Nyayalok

Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 214

* जयदेवमिश्र-गद्देशमतापाकरणम् *
୨୧୨
अत एव च लौकिकप्रत्यक्षविषयत्वेन लाघवादिन्द्रिययोग्यत्वात् ज्ञानविषयं मानसमावश्यकमिति निरस्तम्, शक्तिविशेषेणैव तद्योग्यतावच्छेदाच ।
एतेन च ज्ञानस्य मानससाक्षात्काराभ्युपगमे धर्माऽधर्मादीनामिव मानससाक्षात्कारप्रतिबन्धकत्वकल्पने गौरवमिति -------- ---------भानमती - - - - - - - - - - - - - - - - - - परिशेषात्मनोगाह्यत्वसिन्दौ न स्वप्रकाशत्वम् <- (दृश्यतां प. 998) तत्चेतसिकत्याह -- अत एव च = ईश्वरसाक्षात्कारविषये दोषविशेष भतप्रत्यक्षविषये च व्यभिचारादिति । अस्य च निरस्तमित्य नान्चयः । शहाग्रन्थस्तु पूर्वं विभावित एवेति न पुनस्तव्यते । लौकिकप्रत्यक्षविषयतागामिन्द्रियग्राह्यत्वव्यामिनिरासार्थ हेत्वतरमाह -> शक्तिविशेषेणैव तद्योग्यतावच्छेदाच्च = इन्द्रियग्राह्यताया निर्यातत्वाच्ोत्यर्थः । अयमनेकान्तवादिनामभिपायोऽन्ततो गत्वा लौकिकप्रत्यक्षविषयताया नियामकत्वेनाऽपि शक्तिविशेषस्य परेणावश्यमुपगन्तव्यतया तेनैवेन्द्रियग्राह्यत्वस्य नियम्यत्वोपपतौ 'तब्देतोरस्तु किं तेन ?' इति न्यायेन लौकिकप्रत्यक्षविषयत्वस्यान्यथासिन्दत्वानेन्द्रिययोग्यतावच्छेदकत्वसम्भवः ।
केचित्तु - लौकिकप्रत्यक्षाविषयत्वापेक्षया शक्तिविशेषस्य लघुत्वेन तस्यैवेन्द्रिययोग्यताव-छेदकत्वम् - इति व्याख्यानयन्ति, तन्न चारु, शक्तिविशेषवत् लौकिकपत्यक्षविषयत्वस्याऽखण्डस्याऽतिरिक्तस्याऽभ्युपगमे गौरवप्रच्यवादिति दिक् । प्रकृतं प्रस्तुमः घटादौ शक्तिविशेषस्य सत्वेनेन्द्रियगाह्यत्वम् । ज्ञाने तु शक्तिविशेषस्याऽसत्वेन द्रियगाह्यतेति न तस्य मानसत्वप्रसङ्ग इति । एतेन -> प्रत्यक्षात्वमेवेन्द्रिययोग्यतावच्छेदकं, लाघवादजुगमाच्चेति सामान्यत: सिब्दे परिशेषान्मन:संयोगजन्यत्वान्मानसत्वमिति <- (त.चिं.आ.प्र. खं.पू. ८09) तत्वचिन्तामण्यालोककृतो जयदेवमिश्रस्योक्तिरपि निरस्ता, अलौकितपत्राक्षाविषये व्यभिचारात्प्रत्यक्षत्वस्येन्द्रिययोग्यतावच्छेदकत्वासम्भवात्, लौकिकत्वविशेषणेऽपीश्वरप्रत्यक्षादौ व्यभिचारानुदारादिति पूमुक्तत्वात् । अत एव -> ज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वेनेन्द्रियसनिकर्षाश्रयत्वात् मनःसनिकर्षजन्यत्वेन मानसत्वमिति <-- (त.चिं.प्र.खं. प. ७९५) तत्वचिन्तामणिकारवचनमपि प्रत्याख्यातम् ।
एतेनेति शक्तिविशेषस्यैवेन्द्रिययोग्यतावच्छेदकत्वेन । अस्य चागे 'निरस्तमि'त्योनान्चयः । ज्ञानस्य = ज्ञानत्वाच्छिास्य मानससाक्षात्कारानभ्युपगमे धर्माधर्मादीनामिव = पुण्य-पाप-संस्कारादिवत् मानससाक्षात्कारप्रतिबन्धकत्वकल्पने गौरवम् । विषयतासम्बन्धेन मानसप्रत्यक्ष प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन
अत. । पूर्व वामां आवे -> ७७.१, ३५.५ माहि३५ धन्द्रिययोग्यतानी ४५ना १२थामा गौ२१ डोपाथी લાઘવસહકારથી લૌકિક પ્રત્યક્ષવિષયત્વરૂપે જ ઈન્દ્રિયયોગ્યતા = ઈન્દ્રિયગ્રાહ્યતા = ઈન્દ્રિયજન્યજ્ઞાનયોગ્યતા માની ઉચિત છે. જ્ઞાનમાં લૌકિકપ્રત્યક્ષની વિષયતા હોવા છતાં પણ જ્ઞાનમાં ચક્ષ આદિ બાહ્ય ઈન્દ્રિયની ગ્રાહ્યતા ન હોવાથી પરિશેષન્યાયથી જ્ઞાનને મનોગ્રાહ્ય માનવું પડશે. અર્થાત્ જ્ઞાનવિષયક માનસપ્રત્યક્ષાત્મક જ્ઞાનની (અનુવ્યવસાયની) કલ્પને આવશ્યક છે. આમ જ્ઞાનમાં પરત:પ્રકાશતા | સિદ્ધ થવાથી સ્વત: પ્રકાશ્યતા બાધિત થશે. (જુઓ પૃષ્ઠ ૧૫૪/૧૫૫) <– તે પણ ઈશ્વરપ્રત્યક્ષવિષયમાં અને દોષજન્ય પ્રત્યક્ષના વિષયમાં વ્યભિચારદોષગ્રસ્ત હોવાથી નિરરન થઈ જાય છે. ઈશ્વરપ્રત્યક્ષનો વિષય લૌકિક પ્રત્યક્ષવિષય હોવા છતાં ઈન્દ્રિયથી અજન્ય એવા ઈશ્વરીય સાક્ષાત્કારનો વિષય બને જ છે. માટે લૌકિક પ્રત્યક્ષનો વિષય ઈન્દ્રિયથી જ ગ્રાહ્ય હોય એવી વ્યાપ્તિ વ્યભિચારદોષગ્રસ્ત બને છે. વળી, બીજી વાત એ છે કે લૌકિક પ્રત્યક્ષવિષયને પણ શક્તિવિશેષના લીધે જ ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય માનવે આવશ્યક હોવાથી શક્તિવિશેષને જ ઈન્દ્રિયગ્રાહ્યતાઅવચ્છેદક માની શકાય છે. લૌકિક પ્રત્યક્ષવિષયતાની અપેક્ષાએ શકિતવિશે, લઘુ હોવાથી તેને ઈન્દ્રિયયોગ્યતાનિયામક માનવાથી ઘટાદિમાં ઈન્દ્રિયગ્રાહ્યતાની સંગતિ થઈ શકે છે. અને જ્ઞાનમાં ઈન્દ્રિયગ્રાહ્યતાની આપત્તિ નહિ આવે, કારણ કે ઘટાદિમાં શકિતવિશેષ રહે છે અને જ્ઞાનાદિમાં શક્તિવિશેષ અવિદ્યમાન છે. માટે જ્ઞાનને પ્રકાશ માનવામાં કોઈ माया नथी.
Mवासुदेवसार्वलौभभत निराश एतेन च. । शानने स्वत: ॥१५ मानवामा पासुन सार्वभौम नामाना नव्यनैयायि यो हो५ मापे छ; ->AIननुं मानस પ્રત્યક્ષ માનવાના બદલે જે તેને સ્વસંવિદિત માનવામાં આવે તો તેને માનસ પ્રત્યક્ષ માટે અયોગ્ય સિદ્ધ કરવા માટે વિષયતાસંબંધથી માનસ પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે તાદામ્યસંબંધથી જ્ઞાનને બરાબર એ રીતે પ્રતિબંધક માનવું પડશે જે રીતે ધર્મ (=પુણ્ય) બને અધર્મ (=પાપ) વગેરેને માનસ પ્રત્યક્ષના અયોગ્ય સિદ્ધ કરવા માટે વિષયતાસંબંધથી માનસ પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે તાદાત્મસંબંધથી ધર્મ, અધર્મ વગેરેને પ્રતિબંધક માનવા પડે છે. ફલત: જ્ઞાનને સ્વપ્રકાશ માનવામાં ઉપરોક્ત પ્રતિબંધકતાની કલ્પનાનું ગૌરવ આવશે. માટે જ્ઞાનને સ્વપ્રકાશ માનવાના બદલે પરપ્રકાશ = પરત: પ્રકાશ્ય માનવું યોગ્ય છે. નિષ્કર્ષ :- જ્ઞાન માનસપ્રત્યક્ષનો વિષય છે. <- પરંતુ આ દોપોદ્ભાવન પાણ પૂર્વોક્ત યુકિતથી ખંડિત થઈ જાય છે, કેમ કે શકિતવિશેષરૂપે જ ઈન્દ્રિયોગ્યતા માની શકાય તેમ છે. આ વાત પૂર્વે (જુઓ પૃષ્ઠ