Nyayalok

Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 198

* नरसिंहाकारज्ञानमीमांसायां बदरीनाथशुक्लमतविद्योतनम् *
999 नरसिंहाकारम् । तत्रैव विशिष्टं ज्ञानत्ववैशिष्ट्यं च भासते, अनुमित्यादौ च न तथा, अनुव्यवसायेऽनुमिनित्वाऽभावादिति ------------------भानुमती------------------ कं चेति हेतोः नरसिंहाकारम् । तत्रैव = व्यवसायव्दितीयक्षणोत्यो व्यवसायतृतीयक्षणवर्तिनि नासंहाकारे ज्ञाने एव विशिष्टं = विषयविशिष्टं घटीयज्ञानं ज्ञानत्ववैशिष्ट्यच भासते । एतेन ज्ञानत्वस्य व्यवसायात्मकज्ञाने विशेषणविधया भानाजुपगमे कुछ तद्विशेषणतया तद भासेतेत्याशहा परिहता । अयमत्राभिप्राय: प्रधमक्षणोत्पन्नो घटव्यवसाय: व्दितीयक्षणे घटीयत्वेनैव ज्ञायते, न तु घटज्ञानत्वेन । तृतीयक्षणे घटव्यवसायो नश्यतीति न तदानीं स ज्ञातुमर्हति । फलत: तृतीयक्षणे 'घटमहं जानामी'त्यत्र घटज्ञानत्वेन प्रत्यक्षविषयीभूतं ज्ञानं न प्रथमक्षणोत्पन्नव्यवसायात्मकं किन्तु व्दितीयक्षणोत्पन्नं घटीयत्वेन घटव्यवसायग्राहकं नरसिंहाकारमेव ज्ञानमिति बदरीनाथशुक्ल: ।
जयदेवमिश्रस्तु-> ज्ञानत्वविशिष्टबुन्दौ प्राचीनप्रकारेणाऽस्वरसोऽगेऽनुमिनोमीत्यभिधागे तत्प्रकारकानुसरणस्थैर्यात् 'जानामी'त्या कदाचिदन्योऽपि प्रकार: सम्भवतीत्याह - तत्रैवेति । न च निर्विकल्पकतया तदयोग्यमत: कथमेतत् ? 'अंशे तदस्तीत्यंशमानं योग्यमिति तु मन्दमेव, एकस्य योग्याऽयोग्योभयरूपतापतेरिति वाच्यम्, ज्ञानमात्रस्यैव योग्यत्वात्, सम्बन्धितावच्छेदकरूपेण सम्बन्धिनिरूपणं विना न ससम्बन्धिकनिखपणमिति तदविरहादेव योग्यस्यापि तदविषयत्वेनाऽज्ञानात् - (त.चिं. आ. प्र. ख. पू. ८०७) <- इति व्याचष्टे । प्रकाशकृत्तू -> तत्रैवेति नरसिंहकारज्ञान एव ज्ञानत्ववैशिष्ट्यं भासते, तदात्मकस्यैव ज्ञानत्वरूप-विशेषणज्ञानस्य पूर्वं सत्वादिति भाव: । एतेन वर्तमानावगाहिप्रत्ययोऽप्युपपद्यते इति बोध्यम् । विशिष्टज्ञानोत्कीर्तनेन निर्विकल्पकस्याऽतीन्द्रियतया कथं तस्य प्रत्यक्षविषयत्वमिति निरस्तम् । वैशिष्ट्यानवगाहिज्ञान एवायोग्यत्वात्, अस्य चाऽतथात्वात् <- (त. चिं. प्र. पू. ८१६) इत्याह । अनुमित्यादौ न तथा नरसिंहाकारहानकल्पना, तत्र व्दितीयक्षणेऽनुमित्यंशे साध्यप्रकारकस्यानुमितित्वांशे निष्प्रकारकस्य नसिंहाकारस्य ज्ञानम्य कल्पनेऽपि अनुमितिविषयके अनुव्यवसाये मानसप्रत्यक्षात्मके अनुमितित्वाभावात् अनुमितित्वेन तदवगाहिन: अलुमिनोमी'त्याकारस्य ज्ञानस्यानुपपत्तेः इति 'वस्तुतस्तु' इति कृत्वा चिन्तामणिकृता गद्देशेन उक्तम् ।
'अनुमिनोमी'त्यादावित्युपलक्षणम् । नसिंहाकारज्ञाने घटत्वप्रकारत्वाभावात् तत्र ज्ञानत्ववैशिष्टयबोधे 'घटत्वेन जानामि'इत्याकारेण ज्ञानत्व - घटत्वप्रकारोभयाश्रयज्ञानवैशिष्ट्यधीन स्यादित्यपि बोध्यम् <- (त.चिं.प्र. पु. ८१६) इति तत्वचिन्तामणिप्रकाशकृत् । साम्प्रतमुपलभ्यामाने मुद्रिततत्वचिन्तामणिग्रन्थ -> ..तप्रैव विशिष्ट-ज्ञाने ज्ञानत्ववैशिष्ट्यं भासते, 'अनुमिनोमी'त्यादौ तु न तथा' इत्येवं पाठ: अनुव्यवसायवादस्थले उपलभ्यते, शेषं तु तथैव । तवाग्रे निर्विकल्पकवादस्थले -> ज्ञानत्वे च निर्विकल्पकं विषयविशिष्टत्वांशे सविकल्पकमपि, अनुव्यवसायस्य व्यवसायजन्यत्वेन नियमत: पूर्व विषयरूपविशेषणभानात, तव ज्ञाने तदेव ज्ञानं निष्प्रकारकं सप्रकारकश्चेति न विरुध्दम, अंशभेदमादायाऽविरोधादि' <- (त. चिं. प्र. व. प. ८२३) त्येवं पाठ उपलभ्यत इति ध्येयम् । સામગ્રી ઉપસ્થિત હોતે છતે વિશિષ્ટજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ સ્વાભાવિક છે. આથી વ્યવસાય પછી થનાર જ્ઞાનમાં વ્યવસાયના વિશેષણરૂપે મૂળ વિષય=ઘટાદિનું ભાન થવાથી તથા વ્યવસાયમાં જ્ઞાનત્વના સંબંધનું ભાન થયા વગર સ્વરૂપે મૂળ વિષય ઘટાદિનું ભાન થવાથી તથા व्यवसायमानत्वना संबंधमान यया १२ स्वतन्त्र३ सानत्यनुमान पाथीते शान 'घटीयं (ज्ञानं) शनत्वं च' अथवा ‘ઘટીય-જ્ઞાનત્વે' આવા આકારવાનું થશે. આથી જ તે “જ્ઞાન” અંશમાં પ્રકારક અને ‘જ્ઞાન' અંશમાં નિપ્રકારક હોવાથી નરસિંહ આકારજ્ઞાન કહેવાય છે. નરસિંહ એક અંશમાં નર સ્વરૂપ અને બીજા અંશમાં સિંહસ્વરૂપ છે. તે જ રીતે આ લાનમાં અંશભેદથી સપ્રકારકતા અને નિષ્પકારતાનો સમાવેશ થાય છે. આ નરસિંહાકાર જ્ઞાન વ્યવસાયજ્ઞાનની તૃતીય ક્ષાણે ઉપસ્થિત હોય છે. આથી તે ક્ષણે ते नम विषयवैशियर्नु तथा सानायवैशियनुमान थामा नखोपाथी ते नागे 'घर जानामि' मा। આકારે ઉત્પન્ન થાય છે. કહેવાનો મતલબ એવો છે કે પ્રથમ ક્ષણે ઉત્પન્ન થનાર ઘટવિષયક વ્યવસાય બીજી ક્ષણે કેવલ ઘટીયરૂપે = ઘટસંબંધીરૂપે જણાય છે; ઘટજ્ઞાનત્વરૂપે નહિ. તૃતીય ક્ષણે તો તે નષ્ટ થઈ જાય છે. તેથી તે ક્ષણમાં તો કોઈ પણ રૂપે તેનું પ્રત્યક્ષ થવાની સંભાવના રહેતી નથી. ફલત: તૃતીય ક્ષણમાં ઘટજ્ઞાનસ્વરૂપે પ્રત્યક્ષ થવાવાળું જ્ઞાન પ્રથમ ક્ષણમાં ઉત્પન્ન થનાર ઘટ વિષયક વ્યવસાય ન હોય પણ બીજી ક્ષણમાં ઉત્પન્ન થનાર ઘટીયરૂપે ઘટવ્યવસાયને જ ગ્રહણ કરવાવાળું નરસિંહાકારવાળું જ્ઞાન હોય છે.
ગંગેશ ઉપાધ્યાયે એવું પણ જણાવેલ છે કે - પ્રસ્તુત ઉપપત્તિ કેવલ પ્રત્યક્ષાત્મક વ્યવસાયના સંબંધમાં જ છે. અનુમિતિ વગેરે વ્યવસાયની ઉપપત્તિ આ રીતે સંભવિત નથી, કેમ કે અનુમિતિ આદિની ઉત્પત્તિની બીજી ક્ષણે જે અનુમિતિ આદિ અંશમાં વિષયપ્રકારક અને અનુમિતિત્વ અંશમાં નિપ્રકારક નરસિંહાકાર જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તે અનુમિતિનું અનુવ્યવસાયત્મક માનસ જ્ઞાન હશે. આથી તેમાં અનુમિતિત્વનો અભાવ હશે. તેથી જ અનુમિતિત્વરૂપે તેનું ભાન માની નહિ શકાય.
तत्त्वयिंताभरािठारभत निरास तदसत् । उपरोत्पतिमसिना मत- उन २i प्रस्तुत ५४२१२१२ पाध्याय महा। छ ->