________________
२८० न्यायालोके द्वितीय: प्रकाश:
* व्यवहारकारणताविचार:
नाऽज्ञातधर्मग्रहस्य वा भेदग्रहहेतुत्वेन तस्य चात्र भेदरूपस्यैव सम्भवेनाऽन्योन्याश्रयाच्च । न चाऽभावव्यवहारार्थमेव प्रतियोगिज्ञानापेक्षा, अभावस्त्वप्रतियोगिक एवेति वाच्यम्, व्यवहर्तव्यज्ञाने सति सत्याश्चेच्छायां व्यवहारोदयेन तत्राधिकस्यानपेक्षणात्,
भानुमती.
प्रतियोगिवृत्तित्वेन
दित्यरुचेः कल्पान्तरमाह प्रतियोगिनिरूपितवृतित्वविशिष्टत्वेन अज्ञातधर्मग्रहस्य वेति । पटत्वस्य घटवृतित्वभ्रमदशायां प्रतियोगिवृतित्वेन ज्ञातत्वान्न तदानीं भान्तस्य पढ़े घटभेदग्रहापतिः, न वा द्रव्यत्वस्याऽनुयोगिवृतित्वज्ञानमात्रात्पटे घटान्यत्वग्रहप्रसङ्गः, द्रव्यत्वस्य प्रतियोगिनि घटेऽपि वृत्तित्वेन ज्ञानात् तस्य घटवृत्तित्वेनाऽज्ञातत्वे तु तदानीं तादृशापतेरिष्क्र्वात् । ततश्च यद्वृत्तित्वेनाऽज्ञातधर्मग्रहो यत्र जायते तदेदशहस्तत्र ततरस आयत इति फलितार्थ: । साम्प्रतं लब्धावकाशो नैयायिक इतरेतराश्रयमापादयति तस्य प्रतियोग्यवृत्यनुयोगिवृतिधर्मस्य प्रतियोगिवृत्तित्वेनाऽज्ञातधर्मस्य च अत्र भेदरूपस्य = भेदगर्भस्य एव सम्भवेन अन्योन्याश्रयाच्चेति । उल्लिखितधर्मस्य विशेष्यविधया ज्ञातधर्मस्य किञ्चिद्धर्मप्रकारेणैव भाननियमात् प्रतियोग्यवृत्तित्वादिकं धर्मस्य पदत्वादेः पटत्वत्वाद्युपस्थितिसाध्यम्, तच्चेह पढ़ेतरावृतित्वे सति सकलपटवृतित्वरूपिमिति पढेतरत्वगर्भतया भेदधीसापेक्षमिति पढे घटभेदज्ञानाय घटादौ पटभेदज्ञानापेक्षा घटादौ पटभेदग्रहार्थं च पदादौ घटान्यत्वज्ञानापेक्षेति स्पष्टमेव झप्तौ परस्पराश्रयत्वम् ।
अपर्यालोचितालोकग्रन्थाः केचित्तु -> यद्यप्यात्माश्रय एव एवं सति स्यात्, तथापि प्रतियोग्यवृतिरित्यंशे प्रतियोगिवृत्तिभेदस्य 'प्रतियोगिवृतित्वेनाज्ञाते'त्यत्र प्रतियोगिवृत्तित्वेन ज्ञातभेदस्य च प्रविष्टत्वेन तद्ग्रहस्य तद्घटितवैधम्यग्रहे वैधर्म्यग्रहस्य तद्गृहेऽपेक्षणादन्योन्याश्रयः -> इत्येवं व्याख्यानयन्ति ।
=
=
न च अभावव्यवहारस्य प्रतियोगी घटः, घट - तदभावव्यवहारयोर्विरोधादिति अभावव्यवहारार्थमेव प्रतियोगिज्ञानापेक्षा न तु अभावज्ञानार्थं, यत: केवलाधिकरणस्वरूपत्वेन अभावस्तु अप्रतियोगिक एव इति वाच्यम् यत 'इह घटोन' इति नञर्थस्य प्रतियोगी घटोऽनुभूयते न त्वभावज्ञानानन्तरभाविनोऽभावव्यवहारस्य, तस्याभावानुभवसमयेऽप्रतीतेः । न च व्यवहियतेऽसौ न त्वनुभूयत इति वाच्यम्, तादृशानुभवं विना तथाव्यवहाराभावात् । व्यवहारे एव प्रतियोगिज्ञानापेक्षेत्यपि न युक्तम्, व्यवहर्तव्यज्ञाने सति सत्याश्ञ्चेच्छायां व्यवहारोदयेन तत्र = व्यवहारे अधिकस्य अनपेक्षणात् = अधिकापेक्षाया अदृष्टचरत्वात् व्यवहर्तव्यस्याSभावस्य प्रतियोगिग्रहं विनैव ग्रहे तद्व्यवहारोऽपि तमन्तरेणैव तदिच्छया स्यात् । अथ लाघवादिह तथा कल्प्यते न त्वभाव इति चेत् ? न, व्यवहारमात्रे तथा कारणत्वानवधारणात् । अथ मास्तु व्यवहारसामान्ये तथाकारणत्वं ज्ञान होवाथी ‘पटः घटान्य:' भेषु मान थवानी आपत्ति आवे छे. तेना वाशुगु माटे प्रतियोगिवृत्तित्वेन अज्ञात सेवा धर्मनुं ज्ञान ભેદજ્ઞાપક છે-એવું કહેવું જરૂરી બની જાય છે. આવું કહેવામાં દ્રવ્યત્વનું પટમાં ભાન થવા છતાં તેના દ્વારા ‘ઘટભિન્ન પટ’ એવું ભાન થવાની આપત્તિને પણ અવકાશ નથી રહેતો, કારણ કે દ્રવ્યત્વ ધર્મ ઘટાત્મક પ્રતિયોગીમાં વૃત્તિત્વેન જ્ઞાત જ છે. જયારે ઘટનું દ્રવ્યત્વેન કોઈ વ્યક્તિને ભાન ન જ હોય ત્યારે તો દ્રવ્યત્વપુરસ્કારેણ ‘ઘટભિન્ન પટ’ આવું જ્ઞાન થવું ઈષ્ટ જ છે. આ રીતે ભેદજ્ઞાન માટે પટત્વાદિ ધર્મમાં પ્રતિયોગ્યવૃત્તિત્વનું જ્ઞાન આવશ્યક બને છે. પરંતુ પટત્વમાં પ્રતિયોગ્યવૃત્તિત્વવિશિષ્ઠઅનુયોગિવૃત્તિત્વનું જ્ઞાન અથવા પ્રતિયોગિવૃત્તિત્યેન અજ્ઞાતધર્મત્વનું ભાન પટત્વત્વસ્વરૂપે પટત્વનું ભાન થાય તો જ શક્ય છે, કારણ કે ઉલિખિત ધર્મનું કિંચિત્પ્રકારેણ ભાન થવાનો નિયમ છે તથા પટત્વત્વ સકલપટવૃત્તિત્વ હોતે છતે પટેતરઅવૃત્તિત્વસ્વરૂપ હોવાથી પટત્વત્વ પટેતરત્વાદિગર્ભિત બને છે. આથી પટમાં ઘટભેદના જ્ઞાન માટે ઉપરોક્ત રીતે પટભેદ = પટેતરત્વનું જ્ઞાન અપેક્ષિત બને છે અને પટભેદનું ઘટાદિમાં ભાન કરવા માટે પટમાં ઘટભેદાદિના જ્ઞાનની અપેક્ષા રહેશે જ. માટે જ્ઞપ્તિમાં અન્યોન્યાશ્રય દોષ સ્પષ્ટ છે. એક બીજાના જ્ઞાનમાં એક બીજાના જ્ઞાનની અપેક્ષા રહેતી હોવાથી જયાં સુધી પટાદિભેદનું ઘટાદિમાં ભાન નહિ થાય ત્યાં સુધી ઘટાદિભેદનું પટાદિમાં ભાન નહિ થાય તથા જયાં સુધી પટાદિમાં ઘટાદિભેદનું જ્ઞાન નહિ થાય ત્યાં સુધી ઘટાદિમાં પટાદિભેદનું ભાન નહિ થાય. ફલતઃ એક પણ ભેદનું જ્ઞાન થઈ નહીં શકે. માટે ઘટાત્યન્નાભાવત્વને ઘટવભિન્નત્વસ્વરૂપ માનવું ઉચિત નથી. અર્થાત્ અભાવને અધિકરણભિન્ન જ માનવો ઉચિત છે.
अलावव्यवहारमां पा प्रतियोगिज्ञान अपेक्षित नथी - पूर्वपक्ष यालु
अनतिरिक्तखभाववाही : न चा। प्रतियोगीज्ञान आभावना व्यवहारमां अराग अने छे, आभावना ज्ञानमां नहीं. माटे અભાવ તો અપ્રનિયોગિક = પ્રતિયોગિજ્ઞાનનિરપેક્ષ જ હોય છે. આથી તેને અપ્રતિયોગિક અભાવથી અભિન્ન માનવામાં કોઈ બાધા नथी.
नैयायिङ :- व्य । ना, आ बात अराजर नथी. आनुं अराग से छे व्यवहर्तव्यनुं ज्ञान अने व्यवहारनी ईच्छा होते छते વ્યવહારની ઉત્પત્તિ થાય છે. આથી વ્યવહારમાં આ બેથી અતિરિક્ત કોઈ કારણની અપેક્ષા હોતી નથી. સાધિક પદાર્થના પણ જ્ઞાન
