________________
* विशेषणोपलक्षाणमीमांसा *
१११ | न तु विशेषणम् । तेन प्रत्यक्षपूर्वं प्रत्यक्षाऽविषयत्वेऽपि न क्षतिरिति ।
-----------भानुमती---- प्रत्यक्षतिषयत्वे इन्द्रिययोग्यतावच्छेदकत्वस्पोपलक्षणतयाऽभिमतत्तेन, विषयताया ज्ञानसमानकालीनता प्रत्यक्षपूर्व = लौकिकप्रत्यक्षोदयापूर्वं रूपादेः प्रत्यक्षाविषयत्वेऽपि न क्षतिः । .
ननु व्यावर्तकत्वाऽतिशेषे कथमुपलक्षाण-विशेषणगोदः ? गातर्तकत्ते सति सद विशेषणमसतुपलक्षणं पथा दण्डी पुरुषः, कुरुणा क्षेगर्मिति चेत् ? न, 'काकतदेतत्तागृहं, जलाभिस्तापस' इत्यादातुपरि भाम्यतः काकस्प जसादरसत्तेऽप्यविशेषणत्तादपलक्षाणत्वात्त । एतेन लगातातिबोधकाने गावर्ततं सर विशेषाणमस्तुपलक्षाणं, तेन काकादीनां पाततिबोशसमये सतां विशेषाणत्वमेत लगावतिबोधसमये असतामुपलक्षणत्वं । अत एत काकैर्जतामि: कुरुणेत्यानातित्थाभूतलक्षणे ततीति निरस्तम्, गावतिलोशसमये सतोऽप्युपरि ममत: काकादेरतिशेषणत्वात् उपलक्षाणत्वाच । नापि विशेष्यतित्वे सति प्रत्यारयगावतिसमाजाशिकराणत्वे सति यावर्तक विशेषणं, दवा पर विशेष्यत्वातत्तछेदेन व्यावत्या वा रात्समानाधिकरणका प्रतीगते ता ततिशेषणं विशेष्यत्वा प्रत्यारण(सातल्लधिकरणत्वमिति जतामिस्तापस' इत्यादी जगदावतिपसात् । न हि तापसे न जा वर्तते । नापि विशेष्णसमानातिमतितत्तं विशेषणत्वं, काततदेवदतगृहमित्यादातुपलक्षणेऽपि गतत्वात् अाभिधानतशापामविशेषणत्वापातात्त । अथ यावर्तकाते सति विशिष्टधीविषयत्तं विशेषणत्वं, विशिष्ट्रबन्दिा का विशेषणत्तगोचरा गौरतात; किन्तु विशेषणतिषगा, विशेषाणोपलक्षणसहाापपतेः । अत एत चाक्षुषत्वादितिरोधः, उपलक्षणत्ते तूपलक्षितं संस्थानादि तिशिष्ठधीविषयो न काकावं, तत्तमातेऽपि तदाहपतीतेस्तादूप्यात, या भमत्तापतेः । न च शब्दोपस्थापितरण कथं शादज्ञाकाबहिति इति वाच्यम्, तथैव व्युत्पतेः । न हि 'गड़ागां घोष' इत्या प्रताहोऽपि तीरावच्छेदकता भासते, किन्तु तीरत्वेन तीरतिशेष एत, अन्यथा :अजहत्स्वार्थासागात् । चैतमुपलक्षणपदप लाक्षणिकत्तं, अशक्यस्य संस्थानादेरुपस्थानादिति तात्यम्, उपलक्षणबुलुपस्थापितकारगान्तरजन्यसंस्थानोपस्थित्या तदन्वये तात्पर्यादिति, मैवम्, तथागत्पतेरसिन्दः । न छुपलक्षणपदातिरिकमपलक्ष्योपस्थापकमस्तीत्युपलक्षणस्य प्रतियोगिनोऽमातधीविषयत्वात्, नियतोपलक्ष्याभावात्त । नाऽपि यावर्तकत्ते सति क्रियान्तगि विशेषणमागदपलक्षणम्, क्रियाहिने 'सुभगोऽयंदाडी महाबाहुः' इत्यादौ दाडादेरतेशेषणत्वापातात, परम्परपोपलक्षागेऽपि क्रियातपित्ताच ।
अथाऽतदयातिशिष्टयम् । तथा च विशिष्टज्ञानोऽतदव्याततिर्विषयो न विशेषणमुपलक्षणं वा । तथा च विशिष्टधीकारणज्ञानाविषयत्ते सति प्रत्यारराव्यावतिसमानाधिकरणं विशेषणमिति, तन्न, नीलमुत्पमित्यादावनीलानुल्लेखेऽतदल्यातल्यनुल्लेखात्, 'नीलं जानामी'त्लनुव्यवसापविरोधात्, अपोहापाताय ।
अथ यावर्तकं साक्षात्सम्बन्ध नीलादि, परम्परासम्बन् गहोपरि ममत्काकादि, ता यावर्तनीयमधितिष्ठति । यदि साक्षादेव तदविशेषणमतो विपरीतमन्यत्, 'दण्डी पुमानि'ति विशेषणमा दण्डः पंसो न जातिरदाडमसौ च तसोति सम्बन्धिदयातिरितसम्बन्धघटकामाते सति सम्बन्ध एत साक्षात्सम्बन्धः । स च संगोगसमवाय-स्वरूपसम्बन्धसाधारणो जाने विषयस्याधिकरणे अमावस्य सम्बन्धिनि समवायरपास्तीति तेषामपि = અનભિમતથી બાદબાકી કરી આપે તે વિશેષાણ કહેવાય અને સ્વયં ગેરહાજર હોવા છતાં પણ પોતાના આયને અન્યથી અલગ પાડે તેવો વ્યાવર્તક ધર્મ = ઉપલક્ષાણ. દંડ હાજર હોતે છતે ચૈત્રને દંડી કહેવામાં આવે છે. તેથી દંડ એ ચૈત્રનું વિશેષાગ કહેવાય અને દંડ હાજર હોય તો જ તેના બળથી અદંડી પુરૂષથી ચૈત્રને અલગ સમજી શકાય અને તેને દંડી કહી શકાય. જ્યારે “જટાવાળા તાપસ' વગેરે સ્થળમાં જટા વગેરે તાપસનું ઉપલક્ષાણ કહેવાય. તેથી હું વગેરે પડવાના લીધે તાપસની જટા કપાવવામાં આવી હોય તો પાગ તેને “જટાવાળા તાપસ' કહેવાય અને ત્યારે ગેરહાજર હોવા છતાં જટા અન્ય વ્યકિતથી તેનો ભેદ પાર પાડી શકે જેને ચશમાના નંબર હોય અને રોજ ચશમા પહેરતો હોય છતાં સૂતી વખતે તો ચશમાં ન પહેર્યા હોય તો પાગ તેને ચશમાવાળો કહેવાય છે. પ્રસ્તુતમાં લૌકિક પ્રત્યક્ષવિષયતા પણ ઉપલક્ષાગ હોવાથી વિષયમાં તે હોય તો જ તે વિષય પ્રત્યક્ષજનક બની શકે - એવું ના કહી છે.કાય. માટે પ્રત્યક્ષપૂર્વે ઘટાદિમાં લૌકિકવિષયતા ગેરહાજર હોવા છતાં તે ઘટાદિ પદાર્થોને ઈન્દ્રિયયોગ્ય કહી શકાય છે. તેથી તેવા ઘટાદિને પ્રત્યક્ષ જનક કહેવામાં કોઈ વાંધો નથી. જ્ઞાન પણ લૌકિક પ્રત્યક્ષનો વિષય બને છે જ. તેથી તે ઈન્દ્રિય યોગ્ય તો છે જ, પાગ અહીં પ્રશ્ન એ છે કે -> ‘તે કઈ ઈન્દ્રિયન યોગ્ય છે ?” <- ચક્ષુ વગેરે બાહ્ય ઈન્દ્રિય સાથે તો તેને સન્નિકર્ષ ઘટી શકતો ન હોવાથી પારિશેષ ન્યાયથી જ્ઞાનમાં મનસ્વરૂપ ઈન્દ્રિયની યોગ્યતા = ગ્રાહ્યતા સિદ્ધ થાય છે. જ્ઞાન મનોગ્રાહ્ય = મનોજન્યજ્ઞાનવિષય હોવાના લીધે તેનું માનસ પ્રત્યક્ષ જ થઈ શકશે. ઘટચાક્ષુષ આદિ પ્રતીતિનો તે વિષય નહિ બની શકે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે ચાક્ષુષાદિ સાક્ષાત્કારનો વિષય સ્વાત્મક સાક્ષાત્કાર બની શકતો નથી. અર્થાન જ્ઞાનમાં પ્રકાશિત્વ = સ્વતો ગ્રાહ્યત્વની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. આવું પરપ્રકાશવાદી તૈયાયિકનું કથન છે.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
