________________
९४ न्यायालोके प्रथमः प्रकाश
* शब्दस्य स्वातंत्र्येण प्रामाण्यावेदनम्
यत्तु प्रत्यक्षस्यापि तान्त्रिकलक्षणाऽलक्षितस्यैव लोकसंव्यवहारचतुरस्य प्रामाण्यं नातथाभूतस्य । अत एव अनुमानमपि तान्त्रिकलक्षणलक्षितमेवाऽप्रमाणत्वेन प्रतिपाद्यते, न गोपालाद्यनलप्रतिपत्तिरूपमिति, तदसत् तस्यापि वस्तुतः तान्त्रिकलक्षणलक्षितत्वादित्यनुमानं प्रमाणम् । एवमागमोऽपि ।
-- भानुमती -
LLLL
प्रत्यक्षस्यापि तान्त्रिकलक्षणालक्षितस्यैव = न्याय-बोद्ध-जैनादितन्त्रोक्तविधिसम्पन्नभिन्नस्यैव लोकसंव्यवहारचतुरस्य 'अयं घट' इत्यादिरूपस्य प्रामाण्यं स्वीक्रियते न अतथाभूतस्य = न्यायजैनादिशास्त्रोपवर्णितस्यालौकिकप्रत्यक्षावधि-मनः पर्यव- केवलप्रत्यक्षाद्यात्मकस्य । अत एव = शब्द-तदुपजीविप्रमाणमूलभूतापपुरुष नाश्वासादेव, अनुमानमपि तान्त्रिकलक्षणलक्षितमेव = न्याय- जैनादिदर्शनोक्त-विधिसम्पलामेत अप्रमाणत्वेन प्रतिपाद्यते तादृशप्रत्यक्षवत्, न तु गोपालाद्यनलप्रतिपतिरूपं = आबालगोपालाङ्गनादिसाधारणानलादिप्रतिपतिस्वरूपम्, अन्यथा व्यवहाराऽनिर्वाहादिति ।
प्रकरणकारस्तन्निराकरोति -> तदसदिति । तस्यापि
तान्त्रिकलक्षणलक्षितत्वलक्षणप्रत्य
क्षादिपरिभाषणस्यापि, वस्तुतः तान्त्रिकलक्षणलक्षितत्वात् = चार्वाकतन्त्रोक्तलक्षणाक्रान्तत्वात् त्वन्मतानुसारेणैव पराहतत्वम् । न च तान्त्रिकविधिकलितत्वं तदकलितत्वं वा प्रामाण्यस्य बाधकं साधकं वा किन्त्वर्थतथात्वमेव तथा । इति हेतो: अविसंवादि अनुमानं प्रमाणम्, तद्वति तत्प्रकारकत्वावगाहित्वात् । एवं = दर्शितरीत्या आगमोऽपि = आप्तपुरुषवचनमपि प्रमाणम्, अबाधितार्थप्रतिपादकत्वात् । न चानाकांक्षादिपदेष्वप्रत्यायकत्वदर्शनादन्यत्रापि प्रमाणत्वानाश्वास इति वाच्यम्, प्रत्यक्षेऽपि तदनुदारात्, अदुष्टसामग्रीप्रभवत्वेन प्रामाण्योपपादनचभयत्र तुल्यमेव । न च शास्त्रोक्तार्थानां विसंवाददर्शनातदप्रामाण्यमिति वक्तव्यम्, तदविसंवादस्यैतासिद्धेः, क्वचिद् विहितकर्मण: फलाभावस्याङ्गवैकल्याद्यधीनत्वात् । एतेन शब्दोऽपि न मानं, परस्परविरुतार्थाभिधायकानामागमानां विनिगन्तुमशक्यत्वात्, शब्दस्य वासनामात्रप्रभवत्वात्, तन्मात्रजनकत्वाच्च, अन्यथाऽसदर्थप्रतिपादक शब्दप्रयोगस्य दुर्घटत्वं स्यादिति परास्तम्, सदागमे विरोधस्यैवासिद्धेः विरोधालाकलितागमस्यैव प्रमाणत्वेन स्वीकारात्, 'शब्दात् निश्चनोमि न तु सन्देहि' इत्यनुव्यवसायाद् वासनामात्रजनकत्वायोगात् । एतेनास्तु शब्दप्रामाण्यं तथापि का स्वतंत्रतया किन्त्वनुमानविधयैव, ऐते पदार्था मिथः संसर्गवन्तः, आकांक्षादिमत्पदस्मारितत्वादित्यादिदिशाऽनुमानादिति निरस्तम् 'अनुमिलोमी'ति धिया प्रमाविशेषसिद्धेः प्रमाणान्तरसिद्धिवत् 'शाब्दयामी' तिधिया प्रमाविशेषसिद्धेः तत्रापि प्रमाणान्तरसिद्धिरप्रत्यूहैव, व्याप्त्यादिज्ञानं विनाऽपि शब्दादाहत्यार्थप्रतीतेश्च न तस्यानुमानत्वमिति व्यक्तं भाषारहस्ये (गा. 98/पु. १२) ।
=
सोऽसिद्ध अनुमान प्रामाएयवाही नव्यनास्ति
पूर्वपक्ष:- यत्तु । शब्दप्रामाएयना भूलभूत आम पुरुपना अस्तित्वमां विश्वास रामवानुं श्रेर्ध साधन के आधार न होवाथी શબ્દ અને શબ્દોપજીવી = શબ્દાવલંબી પ્રમાણ જ અમને અમાન્ય છે. બાકી લોકસિદ્ધ અર્થનો અપલાપ તો થઇ જ કેવી રીતે શકે ? માટે ન્યાય- સાંખ્ય-બોદ્ધ-જૈનાદિ તન્ત્રોક્ત લક્ષણોથી યુક્ત એવા પ્રત્યક્ષનો કે અનુમાનનો અમે સ્વીકાર નથી કરતા. બાકી બૌદ્ધજૈનાદિશાસ્ત્રોક્ત લક્ષણોથી રહિત અને લોકવ્યવસ્થામાં નિપુણ એવા પ્રત્યક્ષમાં કે અનુમાનમાં પ્રામાણ્ય અમને માન્ય જ છે. જૈનાદિ દર્શનો ‘હું જ્ઞાની છું’, ‘હું સુખી છું' આવા પ્રત્યક્ષમાં પ્રતીયમાન જ્ઞાન-સુખના આધારરૂપે શરીરથી ભિન્ન આત્માને ‘હું’ પદથી સ્વીકારે છે, તેનો જ અમને વાંધો છે. બાકી ‘આ ઘટ છે.’ આવા લોકપ્રસિદ્ધ વ્યવહારના સમર્થક પ્રત્યક્ષનો અમે અપલાપ નથી કરતા, પણ પ્રમાણરૂપે સ્વીકારીએ છીએ જ. એ જ રીતે 'જ્ઞાનાશ્રય શરીરભિન્ન છે, અન્યથા બાલકની આદ્યસ્તનપાનપ્રવૃતિ અનુપપન્ન બનશે...' ઇત્યાદિ ન્યાયાદિતન્ત્રોક્ત અનુમાનને જ અમે અપ્રમાણરૂપે માનીએ છીએ, બાકી ધૂમને જોઇને ધૂમની ઉત્પત્તિના આશ્રય પર્વત વગેરેમાં અગ્નિના અસ્તિત્વનું ભાન બાલ-ગોપાલ બધાને થાય છે. તેના પ્રામાણ્યનો અમે અસ્વીકાર નથી કરતા, કારણ કે આ જ્ઞાનને અપ્રમાણ માનવામાં આવે તો તેના દ્વારા થતો પ્રસિદ્ધ સંવાદી લોકવ્યવહાર કોઇ રીતે ઘટી શકશે નહીં. માટે અમે ન્યાય - જૈનાદિતન્ત્રોક્ત અનુમાનમાં જ પ્રામાણ્યનો અસ્વીકાર કરીએ છીએ, લોકપ્રસિદ્ધ અનુમાનમાં નહીં.
उत्तरपक्ष :- तदसत् । तान्त्रिलक्षागसूथित प्रत्यक्ष, अनुमान प्रभाग अन त्रागा प्रत्यक्ष, अनुमान પ્રમાણ છે - આવું નવ્યનાસ્તિકનું કથન પણ વાસ્તવમાં તાંત્રિક = નાસ્તિકદર્શનોક્ત લક્ષણોથી જ સૂચિત હોવાથી ન્યાય-જૈનાદિ તંત્રોક્તવિધિસંપન્ન અલૌકિક પ્રત્યક્ષ, અનુમાનની જેમ ઉપરોક્ત વાક્ય પણ અપ્રામાણિક જ સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ પોતાના દર્શનમાં બતાવેલા લક્ષણથી યુક્ત જ્ઞાનને પ્રમાણ કહેવું અને અન્યદર્શનોક્ત જ્ઞાનને અપ્રમાણ કહેવું - એ પણ એક જાતનો દ્રષ્ટિરાગ - વ્યક્તિરાગ હોવાથી સજ્જનને ત્યાજય છે. મારા બગીચામાં ઉગે તે ગુલાબ અને બીજે ઠેકાણે ઉગે તે ગુલાબ નહિ, પણ ધતુરાનું ફૂલ - આમ ન કહેવાય. માટે બાલ-ગોપાલપ્રતીત લોકપ્રસિદ્ધ અનુમાનની જેમ અન્યદર્શનોક્ત આત્મસાધક અનુમાન પણ પ્રમાણ જ છે, કારણ કે તેનો વિષય અબાધિત જ છે. ચાહે સ્વદર્શનપ્રરૂપિત હોય કે પરદર્શનપ્રદર્શિત હોય પણ તે અનુમાનાદિ જો અર્થતથાત્વનિશ્ચાયક હોય । તો જરૂર પ્રમાણ જ છે. સાચું અને સારું તે જ મારું, નહીં કે મારું તે જ સાચું અને સારું. આ જ રીતે આગમ પણ પ્રમાણ છે, જો તેનો અર્થ અબાધિત હોય તો. ટૂંકમાં,અવિસંવાદી હોય તે બધું જ પ્રમાણ છે. ચાહે તે પ્રત્યક્ષ હોય, અનુમાન હોય કે આગમ હોય.
