na to nakArA svAmI ne usa samaya vidyamAna anya pramANa kevala- hai aura na aprAmANika yA mithyA kahA hai pratyuta jJAna va kevaladarzana ke yugapat nahIM hone ko puSTa inheM svIkRti pradAna kara Age bhI puSTa kiyA hai / karane vAle diye haiM yathA (ga) asarIrA jIvaNA uvajjuttA daMsaNe ya NANe ya / keiM bhaNaMti jaiyA jANai taiyA Na pAsai jiNotti / sAyAramagAyAraM lakkhaNameyaM tu siddhANaM // (1 suttamavalaMvamANA titthayarAsAyaNA bhIrU // (34) / / 2-6-56 dhavalA 7, pRSTha 68. -kaSAyapAhuDa pustaka / arthAt tIrthaMkara kI AsAdanA se Darane vAle azarIra arthAt kAyarahita zuddha jIva pradezoM AcArya 'jaM samayaM jANatti no taM samayaM pAsati jaM se ghanIbhUta, darzana aura jJAna meM anAkAra aura samayaM pAsati taM no samayaM jANati' sAkAra rUpa se upayoga rakhane vAle hote haiM, yaha isa prakAra ke sUtra kA avalaMbana lekara kahate haiM siddha jIvoM kA lakSaNa hai| ki jina bhagavAn jisa samaya jAnate haiM usa samaya isa gAthA se yaha pramANita hotA hai ki 'siddhoM dekhate nahIM haiM aura jisa samaya dekhate haiM usa samaya meM bhI jJAna aura darzana ye donoM upayoga hote haiN| jAnate nahIM haiN| yadi siddhoM meM ye donoM upayoga yugapat hote to -kaSAyapAhuDa pustaka, pRSTha 320 inakA utkRSTa kAla 'ananta kAla' honA cAhiye thA (kha) "kevalagANa kevaladasaNANa mukkassa uva- kAraNa ki siddha jIva kA kAla ananta va zAzvata joga kAlo aMtomuhattametto tti bhaNido teNa Navvade lA atAmuhuttamattA tti bhANadA taNa vvada hotA hai| parantu kaSAya pAhuDa kI jahA kevalaNANa daMsaNANAmukkameNa uttINa hodi tti|" kevalajJAnopayoga aura kevaladarzanopayoga kA ___ -kaSAyapAhuDa pustaka, pRSTha 316 utkRSTa kAla do zvAsa se kama arthAt antarmuhUrta hI ? O - 288 1 dhyAna rahe ki mUla gAthA meM tadbhavastha zabda nahIM hai / caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Old Jain Buitation International SoSrivate & Personal use only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAyA gayA hai jo donoM upayogoM ke yugapat na mAnane para hI sambhava hai / yahA~ para yaha bAta vizeSa dhyAna dene kI hai ki jainAgamoM meM kahIM yaha nahIM kahA hai ki jJAna ke samaya darzana nahIM hotA hai aura darzana ke samaya jJAna nahIM hotA hai pratyuta yaha kahA hai ki jJAnopayoga aura darzanopayoga ye donoM upayoga kisI bhI jIva ko eka sAtha nahIM hote| kyoMki jJAna aura darzana ye donoM guNa AtmA ke lakSaNa haiM / ataH ye donoM guNa AtmA meM sadaiva vidyamAna rahate haiM / inameM se kisI bhI guNa kA kabhI abhAva nahIM hotA hai / yadi jJAna yA darzana guNa kA abhAva ho jAye to cetanA kAhI abhAva ho jAye; kAraNa ki guNa ke abhAva hone para guNI ke abhAva ho jAne kA prasaMga upasthita ho jAtA hai / ataH cetanA meM jJAna aura darzana ye donoM guNa sadaiva vidyamAna rahate haiM / parantu upayoga ina donoM guNoM meM se kisI eka hI guNa kA hotA hai| uparyukta tathya se yaha bhI phalita hotA hai ki jJAna guNa aura jJAnopayoga eka nahIM hai tathA darzana * guNa aura darzanopayoga eka nahIM hai, donoM meM antara hai jaisA ki SaTakhaMDAgama kI dhavalA TIkA pu0 2, pRSTha 411 para likhA haiH- sva para grahaNa karane vAle pariNAma ko upayoga kahate haiM / yaha upayoga jJAna mArgaNA aura darzanamArgaNA meM antarbhUta nahIM hotA hai / isI prakAra pannavaNA sUtra meM bhI jJAna aura darzana dvAra ke sAtha upayoga dvAra ko alaga se kahA hai / tAtparya yaha hai ki guNoM kI upalabdhi kA honA aura unakA upayoga karanA ye donoM eka nahIM haiM, donoM meM antara hai / jaisA ki kaSAyapAhuDa meM kahA -- daMsaNaNANAvara Nakkhae samANammi kassa hoi puvvayaraM / hojja samouppAo duve Natthi uvajogA || 137|| - kaSAyapAhuDa pustaka (1) pRSTha 321 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma Jainutation Internati arthAt darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa kA kSaya eka sAtha hone para pahale kevaladarzana hotA hai yA kevalajJAna / aisA pUchA jAne para yahI kahanA hogA ki donoM kI utpatti eka sAtha hotI hai para itanA nizcita hai ki kevalajJAnopayoga aura kevaladarzanopayoga ye do upayoga eka sAtha nahIM hote haiM / isa gAthA se yaha phalita hotA hai ki donoM AvaraNIya karmoM ke eka sAtha kSaya hone se kevalajJAna aura kevaladarzana ina donoM guNoM kA prakaTIkaraNa to eka sAtha hotA hai aura Age bhI donoM guNa sAtha-sAtha hI rahate haiM, parantu pravRtti kisI eka guNa meM hotI hai / guNa labdhi rUpa meM hote haiN| aura usa guNa meM pravRtta honA usakA upayoga hai / Azaya yaha hai ki upalabdhi aura upayoga ye alaga-alaga haiN| ataH inake antara ko udAharaNa se samajheM : mAnava mAtra meM gaNita, bhUgola, khagola, itihAsa, vijJAna Adi aneka viSayoM ke jJAna prApta karane kI kSamatA hai parantu kisI ne gaNita va bhUgola ina do viSayoM kA jJAna prApta kiyA hai to use ina donoM viSayoM ke jJAna kI upalabdhi hai yaha kahA jAyegA aura anya viSayoM ke jJAna kI upalabdhi use nahIM hai yaha bhI kahA jAyegA / gaNita aura bhUgola ina do viSayoM meM se bhI abhI vaha gaNita kA hI cintana yA adhyApana kArya kara rahA hai, bhUgola ke jJAna ke viSaya meM kucha nahIM kara rahA hai to yaha kahA jAyegA ki yaha gaNita ke jJAna kA upayoga kara rahA hai. aura bhUgola ke jJAna kA upayoga nahIM kara rahA hai / parantu isakA artha yaha nahIM hai ki use abhI bhUgola ke jJAna kA abhAva hai / use isa samaya bhI bhUgola kA jJAna upalabdha hai, itanA avazya hai ki isa samaya usakA upayoga nahIM kara rahA hai / eka dusarA udAharaNa aura leM -- eka dhanADhya vyakti meM aneka vastuoM ke kraya karane kI kSamatA hai parantu sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 286 wwwantrary.org Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - GAL usane reDiyo aura TelIvijana hI kharIdA hai tathA yA bhAva kA pravRtta honA, upayoga hai pariNAma yA - ST isa samaya yaha reDiyo calA rahA hai, TelIvijana bhAva eka samaya meM eka hI ho sakatA hai| ataH eka nahIM calA rahA hai to yaha kahA jAyegA ki usa samaya meM eka hI upayoga ho sakatA hai arthAt jJAnodhanADhya vyakti meM kSamatA to aneka vastuoM ko payoga ke samaya darzanopayoga aura darzanopayoga ke prApta karane kI hai, upalabdhi use reDiyo aura samaya jJAnopayoga nahIM ho sktaa| parantu labdhiyA~ / TelIvijana donoM kI hai aura upayoga vaha reDiyo jJAna-darzana guNa hI nahIM, dAna, lAbha, bhoga Adi / kA kara rahA hai| yaha kSamatA, upalabdhi aura upa- guNoM kI bhI hotI haiN| yahI nahIM kisI ko bhI yoga meM antara hai| aneka jJAnoM kI upalabdhi yA labdhi ho sakatI hai 12 upalabdhi aura upayoga ke hetu bhI alaga-alaga parantu vaha eka samaya meM eka hI jJAna kA upayoga kara sakatA hai, jaisA ki kahA hai-'matijJAnAdiSu caturyuta haiN| upalabdhi yA labdhi, karmoM ke kSayopazama yA paryAyeNopayogo bhavati na yugapata' tattvArtha bhASya rakha kSaya se hotI hai aura upayoga labdhi ke anugamana ke anugamana a0 1 sUtra 31 arthAt matijJAna, zru tajJAna, avadhikarane rUpa vyApAra se hotA hai / jaisA ki upayoga jJAna aura manaparyAyajJAna ina cAra jJAnoM kA upa-5 kI paribhASA karate hue kahA gayA hai yoga eka sAtha nahIM ho sktaa| kisI ko bhI eka __ upayujyate vastuparicchedaM prativyApAryate jIvo- sAtha eka se adhika jJAna kA upayoga nahIM ho 'nenetyupayogaH-prajJApanA 24 pada / arthAt vastu ke sakatA / kAraNa ki ye saba jJAna, jJAna kI paryAyeM haiN| jAnane ke liye jIva ke dvArA jo vyApAra kiyA aura yaha niyama hai ki eka sAtha eka se adhika jAtA hai, use upayoga kahate haiN| paryAyoM kA upayoga sambhava nahIM hai| isIlie kahA "ubhaya nimitta vazAtpadyamAna zcaitanyAnu hai ki paryAyeM kramavartI hotI haiM, sahavartI nhiiN| ataH 115 cAroM jJAnoM kI upalabdhi eka sAtha ho sakatI hai vidhAyI pariNAmaH upayogaH indriya phalamupayoga" sarvArthasiddhi a02 sUtra va 18 arthAt jo aMtaraMga parantu unakA upayoga kramavartI hotA hai sahavartI nahIM aura bahiraMga donoM nimittoM se hotA hai aura caitanya arthAt eka samaya eka hI jJAna hogA aura usa jJAna meM bhI usake kisI eka bheda kA hI jJAna hogA dUsare kA anusaraNa karatA hai aisA pariNAma upayoga hai| bheToM kA nahIM jaise avAya matijJAna kA upayoga athavA indriya kA phala upayoga hai athavA "sva-para hogA to IhA, dhAraNA Adi matijJAna ke bhedoM kA grahaNa pariNAma upayogaH" dhavalATIkA pu0 2 pR0 41 arthAt sva-para jo grahaNa karane vAlA pariNAma upayoga nahIM hogaa| upayoga hai| ___abhiprAya yaha hai ki jainAgamoM meM jJAna-darzana O vatthu Nimitto bhAvo jAdo jIvassa hodi uvogo| Adi guNoM ke eka sAtha hone kA niSedha nahIM kiyA gayA hai / niSedha kiyA gayA hai do upayoga eka sAtha -paMcasaMgraha prA. 1/168 hone kaa| yahA~ taka ki vItarAga kevalI ke bhI G arthAt vastu grahaNa karane ke lie jIva ke bhAva donoM upayoga yugapata nahIM mAne haiM jaisA ki kahA kA pravRtta honA upayoga hai| hai-"savvassa kevalissa vi yugapadau Natthi upauparyata, paribhASAoM se yaha phalita hotA hai ki ogo|" -vizeSAvazyaka bhASya 3066 jJAnAvaraNIya karmoM ke kSayopazama se yA kSaya se hone yahA~ prasaMgavazAt yaha vicAra karanA apekSita vAle gaNoM kI prApti ko labdhi kahate haiM aura usa hai ki zvetAmbara AcArya zrI siddhasena divAkara evaM labdhi ke nimitta se hone vAle jIva ke pariNAma digambara AcArya zrI vIrasena Adi ne kevalo ke 260 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma ) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6. Votivate Personal use only www.jainen sorg Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM upayoga yugapat mAnate haiN| yaha kahA~ taka kA hI udaya ho to na to jJAnadarzana guNoM kI labdhi yuktisagata hai| hogI aura na upayoga kI hI / ataH chadmastha ke bho ____ isa sambandha meM prathama to merA yaha nivedana hai meM upayoga donoM karmoM ke AvaraNoM ke kSayopazama se hI ki prAcInakAla meM sabhI jaina sampradAyeM kevalI meM hotA hai / yahI tathya kevalI para bhI ghaTita hotA hai| donoM upayogoM ko yugapat nahIM mAnatI thIM jaisA ki natI thIM jaisA ki antara kevala itanA hI hai ki donoM karmoM ke kSayopakaSAya-pAhuDa meM likhA hai-"kevalagANa kevaladaMsa zama se chadmastha ke jJAna-darzana guNa AMzika rUpa meM maNANa mukkassa uvajogakAlo jeNa aMtomahattametto prakaTa hote haiM aura ina donoM karmoM ke sampUrNa kSaya se tti bhaNido teNa Navvade jahA kevalaNANadaMsaNANa kevalI ke jJAnadarzana guNa (pUrNa rUpa) meM prakaTa hote mukkameNa uttINa hodi tti / ' kaSAyapAhuDa pu0 1 / / haiN| isa prakAra kevalI aura chadmastha ke jJAna-darzana * pR0 316, arthAt cU~ki kevalajJAna aura kevaladarzana ___ guNoM meM aMzoM kA hI antara hai / ataH jo bhI yuktiyA~ Bh kA utkRSTa upayoga kAla antarmuhUrta kahA hai isase / kevalI ke yugapat upayoga ke samarthana meM dI 110) jAnA jAtA hai ki kevalajJAna aura kevaladarzana kI ___ jAyeMgI ye saba yuktiyA~ chadmastha para bhI lAgU hoMgI | ___ aura chadmastha ke bhI donoM upayoga yugapat mAnane pravRtti eka sAtha nahIM hotii| kaSAyapAhuDa ke isa paDeMge jo zvetAmbara-digambara Adi kisI bhI jaina kathana se jJAta hotA hai ki usa samaya kevalI ke sampradAya ko kadApi mAnya nahIM hai| ataH kevalI ke donoM upayoga yugapat nahIM hone kI mAnyatA sabhI donoM upayoga yugapat mAnane meM virodha AtA hai| / jaina sampradAyoM meM pracalita thii| vizeSAvazyaka isI prakAra chadmastha jIva ke donoM upayoga yugapat 7) bhASya kI gAthA 3066 meM ise spaSTa svIkAra kiyA na mAnane ke lie jo bhI yuktiyA~ dI jAyeMgI ve || hI hai| kevalI para bhI lAgU hoMgI aura kevalI ke donoM ID kevalI ke donoM upayoga yugapat hone ke samarthana upayoga yugapat nahIM hote haiM yaha mAnanA hI pdd'egaa| meM dhavalA TIkA pustaka 1 va 13 tathA kaSAyapAhuDa chadmastha jIva ke donoM upayoga yugapat nahIM hote, yaha 110 1 Adi granthoM meM yaha yukti dI gaI hai ki kevalI sarvamAnya siddhAnta hai / ataH kevalI ke bhI donoM eka ke donoM AvaraNa karmoM kA kSaya yugapat hone se donoM upayoga yugapat nahIM hote yaha svataH siddha ho jAtA 0 3 upayoga bhI yugapat hote haiM aura yahI yukti AcArya hai| ataH anvaya aura vyatireka donoM prakAra se yaha // zrI siddhasena ne bhI dI hai| siddha hotA hai ki kevalI ke yugapat upayoga nahIM hote haiM / siddhAnta bhI isakA sAkSI hai / maiM uparyukta isa sambandha meM yaha bAta vicAraNIya hai ki chadmastha jIvoM ke bhI donoM karmoM ke AvaraNa kA viSaya para apane vicAra Upara prastuta kara cukA hU~ kSayopazama sadaiva rahatA hai jisase jJAna aura darzana phira bhI merA isa sambandha meM kiMcit bhI Agraha nahIM guNoM kI labdhi prakaTa hotI hai aura usa labdhi meM / hai| AzA hai ki vidvat jana taTastha buddhi se vicAra kara apanA mantavya prakaTa kreNge| pravRtti se upayoga hotA hai| yadi karmoM ke AvaraNoM kA kSayopazama na ho arthAt kevala sarvaghAtIspardhakoM zrI jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna sAdhanA bhavana, e-8 mahAvIra udyAna patha, bajAja nagara, jayapura (rAja.) 302017 261 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma HOO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por private Porconal Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA vartamAna ke pariprekSya meM Aja bhautika vijJAna ke vikAsa ke caraNa B bar3hate cale jA rahe haiN| usakA kArya-kSetra aura karma-kSetra AzAtIta vyApaka ho cukA hai| nitya naye-naye AviSkAroM aura anusandhAnoM ne sacamuca mAnava jagat ko camatkRta kara diyA hai| yahI kAraNa hai ki Aja hara eka gA~va, nagara, prAnta, rAjya, deza, samAja una naye-naye AviSkAroM (bhautika vijJAna) ke sAtha jur3akara Age bar3hane ke lie lAlAyita hai| Aja kA pragatizIla tathA apragatizIla samAja na vaijJAnika sAdhana-prasAdhanoM se apane ko alaga-thalaga rakhanA cAhatA hai aura na apane ko unase vaMcita hii| kyoMki-"pratyakSe kiM pramANam" ke anusAra Aja bhautikavijJAna kI aneka vizeSatAe~ pratyakSa ho cukI haiM / kRta kAryakalApoM kI acchI yA burI pratikriyA upasthita karane meM vaha dera nahIM krtaa| all eka sekaNDa meM hajAroM-hajAra balboM meM vidyuta taraMgeM taraMgita hone lagatI haiN| kucha hI minaToM-ghaMToM meM hajAroM mIla kA phAsalA taya karavA detA hai| AMkha kI palaka jhapakate itane samaya meM hajAroM mIla dUra rahate hue ve gAyaka, vaktA, citra ke rUpa meM hI nahIM, AMkhoM ke sAmane nAcate, ghUmate, dikhane laga jAte haiN| gurutara saMkhyA vAle gaNita ke hisAboM ko dekhate-dekhate kampyUTara sahI-sahI A~kar3oM meM sAmane le kA AtA hai| upagraha ananta AkAza meM ur3AneM bhara rahA hai| usakA niyantA dharatI para baiThA-baiThA nirdezana de rahA hai, niyantraNa kakSa (kaMTrola-rUma) ko sambhAle baiThA hai / bIsa-paccIsa kadama dUra baiThA mAnava rimoTa kaMTrola ke mAdhyama se TI0 vI0 ko cAlU kara rahA aura banda bhI, bIca meM koI mAdhyama jur3A huA nahIM hai| vaijJAnika sAdhanoM ke kAraNa Aja jala, thala aura nabha mArgoM kI bhayAvanI yAtrAyeM sugama-sulabha evaM nirbhaya sI bana gaI haiN| kaI vaijJAnika upakaraNa zarIra ke avayavoM ke sthAna para kAryarata haiN| eksare mazIna zarIrastha bImAriyoM ko pratyakSa batA detI hai| Aja aise bhI saMyaMtra upalabdha haiM, jo zArIrika santulana ko ThIka banAe rakhane meM sahAyatA karate evaM halana, calana, kampana, spandana, dhar3akana gati ko batAne meM sakSama hai / vaijJAnika sAdhanoM ke AdhAra para yaha patA lagA liyA jAtA hai ki amuka khanija bhaNDAra, dhAtu-gaisa, rasAyana yA tarala padArtha amuka sthAna para dharatI ke garbha meM samAhita hai / hajAroM mAnava yA pazu jagata jisa gurutara kAma ko karane meM mahinoM pUre kara dete haiM, use kucha samaya meM hI pUrNa karane kI kSamatA vijJAna meM nihita hai / 262 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm bhautika aura adhyAtma vijJAna mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm -pravartaka zrI rameza muni RIKS :jaina saMskRti ke vividha AyAma 0 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha W ONrivate & Personal Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -85 - - aise bhI sAdhana upalabdha haiM jinakA yathAsthAna upa- amerikA ne eka aise makAna kA nirmANa kiyA yoga karane para baharA vyakti sunane meM, andhA dekhane meM hai, jisameM alaga-alaga cAra kamare haiN| cAroM meM aura laMgar3A-apaMga mAnava calane-phirane, ghUmane laga yantra lagAe gae haiN| prathama yantra ko cAlU karane para jAtA hai| mAraka aura hAnikAraka upakaraNa ke baTana usa kakSa meM vAyu bhara jAtI hai / dUsare yantra ko cAlU ko dabAyA ki hajAroM-lAkhoM mAnavoM, pazu-pakSiyoM, karane para usameM kRtrima bAdala chA jAte hai / tIsare || jAnavaroM kA jIvana khatare ke bindu ko chUne kI yantra ko prArambha karane para bijalI-garjanA aura ra taiyArI meM ho jAtA hai| unake mastaka para mauta cauthe yantra ke baTana dabAne para varSA hone lagatI hai| hai| maMDarAne lagatI hai| amerikA meM prAtaHkAla jo harI ghAsa thI, vaha aise yantroM kA bhI vaijJAnika parIkSaNa ho cukA chaH baje se nau baje ke bIca meM mazIna dvArA kAgaja hai jinakA yathAsthAna samaya para upayoga karane para ke rUpa meM aura presa meM chapakara akhabAroM ke rUpa meM prANiyoM ke svabhAva aura AdatoM meM tatkAla pariva- daniyA ke sAmane A jAtI hai| kevala tIna ghaNTe ke tana-parivardhana dekhA jA sakatA hai| aba svabhAva andara ghAsa kA akhabAra ke rUpa meM A jAnA vijJAna badalane kI bAta asambhava nahIM rhii| mAnavoM para kI kitanI yaDI karAmAta hai| 1. prayoga ho rahe haiM / pazuoM para aneka prayoga-parIkSaNa ilekTraoNnika 'raoNboTa' nAma ke mAnava kA o ho cuke haiM / bandaroM, meDhakoM, cUhoM aura per3a-paudhoM nirmANa kiyA gayA hai / yadyapi usameM AtmA (Soul) para prayoga hue aura ho rahe haiM / zarIrastha una kendroM kA sadbhAva nahIM hai parantu kRtrima AtmA rUpI l kA ThIka-ThIka patA lagAyA jA cukA hai,jinheM utte- vidya ta kA usameM saMcAra hai jisake sahAre vaha kaI 6 jita karane para prANI ke svabhAva meM parivartana A kAma karatA huA mAnava kI bar3I sahAyatA karane meM | jAtA hai| tatpara hai| do billiyA~ haiM-eka ke sira para ilekTroDa lagA yaha nirvivAda satya hai ki ilekTraoNnika jagat 8 kara usake bhUkha-kendra ko zAMta kara diyA gyaa| donoM AviSkAra aura anusandhAna ke taura para kAphI Ex ke sAmane bhojana rakhA gyaa| eka billI tatkAla UMcAiyoM ko chUne lagA hai| kalpanAtIta karizmeuse khAne lagI aura dUsarI zAnta baiThI rhii| karataba upasthita kara rahA hai| Aja vijJAna ne bandara ke hAtha meM kelA diyA, vaha khAne kI bhautika, rAsAyanika va jIvavijJAna Adi sabhI taiyArI meM thA ki usake sira para ilekToDa lagAkara kSetroM meM kAphI pragati kI hai tathApi niSpakSa dRSTi usake bhUkha-kendra ko zAnta kara diyA gyaa| usane se agara ciMtana kareM to hama usI niSkarSa para pahu~tatkAla kelA nIce DAla diyaa| AhAra, bhaya, nidrA cate haiM ki Aja pratyeka rASTra aura pratyeka mAnava aura vAsanAjanya kendroM ko vidya ta jhaTake dekara samAja pUrvApekSA atyadhika azAMta, udvigna aura zAnta kara diyA jAtA hai| vijJAna ne una sabhI Akula-vyAkula kI sthiti meM haiN| viSamatA, anaikendroM ko khoja nikAlA hai| tikatA se dama ghuTatA jA rahA hai / kleSa, dveSa, vaira, cUhe aura billI kA pArasparika janmajAta vaira virodha, vizvAsaghAtamaya pradUSaNAtmaka viSailI gaisa rahA hai, parantu donoM ke mastaka para ilekTroDa lagA se Aja sabhI bhayAkrAMta haiN| isa ilekTraoNnika yuga meM diye gaye / basa, na billI ke mana meM vaira, na cUhe Aja sabhI apane ko vinAza se arakSi ke mana meM bhaya paidA huaa| cUhA aura billI donoM samatA, sahiSNutA, sadbhAvanA, dhIratA, gambhIratA saprema Apasa meM khelane laga gae / isa taraha svabhAva kI paryApta kamI mahasUsa kara rahe haiM / sneha, zAnti, parivartana Aja sambhava ho gayA hai| samarpaNa bhAvoM kI taraMgeM kama hotI jA rahI haiN| caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma COAVAN 6 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ? Per Private & Personalise al Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghara-ghara aura gA~va-gA~va meM zubha maMgala svarAja kA madhumAsa kyoM nahIM khilA ? jabaki bhautika sukha sAdhanoM kI sabhI kSetroM meM pracuratA parilakSita ho rahI hai / paga-paga aura Daga Daga para sAdhana upalabdha haiM / kucha bhI ho, bhautika vijJAna kA sarvopari vikAsa ho jAne para bhI vijJAna apane-Apa meM apUrNa aura adhUrA hI rahane vAlA hai / vaha isalie bhI ki bhautika vijJAna prANI jagat ke zArIrika, mAnasika, vAcika, indriya, manaviSayaka evaM peTa, pari vAra, pada, pratiSThAoM kI kSaNika pUrti karane taka hI saphala rahA hai / mAnA ki usane saMsAra ko kucha sukha-suvidhA ke lie tIvragAmI vAhanoM kA vikAsa kara, yAtrA kI anukUlatA dI, taraMgoM para kaMTrola kara eka jvalaMta samasyA kA samAdhAna khoja nikAlA, rAkeTa - upagraha zaktiyoM kI zodha kara bhUgola, khagola sambandhI jAnakAriyA~ dIM aura TelIphona, TI0 vI0 kA AviSkAra kara hajAroM mIla dUra rahe samAcAroM se avagata kiyA, karAyA / dUsare pahalU se dekhA jAya to bhautika vijJAna se prANI jagat kI hAniyAM kama nahIM huI haiM / vikAsa aura vinAza donoM pahalU bhautika ke rahe haiM / eka bAjU para vikAsa aura sukha-suvidhA kA sarasabja vAga kA lebala lagA hai to dUsarI ora vinAza aura duvidhA kA jvAlAmukhI chipA huA hai / bhopAla meM ghaTita gaisa kANDa ke ghAva abhI taka bhare nahIM haiM / viSAkta gaisa risane se hajAroM naranAriyoM, bAlakoM kI jyoti ko barbAda kara diyA, sAtha hI pazu-pakSI jagat bhI usase baca nahIM pAyA / vastutaH vaijJAnika suvidhAjanya pravRttiyoM se Aja mAnava samAja suvidhAbhogI, adhika ArAmI avazya banA hai kintu jIvana meM niSkriyatA niSkarma - yatA kA vistAra huA hai, sAtha hI mAnava parApekSI paMgu banatA huA vyasana aura phaizana kI cakA'cauMdha meM apane ko bhUlatA jA rahA hai / yaha saba kyA hai ? ise vijJAna kI dena samajhanA cAhie / isa 264 Jain Bon Interna dRSTikoNa se vijJAna mAnava samAja ke lie varadAna nahIM abhizApa banatA jA rahA hai / isa vijJAna meM sundaratA hai kintu mUla tatva ziva arthAt kalyANa kA abhAva rahA hai| prakRti kA anveSaNa-anusaMdhAna karanA, nAzavAna vastuoM kA parivartana-parivardhana evaM navanirmANa karane taka hI vijJAna kI agaNita upalabdhiyA~ hastagata hone para bhI Aja sAmAjika, rASTrIya aura pArivArika jIvana nirAzA ke jhUle hI jhUla rahA hai / indriyajanya sukha-suvidhA ke sAdhanoM kI vipulatA hI saba kucha nahIM hai; cirasthAyI zAMti evaM AtmAnanda-Atmadhana Atma-vikAsa sambandhI samasyA kA samAdhAna bhautika vijJAna meM khojane kA matalaba hogA - riktatA se riktatA kI ora lakSyavihIna aMdhI daur3a lagAne jaisI sthiti ! vastutaH yathArtha AtmazAMti ke liye pratyeka pipAsu mAnava ko adhyAtma vijJAna ke daravAje khaTakhaTAne hoMge | adhyAtma vijJAna ke udgamadAtA, draSTA va sRSTA bha0 RSabhadeva se mahAvIra prabhRti va rAma, kRSNa, gautama buddha Adi mahAtmAoM ne adhyAtma-vijJAnodadhi meM avagAhana kiyA, zanaiH-zanaiH sAdhanA-upAsanA kI gaharAiyoM meM unakI cetanA pahu~cI, ciMtana kA maMthana huA, aMta meM sarvopari sarvottama Atma-vikAsa kA sAdhya phala mokSa prApta kiyA aura kaI kareMge / adhyAtma-vijJAna (Soul - Science ) kA kAryakSetra, karma-kSetra ubhaya jIvana arthAt laukika aura lokottara jIvana ko antarmukhI aura UrdhvArohaNa kI ora bar3hane kI preraNA detA hai / adhyAtma vijJAna vikAsa ke avarodhaka indriyoM aura mana ke viSayoM- zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza para niyantraNa pAne ke liye dhyAnI- jJAnI pravRttiyoM aura yogAsana kA vidhAna karatA hai / ahiMsA bhagavatI kI arcA se sukha-zAMti ke srotoM kA prasphuTana, saMyamI vRtti se anaitikatA kA anta, tapArAdhanA se zubhAzubha karmavargaNA kA AtmasvarUpa se pRthakkaraNa honA aura caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha so www.aihe forg Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utane utane rUpa meM Atma-svarUpa meM nikhAra AtA calA jAtA hai / isa taraha supta Atmika zaktiyoM ko jAgRta hone kA, Atmika UrjA USmA ke udgama kendroM ko sakriya hone kA avasara milatA hai / Atma-vijJAna kI anUThI vizeSatA bhAskara kI bhAMti tejasvitA prakharatA kA pratIka rahI hai / jisameM "satyaM zivaM sundaram " ina tatvoM kA samanvita rUpa hI usakI sArthakatA, sampUrNatA aura zAzvatatA svayaMsiddha haiM / Atma-vijJAna jitanA satya hai, utanA hI sundara aura jitanA sundara utanA hI zivadAyaka rahA hai / yaha vizeSatA bhautika vijJAna meM kahA~ ? adhyAtma vijJAna ne batAyA, tU AtmA hai / jo terA svabhAva hai, vahI terA dharma hai| jo kabhI mithyA nahIM hotaa| tInoM kAla meM satya hI satya rahatA hai / cit kA artha caitanya rUpa, jJAna kA pratIka, jo kabhI jar3atva meM nahIM badalA, aura AnandarUpa jo kabhI dukha meM parivartita nahIM huA / AtmA kA apanA dharma yahI hai / AtmA se bhinna vijAtIya karma ke mela ke kAraNa hI yaha saba dRzyamAna mithyA prapaMca hai / yahI kAraNa hai ki saMsArI sabhI AtmAoM meM paryAya kI dRSTi se vibhinnatA parilakSita hotI hai / vibhinnatA kA anta hI abhinnatA hai / vahI AtmA kA sarvopari vikAsa hai aura usa vikAsa kI buniyAda rahI hai - adhyAtma vijJAna | adhyAtma vijJAna ne jisa taraha jIva vidyA vijJAna kA vizleSaNa prastuta kiyA hai usI taraha jar3a jagat kA bhI ati sUkSma rIti se zodhana-anusaMdhAna kara heya - upAdeya kA pratipAdana kiyA hai / itanA hI nahIM adhyAtma vijJAna kI dUsarI vizeSatA yaha rahI hai ki vaha punarjanma, paraloka, svarga-apavarga AtmA-paramAtmA, puNya-pApa, saMsAra- mokSa, dharma-karma dRSTi, dhyAna jJAna, yoga- anuSThAna, jIva-ajIva aura jagat isa taraha adhyAtma evaM bhautika viSayoM kA talasparzI anusaMdhAna-anveSaNa karatA huA, vastu sthiti kA yathArtha nirdezana pratyakSa rUpa se karA detA hai| yahI nahIM AtmA ke una ajJAta sabhI guNa zaktiyoM ke kendroM ko ujAgara meM le AtA hai / caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhaka AtmA nahIM cAhatI ki mujhe bhautika sampadA kI prApti ho tathApi ghAsa-phUsa nyAyavat adhyAtma-sAdhanA kI badaulata anAyAsa kaI labdhiyoM ke ajJAta kendra khula jAte haiM / sAdhaka ke caraNoM meM kaI siddhiyA~ lauTane lagatI haiN| jaise pAMcoM indriyA~ - zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA aura sparzana eka-eka viSaya ko apanA grAhya banAtI rahI haiM kintu jaba AtmavijJa sAdhaka AtmA ko saMbhinna zrota nAmaka labdhi kI prApti ho jAtI hai, taba zarIra ke de ajJAta kendra svataH khula jAte haiM aura vaha sAdhaka AtmA sabhI indriyoM se sunane, dekhane, sUMghane lagatI hai yA ina labdhi vAle sAdhaka ko rUpa, rasa, gaMdha aura sparzana kA jJAna anubhava kisI bhI indriya se ho jAtA hai, ukta vizeSatA bhautikavijJAna meM kahA~ ? prANaghAtaka bImAriyA~ jaise- jalodara, bhaMgadara, kuSTha, dAha, jvara, akSizUla, dRSTi- zUla aura udarazUla ityAdi roga labdhidhArI sAdhaka ke muMha kA thUka (amRta) lagAne mAtra se miTa jAte haiM / caudaha pUrva jitanA likhita agAdha sAhitya Agama vAG maya ko yadi koI sAmAnya jijJAsu svAdhyAya karane meM pUrA jIvana khapA de to bhI sampUrNa svAdhyAya nahIM pAvegA kintu ve labdhi prApta sAdhaka kevala 48 minaTa meM sampUrNa 14 (caudaha) pUrva kA anuzIlanaparizIlana karane meM saphala ho jAte haiM / aisI eka nahIM aneka siddhiyAM bha0 mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gautama - sudharmA gaNadhara ke alAvA aura bhI anekoM mahAmuniyoM ko prApta thI / adhyAtma-vijJAna-sAdhanA kI pRSThabhUmi jaba uttarottara zuddha zuddhatara banatI calI jAtI hai, nikhAra ke carama bindu ko chUne lagatI hai, vahIM Atma-pariSkAra kI sarvottama kArya siddhi ho jAtI hai, taba AtmA zanaiH-zanaiH madhyastha rAhoM kA atikramaNa karatI huI sampUrNa vikAsa kI sImA taka pahu~ca jAtI hai / sadA-sadA ke liye kRtakRtya ho jAtI hai / bhUta, bhaviSya, vartamAna ke samasta guNa ( paryAyoM kI jJAtA dRSTA banakara sarvajJa sarvadarzI prabhu rUpa ho jAtI haiM / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 265 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -DA. zrImatI zAradA svarUpa 'braja Azrama' bA~samaNDI, murAdAbAda-244001 nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnunnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn sarvodayI vicAroM kI avadhAraNA ke preraka jaina siddhAnta nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn ___'jainadharma ne saMsAra ko ahiMsA kA sandeza diyaa| rASTrapitA mahAtmA gA~dhI ke hAthoM meM yaha sadguNa zaktizAlI zastra bana gayA, jisake dvArA unhoMne aisI Azcaryajanaka saphalatAyeM prApta kI, jinheM Aja taka vizva ne dekhA hI na thaa| kyA yaha kahanA ucita na hogA ki gA~dhIvAda jainadharma kA hI dUsarA rUpa hai ? jisa hada taka jainadharma meM ahiMsA aura saMnyAsa kA pAlana kiyA gayA hai vaha tyAga kI eka mahAn / zikSA hai|| _ 'mahAtmA' banane se pUrva, jaba gA~dhI meM 'mahAn AtmA' ke guNoM kA kramika vikAsa ho rahA thA, zrI rAyacanda jI se jainAgama kI zikSA grahaNa karane kA ullekha unhoMne svayaM 'harijana' meM kiyA hai| 'ahiMsA' mahAtmA gA~dhI kA sparza pAkara vizva meM amara ho gii| _ 'sarvodaya' kI vyApaka, mahattvapUrNa evaM prabhAvazAlI bhAvanA, siddhAMtarUpa se, jainadarzana kI jar3oM meM racI-basI hai| vahA~ se grahaNa kara, svatantra bhArata ke vistRta pariprekSya meM, vyAvahArika rUpa meM use prastuta karane kA zreya mahAna santa vinobA bhAve ko hai| 'yuktyanuzAsana' ke racayitA, AcArya zrI samantabhadra kA sthitikAla Aja se 1700 varSa se bhI adhika pUrva mAnA jAtA hai| unhoMne mahAvIra ke upadeza ko 'sarvodaya-tortha' kI saMjJA dI hai sarvAntavattadguNa mukhyakalpaM, sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM, sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // yahA~ 'sarvodaya' zabda ke vyutpattimUlaka artha kI ora dRSTipAta karanA samIcIna hogaa| 'sarveSAM udayaH = sarvodayaH-sabakA udaya / ut upasargapUrvaka, gatyarthaka iN (dhAtu) meM ac pratyaya lagAne se udaya bhAvavAcaka saMjJA banatI hai| 'sabakI unnati' isakA abhiprAya huaa| sabakI unnati hI sarvodaya hai| uparyukta zloka meM 'tIrthaMkara mahAvIra dvArA pratipAdita, anAdikAla se samAgata' jina-siddhAnta sabhI ApadAoM kA anta karane vAlA sabake vikAsa kA hetu hai / isI tatva ko rekhAMkita kiyA gayA hai| sabako unnati ke samAna avasara prApta hoM, sukha aura jJAna para kisI kA ekAdhikAra na ho, sarvocca pada kisI vyakti, jAti, varga vizeSa ko sampatti na ho-yahI hai sarvodayI sthiti / 1 daSTavya-zrI pI. esa. kumArasvAmI kI kRti-bhagavAn mahAvIra aura unakA tattvadarzana-pR. saM. 537, prakAzaka-jaina sAhitya samiti, dehlii| 2 dRSTavya- yuktyanuzAsana zloka 61 se : jaina saMskRti ke vividha AyAma and sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha P ate & Personal Use Only www.jainelibratorg Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka prakAra se vicAra kiyA jAya, to 'sarvo- mahattA hai-usako pahacAnanA, usake prati yathAdaya' isa choTe-se pada meM jainadharma ke sabhI pramukha sambhava udAratA kA vyavahAra karanA / "Do unto the siddhAntoM kA samAveza ho jAtA hai| kartAvAda kA, others as you would like them to do unto yahA~ niSedha hai / koI sarvazaktimAna, sRSTi kA kartA you." dUsaroM ke prati vaisA hI vyavahAra karanA dhartA-hartA nahIM hai aura na hI koI dravya dUsare dravya cAhie jaisA ki hama apane lie apekSA karate haiM / HR kA kartA-hartA hai| eka karttAvAda aura baha-kartA- liMga, varNa, jAti, sampradAya, rASTrIyatA Adi ke || vAda donoM hI amAnya haiN| isI prakAra jainAgama bheda hote hue bhI jIvana kA pavitra astitva hai| jagat ko svayaMsiddha mAnatA hai| yaha anAdi hai bhAratavAsI bhI utanA hI zreSTha hai jitanA aphrIkA ananta hai| isakA kabhI sarvathA nAza nahIM hotaa| athavA amarIkA deza meM rahane vaalaa| parivartana kA krama nirantara jArI rahatA hai / "yaha "zUdro'pyupaskarAcAravapuH ra zuddhyA'stu tAdRzaH / nityAnityAtmaka hai, isakI nityatA svataHsiddha hai| 9 jAtyA hIno'pi kAlAdilabdhau hyAtmAsti dharmabhAk / / 13 / aura parivartana isakA svabhAvagata dharma hai|" jainadarzana meM 'dharma' kA zabda kA artha ati vyApaka jaina AcAra-zAstra yaha mAnatA hai ki aisA zudra bhI jisake upakaraNa va AcaraNa zuddha hoM evaM vaijJAnika hai| ucca vargoM ke samAna dharma-pAlana karane yogya hai; vaha 'dhriyate loko'nena' athavA 'dharati lokam kyoMki jAti se hIna AtmA bhI kAlAdika labdhi / mAtra na hokara svabhAva (Nature, disposition, ko pAkara jainadharma kA adhikArI hotA hai| abhiessential quality, attribute) ko dyotita karatA prAya yahI haA ki yogya guNoM ke astitva para hai| jisa prakAra jala kA svabhAva zItalatA hai, agni jAti nirbhara karatI hai| isI tathya ko sAtavIM zatAbdI kA dAhakatA hai, AtmA kA dharma hai 'mohakSobhavihIna- ke prasiddha saMskRta-nATakakAra bhavabhUti ne isa prakAra 15 smtaaprinnaam'| isakI sarvagrAhya paribhASA ratna- vyakta kiyA haikaraNDa zrAvakAcAra ke dvitIya zloka meM AcArya "zizutvaM straiNaM vA bhavatu nanu vandyAsi jagatam / samantabhadra ne nimnAMkita zabdoM meM prastuta kI hai guNAH pUjAsthAnaM guNiSu na ca ligaM na ca vayaH / / 4 ___ "saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe / " / arthAt-jo prANiyoM ko saMsAra duHkha se nikAlakara , pUjanIyA arundhatI tathA pitA janaka ke sammukha uttama sukha meM pahu~cA de, vahI dharma hai| saMsAra kA / sItA bhale hI choTI bAlikA sarIkhI hoM parantu pratyeka prANI sukhopalabdhi kI AkAMkSA rakhatA hai| vandanIya hai / liMga athavA Ayu kisI kI mahanIyatA | ke mApadaNDa nahIM hote / guNiyoM meM guNa hI pUjA ke aura duHkha se dUra bhAgatA hai| yaha bhI usakA sva CE bhAva hI hai| adhiSThAna hote haiN| ahiMsA jainadarzana kA mahatvapUrNa siddhAnta hai| satya bolanA aura dUsare kI sampatti ke adhiisakA abhiprAya hai-pratyeka vyakti kI garimA aura kAra ko svIkAra karanA bhI sarvodaya ke poSaka 2 1 dRSTavya-sarvodaya tIrtha, pR0 8 lekhaka-DA0 hukuma- canda bhArilla / daSTavya-Practical Sanskrit-English Dic- tionary, V. S. Apte, p. 522. 3 dRSTavya-sAgAradharmAmate, AzAdharaH-"bhagavAn mahAvIra aura unakA tattvadarzana"-10 saM0260 / 4 daSTavya-uttararAmacaritam-caturtha aMka, zloka Da : jaina saMskRti ke vividha AyAma 297 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jalm Education International Por Private & Personal Use Only www.jainmelibrary.org Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvoM meM hai / saMsAra ke samasta matabheda, vaira, vaima- hai / vizAla pariprekSya meM, yahI vaicArika vaimatya, Mi nasya, kathanI aura karanI ke antara ke kAraNa utpanna TakarAhaTa ko-svArtha aura pratispardhA ko, vivAda hote haiM tathA jara, jana aura jamIna arthAt strI, aura yuddha ko janma detA hai| parantu jisa prakAra koI dhana aura bhUmi ko lekara panapate haiN| vyaktigata vyakti pUrNa nahIM, nirdoSa nahIM, usI prakAra koI bhI udAratA, pArasparika vizvAsa evaM surakSA bhAvanA mata, dharma, darzana sarvAMgasampanna nhiiN| sabhI ekA~gI Aja mAnava-jIvana se luptaprAya ho gaI hai| ina haiM, apUrNa haiM / parantu jainadharma kA syAdvAda siddhAnta kalyANamayI bhAvanAoM kA zubhArambha, parivAra, sabhI TakarAhaToM ko AtmasAt kara letA hai / sahikuTumba aura prativezI se lekara vistAra to samAja, SNutA ke zItala jala se abhisiMcit karatA hai jaina rASTra aura antarrASTrIya stara taka apekSita hai| vicAradhArA se pAdapa kebhautika sukha-suvidhAoM aura AvazyakatAoM "anekamekaM ca padasya vAcyaM, (ER) kA anta nahIM / icchA-pUrti kI andhI daur3a ne mAnava vRkSA iti pratyayavatprakRtyA / jIvana se sukha-zAnti ko kosoM dUra bhagA diyA hai| AkAMkSiNaH syAditi vai nipAto, Avazyaka hai aindrika sukha kI lAlasAoM aura guNAnapekSe niyame pavAdaH / / sampatti ke adhigrahaNa para saMyama rkhnaa| isase arthAt-jisa prakAra 'vRkSAH' yada pada aneka sAmAjika nyAya ko bala milegA aura upabhogya vRkSoM kA vAcaka hote hue bhI svabhAva se hI pRthaka vastuoM ke vitaraNa kI samasyA suljhegii| samAja eka vRkSa kA bhI dyotana karatA hai, isI prakAra pratyeka ke alpa pratizata vyakti adhikAMza sampatti ke Theke pada kA vAcya eka tathA aneka donoM hote haiM / eka dAra banakara baiTha jAte haiM jisase durbala varga prati dharma kA kathana karate samaya sahavartI dUsare dharma kA dina kI jIvanopayogI vastue~ bhI nahIM juTA paataa| lopa hone na pAve isa abhiprAya se syAdvAdI apane samAja meM asantulana bar3hatA hai, aparAdhika pravRttiyA~ pratyeka vAkya ke sAtha syAtkAra kA prayoga karatA hai| bhI panapatI haiM / santoSamUlaka aparigraha kA pAlana yaha nipAta gauNIbhUta dharma kI apekSA na karate hue sarakara kAnUna banAkara nahIM karavA sktii| bhI usakA sarva lopa hone nahIM detA hai| 'kabahu~ka hauM yaha rahani rhauNgo| Izvara jagat kA nirmAtA nahIM hai-kisI ko Cil yathAlAbha santoSa kabahu~ kAhU se kucha na chauNgo|' hAni-lAbha pahu~cAne se use koI sambandha nhiiN| vaha yathAlAbha santoSa pada kA prayoga kara talasI pUjanIya hai una guNoM ke kAraNa jinheM hama apane ne aparigraha ke mahatva ko rekhAMkita kara diyA hai| jIvana meM utArakara tatsadRza zuddhAtma svarUpa prApta kara sakate haiN| skAra, pariveza, pAlana-poSaNa, khAnapAna ___mahAvIra svAmI se pUrva teIsa tIrthakara jalavAyu, bhaugolika sthiti, zikSA, vyaktigata anu hue| sabhI sAmAnya jana-kSatriya santAna-sAMsAbhavAdi janeka tatvoM se prabhAvita hotI hai manuSya kI rika kSutpipAsA, zItoSNa, mAyAmoha kI sImAoM cintana prkriyaa| yahI kAraNa hai ki eka mAtA-pitA __ meM ba~dhe hue the| unhoMne apanI tapasyA ke dvArA kevalakI aneka santAnoM kA bhI socane kA DhaMga-kisI ghaTanA vizeSa ke prati pratikriyA pRthak-pRthak hotI __ jJAna prApta kiyA-tIrthakaratva prApta kiyA apane___ apane yuga kI apekSAoM ke anukUla / spaSTa hai, ki (zeSa pRSTha 310 para dekheM) 1 dRSTavya jainadharmasAra zloka saMkhyA 404 268 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha doesxx8 O rivate & Personal Use Only www.iainelibeTv.oro Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ************* jAgaraNa kA zaMkhanAda ! jIvana-nirmANa ke lie jAge yuvA zakti ! - upAcArya zrI devendra muni *************************** ******* ****...... tIna avasthAe~ prakRti kA yaha kaisA aTala niyama hai, ki pratyeka cetana padArtha kI tIna avasthAe~ hotI haiM - bacapana, yauvana aura bur3hApA / cAhe Apa jagata kI mahAnatama zakti-sUrya ko dekhie, cAhe eka nanheM se puSpa ko / sUrya udaya hotA hai, usakI kiraNeM komala aura suhAvanI hotI haiM, prAtaHkAla kI komala dhUpa acchI lagatI hai / madhyAnha meM sUrya pUre yauvana para AtA hai to dhUpa pracaMDa aura asahya ho jAtI hai / zarIra ko suhAvanI lagane vAlI kiraNeM jalAne laga jAtI haiM / sAyaMkAla hote-hote sUrya bur3hApe kI goda meM calA jAtA hai, taba teja, manda par3a jAtA hai, kiraNeM zAnta ho jAtI haiM / puSpa, aMkura aura pratyeka janmadhArI prANI inhIM tIna avasthAoM se gujaratA hai | bhagavAna mahAvIra ne inheM tIna yAma 'jAma' kahe haiM / 'tao jAmA paNNattA, paDhame jAme majjhime jAme dina ke tIna prahara kI bhA~ti pratyeka jIvana ke tIna prahara - arthAt tIna avasthAe~ hotI hai / arjana kA kAla : bAlyakAla prathama yAma - arthAt - udayakAla hai - bacapana kA suhAvanA samaya hai, udayakAla meM pratyeka jIvadhArI zaktiyoM kA saMcaya karatA hai / prANa zakti aura jJAna zakti, donoM kA hI arjana-saMcaya athavA saMgraha bAlyakAla meM hotA hai / bAlyakAla komala avasthA hai / komala vastu ko cAhe jaisA AkAra diyA jA sakatA hai, cAhe jisa AkRti meM DhAlA jA sakatA hai / bAlyakAla meM zarIra aura mana, buddhi aura zarIra kI nAr3iyAM, naseM sabhI komala hotI haiM, ataH zarIra ko balavAna, pahalavAna banAnA ho to bhI bacapana se hI abhyAsa kiyA jAtA hai| acche saMskAra, acchI AdateM, bolane, baiThane kI sabhyatA aura saMskAra, kAma karane kA salIkA, bacapana se hI sikhAye jAte haiN| mAnasa zAstrI kahate haiM - 'yannave bhAjane lagnaH saMskAro nAnyathA bhaveta' jo saMskAra, AdateM bacapana meM laga jAtI haiM, ve jIvana bhara miTatI nahIM, isalie bacapana 'arjuna' kA samaya hai / bala saMcaya, vidyA arjana aura saMskAra nirmANa - yaha bacapana kI hI mukhya dena haiM / yauvana : sarjana kA samaya jIvana kI dUsarI avasthA hai - javAnI | kahane ko javAnI ko divAnI kahate haiM / zarIra, buddhi, saMskAra - sabhI kA pUrNa vikAsa isa avasthA meM jAtA hai / choTA-sA paudhA dhIre-dhIre jar3eM jamAkara caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 266 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A apanA vikAsa kara letA hai aura phUla tathA phala basanta meM sabhI vRkSa, latA, paudhe khila jAte haiM, dene meM samartha ho jAtA hai / isa avasthA meM vikasita hokara jhamane lagate haiM aura All svAbhAvika hI rakta meM uSNatA, sphUrti aura va phaloM se apanA saundarya prakaTa karate haiM, usI E5 pravAhazIlatA adhika hotI hai, isalie manuSya kA prakAra yauvana bhI utsAha va sphUrti kI laharoM se zarIra kaSTa sahane meM adhika sakSama rahatA hai, taraMgita hokara kucha na kucha karane ko lalakatA hai, kAma karane meM phurtIlA aura samartha rahatA hai| nirmANa karane ko Atura hotA hai| yadi javAnI meM bacapana meM jo bala-zakti ghuTanoM meM thI, vaha aba kisI ko nirmANa karane kA avasara nahIM milatA hRdaya meM saMcArita ho jAtI hai, isalie yuvaka meM hai, sarjana karane kI suvidhA va mArgadarzana nahIM sAhasa aura zakti kA pravAha bar3hane lagatA hai| milatA hai, to usakI zaktiyA~ kuNThita ho jAtI ( bAlyakAla meM yadi zizu acche saMskAra va acchI haiM, kuNThA va Antarika tanAva se vaha bhItara hI AdateM sIkha letA hai, khAna-pAna Adi ke saMyama ke bhItara ghuTana mahasUsa karatA hai| sAtha rahatA hai to yuvA avasthA meM usameM adbhuta mAnava-jIvana bhI tIna avasthAoM meM gujaratA zakti va sphUrti prakaTa hotI hai, usake zarIra meM saMcita vIrya, oja, teja banakara usake tejasvI, hai, bacapana adhUrA hotA hai, bur3hApA akSama hotA hai, prabhAvazAlI aura sudarzana vyaktitva kA nirmANa vikAsa kI antima sIr3hI para khar3A hotA hai / karate haiM, isalie mAtA-pitA, jo apanI santAna yauvana hI vaha samaya hai, jo jIvana ko samUcepana se ko tejasvI banAnA cAhate haiM, AkarSaka vyaktitva bharatA hai, samagratA detA hai, paripUrNatA detA hai| vAlA banAnA cAhate haiM, unheM bacapana se hI unake yauvana socane kI sAmarthya bhI detA hai aura karane saMskAroM kI tarapha dhyAna denA caahie| kI kSamatA bhI, isalie 'yauvana' manuSya kI antar bAhya zaktiyoM ke pUrNa vikAsa kA samaya hai| isa __ saMsAra meM jitane bhI tejasvI aura prabhAvazAlI avasthA meM manuSya apane hitAhita kA svayaM nirNaya vyaktitva hue haiM, unake jIvana-nirmANa meM jAgarUka kara sakatA hai aura svayaM hI usako kAryarUpa de mAtA kA hAtha usI prakAra rahA hai, jaise acche sakatA hai / bacapana aura bur3hApA-parApekSa haiM, parAvaphaladAra vRkSoM ke nirmANa meM kuzala mAlI kI dekha lambI haiN| yauvana sva-sApekSa hai, svAvalambI hai| rekha rahatI hai| bhagavAna mahAvIra ne ise jIvana kA madhyakAla . jina baccoM kI bacapana meM dekharekha nahIM rahatI batAyA hai, jAgaraNakAla batAyA hai aura nirmANajinheM acche saMskAra nahIM milate, yogya zikSaNa kAla bhii| va saMrakSaNa nahIM milatA, ve javAnI Ane se pahale majjhimeNa vayasA ege saMbujjhamANA samuTThitA (Eph) hI murjha jAte haiM, dIpaka prajvalita hone se pahale hI bujha jAte haiM / vRkSa, phaladAra banane se pahale hI yauvana vaya meM kucha loga jAga jAte haiM, svayaM kI sUkhane laga jAtA hai, ataH kahA jA sakatA hai, yauvana pahacAna kara lete haiM, apane vyaktitva kI asIma unhIM kA camatkArI aura prabhAvazAlI hotA hai, kSamatAoM kA anumAna kara lete haiM aura puruSArtha kI jinakA bacapana saMskArita rahatA hai| ananta-ananta zakti ko usa mArga para lagA dete haiM, ___ bacapana arjana kA samaya hai to yauvana-sarjana kA jisa patha para bar3hanA cAhate haiM, usa patha ko apanI saphalatAoM kI vandanavAra se sajA dete haiN| samaya hai / taruNa avasthA nava-sarjana kI velA hai| bacapana zizira Rtu hai, to javAnI basanta Rtu hai| jo yuvaka hokara bhI, yauvana meM apanI kSamatA MAHAVEHOROSS on caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Reprivate Personalise Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A kA upayoga nahIM kara sakatA, yA apane ko pahacAna bhI 28 vartha kI avasthA meM gRhatyAga kara yauvana nahIM pAtA, vaha jIvana kI bAjI hAra jAtA hai| ko tapAte haiM aura buddhatva prApta karate haiM / sikandara, isalie yauvana kA kSaNa-kSaNa, eka-eka pala kImatI candragupta, azoka, gA~dhI, neharU, mArksa, lenina, hai, isako vyartha mata jAne dIjie sirpha kalpanA yA cacila, rUjavelTa, sabhI kA itihAsa uThA kara dekha svapna dekhanA chor3akara nirmANa meM juTa jaaie| lIjie / 25 se 45 varSa kA jIvanakAla hI sabake utsAha : yauvana kI pahacAna hai abhyudaya aura saphalatA kA mahAna samaya rahA hai| hA maiM eka yuvaka sammelana meM upasthita huA thA, ___ Ayu kA yahI vaha samaya hai, jaba manuSya koI mahAna " saiMkar3oM yuvaka bAhara se Aye the, sthAnIya kAryakartA / kArya kara sakatA hai, athaka parizrama va kaSTa sahane ne yuvakoM kA paricaya karAyA, to eka yuvaka ko / / kI kSamatA, ApattiyoM kA mukAbalA karane kI zakti, saMgharSa kI adamya cetanA yauvana kAla meM hI sAmane lAkara bole-mahArAja sAhaba, yaha hamAre dIpta rahatI hai / yauvana meM na kevala bhujAoM meM bala gA~va kA utsAhI yuvaka hai|| rahatA hai, kintu sabhI mAnasika zaktiyA~ bhI pUrNa maiMne use gaura se dekhA, aura socA-"utsAhI jAgRta aura pUrNa sphUrtiyukta rahatI haiM, unameM UrjA da yuvaka", isakA kyA matalaba ? utsAha to yuvaka bhI bharapUra rahatI hai aura USmA bhii| isalie sapha kI pahacAna hai, utsAha yuvaka kA paryAya hai, jisa latA kA yaha svarNa kAla kahA jA sakatA hai / navapAnI meM taralatA va caMcalatA nahIM, vaha pAnI hI sarjanA kA yaha basanta aura zrAvaNa mAsa mAnA jA nahIM, jisa ghor3e meM sphUrti nahIM, tejI nahIM, vaha sakatA hai / bhagavAn mahAvIra ne ise hI jIvana kA mariyala TaTTU koI "azva" hotA hai ? isI prakAra madhyakAla kahA hai / * jisa yuvaka meM utsAha nahIM, vaha koI yuvaka hai ? hA~, agara koI kahatA, ye "utsAhI bujurga hai" ki hA~. agara koI karatA. yA visarjana kA samaya : baDhApA / to utsAha usakI zobhA hotA, "utsAhI-yuvaka" bacapana kA arjanakAla, yauvana kA sarjanakAla kara yaha yuvaka kA vizeSaNa nahIM, yA yuvA kI pahacAna pUrNa hone ke bAda, bur3hApe kA visarjanakAla AtA / nahIM, kintu yauvana kA apamAna hai, usakI zaktiyoM hai| bacapana meM jo zakti saMcita kI jAto hai, vaha kI avagaNanA hai| yauvana meM vyaya hotI hai, aura nava-sarjana meM kAma AtI hai, kintu arjana aura sarjana paripUrNa hone ke yauvana meM hI mahAna kArya hue haiM bAda "visarjana" bhI honA caahie| jagata se, ____saMsAra ke mahApuruSoM kA itihAsa uThAkara prakRti se, samAja se aura parivAra se jo kucha prApta / dekhie, jitane bhI vIra, yoddhA, pratibhAzAlI, deza- kiyA hai, use, usake lie denA bhI cAhie / jo bhakta, dharmanetA, rASTranetA, vaijJAnika, Avi- jJAna, anubhava, nayA cintana aura vividha prakAra kI | kAraka, mahApuruSa aura apane kSetra kI hastiyA~ huI jAnakAriyA~ Apako dIrghakAlIna zrama ke dvArA, ||5) haiM, una sabakA abhyudaya kAla yauvana hI hai / yauvana sAdhanA ke dvArA prApta huI haiM, unako samAja ke kI rasasikta Rtu ne hI unake jIvana vRkSa para sapha- lie, mAnavatA ke kalyANa hetu visarjana karanA bhI - latA ke phala khilAye haiM / bhagavAn mahAvIra 30 varSa ApakA kartavya hai / jo dhana-samRddhi, vaibhava Apako, na kI bharI javAnI meM sAdhanA-patha para caraNa bar3hAte haiM, apanI sUjha-bUjha, parizramazIlatA aura bhAgya dvArA aura yauvana ke 12 varSa tapasyA, sAdhanA, dhyAna upalabdha huA hai, una upalabdhiyoM ko cAhe, ve Adi meM bitAkara tIrthaMkara banate haiN| gautama buddha bhautika haiM, yA AdhyAtmika haiM, mAnavatA ke hita 301 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 18. sAdhvIratna kusamavatI abhinandana grantha uration International www.janendry.org Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANa hetu unakA arpaNa-visarjana karanA bhI ani- va vipakSa para 'chu' karake chor3a dete haiM / ve yuvakoM ko vArya hai| sarovara meM yA kue meM jala bharatA hI nAnA pralobhana dekara, sarasabja bAga dikhAkara diga-112 rahe, koI usa jala kA upayoga na kare, to vaha jala bhrAMta kiye rakhate haiN| isa mRgatRSNA meM par3A yuvaka gandA ho jAtA hai, khArA ho jAtA hai, kintu jala na to apanA svatantra cintana kara kucha nirmANa kara pravAha bahatA rahe, to jala svaccha aura madhura banA sakatA hai aura na hI unake caMgula se chUTane kA sAhasa rahatA hai / isalie praur3ha avasthA ke bAda manuSya ko hI dikhA sakatA hai| dUsaroM ke izAroM para kalAsamAja-sevA, rASTra-sevA tathA dAna evaM paropakAra bAjI dikhAnA aura vidroha-vidhvaMsa meM apanI zakti kA kI tarapha vizeSa rUpa se bar3hanA caahie| yaha sevA kA durupayoga karate rahanA-yaha yuvA-zakti ke lie paropakAra evaM dAna hI "visarjana" kA rUpa hai, jo zarma kI bAta hai / aba vidroha aura vidhvaMsa kA nahIM mukhya rUpa meM vRddha avasthA, yA paripakva avasthA meM kintu nirmANa kA rAstA apanAnA hai| yadyapi ENA kiyA jAtA hai, kintu yahA~ adhika isa viSaya meM vidhvaMsa karanA sarala hai, nirmANa karanA kaThina hai| C) abhI nahIM kahanA hai, yahA~ hameM yuvAzakti ke viSaya kisI bhI sau-do sau varSa purAnI imArata ko eka para hI cintana karanA hai| dhamAke ke sAtha girAyA jA sakatA hai ____ maiMne kahA thA ki samAja meM, saMsAra meM cAhe / ___ nirmANa karane meM bahuta samaya aura zakti lagatI hai| o jisa deza kA yA rASTra kA itihAsa par3ha lIjie, maiM yuvakoM ko kahanA cAhatA hU~, pratyeka vastu Apako eka bAta spaSTa milegI ki dhArmika yA ko racanAtmaka dRSTi se dekho, virodha-vidroha, sAmAjika, rAjanaitika yA Arthika, jisa kisI vidhvaMsa kI dRSTi tyAgo, jo paristhitiyA~ hamAre kSetra meM jo krAntiyA~ huI haiM, parivartana hue haiM, aura ___ sAmane haiM, jo vyakti aura jo sAdhana hameM upalabdha 5 navanirmANa kArya hue haiM, unameM pacahattara pratizata haiM, unako kosate rahane se yA gAliyA~ dete rahane se 10 yuvAzakti kA yogadAna hai| isalie yuvAzakti kucha nahIM hogA, balki socanA yaha hai ki unakA yAnI krAnti kI jalatI mazAla ! yuvA zakti yAnI upayoga kase, kisa prakAra se kitanA kiyA jA navasRjana kA svarNima prabhAta ! sakatA hai tAki inhIM sAdhanoM se hama kucha bana sakeM, mAna kucha banA skeN| racanAtmaka dRSTikoNa rakhie : rAma ne jaba laMkA ke vizAla sAmrAjya ke sAtha __ maiMne batAyA ki yauvana sarjana kA kAla hai, yaha yuddha kI dundubhi bajAI to kyA sAdhana the unake basanta kA samaya hai, jisameM jIvana ke pratyeka pahalU pAsa ? kahA~ apAra zaktizAlI rAkSasa rAjya aura para umaMga aura ullAsa mahakatA hai, kucha karane kI kahA~ vAnaravaMzI rAjAoM kI choTI-sI senaa| lalaka umaMgatI hai isalie yauvana eka racanAtmaka sImita sAdhana ! athAha samudra ko pAra kara senA ? kAla hai| Aja ke yuvAvarga meM racanAtmaka dRSTi kA ko usa pAra pahu~cAnA kitanA asaMbhava jaisA kArya / abhAva hai| ve dUsaroM kI to AlocanA to karate haiM, thA, kintu una sImita sAdhanoM se choTI-sI senA mA nArebAjI aura zora-zarAbA karake vidroha kA ko bhI rAma ne isa prakAra saMgaThita aura utsAhita vigula bhI bajA dete haiN| ve kisI bhI nihita svArtha kiyA jo rAvaNa ke abhedya durga se Takkara le skii| vAloM ke izAroM para apanI zakti kA durupayoga rAma ne abhAvoM kI kamI para dhyAna nahIM diyA, karane laga jAte haiM / Ajakala ke rAjanIti chApa samudra para pula banAne ke lie aura kucha sAdhana nahIM ) samAja netA, yuvAzakti ko alase ziyana kutte kI mile to pattharoM kA hI upayoga kara athAha samudra taraha istemAla kara rahe haiM, jinheM kisI bhI virodhI kI chAtI para senA khar3I kara dii| 302 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FOI Private & Personal Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to isa prakAra alpa sAdhanA nagaNya sahayoga kI kI dRSTi se saMsAra kA sarvAdhika sampanna aura saba tarpha nahIM dekhakara jo upalabdha hai use hI sakArAtmaka RtuoM ke anukUla vAtAvaraNa vAlA mahAna deza rUpa denA hai, racanAtmaka dRSTi se lenA hai aura choTe bhArata garIba rASTroM kI ginatI meM AtA hai| aura choTe tinakoM se hAthiyoM ko bAMdha denA hai| yuvA choTe-choTe dezoM se bhI karja lekara apane vikAsa hara varga isa prakAra jIvana meM racanAtmaka dRSTi se socane aura nirmANa kArya kara rahA hai| bhArata ke hajAroM, kI Adata ddaaleN| lAkhoM yuvA vaijJAnika aura lAkhoM kuzala DAkTara zakti kA upayoga sarjana meM ho videzoM meM jAkara basa gaye, apanI mAtRbhUmi kI / sevA na karake, anya rASTroM kI sevA meM lage haiM, kA yuvAzakti-eka UrjA hai, eka vidya ta hai| isakA kyA kAraNa hai ? merI samajha meM sabase mukhya vidya ta kA upayoga saMsAra meM nirmANa ke lie bhI kAraNa hai-yuvAzakti meM dizAhInatA aura nirAzA hotA hai, aura vidhvaMsa ke lie bhI / aNu-zakti kA chAI huI hai, kartavya bhAvanA kA abhAva aura deza va upayoga yadi zAntipUrNa nirmANa kAryoM ke lie mAnavatA ke prati udAsInatA hI isa vinAza aura hotA hai, to saMsAra meM khuzahAlI chA jAtI hai aura vipatti kA kAraNa hai| Neil yadi aNabama yA aNayuddha meM usakA upayoga kiyA isalie Aja yavAzakti ko kartavyabodha karanA 419) 30 gayA to sarvatra vinAza aura sarvanAza kI vibhISikA hai| jIvana kA uddezya, lakSya aura dizA spaSTa 5 chAyegI / yUvAzakti bhI eka prakAra kI aNuzakti karatI hai| hai, isa zakti ko yadi samAja-sevA, deza-nirmANa, rASTrIya-vikAsa aura mAnavatA ke abhyutthAna ke saMskRta meM eka sUkti haikAryoM meM lagA diyA jAyegA to bahata hI camatkArI yauvanaM dhana-saMpattiH prbhutvmvivekitaa| mA parivartana A jAyeMge / saMsAra kI daridratA, bekArI, ekaikamapyanarthAya kimu yatra catuSTayam ? pIr3Ae~, bhaya, yuddha, AtaMka Adi samApta hokara prema, bhAIcArA, khuzahAlI, suzikSA, Arogya, aura sabhI yovana, dhana-sampatti, sattA, adhikAra aura ko vikAsa ke samAna avasara mila sakeMge / Apa aviveka (vicArahInatA)- ye pratyeka hI eka-eka dekha sakate haiM, jApAna jaisA choTA-sA rASTra jo para- dAnava haiM, yadi ye cAroM eka hI sthAna para ekatra ho mANu yuddha kI jvAlA meM burI taraha dagdha ho cukA ho jAyeM, arthAt cAroM mila jAe~, to phira kyA All thA, hirozimA aura nAgAsAkI kI paramANa vibhI- anartha hogA ? kaisA mahAvinAza hogA ? kucha nahIM ma SikAe~ usakI samUcI samRddhi ko maTiyAmeTa kara kahA jA sktaa| cukI thIM, vahI rASTra punaH jAgA, ekatAbaddha huA, yuvaka, svayaM eka zakti hai, phira ve saMgaThita ho yuvAzakti saMgaThita huI aura rASTrIya bhAvanA ke / . ho jAyeM, ekatA ke sUtra meM baMdha jAyeM, anuzAsana meM sAtha navanirmANa meM juTI to Aja kucha hI samaya meM saMsAra kA mahAna dhanADhya aura sabase jyAdA pragati ___ calane kA saMkalpa le leM, viveka aura vicArazIlatA ' se kAma leM, to ve saMsAra meM aisA camatkArI parizIla rASTra bana gayA hai| vartana kara sakate haiM ki naraka ko svarga banAkara dikhA kartavya bodha kIjie sakate haiM, jaMgala meM maMgala manA sakate haiN| isalie Aja bhArata kI yuvApIr3hI bikharI huI hai, dizA- cAhie, kucha dizAbodha, anuzAsana, cAritrika hIna hai, aura nirmANa ke sthAna para vidhvaMsa aura niyama, ataH maiM isI viSaya para yuvakoM ko kucha vighaTana meM lagI huI hai, isalie prAkRtika sAdhanoM saMketa denA cAhatA hU~ / | caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 303 . 23 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Cation International or Private & Personal Use Only www.janversary.org Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 anuzAsana meM rahanA sIkho audyogika kSetra meM, vaha hara jagaha apanA alaga hI sthAna banAyegA, usakA vyaktitva alaga camakegA, __ yuvA varga ko Aja sabase pahalI jarUrata hai sabako prabhAvita bhI karegA; aura sabhI kSetroM meM anuzAsita rahane kI, saMgaThita rahane kI / choTe-choTe pragati, unnati evaM saphalatA bhI prApta kregaa| svArthoM ke kAraNa, pratispardhA ke kAraNa, jahA~ yuvaka apa paraspara TakarAte haiM, eka-dUsare kI burAI aura eka- anuzAsana bhI kaI prakAra ke haiM sabase pahalA dUsare ko nIcA dikhAne kA kAma karate haiM, vahA~ aura sabase Avazyaka anuzAsana hai- 'aatmaanushaasn|' kabhI bhI nirmANa nahIM ho sakatA, navasRjana nahIM jisane apane Apa para anuzAsana karanA sIkha liyA ho sktaa| vaha saMsAra meM saba para anuzAsana kara sakatA hai aura . saba jagaha saphala ho sakatA hai| ___anuzAsana, pragati kA pahalA pATha hai / jo svayaM / anuzAsana meM rahanA jAnatA hai, vaha dUsaroM ko bhI AtmAnuzAsana kA matalaba hai-apanI anAvaanuzAsita rakha sakatA hai / jahA~ saba milakara eka- zyaka icchAoM para, AkAMkSAoM para, galata AdatoM juTa hokara kAma karate haiM, vahA~ pragati, samRddhi aura para, aura una saba bhAvanAoM para buddhi kA niyantraNa sattA svayaM upasthita hotI hai| tathAgata buddha ne kahA rakhanA, jinase vyartha kI ciMtA, bhAga-daur3a, parezAnI, thA-'jaba taka vaizAlI gaNarAjya ke kSatriya paraspara hAni aura badanAmI ho sakatI hai / manuSya jAnatA hai / milakara vicAra kareMge, vaddhajanoM kA parAmarza mAneMge, ki merI yaha icchA kabhI pUrI hone vAlI nahIM, (6) eka-dUsare kA sanmAna kareMge aura saMgaThita-ekamata yA merI isa Adata se mujhe bahuta nukasAna ho sakatA hokara koI kArya kareMge, taba taka koI bhI mahA- hai, bolane kI, khAne kI, pIne kI, rahana-sahana kI, zakti inakA vinAza nahIM kara sktii| aisI aneka burI AdateM hotI haiM, jinase sabhI taraha kI hAni uThAnI par3atI hai, Arthika bhI, zArIrika bhArata jaise mahAna rASTra ke lie bhI Aja yahI bhii| kabhI-kabhI icchA va Adata para niyantraNa na bAta kahI jA sakatI hai, yahA~ kA yuvAvarga yadi apane kara pAne se manuSya acchI naukarI se hAtha dho baiThatA vRddhajanoM kA sanmAna karatA rahegA, unake anubhava se hai, apanA svAsthya caupaTa kara letA hai aura dhana lAbha letA rahegA, unakA Adara karegA aura svArtha barbAda kara, dara-dara kA bhikhArI bana jAtA hai, ataH kI bhAvanA se dUra rahakara dharma va rASTraprema kI jIvana meM saphala hone ke lie 'AtmAnuzAsana' sabase / bhAvanA se saMgaThita rahegA, eka-dUsare ko sanmAna mahattvapUrNa gura hai / degA to vaha nizcita hI eka dina saMsAra kI mahA AtmAnuzAsana sAdha lene para, sAmAjika anuzakti bana jAegA / koI bhI rASTra ise parAjita to zAsana, naitika anuzAsana aura bhAvanAtmaka anuzAkyA Ter3hI AMkha se bhI dekhane kI himmata nahIM karegA sana, svataH sadha jAte haiM, ataH yuvA varga ko sarvaprathama ataH sarvaprathama yuvAvarga ko 'anuzAsana' meM rahane kI bhagavAn mahAvIra kA saMdeza pada-pada para smaraNa Adata DAlanI caahie| anuzAsita sipAhI kI rakhanA cAhie-'appAdanto suhI hoI' apane ra bhAMti, saMgaThita phauja kI bhAMti use apanI jIvana Apa para saMyama karane vAlA sadA sukhI rahatA hai| zailI banAnI caahie| apanI bhAvanA para, apanI AdatoM para aura apanI ___ jo vyakti anuzAsita jIvana jInA sIkha letA hara gatividhi para svayaM kA niyantraNa rakhe / hai, vaha cAhe rAjanaitika kSetra meM rahe, dhArmika kSetra pA~ca Avazyaka guNa meM rahe, prazAsanika kSetra meM rahe, yA vyApArika, yaha mAnA ki 'yuvA' Aja saMsAra kI mahAna caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 304 Jain 659 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / ZAGO)org www.jainema Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti hai| 'yuvAvasthA' jIvana kI sabase mahatvapUrNa phira zraddhA kA dIpaka jlaayeN| zraddhAzIlatA ho / ghar3I hai, kintu isa zakti ko, isa samaya kI sandhi manuSya ko kartavya ke prati utsAhita karatI hai, ko hama tabhI upayogI banA sakate haiM, jaba vaha apanI kartavya se bA~dha rakhatI hai| zraddhA karNa kA vaha kavaca sakArAtmaka zaktiyoM ko jgaayegii| apanI sakArA- hai jise bhedane kI zakti na arjuna ke vANoM meM thI tmaka zaktiyoM ko jagAne ke lie yuvA varga ko ina aura na hI bhIma kI gadA meN| pA~ca bAtoM para dhyAna kendrita karanA hai ___ zraddhA ajJAnamUlaka nahIM, jJAnamUlaka honI 1. zraddhAzIla baneM-Aja kA yuvA mAnasa . caahie| isalie pahale par3hiye, svAdhyAya kIjie, zraddhA, AsthA, vizvAsa, phetha (Faith) nAma se jJAna prApta kiijie| satya-asatya kI pahacAna kA tharmAmITara apane pAsa rakhie aura phira satya para napharata karatA hai, vaha kahatA hai-zraddhA karanA bUr3hoM kA kAma hai, yuvaka kI pahacAna hai-bAta-bAta meM zraddhA kIjie, lakSya para DaTa jaaie| yadi ApameM tarka, avizvAsa aura gaharI jA~ca-par3atAla / maiM zraddhA kI dRr3hatA nahIM hogI to ApakA jIvana binA samajhatA hU~-yuvA varga meM yahI sabase bar3I bhrAnti nIMva kA mahala hogA, ApakI yojanAe~ aura kalpayA galataphahamI ho rahI hai| zraddhA yA vizvAsa eka nAe~, Apake sapane aura bhAvanAe~ zUnya meM tairate aisA TaoNnika hai, rasAyana hai jisake binA kAma karane gur3a - gubbAroM ke samAna idhara-udhara bhaTakate raheMge / isa1 kI zakti A hI nahIM sktii| jaba taka Apa apane lie yuvA varga ko maiM kahanA cAhatA hai, sarvaprathama svayaM ke prati zraddhAzIla nahIM hoMge, apanI kSamatA para zraddhA kA kavaca dhAraNa kreN| vizvAsa karanA sIkheM hA bharosA nahIM kareMge, tava taka kucha bhI kAma karane kI to sarvatra vizvAsa prApta hogaa| aphavAhoM meM na himmata nahIM hogii| zraddhAhIna ke pA~va DagamagAte ur3eM, bhrAntiyoM ke aMdhar3a meM na baheM, svayaM meM sthiratA, rahata hai, usakI gati meM pakar3a nahIM hotI, sthiratA har3hatA aura AdhArazIlatA laayeN| nahIM hotI aura na hI preraNA hotI hai| hama eka 2. AtmavizvAsI aura nirbhaya baneM-zraddhAzIlatA vyakti para, eka netA para, eka dharma siddhAnta para, kA hI eka dUsarA pakSa hai-AtmavizvAsa / eka naitika sadguNa para yA bhagavAna nAma kI kisI vizvAsa' jIvana kA AdhAra hai| jIvana ke hara kSetra parama zakti para jaba taka bharosA nahIM kareMge, zraddhA meM vizvAsa se hI kAma calatA hai| sabase pahalI bAta nahIM kareMge taba taka na to hamAre sAmane baDhane kA haiM, dUsaroM para vizvAsa karane se pahale, apane Apa koI lakSya hogA, na hI mana meM bala hogA, utsAha para vizvAsa kreN| jo apane para vizvAsa nahIM kara sakatA, vaha saMsAra meM kisI para bhI vizvAsa nahIM hogA aura na hI samarpaNa bhAvanA hogii| prema jaise kara sktaa| vizvAsa karane kI usakI sabhI bAteM hai| samarpaNa cAhatA hai, rASTra vaise hI balidAna cAhatA hai aura bhagavAn zraddhA cAhatA hai / nAma bhinna-bhinna jhUThI haiM, kyoMki Apake lie sabase jAnA-pahacAnA aura sabase najadIka Apa svayaM haiM, isase najadIka kA haiM, bAta eka hI hai, antar kA vizvAsa jAgRta ho| mitra aura kauna hai ? jaba Apa apane sabase abhinna jAye to zraddhA bhI jagegI, samarpaNa bhAvanA bhI bddh'egii| aMga AtmA para, apanI zakti, apanI buddhi aura apanI aura balidAna ho jAne kI dRr3hatA bhI aayegii| kAryakSamatA para bhI vizvAsa nahIM kara sakeMge to . isalie maiM yuvA varga se kahanA cAhatA hU~- duniyA meM kisa para vizvAsa kareMge ? mAtA, bhAI, Apa 'zraddhA' nAma se ghabarAie nahIM / hA~, zraddhA ke patnI, putra, mitra ye saba dUra ke evaM bhinna rizte haiN| hai nAma para aMdhazraddhA ke kueM meM na gira par3eM, A~kha khulI AtmA kA riztA abhinna hai, ataH sabase pahale meM rakheM, mana ko jAgRta rakheM, buddhi ko prakAzita, aura apanI AtmA para vizvAsa karanA caahie| 305 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma ( 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain ducation International Nr Private & Personal Use Only www.jainemorary.org Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakI AtmA meM aneka zaktiyA~ haiN| dharma- aura dUsare sAthiyoM ko bhI utsAhita kareM, jIvana zAstra kI bhASA meM AtmA anantazaktisampanna hai| lakSya ko prApya kareM, mana kI zaktiyoM ko kendrita aura Aja ke vijJAna kI bhASA meM mAnava zarIra, kareM, AtmA ko balavAna banAyeM--'nAyamAtmA balaasIma agaNita zaktiyoM kA puMja hai| kahate haiM, hInena labhyaH' yaha AtmA yA samajhie, saMsAra kA eka pazcima ke mAnasa zAstriyoM ne prayoga karake batAyA bhautika va AdhyAtmika vaibhava balahIna, durbala TH hai ki manuSya apanI mastiSka zaktiyoM ko kendrita vyaktiyoM ko prApta nahIM ho sakatA, 'vIrabhogyA ICT karake unase itanI UrjA paidA kara detA hai, ki eka vasundharA'- yaha ratnagarbhA pRthvI vIroM ke lie hI lambI Trena 100 kilomITara prati ghaNTA kI raphtAra se cala jAtI hai| hajAroM, lAkhoM Tana vajana kI Trena Atma-vizvAsa jagAne ke lie kisI davA yA calAnA, krana uThAnA, yaha jaba ApakI mastiSkIya ___TaoNnika kI jarUrata nahIM hai, kintu Apako dhyAna, THERA UrjA se sambhava ho sakatA hai, to kalpanA kIjie, yoga, japa. svAdhyAya,jaisI vidhiyoM kA sahArA lenA ApakI mAnasika UrjA meM kitanI pracaNDa zakti pddegaa| dhyAna-yoga-japa, yahI ApakA TaoNnika hai, (pAvara) hogii| yahI vaha pAvara-hAusa hai, jahA~ kA kanekzana jur3ate prAcIna samaya meM mana ko ekAgra karake mantra- hI zakti kA akSaya srota umar3a pdd'egaa| jApa karane se devatAoM kA AkarSaNa karane kI ghaTa ataH bandhuo ! jIvana meM saphalatA aura mahAna / nAe~ hotI thIM, kyA ve kalpanA mAtra haiM ? nhiiN| AdarzoM ke zikhara para car3hane ke lie svayaM ko mAnava, mana kI pracaNDa zakti se karor3oM mIla dUra baiThe devatAoM kA Asana hilA sakatA hai, to kyaa| __ anuzAsita kIjie, Atma-vizvAsa jagAiye, apane Asa-pAsa ke jagat ko, apane sAmane khar3e nirbhaya baniye aura svayaM ke prati niSThAvAna ! rhiye........| vyakti ko prabhAvita nahIM kara sakatA? isameM kisI prakAra ke maismerijma yA sammohana kI jarUrata nahIM 3. caritrabala bar3hAiye-caritra manuSya kI hai, kintu sirpha manaHsaMyama, ekAgratA aura dRDha icchA sabase bar3A sampatti hai / eka aMgrejI lekhaka ne kahA zakti kI jarUrata hai| ___ "dhana gayA to kucha bhI nahIM gayA, svAsthya ___Aja ke yuvA varga meM dekhA jAtA hai, prAyaH icchA zakti kA abhAva hai, na usameM mAnasika saMyama hai, gayA to bahuta kucha calA gayA aura caritra calA gayA to saba kucha naSTa ho gyaa|" caritra yA na ekAgratA aura na icchA zakti aura yahI kAraNa maoNrala eka hI bAta hai, yahI hamArI AdhyAtmika hai ki Aja kA yUvaka dIna-hIna banakara bhaTaka rahA aura naitika zakti hai, mAnasika bala hai, hameM kiso hai / jIvana meM nirAzA aura kuNThA kA zikAra ho bhI sthiti meM kisI ke samakSa bolane, karane yA DaTa rahA hai| asaphalatA kI coTa khAkara aneka yuvaka jAne kI zakti apane caritrabala se milatI hai| AtmahatyA kara lete haiM, to aneka yUvaka asamaya caritra yA naitikatA manuSya ko kabhI bhI parAjita meM hI buDDhe ho jAte haiM, yA mauta ke muha meM cale ___ nahIM hone detI, apamAnita nahIM hone detI / saccajAte haiN| ritra vyakti, apanI naitikatA kA pAlana karane ____ maiM apane yuvA bandhuoM se kahanA cAhatA hU~, ve vAlA kabhI bhI kisI bhI samaya nirbhaya rahatA hai jAge, uThe-uttiSThata ! jAgrata ! prApya varAn, aura vaha hamezA sInA tAnakara khar3A ho sakatA nibodhata ! svayaM uThe, apanI zaktiyoM ko jagAyeM hai| caritravAn kI nAka sadA U~co rahatI hai| 62. caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Ludation International PFON Private & Personal Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ yuvA varga ko apanI zaktiyoM kA upayoga karane rASTra kA utthAna karanA hai to sabase pahale svayaM ke hi ke lie yaha jarUrI hai ki vaha sarvaprathama apane caritra va naitika bala ko sudRr3ha va surakSita rakhanA AcaraNa para dhyAna deveM, caritravAna baneM / hogaa| ____ Aja kI paristhitiyoM meM caritravAna yA sadA- 4. sahanazIla banie-sahiSNutA eka aisA guNa ! cArI bane rahanA kucha kaThina avazya hai, parantu hai jo manuSya ko devatA banA detA hai / kahAvata haiasambhava nahIM hai aura mahatva to usI kA hai jo sau-sau TA~ce khAkara mahAdeva bane haiM / patthara, hathaur3I kaThina kAma bhI kara sakatA ho| aura chainI kI mAra khA-khAkara hI devatA kI mUrti banatI hai| manuSya bhI jIvana meM kaSTa sahakara saphala Aja khAna-pAna meM, vyavahAra meM, lena-dena meM, , hotA hai| binA Aga meM tape sonA kundana nahIM * manuSya kI AdateM bigar3a rahI haiM / vyasana eka phaizana bana gayA hai| bIr3I-sigareTa, zarAba-juA-sinemA, hotA, miTTI kA ghar3A bhI Aga meM pakane para hI gandA khAnA aura phijUlakharcI-yaha saba yuvA upayogI hotA hai| usI prakAra manuSya bhI vipa ttiyoM, asaphalatAoM aura paristhitiyoM se saMgharSa zakti ke ve ghuna haiM jo use bhItara-bhItara khokhalA __ karake, pratikUlatAoM se jUjhakara, kaSToM ko sahana kara rahe haiN| ina burI AdatoM se zarIra zaktiyA~ karake apane caritra ko nikhAra sakatA hai| kSINa hotI jAtI haiM, yauvana kI camaka bur3hApe kI 1 jhuriyoM meM badala jAtI haiM, sAtha hI mAnasika dRSTi yuvA varga meM Aja sahanazIlatA kI bahata kamI se bhI vyakti atyanta kamajora, hIna aura abi hai| sahanazIlatA ke jIvana meM do rUpa ho sakate zvAsI bana jAtA hai / Aja kA yuvA varga ina burA- ha .. haiM-pahalA kaSToM meM dhairya rakhanA, vipattiyoM meM bhI iyoM se ghira rahA hai aura isalie vaha nisteja aura - svayaM ko santulita aura sthira rakhanA tathA dUsarA nirutsAha ho gayA hai / vaha idhara-udhara bhaTaka rahA rUpa hai-dUsaroM ke durvacana sahana karanA, kisI anhai| parivAra vAle bhI parezAna haiM, mAtA-pitA bhI jAne yA virodhI ne kisI prakAra kA apamAna kara cintita haiM aura ina burI AdatoM se grasta vyakti diyA, tiraskAra kara diyA taba bhI apanA ApA na svayaM ko bhI sukhI mahasUsa nahIM kara pAtA hai, kinta khonA / svayaM ko sa~bhAle rakhanA aura usake apavaha burI AdatoM se majabUra hai| svayaM ko inake mAna kA uttara apamAna se nahIM, kintu kartavyacaMgula se mukta karAne meM asamartha pA rahA hai| yaha pAlana se aura sahiSNutA se deveM / usakI sabase bar3I cAritrika durbalatA hai| yuvaka eka karmaTha zakti kA nAma hai / jo kAma pahale vyakti burAiyoM ko pakaDatA hai phira karatA hai use samAja meM bhalA-burA bhI sunanA par3atA phira burAiyA~ use isa prakAra jakar3a letI haiM ki vaha hai| zArIrika kaSTa bhI sahane par3ate haiM aura logoM AsAnI se mukta nahIM ho paataa| ve burAiyA~, kI AlocanA bhI sunanI par3atI haiM kyoMki loga manuSya ke mAnasika bala ko khatma kara detI haiN| ra AlocanA bhI usI kI karate haiM jo kucha karatA natika bhAvanAoM ko samApta kara DAlatI haiM aura hai| jo niThallA baiThA hai kucha karatA hI nahIM zarIra zakti ko bhI kSINa kara detI haiM isa prakAra usakI AlocanA bhI kyA hogI, ataH kAryakartAoM usakA nAtaka evaM zArIrika patana hotA jAtA hai| ko samAja meM AlocanAe~ bhI hotI haiN| yuvaka krAnti kI udghoSaNA karatA hai, pariyuvAzakti ko zaktizAlI bananA hai aura vartana kA bigula bajAtA hai, samAja va rASTra kI apane Atmabala evaM caritrabala se samAja tathA jIrNa-zIrNa mAnyatAoM ko sudhAranA, andhavizvAsa 307 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 6068 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain education Internationat Yor Private & Personal Use Only www.janturorary.org Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI jagaha svastha upayogI kAryakrama denA cAhatA hai aura samAja meM jAgRti lAnA cAhatA hai, ina sundara svapnoM ko pUrA karane ke lie use samAja ke sAtha saMgharSa bhI karanA par3atA hai, parantu dhyAna rahe, isa saMgharSa meM kaTutA na Ave, vyaktigata mAna-apamAna kI kSudra bhAvanAe~ na jageM, kintu udAra va udAtta dRSTi rahe / ApakA saMgharSa kisI vyakti ke sAtha nahIM, vicAroM ke sAtha hai / bhAI-bhAI, pati-patnI, pitA-putra dina meM bhale hI alaga-alaga vicAroM ke kheme meM baiThe hoM, kintu sAyaM jaba ghara para milate haiM to unakI vaicArika dUriyA~ bAhara raha jAtI haiM aura ghara para usI prema, sneha aura sohArda kI gaMgA bahAte raheM--yaha hai vaicArika udAratA aura sahiSNutA | jainadarzana yahI sikhAtA hai ki matabheda bhale ho, manabheda na ho / " matabheda bhale ho mana bhara, manabheda nahIM ho kaNa bhara / " vicAroM meM bhinnatA ho sakatI hai, kintu manoM meM viSamatA na Ane do / vicArabheda ko vicAra sAmaMjasya se sulajhAo, aura vaicArika samanvaya karanA sIkho / yuvA pIr3hI meM Aja vaicArika sahiSNutA kI adhika kamI hai aura isI kAraNa saMgharSa, vivAda evaM vigraha kI cinagAriyA~ uchala rahI haiM, aura yuvA zakti nirmANa kI jagaha vidhvaMsa ke rAste para jA rahI hai| maiM yuvakoM se Agraha karatA hU~ ki ve svayaM ke vyaktitva ko gambhIra banAyeM, kSudra vicAra va chichalI pravRttiyoM se Upara uThakara yauvana ko samAja va rASTra kA zRMgAra banAyeM / dhana ko nahIM, tyAga ko mahatva do Aja kA yuvA varga lAlasA aura AkAMkSAoM se burI taraha grasta ho rahA hai| maiM mAnatA hU~ bhautika sukhoM kA AkarSaNa aisA hI vicitra hai, isa AkarSaNa kI Dora se baMdhA manuSya kaThaputalI kI taraha nAcatA rahatA hai / Aja kA mAnava dhana ko hI Izvara mAna 308 Jain Edon International baiThA hai - 'sarve guNAH kAMcanamAzrayante' sabhI guNa, sabhI sukha dhana ke adhIna haiM, isa dhAraNA ke kAraNa manuSya dhana ke pIche pAgala hai aura dhana ke lie cAhe jaisA anyAya, bhraSTAcAra, anIti, hiMsA, tor3aphor3a, hatyA, vizvAsaghAta kara sakatA hai / saMsAra meM koI pApa aisA nahIM jo dhana kA lobhI nahIM karatA ho / icchAe~, apekSAyeM itanI jyAdA bar3ha gaI haiM ki Aja ke jIvana meM manuSya kI AvazyakatAe~, unakI pUrti ke lie dhana kI jarUrata par3atI hai, isa lie manuSya dhana ke lobha meM saba kucha karane ko taiyAra ho jAtA hai| kucha yuvaka aise bhI haiM, jinameM eka tarapha dhana kI lAlasA hai, bhautika sukha-suvidhAoM kI icchA hai to dUsarI tarapha kucha nIti, dharma aura IzvarIya vizvAsa bhI hai| unake mana meM kabhIkabhI dvandva chir3a jAtA hai, nIti-anIti kA, nyAyaanyAya kA, dharma-adharma kA, prazna unake mana ko mathatA / hai, kintu Akhira meM nItiniSThA, dharmabhAvanA durbala ho jAtI hai| lAlasAyeM jIta jAtI haiM / ve anIti va bhraSTAcAra ke zikAra hokara apane Apa se vidroha kara baiThate haiM / yuvAvarga Aja ina donoM prakAra kI manaHsthiti meM hai / pahalA- jise dharma va nIti kA koI vicAra nahIM hai vaha uddAma lAlasAoM ke vaza huA bar3e se bar3A pApa karake bhI apane pApa para pachatAtA nahIM / dUsarA varga - pAga karate samaya saMkoca karatA hai kucha socatA bhI hai, kintu paristhitiyoM kI majabUrI kaheM yA usakI mAnasika kamajorI kaheM - vaha anIti kA zikAra ho jAtA hai / eka tIsarA varga aisA bhI hai - jise hama ATe meM namaka ke barAbara bhI mAna sakate haiM jo hara kImata para apanI rASTrabhakti, dezaprema, dharma evaM naitikatA kI rakSA karanA cAhatA hai aura usake lie bar3I se bar3I kurbAnI bhI karane ko taiyAra rahatA hai| aise yuvaka bahuta hI kama milate haiM; parantu abhAva nahIM hai / caturthaM khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma iinaadd r w sAdhvIratna grantha vate & Personal Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AS ___ maiM Apa yuvA varga se kahanA cAhatA hU~ zAyada manuSya manuSya kA zatra bana jAtA hai / mitratA, prema, HD Apa pahalI yA tIsarI koTi meM nahIM hai| Apa meM tyAga aura sevA se hI milatI hai, prazaMsA aura kIrti / se adhikAMza dUsarI sthiti meM haiM, jinake mana meM dharma dhana se nahIM, kartavya-pAlana se mila aura nIti ke prati eka niSThA hai, eka sadbhAvanA prasannatA aura Atma-santoSa dhana se kabhI kisI ko hai, kintu bhautika pralobhanoM kA dhakkA usa niSThA milA hai ? nahIM ! isalie yuvA varga ko apanA kI kamajora dIvAra ko girA sakatA hai ataH Apase dRSTikoNa badalanA hogaa| ina AMkhoM meM lakSmI ke | hI merA saMdeza hai ki Apa svayaM ko samajheM, apane sapane nahIM kintu kartavya-pAlana aura sevA evaM saha-IN mahAna lakSya ko sAmane rakheM / mahAna lakSya ke lie yoga ke saMkalpa sa~joo! svayaM balidAna karane vAlA marakara bhI amara rahatA adhikAra banAma kartavya . eka urdU zAyara ne kahA hai Aja cAroM tarpha adhikAroM kI lar3AI cala rahI 10) jI uThA marane se, jisakI khudA para thI najara, hai| parivAra meM putra kahatA hai-merA yaha adhikAra |IKES jisane duniyAM hI ko pAyA, thA vaha saba khoke marA! hA __ hai, putrI kahatI hai- merA yaha adhikAra hai| patnI mAtA-pitA, sabhI apane-apane adhikAra kI lar3AI 3 meM kartavya evaM prema kA khUna bahA rahe haiM / isI prakAra jo jInA ho to pahale jindagI kA muddaA samajhe samAja meM varga saMgharSa bar3ha rahA hai| naukara apane eka khudA tophIka de to AdamI khuda ko khudA samajhe! adhikAra kI mA~ga karatA hai, to mAlika apane adhikAra kI mA~ga karatA hai| adhikAra kI bhAvanA dhana, sukha-suvidhAyeM, UMcA pada, aizo-ArAma yaha manuSya jIvana kA lakSya nahIM hai, ye to ekamAtra jIne ne hI varga saMgharSa ko janma diyA hai, parivAroM ko ke sAdhana haiM / sAdhana ko sAdhya samajha lenA bhUla hai| tor3A hai, ghara ko ujAr3A hai, aura samAja-saMsthA saMsAra meM lAkhoM, karor3oM logoM ko apAra sampatti ko bhinna-bhinna kara diyA hai| adhikAra kI aura sukha sAdhana prApta haiM, phira bhI ve becaina haiM aura lar3AI meM Aja kartavya-pAlana koI nahIM pUchatA / lUkhI-sUkhI khAkara bhI mastI mArane vAle loga putra kA adhikAra hai, pitA kI sampatti meM, parantu koI usase pUche, usakA kartavya kyA hai ? mAtA- 15 duniyA meM bahuta haiN| pitA kI sevA karanA, unakA duHkha-darda bAMTanA, yuvakoM kA dRSTikoNa-Aja dhanaparaka ho rahA kyA putra kA adhikAra nahIM hai / adhikAra kI mA~ga || hai yA sukhavAdI hotA jA rahA hai| dhana ko hI karane vAlA apane kartavya ko kyoM nahIM samajhatA ? saba kucha mAna baiThe haiM / unheM dhana kI jagaha tyAga yadi yuvaka, apane kartavya ko samajha le, to adhiaura sevA kI bhAvanA jagAnI hogI / saMsAra dhana se kAroM kA saMgharSa khatma ho jAyegA, svayaM hI use nahIM, tyAga se calatA hai, prema se calatA hai| eka adhikAra prApta ho jaayeNge| mAtA putra kA pAlana-poSaNa kisI dhana yA upakAra eka sUkti hai-'bhAga kI cintA mata karo, kI bhAvanA se nahIM karatI, vaha to prema aura sneha ke kAraNa hI karatI hai| kyA koI narsa jisako bhAgya para bharosA rakho / bhagavAn saba kucha degaa|' Apa cAheM sau rupayA roja dekara rakheM, mA~ jaisI sevA mujhe eka kahAnI yAda AtI hai-eka bar3e paricaryA kara sakatI hai ? dhana kabhI bhI manuSya ko, dhanADhya vyakti ne eka naukara rakhA, usako kahA manuSya kA mitra nahIM banane detA / dhana ke kAraNa to gayA, tumheM yaha saba kAma karane par3eMge, jo hama 306 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jaineliorary.org Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA cAhate haiM / naukara ne kahA- mujhe Apa lisTa banA- zikhara para pahu~ce haiM, unameM kartavya-pAlana kI bhAvanA kara de dIjie, jo-jo kAma karanA hai, vaha pUrI avazya rahI hai / yuvaka jIvana meM ina mukhya guNoM ke 12 vaphAdArI se karUgA / usa vyakti ne eka lambI sAtha-sAtha kucha aise guNa bhI Avazyaka haiM, jinheM / lisTa (sUcI) TAipa karavAkara sarvenTa ko de dii| hama jIvana-mahala kI nIMva kaha sakate haiM, yA jIvana subaha se zAma taka, yaha tumhArI DyUTI hai| usane pustaka kI bhUmikA kahA jA sakatA hai| ve sunane 110) dekhA-subaha, sabase pahale baoNsa Tahalane ke lie meM bahuta hI sAmAnya guNa haiM, kintu AcaraNa meM 'moraniMga-bAka' ke lie jAte haiM, taba unake sAtha- asAmAnya lAbha dete haiN| saccAI, ImAnadArI, sAtha jAnA hai| sadAcAra, vinamratA aura sadA prasannamukhatA-ye __eka dina mAlika nahara ke kinAre-kinAre . guNa aise sAdhAraNa lagate haiM, jaise jIne ke lie pAnI yA havA bahuta sAdhAraNa tatva pratIta hote haiM, Tahala rahA thA, Tahalate hue usakA eka pA~va phisala kintu jaise pAnI va pavana ke binA jIvana saMbhava gayA aura chapAka se nahara meM DubakiyA~ lagAne lagA, nahIM hai, usI prakAra ina guNoM ke binA jIvana meM | cillAyA-'bacAo' ! 'nikAlo' ! pIche-pIche AtA naukara rukA, bolA, Thaharo-abhI dekhatA hU~, saphalatA aura sukha kabhI saMbhava nahIM hai| ___Aja kA yuvA varga apane Apa ko pahacAne, apanI DyUTI kI lisTa meM mAlika ke nahara meM apanI zaktiyoM ko pahacAne. aura una zaktiyoM ko girane para, nikAlane kI DyUTI likhI hai, jagAne ke lie prayatnazIla bane,jIvana ko susaMskAO nahIM ? rita karane ke lie dRDha-saMkalpa le, to koI to isa prakAra kI bhAvanA, mAlika aura nahIM ki yuvA zakti kA yaha udghoSa-isa C naukara ke bIca ho, parivAra aura samAja meM ho, dharatI pe lAyeMge svarga utAra ke saphala nahIM ho| to vahAM kauna, kisakA sukha-duHkha bAMTegA? koI avazya saphala ho sakatA hai / Aja ke yuga meM zikSA kisI ke kAma nahIM AyegA ? ataH Avazyaka hai, prasAra kAphI huA hai, magara saMskAra-prasAra nahIM ho / Apa jIvana meM kartavya pAlana kI bhAvanA jgaaeN| pAyA hai, ataH jarUrata hai, yuvA zakti ko saMskArita eka adhikAra ke lie kuttoM kI taraha chInA-jhapaTI na saMgaThita aura anuzAsita hone kii|"...""jiivn kareM / saMsAra meM jitane bhI vyakti saphalatA ke nirmANa karake rASTra-nirmANa meM juTane kI 0 5 (zeSa pRSTha 268 kA) pratyeka AtmA jinAgama meM pratipAdita, muktimArga kA jayajagat' likhakara vizva ko apanA AzIrvAda kA pAlanakara Izvaratva prApta kara sakatA hai / sahi- pradAna kiyA hai / bhUdAna-pada ke sambandha meM apanI SNutA, samAnatA, sarvajIvasamabhAvAdi kI nIMva para deza-vyApI yAtrAoM meM santa vinobA diloM ko hI to TikA hai 'sarvodaya' kA dIpa-stambha, jo Aja jor3ane kA stutya prayAsa karate rhe| unakA 'jayakI bhaTakI mAnavatA kA mArga Alokita kara sakatA jagat' kA udghoSa ahiMsA, anekAntAdi samanvaya vAdI siddhAntoM ko vyavahAra meM lAne se hI 'sarvoAcArya vinobA bhAve kI preraNA se 'jainadharma- daya' ko arthavattA pradAna kara sakatA hai| sabakI sAra' nAmaka upayogI pustaka zrI jinendravarNIjI ne unnati se vizvabandhutva aura vizva-nAgarikatA ko taiyAra kii| usake 'nivedana' ke anta meM 'vinobA sahI dizA mila sakatI hai| MONOMON - 1 jainadharmasAra, zloka 3-4 310 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 83-60 sAdhvIratna kusamavatI abhinandana grantha ON Jain E rion International Bor Sivale & Personal Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaH yaha kahA jAtA hai ki mahAvIra ke siddhAnta bar3e kaThora aura jaTila haiM / unako samajhanA aura samajhakara unake anurUpa apanA jIvana calAnA vartamAna paristhitiyoM meM atyanta kaThina hai, para jarA gaharAI se cintana kareM to yaha spaSTa pratibhAsita hogA ki vAstava meM sthiti aisI nahIM hai / yaha hamAre samajha kI hI kamI hai ki hama unake siddhAMtoM ko vyAvahArika jIvana sandarbhoM meM nahIM dekhakara dArzanika samasyAoM aura mAnyatAoM ke sandarbha meM dekhate aura unakA mUlyAMkana karate haiM / satya ko anubhUti ke bhagavAn mahAvIra ne bAraha varSoM se adhika samaya taka kaThora sAdhanA aura tapasyA kara jIvana aura prakRti ke stara para samajhA thA / unhoMne yaha mahasUsa kiyA ki sabhI prANiyoM meM Atma-cetanA kA tatva vyApta hai, sabameM apanI-apanI kSamatA aura yogyatA ke anusAra sukha-duHkha ko anubhava karane kI kSamatA hai, sabameM apanI suSupta zaktiyoM ko jAgRta kara cetanA kA carama vikAsa karane kA sAmarthya aura svAdhIna bhAva haiN| sabhI prANiyoM meM mAnava zra eSTha hai / usameM saMyama aura dharmArAdhanA kA viziSTa guNa hai / rAga-dveSarUpa karma bIjoM ko naSTa kara vaha samatA bhAva meM ramaNa karane kI sAdhanA meM pravRtta ho sakatA hai / usameM zraddhA aura sAdhanA meM pravRtta hone kI adbhuta zakti hai / mahAvIra ne mAnava kI isa zakti ko dharmArAdhanA ke kendra meM pratiSThApita kiyA aura vibhinna prakAra ke devI-devatAoM ke prati rahI huI dIna bhAvanA ko mittaayaa| unhoMne manuSya ke antarmAnasa meM rahI huI karma zakti aura puruSArtha sAdhanA ko sarvopari mAnA / para yaha bar3I vicitra sthiti hai ki mahAvIra ko hue DhAI hajAra varSo se adhika samaya ho gayA hai, phira bhI hama mAnavIya zakti aura usakI puruSArtha sAdhanA ko apanI gatividhiyoM ke kendra meM pratiSThApita nahIM kara pAye haiM | vividha andhavizvAsoM, bhAgya prerita vidhi-vidhAnoM jAdU-TonoM, manotiyoM Adi meM hamArA vizvAsa hai / ajJAta loka ke rahasyoM va bhIti prasaMgoM se hama AkrAnta aura bhayabhIta haiM / lagatA hai mahAvIra ke mana, vacana aura karma saMskAra se hamArI cetanA ke tAra nahIM jur3e / hama jur3e haiM una saMskAroM aura prasaMgoM se jinako AtmacetanA ke sAkSAtkAra meM bAdhaka samajhakara, mahAvIra ne ThukarA diyA thA / lagatA hai hamane apane jIvana patha ko hI galata dizA kI ora mor3a diyA hai / isalie nirantara calate rahane para bhI hama apane gaMtavya ko prApta nahIM kara pA rahe haiM / mahAvIra kA jIvana samudra kI ananta gaharAI aura prazAntatA kA caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma Jaimeducation Internation sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Private & Personal Use Only sI-235 - e, dayAnanda mArga, tilakanagara, jayapura-4 -DaoN0 narendra bhAnAvata bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM kA dainika jIvana meM upayoga 311 www.rary.org Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OFEOne CL jovana thA, jisameM AtmaguNoM ke aneka motI dharma arthAt sadAcaraNa sthita raha pAtA hai / Aja SAI avasthita the / hamArA jIvana samudra kI UparI sataha cAroM ora azuddhatA hI azuddhatA hai / yaha azuddhatA para uchala kUda macAne vAlI laharoM kA jIvana hai, khAdya padArthoM se lekara jIvana-vyavahAra ke sabhI ER jisameM halacala, uthala-puthala aura uttejanA hI utte- kSetroM meM vyApta hai / viDambanA to yaha hai ki prakRti CON janA hai| mahAvIra kA jIvana zAzvata jIvana mUlyoM ne jina tatvoM ko azuddhatA-nivAraka mAnA hai, ve ke lie samarpita thA, jisameM tyAga, prema, dayA, bhUmi, jala, agni, vAyu, vanaspati Adi tatva bhI karuNA, maitrI aura satya kA Aloka vyApta thA para azuddha hote jA rahe haiN| isakA kAraNa hai-atyanta de hamArA jIvana sama-sAmayika bAjAra malyoM kA bhogalipsA aura usakI pUrti ke lie prakRti kA 2|| jIvana hai, jisameM sAMsArika viSaya-bhogoM kI prApti nirmama zoSaNa ! yadi hama apanI bRttiyoM para saMyama IAS kI pratispardhA meM manDI ke bhAvoM kI taraha utAra- kara AvazyakatA se adhika saMgraha na kareM, apane EN) car3hAva Ate rahate haiN| mahAvIra kA jIvana hArdikatA kSaNika sukha ke lie dUsaroM kA zoSaNa na kareM to se saMcAlita thaa| hamArA jIvana yAMtrikatA se hamArI cetanA zuddha raha sakatI hai| zuddhatA kI mA saMcAlita hai| mahAvIra jJAnopayoga aura darzanopa- sthiti hI svasthatA aura svAdhInatA kI sthiti | yoga meM vicaraNa kiyA karate the| hama indriya bhoga hai / jo zuddha nahIM hai, vaha svastha nahIM hai aura jo A aura manoroga meM vicaraNa karate rahate haiN| yahI svastha nahIM hai, vaha tanAva-mukta nahIM hai| vaha kuNThA kAraNa hai ki mahAvIra ke siddhAntoM ko hama bauddhika grasta hai, hatAza, nirAza, dIna-hIna aura zarIra Eqaa stara para samarthana dete haiM, vANI se unakA guNAna- rahate hue bhI mRta-mUcchita aura jar3a hai / mahAvIra ne vAda karate haiM, para karma se use AcaraNa meM nahIM lA isa jar3atA ke khilApha krAMti kI aura sadA jAgrata pAte, jIvana meM nahIM utAra pAte / siddhAnta aura rahane kA rAstA btaayaa| uThate-baiThate, calate-phirate AcaraNa kA yaha gatirodha aura dvata bhAva vartamAna khAte-pIte jo sajaga aura sAvadhAna hai, vaha kabhI / sabhyatA kI sabase bar3I duHkhAntikA hai| - azuddha nahIM hotA, asvastha nahIM hotaa| isa jAgaraNa ke lie unhoMne jo mArga kA saMketa ___ mahAvIra ne bauddhika stara para siddhAMta kA prati- kiyA vaha mArga hai-ahiMsA, saMyama aura taparUpa pAdana nahIM kiyaa| apanI anubhUti ke kSaNoM meM mArga / ahiMsA arthAt kisI bhI prANI ko manasadAcaraNa ke AdhAra para jo kucha jIyA, vahI una vacana aura karma se duHkhI nahIM karanA; jo duHkhI haiM, kA dharma siddhAnta bana gyaa| Aja hama unakI anu- unake duHkha ko dUra karane meM sadA sahayogI bananA, bhUtiyoM ko AsAnI se apane jIvana ke lie preraNA prema, karuNA aura maitrI ke bhAvoM se unake hRdaya ke srota ke rUpa meM svIkAra kara sakate haiM, para isameM tAroM ke sAtha apane hRdaya ke tAra jor3anA, saMkaTa ke dhika hai-hamArA indriya-viSayoM ke prati AkarSaNa, samaya unakI rakSA karanA, unakI svatantratA meM bAdhaka krodha, mAna, mAyA, lobhAdi vikAroM ke prati kAraNoM ko dUra karanA / saMyama kA artha hai apane mana Asakti, dUsaroM ko hIna samajhane kI vRtti aura vacana aura karma kI pavitratA, apanI AvazyakatAoM dacittavRtti kI vkrtaa| ina bAdhAoM ko dUra kI pUrti meM nyAyapUrvaka, vivekapUrvaka sAmagrI kA upaESY) kara mahAvIra ke caritra ko apane lie anu- yoga, apane arjana kA samAjahita aura lokahita ke karaNIya banAne ke lie jIvana meM zuddhatA aura lie visarjana, apanI vRttiyoM kA saMyamana aura 12 mana meM saralatA kA bhAva Avazyaka hai| AtmAnuzAsana / tapa kA artha hai apane mAnasika cetanA kI zuddhatA aura saralatA hone para hI vikAroM ko naSTa karane ke lie sadAcaraNa kI Aga IND OME caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) www.jainelionary.org Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM tapanA, pakanA, kaThinAiyoM aura musIbatoM meM dhairya zarIra se sambandha rakhane vAle jitane bhI saMyoga dhAraNa karane kA abhyAsa anukUla, paristhitiyoM meM sambandha haiM, ve Aja jaise haiM, vaise sadA rahane vAle II rogAsakta na honA, kaSTasahiSNutA aura sahanazIlatA nahIM haiM / phira una para kyoM Asakti ? unake lie kA bhAva vikasita karanA, binA svArtha ke lokahita kyoM saMgharSa ? unameM kyoM bhoga-buddhi ? yoM socateke lie apane ko khapAnA aura zarIra tathA AtmA socate jaba ApakI vivekavatI buddhi prajJAvatI buddhi ) ke bheda ko samajhakara samatAbhAva meM ramaNa karate hue jAgRta hogI, taba Apa tanAva meM nahIM raheMge, kaSAya cinmayatA se sAkSAtkAra krnaa| kalaSita nahIM raheMge. samatAyukta baneMge. samatAdarzI baneMge / ApakA dainika jIvana daivika jIvana meM | ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa isa dhArAdhanA jogaa| meM praveza karane ke lie mahAvIra ne cAra dvAroM kI Aja hamArI buddhi bhogabuddhi aura vRtti upa-PRAM ora saMketa kiyA hai| ve haiM-dharma, nirlobhatA. sara bhogavRtti banatI jA rahI hai| yahI kAraNa hai ki TOD latA aura namratA / hama apane dainika jIvana meM yadi hama dina ko bhI rAta banAkara jIte haiM / hama mahAina dvAroM meM hokara nikalane kI kalA sIkha jAyeM vIratA ko apanI cetanA ke stara para nahIM utAra-- to hamAre rAgadveSa, lar3AI-jhagar3e, kalaha-kleza zAnta kara, jo apane se pare jIva jagata hai, use zAsita ho sakate haiM / jaba bhI koI paristhiti Aye hama use karane meM una para adhikAra jamAne meM, unakI svA- || anakAnta dASTa sa dakha, vAvadha kANA sa usa para dhInatA chInane meM. usake sakha-daHkha para apanA niyavicAra kareM, vibhinna apekSAoM se use toleN| phira bhinna apakSAA sa usa tAla / phira traNa karane meM apanI vIratA-mahAvIratA kA pradarzana dhIre-dhIre Apa anubhava kareMge ki ApakA krodha kama karate haiN| para yaha mahAvIratA. mahAvIratA nahIM hai, 5 hotA jA rahA hai aura krodhI vyakti para Apake mana yaha to pAzavikatA hai, barbaratA hai, krUratA hai, kaTho-mA meM dayA aura kSamA kA bhAva prakaTa hotA jA rahA hai| ratA hai| jaba hama apane mana ko AsthAvAna, sabala, ru jaba bhI Ter3hepana athavA vakratA kI bAta Ae Apa ujjvala, nirmala, vItarAga banAyeMge taba kahIM saccI apane mana ko halkA kara leM, sarala banA leN| mana mahAvIratA prakaTa hogii| mahAvIra kI jIvanameM nirlobhatA, taTasthatA kA bhAva le AyeM aura yaha sAdhanA kA yahI sandeza hai / kAza! hama isa saMdeza soceM ki jo kSaNa vartamAna meM hai, vaha rahane vAlA, ko cetanA kI gaharAI meM utaareN| Tikane vAlA nahIM hai| paryAya nitya badalatI hai / yaha tAra para yaha mAratA-mahAvI apanA niyaM kAme patthemANA akAmA jaMti duggii| kAmanA, nAmanA tathA kAmabhogoM kI ati lAlasA vAle mAnavoM kI ve icchAe~, AkAMkSAe~ to tRpta ho nahIM pAtI, atRpta hokara bhI unakI durgati hotI hai| caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 5. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0-0 0 bAla brahmacAriNI mahAsatI ujjvalakumArI jI kI suziSyA -DaoN0 sAdhvI divyaprabhA (ema. e. pI-eca. DI.) zramaNa saMskRti kA vyApaka dRSTikoNa -0-- zramaNa eka zAbdika artha zramaNa saMskRti kA mUlAdhAra svayaM zramaNa zabda hI hai| prAkRta meM yaha zabda 'samaNa' ke rUpa meM milatA hai / paramparA se rUpAntara hote hue 2 yaha zabda tIna svarUpa meM upalabdha hai-1. zramaNa-2. samana3. shmn| (1) zramaNa kise kahate haiM- zramaNa zabda zrama dhAtu se banA hai / isakA artha hai zrama krnaa| arthAt jo saMyama meM zrama kare use zramaNa kahate haiN| zramaNa apanA vikAsa apane hI parizrama se karatA hai| vaha antaraMga upayoga ke sAtha, viSaya-vAsanA se para hokara, yaza, mAna, sammAna, pratiSThA kI AMtarika icchA se zUnya, manasA, vAcA, karmaNA se nizcala, niSkaMpa, ekAgra banakara, tapa, tyAga, vairAgya bhAva meM anurakta hokara, usI meM citana-manana, nididhyAsana karate hae kevala nijAtmA ko karmamala se vizuddha banane kA satata zrama karatA hai| ataH usa Atma tattva kI pravRtti rUpa zrama meM yadi unheM lAbha-alAbha, sukhaduHkha, jIvana-mRtyu, nindA-prazaMsA yA mAna-apamAna jo kucha bhI hove, sarvatra vaha svayaM uttaradAyI hai| ___ AcArya haribhadrasUri zramaNa kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki 'navi muNDieNa samaNo / samayAe samaNo hoi / ' sAdhaka kevala muNDita hone mAtra se zramaNa nahIM hotA kintu zramaNa hotA hai samatA kI sAdhanA se| (2) samana kise kahate haiM-samana kA artha hai samatAbhAva / samana zabda sama zabda se vyutpanna hai| 'samamaNaI teNa so samaNo' jo jagata ke sarva jIvoM ko tulya mAnatA hai vaha samana hai| sUtrakatAMga sUtra meM bhagavanta ne kahA hai ki muni gotra, kula Adi kA mada na kare, dUsaroM se ghRNA na kare, kintu sama rahe jo dUsaroM kA tira- IC skAra karatA hai vaha cirakAla taka saMsAra meM bhramaNa karatA hai, isIlie muni mada na kare kintu sama rahe / __mahat puruSoM kI dRSTi meM rAjA ho yA raMka, seTha ho yA sevaka, mUrkha ho yA paNDita, sabhI samAna hote haiM isalie hI cakravartI bhI dIkSita hone para pUrvadIkSita apane sevaka ke sevaka ko bhI vandana karane meM saMkoca nahIM krtaa| kintu samatva kA AcaraNa karatA hai| samatvayogI | viSaya-kaSAyAdi para vijaya prApta karane meM samartha hotA hai / 1 2 sUtrakRtAMga 1/2/2/1 sUtrakRtAMga 1/2/2/2 --0 -0 -0 -C 314 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha ArAma - - T7 8 98 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6,036 Por. Private & Personal Use Only www.jaineliborg Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavekAlika niyuktikAra ne kahA hai ki jisakA mana sama hotA hai, vaha samana hai| jisake liye koI bhI jIva na dveSI hotA hai, na rAgI, vaha apanI sama manaHsthiti ke kAraNa samana kahalAtA hai / vaha socatA hai jaise mujhe duHkha apriya hai usI prakAra sarva jIvoM ko duHkha apriya hI hai / aisI samatva dRSTi se jo sAdhaka kisI bhI prANI ko duHkha nahIM pahu~cAtA vaha apanI samagati ke kAraNa samana kahalAtA hai / " isa prakAra jo sAdhaka anAsakta hotA hai, kAmavirakta hotA hai, hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha kI vikRtiyoM se rahita hotA hai, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga-dveSa ityAdi jitane bhI karmadAna aura AtmA ke patana ke hetu haiM sabase nivRtta rahatA hai / isI prakAra jo indriyavijetA hai, mokSamArga kA pathika hai moha mamatva se para hai vaha samana kahalAtA hai / (3) zamana kise kahate haiM - zamana kA artha haiapanI vRttiyoM ko zAnta rakhanA / vRttiyA~ zubha bhI hotI haiM aura azubha bhI zubha vRttiyoM se sAdhaka kA utthAna hotA hai aura azubha se patana / zamana kA sambandha upazama se bhI hai / jo choTemoTe pApoM kA sarvathA zamana karane vAlA hai, vaha pApa kA kSaya hone ke kAraNa zamana kahalAtA hai / zAnta puruSa zama ke dvArA maMgala puruSArtha kA AcaraNa karate haiM / phalataH ve muni zama ke dvArA hI svarga meM jAte haiM / isa prakAra kaI RSi-muniyoM ne zama ko parama mokSa- sAdhana mAnA hai / zramaNa kI dinacaryA (1) zramaNa - sarva duHkhoM se mukta hone kA prayatna kare / caturthakhaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma (2) zramaNa - paMca mahAvratoM ko Atmahita ke lie vizuddha bhAva se svIkAra kare / (3) zramaNa - vinaya kA prayoga AcAra prApti hetu yA karma nirjarA hetu kare / (4) zramaNa - kevala jIvanayApana ke lie bhikSA grahaga kare / (5) zramaNa - vastra, pAtra yA upakaraNa kA grahaNa aura upayoga jIvananirvAha ke lie kare / (6) zramaNa - upasarga - parISaha Adi ko karma nirjarA hetu dharma samajhakara sahana kare / (7) zramaNa - citta nirodha ke lie, jJAnaprApti ke lie, svAtmA meM saMlagna rahane ke liye aura dUsaroM ko dharma meM sthita karane ke lie adhyayana kare / (8) zramaNa - tapa aura tyAga na to sukha-suvidhA ke lie kare na to paraloka kI samRddhi hetu kare na to apane mAna-sammAna yA pratiSThA ke liye kare kiMtu kevala Atma-zuddhi ke liye kare / (ha) zramaNa - anuttara guNoM kI saMprApti hetu guru ko samarpita hokara guru kI AjJA meM mokSamArga kI ArAdhanA karatA rahe / (10) zramaNa - hAthI jitanA vistRta kAya vAlA ho yA kuMve jitanA sUkSma ho kintu sabhI jIva jInA cAhate haiM, koI bhI maranA nahIM cAhatA ataH bhramaNa prANI-vadha kA varjana kare / (11) zramaNa - asatya satpuruSoM kI dRSTi meM gahita hai jisase ubhayaloka kI hAni samajhakara zramaNa usakA sarvathA tyAga kare / (12) zramaNa - abrahmacarya adharma kA mUla hai, anartha kI khAna hai, ataH naraka meM le jAne vAle durAcAroM se zramaNa sarvathA dUra rahe | zramaNa aura ahiMsA 9 jai mama na piyaM dukkhaM jANiya emeva savva jIvANaM / na haNai na haNAvei ya samamaNai teNa so samaNo // - dazakAlika niyukti gA. 154 bhagavAn mahAvIra ne kahA ki merI vANI meM sAdhvIratna grantha for Private & Personal Use Only 315. www.jaanbrary.org Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsthA rakhane vAlA zramaNa chahoM nikAyoM ko apanI AtmA ke samAna mAne / trasa aura sthAvara pratyeka jIvoM kI hiMsA se para hove / kITa, pataMga Adi jIva zarIra yA upakaraNoM para car3ha bhI jAya to zramaNa sAvadhAnIpUrvaka unheM ekAnta meM rakhe / kintu sa jIvAtmA kI kisI bhI prakAra se hiMsA na kare, na karAve, na karane vAloM kI anumodanA kare manasA vAcA karmaNA / zramaNa na svayaM asatya bole, na dUsaroM ko asatya bolane kI preraNA de aura na asatya kA anumodana / krodha se yA bhaya se apane lie yA dUsaroM ke lie jhUTha na bole / satya ho kintu priya na ho to bhI na bole kintu satya kA pratipakSI banA rahe / zramaNa grAma nagara yA araNya Adi kahIM bhI alpa yA bahuta, choTI yA bar3I, sacitta yA acitta koI bhI vastu binA dI huI na le, na dUsaroM ko prerita kare aura na adatta grahaNa kA anumodana kare itanA hI nahIM tapa, vaya, rUpa aura AcAra bhAva kI bhI corI na kare kintu acaurya bhAva meM anurakta rahe / zramaNa deva, manuSya yA tiryaMca sambandhI maithuna kA sevana na svayaM kare, na dUsaroM ko prerita kare na maithunasevana kA anumodana kare kintu navavADa vizuddha brahmacarya kA pAlana kare / zramaNa kisI bhI padArtha ke prati phira vaha bar3A ho yA choTA, alpamAtrA meM ho yA bahumAtrA vAlA ho, sacitta ho yA acitta mamatva na rakhe / na dUsaroM ko mamatva rakhane ke lie prerita kare, na mamatva kA anumodana kare tathA khAdya padArtha kA saMgraha na kare / 316 vastra, pAtra to kyA isa zarIra para bhI mamatva na rakhe / zramaNa IrSyA kA saMzodhana karatA huA prakAzita mArga para dayA bhAva se prANiyoM kI rakSA karane ke lie cAra hAtha jamIna dekhakara cale / solaha prakAra kI bhASA kA parityAga kara hita, mita aura madhura bhASA kA prayoga kare / vIra caryA ke dvArA prApta hue aura zrAvakoM dvArA bhaktibhAvapUrvaka diye gaye nirdoSa AhAra ko yathocita samaya aura mAtrA meM grahaNa kare / zramaNa apane upakaraNoM ko upayoga se le aura rakhe / tathA kisI prakAra ke jIvoM ko bAdhA pIr3A upasthita na hove aisA sthAna ko dekhakara zramaNa malamUtrAdi tyAge / tathA zramaNa tIna guptioM se yukta hove - (1) managupti - rAga-dveSa kI nivRtti yA mana kA saMvaraNa | ( 2 ) vacanagupti - asatya vacana Adi kI nivRtti yA vacana kA mauna / (3) kAyagupti - hiMsAdi kI nivRtti yA kAyika saMvaraNa | isa prakAra jaina zramaNa saMskRti meM zramaNa kA atyanta mahatva hai / AdhyAtmika vikAsa krama meM usakA chaThA guNasthAna hai / isI prakAra zramaNocita prakriyA meM yadi zramaNa nirantara sAdhanA karatA rahe to kramazaH UrdhvamukhI vikAsa karatA huA anta meM caudahaveM guNasthAma taka pahu~cakara ajara-amara siddha, aura mukta ho jAtA hai / buddha caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna grantha ivate & Personal Use Only www.jainelib.org Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SE 00000000000 jaina dharma sAdhanA tathA AcAra kA bhavya prAsAda paMca AyAmoM kI puSTa AdhArazilA para TikA huA hai| kahate haiM ki bhagavAna mahAvIra ke pUrva jaina dharma catuAyAmI hI thA, unhoMne isameM paMcama AyAma h) 'brahmacarya' kI jor3akara jaina dharma ko paMca AyAmI dharma bnaayaa| paMca AyAma isa prakAra haiM-(1) ahiMsA, (2) satya, (3) asteya, (4) aparigraha evaM (5) brahmacarya / prastuta nibandha meM tRtIya AyAma 'asteya' do kI vivecanA karanA abhISTa hai / 'dazavakAlika sUtra' meM isakI vyAkhyA ra karate hue kahA hai cittamaMtamacittaM vA, appaM vA jai vA bahu / daMtasohaNamittaMpi, uggahaM se ajAiyA / / taM appaNA na giNhanti, no vi giNhAvae paraM / annaM vA giNhamANaMpi nANajANanti saMjayA / -adhyAya 6 gAthA 14-15 arthAt-padArtha sacetana ho yA acetana, alpa ho yA bahuta, yahA~ taka ki dA~ta kuredane vAlI sIMka jaisI tuccha vastu hI kyoM na ho, pUrNa Lil saMyamI sAdhaka dUsaroM kI vastu ko unakI anumati ke binA na to svayaM grahaNa karate haiM, na dUsaroM ko grahaNa karane ke lie prerita karate haiM aura na grahaNa karane vAloM kA anumodana karate haiN| Azaya yaha hai ki jo / vyakti dUsaroM ko tRNamAtra vastu bhI yadi svayaM curAtA hai yA corI / o karane kI icchA karatA hai athavA dUsaroM ko curAne hetu prerita yA unake curAne kA anumodana karatA hai vaha cora hai aura jo vyakti isa prakAra ke kRtyoM kA sarvadA aura sarvathA tyAga karatA hai vaha asteya kA pAlaka hai / steya kA artha hai corI karanA aura corI na karanA asteya kaha lAtA hai / uttarAdhyayana sUtra meM bhI yahI bAta doharAI gayI hai (adhyAya 24| 16 gAthA 27) / 'sUtrakRtAMga' kI gAthAe~ aura bhI spaSTa udghoSaNA 15 karatI haiM tivvaM tase pANiNo thAvare ya, je hiMsati AyasUya paDucca / je lUsae hoI avattahArI, Na sikkaI seya viyassa kiMci / / uDDhaM ahe ya tiriyaM disAsu, tasA ya je thAvara je ya pANA / hatthehiM pAehi ya saMjamittA, adinnamannesu ya no gahejjA / / -sU. 5/1/4, 1/10/2 ___ arthAt jo manuSya apane sukha ke lie trasa tathA sthAvara prANiyoM kI kra ratApUrvaka hiMsA karatA hai, unheM aneka prakAra se kaSTa pahu~cAtA hai evaM dUsaroM kI corI karatA hai aura AdaraNIya vratoM kA kucha bhI caturya khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma OM jaina sAdhanA kA tRtIya AyAma adattAdAna-viramaNa kI vartamAna prAsaMgikatA 9000000000000000000000-00000000000000000PEOER ka, darzana vibhAga, sAgara vizvavidyAlaya, -brajanArAyaNa zarmA 0 00000 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private Personal use only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlana nahIM karatA vaha bhayaMkara kleza aura viSAda vaidika paramparA meM bhI asteya para paryApta uThAtA hai / ataH saMyamI sAdhaka ko U~cI-nIcI tathA vicAra-vimarza huA hai| manusmRtikAra yamoM kI tirachI dizAoM meM jahA~ kahIM bhI trasa aura sthAvara mahattA batalAte hue kahate haiMprANI rahate hoM-vicarate hoM unheM saMyama se rahakara yamAna seveta satataM na niyamAna kevalAna budhH| apane hAthoM se, pairoM se yA kisI bhI aMga se pIr3A yamAna patatya kurvANo niyamAna kevalAna bhajana // nahIM pahu~cAnI caahie| dUsaroM kI binA dI huii| arthAt buddhimAna vyaktiyoM ko satata yamoM kA vastu bhI corI se grahaNa nahIM karanA caahie| sevana (pAlana) karanA cAhie, kevala niyamoM kA paravastaharaNa caurya karma hai aura isa kUTeva kA nahIM kyoMki niyamoM kA pAlana karane vAlA yamoM para sarvathA parityAga acaurya yA asteya hai| acaurya yA ke pAlana ke abhAva meM gira jAtA hai| maharSi pataMjali asteya kA artha corI na karanA to hai hI parantu yaha ne apane 'yogasUtra' ke sAdhanapAda ke sUtra 30 meM ! pada niSedhaparaka hI nahIM hai| isakI vidhiparaka ahiMsA, satya, asteya, aparigraha evaM brahmAcarya ko vyAkhyA bhI kI jA sakatI hai| ImAnadArI, adhi- yama kahA hai| yahAM bhI asteya ke Upara do aura kAra aura kartavya ke prati jAgarUka rahakara unakA nIce do yama rakhe gaye haiM arthAt asteya tRtIya sthAna samyak upabhoga karanA bhI acaurya vRtti meM sammi- para hI rakhA gayA hai| yama-niyama ke pAlana ke binA lita hai| koI bhI sAdhanArata abhyAsI yogI nahIM bana ____ adhikAroM kA apaharaNa, zoSaNa karanA, sktaa| yogAbhyAsI yA adhikArI hI nahIM varan dUsaroM ko apanA gulAma (dAsa) banAnA, logoM ke inakA pAlana sabhI AzramavAsiyoM ke lie Avasvatva chInakara unheM apane Adeza manavAne hetu bAdhya zyaka hai| yamoM kA sambandha sampUrNa mAnava samAja karanA Adi garhita kArya steya vRtti ke hI upajIvI pAlana meM sabhI prhaiN| kisI bhI avasthA meM jIvanopayogI Avazyaka tantra haiN| ye mAnava ke parama kartavya haiN| isIlie mUlyoM kA apaharaNa na karanA hI asteya hai| agale ikattIsaveM sUtra meM maharSi pataMjali ne ina yamoM zramaNa paramparA ke dUsare stambha bauddha dharma meM bhI ko jAti, deza, kAla tathA samaya (avasthA vizeSa paMcazIla ke antargata asteya kI gaNanA kI gayI hai| yA vizeSa niyama) kI sImA se pare batalAyA hai| aSTAMgika Arya mArga ke paMcama sopAna kI carcA inheM sArvabhauma mahAvratoM kI saMjJA dI gayI hai| karate hue bauddha dharma meM bhI kahA gayA hai ki jIvana- Azaya yaha, ki yamoM kA pAlana kisI jAti vizeSa, yApana tathA jIvana-rakSaNa hetu mAnava mAtra ko kisI deza vizeSa, kAla vizeSa yA avasthA vizeSa ke mAnava | na kisI jIvikA ko apanAnA Avazyaka hai kintu mamadAya ke lie nahIM varana bha-maNDala para rahane vAle jIvikA samyaka honI caahie| isase na to kisI samasta mAnava samAja ke lie inakA pAlana karanA prANI ko kisI prakAra kA kleza pahu~canA cAhie upAya aura aparihArya hai / yama kA artha hI zAsana aura na unakI hiNsaa| isIlie 'lakkhaNa sutta'- aura vyavasthA banAye rakhane vAle niyamoM se hai ! 3 meM bhagavAna buddha ne nimnAMkita jIvikAoM ko abhAva sarvadA bhAva nirUpaNa ke adhIna rahatA hai| garhaNIya aura heya batalAyA hai-tarAjU kI ThagI, isIlie sUtra 30 kI vyAkhyA meM bhASyakAra vyAsa kaMsa kI ThagI, mAna kI ThagI, rizvata lenA, vaMcanA, jI ne likhA hai, "azAstrapUrvakaM dravyANAM parataH ) kRtaghnatA, DAkA-lUTapATa aadi| isa dharma meM bhI svIkaraNaM steyam / tatpratiSedhaH punaraspRhArUpamasteyaasteya ko paMcazIloM meM tRtIya zIla hI batalAyA miti / " steya ko paribhASita karate hue usake pratiSedha ko asteya kahA hai| steya vRtti azAstra318 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma gayA hai| 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha SN Private & Personal Use Only www.jainerairal y.org Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] pUrvaka hai| kisI kI AjJA ke binA kisI anya azaktatA ke kAraNa dInatA dikhalAnA yA kaThora vyakti ke dravyoM kA apaharaNa karanA steya hai| usakA saMyama kA pAlana na karane ke kAraNa bhAga uThanA pratiSedha hI nahIM pratyUta mana meM anya vyakti ke dravya mahAvIra zikSA nahIM hai| kyoMki mahAvratoM ke pAlana ko grahaNa karane kI icchA kA abhAva hI asteya tathA anyatra bhI ve "No hINe, No atiritte (AcAkahA jAtA hai| rAMga sUtra 75) kisI ko hIna yA mahAna mAnane ke pakSa meM nahIM jAna pdd'te| unake mata meM saMyama kI pAtaMjala yoga meM vivecita yama ko sArvabhauma bhaTTI meM ugra tapa kiye binA koI bhI vyakti jina mahAvrata kahA gayA hai| jaina aura bauddha zramaNa para nahIM bana sktaa| kyoMki jIva dayA, indriya saMyama, mparA meM vaidika varNAzrama vyavasthA ko amAnya Thaha satya, acaurya, brahmacarya, santoSa, samyakjJAnadarzana, rAte hue sabhI vargoM ke lie dharma ke dvAra khola diye tapa ye sabhI zIla ke hI parivAra haiN| [zIlapAhuDa gaye haiM / brAhmaNoM aura purohitoM ke sarvazreSTha hone kI mAnyatA ko bhI dharAzAyI kara diyA gaya isI prakAra Azrama vyavasthA meM bhI inheM do hI maharSi pataMjali aura bhagavAna mahAvIra kI apaAzrama gRhastha aura saMnyAsa rucikara lage aura tada- vAdavihIna mahAvrata pAlana karane kI kSamatA dhIrenurUpa inheM apane-apane saMghoM ke cAra vibhAga-sAdhu dhIre kSINa hotI gaI aura kAlAntara meM jaina gRhastha aura sAdhvI (muni-AryikA) athavA bhikSu aura zrAvaka-zrAvikA samAja ne bhI bar3I kuzalatA tathA bhikSuNI tathA zrAvaka aura zrAvikA iSTa haiN| adhi- prAvINya ke sAtha apane lie kaMsezanoM-suvidhAoM kI kArI kI dRSTi se jaina aura bauddha donoM paramparAoM DhIla jor3a lI aura galiyA~ DhU~r3ha lIM / kaThora saMyama, meM sAdhu aura sAdhviyoM ke lie ina vratoM kA apa- ugra tapa-vratoM kA apavAdarahita pAlana muni-AryivAdarahita kaThoratA se pAlana karane kA upakrama kAoM ke jimme choDa vaha barI ho gyaa| parigraha racA gyaa| isalie inake lie ye mahAvrata samajhe tathA steya ke nita naye hathakaNDe apanAne lgaa| gaye / gRhastha zrAvaka aura zrAvikAoM ke lie yathA- jaina samAja hI isakA zikAra nahIM hai apitu sampUrNa / 7 zakti aura kSamatA ke anurUpa inake pAlana kA bhAratIya yA vizva-mAnava samAja ina burAiyoM se vidhAna kiyA gyaa| isalie inake lie ye vrata kahA~ baca pAyA hai| aNuvrata mAne gye| isa taraha jaina aura bauddha dharmoM meM mAnava saMgha ko do AzramoM aura do vargoM meM jaba taka vyakti kevala apane taka hI sImita vibhAjita kiyA hai| ekAkI rahatA hai taba taka usake sAmane mahatvA kAMkSA aura usakI pUrti hetu parigraha yA saMgraha jahA~ taka mujhe vidita hai mere alpa adhyayana ke ayavA corI, saMgraha ke lie zoSaNa-apaharaNa, isa AdhAra para maiM kaha sakatA hU~ ki bhagavAna mahAvIra vidhA ko sucAru agrasara karane ke lie bauddhika ne vratoM ke pAlana meM kabhI koI DhIla dI ho athavA kauzala aura zArIrika zakti kA vikAsa evaM kisI vyakti vizeSa ko samaya-kAla-paristhiti ke bauddhika-zArIrika bala ke lie vidyA kA durupayoga, AdhAra para inake pAlana meM koI suvidhA (kaMsezana) durabhisaMdhi, spardhA Adi samasyAe~ utpanna nahIM dI ho majhe jJAta nahIM hai / tapa aura saMyama ke prasaMga hotii| kintu apanI mahatvAkAMkSA kI pUrti hetu meM ve sarvadA asamajhautAvAdI hI bane rahe haiN| apane vyakti jyoMhI samAja meM praveza karatA hai tyoMhI vaha | vrata para aDiga rahanA hI unakI vizeSatA hai| na apanI durbalatA kA pratikAra karane ke lie aura dainyaM, na palAyanam' arthAt zArIrika kamajorI yA mahatvAkAMkSA kI pUrti hetu spardhA aura zakti saMcaya caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma ___ 316 00690 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jailuucation Internation Bor Private & Personal Use Only www.jansurerary.org Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COPIEDOGROLOGROOOORReOORCED kI aMdhI daur3a meM laga jAtA hai| yaha daur3a use zoSaNa zreNiyoM meM inako mukhyatayA bA~TA jA sakatA hai| cAra karanA sikhAtI hai / zoSaNa se avyavasthA, azAMti, ina zreNiyoM ke loga bhinna-bhinna prakAra kI coriyoM kA kleza, tanAva utpanna hote haiN| upadrava, vidroha, meM aharniza lage hue haiM / adhikAMza loga asteya roga viplava, yuddha tathA saMgharSa Arambha ho jAte haiN| samAja se grasta haiN| apanI hI adhikAra maryAdA meM santuSTa kA DhA~cA caramarAne laga jAtA hai| taba usakI rahane vAle ImAnadAra aura kartavyaparAyaNa vyakti punarvyavasthA hetu daNDanIti, anuzAsana evaM nyAya Aja aMgulI para ginane lAyaka hI hoNge| vastutaH | vyavasthA janma letI hai| maryAdAhInatA ko miTAne corI karanA gulAba kI seja nahIM hai varan yaha sAhasa ke lie dharma saMhitA tathA daNDa saMhitAoM kA nirmANa kA kArya hai / prAyaH loga corI karane kI socate to kiyA jAtA hai / samAja kI mahatvapUrNa ghaTaka ikAI haiM para ve mAnasika rUpa se himmata nahIM juTA pAte / hone ke kAraNa vyakti apane AcAra-vicAra tathA aise loga maukA lagate hI hAtha sApha karane meM nahIM samAja ke anya ghaTakoM ko bhI prabhA- ckte| ataH ye bhI caurya karma ke bhAgI haiN| moTe bita karatA rahatA hai / isIlie vyakti kI ucchRkha- taura para ina nava zveta hastiyoM ke kAranAmoM kA latA-uddaNDatA-svArtha lolupatA ko rUpAntarita karane vivaraNa isa prakAra aMkita kiyA jA sakatA haike lie mahApuruSa samAja meM vrata vidhAna kI eka 1. adhikArajIvI savarNa-saMkucita vicAra-fine ora vyavasthA saMjotA hai aura dUsarI ora bhISaNa dhArA vAle saMkIrNa hRdaya savarNa UMcI jAti ke kahayAtanAoM sahita rAjakIya daNDa nIti dvArA usa para lAne vAle samRddha tathA asamRddha apane Apako dharma aMkuza bhI lagAtA hai| yadi hara vyakti naitika sadA- kA ThekedAra mAnane vAle loga isa zreNI meM samAcaraNa kare, ImAnadArI ke sAtha kartavyaparAyaNa ho viSTa hoNge| ye tathAkathita U~cI jAti vAle garIba jAye to samAja meM sukha-zAnti aura samRddhi lAyI dIna-hIna pichar3I yA nIcI jAti ke logoM ko aspRjA sakatI hai| ataH samAja ko susaMgaThita susaMskRta, zya samajhane vAle loga haiM jo unake dhArmika, sAmA-1022 evaM sabala banAne ke lie dharmAcaraNa ke malamaMtra vratoM jika, nAgarika adhikAroM ko har3apakara iThalAte haiN| ko apanAnA anivArya hai| vaidika tathA zramaNa paraM- ye loga unake jIvanopayogI adhikAroM kA dina-18 parAoM meM isIlie apane-apane DhaMga se vratoM ko yama rAta haraNa karane meM tallIna rahate haiM / jaina paramparA athavA zIla kA anivArya aMga banAyA gayA hai| hI nahIM varan sabhI bhAratIya dArzanika sampradAyoM _ ne jIvAtmA ko UrdhvagamanazIla mAnya kiyA hai / kevala chipakara kisI kI vastu ko athavA dhana Atmonnati karanA pratyeka manuSya kA janmasiddha ra ko curAnA hI asteya nahIM hai parantu kisI cora ko| adhikAra hai| yahI nahIM, mAnava deha pAkara apane AN svayaM yA dUsare dvArA corI karane ke liye prerita / 1 svarUpa meM pratiSThita hone kA prayAsa karanA mAnava karanA yA karAnA yA anumodana athavA prazasA kA parama uddezya yA paruSArtha bhI hai| sarvodaya kI / karanA tathA corI karane ke lie upakaraNa pradAna lagAne vAle ye madAndha savarNa harijanoM aura 4 karanA, corI ke mAla ko becanA yA bikavAnA bhii| nimna jAti ke nirIha-nirdoSa dIna-hIna janoM ke corI hai| jhoMpar3oM meM Aga lagAkara. unheM dhadhakatI jvAlA meM vartamAna saMdarbha meM asteya pAlana kI parama Ava- apane prANoM kI Ahuti dene ke lie bAdhya kara dete zyakatA hai| kaI dina bhUkha se taMga Akara koI bhUkhA haiN| isa prakAra unake jIvita rahane ke adhikAra ko vyakti yadi kisI halavAI kI dukAna se kucha khAne haDapa kara jAte haiM aura jaba ve loga trANa pAne ke kI vastu curA letA hai to vaha itanA gunAhagAra nahIM lie dharmAntaraNa kara lete haiM to una para magaramacchI hai jitane ki nimnalikhita zreNI vAle loga / nava azra pAta karate haiN| 320 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma | C sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain S tation International Private & Personal Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATMAINTAI 2. dhanajIvI, udyogapati, vyApArI aura sAhU- vATara kA iMjekzana lagA apanI phosa vasUla karane kAra-isa varga meM ve saba zrAvaka-zrAvikA tathA meM DaoNkTara apane Apako kRtakRtya samajha anya dhanADhya zreNI ke loga samAviSTa haiM jinakA Aja binA paise diye majAla hai koI marIja oNparetIrthakara, tathAgata, bhagavAn, allAha yA gaoNDa lAbha zana thiyeTara meM pahu~ca jAye athavA ucita auSadhi ) hai / anucita lAbha kamAne kI hor3a meM ye kama aspatAla se pA jAye / davAyeM corI se becanA yA tolate haiM, corI kA mAla aune-paune dAmoM meM kharI- muha dekhakara bar3oM ko tilaka lagAne ke phalasvarUpa date haiM, corI karavAte haiM, vanaspati meM gAya kI unheM mahaMgI davAyeM muphta dekara apane lie anya carbI, haldI meM pIlI miTrI, dhaniye meM bhUsA Adi savidhAyeM jaTAnA DaoNkTarI kA pavitra vyavasAya bana milAte haiN| yahI nahIM nakalI davA nirmANa aura gayA hai| aspatAla meM jimmedArI DayUTI se na kara unameM milAvaTa kara ye jana-jIvana se khilavAr3a ghara para klInika calA, donoM hAthoM se dhana baToranA karate haiN| dUsaroM ko yena-kena-prakAreNa ThaganA inakA mukhya vyavasAya bana gayA hai| vakIla donoM inakA vyApArika kauzala bana gayA hai| byAja kI pakSoM se milakara jajoM ko yathAyogya dakSiNA dekara UMcI dara aiMThakara mahArAja sAhaba yA muni yA sAdhu nirNaya apane pakSa meM karavAne meM mAhira hote jA rahe ki kI zaraNa meM jA zAMti khojane kA nATaka racate haiN| hai| nyAyAlayoM meM phaisale kAnUna ke anusAra nahIM Taiksa corI inakA priya khela hai aura beImAnI varan kitanI rakama kauna de sakatA hai aura jaja ko / zagala / kraya kara sakatA hai usa para prAyaH nirbhara hote jA rahe / 3. rizvatajIvI rAjakIya arAjakIya karmacArI haiM / bAbuoM ko bhUra-sI ba~TavAne meM bhI vakIloM kA aura adhikArI-Aja ke samAja meM aisA koI hAtha rahatA hai tAki ve unakI jAyaja-nAjAyaja vibhAga zAyada hI bacA ho jo kisI na kisI icchAoM kI pUrti kara sakeM / iMjIniyara aura ThekebhraSTa AcaraNa se achatA ho| zAsakIya aura dArA kI sATha-gA~Tha reta se Dhahane vAle bA~dhoM-paloMazAsakIya saMsthAna bhraSTAcAra ke jvalaMta aDDe makA ke makAnoM meM kahara DhA rahI hai| bar3e-bar3e khetoM ke banate jA rahe haiM / rizvata Aja ke yuga meM ziSTA svAmI jamIMdAra svayaM to hala kI mUTha nahIM pakar3ate cAra bana gayI hai| jitanI bar3I sITa utanA bar3A para khetihara majadUroM ko bandhuA banAkara begAra meM 70 dAma / binA paise diye majAla hai ki phAila eka jota gulachareM ur3Ate haiM / saba cora haiM / corI karane | iMca bhI Age khisaka jAye / samaya para kAma nahIM ke Dhaga alaga-alaga haiN| karanA inakA janmasiddha adhikAra hai| ThIka bhI hai, 5. candAjIvI netAgaNa-vibhinna bahAne lekara yadi samaya para AsAnI se janatA kA kArya nipaTa / netAjI candA baTorane meM dina-rAta la jAye to unheM kyA pAgala kutte ne kATA hai jo mantrI, vidhAyaka tathA sAMsada bhI isa kArya meM pIche 8 inako rizvata cupar3I roTI ddaaleN| kAmacorI deza nahIM haiM / apanA sarvasva janatA ke lie nyauchAvara | ko rasAtala meM Dhakela rahI hai / para paravAha kise hai ? kara usakI sevA karane ke dina lada gaye / Aja seThoM / choTe karmacArI se apanA-apanA zeyara vasUla kara aura pUjIpatiyoM ke hAthoM kaThaputalI-sA nAca na bar3e-bar3e adhikArI sIdhe bhI vyApArI aura udyoga nAcane vAle tathA ucca adhikAriyoM ke mAdhyama se patiyoM se bahuta bar3A aMzadAna vasUlane meM aharniza apanI cautha vasUlane vAle ye netAgaNa rAtoMrAta (cha lage hue haiN| ___lakhapati aura yadi cuna lie gae to apane kAryakAla I ___4. avaidha AyajIvI, DAkTara, vakIla, injI- meM sAta pIr3hiyoM taka calane vAlA dhana baTora lete ra niyara, ThekedAra va jamIMdAra-murde ko DisTila haiN| cora daravAjA inakA sAhUkArI kA pramANa hai| 321 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 38 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 60 alleducation Internationar Yor Private & Personal Use Only www.jalicitorary.org Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. vidyAjIvI, zikSAvid, patrakAra-sampAdaka- 6. paradhanopajIvI sAdhu-saMnyAsI-maThAdhIzaprakAzaka evaM lekhaka-Aja zikSAvid apanI ucca paNDita evaM dharma pracAraka-prAtaH smaraNIya pUjanIya zikSA ke balabUte para naye-naye hathakaMDe khojane meM rata jaina sAdhu-munigaNa vAstava meM stutya haiM kyoMki ve rahate haiM tAki unake pAsa bhI nambara do kI Aya anya maThAdhIzoM kI bhA~ti kisI prakAra kA koI kA kI varSA hone lage aura ve bhI lakhapati bana kAroM- parigraha nahIM pAlate / asteya kA pAlana kaisA hotA baMgaloM-koThiyoM meM aiza kreN| mAM zAradA kA pujArI hai inase sIkhA jAnA caahie| ye janatA ko asteya bhI lakSmI kI zaraNa meM jAkara apanA pavitra vyava- kI ora prerita karate haiN| anya matoM meM bhI nAgA Hai sAya bisarA-sA rahA hai| prakAzaka-sampAdakagaNa paramahaMsa ucca koTi ke haiM jo samAja ko dete || lekhakoM kA zoSaNa karanA apanA pharja-sA mAna baiThe hI dete haiM badale meM tRNa kI icchA bhI nahIM | haiM / lekhakagaNa bhI parizrama na kara idhara-udhara kI rakhate / kintu inakI saMkhyA nagaNya mAtra hai| zeSa ra do-cAra kitAboM se sAmagrI curAkara apanA nAma sabhI maThAdhIza kabhI kisI yajJa, kabhI kisI anu- ( rozana karane meM lage hue haiN| pIta patrakAritA patra- SThAna, kabhI kisI mandira kA nirmANa Ayojita 6 kAroM kA dUsare rAste se paisA aiMThane kA vyavasAya kara dharma kI Ar3a meM apanI roTiyA~ sekate haiN| banatA jA rahA hai| samAja ke paise para inameM kaI surA aura sundarI kI 7. zramajIvI kRSaka aura majadUra-'paisA pUrA mauja meM aiza kara rahe haiN| na koI kAma, na koI kintu kAma nahIM' Aja ke zramika kA nArA hai| cintaa| pUrI majadUrI pAkara bhI kRSaka, khetihara majadUra tathA yadyapi jitane cora haiM utane hI unake corI ke anya zramikagaNa kAma pUrA karanA apanI jimmedArI DhaMga haiM / 'cora ananta corI ananta' phira bhI suvidhA nahIM smjhtaa| bIr3I pInA, sustAnA, dhImI gati kI dRSTi se samasta cora karmoM ko ukta navakoTiyoM para se kArya karanA inakA zagala bana gayA hai| zrama para meM rakhA jA sakatA hai| asteya palakara bhI ye zrama kA mUlya nahIM aaNkte| ucita prakAra kI koI chUTa nahIM hai| cAra prakAra kI majadUrI na pAne para usake prati vidrohI svara uThAne hiMsAoM meM se jIvana saMrakSaNa hetu kucha hiMsA to kA sAhasa inameM nahIM hotaa| isIlie zramika netA karanI hI par3egI / 'jIvo jIvasya bhojanam'-jIva inake kandhe para bandUka rakhakara apanI svArtha-siddhi hI jIva kA bhojana hai| isa siddhAnta ke anusAra kI golI Aye dina dAgate rahate haiN| ImAnadAra saMsAra meM rahakara mAnava hI nahIM prANImAtra pUrNa tathA hitaiSI mAlika, jo Ajakala birale hI haiM, ahiMsaka nahIM bana sktaa| jIvana jaba dAva para unake virodha meM bhI ye haDatAla kA astra apanA kara lagA ho to vahA~ asatya bhASaNa bhI kSamya batalAyA B usa udyoga aura udyogapati ko dharAzAyI karane kA gayA hai / jIvana-yApana karane ke lie kucha na kucha hai prayAsa karate haiN| parigraha to pAlanA hI hogA tathA saMtAnotpatti aura . laTajIvI, cora-uccakke, taskara evaM saMsAra calAne hetu brahmacarya kI bhI chUTa sabhI DAkU-ina zreNiyoM ke loga to ghoSita cora haiM hii| AcAra zAstroM meM dI gayI hai| vAla brahmacArI raha inameM bhI U~ce darje ke taskara aura sabAja dina kara isa kamI ko saMnyAsIgaNa pUrA karane kA prayAsa ke ujAle meM bhale mAnuSa tathA rAtri ke andhakAra karate haiM kintu caila yA acaila (vastradhArI yA digameM kAle kAranAme karate haiM / dina dUnA aura rAta mbara) sAdhugaNa bhI steya ko kisI bhI avasthA meM 2 caugunA dhana baTora kara bhI unakI dhanalipsA aura nahIM apanA sakate / isI prakAra gRhasthagaNa bhI caurya habasa nahIM miTatI / (zeSa pRSTha 327 para) da. 322 GooG caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Oost Por private & Personal Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 jana Agama sAhitya tathA anya jaina sAhitya kA adhyayana abhI / taka jainadharma-darzana ke lie huA utanA anya viSaya ke lie nahIM huaa| yaha mAnA ki jaina Agama sAhitya dhArmika grantha haiN| unameM jainadharma aura darzana viSayaka vipula sAmagrI hai| isakA artha yaha to nahIM ki una granthoM meM anya viSayoM se sambandhita sAmagrI nahIM hai| dharma-darzana1 pradhAna grantha viSaya hote hue bhI ina granthoM meM itihAsa, samAjazAstra, vijJAna, arthazAstra, gaNita, Ayurveda, rAjanIti vijJAna, prabhRti viSayoM se sambandhI jJAna paryApta mAtrA meM upalabdha hai / jaina adhyetA-muniyoM ne dharmadarzana ke atirikta kucha kArya jyotiSa para bhI kiyA hai| yadi vyavasthita rUpa se ina Agama granthoM aura inase sambandhita anya granthoM kA adhyayana kiyA jAye to uparyukta viSayoM se sambandhita naI-naI jAnakAriyA~ mila sakatI haiM / isa laghu nibandha meM jaina sAhitya meM varNita daNDanIti para saMkSepa meM vicAra karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| abhI taka janamAnasa ke sammukha isa prakAra kI sAmagrI prakAza meM nahIM * AI hai yA lAne kA prayAsa hI nahIM kiyA gayA hai / yadi isa nibandha se kahIM Age kucha kArya hotA hai to maiM apanA yaha prayAsa sArthaka samajhaMgA / isa nibandha se jaina sAhitya meM varNita daNDanIti kA vikAsa aura svarUpa samajhane meM sahAyatA milegii| 8 jaina sAhitya meM varNita uggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggggga prAcIna bhAratIya daNDanIti 11 aMkapAta mArga, galI naM0 2, kAjIbAr3A ujjaina (ma. pra.) 456006 BOODDOODDEDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDLIDIODDDDDDDDDDD -DaoN0 tejasiMha gaur3a ____ isa prakAra ke saMketa haiM ki jaina sAhitya ke anusAra prArambha meM 3. satayuga jaisI sthiti thii| kisI prakAra kA koI jhagar3A-phasAda nahIM thA / kulakaroM kI vyavasthA ke antargata saba kArya sucAru rUpa se cala rahe the kintu jaise-jaise kalpavRkSoM kI kSINatA bar3hatI gaI vaise-vaise yugaloM kA una para mamatva bar3hane lagA / isase kalaha aura vaimanasya kI bhAvanA kA janma huA aura aparAdhoM kA bhI janma huA / isase samAja meM avyavasthA phailane lgii| jana-jIvana trasta ho uThA aura taba aparAdhI manovRtti ko dabAne ke upAya khoje jAne lage / usI ke pari NAmasvarUpa daNDanIti kA prAdurbhAva huaa| yahA~ yaha spaSTa karanA ) prAsaMgika hI hogA ki isake pUrva kisI prakAra kI koI daNDanIti nahIM thI, kyoMki usakI AvazyakatA hI nahIM huii| jaina sAhitya ke anusAra sarvaprathama 'hAkAra', 'mAkAra' aura 'dhikkAra nIti' kA pracalana huaa| jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai JAs: 1. daNDa: aparAdhinAmanuzAsanastatra tasya vA sa eva vA nItiH tayo daNDanIti / -sthAnAMgavRtti pa. 369-401 DDDDDDDDDDDD 323 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Caso - Jai Education Internationa or Private & Personal Use Only www.jainiorary.org Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAkAra nIti- isa nIti kA pracalana kulakara vimalavAhana ke samaya huA / isa nIti ke anusAra aparAdhI ko khedapUrvaka pratAr3ita kiyA jAtA thA'hA !' arthAt - tumane yaha kyA kiyA ? dekhane meM yaha kevala zabda - pratAr3anA hai kintu yaha daNDa bhI usa samaya kA bahuta bar3A daNDa thA / isa 'hA' zabda se pratAr3ita hone mAtra se hI aparAdhI pAnI-pAnI ho jAtA thA / isakA kAraNa yaha thA ki usa samaya kA manuSya vartamAna kAla ke manuSya kI bhA~ti ucchRMkhala evaM maryAdAhIna nahIM thA / vaha to svabhAva se saMkocI aura lajjAzIla thA / isalie isa 'hA' vAle daNDa ko bhI vaha aisA samajhatA thA mAno use mRtyudaNDa mila rahA ho / 1 yaha nIti kulakara cakSuSmAna ke samaya taka barAvara calatI rahI / mAkAra nIti - koI eka prakAra kI nIti sthAI nahIM hotI hai / yahI bAta prathama 'hAkAra' nIti ke lie bhI satya pramANita huI / 'hAkAra' nIti jaba viphala hone lagI to aparAdhoM meM aura vRddhi hone lagI, taba kisI navIna nIti kI AvazyakatA anubhava ko jAne lagI / taba cakSuSmAna ke tRtIya putra kulakara yazasvI ne aparAdha bheda kara arthAtchoTe-bar3e aparAdha ke mAna se alaga-alaga nIti kA prayoga prArambha kiyA / choTe aparAdhoM ke lie to 'hAkAra nIti' kA hI prayoga rakhA tathA bar3e aparAdhoM ke lie 'mAkAra nIti' kA prayoga Arambha kiyA / 2 yadi isase bhI adhika koI aparAdha karatA to aise aparAdhI ko donoM prakAra kI nItiyoM se daNDita karanA prArambha kiyA / " 'mAkAra' kA artha thA - 'mata karo / ' yaha eka niSedhAtmaka mahAna daNDa thA / ina donoM prakAra kI daNDanItiyoM se vyavasthA pana kArya yazasvI ke putra 'abhicandra' taka calatA rahA / 1 jambudvIpaprajJapti, kAlAdhikAra, 76 2 sthAnAMgavRtti pa. 366 3 triSaSTizalAkA 1/2/176-176 324 Jain Edon International dhikkAra nIti-samAja meM abhAva bar3hatA jA rahA thA / usake sAtha hI asantoSa bhI bar3ha rahA thA / jisake pariNAmasvarUpa ucchRMkhalatA aura dhRSTatA kA bhI eka prakAra vikAsa hI ho rahA thA / aisI sthiti meM hAkAra aura mAkAra nIti se kaba taka vyavasthA cala sakatI thI / eka dina mAkAra nIti bhI viphala hotI dikhAI dene lagI aura aba usake sthAna para kisI naI nIti kI AvazyakatA pratIta hone lagI / taba 'mAkAra nIti' kI asaphalatA se 'dhikkAra nIti' kA janma huA / yaha noti kulakara prasenajita se lekara antima kulakara nabhirAya taka calatI rhii| isa 'dhikkAra nIti' ke anusAra aparAdhI ko kahA jAtA thA - 'dhik' arthAt tujhe dhikkAra hai, jo aisA kArya kiyA / jaina vidyA ke suvikhyAta vidvAna upAcArya zrI devendra munijI ne aparAdhoM ke mAna se ina nItiyoM kA vargIkaraNa isa prakAra kiyA hai jaghanya aparAdha vAloM ke kie 'kheda' madhyama aparAdha vAloM ke lie 'niSedha' aura utkRSTa aparAdha vAloM ke lie 'tiraskAra' sUcaka daNDa mRtyudaNDa se bhI adhika prabhAvazAlI the / " kulakara nAbhi taka aparAdha vRtti kA koI vizeSa vikAsa nahIM huA thA, kyoMki usa yuga kA mAnava svabhAva se sarala aura hRdaya se komala thA / " antima kulakara nAbhi ke samaya meM hI jaba unake dvArA aparAdha nirodha ke lie nirdhArita kI gaI dhikkAra nIti kA ullaMghana hone lagA aura aparAdha nivAraNa meM unakI nIti prabhAvahIna siddha huI, taba yugalika loga ghabarA kara RSabhadeva ke pAsa Ae aura unheM vastusthiti kA paricaya karAte hue sahayoga kI prArthanA kii| 4 sthAnAMgavRtti pa. 366 5 RSabhadeva : eka parizIlana, pRSTha 123 6 jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra-sUtra 14 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jaineliottorg Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadeva ne kahA-"janatA meM aparAdhI mano- chaviccheda-karAdi aMgopAMgoM ke chedana kA vRtti nahIM phaile aura maryAdAoM kA yathocita pAlana daNDa denaa| ho usake lie tIna prakAra kI daNDa vyavasthAoM kA ye cAra nItiyA~ kaba calIM, inameM vidvAnoM meM pracalana haA thA, aba kAlAnusAra aparAdhoM meM vibhinna mata haiN| kucha vijJoM kA mantavya hai ki vaddhi ho rahI hai, maryAdAoM kA atikramaNa ho rahA prathama do nItiyA~ RSabhadeva ke samaya calIM aura 5 hai unake zamana-nimitta anya daNDa vyavasthAoM kA aura do bharata ke samaya / AcArya abhayadeva ke / vidhAna Avazyaka ho gayA hai aura yaha vyavasthA mantavyAnusAra ye cAroM nItiyA~ bharata ke samaya rAjA hI kara sakatA hai kyoMki zakti ke samasta calIM / (sthAnAMga vRtti 7/3/557, Avazyaka bhASya srota usameM kendrita hote haiN| tatpazcAt RSabhadeva gAthA 3) / AcArya bhadrabAhu aura AcArya malayaprathama rAjA bane aura unhoMne sArI vyavasthA kii| giri ke abhimatAnusAra bandha (ber3I kA prayoga) RSabhadeva ne apane zAsanakAla meM daNDa nIti kA aura ghAta (DaNDe kA prayoga) RSabhanAtha ke samaya jo nirdhAraNa kiyA usakA vivaraNa sAhitya manISI meM Arambha ho gaye the| (Avazyakaniyukti, gAthA || upAcArya zrI devendramuni jI ne isa prakAra diyA 217, Avazyaka malayagirivRtti, 196-202) / kA aura mRtyu daNDa kA Arambha bharata ke samaya huaa| "zAsana kI suvyavasthA ke lie daNDa parama (Avazyakaniryakti 218, 196/2) / jinasenAAvazyaka hai| daNDanIti sarva anIti rUpI sapoM ko cArya ke anasAra badha-bandhanAdi zArIrika daNDa vaza meM karane ke lie viSavidyAvat hai| aparAdhI bharata ke samaya cale / (mahApurANa 3/216/65) usa ko ucita daNDa na diyA jAye to aparAdhoM kI saMkhyA samaya tIna prakAra ke daNDa pracalita the jo aparAdha SH nirantara bar3hatI jAyegI evaM burAiyoM se rASTra kI ke anusAra diye jAte the-(1) arthaharaNa daNDa (2) rakSA nahIM ho skegii| ataH RSabhadeva ne apane zArIrika kleza rUpa daNDa (3) prANaharaNa rUpa daNDa / samaya meM cAra prakAra kI daNDa vyavasthA nimita (Adi purANa : 42/164) / " ___ upAcArya zrI devendra muni zAstrI saMskRta, (1) paribhASa, (1) maNDala bandha, (3) cAraka, prAkRta ke prakANDa vidvAn to haiM hI, ve Agama marmajJa ||KS (4) chaviccheda / bhI haiM / anekAneka granthoM kA Alor3ana kara adyAvadhika _paribhASa-kucha samaya ke lie aparAdhI vyakti Apane aneka amUlya grantha ratnoM se mA~ bhAratI ke | ko AkrozapUrNa zabdoM meM najarabanda rahane kA daNDa bhaNDAra ko abhivRddhi kI hai / 'bhagavAn mahAvIra : || denaa| eka anuzIlana' nAmaka zodha pradhAna graMtha meM Apane ____ maNDala bandha-sImita kSetra meM rahane kA daNDa uttarAdhyayana sukhabodhA, aMguttara nikAya, nizItha-15) denaa| bhASya, uttarAdhyayana cUrNi, uttarAdhyayana bRhad vRtti, || cAraka-bandIgRha meM banda rahane kA daNDa jJAtRdharmakathA, dazakumAra carita, vipAka sUtra, prazna denaa| vyAkaraNa Adi granthoM ke AdhAra para aparAdhoM aura kii| 1 RSabhadeva : eka parizIlana, pRSTha 140 2. vahI, pRSTha 143-144 325 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma * < 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain ration International FONrivate & Personal Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDa vidhAna para saMkSepa jo aparAdha zAstra para grantha paryApta mArgadarzana pradAna yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai cora-karma - usa samaya aparAdhoM meM caurya-karma pramukha thA / coroM ke aneka varga idhara-udhara kArya rata rahate the| logoM ko coroM kA AtaMka hamezA banA rahatA thA | coroM ke aneka prakAra the (1) AmoSa - dhana-mAla ko lUTane vAle / (2) lomahAra - ra-dhana ke sAtha hI prANoM ko lUTane vAle / vivaraNa diyA hai, vaha taiyAra karane ke lie karatA hai / usI ko (3) granthi - bhedaka - granthi - bheda karane vAle / (4) taskara - pratidina corI karane vAle / (5) kaNNuhara - kanyAoM kA apaharaNa karane vAle / lomahAra atyanta krUra hote the / ve apane Apako bacAne ke lie mAnavoM kI hatyA kara dete the / granthibhedaka ke pAsa vizeSa prakAra kI kaiMciyA~ hotI thI jo gA~ThoM ko kATakara dhana kA apaharaNa karate the / nizItha bhASya meM AkrAnta, prAkRtika, grAmastena, dezastena, antarastena, adhvAnastena aura khetoM ko khanakara corI karane vAle coroM kA ullekha hai / kitane hI cora dhana kI taraha strI-puruSoM ko bhI curA le jAte the / kitane hI cora itane niSThura hote the ki ve curAyA huA apanA mAla chipAne ko apane kuTumbIjanoM ko mAra bhI dete the / eka cora apanA sampUrNa dhana eka kue~ meM rakhatA thA / eka dina usakI patnI ne use dekha liyA, bheda khulane ke bhaya se usane apanI patnI ko hI mAra diyA / usakA putra cillAyA aura logoM ne use pakar3a liyA / 1. 326 bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana, pRSTha 82-83 usa samaya cora aneka taraha se seMdha lagAyA karate the- 1. kapizIrSAkAra 2. kalazAkRti 3. naMdAvarta saMsthAna 4. padmAkRti 5. puruSAkRti 6. zrIvatsa saMsthAna | cora pAnI kI mazaka aura tAlodghATinI vidyA Adi upakaraNoM se sajjita hokara prAyaH rAtri ke samaya apane sAthiyoM ke sAtha nikalA karate the / cora apane sAthiyoM ke sAtha corapalliyoM meM rahA karate the / corapalliyA~ viSama parvata aura gahana aTavI meM huA karatI thIM / jahA~ para kisI kA pahu~canA sambhava nahIM thA / daNDa- vidhAna - corI karane para bhayaMkara daNDa diyA jAtA thA / usa samaya daNDa vyavasthA bar3I kaThora thI / rAjA coroM ko jIte jI lohe ke kumbha meM banda kara dete the, unake hAtha kaTavA dete the / zUlI para car3hA dete the| kabhI aparAdhI kI kor3oM se pUjA karate / coroM ko vastra yugala pahanAkara gale meM kanera ke phUloM kI mAlA DAlate aura unake zarIra ko tela se sikta kara bhasma lagAte aura caurAhoM para ghumAte va lAtoM, ghUsoM, DaNDoM aura kor3oM se pITate / oMTha, nAka aura kAna kATa dete, rakta se mu~ha ko lipta karake phUTA Dhola bajAte hue aparAdhoM kI udghoSaNA karate / taskaroM kI taraha paradAragamana karane vAloM ko bhI sira muMr3AnA, tarjana, tAr3anA, liMgachedana, nirvAsana aura mRtyudaNDa diye jAte the| puruSoM kI bhA~ti striyA~ bhI daNDa kI bhAgI hotI thIM, kintu garbhavatI striyoM ko kSamA kara diyA jAtA thaa| hatyA karane vAle ko arthadaNDa aura mRtyudaNDa donoM diye jAte the / " kArAgRha kA vivaraNa isa prakAra diyA gayA 'kArAgRha kI dazA bar3I dayanIya thI / aparA hai - caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna grantha rivate & Personal Use Only 7 www.jainellory.org Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhiyoM ko dAruNa kaSTa die jaate| unheM vahA~ para kSudhA tRSA aura zIta-uSNa Adi aneka taraha ke kaSTa sahana karane par3ate the / unakA mukha mlAna ho jAtA thA / apane hI mala-mUtra meM par3e rahane ke kAraNa unake zarIra meM nAnA prakAra ke roga utpanna ho jAte, unakA prANAnta ho jAne ke pazcAt unake paira meM rassI bA~dhakara khAI meM pheMka dete / bher3ie, kutte, zRgAla, mArjAra Adi vanya pazu unakA bhakSaNa kara jAte / kaidiyoM ko vividha prakAra ke bandhanoM se bA~dhate / bA~sa, beMta va camar3e ke cAbuka se unheM mArate the / lohe kI tIkSNa zalAkAoM se, sUcikAoM se unake zarIra ko bIMdha dete the / 1 uparyukta saMkSipta vivaraNa ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki samaya ke pravAha ke sAtha-sAtha aparAdhoM meM bhI vRddhi hotI gaI aura usake anurUpa hI daNDa vyavasthA meM bhI parivartana hotA gayA / 1. bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana, pRSTha 83-84 (zeSa pRSTha 322 kA ) karma ko gahita hI mAnate haiM aura isase sadA vacane kA prayAsa karate haiM / vartamAna yuga meM jitanA bhI tanAva, mAnasika kuNThAe~ aura trAsa manuSya barabasa bhugata rahA hai usakA ekamAtra upAya asteya kA pAlana, kaThoratA ke sAtha, karanA hai / corI ke nita naye hathakaNDoM kA Ayojana jaise vaha chor3a degA vaise hI usake samAja meM vyavasthA, zAnti aura samRddhi bhI AtI jAyegI aura vaha anya vratoM kA pAlana niSThApUrvaka karane lagegA | caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma OM Jain Eucation International kaThora daNDanIti kA vidhAna isalie kiyA gayA pratIta hotA hai tAki aparAdha karane vAlA daNDanIti se Darakara aparAdha na kre| kaI bAra isa prakAra kI kaThora nIti saphala bhI rahI hai / mAnasa paTala para eka vicAra udbhUta hotA hai ki jaise-jaise sabhyatA aura saMskRti kA vikAsa hotA jA rahA hai vaise-vaise anAcAra, bhraSTAcAra, svArtha, rAga-dveSa, merA-terA, hiMsA, corI-DakaitI, taskarI, apaharaNa, beImAnI jaisI bhAvanAe~ aura aparAdhoM meM nirantara vRddhi hoto jA rahI hai / isa prakAra kI pravRtti kA ThaharAva kahA~ AegA ? kucha nahIM kahA jA sakatA / yahA~ to itanA hI kahanA hai ki jaina sAhitya kA samucita anuzIlana kara isa viSaya para vyavasthita rUpa se vistAra meM likhane kI AvazyakatA hai / ho sakatA hai ki jo likhA jAe vaha deza aura samAja kA mArgadarzana kare / 0 niSkarSataH jaba parakIya vastu meM kisI prakAra kA rAga na hogA to asteya meM pratiSThita hokara sAdhaka kI ratnoM meM pratiSThA ho jAtI hai aura lakSmI usako cerI bana jAtI hai / jainetara bhAratIya samAja kI apekSA Aja bhI jaina samAja meM vratoM kA pAlana bar3I niSThA aura AsthA se kiyA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki bhagavAn RSabhadeva se lekara Aja taka jaina dharma akSuNNa hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Private & Personal Use Only 327 www.jainenorary.org Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -0-0-0-0-0-0-0-0 SAN / jaina darzana ke adhyetA kI dRSTi meM bhagavAn mahAvIra kI maulika 12 dena hai- anekAntavAda / isalie jahA~ kahIM bhI prasaMga AyA hai, isa I viSaya para vizadatA se prakAza DAlA gayA hai| vaicArika kSetra meM anekAntavAda eka mahatvapUrNa tatva hai. ise hama kisI bhI sthiti meM IA nakAra nahIM skte| kintu isa sArvabhauma tathya ke atirikta bhagavAn ___ mahAvIra ne eka aisA bhI tattva diyA thA, jo AcAra kSetra meM gRhastha libs samAja ke lie atyanta upayogI hai| sAmAnyataH hara darzana praNetA apane anuyAyiyoM ke lie AcAra kA nirUpaNa karatA hai| kintu gRhastha samAja ke lie atirikta rUpa se naitikatA kA cintana dene vAle bhagavAn mahAvIra hI the / vartamAna paristhitiyoM ke sandarbha meM 718 bhagavAn mahAvIra kA vaha cintana jana-jana ko nayA Aloka dene vAlA hai| ____ mAnavIya sabhyatA ke vikAsa ke sAtha-sAtha mAnava samAja meM kucha aisI vRttiyA~ panapane lagIM jo manuSya ke AcAra ko khatarA pahu~cAne / vAlI thiiN| ina vRttiyoM ke mUla meM vyakti kI svArtha-bhAvanA adhika kAma karatI hai| isalie manuSya vaiyaktika svArtha kA poSaNa karane ke lie dUsaroM ko satAnA, jhUThe Aropa lagAnA, jhUThI sAkSI denA, vyApAra meM aprAmANika vyavahAra karanA, saMgraha karanA Adi-Adi pravRttiyoM meM sakriya hone lgaa| isa sakriyatA se naitika mAnadaNDa TUTa gaye / phalataH - vahI vyakti pUjA, pratiSThA pAne lagA jo ina kAryoM ke dvArA arthopArjana karake apane samaya kI samasta suvidhAoM kA bhoga karatA -DaoN0 rAmajIrAya, ArA aura unake dvArA saMsthApita naitika mUlya bhagavAn mahAvIra 4 thaa| ) bhagavAn mahAvIra ke yuga meM bhI naitika mUlya sthira nahIM the / naitikatA ke mUlya hI jaba visthApita ho gaye taba amAnavIya vyavahAroM para roka bhI kaise lagAI jA sakatI thI ? mUlya kI sthApanA kI kasamakasa ke samaya eka aisI AcAra saMhitA kI apekSA thI, jo naitikatA kI hilatI huI nIMva ko sthira kara ske| bhagavAna mahAvIra isa sthiti se anajAna nahIM the| kyoMki unake pAsa avyAbAdha jJAna thaa| unhoMne muni dharma (pA~ca mahAvratoM) kI prarUpaNA karake jIvana-vikAsa ke utkRSTa patha kA saMdarzana kiyaa| kintu hara vyakti meM usa para calane kI kSamatA nahIM hotI, isalie unhoMne aNuvratoM kI vyavasthA kI hai / sthAnAMgasUtra meM una aNuvratoM kA nAmollekha karate hue likhA gayA hai-paMcANuvattA pannattA, taM jahAthUlAto pANAivAyAto veramaNaM, thUlAto musAvAyAto veramaNaM, thUlAto adinnAdAnAto veramaNaM, sadAra saMtose, icchA parimANe / caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma -0-0-0-0-0-0-0-0 Janator sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha eka mAnavIya durbalatA hai ki manuSya vrata svIkAra karane ke bAda bhI skhalita ho jAtA hai, isalie bhagavAn ne vratoM ke aticAroM kA vizleSaNa karake vyakti ko vratoM ke pAlana kI dizA meM aura adhika jAgarUka banA diyA / prathama aNuvrata sthUla prANAtipAta viramaNa vrata svIkAra karane vAle vyakti ke lie usa vrata ke pA~ca aticAra jJAtavya haiM, kiMtu AcaraNIya nahIM haiM / jaise1. bandha - krodhavaza, trasa jIvoM ko gAr3ha bandhana se bA~dhanA | 2. vadha - nirdayatA se kisI jIva ko pITanA / 3. chaviccheda - kAna, nAka Adi aMgopAMgoM kA chedana karanA / icchA parimANa vrata ke pA~ca aticAra haiM 4. atibhAra lAdanA - bhAravAhaka manuSya, pazu 1. kSetra - vAstu Adi ke pramANa kA atikramaNa karanA / Adi para bahuta adhika bhAra lAdanA / 2. hiraNya - suvarNa 5. bhakta - pAna- viccheda - apane Azrita jIvoM ke 3. dvipada - catuSpada AhAra- pAnI kA viccheda karanA / 4. dhana-dhAnya 5. kupya sthUla mRSAvAda viramaNa vrata ke pA~ca aticAra jJAtavya haiM ye pAMcoM hI aNuvrata naitika AcAra-saMhitA ke AdhAra stambha hai / inake AdhAra para apanI jIvana paddhati kA nirmANa karanA hI bhraSTAcAra kI bar3hatI huI samasyA kA sahI samAdhAna hai / pratyeka yuga sattArUr3ha vyakti bhraSTAcAra unmUlana ke lie nae-nae vidhAnoM kA nirmANa karate haiM / kintu jaba ve vidhAna svayaM vidhAyakoM dvArA hI tor3a die jAte haiM taba dUsare vyakti to unakA pAlana kareMge hI kyoM ? 1. sahasA abhyAkhyAna - sahasA kisI ke anahone doSa ko prakaTa karanA / 2. rahasya abhyAkhyAna--kisI ke marma kA ud ghATana karanA / 3. svavadAra-mantra-bheda - apanI strI kI gopanIya bAta kA prakAzana karanA / 4. mRSA upadeza - mohana, stambhana, uccATana Adi ke lie jhUThe mantra sikhAnA / 5. kUTalekhakaraNa - jhUThA lekhapatra likhanA / sthUla adattAdAna viramaNa vrata ke pA~ca aticAra haiM 1. snedha - cora kI curAI huI vastu lenA / 2. taskara prayoga - cora kI sahAyatA karanA / 3. viruddha rAjyAtikrama- rAjya dvArA niSiddha vyApAra karanA / 4. kUTa taula, kUTa mApa-kama taula-mApa karanA / 5. tatpratirUpaka vyavahAra - acchI vastu dikhA kara kharAba vastu denA, milAvaTa karanA / caturthakhaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma svadAra saMtoSa vrata ke pA~ca aticAra jJAtavya haiM1. itvarika parigRhIta gamana-alpa samaya ke lie krIta strI ke sAtha bhoga bhoganA athavA apanI alpavaya vAlI strI ke sAtha bhoga karanA / 2 aparigRhIta gamana - apanI avivAhita strI (vAgdattA ) ke sAtha bhoga bhoganA athavA vezyA Adi ke sAtha bhoga bhoganA / 3. anaMga kor3A - kAmaviSayaka krIr3A karanA / 4. para vivAhakaraNa - dUsare ke baccoM kA vivAha karAnA / 5. kAmabhoga tIvrAbhilASA - apanI strI ke sAtha tIvra abhilASA se bhoga bhoganA / 2 80 sAdhvIratna grantha " Por Private & Personal Use Only " " 23 wr " "" eka bAta yaha bhI hai ki rAjya kI dRSTi meM vahI karma bhraSTAcAra kI koTi meM AtA hai, jisase rAjakIya sthitiyoM meM ulajhana paidA hotI hai| kiMtu saca to yaha hai ki bhraSTAcAra kaisA bhI kyoM na ho tathA kisI bhI varga aura paristhiti meM ho usakA prabhAva vyApaka hI hotA hai / bhraSTAcAra kI jar3oM ko ukhAr3ane ke lie vyakti meM naitikatA ke prati niSThA ke bhAva panapAne hoMge, kyoMki niSThA ke abhAva meM vRttiyoM kA saMzodhana nahIM ho sakatA aura " 326 www.jaihenbrary.org Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi AcAryoM ne apane-apane granthoM meM zrAvaka ke bAraha vratoM aura gyAraha pratimAoM kA vizad vizleSaNa kiyA hai| AcArya vasunandi ne apane grantha vanandi zrAvakAcAra meM likhA hai- 'lohe ke zastra talavAra, kudAla Adi tathA daNDa aura pAza Adi ko becane kA tyAga karanA, jhUThI tarAjU aura jhUThe mApaka padArtha nahIM rakhanA tathA krUra prANI billI, kutte Adi kA pAlana nahIM karanA anartha daNDa- tyAga nAmaka tIsarA aNuvrata hai / ' (vasunandi zrAvakAcAra, zloka 216 ) 'zArIrika zRMgAra, tAmbUla, gandha aura puSpa Adi kA jo parimANa kiyA jAtA hai, use paribhoga nivRtti nAmaka dvitIya zikSAvrata kahA jAtA hai / 'parva, aSTamI, caturdazI Adi ko strI-saMga tyAga tathA sadA ke lie anaMga-kIr3A kA tyAga karane vAle ko sthUla brahmacArI kahA jAtA hai / ' isa prakAra zrAvaka dharma kI prarUpaNA ke mAdhyama se eka sArvajanika AcAra saMhitA dekara bhagavAn mahAvIra ne anaitikatA kI dhadhakatI huI jvAlA meM bhasma hote hue saMsAra kA bahuta bar3A upakAra kiyA hai / bhagavAn mahAvIra ke isa ciMtana ke AdhAra para hI vartamAna meM AcAryazrI tulasI ne aNuvrata Andolana ke rUpa meM eka naI AcAra-saMhitA kA nirmANa kiyA hai / lagatA hai ki aba aura taba kI sthiti meM koI vizeSa antara nahIM thA / isIlie bhagavAn mahAvIra ke isa siddhAnta kA uttara- bhagavAn mahAvIra kA vaha cintana isa yuga ke janavartI AcAryoM ne bhI prasAra kiyA hai / samantabhadra, mAnasa ke lie bhI atyanta upayogI siddha ho somadeva, vasunandi, amitagati, AzAdhara, pUjyapAda rahA hai / [D] ahiMsA kI viziSTatA O vRttiyoM kI svasthatA binA mAnava samAja bhI svastha nahIM ho sakatA / bhagavAn mahAvIra ne vratoM kI jo vyavasthA dI, usameM vaiyaktika hitoM ke sAtha sAmAjika aura rAjanaitika hitoM ko bhI dhyAna meM rakhA gayA hai / prathama vrata ke aticAroM meM mAnavatAvAda kI spaSTa jhalaka hai / eka manuSya dUsare manuSya ke prati nirdayatApUrNa vyavahAra kare yaha mAnavIya AcAra saMhitA kA ullaMghana hai / isalie maitrI bhAvanA kA vikAsa karake samagra vizva ke sAtha AtmIyatA kA anubhava karanA prathama vrata kA uddezya hai / dUsare vrata ke aticAroM meM sAmUhika jIvana kI samarasatA meM bAdhaka tatvoM kA digdarzana karAyA gayA hai / tIsare vrata meM rASTrIyatA kI bhAvanA ke sAtha vyAvasAyika kSa etra meM pUrNa prAmANika rahane kA nirdeza diyA gayA hai / cauthe vrata meM kAmuka vRttiyoM ko zAnta karane ke upAya haiM aura pA~caveM vrata meM icchAoM sImita karane kA saMkalpa lene se arthA bhAva, ma~hagAI aura bhukhabharI ko lekara janatA meM jo asantoSa phailatA hai, vaha apane Apa zAMta ho jAtA / apane Apako bhagavAn mahAvIra ke anuyAyI mAnane vAle jaina loga bhI yadi isa naitika AcAra saMhitA ke anurUpa svayaM ko DhAla sakeM to vartamAna samasyAoM ko eka sthAyI aura sundara samAdhAna mila sakatA hai / 330 Jain Eation International yaha bhagavatI ahiMsA prANiyoM ke, bhayabhItoM ke lie zaraNa ke samAna hai, pakSiyoM ko AkAzagamana ke samAna hitakAriNI hai, pyAsoM ko pAnI ke samAna hai, bhUkhoM ko bhojana ke samAna hai, samudra meM jahAja ke samAna hai, caupAyoM ke lie Azrama (Azraya) ke samAna hai, rogiyoM ke lie auSadhiyoM ke samAna hai aura bhayAnaka jaMgala ke bIca nizcinta hokara calane meM sArthavAha ke samAna sahAyaka hai / - bhagavAna mahAvIra ( praznavyAkaraNa) caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna grantha rivate & Personal Use Only www.jainel.org Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekadharmAtmakaH saMsAraH / nAnAbhAvAtmakaM ca vastu / pratipiNDam anantaguNAH / pratikhaNDaM naike paryAyAH / tathApi akhaNDA vastunaH abhivyakti: / atra virodhA'virodhayoH vicAra ApekSikaH / vidhipratiSedhavikalpatale vacanavinyAso bhaMgI priyaH / kintu vyAkhyAnacchalena mUlatattvaM nAnAyate / tathApi ekAntato na vidhiH na vA niSedhaH / dezakAlayoH paricchinnaparidhiH vivecanasvarUpe niyAmakaH / vivakSA sApekSikI / vivakSitapadArthaH na sarvAtmanA gauNaH na vA pradhAnaH / ataH syAtkAraH aprayukto'pi vyavasthApakaH / anekAnto vAcyarUpeNa vyavasthApyaH / dRSTiratra pratipakSasApekSiNI / avirodhAnurodhena vimarzo vastunaH svarUpaM spRzati / ataH vastuvizleSaNe ahiMsAmayI prakriyA'tra abhivyakta eH sAmaJjasyaM vahati / syAtkArazca na sambhAvitArthe, na kathaMcitparyAye, na sandehaparisare, na vA ajJeyavAdasya acintya kolAhale paryavasyati / vastutaH maitrIbhAvanAtale ahiMsAdRSTiH anekAntavAdinI / dRSTisImAM paribadhnAti syAnnizcayaH / netikAraM paripuSNAti avidveSavivekaH / netikAre virodhaH zAzvatikaH / paraM dRSTibhede virodho bhinnaH / avirodhe avidveSaH avazyambhAvI / kintu hrAsa- vikAsayoH pravAhaprasare dharA pariNAminI / vastu parivarttate / artho'pi vivarttate / ataH prathamakalpe ahiMsA hiMsAyA netikAre niyamabaddhA'bhUt / tadanubhAvAtmakaH kazcit kalpa uditaH / hiMsAbhAvasya niSedhaH siddhAntarUpeNa svIkRtaH / vicAre tatvaM paryuSitam / hiMsAyA lakSaNanirUpaNe karmavAda utthApitaH / karmaNazca sImAMkanaM spaSTIkRtam / hiMsrasaMjJayA pravRttiprasaro nirUpitaH / ahiMsAyA bhAvarUpA abhivyaktiH maitrIrUpaM nijIkRtavatI, jIvanayajJasya karmavalaye iyam AcArastaraM samAgatA / AcAre niyamo lipibaddhaH / AcArasya anuzAsanarUpeNa ahiMsA kalyANasya saraNirabhUt / tatazca dharmavidho eSA bhinnadizA vikasitA / sakalakarmabandhe asyAH tatvaM samupasthApitam / iyaM ca sarvabhUtebhyo dharmebhyo jyAyasI matA / tadanu sakalabhAvakarmaNAM mUla biMdu rUpeNa ahiMsA paramavidyA saMjAtA / saiddhAntikastare mahAbhAratakAle ahiMsAyAH pUrNavikAsaH parilakSyate - " ahiMsA paramo dharmastathA'hiMsA - paraM tapaH | ahiMsA paramaM satyaM yato dharmaH pravarttate / " (anuzAsana parva, 115 / 23) purANapravartitadharmeSu uttamadharmarUpeNa ahiMsA puNyasAdhikA saMjAtA / kAle'smin hiMsAvirodhabhAvasya kazcit praguNitakalpaH janasammukha upasthApitaH / aklezakAritvaM ca ahiMsAyA niryAsarUpeNa caturthaM khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma ucation Internation 00000000000000000000000000000000000000000000000 darzana - prAdhyApaka zrI jagannAtha saMskRta vizvavidyAlaya pUrI - 752002 --DaoN0 kezavacandra dAza: sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ahiMsAyA antalipi: 331 RCA2 em dummem l www.ahiruwary.org Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTIkRtam / samanantarakAle parapIDAvivarjanarUpaM ityapi sandarbhasAraH saMjAtaH / vastutaH vizvasya hiMsAvirodhakarma ahiMsAyAH sAmUhikasamudghoSaH dhArmika pravattaMnAsu IzvaranazvarayoH antaratamacetanAsaMjAtaH / na kevalaM mAnasikastare apitu karmastare tale ahiMsAyAH na kevalaM vaicArikapakSaH apitu ahiMsA puNyasya prathamA bhittiriti siddhaantitm| AcArakalpaH pramukha vindurUpeNa nidAnAyitaH / sarvatra vastutaH anena pratyakSakarmaNi prAyogikastare vA ahi- sarvadA ca kAladRSTayA paristhitireva ahiMsAyA / sAyAH pratiphalanaM spaSTataraM nA'bhUt / siddhAntarUpeNa niyAmikA pratIyate / asyAH mahatvaM pratiSThApitam / tathApi vyavahAre jainanaye tu ahiMsA vizeSanItitvena aNgiikRtaa| kA samyakarUpatA nopalabdhA / ataH abhyAsanimittaM jJAnAdhikAre jJayatvAdhikAre cAritrAdhikAre ca kazcit dArzaniko vidhiH parikalpitaH / yogazAstre - ahiMsA pariNAmasvarUpiNI ekA aadhaarshilaa| ahiMsA yamarUpeNa (ahiMsA-satyAsteya-brahmacarya-pari zuddhiprakaraNe iyameva niyantrikA / ataeva hiMsAnigrahAH yamAH-yoga sUtra 2/30) prignnitaa| rvacane prathamataH 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA' ___ aparantu "sarvavarNAnAM svadharmAnuSThAne paramapari- (umAsvAti-tattvArthasUtram-7/8.) iti prANavyamitaM sukham" (azvalAyana dharma sUtra 2.1.22) iti paropaNasya prAdhAnyaM dattam / prANaparyAye bhAvaprANavacanavyAkhyAnapuraHsaraM ahiMsAtatvavinizcaye madhya- dravyaprANabhedo vinizcitaH / hiMsAyAH kAraNakoTiSu kAle kAcit vipratipattiH vyavahArakalApam avA- viSayakaSAyAdInAm antarbhAvo vihitaH / svahiMsAruNat / Atma-deza-samAja-rakSAdRSTayA ahiMsAmura- parahiMsA-prakAradvaye hiMsAyA vibhAgaH kRtaH / hiMsArIkRtya vicAraH pravartitaH / ahiMsA tatve rakSAtatvaM vyApAre 'hiMsya-hiMsaka-hiMsA' iti staratrayaM nirnniisnnivissttm| rakSAtatvasya aikAntikazuddhapakSaH tam / bhAvahiMsAyAM dravyahiMsAyAM vA kaSAya eva mUla ahisAniryAse antarbhAvitaH / ataeva AcArasaMhi- bhittiriti nirdhAritam / ayaM ca kaSAyaH pravRttI 12 tAyAM "mitratA" ahiMsArthamalaMkRtavatI / iyaM mitratA pramAdaH athavA AvilatA ityapi vinizcitam / / yathA bhAvAtmikA tathaiva AcArAtmikA / dRSTibhede ahiMsAyA vidheyAtmakaparisare pradhAnyena dayA ahiMvipratipattimAzaMkya hitamAtrabuddhi puraskRtya sArthayAmakhIkaroti / dayApadena dravyadayA-bhAvadayAahiMsAnirvacanaM vihitam / AcArasaMvalitA iyaM svadayA-paradayA-prabhRtayaH pratipAdyante / tathApi saiddhAmitratA kalyANamitratA nAmnA paricitA / tathApi tikapakSa-vyavahArapakSayoH samanvaye kacit vicyutiH karmanirUpaNe ahiMsAsiddhAntasya dRr3hatA na sphutttraa| ahiMsAtattve asAmaJjasyamupasthApayati / hiMsAyA | ataH parakAle siddhAnte'smin "samatA" paripoSaka- niSedhAtmaka vyApAre hi sarvatra gurutvaM dRzyate / sarva ka. niSedhAtmaka vyApAre hi sarvatra gurutvaM dRzyate / sarvarekhArUpeNa mArga niradizat / vratadhArAyAM tu ahiMsA tobhAvena hiMsAyA nyUnIkaraNameva ahiMsAyA prAyoyathA vidheyAtmikA tathaiva niSedhAtmikA AsIt / gikatattvamiti siddhAntitam / pracalitAsu dhArmikaparamparAsu rucivaicitryAt AdhunikakAle'smin ahiMsA na kevalaM / ahiMsA prItipradhAnA dayAbhAvApannA ca upalabhyate / dayAparyAye apitu tyAgadharme snnivissttaa| ahiMsAyA mUlatattve prItiprANatA lanavadyakalArUpeNa tyAgo'tra na saMsAratyAgaH / kintu svArthatyAgaH / mAnavikasadbhAvasya udghoSikA'bhavat / tatra ca ahamarthasya paridhiparisare yAvat dussprvRttiprityaagH| jIvamAtra dayA AcArasya maulikI anukramaNI vimarzavizeSe iyamekA mAnasikI sthitirUpeNa saMjAtA / ahiMsAyA AdhyAtmika pakSaH dharmapracArasya citritA, punazca satyasya adhiSThAne ahiMsAyA svaAdarzo'bhavat / ayamAdarzaH jIvamAtrasya adhikAra rUpaM vizadIkRtam / dhArmikakSetre naitika jIvane ca / 332 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 4. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain on International ivate Perso Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAyAH prayogo bahulatayA pratiphalitaH / kintu ahiMsA nAma na kevala dayA na vA kevalA anu- HI sAmAjikajIvane na satyaniSThAyA na bA ahiMsAyAH kampAbhAvanA, na hiMsAvirodhitA, na vA kevalA tathA prabhAvaH parilakSitaH / maitriicetnaa| na pUnaH kAcita ekacakSa kA satya__ evaM vaidikayugataH sAMpratikakAlaparyantam ahiMsA zIlA nItiH / na vA kevalaH parityAgaH / sarvametat dharma-vrata-dayAbhAvena, puNyasya nidAnarUpeNa, vidheyA- ahiMsAyAH paripoSaka tattvam / nivRttisvAdhiSThAne tmaka pUNya vyApArarUpeNa, zreSThAcArarUpeNa, vizeSa- pratIkAraparAyaNatA atra ahiMsA / iyaM ca karuNApadena nItirUpeNa, tyAgasya AdhArarUpeNa, hiMsAyAH nyUnI- sAmaJjasyamAvahati / ataH ahiMsAyAH antalipiH kRtakalparUpeNa, satyasya puSpitatAtparyabhAvena, zAnteH karuNA / karuNA'tra karaNIyaM prastauti / pratibhAvaM AdhArazilAtvena upbnnitaa| kimapi karaNIyamasti / karaNoyaM ca visargaparakam / parantu yugo'yam arthakaindrikaH / svArthAya janAnAM bhAvazca pratIkArAtmakaH / sa ca vaipulysiktH|| pravattiH / pravRtta: niSedhastu kolAhalAya bhavati / pAramparika vyutpattayA karuNA 'kR'-dhAtuto * niSedhadvArA na lAbhaH / aparantu hAniH / ataH pravatteH (V kR.+unan- kR.vRdArabhya unan'-uNAdisUtram pariSkaraNa saMskAro vA apekSyate / saMskAro nAma -333) niSpannaH / artho'tra vikSiptabhAvaH athavA kA 14 atra doSApanayanaM guNAdhAnaM ca / tata kathaM bhavediti vikIrNatA / prAzastyamatra antaH svrH| * cintAyA viSayaH / vastutaH atra kAThinyaM nAsti / ataH nivattisvAdhiSThAne prazastacetasA vaipulyena L ON ahiMsAtattve sa upAyo nihitH| tasya upayoga pratIkAraparAyaNatA eva ahiMsA iti siddhayati / / AvazyakaH / ----sandarbha sthala--- sahAyaka granthasUcI1. amara muni (sampAdaka) : jaina tatva kalikA AtmajJAnapoTha, manasA maNDI (paMjAba) 1982 2. jagadIzacandra jaina : malliSeNa sUrikRta syAdvAda maJjarI, zrImad rAjacandra Azrama, (vyAkhyAkAra) gujarAta, 1970 3. bhAgacandra jaina : anekAntavAda vIrasevA mandira TrasTa prakAzana, vArANasI 1977 4. mohanalAla mehatA : antanirIkSaNa jaina saMskRta saMzodhana maNDala banArasa, 1951 5. lAlacandra jaina : jainadarzana meM AtmavicAra pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI 1984 6. vaziSThanArAyaNa sinhA : jaina dharma meM ahiMsA sohanalAla jainadharma pracArakasamiti guru bAjAra, amRtasara, 1972 7. sukhalAla saMghavI : umAsvAtikRta tatvArtha sUtram pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, __ (vyAkhyAkAra) vArANasI, 1952 5. Nathmal Tatia : Studies in Jaina Philosophy P. V. Research Institute Jaina shram, B. H. U. Varanasi 1951 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Formerivate Personalilise only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vijayakumAra, zodha chAtra darzana vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI-5 jaina zikSA banAma Adhunika zikSA __ mAnava-jIvana meM zikSA kA mahatvapUrNa sthAna hai| zikSA kA prArambha kaba se huA yaha nizcita kara pAnA utanA hI kaThina hai 12 jitanA ki mAnava kI utpatti kaa| hA~, itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki jabase mAnava hai taba se zikSA bhI hai| baccA janma letA hai aura janma se mRtyu paryanta vaha hamezA kucha na kucha sIkhatA hI rahatA hai / yaha 'sIkhanA' hI zikSA hai| zikSA zabda 'zikSa' dhAtu se niSpanna hai| jisakA artha hotA hai-'sIkhanA aura sikhAnA / ' zikSA ke lie jJAna, vidyA Adi zabdoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| parantu jahA~ taka maiM samajhatA hU~, 'zikSA' aura 'vidyA' meM antara hai| zikSA eka prakriyA hai jisase samAja kA vikAsa hotA hai, pragati hotI hai| kintu vidyA ke antargata caurya vidyA bhI AtI hai jisase vyakti yA samAja kI pragati kI apekSA usake vikAsa meM bAdhAeM utpanna hotI haiM / yadyapi manuSya kI zreSThatA kA AdhAra vidyA hI hai| kahA bhI gayA hai-vidyA dadAti vinayam / jaina grantha AdipurANa meM vidyA ke mahatva ko prakAzita karate hue kahA gayA hai-vidyA hI manuSyoM ko yaza prApta karAne vAlI hai, vidyA hI puruSoM kA kalyANa karane vAlI hai, vidyA hI saba manorathoM ko pUrNa karane vAlI hai, kAmadhenu hai, vidyA hI cintAmaNi hai, vidyA hI dharma, artha aura kAmarUpa phala se sahita sampadAoM kI paramparA utpanna karatI hai / vidyA hI manuSyoM kA bandhu hai, vidyA hI mitra hai, vidyA hI kalyANa karane vAlI hai, vidyA hI sAtha-sAtha jAne vAlA dhana hai aura vidyA hI saba prayojanoM ko siddha karane vAlI hai| ataH kanyA yA putra donoM ko samAna rUpa se vidyopArjana karAnA caahie| idaM vapUrvayazcedamidaM zIlamanodazam / vidyayA cedvibhuSyeta saphalaM janmavAmidam / / vidyAvAn puruSo loke saMmati yAti kovidaH / nArI ca tadvatI dhatte strIsRSTeragrima padma / / vidyA yazaskarI puMsAM vidyA zreyaskarI mtaa| samyagArAdhitA vidyAdevatA kAmadAginI / / vidyA kAmaduhA dhenurvidyA cintAmaNiNAm / trivargaphalitAM sute vidyA saMpatparamparAm / / vidyA bandhuzca mitraM ca vidyA kalyANakArakam / sahayApi dhanaM vidyA, vidyA sarvArthasAdhanI // tad vidyAgrahaNaM yatnaM putrike kurutaM yuvAm / satsaMbrahaNakAlo'yaM yuvayorvartate'dhunA / / -16/67-102, AdipurANa caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma / / 00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Forrivate & Personal Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 jaina zikSA ke uddezya hI raha gayA hai| vaha zikSA jo mAnava ko mAnava prAcInakAla meM bAlakoM kA pUrNa zikSA-krama hI nahIM apitu mukta banAne vAlI thI, jo duHkhoM se caritra zuddhi para AdhArita thaa| kAya-mana aura muktakara zAzvata sukha pradAna karane vAlI thI, Aja vacana zuddhi para vizeSa bala diyA jAtA thaa| kevala dhana aura AjIvikA kA ekamAtra sAdhana AcAra-vyavahAra kI zikSA ke sAtha-sAtha bauddhika, raha gayA hai / isa yAntrika yuga meM zikSA bhI yAntrika mAnasika, zArIrika evaM Atmika vikAsa kI bhI ho gayI hai| jisa prakAra yantra binA soce-samajheM zikSA dI jAtI thI / ahiMsA, satya, asteya, brahmA- apanA kArya karatA rahatA hai usI prakAra vartamAna cayaM Adi jJAnArjana ke mukhya aMga the| prAcIna yuga kA vidyArthI bhI kitAboM ko akSarazaH raTakara bhAratIya zikSA paddhati kA uddezya hI thA-caritra DigrI hAsila kara naukarI prApta karanA hI zikSA kA saMgaThana, vyaktitva kA nirmANa, saMskRti kI kA uddezya mAna baiThA hai / yaha bhUla na to vidyAthiyoM rakSA tathA sAmAjika aura dhArmika kartavyoM ko kI hai aura na zikSakoM kI hI balki galatI usa sampanna karane ke lie udIyamAna pIr3hI kA prazi- samAja ko hai jisane zikSA se jyAdA dhana ko kSaNa / mahatva de rakhA hai| Aja jo zikSA samAja meM dI jA rahI hai vaha vidyArthI ko DaoNkTara, iMjIniyara jaina zikSA kA lakSya batAte hue DaoN0 nemicandra EV zAstrI ne kahA hai-Antarika daivI zaktiyoM kI Adi banAne meM to sakSama hai parantu mAnava ko saccA insAna nahIM banA pA rahI hai| kyoMki zikSA ke ra abhivyakti karanA, antanihita mahanIya guNoM kA sAtha sevA aura zrama kA bhAva vyakti ke mana meM vikAsa karanA tathA zarIra, mana aura AtmA ko sabala banAnA, jagat aura jIvana ke sambandhoM kA bolabAlA hai| svArthapati ke lie bhayaMkara se bhayaM utpanna nahIM ho rahA hai| cAroM ora svArthatA kA jJAna, AcAra, darzana aura vijJAna kI upalabdhi , __ kara pApa kiye jA rahe haiN| pariNAmataH manuSya kI karanA, prasupta zaktiyoM kA udbodhana, anekAntA naitikatA giratI jA rahI hai| tmaka dRSTikoNa se bhAvAtmaka ahiMsA kI prApti, aisI sthiti meM hamArI kendrIya sarakAra ne naI kartavya pAlana ke prati jAgarUkatA kA bodha tathA zikSA nIti (10+23) nirdhArita kiyA hai viveka dRSTi kI prApti Adi jaina zikSA ke uddezya jisakA mukhya uddezya savako naye rojagAra ke avhaiN|' abhiprAya yaha hai ki jaina zikSA zAstra ke sara pradAna karanA tathA deza ko ikkIsavIM sadI ke antargata AtmasAkSAtkAra, satya kI khoja, caritra madhya saMsAra ke anya dezoM ke samakakSa khaDA karanA nirmANa, pratibhAzAlI vyaktitva kA nirmANa, sAmA hai| isa naI zikSA nIti ke antargata tribhASA jika evaM dhArmika kartavyoM kA pAlana karanA Adi phArmUlA pArita kiyA gayA hai-(ka) rASTrabhASA zikSA ke uddezya samajhe jAte the| hindI, (kha) videzI bhASA, (ga) prAdezika bhASA / Adhunika zikSA ke uddezya isa tribhASA phArmUlA meM saMskRta, prAkRta aura Aja kI zikSA kA uddezya mAtra dhanopArjana pAli ko koI sthAna nahIM diyA gayA hai / pariNA 1. Infusion of spirit of a piety and religiousness, formation of character, developinent of personality, inculcation of civic and social duties, promotion of scial efficiency and preservation and spread of national culture may be described as the chief aim and ideal of ancient Indian education. --Altekar, Education in Ancient India, P. 8-9 AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pa0 256 / 335 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 0.038 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha allication Internatione Ser Private & Personal Use Only NISHary.org Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mataH saMskRta, prAkRta aura pAli jinameM bhAratIya ataH yaha kahA jA sakatA hai ki jaina zikSaNa saMskRti kA mUla svarUpa nihita hai, naSTa ho praNAlI meM vidyArthI ko vighna-bAdhAoM se lar3anA kA jaayegaa| tathA dargaNoM kA tyAga kara sadagaNoM ko AtmasAta || jaina zikSaNa praNAlI karanA sikhAyA jAtA thaa| guru-ziSya ke sambandha jainakAlIna zikSA mandiroM. AzramoM aura maThoM premapUrNa the| vidyArthI bhI apane guruoM ke prati meM dI jAtI thii| zikSA dene vAle AcArya prAyaH sammAna aura zraddhA ke bhAva rakhate the| santoSa, samAja se dura vanoM meM rahate the, jo tyAgI, tapasvI, niSkapaTa vyavahAra, jitendriyatA aura zAstrAnukula brAhmaNa yA sAdhu huA karate the / zikSA kA mAdhyama pravRtti Adi gurukulavAsa ke mukhya prayojana the|| saMskRta, prAkRta, pAli tathA prAntIya bhASAe~ thiiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki janazikSaNa praNAlI jaina zikSaNa praNAlI meM jaba bAlaka pA~ca varSa meM vidyArthI ko vinayazIla, sadAcArI, mRdubhASI 50 kA ho jAtA hai taba usakA lipi saMskAra karane kA Adi banAne ke sAtha hI caritra-nirmANa para vizeSa vidhAna hai| jisake antargata bAlaka ghara meM a, A, bala diyA gayA hai| jisakA Aja kI zikSaNa / i, I Adi varNa kA jJAna tathA aMka Adi kA jJAna praNAlI meM sarvathA abhAva pAyA jAtA hai| prApta karatA hai| tatpazcAt jaba bAlaka ATha varSa kA ho jAtA hai taba usakI upanIti kriyA hotI hai Adhunika zikSaNa-praNAlIjisake antargata kezoM kA muNDana, maMja kI mekhalA, Adhunika zikSaNa praNAlI tatkAlIna bhAratasapheda vastra, coTI sAta lara kA yajJopavIta dhAraNa saciva lArDa maikAle dvArA mAnI jAtI hai| jisakI se karanA tathA jinAlaya meM pUjana karanA, bhojana ke nAda makAla ne apana pArapatra dvArA san 1925 lie bhikSAvRtti tathA brahmacarya Adi vratoM kA pAlana DAlI thii| jisakA uddezya thA bhArata ke ucca tathA 19 karane kA vidhAna hai| ye sabhI niyama pratyeka vidyArthI madhyama varga ke stara ko U~cA utthaanaa| apane isa ke lie anivArya mAne gae haiM cAhe vaha nirdhana kula uddezya kI pUrti ke lie usane madarase khole jisake kA ho yA rAjakula kA, sabhI ko jaina zikSaNapraNAlI pariNAmasvarUpa bhAratIya kevala raMga ke bhAratIya meM samAna bhAva se dekhA jAtA thaa| kriyA ke pazcAt tathA mana se yUropIya sabhyatA ke anuyAyo banakara vidyArthI gurukula meM hotA thaa| upanIti kriyA raha gye| zikSA kA dharma aura naitikatA se sambandha ke pazcAt vratacaryA saMskAra kA vidhAna hai TUTa gayA tathA zikSA kA kSetra ihaloka taka hI sImita 2 jisameM vidyArthI kA eka hI lakSya rahatA hai saMyamita hokara raha gyaa| jIvanayApana karate hue vidyAdhyayana krnaa| cauthA aMgrejI zikSaNa-praNAlI kA hI duSpariNAma hai| aura antima saMskAra hai-- vratAvaraNa kriyaa| jo ki jo zikSA aura saMskAra bAlaka ko milanA samasta vidyAoM ke adhyayana ke pazcAt hotI hai| cAhie, vaha nahIM mila pA rahA hai| Aja kI zikSA yaha saMskAra bAraha athavA solaha varSa bAda guru ke avyAvahArika tathA adhUrI hai jo samAja ko, deza ko sAkSIpUrvaka jinendra bhagavAna kI pUjA karake karane kA berojagArI kI ora agrasara kara rahI hai| isa vidhAna hai| praNAlI ne chAtra ko kitAbI kIr3A to banA diyA 1 tato'sya paJcame varSe prathamAkSaradarzane / jJa ya: kriyAvidhirnAmA lipi saMkhyAn sNgrh| -AdipurANa 38/102 2 vahI-38/104 | 3 vaho-38/110-113 4 vahI-38 | 123-124 336 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha eason Jain Edsetion International or Nivate & Personal Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai lekina viSaya kA marmajJa nahIM banA skii| yaha isa prakAra hama jaina-zikSA aura Adhunika zikSA kahanA bhI anucita nahIM hogA ki ye Adhunika para dRSTipAta karate haiM to pAte haiM ki jaina zikSA meM zikSA naitikatA, sahanazIlatA, caritra-nirmANa, tyAga, ihalaukikatA ke sAtha-sAtha pAralaukikatA kI bhI tapa, anuzAsana tathA vinamratA Adi guNa kI dRSTi zikSA dI jAtI thI vahIM Aja kI zikSA jise se sarvathA asaphala rahI hai / Aja na ve adhyApaka haiM, Adhunika zikSA ke nAma se jAtA hai, meM kevala ihana vaha chAtra aura na vaha zikSaNa kendra hI, jahA~ guru laukikatA kA hI samAveza hai| yadyapi vartamAna aura ziSya donoM pitA-putra ke samAna rahate the| pariveza meM aba prAcIna zikSaNa praNAlI nahIM apaA samaya ke anukUla hara cIja meM parivartana hotA rahatA nAyI jA sakatI kintu zikSA ke uddezya kI pUrti ke sA hai / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki samaya aura yuga anukUla zikSA ko banAyA jA sakatA hai| isa kSetra ke anukUla mAnava samasyA, AvazyakatA aura unakI meM pahala karane ke lie sarvaprathama bAlaka ko samAja AkAMkSAoM ke anurUpa zikSA kA AyAma bhI bar3hatA ke prati saMvedanazIla banAnA hogaa| jisake lie jA rahA hai| parivAra aura vidyAlaya ke bIca sArthaka saMvAda honA - Aja ke isa vijJAna aura takanIkI yuga meM hama Avazyaka hai| sAtha hI prAthamika zikSA se lekara zikSA ko tIna zreNiyoM meM vibhAjita karake dekha ucca zikSA taka samAja hitopayogI AdhyAtmika sakate haiM-(ka) uccatama, (kha) madhyama aura (ga) jJAna kI zikSA kA honA Avazyaka hai| parantu nimna / uccatama zreNI meM cikitsA, AbhiyAntrikI, AdhyAtmikatA ke sAtha bhautikatA kA bhI sAmaMjasya hI kampyUTara Adi kI zikSA mAnI jAtI hai| madhyama honA cAhie / jaisA ki jaina zikSaNa praNAlI meM hai / zreNI meM kalA, vANijya Adi kI zikSA tathA itanA hI nahIM pratyeka zikSArthI ko ruci ke anukUla nimna zreNI meM saMskRta, sAhitya, veda-vedAMga Adi jIvikopArjana ke lie kuzala banAyA jaae| kI zikSA mAnI jAtI hai| patrAcAra kA patAvijayakumAra jaina, zodha chAtra, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna AI.TI. AI. roDa, vArANasI-5 0---- ------- aha paMcahi ThANehi, jehiM sikkhA na labbhaI / thammA kohA pamAeNaM rogeNAlassaeNa ya / / --uttarA. 11/3 jisa vyakti meM ahaMkAra adhika hai-garva meM phUlA rahatA ho, bAtabAta meM krodha karatA ho, zarIra meM Alasya bharA rahatA ho, kisI prakAra ko vyAdhi athavA roga se grasta ho, jo zikSA prApti meM udyama athavA puruSArtha na kare-aise vyakti ko zikSA kI prApti nahIM hotii| 337 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - DA0 (zrImatI) hemalatA talesarA vidyAbhavana jI0 esa0 zikSaka mahAvidyAlaya, udayapura -0-0-0-0-- vartamAna samaya meM jahA~ mAnava jJAna, vijJAna, takanIkI tathA 12 9 praudyogikI kI dRSTi se nirantara vikAsa kI ora agrasara hotA jA rahA 6 hai; naitika, sAmAjika evaM dhArmika dRSTi se patana kI ora bar3ha rahA 0 | hai| vyakti ke bhautikavAdI banane ke sAtha-sAtha bhraSTAcAra, hiMsA, beI-70 mAnI, saMkucitatA tathA anuzAsanahInatA ne samAja meM apanI jar3eM | atyadhika gaharI banA lI haiM / jIvana kI samasyAe~ bar3ha rahI haiN| naI pIDhI dhArmika aura naitika bAtoM ko mithyA ADambara mAtra samajhatI hai| dharma ke tattvajJAna, jJAnazAstra aura nItizAstra ke prati ajJAnatA / vikasita ho rahI hai / Aja naitikatA mAtra carcA kA viSaya bana gayI TD hai / AcaraNa isa para sabase kama kiyA jA rahA hai| eka prasiddha dArzanika ke anusAra Aja manuSya samudra meM machalI HC / kI taraha taira sakatA hai, AkAza meM pakSiyoM kI taraha ur3a sakatA hai, parantu vaha yaha nahIM jAnatA ki pRthvI para manuSya kI taraha kisa prakAra cale ? Aja vaha manuSya kA mUla guNa bhUla gayA hai| isake pIche | mAnasika tanAva tathA azAnti kA hAtha hai| Aja vyakti ko sAMskRtika evaM naitika mUlyoM se jor3ane hetu dhArmika tathA naitika zikSA kI AvazyakatA nirantara bar3ha rahI hai| dhArmika tathA naitika zikSA kyA hai ? dharma eka prakAra ke kartavya ke dvArA kucha upayogI tathA AtmaupayogI guNoM ko dhAraNa karanA hai| mAnava dharma ke aMga ke rUpa meM 20 vyakti kA kartavya AtmA, paramAtmA aura saMsAra ke prati hotA hai| / prasiddha dArzanika sarvapallI rAdhAkRSNana ke anusAra dharma eka prakAra kI bhAvanAtmaka tathA aicchika pratikriyA hai| pazcimI zikSAzAstrI raoNsa ke anusAra dharma vyaktigata tathA sAmAjika jIvana meM satyaM zivaM sandaram kI prApti meM sahAyaka eka zakti hai| bAibila meM dIna dukhiyoM kI sevA ko hI dharma batAyA gayA hai| naitikatA AcaraNa meM lakSita hotI hai| sad-asad viveka isake / antargata AtA hai / naitika jAgRti se vyakti kA samucita vikAsa P hokara samAja meM zAntipUrNa sahaastitva kI sthApanA hotI hai / naitika bala, bhAvanAe~ evaM tarka-saMgati ke pariNAmasvarUpa vyaktitva kA nirmANa | hotA hai aura usI ke anupAta meM vyakti kA samAja meM prabhAva hotA 0 hai / usI ke sAtha-sAtha naitika bala kA nirmANa bhI hotA calA / jAtA hai| --0-0-0-0-- dharma naitikatA ko pUrva AvazyakatA hai| yadi dharma kAraNa hai to 338 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma dhArmika tathA naitika zikSA : cAritrika saMkaTa se mukti -0-0-0-0-0-0-0-2--0-0-0-0-0 0-0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / www.jainelibhary.org Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA pariNAma | yadi vizva ke dharmoM kI tulanA kareM to patA calegA ki unameM tatvajJAna, jJAnazAstra aura karmakANDa meM bhinnatA ho sakatI hai para nItizAstra sabhI meM lagabhaga eka jaisA hai| naitika AcaraNa ke pIche dharma kI svIkRti kI AsthA uTha jAne se samAja lar3akhar3A jAyegA - na kahIM satya hogA, na sadAcAra, na ImAnadArI aura na ahiMsA hI / dhArmika tathA naitika sampratyaya ke AdhAra para dhArmika tathA naitika zikSA kA abhiprAya aisI zikSA se hai, jisameM vidyArthiyoM ko sad tathA asad meM antara karake vivekasammata nirNaya lene aura sadAcAra kA prazikSaNa diyA jA sakatA hai| rASTrIya zikSA nIti (1986) ke anusAra baccoM kA naitika evaM cAritrika vikAsa naitika zikSA kA mukhya lakSya hai / zikSA dvArA vidyArthiyoM ko jJAna evaM kuzalatA pradAna karane ke sAtha-sAtha unameM aise mAnavIya 'guNoM jaise--prema, sevA, sahAnubhUti, satya, sahayoga, saMyama, sahiSNutA, kartavyaparAyaNatA, ahiMsA, dezabhakti Adi kA vikAsa karanA hai, jisase ve eka Adarza sadAcArI nAgarika bana sakeM / naitika zikSA ke antargata zArIrika zikSA, mAnasika svastha caritra, AcaraNa, ucita vyavahAra, ziSTAcAra, sAmAjika adhikAra, kartavya tathA dharma Adi sammi - lita hote haiM / yaha vAstava meM ucita manobhAvoM, bhAvanAoM evaM saMvegoM ko vikasita karane kI paddhati hai / samAja meM zAntipUrvaka jIvana vyatIta karane ke lie naitika mUlyoM kA vikAsa kiyA gayA hai / veda, upaniSada, rAmAyaNa, mahAbhArata, bAIbila, kurAna Adi mahAna granthoM meM dharma aura darzana ke sAtha-sAtha zra eSTha naitika mUlyoM kA saMgraha hai / mahAvIra, gautama buddha, IsAmasIha, muhammada, jarathusta, bAlmIki, vyAsa, tulasIdAsa, kabIra, ikabAla, Taigora, azoka, harSavardhana, akabara, dayAnanda sarasvatI, vivekAnanda, bAlagaMgAdhara tilaka, araviMda ghoSa aura gA~dhI Adi ne bAlaka ke jIvana meM caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma Jain dication International naitika vikAsa karane vAlI zikSA para adhika bala diyA thA / aitihAsika pRSThabhUmi bhAratavarSa meM ati prAcInakAla se hI dhArmika tathA naitika zikSA ko mahattva diyA jAtA rahA hai| vaidikakAla meM Izvara bhakti tathA dhArmikatA kI bhAvanA bharanA va pavitra caritra nirmANa zikSA ke mukhya lakSya mAne jAte the / jIvana kA uddezya dharma, artha, kAma va mokSa kI prApti thA, jisameM dharma ko sabase mahattvapUrNa mAnA gyaa| prAcIna vidyAlayoM kA vAtAvaraNa dhArmika kAryoM jaise yajJa, saMdhyA, prArthanA, saMskAra va dhArmika utsavoM se paripUrNa rahatA thA / usa samaya ke samAja kA lakSya ucca naitika jIvana vyatIta karanA thA, yahI zikSA kA dhyeya bhI thA / madhyakAla meM zikSA ke lie mandira, masjida tathA dhArmika sthAnoM kA prayoga kiyA jAtA thA / yUropIya IsAI mizanarI ne dharma pracAra hetu vidyAlayoM meM dhArmika tathA naitika zikSA kI vyavasthA kI / 1854 ke vuDa ghoSaNA-patra meM zikSA meM dharmanirapekSa svarUpa tathA naitika vicAradhArA kI puSTi kI gaI / 1882 ke bhAratIya zikSA Ayoga ( hanTara kamIzana) ne pAThyakrama meM dhArmika evaM naitika zikSA kA koI sthAna nahIM rakhA / 161718 ke kalakattA vizvavidyAlaya Ayoga ne zikSA ke dhArmika evaM naitikarUpa ko jhagar3e kI vastu mAnakara koI vicAra nahIM kiyA / 1637-38 kI gA~dhI jI kI besika zikSA yojanA meM 'satya' ko dhArmika zikSA kA aMga banAyA gayA / 1644-46 meM bizapa jI. DI. bArna samiti ne dhArmika evaM naitika zikSA kI AvazyakatA to anubhava kI kintu isakA dAyitva ghara tathA samudAya taka hI rakhA / svatantratA prApti ke bAda bane pahale zikSA Ayoga (1948-49 ) ne vidyAlayoM meM dhArmika tathA naitika zikSA ko vibhinna kAryakramoM meM sammilita kiye jAne para bala diyA / 1952-53 ke mAdhyamika sAdhvIratna grantha Private & Personal Use Only 336 www.jainsarary.org Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA Ayoga ne caritra kI zikSA para bala diyA zyakatA hai, jo naitikonmukhI ho| yahI kAraNa hai tathA ghara, vidyAlaya evaM samAja kI naitikatA Aca- ki naI rASTrIya zikSA nIti ke antargata naitika raNa ke prati AsthA ko caritra-nirmANa ke lie mUlyoM ke zikSaNa tathA prazikSaNa kI vyavasthA para mahatvapUrNa batAte hue zikSaka evaM vidyAlayIna jIvana bala diyA gayA hai| jisase rASTrIya samasyAoM ko ko samRddha kie jAne kI siphAriza kii| 1658- hala karane hetu eka nayA prakAza prApta ho ske| 56 meM naitika evaM dhArmika zikSA kI AvazyakatA evaM sambhAvanAoM para vicAra hetu zrIprakAza / rASTrIya samasyAoM ke hala hetu mahatvapUrNa 5 samiti kA gaThana kiyA gyaa| isa samiti ne nAta naitika mUlyoM kA zikSA meM samAveza hovidyAlayoM meM naitika tathA AdhyAtmika mUlyoM kA dezavAsiyoM meM ekatA kI bhAvanA vikasita zikSaNa vAMchanIya mAnA tathA vidyAlayoM kA kArya karane he karane heta zikSA meM sArvajanIna tathA zAzvata malyoM krama mauna prArthanA se zurU karane kA sujhAva diyaa| kA vikAsa karanA hogA jinase dhArmika 1962 kI bhAvAtmaka ekatA samiti ne bhI rASTrIya vizvAsa, kaTTaratA, asahiSNutA, hiMsA tathA bhAgyaekatA ke sandarbha meM caritra-nirmANa ko mahatvapUrNa vAda kA anta kiyA jA sake aura vidyArthiyoM meM batAte hue dhArmika evaM naitika zikSA kI Avazya- rASTrIya ekatA kA dRSTikoNa vikasita kiyA jA katA para bala diyaa| 1964-66 ke koThArI zikSA ske| chAtroM ko eka-eka kSaNa kA sadupayoga karanA Ayoga ne naI pIr3hI meM mUlyahInatA para cintA sikhAne ke lie vidyAlayoM meM vibhinna pAThyakrama vyakta kI tathA zikSA meM naitika, AdhyAtmika evaM sahagAmI kriyAoM jaise skAuTiMga, ena0 esa0 esa0, ON saundaryAtmaka mUlyoM ke vikAsa ko atyadhika mahatva- ena0 sI0 sI0, khelakUda Adi kA Ayojana rakhA pUrNa mAnA / vibhinna AyogoM ke atirikta zikSA jAye / vidyAlayoM meM sAmpradAyika saMkIrNatA nahIM kI rASTrIya, rAjya tathA antarrASTrIya stara para banI Ane dene ke lie sAmpradAyikatA kI zikSA na samitiyoM ne ekamata se mUlya saMkaTa tathA cAri- dekara AdhyAtmika va dhArmika trika saMkaTa se deza ko bacAne hetu naitika tathA bala diyA jAnA cAhie / chAtroM ko sAmAjika evaM dhAmika zikSA ko kisI na kisI rUpa meM vidyAlayIna Athika paristhitiyoM se paricita karAkara unheM kAryakrama ke sAtha jor3anA atyadhika Avazyaka isa yogya banAyA jAya ki ve apane vicAra tathA lekina durbhAgya se zikSA jagata meM kiye vyavahAra meM udAra bana sakeM, bhASA, sampradAya, jAti. jAne vAle aba taka ke aneka prayAsa tathA yojanAe~ liMga para AdhArita pUrvAgraha se Upara uThakara hamArI rASTrIya AvazyakatAoM ko pUrA karane meM rASTrIya hitoM kI bAta soca skeN| isake lie saphala nahIM ho pAyI haiN| zikSA kI isa gambhIra Avazyaka hai ki vidyAlaya hI nahIM balki ghara kA sthiti ko dhyAna meM rakhate hue hI deza meM eka naI vAtAvaraNa aisA sarasa va sundara banAyA jAe ki zikSA nIti 1986 meM lAga kI gayI hai, jo rASTIya naitika mUlyoM kA vikAsa hara sadasya apanA sAmUekatA tathA akhaNDatA ko banAe rakhakara rASTrIya hika uttaradAyitva samajhe / vidyAlayI zaikSika tathA AvazyakatAoM kI pUrti kara sake aura bhAratIya sahazaikSika kAryakramoM meM sabhI dharmoM ke tyauhAroM ko saMvidhAna ke saMkalpoM ke anusAra naI pIr3hI ko prati- samAna rUpa se manAnA, mahApuruSoM ke jIvana se yogitA ke antarrASTrIya stara AtmavizvAsa ke preraNA dene hetu vicAra goSThI rakhanA, vAdavivAda sAtha khar3I karane meM samartha kara sake / isake lie Ayojita karavAnA tathA sAmAjika sevA kAryakramoM kA apane kartavyoM ke prati unmukha nAgarikoM kI Ava- ko Avazyaka rUpa se jor3A jAnA caahie| 340 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) Jain A nton International SONSrivate & Personal Use Only www.iainer Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Home zikSA dvArA chAtroM meM Atma-sammAna kI bhAvanA sakeM ki unheM upadeza dene kA prayAsa kiyA jA kI kA vikAsa kara unheM AdhyAtmika/dhArmika dizA rahA hai| hetu prerita kiyA jAnA caahie| sabhI dharmoM ke prati bhagavAna mahAvIra ne naitika jAgaraNa ke lie sahiSNatA tathA samAna Adara bhAva rakhane hetu chAtroM bauddhika, Arthika aura rAjanaitika jIvana parimArjita ko protsAhita kiyA jAnA caahie| chAtroM ke karane para bala diyA thA jisase ahiMsA, aparigraha sAmane aisI samasyAe~ prastuta kI jAeM, jinase ve aura anekAnta ke mAdhyama se yuddha, zoSaNa tathA sad-asad meM antara karanA sIkha skeN| cUMki anu- tanAva ko samApta kiyA jA sake, zAnti, samAnatA karaNa kA bAlakoM para atyadhika prabhAva par3atA hai, aura saha-astitva ke vAtAvaraNa se mAnava-kalyANa isalie adhyApakoM tathA mAtA-pitA ko svayaM naitika kA mArga prazasta ho ske| mahAkavi ravIndranAtha niyantraNa ke antargata hI rahane kA prayAsa karanA ThAkUra ne vidyArthiyoM ke lie eka AcAra saMhitA cAhie / yadi adhyApaka tathA pitA khuleAma dhUmra- ko anivArya mAnA hai| pAna karatA hai to chAtroM ko usa kArya se kaise roka sakegA? aura aisA karane se chAtroM para nakArAtmaka bhAratIya saMskRti ke prati AsthA vikasita kI jAe prabhAva hI par3egA 'Action speaks louder than yadi hama apane atIta kI ora mur3akara dekheM to tongue.' yaha bAta nirvivAda satya hai| pAyeMge ki jisa bhAratIya saMskRti ke garimAmaya rUpa para hama Aja bhI gauravAnvita anubhava karate haiM vidyAlaya meM tathA mAtA-pitA kI ora se vaha kyA thA? aura Aja isase haTakara hiMsA, tor3a- 728 bAlakoM meM naI zikSA nIti dvArA diye gaye 'rASTrIya phoDa, Andolana, gherAva, bhraSTAcAra, svArthaparatA, paMcazIla' ke siddhAntoM ko vyAvahArika rUpa diyA anaitikatA, malyahInatA tathA dizAhInatA kI jAnA atyadhika Avazyaka hai| ina siddhAntoM se sthiti meM hama kyoM pha~se jA rahe haiM? prAcIna bhArasambandhita mUlya svacchatA, satyatA, parizrama, samA- tIya saMskRti sadaiva dhArmika-naitika cetanA se | natA aura sahayoga hai| anuprANita rahI hai / manuSya meM sAttvika vRttiyoM ko 2 __ mahAbhArata meM naitika zikSA ke svarUpa kA saMketa parata jAgrata karake rajasa-prabhutva dvArA kAmanAoM tathA ) spaSTa hai-'mahAjano yena gataH sa panthA' / bAlakoM tRSNAoM ko niyantrita kara tamasa-ajJAnAMdhakAra ko mahApuruSoM ke cAritrya kA anusaraNa karanA kA unmUlana kara use jJAna prApta karane meM samartha sikhAyA jAe, na ki caritra kA / Aja taka zikSA banA banAtI thI, samanvaya kI ora agrasara karatI thI, meM vibhinna pAThyakramoM dvArA mAtra caritra kA hI vijAtIya saMskRtiyoM ko AtmasAta karanA sikhAtI anusaraNa karane kA mantavya spaSTa hotA hai, jabaki mahApuruSoM ke jIvana se marane taka kA itihAsa itanA saiddhAntika dRSTi se apanI mahAn sAMskRtika mahatvapUrNa nahIM hai jitanA unake jIvana ke preraNAspada, paramparAoM ko lekara calane para bhI hama saMskRti se caritra-nirmANakArI aura lakSyabodhaka pAvana prasaMgoM nirantara pichar3ate gaye aura na to sAMskRtika virAkA samAveza / naitika zikSaNa meM yadi yaha kahA jAe sata kA vikAsa hI kara pAe tathA na hI navIna 'satya bolo, milakara raho' to kabhI bhI sahI prabhAva jIvana mUlya AyAma samAja ko de paaye| isI ) nahIM dikhAI degA ataH Avazyaka hai| bhI kAraNa jIvana meM bhaTakAva, bikharAva, skhalana hI kahA jAye sAhityika mantavya "kAntAsammita upa- adhika huA hai| Aja hama AdarzapradhAna saMskRti deza yuje" avazya ho kintu zrotA anubhava na kara ko bhUlakara arthapradhAna saMskRti ko apanA cuke haiN| caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 300 ucation Internation Cor Private & Personal Use Only www.janwaerary.org Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI kAraNa bhAratIya sAMskRtika mUlyoM, paramparAoM pAThyakrama, pAThya-carcA, pAThaya-viSayoM evaM pAThyakA vighaTana hI huA hai| anukaraNa ke nAma para kramottara kriyAoM dvArA vidyAlaya ke vAtAvaraNa ko guNoM, AdarzoM, mUlyoM ke nAma para kutsita, anaitika sahaja sauhArdapUrNa bnaayeN| mAtra parIkSA uttIrNa jaisI cIja ko apanA rahe haiM / yahI kAraNa hai ki karanA hI apanA uddezya nahIM banAe~ varan chAtroM mAnavIya guNoM ke viparIta Aja aparAdhoM meM vRddhi ko mAnava tathA niSThAvAna nAgarika banAne meM madada huI hai / mUlyoM, vyavahAroM Adi ko badalate rahane kreN| unheM sAmAjika, sAMskRtika, Arthika, rAjake kAraNa vyakti kA 'statva' 'apanApana' kho gayA naitika vyavasthA kA vyAvahArika jJAna dekara samAja hai / vaha taya nahIM kara pAtA hai ki pitA kA selsa- ke anurUpa taiyAra kreN| Teksa, inkama Teksa bacAne vAlA, milAvaTa kA dhana vidyAlayoM ke atirikta samAja ke anya abhikamAne vAlA rUpa sahI hai yA ghara-samAja meM ImAna __ karaNa, sabhI varga bhI pUrNa ImAnadArI, kartavyaniSThatA dArI tathA kartavyaparAyaNatA kI DugaDugI pITane kA udAharaNa prastuta kreN| samAja meM apanI-apanI vAlA rUpa ? bhUmikA sahI rUpa meM nibhAeM tabhI samAja meM naitika yuvA-zakti evaM mUlya saMkramaNa kI samasyA Aja AdhyAtmika evaM mAnavIya guNoM kI mahaka suvAsita hamAre samakSa eka cunautI banakara khar3I hai / Ava- hogI / aisA vAtAvaraNa nirmita kie jAne para bala di zyakatA isa bAta kI hai ki zikSaka, zikSArthI, diyA jAe jisase mUlyahInatA, dizAhInatA, kUpaabhibhAvaka, netA, samAja-sudhAraka, adhikArI Adi maNDUkatA se bAhara nikalA jA ske| naitika evaM sabhI loga apane dAyitva ko samajheM, Adarza prastuta sAMskRtika mUlyoM ke vikAsa hetu hara varga yadi sahakareM, sudRr3ha caritra rakheM, jJAna karma tathA bhAvanA se yoga karegA tabhI AtaMkita evaM trasta mAnavatA ko naitika AcaraNa kreN| zikSA saMsthAe~ zikSA ke mukti mila skegii| ra piyaMkare piyavAI se sikkhaM laDu garihai / -uttarA. 11/14 vahI ziSya athavA zikSA prApti ke lie samutmaka, udyogI apanI abhISTa zikSA (vidyA athavA kalA) ko sIkha sakatA hai, jo priya vacana bolatA hai aura anya logoM (vizeSa rUpa se zikSaka, sahapAThI, mitra jana, mAtA-pitA, bandhu bAndhavoM) ko priya lagane vAle kArya karatA hai| 342 khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Ection International ivate & Personal use Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -JEE Aja mAnava cintana eka vicitra vaicArika UhApoha se saMtrasta aura grasta hai / eka vicAradhArA hai, jo hiMsA, pratizodha aura sattA ko manuSya kI prakRti kA janmajAta aura Avazyaka aMga ginatI hai to dusarI ahiMsA, samatA, sahiSNutA, maitrI aura sahaastitva ko / nITze ne kahA thA ki dayanIya aura durbala rASTroM ke lie yuddha eka auSadhi hai| raskina ne mAnA ki yuddha meM hI rASTra apane vicAroM kI satyatA aura sakSamatA pahacAnatA hai| aneka rASTra yuddha meM panape aura zAMti meM naSTa ho gye| molTeka yuddha-hiMsA ko paramAtmA kA Antarika aMga ginatA thaa| usakI dhAraNA thI ki sthAyI zAnti eka svapna hai aura vaha bhI sundara / DArvina kA zakti siddhAnta to jJAta hai ho / speMgalara jaisA itihAsajJa bhI yuddha ko mAnavIya astitva kA zAzvata rUpa ginatA hai| Arthara kItha ne yuddha ko mAnavIya utthAna kI chaMTAI ginA / vaijJAnika DesamonDa morisa, 'naikaDa epa' meM rAbarTa ADre 'di TerIToriyala impereTiva' meM, konArDa lAreMja 'Ana egresana' meM phrAiDa kI mAnyatA ke pakSadhara haiM ki AkrAmakatA aura hiMsA manuSya kI janmajAta, svataMtra, sahaja evaM svAbhAvika cittavRtti hai| IDDDDEPEEDEDEPEEDEREDEEPREDDPEPPEPPEDD ahiMsA aura sAmAjika parivartana : Adhunika sandarbha U ----- - - - - - - ina bhrAnta dhAraNAoM ke viparIta dUsarA vyApaka aura svastha mata hai una vicArakoM kA, jo ahiMsA ke siddhAMta aura darzana ko Aja cintana ke naye dharAtala para pratiSThita kara use kevala dharma aura adhyAtma kA hI nahIM, darzana aura mukti kA sAdhana hI nahIM, sAmAjika parivartana, ahiMsaka samAja, vizvazAMti aura sArvabhauma mAnavIya mUlyoM ke pariprekSya meM bhI svIkAra kara rahA hai| yUnesko jaisI saMsthA ne bhI isa para gambhIra vicAra-vimarza ke lie antarrASTrIya saMgoSThiyA~ Ayojita kI, sAmAjika sarvekSaNa aura zodha yojanAoM ko vividha rUpeNa kriyAnvita kiyaa| Aja sabhI dezoM, vargoM aura samAjoM ke prabuddha cintaka yaha svIkArate haiM ki sthAyI vizvazAnti ke lie AmUla rAjanItika, sAmAjika, Arthika va sAMskRtika krAnti kI aparihArya AvazyakatA hai, vaha kevala mahAvIra, buddha va gA~dhI kI ahiMsA se sambhava hai / yoM kahanA adhika saMgata hogA ki mAnava sabhyatA kA 'bhaviSya ahiMsA va zAnti para hI nirbhara karatA hai| sambhavataH yahI / kAraNa thA ki mahAna vaijJAnika AinsTIna ne apane kakSa meM mahAtmA gA~dhI kA citra lgaayaa| kisI rAjanetA aura vaijJAnika kA nahIM / mAnava samAja kI mUla prakriyA, mAnavIya abhipreraNA va prayojana caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma EDEEPEPPEECIPEPPEECREE ---pro0 kalyANa mala lor3hA (kalakattA) ACE sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jan Education Internation or Private & Personal Use Only www.jaglibrary.org Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l kI saMracanA zAMti, suvyavasthA aura samatA kI ora saikeNDa para eka bAlaka, cikitsA ke abhAva meM | unmukha rahI hai| vikalAMga ho rahA hai / amerikA nAbhikIya yuddha ke sAmAjika manovijJAna kA mUlAdhAra jisa lie rasAyanika aura jevika tattvoM ke mizraNa se vyavasthA aura saMsthAvAda ko pramukhatA de rahA hai, aise astra banA rahA hai, jo vizeSa jAtiyoM aura usakI nirmiti maitrI, samatA aura bhrAtRtva para hI nasloM ko pahacAnakara samApta kara deMge evaM mAnavIya Adhuta hai| prasiddha vidvAna sI0 rAiTa mila kA icchAoM kA damana kara janatA kI mAnasikatA aura kathana hai ki Aja manuSya kI samasta cintAdhArA AcaraNa kSamatA ko svacAlita yantra meM badala deMge / tRtIya vizva yuddha ko yathArtha mAnakara bhramavaza vizva isake viparIta premacanda ke zabdoM meM 'vizva samara zAMti kI sambhAvanA svIkAra nahIM krtii| pI0 kA ekamAtra nidAna hai vimva-prema / ' isa sandarbha meM sorokina kA bhI yahI abhimata hai| usakI dRSTi Aja vizva sAhitya meM takanIkI saMskRti kA ghora o meM Aja sAmAjika vyavasthA aura sAMskRtika jIvana virodha ho rahA hai| brasa mejalisa ne 1980 meM malyahIna, pratyayahIna, AsthAhIna ho gae haiM aura likhA ki AviSkAroM kI mahAnatA aura unake Gll spardhA evaM saMkaTagrasta hokara cAroM ora vinaSTi- pariNAmoM ke hInatA kI ghora viSamatA se maiM hairAna vAdI kaTutA kA bolabAlA hai| huuN| nAramana kaMjilsa ne kahA ki 'aMtarikSa kI ___ AinsaTIna ne to spaSTa kaha diyA thA, 'hameM mAnavayAtrA kA mahatva yaha nahIM hai ki manuSya ne mAnavatA ko yAda rakhanA hai jisase hamAre samakSa candramA para paira rakhe para yaha hai ki usakI dRSTi 1 svarga kA dvAra khula jAyegA anyathA sArvabhauma mRtyU vahA~ bhI apanI pRthvI para hI lagI rhii|' yahI / ko hI jhelanA hogaa| koI aMdhI mazIna hameM apane socanA hai ki manuSya kI isa sarvavyApI cAritrika | vikarAla vajra dantoM meM jakar3a legii|' eka ora Antarika bAhya asmitA ke saMkaTa se mukti kA CV/ vizva saMhAra kA yaha bhaya aura AtaMka hai, to dUsarI upAya ahiMsaka krAnti dekara kyA sthAyI zAMti aura / ora yaha mAnyatA jora pakar3a rahI hai ki racanAtmaka suvyavasthA kA pramANa bana sakatI hai ? isI dRSTi se padArthavAda aura naitika krAnti mAnavIya mUlyoM ke Aja gambhIra vicAraka aura cintaka ahiMsA ke / mAnadaNDa ke rUpa meM hI ahiMsaka samAja va saMskRti dArzanika aura dhArmika pakSa ke sAtha-sAtha usakI ke lie sthAyI vizvazAnti ke heta bana sakate haiN| sAmAjika, Athika aura rAjanaitika upayogitA sAmAjika va sAMskRtika vikAsa Aja dvayarthaka ho aura iyattA para unmukta bhAva se vicAra kara rahe haiM / rahA hai| eka ora takanIkI va vaijJAnika Avi- eka udAharaNa paryApta hogaa| kAroM ne rASTroM ke AcAra-vicAra-vyavahAra meM pari- TI. ke. unnIthana evaM yogendrasiMha ke sarvekSaNa ke vartana kara diyA hai to dUsarI ora sattA va zAsana kI anusAra Aja nepAla, zrIlaMkA aura bhArata kA amita mahatvakAMkSAoM ne cunautiyA~ utpanna karatanAva 70 pratizata kulIna barga aura 638 sAmAnya varga aura saMgharSa upasthita kiyA hai| koI rASTra anya unnata ahiMsA ko pradhAnataH rAjanItika aura sAmAjika rASTroM se pichar3anA nahIM cAhatA, dUsarI ora sAmAnya svarUpa meM svIkAra karatA hai| ye varga sabhI dharmoM ke janatA zAnti, suvyavasthA aura sAmAjika pari- haiM / ina vargoM kI dRr3ha mAnyatA hai ki ahiMsA kI vartanoM kI mAMga kara paraspara saumanasya aura saurasya upalabdhi se mAnava jAti kA naitika aura AdhyAkA Agraha kara rahI hai / yuddha kI bhayAvahatA isase tmika vikAsa hogaa| unnIthana ne ahiMsA kii| hI spaSTa hai ki Aja saMhAra astroM para tIsa hajAra saMgati aura svIkRti kA samAjazAstrIya paddhati se DAlara prati saikeNDa kharca ho rahe haiM aura udhara hara do vizleSaNa kara yaha niSkarSa nikAlA hai ki "hamAre / 344 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha P ate & Personal Use Only www Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakSa do hI vikalpa haiM-yA to paramparA se prApta hIna adhigrahaNa aura avApti kI lAlasA ne usakI ! natika vyavasthA svIkAra kareM yA phira samAja se svastha mAnasikatA naSTa kara dI hai| higela ke zabdoM 12 niHsRta usakI prAyogika mAnyatA ko / parantu yahIM meM 'manuSya sabase saubhAgyapUrNa prANI hai kyoMki vaha prazna uThatA hai ki, vartamAna anaitika samAja se akelA (robinasana krU so kI bhA~ti) nahIM raha 0 hama kisa prakAra naitika vyavasthA prApta kara sakate sakatA, para vaha sabase abhAgA bhI hai kyoMki anya haiM ? sattA aura vyavasthA kI saMkalpanA lokottara manuSyoM ke sAtha saumanasya aura prema se bhI nahIM 4 honI cAhie, jo vidyamAna paristhitiyoM se utpanna rahatA'- arthAt sAmAjikatA kI prakRta AkAMkSA ke pratyayAtmaka aura pAramparika ho / " DA. rAdhA- sAtha hI usameM vikRta asAmAjikatA hai| kRSNana ke zabdoM meM 'ahiMsA koI zArIrika dazA vaha prakRti ke sanAtana niyamoM ko bhUla gayA nahIM hai, apitu yaha to mana kI premamayI vRtti hai|' hai| Arthika va rAjanaitika jIvana kI kendrastha mAnasika sthiti ke rUpa meM ahiMsA kevala aprati- yAntrikatA meM, vaha vyaktitva kI svatantratA khI rodha se bhI bhinna hai| vaha jIvana kA eka samartha baiThA / usake dila aura dimAga para zAsana tantra racanAtmaka pakSa hai / mAnava kalyANa kI bhAvanA hI kI krUratA aura niraMkuzatA hAvI hai| samAjasaccA bala aura sarvazreSTha guNa hai| vAlmIki kahate zAstriyoM ne vyakti kI isa vikRta mAnasikatA kA haiM- "yoddhA kA bala ghRNita hai, RSi kA bala hI vizad vivecana kiyA hai| sAmAjika, Arthika saccI zakti hai-dhigbalama kSatriya balama, brahma tejo- dRSTi se eka ora vaha atIva parigrahavAdI hai, balaM balam / " ahiMsaka mani, RSi yA saMnyAsI dUsarI ora vaha vartamAna saMskRti kI jar3atA se pratyakSataH sAmAjika saMgharSa meM bhAga nahIM lete para vicchinna / isI ko samAjazAstra meM 'enomo' aura unakA yogadAna nivivAda hai| 'ailinezana' kahA gayA hai| mArksa ne apane siddhAMtoM meM bhinna dRSTi se vyakti ke ailinezana para vicAra punaH DA. rAdhAkRSNana ke anusAra ve "sAmA- kiyaa| elinezana kI vivecanA karate hue garsana | jika Andolana ke sacce nidezaka haiN| unheM dekha kA mata hai ki takanIkI-audyogika krAnti, ISI kara hameM arastU kI 'gatihIna preraka zakti' kA naukarazAhI, vilAsa vaibhavapUrNa jIvana prakriyA, smaraNa ho jAtA hai|" tAlsatAya ne apane prasiddha prasiddha AdarzoM kA lopa, naitika mUlyoM kA hrAsa, vikRta upanyAsa 'yuddha aura zAnti' meM likhA hai-"yuddha manovijJAna (phrAiDa Adi kA) isa mAnasika eka sAmUhika hatyA hai, jisake upakaraNa haiM, deza vicchati ke kAraNa haiN| isakA artha hai ki Aja droha ko protsAhana, mithyAbhASaNa, nivAsiyoM kA vyakti ekAkIpana, anaikya, asantoSa kA zikAra | vinAza Adi / " hokara vaha apane vRhat sAmAjika sambandhoM ko pahale hama ahiMsA dvArA sAmAjika parivartana vismRta kara rahA hai| use na to apane se santoSa hai kI sambhAvanAoM para vicAra kreN| erika phroma ke aura na apanI upArjana kSamatA se / vaha asaMyata anusAra Aja sAdhana ko hI sAdhya samajhanA sAmA- hai| sAMskRtika saMkaTa use hataprama kara rahA hai jika vyavasthA kI sabase bar3I visaMgati hai / bhautika usakI AkAMkSAoM aura upalabdhiyoM meM pracura 4 samRddhi ke lie utpAdana aura upabhoga ke sAdhana vyavadhAna hai| usakI eSaNAoM kA anta nhiiN| hamAre sAdhya bana gae haiM isI se Aja sampUrNa samAja vaha artharahita, mUlyavihIna, ekAkI, Atmaapane Adarza aura uddezya se cyuta ho gayA hai| nirvAsita aura zaktihIna hai / yahI usakA sAMskRmanuSya manuSya se bhayabhIta hai / usakI vaiyaktika anta- tika vighaTana hai| Aja yaha AtmavimukhatA aura 345 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 7 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jaineniorary.org Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA sAMskRtika alagAva cAroM ora vyApta hai| enaumI hai| isI saMvedanA kA anubhava kara paramahaMsa zrI vaha mAnasika dazA hai, jisameM naitika jar3eM naSTa ho rAmakRSNa ne patta, phUla aura paudhoM ko chUnA taka da jAtI haiM-manuSya vizRMkhalita hokara apanA nairantarya nahIM caahaa| hi kho baiThatA hai-AdhyAtmika stara para vaha anurvara hameM yaha mAnanA cAhie ki ahiMsA Aja ke aura nirjIva hai / usakA dAyitva bodha kisI ke prati vighaTita, saMtrasta aura kiMkartavyavimUr3ha manuSya ko. nahIM hai / usakA jIvana pUrNataH niSedhAtmaka hai / usake nizcita suvyavasthA dekara ahiMsaka samAja kI racanA jIvana meM na to atIta hai, na vartamAna aura na bhaviSya karane meM samartha hai| -kevala inakI eka kSINa saMvedanA hI vidyamAna hai| sikandara, caMgejakhAM, nAdirazAha mahamUda (meklavara) usakI yaha vikSipta mAnasikatA gajanavI, Adi AtaMkavAdo aura AtatAyI hi sAmAjika pariveza kA pariNAma hai| elInezana itihAsa meM kevala nAma aura ghaTanA banakara raha jahA~ manovaijJAnika hai, enaumI vahA~ sAmAjika- gae / mAnava jAti ne unheM isase adhika mahattva sAMskRtika / enImI samAja kI niyAmaka saMracanA nahIM diyaa| ke hrAsa kA phala hai, kyoMki vyakti ko AkAMkSA para amara haiM buddha, mahAvIra, gAMdhI, aura usakI pUti meM bhArI vyavadhAna aura sakaTa hai| IsA, muhammada aura nAnaka, kanaphyUsiyasa Adi isa duravasthA ke nivAraNa ke lie hRdaya aura kyoMki unhoMne manuSyajIvana ko uccatama naitika mastiSka kA pariSkaraNa yA darzana aura jJAna kA bhUmi para le jAkara use mAnavIya guNoM se samanvita udAttIkaraNa Avazyaka hai aura yaha vrata sAdhana se hI kiyaa| jinhoMne mAnava jAti ke vinAza kA svapna saMbhava hai| vrata sAdhana kA vyaSTi se prArambha hokara dekhA, ve vismata ho gae aura jinhoMne usake utthAna CL samaSTi kI ora abhiniviSTa honA hI sahI upa- kA satsaMkalpa kiyA, usameM yogadAna diyA, ve aja cAra hai| amara / saMskRti ke vikAsa meM unakI dena akSaya hai| ___hameM smaraNa rakhanA cAhie ki samaSTi yaha isa satya kA pramANa hai ki manuSya kI Anta cetanA aura sAmUhika saMzliSTa aikya mAnavetara rikatA mUlataH sarvatobhAvena ahiMsaka, zAnti-priya, sRSTi meM bhI jaba sahaja, svasaMbhUta aura sulabha hai, premamaya, karuNAzrita aura naitika hai| jIvana ke taba manuSya meM hI kyoM Aja isakA abhAva hai ? sabhI AdarzoM ke mUla meM ahiMsA hai| ahiMsaka samAja vikhyAta manovaijJAnika irika irikasana ise hI ke lie vyakti kA ahiMsaka honA Avazyaka hai| 'kiMkartavyavimUr3hatA' kahate haiN| unake anusAra manuSya kauzeyavalI ne ahiMsaka vyakti aura ahiMsaka samAja yaha nahIM jAnatA ki vaha kyA hai, usakI saMlagnatA ke pArasparika aura anyonyAzrita sambandha para kahA~ aura kisase hai ? yaha eka bhISaNa mAnasika kasasa ha ! yaha eka bhASaNa mAnAsaka prakAza DAlate hae likhA hai ki mana, vacana aura roga hai| karma se ahiMsaka vyakti samAja meM sarvatra maitrI, prema ___isake viparIta mAnavetara sRSTi ko dekheN| aura sadbhAva kA niyamana karatA hai| vaha samUce eDavarDa vilsana ne apane AviSkAroM se yaha pramA- samAja meM parivartana lAne kI kSamatA rakhatA hai| Nita kara diyA ki pravAla, cIMTI, sarpa Adi jIva- isI se vizva ke samasta dharmoM ne ahiMsA ko sarvocca jantu bhI pUrNataH sAmAjika aura saMvedanazIla haiM, dharma kahA / hindU ho yA islAma, IsAI ho yA unakI sAmAjika saMracanA atyanta suvyavasthita hai| yahadI, sikha ho yA pArasI, sUphI yA zinto, sabhI Aja to vijJAna ne peDa-paudhoM meM bhI saMvedanazIlatA, ne ise sviikaaraa| bhAratIya vAGamaya to isI kA AtmasurakSA aura jJapti ko pramANita kara diyA udghoSa hai / veda, upaniSada, brAhmaNa, smRti, purANa, caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 258 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaR650 Jain Eation International Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eHAR GY mahAbhArata, dharmazAstra Adi saba ahiMsA ko kisI maya, isI kI sAkSI detA hai| bhAratIya saMskRti kI na kisI prakAra manuSyajIvana kA prANa tatva ginate naitikatA dharma para sarvAzrita hai| mahAvIra kA to 12 haiM, 'mA hiMsyAt sarva bhUtAni' / ahiMsA kA naitika jIvana hI isakA divya saMdeza hai| itihAsa meM rAjya hI sarvottama hai / chAMdogya upaniSada kahatA hai mahAvIra (aura buddha) zAzvata jyotiSpuja haiM, jo ki yajJoM meM bali naitika guNoM kI hI denI cAhie mAnavajIvana ke antarbAhya andhakAra ko ahiMsA 'athayat tapodAnaM ArjavaM, ahiMsA, satyavacanaM ititA va karuNA se, aparigraha va maitrI-bhAvanA se dUra kara | asya dakSiNAH' - (3-17)-AruNikopaniSada sadA-sadA Aloka vikIrNa karate rheNge| mahAvIra zANDilyopaniSada ne bhI yahI maanaa| kA jIvana, vyaktitva aura kartutva hI isakA udA haraNa hai| kitane parISaha aura upasarga Aye, kitanI brahmacaryamahiMsA cAparigrahaM ca satya ca yatnenahe cunautiyA~ unhoMne jhelI, kitanI upekSAe~ sahI, para rakSato he, rakSato he, rakSata iti (AruNiko- vaha-'Aloka puruSa maMgala-cetana' zAnta, sthira 10 paniSada-3) aura dRr3ha nizcaya se ahiMsA dvArA manogata andhakAra | ko vinaSTa kara hameM jyotirmaya kara gyaa| Abhyamanu jaise AcAryoM ne 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati' kahakara bhI yaha kahA 'ahiMsayeva ntara va bAhya dAsatva se usane hameM mukti dii| bhUtAnAM kArya zreyo'nuzAsanam' (3-156) mahAbhArata 'satvApi sArmathye apakAra sahanaM kSamA' kI ve mUrti kI to spasTa ghoSaNA rahI- ahiMsA sakalodharmo the| hiMsA dharmastathAhitaH' (zAnti parva 272---20) ravIndranAtha ThAkura ke anusAra 'yadi taura DAka anuzAsana aura zAnti parva isI ahiMsaka samAja kI zunai koI na Aze, tabai ekalA calo re'-ve akele saMkalpanA karate haiM---'ahiMsA paramodharmaH ahiMsA hI yAtrA karate rahe-nirbhaya aura niHzaMka hokara / paramaM tapaH, ahiMsA paramaM satyaM tato dharma pravartate'- aparicitoM se na bhaya thA aura na paricitoM meM Adi / mahAbhArata ke anta meM maharSi vyAsa taka ko Asakti / unakA jIvana parAkrama, puruSArtha aura UNE kahanA par3A ki 'paropakAra puNyAya pApAya parapIr3a- paramArtha se sampUrNa thaa| saMkIrNa manovRtti kA unhoMne eka nam / ' padmapurANa kahatA hai tyAga kiyaa| caMDakauzika ho yA saMgama, yakSa yA (EP ___ "ahiMsA prathamaM puSpaM puSpaM indriya nigrahaH / sarva kaTUpatanA, gauzAlaka ho yA indrabhUti gautama sabake prati vahI samabhAva, vahI sadbhAva / krodha, mAna, bhUta dayA puSpaM, kSamA puSpaM vizeSataH / ' mahAbhArata lobha, moha kahA~ gaye the kaSAya / samApta ho gaye / meM rAjavicakSaNa , vRhad dharma purANa meM parazurAma mahAvIra kA jIvana hI unakI sAdhanA kA rahasya aura ziva kA saMvAda isake pramANa haiN| hai, ahiMsA kI maMjUSA hai| unhoMne batAyA ki __ vAyu purANa kA yaha kathana paryApta hai--'ahiMsA ahiMsA kA darzana sarvavyApI aura sarvazaktimAna sarvabhUtAnAM karmaNA manasA giraa|' viSNu purANa meM hai| hiMsA ke pArivArika rUpa kI carcA kI gaI hai| Aja jaba paryAvaraNa pradUSita ho rahA hai, prAkR- 102 anRta, nikRti, bhaya, naraka, santAna, mAyA, vedanA, tika saMtulana bigar3a rahA hai, pazu-pakSI, jantu manuSya vyAdhi, jarA, zoka, tRSNA, krodha usakI paramparA kI hiMsaka vRtti se samApta ho rahe haiM, mahAvIra ne hai| isake viparIta ahiMsA ke lie brahma purANa AcAra-vicAra aura vyavahAra ke sAtha-sAtha AhAra spaSTa kahatA hai 'sarva bhUtadayAvanto vizvAsyAH kA zAkAhAra kA bhI pramANa diyA-ve kevalI thesarvajantuSu' / purANa hI kyoM,samasta bhAratIya vAGa - trikAlajJa, divya / hiMsA pApa hai, rodra hai, bhaya hai, caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 1 Orprivateersonalisa.only www.jainenorary.org Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrA moha hai : eso so pANavaho pAvo, caNDo, ruddo... adhikAralipsA aura vittaSaNA hI hiMsA aura Min moha mhbbhyttvho| parigraha ke hetu hai, 'gaMthehiM taha kasAo, vaDDhai aura ahiMsA, samasta jIvoM vijjhAI tehi viNA / ' Adhunika samAjazAstra va ke prati saMyamapUrNa AcaraNa-vyavahAra hai-'ahiMsA manovijJAna meM bhI krodha, mAna, mAyA aura lobha niUNA diTThA, savva bhUesa sNjmo|' ve sadA yahI kA vaijJAnika paddhati se nirUpaNa milatA hai / krodha sikhAte rahe ki manuSya kA caritrAtmaka Antarika ko hI leN| krodha pratizodha mA~gatA hai, vaha mAnarUpAntaraNa mukhya hai, aura isake sAdhana hai ahiMsA, sika aura zArIrika saMtulana naSTa kara detA hai| satya, aparigraha aura smtaa| yahI mAnavatAvAda bhagavatI sUtra meM isakI vibhinna avasthAoM kA yA samaSTivAda kI AdhArazilA hai| eka jainA- vivaraNa prApta hotA hai| bhagavAna mahAvIra kahate cArya kA kathana hai ahiMsA hI pramukha dharma hai, anya haiM krodha-ucita anucita kA viveka naSTa karane to usakI surakSA ke lie hai-'abasesA tassa rakha- vAlA hai, vaha prajvalana rUpa AtmA kA duSpariNAma NaTThA / ' AdhyAtmika cetanA kI Urdhva gati se hI Aja manovijJAna ne bhI isa tathya ko bhalIsambhava hai--sanAtana mUlyabodha / vIra prabhu ne isI bhA~ti ujAgara kara diyA hai| caraka ne to yahI 12 se zAnti mArga para calane ko kahA batAyA ki krodha Adi vikAra se vyakti hI nahIM, usake AsapAsa kA vAtAvaraNa bhI vikRta ho jAtA buddha parinivvuDe care hai| vyakti aura samAja meM sArvadezika zAnti tabhI gAma gae nagare va sNje| sambhava hai jaba hama apanI jIvana prakriyA meM AmUla santi maggaM ca bUhae parivartana kareM / prasiddha manovaijJAnika irika barna kA samayaM goyama ! mA pmaaye| kathana hai - uttarAdhyayana sUtra 10/36 'manuSya kI racanAtmaka jijIviSA aura saMhArA- ahiMsA kI sAdhanA hI zAnti kA mArga hai| ve tmaka vijIgiSA vaha kaccA mAla hai, jisakA Aja | kahate haiM 'buddha, tatbajJa aura upazAnta hokara pUrNa manuSya aura saMskRti ko upayoga karanA hai-samAja saMyatabhAva se gautama ! gA~va evaM nagara meM vicaraNa aura mAnavajAti kI saMrakSA ke lie use saMhArA- 7 kara / zAntipatha para cala / ahiMsA kA pracAra kr| tmaka vijIgiSA samApta kara racanAtmaka jijIviSA kSaNa bhara bhI pramAda na kara / ' unhoMne batAyA ki ko AdhyAtmika va jAgatika samRddhi meM lagAnA dharmahIna nIti samAja ke lie abhizApa hai aura hogaa|' nItihIna dharmAcaraNa kevala vaiyaktika / dharma vyavahAra vyakti kA mAnasika vikAsa aura sAmAse utpanna hai, jJAnI puruSoM ne jisakA sadA AcaraNa jika zAnti isa para nirbhara karatI hai ki vaha ina kiyA ve vyavahAra aura AcaraNa hI apekSita haiN| janmajAta zaktiyoM kA kisa uddezya se prayoga kre| isa prakAra mahAvIra ne ahiMsA ko vRhat aura vyA- vyakti kA mAnasika saMtulana hI sAmAjika saMtulana kA paka sAmAjika dharAtala diyaa| unakA vidhAna thA kA prathama caraNa hai| mahAvIra ne apanI sArI zakti / 'cArittaM dhammo' sadAcAra hI cAritra dharma hai / vyakti isI meM lagAI / unhoMne ahiMsA ke siddhAnta ko of kI ho, cAhe samAja yA zAsanatantra kI, hiMsA kA manuSya yA pazu hiMsA taka hI sImita na rakhakara kAraNa bhaya aura krodha hai| jainadharma kaSAya ko samasta sacarAcara jagata para, SaTakAya jIvoM para, na! kAluSya kA kAraNa mAnatA hai-Aveza, lAlasA, jIvana ke pratyeka pahalU aura pakSa para anivArya 348 Da : jaina saMskRti ke vividha AyAma ( sAdhvIratna kusamavatI abhinandana grantha Jain Wilton International Sorivate & Personal Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | samajhA / ahiMsA ke niSedhAtmaka aura vidheyAtmaka donoM rUpoM para gahana vicAra kiyA / bhAva hiMsA aura dravya hiMsA kA sarvAMgINa vivecana kara hiMsA ke pA~ca samAdAna batAe / unhoMne kahA -- 'ahiMsA niuNAdiTThA savva bhUsu saMjamo ( dazavaikAlika 6-9) kyoMki sabhI prANiyoM ko jIvana priya haisukha anukUla hai aura duHkha pratikUla / 'appiya vahA, piya jIvaNo, jIviu kAmA, savvesi jIviyaM piyaM' ( AcArAMga 1-2-7) mahAvIra kI isa ahiMsA saMskRti ko hI Adhunika yuga meM mahAtmA gA~dhI ne apanAyA, vinobA bhAve ne sarvodaya siddhAnta meM pramukha mAnA / nIgro netA mArTina kiMga lUthara kA uddharaNa bhI yahA~ samIcIna hogA 'ahiMsaka vyakti kI yaha mAnyatA hai ki apane virodhI kI hiMsA ke samakSa bhI vaha AkrAmaka bhAva na rakhe apitu yaha satprayAsa kare ki usakI hiMsAtmaka yA AkrAmaka zakti kA nirasana ahiMsA se saMbhava ho sakegA / ' lUthara kahatA hai 'dhikkAra ke badale dhikkAra vApasa lauTAne se dhikkAra kA guNana hotA hai, andhakAra kabhI andhakAra dUra nahIM karatA - hiMsA se hiMsA kI vRddhi hotI hai / ' mahAtmA gA~dhI ne isako hI sArvabhauma prema aura sarvAdhika dama kahA thA / ahiMsA vyakti ko abhaya karatI hai aura dUsaroM ko bhI / abhayaM vai brahma mA SI - yahI usakA maMtra hai / vinobAjI ke zabdoM meM isase manuSya satyagrAhI hotA hai / belajiyana samAjavAdI cintaka bArTa De lAiTa ne likhA- 'hiMsA kA prAcurya jitanA adhika hogA, krAMti utanI hI kama / aisImova kA vAkya hai 'hiMsA asamartha AdamI kA antima Azraya hai / ' hiMsA aura kaTutA ke madhya sAmAjika parivartana apanI zakti aura arthavattA samApta kara detA hai / Aja kI janatAMtrika paddhati kI mUlabhUta AvazyakatA hiMsAvihIna zAsana tantra se hI saMbhava hai / mahAtmA gAMdhI ke anusAra ahiMsA kA vijJAna hI caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma Jain cation International yathArtha prajAtantra kI sthApanA kA samartha sAdhana hai ( yaMga iMDiyA - mArca 16, 1925) hiMsA sAmAjika durAgraha hai, ahiMsA satyAgraha | vartamAna samaya meM janatA kA virodha vyakti aura sampatti ke viruddha hiMsAparaka bana jAtA hai, aisA virodha sAmAjika parivartana kA upakaraNa kabhI nahIM bana sakatA, vaha to avyavasthA, tanAva aura nirAzA ko panapAkara aura adhika hiMsAtmaka kArravAI kA nimitta banatA hai / Adhunika cintAdhArA ke anya siddhAntoM kA tathyAnuzIlana bhI kreN| svIDana arthazAstrI eDalara kArlasana ne isa dRSTi se 'viparyasta upayogitAvAda' kI vyAkhyA karate hue likhA hai - 'hameM apanI sAmAjika vyavasthA kA punarnirmANa manuSya ke kaSToM ko kama karane ke lie karanA cAhie / jo Aja dhanI aura samRddha haiM unakA Arthika stara bar3hAnA eka khokhalA va sArahIna vicAra hai / jaba taka pratyeka vyakti kI AvazyakatAoM kI pUrti na ho jAe, koI bhI adhika samRddha na ho isake lie Avazyaka hai - naitika sAdhana na ki bhautika upAya ' ye naitika sAdhana hI vyakti aura samAja ko zAMti lAbha de sakate haiM / isI se manovizleSaNAtmaka cikitsA aba (jUliyasa segala ke zabdoM meM ) - mAnasika roga aura pIr3A se mukti ke lie AtmaparitoSa para adhika bala detI hai - Atmopalabdhi para, kyoMki isI se vyaktitva kA svastha aura samIkRta vikAsa saMbhava hai / manuSya ke prakRta mUlya bodha se avyavasthA ko bhI suvyavasthA meM parigata kiyA jA sakatA hai / lyona Aijanabarga ne isa para jora diyA hai ki 'hameM manuSya kI prakRti kA ho mAnavIkaraNa karanA hai kyoMki mAnavIya hiMsA sAmAjika damana kA hetu nahIM usakI pratikriyA kA pariNAma hai / ' vartamAna visaMgati yaha hai ki Aja bAlaka yA kizora varga jaba yuvAvarga ko saMgharSa aura hiMsArata dekhatA hai, jaba jAtIya netA svArtha va sattA 346 sAdhvIratna grantha Private & Personal Use Only www.jainewerary.org Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie yahI mArga apanAte haiM, to vaha bhI isa duSprabhAva meM Akara usI patha para calatA hai-- unakA anukaraNa karatA hai / isI se lyona Aijanabarga kahatA hai ki hiMsA duSpariNAma hai antaravarga saMgharSa kA, jise hamAre netA bar3hAvA de rahe haiN| hameM samasta mAnava samAja ko avibhakta ikAI ke rUpa meM grahaNa kara mAnavIya mUlyoM kA vikAsa karanA hogA / bhrAtRtva aura maitrI kA siddhAnta prAcIna hai, para Aja mAnava astitva kI rakSA kI vaha prathama anivAryatA hai / hameM yaha niHsaMkoca svIkAra karanA hogA ki manuSya hI apanA bhAgyavidhAtA hai va purupArtha hI usakA niyAmaka hai| prasiddha vicAraka banDa rasala ne sAmAjika parivartana ke siddhAntoM meM jIvana kI isa AMtarika prakriyA ko ahiMsA, satya, samatA, aparigraha aura sAtvika AcaraNa ko hI pramukha ginA hai / ye vidvAna vicAraka Aja jisa tathya kI ora saMketa kara rahe haiM, zatAbdiyoM pUrva bhagavAna mahAvIra ne yahI batAyA thaa| unhoMne 'Ayao bahiyA pAsa tamhA na hantA na vighAie / ' ahiMsA ke dvArA vizva maMtrI kA saMdeza diyA, manuSya manuSya ko samAna batAyA "caraNaM havai sadhammo so havai appasamA vo' so rAga rosa rahio jIvassa aNNa pariNAmo / " na koI jAti ucca hai aura na koI hIna - no hoNo No-airitta No pIhae' unhoMne satya kI sApekSatA ke sAtha-sAtha sahaastitva para jora diyA, puruSArtha ke lie kahA - purisA ! tumameva tuma mitta, kiM bahiyA mittamicchasi / kaSAya va duSpravRttiyoM se mukti kA mArga batAyA, AdhyAtmika vikAsa ke sAtha mAnavIya uccatA aura cAritra para dRSTi rakhI / unakA udghoSa thA - ' saccaM midhiti kubaha / ' jahA~ satya hai vahA~ bhaya nahIM / 'na bhAiyavvaM / ' ve 350 samajhAte rahe 'visaMkaTakaovva hiMsA parihariyavvA tado hodi / ' sabake sAtha maitrI bhAva rakho, kisI se vairavirodha na ho yadi yuddha hI karanA hai to apane se karo / Antarika zuddhi hI sarvazreSTha hai, bAhya zuddhi sumArga nahIM / dhana aura saMgraha pramAda kA kAraNa hai - 'vitteNa tANaM na labhe pamatte imammi loe aduvA paratthA / ' 'lAbhasseso aNu phAso manna annaya rAbhAve' unhoMne sadaiva jAgrata rahane ko kahA - vinaya aura viveka ko AtmajJAna ko pIThikA batAyA / zoSaNa aura parigraha kA khulakara virodha kiyA - kyoMki 'jahA lAho tahA loho, lAhA loho-pava DDhai ' parigrahI ko zAnti, sukha aura santoSa kahA~ -- vaha to 'savvato picchato parimasadi palAdi mujjhadiya / ' yahI to ahiMsA kA rAjapatha hai - zAnta, sthira, saumya aura zreSTha / Aja kI bhayabhIta saMtrasta aura abhizapta mAnava jAti ke lie yahI to paramoSadhi saMjIvanI hai, lokahita aura sarvabhUtahita kI, sarvodaya kI, sAmAjika parivartana kI / mahAvIra kI paramparA meM hI mahAtmA gA~dhI ne bhI yahI mArga apanAyA aura kahA - sAmAjika aura Arthika ahiMsA hI sthAyI zAnti kI jananI hai | ahiMsA se hI mAnavasamAja vartamAna vibhISikA, vijIgiSA aura visaMgati se mukta ho sakatA hai / unhoMne spaSTa kahA ki eka saccA ahiMsaka vyakti samasta samAja kA rUpAntaraNa kara sakatA hai| mahAvIra ne yahI kiyA aura yahI kahA / zrIguNavanta zAha ne ThIka ho kahA hai ki Aja jaina ( aura ahiMsA) darzana kI sArthakatA ahiMsaka samAja kI racanA kI sthApanA meM hai / aise samAja meM zAkAhAra kA bolavAlA hogA, pradUSaNa nyUnatama hogA, zoSaNa nahIM ke barAbara aura Arthika asamAnatA ekadama kama hogI aura yuddha sadA ke lie nahIM hogaa| Aja hameM ahiMsA ko caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke sAtha jor3anA hai| ahiMsaka samAja kA artha hai prema, karuNA aura mitratA kA samAja / isI Aja ke saMgharSa meM ahiMsA ke dhArmika mUlya ke sAtha sAmAjika, rAjanItika, sAMskRtika aura 'mAnavIya mUlya evaM arthavattA bhI nitAnta Avazyaka hai, yadi yaha nahIM hotA hai to pRthvI para jIvana ke nAza ke cihna spaSTa hai / mahAvIra ko vicAra krAMti hI hamAre AcAra kA Azraya hai, sambala hai / sAmA 3 1] Carles Ronmolo 2 C. Wright Mill 3 P. Sorokin 4 Eihustin 5 T. Unnithan Yogendra Singh 6 J. S. Mathur P. C. Sharma 9 Unto Tahzinen Kausleya Walli & S. Radhakrishnan 10 P. Sorokin 11 Eric Berne 12 vI. ena. sinhA guNavaMtazAha 13 yuvAcArya mahAprajJa 14 muni nathamala 15 becaradAsa zAstrI 16 E. Hytton 17 Alduous Muxley 18 Edward Wilson 16] M. Francis Abraham 20 sarva sevAzrama prakAzana 21 zrIcanda rAmapuriyA 22 nirmala kumAra 23 DA. bhAgacanda zAstrI 24 muni amolaka RSi 25 guNavanta zAha jika parivartana ke lie sUkSma aura mahat ahiMsA vyakti aura samAja donoM ke lie anivArya haivahI kevala mAtra sAdhana hai / ANavika yuddha ke na hone para bhI, pRthvI mauna bhAva se hamArI jIvana kRta prakriyA ke kAraNa naSTa ho rahI hai, use yadi bacAnA hai to usameM AmUla parivartana karanA ati Avazyaka aura anivArya aura yaha ahiMsA kI aparimeya vyakti se hI sambhava hai / - sandarbha sthala 6 : Truth and Non-Voilence ( UNESCO - SYMPOSIUM) : The Causes of World War Three, 1950 : The Reconstruction of Humanity. Jain Education Internationa : Interview, July, 1955 : Sociology of Non-Voilence. : Non-Voilence and Scial Change Ahinsa : Ahinsa in Indian Thought. : Religion and Society : Social and Cultural Dynamics : A Layman's Guide to Psychiatry and Psychoanalysis : jaina dharma meM ahiMsA / mahAmAnava mahAvIra : mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya : ahiMsA tatva darzana : Sociobiology : Sociobiology: Modern Social Theory : samatA sUtra : mahAvIra vANI : bhagavAna mahAvIra : jainadarzana va saMskRti kA itihAsa : jaina dharma va darzana : mahAmAnava mahAvIra vibhinna jainAgama, yaMga iNDiyA, amerikana rivyU Adi patrikAe~ / : mahAvIra vANI : Non-Voilence and Developmental Work : Ends and Means caturthakhaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna grantha or Private & Personal Use Only 351 www.janorary.org Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Oroges annnnnnnnunnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn 352 saMskRta sAhitya aura muslima zAsaka Jain Edu ternational - zrI bha~varalAla nAhaTA 4. jagamohana mallika lena, kalakattA- 700007 nnnnnnn nnnnnnnnnnnnnnnnnnnn nnnnnnnnn bhArata meM rAjyatantra ke mAdhyama se islAma kA vistAra huA aura aMgrejI zAsanakAla meM aMgrejI kI bhA~ti rAjyabhASA hone ke kAraNa arabI, phArasI aura urdU kA pracAra huA kintu jana-jIvana meM sabhI prAntoM meM apanI mAtR bhASA hI vizeSatayA pracalita thI / sAhityika bhASAoM meM saMskRta kA pracAra sarvavyApI thA / loka bhASAoM kA vikAsa prAkRta se apabhraMza ke mAdhyama se prAntIya bhASAoM ke rUpa meM hokara nirmANa huA thA ataH musalamAnoM ko bhI apanI mAtRbhASA kA gaurava thA / kivAmakhAnI niyAmatakhA~ Adi ke granthoM meM apanI bhASA aura cauhAna vaMza kA gaurava pada pada para parilakSita hai / abadurrahamAna kA sandeza rAsaka apane pUrvajoM kI bhASA kA jvalanta udAharaNa hai / usa para lakSmI nivAsa ne saMskRta TIkA kA nirmANa kiyA thA / yaha islAma kA sAhityika yogadAna hI kahA jAegA / saMskRta bhASA kI bhA~ti prAkRta bhASA sajIva thI, usakA paryApta pracAra thA / Aja prAkRta durUha lagatI hai para madhyakAla 'vaha bolacAla kI bhASA ke nikaTa hone se saMskRta se bhI sarala par3atI thI / yahI kAraNa hai ki sulatAna alAuddIna khilajI ke rAjyAdhikArI Thakkura pherU ne apane sabhI vaijJAnika granthoM kA nirmANa prAkRta bhASA meM kiyA / yadyapi usameM bolacAla kI bhASA ke zabdoM ko dezya prAkRta rUpa meM prayoga karane meM kaThinAI nahIM thI para jaba prAkRta loka bhASA ke vikAsa aura parivartana ke kAraNa dUra par3ane lagI to unheM samajhane ke lie va artha vistAra ke lie saMskRta TIkAoM kA nirmANa aparihArya ho gayA / ataH paryApta mAtrA meM usakA astitva sAmane AyA / brAhmaNa varga meM vaidika saMskRta jo eka taraha kI prAkRta hI thI, janatA se bilkula alaga ho cukI thI to gata do sahasrAbdiyoM se saMskRta hI bahujanasaMmata aura jIvanta samRddha bhASA ho gaI / rAjasabhA meM vidvad goSThiyA~ aura zAstrArtha Adi saMskAra sampanna logoM ke lie uccastarIya mAdhyama thA / samrAT vikramAditya, bhoja, pRthvIrAja, durlabharAja, siddharAja jayasiMha Adi kI paramparA sabhI zAsakoM meM calatI AI thI, bhale hI vaha kisI bhI varga ke rahe hoM / somasundarasUri ko khambhAta meM daipharakhAna ne vAdi gokula saMkaTa viruda diyA thA / muslima zAsakoM ke darabAra meM goSThiyA~, zAstrArtha Adi kI gauravapUrNa paramparA thii| aura isase sAhitya kI aneka vidhAoM ko protsAhana milatA thA / yahA~ hameM islAma dharma ke anuyAyI zAsakoM ke saMskRta sAhitya ke yogadAna ke sambandha meM kiMcit vivecana apekSita hai / caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha DW/www.jainelibarha Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrATa alAuddIna khilajI dillI ke sulatAna alAuddIna khilajI ke mantri maMDala meM Thakkura pherU cirakAla rahA thA / vaha parama jaina Thakkara candra kA putra aura dhA~dhiyA gotrIya zrImAla thA / usane apane graMthoM meM sulatAna ko kalikAla cakravartI likhA hai / vaha kannANA ( mahendragar3ha ) nivAsI thA / usane saM. 1372 meM samrATa ke ratnAgAra ke anubhava se rayaNaparIkkhA ( ratna parIkSA ) grantha kI racanA kI jisakA anuvAda maiMne kaI varSa pUrva karake prakAzita kiyA thA / usI varSa : pherU Thakkura ne 'vAstusAra graMtha kA nirmANa kiyA, jisameM devAlaya pratimAoM kI aneka vidhAoM ke sambandha meM vizad varNana hai / paM0 bhagavAnadAsa jaina ne ise sAnuvAda prakAzita kiyA / isI varSa Thakkura pherU ne 474 zlokoM meM jyotiSasAra kI racanA kI / gaNitasAra bhI 311 gAthAoM meM racita hai jisameM kSetroM ke mApa, mukAtA, rAjakIya kara Adi sabhI viSaya ke gaNita kA viSaya pratipAdita hai / saM. 1375 meM pherU dillI TakasAla ke gavarnara pada para niyukta thA / vahA~ bhI isa pratibhAzAlI vidvAna ne gaharA anubhava prApta kiyA aura usake AdhAra se 146 zlokoM meM dravya parIkSA grantha kA nirmANa kiyA / isa grantha meM usa samaya prApya caMderI, devagiri, dillI, mAlava, mula tAna kazAloM ke bane sikkoM ke atirikta khuza sAna Adi ke videzI sikkoM kA bhI varNana hai / tatkAlIna prApta sikkoM meM vikrama, tomara rAjAoM, kAMgar3A ke tathA aneka sikkoM meM kitanA pratizata sonA, cA~dI, tAMbA hai aura tatkAlIna sikke ke vinimaya kA mola tola Adi varNita hai / dhAtu zodhaka Adi ke prakAra bhI likhe haiM / kahanA na hogA ki muslima zAsana ke usa samaya taka ke sabhI sikkoM kA varNana hai / yaha grantha vizva sAhitya meM hai jisakA mere anuvAda kA prakAzana vaizAlI ke prAkRta jaina zAstra ahiMsA zodha saMsthAna se huA hai / alIgar3ha yUnIvarsiTI ke prophesara esa. Ara. caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma Jain Education Internationa zarmA isakA aMgrejI anuvAda sampAdana kara rahe haiM tathA ratna parIkSA kA aMgrejI anuvAda unhoMne prakAzita bhI karavA diyA hai / dravya parIkSA ke sAtha hI Thakkura pherU kA dhAtutpatti grantha ( gA0 57 ) vaizAlI se prakAzita hai / Thakkura pherU ke anya graMthoM meM yugapradhAna catuSpadikA (saM. 1347) prakAzita hai parantu bhU-garbhazAstra abhI taka aprApta hai / saM. 1404 kI prati kA 1 patra lupta hai, saMbhavataH usI meM vaha thA / mAlavA-mAMDavagar3ha ke sulatAna muslima zAsakoM ke viziSTa maMtriyoM meM mAMDava - gar3ha ke zrImAla sonagarA vaMza ke maMDana aura dhanadarAja kA nAma svarNAkSaroM meM likhe jAne yogya hai / ye vahA~ ke sulatAna ke maMtrI the / samakAlIna paM0 mahezvara kRta kAvya manohara meM inakA paricaya diyA hai / maM. jhAMjhaNa ke chaH putra the jo vahA~ ke sulatAna ke maMtrI the / dvitIya putra bAhar3a kA putra maMDana mAMDavagar3ha ke sulatAna kA maMtrI thA / alapakhAnaAlamakhAna hozaMga zAha gorI ne 3 varSaM rAjya kiyA thA / saM. 1460 meM muhammada khilajI hozaMga zAha kI khitAba dhAraNa kara gaddI para baiThA jisane saM. 1505 taka rAjya kiyA / usake putra gayAsuddIna ne saM. 1556 taka rAjya kiyA thaa| maMtrI maMDana aura dhanadarAja evaM unake granthoM kA paricaya diyA jAtA hai / maMtrI maMDana vyAkaraNa, alaMkAra, saMgIta tathA anya zAstroM kA mahAn paNDita thA / usane 1 sArasvata maMDana, 2 kAvya maMDana, 3 campU maMDana, 4 kAdambarI maMDana, 5 alaMkAra maMDana, 6 candra vijaya, 7 zRMgAra maMDana, 8 saMgIta maMDana, & upasarga maMDana, 10 kavi kalpadra ma nAmaka granthoM kA nirmANa kiyA / isakI prati saM. 1504 meM vinAyaka dAsa kAyastha ke hAtha se likhI huI pATaNa ke jJAna bhaNDAra meM vidya mAna sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por Private & Personal Use Only 353 wwww.jaisworary.org Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ maMtrI maMDana para bAdazAha kA bahuta prema thaa| AlamazAha ko gujarAta ke bAdazAha kA garva tor3ane usake satsaMga se vaha bhI saMskRta sAhitya kA bar3A vAlA likhA hai| apane pitA ke lie usane-ve yA anurAgI aura rasika ho gayA thaa| eka dina sAyaM- satpuruSoM meM dinamaNi viruddhAraka evaM kharatara K kAla vidvadgoSThI meM bAdazAha ne maMDana se kahA- muniyoM se tatvopadeza sunane vAle-likhA hai aura RAT maiMne kAdambarI kI bar3I prazaMsA sunI hai, isakI kathA apanI mAtA kA nAma gaMgAdevI likhA hai| sUnane kI icchA hai kintu bar3e grantha ko sunane kA mAlava kA sulatAna gayAsuddIna bar3A udAra samaya nahIM miltaa| tuma bar3e vidvAna ho, use aura sAhityapremI thaa| usane apane mitra zrImAlI saMkSipta racanA kara sunaao| taba sulatAna kI megha ko mAphara malika kA virud diyA thaa| usake AjJA se maMDana ne cAra paricchedoM meM 'kAdambarI bhAI jIvana ke putra pujarAja ne sArasvata vyAkaraNa maMDana' banAkara sunaayaa| para TIkA likhii| eka bAra pUNimA ke dina sAyaMkAla maMDana mAMDavagaDha ke salatAna mahammada khilajI ke pahAr3a ke AMgana meM baiThA thaa| sAhitya carcA meM vizvAsapAtra bhaMDArI osavAla saMgrAmasiMha ne buddhicandrodaya ho gyaa| maMDana ne candra ke udaya se lekara sAgara nAmaka sarvamAnya atyUpayogI grantha kI racanA - asta taka kI alaga-alaga dazAoM kA varNana lalita kii| padya meM kiyaa| asta ke samaya khinna hokara kahAsUrya kI bhA~ti bhramaNa karate candra kA bhI adhaHpAta sAhitya prema, dharma prema aura satsaMga ke pratApa huA, sUrya kiraNoM se pratAr3ita hokara candramA bhAga se mAlava sulatAna gayAsuddIna udA rahA thA, sUrya ne use kAntihIna karake samudra meM usane rANakapura jinAlaya ke nirmAtA dharaNAzAha | girA diyaa| isase sUrya para Rddha hokara 141 padyoM ke bhrAtA ratnasiMha ke putra cAliga ke putra sahasA meM 'candravijaya' kI racanA kI jisameM candramA ke ko apanA mitra banAyA thaa| tathA mAMDavagar3ha ke sAtha yuddha karAke hraayaa| phira udayAcala para udaya saMghapati velA ne bhI tIrthayAtrA ke lie saMgha nikAhone kA varNana kara candra kI utpatti sAtha lane kA pharamAna prApta kiyA thaa| devAsa ke mAphara vara, candramA kI vijaya aura tAroM ke sAtha vihAra malika ke maMtrI saM0 devasI ne 24 devAlaya va catUbatalAyA hai / vizati pittalamaya jinapaTa Adi banavA ke prati SThita kiye the| saMgha yAtrA, satra zAlA, pratiSThA kAvya maMDana meM 12 sarga aura 1250 zlokoM meM Adi ke aneka udAharaNa haiM para yahA~ likhanA aprAkaurava-pAMDava kI kathA kA varNana hai / campU maMDana meM saMgika hai phira bhI yaha sAhitya prema-satsaMga kA hI 7 paTala haiM jinameM bhagavAn neminAtha kA caritra pratApa thA jisase jIvadayA ke aneka pharamAna nikale vaNita hai| va prajA ke sAtha sahiSNu vRtti protsAhita rhii| ___ maMDana kA cacerA bhAI-cAcA dehar3a kA putra dillI ke sulatAna muhammada tugalaka dhanadarAja yA dhanarAja bhI nAmAGkita vidvAna thaa| usane maMDapa durga (mAMDavagar3ha) meM saM. 1460 meM bharta- dillI ke tatkAlIna sulatAnoM meM ye sarvAdhika hari zataka kI bhA~ti hI zRMgAra dhanada, nIti dhanada udAra samrATa hue haiN| kharataragacchAcArya mahAna aura vairAgya dhanada saMjJaka dhanada trizatI kI racanA prabhAvaka zrI jinaprabhasUrijI ke samparka meM Ane kii| usakI prazasti meM mAMDava ne bAdazAha gaurI para sulatAna jaina dharma ke prati bar3A zraddhAlu ho gayA 354 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma : ACE EC sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaa| zrI jinaprabhasurijI eka sarvatomukhI pratibhA- saM. 1636 meM tapAgaccha nAyaka zrI hIra vijaya sampanna bahuta bar3e prabhAvaka aura sAhityakAra the| suri se samrATa akabara ko upadeza milA / akabara samrATa dvArA upAzraya, maMdira kA nirmANa huA, ne dIna-e-ilAhI dharma sthApita kiyA jisameM hIra zatruJjaya yAtrA, pharamAna patrAdi se jIvadayA ke vijaya sUri aura bhAnucandra gaNi ko sadasya banAyA kArya hue| inake sambandha meM mahopAdhyAya vinaya- thA / yahA~ vividha dharma vAloM ke sAtha dhArmika sAgara jI kRta "zAsana prabhAvaka AcArya jinaprabha vicAragoSThI hotI thI masUndara jI ke aura unakA sAhitya" dekhanA caahie| grantha saMgraha ko samrATa ne sUrijI ko bheMTa kiyaa| unake nispRha rahane se AgarA meM jJAna bhanDAra sthAmugala samrATa akabara pita kiyA gayA / AcAryazrI ke upadeza se samrATa mugalavaMza kA samrATa akabara eka mahAna ne aneka sarvajana hitaiSI kArya jaise gohatyA bandI, dayAlu zAsaka thaa| usake darabAra meM prArambha se hI jajiyA Taiksa haTAnA, tIrthoM ke pharamAna va amAri dharma samanvaya aura sahiSNutApUrvaka zodha ko bhAvanA pharamAna Adi jArI kiye / hone se vividha dharmAnuyAyI vidvAnoM kA jamaghaTa rahatA thaa| nAgapurIya tapAgaccha (pAyacanda gaccha) zrI hIra vijaya sUri jI ke gujarAta padhArane para ke vAcaka padmasundara zAhI darabAra meM cirakAla rahe saM. 1645 meM unakI AjJA se samrATa ke kRpA pAtra the / ye bar3e vidvAna the aura inake dvArA racita zAnti candra upAdhyAya rahe / samrATa unake pAsa rasa saMskRta va bhASA ke aneka grantha pAye jAte haiN| koza prazasti pratidina zravaNa karatA, ve zatAvadhAnI bIkAnera kI anupa saMskRta lAyabrarI meM inakI raca the, samrATa va aneka nRpatiyoM kA sadbhAva prApta nAoM meM akabarazAhI zRMgAra darpaNa upalabdha huA kiyA thaa| unake jAne ke bAda bhAnucandra gaNi aura jo prasiddha hai / inhoMne zAhI sabhA meM vArANasI ke unake ziSya siddhicandra guru ziSya akabara ke pAsa vidvAna ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thaa| inake rahe / bhAnucandra jI se samrATa pratyeka ravivAra ko jJAna bhaNDAra ke mahatvapUrNa grantha samrATa ke pAsa sUrya sahasra nAma saMskRta meM sunatA thaa| siddhicandra - saMrakSita the| ke zatAvadhAna dekhane se prabhAvita hokara samrATa ne 70 unheM 'khuzaphahama' kA khitAba diyA thaa| inhoMne kAdambarI TIkA Adi aneka granthoM kA nirmANa saM. 1625 meM kharataragaccha ke vidvAna vAcaka dayAkalaza jI ke praziSya vAcakaH sAdhukIti jI kiyA thaa| vadAunI 2, 332 meM likhatA hai ki AgarA padhAre aura SaTparvI pauSadha ke sambandha meM samrATa brAhmaNoM kI bhAMti pUrva dizA kI ora muha 0 zAhI darabAra meM tapAgacchIya buddhisAgarajo ke sAtha karake khar3A hotA aura ArAdhanA karatA thA evaM zAstrArtha huaa| usameM aniruddha, mahAdeva mizra sUrya sahasra nAmoM kA bhI saMskRta meM uccAraNa karatA MOD Adi sahasroM vidvAnoM kI upasthiti meM sAdhukIti thaa| jo ne vijaya prApta kii| isakA vizad varNana kavi saM. 1648 meM kharataragaccha nAyaka zrI jinacandra kanamasomakRta jaita pada veli meM hai jo hamAre aiti- sUrijI ko samrATa ne lAhaura bulAyA aura unase hAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai| usameM pratidina DyoDhI mahala meM dharmagoSThI kiyA karatA ) 'sAdhukIrti saMskRta bhAkhai, buddhisAgara syu-syuM thA / sUrijI ke sAtha 31 sAdhu the jinameM 7 to dAkhai tathA sAdhukIti saMskRta bolai zabdoM se pahale hI vA0 mahimarAja (jinasiMha sUri) ke sAtha samrATa kA saMskRta prema spaSTa hai| lAhaura A gaye the| inameM sUrijI ke praziSya samaya caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain education International Bor Private & Personal Use Only Jalebrary.org Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundara jI bhI the| eka bAra samrATa kI vidvad sabhA sAdhu aura paMcAnana mahAtmA ko lekara dharma pracAra meM kisI dArzanika vidvAna ne jainAgamoM ke 'egassa hetu kaThina padayAtrA karake ge| maMtrIzvara karma-kAra suttassa ananto attho' arthAt eka sUtra ke ananta candrAdi bhI sAtha the| kAzmIra meM jIva rakSA, artha hote haiM vAkya para vyaMgya ksaa| usase marmAhata tAlAba ke matsyoM ko abhayadAna ke pharamAna mile| hokara kavi samayasundarajI ne jaina zAsanasu kI rakSA, vApasa Ane para samrATa ne sUri jo ko yugapradhAna prabhAvanA aura Agama vAkyoM kI akSuNNatA rakhane pada, mahimarAja jI ko AcArya pada, jayasoma va ke lie samrATa se kucha samaya mAMgakara jainAgamoM ke ratnanidhAna ko upAdhyAya pada evaM samayasundara va kathana ko satya pramANita karane kA prastAva rkhaa| guNa vinaya ko vAcaka pada se alaMkRta kraayaa| kavivara ne 'rA jA no da date sau khyaM' ina ATha akSaroM maMtrIzvara ne bar3A bhArI utsava kiyaa| tIrtharakSA para ATha lAkha arthoM kI saMracanA kii| isa grantha khaMbhAta kI khAr3I ke jalacara jIvoM ke rakSArtha tathA kA nAma artha ratnAvalI rakhA / vastutaH inhoMne dasa ASADhI aSTAhnikA ke pharamAna niklvaae| lAkha se bhI Upara artha kie the para chadmastha doSa zAha salIma ke mUla nakSatra prathama pAda meM putrI se punarukti Adi parimArjanArtha pUrtyartha kevala ATha hone para aSTottarI snAtra karAne meM tapAgaccha baralAkha surakSita arthoM vAlI aSTa lakSI prasiddha taragaccha ke sAdhuoM kA nirdeza va maMtrI karmacandra kI kiyaa| pradhAnatA thii| aura bhI eka bAra aSTottarI snAtra saM. 1646 zrAvaNa sadi 13 ko sAyaM ko lAhaura karAyA jisakA karmacandra maMtrI vaMza prabandha meM varNana nagara ke bAhara kazmIra vijaya ke heta prasthAna karake hai| AratI meM upasthita hokara dasa hajAra bheMTa rAjazrI rAmadAsa kI vATikA meM prathama pravAsa kiyA karane va bhagavAn kA snAtra-jala zAhI antaHpura meM aura vahA~ samasta rAjAoM, sAmantoM aura vidvAnoM le jAkara zAnti vidhi kA varNana bar3A hI prabhAvo- " kI pariSada meM pUjya AcArya zrI jinacandra sarijI tpAdaka hai| jayasoma upAdhyAya ne isa vidhi ke phaY ko ziSyoM sahita AzIrvAda prAptyartha bulAyA / isa grantha kI racanA kI thii| avasara para kavivara ne sabake sAmane vaha grantha sanA jinaprabha sUri Adi vidvAnoM kI aneka racakara jinAgama kI satyatA pramANita karate hue kahA nAe~ phArasI bhASA meM bhI upalabdha haiN| samayasundara ki mere jaisA sAdhAraNa vyakti bho eka akSara kA jI ke praziSya rAjasoma kA bhI phArasI bhASA meM ATha lAkha artha kara sakatA hai to sarvajJa kI vANI stotra pAyA jAtA hai| ina saba kAmoM se pAraspameM ananta artha kyoM na hoMge ? isa bAta se camatkRta rika prema sauhArda kI vRddhi huii| hokara sabhI vidvAnoM ke sanmukha samrATa ne isa grantha prastAvita viSaya para yaha kevala jaina sAhityako pramANita ThaharAte hue apane hAtha meM lekara kavi- paraka abhivyakti hai / zAhI darabAra meM hindU samAja vara ko samarpita kiyA aura kahA ki isakI nakaleM ke bhinna-bhinna samudAyoM se sambandhita aneka vidvAna, / karAke sarvatra pracArita kiyA jAya / brAhmaNa paNDitAdi bhI dhArmika, sAhityika carcA meM paryApta bhAga lete the| unakI madhyasthatA se zAstrAsamrATa ke samakSa kharataragacchIya u0 ziva rthAdi hote the ataH saMskRta sAhitya aura muslima nidhAna ke guru harSasAra ke milana aura zAstrArtha se zAsakoM ke viSaya meM zodhapUrNa tathya prakAza meM AnA kIrti prApta karane ke tathA jayasoma upAdhyAya ke Avazyaka hai| deza kI aikyatA meM yaha bhI mahatvapUrNa zAhI sabhA meM vidvAna se zAstrArtha meM vijaya prApta kadama hogaa| karane kA ullekha pAyA jAtA hai| 4, jagamohana mallika lena samrATa ke sAtha mahimarAja vAcaka harSavizAla kalakattA-700007 356 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma MAGES 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 066 Jain EduB international PRGate & Personal use only www.jainelibrary Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAHKAM 12AND AN. - jaina sAhitya zikSA aura itihAsa Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya vaha darpaNa hai, jisameM saMskRti, zikSA, itihAsa aura paramparA kI gati, pragati, cintana-manana, vartana-vyavahAra kA samagra pratibimba dekhA jA sakatA hai| samAja vikAsa kA itihAsa likhane vAlA sAhitya kI dharohara kA paryAlocana karake hI spaSTa dizA-darzana pAtA hai| purAtatva ke Alekha, stotra evaM bhakti sAhitya, kAvya, AgamoM kI TIkA evaM vyAkhyA granthoM meM vikIrNa gaNita, jyotiSa, Ayurveda, manovijJAna, parAmanovijJAna ke sUcaka sArapurNa sandarbha, nIti evaM adhyAtma kI mAnyatAeM, bhASA, yoga evaM vijJAna mUlAdhArita avdhaarnnaaeN| ina sabhI kA eka tathyaparaka adhyayana, anuzIlana aura niSkarSa parAyaNa cintana-prastuta khaNDa meM saMgrahIta hai| apaneapane viSaya ke khyAti prApta viziSTa vidvAnoM ke maulika lekhoM meN| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAkTara jagadIzacaMdra jaina (antarrASTrIya khyAti prApta vidvAn / bhAratIya purAtatva kI avahelanA 1973 meM perisa meM bharane vAlI antarrASTrIya pUrNa hai 5 lAkha sAla purAne pekiMga-mAnava ke avazeSa 4 oriTivala kAnpharensa meM bhAga lene ke lie jaba aura tatsambandhI khopar3I, dA~ta, jabar3e, patthara ke perisa kI yAtrA karanI par3I to yahA~ ke sAMskRtika aujAra tathA aba se sAr3he tIna hajAra sAla pahale / kendroM kI cahala-pahala dekhakara Azcaryamugdha hue bhaviSya jAnane ke lie upayoga meM lI jAne vAlI binA na rahA gayA / kitane hI to yahA~ saMgrahAlaya bhaviSya-sUcaka haDDiyA~ / haiM jinameM darzakoM kI bhIr3a lagI rahatI hai| loga saMgrahAlaya dekhane ke lie mere sAtha Ane vAle pahale se TikaTa kharIdakara saMgrahAlayoM meM praveza karate do aura prophesara the-eka kanADA ke vizvavidyA8 haiM aura vahA~ rakhI haI vastuoM ko bar3e gaura se laya meM aura dasare amarIkA ke vizvavidyAlaya meM dekhate haiN| eka sar3aka to kalAgRhoM kI hI sar3aka hai bhAratIya vidyA ke adhyApaka the| saMgrahAlaya kA // jahA~ choTe-choTe kakSoM meM navayuvaka kalAkAroM kI cInI kakSa dekhakara hama loga bar3e prabhAvita hue the| || JI kRtiyA~ bar3e karIne se sajAkara rakhI gaI haiM / kalA- lekina sAtha hI eka dUsarA prazna hamAre mastiSka rasikoM kA tAMtA lagA huA hai, udIyamAna kalA- ko jhakajhorane lagA, vaha thA isa vizvaprasiddha saMgraall kAra dIvAla para lagI huI kalAkRtiyoM kA adhyayana dAlatha meM bhAratIya kakSa kA abhAva ! hama saba kI karane meM vyasta haiM, kucha apanI DAyarI meM noTsa bhI yahI rAya thI ki bhAratIya purAtatba itanA vipula, likha rahe haiN| samRddha, mUlyavAna evaM upayogI hai, phira bhI usakI ___ eka saMgrahAlaya meM itane adhika kakSa haiM ki thor3e carcA yahA~ kyoM nahIM sunAI par3atI ? kyA ise bhArata samaya ke andara sabako dekha pAnA sambhava nhiiN| sarakAra kA durlakSya kahA jAye yA aura kucha ? NI inake dekhane meM kaI dina laga jAte haiM, phira bhI abhI hAla meM bhArata sarakAra ne bhArata kI U kalA ke premI inakA pUrA-pUrA lAbha uThAye binA pAcIna saMskRti kA pracAra va prasAra karane ke lie nahIM chor3ate / kucha loga to vahIM Asana jamAkara jamAkara videzoM meM utsavoM kA Ayojana kiyA thaa| phalabaiTha jAte haiM kisI kalAkRti kA sAMgopAMga adhyayana svarUpa soviyata rUsa, saMyukta rASTra amarokA aura | karane ke lie| phrAMsa Adi dezoM meM bhAratIya kalAvettAoM ke sAtha____ ina kakSoM meM se eka kakSa meM cInI purAtatva se sAtha zilpakalA kI dRSTi se abhUtapUrva, bahumUlyabAna sambandha rakhane vAlI khAsa-khAsa vastuoM kA saMgraha evaM durlabha mUrtiyA~ bho bhejI gaI thiiN| nizcaya ho surakSita hai / pekiMga (Ajakala bejiMga) aura usake videzI prajA bhAratIya kalA-kauzala, nRtya-saMgIta, AsapAsa ke pradezoM kI khudAI meM prApta kitanI hI khela-tamAze, sthApatya evaM zilpakalA Adi se prabhAprAk aitihAsika kAlIna vastuoM kA pradarzana kiyA vita hue binA nahIM rahI hogii| khUba vAhavAha rahI, gayA hai / inameM sabase adhika AkarSaka aura mahatva- khUba jazna manAye gaye, meloM kA Ayojana kiyA paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa TOGG70 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 3G ) 2ducation Internation Vor Private & Personal Use Only www.jaineuorary.org Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA, vyAkhyAnoM kI bharamAra rahI aura prazaMsA patra par3he gaye / lekina atyanta khinna mana se likhanA par3atA hai ki hamArI kitanI hI duSprApya kalAkRtiyA~ khaNDita pAI gaIM aura kucha to lApatA hI ho gaI / bahumUlyavAna hamArI ye kalAkRtiyA~ hamase sadA ke lie dUra calI giiN| paTanA saMgrahAlaya kI abhUtapUrva yakSiNI kI kalApUrNa kRti inameM se eka hai / jahAja dvArA videzoM meM bheje jAne ke pUrva ina kalAkRtiyoM kA lAkhoM rupaye kA bImA karAyA gayA thaa| aisI hAlata meM kisI mUrti ke khaNDita ho jAne para hama cAheM to usakI evaja meM rupayA vasUla kara sakate haiM lekina vaha durlabha mUrti to hameM kabhI prApta hone vAlI nahIM, jisa mUrti ke rUpa saundarya ko gar3hane aura saMvArane meM hamAre zilpiyoM ne apanA sarvasva nyauchAvara kara diyA thA / Aiye, aba jarA apane garebAna meM jhAMka kara bhI dekhA jAye / hama apane purAtatva ke jJAna se kitane paricita haiM ! hamAre kaoNlejoM aura vizva vidyAlayoM meM prAcIna bhAratIya itihAsa evaM saMskRti par3hAne vAle kitane adhyApaka aise mileMge jinheM saMskRta, pAli aura prAkRta kA jJAna hojina bhASAoM meM likhA huA sAhitya purAtatva vidyA kI AdhArazilA hai / kevala aMgrejI meM likhe hue granthoM ko par3hakara prAcIna bhAratIya itihAsa evaM kalA meM pravINatA prApta nahIM kI jA sakatI / jabaki videzI vizvavidyAlayoM meM yaha bAta nahIM hai / bhAratIya vidyA kA adhyayana karane ke lie saMskRta Adi bhArata kI prAcIna bhASAoM kA jJAna prApta karanA parama Avazyaka hai / isa sambandha meM sara viliyama jonsa, cArlsa vilakinsa, henarI kolabruka, eca. eca. vilsana, phrAnja baoNpa, jemsa priMsepa, jaoNna mArzala, vhIlara, kItha, zrI evaM zrImatI rAisa DaiviDsa, haramAna yAkobI, rizArDa pizala Adi katipaya videzI vidvAnoM kA nAmollekha karanA paryApta hogA jinhoMne bhArata kI prAcIna bhASAoM 358 aura sAhitya kA gahana adhyayana kara apane-apane kSetra meM vaiziSTya prApta kiyA / ise durbhAgya hI kahA jAyegA ki vizvavidyAlayoM kI ucca kathAoM meM par3hane vAle kitane hI chAtra aura chAtrAe~ bhArata kI prAcIna saMskRti, usakI kalA aura itihAsa ke jJAna se sarvathA hI vaMcita rahate haiM / unheM bambaI ke pAsa sthita elIphaiNTA TApU ko trimUrti, ur3IsA ke koNArka, rAjasthAna ke raNakapura mandira evaM dakSiNa bhArata ke eka se eka kalApUrNa mandiroM ke sambandha meM atyanta alpa, nahIM ke barAvara jAnakArI hai / bhArata sarakAra ke purAtatva vibhAga ke tatvAvadhAna meM jo kabhI-kabhAra utkhanana kA kArya calatA hai usakI jAnakArI bhI sAdhAraNa jana ko prAyaH kama hI milatI hai| isake sambandha meM prAyaH bhArIbharakama a~grejI kI patrikAoM Adi meM ho lekha prakAzita kiye jAte haiM jo sAmAnya jana kI pahu~ca ke bAhara haiN| isake alAvA, hamArI kitanI hI kalAkRtiyA~ to corI calI jAtI haiM jo deza-videza meM bahuta U~cI kImata para bikatI haiM / suprasiddha samrAT azoka (274-237 I. pU.) ne bauddha dharma kA pracAra karane ke lie bhArata ke eka kone se dUsare kone taka jagaha-jagaha zilA lekha utkIrNa karAye aura bar3e- bar3e stUpa sthApita kiye / lekina Age calakara hama ina aitihAsika mahatvapUrNa | stUpoM kA mUlya Akalana karane meM asamartha hokara inheM parAkramI bhIma kI lATa kahakara pukArane lage, yA phira zivajI kA liMga mAnakara inakI pUjAupAsanA karane lge| bihAra rAjya meM paramparAgata kitane hI maTha-mandira Aja bhI maujUda haiM jahA~ bhakta gaNoM dvArA mUrti ke Upara satata jala prakSepaNa kiye jAne ke kAraNa mUrti kA vAstavika rUpa hI bhraSTa ho gayA hai tathA candana aura sindUra pote jAne ke kAraNa vaha ojhala ho gayA hai / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha o.co Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI-toparA azoka-staMbha vizAla liMga samajhakara usakI manautI kara aura isake nirmANa kA zreya diyA jAtA hai gadA- 12 yaha staMbha aMbAlA aura sarasAvA (jilA sahA- dhArI bhImarAja ko ! ranapura) ke bIca avasthita hai jise loga bhIma-staMbha, vaizAlI kI khudAI suvarNa-staMbha, phIrojazAha-staMbha Adi nAmoM se pUkA prAcInakAla meM vaizAlI vajji gaNataMtra kI rate haiM / sulatAna phIrojazAha (1351-1388 I.) rAjadhAnI rahI hai, jisa gaNataMtra ko bhagavAna mahAisa staMbha kI garimA dekhakara atyanta prabhAvita vIra ne apane janma se pavitra kiyA thaa| vizAla d ) haa| usane socA ki avazya hI yaha staMbha usake guNayukta hone ke kAraNa isako vaizAlI kahA jAnA isa mahala kI zobhA meM cAra cAMda lagA skegaa| svAbhAvika hai| suprasiddha ujjainI nagarI ko bhI usane isa vizAla staMbha ko pahale dillI maMgavAyA, vizAlA kahA gayA hai| saMbhavataH nAma sAdRzya ke vahA~ se 42 pahiyoM vAlI bar3I Traka se jamanA nadI kAraNa vaizAlI ko bhagavAna mahAvIra kA janmasthala ke kinAre lAyA gyaa| phira bar3e-bar3e bajaroM para na mAnakara, ujjainI ko unakI janmabhUmi kahA jAne lAdakara nadI ke bIcoM bIca pravAhita kara diyA / lgaa| kucha loga kuNDalapura (kuNDaggAma athavA gyaa| aura isake phIrojAbAda pahu~cane para, pahale kaNDapara-vaizAlI kA eka bhAga-ke nAma sAdRzya se tainAta mallAhoM ne ise nadI meM se nikAlakara ke kAraNa) ko mahAvIra kI janmabhami kahane lage / zAhI karmacAriyoM ke supurda kara diyaa| lojiye, isase yahI patA calatA hai ki prAcInakAla meM bho sulatAna kA zAhI mahala isa staMbha ke lagane se jaga- hama itihAsa aura bhUgola ke sahI jJAna se vaMcita magA utthaa| the / AcArya abhayadeva jaise vidvAna se bhI isa taraha bihAra kA caMpAraNa jilA mahAtmA gAMdhI ke kI bhUleM huI haiM / astu, aba to yaha nizcaya ho gayA satyAgraha ke kAraNa suprasiddha hai / yahA~ ke lauDiyA hai ki mahAvIra kA janma vaizAlI meM hI huA thA | (lakuTa kA apabhraMza) arerAja aura lauDiyA naMdanagar3ha aura isIliye unheM vaizAlIya kahA gayA hai| nAmaka azoka-staMbha sarvavidita hai| yahA~ ke nivAsI vaizAlI nagarI kI khoja ke lie hama meM ina staMbhoM ko vizAla zivaliga samajhakara inakI janarala elekjaiNDara kaniMghama ke sadA RNI raheMge pUjA-upAsanA karane lage aura donoM ko laur3a kahane jinhoMne apanI sUjha-bUjha se yaha patA lagAne kA lage-donoM gA~va hI lauDiyA kahe jAne lge| Age sAhasa kiyA ki vasAr3ha nAmaka gA~va hI prAcIna kA calakara jaba suprasiddha purAtatvavettA mejara-janarala vaizAlI ke rUpa meM maujUda hai| unakI preraNA se hI elekjeNDara kaniMghama kA yahA~ Agamana huA to bhArata kI briTiza sarakAra ne bhArata ke purAtatva ke unhoMne donoM ko judA karane ke lie pahale ko uddhAra ke liye ArkiyolojIkala sarve nAmaka lauDiyA arerAja (gAMva ke paDausa ke zivamaMdira ke vibhAga kI sthApanA ko, aura isake sarvaprathama DAinAma para) aura dUsare ko lauDiyA naMdanagar3ha nAma se raikTara banane kA saubhAgya DA. kaniMghama ko prApta kahanA zurU kiyaa| donoM hI sundara staMbha pAliza aa| sana 1862 se 1884 ke bIca kaniMghama ne 45 kiye hue baluA patthara ke eka hI khaNDa se nirmita yahA~ Akara kaI bAra DerA lagAyA tathA Ajakala kiye gaye haiM, jo bhArata kI utkRSTa kalA kA anu- ke rAjA vizAla kA gaDha aura azoka staMbha ke (0 pama namUnA hai / lekina hameM bhUlanA na cAhiye ki AsapAsa khudAI kA kAma zurU kara diyaa| kahane isa utkRSTa kalA-saundarya se anabhijJa hamArI kI AvazyakatA nahIM ki isa khudAI meM unheM bahuta sAmAnya anapar3ha janatA inheM zivajI * mahArAja kA sI mahatvapUrNa sAmagrI upalabdha huI, yadyapi phira bhI texy paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 356 6.863 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha education Internationale Private & Personal use only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ em nizcayapUrvaka yaha kahanA kaThina thA ki jisa vaizAlI siddha ho gayA hai ki yaha bajjiyoM licchaviyoM kI // 0 kI ve talAza karane meM lage haiM, vaha yahI hai| lekina vahI ramaNIya nagarI hai jisakA sarasa varNana jaina evaM 9 | unhoMne himmata na haarii| Age calakara unake bauddhoM ke Agama granthoM meM upalabdha hai| udyoga se 1603-4 meM DAkTara TI. blAkha ko aura punazca : lekha samApta karane ke pahale, yahA~ eka 1613-14 meM DAkTara DI. bI. spUnara ko yahA~ bhejA aura bAta likha denA Avazyaka hai| zvetAMbarIya gayA / isa khudAI meM miTTI kI muharoM para utkIrNaM Avazyaka cUrNI (IsA kI 7vIM zatAbdI) ke AdhAra | lekhoM kI prApti huI jisase kaniMghama sAhaba kA sapanA se ina paMktiyoM ke lekhaka ne bhagavAna mahAvIra kI pAna ma sArthaka siddha hotA huA dikhAI diyaa| aba yaha siddha vistRta vihAra-caryA kA vivaraNa mAnacitra ke sAtha TE hA gayA ki yaha vasAr3ha hA prAcIna vAlA hai| apanI racanAoM "bhArata ke prAcIna jaina tIrtha" jaina ra lekina yaha kAphI nahIM thA, abhI bahuta kucha saMskRti saMzodhana maMDala, vArANasI, 1650; "lAipha kI karanA bAkI thaa| bhArata sarakAra Arthika kaThinAI ina ainziyeNTa iNDiyA aija DipikTeDa ina jaina kainana ke kAraNa khudAI ke kAma ko Age bar3hAne meM apanI eNDa kameNTarIja," muzIrAma manohara lAla, naI 6 asamarthatA vyakta kara rahI thii| isa samaya hindI ke dillI, (saMzodhita saMskaraNa, 1984) meM prastuta kiyA suprasiddha nATakakAra zrI jagadIza candra mAthura, AI. hai| vaizAlI prAkRta saMsthAna (mujaphpharapura) meM | sI. esa. jo hAjIpura ke esa. DI. o. banakara yahAM 1658.56 prophesara pada para AsIna rahakara, pada Aye the, vaizAlI ke gaurava se suparicita the| unake yAtrA dvArA bhagavAna mahAvIra kI vihAra-caryA ART prayatna se 1945 meM vaizAlI saMgha kI sthApanA kI sambandhI jAnakArI prApta karane ke sambandha meM eka gaI / isa saMgha kI ora se 7 hajAra rupaye kI rakama vistRta yojanA saMsthAna ke DAiraikTara ke samakSa KE prApta kara bhArata sarakAra ke purAtatva vibhAga ke prastuta kI gaI thii| durbhAgya se vaha yojanA kAryA variSTha adhikArI zrI kRSNadeva ke adhIkSaNa meM nvita na kI jA sakI / abhI hAla meM ukta saMsthAna II 1950 meM khudAI kA kArya phira se zurU kiyA gyaa| kI kAryakAriNI kA sadasya hone ke nAte, phira se isa bAra rAjA vizAla kA gar3ha aura cakrama dAsa saMsthAna ke DAiraikTara kA dhyAna AkarSita kiyA o sthAnoM para hI khudAI kendrita kI gii| pAMcavIM bAra gayA, aura anurodha kiyA gayA ki saMsthAna ke bihAra sarakAra ke kAzIprasAda jAyasavAla anU- kisI zodha vidyArthI ko zodha ke lie ukta viSaya saMdhAna pratiSThAna ne DAiraikTara sUprasiddha itihAsa diyA jAye jisase ki vaha chAtra vaizAlI ke AsatatvavettA prophesara e. esa. Altekara ne cInI pAsa ke pradezoM meM padayAtrA dvArA bhagavAna mahAvIra yAtrI zvena cvAMga ke abhilekhoM ke AdhAra para kI bihAra caryA sambandhI jAnakArI prastuta kara ske| khudAI kA kAma hAtha meM liyA / isa samaya abhiSeka isa sambandha meM ArA ke suprasiddha udyogapati divaMgata puSkariNI ke pAsa miTTI ke bane eka stUpa meM se seTha nirmala kumAra cakrezvara kumAra jaina ke uttarA bhagavAna buddha ke zarIrAvazeSa kI eka maMjUSA dhikArI parama utsAhI zrI subodha kumAra jaina ko CIB milii| Age calakara 1976-78 meM bhArata sarakAra yathAzakti Arthika sahAyatA dene ke liye bhI rAjI ke purAtatva vibhAga kI ora se phira se khudAI kI kiyA jA sakatA hai| yadi yaha yojanA Aja bhI gaI / yaha khudAI kolhuA gAMva meM nirmita azoka sambhava ho sake to nizcaya hI bhAratIya purAtatva ke stambha ke Asa pAsa kI gaI aura isa khudAI meM jo kSetra meM abhUtapUrva pragati ho sakatI hai| vartamAna 1.. bahumUlya sAmagrI prApta huI usase vaizAlI kA samasta meM vaizAlI sthita vaizAlI prAkRta zodha saMsthAna kA itihAsa prakaTa ho gyaa| aura aba yaha pUrNa rUpa se yaha mahAn yogadAna kahA jaayegaa| paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 360 HARASH 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain an international SorSivate &Personal use Only www.jainelibro Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOROSCORReOQROcreDQROgreDeOpedia DaoN0 rudradeva tripAThI ema0 e0, pI-eca0 DI0 DI0 liTa0 ujjaina (ma0 pra0) jaina-stotra-sAhitya ke sandarbha meM / AkAra-citrarUpa stotroM kA saMkSipta nidarzana - stotra-racanA kA pramukha uddezya banatA hai / iSTadeva kA nAma-smaraNa aura usake mA vizva-sAhitya kI sRSTi kA mUla stuti-stotroM guNa ra guNoM kA kathana kisI bhI rUpa meM kiyA jAye, vaha IK RmeM nihita hai| yaha racanA mAnava ke janma se maraNa- 'stotra' hI hai| 18 ' aura paryanta hI nahIM, apitu maraNottara kI kAmanAoM stotra kI kAvyAtmakatA ko bhI apane meM sameTe haI hai| isa dRSTi se mammaTa kAvya-svarUpa nirdhAraNa meM racanA kI 'bandhake kAvya-lakSaNa meM prayukta 'zivetara-kSati' pada stotra- sApekSatA aura bandha-nirapekSatA' donoM hI mahatvapUrNa racanA ke pramukha uddezya kI pUrti karatA hai / saMsAra rIDha haiM / isake sAtha hI ukti-vaiziSTya jaba isameM 12 kI vicitra gatividhi ke samakSa mAnava apanI praviSTa hotA hai to vaha kAvyAtmaka svarUpa ko prApta vihvalatAoM se chuTakArA pAne ke lie apane iSTa ho jAtI hai| stotra meM ramavizeSa kA samAveza ke prati jo kAvyamayI vANI meM kathana karatA hai, sahaja hotA hai| kathA kI athavA kathana ko para vahI 'stuti' athavA 'stotra' kahalAtA hai| inameM spara-sApekSatA apekSita nahIM hotii| ataH . 'sukha kI AkAMkSA, kRpA kI kAmanA, apekSita kI prArthanA, stotra ko 'muktakoM kA samUha' bhI kahA jAtA hai / | upekSaNIya kI nivRtti' Adi bhAvanAoM kA prakaTana bandha kI sApekSatA stotra ke kSetra meM utanI mahatvaall hotA hai aura sabake mUla meM rahatI hai "iSTa kI pUrNa nahIM mAnI gaI hai aura vaha sambhava bhI nahIM hai| prazaMsA |"-kRtjnytaa-jnyaapn tathA AtmanivedanarUpI hotI / kyoMki stotra meM Ane vAle padyoM meM se eka / do taToM ke madhya bahatI huI stotra-saritA meM padya bhI apane Apa meM paripUrNa bhAvoM ko vyakta kara stotavya ke prazaMsanIya guNoM kA AkhyAna hI stotra detA hai| itanA hone para bhI stotra kI kAvyAtma 1 kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranivataye kAntAsammitatayopadezayuje // -kAvyaprakAza, 1-1 12 guNakathanaM hi stutitvaM, guNAnAmasadbhAve stutitvameva hIyate / -zAstramuktAvalI, pU. nI. 1-2-7 / 1 3 pratigIta-mantrasAdhyaM stotram / chandobaddhasvarUpaM gUNakIrtanaM vA / -lalitA sahasranAma, saubhAgyabhAskarabhASya, pR. 188 / 361 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 260 r Private & Personal Use Only www.janeuvery.org Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katA meM sabhI kAvyocita guNoM kI sthiti to tragata padya kI racanA kI jAtI hai, taba use hama avazya hI samAviSTa rahatI hai, jo kAvya kI 'eka citrAlaMkAra yuta stotra' kI saMjJA deMge aura yadi AtmA ko ullasita karate haiM, usameM zivatva kI eka hI stotra meM aneka prakAra ke citrAlaMkAroM kA hi / pratiSThA karate haiM aura azivanva kI nivRtti ke prayoga kiyA jAtA ho to use 'aneka citrAlaMkAra lie utprerita karate haiN| isake sAtha hI kAvya yuta stotra' kI saMjJA deMge / jainAcAryoM ne ina donoM zarIra ko aujjvalya pradAna karane vAle ve tatva bhI prakAroM ko apane stotroM meM apanAyA hai| isa dRSTi stotroM meM pUrNataH vikasita hote haiM jina meM sAhitya se prathama 'eka citrAlaMkAra-yuta stotra' kI paramparA kI kalAtmaka abhivyakti ke lie alaMkAroM kA kA paricaya || sAhacarya prApta kiyA jAtA hai / alaMkAra 'zabdagata, 1-stuti vidyA : AcArya samantabhadra (0) arthagata aura zabdArthagata' aise tIna prakAroM meM digambara jaina stutikAroM meM Adya stutikAra vyApta haiN| inameM 'zabdagata alaMkAra' zabda-svarUpa AcArya zrI samantabhadra ne IsA kI dvitIya zatAbdI kI saundayopayogI prayogagata vyavasthA se 'bhASA kI meM 'stuti vidyA' nAmaka isa 'jina-zataka' meM pariSkRta sRSTi, nAda saMsAra kI parivyApti, cama caturvizati jinoM kI bhAvapravaNa stuti kI hai / yaha kara tkAra-pravaNatA, bhAva-tIvratA aura viziSTa anta - pUrI stuti 'muraja bandhoM' ke aneka rUpa prastuta karatI hU~ STi kA sahaja Ananda' prApta karate haiN| hai| racanA 'gati-citroM' kI bhUmikA para nirmita hone ___vastu jagat ke pracchanna bhAvoM ko gati pradAna ke kAraNa cakra-bandhoM kI saSTi meM bhI pUrNataH samartha karane vAle isa zabdAlaMkAra ke aneka bheda-prabheda haiM, hai| yahA~ taka ki kacha padya to 'anuloma-vilomarUpa' unameM 'citrAlaMkAra' bhI eka hai / isameM 'citra' zabda ___ meM bhI par3he jAne para eka padya se hI dvitIya padya kI 'Azcarya aura AkRti' ke artha meM prayukta hai / vau~ saSTi karate haiN| prAyaH sabhI padya anuSTup chanda meM haiM kI kI saMyojanA ke dvArA zrotA aura pAThaka donoM kA eka padya draSTavya haivismita kara denA aura racanAgata vaiziSTya se Anandita kara denA isakA sahaja guNa hai| isakA . rakSa mAkSara vAmeza zamI cArurucAnutaH / hI eka prabheda-'AkRtimulaka citrAlaMkAra' hai| bho vibhonazanAjorunamrana vijarAmaya // 86 // yaha vibhinna AkRtiyoM meM padya athavA padyoM ko yahI padya cauthe pada ke antimAkSara se viparIta likhane se prakaTa hotA hai / isa viziSTa vidhA ko par3hane para anya padya banatA hai aura stotrakAra AcAryoM ne bahuta hI svAbhAvika rUpa se stuti prastuta karatA hai| apanAyA hai| yahA~ jaina stotrakAroM dvArA svIkRta 2-zAntinAtha stotra : AcArya guNabhadra citrAlaMkAra-mUlaka stotroM meM 'AkAra-citrarUpa stotroM digambara sampradAya ke hI AcArya guNabhadra ne kA saMkSipta nidarzana' prastuta hai| AThavIM zatAbdI meM eka 'zAntinAtha-stotra' kI AkAra citrakAra na-stotra racanA kI jisameM 'aSTadala kamalabandha' kI racanA kI 'AkAra-citra-kAvya' meM kisI eka prakAra- hai jisameM paMkhaDiyoM meM 3-3 akSara aura madhyakaNikA vizeSa ko dhyAna meM rakhakara stotra kI athavA sto- meM eka akSara 'na' zliSTa hai / yathA SHREE vastuta: 'citrAlaMkAra' ke pariveSa meM-1-svara, 2--sthAna, 3-varNa, 4---gati, 5-prahelikA, 6-cyuta, 7-gUDha, 8-praznottara, 8-samasyA-pUrti, 10-bhASA aura 11---AkAra Adi mukhya bheda evaM ina pratyeka ke vividha upabheda haiM / draSTavya-'zabdAlaMkAra-sAhitya kA samIkSAtmaka sarvekSaNa, pR0 126 se 134 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 63-69 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... .. J. padmAbhena dhRto yena samayo nayapAvanaH / 5-paJcajina hAra-stava : zrI kulamaNDana sUri svarlokena kRtAmAnaH pUyAjjinaH sa no manaH // 7 / / kUlamaNDana sari 13vIM zatI I. ke antima ityaadi| caraNa meM hue the| Apane aneka stotroM kI racanA kI | 3- sarvajina-stava : zrI dharmaghoSa sUri thii| unameM uparyukta stotra 23 padyoM meM nirmita hai| prastuta stotra dvArA kavi ne caubIsa dalavAle isameM 4 padya RSabha, 4 zAnti, 5 nemi, 4 pArzva RO) 'kamala-bandha' kI yojanA kI hai| isameM kUla 8 padya aura 4 mahAvIra se sambaddha haiN| 'hAra-bandha' kI IKE haiM jinameM antima padya puSpikA-rUpa hai| pahalA padya yojanA puSpamAlA ke samAna hai tathA usameM kahIM paridhi meM likhA jAtA hai anya chaha padyoM ke pratyeka choTe aura kahIM bar3e puSpa haiM, isake kAraNa unake daloM caraNa ke tIna-tIna khaNDa eka-eka patra meM rahate haiN| kI saMkhyA bhI viSama hai| madhya meM eka svastika ke caraNa meM 5-5 aura 6 akSaroM ke bAda ke akSara tIna AkAra vAlA candraka (laoNkeTa) bhI hai / isa dRSTi se bAra AvRtta hote haiM jo 24 laghukaNikAoM meM nivaSTa yaha bandha ati zrama sAdhya to hai hii| isakA prArambhahaiM / prathama padya isa prakAra hai padya isa prakAra hainamrAkhaNDala maulimaNDalamilanmandAramAlocchalat garIyo guNazreNyareNaM pravINaM, parArthe jagannAtha dharma dhurINam / sAndrAmanda marandapUra surabhIbhUtakramAmbhoruhAn / dharAdhAramAdiprabho raMgaramyaM, zrInAbhiprabhavaprabhuprabhRtikA~stIrthakarAn zaMkarAn stoSye sAmprata kAlalabdha jananAn bhaktyA caturvizatim stuve tvAM budhadhyeya dhautArivAram // 1 // // 1 // 6-zrI vIra hari-stava : zrI kulamaNDana sUri zrI dharmaghoSa sUri zvetAmbara jaina sampradAya ke isa stava meM kavi ne vividha chandoM kA prayoga AcArya the tathA inakA samaya san 1228 I0 mAnA karate hue 17 padyoM meM 'hAra-bandha' kI racanA kI hai| jAtA hai| hAra meM 20 maNiyA~ haiM / bIca meM 2-2 caturdalAtmaka 4-sarvajina sAdhAraNa stavana : zrI dharmazekhara paMDita puSpa, madhya meM 'nAyaka dala' aura usa para saptadala puSpa tathA madhya meM doraka granthi hai| paNDita pravara zrI dharmazekhara kA yaha stotra 21 padyoM meM nirmita hai| isameM kavi ne '64 dalavAle : 7-zrI vIrajina stuti : zrI kulamaNDana sUri kamalabandha' kI yojanA kI hai| antima padya paridhi isa stuti meM pahalA aura ikkIsavA~ / T rUpa hai| inakA samaya san 1443 I0 (?) mAnA ME lavikrIDita meM haiM tathA anya padya 2 se 16 taka anu- TR gayA hai, kintu kucha vidvAna inheM 13vIM zatI kA STup meM chanda haiM / antima padya meM vizeSa rUpa se 16 mAnate haiM / racanA meM gAmbhIrya aura kauzala donoM " bandhoM dvArA zrIvIra kI stuti karane kA paricaya bhI diyA hai| kintu yaha 'aSTAdazAra cakrabandhamaya stuti' hai / hI spRhaNIya haiM / yathA isameM kaNikAkSara 'ta' hai aura usI se sabhI padyoM jIyAstvaM deva bhadra pravara kuTa jagaccandra devendravandhaH / kA Arambha hotA hai| isa prakAra yaha stati atyanta kAla) zrI vidyAnanda dAna-pravara-guNanidhe dharmaghoSa pravINaH / / mahatvapUrNa hai, kyoMki isameM 'eka citra bandharUpa' aura muktAsoma prabhAlI-dhavala guruyazonAtha ni:zeSavizvaM, 'aneka citrabandharUpa' donoM prakriyAoM kA prayoga huA sphArasphUrjat prabhAvaH zamadamaparamAnandayAzu prakAmam / / 7 // hai| isakA aura bhI eka mahatva smaraNIya hai ki 1 isa stava kA mUlapATha hamane 'mahAvIra parinirvANa smRti granya' (lAlabahAdura zAstrI) kendrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI, se prakAzita meM 'mahAvIrasya citrakAvyArcanA' meM diyA hai| paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa OR sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ducation Internatio or Private & Personal Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da isake citraNa ne jo cakra banatA hai, usake svaroM meM zrI vardhamAnaM hyabhinaumyamAnamamAnadevaiH pariNUyamAnam / likhita ardhAliyoM meM kramazaH 4, 8, 12 aura 16 ahaM mahaM taM suguNairanantaM pavitrachatrAkRti-kAvyabandhAt / / saMkhyA ke akSara cakrAvartita krama se ekatra karane para unase eka zArdUlavikrIDita padya bhI pRthak banatA hai| -- kamala-bandha-stavaH zrI udayadharmagaNi 1 jisakA pahalA akSara zliSTa hokara 19veM akSara ke isa kRti kA pUrA nAma 'mahAvIra jina stavana' rUpa meM prayukta hotA hai| isakA dvitIya padya isa hai| 13vIM zatAbdI ke bRhat tapAgacchIya ratnasiMha prakAra hai sUri ke ziSya zrI udayadharma gaNi dvArA nirmita yaha ra tanute yannati jambhajidrAjI mudritA dUtam / stavana 18 padyoM kA hai| 16 padyoM se 32 daloM kA taM stuve bItatandrAjI-bhayaM bhAvena bhAsvatA / / 1 / / kamalabandha' banatA hai aura satrahavAM padya paridhi meM (ER isa padya se 'muzala bandha' bhI banatA hai| rudraTa kavi likhA jAtA hai, jisake kucha akSara patrAkSaroM se / ne isa prakAra ke 'aSTAra cakabandha' kA udAharaNa diyaa| zliSTa hote haiM / isa padya se kavinAma, kAvyanAma hai aura usI se prerita hokara yaha stati 18 akSara aura gurunAma bhI prApta hote haiM / yathAtaka pahu~cAI hai / isameM jo anya bandha banate haiM, una / sannamata tridazavandyapadaM zrIvarddhamAnamamalaM vijittAram / kA sUcana nimnalikhita padya meM draSTavya hai saMstavImi bhavasAgarapAraM prApturiccharuru sadguNaratnam / 2 / antima padya puSpikArUpa hai, jo 'zrI siddhArthacakro'yomukha-zUla-zaGa kha-sahite suzrIkarI-cAmare, narendra nandana' ityAdi pada se prArambha hotA hai| 7 8 9 10 11 12 13 sIraM bhalla-zarAsane asilatA zaktyAtapatre rthH| 10-zrI vIrajina-stava-zrI jinaprabha sUri 14 15 16 17 18 19 zvetAmbara jaina sampradAya ke prasiddha AcArya zrI kA kumbhArdhamrama-paDa kajAni ca zarastasmAt trizUlAzanI, jinaprabha ke sambandha meM yaha prasiddha hai ki ve 'praticitrarebhirabhiSTutaH zumadhiyAM vIra ! tvmedhishriye|20| dina eka stuti kI racanA karake hI AhAra grahaNa vastutaH isa stuti meM 18 anya citra bandha haiM karate the / ' inakI sAta sau stutiyA~ thIM, jinameM se / aura 1 yaha mahAcakra bandha banatA hai| ataeva ise aba kucha hI prApta haiN| unameM bhI AkAra citrakAvya 'aSTAdaza-citra-cakra-vimalaM' kahA ga rUpa stutiyoM meM uparyukta stotra aneka citra-kAvyoM ___ se saMzliSTa hai / isakI racanA meM-'kamala (8 dala 8-vardhamAnajina-stavaH : zrIdharmasundara(siddhAra aura 24), khaDaga, cakra (SaDara), cAmara, trizUla, ____ isI zatI ke kanakasUri ke ziSya dharmasundara dhanuSa, pada, bIjapUra, muraja, muzala, zakti, zara, eka dvArA racita vardhamAnajina stava 'Atapatra-bandhamaya hala, hAra Adi bandha tathA loma-viloma padya, hai| yaha sAdhAraNa chatra-bandhoM kI apekSA apanA nirmila haiM / vizeSataH yahA~ stutyanAmagarbha bIjapUra viziSTa sthAna rakhatI hai| isameM 15 padya haiM aura aura kavinAma gupta SaDaracakra-tathA cAmara bandhoM isakA citraNa siMhAsana sahita usa para lage hue kI yojanA mahatvapUrNa hai / stotra ke prArambha meM citra chatra ke samAna hai| isakA prathama padya isa prakAra stavana kI pratijJA zrI jina bha sUri ne isa prakAra kI hai 1-2 inake bhI mUla zuddha pATha vahIM draSTavya haiN| 364 36 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6000 kama TE bor Sivate & Personal Use Only na grantha Jain N ation International en www.jaineliberg Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra: stoSye jinaM vIraM, citrakRccaritaM mudA / pratilomAnulomAdyaiH, svaGa gAdyaizcArubhiH // 'cAmara-bandha' kA padya isa prakAra hai zrImaddhAmasamagravigraha ! mayA citrastavenAmunA, nUtastvaM puruhUtapUjita vibho sadyaH prasadyedhi mAm / khyAta jJAtakulAvataMsa sakalatrailokya- klRptAntarasphAra krUratarajvarasmarataratsaMrabdharakSArata ! / / 27 / isa prakAra apUrva pratibhA ke dhanI AcArya jina prabhasUri ke stotra atyanta mahanIya guNoM se maNDita haiM / inakA sthiti-kAla 1308 I. kA hai / 11 - vIrajina stotra - zrIsomatilaka sUri kavivara somaprabhasUri ke paTTadhara, 13vIM zatI ke samartha AcArya zrI somatilaka sUri ne anyAnya aneka granthoM ke atirikta 'vIrajinastotra' ke nAma se citrakAvyAtmaka stotra banAyA hai / isameM vividha dala vAle vibhinna kamala - bandhAtmaka padya haiM / kavi ne svayaM kahA hai caturaSTa SoDaza-dvAtriMzaccaturadhikaSaSTidalaM kalitam / zrIvIrastuti kamalaM mavayatu sahRdayajanAli-kulam ||10|| isa stotra ke pratyeka caraNa ke prathama akSaroM kA cayana karane para eka padya banatA hai jisameM gurunAma, kavinAma aura stotra - prakAra kA nirdeza kiyA gayA hai - zrIsomaprabhasUrIza pAdAmbhoja prasAdataH / zrIsomatilakasUrirakRta stuti- paGkajam // inake anya stotra bhI racanA vaiziSTya ke kAraNa spRhaNIya haiM / 12 -- jinastotraratnakoza - muni sundarasUri muni sundarasUri sahasrAvadhAnI the| Apane 'jina stotraratna koza', jinastotra mahAhada, sUrimantrastotra, tapAgacchapaTTAvalI aura 'tridazataraGgiNI' Adi granthoM kI racanA kI thI / caudahavIM zatI ke prathama caraNa meM Apane jo vijJapti-kAvya patra ke rUpa meM paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa JarEducation Internationa likhakara apane guru devasundara sUri ke pAsa bhejA thA, usake sambandha meM harSa bhUSaNamuni ne 'zrAddha vidhi-vinizcaya' meM likhA hai ki vaha 108 hAtha lambA thA aura usameM aneka citrakAvya aGkita the / uparyukta stotra bhI usI meM thA / sampUrNa tridazataraGgiNI meM likhita aise stotroM meM 300 citra bandhoM kI yojanA thI, jinameM - prAsAda, padma, cakra, citrAkSara, ardhabhrama sarvatobhadra, muraja, siMhAsana, azoka, bherI, samavasaraNa, sarovara, aSTamahAprAtihArya Adi viziSTa haiM / 13 -- vijJapti triveNI - upAdhyAya zrI jayasAgara san 1427 ke nikaTa vartamAna upA0 zrI jayasAgara ne isa triveNI sarasvatI, gaGgA aura yamunAnAmaka tIna veNiyoM meM vijJapti preSita kI hai / isameM muktaka-prAsaGgika stotroM ke rUpa meM chatra, kamala, gomUtrikA, ardhabhrama, bIjapUra, Asana, cAmara, aSTAracakra, svastika Adi citrAlaGkAroM ko yojanA kI hai / yaha pUro racanA 1012 zlokapramANa hai| 14 -- caturhArAvalI - citrastava - zrIjayazekhara sUri prastuta racanA 15vIM zatI ke Arambha kI hai / yaha cAra hArAvaliyoM meM vibhakta hai tathA pratyeka meM 14-14 padya haiM / inameM kramazaH vartamAna, atItaanAgata aura viharamANa tIrthaGkaroM kI caubIsiyoM kI stutiyA~ haiM / antima padya cAroM hArAvaliyoM ke samAna haiM / isakI vizeSatA yaha hai ki pUrva aura pazcima ke eka-eka tIrthaGkara nAma ke akSararUpa hAra se yaha grathita hai / cAra-cAra caraNoM ke AdyakSaroM se 'zrI RSabha', antyAkSaroM se 'mahAvIra' Adi nAma nikalate haiM / isake atirikta pratyeka hArAvalI kA 13 vA~ padya anya citrabandhoM kI bhI sRSTi karatA hai, jinase 24 dala kamala, svastika, vajra aura bandhuka svastika bandha banate haiM / 15 - aSTamaGgala citra ( bandha) stava - zrI udaya mANikya gaNi dasa padyoM se nirmita yaha stava jaina dharma meM sAdhvIratna grantha Private & Personal Use Only 365 www.jainenerary.org Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sonicant kara prasiddha 1 - darpaNa, 2 - bhadrAsana, 3- zarAva- sampuTa 4 - matsya yugala, 5 - kalaza, 6 - svastika 7 - zrI vatsa aura 8 - cAmarayugala' kI aSTamaGgaloM kI AkRtiyoM meM banAye gaye stuti-padyoM se alaMkRta hai / isa prakAra ke AkAra - citra padya kavi ke dvArA svapratibhA se prathama hI nirmita hue haiN| ina padyoM ke paThana kA krama kavi ne nahIM dikhalAyA hai | ataH hamane apane grantha "citrAlaMkAra- candrikA" meM inake lakSaNa-padya banA diye haiM / racanA atyuttama hai / eka udAharaNa draSTavya hai candrAtapaprAya sukItirAmaM, candrAnana sAraguNAbhirAmam / yaH stauti candraprabhamasta sAraM yamIsa Apnoti bhavAbdhi pAram ||3|| isakA niveza 'zarAva- sampuTa' meM kiyA gayA hai / racanAkAra kA samaya 15 vIM zatI mAnA gayA hai / 16- zatadala kamala bandhamaya- pArzvajinezvara - stuti zrI sahajakati gaNi yaha stuti 26 padyoM meM racita hai jinameM 25 padyoM se 100 dala vAle kamala kI AkRti meM bandhapUrti kI gaI hai tathA antima padya puSpikA rUpa hai / yaha stotra lodhapura (gujarAta) meM eka prastara khaNDa para utkIrNaM hai / kucha aMza khaNDita bhI ho gayA hai, jisakI pUrti hamane apane zodha-prabandha meM kara AkRti - sahita mudrita kiyA hai aura lakSaNa bhI banA diyA hai / isakA Adyapadya isa prakAra haizrInivAsaM surazreNyasevya krama, vAmakAmAgni-santApa nIropamam / mAdhavezAdi - devAdhikopakrama, tasvasaMjJAnavijJAnamavyAzraman ||3|| yahA~ kaNikA meM 'ma' akSara ke sAtha anusvAra, visarga athavA kevalAkSara sambuddha yanta Adi ke rUpa meM par3hA jAtA hai jo citrakAvya ke liye doSa nahIM mAnA jAtA hai| isakI racanA 1542 I0 meM huI hai / chanda prayogoM meM vaividhya hai / pratyeka caraNa ko eka - eka dala meM likha kara antima akSara ko zliSTa 366 banAyA hai jo 100 bAra par3hA jAtA hai / kavi ne puSpikA meM likhA hai itthaM pArzvajinezvaro bhuvanadikkumbhyaGgacandrAtmake, varSe vAcakaratnasAra kRpayA rAkA dine kArtike / . mAse lodrapurarasthitaH zatadalopetena paTumana san, nUto'yaM sahajAdi kIrtigaNinA kalyANamAlApradaH ||26|| 17-18 - zRGkhalA aura hArabandhamaya pArzvanAtha stotra - zrI samayasundaragaNi san 1564 se 1643 I0 meM virAjamAna zrI samayasundara gaNi ne aneka stotroM kI racanA kI hai| unameM uparyukta do stotra citra bandhamaya haiM / ye 'samaya- sundara-kRti - kusumAJjali' meM nAhaTA - bandhu dvArA prakAzita haiM / 16 - sahasradala kamala bandharUpa- aranAtha stava-zrI vallabha gaNi vanavaibhavAtmaka citrabandha kAvyoM kI paramparA meM AzcaryakArI kIrtimAna sthApita karane vAlA yaha stotra atyanta mahatvapUrNa hai / kharataragaccha ke jJAnavimala maNi ke ziSya, vAcaka zrIvallabha gaNi ne isa stotra meM aranAtha svAmI kI stuti kI hai / 1000 dala ke kamala meM 55 padya samAviSTa hai / pratyeka padya kI varNa yojanA isa prakAra kI gaI hai ki do-do akSaroM ke bAda tIsarA akSara 'ra' hI AtA hai jo kaNikA meM zliSTa hokara eka hajAra bAra par3hA jAtA hai / isa mahAn prayAsa kI siddhi ke liye kavi ne 'ekAkSarI koza' kA bhI Azraya liyA hai / lekhaka ne isa para svopajJa vRtti bhI banAI hai / hamane isake khaNDitAMzoM ko pUrNa karake AkRti ke abhAva kI bhI pUrti kI hai tathA paThana prakriyA jJAna ke liye lakSaNa bhI banAyA hai / dRSTavya- 'saMskRta sAhitya meM zabdAlaMkAra' zIrSaka zodha-prabaMdha | isakA prathama padya isa prakAra hai asura- nirjara-bandhura- zekhara- pracurabhavyarajobhirayaM jiram / kramarajaM zirasA sarasaM varaM, jita-ramezvara - medura- zaGkaram // 1 // paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20- zAnti - jina stuti - ( mahAsvastika bandhamayI) - ajJAta kavi kisI ajJAta racanAkAra ne isa stuti kA nirmANa kiyA hai| isake padyoM se " mahAsvastika bandha' kI racanA hotI hai / AkRti meM svastika, koNayaSTi, paridhi aura vidik catuSkoNoM kA samAveza hai / sandhi sthala aura kaNikA meM nihita akSara zliSTa haiM / udAharaNa ke liye eka padya darzanIya hai kalyANakelikadalIgRhasaM nivAsaM, saMsArapArakaraNakakalA vilAsam / saMvegaraGga gaNasaMnihitapriyAsaM, saMsAriNAM sukhakaraM nikhilaM jinenam // isa stuti kA citrAkAra hI prApta huA hai aura usake kone kaTa gaye haiM, tathApi hamane isakI pUrti ' karake lakSaNa- sahita " saGgamanI" patrikA meM"citrabandha sAhitye svastika bandhAH " nAmaka lekha meM prakAzita kiyA hai / 21- pArzvanAtha - stava - jinabhadra sUri san 1633 I0 ke nikaTa 18 padyoM meM isa stava kI racanA huI hai / isameM jina citrabandhoM kI racanA huI hai, usakA nirdeza kavi ne prathama padya meM hI isa prakAra kara diyA hai cakreNa dhvajacAmare surucire chatrotpale dIpikAmuddAmAsanadarpaNau ca dadhatA zrIvatsazaGa khAvapi / ghaNTAhAralatAM vimAnamanaghaM sattoraNaM svastikaM, preGa khantaM kalazaM surendrasahitaM zrIpArzvanAthaM stuve // 1 // zeSa 18 padyoM se 18 bandha banate haiM / 'dIpikA - bandha' kA padya isa prakAra hai sadA samasamApAya-harAmAya vacastava / varAnarANAM dhIrANAM stutyarAva zraye dhanam ||7|| stava - indra 22- nAgapAzabandhamaya - mahAvIra saubhAgyagaNi - WEG JaEducation Internation isakI racanA kI hai| ajitasena ne 'alaGkAracintAmaNi' meM jo 'nAgapAza citrabandha' diyA hai, usakI apekSA isakI racanA-paddhati viziSTa hai / isakA prathama padya isa prakAra hai / zrImadvIra jinAdhIzaM zaGkaraM jagadIzvaram / ramyacchavi- kanakAbhaM bhajadhvaM surapUjitam || 23 - sAdhAraNa - jinastava - ajJAta karta ka yaha stuti kisI prAcIna AcArya dvArA aneka vicitrabandhoM se nirmita hai / isameM chatra, siMhAsana, cAmara Adi ke citrabandha padya banAye haiM / aise hI kucha anya navIna bandhoM kI sRSTi meM bhI kavi ne maulikatA pradarzita kI hai aura isake anukaraNa kI preraNA bhI dI hai / yaha stuti aprakAzita hai aura hameM bhI puNyavijaya jI mahArAja dvArA prApta huI thI / eka-do padya udAharaNa ke lie darzanIya haiM tapovIra ramAdhIza zarma-kAnana-vArida / dakSa kakSa kSamAkSantaH zamizaikSavibho jaya || 1 || ( chatrabandha ) devadeva sphurajjJAna manorama-mahodaya / yazasA sArayatvArya jaya saMnaya gIzciram ||7| ( pUrNakalaza bandha ) - catuvizati - jinastuti - vividha citrabandhamayaajJAtakarta 24- gadA, yaha stuti bhI kinhIM prAcIna AcArya dvArA nirmita hai / isameM - 'oGkAra, hrIGkAra, namaH, zaGkha, sudarzanacakrabandha, hAra, gomUtrikA, darpaNa, susaka, ravi, candra, vajra, bIjapUra, khaDga, zara, dhanuS, churikA, hala, kamala, nAgapAza, tUNIra, svastika aura trizUla' Adi citra-bandhoM ke padya diye haiM / yaha stuti apane vividha naye-naye bandhoM kI nirmiti se atyanta mahatvapUrNa hai / yaha bhI aba taka prakAzita hai aura hamane isakA sampAdana kiyA satrahavIM zatI meM padyoM meM indrasaubhAgyagaNi ne hai / isake eka-do padya isa prakAra haiM & paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha Private & Personal Use Only 367 www.ciin/ary.org Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukteH padaM vipadamAnavadAnadharma, AcArya zrI nathamala muni aura AcArya zrI tulasI // mAyAbhimAnadajanapriya labdhazAtam / jI ke mArgAnuyAyI sAdhu-sAdhvIjI dvArA bhI kucha 12 tvaM dehi vizvatatakAntivirAjamAnaM, aisI stutiyoM aura prakIrNa bandhoM kI racanAe~ huI | kAsArajanmamukhayatnakarodayAya / / 2 / / (hrIM-bandha) haiM jinheM unake hastalikhita patrikAoM meM dekhA jA kaluSapaGkakharAMzanibhaM jinaM, sakatA hai| namata pAragataM nalinadyutim zvetAmbara sthAnakavAsI vidvAna sAdhU janimahIrUha-mattagajopama, kI bhI isI prakAra kI racanAeM yatra-tatra prApta haiN| II kajamukhaM vimalaM sadayaM sadA // 3 // mUrtipUjaka sAdhuvarga meM bhI aisI racanAeM banI haiN| 12 anya aprakAzita citra-bandhamaya stuti-stotra inameM maiM muni dhurandharavijaya jI (zrI premasUri jI || ___ bhAratIya vAGamaya kI isa abhinava-zailI ko ke saMgha ke) kA nAma denA cAhU~gA / ina munijI meM citra-bandha kAvya racanA kA guNa sahaja prApta hai| urvarita rakhane ke anekAneka jaina AcAryoM aura bahuta choTI Ayu meM hI apane AcAryazrI premasUrijI I kaviyoM ne paryApta prayAsa kiyA hai / kheda kA viSaya : ke prati do 'vijJapti-patra' likhe haiM jisameM prathama meM 5 yaha hai ki isa dizA meM vidvAnoM kA vizeSa dhyAna citrabandha aura dvitIya meM 350 citra-bandhoM kI yojanA 102 aura prayAsa na hone se zatAdhika stutikAvya Aja hai / bhaTevA-pArzvanAtha-citra-stotra (aSTaprAti-IN bhI aprakAzita aura aparicita par3e hue haiN| hamane hArya-stava) inakA mahatvapUrNa hai| 'ajita zAnti- rI isa dizA meM jaba prayAsa kiyA to kucha stotra hameM stava' ke citrabandhoM kA unmIlana bhI Apane hI aura bhI prApta hue haiM, jinameM se kucha ke nAma isa kiyA hai. jisakA saMzodhana sammAnya zrI puNyavijaya KE prakAra haiM jI mahArAja ke Agraha se hamane kiyA thaa| isI 1. jinastuti-anekacitrabandhamayI-udayavallabha- prakAra sva0 munirAja zrI abhayasAgarajI mahArAja gaNi, 2. zrIpArzvanAthastava-kalpavRkSabandhamaya, kI preraNA se kucha jaina-stotroM kI racanAe~ kI haiM, 3. pArzvanAthastava-32 dalakamalabandhamaya, 4. citra- jinameM 'bhaTevA-pAvaM jina-citrastava' kI saM. 2024 bandha stotra-guNabhadra 5. sAdhAraNa jinastava-aneka meM kI hai jisameM-.12 dalakamala, darpaNa, zrIvatsa, bandhamaya, 6. zrI hIravijaya-sUrisvAdhyAya-aneka svastika, siMhAsana, zarAvasampuTa, matsyayugala, citrabandhamaya, 7. vardhamAnajinastava 32 dalakamala- kalaza aura chatra-bandha haiN| isameM 11 padya haiN| || bandhamaya, 8. pArzvanAthastotra-calacchRGakhalAgarbha, citra-bandhAtmaka stotroM ke parisara ma yaha kevala 6. AdinAthastava-kAmaghaTabandhamaya, 10. sImandhara- 'AkAra-citrarUpa saMkSipta Akalana' hai| cUMki citrAlasvAmistavana-cakrabandhamaya, 11. ajita-zAntistava- kAra kI paridhi meM -svara, sthAna, varNa, gati, praheaneka cittabandhamaya (ardhamAgadhI) nandiSeNakRta tathA likA, cyuta, gUDha, praznottara, samasyA, bhASA aura Adhunika vibhinna jaina panthAnuyAyI digambara, AkAra-citra evaM inake aneka bheda-prabheda bhI Ate haiM, || zvetAmbara (sthAnaka evaM mandiramArgI) sAdhu, upA- ataH ina sabhI prakAroM ko stutiyoM kA bhI samAveza dhyAya aura AcAryoM dvArA nimita jaina stotra / kiyA jAe to yaha jaina-sampradAya ke eka mahAn dAya ko vidvAnoM ke samakSa prastuta kara saMskRtasAmpratika sthiti stuti-sAhitya kI paramparA meM abhUtapUrva kortimAna / vartamAna varSoM meM bhI vaise to yaha dhArA sUkhI sthApita karane kA gaurava prApta kara skegaa| nahIM hai, kintu kSINa avazya hotI dikhAI detI hai| (zeSa pRSTha 374 para) paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sonrivate & Personal Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 paramezvara jhA. yUnivasiTI prophesara evaM adhyakSa, gaNita vibhAga, bI. esa. esa. kAleja, supaula, sahara bhAratIya gaNita ke aMdha yuga meM jainAcAryoM kI upalabdhiyA~ bhAratIya saMskRti ati prAcIna hai, isakI samRddha vidhiyoM kA vivecana kiyA gayA hai / eka lambI paramparA hai| yahA~ ke prAcInatama upalabdha grantha haiM avadhi ke bAda vakSAlI hastalipi (200 I0 lagaveda (3000 I0 puu0)| tatpazcAt brAhmaNa grantha, bhaga) kI racanA huI, jisase prAcIna bhArata ke aMkaupaniSad, purANa, vAlmIki rAmAyaNa evaM mahA- gaNita evaM bIjagaNita ke vikAsa para pracura mAtrA bhArata jaise anekAneka mahatvapUrNa granthoM kI racanA meM prakAza milatA hai| phira 4vIM zatAbdI ke lagahuI / ina granthoM meM AdhyAtmika siddhAntoM ke sAtha- bhaga saura, poliza, romaka, vAziSTha evaM paitAmahasAtha vaijJAnika tathya bhI bIja rUpa meM pAe jAte haiN| ina pA~ca pramukha siddhAntoM kA nirmANa huaa| 5vIM jyotirvijJAna evaM gaNita kI nIMva bhI dhArmika zatAbdI se 12vIM zatAbdI kA kAla bhAratIya kAryoM ke sampAdana ke lie hI par3I / Rgveda, zata- gaNita kA svarNa yuga hai jisa avadhi meM AryabhaTa patha brAhmaNa, yajurveda, maitrAyaNI evaM taittirIya saMhi- (406 I0), brahmagupta, bhAskara prathama, lalla, zrIdharAtAoM meM grahaNa, vyatIpAta, muhUrta, nakSatra-gaNanA, cArya, mahAvIrAcArya, zrIpati, bhAskarAcArya (1114 aMka-saMjJAoM kI sUcI, vibhinna prakAra ke bhinna, I0) jaise anekAneka pratibhAsampanna gaNitajJoM evaM dvighAtIya samIkaraNa ke sAdhana Adi viSayoM kA bhI jyotirvidoM kA prAdurbhAva huaa| ina vidvAnoM ne samAveza hai| punaH jyotirvijJAna sambandhI svatantra jyotiSa evaM gaNita meM aneka aise maulika evaM / grantha vedAMga jyotiSa (1200 I0pa0) kI racanA vaijJAnika siddhAntoM-satroM kI sthApanA ko jinakA IC huii| tatpazcAt 800-500 I0 pU0 ke kAla meM AviSkAra anya dezoM meM saikar3oM varSoM bAda huaa| baudhAyana, Apastamba, kAtyAyana, maMtrAyaNa Adi 5vIM zatAbdI IsA pUrva se 5vIM zatAbdI IsvI zulva-sUtroM kA nirmANa huA jahA~ vediyoM kI saMra- kI avadhi meM kyA yahA~ gaNita meM koI maulika kArya canA ke krama meM aneka jyAmitIya racanAoM, dvighA- nahIM kiyA jA sakA ? kyA kisI gaNitIya grantha tIya evaM yugapada aniNiti samIkaraNoM ke hala kI kI racanA nahIM kI jA sakI ? bhAratIya gaNita kA OGR90989092009RDS 1. vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya zaMkara bAlakRSNa dIkSita, bhAratIya jyotiSa, lakhanaU, 1963, pR0 1-63 evaM bI. bI. dattA eNDa e. ena. siMha, hisTarI Apha hindU maithamaiTiksa, bhAga 1, bambaI, 1962, pR. 6 evaM 185 2 draSTavya bI. bI. dattA, di sAinsa Apha dI zulva, kalakattA, 1632 evaM satya prakAza tathA uSA jyotiSmatI, di zulba sUtrAja, ilAhAbAda, 1976 366 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JAMEducation International Yor Private & Personal Use Only www.jainerary.org Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GH PXOOg svarNa yuga kyA ekabAragI A gayA ? Adi prazna yogoM (samUhoM) meM vibhAjita kiyA gayA hai jinameM svAbhAvika rUpa se uThate haiM / aise praznoM ke samI- eka karaNAnuyoga hai, jise gaNitAnuyoga bhI kahA cIna uttara ke lie hameM isa kAla kI racanAoM kA jAtA hai| gaNitIya sAdhanoM dvArA sRSTi-saMracanA avalokana karanA hogaa| isa avadhi meM racita ko spaSTa karanA tathA karma-siddhAnta kI vyAkhyA HREE piMgala ke chanda sUtra (200 I0 pU0), bauddha sAhitya- karanA jainAcAryoM kA pramukha dRSTikoNa hai / isalie lalita vistara (prathama zatAbdI I0 pU0) Adi raca mAtra karaNAnuyoga kA hI nahIM apitu dravyAnuyoga nAoM meM bIjagaNitIya siddhAntoM kA samAveza hai ke granthoM kA bhI adhyayana gaNita ke paripakva jJAna tathA bar3I-bar3I saMkhyAoM (yathA lallakSaNa = 1073 ke binA sambhava nahIM hai| jaina gaNitajJa mahAvIrA271 kI cacI hai, para jina granthoM meM gaNitIya sAmagrI cArya ne gaNita kI mahattA batalAte hue kahA | (ER pracura mAtrA meM milatI hai ve haiM jaina Agama grantha / hai ye grantha bhAratIya gaNita kI zrRMkhalA kI TUTI haI laukika vaidike vApi tathA sAmAyike'pi yaH / 78 kar3I ko jor3ane kA kArya karate haiN| ataH ina granthoM vyApArastatra sarvatra saMkhyAnamupayujyate // meM upalabdha gaNitIya siddhAntoM kA adhyayana evaM arthAt---sAMsArika, vaidika tathA dhArmika Adi saMkalana ati Avazyaka hai / isa bIca kucha vidvAnoM sabhI kAryoM meM gaNita upayogI hai| yahI kAraNa hai, kA dhyAna isa ora AkRSTa huA hai| ema0 raMgA- ki jaina Agama granthoM meM gaNitIya tattva pratyakSa evaM (cArya, bI0 bI0 dattA, hIrAlAla jaina, nemicandra parokSa rUpa meM pracura mAtrA meM vidyamAna hai / sAtha hI ina zAstrI, e0 ena0 siMha, TI0 e0 sarasvatI, mukuTa jainAcAryoM evaM vidvAnoM ne ziSyoM kI suvidhA hetu bihArI agravAla, lakSmIcanda jaina, anupama jaina jaise aneka gaNitIya evaM jyotiSa sambandhI svatantra granthoM ! vidvAnoM ne isa dizA meM zlAghanIya prayAsa kiye haiM kI racanA bhI kI jinameM kucha to upalabdha haiM aura jisase bahuta sAre tathyoM kA rahasyodghATana ho sakA kucha kAlakrama se naSTa ho cuke haiN| sUrya-prajJapti, candra prajJapti evaM jambUdvIpa pajJapti gaNita anavarata rUpa se jaina muniyoM ke cintana prAcIna jaina jyotiSa ke prAmANika grantha mAne jAte evaM manana kA viSaya rahA hai| saMkhyAna (aMka aura haiM. jinakI racanA kA samaya lagabhaga 500 I050 jyotiSa) unakI jJAna-sAdhanA kA abhinna aMga hai| samajhA jAtA hai / prAkRta bhASA meM racita ina granthoM zikSA ke caudaha Avazyaka aMgoM meM ise pramukha sthAna ke atirikta jyotiSkaraMDaka evaM garga-saMhitA ke nAma diyA gayA hai tathA bahattara vijJAnoM evaM kalAoM meM bhI isa sUcI meM jor3e jAte haiN| ina granthoM meM jyoaMkagaNita ko sarvAdhika mahatvapUrNa mAnA gayA hai| tiSa gaNitIya vicAradhArA dRSTigocara hotI hai| itanA hI nahIM, sampUrNa jaina vAGamaya ko cAra anu- sUrya-prajJapti meM to pAI () ke do mAna-3 evaM M. 1 bI. bI. dattA eNDa e. ena. siMha, saMdarbha-1, pR0 11 tathA e. ke. bAga, bAInomiyala thyorama ina esieMTa iMDiyA, iMDiyana janarala Apha hisTarI Apha sAinsa, aMka 1, 1966, pR. 68-73 2 dRSTavya je. sI. jaina, lAIpha ina eMsieMTa iMDiyA eja DepikTeDa ina dI jaina kenansa, bambaI, 1947 pR. 178 evaM bI. bI. dattA eNDa e. ena. siMha, sandarbha-1, pR. 6 3 lakSmIcanda jaina (saM.), gaNita-sAra-saMgraha, solApura, 1963, saMjJAdhikAraH zloka 6, pR.2 draSTavya paramezvara jhA, jainAcAryoM kI gaNitIya evaM jyotiSa sambandhI kRtiyA~ eka sarvekSaNa, tulasI prajJA, khaNDa-12, aMka-3, 1986, lADanUM, pR. 31 370 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 26. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain oration Internationa Sonrivate & Personal Use Only www.jainelibselorg Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kI bhI carcA hai / punaH jainadharma ke prasiddha evaM aMtima zrutakevalI bhadrabAhu ( 318 I0 pU0 ) ke do jyotiSa granthoM - sUrya - prajJapti para TIkA evaM bhadrabAhusaMhitA kA ullekha milatA hai / " ThANAMga, praznavyAkaraNAMga, samavAyAMga, sUyagaDAMga Adi dvAdazAMga sAhitya (400-1000 I0 pU0 ) meM nau graha, nakSatra, rAzi, dakSiNAyana evaM uttarAyaNa, sUryacandra grahaNa Adi tathyoM kA vivecana hai / " jaina dharma ke mahatvapUrNa grantha sthAnAMga sUtra ( 325 I0 pU0 ) ke nimnalikhita zloka meM gaNita ke daza viSayoM kI carcA hai 'parikamma vabahAro rajju rAsI kalA savaNNeya / jAvantAvati vaggo ghaNo tataH vaggAvaggo vikappo va // arthAt parikarma (mUlabhUta prakriyAe~), vyavahAra ( vibhinna viSaya), rajju ( vizva mApa kI ikAI, jyAmiti), rAzi (samuccaya, trairAzika ), kalAsavarNa ( bhinna sambandhI kalana ), yAvata tAvata ( sarala samIkaraNa), varga (varga samIkaraNa ), ghana (ghana samIkaraNa ) varga varga (dvivarga samIkaraNa) evaM vikalpa (krama cayasaMcaya) - gaNita ke ye daza viSaya haiM jinakA prayoga vizeSa rUpa se karma - siddhAnta kI sthApanA ke lie kiyA jAtA hai / isase isa tathya kI bhI puSTi hotI hai ki tatkAlIna jainAcAryoM ko gaNita ke ina viSayoM kA samucita jJAna ho gayA thaa| ina viSayoM kA vizada vivecana-vizleSaNa mahAvIrAcArya ( 850 I0) ne apane grantha gaNita - sAra-saMgraha meM kiyA hai / uttarAdhyayana evaM bhagavatI sUtra ( 300 I0 pU0 ) meM varga, ghana, saMcaya Adi aneka mahattvapUrNa gaNitIya viSayoM kI carcA hai / bhagavatI sUtra ( sUtra 314 ) meM eka saMyoga, dvik saMyoga, (trika saMyoga Adi zabdoM kA prayoga pAyA jAtA hai jisase saMcaya - siddhAnta kI jAnakArI milatI haiM / sAtha hI sUtra 726-27 meM vibhinna jyAmitIya AkRtiyoM-rekhA, varga, ghana, Ayata, tribhuja, vRtta evaM gola kI banAvaTa ke lie kama se kama kitane binduoM kI AvazyakatA hotI hai - isakI vyAkhyA kI gayI 14 jaina dhArmika grantha ke eka pramukha granthakAra umAsvAti (athavA umAsvAmI) ne ( 150 I0 pU0 ) meM tattvArthAdhigama-sUtrabhASya nAmaka eka vizAla grantha kA praNayana kiyA jisameM sampUrNa jaina vAGmaya ko sAra rUpa meM saMkalita kiyA gayA hai / isameM sthAnamAna -sUcI, bhinnoM kA apavartana, guNA-bhAga kI vidhiyA~, vRtta ke kSetra phala, paridhi, jIvA, cApa kI U~cAI evaM vyAsa sambandhI sUtra Adi aneka gaNitIya siddhAnta nihita haiM / ve svayaM gaNitajJa the athavA nahIM, yaha nizcita rUpa se jJAta nahIM hotA, para itanI bAta nizcita hai ki unake samaya meM koI gaNitIya grantha avazya upalabdha rahA hogA jisase unhoMne apanI racanA meM kucha gaNitIya sUtra uddhata kie| isake atirikta ne jambUdvIpa samAsa nAmaka eka jyotiSa-grantha ke bhI racayitA mAne jAte haiM / jaina Agamika sAhitya anuyogadvAra sUtra ( prathama zatAbdI I0 pU0 ) meM bhI prathama varga, dvitIya varga Adi kA prayoga pAyA jAtA hai jisase yaha jJAta hotA hai ki prathama zatAbdI I0 pU0 meM jainAcAryoM ko ghAtAMkoM ke niyamoM kA jJAna ho gayA thA / sAtha 1 agaracanda nAhaTA, AcArya bhadrabAhu aura haribhadra kI ajJAta racanAe~, jaina vidyA kA sAMskRtika avadAna, curU, 1976, pR. 107-8 2 nemicandra zAstrI, bhAratIya jyotiSa, dillI, 1670, pR. 54-77 3 sthAnAMga sUtra 743 4 vizeSa vivaraNa hetu draSTavya uttarAdhyayana, ahamadAbAda, 1632 evaM bhagavatI sUtra ( abhayadeva sUrI kI TIkA sahita ) sUrata, 1616 5. bI. bI. dattA, di jaina skUla Apha maithamaiTiksa, buleTina, kalakattA maithamaiTikala sosAITI, kalakattA, khaMDa 21, aMka 2, 1626, pR. 126 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 371 www.jaineffbrary.org Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA hI isa grantha meM sthAnoM ke nAma meM 'koTi-koTi' taka Aropita karane kI eka anokhI rIti kA vizleSaNa SI kI carcA hai jisase yaha pramANita hotA hai ki usa hai jise vargita saMvargita kI saMjJA dI gayI hai / anaMta samaya taka saMkhyAoM kI dazamalava paddhati kI jAna- zabda ko paribhASita kara usake bhedoM-prabhedoM kA kArI ho gayI thii| jainAcAryoM kI paramparA meM nirdhAraNa kiyA gayA hai tathA 11 prakAra ke anantoM kA sthAna pAne vAle AcArya kundakunda (52 I0 pU0 se ullekha kiyA gayA hai / vibhinna prakAra ke parimita, 44 I0 taka) ne aneka granthoM kI racanA kI jinameM aparimita evaM ekala samuccayoM ke udAharaNa bhI samaya-sAra, pravacana-sAra, niyama-sAra, paMcAstikAya upalabdha haiN| sAtha hI pAI (ga) kA mAna 355/113 // sAra evaM aSTa pAhuDa Adi pramukha haiM / paMcAstikAya svIkAra kiyA gayA hai jise cInI mAna kahA jAtA sAra meM samaya evaM nimiSa kI paribhASA dI gayI hai. para aisA anumAna hai ki cIna meM prayoga hone se hai, eka saMkhya, asaMkhya, ananta Adi kA prayoga pUrva hI jainAcAryoM ne isakA prayoga kiyA hai| kiyA gayA hai / pravacana-sAra meM to prAyikatA kA AdhyAtmika saMta evaM jaina dArzanika vidvAna | mUla siddhAnta bhI nihita hai jisake AviSkAra evaM yativaSabha ne prAkRta bhASa meM lokAnuyoga kA sarvAvikAsa kA zreya geliliyo, pharameTe, pAskala, bara- dhika prAcIna evaM mahatvapUrNa upalabdha grantha tiloyanaulI Adi pAzcAtya gaNitajJoM ko diyA jAtA paNNattI (triloka-prajJapti) kI racanA kii| sAtha hI unhoMne kasAyapAhuDa para cUNi sUtroM kI TIkA kI do pramakha racanAoM A0 Arya bhI likhii| kacha vidvAnoM ke matAnusAra ve AryabhaTa ra mukha evaM A0 nAgahasti dvArA racita kaSAyaprAbhUta (406 I0) ke samakAlIna athavA samIparvI the, para (kasAya pAhuDa) evaM A0 puSpadaMta evaM bhUtavalI nemicanda zAstrI ne paryApta pramANoM ke AdhAra para dvArA racita SaT khaMDAgama (prathama athavA dvitIya unakA samaya 176 I0 ke Asa-pAsa nirdhArita kiyA zatAbdI) meM bhI gaNitIya sAmagrI kI bahulatA hai| hai| jo bhI ho, itanA nizcita hai, ki jaina sAhitya SaT khaMDAgama para vIrasenAcArya (9 vIM zatAbdI) ke antargata tiloyapaNNattI kA viziSTa sthAna hai| dvArA likhI gayI dhavalA nAma kI eka mahatvapUrNa nau mahAdhikAroM meM vibhakta yaha eka vizAla grantha hai TIkA meM prAkRta meM racita aneka granthoM ke gaNitIya jisameM aneka prAcIna granthoM ke ullekha evaM uddharaNa uddhaharaNa pAe jAte haiM / AThoM parikarmoM-saMkalana prApta hote haiM / isameM vizva racanA ke karma-siddhAnta vyakalana, guNana, bhAga, varga, vargamUla, ghana evaM dhana- evaM adhyAtma-siddhAnta kA vizeSa vivecana to hai mUla, bhinnoM, vitata bhinnoM, ghAtAMka evaM laghugaNaka hI, sAtha hI aneka gaNitIya siddhAntoM kA bhI ke niyamoM, vibhinna prakAra ke samuccayoM para saMkri- vizleSaNa hai| kAla-mApa evaM loka mApa batAne yAoM Adi gaNitIya viSayoM kA vistRta rUpa se hetu vizAla saMkhyAoM evaM ikAiyoM ko paribhASita vivecana kiyA gayA hai| dIrgha saMkhyAoM ko vyakta kiyA gayA hai jahA~ kAla kI sUkSmatama ikAI samaya karane kI prakriyA meM saMkhyA para svasaMkhyA kA varga hai tathA sabase bar3I saMkhyAta ikAI acalAtma hai / 1 eca. Ara. kapADiyA (saM.). gaNita tilaka, barodA, 1937, inTro., pR. 22 2 anupama jaina, A. kundakunda ke sAhitya meM vidyamAna gaNitIya tatva, arhat vacana indaura, aMka 1,1988, pR. 47-52 3 lakSmIcanda jaina, besika maithamaiTiksa, bhAga-1, jayapura, 1982, pR. 28-34 tathA e. ena. siMha, hisTarI Aphana maithamaiTiksa ina iNDiyA phoma jaina soseMja, jaina eMTikvari, ArA, khaMDa 15, 1646, pa.46-53 evaM anupama jaina, dAzanika gaNitajJa A0 vIrasena, arhata vacana, aMka 2, indaura, 1988, 5.25-37 372 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa | COMSRO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Location International Sor Bivate & Personal Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisakA mAna (84)31x (10) varSa hai / saMkhyAta, jaTila grantha vidyamAna thaa| AcArya nemicandra asaMkhyAta evaM ananta ke vibhinna prakAroM evaM unake siddhAnta cakravartI (10vIM zatI) kRta trilokasAra pArasparika sambandhoM ko sthApita kiyA gayA hai| meM bhI 'vRhattadhArA' nAmaka dhArAoM se sambandhita aneka prakAra kI AkRtiyoM ke kSetraphala, vRttAkAra eka prAcIna jaina grantha kI carcA hai jo usa samaya AkRti kI paridhi, vRtta khaNDa kA kSetraphala, vANa, taka upalabdha thA, para aba anupalaba hai| itanA jIvA evaM cApakarNa ke mAna tathA vividha AkAroM hI nahIM, bhAskara prathama (7vIM zatAbdo) kRta Aryake sAMdroM ke ghanaphala nikAlane kI cheda vidhi kA bhaTIya-bhASya meM bhI pA~ca prAkRta gAthAe~ milatI haiM vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai / samAntara evaM jo aMkagaNita sambandhI kisI prAcIna prAkRta graMtha guNottara zreNiyoM se sambandhita sUtroM ke sAtha-sAtha se uddha ta haiM / sambhavataH vaha kisI jainAcArya kI hI tatsambandhI udAharaNa bhI die gae haiN| sAtha hI kRti hoNgii| bhAskara prathama kI racanA se yaha bhI pAI (ga) kA jaina paramparAnusAra sthUla mAna 3 aura jJAta hotA hai ki maskari, pUraNa, mRdgala, pUtana sUkSma mAna / 10 svIkAra kiyA gayA hai| sabase Adi gaNitajJoM ne ATha vyavahAroM meM se pratyeka para bar3I vizeSatA yaha hai ki vividha gaNitIya prakriyAoM svatantra grantha kI racanA kI thii| sambhAvanA hai, ko saMketoM ke mAdhyama se vyakta kiyA gayA hai / ki inameM se kucha prAcIna jainAcArya hI hoN| isa ina Agama graMthoM meM gaNitIya siddhAntoM ke ati- taraha gaNita sambandhI aneka prAcIna jaina granthoM ke rikta kucha prAcIna graMthoM kI aisI gAthAoM ko bhI sambandha meM yatra-tatra sUcanA milatI hai, para duHkha hai uddha ta kiyA gayA hai jo gaNita kI vibhinna zAkhAoM ki ve sabhI abhI upalabdha nahIM haiN| A se sambandhita haiM / dhavalA TIkA meM to kucha aise granthoM uparokta sUcanAoM se spaSTa hai ki 5vIM | kA nAmollekha bhI hai-aggayaNiya, diThivAda, zatAbdI I. pU. se 5vIM zatAbdI isvo taka kI avadhi parikamma, loyaviNicchaya, lokavibhAga, logAiNi meM racita pramukha jaina Agama granthoM meM gaNita kI Adi / dhavalA meM hI 'pariyamma-sUta'-prAkRta vibhinna zAkhAoM se sambandhita mahatvapUrNa siddhAntoM gadyamaya grantha kI carcA hai jisase kaI gAthAe~ uddha ta kA pratipAdana evaM anekoM sUtroM kA upayoga kiyA kI gaI haiN| ina uddharaNoM se spaSTa hai ki yaha grantha gayA hai / isase isa tathya kI puSTi hotI hai ki ina gaNita evaM karaNAnuyoga se sambandhita hai| AcArya gaNitIya siddhAntoM kA jJAna yahA~ ke logoM ko yativRSabha ne eka karaNa-sUtra nAmaka grantha kA ullekha bahuta pUrva meM hI ho gayA thaa| sAtha hI ina granthoM kiyA hai / isI taraha 'karaNa bhAvanA' nAmaka eka se isakA bhI AbhAsa milatA hai ki Alocya aura jaina graMtha kI carcA hai| vIrasenAcArya (havI avadhi meM gaNita ke svatantra grantha bhI bhArata meM zatI) kI siddhabhUpaddhati para likhI TIkA se jJAta likhe jA cuke the jo prAyaH vartamAna samaya meM anupahotA hai ki unake samaya taka kSetragaNitaviSayaka koI labdha haiM / isa taraha bhAratIya gaNita ke aMdha gayu meM 1 lakSmIcanda jaina, vahI, pR. 21-27 evaM anupama jaina, dArzanika gaNitajJa A0 yativRSabha, vahI, pR0 17-24 2 lakSmIcanda jaina, saMdarbha-5, pa.ha 3 anupama jaina evaM surezacandra agravAla, jaina gaNitIya sAhitya, arhata vacana, indaura, aMka 1, 1988, pR. 31 4 vahI, pR. 24-25 5 vahI, pR. 24 6 vahI, pR. 28-26 evaM kR. zaM. zuklA (saM.) AryabhaTIya-bhASya, dillI, 1976, pR.56 (iMTroDakzana) 7 kR. zaM. zuklA, vahI, pR. 7 evaM 67 evaM TI0 e0 sarasvatI, jyomeTrI ina eMsieMTa eNDa meDiyevala iNDiyA, dillI, 1976, pR0 66 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 373 va - - 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jallication Internationale FS Private & Personal use only www.jainelisseny.org Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S bhI yahA~ gaNita kA vikAsa hotA rahA jisameM graMthoM kA vaijJAnika rUpa se adhyayana-manana ho / tabho ! jainAcAryoM kA amUlya yogadAna rhaa| AvazyakatA hama jainAcAryoM kI gaNitIya upalabdhiyoM kA sahIisa bAta kI hai ki zodhakartAoM evaM adhyetAoM kA sahI mUlyAMkana kara sakeMge tathA vizva ke samakSa dhyAna isa ora AkRSTa ho, vibhinna graMthAgAroM meM gaNita ke vikAsa meM bhAratIya avadAna kA sahI upalabdha pAMDulipiyoM kA anveSaNa ho evaM bace hue citra prastuta karane meM sakSama ho skeNge| (zeSa pRSTha 368 kA) upasaMhAra tathA kartavya-nirdeza to stotra ke atirikta racanA karake bhI apane vastutaH aise stotroM kI paramparA ativistRta kartavya kI itizrI mAna lete haiM kintu sAdhujIvana 12 hai / jisa prakAra saMskRta alaGkAra zAstroM meM citrA- ko svIkAra kie hue munigaNoM kI to ekamAtra laGkAroM kI kramazaH upekSA kI gaI usI prakAra vRtti hotI hai 'prabhu kRpA-prApti' / ataH ve yadi kavi jainAcAryoM dvArA nirmita 'citrakAvyAtmaka stotroM' hote haiM to apanI vANI ko stuti-racanA dvArA hI kI bhI paryApta upekSA haI hai| eka kAla aisA sArthaka karate haiM / ramaNIyatA ke rUpa ko sAkAra | avazya rahA hogA, jisa samaya pratyeka stotrakAra, banAne ke lie nae-nae AyAmoM ko apanAte haiM ! bhakti, darzana aura vinaya ke sAtha hI stotroM meM tathA praur3ha-pANDitya ke nikaSabhUta citrAlaGkAra-pUrNa zabda-vinyAsa kI isa mahanIya zailI kA anusaraNa stutiyoM kI abhinava sRSTi karate haiN| kie binA apanI kRti ko pUrNa nahIM mAnane kA ataH vidvajjanoM se hamArA yahI nivedana hai kiAdI ho gayA hogA ! aba na to vaise vidvAna sAdhu- sarvAGga madulA'pi yAtra yamaka zleSAdibhiH sandhiSu, gaNa hI dikhAI dete haiM aura na vaise rcnaakaar| prauDhatvena dadhAti yat samucitaM kAThinyamApAtataH / sAralya ke moha meM par3akara vaisI praur3ha racanA karanA doSAya na manyatAM badhajanAM! Aste tadAvazyaka, heya mAnA jA rahA hai, yaha durbhAgya kI bAta hai| lAvaNyena sahaiva saGa ghaTanamapyaGageSu kAvyazriyaH / / __ jaina-bhANDAgAroM meM aise aneka grantha aura gairvANyAzcirarakSaNAya manasA baddhAdarA dhIthanA-- prakIrNa patra par3e hue haiM, jinameM aisI viziSTa staktvA mohamavAptapustakadhana saMrakSyatAM yatnataH / stutiyA~ likhI huI surakSita haiM / kavitva kA prathama tasmin mA'stu matiH kadAsi virasA kliSTatvadRSTayA vRthA, unmIlana stuti se hI hotA hai / sAMsArika prANI kliSTa-grAvahRdo na ki satimitA gaGa gA jagatpAvanI / / brajamohana bir3alA zodha kendra, ujjaina (ma. pra.) 374 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Card 5 0 Earrivate & Personal use only..... . Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 DA. puSpalatA jaina prAdhyApikA esa. epha. esa. kAleja, nAgapura jaina bhUgola kA vyAvahArika pakSa L samagra bhAratIya vAGamaya kI ora dRSTipAta jahA~ taka bhaugolika mAnyatA kA prazna hai, yaha karane se yaha niSkarSa nikAlanA anaitihAsika nahIM viSaya bhI kama vivAdAspada nhiiN| tInoM saMskRtiyoM hogA ki usakA prArambhika rUpa zruti paramparA ke ke bhaugolika siddhAntoM kA utsa eka hI rahA hogA mAdhyama se pIr3hI dara pIr3hI gujaratA huA usa samaya jise lagatA hai, kucha parivartana ke sAtha sabhI ne apane saMkalita hokara sAmane AyA jabaki usake AdhAra DhaMga se vikasita kara liyaa| isa saMdarbha meM jaba hama para kAphI sAhitya nirmita ho cukA thaa| yaha tathya bhAratIya bhaugolika jJAna ke Upara dRSTipAta karate vaidika, jaina aura bauddha tInoM saMskRtiyoM ke prAcIna haiM taba hama usake vikAsAtmaka svarUpa ko ATha pannoM ke ulaTane se udghATita hotA hai / aisI sthiti pramukha yugoM meM vibhAjita kara sakate haiMmeM prAcIna sUtroM meM apanI AvazyakatA, paristhiti 1. sindha-sabhyatA kAla (AdikAla se lekara aura suvidhA ke anusAra parivartana aura parivardhana 150 hotA hI rahA hai / veda, prAkRta aura jaina Agama tathA pAli tripiTaka sAhitya kA vikAsa isa tathya 2. vaidika kAla (1000 I0 pU0 taka) kA nidarzana hai| 3. saMhitA kAla (1500 I0 pU0 taka) ____isI prakAra yaha tathya bhI hamase chipA nahIM hai 4. upaniSad kAla (1500 I0 pU0 se 600 I0 ki tInoM saMskRtiyoM ne apane sAhitya meM tatkAlIna pU0 taka) pracalita lokakathAoM aura lokagAthAoM kA apane- 5. rAmAyaNa-mahAbhArata kAla (1600 I0 pU0 apane DhaMga se upayoga kiyA hai| yahI kAraNa hai ki se 600 I0 pU0 taka) | lokakathA sAhitya kI zatAdhika kathAe~ kucha hera- 6. bauddha kAla (600 I0 pU0 se 200 IsavI phera ke sAtha tInoM saMskRtiyoM ke sAhitya meM prayukta taka) 7. nayA paurANika kAla (200 ne 800 ina kathA sUtroM ke mUla utsa ko khojanA sarala ho nahIM hai / kisa sUtra ko kisane kahA~ se lekara AtmasAt kiyA hai ise nirvivAda rUpa se hala nahIM kiyA 8. madhyakAla (800 I0 se lagabhaga 17vIM zatAjA sktaa| isaliye yaha mAnakara calanA adhika bdA taka) ucita hogA ki isa prakAra ke kathAsUtra lokakathAoM bhAratIya bhaugolika jJAna kA yaha kAla vibhAra ke aMga rahe hoMge jinakA upayoga sabhI dharmAcAryoM ne jana eka sAmAnya dRSTi se kiyA gayA hai / ina apane dhArmika siddhAntoM ke pratipAdana kI pRSThabhUmi kAloM meM mUla bhaugolika paramparA kA vikAsa sumeM kiyA hai| nizcita rUpa se huA hai| 375 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 60d6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain education International Private Dersan d ali Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUgola (Geography) yUnAnI bhASA ke do padoM nicalA parta, jisameM Rtu, jalavAyu kI vibhinnatAe~ Ge tathA grapho se milakara milA hai| ge kA hotI haiN| artha pRthvI aura Grapho kA artha varNana karanA hai| (4) pRthvI ke saura sambandha / isa prakAra Geography kI paridhi meM pRthvI kA pRthvI ko kendra meM rakhakara jarmanI, phrAMsa, amevarNana kiyA jAtA hai| rikA, soviyata saMgha Adi dezoM meM kAphI zodha hae bhUgola jise hama sAdhAraNataH paurANikatA ke haiM aura ho rahe haiN| vahAM ke vidvAnoM kI bhaugolika ||5 sAtha jor3ate cale Aye haiM, Aja hamAre sAmane eka vicAradhArAoM ko hama eka-dUsare kI paripUrakatA pragatizIla vijJAna ke rUpa meM khar3A ho gayA hai| ke sandarbha meM samajha sakate haiN| unake adhyayana meM do usakA uddezya aura adhyayana kAphI vistRta hotA pakSa ubharakara sAmane Ate haiMcalA jA rahA hai / uddezya ke rUpa meM usane mAnava 1. vAtAvaraNa aura paristhiti vijJAna kI unnati aura kalyANa ke kSetra meM apanA mahatvapUrNa 2. prAdezika vibhinnatAe~ aura mAnavIya pragati yogadAna diyA hai isaliye Aja vaha antarvaijJAnika ' tathA kalyANa meM asamAnatAyeM aura asantulana / (Interdisciplinary) viSaya bana gayA hai| isa sandarbha meM jaba hama prAcIna bhUgola aura 12 jaise-jaise bhUgola ke adhyayana kA vikAsa hotA gayA vidvAnoM ne use paribhASAoM meM bA~dhane kA __ arvAcIna bhUgola kI samIkSA karate haiM to hama isa MMS prayatna kiyA hai / aise vidvAnoM meM ekaramena, lyUkara niSkarSa para pahu~cate haiM ki prAcIna bhUgola katipaya mena, yITsa, riTTara, heTalara Adi vidvAna pramukha haiM lokAkhyAnoM para AdhArita rahA hai aura Adhunika 18 jinakI paribhASAoM ke AdhAra para bhUgola kI bhUgola vaijJAnika tathyoM para avalambita hai jahA~ mAna | nimnalikhita paribhASA prastuta kI jAtI hai-'bhUgola - vIya sAdhanoM kI kSamatA aura yogyatA para adhika " bala diyA jAtA hai / prAcIna bhagola Arthika pragati vaha vijJAna hai jo pRthvI kA adhyayana tathA varNana / se koI vizeSa sambandha nahIM rakhatA, jabaki Adhu-4 mAnavIya saMsAra yA mAnavIya nivAsa ke rUpa meM (1) kSetroM yA sthAnoM kI vizeSatAoM (2) kSetrIya nika bhUgola kA to yaha kendrIya tatva hI hai isaliye eka vividhatAoM tathA (3) sthAnIya sambandhoM kI pRSTha __ Adhunika bhUgola ko vyAvahArika bhUgola(Applied Hg bhami meM karatA hai / isa prakAra bhUgola pRthvI para Geography) kahA jAne lagA hai / isameM mukhya rUpa ||G vitaraNoM kA vijJAna (Science of distribution on se-1. samUha vyavahAra-(Group behaviour) Earth) hai| tathA vyAvahArika kSetra meM mAnasika samAyojana jaise tatvoM para vizeSa vicAra kiyA jAtA hai| isa paribhASA ke AdhAra para yaha kahA jA ra sakatA hai, bhUgola kI adhyayana sImA meM pRthvItala prArambha se hI bhUgola kA uddezya aura upayoga kA adhyayana pramukha hai| isa kathya meM cAra tathya vyakti aura samAja kA hita-sAdhana rahA hai| cAhe vaha sammilita hai AdhyAtmika rahA ho yA laukika / Adhunika vyAva-5 hArika bhUgola meM AdhyAtmika dRSTi kA koI vizeSa (1) pRthvItala para samasta thala khaNDoM aura mahA sambandha nahIM hai| isalie vyAvahArika bhUgola | sAgaroM ke tala / kI paribhASA sAdhAraNa taura para isa prakAra kI (2) pRthvItala se thor3I gaharAI taka kA sIdhA jAtI hai- "samAja kI AvazyakatAoM kI pUrtiyoM ne prabhAvakArI parta / ke lie bhaugolika vAtAvaraNa ke samasta saMsAdhanoM (3) vAyumaNDala, vizeSataH vAyumaNDala kA ko vivekapUrvaka karane ke lie bhaugolika AcAra 376 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - Jain relation International FONrivate & Personal Use Only www.jainefideorg Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra jJAna paddhatiyoM evaM takanIkoM kA vyAvahArika jambUdvIpa tInoM saMskRtiyoM meM svIkAra kiyA H upayoga hI vyAvahArika bhUgola hai|" gayA hai| bhale hI usakI sImA ke viSaya meM vivAda 12 isa paribhASA se yaha spaSTa hai ki vyAvahArika rahA hai / jaina saMskRti meM to isakA varNana kitane / bhUgola kA upayoga samAja ke hita ke lie kiyA adhika vistAra se milatA hai jitanA jainetara * 1 jAtA hai aura isIlie isake adhyayana kI paridhi sAhitya meM nahIM miltaa| parvata, guphA, nadI, vRkSa, 720 meM mAnava, sthAna tathA saMsAdhana kA adhyayana AtA araNya, deza, nagara Adi kA varNana pAThaka ko hairAna hai| ise hama nimnalikhita vargIkaraNa ke mAdhyama se / kara detA hai| isakA prathama varNana ThANAMga aura samasamajha sakate haiM __ vAyAMga meM milatA hai| ina donoM granthoM ke AdhAra | 1. bhautika adhyayana-bha-AkRti, jalavAya. para jambUdvIpa prajJapti, sUrya prajJapti aura candra prajJapti samudrI vijJAna Adi isake antargata AtA hai| kI racanA huI hai| ina sabhI granthoM ko hama lagabhaga 2. Arthika adhyayana-isameM kRSi, audyogika, 5vIM zatAbdI kI racanA kaha sakate haiN| AcArya yativRSabha kI tiloyapaNNatti bhI isI samaya ke vyApAra, yAtAyAta, paryaTana AtA hai| AsapAsa kI racanA honI caahie| zrI paM0 phUla3. sAmAjika, sAMskRtika adhyayana-isameM canda siddhAntazAstrI isa racanA ko vi. saM. 873 janasaMkhyA, adhivAsa, bastI, nagarIya, rAjanItika, ke bAda kI racanA mAnate haiM. jabaki zrI paM0 jagalaprAdezika, sainika Adi kA adhyayana hotA hai| kizora mukhtAra use IsavI san ke AsapAsa rakhane 4. anya zAkhAe~-jIva (vanaspati), cikitsA, kA prayatna karate haiN| mauna citrakalA Adi kA adhyayana hotA hai| jambUdvIpa jaina saMskRti meM samasta pRthvI arthAt jaina bhUgola yadyapi paurANikatA ko lie hue madhyaloka kA nAmAMtaraNa hai jise sAta kSetroM meM hai, phira bhI usakA yadi hama vargIkaraNa kareM to hama vibhakta kiyA gayA hai| isake sAre sandarbho ko vyAvahArika bhUgola ke upayukta adhyayana prakaraNoM rakhane kI yahA~ AvazyakatA nahIM hai, para itanA ) se sambaddha sAmagrI ko AsAnI se khoja sakate haiN| avazya hai ki parvata, nadI, nagara, Adi kI jo isa dRSTi se yaha eka svatantra zodha prabandha kA sthitiyA~ karaNAnuyoga meM varNita haiM unheM Adhunika viSaya hai| bhUgola ke pariprekSya meM samajhane kA prayatna kiyA | jaisA hamane pahale kahA hai jaina bhUgola prazna- jAe / udAharaNa ke taura para jambUdvIpa ko yUreziyA kaTa cinhoM se daba gayA hai| Adhunika bhUgola se vaha khaNDa se yadi pahacAnA jAe to zAyada usakI | nizcita hI samagra rUpa se mela nahIM khAtA, isakA avasthiti kisI sImA taka svIkAra kI jA sakatI ) tAtparya yaha nahIM ki jaina bhUgola kA samUcA viSaya hai| isI taraha sumeru ko pAmera kI parvata zreNiyoM - adhyayana aura upayogitA ke bAhara hai / isa pari- ke sAtha kisI sImA taka rakhA jA sakatA hai| sthiti meM hamArA adhyayana vastuparakatA kI mAMga / himavAna ko himAlaya, niSadha ko hindukuza, nIla karatA hai| Agamika zraddhA ko vaijJAnika anveSaNoM ko alAI nAma, zikharI ko sAyAna se milAyA 10) ke sAtha yadi hama pUrI taraha se na jor3eM aura taba jA sakatA hai / ramyaka kI madhya eziyA yA dakSiNI taka ruka jAe~, jaba taka unheM vaijJAnika svIkAra na pazcimI kI sIkyAMga se, hairaNyavat kI uttarI ) kara leM to hama unmukta mana se donoM pahaluoM ko sIkyAMga se, uttarakuru kI rUsa tathA sAiberiyA se 10 aura unake AyAmoM ko apane paridhi ke bhItara rakha sakate haiN| (zeSa pRSTha 382 para) 377 paMcama khaNDa : jana sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Ja Revation Internatif Pivate & Personal Use Only www.jainessuery.org Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E COAC zrI saubhAgya munijI 'kumuda' (zramaNa saMghIya mahAmantrI) bhagavatI sUtra meM parAmanovijJAna evaM parAzaktiyoM ke tattva mAnava mana jJAta, ajJAta, asaMkhya ananta saMveda- mAnasa adhyayana kA krama bhI vahA~ pracalita huA nAoM kA samUha-sA hai, pratikSaNa usameM saMvedanA taraMga aura mAnavIya sabhyatA ke carama vikAsa meM yaha bhI taraMgita hotI rahatI hai / hama pratyakSa meM jo anubhava apanI carama yogyatA ke sAtha upasthita rhaa| karate haiM vaha mAnasika saMvedanAoM kA hI prAkaTya zAstra, grantha, zilAlekha evaM purAtatva se samba- kA hai| kintu yaha to usakI anubhavita saMvedanAoM kA vita vastaoM se hameM apanI prAcIna sabhyatAoM ke RAVI nyanAtinyana bhAga hai| jo aprakaTa tathA asavit pramANa milate haiN| zrImada bhagavatI sutra zramaNa hai, vaha to apAra hai| saMskRti kA eka mahatvapUrNa grantha-rAja hai / bhagavAn vizva meM aneka prAkRta racanAe~ bar3I jaTila haiM mahAvIra dvArA.prarUpita tatva jo sudharma svAmI ke dvArA jinheM samajhanA mAnava ke lie bar3A kaThina hai| una sUtrita kiye gaye haiN| isameM bar3I saMkhyA meM upalabdha sabhI durUha jaTila racanAoM meM mAnava kA mana hai| jIva aura jagata sambandhI hajAroM viSayoM para jaTilatama padArtha hai isakA adhyayana kaThina hI nahIM kahIM saMkSipta, kahIM vistRta prakAza DAlA gayA hai kaThinatama hai| yahI kAraNa hai ki jaina vAGamaya meM isa grantha-rAja / manovijJAna. mAnasavijJAna, lezyA aMkana mana- kA apratima sthAna hai| saMvita, saMjJAsaMjJAna ye sAre zabda vyAkhyA kI kucha- prazna aura uttara ke rUpa meM hajAroM prajJaptiyA~ kucha bhinnatA ke sAtha eka hI viSaya ko abhivyakta isameM saMkalita haiN| isa sUtra-rAja meM parAmanovijJAna karate haiN| se sambandhita aneka aise saMketa sUtra aura vyAkhyA mAnava mana kI jaTilatama gutthI ko jyoM-jyoM sUtra hai, jinakA Adhunika zailI se vizleSaNa karane sulajhAyA gayA, prAyaH dekhA gayA hai ki usake Ara- se parAmanovijJAna ke aneka tathya udghATita ho pAra anekAneka navIna vizeSatAe~ udaghaTita hotI sakate haiM / isa kSetra ke vidvAnoM kA isa tarapha dhyAna rahIM / aparA-parA aneka zaktiyoM kA usameM khajAnA AkarSita karane ke lie yahA~ hama una saMketa sUtroM khulatA gyaa| meM se katipaya sUtra upasthita karate haiM / mAnasa kI parA-aparA zaktiyoM ko samajhane parabhavika jJAna parakhane aura unheM udghATita karane kA prayatna vaijJA- 1-gautama svAmI bhagavAn mahAvIra se eka nika yuga meM hI sambhava ho sakA, aisA socanA kUpa- bAra prazna karate haiM ki prabhu ! jJAna ihabhavika hai, maMDakatA hogii| bhArata hI nahIM vizva-bhara meM jahA~- parabhavika hai, yA tadubhayabhavika hai ? jahA~ mAnavIya sabhyatA kA tanika bhI utthAna huA uttara meM bhagavAna mahAvIra kahate haiM ki 378 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa | na sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 60 Jain oration International Sor Sivate & Personal Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama ! jJAna ihabhavika bhI haiM parabhavika bhA haiM dekha sakate haiM / aisA saMsUcana uparyukta sUtra se upaaura tadabhayabhavika bhI haiM ? labdha haiN| ___isa sUtra se parabhavika jJAna ke astitva kI parAzaktiyA~ spaSTa svIkRti hai| parabhavika jJAna use kahate haiM eka prazna ke uttara meM yaha bhI spaSTa haA ki jo mRtyu ke bAda naye jIvana meM bhI sAtha rhe| tapa saMyama ke sAdhaka muni apUrva balazAlI aura zakti isase eka janma meM pUrvajanmoM kI smRti honA siddha sampanna ho jAte haiM, ve bAhya aNa paramANaoM ko hotA hai| grahaNa kara na kevala apane aneka rUpa banA sakate haiM bhaviSya kI bAta jAna lenA apitu ve durladhya parvatoM ko bhI lAMgha jAte haiM aisA 2-bhagavAna mahAvIra gautama ko kahate haiM / ve vaikriya nAmaka parAzakti se karate haiN| gautama ! Aja tuma apane pUrvabhava ke sAthI se vaikriya nAmaka parAzakti se sampanna muni ke dvArA miloge? aise aura bhI aneka vilakSaNa kArya sampanna ho sakane bhagavAna ! maiM Aja kisa sAthI se milUMgA? ke ullekha isI krama meM upalabdha hote haiN| bhagavAna ne kahA-tu skaMda parivrAjaka se milegaa| mAya aura samAdhAna phira gautama pUchate haiM ki kyA vaha Apake pAsa do devoM ne mana meM hI bha. mahAvIra ko prazna dIkSita hogA? kiyA ki Apake kitane muni siddha hoNge| bha. mahAbhagavAna mahAvIra ne isakA uttara svIkRti meM vIra ne usa mAnasa prazna kA mAnasa uttara dete haye diyA / kahA-mere 700 ziSya siddha hoNge| parokSa ko pratyakSa jAnanA-dekhanA __ ye mAnasika praznottara mana kI adbhuta nirgrantha muni ke ekAgratApUrvaka jJAna karane ke vizeSatAoM kA paricaya dete haiN| eka prazna ke uttara meM bha. mahAvIra ne kahA ki kabhI punarjanma kA smaraNa vaha vRkSa ke bAhya ko jJAta kara letA hai, dekhatA hai zrAvaka sudarzana ko bha. mahAvIra ne dharmopadeza ! kintu antara ko na jJAta kara pAtA hai aura na dekha diyA use zravaNa kara vaha atyanta harSita huA tathA pAtA hai| kabhI bAhya ko jJAta nahIM kara pAtA kinta pavitra adhyavasAyayukta haA tabhI use "saNNI puvva || antar ko jJAta bhI kara letA hai aura dekha bhI letA jAIsaraNo samuppanne" arthAt apane pUrva saMjJI janma ko smRta karane vAlA jJAna utpanna huaa| ____ kabhI aisA hotA hai ki na bAhya aura na antara sudarzana gRhastha mAnava thA phira bhI usako apane | 3 ko jJAta kara pAtA hai, na dekha hI pAtA hai kintu kabhI adhyavasAya ke nirantara vikAsa se pUrva-janma kI donoM ko dekha bhI letA hai aura jAna bhI letA hai| smRti ho gaI yaha eka mahatvapUrNa bAta hai| tapa Adi viziSTa sAdhanA karane vAle muni ko pUrva-janma ke aneka udAharaNa gata kucha varSoM meM ||5 kucha aisI parAmAnasa zaktiyA~ upalabdha ho jAtI haiM prApta hue unakA vaijJAnika pravidhiyoM se aMkana bhI kA ki ve muni unase parokSa vastu ko pratyakSa jAna va huA kintu isa prazna kI cunautI abhI taka jyoM kI LAS 1. bhagavatI sUtra zataka 1 uddezaka sUtra krama 54 3. bhagavatI sUtra zataka 3 uddezaka 4 , 5. bhagavatI sUtra zataka 5 uddezaka 4 2. bhagavatI sUtra zataka 2 uddezaka 1 4. bhagavatI sUtra zataka 3 uddezaka 5 376 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private e. Personal use only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % E SIYA tyoM banI huI hai| itanA hI nahIM isa kSetra meM vaijJA- bhagavAn mahAvIra usa samaya campA nagara ke || nikoM ne jitanA adhyayana kiyA usase aneka aise bAhara pUrNabhadra udyAna meM virAjita the / unhoMne // naye prazna khar3e ho gaye ki jinakA samAdhAna milanA vahIM udAyana ke vicAroM ko jAna liyA aura vahA~ aura duzvAra ho gayA hai / se lambe bhUkhaNDa ko pAra kara vItibhaya pdhaare| udAaba taka prApta punarjanma ke prakaraNoM meM adhikAMza yana ne bhagavAn mahAvIra kA bar3A sammAna kiyA, aise hI prakaraNa haiM jinake pAtra bAlaka yA bAlikA unakA upadeza sunA aura unake pAsa dIkSita ho haiN| jo bar3I umra ke nahIM ho gaye haiM aise baccoM gayA, mUni bana gyaa| meM pUrva-janma kI smRti janma se hI satata bano rahI, pratyeka vyakti anya vyakti ke vicAroM ko fil abhivyakti kA sAmarthya Ane para usane prakaTa kii| jAnane-samajhane kA prayatna prAyaH karatA hI hai| kucha abhI aisA udAharaNa eka bhI nahIM mila pAyA ki aise saMketa bhI mAnava pakar3a letA hai jisase sAmane koI bar3I umra kA vyakti apane mAnasa krama ko vAle yA dUrastha vyakti ke vicAroM kA vaha jAna / / vikasita kara pUrva-janma smRti kA pAtra banA ho| sake aura kaI bAra usakA jAnA huA saca bhI / yahA~ sudarzana kA jo prasaMga upasthita kiyA or siddha hotA dekhA gayA hai to isase yaha to siddha hai / / sa. gayA hai isakI yaha vizeSatA hai ki yaha eka bar3o ki vyakti kA mana parabhAva jJapti kI eka zakti umra kA gRhastha thaa| sAtha hI pahale pUrva-janma smRti ___ apane Apa meM rakhatA avazya hai| yaha eka alaga bAta || se zUnya thA kintu kisI vizeSa avasara para vaha hai ki kucha vyaktiyoM meM yaha zakti prasupta rahatI hai| apanA mAnasa krama itanA vikasita kara pAyA ki to kucha vyakti ise jAgrata kara lete haiN| mAnasa vaha usa umra meM bhI pUrva janma kI smati kA pAtra zakti jAgaraNa ke bhI aneka stara haiN| kucha amuka vana gyaa| stara taka hI apane meM jAgRti pA sakate haiM, to kucha - yadyapi isa ghaTanA kA zAstrokta ullekha ke aise bhI ho sakate haiM jinameM pUrNa jAgRti vika- 10 alAvA koI cinha upasthita nahIM hai phira bhI isa sita ho cukI ho / parabhAva jJapti ke hajAroM udAhaghaTanA se itanA to saMsUcana ho ho jAtA hai ki raNa prAyaH sabhI dharmagranthoM meM pAye jAte haiM, unakI mAnava kA mAnasa krama yadi vikasita ho sake to samyak samIkSA honI caahie| usameM anekAneka Azcaryajanaka saMjaptiyoM kI yaha nizcita tathya hai ki mAnava mana meM nizcaya apAra sambhAvanAe~ upalabdha haiM / hI aisI parAzaktiyA~ vidyamAna haiM jo sAmAnyatayA parabhAva jJapti kalpanAtIta haiN| granthoM AkhyAnoM se isa viSaya kI bahuta dUra rahate hue vyakti ke vicAroM ko jAna jitanI bhI sAmagrI upalabdha haiM usa sabhI kA vyavalenA mAnasa kI eka aisI pratibhA hai jisa para Ama sthita saMkalana hokara unakI gambhIra samIkSA ho isa vyakti prAyaH vizvAsa nahIM kiyA karate kintu yaha to isa viSaya meM aneka anudghATita tathya prakAzita eka aisA satya hai jo yugoM-yugoM se prakaTa hotA rahA ho sakate haiN| hai| vItibhaya nagara kA rAjA udAyana apanI pauSadha jvalanazIla parAzaktiArAdhanA meM sthita hai aura apane bhAva banAtA hai zrImada bhagavatI sUtra ke gozAlaka AkhyAna meM ki bhagavAna mahAvIra prabhu yahA~ padhAreM to maiM unakI tejolezyA kA eka aisA adbhuta prasaMga hai jise par3haupAsanA kruuN| kara cetanA kI eka aisI parAzakti kA paricaya 1 bhagavatI sUtra zataka 13 uddezaka 6 380 Os paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORRORSCORPIO DOG PRODOORCHD saTa milatA hai jo sacamuca Azcaryajanaka hai / gozAlaka isa prakaraNa meM "utkArikA" rUpa viziSTa parAeka tapasvI vezyAyana ko dekhakara use tira- zakti vicAraNIya viSaya hai| skRta karatA hai, yaha tapasvI gozAlaka para kupita tIvrAtitIvra gamana parAzakti hotA hai aura usa para eka aisA teja pheMkatA hai jo bhagavatI satra ke bIsaveM zataka ke havaM uddezakaH (Vy jvalanazIla hai| gozAlaka jala hI jAtA usa teja se meM cAraNa muniyoM kI tIvragati kA viSaya vyAkhyA- ra kintu bhagavAn mahAvIra usa para karuNA kara tatkAla yita huA hai / vidyA cAraNa evaM jaMghA cAraNa do zItala teja prakaTa karate haiM aura vaha zItala teja usa taraha ke cAraNa mani hote haiM aura unakI gagana- ra uSNa teja ko naSTa kara detA hai| gozAlaka baca gAminI zakti Azcaryajanaka hotI hai ve eka cuTakI jAtA hai| zAstrIya bhASA meM 'uSNa teja ko lagAne jitane thoDe se samaya meM jambudvIpa ke cAroM IIKE tejolezyA kahA hai tathA zItala teja ko 'zItala tarapha cakkara lagA Ate haiM / yaha adbhuta parAzakti tejolezyA" kahA hai| bhI muni ko vizeSa tapa sAdhanA se hI prApta hotI prastuta prasaMga meM 'tejolezyA" jise kahA gayA hai| aisA vidhAna hai| vaha tapasvI ke zarIra se bAhara prakaTa huI hai, isI isa taraha bhagavatI sUtra meM parAmanovijJAna aura | taraha 'zIta tejolezyA' bhI bhagavAn mahAvIra ke parAzaktiyoM ke aneka ullekha upasthita haiN| yadyapi deha se bAhara AI hai| aise ullekha prathama dRSTayA Azcaryajanaka tathA aticetanA kI yaha tejomaya parAzakti nitAnta raMjita pratIta hote haiM kintu yaha apanI sthUlagrAhI hai| adbhuta aura Azcaryajanaka hai| isI AkhyAna meM dRSTi kA hI pariNAma hai / jIvana meM nihita ananta tejasvI parAzakti "tejolezyA" ko apane meM upa- sambhAvanAoM ke sandarbha meM yadi ye tathya dekhe jAe~ Klabdha karane kA upAya bhI prApta hotA hai| upAya to ye kadApi asambhava nahIM hoNge| Aja jIvana kI LD Milf svarUpa jo batAyA gayA vaha eka ugra kintu kaThora parAzaktiyoM ko tarkapradhAna vijJAna ne na kevala tapa hai aura usake sAtha sUrya tApa ko nirantara svIkAra kiyA isa kSetra ko zodha kA viSaya bhI sahate hue chaha mAha sAdhanA karane kA vidhAna hai| banAyA hai| sUtragata yaha AkhyAna itanA to spaSTa karatA hI hai abhI amerikA Adi aneka yUropiyana dezoM ne ki cetanA eka aisA zakti kA kendra hai jisameM zakti aura bhArata meM parAzaktiyoM para anusandhAna cala rahe kA apAra koSa nihita hai una zaktiyoM ko viziSTa haiN| zrI ambAguru zodha saMsthAna ne bhI apanA eka prayogoM se prakaTa bhI kiyA jA sakatA hai| upakrama isa dizA meM sthApita kiyA hai / parA-kSetra eka meM aneka rUpa parAzakti meM jyoM-jyoM vaijJAnikoM kI paiTha ho rahI hai, tyoM-tyoM bha0 mahAvIra ke sAmane eka prazna AyA ki aneka ajJAta rahasya hastAmalakavat niHsaMzaya aura kyA caudaha pUrvadhara mani eka ghaDe meM se hajAra ghar3e pratyakSa hote jA rahe haiN| dikhA sakate haiM ? samAdhAna dete hue bha0 mahAvIra ne yahA~ hamane mAtra bhagavatI sUtra se prApta katipaya kahA ki hA~ aisA ve kara sakate haiN| jaba pratiprazna parA-prasaMga upasthita kiye haiM, isI grantha meM aura huA ki aisA kaise ho sakatA hai, to samAdhAna thA bhI aneka parA-saMsUcaka vRtta upasthita haiM, aise hI ki caudaha pUrvadhara "utkArikA bheda" dvArA bhinna jaina vAGamaya ke sUtroM granthoM jIvana vRttoM meM aura | ananta dravyoM ko prApta karate haiN| aura unase hI ve bhI aneka ghaTanAe~ ullikhita haiM / AryoM kI AtmA | aisA kara sakate haiN| sambandhI vicAra paddhati meM AtmA ko ananta zakti 1 bhagavatI sUtra zataka 5 uddezaka 4 381 2 bhagavatI sUtra zataka 5 uddezaka 4 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 550 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaReso ForevetaDersonalise Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 mAna dravya ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai jIvana apAra hai / parA-manovijJAna aura parAzodha unhIM AtmA kA pariNamana hI hai isameM puruSArtha evaM kSayo- viSayoM ko kholane kA prayatna kara rahA hai| pazama kI vicitratA se anekAneka Azcaryajanaka AzA hai vaijJAnikoM kA yaha prayAsa bhaviSya meM | pariNAma bhI hote rahate haiM / ve pariNamana Atma- jIvana ke aise adbhuta kintu parama satya tathya prakAza zakti ke udbhava-parAbhava ke pariNAmasvarUpa haiN| meM lA sakegA jo pratyeka jIvana meM zAzvata svadharma jIvana kA vyakta aMza atyanta alpa hai avyakta to rUpa nirbAdha rUpa se sthita haiN| 00000000000000000000000000006 (zeSa pRSTha 377 kA) tulanA kI jAe to saMbhava hai hama ina sthaloM kI citraNa kiyA hai, sAtha hI sAMskRtika paramparAoM ME pahacAna kara sakate haiN| isI prakAra aura sthaloM kA bhI mUlyAMkana kiyA hai| ina sAre sandarbho ko kI bhI tulanA karanA upayogI hogaa| yadi vaijJAnika rIti se saMkalita kiyA jAe to 12 ___ isa prakAra jaina bhUgola ko Adhunika bhUgola ke nizcita ho vyAvahArika bhUgola kI sundara rUparekhA vyAvahArika pakSa ke sAtha rakhakara hama yaha niSkarSa hamAre samakSa prastuta ho sakatI hai| yahA~ zodhakoM nikAla sakate haiM ki jaina bhUgola kA samUcA pakSa ko bhI aneka samasyAoM kA sAmanA karanA par3a korA bakavAsa nahIM hai| usake pAribhASika zabdoM sakatA hai| kaviyoM ne rAjAoM, nadiyoM, parvatoM aura ko Adhunika sandarbho ke sAtha yadi milAkara samajhane nagaroM Adi ke abhisrotoM kA bhI anuvAda kara kI koziza kI jAe to saMbhava hai ki hama kAphI diyA hai, jisase unake yathArtha nAmoM kA patA karanA / sImA taka jana bhaugolika paramparA ko AtmasAt duSkara ho gayA hai / isI taraha saMkhyA Adi ke samaya kara skeNge| atizayokti kA upayoga kiyA jAtA hai jisase ___isa sandarbha meM yaha dRSTavya hai ki jainAcAryoM ne sAdhAraNa pAThakoM kA vizvAsa DagamagAne lagatA bhUgola ko itanA pramukha viSaya nahIM bnaayaa| parantu hai| ina sAre sandarbho kA samAdhAna khojate hue deza, nagara, parvata Adi kA varNana karate hue samaya, vyAvahArika bhUgola kI saMracanA kI jAnA AvajalavAyu, AkRti Adi kA varNana avazya kiyA hai| zyaka hai| unhoMne kRSi, udyoga, vyApAra Adi kA bhI sundara ___-nyU eksaTeMzana eriyA, sadara, nAgapura / 8 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6. 00 Por Private & Personal Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -DaoN. harIndra bhUSaNa jaina anekAnta zodha pITha (bADavalI-ujjaina) jambUdvIpa aura Adhunika bhaugolika mAnyatAoM kA tulanAtmaka vivecana (1) jambUdvIpa-vaidika mAnyatA yAtrAe~ bhI karate the tathA sau dAr3hoM vAlI lambI vaidika logoM ko jambUdvIpa kA jJAna nahIM thaa| jahAja banA lene kI vidyA se bhI paricita the / usa samaya kI bhaugolika sImAe~ nimna prakAra thIM aitareya brAhmaNa (8/3) meM Arya maNDala ko hai -pUrva kI ora brahmaputra nadI taka gaMgA kA maidAna, pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai jisameM uttara uttara-pazcima kI ora hindukuza parvata, pazcima kI himAlaya ke usa pAra uttara kuru aura uttaramadra | ora sindhu nadI, uttara kI ora himAlaya tathA nAmaka janapadoM kI sthiti thii| aitareya brAhmaNa dakSiNa kI ora vindhyagiri / (8/14) ke anusAra kucha kuru loga himAlaya ke veda meM parvata vizeSa ke nAmoM meM "himavanta, uttara kI ora bhI rahate the jise 'uttara kuru' kahA kA nAma AtA hai| taittirIya AraNyaka gayA haiN| (17) meM "mahAmeru" kA spaSTa ullekha hai jise (2) jambUdvIpa-rAmAyaNa evaM mahAbhAratakAlIna kazyapa nAmaka aSTama sUrya kabhI nahIM chor3atA, pratyuta mAnyatA sadA usakI parikramA karatA rahatA hai / isa ullekha rAmAyaNIya bhUgola- vAlmIki rAmAyaNa ke se pro0 baladeva upAdhyAya' isa niSkarSa para pahu~ce ki bAla, ayodhyA evaM uttara kANDoM meM paryApta bhaugomahAmeru se abhiprAya "uttarI dhruva" hai| lika varNana upalabdha hai, kintu kiASkandhAkANa vedoM meM samadra zabda kA ullekha hai. kinta 40veM sarga se 43ve sage taka sugrova dvArA sItA ko pAzcAtya vidvAnoM ke mata meM vaidika loga samada se khoja meM samasta vAnara-netAoM ko vAnara-senA ke paricita nahIM the| bhAratIya vidvAnoM kI dRSTi meM sAtha sampUrNa dizAoM meM bhejane ke prasaMga meM tatkAArya loga na kevala samudra se hI acchI taraha paricita lIna samasta pRthvI kA varNana upalabdha hai| the apitu samudra se utpanna muktA Adi padArthoM kA vAlmIki RSi jambUdvIpa, meru tathA himavAn bhI ve upayoga karate the| ve samudra meM lambI-lambI parvata evaM uttarakuru se suparicita the 1. pro0 baladeva upAdhyAya, 'vaidika sAhitya aura saMskRti', zAradA mandira kAzI, 1955, dazama pariccheda, "vaidika bhUgola tathA Arya nivAsa", pRSTha 355 / 2. vahI, pRSTha 362 / 3. vahI, pRSTha 364 / 383 || paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 389 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Ja neducation Internationale Bar Private Dersom de enly www.jaineliorary.org Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'uttareNa parikramma jambUdvIpaM divAkaraH / dezyoM bhavati bhUyiSThaM zikharaM tanmahocchramam / 'teSAM madhye sthitau rAjA merusattamaparvataH / ' jambUdvIpa kI pUrva dizA meM kramazaH bhAgIrathI, sarayU Adi nadiyA~, brahmamAla, videha, magadha Adi deza - ( rAmA. 4/40 / 58/56 ) tatpazcAt lavaNasamudra, yavadvIpa (jAvA), suvarNarUpyaka dvIpa (borniyo), zizira parvata, zoNanada, lohita -- ( rAmA. 0 / 42 / 38 ) samudra, kUTazAlmalI, kSIrodasAgara, RSabhaparvata, 'anvIkSya paradAzcaiva himavantaM vicinvaya' sudarzana taDAga, jaloda-sAgara, kanakaprabha parvata, udaya parvata tathA somanasa parvata / isake pazcAt pUrva dizA agamya hai / anta meM devaloka hai / - ( rAmA. 4-43-12) 'uttarAH kuravastatra kRtapuNyaparizramAH / ' - ( rAmA. 4-43 - 28 ) jaina paramparA meM uttarakuru ko bhogabhUmi kahA gayA hai / rAmAyaNa ke tilaka TIkAkAra bhI uttarakuru ko bhogabhUmi kahate haiM 'tata Aramya uttarakurudezasya bhogabhUmitvakathanam ' - ( rAmA0 4-43 - 38 para tilaka TIkA ) jaina sAhitya meM bhogabhUmi kA jaisA varNana prApta hotA hai vaisA hI varNana uttarakuru kA rAmAyaNa ke bAIsa zlokoM (4-43-38 se 60 ) meM upalabdha hai / unameM se kucha zloka isa prakAra haiM 'nityapuSpaphalAstatra nagAH patrasthAkulAH / divyagandharasasparzAH sarvakAmAn sravanti ca // nAnAkarANi vAsAMsi phalantyanye nagottamAH / sarve sukRtarmANaH sarve ratiparAyaNAH / sarve kAmArthasahitA vasanti sahayoSitaH // tatra nAmuditaH kazcinmAtra kazcidAtpriyaH / ahanyahavivardhante guNAstatra manoramAH || - ( rAmA. 4-43, 43-52 ) pro0 esa0 ema0 alI, bhUtapUrva adhyakSa, bhUgola vibhAga, sAgara vizvavidyAlaya, rAmAyaNIya - jambUdvIpa kI sthiti pRthvI ke bIca meM mAnate haiM jo ki bhUgola kI jaina paramparA se paryApta mela khAtI hai / 384 rAmAyaNa ke kiSkindhAkANDa meM jambUdvIpa kA jo varNana upalabdha hotA hai vaha isa prakAra hai jambUdvIpa ke dakSiNa dizA meM kramazaH vindhyaparvata narmadA, godAvarI Adi nadiyA~, mekhala, utpala, dazArNa, avantI, vidarbha, Andhra, cola, pANDya, kerala Adi deza, malaya parvata, tAmraparNI nadI, mahAnado, mahendra, puSpitaka, sUryavAn, vaidya ta evaM kumAra nAmaka parvata, bhogavatI nagarI, RSabha parvata, tatpazcAt yama kI rAjadhAnI pitRloka / Jain Edtion International jambUdvIpa ke pazcima meM kramazaH saurASTra, bAhlIka, candracitra (janapada), pazcima samudra, somagiri, pArimAla, vajramahAgiri, cakravAta tathA varAha (parvata) prAgjyotiSapura, sarva sauvarNa, meru evaM astAcala (parvata) aura anta meM varuNa loka / isI prakAra jambUdvIpa ke uttara meM kramazaH himavAtu (parvata) bharata, kuru, bhadra, kamboja, yavana, zaka (deza), kAla, sudarzana, devasakhA, kailAsa, krauMca, mainAka (parvata), uttarakuru deza tathA somagiri aura aMta meM brahmaloka | mahAbhAratIya bhUgola - mahAbhArata ke bhISma Adi, sabhA, vana, azvamegha evaM udyoga parvoM meM bhArata kA bhaugolika varNana upalabdha hai| tadanusAra jambUdvIpa aura krauMca dvIpa meru ke pUrva meM tathA zaka dvIpa meru ke uttara meM hai / 1 zrI esa0 ema0 alI epha0 ena0 Aya0 'di jyAgraphI Apha di purAnsa' pIpulsa pablIziMga hAusa, naI dillI, 1973, pRSTha 21 - 23 / ( saMkSipta rUpa - 'jiyo Apha purANAsa ) ' / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa mahAbhAratIya bhUgola meM pRthvI ke madhya meM meru parvata hai / isakI uttara dizA meM pUrva se pazcima taka ) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jangly.org Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phaile kramazaH bhadravarSa, ilAvarSa tathA uttarakuru haiN| (4) jambUdvIpa-jaina mAnyatA tatpazcAt punaH uttara kI ora kramazaH nIla parvata, samasta jaina purANa, tattvArtha sUtra (tRtIya zveta varSa, zveta parvata, hiraNyaka varSa, zRMgavAn adhyAya), triloka prajJapti Adi meM samasta vizva parvata haiN| pazcAt airAvata varSa aura bhIra kA bhaugolika varNana upalabdha hotA hai| loka ke samudra hai| isI prakAra meru ke dakSiNa meM pazcima se tIna vibhAga kiye gaye haiM-adholoka, madhyaloka pUrva taka phaile hue ketumAla varSa evaM jambUdvIpa haiN| tathA Urdhvaloka / meru parvata ke Upara Urdhvaloka, pazcAt punaH dakSiNa kI ora kramazaH niSadha parvata, nIce adholoka evaM meru kI jar3a se coTI paryanta harivarSa, hemakUTa yA kailAza, himavatavarSa, himA- madhyaloka hai| laya parvata, bhAratavarSa tathA lavaNa samudra hai|' yaha madhyaloka ke madhya meM jambUdvIpa hai, jo lavaNa samudra varNana jaina bhaugolika paramparA ke bahuta nikaTa hai| se ghirA hai / lavaNa samudra ke cAroM ora dhAtakIkhaNDa (3) jambUdvIpa-paurANika mAnyatA nAmaka mahAdvIpa hai| dhAtakIkhaNDa dvIpa ko kAloprAyaH samasta hindU purANoM meM pRthvI aura usase dadhi samudra veSTita kiye hue hai / anantara puSkaravara sambandhita dvIpa, samudra, parvata, nadI, kSetra Adi kA dvIpa, puSkaravara samudra Adi asaMkhyAta dvIpa samudra varNana upalabdha hotA hai| purANoM meM pRthvI ko sAta haiM / puSkaravaradvIpa ke madhya meM mAnuSottara parvata hai dvIpa-samudroM vAlA mAnA gayA hai| ye dvIpa aura jisase isa dvIpa ke do bhAga ho gaye haiM / ataH jambUsamudra kramazaH eka-dUsare ko gherate cale gaye haiN| dvIpa, dhAtakIkhaNDa dvIpa aura puSkarAdha dvIpa inheM isa bAta se prAyaH sabhI purANa sahamata haiM ki manuSya kSetra kahA gayA hai| jambUdvIpa pRthvI ke madhya meM sthita hai aura lavaNa jambUdvIpa kA AkAra thAlI ke samAna gola hai| samudra use mere hue hai| anya dvIpa samudroM ke nAma isakA vistAra eka lAkha yojana hai| isake bIca aura sthiti ke bAre meM sabhI pUrANa ekamata nahIM meM eka lAkha cAlIsa yojana U~cA meru parvata hai| haiM / bhAgavata, garur3a, vAmana, brahma, mArkaNDeya, liMga, manuSya kSetra ke pazcAt chaha dvIpa-samudroM ke nAma isa kUrma, brahmANDa, agni, vAyu, devI tathA viSNu purANoM prakAra haiM-varuNavara dvIpa-varuNavara samudra, ke anusAra sAta dvIpa aura samudra kramazaH isa prakAra kSIravara dvIpa-kSIravara samudra, ghRtavaradvIpa-ghRtavara samudra, ikSuvaradvIpa-ikSavara samudra, nandIzvara-dvIpa1-jambUdvIpa tathA lavaNa samudra, nandIzvara samudra, aruNavaradvIpa, aruNavara samudra, 2-plakSa dvIpa tathA ikSu sAgara, isa prakAra svayaMbhUramaNa samudra paryanta asaMkhyAta 3-zAlmalI dvIpa tathA surA sAgara, dvIpa samudra haiN| 4-kuzadvIpa tathA sapiSu sAgara, __ jambUdvIpa ke antargata sAta kSetra, chaha kulA5.-krauMca dvIpa tathA dadhisAgara, cala aura caudaha nadiyA~ haiN| himavAn, mahAhima6-zaka dvIpa tathA kSIra sAgara aura vAn, niSadha, nIla, rukmo aura zikharI ye chaha 7-puSkara dvIpa tathA svAdu' sAgara kulAcala haiN| ye pUrva se pazcima taka lambe haiM / ye 1 zrI esa0 ema0 alI, "di jyAgrAphI Apha da purAnsa' pR0 32 tathA pR0 32-33 ke madhya meM sthita, citra ma saM02 'di varlDa Apha mahAbhArata-DAyanAmeTika' / 2 "jiyo oNpha purAnsa" pRSTha-38, adhyAya-dvitIya-"purANika kAnTInenTsa eNDa aushns"| paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 00-600 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6000 385 Loucation International Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina sAta kSetroM ko vibhAjita karate haiM unake nAma haiM- bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata / ina sAtoM kSetroM meM bahane vAlI caudaha nadiyoM ke kramazaH sAta yugala haiM, jo isa prakAra haiM gaMgA, sindhu, rohita-rohitAsyA, harita-harikAntA, sItA-sItodA, nArI - narakAntA, suvarNakulA rUpyakulA tathA raktA raktodA / ina nadI yugaloM meM se pratyeka yugala kI pahalI pahalI nadI pUrva samudra ko jAtI hai aura dUsarI dUsarI nadI pazcima samudra ko / bharata kSetra kA vistAra pA~ca sau chabbIsa sahI chaha baTe unnIsa yojana hai / videha paryanta parvata aura kSetroM kA vistAra bharatakSetra ke vistAra se dUnA dUnA hai| uttara ke kSetra aura parvatoM kA vistAra dakSiNa ke kSetra aura parvatoM ke samAna haiM / jambUdvIpa ke antargata devakuru aura uttarakuru nAmaka do bhogabhUmiyA~ haiM / uttarakuru kI sthiti sItodA nadI ke taTa para hai / yahA~ nivAsiyoM kI icchAoM kI pUrti kalpavRkSoM se hotI hai / inake atirikta haimavata, hari, ramyaka tathA hairaNyavata kSetra bhI bhogabhUmiyA~ haiM / zeSa bharata, airAvata aura videha (devakuru aura uttarakuru ko chor3akara) karmabhUmiyA~ haiM / bharatakSetra himavAn kulAcala ke dakSiNa meM pUrva - pazcimI samudroM ke bIca sthita hai / isa kSetra meM sukauzala, avantI, puNDra, azmaka, kuru, kAzI, kaliMga, baMga, aMga, kAzmIra, vatsa, pAMcAla, mAlava, kaccha, magadha, vidarbha, mahArASTra, saurASTra, koMkaNa, Andhra, karnATaka, kauzala, cola, kerala zUrasena, videha, gAndhAra, kAmboja, bAlhIka, turuSka, zaka, kaikaya Adi dezoM kI racanA mAnI gaI hai / 386 (5) jambUdvIpa - prAcIna evaM Adhunika bhaugolika mAnyatAoM kA tulanAtmaka vivecana Jain Edo Internationa (ka) saptadvIpa - viSNu purANa, matsya purANa vAyupurANa aura brahmANDa purANa prabhRti purANoM meM saptadvIpa aura saptasAgara vasundharA kA varNana AyA hai / vaha varNana jaina harivaMza purANa aura AdipurANa kI apekSA bahuta bhinna hai / mahAbhArata meM teraha dvIpoM kA ullekha hai / jaina mAnyatAnusAra pratipAdita asaMkhya dvIpa samudroM meM jambU, ca aura puSkara dvIpa ke nAma vaidika purANoM meM sarvatra Ae haiM / samudroM ke varNana ke viSNu purANa meM jala ke svAda ke AdhAra para sAta samudra batalAe haiM / jaina paramparA meM bhI asaMkhyAta samudroM ko jala ke svAda ke AdhAra para sAta hI vargoM meM vibhakta kiyA gayA / lavaNa, surA, ghRta, dugdha, zubhodaka, ikSu aura madhura jala / ina sAta vargoM meM samasta samudra vibhakta haiM / viSNu purANa meM 'dadhi' kA nirdeza hai, jaina paramparA meM ise 'zubhodaka' kahate haiM / ataH jala ke svAda kI dRSTi meM sAta prakAra kA vargIkaraNa donoM hI paramparAoM meM pAyA jAtA hai / 1 DA0 nemicandra zAstrI - " AdipurANa meM pratipAdita bhArata", gaNezaprasAda varNI granthamAlA vArANasI, 1668, pRSTha 36 - 64; AdipurANa meM; pratipAdita bhUgola prathama pariccheda tathA tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi TIkA, sampA daka paM0 phUlacandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1665, tRtIya adhyAya, pRSTha 211-222 / 2 DA0 nemicandra zAstrI 'AdipurANa meM pratipAdita bhArata', pRSTha 36-40 / jisa prakAra vaidika paurANika mAnyatA meM antima dvIpa puSkaravara hai, usI prakAra jaina mAnyatA meM bhI manuSya loka kA sopAna vahI puSkarArdha haiM / tulanA karane se pratIta hotA hai ki manuSya loka kI sImA mAnakara hI vaidika mAnyatAoM meM dvIpoM kA kathana kiyA gayA hai| isa prakAra jaina paramparA meM mAnya jambU, dhAtakI aura puSkarArdha, ina DhAI dvIpoM meM vaidika paramparA meM mAnya saptadvIpa samAviSTa ho jAte haiM / yadyapi krauMca dvIpa kA nAma donoM mAnyatAoM meM samAna rUpa se AyA hai, para sthAna nirdeza kI dRSTi se donoM meM bhinnatA hai / 2 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Ber www.jainenorg Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha paramparA meM kevala cAra dvIpa mAne gae haiN| (ga) jambU (iNDiyA), kauMca (eziyA mAinara), samudra meM eka golAkAra sone kI thAlI para svarNa- gomeda (koma DI TAraTarI-Kome die Tartary), - maya sumerugiri sthita haiN| sumeru ke cAroM ora puSkara (turkistAna), zaka (sIthiyA), kuza (IrAna, / sAta parvata aura sAta samudra haiN| ina sAta svarNamaya arebiyA tathA ithiyopiyA), plakSa (grIsa) tathA 0 parvatoM ke bAhara kSIrasAgara hai aura kSIrasAgara meM zAlmalI (sarameTiyA Sarmatia)4 cAra dvIpa avasthita haiM-kuru, godAna, videha aura kintu prasiddha bhAratIya bhUgolazAstrI DA0 jambU / ina dvIpoM ke atirikta choTe-choTe aura bhI esa0 ema0 alI uparyukta cAroM matoM se sahamata HD do hajAra dvIpa haiM / nahIM haiM / purANoM meM prApta tattatpradeza kI AvahanA Adhunika bhaugolika mAnyatA (climate) tathA vanaspatiyoM (Vegetation) ke paurANika saptadvIpoM kI Adhanika bhaugolika vizeSa adhyayana se sapta dvIpoM kI Adhunika pahacAna pahacAna (Identification) tathA sthiti ke viSaya meM ke viSaya meM ve jisa niSkarSa para pahu~ce vaha isa do prakAra ke mata pAe jAte haiM / prathama mata ke anusAra prakAra haisaptadvIpa (jambU, plakSa, zAlmalI, kuza, krauMca, jambUdvIpa (bhArata), zaka dvIpa (malAyA, zyAma, zaka tathA puSkara) kramazaH Adhunika vaha mahAdvIpa- iNDo-cIna, tathA cIna kA dakSiNa pradeza), kuza dvIpa eziyA, yoropa, aphrIkA, AsTreliyA,uttarI ame- (IrAna, IrAka), plakSa dvIpa (bhUmadhyasAgara kA rikA tathA dakSiNI amerikA evaM eNTArkaTikA paThAra), puSkaradvIpa (skaiNDineviyana pradeza, phinalai (dakSiNI dhra va pradeza) kA pratinidhitva karate haiN| yuropiyana rUsa kA uttarI pradeza tathA sAiberiyA) dvitIya mata ke anusAra ye saptadvIpa pRthvI ke zAlmalI dvIpa (aphrIkA, IsTa-iMDIja, meDAgAskara) Adhunika vibhinna pradezoM ke pUrvarUpa haiN| isameM bhI tathA krauJca dvIpa (kRSNa sAgara kA kchaar)| tIna mata pradhAna haiN| (kha) meru parvata-jaina paramparA meM meru ko (ka) jambU (iNDiyA), plakSa (arAkAna tathA jambUdvIpa kI nAbhi kahA hai-'tanmadhye merurnAbhi to 6 varmA), kuza (sunda ArcIpilAgo), zAlmalI (malAyA yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH' (tattvArtha sUtra prAyadvIpa), kauMca (dakSiNI iNDiyA), zaka (kamboja) 3/9) arthAt meru, jambUdvIpa ke bilkula madhya meM tathA puSkara (uttarI cIna tathA maMgoliyA hai| isakI UMcAI 1 lAkha 40 yojana hai / isameM se (kha) jambU (iNDiyA), kuru (IrAna), plakSa eka hajAra yojana jamIna meM hai, cAlIsa yojana kI (eziyA mAinara), zAlmalI (madhya yoropa), krauMca anta meM coTI hai aura zeSa ninyAnave hajAra yojana (pazcima yoropa), zaka (briTiza dvIpa samUha) tathA samatala se cUlikA taka hai| prArambha meM jamIna para puSkara (AIsalaiNDa) meru parvata kA vyAsa dasa hajAra yojana hai jo Upara 1 eca0 sI0 rAyacaudharI-"sTaDIja ina iNDiyana eNTIkvITIja, 66, 1STha 5 / 2 kaula girinI-'risarceja Ana peTolemIja' jyAgrAphI Apha IsTarna eziyA ( , pRSTha 725 / 3 epha0 vilphorDa-'eziyATika risarceja' vAlyU08, pRSTha 267-346 / 4 vI0 vI0 ayyara--'da sevana dvipAja Apha da purAnsa'-da kvATaralI janarala Apha di mithIkala sosAyaTI (landana), vAlyUma-15, naM0 1, pR0 62, naM0 2, pR0 116-127, naM0 3, pR0 238-45, vA0 11) naM04, pR0 273-82 / 5 DA0 esa0 ema0 alI, 'jio Apha purAnsa', pR0 36-46 (adhyAya 2 purAnika kAnTInenTsa eNDa oshns)| 387 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ucation International Per Private & Personal Use Only www.jaineriorary.org Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama se ghaTatA gayA hai / meru parvata ke tIna kANDa yojana hai, jisameM se 16 hajAra yojana pRthvI ke haiN| pratyeka kANDa ke anta meM eka-eka kaTanI hai| nIce aura caurAsI hajAra yojana pRthvI ke Upara yaha cAra vanoM se suzobhita haiM-eka jamIna para hai| coTI para usakA gherA batIsa hajAra yojana ina tIna kaTAniyoM para / inake krama se tathA mala meM solaha hajAra yojana hai. ataH isakA (5 nAma haiM-bhadrazAla, nandana, saumanasa aura paanndduk| AkAra aisA pratIta hotA hai mAno yaha pRthvI rUpI ina cAroM vanoM meM, cAroM dizAoM meM eka-eka vana kamala kA 'kamalagaTTA' (Seedcup) ho| padmameM cAra-cAra isa hisAba se solaha caityAlaya haiN| purANa ke anusAra isakA AkAra dhatUre ke puSpa pANDukavana meM cAroM dizAoM meM cAra pANDuka jaisA ghaNTe ke AkAra (Bell shape) kA hai / vAyuzilAe~ haiM, jina para usa dizA ke kSetroM meM utpanna purANa ke anusAra cAroM dizAoM meM phailI isakI hue tIrthaMkaroM kA abhiSeka hotA hai| isakA raMga zAkhAoM ke varNa pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara pIlA hai| meM kramazaH zveta, pIta, kRSNa aura rakta hai / sIlona ___ vedoM meM meru nahIM hai| taittirIya AraNyaka ke buddhiSTa logoM ke anusAra meru kA gherA sarvatra (1-7-1-3) meM 'mahAmeru' hai kintu isakI pahacAna eka jaisA hai / nepAlI paramparA ke anusAra meru kA ke bAre meM kucha bhI ullekha nahIM hai| rAmAyaNa, AkAra Dhola jaisA hai / mahAbhArata, bauddha evaM jaina Agama sAhitya meM isake Adhanika bhaugolika mAnyatA parimANa tathA sthAna ke bAre meM prAyaH eka jaise hI meru kI uparyukta sthiti ko dhyAna meM rakhate va kathana upalabdha haiN| hae aba hameM usake vartamAna svarUpa aura sthAna ke paraziyana, grIka, cAyanIja, jyUja tathA arabI viSaya meM vicAra karanA caahie| loga bhI apane-apane dharmagranthoM meM meru kA varNana pana-apana dhamagranthI meM meru kA varNana himAlaya tathA usake pAra ke kSetra (Himalkarate haiM / nAma evaM sthAna Adi ke viSaya meM bheda ayan and Trans-Himalayan Zone) meM pAMca hote hue bhI kendrIya vicAradhArA vahI hai jaisA unnata pradeza haiN| purANoM meM prApta meru ke vivaraNa ke hindU-purANoM meM isakA varNana hai| jorosTriyana AdhAra para, ina unnata pradezoM kI tulanA meru se kI dharmagrantha ke anusAra ala-burja (Al-Burj) nAmaka jA sakatI hai| ye pradeza hai : parvata ne hI pRthvI ke samasta parvatoM ko janma diyA 1. karAkorama (Kara-Koram) parvata zRMkha- 6 aura isI se vizva ko jala se AplAvita karane lAoM se ghirA kSetra, vAlI nadiyAM nikalIM / yahI ala-burja meru hai| 2. dhaulagiri (Dhaulgiri) parvata zRMkhalAoM cAinIja logoM kA vizvAsa hai ki siga liMga' se ghirA kSetra, (Tsing-Ling) hI meru parvata hai| isI se vizva ke 3. evaresTa (Everest) parvata zrRMkhalAoM se samasta parvata aura nadiyAM nikliiN|| ghirA kSetra, ___ meru ke parimANa aura AkAra ke viSaya meM 4. himAlaya Arksa (Himalayan Arcs) tathA viSNupurANa meM ullekha hai ki sabhI dvIpoM ke madhya kuna-luna (Kun-lun) parvata se ghirA huA tibbata 2 meM jambUdvIpa hai aura jambUdvIpa ke madhya meM svarNa kA paThAra, tathA giri meru hai| isakI samasta UMcAI eka lAkha 5. hindUkuza (Hindukush) karAkorama, TInad 1 sarvArthasiddhi' bhAratIya jJAnapITha, kAzI, tRtIya adhyAya, pRSTha 211-222 AL 2 DA0 esa0 ema0 alI-jio Apha pUrAnsa adhyAya-3 (di mAunTena sisTama Apha vi pUrAnsa pRSTha-47-48 388 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa -ee ( 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOR650 Jain Elation International Gorisivate & Rersonal Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAna (Tien shan) tathA elAipAra parvata zrRMkhalA (Trans Ali system) kI barpha se DhakI coTiyoM se ghirA pAmIra kA unnata paThAra / ina pAMcoM unnata pradezoM meM se 'pAmIra ke paThAra' se meru kI tulanA karanA aura bhI adhika sahI aura yuktayukta pratIta hotA hai / pAmIra aura meru meM nAma kA bhI sAdRzya hai / pA= mIra = meru / yadi pAmIra ke paThAra se meru kI tulanA sahI hai to purANoM meM pratipAdita jambUdvIpa ke pArzvavartI pradhAna parvatoM kI bhI pahicAna kI jA sakatI hai / purANoM ke anusAra meru ke uttara meM tIna parvata haiM- nIla, zveta (jaina paramparA ke anusAra " rukmI") aura zrRMgavAn (jai0 pa0 zikharI) ye tInoM parvata, ramyaka, hiraNmaya ( jai0 pa0 hairaNyavat) tathA kuru ( jai0 pa0 airAvat ) kSa etroM ke sImAnta parvata haiM / isI prakAra meru ke dakSiNa meM bhI tIna parvata haiM - niSadha, hemakUTa (jai0 pa0 mahAhimavAn ) tathA himavAn (ye tInoM parvata) himavarSa (jai. ma. hari ) kimpuruSa ( jai0 pa0 hemavata) aura bhAratavarSa (jai0 pa0 bharata) kSetroM sImAnta parvata haiM / ye chahoM parvata pUrva aura pazcima meM lavaNa samudra taka phaile haiM / jaina paramparA ke anusAra bhI meru ke uttara meM tIna varSadhara parvata hai-nIla, rukmI aura zikharI / donoM (jaina - vaidika) paramparAoM meM kevala nIla parvatamAlA kA hI nAma sAdRzya nahIM hai, apitu rukmI (zveta) aura zikharI (zrRMgavAn) parvatamAlA kA bhI nAma sAdRzya hai / ina parvatoM kI Adhunika bhaugolika tulanA hama vibhinna parvatamAlAoM se kara cuke haiM / ina parvatamAlAoM tathA uttarI samudra (Arka ina sabhI parvatoM kI tulanA vartamAna bhUgola se Tika ozana) arthAt lavaNa samudra ke bIca kramazaH isa prakAra kI jA sakatI hai : 1. zrRMgavAn ( zikharI) kI karAtAu - kiragIja vartamAna parvata zrRMkhalA (Kara Tau Kirghis Ket - man Chain) hai| 2. zveta ( rukmI) kI nUrA tAu - turkistAna atabAsI parvata zrRMkhalA (Nura Tau - Turkistan Atbasi Chain) se, 5. hemakUTa ( mahAhimavAn ) kI laddAkha - kailAzaTrAnsa himAlayana parvata zrRMkhalA (Laddakh-Kailash-Trans-Himalayan chain) se, tathA 6. himavAn kI himAlaya parvata zrRMkhalA ( Great Himalayan Range ) se 11 (ga) jambUdvIpa - jaisA ki hama pahale kaha cuke haiM, purANoM meM meru (pAmIra) ke uttara meM kramazaH tIna parvatamAlAe~ haiM jo pUrva-pazcima lambI hainIla, jo ki meru ke sabase nikaTa aura sabase lambI parvata mAlA hai, zveta, jo ki nIla se kucha choTI aura usase uttara kI ora Age hai, tathA antima zrRMgavAn, jo ki sabase choTI tathA zveta se uttara kI ora Age hai / ain Education International nIla aura zveta ( rukmI) ke bIca ramyaka yA ramaNaka (jaina paramparA meM ramyaka) varSa, zveta aura zRMgavAn (jai0 pa0 meM zikharI) ke bIca hiraNmaya yA hiraNyaka ( jai0 pa0 meM hairaNyamAn ) tathA zrRMgavAna (jaina para0 meM airAvata) nAma ke varSa kSetra hai / 2 jambUdvIpa kA uttarI kSetra 3. nIla kA jaraphazAna TrAnsa AlAi - TInazAna parvata zrRMkhalA se, (Zarafshan - Trans Alei Tien - shn Chain) / sabase pahale hama ramyaka kSetra ko lete haiM / jaina paramparA meM bhI isakA nAma ramyaka varSa kSetra hai / isake dakSiNa meM nIla tathA uttara meM zveta parvata hai / hamArI pahacAna ke anusAra nIla, nUra tAu -- turkistAna 4. niSadha kI hindukuza tathA kunaluna parvata parvata mAlAe~ hai aura zveta, jaraphasAna - hisAra zrRMkhalA se / parvata mAlAe~ haiM / 1 DA0 esa0 ema0 alI 'jio0 Apha purAnsa" pR0 50 se 58 taka / 2 DA0 esa0 ema0 alI - "jio0 Apha purAnsa" adhyAya- 5, 'rIjansa Apha jambUdvIpa- nArdana rIjansa pRSTha 73 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 386 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha prasiddha hai ki eziyA ke bhU-bhAga meM ati artha hai-hiraNyavatI kA artha hai-jahA~ suvarNa prApta prAcInakAla meM do rAjyoM kI sthApanA huI thI- ho, suvarNakUlA artha hai-jisake taTa para suvarNa ho Aksasa nadI (oxus River) ke kachAra meM baikTriyA aura jaraphazAna kA artha hai-suvarNa ko phailAne ro (Bactria)tathA jaraphasAna nadI aura kazakA dariyA vAlI (Scatterer of Gold) / (River Jarafshan and Kaska Daria) ke kachAra meM tRtIya kSetra, jo ki zRMgavAn parvata ke uttara sogadiyAnA (Sogdiana) rAjya Aja se 2500 meM hai, uttarakuru hai| jaina paramparA meM ise airAvata zrA yA 2000 varSa pUrva ye donoM rAjya atyanta ghane rUpa parvata kahA gayA hai| yaha pradeza Adhunika iTiza 5 se vase the / yahA~ ke nivAsI utkRSTa khetI karate the| (Irtish) dI auba (The Ob) izIma (Ishim) in yahA~ nahareM thiiN| vyApAra aura hastakalA kauzala meM tathA Tobola (Tobol) nadiyoM kA kachAra pradeza hai| bhI ye rAjya pravINa the| dUsare zabdoM meM Adhunika bhaugolika vargIkaraNa ke 4 __ aisA kahA jAtA hai ki "samarakanda" kI anusAra yaha kSetra sAiberiyA kA pazcimI pradeza hai| sthApanA 3000 I0 pU0 haI thii| ataH "soga- isa prakAra jambUdvIpa kA yaha uttarI kSetra eka bhI diyAnA" ko hama mAnava saMsthiti kA sabase bahuta lambe pradeza ko gheratA hai jo ki urAla parvata prAcIna saMsthAna kaha sakate haiN| "sogadiyAnA" kA aura kaispiyana sAgara se lekara yenIsAi nadI nIla aura zveta parvatamAlAoM se tathA paDausI (Yenisai River U.S.S.R.) taka tathA turkistAna / rAjya, baikTriyA (ketumAla) jisakA Age varNana TIna zAna parvatamAlA se lekara ArkaTika samudrataTa karage, se vizeSa sambandhoM para vicAra karane para dama taka jAtA hai| isa niSkarSa para paha~cate haiM ki paurANika "ramyaka jambUdvIpa kA pazcimI kSetra-ketumAla varSa prAcInakAla kA "sogadiyAnA" rAjya hai| / meru (pAmIrsa) kA pazcima pradeza ketumAla hai| bukhArA kA eka jilA pradeza, jisakA eka nAma - jaina bhUgola ke anusAra yaha videha kA pazcima bhAga "rometana" (Rometan) hai, sambhavataH "ramyaka" kA hai| isake dakSiNa meM niSadha aura uttara meM nIla hI apabhraMza hai| parvata hai| niSadha parvata ko Adhanika bhagola ke ana-19 sAra hindUkuza tathA kunaluna parvatamAlA (HindudUsarA kSetra jo ki zveta aura zRMgavAn parvata- Kush Kunlun) mAnA gayA hai| yaha ketumAla pradeza mAlAoM ke madhya sthita hai, hiraNyavat hai / hiraNya- cakSanadI (Oxus River) tathA AmU dariyA kA ra vat kA artha hai suvarNamAlA pradeza / jaina paramparA meM kachAra hai| isake pazcima meM kaispiyana sAgara ise "hairaNyavat" kahA gayA hai| isa kSetra meM bahane (Caspian Sea) hai jisameM Alpasa nadI akAra | vAlI nadI kA paurANika nAma hai "hirnnyvtii"| milatI hai| usake uttara-pazcima meM turAna kA ra Adhunika jaraphazAna nadI isI pradeza meM bahatI hai| registAna hai| isa pradeza ko hindU purANa meM ilAsa jaina paramparA ke anusAra isa nadI kA nAma suvarNa- varta kahA gayA hai| isa pradeza meM sItodA nadI kUlA hai / yaha eka mahatvapUrNa bAta hai ki hiraNyavatI, bahatI hai| isI pradeza meM baikTriyA rAjya thA suvarNakUlA aura jaraphazAna tInoM ke lagabhaga eka hI jise hama pahale kaha cuke haiN| 1. DA0 esa0 ema0 alI-jio0 Apha pUrAnsa pRSTha 83.87 (adhyAya paMcama rIjansa Apha jambUdvIpa, nArdana rIjansa-ramaNaka, hiraNyamaya eNDa uttarakuru) 2. vahI pRSTha 88-68 (adhyAya 6, rIjansa Apha jambUdvIpa ketumAla) paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 27568 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain station International Sorivate & Personal Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jambUdvIpa kA pUrvI kSetra-bhadravarSa (gha) jambUdvIpa aura bhAratavarSa : paurANika mA meru ke pUrva kA yaha pradeza bhadravarSa ke nAma se itihAsa-viSNupurANa (2-1) ke anusAra svayaMbha ) hindU purANoM meM kahA gayA hai| jaina bhUgola ke anu- manu ke do putra the priyavrata aura uttAnapAda / priya. A sAra yaha videha kA pUrvI bhAga hai| isake uttara meM vrata ne samasta pRthvI ke sAta bhAga (saptadvIpa) Tra nIla (Tien Shan Range) tathA dakSiNa meM niSadha karake unheM apane sAta putroM meM bA~Ta diyA-. . (Hindu Kush-Kunlun) parvatamAlA hai| isake agnIdhra ko jambUdvIpa, maudhAtithi ko plakSa, pazcima meM devakaTa aura pUrva meM pUrva samudra hai| amuSyat ko zAlmalI, jyotiSmat ko kuza, kA Adhunika bhUgola ke anusAra yaha pradeza tarIma pulimat ko krauMca, madhva ko zaka aura zabala ko ke tathA hvAMgaho (Tarim and Hwang-Ho) nadiyoM puSkara dviip| kachAra hai| dUsare zabdoM meM sampUrNa sikyiAMga jambUdvIpa ke rAjA agnIdhra ke nau putra the / (Sikiang) tathA uttara-cIna pradeza isameM samAviSTa unhoMne jambU deza ke nau bhAga karake unheM apane nau hai| yahA~ sItA nadI bahatI hai / saMkSepa meM hama kaha putroM meM bA~Ta diyA-himavan kA dakSiNa bhAga hima sakate haiM ki isa bhadravarSa (pUrva videha) pradeza ke (bhAratavarSa) nAbhi ko diyaa| isI prakAra hemakUTa kA antargata uttarI cIna, dakSiNI cIna tathA tsiga simpuruSa ko, niSadha harivarSa ko, meru ke madhya vAlA liMga (Tsing Ling) parvata kA dakSiNI bhAga AtA bhAga ilAvRSa ko, isa pradeza aura nIla parvata ke hai| yahA~ ke nivAsI pIta varNa ke haiN| madhya vAlA bhAga rAya ko, isake uttara vAlA zveta ___Adhunika bhUgola ke anusAra isa nadI kA nAma pradeza hiraNyavata ko, zRMgavAn parvata se ghirA zveta kijila sU (Kizil-Su) hai / / kA uttara pradeza kuru ko, meru ke pUrva kA pradeza jambUdvIpa kA dakSiNI kSetra bhadra ko tathA gandhamAdava evaM meru ke pazcima kA jambUdvIpa ke dakSiNa pradeza kA varNana meru ke pradeza ketumAla ko diyaa| prasaMga meM diyA jA cukA hai| tadanusAra meru nAbhi ke sau putra the unameM jyeSTha bharata the| (pAmIra) ke dakSiNa meM niSadha, hemakUTa (jaina para- nAbhi ne apane pradeza "hima" arthAt bhAratavarSa ko 10) mparA meM mahAhimavAn) tathA himavAn parvata hai aura nau bhAgoM meM vibhakta karake apane ko putroM bA~Ta || ina parvatoM se vibhAjita kSetra ke nAma haiM, kramazaH diyaa| mArkaNDeya purANa ke anusAra bhAratavarSa ke ye 12 himavarSa (jaina paramparA meM hari) kimpuruSa (jaina nau bhAga isa prakAra hai-indradvIpa, tAmraparNa, paramparA meM haimavata) aura bhAratavarSa (jaina paramparA matimAn, nAva dvIpa, saumya, gandharva,varuNa tathA kumAmeM bhrt)| rikA yA byaarii| yaha sabhI pradeza meru (pAmIrsa) se lekara hinda jaina paramparA ke anusAra nAbhi aura marudevI mahAsAgara taka kA samajhanA caahie| bhArata ke ke putra, RSabha, prathama yugapuruSa the| unhoMne vizva || dakSiNa tathA pUrva-pazcima meM jo kramazaH hinda mahA- ko asi, masi, kRSi, kalA, vANijya aura zilpa sAgara evaM prazAnta tathA araba sAgara haiM vahIM lavaNa rUpa saMskRti pradAna kii| unake eka sau eka putra samudra hai| the| inameM bharata aura bAhubalI pradhAna the / saMsAra (2 MR.MRITAT/ R 1. DA. esa. ema. alI, "jio0 Apha purAnsa" pR0 66-108, adhyAya-7, rIjansa oNpha jambUdvIpa bhAdravarSa / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaORG ducation Internationen Sor Private & Personal Use Only www.janwaerary.org Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se virata hokara dIkSA grahaNa karane se sampUrNa pRthvI kA rAjya apane samasta diyA / bAhubalI ko potanapura kA bharata cakravartI samrATa hue jinake bhAratavarSa prasiddha huA / isa paurANika AkhyAna se tIna bAteM spaSTataH pratIta hotI haiM (a) kisI eka mUla srota se vizva kI mAnava kA prArambha huA / yaha bAta Adhunika vijJAna kI usa monojenisTa thyorI (Monogenist theory) ke anusAra sahI hai jo mAnatI hai ki manuSya jAti ke vibhinna prakAra prANizAstra kI dRSTi se eka hI varga ke haiM / pUrva RSabha ne putroM ko bAMTa rAjya milA / nAma se yaha (ba) kisI eka hI kendrIya mUla srota se nikalakara sAta mAnava samUhoM ne sAta vibhinna bhAgoM ko vyApta kara svatantra rUpa se pRthak-pRthak mAnava sabhyatA kA vikAsa kiyA / yaha siddhAnta bhI Adhunika vaijJAnika dRSTikoNa se saMbhava hai jisameM kahA gayA hai ki vizva kI prAthamika jAtiyoM ne pRthvI ke vibhinna vAtAvaraNoM vAle sAta pradezoM ko vyApta kara tattatpradezoM ke vAtAvaraNa ke prabhAva meM apanI zArIrika viziSTa AkRtiyoM kA vikAsa kiyA / (sa) pazcAt pRthvI ke ina sAta bhAgoM meM se eka bhAga meM (purANoM ke anusAra jambUdvIpa meM) no mAnava samUhoM meM jo nau pradezoM ko vyApta kiyA unameM bhAratavarSa bhI eka hai / " (Ga) bhAratavarSa - bhAratavarSa se prAyaH iNDiyA upamahAdvIpa jAnA jAtA hai| kintu prAcIna videzI sAhitya meM isa iNDiyA upamahAdvIpa ke lie koI eka nAma nahIM hai / Jain Eco International vaidika AryoM ne paMjAba pradeza ko 'saptasiMdhava' nAma diyA / bodhAyana aura manu ke samaya meM AryoM ne isa kSetra ko 'AryAvarta' nAma diyA / riyasa ( Darius) tathA heroDoTsa ( Herodotus) ne sindhu ghATI tathA gaMgA ke UparI pradeza ko 'iNDa' yA 'iNDU' (hindU) nAma diyaa| kAtyAyana aura megAsthanIja ne sudUra dakSiNa meM pAMDya rAjya taka phaile sampUrNa deza kA varNana kiyA hai| rAmAyaNa tathA mahAbhArata bhI pANDya rAja tathA baMgAla kI khAr3I taka phaile bhAratavarSa kA varNana karate haiM / * azoka ke samaya meM bhArata kI sImA uttarapazcima meM hindakuza taka aura dakSiNa-pUrva meM sumAtrAjAvA taka pahu~ca gaI thI / kaniMghama ne usa samasta pradeza ko vizAla bhArata ( Greater India ) nAma diyA aura bhAratavarSa ke navadvIpoM se usakI samA natA sthApita kI 12 isa prakAra Adhunika bhaugolika mAnyatAoM ke anusAra jambUdvIpa kA vistAra uttara meM sAiberiyA pradeza (ArkaTika ozana) dakSiNa meM hinda mahAsAgara aura usake dvIpasamUha, pUrva meM cIna- jApAna ( prazAnta mahAsAgara ) tathA pazcima meM kaispiyana sAgara taka samajhanA cAhiye / anta meM hama prasiddha bhUgolazAstravettA, sAgara vizvavidyAlaya ke bhUgola vibhAga ke bhUtapUrva adhyakSa pro0 esa0 ema0 alI ke prati apanI kRtajJatA prakaTa karanA, karttavya samajhate haiM jinake khojapUrNa grantha, 'di jyAgrAphI Apha da purAnsa' se hameM isa nibandha ke lekhana meM paryApta sahAyatA prApta huI / 1. DA0 esa. ema. alI, 'jio0 Apha purAnsa' pRSTha - 6-10 ( prastAvanA) 2. DA0 esa. ema. alI, 'jio Apha purAnsa' pRSTha - 126 adhyAya aSTama, 'bhAratavarSa - phijikala' / 362 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jaineffor Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADAV.. . DA0 gadAdhara siMha vizvavidyAlaya prophesara snAtakottara hindI-vibhAga ha0 yA0 jaina kAleja, ArA / jaina-stotra-sAhitya : eka vihaMgama dRSTi 2 akama jJAna, karma aura upAsanA-ye tInoM bhAratIya zraddhA se hI satya svarUpa paramAtmA prApta hotA hai| sAdhanA ke sanAtana mArga rahe haiN| jJAna hameM karma- stuti kA mahatva / akarma se paricita karA zAzvata lakSya kA bodha 'bhakti rasAyana' meM likhA karAtA hai, karma usa lakSya taka pahu~cane kA prayAsa kAma krodha bhaya sneha harSa zoka dayAdayaH / karatA hai aura upAsanA ke dvArA hama usa lakSya ke pAsa baiThane tathA usase tAdAtmya-bhAva sthApita tApa kAzcittajatunastacchAntau kaThinaM tu tat // karane meM samartha hote haiN| ina tInoM ke sammilita citta ko lAkha ke samAna kahA jAtA hai| vaha (8 rUpa ko hI bhakti kahate haiN| stotra yA stavana usI kAma, krodha, bhaya, sneha, harSa, zoka Adi ke saMsarga IIKC bhakti kA eka aMga hai| meM Ate hI pighala jAtA hai| jisa prakAra pighalI stuti ma guNa kathanam // -mahimna-stotra kI huI lAkSA meM raMga ghola dene para, vaha raMga lAkSA ke TIkA (madhusUdana srsvtii)| kaThora hone para bhI yathAvat rahatA hai, usI prakAra guNoM ke kathana kA nAma stuti hai| dravita citta meM jina saMskAroM kA samAveza ho guNa kathana to cAraNa yA bhATa bhI karate haiM jAtA hai, ve saMskAra citta ke bhItara apanA akSuNNa ARRY) kintu vaha stuti nahIM hai / prAkRta jana yA nAzavAna sthAna banA lete haiN| manovijJAna kI bhASA meM inheM tattvoM kI prazaMsA stuti nahIM hai, varan satya svarUpa hI 'vAsanA' kahate haiN| bhagavAn ke divya maMgalaparamAtmA kI prazaMsA hI stuti ke antargata aayegii| vigraha ke darzana se, unakI lIlAoM ke zravaNa se satyamidvA utaM vayamindra stavAm nAnRtam / / tathA unake svarUpa kA dhyAna karane se citta bhI eka vizeSa rUpa meM dravIbhUta ho jAtA hai aura isa -Rgveda 8/51/12. hama usa bhagavAn kI stuti kareM, asatya padArthoM prakAra kA dravIbhAva vyakti ko lokottara Ananda kI dizA meM abhiprerita karatA hai| stotra kA ||KE kI nhiiN| tamuSTavAm ya imA janAn // -Rgveda 8/8/6 mahatva isI rUpa meM hai| hama usa bhagavAn kI stuti kareM jisane yaha stotra ke mAdhyama se bhakta ArAdhya ke guNoM kA sArI sRSTi utpanna kI hai| smaraNa karatA hai aura unake smaraNa se usameM unhIM , ___isa stuti yA prazaMsA ke pIche hRdaya kI udAtta gaNoM ko apanAne kI preraNA utpanna hotI hai| vRtti zraddhA milI rahatI hai-zraddhayA satyamApyate AcArya samantabhadra kahate haiM ki prArthanA se bhakta / (yaju0 16 / 30) / bhagavAna ke guNoM ko pA letA haipacama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 363 Foad sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Valleducation Internationar Yor Private & Personal Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgasya netAraM bhettAraM karma yaha satya hai ki jaina-darzana ke anusAra mokSa kI pAI jJAtAraM vizvatatvAnAM vande tadguNalabdhaye // prApti ke lie jIva ko apane puruSArtha ke atirikta ___ arthAt mokSamArga ke netA, karmarUpI parvatoM kisI bAharI sahAyatA kI anivAryatA nahIM hai PRER kA bhedana karane vAle vItarAgI, vizva ke tatvoM ko kintu yaha bhI satya hai ki jaise darpaNa meM muMha dekhane se jAnane vAle sarvajJa, Apta (arhanta) kI bhakti unhIM manuSya apane cehare kI vikRti ko yathAvat dekha ke guNoM ko pAne ke lie karatA huuN| sakatA hai aura dekha lene ke uparAnta use dUra karane jainadharma meM bhakti kA svarUpa kA prayatna kara sakatA hai, usI prakAra jainadharma mAnatA hai ki paramAtmA ke darzana se hama apane manajainadharma AcAra aura jJAna-pradhAna dharma hai| vacana kI vikRti ko dUra karake apane vAstavika isameM jIva apane karmoM kA kartA-bhoktA svayaM hI svarUpa meM pratiSThita ho sakate haiM / yadyapi jIva karma hai| jaina-darzana meM AtmA ko svatantra sattA svIkRta karane meM svatantra hai kintu paramAtmA kI stuti use kI gaI hai| Atma-svarUpa kI upalabdhi kI ucca zubha karma karane kI preraNA detI hai| prArthanA se vaha tama avasthA hI mokSa hai| jIva apane baMdhAbaMdha ke __mala naSTa ho jAtA hai aura antaHkaraNa zuddha evaM lie svayaM uttaradAyI hai| isI AdhAra para kucha svaccha ho camakane lagatA hai| kalyANa mandira stotra logoM kA tarka hai ki yadi Atma-pUruSArtha se hI (8) meM kahA gayA haijIva apane karmoM kA kSaya kara sakatA hai to use / hRtini tvayi vibho ! zithilI bhavanti bhagavat-anugraha kI kyA AvazyakatA ? jantoH kSaNena niviDA api karmabandhAH / eka tathya aura hai jisase jainadharma ko bhakti sadyo bhujaGgamamayA iva madhyabhAga, virodhI pramANita kiyA jAtA hai| bhakti ke mUla mabhyAgate vanazikhaNDini candanasya / / meM rAga hai| jJAtA ke hRdaya meM jJaya ke prati jaba taka rAga kI bhAvanA nahIM AtI taba taka bhakti kA he karma bandha vimukta jineza ! jaise jaMgalI ra udbhava nahIM ho sktaa| bhakti kA artha parAtma- mayUroM ke Ate hI candanagiri ke sugandhita candana viSayaka anurAga hI hai-sA parAnuraktirIzvare vRkSoM meM lipaTe hue bhayaMkara bhujaMgoM kI dRr3ha kuNDa(zAMDilya sUtra 1/1/2) / jaina-darzana meM kisI bhI liyA~ tatkAla DhIlI par3a jAtI haiM, vaise hI jIva ke prakAra ke rAga ko Asrava kA kAraNa mAnA gayA mana-mandira ke ucca siMhAsana para Apake adhiSThita hai| ataH isa tarka ke AdhAra para bhakti bhI bandhana hote ho aSTa karmoM ke bandhana anAyAsa hI DhIle par3a kA hI kAraNa siddha hotI hai| jAte haiN| AcArya samantabhadra jinheM 'Adya stotakAra' hone tosarI bAta yaha hai ki jaba taka bhakti kA Alambana saguNa aura sAkAra nahIM hotA taba taka kA gaurava prApta hai likhate haiMbhakti siddha nahIM ho sktii| yadyapi jainadharma meM tvadoSa zAntyA vihitAtma zAnti bhakti ke Alambana arhata, siddha Adi saguNa aura zAntevidhAtA zaraNaM gatAnAm / sAkAra haiM kintu vItarAgI hone ke kAraNa inheM bhUyod bhavakleza bhavopazAntya, bhaktoM ke yoga-kSema se koI prayojana nahIM hotaa| zAntijino me bhagavAn zaraNyaH / / ___ ataH uparyukta paristhitiyoM meM bhakti kI -svayambhU stotra 11 anivArya bhAva-bhUmi ke lie jaina dharma anurvara hai, he zAntijina! Apane apane doSoM ko zAnta aisA kahA jAtA hai| karake AtmazAnti prApta kI hai tathA jo ApakI 364 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa PORNER (6, 805sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Edition International Norate & Personal Use Only www.jainelibre Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F-IN zaraNa meM Aye haiM, unheM bhI Apane zAnti pradAna kI jaba ve svayaM vItarAgI haiM taba kisI ke sukha-duHkha se 5 1 hai| ataH Apa mere lie bhI saMsAra ke duHkhoM-bhayoM unakA kyA prayojana ? isakA uttara 'dazabhaktyAdi kA ko zAnta karane meM zaraNa hai| saMgraha' meM diyA hai ki yadyapi bhagavAna phala dene meM jahA~ taka dUsare tarka kA prazna hai vahA~ yahI nispRha haiM kintu bhakta kalpavRkSa ke samAna unake ( kahanA paryApta hai ki jo rAga laukika abhyudaya yA ' nimitta se bhakti kA phala pA jAtA hai| yathA nizcetanAzcintA maNikalpa mahIrahAH / prayojana ke lie kiyA jAtA hai vahI bandhana kA kRta puNyAnusAreNa tadabhISTaphalapradAH / / kAraNa hotA hai kintu isake viparIta jo rAga tathAhadAdayazcAsta rAgadveSa pravRttayaH / vItarAga se kiyA jAtA hai, vaha to muktidAyaka bhakta bhaktyanusAreNa svarga mokSaphalapradAH / / hotA hai / gItA meM isI ko vyApaka artha meM sakAma -dazabhaktyAdi saMgraha 3/4 niSkAma karma se samajhAyA gayA hai| sakAma karma jisa prakAra cintAmaNi tathA kalpavRkSa yadyapi bandha kA kAraNa hotA hai aura niSkAma karma mokSa acetana haiM phira bhI ve puNyavAna puruSa ko usake abhISTa kA / jaina-bhakta arhanta bhagavAna se kucha pAne kI ke anukUla phala dete haiM usI prakAra arhanta yA siddha // 5 kAmanA nahIM karatA varan usakA bhAva niSkAma hotA hai / kalyANa mandira (42) meM kahA gayA hai rAga, dveSa rahita hone para bhI bhaktoM ko unakI bhakti ke anusAra phala dete haiN| isa tathya kI puSTi yadyasti nAtha bhavadaGa ghri sarovhaNAM, AcArya samantabhadra ke vacanoM se bhI hotii| bhakteH phalaM kimapi santata saJcitAyAH / na pUjayA'rthastvayi vItarAge, tanme tvadekazaraNasya zaraNya ! bhUyAH, na niMdayA nAtha ! vibaantvaire| svAmI tvameva bhuvane'tra bhavAntare'pi / / tathApi te puNyaguNasmRtinaH he nAtha ! ApakI stuti kara maiM Apase anya punAtu cittaM duritAJjanebhyaH // kisI phala kI cAha nahIM karatA, kevala yahI cAhatA yadyapi vItarAga deva ko kisI kI stuti, hU~ ki bhava-bhavAntaroM meM sadA Apa hI mere svAmI prazaMsA yA nindA se koI prayojana nahIM phira bhI rheN| jisase Apako apanA Adarza banAkara apane unake guNoM ke smaraNa se bhakta kA mana pavitra ho ko Apake samAna banA skuu| jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'para' ke prati rAga-bandhana antima zaMkA jo jainadharma ko bhakti-virodhinI kA kAraNa hotA hai kintu 'Atma' kA anusandhAna siddha karane ke lie kI jAtI hai vaha yaha hai ki jaina kA to mukti kA kAraNa hai / paramAtmA 'para' nahIM, 'sva' dharma vastutaH jJAnapradhAna dharma hai| isameM bhakti ke " hai-ehu ju appA so paramappA (paramAtma prakAza, liye koI sthAna nahIM ho sktaa| vastutaH bhAratIya | 147) / ataH jinendra kA kIrtana karane vAle apanI dharma-sAdhanA meM jJAna aura bhakti ko eka dUsare se mAra | AtmA kA hI kIrtana karate haiM, AtmA kA hI " pRthak karake nahIM dekhA gayA hai kyoMki donoM ke mUla zravaNa, manana aura nididhyAsana karate haiM / upaniSad meM zraddhA hai / zraddhAvAM labhate jJAnam-yaha gItA kA (vRhadA0 4/5-yAjJavalkya-maitreyI-saMvAda) kA bhI __ mata hai / bhakti kI jar3a meM to zraddhA hai hI / AcArya phandakanda ne bhakti se jJAna-prApti kI prArthanA bhagayahI mata hai| vAna se kI haitIsarI AlocanA bhagavAna ke vItarAga-bhAva se imaghAyakamma mukko aThAraha dosa vajjiyo sayalo sambandhita hai| kyA vItarAga kI bhakti yA upAsanA tihavaNa bhavaNa padIvo deu mama uttama bohiN|| se duHkha yA duHkha ke kAraNoM kA abhAva sambhava hai ? -bhAvapAhuDa 152vIM gAthA ORGROORORRORGEOGROLORSRACROGRICORD paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 365 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JaNmdation Internation Nor Private & Personal Use Only www.jaINSTSVary.org Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % A ra yadyapi jJAna buddhi kA viSaya hai phira bhI hRdaya 3. ArAdhya ke samakSa Atma-nivedana tathA kA bhAva-bodha dekara ho santoM ne use svIkAra kiyA laukika-pAralaukika phala-prApti kI kAmanA / nigeNiyAM santoM ne bhakti kI AdhArazilA 4. dArzanika siddhAntoM kA nirUpaNa / para hI apanI sAdhanA kA prAsAda nirmita kiyA 5. kAvya-pratibhA kA pradarzana jainastotra-paramparA jJAna ko bhakti kA Alambana svIkAra karane meM jaina stotra-paramparA prArambha meM stotra aura sabase baDI bAdhA yaha batAI jAtI hai ki bhakti dvaita stava ke bIca bheda karatI thii| zAntisari ne 'stava' If buddhi para AdhArita hotI hai kintu Atma-sAkSA- ko saMskRta meM tathA 'stotra' ko prAkRta meM nirmita tkAra ke uparAnta sabhI prakAra kI databuddhi yA mAnA hai| sabhI prakAra ke bheda naSTa ho jAte haiN| phira vahA~ AcArya nemicanda ke gommaTasAra karmakANDa bhakti kI kAmanA hI kaise ho sakatI hai ? prakaraNa meM kahA gayA hai ki 'stava' meM vastu ke sarvAMga ___Adya zaMkarAcArya ne 'tripura sundarI rahasya kA aura stuti meM eka aMga kA vivecana vistAra yA (jJAna khaNDa) meM isa para vicAra kiyA hai| unakA saMkSepa se rahatA hai| vastutaH ye bheda prArambhika kahanA hai ki yaha satya hai ki usa samaya abhedajJAna avasthA meM kucha dinoM taka bhale rahe hoM kintu bAda meM ho jAtA hai kintu bhakta AhArya jJAna dvArA bheda kI yaha antara samApta ho gayA aura donoM ekArthavAcI kalpanA kara letA hai| isa prakAra kI bheda-buddhi aurata ho ge| bandhana kA kAraNa nahIM hotI balki saikar3oM muktiyoM prAkRta-stotra-sAhitya se bhI bar3hakara Anandaprada hotI hai / dUsarI bAta yaha jaina-sAhitya meM stotra-paramparA mUla AgamoM se hai ki AtmasvarUpa kA jJAna hone ke pUrva dvaitabhAva hI prArambha hotI hai / AgamoM meM tIrthaMkaroM kI stuti kara bandhana kA kAraNa hotA hai kintu vijJAna ke bAda sundara evaM AlaMkArika zailI meM kI gayI hai aura bheda-moha ke nivRtta hone para bhakti ke lie bhAvita devoM dvArA 108 padyoM meM stuti karane kA nirdeza dvaita advaita se bhI uttama hai / diyA gayA hai| prAkRta stotroM meM gautama gaNadhara kA yahI kAraNa hai ki yadyapi jainadharma jJAna-pradhAna 'jaya tihuaNa stotra sabase adhika prAcIna hai| hai kintu bhaktizUnya nahIM hai| jaina bhaktoM, kaviyoM bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM praviSTa hote evaM dArzanikoM ne vipUla parimANa meM stotra-granthoM samaya gautama ne isI stotra se unakI abhyarthanA kI kI racanA kI hai| ye stotra arhanta, guru, siddha, paMca thii| parameSThi Adi se sambandhita haiN| AcArya kundakunda ne cIbIsa tIrtha karoM kI stuti meM 'titthayara sudi' kI racanA kI - ina stotroM meM nimna tathyoM kI sarvAMgapUrNa vive thI jise zvetAmbara samAja meM 'logassa sutta' kahate haiM canA huI hai 1. ArAdhya ke svarUpa kI sauMdaryapUrNa vyaMjanA bhayahara stotra mAnatuga sUri viracita hai| 2. ArAdhya kI lIlAoM kA gAna isake 21 padyoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI bhakti 1 prakAzaka-jaina prabhAkara priMTiMga presa, ratalAma jana stotra saMdoha (dvitIya bhAga), caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 1630 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jainelibretter Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAVA nivedita kI gaI hai / mAnatuga kA samaya vikrama kI nAtha kI sammilita prArthanA hai| isa stotra ke sAtavIM zatAbdI hai| anukaraNa para 12 vIM zatI meM jayavallabha ne 'ajita uvasaggahara stotra' bhadrabAha kI racanA hai| ye zAnti stotra' aura vIranandi ne 'ajiya saMtithaya' bhadrabAhu zru ta kevalI bhadrabAhu se bhinna haiN| inakA stotra kI racanA kii| samaya vikrama kI chaThI zatAbdI hai / isameM kula 20 zAzvata caityastava-isakI racanA devendrasUri gAthAe~ haiM / isameM bhagavAna pArzvanAtha kI stuti hai| hakI ne kI hai| inakA samaya 13 vIM zatAbdI hai / iskii| yaha stotra itanA lokapriya hai ki aneka bhautika 24 gAthAoM meM zvetAmbara sampradAya dvArA mAnya rogoM ke upacAra meM isakA prayoga kiyA jAtA hai| akRtrima caityAlayoM kI saMkhyA aura unakI bhakti RSabha paJcAzikA ke racayitA dhanapAla (10 pradarzita hai| vIM zatI) haiM / isameM kula 50 padya haiM jisake prArambha nirvANakANDa-yaha prAkRta kA prAcIna stotra ke 20 padyoM meM bhagavAna RSabha ke jIvana kI gAthAe~ hai| isameM kula 21 gAthAe~ haiM / jainoM ke digambara haiM aura zeSa 30 meM unakI prazaMsA kI gayI hai| ____mahAvIra stotra-isake racayitA abhayadeva sUri __ sampradAya meM isakI bahuta mAnyatA hai| jina-jina haiN| isameM 22 padya haiN| sthAnoM para jaina tIrthaMkaroM ne nirvANa prApta kiyA kA paMcakalyANaka stotra-jimavallabha sUri (12 vIM unakI prArthanA isameM haiM / eka taraha se ise jaina tIrtha zatI) ne isakI kI hai| isameM kUla 26 padya haiN| isa sthAnoM kA itihAsa karanA caahie| para kaI TIkAe~ likhI gayI haiN| labdhajita zAntistavana-isakI racanA abhayacatuvizati jinakalyANakalpa aura amvikAdevI devasUri ke ziSya jinavallabha sUri dvArA vikrama kI - kalpa-yaha jinaprabha sUri (14 vIM zatAbdI) racita bArahavIM zatI meM huii| isa stotra para dharmatilaka l hai / sUrijI kA sthAna jaina stotrakAroM meM bahuta muni ne saM. 1322 vi. meM vRtti likhI hai| isameM U~cA hai / Apane 700 stotroM kI racanA kI thI kula 17 padya haiM / kavitA bar3I manorama evaM lAlikintu abhI Apake 70 stotra hI upalabdha haiN| ina tyapUrNa hai| stotroM meM yamaka, zleSa, citra tathA vividha chandoM kA nijAtmASTakama -isake racayitA 'paramAtmacamatkAra dekhA jA sakatA hai| prakAza' ke prasiddha racayitA yogendradeva haiN| isameM ___ajita saMtithaya-yaha naMdiSeNa racita hai ( kula ATha padya haiN| yaha stotra dArzanika bhAvadhArA vIM shtaabdii)| isameM bhagavAna ajitanAtha evaM zAMti- se otaprota hai| ROY 1 sArAbhAI maNilAla nabAva dvArA prakAzita 'prAcIna sAhitya aura granthAvali' meM saMgrahIta san 1932 I. 2 kAvyamAlA saptama gucchaka-pa. durgAprasAda aura vAsudeva lakSmaNa sampAdita san 1926 I0 / 3 jaina stotra saMdoha (prathama bhAga), pR. 167-66 4 muni jinavijaya sampAdita vividha tIrthakalpa, siMghI jaina jJAnapITha, zAnti niketana saM. 1660 vi. 5-6 prAcIna sAhitya aura granthAvali meM saMgrahIta, sana 1932 I. 7 vairAgya zatakAdi grantha paJcakam meM pR. 50 para; devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa dvArA sUrata se san 1941 meM prakAzita / - 'siddhAntasArAdi saMgraha' meM saMkalita, prakAzaka-di. jaina granthamAlA bambaI vi. saM. 1906 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / www.jainsbrary.org Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 ___ arahaMta stavanam-isake racayitA samantabhadra kiyA hai / inake dvArA racita eka aura stotra haihaiM jo sambhavataH prasiddha samantabhadra se bhinna haiN| dvAtriMzikA stotr| isa meM bhagavAna mahAvIra kI isakA kalevara choTA hai kintu kAvyaguNa dRSTi se stuti hai| isakA viziSTa mahatva hai| 3. AcArya devanandi pUjyapAda racita stotraina stotroM ke atirikta prAkRta meM aura bhI inhoMne siddhabhakti, zru tabhakti, tIrthaMkarabhakti Adi / aneka stotra likhe gae haiM jinameM mAnatuMga kA bhaya- se sambandhita bAraha stotroM kI racanA kI hai jo hara stotra, jinaprabhasUri kA pAsanAha laghuthava, dharma- 'dasabhakti' nAmaka prakAzita grantha meM saMkalita hai| HD ghoSakRta isimaMDala thotta, devendrasUri kRta cattAri- 4. pAtrakezarI stotra-isake racayitA vidyAaTTadasathava Adi bahata prasiddha haiN| nandi haiN| isake 50 padyoM meM bhagavAna mahAvIra kI saMskRta stotra-jaina bhaktoM ne prAkRta ke ati- stuti kI gaI hai| rikta saMskRta, apabhraMza evaM Adhunika bhAratIya 5. bhaktAmara stotra-isa stotra kA sammAna bhASAoM meM vipula parimANa meM stotra-graMthoM kI jainadharma meM bahuta adhika hai / isake racayitA AcArya racanA kI hai / sAdhAraNataH saMskRta padyoM kA nirmANa mAnatuMga haiN| isameM kula 48 zloka haiM / isakA anuchandazAstra meM ullikhita chandoM meM hI kiyA jAtA vAda hindI aura aMgrejI meM bhI huA hai| hai kintu jaina kaviyoM kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne 6. catavizati jina stotra-yaha bappabhaTri (san / lokaruci ko dhyAna meM rakhakara vividha rAga-rAgi- 748-838I0) kA likhA haA hai| isameM 96 padya niyoM evaM deziyoM kA upayoga apane stotroM meM haiN| kiMvadantI hai ki racayitA ne kannauja ke rAjA kiyA hai / gujarAta evaM rAjasthAna ke saikar3oM loka- yazovarmA ke putra amararAja ko jainadharma meM dIkSita gIta jo aba vismRti ke garbha meM vilIna ho cuke haiM kiyA thaa| inake dvArA racita eka 'sarasvatI stotra ve pUre-ke-pUre jaina kaviyoM dvArA racita rAsoM, granthoM bhI milatA hai| evaM stotroM meM surakSita haiN| isa dRSTi se inake upa- 7. zobhana stotra-zobhana kavi likhita hone ke kAra ko sAhitya-saMsAra bhUla nahIM sktaa| kAraNa ise 'zobhana stotra' kahate haiN| inakA samaya 1. svayaMbha stotra-saMskRta meM AcArya samantabhadra vikrama kI dasavIM zatI hai| isakA zabda-camatkAra | evaM siddhasena divAkara Adya statikAra mAne jAte darzanIya hai| kavi ke bhAI ghanapAla ne isakI haiM / AcArya samantabhadra kA svayambhU stotra prasiddha hai TIkA likhI hai| jisakA anuvAda hindI ke aneka jaina kaviyoM ne da.stati cavizatikA-isake racayitA sandarakiyA hai| isake atirikta inake kucha anya stotra gaNi haiM jo akabara ke prabodhaka kharataragacchAcArya bhI prasiddha haiN| jaise devAgama stotra, jinazataka zrI jinacandrasari ke ziSya harSa vimala ke ziSya the| (va aadi| isameM 13 prakAra ke chanda haiN| isameM yamaka kI chaTA 2. kalyANa mandira stotra-yaha AcArya siddha darzanIya hai| isakI pratyeka stuti ke cAra padoM meM sena divAkara dvArA racita hai| isameM kula 44 padya prathama meM kisI eka tIrthakara kI stuti, dUsare meM haiM / isa stotra kI mAnyatA jainoM ke sabhI sampradAyoM sarva jinoM kI, tRtIya meM jina pravacana aura cauthe meM meM hai| hindI ke jaina kaviyoM ne isakA bhI anuvAda zAsana-sevaka devoM kA smaraNa kiyA gayA hai| 1 anekAnta varSa 18, kiraNa 3 meM prakAzita / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 29. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 066 For Aivate & Personal Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - isakI preraNA se racita kucha anya racanAe~ prasiddha Adi; 16vIM zatI meM rAmavijaya, kSamAkalyANa haiN| jaise meruvijaya kI jinAnanda stati caviza- Adi stotrakAra hae haiN| tikA, yazovijaya upAdhyAya kI aindrastuti caturvi- agaracanda nAhaTA ne puNyazIla racita 'carvizatikA, hemavijaya racita caturviMzatikA Adi / zati jinendra stavanAni' kI bhUmikA meM aneka stotra 6. viSApahAra stotra-isake racayitA dhanaMjaya granthoM kI sUcanA dI hai| (8-6vIM zatI) haiM / aisI mAnyatA hai ki isake pATha 'Ancient Jain names' nAmaka eka pustaka kA se sarpa kA viSa dUra ho jAtA hai| sampAdana Charlottle Krause nAmaka eka jarmana 10. vAdirAjasUri ke stotra-'ekIbhAvastotra', vidvAna dvArA huA hai jo 'ujjaina sindhiyA oNri'jJAnalocana stotra' aura 'adhyAtmASTaka'--ye tIna yanTala insTITyUTa' dvArA san 1952 I0 meM prakAstotra prasiddha haiN| 'ekIbhAva stotra' kA anuvAda zita ho cukA hai| isameM ATha stotra saMgrahIta hai jo hindI ke aneka jaina kaviyoM ne kiyA hai| bhASA aura bhAva, donoM dRSTiyoM se uttama haiN| apabhraMza stotra 11.AcAryahemacandra ke stotra-AcAryahemacandra ne kumArapAla kI prArthanA para vItarAgastotra' kI racanA apabhraMza bhASA meM bhI jaina bhaktoM ne kucha stotroM kI / isake bIsa bhAga haiM aura pratyeka bhAga meM ATha kI racanA kI hai kintu inakI saMkhyA saMskRta evaM hai yA nava stotra haiM / bhASA baDI kavitvamayI hai| inake prAkRta kI tulanA meM atyalpa hai| kAvya ke prasaMga race do aura stotra haiM-mahAvIra stotra aura mahA ke bhItara likhe gae kucha stotra bhASA aura bhAva kI deva stotr| dRSTi se utkRSTa haiM kintu svatantra rUpa meM likhe gae sa inake atirikta aura bhI stotrakAra hue haiM stotra kAvya guNa kI dRSTi se bahuta mahatva nahIM rkhte| jinhoMne baDI lalita padAvalI meM apane ArAdhyoM ___ svayambhU ke 'paumacariu' evaM puSpadanta ke mahAkI bhakti meM stotra granthoM kA praNayana kiyA hai / 14 vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM jinaratnasUri, abhaya- meM kI gayI hai| . purANa meM jinadevatA kI stuti bar3e bhAvapUrNa zabdoM tilaka, devamUrti, jinacandrasUri evaM uttarArddha meM jinakuzala sUri, jinaprabhasUri, taruNaprabhasUri, labdhi dhanapAla (11 vIM zatI) ne bhagavAna mahAvIra nidhAna, jinapadmasUri, rAjezakharAcArya Adi stotra * kI prazaMsA meM 'satpurIya mahAvIra utsAha' stotra kI * kartA hue haiN| racanA kAvyamayI bhASA meM kI hai / 13 vIM zatI ke || jinaprabha sUri ne kucha stotra granthoM kI racanA kI () 15 vIM sadI meM jinalabdhasUri, lokahitAcArya, labdhasUri, lokahitAcArya, hai jinameM prasiddha hai-jinajanma mahaH stotram; jina 720) | bhuvanahitAcArya, vinayaprabha, merunandana, jinarAja janmAbhiSeka. jina mahimA. manisavata stotrama | sUri, jayasAgara, kIrti ratnasUri Adi stotrakartA Adi / inakA kAla vikrama kI 13 vIM zatAbdI ra hai| zrI dharmaghoSa sUri (saM. 1302-57 vi.) ne 27 . 16 vIM zatI meM kSemarAja, zivasundara, sAdhu padyoM meM 'mahAvIra kalaza' kI racanA kI hai / mahA- IKE 3, soma Adi; 17 vIM zatI meM jinacandrasUri, samaya- kavi raidhU na Atma sambodhana, daza lakSaNa jayamAla | rAja, sUracandra, padmarAja, samaya sundara, upAdhyAya aura saMbodha paMcAzikA stotra kI racanA apabhraMza guNavijaya, sahajakItti, jIva vallabha Adi / 18 meM kI hai / gaNi mahimAsAgara ne 'arahaMta caupaI' vIM zatI meM dharmavaddhana, jJAnatilaka, lakSmIvallabha nAmaka stotra kA praNayana kiyA hai| 366 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha des Jhin Education Internationa Por Private & Personal Use Only www.jalhirorary.org Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 kastUracanda kAsalIvAla dvArA saMpAdita prAkRta meM unakA 'uvasaggahara stotra vRtti' prasiddha kA rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM kI grantha sacI meM bhI hai| bahuta se stotra-granthoM kI nAmAbali mila sakatI prAcIna hindI meM inhoMne 'caturvizati jinhai| 'stavana' granthoM kI vistRta sUcI DA0 premasAgara stuti', 'stambhana pArzvanAtha stavana', 'virahamAna jaina racita 'jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi' meM upa- jina stavana' Adi kI racanA kI hai| inake atilabdha hai| rikta 'jinakalazasUricatuSpadI' meM sUrijinakuzala hindI jaina-stotra-sAhitya kI mahimA kA inhoMne gAna kiyA hai| hindI meM stotra-sAhitya kA grathana maulika rUpa 4. zrI padmatilaka (15vIM zatI kA uttarArddha)meM nahIM haA hai| apanI lokapriyatA evaM kAvya- inake dvArA racita 'garbha vicAra stotra' prasiddha hai / / sampadA ke kAraNa paMcastotroM-'bhaktAmara', 'kalyANa isa stotra grantha meM garbhavAsa ke duHkhoM ke varNana kI 18 mandira', 'viSApahAra', 'ekIbhAva' aura caviMzati pRSThabhUmi meM isase chuTakArA dilAne kI prArthanA || stavana' ne hindo jaina kaviyoM kA dhyAna apanI bhagavAna RSabhanAtha se kI gayI hai| ora AkRSTa kiyA hai aura phalasvarUpa inake 5. vinayaprabha upAdhyAya (saM0 1512)-inhoMne 1 bIsiyoM padyAnuvAda prastuta kiye haiN| ina anuvAdoM aneka stutiyA~ likhI haiM jinameM 'sImandhara svAmi meM yadyapi kaviyoM ne apanI maulika pratibhA kA upa stavana' prasiddha hai| yoga kara inheM rasa-saMvedya banAne kI ceSTA kI hai, 6. abhayadeva (saM0 1626)-inake 'thaMbhaNa pArzvakintu, itanA hote hue bho eka bhI anuvAda aisA nAtha stavana' meM staMbhanapura meM vidyamAna bhagavAna nahIM huA hai jo mUla grantha kI samakakSatA prApta kara pArzvanAtha kI pratimA kI prArthanA hai| sake / isakA pariNAma yaha huA ki eka hI kRti 7. gaNikSatiraMga- inakA 'khairAbAda pArzva jina | ke aneka anuvAda bhinna-bhinna kaviyoM dvArA prastuta stavana' khairAbAda sthita bhagavAna pArzvanAtha kI kie gae haiM / ina anUdita stotroM ke atirikta kucha pratimA ko lakSya kara likhA gayA hai| maulika stotra bhI hindI ke jaina kaviyoM dvArA 8. brahmajinadAsa-ye saMskRta, prAkRta evaM dezyapraNIta hue haiN| ina stotroM ko tIna vargoM meM vibhA bhASAoM ke prakANDa vidvAna the| saMskRta meM Apane jita kiyA jA sakatA hai aneka pUjAe~ likhI haiN| hindI meM inhoMne 'kathA (ka) vinatI (kha) stuti (ga) prArthanA / ina koSa saMgraha' likhA jisameM 'paMcaparameSThI guNa varNana' stotroM kI racanA karane vAloM meM kucha pramukha haiM- saMgRhIta hai| isameM paMcaparameSThiyoM kI prArthanA kI 1. vinayaprabha-inakI pA~ca stutiyA~ prasiddha haiN| gayI hai| pratyeka stuti meM 20-30 ke lagabhaga padya haiM / 'sIma- ha. ThakarasI-solahavIM zatAbdI ke prasiddha ndhara svAmi stavana' ko bhI inhIM kI racanA mAnA mAnA kaviyoM meM inakI gaNanA kI jAtI hai| anya granthoM gayA hai| ke atirikta stotra se sambandhita inakI do racanAe~ 2. merunandana upAdhyAya (saM. 1415)-inake prApta huI haiM-cintAmaNi jayamAla aura sImaMdhara do stavana 'ajita zAnti stavana' aura 'sImandhara stavana / jina stavanam' prApta haiN| 10 padmanandi-inake do stotra grantha prakAza 3. upAdhyaya jayasAgara (saM. 1408-65)-ye meM Aye haiM-devatAstuti tathA paramAtmarAjasaMskRta, prAkRta aura hindI ke prakANDa vidvAna the| stavana / 400 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa SE (6,760 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Edison International PNate & Personal Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. bhaTTAraka zubhacanda (saM0 1573 bi0 ) - inakI likhI huI 40 se adhika racanAe~ prApta huI haiM jinameM nimnalikhita stotra prasiddha haiM -- (1) catuvizati stuti, (2) aSTAhnikA gIta, (3) mahAvIra chanda, (4) vijayakIrti chanda, (5) guru chanda, (6) neminAtha chanda / 12. Anandaghana - inakA sthAna jaina kaviyoM meM apratima hai / inakI do racanAe~ prasiddha haiM - caubIsI aura bahattarI / caubIsI gujarAtI meM hai jisameM caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti hai / 13. udayarAja jatI (saM0 1667 ) - racanAe~bhajana chatIsI, caubIsa jina savaiyA / 14. kalyANa kIrti - jIrAbalI pArzvanAtha stavana, navagraha stavana, tIrthaMkara vinatI, AdIzvara badhAvA / 15. kanakakati - meghakumAra gota, jinarAja - stuti, zrIpAla stuti, pArzvanAtha kI AratI, vinatI / 16. kumudacandra - munisuvrata vinatI, AdIzvara | vinatI, pArzvanAtha vinatI, trepanapriyA vinatI, janmakalyANaka gIta, zIla gIta Adi / 17. kuzala lAbha - pUjyavAhaNagItam / 18. guNasAgara - zAntinAtha stavana, pArzvajinastavana / 16. jayakIrti - mahimna stavana / 20. pANDe jinadAsa - jina caityAlaya pUjA (saMskRta) evaM munIzvaroM kI jayamAla / 21. narendra korti-bIsa tIrthaMkara pUjA (saMskRta), | padmAvatI pUjA (saMskRta), DhAla - maMgala kI (forat) I 24. bhagavatIdAsa ye bhaiyA bhagavatIdAsa se | bhinna haiM / inakI 23 racanAe~ prApta haiM jinameM stotra paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sambandhI nimnalikhita racanAe~ haiM - bIra jinendra gIta, AdinAtha stavana, zAntinAtha stavana / " 25. rAmacandra - inake dvArA racita tIna stavana grantha prasiddha haiM - bIkAmera AdinAtha stavana, sammeda zikhara stavana aura dazapaMcakkhANa / 26. mahAraka zubhacandra - saMskRta granthoM ke atirikta hindI meM likhe inake stotra grantha prasiddha haiM / jaise- caturviMzati stuti, aSTAhnikAgIta, kSetrapAlagIsa, mahAvIra chanda, AratI, guru chanda Adi / 27. muni sakalakIrti - pArzvanAthASTaka | 28. pANDe rUpacandra - inake bhI kaI strota prasiddha haiM / 26. sahajakIrti - prAtI, jinarAjasUri gIta. sAdhu kIrti, jaisalamera caitya pravADI / 30. sumatikIrti - jinavarasvAmI vinatI, jina vinatI, kSetrapAla pUjA / 31. harSa kIrti - jinabhakti, bIsa tIrthaMkara jakaDI, pArzvanAtha pUjA, bIsa viharamANa pUjA / 32. paM0 hIrAnanda --- samavazaraNa stotra, ekIbhAva stotra / pANDeya hemarAja, akhayarAja aura dhanadAsa ne 'bhaktAmara stotra' kA padyAnuvAda kiyA hai| hemarAja kA yaha anuvAda sarala aura spaSTa to hai hI usake mUlabhAva ko bhI spaSTa karatA hai / kumudacandra kRta 'kalyANa mandira stotra' bahuta hI lokapriya stotra rahA hai aura isI kAraNa hindI ke aneka kavi isakI ora AkRSTa hue haiN| isake anuvAdakarttAoM 22. brahmagulAla - samavasaraNa stotra | 23. banArasIdAsa --' banArasI vilAsa' meM inake meM mahAkavi banArasIdAsa, akhayarAja, bhelIrAma 6 stotra saMgRhIta haiM / Adi agraya haiN| mahAkavi banArasIdAsa kA anubAda solaha mAtrA ke caupAI chanda meM hai / bhakta saMskRta mUla stotra se jo Ananda prApta karatA hai 401 33. muni hemasiddha - AdinAtha gIta / 34. dyAnatarAya - svayambhU stotra tathA 'dharma vilAsa' meM nibaddha dasa pUjA grantha / 35. hemarAja - bhaktAmara stotra | sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI Ananda banArasIdAsa ke anuvAda se eka isI padya ko mUdharadAsa ne adhika kuzalatA se hindI-bhASI ko upalabdha hotA hai / jaise- grahaNa kiyA hai| unhoMne 'maNidIpa' ko jyoM kA . sumana vRSTi jo surakarahi, heTha vITa mukha sohi / tyoM rahane diyA hai| jyoM tuma sevata sumanajana, bandha adhomukha hohiM // sivapura kero pantha pApa tama soM ati chaayo| kahahiM sAra tihu~ loka ko, ye sura cAmara doya / duHkha sarUpa bahu kUpa khaNDa soM bikaTa batAyo / bhAva sahita jo jina nameM, tasugati Uradha hoya // svAmI sukha soM tahA~ kauna jana mAraga lAgeM / -krama saMkhyA 21, 23 prabhu pravacana maNi dIpa jona ke Age AgeM // 'ekIbhAva stotra' hindI-kaviyoM ko bahuta priya rahA hai / isakA anuvAda paM0 hIrAnanda, akhayarAja, 'viSApahAra stotra' kA anuvAda vidyAsAgara ne mUdharadAsa, jagajIvana aura dyAnatarAya ne prastuta kiyA hai| kavi kA yaha anuvAda bar3A saTIka evaM kiyA hai| 'ekIbhAva' ke caudahaveM zloka kA sArthaka huA hai| isI prakAra bhUpAla kavi kRta 'caturvizati stotra' kA anuvAda bhI sundara rUpa meM anuvAda karate hue dyAnatarAya likhate haiMmukati pantha agha tama bahubhayo, prastuta kiyA gayA hai / dohA-caupAI zailI meM kavi ne gaDhe kalesa visama visatarI mUla bhAvoM kI pUrNataH rakSA kI hai| sukha sauM sivapada pahu~ce koya, ina anUdita stotroM ke atirikta maulika jo tuma vaca mana dIpa na hoya // stotroM kI racanA bhI pracura parimANa meM hI hai| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki jahA~ vAdirAja isa prakAra jaina-stotra-sAhitya guNa evaM parimANa, / ne 'ratnadIpa' likhA hai vahA~ dyAnatarAya ne mAtra donoM hI dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai aura eka svatantra GI 'dIpa' hI rahane diyA hai / avazya 'mana' zabda adhika zodha kI apekSA rakhatA hai / lA hai / ghora tamisrA ke bIca 'dIpa' kI tulanA meM 'ratnadIpa' adhika saTIka evaM sArthaka hai| noTa-lekha meM vaNita aneka dhAraNAe~ lekhaka kI apanI svatantra haiN| zvetAmbara paramparA kI dhAraNAoM se bhinnatA bhI hai, ata: lekhaka evaM pAThaka se nivedana hai, ve isa viSaya para santulita cintana kreN| -sampAdaka bhadra bhadramiti brUyAt bhadramityeva vA vadet / zuSkavaraM vivAdaM ca na kuryAt kenacit saha // -manusmRti 4/136 mAnava ke lie ucita hai ki sadA hI bhadra-madhura zabdoM kA prayoga kare / acchA hai, ucita hai-sAmAnya rUpa se aisA hI kahanA ucita hai| kisI ke bhI sAtha vyartha kI zatratA athavA vivAda karanA ucita nahIM hai| 402 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 70 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ories Por Svate & Personal Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- ----- - - - 0 DaoN0 gaMgArAma garga prAdhyApaka mahArAnI zrI jayA kAlija, bharatapura nItikAvya ke vikAsa meM hindI jaina muktaka kAvya kI bhUmikA - saMskRta, prAkRta va apabhraMza sAhitya kI taraha devIdAsa, jayapura ke vudhajana aura pArzvadAsa jaise hindI meM bhI nItikAvya kI samRddha paramparA rahI mahAkaviyoM ne 'banArasI vilAsa' ke anukaraNa para hai|'kaantaasmmittyopdeshyuje' kI dhAraNA ke anu- kramazaH 'dharmavilAsa', 'paramAnanda vilAsa', 'budhajana sAra nIti-siddhAntoM kI preraNAprada carcA sAhitya kA vilAsa', 'pArasa vilAsa' jaise vizAla kAvyagranthoM kA carama lakSya bhI hai| praNayana kiyaa| inameM aneka geya padoM ke atirikta uttara madhyakAla meM zAsaka kA lakSya svArtha- laghu racanAoM ke rUpa meM paryApta ageya muktaka bhI lipsAvaza prajA kA zoSaNa raha gayA tathA adhikAMza haiN| jinakA pradhAna viSaya nIti pratipAdana hai| samAja nItibhraSTa hokara surA-sundarI meM lipta jaina nItikAvya kI isI paramparA meM adhyAtma honA apanA Adarza mAnane lgaa| hindI ke adhi ___ mata ke anuyAyI kosala deza ke vinodIlAla, dAdarI kAMza kavi bhI arthalolupa hokara ghora zRMgArika deza ke dhAmapura nivAsI manoharadAsa tathA lakSmI tathA patanonmukhI prema prasaMgoM va jhUThe prazastigAna ko caMda ne kavitta-savaiyoM kI racanA kii| paM. rUpacaMda 6 / apanA kartavya mAnakara zabdoM kA indrajAla dikhAne kI 'dohA paramArthI' hemarAja ke 'dohA zataka' aura lge| taba aneka jaina kabiyoM ne samasAmayika masAmAyaka 'budhajana satasaI' ke dohe kA pramukha pratipAdya bhI vAtAvaraNa se prabhAvita na hokara brajabhASA aura nIti hI rahA / gujarAta aura rAjasthAna meM vihAra kA || usameM prayukta dohA, kavitta, savaiyA Adi chandoM meM karane vAle mahAn santa yogirAja jJAnasAra kI hI aisA kAvya prastuta kiyA, jo vyakti, samAja stavanaparaka aura bhaktiparaka racanAe~ rAjasthAnI meM 8 aura zAsana ko Adarza patha prazasta kara ske| hote hue bhI do nIti pradhAna racanAe~ sambodha __ zrImAla parivAra meM janme zvetAmbara jaina banA- aSTottarI aura prastAvika aSTottarI pazcima hindI rasIdAsa ne vibhinna mata-matAntaroM kA rasapAna kara kI racanAe~ haiN| sadyaprApta sonIjI kI naziyA~ eka nayA bhakti-rasAyana taiyAra kiyA. jisameM Atma- ajamera meM vidyamAna kSatrazeSa kavi dvArA viracita cintana aura sadAcAra kA puTa thaa| aba nirguNa 500 kavittoM kA grantha 'manamohana paMcazatI' nItisanta kaviyoM ke samAna jaina saMtoM kI bhakti aura kAvya kA anupama grantha hai| ukta sabhI granthoM meM upAsanA-paddhati meM sadAcAra ne pahale se jyAdA vidyamAna jaina nIti paramparA kA samanvita rUpa sthAna pA liyaa| yahI kAraNa hai ki banArasIdAsa bhAratIya saMskRti kI anupama dharohara hai| nIti ke paravartI dillI ke dyAnatarAya, bundelakhaMDa ke paramparA ke caturmukhI rUpa-AcAranIti, arthanIti paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only 403 Jaih Education International Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amuuliimem mudl maevem, % B jenAca . atapti sAmAjika nIti evaM rAjanIti madhyakAlIna hindI indriya-nigraha--sparza, darzana, zravaNa, svAda va 5 jaina kAvya meM upalabdha haiN| __sUMghanA pAMcoM karmoM ke vyavahAra se prANI kI pahacAna kA AcAra nIti-pratyeka manuSya ke AcaraNa karane hotI hai, kintu nItikAroM ne ina indrivajanya karmoM KE yogya naitika siddhAnta AcAra nIti ke antargata kA sevana maryAdAnukUla aura sImita hI mAnA hai| Ate haiN| ina nIti-siddhAntoM kI apekSA samAja adhikAMza jana nItikAroM ne hAthI, pataMga, mRga, mIna aura zAsana kI tulanA meM vyakti ke nijI vyavahAra aura ali kA udAharaNa dete hue ukta pA~coM karmoM ke lie adhika hotI hai| manaSya ke nijI AcaraNa ke atyadhika sevana kA niSedha kiyA hai| budhajana ra ke lie upayogI mAnI gaI nItigata mAnyatAe~ do kahata hairUpoM meM prastuta kI gaI haiM-vidheyAtmaka aura gaja pataMga mRga mIna ali, bhaye adhya basi nAsa / niSedhAtmaka / hindI ke jaina muktaka kAvya meM upalabdha jAke pAMcau basi nahIM, tAkI kaisI Asa / / 16 / / / AcAragata mUlya isa prakAra hai paM0 rUpacanda ne dohA paramArthI meM inako duHkhavidheyAtmaka AcAra nIti dAyI aura tRSNA bar3hAne vAlA kahA hai| unako __ ahiMsA-ahiMsA kA siddhAnta jainAcAra kA dhAraNA hai ki asthi kA carvaNa karane vAle kuse ke meM ahiMsA kI sImA kisI jIva samAna viSayA ka savana se viSayo mana kI hatyA na karane taka hI sImita nhiiN| mahAkavi banI rahatI hai, phira bhI ajJAnatA ke kAraNa vaha * budhajana ne corI, cuyalI, vyabhicAra, krodha, kapaTa, apanI hI hAni karatA rahatA haimada, lobha, asatya-bhASaNa taka ko hiMsA kA aMga viSayana sevata ho bhale, tisnA te na bujhAi / mAnakara unake tyAga kI preraNA dI hai| kisI bhI jyauM jala khArI pIva tai, bADhe tisa adhikAya / / / vyavahAra se anya prANI kA citta duHkhAnA ahiMsA viSayana sevata dukha male, suSa viti hAre jA~na / kA uccatama Adarza hai / budhajana ke zabdoM meM- asthi cavata nija rudhira tai, ja sukha mAnata ye hiMsA ke bheda haiM, cora cugala vibhicAra svAna / / krodha kapaTa mada lobha phuni, Arambha asata vicaar| indriya-nigraha kA AdhAra hai mana para niyaMtraNa / 668 manuSya indriya-lolupa tabhI rahatA hai, jaba usakA aparigraha : mana matavAle hAthI ke samAna aMkUza kI avahelanA ___ adhyAtmI banArasIdAsa citta kI sthiratA aura kara detA hai / banArasIdAsa kA kathana hai-- zAnti ke lAbha ke lie aparigraha vatti ko grAhya jyoM aMkusa mAneM nahIM, mahA matta gajarAja / batalAte haiM tyoM mana tisanA meM phira, giNana kAja akAja // 10 // jahAM pavana mahiM saMcarai, tahaM na jala kllol| -jJAna paccIsI tyauM saba parigraha tyAga teM, manasA hoya aDola / / kavi bhagavatIdAsa ne mana ke svatantra svabhAva -jJAna paccIsI kA citraNa 'mana battIsI' meM karate hue usa para kSamA-daza lakSaNa dharmoM meM pramukhatama, kSamA- viveka kA aMkuza lagAye rakhane kA saMketa diyA haibhAva eka ajJAta kavi kI bArahakhar3I racanA 'kako mana sauM balI na dUsarI, deSyo yahi sNsaari| meM saMgharSa ko dUra karane vAlA kahA gayA hai- tIna loka maiM phirata ho, jAi na lAgai bAra SaSA SuTaka nikAri ke, vimA bhAva citta lyAva / mana dAsana ko dAsa hai, mana bhUpana ko bhuup| Sule kapATa abhyAsa ke, ghire karma dukhdaay| mana saba bAtana joga hai, mana kI kathA anUpa / / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa (C 2 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Gvate & Personar Use OM Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PROOOOOOOOOOS2:0092e satsaMga-madhyakAla meM adhyAtma-upAsanA ke zatru ko dIjie vaira rahai nahIM, prArambhakartA sAmpradAyika varma bheda se dUra mahAn bhATa ko dIjie kIrati gaavai| santa banArasIdAsa ne satsaMga ke sAmarthya ko prati- sAdha ko dIjie mokha ke kArana, pAdita karate hue kahA hai ki jisa prakAra malayA hAtha diyo na akAratha jAvai / 45 / cala kI sumandhita pacana nIma ke vRkSa ko candana ke jaina paramparA meM dAna ke cAra prakArasamAna sugandhita banA detI hai, usI prakAra sAdhu auSadhidAna, annadAna, abhayadAna aura jJAna-IN kA sAtha kurjana ko bhI samjana banA detA hai- dAna mahatvapUrNa mAne gae haiN| battIsaDhAlA ke raca-sADU niMbAdika caMdana karai malayAcala kI baas| yitA Tekacanda ne cAroM dAnoM kA pratiphala isa durjana te sajjana bhayo, rahata sAdhu ke pAsa / 20 prakAra kahA hai -jJAna paccIsI jo de bhojana dAna, so manavAMchita pAvai / manoharadAsa ne 'pArasa' ke saMsarga se 'kaMcana' meM auSadi de so dAna, tAhi na roga satAvai / parivartita hone vAle lohe aura 'rasAyana' kA saha- sUtra taNAM de dAna, jJAna su adhiko pAvai / / yoga pA susvAdu banane vAle 'katthA' kA bhI udA- abhaidAna phala jIva, siddha hoi so amara kahAvai // 32 // haraNa dekara satsaMga kA mAhAtmya puSTa kiyA hai- hemarAja godIkA ke mata se sampatti dAna dene caMdana saMga kIye ani kAThi se zobhA aura vRddhi ko prApta karatI haiju caMdana gaMdha samAna juho hai| saMpati kharacata Darata saTha, mata saMpati ghaTi jAya / 10 'pArasa' soM parase jima loha, iha saMpati zuma dAna dI, vilasata bar3hata savAi / 66|| ju kaMcana suddha sarUpa ju sohai| yogirAja jJAnasAra jI ne apanA-parAyA tathA pAya rasAyana hota kathIra pAtra-apAtra kA vicAra kiye binA bar3I udAratA||Ka jU rUpa sarUpa manohara jo hai| se dAna dene kA nirdeza diyA haityo nara kovida saMga kIyai anukaMpA dAMne diyata, kahA pAtra parakhaMta / saTha paMDita hoya sabai mana mohai| sama visamI nirakhai nahIM, jaladhara dhara barasaMta / 15|| dAna-dAna aparigraha kA prakaTa rUpa hai / ataH -prastAvita aSTottarI dAna kI mahimA sabhI jaina muktakakAroM ne thor3I vacana-sRSTi ke anya prANiyoM kI apekSA bahuta avazya kahI hai| mahAkavi dyAnatarAya kI manuSya ko vANI kI suvidhA paramAtmA kI eka 52 chanda kI racanA dAna bAvanI ke anusAra nirdhana, adbhuta kRpA hai| mahAkavi banArasIdAsa aura sevaka, bhATa, sAdhu ko diyA gayA dAna hI lAbha- jJAnasAra donoM ne hI karkaza vacana tyAgakara mRDa ) kArI nahIM hotA, apitu zatru ko diyA gayA dAna vacana kahanA priyatA aura TUTe diloM ko jor3ane kA || vairabhAva ko samApta kara dene kA mahatvapUrNa kAma sAdhana batalAyA haikaratA hai jo kahai sahaja karakaza vacana, so jaga apriyatA lahai || dIna ko dIjiye hoya dayA mana, -vaca. ratna kavisa-4 mIta ko dIjiye prIti bar3hAvai / / mana phATe kU mRdu vacana, kahyo karana upcaar| sevaka ko dIjie kAma karai bahu, TUka TUka kara jur3ana kU, TAMkA deta sunAra / 44 / | ____ sAhaba dIjie Adara paavai| - saMbodha aSTottarI paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6000 ucation Internatione Ny Pivate & Personal Use Only www.jainedvery.org Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tekacanda ke vicAra se binA samajhakara bolane guna hIye karai ju dhAya, oguna nahi citalAya / madhura baina bole, sumAriMga ko leta jUM | 22 samatAvAna vyakti krodhI vyakti ko bhI zAnta kara detA hai se apayaza kA bhAgI bananA hotA haivacana boliye samajha ke dravya kSettara joi / bina samajhe bolati hai, apajasa leha soi |27| mahAkavi budhajana ne jihvA para niyaMtraNa rakhakara adhika khAne ke atirikta adhika bolane kI manAhI bhI kI hai rasanA rAkhi marajAdi tU, bhojana vacana pramAna / ati bhogati ati bolateM, nihaca ho hai hAMna // 217 avasarocita vyavahAra -- manuSya eka sAmAjika evaM buddhisampanna prANI hai / ataH usameM avasarAnukUla vyavahAra kI caturAI jaina nItikAroM ne bhI Avazyaka mAnI hai / prakRti ke sabhI kArya yathAvasara sampanna hote haiM isalie kavi 'gada' manuSya ko avasara na cUkane kA upadeza dete haiM- avasari ghanahara gur3a, phUla paNi avasari phUlai / avasari bAlita bala gahara, nisANa gahIlai / avasari barase meha, gIta paNi avasara gAvai / avasara cUkai mUr3ha takai, pAche pichatAve / avasari siMgAra kAMmaNi karai, avasara bhrAta parakhiye / kavi 'gada' kahai suNa rAya ho, so avasara kabahu na cUkiye / budhajana bolane aura mauna rahane ke lie bhI avasara kA dhyAna rakhanA apekSita samajhate haiM-osara lakhi ke boliye, jathA jogatA baina / sAvana bhAdoM barasa taiM, sabahI pAvai caina / 116 | bola uThe ausara binA, tAkA rahai na mAna / jaise kAtika barasa teM nindai sakala jahAMna | 117 | samatA - nindA athavA stuti, dveSa aura rAga ko bar3hAtI hai, ataH nItikAroM ne samatA bhAva dhAraNa karane para bala diyA hai samatA bhAva se vyakti kI vANI sahaja hI madhura ho jAtI hainiMdA na kareM kAhU, auguna pariguna jAi / saMvara mana kari kaiM, samatA rasa dhAri jU |21| 406 ati zItala mRdu vacana teM, krodhAnala bujha jAya / jyU~ uphaNateM dUdha kU, pAnI deta samAya // 16 // - jJAnasAra kRta prastAvita aSTottarI / mahAkavi dyAnatarAya samatAvAn se yaha apekSA rakhate haiM ki vaha zatru kA bhI sammAna karethAvara jaMgama mitra ripu, dekhe Apa samAna / rAga virodha kareM nahIM, soI samatAvAna / - tattvasAra bhASA, chaMda 38 nija zatru jo ghara mA~hi Avai, mAna tAko kIjie / ati U~ca Asana madhura vAnI, bolikai jasa lIjie / -dAna bAvanI chaMda 27 dayA-- kavivara vinodIlAla ne apanI racanA 'navakAra maMtra mahimA' meM sabhI upAsanA paddhatiyoM meM zreSTha va uttama sAdhanA kahakara 'dayA' ko sarvAdhika mahatva diyA haidvArikA ke nhAye kahA, aMga ke dagAye kahA, saMkha ke bajAye kahA rAma pAitu hai / jaTA ke bar3hAye kahA, bhasama ke car3hAye kahA, dhUnI ke lagAye kahA siva dhyAyatu hai / kAna ke pharAye kahA, goraSa ke dhyAye kahA, sIMga ke sunAye kahA siddha lyAitu hai / dayA dharma jAne ApA pahicAne binu, kahai 'vinodI' kahU~ moSa pAitu hai / 33 / maryAdA -rakSaNa - apane karttavya athavA lakSya kI pUrti meM juTe rahane va usameM sarvasva homa dene kA saMketa sabhI nItikAroM ne diyA hai| satasaIkAra budhajana kA kahanA hai lAja kAja kharace darava, lAja kAja saMgrAma | lAja gaye sarabasa gayau, lAja puruSa kI mAMga / 11 / zIla - 'kako' nAma kI bArahakhar3I racanA meM paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha RAGA Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIla ko tapa aura 'vairAgya' ke samakakSa mahatva diyA paradhana corI ara vezyA ko tyAga karI prnaarii| _'sUrati' isa bhava meM sukha pAve, parabhava sukha adhisa sA sIla sarIso tapa nahIM sIla bar3o vairAga / kArI // 26 // sIla sarapana bAvar3e, sIlA sItala Aga / vinodIlAla ne sapta vyasanoM meM rata vyakti ko kSatrazeSa zIla ko vighnavinAzaka, duHkhahartA naraka meM jAne kA bhaya dikhAyA haitathA pUrva karmabaMdhoM ko vighaTita karane vAlA mAnate hiMsA ke karaiyA, mukha jhUTha ke bulaiyA, haiN| zIla hI yaza aura sukha kA dAtA hai| anya paradhana ke haraiyA, karuNA na jAkai hIye haiN| 4 guNoM kA samUha to zIla ke pAlana hone para svataH hI hRdaya meM basa jAtA hai sahata ke khavaIyA, madapAna ke karaiyA, kanda mUla ke SavaiyA, aru kaThora ati hIye haiN| sIla te sakala guna Apa hiya vAsa kareM, sIla teM sujasa tihu jaga praghaTata hai| sIla ke gamaiyA, jhUThI sAkhi ke karaiyA, sIla te vighana ogha roga soga dUra hoya, __mahA naraka ke javaiyA jina aura pApa kIe haiN| sIla teM prabala dosa duSa vighaTata hai| nItikAra lakSmIcanda ne sAtoM vyasanoM ko * sIla teM suhAga bhAga dina dina udai hoya, tyAgane kI zikSA upadezAtmaka zailI meM zrAvaka ko pUraba karama baMdha dinani ghaTata hai| isa prakAra dI haisIla teM suhita suci dIsata na AMni jaga, jUvA mati Selo jAni, mAMsa ati SoTo mAMni, sIla saba suSa mUla veda yoM raTata hai| mada saba taji ara vezyAM taji nara tU niSedhAtmaka AcAra nIti AkheTa na kIjyo mukti corI na karo / manuSya ko jina manovRttiyoM aura durguNoM se bhUla para banitA taji hita nija nArI karijU / - dUra rahane ko kahA jAtA hai, unheM niSedhAtmaka mUlya kahA jA sakatA hai| jaina muktakoM meM ye mUlya isa aihi sAta visana jAMni, tyAgi bhava ura aaNni| prakAra haiM kahai jinavAnI meM poTe cita dhari jU / / 24 // ||5 sapta vyasana-adhikAMza jaina nItikAroM ne rIti- sAmantoM kI vilAsapriyatA ko bar3hAne vAle 12 kAla ke pramukha durguNa dya takrIr3A, madyapAna, mAMsa- arthalolupa darabArI kaviyoM ko parakIyA-prema ke bhakSaNa, para-nArIgamana, zikAra, steya aura vezyA- amaryAdita AkarSaka citra khIMcane meM koI saMkoca gamana Adi durguNoM kI kaI sthAnoM para tIvra nahIM rahA thA, unakA AcaraNa bhAratIya AcAra-700 1 bhartsanA kI hai| bArahakhar3I ke racayitA jaina kavi vicAra ke bar3A pratikUla thaa| jaina kaviyoM ko | * sUrati saptavyasana ke tyAga ko hI sukha pAne kA isase bar3I khIjha rahI / ataH unhoMne ugra svaroM meM | AdhAra batalAte haiM parakIyA-prema kI bhartsanA kI / lakSmIcanda paranArI babA visana kuvisana hai, visana sAta tU tyaagi| ko viSa kI jhAla aura agnidAha kI saMjJA dekara basi kari pA~coM iMdrIni kauM subha kArija kauM lAgi usakI bhayAnakatA isa prakAra prakaTa karate haiMzubha kAraja ko lAga kari visana sAta ye bhaarii| paranArI parataSi jAni ati viSa kI jhaalaa| jUvAM Amisa, surApAna, madhu SeTaka nAma bisaarii| paranArI parataSi mAna, tuva agani visAlA / | paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 407 - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jam Education International or Private & Personal Use Only w.jacobrary.org Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paranArI parataSi, sIla guna bhAMje china meM / paranArI parataSi, jAni SoTI ati mana meM / eha jAni bhavi para nAri ko, 'lakSmI' kahata rAvana gaye, tajI sIla guna dhAri kai / kaSAya - jaina AcAra paramparA meM kAma, krodha, moha aura mAna cAra kaSAya mAne gaye haiM, jinakA tyAga zrAvaka ko Avazyaka mAnA hai / nItikAroM ne kaSAya kA vivecana isa prakAra kiyA hai / / naraka bhUmi nihAri kai| baina calAcala naina TalAvala caina nahIM pala vyAdhi bharyo hai / aMga upAMga thake saravaMga prasaMga kie rAya ne vRddhAvasthA kI durdazA kA citraNa so kAmAtala kari kai dahata, karate hue lobha dvArA niyantrita rahane kI bhartsanA preraNAprada svaroM meM kI haibhUkha gaI ghaTi, kUkha gaI laTi, sUkha gaI kaTi khATa paryo hai / nAka saryo hai / 'arva' moha caritra vicitra, gaI saba sobha na lobha haTyo hai | 36 - dharmarahasya bAvanI 408 vRddhAvasthA meM bhI kAma-vAsanA kI nirantaratA bane rahane kI sthiti budhajana ko pIr3ita karatI hai / tabhI ve kAmAsakta manuSya ko pratAraNA dete , hue kahate haiM to jobana meM bhAmini ke saMga, nisadina bhoga racAvai / aMdhA dhandhe dina sobai, bUr3A nAr3a halAvai / jama pakare taba jora na cAle, saina batAvai / maMda kaSAya hUvai to bhAI, bhuvana trika paba pAvai // devIdAsa ne kAmAgni ko zIlarUpI vRkSa ko bhasma karane vAlI batalAkara va kAmAndha vyakti ko nIca, mahAduHkha kA bhogI, apane lakSya meM sarvathA asaphala hone vAlA vyakti pratipAdita kara usakI kaTu zabdoM meM bhartsanA kI haikAma aMdha so kAma aMdha so puriSa, satya kari sake na kAraja / puriSa, tAsu pariNAma na Araja / kAma aMdha taha kriyA mile, ika raMga na koI / kAma aMdha adhama nahIM, jaga meM jama soI / gati nIca mahA duSa bhogavasa - SaDa pATha so saba kAma kalaMka phala / parama sIla taruvara sabala // krodha hone kI sthiti meM vyakti ko nIti anIti kA jJAna to rahatA hI nahIM, vaha Atma pIr3ita bhI hotA hai / budhajana kA mata hai nIti anIti lakhe nahIM, lakhai na Apa bigAra / para jAre Apana jarai, krodha agani kI jhAra 672 | kAma, krodha, lobha yA moha ke atirikta cauthe kaSAya abhimAna kI nindA usakI nirarthakatA ke tarka se pratipAdita kI hai| saMsAra meM sahaja gati se hone vAle nirmANa evaM vimAza ke kAryoM meM vyakti svayaM ko karttA mAna letA hai; yaha eka bhrama mAtra hai / hemarAja godIkA kA kathana hai hota sahaja utpAta jaga, bimasala sahaja subhASa / mUr3ha ahaMmati dhAri ke, janami janami bharamAi || tRSNA - kisI vastu ko hara sthiti meM prApta karane kI sAmAnya icchA lobha aura tIvratama icchA tRSNA kahI jA sakatI hai| anya prANiyoM kI apekSA prakRti kI adhikatama suvidhAe~ prApta karane ke bAda bhI manuSya kisI aprApya vastu ke lie citisa rahatA hai tathA usako prApta karane kI amaryAdita ceSTA karatA hai| eka ajJAta kavi ne apane 32 dohoM meM se eka dohe meM AzA yA tRSNA kI sthiti ko parAdhInatA-mUlaka kahA hai paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha na Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEE ....ME je AsA ke dAsa te puruSa jagata dAsa ke dAsa / bAhyAcAra-Asakti-adhyAtmacintana meM AsA dAsI tAsa kI, jagata dAsa hai tAsa // paryApta-svatantratA hone ke kAraNa bhArata meM mahAkavi pArzvadAsa ne hitopadeza pATha meM manuSya upAsanA paddhatiyA~ vibhinna rUpoM meM bar3hatI kI bar3hatI huI tRSNA ko usake lakSya meM bAdhaka mAnA rahI haiN| svArtha kI prabalatA ke kAraNa ina upAsanA-paddhatiyoM kA lakSya upAsya ke prati niSThA viSaya kaSAya cAya tRSNAvati hovai| ko anadekhA kara pradarzana aura rUDhAcAra kI ora hita kArija kI bAta kabUM nahiM jovai / / mur3atA gayA hai| isake virodha meM nirgaNa santoM ne dhana upArjana karU videsAM jAvU / to apane udgAra prakaTa kiye hI, jaina nItikAra bhI vA rAjA mahArAjA . rijhavAyU~ / isakI upekSA nahIM kara sake / mithyAtva se chuTakArA byAha karU tiya kaM, gahaNAM / pAye binA zAstra paThana, kAyAkaSTa, yogAsana Adi lANi bAMTi jAti meM, nAma karavAyU~ / bAhyAcAra ke prati jaina kavi vinodIlAla ne kabIra geha cunAvU aura sapUta kahalAvU / jaise tevara hI dikhalAe haiMviSaya kaSAya bar3hAya, bar3A ho jAvU / granthana ke par3he kahA, parvata ke car3he kahA yUM tRSnA vasi minaSa janma kari puuro| koTi lakSi bar3he kahA raMkapana meM / hita kArija karaNe meM rahyo adhUro // 20 // saMyama ke Acare kahA, mauna vrata dhare kahA, dyAnatarAya ne apanI 'dharma rahasya bAvanI' meM tapasyA ke kare kahA, kahA phirai vana meM / 3 tRSNA ko hRdayapIr3aka kahA hai| tRSNAhIna vyakti dAhana ke daye kahA, chaMda karaita kahA, beparavAha hokara atyanta sukha pAtA hai jogAsana bhaye kahA, baiThe sAdhajana meM / cAha kI dAha jalai jiya mUrakha, jo loM mamatA na chUTa, mithyA Dora ha na TUTe, beparavAha mahAsuSakArI // 2 // brahma jJAna binA lIna lobha kI lagana meM / cintA-aprApya jAnakara bhI kisI vastu ko muktakakAra hemarAja ne zAstrapaThana, tIrthasnAna prApta karane ke lie mAnasika pIDA pAnA cintA tathA virakti bhAva ko sadAcAra ke abhAva meM kA bhAva hai| cintA ko citA ke samAna batalAkara nirarthaka mAnA haidyAnatarAya ne purAnI paramparA kA hI nirvAha par3hata grantha ati tapa tapati, aba lauM sunI na moSa / kiyA hai| darasana jJAna caritta soM, pAvata siva niradoSa // 27 / / 5 ciMtA citA dUha viSa, biMdI adhika sadIva / koTi barasa lauM dhoiye, aDhasaThi tIrathanIra / ciMtA cetani ko dahai, citA dahai nirajIva // 18 // sadA apAvana hI rahai, madirA kuMbha sarIra // 30 // bhAgyavaza jo prApta ho jAya, vaha yatheSTa hai| nikasyo maMdira chor3i ke, kari kuTamba ko tyAga / Cil isa paramparAgata saMskAra ke kAraNa dyAnatarAya kuTI mAMhi bhogata viSa, para triya syoM anurAga // 28 // | cintA kI sthiti meM koI tarka saMgati bhI nahIM banArasIdAsa ke guru paM0 rUpacanda apanI racanA dekhate 'dohA paramArthI' meM tatva cintana ke binA bAhyAcAra / reni dinA cintA, citA mAMhi jala mati jIva / kA koI mUlya nahIM mAnate- . jo dIyA so pAyA hai, aura na deya sadaiva // 44 // grantha par3he aru tapa tapo, sahI parIsaha saahu| / -subodha paMcAzikA kevala tatva pichAni binu nahIM kahU~ nirabAhu ||64 // paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 406 6 00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 63568 For Private & Personal use only. RACOOOR CO0989000GR99990009900 AGYOXX -- Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zoka-pazcAttApa athavA 'zoka' kI sthiti khAta na kharacata, vilasayata, dAna diyana ko bAta / GND bhI jaina nItikAroM ne acchI nahIM maanii| dUrajaya lobha acita gati, sacita dhana mara jAta 183 // lakSmIcanda kahate haiM ki zoka karane se vyakti kA sAmAjika nIti-nizcita bhUbhAga para nizcita sukha naSTa ho jAtA hai / 'zoka' yA 'pazcAttApa' sAmAjika maryAdAoM ke sAtha jIvana vyatIta karane karane se bigar3e kAma meM koI sudhAra bhI nahIM ho vAle vyakti samAja kA nirmANa karate haiN| bhAratIya sakatA nItikAroM ne guru, nArI, tathA sAmAjika vyavahAra soca kaba na koja, mana paratIta lojyau, Adi viSayoM para nItiparaka uktiyoM abhivyakta kI mAra terI soca kIye, kaha kArija na sarihai, hai| soca kIye duSa bhAsa, suSa saba hI jana nAsai __ guru-nirguNa evaM saguNa bhakti kAvya kI taraha // 25 // jaina nItikAroM ne guru kA sarvAdhika mahatva mAnA daSkarma-daSkarma ke udaya mAtra se dhArmika aura hai| guru hI manuSya ko samAja meM : sadAcAra kI bAteM kataI nahIM suhAtI, isI bhaya se jIne yogya banAtA hai| paramparAgata nItikAroM kI duSkarma se bacate rahane kI sIkha kavivara banArasIdAsa taraha banArasIdAsa ke guru paNDita rUpacanda guru kA ne apanI 'jJAna paccIsI' meM dI hai mahatva isa prakAra prakaTa karate haiMjyoM jvara ke jora se, bhojana kI ruci jaay| guru bina bheda na pAiye, ko para ko nija vastu / taiseM kukarama ke udaya, dharma vacana na suhAya / / 2 / / guru bina bhava sAgara viSai, parata gahai ko hastu / 17 / duSkarma kA eka choTA aMza bhI samasta acchAiyoM guru mAtA ara gura pitA aru baMdhava guru mitta / ko usI prakAra khatma kara detA hai jisa prakAra mIThe hita upadeza kavala jyoM vigasAvai jina citta 66 dUdha ko chAcha kI eka bUMda khaTTA banA detI durjana-sajjana-samAja meM bhale-bure donoM hI prakAra ke vyakti pAye jAte haiN| tulasIdAsa Adi TaTA Tapako chAchi ko, maTakI dudha meM ddaar| sabhI pramukha kaviyoM ne pravRttiyoM ke AdhAra para mIThA so SATo karai, yahai karma vicAri / 11 |kko. durjana aura sajjana donoM vargoM kI vizeSatAe~ aMkita ___ kI haiN| jaina nItikAroM ne durjana ko sarpa aura 3 __ajJAta kavi kI racanA 'ka ko' meM kisI kAma sajjana ko kalpavRkSa ke rUpa meM prastuta kara kramazaH kI sampannatA ke lie dUsare kI bATa johanA yA __ unakI kuTilatA aura udArAzayatA kI ora iMgita usake AdhIna rahanA duHkhadAyI kahA hai kiyA hai / lakSmIcanda aura ajJAta kavi ke do chanda hAhA hU vyohAra hai ke paravaza dukhadAya / isa prakAra haiM kyoM na Apa basi hUjiye, hoya parama sukhadAya / 36 / durajana sarapa samAna biI chala tAkata Dole / NIE kRpaNatA-kavivara vinodI lAla ne apanI durajana sarapa samAna, sati vacana kabahu na bole| samvAdAtmaka racanA kRpaNa paccIsI meM pati-patnI ke dUrajana sarapa samAna, dUdha kima pAvo bhaaii| saMvAda ke mAdhyama se kRpaNa pati ke svabhAva para durajana sarapa samAna, aMti viSa prAna hraaii| phabtiyA~ kasI haiM ? saMta jJAnasAra to dhana kA sadu- durajana sama nahIM jAna tuva tIna loka meM dRssttjn| payoga na karane vAle kRpaNa ko 'mRta' ke samAna aiha jAMni bhavi tuma dhIjamati, tiraskRta mAnate haiM liSamI kahaita bhavi lehu suna / 10 // paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa OAD 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ,xx. Yor Hivate & Personal Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ totakazana sajjana paritucha guna karai, mAnai gira guna bhaay| bhUkha-adhyAtmasAdhanA, sadAcAra, kulamaryAdA tAtai sajjana puruSa saba, kalapa braSa sama thaay| kA pAlana bhUkha kI sthiti meM nahIM ho sakatA, ataH 1 sAmAjika vyavahAra-pArasparika melajola se acche samAja ke nirmANa kI bhAvanA rakhane vAle rahane va eka-dUsare kA sammAna karane se hI acche rASTra-nirmAtAoM ko sabako 'roTI' kI vyavasthA samAja kA nirmANa hotA hai| nItikAra budhajana ne karanI cAhie / 'manamohana paMca zatI' ke racanApArasparika vyavahAra meM uttama ziSTAcAra kI apekSA kAra chatrazeSa kA kI hai tana loni rUpa hare, thUla tana kRza karai, Avata uThi Adara karai, bole mIThe baina / mana utsAha harai, bala chIna karatA / jAta hilamila baiThanA jiya pAve ati caina / 148 // chimA ko marorai gahI, dir3ha marajAda torai, ra bhalA burA lakhiye nahIM, Aye apane dvAra / suaja sahena bheda karai lAja hrtaa| jasa lIjie, nAtara ajasa taiyAra / 146 / dharama pravRtti japa tapa dhyAna nAsa karai, samAja meM vyavahAra karate samaya adhika saralatA dhIraja viveka harai karati athirtaa| // kI apekSA thor3I caturAI kA bhAva rakhanA cAhie- kahA kulakAni kahA rAja pAve guru, adhika saralatA sukhada nahIM, dekho vipina nihAra / Ana kSudhA basa hoya jIva bahudoSa krtaa| sIdhe viravA kaTi gaye, bAMke khare hajAra / / 16 / / rojagAra-berojagArI kA kaSTa Aja hI nahIM, -budhajana satasaI madhyakAla se hI vyakti anubhava karatA rahA hai| nArI-kAma kI prabalatA ke virodha ke kAraNa rojagAra se hI vyakti ko samAja aura parivAra meM madhyakAlIna kAla meM nArI ke prati kaTuktiyA~ pratiSThA milatI hai| ma adhika kaha dI gaI haiM, jisase nArI kI garimA rojagAra binA yAra, yAra soM na karai bAta, ko hAni huI hai| 'rAjamatI' aura 'candanabAlA' rojagAra bina nAri nAhara jyoM dhUri hai| ke Adarza caritra prastuta karane vAle jaina kAvya meM rojagAra binA saba guna to bilAya jAya, kaTUktiyA~ apekSAkRta kama haiM / nArI kA eka sukhada eka rojagAra saba, auguna ko cUra hai / citra jaina kavi sAdhurAma ne isa prakAra prastuta rojagAra binA kachU bAta bani Avai nahIM, kiyA hai binA dAma AThau jAma, baiThA dhAma jhUra hai| nArI binA ghara meM nara bhUta so, rojagAra binA nAMhi rojagAra pAMhi, nArI saba ghara kI rkhvaarii| aso rojagAra yeka dharma nAri caSAvata hai SaT bhojana, nirdhanatA kA eka bhayAvaha citra manoharadAsa ne PM nAri dikhAvata hai sukha bhaarii| bhI prastuta kiyA hainArI siva ramaNI suSa kAraNa, bhUSa burI saMsAra, bhUSa sabahI guna movai / putra upAvana kU prvaarii| bhUSa burI saMsAra, bhUSa sabako muSa jovai / aura kahAya kahA lUM kahU~ taba, bhUSa burI saMsAra, bhUSa Adara nahIM pAvai / sASa bar3I mana rNjnhaaro| bhUSa burI saMsAra, bhUSa kula kAna ghaTAvai / Arthika nIti-bhUkha, rojagAra, nirdhanatA, dhana bhUSa gaMvAvai lAja, bhUSa na rASai kArameM / ke upayoga sambandhI uktiyA~ Arthika nIti kA mana rahasi manohara hama kaheM, aMga haiN| bhUSa burI saMsAra meM // 11 // paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 411 Hd sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha From Private Personalise Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi banArasIdAsa ne ku-kalAoM ke abhyAsa bhUpati visanI pAhunA, jAcaka jar3a jmraaj|| kI nindA karate hue daridratA ko pratiSThA kA ghAtaka ye paraduHkha jovai nahIM, kIyai cAhai kAja / / 263 // batalAyA hai rAjA se paricaya thor3A-bahuta avazya lAbhadAyaka kUkalA abhyAsa nAsahi supatha, hotA haidArida sau Adara Talai / mahArAja mahAvRkSa kI, sukhadA zItala chaay| nirdhana ho jAne para logoM ke samparka tor3a dene sevata phala lAbha na to, chAyA to raha jAya // 12 // kI nirdayatA para jJAnasAra ne vyaMgya kiyA hai prajA ko rAjA ke AdezoM va nIti kA anudhana ghara nirdhana hota hI, ko Adara na diyaMta / saraNa karanA caahie| jyoM sUkhe sara kI pathika, paMkhI tIra tajata / / nRpa cAle tAhI calana, prajA cale vA cAla / jA patha jA gajarAja taha, jAtajU gaja bAla / 'aparigraha' dAna ke rUpa meM dhana kI sImitatA // 138 // aura sadupayoga tathA 'lobha' va kRpaNatA kI nindA __ rAjA aura prajA ke madhura sambandha banAye rakhane ke rUpa meM dhana kI samucita upayogitA kI uktiyA~ | meM mantrI ko bar3I bhUmikA rahatI haiArthika nIti ke antargata bhI samAhita kI jA sakatI hai| nRpa hita jo pirajA ahita, pirajA hita nRpa rosa / dou sama sAdhana karai, so amAtya niradoSa // 210 // rAjanIti-zAsaka evaM zAsita kI pravRttiyA~, acche mantriyoM ke abhAva meM rAjA apane AdarzoM zAsana ke aMga aura unake kartavya tathA zAsana-vyavasthA se sambandhI uktiyA~ rAjanIti ke antargata AtI haiN| se cyuta ho jAtA haiadhikAMza jaina nItikAroM ke maktakoM meM rAjanIti nadI tIra ko rUkharA, kari binu aMkuza nAra / nahIM hai| dIvAna ke rUpa meM jayapara rAjya meM kAma rAjA maMtrI te rahita, bigarata lagai na bAra // 124 // karane vAle kavi budhajana ne rAjanIti ke sambandha meM uparyukta vivecana se spaSTa hai ki hindI jaina apane vicAra prakaTa kiye haiN| muktaka kAvya meM vaiyaktika vyavahAra, samAja, rAjya ___ budhajana ke anusAra zAsaka athavA rAjA DhIle 5 evaM artha se sambandhita vibhinna pahaluoM kA gambhIratA-C citta kA nahIM honA cAhie, nahIM to dRr3hatApUrvaka pUrvaka vivecana kiyA gayA hai| bhAratIya nIti apane Adeza nahIM manavA sakegA sAhitya ke vikAsa meM zipilAcAra ke yuga meM likhI 1122 gaI ina racanAoM kA sAmayika yogadAna to hai hI, | 1 - ganikA naSTa saMtoSa teM, bhUpa naSTa citta ddhiil| ukta racanAe~ bhAratIya cintana kI saMvAhaka hone para // 177 / / ke kAraNa Aja bhI mUlyavAn haiN| rAjA apane kArya kI pUrti ke lie kisI kI bhAratIya cintana aura kAvya ke vikAsa meM MOL pIr3A ko sahRdayatApUrvaka nahIM vicAratA- inakA ullekha atIva Avazyaka hai / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa ra - 29 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain E ton International ser rate & Personal Use Only www.jainelibe Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -hajArImala bAMThiyA. kAnapura ra jainAcArya zrI haribhadrasUri aura zrI hemacandrasUri jaina sAhityakAza meM kaliyuga-kevalI AcArya inakA samaya vi. saM. 1145 se 1226 taka mAnA zrI haribhadrasUri evaM kAlikAla-sarvajJa AcArya zrI gayA hai / inakI mAtA kA nAma pAhinI evaM pitA hemacandrasUri donoM hI aise mahAn diggaja vidvAna kA nAma cAca thaa| haribhadra rAjasthAna ke sUrya the AcArya hue haiM-kisako 'sUra' kahA jAe yA kisa to hemacandra gujarAta ke / inhIM donoM AcAryoM ke ko 'zazi'-yaha nirNaya karanA duSkara kArya hai| prabhAva ke kAraNa hI Aja taka gujarAta aura rAjavIra-prasUtA bhUmi cittaur3agar3ha meM ucca brAhmaNa kula sthAna jaina dharma ke kendra bane hue haiN| haribhadra ke meM janme zrI haribhadra caturdaza brAhmaNa vidyAoM meM guru kA nAma jinadattasUri thA aura hemacandra ke guru pAraMgata udbhaTa vidvAna the| inake pitA kA nAma kA nAma devacandrasUri thaa| zaMkara bhaTTa aura mAtA kA nAma gaMgaNa yA gaMgA thaa| donoM hI AcArya udAramanA the| unake dila / haribhadra paNDitoM meM apane Apako ajeya mAnate the| meM haThAna raMcita mAtra nahIM thaa| hajAroM varSoM ke yU isalie citrakUTa nareza jitAri ne unako apanA bIta jAne para bhI haribhadrasUri kA jIvana prakAzarAjaguru mAnakara rAjapurohita jaise sammAnita pada mAna sUrya kI taraha AbhA-kiraNeM bikhera rahA hai| para niyukta kara diyA thaa| kalikAla-sarvajJa hema- unameM jaise udAramAnasa kA vikAsa huA vaisA candrAcArya bhI caulukya nareza jayasiMha siddharAja evaM birale puruSoM meM dRSTigocara hotA hai / unakA udAttasamrATa kumArapAla ke rAjaguru the / zrI haribhadrasUri ghoSa Aja bhI suvizruta hai| prAkRta bhASA ke paNDita the to hemacandrAcArya saMskRta 'pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / . bhASA ke| purAtattvAcArya muni jinavijaya jI ne yukti mad vacanaM yasya tasya kArya parigrahaH / 38 / zrI haribhadrasUri kA samaya vi. sa. 757 se 827 taka arthAt-vora vacana meM merA pakSapAta nhiiN| nirNIta kiyA hai aura sabhI Adhunika zodha vidvAnoM kapila muniyoM se merA dveSa nahIM, jinakA vacana kA ne bhI isa samaya ko hI nirvivAda rUpa se mAnya tarkayukta hai-vahI grAhya hai| kiyA hai / isa taraha zrI haribhadrasUri vikrama kI isI prakAra jaba hemacandrAcArya ne somanAtha - AThavIM zatAbdI ke jyotirdhara AcArya the to hema- mandira meM samrATa kumArapAla ke sAtha ziva mandira trandrAcArya vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke / inakA meM praveza kiyA to saMskRta ke zlokoM dvArA ziva kI janma vaNika-kula meM dhaMdhU kA (gujarAta) meM huaa| stuti kii| paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa Gna ( 90 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Leucation International F8 Private & Personal Use Only www.jainenorary.org Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhavabIjAMkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai / " 1 arthAt - -bhava bIja ko aMkurita karane vAle rAga-dveSa para jinhoMne vijaya prApta karalI hai, bhale ve brahmA, viSNu, hari aura jina kisI bhI nAma se sambodhita hote hoM unheM merA namaskAra 'mahArAgo mahAdveSo, mahAmohastathaiva ca / kaSAyazca hato yena, mahAdevaH sa ucyate // arthAt - jisane mahArAga, mahAdva eSa, mahAmoha aura kaSAya ko naSTa kiyA hai vahI mahAdeva hai / isa prakAra hemacandrAcArya dvArA ziva kI udAramanA stuti karane para samrATa kumArapAla to prabhAvita huA hI kintu unase dveSa bhAva rakhane vAle zaiva- paNDita bhI dA~toM tale aMgulI dabA gaye / AcArya haribhadra vaidika darzana ke paragAmI vidvAna to the hI phira bhI unhoMne pratijJA kara rakhI thI yadi kisI dUsare dharmadarzana ko maiM samajha na sakA to maiM usI kA ziSya bana jaauuNgaa| eka bAra rAtri ko rAjasabhA se lauTate samaya rAjapurohita haribhadra jaina upAzraya ke nikaTa se gujare / upAzraya meM sAdhvI saMgha kI pramukhA 'mahattarA yAkinI' nimna zloka ke svara laharI meM jApa kara rahI thI 'cakki dugaM haripaNagaM, paNagaM cakkINa kesavo cakkI / kesava cakkI kesava, garat kesIya cakkithA | rAjapurohita haribhadra ne yaha zloka sunA to unako kucha bhI samaya meM nahIM AyA to artha- bodha pAne kI lAlasA se upAzraya meM praveza kara yAkinI mahattarA se isakA artha pUchA to unhoMne kahAisakA artha to mere guru zrI jinadatta sUri hI batA sakate haiN| jaba guru ke pAsa prAtaHkAla haribhadra gaye to zrI jinadattasUri ne kahA- jaina muni banane para hI isakA artha samajha meM AyegA - taba tatkAla rAjapurohita haribhadra ne jaina muni bananA 414 ka svIkAra kara rAjapurohita se dharma purohita bana gaye / jaba isakA artha guru se samajha liyA to jaina zAstra jJAna kI tarapha unakA jhukAva ho gayA aura alpa samaya meM hI Agama, yoga, jyotiSa, nyAya, vyAkaraNa, pramANa zAstra Adi viSayoM ke mahAna jJAtA aura AgamavettA bana gaye aura kaI granthoM kI TIkAyeM likhIM / haMsa aura parama haMsa haribhadrasUri ke bhAnaje the bhI jaina sAdhu bana gaye / AcArya zrI ke manA karane para bhI ve bauddha darzana adhyayana karane bauddhamaTha meM gaye / jaina - chAtra haiM, yaha sandeha hone para boddha prAdhyApakoM ne haMsa ko vahIM mAra diyA aura paramahaMsa kisI taraha bhAga nikale kintu vaha bhI cittaur3a Akara mAre gaye / apane donoM priya ziSyoM ke mara jAne se haribhadrasUri ko bahuta duHkha huA aura boddhoM se badalA lene ke lie unhoMne 1444 boddha-sAdhuoM ko vidyA ke bala se mArane kA saMkalpa liyA kintu guru kA pratibodha pAkara hiMsA kA mArga chor3akara 1444 granthoM kI racanA kA saMkalpa liyA aura mA~ bhAratI kA bhaNDAra bharane lage / durbhAgya se isa vakta 60 karIba grantha hI upalabdha haiM / jisameM se Adhe taka aba hI prakAzita hue haiN| AcArya haribhadrasUri ne uccakoTi kA, vipula parimANa meM vividha viSayoM para sAhitya kI racanA kI hai / unake grantha jaina zAsana kI anupama sampadA hai / Agamika kSetra meM sarvaprathama TIkAkAra the| yoga viSayoM para bhI unhoMne naI dizA va jAnakArI dii| AcArya haribhadrasUri ne Avazyaka, dazavaikAlika, jIvAbhigama, prajJApanA, nandI, anuyogadvAra - ina AgamoM para TIkA racanA kA kArya kiyA / 'samarAiccakahA ' AcArya haribhadrasUri ko atyanta prasiddha prAkRta racanA hai / zabdoM kA lAlitya, zailI kA sauSThava, siddhAnta sudhApAna karAne vAlI kAMta - komala padAvalI evaM bhAvabhivyakti kA ajasra paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahatA jJAna nirjhara kathA vastu kI rocakatA evaM isa prakAra hama dekhate haiM donoM AcAryoM ke racita saundarya prasAda tathA mAdhurya isakA samaveta rUpa- grantha jaina hI nahIM apitu vizva sAhityakAza ke ina sabhI guNoM kA eka sAtha darzana isa kRti se bejor3a nakSatra haiN| sudhI pAThaka svayaM hI nirNaya kare hotA hai / isa grantha kA sampAdana jarmana ke DA0 kalikAla kevalI AcArya zrI haribhadrasUri yA kaliharamana jaikobI ne san 1926 meM kiyA thA jo rAyala kAla sarvajJa AcArya zrI hemacandrasUri kauna 'sUra' hai eziyATika sosAyaTI kalakatte se chapA hai| likhane yA kauna 'zazi' hai| kA sArAMza yaha hai ki lAkhoM zloka parimANa purAtatvAcArya sva0 muni jinavijayajI AcArya sAhitya kI racanA AcArya haribhadrasUri ne kI hai| zrI haribhadrasari se itane prabhAvita hue ki unhoMne ___ AcArya hemacandrasUri ne bhI itanA hI vipula haribhadrasari kI mUtti svayaM apane artha se nirmita sAhitya saMskRta meM racA hai, usakA bhI parimANa karAI aura haribhadrasari ke caraNoM meM apanI mUrti lAkhoM zlokoM kA hai| AcArya hemacandra kA bhI pUrA bhI khUdavA dI aura cittaur3agar3ha ke praveza mArga para sAhitya upalabdha nahIM haiN| inakI bhI pratibhA hema-sI hI zrI haribhadrasUri jJAna mandira banavA diyA jisakA nirmala thii| saMcAlana Ajakala zrI jinadattasUri sevA saMgha ve jJAna ke vipala bhaNDAra the| pAzcAtya kalakattA kara rahA hai| vidvAnoM ne to AcArya hemacandra ko 'jJAna-samudra' kaha kara sambodhita kiyA hai| hema zabdAnuzAsana munijI ko isa bAta kA gaharA duHkha vyAkaraNa aura triSaSThi zalAkA paruSa carita thA ki vartamAna meM jaina samAja ne haribhadraAcArya zrI kI adbhuta racanAyeM haiN| jarmanI ke DA0 sUri ko bhulA diyA hai, unako yathocitta sammAna jArja valhara ne hemacandrAcArya ke granthoM se prabhAvita nahIM milaa| hokara jarmanI bhASA meM AcArya hemacandrasUri kA sarva- jainiyoM ko haribhadrasUri ke nAma se vizva prathama jIvana caritra likhA jisakA anuvAda hindI vidyAlaya kholanA cAhie thA-gujarAta meM meM sva0 zrI kastUramala jI bA~ThiyA ne kiyA hai| hemacandrAcArya ko to bahuta Adara se yAda kiyA hemacandra kI pAragAmI prajJA para diggaja vidvAnoM ke jAtA hai, jagaha-jagaha unakI pratimAyeM va caraNa haiM 11 mastiSka jhuka gye| unhoMne kahA bhArata sarakAra kA kartavya hai aise do mahAna jJAnakiM stumaH zabda payodhe hemacandra te maMtim / puMja bhAratIya jaina AcAryoM kA yathocita sammAna ___ ekenAsIha yene dRk kRtaM zabdAnuzAsanam / kara unakI smRti meM jJAna mandira-vidyA mandira ___ arthAt-zabda samudra hemacandrAcArya kI pratibhA bnvaaye| 17 kI kyA stuti kareM jinhoMne itane vizAla zabdAnu zAsana kI racanA kI hai| P FESO WAH 415 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por. Drivate Personaliseoni rary.org Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kanhaiyAlAla gaur3a ema. e. sAhityaratna, (ujjaina) jaina paramparA ke vrata/upavAsoM kA AyurvaijJAnika vaiziSTya jIvana kA nItiyukta AcaraNa hI manuSya kA bar3ha sakatA hai aura dhIre-dhIre saccI mAnavatA usameM cAritra kahalAtA hai / cAritra kA saMgaThana sadAcAra Ane lagatI hai| saccAritrya se svAsthya meM bhI se hI hotA hai / para sadAcAra ke liye yaha jJAna vRddhi hotI hai| honA cAhie ki acchA kyA hai aura burA kyA hai vaidika paramparA meM dharma ke nau sAdhana batAye gae tathA isa jJAna se acche AcaraNoM ko grahaNa karake haiM aura jaina paramparA meM bAraha vrata / ina vratoM ko bure AcaraNoM ko tyAga denA caahie| isa vidhi dhAraNa kiye binA sucaritavAna athavA sucAritryavAna ko jainadharma meM samyak-cAritra kA grahaNa kahA gayA AyuSmAna/svastha nahIM bana sakatA, raha sktaa| hai| isa sadAcaraNa athavA samyakcAritra ke lie jaina paramparA meM kahe hue bAraha vratoM meM prArambhika grahaNa karane aura tyAgane yogya kyA hai ? yAjJavalkya pA~ca aNuvrata, laghuvrata kahalAte haiM / ve saccAritryasmRti ke AcAra nAmaka adhyAya meM kahA gayA hai vAna, AyuSmAna hone vAle jijJAsuoM ke lie hI ki haiM / bAraha vratoM meM prathama ahiMsA brata ke viSaya meM __ ahiMsA satyamasteyaM shaucmindriy-nigrhH| kahA dAnaM dayA damaH kSAntiH sarveSAM dhrm-saadhnm| paMcendriyANi trividhaM balaM ca, arthAt ahiMsA, satya, asteya, (corI na karanA) ucchvAsaniHzvAsamathAnyadAyuH / pavitratA, indriya nigraha, paropakAra, dayA, mana kA prANA dazaite bhagavadbhiruktA, kSamA / yaha nau bAteM sabake lie dharma kA steSAM viyogIkaraNaM tu hiMsA // sAdhana hai / isI prakAra jaina paramparA meM bAraha vrata arthAta-pA~ca indriyA~, mana, vacana aura kAyA batAye gaye haiM aura ina bAraha vratoM ko dhAraNa karane yaha tIna bala, zvAsocchavAsa aura AyuSya-yaha se manuSya sadAcArI bana sakatA hai / ina vratoM ko dasa prANa kahalAte haiM aura ina prANoM kA viyoga dhAraNa karane vAle ke hRdaya meM vrata dhAraNa karate karanA hI hiMsA kahI jAtI hai| hiMsA janita / samaya jo uccAbhilASAe~ hotI haiM, unake pAlana padArtha jIvoM ke ina dasa prANoM kA viyoga karane kI usameM sAmarthya honI cAhie aura jaba apane se hI utpanna hote haiM aura isalie ina vastuoM kA dhAraNa kiye huye vrata ko vaha yathocita prakAra se tyAga aNuvrata rUpa se ahiMsA kI pratijJA grahaNa pAla sakatA hai, tabhI saccAritrya meM uttarottara Age karane vAle ko bhI karanA yogya hai / / 1 kartavyakomudI dvitIya grantha (khaNDa 1-2) racayitA bhAratabhUSaNa zatAvadhAnI paM. muni zrI ratnacandrajI mahArAja pR. 30-31 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 68 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha H ard Private Personal li se Only - Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA mArga pradarzita karate hue bhagavAna nIti meM bhI vAcika pApa ke rUpa meM kevala asatyamahAvIra ne kahA hai-sarva prANoM, sarvabhUtoM, sarva- vAda jhUTha bolane ko hI nahIM mAnA; cugalI, kaThora jIvoM aura sarva satvoM ko nahIM mAranA cAhiye, na bhASaNa Adi ko bhI vAcika pApa kahA gayA hai| / pIr3ita karanA cAhie aura na unako mArane kI hiMsA steyAmanyathAkAmai, buddhi se sparza hI karanA caahie| paizunyaM paruSAnRte / pratyeka jIva svatantra honA cAhatA hai, bandhana se saMbhinnAlApAvyApAmukti cAhatA hai, svastha evaM prasanna rahanA cAhatA hai / damabhidhyA - dRgviparyayam // ahiMsA usakI isa icchA kI pUrti kA acUka sAdhana arthAt hiMsA, corI tathA agamyAgamana-yaha 5hai / satyazIla vrata Adi kI mAtA mAnI gaI hai- tIna kathita pApa haiM aura para droha kA cintana pr| ahiNsaa| jitane bhI yama, niyama, vrata, ArAdhanA, dhana kI icchA aura dharma meM dRSTi kA viparyayaupAsanA Adi ke vidhAna dharma-zAstroM meM milate haiM, yaha mAnasika pApa hai| satya zabda kA zAstrIya una sabake mUla meM ahiMsA hai| artha 'sadbhyo hitaM satyam' arthAt jo sajjanoM ke ahiMsA jahA~ mAnava ko vizvamaitrI evaM vizva- lie hitakAraka hai vaha satya hai, isake lie 'na bandhutva kA pATha par3hAtI hai vahA~ AtmA para AcchA- satyamapi bhASeta para pIDAkaraM vacaH' arthAta jisa hai| dita karma samUha ko bhI naSTa karatI calatI hai aura bAta se dUsaroM ko dukha ho, AtmA kA kSaya ho, mokSa dvAra ko nikaTa lAtI hai| satya hone para bhI aisI bAta na bolanI caahie| . uttarAdhyayana meM ahiMsA kI paribhASA kI hai| (3) asteya vrata-kisI kI koI bhI vastu ghara : mana, vacana, kAya tathA kRta-kArita aura anumodana __ meM par3I ho yA mArga meM yA vana meM gira gaI ho to ke se kisI bhI paristhiti meM trasa, sthAvara jIvoM ko ___ usake mAlika kI AjJA ke binA corI ke vicAra dukhita na karanA ahiMsA mahAvrata hai| se mana, vacana aura kAyA ina tIna karaNoM se use ___ vyAvahArika, sAmAjika, rAjanaitika, rASTrIya uThAnA na cAhie aura na kisI ke dvArA uThavAnA 9 aura AdhyAtmika sabhI kSetroM meM ahiMsA kA prayoga cAhie aura na corI ke kAma meM kisI prakAra evaM upayoga avyavahArya nahIM hai| sahAyatA na karanI cAhie-isakA nAma datta ___ahiMsA samasta prANiyoM kA vizrAma-sthala hai, vrata-asteya vrata hai / yaha vrata buddhimAna mAnava ko krIr3A bhUmi hai aura mAnavatA kA zRMgAra hai| ahiMsA pUrNa Ayu prApta karane ke icchuka vyakti ko avazya ra kA sAmarthya asIma hai| __ mAnanA caahie| (2) satya vrata-mana, vacana aura kAyA ina jaina-dharma meM ise adattAdAna kahate haiN| adatta ] tInoM karaNoM se asatya kA sevana na karanA hI yAnI kisI kA na diyA huA aura AdAna yAnI satya vrata kahalAtA hai / satya vrata grahaNa karane vAle grahaNa karanA-kisI kA na diyA huA grahaNa karanA, kA vyakti ko asatya kA tyAga karanA caahie| zukra yahI vrata kI dRSTi se corI hai| aura corI kA AIRVANA 1 dainika brigeDiyara 12 navambara 85 lekha bhagavAna mahAvIra kI zikSA meM vizva kalyANa ke sUtra-le. mahAsatI zrI umarAvakuvarajI arcanA / 2 muni dvaya abhinandana grantha 1973 lekha jaina dharma kA prANa tatva ahiMsA pR0 118-120 le. sAdhvI zrI puSpalatA jii| 417 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa Cend 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - el Private Personalise Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAla athavA vastu kA upabhoga karane se Ayu ghaTatI hai / svabhAva meM cir3acir3Apana A jAtA hai / asteya vrata kI vyAkhyA karate hue kahA hai AhRtaM sthApitaM naSTaM vismRtaM patitaM sthitam / nAdadItA'svakIya svamityasteyamaNuvratam // arthAt haraNa karake lAyA huA, rakhA huA, khoyA huA, bhUlA huA, girA huA yA rahA huA kisI dUsare kA dhana grahaNa na karanA - yaha asteya nAma kA aNuvrata hai| jaina paramparA meM pAMca aticAra kaha gaye haiM, ina aticAroM ko tyAga kara asteya vrata grahaNa karane kA nirdeza zAstrakAra dete haiM / ve aticAra isa prakAra haiM stenAnujJA tadAnItAdAnaM vairuddhamAmukam / pratirUpa kriyAmAnAnyatvaM vA steya saMzritA // arthAt cora ko AjJA denA, corI kA dravya lenA, rAjA kI ora se niSedha kie hue kAmoM ko karanA, kisI eka vastu meM, dUsarI vastu milAkara becanA aura jhUThe bA~Ta rakhanA - yaha saba asteya vrata ke doSa haiM / " ( 4 ) brahmacarya vrata - yadi mana bhalI-bhAMti dRDha ho to sarvathA brahmacarya vrata grahaNa karanA cAhie / aura yadi dRr3ha vRtti na ho to svadAra saMtoSa vRtti rakhanI cAhie / viSayAbhilASA jaba taka jisa kAla taka utpanna hotI hai, tabhI taka usakA damana karanA hitAvaha hai - saccA vrata hai / vrata grahaNa karane se mana aura vANI kA yaha mArga bhI banda ho jAtA hai aura jaba yaha donoM mArga banda ho jAte haiM tabhI brahmacarya vrata kA AdhyAtmika lAbha - indriya damana kA parama lAbha prApta hotA hai / para-nArI ke sevana se jaisI zArIrika aura Atmika hAniyA~ hotI haiM, vaisI hI hAniyA~ ati 1 kartavya -kaumudI [ khaNDa 1-2 ] pR. 38-36 418 strI sevana aura viSaya kor3A se hotI hai| Ayurveda ke 'bhAva - prakAza' nAmaka grantha meM kahA gayA hai / zUla kAsa jvara zvAsa kAdarya pADvA maya kSayAH / ati vyavAyA jjAyante rogAccA zeSa kAdavaH // arthAt - adhika strI sevana karane se zUla, kAsa, jvara, zvAsa, kRzatA, pAMDuroga, kSaya aura hicakI Adi roga hote haiM / isI prakAra AsanAdi ke dvArA kI jAne vAlI ananta krIr3Ae~ bhI viSaya vRtti ko bar3hAne vAlI aura zarIra tathA AtmA kA ahita karane vAlI haiM / brahmacarya banda dvAra kI argalA kI AvazyakatA to pUrI karatA hai / para isa vrata ke binA aneka catura manuSya bhI viSaya kI andhakAramayI khAI meM par3e aura khvAro kharAba ho gaye haiM / kahA bhI haiviSayArta manuSyANAM duHkhAvasthA daza smRtAH / pApAnyapi bahUnyatra sAraM kiM mUDha pazyasi // 2 arthAta - viSaya pIr3ita mAnava kI dasa duHkhada avasthAe~ hotI haiM aura unameM ananta pApa samAviSTa hai / ina dasa avasthAoM meM dUsarI cintA (8) rogotpatti (6) jar3atA (10) mRtyu- mukhya haiM / ye sabhI svAsthya ke liye hAnikAraka haiN| zarIra meM rogomeM tpatti ho jAne para anta vaha mRtyu ko prApta ho jAtA hai / atharvaveda meM isakA mahatva pratipAdita karate hue kahA hai brahmacaryeNa tapasA rAjA rASTra virakSati / AcAryo brahmacaryeNa brahmacAriNamicchate // 11 / 5 / 16 arthAt - brahmacarya ke tapa se hI rAjA rASTra kI rakSA karane meM samartha hotA hai / AcArya brahmacarya ke dvArA hI ziSya ko apane zikSaNa evaM nirIkSaNa meM lene kI yogyatA sampAdana karatA hai / pro. elphreDa phoniyara zelsa nagara meM 1602 2 karttavya kaumudI khaNDa 1-2 pR. 46 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I0 meM huI saMsAra bhara ke bar3e-bar3e DAkTaroM kI sabhA meM svIkRta hue isa prastAva ko uddhata karate haiM ki - " navayuvakoM ko yaha zikSA denI cAhie ki brahmacarya ke pAlana se unake svAsthya ko koI hAni nahIM pahu~ca sakatI varan vaidyaka aura zarIra zAstra kI dRSTi se to brahmacarya eka aisI vastu hai, jisakA bar3I pravalatA se samarthana kiyA jAnA cAhiye / "1 nUtana jIva zAstra ke prasiddha lekhaka DaoNna kAuena ema. DI. kahate haiM- "brahmacArI ko kabhI jJAta hI nahIM hotA ki vyAdhigrasta divasa kaisA hotA hai / usakI pAcana zakti sadaiva niyamita hotI hai / usakI vRddhAvasthA bAlyAvasthA jaisI hI AnandamayI hotI hai / " DA0 jaTAzaMkara svAnubhava ke AdhAra para kahate haiM---" jina rogiyoM ne cikitsA ke daurAna brahmacarya pAlana kiyA thA, ve zIghra hI roga mukta ho gaye the, aura unake roga janita kaSTa dAyaka cinha alpa kaSTa dAyaka ho gae the / " brahmacarya patha ko apanAye binA koI bhI vyakti apane utkarSa, jIvana kI mahattA evaM sukha zAMti ko prApta nahIM kara sakatA | 5. parigraha maryAdA vrata - dhana, dhAnya, bhUmi, ghara, pazu, naukara cAkara Adi aneka vastue~ jagata meM vidyamAna haiN| unakI maryAdA sImA bA~dhanA parigraha parimANa vrata kahalAtA hai / tRSNA ko jItane ke lie yaha vrata ati hI upayogI hai / tRSNA chindhi bhaja kSamAM jahi madam ityAdi - tRSNA ko kATa DAla, kSamA dhAraNa kara, bhada tyAga / tRSNA ko kATa DAlane ke liye parigraha kI maryAdA kA vrata upayogI hai / manuSya eka sAmAjika prANI hone ke nAte anta taka vaha saMsAra ke kAma-krodha, lobha, mada, moha tathA matsara rUpI SaDripuoM se ghirA rahatA hai aura ghire huye ho mauta ke mukha meM calA jAtA hai| AyurvijJAna kahatA hai yadi mAnava ko svastha raha kara Atmika zAMti prApta karanI hai to tRSNA ko tyAga kara parigraha - maryAdA vrata kA pAlana karanA cAhiye / tRSNA kA nirodha bhI santoSa prApti kA dvAra hai / aura saMtoSa prApti ke mandira meM praveza karane para hI parArtha sAdhanA karane kI tatparatA manuSya meM AtI hai / pAzcAtya vaijJAnika zrI kUpara kA kathana hai ki It is content of heart Jain Education Internationa gives nature power to please The mind that feels no smart En-livens all it-sees. arthAt - jo hRdaya saMtuSTa hai, vaha prakRti meM Ananda dekhatA hai aura jo mana caMcalatA asaMtuSTatA se rahita hai / use sarvatra Ananda kA hI prakAza dRSTi gocara hotA hai / 3 paropakAra karane kI icchA vAle aura apanA jIvana sukha santoSa se vyatIta karane tathA citta kI nivRtti kA AdhyAtmika lAbha prApta karane kI kAmanA vAle manuSya ko apane saba saMyogoM para vicAra karake aneka prakAra ke parigrahoM kI maryAdA nirdhArita karanA ucita hai / ( 6-7 ) dizAoM aura bhogya vastuoM kI maryAdA nirdhArita karane ke vrata -- pUrva aura pazcima Adi dizAoM kA mAna karane se sukha dene vAlA chaThA vrata niSpanna hotA hai aura bhoga ke sAdhana vastrAbhUSaNa, khAna-pAna, auSadhi Adi kI maryAdA nirdhArita karane se sAtavA~ vrata siddha hotA hai / lakar3iyA~ jalAkara koyale banAnA, vanoM ko kaTavAnA Adi pratyeka pApajanaka karmAdAna rUpI kahe jAne vAle paMdraha uddhRta 1 brahmacarya vijJAna - le. upAdhyAya zrI puSkara muni jI. pU. 22-23 se 2 vahI pR. 43 3 kartavya kaumudI khaNDa 1-2 pR. 61. paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha 416 www.jainendrary.org Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ke kAmoM kA tyAga bhI sAtaveM vrata meM kiyA dveSa athavA kaSAya ke kAraNa apane AtmA kI jo gayA hai / pariNati huI ho, use dUra karane ke liye samabhAva utpanna karane vAle sAmAyika vrata kA grahaNa karanA cAhiye | do ghar3I zubha dhyAna pUrvaka eka sthAna para baiThakara zubhaciMtana, dharma vicAra aura vRtti ko uccatara banAne vAle manana meM samaya vyatIta karane ko sAmAyika kahate haiM / yadi mAnava vicitra vicitra bhara bhaTakatA rahe to phira usake hI hotI jAtI / aise vyavahAra rUpI khAre samudra meM to sama + Aya + ika = samatva kA lAbha karAne vAlI sAmAyika kI AvazyakatA jaina paramparA meM hI nahIM varan anya dharma paramparA ke dharmAcAryoM ne citta ko samatA kA paricaya karAne ke lie isa kI AvazyakatA batalAI hai| gItA meM zrI kRSNa ne kahA hai- 'mana hI baMdha aura mokSa kA kAraNa hai / ' ataH mana kI adhogati na ho, isake lie use samatA meM lIna karane kA yatna karanA Avazyaka hai / kahA ina donoM vratoM ko dhAraNa karane vAlA eka prakAra kI tapazcaryA meM hI praveza karatA hai - aisA kahA jA sakatA hai / isase gamana kI vRtti kA ora bhoga vastuoM ke upabhoga kI lAlasA kA avazya nirodha hotA hai / kahA hai jagadA krama pramANasya prasarallobha vAridheH / skhalanaM viddhe tena yena digviratiH kRtA // arthAt - jo manuSya isa digvirati vrata ko grahaNa karatA hai, vaha isa jagata ke AkramaNa karane vAle lobha rUpI mahAsamudra kA skhalana kara detA haiyaha satya hai / parigraha kI maryAdA nirdhArita karane se tRSNA kA nirodha hotA hai, zarIra svastha rahatA hai, para jaba taka bhogopabhoga ke padArthoM kI maryAdA nirdhArita na kI jA, taba taka mana tathA indriyoM kA pUrA nirodha nahIM hotA / 1 (8) niSprayojana pApa nivRtti rUpa vrata -apa dhyAna, pramAda, hiMsaka - zastra saMcaya aura pApopadeza yaha cAra anartha daNDa kahe jAte haiM / inase nivRtta honA arthAt cAhe sampatti kI hAni ho, cAhe putrAdi kI mRtyu ho jAya, phira bhI mana meM tanika bhI soca na karanA, jIvana rakSaNAdi ke kAma meM tanika bhI Alasya na karanA, prANa nAzaka zastra aura AyudhoM kA saMgraha na karanA tathA kisI bhI pApAnuSThAna ke viSaya meM kisI ko prerita na karanAkarma ke samUha ko rokane vAle isa vrata kA parilakSaNa hai / isa vrata ko grahaNa karane se mAnava nirarthaka pApoM se dUra rahane kI vRtti ko prApta karane meM samartha hotA hai, citta prasanna tathA zarIra niroga rahatA hai / (e) sAmAyika vrata - bAhya pravRtti meM rAga1-2-3 vahI pR. 64, 66, 69, 71 420 tapyedvarSa zatairyazca, eka pAda sthito naraH / ekena dhyAna yogena, kalAmArhati SoDazIm // vRttiyoM meM jIvana mana kI adhogati arthAt - dhyAna yoga rUpI sAmAyika kA mUlya deha damana se adhika A~kA gayA hai| Age kahA hai ki divase divase lakkhaM deI suvaNNassa khaMDiyaM ego / iyaro puNa sAmAiyaM karei na pahuppae tassa // arthAt - eka puruSa dinoM dina lAkha svarNa mudrAoM kA dAna kare aura dUsarA sAmAyika kare, svarNa kA dAna sAmAyika kI barAbarI nahIM kara sakatA / citta vRtti ko sthira - sama karanA, yaha eka mAnasika yoga kA prakAra hai | vRtti ko patita hone se roka kara abhyAsa se use sthira bhI kiyA jA sakatA hai / gItA meM zrI kRSNa ne kahA hai paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha Pate & Personal Use Only www.jainelibrary forg Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha-cittaM samAdhAtuna zaknopi bhavi sthiram / hokara sadvicAra meM lIna rahanA pauSadha vrata kahalAtA abhyAsa-yogena tato mAmicchAptu dhanaMjaya ! // hai| 'pauSa dharmasya dhatte yattad bhavetpauSadhaM vratam' arthAt sAmAyika kA citta ko sthira rakhane kA lAbha jisameM dharma kI puSTi ho, vaha pauSadha-vrata kahalAtA abhI abhyAsa ke dvArA prApta kiyA jA sakatA hai| hai| mumukSu-gRhastha ko parvadineSu arthAt aSTamI, / citta kI zuddhi ke lie sAmAyika upayogI caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA Adi parva-tithiyoM hai| para prAtaHkAla mana kI samatA ke lie jitanA meM isa vrata ko grahaNa karanA cAhie aura nirdoSalAbhadAyaka hai utanA dUsarA samaya nahIM, isIlie rIti se AtmA kI vizuddhi ke sAtha pAlana karanA prAtaHkAla meM sAmAyika ko to 'avazyaM vidadyAt' caahie| aisA kahA hai| upAsanA ke dvArA mana aura tana ke (12) atithi dAna vrata-jisa mahAtmA ne doSoM ko miTAne kI cikitsA karane vAle DA0 tithi, parva, utsava Adi sabakA tyAga kara diyA ho, epTana siMka leyara aura DA0 mekapheDana ne bhI kSudhita vaha atithi kahalAtA hai| aise atithi hamAre A~gana avasthA meM mana ko AdhyAtmika lAbha pahu~cAne meM A pahu~ceM, to unheM Adara ke sAtha anna-vastrAdi vAlI ghaTanA kA vizada varNana kiyA hai| kA dAna karanA / isa brata ko atithi saMvibhAga vrata (10) dezAvakAza--vrata-chaThe vrata meM dizAoM kahate haiM / a kA jo parimANa bAMdhA gayA ho, use saMkucita atithi aisA santa honA cAhie ki jise dhana karake dravya-kSetra-kAla aura bhAva se yadi AdarapUrvaka saMgraha karane kI icchA na ho, kevala zarIra kI rakSA usakI punaH sImA bA~dhI jAya aura isa prakAra ke lie jIvana kI AvazyakatAe~ eka dina meM eka Azraya kA nirodha kiyA jAya to use munigaNa dina ke yogya hI hoN| dezAvakAza nAma kA brata kahate haiN| vaha brata cAra atithi satkAra meM mukhyataH annadAna kA hI ghar3I, eka rAta yA eka dina taka icchAnusAra grahaNa mahatva samajhA jAtA hai| cUMki anna ko prANa mAnA 15 karanA cAhie aura use cha: koTi se ThIka-ThIka gayA hai-'annaM vaiH prANaH' evaM jala ko jIvana kahA pAlana karanA caahie| hai, isIlie kisI atithi kA anna-jala se satkAra isa vrata se pApa kI pravatti meM mAnava saMyama karane kA artha hotA hai use prANa evaM jIvana kA dAna rakhanA sIkhanA hai aura jyoM-jyoM vaha apane gamanA- kiyA jA rahA hai| gamana AvazyakatAoM kI dizAoM ko kama-se-kama jo bhI jJAna, cintana kI dazA meM unmukha hotA karatA jAtA hai, tyoM-tyoM usakI antama khatA ko hai, vicAroM kI gaharAI meM, utaratA hai vaha vijJAna vikasita hone kA avasara milatA hai| kahalAtA hai| vijJAna kA artha hai-vizeSa jaankaarii| isa dRSTi se, jaina paramparA ke bAraha bratoM kA (11) pauSadha-vrata-eka prAtaH se lekara dUsare AyurvaijJAnika vaiziSTya svataH siddha ho jAtA hai / prAtaH taka caubIsa ghaNTe kA upavAsa karake sAMsA- phira bhI zarIra hI dharma kA mukhya sAdhana hai-isarika vastra, AbhUSaNa, mAlya Adi ko tyAgakara, lie zarIra ko saMbhAlakara rakhanA Avazyaka hai| pApa ke sabhI karmoM ko chor3akara niyamapUrvaka dharma- zarIra ko svastha rakhanA pratyeka vyakti ke lie sthAna meM eka ahorAtri paryanta dharma dhyAna-parAyaNa Avazyaka hai / 1 vahI pRSTha 73 3 vahI pR0 206 2 sAdhanA ke sUtra : pravacanakAra yuvAcArya zrI madhukaramunijI pR. 236 atithi sevA 421 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa Od0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo santa-mahAtmA-gRhastha-sAdhu ina bAraha vratoM upavAsa karake satat tapasyA Arambha karanI cAhie, ko dhAraNa kara niyamapUrvaka unakA pAlana karate haiM- pazcAt eka-eka dina ke antara se upavAsa karanA ve svastha evaM cirAyu hote haiM, unake zarIra kA cAhie aura jyoM-jyoM zakti bar3hatI jAya, tyoM-tyoM Va saMsthAna sundara evaM suDaula ho jAtA hai, unake tapasyA meM vRddhi karate jAnA cAhie aura anta meM zArIrika avayava sudRDha ho jAte haiM, ve tejasvI aura saMstAraka taka pahu~canA caahie| yadi nitya yA ati zaktizAlI hote haiM / bhojana ke apaca hone kI eka-eka dina ke antara se bhI upavAsa kI zakti na 8 zikAyata nahIM hotI aura na hI khaTTI DakAreM AtI ho to pratidina UnodarI tapa karanA cAhie / yAnI 8 haiM / rakta-cApa kama-jyAdA nahIM hotA / nAr3I-saMsthAna, jitanA bhojana nitya kiyA jAtA hai, usako kama AmAzaya aura hRdaya kI gati sucAru rUpa se apanA- kara denA cAhie / vastrAdi upakaraNoM ko bhI ghaTA apanA kAma karatI haiN| zarIra meM rakta-saMcAlana denA tathA krodhAdi kaSAyoM meM bhI kamI karanI (Blood Circulation) binA kisI rukAvaTa hotA cAhie / hai jisase ceharA prasannatA se khilA rahatA hai| yahI indriyoM-vattiyoM para kaThora prahAra karake unheM kAraNa hai ki hamAre prAcIna RSi muni dIghAyu hota glAna banA denA tapa kA deta nahIM hai aura na isase kA) the, unheM kisI prakAra kI auSadhi evaM upacAra kI tapa siddha hotA hai| AvazyakatA nahIM par3atI thii| vrata-grahaNa karane se rasa rudhira mAMsa-bhedo'sthimajjA AhAra meM kamI AtI hai| Ayurveda vijJAna kI zukrANyanena tapyante / sUkti hai-svalpAhArI sa jIvati-svalpa AhAra karmANi cAzubhAnItya tastapo karane vAlA dIrgha-jIvI hotA hai| ___ jo manuSya hitAhArI haiM, mitAhArI evaM alpAhArI haiM unheM kisI vaidya se cikitsA karAne kii| ___ arthAt-rasa, rudhira, mAMsa, meda, asthi, majjA 13 AvazyakatA nahIM, ve svayaM hI apane vaidya haiM, svayaM aura zukra tathA azubha karma isase tapita ho jAte haiM, hI svayaM ke cikitsaka haiN| dasa prakAra ke sakhoM isalie isakA nAma tapa rakhA gayA hai| zakti se meM-Arogya pahalA sukha mAnA gayA hai| Arogya A bAhara, dabate hue yA jabardastI sahana karate hue upa-10 hI sabase bar3I sampatti hai, sabase bar3A lAbha hai| , vAsAdi tapasyA karanA bilkula aniSTakAraka hai, | mahaSi dhanvantari ne svAsthya kI paribhASA karate isIlie kahA ha hue likhA hai jisake deha meM vAta-pita-kapha tInoM so a tavo kAyavvo jeNa manomaMgalaM na citei| ) doSa, agni, rasa, rakta Adi sAtoM dhAtuoM kI jeNa na iMdiya hANI jeNa jogA na hAyaMti // mala kriyA ye saba sama haiM, tathA jisakI AtmA, arthAt-jisa tapa ke karane se mana duSTa na ho, mana evaM indriyA~ prasanna haiM, vaha svastha kahalAtA hai| indriyoM kI hAni na ho, aura yoga bhI naSTa ho, vrata se samasta prakAra ke vikAra dUra hote haiN| vahI tapa karanA cAhie / isa prakAra zAnti samAdhi ___ zArIrika varcasva/bauddhika pratibhA/smaraNa zakti pUrvaka tapa karanA aura usameM Age bar3hane ke lie| (jJAna tantu) kA vikAsa hokara jIvana meM utkRSTa dhIre-dhIre kadama bar3hAnA caahie| pahale kaI dinoM saphalatA milatI hai| meM upavAsa karanA caahie| phira eka-eka dina ke ____ upavAsa-tapa ke icchuka ko pahale kabhI-kabhI antara se karanA cAhie aura bAda meM eka sAtha do, nAma naruktam // 1-2. vahI pRSTha 226-227 / 422 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - Yor Private & Personal Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira tIna, phira cAra isa prakAra dhIre-dhIre Age Ayu ko bar3hAne vAlA hai / jaina paramparA meM upavAsa bar3hakara, jyoM-jyoM tapa karane kI zakti baDhatI jAye, anazana tapa ke do mukhya prakAra batalAye gaye haiMtyoM-tyoM chahoM prakAra ke bAhya tapa siddha karanA eka svalpa samaya ke anazana kA aura dUsarA jIvana KC cAhie, antima saMstAraka taka pahu~canA caahie| bhara ke anazana kaa| ina donoM ke aneka upabheda haiN| isa vidhAna meM satat zabda kA hetu pUrvaka vyavahAra sAmAnya upavAsa cAhe kitanI saMkhyA ke hoM, ve kiyA hai| aneka vaijJAnikoM ne prayogoM ke dvArA svalpa samaya vAle kahe jAte haiM aura jIvana bhara kA siddha kiyA hai| isameM pramukha DaoN0 eDavarDa hukara anazana saMstAraka kahA jAtA hai| mana ko binA AT ne aneka prayogoM ke pazcAta apanA abhimata prakaTa glAna kiye, sadbuddhi se, karmabandhana tor3ane ke utsAha kiyA hai ki- upavAsa se mAnasika bala bilakUla se jIvana bhara kA anazana grahaNa karanA, ullAsanaSTa nahIM hotaa| kAraNa ki mastiSka kA poSaNa pUrvaka mRtyu ko AliMgana karane kA kArya hai| yaha karane vAlA tatva mastiSka meM hI utpanna hotA hai| mana kI parama ucca dazA hai aura isase isa tapa kA usakA poSaNa karane ke lie zarIra ke aura kisI antima prakAra mAnA jAtA hai| bhAga kI AvazyakatA nahIM par3atI, usake lie anna Age kahA gayA hai yadi pahale samagra pUrNa upavAsa kI bhI AvazyakatA nahIM hai, kAraNa ki vaha svataH kaThina pratIta hoM aura isake kAraNa cAhe koI UnoapanA poSaNa karatA hai aura apanA kAma niyamita darI tapa kare, parantu jinhoMne upavAsa karane kI rUpa meM kiye jAtA hai| - zakti ko vikasita kiyA hai, unheM UnodarI tapa, se jIvana kI samasta zaktiyoM kA udbhava mastiSka sAdhAraNa upavAsa se kaThina pratIta hotA hai aura 7 meM hI hotA hai| jaba mastiSka kAma karane se thaka UnodarI tapa ko jise vidvAnoM ne upavAsa ke bAda jAtA hai, taba usakI thakAna bhojana se dUra nahIM sthAna diyA hai vaha uttarottara bar3hatI huI kaThinatA NI hotI, vizrAma se hotI hai| nidrA kA vizrAma, kA vicAra karake hI diyA jAtA hai| upavAsa meM mastiSka kA uttamatA se poSaNa karatA hai aura dina bhUkha mara jAtI hai aura isameM UnodarI ke samAna meM kiye hue parizrama se vigalita hue zarIra meM- parISaha nahIM sahana karanA par3atA / epTana siMka leyara rAtri ke vizrAma ke kAraNa prAtaHkAla tAjagI nAmaka vaijJAnika ne pratidina eka choTA phala khAkara aura prasannatA utpanna ho jAtI hai| kaI dinoM taka UnodarI karane kA nizcaya kiyA jaba manuSya mAnasika cintA yA rAga-dvaSAdi thA, parantu isase upavAsa se bhI adhika kaSTa mAlUma vikAroM se ghirA rahatA hai taba usakI bhUkha sabase hone lagA aura isase unhoMne phala khAnA chor3akara pahale naSTa ho jAtI hai| aura zarIra meM jaba koI pUrNa upavAsa karanA hI pasanda kiyaa| kahA hai roga-vikAra utpanna ho jAtA hai, taba bhI bhUkha mara kaSAya viSayAhAra tyAgo yatra vidhoyate / 0) jAtI hai| bhUkha kA mara jAnA, roga yA vikAra kA upavAsaH sa vijJeyaH zeSaHlaGa ghanaka SN cihna hai, mAnava kI prakRti kA saMghaTana kucha aisA hai arthAt jisa upavAsAdi meM kaSAya, viSaya aura IKE ki roga yA vikAra ko miTAne ke lie hI bhUkha kA AhAra kA tyAga kiyA jAya, use upavAsa samajhanA / OM nAza yA upavAsa, upacAra ke lie nirmita hue haiN| cAhie, zeSa laMghana hai| hai| isI kAraNa Ayurveda vijJAna granthoM meM bhI spaSTa kahA vrata upavAsoM se vyakti, samAja aura rASTra kA gayA hai ki zarIra mana aura AtmA kI zuddhi karane vikAsa sambhava hai| inase kisI prakAra kI hAni vAlA upavAsa rUpI tapa eka bar3o divyoSadhi hai, hone kI sambhAvanA nahIM hai / / 1 kartavya kaumudI [khaNDa 1-2] pRSTha 486, 487, 488, 486, 460, 461 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa YNXEA 52 VE Ca.. 038 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jaileducation International Sr Private & Personal use only www.jaintenary.org Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 DaoN0 chaganalAla zAstrI ema. e. (tridhA), pI-eca. DI. prophesara-madrAsa vizvavidyAlaya AcArya haribhadra ke prAkRta yoga granthoM kA mUlyAMkana __ bhAratIya vAGamaya meM prAkRta kA apanA mahatva- prayoga kI dRSTi se avazya hI katipaya prAdezika pUrNa sthAna hai| vibhinna prAkRtoM kA yatkicit prAde- boliyA~ rahI hoNgii| zika bheda ke sAtha bhAropIya bhASA-parivAra yA mahAbhASyakAra pataMjali ne mahAbhASya ke prAraMbha AryabhASA-parivAra ke kSetra meM bhArata ke pazcimI, meM vyAkaraNa yA zabdAnuzAsana kA lakSya nirUpita pUrvI, uttarI evaM madhya bhAga meM jana-jana meM loka karate hue likhA haibhASA ke rUpa meM vyApaka pracalana rahA hai| "jo zabdoM ke prayoga meM kuzala hai, jo zabdoM kA samucita rUpa meM upayoga karanA jAnatA hai, vaha - bhASAzAstriyoM ne bhASA-parivAroM kA vizleSaNa vyavahAra-kAla meM unakA yathAvat sahI-sahI upayoga karate hue prAkRtoM kI madhyakAlIna bhAratIya Arya karatA hai|" 9197377 (Middle Indo Aryan Languages) A bhASA ke zuddha prayoga kI phalaniSpatti kA jikra parigaNanA kI hai| unake anusAra bhAratIya Arya- karate hae ve kahate haiM-"aisA karanA na kevala isa bhASAoM ke vikAsa-krama ke antargata prAkRta kA loka meM usake lie zreyaskara hotA hai, varan parakAla I. pU. 500 se mAnA jAtA hai, para yadi hama loka meM bhI yaha usake utkarSa kA hetu hai| jo gaharAI meM jAeM to yaha vikAsakrama kA sthUla nirdhA azuddha zabdoM kA prayoga karatA hai, vaha doSabhAk / raNa pratIta hotA hai| prAcIna Arya bhASAe~ (Early in Indo Aryan Languages) jinakA kAla I0 pU0 * Age unhoMne ise spaSTa karate hue likhA hai1500 se I. pU. 500 mAnA jAtA hai, kA prArambha "eka eka zabda ke aneka apabhraMza-rUpa pracalita chandas yA vaidika saMskRta se hotA hai| aisA haiN|" apabhraSTa rUpoM meM unhoMne go ke artha meM pracalita pratIta hotA hai ki yaha vivecana chandas ke gAvI, goNI, gopatalikA kA ullekha kiyA hai / sAhityika rUpa ko dRSTigata rakhakara kiyA isa ullekha se yaha spaSTa hai ki mahAbhASyakAra gayA hai / vaidika saMskRta jana-sAdhAraNa kI bolacAla kA saMketa una boliyoM kI ora hai, jo chandaskAla. kI bhASA rahI ho, aisA saMbhAvita nahIM lgtaa| meM loka pracalita thiiN| bolacAla kI bhASAoM meM taba vaidika saMskRta ke samakakSa logoM meM dainandina rUpa-vaividhya kA honA sarvathA svAbhAvika hai / 1. mahAbhASya prathama Ahnika pR. 7 / 2. mahAbhASya prathama Ahnika pR.8 / 424 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sate & Personal Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA pratIta hotA hai,vibhinna pradezoM meM pracalita vaha prAcInatama sAhitya hai, jisakA na kevala jaina ve boliyA~ prAcIna prAkRteM rahI hoM, jinakA loga dharma evaM bauddha dharma ke siddhAntoM ke nirUpaNa kI vyavahAra karate the| unhIM ke AdhAra para pariSkAra- dRSTi se hI mahatva hai, varana tatkAlIna bhArata ke pUrvaka chandas yA vaidika saMskRta kA svarUpa nirmita loka-jIvana, samAja, rIti-nIti, vyApAra, kRSi, huA ho| prazAsana, nyAya, vyavasthA, bhojana, vastra Adi yadyapi yaha aba taka vivAda kA viSaya rahA hai jIvana ke sabhI aparihArya pakSoM para maiM / ki saMskRta tathA prAkRta meM kise prAcIna mAnA jAye vizada prakAza DAlatA hai| para prAkRta kI prakRti dekhate aisA kahA jAnA asaMgata digambara paramparA kA prAcIna sAhitya zaurasenI nahIM hogA ki chandas ke kAla meM bhI jana-vyavahArya meM hai| zaurasenI kA bhArata ke pazcimI bhAga meM bhASA ke rUpa meM usakA astitva rahA hai| ataH pracalana thaa| SaTkhaNDAgama ke rUpa meM zaurasenI meM usakI prAcInatA chandas se paravartI kaise ho sakatI jo sAhitya hameM upalabdha hai, vaha nizcaya hI karma siddhAnta para vizva ke darzanoM meM apanA apratima bhagavAna mahAvIra evaM buddha ke samaya meM aura sthAna laya hA Age bhI prAyaH samagra uttara bhArata meM mAgadhI, arddha dharma-siddhAntoM ke nirUpaNa se saMpRkta hone ke mAgadhI, zaurasenI evaM paizAcI Adi kA jana- kAraNa jaina paramparA kA prAkRta ke sAtha jo tAdAbhASAoM ke rUpa meM avyAbAdha pracalana rahA hai| tmya jur3A, vaha Age bhI anavarata gatizIla rhaa| mahAvIra dvArA apane upadezoM ke mAdhyama ke rUpa meM yaha bhI jJAtavya hai, apane pracalana-kAla meM arddha mAgadhI kA svIkAra tathA buddha dvArA mAgadhI prAkRta kI vyApakatA kevala jainoM taka hI sImita (pAli) kA svIkAra yaha siddha karatA hai| nahIM rhii| prAkRta jana-jana kI bhASA thii| saMskRta samavAyAMga sUtra, AcArAMga cUNi, dazavakAlika nATakoM meM jahA~ ziSTa-viziSTa pAtroM ke lie vRtti Adi meM isa Azaya ke ullekha haiM ki tIrthaMkara saMskRta kA prayoga huA hai, vahA~ lokajanIna pAtroM arddhamAgadhI meM dharma kA AkhyAna karate haiN|1 ke lie, jinameM vyApArI, kisAna, majadUra, bhRtya, __phalataH prAcInatama zvetAmbara jaina vADa maya jo striyA~, bAlaka Adi kA samAveza hai, vibhinna dvAdazAMgI ke rUpa meM vizra ta hai, usameM se gyAraha prAkRtoM kA prayoga huA hai| usase prAkRta kI sarvaaMga hameM arddhamAgadhI meM prApta haiN| bArahavA~ aMga jana bhogyatA sahaja hI siddha hotI hai / dRSTivAda vicchinna mAnA jAtA hai / aMgoM ke AdhAra Age calakara sAhityika bhASA ke rUpa meM mahApara upAMga, cheda, mUla, Avazyaka, prakIrNaka Adi ke rASTrI prAkRta kA vikAsa huA, jisameM sAhitya kI e rUpa meM vipula sAhitya arddhamAgadhI meM hI sajita vibhinna vidhAoM meM racanA huii| huaa| isa sandarbha meM Age bar3hate hue hama A0 haribhadra vinaya piTaka, sutta piTaka, abhidhamma piTaka sUri ke kAla meM praviSTa hote haiN| yadyapi vaha tathA tatparavartI bauddha sAhitya pAli meM racita sAhitya ke kSetra meM laukika saMskRta (Classical Sanskrit) kA utkarSakAla thA, darzana, nyAya, vyA___ arddhamAgadhI Agama evaM bauddha piTaka bhArata kA karaNa, kAvya Adi para saMskRta meM likhane ko lekhaka/403 huaa| 1. (ka) samavAyAMga sUtra 34. 22, 23 (kha) dazavakAlika vRtti pR. 223 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 425 Jhin Education International Orpivate spersonalise only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LAB adhika utsAhita the, para jaina lekhakoM ne prAkRta meM prApya-aprApya lagabhaga pacAsa grantha aise haiM. jinheM bhI likhanA cAlU rkhaa| A0 haribhadrasUri isake AcArya haribhadra-racita mAnA jAnA sandehAspada udAharaNa haiN| nahIM hai| A0 haribhadra ke kAla ke sambandha meM vidvAnoM ne prastuta nibandha meM AcArya haribhadra dvArA jainakAphI UhApoha kiyA hai| antataH purAtattva ke yoga para prAkRta meM racita kRtiyoM para vicAra prakhyAta vidvAna tathA anveSaka muni jinavijaya ne kareMge / usa para sUkSma gaveSaNA kii| unhoMne AcArya hari- vaha eka aisA samaya thA. jaba bhAratavarSa meM kara bhadrasUri kA samaya I. san 700-770 nirdhArita vibhinna dharma-paramparAoM meM yoga ke nAma se AdhyAkiyA, jise adhikAMza vidvAn prAmANika mAnate tmika sAdhanA ke aneka upakrama gatizIla the| yoga cha zabda kA pataMjali ne cittavRtti-nirodhake rUpa meM jo prAcIna lekhakoM tathA Adhunika samIkSakoM upayoga kiyA hai, jaina paramparA meM vaisA lagabhaga nahIM dvArA kiye gae ullekhoM ke anusAra haribhadra rahA hai| vahA~ yoga Asrava hai, jo mAnasika, brAhmaNa-paramparA se zramaNa-paramparA meM Ae vAcika evaM kAyika pravRttiyoM se jur3A hai / caitasika the / ve citrakUTa >cittaUDa cittor3a yA cittaur3a ke zuddhi, antaHpariSkAra yA karma-nirjaraNa ke lie jaina rAjapurohita vaMza se sambaddha the| apane samaya ke paramparA meM tapa kA svIkAra huA hai / aupapAtika udbhaTa vidvAna the| yAkinI mahattarA nAmaka jaina sUtra Adi Agama-granthoM meM tapa ke sambandha meM vistRta sAdhvI ke samparka meM Ane se jaina dharma kI ora vizleSaNa hai| AkRSTa hue / jaina dharma meM zramaNa ke rUpa meM pravajita / hue / vaidika paramparA ke to ve mahAna paNDita the hI tapazcaraNa kA krama bhAratavarSa meM bahuta prAcInamoranI kAla se prAyaH sabhI dhArmika paramparAoM meM rahA hai| zAstroM kA unhoMne gahana adhyayana kiyaa| phalataH mahAn prajJA puruSa paM0 sukhalAlajI' saMghavI ke anaunake vaiduSya meM eka aisA nikhAra AyA, jo niHsaM sAra kabhI isa deza meM aise sAdhakoM kI paramparA deha advitIya thaa| rahI hai, jo sAMsArika bhoga, sukha-suvidhAe~, mAna apamAna Adi sabhI anukUla-pratikUla paristhitiyoM __ A0 haribhadra kI bhAratIya vAGamaya ko bahuta se sarvathA alipta, asaMspRSTa rahate hue ghora tapomaya, bar3I dena hai| unhoMne aneka viSayoM para vipula pazu-pakSI jaisA sarvathA niSparigraha jIvana jIte the| sAhitya racA, AgamoM para vyAkhyAe~ likhIM, dharma unheM avadhUta zabda se abhihita kiyA jAtA rahA va darzana para racanAe~ kI, kathA-kRtiyA~ bhI rciiN| hai| bhAgavata meM RSabha kA eka avadhUta yogo ke mA paramparA se unheM 1400, 1440 yA 1444 prakaraNoM rUpa meM varNana AyA hai| vartamAna avasarpiNI ke kA racanAkAra mAnA jAtA hai| yaha spaSTa nahIM hai prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabha kA jaina sAhitya meM ki prakaraNa kA tAtparya eka pustaka hai athavA pustaka jo varNana AtA hai, usase bhAgavata kA varNana titikSa ke adhyAya yA bhaag| sArAMzataH chaMTAI karane para dRSTi se bahuta kucha milatA-julatA sA hai / bhAgavata 1. yogasUtra 1.2 / 3. tattvArtha sUtra 6.3, 19-20 / 5. samadarzI A. haribhadra pR. 63-65 / 2. tattvArthasUtra 6.1-2 / 4. aupapAtika sUtra 30 / 6. bhAgavata 5.5, 28-35, 5.6, 5.16 / S paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sitarv.org Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ke 11veM skandha meM avadhUta datta yA dattAtreya kI carcA A0 haribhadrasUri ina saba paramparAoM kA gaha hai, jinhoMne apane dvArA vividha rUpa meM gRhIta rAI se adhyayana kara cuke the / jina tapaHkramoM, zikSAoM ke kAraNa apane caubIsa guru mAne the| sAdhanA paddhatiyoM, yaugika kriyA-prakriyAoM ke pari___ AcArAMga kA dhRtAdhyAyana (prathama zra taskandha pArzva meM vikAsa pAtI yoga-sAdhanA unake samaya SaSTha adhyayana) tathA vizuddhimagga kA dhatAMga-nirdeza taka jisa rUpa meM panapa cukI thI, usase ve bhalIbhAMti 15 avadhUta paramparA kI ora saMketa karate pratIta hote paricita the / samaya kI mAMga ko dekhate unheM yaha haiN| bhASA-vijJAna meM nirdezita prayatnalAghava yA Avazyaka pratIta huA ki jaina cintanadhArA ko saMkSiptIkaraNa kI prakriyA ke anusAra 'ava' upasarga kendra meM rakhate hue yoga kA eka aisA rUpa upasthita haTAkara kevala dhUta rakha liyA gayA ho| dhuta 'dha' kiyA jAe, jo tatsambandhI sabhI vicAradhArAoM kampane kA kRdanta rUpa hai| avadhUta ke sandarbha meM kA samanvaya lie hue ho, jise apanAne meM kisI isakA Azaya usa sAdhaka se hai, jisane karma-zatruoM ko koI Apatti na lge| ko kaMpA DAlA ho, jhakajhora diyA ho, hilA diyA yoga ke kSetra meM isa prakAra kA cintana karane ke ho| vAle A0 haribhadra sambhavataH pahale vyakti the| ___ sAtha hI sAtha tApasoM kI bhI vizeSa paramparAe~ kyoMki tatpUrvavartI lagabhaga sabhI yogAcAryoM ne apanI isa deza meM rahI haiM, jinakI tapaHsAdhanA brAhmaNa aura apanI paramparAoM ko hI uddiSTa kara sAhityazramaNa paramparA kA milA-julA rUpa lie thiiN| racanA kii| aupapAtika sUtra Adi meM jo vibhinna parivrAjakoM, A0 haribhadra ne yoga para cAra grantha likhe-1. tApasoM kA varNana AyA hai, vaha isa para prakAza yogadRSTisamuccaya, 2. yogabindu, 3. yogazataka tathA DAlatA hai / A0 haribhadrasUri ne samarAiccakahA meM 4. yogvishikaa| kulapati Arjava kauNDinya, suparitoSa nAmaka tapovana yogadRSTisamuccaya aura yogabindu saMskRta meM haiN| tApasa-Azrama aura vahA~ dIkSita agnizarmA ke tapa ye apekSAkRta vistRta haiM / yogadRSTisamuccaya meM 228 kA jo ullekha kiyA hai, usase tApasa-paramparA kI tathA yogabindu meM 527 zloka haiN| sabhI anuSTup prAcInatA anumita hotI hai| chanda meM haiM / ina granthoM meM lekhaka ne anyAnya yoga___ Age jAkara sAdhakoM kI purAkAlavartI avadhUta paramparAoM meM svIkRta vicAroM ke sAtha tulanAtmaka evaM tApasa paramparA ke pariSkaraNa tathA navIkaraNa samanvayAtmaka dRSTi se jaina sAdhanAkrama ko yoga kI meM pataMjali kA yogasUtra bahuta preraka banA, aisA zailI meM upasthita karane kA stutya prayAsa kiyA hai| (s sambhAvita lagatA hai| kyoMki uttaravartI kAla meM yogadRSTi samuccaya meM icchAyoga, zAstrayoga, sAdhanA ke sandarbha meM jo vikAsa huA, usameM daihika sAmarthyayoga mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, abhyAsa kA sthAna apekSAkRta gauNa hotA gayA aura kAntA, prabhA, parA-ATha yogadRSTiyoM', oghadRSTi dhAraNA, dhyAna evaM samAdhiparaka Antarika zuddhi yogadRSTi tathA kulayogI, gotrayogI, pravRttacakrakI ora sAdhakoM kA AkarSaNa bar3hatA gyaa| yogI, niSpannayogI ke rUpa meM yogiyoM ke bhedoM kA 1. aupapAtika sUtra 74-66 / 3. yogadRSTisamuccaya 2-11 / 5. yogadRSTisamuccaya 14-16 / 2. samarAiccakahA prathama bhava / 4. yogadRSTisamuccaya 13, 14 / 6. yogadRSTisamuccaya 207-12 / 427 | paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa C sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sair Education International Por Private & Personal Use Only www.janarary.org Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo vivecana kiyA hai, vaha sarvathA maulika hai, anyatra yogazataka :* prApta nahIM hotaa| bhArata meM zatapadyAtmaka kalevaramaya racanAe~ / ___isI prakAra yogabindu meM pUrvasevA Adi prakaraNa zatakoM ke nAma se hotI rahI haiN| jinabhadragaNi kSamA | haiM, jo yoga ke kSetra meM navInatA jor3ate haiN| zramaNa kRta dhyAnazataka tathA A0 pUjyapAda racita eka eka aura bar3e mahatva kI bAta hai, jisakA ullekha samAdhizataka aisI hI racanAe~ haiN| Age bhI yaha parihArya hai| A0 haribhadra ne yogabindra meM krama gatizIla rahA, jisameM A0 haribhadra kA yogagopendra tathA kAlAtIta nAmaka yogAcAryoM kA zataka AtA hai| isameM eka sau eka ullekha kiyA hai, jinakI sUcanA anyatra kahIM nahIM AryA chanda meM haiM, jo prAkRta meM gAthA ke nAma se miltii| unhoMne samAdhirAja' taka kI carcA kI prasiddha hai| ( hai, jo yoga para eka mahatvapUrNa grantha hai, jise uttama granthakAra ne yogazataka meM maMgalAcaraNa ke (EOHI samAdhi ke artha meM samajhane kI bhUla hotI rhii| pazcAta yoga kI paribhASA tathA usake bheda batalAte | yaha saMskRta prAkRta ke mile-jule rUpa meM racita grantha hae likhA haihaiM, jinake cInI bhASA bhASA meM bhI anuvAda nicchayao iha jogo sannANAINa tiNha sNbNdho| kAra hue| A0 haribhadra kA dRSTikoNa bar3A anaikAntika, mokkheNa joyaNAo niddiTTho joginAhehiM // 2 // udAra, samanvayavAdI aura sarvathA guNaniSThAparaka nizcayadRSTi se samyakajJAna, samyakadarzana tathA ra thaa| yahI kAraNa hai, ve niHsaMkoca kaha sake- samyakcAritra--ina tInoM kA AtmA ke sAtha saMbaMdha honA yoga hai / vaha AtmA kA mokSa ke sAtha yojana pakSapAto na me vIre, na dvaSaH kapilAdiSu / yuktimada vacanaM yasya tasya kAryaH prigrhH|| yA yoga karatA hai, isa kAraNa yogavettAoM ne use - yoga kI saMjJA dI hai| vaha nizcaya-yoga hai| aba -lokatatva nirNaya 38 taka pAtaMjala yoga svIkRta cittavRtti-nirodha tathA zAstravArtAsamuccaya evaM yogabindu meM isa jaina-darzana svIkRta manovAkkAya-karma ke artha meM saMpraAzaya ke aura bhI prasaMga Aye haiM, jo A0 haribhadra yukta yoga zabda kA yaha tIsarA artha A0 haribhadra ne kI asaMkIrNa cintanadhArA ke dyotaka haiN| udghATita kiyA, jisakA yuj! yojane dhAtu ke ___ yogazataka evaM yogaviMzikA A0 haribhadra kI 'jor3anA' artha se sIdhA sambandha hai| prAkRta-racanAe~ haiM, jinameM vyApaka cintanadhArA ke granthakAra ne yogaviMzikA kI pahalI gAthA meM paripArzva meM jainasiddhAntoM ke kendra se yoga kA yoga kI isI rUpa meM paribhASA kI hai| likhA hainikhAra huA hai / granthakAra ne jaina tattvadarzana aura ___ mokkheNa (mukkheNa) joyaNAo jogo tadgabhita sAdhanAmulaka AcAravidhA ko yoga kI savvo vi dhmmvaavaaro| naI zailI meM apanI ina kRtiyoM meM udbhAsita kiyA - parisuddho vinne o ThANAigao viseseNa / / / hai, jisase jaina-darzana ko garimA kA prAzastya bar3A jo AtmA ko mokSa se jor3atA hai, vaha sabhI 1. yogabindu 100 / 3. yogabindu 456 / 5. yogabindu 525 / 2. yogabindu 300 / 4. zAstravArtAsamuccaya 208, 206, 237 / nate. . 428 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa ( sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Code FUPNate & Personal Use Only www.jainelibrary org Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra kA dharma - vyApAra - dharmopAsanA ke ve sabhI upakrama yoga haiN| prastuta sandarbha meM yoga kA Azaya Asana, dhyAna Adi se hai / yogadRSTi samuccaya meM sAmarthyayoga ke yogasaMnyAsa nAmaka bheda kA svarUpa samajhAte hue likhA hai atastvayogo yogAnAM yogaH para udAhRtaH / mokSayojanabhAvena, sarvasanyAsalakSaNaH // yahA~ yoga ko mokSayojanabhAva ke rUpa meM vyAkhyAta kiyA hai / arthAt vaha AtmA ko mokSa se jor3atA hai, vaha AtmabhAva kA paramAtmabhAva ke sAtha yojaka hai / yaha yojakatva hI yoga kI vAstavikatA hai / isa zloka meM eka bAta atyanta mahatvapUrNa hai / yahA~ yoga dvArA ayoga prApti - yogarAhitya svAyatta karane kA saMketa kiyA gayA hai / arthAt yahA~ yoga dvArA dhyAna Adi Atma-sAdhanA ke upakramoM, upAyoM dvArA yoga - mAnasika, vAcika, kAyika pravRttiyoM kA sarvathA nirodha kara ayoga yogarahita bana jAne kA bhAva ujAgara huA hai / AtmA kI vaha sarvottama unnatAvasthA hai, jahA~ vaha ( AtmA ) sarvathA apane svarUpa svabhAva meM sampratiSTha ho jAtI hai / svarUpa- sampratiSThAna ke pazcAt kucha karaNIya baca nahIM jAtA / vahA~ karttA, karma aura kriyA kI tripadI aikya prApta kara letI hai / vaha AtmA kI dehAtItA vasthA hai, sahajAvasthA hai, parama Anandamaya dazA hai, yogasAdhanA kI sampUrNa siddhi hai / sabhI pravRttiyA~, jinakA deha, indriya Adi se sambandha hai, vahA~ svayaM apagata ho jAtI hai / yaha yoga dvArA yoganirodhapUrvaka ayoga kI upalabdhi hai / ayoga hI yogI kA parama lakSya hai / yaha taba sadhatA hai, jaba naizcayika dRSTi se AtmA meM jJAna kI avicala jyoti uddIpta ho jAtI hai, niSThA kA susthira sambala svAyatta ho jAtA hai| tadanurUpa sAdhanA sahaja rUpa meM adhigata ho jAtI hai / 1. yogabindu 176-78 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa yoga kA adhikArI kauna ho sakatA hai, isa sambandha meM haribhadra ne jo tAttvika samAdhAna diyA hai, vaha unakI gaharI sUjha kA evaM jaina darzana kI marmajJatA kA sUcaka hai / unhoMne likhA hai ahigArI puNa ettha vinneo apuNabaMdhagAitti / taha taha niyattapayaI ahigAro'gabheo tti // 6 // apunarbandhaka - carama pudgalAvarta meM avasthita puruSa yoga kA adhikArI hai, aisA jAnanA cAhiye / karma pravRtti kI nivRtti - karma - pudgaloM ke nirjaraNa kI taratamatA se prasUta sthitiyoM ke anusAra guNaniSpannatA kI dRSTi se usake aneka bheda ho sakate haiM / adhyAtma jAgaraNa kI prakriyA ke antargata yogabindu' meM bhI yaha prasaMga vizada rUpa meM carcita huA hai / apunarbandhaka tathA carama pudgalAvarta ke sandarbha meM jaina darzana kI aisI mAnyatA hai ki jIva anAdikAla se zarIra, mana, vacana dvArA saMsArastha pudgaloM kA kisI na kisI rUpa meM grahaNa tathA visarjana karatA A rahA hai / koI jIva vizva ke samasta pudgaloM kA eka bAra kisI na kisI rUpa meM grahaNa tathA visarjana kara cukatA hai - sabakA bhoga kara letA hai, vaha eka pudgala parAvarta kahA jAtA hai / yaha pudgaloM ke grahaNa -tyAga kA krama jIva ke anAdi kAla se calA A rahA hai / yoM sAmAnyataH jIva isa prakAra ke ananta pudgala - parAvartI meM se gujaratA rahA hai / yahI saMsAra kI dIrgha zrRMkhalA yA cakra hai / isa cakra meM bhaTakate hue jIvoM meM kaI bhavya yA mokSAdhikArI jIva bhI hote haiM, jinakA kaSAyamAndya bar3hatA jAtA hai, mohAtmaka karma prakRti kI zakti ghaTatI jAtI hai / jIva kA zuddha svabhAva kuchakucha udbhAsita hone lagatA hai / aisI sthiti A jAne para jIva kI saMsAra meM bhaTakane kI sthiti sAdhvIratna grantha Or Private & Personal Use Only 426 www.jainendrary.org Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / parimita, sImita ho jAtI hai| saMsAra ke pudgaloM dharmazAstroM meM nirUpita vidhi ke anurUpa gurujana ko kevala eka bAra kisI na kisI rUpa meM bhoga kA vinaya, zuzrUSA-sevA, paricaryA kare, unase tattva sake, mAtra itanI avadhi bAkI raha jAtI hai, jJAna sunane kI utkaNThA rakhe tathA apanI kSamatA ke use carama pudgala parAvarta yA caramAvarta kahA anurUpa zAstrokta vidhi-niSedha kA pAlana kare / jAtA hai| arthAt zAstra-vihita kA AcaraNa kare, zAstrajaina-darzana meM pratyeka karma kI jaghanya kama se niSiddha kA AcaraNa na kre| kama tathA utkRSTa adhika se adhika do prakAra kI pAvaM na tivvabhAvA kUNai na baha mannaI bhavaM ghoraM / Avadhika sthitiyAM mAnI gayI haiN| ATha prakAra ke uciyadiThaI ca sevai savvatha vi apuNabaMdho tti / 13 / karmoM meM mohanIya karma pradhAna hai| mohanIya kI apanarbandhaka tIvra bhAva-utkaTa kaluSita bhAvanAutkRSTa sthiti sattara koDAkor3a sAgaropama hai, para pUrvaka pApa-karma nahIM karatA, ghora-bhISaNa, bhayAvaha jisakA mukhya kAraNa jIva kA tIvra kaSAyayukta saMsAra ko bahuta nahIM maantaa| usameM Asakta-racAhonA hai| pacA nahIM rhtaa| laukika, sAmAjika, pArivArika, jaba jIva carama-pudgala-parAvarta-sthiti meM hotA vaiyaktika, dhArmika-sabhI kAryoM meM ucita sthitihai, usa samaya kaSAya bahuta hI manda rahate haiM / phalataH nyAyapUrNa maryAdA kA pAlana karatA hai| vaha phira sattara koDAkor3a sAgaropama sthiti ke mohanIya karma kA bandha nahIM krtaa| use apuna paDhamassa lokadhamme parapIDAvajjaNAi oheNaM / / bandhaka kahA jAtA hai| apunarbandhakatA kI sthiti gurudevAtihipUyAi dINadANAi ahigicca // 25 // pA lene ke pazcAt jIvana sanmArgAbhimukha ho jAtA prathama bhUmikA kA sAdhaka dUsaroM ko pIr3A na hai| usakI moharAgamayI karma-granthI TUTa jAtI hai| de| guru, deva tathA atithi kA satkAra kare, dIna samyakdarzana prApta ho jAtA hai| janoM ko dAna de, sahayoga kre| sAdhaka kI yaha vaha sthiti hai, jaba vaha yoga- A0 haribhadra ke anusAra ye loka-dharma haiM, jo sAdhanA ke yogya ho jAtA hai, kintu yoga-mArga para prathama bhUmikA ke sAdhaka ke lie anusaraNIya hai / ArUr3ha hone ke lie, usa para anavarata gatizIla Age unhoMne kahA hairahane hetu kucha aura caahie| vaha hai aise sAtvika, .. saumya, vinIta, sevAsampRkta, karuNAzIla jIvana / sadadhammANuvarohA vittI dANaM ca teNa suvisuddh| kI urvara pRSThabhUmi, jisameM yoga ke bIja aMkurita, jiNapUya-bhoyaNavihI saMjhA-niyamo ya jogaM tu // udgata, abhivaddhita, puSpita evaM phalita ho skeN| ciyavaMdaNa-jaivissAmaNA ya savaNaM isake lie A. haribhadra ne yogabindu meM pUrvasevA ke rUpa meM vaise sadguNoM kA vivecana kiyaa| yoga gihiNo imo vi jogo kiM puNa jo zataka meM granthakAra ne "pUrvasevA" pada kA prayoga to bhAvaNA-maggo // 30,31 // nahIM kiyA hai, kintu vyavahAra yoga, yogAdhikArI saddharma ke anuparodhapUrvaka-saddharma kI ArAkI pahacAna, mArga darzana, kartavya bodha Adi ke rUpa dhanA meM bAdhA na Ae, yaha dhyAna meM rakhate hue gRhI meM vahI saba kahA hai, jo pUrva sevA meM pratipAdita sAdhaka apanI AjIvikA calAe, vizuddha-nirdoSa ) hai| likhA hai dAna de, jinezvaradeva-vItarAya prabhu kI pUjA kare, guru-viNao sussUsAiyA ya vihiNA u dhammasatthesu / yathAvidhi- yathAniyama bhojana kare, sAyaMkAlIna taha cevANuTThANaM vihi-paDisehesu jahasattI // 5 // upAsanA ke niyamoM kA pAlana kre| 430 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa | C. ca dhammavisayaMti / 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por Salvate & Personal Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitya-vandana, yati - saMyamI sAdhu ko sthAna, pAtra Adi kA sahayoga, unase dharma-zravaNa ityAdi satkArya kare, bhAvanA-mArga kA - bAraha bhAvanAoM kA evaM maitrI, muditA, karuNA tathA mAdhyasthya bhAvanA kA abhyAsa kare | yahA~ yaha jJAtavya hai ki bhAvanAe~ caitasika pariSkAra kA ananya hetu ho sakatI haiM, yadi unakA yathAvidhi yoga kI paddhati se abhyAsa kiyA jAe / aisA pratIta hotA hai, jaina paramparA meM kabhI bhAvanAoM ke abhyAsa kA koI vaijJAnika, manovaijJAnika krama rahA ho, jo hameM Aja upalabdha nahIM hai / yogabindu aura yogazataka meM zIla, sadAcAra Adi lokadharmoM ke paripAlana kI jo vistAra se carcA kI gayI hai, usakA eka hI abhiprAya hai, sAdhaka jIvana meM mAnavocita zAlInatA sahaja rUpa meM svAyatta kara sake, jisase Age vaha yoga-sAdhanA kI lambI yAtrA meM avizrAnta rUpa meM bar3hatA jA sake / evaM ci avayAro jAyai maggammi haMdi eyassa / raNe pahapa bhaTTo vaTTAe vaTTamoraI ||26|| jaise vana meM mArga bhUle hue pathika ko pagaDaMDI batalA dI jAe to usase vaha apane sahI patha para pahu~ca jAtA hai, vaise hI vaha sAdhaka loka dharma ke . mAdhyama se adhyAtma meM pahu~ca jAtA hai / loka dharma aura adhyAtma kA samanvaya jIvana kI samagratA hai / jahA~ yaha nahIM hotI, vaha jIvana kA khaNDita rUpa hai, jisase sAdhya nahIM sadhatA / isI tathya ko AtmasAt karAne hetu haribhadra ne aneka rUpoM meM isakI carcA kI hai / isI Azaya ko spaSTa karate hue granthakAra ne usase sAmAyika zuddha hotI hai / likhA hai zreNI ke sAdhakoM kI carcA kI hai, jahA~ uttarottara lokottara dharma-saMyama, vrata tathA sAmAyika sAdhanA se sAdhaka ko jor3ane kA unakA abhipreta hai / 1 1. yogazataka 27-26 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa jaina sAdhanA meM sAmAyika kA atyanta mahatvapUrNa sthAna hai / vaha cAritra kA mukhya aMga hai / . 0 haribhadra ne sAmAyika ko yoga kI bhUmikA meM parigRhIta kara use jo sammArjita, saMskArita rUpa pradAna kiyA, vaha unakI gaharI sUjha kA paricAyaka hai / unhoMne sAmAyika ko azuddhi se bacAne para bar3A jora diyA hai / kahA haiuse se vihiesu ya IsirAgabhAve vi / sAmAiyaM asRddha N suddha N samayAe dosuM pi // 17 // zAstroM meM jinakA pratiSedha niSedha kiyA gayA hai, aise viSayoM kAryoM meM dveSa tathA zAstroM meM jinakA vidhAna kiyA gayA hai, uname thor3A bhI rAga sAmAyika ko azuddha banA dete haiM, jo ina donoM meM - niSiddha tathA vihita meM samabhAva rakhatA hai, 0 haribhadra ne isa gAthA dvArA sAdhaka ko cintana kI usa pavitratama bhUmikA se jor3ane kA prayatna kiyA hai, jahA~ mana samatA-rasa meM itanA Apluta ho jAe ki vaha pApa se aprIti yA ghRNA tathA puNya se prIti yA Asakti se U~cA uTha ske| rAga, dveSa, moha Adi doSoM ke parihAra hetu sAdhaka apane cintana ko kaisA mor3a de, isa para sUkSma vizleSaNa karate hue granthakAra ne batalAyA hai| unhoMne yogazataka meM Age dvitIya aura tRtIya ki rAga abhisaMga -- AsaktatA - prItimattA se jur3A jaina darzana karma siddhAnta para TikA hai / ataH granthakAra ne 53 se 58 gAthA taka chaha gAthAoM meM karmavAda kA saMkSipta kintu bar3A bodhaprada vizleSaNa kiyA hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha : 431 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai tathA dveSa aprIti se / ye donoM hI moha- prasUta avasthAe~ haiM / sAdhaka yaha dRSTi meM rakhate hue gaharAI se vicAra kare ki inameM mujhe dRr3hatA se DaTakara, atyadhika rUpa meM kauna pIr3ita kara rahA hai ? yaha samajhatA huA una doSoM ke svarUpa, pariNAma, vipAka Adi para ekAnta meM ekAgra mana se bhalI-bhA~ti cintana kreN| 1 yaha cintana kI antaHsparzI sUkSma prakriyA hai, jo sAdhaka ko zakti, antaH sphUrti pradAna karatI hai / Age unhoMne pratyeka doSa ke pratipakSI bhAvoM para gaharAI se socate hue doSa-mukta hone kA mArga prazasta kiyA hai / " samagra cintana, caryA evaM abhyAsa - ye saba zAzvata jaina siddhAntoM kI dhurI para Tike raheM, ataeva unhoMne prasaMgopAtta rUpa meM utpAda-vyaya- dhrauvya kA saMkSa epa meM tAttvika zailI meM nirUpaNa kiyA hai, tAki sAdhaka kI manobhUmi satyonmukha dRr3hatA se paripoSita raheM | 3 AhAra-zuddhi para prakAza DAlate hue granthakAra gRhatyAgI sAdhakoM ko, jinakA jIvana bhikSAcaryA para AdhRta hai, jo samajhAyA hai, vaha bar3A bodhaprada hai / unhoMne bhikSA ko jJAna-lepa se upamita kiyA hai / phor3e para, use miTAne hetu jaise kisI davA kA lepa kiyA jAtA hai, usI prakAra kSudhA, tRSA Adi miTAne hetu bhikSA grahaNa kI jAtI hai, davA kitanI hI kImatI ho, phor3e para utanI hI lagAyI jAtI hai, jitanI Avazyaka ho / usI prakAra bhikSA meM prApta ho rahe khAdya, peya Adi padArtha kitane hI susvAdu evaM sarasa kyoM na hoM, ve anAsakta bhAva se utane hI svIkAra kiye jAe~, jitanI AvazyakatA ho / aisA na karane para bhikSA sadoSa ho jAtI hai / 1. yogazataka 56 - 60 / 3. yogazataka 72-73 / 432 kala jyoM-jyoM yogAMgoM kI siddhi hotI jAtI hai, yogI ko aneka siddhiyA~ prApta hotI jAtI haiM, jinheM pataMjali ne vibhUtiyA~ kahA hai, boddha paramparA meM jo abhijJAe~ kahI gayI haiM, jaina paramparA meM ve labdhiyoM ke nAma se abhihita huI haiM / granthakAra me 83, 84, 85 gAthAoM meM saMkSepa meM ratna Adi, aNimA Adi Amosahi (AmoSadhi) Adi labdhiyoM kI ora saMketa kiyA hai / aisA mAnA jAtA hai, jisa yogI ko Amosahi siddha ho jAtI hai, usake sparza mAtra se roga dUra ho jAte haiM / yoga-sAdhanA ke sAra rUpa meM granthakAra ne manobhAva ke vaiziSTya kI vizeSa rUpa se carcA kI hai / unhoMne batAyA hai ki kAyika kriyA dvArA - mAtra dehAti bAhya tapa dvArA naSTa hue doSa maNDUka cUrNa ke samAna haiM / ve hI doSa yadi bhAvanA dvArA, zuddha antavRtti yA mAnasika parizuddhi dvArA kSINa kiye gaye hoM to maNDUka- bhasma ke samAna haiM / maNDUka- cUrNa tathA maNDUka-bhasma kA udAharaNa kAyika kriyA evaM bhAvanAnugata kriyA kA bheda spaSTa karane ke lie prAcIna dArzanika sAhitya meM prayoga meM AtA rahA hai / aisA mAnA jAtA hai ki meMDhaka ke zarIra ke Tukar3e-2 ho jAe~ to bhI naI varSA kA jala girate hI usake zarIra ke ve aMga paraspara milakara sajIva meMr3haka ke rUpa meM pariNata ho jAte to phira cAhe kitanI hI varSA ho, vaha punaH sajIva haiN| yadi meMr3haka kA zarIra jalakara rAkha ho jAe nahIM hotA / yogasUtra ke TIkAkAra vAcaspati mizra ne apanI TIkA ( tatvavaizAradI) meM isa udAharaNa kA ullekha kiyA hai / granthakAra ne manaH zuddhi yA manojaya para bar3A jora 2. yogazataka 67-70 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ForPrivate & Personal Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PM IAS pata diyA hai| unhoMne bodhisattva kA udAharaNa dete hue vijaya ne TIkA kI racanA kI, jo prastuta kRti meM batAyA hai ki ve kAmapAtI hote haiM, cittapAtI nahIM ati saMkSepa meM pratipAdita viSayoM ke spaSTIkaraNa hote / kyoMki uttama Azaya-bhAva yA abhiprAya ke kI dRSTi se bahata upayogI hai| kAraNa unakI bhAvanA-citta-sthiti zuddha hotI yogaviMzikA kI prayama gAthA meM lekhaka ne AtmA kA mokSa se yojana rUpa yoga kA lakSaNa batalAkara yahA~ kahane kA Azaya yaha hai ki jaba taka deha usake bhedoM kI ora iMgita kiyA hai| in hai, karma kA sarvathA nirodha nahIM ho sakatA, kintu dUsarI gAthA meM unhoMne yoga ke bhedoM kA vizle mana yA bhAvanA kA pariSkAra ho sakatA hai, jisake SaNa karate hue kahA hailiye sAdhaka satat saprayatna, saceSTa rahe, vahA~ vikAra ThANunnatthAlaMbaNarahio tantammi paMcahA eso| na Ane paaye| dugamitthakammajogo tahA tiyaM nANajogo u / / 2 / / isa prakAra A0 haribhadrasUri ne prastuta grantha ke tantra meM-yogapradhAna zAstra meM sthAna, UrNa,artha, 500 kevala 101 zlokamaya choTe se kalevara meM yoga ke Alambana tathA anAvalambana-yoga ke pA~ca bheda ||5 sandarbha meM bodhAtmaka, tulanAtmaka dRSTi se itanA kucha batAye haiM / inameM pahale do-sthAna aura UrNa ko kaha diyA hai, jo sAdhanA kI yAtrA karmayoga tathA unake pazcAdvartI tIna-artha, AlayogI ke lie eka divya pAtheya siddha ho mbana tathA anAvalambana ko jJAnayoga kahA gayA hai| yogavizikA sthAna-sthAna kA artha sthita honA hai| yoga meM Asana zabda jisa artha meM pracalita hai, yahA~ sthAna ___ AcArya haribhadrasUri kI prAkRta meM yoga para zabda usI artha meM prayukta huA hai| dUsarI kRti yogavizikA hai| __ vAstava meM Asana ke lie sthAna zabda kA prayoga 3 bhAratIya vAGamaya meM bIsa-bIsa, tIsa-tIsa vizeSa saMgata tathA yuktipUrNa hai| Asana kA artha I R) Adi padyoM kI pustakAtmaka racanAoM kA eka vizeSa baiThanA hai / saba Asana baiThakara nahIM kiye jAte / ra krama rahA hai / bauddha jagat ke suprasiddha lekhaka vasu- kucha Asana baiThakara, kucha sokara tathA kucha khar3e hokara || bandhU ne vizikA-trizikA ke rUpa meM pustaka-racanA kie jAte haiN| deha kI vibhinna sthitiyoM meM avakI, jinameM unhoMne vijJAnavAda kA vivecana kiyaa| sthita honA sthAna zabda se adhika spaSTa hotA hai| kisI viSaya ko samagratayA bahuta hI saMkSepa meM UrNa yogAbhyAsa ke sandarbha meM pratyeka kriyA ke yA vyAkhyAta karane kI dRSTi se vizikAoM kI paddhati sAtha jo sUtra-saMkSipta zabda - samavAya kA uccA ko upayogI mAnA gayA / A0 haribhadra ne isI raNa kiyA jAtA hai, use UrNa kahA jAtA hai / prAcIna zailI ke anurUpa bIsa vizikAoM kI racanA UrNa ko eka apekSA se pAtaMjala yoga-sammata kii| ve saba prAkRta bhASA meM haiN| unameM 17voM vizikA japa-sthAnIya' mAnA jA sakatA hai| yogavizikA hai| isameM AryA chanda kA prayoga huA artha-zabda-samavAya-gabhita artha ke avabodha hai| racanAkAra ne kevala bIsa gAthAoM meM yoga ke kA vyavasAya-prayatna yahA~ artha zabda se abhihita sArabhUta tattvoM ko upasthita karane kA prastuta pustaka huA hai| PL meM jo vidvattApUrNa prayatna kiyA hai, vaha gAgara meM Alambana-dhyAna meM bAhya pratIka Adi kA sAgara saMjone jaisA hai| isa para upAdhyAya yazo- AdhAra Alambana hai / 1. yogasUtra 1.28 / 433 pacama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Balducation International Nr Private & Personal. Use Only www.jaintierary.org Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra ke yogazAstra, ' zubhacandra ke jJAnArNava' tathA bhAskaranandI ke dhyAnastava Adi meM varNita piNDastha, padastha evaM rUpastha dhyAna se yaha tulanIya hai / anAlambana - dhyAna meM rUpAtmaka padArthoM kA sahArA na lenA anAvalambana kahA gayA hai / yogazAstra', jJAnArNava' tathA dhyAnastava' meM varNita rUpAtIta dhyAna se isakI tulanA kI jA sakatI hai / 0 haribhadra ne yoga ke ina pA~ca bhedoM meM se pratyeka ke icchA, pravRtti, sthiratA evaM siddhi ke rUpa meM cAra-cAra bheda aura kiye haiM / yoM yoga ke bIsa bheda ho jAte haiM / inakI vyAkhyA karate hue unhoMne batAyA hai ki yogArAdhaka satpuruSoM - yogiyoM kI carcA meM prIti, spRhA, utkaNThA kA honA icchAyoga hai / navAbhyAsI ke mana meM aisI spRhA kA udita honA usake ujjvala bhaviSya kA sUcana hai / pravRtti - upazama bhAvapUrvaka yoga kA yathArtha rUpa meM pAlana pravRtti yoga hai / sthiratA Atmabala dvArA, bAdhA janaka sthitiyoM kI cintA se atIta hokara susthira rUpa se yoga kA pratipAlana sthiratAyoga hai / siddhi - sAdhaka jaba uparyukta paMcavidha yoga sAdha cukatA hai, taba vaha na kevala svayaM hI Atma-zAnti kA anubhava karatA hai, varan jo bhI usa yogI ke samparka meM Ate haiM, sahaja rUpa meM usase utprerita hote haiM / yogI kI usa sthiti ko siddhiyoga kahA jAtA hai / 1. yogazAstra, prakAza 7-6 / 3. dhyAnastava 24-31 / 5. jJAnArNava sarga 40 / 434 0 haribhadra ke anusAra jo puruSa pUrvokta rUpa meM yogAbhirata hai, usakA anuSThAna sadanuSThAna kahA jAtA hai / sadanuSThAna ko unhoMne cAra prakAra kA batalAmA hai - 1. prIti- anuSThAna, 2, bhakti - anuSThAna, 3. AgamAnuSThAna tathA 4. asaMgAnuSThAna / yoga ke pUrvokta bIsa bhedoM meM se pratyeka ke ye cAra-cAra bheda aura hote haiM / isa prakAra usake assI bheda ho jAte haiM / yogAbhyAsa ke sandarbha meM A0 haribhadra dvArA kiye gaye yoga ke ye bheda sAdhaka ko yogasAdhanA kI sUkSmatA meM jAne kI preraNA pradAna karate haiM / inakA sUkSmatA se saMsparza kara sAdhaka apane meM Atma-sphUrti kA anubhava karatA hai / phalataH vaha yoga ke mArga para uttarottara, adhikAdhika pragati karatA jAtA hai / yogaviMzikA meM gAthA 10 se 14 taka A0 haribhadra ne yoga ke pariprekSya meM caitya-vandana ke sambandha meM carcA kI hai, jisakA yoga se koI sIdhA sambandha pratIta nahIM hotA / ve caityavandanasUtra kI sArthakatA arthaMyoga aura Alambana yoga ko sAdha lene se hI mAnate haiM / arthayoga samyak artha ke avabodha kI dizA meM cintanaparaka upakrama hai aura Alambana yoga pratIka - vizeSa ke sahAre dhyAna- prakriyA | artha aura Alambana yoga jahA~ siddha ho jAte haiM, vahA~ caityavandana sAkSAt mokSa hetu se jur3a jAtA hai / jahA~ sthAna evaM UrNa yoga hI siddha hote haiM, artha evaM Alambana nahIM, vahA~ caitya-vandana mokSa kA sAkSAt hetu to nahIM banatA, paramparA se vaha mokSa hetu hotA hai / Age unhoMne likhA hai - 2. jJAnArNava sarga 37-36 / 4. yogazAstra 10.5 / 6. dhyAnastava 32-36 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha katile Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA at N jo vyakti arthayoga evaM Alambana yoga se rahita meM aisA hotA hai. usake sAdhuoM meM sAdhutva kA mUla ! hai, jisane sthAna-yoga aura UrNa-yoga bhI nahIM sAdhA guNa hI nahIM rhtaa| hai, usakA caityavandanamUlaka anuSThAna kevala kAyika ve striyoM ke samakSa gAte haiM, aMTasaMTa bolate haiM, IN ceSTA hai athavA mahAmRSAvAda hai-nirI mithyA mAno ve aniyantrita baila hoN| ve azuddha AhAra 0 pravaMcanA hai, isalie adhikArI-suyogya vyaktiyoM ko lete haiM / jala, phala, puSpa Adi sacitta padArtha, 70 hI caityavandana sUtra kA zikSaNa denA cAhiye / jo snigdha va madhura padArtha tathA lauMga, tAmbUla Adi kA || dezaviratiyakta haiM-AMzika rUpa meM vratayakta haiM. ve sevana karate haiN| nitya do-tIna bAra bhojana karate haiN| DS hI isake sacce adhikArI haiN| kyoMki caityavandana ve caitya. maTha Adi meM nivAsa karate haiN| pajA sUtra meM "kAyaM vosarAmi" deha kA vyutsarga karatA hU~, meM Arambha samAraMbha-hiMsA Adi sAvadha kArya ina zabdoM se kAyotsarga kI jo pratijJA prakaTa hotI karate haiM, deva-dravyoM kA bhoga karate haiN| jina-gRha hai, vaha suvratI ke viratibhAva yA vrata ke kAraNa hI aura zAlA Adi kA nirmANa karate haiN| ghaTita hotI hai-isa satya ko bhalIbhAMti samajha ve jyotiSa batalAte haiM, bhaviSya kathana karate haiM, lenA caahiye| cikitsA karate haiN| maMtra-TonA-ToTakA karate haiMsAtha hI sAtha isa sandarbha meM itanA aura jJAtavya jo kArya pApajanaka haiM, naraka ke hetu haiN| hai ki dezavirata se ucca sarvavirata sAdhaka tattvataH saMbodha-prakaraNa ke isa varNana se sAdha-saMsthA kI isake adhikArI haiM tathA deza virati se nimna sthAna- hIyamAna cAritrika sthiti kA patA calatA hai / ve, yA vartI apunarbandhaka yA samyakdRSTi vyavahArataH isake jaisA pahale saMketa kiyA gayA hai, caityoM meM Asakta adhikArI mAne gaye haiN| the / caityavaMdana ke nAma para apane Apako dhArmika A0 haribhadra ko yoga jaise viSaya ke antargata siddha karane ke sivAya unake pAsa cAritrya nAma kI caityavandana jaise viSaya ko itane vizada rUpa se koI vastu baca nahIM pAyI thI / unako sanmArga para vyAkhyAta karanA, prastuta viSaya se sampRkta karanA, lAne ke lie haribhadra ne caityavandana ke sAtha yoga ko kyoM Avazyaka pratIta huA, isakA eka kAraNa hai| jor3A hai / jahA~ yoga nahIM, vahA~ caityavandana kI vaha yuga catyavAsiyoM kA yuga thA, jinameM AcAra- prakriyA nitAnta sthUla hai, bAhya hai| usase dharma kI zunyatA vyApta ho rahI thI, jo kevala sAdhutva kA ArAdhanA kabhI sadha nahIM sktii| - veSa dhAraNa kiye hae the, sAdhutva ke niyamoM kA bila- A0 haribhadra kevala eka mahAna granthakAra hI kA kala pAlana nahIM karate the, caityoM meM nivAsa karate the nahIM the, ve eka krAntikArI dharmanAyaka bhI the| KI aura unakA dharma lagabhaga caityavandana taka hI sImita asta-nizcaya hI yoga ke kSetra meM A0 hari ho gayA thaa| sAdhu samAja kI isa adhaHpatita dazA bhadra kI vaha mahAna dena hai, jo sadA smaraNIya rhegii| se A0 haribhadra bar3e cintita the| unhoMne unako prastuta nibandha meM yogazataka aura yogavizikAjagAne ke lie saMbodha-prakaraNa nAmaka grantha kI unakI do prAkRta kRtiyoM ke AdhAra para jo kahA + racanA kI / vahA~ unake AcAra Adi ke bAre meM gayA hai, vaha to eka saMketa mAtra hai| AzA hai, likhA hai prastuta viSaya vidvajjana ko gahana anuzIlana aura | ve sAdhu bhinna-bhinna prakAra ke raMga-biraMge, sundara, anasaMdhAna kI dizA meM prerita kregaa| dhUpavAsita vastra dhAraNa karate haiN| jisa zramaNa saMgha 1. yogavizikA 17 / 2. yogavizikA 18 / 3. saMbodha prakaraNa 46, 46, 57, 61, 63 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 0 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal lee Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana sUtra puNya aura pApa kAle kalUTe koyale ne azru bahAte hue hIre se kahA- hama donoM eka hI khadAna se paidA hue haiM para donoM ke raMga aura rUpa meM kitanA antara hai| tumhArI jyotirmaya kiraNeM jana jana ke mana ko mugdha karatI haiM / sabhI tumhAre ko sneha aura sadbhAvanA se apanAte haiN| vividha AbhUSaNoM meM tumheM sajAte haiM aura makhamala bichI huI tijorI meM tumheM surakSita rakhate haiM para merA koI bhI sparza karanA pasanda nahIM krtaa| yadi bhUla se sparza ho bhI jAe to sAbuna se vastra aura hAtha sApha karate haiM / prajvalita Aga meM DAlakara sadAsadA ke lie merA anta kara dete haiN| batAo bhaiyA ! merA aisA kauna-sA gunAha huA jisake kAraNa loga mere se ghRNA karate haiN| hIre ne muskarAte hue kahA-bhaiyA ! isakA mUla kAraNa hai maiMne ujjvala paramANu grahaNa kiye the aura tumane kAle paramANu kiye jisase merA sanmAna hai aura tumhArA apamAna hai / hIre aura koyale ke saMvAda ko sunakara maiM cintana ke sAgara meM DubakI lagAne lagI / vizva ke sabhI prANiyoM kI yahI sthiti hai| pApa azubha paramANu hai aura puNya zubha paramANu hai / azubha paramANuoM ko grahaNa karane vAlA AtmA sadA anAdara ko prApta hotA hai aura zubha paramANuoM ko grahaNa karane vAlA AtmA sarvatra Adara prApta karatA hai / -mahAsatI zrI kusumavatIjI 00 Ox0 ( 436 ) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Poraivate spersonalysoonly Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 vividha rASTrIya sandarbho meM jaina paramparA kI - - - - parilabdhiyA~ Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA-vaha madhya kar3I hai, jisase atIta itihAsa kA eka chora baMdhA hai, to vartamAna aura bhaviSya kA dUsarA chora bhI baMdhA rahatA hai| paramparA kI paribhASA hI hai-jo calatI AI hai, calatI rhegii| jaina paramparA apane Apa meM atyanta gaurava maMDita rahI hai| samAja, rASTra ke navajAgaraNa saMdeza ke sAtha mAnavatA kA kalyANonmukhI pravAha-niraMtara-niraMtara bahatA rahatA hai, aneka srotoM meM / prastuta khaNDa meM vividha rASTrIya sandarbho meM jaina paramparA kI parilabdhiyoM para eka sArthaka paricarcA hai, paryavekSaNa hai aura pratipatti hai, vidvAna vicArakoM kI apanI-apanI dRSTi se.... Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhAratIya svAtantryAndolana kI ahiMsAtmakatA meM mahAvIra ke jIvana darzana kI bhUmikA -prahlAda nArAyaNa bAjapeyI (sAhitya saMsthAna, rAjasthAna vidyApITha, udayapura) SD bhAratIya svatantratA saMgrAma briTiza sAmrAjya kI niraMkuza evaM nRzaMsa sattA ke viruddha deza ke 3 koTi-koTi jana kI antarAtmA kA saMgharSa thA / asat ke viruddha jaise sat kA saMgharSa thA / yaha bhautikatA ke caramotkarSa kA sAmanA karane ke lie AdhyAtmika zakti kA zaMkhanAda thaa| anyAya aura atyAcAra ke viruddha gUMjane vAlA janatA janArdana kA zAzvata ninAda thaa| saca to yaha hai ki andhakAra ke viruddha yaha kA saMgharSa thA, Aloka kA jAgaraNa thaa| hiMsA aura AtaMka ke viruddha ahiMsA kA saMgharSa thaa| yahI kAraNa hai ki bhAratIya svatantratA saMgrAma ne mAnavatA ke paramparAgata itihAsa meM Atmazuddhi ke / mAdhyama se ahiMsA ke zastra dvArA kisI yuddha ko jIta kara eka naye adhyAya kI racanA ko hai jisase vizvazAnti kI racanA kA svapna sAkAra kiyA jA sakatA hai| bhAratIya svatantratA Andolana meM zastra kI bhAMti prayoga kI gaI ahiMsA tIrthaMkara mahAvIra ke jIvana darzana se prabhAvita hai jo mAnava maMgala ke kisI bhI abhiyAna ke lie varadAna siddha ho sakatA hai / g) tIrthakara mahAvIra ne AtmA kI vikAsa yAtrA meM Atma-damana ke carama binda para ahiMsA ke ji | vikAsa yAtrA meM Atma-damana ke carama bindu para ahiMsA ke jisa Aloka kA nirmANa kiyaa| usI ko Adarza mAnakara svatantratA saMgrAma meM ahiMsAtmaka Andolana ko tejasvitA ne sAmAjika maryAdAoM meM sArvajanika caitanya ke mAdhyama se bahujanahitAya evaM bahujanasukhAya kI jijIviSA kA nirmANa kara lakSya siddha kara dikhaayaa| ahiMsA vyakti ke lie parama dharma hai kintu samaSTi ke lie ahiMsA kA samAjIkaraNa svatantratA Andolana meM hiMsA kI sambhAvanA mAtra se AndolanoM ko sthagita kiye jAne kI paramparA ke nirvAha dvArA sampanna kiyA gayA hai| maryAdAhIna evaM ucchRkhala jovana meM samarasatA evaM zAnti lAne ke lie ahiMsA hI vaha AdhAra) zilA hai jisa para paramAnanda kA prAsAda khar3A kiyA jA sakatA hai| ahiMsA ke paripArzva meM tIrthaMkara 3) mahAvIra ne batAyA ki prANI mAtra jInA cAhatA hai, koI maranA nahIM caahtaa| sukha sabhI ke lie anukUla haiM evaM duHkha sabhI ke lie pratikUla hai / / ___ svatantratA Andolana meM isI ke AdhAra para yaha svara prakhara hokara nArA banA thA-hama mAreMge nahIM kintu hama mAneMge bhI nhiiN| sAtha hI yaha dhAraNA bhI vikasita huI thI-pApa se ghRNA karo, pApI se nahIM / saMgharSa ke lie yaha dRSTikoNa apanAyA gayA-hameM briTiza sAmrAjya kI sattA ke viruddha saMgharSa 1 AcA0 1/2/3 / SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA ko parilabdhiyA~ HOROID sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha SPONDrivated personalise only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA hai / briTiza janatA ke, briTiza logoM ke viruddha saMgharSa kA yA ghRNA kA bhAva mana meM panapane denA nahIM cAhie / tIrthaMkara mahAvIra ne yaha siddhAnta pratipAdita kiyA thA- AtmA eka hai ( aige AyA ) arthAt sabakI AtmA eka rUpa hai, eka samAna hai / khAmemi savve jIvA, savve jIvA khamantu me / tIrthaMkara mahAvIra ahiMsA ko tapa aura saMyama kI zreNI meM rakhA hai| ahiMsA ko maMgalakArI mAnate hue tIrthaMkara mahAvIra ne batAyA ki ahiMsA ko devatA bhI namaskAra karate haiM / 2 svatantratA Andolana meM jahA~ yaha marma vAkya mantra ke samAna ghoSita huA, gUMjA - svatantratA hamArA janma siddha adhikAra hai / vahIM samatA ke siddhAnta ko sabase adhika pratiSThA dI gayI / samatA mUlaka ahiMsAvAdI samAja kI sthApanA ke lie rASTrapitA mahAtmA gAMdhI ne vardhA meM eka aise Azrama ko rUpAyita kiyA thA jahA~ krama krama se pratyeka AzramavAsI svecchA se hara kAma apane hAtha se karane kA abhyAsa thA / jhAr3a denA, sUta kAtanA, kue~ se pAnI bharakara lAnA, carkhA calAnA, rasoI meM kAma karanA evaM mailA uThAnA Adi sabhI kAma svayaM karane kA abhyAsa hara AzramavAsI karatA thA / arthAt tIrthaMkara mahAvIra ke samatAvAdI siddhAnta ko mUrta rUpa dene ke lie Atmavat sarvabhUteSu ke caitanya ko caritArtha karane kA prayAsa kiyA gayA thA tAki mAnava jIvana meM samatA kA siddhAnta AtmasAt kara AcaraNa meM utArA jA sake / ahiMsA para agAdha vizvAsa jahA~ samatA kA vAtAvaraNa banAtA hai vahIM ahiMsA para anAsthA, jAtigata ahaM ko sRSTi karatI hai aura hIna bhAvanA kA vistAra karane meM pramukha kAraNa banatI hai / anAsthA ke kAraNa hI jAti ke sambandha meM hamArA dRSTikoNa udAtta nahIM bana pAtA / isIliye U~canIca, chuAchUta Adi ke bandhana prabhAvazAlI ho jAte haiM / mahAtmA gA~dhI ahiMsAtmaka Andolana ke sUtradhAra the / unhoMne tIrthaMkara mahAvIra ke samatAvAdI siddhAnta kA marma samajhA thA / isa siddhAnta ko hRdayaMgama karake hI unhoMne vardhA meM aise Azrama kI sthApanA kI thI jahA~ karma ke mAdhyama se antataH sabhI jana sabhI AzramavAsI ekAkAra ho jAte the / svatantratA Andolana meM mahAtmA gA~dhI ne aspRzyatA nivAraNa ko sabase adhika mahatva dete hue jIvana-maraNa kA prazna banA diyA thaa| vaha to yahA~ taka kahate the ki aspRzyatA nivAraNa aura svatantratA donoM meM se kisI eka kA cayana karane ke liye mujhase kahA jAya to maiM aspRzyatA nivAraNa ko prAthamikatA dU~gA / unakI spaSTa ghoSaNA thI aspRzyatA yadi kAyama rahe to isake kAyama rahate mujhe svatantratA bhI svIkAra nahIM hai / yahI kAraNa thA mahAtmA gA~dhI ke netRtva meM jo Andolana calA usameM ekatA kA bhAva thA / AndolanakAriyoM meM na koI U~ca thA na nIca / na koI achUta thA na koI chUta / sAre bheda-bhAva bhulAkara svatantratA prApti ke liye saMgharSa karane vAle ekajuTa hokara prANa paNa se saMgharSa karate rahe the / ahiMsA nitya, zAzvata va dhruva satya hai / jo hiMsA karatA hai, karavAtA hai athavA karttA kA anu 1 dazavaM0 1/1 / 438 kamNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi khattio / isso kammuNA hoi, suddo havai kammuNA || 26 2. uttarA 25 / 33 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ modana karatA hai| vaha apane sAtha arthAt apanI AtmA ke sAtha vaira bhAva kI vRddhi karatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki pratyeka zarIra meM eka AtmA hai aura AtmA hara zarIra kI samAna hai / ataH hiMsA karane | kA artha AtmA ke sAtha vaira bhAva kI vRddhi karanA to hai hii| tIrthaMkara mahAvIra ne jJAna aura vijJAna kA sAra batAte hue kahA ki kisI bhI prANI kI hiMsA na kI jAya / evaM khu NANiNo sAraM, jaM na hisai kiMcaNaM / ____ ahiMsA samayaM caiva, enAvaMta viyANiyA // 1 mahAtmA gA~dhI ne ahiMsAmUlaka dharma ko svIkAra karate hae aise samAja kI saMracanA karane kA saMkalpa liyA thA jahA~ hiMsA na ho| unhoMne usa madana lAla dhIMgarA ko bhI kSamA dAna diyA thA jisane unheM mAra DAlane ke liye una para bama pheMkA thA kyoMki vaha nahIM cAhate the kisI bhI prANI kI hiMsA kI jAya / yadi goliyAM lagane ke bAda bolane kI kSamatA unameM zeSa rahatI to vaha nizcaya hI hatyAre nAthU rAma goDase ko bhI kSamA dAna de hI jAte kyoMki vaha to eka ahiMsaka samAja kI racanA karane kI sAdhanA meM rata the| ___ vyakti ke liye ahiMsA parama dharma to hai hI parama tapa bhI hai kintu jaba eka sampUrNa samAja ko | ahiMsA ke AcaraNa meM dIkSita karanA ho to AtmasaMyama kA tapa nizcaya hI bahuta kaThina ho jAtA hai / tIrthaMkara mahAvIra isa satya se paricita the kyoMki vaha sarvajJa the| unhoMne kahA bhI hai-durdama AtmA kA damana karane vAlA vyakti hI isa loka aura paraloka meM sukhI hotA hai / Atmadamana AtmapIr3ana kA paryAya hai / AtmA ke anukUla vedanIyatA sukha hai aura pratikUla vedanIyatA duHkha hai / appA ceva dameyavvo appA hu khalu duddamo / appA danto suhI hoi assiM loe parattha ya / tIrthaMkara puruSa cUMki sarvabhUtahita ke AkAMkSI hote haiM, isalie ve pratikUla vedanIyatA para vijaya pAne ke nimitta Atmadamana yA AtmapIr3ana karate haiN| sampUrNa zramaNa saMskRti para duHkha ke vinAza mUlaka udAratA kI udAtta bhAvanA se otaprota hai / svatantratA saMgrAma kI avadhi meM mahAtmA gA~dhI ne isa Atmadamana kA paricaya kaI bAra diyA hai| unhoMne jaba bhI svatantratA Andolana ko ahiMsA ke mArga se vicalita hote dekhA, Andolana sthagita | kara diyA aura upavAsa ke mAdhyama se Atma-zuddhi ke tapa kA nirvAha kiyaa| yaha upavAsa yadA-kadA ra AmaraNa anazana kI parAkASThA taka jA pahu~cA hai / isameM sandeha nahIM tIrthaMkara mahAvIra ne apane jIvana kAla meM Atma pIr3ana kI carama pariNati ke mAdhyama se ahiMsA ke siddhAnta ko una bulandiyoM taka pahu~cA diyA thA jisakA anukaraNa kara mAnava mahAnatA ke Aloka kA nirmANa kara sakatA hai| kintu yaha bhI satya hai ki mahAtmA gA~dhI ne Atma-zuddhi ke yajJa ko apanI balidAna bhAvanA se apratima pratiSThA pradAna kii| svatantratA Andolana apanI isI / tejasvitA ke varadAnasvarUpa apane lakSya taka pahu~ca paayaa| apanI dhAraNA ko hI pUrNa satya mAnanA eka haThadharmI hai jise udAtta vyakti svIkAra nahIM kara 433 1. sUtrakRtAMga zru 1, a. 1, gA. 6 2. uttarA. 1/15 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha G 450 For Private & Personal use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sktaa| mahAtmA sukarAta ne isIlie kahA thA jo hama satya samajhate haiM, vaha vAstava meM satya kA eka aMza hai / hameM dUsaroM kI bhI dhAraNA sunanI aura mAnanI cAhiye kyoMki sabakI dhAraNAoM ke milA dene se hI eka pUrNa satya kA udaya hotA hai| tIrthaMkara mahAvIra ne kahA thA-yadi tuma apane ko sahI mAnate ho to ThIka hai parantu dUsare ko galata mata samajho kyoMki eka aMza kI jAnakArI tumheM hai to dUsare aMza kI jAnakArI anya ko ho sakatI hai| isI AdhAra para unhoMne syAdavAd ke siddhAnta ko sthApita kiyA thaa| (1) kathaJcid hai| (2) kathaJcid nahIM hai| (3) kathaJcid hai aura nahIM hai| (4) kathaJcid avaktavya hai / (5) kathaJcid hai kintu kahA nahIM jA sktaa| (6) kathaJcid nahIM hai tathApi avaktavya hai / (7) kathaJcid hai, nahIM hai para avaktavya hai| suprasiddha vaijJAnika AinsTIna ne apane mahAna siddhAnta sApekSavAda ko isI bhUmikA para pratiSThita kiyA thaa| yaha udAra dRSTikoNa vizva ke darzanoM, dharmoM, sampradAyoM evaM paMthoM kA samanvaya karatA hai / bhAratIya svatantratA Andolana ke kAla meM saMgharSa ke kSaNoM meM bhI vArtA ke dvAra hamezA khule rakhe Tra O gaye kyoMki hara samaya dUsaroM ke vicAroM kA Adara karane kA krama nibhAyA gayA / dUsaroM kI dhAraNAoM ko bhI pratiSThA dI gii| yahI kAraNa hai ki svatantratA Andolana meM sabhI vicAradhArAoM ke logoM ne ekajuTa hokara bhAga liyA aura tyAga va balidAna kI paramparA ko vikasita kara vijayazrI ko varaNa kiyA / __ bhAratIya svatantratA saMgrAma kI ahiMsAtmakatA ne vizva meM eka Adarza to pratiSThita kiyA hI hai ki ahiMsA ke dvArA eka sAmrAjyavAdI zakti ko parAjita kiyA jA sakatA hai| ise anukaraNIya Adarza mAnakara vizva meM anyatra bhI isakA upayoga kiyA gyaa| dakSiNa aphrIkA meM to Aja bhI isa taraha kA prayoga cala rahA hai / isa ahiMsAtmakatA ke Adarza kI pRSThabhUmi meM tIrthakara mahAvIra ke jIvana ma darzana kI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai| atthi satthaM pareNa paraM, natthi asatthaM pareNa prN| -zastra, arthAt hiMsA ke sAdhana eka se bar3hakara eka hai, aneka prakAra ke haiM, jinakI mAraka kSamatA eka dUsare se bar3hakara hai| lekina azastra, ahiMsA sabase bar3hakara hai, isakI zakti aparimita hai, isakI sAdhanA se sabhI kA kalyANa hotA hai, sabhI nirbhaya banate haiN| 440 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha POPNSate &Personal use Only www.jainelibraforg Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAvaraNa saMrakSaNa ke saMdarbha meM jaina naitika avadhAraNA - prophesara ela0 ke0 oDa AcArya umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM jIva sRSTi ke bAre meM jaina avadhAraNA ko eka laghu sUtra isa prakAra abhivyakta kiyA hai "parasparopagrahaH jIvAnAm" arthAt pratyeka jIva eka dUsare se jur3A huA hai, eka dUsare para Azrita hai / sRSTi kA cakra isI anyonyAzraya kI UrjA se saMcAlita hotA hai / pratyeka jIva anya jIvoM se jIvana zakti (UrjA) grahaNa karatA hai aura apane Azrita jIvoM ko jIvana zakti detA hai / isakA eka sthUla udAharaNa hai - hamAre dvArA chor3A gayA kArbanaDAI oNksAiDa vanaspati ke jIvoM ko jIvana zakti detA hai aura vanaspati dvArA utsarjita oNksIjana hamAre lie prANavAyu banAtA hai| aise sthUla rUpa se dRSTa adRSTa tathA buddhi dvArA jJAta-ajJAta asaMkhya udAharaNa mila sakate haiM, jo ukta avadhAraNA ko puSTa karate haiM / yaha vyAkhyA pUrNatayA vaijJAnika hai, jisameM parikalpanA athavA tarka ke lie koI guMjAiza hI nahIM raha jAtI / jaina darzana meM jIvana sambandhI sampratyaya bhI bahuta vyApaka hai, jisameM sthAvara zreNI ke antargata aneka aise tatvoM kA bhI samAveza kara liyA gayA hai, jinheM anya darzanoM ne tathA vijJAna ne bhautika tatva ke antargata rakhA hai / isI kAraNa AcArya ko "jIvAnAm" ke sAtha "ajIvAnAm" jor3akara avadhAraNA ko aura adhika vyApaka banAne kI AvazyakatA pratIta nahIM huI / yadi ukta sUtra ko 'parasparopagrahaH jIvAjIvAnAm' kara diyA jAe, taba bhI vyAkhyA meM koI vizeSa antara nahIM AtA / jaina darzana ke anusAra hamArI yaha sRSTi jova isakA koI apavAda bhI nahIM hai / aisA koI paramAtmA yA do tatvoM meM na samAviSTa hotA ho / azarIrI mukta AtmAe~ arthAt siddha bhI jova kI zreNI meM hI Ate haiN| hamArI isa sRSTi meM eka santulana hai aura graha-tArA-nakSatra, jIva, ajIva saba eka dUsare se isa prakAra haiM hantulana satat banA rahatA hai / yaha sRSTi anAdi tathA ananta hai aura isakA rahasya hai " parasparopagrahaH" / jaba kabhI inameM se koI ghaTaka sRSTi ke isa anyonyAzraya meM koI vikSepa DAlatA hai, taba sRSTi meM thor3A asantulana AtA hai parantu anya jIvAjIvoM kI pUraka kriyA-pratikriyA usameM punaH saMtulana kAyama kara detI hai / kabhI-kabhI saMtulana bigAr3ane vAle tatva itane jabardasta bhI hote haiM ki pUrA kA pUrA graha yA tArA apanA astitva kho detA hai parantu itanA bar3A parivartana bhI isa apAra sRSTi ko ananta hI banAe rakhatA hai / santulana banAe rakhanA sRSTi kA ananta niyama hai / jIvoM kI cAra zreNiyoM meM deva tathA nAraka to kRtakarmoM kA upabhoga mAtra karate haiM, svayaM karma karate nahIM haiM, jo sahaja karmoM kA bandhana hotA hai usa para unakA vaza nahIM hai / tiryaMca zreNI ke jIvoM ke saMjJA athavA mana nahIM hotA / unakA vyavahAra mUla pravRttiyoM (Instincts) se saMcAlita hotA hai / ataH SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina paramparA kI parilabdhiyA~ 441 tathA ajIva ina do tatvoM se nirmita hai aura brahma yA sRSTi nirmAtA nahIM hai, jo ina sAdhvIratna abhinandana grantha Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka ve bhI sucintya rUpa se karma karane kI zakti se rahita hote haiM / sRSTi meM kevala manuSya hI aisA prANI hai, jise sthUla jJAnendriyoM ke atirikta sUkSma 'mana' jaisI indriya bhI prApta huI hai| vikAsavAdiyoM ke anusAra yaha indriya sRSTi ke vikAsa krama se manuSya ne ajita kI hai| sthiti jo bhI ho, vartamAna meM yaha manuSya jIva kA abhinna aMga hai| 'mana' kI isa vatti kA vikAsa ucca se uccatara hotA gayA aura mAnavIya saMskRti nirantara samRddha hotI gii| Aja to yaha mAnane meM koI saMkoca nahIM karatA ki zarIrajanya sahaja kriyAoM (Reflex actions) ke alAvA mAnava kA sabhI dRSTa-adRSTa vyavahAra saMskAra-prerita hotA hai| mAnavIya vyavahAra kA samAjIkaraNa hotA hai / bhautika sRSTi kA santulana kucha to paramANu pudgala ke anavarata ghAta-saMghAta ke phalasvarUpa banA rahatA hai, parantu jaba jIva aura ajIva sRSTi ke bIca tathA vibhinna zreNiyoM ke jIvoM bIca antakriyA calatI hai, taba santulana ko kAyama rakhane ke lie saceSTa rahanA par3atA hai / jahA~ taka sthAvara jIvoM kA prazna hai, ve pUrI taraha prakRti ke santulana niyama se saMcAlita hote haiM aura sRSTi santulana meM ve lagabhaga usI prakAra AcaraNa karate haiM, jisa prakAra ki bhautika padArtha / asaMjJI arthAt manarahita tiryaMca prANI jaba paraspara antakriyA karate haiM, taba thor3A santulana bigar3ane kA bhaya rahatA hai, parantu sAmAnyatayA asaMjJI prANi-jagata kA vyavahAra bhI prAkRtika niyamoM se saMcAlita hotA hai| sthAvara jIvoM tathA asaMjJI trasa jIvoM kI antarkiyA kA naisargika cakra banA huA hai / isa naisargika cakra meM parasparopagraha kI sthiti dekhI jA sakatI hai / isa cakra meM hiMsA-pratihiMsA kA cakra bhI calatA hai, parantu yaha hiMsA pratihiMsA bhI AtmarakSA, jIvana-saMcAlana, saMtati-pAlana, prajanana Adi mUla pravRttiyoM se prerita hotI hai / kula milAkara yaha saba upakrama prAkRtika santulana ko kAyama rakhane meM madada karate haiN| asaMjJI prANI smaraNa, tarka, kalpanA, cintana, nirNaya, saMkalpa Adi mAnasika kriyAoM se rahita hote haiM ataH unake lie pa para Azrita rahane vAlI sAmAjika naitikatA kAyama nahIM kI jA sktii| unakI naitikatA kevala mUla pravRttiyoM se prerita hai| udAharaNa ke lie hiMsaka pazu kSudhA lagane para yA AtmarakSA ke lie ho dUsare prANI para AkramaNa karatA hai, anyathA nhiiN| prajanana ke lie prakRti se prerita hokara hI pazu kAma-krIr3A meM saMlagna kevala kAma taSNA kI tapti ke lie nahIM / isI kAraNa asaMjJI prANI jagata ke lie brahmacarya yA parivAra niyojana yA aparigraha jaise naitika niyama banAne kI AvazyakatA nahIM hotI kyoMki ye maryAdAe~ to unake jIvana meM sahaja hI vidyamAna rahatI haiN| __ manuSya saMjJI (manayukta) prANI hai, jisane prAkRtika niyamoM se apane Apako Upara uThA liyA hai / kSudhA lagane para hI vaha bhojana-prApti kA prayatna nahIM karatA, apitu vaha khAdyavastue~ bhaviSya ke lie saMgrahIta karake rakha sakatA hai, aura isI kAraNa vaha apanI AvazyakatA kI sImA kA atikramaNa karake bhojana karatA hai, jabaki kucha anya prANiyoM ko bhUkhA hI raha jAnA par3atA hai| AvazyakatA se adhika khAne vAlA bhI roga-grasta hotA hai aura bhUkha se kama khAne vAlA bhI azakta banatA hai / dUsarI ora bhami para dabAva bar3hatA jAtA hai aura isa prakAra santulana bigar3ane lagatA hai| manuSya kA vyavahAra mana se saMcAlita hone ke kAraNa binA prajanana-preraNA ke bho vaha nirantara kAmaiSaNA meM lIna rahatA hai| kAma vikAroM ko bar3hAne vAle sAdhanoM kI vRddhi karatA hai aura isa prakAra aindrika sukhoM kI lipsAe~ bar3hatI jAtI haiM, manuSya unheM tRpta karane ke lie jUjhatA jAtA hai aura tRSNAe~ kabhI samApta nahIM hotI, jaisA ki kahA bhI gayA hai442 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Ed o n International & Personal Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... - na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zyAmyati / haviSA kRSNavarmeva punarevAbhivardhate / arthAt kAmanAoM kI tuSTi se kAmanAe~ zAnta nahIM ho jAtIM parantu aura bhI bar3hatI haiM, jaise ki agni meM havi (ghRta Adi) DAlane se agni zAnta nahIM hotI aura bhI bar3hatI hai / mAnava prakRti ke sambandha meM yahI bAta uttarAdhyayana sUtra meM kahI gaI hai kasiNaM pi jo imaM loyaM, paDipuNNaM dalejja ikkassa / teNA vi na saMtusse, ii duppUrae ime AyA / / jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDhaI / domAsakayaM kajja koDIe vi na niTi ThayaM / / -adhyAya 8 gAthA 16-17 arthAt mAnava kI tRSNA bar3I duSpUra hai / dhana-dhAnya se bharA huA yaha samagra vizva bhI yadi eka G) - vyakti ko de diyA jAe, taba bhI vaha usase santuSTa nahIM ho sktaa| jyoM-jyoM lAbha hotA hai, tyoM-tyoM ma lobha baDhatA hai / isa prakAra lAbha se lobha nirantara baDhatA hI jAtA hai| do mAzA sone kI abhilASA // K rane vAlA karoDoM se bhI santaSTa nahIM ho pAtA / kisI kI ananta taSNAe~ dUsare vyakti kI mUla Ava- I zyakatAoM kA bhI hanana karatI haiN| utpIr3ita vyakti bhI AtmarakSA ke lie saMgharSa karane ke lie kabhI ra na kabhI jAga hI uThatA hai aura isa prakAra dvandva kI zuruAta hotI hai, varga-saMgharSa panapatA hai, prakRti kA zoSaNa kiyA jAtA hai, nirIha prANi-jagata ko haTAkara manuSyoM ke lie adhika suvidhAe~ juTAI jAtI haiM, G jaMgala kATa kara khetI ke lie jamIna upalabdha kI jAtI hai aura pharanIcara, vAhana, IMdhana tathA anya isI prakAra ke manuSyoM ke upabhogArtha lakar3I upalabdha kI jAtI hai| dUsarI ora jaMgala ke sthAna para bane kheta tathA udyAna bhI atizIghra AvAsIya, vANijyIya tathA audyogika prayojana hetu adhigrahIta kara lie jAte haiM / manuSya kI ananta tRSNA ne khanija sampadA kA dohana karane ke lie parvatoM ko polA kara diyA hai, Ardra havAoM ko zuSkatA meM pariNata karane ke lie parvatIya argalAoM ko khola diyA hai, jisase ki manuSya apane vAhanoM ke sAtha prakRti ko rauMda sake / manuSya kI saundarya bhAvanA naSTa ho rahI hai| vaha prakRti ko apane anachue va akSata rUpa meM dekhanA hI nahIM caahtaa| usakI Adata to sUrya ke prakAza ko bijalI ke balvoM meM, svacchanda havA ko chata meM lage paMkhoM meM, prakRti ke anahada nAda ko Tepa kie hue rekArDoM meM tathA jharane ke svaccha jala ko nala kI ToMTI meM se nikalatI haI kSINa dhArA meM dekhane kA Ado ho gayA hai| manuSya ko cintana ko zakti milI hai / isI kAraNa vaha prAcIna anubhavoM ko saMcita rakhara sakatA hai, unameM samaya-samaya para parivartana tathA saMzodhana kara sakatA hai, anya avasaroM para unakA lAbhakArI upayoga kara sakatA hai, naI kalpanAe~ kara sakatA hai, prAkalpa nirmANa, prAkalpa parIkSaNa, vizleSaNa, saMzleSaNa tathA sAmAnyIkaraNa kI mAnasika kriyAoM dvArA naI khIjeM kara sakatA hai tathA prakRti ko samRddha karane yA vinaSTa karane ke upAya IjAda kara sakatA hai| mana kI zakti ne manuSya ko atula zakti pradAna kara dI hai| jaba jaba manuSya apanI bauddhika zakti kA upayoga, upabhogoM ko bar3hAne meM lagAtA hai, taba taba bhogavAdI saMskRti panapatI hai, prakRti kA vidhvaMsa hotA hai, sRSTi kA santulana bigar3atA hai aura isa SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 443 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Ser Private Personallllse Only www.jainemorary.org Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santulana ko punaH kAyama karane ke lie mAnavIya saMskRti meM eka bhUcAla AtA hai / itihAsa meM isa prakAra ke udAharaNoM kI kamI nahIM hai / dUsarI ora jaba manuSya prakRti, sthAvara jIva, saMjJI jIva, asaMjJI jIva, ajIva sabake sAtha "parasparopagraha " bhAvanA se saMskArayukta jIvana jItA hai, taba prakRti phalatI phUlatI hai, manuSya tathA anya sabhI jIva sukhapUrvaka jIte haiM aura sRSTi santulita rUpa se saMcAlita hotI hai / Aja punaH mAnavIya saMskRti kA jhukAva bhogavAda kI tarapha hai / manuSya yadi apanI bhoga vRtti ko thor3A saMyata kara de, to prakRti kA cakra svataH hI apanI sahaja gati meM A jAyegA / yadi vana raheMge to svecchAcArI zAkAhArI pazu bhI raheMge aura unakI saMkhyA ko sImita karane vAle hiMsaka vanya pazu bhI raheMge aura ye pazu raheMge to paristhitika (Ecological ) santulana bhI banA rahegA parantu inako kAyama rakhane ke lie manuSya ko apanI zikAra vRtti para niyantraNa rakhanA hogA, choTe prANiyoM ko bhI bacAnA hogA, vanaspati kI bhI rakSA karanI hogI aura inake nava-prajanana tathA vRddhi ke lie Avazyaka jalAzaya, ArdratA, harItimA, pahAr3oM kI guphAe~ ina sabako akSata rUpa meM jindA rakhanA hogA / anAja kI rakSA hetu cUhoM ko mArane kI jhuMjhalAhaTa meM hama yaha bhUla jAte haiM ki cUhoM ke na rahane se kIr3e bhI to parezAna kareMge aura sAMpoM kA tathA billiyoM kA bhojana Apane chIna liyA, to yaha anya prakAra ke utpAta macAyeMge / yadi ye bhI mara gaye, to jIvana cakra kI gati meM aura jhaTake Ane lageMge / eka ora matsya utpAdana tathA vRddhi ke lie jalAzayoM meM matsya bIja DAle jAte haiM, aura dUsarI ora machalI pakar3ane vAle ThekedAroM ne aisI yuktiyA~ nikAla lI haiM ki alpa samaya meM hI sabhI machaliyA~ pakar3a lI jAyeM aura jalAzaya kI prAkRtika svacchatA prakriyA ko samApta kara diyA jAye / aba AgAmI Rtu meM varSA ho to punaH machaliyA~ AyeM aura jala kI svacchatA prakriyA punaH Arambha ho / taba taka jala ke anya jantu bhI mareM, pazu-pakSI bhI vivazatApUrvaka isa nirjIva pAnI se jyoM-tyoM jIvana gujAreM / manuSya kI bhogavAdI saMskRti ne bar3I-bar3I phekTriyoM ko janma diyA, jo prAkRtika sampadA kA itanI teja gati se dohana karatI haiM ki prAkRtika vidhi se unakA punaH saMsthApana nahIM ho pAtA / yaha bAta kevala khanija sampadA taka hI sImita nahIM hai apitu bhUmi se utpAdita anna tathA bhUmigata jala ke bAre meM bhI utanI hI sahI hai / hamArI nagarIya saMskRti meM rahana-sahana ke tarIkoM meM jisa prakAra kA parivartana AyA hai, usase hamArA jala upabhoga pahale kI tulanA meM Aja dasa gunA bar3ha gayA hai| dUsarI ora bar3I phekTriyoM meM bhI zuddha peya jala pracura mAtrA meM prayukta hotA hai / sthAna-sthAna para bAMdha baMdha jAne se nadiyA~ sUkhI par3I haiM / aba logoM kI kudRSTi bhUmigata jala para par3I hai| use bhI vidyuta zakti dvArA itanI tejI se bAhara nikAlA jA rahA hai ki prAkRtika ApUraNa zakti usakI kSatipUrti nahIM kara pAtI / vanoM ke kaTane se tathA pAristhitikI samanvaya ke viSama ho jAne se varSA ne bhI apanA rukha badala liyA hai / kahIM akAla varSA hai, kahIM bAr3heM A rahI haiM aura kahIM sUkhA par3a rahA hai / varSA kI kamI adhikAMza bhAgoM meM anubhava kI jA rahI hai / jala aura bhUmi kA zoSaNa karane ke bAda hamArI bhogavAdI saMskRti antarikSa kI ora bar3hI hai / Aye dina bhUmi se antarikSa meM chor3e jAne vAle raoNkeTa, upagraha tathA khojI yAnoM ke dvArA antarikSa dUSita gaiseM bhara gaI haiM aura unakI pratikriyA anya grahoM para honA Arambha ho gaI hai / hamAre yuddhonmAda tathA eka-dUsare kI bhUmi sampadA har3apa kara anya manuSyoM ko parAdhIna banAne kI dUSita manovRtti ne aneka ANavika, Agneya tathA rAsAyanika astra-zastroM ko janma diyA hai jo svacAlita hone ke sAtha AkA SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina- paramparA kI parilabdhiyA~ 44.4 Jain Eduon International sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIya mArga meM yAtrA karate samaya paryApta pradUSaNa bikhera dete haiM / bar3e-bar3e kArakhAnoM se nikalane vAlI gaisIya duSita havAoM ne to pRthvI ke nikaTastha AkAza ko hI dUSita kiyA hai parantu ina AgneyAstroM tathA rAsAyanika mArakoM ne pRthvI se bahuta Upara vyApaka kSetra meM pradUSaNa phailAyA hai, jinakA prabhAva sadiyoM taka raha sakatA hai / Aja hamArI mAnasika zAnti naSTa ho gaI hai| sar3akoM para vAhanoM kI karkaza AvAja, kArakhAnoM meM thakA dene vAlI yAMtrika dhvani, udyAnoM, maMdiroM tathA khule sthAnoM para dhvani prasAraka yantroM se nikalane vAle vividha prakAra kI gItamaya, agItamaya, tathA karkaza svara aura ghara para Aiye to reDiyo, TelIvijana athavA TeparikArDara Adi se prasArita hone vAle gAne / ina saba pAgala kara dene vAlI AvAjoM meM baccoM kI tutalAtI vANI, patnI kI manuhAra bharI zikAyata aura bhAI-bahanoM yA bhAbhI nanadoM Adi ke nizchala hAsa-parihAsa kI AvAjeM daba gaI haiM / prArthanA, stavana tathA bhajana to aba Tepa kiye jA cuke haiM / unameM bhAvoM kA tAdAtmya nahIM hai, yAMtrika ekarasatA hai / Aja dhyAna, mauna, zAMti saba zabda apanA artha kho cuke haiN| yaha dhvani pradUSaNa hamAre snAyu saMsthAna para dabAva DAla rahA hai / aneka prakAra kI mAnasika vyAdhiyoM se hama grasta hote jA rahe haiN| Aja hama bauddhika dRSTi se caramotkarSa para pahu~ca cuke haiM, bhautika sampadA ke hama dhanI haiM, upabhoga vastue~ hamAre gharoM meM aTI par3I haiM parantu phira bhI apane Apako akiMcana pAte haiM / hamArI Atmika zAnti naSTa ho gaI hai / bhaviSyazAstriyoM kA anumAna hai ki yadi isI gati se hama prAkRtika srotoM kA dohana karate rahe tathA vAtAvaraNa meM pradUSaNa phailatA rahA, to yaha pRthvI ikkIsavIM zatAbdI bhI zAyada hI sukhapUrvaka pUrI kara ske| paryAvaraNa ko aura adhika na bigar3ane dene tathA jo kucha aba taka bigar3a cukA hai, usakI kSatipUrti ke lie aba vizva samAja socane lagA hai / bhArata sarakAra bhI isa ora saceSTa huI hai tathA kendra sarakAra meM paryAvaraNa saMrakSaNa kA eka pRthaka maMtrAlayI vibhAga banA hai / yaha cetanA to ThIka hai parantu jaba taka paryAvaraNa saMrakSaNa pratyeka vyakti ke jIvana kA sahaja AcaraNa nahIM bana jAtA taba taka isa dizA meM pragati saMbhava nahIM hai / gRhasthoM ke lie nirdhArita jainAcAra saMhitA paryAvaraNa saMrakSaNa meM bahuta bar3A yogadAna kara sakatI | jainAcAra saMhitA itanI vyApaka hai, tarkasaMgata tathA vaijJAnika hai ki usakA sarvavyApI pracAra tathA aMgIkAra karanA azAnta mAnavatA ke lie varadAna sAbita ho sakatA hai| Aiye, unameM se kucha para vicAra kareM / jaina AcAra saMhitA kA mUlAdhAra 'ahiMsA' hai / sabhI naitika AcaraNa ahiMsA se udbhUta hote haiM aura ahiMsA ke mUlya ke anupUraka haiM / jaina ahiMsA manuSya jagat taka hI sImita nahIM hai, apitu usakA prasAra sabhI carAcara jIvoM taka vyApta hai / pRthvI, jala, agni tathA vAyu bhI jIvoM kI paridhi meM A haiM / vanaspati ko to jIvana mAnA hI jAtA hai / gRhastha manuSya ke sandarbha meM ahiMsA ke AcaraNa kA abhiprAya yahI hai ki manuSya apane jIvanayApana kI prakriyA meM jaba anya jIvoM ke sAtha antakriyA karatA hai, to vaha aisI honI cAhie ki akAraNa kisI jIva ko kaSTa na ho / jIvoM kI Avazyaka hiMsA utanI hI kI jAe, jitanI ki jIvana-nirvAha ke lie anivArya ho / prAkRtika jIvoM se jitanA liyA jAe utanA pratidAna ke rUpa meM unheM lauTAyA bhI jAe tathA jIvanacaryA ko aisI banAyA jAe ki yadi apane jIva- nirvAha ke lie hama anya jIvoM para Azrita haiM, to kucha jIva hama para bhI nirbhara haiM / hama svayaM bhI jie~ tathA dUsaroM ko bhI jIne deM kyoMki savve jIvA vi icchaMti, jIviDaM na marijjiu / tamhA pANivahaM ghoraM nigaMthA vajjayanti NaM // SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina - paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - dasaveAliya 6 / 11 445 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt saba jIva jIne kI icchA karate haiM, koI maranA nahIM caahtaa| isIliye ghora prANivadha kA nirgrantha parihAra karate haiN| jala saMrakSaNa zuddha peya jala kI kamI sAre vizva meM anubhava kI jA rahI hai| jala ko bacAnA Aja hamAre lie parama Avazyaka ho gayA hai / jaba hameM jala pracuratA ke sAtha milatA hai, taba hama usakA apavyaya karate haiM / aura tabhI gavatti vivazatApUrvaka dhAraNa karate haiM, jaba jala sImita rUpa meM upalabdha hone lagatA hai| hameM yaha abhivRtti banAnI hogI ki jala sImita hai aura yadi hama AvazyakatA se adhika usakA upabhoga kA karate haiM, to kucha anya prANiyoM ko usase vaMcita rakhate haiM / upayoga kie hue duSita jala ke punaH zuddhIkaraNa kA prayAsa bhI sAtha-sAtha calanA cAhiye / nahAne, kapar3e dhone tathA bartana dhone se avaziSTa pAnI kA upayoga vRkSoM ko jIvana dAna dene ke lie honA cAhie / UrjA saMrakSaNa vRkSoM ke naSTa hone tathA vana ujar3ane kA eka mukhya kAraNa lakar3I kA IMdhana ke rUpa meM prayukta honA hai / UrjA cAhe lakar3I se prApta ho, yA koyale se yA gaisa se yA vidya ta se, usakI kamI sadA rahatI hai aura rahane vAlI hai / hamArI bhogavAdI saMskRti dvArA vidya ta UrjA kA apavyaya bahuta hotA hai / UrjA / / ko bacAnA bhI hiMsA ko rokanA hai / UrjA ke kucha prAkRtika sAdhana aise bhI haiM, jinase vAtAvaraNa dUSita nahIM hotA aura paramparAgata UrjA kI bacata bhI hotI hai / sUrya UrjA kA ananta srota hai| bhojana banAne meM tathA anya kAmoM meM sUrya UrjA kA prayoga kiyA jAe to hiMsA bhI kama hotI hai, svAsthya-rakSA bhii| hotI hai aura UrjA kI bacata bhI hotI hai| vanaspati saMrakSaNa vanaspati meM jIvoM kA astitva sabhI svIkAra karate haiN| bhAratIya saMskRti meM vRkSoM kI devatA ke samAna pUjA kI jAtI hai| usake pIche dRSTi yahI hai ki yadi vRkSa hameM jIvana, vAyu, phala, phUla, patte aura chAyA pradAna karake hama para upakAra karate haiM, to hameM pratidAna meM anya upayoga se bace hue pAnI tathA nirarthaka vastuoM kA khAda dekara unakA pratidAna karanA cAhiye tathA unheM naSTa nahIM karanA cAhiye / hama AvazyakatAnusAra vRkSoM se grahaNa kareM, unako bar3hane ke lie pratidAna kareM tathA unheM na svayaM naSTa kareM, na dUsaroM ko naSTa karane deN| vAyu saMrakSaNa vAyu pradUSaNa ke lie sabase adhika jimmedAra kArakhAne haiN| isa pradUSaNa se na kevala hamArA vAyumaMDala dUSita ho rahA hai balki aneka gaganacArI, jalacara tathA sthalIya jIvoM kA prANa-ghAta ho rahA hai / pratyeka kArakhAne ke lie yaha kAnUnI anivAryatA honI cAhie ki vaha dUSita gaiisoM ke lie upacAra yantra kA prAvadhAna kare tAki vAyu pradUSaNa se hone vAlI hiMsA ko rokA jA ske| bhU saMrakSaNa kRSi karma kabhI jainoM kA vyAvasAyika karma mAnA jAtA thaa| Aja adhika utpAdana tathA anAja saMrakSaNa ke pAgalapana ne kITanAzaka davAiyA~ pRthvI kI UpajAU zakti ko eka sAtha Upara lAkara kAlAntara meM samApta kara dene vAle rAsAyanika khAda, pRthvI kI atyadhika gaharI jutAI Adi aise dUSita SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 6 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Pavate & Personal Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama Arambha kie haiM, jinase bhUmi kI upajAU zakti naSTa ho jAne kA khatarA hai| kITanAzaka davAe~ upakArI kIToM ko bhI naSTa kara rahI haiM aura utpAdita khAdya vastue~ manuSyoM ke svAsthya para bhI burA asara DAla rahI haiM / kRSi karma meM jIvAjIva saMgama tathA jIvoM kI anyonyAzritatA ko kAyama rakhanA Avazyaka hai| Aja khanijoM kA dohana atyanta tIvra gati se ho rahA hai, unakA punarsthApana nahIM ho pA rahA / hai / isa gati ko saMtulita karanA Avazyaka hai anyathA manuSya daridra ho jaaegaa| sa jIvoM kA saMrakSaNa sRSTi meM pratyeka jIva sRSTi saMcAlana meM apanI mahatI bhUmikA nibhAtA hai| kITa-pataMge, cUhe, C sA~pa, chipakalI, siMha, vyAghra, zAkAhArI, mAMsAhArI, gagana-cArI, jala-vihArI tathA bhUtalagAmI saba (OM) jIva sRSTi ko saMtulita banAye hue haiM / yaha dalIla bilkula betukI hai ki kucha jIvoM kI utpatti itanI tejI se hotI hai ki yadi ve saba jIvita rahane die jAe~ to manuSya kA jInA muzkila ho jaayegaa| 3) prakRti kA kucha vidhAna hI aisA hai ki unakI utpatti aura hrAsa kI paristhitiyA~ jIva loka meM hI 2 vidyamAna rahatI haiN| asaMjJI jIva jagata meM hone vAlI hiMsA prakRti-pradatta hai, manuSya usase asampakta hai| kA asaMjJI prANi jagata kI koI saMskRti nahIM hotI, unakA koI samAja nahIM hotA aura isI kAraNa unakI koI naitikatA nahIM hotii| manuSya kA samAja hotA hai, usakI saMskRti hotI hai aura usameM manuSyoM ke alAvA anya Azrita jIva bhI hote haiM ataH usakI naitikatA hotI hai| mAnavIya naitikatA kA AdhAra hai anAvazyaka hiMsA kA tyAga / hamAre saMvidhAna kI dhArA 51 kA saMzodhana karake mUla adhikAroM ke sAtha mUla kartavyoM ko jor3A gayA hai, jinheM dhArA 51 e kA bhAga mAnA gayA hai| mUla kartavyoM meM do kartavya vicAraNIya haiM 1. sabhI jIvadhAriyoM ke prati dayAbhAva rakhanA, tathA 2. naisargika paryAvaraNa meM samarasatA kAyama rkhnaa| uparyukta pariprekSya meM yadi dekhA jAe to jainoM kI AcAra saMhitA aba pratyeka nAgarika kA kartavya hai| jaina nyAya saMhitA meM to hiMsA se karmabandhana hotA hai, jisakA dukhada upabhoga anivAryataH / karanA par3atA hai parantu bhAratIya saMvidhAna kI nyAyika vyavasthA meM ina kartavyoM kA ullaghana karane para vyakti ke lie daNDa kI vyasthA hai| puraskAra tathA daNDa bhI samAja vyavasthA ko kAyama rakhane meM sahAyaka hote haiM parantu unakA 15 prabhAva alpakAlika hotA hai / Aja hameM svayaM isa bAta kA ahasAsa honA cAhie ki mAnavIya sRSTi kA ko bacAne ke lie sabhI jIvoM ko jIne dene kA usI prakAra adhikAra denA hogA, jisa prakAra hama svayaM apane lie isa adhikAra ko cAhate haiN| hamAre andara kisI ko prANa dene kI zakti nahIM hai to prANa haraNa karane kA adhikAra hama kaise le sakate haiM ? Avazyaka sUtra ke isa jIvana mUlya "mittI me savva bhUesu, veraM majjha Na keNai" (arthAt merI sabhI jIvoM ke sAtha maitrI hai, merA kisI ke sAtha vaira nahIM hai) ko hamArI saMskRti kA mUla mantra banAnA hogA / tabhI sRSTi kA santulana kAyama rakhane meM manuSya kI sahI bhUmikA mAnI jaaegii| 37 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 447 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 660 Jalleducation Internation Por Private & Personal Use Only www.jaliorary.org Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAda - parivAda ke samAdhAna hetu anekAntavAda nAsamajhI meM na jAne kitanI lar3AiyA~ lar3I gayIM / aneka vivAda aura parivAda hue| mana-muTAva hue aura ve khaNDa-khaNDa ho gaye / Aja cAroM tarapha jo hiMsA kA tAMDava nRtya ho rahA hai cAhe vaha paMjAba kSetra ho yA AsAma yA zrIlaMkA yA irAka-IrAna ho / koI bhI bhUmaNDala ho sakatA hai isakA AbajekTa / para sabase mahatvapUrNa bAta hai, vaha yaha ki yaha saba ghaTanAe~ / durghaTanAe~ ho kyoM rahI hai ? kyA durghaTanAe~ / ghaTanAe~ vikAsazIla hone kA pratIka haiM yA hamArI mAnasika sthiti itanI saMkucita ho gayI hai ki hama soca-vicAra kI sthiti se palAyana kara gaye haiM ? yA hama nire mUr3ha bana gaye haiM / kyA jaMga laga gayI hai yA vicAra maMthana kA vyAkaraNa hamase chUTa sA gayA hai| hone kA, lar3AI aura hiMsA kA koI to AdhAra hogA hI / hai, AdhAra hai / asthAyI aura aspaSTa / usakA sthAyIpana taba taka hI hai jaba taka ki hama, hamArA bauddhika pahalU niSkriya hai / vaicArika krAnti hote hI hamameM soca kI pahala prArambha ho jAyegI / phira jo hama kareMge usameM sakArAtmaka rUpa hogA taba phira nimna paMktiyA~ apane Apa hI ubharane lagatI haiM buddhi kI prayogazAlA meM Akhira isa khaNDa-khaNDa lekina vaha bilkula hI - pro0 DaoN0 saMjIva pracaMDiyA 'somendra' 394 sarvodaya nagara, alIgar3ha 448 isalie soca kA sakArAtmaka rUpa hI anekAnta kA paryAya mAnA jA sakatA hai / aura anekAntavAda hI eka aisA TaoNnika hai jo vivAda parivAda ke samAdhAna hetu Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai / A~kha kholakara jaba hama kisI vastu kI jAnakArI lete haiM to vaha jAnakArI apekSAkRta sahI ke jyAdA nikaTa hogI aura A~kha bandakara jaba hama jAnakArI lete haiM to ho sakatA hai ki vaha mithyA jAnakArI ho / hAthI kA dRSTAnta isa artha kI samIcInatA ko sapATa udghATita karatA hai / yahA~ 'ho' kI dRr3hatA nahIM rahatI / yahA~ to kevala 'bhI' kI upayogitA ujAgara hotI hai / taba samasyA cAhe ghara kI ho yA samAja kI yA deza kI, usake lie samAdhAna kA paimAnA koI choTA-bar3A nahIM hotA / hA~, samAdhAna hetu 'vikalpa' eka se aneka ho sakate haiM / "binA bicAre jo kare, so pAchai pachitAya / kAma bigAre Apano, jaga meM hota ha~sAya // " hama jaba ekapakSIya hokara niSkarSa le lete haiM to usameM jhagar3e kI sambhAvanA banI rahatI hai aura yadi hama kisI samasyA ko aneka pahalU se socate haiM, khojate haiM to hama jhaMjhaTa kI sImA sameTa dete haiM / taba phira jhagar3e- TaMTe kA dvAra khulane kI bAta hI nahIM ubharatI / udAharaNa ke lie bhUtapUrva pradhAnamantrI zrI rAjIva gA~dhI ko hI lIjie - ve deza kI ina tamAma samasyAoM ko hala karane ke lie jo samajhautA karate haiN| vaha samajhotA ho to ubhaya mArga hai aura yahI patha to anekAnta kA patha hai / isIlie anekAnta eka se ( zeSa pRSTha 458 para) SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina - paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vicAradhArA meM zikSA ( zikSaka - zikSArthI svarUpa evaM sambandha ) vyakti aura samAja ke nirmANa evaM vikAsa meM zikSA kI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai / zikSA rASTra kA darpaNa hai, jisameM vahA~ kI saMskRti kI jhalaka dekhI jA sakatI hai aura zikSita vyaktiyoM ke AcAra-vicAra se kisI rASTra ke svarUpa kA mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai / vijJAna kI cahu~mukhI pragati ke sAtha zikSA jagata meM bhI paryApta pragati huI hai / isa zaikSika pragati ke phalasvarUpa mAnava ne bhautika vikAsa kI U~cAiyoM ko hastagata kiyA hai, isameM koI sandeha nahIM / parantu ina U~cAiyoM ko hastagata karake bhI vaha Aja azAnta hai, dvandva aura saMgharSa se grasta hai / isakA eka bar3A kAraNa hai zikSA meM bhautikatA ke sAtha adhyAtma aura dharma kA sAmaMjasya nahIM rahA / adhyAtma aura dharma zikSA meM kyA mUlabhUta parivartana lA sakatA hai, isa dRSTi se vicAra karane hetu isa nibandha meM jaina vicAradhArA meM zikSaka aura zikSArthI ke svarUpa tathA unake saMbaMdhoM para vivecana kiyA gayA hai / jaina vicAradhArA meM carcita etadviSayaka yogadAna ke AdhAra para zikSA meM Avazyaka pari vartana karake usake maMgalakArI svarUpa ko punaH sthApita kiyA jA sakatA hai / . cAMdamala karNAvaTa, udayapura zikSaka aura zikSArthI - zikSA ke pAvana punIta kArya meM zikSaka aura zikSArthI do pramukha dhruva haiM / samucita zikSA vyavasthA kI dRSTi se ina donoM ke svarUpa evaM inake pArasparika saMbaMdhoM ko samajhanA parama Avazyaka hai / zikSArthI ke lie zikSaka Adarza hotA hai aura zikSaka bhI apane zikSArthI ko samajhakara usakI yogyatA ruci, vikAsa aura pAtratA ko pahacAnakara hI use zikSA pradAna karane kA saphala upakrama kara sakatA hai / zikSaka kaisA ho aura zikSArthI kaisA ho ? yaha jAnane ke lie jaina vicAradhArA meM pradarzita zikSaka aura zikSArthI ke svarUpa kA vivecana kiyA jA rahA hai / zikSaka kA svarUpa - jaina vicAradhArA meM zikSaka ke lie 'guru', 'AcArya' evaM ' upAdhyAya' ke nAma upalabdha hote haiM / upAdhyAya ke lie AcArya zIlAMka ne 'adhyApaka' zabda kA bhI prayoga kiyA hai / jaina vicAradhArA meM mukti yA mokSa mArga ke sAdhana rUpa tIna tattvoM ko pramukha mAnA gayA hai / ve haiM - deva, guru aura dharma / samyagdarzana yA darzanasamyaktva ke pATha meM ina tInoM kA ullekha huA haiarihanto maha devo, jAvajjIvaM susAhuNo guruNo, jiNapaNNattaM tattaM, ia sammattaM mae gahiyaM 11 1. Avazyaka sUtra - darzana samyaktva kA pATha SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina paramparA kI parilabdhiyA~ Jain Eucation International sAdhvIratna abhinandana grantha Private & Personal Lise Only 446 www.jainemerary.org Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %EM muktimArga ke tIna tattvoM meM deva aura dharma ke sAtha guru ko bhI atyanta mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai / guru hI deva aura dharma kA bodha karAte haiM / jisase sudeva aura jinaprarUpita dharma kI ArAdhanA dA karake sAdhaka mukti mArga para saphalatA se agrasara hotA hai| jainadharma ke namaskAra maMtra meM siddha bhagavAna se pahale Namo arihantANaM' pada meM arihantoM ko ra vandana kiyA gayA hai kyoMki mukti prApta siddhoM kI anupasthiti meM saMsAra ko kalyANa kA mArga batAne | vAle arihanta hI haiN| ve hI vizva ke guru haiM / sUtra dazavaikAlika meM guru kI mahimA aura garimA ko | vyakta karate hue kahA gayA hai ki saMbhava hai agni na jalAe athavA kupita jaharIlA sA~pa na khAe / saMbhava hai lA samudramanthana se prApta ghAtaka viSa na mAre, kintu AdhyAtmika guru kI avajJA se parama zAnti saMbhava hI 20 nahIM hai| jaina vicAradhArA meM AcArya aura upAdhyAya donoM ko guru/zikSaka mAnA gayA hai| ve sAdhusAdhviyoM ko zAstroM kI vAcanA yA zikSA dete haiN| ve svayaM zAstra kA adhyayana karate aura anyoM ko bhI adhyayana karAte haiM / yadyapi zikSaNa kA kArya mukhyatayA upAdhyAya ke dvArA hI saMpanna hotA hai, tathApi AcArya bhI apane pAsa adhyayana karane vAle sAdhu-sAdhvI varga ko adhyayana karate hue zikSaNa kA kArya karate haiN| upAdhyAya-ye zAstroM ke rahasya ke jJAtA evaM pAraMgata hote haiN| jJAna aura kriyA se yukta inakA saMyama yA cAritra ziSya varga ko gahana preraNA pradAna karatA hai| ye 25 guNoM ke dhAraka hote haiM / 11 aMga 12 upAMga sUtroM ke jJAtA hone ke sAtha caraNasattarI evaM karaNasattarI rUpa cAritrika guNoM ke dhAraka hote haiN| ye svamata evaM paramata arthAt anya darzanoM dharmoM ke bhI jJAtA hote haiN| apane ziSyoM ko unakI yogyatA evaM pAtratA ke anurUpa zikSaNa dete hue ve hetu, dRSTAMta, tarka evaM udAharaNoM se tattvoM kI vyAkhyA karate haiM jo zikSaNa ko sarasa, ruciprada, bodhagamya evaM hRdayagrAhI banAtA hai| upAdhyAya meM 8 prabhAvaka guNa hote haiM jo unake jIvana kI mahanIyatA ko prakaTa karate haiM: 1. pravacanI-jaina va jainetara AgamoM ke marmajJa vidvAna / 2. dharmakathI-dharmakathA (dharmopadeza) karane meM kuzala / 3. vAdI-svapakSa ke maNDana aura parapakSa ke khaMDana meM siddhahasta / 4. naimittika-bhUta, bhaviSya aura vartamAna meM hone vAle hAni-lAbha ke jJAtA / 5. tapasvI-vividha prakAra ke tapa karane meM nipuNa / 6. vidyAvAna-rohiNI, prajJapti Adi 14 vidyAoM meM niSNAta / 7. siddha-aMjana Adi vividha prakAra kI siddhiyoM ke jJAtA / 8. kavi-gadya, padya, kathya, geya cAra prakAra ke kAvyoM kI racanA karane vAle / jitanA unakA jJAna pakSa prabala hai, utanA hI unakA cAritra yA kriyApakSa bhI sudRr3ha hotA hai / saMgha meM jo sammAna AcArya ko diyA jAtA hai, vahI sammAna upAdhyAya ko bhI prApta hotA hai / upAdhyAya AlioneZRS. 1. dazavakAlika sUtra adhyayana ha gAthA 7 2. Avazyaka sUtra 3. saMkalita-jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa-upAcArya zrI devendra muni ee 450 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ Moto sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvazramaNa ko, arthAt jo sAdhu dharma kA bhAvapUrvaka zuddha pAlana karate haiM, hI vAcanA dete haiM yA adhyayana karAte haiM, kevala vezadhArI sAdhu ko nahIM / yadi ve aisA nahIM karate to prAyazcitta ke bhAgI hote haiN| isakA abhiprAya hai ki adhyApaka ziSya kI pAtratA ko dekhakara parakhakara hI use adhyayana karAveM / tabhI adhyayana-adhyApana phalIbhUta hotA hai / zikSaNa-prakriyA meM upAdhyAya apanI vidvattA evaM buddhi kA samyak prayoga karate hue AcaraNa kA Adarza ziSyoM ke samakSa rakhate haiM / isase ziSyavarga meM guru ke prati zraddhAbhAva dRr3ha banatA hai| vyavahAra sUtra meM dIkSA paryAya arthAt kauna zramaNa kitane varSoM se sAdhu jIvana kA pAlana kara rahA hai, ise lakSya karake vividha zAstroM ko vAcanA lene yA zikSA prApta karane hetu sAdhuoM ko adhikRta kiyA gayA hai / jaise tIna varSa kA sAdhu jIvana jo zramaNa-zramaNI pUrNa kara cukA, use AcArakalpa, AcAra rAMga, nizIthAdi sUtroM kA adhyayana karAyA jA sakatA hai, Adi / isa prakAra zramaNa ziSyoM kI pAtratA ke anusAra unheM vAcanA yA zikSaNa pradAna karate hue upAdhyAya svayaM jaisI vAcanA dete haiM vaisA hI ve svayaM AcAra kA bhI paripAlana karate haiN| AcArya-ye sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAdikA (vratadhArI sadgRhasthavarga) rUpa saMgha ke nAyaka hote haiN| isa caturvidha saMgha meM dharma kA udyota ho aura saMgha ke sadasya dharmArAdhanA meM agrasara hoM, isa hetu AcArya unheM netRtva pradAna karate haiN| saMgha meM AcArya bhI apane ziSyoM tathA anya zramaNoM ko adhyayana karAte haiM / ve zAstroM ke pAThI hote haiM aura zAstroM ke marmajJa hote haiM / zAstra meM AcArya ke 36 guNoM kA ullekha upalabdha hotA hai| ve AjIvana ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha kA pUrNarUpeNa mana, vacana, karma se pAlana karate haiM / jJAnAcAra Adi pA~ca AcAroM kA pAlana karate. pA~ca indriya jI pA~ca indriya jItate, krodhAdi cAra kaSAya jItate, 6 bAr3asahita brahmacarya kA pAlana karate hue pA~ca samiti tIna gupti kA zuddha pAlana karate haiM / ve svayaM AcAra kA pAlana karane se AcArya kahalAte aura anyoM ko bhI AcAra pAlane kI preraNA pradAna karate haiN| sUtra dazAzru taskandha meM AcArya kI ATha sampadAoM kA vistRta varNana prApta hotA hai, AcArasampadA Adi / AcAra sampadA ke anusAra AcAraniSThA AcArya kA pramukha guNa hai| ve AcAra meM dRr3ha aura dhruva hote haiM / AcAra sampanna hone para bhI unheM kiMcit bhI abhimAna nahIM hotaa| ve sadA saMyama meM jAgRta rahate aura anyoM ko bhI jAgRta rakhate haiM / zrutasampadA meM unake jJAna kI samRddhi darzAte hue zAstrakAra ne batAyA hai ki ve AcArya paricitazruta arthAt AgamoM ke sUtra-artha ke marmajJa, bahuzruta arthAt bahuta AgamoM ke jJAtA, vicitrazruta arthAt svamata tathA anyamata ke gahana adhyetA tathA ghoSavizuddhikArakatA meM zabda prayoga meM alaMkRtatva, satyatva, priyatva, hitatva tathA prAsaMgikatA Adi meM kuzala hote haiN| 'zarIra sampadA' meM AcArya ke zarIra ke balavAna, kAntimAna, surUpavAna evaM pUrNendriya, santulita AkAra-prakAra Adi kA varNana kiyA gayA hai| AcArya ko kevala AcAravAna, zra tavAna evaM matimAna hI nahIM batAyA gayA hai, apitu unake zarIra ke uttama rUpa, AkAra, bala ko bhI unakI vizeSatAoM meM sthAna diyA gayA hai| Ss PROLLS 1. nizIthasUtra udde. 16 sUtra 27 3. Avazyaka sUtra -arihaMtAdi paMcapada bhAvavandana 2. vyavahAra sUtra uddezaka 10 sUtra 21 se 37 4. dazAzrutaskandhasUtra adhyayana 4 sUtra 3 se 10 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ Ho5000 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FORivate personal use only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kI vAcanA sampadA yA adhyApana zikSaNa sambandhI vizeSatAoM kA varNana evaM usako vyAkhyA karanA yahA~ atyanta prAsaMgika hai| pratyeka sampadA kI taraha 'vAcanA sampadA' ke bhI cAra bheda kie gae haiM / ve haiM-(a) viditvoziti (ba) viditvA vAcayati (sa) parinirvApya vAcapati (da) artha niryApakatA / prathama viditvodizati meM yA zikSaNa kI vizeSatA meM sarvaprathama AcArya ziSya kA kisa Agama meM praveza ho sakatA hai, aisA jAnakara unakA adhyApana karate yA vAcanA dete haiM / prArambha se hI AcArya kA lakSya zikSArthI hotA hai na ki zikSaNa sAmagrI yA pAThaya vastu / ve ziSya ko jAnakara aura pahacAnakara hI zikSaNa-kriyA kA prArambha karate haiN| viditvA vAcayati meM ziSya kI dhAraNAzakti kI aura usakI yogyatA ko jAnakara pramANa, naya, hetu, dRSTAnta evaM yukti Adi se sUtra artha aura donoM kI zikSA dete haiN| isakA abhiprAya hai ki zikSArthI hI zikSaNa kA kendra rahatA hai / AcArya pAThya granthoM se bhI adhika ziSya ko jAnane kA prayAsa karate haiM / yahI zikSaNa kA marma bhI hai / parinirvApyavAcayati meM sarva prakAra se pUrva paThita viSaya ko ziSya ne bhalIbhAMti grahaNa kara liyA hai, yaha jAnakara hI ve ziSya ko Age zikSaNa karate yA vAcanA dete haiM / 'artha niryApakatA' meM sUtra meM nirUpita tattvoM kA nirNaya rUpa paramArtha kA adhyApana ve pUrvApara sagati dvArA, utsarga, apavAda, | syAdavAda Adi se svayaM jAnakara ziSyoM ko sikhAte haiN| arthAta AcArya kA nijI adhyayana, adhyApana kriyA ke sAtha gatimAna rahatA hai / AcArya kA zikSaNa bhI rucikara aura subodha banatA hai kyoMki ve hetu, dRSTAMta, yukti, udAharaNa Adi kA prayoga karate hue viSaya kA spaSTIkaraNa karate haiN| AcArya cUMki saMgha ke anuzAstA hote haiM, ataH ve prayoga aura saMgrahaparijJA sampradAoM meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA parijJAna evaM nirNaya karake apane ziSyoM ke lie sarvatobhAvena vyavasthA dekhate haiN| yaha unakA anuzAsana kA/zikSA-prabandha kA eka rUpa hotA hai| unakI pratyeka pravRtti sAnnidhya meM rahane vAle ziSyoM ke lie Adarza hotI hai| una vyavahAroM ko dekhakara ziSya unakA anukaraNa karate aura jIvana meM agrasara hote haiN| zikSArthI yA ziSya kA svarUpa-jaina darzana ke anusAra koI bhI vyakti kevala zarIramaya nahIM hotA / usameM eka paramazaktizAlI jJAnavAna Atmatattva bhI hotA hai| isI prakAra ziSya bhI kevala zarIradhArI vyakti hI nahIM, eka ananta zakti evaM jJAna sampanna AtmA bhI hotA hai / jaina siddhAnta 'appA so paramappA' ke anusAra 'AtmA'hI paramAtmA hai|' pratyeka AtmA meM paramAtmasvarUpa pAne kI kSamatAe~ nihita hotI haiM, bhale hI ve karmoM ke AvaraNa se prakaTa nahIM ho pA rahI hoN| ziSya bhI ina zaktiyoM kA pUja hai aura zikSA ina zaktiyoM aura kSamatAoM ko vikasita karatI aura prakaTa karatI hai| jJAna, darzana, cAritra, tapa, upayoga aura vIrya sabhI AtmAoM ke samAna guNa haiN| ina guNoM se yukta sabhI AtmAe~ eka haiM / yaha prANImAtra kI ekatA kA sudRr3ha AdhAra hai| ziSya kI pahacAna bhI unake jJAna evaM vikAsa ke lA AdhAra para hI kI jA sakatI hai, jAti, varNa, bhASA Adi ke AdhAra para nahIM / sabhI jIvoM meM cetanA aura AtmA samAna rUpa se vidyamAna hai, tathApi usakA vikAsa sabhI 8 jIvoM meM samAna nahIM hotaa| jaina darzana meM vikAsa ke AdhAra para jIvoM ke 5 bheda kie gae haiM-ekendriOF yAdi / isa prakAra jIvoM meM Atmatatva kI samAnatA hote hue bhI vikAsIya bhinnatA vidyamAna hai / yaha 1 ThANAMga 5 sUtra 433 452 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyAM 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha E private ParsonalilsaOnly Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa unake samyak puruSArtha para nirbhara hotA hai| ziSya meM bhI yaha siddhAnta caritArtha hotA hai / ziSya varga kA vikAsa bhI samAna nahIM hotA parantu puruSArtha dvArA ziSya apanA utkRSTa vikAsa karane meM samartha hote haiM / ziSya varga kI bhinnatA ko dRSTigata kara pAThya sAmagrI aura zikSA ke svarUpa meM bhI tadanusAra bhinnatA honI caahiye| zAstra uttarAdhyayana meM ullekha hai ki gurukula meM guru ke sAnnidhya meM rahate hue ziSya upadhAna arthAt zAstrAdhyayana se sambandhita viziSTa tapa meM nirata rahatA hai, vahI ziSya zikSA prApti ke yogya hotA hai / tapArAdhanA se zarIra ke mAnasika prabhAva ke phalasvarUpa zikSArthI zikSA meM ekAgna bana skegaa| yaha samyaktapa samyakpuruSArtha kA hI eka rUpa hai| jainadarzanAnusAra pratyeka AtmA ko hI kartA aura bhoktA mAnA gayA hai| svayaM AtmA hI apanA niyAmaka aura niyaMtA hai| vaha apane hI acche-bure karmoM kA phala bhogatA hai| ziSyoM ko zikSaNa kA samAna vAtAvaraNa, zikSaka Adi prApta hone para bhI katatva aura bhoktRtva to ziSyoM meM hI nihita hotA 37 hai| zikSaka ke mArgadarzana meM ve svayaM hI apane karma se parama aura carama vikAsa karate haiN| zikSaka varga ko isa dArzanika tathya evaM satya ko samajhakara ziSya varga kA samucita sammAna karate hue unakI svAyattatA kA Adara karanA cAhie, jisase ziSya varga meM svatantra cintana evaM nirNaya kI sAmartha kA vikAsa ho ske| zikSArthI kI pAtratA ke sambandha meM satra nizItha meM ullekha prApta hotA hai ki ve ziSya vAcanA yA hai| zikSA dene yogya nahIM haiM jo rUkSasvabhAvI, caMcala citta, akAraNa eka gaNa se gaNAntara meM jAne vAle, durbala caritra arthAt mUla (mahAvrata) uttaraguNoM ke virAdhaka, adhIra aura AcArya ke pratibhASI haiM / ziSya ko * zikSaNa kI pAtratA prApta karane hetu ukta doSoM kA parityAga karake madhura svabhAvo, ekAgracitta, eka sthAna para Tikakara adhyayanarata rahane vAlA, dhairyavAna, dRDha caritra evaM guru kA sammAna karane vAlA bananA Avazyaka hai / ziSya ke ina guNoM meM Antarika aura bAhya vyavahAraparaka guNa dekhe jA sakate haiM / isI sUtra meM ullekha hai ki jo bhikSu (AcArya yA upAdhyAya) apAtra zikSArthI ko vAcana yA zikSA detA hai yA anya ko vAcanA kA anumodana karatA hai, vaha prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| mUtra uttarAdhyayana meM ullekha hai ki jo zikSArthI yA ziSya abhimAnI, krodhI, pramAdo (AlasyAdi) rogI aura AlasI hotA hai, vaha zikSA nahIM prApta kara sktaa| isake AdhAra para vidyArthI ko BAI zArIrika, mAnasika aura Atmika tInoM dRSTiyoM se yogya honA Avazyaka hai| zikSArthI kI pAtratA meM jaina vicAradhArA kevala AdhyAtmika guNoM kI hI apekSA nahIM karatI apitu zArIrika nIrogatA, sphUrti Adi guNa bhI apekSita mAnatI hai / isake atirikta zikSArthI meM nimna guNa bhI apekSita haiM--vaha ahasanazola, jitendriya, marma prakaTa na karane vAlA aura zIlavAna honA caahiye| sAtha hI vaha rasanendriya kA lolupI na ho aura krodha para nigraha karake satya meM dRr3ha prItivAna ho| AhAra meM sAdagI aura saMyama bhI zikSArthI ke Avazyaka guNa haiM / sUtra uttarAdhyayana, adhyayana 11 gAthA 4-5 meM brahmacarya samAdhi ke 6 sthAnoM meM bhojana saMyama ke antargata praNIta yA sarasa bhojana kA SMOKHABHIREM 1. uttarAdhyayana 11/14 3. nizItha sUtra uddezaka 16 sUtra 200 (bhASya) 5. vahI 11/3 2. uttarAdhyayana sUtra 20/37 4. uttarAdhyayana sUtra 16/16 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jena-paramparA kI parilabdhiyA~ 07 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha stor Private & Personal Use Only www.jainemorary.org Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA atiAhAra kA niSedha kiyA gayA hai| yaha nirdeza pratyeka muni kI taraha zikSArthI muni ke lie bhI pAlanIya hai / aisA karake zikSArthI muni sAdA jIvana jIte hue adhika manoyoga pUrvaka adhyayana karane meM samartha ho skegaa| zikSaka-zikSArthI sambandha (a) sAnnidhya yA nikaTatA-jaina AcArya yA upAdhyAya ke pAsa adhyayana karane vAlA sAdhuvarga unake sAnnidhya meM hI nivAsa karatA hai| zAstroM meM isIlie ziSya ke lie 'antevAsI' yA nikaTa 8 meM rahane vAlA zabda prayukta huA hai| guru ke sAnnidhya meM rahakara unake pratyakSa vyavahAroM ko dekhate hue ziSya aneka zikSAe~ grahaNa karatA hai| sAnnidhya meM rahane se guru ziSya ko aura ziSya guru ko bhalIbha jAnate aura samajha lete haiN| isase zikSaNa kriyA meM ziSya aura guru donoM ko paryApta sahayoga prApta hotA hai| (ba) sevA,sahayoga aura snehapUrNatA-sUtra uttarAdhyayana meM sAdhu-samAcArI ke 10 bhedoM meM abhyutthAna samAcArI meM batAyA gayA hai ki ziSya (muni) apane AcArya upAdhyAya rUpI zikSaka ke Ane para khar3A hokara unakA sammAna karatA hai aura unakI sevA zuzrUSA ke lie sadaiva tatpara rahatA hai| chandanA kA samAcArI ke anusAra zaikSa sAdhu gurujanoM kA saMketa pAkara bAla, glAma aura zaikSa (adhyayanarata zramaNa) zramaNoM ko AhArAdi ke lie AmantraNa karatA hai / yaha bAla (choTe sAdhu) aura rogI tathA zikSArthI sAghuoM ke prati guru ke snehabhAva kA dyotaka hai / abhyutthAna meM guru ke prati ziSya kI zraddhA evaM sevA bhAvanA vyakta huI hai / yaha sabhI kArya upakAra yA pratikAra kI bhAvanA se na karate hue Atmazuddhi kI bhAvanA se kiyA / jAtA hai| kitanI nirIhatA hai guru-ziSya ke ina sambandhoM meM jo ullekhanIya aura anukaraNIya hai| adhyApaka bhI vAcanA yA zikSA kA kArya kevala Atmazuddhi yA karma-nirjarA ke hetu hI karate haiN| (sa) vinayapUrNatA-jaina vicAradhArA meM 'vinaya' ko zikSArthI kA mUlaguNa mAnA gayA hai| 'viNao dhammassa mUlo' arthAt vinaya dharma kA mUla hai / vidyArthI nisvArthabhAva se gurujana kA vinaya karake vainayikI buddhi prApta karatA hai| isa prakAra kI buddhi se vinayavAna ziSya kaThinatama prasaMgoM ko bhI sulajhA letA hai aura nItidharma ke sAra ko grahaNa karatA hai / isa prakAra vinayapUrvaka grahaNa kiyA huA jJAna abhISTa phala pradAtA banatA hai| bhagavAna mahAvIra ne antima samaya meM upadeza dete hue uttarAdhyayana sUtra ke prathama adhyAya meM vinaya kI hI vivecanA kI hai| dazavaikAlika sUtra meM bhI vinaya samAdhi kA varNana upalabdha hotA hai / vinayavAna ziSya AtmasamAdhi yA AtmazAMti ko prApta karatA hai| (da) samAnatA-jaina darzana meM mAnA gayA hai ki sabhI jIvoM meM eka hI cetanA yA Atmatattva vidyamAna hai / sUtra dazavaikAlika meM batAyA gayA ki sAdhaka ko prANimAtra ko Atmatulya samajhakara sabhI jIvoM ke sAtha Atmavat vyavahAra karanA caahie| rAgadveSa bhAva AtmA ke patana kA kAraNa banate haiN| yaha jAnakara aura mAnakara AcArya aura upAdhyAya zikSaka apane zikSArthI ke sAtha samAna vyavahAra karate haiM / ve donoM samatAbhAva se arthAt ziSya ko Atmavat samajhate hue ziSyoM ko vAcanA yA zikSA dete haiN| unake doSoM para kabhI krodha nahIM krte| ziSya muniyoM ke vikAsa ko dRSTigata karake ve unheM samAna bhAva se vAcanA dete haiN| 2. vahI, adhyayana 26 gAthA 5 se 7 1. uttarAdhyayana 11 // 3 3. naMdIsUtra gAthA 73 NAGI SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jena-paramparA kI parilabdhiyA~ 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ...PUPNate & Personal Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( N + Adhunika zikSA ko yogadAna-uparyukta tathyoM evaM unake vizleSaNa ke AdhAra para jaina vicAradhArA meM zikSA Adhunika zikSA jagata ko nimnAMkita yogadAna kara sakatI hai (i) jainavicAradhArA meM zikSaka ko jJAnavAna hone ke sAtha-sAtha utanA hI AcAraniSTha bhI batAyA gayA hai / jJAna aura AcAra donoM ko samAna mahattva diyA gayA hai| Aja zikSita logoM ke gire hue AcaraNa se samAja dukhI hai / cAritrika mUlyoM ko zikSAnIti meM rekhAMkita kiyA jAnA caahie| kriyA yA cAritra ke abhAva meM jJAna abhISTa phaladAyI nahIM ho sktaa| ___ Aja zikSaka kA cayana mukhya rUpa se usakI akAdamika yogyatA ke AdhAra para hI kiyA jAtA hai| usake AcaraNa yA caritra kI prAyaH upekSA hI kI jAtI hai| AcaraNa se gi kisa prakAra caritravAna chAtroM kA nirmANa kara sakate haiN| isalie zikSaka ke cayana ke mApadaNDoM meM usake AcaraNa ko bhI pramukha mAnadaNDa (Criteria) nirdhArita kiyA jAnA cAhie / isa parivartana se caritravAna zikSaka prApta ho skeNge| vyaktitva, abhiruci evaM abhivatti parIkSaNoM se yaha kArya sampanna kiyA jA sakatA hai| isa prakAra zaikSika vAtAvaraNa aura abohavA meM eka mUlabhUta parivartana lAnA Avazyaka hai| yaha bhI mahatvapUrNa hai ki zikSaNa meM zikSArthI hI kendra bindu rahanA caahie| (i) zikSArthI kI pAtratA para bhI gambhIra vicAra karanA Avazyaka hai| anivArya zikSA. jo sabhI ke lie hai, use chor3akara ucca zikSA meM praveza chAtroM kI ruci, abhivRtti Adi ke parokSaNa ke AdhAra para kiyA jAnA vAMchanIya hai| jaina vicAradhArA meM zikSArthI 'muni' kI pAtratA para kitanA vicAra kiyA gayA hai| apAtra chAtra ko adhyayana karAne vAlA AcArya svayaM prAyazcitta kA bhAgI hotA 37 hai| ataH vartamAna zikSA vyavasthA meM chAtra kI pAtratA ke mAnadaNDa nirdhArita hone ke zakSA vyavasthA meM chAtra kI pAtratA ke mAnadaNDa nirdhArita hone caahie| usameM bhI ||5 SH AcaraNa para vizeSa bala honA cAhie / isakA nirdhAraNa parIkSaNoM dvArA kiyA jA sakatA hai / isase eka 7 ora rucizIla, yogya evaM sakArAtmaka abhivRtti vAle vidyArthI prApta hoMge, vahA~ dUsarI ora ucca zikSA / ke lie bhArI bhIr3a para bhI niyantraNa kiyA jA skegaa| sAtha hI isase rASTra chAtra samasyAoM se bhI mukti pA skegaa| (iii) zikSaka-zikSArthI sambandhoM meM nikaTatA Avazyaka hai| jaina vicAradhArAnusAra zikSArthI zikSaka ke sAnnidhya meM rahakara adhyayana karatA hai / vaha 'antevAsI' hotA hai / zikSArthI zikSaka ke sAnnidhya meM rahakara usake jIvana vyavahAroM se jitanA sIkhatA hai, utanA anya kisI prakAra se nhiiN| Aja kI dUrastha zikSA (Distance Education) meM chAtra-zikSaka ke sambandha luptaprAya ho rahe haiN| ina sambandhoM meM nikaTatA kI rakSA hara prakAra se kI jAnI caahie| ise adhikAdhika chAtrAvAsoM kI sthApanA se hala kiyA jA sakatA hai| (iv) zikSaka-zikSArthI sambandhoM meM samAnatA, sevA, sneha evaM sahayoga jaise guNoM ko bhI vikasita | kiyA jAnA cAhie / bhAratIya pariveza meM ye guNa sAMskRtika virAsata meM milane cAhie / parantu aisA bhI nahIM ho rahA hai / jaina zikSAnusAra zikSaka aura ziSya zikSaNa ko Atmazuddhi kA kArya mAnate haiM, vyavasAya nhiiN| - zikSA ke vyApaka artha ko lekara ina binduoM para punarvicAra karanA ati Avazyaka hai, kyoMki acche zikSakoM-zikSArthiyoM evaM unake madhura sambandhoM se hI koI rASTra vAstavika artha meM samRddha aura sampanna bana sakatA hai| BACXSI SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jana-paramparA kI parilabdhiyA~ Co00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por private Personal use only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA hama badala gaye haiM ? -DaoN. Aditya pracaNDiyA 'dIti' sAhityazrI ema0 e0 (svarNa padaka prApta), pI-eca0 DI0, DI0 liTa prAdhyApaka : hindI vibhAga : dayAlabAga ejUkezanala insTITyUTa (gemDa vizvavidyAlaya), kyAlabAga AgarA Apa soca rahe hoMge ki zAyada yaha vAkya kisI kavi kI kavitA-paMkti hai / janAba, aisA nahIM 15 hai| yaha prazna hai mere jahana kaa| jo sAyaM kI Tahala ke kSaNoM meM kauMdha gayA thaa| kaI kSaNa isa prazna ke| Aparezana meM bIta gye| soca ke galiyAroM meM kaI bAra cakkara lagA aayaa| prazna thA ki jo bAra-bAra khila-khilAte hue vyavasthA-vAtAyana se jhAMka jAtA-kyA hama badala gaye haiM ? prazna sunakara Apake cehare para nArAjagI kI raMgata kyoM A rahI hai ? kyA maiMne koI anucita / bAta kaha dI hai ? jI nahIM, janAba ! hamAre rahana-sahana meM, veSa-pariveza meM, khA~sane-vikhArane meM, khAne-pIne meM, bolane-calane meM kyA badalAva nahIM AyA hai| sacamuca, hamArI pratyeka kriyA meM badala ke bAdala chA ! gaye haiM / zAyada, hama akla se jyAdA andhatA kA bharosA kara baiThe haiN| Aja vyakti kA apane Upara se vizvAsa jo uTha gayA hai tabhI to vaha bAharI vizvAsa ke AkarSaNa meM lipaTA pha~sA hai| yaha AtmavizvAsa-hInatA kA kAravAM zrama, sAdhanA aura sRjana se hAtha dho baiThA hai| zaoNrTa kaTa ke lie, choTe rAste / ke lie, suvidhA ke lie, jaldI lakSya para pahu~cane ke lie, kama prayatna meM adhika pAne ke lie aura kama 8 dekara jyAdA kImata vasUla karane ke lie AdamI Aja kA daur3a rahA hai| sAdhAraNa ke lie asAdhAraNa ko khoyA jA rahA hai| kitanI abodhatA hai ki choTe rAste se jaldI maMjila pAne kI dhuna meM vyakti apane L ko barabAda kara rahA hai| loka ko ucita calanA saDaka kA, cAhe phera kyoM na ho kitanI sArthaka hai| hama sahI dizA meM gamana kareM, sahI rAha para caleM, bhale hI vaha rAha lambo ho, Ubar3a-khAbar3a ho, derI hI kyoM na ho? Aja vyakti kI dimAgI hAlata para vismaya hotA hai ki vaha apane pitA para, patra para, patnI para, mitra para vizvAsa hI nahIM karatA / vaha bAharI tAkatoM para, camatkAroM para bharosA kiyA karatA hai| usane apanA vizvAsa, apanA jJAna balAye tAka para rakha diyA hai| vaha kisI bahama ke vazIbhUta saMyoga se prApta saphalatAoM meM masta ho rahA hai / "jitanA karoge utanA pAoge" yaha mantra usakI saMkIrNa samajha se utara gayA hai / sacamuca vaha bhaTaka gayA hai| Aja kA samaya aura vyakti kA mAnasa yuddha aura saMgharSa se klAnta aura duSkarmoM se unmana evaM udbhrAnta hai| tanAva kA tAMDava nRtya cala rahA hai / mana ulajhanoM kI bhUla-bhulaiyA meM bhaTaka rahA hai| jIvana duHkhamaya ho rahA hai / kyoM na ho ? usakI niSThA camatkAroM kI dhArmika saTTa'bAjI meM raca-rama gaI hai| hAthoM se zrama kI patavAra chUTa gaI hai| sAgara kI gaharAI ke kyA 456 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA ko parilabdhiyA~ : ST -RRORA 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha PAPERate & Personal use only. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahane ? usameM motI haiM aura mauta bhii| chalAMga lagAiye, dekhiye, kyA pAte haiM ? sukha kA ghATa yA phira mauta ke bhaMvara meM pha~sate-DUbate haiM / yaha savAla samaya kA muMha dekha rahA hai| socatA hai, kyA zrama ke usa sAMskRtika evaM dhArmika mahatva kI pUrNa anubhUti hameM ho sakegI? - kyA hama ise choTI-sI zabda-AratI se apanI itizrI nahIM samajhe hue haiM ? kyA hama vaMcanA kA varaNa " kiye hue nahIM haiM ? dUsaroM ko hI nahIM apane ko bhI dhokhA de rahe haiN| lagatA hai Apako merA prazna ulajhA huA laga rahA hai / lIjie, maiM usake khola ko haTA detA huuN| bahuta pahale kisI ne saMnyAsI se pUchA thA ki "zreSTha pitA kauna hai ?" saMnyAsI ne uttara diyA thA-"vaha pitA zreSTha hai jo apane putra se parAjaya kA kI kAmanA kare / jo cAhe ki merA putra mujhase hara bAta meM zreSTha ho, Age ho|" janAba ! Aiye, hama apane pitA se zreSTha bneN| hamArA jIvana hamAre parivAra ko pahale se U~cA uThAne vAlA ho, hama apane yaga se Age bar3he. hamArA jIvana rASTra ko, yuga ko pragati dene vAlA ho| hama apane jIvana kA mUlya / A~keM aura hama vahI saba kucha kareM jisase hamArI mulAkAta hamAre abhISTa se ho jAye / hamAre bhAla para girAvaTa kI kAlikha na puta-lipa jAya aura hama uThe tathA hamAre sAtha dUsare sabhI uTha jAyeM / sacamuca, hamArA jIvana zrama aura AsthA kI rozanI se jagamagA jaayegaa| eka bAra caurAhe para khar3e vyakti ne socA ki maiM kisa ora bar3ha ? eka ora upadeza haiM to dUsarI ora AcaraNa / tIsarI ora pracAra hai to cauthI ora mauna samAdhi / kisa rAha para calA jAye? vaha nirNaya para nahIM pahu~ca paayaa| saMyoga se dIpaka lie eka adhyAtmapuruSa kA udhara se gujaranA 78) haa| usane vyakti ko aMdhere meM bhaTakate hae dekhA to apane jalate dIpaka se rozanI dI-"rAhI! upadeza ! / meM garva hotA hai aura AcaraNa meM balidAna / pracAra meM lokaSaNA hai aura mauna meM aatmoplbdhi|" kore * upadeza se bhalA kauna kise sudhAra sakatA hai ? usakA upadeza moha-mamatA meM jo jakar3A huA hai / niHsvArtha bhAva se pradatta upadeza meM eka sAtvika gaurava hai| janahita meM kiyA gayA naitika pracAra lokeSaNA nahIM jIvanaiSaNA hai / jisako jo ruce usI mArga para cala pdd'e| basa, maryAdA kI mandAkinI meM avagAhana avazya / na karatA rhe| vyakti jaba vyakti rahatA hai taba krUratA, vadha, asahiSNatA Adi kI abhivyakti nahIM hotii| , parantu jaba usakI ikAI samUha meM vilIna ho jAtI hai, taba doSa ubhara Ate haiM / jahA~ do hote haiM, vahIM zatrutA kA bhAva ugatA-upajatA hai aura maitrI kI kalpanA bhI janmatI-panapatI hai| jahA~ aura jaba zatru bhAva kA utkarSa hotA hai, taba jIvana asta-vyasta ho jAtA hai / sarvatra, vyakti-vyakti meM, kuTumba-kuTumba 1 meM, samAja-samAja meM, deza-deza meM tathA rASTra-rASTra meM arAjakatA phaila jAtI hai aura azAnti kI kuhelikA 1 maMDarAne lagatI hai / janajIvana jalatA hai aura usakI AhoM se mizrita dhUpa kI umiyoM se sArA vAtA varaNa viSamaya bana jAtA hai / mitrabhAva kA jaba utkarSa hotA hai, taba azAnti kI antyeSTi ho jAtI hai / - sarvatra, zAnti kA sAmrAjya chA jAtA hai / vahA~ pratyeka vyakti sukha se jIne lagatA hai aura vaha dUsare ke ra sukha pUrNa jIvana jIne ke adhikAra meM kabhI hastakSepa nahIM karatA hai| Aja zatru bhAva carama sImA para hai / pratyakSa-parokSa paraspara meM sabhI zatru haiN| ise miTAne ke lie maitrI kA daravAjA khaTakhaTAnA hogaa| hameM abhaya, anAkramaNa, vizvAsa aura sahiSNutA kI cAra pahiyoM vAlI gAr3I meM baiThanA hogaa| kahate haiM abhaya kA AdhAra nirmoha hai| moha kI nyUnatA abhaya ko bar3hAtI hai aura abhaya se moha kI nyUnatA hotI hai / isa paridhi meM maitrI kI latA phala-phUla sakatI hai| C SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ D sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jairieducation International Yer Private & Personal Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba apanA svArtha dUsaroM para hAvI honA cAhatA hai, taba vyakti tilamilA uThatA hai / mitra bhI zatru-sA pratIta hone lagatA hai / aisI sthiti meM pratyeka vyakti ke hRdaya meM AsthA kA dIpaka jalAnA hogaa| svArthoM aura vicAroM kI vividhatA meM samAnatA kA saurabha mahaka uThegA / udAramanA sahiSNu hotA hai / isake lie vaha vivaza nahIM sahaja hotA hai / astu AkramaNa kI bAta hI nahIM aatii| isa vRtti se abhaya se kI paya svinI bahane lagatI hai aura jana-jana sneha-sikta ho jAtA hai| abhaya aura anAkramaNa se vizvAsa panapatA hai| vizvAsa maitrI kA AdhAra hai, puSTa poSaka bhii| daihika kaSToM ko sahanA zUravIra jAnate haiM kinta vaicArika asamAnatA ko sahane vAle virale hote haiN| sahanA mahAnatA kI anupama kasauTI hai| mahAtmA Izu ne saMsAra ke lie yaha upadeza diyA ki apane zatru se bhI pyAra kro| bhagavAna mahAvIra ne | kahA ki kisI ko apanA zatra hI mata smjho| asala meM, kisI ko zatra na mAnakara sabhI ke sAtha mitratA kA vyavahAra karanA uttama hai / upacAra hone se pUrva roga na hone denA acchA hai| matabheda vicAroM kA ho yA phira AcAra-vicAra meM manamuTAva / vaha pati-patnI meM ho, paDausIpaDausI meM ho, jAti-jAti meM ho, dharma-dharma meM ho yA rAjya-rAjya meM ho, yadi usameM sahi aura sAmaMjasya kA tAlamela baiTha gayA hai to kyA kahane ? janAba ! Apa soca kI khir3akI to kholie / 'tAla' aura 'mela' zabdoM kI gaharAI meM utarie / sacamuca, apane vizvAsa para dRr3ha, majabUta rahate hue bhI dUsare ke vizvAsa kA Adara karake to dekhie ki phira hamArA jIvana Ananda kI varSA se bhIMga jaaegaa| (zeSa pRSTha 448 kA) 5 aneka pahalU para vicAra karane aura antataH nicor3a meM adhika hita kI vidyamAnatA kA sArvabodha karAtA hai| Aja ke isa viSama vAtAvaraNa meM anekAntavAda kI ahaM AvazyakatA hai| yadyapi Aja kA vyakti pragatizIla hai kinta usakI yaha pragati kevala bhautika sakha-sAdhanoM meM hone vAlI vRddhi taka hI sImita hai| Aja Ama AdamI sampannatA ko zAyada pragati kA pratIka mAna baiThA hai / para yarthAt usase bhI Upara uThA huA satya hai ki 'pragati' kevala bAhya sukha-sAdhanoM kA saMcaya karanA hI nahIM hai apitu Antarika Atma-pradeza meM bhI jAgRti lAnA hai| kevala laDa-lar3akara apane astitva kI paridhi ko samApta karanA nirI-nAdAnI nahIM to aura kyA hai ? hama kisI tathya ke eka pahalU ko hI ThIka aura kevala ThIka mAnakara aham ke ucca zikhara taka pahu~ca gaye haiM / kaba TUTakara gira jAyeM, isakA jJAna to zAyada hameM nhiiN| hai para apane hI Dhola kI AvAja ko vyApaka aura saghana mAna baiThanA to apanI hI bhUla hogI na ! anekAnta, anyoM ke vicAroM ko sunane, samajhane tathA upayuktatA kI taha taka pahu~cane kA mArga sujhAtA hai| taba vyakti khaNDa-khaNDa nahIM apitu akhaNDita hone kI ora unmukha hone lagatA hai| ataH yadi vivAda 1 aura hiMsA jaisI samasyA sulajhAnA hai to hameM nizcita hI anekAntavAda kI zaraNa meM jAnA hogA / zAyada vahI abhISTa bhI hogaa| 458 04 ( 0 0 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA ko parilabdhiyA~ | sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Educe on International FOBPrNate & Personal Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --DAT sarvodayI vicAroM kI avadhAraNA ke preraka jaina.siddhAnta -lakSmIcanda jaina 'saroja' (ema0 e0) bhagavAna mahAvIra ke svarNopadezoM ko athavA dharma rUpI tIrtha ko AcArya pravara samantabhadra ne sarvodaya tIrtha saMjJA dI hai aura IsA kI prathama sadI meM hI suspaSTatayA yaha ghoSaNA kI hai ki jaina siddhAnta apanI pRSThabhUmi meM sarvodayI vicAroM kI aneka avadhAraNA lie haiN| sarvodaya : dharma-tIrtha 1. sarvodaya kA artha hai sabakA udaya, sabakA kalyANa / eka manISI ke vicAra ke dharAtala meM sarvodaya vaha uccatama zikharastha manobhAvanA hai, jo vizva-premamayI hai aura sva-para kalyANakAriNI hai| yaha Adhunika ApAdhApI ke yuga meM atIva Avazyaka yA anivArya isalie bhI ho gaI hai ki isakA sambandha prANI mAtra se jur3A hai / caurAsI lAkha yoniyoM ke jIvAtmAoM se yaha sudRr3hatama sambandha sthApita 3 kiye haiN| isakA mulabhata AdhAra 'AtmavatsarvabhateSa' hai aura ekAtmavAda kA pracAra saMvardhana isakA uddezya hai / isake kSetra meM svatantratA aura samAnatA, saha-astitva aura bhrAtRtva kA kSIrasAgara lahareM mAra rahA hai| eka vAkya meM sarvodaya jIvana maMgala, satya, ziva, sundara zabda hai / zabda koza meM yaha zabda hai to vaha saphala hai anyathA zabdakoza niSphala hai / sarvodaya vaha zikharastha zabda hai, jo Aja bhI vizva vyaktiyoM kA vizeSatayA bhagavAna mahAvIra ke pada-cihnoM para calane vAle rAjacandra, kAuNTa liyo TAlasTAya, jaoNna raskina, mahAtmA gA~dhI, abrAhama liMkana, mArTina lUthara, jArja barnArDazA Adi ke dhyAnaAkarSaNa kA kendra-bindu banA hai aura unake anuyAyiyoM ko Aja bhI preraNA de rahA hai ki svArtha ke cakravyUha se nikalakara paramArtha ke patha para utane agrasara ho ki jitanA bhI zakya aura sambhava ho anyathA ve Ane vAlI sadI kA saharSa sahasra bAra svAgata karane meM akSama siddha hoNge| jaba taka vyakti aura samAja ke lie-roTI, kapar3A aura makAna kI samasyA sulajhAne ke lie kArya-AjIvikA pUrNatayA nyAyamaya nahIM milatA hai taba sAmAjika-dhArmika jIvana bhI saphala nahIM hogaa| 2. sarvodaya : dharma-tIrtha hai| vaha apane meM maharSi kaNAd kI artha viSayaka paribhASA ko AtmasAt kiye haiN| yaha laukika abhyudaya ke sAtha pAralaukika niHzreyas kA bhI AkAMkSI hai| kevala jainAcAryoM ne hI nahIM balki anya dharmoM ke AcAryoM ne bhI sarvodayI : dharma-tIrtha kI mahimA gAI hai ki sabhI sukhI hoM, tathA nIroga hoM, sabhI kalyANa dekheM, kisI ko kisI bhI prakAra kA kaSTa na ho / samagra saMsAra kA kalyANa -yuktyanuzAsana 1 sarvAntavattadguNamukhyakalpaM, sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / . sarvApadAmantakaraM nirantaM, sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 2 yato'bhyudaya niHzreyas siddhi sa dharmaH / 3 sarve bhavantu sukhinaH, sarve santu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcidukha bhAgbhavet / / SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jana-paramparA kI parilabdhiyA~ 456 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sil ho, sabhI prANI paraspara para-hita meM nirata hoM, phalataH doSa jar3a-mUlataH naSTa hoM to samagra saMsAra sahI arthoM meM sukhI ho| sabhI rAjyoM kI prajAoM kA kalyANa ho, pRthvIpAlaka nareza balavAna aura dhArmika ho, | vArida samaya-samaya para jala-vaSTi kareM, indra sadRza zreSTha sajjana puruSa loka kI vyAdhiyoM kA vinAza kareM, kSaga bhara ke lie bhI loka-jIvana meM na kahIM durbhikSa hoM aura na steyavRtti / jinendra kA dharma-cakra sabhI prANiyoM ke lie sukha meM satat abhivRddhi kre| ye paMktiyA~ haiM pUjana ke pariNAma sI zAnti pATha ko| 3. yaha kahanA athavA likhanA mujha mandamati ke lie sambhava nahIM ki vartamAna meM sarvodaya aura dharma-tIrtha meM se kisa zabda kA adhika prayoga ho rahA hai para vismayamayI vArtA yaha hai ki donoM kA apekSAkRta adhika prayoga hone para bhI na to sarvodayI samAja kA sRjana ho rahA aura dharma-tIrtha hI apanI saMjJA sArthaka kara pA rahA hai| Aja ke samAja meM samatA kI saritA utanI nahIM bar3hI hai jitanI viSamatA ko viSadharI baDhI hai aura hindI bhASA ke suprasiddha chAyAvAdI kavi samitrAnandana panta kI 'gUjana' ke zabdoM meM jaga ke jana sukha-duHkha se ati pIr3ita haiM, jIvana ke sukha-duHkha paraspara baMTa nahIM pA rahe haiN| sabakA udaya sarvodaya hai para sabako samAna unnati ke svarNa avasara mila nahIM pA rahe haiM, samAja kA pratyeka vyakti pratibhA-yogyatA ke bAvajUda bhI sarvocca pada para niyukta-pratiSThita nahIM ho pA rahA hai, sabhI pUrNa sukhI aura jJAnI banane meM Aja bhI akSama haiM phalataH tathAkathita zabda sarvodaya : dharma-tIrtha apane antastala meM virATa hokara bhI baune bane haiM; ve kaha pAte to mAnava-samAja se avazya hI yaha kahate ki vicArA zabda kyA kare ? zabda kA artha koI bhI nahIM jAnatA, bhale-bhaTake koI zabda kA artha jAnatA bhI to koI zabda ke bhAva ko dhAraNa karanA nahIM svIkAratA, isalie vyaktizaH Arthika abhyudaya ho rahA hai para ausatana unnati nahIM ho pA rahI hai| svArtha kI pUrti jitanI ho rahI hai utanI paramArtha kI nhiiN| saMkhyAtIta saMsthAe~ bhI sarvodaya : dharma-tIrtha ko aba taka Age nahIM bar3hA pA rahI haiN| 4. isalie Aja ke yuga meM anivArya ho gayA ki maukhika jabAnI sarvodaya : dharma-tIrtha zabda nahIM ho balki mAnavIya vyavahRdaya sarvodaya : dharmatIrtha dainika jIvana meM avatarita ho to manuSya devatA bane aura pRthvI svarga bane / sarva dharma samabhAva kA jaisA suspaSTa sarvAdhika varNana jainAgamoM meM sahaja sulabha hai vaisA anyatra durlabha hai| cUMki samAnatA aura svatantratA bhI sarvodaya kA mUlabhUta AdhAra hai / ataeva jainadharma meM eka Izvara nahIM balki asaMkhyAta Izvara siddhoM ke rUpa meM sammAnya kie ge| sabhI ApattiyoM se surakSita, sarvodaya tIrtha ke pratiSThApaka bhagavAna mahAvora ko vANo meM svatantratA ke sAtha samAnatA ko bho zivamastu sarva jagataH parahitaniratAH bhavantu bhUtagaNAH / doSAH prayAntu nAzaM sarvatra sukhI bhavatu lokaH / / kSemaM sarva prajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAlaH / kAle kAle ca'samyagvarSatu meghA vyAdhayo yAntu nAzam / / dubhikSaM cauramArI kSaNamapi jagatAM mA sma bhUjjIvaloke / jainendra dharma-cakra prabhavatu satataM sarva saukhyapradAyi / / 3 jaga pIr3ita hai, ati sukha se / mAnava-jIvana meM paeNTa jaave| jaga pIr3ita hai, ati dukha se / / sukha dukha se au dukha sukha se // 4 ikasiddha meM siddha anantajAna / apanI apanI sattA pramAna / 460 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyAM CEO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Pluvate & Personal Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatvapUrNa sthAna milA hai, unakI dharma-sabhA yA samavasaraNa meM nara-nArI, pazu-pakSI sabhI ko dharma-zravaNa kara dhAraNa karane kA aura AtmavikAsa karane kA svarNa avasara milA thA; kisI bhI prakAra kA pratibandha nahIM thaa| vastu aura vyakti svAtantrya, pUrvApara UhApohamayI suvicArita paramparA hI vIra-vANI meM atIta meM grAhya huI, Aja DhAI sahasravarSa bAda bhI grAhya hai aura anAgata meM bhI (anya tIrthakara nahIM hone / taka) bakhUbI grAhya rhegii| 5. sarvodaya aura dharma-tIrtha, donoM paraspara pUraka haiN| jisa samAja-rASTra-vizva meM sarvodaya kI bhAvanA nahIM hai, vaha samAja-rASTra-vizva anudAra hone se asaphala hai| jisa samAja-deza-vizva meM dharmatIrtha kI sthApanA kA manobhAva nahIM hai vaha samAja-deza-vizva bhI saMkucita anudAra hone se asaphala hai| saphalatA ke lie AkAza sI virATatA, pRthvI sI sahiSNutA apekSita hai| kevala itanA hI nahIM balki duraMgI duniyAM sI duharI UhApohamayI nIti aura jIvAjIvatatvamayI sucetanA bhI cAhiye / devatA meM jahA~ votarAgatA, sarvajJatA aura hitopadezitA cAhiye vahA~ zAstra meM deva-praNIta avirodha pUrvApara ekarUpatA hitagrAhitA honI cAhiye aura guru meM viSaya-vAsanA se mukti, ayAcakatA-ApekSatA cAhie aura lokAloka mAMgalya kI bhAvanA cAhie / sarvodaya-dharmatIrtha kA sammelana to gaMgA-jamunA ke saMgama sA sukhada hai, donoM kA virodha aura viyoga to donoM ke lie ghAtaka hai| donoM ke abhAva meM to jIvana mRtyu kA anya nAma ho jaavegaa| sarvodaya-dharma-tIrtha-siddhAnta 6. sarvodaya kA AdhAra samAnatA hai aura dharma-tIrtha bhI samAnatA kI ghoSaNA karatA hai / jaise - sarvodaya ke kSetra meM vyaktigata bhedabhAva ko sthAna nahIM hai vaise hI dharma-tIrtha-kSetra kI paridhi meM bhI kisI prakAra kA alagAva-badalAva-durAva nahIM hai / IsA kI prathama sadI meM hI AcArya pravara umAsvAmI ne apane , amara grantha tatvArtha sUtra yA mokSa zAstra meM maitrI, pramoda, karuNA aura madhyasthatA bhAvanAoM ke nirantara cintavana kI bAta likhI hai| vahI bAta dasavIM zatAbdI meM AcArya amitagati ne apanI bhAvanA battIsI (saMskRta kavitA) ke prathama zloka meM prakArAntara se lipibaddha kI hai tathA pUrvokta cAroM bhAvanAoM ke 10 sandarbha ko lie hue jugalakizora mukhtAra sampAdaka 'anekAnta' ne apanI amara kavitA yA rASTra-prArthanA athavA 'merI bhAvanA' meM bhI AcAryoM kI paramparA kA prasAra aura nirvAha kiyA hai| maMtrI, pramoda, karuNA aura madhyasthatA meM sarvodaya kI bhAvanA adhika hai yA dharma-tIrtha kI kAmanA adhika hai ? vaha to vidvAnoM ke vicArane kI vArtA hai, maiM mandamati to itanA hI likha sakatA hU~ ki yadi jIvana kalA hai to pUrvokta cAroM bhAvanAoM kA AdhAra lekara koI bhI zIrSastha sarvodayI bana sakatA hai aura dharma-tIrtha ke -a07 sa0 11 1. maitrI pramoda kAruNyaM mAdhyasthAni ca satva guNAdhika klizyamAnAvinayeSu / 2. satveSu maMtrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpA paratvam / mAdhyastha bhAvaM viparIta vRttI, sadA mamAtmA vidadhAta devaH / / maitrI bhAvajagata meM merA, saba jIvoM se nitya rhe| dIna dukhI jIvoM para mere, ura se karuNA-srota bahe / / durjana krU ra kumArga ratoM para, kSobha nahIM mujhako Ave / sAmya bhAva rakkhU maiM una para, aisI pariNati ho jAve / / SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikhara para AsIna ho sakatA hai| isa dizA meM sUrya satya yaha bhI hai ki pUrvokta cAroM bhAvanAoM ke prayoga se hI vartamAna vikala vizva sukha-zAnti paavegaa| 7. sarvodaya dharma-tIrtha kA anya AdhAra vrata dhArI honA hai| jIvanadhArA suvyavasthita rUpa se pravAhamAna ho, isake lie atyanta Avazyaka hai ki vyakti zrAvaka athavA nAgarika rUpa meM zraddhA-viveka-kriyA lie aNuvratI bane / vaha pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata svIkAra kiye ujjvala jIvana jIne kI kalA sIkhe / 'jio aura jIne do' kI bhAvanA kA jvalanta udAharaNa bne| vrata-vihIna hokara varSAkAlIna saritA sI bhoga vilAsamayI bAr3ha nahIM lAde anyathA apane sAtha anya janoM kA bhI akalyANa karegA / vaha hiMsA ke kSetra meM saMkalpI hiMsA kA pUrNatayA tyAgI ho aura ArambhI, udyogI, virodhI hiMsA meM bhI sAvadhAnI kA paricaya detA rahe / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha kA zaktizaH aura vyaktizaH pAlana anivAryataH ho| vaha eka hAtha se juTAve to dasa hAtha se luTAne kA bhAva rakhe / mahAvrata ko svIkAra kara sAdhu, zramaNa bane to bhoga se yoga, zarIra se AtmA, saSTi se ziva kI ora calane kA satata sudRr3ha satsaMkalpa kare / pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti kA pAlana karane meM aNu bhara bhI pramAda nahIM kare pratyuta saMyama ko hI jIvana samajhe / kama se kama lekara samAja ko adhika se adhika dene ke lie| sannaddha rhe| mAnavIya dainika jIvana meM vaha apanA eka suspaSTa subhedaka cihna avazya lagAve, jisase samagra samAja usake pada-cihnoM para calane ke lie atIva Atura ho / jIvana ke antima kSaNoM meM sallekhanA yA samAdhimaraNa ke lie zrAvaka aura zramaNa donoM hI prayatna kareM jisase unheM cAroM gatiyoM se mukti mile / 8. appA so paramappA yaha sarvodaya : dharmatIrtha kA ananyatama siddhAnta hai arthAt AtmA so paramAtmA yA nara hI nArAyaNa hai / Atma tatva kI nizcayAtmaka dRSTi se sabhI jIva samAna haiN| nigodarAzi aura siddha zilA AsIna jIva meM Atmika dRSTi se antara nahIM hai| pratyeka AtmA meM paramAtmA banane kI kSamatA hai / jainAcAryoM ne AtmA ke tIna prakAra svIkAra kie haiM-(1) bahirAtmA (2) antarAtmA (3) paramAtmA / jo pUrNatayA bahirmukhI hai, viSaya-vAsanA-bhakta hai, dharma-karma se sudUra hai, to lokAyata sadRza cAruvAk yA cArvAka hai, jo loka ko hI mAnyatA dekara, kevala pratyakSa ko hI pramANa mAnakara anyatra AtmA ke astitva ko asvIkAra karatA hai, jo deha aura AtmA ko eka-viparIta anyathA mAnatA hai vaha bahirAtmA hai| yaha loka mAMgalya kI Ar3a lekara punarjanma ko nakAratA hai aura AtmA ko bhI zarIra sadRza maraNazIla mAnatA hai / jo jala meM bhinna kamala sA jIvana jItA hai, jo sAMsArika viSayavAsanAoM ke prati virAga-virakti kA bhAva lie hai, jo laukika kAryoM kI apekSA dhArmika kAryoM ko adhika mahatva detA hai, jo apane lie saMsAravardhaka kAyA-mAyA-bAla-jAla se bacatA hai jo vratAcArI, aNavratI, mahAvratI bana gayA hai, jo bhAratIya saMskRti kA pratIka hai| jisakI dRSTi antarmukhI hai vaha antarAtmA / hai / jo viSaya-vAsanA aura Arambha-parigraha rahita hai tathA jJAna-dhyAna-tapa meM lavalIna hai vaha tapasvI ...y- muT/Vpww...JAN W ante samAhima raNaM caugai dukkhaM nivaareii|| bahirAtmA antaraAtma paramAtama jIva tridhA hai| dehajIva ko eka gine bahirAtama tatva mudhA hai| dvividha saMga bina zudha upayogI muni uttama nija dhyAnI / madhyama antaraAtama haiM je dezavatI AgArI / jaghana kahe avirata samadRSTI tInoM shiv-mgcaarii| ww .. 462 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ cancy sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Private & Personal Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu AcArya samantabhadra kI dRSTi se prazaMsanIya hI nahIM balki paramAtmA banane kA bhI pAtra hai / ' sAdhu svAdu nahIM hotA hai, muni manamAra hotA hai, yati saMsAra meM virAma/vizrAma nahIM cAhatA hai, anagAra kahIM . bhI ghara nahIM banAtA hai balki moha kSINa karake, nirgrantha snAtaka jinakevalajJAnI hotA hai levalajJAnI nahIM / - arhanta jIvanmukta sakala paramAtmA haiM aura siddha nikala paramAtmA hai / bahirAtmA 1 se 3 guNasthAna taka haiN| 4 se 12 taka antarAtmA haiM / 13-14 taka paramAtmA haiM / siddha guNasthAnAtIta hai| 6. sarvodaya : dharmatIrtha-AtmajJAna kA pratiSThApaka hai / AtmA aura jJAna abhinna hai / AtmAS jJAtA dRSTA hai, jJAnI darzaka hai / AtmajJAna hI svayaM kA jJAna hai / pratyeka jJAnI dravyAhiMsA aura bhAvahiMsA l ko pUrNatayA sarvathA heya hI mAnatA hai bhale vaha apanI durvalatA ke kAraNa pUrNatayA hiMsA kA tyAga karane meM . asamartha rahe, para apanI zakti ke anusAra vaha tyAga-tapasyA svIkAratA hai, darzana, jJAna, cAritra aura 1 tapa kI ArAdhanA aMgIkAra karatA hai / bahirAtmA bahirmukhI azubha bhAvI hotA hai / antarAtmA antarmukhI kI bahabhAga meM zubha bhAvI hotA hai| paramAtmA pUrNatayA zuddha bhAvI jJAtA-dRSTA bhAvAtIta tulya hotA hai| AtmA jIva kI nidhi hai isalie jIva jIvita rahA thA, rahA hai, rahegA sahI hai / bahirAtmA antarAtmA ho aura antarAtmA paramAtmA ho / yahI kAmya aura grAhya ho| 10. sarvodaya-dharma tIrtha kA eka viziSTa siddhAnta svatantratA va samAnatA hai| jaise pudgalajanya zarIra sabhI kA pRthaka hai vaise hI sabhI jIvoM kI AtmA bhI svatantra hai, jaise zarIra ke paramANu svatantra samAna haiM vaise hI AtmA ke pradeza bhI svatantra samAna hai| AtmA zarIra ke AdhIna nahIM hai aura zarIra AtmA ke AdhIna nahIM hai / yadi AtmA zarIra ke AdhIna hotA to kadApi trikAla meM bhI karmabandhana se mukta nahIM ho pAtA aura zarIra AtmA ke Adhona hotA to saMsAra ke prANiyoM ke samAna hI siddhoM ke sAtha bhI hotA / zarIra aura AtmA-pAnI aura dUdha se eka kSetrAvagAhI hokara mile bhale rahe hoM, para ve eka nahIM pRthaka hai / pratyeka AtmA pratyeka zarIra svatantra hai, koI kisI ke AdhIna nahI hai / saba AtmAeM samAna haiM, koI choTA-bar3A nahIM, sabhI ke pradeza barAbara haiN| pratyeka AtmA sUvikasita hokara ananta darzana, jJAna, sukha, vIrya sampanna arhanta ho sakatI hai / AtmA hI nahIM, balki sRSTi kA pratyeka padArtha samAna rUpa se svatantratA lie pariNamanazIla hai / apane ko pahacAnanA prakArAntara se arhanta ko pahacAnanA hai / Atmadharma kA carama vikAsa honA yAnI arhanta (jIvanmukta) aura siddha (sarvadA ko mukta) honA hai| 11. sarvodaya-dharmatIrtha bheda-vijJAna mUlaka hai| pudgalajanya zarIra jar3a hai, jJAnamUlaka AtmA cetana hai / zarIra, zastra se kaTatA hai, agni meM jalatA hai, pAnI meM galatA hai, havA se sUkhatA hai, para AtmA na zastra se kaTatA hai, na Aga meM jalatA hai, na pAnI meM galatA hai, na vAyu se sUkhatA hai| zarIra rUparasa-gandha-sparzamaya dRzya hai para AtmA arUpa-arasa-agandha-aspRzya adRzya hai / jo AtmA hai vaha zarIra nahIM, aura jo zarIra hai vaMha AtmA nahIM, guNa-karma vibhAjana sUrya prakAza-sA suspaSTa hai / sva-para bheda ASCHEMENEVER 1 viSayAzAvazAtIto nirArambho parigrahaH / jJAna dhyAna tapo raktaH tapasvI sa prazasyate // 2 zrI arahanta sakala paramAtama lokAloka nihArI / jJAna zarIrI vividha karmamala vajita siddha mahantA / | 3 naMnaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH / na caina kledayantyApe na zoSayati mArutaH / / -bhagavadgItA a.5 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina paramparA kI parilabdhiyA~ HORO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna jaina granthoM meM maulikatA lie hai| ise hI lakSya kara gItA meM sambhavataH yaha paMkti likhI gaI / hogI ki sva apane (AtmA ke) dharma para jAnA acchA hai parantu para anya (zarIra ke) dharma ko svIkAranA | nirApada nahIM hai| jitane yA arhanta siddha hue ve sabhI bhedavijJAna ke kAraNa hue| alpajJAnI zivabhuti / ne bhedavijJAnI hokara mokSa pA liyA, para bahujJAnI abhavyasena bhedavijJAna binA saMsAra kI hI zobhA yA bar3hAte rahe / loka jIvana meM bhI bheda-vijJAna kA apanA mahatva hai| 12. SaTakhaNDAgama kA dohana karake AcArya nemicandra ne jIvakANDa-karmakANDa grantha likhe / jIva 8 kANDa meM jIba kI paribhASA AcArya zrI ne yaha likhI-jo atIta meM jItA thA, vartamAna meM jI rahA hai, anAgata meM jIvegA, vaha jIva hai / jIva ke svarUpa ko mArgaNA adhikAra kI eka gAthA ke mAdhyama se saMkSepa meM isa prakAra bhI samajhA-samajhAyA jA sakegA ki (1) gati-naraka-tiyaJca, manuSya-deva gati ke atirikta siddha gati meM bhI jIva haiM / (2) indriya-eka indriya se pAMca indriya taka ke jIva isameM Ate haiM / (3) kAya-audArika-vaikriyaka-AhAraka-taijasa-kArmANa zarIra vAle jIva haiN| (4) yoga-mana-vacana-kAya yoga vAle jIva haiM / sabhI jIva 4 se 10 prANa vAle haiN| (5) veda- strIveda, puveda aura napusakaveda vAle jIva haiM / anya vedI nahIM hai| (6) kaSAya-krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAya vAle jIva haiM / 8, 16 aura 25 kaSAya vAle jIva haiM / anantAnubandhI, pratyAkhyAna, apratyAkhyAna, saMjvalana kaSAya vAle jIva haiM / kaSAya karane vAle nahIM balki niSkaSAya jIva zIghra mukti pAte haiN| (7) mati, zra ta-avadhi-manaH paryAya aura kevalajJAna vAle bhI jIva hai / do jJAna mati-zruta sabhI ke hote haiM / eka jIva ke adhika se adhika cAra jJAna hote haiM / (8) saMyama-apane dravya-kSetra-kAla-bhAva ke anusAra yathocita saMyama rakhate haiN| (6) darzana-apanI yogyatAnusAra cakSa darzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana vAle bhI jIva hI haiM / jJAna se pahale darzana hotA hI hai / / (10) apane karmAnusAra kaSAya aura yogamUlaka chaha lezyAyeM bhI jIvoM ke hI hotI haiM / lezyAoM ke nAma kRSNa-nIla-kApota-pIta-padma-zukla haiN| lezyA ke do bheda haiM -eka dravyalezyA dUsarI bhaavleshyaa| bhAvalezyA dravyalezyA se jaldI badalatI hai| (11) bhavya-vaha hai jo samyagdRSTi hai jise muktizrI milane kI sambhAvanA hai / jIvatva, bhavyatva abhavyatva ina tIna bhAvoM vAle bhI jIva hI haiN|| (12) samyaktva-cAroM gatiyoM meM apane sAdhanoM kI apekSA lie sambhava hai| aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika tIna bheda samyaktva ke haiN| (13) saMjJI -saMjJI (sainI/samanaska) asaMjJI (asainI/amanaska) bhI jIva haiN| (14) AhAra-AhAra zarIra indriya zvAsocchvAsa bhAva mana paryApti vAle bhI jIva hI haiN| karma nokama jaise AhAroM vAle jIva hI haiM / AhAra karane vAle aura AhAra na karane vAle bhI jIva (zeSa pRSTha 474 para) 1 svadharme nidhanaM zreyaH paradharmo bhayAvahaH / 12 gai iMdiyesu kAye joge veda kasAya NANe ya / saMjamadaMsaNa lessA bhaviyA sammatta saNNi AhAre / SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sate & Personal Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna : eka vimarza - DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya yoM to sabhI dharmoM aura darzanoM meM dhyAna, samAdhi yA yoga kA alpAdhika pratipAdana hai / yogadarzana to usI para AdhRta hai aura yoga ke sUkSma cintana ko lie hue hai / para yoga kA lakSya aNimA, mahimA, vazitva Adi RddhiyoM kI upalabdhi hai aura yogI unakI prApti ke lie yogArAdhana karatA hai / yoga dvArA Rddhi-siddhiyoM ko prApta karane kA prayojana bhI laukika prabhAva darzana, camatkAra - pradarzana Adi hai / mukti-lAbha bhI yoga kA eka uddezya hai / para vaha yoga darzana meM gauNa hai / jaina darzana meM dhyAna kA lakSya mukhyatayA AdhyAtmika hai / aura vaha hai AtmA se cira-saMcita karmamaloM ko haTAnA aura AtmA ko nirmala banAkara paramAtmA banAnA / naye karmoM ko na Ane denA aura saMcita karmoM ko chur3AnA ina donoM se karmamukti prApta karanA dhyAna kA prayojana hai / yadyapi yogI ko yoga ke prabhAva se anekAneka RddhiyA~ siddhiyA~ bhI prApta hotI haiM / kintu usako dRSTi meM ve prApya nahIM haiM, mAtra AnuSaGgika hai / unase usakA na lagAva hotA hai aura na usake lie vaha dhyAna karatA hai / ve tathA svarga Adi kI sampadAe~ use usI prakAra prApta hotI haiM jisa prakAra kisAna ko cAvaloM ke sAtha bhUsA aprArthita mila jAtA hai / kisAna bhUsA ko prApta karane kA na lakSya rakhatA hai aura na usake lie prayAsa hI karatA hai / yogI bhI yoga kA ArAvana mAtra karma-nirodha aura karma - nirjarA ke lie karatA hai / yadi koI yogI una Rddhi-siddhiyoM meM ulajhatA hai - unameM lubhita hotA hai to vaha yoga ke vAstavika lAbha se vacita hotA hai / tattvArtha sUtrakAra AcArya gRddhapiccha ne spaSTa likhA hai ki tapa ( dhyAna ) se saMvara (karmAsrava nirodha) aura nirjarA ( saMcita karmoM kA abhAva ) donoM hote haiM / AcArya rAmasena ne bhI apane tattvAnuzAsana meM dhyAna ko saMvara tathA nirjarA kA kAraNa batalAyA hai / saMvara aura nirjarA donoM se karmAbhAva hotA hai aura samasta karmAbhAva hI mokSa hai / isase spaSTa hai ki jaina darzana meM dhyAna kA AdhyAtmika lAbha mukhya hai / dhyAna kI AvazyakatA dhyAna kI AvazyakatA para bala dete hue dravya saMgrahakAra nemicandra siddhAnti deva ne likhA hai ki 'mukti kA upAya ratnatraya hai aura vaha vyavahAra tathA nizcaya kI apekSA do prakAra kA hai / yaha donoM 20 1 'AsravanirodhaH saMvara:', 'tapasA nirjarA ca ' -ta. sU. 6-1, 3 / 2 ' tad dhyAnaM nirjarA hetuH saMvarasya ca kAraNam ' -- tatvAnu. 56 / 3 ' bandhahetvabhAva - nirjarAbhyAM kRtsnakarma vipramokSo mokSaH / ' - ta. sU. 10-2 / 4 duvihaM pi mokkhaheuM jhANe pAuNadijaM muNI niyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha || SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina- paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha -- dravya saM. 47 465 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ K prakAra kA ratnatraya dhyAna se hI upalabhya hai| ataH sampUrNa prayatna karake muni ko nirantara dhyAna kA / abhyAsa karanA cAhie / A. amRtacandra bhI yahI kahate haiN| yathArtha meM dhyAna meM jaba yogI apane se bhinna ra kisI dUsare mantrAdi padArtha kA avalambana lekara arahanta Adi ko apane zraddhAna, jJAna aura AcaraNa kA viSaya banAtA hai taba vaha vyavahAra mokSamArga hai aura jaba kevala apane AtmA kA avalambana lekara use hI apane zraddhAna, jJAna aura AcaraNa kA viSaya banAtA hai taba vaha nizcaya mokSa-mArga hai| ataH mokSa ke sAdhanabhUta ratnatraya-mArga para ArUr3ha hone ke lie yogI ko dhyAna karanA bahuta Avazyaka hai| GAL dhyAna kI durlabhatA manuSya ke cirantana saMskAra use viSaya-vAsanAoM kI ora hI le jAte haiM aura ina saMskAroM kI janikA evaM udbodhikA pA~coM indriyA~ to haiM hI, mana to unheM aisI preraNA detA hai ki ve na jAne yogya sthAna meM bhI pravRtta ho jAtI haiN| phalataH manuSya sadA indriyoM aura mana kA dAsa banakara ucita-anucita pravRtti karatA hai| pariNAma yaha hotA hai ki vaha nirantara rAga-dveSa kI bhaTTI meM jalatA rahatA evaM kaSTa uThAtA rahatA hai / AcArya amitagati ne ThIka likhA hai ki jIva saMyoga ke kAraNa duHkha paramparA ko prApta hotA hai| agara vaha isa tathya ko eka bAra bhI vivekapUrvaka samajha le, to usa saMyoga ke chor3ane meM use eka kSaNa bhI nahIM lgegaa| tattvajJAna se kyA asambhava hai ? yaha tattvajJAna zrutajJAna hai aura zrutajJAna dhyAna hai| ataH dhyAna ke abhyAsa ke lie sarvaprathama Avazyaka hai indriyoM aura mana para niyantraNa / jaba taka una para niyantraNa na hogA taba taka manuSya viSaya-vAsanAoM meM DUbA rahegA-Asakta rahegA aura kaSToM ko uThAtA rhegaa| para yaha tathya hai ki kaSTa yA duHkha kisI ko iSTa nahIM hai-sabhI sukha aura zAnti cAhate haiM / jaba vAstavika sthiti yaha hai taba manuSya ko sadguruoM ke upadeza se yA zAstra jJAna se ukta tathya ko samajhakara viSaya-vAsanAoM meM le jAne vAlI indriyoM tathA mana para niyantraNa karanA jarUrI hai| unake niyantrita hone para manuSya apanI pravRtti AtmonmukhI avazya karegA, kyoMki manuSya kA AtmA kI 1 ora lagAva hone para indriyA~ aura mana niviSaya ho jAte haiN| agni ko IMdhana na milane para vaha jaise bujha jAtI hai| yaha saca hai ki indriyoM aura mana para niyantraNa karanA sarala nahIM hai, ati duSkara hai| kintu yaha bhI saca hai ki vaha asambhava nahIM hai| sAmAnya manuSya aura asAmAnya manuSya meM yahI antara hai ki jo kArya sAmAnya manuSya ke lie kaThina aura duSkara hotA hai vahI kArya asAmAnya manuSya ke liye sambhava hotA hai| ataH indriyoM aura mana ko prArambha meM niyantrita karanA kaThina mAlUma par3atA hai| para saMkalpa aura dRr3hatA ke sAtha una para niyantraNa pAne kA prayAsa karane para una para vijaya pA lI jA sakatI hai| usake pradhAna do upAya haiM-1. pAramAtmabhakti aura 2. zAstrajJAna / paramAtmabhakti ke liye paMca parameSThI kA japa, smaraNa aura guNakIrtana Avazyaka hai| use hI apanA zaraNa (anyathA zaraNaM nAsti tvameva zaraNaM mama) mAnA jAya / isase AtmA meM vicitra prakAra kI zuddhi AtI hai| mana aura vANI nirmala hote haiM / aura unake nirmala hote hI AtmA kA jhukAva dhyAna kI ora hotA hai tathA dhyAna ke dvArA uparyukta 1 nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam / / -tatvArtha sAra 2 saMyogamUlA jIvena prAptA duHkha paramparA / tasmAtsaMyoga sambandhaM tridhA sarva tyajAmyaham // -sAmAyika pATha SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ S SHOPRIASIC sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha for Private & Personal Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke donoM prakAra kA mokSamArga prApta hotA hai ! paramAtmabhakti meM una saba mantroM kA jApa kiyA jAtA hai, jinameM kevala arhat, kevala siddha, kevala AcArya, kevala upAdhyAya, kevala muni yA sabhI ko smaraNa kiyA jAtA hai / AcArya vidyAnanda ne likhA hai ki-parameSThI kI bhakti (smaraNa, kIrtana, dhyAna) se nizcaya hI zreyomArga kI saMsiddhi hotI hai / isI se usakA stavana bar3e-bar3e munizreSThoM ne kiyA hai| indriyoM aura mana ko vaza meM karane kA dUsarA upAya zrutajJAna hai / yaha zru tajJAna samyakzAstroM ke anuzIlana, manana aura satata adhyAsa se prApta hotA hai / vAstava meM jaba mana kA vyApAra zAstrasvAdhyAya meM lagA hotA hai-usake zabda aura artha ke cintana meM saMlagna hotA hai to vaha anyatra nahIM jaataa| aura jaba vaha anyatra nahIM jAyegA, to indriyA~ viSaya-vimukha ho jaavegii| vastutaH indriyA~ mana ke sahayoga se sabala rahatI haiN| isIliye mana ko hI bandha aura mokSa kA kAraNa kahA gayA hai / zAstra-svAdhyAya mana ko niyantrita karane ke lie eka amogha upAya hai| isI se "svAdhyAyaM paramaM tapaH" svAdhyAya ko parama tapa kahA gayA hai| ye do upAya haiM indriyoM aura mana ko niyantrita karane ke| inake niyantrita ho jAne para dhyAna ho sakatA hai / anya saba ora se citta kI vRttiyoM ko eka viSaya meM sthira karane kA nAma hI dhyAna hai| citta ko jaba taka eka ora kendrita nahIM kiyA jAtA taba taka na Atmadarzana hotA hai aura na AtmajJAna hotA hai, na AtmA meM AtmA kI caryA / aura jaba taka ye tInoM prApta nahIM hote taba taka doSoM aura unake janaka AvaraNoM kI nivRtti sambhava nhiiN| tattvAnuzAsana meM AcArya rAmasena kahate haiM ki jisa prakAra satata abhyAsa se mahAzAstra bhI abhyasta ho jAte haiM usI prakAra nirantara ke dhyAnAbhyAsa se dhyAna bhI susthira ho jAtA hai| ve kahate haiM ki 'he yogin ! yadi tU saMsAra bandhana se chUTanA cAhatA hai to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya ko grahaNa karake bandha ke kAraNabhUta mithyAdarzanAdika ke tyAgapUrvaka nirantara sadhyAna kA abhyAsa kara / dhyAna ke abhyAsa kI prakarSatA se moha kA nAza kara caramazarIrI yogI to usI paryAya meM mukti prApta kara letA hai, aura jo caramazarIrI nahIM hai, vaha uttama devAdi kI Ayu prApta kara kramazaH kucha bhavoM meM mukti pA letA hai| yaha dhyAna kA hI apUrva mAhAtmya hai|' niHsandeha dhyAna eka aisA amogha prayAsa hai jo isa loka aura paraloka donoM meM AtmA ko sukhI banAtA hai| yaha gRhastha aura muni donoM ke liye apanI-apanI sthiti ke anusAra hitakArI hai| dhyAna ke isa mahattva ko samajhakara use avazya karanA caahiye| tattvArtha sUtra, jJAnArNava Adi meM isakA vizeSa vivecana hai| -AptaparIkSA, kA. 21 1 zreyomArgasaMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / . ityAhustadguNastotraM zAstrAdaumunipuGgavAH / / yathA'bhyAsena zAstrANi sthirANi syuma hAntyapi / tathA dhyAnamapi sthairya labhate'bhyAsavartinAm // 3 vahI, zloka 223, 224 / -tatvAnu. 88 467 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jairtelibrary.org For divate. Dersonalllse. Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satI prathA aura jainadharma -pro0 sAgaramala jaina (nidezaka : pArzvanAtha vidyAzrama, vArANasI) 'satI' zabda kA artha __'satI' kI avadhAraNA jainadharma aura hindUdharma donoM meM hI pAI jAtI hai| donoM meM satI zabda kA prayoga caritravAna strI ke lie hotA hai| zvetAmbara sthAnakavAsI jaina paramparA meM to Aja bhI sAdhvI/zramaNI ko satI yA mahAsatI kahA jAtA hai| yadyapi prArambha meM hindU paramparA meM 'satI' kA tAtparya eka caritravAna yA zIlavAna strI hI thA, kintu Age calakara hindU paramparA meM jabase satI prathA kA vikAsa huA, taba se yaha 'satI' zabda eka viziSTa artha meM prayukta hone lgaa| sAmAnyatayA hindUdharma meM 'satI' zabda kA prayoga usa strI ke lie hotA hai jo apane pati kI citA meM svayaM ko jalA detI hai| ataH hameM yaha spaSTa rUpa se samajha lenA hogA ki jainadharma kI 'satI' kI avadhAraNA hindU paramparA kI satIprathA se pUrNataH bhinna hai| yadyapi jainadharma meM 'satI' evaM 'satItva' ko pUrNa sammAna prApta hai kintu usameM satIprathA kA samarthana nahIM hai| jainadharma meM prasiddha solaha satiyoM ke kathAnaka upalabdha hai aura jainadharmAnuyAyI tIrthaMkaroM ke nAma smaraNa ke sAtha inakA bhI prAtaHkAla nAma smaraNa karate haiM brAhmI candanabAlikA, bhagavatI rAjImatI draupadI / kauzalyA ca mRgAvatI ca sulasA sItA subhadrA zivA / / kuntI zIlavatI nalasyadayitA cUlA prabhAvatyapi / padmAvatyapi sundarI pratidinaM kurvantu no maMgalam // ina satiyoM ke ullekha evaM jIvanavRtta jainAgamoM evaM Agamika vyAkhyA sAhitya tathA prAcIna jainakAvyoM evaM purANoM meM milate haiN| kintu unake jIvanavRttoM se jJAta hotA hai ki inameM se eka bhI aisI nahIM hai, jisane pati kI mRtyu para usake sAtha citA meM jalakara usakA anugamana kiyA ho, apitu ye una vIrAMganAoM ke caritra haiM jinhoMne apane zIla rakSA hetu kaThora saMgharSa kiyA aura yA to sAdhvI 1 dekheM-saMskRta-hindI koza (ApTe) pR0 1062 2 dekheM-hindU dharma koza (rAjabalI pANDeya) pR. 646 N3 jaina siddhAnta bolasaMgraha bhAga 5 pa. 185 4 brAhmI Adi ina solaha satiyoM ke jIvanavRtta kina AgamoM evaM Agamika vyAkhyAoM meM hai, isalie dekheM (a) jaina siddhAnta bola saMgraha bhAga 5 pR0 375 (a) Prakrit Proper Names, part I and II sambandhita nAma ke prAkRtarUpoM ke AdhAra para dekhiye / SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FRE 5. For Pluvate & Personal Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 jIvana svIkAra kara bhikSuNI saMgha meM praviSTa ho gaIM yA phira zIlarakSA hetu mRtyu aparihArya hone kI sthiti meM mRtyuvaraNa kara liyaa| Agamika vyAkhyA sAhitya meM dadhivAhana kI patnI evaM candanA kI mAtA ghAriNI Adi kucha aisI striyoM ke ullekha haiM jinhoMne apane satItva arthAt zIla kI rakSA ke lie dehotsarga kara diyA / ataH jainadharma meM satI strI vaha nahIM jo pati kI mRtyu para usakI citA meM jalakara usakA anugamana karatI hai apitu vaha hai jo kaThina paristhitiyoM meM apanI zIlarakSA kA prayatna karatI hai aura apane zIla ko khaNDita nahIM hone detI hai, cAhe isa hetu use dehotsarga hI kyoM na A karanA pdd'e| ARE ASKRRY. satI prathA ke aucitya aura anaucitya kA prazna satIprathA ke aucitya aura anaucitya kA prazna eka bahucarcita aura jvalanta prazna ke rUpa meM Aja bhI upasthita hai| nizcita hI yaha prathA puruSa-pradhAna saMskRti kA eka abhizapta-pariNAma hai / yadyapi itihAsa ke kucha vidvAna, isa prathA ke pracalana kA kAraNa muslimoM ke AkramaNoM ke phalasvarUpa nArI meM utpanna asurakSA kI bhAvanA evaM usake zIla-bhaMga hetu balAtkAra kI pravRtti ko mAnate haiM, kintu merI dRSTi meM isa prathA ke bIja aura prakArAntara se usakI upasthiti ke pramANa hameM ati prAcInakAla se hI milate haiM / satI prathA ke mukhyataH do rUpa mAne jA sakate haiM, prathama rUpa jo isa prathA kA vIbhatsa rUpa hai isameM nArI ko usakI icchA ke viparIta pati ke zava ke sAtha matyUvaraNa ko vivaza kiyA jAtA hai| dUsarA rUpa vaha hai jisameM pati kI mRtyu para bhAvukatAvaza strI svecchA se pati ke prati apane ananya prema ke kAraNa mRtyu kA varaNa karatI hai| kabhI-kabhI vaha isalie bhI pati kI citA para apanA dehAtsarga kara 30 detI hai ki bhAvI janma meM use punaH usI pati kI prApti hogii| jainAcAryoM ne satI-prathA ke ina rUpoM ko ucita nahIM mAnA hai| kintu ina rUpoM se bhinna eka aisA bhI rUpa hai jise jainAcAryoM ne ucita mAnA hai jisameM strI-mAtra apane zIla kI rakSA ke lie pati ke jIvita rahate hae yA pati kI matyu ke uparAnta mRtyu kA varaNa kara dehotsarga kara detI hai| uparyukta sthitiyoM meM jahA~ taka pati ke svargavAsa ke pazcAt usakI patnI ko usakI icchA ke binA mAtra isa vicAra se ki paraloka meM vaha use upalabdha hogI usake sAtha daphanA dene yA jalA dene kI prathA kA prazna hai, yaha ati prAcIna kAla se pracalita rahI hai| misra meM bhI isa prathA ke pramANa upalabdha hue haiM, yaha puruSa-pradhAna saMskRti kA sarvAdhika ghRNita rUpa thA, jisameM strI mAtra puruSa ke upabhoga kI vastu thI aura usake upabhoga kI anya vastuoM ke samAna use bhI usake sAtha daphanAnA Avazyaka mAnA jAtA thaa| jahAM taka jainadharma aura usake sAhitya kA prazna hai, hameM aisA eka bhI udAharaNa upalabdha nahIM hai, jahA~ isa prathA kA ullekha aura ise anumodana prApta ho| yadyapi jainakathA sAhitya meM aise ullekha avazya milate haiM, jisameM eka bhava ke pati-patnI aneka bhavoM taka pati-patnI ke rUpa meM eka dUsaroM ko upalabdha hote rahe haiM, kintu kisI bhI ghaTanA meM aisA ullekha mujhe dekhane ko nahIM milA, jahA~ mAtra isI * prayojana se strI ke dvArA mRtyuvaraNa kiyA gayA ho aura jisakA jainAcAryoM ne anumodana kiyA ho / ataH satIprathA kA yaha rUpa jainadharma meM kabhI mAnya nahIM rahA / 1 1 AvazyakacUrNi bhAga 1 pR. 320 2 dekheM-(a) hindUdharma koza pR. 646 (ba) dharmazAstra kA itihAsa (DA0 kANe) bhAga 2 pR. 348 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 466 COPEG ( sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha Par Private Personal Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA~ taka svecchA se, asurakSA kA anubhava karake yA pati ke prati ananya premavaza pati kI mRtyu para usakA sahagamana kA prazna hai-jaina sAhitya meM sarvaprathama nizIthacUNi (7 vIM zatAbdI) meM hameM eka ullekha milatA hai, jisake anusAra sopAraka ke eka rAjA ne karApavaMcana ke aparAdha meM nagara ke pA~ca so vyApAriyoM ko jIvita jalA dene kA Adeza diyA, unakI patniyA~ bhI apane patiyoM kA anusaraNa karate hue jalakara mara gii| yadyapi jinadAsa gaNi mahattara isa ghaTanA kA vivaraNa prastuta karate haiM, kintu ve kisI bhI rUpa meM isakA anumodana nahIM karate haiM / yadyapi isa kathAnaka se itanA avazya phalita hotA hai ki yaha satIprathA bhArata meM muslima zAsakoM ke AkramaNa ke pUrva bhI astitva meM thI, vaise hameM 7vIM zatI ke pUrva nirmita hindU paurANika sAhitya meM aise ullekha milate haiM, jahA~ patnI-pati kI mRtyu para usakI citA meM jalakara sahagamana karatI hai| ataH jaina srotoM se bhI itanA to nizcita ho jAtA hai ki yaha prathA muslima zAsakoM ke pUrva bhI apanA astitva rakhatI thI- itanA avazya huA ki muslima zAsakoM ke AkramaNa aura nArI jAti ke prati unake aura unake sainikoM ke durvyavahAra se nArI meM asurakSA kii| bhAvanA bar3hatI gayI evaM apanI zIla-rakSA kA prazna usake sAmane gambhIra banatA gyaa| phalataH bhAratIya mAnasa satIprathA kA samarthana karane lagA aura nArI ne pati kI mRtyu ke pazcAt dUsaroM kI bhogalipsA kA zikAra hokara nArakIya jIvana jIne kI apekSA mRtyu-varaNa ko zreSTha mAna liyA / phira bhI jainAcAryoM ne kabhI bhI isa prathA kA samarthana nahIM kiyA-unake anusAra yadi strI ko pati kI mRtyu ke pazcAt marane ko vivaza kiyA jAtA hai to yaha kRtya paMcendriya manuSya kI hatyA kA barbara kRtya hI mAnA jAyegA ataH vaha kRtya dhArmika yA dharmasammata kRtya nahIM hai apitu mahApAtaka hI hai aura mArane vAlA usa pApa kA doSI hai / yadi dUsarI ora strI svecchA se asurakSA kI bhAvanAvaza yA ananya premavaza mRtyu kA varaNa karatI hai to usakA yaha kRtya rAgayukta hone ke kAraNa AtmahatyA kI koTi meM jAtA hai, yaha Atma-hiMsA hai ataH yaha bhI pApakarma hai| punaH jainadharma kI mAnyatA hai ki paraloka meM vyakti ko kaunasI yoni milegI yaha to usake karmoM (sadAcaraNa yA durAcaraNa) para nirbhara karatI hai, pati kI mRtyu para usakA sahagamana karane para anivArya rUpa se patiloka kI prApti ho, yaha Avazyaka nahIM hai| ataH isa bhAvanA se ki satI hokara vaha strI patiloka ko prApta hogI, strI kA pati kI citA para jalAyA jAnA yA jalanA jainadharma kI dRSTi se na to dhArmika hai aura na naitika hii| isake viparIta DA. jagadIza candra jaina kI sUcanAnusAra mahAnizItha (vartamAna svarUpa IsvI san 8vIM zatI ke pUrva) meM eka ullekha AtA hai ki rAjA kI eka vidhavA kanyA satI honA cAhatI thI, kintu usake pitRkula meM isa prakAra kI ! paramparA nahIM thI ataH usane apanA vicAra tyAga diyaa| isa ghaTanA ke ullekha se yaha spaSTa ho jAtA hai, 1 tesi paMca mahilAsatAI tANi vi aggiM pAvaTaThANi / -nizIthacUNi bhAga 4 pR0 14 -bRhadkalpabhASya vRtti bhAga 3 pR0 208 2 dekheM-(a) viSNudharmasUtra 25 // 14 uddhRta hindUdharmakoza pR0 646 (ba) uttararAmAyaNa 17.15 , , , (sa) mahAbhArata Adiparva 65 / 65 , " (da) mahAbhArata mausalaparva 7118,773-84,, , / 3 dekheM-hindU dharma koza pR. 650 4 mahAnizItha pa0 26 dekheM-jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pa. 271 470 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 6sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha PNate & Personal Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA matyUparapamA usa yuga meM sampUrNa samAja meM satI hone kI paramparA nahIM thI apitu rAjakuloM meM bhI kevala kucha hI rAjakuloM meM aisI paramparA thii| zrI agaracandajI nAhaTA ne bhI paTTAvaliyoM ke AdhAra para yaha ullekha kiyA hai ki zrI jinadatta / sUri (I0 san 11 zatI) ne jaba ve jhaMjhuNu (rAja.) meM the zrImAla jAti kI eka bAlavidhavA ko upadeza dekara satI hone se rokA aura use jainasAdhvI kI dIkSA pradAna kii| isI prakAra 17vIM zatI ke santa Anandaghana ne bhI satI prathA kI AlocanA karate hue RSabhadeva stavana meM likhA hai ki paraloka meM pati milegA isa AkAMkSA se strI agni meM jala jAtI hai, kintu yaha milApa sambhava nahIM hotA hai| ataH pati yU para patnI dvArA dehotsarga kara denA jainadharma meM kabhI bhI anumodita nahIM thaa| kintu donoM rUpoM se bhinna apane zIla kI rakSA ke liye dehotsarga kara denA satItva kA eka aisA hai| bhI rUpa hai jise jainAcAryoM ne mAnyatA dI hai| unake anusAra cAhe pati jIvita ho yA usakA svargavAsa ho cukA ho yadi strI isa sthiti meM A gaI hai ki zIlarakSA hetu mRtyuvaraNa ke atirikta usake 28 sAmane anya koI vikalpa hI nahIM raha gayA hai, to aisI sthiti meM apane zIla kI rakSA ke nimitta apane prANoM kA utsarga kara denA hI zreyaskara hai / jainAcArya mAtra aisI sthiti meM hI strI ke matyUvaraNa ko naitika evaM dhArmika mAnate haiN| jainAcAryoM kI dRSTi meM pativratA honA strI ke liye ati Avazyaka hai, kintu pativratA hone kA yaha artha nahIM hai ki vaha pati kI mRtyu hone para svayaM bhI mutyu kA varaNa kare, unakI dRSTi meM pativratA hone kA artha hai zIlavAna yA cAritravAna honA aura pati kI mRtyu hone para pUrNarUpa se brahmacarya kA pAlana karanA / pati kI mRtyu para strI kA prathama kartavya hotA thA ki vaha saMyama-100 pUrNa jIvana jIte hue apanI santAna kA pAlana-poSaNa kare-jaisA ki rAjagRhI kI bhadrA sArthavAhI ne kiyA thA athavA santAna ke yogya ho jAne para cAritra (dIkSA) grahaNa kara sAdhvI kA jIvana vyatIta ) kare / prAcIna jainAcAryoM ne sadaiva hI pati kI citA para jalane ke sthAna para zramaNI banane para bala diyaa| prAcIna jaina kathA sAhitya meM hameM anekoM aise kathAnaka milate haiM jahA~ striyA~ zramaNa jIvana aMgIkAra kara letI haiM / jahA~ mahAbhArata evaM anya hindU purANoM meM kRSNa kI patniyoM ke satI hone ke ullekha haiN| vahA~ jaina sAhitya meM unake sAdhvI hone ke ullekha haiN| hindU paramparA meM satyabhAmA ko chor3akara kRSNa kI zeSa patniyA~ satI ho jAtI haiM, satyabhAmA vana meM tapasyA ke lie calI jAtI hai, jabaki jaina paramparA meM kRSNa ko sabhI paTarAniyA~ zramaNI bana jAtI haiM / hindU kathAoM meM sItA pRthvI meM samA jAtI hai, jaina kathA meM lava-kuza ke yuvA ho jAne para vaha zramaNI bana jAtI hai| ye kathAe~ cAhe aitihAsika dRSTi se kAlpanika hoM kintu inase jainAcAryoM ke dRSTikoNa kA patA to cala hI jAtA hai ki ve satI prathA ke | samarthaka nahIM the| - - 1 bIkAnera jaina lekha saMgraha-bhUmikA pR0 65 kI pAda TippaNI 2 keI kaMtakAraNa kASTa bhakSaNa karai re, milasu kata nai dhAya / e melo navi kaiyai sambhavai re, melo ThAma na ThAya / -Anandaghana caubIsI-zrI RSabhadeva stavana 3 AvazyakacUNi bhAga 1 pR0 372 / / 4 (a) mahAbhArata, mausalaparva 7 / 73-74, viSNupurANa 5 / 38 / 2 ba) dharmazAstra kA itihAsa, kANe, bhAga 1, pR0348 5 antakRtadazA ke paMcama varga meM kRSNa kI 8 rAniyoM ke tIrthakara ariSTanemi ke samIpa dIkSita hone kA ullekha hai| 6 pauma bariyaM 103 / 165-166 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyAM 471 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ools www.jailibrary.org Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM satI prathA ke vikasita nahIM hone ke kAraNa jainadharma meM satIprathA ke vikasita nahIM hone kA sabase pramukha kAraNa jainadharma meM bhikSuNI saMgha kA astitva hI hai / vastutaH pati kI mRtyu ke pazcAt kisI strI ke satI hone kA pramukha manovaijJAnika kAraNa asurakSA evaM asammAna kI bhAvanA hai / jainadharma meM pati kI mRtyu ke pazcAt strI ko adhikAra hai ki vaha santAna kI samucita vyavasthA karake bhikSuNI banakara saMgha meM praveza le le aura isa prakAra apanI asurakSA kI bhAvanA ko samApta kara de / isake sAtha hI sAmAnyatayA eka vidhavA hindU samAja se tiraskRta samajhI jAtI thI, ataH usa tiraskArapUrNa jIvana jIne kI AzaMkA se vaha pati ke sAtha mRtyu kA varaNa karanA hI ucita mAnatI hai / jainadharma meM koI bhI strI jaba bhikSuNI bana jAtI hai to vaha samAja AdaraNIya bana jAtI hai / isa prakAra jainadharma bhikSuNI saMgha kI vyavasthA karake strI ko pati kI mRtyu ke pazcAt bhI sammAnapUrvaka jIvana jIne kA mArga prazasta kara detA hai / strI dvArA pati kI mRtyu ke pazcAt sampatti meM adhikAra na hone se Arthika nArI kI eka pramukha samasyA hai jisase bacane ke lie strI satI honA pasanda karatI hai / jaina nArI sammAnajanaka rUpa se bhikSA prApta karake Arthika saMkaTa se bhI baca jAtI thI, hindUdharma ke viruddha sampatti para strI ke adhikAra ko kA ullekha milatA hai, jo pati ke svargavAsa ke ataH yaha svAbhAvika thA ki jainastriyA~ vaidhavya ke hI / yahI kAraNa the ki jainadharma meM satI prathA ko vikasita hone ke avasara ho nahIM mile / yadyapi pro0 kANe' ne apane dharmazAstra ke itihAsa meM satI prathA ke kAraNoM kA vizleSaNa karate hue yaha batAyA hai ki baMgAla meM meghAtithi strI ko pati kI sampatti kA adhikAra milane ke kAraNa hI satIprathA kA vikAsa huA, kintu yadi yaha satya mAnA jAye to phira jainadharma meM bhI satIprathA kA vikAsa honA thA kintu jainadharma meM aisA nahIM huA / strI ko sampatti kA adhikAra milane kI sthiti meM hindU dharma meM strI svayaM satI honA nahIM cAhatI thI apitu sampatti lobha ke kAraNa parivAra ke logoM dvArA use satI hone ko vivaza kiyA jAtA hai kintu ahiMsA premI jainadharmAnuyAyiyoM kI dRSTi meM sampatti pAne ke lie strI ko AtmabalidAna hetu vivaza karanA ucita nahIM thA, yaha to spaSTa rUpa se nArI hatyA thI / ataH sampatti meM vidhavA ke adhikAra ko mAnya karane para bhI ahiMsA premI jainasamAja satIprathA jaise amAnavIya kArya kA samarthana nahIM kara sakA / dUsare, yaha ki yadi vaha strI svecchA se dIkSita ho jAtI thI to bhI unheM sampatti kA svAmitva to prApta ho hI jAtA thA / ataH jainadharma meM sAmAnyatayA satIprathA kA vikAsa nahIM huA apitu usameM strI ko zramaNI yA sAdhvI banane ko hI protsAhita kiyA gayA / jainadharma meM pati kI mRtyu ke pazcAt vidhavA ke lie bhikSuNI saMgha kA sammAnajanaka dvAra sadaiva khulA huA thA / jahAM vaha surakSA aura sammAna ke sAtha-sAtha AdhyAtmika vikAsa bhI kara sakatI thI / ataH jainAcAryoM ne vidhavA, parityaktA evaM vipadAgrasta nArI ko bhikSuNI saMgha meM praveza hetu prerita kiyA, na ki satI hone ke lie / yahI kAraNa thA ki jainadharma meM prAcIna kAla se lekara Aja taka zramaNiyoM yA bhikSuNiyoM kI saMkhyA bhikSuoM kI apekSA bahuta adhika rahI hai / yaha anupAta 1 : 3 kA rahatA AyA hai / " saMkaTa bhI hindU zramaNI jIvana meM sAtha hI jainadharma mAnya karatA hai / jainagranthoM bhadrA Adi sArthavAhiyoM pazcAt apane vyavasAya kA saMcAlana svayaM karatI thIM / kAraNa na asammAnita hotI thIM aura na asurakSita 1. dharmazAstra kA itihAsa, kANe, bhAga 1 pR0 352 2. kalpasUtra, 134 472 Jain Edu Internationa SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbhoM meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jainelibrary.g Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaH jainadharma meM saMlekhanA (samAdhimaraNa) kI paramparA bhI pracalita thii| ataH vidhavA striyA~ gRhastha jIvana meM rahate hae bhI tapa-tyAgapUrvaka jIvana bitAte hae anta meM saMlekhanA grahaNa vastupAla prabandha meM vastupAla kI patnI lalitAdevI aura tejapAla kI patnI anupamA devI dvArA apane patiyoM ke svargavAsa ke pazcAt gRhastha jIvana meM bahuta kAla taka dharmArAdhana karate hue anta meM anazana dvArA dehatyAga ke ullekha haiN| kintu yaha dehotsarga bhI pati kI mRtyu ke tatkAla pazcAt na hokara vRddhAvasthA meM yathAsamaya hI huA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki jainadharma meM satI prathA kA koI sthAna nahIM rahA hai| paravartIkAla meM jainadharma meM satIprathA kA praveza yadyapi dhArmika dRSTi se jainadharma meM satIprathA ko samarthana aura usake ullekha prAcIna jaina dhArmika granthoM meM nahIM milate haiN| kintu sAmAjika dRSTi se jaina samAja bhI usI bRhad hindU samAja se jur3A huA thA jisameM satI prathA kA pracalana thaa| phalataH paravartI rAjapUta kAla ke kucha jaina abhilekha aise haiM jinameM jaina samAja kI striyoM ke satI hone ke ullekha haiN| ye sahavartI hindU samAja kA prabhAva hI thA jo ki vizeSataH rAjasthAna ke una jainaparivAroM meM thA jo ki nikaTa rUpa se rAja-parivAra se jur3e hue the| zrI agaracandajI nAhaTA ne apane grantha bIkAnera jaina lekha saMgraha meM jainasatI smArakoM kA 18 ullekha kiyA hai| ve likhate haiM ki jainadharma kI dRSTi se to satI-dAha mohajanita evaM ajJAnajanita AtmaghAta hI hai, kintu svayaM kSatriya hone se vIrocita jAti-saMskAravaza, vIra rAjapUta jAti ke ghaniSTha sambandha meM rahane ke kAraNa yaha prathA osavAla jAti (jainoM kI eka jAti) meM bhI pracalita thI / nAhaTAjI ne kevala bIkAnera ke apane anveSaNa meM hI 28 osavAla satI smArakoM kA ullekha kiyA hai| ina lekhoM meM sabase prathama lekha vi0 saM01557 kA aura sabase antima lekha vi0 saM0 1866 kA hai| ve likhate haiM ki bIkAnera rAjya kI sthApanA se prArambha hokara jahA~ taka satI prathA thI vaha avicchinna rUpa se jainoM meM bhI jArI thii| yadyapi ina satI smArakoM se yaha niSkarSa nikAla lenA ki sAmAnya jaina samAja meM yaha satI prathA pracalita thI ucita nahIM hogaa| merI dRSTi meM yaha satI prathA kevala unhIM jainaparivAroM meM pracalita rahI hogI jo rAja-parivAra se nikaTa rUpa se juDe hae the| bIkAnera ke uparyukta ullekhoM ke atirikta bhI rAjasthAna meM anyatra osavAla jainasatiyoM ke smAraka the| zrI pUrNacandra na dra nAhara ne bhAmAzAha ke anuja tArAcandajI kApaDiyA ke svargavAsa para unakI 4 patniyoM ke satI hone kA sAdar3I ke abhilekha kA ullekha kiyA hai| svayaM lekhaka ko bhI apane gotra ke satI-smAraka kI jAnakArI hai / apane / gotra evaM vaMzaja logoM ke dvArA ina satI smArakoM kI pUjA, svayaM lekhaka ne bhI hote dekhI hai| ataH yaha svIkAra to karanA hogA ki jainaparamparA meM bhI udhara madhyakAla meM satI prathA kA cAhe sImita rUpa meM hI kyoM na ho kintu pracalana avazya thA / yadyapi isase yaha niSkarSa nahIM nikAla lenA cAhie ki yaha prathA jainadharma evaM jainAcAryoM ke dvArA anuzaMsita thI, kyoMki hameM abhI taka aisA koI bhI sUtra yA saMketa upalabdha nahIM hai jisameM kisI jaina grantha meM kisI jainAcArya ne isa prathA kA samarthana kiyA ho / jaina grantha aura jainAcArya to sadaiva hI vidhavAoM ke lie bhikSaNI saMgha meM praveza kI anazaMsA ka ataH paravartI kAla ke jo satI smAraka sambandhI jaina abhilekha milate haiM ve kevala isa tathya ke sUcaka haiM ki saha 1 bIkAnera jaina lekha saMgraha-bhUmikA pu0 64-66 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 473 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha karanA Jai c ation International SR Private & Personal Use Only www.jainsaan Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartI hindU paramparA ke prabhAva ke kAraNa vizeSa rUpa se rAjasthAna kI kSatriya paramparA ke osavAla jaina samAja meM yaha prathA praveza kara gaI thii| aura jisa prakAra kuladevI, kulabhairava Adi kI pUjA laukika dRSTi se jainadharmAnuyAyiyoM dvArA kI jAtI thI usI prakAra satI smAraka bhI pUje jAte the| rAjasthAna meM bIkAnera se lagabhaga 40 kilomITara dUra morakhanA surANI mAtA kA mandira hai| isa mandira kI pratiSThA dharmaghoSagacchIya padmANaMdasUri ke paTTadhara naMdivardhanasUri dvArA huI thii| osavAla jAti ke surANA aura duggar3a gotroM meM isakI vizeSa mAnyatA hai| surANI mAtA surANA parivAra kI kanyA thI jo dUgar3a parivAra meM byAhI gaI thii| yaha satI mandira hI hai| phira bhI isa prakAra kI pUjA evaM pratiSThA ko jainAcAryoM ne lokaparamparA hI mAnA thA, AdhyAtmika dharmasAdhanA nhiiN| bIkAnera ke do smAraka mAtA satiyoM ke haiM, inhoMne putraprema meM dehotsarga kiyA thA, jo eka viziSTa bAta hai| ataH niSkarSa rUpa meM hama yahI kaha sakate haiM ki jainadharma meM dhArmika dRSTi se satI prathA ko koI hai prazraya nahIM milA kyoMki ve sabhI kAraNa jo satI prathA ke pracalana meM sahAyaka the jaina-jIvana dRSTi aura saMgha vyavasthA ke AdhAra para aura jainadharma meM bhikSuNI saMgha kI vyavasthA se nirasta ho jAte the| %3 (zeSa pRSTha 464 kA) (13) NamokAra mantra meM ullikhita arhanta-siddha-AcArya-upAdhyAya aura sAdhu sabhI sarvodayI / haiN| dharma-tIrtha-premI hai / pA~ca pada unake sarvodayI hone ke kAraNa hai / jaise loga eka satya ko aneka prakAra nA se kahate haiM, jaise eka vyakti anya janoM se aneka prakAra sambandhoM kI sthApanA kiye hai vaise sAdhu, upAdhyAya, AcArya, arhanta, siddha sabhI uttarottara utkarSa lie haiN| inake anuyAyI jo zraddhA-jJAna-kriyAvAna zrAvaka haiM, ve bhI sarvodayI vicAradhArA liye haiM / jaise NamokAra mantra vyakti vizeSa ke liye nahIM hai| vaise hI AcArya mAnatuga kA bhaktAmara kAvya bhI kisI vizeSa eka vyakti ke liye nahIM hai / ahiMsA, aparigraha, anekAnta, karmavAda, syAdvAda, anIzvaravAda, vizvabandhutvavAda bhI kisI eka ke liye nahIM balki aneka ke liye hai| jainadharma ke siddhAntoM meM sarvatra sarvodaya kI gUMja thI, hai aura rhegii| Aja itanA hI mujhe prastuta nibandha meM likhanA hai| HARY 474 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA ko parilabdhiyA~ 6-0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 60860 For Wate & Personal use only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *pravacana Adi vicAra Dramana Meena manthana mAMess...Dm IIIIIIIII. INIIIIIIIII. AN WLOD Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vicAra-maMthana" sAtavAM khaNDa apane Apa meM eka adbhuta rocakatA, navInatA aura bodhazIlatA lie hue hai / pUjya guruNI jI mahAsatI kusumavatI jI ke abhinandana-grantha meM unake vicAra-cintana kA AsvAda na mile, unake preraka pravacanoM kI preraNA na pAye to yaha grantha-Ayojana apane Apa meM apurNatA prakaTa na karegA? isa apUrNatA kI paripUrNatA kA prayAsa hai. isa khaNDa meN| pUjya guruNI jI kI viduSI ziSyA DA0 sAdhvI divya prabhA jI Adi dvArA saMkalita/saMgrahIta/saMpAdita pUjya mahAsatI jI ke vicAra - manthana se prApta navanIta yahA~ sarvasAdhAraNa ke lie sulabha hai / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana 1. sAdhanA kA sAra-tatva samatA madhyAhna kA samaya thaa| cilacilAtI dhUpa bhikhamaMge ! tu isa samaya kahA~ se calA AyA ? htttte| cAroM ora phailI huI thii| jamIna Aga ugala rahI kaTTe ho to bhI tumheM bhIkha mAMgate hue zarma nahIM * thii| garma-garma havA cala rahI thii| eka zreSThI ke AtI ? cale jAo yahA~ se / dvAra para eka bhikSuka jAkara khar3A huA / bhikSuka kI seTha kI phaTakAra ko sunakara saMnyAsI ne shaant| zAma vezabhUSA ko dekha kara zreSThI vismaya-vimugdha mudrA meM deharI se bAhara kadama bar3hAyA ki zreSThI ne mudrA meM bolA- Apane ye zyAma vastra kyoM dhAraNa punaH AvAja dii| bAbA kahA~ jAte ho ? Ao kiye haiM ? zyAma vastra zoka ke pratIka hote haiM isI- baiTho, kucha bAta kareMge / saMnyAsI prasanna mudrA meM lie rAjasthAna ke kinhIM-kinhIM prAntoM meM vidhavA lauTa AyA aura jyoM hI lauTakara vaha AyA tyoM hI bahaneM ye vastra dhAraNa karatI haiN| kyA ApakA bhI seTha ne kahA-nirlajja ! zarma nahIM AtI tujhe ? | koI snehI mara gayA hai? jisa kAraNa Apane yaha punaH calA AyA, calA jA yahAM se| saMnyAsI pUnaH O anokhI vezabhUSA dhAraNa kI hai| ulaTe pairoM lauTa gyaa| do kadama Age bar3hA hI thA ____ saMnyAsI ne madhura muskAna bikherate hue kahA- ki punaH seTha ne AvAja dii| are ! binA bhikSA zreSThI pravara ! mere atyanta snehI mitroM kI mRtyu liye kahA~ jA rahA hai ? A, bhikSA lekara ke jaanaa| ho gayI hai, jinake sAtha maiM dIrghakAla taka rhaa| saMnyAsI punaH calA aayaa| seTha ne apane naukara ko 112 zreSThI ne sAzcarya pUchA-Apake kina mitroM AvAja dii| yaha bhikhamaMgA mAna nahIM rahA hai| kI mRtyu ho gayI ? Apa to santa haiN| santa ke to subaha se hI isane merA mUDa bigAr3a diyaa| Ao, saMsAra ke sabhI prANI mitra hote haiM / ve vizeSa mitra dhakkA dekara ise makAna ke bAhara nikAla do / seTha kauna the Apake ? _kI AvAja sunate hI naukara AyA aura saMnyAsI ____saMnyAsI ne gambhIra mudrA meM kahA-mere cira ko dhakkA dekara aura ghasITa kA bAhara nikaalaa| sAthI the--krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga-dveSa / saMnyAsI girate-girate bcaa| jinake sAtha maiM ananta kAla taka rhaa| pratyeka zreSThI ne saMnyAsI ke cehare ko dekhA vahI jIvayoni meM ve mitra mere sAtha rhe| para aba prasannatA, vahI madhura muskAna usakI mukhamudrA para unakI mRtyu ho jAne se maiMne ye zyAma vastra dhAraNa aThakheliyA~ kara rahI hai / zreSThI apane sthAna se uThA kiye haiM / ye zyAma vastra unake viyoga ke pratIka haiN| aura saMnyAsI ke caraNoM meM gira pdd'aa| seTha ne sunA, use Azcarya huA ki saMnyAsI usane nivedana kiyA- mere aparAdha ko kSamA apanI prazaMsA kara rahA hai / yaha atizayoktipUrNa bAta kareM / maiMne parIkSA ke lie ApakA aneka bAra aphai| kAma, krodha, mada, moha, lobha kI mRtyu honA mAna kiyaa| kaThora zabdoM meM pratAr3anA dI, para kabhI sambhava nhiiN| jaba taka parIkSaNa prastara para Apa binA kisI pratikriyA ke ghara meM Aye aura ise kasA na jAye, taba taka kaise patA laga sakatA hai binA kisI pratikriyA ke lauTa gye| Apake cehare ki kAma, krodha, mada, moha kI mRtyu ho gaI hai| para eka kSaNa bhI krodha kI rekhA ubharI nahIM aura ___ zreSThI ne krodha kI mudrA banAte hue kahA-are na mAna kA sarpa hI phuphakAreM mArane lgaa| Apane kA saptama khaNDa : vicAra-manthana 475 (O sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo bAta kahI ki mere mitra mara gaye haiN| bilkula jaina sAhitya meM varNana hai ki aDhAI dvIpa ke sahI hai / dhanya haiM ApakI sahiSNutA ko, kSamA ko| bAhara eka aSTApada nAma kA pakSI hotA hai / anya Apa parIkSA kI kasauTI para khare utare haiN| pakSiyoM kI taraha vaha jamIna para yA vRkSa para kisI saMnyAsI ne muskarAte hue kahA-seTha ! Apa ghoMsale meM baccA nahIM detaa| ananta AkAza meM nirarthaka prazaMsA ke pula bA~dha rahe haiN| maiMne koI bar3I uDAna bharate samaya hI bhAraNDa pakSI kI mAdA baccA bAta nahIM kI hai / yaha bAta to eka kuttA bhI karatA detI hai aura vaha baccA jaba jamIna para giratA hai GAL hai| use ghara se nikAlo, vaha nikala jAyegA aura to cumbaka kI taraha jaMgala meM rahe hue bAraha hAthiyoM / tU-tU kara use bulAo to vaha punaH calA aayegaa| ko apanI ora khIMca letA hai aura bAraha hAthiyoM maiM kutte se to gayA gujarA nahIM huuN| Apane nikala ko lekara AkAza meM ur3a jAtA hai aisA vIra hotA 5 jAne ke lie kahA, maiM calA gayA aura Apane punaH hai vaha aSTApada pkssii| janmate hue bAlaka meM jaba bulAyA to A gyaa| itanI apAra zakti hotI hai to yuvAvasthA meM usameM / prastuta prasaMga hameM cintana karane ke lie kitanI zakti ho sakatI hai| yaha hama sahaja kalpanA hai ki kSamA kI bAta karanA sarala kara sakate haiN| aise vIra aSTApada pakSI yadi dasa lAkha hai, para samaya para yadi koI hamArA tiraskAra karatA ekatrita kiye jAya~ utanI zakti hotI hai baladeva meM hai usa samaya krodha na Aye yaha sabase bar3I bAta hai| aura bIsa lAkha aSTApada pakSI kI zakti hotI hai krodha aura mAna donoM sahacara haiN| jarA sA apamAna vAsadeva meM aura cAlIsa lAkha aSTApada pakSI kI hone para insAna apane Apa para niyantraNa nahIM rakha zakti hotI hai eka cakravartI meN| tInoM kAloM ke sakatA / usakA ahaMkAra garaja uThatA hai ki maiM kauna cakravatiyoM ko milAne para jitanI zakti hotI hai hU~? kyA tuma mujhe nahIM jAnate ? maiM tumheM aisA chaThI utanI zakti eka deva meM hotI hai aura tInoM kAla kA dUdha pilAU~gA ki tuma jIvana bhara yAda kroge| ke devoM kI zakti milAne para jo zakti hotI hai jainadharma ne dharma ke dasa prakAra batAye haiM / ThANAMga utanI zakti hotI hai eka indra meM aura tInoM kAloM sUtra ke dasaveM sthAna meM una dasa dharmoM kA ullekha ke indroM kI zakti milAne para usase bhI adhika huA hai| dvAdaza anuprekSA meM AcArya kundakunda ne zakti tIrthaMkara arihaMta kI eka aMgulI meM hotI hai| bhI una dasa dharmoM kA varNana kiyA hai| AcArya arihaMta 'kSamAzUra' hote haiM / isalie zAstrakAra ne umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM, AcArya vaTTakera ne sthAnAMga sUtra meM 'khaMtisUrA arihaMtA' kahA hai| da mUlAcAra meM, nemicandra sUri ne pravacanasAroddhAra uttarAdhyayana sUtra meM bhagavAna ne spaSTa udghoSaNA / meM, jinadAsagaNi mahattara ne AvazyakacUNi meM una kI hai ki jo medhAvI paNDita haiM, ve kSamA ko dhAraNa dasa dharmoM kA ullekha kiyA hai| kucha krama bheda rahA karate haiN| kurAnazarIpha meM bhI likhAhaijo gussA hai varNana karane meM, para sabhI meM eka svara se kSamA pI jAte haiM aura logoM ko mApha kara dete haiM, allAko prathama dharma mAnA hai| tAlA aisI nekI karane vAloM ko pyAra karate haiN| kSamA dharma kA praveza dvAra hai| kisI vyakti ko mohammada sAhaba ne apanI talavAra kI mUTha para kisI makAna meM praveza karanA hai to mukhya dvAra se ye cAra svarNa vAkya khudavAye the ki 1. tere sAtha yadi praveza karatA hai| vaise hI kSamA dharma kA praveza dvAra koI anyAya kare, to tu use kSamA kara deN| 2. kATahai binA kSamA ke dharma meM praveza nahIM hotaa| kSamA kara jo alaga kara detA hai, usake sAtha mela kr| karanA kAyaroM kA kAma nahIM, jo vIra hote haiM ve hI 3. burAI karane vAle ke sAtha bhalAI kara, aura 4. kSamA kara sakate haiN| sadA saccI bAta kaha, tere khilApha bhI kyoM na ho? 476 saptama khaNDa : vicAra-manthana | 100 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI sAhitya ke suprasiddha kavi dinakara ne bahuta hI mahatvapUrNa bAta likhI hai kSamA zobhatI usa bhujaMga ko jisake pAsa garala ho, usako kyA jo daMtahIna viSahIna vinIta sarala ho / jahA~ nahIM sAmarthya zodha kI, kSamA vahA~ niSphala hai / garala ghUMTa pI jAne kA viSa hai vANI kA chala hai // jaina Agama sAhitya meM aise saikar3oM prasaMga haiM jo kSamA ke mahatva ko ujAgara karate haiM / gajasukumAla muni jo ekAnta zAnta sthAna para dhyAnamudrA meM khar3e the / somila ne unheM dekhA aura vaha krodha se tilamilA uThA / isa duSTa ne merI putrI ke sAtha vivAha karane kA socA thA para yaha sAdhu bana gayA hai / isane merI putrI ke sAtha chala kiyA hai / aba maiM ise dikhAtA hU~ isa chala kA camatkAra / krodha se andhe banakara usane gIlI miTTI kI sira para pAla bA~dhI aura usameM khaira ke aMgAre rakha diye / yadi gajasukumAla muni A~kha uThAkara bhI dekha lete to vaha vahIM para jalakara bhasma ho jAtA, para usa kSamA ke devatA ne kSamA kA jo jvalanta Adarza upasthita kiyA vaha kisase chipA huA hai ? metArya muni kI kahAnI, Arya skandaka muni kA pAvana prasaMga sabhI ke lie preraNA srota hai jaba hama una pAvana prasaMgoM ko par3hate haiM taba hamArA hRdaya zraddhA se nata ho jAtA hai / hamAre zraddheya sadguruNIjI zrI sohanaku~varajI mahArAja kSamA kI sAkSAt mUrti the| maiMne anekoM bAra dekhA ki kaisA bhI kaTu se kaTu prasaMga Ane para bhI unakA ceharA gulAba ke 'phUla kI taraha sadA khilA rahatA thA / kaTu bAta kA bhI madhura zabdoM meM uttara detI thIM / unakI sahiSNutA, namratA, saralatA kA jaba bhI smaraNa AtA hai taba merA hRdaya zraddhA se . nata ho jAtA hai / hameM jainadharma jaisA pavitra dharma milA hai isa dharma kA yahI pAvana sandeza hai ki hama kaSAya ko kama kareM / kaSAya bhava bhramaNa kA kAraNa hai / saMnyAsI saptama khaNDa : vicAra - manthana Jain Hon Internation kI taraha hama bhI ananta kAla ke una mitroM ko, jo hamAre sAtha atyanta avikasita avasthA nigoda meM bhI rahe haiM aura naraka meM bhI unhoMne hamArA sAtha nahIM chor3A, na devaloka meM hI, ve hamAre se bichur3e / mitra vanakara rahe, para unhoMne sadA duzmanoM kA pArTa adA kiyaa| lekina hama bhUla se unheM mitra mAnate rahe / eka bAra mullA nasIruddIna mArga meM baiThe hue the / eka vyakti ne nasIruddIna ko pUchA ki amuka gAMva kitanA dUra hai ? nasIruddIna ne kahA - najadIka bhI hai aura dUra bhI hai| usane kahA- tuma to pahelI bujhA rahe ho / najadIka bhI batA rahe ho aura dUra bhI / nasIruddIna ne kahA- tuma jisa gA~va kI bAta kara rahe ho, vaha gA~va to pIche chUTa gayA hai yadi pIche lauToge to gA~va najadIka hai aura Age bar3hoge to gA~va dUra hotA calA jAyegA / hama bhI yadi kaSAya ke kSetra meM pIche haTeMge to mokSa dUra nahIM hai aura yadi Age bar3hate cale gaye to mokSa dUra hotA calA jAyegA / isalie hama kaSAya se pIche haTeMge to mokSa prApta ho jAyegA / yadi hama kaSAya ke kSetra meM Age bar3hate cale gaye to mokSa dUra hotA calA jAyegA / Apako yaha smaraNa hogA ki namaskAra mahAmantra ke pA~ca pada haiN| una padoM kA AcAryoM ne raMga batAyA hai / namo arihaMtANaM kA raMga zveta | siddhANaM kA raMga rakta hai| AcArya kA raMga pIta hai / upAdhyAya kA raMga nIlA hai aura sAdhu kA raMga zyAma hai| raMgoM kI apanI duniyA hai / zveta raMga pavitratA kA pratIka hai, rakta raMga apramattatA kA dyotaka hai| yaha raMga atIndriyatA kI ora le jAtA hai / pIlA raMga mana ko sakriya banAtA hai / nIlA raMga zAnti pradAna karatA hai| tathA zyAma raMga dRr3hatA kA pratIka hai / vaha avazoSaka hai / isIlie zveta vastradhArI zramaNoM kA raMga zyAma batAyA hai / kyoMki vaha kaSAya ke mitroM ko sadA ke lie miTAne ke lie udyata rahatA hai aura isIlie vaha prabala puruSArtha karatA hai / hama sAdhanA ke kSetra meM tabhI Age bar3heMge jaba kaSAya naSTa hogA / O sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 477 wwww.jairewww.ry.org Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RA 2. antaryAtrA : eka dRSTi 6 prathama devaloka ke indra, 'zakendra' Ananda samrATa ke sannikaTa jaba vaha mAyAvI sAdhu vibhora hokara kahane lage-dhanya hai zreNika samrATa pahu~cA, taba samrATa ne kahA-tumane kandhe para ko, jinake antarmAnasa meM deva, guru aura dharma ke yaha jAla kyoM DAla rakhI hai ? zramaNa veza ko kyoM prati ananta AsthA hai| koI devazakti bhI unakI lajjita kara rahe ho? zraddhA ko hilA nahIM sktii| dhanya hai kSAyika usa mAyAvI sAdhu ne muskarAte hue nATakIya samyaktvadhArI suzrAvaka ko| DhaMga se kahA-rAjan ! maiM pahale kSatriya thA / mAMsa zakendra ke mukhAravinda se bhAvapUrNa udgAra aura machaliyA~ khAne kI Adata thii| bhagavAn zravaNa kara eka deva ne kahA-svAmI ! Apa atya. mahAvIra ke sabhI sAdhu mAMsAhAra aura matsyAhAra / dhika bhAvuka hai / bhAvanA ke pravAha meM Apa bahate karate haiM unake parama bhakta loga unheM gupta rIti se rahate haiM / mAnava kI kyA zakti hai jo hamAre sAmane lAkara de dete haiN| para maiM bholA rahA, mere koI 1 Tika ske| kapUra kI taraha usakI zraddhA pratikUla bhakta nahIM, jisa kAraNa vivaza hokara mujhe macha- pavana calate hI ur3a jaayegii| yadi Apako liyA~ pakar3ane hetu sarovara para jAnA par3a rahA hai| vizvAsa na ho to maiM ise siddha kara batA duuNgaa| sabhI zrotAgaNoM kI zraddhA DagamagA gii| unake zakrandra mauna rahe aura vaha dava parIkSA kI kasauTI mukhAravinda se anAsthA ke svara phUTa par3e, para para kasane hetu usI kSaNa vahA~ se cala pdd'aa| samrATa zreNika ne kahA-tuma mithyA bola rahe rAjagRha nagara ke nivAsI bhagavAna mahAvIra ke ho / apanA pApa una mahAn puNya puruSoM para maMr3hane Agamana ke samAcAroM ko sunakara Ananda vibhora kA prayAsa kara rahe ho| dhikkAra hai tumheM, jo isa the / samrATa zreNika ne sunaa| usakA mana mayUra prakAra mithyA pralApa karate ho| nAca uThA, hRdaya-kamala khila utthaa| vaha saparivAra samrATa kI savArI Age nikala gii| caturaMgiNI senA sajAkara zramaNa bhagavAn mahAvIra logoM ne dekhA-eka sagarbhA sAdhvI kisI dukAna ke darzana hetu cala pdd'aa| jyoMhI madhya bAjAra ke se ajamA, kisI dukAna se soMTha aura kisI dukAna bIca savArI pahu~cI, tyoMhI usa deva ne apanI mAyA se ghI kI yAcanA kara rahI hai / vaha kaha rahI haiphailAI / deva ne eka zramaNa kA veza dhAraNa kiyaa| "maiM AsannagarbhA hU~ isalie mujhe ina vastuoM kI para kandhe para machaliyoM ko pakar3ane kA jAla par3A AvazyakatA hai / " huA thaa| vaha machalI pakar3ane hetu sarovara kI samrATa ke sAtha vAle vyaktiyoM ne kahAora jA rahA thaa| use dekhakara kucha vyaktiyoM ne svAmI ! Apane pahale gurudeva ke darzana kiye aba upahAsa ke svara meM kahA-mahArAja ! dekhiye, ve guruNI jI ke bhI darzana kara lIjie / dekhiye, bhaga Apake guruvara A rahe haiM / pahale unake darzana kara vAn mahAvIra ke zramaNa aura zramaNiyoM kA kitanA GN liijie| natika patana ho cukA hai ? 478 saptama khaNDa : vicAra-manthana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaORG For Private Personal use only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrATa ke sAmane vaha sAdhvI Akara khar3I ho taraha vaha sadA parIkSaNa prastara para kharA utaratA gaI aura kahane lagI-mere prasUti kI vyavasthA hai| upAsakadazAMga sUtra meM Ananda, kAmadeva Adi karavA diijie| Apa socate hoMge ki maiM patitA zrAvakoM kA varNana AtA hai jinakI deva parIkSA lete hU~, para bhagavAn mahAvIra kI sabhI sAdhviyA~ isI haiN| para ve meru parvata kI taraha aDola rahe, akampa taraha caritrahInA haiN| rahe / para Aja hamArI zraddhA kitanI kamajora hai, samrATa ne sakroza mudrA meM kahA-tuma patitA mandira kI patAkA kI taraha asthira hai| hama mithyA ho aura apane doSa ko chipAne hetu tapa aura tyAga aura kapola kalpita bAta ko sunakara hI vicalita al kI jvalanta pratimAoM para lAMchana lagA rahI ho ? ho jAte haiM, hamArI AsthAeM DagamagA jAtI haiN| dhikkAra hai tujha / yaha kahakara samrATa ne apanI hama kahalAne ko samyagdRSTi aura zrAvaka kahalAte savArI Age bar3hA dii| kucha hI dUra samrATa kI haiM para hameM tharmAmITara lekara apane antarhRdaya ko savArI Age pahu~cI ki eka divya puruSa ne prakaTa mApanA hai ki hamAre meM samyagdarzana hai yA nhiiN| hokara kahA-dhanya hai, jaisA zakendra ne kahA thA kevala bAteM banAne se samyagdarzana nahIM AtA / usase bhI adhika Apako AsthAvAna dekhakara merA kadAcit bhramavaza mana meM kuzaMkA utpanna ho jAe hRdaya zraddhA se Apake caraNoM meM nata hai| maiMne hI to samyagdRSTi sAdhaka kA dAyitva hai usa kuzaMkA parIkSA lene hetu sAdhu aura sAdhvI kA rUpa dhAraNa kA pahale nivAraNa kreN| samyagdRSTi bhADarapravAhI kiyA thA, para Apa parIkSA meM pUrNa saphala hue| nahIM hotA / vaha apanI medhA se satya-tathya kA nirNaya samrAT zreNika na bahuzru ta the, na mahAmanISI karatA hai| the, na vAcaka the, para samyagdRSTi hone ke kAraNa jaina sAhitya meM AI huI eka ghaTanA hai / eka GAL AgamI caubIsI meM ve tIrthaMkara jaise gauravapUrNa pada mahAn AcArya apane virATa ziSya samudAya sahita C ko prApta kareMge / kahA hai vihAra karate hue eka nagara meM padhArane vAle the / na seNio Asi tayA bahussao jaba nAgarikoM ne sunA to unakA hRdaya bA~soM uchala na yAvi pannatidharo na vaaygo| pdd'aa| hajAroM kI saMkhyA meM zraddhAlugaNa AcArya so AgamissAi jiNo bhavissaI pravara ke svAgata hetu barasAtI nadI kI taraha umar3ate ___samikkha pannAha varaM khu saNaM / / hue Age kadama bar3hA rahe the| AcArya pravara kahA~ taka samyagdarzana ke do prakAra hai / eka vyAvahArika A gaye haiM yaha jAnane hetu eka jijJAsu ne sAmane se samyagdarzana hai aura dUsarA nizcayasamyagdarzana / Ate hue rAhagIra se pUchA-batAo, hamAre gurudeva vyavahArasamyagdarzana vaha kahalAtA hai jisameM sAdhaka kahA~ taka A gaye haiN| sarvajJa sarvadarzI aTThAraha doSa rahita vItarAga prabhu rAhagIra ne kahA-rAste meM jo tAlAba hai usa ko deva ke rUpa meM svIkAra karatA hai / pA~ca mahAvrata, tAlAba para vaiThakara ve pAnI pI rahe the| maiM unheM pA~ca samiti, tIna gupti ke dhAraka nirgrantha saMta ko tAlAba meM pAnI pIte chor3a AyA haiN| GN guru rUpa meM mAnatA hai| ahiMsA, saMyama, taparUpa dharma rAhagIra ke muMha se apratyAzita bAta sunakara ko svIkAra karatA hai / isa prakAra deva, guru dharma ke sabhI eka-dUsare kA muMha jhAMkane lge| eka dUsare se prati jo pUrNa niSThAvAna hotA hai vaha vyavahAra kI kahane lage-bar3A anartha hai / AcArya hokara tAlAba * dRSTi se samyagdRSTi kahalAtA hai / usake jIvana ke meM pAnI pIye, jo zramaNamaryAdA ke viparIta hai / ON kaNa-kaNa meM, mana ke aNa-aNa meM deva guru dharma ke hama to unheM AcAraniSTha mAna prati apAra AsthAeM hotI haiM / samrAT zreNika kI kaliyuga A gayA hai| AcArya bhI AcArya kI saptama khaNDa : vicAra-manthana 476 6 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Internation INDAry.org Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA ko vismRta ho cuke haiM phira dUsare santoM kA AcAryadeva ko anAsthA kA kAraNa jJAta ho to kahanA hI kyA ? Age bar3hate hue kadama eka kSaNa gayA aura unhoMne kahA ki yahA~ ke pramukha vivekameM ruka gaye aura sabhI zraddhAlugaNa nagara kI ora zIla zraddhAluoM ko tuma saMdeza do ki AcArya pravara loTa par3e / tumheM bulA rahe haiN| sandeza sunate hI zraddhAlugaNa hai dhIre-dhIre rAste ko pAra karate hue AcArya upasthita hue / AcAryapravara ne kahA-jisa vyakti nagara meM pahu~ce / para cAroM ora anAsthA kA vAtA ne yaha bAta kahI ki hama tAlAba meM pAnI pI rahe varaNa thaa| na svAgata thA, na sanmAna thaa| pUchate- the Apa usa vyakti ko jarA bulAyeM / sanate hI kucha pAchata AcArya pravara dharmasthAnaka meM pahu~ce / AcArya tamAzabIna yaha socakara ki aba bar3A majA AyegA kA pravara socane lage ki isa nagara ke zraddhAlaoM kI use pakar3akara bAjAra se le aaye| bhakti ke sambandha meM maiMne bahata kacha sana rakhA hai para AcAryapravara ne usa rAhagIra se pUchA-tama JA Aja to bilkula viparIta hI dikhAI de rahA hai| udhara se A rahe the aura hama loga tAlAba kI pAla 71 zraddhAluoM kI zraddhA kyoM DagamagA gaI hai ? inakA para baiThe hue the, batAo tAlAba meM pAnI thA yA AcaraNa hI isa bAta kA sAkSI hai ki inake mana meM nahIM ? usa rAhagIra ne kahA-usa tAlAba meM to eka kahIM bhrama kA bhUta paiTha gayA hai aura jaba taka vaha bUda bhI pAnI nahIM thaa| phira hama pAnI kahA~ se pI nahIM nikalegA taba taka unakA antanisa jyoti- rahe the? usa rAhagIra kisAna ne kahA-tumhAre pAsa / / rmaya nahIM bnegaa| jo lakar3I ke pAtra rahate haiN| usameM jo pAnI thA / ____ AcArya pravara ne eka bhadra zrAvaka ko apane vaha pAnI tuma pI rahe the| pAsa bulAyA aura snehasudhA snigdha zabdoM meM usase / AcArya deva ne zrotAoM ko kahA-batAo, isameM hamane kisa doSa kA sevana kiyaa| hama jisa pUchA ki batAo hamane tumhAre nagara kI bahuta , gA~va se Aye the, vahA~ se acitta pAnI sAtha lAye prazaMsA sunI thI / yahA~ kI bhakti sunakara hI hama yahA~ para vividha kaSTa sahana kara Aye haiM para Aja the / kSetra maryAdA samApta ho gayI thI, isalie hamane vahA~ para pAnI kA upayoga kara liyA thaa| sabhI na to eka zrAvaka dikhAI de rahA hai aura na eka zrotAoM ko apanI bhUla jJAta huI ki hamane binA zrAvikA hI / kyA bAta hai ? nirNaya ke hI AcAryadeva para aura saMtoM para lAMchana usa bhole zrAvaka ne batAyA ki hama, hamAre lgaayaa| sabhI ne uThakara namaskAra kara apane apasaMgha ke sabhI pramukha zrAvaka aura zrAvikAeM Apako rAdha kI kSamAyAcanA kI / isa prakAra kaI bAra livAne hetu moloM taka phuNce| bahuta hI ullAsa bhrama se bhI anAsthA paidA ho jAtI hai / para samyaaura utsAhamaya vAtAvaraNa thA / sabhI apane Apako dRSTi sAdhaka bhrama ke jAla meM ulajhatA nhiiN| vaha 1 dhanya anubhava kara rahe the| sAmane se rAhagIra ne satya tathya ko samajhatA hai / vaha jAnatA hai ki zaMkA hamArI jijJAsA para batAyA thA ki Apa tAlAba kuzaMkAoM se samyaktva kA nAza hotA hai / samyaktva C para pAnI pI rahe haiM isalie hamAre sabhI ke mana kA Aloka dhuMdhalA hotA hai| cAhe deva ke sambandha anAsthA se bhara gaye / jaina santa kacce pAnI ko meM ho, cAhe guru ke sambandha meM ho aura cAhe sparza bhI nahIM karatA para Apa to apane ziSyoM ke dharma ke sambandha meM ho, vaha pUrNa rUpa se AsthAvAna sAtha tAlAba para pAnI pI rahe the| hamArA anamola banatA hai| sira aire-gaire ke caraNoM meM jhukane ke lie nahIM hai| samyaktva ke pAMca dUSaNa hai| zaMkA, kA~kSA, isIlie hama saba lauTa Aye / vicikitsA, parapASaNDa prazaMsA aura parapASaNDa VAAN 480 saptama khaNDa : vicAra-manthana hA sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha ISRO Jain Eden International A P ate & Personal Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMstava / ina dUSaNoM se sAdhaka ko pratipala pratikSaNa hai, abhautika hai / zarIra meM jJAna nahIM, para AtmA bacate rahanA hai / jJAnamaya hai darzanamaya hai vaha jJAtA draSTA hai / para zarIra anitya hai, vinAzI hai, sar3ana galana svabhAva vAlA pudgala hai / jabaki AtmA nitya hai, avinAzI hai / vaha na pAnI se galatA hai, na havA se sUkhatA hai, na zastra use kATa sakatA hai, na agni use jalA sakatI hai / vaha na sar3atA hai aura usakA na vidhvaMsa hI hotA hai / vyavahAra samyaktva ko pA~ca rUpa se dekhA jA sakatA hai, jise samyaktva ke pA~ca lakSaNa kahe haiMsama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya / isa sambandha meM isa samaya vivecana nahIM karU~gI | samayAbhAva aba hameM samajhanA hai ki nizcayadRSTi se samyagdarzana kyA hai ? nizcayadRSTi se AtmA hI deva hai, AtmA hI guru hai aura AtmabhAva meM ramaNa karanA hI dharma hai / AtmA akAma nirjarA ke dvArA sAta karmoM kI utkRSTa sthiti ko kama karate-karate jaba pradeza nyUna koTAkoTi sAgaropama kI sthiti vAlA bana jAtA hai / taba AtmA meM sahaja ullAsa samutpanna hotA hai / yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa, ani vRttikaraNa se rAgadva eSa kI granthI kA jaba bhedana karatA hai, taba nizcayasamyagdarzana prApta hotA hai / nizcaya samyagdRSTi sAdhaka bhedavijJAna ke hathaur3e se AtmA para lage hue karmabandhanoM ko tor3a DAlatA hai, janma-maraNarUpI saMsAra kA uccheda kara detA hai / bheda vijJAna ke prathama prahAra meM hI kaSAya cetanA cUra cUra hone lagatI | janma-maraNa ke cakra miTane lagate haiM / bhedavijJAna se AtmA apane svabhAva meM avasthita ho jAtA hai / AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niyukti meM bhedavijJAna kA tAtparya samajhAte hue spaSTa zabdoM meM kahA hai annamimaM sarIraM anno jIvutti evaM kayabuddhI | dukkha parikilesakaraM chinda mamattaM sarIrao / / yaha zarIra anya hai aura AtmA anya hai / isa prakAra tattva- buddhi se duHkhotpAdaka aura klezajanaka zarIra ke prati mamatva kA parityAga karatA hai / yaha spaSTa hai ki AtmA aura zarIra ina donoM kA svabhAva, dharma, guNa, prabhRti bhinna-bhinna hai / donoM meM AtmIyatA aura tAdAtmya kabhI ho nahIM sakatA / zarIra jar3a hai, bhautika hai, pudgala hai / AtmA cetana saptama khaNDa : vicAra manthana isIlie samyagdRSTi ke antarmAnasa kA svarUpa isa prakAra prastuta kiyA hai samyagdRSTi jIvaDA kare kuTumba pratipAla / antara thI nyAro rahe jyoM dhAya khilAve bAla // dhAya pannA ne apane putra kA balidAna karake bhI mahArANA udayasiMha kI rakSA kI thI / vaha antarmana meM samajhatI thI, udayasiMha merA putra nahIM hai tathApi vaha kartavya se vimukha nahIM huI vaise hI samyagdRSTi saMsAra meM rahakara bhI saMsAra se alaga-thalaga rahatA meM rahatA hai / vaha sadA nijabhAva aura paramAtmabhAva hai / usakA tana saMsAra meM rahatA hai kintu mana mokSa meM ramaNa karatA hai / isIlie zAstrakAroM ne yaha udghoSaNA kI ki "samattadaMsI na karei pAvaM / " nizcaya aura vyavahAra donoM hI dRSTiyoM se hamane samyagdarzana para cintana kiyA hai / nizcaya samyagdarzana eka anubhUti hai aura vyavahAra samyagdarzana usakI abhivyakti hai / donoM kA madhura sama nvaya hI paripUrNatA kA pratIka hai isIlie maiMne apane pravacana ke prArambha meM samrATa zreNika kA udAharaNa dekara yaha tathya prastuta karane kA prayAsa kiyA ki ve kSAyika samyaktva ke dhArI the / ve AtmabhAva meM ramaNa karate the tathApi deva, guru aura dharma ke prati unake antarmana meM kitanI apAra zraddhA thI ? Aja kA sAdhaka usa Adarza ko apanAegA to usakA ihaloka aura paraloka donoM hI sukhI hoMge / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha O 481 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. vANI-viveka jainadRSTi se yaha AtmA ananta kAla taka mAnava indriyoM kA sadupayoga bhI kara sakatA hai aura nigoda avasthA meM rhaa| jahA~ para eka audArika durupayoga bhI kara sakatA hai / indriyoM kA sadupayoga zarIra ke Azrita ananta jIva rahate haiM / yaha AtmA kara vaha sAdhanA ke sarvocca zikhara ko prApta kara kI pUrNa avikasita avasthA hai| akAma nirjarA ke sakatA hai aura durupayoga kara naraka aura nigoda kI dvArA jaba AtmA puNyavAnI kA puJja ekatra karatA bhayaMkara vedanAoM kI bhI prApta kara sakatA hai / hai taba vaha vahA~ se pRthvIkAya, apkAya, teukAya maiM isa samaya anya indriyoM ke sambandha meM ciMtana , aura vAyukAya meM AtA hai| aura vahA~ para vaha na kara rasanA indriya ke sambandha meM apane vicAra AtmA asaMkhyAta kAla taka rahatA hai| ina pA~coM vyakta karane jA rahI hU~ / anya cAra indriyoM kA nikAya meM kevala eka indriya hotI hai aura usa kArya kevala eka-eka viSaya ko grahaNa karanA hai| sparza indriya kA nAma hai-sparza indriya / kevala sparza indriya kevala sparza kA anubhava karatI hai| ghrANa indriya ke dvArA hI una AtmAoM kI caitanya zakti indriya kevala surabhigaMdha aura durabhigandha ko grahaNa abhivyakta hotI hai| ina pAMcoM nikAyoM meM AtmA karatI hai| cakSu indriya rUpa ko nihAratI hai aura apAra vedanAoM kA anubhava karatA rahA kintu usa zrotrendriya kevala zravaNa hI karatI hai / cAra indriyoM || anubhUti ko abhivyakta karane ke lie usake pAsa kA kevala eka eka viSaya hai| para rasanA 5 sparza indriya ke atirikta koI mAdhyama nahIM thaa| indriya ke do viSaya haiM-eka padArtha ke rasa kA anu-11 ___jaba bhayaMkara zIta tApa prabhRti vedanAe~ bhogate. bhava karanA aura dUsarA bolanA hai| yaha indriya pA~coM / bhogate karma dalika nirjarita hote haiM aura puNya kA indriyoM se sabala hai / jaise karmoM meM mohanIya karma prabhAva baDhatA hai taba AtmA ko dvitIya indriya prApta prabala hai| vaise hI indriyoM meM rasanA indriya prabala hai hotI hai|us indriya kA nAma hai rasanA indriya, rasanA isIlie zAstrakAra ne spaSTa zabdoM meM kahA haiindriya kI upalabdhi dvIndriya avasthA meM ho jAtI 'kammANaM mohaNIya akkhANaM rsnii| hai aura vaha usakA upayoga vastu ke AsvAdana beindriya se lekara paJcendriya taka sabhI prANI hetu tathA avyakta svara ke rUpa meM karatA hai / usakI bolate haiM para bolane kI kalA sabhI prANiyoM meM nhiiN| vANI avikasita hotI hai / teindriya, caurindriya, hotii| vivekayukta jo vyakti bolanA jAnatA hai vaha asaMjJIpaMcendriya aura saMjJIpaMcendriya taka indriyoM kA vacana puNya kA arjana kara sakatA hai aura aviveka vikAsa hotA hai tathApi indriyoM meM jo tejasvitA, yukta vANI se pApa kA arjana hotA hai| vANI ke dvArA upayogitA honI cAhiye vaha nahIM ho pAtI / nAra- hI aThAraha pApoM meM mRSAvAda, kalaha, abhyAkhyAna, kIya jIva, tiryaJca jIva bhI paJcendriya saMjJI paizunya, paraparivAda, mAyA-mRSAvAda-ye pApa vANI haiM kintu mAnava kI bhA~ti ve indriyoM kA sadupa- ke dvArA hI hote haiN| isIliye bhArata ke ttvcitkoN| yoga jana jana ke kalyANa ke hetu nahIM kara paate| ne bhale hI ve zramaNa bhagavAna mahAvIra rahe hoM yA / 482 saptama khaNDa : vicAra-manthana / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 55 or Plavate & Personal Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tathAgata buddha rahe hoM athavA maharSi vyAsa rahe hoM, DAlI aura pUchA-tuma mauna kyoM ho? batAo, una sabhI ne jana-jana ko yaha preraNA pradAna kI ki tumhArI dRSTi se isa saMsAra meM mIThI vastu kyA hai ? | tuma apanI vANI kA sadupayoga kro| tumhArI bIrabala ne kahA-jahA~panAha ! sabase madhura hai | vANI viSavarSiNI nahIM, amRtavarSiNI ho / para kheda vANI / vANI kI madhuratA ke sAmane anya padArthoM hai ki hajAroM varSoM se itanI pAvana preraNA prApta kI madhuratA kucha bhI nahIM hai| bAdazAha ne kahAhone para bhI mAnava apanI vANI para abhI taka batA bIrabala, isakA pramANa kyA hai? niyantraNa nahIM kara paayaa| vANI ke kAraNa hI vIrabala ne kahA-jahA~panAha samaya para Apako azAnti, kalaha, vigraha, dveSa ke dAvAnala sulaga rahe maiM yaha siddha kara batA daMgA ki vANI se bar3hakara 5 haiM jisase mAnavatA kA vAtAvaraNa viSAkta bana gayA , anya koI bhI padArtha madhura nahIM hai| pandraha-bIsa hai / svargApama bhUmaNDala naraka ke sadRza bana gayA hai| dina kA samaya vyatIta ho gayA / eka dina bIrabala bhI unheM yaha smaraNa rakhanA hogA ki ve mRtyu dUta nahIM / ne kahA-jahA~panAha ! merI hArdika icchA hai Apa - haiM, jo viSa ugleN| jo mAnava janma milA hai begama sAhibAna ke sAtha merI kaTiyA para bhojana hI jisa mAnava jIvana kI mahattA ke sambandha meM Agama, hetu pdhaareN| bIrabala ke sneha-snigdha Agraha ko veda aura tripiTaka eka svara se gA rahe haiM, mAnava ko bAdazAha TAla na sakA aura bhojana kI svIkRti OM amRtaputra kahA hai vaha amRta kI varSA na kara yadi pradAna kara dii| nizcita samaya para bAdazAha begama kara jahara kI varSA karatA hai, vaha mAnava jIvana ko sAhibAna ke sAtha bIrabala ke yahA~ para bhojana hetu kalaMkita karatA hai / sneha aura sadbhAvanA kI sumadhura pahu~ce / bIrabala ne bAdazAha ke lie vividha prakAra vRSTi karanA hI usakA lakSya honA cAhiye / ke svAdiSTa pakavAna banAye the tathA vividha prakAra ___ mAnava jaba janma letA hai taba se usakI mA~ kI namakIna vastueM bhI taiyAra kI thiiN| bhojana use amRta sadRza madhura dUdha pilAkara usakA saMpoSaNa karate-karate begama sAhibAna to mantra mugdha ho gyii| karatI hai / dUdha ujjvala hotA hai, madhura hotA hai| bhojana kI prazaMsA karate hue usane bAdazAha se isalie mAM apane pyAre putra ko yaha saMdeza detI hai kahA-itanA svAdiSTa bhojana to apane yahA~ bhI ki vatsa ! maiMne terI jabAna ko dUdha se dhoyI hai ataH nahIM hotA / bIrabala ne kitanA sundara bhojana banAyA maiM cAhU~gI ki tU mere dUdha kI lAja rkhegaa| dUdha hai| bhojana kara bAdazAha AhlAdita mana se vidA kI dhavalimA tere jIvana ke kaNa-kaNa meM vyApta ho, huaa| bAdazAha ke mukhAravinda se bhojana kI terI vANI se amRta jhare, terI vANI mizrI se bhI prazaMsA sunakara bIrabala mauna rhaa| - adhika madhura ho / yadi vANI meM madhuratA hai to bAdazAha dvAra taka phuNcaa| begama pIche cala 2) anya sArI madhuratA usake sAmane tuccha hai| rahI thii| bIrabala ne apane anucara ko Adeza diyA ___eka bAra bAdazAha akabara kI rAjasabhA meM ki dUdha se usa sthAna ko sApha kara denA jahA~ para vicAra carcA cala rahI thI ki isa virAT vizva meM turkaNI baiThI thI kyoMki vaha sthAna apavitra ho sabase adhika madhura padArtha kyA hai ? kisI ne kahA gayA hai / bIrabala ne zabda isa prakAra kahe the ki ve ki dahI mIThA hotA hai, kisI ne kahA dUdha madhura zabda begama sAhibAna ke karNa kuharoM meM gira jAe~ hotA hai, kisI ne kahA gur3a madhura hotA hai to kisI aura jyoMhI ye zabda begama ne sune usakA krodha ne kahA zahada madhura hotA hai / sabake apane vicAra sAtaveM AsamAna meM pahu~ca gayA, sArA bhojana jahara the| bAdazAha akabara ne bIrabala kI ora dRSTi bana gayA, A~khoM se aMgAre barasane lge| usane Woxe BA 16: saptama khaNDa : vicAra-manthana 483 Cid sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha eds Jain Luucation International Fol Private & Personal Use Only www.jaineliorary.org Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdazAha ko kahA-dekho, sunA Apane, vaha kAphira yuddha huaa| parivAra, samAja aura rASTra meM jaba bhI Mi kyA bola rahA hai / usane mujhe turkaNI kahA hai aura saMgharSa kI cinagAriyA~ uchalatI haiN| usakA mUla jahA~ maiM baiThI thI usa sthAna ko usane dUdha se dhone kAraNa hotA hai vANI para niyantraNa kA abhAva / ko kahA hai, usake mana meM kitanA halAhala jahara vANI aura pAnI donoM hI nirmala aura madhura hone / bharA par3A hai| bAdazAha ne sunA aura sAkroza mudrA para hI jana-jana ko AkarSita karate haiN| samudra meM ? meM bIrabala ko AvAja dI / bIrabala sanamra mudrA meM pAnI kI koI kamI nahIM hai para vaha pAnI itanA Akara khar3A huaa| adhika khArA hai ki koI bhI prANI usa pAnI ko mAra bAdazAha ne saroSa mudrA meM bIrabala se pUchA- pIkara apanI pyAsa zAnta nahIM kara sakatA / samudra meM tumheM isa prakAra ke zabda bolate hue zarma nahIM jitanI sTImareM calatI haiM, naukAeM ghUmatI haiN| unameM || AyI ? tumane hameM bhojana isalie karAyA ki baiThane vAle yAtrIgaNa apane sAtha pAnI lekara jAte hamArA apamAna ho / Aja tumhAre mana kA paradA haiM aura kaI bAra jaba pIne kA pAnI samApta ho / phAza ho gayA aura tumhArA asalI svarUpa ujAgara jAtA hai to una naukAoM meM rahane vAle vyakti chaTa-17 ho gayA ki tumhAre mana meM hamAre prati kitanI napha- paTA kara apane priya prANoM ko tyAga dete haiM pAno rata hai / dila cAhatA hai ki talavAra se tumhArA meM rahakara ke bhI ve pyAsa se chaTapaTAte haiM isakA sira ur3A diyA jaae| mUla kAraNa hai khArA pAnI pIne yogya nahIM hai / vaise / ___ bIrabala ne apanI AkRti isa prakAra banAyI hI khArI vANI bhI dUsaroM ke mana ko zAnti nahIM hai| ki mAno use kucha patA hI nahIM ho| usane kahA- pradAna kara sktaa| jahA~panAha ! maiMne aisI kyA bAta kahI hai jisake merI sadguruNI zrI sohanaka~vara jI mahArAja IN kAraNa ApazrI itane nArAja ho gaye haiN| apane pravacanoM meM kahA karatI thIM ki pahale bole- bAdazAha ne kahA hai, aba bholA bana rahA hai| zrAvakajI thor3A bole, dUsare bole-zrAvakajI kAma tene turkaNI nahIM kahA ? tene usa sthAna ko dUdha se par3ayA bole, aura tIsare bole-zrAvakajI mIThA dhone ke lie nahIM kahA ? bole / hamAre prAcIna jainAcAryoM ne zrAvaka ke mArgAhA~-hA~ bhUla gayA para ve zabda maiMne isalie kahe nusArI ke guNa batAye haiM unameM eka guNa hai- vANI the ki ApazrI ne usa dina rAjasabhA meM kahA thA kI madhuratA / zrAvaka aura sAdhaka kI vANI atyaMta ki bIrabala siddha kara batA ki vANI sabase adhika madhura hotI hai| vaha satya ko bhI madhura vANI ke fy 2|| madhura kase hai ? jahAMpanAha ! maiMne baDhiyA se bar3hiyA dvArA hI kahatA hai hamAre zarIra meM jitane bhI aMgo-|| ApazrI ko bhojana karavAyA, jisakI Apa svayaM ne pAMga hai una sabhI meM haDDiyA~ haiM haDDiyA~ kaThoratA aura begama sAhibAna ne mukta kaNTha se prazaMsA kii| kI pratIka haiM para jabAna meM haDDo nahIM hai| kyoM nahIM para vaha sArA bhojana eka kSaNa meM eka zabda meM hai| isakA uttara eka zAyara ne diyA haijahara bana gayA / vANI kI kaDavAhaTa ne bhojana ko kudarata ko nApasanda hai sakhtI jubAna meM viSa meM parivartita kara diyaa| aba to ApathI ko isalie padAna hui haDDA jubAna ma / yaha vizvAsa ho gayA hogA ki vANI se bar3hakara yadi hama Agama sAhitya kA adhyayana kareM to isa vizva meM amRta bhI nahIM hai, aura na jahara hI hai hameM yaha sahaja jJAta hogA ki mahApuruSoM kI vANI madhura vANI amRta hai to kaTu vANI jahara hai| meM kitanA mAdhurya thA ? tIrthaMkara pratyeka sAdhaka ko, ___vANI ke durupayoga ke kAraNa hI mahAbhArata kA 'bho devANu ppiyA' zabda se sambodhita karate haiN| 17 464 saptama khaNDa : vicAra-manthana 6850 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Octo Jain Edmon International N ate & Personal Use Only www.jainelibrary Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAT bhagavAna ke mukhArabinda se apane lie bhakta deva- usakI vANI jahara ugalatI thI isalie vaha jana-II tAoM kA vallabha zabda sunata zabda sanatA hai to usakA anta- jana kA ghaNA kA pAtra bnaa| thApa tana ke raMga ko hUM daya bAMsoM uchalane lagatA hai vaha socatA hai maiM badala nahIM sakate, para vANI ko badalanA Apake kitanA saubhAgyazAlI hU~ ki prabhu ne mujhe devatAoM ke svayaM ke hAtha meM hai| Apa vANI ko badalakara janavallabha zabda se pukArA hai| prAcIna yuga meM patnI pati jana ke priya pAtra bana sakate haiM / mUrkha vyakti vaha ko Aryaputra kahakara sambodhita karatI thI aura pati hai jo bolane ke pazcAt socatA hai ki maiM isa || bhI devI kahakara patnI ko sambodhita karatA thaa| eka prakAra ke zabda nahIM bolatA to saMkleza kA vAtAdUsare ke prati kitanI ziSTa bhASA kA prayoga hotA varaNa to upasthita nahIM hotaa| yadi maiM vANI para mA thaa| para Aja sasabhya kahalAne vAle loga kisa niyantraNa rakha letA to kitanA acchA hotA para prakAra zabdoM kA prayoga karate haiM / vArtAlApa ke prasaMga samajhadAra vyakti vaha hai jo bolane ke pUrva usake meM apazabdoM kA prayoga karanA, gAlI-galauca denA pariNAma ke sambandha meM socatA hai vaha isa prakAra ke Aja sAmAnya bAta ho gaI hai| yadi Apane apanI zabdoM kA prayoga nahIM karatA, jisase kisI ke dila patnI ko gadhI kahA hai to Apa svayaM gadhe meM darda paidA ho, hRdaya vyathita ho| isIlie maiMne bana gaye / isalie zabdoM kA prayoga karate samaya apane pravacana ke prArambha meM Apase kahA ki vANI 12 viveka kI atyadhika AvazyakatA hai| atyanta puNyavAnI ke pazcAt prApta huI hai / jisa || vANI ko prApta karane ke lie AtmA ko kitanA bhArata ke mahAmanISiyoM ne vANI kI tIna prabala puruSArtha karanA paDA hai? kitane kaSTa sahana kasauTiyA~ batAI haiM, satyaM, zivaM, sundaram / sabase karane par3e haiM jo itanI bahamUlya vastu hai hama usakA prathama hamArI vANI satya ho para vaha satya kaTu na durupayoga to nahIM kara rahe haiM yadi durupayoga kara ho, apriya na ho, isalie dUsarI kasoTI "ziva" liyA to bAda meM atyadhika pazcAttApa karanA hogA / kI rakhI gaI hai / hamAre mana meM satya ke sAtha yadi anta meM maiM itanA hI kahanA cAhU~gI ki yadi durbhAvanA kA puTa ho to vaha satya ziva nahIM hai ApakI vANI amRtavarSaNa nahIM kara sakatI hai to aura sAtha meM satya ko sundara bhI honA Avazyaka Apa mauna rheN| mauna sonA hai aura bolanA cA~dI hai / saundarya vANI kA AbhUSaNa hai / tana kA saundarya hai| mauna zAnti kA mUlamantra hai aura bolanA vivAda | kudarata kI dena hai| yadi kisI kA ceharA kurUpa kA kAraNa hai / mauna ke lie kucha bhI puruSArtha karane || hai to vaha krIma, pAuDara Adi saundaryavarddhaka kI AvazyakatA nhiiN| mauna se Apa aneka vigrahoM 1102 sAdhana kA upayoga karegA to usakA ceharA bahu- se baca sakeMge aura dIrghakAla taka yadi Apane mauna || rupiye kI taraha aura bhaddA bana jaayegaa| kRtrima sAdhanA kara lI to ApakI vANI svataH siddha ho saundarya prasAdhana se vAstavika saundarya nikharatA jaayegii| yogiyoM kI vANI isIlie vacanasiddha thI nahIM hai / Apa jAnate haiM zrI kRSNa vAsudeva kA raMga ki ve lambe samaya taka mauna rahate the / yadi bolanA | zyAma thA kintu unakI vANI itanI madhura thI ki hI hai to vivekapUrvaka boleM jisa vANI se satya, loga unakI vANI ko sunane ke lie tarasate the| ahiMsA, aparigraha aura anekAnta ke tathA samatA, jaba kRSNa bA~surI kI muralI tAna cher3ate taba gAyeM namratA, saralatA ke sumana jhreN| AzA hai Apa vANI bhI daur3akara unake AsapAsa ekatrita ho jAtI thiiN| kA mahatva samajheMge aura apane jIvana meM madhura bolane gopiyoM ke jhuNDa ke jhuNDa unake pAsa pahu~ca jAte kA aura kama bolane kA abhyAsa kareMge / to ApakI the / isakA ekamAtra kAraNa unakI vANI se amRta vANI meM eka jAdU paidA hogA aura vaha jAdU jana-jana srota phUTanA thaa| duryodhana kA varNa gaura thA kintu ke mana ko mugdha kara degaa| saptama khaNDa : vicAra-manthana 6 . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Res Jan Education Internationar Yor Private & Personal Use Only vw.jassorary.org Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. saMyama kA saundarya eka rAjA rugNa ho gyaa| aneka upacAra kara- rAjA ne apane mantrI se kahA-calo, lambA samaya | vAye to bhI rAjA svastha nahIM huaa| anta meM eka ho gayA hai mahaloM meM baitthe-baitthe| jI ghabarA uThA hai| anubhavI vaidya ne rAjA ko kahA maiM Apako pUrNa mana bahalAne ke lie bagIce meM ghUmane kI icchA ho svastha banA sakatA hU~, para zarta yahI hai ki Apako rahI hai| merI bAta mAnanI hogI / maiM no bhI kahU~ vaisA Apako maMtrI ne kahA-rAjana ! dhamane ke lie mahala Call karanA hogA / byAdhi se saMtrasta rAjA ne svIkRti kI chata bahata hI baDhiyA hai, yadi vaha pasanda nahIM hai sUcaka sira hilA diyaa| cikitsA prArambha huI to tAlAba ke kinAre caleM, jahAM para zItala maMda aura kucha hI dinoM meM rAjA pUrNa svastha ho gyaa| sugandha pavana cala rahA hai, naukA vihAra kareM / para vaidya ne vidAI lete hue kahA-rAjan ! Apa roga se , rAjA to bagIce meM jAne hetu tatpara thaa| maMtrI usa makta ho cake haiM para aba Apako mere batAye hue bagIce meM le jAnA cAhatA thA jisa bagIce meM Ama pathya kA acchI taraha se pAlana karanA hogaa| ke peDa nahIM the| para rAjA ne yaha haTha kI ki mujhe || rAjA ne pUchA-batAo, kauna-sA paraheja hai, Ama khAne kI manAI kI hai, kintu Ama ke per3oM kI aisI kauna sI vastu hai jisakA upayoga mujhe nahIM kI havA khAne kI thor3e hI manA kI hai| karanA hai| ____ maMtrI ne kahA-rAjan jisa gA~va meM nahIM jaanaa| vaidya ne kahA-Ama kA phala Apake lie jahara hai, usa gA~va kA rAstA kyoM pUchanA ? vaidya ne Apake hai jIvana bhara Apako Ama nahIM khAnA hai| lie spaSTa zabdoM meM niSedha kiyA hai| kRpA kara ___rAjA ko Ama atyadhika priya the| vaha hara Rtu Aja Ama ke bagIce kI ora ghUmane hetu na pdhaareN| meM Ama khAtA thaa| jaba usane yaha sunA ki Ama rAjA ne kahA-tuma bahuta hI bhole ho| vaidya nahIM khAnA hai to usane punaH vaidya se jijJAsA prastuta to kevala mAnava ko DarAne ke lie aisI bAta kahate kI-batAiye, dina meM kitane Ama khA sakatA huuN| haiM / vaidya kI bAta mAnanI cAhie, para utanI hI jo vaidya ne spaSTa zabdoM meM kahA ki eka bhI Ama ucita ho| Apa nahIM khA sakate / yadi bhUlakara Apane Ama khA maMtrI ne kahA-Apa apanI ora se mauta ko liyA to phira kisI bhI vaidya aura cikitsaka kI nimantraNa de rahe hai / merI bAta mAniye aura Ama zakti nahIM ki Apako bacA ske| isa paraheja kA ke bagIce kI ora na pdhaariye| pAlana kareMge to Apa sadA roga se mukta rheNge| rAjA ne kahA-vaidya ne Ama khAne kA niSedha rAjA ne vaidya kI bAta saharSa svIkAra lI / caitra kiyA hai, Ama ke per3oM kI havA khAne ke lie kA mahInA AyA / Ama ke phala vRkSoM para maMDarAne niSedha nahIM kiyA hai / calo kaI mahInoM se Ama ke lage / koyala ke kuhUka kI AvAja kuhakane lgii| bagIce meM nahIM gaye haiN| rAjA Ama ke bagIce meM saptama khaNDa : vicAra-manthana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FO P ate & Personal Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahu~ca gayA / vRkSoM para pake hue Ama havA se jhUma AcArya ne kahA-vatsa ! yadi rAga-dveSa ke rahe the / bagIce meM ghUmakara rAjA Ama ke per3a ke pravAha meM na bahe, samabhAva meM avagAhana kareM to indriyA~ nIce vizrAnti hetu baiTha gayA / maMtrI ne niSedha kiyA parama mitra kI taraha upayogI haiN| yadi indriyoM meM para vaha nahIM mAnA / jyoMhI vaha vRkSa ke nIce baiThA rAga-dvaSa kA pravAha pravAhita hone lagatA hai to eka tyoMhI eka Ama kA phala rAjA kI goda meM Akara indriyA~ zatru bana jAtI haiN| gaMgA kA pAnI pavitra gira pdd'aa| rAjA hAtha meM lekara phala dekhane lgaa| aura nirmala hai para jaba gaMgA meM phaikTriyoM kA, zaharoM usakI mIThI-mIThI madhura gaMdha para vaha mugdha ho kI gandI nAliyoM kA pAnI mila jAtA hai to gaMgA gayA / maMtrI rAjA ke hAtha se phala chInanA cAhatA kA pAnI bhI dUSita ho jAtA hai, usakI pavitratA thA, para rAjA ne kahA-jarA-sA Ama cUsane se naSTa ho jAtI hai| jaba indriyoM ke nirmala jJAna meM koI nukasAna hone vAlA nahIM hai / maMtrI manA karatA kAma, krodha, mada, moha, lobha, rAga aura dveSa kA rahA para rAjA ne Ama ko cUsa hI liyA aura kUr3A-karakaTa milatA hai taba indriya jJAna bhI dUSita dekhate hI dekhate rAjA ke zarIra meM purAnA roga ubhara ho jAtA hai| usa samaya indriyA~ zatru bana jAtI haiN| AyA aura kucha kSaNoM taka chaTapaTAte hue rAjA ne rAga-dveSa kA jaba taka mizraNa nahIM hotA taba taka saMsAra se vidA le lii|| indriya-jJAna gaMgA ke pAnI kI taraha nirmala rahatA hai prastuta udAharaNa bhagavAn mahAvIra ne apane para rAga-dveSa ke mizraNa se vaha viSAkta bana jAtA hai| pAvApurI ke antima pravacana meM diyA hai aura kahA hama jainAgama sAhitya kA gaharAI se anuzIlana hai jisa prakAra rAjA apathya Ahara kara apane kareM to yaha satya hameM sahaja rUpa se samajha A Apako, apane rAjya ko gaMvA baiThA, vaise hI saMyamI skegaa| indriyA~ kevalajJAniyoM ke bhI hotI haiN| ve sAdhaka indriyoM ke pravAha meM bahakara apane saMyama bhI calate haiM kintu unakI indriyoM meM rAga-dvaSa kA dhana ko gaMvA detA hai| indriyA~ ucchRkhala haiM jo mizraNa na hone se unako kevala Ipithika kriyA isake pravAha meM bahatA hai, vaha sAdhanA ke patha para lagatI hai| sAmparAyika kriyA nhiiN| airyApathika nahIM bar3ha sakatA etadartha hI zAstrakAroM ne indriya kriyA meM rAga-dveSa na hone se karma bandhana nahIM saMyama para bala diyA hai| indriya saMyama karane vAlA hotA / bhagavatI sUtra meM spaSTa varNana hai ki kevalasAdhaka sAdhanA ke patha para nirantara bar3hatA hai| jJAnI ko pahale samaya meM karma Ate haiM, dUsare samaya eka ziSya ne AcArya se jijJAsA prastuta kI- meM vedana karate aura tIsare samaya meM ve karma nirjarita zAstroM meM likhA hai ki indriyA~ prabala puNyavAnI se ho jAte haiN| karma bandhana ke lie asaMkhyAta samaya prApta hotI haiM / ekendriya avasthA meM kevala eka hI cAhie aura binA rAga-dveSa ke karma kA bandhana nahIM / indriya hotI hai para jyoM-jyoM akAma nirjarA ke hotaa| jaba indriyoM rUpI tAroM meM rAga-dveSa kA karaMTa dvArA prabala puNya kA saMcaya hotA hai taba kramazaH pravAhita hotA hai tabhI karma bandhana hotA hai isIlie indriyA~ prApta hotI haiN| Apa puNya se prApta una jJAniyoM ne preraNA dI ki indriyoM kA saMyama kro| indriyoM ke niyantraNa hetu kyoM upadeza dete haiM ? hamArI indriyAM bahirmukhI haiN| ve bAhara ke kyoMki binA indriyoM ke na jJAna ho sakatA hai, na padArthoM ko grahaNa karato haiM aura rAga-dvaSa se saMpRkta hai| dhyAna ho sakatA hai| isalie indriyA~ hamArI zatru hokara karmoM kA anubandhana karatI hai jitanA nahIM mitra hai| vikAsa ke mArga para hameM agrasara adhika tIvra rAga yA dveSa hogA utanA hI adhikAra karane vAlI hai| phira unake niyantraNa kA upadeza / bandhana hogA, nikAcita karma bandhana kA mUla kAraNa kyoM ? indriyoM meM rAga-dvaSa kA tIvra pravAha * saptama khaNDa : vicAra-manthana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personel Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pravAha jaba pravAhita hotA hai taba tIbra gAr3ha bandhana vikasita karane ke lie indriya saMyama Avazyaka hI lA hotA hai| jaba indriyoM kA pravAha antarmukhI hotA nahIM anivArya hai| hai vaha saMyama kahalAtA hai| __ eka rUpaka hai / rAjaprAsAda meM eka dAsI pratibhAratIya sAhitya meM kUrma kA udAharaNa bahuta dina rAjA aura mahArAnI kI zayyA taiyAra karatI ho prasiddha rahA hai cAhe jaina paramparA rahI ho, cAhe thii| eka dina usa mulAyama zayyA ko dekhakara unake vaidika paramparA aura cAhe bauddha paramparA / sabhI ne ke antarmAnasa meM yaha vicAra udbuddha huA-zayyA hA kUrma ke rUpaka dvArA yaha batAyA hai ki kUrma jaba to bahuta hI mulAyama hai do kSaNa sokara dekhU kitanA SN khatarA upasthita hotA hai, taba vaha apanI indriyoM Ananda AtA hai aura jyoMhI usane sone kA upa21 ko gopana kara letA hai / jaba indriyoM ko gopana kara krama kiyA tyoMhI use gaharI nidrA A gii| use letA hai taba koI bhI zakti use samApta nahIM kara patA hI nahIM calA, kitanA samaya bIta gayA hai| sakatI / indriya saMyamI sAdhaka ko bhI koI bhI jaba samrATa sone ke lie mahala meM pahu~ce apanI | bAhya padArtha apanI ora AkarSita nahIM kara sktaa| zayyA para dAsI ko soyA huA dekhakara unakA krodha CB jaina sAhitya ke itihAsa meM AcArya sthUlabhadra kA sAtaveM AsamAna meM pahu~ca gayA aura jo hAtha meM beMta STI udAharaNa AtA hai| sthUlabhadra kozA vezyA ke vahA~ kI char3I thI, usase jora se usakI pITha para maarii|| para 12 varSa taka rhe| pitA kI zavayAtrA dekhakara dAsI har3abar3Akara uTha baitthii| samrATa ko dekhakara vaha unake mana meM vairAgya bhAvanA ubuddha huI aura ve eka kSaNa stambhita raha giiN| samrATa ne kahA- terI (C) sAdhanA ke mahApatha para vIra senAnI kI taraha baDha himmata kaise haI ? merI zayyA para ta tu kaise so gaI? gaye / tathA guru kI AjJA ko zirodhArya kara ve cAra aura unhoMne dUsarI beMta usakI pITha para de maarii| GB mAha taka kozA ke vahA~ para rahe / usa raMgamahala meM dAsI khilakhilAkara ha~sane lgii| jyoM-jyoM beMta laga mA rahakara bhI unakA mana pUrNa virakta rahA aura vezyA rahe the rone ke sthAna para vaha haMsa rahI thii| ra ko bhI unhoMne vairAgya ke raMga meM raMga diyaa| yahI samrATa ne anta meM use haMsane kA kAraNa puuchaa| 5 kAraNa hai maMgalAcaraNa meM bhagavAna mahAvIra aura usane kahA-rAjan ! maiM bhUla se kucha samaya so gaI gautama ke pazcAt unakA nAma Adara ke sAtha smaraNa jisase itanI mAra sahana karanI par3I hai| Apa to kiyA jAtA hai / eka AcArya ne to likhA hai- isa para rAta-dina sote haiM to batAiye Apako indriya vijetA sthUlabhadra muni kA nAma caurAsI kitanI mAra sahana karanI pdd'egii| naraka meM kitanI caubIsI taka smaraNa kiyA jaaegaa| dAruNa vedanA bhoganI pdd'egii| itihAsa ke pRSTha isa bAta ke sAkSI haiM ki jo dAsI kI bAta sunakara samrATa ko cintana karane rAjA-mahArAjA aura bAdazAha indriyoM ke gulAma ke lie bAdhya honA par3A ki indriya asaMyama kitanA bane unakA patana ho gyaa| aura unake kAraNa deza khataranAka hai| indriya asaMyama ke kAraNa hI AtmA paratantratA kI ber3iyoM meM jakar3A gyaa| deza ko vividha yoniyoM meM bhaTakatA hai aura dAruNa vedanA paratantra banAne vAle indriyoM ke gulAma rhe| isI- kA anubhava karatA hai| isalie indriya saMyama kA lie mahAmAtya kauTilya ne spaSTa zabdoM meM likhA hai mahatva samajheM / eka-eka indriya ke AdhIna hokara ki zAsaka aura sAmAjika prANI ko indriyavijetA prANI apane pyAre prANoM ko ga~vA baiThatA hai para jo honA cAhie / zArIrika svAsthya ke lie bhI, pA~coM indriyoM ke adhIna hotA hai usako kitanI AdhyAtmika jIvana ke lie atIndriya cetanA ko vedanA bhoganI par3atI hai ? brahmadatta cakravartI ko (zeSa pRSTha 462 para) saptama khaNDa : vicAra-manthana 488 C sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FPNate & Personal Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. mana hI mATI, mana ho sonA ONOMEOAN eka yuvaka ekAnta zAMta sthAna para baiThakara eka devI ne pUchA-vatsa ! yaha batAo tumhAre ghara devI kI upAsanA kara rahA thaa| cirakAla taka meM anucara hoMge, ve to tumhArI bAta ko bahuta hI upAsanA karane ke bAda devI ne svayaM prakaTa hokara zraddhA se sunate hoMge? tumhAre saMketa para apane pyAre kahA ki tumane mujhe kyoM smaraNa kiyA hai ? bolo, prANa nyauchAvara karane ko prastuta rahate hoMge ? tumheM kyA cAhie? yuvaka ne eka dIrgha niHzvAsa lete hue kahAyuvaka ne devI ko namaskAra kara kahA-mA~ ! Aja ke yuga meM naukara mAlika banakara rahate haiN| mere antarmAnasa meM eka icchA hai ki mAra mAlika ko naukara kI hara bAta ko mAnanA par3atA mere vaza meM ho jaae| maiM jisa praka hai| yadi mAlika unake mana ke pratikUla karatA hai prakAra ve kArya kreN| to ve har3atAla para utAru ho jAte haiM / mAlika ko sa devI ne kahA--varadAna dene ke pUrva mere kucha ' sadA yaha cintA rahatI hai ki kahIM naukara nArAja na prazna haiM ? kyA tuma una praznoM kA uttara doge ? ho jAe aura isalie mAlika sadA naukara kI (NS hA~, kyoM nahIM dUMgA ? jo bhI icchA ho, saharSa khuzAmada karatA hai ki ve kahIM nArAja hokara na cale Apa pUcha sakatI ho| jAe~ isalie sadA unakI bAtoM para dhyAna denA _devI ne pUchA-tuma jahA~ rahate ho| tumhAre hotA hai| ma AsapAsa meM aneka par3osiyoM ke makAna haiN| ve devI ne agalA prazna kiyA-acchA yaha batAo, ar3osI-par3osI tumhAre adhIna haiM na ? tumhAre putra aura putriyAM to tumhAre anuzAsana meM uttara-mA~ ! ar3osI-par3osI para merA kyA haiM nA ? ve to tumhArI AjJA kI avahelanA nahIM sA adhikAra hai, jo mere vaza meM raheM / ve to sarvatantra karate hoMge ? svatantra haiM / sabhI par3osI apanI manamAnI karate haiN| yuvaka ne kahA-mA~ ! Adhunika zikSA prApta devI ne kahA-vatsa ! ar3osI par3osI para bAlaka aura bAlikAoM ke sambandha meM kyA pUcha 1 tumhArA adhikAra nahIM to yaha batAo ki tumhAre rahI ho? ve rAma nahIM hai aura na kRSNa aura mahA parivAra ke jitane bhI sadasya haiM ve to tumhAre vIra hI haiM jo prAtaHkAla uThakara mAtA-pitA ko saMketa para nAcate hoMge na? namaskAra karate the| unakI AjJA kA pAlana karate yuvaka ne niHzvAsa chor3ate hue kahA-mA~! the| para yaha to kaliyuga hai, isameM mAtA-pitA kI Aja to kaliyuga hai| parivAra ke sAre sadasya AjJA kA pAlana karanA to kaThina rahA, yadi acche apanI manamAnI karate haiM, na bar3oM kA mAna hai aura bhAgya hoM to ve mAtA-pitA kA upahAsa nahIM na choToM para pyAra hai / merI zikSA bharI bAta ko kreNge| Aja to mAtA-pitAoM ko putroM kI bhI ve isa taraha se ur3Ate haiM jaise pataMga AkAza meM AjJAoM kA pAlana karanA hotA hai| | ur3AI jAtI hai| devI ne kahA-vatsa ! yaha batAo tumhArI saptama khaNDa : vicAra-manthana 486 O K sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Cered Forpivate PersonaliticeOnly Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patnI to pUrNa AjJAkAriNI hai na ? vaha to sItA the| sera kA dUsarA artha siMha bhI hai| usa zera ke T kI taraha tumhArI bAta ko mAnatI hai na? bhI cAra pAMva hote haiN| cAlIsa zeroM ko jIta __yuvaka ne kahA-Adhunika patniyA~ ghara kI jitanA kaThina hai usase bhI adhika kaThina hai mana mAlakina hotI haiN| unake saMketa para hI pati ko ko jiitnaa| kArya karanA hotA hai| yadi pati patnI kI AjJA kurukSetra ke maidAna meM vIra arjuna ne zrIkRSNa / | kA pAlana na kare to use roTI milanA bhI kaThina se kahA-yaha mana bar3A hI caMcala hai| vAyu kI taraha ra ho jAtA hai| isa para niyantraNa karanA kaThina hai| aisA kauna sA upAya hai jisase ki mana apane adhIna meM ho devI ne kahA-aba mere antima prazna kA bhI jAyauttara de do / vaha prazna hai ki tumhArA mana to caMcalaM hi manaH kRSNa pramAthi balavadadRDham / tumhAre adhIna hai na ? tuma mana ke mAlika ho yA tasyAhaM nigrahaM manye vAyoriva suduSkaram / / gulAma ho? zrIkRSNa ne cintana ke sAgara meM DubakI lagAI __ yuvaka ne kahA-mA~ ! mana to bar3A caMcala hai| / aura unhoMne kahA-mana ko vaza meM karane ke do hI pratipala pratikSaNa nitya naI kalpanAe~ saMjotA rahatA upAya haiM abhyAsa aura vairAgya / nirantara abhyAsa hai / maiM jitanA mana ko vaza meM karane kA prayatna karane se mana ekAgra hotA hai aura saMsAra ke padArthoM karatA rahatA hU~, utanA hI vaha adhika bhAgatA hai| ke prati mana meM vairAgya bhAvanA udbhUta hotI hai to bahata prayAsa kiyA para mana mAnatA nhiiN| __ devI ne kahA-vatsa ! jaba tumhArA mana hI mana caMcala nahIM hotaa| tumhAre adhIna nahIM hai tuma usake svAmI nahIM ho to adhyAtmayogI AnandaghanajI eka phakkaDa santa saMsAra para tumhArA niyantraNa kaise hogA? jisane the| AdhyAtmika sAdhanA meM sadA tallIna rahane mana ko nahIM jItA, vaha saMsAra ko jIta nahIM vAle the| unhoMne caubIsa tIrthaMkaroM para sAragarbhita sakatA / isalie gIrvANa girA ke eka yazasvI ana- aura dArzanika bhAvanA se saMpRkta caubIsI kA bhavI cintaka ne kahA hai-'manovijetA jagato- nirmANa kiyaa| bar3I adbhuta hai vaha caubIsI / jaba ? vijetA / ' jisane mana ko jIta liyA. vaha saMsAra bhI sAdhaka una padyoM ko gAtA hai to zrotAgaNa ko bhI jIta sakatA hai aura jisane mana ko nahIM meM zraddhA se jhUma uThate haiN| unhoMne kunthunAtha kI prArthanA - jItA, vaha saMsAra ko kabhI jIta nahIM sktaa| meM eka bahuta hI mahatvapUrNa bAta kaho ki 'mana' The zabda saMskRta meM napuMsakaliMga hai| napusaka vyakti meM devI kI bAta itanI mArmika thI ki yuvaka ke zakti nahIM hotii| vaha kabhI bhI raNakSetra meM jajha ema pAsa usakA uttara nahIM thaa| mana bar3A hI caMcala hai nahIM sktaa| para mana eka aisA napUsaka hai jo bar3e bar3e-bar3e sAdhaka bhI mana ko vaza meM nahIM kara sake, bar3e vIra zaktizAlI mardo ko bhI parAjita kara ve bhI mana ke pravAha meM baha gye| detA hai| rAvaNa kitanA zaktizAlI thA, jisane hamAre zraddheya pUjya gurudeva upAdhyAya zrIpuSkara devI zaktiyoM ko bhI apane adhIna kara rakhA thaa| munijI mahArAja ne eka bAra kahA ki mana ko devI zaktiyA~ bhI usake sAmane kA~patI thIM, vaha jItanA cAlIsa sera se bhI adhika kaThina hai / rAja- mahAbalI rAvaNa bhI mana kA gulAma thaa| mana ko sthAnI meM 'mana' aura 'maNa' ye do zabda haiM / maNa jo vaha bhI na jIta sakA / mana ke adhIna hokara hI vaha eka nApa vizeSa hai, prAcIna yuga meM vaha cAlIsa sera sItA ko curAne ke lie cala pdd'aa| sItA ke kA eka hotA thA aura eka sera ke cAra pAva hote sAmane hAtha jor3akara dAsa kI taraha khar3A rahatA saptama khaNDa : vicAra-manthana ACES ra sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FY Private & Personal Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA / sItA use phaTakAratI, kutte kI taraha dhutkAratI, tathApi vaha gulAma kutte kI taraha duma hilAtA rahatA thaa| yaha napuMsaka mana kI zakti thI jisane rAvaNa ko bhI parAjita kara diyA thA isalie kavi ne kahA maiM liMga napuMsaka sakala marada ne Thele ehane koi na jhele na bAjhe bIja bAteM samaratha che nara ho kunthujina mana kima rAjasthAna kI eka loka kathA hai ki eka seTha ne ko apane adhIna kiyA ! bhUta ne kahA ki maiM bhUta tumhArA jo bhI kArya hogA kara dUMgA para zarta yaha hai ki mujhe satat kAma batAnA hogA jisa dina tumane kAma nahIM batAyA usa dina maiM tumheM nigala jAU~gA / seTha bar3A catura thaa| usane socA ki mere pAsa itanA kAma hai ki yaha bhUta karate-karate parezAna ho jaayegaa| hajAroM bIghA merI jamIna hai dhAnya ke Dhera laga jAte haiM tathA anya bhI kArya haiM / seTha ne bhUta kI zarta svIkAra kara lI aura kahA jAo jo merI khetI hai sabako kATa DAlo / anAja kA Dhera eka sthAna para karo aura bhUsA eka sthAna para karo / anAja kI boriyA~ ghara meM bhara do, koThAra meM bhara do / Adeza sunakara bhUta cala par3A aura kucha hI kSaNoM meM kArya sampanna kara lauTa aayaa| usane dUsarA kArya batAyA, vaha bhI usane kara diyA / usane puna: Akara kahA--- batAo kArya, nahIM to maiM tumheM khA jAU~gA / prakRSTa pratibhA sampanna zreSThI ne bhUta se kahA - caugAna meM eka khambhA gAr3a do aura maiM jaba taka nayA kAma na batAU~ taba taka tuma usa para car3hate aura utarate raho / bhUta zra eSThI kI bAta sunakara socane lagA ki yaha bar3A cAlAka aura buddhimAna hai / mere caMgula meM kabhI bhI phaiMsa nahIM sktaa| vaha zreSThI ke caraNoM meM gira pdd'aa| bhArata ke una tatvadarzI manISiyoM ne isa loka kathA ke mAdhyama se isa satya ko ujAgara kiyA hai ki mana bhI bhUta ke sadRza hai / khAlI mana saptama khaNDa : vicAra manthana zaitAna kA ghara hotA hai / mana ko kabhI bhI khAlI na rakho / mana bAlaka ke sadRza hai / bAlaka ke hAtha yadi zastra hai to vaha svayaM kA bhI nukasAna karegA aura dUsare kA bhI / yadi bAlaka ke hAtha se zastra chInakara le liyA jAyegA to vaha royegA cillAyegA / samajhadAra vyakti bAlaka ke hAtha meM camacamAtA huA khilonA detA hai aura usake pAsa se zastra le letA hai | vaise hI mana rUpI bAlaka ke hAtha meM viSaya-vAsanA, rAga-dveSa ke zastra haiM, vikathA kA zastra hai to usake sthAna para use svAdhyAya, dhyAna, cintana kA yadi khilaunA pakar3A diyA gayA to vaha azubha se haTakara zubha aura zuddha meM vicaraNa karegA / jo mana mAraka thA vaha tAraka bana jAyegA / jaina sAhitya meM eka bahuta hI prasiddha kathA hai / prasannacandra nAmaka rAjarSi ekAnta zAnta sthAna meM dhyAna mudrA meM avasthita the / usa samaya samrATa zreNika savArI sajAkara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana karane ke lie jA rahA thA / prasannacandra rAjarSi ko dhyAna mudrA ko dekhakara usakA hRdaya zraddhA se abhibhUta ho gayA / samrATa namaskAra kara samavazaraNa kI ora Age bar3ha gyaa| kucha rAhagIra paraspara vArtAlApa karane lage ki prasannacandra to sAdhu bana gaye haiM para inake nagara para zatruoM ne AkramaNa kara diyA hai aura ve nagara ko lUTane ke lie tatpara hai / ye zabda jyoMhI rAjarSi ke karNa -kuharoM meM gire, unakA cintana dharma dhyAna se haTakara Artta aura raudra dhyAna meM calA gayA aura ve cintana karane lage ki maiM zatruoM ko parAsta kara dUMgA / mere sAmane zatru eka kSaNa bhI Tika nahIM sakeMge / prasannacandra rAjarSi ne mana meM yuddha kI kalpanA prArambha kI / zatru senA danAdana mara rahI hai / svayaM yuddha ke lie sannaddha ho cuke haiM / mana meM saMkalpa hai sabhI zatruoM ko samApta karake hI maiM saMsAra ko batA dUMgA ki maiM kitanA vIra hU~ / samrATa zreNika ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana kara pUchA bhagavan ! maiM zrI caraNoM meM A rahA sAdhvIratna grantha Private & Personal Use Only 461 www.jainehorary.org Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA, maiMne mArga meM prasannacandra rAjarSi ko dhyAnastha pUchA ki bhagavan ve marakara kahA~ jAe~ge isIlie avasthA meM dekhaa| ve isa samaya kAla kara jAe~ to maiMne sAtavIM naraka kI bAta kahI aura jaba yaddha meM kI kahA~ para padhAreMge? unakA hAtha sira para gayA aura unheM smaraNa ho / - bhagavAn ne jo sarvajJa sarvadarzI the, kahA- AyA ki maiM to sAdhu hU~, sAdhu hokara maiM kahA~ bhaTaka 'zreNika ! isa samaya yadi prasannacandra rAjarSi Ayu gyaa| pazcAttApa kI Aga meM sulagane lage aura krmoN| pUrNa kareM to sAtavIM naraka meM jaayeNge| zreNika ke kI nirjarA karate hue unhoMne kevalajJAna aura kevala / / Azcarya kA pAra na rahA / eka mahAsanta jo dhyAna- darzana ko prApta kara liyA hai| isIlie bhArata ke lir stha hai meru parvata kI taraha aDola hai, ve sAtavIM naraka mahAmanISiyoM ne kahA hai-'mana eva manuSyANAM D meM kaise jaaeNge| kucha kSaNa rukakara punaH jijJAsA kAraNaM bandha mokSayoH / ' mana se hI karmoM kA bandhana prastuta kI isa samaya Ayu pUrNa kareMge to kahA~ hotA hai aura mana se hI karmoM kI mukti bhI hotI hai| jaaeNge| bhagavAna ne kahA-chaTThI naraka meM / punaH mana viSa bhI hai aura amRta bhI hai| prazna uThA / aba kahAM jAe~ge ? bhagavAna ne pAMcavIM, eka tijorI hai| vaha tijorI jisa cAbI se || cothI, tIsarI, dUsarI aura pahalI naraka kI bAta kholI jAtI hai usI cAbI se vaha tijorI banda bhI khii| usake pazcAt svarga meM uttarottara vikAsa hotI hai| kevala cAbI ko ghumAne se hI tijorI / kI sthiti batAI aura samrATa soca hI rahe the ki banda bhI hotI hai. aura khulatI bhI hai / vaise hI mana yaha gajaba kI pahelI hai / kahA~ sAtavIM naraka aura kI tijorI bhI azubha vicAroM se karma kA bandhana ra kahA~ sarvArthasiddha devaloka kucha hI kSaNoM meM patana se karatI hai aura zubha vicAroM se karma ko naSTa bhI utthAna kI ora gamana ? itane meM samrATa ke karNa karatI hai isalie hameM azubha vicAroM se haTakara zubha kuharoM meM deva dundubhi gaDagaDAne kI AvAja aaii| vicAroM meM ramaNa karanA caahie| isIlie maiMne samrATa ne pUchA ki deva dundubhi kI AvAja kahA~ se pravacana ke prArambha meM rUpaka kI bhASA meM usa satya A rahI hai bhagavan ! bhagavAn ne spaSTIkaraNa kiyA ko ujAgara kiyA ki jaba taka tuma apane mana para ki prasanna candra rAjarSi ko kevalajJAna aura kevala niyantraNa nahIM kara sakoge, taba taka vizva para niyaMdarzana ho cukA hai| traNa nahIM kara sakate / mana hamArA mitra bhI hai aura samrATa zreNika ne sahaja jijJAsA prastuta kI- duzmana bhI hai| mana se hI mokSa milatA hai| binA 6 maiM isa abUjha pahelI ko nahIM bujhA sakA huuN| yaha mana vAle prANI ko mokSa prApta nahIM hotA aura na rahasyamayI bAta merI samajha meM nahIM AI hai| bhaga- aNavata aura mahAvata hI prApta hote haiM ataH hama vAna ne samAdhAna kI bhASA meM kahA-prasannacandra mana ko sAdhe / mana ko apane niyantraNa meM rakheM tabhI rAjarSi ke antarmAnasa meM jo dvanda yuddha cala rahA thA Ananda kA mahAsAgara ThAThe mArane lgegaa| (EPh) aura ve yuddha kI parAkASThA para the taba tumane mere se (zeSa pRSTha 488 kA) . sAtavIM naraka meM le jAne vAlA indriyoM kA asaMyama vAle rAjA kI kahAnI btaaii| Apa samyaka prakAra thaa| araNaka muni jaba indriyoM ke pravAha meM bahe se samajha gae hoMge ki indriya saMyama kI kitanI to sAdhanA se bhaTaka gaye aura jaba indriyoM para AvazyakatA hai / Aja bhautikavAda ke yuga meM indriya unhoMne niyantraNa kiyA to mokSa meM pahu~ca gaye / hama asaMyama ke aneka sAdhana upalabdha haiN| hama unake 8 bhI indriya saMyama kara apane jIvana ko mahAna banA pravAha meM na baheM tabhI AtmA se paramAnmA aura nr| sakate haiM / indriyoM ke pravAha meM na baheM isIlie maiMne se nArAyaNa bana skeNge| prArambha meM Apako indriya pravAha meM pravAhita hone 462 saptama khaNDa : vicAra-manthana @ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Red HD Private & Personal Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana sUtra 1. sukha aura dukha madhyAhna kA samaya thaa| maiM svAdhyAya, dhyAna aura ciMtana meM tallIna thI / maiM jahA~ para baiThI huI thii| usake sAmane hI eka sadgRhastha kA makAna thA / yakAyaka merI dRSTi udhara gii| maiMne dekhA ki posTamena DAka vitaraNa karatA haA, usake dvAra para rukaa| usane dvAra khttkhttaayaa| ghara kI mAlakina ne dvAra kholA, posTa-mena ne usake hAthoM meM bIsa hajAra rupaye kA manIArDara thamAyA / mAlakina bIsa hajAra rupaye lekara prasannatA se jhUma uThI / posTamena ko cAya pilAkara mAlakina ne vidA kiyaa| pratidina kI taraha usI sthAna para baiThakara jaba maiM dhyAna aura svAdhyAya se nivRtta huI taba posTamena kI AvAja se merA dhyAna bhaMga ho gyaa| maiMne dekhA-posTamena Aja manIArDara nahIM lekara AyA hai| vaha to vI. pI. lekara AyA hai / jisa vI. pI. ko mAlakina ne paisA dekara chur3avA liyaa| maiM cintana karane lagI-posTamena hamezA manIArDara ho nahIM laataa| kabhI vI. pI. lAtA hai aura kabhI manIArDara / para donoM hI sthiti meM ghara kI mAlakina ke cehare para kisI prakAra kI zikAyata nahIM hai / manIArDara lene meM bhI prasanna hai to vI. pI. lene meM bhii| hamAre jIvana meM bhI kabhI sukha kA manIArDara AtA hai to kabhI dukha kI vI. pI. bhI AtI hai| hama sukha kA manIArDara lene meM khuza haiM para dukha kI vI. pI. lene se katarAte haiN| para sAdhaka vaha hai jo sukha aura dukha kI donoM hI sthitiyoM meM sama rahatA hai / SORDERSHOROSCOROSHDOOR ROAD DOG 0.0 saptama khaNDa: vicAra-manthana (sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) Jaleducation International Bor Private & Personal Use Only www.jainshnorary.org Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana sUtra 2. jIvana kA abhizApa-durvyasana prAtaHkAla kA samaya thaa| rugNa zreSThI ne apanI patnI se kahA ki Aja rAtri meM merA svAsthya kAphI kharAba rahA / jarA putra ko phona kara kaha do ki vaha Akara mere zarIra kA parIkSaNa kreN| kyoMki maiM svayaM calakara usake haoNspITala nahIM pahu~ca skuugaa| patnI ne usI samaya phona kiyaa| phona milate hI DAkTara kAra meM baiThakara pitA kI sevA meM pahu~ca gyaa| usane pitA ke zarIra ko acchI taraha se dekhA aura kahA-pUjya pitAzrI ! yadi Apa pUrNa svastha bananA cAhate haiM to sigareTa ko chor3anA hogaa| dhUmapAna banda karanA hogaa| jaba taka dhra mapAna banda na kareMge Apa roga se mukta nahIM ho skeNge| pitA ne dIrgha zvAsa lete hue kahA-vatsa ! maiMne tujhe par3hAne ke lie ghara ke AbhUSaNa beca diye, baMgalA beca diyaa| khetI kI jamIna bhI maiMne giravI rakha dii| aba to kevala eka dhra mapAna bacA hai vaha to rahane de| pitA putra kA saMvAda cala hI rahA thA ki maiM apanI ziSyAoM ke sAtha seTha kI rugNatA ke samAcAra sunakara maMgalapATha sunAne pahu~ca gaI thii| maiM vArtAlApa ko sunakara cintana karane lagI ki durvyasana eka dhAgA hai aura pratipala-pratikSaNa hama usa dhAge ko sudRr3ha banAne kA prayAsa karate rahate haiN| eka dina vaha durvyasana hamAre para itanA Adhipatya jamA letA hai ki hama usa vyasana se mukta nahIM ho skte| maiMne dekhA hai TAyara ke andara par3A huA choTA sA chidra TAyara ko phor3a detA hai aura calatI huI Traka yA basa eka kSaNa meM ruka jAtI hai / choTAsA vyasana bhI eka dina jIvana ko barabAda kara detA hai| eka dina vyakti vyasana ko pakar3atA hai para vahI vyasana usa para hAvI ho jAtA hai| 000 saptama khaNDa : vicAra-manthana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha RE FSPrCate&Personal Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana sUtra 3. sadguNoM kA pracAra ho maiM eka bAra sokreTisa ke jIvana prasaMgoM ko par3ha rahI thii| paDhatepar3hate eka aisA prasaMga AyA jisane mere mana mastiSka ko jhakora diyaa| prasaMga thA-sokreTisa kI patnI atyanta Rddha prakRti kI thii| choTIchoTI bAta para usakA mUr3a bigar3a jAtA thaa| eka bAra Rddha hokara usane ThaNDe pAnI kA ghar3A sokreTisa ke sira para ur3ela diyA aura jyoMhI ghar3A ur3elA tyoMhI sokreTisa ghara se bAhara nikala gaye / eka vyakti jo dUra se yaha dRzya dekha rahA thA vaha khila-khilAkara ha~sa par3A aura muskarAte hue kahA-tuma to bar3e kAyara nikale / jo ghara chor3akara bhAga rahe ho| sokreTisa ne gambhIra mudrA meM kahA-maiM kAyara nahIM huuN| pati aura patnI ke bIca kA yaha jhagar3A tamAzA kA rUpa na le le isIlie maiM ghara se bAhara nikala par3A huuN| maiM isa prasaMga ko par3hakara socane lagI ki usa yuga meM sokreTisa ko yaha patA nahIM thA ki do kI lar3AI TI. vI. ke mAdhyama se ghara-ghara meM phaila jaaegii| Aja jahA~ kahIM bhI jhagar3A, khUna Adi hotA hai ve dRzya TI. vI. para dikhAye jAte haiM aura samAcAra patroM meM bhI isI prakAra kI sUcanAe~ AkarSaka rUpa meM chApI jAtI haiM aura usakA pariNAma kitanA vikRta ho rahA hai, yaha hama svayaM A~khoM se nihAra rahe haiN| rAmAyaNa ko TI. vI. ke parde para nihAra kara karor3oM vyaktiyoM meM se eka vyakti bhI rAma nahIM banA, na bharata banA aura na lakSmaNa hI aura na sItA kA hI kisI ne Adarza upasthita kiyA para durguNoM ko mAnava sahaja rUpa se grahaNa karatA hai| AvazyakatA hai durguNoM kA pracAra rokA jAe aura sadguNoM kA pracAra kiyA jaae| 000 saptama khaNDa : vicAra-manthana 495 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private & Personal use only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana sUtra 4. tarka aura zraddhA sar3aka para kAra sarapaTa daur3I jA rahI thii| eka vyakti sar3aka ke kinAre cala rahA thaa| kAra kI jhapaTa meM A gayA aura dekhate-dekhate kAra usa para se hokara Age bar3ha gayI / khUna ke phavvAreM chUTa gaye / isa karuNa dRzya ko dekhakara eka dayAlu vyakti kA hRdaya dravita ho uThA usane kAra ke nambara noTa kiye aura kAra ke DrAivara para korTa meM kesa kara diyaa| DrAivara kI ora se vakIla ne yaha tarka prastuta kiyA ki DrAivara nirantara dasa varSa se kAra calA rahA hai isalie usakA koI gunAha nahIM hai / usa vyakti ke vakIla ne yaha tarka prastuta kiyA ki jo vyakti mArA gayA hai vaha vyakti tIsa varSa se sar3aka para nirantara cala rahA thaa| isalie usakA koI kasUra nahIM hai| jaba maiMne prastuta ghaTanA samAcAra patra meM par3hI to socane lagI ki tarka dudhArI talavAra hai / jisakI buddhi tIkSNa hai, vaha utanI hI tIkSNa tarka prastuta karatA hai / isa saMsAra meM tarka se kabhI samAdhAna nahIM huA hai jaba taka zraddhA na ho taba taka tarka bhaTakAtI hai / zraddhAyukta tarka hI samyagdarzana kA bhUSaNa hai / Agama sAhitya meM jahA~ zaMkAeM utpanna hotI haiM vahA~ para zraddhA bhI sAtha meM hai| Aja hama tarka karanA jAnate haiM para binA zraddhA kA tarka kebala bauddhika khilavAr3a hai| 03.0 saptama khaNDa : vicAra-manthana 466 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha _ . Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghu nibandha nArI nArAyaNA bhAratIya saMskRti atyadhika prAcIna aura kiye, aisI atyanta sukumAra nAriyA~ bhI jaba sAdhanA vizAla saMskRti rahI hai| prastuta saMskRti rUpI ke kSetra meM Age bar3hIM to kaThora kaMTakAkIrNa mahAsaritA kA pravAha vividha AyAmoM meM vibhakta hokara mArga para unake mustaidI kadama ruke nahIM / bhISmapravAhita hotA rahA / yadi hama una sabhI pravAhoM ko grISma kI cilacilAtI dhUpa meM bhI vIrAMganA kI do dhArAoM meM vibhakta kareM to usakI abhidhA hogI taraha naMge pA~va nirantara Age bar3hatI rhiiN| unhoMne vaidika saMskRti aura zramaNa saMskRti / ina donoM yaha siddha kara diyA ki 'je kammesUrA te dhamme sUrA' KC dhArAoM kA sammilita rUpa hI bhAratIya saMskRti bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM chattIsa hajAra hai| ina donoM saMskRtiyoM kA sAhitya, veda, upa- zramaNiyA~ thIM jinameM sAdhvIpramukhA thI mahAtapaniSada, Agama aura tripiTika rahA hai| jaba hama usa svinI candanabAlA / jinhoMne unake sAhitya kA adhyayana karate haiM to nArI kI mahimA kI pravartitI pada pradAna kiyA thaa| bhagavAna mahAaura garimA kA bhI varNana milatA hai to dUsarI vIra ke zAsana meM zrAvikAoM kI saMkhyA tIna lAkha ora nArI ke nindanIya rUpa kI bhI ujAgara kiyA aThAraha hajAra thii| unameM aneka pratibhAsampanna gayA hai / yaha satya hai ki vaidika maharSiyoM kI apekSA zrAvikAeM thIM / bhagavatI sUtra meM jayanti zramaNo-43) zramaNa saMskRti ke tIrthaMkaroM ne nArI ke jIvana ke pAsikA kA ullekha AtA hai jisane zramaNa bhaga-IKe udAtta aura udAra rUpa ko vizeSa apanAyA hai| vAna mahAvIra se aneka tAtvika prazna kiye jo || tathAgata buddha prArambha meM nArI ke prati asahiSa hai usakI prakRSTa pratibhA ke dyotaka rahe para jaina saMskRti ke prabhAva se prabhAvita hokara nArI yoM vaidika saMskRti meM bhI gArgI mahAviduSI ke prati unakA dRSTikoNa udAra bana gyaa| rahI / aneka RcAoM kA nirmANa bhI vaidika saMskRti 5 ___ jaina sAhitya meM nArI kA jo rUpa hameM prApta meM palI-pusI nAriyoM ne kiyaa| bauddha paramparA meM hotA hai| use par3hakara cintakoM ke mastaka zraddhA se zubhA aura saMghamitrA jaisI pratibhAsampanna nAriyoM nata ho jAte haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne apane ne itihAsa ko eka naI dRSTi pradAna kii| nArI kA caturvidha saMgha meM do saMgha kA sambandha nArI se rakhA sarvatomukhI vikAsa jaina aura bauddha granthoM meM dekhane hai| eka zrAvikA hai aura dUsarI shrmnnii| dharma ke kA milatA / kSetra meM nArI ke kadama puruSoM se Age rahe haiM / anta- nArI mAnavatA ke itihAsa kI pradhAna nAyikA kRddazAMga sUtra meM kAlI, mahAkAlI, sukAlI Adi hai jisake AdhAra para rASTroM ne pragati kI, dharmoM zramaNiyoM ne tapa ke kSetra meM jo kIrtimAna sthApita kA udaya huaa| mAnava hRdaya eka dUsare se mile, kiyA hai vaisA kIrtimAna sabhI zramaNa sthApita paraspara ke sambandhoM meM sudhAra huA, madhuratA kA nahIM kara sake / jo nArI eka dina puSpoM para calane saMcAra huaa| sevA aura samarpaNa kI pratimUrti nArI se bhI katarAtI thI jinhoMne sUrya ke darzana bhI nahIM ne apanI vibhinna bhUmikAoM meM samAja ko jo diyA (zeSa pRSTha 501 para) saptama khaNDa : vicAra-manthana 467 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , For Davete Porcollse Only 8 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inivandha jaina darzana meM anekAnta jaina darzana ke bhavya prAsAda ke cAra mukhya stambha taraMgoM se taraMgita hotA huA ananta dharmAtmaka vastu haiM, unhIM ke AdhAra para yaha mahala TikA huA hai- kA suspaSTa pratipAdana karatA hai jisase samagra virodha CM (1) AcAra meM ahiMsA, (2) vicAroM meM anekAnta, upazAnta ho jAte haiN| isa virodha mathana karane 21 (3) vANI meM syAdvAda aura (4) samAja meM apari- vAle anekAnta ko AcArya amRtacandra ne namaskAra | grh| yadi ina cAroM meM se eka kI bhI kamI ho kiyA hai jAtI hai to jaina darzana kA prAsAda DagamagAne lagatA paramAgamasya bIja aA hai / hameM ina cAroM kI rakSA karanI cAhie / Aja ke niSiddha jAtyandha sindUra vidhAnam / / || yuga meM jaina darzana ke anuyAyiyoM meM isakI kamI sakala naya vilasitAnAM dekhI jAtI hai aura yaha kamI hI jaina dharma ke hrAsa virodhamathanaM namAmi anekAntam / / Dil kA kAraNa hai| buddhijIvI jaina dArzanikoM, aNu arthAt janmAndha puruSoM ke hasti vidhAna kA ( vratI-mahAvratiyoM tathA dharmazraddhAlu zrAvakoM kA dhyAna / niSedhaka samasta nayoM se vilasita vastu svabhAva ke isa ora jAnA cAhie ki hama anekAntI haiM vastu- virodha kA zAmaka uttama jaina zAsana kA bIja svarUpa ke jJAtA haiM phira kyoM paraspara vaimanasya bhAva anekAnta siddhAnta ko maiM (AcArya amRtacandra) nama-K rakhakara jhagar3ate haiN| skAra karatA huuN| ___ bhagavAna mahAvIra ne vastu ko aneka dharmAtmaka isI prakAra sanmati tarka ke kartA nyAyAvatAra ke batalAyA hai usa aneka dharmAtmaka vastu ko jAnane ke lie anekAnta dRSTi yA nayadRSTi kA pryog| lekhaka AcArya zrI siddhasena divAkara ne bhI anekAnta ko namaskAra kiyA haibatalAyA hai kyoMki aneka dharmAtmaka vastU kA parijA jJAna aneka dRSTiyoM arthAt vibhinna pahaluoM se hI jeNa viNA logassa vavahAro savvathA na nivvaie / nA ho sakatA hai / eka se nahIM / 'anta' zabda kA artha tassa bhuvaNekka guruNo Namo'NegaMtavAyassa // dharma hotA hai jisameM aneka dharma pAye jAyeM vaha -sanmati taka 3/68 anekAnta hai / isa anekAnta vicAradhArA ko syA- arthAt jisake binA loka kA vyavahAra sarvathA (RL dvAda kI nirdoSa bhASA se abhivyakta kiyA jAtA hai| nahIM cala sakatA usa tIna bhuvana ke ekamAtra guru jaba yaha anekAntavAda syAdvAda kI gaMgA meM bahatA anekAntavAda ko maiM namaskAra karatA huuN| hai taba kinAre ke mithyAvAdoM kA svataH nirasana ho isase siddha hotA hai ki yaha anekAntavAda jAtA hai / yaha vAda apanI alaukika nAnA nayoM kI samasta virodhoM ko zAnta karane vAlA, loka vyava 468 saptama khaNDa : vicAra-manthana 00 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private & Personal Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Scoriandit hAra ko sucAru rUpa se calAne vAlA aura vastu- bhI anekAnta kA dyotaka athavA ekAnta dRSTi kA svarUpa kA saccA paricAyaka hai| isake jAne binA niSedhaka hai / isI kI puSTi meM AcArya vidyAnandI kA paga-paga para visaMvAda khar3e hote haiN| na kevala anya- ne kahA haivAdiyoM ke viruddha hI apitu apane svayaM ke vAdoM meM "syAditi zabdo'nekAntadyoti pratipattavyo" hI vivAda upasthita ho jAte haiM / isameM koI sandeha arthAt syAt zabda ko anekAnta kA dyotaka samajhanA | nahIM ki bhagavAna mahAvIra ke anuyAyiyoM meM bhI jo caahiye| svAmI akalaMka deva ne bhI syAvAda kA ||7G phirakAparastI, lar3AI-jhagar3e, khIMcatAna dekhane ko paryAya anekAnta ko hI batAyA hai aura batalAyA hai / milatI hai vaha isa anekAntavAda ko na samajhane ke ki yaha anekAnta sat asata, nityAnityAdi sarvathA kAraNa hI hai| ekAnta kA pratikSepa lakSaNa hai| "sadasannityAdi yaha anekAnta apekSAvAda ke nAma se bhI prakhyAta sarvathaikAntapratikSepalakSaNo'nekAntaH" arthAt sarvathA hai / mukhya aura gauNa vivakSA yA apekSA hI isakA ekAnta kA virodha karane vAlA anekAnta kathaJcit AdhAra hai| vastu ke eka-aneka, asti-nAsti, nitya- artha meM syAt zabda nipAta haianitya, tat-atat, sat-asat Adi dharma apekSA se "sarvathAtvaniSedhako'nekAntatA dyotakaH katha-mA hI kahe jA sakate haiM / vaktA kI icchA ke anusAra Jcidartha syAcchabdo nipAtaH" / samaMtabhadra ne bhI kahe jAte haiM / jJAnI ko usake abhiprAya ko jAnakara syAdvAda kA lakSaNa apane devAgamastotra meM kitanA hI vastu ko samajhane meM upayoga lagAnA caahie| sandara kiyA haibinA apekSA ke vastu kA sahI svarUpa nahIM kahA jA syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiM vRttaciddhidhi / sakatA hai aura na samajhA jA sakatA hai| AcArya saptabhaMganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // zrI umAsvAti ne : 'arpitAnarpita siddha:'-arthAt vaktA jaba eka dharma kA pratipAdana karatA hai to ___kahane kA tAtparya hai ki sabhI jainAcAryoM ne dasarA dharma gauNa kara detA hai aura jana sozako anekAnta evaM syAdvAda ko sarvathA ekAntavAda kA kahatA hai taba anya dharma ko gauNa kara detA hai / yahI khaNDana karane vAlA, vidhi niSedha ko batAne vAlA, vastu ke kathana kA krama hai aura yahI samajhane kaa| heyopAdeya ko samajhAne vAlA kahA hai| jaba taka hama paMcAdhyAyI kartA ne likhA hai isa anekAnta ko vyAvahArika nahIM kareMge aura mAtra zAstroM kI vastu hI rakheMge taba taka kalyANa nahIM ho syAdasti ca nAstIti ca nityamanityaM sakatA / jaise Ama kI apekSA AMvalA choTA hotA tvanakameka c| kintabera kI apekSA bar3A hotA hai| usI prakAra || tadatacceticatuSTayayugmairiva gumphitaM vastu / / ma manuSyatva kI apekSA rAjA aura raMka samAna hote haiM, arthAt syAt asti, syAt nAsti, syAt nitya, paNDita aura mUrkha samAna hote haiM kintu phira bhI syAt anitya, syAt eka, syAt aneka,syAt sat, unameM paraspara kitanA antara hotA hai / ise koI || syAt asat isa prakAra cAra yugaloM kI bhA~ti vastu inakAra nahIM kara sktaa| pitA-putrAdi ke nAte bhI IS | aneka dharmAtmaka hai| apekSAkRta kahe jAte haiN| isa prakAra yaha anekAnta |. isa prakAra anekAntavAda apekSAvAda kathaJcid- athavA apekSAvAda zAstroM meM hI nahIM, vyavahAra* vAda aura syAdvAda ye saba ekArthavAcI haiM / syAt paraka bhI siddha hotA hai| dravyadRSTi vastu ke dhrauvya ) kA artha kathaJcit arthAt kisI apekSA se hai / syAt rUpa kA dyotana karAtI hai to paryAyadRSTi usakI zabda vyAkaraNa ke anusAra avyaya hai, jisakA artha utpatti va vinAza kA jJAna karAtI hai / koI bhI BAEON saptama khaNDa : vicAra-manthana NEWS 250 sAdhvIratna kusamavatI abhinandana grantha open location International Private & Personal Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu mUla rUpa se sarvathA naSTa nahIM hotI, usakI paryAya hI naSTa hotI hai / jaise koI svarNAbhUSaNa hai, cAhe use kitanI hI bAra galAkara badala leM, badala jAyegA / Aja vaha kuNDala hai to kAlAntara meM usakA kaTaka banAyA jA sakegA phira kabhI anya AbhUSaNa bana jAyegA parantu vaha apane svarNapana se cyuta nahIM hogA isI bhA~ti vastu meM parivartana paryAyApekSA se hotA hai / dravya apekSA se nahIM / Aja jo gehU~ hai vahI ATA bana jAtA hai / phira vahI roTI bhojana, mala, khAda Adi nAnA paryAyoM ko dhAraNa karatA hai | itanA hone para bhI koI virodha nahIM AtA / usI prakAra anekAnta ke sahAre vastu ko samajhane meM koI virodha nahIM AtA / Aja koI dhanAdi ke hone se dhanADhya hai to kala vahI usake abhAva meM raMka ginA jAtA hai / Aja koI roga se rogI hai to kala vaha nirogI kahalAtA hai / jovana aura maraNa kA krama bhI isI prakAra hAnopAdAna ke mAdhyama se calatA rahatA hai / syAdvAdI anekAntavAdI kabhI bhI dukhI yA mAyUsa nahIM hotA / vaha vastu kA pariNamanazIlapanA bhalIbhAMti jAnatA hai / pariNamana ke abhAva meM vastutva dharma samApta ho jAtA hai / jo vyakti isako nahIM jAnatA vaha duHkhI hotA hai| saMyoga aura viyoga kA sahI svarUpa jise jJAta nahIM hai vaha ajJAnI iSTa vastu ke saMyoga meM harSa aura viyoga meM duHkhI hotA hai / jJAtA isase viparIta mAdhyastha bhAva dhAraNa karatA hai / isI viSaya para svAmI samantabhadra ne likhA haighaTamolisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka, pramoda mAdhyasthaM janoyAti sahetukam || ke arthAt jaise sone ke kalaza ko galAkara mukuTa banAyA gayA to kalazArthI ko duHkha hogA / mukuTa icchuka ko prasannatA hogI kintu jo mAtra svarNa hI cAhatA hai use na harSa hogA na viSAda / vaha madhyastha rahegA / isI prakAra loka meM vibhinna vAda apanI-apanI mAnyatA ko lekara upasthita hote koI zUnyavAdI hai to koI sadaizvaravAdI / koI dva eta 1 500 uja vAdI hai to koI advaita ko mAnate haiM / koI nityavAdI hai to koI sarvathA anityavAdI hai, kSaNika vAdI hai / anekAnta kA jJAtA kabhI inase vivAda nahIM karatA / vaha apane anekAnta se vastu ke asalI svarUpa ko samajhakara naya-vivakSA lagAtA hai aura sabhI ko svIkAra karatA hai ki vastu kathaJcit nitya bhI hai aura anitya bhI hai, eka bhI hai aneka bhI hai / dvaita bhI hai aura advaita bhI hai / vaha saba dazAoM meM 'bhI' se kAma letA hai 'hI' se nahIM / vaha kabhI nahIM kahegA ki vastu nitya hI hai, anitya hI hai, eka hI hai, aneka hI hai, ataH spaSTa hI hai ki anekAntadarzana samasta vAdoM ko milAkara vastu tatva ko nikhAratA hai / anekAntI jAnatA hai ki vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai / na kevala sAmAnya hai to na kevala vizeSa / na sarvathA bhAva svarUpa hai to na sarvathA abhAva rUpa / svAmI samantabhadra ne isI tathya ko yuktyanuzAsana meM kahA hai vyatIta sAmAnya vizeSavAdvizvAkhilApA'rtha vikalpazUnyam / khapuSpavatsyAdasadeva tatvaM prabuddha tatvAdbhavataH pareSAm // arthAt ekAntavAdiyoM kA tatva sAmAnya aura vizeSa bhAvoM se paraspara nirapekSa hone ke kAraNa 'kha' puSpavat asat hai kyoMki vaha bheda vyavasthA se zUnya hai / tatva na sarvathA sat svarUpa hI pratIta hotA hai| aura na asatsvarUpa hI, paraspara nirapekSa sat asat pratIti koTi meM nahIM AtA kintu vivakSAvazAt aneka dharmoM se mizrita huA tatva hI pratIti yogya hotA hai / kucha kahate haiM ki jo vastu asti rUpa hai vaha nAsti rUpa kaise ho sakatI hai ? isI ke sAtha ubhaya rUpa, anubhaya rUpa, vaktavya avyaktavya kaise ho sakatI hai ? isakA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai ki - ukta sAtoM bhaMga vidhi pratiSedha rUpa prazna hone para sahI sthiti meM siddha hote haiM / kahA bhI hai saptama khaNDa : vicAra manthana sAdhvIratna grantha rivate & Personal Use Only 06017 www.jainelibrarg Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "praznavazAdekatra vastUni avirodhena vidhi prati- ke abhiprAya ke anusAra eka dharma pramukha hotA hai taba Sedha kalpanA sptbhNgii|" dUsarA gauNa ho jAtA hai| isameM saMzaya aura mithyA(1) syAdasti,(2) syAdanAsti, (3) syAdasti- jJAnoM kI kalpanA bhI nahIM hai / anya matAvalambiyoM * nAsti, (4) syAd avaktavya, (5) syAdasti ava ne bhI anekAntavAda ko svIkAra kiyA hai / adhyAtma ktavya, (6) syAnnAsti avaktavya, (7) syAdasti upaniSada meM bhI kahA hainAstiavaktavya / ye sAtoM bhaMga vidhi pratiSedha bhinnApekSAyathaikatra, pitRputrAdi kalpanA / TH kalpanA ke dvArA virodha rahita vastu meM ekatra rahate nityAnityAdyanekAnta, stathaiva na virotsyate / / hai aura prazna karane para jAne jAte haiM / vastu svadravya, vaizeSika darzana meM kahA hai-saccAsat / svakSetra, svakAla aura svabhAva kI apekSA astirUpa yaccAnyadasadastadasata / hai to paradravya, parakSatra, parakAla aura parabhAva ko isa prakAra anya darzanoM meM bhI anekAnta kI apekSA nAstirUpa hai| ukta sAta bhaMgoM meM 'syAt' siddhi milatI hai| hamako anekAntadRSTi dvArA hI zabda jAgarUka praharI banA huA hai jo eka dharma se vastu ko grahaNa karanA caahie| ekAntadRSTi vastu dUsare dharma ko milane nahIM detA, vaha vivakSita sabhI tatva kA jJAna karAne meM asamartha hai| anekAnta dharmoM ke adhikAroM kI pUrNa surakSA karatA hai / isa kalyANakArI hai, aura yahI sarva dharma samabhAva meM syAt kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai / vaktA kAraNarUpa siddha ho sakatA hai / __(zeSTha pRSTha 467 kA) hai, usakA sahI mUlyAMkana karanA bahuta hI kaThina hai deha ko prastuta kiyA jAya / jo nArI mAtA-bhaginIsAmAjika kadarthanAoM ke yantra meM pisI jAkara bhI putro jaise garimAmaya pada para pratiSThita rahI, jo ikSu kI taraha vaha sadA madhura mAdhurya luTAtI rahI satya aura zIla kI sAkSAtmUrti rahI, unako canda cAMdI ke Tukar3oM ke lobha meM phaMse hue insAna jisa nAriyo ! yuga kI pukAra hai / tumheM jAganA hai| rUpa meM prastuta kara rahe haiM, vaha hamArI saMskRti ke vAsanA ke daladala se tumheM mukta honA hai| tumhArA sAtha dhokhA hai / bhAratIya saMskRti meM nArI nArAgaurava isameM nahIM ki vijJApanoM meM tumhAre ardhanagna yaNI ke rUpa meM pratiSThita rahI hai| 0000 MarPAGxe saptama khaNDa : vicAra-manthana 0 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jairr Education Internationar rdrimaratpercomandsonline Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA svarUpa samyagdarzana kyA hai ? samyagdarzana se jIvana meM ke hRdaya meM bhaya kA pragAr3ha andhakAra chAyA tana hotA hai ? yaha eka cintanIya viSaya rahegA taba taka yaha sunizcita rUpa se nahIM kahA / hai| isa viSaya ko samajhe binA hamAre jIvana meM jA sakatA ki usane samyagdarzana kA divya prakAza vikAsa nahIM ho sakatA / adhyAtma-sAdhaka anya kucha prApta kara liyA hai| nizcaya hI jisane samyagdarzana huna bhI na samajhe, kintu samyagdarzana ke vAstavika svarUpa ke samujjvala ratna ko upalabdha kara liyA hai usake ko use samajhanA hogA / samyagdarzana rUpI divya- jIvana meM kisI bhI prakAra kA bhaya nahIM rhegaa| ratna ko pAyA, to saba kucha hI paayaa| yadi isa ataeva yaha suspaSTa hai ki samyagdarzana kI sAdhanA ratna ko nahIM pAyA, to kucha bhI nahIM pAyA / isa aura ArAdhanA abhaya kI sAdhanA hai,ArAdhanA hai / vatanyasvarUpa AtmA ne ananta bAra svarga kA sukha jo sAdhaka kadama-kadama para bhayagrasta ho jAtA hai, pAyA aura bhamaNDala para rAja-rAjezvara kA apAra vaha apanI sAdhanA meM saphalatA adhigata nahIM kara vaibhava pAyA parantu isa amUlya ratna ke abhAva meM sakatA / sAdhanA ke maMgalamaya mArga para vaha bahuta apanI AtmA kA jyotirmaya rUpa nahIM pA skaa| Age nahIM bar3ha sakatA / mokSa kI sAdhanA meM sabase nArakIya duHkha tathA svargIya sukha pavitratA pradAna pahalI aura mahatvapUrNa bAta hai-nirbhaya hone kii| nahIM kara sakate / jisa prakAra duHkha AtmA kA eka nirbhayatA kA udbhava samyagdarzana se hotA hai| dUSita bhAva hai usI prakAra sukha bhI AtmA kA AtmA anAdikAla se sadA eka samAna rahA malina bhAva hai / yaha bhI satya hai ki sukha AtmA hai / vaha kabhI bhI jIva se ajIva nahIM banA hai, cetana ko priya hai aura duHkha use apriya rahA hai kintu sukha se acetana nahIM banA hai| isake maulika svarUpa meM evaM duHkha donoM hI AtmA ke malina bhAva haiN| kabhI koI nyUnatA evaM adhikatA nahIM huI / usakA AtmA kI malinatA ko dUra karane kA ekamAtra ekAMza bhI kabhI banA nahIM, bigar3A nahIM, AtmA amogha sAdhana yadi koI ho sakatA hai to vaha samyag- sadA-sadA se AtmA hI rahA hai| AtmA kabhI darzana hai| yadi Apa adhyAtma-sAdhanA ke bhavya- anAtmA nahIM bana sakatA aura anAtmA bhI AtmA mandira meM praveza karake Atmadeva kI upAsanA nahIM bana sakatA / phira bhI jIvana meM kisa bAta kI karanA cAhate haiM--to usa ramaNIya mandira meM kamI hai ki yaha saMsArI AtmA kyoM vilakhatA hai, praviSTa hone ke lie Apako samyagdarzana ke dvAra se kyoM rotA hai ? AtmA avinAzI evaM ajanmA mAna praveza karanA hogaa| yadi samyagdarzana kI divya- lene para to jIvana meM abhAva nahIM rahanA cAhie jyoti antaraMga aura antarAtmA meM jagamagA uThI phira bhI yaha mAnava idhara se udhara aura udhara se aura apane jyotirmayasvarUpa aura anantazakti kI idhara kyoM bhaTakatA hai ? do bAteM ho sakatI haiMpahacAna ho gaI / samyagdarzana rUpa cintAmaNi ratna yA to use apanI caitanya svarUpa AtmA kI amaratA ko pAkara bhayabhIta AtmA abhaya ho jAtA hai / bhaya para AsthA nahIM hai, vizvAsa nahIM hai / aura yadi use AtmA kA eka vikArI bhAva hai| jaba taka sAdhaka vizvAsa hai to vaha usa vizvAsa ko sudRr3ha nahIM kara 502 saptama khaNDa : vicAra-manthana - jalA 951 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ASTROH nated PersonalitiesiOnly Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tr0457.ES VERIOASYA MP sakA hai / Atmatatva kI amaratA para vizvAsa ho cAhie ki darzana guNa kI ukta donoM hI paryAyeM kA jAne para jaba taka usakI divya-upalabdhi nahIM hotI kabhI eka sAtha nahIM rahatI haiN| jaba mithyA paryAya IN haiM taba taka jIvana-saMgharSa ke mUla kA unmUlana nahIM kA sadabhAva hai taba samyag paryAya nahIM rahegI aura na ho sakatA / AtmA kI amaratA kA parijJAna eka jaba samyag paryAya hai taba mithyAparyAya kabhI nahIM mahAna upalabdhi hai / parantu yaha tathya bhI jJAtavya hai raha sktii| jahA~ rajanI hai vahA~ ravi nahIM hai aura // ki AtmA kI sattA kA bhAna aura usakI ananta jahA~ ravi hai vahA~ rajanI nahIM hai| isI prakAra jahA~ / zakti kA parijJAna eka cIja nahIM hai| pRthaka-pRthaka darzana kI mithyA paryAya hai vahA~ samyag paryAya nahIM 43 cIjeM haiM / AtmA kI asIma, akSaya sattA kI raha sakatI aura jahA~ darzana kI samyaga paryAya hai // pratIti hone para bhI, jaba taka usakI ananta-ananta vahA~ mithyA paryAya nahIM rhtii| merA spaSTa mantavya kI zaktiyoM kA parijJAna nahIM hotA aura usakI prayoga itanA hI hai ki vasta tatva meM utpAda aura vyaya vidhi kA jJAna nahIM hai,to zakti ke rahate hue bhI vaha paryAya kI apekSA se hai, dravyadRSTi aura guNadRSTi kucha kara nahIM sktaa| samyagdarzana kA eka mAtra se nahIM / dravyadRSTi se virATa vizva kI pratyeka vastu | parama-uddezya yahI hai ki AtmA ko apanI kSamatA sat hai, asat nahIM hai kyoMki jo vastu sat hai vaha kA aura zakti kI jo vismRti ho gaI hai, use dUra karanA tIna kAla meM bhI asat nahIM ho sakatI aura jo || hai / jo asatyapUrva hai aura jisakI mUla sthiti nahIM asat hai vaha bhI tIna kAla meM sat nahIM ho sakatI, kI hai. jisakA koI yathArtha svarUpa nahIM hai parantu jise kinta paryAya kI apekSA se pratyeka padArtha sat aura 3 AtmA ne apanI ajJAnatA ke kAraNa se saba kucha jAna asat donoM ho sakate haiM / jaba maiMne samyagdarzanarUpI liyA hai, samajha liyA hai usa bhrAnti ko dUra krnaa| divya-ratna prApta kara liyA taba isakA abhiprAya jaina darzana kA spaSTa AghoSa hai ki samyagdarzana yaha nahIM hogA ki pahale mere meM samyagdarzana kA upalabdha karane kA artha yaha nahIM hai ki pahale kabhI sadbhAva nahIM thA aura Aja hI vaha naye rUpa meM darzana kA sadbhAva nahIM thA aura aba vaha naye rUpa utpanna ho gyaa| isakA tAtparya kevala itanA hI hai meM utpanna ho gyaa| darzana ko mUlataH samutpanna ki AtmA kA jo 'darzana' nAmaka guNa AtmA meM mAnane kA abhiprAya yaha hogA ki eka dina vaha anantakAla se vidyamAna thA usa darzana guNa kI vinaSTa ho sakatA hai| samyagdarzana ke udbhava kA mithyA paryAya ko parityAga kara maiMne usakI samyag artha kisI navIna padArtha kA janma nahIM hai, balki paryAya ko prApta kara liyaa| AgamIya bhASA meM samyagdarzana kI samutpatti kA tAtparya itanA hI hai isako samyagdarzana kI prApti kahA jAtA hai / jaina ki vaha vikRta se avikRta ho gyaa| vaha parAbhi- darzana kA spaSTa mantavya hai ki mUlataH koI navIna mukha thA, svAbhimukha ho gayA aura vaha mithyAtva se cIja prApta karane jaisI bAta nahIM hai balki jo sadA samyag ho gyaa| AtmA kA jo zraddhAna nAmaka se vidyamAna rahI hai usako zuddhatama rUpa se jAnaneguNa hai, AtmA kA jo darzana nAmaka guNa hai, samyag pahacAnane aura dekhane kI bAta hai| samyagdarzana kI aura mithyA ye donoM AtmA kI paryAya haiM / mithyA- upalabdhi kA yahI abhISTa artha hai| darzana evaM samyagdarzana ina donoM meM darzana zabda par3A adhyAtmasAdhaka ke jIvana meM samyagdarzana kI huA hai / jisakA abhipreta artha hai-darzana guNa kabhI kitanI gurutA hai, kitanI mahimA hai, aura kitanI mithyA bhI hotA hai, aura samyaga bhI hotA hai| garimA hai-zAstra isake pramANa haiN| samyagdarzana mithyAdarzana kA phala 'saMsAra' hai aura samyagdarzana vastutaH eka vaha viziSTa kalA hai, jisase AtmA 1 kA phala mokSa hai| kintu itanA avazya hI jAnanA sva aura para ke bheda-vijJAna ko prApta kara letA / saptama khaNDa : vicAra-manthana (C) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only 503 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAN hai / samyagdarzana eka vaha divya kalA hai jisake upa- nala samyagjJAna hI hai| jJAna kA artha yahA~ kisI yoga aura prayoga se AtmA saMsAra ke samagra bandhanoM grantha kA jJAna nahIM hai apane jyotirmaya svarUpa kA se mukta ho jAtA hai / saMsAra ke duHkha aura kleza se bodha hI saccA jJAna hai, yathArtha jJAna hai / "maiM AtmA / sarvathA rahita ho jAtA hai| samyagdarzana kI hU~" yaha jJAna jisa sAdhaka ko ho gayA hai use phira viziSTa upalabdhi hote hI yaha pUrNa rUpa se patA kisI bhI anya jJAna kI AvazyakatA nahIM hai / parantu | calane lagatA hai ki AtmA meM asIma kSamatA hai, yaha Atma-svarUpa kA jJAna tabhI sambhava hai jaba ki apAra zakti hai aura amita bala hai / jaba AtmA usase pUrva samyagdarzana kI upalabdhi ho cukI ho kA apane Apako jar3a na samajhakara cetana samajhane kyoMki samyagdarzana ke abhAva meM jainatva kA eka lagatA hai| taba sabhI prakAra kI siddhiyoM ke dvAra aMza bhI samprApta nahIM ho sktaa| yadi samyagdarzana udghATita ho jAte haiM / jarA apane bhItara jhAMkakara kI eka prakAza kiraNa bhI jIvana kSitija para dekhanA hai, aura apane antahadaya kI atala gaharAI camaka-damaka jAtI hai to gahana se bhI na meM utarakara sudRr3ha vizvAsa ke sAtha kahanA hai ki gahana garta meM patita AtmA ke abhyudaya kI AzA nAzI AtmA , anya kala bhI nhiiN| ho jAtI hai| samyagdarzana kI usa divya-kiraNa kA maiM kevala caitanya svarUpa AtmA hU~, jar3a nahIM / maiM prakAza bhale hI kitanA manda kyoM na ho parantu / sadA-sarvadA zAzvata haiM jala taraMgavat kSaNabhaMgara nhiiN| usameM AtmA ko paramAtmA banAne kI zakti hotI na merA kabhI janma hotA hai aura na kabho maraNa hai, kSamatA hotI hai| hameM yaha bhI yAda rakhanA hai ki hotA hai / janma mRtyU mere nahIM hai| ye to zarIra ke usa niraMjana aura nirvikAra paramAtmA ko khojane khela hai / deha kA janma hotA hai aura deha kI mRtyu ke lie kahIM idhara-udhara bhaTakane kI AvazyakatA hotI hai / janmane aura marane vAlA maiM nahIM hU~, merA nahIM hai| vaha apane antarAtmA meM hI hai| jisa yaha vinAzazIla zarIra hai| jisa sAdhaka ne apanI prakAra ghanaghora ghaTAoM ke madhya, vidya ta kI kSINaAdhyAtmika sAdhanA ke mAdhyama se apane sahaja- rekhA ke camaka jAne para kSaNa bhara ke lie yatra-tatra vizvAsa aura svAbhAvika subodha ko upalabdha kara sarvatra prakAza phaila jAtA hai usI prakAra eka kSaNaliyA hai vaha yahI kahatA hai ki maiM ananta haiM, maiM mAtra ke lie, samyagdarzana kI divya jyoti ke ajara haiM, maiM amara haiM, maiM zAzvata hai, maiM sarvazakti- pragaTa ho jAne para kabhI na kabhI AtmA kA samamAna haiN| vAstava meM maiM AtmA haiM yaha dRDha vizvAsa dvAra ho hI jaayegaa| bijalI kI camaka meM saba karanA hI samyagdarzana hai| apanI akhaNDa sattA kucha dRSTigocara ho jAtA hai usI prakAra paramAtmakI spaSTa rUpa se pratIti honA hI AdhyAtmika tatva ke prakAza kI eka prakAza-kiraNa bhI antajIvana kI sarvazreSTha aura sarva jyeSTha upalabdhi hai| mana meM jagamagA uThatI hai to phira bhale hI vaha kucha adhyAtma sAdhanA ke kSetra meM samyagajJAna kA mahatva- kSaNa ke lie hI kyoM na ho usake prakAza meM pUrNa sthAna rahA hai / jJAna mukti-prApti kA eka mithyAjJAna bhI samyagjJAna ho jAtA hai / jJAna ko amogha sAdhana hai| ajJAna aura vAsanA ke saghana samyagjJAna banAne vAlA samyagdarzana hI hai| yaha araNya ko jalAkara bhasmasAt karane vAlA dAvA- sabhyagdarzana adhyAtma sAdhanA kA prANatatva hai| saptama khaNDa : vicAra-manthana / - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) P rivate Personall.se Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAnI 1. vaira aura vairI krodha jaba sthAyitva grahaNa kara letA hai to vaira niSThA se nibhaayaa| donoM bhAI lAThI calAne se kA rUpa dhAraNa kara letA hai| krodha kI avadhi lekara, bhAlA, khaDga Adi zastroM kA saMcAlana bhI vaira pIDhI-dara-pIDhI.janma-prati- baDI kuzalatA se karate the| donoM mallavidyA meM bhI janma taka bhI calatA hai| krodha ghAtaka hai to vaira pAraMgata the| zatru kI lalakAra sunakara bhAiyoM kI mahAghAtaka hai / acArya rAmacandra zukla ne vaira ko bhujAe~ phar3aka uThatI thiiN| mA~ ko apane putroM para krodha kA acAra yA murabbA usake sthAyitva ko garva thaa| donoM bhAI jaba mallayuddha karane akhAr3e lakSya karake kahA hai| meM jAte the to mAM unheM AzIrvAda dete samaya eka hI __kulaputra kA bhrAtRviyoga krodha meM aura krodha bAta kahatIvaira meM badala gayA thaa| usane pratijJA kara DAlI "mere dUdha kI lAja rakhanA, pitA kA nAma U~cA -jaba taka maiM apane bhrAtRhantA kA vadha nahIM kara karanA aura yaha siddha karake AnA ki kSatriyaputra lUMgA, taba taka ghara nahIM lauttuuNgaa| kSatriyoM ke maranA jAnate haiM, DaranA nhiiN|" | svabhAva meM yaha ukti ghulamila gaI hai--jinake zatru donoM bhAI, jisase bhI bhir3e, use parAjita jIvita DoleM, tinake jIvana ko dhikkAra / karake hI Aye / eka bAra bar3e bhAI ke eka prati santa jana bhale hI yaha kahate hoM ki "badalA" dvandvI ne, jaba vaha ghara lauTa rahA thA, pIche se usa amAnavIya zabda hai| para kSatriyoM kA mAnanA yaha para vAra kiyA aura bhAga gyaa| choTA bhAI to hai ki jaba taka zatru se badalA na le liyA jAe, taba hakkA-bakkA raha gyaa| usakI cIkha sunakara mA~ taka kSatriya kSatriya nhiiN| yaha kulaputra bhI to daur3I AI / pAsa-par3osa ke loga bhI ikaTThe ho kSatriya thA, to phira apane bhAI ko mArane vAle se gae / mAtA aura bhAI kA karuNa krandana dekhA nahIM ERA badalA lene kI pratijJA kyoM na karatA ? jAtA thA / ThakurAnI pachAr3eM khA rahI thii| bhAI __ kisI nagara meM eka kSatriya parivAra hatA thaa| chAtI pITakara rudana kara rahA thaa| | ghara meM cAra prANI the-pati-patnI aura do bcce| saMsAra kI hara vastu kSaNika hai| viyoga kA HdonoM bhAiyoM meM tIna varSa kA antara thaa| bar3A bhAI zoka bhI samaya ke sAtha ghaTatA hai| rote-rote tIna pA~ca varSa kA thA aura choTA do kA, tabhI inake cAra ghar3I kA samaya bItA to mAtA ko putra || pitA kA dehAnta ho gayA / asamaya meM hI ThakurAnI kA aura anuja ko agraja kA zoka kucha kama huA vidhavA aura bAlaka anAtha ho gae / phira bhI ThakU- -kucha sthira ho gyaa| aba ve paristhiti para rAnI ne himmata nahIM haaro| gujAre ke lie usake vicAra karane lge| ThakurAnI siMhanI-sI uThakara pati kI chor3I gaI paryApta sampatti thI / usane donoM khar3I ho gaI aura apane putra ko dhikkArane ho putroM ke lAlana-pAlana aura zikSA kA kartavya pUrI lagI ye saptama khaNDa : vicAra-manthana 505 68 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TKE "tere bhAI ko mArakara hatyArA bhAga gayA aura dama caukannA ho jaataa| gA~va-gA~va, nagara-nagaramA tU kAyaroM kI taraha A~sU bahA rahA hai ? aba taka ghUmatA thA kulaputra / usake sAmane khUna se lathapatha : / hAra-jIta to akhAr3e ke khela kI hAra-jIta thii| bhAI kA zava bAra-bAra A jaataa| kabhI socatA, tere kSAtra teja kI kasauTI to aba hai putra ! uThakara 'jarUrI to nahIM ki maiM zatra ko khoja hI lU~ / khar3A ho jA / apane bhrAtRhantA kA vadha mere sAmane yadi nahIM khoja pAyA to AtmadAha kara luuNgaa| lAkara karegA, taba merI chAtI ThaNDI hogii| kyA kSatriya jaba apanI pratijJA pUrI nahIM kara pAte to merA dUdha tune yahI dikhAne ke lie piyA thA ?" AtmadAha hI karate haiM / lekina maiM use DhUMr3hakara hI ___ "mA~, aba kucha mata kho|" choTA kulaputra rhuuNgaa| dharatI kA cappA-cappA chAna ddaaluuNgaa|' uThakara khar3A ho gayA-"mere bhAI ko dhokhe se mAra sacamuca, kalapUtra ne cappA-cappA chAnanA hI zurU kara bhAgane vAlA kahIM to milegaa| vaha dharatI meM kara diyaa| jaMgala, bAga-bagIce, kheta-khalihAna, chipA hogA to maiM dharatI khodakara use yahIM laauuNgaa| maraghaTa, mandira, madyazAlAe~, jue ke aDDe, coroM use bAMdhakara tere caraNoM meM DAla dUMgA aura tere kI palliyAM, nadI ke dhAra-kachAra, khAI-khandaka, sAmane hI usakA vadha kruuNgaa| jahA~ mere bhAI kA parvata-TIle sabako dekhatA-chAnatA vaha rAta-rAta khUna bahA hai, usI sthAna para usakA khUna bhaauuNgaa| bhara bhaTakatA rahatA thaa| bItate-bItate isa abhiyAna || mA~, maiM jAtA huuN| aba tabhI lauTUMgA, jaba apanI meM kUlapUtra ko bAraha varSa bIta ge| ina bAraha pratijJA pUrI kara luuNgaa| __ varSoM meM vaha yuvA se praur3ha-jaisA bana gayA thA / dAr3hI mAM, kulaputra ko jAte hue dekhatI rhii| use bar3ha gaI thI aura thaka bhI gayA thA, para nirAza nahIM apane dUdha para vizvAsa thaa| vaha jAnatI thI ki huA thaa| merA putra bhAI ke hatyAre ko lekara hI lauttegaa| bAraha varSa bAda kA eka dina-cA~danI rAta / kulaputra calA gyaa| nagaravAloM ne bar3e kalaputra eka TIle ke nIce kulaputra ne eka vyakti ko dekhaa| kI antyeSTi kii| kucha logoM ne TippaNI kI- sandeha huA to lapakakara usake pAsa pahu~cA / kula-TU "Aveza meM bhAI ko agni bhI nahIM de gyaa|" putra ko dekhate hI saMdigdha vyakti bhAgane lgaa| ___ "kSatriya kA krodha aisA hI hotA hai / " dUsare ne sandeha nizcaya meM badala gayA aura kulaputra pUrA (6 sana TippaNI kI-"bAta para maranA kSatriya hI jAnate bala lagAkara daur3ane lgaa| thor3I hI dera meM usane apane zatru ko daboca liyaa| vaha gir3agir3Ane / x lagAkulaputra ko na nIMda kI cintA thI, na bhojana 'mujhe mata mAro, maiM tumhArI zaraNa meM huuN|' kI bhUkha / usakI A~kheM zatru ko khojane meM lagI thiiN| 'abhI tujhe nahIM maaruuNgaa|' kulaputra ne kahAjo bhI vyakti use saMdigdha dikhatA, vaha jhapaTakara 'tujhe maiM vahIM le jAkara mArUMgA, jahA~ mere bhAI ne usake pAsa pahu~ca jAtA aura pahacAna kara kahatA- dama tor3A thaa|' ___ "jAo, jAo, tuma vaha nahIM ho|" ___ kulaputra ne apane sira kI pagar3I khola lI aura usakI ina harakatoM se use loga pAgala sama- usI se bhrAtahantA ke hAtha-paira bA~dhakara pITha para jhate the / yadi gaharAI se soceM to vaha pratizodha ne lAda liyA aura cala diyA gA~va kI or| rAtapAgala hI banA diyA thaa| vakSa ke mUla meM baiThA- bhara calatA rhaa| dina meM bhI rukA nhiiN| badalA baiThA UMghatA rahatA aura pattA bhI khar3akatA to eka lene kI tIvratama bhAvanA ne usakI cAla bar3hA dii| saptama khaNDa : vicAra-manthana 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 506 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thii| zatrutA ke Akroza ne zatru kA bojha bhI halkA kAraNa hai ajJAna aura ise chor3a dene ke aneka kAraNa kara diyA thaa| pITha para lade zatru ne kahA- haiN| 1 'mujhe khola do to maiM tumhAre sAtha paidala 'vatsa, ise mAranA adharma ke atirikta kucha bhI cluuNgaa|' nhiiN| ise mArane se 'kucha bhI' lAbha nahIM hogA_ 'maiM itanA mUrkha nahIM haiM ki aba tajhe bhAgane kA hAni-hI-hAni hai / para ise na mArane se dharma hI avasara duuN|' kulaputra bolA-'tujhe lekara calanA dharma hai aura lAbha-hI-lAbha haiN|' mere lie kaThina nahIM hai / bAraha sAla kI tapasyA 'lAbha-hAni kI bAta to vyApAriyoM ke lie ke bAda tU mujhe milA hai|' hai|' kulaputra bolA-'kSatriya hAni sahakara bhI apane kSatriya dharma kA pAlana karate haiN|' __ zatru ko ghara ke A~gana meM paTakakara kulaputra ne ___to tU kSAtra dharma jAnatA hai !' kSatrANI bolIAvAja lagAyI 'rakSA karanA kSatriya kA dharma hai, mAranA nahIM / phira zaraNAgata ko mAranA to kAyaroM kA kAma hai, ___ 'mA~, tere putra aura mere bhAI kA hatyArA aba kSatriyoM kA nhiiN| zaraNAgata ko rakSA to apane tere sAmane hai| yaha khaDga le merA aura apane putra prANa dekara bhI kI jAtI hai| kA badalA le le|' ___'putra, ise mArakara kyA tU apane divaMgata bhAI ThakarAnI kucha kahatI ki baMdhana meM par3A zatru ko pA sakegA? kabhI nahIM pA sakatA / lekina ise gir3agir3Ane lagA mukta karake tU ise bhAI ke rUpa meM pA sakatA hai / _ 'mujhe mata mAro / maiM tumhArA dAsa huuN| jIvana- sabase bar3A kSatriya to vaha hai jo zatra ko bhI mitra / bhara tumhArI sevA kruugaa| maiM tumhArI zaraNa meM banA le| shaahuuN| mere marate hI merI bUr3hI mA~ rote-rote prANa de ___'vatsa, maiM jAnatI hU~ ki putra ke marane para mA~ 4 degI / mere bacce anAtha ho jAyeMge / patnI vidhavA para kyA bItatI hai| jo mujha para bItI hai, vahI ho jaaegii| chor3a do mujhe / ' ___ isakI mA~ para bhI bIte isakI kalpanA se bhI maiM ___ 'zatra, agni, sarpa aura roga-inheM kabhI zeSa 5 kAMpane lagatI huuN| nahIM chor3anA cAhie / ' kulaputra ne kahA-'maiM apane / 'beTA, tU apane asalI zatru ko nahIM jaantaa| bhAI kA badalA tujhe mAra kara hI lNgaa| basa, tU mAratA hai to pahale usI ko maar| krodha hI tA apane iSTa kA smaraNa kara le|' terA zatru hai| krodha buddhi ko itanA bhraSTa kara detA yaha kaha kUlapUtra ne khaDga Upara uThAyA to hai ki vaha rakta ke dAga ko rakta se dhalavAne kA usakI mAM cIkhane lagI asaMbhava prayAsa karavAtA rahatA hai| agni se agni 'nahIM I iiN| ise mata mAra / chor3a de ise / ' kabhI bujha pAI hai, jo tU Aja bujhAnA cAhatA hai| __'mA~ ! kyA tU pAgala ho gaI hai ? kyA tU aba 'lADale, eka agni taba jalI thI, jaba isane ThakurAnI nahIM rahI ?' kulaputra ne Azcarya se kahA- tere bhAI ko mArA thaa| dUsarI agni yaha jala rahI 'bAraha varSa bhaTakane ke bAda hAtha Aye zatru ko hai, jaba tU ise mArane ko khar3A hai| phira isakA putra bacAnA cAhatI hai tU?' tujhe maaregaa| phira terA putra isake putra ko maaregaa| 'taba maiM hoza meM nahIM thI, jaba maiMne tujhe lalakArA putra na bhI mAre to agale janma meM yaha tujhe mAregA, thA / ' kSatrANI ne kahA-'ise mAra dene kA eka hI phira usase agale janma meM tU ise aura janma-janmAM (zeSa pRSTha 512 para) saptama khaNDa : vicAra-manthana 507 TATA (FOR C . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Cedeo Jaileducation International F Private & Personal Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. gire tA gire, para uThe bhI bahuta U~ce zreSThiputra araNaka ne pAnI pIkara kaTorA khAlI taba taka maiM use phUla kI taraha hI rakhanA cAhatA kiyA hI thA ki eka dAsI ne use Upara-hI-Upara huuN|" hAtha meM le liyA / zreSThI datta bhI putra ke pAsa baiThe tagarA nagarI ke zreSThI datta aura seThAnI bhadrA the / seThAno bhadrA usI samaya AI thiiN| unhoMne ko baDI AzAoM ke bAda patra milA thaa| ataH apane pati ko mIThI jhiDakI dI donoM kA hI putra araNaka para atizaya pyAra thaa| ___"aisA kaba taka calegA ? kahate to yaha haiM ki phira bhI pitA usakI dekhabhAla para adhika dhyAna mAtAe~ lAr3a-pyAra meM pUtra ko bigAr3a detI haiN| para dete the| ve cAhate the ki araNaka ko kucha na karanA mere araNaka ko to tuma-usakA pitA bigAr3a rahA pdd'e| hai / ise itanA to karane do ki pAnI pIkara kaTorA araNaka bar3e sUkhoM meM pala rahA thaa| use koI / nIce rakha de|" pUche ki garamI kyA hotI hai to vaha nahIM batA "merA basa cale to araNaka ko pAnI pIne kA pAtA, kyoMki grISma-zIta ke kaSToM ke anubhava hu kaSTa bhI na karanA pdd'e| pAnI bhI dAsI piye aura kA avasara hI use nahIM milA thaa| vaha aisA phUla isakI pyAsa bujhe| thA jo cA~danI meM bhI kumhalA jaae| drAkSA khAne ra - "araNaka kI mA~, tama ve dina bhala gaI. jaba se usake hoMTha chilate the| pitA ke lADa-pyAra ne hama santAna ke lie tarasate the| eka santAna ke use atyadhika nAjuka, sukumAra aura saMvedanazIla binA hI hameM apanA aizvarya baDA bhayAnaka lagatA banA diyA thaa| thA / jAne kauna-sA puNya bacA thA ki maiM pitA banA eka bAra arhanmitra muni ziSya muniyoM ke sAtha aura tuma mAtA bana giiN| hameM araNaka jaisA sundara, tagarA nagarI meM pdhaare| unhoMne apanI dezanA meM yogya aura caritravAna putra milaa|" kahA___"yaha saba to ThIka hai svAmI !' seThAnI bhadrA "hama sAdhuoM ko bhI cintA hotI hai, hameM bhI ne kahA-"para aba araNaka bar3A ho gayA hai| kala- daHkha kA anubhava hotA hai, jaba dUsaroM ko daHkhI parasoM usake vivAha kI taiyArI bhI hogii| aba dekhate haiM, taba aisA hotA hai / para sAdhu aura saMsArI use apane kAma svayaM karane dIjie / aba bhI vaha kI cintA meM antara hai| ApakI apane lie aura dhAyoM aura dAsiyoM ke hAtha kA khilaunA banA rahegA hamArI Apake lie-dUsaroM ke lie| hamArAto vaha akarmaNya, AlasI aura kuNThita ho sAdhuoM kA saMsAra vidyA kA saMsAra hai to saMsAriyoM jaaygaa|" kA saMsAra avidyA kA hai| "tuma cintA mata kro|" zreSThI datta ne kahA "bhavya jIvo, saMsAra meM raho, koI hAni nahIM ho - "jaba aisA avasara AegA, taba vaha saba kucha hai, basa itanA hI dhyAna rakhanA hai ki saMsAra kI kara legA / jaba taka mAtA-pitA kI chAyA banI hai, mAyA tuma para savAra na hone pAye / bAhara se saMsAra 508 saptama khaNDa : vicAra-manthana 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha SatuitmatePersonalisa.only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM raho, para bhItara tyAga aura nivRtti kA bhAva hI-mana unhoMne soca liyA thA ki araNaka muni ke banA rahe / saMsAra ko dIrgha svapna smjho| isa lie maiM hI gocarI karane jAyA kruuNgaa| yaha to kA svapna ko svapna hI mAna lo, yaha nizcaya kara sukumAra hai / dhUpa meM kumhalA jaaegaa| lo ki eka mAtra satya dharma hI hai| jaba taka Apake sAdhu saMgha ne tagarA nagarI se anyatra vihAra bhItara saMsAra rahegA, taba taka bAharI tyAga-tapasyA kiyaa| sAdhvI bhadrA to sAdhvo saMgha meM mila gii| mAtra kAyA kaSTa hI hai-sAdhanA nhiiN|" muni datta aura muni araNaka pitAmuni aura putra- || ___arhanmitra muni kI dezanA lambI aura tathyoM muni ke nAma se bhI saMgha meM jAne ge| se bharI thii| araNaka ke mana meM dIkSA lene ko muni para aba bhI lAr3a karate icchA balavatI huI / zreSThI datta bhI saMsAra chor3a the| ve svayaM gocarI ko jAte aura putra muni ke ||MS kara muni bananA cAhate the| seThAnI bho unase pIche pAcha lie AhAra-pAnI kI vyavasthA karate / unake isa rahanA nahIM cAhatI thii| lekina ye vicAra tonoM ke AcaraNa ko dekhakara kucha muniyoM ne datta muni se ) mana meM hI the| sabase pahale mana ko bAta araNaka ne kahAkahI 'pitAjI, maiM cAritra kA pAlana karake apanA 'mune, Apa araNaka muni ke hita meM acchA nahIM kA mAnava bhava saphala kruuNgaa|" kara rahe / unheM svayaM hI gocarI ke lie jAne "cAritra kA pAlana baccoM kA khela nahIM hai, aura dIjie / sAdhanA to svayaM hI kI jAtI hai|' vatsa !" zreSThI datta ne kahA-"tUne Aja taka grISma __'merA anta to araNaka se pahale hogaa| mere 10 ko dhapa nahIM dekhI / apane hAtha se pAnI lekara bhI bAda vaha apane sabhI kAma svayaM ho kregaa|' muni- AE nahIM piyA / tapatI dopaharI meM tU vihAra kaise karegA? datta ne kahA-'araNaka vihAra kara letA hai, yahI | If kabhI acitta jala na milA to pyAsA kaise raha bahuta hai|' pAegA?" anya muni mauna ho gae / pitA munidatta aura "bhogI jaba yogI banatA hai to usakI dRSTi putra muniaraNaka kA yaha silasilA calatA rahAbadala jAtI hai| usake vicAra pahale jaise nahIM calatA rhaa| rahate / " araNaka ne pitA se kahA-"pUjya tAta, isI krama meM dattamuni kA AyuSya pUrNa ho gayA | zakti vicAroM se hI milatI hai / jaba mere vicAra to ve paralokavAsI ho gye| unake jAte ho ara-4 badale haiM to cAritra pAlana kI zakti bhI A hI gaI Naka mUni mAnoM anAtha ho gaye / ve bhikSA lene nahoM jA pAye to nirAhAra hI raha gye| taba saMgha ke ( "to ta akelA muni nahIM bnegaa|' zreSThI datta muniyoM ne kaI dina araNakamuni ko AhAra lAkara bole-"tere sAtha maiM bhI dIkSA luuNgaa|". diyaa| lekina eka dina sabhI muniyoM ne araNaka "to maiM Apase pIche raha~gI ?" seThAno bhadA ne muni se spaSTa kaha diyApati se kahA- "merA bhI to paraloka hai| maiM bhI 'mune, aba tuma kizoravaya ke nahIM ho-yuvA ho / sAdhvI bnuuNgii|" gaye ho / cAritra kA pAlana apane bala para ho hotA | seThAnI bhadrA, zreSThI datta aura zreSThipatra ara- hai / tuma svayaM gocarI ke lie jAyA kro|' Naka-tInoM ne ahamitra se dIkSA le lii| muni araNaka muni ne svIkAra kara liyaa| saMyoga ) banakara bhI datta kA putramoha kama nahIM huaa| mana- aisA banA ki ye dina grISma ke dina the| pahale dina saptama khaNDa : vicAra-manthana - Hd sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Witication Internation S AS Private & Personal use only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ araNaka muni tapatI dhUpa meM gocarI ke lie gye| campA bolI yadyapi dhUpa kA DhalAna thA, phira bhI yaha dhUpa araNaka 'lekina vaha Apake kAma kA nahIM hai| koI damuni ke lie asahya thI / naMge pA~va aura naMge sira sira muni hai / ' - / thor3I hI dUra cale ki unheM pasInA Ane lgaa| havA . bhI banda thI / kanapaTiyoM para aMgAroM ke thappar3a se ___ 'muni hai to bhikSA duuNgii|' sundarI bolIlagate the / pA~va jala rahe the / koI vRkSa AtA to 'Upara to A hI jaaegaa|' thor3I dera chA~va meM khaDe ho jAte, para dara-dara taka yaha kaha sundarI svayaM vAtAyana taka gaI aura koI vRkSa hI dikhAI nahIM de rahA thaa|'aisaa kaSTa usane nIce jhA~kakara araNakamuni ko khar3e dekhA to ( mujhe nitya hI jhelanA pddegaa|' araNaka mani soca campA sa bAlAho rahe the- 'aisI garamI meM loga jIvita kaise raha pAte 'campA ! bar3A sukumAra hai / gorI deha tapa kara haiM ? maiMne socA bhI nahIM thA ki grISma kA yaha kaSTa lAla ho gaI hai / 'mahArAja AhAra lIjie' yaha bhI jhelanA pdd'egaa|' kahakara tU muni ko Upara le A / ' vivaza-se calate hue araNakamuni bastI meM . dAsI khaTa-khaTa-khaT sIr3hiyA~ utarate hue nIce paha~ca gye| eka bhavya bhavana ke nIce chA~va thI aura 2. kucha ThaNDaka bhii| araNakamani usI ke nIce khaDe sundarI ne unheM praNAma kiyA aura bolIE hokara caina kI sA~sa lene lage / bastI meM koI kahIM 'mune ! kSamA kareM, ApakI zatrutA kisase hai ? A-jA nahIM rahA hai| saba apane gharoM meM mAno kyA apanI deha se zatrutA hai jo use grISma meM jalA garamI se Darakara banda ho gaye the| rahe ho yA phira uThate yauvana se hI zatrutA hai jo + + + usakA bhojana use nahIM de rahe ? eka sundara yuvatI apane zayana kakSa meM akelI 'mune, vicAra karo, deha ke lie to AhAra hai thii| eka dAsI paMkhA jhala rahI thii| vAtAyanoM para para Apake yauvana kA AhAra to maiM hI huuN| yauvana / parade par3e the| kAphI rAhata thii| isa sundarI kA ko bhUkhA rakhanA bhI pApa hai| merA yauvana bhI bhUkhA ( pati bahuta dinoM se paradeza gayA huA thaa| vaha hai / vyartha meM kAyA ko kaSTa denA to mUrkhatA hai| | apane mana kI bAteM apanI dAsI se kahakara hI samaya yadi muni bananA itanA acchA hotA, jitanA Apane kATa letI thii| ' samajhA hai to sArA jagata muniyoM se hI bhara jaataa|' _ 'campA vAtAyana khola de|' sandarI ne dAsI sundarI kI bAteM suna araNaka muni socane / B kahA-'vAtAyanoM se dhUpa haTa gaI hai| kucha bAhara lage-'bar3I kaThinAI se maiM yahA~ taka A sakA hU~? kI havA Ane de|' nitya hI aisI bhISaNa garamI meM gocarI ke lie 2 AnA par3egA / sundarI ThIka kahatI hai|' dAsI ne kakSa kI khir3akiyoM para par3e parade haTA C diye / usane nIce jhAMkakara dekhA to apanI mAla araNaka muni soca hI rahe the ki sundarI ne lA kina se bolI unakA hAtha pakar3a liyaa| ve hAtha chur3A nahIM paaye| ___'svAminI, tanika dekho to nIce kauna khar3A vaha bolIERAL hai ? bar3A sundara sajIlA-gaThIlA yuvaka hai|' 'palaMga para baiThie / maiM paMkhA jhlNgii| maiMne modaka ___phira pUchatI kyA hai ?' sundarI ne kahA-'use banAe haiM / khAkara ThaMDA pAnI piijie|' Upara le A / ' araNaka muni sundarI ke jAla meM phaMsa hI gae / Call 510 saptama khaNDa : vicAra-manthana A 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAATTA the| aba ve bhogI the / bhoga se yoga grahaNa to karate hI yoM hI samaya bItatA rahA / sAdhvI araNaka ko kA haiM, para kacce mana vAle yogI se bhogI bana jAte haiN| DhaMr3hatI rahI aura araNaka bhogoM meM DUbatA rahA / eka | eka jhaTake se hI araNaka muni bahuta nIce gira cuke dina saMyoga bnaa| sAdhvI bhadrA ukta sUndarI ke Vs bhavana ke nIce hI cillA rahI thI / sundarI ke aMka ___ aba ve rAta-dina bhogoM meM Dabe rhte| sundarI pAza meM leTe araNaka ke kAnoM meM apane nAma kI || unakA ubaTana karatI, snAna karAtI, paMkhA jhalatI AvAja par3I to ve vidya ta ke jhaTake kI taraha utthe| 15 aura ve usI ko aMka meM sameTe par3e rahate / rAta to sundarI cillAtI rahI-suno to, suno svAmI, kahA~ 19 rAta thI hI, unake lie aba dina bhI rAta hI thaa| jAte ho ? para araNaka kumAra ne pIche mur3akara nahIM |IC aise hI unake dina gujarane lge| dekhA / ve dhar3Adhar3a sIr3hiyA~ utarate hue sAdhvI mA~ / ke pAsa pahu~ce-mA~ ! maiM terA araNaka huuN| + + + sAdhvI bhadrA sudha-budha khokara stabdha-sI apane araNaka muni gocarI se nahIM lauTe / saMdhyA ho sAmane khaDe yuvaka ko dekhane lgii| usakA bheSa bar3A ra gaI, phira rAta bhI huI / saMgha ke muniyoM ko cintA AkarSaka thaa| rezamI adhovastra, rezamI hI uttarIya huI, ve saba unheM DhUMDhane nikale / unake sAtha meM aura pairoM meM jar3AU jUte / sacikkaNa kAle kezoM meM zrAvaka bhI the / rAta isI carcA meM bItI ki Akhira sagandha A rahI thii| bar3I dera bAda sAdhvI ne , muni araNaka kahA~ lApatA ho gae? apanA kartavya kahApUrA kara sAdhuoM ne sAdhdiyoM ke upAzraya meM saMvAda "tu koI Thaga hai| tU merA araNaka nahIM ho bhijavA diyA ki sAdhvI bhadrA ke saMsArI nAte se sktaa| merA araNaka to vaha thA, jisane vivAha putra muni araNaka gocarI ke lie gaye the, ve abhI karane se inkAra kara diyA thaa| mere araNaka ne to taka nahIM lauTe haiN| mAtA-pitA se pUrva dIkSA lene kA nizcaya prakaTa mA~ kI mamatA kA sAgara sImA tor3a gyaa| kiyA thaa| mere araNaka ke vicAroM meM aisA badasAdhvI bhadrA vyAkula hokara sAdhAraNa mA~ kI taraha lAva AyA thA ki dIkSA se pUrva usake pitA ne rone lagI / ve upAzraya chor3akara araNaka ko DhUMDhane kahA thA-putra, tUne Aja taka grISma kI dhUpa nahIM nikala pdd'iiN| ve pAgaloM kI taraha jora-jora se dekhI, apane hAtha se pAnI lekara bhI nahIM piyaa| AvAja lagAtIM-beTA araNaka, tU kahA~ hai ? araNaka dopaharI meM tU vihAra kaise karegA aura kabhI acitta 12 tU mere pAsa A jA, beTe ! ve jaba calate-calate, jala na milA to pyAsA kaise raha pAyegA? bolate-bolate thaka jAtIM to kisI vRkSa ke mUla meM "yuvaka ! isake uttara meM mere putra araNaka ne kahA baiThakara baiTha jaatiiN| thakAvaTa kI ati ke kAraNa thA-bhogI jaba yogI bana jAtA hai to usakI dRSTi baiThe-baiThe hI so jaatiiN| phira uThakara cala detiiN| badala jAtI hai| usake vicAra pahale jaise nahIM bastI vAle kahate-zAyada becArI kA beTA mara rahate / zakti vicAroM se milatI hai| jaba mere gayA hai, so usake moha meM pAgala hokara use pukA- vicAra vadale haiM to cAritra-pAlana kI zakti A hI 12. ratI phiratI hai| gaI hai| - sAdhvI bhadrA ko pAgala samajhakara bastI ke bacce "to tU merA putra kaise ho sakatA hai ? mere putra unake pIche-pIche tAliyA~ bajAkara clte| kabhI meM to cAritrapAlana kI zakti thii| vaha yogI thA, 11) unakI AvAja ke sAtha zarAratI bacce bhI AvAja para tU to bhogI hai / merA araNaka to muni thA, tU dete-o araNaka ! tU kahA~ hai ? merA araNaka kaise ho sakatA hai ? tU mujhe chalane kA saptama khaNDa : vicAra-manthana 511 ( CK) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Yer Private & Personal Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EAR AyA hai| para maiM tere bhulAve meM nahIM A sktii| "tU hI hai merA arnnk| cala upAzraya cala / guru maiM to araNakamuni ko DhUMDha rahI huuN| tU merA nahIM, mahArAja tujhe dizA deNge|" jisakA hai, usI ke pAsa jaa|" upAzraya meM pahu~cakara araNaka muni ne gurudeva ___ kahate-kahate sAdhvI ro par3I aura mur3akara Age arhanmitra muni se uSNa AtApanA dvArA sAdhanA / cala dii| unhoMne punaH AvAja lagAI- "yogI karane kI anumati mAMga lii| araNaka, mUni araNaka cAritrapAlana kI zakti araNaka muni tave kI taraha tapatI tapta prastara-4 rakhane vAle araNaka, tU kahA~ hai ?" zilA para leTa gaye / bhayaMkara garamI thii| unakI deha ____ araNaka kA hRdaya cItkAra kara uThA / vaha daur3a jala rahI thI, para ve deha ko AtmA se bhinna samajha kara sAdhvI mA~ kA mArga rokakara khar3A ho gayA kara dhyAnastha the| unakA zarIra jhulasane lgaa| hai "mA, meM terA araNaka huuN| meM muni huuN| meM bhaTaka samatA bhAva meM DUbe araNaka muni ne deha chor3a dI / / gayA thA, para tUne to bA~ha pakar3akara mujhe kinAre aura devaloka meM deva bane / ve jitane nIce gire the | khar3A kara diyA hai| maiM prAyazcitta karUgA / mA~ tU usase bhI adhika U~ce uTha bhI gye| hI batA jo vyakti gira sakatA hai, kyA vaha uTha nahIM sakatA ? mA~ mujhameM uThane kI zakti hai, maiM bhogAvalI karma yadi zeSa hote haiM to bar3e-se-bar3A "mA~, grISma se vyAkula hokara maiM nArI ke jAla sAdhaka bhI bhaTaka jAtA hai| lekina bhogakAla pUrA meM phaisA thA to maiM grISma kI AtApanA sahakara hI hote hI vaha punaH AtmoddhAra meM laga jAtA hai / GR saMthArA kruuNgaa|" zreNikaputra nandiSeNa ke sAtha bhI aisA hI huA thaa| ___mA~ kI A~khoM meM khuzI kI camaka A gaIOM (zeSa pRSTha 507 kA) taroM taka tU ise, yaha tujhe, tU ise, yaha tujhe ke mArane krodha hamArA janmajAta zatru hai| hamAre janma ke kI paramparA calatI rhegii| yaha paramparA hai agni ke samaya yaha hamAre sAtha hI janma letA hai aura SUB se agni ko bujhAne athavA rakta ko rakta se dhone kI avasara kI talAza meM sotA rahatA hai| avasara bhA paramparA / krodha upazama se aura zatrutA kSamA se milate hI yaha ekadama uThatA hai aura hamArA hitaiSI 24 se hI miTa sakate haiN| zaraNagata ko chor3a de putra!' banakara AtA hai| bar3I caturAI se yaha buddhi ko kulaputra ne bandhana khola diye aura zatru se aise bhanAkara usakI jagaha baiTha jAtA hai| hama bhI ise hai milA jaise apane bhAI se mila rahA ho / donoM kI apanA hitaiSI samajhakara isakI bAtoM meM A jAte A~khoM meM harSa ke A~sU the| ThakurAnI kI A~kheM bhI haiM aura jo yaha kahatA hai vahI karate haiN| yaha sthAI gIlI ho giiN| na jAne kaba taka calatI, vaira kI aDDA banAkara vaira kA rUpa dhAraNa karake hamArA aura yaha paramparA / usakA anta huA jJAna, viveka aura bhI ahita karatA hai / yaha eka hI nahIM, hamAre kaI dharma kI dhAraNA se| jala se rakta kA dAga dhulA, janma bigAr3atA hai| isase sAvadhAna rheN| isakI jala ne hI agni ko bujhA diyA, maitrI ne vaira kI jar3eM bAtoM meM na aayeN| isakI bAtoM meM Akara hI to hai kATa DAlI aura vairI,bhAI evaM mitra-donoM bana gayA kUlapUtra bAraha varSa taka jaMgaloM kI khAka chaantaa| dUnA lAbha pAyA kulaputra ne / bhAI ko khoyA to phirA thA / antataH usane krodha ko haTAkara sacce bhAI aura mitra-donoM eka hI vyakti meM pA lie| zatru ko bhagAne meM saphalatA paaii| saptama khaNDa : vicAra-manthana 12 - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 80 vi cA ra ka Na dharma kA paryAya mAnanA isake vyApaka astitva kA paridharma apane vyApakatama artha meM guNa yA svabhAva sImana karanA hai| dharma to hamArI hara sUkSmatama hai / svabhAva cAhe vyakti kA ho, cAhe vastu kA vaha kriyA meM vyakta hotA hai / cirantana rUpa se aparivartita hai| bAhya pari- vyakti samAja kA viSaya hai / samagra samAja ko sthitiyoM kA vAtyAcakra use vikAragrasta nahIM karatA / jina svabhAvoM meM rUpAntara dRSTigata hotA - svastha, sphUrta, sumArgI banAye rakhanA vyakti kA dharma hai unameM bhrAntivaza dharma kA mAtra AbhAsa hotA hai| dharmahIna samAja apane surUpa se rahita ho jAtA hai| samAjarUpI jalAzaya kI jalarAzi dharma hai jo hai / bhalA agni kabhI teja kA svabhAva kisI bhI apanI upasthiti se tale meM bhedabhAva kI darAreM nahIM paristhiti meM tyAga skegii| yaha teja agni kA utpanna hone detA, vigraha ke sthAna para aikya va zAnti dharma hai| ko surakSita rakhatA hai| dharma jIvana ke aMga-aMga meM vyApta va sanAtana dharma kI mahattA adharma ke bIbhatsa prabhAvoM ke prakriyA hai jo sadA aura sarvatra sakriya sateja astitva kA vahana karatI hai| jIvanamAtra vyaktigata nahIM * kAraNa hai| jaba taka adharma ceSTA hetu tatpara rahegA use nisteja karane ke nimitta dharma bhI apekSaapitu parivAra samAja rASTra Adi se sApekSa vyakti ke jIvana ko sahaja kintu Adarza vattiyoM kA sama- NAya ho rhegaa| dIpaka kA mahatva bho to timira ccaya hI dharma hai| dharma jIne kI vaha kalA hai jo ke astitva ke sAtha jur3A rahatA hai| vyakti aura usake samasta sambandhoM ke lie Ananda sAdhutvakA srota hai| sAdhu jyoti-puruSa hai| dIpaka uccAraNa dvArA kA dharma kabhI vikRta nahIM hotA, svaguNoM se cyuta mArga nahIM dikhAtA / mAtra Aloka prasArita karatA nahIM hotaa| vikAragrasta dharma ke darzana isa kAraNa hai| sAdhu-caritra bhI tadvat hI hotA hai| upadeza hote haiM ki use malina hRdaya ke pAtra dhAraNa kara nahIM, apane AcaraNa Adarza se jo hitaiSI siddha ho, lete haiM / yaha prabhAva asthAI hotA hai, kSaNika hotA vahI yathArtha sAdhu hai / sAdhu vaha, jo patita ke hai| dharma to dharma hI hotA hai| yaha avazya hai ki utthAna meM tatpara rahe / sAdhu vaha, jo pratyuttara kI pAvana hRdaya meM hI dharma vidyamAna rhegaa| malina sAdha se rahita ho / sAdhu vaha, jo kaSTa bhoga kara pAtra ke saMsarga se vikRta huA dharma to dharma hI nahIM bhI anya ko sukhI-sanmArgI banAne meM vyasta rhe| satyAnveSI hI saccA sAdhu hai ! sAdhu bAhya nahIM sAmudAyika jIvana kI vyavasthA dharma hai / mAnava Abhyantarika lakSaNa hai| bAhara se dRSTi sameTa kara kA mAnava ke prati vyavahAra dharma hai / dharma hI jIvana bhItara jhA~kane kI kriyA sAdhaka ke sAdhu banane kI kalA kA sakSama rUpa hai| AcaraNa vizeSa ko dharma pahalI sIr3hI hai| saptama khaNDa : vicAra-manthana 513 CHASE (ONE 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha private Personalilse.Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA prema vaha jaladhArA hai jo tRSitoM ko to tuSTa kara mahApuruSa kI mahAnatA, usake lokahitakArI karatI hI hai| jisa hRdaya-bhUmi para hokara yAtrA |K sukarmoM ko mahattA ko vyakti sAnanda svIkAre- karatI hai, use bhI svaccha va nirmala kara detI hai| yahI zraddhA hai| zraddhA samAja kI zubhavRttiyoM kI satyasUcaka banI rahatI hai / zraddhA ke abhAva se mahApuruSa satya svayaM zakti hai, ise kisI ke Azraya kI / kA samAdara nahIM hotA, sAmAjika sadvRttiyoM kA apekSA nahIM rahatI hai| asatya azakta hai, ataH / / hrAsa hotA hai| zraddhA ko prabala banAkara mAnavatA acala par3A rahatA hai| apane astitva ko bhI satya / aura sadAdazI ko kAyama rakhanA sugama ho jAtA kA chadmarUpa dhAraNa karanA par3atA hai| satya ke veza HR hai| sat ke prati AsthA hI zraddhA kA dUsarA nAma meM hI mithyA ko yat-kiMcit kAla kA jIvana bhii| gujAranA hotA hai / satya kI aisI mahimA hai| zraddhA mAnava mana meM apane sAtha sadvicAroM satya vaha jisameM sat kA nivAsa ho / isalie kI sudhA aura satkarmoM kI preraNA kA saMcAra bhI satya Izvara hai / satya sadA nirbhIka hotA hai| use karatI hai| chipAne kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| prema lau kI bhA~ti hotA hai satya, jo na kevala prema mahauSadhi hai| vaha virodhI ko hitaiSI, Alokaprada apitu Uonmukha bhI hotA hai| Upara krUra ko sukumAra, durAgraho-kumArgI ko sahaja se Upara bar3hanA hI usakA svabhAva hotA hai / saritA sanmArgI, asura ko devatA banAne vAlI hai| nirAzA kI bhAMti vaha nimna ne nimna tala ke krama meM gatise bhagna hRdaya ko prema kA lepana hI sotsAha aura zIla nahIM rhtaa| svastha kara detA hai| ___ asatya kA prabhAva cirakAlika nahIM hotA / yaha ____ zakti kA zAsana kevala zarIra taka hotA hai, khoTA sikkA hai, jise turanta calana se bAhara kara mana ko niyantrita evaM prabhAvita karane vAlA prazA- diyA jAtA hai / satya kA aruNodaya hote asatya ( saka prema hI hai| kI bhrAmaka rajanI meM sarpa kA bhaya utpanna karane krodha kI bhISaNa hakAra jisa manaHkapATa ko vAlI vastu rassI kI taraha nirIha aura nirjIva kholane meM viphala raha jAtI hai. prema kI pahalI AkAra le letI hai| dastaka use khola detI hai| ahaMkAra kI pracaNDa prasannatAzakti mana-mandira para adhikAra nahIM kara sakatI mAnavamAtra kA zreSThatama zrRMgAra hai prsnntaa| kintu prema dekhate hI dekhate usakA svAmI bana baiThatA isa alaMkaraNa se jitanI zobhA aura manoramatA usakI bar3hatI hai, utanI kisI bAhya prasAdhana se prema vaha zItala bayAra hai jo jisake hRdaya meM nhiiN| pravAhita hotI hai use samasta tApoM se mukta kara detI prasannatA hI yauvana hai| isa sAdhana se koI kisI bhI Ayu meM yuvA raha sakatA hai| antataH prema vaha dIpta Aloka hai jo parAyepana ke yauvana aura prasannatA donoM hI utsAha, sphUrti aura timira kA nAza kara sarvatra apanatva kA dazana gatizIlatA ke pradAtA haiN| karAtA hai| (zeSa pRSTha 526 para) 514 saptama khaNDa : vicAra manthana Ca) sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha ) For Puvate & Personal Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama jIvana kA saundarya hai / mana kA mAdhurya hai, Atma-zodhana kI prakriyA hai aura mukti kA mukhya hetu hai / C AtmA pRthaka hai, zarIra pRthaka hai / ina donoM kA AdhAra - Adheya sambandha hai / isa sambandha ko vAstavika samajhanA ajJAna hai / O sUktiyA~ satya eka prajvalita pradIpa hai, jo jana-jIvana ko divya prakAza pradAna karatA hai / 0 jahA~ ahiMsA hai, vahIM jIvana hai / ahiMsA ke abhAva meM jIvana kA sadbhAva sambhava nahIM / O satya kA janma sarvaprathama mana meM hotA hai, vaha vANI ke dvArA vyakta hotA hai tathA AcaraNa ke dvArA vaha sAkAra rUpa letA hai / O kSamA eka aisA sudRr3ha kavaca hai jise dhAraNa karane ke pazcAt krodha ke jitane bhI tIvra prahAra haiM ve sabhI nirarthaka ho jAte haiM / O tapa adhyAtma-sAdhanA ke virATa aura vyApaka rUpa kA bodha karAtA hai / usake abhAva meM mAnava ke jIvana meM sAdhanA kA maMgala-svara mukharita nahIM ho sktaa| * saptama khaNDa : vicAra manthana T tapa ke abhAva meM ahiMsA aura saMyama meM teja prakaTa nahIM hotA / tapa sAdhanA rUpI suramya prAsAda kI AdhArazilA hai / O tapa agni snAna hai / jo isa tapa rUpI agni meM kUda par3atA hai usake samagra karma-mala dUra ho jAte haiM, vaha nikhara uThatA hai / O jo sAdhaka rAga-dva eSa kI jvAlAoM ko zAnta karatA hai, mana kI gA~TheM kholatA hai, vahI dharma kA samyak rUpa se ArAdhana kara sakatA hai / O ahiMsA vaha sarasa saMgIta hai, jisakI madhura svaralahariyA~ jana-jIvana ko hI nahIM varan sampUrNa prANI jagata ko Ananda vibhora kara detI haiM / O satya eka aisI AdhArazilA hai jisa para mAnava apanA jIvana vyavasthita rUpa se avasthita kara sakatA hai / 0 dharma vastutaH maMgalamaya hai vaha vizva kA kalyANakArI aura sampUrNa prANI jagata ke yoga-kSema kA saMvAhaka hai / O satya kA pAvana patha aisA patha hai jisa para calane vAle ko na mAyA hI parezAna karatI hai na ahaMkAra satAtA hai / O samatA laharAtA huA parama-nirmala sAgara hai / jo sAdhaka usameM snAna kara letA hai vaha rAga-dveSa ke kardama se mukta ho jAtA hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 515 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana pavana kI bhA~ti caMcala hai / dhyAna usakI jAla hai| jo isameM Asakta-phaMsA huA rahatA hai | caMcalatA ko samApta kara detA hai| vaha kadApi zAMti nahIM pA sktaa| sadAcAra mAnava-jIvana rUpI sumana kI madhura- jo mAnava ucca se ucca tapa karatA hai, una se ( mahaka hai| jisameM yaha mahaka nahIM hai vaha jIvana ugra cAritra kA pAlana karatA hai usake lie AdhyAjyoti-vihIna dIpaka ke samAna hai| tmika abhyudaya ke carama-dvAra khule hue haiM / __ karma aura usakA phala ina donoM kA sambandha santoSa Antarika sadguNa hai, dhairya evaM viveka IN kAraNa aura kAryavat hai / kAraNa kI upasthiti kArya ke avalambana para hI isakA vikAsa hotA hai / ko avazya hI astitva meM lAtI hai| ataH AtmA ko karmoM kA phala bhoganA hI par3atA hai| mAnava ke antar-mana meM jaba saMtoSa kA sAgara laha rAne lagatA hai taba cittavRttiyoM meM jo viSamatA kI | mana vastutaH mAnava jIvana kA merudaNDa hai| jvAlAeM dhadhaka rahI hotI haiM, ve zAnta ho jAtI haiM / merudaNDa ko svasthatA para hI jIvana kI svasthatA avalambita hai| karma svayaM hI apanA phala detA hai| ataH jaisAK phala icchita ho usI ke anurUpa hI karma kro| jJAna divya-jyoti hai| jisameM vyakti apane hita aura ahita kA, kartavya aura akartavya kA, kumArga hI hai jinake prati krodha kiyA jAtA hai unako bhI ___krodha bhayaMkara agni hai jo svayaM ko to jalAtI aura sanmArga kA nirNaya karatA hai| saMtApita karatI hai| 7 jJAna-AtmA kA maulika svabhAva hai| vaha AtmA meM ananta akSaya divya-jyoti nihita hai, moha ke saMsarga se azuddha ho jAtA hai, jise hama use prApta karane ke lie prabala puruSArtha kI nitAnta / ajJAna kahate haiN| AvazyakatA hai| __ moha AtmA kA prabala zatru hai / moha ke kAraNa mAnava ! tU na zarIra hai, na indriyA~ hai, aura na kara hI jyoti-svarUpa AtmA nija bhA hI mana hai| tU to vastutaH eka acchedya, abhedya, IK bhAva meM lipta rahatI hai, jisase duHkha va kleza use amRtya, akhaNDa, amara, alaukika, Aloka puja, prApta hotA hai| AtmA hai| ___ maiM eka bAra patajhar3a se madhuvana meM parivartita mAnava ! AtmA na kabhI janmatI hai, na kabhI hone vAle vRkSa ko dekha rahI thI, use dekha vicAra maratI hai / janma-maraNa zarIra kA hotA hai / isa AyA ki yaha kitanI prabala preraNA pradAna kara rahA sanAtana satya ko sadaiva smaraNa rkh| hai-ki he mAnava ! ghabarA mata / eka dina tumhAre jIvana meM bhI Ananda kA basanta khila utthegaa|| AtmA jJAnamaya hai| vaha, eka akhaNDa, divya prakAza se maNDita hokara vizva ke samasta prANiyoM saMsAra anitya hai / yaha moha, mAyA kA vikaTa meM abhinava Aloka kA saMcAra karatI hai| saptama khaNDa : vicAra-manthana / 0666. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Pawate & Personal Use Only ---- Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAna kA saghana andhakAra jIvana kA sabase mana rUpI senApati parAjita ho gayA, jIvana ke || baDA bhayaMkara abhizApa hai| jisake phalasvarUpa saMgrAma meM usane vikAroM-vAsanAoM ke hathiyAra mAnava ko apanA yathArtha bodha nahIM ho pAtA hai| DAla die to sArI senA kI hAra hai / ahaMkAra adhyAtma-sAdhanA kA vaha doSa hai-jo sAdhanA ko duSita kara detA hai| mana eka apAra mahAsAgara kI bhA~ti hai jisameM se icchAoM kI lahareM uThatI rahatI haiM / Asakti, mamatA evaM tRSNA kA sarvathA pari / eva tRSNA kA savathA pAra- rAga priyAtmaka anubhUti hai, aura dveSa apriyA-11 tyAga hI saccI sAdhanA hai / tmaka anubhUti hai / ina donoM anubhUtiyoM se pare jo jo mAnava mana ko apane vaza meM kara letA hai, hai vaha samabhAva hai| mana rUpI mAtaMga para jJAna kA aMkuza lagA detA hai satya apane Apa meM paripUrNa hai aura vaha ananta vaha jIvana ke pratyeka kSetra meM vijaya prApta karatA hai, akSaya hai, zabdoM ke mAdhyama se usakI abhivyakti pUrNa rUpa se nahIM ho sakatI hai| samyag-darzana eka aisI zakti hai jisakI prApti hone para manuSya ke divya-netra khula jAte haiN| ___ 'dhyAna' anubhUti kA viSaya hai / use abhivyakti 0 kA rUpa denA kathamapi sambhava nahIM / AtmA ko bandhana kI ber3iyoM meM DAlane vAlA va mukti meM pahu~cAne vAlA mana hI hai / hamArA jIvana 'vana' nahIM 'upavana' honA cAhie __ jisameM sadguNoM kI saurabha pratipala, pratikSaNa rahe, Ik samyagdarzana vAstava meM eka akSaya jyoti hai, kintu durguNoM ke kaMTaka apanA astitva na rkheN| usakA acintya-prabhAva hamArI kalpanA se pare hai, mati se agocara hai| 'zikSA' eka aisI garimApUrNa kalA hai jisase jIvana saMskAramaya banatA hai / mana hI mana kA zatru hai, aura mana hI mana kA mitra hai / jIvana ko duguNoM meM DAlakara mana usakA AtmA svabhAvataH prakAzamAna sUrya hai para usa zatra bana jAtA hai aura mana hI jIvana ko sadguNoM para karma-megha AcchAdita haiM / ataH usakA divya teja kI ora le jAkara usakA mitra bana jAtA hai| pUrNataH prakaTa nahIM ho paataa| ___ samyagdarzana akSaya ananta sukha kA mUla srota 'moha' do akSara kA laghu zabda hai, para isake hai / vaha AtmA kI amUlya nidhi hai / isa nidhi ko prabhAva se vyakti bahirmukhI banatA hai| moha kA ie prApta kara AtmA para-bhAva se vimukha hokara nija jisameM abhAva hotA hai, vahI mAhana bhagavAna banatA bhAva kI ora unmukha hotI hai| mAnava-jIvana saMgrAma meM mana hI senApati hai, ' 'saMyama' jIvana kA prANabhUta tatva hai jisake indriyA~ usakI AjJA meM calane vAlI senA haiN| sadbhAva meM mAnava mahAmAnava banatA hai| saptama khaNDa : vicAra-manthana . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Bar Private Personalise Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'svArtha' aura 'paramArtha' ina donoM meM paryApta jo svabhAva ko eka kSaNa bhI nahIM chodd'taa| Sill antara hai / svArtha jIvana kI cAdara ko kaluSita aura parabhAva ko grahaNa nahIM karatA hai, vaha maiM huuN| ko kara detA hai aura paramArtha use ujjvala banAtA hai| jIvana meM jaba santoSa AtA hai taba manuSya kI merI AtmA svatantra hai, zAzvata hai, Ananda se AzAe~, tRSNAe~ samApta ho jAtI haiN| usake jIvana paripUrNa hai, tana, mana aura indriyoM se pare hai| meM sukha-zAnti kA sAgara ThAu~ mArane lagatA hai| jJAna eka aisA zAzvata prakAza hai, jisameM sva lima mAnata ne apane manAvako jisa mAnava ne apane mana ke pAtra ko kadAgrahoM kA avalokana kiyA jAtA hai, sva meM hI ramaNa se, daSita vicAroM se, aura mere tere ke saMgharSoM se kiyA jAtA hai, sva sambandhI jo bhrAnti evaM mUr3hatA rikta kara diyA hai, vaha apane jIvana ko prakAzahai, usakA nirasana ho jAtA hai| mAna banA detA hai| jJAna ke abhAva meM jo kriyA kI jAtI hai usameM viveka kA prakAza nahIM hotaa| sAgara jisa prakAra agAdha hai, apAra hai, mana bhI usI prakAra agAdha evaM apAra hai| usameM vicAra-laharoM kI koI thAha nahIM hai, kAmanAoM, __ AtmA aura zarIra talavAra tathA myAna kI taraha pRthaka-pRthaka astitva vAle haiM, donoM ke svarUpa / icchAoM kA koI pAra nahIM hai| meM koI sAmya nhiiN| AtmA sabase mahatvapUrNa tatva hai| vaha parama AcAra, vicAra kA kriyAtmaka mUrta rUpa hai| jaba jyoti svarUpa hai| jisane nija svarUpa ko jAna vicAra meM mahatvapUrNa parivartana hotA hai to usakA liyA, eka AtmA ko jAna liyA to saba kucha asara na honA asambhava hai| / jAna liyaa| / jo jJAtA hai, draSTA hai, para-bhAva se zUnya hai, samyagdarzana AtmA kI eka jyotimaya cetanA svabhAva se pUrNa hai-vaha maiM huuN| hai jo vyAmoha ke saghana AvaraNoM ke nIce daba gaI hai / ina AvaraNoM ko haTA dene se hI vaha anantaAtmA amUrta hai, zarIra mUrta hai, zarIrayukta jo jyoti prakaTa ho jaayegii| AtmA hai vaha na mUrta hai, na amUrta hai kintu mUrta aura amUrta donoM hai| AtmA koTi-koTi sUryoM se bhI adhika prakAza mAna hai| candramA se bhI adhika zItala hai, sAgara hamArI AtmA samUce zarIra meM vyApta hai / jahA~ se bhI adhika gambhIra hai, AkAza se bhI adhika zarIra hai, vahA~ AtmA hai, jahA~ AtmA hai vahA~ jJAna virATa hai / vastutaH ye AtmA ke parimApaka padArtha / / hai, jahA~ jJAna hai vahA~ saMvedanA hai| ___nahIM haiN| kA jJAna aura darzana merA svabhAva hai AvaraNa merA Atma-tatva jJAna svarUpa hai / AtmA jJAtA hai| svabhAva nahIM hai, jo merA vibhAva nahIM hai, vaha maiM huuN| jo kucha jJAna hai, vahI AtmA hai aura jo kucha 518 saptama khaNDa : vicAra-manthana - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Forvete ! Dersonalise Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA hai, vaha jJAna hI hai / AtmA aura jJAna meM karanA hai / jisameM yaha taiyArI pUrNa rUpa se ho gayI bhinnatA nahIM hai| vaha jIvana saphala hai| prANI jagata meM mAnava sabase adhika vikasita dharma manuSya-jIvana ko sukhI, svastha aura evaM pUrNa prANI hai / vastutaH mAnava jIvana mahatva- prazAnta banAne ke lie eka varadAna lekara pRthvI| pUrNa hai / parantu usase bhI mahatvapUrNa hai jIvana-yAtrA maNDala para avatarita huA hai| ko saMyamapUrvaka gatizIla banAye rkhnaa| asatya vAstava meM azakta hai apane astitva ke AtmA hI eka aisA tatva hai jo jJAna aura lie asatya ko bhI satya kA chadamarUpa dhAraNa hai| darzana se yukta hai / jJAna aura darzana ke atirikta karanA par3atA hai| | jitane bhI bhAva haiM ve sabhI bAhya-bhAva haiN| dharma mAnava mana meM chipI (ghusI) huI dAna- || saMsAra kAnana meM paribhramaNa karane kA pradhAna / - vIya-vRttiyoM ko nikAlatA hai aura mAnavatA kI bs kAraNa moha hai| moha se magadha mAnava jo vastAe~ pAvana pratiSThA karatA hai| nitya nahIM hai unheM nitya mAnatA hai| brahmacarya jIvana kA adbhuta saundarya hai, jisake ___ maiM akelA hai, eka haiM, isa saMsAra meM merA koI binA bAharI aura kRtrima saundarya nirarthaka hai| nahIM hai aura maiM bhI kisI kA nahIM hU~, maiM zuddha svarUpI hU~, arUpI huuN| satya vastutaH vaha pArasamaNi hai jisake saMsparza mAtra se hI manuSya jIvana rUpI lohA sonA banakara __ mAtA-pitA, putra-putrI ye sabhI mere se pRthaka haiM nikhara uThatA hai / yahA~ taka ki yaha zarIra bho merA nahIM hai, vaha bhI AtmA se bhinna hai| dharma kA jIvana ke sabhI kSetroM meM sArvabhauma rUpa se praveza hone para hI Ananda kA nirmala nirjhara satya svayaM ananta zakti hai / ise kisI ke Azraya pravAhita ho sakatA hai| kI kiMcit mAtra bhI apekSA nahIM rahatA hai| jisa mAnava ke jIvana meM satya kA prakAza jagasatya kA sUryodaya hote ho asatya kA saghana magAne lagatA hai vaha satya ke pIche sarvasva nyauchAvara aMdherA tirohita ho jAtA hai| karane ko taiyAra ho jAtA hai / zraddhA mAnava-mana meM sadvicAroM kI sudhA aura dharma mAnava jIvana ke vikAsa kA abhinava satkAyA kA prabala-praraNA kA AbhasacAra bhA prayoga hai. jIvanayApana kI atIva viziSTa kalA hai| karatI hai| satya manuSya jIvana kI kasauTI avazya karatA ___ jIvana eka yAtrA hai / eka aisI yAtrA jisakA hai, jo satya kI kasauTI para kharA utara jAtA hai saMlakSya hI AgAmI viziSTa yAtrA hetu taiyArI vaha mAnava se mahAmAnava bana jAtA hai| 516 saptama khaNDa : vicAra-manthana 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JaltrEducation Internationa Sur Private & Personal Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA rahasya jAnie, use parakhie, apane 'vairAgya' tyAga kI nIMva hai| jitanA vairAgya / jIvana ko dharma se pariSkRta kIjie, isI meM 'mAnava- sudRr3ha hogA utanA hI tyAga apanA astitva banAye jIvana' kI saphalatA hai| rkhegaa| jaba mAnava ke mana, vANI tathA karma meM sat- tapa eka aisI akSaya UrjA hai jo jIvana ko puruSArtha, nyAya-nIti evaM satya kA divya-Aloka prANavAna banAtI hai| jagamagAtA hai tabhI mAnava jIvana kI sArthakatA hai / / jJAna eka divya jyoti hai jo hamAre jIvana meM dharma mAnava-jIvana kI zuddhi, buddhi kI eka chAye hue ajJAna andhakAra ko tirohita kara detA atIva sundara prakriyA hai| yaha prakriyA mAnava ko hai| kaSTa, vyathA ke jAla se mukta karatI hai| ahiMsA eka aisI urvara bhUmi hai jisa para satya sAhasa eka aisI naukA hai jisa para ArUr3ha kA paudhA uga sakatA hai aura panapa sakatA hai| vyakti ApadAoM ke athAha samudra ko pAra kara letA ___ jo mAnava satya dharma kI ArAdhanA karatA hai usakA Atmabala avazya bar3ha jAtA hai| 'krodha' eka aisI andhI A~dhI hai jisameM vyakti ko hita aura ahita kA paribodha nahIM hotA hai| jaba mAnava satya ko dRr3hatA se apanA letA hai, use AtmasAt kara letA hai to jo pApa karma use kA 'brahmacarya' vrata nahIM mahAvrata hai, vratoM kA rAjA ghere hue haiM, una sabako vaha dUra kara detA hai| hai| jIvana rUpI maNi mAlA kA dIptamAna sumeru satya mAnava-jIvana kI akSaya jyoti hai, anasaMgaThana eka aisA svarNima-sUtra hai jisameM Abaddha . mola vibhUti hai usase bar3hakara koI dharma nahIM hai| vyakti apanI zakti ko zataguNita kara detA hai| sacamuca satya jJAna meM anya sabhI jJAna kA anta rbhAva ho jAtA hai / yadi satya kA sampUrNa rUpa se ___ 'samyagdarzana' adhyAtmasAdhanA kA AdhArabhUta pAlana ho sakA to sahaja hI sArA jJAna prApta ho stambha hai| jisa para cAritrika samutkarSa kA suramya jAtA hai| prAsAda avalambita hai| parigraha eka prakAra kA pApa hai vaha mAnava-jIvana 'paropakAra' eka aisI prazasta pravRtti hai jisameM ko patana ke gahare garta meM DAla detA hai / sva aura para kA hita nihita hai| pApa aura sAMpa ye donoM hI hAniprada haiN| sAMpa se| 'tyAga' jIvana rUpI mandira kA camakatA huA bhI bar3hakara pApa hai| kalaza hai jisakI zubhra AbhA ko koI bhI dhUmila nahIM kara sktaa| AtmA cetana hai, ananta zaktisampanna hai / jJAtA 520 saptama khaNDa : vicAra-manthana pende 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 28.50 For Private PersonalUse Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dRSTA hai / isakA carama aura parama vikAsa lar3akhar3AtA nahIM hai, gir3agir3AtA nahIM hai to vaha paramAtmA hai| jIvana saMgrAma meM kadApi parAjita nahIM ho sakatA / mAnava-jIvana kevala saMgraha aura upabhoga ke lie jIvana eka pradIpa hai aura jJAna usakA divyanahIM hai isameM upabhoga ke sAtha tyAga bhI anivArya hai| prakAza hai| bhoga isa loka meM hI nahIM paraloka meM bhI kaSTa- jIvana janma aura mRtyu ke madhya kI kar3I hai| prada hai vaha naraka taka kI yAtrA bhI karA detA hai| jaba janma huA taba se jIvana yAtrA prArambha huI ___ aura jaba mRtyu huI taba jIvana lIlA samApta / jo vyakti bhogoM kA gulAma hai vaha apane jIvana hii| * ko duHkhamaya banA detA hai| jIvana eka saritA hai usakA prathama chora janma mAnava mana ke adhIna na banakara isako apane hai aura antima chora mRtyu / AjJAdhIna bnaaye| jIvana eka mahAgrantha hai jisakA hara pRSTha anuAtmazakti kA yathArtha vikAsa tyAga meM hai, h| bhavapUrNa hai| ra bhoga meM nahIM; sAdhanA meM hai, virAdhanA meM nhiiN| pratyeka mAnava apane jIvana meM sukha aura duHkha dhArmika maryAdA meM jIvana ko calAne ke lie 1 kA anubhava karatA hai kintu jo unheM samAna rUpa se manuSya ko mAnava-tana ke sAtha mAnava-mana ko jor3e mAna letA hai vaha samadarzI kahalAtA hai / rakhanA cAhie jise bhI mAnava-tana ke sAtha mAnavIya antaHkaraNa jaba bhI mila jAtA hai taba usake mAnava ke jIvana meM sukha kA phUla bhI khilatA hai jIvana kA pratyeka pahalU Ananda aura ullAsa se aura daHkha ke kaMTaka bhI usake sAtha Ate haiM / khila uThatA hai| manuSya-jIvana ke lie pratijJA eka pAla hai, eka mAnava ! apane jIvana meM kabhI bhI mAna ke gaja bA~dha hai, eka taTabandha hai, jo svacchanda bahate hue para ArUDha mata bano, vinayazIla bano, yahI tumhAre jIvana pravAha ko niyantrita kara detA hai, mayodita jIvana vikAsa kA malamantra hai| kara detA hai| 'saMyama' eka aisA aMkuza hai jo hamAre mana rUpI mAnava ! saMyama amRta hai aura asaMyama jahara hai gaja ko vaza meM kara letA hai| ataH viSa ko chor3akara sudhA kA pAna kro| jisake jIvana meM saMyama kA prakAza hai vaha jIvana mAnava ! sukha aura duHkha yaha to eka cakra hai aura vastutaH viziSTa jIvana hai / vaha ghUmatA hI rahatA hai use samabhAva se dekhate raho, sukha jyoti ko dekhakara harSa se phUla kI taraha na jIvana eka prakAra kA saMgrAma hai aura mAnava phUlo aura duHkha ke andhakAra ko dekhakara murajhAo eka yoddhA hai, yadi vaha vighna-bAdhAoM ko dekhakara nhiiN| saptama khaNDa : vicAra-manthana 521 Or sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jati Education International Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezAtmaka padya racanA - mAnava jIvana kSaNabhaMgura hai karale tU Atma kA jJAna / kAla cora kA nahIM bharosA 4 tajade tU antar se mAna // 1 // yaha hai merA, vaha hai terA jhaThA terA yaha abhimAna / kucha bhI nahIM hai jaga meM terA basa do dina kA ta mehamAna / / 2 / / prANa paMchI yaha pala meM ur3egA kyoM karatA mAnava abhimAna / saMbhala ke calanA jIvana patha meM karanA aba nija kI pahacAna / / 7 / / kauna hai rAjA, kauna raMka hai samaya-samaya kI hai yaha bAta / kabhI asta hai, kabhI udita hai / kabhI divasa hai, kabhI hai rAta / / 8 / / satya-ratna eka divya-ratna hai akSaya sukha kA hai yaha koSa / hastagata jo bhI kara letA bana jAtA jIvana nirdoSa // 3 // raMga biraMgI hai yaha duniyA kyoM tU isameM llcaayaa| saMbhala-saMbhala ke paga tu rakhanA yaha kevala hai bAdala chAyA // 4 // jJAna-dIpa kI divya jyoti meM jIvana jisakA jyotirmAna / ajJAna timira tirohita hotA ho jAtA unako nija bhAna / / 5 / / samatA-rasa hai amRta-dhArA jIvana jisase hai nirmala / snAta huA hai, isameM jo bhI dhula jAtA usakA kalimala / / / / pala-bhara kA hai nahIM bharosA kala-taka kI kyoM karatA hai baat| do dina kA hai yahA~ baserA nahIM calegA kucha bhI sAtha / / 10 / / janma-mRtyu ke cakravyUha meM mAnava kaba taka uljhegaa| sva-svarUpa ko jAnegA jaba taba hI to vaha sulajhegA // 11 // sadguNa sumana ko cunate rahie akSaya-sakha phira paayegaa| anupama-garimA taba hI rahegI jIvana kusuma khila jAyegA // 12 / / kathanI kucha hai, karanI kucha hai kaise ho jIvana-utthAna / jahara piyegA, kaise jiyegA satya, tathya kA kariye jJAna / / 6 / / 522 saptama khaNDa : vicAra-manthana 6 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FOP Private & Personal Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ko saphala banAnA hai (tarja - jaya bolo.....) aba gIta prabhu ke gAnA hai| jIvana ko saphala banAnA hai| prabhu nAma hI tAraNahArA hai bhavyoM kA ye hI sahArA hai prabhu caraNa meM mana ko lagAnA hai.... jhUThI kAyA jhUThI mAyA kyoM vyartha hI isameM bharamAyA nahIM isameM aba to lubhAnA hai""" matalaba ke saba rizte nAte avasara para kAma nahIM Ate inheM chor3a prabhu ko dhyAnA hai. subaha zAma prabhu kA nAma raTe pApoM ke bandhana dUra haTe phira 'kusuma' mukti ko pAnA hai bhajana saptama khaNDa : vicAra - manthana anukampA ( tarja - cupa-cupa khar3e ho ) jIvana kA sudhAra karo, dayA dila dhAra hai hove ber3A pAra hai jI 2.... jIvana kA utthAna aura dUra ho andhakAra hai hove ber3A pAra hai jI 2... bhava sindhu pAra karane kI yaha sAdhanA 'anukampA' karanA yaha saccI ArAdhanA tapa, japa, sAdhanA kA, basa yahI sAra hai "" saba dharmoM kA sAra, yahI dayA dharma hai apanAyA jisane bhI naSTa hue karma haiM kahA saba jJAniyoM ne, yahI mukti dvAra hai" dukhiyoM ko dekha karuNA AtI nahIM jisako zAstrakAroM ne batAyA abhavI hI usako hotI nahIM mukti, kare yatana hajAra hai..." cAho kalyANa yadi dayA bhAva dhAra lo dukha dUra kara sabake, jIvana sudhAra lo kahatI 'kusuma' hove sadA jaya-jayakAra hai.... I sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 523 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavatA.... kucha dina kI hI jindagAnI (tarja-jaba tumhIM cale.) kyoM karatA tU abhimAna, are insAna ye duniyA phAnI, kucha dina kI hI jindagAnI"." ___kaMcana jaisI jo kAyA hai jise dekha-dekha haraSAyA hai mata bhUla ye eka dina miTTI meM mila jAnI" dhana-vaibhava ko pA phUla rahA khuziyoM ke jhUle jhUla rahA pyAre mAyA bhI nahIM sAtha meM AnI... hue bar3e-bar3e kaI mahAbalI para nahIM kisI kI yahA~ calI karate the jo abhimAna. na bacI nizAnI" terI to kyA yahAM hastI hai phira bhI ye chAI mastI hai aba chor3a mastI ko 'kusuma' bAta le mAnI" pApa chupAyA nA chupe (tarja-cupa-cupa") cupa-cupa karo cAhe jitanA bhI pApa hai chipa ke na rahatA kabhI khule Apo Apa hai." karo cAhe ghara meM cAhe sunasAna meM jaMgala meM karo pApa cAhe zmazAna meM hotA vaha prakaTa cAhe raho cupacApa hai" pApa karane vAlA khuza rahatA thor3I dera hai prakRti se dera hotI, na hotI aMdhera hai-2 pApa karane vAlA sadA pAtA phira saMtApa hai.... pApoM se AtmA ko bhArI jo banAtA hai sIdhA vaha marakara durgati ko jAtA hai dukha vahAM pAtA ati karatA vilApa hai" pApa phala jAna mana pApoM se haTAiye jIvana milA hai ise vyartha na gaMvAiye kahatI 'kusuma' karo prabhu kA ho jApa hai.... 524 (tarja-dila lUTane vAle....) jisameM hotI mAnavatA hai, vahI mAnava pUjA jAtA hai jisameM hotA hai nIra vahI, saccA motI kahalAtA hai | dukhiyoM ke dukha ko dekha-dekha, jisakA tana-mana vyAkula hotA ? pIr3A unakI hI harane ko, __ jisakA tana-mana Akula hotA !! kara bhalA dUsaroM kA jisakA, mana haradama hI harSAtA hai.... zatru ho cAhe mitra koI, sabako hI jo apanA jAne nahIM kabhI kisI se dvaSa kare, sabakA dukha apanA dukha mAne guNiyoM kA jo sammAna kare, aura prema ke dIpa jalAtA hai." sadguNa se pUrita mAnava hI, sacce mAnava kahalAte haiM hai gandha-yukta jo 'kusuma' vahI, ___jaga meM pUjA ko pAte haiM usakA hI jaga sammAna kare, aura gIta usI ke gAtA hai" 000 BANAPAN saptama khaNDa : vicAra-manthana 6 . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6 464 Famniwatest Personalitice-only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Be sAhitya samIkSA mahAsatI zrI kusumavatI jI mahArAja kA sAhityaH eka samIkSAtmaka cintana -upapravartaka zrI rAjendramuni pUjanIyA mahAsatI thI kusumavatI jI mahA. ke kA prakRSTa kathana 'pravacana' hai| pravacana meM AtmA 3 kusumavat jIvana kI jhAMkI vistArapUrvaka pichale kA sparza, sAdhanA kA teja aura jIvana kA satya pRSThoM meM A cukI hai| usa viSaya meM athavA unake parilakSita hotA hai / usakA prabhAva tIra sI vedhajIvana kI vizeSatAoM para punaH likhakara viSaya kI katA lie hotA hai| usameM prayukta zabda, mAtra zabda punarAvRtti hI karanA hai| yahA~ hamArA mUla uddezya nahIM hote, ve jIvana kI gaharAiyoM aura anubhavoM mahAsatI jI ke kRtitva para vicAra karanA hai| kI U~cAiyoM kA artha lie hote haiN| bRhatkalpa mahAsatI zrI kusumabatI jI ma. sA. mauna sAdhikA bhASya meM kahA haihaiM / ve pracAra-prasAra se to dUra rahatI hI haiN| unhoMne guNasUThiyassa vayaNaM ghayaparisittuvva pAvao bhvi| svaracita sAhitya kA adyAvadhi prakAzana bhI nahIM guNahINassa na sohai nehavihUNo jaha paIvo // karavAyA hai / Aja taka unake dvArA racita kucha arthAt guNavAn vyakti kA vacana ghRta-siMcita bhajana stavana hI prakAzita hue haiM / ve bhI sArvajanika agni kI taraha ojasvI evaM patha pradarzaka hotA hai| lAbha kI dRSTi se dhyAna meM rakhakara prakAzita kara- jabaki guNahIna vyakti kA vacana sneha rahita (tela vAe gae haiN| isakA yaha artha kadApi nahIM lagAyA zUnya) dIpaka kI bhA~ti nisteja aura andhakAra se ranameM lekhakIya kSamatA nahIM hai| mahAsatA pariparNa hotA hai| jI ne pravacana, kahAnI, nibandha sAhitya kA sRjana parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. to kiyA hI sAtha hI unhoMne samaya-samaya para apane . sA. eka saphala pravacana lekhikA haiN| apane sudIrgha // mAnasa paTala para ubharane vAle cintana kA bhI sahaja titikSa jIvana meM eka ora jahAM zAstroM kA gahana (HEOS kara rakhA hai| isI prakAra ve adhyayana adhyApana meM adhyayana kiyA hai, vahIM samAja meM vyApta rUr3hiyA~, vizeSa ruci rakhatI haiN| yahI kAraNa hai ki unakI andhavizvAsa aura paramparAoM ko bhI nikaTa se ziSyAe~ praziSyAe~ ucca yogyatA prApta haiN| mahA- TekhA / kALa andhavizvAsoM aura rUDhiyoM ko dekhasatI jI ke isI kRtitva pakSa para yahAM vicAra kiyA kara to ApakA komala hRdaya dravita ho uThatA hai taba jaaegaa| Apa apane pravacana meM saTIka coTa karatI haiN| jisa pravacana samaya Apa saiddhAntika pravacana pharamAto haiM taba __ pravacana gadya sAhitya kI eka viziSTa vidhA ApakA talasparzI jJAna dRSTigocara hotA hai / apane hai / sAdhAraNa vANI yA kathana vacana kahA jAtA hai| kathana ko Apa zAstrIya gAthAoM, udAharaNoM se parantu santoM, vicArakoM evaM AdhyAtmika anubhaviyoM puSTa karatI haiM aura vibhinna dRSTAntoM se use sara saptama khaNDa : vicAra-manthana 525 C) 6.0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JallrEducation Internationar Por Private & Personal Use Only...... Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satA va spaSTatA pradAna karatI haiN| Apake pravacana kahAnI kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki Apa mUla viSaya jahA~ eka ora Apa saphala pravacanakartI haiM vahIM se bhinna vicAra prakaTa nahIM karatI haiN| mUla viSayoM dUsarI ora Apa madhura bhASA zailI meM kahAnI kI se sambandhita uddharaNa aura dRSTAnta hI prakaTa karatI racanA bhI karatI haiN| kahAnI gadya vidhA kI eka hai / ApakI pravacanakalA se zrotA Uba kA anubhava sazakta abhivyakti hai| manuSya jo kucha dekhatA hai, nahIM karate, varana ve usameM DUba se jAte haiM, Atma bhogatA hai vaha dusare ko batAnA cAhatA hai| kahanA vibhora ho jAte haiN| cAhatA hai| abhivyakta karanA cAhatA hai| yaha Apake pravacanoM se duSpravattiyAM samApta hotI haiM manuSya kI sahaja pravRtti hai aura isI pravatti ke aura sapravatiyoM kA poSaNa hotA hai| zrotAoM meM pariNAma svarUpa kahAnI ko janma milaa| isa Apa jAgRti kI eka lahara utpanna hotI hai| ApakI bItI meM kathA yA kahAnI ke aneka aMza ubhre| pravacana zailI uccakoTi kI kahI jA sakatI hai| dUsare zabdoM meM hama ise kahAnI ke prakAra athavA bheda kaba, kyA aura kaise bhAva vyakta karanA. yaha Apa kaha sakate haiN| acchI taraha se jAnatI haiN| Apa isa tathya se bhI kathA kI utpatti katha dhAtU se haI hai aura 1Y acchI prakAra paricita haiM ki logoM para koI bhI vidvAno ne isakI paribhASA apane apane DhaMga se kIK bAta jabarana thopI nahIM jA sakatI hai| isalie Apa hai| sAmAnyataH to gadyAtmaka zailI meM likhI gii| zrotAoM kI manodazA ke anarUpa pravacana detI haiN| laghukathA kI kahAnI kahate haiN| eka pAzcAtya vidvAna isakA pariNAma yaha hotA hai ki Apake pravacana / na ne kahAnI kI paribhASA karate hue likhA haiprabhAvI hote haiM aura loga unake anarUpa apanA 'kahAnI' eka aisA gadyAtmaka AkhyAna hai jo Adha kArya evaM vyavahAra rakhane kA prayAsa karate haiN| ghaMTe se lekara do ghaNTe taka ke samaya meM eka hI baiThaka meM samApta ho jAe aura pAThaka ke hRdaya meM / Apake pravacanoM ke viSaya vase to janadhanu- saMvedanA utpanna kara sake / eka anya vidvAna ke anusAra hote haiM kintu samaya samaya para Apa samAja sAra 'eka choTI kahAnI aisI kahAnI ho jisameM sudhAra viSayaka bhI likhatI haiN| sAdhAraNa ghaTanAoM aura Akasmika durghaTanAoM kA Apake pravacanoM kI bhASA sarala, sahaja, sarasa aMkana ho / kathAvastu gatizIla ho aura apratyAzita aura bodhagamya hai| janatA ko janatA kI bhASA meM evaM asambhava carama vikAsa meM usakI samApti ho|' kahanA Apa acchI prakAra jAnatI haiM, yahI kAraNa hai DA0 zyAmasundara dAsa ne kahAnI meM nATakIyatA ki Apake pravacanoM meM loka bhASA kI zabdAvalI para bala diyA aura premacanda ne kahAnI ko eka bhI khUba milatI hai / kahAvatoM, lokoktiyoM, muhA- aisI racanA mAnA hai jisameM jovana ke kisI eka varoM kA bhI yathAsthAna svAbhAvika rUpa se prayoga aMga yA kisI eka manobhAva ko pradarzita karanA hI huA hai| lekhaka kA uddezya rahatA hai| Apake aneka pravacana likhe hue haiM jo aprakA- uparyukta vividha paribhASAoM ko dekhane se hameM zita haiM, AzA hai zIghra hI prakAzita hoNge| Apake 'kahAnI' kyA hai ? samajha meM A jAtA hai| kahAnI ke kucha pravacana udAharaNa svarUpa pichale pRSThoM meM diye rUpa bhI kaI milate haiM / ghaTanApradhAna, caritrapradhAna, jA cuke haiM / pAThaka unheM par3hakara ApakI pravacanakalA vAtAvaraNapradhAna evaM bhAvapradhAna kahAniyA~ hotI se paricita hoMge hii| haiN| kintu lambI kahAnI, laghukathA, rUpakakathA, 526 saptama khaNDa : vicAra-manthana 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Pornprivate personalittleoonly . Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aar ANYASAMAN. Wikari | bodhakathA dharmakathA Adi bhI usake rUpa hote haiN| hai aura lekhaka kA pUrNa vyaktitva nikharatA hai| ina rUpoM kI sabakI apanI-apanI vizeSatAe~ hotii| nibandha kA artha bAMdhanA hai--nibandha vaha hai haiM / inameM se kucha prakAra kI kahAniyoM meM kahAnI / jisameM vizeSa rUpa se baMdha yA saMgaThana ho| jisameM / kalA ke samasta tatvoM kI pUrti na hote hue bhI ve vividha prakAra ke vicAroM/matoM/vyAkhyAoM kA apane Apa meM pUrNa haiM / sammizraNa ho yA gumphana ho| vartamAna yuga meM ___ bAla brahmacAriNI mahAsatI zrI kusumavatI jI nibandha usa gadya racanA ko kahA jAtA hai jisameM ma. sA. ko kathA sAhitya kA laghukoza kahA jA parimita AkAra ke andara kisI viSaya vizeSa kA sakatA hai / laghukathAoM ke atirikta Apane mahA- varNana athavA pratipAdana apane nijapana, svatantratA puruSoM ke jIvana ke preraka prasaMga bhI sundara, sarasa sauSThava sajIvatA Avazyaka saMgati aura sabhyatA ke bhASA-zailI meM likhe haiN| ye jIvana prasaMga na kevala sAtha kiyA gayA ho| svAbhAvika rUpa se apane rucikara haiM varan anukaraNIya bhI haiN| ye prasaMga marma- bhAvoM ko pragaTa kara denA nibandhakAra kI saphalatA sparzI haiM jo jIvana ko dizAdAna dene meM samartha haiN| hotI hai / kucha laghukathAoM Adi kA prakAzana isa graMtha meM bhAvAtmaka aura vicArAtmaka ye do prakAra kiyA jA rahA hai| jisase pAThaka varga ApakI nibandhoM ke batAye gaye haiN| inake atirikta kahIMkahAnI kalA se bhI paricita ho skeN| vaise mahA- kahIM nibandhoM ke kucha anya prakAra bhI batAye jAte satI jI prAcIna zru ta paramparAnusAra apanA sAhitya haiM, kintu ina donoM ke antargata sabhI samAhita ho prakAzita na karavA kara apanI ziSyAoM ko kaMThastha jAte haiM / karavAtI haiM kintu prAcIna yuga ke samAna bauddhika bhAvAtmaka nibandha meM lekhaka kisI vastu kA vizeSatAe~ aba haiM nahIM / phira aba apane kathya ko vivecana apanI buddhi aura tarkazakti se nahIM karatA, surakSita rakhane ke aneka mAdhyama upAya Aja vidya- apitu hRdaya kI bhAvanAoM ko sarasa anubhUtiyoM ke mAna haiM / isIlie mahAsatI jI ke samasta kathA raMga meM raMgakara isa prakAra prastuta karatA hai ki use sAhitya kA prakAzana jana-jana ke lAbhArtha honA par3hate-par3hate prabuddha pAThakoM ke hRdayatantrI ke tAra caahie| jhanajhanA uThate haiN| vicArAtmaka nibandhoM meM Apake kathA sAhitya meM jitanI bhI laghukathAe~, cintana, vivecana aura tarka kA prAdhAnya hotA bodhakathAe~ preraka, prasaMga Adi haiM ve sabhI anukara hai| vicArAtmaka nibandhoM meM nibandhakAra ke NIya haiN| unase naitika zikSAe~ grahaNa kI jA sakatI vyaktigata dRSTikoNa se kisI eka vastu kI tarkapUrNa haiM, vyakti ke vAritraka vikAsa meM ve kAphI sahAyaka aura cintanazIla anubhUti kI gahana abhivyakti bana sakatI haiM / bhASA prAMjala hai aura zailI mizrita hotI hai| smaraNIya hai ki sAmAnya lekha aura hai kintu unameM rocakatA hai, sarasatA hai aura zrotAoM nibandha meM kAphI antara hai / sAmAnya lekha meM lekhaka ko bAMdhe rakhane kI kSamatA hai| kA vyaktitva pracchanna rahatA hai| jabaki nibandha meM nibandhakAra kA vyaktitva Upara ubharakara AtA hai| . nibandha-pravacana aura kahAnI ke alAvA Apane 25 aneka cintanapradhAna nibandha bhI likhe haiM / AcArya bAla brahmacAriNI parama viduSI mahAsatI zrI rAmacandra zukla ne nibandha ko gadya kI kasauTI kahA kusumavatI jI ma. sA. dvArA likhita nibandhoM meM hai / nibandha meM anubhUti kI abhivyakti sazakta hotI donoM hI prakAra ke nibandha milate haiM / Apake AMR saptama khaNDa : vicAra-manthana 527 . C B sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jail ducation International F8 Private & Personal Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibandhoM meM vivecanAtmaka aura gaveSaNAtmaka ye donoM milate haiM, jise hama jJAna prApti kI saMjJA bhI de hI prakAra kI vidhAeM sammilita haiN| Apake nibandhoM sakate haiN| kI bhASA prAMjala hai, pravAha uttama hai| sAmAnya vartamAna kAla meM bhI yaha cintana kI prakriyA pAThaka varga ke lie sarala, sarasa evaM bodhagamya hai, cala rahI hai / Aja kA sAhityakAra samAja ko nayejahA~ kahIM bhI Apane saMskRta/prAkRta kI gAthAoM naye vicAra de rahA hai| yaha vicAra sAmAjika, ko uddhRta kiyA hai / vahA~ Apane use vistAra se Arthika, aitihAsika, rAjanItika Adi vibhinna | samajhAyA bhI hai / isase pAThakoM ko Apake nibandhoM kSetroM se sambandhita ho sakate haiN| kintu jo santa / ke kathya ko samajhane meM suvidhA huI hai| hotA hai, sAdhaka hotA hai, usake cintana kA kSetra 11 cUMki Apa jaina dharma kI eka parama vidUSI AdhyAtmika hotA hai, jo apane cintana ke phalamahAsatI haiM, isalie Apake nibandhoM ke viSaya bhI svarUpa AdhyAtmika yA dArzanika vicAra sUtra janausake anurUpa hI haiM / nibandhoM meM sAmAnyataH upa- mAnasa ko detA hai| deza paraka zailI kA upayoga kiyA gayA hai / Apake parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI nibandhoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA mahArAja bhI eka sAdhikA haiN| adhyayana ke sAtha hai ki ApakA adhyayana vistRta hai, cintana gambhIra unakA cintana bhI satata calatA rahatA hai| jisake / hai| viSaya ko gaharAI se uddharaNoM aura dRSTAntoM yAvarUpa unake mAnasa-paTala para naye-naye sahita prastuta kara viSaya vastu kA samucita rItyA- vicAra utpanna hote rahate haiN| ye vicAra-kaNa yA 2 nusAra pratipAdana karane meM Apa sarvathA sakSama haiN| cintana sUtra sAmAnyataH AdhyAtmika hote haiM, kintu kahIM-kahIM sAmAjika cintana bhI prakaTa huA hai| cintana karanA mAnava kA svAbhAvika guNa hai| samAja meM rahate hue ve jo dekhatI haiM usa para bhI vaha jitanA adhyayana meM Dabakara usa para vicAra svAbhAvika cintana ho jAtA hai aura jo nayI / karatA hai, naye-naye vicAra utpanna hote jAte haiM jo anubhUti hotI hai/vicAra utpanna hote haiM, ve cintana / kabhA-kabhI eka-eka paMkti se ATha yA dasa paMkti kaNa kA svarUpa le lete haiM / Apake ina vicAra sUtroM taka ke ho sakate haiN| kabhI-kabhI vicAra karate-karate meM nayA saMdeza milatA hai| kucha sUtra to aise haiM, bhI mAnasa paTala para prakAza paMja kI bhAMti vicAroM jina para vistAra se bahuta kucha likhA jA sakatA kA AvirbhAva hotA hai| kabhI vyakti bhramaNa karatA hai| ina sUtroM meM dArzanikatA ke sAtha sAmAjikatA hotA hai, koI ghaTanA dekhatA hai aura usake mastiSka bhI pAyI jAtI hai| saiddhAntika vicAroM ke sAtha meM navIna vicAroM kA AvirbhAva ho jAtA hai, yaha kucha vyAvahArika darzana bhI milatA hai| Apake bAta to sAmAnya vyakti kI hai| samasta vicAra sUtroM kA prakAzana anukaraNIya pratIta / jaba koI sAdhaka apanI sAdhanA meM lIna hotA / hotA hai / isa dizA meM Avazyaka prayatna jarUrI hai| hai/dhyAna magna hotA hai to usake mAnasa-paTala para bhajana-stavana asaMkhya dRzya/vicAra Ate rahate haiM / ve vicAra hI apane ArAdhya ke smaraNArtha kucha kAvya paMktiyoM unake cintana kA sAra hote haiM / yahA~ yaha smaraNIya kI racanA kI jAtI hai, jise vidhA ke anusAra haiM ki prAcIna saMskRta prAkRta sAhitya jo RSi- bhajana yA stavana stuti Adi kahA jAtA hai| prAcIna COM maniyoM kI dena hai, isI cintana kA pariNAma hai| bhajana yA stavana statiyAM/stotra para vastusthiti yaha hai ki isa cintana meM naye vicAra meM milate haiN| ina bhajana stutiyoM kI vizeSatA unakI / / cintana sUtra - ---- - - -- ---- 528 saptama khaNDa : vicAra-manthana 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) PMate & Personal Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya vastu meM to hai hI, kintu eka sabase bar3I hai| vahIM upadezaparaka bhajanoM ko bhI saMracanA kI / vizeSatA unakI geyatA hai| __ hai| ina upadezaparaka bhajanoM ke dvArA mAnavoM kI ___'stuti' zabda stutyarthaka 'stu' dhAtu meM 'ktin' supta cetanA ko jagAne hetu bhAvapUrNa zabdoM meM pratyaya lagakara banatA hai / jisakA artha hai-zraddhA hitopadeza diyA hai| isI khaNDa meM unake kucha bhaktipUrvaka pUjya gaNoM kA varNana krnaa| bhajana aMkita haiN| pAzcAtya vidvAna hima (Hymn) zabda kA prayoga isa prakAra hama dekhate haiM ki parama viduSI mahAstuti ke artha meM karate haiN| satI zrI kusumavatI jI mahArAja eka nibandhakAra, jaina paramparA meM stuti kA atyadhika mahatva pravacanakartI, kathAkAra, cintaka aura kavayitrI hai| saMskRta, prAkRta, apabhraza aura samasta prAntIya ke rUpa meM hamAre sammukha AtI haiN| unake dvArA 6 bhASAoM meM agaNita stutiyA~ milatI haiM / jaina dharma racita sAhitya kA avalokana karane se spaSTa ho / meM stuti ke artha meM 'stava' aura 'stotra' ina do zabdoM jAtA hai ki unhoMne jo bhI sRjana kiyA hai| ve kA prayoga dikhAI detA hai| prAkRta bhASA meM stava usa vidhA meM kharI utarI hai / yahA~ maiM isa bAta kA J ko 'thaya' yA 'thaa' tathA stotra kI 'thotta' kahA nirdeza karanA Avazyaka samajhatA hU~ ki unakI gayA hai| ziSyAoM/praziSyAoM ko cAhie ki ve mahAsatI parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. jI dvArA racita samasta sAhitya ko vyavasthita kara sA0 ne samaya-samaya para vibhinna stutiyoM kI saMra- use alaga-alaga pustakoM meM prakAzita karavAyeM to canA ko hai| jo prAMjala bhASA meM sarala, sarasa jana sAmAnya ko bhI usakA lAbha mila sakegA aura geya haiM / kavayitrI ne jahA~ stutiparaka bhajanoM aura unake batAye mArga para calane kA prayAsa kara * meM ArAdhyadeva prabhu ke prati zraddhA arghya car3hAyA hai, skegaa| vizvAsa hai ki mere isa sujhAva ko kriyA bhakti bhAva ke sugandhita sumanoM ko samarpita kiyA tmaka rUpa milegaa| 15 (zeSa pRSTha 514 kA) __jIvana hai-AzA / nirAzA yauvana kI mauta hai| prasannatA zItala jala pUrita svaccha jalAzaya hai, AzA kI ora unmukha rahanA utsAha kI cAha aura jisameM nimagna hokara pratyeka nirmala to ho hI jAtA yauvana kI rAha hai / sa hai, samasta tApoM se bhI mukta ho jAtA hai| __ AzA bhare hRdaya ko koI saMkaTa kabhI AtaMkita Abhyantarika prasannatA hI sAre jagata ko kisI nahIM kara pAtA aura usakI yaha asamarthatA parAbhava ke lie bhavya saundaryazAlI, cittAkarSaka aura mano- kI prathama sIDhI banatI hai|| ra rama banA detI hai / hama jisa raMga kA cazmA car3hAeMge AzA vyakti ke lie kabhI dukhada nahIM hotI ko usI raMga meM raMge hue to sAre dRzya hameM dikhAI hai| AzAoM kI apUrti to nirAzA hai, vahI kheda janaka hai| use AzA mAnanA bhrAnti hai / AzAe~ __ prasannatA mana kA tatva hai| ise prasannatA dene isa prakAra nirAzAoM meM tabhI pariNata hotI haiM, kara 1 vAlI bAhya vastu kI vizeSatA mAnanA bhrama hai| jaba vyakti usake lie atIva kAlpanika AdhAra prasannatA jIvana aura jagata ke durdharSa saMkaToM se banAtA hai-AzA kA kyA doSa ? * saMgharSa kI prathama evaM anivArya taiyArI hai, jo utsAha sAvadhAnI ke sAtha AzAoM ko kSetra do, udyama 2 ke Ayudha-nirmANa kA kArya karatI hai| se sIMco, saceSTatA se saMrakSaNa karo, yatna se AzA-nirAzA vikasita karo, prasannatA ke hI prasUna prasphuTita utsAha yauvana kA anivArya lakSaNa hai / usakA hoNge| saptama khaNDa : vicAra maMthana 529 * sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha YorDrivate ? Dersonalise Only deNge| Jant Education International Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabrahmacAriNyAH zrImatyAH kusumavatyAH satyAH yazaHsaurabham 00000000000000000000000000000 saMsArajIvajagataH paramaMhitecchum, mokSa cchuka prakRtihetujaneviraktam / jJAnAtmadehaviSaye hRtasaMzayaM tam, vande guNAtizayitaM bhuvivartamAnam // namAmyahaM sohananAmadhAriNIm, satI mahimnAM sakalAgamazriyam / satAM samUhe'pyamitaprabhAvinIm, dayaikadRSTiM zritazuklavAsasam / / 1 / / artha-zvetAmbara sthAnakavAsinI jaina sAdhvI mahimAoM kI satI zrI sohanakuMvarajI mahArAja, jo saba AgamoM kI zobhA thIM, munirAjoM meM bhI jinakI dhAka thI, jinakI dayA hI zaraNa thI, unako maiM namana karatA huuN| namaskRti, prathamA svabhAvataH, yato hi gurvIyamato'pi yujyate / vadAmi yasyA yazasaH kathAnakam, bhavedaho maGgalameva maGgalam / / 2 / / artha-svabhAva se merA namaskAra, isalie bhI hai ki ye merI guru thiiN| aura isalie bhI ki CL meM jina satIjI ke yaza kI kahAnI kaha rahA hU~, unakI bhI ye guru haiM, jisase ki maMgala hI maMgala ho| vahAmi tasyAH zirasA'pyayomukhaH, sadopadezAmRtapUrNamuttaTama / ghaTaM tato'haM kathayAmi mAtaram, vadeyuranye kimapIha durvacam // 3 // artha-una satIjI mahArAja ke upadezAmRta se bhare hue aura uThAe ghar3e ko lajjita ho, Dho rahA hai, yahI kAraNa hai ki maiM satIjI ko mAtA kahatA hU~, phira cAhe koI kitanA hI burA khe| tasyAH punazcAnyatamA bhavediyam, satISu dhanyA kusumaabhidhaayinii| mamA tu tasyAH samudIryate yazaH, yathAsmRti dhyAnapareNa cetasA // 4 // ___ artha-unhIM kI aneka satiyoM meM se ye zrI kusumavatIjI satI haiM, inake yaza to bahuta haiM kintu / / mujhe jo sUjhate jAte haiM, unhIM ko maiM kahatA huuN| abodha evAhamato'pi nirbhayaH, gadAmi matyAkalitaM sunirbharam / ato na jihAmi kaveguNAdaho, na zaGkate me hRdayaM vikatthane // 5 // artha-kyoMki maiM nAsamajha hU~, isalie mujhe koI Dara nahIM lagatA, ataH jaisA samajha meM AtA hai, vaimA hI khUba kahatA jAtA huuN| isalie kaviyoM kI maryAdA chor3akara varNana karane para bhI nahIM jheNptaa| yahA~ taka ki DIMga mArane para bhI hRdaya ghabar3AtA nahIM hai| zraddhayAyA mahatyA dhavalavasanAcchAditAyA hi satyAH, zrImatyAH sohanAyAH kRtaghanatapaso muktimArga-prayAtryAH / ( 530 ) 540 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FORPrivate-supersonalison Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSyeyaM zAntavRtti. paramazubhagatijanadharmAgamazrIH, vyAkhyAtrISu prasiddhA punaratisaralA kA'pyananyA satISu // 6 // artha- sthAnakavAsI zvetAmbara jaina mahAsatI ghora tapasvinI zraddheya zrI sohanakuvarajI jo || aba svargIya haiM, ye parama mAMgalika jainadharma ke AgamoM kI zobhA, prasiddha vyAkhyAtrI, atyanta sarala aura satiyoM meM bejor3a hI haiN| sA'sau nAmnA suzIlA kusumasuSamA rAjate jainabhUmI, jAnAmyevaM sukhena praguNiyazasAM vRndato'ha satInAm / tasmAdante guNAnAM gaNamapi sahasA vakta masmyeva tasyAH, satyAH saumyasvarUpaM jJapati tarasA bhAvadhurya mahatvam // 7 // artha-jainajagat meM suzIla, vahI yaha kusuma nAma kI parama zobhA jhalaka rahI hai, yaha maiM pUjya satiyoM ke mukha se hI aisA sunatA hU~ / itanA kahane para bhI kucha guNoM ko aura kahanA cAhatA hU~, jinase ina satIjI kA ujjvala aura pAvana rUpa zIghra hI samajha meM A jAtA hai / etatsatyaM prakRSTa prathamavayasi syAmahaM zikSako'syAH, satyAvRtti vicetu kathamapi samayaM dAtumicchurbhaveyam / kAle'jJAsyaM mahatvaM tadapi tu kaThinaM mandabuddharmamedam, kRtyaM jAtaM kaThoraM smarati yadi mano lajjate mAmakInam / / 8 / / artha-eka saccI bar3I bAta yaha hai ki jaba ye choTI Ayu meM hI thIM, inakA zikSaka bana, ina ko samajhane ke kisI prakAra samaya nikAlakara pahu~cA / merI yaha mUrkhatA hI thI, kyoMki maiM rIti-nIti se aparicita thaa| Age calakara bar3appana ko samajhA bhI ki nahIM, yaha to samajhane kI bAta hai, adhyApana ke 5 samaya bar3A kaThora vyavahAra huaa| jaba kabhI maiM usa kaThora vyavahAra ko yAda karatA hU~ to mana meM bar3A lajjita hotA huuN| smRtvA sarvaM tvakRtyaM kathamapi vacanairyadyahaM varNayeyam, harSa matvA sadeyaM kathayati susatI taddhi jAtaM hitArtham / sampratyevaM mahatvaM kimapi sadasi yad vartate satphalaM tate, dainyaM mansye na citta na kimapi manaseH kalpanaucityamAste // 6 // artha-yadi maiM smaraNa kara usa kaThora vyavahAra ko kabhI kahatA hU~ to harSa mAnakara pAvana satI jI kahatI haiM ki vaha kaThora vyavahAra to bar3A hitasAdhaka huA hai| jo bhI kucha mahattva Aja sabhA meM mAnA jAtA hai, vaha saba usakI badaulata hai / maiM to usako hRdaya meM burA nahIM maantii| isalie ApakA aisA kahanA ucita pratIta nahIM hotaa| satyaM vacamyeva vRttaM na hi mama manasaH kalpaneyaM navInA, satyaH sarvAH pravINA api bahuguNitAH santi saddhe'pi satyaH / vaiduSyAbhAranamrAH kimapi tu kathitaM pAlayantyeva vAcam, satyA vRttiM sadaitAH phalayitumanasazcintikA eva sarvAH // 10 // saptama khaNDa : vicAra-manthana 70 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private e Personal use only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha- saca bAta kahatA hU~, yaha koI mere mana kI bAta nahIM hai / Aja ina satIjI ke saMghAr3e meM sabhI satiyA~ atyanta yogya aura mahAviduSI haiM / vidvattA ke bojha se jhukI huI ve jo satIjI pharamAte haiM, usakA ve usI samaya pAlana karatI haiM, sAtha hI ye satiyA~ hRdaya meM socatI haiM ki unake kahane se pahale hI kArya ho jAnA cAhie / artha- vAstava meM, maiM satIjI ke asalI rUpa ko to batA nahIM sakatA ( kyoMki mujha meM itanI yogyatA nahIM hai) kintu jhUTha Adi meM pha~sA maiM duniyAvI kAmoM ko hI ginA sakatA hU~ / isalie maiM mAnatA hU~ ki yaha saba merA kathana sArahIna hI hai / kintu mokSArthI tatvajJa munijana mere isa UTapaTAMga varNana se kucha to artha nikAla hI leMge / nAhaM vaktu yathArtha paramapi satataM rUpametatsvato'syAH, mithyAcArAdimagnaH kathayati racitaM laukikaM kAryamekam / tasmAnmanye mamedaM kathanamapi tadA kevalaM sArahInam, jAnIyuH ke'pi santaH paramapadaratA dhyAnamagnA mahAntaH // 11 // yadyapyasyA guNAnAmatizayamaparaM vaktumicchAmyapAram dhyAnaM tAvanmadIyaM vyathitajanakathAvanmAmakInaM vipannam / bhrAmyatyevaM kathAyAH jhaTiti mama manazcaJcalatvAd guNebhyeH, heturnAnyo'sti kazcit sakalaguNamahimnaH zIlazuklombarAyAH // 12 // artha - yadyapi maiM satIjI ke guNoM ke apAra mahatva ko kahanA cAhatA hU~, taba taka merA kahanA - karanA rogI kI kahAnI ke samAna gar3abar3A jAtI hai / kahanA cAhatA hU~ kucha kaha jAtA hU~ kucha, kyoMki merA mana mujhako dhokhA detA hai / ataH guNoM kI bAta kaha nahIM pAtA / kAraNa isakA yahI ho sakatA hai ki zIla zuklAmbaradhArI satIjI mahArAja svayaM hI aisI haiM ki maiM kucha kaha hI nahIM pAtA / 532 artha - dara asala choTI sI umra meM hI ina satIjI ne apanI pUjya mAtAjI ke sAtha hI paramayazasvI adhyAtmayogI mokSamArgI parama prasiddha sanmunIndra guruvara zrI puSkaramunijI ke saMgha meM dIkSA grahaNa karalI thI, tabhI se paricita hone ke kAraNa meM ina satIjI ko jAnatA bhara haiM, kintu inhoMne itanI unnati kara lI hai ki maiM aba ina satIjI ke mahatva ko nahIM pahacAnatA / kyoMki tapasyA se vyakti kucha kA kucha ho jAtA hai / satyAzcAsyA guNAnAM paricitiraparA bAdhikA varttate me, svalpAyuSye satIyaM paramaguNavatI dIkSitAsojjananyA / sArdhaM devyA mahatyA vimalagaNadhare puSkarAcArya saMdhe, divyotkarSa pratiSThe paramagatiyazaH zobhite sanmunIndra // 13 // Jain Edon International tasyaiveyaM satInAM zubhamatiyazasAM suprasiddhA gaNazrIH, neyaM ziSyaiva loke paramagaNadharA zikSitAnAM satInAm / divyAbhAnAM suratnaM suvimalayazasAM rAjate tIrtharUpA, dRSTvA satyo'pi cAnyAH svayamativimalAH sparddhamAnA yatante // 14 // artha - tapaHsiddha adhyAtmayogI zrI puSkara muni gurudeva, unakI pavitra buddhi aura yazavAlI saptama khaNDa : vicAra - manthana sAdhvIratna kasumavatI abhinandana grantha FopPrate & Personal Use Only S w Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satiyoM ke samudAya meM prakhyAta gaNadharA aba ziSyA nahIM, apitu prasiddha satiyoM meM camakatA ratna hai, suprasiddha satiyoM meM guru ke tulya zobhita hai / ina satIjI ko dekhakara aba anya satiyAM bhI jo apane jJAna | lA aura guNoM se vimala haiM, ve bhI aba spardhA ke lie yatna karatI haiN| zraddhAdharmojjvalAciH pratidinamaparaM vyApRtaM janasaMgham, dharmazraddhAtirekaM parahitaviSaye dRSTidAnAya nityam / sampreryAdhikSayArthaM zra tarasaracitaM mArgamevodagirantI, zreSThaM matvA satIyaM sulabhahitaparai rAjate vAkyavRndaiH // 15 // artha-zraddhA aura dharma kI jhilamilAtI agni kI lapaTa ye satIjI pratidina jaina janoM, jo dharma aura zraddhA kA Adhikya rakhate haiM, unako sadA paropakAra ke lie upadeza karatI rahatI haiN| mArmika vyathAoM ke dUra karane ke lie zAstroM ke tattva ko zreSTha mAnakara samajha meM A sake aise vacanoM se udbodhana karatI huI sohatI haiN| jAnAmyenAM suzIlA satataguNamayI zikSyamANAM sadA'hama, svAmonnatya prayAtAM saralasuvacanaruttarairbodhayantIm / smRtvA sarvaM nitAntaM tyajati mama manaH krU ravRtti madIyAm, jihva myadya svato'haM kaTu viSavacanaiH kintu zikSAtyagamyA // 16 / / artha-jo mujhase vyAkaraNAdi sIkhI huI, isa suzIla guNavatI satIjI ko jAnatA avazya hU~, kyoMki ye apane ko unnata karane ke lie sIdhe-sAde upadezoM se jJAna bakheratI huI, Aja paramapada se zobhita haiM, aura maiM jahA~ thA vahIM hU~ tathA aba maiM apane una tIkhe vacanoM kA smaraNa kara pachatAtA hU~ aura zaramAtA hU~, kintu zikSA kaThinatA se prApta hotI hai, karatA bhI to kyA ? yadyapyasyAH svabhAve sahajamupakRtezcitrametannavInam, pazyAmItthaM vilakSaH kimapi tu vacanairvakta mIzo bhaveyam / mAhAtmyaM cApyapUrva viralamadhikRtedivya-rUpaM tvalabhyam, saMsArI kAmacAraH kathamapi vimalaM tattvamApta kathaM syAma / / 17 / / artha-kintu svAbhAvika upakAra karane ke naye dRzya ko dekhakara to maiM aba acambhe meM gira par3atA hU~ ki kisa prakAra maiM aisI zakti prApta karU jaisI ki satIjI ne prApta kara lI hai| kintu maiM | kA gRhasthI aura asaMyamI rahakara kyA aisA dRzya upasthita kara sakatA huuN| mAnaM tvasyA vadeyaM kimiti punaraho varNane santi satyaH, yAsAM kotidigante prasarati bhuvane satprabhAvairajasram / vaiduSyaJcApyapUrva dizi dizi bahudhA dIptimaddezanAyAm, zru tvA sarve vimugdhA guNijanasakalA saMti sadyo'dyabhUmau // 18 // artha-ina satIjI meM mAna jaisI to koI bAta hI nahIM hai| inake atirikta anya pavitra guNavatI satiyoM ko bhI dekhatA hU~ ki jinake divya prabhAva ke sAmane zrAvaka Thahara nahIM pAte, kintu inake vyAkhyAna ko sunakara zrAvaka jame ke jame hI rahate haiM, uThane kA nAma hI nahIM lete| jAnantyetajjagatyA jinavaramunayo rakSakA jovayoneH, kaSTaM labdhvA'pi loke hitakaravacanaiH zikSayantyeva satyam / lokAH sarve vimugdhA parahitavimukhAH svAthino bhogavRttaH kiM jAnIyumahattvaM jagati dhanaratAH sanmunInAM kathAnAm // 16 // SERY V saptama khaNDa : vicAra-manthana 533 O630 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private a personal use only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ artha-kaSTa uThAkara bhI jinamunijana jIva jAti kI rakSA karate haiM, satya ko kaSTa sahakara bhI ST sikhAte haiM, kintu svArthI saMsArI, dhana ke lobhI manuSya aise muniyoM kA vAstavika svarUpa kaise jAna k sakate haiN| ete sarve viraktAH paramasumatayo muktimArgaprasaktAH evaM satyo'pyanekA vihRtiparavazA jainadharma vahantyaH / lokAn bhogAnuraktAn vikRtirasayutAn hiMsakAna bodhayantyaH, bhikSAvRtti dadhatyo janajanaviSaye saMti dhanyA mahatyaH // 20 // ___ artha-kintu phira bhI upakArI munijana ina hiMsaka manuSyoM ko samajhAte hI rahate haiN| isI yA prakAra satIjana bhI una sabako samajhAtI rahatI haiM / yaha jainadharma kA vismayakAraka mahatva hai / dRSTvA'pyevaM viraktAna jinavararasikAna sanmunIndrA jagatyAm, bhogAsaktAstu lokAH kalahaviSaratA bhuJjate pApabhogAn / kuyu: kiM te manuSyAH parahitaviSaye nAmadharmasya nItI, siddhi samprApya kAMcit parajanasukaraM jainadharma vaheyuH // 21 / / artha-itane para bhI ye saMsArI manuSya lar3AI-jhagar3oM meM lage rahate haiM, ina pAvana muniyoM ke upadeza ko grahaNa nahIM karate aura pApa kamAte rahate haiM, kintu kucha mila jAne para usI meM prasanna rahate haiN| aura satya kI upekSA karate haiN| jJAtvA sarva rahasyaM manasi mama punarjAyate kA'pi zaGkA, rAgAMstyaktvA'pi sarvAn kathamiha munayaH pAlayeyuH svakIttim / kItalubdhA munIndrA yadapi sutapasaH saMti kecit pRthivyAm, AnIyuH ke'pi loke paramahamakhilaM mUDhacetA na jAne / / 22 / / artha-parantu saba kucha tyAgane para bhI munijana kucha aise bhI haiM ki ve apanI kIti kI lAlasA ra rakhate haiM, yaha dekhakara maiM Azcarya meM DUba jAtA hai, kintu isakA uttara sunakara bhI maiM aisA mUrkha hU~ ki unake samAdhAna para bhI merI samajha meM kucha nahIM aataa| dRSTvatanmAnase'haM suvimalatapasaM tApasI satyarUpAm, mithyAzlAghAmaye'smin munijanavimale kevalAM komalAM tvAm / stUyAlloke'dhunA kaH saralagatirati cintayeyaM sadaivam, zraddhAM badhvA'pyadhIro munijanakamalaM vIradevaM bhaje'ham / / 23 / / artha-yaha saba dekhakara maiM apane mana meM, pavitra tapasvinI saccI sAdhvI ApakI, kevala sIdhI munijanoM ke vimala mithyAzlAghAmaya saMsAra meM, sIdhI gati para prema rakhane vAlI kI, kauna prazaMsA zrA karegA ? aisA maiM sadA udher3a-buna meM lagA rahatA hU~ / ataeva maiM ghabar3Akara zraddhA ko bAdhakara vIra prabhu kI ArAdhanA karatA rahatA haiN| Azcarya vartate me manasi hRtajagat jainadharmasya sAdhuH, sarvaM tyaktvA'pi bhUmau yazasi parigataH sAdhakaH sarvathA'yam, jAne sarva rahasyaM tadapi guNamayaM vRttamastyeva loke, tasmAnmanye sadA'ha kimapi tu jagataH kAraNaM tad vicitram // 24 // artha--mere mana meM Azcarya hotA hai ki sarvatyAgI jainadharma ke munirAja saMsAra chor3akara bhI isa saptama khaNDa : vicAra-manthana || 534 - sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Ging Por fivate & Personal Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthivI para yaza meM lipta hokara yaha sAdhaka hai| yaha bhI guNamaya rahasya saba maiM jAnatA hU~, yaha saba duniyA kA meM calatA hai / isalie maiM mAnatA hU~ ki jagat kA kAraNa anokhA hai| nirlajjo'haM vadeyaM sadasi munijane lokalIlAsamApte, mithyAzlAghAbhilASe punariyamadhunA niHspRho dRzyate'nte / tattvajJAnI manuSyo bhavati munijanAn vandate svecchayA yaH, bhaktyA teSAM guNAnAM kathayati bahudhA padyavRnde mahattvam // 25 / / artha-lokalIlA samApta karane vAle munijana para, jo ki jhUThI DIMga kI cAha rakhate haiM, jaisA aa ki vaha anta meM nispRha dikhatA hai, usako jJAnI to apanI icchA se vandanA karatA hai aura kavitA meM unake guNoM kI prazaMsA karatA hai, aisA maiM dekhatA huuN| ante bhaktyaiva satyAH sukusumasurabhe nAmavatyA bhaginyAH, mAtuH kailAzavatyA guNagaNanicayaM yAvadantaM smareyam / nAmaM nAmaM yazobhyaH sakalaguNabhRtaH puNyarUpaM madantaH, nRtyatyevaM saharSa kimu kRtivacanaiH preryamANo jano'yam / / 26 / / __ artha-anta meM, maiM satIjI ke prati bhakti se, prazasta khile hue puSpoM kI gandhavAlI nAmavAlI satIjI jo merI bahinajI haiM, kyoMki svargIya kailAzavatIjI, jo merI mAtA thIM, unakI Apa putrI haiM, 65 ataH maiM Apako bahinajI kahatA hU~, kyoMki merA mana unake guNoM ko yAvajjIvana yAda karatA rhegaa| acche - guNoM kI mAtA kailAzavatIjI ke yazoM ke lie jhaka-jhaka kara merA mana nAcatA rahatA hai| adhika kyA kahU~, maiM to eka vivaza sA huuN| satyA divyaprabhAyA madutamavacaneH preritaM me'pi cittam, kIrtermugdhaM sadedaM rasamayakathanezcintayitvA guNaugham / smRtvA smRtvA kathaJcillikhati matimayaM padyavRndaM vicitram, vidvalloke prazastaM kathamapi prabhavennAsti cintA mameyam // 27 // artha-satIjI zrI divyaprabhAjI mahArAja ke atyanta mRduvacanoM se prerita huA merA mana bhI jo sadA kItilobhI aura khuzAmadI bAtoM se guNoM ko socavicAra aura bAra-bAra yAda kara eka UTapaTAga pada jaise managaDhanta kucha likha rahA hU~ ! yaha vidvajjana ko acchA lagegA ki nahIM, yaha to mujhe cintA hI nahIM hai / (kyoMki maiM jAnatA hI kyA kahU~ !) satyaM budhyAmi loke kusumavati he dharmapUjye vadAnye / vakta vANIM na jAne tadapi tava kathAmiGgitena bravImi / tattvajJAtrI dayAyAstvamasi bahuto bhAvamugdhA'pyananyA, kIrtazcintA na te'ntaviharati bhuvane jainadharma stuvantI // 28 // artha-e dharmapUjya ! viduSi ! kusumavati ! maiM yadi ThIka samajhatA hU~ athavA jAnatA hU~ to maiM varNana karanA bhI nahIM jAnatA, phira bhI maiM kucha Apako izAre se batAnA cAhatA huuN| dayA ke tattva kI jAnakAra bhAvamugdha Apa akelI hI ho, jainadharma kI stuti karatI huI nizcinta vihAra karatI rahatI ho| bhUdevo'yaM vipannaH smarati yadi kadA karkazatvaM svakIyam, zikSAdAne pravINo rahasi tava dhati lajjate sarvathA'ntaH / carcAvAcAM prakurve hasasi bahutaraM tasya mUlaM yazaste, tasmAnmanye svasAraM jagati manujatA sarvathA pAlanIyA // 26 // saptama khaNDa : vicAra-manthana 535 Od0 sAdhvIratna kusamavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ artha-maiM bhoMdU dukhiyArA brAhmaNa ghaTita apanI kaThoratA ko jaba kabhI yadi yAda karatA hU~, par3hAne-karane meM catura hote hue bhI Apake dhairya kA smaraNa kara merA hRdaya bahuta lajjita hotA hai / jaba kabhI maiM Apake sammukha isakI carcA vANI karatA hU~ to Apa yahI kahatI haiM ki yahI to ApakI prazaMsA kI jar3a hai, yaha kahakara ha~sane lagatI ho / yahI kAraNa hai ki maiM Apako bahina mAnatA hU~ / saMsAra I meM mAnavatA sabhI taraha pAlanI caahie| ante'pyajJaH kRtajJo mRdutamavacanAM sohanAM mAtaraM me, jaino bhaktaH satIM tAM vadati vadatu me kA'pi hAnirna manve / nAhaM manye kRtaghnaM svamatizayatamaM vacmi bhAvena me'ntaH, loke rItiH sadeyaM janayati jananI kintu dharmeNa mAtA // 30 // artha-Akhira maiM nAsamajha, kintu atyanta komala vacanoM vAlI svargIya sohanaku~vara satojI ko maiM mAtA mAnatA huuN| zrAvaka unako satIjI ma. mAnate haiM yA kahate haiM, isase merI koI hAni nahIM hai / vastutaH maiM apane Apako kRtaghna nahIM mAnatA, ataeva mAtA kahatA hU~ / yoM to saMsAra meM jo janma in detI hai, vahI mAtA kahalAtI hai aura dharma se sabhI striyA~ mA~-bahineM haiN| kimiti kavirahaM varNayeyaM kathaJcit, saralapadamayaM sArazUnyaM vicitram / tadapi mama mate kAvyametatsu bhAvam, vahati kimapi hRdyaM bAlavAco'pyasAram // 31 / / artha-kyA jaise-taise arthahIna UTapaTAMga kucha varNana kara letA hU~ isase maiM kahIM kavi nahIM ho sakatA ! parantu arthahIna tutalAtI bolI se baccA bolatA hai, use sunakara jaisA Ananda AtA hai, ThIka vaise hI merI kavitA se Apako Ananda AtA hai, aisA maiM kavi huuN| na kimapi mama padyaM vartate kAvyatulyam, tadapi yadi likheyaM sAhasaM me kSamAyAH / rasa-guNa-kavitAyAstattvavetta: kavestat, prahasanamiva citteM modayatyeva cittam // 32 / / artha-merI kavitA koI kavitA nahIM hai, kintu Apa mujhe kSamA pradAna kara deMge, isalie mujhe kucha likhane kA sAhasa ho jAtA hai / rasolI kavitA ke jAnakAra kaviyoM ke lie to yaha merI kavitA 'prahasana' ke samAna hai| kucha to kaviyoM dila meM acchA lagatA hogaa| kathayati yadi padyaM vyaMgasaMgena nityam, tadapi na punarantastoSamApnoti hRdyam / racayati punarevaM zaMkaro'yaM ramAyAH, kavirapi suzako'rthaH saMgataH kintu svapne // 33 // artha-yadi koI kavi savyaMga padya kahatA hai to vAstava meM hRdaya ko priya santoSa prApta hotA hai, yaha jAnate hue yadi lakSmI kA zaMkara arthAt bhalA cAhane vAlA ramAzaMkara kavi kA sahI artha ho sakatA hai, kintu yaha saba svapna meM hI saMgata ho sakatA hai, jagate hue saMsAra meM kabhI nahIM ho sktaa| R melA 536 saptama khaNDa : vicAra manthana 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha C Foarte 3 Dersonalise Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (:) pariziSTa (:) abhinandana-grantha meM pariziSTa kI paramparA bhale hI navIna ho, kintu isakI eka apanI upayogitA/anivAryatA hai| gujarAtI meM ise pUravaNI kahate haiN| kucha mahatvapUrNa lekha jo grantha chapate-chapate prApta hue, ve apane khaNDa gata viSaya ke sAtha samAviSTa nahIM ho sake, kintu unakI upayogitA thI, ata: ina lekhoM ko pariziSTa meM saMkalita kiyA gayA hai| samvandhita vidvAna lekhaka. isameM kisI prakAra anyathA bhAva nahIM leMge, aisA vizvAsa hai| Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa jainAcAra : eka vivecana -rAjondra muni zAstrI , ema0 e0 sukhakAmI manuSya aura sukha kA rUpa lie hI hotI hai, prayatna bhI isI dizA meM kiye dharmAcAra kA mUla mantabya yathArtha sukha kI jAte haiM / yaha bAta anya hai ki ve prayatna uttamasukha prApti hai| yahA~ yaha apekSita hai ki sacce sukha ke ke pakSa meM hote haiM athavA nahIM aura ve prayatna samusvarUpa ko pahacAnA jAya aura duHkha ke sAtha usa cita hote haiM athavA nhiiN| yaha sukha kI lAlasA kI ApekSika sthiti ko bhI samajhA jAya / jaina duHkha kI pratikriyA hai| duHkha kadAcit jAgatika sAhitya meM isa viSaya kA viSada vivecana upalabdha jIvana kA eka dRr3ha aura kaTu satya hai / duHkha kI hotA hai| duHkha ke kAraNoM kI khoja kI gaI hai paridhi se koI baca nahIM pAyA hai / lokika dRSTi aura unako nirmUla karane ke upAya bhI sUjhAye se 'abhAva' duHkha kA kAraNa hai / abhAva kI pUrti se gaye haiM / duHkha ke samApta ho jAne kI sthiti, sukhA- ho sukha kA Agamana bhI mAna liyA jAtA hai| nubhava kI prAthamika AvazyakatA hai| jaina mAnya- annAbhAva ke kAraNa kSadhA kA duHkha hai aura anna. tAyeM duHkha ke kAraNa rUpa meM 'karmabandhana' ko svI- prApti para sukhAnubhava hone lagatA hai| kiMtu duHkhita / kAratI haiN| isa bandhana ke kSINa ho jAne para hI to abhAvagrasta pAye hI jAte haiM; sampanna jana bhI vAstavika aura uttama sukha upalabdha hotA hai / isa ! se kisI na kisI duHkha ke zikAra rahate haiN| dhanAvicAra ke samarthana meM nimna ukti ullekhanIya hai- dhikya yadi bhautika sukha kI upalabdhi karAtA dezayAmi samIcInaM dharma-karmanivarhaNam / hai to santAnAbhAva athavA anya kisI kAraNa se mAnasika saMtApa banA rahatA hai| vyAdhi bhI duHkha saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe / / kA kAraNa ho sakatI hai, vyAvasAyika U~ca-nIca se arthAta-"maiM karmabandha kA nAza karane vAle bhI cintA aura mAnasika kleza saMbhava hai| sAra usa satyadharma kA kathana karatA hai jo prANiyoM ko , yaha ki sAmAnyataH duHkha isa jAgatika jIvana kA saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara uttamasukha meM dharatA eka anivArya aMga hai aura manuSya kA sukhakAmI honA bhI eka zAzvata satya hai| spaSTa hai ki saMsAra meM duHkha haiN| prANiyoM ke prazna yaha hai ki isa duHkha se chuTakArA pAne apane karma hI ina sAMsArika duHkhoM ke mUla kAraNa aura sukha prApta karane ke lie kAragara upAya kyA haiM aura dharma unheM duHkha-mukta kara uttama sukha kI hai ? bhAratIya saMskRti meM dharma, artha, kAma aura prApti karA sakatA hai| kona sacetana prANI sukha mokSa-ye 4 sAdhana sukhArtha sujhAye gaye haiN| mokSa kA parityAga kara svecchA se duHkha kA varaNa karane pAralaukika sukha kA sAdhana hai| ihaloka ke sukhoM ko tatpara ho sakatA hai ? sabhI kI kAmanA sukha ke ke liye prathama 3 sAdhanoM kA vidhAna hai| ina tIna 1 'ratnakaraNDazrAvakAcAra'-zrI samantabhadra svAmI kusUma abhinandana grantha : pariziSTa 63-60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha oes Jan Education International www.jasurerary.org Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanoM meM AdisthAna dharma ko hI pradAna kiyA yaha to carcA huI laukika sukha kii| kintu / gayA hai| vastutaH dharma hI sukha pradAna karane vAlA vAstavikatA yaha hai ki ye laukika sukha vAstava meM SAI pramukha aura samartha sAdhana hai| zeSa artha aura kAma sukha hote hI nhiiN| ye to sukhoM kI chAyA mAtra / to gauNa sthAna rakhate haiM aura ina donoM sAdhanoM meM haiN| ina sukhoM kA antima pariNAma ghora kaSTakara bhI dharma kI saMgati anivArya rahatI hai / dharmarahita duHkha hotA hai / phira inheM sukha kahA hI kaise jAya? | artha sukha nahIM, duHkhoM kA hI mUla kAraNa banatA hai| yaha to manuSya kA ajJAna aura moha hI hai jo Call sukha prApta karanA jIva kA anivArya svabhAva hai- inameM sukha kI pratIti karAne lagatA hai / vAstava meM ! isa pravRtti ke adhIna hokara manuSya nIti-anIti yaha manuSya kA bhrama hai aura yahI bhrama use ghora ucita-anucita kA dhyAna kiye binA adhikAdhika duHkhajanaka tathAkathita sukhoM ke pIche daur3ane ko artha-saMcaya meM laga jAtA hai| vaibhava-vilAsa ke vivaza kara detA hai| yaha dhyAna dene yogya bAta hai , sAdhanoM ke ambAra laga jAte haiM, ucca aTTAli- ki sukha to jIva ke bhItara se hI udita hone vAlA / kAoM kA vaha svAmI ho jAtA hai| apAra dhana- eka tattva hai aura usakA AbhAsa bhI kahIM kisI dhAnya aura svaNa-mANikya se bharA-pUrA usakA bAhya padArtha meM nahIM ho sktaa| apane se bAhara hai prAsAda anyajanoM ke lie ISyA kA kAraNa taka sakha kI khoja karane vAle prANI kI sthiti to usa bana jAtA hai| use samAja meM ucita pratiSThA bhI mRga kI sI hai jo apanI nAbhi meM basI kastUrI kI prApta ho jAtI hai| yaha saba kucha hote hue bhI tA h| yaha saba kucha hAta hue bhI mAdaka gandha se caMcala hokara usa sugandhita padArtha adharma se prApta dhana usake mana ko azAMta rakhatA hai| ko prApta karane ke lie-phira-phira sUghe ghAsa' beImAnI se vyavasAya karake yadi dhana prApta kiyA kI avasthA meM rahatA hai| AvazyakatA sukha ke gayA, to usa dhana ko chipAne kI samasyA rhegii| svarUpa ko samajhane kI hai / sAre bhrama phira dUra ho manuSya svayaM ko bhI bhItara hI bhItara dhikkAratA jAyeMge, bhrAntiyA~ kaTa jAyegI aura sukha ke | rakhatA hai ki anyAya aura anIti ke sAtha hI usa pAtroM se mana makta To jaaygaa| ne yaha dhana prApta kiyA hai| aisI sthiti meM mAna- bAharI padArthoM meM sukha kA anubhava karane vAle haiM sika asaMtoSa honA hI hai aura bAhara se usakA jana indriyoM ke mAdhyama se prApta hone vAle sukhopajIvana kitanA hI sukhamaya kyoM na pratIta ho, bhoga kI lAlasA hI rakhate haiM / ye sukha na kevala vAstava meM vaha duHkha kI jvAlA meM dagdha rahA karatA kSaNika apita vAstava meM antatogatvA duHkharUpa meM hai| isake viparIta dharmAcaraNa sahita ajita dhana pariNata hone vAle bhI hote haiN| ve svayaM sukha nahIM / mAtrA meM cAhe kitanA hI alpa kyoM na ho, vaha haiN| ve to aise sAdhana haiM jo kisI eka vyakti ke byakti ko Atmika saMtoSa avazya detA hai aura lie sakha to usI samaya kisI anya vyakti ke yaha mAnasika zAnti usake sukha kA AdhAra bana lie daHkha ke kAraNa hote haiM / jaba eka hI sAdhana / jAtI hai| yaha sUkha sthiratAyukta bhI hotA hai aura yA kArya sakha bhI utpanna kara rahA hai aura duHkha ! CALL antaH-bAhya donoM rUpoM meM eka sA hI hotA hai / hA~, bhI, to sacce sukha kA kAraNa nahIM kahA jA sukha-suvidhAoM kI mAtrA kama bhale hI ho sakatI sktaa| isI prakAra ye sAdhana to itane kSINa aura hai, kintu isase sukha ke yathArtha svarUpa ko koI caMcala haiM ki eka hI vyakti ke lie jo kabhI sukh-| hAni nahIM hotI / ina laukika sukhoM ke sAtha dharma kara hote haiM anya avasaroM para ve hI duHkha ke kAraNa kA nAtA bar3A pragAr3ha huA karatA hai / dharma ke binA bhI bana jAte haiN| santAna kA hI udAharaNa || sukha kI zUnyatA hI pramANita hogii| lIjie / parivAra meM zizu kI kilakatI ha~sI se 538 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 9E sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaONGC Jain Election International FAPate & Personal Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI prasanna ho jAte hai, kuladIpaka kI upasthiti se 'icchA' kA nirodha sukha lAbha ke lie atyAvamAtA-pitA kA mana harSita, ullasita aura garvita zyaka hai / yaha nirodha agAdha zAnti aura santoSa rahatA hai / santAna sukha kA kAraNa hai / kintu yahI se mana ko pUrita kara detA hai aura aise hI bAtAputra bar3A hokara jaba kukarmI nikala jAtA hai, kula varaNa meM sukha kA padArpaNa sambhava hai / isa vAstako baTTA lagAtA hai, abhibhAvakoM kA mastaka vikatA ko samajhe binA, apane se bAhara jagata ke lajjA se nata hone lagatA hai to duHkha kA kAraNa viSayoM aura padArthoM meM sukha kA AbhAsa pAne vAle bhI bana jAtA hai| saccA sakha to sabhI ke lie bhramita jana nyAya-anyAya kA vicAra kiye binA aura sabhI paristhitiyoM meM sukha hI banA rahatA hai| adhika se adhika mAtrA meM aise sukha ko prApta vaha kabhI duHkha kA raMga dhAraNa kara hI nahIM sktaa| karane ke prayatna meM lage rahate haiN| duHkha ko sukha bAharI padArthoM se jina sUkhoM kI prApti kI kalpanA samajhakara usakA varaNa karane kI spardhA meM hI kI jAtI hai, unameM yaha guNa nahIM hotaa| ataH unheM pIr3hiyA~ vyasta rahatI haiN| yahI kAraNa hai ki saMsAra sukha kahA hI nahIM jA sktaa| sukha kI khoja meM duHkha hai| jaba taka yaha bhrama banA rahegA manuSya kA svabhAva hai-yaha satya hai| isa khoja meM duHkha kA astitva bhI banA rahegA / jo jaba taka vyagra mana ina bAharI vastuoM meM sukha kA anubhava ina kathAkathita bAhya sukhoM ko sukha mAnatA rahegA, kara bhaTaka jAtA hai| use kSaNika santoSa hone taba taka vaha duHkhI banA rhegaa| vastusthiti yaha lagatA hai ki sukha mila gayA, kintu isa sImA taka hai, koI bhI bAhya padArtha na to svayaM sukha hai aura to usakI khoja saphala nahIM hotii| use aisA sukha na hI vaha kisI sukha kA mAdhana hai| sukha to nahIM milatA jisake chora para duHkha kI sthiti na Abhyantarika vastu hai, AtmA kA guNa hai| hA~, ho / sacce sUkha ko bAharI kisI vastu ke AdhAra jIva kA svabhAva yaha sukha hai, jo vAstava meM bhItara kI apekSA nahIM hotI / na artha sukha kA sAdhana hai, hI utpanna hotA hai prAyaH bAharI kisI padArtha na kAma sukha kA sAdhana hai, vAstavikatA to yaha hai kA sahArA letA hai aura abodha manuSya ajJAnavaza ki 'icchAoM kA nirodha' hI sukha kA mUlAdhAra unhIM padArthoM ko sukha ke AdhAra mAna letA hai| hai / abhAva yadi duHkha kA kAraNa hai to abhAva ko dehagata vikAroM kI kSaNika zAnti ko manuSya sukha dUra karane ke lie amuka vastu kI prApti kI icchA rUpa meM jAnatA hai, kintu vAstava meM ve sukha hote hogI / yahI icchA duHkha kA mUla kAraNa banatI nahIM / ve to vikAroM ke pratikAra mAtra haiM / bhartR- 2 hai / yadi yaha icchA pUrNa ho jAtI hai aura amuka hari kI eka ukti se yaha tathya aura bhI spaSTa ho || vastu upalabdha ho jAtI hai, to manuSya isa para jAtA hai jisakA Azaya hai-'jaba pyAsa se mukha ( santoSa nahIM karatA / vaha usase adhika, aura sUkhane lagatA hai to manuSya sugandhita, svAdu jala adhika kI icchA karane lagatA hai| pariNAmataH pItA hai, bhUkha se pIr3ita hone para zAkAdi ke sAtha | icchA pUrI hokara bhI santoSa pradAna karane kI bhAta khAtA hai, kAmAgni ke prajvalita hone para kSamatA nahIM rkhtii| isase to citta meM vicalana, patnI kA AliMgana karatA hai / isa prakAra roga ke azAnti aura asantoSa hI janmate haiM, jo duHkharUpa pratikAroM ko manuSya bhUla se sukha mAna rahA hai / "1 meM pariNata hote haiN| aisI dazA meM ahitakAriNI- dRSTi ko bAhya se sameTakara antar kI ora mor3ane 1 tRSA zuSyatyAsye pibati salilaM svAdurucitaM kSudhAtaH san zAlIn kavalayati zAkAdibalitAn / pradIpte kAmAgnau sudaDhataramAliMgati vadha pratIkAro vyAdheH sukhamiti viparyasyati janaH / / kusuma abhinandana grantha : pariziSTa GO sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jan Education Internationar Yor Private & Personal Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle marmajJa jana isa antara se bhalI-bhA~ti avagata mAnanA pratyeka manuSya kA pradhAna dRSTikoNa honA hote haiM / ve jAnate haiM ki ye bAharI sAdhana duHkha- cAhie / mAnava-jIvana isa carama sukha kI upa janita caMcalatA ke prabhAva ko kSaNika rUpa se durbala labdhi se hI sArthaka hotA hai| * mAtra banAte haiM, anyathA sthAyI sukha ke pradAtA ye mokSa-prApti kaise ? : jaina dRSTikoNa / nahIM ho sakate / bhItara se svataH vikasita hone pratyeka jijJAsu ke mana meM yaha prazna ubuddha vAle vAstavika sUkha ko kisI bAhya padArtha kA hotA hai| aisA honA svAbhAvika bhI hai / jaba hama hA apekSA rahatI hI nahIM hai| yaha jAna jAte haiM ki jina sAMsArika sukhoM ke pIche ye AbhAsa mAtra karAne vAle avAstavika sukha hama aba taka bhAgate rahe haiM ve asAra haiM, sukhAbhAsa PM] duHkhoM ko dUra nahIM kara pAte / aura sukha ke anubhava mAtra haiM, vAstavika sukha nahIM haiM aura mokSa hI E ke lie yaha anivArya paristhiti hai ki duHkha kA saccA aura ananta sukha hai, isI maMjila ke lie (3) sarvathA pratikAra ho jAya / / sukha aura duHkha donoM yaha jIvana hamane dhAraNa kiyA hai to usa mokSa ko eka sAtha raha nahIM sakate / jaba taka jIvana meM duHkha prApta karane kI lAlasA kA balavatI ho jAnA ma hai, sukha taba taka A nahIM sakatA aura sukha kI asvAbhAvika nhiiN| asaMkhya jIvana dhAraNa kara avasthA meM duHkha bhI isI prakAra apanA koI cukane ke pazcAt yaha mUlyavAna jIvana jaba sulabha astitva nahIM rakhatA hai| duHkhoM kA abhAva hue hotA ho, to ise kauna vyartha hI naSTa kara denA binA sukha kA Agamana sambhava nahIM ho paataa| caahegaa| yahI kAraNa hai ki sukhakAmI manuSya hameM sukha ke bhrama se mukta ho jAnA cAhie / sacce mokSa-prApti kA upAya jAnane aura use apanAne sukha taka pahu~cane ke prayatna hameM Arambha karane ke lie utsuka rahatA hai| yaha autsukya, yaha caahie| duHkha kA unmUlana isake lie Avazyaka jijJAsA hI kisI mokSAbhilASIjana kI prathama da hai / dhana aura kAma kI asIma aura niyantraNahIna pahacAna ho sakatI hai| abhilASAeM manuSya ke jIvana ko duHkhamaya banAye saMketa rUpa meM isa bAta kI carcA ho hI cukI hae haiM, kyoMki ve dharma-saMyukta nahIM haiM / manuSya kI hai ki yaha 'dharma' hI hai, jo manuSya ko ananta sukha icchAe~ yadi maryAdita aura dharmayukta hoM, to svayaM kI upalabdhi karAne kI kSamatA rakhatA hai| dharma usakA jIvana to sukhI hogA hI, usakA jIvana usa naukA ke samAna hai jo manuSya ko duHkha kI anya janoM ke lie bhI sukhadAyI ho jAyagA / dharma uttAla taraMgoM se bhare samudra ko pAra kara, mithyA hamArI asIma icchAoM ko niyantrita kara, hameM sAMsArika sakhoM kI caTaTAnoM se bacAtA haA mokSa pUrNa sukhI banAtA hai| vAstavika sukha ananta hai, ke ananta sukhamaya usa pAra taka pahu~cA detA hai / asIma hai, sthAyI hai aura isakI pariNati kabhI bhI dharma' ko samajhane ke lie isake prAyaH 3 vibhAga duHkha ke rUpa meM nahIM hotI / yahI sukha kI sthiti kara liye jAte haiM'mokSa' hai| isI sthiti ko pratyeka sajJAna manuSya (1) samyagdarzana apane jIvana kA carama lakSya mAnatA hai| yahI mAnava- (2) samyakajJAna aura jIvana kA parama aura lakSya huA karatA hai / yaha (3) samyakcAritra mAnanA bhI atyuktipUrNa na hogA ki mokSa kevala ina tInoM ke saMyoga se hI dharma kA samagra svamAnava yoni meM hI sulabha ho sakatA hai, ataH yaha rUpa khar3A hotA hai| AcArya samantabhadra kI ukti deha dhAraNa kara ise hI mUla gantavya aura mantavya isa sandarbha meM ullekhanIya haiGB 1 'tatsukhaM yatra nAsukham' 8540 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa Ta sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha FOP Private & Personal Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "dharma ke pravartaka samyagdarzana, samyakjJAna aura vidhiyA~ prayukta kara azuddhiyoM ko dUra kara sakatA hai samyakcAritra ko dharma kahate haiM, jinake ulaTe aura kharA svarNa piMDa prApta kara sakatA hai / usI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra saMsAra prakAra AtmA kA zuddha rUpa kyA hai aura isake sAtha ke mArga haiM 11 lage rahane vAle vikAra kyA haiM ? yaha jAne binA ina saMsArI mArgoM se chUTakara, dRr3hatApUrvaka dharma vyakti AtmA ko vikAramukta, zuddha nahIM kara meM pravRtta honA mumukSu ke lie atyAvazyaka hai / isa sktaa| dharmAcaraNa kA prathama sopAna samyagdarzana hai| isa eka aura bhI mahattvapUrNa tattva hai / mumukSu ke siddhi ke binA AgAmI do sopAnoM ko apanAnA lie isa tathya meM acala aura amara AsthA, pakkA asaMbhava sA rahatA hai| vizvAsa honA Avazyaka hai ki- samyagdarzana kA bhAva hai AtmajJAna-svayaM ko, "jJAna-darzanamaya eka avinAzI AtmA hI merA AtmA ko phcaannaa| mokSa to AtmA kA sukha hai| zubhAzubha karmoM ke saMyoga se utpanna zeSa samasta hai aura vaha kisI bAharI padArtha kI apekSA nahIM padArtha bAhya haiM--- mujhase bhinna haiM aura ve mere nahIM rkhtaa| aisI sthiti meM prathamataH usa AtmA ke haiN|" svarUpa se paricaya sthApita kara lenA atyAvazyaka zubhAzubha karmoM dvArA janita una padArthoM se rahatA hai| satya aura mithyA meM bheda karane kI mamatva tyAganA Avazyaka hai jo hamArI AtmA se kSamatA kA vikAsa Avazyaka hai| anyathA hamArI jur3a gaye haiN| mamatva ko tyAge binA unase ubaranA sAdhanA mithyA kI ora hI unmukha raha jAya, satya saMbhava nahIM hai| AtmA kA inase chuTakArA karane kI ora hamArA dhyAna jAye hI nahIM-aisA hone kI kI dizA meM yaha atyAvazyaka hai ki jahA~ hama all AzaMkA banI rahatI hai| hama kyA haiM ? saMsAra kI AtmA aura ina zubhAzubha (tyAjya) karmoM ko paha jina paristhitiyoM aura padArthoM ke madhya hama haiM- cAne vahA~ yaha bhI paramAvazyaka hai ki hameM isa ve kyA haiM ? jaba taka isakA viveka vikasita na ho, siddhAnta meM pakkI AsthA ho ki kevala AtmA hI hai| hama tyAjya aura grAhya meM antara nahIM kara sakate hamArI hai, zeSa bAhya padArtha hamAre nahIM haiM aura haiM / AtmA kA bAhya padArthoM se chuTakArA mokSa- inase chuTakArA pAnA hai| jaba taka yaha AsthA na prApti ke lie Avazyaka hai| yaha tabhI saMbhava hai, / chuTakAre ke prayatnoM meM dRr3hatA ke sAtha jaba hama yaha spaSTatApUrvaka samajha leM ki jisakA pravatta nahIM ho sakeMge / yadi adhUrI .AsthA meM hama chuTakArA karAnA hai vaha AtmA hai kyA ? aura isI prayatna Arambha kareMge bhI, to vaha mAtra dikhAvA 3 prakAra yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki jinase chaTa- hogA aura ve prabhAvI nahIM ho sake kArA pAnA hai, ve padArtha kaise haiM, kyA haiM ? svarNa meM jo zaMkAe~ mana meM Aye unheM pahale hI dUrakara RT kI khAna se nikalA piMDa zuddha svarNa nahIM hotaa| vRddha AsthA vikasita karanA hI vAstava meM samyaga usameM azuddhiyA~ mizrita hotI haiN| zodhana karane darzana hai| isI ke anantara muktipatha para agrasara vAle ke lie yaha Avazyaka hotA hai ki vaha svarNa huA jA sakatA hai| AtmA ke svarUpa kI vAstakyA hotA hai, ise bhalI-bhA~ti pahacAna sake / sAtha vikatA ko pahacAnanA aura usa para dRr3ha ho jAnA hI svarNa ke sAtha milI rahane vAlI azuddhiyoM kA Avazyaka hai| zarIra aura AtmA meM abheda sthiti B jJAna bhI use honA caahie| tabhI vaha upayukta ko mAnanA arthAt jo yaha zarIra hai vahI AtmA hAgI 1 sadRSTijJAnavrattAni dharma dharmezvarA viduH / yadIya pratyanIkAni bhavanti bhavapaddhati: / / 2 ego me sassado appA NANa-dasaNalakkhaNo / sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA / / kUsUma abhinandana grantha : pariziSTa 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Farabrivate & Personalise Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-aisA mAnanA mithyA hai| isa mithyA se mukta spaSTa jJAna prApta kara AsthA ko sudRr3ha aura mana / hokara tathA Atmatattva ko pahacAna kara usase vica ko niHzaMka karanA anivArya hai| yaha niHzaMkatA lita na honA hI parama puruSArtha mukti kI prApti kA samyagdarzana kA prathama evaM sarvapramukha aMga hai / zaMkA IC upAya hai| kI avasthA meM AsthA kA aTala honA saMbhava nahIM Tra jainadarzanAnusAra mukti ke lie jina tattvoM kA hotA / nirdhAraNa hai-una para dRDha AsthA samyagadarzana hai| niSkAmatA samyagdarzana kA dUsarA aMga hai| aura una tattvoM kI pahacAna, unakA yathocita jJAna sAMsArika sukha-vaibhava, viSayAdi kI samasta kAmahI samyaka jJAna hai| samyakajJAna aura samyagdarzana nAoM kA sarvathA parityAga karanA bhI anivArya ke abhAva meM mokSa-mArga kI yAtrA saMbhava nahIM hai| hai / abhilASAoM se bharA mana caMcala rahatA hai aura yadi isa abhAva meM bhI koI yAtrArambha kara degA, caMcalatA iSTa mArga para agrasara hone meM vyavadhAna 6 to nizcita rUpa se vaha bhaTaka jAyagA, pathacyuta ho upasthita karatI hai / kAmanAoM se grasta manuSya kA jaaygaa| lakSya taka pahu~canA usake lie sambhava lakSya bhI strI, putra, dhana, aizvaryAdi taka hI sImita hogA hI nhiiN| samyagdarzana ko prApta kara lene raha jAtA hai| vaha inhIM viSayoM meM magna ho jAtA vAlA vyakti 'samyakadRSTi' ke vizeSaNa se vibhaSita hai aura sarvopari lakSya se usakA dhyAna vicalita hotA hai / usakI yaha yogyatA mokSamArga se use na hI jAtA hai| aisI dazA meM usakA mArga-bhraSTa ho bhaTakane detI hai, na vicalita hone detI hai aura jAnA sarvathA svAbhAvika hI hai| astu, mokSa ke kramazaH vaha saphalatA kI ora agrasara hotA rahatA abhilASIjana ke lie niSkAma honA anivArya hai| hai / samyagdarzana aura samyakjJAna mokSa-mArgI ke samyagdarzana ke tIsare aMga ke antargata manuSya // lie mArgadarzaka aura preraka bane rahate haiM, karNadhAra ke glAnibhAva kA niSedha kiyA gayA hai / isa jagata 10 kI bhA~ti samaya-samaya para ucita dizA kA saMketa meM aneka dhanahIna raMka haiM, aneka rogI aura duHkhI karate rahate haiM, sahI mArga para Age se Age bar3hAte haiN| samyagdaSTi vyakti aise dIna-hIna aura duHkhita rahate haiN| janoM ke prati upekSA yA glAni kA bhAva nahIM samyagdarzana ke aMga rkhtaa| manuSya kI jo bhI dazA hai usake pUrvakarmoM vibhinna aMgoM ke sAmaMjasya se jaise deha apanA ke pratiphala ke rUpa meM hI hotI hai| karmoM ke krama AkAra grahaNa karatA hai, vaise hI samyagdarzana bhI parivartana ke sAtha hI ina dazAoM meM bhI parivartana apane aMgoM ke samanvaya kA hI pratiphala haiM / samyag- ho jAtA hai| ghRNA karane vAlA svayaM yaha nahIM darzana ke ATha aMga haiN| jaisI ki pahale hI carcA kI jAnatA ki AgAmI samaya svayaM usakA kyA rUpa jA cukI hai, mokSa-mArga kI sArthakatA aura tAttvika banA degA ? jo Aja sampanna hai vaha kala vipanna bhI hai vivecana para vyakti kA aTala vizvAsa honA ho sakatA hai aura jo Aja rogI hai vaha bhI kala ( caahiye| usake mana meM koI duvidhA nahIM rahanI svastha ho sakatA hai| samyagdRSTi jana vyakti kI cAhiye / yaha mArga sArthaka hai yA nahIM, athavA isa ina dazAoM para nahIM, apitu kevala usake guNoM para mArga se saphalatA milegI yA nahIM aisI mAnasika hI dhyAna dete haiN| dazA mokSa-mArga kI yAtrA ke pratikUla rahatI hai| samyagdarzana kA cauthA aMga isa bAta kA saMketa arddha jJAna se prAyaH aisI manodazA rahatI hai ataH karatA hai ki kisI bhI dazA meM manuSya ko bure 1 viparItAbhinivezaM nirasya samyagvyavasya nijatattvam / yattasmAdavicalanaM sa eva puruSArthasiddha yupAyo'yam // 542 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 500 www.jainelibraryo Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura burAI kA samarthana nahIM karanA caahie| ko apane sahadharmI sahayogiyoM ke prati atizaya UparI mana se athavA kisI dabAba ke kAraNa bhI sneha ralanA caahie| yaha pArasparika sneha sabhI yadi vaha avaguNoM athavA kumArga kA prazaMsaka ho ke mana meM dharma ke prati ruci ko pragAr3ha banAtA hai haijAtA hai, to dhIre-dhIre vaha aisA abhyasta ho jAtA aura anya jana isa mRdula vyavahAra evaM snehasikta hai ki dabAva na hone kI sthiti meM bhI vaha bure kI vAtAvaraNa se prabhAvita hokara preraNA grahaNa karate prazaMsA hI karane laga jAtA hai| vastutaH use taba haiN| dharmAnuyAyiyoM ke sAtha-sAtha dharma ke prati bhI bure meM koI burAI dikhAI hI nahIM degI / pariNA- zraddhA aura sneha kA bhAva honA anivArya hai| mataH svayaM usakA AcaraNa bhI vaisA hI (burA) hone isI prakAra samyagdarzana kA AThavA~ aura laga jAtA hai| burAI kA samarthana isa prakAra antima aMga dharma ke vikAsa aura usakI vizeSamanaSya ke patana kA kAraNa bana jAtA hai| burAI ke jhUThe samarthana se bhI saMsAra meM usakA prasAra aura __tAoM ke pracAra-prasAra se bhI sambandhita hai aura zakti bar3hatI hai| kumArga bhI kSaNika AkarSaNa to aura anya janoM ko mithyAtva se mukta kara sudharma rakhate hI haiN| manuSya ko cAhie ki vaha __ meM pravRtta karane kI preraNA detA hai| vyakti ko janasAdhAraNa meM vyApta ajJAnAndhakAra ko dUra kara isa ceTaka se svayaM ko aprabhAvita rakhe aura kisI burAI ko apane para hAvI nahIM hone de| " pavitra, ahiMsAmaya dharma kA adhikAdhika prasAra jahA~ cauthA aMga burAI ke prasAra para roka karane meM vyasta rahanA caahie| lagAtA hai, vahA~ samyagdarzana kA pAMcavA~ aMga samyagdRSTi jana dharma ke vikAsa meM apanA sanmArga ke adhikAdhika prasAra kI preraNA detA vinIta yogadAna karate rahate haiN| aise jana dharma hai / manuSya ko cAhie ki sanmArga kI khUba prazaMsA aura dharmAnuyAyiyoM meM antara nahIM karate / dharmakare / use svayaM bhI sanmArgI honA cAhie aura prema aura dhArmikoM ke prati prema donoM paraspara use dUsaroM ko bhI aisA banane kI preraNA denI paryAyarUpa meM hote haiN| dhArmikoM kA sammAna karane IINK cAhie / jaba kabhI sanmArga yA acchAiyoM kI se hI dharma kA sammAna kiyA jA sakatA hai / dharma nindA ho to use usakA pratikAra karanA caahie| to sUkSma rUpadhArI hotA hai| usakA yatkicit abodhajana athavA durjana aisA vyavahAra kara sakate haiM vyakta svarUpa dharmAnuyAyiyoM ke rUpa meM hI hamAre kintu samyakdRSTi jana sadA nirbhIkatA ke sAtha samakSa A pAtA hai| samyak dRSTi jana atyanta unakA virodha karate haiN| isa prakAra loka meM komala vyavahAra vAle aura vinamra hote haiM / unheM sanmArga kA rakSaNa karanA samyagdarzana kA eka apane tapa, sAdhanA, ajita kSamatA, uccatA, vaMza, mahattvapUrNa aMga hai| __ yaza Adi kA koI ahaM nahIM hotA / ahaM to taba isI se sambaddha chaThA aMga hai ki jaba kabhI AtA hai, jaba vyakti apane ko ucca aura anya manuSya svayaM athavA koI anya jana sanmArga se cyuta janoM ko isa apekSA meM nimna mAnane lagatA hai| ho rahA ho, to use cAhie ki use dRr3ha bnaave| samyakdRSTi jana aisA vyavahAra nahIM krte| sanmArga na chor3ane ko preraNA denA aura svayaM bhI yaha samyagdarzana svataH mokSa nahIM hai| mokSa ke sanmArgI bane rahanA isa aMga ke antargata manuSya kA mArga kA anusaraNa karane ke lie yaha Avazyaka kartavya hai| taiyArI mAtra hai| yaha vaha bhUmikA hai, jisake samyagdarzana kA sAtavA~ aMga dharma ke Antarika pazcAt dharmAkuraNa sambhava ho pAtA hai / yaha vyavapakSa kI dRr3hatA ke lie hai| isake anusAra vyakti hAra vyakti ko mokSa-mArga kA pathika banane kI kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 543 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Yor Private & Personal Use Only www.jainelkovary.org Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSita zakti detA hai aura anukUla vAtAvaraNa sAdhana sAmagrI prApta hotI rahatI thii| sabhI saMtuSTa taiyAra karatA hai| jvalita-dukhita jagata ke madhya aura parama sukhI the| rahakara bhI samyagdarzana kA pAlanakartA adbhuta parivartanazIla samaya paristhitiyoM ko sadA / zAnti kA anubhava kara sakatA hai| eka so kahA~ rakhatA hai ? prakRti ke bhaMDAroM meM 8 samyakcAritra abhAva Ane lgaa| upabhogya sAmagrI kI sulabhatA cAritra yA AcaraNa manuSya kI gatividhiyoM meM vyavadhAna AnA bhI svAbhAvika thA / aisI parikA samuccaya hai| manuSya kI ye gatividhiyA~ ucita sthiti meM manuSya kI manovRtti meM parivartana aayaa| bhI hotI haiM aura anucita bhii| anucita gati- saMkaTa kA anubhava use Arambhika rUpa se hone lagA vidhiyoM se manaSya svayaM ke lie bhI kaSTakara thaa| usakI santoSa kI manovatti samApta hA paristhitiyA~ utpanna kara detA hai aura samAja ke lgii| Aja kI kSadhA miTane mAtra se use santoSa 8 lie saMkaTa bhii| aisI sthiti meM manuSya ke Aca- nahIM hotA-vaha to kala kI bhI cintA karane raNa para aMkuza honA hI caahiye| dharma hI aise lgaa| pariNAmataH usake mana meM lobha kI duSpravRtti niyantraNa kI kSamatA rakhatA hai| Aja jaba samAja jagI / vaha sAdhanoM kA saMgraha karane lgaa| zaktimeM vibhinna starIya viSamatAoM kA sAmrAjya hai- zAlI loga adhika saMgraha kara lete aura durbalajana isakI aura bhI adhika AvazyakatA anubhava hotI sAdhanahIna hone lge| aura yoM samAja meM asamAhai / vyakti svasukha ke lie svArthavaza para-dukhakArI natA aura viSamatA aMkurita hone lgii| sthiti bana jAtA hai| manuSya meM isa vikRti kI aura yahI nahIM rahI, apitu usane aparAdhoM ko bhI janma samAja meM viSamatA kI- donoM kI utpatti eka hI diyaa| sAdhanahInoM ne sAdhana-gampannoM ke pAsa se sAtha huI aura samAnAntara rUpa se donoM kA sAtha balapUrvaka sAdhanoM ko chInane kA prayatna bhI kiyA / sAtha hI vikAsa bhI huA hai| jaba manuSya kA aura samAja meM azAnti vyApta hone lgii| yadi svArtha bar3hatA hai, to viSamatA bhI vikasita hotI hai sAdhanahIna durbala hue to sAdhanoM kI corI karane aura viSamatA ke sAtha-sAtha svArtha kI bhAvanA bala- lage-isa prakAra eka aura burAI utpanna huii| vatI hotI calI jAtI hai| isa prakAra ye donoM kramazaH ye burAiyA~ kaI gunI adhika bar3hatI gayIM vikAra paraspara poSaka haiM / jainadharma ke AdikAla aura samAja kyA se kyA ho gyaa| meM koI viSamatA nahIM thI, pariNAmataH mAnava-jAti aise arAjakatA aura azAntipUrNa samAja para sarvathA vikArazUnya, nirIha aura nizchala thii| vaha niyaMtraNa Avazyaka hotA hai / duHkhita janoM ke duHkhoM vartamAna avasarpiNI kAla ke AraMbha kA samaya thaa| ko dUra karanA bhI Avazyaka hai| AvazyakatA isa Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke kucha samaya bAta kI thI ki bhoga kI pravRtti ko chor3akara manuSya pUrva taka kA kAla bar3A sukhamaya aura zAntipUrNa udyama meM pravRtta ho| manuSya dvArA utpAdana karanA thA / taba isa 'bhoga bhUmi' para sabhI sukhI the| hI samasyA kA racanAtmaka samAdhAna thaa| sAdhanoM kisI ko koI kaSTa na thaa| binA zrama kiye hI ke abhAvoM ko zrama dvArA svayaM manuSya dUra kara / saba ko sabhI upabhogya sAmagriyA~ svataH hI upa- sake-isa dizA meM kuzala mArgadarzana apekSita thaa| labdha ho jAtI thiiN| kisI ko unake saMcaya kA aise hI samaya meM AdinAtha bhagavAna RSabhadeva kA lobha bhI nahIM thaa| na koI vipanna thA aura na hI janma haA thaa| bhagavAna ne kRSi, zilpa, vyApAkoI sampanna / viSamatA kA lezamAtra bhI nahIM thaa| rAdi karanA sikhAyA aura abhAva kI samasyA kA prakRti ke vipula bhaNDAra se sabhI ko yathocita nidAna Arambha huA / vyakti zramazIla hone para 544 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa ( 9 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain E ton International FOP Private & Personal Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S lgaa| utpAdana dvArA AvazyakatAnurUpa sAmagrI sajjana hai yA durjana, dhArmika hai yA adhArmika upalabdha hone lagI, kintu manuSya ke caritra meM jo Adi / cAritra ke anusAra hI yaha bhI jJAna kiyA vikAra A gaye the, unheM bhI dUra karanA Avazyaka jA sakatA hai ki kauna kisa kA mitra athavA zatru thaa| isake binA viSamatA ko dUra karanA aura hai ? isI prakAra cAritra hI kisI vyakti ko zAnti sthApita karanA sambhava nahIM thaa| bhagavAna pratiSThita aura ucca bhI banA sakatA hai aura ne mAnava jAti para yaha upakAra bhI kiyaa| kisI kA patana bhI kara sakatA hai| unhoMne manuSyoM ko ahiMsAtmaka AcaraNa kA upa- cAritra do prakAra kA hotA hai| kucha karanA 0 deza diyA aura ahiMsA ko hI dharma ke rUpa meM cAritra ke antargata AtA hI hai, kintu sAtha hI pratiSThita kara diyA / bhagavAna ne isa ahiMsAdharma sAtha kucha kAmoM kA na kiyA jAnA bhI cAritra kA ke samagrataH pAlana ke pakSa meM sahAyaka tattvoM- hI aMga hai| acche kAmoM kA kiyA jAnA jitanA satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA upadeza mahattvapUrNa hai, azubha kAryoM kA na kiyA jAnA bhI diyA / taba se ahiMsA sahita ye cAra tattva arthAt- manuSya kI sajjanatA ke lie utanA hI mahattvapUrNa ye pAMca yama janadharma kA mUla AcAra ho gyaa| hai / yaha kahA jA sakatA hai ki cAritra ke do prakAra kramazaH isameM vikAsa hotA rahA aura isake pracAra- haiM-pravRttimUlaka cAritra aura nivRttimUlaka prasAra meM anya tIrthaMkaroM kA mahattvapUrNa yogadAna cAritra / yahA~ yaha vicAraNIya hai ki manuSya acche bhI hotA rhaa| aura bure donoM hI prakAra ke kAryoM meM pravRtti rakha eka ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha sakatA hai / isI prakAra usakI nivRtti kA sambandha kA pAlana jainAcAra kA mUla rUpa hai| sabhI jaina- bhI acche aura bure donoM prakAra ke kAryoM se ho dharmAnuyAyI anivAryataH isa AcAra kA pAlana sakatA hai| Adarza cAritra se anurUpa vyakti ko karate haiN| yaha mAtra munijanoM ke lie nahIM / hA~, zubha ke prati pravRtti aura azubha ke prati nivRtti gRhasthoM aura virakta muniyoM dvArA pAlana kiye kA bhAva rakhanA caahie| jAne vAle AcAra meM parimANa kA antara ho jaisA ki pUrva meM varNita kiyA jA cukA hai, sakatA hai| isI dRSTi se yaha mAnA jAtA hai ki manuSya kI samasta gatividhiyoM ke tIna hI dvAra isa nirdhArita jainAcAra kA gRhasthajana ekadeza se haiM-mana, vacana aura kAyA / pravRtti ke ye hI tIna // aura munijana sarvadeza se pAlana karate haiM / cAritra sAdhana haiN| inhIM sAdhanoM se manuSya kI zubha pravRtti eka vyApaka pAribhASika zabda hai / isake antargata bhI sambhava hai aura azubha pravRtti bhii| kisI ke manuSya kI samasta sUkSma gatividhiyA~ bhI pari- prati IrSyA rakhanA, kisI ke ahita kI kAmanA Rs gaNita hotI haiM / manuSya jo kucha uccArita karatA karanA Adi azubha mAnasika pravRttiyA~ haiN| isI hai, yahI nahIM apitu vaha jo kucha socatA hai-vaha prakAra kisI ke prati apazabdoM kA prayoga karanA, bhI usakI gatividhiyoM meM sammilita hotA hai aura kaTuvacanoM kA uccAraNa karanA Adi azubha ye sArI gatividhiyA~ cAritra ke antargata A jAtI vAcika pravRttiyA~ haiM / dUsaroM ke lie kaSTaprada kArya haiM / mana, vacana aura kAyA kI samasta kriyAe~ karanA, hiMsApUrNa kArya karanA, dUsaroM ko hAni cAritra kI paridhi meM AtI haiN| vastutaH pahu~cAnA Adi azubha kAyika pravRttiyA~ haiM / yaha manuSya kA jo cAritra hai, vahI vaha svayaM hai, vahI sabhI azubha pravRttiyA~ tyAjya samajhI jAnI caahiye| usakA vyaktitva hai| cAritra ke AdhAra para hI inhIM dvAroM-mana, vacana aura kAyA kA sadupayoga usakA mUlyAMkana hotA hai ki vaha bhalA hai yA burA, zubha pravRttiyoM dvArA kiyA jA sakatA hai / kisI ke %3-ee kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jan Education International Yor Private & Personal Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati maMgala kAmanA rakhanA, saMsAra bhara ke prANiyoM sktaa| nirNaya ke lie kasauTI to kartA kA maMtabya kA hita-cintana karanA, sabhI ke lAbha kI bhAvanA hI hai| zubha maMtavya hI kArya ko zubha banAtA hai, rakhanA aisI zubha pravRttiyA~ haiM, jo mAnasika haiN| cAhe kArya azubhavat dikhAyI detA ho| isake isI prakAra sadA madhura, priya aura komala vacano viparIta atyanta zubha dikhAyI dene vAlA kAya? kA uccAraNa karanA, vANI dvArA sabhI ke prati yadi bure uddezya se kiyA jA rahA hai to vaha zubha snigdha vyavahAra rakhanA-vAcika zubha pravRttiyA~ nahIM kahA jA sktaa| udAharaNa ke lie, Thaga kahalAtI haiN| isI prakAra kisI prANI ko kaSTa na mIThI-mIThI bAteM kare, grAhaka ke lie lAbha kA pahu~cAnA, hiMsAmUlaka karma na karanA, kisI kI saudA dikhAye, usake lie hitaiSI jaisA banA rahe, ranA Adi zubha kAyika pravattiyA~ haiN| to usakA yaha vyavahAra bure irAde se hone ke kAraNa || ye zubha pravRttiyA~ hI manuSya ke lie Adarza evaM zubha nahIM ho sktaa| AkheTaka dAnA DAlakara , anukaraNIya hotI haiN| ina zubha pravRttiyoM ke AdhAra pakSiyoM ko ekatrita karatA hai| pakSiyoM ko dAnA para hI manuSya kI dhArmikatA kA bhI mUlyAMkana DAlanA zubha lagate hue bhI zubha isa kAraNa nahIM hai | karatA hai| azabha ke prati ki antataH vaha pakSiyoM ko apane jAla meM phaMsA, nivRtti kA bhAva rakhane se zubha ke prati pravRti kA lenA cAhatA hai| yahA~ yaha bhI vicAraNIya hai ki bhAva balavAna banatA hai| kyA kisI kArya ke zubhAzubha kA nirNaya usa kArya kisI kArya ko Upara-Upara se dekhakara hI saha- ke pariNAma ke AdhAra para kiyA jA sakatA hai ? jataH usake zubha athavA azubha hone kA nirNaya kara nahIM, aisA karanA bhI bhrAmaka hI hogaa| udAharaNa liyA jAtA hai, kintu yaha bhrAmaka hotA hai| kabhI ke lie, zalya cikitsA ke pariNAmasvarUpa yadi kabhI kArya Upara se azabha dikhAyI detA hai. kiMta rogI rogamukta hone ke sthAna para durbhAgyavaza mara / vAstava meM vaha hotA zubha hai| nirIha pazuoM ko jAtA hai, aisI sthiti meM kyA cikitsaka kA kArya nirmamatA ke sAtha pITanA, zastrAstra ke prayoga dvArA azubha kahA jAyagA? nahIM, azubha nahIM kahA jA unake zarIra ko kSata-vikSata kara denA-kisI bhI sktaa| pariNAma to saMyogavaza kucha bhI ho sthiti meM mana kI prA pravati nahIM ho sktii| sakatA hai, kAya ke pachi kattI kA jo bhAva hai vhii| kiMtu koI zalya cikitsaka paine upakaraNa gAr3akara hamAre lie nirNaya kI kasauTI hogii| anyathA, AkheTaka ke jAla phailAne para bhI yadi sAre pakSI rogI ke aMgoM ko jaba cIra-phAr3a detA hai to sthiti tanika bhinna rahatI hai| rogI ko kaSTa huA, isa ur3akara bhAga jAyeM aura vaha eka bhI pakSI ko pakar3a bhayaMkara kaSTa kA kAraNa bhI cikitsaka kA karma hI na pAya, to kyA AkheTaka kA kArya zubha ho jAyagA ? hai| kiMtu cikitsaka kA yaha karma azubha nahIM hai| pariNAma cAhe kaisA bhI ghaTita ho, kArya ke ? kAraNa yaha hai ki cikitsaka ke isa karma pIne ke Arambha meM hI kartA ke maMtavya aura bhAvanA ke koI azubha maMtavya nahIM hai| vaha rogI ko roga- anusAra kArya kA zubhAzubha rUpa nizcita ho jAtA mukta karanA cAhatA hai aura isI uddezya se vaha ha mI hai| astu, zubha pravRtti ke lie maMtavya evaM bhAvanA cIra-phAr3a kara rahA hai / cikitsaka kA karma anya kA zubha honA bhI atyAvazyaka hai| jana (rogo) ke lie pratyakSataH pIr3A kA kAraNa hamAre yahA~ nivRtti kA bar3A guNa gAna kiyA hote hue bhI azubha nahIM kahA jA sktaa| gayA hai, kintu isakA artha yaha nahIM hai ki pravRtti bhAva yaha hai ki kevala pratyakSa svarUpa mAtra se tuccha hai| pravRtti bhI mahattvaparNa hai aura yahI kisI kArya ke zubhAzubha kA nirNaya nahIM kiyA jA prayatnApekSita bhI hai / 'kucha karanA' pravRtti' kA hii| 546 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa % 3 ASE Coda sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain E ton International FOSPrhate & Personal Use Only www.jainelibrary. Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GOX COM 6 rUpa hai| manuSya sahajataH sukhakAmI hotA hai aura ke hI kucha kA kucha ho jAne kI AzaMkA banI // sukha kI lAlasA se hI vaha pravRttiyoM kI ora rahatI hai| ataH pravRtti meM jAgarUkatA aura zubha unmukha hotA hai| kucha karane se hI kucha prApta ke prati dRr3hatA kA bhAva atyanta Avazyaka hai / zubha * hogA aura kucha na karane se kucha bhI prApta hone ko pravRtti sadaiva prazaMsanIya aura hitakara rahatI hai| / koI sambhAvanA nahIM hogI-sAmAnyataH hamArI nivRtti kA jo guNa-gAna kiyA jAtA hai vaha hai| aisI dhAraNA rahatI hai| yahI kAraNa hai ki hama bhI vyartha aura AdhArahIna nahIM hai| nivRtti kI 10 karma meM pravRtta hote haiM / sAdhAraNajana ayathArtha sukhoM mahimA yathArtha meM atyucca hai| yaha anya bAta hai ko saccA sukha mAnakara unheM prApta karane ke lie ki pravRtti ke prati jitanI sugamatA ke sAtha manuSya hai| pravRtti meM lagate haiN| unheM ve sukha (tathAkathita) AkarSita ho jAtA hai utanI sugamatA ke sAtha hai, bhale hI prApta ho jAyeM, kintu unake antima pari- nivRtti ke prati nahIM ho pAtA / nivRtti duSkara NAma to duHkha hI hote haiN| ataH unheM vAstavika hai aura apekSAkRta kama AkarSaka hai, kintu nivRtti sukha kI prApti pravRtti se nahIM ho paatii| isameM se prApta sukha ananta, sthAyI aura yathArtha sukha hai / doSa pravRtti kA nahIM hai| pravRtti kA uddezya yadi pravRtti kA sukha, isake viparIta laukika, asAra thAyI, ananta vAstavika sakha ko mAnakara, tadana- aura avAstavika sukha hai, vaha samApya sukha hai| rUpa kArya kiye jAyeM to vaisA sukha-lAbha bhI hotA manuSya kA mantavya sthAyI sukha honA cAhie aura haiM hI hai / ataH pravRtti ko nikRSTa kahane kA koI usakI prApti meM nivRtti kA rUpa adhika sahAyaka prayojana nahIM hai| pravRtti bhI sukhadAyI hotI hai, rahatA hai| vastutaH pravRtti (zubha) aura nivRtti zarta yahI hai ki usake lie sacce sakha kA lakSya donoM paraspara pUraka sthAna rakhatI haiN| mokSa kI nirdhArita kiyA jAya, usa lakSya prApti ke yogya prApti meM nivRtti kA pramukha sthAna hai, kintu kucha prayatna kiye jaayeN| hAM, mithyA aura ayathArtha kucha sahArA zubha pravRttiyoM kA bhI hotA avazya || sAMsArika viSayoM ke lie jo pravRtti hai, vaha hai| mAtra kisI eka se kArya sadhatA nahIM / vicA avazya hI nikRSTa aura heya hai / pravRtti bhI sacce rakoM kI dhAraNA hai ki manuSya ko pravRtti mArga para sakha kA eka mUlabhUta AdhAra hai avazya, kintu isa calate hue bhI apanI dRSTi sadA nivRtti kI ora / sambandha meM bhaya yaha banA rahatA hai ki kisI bhI rakhanI caahie| cAritra ke pravRttimUlaka aura samaya yaha zubha kI sImA rekhA lAMghakara azubha rUpa nivRttimUlaka donoM hI rUpoM kA prANAdhAra ahiMsA NI grahaNa kara sakatI hai| ataH pravRttiyoM para saMyama ke hai| satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha isa FI kaThora aMkuza kI tIvra AvazyakatA banI rahatI mahatI ahiMsA ke samartha aura sakSama rakSaka haiM / hai / vicalana se pravRttiyoM kA rUpa aura isase lakSya kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 547 36. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6000 Education Internatio Ser Private & Personal Use Only www.jainersery.org Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana kA hRdaya hai-'syAdvAda' paramaviduSI zrI kusumavatIjI ma. kI suziSyA / viduSI sAdhvI cAritra prabhA jI ma. sA, 0000000000000000000 'syAdvAda' janadarzana kA hRdaya hai, aura bhAratIya kAntavAda" aura "syAdvAda' kA pRthak-pRthak artha darzanoM ko paraspara jor3ane vAlA eka mAtra sUtra hai| mAna sakate haiM / aise vyaktiyoM ko yaha dhyAna rakhanA isalie jaina dArzanika cintana meM "syAdvAda" ko paDegA ki "anekAnta" kA artha hotA nekAnta" kA artha hotA hai-"aneka // eka viziSTa sthAna prApta hai| yadyapi isake bIja, dharma" | ina dharmoM kI jaba vivecanA kI jAyegI to bindurUpa meM, sahasrAbdiyoM pUrva se hI, jaina-AgamoM meM vaha sAre dharmoM ko yugapad vivecita karane meM samartha "utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa meM, "asti-nAsti-ava- nahIM bana paatii| jaba bhI vivecana hogA, kramazaH ktavya'-rUpa" meM, "dravya-guNa-paryAya"-rUpa meM tathA eka-eka dharma ko lakSya karake hI kiyA jA sAta nayoM ke rUpa meM yatra-tatra prakIrNa, upalabdha rahe skegaa| phalataH yaha vivecanA, eka RmikatA, | haiM, kintu inhIM sabako vyavasthita kara "saptabhaMgI" "anekAnta" meM nahIM hai, varan usake "kathana" meM, || ke rUpa meM, ise eka spaSTa saMjJA pradAna karane meM yAnI "vAda" meM hai| isalie anekAntoM kA jo | samantabhadra aura siddhasena jaise AcAryoM ke yogadAna jo svarUpa hotA hai, vaha "vAda" meM surakSita nahIM / ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA / bAda ke anekoM raha paataa| yaha "vAda" kI yAnI "kathana", AcAryoM ne ise lakSya banAkara vizAla vAGamaya kI "bhASA" kI vivazatA hai / isa vivazatAvaza prayukta racanA kI / vigata 500 varSoM se dArzanika jagata ke RmikatA ko "yogapadya" kA hI rUpa mAnanA par3atA eka-eka sajIva pakSa ke rUpa meM ise gaurava milA hai| hai| anyathA "avaktavya" kahakara hama "anekAnta" Aiye, paryAlocana kareM, ki "syAdvAda" Akhira hai kI vivecanA nahIM kara pAyeMge / niSkarSa yaha hai ki kyA ? aura mAnava jIvana vyApAra meM isakI upa- "anekAnta" vastugata svarUpa hai, jo tamAma apeyogitA kyA ho sakatI hai| kSAoM se saMvalita hai| ataH usakA kathana bhI, ___"syAdvAda" zabda "syAt" aura "vAda" ina do "anekAntavAda" svarUpa vAlA mAnanA hogaa| zabdoM ko milAkara banatA hai| prathama "syAt" kA anyathA "anekAnta" svarUpa aura "anekAntavAda" artha hotA hai-apekSA yAnI "dRsstti"| 'vAda" kA do alaga-alaga saMjJAe~ bana jAne para eka vilakSaNa artha hai-"siddhAnta" yAnI mantavya / ataH donoM samasyA uTha khar3I ho jAtI hai| ataeva "anezabdoM ko milAne para inakA sammilita artha kAnta" aura "syAdvAda" ko samAnArthavAcI mAnA! hogA-"sApekSa siddhAnta" arthAt vaha siddhAnta, jAtA hai| isa samAnArthakatA se jo zAbdika antr| jisakA AdhAra apekSA ho / "anekAntavAda" - paidA hotA hai, use dRSTigata karate hue, hama moTe "apekSAvAda" "kathaMcitvAda" "syAdvAda" Adi taura para yaha mAna sakate haiM ki-"anekAnta" aneka nAma isake ho sakate haiN| kucha vyakti "ane- aneka dharmAtmaka padArtha svarUpa "vAcya" hai, aur| 548 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 06 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha AB3 For Puvate & Personal Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda usakA vAcaka hai / vastutaH " anekAnta - vAda" aura " syAdvAda" meM, yaha sUkSma antara banatA hI nahIM hai / yaha antara tabhI bana pAtA hai, jaba hama " anekAnta" ke sAtha "vAda" zabda na jor3e / " pravacanasAra" kI manyatA ke anusAra "syAdvAda" vaha siddhAnta hai, jisameM paraspara viruddha dharmoM kA samanvaya vibhinna apekSAoM ke sAtha mukhyatA aura gauNatA ke AdhAra para kiyA jAtA hai / jaise eka nyAyAdhIza, apanI sUkSma vivekitA ke AdhAra para niSpakSa nirNaya dene kA mahatvapUrNa kArya sampanna karatA hai, usI taraha vibhinna vicAroM meM samanvaya sAdhane ke lie, nyAyAdhIza jaisA hI kArya " syAdvAda" nibhAtA hai / isI AdhAra para syAdvAda ke vizeSajJa vidvAna isa zabda kI paribhASA isa prakAra karate haiM--"apane aura dUsaroM ke vicAroM meM, matoM meM, aura kAryoM meM unakI mUla bhAvanAoM kA samanvaya karanA " syAdvAda" hai / isa paribhASA ko spaSTa karate hue AcArya amRtacandra ne sundara zabda citra prastuta kiyA hai ekenAkarSantI zlathayantI vastutatva mitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI / 3 isa paribhASA ko aSTasahasrIkAra ne ina zabdoM meM vyakta kiyA hai- pratyakSAdi pramANAviddhAnekAtmaka vastu pratipAdakaH zrutaskandhAtmako syAdvAdaH " / ye paribhASAe~ spaSTa karato haiM ki "anekAntavAda" aura " syAdvAda ke zAbdika arthoM kA bheda, koI artha nahIM rakhatA / yahI tathya isa bAta se bhI spaSTa ho jAtA hai ki jaina dArzanikoM ne ina donoM zabdoM se abhivyakta padArtha ke svarUpa vivecana ke lie jo eka zailI / paddhati sunizcitta kI hai, use 1 pravacanasAra 2/7 2 AptamImAMsA 104 3 puruSArtha siddhayupAya | Jam Education International unhoMne "saptabhaMgI" nAma diyA hai / aura isakI paribhASA, eka rAya hokara isa prakAra kI hai"praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhi pratiSedha kalpanA "saptabhaMgI" / saptAnAM 'bhaMgAnA' samAhAraH saptabhaMgI / -: - itivA | jaina dArzanika mAnate haiM ki kisI bhI eka vastu meM, sAta prakAra ke hI saMzaya, prazna utpanna hote haiM / kyoMki, vastu meM sAta dharmoM kI hI pramANoM ke anusAra siddhi hotI hai / ataH ina dharmoM se sambandhita praznoM, jijJAsAoM ke utpanna hone para ina praznoM ke samAdhAna hetu sAta prakAra ke hI uttara apekSita hote haiM / ina sAta uttara vAkyoM ko hI 'saptabhaMgI' zabda ke dvArA kahA gayA hai / kintu ina sAtoM vAkyoM meM arthAt pratyeka vAkya 'eva' - hI zabda kA prayoga karanA Avazyaka ho jAtA hai / aura, pratyeka vacana, kathana meM, eka - 'apekSA' vizeSa nihita hone ke kAraNa, usake sUcaka 'syAt ' zabda kA prayoga bhI pratyeka vAkya meM anivAryataH karanA hogA | anyathA 'ghaTa' kA vivecaka vAkya, 'paTa' kA vivecaka bhI ho sakatA hai, yaha khatarA paidA ho jAyegA / ina sAta uttara vAkyoM arthAt sAta bhaMgoM ke prakAra nimnalikhita hote haiM meM 1. syAdastyeva ghaTaH, 2. syAnnAstyeva ghaTaH, 3. syAdasti - nAstyeva ghaTaH 4. syAdavaktavya eva ghaTaH 5. syAdastyavaktavya eva ghaTaH 6. syAnnAstyavaktavya eva ghaTaH 7. syAdastinAstyavaktavya eva ghaTaH inameM se prathama vAkya meM 'ghaTa' apane dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se ghaTa hI hai / na ki 'paTa' Adi anya kuch| dUsare vAkya meM, 'ghaTa' paradravya kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna grantha or Private & Personal Use Only 42 www.jainsary.org Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000000000000000000 kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se (para-rUpa) nahIM hI tatva meM aneka dharma haiN| ye dharma hara samaya, vastu meM hai| jabaki tIsare vAkya meM 'ghaTa' apane dravya-kSetra- vidyamAna rahate haiM / jaba, kisI eka apekSA se vastu kAla-bhAva kI aura para-dravya-kSetra-kAla-bhAva tatva ke bodha kI AvazyakatA hotI hai, taba bhI kI bhI kramika apekSAoM se, kramazaH 'ghaTarUpa hI hai| usameM anya sAre dharma vidyamAna rahate haiM / ina dUsare paTa Adi anya rUpa nahIM hai|' kintu yahI donoM dharmoM kI apekSAe~ vAMchita apekSA ke sAtha sambaddha apekSAe~ yugapat eka sAtha utpanna ho jAyeM, taba hokara apane uttara na mA~gane laga jAyeM, yaha bacAne unakA samAdhAna bhASA ke vaza ke bAhara ho jAtA meM hI 'syAta' zabda ke anivArya prayoga kI sArthakatA hai| isIlie use 'avaktavya'-'akathanIya' hI hai, nihita hai / yaha kahA jAtA hai| caturtha vacana kA yahI Azaya bhAratIya dArzanikoM ne syAdvAda kI sApekSatA 5 hai| yahIM se yaha spaSTa hotA hai ki maulika rUpa se ko sahaja hI svIkAra kara liyA hai, kintu pazcimI to prathama tIna hI bhaMgoM kI sArthakatA hai / zeSa bhaMgoM vidvAnoM ne bhI isakI upAdeyatA ko kama mahatva kI utpatti; inhIM tInoM se sambaddha apekSAoM ke nahIM die + nahIM diyaa| sammizraNa se hotI hai| ____ isIlie pazcimI aura bhAratIya kaI ukta sAta kathana-vAkyoM meM 'eva' zabda kA vidvAnoM ne isa siddhAnta kI spaSTatA, sahajatA aura prayoga isalie kiyA gayA hai ki vAkya kA artha kaThinatA ko bhI siddha karane ke lie apanI-apanI 'ghaTa' kA hI bodha karAye, paTa Adi kA nahIM / yadi lekhaniyA~ uThAI haiN| hAlAMki isa siddhAnta kI EARST isa 'eva' zabda kA prayoga na kiyA jAye to, jisa AlocanA zaMkarAcArya jI ne paryApta kI thii| para, taraha apane dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se 'ghaTa' unakI isa AlocanA ke aucitya para prayAga vizva ke astitva kA bodha hotA hai, usI taraha para dravya- vidyAlaya ke tatkAlIna kUlapati DA0 gaMgAnAtha jhA kSetra-kAla-bhAva ko apekSA kI bhI avasara mila dvArA kI gaI TippaNI vizeSa ullekhanIya mAnI jA C) jAne se ghaTa, astitvavAn rahate hue bhI 'paTa' ke sakatI hai| ve likhate haiM-jaba maiMne zaMkarAcArya jI astitva kA bodha bhI hone laga jAyegA / yaha avya- dvArA kie gae jaina siddhAnta kA khaNDana par3hA, tabhI vasthA, tatva bodha meM na hone pAye; isIlie vAkya- mujhe yaha vizvAsa ho gayA thA ki isa siddhAnta meM Sil bhaMga meM 'eva' zabda kA prayoga kiyA jAnA anivArya bahata kucha (sAra) honA cAhie, jise vedAnta ke Milf mAnA gayA hai| jJAtA AcArya ne ThIka se nahIM smjhaa| maiMne aba isI prakAra pratyeka vAkya meM 'syAt' zabda kA taka jaina-darzana kA jo bhI, jitanA adhyayana kiyA ERIAL prayoga karanA bhI Avazyaka ho jAtA hai| kyoMki hai, usake AdhAra para maiM yaha dRr3ha vizvAsapUrvaka kahara yaha 'syAt' zabda eka apekSA vizeSa kA jJAna sakatA hU~ ki yadi zaMkarAcArya mahodaya ne jaina darzana / karAtA hai| ke maulika granthoM ko dekhane kA kaSTa kiyA hotA, jisase, yaha jJAna bhI hotA hai ki vastu-tatva to unheM syAdvAda siddhAnta kA virodha karane kA / meM aura bhI apekSAe~ haiN| ina aneka apekSAoM avasara na miltaa| kA ahasAsa karAne ke lie hI 'syAt' zabda kI DA. jhA kI ukta TippaNI se yaha spaSTa jJAta anivArya prayogatA rakhI gaI hai| cUki vastu- hotA hai ki zaMkarAcArya mahodaya ne syAdvAda ke usa FRN 1 tatvArtharAjavArtika 1/16/5 2 janadarzana (sAptAhika) 16/6/34 550 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FOP Private & Personal Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThinatama pakSa ko hI dekhA, jisake lie yaha svarNa ghaTa ko tor3ane se yA svarNa mukuTa banAne se, siddhAnta vizva meM prasiddha hai| eka hI vastu meM use apanI icchita vastu pAne meM koI pharka nahIM utpatti, vinAza aura dhrauvya jaise paraspara virodhI par3atA thaa| isalie usakI taTasthatA bhI sahaja dharmoM kI sattA kaise ho sakatI hai| yaha hai isa mAnI aanegii| siddhAnta kI jttiltaa|| isa udAharaNa kA abhiprAya yaha hai-eka hI __isI jaTilatA ko lakSya kara, bahuta se padArtha-"svarNa" meM, eka hI samaya meM, eka vyakti vidvAnoM ne isa siddhAnta kI jamakara AlocanAeM "vinAza" ko hotA haA dekha rahA hai, to dUsarA mA nA kI haiM / kintu yahI tathya, jaba paraspara virodhI "utpatti" ko, aura tIsarA "dhrauvya" ko| ye dharmoM kI upasthiti, eka hI padArtha meM mAnane jaisI tInoM hI dazAe~; paraspara virodhI haiM, phira bhI eka bAta, sAmAnya vyaktiyoM kI samajha meM nahIM A hI samaya meM, eka hI padArtha meM yaha bhI pAyI sakatI, taba, unhoMne isI siddhAnta kI vivecanA, jAtI haiN| itane sarala zabdoM meM kara DAlI ki choTe se choTA isI taraha, vizva kI pratyeka vastu meM, eka bAlaka taka binA kisI zrama ke AsAnI se samajha hI samaya meM, eka sAtha tInoM sthitiyA~ rahatI haiN| le| isI tathya ko jainadArzanikoM ne vastu mAtra kI jaise, eka svarNakAra sone ke ghar3e ko tor3akara, "trigaNAtmakatA" kahA hai, aura yaha triguNAtmakatA sone kA mukuTa banA rahA hai| isI samaya usake vastumAtra kA sahaja-svabhAva hai| isI taraha pAsa tIna grAhaka A jAte haiM / inameM se eka grAhaka vastu mAtra meM, bhinna apekSAoM se anekoM paraspara sone kA ghar3A kharIdanA cAhatA thA, to dUsarA sone virodhI dharma, eka samaya meM eka sAtha bane rahate kA mukuTa kharIdane kI icchA lekara AyA thA, jaba haiN| ki tIsare ko svarNa kI AvazyakatA thii| usa ukta udAharaNa syAdvAda kI sahajatA, saralatA M) svarNakAra kI kriyA pravRtti ko dekhakara pahale grAhaka kA dyotaka hai / vAstavikatA yaha hai ki "syAdvAda" ko kaSTa kA anubhava huA, to dUsare ko prasannatA ukta udAharaNa se bhI adhika sarala hai| itanA bhI huI, jabaki tIsare grAhaka ke mana meM kaSTa aura sarala ki-rAstA calate samaya koI bAlaka Apa prasannatA jasA kucha bhI anubhava nahIM huaa| vaha usa se syAdAda ke bAre meM prazna pacha le to bhI Apa HD svarNakAra ko taTasthabhAva se dekhatA rahA / aisA kyoM ArAma se samajhA skeN| saMyogavaza, eka jainAcArya mahodaya ke sAtha aisI hI sthiti, A bhI gaI / isakA kAraNa yaha hai ki prathama grAhaka svarNa- vihAra-yAtrA meM sar3aka mArga se jAte hue, unheM ghaTa kharIdanA cAhatA thA, parantu svarNakAra ko sone kisI bAlaka ne pUchA-"bhagavan ! ApakA syAdvAda kA ghar3A tor3ate hue dekhakara use kaSTa kA anubhava kyA hai ?" honA sahaja hI hai| dUsarA grAhaka usI svarNakAra AcArya ne apane eka hAtha kI 'kaniSThA' kA ko apanI manacAhI vastu-svarNamukuTa banAte hue aura "anaamikaa"| uMgaliyoM ko Upara uThAkara, dekhakara prasannatA anubhava kare, yaha bhI ekadama sahaja usa bAlaka se pUchA- "batalAo vatsa ! ina u~gaI hI hai / tIsarA grAhaka, sonA hI cAhatA thA ataH liyoM meM kauna uMgalI bar3I hai ?" huA? 1 AptamImAMsA 59/60 551 KC kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha C . Jant Education Internationat Por Private & Personal Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DATE TECH bAlaka ne uttara diyaa-"anaamikaa"| "sAmAnya' kA hI guNa grahaNa karatA hai, isalie aba AcArya ne kaniSThA ke sthAna para 'madhyamA' isake antargata vastutaH kevala naigama kA hI samAveza ko "anAmikA" ke sAtha Upara uThAyA, aura mAnanA ucita hogaa| paryAyAthika naya, bheda vivabAlaka se punaH pUchA- "aba batalAo, ina donoM kSAoM ko, aura "vizeSa" ko bhI grahaNa karatA hai| uMgaliyoM meM kauna u~galI choTI hai ?" ataH zeSa chaH hI nayoM ko, isake antarbhUta mAnA bAlaka ne uttara diyaa-'anaamikaa"| jAtA hai / ina sAta nayoM ke anya upabheda bahuta yaha uttara sunakara AcArya ne use samajhAyA se haiN| jisa taraha tumane eka hI u~galI ko "bar3A" aura unakA sAmAnya vivecana bhI yahA~ vistAra kA "choTA" kahA, usI taraha yaha "syAdvAda" bhI eka kAraNa bana sakatA hai| kintu inhIM sAtoM nayoM ko hI padArtha meM sthita, paraspara-virodhI dharmoM kI bAta eka dUsarI apekSA se "nizcayanaya" aura "vyavahAbatalAtA hai|" ranaya" ke bhedoM, upabhedoM ke rUpa meM vibhAjita aura vyavahRta kiyA jAtA hai| isalie inake sambandha meM ___ AcArya kI bAta sunakara bAlaka ha~satA huA calA gyaa| yahI hai isa siddhAnta kI sahajatA bhI, kucha kahanA ucita hI hogaa| saralatA, jo kisI bhI vidvAna kA dhyAna apanI "syAdvAda" siddhAnta kA vyAvahArika upayoga aura varavaza AkRSTa kara letI hai| karate samaya, vastutaH nayoM ke "nizcaya" aura "vyavahAra" bhedoM kI hI vizeSa apekSA pratIta hotI ___ "syAdAda" siddhAnta meM nayoM kI bahumukhI vivakSA hamezA hI rahatI hai| kyoMki jisa kisI " hai / kyoMki, saptabhaMgI ke sandarbha meM jo bhI / bhI padArtha kA, jo arthasvarUpa, syAdvAda dvArA alaga prAsaMgika viziSTa apekSAeM jAgRta hotI haiM, una karake vivakSita kiyA jAtA hai, usI artha svarUpa kA mukhya sambandha "nizcaya" va vyavahAra se hI kI abhivyanjanA karane vAle "naya" hote haiN| 5 jur3atA hai| nIyate-sAdhyate gamyate mAno'rthaH yena"--isa vyU- kyoMki, pratyeka dravya vyavahAra meM hameM jaisA 4 tpatti se "naya" kA uttama ukta svarUpa hI spaSTa dikhalAI par3atA hai, vastutaH vaha vaisA hotA nhiiN| 1 hotA hai| usake aura bhI anekoM rUpa hote haiM, ho sakate haiM, ye "naya" sAta haiN| inhIM para "syAdvAda" yaha batalAne vAlA naya hai-"nizcayanaya" / isI kA yA saptabhaMgoM kA AdhAra sthita hai| ye sAta tathya ko AcAryoM ne isa paMkti meM vyakta kiyA hainaya hai :-negama, saMgraha, vyavahAra, Rjasatra, zabda, "tatvAthe nizcayo vakti vyavahArazca janoditam / samabhirUr3ha aura evambhUta / isa kathana ko nimnalikhitaH udAharaNa se spaSTa ukta sAtoM nayoM ko mUlataH do vibhAgoM meM samajhA jA sakatA hai| vibhAjita kiyA gayA hai-'dravyAthika" aura eka bAra bhagavAn mahAvIra se pUcha gayA--- "pryaayaathik"| kucha AcAryoM ne "nagama" aura "bhagavan ! phANita pravAhI gur3a meM kitane varNarasa"saMgraha" ko dravyAthika ke antargata mAnA hai jabaki gandha hote haiM ? kucha AcArya mAtra "nagama" ko hI "dravyArthika" bhagavAna ne uttara diyA-'vyavahAra meM to ke antargata mAnate haiN| dravyArthika naya, mAtra mAtra 'madhura' rasa hI usameM meM hai, yaha kahA 1 AptaparIkSA 108 2 dravyAnuyogatarkaNA 552 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Oread For Private & Personal use only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KO jAyegA kintu nizcayanaya kI apekSA se usameM kI sampUrNatA kA jJAna nahIM karAtA, na hI usakA pAMcoM varNa, donoM gaMdha, pA~coM rasa, aura AThoM sparza kevala 'dIrghatva' usake sampUrNa svarUpa kA paricAyaka hote haiN| bana pAtA hai / balki, ina donoM svarUpoM kA sammiisa uttara kA Azaya yaha hai ki vasta kA jo lita rUpa hI Amraphala ke samagra-svarUpa kA dyotakA svarUpa indriyagrAhya hotA hai, vaha jisa taraha kA bAdhaka banatA hai| hotA hai, usase bhinna prakAra kA usakA vAstavika isalie sva-dravya, kSetra, kAla-bhAva kI / svarUpa hotA hai| apekSA se aura para-dravya, kSetra kAla bhAva kI hama saba usI bAhya svarUpa ko dekha pAte apekSA se bhI vastu kA jo svarUpa nizcita hotA 1 haiM, jo indriyagrAhya hotA hai| sarvajJa to nizcaya hai vahI svarUpa, vastu mAtra kA vAstavika svarUpa rUpa meM, usake 'bAhya' aura 'Abhyantara' donoM hotA hai| ho svarUpoM ko dekhate jAnate haiM / sApekSavAda isI vAstavika svarUpa ko vyAkhyA karane ke adhiSThAtA DA0 alabarTa AiMsTIna ne bhI apanA ke lie dArzanika jagata kA eka mAtra siddhAnta / Azaya isI taraha kA vyakta kiyA hai / ve kahate haiM- 'syAdvAda' hI hai| yaha na kevala loka vyavahAra ko 'hama to kevala ApekSika satya ko hI jAnate haiN| varan padArtha mAtra ko apanA viSaya banAtA hai| / sampUrNa satya ko to sarvajJa hI jAnate haiN| cU ki, 'syAdvAda' zabda meM 'syAta' zabda ko rASTrabhASA sarvajJa kA jJAna, 'kevalajJAna' hotA hai, isalie vaha hindI ke 'zAyada' zabda kA paryAyavAcI mAnakara 'pUrNajJAna' bhI hotA hai| isI kAraNa vaha dravya kucha vidvAnoM ne ise 'saMzayavAda' kI saMjJA do hai, kI samasta vivakSAoM ko bhalI-bhA~ti jAnate haiN| to kucha vidvAnoM ne ise saptabhaMgI vAkyoM meM Aye ___vastu/padArtha kI sApekSatA ko svIkAra karane ke asti-nAsti' zabdoM kA artha hI sahI sandarbha meM na lie hI syAdvAda siddhAnta ke antargata saptabhaMgoM samajhakara ise 'anizcitatAvAda' kI saMjJA pradAna kA pratipAdana kiyA gayA hai| isake binA kisI kI hai| bhI padArtha ke svarUpa ko pUrNatA prApta nahIM ho isa taraha kI zaMkAyeM, unhIM vyaktiyoM dvArA sktii| jaise, Ama kA eka phala apane se bar3e uThAI jAtI haiM, jo Alocya siddhAnta ke marma ko AkAra vAle phala kI apekSA se 'choTA hotA hai, samajha binA hI, sva-icchita rUpa se, kucha bhI kaha aura apane se choTe phala kI apekSA se 'bar3A' bhI dete haiM / vastutaH ina donoM hI zaMkAoM ko pUrvahotA hai| likhita vizleSaNoM ke anusAra, sira uThAne kA donoM apekSAoM ko dRSTi se Ama ke phala avasara hI nahIM miltaa| vaise bhI jina jainetara meM 'laghutva' aura 'dIrghatva' donoM hI rUpoM ko vidvAnoM ne isake marma ko AtmasAt kiyA hai, ve jaba svIkAra kiyA jAyegA tabhI Ama kA svarUpa dRDhatA ke sAtha, yaha kahane meM bhI saMkoca nahIM karate pUrA mAnA jAegA kyoMki, kevala laghutva Ama phala ki 'syAdvAda' hI jainadarzana kA hRdaya hai| 1 kosmolojI olDa eNDa nyU / 553 2. kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jan Education Internatione Por Private & Personal Use Only v.jainenery.org Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maeklmulm mem maellm upamitibhava prapaJca kathA : kitanA sArthaka hai siddharSi kA racanA upakrama ? || D sAdhvI divyaprabhA ema. e. pI-eca. DI. (suziSyA mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA.) 0000000000000000000000015 mAnava-mana ke vicAra jaba taka avyakta rahate zailI meM kisI vistRta yA bahad AkAra vAle grantha / haiM, taba taka ve indriyagrAhya nahIM bana pAte / kintu racanA karane kA sAhasa, siddharSi se pahale kA koI ye hI udagAra jaba upamA/rUpakApratIka-Adi ko kavi/sAhityakAra nahIM kara paayaa| zrImadbhAgavata mAdhyama banAkara vyakta ho jAte haiM, taba, ve, na sirpha ke caturtha skandha meM puraJjana kA AkhyAna hai, indriyagrAhya hI bana jAte haiM, varan, unameM eka aisI viSayAsakti ke kAraNa puraJjana ko jo bhava-bhramaNa sAmarthya samAhita ho jAtI hai, jo grahItA para karanA par3A, usI kA vistRta vivecana isameM hai| apanI amiTa chApa banA dete haiN| kAvya/grantha praNa- paraJjana ke isa bhava-bhramaNa-vivecana kA kalevara yana ke kSetra meM pratIka-sAhitya kI sarjanA-zailI ke cAra adhyAyoM ke 181 zlokoM meM varNita hai| bu mUla meM isI prakAra kA koI mukhya kAraNa rahA jJAnendriyA~, karmendriyA~, prANa, vRtti, suSupti, svapna, hogaa| yadyapi, isa zailI meM likhe gaye saMskRta- zarIra Adi ke rocaka-rUpaka isa varNana meM diye mAhitya kA parizIlana karane se yaha tathya spaSTa gaye haiM / yaha vRttAnta, yadyapi paryApta-vistAra vAlA hotA hai ki upameya-upamAna-zailI ko mAdhyama nahIM hai, tathApi, jo rUpaka, jisa rUpa meM banAne kI paramparA paryApta-prAcIna hai| aura, isa hae haiM, ve sArthaka, saTIka, aura manohArI avshy| sRjana-zilpa ke bIja-bindu bRhadAraNyakopaniSad se haiN| phira bhI, isa varNana ko usa-zreNI meM nahIM sambaddha 'udgItha brAhmaNa' meM 'chAndogyopaniSad' meM rakhA jA sakatA, jisa zreNI meM siddharSi kI 'upabhI upalabdha hote haiM / zrImadbhagavadgItA ke solahaveM mitibhavaprapaJcakathA' ko mAnyatA prApta hai|| adhyAya meM pApa-puNya-vattiyoM kA devI-AsurI suprasiddha pAzcAtya vidvAn DaoN0 harmana jaikobI ne | sampattiyoM ke rUpa meM ullekha hai / 'jAtaka nidAna isa mahAkathA kI prastAvanA meM likhA hai- "I didog kathA' (bauddha grantha) ke 'avidUre-nidAna' aura not find something still more important : the 'santike nidAna' meM bhI isI zilpa-zailI kA great literacy of the U. Katha and the fact darzana hotA hai| jaina sAhitya meM 'uttarAdhyayana that is the first allegorical work in Indian 'sUtrakRtAMga' aura 'samarAicca kahA' ke kucha Literature." isa kathana ko lakSya karake, yaha khaa| AkhyAnoM meM yahI zilpa vidyamAna hai| kintu, isa jAne meM kataI saMkoca nahIM hotA ki pratIka shailii| 1 udgItha brAhmaNa 1/3 3 zrImad bhagavadgItA 16 2 chAndogyopanipada 1/2 4 uttagadhyayana-adhyayana 6,10, 27 C 554 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa G0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain E rion International FSP Gate & Personal Use Only www.jainelibrary Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI anupama kAvya-paramparA kA sUtrapAta karane kA vidvAnoM, sAhityakAroM meM prasiddhi evaM pratiSThA kA zreya, siddharSi kI 'upamitibhavaprapaJcakathA' ko prazna, ina do meM se eka bhASA ke cayana, nizcaya para 3 jAtA hai| pazcAt, 'prabodhacintAmaNi' (jayazekhara nirbhara karane lagA thaa| bhASA ke cayana kA lakSya sUri) se lekara aba taka ke samasta rUpaka-granthoM ko 'pANDitya-pradarzana' aura 'lokamAnasa ke anurUpa siddharSi kI isI kRti kI paramparA ke granthoM meM granthoM kA praNayana' bana gayA thaa| siddharSi bhI isa ginA jA sakatA hai| yugIna sthiti se pUrNataH paricita the| unhoMne svayaM jaina vAGamaya kA kalevara paryApta-vistAra svIkAra kiyA hai ki unake graMtharacanA kAla meM vAlA hai / isakI sarjanA meM 'saMskRta' aura 'prAkRta' saMskRta aura prAkRta, donoM hI bhASAoM ko pradhAdonoM hI bhASAoM kA vyApaka-prayoga maulika rUpa natA prApta thii| prAkRta-bhASA yadyapi jana sAdhAraNa meM kiyA gayA hai| mahAvIra ke samaya taka, prAkRta- ke liye bodhagamya avazya thI, para, yaha vidvAnoM ko bhASA janasAdhAraNa ke bolacAla aura sAmAnya- acchI nahIM lagatI thI / paNDita varga meM saMskRtabhASA vyavahAra meM bhI paryApta-pratiSThA prApta kara cakI ko hI vizeSa samAdara prApta thaa| ve prAkRta-bhASA thI / sambhavataH isIlie, unhoMne apane dvArA ana- meM bolacAla taka karanA pasanda nahIM karate the| bhUta satya/tatva kA pratipAdana prAkRta bhASA meM sUrya kA 'prakAza' aura 'pratApa' jisa taraha eka kiyA thaa| unake pradhAna-ziSyoM ne bhI ukta tatva- sAtha saMyakta rahate haiM, usI taraha 'samAja' aura jJAna ko prAkRta-bhASA meM hI saMkalita karake jana- 'saMskRti' bhI sAtha-sAtha saMpRkta rahate haiN| samAja sAdhAraNa kI bhAvanAoM ko mahattva pradAna kiyaa| mAnava-samudAya kA bAhya-pariveSa hai to saMskRti mahAvIra aura unake ziSyoM ke isa prayAsa kA usakA antaHsvarUpa hai| jisa samAja kA antaH aura pariNAma yaha huA ki lagabhaga 500 varSoM taka bAhya-pariveSa, bhautikatA para AdhArita hotA hai, nirantara jaina dharma aura sAhitya ke kSetra meM prAkRta- usakA sAhitya, AdhyAtmikatA se ota-prota nahIM bhASA kA vyavahAra hotA rhaa| ho sakatA / kintu jisa samAja kA antaHsvarUpa ___ mahAvIra ke isa bhASA-prasthAna meM, saMskRta ke AdhyAtmika ho, usakA bAhya svarUpa yadi bhautiprati kisI prakAra kA koI vidvaSa bhAva nahIM thaa| katA meM lipta ho jAye, to bhI usa samAja kA balki, tattvajJAna kI prabhAvazAlitA aura upayoH sAhitya, AdhyAtmikatA se anuprANita hue binA gitA, janasAdhAraNa kI samajha meM Ane vAlI bhASA nahIM raha sktaa| isalie saMskRta sAhitya kA lakSya meM hI nihita hai, yaha vicAra hI prAkRta ko prAtha- janasAdhAraNa taka AdhyAtmikatA kA sandeza 4 mikatA dene kA mukhya nimitta bnaa| vastutaH yaha pahu~cAnA aura unameM nava-jAgaraNa kA bhAva bharate vaha yuga thA, jisameM saMskRta aura prAkRta kI saMgharSa- rahanA, hamezA rahA hai| / mayI pratidvandvitA, apane utkarSa para pahuMca rahI thii| sukha-duHkha, rAga-virAga, mitratA-zatrutA ke -pradyumnasUri racita 'samarAditya saMkSepa' 1 siddhi vyAkhyAturAkhyAtu mahimAnaM hi tasya kaH / samastyupamiti ma yasyAnupamiti kathA | saMskRtA prAkRtA ceti bhASe prAdhAnyamahataH / tatrApi saMskRtA tAvad vidagdhahadisthitA / / bAlAnAmapi sadbodhakAriNI krnnpeshlaa| tathApi prAkRtA bhASA na teSAmabhibhASate / -upamitibhavaprapaMcakathA kusama abhinandana grantha : pariziSTa 555 000 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 pArasparika saMgharSa se bhinna-bhinna prakAra kI jo pari taraha kI manovRttiyA~, bhAvanAeM use sambala pradAna || sthitiyA~ banatI haiM, unhIM kI saMjJA hai-'jiivn'| karatI haiN| jIvana kI sampUrNa abhivyakti na to duHkha ko sarvathA isa vizAla kathA-gantha ko siddharSi ne ATha | tyAga dene para sambhava hai, na hI sukha kI sarvatomukhI prastAvoM, adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai / svIkRti se usakI tAtvika vyAkhyA kI jA sakatI pUrI kI prI kathA kI pratIka-yojanA duhare abhihai| isalie saMskRta kA koI kavi, sAhityakAra prAyoM ko eka sAtha saMyojita karate hue likhI gaI aura dArzanika kisI eka pakSa kA citraNa nahIM hai| jagata ke sAmAnya vyavahAra meM dRzyamAna sthAnoM, M karatA / kyoMki vaha jAnatA hai-'yaha saMsAra dvandvoM, pAtroM aura ghaTanAkramoM se yukta kathAnaka kI hI I saMgharSoM kA hI eka vizAla krIDAMgana hai|' kintu bhA~ti isa kathA meM varNita sthAna-pAtra-ghaTanAkramoM meM 'nirAzA' meM se 'AzA' kA, vipatti' meM se 'saMpatti' kathAkRti kA eka Azaya spaSTa ho jAtA hai| kA aura 'duHkha' meM se 'sUkha kA srota avazya phUTatA kintu dasarA Azaya, adRzya/bhAvAtmaka jagata hai / isIlie ukta mAnyatA, bhAratIya cintana kI ke dArzanika/AdhyAtmika vicAroM/anubhava-vyApAra | AdhArabhUmi banakara raha gaI / saMskRta sAhitya meM meM se udbhUta hotA haA, kathAkrama ko agrasArita !! yahI dArzanikatA, anusaraNIya aura anukaraNIya karatA calatA hai| vastutaH yaha dUsarA Azaya hii|| vanakara caritArtha hotI A rahI hai| 'upamiti bhavaprapaJcakathA' kA, aura isake lekhaka siddhaSi ina tathyoM se bhI bhalIbhA~ti paricita kA prathama pramukha lakSya hai| isa AdhAra para isa kathAkRti ke do rUpa ho jAte haiM, jinheM 'bAhyakathA the| yadyapi, unake pUrva ullikhita vicAroM se yaha zarIra' aura 'antaraMga kathA zarIra' saMjJAyeM dI jA pratIta hotA hai ki ve apanI, isa vizAla kathAkRti ko prAkRta bhASA meM likhanA to cAhate the, kintu sakatI haiN| ina donoM zarIroM ke madhya 'prANoM' kI isase unheM vidvAnoM meM pratiSThA prApta nahIM ho taraha, eka ho kathA anusyUta hai| kathA ke donoM svarUpoM ko samajhAne ke lie, prathama-prastAva ke rUpa pAyegI, yaha bhaya unheM thA / isalie unhoMne sarala meM samAyojita 'pIThabandha' meM siddharSi ne apane svayaM saMskRta meM kathAkRti kI racanA kA eka aisA madhyama ke jIvana-carita ko eka choTI-sI kathA ke rUpa meM mArga cunA, jisase tatkAlIna janasAdhAraNa ko bhI isa kathA ko samajhane meM koI kaThinAI na ho. aura unhI duhare AzayoM ke sAtha saMjoyA hai, jo kthaa| unheM svayaM paNDita varga ke upekSA-bhAva kA zikAra ke pAThakoM ko dUsare prastAva se prArambha hone vAlI na honA par3e / antataH solaha hajAra zloka parimANa mUla kathA kI rahasyAtmakatA ko samajhane kA pUrvakalevara vAle rUpakamaya isa pare kathA grantha meM eka abhyAsa karAne ke lie, upayukta mAnI jA sakatI / / hI nAyaka ke vibhinna janma-janmAntaroM kA bhAratIya hai| bhavaprapaJca kyA hai ? aura, bhavaprapaJca kathA dharma-darzana meM varNita pramakha jIva-yoniyoM kA svarUpa kahane/likhane kA udadezya kyA hai ? yaha spaSTa karane vivecana saMskRta' bhASA ke mAdhyama se karate hue, ke lie bhI pIThabaMdha kI kathA-saMyojana-yojanA ko, yaha bhI nirdezita kiyA hai ki kina karmoM ke kAraNa siddharSi kA racanA-kauzala mAnA jA sakatA hai| kisa yoni meM jIvAtmA ko bhaTakanA par3atA hai, aura 'upamitibhavaprapaJca kathA' ke vizAla kalevara janma-janmAntara rUpa bhava-bhramaNa se ubArane meM kisa meM gumphita kathA kA mUlasvarUpa nimnalikhita saMkSepa / % 3EN 1 upAye sati kartavyaM sarveSAM cittaraMjanam / atastadanurodhena saMskRteyaM kariSyate / / -upamitibhavaprapaMcakathA / 556 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private PersonalUse Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAra se anumAnita kiyA jA sakatA hai| meruparvata se pUrva meM, mahAvideha kSa etra ke antargata 'sukaccha - vijaya' nAmaka eka deza hai| isakA rAjA thA'anusundara' cakravartI / isakI rAjadhAnI thI - 'kSema pura' / vRddhAvasthA ke antima samaya, vaha apanA deza dekhane kI icchA se bhramaNa para nikalatA hai / aura kisI dina 'zaMkhapura' nagara ke bAhara bane 'cittarama' nAmaka udyAna ke pAsa se gujaratA hai / isa samaya, cittarama udyAna meM bane 'manonandana' nAmaka caitya bhavana meM samantabhadrAcArya Thahare hue the / pravartinI - sAdhvI 'mahAbhadrA' unake sAmane baiThA thIM / 'sulalitA' nAma kI rAjakumArI aura 'puNDarIka' nAma kA rAjakumAra bhI, isa santa-sabhA meM baiThe the / acAnaka hI rathoM kI gar3agar3AhaTa aura senA kA kolAhala sunakara sabhI kA dhyAna zora kI ora AkRSTa ho jAtA hai / utsukatA aura jijJAsAvaza rAjakumArI, mahAbhadrA se pUchatI hai - 'bhagavatI ! yaha kaisA kolAhala hai ?" mahAbhadrA ne AcAryazrI kI ora dekhakara kahA - 'mujhe nahIM mAlUma / ' kiMtu, AcAryazrI ne isa avasara ko rAjakumAra aura rAjakumArI ko prabodha dene ke lie upayukta samajhate hue, mahAbhadrA se kahA- 'are mahAbhadre ! tumheM nahIM mAlUma hai ki hama saba isa samaya 'manujagati' nAmaka pradeza ke mahAvideha bAjAra meM baiThe haiM / Aja eka cora, corI ke mAla sahita pakar3a liyA gayA hai / jise 'karma - pariNAma' mahArAja ne apanI pradhAna mahArAnI 'kAlapariNati' se parAmarza karake use mRtyudaNDa kI sajA sunAI hai / 'duSTAzaya' Adi daNDapAki use pITate hue vadha-sthala kI ora le jA rahe haiM / AcAryazrI kI bAta sunakara, sulalitA Azcarya meM par3a jAtI hai / aura punaH mahAbhadrA se pUchatI hai - 'bhagavatI ! hama loga to zaMkhapura ke 'cittarama' udyAna meM baiThe haiM / yaha 'manujagati' nagara 1 upamitibhava prapaMca kathA --- pIThabandha - zloka 63 2 upamitibhava prapaMca kathA pRSTha- 136 kA 'mahAvideha - bAjAra' kaise ho bhayA ? yahA~ ke mahArAja 'zrIgarbha' haiM na ki karmapariNAma / ' AcArya zrI kyA kaha rahe haiM yaha saba ?' AcAryazrI ne uttara diyA- 'dharmazIle sulalite ! tuma 'agRhIta saMketA' ho / merI bAta kA artha tuma nahIM samajha pAyIM / ' sulalitA socatI hai- AcAryazrI ne to merA nAma bhI badala diyA / tabhI, AcAryazrI ke kathana kA Azaya samajhakara mahAbhadrA nivedana karatI haibhagavan / yaha cora, mRtyudaNDa se mukta ho sakatA hai kyA ?' AcAryazrI ne uttara diyA- 'jaba use tere darzana hoMge, aura vaha hamAre samakSa upasthita hogA, usakI mukti ho jAyegI / ' mahAbhadra ne pUchA - 'to kyA maiM usake sammukha jAU~ ?' AcAryazrI ne kahA - 'jaao| isameM duvidhA kahA~ hai ?" mahAbhadrA udyAna se nikalakara bAhara rAjapatha para AI aura anusundara cakravartI ke nikaTa Ane para usase bolI- 'bhadra ! sadAgama kI zaraNa svIkAra karo / ' sAdhvI ke darzana se anusundara ko 'svagocara' (jAti / pUrvajanma - smaraNa) jJAna ho jAtA hai | 1 usane AcAryazrI dvArA kahI gaI bAta unase sunI, aura unake sAtha, AcAryazrI ke samakSa Akara upasthita ho jAtA hai / vaha AcAryazrI ko dekhakara, sukha ke atireka se bhara uThatA hai / 2 aura atiprasannatA meM mUcchita hokara vahIM gira par3atA hai / AcAryazrI dvArA prabodha dene para vaha saceta hotA hai / rAjakumArI sulalitA, usase corI ke viSaya meM pUchatI hai / AcAryazrI bhI use apanA sArA vRttAnta sunAne kA Adeza dete haiM, taba anusundara ne sAdhvI ke darzana se utpanna pUrvajanma - smaraNa kA sahArA lekara apanI bhavaprapaJcakathA, tamAma upamAoM ke sAtha sunAnI Arambha kara dI / 3 anusundara kI kathA sunate-sunate rAjakumAra puNDarIka pratibuddha ho jAtA hai / kintu, rAjakumArI 3 vahI - pIThavandha, zloka 66 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal Lise Only, 557 www.jainenibrary.org Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAjita hue haiM, jise / mahAbhadrA aura na to indriyoM kI sulalitA bAra-bAra kathA sunakara bhI pratibuddha na itanI prabala ho jAtI hai ki vaha janma-janmAntaroM Air huI, taba vizeSa preraNA ke dvArA use bar3I muzkila taka unase apanA sambandha tor3a nahIM paataa| isase AII se bodha hI pAtA hai| pratibuddha ho jAne se donoM jIvAtmAoM ko jo yAtanAe~ sahanI par3atI haiM, ve OM ko Atmabodha ho jAtA hai / aura ve donoM saMsArA- akalpanIya hI hotI haiN| isI taraha kI jIvA vasthA ko chor3akara ArhatI-dIkSA grahaNa kara lete tmAoM ke janma-janmAntaroM kI kathAe~, hara prastAva haiN| kAlAntara meM, utkRSTa tapazcaraNa ke prabhAva meM saMyojita haiN| jinake sAtha, chAyA kI taraha, se mokSa prApta karate haiN| kucha aise jIvana-carita bhI saMyojita hue haiM, jinheM na to indriyoM kI zakti apane adhIna banA pAyI ___ isa sAra-saMkSepa meM AcAryazrI mahAbhadrA aura hai, na hI hiMsA, corI-Adi durAcAroM ke vazaMvada sulalitA ke kathanoM se spaSTa ho jAtA hai ki isa . ve bana sake haiN| krodha, mAna, mAyA jaise prabala mAnamahAkathA meM rahasyAtmakatA kA gumphana kitanA sahaja vIya-vikAroM kA prabhutva bhI unheM parAjita nahIM aura durbodha hai / isI taraha ke rahasyAtmaka pratIka kara paayaa| spaSTa hai ki siddharSi ne ina kathAoM meM kathAcitroM kI bharamAra upamitibhava prapaJcakathA meM 'azubha' aura 'zubha' pariNAmI jIvoM ke kathAnaka, hai| jo AThoM prastAvoM meM samAviSTa, anekoM alaga sAtha-sAtha saMjoye haiM isa mahAkathA meM / dvividha alaga kathAoM ko par3hane para aura adhika gaharA caritoM kI yaha saMyojanA, siddharSi kI kalpanA se bana jAtA hai / hiMsA, asatya, caurya/asteya, maithuna prasUta nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki, isa sabake aura aparigraha ke sAtha krodha, mAna, mAyA, lobha saMyojana meM unakA gahana dArzanika abhijJAna, tathA moha kA Avega juDa jAne para sparzana, rasanA, cintana aura anubhava, AdhArabhUta kAraka rahA hai / ghANa, zrotra aura cakSu indriyoM kI adhInatA svI jise unake racanA-kauzala meM dekhakara, yaha mAnA kAra kara lene se jo pratikUla pariNAma jIvAtmA jA sakatA hai ki siddharSi ne una zAzvata sthitiyoM ko bhogane par3ate haiM, prAyaH una samasta pariNAmoM se kI vivecanA ko hai, jo jIvAtmA ke astitva ke jur3I anekoM kathAe~, isa mahAkathA meM antarbhUta haiN| sAtha-sAtha hI samudabhUta hotI haiN| isI dvividhatA ina kathAoM kA ghaTanAkrama bhinna-bhinna sthAnoM para ko, hama isa mahAkathA ke prArambha meM una do dhruvabhinna-bhinna pArivArika-pariveSoM meM, bhinna-bhinna binduoM ke rUpa meM dekha sakate haiM, jinase mahAkathA pAtroM ke dvArA ghaTita/varNita kiyA hai siddharSi ne / kA sUtrapAta hotA hai| ina binduoM kI ora, isa vibhinnatA ko dekhakara, sAmAnya pAThaka ko yaha siSi ne 'karmapariNAma' ke adhInastha do senAnizcaya kara pAnA muzkila ho jAtA hai ki ina patiyoM-'paNyodaya' aura 'pApodaya'-ke kAryakSetroM aneko kathA-nAyakoM meM se mukhyakathA kA nAyaka kA nirdhAraNa karake, ina donoM kI pravattiyoM kA kauna ho sakatA hai ? paricaya de karake, pAThaka kA dhyAna AkRSTa karanA ___ vastutaH sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra cAhA hai / ina donoM kI kriyApaddhati aura adhike mAdhyama se saMsAra ko, jIvAtmA na sirpha dekhatA kAroM meM mAtra yaha antara hai ki 'puNyodaya' ke hai, balki unase apanA rAgAtmaka sambandha jor3akara kAryakSetra meM jo jIvAtmAe~ A jAtI haiM, unheM vaha usakI punaH-punaH AvRtti karatA rahatA hai / phalataH, unnati kI ora agrasara karane ke lie prayAsarata sAMsArika padArthoM ke vikAroM kI chApa, usa para rahatA hai| jabaki, 'pApodaya' apane adhikAra kSetra UAL 1 vahI-pIThabandha-zloka 17-18 3 vahI-zloka 658-661 2 vahI-pRSTha 752-53 558 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 05 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Opende Ford Private & Personalise. On Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM AI jIvAtmAoM ko patita se patitatama ava- 74 terahavIM paMkti) ityAdi pRSThoM para 'asmat' zabda sthAoM meM pahuMcAne kI yojanAe~ banAne meM lagA kA prayoga huA hai| yaha 'asmat' zabda kA prayoga, rahatA hai| _____ anusundara cakravartI ke dvArA kiyA gayA hai| jisase Azaya yaha hai ki upamitibhava prapaJcakathA kI yaha nizcaya hotA hai ki isa mahAkathA kA mukhya kathAoM meM dvavidhya kA samAveza, isa taraha huA nAyaka, vahI hai| jina sthaloM para 'etat' 'idaM' yA hai, ki karmabandha kA 'Asrava' jina kriyA kalApoM se 'jIva' zabdoM kA prayoga huA hai, vahA~ para, usakA hotA hai, unakA, aura 'saMvara' kI prakriyA meM saha- artha sAmAnya-jIvaviSayaka hI grahaNa kiyA jAnA yogI kriyAkalApoM kA nirdeza, pAThaka ko sAtha- caahie| jaisA ki 'evameSa jIvo rAjaputrAdyavasAtha upalabdha hotA jaaye| jisase unheM yaha anu- sthAyAM vartamAno bahuzo niSprayojanavikalpaM paramparabhava karane meM kaThinAI na ho ki 'asad-pravRtti' se yA''tmAnamAkulayati' (pRSTha-37 tRtIya paMkti), 'yadA jIvAtmA, karma-bandhana meM kisa taraha jakar3atA hai, khalveSa jIvo narapatisutAdyavasthAyAmativizAla aura karma-bandha kI isa sthiti ko, kisa taraha kI cittatayA' (pRSTha vahI paJcama paMkti), tathA 'tato'yameva pravRttiyoM se bacAyA jA sakatA hai| yaha spaSTa jIvo'navAptakarttavyanirNayaH' 'yadAyaM jIvo viditajJAta ho jAne para hI jIvAtmA yaha samajha pAtA hai prathama sukhAsvAdo bhavati' (pRSTha-67, paMkti kramaza: mAla ki bhavaprapaJca ke vistAra kA yaha mukhya kAraNa prathama evaM sAtavIM) Adi prasaMgoM meM hue zabda prayogoM Ke 'karmabandha' hai| 'kaSAya' aura 'indriyoM kI viSaya se spaSTa hai| pravRtti' aise duvikAra haiM, jo bhavaprapaJca rUpI vRkSa isa mahAkathA meM varNita kathA-tathya, vastutaH ra ko harA-bharA banAye rakhane meM, mukhya-jar3oM ko jaina-dharmazAstroM meM pratipAdita tattva-vivecanA se bhUmikA nibhAte haiN| isa bhavaprapaJca vRkSa ko ota-prota hai| jIvadhAriyoM kA janma, unake 5) ukhAr3a-pheMkane kI zakti, pAThakoM meM Aye, yahI saMskAra aura AcaraNa, jIvana, paddhati, soca-vicAra kA Azaya, isa kathA kA mukhya lakSya rahA hai| kI bhAvadazAe~, sAdhanA, aura dhyAna Adi mokSa kintu, isa dvividhApUrNa kathAnaka ke hara prastAva paryanta taka kA samagra cintana-manana, jaina dhArmika/ K meM jo kathAnaka Aye haiM, unheM, par3hakara bhI yaha bhrama dArzanika siddhAntoM para AdhArita hai| karma, karma banA hI raha jAtA hai ki mUlakathA kA nAyaka kauna phala, karmaphala-bhoga aura karmaparamparA se mukti, ina hai ? yadi, pAThakavRnda, thor3A sA bhI satarka bhAva se, samasta prakriyAyoM/dazAoM meM jIva sarvatantra-svatantra isa vizAla kathA ko par3heMge, to ve dekheMge ki mUla- hai, jainadharma kI yaha maulika mAnyatA hai| jisa kathA nAyaka ke saMketa pUre grantha meM yatra-tatra milate taraha, koI eka astra, vyakti kI jIvana-rakSA meM jAte haiN| kathA meM bIca-bIca meM kucha zabda/vAkya, nimitra banatA hai, usI taraha, usake jIvana-viccheda ina saMketoM ko spaSTa karate haiN| jaise--'sarAga- kA bhI kAraNa bana sakatA hai / astra ke upayoga kI saMyatAnAM bhavatyevAyaM jIvo hAsyasthAna' (pRSTha 33 bhUmikA, astradhArI ke viveka para nirbhara hotI hai| prathama paMkti), 'tadetadAtmIyajIvasyAtyantaviparIta- ThIka isI taraha jIvAtmA, apane viveka kA prayoM cAritAmanubhavatA'bhihitaM mayA-yo'yaM madIyajIvo- bhavaprapaJca ke vistAra ke liye karatA hai, yA bhaka'vadhArita jAtyandhabhAvo'sya' (pRSTha vahI, pAMcavI paMkti) prapaJca ko naSTa karane meM yaha usake viveka para 'madIya jIvaroro'yaM' (pRSTha-43 dUsarI paMkti), 'parame- nirbhara hotA hai| jainadharma/darzana ke sAre ke sAre zvarAvalokanAM majjIve bhavantoM' (pRSTha-53, antima siddhAnta 'viveka-prayoga' para hI nirdhArita kiye gaye paMkti), 'ye ca mama sadupadezadAyino bhagavantaH' (pRSTha- haiM / yaha, sarvamAnya, sarva-anubhUta tathya hai ki viveka 54, tIsarI paMkti), 'tato yo jIvo mAdRzaH' (pRSTha- ke prayoga kI AvazyakatA tabhI jAna par3atI hai, kusuma abhinandana grantha : pariziSTa ...ziSTa 556 0650 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha an Education International jainkosary.org Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba, do sthitiyoM / vicAroM meM se kisI eka ko cunanA ho / 'upamitibhavaprapaJcakathA' meM isI Azaya se dvividhA - pUrNa, bhinna-bhinna kathAnakoM ko sAtha-sAtha samAyojita kiyA hai siddharSi ne / ina kathAoM se, inake pAtroM, paristhitiyoM aura ghaTanAkramoM ko punaH punaH par3hane se, pAThaka ko apane viveka kA prayoga, AtmarakSA / Atmonnati ke lie kaba karanA hai ? yaha abhyAsa, bhalI-bhA~ti ho jAyegA / vastutaH jainadharma / darzana kA yahI abhipreta hai / isI ko siddharSi ne bhI apanI kathA kA abhipreta nizcita karanA upayukta samajhA / , niSkarSa rUpa meM hama kaha sakate haiM ki 'upamiti bhavaprapaJca kathA' kI sampUrNa kathA 'sAMsArikatA' aura 'AdhyAtmikatA' ke do samAnAntara dharAtaloM para se samudbhUta huI hai / bhautika dharAtala para calane vAlI kathA se sirpha yahI spaSTa ho pAtA hai ki anusundara cakravartI kA jIvAtmA, kina-kina paristhitiyoM meM se hotA huA mokSa ke dvAra para, kathA ke anta meM pahu~catA hai| ina paristhitiyoM meM usake vaibhava, samRddhi, vilAsitA Adi se jur3e bhautika sukhoM kA rasAsvAdana bhara pAThaka kara pAtA hai / jaba ki dInatA- daridratA bharI viSama paristhitiyoM ke citraNa meM usake duHkha-dardoM ke prati, sahRdaya pAThaka ke mana meM basI dayAlutA dravita bhara ho uThatI hai / ye donoM hI bhAvadazAe~, na to pAThaka ke liye zra eyaskara mAnI jA sakatI haiM, na hI siddharSi ke kathAlekhana kA lakSya | balki, siddharSi kA Azaya, spaSTataH yahI jAna par3atA hai ki jIvAtmA ko jina kAraNoM se dIna- patita avasthAoM meM jAnA par3atA hai, unakA bhAvAtmaka dRzya, kathAoM ke dvArA pAThaka 560 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa Jain Exation International ) ( Des ke samakSa upasthita karake, use yaha jJAta karA diyA jAye ki sukha aura duHkha kA sarjana, antaHkaraNoM kI zubha-azubhamayI bhAvanAoM se hotA hai / yadi usake citta kI vRttiyA~ utkRSTa zubharAga se paripluta hoM, to uccatama sthAna, svargaM taka hI mila pAyegA; aura utkRSTa - azubharAga kA samAveza cittavRttiyoM meM hogA, to apakRSTatama-naraka meM use jAnA par3a sakatA hai / isa liye, vaha ina donoM - zubha-azubharAga se apane citta / antaHkaraNoM ko prabhAvita na bnaaye| tAki use svarga / naraka se sambandhita kisI bhI bhavaprapaJca meM ulajhanA nahIM par3egA | balki, usa ke liye zrayaskara yahI hogA ki ukta donoM prakAra kI vRttiyoM / paristhitiyoM ke prati eka aisA mAdhyasthya / taTastha bhAva apane antaHkaraNa meM jAgRta kare jo use sabhI prakAra ke bhava-vistAra se bacAye ! usakI yahI taTasthatA, usameM usa vizuddha bhAva kI sarjikA bana jAyegI, jisake eka bAra utpanna ho jAne para, hamezA hamezA ke liye, kisI bhI yoni / bhava meM jAne kA prasaMga samApta ho jAtA hai / 'upamiti bhavaprapaJca kathA' apane isa uddezya taka pahu~cAne meM, jina-jina pAThakoM ko samartha banA detI hai, vastutaH utane hI sandarbhoM meM siddharSi kA vizAla - mahAkathA likhane kA zrama, sArthaka banatA hai tathApi, yugIna sAmAjika pariveSa ko dekhate hue, isameM raha rahA koI pAThaka isa mahAkathA ke adhyayana / paThana zravaNa se, ukta lakSya kI ora bhAva banA letA hai, to bhI merI kA grantha-racanA kA upakrama, sakegA / ityalam // cintana manana kA dRSTi se, siddharSi sArthaka mAnA jA sAdhvIratna grantha Date & Personal Use Only www.jainelibrary Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti aura usakA avadAna -parama viduSI sAdhvI zrI kusumavatI jI ma. kI suziSyA sAdhvI garimA, ema. e. - Q9 vizva meM anekAneka saMskRtiyA~ haiN| jaba se liye preraNA detI hai, vaha isa dizA meM mArga nirmita manuSya ne sAmudAyika jIvana Arambha kiyA aura karatI hai aura usake anusaraNa ke liye bhI manuSya paraspara vyavahAra ko AdhAra-bhUmi banane lagI, tabhI ko zakti pradAna karatI hai| pratyeka vyakti ke pArase AcaraNa saMbaMdhI katipaya AdarzoM ne AkAra sparika vyavahAra ko Adarza rUpa dene, use niyamita grahaNa karanA Arambha kara diyA thA aura deza-kAlA- aura niyantrita karane kI bhUmikA kA nirvAha bhI nusAra usameM parivartana-parivardhana bhI hote rhe| saMskRti dvArA hotA hai| ucca mAnavIya AdarzoM isa prakAra saMskRti kA astitva banA / paristhiti- ko rUpAyita kara saMskRti manuSya hI nahIM prANibhinnatA ke kAraNa vizva ke vibhinna bhU-bhAgoM meM mAtra ke kalyANa meM lagI rahatI haiN| jIvana ko bhinna-bhinna prakAra kI saMskRtiyoM kA pracalana ho Adarza rUpa meM DhAlane kA sA~cA saMskRti hai / mnugyaa| ina aneka saMskRtiyoM meM jaina saMskRti ko Syatva to devatva evaM asuratva kA samanvaya hotA ati mahatvapUrNa sthAna prApta hai| isakA AdhArabhUta hai| kabhI usakA eka lakSaNa jAgRta rahatA hai aura kAraNa yaha hai ki kisI bhI saMskRti ke lie jo anya supta rahatA hai, kabhI yaha krama viloma ho anivArya apekSAeM haiM, unakI pUrti jaina saMskRti dvArA jAtA hai| isa AdhAra para manuSya kA mUlyAMkana bakhUbI ho jAtI hai / arthAt saMskRti ke vAMchita svarUpa hotA hai ki vaha bhalA hai athavA burA / devatva kI se jaina saMskRti sarvathA saMpanna hai / vyApaka dRSTikoNa kalpanA zreSTha mAnavIya vyavahAroM, guNoM aura " ko apanAte hue yadi saMskRti ke samagra svarUpa ko lakSaNoM ke samuccaya ke rUpa meM kI jA sakatI hai| / sUtrAtmaka rUpa meM prastuta karanA ho, to yaha kahanA isake viparIta manuSya kI durjanatA, usakI kupravRhogA ki-saMskRti Adarza jIvana jIne kI eka ttiyA~ hI asUratva kA svarUpa haiN| sajjanoM meM kalA hai| manuSya eka sAmAjika prANI hai aura devatva kA prAcurya aura asuratva nAma mAtra ko hI tadanusAra usake jIvana kA eka rUpa vyaktigata hai hotA hai / saMskRti vyakti ke isI prakAra ke vyaktiaura dUsarA rUpa sAmAjika athavA sAmudAyika hai| tva ko saMvAratI hai| devatva ke bhAga ko adhikAvyakti ke jIvana ke ye do pakSa haiN| isa prakAra yadi dhika vikasita karane aura asuratva ko ghaTAkara manuSya apane hI jIvana ko zAntimaya aura sukhapUrNa nyUnatama banA dene kI ati mahatvapUrNa bhUmikA banAne kI dizA meM prayatnazIla rahatA hai, to usakA saMskRti dvArA hI nibhAyI jAtI hai| saMskRti isa jIvana-sAphalya AMzika hogaa| pUrNa saphalatA tabhI prakAra manuSya ko sacce arthoM meM manuSya banAtI haisvIkAra kI jA sakegI jaba manuSya jAti, samAja, use manuSyatA se sampanna karatI hai| yaha manuSya kA deza, vizva kI zAnti va sukha ke liye saceSTa ho| saMskAra karanA hai, jo saMskRti dvArA pUrNa hotA hai / , saMskRti isa prakAra ke sampUrNataH saphala jIvana ke mAnavAkRti kI deha mAtra manuSya nahIM hai| isake kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 561 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ooo Yor Private & Personal Use Only JATT Education Internationar www.jainehibrary.org Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye mAnavocita Adarza, sadguNa, vyavahAra aura meM rahI haiM, yathA-vaidika, bauddha aura jaina saMskRlakSaNoM kI anivArya apekSA rahatI hai, jo use tiyA~ / ye pRthaka-pRthaka sAMskRtika dhArAe~ rahI haiM / anya prANiyoM se bhinna aura uccatara sthAna pradAna isa prakAra se yaha bhI kathanIya hai ki veda dAna ke, karate haiM, use 'azaraphula makhalukAta' banAte haiN| bauddha dayA ke aura jina damana ke pratIka ho gaye haiN| ___manuSya kI medhA kramika rUpa se vikasita hotI manovikAroM kA damana kara una para vijaya sthApita rahI aura paristhitiyA~ bhI yugAnuyuga parivartita karane vAlA jina hai aura jina kI saMskRti hI jaina hotI rhiiN| tadanurUpa hI saMskRti ke svarUpa meM bhI saMskRti hai| isa sUtra ke sahAre jaina saMskRti ke // vikAsa hotA rahA / saMskRti ke isa satata vikAza- tattvA ko samajhanA sugama hai| zIla rUpa ke kAraNa use kisI kAla vizeSa kI bhAratIya saMskRti meM pramukhataH do dhArAe~ rahI utpatti mAnanA upayukta nahIM hogA, tathApi jaina haiM jinheM brAhmaNa saMskRti aura zramaNa saMskRti ke haiM saMskRti ke viSaya meM yaha kathana asaMgata na hogA ki nAma se jAnA jAtA hai| brAhmaNa saMskRti ke AdhAra yaha atiprAcIna aura ati lokapriya hai| mAnava veda aura zramaNa saMskRti ke AdhAra jinopadeza rahe mAtra meM mAnavatA jagAne kI advitIya kSamatA ke haiN| zramaNa saMskRti nivRttimUlaka hai, jabaki brAhmaNa kAraNa usakI mahattA sarvopari hai aura ise saMskR- saMskRti pravRttimUlaka hai / yahI kAraNa hai ki ina tiyoM ke samUha meM mahatvapUrNa sthAna prApta hai / jaina donoM saMskRtiyoM meM yaha eka maulika antara lakSita saMskRti ne apane svarUpa ko itanI vyApakatA dI hai, hotA hai ki jahA~ brAhmaNa saMskRti meM bhoga kA svara ? itanI udAratA dI hai ki anyAnya saMskRtiyoM ko hai vahA~ zramaNa saMskRti meM yoga aura saMyama kA hii| isase preraNA lene kA samucita avasara milaa| prAcurya hai / brAhmaNa saMskRti meM vistAra kI pravRtti vastataH vizva saMskRti ke pakSa meM jaina saMskRti kI hai aura isake viparIta zramaNa saMskRti meM saMyama mUlyavAna dena rahI hai| aura antardRSTi kI prabalatA hai| brAhmaNa saMskRti ____ bhAratIya saMskRti kA vizva saMskRtiyoM meM aba vyakti ko svargIya sukhoM ke prati lolupa banAtI hai, | bhI AdaraNIya sthAna hai| yaha prAcInatama hai aura bhogonmukha banAtI hai, jabaki zramaNa saMskRti mokSo-hU~ ajasra rUpa se pravAhita dhArA hai| isakA pravAha nmukha aura virakta banAtI hai| yahA~ yaha vizeSa rUpa kabhI khaNDita nahIM huaa| kucha vidvAnoM ne 'bhArata' se dhyAtavya hai ki mAnava-jIvana kA parama lakSya zabda kA vizleSaNa isa prakAra bhI kiyA hai ki bhA' mokSa kI prApti hI hai aura lakSya kI prApti meM * kA artha prakAza hai aura bhArata kA artha prakAza meM zramaNa saMskRti hI sahAyaka hotI hai| bAle janoM ke sasadAya se liyA gayA hai| mAnavocita zreSTha saMskAroM ko sthApita karane / prakAza meM rata rahane ke saMskAroM kA udaya bhAratIya vAlI jaina saMskRti ko zramaNa saMskRti kahA jAnA saMskRti kI pravRtti rahI hai / isa saMskAra-sampannatA sarvathA upayukta aura sArthaka hai / zramaNa zabda ke mUla / ke lie upaniSadAnusAra 3 sUtra haiM-dayA, dAna meM 'zrama' 'zama' aura 'sama' ke tAtparyoM ko svIkAra aura damana (mana va indriyoM kA nigrh)| kiyA jA sakatA hai| yaha saMskRti 'zrama' pratIka saMkSepa meM yahI bhAratIya saMskRti kA mUla svarUpa dvArA manuSya ko udyamI banAtI hai| isakA sandeza | kahA jA sakatA hai| yahI bhAratIya saMskRti kI hai ki manuSya svayaM hI Atma-nirmAtA hai| usakA ekarUpAtmakatA hai, anyathA isa deza meM isa maulika hitAhita kisI anya kI anukampA para nahIM, svayaM svarUpa kA vahana karatI huI katipaya anya, paraspara usI ke prayatnoM para AdhArita hai, vaha Atma nirmAtA bhinna (anya prasaMgoM meM) saMskRtiyA~ ekAdhika rUpa hai| Atma-kalyANa ko mahattA dene vAlI zramaNa 562 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / AGYOREVE Jain Elation International N Poate & Personal Use Only www.jainelib Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti manuSyoM ko hI yaha gaurava pradAna karatI hai saMskRti manuSya ke jIvana ko aisA sArthaka rUpa dene ki vaha apane kalyANa kI kSamatA svayaM hI rakhatA kA mahAna kArya bhI sampAdita karatI hai| hai / manuSya ko yaha saMskRti Atma-gaurava se dIpta ahiMsA jaina saMskRti kA prANa hai| mana, vacana aura svAvalambI banAtI hai| use puruSArthI banAtI aura kAyA se kisI jIva kA ghAta na karanA hai, IzvarAdhIna zithila aura zlatha nahIM bnaatii| ahiMsA ke mAdhyama se hameM jaina saMskRti ne hI yaha manuSya ko kisI ke caraNoM kA dAsa aura dIna sikhAyA hai| yaha to yahAM taka nirdeza karatI hai ki hIna banane kI preraNA nahIM detii| vizeSatA yaha bhI svayaM kisI kA prANaghAta karanA mAtra hI nahIM, hai ki isa paruSArtha kA prayoga Atma-vikAsa ke apita dasaroM ko aisA karane kI preraNA denA, use lie sujhAyA gayA hai / AtmA ke utkarSa ke lie lie sahAyatA denA bhI hiMsA hai / yaha bhI anupayukta hai / hai| rAga-dveSAdi sarva kaSAyoM kA zamana amogha upAya yahI kyoM kisI hiMsA kA samarthana karanA bhI hiMsA ke rUpa meM zramaNa saMskRti ne hI sujhAyA hai| zrama hI hai / yaha saMskRti hiMsA ke raMcamAtra prabhAva ko ko sArthaka banAne ke lie isa prakAra 'zama' abhi bhI niMdya mAnatI hai| mana meM kisI kA ahita preta rahatA hai / sama kA sandeza bhI samatva ke rUpa socanA, vacana se kisI ke mana ko Thesa pahu~cAne meM zramaNa saMskRti dvArA hI pradAna kiyA gayA hai| jaise karma bhI hiMsA kI paridhi meM le Ane vAlI yaha tAtparya bho isa saMskRti ko atyuccAsana para yaha jaina saMskRti vastutaH manuSya ko devatva-sampanna avasthita karatA hai / vyakti anya sabhI prANiyoM banAne meM sarvathA sakSama hai| kyA yaha saMskRti manuSya ko Atmavat hI svIkAra kare yaha samatva hai| ko prANaghAta na karane Adi jaise niSedhAtmaka manuSya yaha anubhava kare ki jaisA maiM hU~ vaise hI anya nirdeza hI detI hai ? nahIM, aisA nahIM hai| yaha to sabhI haiN| jina kAraNoM se majhe sakha athavA daHkha manuSya ko saMkaTApanna prANiyoM kI rakSA karane kI If kA anubhava hotA hai, vaisA hI anya prANiyoM ke sAtha hI ghaTita hotA hai / isa AdhAra ke sahAre manuSya - preraNA bhI detI hai| vidhi-niSedhayukta ahiMsA jaina ke mana meM yaha saskRti dUsaroM ke prati aise vyavahAra saskRti ke lie eka gauravapUrNa tatva hai| kI preraNA jagAtI hai, jaisA vyavahAra vaha dasaroM anekAnta dRSTi bhI jaina saMskRti kI atyanta dvArA apane prati cAhatA hai / isake atirikta anya upayogI dena hai| samAja meM aneka vicAradhArAoM sabhI ko apane samAna samajhane ke kAraNa manaSya kA astitva ati svAbhAvika hai aura vibhinna svayaM ko anyoM se ucca samajhane ke darda se bhI baca vicAradhArAoM ke anuyAyI apane hI pakSa meM Ajl jAtA hai aura anyoM se nimna samajhane ke hInatva se zreSThatA kA anubhava kareM-yaha bhI vahuta svAbhA bhI baca jAtA hai / usake lie sabhI samAna haiM-na vika hai| aisI sthiti meM eka mata vAle anya matoM koI ucca hai na nIca / vargavihIna samAjanirmANa kI ko hIna dRSTi se dekhane lagate haiM, unakI ve nindA dizA meM aisI saMskRti kI mahatI bhUmikA ko nakArA karate haiM aura unake doSoM ko ujAgara karane se nahIM jA sktaa| isI prakAra samabhAva vyakti meM unheM saMtoSa kA anubhava hotA hai| isI prakAra ve ahiMsA kA vyApaka bhAva bhI sakriya kara detA hai / yaha apane mata ke prati zreSTha janadhAraNA kA nirmANa saMskRti manuSya ko sikhAtI hai ki use kisI ke karanA cAhate haiN| yaha sArI kI sArI pravRtti prANApaharaNa kA koI adhikAra nahIM hai| kisI ke dUSita aura ghAtaka ho jAtI hai| isa pravRtti se mana ko kaSTa pahu~cAnA bhI usake lie upayukta aikya khaNDita ho jAtA hai aura samAja aneka vargoM nhiiN| vyakti isI prakAra to sabhI kI sukha-zAnti meM vibhakta ho jAtA hai| ina vibhinna vargoM ke bIca ke lie saceSTa rahatA huA jI sakatA hai / zramaNa bhISaNa saMgharSa kI sthiti rahatI hai| pariNAmataH kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 563 Dova FOR 0.sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JalTEducation Internationar for Private & Personal Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja ghora azAnti kA ghara banakara raha jAtA hai / apane Agraha kA maMDana aura anyoM ke Agraha kA khaNDana karane ko pravRtti hI isa sAmAjika saMkaTa kA kAraNa hotI hai / aisI vikaTa samasyA kA samAdhAna anekAnta darzana ke mAdhyama se jaina saMkRti prastuta karatI hai / anekAnta hameM sikhAtA hai ki apane Agraha ko satya mAnane ke sAtha-sAtha anya - 'janoM ne Agraha meM 'bhI' satya kI upasthiti svIkAra karanI caahiye| tabhI hama pUrNa satya ke nikaTa rheNge| kisI eka dRSTikoNa se hamArI dhAraNA yadi satya hai to kinhIM anya dRSTikoNoM se, anya apekSAoM se anya janoM kI dhAraNA bhI satya hI hogI aura ina sabhI ke samanvaya se hI pUrNa satya kA koI svarUpa prakaTa ho sakatA hai | anyathA ekAnta rUpa se pRthak-pRthak dRSTikoNa to satya ke eka-eka aMza hI hoMge / yaha samanvayazIlatA kI pravRtti jaina saMskRti kI aisI dena hai jisameM pArasparika virodha saMgharSa kI sthiti ko samApta kara dene kI acUka zakti hai / anekAnta dRSTi samAja ko zAnti, ekatA aura sahiSNutA kI sthApanA karane meM sarvathA saphala raha sakatI hai / Aja vaicArika vaimanasya ke yuga meM isa siddhAnta kI bhUmikA atyanta upayogI evaM sArthaka siddha ho sakatI hai / varga varga, pradeza-pradeza aura deza deza ke dRSTikoNoM kA samanvaya sAre deza meM aura vizva bhara meM zAnti kI sthApanA kara sakatA hai / samasyAoM ke samAdhAna meM yaha auSadhi acUka siddha hogI / jaina saMskRti anAsakti kA mUlyavAna sandeza bhI detI hai / yaha manuSya ko sikhAtI hai ki jAga tika vaibhava nazvara, avAstavika aura sukha kI mAtra pratIti karAne vAlA ho hotA hai / ye tathAkathita sukha antataH duHkha ke dvAra kholakara svayaM adRzya ho jAte haiM / ataH manuSya ko sukha ke ina chalAvoM se bacakara anAsakta ho jAnA cAhiye aura vAstavika sukha, ananta sukha -mokSa ko lakSya mAnanA cAhie / isa ananta sukha ko prApta karane ke lie hI manuSya 564 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa ko apane puruSArtha kA prayoga karanA cAhie / isa sandeza se prerita hokara manuSya apanI lAlasA para aMkuza lagAtA hai, bhautika sukhoM ke prati vikarSita hokara manuSya Atma-saMtoSI ho jAtA hai / bhautika samRddhi kI daur3a meM usakI ruci nahIM raha jAtI aura saMtoSa sAgara kI zAnti lahariyoM meM 'vaha sukhapUrvaka vihAra karane lagatA hai / isI prakAra jaina saMskRti manuSya ko saMyama aura AtmAnuzAsana ke punIta mArga para bhI ArUr3ha karatI hai / acaurya aura satya ke siddhAntoM kI preraNA dene vAlI yaha saMskRti aparigraha kA mArga kholatI hai / yogya hI sAdhana-suvidhAeM prApta karanI cAhie / manuSya ko apanI nyUnatama AvazyakatA pUrti ke isase adhika saMgraha karanA isa saMskRti ke adha anoti hai / jo isa anIti kA anusaraNa karatA hai vaha anya aneka janoM ko sukha-suvidhA prApta karane ke adhikAra se vaMcita kara dene kA bhArI pApa karatA hai / manuSya kI yaha duSpravRtti samAja ke lie bar3I ghAtaka siddha hotI hai| sukha-suvidhA ke sAdhana kucha hI logoM ke pAsa pracuratA sAtha ho jAte haiM aura zeSa sabhI dIna-hIna aura duHkhI rahate haiM / yaha Arthika vaiSamya ghora sAmAjika anyAya hai jo samAja meM zAnti aura saumanasya kA vinAza kara asantoSa, ghRNA, kalaha, roSa, cintA aura pratizodha jaise vikAroM ko abhivardhita karatA hai / manuSya kI isase bar3hakara dAnavatA aura kyA hogI ki dUsaroM ko nyUnatama sukhoM se bhI vaMcita rakhakara vaha ananta sukha sAgara meM vihAra karatA rahe / yaha pravRtti svayaM aise anItikArI vyakti ke lie bhI kama ghAtaka nahIM rahatI / usake mana meM adhika se adhika prApta karate rahane kI asamApya tRSNA kA sAmrAjya ho jAtA hai| jo kucha use prApta ho jAtA hai - cAhe vaha bahuta kucha hI kyoM na ho - use usase santoSa nahIM hotA / lobha usake mana ko zAnta nahIM rahane detA / ghora azAnti kI jvAlA meM usakA mAnasa dagdha hotA rahatA hai / sAdhvIratna grantha e & Personal use Only ula www.jainelityforg Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Todarrih. abhilASAoM ke jvAra meM usakA citta DUbakara dama* sampadA se sampanna karane kA zreya jaina saMskRti ko ghoMTU vAtAvaraNa kA anubhava karane lagatA hai| a- hI milatA hai| all santuSTa hokara aisA vyakti daur3a-dhUpa meM aisA vyasta karuNA-kSamAzIlatA kA audArya jaina saMskRti 5, ho jAtA hai ki sAre sukha usase china jAte haiN| kI amUlya dena hai| manuSya kI manuSyatA kA sAra / vaha sampanna dukhI hokara raha jAtA hai| phira lobha, karuNAzIlatA meM jitanA sannihita rahatA hai, utanA adhika se adhika prApta karane kI AkAMkSA usase kadAcita kisI anya mAnavIya gUNa meM nahIM / prANI kucha bhI karavA sakatI hai / ahisA ke mArga se vaha ke kaSTa ko dekhakara jo dravita na ho jAya usa cyUta ho jAtA hai, vaha ghora anAdarzoM aura anI- manuSya kI manuSyatA kI sarvAMgatA saMdigdha hI kahI tiyoM ke vikaTa vana meM A~dhiyoM kI bhA~ti haharAtA jaaegii| dukhI janoM kI sahAyatA hamArA parama hI raha jAtA hai / aura isa prakAra vaha apanA aura kartavya hai aura isa kartavya ke nirvAha ke lie bAhya anyoM kA jInA dUbhara kara baiThatA hai / aisI sthiti Adeza yA dabAva saphala nahIM ho sktaa| isake meM jaina saMskRti aparigraha ke sandeza dvArA kitanA lie to antaHpreraNA hI sahAyaka raha sakatI hai| upakAra karatI hai| hama dUsaroM ke kaSTa-nivAraNa meM tabhI sahAyaka ho jaina saMskRti karma siddhAnta kI pratiSThA kara yaha sakate haiM jaba unake prati hamAre mana meM sahAnubhUti vyAkhyA bhI karatI hai ki manuSya ko apane karmo ke ho, karuNA ho / mAnava-mana meM isa mahatI karuNA || avazya milate haiN| aura yaha pratipAdana bhI isa ko aMkurita aura pallavita karane kI adbhuta kSamatA saMskRti dvArA bhalIbhA~ti ho jAtA hai ki phala sadA jaina saMskRti meM hai / yaha aisA guNa hai, jo ahiMsA karmAnusAra hI hotA hai / zubhakarmoM ke phala sadA zubha jaise anya audAryoM ke lie bhI hameM sahajataH prerita hI hoMge aura azubhakarmoM ke phala kadApi zubha nahIM karatA hai| manuSya saba prANiyoM ke prati bandhutva aura hoMge / svabhAvataH manuSya zubhaphalAkAMkSI ho hotA sneha kA nAtA rakhe, unake prati hitaSitA kA bhAva | | hai aura yaha saMskRti use aisI dazA meM zubhakarmoM ke ho-mAnavatA ke lie yaha eka anivArya tattva hai| IAS prati rucizIla banA detI hai| vizva mAnavatA para isa saMskRti kA yaha upakAra kama nahIM kahA jA kSamA eka aisA guNa hai jise apanA lene sakatA hai / yaha saMskRti manuSya ko bhAgyavAdI nahIM para vaha manuSya apane lie kisI vyakti ko zatrurUpa banane detI hai / yaha to yahI sikhAtI hai ki manuSya meM svIkAra kara hI nahIM paataa| hamAre prati kiye svayaM hI apane bhaviSya kA nirmAtA hai / vaha jaisA gaye apakAroM se taTastha hokara hama apane aparAdhiyoM Aja karegA usI ke anurUpa usakA kala hogA ! ko kSamA kara deM, unake sAtha vaimanasya ke bhAva ko isa prakAra yaha saMskRti manuSya ko 'ajagara karai na vismRta kara deM-isI meM hamArI samagra mAnavatA ke cAkarI, paMchI kara na kAma' jaisA bana jAne se bacA darzana hoNge| hamAre hitaiSiyoM ke prati hama bhI letI hai| hitaiSI raheM-isameM koI vizeSatA nahIM hai| jaina ___ manuSya ko yaha udyamI banane kI preraNA saMskRti to hameM jisa adbhuta gaurava se manDita 412 detI hai aura isa Atma-vizvAsa se bhI use sampanna karanA cAhatI hai, vaha hamAre isa guNa meM nivAsa kara detI hai ki vaha kala kyA banegA-yaha svayaM karatA hai ki hama samatva se sampanna hokara zatra - usI ke hAtha ko bAta hai / apane bhaviSya kI rUpa- mitra kA bheda karanA bhUla jAyeM / sabhI ko hama mitra rekhA bhI vaha banA sakatA hai aura use kriyAnvita mAneM aura sabhI ke lie hamAre mana meM hitaiSitA bhI vaha svayaM hI kara sakatA hai| manuSya ko isa kA bhAva ho / hamArA mana isa prakAra roSa, prati kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 565 enabG0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha wwwjalorary.org Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha, hisAdi vikAroM se surakSita ho jAtA hai / dUsare pakSa ko bhI jaba koI pratikriyA nahIM milatI to usakI duSpravRttiyA~ durbala ho jAtI haiM, usake mana meM prAyazcitta kA bhAva udita hotA hai, usakA saMzodhana Arambha ho jAtA hai / kSamAzIlatA kA aisA adbhuta prabhAva hai aura isa prabhAva kA upayoga karate hue zramaNa saMskRti mAnava mAtra ko maitrI, bandhutva, sAhacarya aura sahAnubhUti kI udAttatA se vibhUSita karatI hai / 'jIo aura jIne do' - manuSya ke lie eka sundara Adarza hai, kintu jaina sAMskRtika dRSTi isameM kisI asAdhAraNatA ko nahIM dekhatI / 'jIne do'kA bhAva yahI hai ki usake jIne meM kisI prakAra kA vyavadhAna prastuta na karo / yaha niSedhamUlaka nirdeza bhI prazaMsanIya avazya hai, kintu yaha apUrNa bhI hai / kevala bAdhA na DAlane mAtra se hI dUsaroM ke jIne meM hama sahAyaka nahIM ho sakate / hamArA kartavya to yaha bhI hai ki dUsaroM ke jIvana ko hama sugama banA deM, dUsaroM ko jIne ke lie hama sahAyatA bhI kareM / manuSya ke samudAya meM rahane kI itanI upAdeyatA to honI hI cAhiye / janasevA aura mAnavamaitrI ke ina punIta AdarzoM ke kAraNa jaina saMskRti gaurava meM abhivRddhi huI hai| bhagavAna mahAvIra kA yaha sandeza bhI isa sandarbha meM ullekhanIya hai ki merI sevA karane kI apekSA dIna-dukhiyoM kI sevA karanA adhika zreyaskara hai / merI bhakti karane vAloM para, mAlA pherane vAloM para maiM prasanna nahIM huuN| maiM to prasanna una logoM para hU~, jo mere Adeza kA pAlana karate haiM / aura merA Adeza yaha hai ki prANimAtra ko sAtA samAdhi pahu~cAo / EE kusuma abhinandana grantha : pariziSTa nizcita hI jaMna saMskRti eka mahAna saMskRti hai aura usakI upalabdhiyA~ mAnava samAja ko zreSTha svarUpa pradAna karane meM kama nahIM haiM / mAnavAkRti kA deha dhAraNa karane vAle prANI ko saccI manuSyatA ke sadguNoM se manuSya banA dene kI bhUmikA meM zramaNa saMskRti ko anupama saphalatA milI hai / zramaNa saMskRti bhI anya saMskRtiyoM kI hI bhA~ti vikAsamAna rahI hai / yugIna paristhitiyoM ke anurUpa isameM parivartana hote hI rahe haiM aura Age bhI hote raheMge / ina parivartanoM ke prabhAva do rUpoM meM prakaTa ho sakate haiM / eka to yaha ki saMskRti ke vidyamAna svarUpa meM kucha navIna pArzva jur3ate zubha raheM aura usakI garimA bar3hatI rahe / isa prakAra to kisI bhI saMskRti kI kSamatA aura mUlya meM abhivRddhi hI hotI hai / kintu parivartana kA jo dUsarA rUpa saMbhAvita hai, usake prati bhI hameM sAvadhAna rahanA cAhiye / samaya svayaM sabhI vastuoM aura vicAroM ko parivartita karatA rahatA hai| ucca bhavya prAsAda samaya dvArA hI khaNDahara kara diye jAte haiM / samaya jahA~ kacce phaloM ko pakAkara sarasa aura susvAtu banA detA hai, vahA~ yahI samaya una phaloM ko dUSita aura vikRta bhI kara detA hai| phala sar3a-gala jAte haiM / samaya vyatIta hote rahane ke sAtha hI kaliyA~ khilakara zuramya puSpa ho jAtI haiM aura yaha samaya puSpoM ko rUpahIna aura anAkarSaka bhI banA detA hai / samaya ne ho zramaNa saMskRti ko itanA udAtta aura itanA mahAna svarUpa pradAna kiyA hai / aba hamAre sAmane eka gurutara dAyitva hai / hameM prayatnapUrvaka isa saMskRti kI zrIvRddhi karanI hogI ! sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcAra kA prANa : ahiMsA ___-viduSI sAdhvI zrI divyaprabhAjI ko suziSyA / sAdhvI anupamA (ema. e.) ONOXEGWAN ahiMsA aura usakA svarUpa 'savvAo pANAivAyAo veramaNaM' ___ ahiMsA paramadharma hai| yaha jainadharmAcAra ke lie yaha 'sarvaprANAtipAtavirati' kI aisI pratijJA to paNatI / samAcAra kA vizAla pAsATa hai, jo manuNya kA ahasA-mahAvratA' Ara jAva I ahiMsA kI dRr3ha nIMva para hI AzvastatA ke sAtha mAtra kA rakSaka banA detI hai| vaha kisI kI bhI AdhArita hai| ahiMsA mAnava kI sukha-zAnti kI / hiMsA nahIM karane kA saMkalpa dhAraNa kara, usakA dRr3hatA ke sAtha pAlana karatA hai| pariNAmataH vaha jananI hai| mAnava aura dAnava meM antara hI hiMsA23 ahiMsA kA hai| mAnava jyoM-jyoM hiMsaka banatA na kevala anya janoM kI sukha-sRSTi meM yogadAna hai karatA hai, apitu svayaM apane lie bhI adbhuta sukha calA jAtA hai vaha dAnavatA ke samIpa hotA calA M jAtA hai aura dAnava jyoM-jyoM hiMsA kA parityAga kI racanA kara letA hai| usakI AtmA rAga dvaSAdi sarva kalmaSa evaM durbhAvoM se mukta hokara zuddha Sil karatA hai, vaha mAnavatA ke samIpa AtA jAtA hai| tathA zAnta rahatI hai, AtmatoSa ke amita sAgara ahiMsA vaha naitika mArga hai jisakA anusaraNa vyakti meM nimagna rahatI hai / ahiMsAvratI ke lie yaha eka ko yathArtha mAnavatA ke gaurava se vibhUSita karatA saMyama hai aura yahI anya jana ke lie dayA aura hai / ahiMsA kA siddhAnta vyApaka prabhAvakArI hai| rakSA kA bhAva hai| kadAcit isI bhAva-zleSa ke | ataH ahiMsAvratadhArI meM svataH hI anekAneka guNa kAraNa bhagavAna mahAvIra ne rakSA, dayA, sarvabhUta vikasita hote cale jAte haiM aura usake bhItara kI kSemaMkarI Adi kA prayoga 'ahiMsA' ke paryAya rUpa xar mAnavIyatA puSTa hotI rahatI hai| ahiMsA eka meM kiyA hai / eka cintaka ne likhA haiaisA mAnavIya dRSTikoNa hai, jo use asAdhAraNa Atmika sukha kI anubhUti karAtA hai| yahI sukha ___ "ahiMsA AtmaniSTha hai, AtmA se upajatI hai / aura samAnatA kI bhAvanA se puSTa hotI hai / hiMsA usakA carama lakSya hotA hai| kI bhAvanA se nivRtta hone ke pIche apane aniSTa vastutaH ahiMsA kI virATa bhUmikA vyakti ke kI AzaMkA adhika kAma karatI hai / hiMsA se apanA mA mAnasa ko aisA vistAra pradAna karatI hai ki vaha patana nahIM hotA ho, to zAyada hI koI ahiMsA kA sahaja hI sRSTi ke samasta prANiyoM ko Atmavat kI bAta soce / " svIkAra karane lagatA hai| vaha sabhI kA hitaiSI yaha pRthvI graha nAnA prakAra ke jIva-jantuoM ho jAtA hai aura kisI kI hAni karane kI kA eka adbhuta samuccaya hai| vividha raMga-rUpa, kalpanA se bhI vaha dUra"""""bahuta dUra ho AkAra-AkRti, guNa-dharmAdi ke dhAraka hone ke || jAtA hai| kAraNa ye samasta prANI vaibhinnyayukta evaM aneka IDS kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 567 || 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha a dducation InternationRE Private & Personal Use Only alltelty.org Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bargoM meM vibhakta haiN| bAhya aura pratyakSa jJAna ke sukhAkAMkSA AtmA kI sahaja pravRtti hai| zramaNa AdhAra para yaha vaibhinnya svIkAra karanA hI par3atA bhagavAn mahAvIra ne apane ziSyoM ko upadeza dete hai, kintu yaha eka sthUla satya hai| isake atirikta hue kahA thAeka sUkSma satya aura bhI hai| yaha eka mahattvapUrNa "sabhI AtmAe~ sukha cAhatI haiN| ataH sRSTi tathya hai ki vibhinna prANI-vargoM ke ghora asAmya ke ke samasta prANiyoM ko Atmavat smjho| kisI ke samAnAntara rUpa meM eka amiTa sAmya bhI hai / sabhI lie aisA kArya mata karo, jo tumhAre lie kaSTaprANI sacetana haiM, sabhI meM AtmA kA nivAsa hai| kArI ho|" yaha AtmA sabhI meM eka sI hai / AtmA kI dRSTi eka anya avasara para bhagavAna ne apane upadeza / se sabhI prANI eka se haiN| udAharaNArtha, manuSya meM isa siddhAnta kI suspaSTa vivecanA kI thii| anya prANiyoM kI apekSA kaI gunA adhika sazakta unakA kathana thA ki- "dUsaroM se tuma jaisA evaM vivekazIla hai, tathApi AtmA kI dRSTi se vyavahAra apane lie cAhate ho, vaisA hI vyavahAra usakA sthAna bhI anya prANiyoM ke samakakSa hI hai| tuma bhI dUsaroM ke sAtha kro|" unhoMne yaha bhI caa manuSya kI koI anya zreNI nahIM hai| sacetanatA kahA ki "jisa dina tuma apanI aura dUsaroM kI kA dharma manuSya kA bhI hai aura anya prANiyoM kA AtmA ke madhya bheda ko vismata kara doge-usI bhii| yaha caitanya jIva-varga meM aisA vyApta hai ki dina tumhArI ahiMsA kI sAdhanA bhI saphala ho isI AdhAra para jIvoM ko zeSa ajIvoM se pRthaka jaaygii| apane prANoM kI surakSA cAhane vAloM kA karake pahacAnA jA sakatA hai| sukha-duHkhAdi kI yaha karttavya bhI hai ki ve dUsaroM ke jIvana-rakSA anubhUti caitanya kA hI pariNAma hai / ye anubhUtiyA~ sambandhI adhikAra ko bhI mAnyatA deM / yaha ahiMsA prANiyoM ke lie hI haiM, nirjIva, jar3a padArthoM ke kA mUla mantra hai|" lie nahIM, kyoMki ve cetanAhIna hote haiN| bhagavAna kA ahiMsA sambandhI yaha upadeza mAtra vAcika hI nahIM thaa| unakA samagra jIvana hI mUrti- / ___ samasta sadetana jIva duHkha se bacanA cAhate haiM __ manta ahiMsA kA rUpa ho gayA hai| unheM nAnA vidha aura sukhamaya jIvana kI kAmanA karate kaSTa diye gaye, kintu dhairya aura kSamAzIlatA ke ra pratyeka AtmA kA svAbhAvika lakSya hotA hai aura sAtha ve una sabhI ko sahana karate rahe / pratyAkramaNa sukha prApti ke mArga meM Ane vAlI bAdhaka paristhi kA koI bhAva bhI unake mana meM kabhI udita nahIM tiyA~ duHkhAnubhava kA kAraNa banatI haiM / jisa prakAra yaha satya hai ki AtmA kI dRSTi se sabhI AtmAeM huA / ahiMsA kI vikaTatama kasauTiyoM para ve isI / kAraNa saphala rahe ki ve sadA yaha svIkAra / samAna haiM, sacetanatAvaza sabhI ko sukha-duHkhAdi kA , karate the ki jaisA maiM haiM, vaise hI sabhI haiN| anubhava hotA hai usI prakAra yaha bhI satya hai ki __ mujhe kisI ko kaSTa nahIM denA cAhie / sukha athavA duHkha kA anubhava karAne vAlI paristhitiyA~ bhI sabhI prANiyoM ke lie eka sI hotI haiN| ___ yaha hiMsA-tyAga kA uccatama rUpa hai| sabhI prANI jina bAtoM se eka prANI ko kaSTa hotA haiM, unase , sukhapUrvaka jInA cAhate haiM aura dUsaroM kI isa abhi-4 sabhI prANI kaSTita hI hote haiN| isa prakAra koI lASA meM bAdhaka nahIM bananA hI mUlataH ahiMsA hai| sukhada viSaya sabhI ke lie sakhada hotA hai| isa vibhinna yugoM evaM vicAradhArAoM ke tattvasambandha meM manuSya aura itara jIvoM meM bheda nahIM cintakoM ne ahiMsA kI vyAkhyA kI hai / yathAkiyA jA sakatA / isake atirikti sabhI tatra ahiMsA sarvadA sarvabhUteSa anabhidrohaH AtmAe~ sukhakAmI aura duHkha-dvaSI hotI haiN| sarva prakAra se, sarva kAloM meM, sarva prANiyoM ke - 568 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa (6,669 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha u tion International Nor Rorate & Personal Use Only www.jainelibrarwal Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha abhidroha na karanA hI ahiMsA hai / pAtaMjala yoga ke bhASya meM isa prakAra ahiMsA kI samucita vyAkhyA upalabdha hotI hai| vartamAna zatAbdI meM mahAtmA gAMdhI ahiMsA ke ananya poSaka hue haiN| gAMdhIjI ne isa yuga meM ahiMsA ke naitika siddhAnta kI atyanta sazakta punarsthApanA kI hai| yahI nahIM, bhautikatA ke isa yuga meM ahiMsA ke saphala vyAva hArika prayoga kA zreya bhI unheM hI prApta hai / bApU ne ahiMsA ko apane jIvana meM utArA aura paga-paga para usakA pAlana kiyA / eka sthala para ahiMsA ke viSaya meM carcA karate hue unhoMne kahA hai"ahiMsA ke mAne sUkSma jantuoM se lekara manuSya taka sabhI jIvoM ke prati samabhAva hai / " gAMdhIMvANI meM yaha vivecana aura bhI spaSTa rUpa se udghATita huA hai / ve likhate haiM "pUrNa ahiMsA sampUrNa jIvadhAriyoM ke prati durbhAvanA kA sampUrNa abhAva hai / isalie vaha mAnavetara prANiyoM, yahA~ taka ki viSadhara kIr3oM aura hiMsaka jAnavaroM kA bhI AliMgana karatI hai / " ahiMsA ke sabhI tattvavettAoM ne prANimAtra ko samAna mAnA hai / kisI bhI AdhAra para amuka prANI ko kisI anya kI apekSA choTA athavA bar3A nahIM kahA jA sakatA, mahattvapUrNa athavA upekSaNIya nahIM kahA jA sakatA / sUkSma jIvoM kI prANI-hAni ko bhI kabhI ahiMsA yA kSamya nahIM samajhA jA sakatA / isa dRSTi se hAthI bhI eka prANI hai aura cIMTI bhI eka prANI hai / donoM samAna mahatvazAlI haiN| donoM meM jo AtmA hai vaha eka sI hai - daihika AkAra ke vizAla athavA laghu hone se AtmA ke svarUpa meM koI antara nahIM AtA / samasta prANiyoM ke rakSaNa kA virATa bhAva hI ahiMsA kA mUlAdhAra hai| dhyAtavya hai ki sUkSma jIvoM kI hAni meM hiMsA kI nyUnatA aura bar3e jIvoM kI hAni meM hiMsA kI adhikatA rahatI ho - aisA bhI nahIM / hiMsA to hiMsA hI hai / AtmA - AtmA meM aikya aura abheda kI sthiti rahatI hai / ataH prANI ke daihika AkAra ucation Internatio prakAra yA jagata ke lie kisI prANI kA adhika athavA kama mahatvapUrNa honA kisI kI prANa-hAni ko ahiMsA nahIM banA sakatA / prANimAtra ke prati samatA kA bhAva, sabhI ke prati hitaiSitA evaM bandhutva kA bhAva, sabhI ke sAtha saha astitva kI svIkRti hI kisI ko ahiMsaka banA sakatI hai isa AdhAra para karaNIya aura akaraNIya karmoM meM bheda karanA aura kevala karaNIya ko apanAnA ahiMsAvatI kA anivArya kartavya hai / yaha eka prakAra kA saMyama hai, jise bhagavAna mahAvIra ne 'pUrNa ahiMsA' kI saMjJA dI hai 'ahiMsA niuNA diTThA savvabhUesa saMjamo' ahiMsA kA yaha punIta bhAva mAnava ko vizvabandhutva evaM jIva- maitrI ke mahAna guNoM se sampanna kara detA hai / isa sandarbha meM yajurveda kA nimna sAkSya bhI ullekhanIya hai 'vizvasyAhaM mitrasya cakSuSA pazyAmi' arthAt - maiM samUce vizva ko mitra kI dRSTi se dekhUM / sabhI zAstroM meM ahiMsA ko mAnavatA kA mUla svIkArA gayA hai aura sukhI jagata kI kalpanA ko kriyAnvita karane kA AdhAra mAnA gayA hai | ahiMsA vyakti dvArA sva aura parahita kI siddhi kA mahAna upAya hai / jainadharma meM to isa atyuccAdarza kA mUrtimanta svarUpa hI dIkha par3atA hai | AcArAMga sUtra meM ullekha hai ki 'saba prANI, saba bhUta, saba jIva ko na mAranA cAhie, na anya vyakti dvArA maravAnA cAhie, na unheM paritApa denA cAhie aura na una para prANApahara upadrava karanA cAhie / ' vastutaH prastuta ullekha ko ahiMsA se jor3A nahIM gayA hai, kintu vyApaka dRSTi se ise ahiMsA kA svarUpa avazya svIkAra kiyA jA sakatA hai| isI prakAra sUtrakRtAMga meM ahiMsA kA eka spaSTa citra isa prakAra ubhara uThA hai sabbehi aNujutIhi matimaM paDalehiyA / sacce akta dukkhA ya aMto savve ahiMsayA / kubhuma abhinandana grantha : pariziSTa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 566 www.jathidimly.org Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eyaM khu NANiNo sAraM jaM na hiMsai kaMcaNaM / 'jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM, maNeNa vAyAe kAeNaM ahiMsA samayaM ceva etAvaMta vijANiyA // na karemi na karAvemi karataMpi na samaNujANAmi' arthAt-buddhimAna saba yuktiyoM dvArA jIva kA prastuta ukti meM 3 yoga-mana, vacana aura kAya jIvapana siddha karake yaha jAne ki saba jIva dRkha ke evaM 3 karaNa-karanA, karavAnA evaM anumodana / dveSI (jinheM dukha apriya hai) haiM tathA isI kAraNa karanA-kI carcA hai aura kahA gayA hai ki maiM inameM 5 kisI kI bhI hiMsA nahIM kre| jJAnI puruSoM kA se kisI ke dvArA kisI kI bhI hiMsA nahIM kruuN| yahI uttama jJAna hai ki ve kisI jIva kI hiMsA ina 3 yoga aura 3 karaNa ke saMyoga se ha yoga-karaNa nahIM krte| sthitiyA~ banatI haiM, jo nimnAnusAra haiM____ 'sUtrakRtAMga' kA uktAMza ahiMsAvrata-pAlana kI (ka) mana se-(1) hiMsA na karanA (2) hiMsA dizA meM nizcita mArgadarzana detA hai / ahiMsA kA nahIM karavAnA (3) hiMsA kA anumodana nahIM hu AcaraNa karane vAlA buddhimAna vyakti hI yathArtha meM karanA / buddhimAna hotA hai / aise buddhimAna ke lie apekSita (kha) vacana se-(4) hiMsA na karanA (5) hiMsA hai ki _ nahIM karavAnA (6) hiMsA kA anumodana nahIM hai -sarvaprathama to vaha sabhI jIvoM ke samatva ko karanA / svIkAre aura isa AdhAra para binA kisI (ga) kAya se - (7) hiMsA na karanA (8) hiMsA prakAra kA bheda karate hue sabhI jIvoM ko ' nahIM karavAnA (8) hiMsA kA anumodana nahIM krnaa| samAna rUpa se mahatvapUrNa smjhe| ye 6 mArga haiM, jinameM se kisI kA bhI anusaraNa -usake lie yaha tathya hRdayaMgama karanA bhI karane se vyakti hiMsA kA AcaraNa kara letA hai| Avazyaka hai ki sabhI prANI sukha kI kAmanA inase bacakara hI koI pUrNa ahiMsA kA pAlana kara karate haiM aura duHkha sabhI ke lie apriya hotA hai| sakatA hai| hiMsA kI ati sUkSmatama avasthAoM ko bhI jainAnAra ne anupayukta mAnA hai| kisI - ina bAtoM ko bhalI-bhA~ti samajhakara use anya jana dvArA kI gaI hiMsA ke prati yadi koI (buddhimAna ko) kiso bhI jIva kI hiMsA vyakti kevala samarthana kA bhAva bhI rakhatA nahIM karanI caahie| hai-cAhe use vaha vyakta na bhI kare-to bhI yaha // 'tiviheNa vi pANa mA haNe, Ayahite aniyANa saMbuDe / ' samarthaka vyakti dvArA kI gaI hiMsA hogI / jaina dharma sUtrakRtAMga ke prastuta aMza meM ahiMsA kI vyAkhyA ahiMsA kA isa gahanatA ke sAtha pAlana kiye jAne aura bhI sUkSmatA ke sAtha haI hai, jisameM vyakta para bala detA hai / DA0 vaziSTa nArAyaNa sinhA ne kiyA gayA hai ki mana, vacana aura kAyA ina tInoM isa svarUpa ko jaina dRSTi se ahiMsA kA vAstavika se kisI bhI prANI ko nahIM mAranA caahie| isa aura samagra svarUpa svIkArA hai| mAnyatA ko aura bhI samagratA kI ora le jAne kI hiMsA : niSedhamUlaka bhI aura vidhimUlaka bhI dRSTi se isameM yaha bhI jor3A jA sakatA hai ki -- bhASA-zAstrIya dRSTi se 'ahiMsA' zabda rcnaa| kRta, kArita, anumodita-manasA, vAcA, karmaNA se niSedhAtmaka vicAra prakaTa hotA hai| arthAtprANimAtra ko kaSTa na pahu~cAnA hI pUrNa ahisA hai| hiMsA kA na karanA ho ahiMsA hai| spaSTa hai ki isI Azaya kA pratibimba 'Avazyaka sUtra' meM bhI kisI prANI ko kisI prakAra kA kaSTa athavA milatA hai hAni pahu~cAnA hiMsA hai aura aise kRtyoM kA pari . ND 570 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa o sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha donic bhinandana grantha Tec iated Jain E lion International OPBate & Personal Use Only jAwww.jainelibrary Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AA rho| tyAga hI ahiMsA hai / arthAt zabda kA rUpa hai-a kevala kucha saMyama kI ho apekSA isameM rahatI hai / yaha mA +hiNsaa| zabda-racanA kI dRSTi se bhale hI yaha duSkara nahIM, zramAsAdhya to kadApi nahIM hotaa| vivecana tarkasaMgata lagatA ho, kintu isase jainAcAra vaha manovRtti manuSya ko akarmaNya banA detI hai| kI vyApaka evaM sUkSma ahiMsA kA svarUpa ujAgara vaha kucha bhI karane se katarAne lagatA hai| yaha bhI bhaya yU nahIM ho paataa| vastutaH ahiMsA kA svarUpa isakI rahatA hai ki kevala niSedhamUlaka ahiMsA kA nirvAha apekSA kahIM adhika vistRta hai / niSedhAtmaka dRSTi- karane vAlA vyakti ekAnta-sevI evaM jagata se - koNa to bar3A sImita hai ki kisI ko kaSTa mata taTastha hokara mAnavetara prANI kI bhAMti jIvanapahecAo, jabaki ahiMsA kI vizAla paridhi meM yaha yApana karane laga jaaygaa| aisI sthiti meM vyakti || bhI prAdhAnya ke sAtha sammilita kiyA jAtA hai ki ke jIvana ko ahiMsA kI kasauTI para kasanA bhI sabhI jIvoM ke lie yathAsambhava rUpa meM sukha ke kaThina ho jaaygaa| kisI bhI ahiMsaka kA gaurava kAraNa bano / arthAt ahiMsA kA siddhAnta na kevala to isameM nihita rahatA hai ki vaha aise vAtAvaraNa niSedhamUlaka, apitu vidhiyukta bhI hai| ahiMsA meM bhI rahe, jisameM hiMsAyukta karmoM kI preraNA nivRtti (na karane) kI preraNA hI detI hai-aisA milatI ho, phira bhI usase prabhAvita hue binA vaha vicAra bhrAmaka evaM apUrNa hai| isameM pravRtti kA pUrNataH ahiMsaka hI banA rahe / pakSa bhI hai ki sabhI ke sukha ke lie kucha karate isa prakAra ahiMsA ko isakI vyApaka bhAvabhUmi ke sAtha samajhanA hI samIcIna hai evaM usI vyApaka ___ isa sandarbha meM yaha bhI ullekhanIya hai ki svayaM rUpa meM usakA AcaraNa hI vAstava meM kisI vyakti kisI ke prANoM kI hAni nahIM karanA (nivRtti yA ko ahiMsaka hone kA gaurava pradAna kara sakatA hai| niSedha) to ahiMsA hai hI, kintu jaba kisI ke pravRttimUlaka ahiMsA se hI vyakti-mAnasa kI saccI prANoM ko kisI anya ke kArya se hAni kA saMkaTa hitaiSitA evaM bandhutva kA paricaya milatA hai aura || ho, taba bhI ahiMsaka vyakti kA kucha dAyitva banatA yahI vaha pakkA AdhAra hai, jisase kisI kA meM hai| use cAhiye ki saMkaTagrasta prANiyoM kI rakSA ahiMsApUrNa AcAra pahacAnA jA sakatA hai| yaha kare / yaha rakSA karanA pravRtti hai, vidhi hai / isake pravRtti mUlaka pakSa ahiMsA kI garimA ko na kevala abhAva meM ahiMsA kA svarUpa maryAdita, sImita vikasita karatA hai, apitu yaha usakA nirmAtA bhI A aura apUrNa hI rhegaa| astu na mArane mAtra meM hI hai| kAraNa yaha hai ki ahiMsA ko jainAcAra meM nahIM, apitu rakSA bhI karane meM pUrNa ahiMsA kA kevala niSedhamUlaka svIkAra hI nahIM kiyA vAstavika svarUpa nikharatA hai / yahA~ yaha tathya bhI gayA hai| vizeSataH dhyAtavya hai ki nivRtti athavA niSedha ahiMsA kI kasauTI / akelA jisa prakAra ahiMsA kA samagra svarUpa nahIM ahiMsA kA mUlatattva jaba prANimAtra ke lie hai-usI prakAra pravRtti yA vidhi akelI bhI sukha kA kAraNa bane rahanA hai-kisI bhI prANI kA ahiMsA ke samagra svarUpa ko vyakta karane meM asamartha ghAta na karanA hai, to yaha prazna ubhara AtA hai ki rahatI hai| vastutaH niSedha evaM vidhi donoM pakSa para- kyA kisI ke lie isa prakAra kA ahiMsAtmaka * spara pUraka haiM aura donoM milakara hI ahiMsA ko AcaraNa apane samagrarUpa meM sambhava hai ? jIvana kI virATa bhAva bhUmi kA nirmANa kara pAte haiM / kevala nAnA pravRttiyoM aura karmoM meM aise agaNita prasaMga niSedhAtmaka rUpa meM ahiMsA kA nirvAha koI kaThina bana jAte haiM, jaba vyakti anya prANiyoM ke lie | kArya nahIM hotaa| 'kucha' nahIM karanA to sugama hai, kaSTa kA kAraNa, yahAM taka ki prANahaMtA bana jAtA kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 571 does 68 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / Education Internation www.jaineetry.org Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrA hai| ahiMsAvrata kA dRr3hatApUrvaka pAlana karane kA (1) bhAvahiMsA (2) dravyahiMsA abhilASI hote hue bhI usase aise kArya ho hI jAte haiM aura ina kAryoM tathA inake pariNAmoM se bhI vaha bhAvahiMsA kA sIdhA sambandha manuSya ke mana se || avagata nahIM ho pAtA / udAharaNArtha, calane-phirane hai / hisA kA yaha mAnasika svarUpa hai, jo usakI / meM hI aneka jIvoM kA hanana ho jAtA hai| to kyA bhUmikA taiyAra karatA hai| vyakti anya prANiyoM kI6 vaha ahisAvrata se bhraSTa samajhA jAnA cAhie ? hAni ahita karane kA vicAra mana meM le Aye, cAhe kyA usakA jIvana pApamaya hai ? vaha ahita kara pAye athavA nahIM-yaha usake dvArA ___ kahA jAtA hai ki isI prakAra kI samasyA kI gaI bhAvahiMsA kahalAtI hai / hiMsA kA yaha aisA meM bhagavAna mahAvIra ke samakSa prastuta karate hue rUpa hai, jo anya prANiyoM ke liye ahitakara cAhe na ho, kintu svayaM usa vyakti ke liye ghora aniSTajijJAsu ziSya gautama ne jIvana ko pAparahita karane ___ kArI hotA hI hai / rAga-dveSa, moha, lobha, krodhAdi kA upAya jAnanA cAhA thaa| uttara meM bhagavAna ne ke bhAva isa prakAra kI mAnasika hiMsA ke utpreraka / apane upadeza meM kathana kiyA ki jIvana kI nAnA- hote haiM aura ye AtmA ko kaluSita evaM patita kara pravRttiyA~ na kevala svAbhAvika, apitu anivArya dete haiN| yaha hiMsA Atma-vinAzaka hotI hai| bhI haiM, jinheM manuSya ko karanA hI hotA hai| ina ahiMsA kI sAdhanA ke lie sarvaprathama bhAvahiMsA | pravattiyoM se hisA-ahiMsA kA prazna bhI jur3A rahatA para hI niyantraNa karanA hotA hai| yahI niyantraNa | hai, kintu ye bhinna pravRttiyAM apane Apa meM na pApa haiM __saMyama hai| isake lie apanI kumanovRttiyoM kA na puNya haiN| viveka-yatanA hI inakI kasauTI hai| , damana karanA hotA hai| isa sandarbha meM bhagavAna | ye sAre kArya yadi viveka ke sAtha, sAvadhAnI ke mahAvIra svAmI kA upadeza hai ki bAharI zatruoM || sAtha, yatanA ke sAtha kiye gaye haiM to karttA kA se nahIM, apane bhItarI zatruoM se yuddha karo aura maiM jIvana svayaM apane lie aura jagata ke lie bhI sukha vijayI bno| isa vijaya kA upahAra hogAdAyaka hogaa| isake viparIta aviveka yA ayatanA saMyama aura usakI abhivyakti ahiMsA ke rUpa meM / ke sAtha yApita jIvana duHkhamUlaka hogaa| yahI hogii| yaha saMyama ahiMsAtmaka AcaraNa dvArA svayaM aviveka pApa kA kAraNa hogA, hiMsA kA AdhAra saMyamI ke jIvana ko unnata aura sukhamaya banAtA hogaa| isa prakAra viveka aura ahiMsA kA ghaniSTha nAtA hai / jahA~ viveka hai, vahIM ahiMsA bhI hogii| pramattayogAt prANavyaparoNaM hiMsA dravyahiMsA kA pariNAma bhautika yA vAstavika || ____ arthAt pramAdavaza jo prANaghAta hotA hai vahI rUpa meM prakaTa hotA hai| mAnasika hiMsA kI bhA~ti / hiMsA hai| tatvArthasUtra meM umAsvAti kA ahiMsA vaha vicAra taka maryAdita na rahakara vyavahAra meM hai viSayaka prastuta sUtra yaha iMgita karatA hai ki prANi- pariNata ho jAtA hai| mana meM kaSAya kA udaya honA / mAtra ke rakSaNa ke bhAva meM hI ahiMsA nihita hotI bhAvahiMsA hai aura mana ke bhAva ko vacana aura kriyA kA rUpa denA dravyahiMsA hai-sthala hisaa| ahiMsA ke rUpa hai| pramAdavaza kisI kA prANApaharaNa hI hiMsA hai / / ___moTe taura para hiMsA kA abhAva hI ahiMsA hai| arthAt kaSAya-bhAva ke sAtha kiyA gayA ahitakara / ataH ahiMsA kI spaSTa samajha ke lie hiMsA kA kArya hI hiMsA hai| yadi vAstava meM ahita ho gyaa| svarUpa jAnanA anivArya hai| jaina-cintana meM hiMsA hai, kintu usake mUla meM kaSAya yA pramAda nahIM hai, ke do rUpa mAne gaye haiM to vaha hiMsA nahIM hai| vaha ahita 'ho gayA' hai; 572 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa ( 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Rorate & Personal use only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CCHAYEAnne-GOASTER kartA dvArA kiyA nahIM gayA hai| bhAvahiMsA aura Aja vizvabhara meM samasta naitikatAe~ vighaTita // pramAda avasthA ke abhAva meM yadi kisI prANI kI hotI calI jA rahI haiM, ve vyavahAra-kSetra se niSkA- kA hiMsA ho gayI hai, to vaha pApa kI paridhi se pare hai, sita hokara mAtra paThana-pAThana kI viSaya raha gayI / kevala dravyahiMsA hai| AcArya bhadrabAhu kA kathana isa haiM / yadi yahI krama nirantarita rahA, to sambhavataH sandarbha meM vizeSa ullekhanIya hai naitikatAe~ mAtra pustakoM meM hI vidyamAna raha "apane niyamoM ke sAtha yadi koI sAdhaka calane jaayeNgii| kadAcit unakI ora dhyAna dene kA zrama ke liye vivekapUrvaka pA~va uThAye, phira bhI yadi bhI koI nahIM karegA / ahiMsAmArga bhI isakA apakoI jIva pA~voM tale Akara naSTa ho jAya, to vAda nahIM hai, kintu yaha dhruva satya hai ki naitika- 12 sAdhaka ko isakA pApa nahIM hogaa| kAraNa yaha hai tAoM kI upekSA ne manuSya ko mAnavatArahita banA ki sAdhaka kI bhAvanA nirmala thI, vaha apane niyamoM diyA hai, usa para apAra duHkha-ghaTAeM maMDarA rahI haiM meM pUrNataH sajaga thaa|" aura AtaMka kA bolabAlA ho rahA hai| yadi TO sArAMza yaha hai ki ahiMsA kA nirvAha tabhI manuSya ahasA ko dRr3hatApUrvaka apanA le to saMsAra sabhava hai jaba hama bhAvahiMsA se bacate rheN| bhAva kA rUpa hI parivartita ho jaayegaa| ghRNA, dveSa, ID hiMsA akelI hI pApa ke lie paryApta hai| dravya para-ahita, lobha, moha Adi vikAra ahiMsA ke 102 hisA bhI pApa tabhI banegI jaba vaha kevala' dravya- apanAva se naSTa ho jAyeMge aura sarvatra sukha-zAMti hiMsA na rahakara bhAvahiMsA ke pariNAma rUpa meM kA sAmrAjya ho jAyegA / vyakti ahiMsA se apanA hogii| bhAvahiMsA aura dravyahiMsA ke AdhAra para bhI aura jagat kA bhI kalyANa karegA / AvazyakatA hiMsA ko nimnAnusAra vargIkRta kiyA jAtA hai ___ isI bAta kI hai ki manuSya apane meM ahiMsA ke prati AsthA kA bhAva jAgRta kare / ahiMsA kA jo ! (1) bhAvarUpa meM aura dravyarUpa meM- jahA~ hiMsA kA virATa rUpa hai-vaha vyavahArya hai, use apanAyA jA kumanobhAva bhI ho aura bAhyarUpa meM bhI hiMsA kI / sakatA hai aura usake supariNAma sunizcita haiMjAya / isa sthiti meM hiMsA kA vAstavika aura na sthiti meM hisA kA vAstavika aura yaha bhAva jaba taka manuSya ke mana meM sabala nahIM ghora rUpa hotA hai| hogA, vaha ahiMsA ko korA siddhAnta mAnatA (2) bhAvarUpa meM hiMsA kintu dravyarUpa meM nahIM rahegA aura isa sukha kI kuJjI se dUra par3A || a kumanobhAva yA kaSAya to ho, kintu usakI kriyA- rhegaa| nviti kinhIM kAraNoM se saMbhava na ho pAya / yaha bhI A hiMsA hI hai, jisase manuSya kA apanA hI ahita vastutaH ahiMsA ko apanAne ke mArga meM koI 5 hotA hai| jaTilatA nahIM hai / Atma-niyantraNa yA saMyama se yaha 10 mArga sugama ho jAtA hai / ahiMsA ke sahAyaka bhAvoM (3) bhAvarUpa meM nahIM kintu dravyarUpa meM hiMsA ko sabala banAnA aura virodhI bhAvoM kI upekSA ___ jahA~ hiMsA to ho gayI ho, kintu kartA kA pramAda karanA hI eka prakAra se yaha saMyama hai| jIva maitrI, // yA kaSAya usake pIche nahIM rahA ho| vAstava meM karuNA, para-guNa-Adara, mAdhyastha (viparIta vRtti yaha hiMsA nahIM mAnI jAtI / yaha bhI ahiMsA kA vAloM para bhI krodha na karanA) Adi aise hI - hI eka rUpa hai| ahiMsA-sahAyaka bhAva haiM, jinake satata abhyAsa se (Vo (4) na bhAvarUpa meM aura na dravyarUpa meM-jahA~ na to manuSya ahiMsA mahAvratI ho sakatA hai| isake lie kaSAya hI rahA ho aura na hI bAhyarUpa meM hiMsA use sAtha hI sAtha krodha, mAna, mAyA, lobha Adi huI ho| yaha sarvathA ahiMsA hI hai| kaSAyoM se bhI svayaM ko mukta rakhanA hogaa| kSamA, kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 573 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaOG. Per Private & Personal Use Only .. www.jaineteery.org Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namratA, saralatA, santoSa Adi uparyukta kaSAyoM ke athavA dUsaroM kI rakSA ke lie jo hiMsA ho jAtI sazakta upacAra haiM / inakA abhyAsa ahiMsA-mArga ke hai, vaha virodhI hiMsA kahalAtI hai| avarodhoM ko dUra kara detA hai aura manuSya ko jaisA ki anyatra hamane vivecita kiyA hai, jainaahiMsAvatI banAkara use sva-jIvana evaM jagata ke dharmAnusAra samasta jIva do vargoM meM vibhakta haiMkalyANa ke lie samartha kara detA hai| sthAvara evaM trasa / jo jIva hameM calate-phirate / gRhastha ko ahiMsA spaSpaTaH dikhAI dete haiM, ve trasa haiM / isake viparIta nagna cakSuoM se jo jIva sAdhAraNataH dikhAI nahIM hiMsA na karanA-ahiMsA hai| yaha hiMsA jo dete, hote avazya haiM kintu ati sUkSma hote haiM, ve I anya prANiyoM ko kaSTa pahu~cAne athavA unake prANa- sthAvara kahalAte haiM jaise vAyu, miTTI, jala Adi / apaharaNa se ho jAtI hai-usake pIche kartA kA ke jIva / vibhinna upakaraNoM kI sahAyatA se inheM dUsa prayojana rahA hai athavA nahIM- isa AdhAra parahisA dekhA bhI jA sakatA hai| gRhastha zrAvaka sthAvara 4 prakAra kI hotI hai jIvoM kI rakSA kA yathAzakti prayatna karatA hai| (1) saMkalpI hiMsA isa nimitta se vaha anAvazyaka rUpa meM miTaTI nahIM khodatA, pAnI ko kharAba nahIM karatA Adi sAva(2) udyogI hiMsA dhAniyA~ rakhatA hai / isI prakAra vanaspatiyoM ko na (3) ArambhI hiMsA kATanA, anAvazyaka rUpa se agni prajvalita na (4) virodhI hiMsA karanA, havA ko vilor3ita na karanA Adi bhI anya kisI jIva kA koI aparAdha na ho, hamAre mana prakAra kI sAvadhAniyAM ho sakatI haiN| trasa jIvoM / meM usake prati krodha yA pratizodha kA bhAva na ho, kA jahA~ taka sambandha hai grahastha unakI saMkalpI / tathApi jAna-bUjhakara hama usakA prANa-haraNa kareM- hiMsA kA parityAga karatA hai| isa sambandha yaha saMkalpI hiMsA hai / usa dazA meM manuSya ke mana vicAraNIya yaha hai ki trasa jIvoM kI saMkalpI hiMsA meM jIva kA vadha karane kA spaSTa uddezya hotA hai| ke parityAga meM manuSya kI koI vizeSa hAni hotI, AkheTaka zastrAdi se sajjita hokara, vana meM jAkara na yaha duSkara hai aura na isake kAraNa koI vizeSa vanya prANiyoM kA zikAra karatA hai athavA vadhika abhAva utpanna hotA hai| nirIha bher3a-bakariyoM kA vadha karatA hai| yaha saMkalpI hiMsA ke pIche manovinoda (zikAra), saMkalpI hiMsA kahalAtI hai| AjIvikA ke lie mAMsAhAra prApta karanA Adi jaise tuccha uddezya / manuSya ko nAnA prakAra se udyoga-vyavasAyAdi nihita hote haiM / isa dRSTi se jIvana ko viparIta karane par3ate haiM / koI khetI karatA hai, to koI kala- rUpa se prabhAvita karane kA bhaya saMkalpI hiMsA ke kArakhAnoM meM kAma karatA hai, koI sainika ho jAtA tyAga meM nahIM hotaa| ye aise prayojana nahIM haiM,jinake Cil hai to koI vyApAra karatA hai| ina vibhinna jIvikA- binA jIvana kA astitva hI khatare meM par3a jAtA sAdhanoM-khetI, zrama, yuddha, vyApAra Adi ko apa- ho / manovinoda ke bhI anya aneka srota haiM aura nAne meM manuSya se jo hiMsA jAne-anajAne meM ho AhAra kI bhI koI kamI nahIM hai| mAMsAhAra ke jAtI hai-vaha udyogI hiMsA hai / jIvana ke ati parityAga se koI abhAva nahIM utpanna hotaa| sAmAnya kriyA-kalApa sampanna karane-jaise bhojana vibhinna prakAra ke anna, phala, vanaspati Adi taiyAra karane Adi meM jo hiMsA ho jAtI hai vaha manuSya ke svAbhAvika evaM prAkRtika AhAra ke rUpa ArambhI hiMsA kahalAtI hai aura isI prakAra apanI meM isa dharatI para upalabdha haiN| mA~sa manuSya kA | 578 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa na sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 0860 Hamirrivate-personalise only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtika AhAra nahIM hai| manuSya ke dA~toM aura nahIM mAnate, jabaki ve svayaM mAMsa-prApti ke lie A~toM kI banAvaTa se bhI yaha jJAta hotA hai ki kisI jIva kA ghAta nahIM karate hoM / arthAt vadhika prakRti ne use mAMsAhArI nahIM banAyA hai / dharma ke dvArA vadha kiye gaye pazu ke mAMsa-bhakSaNa meM ve kisI nAma para bhI prAyaH saMkalpI hiMsA hote dekhI jAtI hiMsA ko svIkAra nahIM karate / aisI mAnyatA bhI ) hara hai| deviyoM ko prasanna karane ke lie apanI ArA- bhrAmaka hai| hiMsA yadi svayaM usa vyakti ne nahIM kI dhanA kA eka anivArya tatva mAnate hue zAkta jana taba bhI vaha vadhika ke lie hiMsA kA preraka avazya nirIha pazuoM-bher3a, bakare, bhaiseM Adi kI bali rahA hai / usane hiMsA karavAI hai / aisI dazA meM vaha an dete haiN| nasatApUrvaka unakA vadha kara diyA jAtA ahiMsaka kaise ho sakatA hai ? sAtha hI maraNa ke hai| kahIM-kahIM to narabali bhI dI jAtI hai| isa turanta pazcAta mAMsa meM aneka prakAra ke sUkSma jIva hai, prasaMga meM yahI kahanA upayukta hogA ki yaha hiMsaka svataH utpanna ho jAte haiM / mAMsabhakSaNa meM unakI vyApAra yathArtha meM kisI ArAdhanA kA bhAga nahIM hiMsA to hotI hI hai| phira hamArA dhyAna mAMsAho sakatA / devI-devatAoM ko prasanna karane kA yaha hArI hone ke dUragAmI pariNAmoM kI ora bhI jAnA jA na to koI sAdhana hai aura na hI devI-devatA aise cAhie / mAMsAhAra se eka prakAra kI kubuddhi paMdA kAryoM se prasanna ho sakate haiN| yaha mAtra andha- hotI hai jo vyakti ko anya jIvoM ke prANaghAta ke vizvAsa hai, jo durbala nirIha prANiyoM ke vinAza lie uttejita karatI rahatI hai / vaha Aja nahIM hai I kA kAraNa bana jAtA hai / gRhasthoM, vizeSataH jaina to kala avazya hI pratyakSa hiMsaka bhI bana jAtA hai| gRhasthoM ke lie yaha anivArya hai ki ve kisI bhI sRSTi ke prAkRtika rUpa se jitane mAMsAhArI jIva TIRI paristhiti meM svAda tathA udara pUrti ke lie, mano- haiM ve sabhI hiMsaka bhI haiM, jaise siMha / / raMjana ke lie athavA dharma ke nAma para bhI kisI yaha to haI carcA saMkalpI hiMsA kI, jisameM prANI kA ghAta na kreN| trasa jIvoM ke ghAta kA prasaMga rahatA hai / jaisA ki yahA~ eka AkSepa para bhI vicAra karanA upa- varNita kiyA jA cukA hai-isa prakAra kI hiMsA yukta hogA / kucha kutarkI yaha kaha sakate haiM ki jaina kA parityAga pratyeka gRhastha ke lie sugama evaM mA dharmAnusAra mAMsa-bhakSaNa varjita hai, yaha dharma vanaspati sambhAvya hai| gRhastha ke lie udyogI hiMsA kA meM bhI sajIvatA svIkAra karatA hai- aisI dazA meM sarvathA parityAga sambhava nahIM haiM / vyakti ko apane zAkAhAra bhI eka prakAra se mAMsAhAra hI hotA hai aura apane AzritoM ke jIvana-nirvAha ke lie aura zAkAhAra ko bhI varjita mAnA jAnA cAhie jIvikA ke kisI upAya ko apanAnA hI par3atA isa prazna para vicAra karate samaya hamArA dhyAna isa hai|aisii dazA meM yathAvyavasAya kucha ora kendrita honA cAhie ki vanaspati meM mAMsa ho jAne kI AzaMkA banI hI rahatI hai / tathApi Paa nahIM hotaa| deha saMracanA ke lie Avazyaka sAta gahastha ko vicArapUrvaka aise kArya ko apanAnA dhAtu mAne gaye haiM / sapta dhAtumaya kalevara hI mAMsa cAhie jisameM anya jIvoM ko kama se kama kaSTa || hai aura hameM yaha jAnanA cAhie ki vanaspati meM pahu~ce / yaha to usake lie zakya hai ho / yadi isakA sapta dhAtu nahIM hote| nirAmiSa janoM ke lie vicAra ke sAtha gRhastha apane udyama kA cayana ke zAkAhAra meM koI Apatti nahIM ho sakatI / kevala karatA hai, to usameM hone vAlI dunivAra hiMsA | tarka ke lie hI yaha tarka diyA jAtA hai ki zAkAdi kSamya kahI jA sakatI hai / ArambhI hiMsA ke viSaya meM bhI sajIvatA ke kAraNa mAMsa hotA hai| katipaya meM bhI yaha kahA jA sakatA hai ki gRhastha ko bhojana vyakti mAMsAhAra ko usa uvasthA meM Apattijanaka bhI taiyAra karanA par3atA hai, jala kA prayoga bhI kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 575 9. sAdhvIratna kusamavatI abhinandana grantha - Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA par3atA hai, vicaraNa bhI karanA hI par3atA hai / ina sAmAnya vyApAroM meM jo sthAvara jIvoM kI hiMsA ho jAtI hai, usase bhI vaha sarvathA bacA nahIM raha sakatA / isa sandarbha meM bhI vivekapUrvaka gRhastha ko isa vidhi se kArya sampanna karane cAhie ki yaha hiMsA yathAsambhava rUpa se nyUnatama rahe / gRhastha janoM ke lie virodhI hiMsA kA sarvathA parityAga bhI isI prakAra pUrNataH zakya nahIM kahA jA sakatA / gRhastha itanA avazya kara sakatA hai, aura use aisA karanA cAhie ki vaha kisI se akAraNa virodha na kare / kintu yadi virodha kI utpatti anya jana kI ora se usake viruddha hoto use apanI rakSA kA prayatna karanA hI hogA / usa para rakSA kA dAyitva usa samaya bhI A jAtA hai, jaba ki durbala jIva para prANoM kA saMkaTa ho aura vaha usase avagata ho / svayaM bacanA aura anya ko bacAnA donoM hI usake lie anivArya haiM / ahiMsA kI duhAI dete hue aise avasaroM para AtmarakSA kA prayatna na karate hue AkramaNa ko jhelate rahanA yA dubakakara ghara meM chipa jAnA - ahiMsA kA lakSaNa nahIM hai / yaha to manuSya kI kAyaratA hogI jise vaha ahiMsA ke AcaraNa meM chipAne kA prayatna karatA hai / aisA AcaraNa ahiMsaka jana ke lie bhI samIcIna nahIM kahA jA sakatA / ahiMsA kAyaroM ke lie nahIM banI, varan vaha to dhIroM aura vIroM kA eka vAstavika lakSaNa hai / aisA mAnA jAtA hai ki aisI ahiMsA ( kAyaratAmUlaka) kI apekSA to hiMsA kahIM adhika acchI hotI hai / ahiMsA to nirbhI 576 O kusuma abhinandana grantha : pariziSTa katA utpanna karatI hai / jo nirbhIka hai vaha kAyaratA kA AcaraNa kara hI nahIM sakatA / ahiMsA aura zaurya donoM aise guNa haiM jo AtmA meM sAtha-sAtha hI nivAsa karate haiN| zaurya kA yaha guNa jaba svayaM AtmA ke dvArA hI prakaTa kiyA jAtA hai taba vaha ahiMsA ke rUpa meM vyakta hotA hai aura jaba kAyA dvArA usakI abhivyakti hotI hai, to vaha vIratA kahalAne lagatI hai / jaina dharma para AI vipatti ko jo mUka darzaka banakara dekhatA rahe, usakA pratikAra na kare vaha saccA ahiMsaka jainI nahIM kahalA sakatA / dharmarakSaNa ke kArya ko hiMsA kI saMjJA denA bhI isI prakAra kI kAyaratA mAtra hai| aisA hI deza para AI vipatti ke prasaMga meM samajhanA caahie| yaha saba rakSArtha kiye gaye upAya haiM / rakSA kA prayatna karane meM ahiMsA kI koI garimA nahIM rahatI / ahiMsA tejarahita nahIM banAtI, vaha apanA saba kucha naSTa karA denA nahIM sikhAtI / ahiMsA dAsa banane kI preraNA bhI nahIM detI / itihAsa sAkSI hai ki jaba taka bhArata para ahiMsA vratI jaina rAjAoM kA zAsana rahA, vaha kisI bhI videzI AkrAntA samakSa natamastaka nahIM huA, kisI ke adhInastha nahIM rahA / ahiMsA pratyeka sthiti meM manuSya ke citta ko sthira rakhatI hai, karttavya kA bodha karAtI hai aura usa karttavya para use dRr3ha banAtI hai / ahiMsA gRhastha ko Atma- gaurava se sampanna banAtI hai, use nirbhIka aura vIra banAtI hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jaineli Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - RRENIENDS dIkSA saptaviMzatiH upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja ke ziSya | -ramezamubhi zAstrI zAdUrla vikrIDitam dIkSeyaM zivadAyinI dratataraM kaugha vidhvaMsinI / lokAloka samasta vastu viSayA jJAnasya sampAdino / nAnAduHkha davAnalaM zamayitu kAdambinI saMnibhA / tatdIkSAM sutarAM zrayantu manujAH vAJchanti saukhyaM yadi // 1 // vairAgyAzritamAnasAH pratipalaM sadhyAnaniSThAnvitAH / zraddhAzIla vizeSa bhAva bharitAH saMpUta cittAlayAH / sArAsAra vicAra cAru caritAH sadbhAva saMpUritAH / caivaMbhUtaguNAnvitAH naravarAH dIkSA grahItu kSamAH // 2 // dIkSAyAH mahimAnamAkalayitu nAhaM svayaM zaktimAn / pUrNa pUrayitu jalaM jalanidheH mayo ghaTe no kSamaH / tasyAH gauravameva gAtumatulaM lInaM madIyaM manaH / prAptaM muktiphalaM tadIyamakhilaM nA gauravaM jJAyate // 3 / / ko'sau samprati mAnavo jalanidheH kRtsnaM jalaM pUrNataH / kasmizcita kSamate ghaTe ghaTayit zreSTha pramANAnvite / nAgastyo'pi sa sAmprataM kvacidapi kSmAyAstale dRzyate / yenApAyi pipAsayeva sakalaM tannIramAlokaya // 4 // kiM prApyaM ? sukhamuttamaM kuta idaM ? mokSAt su labhyaM katham ? sadaratnatrayadhAraNAd, idamapi kSipraM kathaM labhyatAm ? / mithyAttvasya vivarjanAt kathamidaM ? zraddhAnabhAvAt dRr3hAt / so'pyahnAya kuto bhavej ? jinapateH, vAcAMvicArAzrayAt // 5 // dIkSA'sImasakhAvahA pratipadaM smmaannaadaayinii| kSipraM sarvamanorathAMzca saphalAn katu prakAmaM kssmaa| sarveSAmapi karmaNAmathacayaM dhvaMsaM nayatyajasA / tasmAdAtmahitaiSibhi bhavijanaiH sA dhAryatAM muktidA // 6 // kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 577 God. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Education Internationar Nr Private & Personal Use Only www.jainensuery.org Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantatilakA dIkSArhatI sukhayati kSamayA viziSTA dIkSAM zrayanti manujA dhutamohamAyAH / kiM dIkSayA na sulabhaM sudhiyAM munInAm tad gRhyatAM sapadi bAndhavavarya dIkSA // 7 // janmAntareSu vihitaM bahupuNyakarma taptaM tapazca vividhaM ciramatrayena / dIkSAM sa eva labhate bhavabhIti bhItaH karmAricakrakRtapIDananAzadakSAm / / 8 / / dIkSAM binA na hi kadAcana mukti labdhiH sarvAtizAyipadavI jagadarcanIyA / sAMsArikaJca vividhAbhyudayAdikaM vA hetu binA prabhavatIha na kAryasiddhiH / / 6 / / upajAti vRttam virAgazIlaH prazama svabhAvaH sudhI jano'yaM vinayI vivekI / dIkSAM samAsAdya sameti muktiM so'yaM punItaH zirasA praNamyaH // 10 // sametya pArzva guru puSkarANAm zikSA mayA'lambhi tadAvabuddham / zikSA''dya hetu bhavatIha dokSA tatkAryamastIha na saMzayaH syAt / / 11 / / anuSTup dIkSAyAH gauravaM gAtu pravarte mandadhIraham / sAphalyaM sulabhaM nAsti ghaTe kiM mAti sAgaraH / / 12 // zabdadRSTyA daridro'pi, bahUdAro bhavAmyaham / tadvarNane paraM citraM, zraddhayA kiM na jAyate // 13 // cetasA dIkSito nAhaM vapuSA kevalaM tataH / bhramAmyahaM bhavAraNye sAmprataM mama durdazA / / 14 / / anAdi kAlato jIvo grasto'yaM karmarogataH / cikitsA tasya dIkSeyaM svastho jIvo bhaviSyati // 15 / / mahAvratairiyaM jainI, dIkSA paJcabhiranvitA / rasAyanaM paraM pUsAM hRdi dhAryamidaM vacaH / / 16 / / dIkSA zikSAM vinA vyarthA zikSA dIkSAM vinA tathA / jyotsnAM vinA vRthA candraH jyotsnA candra vinA yathA // 17 / / jvAlA samA dhruva dIkSA pradagdhu karma yaSTikAm, bhavyAtman gRhyatAM ceyaM zubhaM zIghra vidhIyate // 18 // dIkSAratnaM paraM divyaM dIptidIptaM divAnizam / grahItu mIyate yo'pi vijJeyaH puNyavAnayam // 16 / / dIkSAkArya drutaM kArya mahatkAryaM saduttamam / pramAdo naiva kartavyaH kAlo nAyAti nirgataH // 20 // dIkSA sudhA sadA peyA kSIyeta karmaNAM viSama / jAyeta satarAM zAntiH zAzvataM ca sukhaM bhavet // 21 // mohamadya dhruvaM tyaktaM, manasA yena dhImatA / dIkSAM labdhaM bhaved yogyaH, samartha sarvathA tathA // 22 // sAdhatAM labdhvA sAdhaH sAdhaH sa uttamaH / dIkSito'sAdhatAM yAtaH sAdhaH sAdhana gadyate / / 23 / / samayasya kRte kArya kAryasyApi kRte sa ca / satataM yena dIyeta sa sAdhuH saphalo bhavet // 24 / / jIve'jIve'pi pArthakyaM dIkSite jIvane myaa| saMjJAtaM tattvato nUnaM svAnubhUtiH svayaM pramA // 25 / / upajAti dIkSA sudheyaM sutarAM sukhAnAm paraM nidhAnaM zivavartma dIptiH / bhavyo jano yo labhate hitAM tAm namo'stu tasmai manasA trivAram / / 26 / / dIkSA-mahatvaM manasA vimRzya ziSyo laghIyAn gurupuSkarANAm / munI ramezo racanAM cakAra guru prasAdAt kimasAdhyamasti // 27 // ra 578 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa Cox sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6 .0 FOY Private & Personal Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAnanIya sahayogI [sAdhvIratna parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. ke abhinandana grantha prakAzana meM udAratApUrvaka artha sahayoga pradAna karane vAle sahayogI bandhuoM ke ___ zubha nAma evaM citra tathA paricaya] Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra stambha (rupayA pAMca hajAra ke sahayoga pradAtA) 0 zrImAna lAlA phUlacanda pavanakumAra jaina zrImatI anurAdhA jaina sone cA~dI ke vyApArI mANakacanda azokakumAra jaina mu. po. kAMdhalA, jilA-mujaphpharanagara (yU. pI.) 2/1 nikhila mudaNAlayana, glAsa phaikTrI sundaravAsa, udayapura (rAja.) 0 zrImAn sohanalAla jI sA. boharA vimala TreDarsa, menaroDa, 0 zrImAn pratApasiMha jI surANA P. sindhanura, jilA-rAyacUra (karNA.) po. koThAriyA, vAyA-nAthadvArA jilA-udayapura (rAja.) / zrImatI dharmAnurAgiNI vidyAvatI jena 0 ramaNabhAI jayantolAla punamiyA dIpacanda jaina, Ara. Ara. TreDasa 37 baniyAna roDa, pAyadhanI, bambaI-3 sone cA~dI ke vyApArI jaina goTAsTora, kinArI bAjAra jhaNDA bAjAra, po. vasaI cA~danI cauka dillI-6 jilA-thANA (mahA.) 0 zrImAn ratanalAlajI laharIlAlajI siMghavI 0 svargIyA mAtezvarI vidyAvantI jaina laharIlAla, DAlacanda zrI bI. DI. jaina sUrata TaiksaTAila mArkeTa zruti sintheTiksa prA. li. riMgaroDa, sUrata-2 (guja.) loyarA, udayapura (rAja.) stambha (rupayA 2500 ke sahayoga pradAtA) 0 zrImAn ratanalAla jI mArU 0 zrImAn gulAbacanda jI tArAcanda jI paramAra mArU bradarsa, ajamera-jayapura roDa, padarAr3A po. madanagaMja, jilA-ajamera (rAja.) vijaya bhAratI silka molsa, X 2147 sUrata TaiksaTAila mArkeTa 0 zrImAn sva0 cunnIlAla jI sA. paramAra, riMgaroDa sUrata-2 padarAr3A 0 zrImAn cunnIlAla jI mohanalAla jI bhogara 0 zrI jaina mahilA maNDala, jasavantagar3ha jainasthAnaka, cA~danI cauka dillo zrImAna zAntilAla jI lakSmIlAla jI talasarA zrImAna cAMdamala jI mehatA jasavantagar3ha osavAla mohallA 0 zrI sampattilAla jI sA. boharA mu. po. madanagaMja 36, 40 azvinI bAjAra po. udayapura (rAja.) jilA-ajamera (rAja.) 0 zrImAn zAntilAla jI goTIlAlajI mehatA / zrImAn ramezabhAI zAha ___ kapar3e ke vyApArI 31 gujarAta vihAra vikAsamArga mu. po. DuMgalA, jilA-cittaur3agar3ha (rAja.) zakkarapura, dillo 62 580 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D zrImAn subhASa canda jI gAdiyA 0 sudarzana ilekTrI kalsa 146 juganahalI dhanalakSmI eNDa kampanI II bloka rAjAjI nagara mu. po. turavekere jilA-Tumakura (karNA.) beMgalora (karNA.) cha zrImAn amaracanda jI sA. evaM gAMdhI parivAra gurukRpA meTarsa naM. 16/2 DI. vI. jI. roDa basavantaguDI, gAMdhIbAjAra beMgalora-4 sadasya (rupayA eka hajAra ke sahayoga pradAtA) 0 zrImAn gopIlAla jI zizodiyA 0 eka guptadAnI mahAnubhAva nAthadvArA, jilA-udayapura (rAja.) nAthadvArA, udayapura 0 zrImatI deUbAI kanhaiyAlAla jI bAgarecA 0 zrImAn mAMgIlAla jI samadhiyA nAthadvArA, jilA udayapura (rAja.) nAthadvArA, udayapura 0 zrImAn zaMkaralAla jI surANA 0 zrImAn bhagavatIlAla jI peTrola pampa, basa-sTaiNDa, nAthadvArA azoka kumAra jI tAter3a kapar3e ke vyApArI po. DUMgalA, ji.-cittaur3agar3ha 0 zrImAn zaMkaralAla jI sA. bamba kapar3e ke vyApArI, lAla bAjAra 0 zrImAn cAMdamala jI viradIcanda jI pItaliyA nAthadvArA DUMgalA, jilA-cittaur3agar3ha zrImAn sohanalAla jI sA sonI 0 zrImAn chaganalAla jI bAgarecA jaina TrAnsaporTa kampanI 66 azoka nagara, udayapura basasTaiNDa, nAthadvArA zrImAn lakSmIcanda jI tAler3A D zrImAn phatehalAla jI sA. lor3hA jayapura (rAja.) maMgala jvailarsa, lAla bAjAra, nAthadvArA - zrI jaina mahilA maNDala, jaina sthAnaka 0 zrImAn motIlAla jI sA. DAgaliyA ____ alavara (rAja.) ____ mahAvIrapurA, nAthadvArA CzrImAna kAlulAla jI siMghavI - zrImAn cunnIlAla jI sA. DAgaliyA udayapura (rAja.) mahAvIrapurA, nAthadvArA zrImAn lalita kumAra jI bAgarecA / zrImAn raMgalAla jI sA. DAgaliyA 60 bhopAlapurA, udayapura lAlabAjAra, nAthadvArA 0 zrImAna zrIcanda hemarAja DosI 10 zrImAna pannAlAla jI manoharalAla jo rAThor3a anAja ke vyApArI mahAvIrapurA, nAthadvArA mer3atA siTI kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 581 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrImAn bherUlAla jI vaccharAja jI siMghavI nAndezamAM, jilA-udayapura D zrImatI hIrAbAI tArAcanda jI bamboro sAyarA, jilA-udayapura zAha kanhaiyAlAla tArAcanda mAhIma ror3a, pAlaghara (mahA.) / zrImatI TamubAI khemarAja jI bAphanA semar3a, jilA-udayapura upAsanA TreDarsa, ela/1073 TeksaTAila mArkeTa riMga roDa, sUrata-2 0 zrImAna cAMdamala jI pArasamala gokharU, goTe ke vyApArI nayA bAjAra, ajamera 0 zrImAna govindasiMha jI jhAmaDa madanagaMja, jilA-ajamera (rAja.) 10 zrImatI ramAdevI ujvala meraTha siTI (uttara pradeza) 0 zrImAn baMzIlAla jI lor3hA gaMja bAjAra, ahamadanagara (mahA0) D ema0 bhIkhamacanda saMcetI ___80 mArkeTa sTrITa, perambUra madrAsa zrImAn khumANiMga jI sA. kAgrecA mu. po. siMghAr3A, vAyA-gogundA udayapura 0 zrImAn rAjendrakumAra jI mehatA sAyarA, udayapura - zrImAn nAthulAla jI mAdrecA Dhola, vAyA-gogundA udayapura 0 zrImAn cunnIlAla jI kasArA tirapAla, jilA-udayapura 0 zrIcanda jaina jaina bandhu, paMjAbI bAga nyU dillI - motIlAla jI bhogara sAyarA jilA-udayapura D hastImala jI dhokhA sAyarA, jilA-udayapura 0 phatahalAla jI bhogara sAyarA, jilA-udayapura 0 zrImAn kAlUlAla jI DhAlAvata tirapAla, jilA-udayapura D rUparAja jI daulatarAja jI koThArI 13/267 koThArI bhavana, nayA bAjAra, ajamera 0 zrImAn chogAlAlajI DosI kambola jilA-udayapura D zrImAn kezulAla jI talesarA jasavantagar3ha, udayapura varadIcanda sukhalAla pI./95 TaiksaTAila mArkeTa riMga ror3a, sUrata-2 Dkizanacanda surezakumAra boharA 12/6/26 bAjAra sTrITa po. o. cittUra (Andhrapradeza) zrIyuta cunnIlAla jI sA. dharmAvata AkAza dIpa, ceTaka sarkala, udayapura 582 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayogI sadasya (rupayA pAMca sau ke sahayoga pradAtA) 0 zrImatI aMjanA pradIpakumAra lor3hA 0 zrImAn pannAlAlajI dhanapatalAlajI barar3iyA saMgrAmagar3ha, jilA-bhIlavAr3A ___ madanagaMja, jilA-ajamera (rAja.) zrImAn sampattamala jI caudharI 0 zrImAn tejarAjajI sA. modI phUliyAkalAM, jilA-ajamera ___ madanagaMja, jilA-ajamera zrImAn bherulAlajI sA. mehatA 10 zrImAn zikharacanda jI sA. karNAvaTa DuMgalA, jilA-cittaur3agar3ha kizanagar3ha, jilA-ajamera D zrImAna nakSatramala jI pitaliyA 0 zrImAn mAMgIlAla jI sA. orar3iyA ___maMgalavAr3a caurAyA, jilA-cittaur3agar3ha vAsa, jilA-udayapura - zrImAn bhaMvaralAlajI vasantIkumArajI bhaDaktyA 0 zrImatI dAkhIbAI veNIcanda jI sadara bAjAra, cittaur3agar3ha (rAja.) jhagaDAvata kI preraNA se rozanalAla jI jhagaDAvata 1 zrImAn madanalAlajI bhaDaktyA Daboka jilA-udayapura nAthulAla phatehalAla bhaDaktyA cittaur3agar3ha 0 zrImAn kAnamala bhavaralAla jI copar3A 0 zrImAn sohanalAla jI cIpar3a jAvada, nImaca siTo jilA-maMdasora ___kapar3e ke vyApArI, cittaur3agar3ha 0 zrImAn madanalAla jJAnacanda kAvar3iyA 0 zrImAn sundaralAla jI jaina kaTalA bAjAra, madanagaMja, ajamera mIThArAmajI kA kher3A, cittaur3agar3ha 7 zrImAn mohanalAla khemarAja siMghavI 17 zrImAn nAthulAlajI koThArI nAndezamA, jilA-udayapura koThArI kaTapIsa seNTara, mAladAsa sTrITa 0 zrImAn ambAlAlajI cunnIlAlajI bamborI udayapura (rAja.) nAndezamA, jilA-udayapura / zrImAn zobhAlAlajI cunnIlAlajI dolAvata padarAr3A jilA-udayapura (rAja) 0 zrImAn bhurIlAla jI kamalAjI siMghavI zrImAn thAvaracanda jI sA, chaganalAla nAndezamA, jilA-udayapura kanhaiyyAlAla 0 zrImAn ratanalAla jI dolAvata nAndezamA, jilA-udayapura jilA-thANA (ma.) 0 zrImAn guNezalAla jI D zrImAn mohanalAla jI sA. pIpAr3A hIrAlAlajI bhaNDArI madanagaMja jilA-ajamera (rAja.) nAndezamA, jilA-udayapura gur3alIvAlA, vasaI gAMva kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 583 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrImAna mIThAlAla jI cunnIlAla jI talesarA 0 zrImAna campAlAla jI jasavantagar3ha jilA udayapura varadIcanda jI paramAra, padarAr3A milana kirANA sTora 0 zrImAn rUpacanda jI pUnamacanda jI ghATAvata vIrAra sTezana kamola jilA-thANA (ma.) darzana jvailarsa, gosAliyA pArka boIsara, jilA-thANA (ma.) 0 zrImAn nandalAla jI kezulAla jo paramAra padarAr3A 10 zrImAn maganalAla jI camanalAla jI DosI vandevIraM kArporezana, riMga ror3a kambola, jilA udayapura 1055 golavAlA mArkeTa, D sva. javerIbAI varadIcanda jo sUrata-2 suputra nAnAlAla jI solaMkI / zrImAna bAbUlAla gulAbacandajI paramAra kambola, udayapura padarAr3A jilA-udayapura 0 svargIya punamacanda jI DUgara jI doSI 0 zrImAn rUpacanda jI camanA jI dolAvata suputra sohanalAla jI DosI padarAr3A jilA-udayapura kambola, udayapura 0 zrImatI sundarabAI 0 zrImAna hukamIcanda pukharAja bherUlAla jI mANDota padarADA kambola vAle, candanasAra ror3a, jItamala bherUlAla mANDota vIrAra-pUrva, jilA-thANA pAlaghara, jilA thANA (ma.) 0 zrImAna vaccharAja lakSmIlAla jI DholAvatA zrImatI nandabAI sohanalAla jI pUnamiyA semaDa vinItakumAra vaccharAja eNDa kaM. lakSmI silka TreDarsa bombe mArkeTa bI. 15 umarapAr3A sUrata-2 ela 2071, TeksaTAila mArkeTa / zrImAna varadIcanda jI moDIlAla jI mAdrecA. riMga ror3a, sUrata-2 Dhola 0 muthA pukharAja kAntilAla sIvANAvAlA vI. kamaleza eNDa kaM. mu. po. bAraDolo, jilA-sUrata (gujarAta) jeDa 1174 grAuNDa phlora TaiksaTAila bAjAra, sUrata-2 - zrImAn ugamacanda jI pavanacanda jI mehatA kapar3e ke vyApArI 0 zrImAn rAmalAla jI horAlAla jo talesarA mu. po. goregA~va vIraprabhu ToDiMga kampanI, jilA rAyagar3ha (mahA.) ena 2083 TaiksaTAila mArkeTa riMga roDa sUrata-2 zrImAn motIlAla jI bhabUtamala jI gA~dhI 10 e/8 gopAla nagara II mAlA D zrImAn sundaralAlajI zeramala jI bolyA po. bhivaNDI, jasavantagar3ha, jilA udayapura jilA-ThANA (mahA.) 584 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAra arthasahayogI sajjanoM kA paricaya zrI ramaNabhAI punamiyA sAdar3I, vasaI osavAla samAja sAdar3I mAravAr3a kA nAma itihAsa prasiddha vIra bhAmAzAha ke kAraNa sadA smaraNIya rahegA / aitihAsika nagarI sAdar3I ke osavAla samAja ke punamiyA parivAra meM zrImAna ramaNa lAlajI evaM jayantI lAlajI punamiyA kA janma huA / Apa donoM bhrAtAoM ke pitAzrI kA nAma udAramanA seTha zrI motIlAlajI punamiyA evaM mAtuzrI kA nAma jamanAbAI haiM / dhArmika parivAra meM janma hone se Apa donoM meM janma ke sAtha dhArmika saMskAra bhI prApta hone lage, zrImAn ramaNalAlajI kI dharmapatni kA nAma so bhAnumati hai evaM jayantilAlajI kI dharmapatni kA nAma sau. kAntAdevI hai| ramaNalAlajI ke suputra azoka kumAra jI, saMjayakumAra jI evaM jayantilAla jI ke suputra nIlezakumAra jI evaM julezakumAra jI haiM / sau. bhAnu bahina punamiyA sAdar3I, basaI ApakA sampUrNa parivAra pUjya upAdhyAya evaM upAcArya zrI ke prati AsthAvAna rahA hai, Apane prativarSa dhArmika saMsthAoM meM mukta hasta se dAna diyA hai / isI dAna pravRtti se prerita hokara prastuta grantha meM bhI Apane udAratA se sahayoga diyA hai| vartamAna meM ApakA sone-cAMdI kA prasiddha vyavasAya basaI mahArASTra meM cala rahA hai / samAja se Apa donoM bhAiyoM se bahuta kucha AzAe~ haiM, Apake pharma kA nAma hai motIlAla kasturacanda zAha jhaNDA bAjAra, posTa - vasaI jilA - thANA (mahA0 ) ( 1 ) Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn la herIlAla jI siMghavI, sUrata zrImAna laharIlAlajI sA. siMghavI eka aise yuvA sajjana haiM jo sadA ha~samukha prasannacitta rahate hue apane kartavya patha para calate rahe haiM, ApakA janma mevAr3a ke usa prasiddha osavAla siMghavI parivAra meM huA hai jo sadA se hI dhArmika, sAmAjika kArya meM aguvA rahA hai| ApazrI ke pUjya pitAzrI kA nAma seTha DAlacandajI sA. siMghavI haiM, Apake bar3e bhAI zrImAna ratanalAlajI sA siMghavI bhI ApakI bhAMti hI samAja meM pratiSThita vyakti haiN| zrImAna ratanalAlajI sA. kI dharmapatni kA nAma sundarabAI haiM, evaM laharI lAlajo sA kI dharmapatni kA nAma kamalAbAI hai / Apa donoM bhrAtAoM kI jor3I rAma va lakSmaNa kI bhA~ti sadA milanasAra rahI haiN| Apake suputra-narendrakumAra, anilakumAra, narezakumAra, balavanta kumAra, nileza kumAra, laveza evaM himAMzu haiM / isI prakAra ApakI suputriyA~ hemAkumArI, piMkI, Dimpala isa prakAra bharA-pUrA parivAra ApakA dharma va samAja ke kArya meM sadA agragaNya rahatA hai / ApakI suprasiddha pharma hai zAha laharIlAla DAlacanda sI/1011 sUrata TaiksaTAila mArkeTa riMga roDa, sUrata-365002 phona-623284, 624208 on Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva0 dharmamUrti vidyAvatI jaina bhAratavarSa meM puruSoM kI bhA~ti nAriyoM ne bhI tapa tyAga, saMyama va samAja ke kArya meM apanA bahumUlya yogadAna pradAna kiyA hai, unhIM dharmamUrti sannAriyoM meM dharmaparAyaNA udAramanA svargIyA vidyAvatI devI kA nAma bhI sadA smaraNa rhegaa| paMjAba prAnta ke maloTamaNDI meM janma lekara Apane abohara maNDI meM lAlA khuzIrAma jaina ke sAtha pANigrahaNa kiyA, prArambha se hI dharma saMskAra se saMskArita hone ke kAraNa Apake kAraNa sArA parivAra dharma raMga meM raMga gayA, Apake do suputra zrI bhagavAnadAsajI evaM zrI bajaraMgadAsajI haiM jo mAtA ke antima kSaNoM taka sevA meM sadA bane rahe / bhagavAnadAsajI kI dharmapatni kA nAma lAjavantI evaM bajaraMgadAsajI kI dharmapatni kA nAma mohanadevI hai / Apane do putriyoM ko bhI janma diyA jo surezakAntA evaM dUsarI jaina sAdhvI banakara AtmakalyANa kara rahI hai jinakA nAma viduSI sAdhvI zrI zimalAjI hai / mAtezvarI vidyAvatI ke 4 pautra haiM, jinake nAma dineza jaina, pravINa jaina, amana jaina evaM rameza jaina haiM / dinezajI kI dharmapatni sunItAdevI, pravINajI kI dharmapatni amitAdevI evaM ramezajI kI dharmapatni sudhAdevI hai / pautroM kI taraha ApakI supautriyA~ bhI pramilA, maMjU, saMjU, sunItA evaM nirukumArI bhI dhArmika saMskAroM se raMgI huI haiN| Apane isa bhare-pUre parivAra ko di 22 maI, 1989 ko chor3akara svarga sidhAra gayIM, para apane susaMskAroM se ghara-parivAra samAja ko saMskArita karake gayI jise sadA smaraNa rakhA jAyegA / Apake suputroM ne dhArmika kSetra ke sAtha-sAtha deza ke vyApArika kSetra meM jo yaza evaM nAma kamAyA hai vaha Aja bhI camaka rahA hai / ApakI suprasiddha dhAge ko mIla udayapura meM hai jo zrutisentheTiksa lohirA ke nAma se vizrata hai / sAtha hI ApakI pharma kA nAma hai daulatarAma chogamala jaina posTa - abohara maNDI jilA - phirojapura (paMjAba) prastuta grantha meM mAtezvarI ne udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai / ( 3 ) Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn pratApamalajI sA. surANA mu. koThArIyA (rAja.) dharmapatnI zrImatI dhApubAI mu. koThArIyA (rAja.) udayapura jile ke koThAriyA (nAthadvArA) grAma meM janme zrImAn pratApasiMha jI sA surANA jaina samAja ke vikhyAta dAnavIra puruSa haiN| Apane apane prabala prayAsa se hara kSetra meM vika hai| Apake 4 sapUtra haiM jo pitAzrI ke AjJA meM calate hue apane vyApAra vyavasAya ko Age bar3hA rahe haiM, ApakA bambaI meM vyavasAya hai / sAdagI va milanasArI guNa hone se Apane bahuta zIghra hI samAja va vyApArika kSetra meM apanA sthAna banA liyA hai| jaina dharma ke prati ApakI gaharI ruci va zraddhA hai / Apa aneka dhArmika, sAmAjika kAryoM meM sadA mukta hasta se sahayoga dete rahate haiN| parama viduSI sAdhvI ratna zrI kusumavatIjI ma0 ke Apa saMsArapakSIya cAcAjI haiN| prastuta abhinandana grantha meM Apane svecchA se udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| ApazrI kI dharmapatnI zrImatI dhApubAI bhI eka sadgRhastha mahilA haiM / Apake suputroM ke nAma-zrImAn mIThAlAlajI, zrImAn oMkArasiMhajI, navalasiMhajI, himmatasiMhajI haiN| Apake 4 sapUtroM ke alAvA 3 sutriyA~ haiM jinake nAma kesarabAI, kuntAbAI aura sumitrAbAI haiM, isa prakAra ApakA bharA-pUrA parivAra dharma va samAja ke kArya meM aguvA hai| ( 4 ) Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA phalacanda jI jaina lAlA pavanakumAra jI jaina kAMdalA kAMdalA jaina samAja meM aneka zrAvaka aise haiM jo sadA dhArmika, sAmAjika kAryoM meM agragaNya haiM, unhIM zrAvakoM kI lar3I kI kar3I meM lAlA phUlacandajI jaina evaM ApazrI ke suputra lAlA pavanakumAra jaina kA nAma bhI vivata hai, suprasiddha kAMdhalA (uttara pradeza) nagara meM ApakA janma huA hai| Apa bahuta hI udAramanA, mahAnubhAva haiM, ApakA vizvAsa vijJApana meM nahIM apitu kArya karane meM rahA hai, ApakI hI sadpreraNA se paramaviduSI mahAsatI zrI kusumavatIjI ma0 kI sevA meM sAdhvI zrI garimAjI evaM rucikAjI kI jaina dIkSAeM kAMdhalA nagarI meM huI taba se lekara prativarSa Apa sadguruNIjI ma0 ke zrIcaraNoM meM darzana sevA kA lAbha uThA rahe haiM / lAlA phUlacandajI ke suputra kA nAma lAlA pavana kumAra jaina hai / lAlA pavanakumAra jI kI dharmapatnI bhI eka suzrAvikA hai / Apake 2 suputra hai| ___ApakA sampUrNa parivAra deva guru dharma para aTUTa AsthAvAna hai / prastuta grantha ke prakAzana meM Apane svecchA se guru-bhakti se prerita hokara udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| Apake karma kA nAma hai - lAlA phUlacanda pavanakumAra jaina sarApha posTa-kAMdhalA jilA-mujaphpharanagara (u0 pra0) Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAnurAgiNI mAtuzrI zrImatI anurAdhA- zrImAn azokakumAra jaina cothabAI siyAla azokakumAra jaina bhArata ke mahApuruSoM ne jIvana kI paribhASA karate hue likhA hai ki jIvana vaha hai jisameM udAratA ho, dharma ke prati sadabhAvanAe~ hoM. jo sva-para kalyANa ke mArga kA anasaraNa karatA ho| prastata kasauTI para jaba hama udAramanA mAtezvarI cauthabAI siyAla ke jIvana ko kasate haiM to vo kharI utaratI haiM / Apake jIvana meM sAdago, saMyama, paropakAritA, udAratA, dayAlutA nAnA bhA~ti ke guNa maujUda the, jisake kAraNa hI Apa ghara-parivAra taka hI sImita nahIM rahIM, apitu samAja taka Apake sadguNoM kA prakAza pdd'aa| Aja bhale hI isa pratyakSa jagata meM Apa nahIM rahI haiM, parantu Apake guNa sadA raheMge / ApakA pANigrahaNa zrImAn kanhaiyAlAlajI siyAla ke sAtha huaa| Apake do suputra zrImAna raNajota siMhajI siyAla evaM yazavantasiMhajI siyAla haiN| ApakI 6 suputriyA~-jinakA nAma daulata, jhanakAra, gaNapata, snehalatA, anurAdhA evaM vINA haiM / ApakI hI suputrI snehalatA kumArI Aja jaina jagata ko eka pratibhAsampanna sAdhvIratna haiM aura isa vizAlakAya grantha kI pradhAna sampAdikA haiM, sAdhvI divyaprabhA jii| ApakI puNya smRti meM ApakI suputrI zrImatI anurAdhA ne apane zvasura mANakacanda sA DA~gI evaM sAsa lADakaMvarabAI kI preraNA se tathA pati zrI azoka kumArajI jaina ke sahayoga se prastuta grantha ke prakAzana meM udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI motIlAla jI DAgaliyA nAthadvArA zrI cunnIlAla jI DAgaliyA nAthadvArA rAjasthAna kI pAvana puNyadharA jahA~ vIra bhUmi ke rUpa meM vizruta rahI hai vahIM dharma bhUmi ke rUpa meM bhI usakI khyAti kama nahIM rahI haiM / yahA~ samaya-samaya para aneka nararatnoM ne janma lekara usa dharatI ko apanI Ana-bAna-zAna se camatkRta kiyA hai / yahI kAraNa hai ki aise sad puruSoM kA nAma hajAroM varSoM taka banA rahA hai| mevAr3a kI suprasiddha tIrthanagarI zrI nAthadvArA bhArata bhara meM hI nahIM apitu vizvabhara meM prasiddha rahI haiN| isI nAthadvArA nagara ke suprasiddha DAgaliyA parivAra meM Apa tInoM bhAiyoM kA janma huA / zrImAn motIlAla jI sA. DAgaliyA, zrImAn cunnIlAla jI sA. DAgaliyA, zrImAn raMgalAla jI sA. DAgaliyA Apa tInoM bhAiyoM ne samAja ke dharma ke pratyeka kArya meM mukta hasta se bhAga liyA hai, samAja kI aisI koI pravRtti nahIM jisameM DAgaliyA parivAra kA nAma na AtA ho| mAtA-pitA ke susaMskAroM ke kAraNa Apake jIvana meM deva-guru-dharma ke pratipUrNa AsthA zraddhA haiM / dhArmika sAdhanA meM ApakI vizeSa ruci rahI haiN| samAja kI aneka saMsthAoM ke sAtha Apa tana-mana-dhana se jur3e hue haiN| ApakI taraha hI ApakA parivAra bhI atyanta dharmaniSTha va susaMskArita haiM / unakI dharmapatniyA~ bhI udAra manA va santasatiyA~ jI kI sevA meM sadA agragaNya rahatI haiN| parama viduSI mahAsati zrI kusumavatI jI ma. ke nAthadvArA cAturmAsa meM Apake parivAra ne sevA kA apUrva lAbha uThAyA, evaM prastuta grantha meM bhI Apane udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| zrI raMgalAla jI DAgaliyA nAthadvArA (19) Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn zAntilAla jo talasarA zrImAna lakSmolAla jo talesarA mevAr3a apanI gauravagAthA se sadA samRddha rahA hai| mevAr3a ke hajAroM vyaktiyoM ne samaya-samaya para dhArmika sAmAjika kAryoM meM apUrva yogadAna pradAna kiyA hai / zrImAn zAntilAla jI lakSmIlAla jI talesarA mevAr3a ke yazavantagar3ha grAma ke nivAsI haiM, Apake pUjya pitAzrI kA nAma zivalAlajI evaM mAtAjI kA nAma navalabAI thA, mAtA-pitA ke susaMskAroM ke kAraNa bacapana se hI Apake dila meM guru va dharma ke prati aTUTa AsthA rahI haiN| zrImAn zAntilAla jI kA pANigrahaNa bagaDundA nivAsI geharIlAla sA. loDhA kI suputrI bhaMvaradevI ke sAtha huaa| Apake 3 suputra kundanalAla, mahendrakumAra, aura taruNakumAra tathA 4 suputriyA~ ratanadevI, lIlAdevI, lakSmIdevI evaM jasamAkumArI hai| Apake laghubhAI lakSmIlAla jI kA pANigrahaNa lakSmIdevI ke sAtha huA, Apake eka suputra gauravakumAra evaM 4 suputriyA~ puSpAkumArI, sumitrAkumArI, anokhAkumArI evaM nItAkumArI haiN| ApakI do bahine devIbAI evaM kamalAdevI haiN| ApakI preraNA se gata varSa pUjya upAdhyAya evaM upAcArya zrI kA jasavantagar3ha cAturmAsa sampanna huaa| prastuta grantha meM Apane udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| Apake pharma hai-amaratArA kArporezana / amarazAnti silka mIlsa 3-e. ema. jI. mArkeTa, rAjakumAra peTrola pampa ke pAsa tharDaplora riMgaroDa sUrata / ( 8 ) Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayapura ke suprasiddha samAjasevI zrImAn sampattilAla jI boharA kI janmabhUmi jile ke ruNDeDA gA~va rahI hai, Apake pUjya pitAzrI kA nAma seTha khemarAja jI sA. boharA evaM mAtezvarI kA nAma zrImatI sundarabAI thA, ApakA pANigrahaNa jayapura nivAsI umarAvacanda jI jaragaDa kI suputrI nagInAdevI ke sAtha huA, ApakA vyApAra vyavasAya udayapura meM cala rahA hai, udayapura kI aneka sAmAjika dhArmika saMsthAoM ke Apa padAdhikArI hai, aa| vidhAyaka bhI raha cuke haiM / cArTeDa akANTeTa meM ApakA nAma pramukha rUpa se rahA hai| Apake do saputra haiM jinakA nAma rAjakumAra va vinayakumAra haiM / Apa kI 3 suputriyA~ haiM jinakA nAma candrakalA, rotA, nItA hai / zrI tAraka guru jainagranthAlaya udayapura ke vartamAna meM Apa adhyakSa haiM. grantha prakAzana meM bhI ApakA sahayoga prApta huA hai| azvinI bAjAra meM ApakI zrI sampattilAla jI boharA, udayapura suprasiddha pharma haiN| madanagaMja nivAsI zrImAna cAMdamala jI sAhaba mehatA eka ojasvI tejasvI evaM samAja ke karmaTha kAryakartA haiN| ApakA janma kizanagar3ha ke nikaTa pigaloda meM huA, Apane banArasa hindU vizvavidyAlaya meM adhyayana kiyA, san 1941 meM Apake vyaktitva va kArya se prabhAvita hokara tatkAlIna kizanagar3ha nareza dvArA ApakA svarNAbhUSaNa se sanmAna kiyA gyaa| san 1952-54 meM Apa vidhAyaka bhI rahe, prAmANikatA va kartavya niSThA Apa meM kUTa-kUTa kara bharI hai, Apa aneka sAmAjika dhArmika saMsthAoM meM padAdhikArI rahe haiN| madanagaMja zrAvaka saMgha va zrI vardhamAna puSkara jaina sevA samiti ke Apa sanmAnanIya adhyakSa bhI rahe haiN| Apa zrI ke vIrendrakumAra jI, surendrabAbU jI, narendrakumAra jI, jitendra kumAra jI, satendra kumAra jI suputra haiM, isa prakAra ApakA bharApUrA parivAra samAja kSetra meM sadA agragaNya rahA hai| prastuta grantha meM Apa dvArA hAdika sahayoga prApta huA hai| zrImAn cAMdamala jI mehatA, madanagaMja (6 ) Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jasavantagar3ha nivAsI udAramanA karmaTha kAryakartA zrImAna cunnIlAla sAhaba bhogara kA janma vi0 saM0 1984 ko huA, dhArmika parivAra hone ke kAraNa bacapana se hI Apake jIvana meM dharma bhAvanA phalIbhUta hotI rahI, ApakA pANigrahaNa gulAbabAI ke sAtha huA jo eka saddharma parAyaNa udAramanA sudhAvikA thii| gulAbabAI kA janma vi0 saM0 1985 meM huA, evaM svargavAsa 14 janavarI san 1988 ko huaa| zrImAna cunnIlAla jI sAhaba ke do suputra zrImAna vasantIlAla jI sAhaba evaM zrImAna gaNezalAla jI sAhaba haiM / evaM zrImatI kacanadevI vasantIlAla jI kI dharma patni hai tathA zrImatI raMjanadevI gaNezalAla jo kI dharma patni haiN| candra zakumAra, vipula kumAra, dIpezakumAra vasantIlAla jo ke evaM vikAsakumAra gaNezalAla jI ke suputra haiN| AdaraNIya sva. zrImatI gulAbabAI bhogara cunnIlAlajI sAhaba kI 4 suputriyA~ bhAgavatIdevI, mInAdevI, jasavantagar3ha puSpAdevI, lIlAdevI bhI dharmaparAyaNA haiN| gatavarSa 1986 meM pUjya gurudeva zrI evaM upAcArya zrI ke cAturmAsa meM Apane tana mana dhana se jo samAja sevA kI hai vaha sadA smara Noya rhegii| Apane apanI dharma patni kI puNya smRti meM prastuta grantha meM udAratApUrvaka sahayoga diyA hai| isI prakAra Apake bhatIje AdaraNIya mohanalAlajI sAhaba bhogara bhI eka udAramanA samAja sevI vyakti haiM, ApakA janma vi0 saM0 1962 meM jasavantagar3ha meM huaa| ApakI dhama pani kA nAma a0 sau0 campAbAI haiN| vartamAna meM Apake 4 suputra haiM jinake nAma-mA~gIlAla, jasarAja, narezakumAra, hitezakumAra haiN| Apake bar3e saputra mAMgIlAla jI kI dharmapatnI kA nAma zrImatI madhubAlA haiN| isa prakAra kAkA bhatIjA kA yaha sampUrNa parivAra dharma para AsthAvAna rahA hai / Apake sUrata meM vastoM kA vyavasAya nimna pharma ke rUpa meM haiM0 zAha anila kumAra, mohanalAla eNDa kaM0 DI-1016, TaiksaTAila mArkeTa, riMga roDa, sUrata-2 jIvana ratha ke saMcAlana hetu nara kI bhAMti nArI kA bhI mahatvapUrNa sthAna rahA hai| nArI jAti kA apanA eka itihAsa hai, isakA mahatva sadA sarvadA se haiM isIlie kahA jAtA hai so zikSakoM kA kArya eka mAtasvarUpA nArI karatI haiM kyoMki nArI puruSa ko jisa DhAMce meM DhAlanA cAhatI hai usI DhAMce meM DhAla sakatI haiN| zrImatI ramAdevI ujvala kA jIvana bhI eka satya sadAcAra kA pratIka rahA hai| Apako preraNA va satsaMskAroM ke kAraNa hI ApakI suputrI sAdhvI garimAjI ema. e. ne saMyama vrata aMgIkAra kiyA hai, Apake do sapUtra haiM-kUladopa evaM pradIpakumAra evaM 3 suputriyA~ haiM azokA, gItA aura rItA / gotA hI sAdhvI garimA jI ke rUpa meM viduSI sAdhvI ratna zrI kusumavatIjI zrImatI ramAdevI ujjvala kI suziSyA haiN| prastuta abhinandana grantha meM Apane svataH prerita _ meraTha (u. pra.) hokara udAratApUrvaka dAna diyA hai| AzA hai bhaviSya meM isI prakAra sahayoga milatA rhegaa| ( 10 ) Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pavitra bhAratabhUmi para samaya samaya para kucha viziSTa vyakti janma lete rahe haiM jinakA jIvana usa phUla sA mahakatA rahA hai jo jIte jI bhI apanI sugandha se samAja ko suvAsita karate rahe aura jIvanoparAnta bhI, jinakI suvAsa se samAja suvAsita rahatA hai, unhIM sadpuruSoM kI lar3I kI kar3I meM svanAma dhanya parama gurubhakta udAramanA zerA prAnta ke zera sva0 seTha zrI cunnIlAla jI sA paramAra kA nAma bhI bar3e gaurava ke sAtha liyA jaaegaa| ApakA janma padarADA gAMva meM seTha zrI lAlacanda jI paramAra ke ghara para mAtuzrI kaMkRvAI kI kukSI se huA, bacapana meM susaMskAroM ke kAraNa ApameM dhArmikatA ne praveza kiyA jo jIvana ke antima kSaNoM taka banI rahI, yuvAvasthA hone para ApakI zAdo Dhola gAMva ke suprasiddha seTha parivAra kI kanyA zrI laharIbAI ke sAtha hii| Apake 5 suputra Aja bhI 5 pANDavoM kI taraha sadA sAmAjika dhArmika kArya meM aguvA rahate haiM jinake nAma kramazaH sohanalAlajI. zrI cunnIlAla sA. paramAra bhaMvaralAla jI, gokulacanda jI, kanhaiyyAlAla jI evaM govindasiMha jI haiM jinakI dharmapatniyA~ suzIlAbAI, kaMcanabAI, lolAbAI monAbAI evaM lolAbAI haiN| Apako 3 suputriyA~ hulAsadevI, puSpAdevI, nirmalAdevI jinako kramazaH tirapAla, sAyarA evaM tirapAla meM zAdI huI hai| puNyavAnI ke prabala yoga se dharma ke sAtha lakSmI devI kA bhI Apake ghara meM dina dUnA rAta caugunA sthAna rahA hai| Apake potra potriyA~ dineza kumAra, bhupendra kumAra, jayanti kumAra, vipula kumAra, dilIpa kumAra hiteza, lokeza evaM nUtana kumArI, dhulIkumArI, USA kumArI, komala kumArI jhalI kUmArI Adi ke jIvana meM bho dharma saMskAra haiN| vartamAna meM ApakA vastroM kA prasiddha vyavasAya sUrata meM hai / ApakI prasiddha pharme haiN| ambikA silka korporezana naM0 1084 TeksaTAila mArkeTa riMga roDa sUrata-2 vInA iNTaranezanala sUrata vIra jyoti iNTaraprAIjeja sUrata-(gujarAta) isI varSa ApakA asvasthatA ke kAraNa svargavAsa ho gayA Apake suputroM ne gurubhakti se udAratApUrvaka prastuta grantha meM sahayoga pradAna kiyA hai| ( 11 ) Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn ratanalAla jI sA mAru atyanta udAramanA dharmaniSTha suzrAvaka haiM ApakA janma vikrama saMvat 1980 magasaravadI 13 ko naravara grAma meM haA, Apake pUjya pitAzrI kA nAma bhaMvaralAla jI mAru evaM mAtu zrI kA nAma zrImatI gopI devI aura ApakI dharmapatno kA nAma saubhAgyavatI sonI devI hai| Apa sadA se hI sevA, zikSA, cikitsA ke kSetra meM hajAroM kA dAna pUNya karate rahe haiM, ApatrI ke3bhAI evaM tIna bahine haiN| ApakA sampUrNa parivAra dharmaniSTha rahA hai, pUjya upAdhyAya upAcArya zrIma. ke madanagaMja cAturmAsa meM ApakA pUrNa sahayoga rahA / zrI vardhamAna puSkara jana sevA samiti madanagaMja ke Apa vartamAna meM adhyakSa haiM, Apa madanagaMja zrAvaka saMgha ke bhI varSoM taka adhyakSa rahe pUjyA guruNI jI ma0 ke prati zraddhAbhAva se prerita hokara Apane prastuta grantha meM udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| ApakI pharma kA nAma hai mAru bradarsa DAgA galI po0 madanagaMja jilA-ajamera (rAja.) zrI ratanalAla jI mArU madanagaMja zrImAna kAlUlAla jI sA. DhAlAvata mevADa ke gogandA tahasIla meM nAndezamAM grAma meM janme, evaM apane buddhi bala se zIghra ho Apane aneka saMsthAoM meM apanI pratibhA kA paricaya dekara una samAja meM lokapriya bana gae haiM, saMsthAoM ko phalIbhUta kiyA hai, Aja isa prAnta kI choTI se lekara bar3I saMsthAoM meM ApakA nAma jur3A huA hai| vartamAna meM ApazrI apane parivAra ke sAtha tirapAla gA~va meM raha rahe haiM evaM Apake suputra devendra kumAra jI Adi sUrata meM kapar3e ke vyavasAya ko calA rahe haiN| ApazrI ke pitAzrI kA nAma chaganalAlajI sA. DhAlAvata haiM Apa upAdhyAya evaM upAcAryazrI ke ananya bhakta haiN| zrI kAlulAlajo sA. DhAlAvata tirapAla ( 12 ) Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja ratna suzrAvaka AdaraNIya seTha sAhaba zrI cunnIlAla jI sA. dharmAvata udayapura jaina samAja ke hI nahIM apitu zahara ke eka karmaTha kAryakartA va udAramanA suzrAvaka hai / ApakA janma udayapura jile ke bAgapurA grAma meM poravAla jaina kUla meM haA, Apane prabala puruSArtha se apana vyApAra-vyavasAya ko udayapura meM sthApita kara prAmANikatA va sadAcAratA ke kAraNa apane nAma ko rozana kiyA haiN| parama zraddhaya upAdhyAya zrI pUSkara munijo ma. evaM zramaNa saMgha ke upAcArya zrI devendra muni jI ma0 Adi santa satiyoM ke prati Apake hRdaya meM gaharI AsthA zraddhA hai samAja sevA meM Apa lambe samaya se jur3e hue hai, ApakI samAja sevA se prabhAvita hokara gatavarSa ApakA samAja dvArA abhinandana kiyA gayA evaM jaina kA kAMphreMsa ke mAnanIya adhyakSa pukharAjamala jI sA. lukar3a bambaI ne Apako samAja ratna kI upAdhi pradAna kii| Apa varSoM se zrI tAraka guru jaina granthAlaya udayapura ke koSAdhyakSa va sakriya kAryakartA hai sAtha hI aneka saMsthAoM ke mAnanIya padAdhikArI hai| Apako bhauti hI Apake suputra paramezvara dharmAvata eka utsAhI samAjasevI haiM ApakI suprasiddha pharma haiM zAha candanamala cunnIlAla dharmAvata bar3A bAjAra, udayapura samAjaratna zrI cunnIlAla jo dharmAvata mevADa prAnta apanI Ana bAna zAna ke lie sadA aguvA rahA hai yahA~ para samaya samaya para aneka zrAvaka ratna paidA hue haiM, jinhoMne dharma va samAja ke kArya meM apanA amUlya yogadAna pradAna kiyA hai| unhIM kI laDI kI kaDI meM suzrAvaka khUmANiga jo kAgre cA kA nAma bho gaurava ke sAtha liyA jAtA haiM. ApakA janma zerA prAnta ke siMghADA grAma meM huaa| Apake do suputra mIThAlAlajI, himmatakumAra jI haiN| vartamAna meM samAja kI prAyaH sabhI saMsthAoM se Apa jur3e hae haiM, pUjya upAdhyAya evaM upAcArya zrI ke prati ApakA agAdha zraddhA haiN| ApakA vyavasAya sUrata ahamadAbAda meM haiN| seTha khamAnasiMha jI kAgrecA ( 13 ) Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn sohanalAla jI sA. jaina vIra bhUmi mevADa kI nAthadvArA nagarI ke eka suprasiddha samAja sevI udAramanA utsAhI evaM lokapriya kAryakartA haiM / jIvana to sabhI ko milatA hai para jovana jIne kI kalA kisI kisI ko milatI hai| bahuta se mAnava khuda bhI duHkhI evaM dUsaroM ko bhI duHkhI karake jIte hai to bahuta se khuda bhI sukhI evaM dUsaroM ko bhI sukhI karake jIte hai / zrImAna sohanalAla jI jaina usa phUla kI bhA~ti hai jo apanI sugandha saurabha se sabhI ko prasanna kara detA hai| Apake sahayoga se nAthadvArA samAja kA nAma sadA Age rahA hai, vahA~ bar3e bar3e cAturmAsa bhI ApakI preraNA se hote rahe haiM paramAdaraNIyA mahAsatI zrI kusumadato jo ma0 ke cAturmAsa meM bhI ApakA apUrva yogadAna rahA hai sAtha hI isa grantha meM bhI ApakA pUrNa sahayoga rahA hai / ApakI bhAMti hI ApakA sampUrNa parivAra dharma niSTha haiM, ApakI pharma kA nAma haiM jaina TrAnsporTa kampanI basa sTeNDa ke pAsa nAthadvArA jilA udayapura (rAja.) janaja zro sohanalAlajI jaina-nAthadvArA zrImAn zaMkaralAla jI sA. bamba nAthadvArA jaina samAja ke eka pramukha udAramanA cintanazIla suzrAvaka haiM / Apako evaM Apake parivAra ko dharma ke prati gaharI ruci evaM AsthA hai, Apane apane puruSArtha se dhArmika sAmAjika kSetra ke sAtha sAtha vyApArika kSetra meM bhI acchA nAma kamAyA hai| nAthadvArA meM Apake kapar3oM kA acchA vyavasAya haiM, pratidina Apa apane nitya niyama ke sAtha zAnti ke sAtha apanA jIvana vyavahAra kuzalatApUrvaka banAe rakhe haiN| samAja ko bhaviSya meM ApazrI se bahuta kucha AzAe~ haiN| prastuta abhinandana grantha meM bhI Apane udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| zakaralAlajA bamba-nAthadvArA ( 14 ) Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gopIlAlajI zisodiyA zrImatI deubAI bAgarecA sUprasiddha zizodiyA parivAra meM janme udAramanA zrImatI deubAI eka udAramanA dharmaparAyaNA suzrAvaka zrImAn gopIlAlajI sA. eka sajjana puruSa suzrAvikA haiM, bacapana meM hI Apake jIvana meM dharma haiN| Apake sampUrNa parivAra meM dharma ke prati acchI saMskAra hone se Apake parivAra meM dharma bhAvanA lagana va niSThA hai| nAthadvArA jaina samAja ke pramukha vyApta haiM, sAmAjika dhArmika kArya meM Apa vyaktiyoM meM ApakI ginatI kI jAtI hai| samAja ke sadA mukta hasta se lAbha letI rahatI haiN| Apake sabhI kAryoM meM Apa sadA utsAhapUrvaka bhAga lete kAraNa Apake sampUrNa parivAra meM bhI dharma bhAvanA rahate haiM. santa satiyoM kI sevA bhakti karane meM vyApta haiM, pajyA zrI kusumavatI jI ma0 ke nAtha Apako hamezA prasannatA rahatI hai| Apake kAraNa dvArA cAturmAsa meM Apane apUrva dharma lAbha liyaa| ApakA sampUrNa parivAra dharma ke prati AsthAvAna prastuta grantha meM bhI sahayoga rahA hai| Apake haiM, grantha prakAzana meM bhI ApakA pUrNa sahayoga rahA patideva zrImAna kanhaiyAlAla jI bAgarecA bhI eka dharmaniSTha suzrAvaka haiN| jIvana meM satsaMga kA apanA anuThA mahatva rahatA hai isIlie kahA jAtA haiM satsaMga lohe ko pArasa banA detA hai ajJAnI ko jJAnI banA detA hai| kabhI-kabhI yaha satsaMga jIvana ko badala detA hai isI kA udAharaNa haiM yuvA sAyo patrakAra mAMgIlAla jI samIdiyA jo dharma sthAna se sadAdUra rahate the, para san 1988 meM Apake grAma nAthadvArA meM parama viduSo sAdhvo zro kusumavatI jI ma. kA cAturmAsa huA Apake satsaMga meM Akara inake jIvana meM bhI parivartana huA, Apake pUjya pitAzrI kA nAma zrImAn kailAza canda jI samIdiyA haiM, apanI isa choTI-sI vaya meM Apane aneka sAmAjika kArya kie haiN| vartamAna meM Apa nimna pharmoM se jur3e hue haiN| mai0 amIta viDiyo hAusa, 7 mANaka cauka, nAthadvArA mAMgIlAla samAdiyA kRSNA kaiseTa seNTara, ahilyA kuNDa, nAthadvArA ( 15 ) . Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma-nAthulAla mAdarecA pitA-aMbAlAlajI mAdarecA putra-rUpacanda, sukhalAla, dinezakumAra putrI-sundarakumArI dharmapatni-nAthIbAI, pautra-AkAzakumAra, anila kumAra, gautamakumAra pautrI-rezamAkumArI, prIti kumArI, AzAkumArI dukAna-(1) hIrA TeksaTAila ejensI 10 rezamavAlA mArkeTa, riMgaroDa sUrata (2) dineza TreDiMga kampanI sUrata nAthUlAla mAdarecA -Dhola hAUsa, udayapura Dhola phona naM. 42 323 B aMbA mAtA skoma udayapura Apa mevAr3a kI aneka saMsthAoM ke adhyakSa va mantrI haiN| pajya gurudeva ke prati Apako ananya AsthA hai| nAthadvArA nivAsI zrImAna manoharalAla jI sA rAThaur3a jaina samAja ke eka sulajhe hue udAramanA karmaTha kAryakartA haiM, samAja ke pratyeka kSetra meM samaya-samaya para ApakI ora se udAratApUrvaka sahayoga prApta hotA rahatA hai| manoharalAla jo rAThauDa ApazrI ke pitAzrI kA nAma zrImAna pannAlAla jI sA rAThor3a hai, pUjya pitAzrI ke zrIcaraNoM meM rahate hae Apane dhArmika, sAmAjika kSetra meM apanA nAma Age bar3hAyA hai, samAja ko ApazrI se bhaviSya meM anekAneka AzAe~ hai, Apake vyavasAya nAthadvArA meM hI nimna nAma se prArambha haiM mai0 evana sTIla pharnIcara maoNrDana skUla ke sAmane, nAthadvArA mohanalAla pannAlAla rAThor3a lAla bAjAra, nAthadvArA Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn pannAlAla jo baraDiyA, madanagaMja Apa pUjya upAdhyAya zrI puSkara munijI ma. upAcArya zrI devendra munijI ma. sA. ke ananya bhakta haiM / madanagaMja ke pramukha sevAbhAvI dharmaniSTha zrAvaka haiM / G G zrI mohanalAla jI pIpAr3A, madanagaMja Apa zrI udAramanA sevAbhAvI zrAvaka haiM / sAdhu-santoM kI sevA meM sadA agraNI rahate haiM / phatehalAla jI lor3hA 00 zrImAna phatehalAla jI loDhA nAthadvArA jaina samAja ke eka jAne mAne sAmAjika kAryakartA haiM, ApakA sampUrNa parivAra sthAnakavAsI jaina dharma para pUrNa AsthAvAna haiM, samAja ke sabhya va saMgaThana meM ApakA sadA yogadAna rahA hai, vardhamAna zramaNa saMgha ke prati ApakI gaharI AsthA haiM, Apake sahayoga se samAja ke kaI kArya cala rahe haiM, san 1688 meM pUjyanIyA zrI kusumavatI jI ma0 ke cAturmAsa meM ApakA pUrA sahayoga rhaa| AzA hai bhaviSya meM bhI Apa isI prakAra samAja sevA karate raheMge / ApakA vyavasAya sone-cAMdI kA hai / ApakI prasiddha pharma hai - ( 17 ) maMgala jvelarsa nAthadvArA udayapura (rAja0 ) Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI lalitakumAra bAgarecA zrImatI madhu bAgarecA udayapura nivAsI zrImAn lalita kumAra jI bAgarecA eka aise navayuvaka haiM jo sadA apane kArya va kartavya ke prati sajaga rahate haiM Apake jIvana meM prArambha se hI mAtA pitA ke susaMskAra ke kAraNa dhArmika bhAvanAeM banI rahI, samAja ke zosala varka ke prati ApakI vizeSa ruci rahI haiM / ApakI bhA~ti hI ApakI dharma patni zrImatI madhu bAgarecA eka dharmaparAyaNA sad mahilA haiN| parivAra va samAja ko bhaviSya meM Apase bahuta kucha AzAe~ haiM / pUjyanIyA mahAsatI jI ma0 ke prati ApakI gaharI AsthA hai / Apane prastuta grantha meM udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA haiN| zrImatI bhUrIdevI eka aisI sarala manA sad gRhasthinI haiM jo svayaM bhI sadA prasanna rahanA jAnatI aura parivAra ko bhI sadA prasanna rakhatI haiM, Apake dharmapati mAnanIya kAlUlAla jI sA siMghavI eka labdhapratiSThita vyApArI hai va udayapura ke jAne mAne sAmAjika kAryakartA hai| samAja ke kisI bhI sadkArya meM ApakA tana mana dhana se sadA sahayoga rahatA hai| pUjyanIyA guruNI jI ma0 evaM gurudeva ke prati Apake va Apake parivAra meM aTUTa zraddhA haiM / mAdar3A gAMva se Apa udayapura Akara apane vyApAra vyavasAya ko phalAphUlA rahe haiM yaza va lakSmI donoM kA hI ghara meM sundara nivAsa hai| Apako udayapura zrImatI bhUrIbAI siMghavI meM suprasiddha pharma hai kAlUlAla jI siMghavI siMghavI eNDa sansa 74 bApU bAjAra, udayapura nivAsa : 4063, bI bhopAlapurA udayapura (rAja.) ( 18 ) Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma : zrI lakSmIcanda tAleDA pitA : svargIya zrI svarUpacanda jI sA. tAleDA (vyAvara) mAtA : svargIya zrImatI ejanakaMvara tAleDA sambandhita saMsthAe~ * magana jaina sahAyatA samiti, byAvara / pyAracanda jaina chAtrAvAsa, byAvara AMbila khAtA-byAvara tAleDA pablika cerITebala TrasTa, byAvara akhila bhAratIya jaina divAkara saMgaThana samiti, indaura mai. osavAla kebalsa (prA.) li. jayapura zrI lakSmIcanda tAleDA zrI bhArata varSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnsa, dillii| . dhArmika kAryavAhI meM tana, mana, dhana se protsAhana/sAdhu-santoM kI sevA-suzruSA Adi / zrImAn chaganalAla jI sA bAgarecA udayapura jaina samAja ke eka jAne mAne utsAhI dharma niSTha suzrAvaka haiN| Apake jIvana meM dharma ke prati vizeSa lagAva rahA hai| apane nitya niyama ke prati sadA sajaga rahate haiN| ApakI dharmapatnI zrImatI bAgarecA bhI eka suzrAvikA thiiN| viduSI mahAsatI zrI divyaprabhA jI ma0 Apake saMsArapakSIyA bhAnajI ma0 haiM / Apake suputra hIrAlAla jI bAgarecA evaM suputrI premabAI capalota haiN| prastuta grantha meM Apane udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai| chaganalAlajo bAgarecA ( 16 ) Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna dharmapremI rikhabacandajI sA0 zrImatI dharmAnurAginI sva0 devIbAI boharA sindhanUra, (karnATaka) rikhabacandajI boharA, sindhanUra zrImAna rikhabacandajI sA0 boharA zrImAna kesarImalajI boharA ke suputra haiN| ApakI mAtezvarI bahuta hI dharma parAyaNA mahilA thii| Apa rAjasthAna meM girInAvanA ke nivAsI haiN| jaba ApakI umra ATha-nau, varSa kI thI, taba Apa karnATaka meM sindhanUra zahara ke nivAsI zrImAna candanamalajI boharA ke vahAM para dattaka rUpa meM aaye| vahA~ para zrImatI mAtA manohara bAI aura pitA candanamalajI kA hArdika sneha prApta kara apane Apako gauravAnvita anubhava karane lge| sindhanUra nivAsI zrImAna mANakacandajI sakalecA kI suputrI devIbAI ke sAtha ApakA pANigrahaNa haa| devIbAI bahata hI dharmaparAyaNa mahilA thii| jinhoMne aneka mAsakhamaNa Adi tapa ArAdhanA kara apane jIvana ko dhanya bnaayaa| Apake cAra suputra haiM-zrImAna sohanalAlajI, campAlAlajI, sUrajamalajI, dilskhraajjii| cAroM bhAiyoM meM dhArmika saMskAra mAtA-pitA se virAsata ke rUpa meM mile haiN| zraddha ya upAdhyAya aura upAcAryazrI ke prati Apa meM apAra zraddhA hai| prastuta grantha ke prakAzana meM ApakA sundara yogadAna prApta huA hai| Apake pharma kA nAma(1) mahAvIra iNDasTroja (rAIja mila) sindhanUra (karnATaka) (2) Ara0 esa0 eNDa kampanI rAyacUra (karnATaka) 5 ( 20 ) Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... maiM nahIM kaha sakatI, isa abhinandana graMtha kA Ayojana kyoM, kaise ho gayA ? yaha pUrva yojanAbaddha huA yA sahaja hI svataH zraddhAbhAvavaza ? parantu itanA nizcita hai ki isakI pUrNatA/sampannatA ne mere tathA merI sahayoginI sAdhviyoM ke hRdaya ko eka nayA vizvAsa diyA hai, eka dRr3ha AsthA jagAI hai| aura eka sAtvika gaurava se utphulla kiyA hai ki saccI zraddhA aura saccA saMkalpa vaha saba kucha kara sakatA hai, jisase jamAnA asaMbhava yA kaThina kahatA hai| pUjya zraddheyA sadguruNI zrI kusumavatI jI mahArAja ke guNa-maMDita zraddheya vyaktitva ke prati jana-jana meM itanI gaharI zraddhA aura . sadbhAvanA hai. isakA anumAna pahale kiyA nahIM jA sakatA thA, parantu abhinandana graMtha ke Ayojana se zraddheya munivaroM, pUjya sAdhvIjanoM, vidvAnoM evaM zrAvaka varga ke jI zraddhAcanA svarUpa vipula AzIrvacana, saMdeza, lekha Adi prApta hue, vaha saba eka Alekha bana gayA, zraddhA kA urjjasvala jIvanta smAraka bana gayA / mujhe vizvAsa hai, abhinandana granthoM kI mAlA meM yaha grantha apanI naisargika suSamA evaM surabhi se sabako hI kucha viziSTa anubhUti karAtA rahegA, yuga-yuga taka.. -sAdhvI divyaprabhA org Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FAR SHOAN saumyatA samatA abhaya saMyama