________________
स्फटिकादेनयनरम्यप्रतिबन्धकत्वनिराकरणम् *
ବ8୧
भित्त्यादेश्चक्षुःसंयोगप्रतिबन्धकत्वे तु स्फटिकादीनामपि तथात्वप्रसङ्गात् तद्व्यवहितानामप्यनुपलब्धिप्रसङ्गः ।
प्रसादस्वभाववतां स्फटिकादीनां न नायनरश्मिगतिप्रतिबन्धकत्वमिति चेत् ? तर्हि भित्त्यादीनां चक्षुःप्राप्तिप्रतिबन्धकत्वापेक्षया लाघवात् चाक्षुषप्रतिबन्धकत्वमेव कल्प्यताम्, स्वप्राचीस्थपुरुषसाक्षात्कारे स्वप्रतीचीवृत्तित्वसम्बन्धेन भित्यादीनां तत्त्वसम्भवात् ।
-------भानुमती----- सर्वेषां दण्डानामेकनाऽमिलनेन घटोत्पादानापतेः । एतेन -> तणारणिमणिन्यायेनाव्यवहितगोचरचाक्षुषे व्यवधानाभातत्वेन व्यवहितचाक्षुषे चाअनविशेषरूपत्वादिङ्गव हेतुतो इति <-निरस्तम्, नानाकारणताकल्पो गौरवात् । न च भित्यादेश्चक्षःप्राशिविघातकतया न व्यवहितोपलब्धिप्रसङ्ग इत्यारेकणीयम, भित्यादेः चक्षःसंयोगप्रतिबन्धकत्वे स्वीक्रियमाणे तु स्फटिकादीनां पारदर्शकद्रव्याणां अपि तथात्वप्रसङ्गात् = चक्षुःप्राशिप्रतिबन्धकत्तापते: मित्यादिवत् स्फटिकादीनामपि निबिडत्तघनत्वाद्यविशेषात् । तथा च तद्व्यवहितानां = स्फटिकाहान्तरितानां अपि घतादीनां अनुपलब्धिप्रसङ्गः = चाक्षुषानापति: । कश्चितु -> स्वप्राचीस्थपुरुषसाक्षात्कारे स्वपतीच्ययनपरिमाणकातिस्वच्छभिटा-स्वपतीचीवतित्वसम्बन्धेन सत्वेनाऽस्तु मित्यादीनां प्रतिबन्धकता, प्रतिबन्धकतावच्छेदकसम्बन्धागजुगमस्तु न दोषाग, तावत्सम्बन्धपर्यापप्रतियोगितावच्छेदकताकविलक्षणाभावस्य कारणत्वस्वीकारात् । तथा च न चक्षुरप्राप्यकारित्वेऽपि मित्यादिव्यवहितोपलब्धिप्रसह इत्याचष्टे, तन्मन्दम, तेन सम्बोन द्रव्यत्वमूर्तत्वादिना प्रतिबन्धकत्वे विनिगमकाऽभावात्, व्यवहितेऽपि योगिचाक्षुषानुरोधेन योग्यताया :अवश्याश्रयणीयत्वाचेत्यधिकं मध्यमपरिमाणस्यादवादरहस्ये बोध्यम् (म.स्था.रह. प्रथमरवण्डे ६१ तमे पृष्ठ दृश्यतां) ।
अथ प्रसादस्वभाववतां स्फटिकादीनां न नायनरश्मिगतिप्रतिबन्धकत्वमिति स्प.टिकादिकमुपभिटा जायनरश्मीनामर्थपाहिशसम्भवासा स्फटिकादिव्यवहितानामनुपलब्धिप्रसङ्गः । भित्यादीनामप्रसादस्वभावतया नयनपाधिप्रतिबन्धकत्वा तळ्यवहितचाक्षुषापतिरिति चेत् ? तर्हि भित्यादीनां चक्षुःप्राप्तिप्रतिबन्धकत्वापेक्षया = चक्षुरर्थसंयोगं प्रति प्रतिबन्धकत्वकल्पनापेक्षया लाघवात् = प्रतिबन्धकतावच्छेदकधर्मशरीरलाघवात् चाक्षुषप्रतिबन्धकत्वमेव कल्प्यतां = अनुमीयताम्, चक्षुरर्थसंयोगत्वापेक्षया जातिरूपस्य चाक्षुषत्वस्य प्रतेबाधकतावच्छेदकत्वकल्पने लाघवस्य स्पष्टत्वात् । न च मित्यादीनां चाक्षुषप्रतिबन्धकत्वं कथं सम्भवेदिति शनीयम्, लौकिकविषयतासम्बन्धेन स्वप्राचीस्थपुरुषसाक्षात्कारे = स्वापेक्षया प्राच्यां दिशि स्थितस्य पुरुषस्य चाक्षुषं प्रति स्वप्रतीचीवृत्तित्वसम्बन्धन भित्यादीनां तत्त्वसम्भवात् = प्रतिबन्धकत्वसम्भवात् । स्वपदेन सर्वत्र मित्यादिग्रहणम् । तथाहि पदा पूर्वदिशि पुरुषः प्रतीच्यभिमुखो वर्तते घटादिकमपि प्रतीत्यामेत दिशि वर्तते तयोरवन्तराले च तदभयाऽन्यूनपरिमाणककुड्यादिर्विद्यते तदा घटादिगोचरं तत्पुरुषीयचाक्षुषं भवितुं नैवाहीत, लौकिकविषयतया तदधिकरणविधयाऽभिमते घटादौ स्तपतीचीततित्वसम्बन्धेन भित्यादीनां तत्प्रतिबन्धकानां सत्वात् । प्रतिबाध्यतावच्छेदकधर्मशरीरे 'स्वपाचीस्थे'त्यानुक्तौ मित्यादिपतीचीस्थघटादिगोचरं चाक्षुषं न स्यात् ।
છે કે -> સ્ફટિક, કાચ વગેરે પારદર્શક દ્રવ્યો પ્રસાદસ્વભાવવાળા હોવાથી નયનરશ્મિની ગતિમાં પ્રતિબંધક બનતા નથી. આથી નયનરશ્મિ સ્ફટિક વગેરેને ભેદીને વિષયદેશ સુધી જઈને સ્ફટિકાદિથી આવરાયેલ ઘટાદિવિષયનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ ઉત્પન્ન કરી શકે છે. જયારે ભીંત વગેરે અપારદર્શક દ્રવ્યો પ્રસાદસ્વભાવવાળા ન હોવાના લીધે નયનરશ્મિની ગતિમાં પ્રતિબંધક બને છે. તેથી Íત વગેરેથી ઢંકાયેલ ઘટાદિના ચાક્ષુષની આપત્તિને અવકાશ રહેતો નથી. <– પરંતુ આ વાત બરાબર નથી, કારણ કે ભૈત વગેરેને વિષયની સાથે થનાર ચશ્નસંયોગના પ્રતિબંધક માનવા કરતાં ચાપના જ પ્રતિબંધક માનવા ઉચિત છે. આનું કારણ એ છે કે ભતને નયનસંયોગના પ્રતિબંધક માનવામાં પ્રતિબંધકતાઅવચ્છેદક ધર્મ ચક્ષવિષયસંયોગ– બનશે, જે ગુરૂતરશરીર છે. જયારે ભુત વગેરેને ચાક્ષુષના પ્રતિબંધક માનવામાં પ્રતિબંધકતાઅવચ્છેદક ધર્મ ચાક્ષુષત્વ બનશે કે જે લઘુ છે. ભીંત વગેરેને ચાક્ષુષના પ્રતિબંધક આ રીતે માની શકાય છે - લૌકિકવિષયતાસંબંધથી સ્વપૂર્વદિશાવર્તી પુરુષના ચાક્ષુષ સાક્ષાત્કાર પ્રત્યે સ્વપશ્ચિમદિશાવૃત્તિત્વસંબંધથી ભૈત વગેરે પ્રતિબંધક બની શકે છે. જેમ કે પશ્ચિમ દિશામાં ઘટાદિ પદાર્થ હોય અને તેની પૂર્વ દિશામાં ભીંત અને પુરુષ રહેલા હોય તથા પુરુષ અને ઘટાદિની વચ્ચે દીવાલ વગેરે રહેલ હોય ત્યારે પુરૂષ પશ્ચિમ દિશાની સન્મુખ આંખ રાખે તો પણ તેને પોતાની પશ્ચિમ દિશામાં રહેલ ઘટાદિ વિષયનો ચાક્ષુષ સાક્ષાત્કાર થઈ નહિ શકે, કારણકે ત્યારે લૌકિકવિયતા સંબંધથી તપુરૂષીય ચાક્ષુષના (=પ્રતિબધ્યના) અધિકરણસ્વરૂપે અભિમત ઘટાદિમાં સ્વપશ્ચિમદિશાવર્તિત્વસંબંધથી દિવાલસ્વરૂપ પ્રતિબંધક વિદ્યમાન છે. સ્વ = ભીંત તેની પશ્ચિમદિશામાં રહેલ છે. ઘટાદિ દર્શિત પ્રતિબંધકતાઅવચ્છેદક સંબંધથી પ્રતિબંધક એવી ભત ઘટાદિમાં રહેવાથી ઘટાદિ વિષયક તરૂપીય ચાક્ષુષ ત્યાં લૌકિકવિયતાસંબંધથી ઉત્પન્ન નહિ થઈ શકે. પુરૂષ અને દીવાલની વચ્ચે ઘટાદિ વસ્તુ રહેલ હોય તથા પુરૂષ ઘટાભિમુખ હોય તો ઘટચાક્ષુષ ઉત્પન્ન થઈ શકશે, કારણ કે લૌકિકવિષયતા સંબંધથી તપુરુષીય ચાકૃષના અધિકરણરૂપે સંમત ઘટાદિમાં પશ્ચિમદિશાવૃત્તિત્વસંબંધથી દીવાલ અવિદ્યમાન છે. એ વખતે દીવાલની પૂર્વદિશામાં જ પુરુષ અને ઘટાદિ રહેલ છે.
