Nyayalok

Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 185

१६२ न्यायालोके प्रथम: प्रकाश
* स्वपरपकाशे प्रतिबन्दिद्योतनम् *
परप्रकाशेऽनवस्थानात् स्वप्रकाशसिद्धिरिति न युक्तम्, स्वप्रकाशत्वस्यापि परिशेषानुमेयतया तदनुमितिस्वप्रकाशताया अप्यनुमान्तरलभ्यतयाऽनवस्थासाम्यात्, विषयान्तरसञ्चारादिना प्रतिबन्धेन तद्भङ्गस्याऽप्युभयत्र साम्यात् ।
किश्चानुमित्यादौ साङ्कान्न प्रत्यक्षत्वम् । ----------------भानुमती----
परप्रकाशे = ज्ञानस्य परप्रकाशत्वाभ्युपगमे 'अयं घट' इत्याकारकस्य प्रथमज्ञानस्य 'घटमहं जानामी'त्याकारकेन व्दितीयज्ञानेन प्रकाश्यत्वे व्दितीयस्य च तृतीयेन, तृतीयस्य च चतुर्थेनेत्येवं क्रमेण सर्वेषामेव पूर्वज्ञानानां स्वोतारवर्तिज्ञानप्रकाश्यत्वे अनवस्थानात् = प्रकाशकज्ञानाऽविरामात् परत: प्रकाशबाधात् स्वविषयत्वे ज्ञानसामान्यसामग्या एव तनत्वात् स्वप्रकाशसिन्दिरिति त्रिपुटीप्रत्यक्षवादिमतं न युक्तम् ।
परत: प्रकाशवादी तदयुक्तत्वमेवावेदयति -> स्वप्रकाशत्वस्याऽपि ज्ञाननिष्ठस्य स्वसंवेदनवादिभि: स्वतो ग्राह्यत्वानभ्युपगपात्, अन्यथा तदविवादानुत्थानात् । तत: परिशेषत्र्यायेन ज्ञाननिष्ठं स्वप्रकाशत्वमनुमेयमेव । इत्थं स्वप्रकाशत्वस्यापि परिशेषानुमेयतया तत्सिन्दिकृतेऽनुमितिरभ्युपगन्तव्या । तदनुमितिस्वप्रकाशताया अपि स्वतोऽग्राह्यत्वेन अनुमान्तरलभ्यतया = स्वेतरानुमितिसाध्यतया अनवस्थासाम्यात् । इत्थं ज्ञानस्य ज्ञानगतस्वप्रकाशत्वस्य वा परतो गाह्यत्वपक्षे समानमेवानवस्थानम् । न च विषयान्तरसधारस्य स्वप्रकाशत्वसाध्यकानुमितिं प्रति प्रतिबन्धकत्वान्नाऽनिष्ठितिप्रसङ्घ इति वाच्यम्, ज्ञानस्य परप्रकाशत्वपक्षेऽपि विषयान्तरसञ्चारादिना = बहिर्विषयकलौकिकप्रत्यक्षसामग्रीसमवधानलक्षणविषयान्तरसधार-कामिनीजिज्ञासादिना ज्ञानगोचरज्ञान प्रतिबन्धेन तद्रस्यापि = अनवस्थानप्रच्यवस्थापि उभयत्र स्वप्रकाश-परप्रकाशपक्षन्दो साम्यात् । ततश्च न ज्ञानस्य परप्रकाशत्ववादिन उपालब्धुमहीत, आक्षेपपरिहारयोस्तुल्ययोगक्षेमत्वात् । तदुक्तं कुमारिलभन श्लोकवार्तिके -> यच्चोभयोः समो दोषः परिहारस्तयोः समः । नैक: पर्यज़योक्तव्यस्तागर्थविचारणे। इदमेवोकं तत्त्वचिन्तामणौ -> अपि च परप्रकाशेऽनवस्थानात् परिशेषानुमानेन ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वम् । तथा च स्वप्रकाशत्वालुमितेरपि स्वप्रकाशत्वमनुमित्यन्तरगम्यम् । एवं तस्यापीत्यनवस्था स्वप्रकाशत्वानुमितिपरम्परान्दारा तवापि स्यात् । विषयान्तरसधारस्य प्रतिबन्धकत्वं यावक्जिज्ञासं वा स्वप्रकाशत्वानुमितिरिति यदि, तुल्यं परप्रकाशत्वेऽपि । न च ज्ञानं स्वप्रकाशमित्यमित्या स्वप्रकाशत्वमपि सामान्यपत्यासत्या विषयीकृतमिति वाच्यम्, परत: पक्षेऽपि तुल्यत्वात्, त्वया तदनभ्युपगमाच्च <- (त.चिं.प्र.ख. पु.600) इति ।
ननु स्वप्रकाशमते नानवस्था, स्वप्रकाशत्वानुमिते: स्वप्रकाशत्वानुमितावपि क्षतेरभावात् । वस्तुतस्तु स्वप्रकाशत्वपंक्षे साऽनुमितिरिति स्वमिव स्वविषयत्वमपि विषयीकरोत्येवेति तस्य स्वप्रकाशत्वं तद्रोचर इत्याशङ्कायां परखकाशवाद्याह-> किञ्चेति । अनुमित्यादौ सार्यात् = अव्याप्यवृत्तित्वात् न प्रत्यक्षत्वं जातिस्वरूपं स्यात्। પ્રથમ જ્ઞાનને દ્વિતીય જ્ઞાનથી, દ્વિતીય જ્ઞાનને તૃતીય જ્ઞાનથી, તૃતીય જ્ઞાનને ચોથા જ્ઞાનથી આ કમથી પ્રત્યેક જ્ઞાનને સ્વોત્તરવર્તી જ્ઞાનથી પ્રકાશ્ય માનવામાં અનવસ્થિત જ્ઞાનની કલ્પના કરવી પડશે, જે મહાગૌરવગ્રસ્ત હોવાથી માન્ય નહિ બની શકે. આમ જ્ઞાનને પરત: પ્રકાશ્ય માનવામાં અનવસ્થા દોષ હોવાથી પરિશેષન્યાયથી જ્ઞાનને સ્વત: પ્રકાશ્ય માનવું પડશે. આથી સ્વપ્રકાશસિદ્ધિ અને સુલભ છે. -
स्वप्र० । साना सामे यायिनो मातो पासपोछे - मानवस्या हो तो शनने सत: ५११५ मानवामा પણ અનિવાર્ય છે. તે આ રીતે - જ્ઞાનસ્વપ્રકાશત્વવાદીના મતમાં જ્ઞાન પ્રકાશ હોવા છતાં જ્ઞાનનું સ્વપ્રકાશત્વ તો અનુમાનવેદ્ય જ છે, તે સ્વત: પ્રકાશ્ય નથી, કારણ કે તેવું હોય તો તો અત્યાર સુધી આ વાતનો ફેંસલો શાને પોતે જ ક્યારનો આપી દીધો હોત. જ્ઞાનગત સ્વપ્રકાશત્વ જે અનુમાન દ્વારા વેદ્ય છે તે અનુમાન પણ જ્ઞાનાત્મક હોવાથી તેનું સ્વપ્રકાશત્વ પણ અનુમાનાન્તરથી વેદ્ય માનવું પડશે. આથી જ્ઞાનસ્વપ્રકાશમતમાં પણ સ્વપ્રકાશત્વના અનવસ્થિત = અનવસ્થાદોષગ્રસ્ત અનુમાનની કલ્પનાનું ગૌરવ તો દુર્વાર જ બનશે. એનો કોઈ છેડો નહિ આવે. જો સ્વપ્રકાશવાદી એમ કહે કે – “જે વિષયના જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશત્વ અનુમેય છે તે જ્ઞાનના સ્વપ્રકાશત્વાનુમાનની પરંપરા બહુ આગળ ચાલે તેવી શકયતા નથી, કારણ કે વિષયાન્તરમાં મનનો સંચાર = પ્રવૃત્તિ થવાથી તે અનુમાનપરમ્પરા અટકી જશે. તેથી અનવસ્થા દોષને અવકાશ નહિ રહે.” <- તો આ રીતે અનવસ્થા દોષનો પરિહાર જ્ઞાનને જ્ઞાનાન્તરથી વેદ્ય માનનારા વિદ્વાનોના પક્ષમાં પણ ઘટી શકશે. તેથી જ્ઞાનપરપ્રકાશપક્ષની ઉપેક્ષા કરી નહિ શકાય.
- प्रत्यक्षत्वभांतिस्व३पतासंग - नैयायि* पूर्वपक्ष (Ang):- किश्च० । १vी, श्री पास भेछ शान क्ष मा २ शान थाम खोय छे. तेथी અનુમિતિ વગેરે જ્ઞા, પણ સ્વપ્રકાશ હોવાથી તે પોતાના સ્વને અને પોતાના આશ્રયને વિષય કરશે. તદનુસાર ધૂમમાં અગ્નિવ્યાતિ भने पर्वतमा धूमपना नयी अथवा पर्वतमा भनिव्यायधूमना परामर्शथी पर्वतमा अलिसाक्ष्य अनुमिति यथे ते 'पर्वतेऽग्निं