________________
968 व्यायालोके प्रथमः प्रकाश: * चिन्तमणिकार-प्रकाशक़त्मतापोह: *
यत्तु प्रत्यक्षविषयतायामिन्द्रियसनिकर्ष एव नियामक इति, तन्न, अलौकिकप्रत्यक्षविषयतायां व्यभिचारात् । लौकिकत्वस्य प्रत्यक्षविशेषणत्वे च तस्येन्द्रियसन्निकर्पजन्यत्वरूपतयेन्द्रियसन्निकर्षजप्रत्यक्षविषयतायामिन्द्रियसनिकपनियामकत्वस्य प्रकृताऽपरिपन्थित्वात् ।
अथ लौकिकत्वं विषयताविशेषणं तादृशी च विषयता 'साक्षात्करोमी'त्यनुभवसाक्षिकेति चेत् ? न, ------------------भानुमती ------------------
__ यत्तु प्रत्यक्षविषयतायामिन्द्रियसग्निकर्ष एव नियामक: इति कथं तदनाश्रयस्य स्वस्य प्रत्यक्षत्वं ? इति पुर्वमुक्तं (910) तन्न, 'इमे धूमा'इत्या अलौकिकप्रत्यक्षविषयतायां व्यभिचारात् = व्यतिरेकगाभिचारात् । न हि तविषयीभूताः सर्वे धूमा इन्द्रियझिकष्टाः, अतीतानागतगवहिवादाविन्द्रियव्यापाराऽसम्भवात् । एतेन -> स्वजनकेन्द्रिय सहकर्षानाश्रयत्वेन स्वस्थ स्वाविषयत्वात् । विषयत्वनियामकेद्रियाडीकदिरशाते स्ततिषयत्वानुपपतेः, तारा विना कार्यानुत्पादनात्, प्रत्यक्षाऽजनकस्य प्रत्यक्षविषयत्वानुपपतेश्च <- (त.चिं.प्र.वं.पू. 1५९६) इति तत्त्वचिन्तामणिकारतचामपि निरस्तम् संस्कार-स्मत्युपनीतततादौ व्यभिचारादिति व्यक्तं आलोकटीकायाम् । न च लौकिकप्रत्यक्षाविषयतापामिन्द्रियसहितकर्षस्य नियामकत्वानाऽयं दोष इति वक्तव्यम्, इत्थं लौकिकत्वस्य प्रत्यक्षविशेषणत्वे च = हि निरुक्तव्यभिचारवारणेऽपि तस्य = प्रत्यक्षविशेषणीभूतस्य लौकिकत्तस्य 'सुरभि चन्दामि'त्यादौ खाडशो तितया जातित्वाऽयोगेनोपाधिपताप्रामौ लाघवेनाऽऽवश्यकत्तात् इन्द्रियसन्निकर्षजन्यत्वरूपतया इन्द्रियसग्निकर्षजप्रत्यक्षविषयतायां = इन्द्रियनिकर्षजन्यत्वात्मकलौकिकत्वविशिष्टस्य प्रत्यक्षस्य विषयतायां इन्द्रियसग्निकर्षनियामकत्वस्य = इन्द्रियप्रत्यासत्तिनिष्ठनिचामकत्वनिरूपितनियम्यत्वस्य प्रकृताऽपरिपन्थित्वात् = इन्द्रियसनिकर्षानाश्रयज्ञाने स्वविषयत्वस्याऽबाधक(वात्, तविषयता या इन्द्रेिशसक्षिकर्षानियम्यत्वात् स्वविषयकप्रत्यक्षस्येन्द्रियसझिकर्षजन्यत्वेनाऽस्वीकारात् ।
एतेन अन्या प्रत्यक्षमा सनिकर्षस्य नियामकत्वात्, अयथाऽननुगमापति: (त.चिं.प्र.वं.प. ८09) इति तत्त्वचिन्तामणिकारखचामपि प्रत्याख्यातम् । न हि स्वाऽभाव: स्वाऽजन्यस्याभावमापादयितुमहीत, अतिप्रसहात् । अत एव प्रत्यक्षविषयत्वमागे संनिकर्षण हेतुत्वादन्यथाऽनजुगमापतेः (त.चिं.प्र.प. ८४९) इतिप्रकाशकृक्तिरपि निरस्ता ।
गापिक: शहते -> अथ लौकिकत्वं न प्रत्यक्षविशेषणं पररुतु विषयताविशेषणं = प्रत्यक्षनिरपिताया
અભ્યાસ હોય તેવા પ્રકારનો વ્યવહાર થાય છે. પણ હકીકત તેવી જ હોય તેવું નથી. લોકો પાણી ટપકવા છતાં ‘માટલું ટપકે છે' તેવું બોલતા હોય છે. પોતે ગાડીમાં બેસીને બોમ્બેમાં આવે તો પણ “બોમ્બે આવી ગયું' એમ બોલે છે. “અમે બોમ્બેમાં આવી ગયા' તેમ નથી બોલતા. જે બોલવાનો અભ્યાસ તેવો વ્યવહાર.
र प्रत्यक्षविषयताभां छन्द्रियसन्निहर्षनियाभतानुं जंऽन यत्नु प्र. । जानने मानवामा शंथे पाय छ ->प्रत्ये शान स्थ लोपायी पोताना १३५ना વિશે પ્રત્યક્ષાત્મક હોય છે. આથી જ્ઞાનમાં જે વિષયતા હોય છે તે પ્રત્યક્ષવિષયતાસ્વરૂપ જ હોય છે. તો પછી તે કઈ રીતે ઉત્પન્ન થઈ શકે ? કારણ કે પ્રત્યક્ષવિષયનો નિયામક તો ઈન્દ્રિયસંનિકર્ષ હોય છે અને તે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ પૂર્વે જ્ઞાનમાં શક્ય જ નથી. વિના કારણે तो कार्यनी उत्पत्ति नाश. <- परंतु मार्नु समाधान स२ भने ते भेछ । घूमर्थन पछी 'इमे धूमाः' मा। સામાન્ય લક્ષણપ્રયાસત્તિજન્ય અતીત- અનાગત - વ્યવહિતાદિસકલધૂમવિષયક અલૌકિક પ્રત્યક્ષની વિષયતા ઈન્દ્રિયસન્નિકર્મ વિના જ સંપન્ન થાય છે. વિનટ અન૫ન્ન વગેરે ધૂમ સાથે તો ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષ એક સાથે થઈ ના શકે. માટે ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષને સામાન્યત: સકલ પ્રત્યક્ષવિષયતાનું નિયામક માની શકાય નહીં. અહીં એમ કહેવામાં આવે કે – લૌકિક એવા પ્રત્યક્ષની વિષયતા પ્રત્યે ઈન્દ્રિય સન્નિકર્ષ માનવાથી ઉપરોકત અલૌકિક પ્રત્યક્ષમાં વ્યતિરેક વ્યભિચાર નહીં આવે અને જ્ઞાનમાં લૌકિક પ્રત્યક્ષની વિષયવારૂપ અવિષયતા અનુપપન્ન जनी शे. <-तीने पास राम नथी, गोपिने प्रत्यक्ष- विशेषाय नावामां आवे तो पास लोय 'सुरभि चन्दनम्' इत्यादि त्यक्षमा भव्यायवृत्ति होवायी जतिस्१३५ नथी. माटे तेने पाविस्१३५ मान ५.थे. साथी तेने ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષજન્ય સ્વરૂપ માની શકાય છે. આવું લૌકિકત્વ પ્રત્યક્ષમાં માન્ય કરી તેની વિષયતા પ્રત્યે ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષને નિયામક માનવાનો અર્થ એવો થયો કે ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષજન્યપ્રત્યક્ષવિષયતા પ્રત્યે ઈન્દ્રિયપ્રયાસત્તિ કારણ છે-આવું માનવામાં આવે તો જ્ઞાનને સ્વવિષયક માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી, કારણ કે જ્ઞાનવિષયક પ્રત્યક્ષ ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષજન્ય ન હોવાથી તેની વિષયતા પ્રત્યે ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષ નિયામક નથી. જ્ઞાનવિષયક સાક્ષાત્કારની વિષયતા ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષથી અનિયમ હોવાના લીધે ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષ વિના પણ જ્ઞાનમાં સ્વાત્મક પ્રત્યક્ષની વિયત સંભવી શકે છે. પોતાનાથી અજન્યની પોતાની ગેરહાજરીમાં ઉત્પત્તિ થવામાં કોઈ વાંધો નથી.
साक्षात्हारविषयतानियाभ ज्ञानावरासपगभ अथ लौ. । लोपिने प्रत्यक्षतुं विशेष मानवाना पहले वियतानु विशेषाय मानीन-> प्रत्यक्षीय लो वि५यता
