________________
हर्तगतो व्याख्याप्रज्ञाशिप्रभतिसंवादयोताम्
8
मात् ।
तत्र गमनात्, परतो धर्मास्तिकायविरहेण गतिप्रतिबन्धात् ।
ननु कथमेतत्सङ्गच्छते ? आत्मनो विभुत्वेन गत्ययोगात्, मूर्तद्रव्यत्वेन क्रियासमवायिकारणत्वात् । न चात्मनो विभुत्वमसिद्धम्, बुद्ध्यधिकरणं द्रव्यं विभु नित्यत्वे सत्यस्मदाद्युपलभ्यमानगुणाधिष्ठानत्वात्, आकाशवदित्यनुमानात्
---------------भानुमती---- लभ्यते । कुतः ? इत्याशहायामाह - क्षीणकर्मण: स्वभावत: = निसर्गत एवोर्ध्वगतिमत्त्वेन तत्र = सिब्दिशिलायां पश्चचत्वारिंशल्लक्षयोजाप्रमाणायां गमनात्, तदतं व्याख्याप्रज्ञप्तौ 'कहणणं भंते अकम्मास गई पण्णायइ ? गोगमा ! निस्संगयाए, जिरंगणगाए, गइपरिणामेणं, बंधनगणयाए, निरिक्षणयाए, पुन्तपयंगणं अकम्मरस गई पाण्णायद । (व्या.प. ) । तदतं तत्वार्थसूत्रेऽपि श्रीउमास्वातिभिः वाचकतरै: 'पूर्वप्रयोगादमहत्वादबाधच्छेदातथागतिपरिणामाच्च तहतिः (त.सू.७-६) । आविष्दकुलालचक्रवत् व्यपगतलेपानाबुवदेशाइतीजवदक्निशिखावत (त.सू.90-19) इति । सेयं स्वाभाविकी गति: धर्मास्तिकायप्रयोज्या । अत एवाऽऽलोकान्तातहतिः, लोकाळतात् परत: = कर्तं धर्मास्तिकायविरहेण = गतिप्रगोजकधस्तिकायदव्याभावेज गतिप्रतिबन्धात् = गतिप्रतिरोधात्, लोकाकाशे एत धर्माधर्मादीनां सत्वात् । यथोवतं प्रज्ञापनायां - अलोए पडिहया सिदा लोगग्गे ग पहिया (पज्ञा.प.९/सू.48.गा. १५५) इति । एतेन जैनानां मते सततोहर्वगमनं मुक्तिरिति परेषां प्रलाप: प्रत्युक्तः, मुक्तस्य लोका०तपतमेत गत्यम्युपगमात्, उहतगतिमागस्प मोक्षत्वे संसारिणां प्रायेण सर्वेषामेत मुकत्तपसाच्च।
यदि च तां ततं विस्तार: परमत्वमिति गावत् । तेन सह वर्तमाना = सतता । सा चासौ उर्वगतिश्चेति कर्मधारयसमासात् परमोधर्तगतिः परमत्वस कसाकर्मक्षयप्रयुक्त्वमिति सामीलभ्यम् । ततश्च न सातत्यानुपपतिरिति विभाव्यते तदा तदपि न क्षतिकरम् ।
परे तु गतिशब्दस्यावस्थार्थकत्वमड़ीकत्य सदपेक्षया ऊहावस्था = उत्तमावस्था नास्ति, तस्या अवस्थाया एव मोक्षस्वरूपत्वमिति प्राहुः ।
तस्तुतस्तूतगति: मुक्तिपरिचायिकैत, न तु मुक्ति: तत्स्वरूपेति ध्येयम् ।
यायिक: शहते नन्विति । कथं एतत् = क्षीणकर्मण ऊर्तगमनं सङ्गच्छते ? आत्मन: विभुत्वेन = सर्वव्यापित्वेन गत्ययोगात् = गमनासम्भवात् । न हि गगनां कुगापि गच्छति, सर्व सत्वात् । न चास्तु विभुत्वं मास्तु गमनपतिषेधः इत्युको को दोष इति शङ्कनीयम्, मूर्तद्रव्यत्वेन क्रियासमवायिकारणत्वात् । मूर्तत्वचापकष्टपरिमाणवत्तम् । आत्मनः परममहत्परिमाणतत्वेनाऽमूर्तत्वास ता गतिसम्भवः । न चात्मनो विभुत्वं = परममहत्परिमाणवत्त असिन्दमिति न ता क्रियासमतासिकारणतावच्छेदकतिरह इति वक्तव्यम्, 'बुन्दयधिकरणं द्रव्यं विभु, नित्यत्वे सत्यरमदाद्युपलभ्यमानगुणाधिकरणत्वात् आकाशवदि'त्यनुमानात् तत्सिन्देः -
વિચારી શકાય તેમ છે. આ તો એક દિગ્દર્શન માત્ર છે.
से.। उपरोक्त मजितेमात्मा मेवी नो सर्भमती 5 यो छ भने विनि, जापारहित સિદ્ધશિલાને જે પામેલ છે. જીવ લોકાંતે રહેલ ૪૫ લાખ યોજન લાંબી, પહોળી, વર્તુળાકારવાળી સિદ્ધશિલાને પ્રાપ્ત કરે છે. તેનું કારણ એ છે કે જે જીવના સર્વ કર્મ ક્ષય પામ્યા છે તે જીવનો ઉર્ધ્વગતિ કરવાનો સ્વભાવ છે. આથી ૧૪ રાજલોકના છેડે આવેલી નિર્મળ સિદ્ધશિલા તરફ ક્ષીણકર્મવાળો જીવ જાય છે. સિદ્ધશિલાની ઉપર ૧ યોજન પછી અલોકાકાશ આવેલ છે, જ્યાં ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય નથી. ગતિ કરવાનું માધ્યમ ધર્માસ્તિકાય છે. અલોકાકાશમાં ગતિમાધ્યમ ધર્માસ્તિકાય ન હોવાથી સર્વકર્મથી મુક્ત થયેલ જીવ ઊર્ધ્વગતિ કરવાનો સ્વભાવવાળો હોવા છતાં અલોકમાં જતો નથી. (જુઓ પૃષ્ઠ ૩૨ ૧)
मात्मा विमुद्रव्य छ- नैयायिह ५५क्ष:- ननु.। भौगये नेमामास्वामाविक गतिमापात पीरीतीश ? १२मात्मा વિભુ હોવાને લીધે તેની ગતિ થવી અશક્ય છે. જે સર્વત્ર ફેલાઈને રહેલ હોય તે ગમન કઇ રીતે કરી શકે ? કોઈ પાગ ક્રિયા પ્રત્યે તાદામ્ય સંબંધથી મૂર્તદ્રવ્ય સમવાય કારણ બને છે. આત્મા વિભુ = પરમમહપરિમાણવાલો હોવાથી અપકૃષ્ટપરિમાણવત્ત્વસ્વરૂપ મૂર્તત્વ આત્મામાં નથી રહેતું. આમ આત્મા મૂર્તદ્રવ્ય ન હોવાથી તેમાં સામાન્ય ક્રિયા પણ ઉત્પન્ન નહીં થઇ શકે તો ગતિસ્વરૂપ ક્રિયાવિશેષની તો વાત જ શી કરવી ? આત્મામાં વિભુત્વ અસિદ્ધ નથી, કારણ કે અનુમાન દ્વારા આત્મામાં વિભુત્વની સિદ્ધિ થઇ શકે છે. તે આ રીતે - બુદ્ધિઅધિકરાણીભૂત દ્રવ્ય (= આત્મા) વિભુ છે, કારણ કે તે નિત્ય હોતે છતે આપણાથી જાણી શકાય તેવા ગુણોનું અધિકરણ છે. જે જે દ્રવ્ય અવિનશ્વર હોય અને આપાગથી જાણી શકાય તેવા ગામોનો આધાર હોય તે તે દ્રવ્ય વિભુ = પરમમહત્પરિમાણાશ્રય હોય છે, જેમ કે આકાશ. ગગન અવિનાશી પાગ છે અને આપણા દ્વારા સાક્ષાત્કાર કરી શકાય એવા શબ્દ ગુગનો આશ્રય છે, તો સાથે સાથે વિભુ = સર્વવ્યાપી પણ છે. આત્મા પાગ નિત્ય હોતે છતે આપાણા સાક્ષાત્કારનો વિષય બનનાર જ્ઞાન, સુખ, દુઃખ આદિ ગાગોનો આધાર છે જ. આથી જ તે સર્વવ્યાપક સિદ્ધ થશે. આ રીતે આત્મામાં વિભુત્વ સિદ્ધ થવાથી આત્માની ઉર્ધ્વગતિ = પરમગતિ અસંભવ બનશે, ભલે ને તેના સઘળા કર્મો નાશ પામ્યા હોય.
