________________
* परप्रकाशे ज्ञानसाक्षात्कारानुपपति:
न च ज्ञानत्वनिर्विकल्पकजन्यज्ञानक्षणे व्यवसायस्याभावेऽपि पूर्वं तत्सत्त्वात् तदा तत्प्रत्यक्षं, ततो विशेषणज्ञानादात्मनि ज्ञानविशिष्टधीः, विशेषणञ्च न विशिष्टप्रत्ययहेतुस्तत्तां विनाऽपि तद्बुद्धेः प्रत्यभिज्ञादर्शनादिति वाच्यम्, प्रत्यक्षे विषयस्य स्वसमयवृत्तित्वेनैव हेतुत्वात्, अन्यथा विनश्यदवस्थघटचक्षः सन्निकर्षात् घटनाशक्षणे घटप्रत्यक्षप्रसङ्गात्, ज्ञानस्याऽतीतत्वेन - भानुमती
➖➖
77
१६९
स्या. क. स्त. ५. का. ८४ पृ. २५८ ) । तथाहि परप्रकाशत्वपक्षे प्रथमक्षणे व्यवसायज्ञानमुपजायते । द्वितीयक्षणे ज्ञानत्वनिर्विकल्पकं मानसप्रत्यक्षमुत्पद्यते, विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणज्ञानस्य हेतुत्वनियमात् । तृतीयक्षणे च ज्ञानत्वविशिष्टज्ञानगोचरमनुव्यवसायाभिधानं मानसप्रत्यक्षमाविर्भवति व्यवसायज्ञानञ्च नश्यति, योग्यविभुविशेषगुणानां स्वोत्तरवर्तिगुणनाश्यत्वनियमात् । इत्थं तृतीयक्षणे व्यवसायनाशे निश्चिते तदा तत्संमतं ज्ञानत्वविशिष्टज्ञानगोचरमनुव्यवसायज्ञानं तन्मतानुसारेणोत्पतुं नार्हते, विषयतया प्रत्यक्षं प्रति तादात्म्येन विषयस्य प्रत्यक्षसमयवृतित्वेनैव कारणत्वात् । ज्ञानस्वरूपस्य विशेषणस्याऽप्रत्यक्षत्वे ज्ञानविशिष्टात्मगोचरं प्रत्यक्षं तु नितरां बाधितमिति स्वप्रकाशवादिनः स्यादवादिनोऽभिप्रायः ।
न च ज्ञानत्वनिर्विकल्पकजन्यज्ञानक्षणे = द्वितीयक्षणोत्पन्नज्ञानत्वनिर्विकल्पकमानसप्रत्यक्षजन्यत्वेनाभिमतस्य ज्ञानत्वविशिष्टज्ञानगोचरस्यानुव्यवसायामिधानस्य मानसप्रत्यक्षस्याधिकरणीभूते तृतीयक्षणे तदविषयीभूतस्य व्यवसायस्याभावेऽपि पूर्व ज्ञानत्वनिर्विकल्पकाधिकरणीभूते द्वितीयक्षणे तत्सत्वात् = अनुव्यवसायगोचरस्य व्यवसायस्य विद्यमानत्वात् तदा = तृतीयक्षणे तत्प्रत्यक्षं = व्यवसायस्य मानसप्रत्यक्षं सम्भवति प्रत्यक्षे पूर्वक्षणवृतितया विशेष्यस्य हेतुत्वात् ततः = तदनन्तरं विशेषणज्ञानात् = आत्मविशेष्णीभूतव्यवसायविषयकज्ञानमवलम्ब्य आत्मनि = आत्मविशेष्यिका ज्ञानविशिष्टधीः = ज्ञानात्मकविशेषणविशिष्टविषयक बुद्धिः प्रादुर्भवति, तदाऽऽत्मविशेषणीभूतस्य ज्ञानस्याऽसत्वेऽपि न काचित् क्षति:, यतः विशेषणं च न विशिष्टप्रत्ययहेतुः = स्वविशिष्टविषयक बुद्धिहेतुः, तद्देशातीततत्काल सम्बन्धस्वरूपां तत्तां विनापि तद्बुद्धेः = तताश्रयीभूततदव्यक्तिगोचरस्मृतेः 'सोऽयं घट:' इति तताऽवगाहिप्रत्यभिज्ञादर्शनादिति वाच्यम्, प्रत्यक्षे = लौकिकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति विषयस्य स्वसमयवृत्तित्वेन = प्रत्यक्षसमयवृतित्वेन एव हेतुत्वात् न तु स्वाऽव्यवहितपूर्वसमयवृतित्वेन । ततश्च तृतीयक्षणे व्यवसायनाशान्न तदा तत्प्रत्यक्षसम्भवः । विपक्षबाधमाह - अन्यथा = प्रत्यक्षे विषयस्य स्वाऽव्यवहितपूर्वसमयवृतित्वेन हेतुत्वोपगमे, विनश्यदवस्थघट चक्षुः सन्निकर्षात् घटनाशाऽव्यवहितपूर्वकालीनघटचक्षुः संयोगात् घटनाशक्षणे लौकिकविषयतासम्बन्धेन घटप्रत्यक्षप्रसङ्गात् = घटस्य चाक्षुषत्वापतेः । तृतीयक्षणे ज्ञानस्य = प्रथमक्षणोत्पन्नव्यवसायज्ञानस्य अतीतत्वेन = वित्रष्टत्वेन 'घटमहं
=
તેમના મતે વ્યવસાય જ્ઞાન નાશ પામે છે; કારણ કે તેમનો મત એવો છે કે આત્મા અને આકાશના વિશેષ ગુણોનો (જેમ કે આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોનો અને આકાશના શબ્દ ગુણનો) તેમના પછી ઉત્પન્ન થનાર ગુણથી નાશ થાય છે. આ મત મુજબ વ્યવસાય પછી ઉત્પન્ન થનાર જ્ઞાનત્વના નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષથી આગળની ક્ષણમાં વ્યવસાયનો નાશ નિશ્ચિત છે. વ્યવસાય જ્ઞાન જ્યારે તૃર્ત.ય ક્ષણમાં રહેતું જ નથી તો તે સમયે તેનું પ્રત્યક્ષ કઈ રીતે થઈ શકે ? વ્યવસાયની ઉત્પત્તિ ક્ષણમાં અને વ્યવસાયની દ્વિતીય ક્ષણમાં પણ તેનો સાક્ષાત્કાર ન થઈ શકે. વ્યવસાયની ઉત્પત્તિ ક્ષણમાં તેનું પ્રત્યક્ષ એટલા માટે ઉત્પન્ન ન થઈ શકે કે તેની પૂર્વ ક્ષણે વ્યવસાય જ્ઞાનની સાથે મનનો સન્નિકર્ષ નથી. તથા દ્વિતીય ક્ષણમાં તેનું પ્રત્યક્ષ એટલા માટે નથી થઈ શકતું કે તેની પૂર્વે વિશેષણજ્ઞાન રહેતું નથી. ફલત: જ્ઞાનને પરપ્રકાશ્ય માનવામાં તેનું પ્રત્યક્ષ અસંભવ છે. જો નૈયાયિક એમ દલિલ કરે કે —> જ્ઞાનત્વનિર્વિકલ્પકની સાથે અનન્તર ક્ષણમાં વ્યવસાયનો અભાવ હોવા છતાં તે સમયે તેનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે, કારણ કે તેની પૂર્વ ક્ષણે તે વિદ્યમાન છે. કારણર્ન. હાજરી તો કાર્યની ઉત્પત્તિ પૂર્વે આવશ્યક છે. આ રીતે જ્યારે જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષ થઈ જશે તો જ્ઞાનરૂપ વિશેષણના તે પ્રત્યક્ષાત્મક જ્ઞાનથી જ્ઞાનવિશિષ્ટ આત્માનું પણ માનસ પ્રત્યક્ષ થઈ શકશે, કેમ કે વિશિષ્ટજ્ઞાનમાં વિશેષણજ્ઞાન કારણ હોય છે, વિશેષણ સ્વયં કારણ હોતું નથી. અન્યથા તત્તાના अभावमां तत्ताना ज्ञानथी 'सोऽयं घट: ' आपुं तत्ताविशिष्ट घटविषय प्रत्यभिज्ञान उत्पन्न थाय छे - ते न थ शडे आम વિશિષ્ટવિષયક જ્ઞાન માટે વિશેષણનું હોવું આવશ્યક નથી. વિશેષણના જ્ઞાનથી જ વિશિષ્ટવિષયક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, તો જ્ઞાનવિશિષ્ટ આત્માના માનસ પ્રત્યક્ષ કાલમાં પણ તેની અવ્યવહિત પૂર્વ ક્ષણમાં જ્ઞાન ન રહેવા છતાં તેના થવામાં કોઈ બાધા નહિ આવે.' <— તો તેના સમાધાનમાં સ્વપ્રકાશવાદી સ્યાદ્વાદીનો જડબાતોડ જવાબ એ છે કે પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે પ્રત્યક્ષસમકાલીન વિષય જ કારણ બને છે. પ્રત્યક્ષકાલમાં ન રહેવા છતાં પ્રત્યક્ષપૂર્વકાલવૃત્તિ માત્ર હોવાથી વિષયને પ્રત્યક્ષનું કારણ માનવામાં આવે તો વિનશ્યદ્ અવસ્થ ઘટ આદિ સાથે ચક્ષુસંયોગ હોતે છતે ઘટનાશક્ષણે ઘટનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ થવાની આપત્તિ આવશે.
* ज्ञानभां वर्त्तमानासीनत्वज्ञाननी असंगति
