Nyayalok

Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 66

* व्यायवार्तिकव्यपोह: *
8३ स्वप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्वरूपस्यैव स्वपूर्ववृत्तित्वस्य सम्बन्धमध्ये निवेशात्, तत्तज्ज्ञानभिन्नत्वस्य नाश्य तावच्छेदककोटौ । निवेशात्, सुषुप्तौ प्रमाणसिद्धतया ज्ञान-सुखादिनाशकान्तरस्वीकारेऽपि मुक्तौ तत्स्वीकारे प्रमाणाभावात् ।
यत्त्वेतत्क्षणोत्पन्नयोग्यविभुविशेषगुणत्वेन नाश्यता एतत्क्षणोत्तरक्षणवृत्तित्वविशिष्टयोग्यविभुविशेषगुणत्वेन नाशकता, ------------------भानुमती------------ लाघवात् स्वप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्वरूपस्यैव स्वपूर्ववृत्तित्वस्य सम्बन्धमध्ये = कारणतावच्छेदकसंसर्गकुक्षौ निवेशात् । तथा च मुको विशेषगुणानुत्पादेन सुखनाशासम्भवात् । न चैवं अपेक्षावृन्दः तृतीयक्षणे नाशापतिरिति वाच्यम्, तत्तज्ज्ञानभिन्नत्वस्य = अपेक्षाबुदिभेदस्य नाश्यतावच्छेदककोटौ निवेशात् । तथा च स्वनिरपितपतियोगितासम्बन्धेनापेक्षाबुद्धिभिनयोग्यात्मगुणनाशत्वावच्छिा प्रति स्वसामानाधिकरा.यविशिष्टस्वप्रागभावाधिकरणक्षणतृत्तित्वसंसर्गेण विशेषगुणस्य कारणत्वमिति फलितम् । वस्तुत: पूर्वोत्तरीत्या स्तसामानाधिकायविशिष्टस्वप्रागभावाधिकरणक्षणप्रागभावानधिकरण-तत्प्रागभावाधिकरणक्षणतित्वसम्बन्धस्यैव कारणतावच्छेदकसंसर्गता । न च तथापि सषधिपाक्क्षणोत्पन्नज्ञानसखादिनाशे व्यतिरेकळ्यभिचार: पूर्वमुपदर्शित: किं काकेन भक्षित: ? इति शठनीयम्, सुषुप्तौ विशेषगुणान्तरानुत्पादस्य प्रमाणसिन्दतया = नैयायिकराब्दान्तसिन्दतया सुषुपौ तत्प्राक्षणोत्पाज्ञानसुखादिनाशार्थं ज्ञानसुखादिनाशकान्तरस्वीकारेऽपि फलमुखत्वेन गौरवानवकाशात् मुक्तो तत्स्वीकारे = ज्ञानसुखादिनाशकान्तराट्रीकारे प्रमाणाभावात् । एतेन सुषुपौ ज्ञानादिनाशकतयाऽवश्यक्लप्रस्गव मुको ज्ञानादिनाशकत्वमिति प्रत्याख्यातम् निरावरणज्ञानस्य ध्वंसाप्रतियोगित्वात् । अनेन उत्पत्तिधर्मकस्य सर्वस्यानित्यभावात् सर्वमुत्पतिधर्मकमनित्यं दृष्टम्' (न्या.वा. 9-9-12) इति न्यायवार्तिककारवचनपाकृतम् तंसे व्यभिचाराच्च ।।
परे तु स्वत्वस्य ततळ्यक्तिपर्यवसायितया ततद्गुणस्य ततद्गुणो नाशक: इत्याहुः ।
तदसत, एकस्मिन क्षणे नानाविशेषगुणव्यक्तीनां नाशेन तव्यक्तिनाशं प्रति तद्व्यक्तित्वेन कारणत्तकल्पनं बहुतरकार्यकारणभावाधिवयसम्पादकम् । अत एतत्क्षणोत्पनयोग्यविभुविशेषगुणनाशं प्रति एतत्क्षणोतरक्षणवृतित्वविशिष्टयोग्यविभुविशेषगुणस्यैव कारणता वकुमुचितेत्याशयवतामभिपायमाह - यत्तु इति । तोत्योनान्वेति । एतत्क्षणोत्पन्नयोग्यविभूविशेषगुणत्वेन नाश्यता = प्रतियोगितासम्बन्धेनैतत्क्षणोत्पाविभुतिशेषगुणनाशत्वेन कार्यता, स्वसामानाधिकरण्यविशिष्टस्तपूर्ववतित्वसम्बन्धेन एतत्क्षणोत्तरक्षणवृत्तित्वविशिष्टयोग्यविभुविशेषगुणत्वेन नाशकता = नाशकारणता । न चापेक्षाबुन्दः तृतीयक्षणे नाशापतिरिति वाच्यम्, अपेक्षाबुन्दिनाशे
તેમ કરવામાં તન તન સ્વઅધિકરણક્ષાગની નિવેશ ન થવાથી લાઘવ છે. આવું માનવામાં અપેક્ષાબુદ્ધિનો દ્વિતીયક્ષાણે નાશ થવાની આપત્તિનો અવકાશ રહે છે, જેના નિવારણ માટે તત્ તત્ જ્ઞાનભિન્નત્વનો અર્થાત્ અપેક્ષાબુદ્ધિભેદનો નાશ્યતાઅવછેદક કોટિમાં નિવેશ કરી શકાય છે. આથી સ્વનિરૂપિત પ્રતિયોગિતાસંબંધથી અપેક્ષાબુદ્ધિભિન્નયોગ્ય આત્મવિશેષગુણનાશત્નાવચ્છિન્ન પ્રત્યે સ્વસામાનાધિકરણ્યવિશિટસ્વપ્રાગભાવાધિકરણક્ષણવૃત્તિત્વસંબંધથી વિશેષ ગુણ કારણ છે – આ પ્રકારનો કાર્યકાર ભાવ ફલિત થશે. અપેક્ષાબુદ્ધિ નાઠ્યકોટિથી બહિર્ભત થવાને લીધે તેનો દ્વિતીયક્ષ નાશ થવાની આપત્તિ નહીં આવે.
सु. । पूर्व नैयायि? लेख तुं -> सपूर्ववृत्तित्यने स्वागनापि त्तित्व१३५ मनपामा सुपुतिमा સુપુમિપૂર્વક્ષણોત્પન્ન જ્ઞાનાદિનો નાશ થઈ નહીં શકે. <– તેના સમાધાનમાં એમ કહી શકાય કે - નિદ્રાવસ્થામાં જ્ઞાનાદિ વિશેષગુણની ઉત્પત્તિ નથી થતી છતાં પણ નિદ્રાપૂર્વકાલીન જ્ઞાનાદિનો નાશ થાય છે - આ વાત પ્રમાણસિદ્ધ હોવાથી સુપુમિ કાલમાં પૂર્વકાલીન જ્ઞાનાદિના નાશકરૂપે કોઇકની કલ્પના કરવી આવશ્યક છે. પ્રમાણસિદ્ધ વસ્તુસ્થિતિનું નિર્વાહક હોવાથી આ ગૌરવ નિર્દોષ છે. અહીં -> સુપુમિપૂર્વકાલોત્પન્ન જ્ઞાનાદિનો સુભુમિમાં જે નાશક હશે તેને જ મુક્તિપૂર્વકાલીન જ્ઞાનાદિનો મુક્તિ માં નાશક માની શકાય છે. <– આવું કથન અયોગ્ય છે, કારણ કે મોક્ષમાં પૂર્વકાલોત્પન્ન જ્ઞાનાદિના નાશકની કલ્પના કરવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. પ્રમાણ વિના પ્રમેયની કલ્પના કરવી અસંગત છે.
यत्त्वे. । सही अभु नैयायिोन कुंथन छ -> उपरोत अर्यमामा सनो निवेश २ खोपाधी सपहार्थ બદલતાં કાર્યકારણભાવ બદલી જશે. ઘટક બદલતાં તેનાથી ઘટિત પદાર્થ પણ બદલી જાય છે. આથી સ્વપદાર્થભેદપ્રયુક્ત અનંત કાર્યકારણભાવ સ્વીકારવાની આપત્તિ આવશે. આના કરતાં એતક્ષણોત્પન્ન યોગ્ય વિભુવિશેષગુણને નાશ્ય માનવામાં અને એકત્સગોત્તરક્ષણવૃત્તિત્વવિશિષ્ટ યોગ્ય વિભુવિશેષગુણને નાશક માનવામાં લાઘવ છે. વર્તમાન ક્ષણમાં રહેનાર ચૈત્રીય જ્ઞાનાદિનો નાશ વર્તમાનક્ષણ પછીની ક્ષણમાં રહેનાર ચિત્રીય જ્ઞાનાદિ દ્વારા થઈ શકશે. જો કે આવું માનવામાં અપેક્ષાબુદ્ધિનો પાગ તૃતીયક્ષાગે નાશ થવાની આપત્તિ ઉભી રહે છે, છતાં દ્વિ–પ્રત્યક્ષને અપેક્ષાબુદ્ધિનાશની વિશેષ સામગ્રી માનીને તેનું નિરાકરણ કરી શકાય છે. અહીં प्रतिया मेवी -घ2- ने प्रथम क्षागे 'अयमेकोऽयमेकः' आवाजापाशी अपेक्षानुदिन्यत्र यायचं. ५छीनी दितीय ક્ષણે ઘટ-પટ માં દ્વિત્વ સંખ્યા ઉત્પન્ન થાય છે. પછી તૃતીય ભાગે ઘટ-પટના વિશેષાણીભૂત સ્વિત્વનું નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે. આ દ્વિવત્વનું નિર્વિકલ્પક પ્રશ્ન એ જ અપેક્ષાબુદ્ધિના નાશની વિશેષ સામગ્રી છે. આથી ચતુર્થ ક્ષણે દ્વિવત્વનું સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષ અને અપેક્ષાબુદ્ધિનાશ ઉત્પન્ન થશે. પછીની ક્ષણે દ્વિ–સંખ્યાનો નાશ થશે. આ રીતે વિશેષ સામગ્રીની ઉપસ્થિતિ નૃતીયક્ષાણે થવાથી