________________
३० व्यायालोके प्रथमः प्रकाश: * गडेश-कालीपदशर्म-गदाधर-भासर्वज्ञमतचर्वणम् * दृष्टविपरीतकल्पनप्रसङ्गात्, मनुजादिशरीरसत्त्वे शूकरादिशरीरानुत्पत्तेः भोगतत्त्वज्ञानादीनामेकशक्तिमत्त्वेन कर्मनाशकत्वौचित्यात् । उपभोगादेव कर्मक्षयेऽपरकर्मनिमित्तव्यापारात् प्रचुरतरकर्माजनेऽनिर्मोक्षप्रसङ्गाच्च । तत्त्वज्ञानस्य त्वागामिकर्मानुत्पाद इव सश्चितकर्मनाशेऽपि सामर्थ्यम्, यथा भाविशीतस्पर्शानुत्पादसमर्थस्योष्णस्पर्शस्य ------------------भानुमती ------------------ दृष्टविपरीतकल्पनप्रसादिति । एकदैकस्यात्मनः एकस्यैवौदारिक-शरीरस्य इष्टत्वात् तदविपरीतस्यैकस्यैवात्मन एकदाऽनेकौदारिकशरीरस्वीकारस्य कल्पनस्य आपतेरित्यर्थः । भोगेनैव कर्मणां नाशे नानाभवयोग्यकर्मणामेकभवे भोलुमशक्यत्वमेव । मनुजादिशरीरसत्त्वे शूकरादिशरीरानुत्पत्तेः । एतेन 'योगपद्यत कायानां तज्जाककर्मस्वभावात् तप:स्वभावाद वेति' (त.चिं.ईश्वरानुमाने प.१९३) इति मणिकारखचनं निराकृतम्, औदारिकदेहं प्रति एकजीवकर्तृकोदारिकशरीरान्तरस्य प्रतिबन्धकत्वात् । देवादीनां तु वैक्रियशरीरादिकर्मोदयमहिम्नौवैकदा नानाशरीरश्रवणोपपतेः ।
एतेन सर्वं कर्म भोगजन्यनाशपतियोगि कर्मत्वात् भुक्त-भुज्यमानकर्मवदिति कालीपदशर्मवचनं निराकृतम्, प्रायश्चितादिनाःये कर्मणि बाधात् ।
वस्तुतस्तु भोग-तत्त्वज्ञानादीनां = भोगतत्त्वज्ञान-प्रायश्चित-कर्मनाशास्पर्श-कीर्तनप्रभुतीनां एकशक्तिमत्वेन नाशकत्वौचित्यात् = कर्मनाशजनकत्तस्य न्याय्यत्वात् तणारणिप्रभुतीनामेकशक्तिमत्वेनानलजनकतावत्। एतेन भोगोपहितादृष्टनाशत्वस्य भोगजन्यतावच्छेदकतया व्यभिचारानवकाशादिति (न.मु.वा.प.६३) नवमुक्तिवादकृतो गदाधस्य वचनमपाकृतम्, नानाकार्यकारणभावकल्पनागौरवात् ।
यत्तु मणिकृता 'कर्मणो भोगनाश्यत्वेऽपि ज्ञानस्य कर्मनाशकत्वम्, भोगस्य तत्वज्ञानव्यापारत्वादिति' (त.चिं.ईश्तरा. प.१९१) गदितं तन्न चारु, न हि भोगः तत्वज्ञानव्यापार इति श्रुतौ श्रुतम्, तेन विनापि तदुत्पतेः। तदकं किरणावलीरहस्ये मथुरानाधेनापि तत्वज्ञानस्य भोगाजनकतया भोगस्य तदव्दारत्वासम्भवात् (प. ४१) इति उपभोगादेव कर्मक्षये स्वीक्रियमाणे तु अपरकर्मनिमित्तव्यापारात् = कर्मान्तरजनकव्यापारात् प्रचुरतरकमर्जिने = अपूर्वपुष्कलकर्मोपार्जने अनिर्मोक्षप्रसाच्च । न च तत्वज्ञानस्यागामिकर्मोलुत्पादे सामात् नायं दोषः । अत एव तत्वज्ञानात् कायव्यूहकल्पना शारमततामिति वक्तव्यम्, यत: तत्वज्ञानस्य तु आगामिकर्मानुत्पादे इव सश्चितकर्मनाशेऽपि सामर्थ्यम् । यथेति स्पष्ठम् ।
तदुक्तं सम्मतितर्कटीकायां गदेवाऽऽगामिकर्मप्रतिबन्धे समर्थं सम्यग्ज्ञानादि तदेव सश्चितक्षयेऽपि परिकल्पगितुं युक्तमिति (सं.त.कां.9.प.६३०) । अत एव-यथा 'शीते पाथसि पीते तृषा शाम्यती'त्या जलपानस्थापि तषोपशमहेतुत्व स्वरसत: प्रतीयते, 'भिद्यते हृदयगन्धि'रित्यगापि तत्वज्ञानस्याऽष्टादिनाशकत्वं प्रतीयते'(आ.त.वि.दी.प.) इति बौन्दाधिकारदीधितो रघुनाथशिरोमणिभिः प्रतिपादितम् । एतेन आत्मनो वै शरीराणि बहूनि मनुजेश्वर । प्राप्य योगबलं कुर्यात् तैश्च कृत्स्नां महीं चरेत् ॥ भुजीत विषयान् कैश्चित् कैश्चिदगं तपश्चरेत् । संहरेच्च पनस्तानि सूप तेजोगणानिव' ॥ इति न्यायसारादिसन्दर्भाः निरस्ता:, हलत्यागाददष्टाभ्युपगमापाताच्च । अनेन 'तप:प्रभातादेव तत्वज्ञानानुत्पादेऽपि काराव्यूहसम्भवादिति' (त.चिं. ईश्वरानुमाने प.१९३)
વગેરેના મહિમાથી કાયવૂહ = વિજાતીય દેહસમૂહની રચના કરે છે-તે વાત વ્યાજબી નથી. વનૃસ્થિતિ એવી છે કે ક્યારેક પ્રાયશ્ચિત વગેરે દ્વારા પણ તે કોનો નિકાલ કરે છે. માટે ભોગ, તત્ત્વજ્ઞાન, પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરેમાં એક શકિતવિશેષની કલ્પના કરવી જરૂરી છે. તેથી
m ar
ATHAAN पनामा ३ એક શક્તિમન્વેન = શકિતવિશેષવિશિષ્ટ હોવા રૂપે ભોગ, તત્વજ્ઞાન વગેરેને કર્મનાશક માનવા ઉચિત છે. જો ભોગથી જ કર્મનો નાશ માનવામાં આવે તો તે તે કર્મોને ભોગવતાં પૂર્વસંચિત કર્મસ્વરૂપ નિમિત્તના વ્યાપારથી નવા નવા પ્રચુર કર્મોની ઉત્પત્તિ થયે રાખશે. આ રીતે તો જીવનો ક્યારેય મોક્ષ નહિ થાય. અનાદિકાળથી દરેક જીવો કર્મોને પ્રત્યેક સમયે ભોગવે છે જ, છતાં બધા જીવોનો કર્મોથી છૂટકારો નથી થયો -એ હકીકત છે. માટે માત્ર ભોગવવાથી જ કર્મનો નિકાલ થાય છે એમ માનવું યોગ્ય નથી.
તૈયાયિક : સામાન્ય જીવો કર્મોને ભોગવતાં ભલે નવાં કર્મ બાંધે. પરંતુ યોગી પુરુષ કાયવૂહથી કર્મોને ભોગવશે તો પાગ નવા કર્મોને ભેગાં નહિ કરે, કારણ કે તેના તત્વજ્ઞાનમાં એવું સામર્થ્ય છે કે જૂના કર્મ ભોગવવા છતાં નવા કર્મ ઉત્પન્ન થવા ન દે. આ જ યોગીના તત્વજ્ઞાનનો મહિમા છે.
सादही : तत्त्व । तपानमा आगामी भनी उत्पत्तिने मामा सामर्थ छ, तेम पूर्व मे २॥ मोनो નાશ કરવાની પણ તાકાત છે. જે રીતે ઉપગ સ્પર્શમાં નવા શીત સ્પર્શની ઉત્પત્તિને અટકાવવાનું સામર્થ્ય છે તેની સાથે સાથે જૂના શીત સ્પર્શનો નાશ કરવાનું પાગ સામર્થ્ય છે. તે જ રીતે ઉપરોક્ત વાત સંગત થઈ શકે છે. માટે માત્ર ભોગવવાથી જ કર્મનાશ થાય છે - એવું માનવું અસંતાત છે તત્ત્વજ્ઞાનથી પાગ કર્મને ક્ષય થઈ શકે છે. માટે મોક્ષ નહીં થવાની આપત્તિને અવકાશ નથી રહેતો. આથી મોક્ષને ઉદ્દેશીને પ્રવૃત્તિનો ઉચ્છેદ પાર નહીં થાય. મોક્ષ અવસ્થામાં પરમાનંદના અર્થીપણાથી જ જીવની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
