________________
* जयदेवमिश्रमते प्रत्यक्षजनकविषयताधोतनम् *
१५५
अपि च प्रत्यक्षविषयतायामिन्द्रियसनिकर्षस्य नियामकत्वात् कथं तदनाश्रयस्य स्वस्य प्रत्यक्षत्वं ? कथं वा प्रत्यक्षाऽजनकस्य प्रत्यक्षविषयत्वम् ? प्रत्यक्षविषयतायास्तजनकत्वव्याप्तत्वात् । न च संस्कार-स्मृत्युपनीततत्तादी व्यभिचारः, अतीतानागतगोचरसाक्षात्कारजनकप्रत्यासत्त्यजन्यप्रत्यक्षविषयतायास्तथात्वात् । ------------------भानुमती------------ शायां परत: प्रकाशवाशाह -> अपि चेति । प्रत्यक्षविषयतायां इन्द्रियसनिकर्षस्य = इन्द्रिय सन्निकर्षादः नियामकत्वात् = जनकत्वात् कथं तदनाश्रयस्य = इन्द्रियसभिकर्षाद्यनाश्रयस्य स्वस्य = स्वात्मकप्रत्यक्षस्य प्रत्यक्षत्वम् ? स्वजाकेद्रेियसनिक धनाश्रयत्वेन स्वस्य स्वाऽविषयत्वात् । प्रत्यक्षविषयावनियामकेन्द्रियसनिकर्षादेरभावे स्वविषयत्वानुपपतेः, कारणं विना कार्यानुत्पादनादिति (त.चिं.प्र.खं.प.७९६) व्यक्तं तत्वचिन्तामणौ।
अथ सन्निकर्षादिवत् तदभेदोऽपि विषयतानियामकोऽस्तु, अनुगमाभावस्य तुल्यत्वादिन्याशहायां परतो ज्ञानगाह्यवाद्याह -> कथं वा प्रत्यक्षाऽजनकस्य स्वस्य प्रत्यक्षविषयत्वम् ? प्रत्यक्षे विषयस्यापि हेतुत्वेन प्रत्यक्षविषयतायाः = साक्षात्कारीयविषयतायाः तज्जनकत्वव्याप्तत्वात् = प्रत्यक्षजनकत्वव्या व्यत्वात्, प्रत्यक्षजनकत्वलक्षणव्यापकस्याऽसत्वेन प्रत्यक्षीयगोचरतालक्षणस्य व्याप्यस्याभाव: सिध्यतीति न स्वस्य स्वविषयत्वसम्भवः । न हि स्वमेव स्वजाकं भवितुमहीत, कार्याव्यवहितपूर्वक्षणे कार्याधिकरणविधयाऽभिमतेऽसत्वात् ।
न च 'सोऽयं घटः' इत्यादिप्रत्यभिज्ञात्मके प्रत्यक्ष भासमानायां तदेश-तत्कालसम्बन्धस्वरूपायां तत्तायां चक्षुरादीन्द्रियलौकिकसहितकर्षासम्भवेन तताविषयकोदबुन्दसंस्कार-ततारमत्यादित एव तदानस्याङ्गीकर्तव्यतया संस्कार-स्मृत्याधुपनीततत्तादौ - स्वगोचरोदबुन्दसंस्कार-स्मरणादिस्वरूपज्ञानलक्षणसन्निकर्षोपस्थापितततादिस्थले प्रत्यक्षतिषयतायाः प्रत्यक्षजनकत्वव्यागौ व्यभिचार: दर्वार:, बहिरिन्द्रियाऽसनिकृष्ठत्वेन निरक्तचाक्षुषप्रत्यभिज्ञानात्मकप्रत्यक्षाऽजनकत्वेऽपि ततापाश्चाक्षुषप्रत्यभिज्ञानलक्षाणप्रत्यक्षविषयत्वादिति न प्रत्याक्षाजनकस्य प्रत्यक्षविषयत्वानुपपतिः, स्वाऽव्यापकाभावस्य स्वाभावासाधकत्वादिति रिपुदीप्रत्यक्षवादिभिः वाच्यम्, आत्मधर्मप्रत्यासत्यानाश्रये प्रत्यक्षविषयतायाः जनकत्वव्याशत्वादिति चिन्तामणिकार: (प.७९६) । लतायाः ततागोचरस्मृतिस्वरूपज्ञानात्मकात्मधर्मलक्षणप्रत्यासत्याश्रयत्वेन तत्तायां साक्षात्कारगोचरताया जनकाचव्याप्त्यनाश्रयत्वाला व्यभिचारावकाश: इति तदाशयः ।।
इदमप्यसत्, यथाश्रुते सामान्यलक्षणप्रत्यासतिजन्यप्रत्यक्षविषये व्यभिचारादिति जयदेवमिश्रः । इदमेवाभिप्रेत्य निरुताभिचारमपाकर्तुं परत: प्रकाशवाद्याह -> अतीतानागतगोचरसाक्षात्कारजनकप्रत्यासत्यजन्यप्रत्यक्षविषयतायाः = भूतभविष्यतिषयकं यत् प्रत्यक्ष तजनकेन सन्निकर्षणाऽजल्यो यः साक्षात्कार: तमिरपितायाः विषयतायाः तथात्वात् = प्रत्यक्षजनकत्वव्याप्यत्वात् । अर्थाऽजन्यत्वावबोधाय अलौकिक
५वंयक्ष (यास):- अपि च प्र. । शानने वश = स्व मानवामां भी हो५ थे यश भाव छ - ઈન્દ્રિયસન્નિકર્મ પ્રત્યક્ષવિષયતાનો નિયામક હોય છે અને જ્ઞાનમાં ચશ્ન વગેરે ઈન્દ્રિયનો કોઈ પણ સન્નિકર્ષ હોતો નથી. આથી તેમાં ચાક્ષપાદિ જ્ઞાનની વિષયના સંભવિત ન હોવાથી ઘટ વગેરે બાહ્ય વિષયોની જેમ જ્ઞાનનું બહિરિન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ નહિ થઈ શકે. વળી, આ સિવાય એ પણ વિચારણીય છે કે ઘટની સાથે ચકૃસન્નિકર્ષ હોતે છતે ઉત્પન્ન થનાર પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે તે પ્રત્યક્ષામક જ્ઞાન તો કારણ બની ના શકે, કારણ કે તેની કાર્યઅવ્યવહિતપૂર્વક્ષાગે ઉપસ્થિતિ નથી. તો પછી તે ઘટચાક્ષુષનો વિષય કઈ રીતે થઈ શકે ? કારણ કે પ્રત્યક્ષવિષયતા પ્રત્યક્ષજનકતાની વ્યાપ્ય હોય છે. આથી પ્રત્યક્ષજનકતાસ્વરૂપ વ્યાપકના અભાવથી પ્રત્યક્ષગોચરતાસ્વરૂપ વ્યાપ્યો अभाव सि .डीमेवी शंथा -> 'सोऽयं घटः' मा प्रत्यभिशास्१३५ प्रत्यक्षमा 'स' २०६थी नत्तानुमान सूचित થાય છે. તત્તાનો અર્થ છે તત્ દેશ-તત્કાલ સંબંધ. તાશ દૂરસ્થ હોવાથી અને તત્ કાલ અતીત હોવાના લીધે તદ્દેશ - તત્કાલસ્વરૂપ તત્તા સાથે ઈન્દ્રિયનો લૌકિકસન્નિકર્ષ સંભવી શકતો નથી. આથી તત્તાવિષયક ઉદ્દબુદ્ધસંસ્કાર અથવા તત્તાગોચરસ્મૃતિથી ઉપરોક્ત પ્રત્યભિજ્ઞામાં સત્તાનું ભાન થાય છે. આથી ઈન્દ્રિય સાથે અસન્નિકુટ અને ઉપરોક્ત પ્રત્યભિજ્ઞાનના અકારણ એવા તત્તાપદાર્થમાં ઉપર્યુક્ત પ્રત્યભિજ્ઞાનાત્મક પ્રત્યક્ષની વિષયતા રહી જવાથી પ્રત્યક્ષવિષયતામાં પ્રત્યક્ષજનકતાની વ્યામિ વ્યભિચારદોષગ્રસ્ત છે. તેથી પ્રત્યક્ષજનકતાના અભાવથી પ્રત્યક્ષવિષયતાના અભાવની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. માટે પ્રત્યક્ષજનક હોવા છતાં પોતે પોતાનો વિષય બની શકે છે. માટે સ્વપ્રકાશસિદ્ધિ અનિવાર્ય બનશે. <– તો તેના સમાધાનમાં એમ કહી શકાય છે કે પ્રત્યક્ષવિષયતામાત્રમાં પ્રત્યએજનકતાની વ્યાપ્તિ માનવાના બદલે અતીત-અનાગત પદાર્થના સાક્ષાત્કારને ઉત્પન્ન કરનાર પ્રત્યાત્તિથી = ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષથી અજન્ય એવા પ્રત્યક્ષની वियताने प्रत्यक्षतानी व्याप्य मानवाची उपरोस व्यभिचार होपनेशनल मणे, राग 'सोऽयं घटः' मा प्रत्यमिताभ પ્રત્યક્ષ સત્તાવિષયક સ્મરણસ્વરૂપ જ્ઞાનલક્ષણસન્નિકર્ષથી ઉત્પન્ન થાય છે અને જ્ઞાનલક્ષાણસન્નિકર્ષ અતીતાદિગોચર સાક્ષાત્કારનો જનક હોય છે. આમ અતીતાદિગોચર સાક્ષાત્કારજનકપ્રત્યાતિથી અજન્ય એવું પ્રત્યક્ષનું વિશેષાગ લગાડવાથી સત્તામાં ઉકત પ્રયાસનિજન્ય ઉપર્યુક્ત પ્રત્યભિજ્ઞાનાત્મક પ્રત્યક્ષની વિષયતા હોવા છતાં પણ તાદશપ્રયાસત્તિઅજન્ય પ્રત્યક્ષવિષયતામાં પ્રત્યાજનકતાની વ્યામિ अभाषित २ छ.निटीप्रत्यक्षपाही 'घटमहं जानामि' नावाप्रत्यक्षमान बने जातानुमान वानसनिपथी मानता
