Nyayalok

Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 328

जुगनये ध्वंसप्रज्ञापने स्यादादरत्नाकरसंवादः
३०५
प्रागभावादिप्रतीतौ स्वद्रव्यमेव विशेष्यतया भासते, प्राक्कालवृत्तित्वादिसंसर्गेण प्रतियोगिनः प्रकारतयैव व्यवहारवैचित्र्यादित्यपि वदन्ति ।
ऋजुसूत्रनयादेशात्तु प्रतियोगिप्राच्यक्षण एव प्रागभावः, उपादेयक्षण एव चोपादानध्वंसः । न च तत्पूर्वोत्तरक्षणयोः
भानुमती -.
व्यवहारलयानुयायिनामेवान्येषां मतमाह प्रागभावादिप्रतीतौ = 'मृदादिद्रव्यं घटतया भविष्यती' त्यादिबुदौ स्वद्रव्यमेव = मृदादिलक्षणं स्वोपादानकारणमेव विशेष्यतया भासते, प्राककालवृतित्वादिसंसर्गेण घटादिलक्षणस्य प्रतियोगिनः प्रकारतयैव व्यवहारवैचित्र्यात् । घटाद्युत्पतेः प्राक् घटकालोत्तरं वा घटादेरस्त्वेपि 'मुदादिद्रव्यं घटतया भविष्यती'त्यादिप्रतीतौ स्वप्राक्कालवृतित्वसंसर्गेण घटादेः प्रतीयमानत्वात् सा प्रागभावविषयिणीति व्यवह्रियते। एवं 'मृदाद्रिव्यं घट आसीत्' इत्यादिबुदौ स्वाधिकरणकालोतरकालवृतित्वसम्बन्धेन घटादेः प्रतिभासमानत्वात् सा घादिध्वंसविषयिणीति प्रयुज्यते इत्यपि वदन्ति ।
अथैतं 'भूतले कपालकदम्बकम'तिवत् 'भूतले घटध्वंस' इत्येव प्रतीति: स्यात् न तु 'कपाले कपालमि'तिवत् 'कपाले घटध्वंस' इति चेत् ? न प्रतीतिबलेन घटध्वंसत्वविशिष्टाऽऽधारतावच्छेदकत्वस्य कपालत्वे स्वीकारादिति सम्प्रदायपरिष्कारः इत्यधिकं बृहत्स्यादवादरहस्ये ऽवगन्तव्यम् । (पृ. II) ।
व्यवहारनयादेशात् प्रागभाव-प्रध्वंसयोः द्रव्यरूपतामभिधाय सांम्प्रतमुजुसूञनयाभिप्रायमावेदयति -> ऋजुसूत्रनयादेशादिति । द्रव्यं सदप्युपसर्जनीकृत्य क्षणध्वंसिन: पर्यायान् प्रधानतया सूत्रयञ्जयः ऋज़सूञनयः । तदुक्तं श्रीवादिदेवसूरिणाप्रमाणनयतत्वालोकालङ्कारे 'ऋजु = वर्तमानक्षणस्थायि पर्यायमात्रं प्राधान्यतः सूत्रयन्नभिप्रायः ऋजुसूत्र: ' <- (प्र.न.त. ७/२१ ) इति । तस्याभिप्रायमाश्रित्येत्यर्थ: । तुर्व्यवहारनयापेक्षया विशेषद्योतनाय । प्रतियोगिप्राच्यक्षण: = घटादिलक्षणप्रतियोग्यव्यवहितपूर्वक्षण: कपालाद्यात्मकः एव घटादेः प्रागभावः । तदुक्तं स्याद्वादरत्नाकरे श्रीवदिदेवसूरिणा -> ऋजुसूञनयार्पणादि प्रागभावस्तावत् कार्यस्योपादानपरिणाम एव पूर्वोऽनन्तरात्मा । न चैवं तस्यानादित्वविरोधः, प्रागभाववत् प्रागभावादेः प्रागभावसन्तानस्यान दित्वोपगमात् । न चात्र सन्तानिभ्यः तत्वान्यत्वपक्षयोः सन्तानो दूषणार्हः पूर्वपूर्वप्रागभावात्मकभावलक्षणानामेवापरामृष्टभेदानां सन्तानत्वाभिप्रायात् । सन्तानिक्षणापेक्षया तु प्रागभावस्यानादित्वाभावेऽपि न दोषः, ऋजुसूगनयस्य तथेष्टत्वात् <(स्या. रत्ना ३/१६ - पु. १७६) । उपादेयक्षण: = घटादिलक्षणकार्यक्षण एव च उपादानध्वंसः = कपालविलक्षणस्वोपादानक्षणध्वंसः । अयमभिप्रायो मुद्गरादिसन्निधौ जायमानः कपालात्मक उपादेयक्षण एव घटात्मकोपादानस्य ध्वंसः तदसन्निधौ च द्वितीयक्षणविशिष्टो धटात्मक उपादेयक्षण एवं प्रथमसमयविशिष्टधटरूपकारणस्य नाश: । एतन्नये हि पूर्वक्षणानामेवोतरक्षणोपादानत्वमुतरक्षणानाञ्च तदुपादेयत्वम् । एवेमव क्षणभङ्गस्य तेन प्रसाधनात् । न च तत्पूर्वोत्तरक्षणयोः = प्रतियोगिप्राच्यक्षणपूर्वक्षणे उपादेयक्षणोतरक्षणे च घटोन्मज्जनप्रसङ्गः
અભિન્નતા આવી જશે જેના ફલસ્વરૂપે ઘટધ્વંસકાલમાં ઘટપ્રાગભાવના વ્યવહારની ઘટપ્રાગભાવસમયમાં ઘટનાશના વ્યવહારની આપત્તિ આવશે ~~ તો તે નિરાધાર હોવાનું કારણ છે કે વિશિષ્ટ વસ્તુ વિશેષણ અને વિશેષ્ય બન્નેથી અતિરિક્ત હોય છે. માટે ઉપરોક્ત ઐપત્તિને અવકાશ રહેતો નથી. આથી વ્યવહારનયનું મંતવ્ય નિર્દોષ જ છે.
1. અમુક વિદ્વાનો વ્યવહારનયના સમર્થન માટે એમ પણ કહે છે કે - પ્રાગભાવ વગેરેની પ્રતીતિમાં માટી વગેરે સ્વદ્રવ્ય જ વિશેષ્ય તરીકે ભાસે છે. તેમ જ પૂર્વકાલવૃત્તિત્વ સંબંધથી પ્રતિયોગી ઘટાદિ પ્રકાર તરીકે જ ભાસ છે.અર્થાત્ ઘટોત્વત્તિની પૂર્વે ‘મૃદ્ર द्रव्य घटः खपी ने प्रतीति थाय छेतेने भाटी द्रव्यमां पूर्वअवृत्तिसंभंधथी घटप्रकार मानी थाय छे. तेम ४ 'मृद्रव्यं घट માસી' આવી જે બુદ્ધિ થાય છે તેને જ ઉત્તરકાલવૃત્તિત્વસંબંધથી માટી દ્રવ્યમાં ઘટપ્રકારક માની શકાય છે. સંબંધશરીરમાં પ્રાગભાવ અને પ્રધ્વંસનો પ્રવેશ થવા છતાં જ્ઞપ્તિમાં આત્માશ્રય દોષને અવકાશ નથી રહેતો, કારણ કે સંબંધના ભાન માટે પૂર્વે તેના જ્ઞાનની જરૂર નથી રહેતી. આ રીતે અલગ અલગ પ્રકારના વ્યવહાર થતાં હોય છે.
पूर्वोत्तरक्षात्
प्रागलाव / ध्वंस
ऋभुसूत्र नय
ઋણુ.। ઋજુસૂત્ર નયની દ્રષ્ટિએ પ્રતિયોગીની પૂર્વ ક્ષણ એ જ તેનો પ્રાગભાવ છે.તથા તેની ઉપાદેયક્ષણ = કાર્યક્ષણ છે પ્રતિયોગીરૂપ કારણનો નાશ. ઋજુસૂત્રનય ક્ષણિક પર્યાયનો જ પ્રધાનતયા સ્વીકાર કરે છે. અવ્યવહિત પૂર્વવર્તી પર્યાયક્ષણ જ અવ્યવહિત ઉત્તરવર્તી પર્યાય ક્ષણનું ઉપાદાન કારણ છે. અવ્યવહિત ઉત્તરવર્તી ક્ષણને પોતાના અવ્યવહિત પૂર્વવર્તી પર્યાય ક્ષણથી અતિરિક્ત અન્ય કોઈની અપેક્ષા નથી હોતી. પૂર્વોત્તરવર્તી પર્યાયોની ઉત્પત્તિધારા અને નાશધારા ચાલતી હોય છે. દરેક પર્યાય અનન્તર
-