________________
अभिव्यक्तिसमीक्षा
୧y
अनभिव्यक्तत्वात्तदनुपलम्भ इति चेत् ? ननु के यमनभिव्यक्तिः ? अनुपलब्धिर्वाऽऽवरणं वा ? | आयेऽनुपलब्ध्याऽनुपलब्धिरित्यनुत्तरम् । अन्त्ये चावरणं स्वज्ञानप्रतिबन्धकसम्बन्ध इति तादृशातिरिक्तपदार्थाभ्युपगमे तत्त्वसङ्ख्याविरोधः । न च भूतस्वरूपं तेषामन्यतरदेव वाऽऽवरणं, व्यञ्जकत्वावरणत्वयोर्विरोधेन तत्त्वेनाभिमतानां भूतानामावरणत्वायोगात् ।
_ 'विशिष्टपरिमाणाभावात्प्रत्येकं भूतेषु चैतन्यावरणमिति बालजल्पितम्, तथा सति परिणामस्यैव व्यञ्जकत्वप्रसङ्गात्, ------------------भानुमती ------------ ------ = अनुपलब्धत्वेन चेतनाया अनुपलब्धिः इत्यर्थकत्वेन घटकुटीप्रभातन्यायापातात् तदतरं = अनुत्तरं उतरानहमिति स्यादवादिनोऽभिप्रायः । अन्त्ये = आवरणस्वरूपानभिव्यक्तिपक्षे च अभिव्यक्तिपदवाच्यं आवरणं प्रकृते स्वज्ञानप्रतिबन्धकसम्बन्धः = चैतन्योपलब्धिविरोधिसंसर्गात्मकमेव स्वीकर्तव्यमिति तादृशातिरिक्तपदार्थाभ्युपगमे = पथिवीजलादिभूतचतुष्कभिन-चैतन्योपलब्धिप्रतिबन्धकसंसर्गलक्षणपदार्थस्वीकारे तत्वसइख्याविरोध: = 'पृथिव्यापस्तेजोवायुरिति तत्वानि' इति बृहस्पतिसूत्रोक्ततत्वचतुष्कव्याघात: । तदक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये - अनभिव्यक्तिरप्यस्या व्यायतो नोपपद्यते । आवतिर्न यदन्येन तत्वसहख्याविरोधत: ॥<- (स्त. 9/का.३१) इति। न च भूतस्वरूपं तेषां = पृथिवीजलानलानिलानां अन्यतरदेव वावरणं स्वीक्रियते न तु तदतिरिक्तमिति वाच्यम्, व्यञ्जकत्वावरणत्वयोः = चैतन्यसाक्षात्कारजनकत्व-तज्जनकीभूताभावप्रतियोगित्वयो: विरोधेन तत्वेन = चैतन्यसाक्षात्कारजनकत्वेन अभिमतानां पख्यादीनां भूतानां भूतत्वेन पृथिवीजलानलानिलान्यतमत्वेन वा आवरणत्वायोगात् = चैतन्यसाक्षात्कारजनकीभूताभावप्रतियोगित्वाऽसम्भवात् । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये -> न चासौ तत्स्वरूपेण तेषामन्यतरेण वा । व्यञ्जकत्वप्रतिज्ञानालावति अकं यतः ॥ <- (9/३६) इति ।
ननु विशिष्टपरिणामाभावात् = कायाकारपरिणामतिरहात् प्रत्येकं भूतेषु चैतन्यावरणं - चैतन्यसाक्षात्कारजनकीभताभावप्रतियोगित्वमिति चेत् ? अहो ! बालजल्पितम् । तथा सति = विशिष्ट्रपरिणामाभावस्य चैतन्यसाक्षात्कारपतिबन्धकत्वे तदभातत्वेन तदधेतुत्ते गौरवात् परिणामस्यैव = विशिष्ट्रपरिणामौत व्यञ्जकत्वप्रसात् = चैतन्यसाक्षात्कारकारणतापतेरित्यर्थः । आवारकत्वस्य भावत्वव्याप्यत्वेन तथात्ते तस्य भावत्वापतेः । न चावारकत्वं न भावत्वव्याप्यम, अन्धकारे व्यभिचारादिति वाच्यम, तमसो
*अनलिव्यठितनी व्याज्या नास्तिठभते असंगत* अन.। अब नास्ति ओम -> प्रत्ये: अवस्थामा भूतयतु५मा येतना अभियान डोपाथी नोसामा यती નથી. પરંતુ તેનો અર્થ એવો નથી કે પૃથ્વી,જલ વગેરે સ્વતંત્ર હોય ત્યારે તેમાં ચેતના જ નથી હોતી. <– તો તે વાત બરાબર નથી, કારણ કે આ અનભિવ્યક્તિ એટલે શું ? એવો પ્રશ્ન અહીં ઉપસ્થિત થાય છે.અનભિવ્યક્તિ = અનુપલબ્ધિ કે આવરણ ? આ બે વિકલ્પમાંથી જ કોઈ એક વિકલ્પ માન્ય કરવો પડશે. એમાંથી પ્રથમ વિકલ્પ અર્થાત્ અનભિવ્યક્તિ = અનુપલબ્ધિ (=સાક્ષાત્કારનો અભાવ) માન્ય કરવામાં આવે તો -> *પ્રત્યેક ભૂતપદાર્થમાં ચેતના હોય તો પ્રત્યેક અવસ્થામાં તેનો સાક્ષાત્કાર કેમ થતો નથી ? <- આવા પ્રશ્નના જવાબમાં નાસ્તિકે જે જવાબ આપ્યો કે -> “પ્રત્યેક ભૂતપદાર્થમાં ચેતના અનભિવ્યકત હોવાથી તેનો સાક્ષાત્કાર થતો નથી. --- તેનો અર્થ એવો ફલિત થશે કે “પ્રત્યેક ભૂતપદાર્થમાં ચેતનાનું પ્રત્યક્ષ ન થતું હોવાથી તેનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી.' પરંતુ આ જવાબ એ જવાબ ન કહેવાય, કારણ કે “ચત્ર કેમ ખાતો નથી? આ પ્રશ્નના જવાબમાં “ચત્ર ખાતો ન હોવાથી ખાતો નથી' આવો જવાબ આપવામાં જેમ પ્રશ્ન અને પ્રત્યુત્તર બન્ને સમાન જ બની જાય છે. તે જ રીતે પ્રત્યક્ષ ન થતું હોવાના લીધે પ્રત્યેક અવસ્થામાં ભૂતપદાર્થમાં ચેતનાનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી' આવા કથનમાં સવાલ અને જવાબ તુલ્ય બની જાય છે. જે અંત્ય = બીજો વિકલ્પ માન્ય કરવામાં આવે કે “અનભિવ્યકિત = આવરાગ' તો તે પણ બરાબર નથી, કારણ કે ચેતનાની અભિવ્યકિતનો અર્થ ચેતનાનું આવરણ જ માનવું પડશે. અર્થાત્ “અસંહત ભૂતપદાર્થમાં ચેતના અનભિવ્યકત હોય છે.' તેનો અર્થ એવો માનવો પડશે કે અસહભૂત અવસ્થામાં ચેતના આવૃત હોય છે. ચેતનાના આવરણનો અર્થ બીજો કોઇ નહીં થાય પાણ - “ચેતનાના સાક્ષાત્કારના પ્રતિબંધકનો સંબંધ = ચેતનાનું આવરાગ' - આવું માનવું પડશે. હવે અહીં ફરી પાછો પ્રશ્ન થાય કે - ભૂતપદાર્થમાં અસંહત અવસ્થામાં જે ચેતાજ્ઞાનપ્રતિબંધકસંસર્ગ છે, તેનું સ્વરૂપ શું છે ? જો તે સંસર્ગ પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ સ્વરૂપ ભૂતચતુષ્કથી ભિન્ન હોય તો પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ આ ચાર જ તત્વ છે' આવા ચાર્વાકસૂત્રોકત અર્થનો બાધ થવાથી તqસંખ્યાનો વ્યાઘાત થઇ જશે. પાંચમા તત્ત્વનો સ્વીકાર કરવાની આપત્તિ આવશે. તે આવરણમાં ભૂતસ્વરૂપ કે ભૂતચતુષઅન્યતરત્વેન રૂપેણ ચૈતન્યઆવરણતા માની શકાય તેમ નથી, કારણ કે વ્યંજકતા અને આવારકતા ધર્મ પરસ્પર વિરોધી હોવાથી ચેતના સાક્ષાત્કારજનકરૂપે નાસ્તિકને સંમત ભૂતમાં ચેતનાની આવક ઘટી ના શકે.
* हायाघारपरिशाभनो अभाव आवरा नथी विशि.। -> 'शरीर पृथ्वी वगैरे यार (भूतीनो विशिशिमाम छ. भा परिणामनोभमा येतनानो मापा छे. संत ભૂતોમાં આ પરિણામ ન હોવાના લીધે ચેતનાની અનુભૂતિ થતી નથી.’ -- આવી નાસ્તિકની વાત તો બાલવાણી જ લાગે છે, કારણ કે વિશિષ્ટપરિણામાભાવને ચેતનાનો આવારક માનવામાં આવે તો તેના અભાવને અર્થાત્ વિશિષ્ટપરિણામાભાવના અભાવને
