Nyayalok

Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 234

योगशास्त्रवचनविचारविमर्शः
तैर्विनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते ॥ इति <- तन्निरस्तम्, अभेदे वास्य - वासकभावाऽयोगादिति ।
यत्तु -> ज्ञानस्य ग्राह्य-ग्राहकभाववैधुर्यमुक्तम् <- तदसत् एवं सति परचित्तसन्तानाऽग्रहे बुद्धस्याऽप्यसर्वज्ञत्वप्रसङ्गात् ।
りり
भानुमती.
ज्ञानान्दैतनये रागादिक्लेश-विज्ञानयोरैक्ये वास्य- वासक भावाऽयोगादिति = चिते रागादिक्लेशतास्यताया रागादिवलेशे च विज्ञानवासनाया : असम्भतात्, वास्य-तासकभावस्य भेदनियतत्वोपलम्भात् मृगमद-तसनादौ । तदुक्तं शास्त्रवार्ता समुच्चये - रागादिक्लेशवर्गो या विज्ञानात्पृथग्मतः । एकान्तैकस्वभावे च तस्मिन् किं केल तासितम् ? ॥ क्लिष्टं विज्ञानमेतासौ क्लिष्टता तत्र यदवशात् । नील्यादिवदसौ वस्तु, तद्वदेव प्रसज्यते । मुक्तौ च तस्य भेदेन भाव: स्यात् परशुद्धितत् । ततो बाह्यर्थतासिद्धिरनिष्ठा संप्रसज्यते ॥ प्रकृत्यैव तथाभूतं तदेव क्लिष्टतेति चेत् ? तदन्नातिरिक्तत्वे केन मुक्तिर्तिचिन्त्यताम् ॥ ( स्त. १. - का. ३५-३२-३३-३४) इत्यादिकं प्रबन्धेन ।
का चैतं सति योगशास्त्रे : अयमात्मैव संसारः कषायेन्द्रियनिर्जितः । तमेव तद्विजेतारं मोक्षमाहुर्मनीषिणः ॥ (यो. शा. प्र. ४ का. १) इति यत् श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरुक्तं तत् विरुध्येतेति शङ्कनीयम्, का हि रागादीनां क्लेशत्वं रागादिवासितचितस्य संसारत्वं वाऽस्माभिरपलप्यते किन्त्वभेदे तास्य - वासकभाव एव न घाकोरमाटीकत इत्येव प्रतिपाद्यते । वस्तुतस्तु रामादिवासनाया अपि भेदाभेदपक्षे एव वास्य-वासकभावसम्भवो न त्वेकवादे । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिखरेण शास्त्रवार्तासमुच्चये - वास्य-वासकभावाच्चेन्नैततस्याऽप्यसम्भवात् । असम्भूतः कथं नवस्त्र, विकल्पानुपपतितः ॥ वासकादवासना भिल्लाऽभिन्ना वा भवेद्यदि । भिल्ला स्वयं तथा शून्यो नैवान्यं वासयत्यसैौ ॥ अथाऽभिला न सङ्क्रान्तिरस्या तासकरूपवत् । वास्ये सत्याच संसिद्धिर्द्वव्यांशस्य प्रजायते । असत्यामपि सङ्क्रान्तौ वासयत्येव चेदसौ । अतिप्रसङ्गः स्यादेवं स च न्यायबहिष्कृतः ॥ ( शा.स. स्त. ४ का. ८८८९-९०-९१ ) इति । एतेन स्वप्नावस्थायामिव जाग्रदवस्थायामपि वासनयैव ततदाकारप्रतिनियमात् <(दृश्यतां १९९ तमे पुष्ठे) इति प्रागुक्तं निरस्तम्, अत्यन्ताऽसति विषये वासनास्वीकारस्यैताऽसम्भवात् । न च समनन्तराऽसमनन्तरविकल्पविभागार्थं वासनाभेदस्वीकाराय दोष इति वाच्यम् परम्परया संवादाऽसंवादनियमार्थं । तदभ्युपगमापेक्षया साक्षादेवाऽर्थसत्ताऽसत्वाभ्युपगमौचित्यादिति (स्या. क. स्त. ४ का २४ प. ३५) व्यक्तं स्यादवादकल्पलतायाम् ।
- ज्ञानस्य ग्राह्यग्राहकभाववैधुर्य- 'परमार्थतो थियो ग्राह्यग्राहकभावराहित्यादि 'त्येवं (दृश्यतां 209 तमे पुष्ठे) वदता ज्ञानान्दैतवादिना पूर्वं उक्तम्, तदसत् एवं = झाले ग्राह्यग्राहकभावाऽसम्भवे सति परचित्तसन्तानाऽग्रहे - परकीयविज्ञानस्याऽग्राह्यत्वे बुध्दस्यापि किमुतान्यस्येत्यपिशब्दार्थः, असर्वज्ञत्वप्रसङ्गात् । अतः शुद्धोदनतनयचिते परकीयचितग्राहकता परकीयचिते च तद्ग्राह्यताऽतश्यमेवाङ्गीकार्या । तद्वदेवान्यचितेऽपि ग्राह्यग्राहकभावोऽनाविल:, अर्थे तु केवलं ज्ञानग्राह्यत्वमेव ज्ञाने तु ग्राहकत्वमपि शालग्राह्यत्वमपीति सिद्धोअर्थज्ञानयोर्भेद इत्यत्र तात्पर्यम् । एतेन - नान्योऽनुभाव्यो बुद्ध्याऽस्ति, तस्य नाऽनुभवोऽपर: । ग्राह्य-ग्राहक
થયેલી જાણવી. આનું કારણ એ છે કે વસ્તુસ્થિતિનો વિચાર કરીએ તો વિજ્ઞાનાદ્વૈતનયે રાગાદિ કલેશ અને ચિત્ત = વિજ્ઞાનમાં કોઈ ભેદ છે જ નહિ. વાસ્ય એવું વિજ્ઞાન વાસક એવા રાગાદિ કલેશથી અભિન્ન હોવાથી તે બન્ને વચ્ચે વાસ્ય - વાસકભાવ ઘટી શકશે નહીં. વાસ્ય - વાસકભાવ ભિન્ન પદાર્થમાં જ હોઈ શકે. જેમ કે અત્તરથી કપડું વાસિત થાય છે.' અહીં વાસક = અત્તરથી વાસ્ય = કપડું અલગ જ હોય છે. પરંતુ વિજ્ઞાનાદ્વૈતમતાનુસાર વાસક રાગાદિકલેશથી વાસ્ય = ચિત્ત અભિન્ન હોવાથી રાગાદિક્લેશમાં વાસકતા અને વિજ્ઞાનમાં વાસ્યતા નહિ ઘટી શકે. માટે બૌદ્રાચાર્યનું ઉપરોક્ત વચન મિથ્યા સિદ્ધ થાય છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથકારે શ્રી વાસુપૂજ્યામીના સ્તવનમાં - -> કલેશે વાસિત મન સંસાર, ક્લેશરહિત મન તે ભવપાર – આવું જે કહેલું છે. તેનાથી ફલિત થાય છે કે રાગાદિકલેશથી વાસિત ચિત્તને સંસારસ્વરૂપ માનવામાં શ્રીમદ્જીનો કોઈ વિરોધ નથી. પરંતુ રાગાદિક્લેશથી વાસિતપણું જ્ઞાનાદ્વૈત મતાનુસાર ઘટી શકતું નથી આટલું જ બૌદ્ધના પ્રતિવાદમાં મહોપાધ્યાયજીનું તાત્પર્ય જણાય છે.
गौतमशुद्धभां जसर्वज्ञतानी खापत्ति
यत्तु ज्ञा. । विज्ञानवाही पूर्वे } -> परमार्थथी ज्ञान साधगाङभावधी शून्य छे. अर्थात् ज्ञानमां अर्थशास्ता અને અર્થમાં જ્ઞાનગ્રાહ્યતા કાલ્પનિક છે. (જુઓ પૃષ્ઠ ૨૦૧) – તે પણ મિથ્યા છે. આનું કારણ એ છે કે જો જ્ઞાનમાં વસ્તુત: ગ્રાહકતા ન હોય તો ગૌતમબુદ્ધ પણ વાસ્તવિક રીતે અન્યના ચિત્ત = જ્ઞાનને જાણી નહિ શકે અને તેથી તેને અસર્વજ્ઞ થવાની આપત્તિ આવશે. માટે જ્ઞાનમાં ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકભાવ માનવો આવશ્યક છે. તો જ પરકીય ચિત્તમાં ગ્રાહ્યતા અને ગૌતમબુદ્ધના ચિત્તમાં = જ્ઞાનમાં ગ્રાહકતા ઘટી શકશે. જ્ઞાનમાં જ્ઞાનગ્રાહ્યતા અને જ્ઞાનગ્રાહકતા તથા અર્થગ્રાહકતા - આ ત્રણ ધર્મ રહે છે. જયારે અર્થમાં માત્ર જ્ઞાનગ્રાહ્યતા ધર્મ