________________
स्वतन्त्रमतेऽतिरिक्तदीर्घत्वानङ्गीकार: *
२८१
हस्तवितस्त्याद्यवच्छेद्यत्वेन दीर्घत्वग्रहे सजातीयसाक्षात्कारप्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वेन तारत्वादिग्रहे एव बावध्यपेक्षणात् ।
तत्प्रकारकज्ञानस्यैव तादृशव्यवहारनिबन्धनत्वात्, जातेश्वोक्तरीत्यैव सावधित्वात्, उक्तधर्मप्रकारेण गृहीतस्य परिमाणस्यैव सावधित्वसम्भवात् अतिरिक्तदीर्घत्वे मानाभाव एवेति स्वतन्त्राः ।।
किन्तु व्यवहारविशेषार्थं तथात्वं सम्भवत्येव । दृष्टा हि व्यवहारविशेषेऽधिकापेक्षा, यथा परिमाणस्य दीर्घत्वव्यवहारे । तथाहि अधिकसङ्ख्यावच्छिन्ाहस्त-वितस्त्याद्यवच्छेदः परिमाणस्य दीर्घत्वं तविपरीतन्तु हस्वत्वं । ताहशपरिमाणवावयविग्रहसमकालमेवानुभूतं, दीर्घत्वव्यपदेशस्तु अल्पसङ्ख्याद्यवच्छेद्यपरिमाणज्ञानम्पेक्षते इति चेत् ? मैवम्, व्यवहारविशेषस्याऽनजुगतत्वात् । हरवत्व-दीर्घत्वे च परिमाणान्तरे एव । तवाऽपि अल्पाधिकसख्याऽवच्छिन्नहस्ताहावच्छेद्यत्वं परिमाणस्य हस्वत्वं दीर्घत्वशाल्पाधिकाधिज्ञानज्ञातम् । अतो द्रव्यसमकालं परिमाणानुभवेऽपि तन्नानुभुतमिति न तदानीं तदव्यवहारः इति व्यक्तं चिन्तामणौ । तच्चेतसिकत्याऽऽह-> हस्तवितस्त्याद्यवच्छेद्यत्वेन दीर्घत्वग्रहे एव अवध्यपेक्षणात् = हस्त-वितस्त्याद्यवध्यपेक्षणात् दीर्घत्वव्यवहारस्य नावध्यपेक्षणमिति सिन्दम् । एवमेव सजातीयसाक्षात्कारप्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वेन = शब्दत्वररूपेण मदादिजन्यतारशब्दसजातीयो यो वीणादिजन्य:मन्दःशब्दः तच्छावणप्रत्यक्षस्य प्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वपकारेण, तारत्वादिग्रहे एव च अवध्यपेक्षणात् = वीणाजन्यमन्दशब्दरूपावधिज्ञानापेक्षणात्, न तु तथाविधव्यवहारे । इत्थं दीर्घत्वादिव्यवहारदृष्टान्तबलेनाऽभावव्यवहारे व्यवहतव्यातिरिक्तस्य प्रतियोगिनो ज्ञानापेक्षणं न युक्तमिति चिन्तामणिकाराशयः। तदुक्तं आलोककृताऽपि परिमाणमहेऽपि व्याजकाभावात्तम गृहीतं, स्वरूपत्वेऽपि तस्य तेन खपेण ज्ञानं तथा व्यवहारे निदानमिति तत्प्रकारकज्ञानार्थमेवाऽवध्यपेक्षेत्यर्थः (त. चिं. आलोक प्र. वं. पृ.७०९) इति ।
स्वतगमतमावेदयति -> तत्प्रकारकज्ञानस्य = हस्त-वितस्त्याद्यवच्छेद्यत्वादिप्रकारकदीर्घत्वादिज्ञानस्य एव तादृशव्यवहारनिबन्धनत्वात् = हस्त-वितस्त्याघवच्छेद्यात्वादिना दीर्घत्वादिव्यवहारस्य कारणत्वात् । न च दीर्घत्वादिजातेः कथं सावधित्वं स्यात्, घटत्वादौ तथाऽनीक्षणादिति शकुनीयम्, जाते: = दीर्घत्व-तारत्वादिजाते: च = हि उक्तरीत्यैव = हस्त-वितस्त्यावच्छेद्यत्वेन दीर्घत्वजातिगहे हस्त-वितस्त्यादिव्य अकावध्यपेक्षणप्रर्दशनरीत्यैव सावधित्वात् = व्यअकावधिव्यङ्ग्यत्वात् । यदि चैवमपि जातेस्सावधित्वं नाभ्युपगम्यते तर्हि उक्तधर्मप्रकारेण = हस्त-वितस्त्यावच्छेद्यत्वधर्मप्रकारेण गृहीतस्य = ज्ञातस्य परिमाणस्यैव सावधित्वस भवात् = व्यअकावधिज्ञानव्यहण्यत्वसम्भवात् अतिरिक्तदीर्घत्वे जातिस्वरूपे मानाभाव इति स्वतन्त्राः = व्यायसम्प्रदायबहिर्भूताः वदन्ति ।
अन आलोककतो जयदेवमिश्राः -> परिमाणरण सावधित्वे मानाभावात, किन्ततक्रमेतदवतिधर्मविशेषस्यैव तथात्वात् । न चैवं धर्मस्यापि जातिवपस्य सावधित्ते मानाभावः, स्वरूपेणेष्टापतेः । उक्तधर्मावच्छेदेन गृहीतायाः जातेः प्रवृत्तिनिमितत्वात्, तारत्वादिवत् तस्याश्च तद्वदेव सावधित्वादित्याहुः (तं चिं. आलोक प्र.वं.पू.990) । માટે જ અવધિની અપેક્ષા હોય છે, નહિ કે તેના વ્યવહાર માટે. જેમ કે હાથ અને વેંત આદિની અપેક્ષાએ દીર્ઘત્વના જ્ઞાન માટે જ હાથ અને વેંત વગેરેની અપેક્ષા હોય છે. આ જ રીતે “વીણા વગેરેના અવાજની અપેક્ષાએ મૃદંગ (ઢોલ) વગેરેનો ધ્વનિ તાર (તીવ્ર) છે' આ પ્રત્યક્ષ માટે સજાતીય વીણા આદિના ધ્વનિના સાક્ષાત્કાર પ્રત્યે વિરોધી મૃદંગધ્વનિમાં પ્રતિબંધકતાઅવચ્છેદકરૂપે તારત્વજ્ઞાનમાં જ વીણાધ્વનિસ્વરૂપ અવધિની અપેક્ષા હોય છે, નહિ કે તેવા વ્યવહારમાં. આથી દીર્ધત્વ અને તારાદિ સાવધિક હોય છે. તે જ રીતે સપ્રતિયોગિકન્વરૂપે અભાવના વ્યવહાર માટે પ્રતિયોગિકન્વરૂપે અભાવના જ્ઞાનની અપેક્ષા હોય છે. માટે અભાવને સપ્રતિયોગિક માનવો આવશ્યક છે.
अतिरित हीर्घत्वाहिमप्राभाशि - स्वतंत्रभत तत्प्र.। प्रस्तुतमा स्वतंत्र विद्वानोन मे थन छ -> drut२ न .५२% व्य१६२ ॥२॥। छे.. अर्थात् साथ, વંત વગેરેથી અવચ્છઘવરૂપે દીર્ઘત્વનું જ્ઞાન જ હાથ, વેંત વગેરેની અપેક્ષાએ દીર્ઘત્વવ્યવહારનું કારણ છે. મંદશબ્દસાક્ષાત્કાર પ્રતિબંધકતાઅવચ્છેદકત્વેન તારત્વનું જ્ઞાન એ જ શબ્દમાં તાદશ તારત્વના વ્યવહારનું કારણ છે. જો કે દીર્ઘત્વ, તારત્વ વગેરે જાતિ છે. છતાં પણ હાથ, વૈત વગેરેથી અવચ્છેદ્યત્વરૂપે નિયમ્યત્વરૂપે દીર્ઘત્વવિષયક જ્ઞાનમાં હાથ, વેંત વગેરે અવધિના જ્ઞાનની અપેક્ષા રહે છે. આ વાત ઉપર બતાવી ગયા છીએ. તેથી એ રીતે દીર્ઘત્વ, તાર વગેરે જાતિને સાવધિક માની શકાય છે અથવા એમ પણ કહી શકાય છે કે જે જાતિને સાધિક = વ્યંજક અવધિજ્ઞાનથી વ્યંગ્ય માનવી ન હોય તો હાથ, વેંત વગેરેથી નિયત્વરૂપે જ્ઞાત પરિમાણમાં જ સાવધિત્વ = વ્યંજકઅવધિજ્ઞાનજન્યજ્ઞાનવિષયત્વ સંભવી શકે છે.માટે પરિમાણથી ભિન્ન = સ્વતંત્ર દીર્ઘત્વને સ્વીકારવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. ઉપરોક્ત રીતે પરિમાણને સાવધિક માનવાથી પણ દીર્ધવાદિવ્યવહાર સંભવી શકે છે. તો પછી શા માટે સ્વતંત્રરૂપે દીર્ઘત્વ વગેરેનો સ્વીકાર કરવો ? એવું નિરર્થક ગૌરવ વધારવા જતાં શેષનાગ ઉપર ભાર વધી જશે. <
