________________
१६ व्यायालोके प्रथमः प्रकाश:
मुक्तावलीमञ्जूषाकारमनिरास:
भानमती-------
कलमाभ्यां संयोग
ग्रहणोपपत्तौ लाघवम् ।
शब्दस्य मूर्तत्वे तत्साक्षात्कारो न स्यात्, विषयतया मूर्तप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति समवायेनोद्भूतरूपवत्त्वस्य हेतुत्वादिति चेत् ? न, द्रव्यप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति योग्यताविशेषस्यैव हेतुत्वात् । स च ब्यावृत्तिविशेषो शक्तिविशेषो वेत्यन्यदेतत् । ------------------भानुमती--- समवाय-समवेतसमवाययोः प्रत्यासत्तित्वाकल्पनात् लाघवम्, घट-घटत्वयोः प्रत्यक्ष प्रति क्लुप्पाभ्यां संयोगसंयुक्तसमवायाभ्यामेव शब्द-शब्दत्वयोः साक्षात्कारसम्भवात् । अत एव च प्रत्यपादि श्रीभद्रबाहुस्वामिभिः आवश्यकनियुक्तो - 'पुहं सुणेइ सई (आ.नि.नो. १) इति ।
बलु किं शब्दस्याऽमूर्तत्वमझीक्रियते आहोस्वित् मूर्तत्वं ? इति रम्यराजहंसयुगलमुपतिष्ठते शब्दद्रव्यत्वपक्षमानसरोवरे । तत्राद्यो न विद्योतते विदवत्पर्षदि, सर्वस्य सर्वशब्दग्रहापते: चक्षुर्गाह्यतापतेश्च । नापि व्दितीयः, शब्दस्य मूर्तत्वे = सावच्छिन्नपरिमाणवत्वे, तत्साक्षात्कारो न स्यात, विषयतया = लौकिकविषयतासंबन्धेन मूर्तप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति समवायेनोद्तरूपवत्त्वस्य हेतुत्वात् = पृथक्कारणत्वात्, शब्दे चोदूतरूपविरहात्। आत्मादिप्रत्यक्षे व्यभिचारवाराणाय 'मुर्ते'त्युपादानम् । इन्द्रियपिशाचादिप्रत्यक्षवारणायोद्धतेति गहणम् । एवं लौकिकविषयतया मूर्तसमवेतगोचरप्रत्यक्ष प्रति स्वसमवायिसमवेतत्वसम्बन्धेनोद्भुतरूपस्य कारणत्वात् श्रोगसंयुतसमवायेन शब्दत्व-कत्वादिप्रत्यक्षानापत्तिः । तत: शब्द-शब्दत्वादिप्रत्यक्षानुरोधेन समवाय-समवेतसमवाययोः पृथक्प्रत्यासतित्वकल्पनमावश्यकमेव । तथा च न शब्दस्य द्रव्यत्वसिन्दिरिति चेत् ?
. - स्यादवादी तनिराकरोति - नेति । मूर्तप्रत्यक्षत्वावच्छेिहा प्रत्युद्धतरूपकारणताया मीमांसकानुसारिभिरेव निरस्तत्वात, मूर्तप्रत्यक्षत्वस्य कार्याकार्यवतितया कार्यतानवच्छेदकत्वात् । मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वापेक्षया च द्रव्यनिष्ठलौकिकविषयतया चाक्षुषत्वस्यैव लाघवेनोद्भूतरूपकार्यतावच्छेदकत्वौचित्यात् । लौकिकविषयतया द्रव्यप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं = जन्यद्रव्यसाक्षात्कारमात्रवत्तिवैजात्यावच्छिा प्रति द्रव्यनिष्ठलौकिकविषयतासम्बन्धेजानित्यप्रत्यक्षमागवतिवैजात्यावच्छिहां प्रति वा योग्यताविशेषस्यैव योग्यतातिशेषवत्वेन विषयस्यौव वा हेतुत्वात् शब्दसाक्षात्कारो निराबाधः, शब्दस्य योग्यताविशेषाश्रयत्वात् । स च = योग्यताविशेषश्च व्यावृत्तिविशेष: = अयोग्यभेदविशेष: शक्तिविशेषो वेत्यन्यदेतत् । अन्योन्याश्रयप्रतिक्षेपार्थमत्र कल्पान्तरो वाकारेण प्रकरणकतोपन्यस्तः । श्रोगेण द्रव्यान्तरस्थागहणच योग्यताविशेषशून्यत्वादिति । तथा च संयोगेनापि शब्दस्य द्रव्यत्वसिन्दिः । एतेन शब्दस्य सावयवत्वेऽनन्तावयव-तन्नाशादिकल्पनागौरवादिति (मु.मं.प.३६७) मुक्तावलीमञ्जूषाकारोक्ति: निरस्ता, प्रमाणप्रतिसमये सिध्यसिदिभ्यां व्याघातेन फलमुखस्य तस्यादोषत्वात् । अत एव 'जन्यत्वे सत्यनेकद्रव्य-समवेतत्वाभावेन द्रव्यभिन्नत्वसाधनसम्भवात्, शब्दस्यानेकद्रव्यसमवेतत्वाभावश्च तदाश्रयानेकद्रव्यकल्पने लौरवप्रसङ्गादेव सिध्यति' (मु.मं.प.३६६) इत्यपि पहाभिरामवचनमपाकृतम्, कर्णबाधिर्य-शिथि
પડશે. ઘટક બદલતાં તેનાથી ઘટિત પાણી અવશ્ય બદલી જાય છે. આથી અનેકવિધ કારણતાનો સ્વીકાર કરવાની આપત્તિ આવશે અને ઉપરોક્ત કારણતાઅવછેદક ધર્મનું શરીર પણ મહાકાય છે. આવું મહાગૌરવ માન્ય ન થઇ શકેઆના કરતાં તો ઉચિત એ છે કે શબ્દને આકાશની ગાણ માનવાના બદલે દ્રવ્ય માની શ્રોત્ર દ્વારા સંયોગ સંબંધથી જ તેનું શ્રાવણ પ્રત્યક્ષ માનવામાં આવે. આવું માનવાનો ફાયદો એ છે કે શબ્દના લૌકિક પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે સમવાયસન્નિકર્ષ અને શત્વ, કત્વ, ખત્વ વગેરેના લૌકિક સાક્ષાત્કાર પ્રત્યે સમવેતસમવાય સન્નિકર્મને કારણ માનવાની જરૂર ન પડવાથી લાઘવ થાય છે. આથી શબ્દને આકાશનો ગુણ માનવાના બદલે દ્રવ્યાત્મક માનવો व्याजश्री छ. .
नैयायिः :- शब्दस्य. । थे ने भूत द्रव्य मानवाम मावे तो संयोग संबंधी तेनु प्रत्यक्ष नलि. भानु राम એ છે કે વિષયતાસંબંધથી ઉત્પન્ન થનાર મૂર્તિપદાર્થવિષયક લૌકિક પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે સમવાય સંબંધથી ઉદ્ભૂત રૂપ કારણ બને છે. અર્થાત્ ઉબૂતરૂપવાળા મૂર્તિ અવિભુ દ્રવ્યનું જ પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. જે મૂર્તિ દ્રવ્યમાં ઉત્કટ રૂપ નથી હોતું તેનું લૌકિક પ્રત્યક્ષ થતું નથી. જેમ કે ઇન્દ્રિય, પિશાચ વગેરે. શબ્દને મૂર્તિ દ્રવ્ય માનનાર સ્યાદ્વાદીને શબ્દમાં ઉત્કટ રૂપ માન્ય નથી. આથી જ સંયોગ સંબંધથી કાન દ્વારા શબ્દનું લૌકિક પ્રત્યક્ષ નહિ થઇ શકે. એક પણ કારણની ગેરહાજરીમાં કાર્યની ઉત્પત્તિ થઇ ના શકે. આથી શ્રોત્રસમવાયને જ શબ્દપ્રત્યક્ષનો કારગતાઅવચ્છેદક સંબંધ માનવો જરૂરી છે, નહીં કે શ્રોત્રસંયોગને. ફલતઃ શબ્દ પણ ગુણાત્મક સિદ્ધ થઇ જશે.
* द्रव्यप्रत्यक्ष प्रत्ये योग्यताविशेष हारा - स्याद्वाही * સ્યાદ્વાદી - ર, . મૂર્તિપ્રત્યક્ષ પ્રત્યે ઉત્કટરૂપમાં હેતુતા માનવાના બદલે દ્રવ્યચાક્ષુષ પ્રત્યે જ ઉત્કટરૂપને કારણે માનવું ઉચિત છે. દ્રવ્યપ્રત્યક્ષ પ્રવે તો યોગ્યતાવિશેષ જ કારણ છે. આ યોગ્યતાવિશેષ ઘટાદિની જેમ શબ્દમાં પણ રહેલ છે. આથી શબ્દ દ્રવ્યનું પ્રત્યક્ષ થવામાં કોઇ વાંધો નથી. દ્રવ્યસાક્ષાત્કારકારગીભૂત યોગ્યતાવિશેષ વ્યાવૃત્તિવિશેષરૂપ = અયોગ્યભેદવિશેષ સ્વરૂપ છે કે શકિતવિશેષ સ્વરૂપ? આ એક અલગ વાત છે. પણ તેમાં દ્રવ્યપ્રત્યક્ષકારણતા અબાધિત છે - આટલું નિશ્ચિત છે.
