________________
*बृहत्स्याव्दादरहस्यसंवादावेदनम् *
समवायिकारणत्वेन कालावच्छिन्नस्वप्रतियोगिसमवेतत्वेन वा तथात्वेऽनतिप्रसङ्गादिति चेत् ?
-------------भानमती - - - - - स्वप्रतियोगिसमवेतत्वेनैव घदादिनाशस्य तथात्वात् = कारणत्वात्, एवकारेण स्वाधिकरणत्वसम्बन्धव्यवच्छेदः कृतः । जातेर्वसाऽप्रतियोगित्वातनाशस्य दर्शितकार्यताकोटिबहिर्भावान तत्र प्रतियोगितासम्बन्धेन जातिनाशोत्पादापतिरिति । कार्यतावच्छेदकधर्मकोटौ व्दि-शिक्षणस्थायित्वस्य ध्वंसप्रतियोगित्वस्य वा प्रवेशे गौरखमिति घटादिवृत्तिनाशं प्रति तन्देतुत्वं = सत्वघटितसम्बन्धाच्छिाकारणत्वं आवश्यकम् । तथा च लाघवात् स्वप्रतियोगितया घटादितिजाशं प्रति स्वप्रतियोगिवतित्वविशिष्टसत्तावत्वसम्बन्धेनैव घटादिध्वंसस्य हेतुत्वमिति फलितम् । तथा च न घटादिवत्तिरूपादिनाशप्रतियोगिकनाशापत्तिसम्भवः, आपाद्यमाननाशप्रतियोगिनि घटादिवत्तिरूपादिनाशे घलादिनाशप्रतियोगिवृतित्वस्य सत्वेऽपि सताविरहादिति न समवायसिन्दिरिति शहाकदाशयः ।
केचित्तु -> तिक्षणस्थायिनरिक्षणस्थायिनो वा रूपादे दित्वादिसंख्यान्दिपृथक्त्वादेः संयोगादेर्वा नाशस्य घटादिनाशमन्तरेणैव घटादिसत्वकाले उत्पादेन ताहशरूपादेः दित्वादिसंख्या-दिपृथक्त्वादेः संयोगादेश्च घटनाशाऽसमानकालीनतया कालिकसम्बन्धावच्छिन्न-स्वनिष्ठनिरूपकतानिरूपिताधिकरणत्वरूपदितीयसम्बन्धस्याभावेन नोक्तोभयसम्बन्धेन ता घटादिनाशस्य सत्वमिति प्रथमसम्बन्ध एव कारणतावच्छेदकतयोपादेय:<इति व्याख्यानयन्ति तन्न, एवमपि दिभिक्षणस्थायिरूप-व्दित्वादिसंख्या-पृथक्त्व-संयोगादेर्वा नाशे व्यभिचारवाराणाऽसम्भवात् । वस्तुतस्ता रूपादौ प्रतियोगितासम्बन्धेन ध्वंस एव नाभ्युपगम्यते किन्तु दिशिक्षणस्थायित्पादिसमवायिकारणे एवेति न व्यभिचारः । तदुक्तं पूर्वपक्षव्याख्यायां बहुत्परिमाणस्यादवादरहस्ये - घटादिकालीनसंयोगादिध्वंसे व्यभिचारवारणाय 'प्रतियोगितया' इति <- ( पू. VII )।
तमिरासे नैयायिको हेतुमावेदयति -> तत्रापि = ब्दि-शिक्षणस्थायिघटादिसमवेतनाशेऽपि स्वप्रतियोगिसमवायिकरणत्वेन = स्वप्रतियोगिसमवासिकारणकत्वसम्बन्धेन तथात्वे = कारणत्वे अनतिप्रसङ्गात् = सत्ताजात्यादिनाशलक्षणातिप्रसइविरहात, सतादेर्नित्यत्वेन कस्यापि तत्समवाधिकारणत्वासम्भवात् । एतेन प्रतियोगितया नाशत्वाच्छिा प्रति तादात्म्येन सत्वेन हेतुत्वान ध्वंसध्वंसापतिरिति निरस्तम् । लाघवादन्यकारणतावच्छेदकसम्बन्धमाह - कालावच्छिन्नेति नित्यस्य सतादेर्निरवच्छिमतित्वेन कालावच्छिन्नत्वे सति घटादिनाशप्रतियोगिसमवेतत्वस्य विरहान तपस्वप्रतियोगितासम्बन्धेन नाशोत्पादप्रसङ्ग इति काराणतावच्छेदकसम्बन्धघटकविधया समवासिन्दिर्निराबाधेति नैयायिकाभिप्राय: । તેના બદલે કારણતાઅવછેદક સંબંધ એવો બનાવવો જોઈએ કે જેથી ઘટાદિસમવેતપ્રતિયોગિક નાશ = ઘટાદિવૃત્તિપ્રતિયોગિકનાશ પ્રતિયોગિતાસંબંધથી દ્વિ-ત્રણ ક્ષણ સ્થાયી = વિનશ્વર = ધ્વસપ્રતિયોગી પદાર્થમાં જ ઉત્પન્ન થઈ શકે. તેના માટે કાલિકવિશેષાગતાઘટિત સ્વાધિકરણસંબંધ નો કારણતાઅવચ્છેદકસંબંધકુક્ષિમાં પ્રવેશ અનાવશ્યક છે. સ્વપ્રતિયોગિસમતત્વ સંબંધને જ અર્થાત્ સ્વપ્રતિયોગિવૃત્તિત્વસંબંધને જ હેતૃતાઅવચ્છેદક સંબંધ તરીકે માની શકાય છે. પરંતુ માત્ર આ સંબંધથી તો હંસઅપ્રતિયોગી જાતિ વગેરેમાં નાશોત્પત્તિની આપત્તિ આવવાની શક્યતા રહેલી છે. જેને નિર્મુલ કરવા માટે કારણતા-અવચ્છેદકસંબંધશરીરમાં સત્ત્વનો અર્થાત્ સત્તા અતિનો પ્રવેશ કરીને તેનું નિવારણ કરી શકાય છે. તેથી કાર્યકારણભાવ એવો ફલિત થશે કે-પ્રતિયોગિતાસંબંધથી ઘટાદિવૃત્તિપ્રતિયોગિક નાશ પ્રત્યે સ્વપ્રતિયોગિવૃત્તિત્વવિશિષ્ટ સત્તાવવસંબંધથી ઘટાદિનાશ કારણ છે. સત્તા જાતિ વગેરેમાં સત્તા જાતિ ન હોવાથી ઉપરોક્ત સંબંધથી ઘટાદિનાશ રહેશે નહિ. તથા આ પ્રકારના કાર્યકારણભાવનો સ્વીકાર કરવાથી ઘટાદિવૃત્તિરૂપાદિધ્વસના નાશની ઉત્પત્તિની આપત્તિનો પાર પરિહાર થઈ જાય છે, કારણ કે પ્રતિયોગિતાસંબંધથી કાર્યના અધિકરણરૂપે સંમત ઘટાદિવૃત્તિરૂપાદિનાશમાં સત્તા જાતિ ન રહેવાથી ઘટાદિનાથસ્વરૂપ કારણ ઉપરોક્ત કારાણતાઅવચ્છેદક સંબંધથી તેમાં રહેતું નથી. કાર્યતાઅવચ્છેદક સંબંધથી કાર્યાધિકરણવિધયા અભિમત પદાર્થમાં કારણતાઅવચ્છેદકસંબંધથી કારણ ગેરહાજર હોય તો કાર્યની ઉત્પત્તિ ન જ થઈ શકે. આ રીતે દર્શિત કાર્ય-કારણભાવને માનવામાં કોઈ દોષ આવતો નથી. તેથી તેનો સ્વીકાર કરવો ઉચિત છે માટે સમવાયસિદ્ધિની કોઈ શક્યતા રહેતી નથી, કારણ કે સમવાયનો કારણતાઅવચ્છેદક સંબંધ વગેરેના ઘટકરૂપે તેમાં પ્રવેશ કરવામાં આવેલ नथी. <
तत्रापि.। परंतु तेना प्रतिमा नायि: २३थी मेम वामां आवे छ -> सत्ता मेरे जतिमा प्रतियोगितासंबंधी ઘટાદિસમવેતપ્રતિયોગિક નાશની ઉત્પત્તિની આપત્તિનું વારણ કરવા માટે સ્વાધિકરણત્વને કારણતાઅવચ્છેદક સંબંધ માનવાના બદલે સ્વપ્રતિયોગિસમયિકારણકન્વને પાગ કારાગતાઅવચ્છેદકસંબંધ માનીને ઉક્ત આપત્તિનો પરિહાર કરી શકાય છે. પ્રસ્તુતમાં સંબંધવાચક શબ્દ બહુવ્રીહિસમાસથી ગર્ભિત છે. તેથી તેનો અર્થ થશે સ્વપ્રતિયોગી છે સમાયિકારણ જેનું તે સ્વપ્રતિયોગિસમાયિકારણક. તેમાં રહેનાર ધર્મ = સ્વપ્રતિયોગિસમાયિકારાગકન્વ. સ્વપદથી ઘટાદિનાશનું ગ્રહણ અભિપ્રેત છે. તેનો પ્રતિયોગી ઘટાદિ છે.તે ઘટીયરૂપાદિનું કારણ છે.તેથી ઘટાદિનાશ પ્રતિયોગિસમવાયયિકારાણક સંબંધથી ઘટીયરૂપાદિમાં જ રહેશે. ઘટસમવેત સત્તા, ઘટત્વ વગેરે જાતિમાં
સંબંધમુશ્ચિમાં
માં નાશોત્પનિયને જ હેતુના
તાશ પ્રત્યે
રહેશે નહિ. : છે, કારણ
રક્ત કારણ
