________________
920 न्यायालोके प्रथमः प्रकाशः *** रसादीनामचाक्षुषत्वाद्युपपादनम् **
इत्थमेव रसादीनामचाक्षुषाऽस्पार्शनत्वनिर्वाहात् ।
अथैवं स्वज्ञानादेरपि कथं प्रत्यक्षमिति चेत् ? मनसैवेत्यवेहि ।
• भानुमती.
प्रतिबन्धकत्वमिति प्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावो नवीननास्तिकैरभ्युपगम्यते । ज्ञानादिषु शरीरसमवेतेषु निरुक्तवैजात्यस्येव रूपान्यत्वस्य सत्वेन चाक्षुषप्रतिबन्धकता स्पर्शात्यत्वस्य च सत्त्वेन स्पार्शनप्रतिबन्धकतेति तम स्वसंयुक्तसमवेतत्वसम्बन्धेन चक्षुः स्पर्शनेन्द्रिययोः सत्वेऽपि का लौकिकविषयतया चाक्षुषस्य स्पार्शनस्य तोत्पतिः सम्भवति, प्रतिबन्धकसत्वदशायां कार्योत्पादायोगात् । रूपे वैजात्यस्य सत्वेऽपि रूपान्यत्वस्य विरहेण विशेषणाभावप्रयुक्तविशिष्टप्रतिबन्धकाभावस्य सत्वात् स्वसंयुक्तसमवेतत्वसम्बन्धेन चक्षुषस्सत्वे लौकिकविषयतया चाक्षुषमनपायम् । एवं स्पर्श वैजात्यस्य सत्वेऽपि स्पर्शान्यत्वस्य विरहात् स्वसंयुक्तसमवेतत्वसम्बन्धेन स्पर्शनेन्द्रियसत्त्वदशायां विषयतया स्पार्शनमपि निरपायम्, विशेषणाभावप्रयुक्तविशिष्टप्रतिबन्धकाभावस्य सत्वादेव । इत्थमेव = प्रदर्शितप्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावस्तीकारे एव, रसादीनामचाक्षुषाऽस्पार्शनत्वनिर्वाहात् । रसगन्धादिषु विशेषगुणेषु रूपान्यत्वस्य स्पर्शान्यत्वस्य च सत्वेन तादात्म्येन तेषां चाक्षुष - स्पार्शनप्रतिबन्धकत्वात लौकिकविषयतवाऽचाक्षुषत्वमस्पार्शनत्वञ्च निर्वहतः । प्रकृतप्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावानङ्गीकारे तु रूपं - स्पर्शयोरिव तत्र स्वसंयुक्तरुमवेतत्वसम्बन्धेन नयन- त्वगिन्द्रिययोः सत्वदशायां विषयतासम्बन्धेन चाक्षुष-स्पार्शने स्यातामेव रसाद्यचाक्षुषत्वाऽस्पार्शनत्वानुरोधेनाऽवश्यक्लुप्तप्रतिबन्धकतयैव ज्ञानाद्यचाक्षुषत्वाऽस्पार्शनत्वोपपतेर्न गौरवं, का वा ज्ञानादीनां शरीरसमवेतत्वे किञ्चिद् बाधकमस्तीति नूतननास्तिकाकूतम् ।
यदवा गुरुत्वादेरिवास्तु ज्ञानादीनामेव चक्षुराद्ययोग्यत्वम् । तत एव न ज्ञानादीनां चाक्षुषत्वाद्यापतिः । अत एव रूप-रस- गन्धादिषु वैजात्यमुपकल्प्य रूपान्यतद्वत्वेन चाक्षुषप्रतिबन्धकत्वकल्पनापेक्षया रस- गन्धादेरेव चक्षुराद्ययोग्यत्वमस्तु इत्युक्तावपि न क्षतिः ।
अथ एवं = रूपान्यतद्वत्वादिना चाक्षुषादिप्रतिबन्धकत्वकल्पने रस- गन्ध-ज्ञानादीनां वा चक्षुराद्ययोयत्वोपगमे परकीयज्ञानादीनां साक्षात्कारवारणे स्वज्ञानादेरपि कथं 'अहं जानामि, इच्छामी' त्याद्याकारकं सार्वलौकिकं स्वारसिकं प्रत्यक्षं स्यात् ? इति चेत् ? न, स्वज्ञानादेरचाक्षुषत्वेऽपि मनसैव तत्प्रत्यक्षसम्भवात् इत्यवेहि = इति त्वं जानीहि । न हि वयं ज्ञानादे: चक्षुराद्ययोग्यत्वमित मनोऽयोग्यत्वं स्वीकुर्मः । न चैवं स्वात्मा इत परात्मनोऽपि मानसप्रत्यक्षप्रसङ्गो दुर्वार:, न चेष्टापतिः कर्तुं युज्यते परात्मप्रत्यक्षे तद्गतज्ञानादेरपि मानसत्वापातात्, ज्ञानादिकमुते तन्मानसस्याऽसम्भवादिति वाच्यम्, ततदात्ममानसे ततदात्मत्वेन हेतुत्वोपगमात् । परेषां तु :अवच्छेदकतया ततदात्ममानसत्वावच्छेि प्रति तादात्म्येन ततच्छरीरस्य कारणत्वमाहोस्वित् समवायेन ततदात्ममानसत्वावच्छिन्नं प्रति समवायेन विजातीयततन्मनः संयोगस्य कारणत्वं ? इत्यत्र विनिगमनाविरहात् ।
* नव्यनास्तिप्रभते भननो स्वीकार
થૈ.। અહીં એક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે —> શરીરને આત્મા માનવા છતાં પરકીય જ્ઞાન વગેરેનું આપણને પ્રત્યક્ષ થતું નથી તો પછી પોતાના જ્ઞાન વગેરે વિશેષગુણનું પ્રત્યક્ષ કઇ રીતે થઇ શકશે ? <— આનો જવાબ એ છે કે જ્ઞાન વગેરે વિશેષગુણો ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ વગેરે માટે અયોગ્ય હોવા છતાં તે માનસ પ્રત્યક્ષને યોગ્ય હોવાથી તેનુ મન દ્વારા જ માનસ પ્રત્યક્ષ થઇ શકે છે. –> મન તો આંખથી દેખાતું નથી, સ્પર્શન ઇન્દ્રિયથી અડી શકાતુ નથી. તો પછી મનની સિદ્ધિમાં નાસ્તિકમતે પ્રમાણ શું છે ? <← આ સમસ્યાનું સમાધાન એ છે કે અનુમાન પ્રમાણથી મનની સિદ્ધિ થઇ શકે છે. અનેક બાહ્ય ઈન્દ્રિયોનો પોતપોતાના અનેક વિષયો સાથે એક જ સમયે સજ્ઞિકર્ષ હોવા છતાં એક સાથે અનેક જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ ન થવાથી મન નામના પદાર્થની અનુમિતિ થાય છે. આથી મનની અનુમિતિનું જનક અનુમાન જ મનની સિદ્ધિમાં પ્રમાણ છે. અહીં એવી શંકા થાય કે —> ‘‘અનુમિતિ સ્વરૂપ પ્રત્યાવિલક્ષણ પ્રમાનો સ્વીકાર કરવામાં આવે તો તેના ઉત્પાદક અનુમાનને પ્રત્યક્ષથી અતિરિક્ત પ્રમાણ માનવું પડશે. જો તેમ માન્ય કરવામાં આવે તો તે અવસ્થામાં ‘પ્રત્યા જ એકમાત્ર પ્રમાણ છે, એનાથી અતિરિક્ત કોઇ પ્રમાણ નથી' એવા નાસ્તિકસિદ્ધાન્તનો લોપ થવાથી નવ્યનાસ્તિક અપસિદ્ધાન્ત નામના નિગ્રહસ્થાનથી નિગૃહીત થઇ જશે.'' <← તો તેના સમાધાનમાં નૂતનનાસ્તિકશિરોમણિ એવું સમાધાન આપે y } ->
जनुभिति मानसप्रत्यक्ष 7 छे-नव्य नास्ति
नव्यनास्ति:- अनुमि । अनुमिति मे अर्ध अतिरिक्त प्रभा नथी, परंतु ते अारनुं मानस प्रत्यक्ष छे मतलब અનુમિતિત્વ એ માનસત્વનો વ્યાપ્ય ધર્મ છે, નહિ કે માનસત્વનો વિરોધી ધર્મ. જો અનુમિતિને પ્રત્યક્ષથી અતિરિક્ત પ્રમા માનવામાં આવે તો જ વિલક્ષણ પ્રમાના ઉત્પાદકસ્વરૂપે અનુમાન નામના સ્વતંત્ર પ્રમાણની સિદ્ધિ થવાની આપત્તિને અવકાશ રહે છે. પરંતુ
