________________
८८ न्यायालोके प्रथमः प्रकाश
* सम्भावनापरीक्षणम् * संवादाभिमानोऽपि तल्लिङ्गाभिमानादित्याद्यनवस्थानादनुपदोक्तसंवादस्य च सद्विषयकत्वरूपप्रामाण्याऽसहचारात् । ------------ ------.भानमती -- - - - - - - - - - - - - - - -- त्वात् । तदेव धाशकयते यस्मितनाशक्यमाने स्वक्रियाव्याघातो न भवति । तदक्तमुदयनेन न्यायकुसुमाञ्जलो. व्याघातावधिराशहा तर्क: शहाधिर्मतः ॥ (३/19) इति । नव्यनास्तिकमते दोषान्तरमावेदयति -> अनुपदोक्तसंवादस्य = अध्यक्षमूलकविकल्पसमानविषयकत्वलक्षणसंवादस्य च असविषयकत्वेनाप्रमाणभूते सविकल्पकप्रत्यक्षे वृतित्वात् सविषयकत्वरूपप्रामाण्यासहचारात् = निर्विकल्पकाध्यक्षमागवृत्तिना परमार्थसत्स्वलक्षणविषयकत्वलक्षणेन प्रामाण्टोन सहकाधिकरणवृतित्वविरहात् कथं सविकल्पप्रत्यक्षे निर्विकल्पमात्रवृत्तिप्रामाण्याभिमानोऽपि सम्भवेत् ? तत एतादृशक्लिष्टकल्पनापेक्षया प्रवर्तकज्ञाने साक्षादेव प्रामाण्यागपगम: श्रेयानिति स्यादवादिनोऽपिप्रायः ।
अथ सम्भावनायां प्रामाण्याभिमानार्थ नाध्यक्षमूलकविकल्पविषयविषयकत्वलक्षण: संतादोऽपेक्षितःकिन्तु अध्यक्षमूलकविषयविषयकत्वलक्षण एव संवादोऽपेक्षित: । संभावनायां अध्यक्षमूलकविषयविषयकत्वरूपसंवादस्य = निर्विकल्पकप्रत्यक्षमूलकविषयगोचरकत्वस्वरूपस्य संवादस्य अध्यक्षमूलकाध्यक्षान्तरसाधारणस्य = निर्विकल्पकप्रत्यक्षे इव तन्मूलकाध्यक्षान्तरे सविकल्पात्मके वर्तमानास्य उक्तप्रामाण्यरूपसहचारः = सविषयकत्तलक्षणप्रामाण्येन सहकाधिकरणतित्वलक्षण: सहचारः अपि किमुत प्रामाण्याभिमान इत्यपिशब्दार्थ: अक्षतः = निरावाध एव । अयमा नव्यानास्तिकाशय: निर्विकल्पात्मक-प्रमाणभूताध्याक्षेष्वित तन्मूलकेषु अध्यक्षान्त्तरेषु सविकल्पात्मकेष्वपि निर्विकल्पकाध्यक्षमूलकविषयविषयत्वलक्षण:निर्विकल्पकाध्यक्षसंवादः वर्तत एव, सविकल्पकाध्यक्षस्वरूपसम्भावनाया विषयीभूतस्य सामान्यस्य निर्विकल्पाध्यक्षमूलकस्वलक्षणात्मकविशेषपदाश्रितत्वेन निर्विकल्पकाध्यक्षमूलकत्वात् । निरुक्तसंवादस्य प्रमाणभूते निर्विकल्पकाध्यक्षे वर्तमानत्वेन सविषयकत्वलक्षणप्रामाण्येन सहकाधिकरण्यात् तदबलेन सम्भावनायां सविषयकत्वलक्षणप्रामाण्याभिमानमव्याहतमेवेति चेत् ?
स्यादवादी तनिराकरुते -> नेति । तथापि = उक्तरीत्या संवादस्य प्रामाण्यसाहचर्येण सम्भावनायां प्रामाण्याभिमानोपपादनेऽपि, द्रष्टसाधम्र्येण = उपलब्धव्यभिचार्यलमानसाधारण्यहेतुना, अनुमानाऽप्रामाण्यसाधनस्य = 'अनुमानत्वावचिन का प्रमाणमिति निश्चयस्य अनुमानप्रामाण्यानभ्युपगमे = 'अनुमान प्रमाणं'इत्यनीकारे दुःसमाधानत्वात्, दुष्ठव्यभिचारिसाधाराणोऽप्रामाण्यव्याशिस्वीकारे एव अनुमानाऽप्रामाण्यसिन्दिसम्भवात् । तत्स्वीकारे च अनुमानमान प्रमाणं' इति चार्वाकसिन्दान्तव्याकोपः, तदस्वीकारे चालुमानाप्रामाण्यासिन्दिः अपमाणत:प्रमेयसाधतास्याभिमानामागत्वादित्युभयत: पाशारज्जुन्यायापात: अनुमानपामाण्यसाधकस्याप्यनुमानविशेषरूप
આભિમાનિક બુદ્ધિ માટે તેના લિંગની આભિમાનિક બુદ્ધિની કલ્પના અને તેના માટે બીજા કોઇની કલ્પના - આ રીતે કલ્પના કરવામાં અનવસ્થા આવશે. આથી આવી રીતે કલ્પના કરવી કોઈ પણ રીતે વ્યાજબી નથી. આના કરતાં સંભાવનામાં જ સાક્ષાત પ્રામાણ્યની કલ્પના કરવી વધુ ઉચિત છે. તેથી જ અનુમાનાત્મક અતિરિકન પ્રમાણની સિદ્ધિ થશે. વળી, બીજી વાત એ છે કે ઉપરોક્ત સંવાદ પ્રમાણભૂત નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષનો સંવાદ નથી, પણ અપ્રમાણભૂત સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષનો સંવાદ છે. આમ સંવાદ દ્વારા સંભાવનામાં સવિષયકત્વરૂપ પ્રામાયની આભિમાનિક પ્રતીતિની ઉપપત્તિ પણ થઇ ના શકે.
नयनाति :- अ.। अध्यक्ष सविse: शानमा सहविष५४१३५ प्रामा१५ नोवधी तेना समानवि५५४१३५ સંવાદમાં પ્રામાયનું સાહચર્ય = સામાનાધિકરણય ભલે ના રહી શકે અને તેના લીધે સંવાદ દ્વારા સંભાવનામાં પ્રામાયની આભિમાનિક બુદ્ધિ ભલે ન થઈ શકે. પરંતુ નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષમૂલક પ્રત્યક્ષ તો નિર્વિકલ્પપ્રત્યક્ષમૂલક વિષયને જ વિષય કરે છે. આ રીતે તે સવિષયક હોવાથી પ્રમાણ પણ થઈ શકે છે. આથી અધ્યક્ષમૂલક અધ્યક્ષમાં અધ્યક્ષમૂલકવિષયવિષયકત્વસ્વરૂપ અધ્યક્ષનો સંવાદ પ્રામાણયનો સહચારી = સમાનાધિકરણ બની જશે. આ સંવાદ તો સંભાવનાનાં પણ વિદ્યમાન હોય છે, કારણ કે સંભાવનાનો વિષયભૂત સામાન્ય પદાર્થ નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષમૂલક વિશેષપદાર્થ = સ્વલક્ષણ ઉપર આધારિત હોવાથી અધ્યક્ષમૂલક હોય છે. આથી પ્રામાણભૂત નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષના પ્રત્યક્ષમૂલક વિષય વિષયકત્વરૂપ સંવાદથી સંભાવનામાં પ્રામાયની આભિમાનિક બુદ્ધિ થઈ શકે છે. ફલત: આવું કહેવામાં કોઈ બાધા નથી કે જ્યારે કોઇ પણ સ્થાનમાં ધૂમ દેખીને ત્યાં અગ્નિ હોવાની સંભાવના મનુષ્યને થાય છે તે સંભાવનાને પ્રમાણભૂત માનીને જ અગ્નિને મેળવવાની આશામાં મનુષ્ય ત્યાં જવાનો પ્રયત્ન કરે છે. પરંતુ આટલા માત્રથી સંભાવનાને અનુમાન નામક સ્વતંત્ર પ્રમાણ માનવાની ભૂલ કરવા જેવી નથી.
* ६ष्टसाधWथी अनुभानाऽभ्राभायसाधन दुष्ठर - न * સ્યાદાદી :- ના, આ રીતે સંવાદનું પ્રામાણ્ય સાથે સાહચર્ય બતાવીને સંભાવનામાં પ્રામાણ્યની આભિમાનિક બુદ્ધિની ઉપપત્તિ કરવા છતાં અનુમાનને પ્રમાણ માનવામાં ન આવે તો “અનુમાન પ્રમાણ નથી' આ વાતની સિદ્ધિ થવી મુશ્કેલ છે. જો એમ કહેવામાં આવે કે —– “જે હેતુ સાધ્યનો વ્યભિચારી છે તેનાથી થનાર અનુમિતિમાં અપ્રામાણ્ય ટ = સર્વસમ્મત છે. આથી આ દષ્ટના સાધર્મથી
