Nyayalok

Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 218

व्याप्तिज्ञानादिजन्यतावच्छेदकविमर्श:
निष्प्रयोजनत्वात् । न च ' अहमेतत्क्षणवर्तिज्ञानवान् तत्सामग्रीतः' इत्यनुमितौ अहंविषयकत्वेनाऽपेि व्याप्तिज्ञानजन्यतावच्छेदात् अहंविषयकत्वावच्छेदेनापि प्रत्यक्षत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम्, उद्देश्यता- विधेयताऽतिरिक्तयद्विषयत्वमित्युक्तौ दोषाभावात् ।
यत्तु -> व्याप्तिज्ञानादेरपि तत्तदुत्तरानुमितित्वमेव जन्यतावच्छेदकमित्यतिप्रसङ्ग इति <- तन्न, पर्वतभानुमती --
—————
न च ज्ञानजन्यतावच्छेदकं यद्विषयत्वं तद्विषयत्वावच्छेदेन झाले प्रत्यक्षताङ्गीकारे 'अहं एतत्क्षणवर्तिज्ञानवान् तत्सामग्रीत:' इत्यत्र 'एतत्क्षणवर्तिज्ञानव्याप्यसामग्रीवान् 'अहं' इति परामर्शजन्यागां 'अहं एतत्क्ष'णवर्तिज्ञानवान्' इत्यनुमितौ एतत्क्षणवर्तिज्ञानविषयकत्वेनेव अहंविषयकत्वेनापि व्याप्तिज्ञानजल्यतावच्छेदात् = व्याप्तिज्ञानादिनिष्ठकारणताया :अवच्छिन्नत्वात् अहंविषयकत्वस्य ज्ञानजन्यतावच्छेदकत्वप्राप्तौ दर्शितानुमितेः साध्यांशे इव अहंविषयकत्वावच्छेदेनापि प्रत्यक्षत्वानुपपति: साध्यांशस्येवाहंविषयकत्वस्यापि परामर्शात्मकज्ञानजन्यतानवच्छेदकत्वशून्यत्वादिति वाच्यम्, ज्ञानजन्यतानवच्छेदकं उद्देश्यता- विधेयताऽतिरिक्त-यद्विषयत्वं तद्विषयतावच्छेदेन प्रत्यक्षत्वं इत्युक्तौ दोषाभावात्, निरुतानुमितौ अहंपदार्थस्य पक्षत्वम्, अहमुद्दिश्य एतत्क्षणवर्तिज्ञानस्य विधेयत्वात् । ततश्चाहंविषयत्वस्य उद्देश्यताद्यनतिरिकयविषयत्वरूपत्वात् ज्ञानजन्यतावच्छेदकं उद्देश्यतादिस्वरूपाहंविषयत्वं न तुद्देश्यादिभिन्नाहंविषयत्वम् । अन्यत्र जन्यतावच्छेदकीभूतं यत् उद्देश्यादिभिन्नं यद्विषयत्वं तदन्यत्वस्याहंविषयत्वे सत्वात् 'अहमेतत्क्षणवर्तिज्ञानवान्' इत्यनुमितेः अहंविषयत्वावच्छेदेन प्रत्यक्षत्वमव्याहतम् । एतेन अपूर्वचैत्रत्वादिविशिष्टप्रत्यक्षे तद्विषयताकत्वावच्छिलजनकताश्रयज्ञानाऽप्रसिद्ध्या तादृशज्ञानाश्रयवृतिज्ञानजन्यतानवच्छेदकत्वेन चैत्रविषयकत्वग्रहणाऽसम्भवातदवच्छेदेन प्रत्यक्षतानुपपत्तिरिति प्रत्युक्तम्, ज्ञानजन्यतावच्छेदकीभूतात् उद्देश्यताविधेयतातिरिक्तयद्विषयकत्वादन्यद् यदद्विषयकत्वं तदवच्छेदेन प्रत्यक्षत्वाभ्युपगमे बाधकविरहात् । न हि 'अयं चैत्र:' इतिप्रत्यक्षे चैत्रत्वविषयता उद्देश्यताविधेयताभिधानविषयताऽतिरिक्तेति दिक् ।
१९१
यत्तु - व्याप्तिज्ञानादेरपि तत्तदुत्तरानुमितित्वमेव जन्यतावच्छेदकं न तु ता तत्साध्यकत्वादेः प्रवेश इति यद्विषयत्वं ज्ञानजन्यतानवच्छेदकं तद्विषयत्वावच्छेदेन प्रत्यक्षत्वाभ्युपगमे 'पर्वतो वहिमाञ्' इत्याद्यनुमिते: पर्वतवद्दन्याद्यंशेऽपि प्रत्यक्षत्वस्य अतिप्रसङ्गः इति प्रत्यक्षत्वस्य जातित्वमेव युक्तमिति कश्चित् ।
प्रकरणकृतदपाकरोति - तन्न चारु, व्याप्तिज्ञानादेः जन्यतावच्छेदककोटौ तत्पक्षकत्व- तत्साध्यकत्वा
न च अ. । ज्ञानजन्यताअनव६ यद्विपयत्व में अंशमां होय ते अंशमां प्रत्यक्षत्व मानवामां आवी शंडा राई छे -> अभु ज्ञाननी सामग्रीथी अभु प्रहारना ज्ञाननी को 'अहं अमुकज्ञानवान्' आवा प्रहारे अनुमिति थाय छे, ते अभुज्ञान अंशमां તો પરોક્ષ છે, પણ અહંઅંશમાં પ્રત્યક્ષ છે. પરંતુ જ્ઞાનજન્યતાઅનવચ્છેદક તદ્વિષયકત્વને તદ્વિષયકપ્રત્યક્ષસ્વરૂપ માનવામાં આવે તો उपरोक्त अनुमिति आउंअंशमां याग प्रत्यक्ष३य थर्ध शडे, आशुगडे उपरोक्त अनुमिति प्रत्ये 'अहं अमुकज्ञानव्याप्या मुकसामग्रीमान्' પરામર્શ અહંવિષયકત્વરૂપે પણ કારણ થાય છે. આથી દર્શિત અનુમિતિગત અહંવિષયકત્વ સ્વાવચ્છિન્નજનકતાના આશ્રયીભૂત ઉક્તપરામર્શાત્મક જ્ઞાનથી યુક્ત પુરૂષમાં રહેનાર ઉપરોક્ત પરામર્શાત્મક જ્ઞાનની જન્યતાનો અવચ્છેદક થઈ જવાથી વિવક્ષિત જ્ઞાનની જન્યતાનો અનવચ્છેદક ન બનવાથી અહંવિષયકત્વ અંશે તે અનુમિતિમાં પ્રત્યક્ષત્વ ઘટી નહિ શકે. <~~ પરંતુ તેના સમાધાનમાં કહી શકાય છે કે જ્ઞાનજન્યતાઅનવચ્છેદક તદ્વિષયકત્વરૂપ તદ્વિષયકપ્રત્યક્ષત્વની કુક્ષિમાં જે યદ્દિષયત્વ પ્રવિષ્ટ છે. તેનો અર્થ ઉદ્દેશ્યતા - વિધેયતાઅતિરિક્ત યદ્દિષયત્વ છે. માટે જ્ઞાનજન્યતાઅનવચ્છેદક ઉદ્દેશ્યતા- વિધેયતાઽતિરિક્તયદ્વિષયત્વરૂપ યદ્વિષયકપ્રત્યક્ષત્વ બનશે. પ્રસ્તુત અનુમિતિમાં અહંવિષયત્વ યદ્યપિ પરામર્શત્મક જ્ઞાનનું જન્યતાઅવચ્છેદક છે. પરંતુ તે ઉદેશ્યતાનામક વષયતારૂપ હોવાથી જ્ઞાનજન્યતાઅવચ્છેદક ઉદ્દેશ્યતાસ્વરૂપાહવિષયત્વ જ બનશે, નહિ કે ઉદ્દેશ્યતાદિભિન્નાહવિષયત્વ. અર્થાત્ જે ઉદ્દેશ્યતા - વિધેયતાથી ભિન્ન યદ્દિષયતા જ્ઞાનની જન્યતાનું અવચ્છેદક બને છે, તદન્યત્વ તો અહંવિષયકત્વમાં અબાધિત જ રહે છે. આમ ઉપરોક્ત અનુમિતિમાં અહંવિષયત્વજ્ઞાનની જન્યતાના અવચ્છેદકીભૂત ઉદ્દેશ્યતા- વિધેયતાભિન્ન યદ્દિષયત્વથી ભિન્ન બને છે. આથી તે અનુમિતિમાં અહંવિષયત્વ અંશે પ્રત્યક્ષતા માનવામાં કોઈ દોષ નહિ આવે.
व्याभिज्ञानार्यताभां तत्पक्षत्वाहिनिवेश आवश्य5- नैन
यत्तु । खर्डी मेई विद्वान् छे यद्विपयत्व ज्ञानजन्यताअनवस्छे होय तद्विषयत्वापदेन प्रत्यक्षतानो स्वीपर म्यामां आवे तो 'पर्वता वह्निमान्' श्रेवी अनुमितियां भाग पर्वतविपयत्व अग्निविषयत्व अंशे प्रत्यक्षतानो स्वीअर उरवानी આપત્તિ આવશે, કારણ કે વ્યાપ્તિજ્ઞાનાદિનું કાર્યતાવચ્છેદક તો સ્વોત્તરાનુમિતિત્વ જ છે, નહિ કે ગૌરવગ્રસ્ત સ્ટોત્તર- પર્વતપક્ષક - અગ્નિસાધ્યઅનુમિતિત્વ. માટે પર્વતપક્ષકત્વ, અગ્નિસાધ્યકત્વ વગેરે તો વ્યાપ્તિજ્ઞાનઆદિના જન્યતાઅવચ્છેદક નથી બનતા. આમ દર્શિત અનુમિતિમાં પર્વતવિશેષ્યકત્વ, અગ્નિપ્રકારકત્વ અંશે પ્રત્યક્ષતાની આપત્તિ આવતી હોવાથી યદ્વિષયકત્વ જ્ઞાનજન્યતાઅનવચ્છેદક હોય