Book Title: Vadarth Sangraha Part 04 Aakhyat Shaktivad Cha Tika
Author(s): Mahadev Gangadhar Bakre
Publisher: Gujarati Printing Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034267/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho! zrutajJAna" graMtha jIrNoddhAra 222 nyAyagraMtha 'vAdArtha saMgraha bhAga-4 : dravya sahAyaka : suvizALa gacchAdhipati pU. A. zrI vijaya rAmacaMdra-bhaTUMkara kuMdakuMdasUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna vardhamAnataponidhi pU. gaNivarya zrI nayabhadravijayajI ma.sA.nI preraNAthI zrI bhArajA jaina saMgha (rAjasthAna) jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2072 I. 2016
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustakanuM nAma kramAMka pRSTha kartA-TIkAkAra-saMpAdaka pU. vikramasUrijI ma.sA. pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra pU. meghavijayajI gaNi ma. sA. 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda - 05. 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 zrI naMdIsUtra avacUrI zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI zrI arhadgItA bhagavadgItA | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH zrI yUkti prakAzasUtraM zrI mAnatuGgazAstram aparAjitapRcchA zilpa smRti vAstu vidyAyAm zilparatnam bhAga - 1 zilparatnam bhAga - 2 prAsAdatilaka kAzyazilpam prAsAdamaJjarI rAjavallabha yAne zilpazAstra zilpadIpaka vAstusAra dIpArNava uttarArdha jinaprAsAda mArtaNDa jaina graMthAvalI hIrakalaza jaina jyotiSa | nyAyapravezaH bhAga-1 dIpArNava pUrvArdha | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga - 1 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha tattpopaplavasiMhaH zaktivAdAdarzaH kSIrArNava vedhavAstu prabhA pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. zrI bI. bhaTTAcArya | zrI naMdalAla cunilAla somapurA zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI vinAyaka gaNeza ApaTe zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI zrI gaMgAdharajI praNIta zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI naMdalAla cunIlAla somapurA zrI jaina zvetAmbara konphransa zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI pU. municaMdrasUrijI ma. sA. zrI eca. Ara. kApaDIA zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya zrI sudarzanAcArya zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 238 286 84 18 48 54 810 850 322 280 162 302 156 352 120 88 110 498 502 454 226 640 452 500 454 188 214 414 192
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 288 520 034 (). 324 302 196 190 202 480 30 | zinjaratnAkara zrI narmadAzaMkara zAstrI prAsAda maMDana | paM. bhagavAnadAsa jaina zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) pU. bhAvasUrinI ma.sA. 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 pU. bhAvasUrina ma.sA. 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA 038 tilakamaznarI bhAga-1 pU. lAvaNyasUrijI 039 tilakamagnarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI tilakamajharI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI sakhasandhAna mahAkAvyam pU. vijayaamRtasUrizvarajI saptabhaphImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI nyAyAvatAra | satiSacaMdra vidyAbhUSaNa 044 vyutpattivAda guDhArthatattvaloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 045 sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH pU. lAvaNyasUrijI. vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA zrIveNImAdhava zAstrI nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI pU. lAvaNyasUrijI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI 054 | jyotirmahodaya sa. pU. akSayavijayajI 228 60 218 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | sa pU. lAvaca 218. 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI upl stGirls srI zAze. krama pustakanuM nAma tA- TIra-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056| vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA | zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA . zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/4. zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 0748na sAmudrina pAMya jtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI | 376 4. 14. 060 322 532
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 075 076 saMgIta nATya rUpAvalI 077 1 bhAratano jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya 079 zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 1 081 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 2 082 ha zilpazAstra bhAga - 3 O83 AyurvedhanA anubhUta prayogo bhAga-1 jaina citra kalpavrUma bhAga-1 jaina citra kalpavrUma bhAga-2 084 lyAe 125 ORS vizvalocana koza 086 | SthA ratna choza bhAga-1 0875thA ratna choza bhAga-2 hastasagrIvanam 088 089 090 endracaturvizanikA sammati tarka mahArNavAvatArikA zubha. zubha. gubha. gubha. zubha zrI sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba zrI vidyA sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba saM. zrI manasukhalAla bhudaramala zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma pU. kAntisAgarajI zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI gu4. zubha. guTha zubha, gu4. saM.hiM zrI naMdalAla zarmA gubha. gubha. saM saM. zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI becaradAsa jIvarAja dozI pU. meghavijayajIgaNi pU.yazovijayajI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 374 238 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 230 322 114 560
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra krama 272 saM. 240 254 282 466 342 362 134 70 316 224 612 307 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | pustaka nAma kartA / TIkAkAra bhASA | saMpAdaka/prakAzaka 91 | syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI saM. motIlAla lAghAjI punA 92 | syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 93 | syAdvAda ratnAkara bhAga-3 bAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 94 | | syAdvAda ratnAkara bhAga-4 bAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA | syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba 97 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 99 | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI | veMkaTeza presa 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. | sukhalAlajI 101 | bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA hindI | munzIrAma manohararAma 102 | zabdaratnAkara sAdhusundarajI saM. haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu | hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 | laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara saM. orIenTa insTITyuTa baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI saM, AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 107 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-4.5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 109 | jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara | puraNacaMdra nAhara 110 | jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara saM./hi | puraNacaMdra nAhara 111 | jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara saM./hi / puraNacaMdra nAhara 112 | | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtivijayajI saM./hi | jinadattasUri jJAnabhaMDAra 113 | jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA saM./hi | aravinda dhAmaNiyA 114 | rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 116 | bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA saM./hi nAhaTA bradharsa 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 118 | prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 120 | gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 121 | gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI phArbasa gujarAtI sabhA 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-1 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 123|| | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa pI. pITarasana | bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. 126 | vijayadeva mAhAtmyam | jinavijayajI |saM. jaina satya saMzodhaka saM./hi 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 saM./gu 414 400
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 84 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pastakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. | sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. | hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. braja. bI. dAsa banArasa 133 | | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasurijI guja. yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. | zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | guja. zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151| sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. brIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 zA 462 512 264 | tIrtha 144 256 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156| prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata | pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa / tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA nyAya saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 75 488 | 226 365 saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 368 88 356 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 181 182 zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimalAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 192 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| viSaya pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 kAvyaprakAza bhAga-2 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane 3 183 184 nRtyaratna koza bhAga-1 185 nRtyaratna koza bhAga- 2 186 nRtyAdhyAya 187 saMgIratnAkara bhAga 1 saTIka 188 saMgIratnAkara bhAga 2 saTIka 189 saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka 190 saMgIratnAkara bhAga-4 saTIka 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI jaina graMtho 193 nyAyaviMdu saTIka 194 zIghrabodha bhAga-1 thI 5 195 zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196 zIghrabodha bhAga- 11 thI 15 197 zIghrabodha bhAga - 16 thI 20 198 zIghrabodha bhAga- 21 thI 25 199 adhyAtmasAra saTIka 200 | chandonuzAsana 201 maggAnusAriyA karttA / TikAkAra pUjya mammaTAcArya kRta pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI nRpati zrI azokamalajI zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva nArada - - - zrI hIrAlAla kApaDIyA pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI eca. DI. belanakara zrI DI. esa zAha bhASA saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta/hindI saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta gujarAtI saMskRta hindI hindI hindI hindI hindI saMskRta/ gujarAtI saMskRta saMskRta/gujarAtI saMpAdaka/prakAzaka pUjya jinavijayajI pUjya jinavijayajI yazobhArati jaina prakAzana samiti zrI rasIkalAla choTAlAla zrI rasIkalAla choTAlAla zrI vAcaspati gairobhA zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga mukti-kamala jaina mohana graMthamAlA zrI caMdrazekhara zAstrI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA narottamadAsa bhAnajI siMghI jaina zAstra zikSApITha jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa pRSTha 364 222 330 156 248 504 448 444 616 632 84 244 220 422 304 446 414 409 476 444 146
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ VADARTHA-SAMGRAHA (FOURTH PART) AKHYATA-SHAKTI-VADA BY RAGHUNATH SHIROMANI BHATTACHARYA WITH SIX COMMENTARIES (1) Akhyata-vada-rahasya-BY MATHURANATH. (2) Akhyata-vada-tippani-BY RAMCHANDRA.(3) Akhyata-vada-tippani-DY RAGHUDEVA. (4) Vyakhya-BY JAYARAM. (5) Vyakhya-BY NYAYA-VACHASPATI. (6) Vyakhya-BY RAMKRISHNA. * EDITED BY MAHADEVA GANGADHAR BAKRE Printed and Published by Natvarlal Itcharam Desai at THE "GUJARATI" PRINTING PRESS, Sassoon Bldg. Elphinstone Circle, Fort, BOMBAY, No. 1. V. S. 1987: A, D. 1931
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ To be had from The Manager THE "GUJARATI" PRINTING PRESS Sassoon Buildings, Eli hinstone Circle, Fort, Fombay No. 1, | Registered under the Copy Right Act. )
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIraghunAthaziromaNibhaTTAcAryakRte vAdArthasaMgrahe AkhyAtazaktivAdaH (caturtho bhAgaH) 1 mathurAnAthatarkavAgIzaviracitA AkhyAtavAdarahasya-2rAmacandranyAyavAgIzabhaTTAcAryaviracitAkhyAtavAdaTippaNI3 raghudevabhaTTAcAryakRtAkhyAtavAdaTippaNI-4 jayarAmabhaTTAcAryakRta vyAkhyA-5 nyAyavAcaspati kRta vyAkhyA-6 rAmakRSNanirmitA vyAkhyA- iti aTIkA samanvitaH mumbayAM phorTasarkalAkhya pravibhAge sAsUnabhavane 'naTavaralAla icchArAma desAI ' ityanena svIye 'gujarAtI' mudraNayantrAlaye mudrayitvA tatraiva prakAzitaH / saMvadandaH 1987 zakAbdaH 1853
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka prAptisthAnam gujarAtI priMTiMga presa sAsuna bilDiMga elaphinsTana sarkala, koTa, muMbaI 9 66 r"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasagrahaH (caturtho bhAgaH) shiromnnikRtaakhyaatshktivaadH| vyAkhyASaTyutaH 13 mathurAnAthI AkhyAtasya yatno vAcyaH pacati pAkaM karotIti yatnArthakakarotinA sarvAkhyAtavivaraNAt / vyavahArAdiva bAdhakaM vinA vivaraNAdapi yutpatteH kiGkarotItyAdiyatnaprazne pacatItyAyuttarasya yatnArthakatvaM vinAnupapattezca / acetane ratho gacchatItyAdau ca anukUlavyApAre lakSaNeti prAcaH // 1 // atha shiromnnikRtaakhyaatshktivaadvivRtiH| kuJcitAdharapuTena vAdayan vaMzikAM pracaladaGgulapatiH / * mohayanakhilavAmalocanAH pAtu ko'pi navanIradacchaviH // zrImatA mdhuraanaath-trkvaagiishdhiimtaa| AkhyAtazaktivAdasya kriyate viTatiH zubhA // AkhyAtasya zakti niruupyti-aakhyaatsyeti|aakhyaatN yatnatvAvacchinazakyatAkamityarthaH, tena vakSyamANahetorna vaiyadhikaraNyam / AkhyAtatvaJca saGketavizeSasambandhena AkhyAtapadavatvaM, na tu jAtiH, titvAdinA sADryAta mAnAbhAvAca / zaktatAvacchedakaJca na tat, kintu pratyekaM titvAdikameva, AkhyAtatvaprakAraNAjJAnadazAyAM titvAdinA jJAnAt zAbdabodhamAtrasya zaktibhramajanyatvaprasaGgAt , titvAdinA prakAreNAjJAnadazAyAM tatprakAreNa jJAnAt zAbdabodhAnudayasya sarvasiddhatvAt / yatnatvaJca prattitvaM, prattitvaM ca rAgajanyatAvacchedakatayA siddhaM, ahaM yate ahaM praTatto'smi ahaM karomItyanuvyavasAyasAkSiko nitti-jIvanayonivyATatto jAtivizeSaH, nivRttijIvanayoniyatnayoH rAgAjanyatvAt tathA 1 yatnavAcakatvam i. pA. 2 'zaktigrahAt ' i. pATha. 3 tIti prazne i. pATha. 4 tyuttara. paatthH|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH nuvyavasAyavirahAcca / ceSTAjanakatAvacchedakaH sa eva nivRtteshcessttaajnktvvirhaat| supuptau zarIrakarmaNaH ceSTAtve mAnAbhAvAt , tatrApi ceSTAvasyAnubhavasiddhatve rAgajanyatAvacchedakapraTattitvavyApako niTattivyATatto jIvanayoniyatnasAdhAraNo jAtivizeSa eva ceSTAjanakatAvacchedakaH, sa ca nAkhyAtasya zakyatAvacchedaka: tathAsatyAkhyAtasya kRdhAtuparyAyatvAnupapatteH / supuptau jIvanayoniyatnasattve'pi svArasikakarotivyavahArAbhAvena rAgajanyatAvacchedakaprattitvasyaiva kRyAtuzakyatAvacchedakatvAt / etena 'pratti-nivRtti-jIvanayonisAdhAraNaM guNavibhAjakaM prayatnatvameva AkhyAtasya zakyatAvacchedakam / na caivaM pAkagocaranittidazAyAmapi pacatItyAdiH prayogaH syAditi vAcyaM / niTatteH kriyAnukulatvAbhAvAt kriyAniSTasAdhyatvAkhyavilakSaNaviSayatvAnirUpakatvAcca / tathAca vyavahArAsaMbhavAt AkhyAtArthaprayatna-dhAtvarthayostAdRzasambandhenaivAnvayasya sAkAsatvAt yogyatAbhramAt tathA prayogasyeSTatvAt / prattitvasya zakyatAvacchedakatve'pi lakSaNayA yogyatAbhramAt tadAnIM tAdRzaprayogasya durvAratvAt ' iti kasyacin pralapitamapyapAstam / tathA sati AkhyAtasya kRdhAtuparyAyatvAnupapatteH guNavibhAjakaprayatnatvasya jAtitve mAnAbhAvena pratitvamapekSya tasya gurutvAca / na ca prattitvasya zakyatAvacchedakatve caitro niHzvasitItyAdau kathaM zvAsAnukUlaprayatnAnubhava iti vAcyam / tatra zvAsAzrayatvamAtrapratIteH zarIrakriyAvizeSasya zvAsatvAt / na ca tathApi prattitvasya zakyatAvacchedakatve paramezvaro vedaM vakti paramezvaro vadamuccArayati paramezvaro vedaM prayuDre ityAdau kathaM vedAbhinnazabdAnukUlayatnavatvAnubhavaH vedajanakakaNThAyabhighAtAnukUlayatnavasvAnubhavo vA iti vAcyam / kAryasAmAnya pratyatilaghutayA vyApyadharmatayA ca pravRttitvasyaiva janakatAvacchedakatve'pi bhAgavataprayatne'pi prattitvasya dharmigrAhakapramANasiddhatvAt / yadvA tatra vacAdidhAtoreva yatnasAmAnyamarthaH, anukUlatvaM viSayatvaM vA karmavibhaktyarthaH, AkhyAtasyAzrayatvamarthaH, AkhyAtasyaiva vA yatnasAmAnye lakSaNA vacAdidhAtuzca kaNThAyabhighAtapara ev| . __ kecittu paramezvarapadaM tadIyakaNThaparaM, vacAdidhAtoH kaNThAyabhighAta evArthaH, AkhyAtasya AzrayatvamevArthaH, AkhyAtasyaiva vA paramparAsaMbandhavizepeNAzrayatvamarthaH, tathAca paramezvarapadaM ythaashrutmevetyaahuH| tathAsati pratipAdakatAvizeSasambandhena kRdhAtumattvAditi heturUyaH / vizeSetyupAdAnAt AtmAdau na vyabhicAraH / nanvayaM heturasiddha ityata Aha-pacatIti / pacati pAkaM karotItyAdivAkyamadhyavartinA yatnArthakakarotinA yatnazaktakRdhAtunA sarvAkhyAtAnAM laTvAdirUpasakalAkhyAtavibhAjakatAvacchedakadharmAvacchinnAnAM vivaraNAt svazakyapratipAdakatApramAjananAt / AdipAdat pazvati pAkaM kariSyati apacat pAkamakarot ityAdiparigrahaH, AdipadApUraNe pArka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTakayutaH karotItyatra karotinA pakSyatItyAderavivaraNAdasaGgatatvApatteH / sarvAkhyAtavivaraNAdityasya sarvairAkhyAtavivaraNAdityarthaH, iti kecit / ayaM bhAvaH, pacati pAkaM karotItyAdivivaraNeSu pacatipadaM svaparatayA pacapadaparaM tipadaparaJca, pA. kapadasamabhivyAhAreNa kRdhAtuH pAkasamAnArthakatva-kRsamAnArthakatvaparaH, AzrayatvamAkhyAtArthaH, evaJca pacapadaM pAkasamAnArthakaM, tipadaM kRsamAnArthakamityAdibodhaH / evaM sarvatraiva vivaraNe caramapade eva tatpadasamabhivyAhAreNa tatta samAnArthakatve lakSaNA / ataeva yena samAnArthakatayA yat bodhyate tat tasya vivaraNamiti prAmANikAH / nanu tathApi zakyapratipAdakatAvizeSasambandhena kRdhAtumatvaM lakSaNAdinA kRdhAtuzakyapratipAdake zabde anaikAntikamityata Aha, vyvhaaraadiveti| bAdhakaM vinA svasAdhyabAdhakaM yadvizeSaNaM tadabhAvavattvavizeSaNasahakAreNa, vyutpatteH vyutpattisaMbhavAt zaktigrahasaMbhavAditi yAvat / gavA. dipadavyavahAro yathA gavAdipadazakyatvasvarUpa-svasAdhyasya bAdhakaM yadvizeSaNaM lakSaNA-zaktibhramajanyapratipattiviSayatAsambandhena gavAdivyavahAravacvaM tadabhAvavakhe satIti vizeSaNaviziSTIbhUya pratipAdyatAsambandhena gavAdau gavAdipadazaktisAdhakaH, tathA kRdhAtumattvAdirUpavivaraNamapi prattitvAvacchinnazakyatAkatvAdirUpasvasAdhyasya bAdhakaM yadvizeSaNaM lakSaNA-zaktizramajanyasvazakyapratipattijanakatAsambandhena kRdhAtumatvaM tadabhAvavatve satIti vizeSaNaviziSTIbhUyasvazakyapratipAdakatAvizeSasambandhena pravRttAvAkhyAtAdeH zaktisAdhakamityarthaH, tathAca niruktabAghakAbhAvavattvaM hatau vizeSaNaM deyamiti bhAvaH / ataeva " zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakoSAptavAkyAbyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvitervadanti sAnidhyataH siddhapadasya vRddhAH" // iti paThanti / tatrAnumAnapadaM vyavahArAdItarAnumAnaparaM, tena vyavahA. rAderna pRthagupAdAnavirodhaH / / ___ sAMpradAyikAstu nanvAkhyAtasya kiM zakyamityata Aha, aakhyaatsyeti| yatna AkhyAtasya vAcya iti yathAzruta evArthaH / nanu tasyAkhyAtapadavAcyatve kiM mAnamityata Aha, 'pacatIti, abhede tRtIyA, anvayazcAsya vivaraNe, vivaraNaM svasamAnArthakatvajJApana, jJApanaM jJAnAnukUlaH zabdaH, pramApyatvaM paJcamyarthaH, tathAca vivaraNameva mAnamiti bhAvaH / nanu vivaraNasya zaktipramApakatvaM na zabdavidhayA zakteH padArthatva-vAkyArthatvayorabhAvAdata aah-vyvhaaraadiveti| tathAcAnumAnavidhayaiva tasya zaktisAdhakatvamiti bhAvaH / anumAnaJcoktarUpamiti vyAcakraH / ___ nanu vivaraNena kRdhAtuzakyapratipAdakatvaM tibAderna bodhitaM, api tu kRdhAtupratipAyapratipAdakatvaM tacca lakSaNayA kRdhAtoH pratipAdyasya vyApArAdeH pratipAdakatve'pi nirvahatItyarucerAha-kiM karotIti / kiviSayakatvaprakArakaprattitvaviziSTavizeSyakaprabhe satItyarthaH / kiMviSayakatvaM jijJAsitaviSayakatvaM, kiMzabdasya jijJAsitavAcakatvAt / 'yalArthakatvaM vinA' AkhyAtasya pravRttitva
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH viziSTArthakatvaM vinA, anupapatteriti jijJAsAnivartakatvAnupapattarityarthaH / yadpaviziSTe jijJAsitasya tatsambandhaH prabhavAkyena bodhyate pariziSTe viziSya tatsambandhajJAnenaiva jijJAsAnivRttariti bhAvaH / tathAca AkhyAtaM prattitvAvacchinnazakyatAkaM pravRttitvaviziSTe jijJAsAyA nivarttakasya jJAnasya janakatvAt ityanumAnaprakAro'vaseyaH / tatrApi lakSaNA-zaktibhramAjanyatvena jJAnaM vizeSaNIyaM, tena lakSaNayA pravRttibodhake zabde na vyabhicAraH / na ca lakSaNAzaktibhramAvajanyapradRttitvaviziSTaviSayakajJAnajanakatvAdityevAstviti vAcyaM, hetvantarasambhavasya hetvantarAdUSakatvAditi nigarvaH / nanu pUrvahetau niruktabAdhakAbhAvavatva vizeSaNam atra tu lakSaNAzaktibhramAdhajanyatvaM jJAnavizeSaNamaprasiddha, prattitvasyAkhyAtazakyatAvacche. dakatve ratho gacchatItyAdivAkyasyAyogyatvApattyA anukUlavyApArAdAvAkhyAtasya zaktaH rathAderacetanatayA caitanyAbanavacchedaktayA ca tatra praTattimattvAsaMbhavAt / apacatyapi caitrAdau kAlikAdiyatkiJcitsambandhena pravRttimattvamAdAya caitraH pacatItyAdinyavahAravAraNAya samavAyAvacchedakatAnyatarasambandhenaiva kartRpadArthe AkhyAtArthayatnAnvayasya sAkAsatvamityabhyupeyatvAt , AtmA pacatItyAdiprayogAnabhyupagame samavAyo'pi nAntarbhAvanIyaH, paramezvaro vedaM vaktItyAdau para. mezvarapadasya taccharIraparatva eva yogyatvaM na tu paramAtmaparatva iti cAkAmena svIkaraNIyamityAzaGkAM prAcInamatamAzritya pariharati-acetanaityAdinA / 'acetane' acetanavizeSyakAkhyAtArthaprakArakabuddhijanake, 'acetanatvaM' samavAyAvacchedakatvAnyatarasambandhana caitanyavato bhinnatvaM, tena caitraH pacatItyAderna saGgrahaH, taNDulaH pacyata ityAdervyavacchedArthamuktaM ratho gacchatItyAdAviti, tena kartarahitAkhyAta iti labhyate, 'caH' tvrthH| anukUlavyApAre lakSaNeti anukUlavyApAre nirUDhalakSaNetyarthaH / yAdRzalakSaNayA prayoge kathAyAM vAdino na nigrahaH saiva lakSaNA nirUDhA / anukUlatvasya dhAtvAkhyAtArthavyApArayoH saMsargatayA sphoraNAyAnukUlatvenopAdAnaM, na tu lakSyatAvacchedake tadantarbhAvaH / vyApAratvaJca kAryatvaM tacca pratiyogitAsambandhena dhvaMsavattvaM, prAgabhAvavatvaM vA vyApAratvam // 1 // . raamcndrtrkvaagiishkRtvyaakhyaa| AkhyAtasyati / AkhyAtatvaM zaktatAvacchedakaM yatnatvaJca zakyatAvacchedakamityarthaH, tatrAkhyAtatvaM latvaM varNatvavyApyajAtivizeSaH, tyAdayo lakArAdazAH, tathAcAprAptasya pacatItyAdAvAdegena tyAdinA Adezino lakArasya smaraNAdeva yatnasvaviziSTasyopasthiti-zAbdabodhau vizeSadarzinaH / bhrAntasya ca tyAdAveva ytntvvishissttshktibhrmaadnvybodhH| na ca tyAdeH kakArAdezatvamAdAya vinigamakAbhAvaH, sarvajJena pANinimuninA tyAdInAM lakArAdezatvavodhanaM na tu kakArAdInAmityasyaiva vinigamakatvAditi saMpradAyavidaH / AkhyAtapadAt tyAdayo boDavyA ityAkArakavaiyAkaraNaparibhASAviSayatvasambandhenAkhyAtapadavattvamevA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / khyAtatvaM tena rUpeNa tyAdiSu tathA paribhASA kRtA na tu kakArAdInAmityasyaiva vinigamakatvAditi, titvAdinA vA yatlatvaviziSTagocarapadArthasmRtizAbdabodhAvabhAntasya, bhrAntasya ca titvAdinA zaktibhramAdeva taavitynye(?)| vinApi latvA. khyAtapadavattvayorjJAnaM pacatItyAdAvabhrAntasya zAbdabodhadarzanena (na) latvAdinA zaktiH tathAca titvAdikamevAkhyAtatvam / na caivaM tibAdibhedena zaktibhedakalpane gauravaM, prAmANikatayA tasyAdoSatvAt / na ca tiptasAdInAM viSNu-nArAyaNazabdAdInAmiva paryAyatApattiH, iSTatvAdityapare / vedatvAdivadAkhyAtatvamakhaNDopAdhiriti nvyaaH| etena dhAtutva-vibhaktitvAdayo vyAkhyAtAH / yatnatvaJca ghaTa karomi ghaTAya yatate ityAdipratItisiddhajAtivizeSaH / na ca yatnatvaM pravRttijIvanayoniyatnasAdhAraNo jAtivizeSaH iti siddhAntaH tadvyApyApi jIvanayoniyatlavyAttapraTattitvAkhyajAtirasti tathAca tavyApyaprattitvajAterapyAkhyAtazakyatAvacchedakatvasaMbhavena tadAdAya vinigamanAviraha iti vAcyam / tathA sati muSamikAle caitro nizcasitIti prayogAbhAvaprasaGgAt tadAnIM prANakriyArUpaniSAsAnukUlapravRtterabhAvAt pravRttihetviSTasAdhanatAjJAnAdestadAnImabhAvena pratyutpAdAsambhavAt / nahi yatnatvasya zakyatAvacchedakatve'pyayaM doSaH, nizvAsAnukUlajIvanayoniyatnasya dharmAdharmasahitAtmamanoyogamAtrajanyasya sussuptikaale'pyutptteH| na ca nityAkhyayatnatvasya kutrApyAkhyAtapadApratipAdyatayA yatnatvasyAtiprasaktatvena na zakyatAvacchedakatvamanyathA sattva-guNatvAderapyAkhyAtazakyatAvacchedakatvamanukUlatAvizeSasya saMsargatvAcca pacatItyAdau na jJAnAdInAM bodhaH ityasya suvacatvAditi vAcyam / pacatItyAdau satva-guNatvAdinaiva yatnasya zAbdabodhAbhyupagame pacatItyAdizAbdabodhAnantaraM caitraH pAkAnukUlayatnavAnna veti saMzayAdiprasaGgAt aprasaGgAzca caitraH pAkAnukUlaguNavAna vetyAderiti nivRttisAdhAraNamapi yatnatvameva zakyatAvacchedakaM svIkriyate / na ca IzvaraH pacatIti prayogApattiH kAryamAnahetubhUtAyA IzvarakRteH pAkasyApyanukUlatvAditi vAcyam / IzvarakRtivyAvRttasya pAkAnukUlatvasyaiva pacatItyAdau vAkyArthatvAbhyupagamAt / astu vA Izvaro jagat sajatItyAdivadIzvaraH pacatItyAdiprayoge iSTApattiriti / 'yattu rAgajanyatAvacchedakaM pravRttitvAvAntarabaijAtyamevAkhyAtazakyatAvacchedakamiti pAkAnukUlatAdRzavijAtIyapratterIdharAvRttitvAdIzvaraH pacatIti naM prayogaH iti tadasat, tathA satIdharo jagat sRjatIti prayogAbhAvaprasaGgAt suSuptidazAyAM caitro nizcasitIti prayogAbhAvaprasaGga ityasyApyuktatvAcca iti dik / nanvAkhyAtasya yatnatvaviziSTe zaktigrahaH kuta ityAkAGkSAyAmAha-pacatItyA. di| ytnaarthketi| yatnArthako yaHkaroteH kRdhAtustena srvaakhyaataarthkthnaadityrthH| nanu vivaraNamya zaktigrAhakatve apasiddhAntaH zaktigrAhakamadhye vivaraNasyAgaNanAda tyata Aha, bAdhakaM vineti / gauravAnyalabhyatvAdirUpavAdhakAbhAve satItyarthaH, tena
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH 6 [ 4 bhAga: ? sthAlI pacatItyAdA pAkAnukUlavyApArasya vivaraNe'pi na vyApAratvaviziSTe zakti: yattatvApekSayA vyApAratvasya gurutvameva bAdhakamevaM pacati pAkayatnavAn ityAdinA dharmo vivaraNe'pi tatrAnyalabhyatvameva bAdhakamiti bhAvaH / tadAha "zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakoSAptavAkyAdvyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAni - bhyataH siddhapadasya vRddhAH" // 'vivRtiH' vivaraNamityartha iti, tathAca zaktigrAhakANAM madhye vivaraNasyApi zaktigrAhakatvamuktamiti na siddhAntavirodhaH / vivaraNasya zaktigrAhakatA ca vyavahArasyeva anumAnotthApakatayA / tathA hi pacatItyAdAvAkhyAtapadaM yatvaviziSTe zaktaM yatratvaviziSTArthakakRdhAtupratipAdyArthaka zabdatvAdityAyevAnumAnam, atraca kRdhAtupratipAdyArthakatvarUpaM vivaraNaM hetughaTakamiti zaktigrAhakAanirgacatvameva vivaraNasya zaktigrAhakatvapadArtha iti bhAvaH / na ca vyavahA - rasya zaktigrAhakatvAbhAvena vyavahArAdiveti dRSTAntavirodha iti vAcyam / ghaTapadaM ghaTatvaviziSTe zaktaM lakSaNAyajanya ghaTatvaviziSTabodhajanakapadatvAdityanumAne ghaTatvaviziSTovakatvarUpavyavahArasya hetughaTakatayA zaktigrAhakAnumAnotthApakatvasaMbhavAt / 'vyutpatteH' zaktigrahAt vyutpattipadasya zaktivAcakatvavat zaktigrahavAcakatvAditi bhAvaH / nanu naiyAyikAnAM yatratvaviziSTe AkhyAtasya vivaraNavat mImAMsakAnAM vyApAre'pi vivaraNAt vyApAratvaviziSTe'pi zaktiH syAditi na vivaraNasya zaktigrAhakatetyata Aha-kiM karotIti / kRtitvaviziSTadharmika-kicirmaprakArakajijJAsAviSayaH kiMzabdArthaH, 'kimiti kriyAvizeSaNaM, tathAca kiM karotItyasya tAdRzajijJAsAviSayAbhinnakRtimAnityarthaH, kriyAvizeSaNasyAbhedenAnvayasya vyutpannatvAt / na ca kimityatra dvitIyAyA anukUlatvamarthaH, tathA sati viSayeNottarasyAnupapattiprasaGgAditi bhAvaH / astu vA viSayatvameva dvitIyArthaH, tAdRzajijJAsA ca kiMzabdArtha iti / yatnArthakatvaM vineti / pacatItyasya yanatvaviziSTArthakatvavirahe pacatItyato yattatvaviziSTadharmika pAkaprakArakabodho na syAt tathAca praznapratipAditajijJAsAnivarttakajJAnajanakavAkyatvarUpamuttaratvaM pacatIti vAkye na syAdityarthaH / nanvAkhyAtasya yatratvaviziSTArthakatve ratho gacchatItyAdivAkyasyAyogyatvApattiH acetane rathAdau gamanAnukUlakRterbAdhAdityata Aha-acetana ityAdi / acetanavizeSyakatrodhajanaka ityarthaH / anukUletyAdi / tathAca ratheogacchatItyAdau gamanAnukUlavyApArAtmakanodanAbhighAtAdireva rathAdAvastIti nAyogyateti bhAvaH / idaJca prAcInamatam // 1 // raghudevabhaTTAcAryakRtA AkhyAtavAdaTTIkA / praNamya nIradazyAmamuddAmaguNamandiram / AkhyAtavAdasadvayAkhyA raghudevena tanyate // 1 // naiyAyikaH paramataM nirAkartuM svamataM vyavasthApayati - AkhyAtasyetyAdinA /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyAkhyApaTkayutaH / yatno vAcyaH yatnatvaviziSTo vAcyaH, yatnatvaM zakyatAvacchedakamiti yAvat / yathAzrute yatnasya vyApArAntargatatvena vyApArazaktivAdimatavyavacchedApratIteH / zaktatAdachedakaM cAkhyAtatvam / tacca rUDhisaMbandhenAkhyAtapadavattvam / yadi ca rUDhisaMbandhenAkhyAtapadavattvaM lakAreSveva abhiyuktAnAM tatraivAkhyAtapadaprayogAt, tathA ca pacannityAdAvapi kRtibodhApattiH / tatrApi lakArasthAne zatrAderdarzanena rUDhisaMbandhenAkhyAtapadavato lakArasya satvAditi vibhAvyate; tadA viziSya tiSUtvAdikameva zaktatAvacchedakaM bodhyam / etena dazalakArasAdhAraNaM latvameva zaktatAvacchedakamiti parAstam / tasyaikyAbhAvAt bhAve vA pacannityAdAvapi kRtibodhaprasaGgAditi / tathA ca yatnatvAvacchinnaviSayakazAbdatvAvacchinnaM prati yatnatvAvachinnavizeSyaka rUDhisaMbandhaghaTitAkhyAtapadavattvAvacchinnanirUpitazaktiviSayakajJAnajanyayatnopasthititvena hetutvaM kalpanIyamiti dhyeyam / nanUpadarzita kAryakAraNabhAvakalpane zuddhAkhyAtapadAdyatnaviSayakazAbdabodhApattiriti cenna / saMbhavatyevaM T yadi hi pAkAdyanukUlaviSayaka zAbdatvAvacchinnaM prati tibAdipadaniSThapacAdidhAtvavyavahitottaratvarUpAnupUrvIjJAnasya hetutvaM na kalpyate / vastutastu zuddhAkhyAtapadajanyayatnopasthitikAle pAko yatnazceti nirAkA vAkyAtpAkAnukUlayatnaviSayakazAbdabodhavAraNAya tAdRzakAryakAraNabhAvakalpanAyA AvazyakatvenopadarzitAkhyAtapadanirUpitazaktijJAnajanyopasthityA yatnazAbdabodhe jananIye pacatItyAdyAnupUrvIjJAnasya sahakAritvakalpanenaiva kevalAkhyAtapadAdyatna viSayakazAbdabodhavAraNa saMbhavAt / S kecittu AkhyAtasya yatnavAcakatve pAkagocaranivRttyAkhyayatnakAle caitraH pacatItyAdiprayogasya yogyatvApattimudbhAvayanti tanna zraddadhImahi / pravRttyabhAvAtiriktanivRttyAkhyayatne mAnAbhAvAt / vastutastu nivRttyAkhyayatnAGgIkAre'pi na kSatiH / yataH pacatItyAdivAkyAtpAkAnukUlakRtereva zAbdabodhotpattyA nivRttyAkhyayatnakAle pAkAnukUlakRterabhAvena tadAnIM tAdRzaprayogasya tathAvidhapramAtmakazAbdabodhAjanakatayAyogyatvaM sUpapAdameveti / ye tUpadarzitApattibhiyA pravRttitvamevAkhyAtapadazakyatAvacchedakamupavarNayanti / tanna / teSAM mate iSTasAdhanatAjJAnajanyatAvacchedakakoTipraviSTatvena siddhAyAH pravRttitvAkhyajAterIzvarIyakRtisAdhAye mAnAbhAvenezvaro vedaM vaktIti vAkyAcchAbdabodhAnirvAhaH paricintanIyaH / na ca tatrAkhyAtasya kRtau lakSaNayA nAnupapattiriti vAcyam / upadarzitarItyA tAdRzazaktyaiva vAkyajanyazAbdabodhasya nirvAhe lakSaNAkalpanasyAnyAyyatvAt / na cAkhyAtasya yatnatvaviziSTazaktatve caitraH pacatItyAdivadIzvaraH pacatItyAdiprayo
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: .gApattivAraNAyAvazyamAkhyAtasya pravRttitvaviziSTe zaktatvamupagantavyamiti vAcyam / AtmA pacatItyAdiprayogavattasyApi vAraNasaMbhavAt / tathAhi -AkhyAtasya yatnatvaviziSTavAcakatve AtmA pacatItyAdiprayogApattirityatra tathAvidhaprayogaH zabdArthaH, tathAvidhazabdajanyapramAtmakazAbdabodho vA / nAdyaH / kaNThatAlvAdyabhighAtarUpazabdakAraNasattve tathAvidhazabde iSTApatteH / nAntyaH / tathAvidhazAbdabodhasyApAdakAbhAvAt / yogyatAjJAnamevApAdakamiti tu nAzaGkanIyam / yatastathAvidhazAbdabodhAprasiddhayA tAdRzabodhaM prati tAdRzayogyatAjJAnatvena hetutvaka- panasya niSprayojanakatvAt / nanu pAkAnukUlakRtimAMzcaitra ityAdizAbdabodhaM prati tatsamAnAkArayogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakabhedena hetutvakalpane gauravAt samAnadharmitAvacchedakatApratyAsattyaiva tathAvidhayogyatAjJAnazAbdabodhayorhetuhetumadbhAvaH samucitaH / tathA ca 'pAkAnukUlakRtiprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdatvAvacchinnaM prati pAkAnukUlakRtiprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena jJAnatvena hetutvamiti yogyatAjJAnazabdabodhayoH hetuhetumadbhAve vyavasthite tAdRzasaMbandhena pAkAnukUlakRtiprakArakajJAnasya Atmatve sattvAttatra tAdRzabodhApattau svIkriyamANAyAM phalatastAdRzapAkAnukUlakRtimAnAtmeti tAdRzabodhApattiriti tu mA zaGkiSThAH / avacchedakatAsaMbandhAvacchinnatAdRzakRtiprakAratAkazAbdabodhaM prati tathAvidhayogyatAjJAnasya hetutAyAH kalpanIyatayA AtmA pacatItyAdau vizeSadarzinAM tAdRzayogyatAjJAnaviraheNa tathAvidhapramAtmakazAbdabodhApatterazakyatvAt / evaM cezvaraH pacatItyAdivAkyajanyatAdRzazAbdabodhApattivAraNasyApi sulabhatvAt / nacaivaM sati Izvaro vedaM vaktIti prayogAdbodhAnupapattiH, Izvare'vacchedakatA saMbadhena kRterabhAvAditi vAcyam / tatra samavAyasaMbandhena kRtiprakArakazAbdabodhaM prati tathAvidhAnupUrvIjJAnasya hetutvakalpanAdIzvaraH pacatItyAditastathAvidhazAbdabodhasyAnutpAdena tathAvidhakalpanAyA asaMbhavAt / Rjavastu AtmA pacatIzvaraH pacatItyAdivAkyajanyazAbdabodhe'pi STApattimaGgIkurvantItyalamadhikena / nanu yattvaviziSTe AkhyAtapadasya zaktau kiM pramANamata Aha-pacatItyAdi / kiM karotItyanantaraM krameNeti zeSaH / sarvAkhyAtavivaraNAditi / dazalakArANAmarthakathanAdityarthaH / pUrvoccaritavAkyasyottaravAkyenArthakathanaM vivaraNami-yasya talakSaNatvAditi bhAvaH / nanu kathaM vivaraNasya zaktigrAhakatvaM zabdavidhayAnumAnavidhayA vA / nAdyaH
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / pAkaM karotItyAdivAkyasya pAkaviSayakayatnamAtrabodhakatvena yatne AkhyAtasya zaktyabodhAtmakatayA tasya zaktigrahe zabdavidhayA pramANatvAsaMbhavAt / nAntyaH / sAdhyahetuprayogAsaMbhavAditi cenna / AkhyAtapadaM yatnatvaviziSTe zaktam , bAdhakaM vinA yatnatvaviziSTArthakakarotipratipAditArthakatvAt , pAkatvaviziSTazaktapAkapadapratipAditArthakapacadhAtuvat / yadyadyadviziSTArthabodhakapadapratipAditArthakaM tattadviziSTe zaktamiti sAmAnyavyAptyA vivaraNasyApi zaktigrAhakatvasaMbhavAt / nanUpadarzitAnumAnamaprayojakamata Aha-vyavahArAdiveti / bAdhakaM vinA anyalabhyatvapratisaMdhAnaM vinA / idaM tu dharmiNyAkhyAtasya zaktivyavacchedArthamuktam / vyutpatteriti / zaktigrahasaMbhavAdityarthaH / tathA ca vivaraNahetukAnumAnasya zaktyagrAhakatve tulyayuktyA vyavahArahetukAnumAnasyApi zaktyagrAhakatayA ghaTatvAdiviziSTe ghaTapadAderapi zaktivilopaprasaGgAditi bhaavH| . - nanu vivaraNaM tatraiva zaktigrAhakaM yatra nAnyalamyatvapratisaMdhAnavArtA prakRte tupAko yatnajanyaH pAkatvAdityanumAnAdapi yatnasya lAbhasaMbhavenAnyalabhyatvAt anyalabhyasyApi AkhyAtapadazakyatve kimaparAddhaM dharmiNetyata Aha-kiM karoti ityAdi / yatnaprazne yatnatvaviziSTejijJAsitasaMbandhabodhakazabdaprayoge, pacatItyuttarasyottarakAlabhAvipacatItyAdivAkye upadarzitapraznanivartakatvasya, yatnArthakatvaM vinA yatnatvadhiziSTe pAkasaMbandhabodhaM vinA / ayaM bhAvaH-yaddharmaviziSTe yaddharmavyApyadharmAvacchinnasya saMbandho yatpraznavAkyAtpratIyate taddharmaviziSTe taddharmavyApyadharmAvachinnasaMbandhazcettaduttaravAkyAtpratIyate, tadA taduttaravAkyasya tatpraznanivartakatvaM saMbhavati / yathA ghaTatvaviziSTe jijJAsitasaMbandhabodhake kasmAdbaTa iti prazne ghaTatvaviziSTe daNDajanyatvabodhaka 'daNDAt ghaTaH' ityuttaravAkye tannivartakatvam / prakRte ca AkhyAtasya yatnatvaviziSTAvAcakatve vyApArazaktyA pacatItivAkyAtpAkAnukUlavyApArabodhAbhyupagame yatnatvaviziSTe pAkasaMbandhabodhAbhAvAttadvAkyasya yatnatvaviziSTe jizAsitasaMbandhabodhaka kiM karoti' iti prabhavAkyanivartakatvAnupapattyA anyalabhyatvepyAkhyAtasya yatnatvaviziSTe zaktirAvazyakIti / - nanu ratho gacchatItyAdAvAkhyAtasya yatnabodhakatvAsaMbhavena vyApAre zaktirAvazyakItyata Aha-acetana iti / acetanArthamukhyavizeSyakabodhajanaka ityarthaH / anukUlavyApAra iti / atrAnukUlatvotkIrtanaM tu gamanasya tena saMbandhena vyApAre'nvayasphoraNAya natu tadantarbhAvenApi lakSaNIyatA vyarthatvAt / tatra gamanasyAnvaye padArtha: padArthenAnveti natu padArthaikadezeneti vyutpattivirodhAcca // 1 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH jyraambhttttaacaarykRtaavyaakhyaa| nyAyapaJcAnanaH zrImAJjayarAmaH samAsataH / AkhyAtavAdavyAkhyAnamAtanoti manoramam // anukUlavyApAratvamAkhyAtazakyatAvacchedakamiti kecit / anukUlatvasya saMsargatvAdvayApAratvamAtraM tathetyeke / anukUlatvamAtraM tathetyanye / dhAtorarthaH phalamanukUlavyApArAdikamAkhyAtasyeti maNDanaH / tattatphalAvacchinnavyApAravizeSastattaddhAtvarthaH / saMkhyAvartamAnatvAdikaM kvacidAzrayatvaM cAkhyAtArtha iti guravastatsarva nirAcikIrSuH pratijAnIte-AkhyAtasyeti / AkhyAtatvaM saMketavizeSasaMbandhena AkhyAtapadavattvam / etena vibhaktitvAdayo vyAkhyAtAH / tibAdyanyatamatvaM vA tat / idaM ca sAdhyakoTiniviSTaM na tu zaktatAvacchedakaM vinA'pi tena rUpeNa jJAnaM, tiptvAdinA jJAnAdeva tibAdito'rthapratyayena tiptvAdereva tattvAt / ... pare tu tiptvAdyavacchinasya saMketabhramAdeva bodhaH / zaktatAvacchedakAnantye zaktyAnantyApattyA sarvatra tattatpadAnyatamatvasyaiva zaktatAvacchedakatvAdityAhuH / yattu laT , liT , luT , laT , leT , loT , laG, liG, luG, laG, / itidazalakArasAdhAraNalatvAvavicchannasya yatne, AdezabhUtatibAdivRttinA tiptvAdinA ekavacanatvAdinA vA'vacchinnasyaikatvAdau laTtvAdyavacchinnasya vartamAnatvAdau zaktiH / itthaM ca pacatItyAdau tibAdyAdezasmAritalaDAdeva yatnAdipratyayaH / laDAdezayorapi zatRzAnacoH kartari zaktirAdezyarthakRtastatrAbhedAnvayA'saMbhavAditi tanna / IdRzAdezAdezibhAvasaMbandhAdhInAdezismRte
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 13 granthaH] vyaakhyaassttkyutH| gauNa iti tanna / tathA sati kalazAdipadasyAsAdhutvApatteH / na ca vyAkaraNavyutpAdyatvAttathA, zaktyabhAve lakSaNAyA apyayogAdarthavattvAbhAve prAtipadikasaMjJAbhAvena tadvayutpAdyatvasyApyayogAt / na ca vijayaH parAjayaH ityAdidyotakaghaTitasamudAya iva caramavarNazaktAvapi kalazAdisamudAye prAtipadikasaMjJAsaMbhavaH / tatra kRttaddhitasamAsAzceti prAtipadikasaMjJAvidhAnAt / na caitatsUtramarthavaditisUtrasya prapaJca eva na tu vidhAyakam / devAnityAdeH prAtipadikasaMjJAvAraNAya apratyaya ityasya pratyayatadantabhinnArthakatayA samAsAdau pratyayAnte tata: prAtipadikasaMjJAyA asaMbhavAdityadhikaM zabdapakSadharIyaprakAze / yattu atIte'pi yatne vartamAnatvAdibodhaparatvena pacatItyAdiprayogApattervatamAnatvAdiyatnayorevocAraNAntarbhAvena zaktiH puSpavantAdivat / itthaM ca tiptvAdikameva zaktatAvacchedakamiti / tanna / ratho gacchati gaganena sthIyate ityAdau vartamAnatvabodhAnApatteH / atIte yatne pacatIti prayogApAdanaM cAtIte vyApArAdau ratho gacchatItyAdiprayogApAdanena tulyam / militAnubhAvakatAzaktyA tulyasamAdhAnaM ca / nahi zaktivallakSaNA'pyekocAraNAntarbhAvena saMbhavati tiptvatastvAdyanekAvacchinnAnantavidhavartamAnatvAdau yatnamantarbhAvyAnantazakte: kalpanAmapekSya AkhyAtatvAvacchinnasya yatne laTtvAdyavacchinnasya vartamAnatvAdau zaktikalpaneva laghIyasI / vastuto yatne zaktau vartamAnatvAdau nirUDhalakSaNaiveti dik| ___ yatno vAcya iti / atra yatnatvAvacchedana vAcyatvAnvayAdanvayitAvacchedakasya yatnatvasya prakRte svarUpasaMbandharUpavAcyatAvacchedakatvalAbhastena vyApArazaktivAdinA'pi yatne vAcyatopagamAnna siddhasAdhanAdyavakAzaH / AkhyAtasyetyanantaraM yatnatveneti vA pUraNIyam / pacatItyAdi / pAkaM karotItyAdau niviSTena karotinA kRJdhAtunA zaktyobhayabodhakatAkasya jAnAtItyAdighaTakAkhyAtaminasya sarvAkhyAtasya vivaraNAt / bhAvavyutpattyArthabodhAdityarthaH / vastutaH karotineti tRtIyAbhedena tathA ca yatnArthakakRJdhAtukavivaraNavattvAdityarthaH / yacca samAnArthakatayA yasya bodhakaM tattasya vivaraNaM, bhavati hi pacatItyasya caramapadalakSaNayA svaparatvAtpAkaM karotItyasya ca caramapadalakSaNayA svasamAnArthakaparatvAttayorabhedenAnvayabodhaH / prAyazo vivaraNasthale bahuvrIhisamAsottaraM prathamAntatAsvIkArAt / vRkSo mahIruha ityAdau prasiddhavRkSAdipadArthe mahIruhapadavAcyatvAdibodhAnna vivaraNatvam / tadayaM prayogaH / yatnaH yatnatvaM ca AkhyAtasya zakyaH zakyatAvacchedakaM vA AkhyAtavivaraNavatvAt / zaktatvaM tadavacchedakatvaM vA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH hetoH saMbandha: / vivaraNe yatnArthakakRJdhAtvabhedakathanaM cAsiddhizaGkAvyudAsAya / atrAprayojakatvazaGkAmapAkaroti-vyavahArAdiveti / AvApodvApAbhyAmanumAnena zaktigrAhakatvasAmyam / vyutpatte: zaktipramAtaH / gaGgAyAM tIre ityAdivivaraNAt zaktipramAnudayAdAha-bAdhakaM vineti / itthaM yadyatpadavivaraNavattattatpadazakyamiti sAmAnyamukhavyAptau tatra vyabhicAravAraNAya hetAvapi bAdhakAmAvo nivezyata iti bhAvaH / nanu yatnAzraye'pi pacati pAkayatnavAniti vivaraNasatvAdvayabhicAraH / kartuH prathamAntapadalabhyatvaM bAdhakamiti cet yatnasyAkSepalabhyatvaM, tathA / kiMca karotivivaraNaM sandigdhaM, mImAMsakairvyApAravAnityeva vivaraNAdata Aha-kiM karotIti / kimityasya kriyAvizeSaNatvAt kIdRgyatna ityarthaH / yathAzrute karmaprazne pAkamityevottaraM syAt ata evoktaM yatnaprazne iti / tenAzrayatvAMze'pi praznaviSayatAbhAvalAbhAnna pacatItyutare nyUnatvam / vastutaH kA kRtiriyAdikRtisvarUpaprabhavAraNAya kiM karotIti karmaviziSTavyApArapraznavAraNAya ca yatnaprazna iti / atra jijJAsAviSayaviSayiNI kRtiriti praznavAkyArthaH / kiMpadasya jijJAsAviSayatvaviziSTe zakteH / jijJAsA ca prakRte saviSayakatvavyApyadharmaprakArakazAnecchA / kRtiH saviSayiNIti vyAptyA kRteH saviSayakatvenopasthitau tadvizeSadharmaprakArakajijJAsAyA autsargikatvAt / yadyapi kRtezca savipayakatvena sAmAnyatastadvayApyadharmavattvena ca jJAtatvAt , pAkaviSayakakRtijJAnatvAdinA cAnupasthitestAdRzajijJAsA durghaTA / tathA'pi saviSayakatvavyApyadharmAze niravacchinnaprakAratAkajJAnatvenecchA bodhyaa| ata eva pacatItyuttaravAkyAttAdRzayatkicijjJAna eva tasyA nivRttiH / na ca praznavAkyAt dvitIyArtho viSayitvaM prakAratayottaravAkyAttu saMsargatayA bhAsate iti vaiSamyam / svarUpato viSayitvAMze jJAnamAtrasyaiveSTatvena tadvaiSamyasyAkiMcitkaratvAt / yattu tAdRzajJAnAntarasyApyasiddhatvenaiveccheti / tanna / tadyuttaravAkyAttAdRzajJAne'pi jJAnAntarasyAsiddhatvAt icchAyA anivRttyApatteriti dik / praznopakramabuddhiviSayadharmavati kimaH zaktiH / praznopakramabuddhiH praznajanakajijJAsAjanakabuddhiH, sA ca sAmAnyadharmeNa jJAtasyAnirdhAritavizeSarUpeNopasthitistathA ca ko ghaTa ityAdaranirdhAritavizeSadharmavAn ghaTa ityarthaH / jijJAsAlAbhastu kiMpadena zakyatAvacchedakAnugamakapraviSTatvenAkSepAditi prAJcaH / pacatItyuttarasyeti / pacatItyasya yatnapraznottaratvaM yatnArthakatvaM vinA'nupapannam / tatvasya tatvaniyatatvAt / tasya tadarthakatvaM ca tadghaTakAkhyAtazaktyaivetyAzayaH / acetaneti acetanavizeSyakabodhajanake
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / anyadIyagamanAnukUlanodanAdimati gacchatItyaprayogAt jAnAtIcchati-yatate-dveSTi-vidyate-nidrAtItyAdau ca kriyAnukUlakRti-vyApArayorapratIteH gatyAdimattvamAtrapratItezcAzrayatve nazyatItyAdau ca pratiyogitve niruuddhlkssnnaa| caitraH pacati taNDulaH maitraH pacyate taNDula ityAdAvanvayAbodhAt dhAtvarthaprAtipadikArthayorbhedena sAkSAdanvayasyAvyutpannatayA saMbandhamaryAdayA tadbhAnasyAsaMbhavAditi tu nvyaaH||2|| tAdRzi taNDula: pacyate ityAdau na lakSaNetyata Aha-ratha iti / tena kartRvihitAkhyAta iti labhyate / castvarthaH // 1 // (mathu0) vyApAre nirUdilakSaNAmataM dRSayan matAntaramAha-anyadIyetyAdinA navyA ityantena / anyadIyatvaM rathAdiniSThattvaM, nodanAdimatIti, nizcala iti zeSaH / AdipadAdabhighAtAdRSTavadAtmasaMyogAdiparigrahaH / aprayogAdityAdeH paJcamyantatrayasya 'bhAzrayatve nikrAdilakSaNA' ityagretanenAnvayaH / nanu vi. ziSTAdhAratvasaMbandhenaiva kartRpadArthe gamanavadyApArAnvayasya sAkAsAtvAt gamanaviziSTavyApArasya ca nizcale virahAnAyamatiprasaGga ityata aah-jaanaatiityaadi| tathAcAvaMzyakalpanIyAzrayatve nirUdilakSaNayaivopapattau nAnukUlavyApAre nirUdilakSaNA kalpyata iti bhAvaH / atra cakSurjAnAtItyAdau vyApArasyApi prtyyaaduktmicchtiiti| atra yAga-zrAddhalakSaNecchAyAM tadanukUlapravRtterapi pratyayAduktaM yatate dveSTIti / yatna dveSayostu prattijanyatvamasaMbhAvyeveti bhAvaH / ukteSu pravRttivyApArayorapratItAvapi Atma-manoyogAdirUpo vyApAra Atmani saMbhavatyeva, atiprasaGganirAso'pi dhAtvarthaviziSTanirUpitAdhAratvasya saMbandhatvaniyamAbhyupagamAdeva saMbhavatItyanuzayenoktaM vidyate nidraatiiti| videH kAlasaMbandhitvamarthaH, tadanukUlakativyApArayozca na ghaTatvAdI saMbhavaH, evaM medhyAkhyanADIvizeSAvacchedenAtmamanaHsaMyogo nidrA, medhyAtvaJca purItatisAdhAraNo nADIvizeSattijAtivizeSaH, tena suSuptau nidrAtIti prayogo naanuppnnH| tAdRzanidrAzrayatvavyavahArazcAtmani manovyAvRttenAtmatvaviziSTasamavAyasaMbandhena, zarIre ca svasamavAyisamavetAdRSTArabhyatvalakSaNaparaMparosaMbandhena, asAdhAraNatadanukUlatAzrayo vyApArazca na kvacidAtmani saMbhavatIti bhAvaH / vastutastu, vidyate ityasya pUrva nidrAtIti pAThaH nidrA ca medhyAkhyanADIvizeSamanaHsaMyogaH, tadAzrayatvavyavahArazca Atmani svasamavAyisamavetazarIrArambhakAdRSTavatvarUpeNa, svasamavAyyArambhakAdRSTavatvarUpeNa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH vA paramparAsaMbandhena, zarIre ca svasamavAyisamavetadravyatvalakSaNena paramparAsaMbandhena, asAdhAraNatadanukUlatAzrayo vyApArazca na kvacidAtmanisaMbhavatIti bhAvaH / yathA svasamavAyisamavetazarIrArambhakAdRSTavattvAdirUpaparamparAsaMbandhena tAdRzanidrAzrayatvamAtmanaH tathA tadanukUlavyApAraspa nADIkriyAderapyAtmani tena saMbandhena sattvasaMbhavAduktaM vidyata iti / kAlasaMbandhitvarUpasya vidyamAnatvasya cAnukUlavyApAro na kazcid ghaTatvAdau saMbhavatIti bhaavH| yattu videH sattArthakatayA tadanukUlavyApArasyaivAsaMbhava iti bhAva iti, tanna, sattAjAtestadarthatve avidhatetyAdau yastanyAdhatItatvAdha(na)nvayApatteH / nanu jAnAtItyAdAvAzrayatvasya ratho gacchatItyAdau gamanAdiviziSTavyApAravattvasyApi pratyayAt tatrApi nirUDhilakSaNA durvAraivetyata aah-gtyaadiidi| ratho gacchatItyAdau gtyaadyaashrytvmaatrprtiiterityrthH| AdipadAdarthastyajatItyAdau tyAgAdeH pariprahaHna pUrvokeSu jAnAtItyAdiSu jJAnAdeH parigrahaH, mAtrAMzasya punaruktatApa. tteH| ataeva jAnAtItyasya pUrva gacchatIti pAThaH prAmAdikaH, kvacizcAtra mAtrapadasaMvalito na pAThaH jAnAtItyasya pUrva gacchatItyapi pAThaH / tatra gacchatijAnAtItyAdau dhAtvarthAtakUlakRtivyApArayorapratItAvapyAzrayatvasya pratItau na tatra lakSaNAsaMbhava ityata uktaM gatyAdIti, AdinA jJAnAdiparigrahaH iti dhyeyam / 'Azrayatvaiti' nirUdilakSaNA ityagretanenAnvayaH, jJAnAdInAM caturNAmAzrayatvaM samavAyenAvacchedakatayA ca bodhyam / tenAtmani caitrAdizarIre ca jaanaatiityaadipryogoppttiH| na vA ghaTo jaanaatiityaadipryogaapttiH|gtyaaderaashrytvN ca samapAyenaiva vAcyaM tena yathAkathaJcit saMbandhenAzrayatvamAdAya nAtiprasaGgaH / na caiva. mAtmA gacchatItyAdiprayogo na syAditi vAcyam / iSTatvAt / ahaM gacchAmi tvaM gacchasItyAdau uccArayitrAdizarIrasyaiva caitratvAdirUpeNAsmadAdipadazakyatayA nAnupapattiH / ataeva AtmA pacatItyAdiprayogavAraNAya avacchedakatAsaMbandhenaiva kartRpadArthasya AkhyAtArthayamAnvayasya sAkAGkSatvavAdinaye'pi tvaM pacasi ahaM pacAmItyAdau nAnvayAnupapattiH / uccArayitrAdizarIrasyaiva caitratvAdirUpeNa yuSmadAdizabdavAcyatayA avacchedakatAsaMbandhenaiva prattestatrAnvayasaMbhavAditi dhyeyam / nanu tathApyanukUlavyApAre nirUr3hilakSaNA AvazyakI, varNo nazyatItyAdau varNAdiSu vartamAnotpattikanAzaviziSTavyApAravatvapratIteH / tAdRzavyApAravattA ca nAzakatAvacchedakasaMbandhena ityata Aha-nazyatItyadAviti / tattvenaivAnubhavA. diti bhAvaH / yadyapi pratiyogitAsaMbandhena AzrayatvamevArthastatrApi saMbhavati AtmA nidrAtItyanurodhena saMbandhitAsAdhAraNAzrayatvasyaiva lakSyatvAt / tathApi pratiyogitAtvaprakAreNaivAnubhavasya tatra sarvajanasiddhatvAt tatparityAgaH / nanu ratho gacchati caitro jAnAtItyAdau varNo nazyatItyAdau ca dhAtvartha-kartRpadArtha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyaakhyaassttkyutH| yozca saMsargamaryAdayA Azrayatva-pratiyogitvayorbhAnasaMbhavAt kiMtatra lakSaNA. bhyupagamena, AkhyAtasya tu vartamAnatvaM saMkhyA ca yathAyathamartho'stu ityata Ahacaitra iti / anvyaavodhaaditi| dhAtvarthe karmatAsaMbandhena taNDulasya kartatAnirUpakatvasaMbandhana caitrasyAnvayAvodhAt / evaM dhAtvarthapAkasya kartRtAsaMbandhena caitre karmatAsaMbandhena ca taNDule anvayAbodhAcetyarthaH / idamupalakSaNaM jJAnaM caitra ityAdau AzrayatAsaMbandhena caitrAdau jJAnAderanvayAbodhAccetyapi draSTavyam / etena pacati taNDula ityAdau karmatAsaMbandhena taNDulAderdhAtvarthapAkavizeSyakatvenAnvayabodhavAraNAya dhAtvarthasya nAmArthavizeSyatayA aMnvayabodhasyAvyutpannatvAt , prakRte ca nAmArthakarttavizeSaNatayA gamAdidhAtvarthasyAnvaye na kimapi bAdhakamityapi pratyuktam / stokaM pacatItyAdau dhAtvartha-nAmArthayorabhedasaMsargeNAnvayabodhadarzanAduktaM bhedeneti, abhedAtiriktasaMbandhenetyarthaH, abhedastAdAtmyaM, 'sAkSAdanvayasya' sAkSAvenAnvayasya, ' avyutpannatayA' zabdAjanyatayA, nAmArthAnvitasya vibhaktyarthasya dhAtvarthe dhAtvarthAnvitasya vibhaktyarthasya ca nAmArthe bodhasya zabdajanyatvAduktaM sAkSAditi / tadbhAneti / Azrayatva-pratiyogitvayorbhAnetyarthaH / atra prA. tipadikamavyayAtiriktatvena vizeSyaM, tena na kalazaM bhakSayedityatra nyAyanaye natrarthasya vizeSaNatAvizeSasaMbandhena dhAtvarthe anvayaH / gurunaye anuyogitAsaMbandhena dhAtvarthasya namarthe anvayo nAnupapannaH / ataeva jJAnavadicchA ityAdAvapi vatyarthasya dhAtvarthe anuyogitAsaMbandhena pratiyogitayA ca sAkSAdanvayo nAnupapatraH / na cAbhedAtiriktasaMbandhena pAkajJAnAdiprakAraka-caitrAdivizeSyakaH zAbdabodhaH pacati caitraH jJAnaM caitra iti vAkyAt yogyatAtAtparyAdijJAnasattve'pi kuto na jAyate sati kAraNastome kAryAnutpAdasyAsaMbhavAditi vAcyam / yAdRzAnupU. tistAhazAnvayabodho'nubhavasiddhastAdAnupUryAstatra hetutayA yAvadvizeSakAraNavirahAdeva tatastadanutpAdAt / kecittu dhAtvarthaniSThaviSayatAnirUpitatAdAtmyAtiriktasaMbandhAvacchinnanipAtAtiriktapadArthaniSThaviSayatAsaMbandhena zAbdabodhotpattiM prati dhAtUttarapratyayajanyopasthitivizeSyatAsaMbandhena kAraNam / yadvA tAdRzaviSayatAnirUpitoktasaMbandhA. vacchinnanAmArthaniSThaviSayatAsaMbandhena zAbdabodhotpattiM prati nipAtajanyopasthitivizeSyatAsaMbandhana kAraNamato na tasmAt tAdRzabodhaH ityaahuH| tadasat, dhAtvarthanAmArthayoranugatAnatiprasaktayorvacatvAditi dhyeyam // 2 // (rAma) etanmataM, duSayituM svamataM darzayituJcAha-anyadIyetyAdi / anyadIyetyAdikamArabhya navyAityanta eko granthaH / rathIyagamanAnukUlanodanAdimati nizcale hastAdAvityarthaH / nanu gamanopahitavyApAra eva gacchatI. tyasyArtho vAcya iti noktadoSa ityata Aha-jJAnAtIti / 'gacchatItyAditrikasudAharaNabAhulyapradarzanAya / nanu jAnAtItyAdau jJAnAnukUlo vyApAra Atmani
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: manoyogAdireva pratIyatAmityata Aha-vidyata iti / dhAtvarthasya varttamAnakAlasaMbandhAderanukUlavyApArasya gaganAdau bAdhAt gaganaM triyata ityasyAnupapattirityarthaH / nidrAtIti / medhyAnAmanADIvizeSeNa manasaH saMyogo nidrA, saca saMyoga Atmani svAzrayamanaH pratiyogikavilakSaNa saMyogalakSaNaparamparAsaMbandhena varttate ityayaM puruSo nidrAtIti prayoga upapadyate / vilakSaNasaMyogazca tattadAtmIyAdRSTA kRSTamanasi tattadAtmIyatAvyavahAraniyAmakatayA siddhaH kevalamAtma-manasoreva / evaM manaH pratiyogikasaMyogena mano na manasIti medhyA nidrAti mano nidrAti ityAdayo na prayogAH / na ca niruktaparamparAsaMbandhena medhyAntaHkaraNasaMyogo yathA Atmani varttate tathA tadanukUlavyApAro medhyAkriyA manaHkriyA vA svajanyamedhyAntaHkaraNasaMyogAzrayamanaHpratiyogika vilakSaNasaMyogenAtmani varttate ityatra -kriyAnukUlavyApArabodhaH saMbhavatyeveti vAcyam / tAdRzaparamparAsaMbandhena tadanu-kUlavyApArasyAtmani viziSTabuddhayabhAvena tAdRzaparamparAyAH saMbandhatve mAnAbhAvAt / medhyAntaHkaraNasaMyogasya ca uktaparamparAsaMbandhenAtmani viziSTabuddhayA uktaparamparAyAH saMbandhatvamAvazyakamanyathA svanidrAyA viziSTabuddhayanutpAdApatteH / ata eva yatra prayatnayogyanAyavacchedena prayatne jAte tena prayalena tannAr3Ikarma jAyate tena ca karmaNA tannADyA manasi medhyAyAM vA nodanAbhighAtau jAyete tato manaso medhyAyA vA karmotpattiH tadanantaraM uttaradeze manasi medhyAyAM vA medhyAyA manasA vA saMyogastatra medhyA - manaH saMyogAnukUlAyAstattannADhyavacchinnakRterAtmani saMbhavena kathaM tAdRzakRterapratItyabhidhAnamityapAstam / IdRzAnukUlatvasaMbandhena dhAlasyAkhyAtArthe anvayavirahAt / anyathA taNDulakrayaNAnukUlakRtAvapi tulyanyAyena - pAkAderanukUlatvasaMbandhenAnvayApatyA apacatyapi tAdRzakrayakarttari pacatItipra- tyayaprasaGgAt / atra ca kriyAnukUlakRti - vyApArayorapratIterAzrayatve nirUDhalakSaNetyarthaH / gacchatItyAdo karnAkhyAte Azrayatve nirUDhalakSaNA vAcyetyarthaH / kriyAnukUlakRti - vyApArayoH pratItau zaktayaiva bodhaH syAditi nirUDhalakSaNAyAM manAbhAva - eva syAdityapratItyantamuktaM, lakSaNAyA nirUDhatvaJcAnAditAtparyAnA diprayogayoH sAmAnAdhikaraNyam / na caivamanAditAtparyAnAdiprayogayoH sattve ghaTAdau ghaTapadAdivat kartrAkhyAtasyApyAzrayatve zaktireva kalpyatAmiti vAcyam / yatra laghvarthe gurvarthe cAnAditAtparyAnAdiprayogau tulyau tatra lAghavena laghvarthe zaktirgurvarthe nirUDhalakSaNeti sarvasiddham, anyathA nIlAdipadasya nIlarUpAdAviva nIlarUpavadAdAvapi zaktiprasaGgAt anAditAtparyAnAdiprayogayorubhayatra tulyatvAt tathAca prakRte'pyAkhyAtasya kRtau Azrayatve ca tayostulyatve kRtAveva zaktikalpanaM yuktaM na tvAzrayatve, AzrayatAtvasya jAtItaratvena kRtitvajAtyapekSayA gurutvAt / sAmA- vizeSatvavam jAtitvavaditaratvetyAdAvapi lAghava - gauravapadArthatvAditi bhAvaH / itthaJca nirUDhatvena zaktikalpanaprasaktivAraNAya nirUDhetyuktaM, tathAca nirU nyatva - 1 16
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyAkhyASaTkayutaH / AkhyAtasya dApi anAditAtparyAnAdiprayogasamAnAdhikaraNApyAzrayatvAMze vRttilakSaNaiva na tu zaktiruktayukteriti nirUDhalakSaNetyasyArthI bodhyaH, anyathA nirUDhatvapradarzanasyAnupayogitvApatteriti dik / gacchatIti, gacchatItyAdiprayoganiyatatvameva nirUDhatvamityapi kacit / nanu gacchatItyAdau kriyAnukUlakRtivyApArayorapratItyA AkhyAtasya kRtivyApArabodhakatvAbhAva evAyAti na tu tatrAzrayatve nirUDhalakSaNetyata Aha, gatyAdIti / Adipadena jJAnAdiparigrahaH, matubartha AzrayatvaM, mAtrapadaca saMpAtAyAtaM, gatyAzrayatvapratItereva tatrAzrayatva - lakSaNAsAdhakatvAt / yadvA ananugatyA AzrayatvapratItimAtraM yadi AzrayatvanirUDhalakSaNAsAdhakaM tadA gaGgAyAM ghoSa ityAdau tIrAdibodhakatvena gaGgApadAderapi tIrAdau nirUDhalakSaNApattirityAzaGkAmapAkartuM mAtrapadamukta, tathAca gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgApadAt kadAcit tIrabodhaH kadAcicca gRhAdibodha ityekatrApyanAdiprayogAnAditparyayorabhAvena na nirUDulakSaNA / gacchatItyAdau sarvasmin kAle sarveNa puruSeNa gatyAzrayatvameva pratIyate na tvarthAntaramiti tatrAzrayatve nirUdralakSaNetyarthaH / yattu acetanasthalIye rathogacchatItyAdau gatyAzrayatvaM sacetanasthalIye caitro gacchatItyAdau ca gamanAnukUlakRtirarthaH, sApi AtmA gacchatItyAdau samavAyena caitro gacchatItyAdAvavacchedakatAsaMbandheneti tattuccham / tathAsatyarthato bhedena vyutpattibhedakalpanApattestasmAdetanAcetanasAdhAraNamAzrayatvameva gacchatItyAdAvarthaH / AzrayatAtvaJca sarvAzrayatvasAdhAraNamekaM tena ca rUpeNa kvacit samavAyasambandhAvanaM kacidavacchedakatA sambandhAvacchinnaM kacit paramparAsambandhAvacchinnamAzrayatvaM pratIyate, AyaM caitro gacchatItyAdau, dvitIyaM caitro jAnAtItyAdau, tRtIyaM caitro nidvAtItyAdau / nanu ghaTo nazyatItyAdau nAzAmukUlakRtivyApArayorbAdhAdeva nAnvayaH / na ca saMyogAdinAzAnukUlavyApArasya kriyAderghaTAdivRttitvena naM tatra bAdhaH, tathA sati vidyamAne'pi tAdRze ghaTe ayaM ghaTo nazyatIti prayogaprasaGgAt / etena gacchatItyAdau gatyAzrayatvAdivat nazyatItyAdAvapi nAzAzrayatvamartha ityapAstam / tathAsati vidyamAne saMyogAdizAlini ayaM nazyatItyAdiprayogaprasaGgAdityata Aha- nazyatItyAdAviti / pratiyogitva iti / na caivamapi bhAvinAzapratiyogitAmAdAya vidyamAne'pi ghaMTe nazyatIti prayogApattiH, AkhyAtArthavarttamAnatvasya dhAtvarthanAzAnvayitvasvIkArAt / evamanyadbodhyam / na ca gacchatItyAdau gatyAderAzrayatAsaMbandhena nazyatItyAdau pratiyogitA saMbandhena nAzasya ca prathamAntapadopasthApya eva sAkSAt prakAratayA anvayo'stu kimAzra yatva-pratiyogitvayornirUDhalakSaNayetyata Aha- dhAtvartheti / tathAca dhAtvarthagatyAderAzrayatvAdisaMbandhena prAtipadikArthacaitrAdAvanvayasya dhAtvarthetyAdivyutpattivirodhenAsaMbhavAt tatra tatrAzrayatvAdau nirUDhalakSaNAvazyakItyarthaH, stokaM pacatItyAdau kriyAvizeSaNasya stokasyAbhedasaMbandhena dhAtvarthe pAke sAkSAdanvayAdAha-bhedene
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH ti / abhedAtiriktatattadvibhaktyarthasaMbandhenetyarthaH, ghaTamAnayetyAdau ghaTaviziSTaka. matvaM karmatAsaMbandhena ghaTAdikaJcAnayane dhAtvarthe prakAratayA bhAsate tathaiva karmatvAdInAM prakAratvasaMsargatvAkhyaviSayatAdvayAnubhavAdityata uktaM---sAkSAditi / vibhaktyarthAnvayaM vinetyarthaH, atra nipAtAvyayAtiriktatvena prAtipadikaM vizeSa. NIyaM tena caitro bahulaM pacati na stokamityAdau dhAtvartha pAke prAtipadikArthasya stokabhedasyAzrayatAsaMbandhenAnvaye'pi na kSatiH / tadbhAnasya gacchatItyAdAvAzra. yatvAdibhAnasya / nanvIdRzavyutpattau mAnAbhAva ityAzaGkAyAM dhAtvarthetyAdivyutpatto yuktimaah-caitrHpctiityaadi| tathAcedRzavyutpattyanaGgIkAre caitraH pacati taNDula ityatra caitraH karmatvasaMvandhena taNDulIyapAkAnukUlakRtimAn ityAkArakasya maitraH pacyate taNDula ityatra kartRtvasaMbandhena maitrIyapAkajanyaphalavAn taNDula ityAkA rakasya cAnvayabodhasyApattirityarthaH / yadyapyatra tAdRzAnvayavodhasyAprasiddhatayA Apattirna saMbhavati kvacit prasiddhasyaivAnyatrApAdyatvAt tathApi vibhaktijanyakamatvAdyanupasthitiviziSTataNDulapadAdijanyopasthityadhikaraNakSaNo yadi karmatA. saMbandhena taNDulaprakArakapAkavizeSyakAnvayabodhasAmagrIkSaNa: syAt tadA tAdRzAnvayabodhotpattikSaNAvyavahitapUrvakSaNa: syAdityApattirvAdhyA / tAdRzAnvayabodhaH tathA pacatItyAdAvavyayIbhUtatathApadopasthApitasya taNDulasya karmatAsaMbandhena pAke yatrAnvayastatra prasiddhaH / * yatu karmatvAdInAM saMbandhatve mAnAbhAva ityApAyAprasiddhiriti, tattucchaM, tathA sati taNDulaM pacatItyAdau karmatvAderdvividhaviSayatva siddhAntavirodhApattyA karmatvAdInAM saMbandhatvAbhyupagamAt / na ca tathApi caitraH pacatItyAderasA. dhutvena sAdhutvajJAnavirahAdeva tatra na tAdRzAnvayabodha iti vAcyaM, sAdhutvabhramadazAyAmApattisaMbhavAt / sAdhutvajJAnasya zAbdabodhahetutve mAnAbhAva iti matenedamiti kazcit / etena karmatvAdInAM saMvandhatvAbhAtre'pi ghaTo jAnAtI. tyAdau viSayatvasaMbandhena ghaTe jJAnAnvayApattezcaitro jJAyata ityAdau samavAyena caitre jJAnAnvayApattazca vAraNAya jAnAtItyAdAvAzrayatve nirUDhalakSaNA svIkriyate iti guNAnandamatamapAstam |aashrytv-vissytvlkssnnaannggiikaare'pi jAnAtItyAdisamabhivyAhArasyAzrayatAsaMbandhena jJAnaprakArakazAbdatvAvacchinnaM prati zAyata ityAdisamabhivyAhArasya ca viSayatAsaMbandhena ca jJAnaprakArakazAbdatvAvacchinnaM prati hetutAbhyupagamena tAdRzApattivAraNAt / guravastu caitraH pacati taNDula ityApatiprasaGgavAraNAya sAkSAttadarthaprakAreNa pAtvarthavizeSyakAnvayabodho mA'stu, gacchatIti jAnAtItyAdau ca sAkSAdAtvarthaprakAreNa nAmArthavizeSyakAnvayabodhe bAdhakAbhAva eva, tasmAt gacchatItyAdAvAzrayatvaprakArakazAbdabodhasyAnubhavasiddhatvenAzrayatvAdau nirUDhalakSaNA svIkriyata ityatra dIdhitikRtastAtparyam / maNikRtazcAzrayatvasaMbandhanaiva caitrAdau jJAnAderanvayaM vadanti
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / tairAzrayatvaprakArakAnubhavAnaGgIkArAt / evaM nazyatItyAdau pratiyogitvalakSaNA. naGgIkAre ghaTo na nazyatItyAdau ntraanvyaanuppttiH| tathAhi yadyAzrayatAsaMbandhena nAzasyAbhAvaH pratyetavyastadA svaTattisaMyogAdinAzasya ghaTe sattvena bAdhApattiH / atha pratiyogitAsaMbandhana nAzasyAbhAvaH pratIyatAmiti cet, na, nirUpakatvAdivat pratiyogitvAdeH pratiyogitAvacchedakasaMbandhatva virahAt / pratiyogitve lakSaNAsvIkAre ca nAzapratiyogitvasya svarUpasaMbandhenAbhAva eva pratIyate tatra ca na ko'pi doSaH / evaM ghaTaM jAnAtItyAdau karmatvasya kevalasaMbandhatve ghaTaM na jAnAtItyAdau namarthAnvayAnupapattiviSayatvasya prtiyogitaavcchedksNbndhtvaabhaavaadevmnydbodhymityaahuH| __navyAstu caitro jJAnamityAdau samavAyasaMbandhena caitravizeSyakajJAnaprakArakAnvayabodhavAraNAya caitravizeSyaka-jJAnaprakArakazAbdabuddhi pratijJAdhAtUttaravibhaktijanyAzrayatvopasthititvena hetutA vAcyA, tathAca caitrojAnAtItyAdau AzrayatvalakSaNAvirahe tAdRzopasthitivirahAdeva nAnvayaH ityAzrayatvalakSaNAGgIkriyate, evaM pAkastaNDula ityAdau pAkavizeSyaka-taNDulaprakArakazAbdabodhavAraNAya pAkavizeSyakataNDulaprakArakazAbdabuddhiM prati taNDulapadottaravibhaktijanya-karmatvAyapasthititvena hetutA vAcyeti tadabhAvAdeva caitraH pacati taNDula ityAdau karmatvAdisaMvandhena pAkAdau taNDulaprakArakAnvayabodho na jAyate, yadA ca tatrApi taNDulapadottaraprathamAvibhaktau karmatvAdilakSaNA kriyate tadA jAyata eva pAkAdau taNDulaprakArako bodhaH / nanvavaM taNDulaM pacatItyAdau vibhaktijanya-karmatvopasthitisahakAreNa pAkAdau karmatAsaMbandhena taNDulaprakArakAnvayabodho'stu na tu karmatAvizeSyakataNDulaprakArako bodhH| taNDulaM pacatItyAdisamabhivyAhArasya pAkavizeSyakataNDulakarmakatvaprakArakazAbdatvApekSayA lAghavena pAkavizeSyakakarmatAsaMsargakataNDulaprakArakazAbdatvAdInAM kAryatAvacchedakatvakalpanAyA eva nyAyyatvAditi cet satyametat , yadi nAnubhavavirodho bhavediti / vayaM tu kevalaM taNDulamityAdau karmatAMze taNDulaprakArakabodhasyAnubhavasiddhatayA taNDulamiti vAkyasya karmatAvizeSyakataNDulaprakArakazAbdatvaM kAryatAvacchedakaM vAcyaM, tathAca taNDulaM pacatItyAdAvapi sAmagrIbalAdeva taNDulakarmakatvena pAkavizeSyakAnvayabodho'vazyaM vAcyaH / na ca karmatvaM taNDulIyaM pAkastaNDulIya ityanvayabodhaH syAnmahAvAkyArthabodhe karmavavizeSyakatvapraveze gauravAditi vAcyam / tathA sati taNDulaM pacatItyAdau ekavAkyatAbhaGgaprasaGgAt vidheyabhedasya vAkyabhedakatvAt / kiJca caitro mAMsaM pacati na taNDulamityAdau pAke naMarthataNDulakarmavAbhAvasya pratItyartha karmatAMze taNDulasya prakAratA vAcyA karmatvAdevayaniyAmakatayA karmatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAka-taNDulAbhAvabodhasyAsaMbhavAt AzrayatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkataNDalAbhAvabAdhAbhyupagame ca taNDulapAkasthale'pi tathA prayAgaprasaGgAditi vadAmaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: yattu vibhaktijanyakarmatvopasthititvena pAkavizeSyakataNDulaprakAra kazAbdaboce na hetutA tadAdinA taNDula karmaka pAkazAndavosthale vyabhicArAditi, tadasat pAkodezya kataNDulakarmatvavidheyakazAbdatvAdInAmeva tAdRzopasthitikAryatAvacchedakatvAbhyupagamena vyabhicAravirahAditi / etenAvyayAdipadAttaNDulaprakAreNa pAkavizeSyakabove vyabhicAreNa vibhaktijanyopasthitestAdRzahetutA na saMbhavatItyapAstaM, nipAtAdyajanyatvasya kAryatAvacchedake nivezanIyatvAt / astu vA asAdhuprathamA vibhaktikatvameva prakRte vibhaktitvam avyayottaraM prathamopasthitatvena prathamA - vibhaktereva sAdhutva svIkArAt / tathAca avyaya-nipAtayorapIdRzavibhaktitvena vibhaktijanyopasthitistatrApyastIti noktavyabhicAraH / na ca tathApi jAnAmi sItA janakaprasUtetyAdau vibhaktijanyakarmatvopasthitiM vinApi jJAne kAryatAsaMvandhena sItAderanvayena vyabhicAra iti vAcyam / tatra prathamAvibhaktau karmatvakSalaNAsvIkArAt suvvibhaktau na lakSaNeti siddhAntasya ca suvvibhaktilakSaNayA yajJAdau saGkalpavAkyAdikaM na karttavyamityarthakatvAt / ekadezinastu caitrojJAnaM pAkastaNDula ityAdau bhedAnvayabodhavAraNAya vibhaktijanyakarmatyopasthiterna hetutA yenoktasthale vyabhicAraH syAt kintu jJAnAdiprakAreNa caitrAdizAbdaM prati caitro jJAnamityAdi - vAkyajanyajJAnAzrupasthitiH prativandhikA tAdRzopasthitikAle'pi caitrojAnAtItyAdivAkyajanyajJAnAyupasthityA tAdRzAnvayabodhadarzanena caitrojAnAtItyAdivAkyajanyopasthitInAmiva avyaya - tadAdipada - jAnAmisItetyAdivAkyajanyopasthitInAmapi phalavana uttejakatvaM kalpanIyamiti na ko'pi doSa ityAhuH // 2 // - (raghu0 ) tatra vyApAralakSaNAvAdimataM dUSayati -- anyadIyeti / rathagamanAnukulanodayAkhyasaMyogAdimati nizcalapuruSe'yaM puruSo gacchatItyaprayogAdityarthaH / tathA cAkhyAtasya vyApAralakSaNAvAdimate'pi tAdRzanizcalapuruSe'pi gamanAnukUlanodanAkhyasaMyogAdirUpavyApAravattayA puruSo gacchatItyAdiprayogApattiritibhAvaH / nanu tAdRzapuruSe tathAvidhaprayogApattirnAma tathAtidhavAkyajanyapramAtmakabodhApattiH / sA ca tAdRzapuruSasya nizcalatAdazAyAmudbhAvyate'nyadA vA / antye iSTApatteH / Adye tatkAlAntarbhAvena tAdRzazAbdabodhAprasiddhayA ApatyasaMbhava ityata Aha-- ratho gacchatItyAdi / jAnAtItyAdi / kecittu sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena vartamAnagamanaviziSTe vyApAre AkhyAtasya lakSaNAkalpanAnnopadarzitApattirityata Aha gacchatItyAdItyAhuH / kRtivyApArayorityAdi / * kRterapratItervyApArasya cApratIterityarthaH / atra prathamapratIkaM jAnAtItyArabhya dveSTItyantenAnveti dvitIyapratIkaM tu vidyate nidrAtItyantena / *kvacitkRtibAdhavyApAra lakSaNAkalpanAgauravAbhyAM kvacicca kRtivyApArayobadhena kRtivyApArayoH pratItyasaMbhavAdityarthaH / iti pATha: 'nanu jAnAtItyAdau AkhyAtasya' ityataH prAktana granthasthAne /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyaakhyaapttkyutH| . 21 nanu jAnAtItyAdicatuSTayasya vyApAre AkhyAtasya lakSaNayaivopapattau tatrAzrayatve lakSaNAkalpanamanarthakamiti cenna / atyantavyApAre (?) lakSaNAkalpanApekSayA Azraye tatkalpanAyA laghutvAt / vidyate nidrAtItyAdau AkhyAtasya vyApArabodhakatvaprasaktireva na vartamAnakAlasaMbandhitvasya vidadhAtvarthasya siddhAmana:saMyogarUpasya nidrApadArthasya cAnukulo yo vyApArastatpuruSAdAvabhAvAditi bhAvaH / nanu jAnAtItyAdau AkhyAtasya Azrayatve lakSaNAkalpane caitro'yaM ghaTa jAnAtIti prayogakAle ghaTajJAnAbhAvavati maitre maitro'yaM ghaTaM jAnAtIti prayogApattiH / ekakAlInatvasaMbandhAvacchinnatadAzrayatvasya tadAnIM maitre'pi satvAt tattatsaMbandhAvacchinnAzrayatve lakSaNAkalpane punaratIva gauravAt / tadapekSayA vyApAre lakSaNAkalpanameva jyAyo'tiprasaGgasya tUpadarzitarItyA vAraNIyatvAt / yadi cAkhyAtasyAzrayatvatvenAzrayatvasAmAnya lakSaNA jAnAtItyAdau cAzrayatvatvarUpeNa samavAyasaMbandhAvacchinnAzrayatvasyaiva bodhastathaiva kAryakAraNabhAvakalpanAttathApi vyApAre lakSaNApekSayA gauravApattirityata Aha-gatyAdimattveti / AdinA jJAnAdimattvaparigrahaH / mAtrapadena vyApAravyavacchedaH / tathA cAnubhavAnurodhenAgatyA tattatsaMbadhAvacchinnAzrayatve lakSaNA tathAvidhagurutarakAryakAraNabhAvo vA kalpyata itibhaavH| - kecittu nanUpadarzitasthaleSu vyApArasyevAzrayatvasyApyapratIteralaM tatra lakSaNayetyata Aha-gatyAdimattvetItyAhuH / nanvAkhyAtasya mukhyArthabAdhasthale sarvatrAzrayatve lakSaNAkalpanaM na saMbhavati / ghaTo nazyatItyAdau pratItyasaMbhavAt / ghaTasya naSTatvena nAzAzrayatvAbhAvAt pratiyogitAsaMbandhena nAzatvAvacchinnaM prati pratiyoginastAdAtmyasaMbandhena hetutvAnurodhena naSTasyApi pratiyogitAsaMbandhena nAzAzrayatvAGgIkAre punarlAghavAt pratiyogitva eva lakSaNAkalpanasyocitatvAdityatastathaiva Aha-nazyatItyAdau ceti / nirUDheti anaadisiddhetyrthH|| nanUpadarzitabahuprayogasattve tatra zaktireva kiMmiti na kalpyata iti cet yatnatvarUpalaghuzakyatAvacchedakasaMbhavena tattatsaMbandhaghaTitAzrayatvatvAvacchinne zaktikassane gauravajJAnarUpapratibandhakasya dattajalAJjaliH prasajyeta / na cAzrayatvasyAtirikatvamabhyupetya tadavacchinnazaktikalpane bAdhakAbhAva iti vAcyam / tarhi vyApAratvamatiriktamabhyupetya tadavacchinne zaktikalpanasyocitatvAt / na ceSTApattiH / tathA sati vinigama nAmAvAdanantataddharmAvacchinne zaktikalpanAmapekSya lAghavAtlasayatnatvAvachinna evAkhyAtasya zaktikalpane bAdhakAbhAvAt / etena samavAyitvamatiriktaM svIkRtya tadavacchinne AkhyAtasya zaktiranyatra lakSaNetyapA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH stam / upadarzitavinigamanAviraheNa tattadanantadharmAvacchinne zaktikalpanAprayuktagauravasya jAgarUkatvAdityagre vakSyAmaH / nanu caitro jAnAtItyAdAvAzrayatve nirUDhalakSaNAkalpanaM nirarthakameva / tatrAzrayatA saMbandhena caitre jJAnarUpadhAtvarthasyAnvayenaivopadarzitAnvayabodhopapatteH / tatrAzrayatvaprakArakAnubhavastvasiddha eveti cintAmaNikAramate dUpaNamAha-caitraH pacatItyAdi / anvayAtrodhAditi / caitraH pacati taNDula ityAdau karmatAsaMbandhana pAke taNDulasya, maitraH pacyate taNDula ityatra pAke kartRtAsaMbandhena maitrasyAnvayAnanubhavAdityarthaH / dhAtvarthaprAtipadikArthayorityAdi / dhAtvarthanAmArthayorabhedAtiriktasAkSAtsaMbandhenAnvayabodhasyAvyutpannatayetyarthaH / atra stokaM pacatItyAdAvabhedasaMbandhena dhAtvarthe nAmArthastokasyAnvayAdvayutpattibhaGgo'to'bhedAvirikteti / nanu tatra vizeSaNavibhaktarevAbhedo'rthastatraiva stokasyAnvayo'bhyupeyate tathAca tatrAbhedAtiriktatvavizeSaNAnupAdAne'pi na dossH| nAmArthapratyayArthayoreva tatrAnvayabodhasyotpannatvAditi cet / satyam / vizeSaNavibhakteH sAdhutvArthakatve'bhedArthakatvAsaMbhavAt / tasyA abhedArthakatve'pi luptavibhaktimananusaMdadhA. nasya stoka pAka ityAdAvabhedasaMbaMndhena pAke stokAnvayabodhasyAnubhavasiddhatayA tatraivAbhedAtiriktatvavizeSaNavyAvRttidAnasaMbhavAt / tatra luptavibhakteranusaMdhAnaM vinA zAbdabodhAnaGgIkAre gataM rAjapuruSa ityAdau rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNayA tatrApi tathA vaktuM zakyatvAt / taNDulaM pacatItyAdau pAke taNDulakarmatvasyeva karmatAsaMbandhena taNDulasyApi bodhotpatyA taMtra vyutpattibhaGgaprasaGgavAraNAya sAkSAditi / nAmArthadhAlvarthobhayAnvitavibhaktyarthAtiriktetyarthaH / nanu tathApi ' na kalajhaM bhakSayet' ityatra vidhyarthabalavadaniSTAnanubandhitvaviziSTe'STasAdhanatvAnvitanaJarthAbhAvasya dhAtvarthe kalaJjabhakSaNAdAvanvayAttatraiva vyutpattibhaGgaparihAro'zakya iti cennipAtAtiriktatvaM nAmni vizeSaNIyam ; svIkurvatAM vA naJpadasyAbhAvavati lakSaNA, tasyAbhedasaMbandhena dhAtvarthe anvaya iti / saMbandhamadiyetyAdi / caitro jAnAtItyAdau dhAtvarthanAmArthayoH saMsargamaryAdayA vAzrayatvasya bhAnAsaMbhavAdityarthaH / tathA caitAdRzavyutpattyanurodhena nAmArthaniSThAbhedAtiriktasaMbandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vibhaktipadanirUpitavRttijJAnajanyopasthiteH prakAratAsaMbandhena hetutvaM kalpanIyam / evaM dhAtvarthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vibhaktipadanirUpitavRttijJAnajanyopasthiteH prakAratAsaMbandhenetyapI.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / 23 ti na caitro jAnAti ityAdAvAzrayatAsaMbandhena dhAtvarthajJAnasya nAmArthe anvayaboghasaMbhava iti bhAvaH / atha cintAmaNikAramatAnuyAyinaH-caitra: pacati taNDula ityAdau karmatAsabandhena taNDulasya pAke anvayabodhavAraNAya nAmArthaniSThatathAvidhaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvachinnaM prati vibhaktipadanirUpitazakti(vRtti)jJAnajanyopasthiteH prakAratAsaMbandhena hetutvakalpanamastu; dhAtvarthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tathAvidhopasthiteH hetutvakalpanaM niSprAmANikatvAt nAdaraNIyam / tathA ca caitro jAnAtItyAdAvAzrayatAsaMbandhena dhAtvarthasya nAmArthe'nvayabodhe bAdhakAbhAvAt Azrayatve AkhyAtasya nirUDhalakSaNAkalpanaM kimiti tu na jAnImahe / nanvAkhyAtasya Azrayatve lakSaNAnaGgIkAre jAnAtItyAdAvAzrayatvaprakArakAnvayabodhAnubhavApalApaprasaGga iti cet, prAyaH svamAtrAnubhavabalAttathA bAdhakamudbhAvayasItyAhuH / atra vivadante bahavaH-jAnAtItyAdAvAkhyAtasya ghaTAdau svArasikalakSaNAjJAnakAle jJAnIyo ghaTAdiriti zAbdabodhotpattyartha ghaTAdivizeSyakajJAnaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati jJAdhAtusamabhivyAhRtAkhyAtajJAnajanyaghaTAdyupasthiterhetutvakalpane ghaTatvapaTatvAdibhedenAnantakAryakAraNabhAvakalpanApattyA gauravAttadapekSya tadanivezya jJAnaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhiM prati AkhyatapadanirUnitavRttijJAnajanyopasthite: prakAratAsaMbandhena hetutvakalpanaiva jyAyasI / tathA ca tAdRzaklapsakAryakAraNabhAvAt kathaM caitro jAnAtItyAdAvAzrayatAsaMbandhena caitre jJAdhAtvarthasyAnvaya iti tatrAkhyAtasyAzrayatve lakSaNAvazyakIti / yattu ghaTatvapaTatvAdikamanivezya tathAvidhakAryakAraNabhAvakalpane jJAnIyo ghaTa iti yogyatAjJAnabalAttathAvidhAkhyAtapadajanyaghaTopasthitidazAyAM jJAnIyo ghaTa iti zAbdabodhasya samavAyasaMbandhena AtmanyApattirdurA, yadi ca vizeSyatAvacchedakaniSThapratyAsattyA zAbdabuddhiyogyatAjJAnayorapi kAryakAraNabhAvaH kalpyate tathApi bhinnaviSayakAnumitisAmagryabhAvarUpakAraNatAbalAttadA tathAvighazAbdabodhApatterAtmani brahmaNo'pi du:samAdheyatetyavazyaM ghaTapaTatvAdikaM nivezya tathAvidhasamabhivyAhArajJAnajanyopasthitizAbdabodhayoH kAryakAraNabhAvakalpanamiti kiM bAdhakam / caitro jAnAtItyAdau caitre AzrayatAsaMbandhena jJAnasyAnvaya iti tanna, upadarzitazAbdabodhapadajanyopasthityorviSayabhedena kAryakAraNabhAvakalpane tattadviSayakatvaiH saha vinigamanAviraheNa kAryakAraNabhAvAnantyAt kAra
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH NatAvacchedakagauravAca tadupekSya ghaTatvAdivRttiviSayatAsaMbandhena jJAnatvAvacchinnaM prati ghaTatvAdivRttiviSayatAsaMbandhena jJAnatvena hetutvAntarakalpanasya samyaktayA ApattyasaMbhavAt / tathAhi-virodhasAmagryabhAvena jJAnIyo ghaTa iti zAbdabodhe jananIye jJAdhAtupadasamabhivyAhRtAkhyAtapadajanyopasthitiviziSTaghaTatvaprakArakajJAnAdeH sahakA. ritvaM kalpanIyam / ghaTatvaprakArakajJAne ca tathAvidhopasthitivaiziSTayaM ca prakAratAsaMbandhena yatsvAdhikaraNaM tannirUpitaviSayatAsaMbandhAvacchinnavRttitvarUpasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena / tathA ca tAdRzAkhyAtapadajanyaghaTAdyupasthitikAle tathAvidhasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena tAdRzAkhyAtapadajanyopasthitiviziSTaM yaddhaTatvajJAnaM tatsvarUpasahakAryabhAvena na virodhasAmagryabhAvarUpakAraNabalAdAtmani jJAnIyo ghaTa iti zAbdabodhApattiH / na ca tathApi puruSAntarasyAkhyAtapadajJAnajanyaghaTAdhupasthitikAle puruSAntarAtmani virodhisAmagryabhAvarUpakAraNabalAt jJAnIyo ghaTa iti zAbdabodhApattirdurvA reti vAcyam / ekAtmasamavetasyAnyAtmanyApattivAraNArtha tattadAtmasamavetatvAvacchinnaM prati tAdAtmyasaMbandhena tattadAtmatvenApi hetutvasyAvazyakatayA naJtatpuruSIyopadarzitAkhyAtapadajanyopasthitiviziSTatatpuruSIyaghaTatvaprakArakajJAnatvAvacchinnaviziSTatattadAtmaviziSTavirodhisAmagryabhAvasya / jJAnIyo ghaTa iti zAbdabodhasAmagrItvAbhyupagamena kathamapi anupapattyabhAvAt / ghaTatvaprakArakajJAnatvAvacchinnavaiziSTayaM ca tattadAtmanyekakAlInatvasaMbandhena virodhisAmagryabhAve tattadAtmavaiziSTayaM ca tAdAtmyavizeSaNatobhayaghaTitasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena bodhyam / tathA ca jJAnatvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvachinnaM prati prakAratAsaMbandhena tathAvidhAkhyAtapadajanyopasthitehetutvasya nirduSTatayA tAdRzahetvabhAvAcaitro jAnAtItyAdau AzrayatAsaMbandhena jJAnAnvayabodhAsaMbhavena tatrAkhyAtasyAzrayatve lakSaNAvazyakIti sAram / __kecittu caitro jAnAtItyAdau caitre AzrayatAsaMbandhena jJAnAnvayAbhyupagame prasthitamAkhyAtasya kRtizaktyApi / caitraH pacatItyAdAvapi svAnukUlakRtimattvasaMbandhenaiva caitre pAkAnvayabodhasya vaktumucitatvAt / yadi ca dhAtvarthasya nAmArthenvayo'vyutpanna iti tathAvidhabodhasyAsaMbhavenAkhyAtasya kRtizaktirAvazyakIti vibhAvyate tadA jAnAtItyAdAvapyAzrayatve lakSaNAkalpanamAvazyakamityAhuH / idamatra cintanIyam / caitraH pacatItyAdau svAnukUlakRtimattvasaMbandhena caitre pAkAnvaye caitro na pacatItyAdau svAnukUlakRtimattvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkapAkAbhAva *
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyaakhyaassttkyutH| 25 bAn caitra iti bodho vAcyaH / tathA tAdRzasaMbandhasya vRttyaniyAmakatvAt vRttyaniyAmakasaMbandhasya ca pratiyogitAnavacchedakatayA'saMgatireveti durvAramAkhyAtasya kRtivAcakatvam / caitro jAnAtItyAdau cAzrayatAsaMbandhena caitre jJAnAnvaye AzrayatAsaMbandhasya vRttiniyAmakatvAt caitro jAnAtItyAdau na kiMcidbAdhakamiti // 2 // (jaya0) navyamatamAha-anyadIyetyAdi / noMdanAdItyAdinA'dRSTavadAsmasaMyogAdisaMgrahaH / nanu nodanasya dviSThatve'pi nodya eva gamanotpAdakatvaniyAmako yo nodanasya saMbandhastenaiva tasyAnvayaH / AstAM vAgamanaviziSTavyApArAnvaya ityata Aha-jAnAtIti / cakSurjAnAtItyAdau vyApAre janakatve vA lakSaNAdarzanAnnAzrayatvalakSaNAniyamo'taAha-icchanIti / yAgazrAddhAdilakSaNecchAyAM tadanukUlakRterapi bodhAdAha-yatata iti / yatne dveSe vA yatnajanyatvamasaMbhavIti bhAvaH / nanUkteSu kRterasaMbhave'pi vizeSajJAneSTasAdhanatvAdijJAnamanaHsaMyogAdilakSaNavyApArANAmeva jJAnAdikriyAviziSTAnAmanvayo'stvata Aha-vidyate iti / vide: sattArthakatayA tadanukUlAprasiddhanAtra tatsaMbhava iti bhAvaH / nanu sattAjAtina tadarthattathA sati laGAdyarthAtItatvAdyanatvayApatteH / kiMtu kAlasaMbandhastadanukUlavyApA. rastu prasiddha evetyata Aha-nidrAtIti / medhyAkhyanAjyavacchedenAtmamanoyogasya nidrAnuyogitayA tannADImanoyogasya tattvena paraMparayA tadAzrayatvasyAtmanyanvayo bodhyaH / nidrAnukalo'sAdhAraNavyApArastu nAtmani / adRSTaM tu sAdhAraNameveti bhAvaH / naca mano nidrAtIti syAt / anuyogitAvizeSeNa tadAzrayatvasyaiva tadvayavahAraprayojakatvAt / kriyA dhAtvarthoM jJAnAdirapratIterityasyAsaMbhavenetyAdiH / nAto gatyAdimattvamAtreti mAtrAMzena paunaruktyam / kathaMcitsarvatra vyApArasaMbhave'pyananubhavAdeva tattyAga iti tadarthAt / gatyAdItyAdinA jnyaanaadisNgrhH| gatimattvamAtrapratItizcAcetanAbhiprAyeNa / cetane tadanukUlakRterapi prtyyaat| pathi gacchati kAzI gacchatI. tyAdeH kAzIgamanaprayojakayatnaparatvenaiva nirvAhAt / na caivamanyagamanAnukUlanodanAdimati tannodanaprayojakayatnasattvAdgacchatIti syAt / prayogAnusAreNa prayojakatAvizeSasyaiva gamanakRtyoH saMbandhatvasvIkArAt / nodanAkhyavyApArasya tvektvaat| rayatpuruSo gacchatItyapi tadarthatve durvAram / vastuta AtmA gacchatItyaprayogAcetane'pi gatyAdiyoge AzrayatvamevArtha: / caitro gacchati tvaM gacchasyahaM gacchAmItyAdau zarIravizeSa eva caitraadipdaarthH| yuSmadasmadorapi tatra saMbodhyocArayitRtvAvacchedakazarIraparatvAt / kAzI gacchatItyAdezca kAzIniSThasaMyogaprayojakagamanA. zrayatvamarthaH / jAnAtItyAdau ca samavAyenAzrayatvamevArthaH, kAlo jAnAtI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tyAdyaprayogAt / caitro jAnAtItyAdau zarIravizeSAvicchanna Atmaiva caitrapadArthaH / kvacidavacchedakatvenAzrayatvamapyartha ityanye / nanu nazyatItyAdau nAzrayatvamarthaH pratiyogino nAzAdyanAzrayatvAt ; nApyanukUlavyApAraH, ghaTo nazyatItyAdau kapAlaM nazyatItyasyaivApatterata Aha-nazyatItyAdi / nirUDheti / tattvaM cAnAdiprayogavattvaM mukhyArthabAdhAdyanapekSatvaM vA kvacinmukhyaprayogApavAdakatvam , hetvavayave dhUmAdityAdau dhUmAdipadasthAne dhUmajJAnAdipadasya, yatnaparatayA gacchatItyAdezca prayogAditi bodhyam / na cAnayatvAdAvapi zaktirevAstu / lAghavAdyanatvajAtiviziSTe zaktau lakSaNayaiva tadbodhasaMbhavAt / nanvAzrayatvAdikaM saMbandhatayaiva bhAsatAM kiM lakSaNayetyatrAha-caitra ityAdi / karmatAsaMsargeNa taNDulasya kartRtAsaMsargeNa maitrasya pAke'nvayAbodhAdityarthaH / na nazyatItyAdau naarthAnvayAnurodhAdapi pratiyogitvAdikamarthaH / pratiyogitvAdeva tyaniyAmakatayA AzrayatvAbhAvabodhasaMbhavAditi bodhyam / prAtipadikArtheti / nipAtAnyetyAdiH / tena nAtirAtre SoDazinaM gRhNAtItyAdau bhedAnvaye'pyadoSaH / stokaM pacatItyAdau stokapAkayorabhedAnvayAdAha-bhedeneti / tAdAtmyabhinnasaMbandhenetyarthaH / prakArIbhUtavibhaktyarthavizeSaNatApannasya prakRtyarthasya yatra viziSTavaiziSTayabodhe tAtparya tatra prakRtyarthavizeSyIbhUtavibhaktyarthAnvayinyapi prakRtyoM'nveti / anyathA caitro jAnAtItyAdI jJAnAzrayatvaprakArakabove'pi jJAnasya dharmiNyaprakAratvAtsamAnaprakArakavirodhijJAnAbhAvena jJAnAzrayatvasya jJAnavyApyatvAgrahadazAyAM caitro jJAnavAnnaveti saMzayaH syAdata uktaM sAkSAditi / svavizeSyIbhUtavibhaktyarthAnvayaM vinetyarthaH / pare tu nAmAnvitasya vibhaktyarthasyAnvayo dhAtvarthe'pItyata: sAkSAditi / bhedasaMbandhAvacchinnanAmArthaprakAratAnirUpitazAbdabodhIyavizeSyatAyA dhAtvarthavRttitAyA avyutpannatveneti samudAyArtha ityAhuH / tadAnasyAzrayabhAnasya / yadyapi taNDulaH pacati maitraH pacyate ityatrAkhyAtena karmatvakartRtvAdyanabhidhAnAdanabhihitAdhikArIyadvitIyAtRtIyayoreva sAdhutvamityasAdhutvajJAnAdeva na zAbdadhIstathA'pi tadajJAnadazAyAM tAdRzazAbdabodhaH syAdityAzaya ityeke / karmatvAdiprakArakabodha eva tAdRzAsAdhutvajJAne virodhIti tatsaMsargakabodhApAdane na kiNcidnissttmitynye| vastutastu etAdRzavyutpattimUlameva tattadanuzAsanam / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdananvayAtsvArthapravezena taNDulaM pacatItyAderekavAkyatAnirvAhakadvitIyAdhanuzAsanAdarthasAdhutvAyaiva taduvayogasiddheH / atha dvitIyAdeH karmatvAdizaktisi
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyaakhyaassttkyutH| ddhAvevaM yuktaM tatraiva mAnAbhAvastaNDulaM pacatItyAdeH karmatvAdiprakArakabodhasya saMdigdhatvAtkarmaNi dvitIyetyAdyanuzAsanaM ca karmatvAdisaMsargeNa dhAtvarthavizeSyakatattannAmArthaprakArakabodhe dvitIyAdisamabhivyAhRtatattannAmajanyopasthiterniyAmakatvaparam / dvitIyAdeH karmatvAdizaktau karmatvAdivizeSyakAvAntarabodhe dvitIyAdijanyakarmatvAdhupasthiterjanakatve cAtigauravAt / yuktaM caitat / kathamanyathA taNDulaH pacati taNDulasya pacatItyAditaH karmatvAdau [ niSiddha ? ] lakSaNAjJAnAdapi na zAbdadhIstathA ca taNDulaH pacatItyAdau dvitIyAdyabhAvAdevAnanvaya iti taNDulaM pacatItyAdau karmatvAdisaMsargeNAnvayo duri iti cenna / caitraH kAzIM gacchati na prayAgaM, ghaTo daNDAnna tantoH, caitrasyedaM na maitrasya, pRthivyAM gandho na jale, ityAdau nAryAnvayAnurodhAdvitIyAdeH karmatvazaktestadvizeSyakabodhahetutvasya ca siddhau karmatvAdisaMsargakabodhe mAnAbhAvAdbhedena nipAtAnyanAmArthaprakArakabodhe nipAtapratyayA. nyatarajanyopasthiteH samAnavizeSyatvapratyAsattyA hetutvAttadasaMbhavAca / . na caivamapi nAmArthaprakArako dhAtvarthavizeSyako bodho na syAcaitro jAnAtItyAdau dhAtvarthaprakArakanAmArthavizeSyakastu syAditi vAcyam / caitraH pacatItyAdau ghaTo nazyatItyAdau ca dhAtvarthasya pratyayArthe'nvayAddhAtvarthaprakArakabodhe'pi nipAtapratyayAnyatarajanyopasthiterhetutvakalpanAt / caitraH pAka ityAdau kartRtvAdisaMsargeNa pAkAderananvayAya tathA hetutvakalpanAvazyakatvAcca / vastuto bhedena nipAtapratyayetarapadArthaprakArakabodhe pratyayanipAtAnyatarajanyopasthitiheturiti eka eva kAryakAraNabhAvaH / yadvA nipAtAtiriktArthavizeSyakatAdRzabodhaM prati pratyayajanyopasthiti: pratyayAtiriktArthavizeSyakatAdRzabodhaM prati nipAtajanyopasthitiH kAraNaM vAcyamiti na ko'pi doSaH / na ca nanAdinipAtArthasyApyabhAvAdernipAtetarAbhAvAdipadArthatvAddhaTo'bhAva ityAdAviva ghaTo netyAdAvaNyananvayo'nvaya eva vA dRSTAnte'pi syAditi vAcyam / nipAtetaretyAdenipAtapadAdyaprayojyetyarthAditi dik / ___ yattu taNDulaM karotItyAdau zaktibhramAlakSaNayA vA. dvitIyArthe pAke taNDulaprakArakabodhe pratyayajanyopasthiteH kAraNatvakalpanAttaNDulastaNDulaM vA pacatItyatra na tathA bodhaH / evaM jAnAtItyatra zaktibhramAlakSaNayA vA AkhyAtArthe AzrayatvAdiviziSTe caitratvAdiviziSTa eva vAzrayatvasaMbandhena jJAnaprakArakabodhe pratyayajanyopasthite: kAraNatvakalpanAccaitro jAnAtItyatra caitrAdipadapratipAdye nAzrayatayA zAnAnvaya iti tanna / yatra taNDulaM karotItyAdau taNDulapadasya taNDulAvayave dvitIyAyAstaNDule kRdhAtoH pAke lakSaNA, jAnAti gacchatItyAdau cAkhyAtasyaiva
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAga jJAnagamanAdau, tatra dhAtvarthe nAmArthe ca tattatkArakabodhe vyabhicArAttAdRzalakSaNa:jJAnAdikAlInatattadAnupUrvIjJAnaviziSTavodhe tatkAraNatvaM ca taNDulaM pacati caitro jAnAtItyAditastathAbodhe na bAdhakam / na ca bhedena taNDulAdiviziSTapAkAdibodhakatattatsamabhivyAhAravizeSajJAnarUpavizeSasAmagryabhAvAnnAtra tathA bodhaH iti vAcyam / dvitIyAdyantataNDulAdisamabhivyAhRtapacyAderapi karmatvAdisaMsargeNa * taNDulAdiviziSTapAkAdibodhakatvasya saMbhavAttaNDulAdiviziSTakarmatvAdyavAntaravo. * dhAdikalpane gauravasya prAguktatvAt / tasmAtprAguktamevAnusatavyam / ___ atha viparItavyutpannasya ghaTaH karmatvamityAditastaNDulaH paMcatItyAdita zAbdabodhAnnAmArthaprakArakavodhe pratyayAdijanyopasthiteH kAraNatve vyabhicAraH ; 'na ca tatra mAnasa eva bodhaH, padajanyapadArthopasthitarupanayavidhayA hetutvAca zAbdabodhatvAropamAtramiti vAcyam / saMzayasAmagrIdazAyAM mAnasanizcayAsaMbhavAt / bhavati hi caitro gaurarUpavAnna veti sandihAnasya caitro gaurarUpavAnityAdivAkyAnnirNayaH / na ca vyutpannapuruSIye vyutpattiviziSTe vA tAdRzabodhe tasyAH kAraNatvaM, vyutpattizca bhedena nAmArthabodhe pratyayajanyopasthitiH kAraNamityAdikA- ryakAraNabhAvazAnam / yadi ca sadyutpannasyAsadvyutpannatvenAbhimatasya tAdRzabodhe kAraNatvajJAnaM viparItavyutpannasyApi iti vibhAvyate tadA saMskRtapuruSIyatathAzAbdabodhe kAryakAraNabhAvajJAnaM vyutpattiH / taduktaM zabdAloke mitraiH 'sAkSAjanaka* tvajJAnaM vyutpattiriti' / vyAkaraNasaMskRtapuruSIyavAkyArthabuddhAveva tadvAkyasya sAmarthya miti ceti vAcyam / viparItavyutpannasyApi vyutpannapuruSIyazAbdabodhApatteH / pratyayajanyopasthite nikAyAH sattvAt / maivam / vyutpattyavyutpattyorapi vyutpannAvyutpannayorbodhe hetutvAt / evaM tAtparyajJAnAdikaM vyutpannAdibodhe heturiti jJAnasahakRtameva tAtparyajJAnAdikaM vyutpannAdibodhe hetustathA yAdRzazAbdabodhe yAdRzAnupUrvIjJAnaM kAraNaM tattatkAraNatvajJAnamapi kAraNam / vastutastu tAdRzazAbdabodhe akAraNatvajJAnamasAdhutvajJAnaparyavasanna pratibandhakameva nAto vyAkaraNasaMskRtatvAdijJAnavidhurANAM shaabdbodhaanuppttiH| na vA apabhraMzAdasAdhutvenAjJAtAta . zAbdabodho durghaTa iti dik / ___ pare tu eko vRkSaH paJca naukA bhavanti ityatra paJcanaukA'bhedAnvayasya viruddhavacanAvaruddhe vRkSe'saMbhavAt paJcanaukAbhavanAzrayo vRkSa iti bodho vAcyaH / evaM maitreNaudanaH paktvA bhujyate ityatra odanasya karmatayA pAke'nvaya eva odanakarmakapAkasyAnantaryabodha: saMbhavati iti dhAtvarthe nAmArthasya bhedAnvayo'pi
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / 29 kRtrazca yatnAbhidhAyakatvaM kriyAjanyatvapratisaMdhAnAvizeSe'pi yatnajanyatvAjanyatvapratisaMdhAnAt paTAkurayoH kRtAkRtavyavahArAt jJAnAdivadAzrayaparatRjantakartRpadasya yatnAzrayabodhakatvAcca / kriyAyAstadanukUlavyApArasya vA kRmarthatve tadAzrayaHkArakamAtraM vA kartRpadArthaH syAt / atha ratho gacchati gamanaM karoti bIjAdinA aGkurAdiH kRta iti vinApi yatnaM kRtaH prayogAnna tasya yatnavAcakatvaM, kartRpade ca kRto yatne nirUDhilakSaNA, yadi kriyAdyAzrayamAtreNa na tatprayogaH, evazcAcetane'pi pacatItyAdiprayogAt kriyAnukUlavyApArapratIterbAdhakaM vinA gauNatvAyogAt janakavyApAra evAkhyAtArthaH, taNDulakrayaNAdezca na pAkAdijanakatvamiti nAtiprasaGgaH / kathaM tarhi pacatItyAdau pAkajanakayatnAnubhava iti cet , yatnAvinAbhUtapAkAdinA kriyAvizeSakAraNasya yatnasyAnumAnAt / pacati pAkaviSayakayatnavAniti tAtparyavivaraNam / anyathA dharmiNo'pi vAcyatApatteH // 3 // svIkAryastathAca dhAtvarthanAmArthayorbhedAnvayabodhe jJAtatvenaiva virodhitvamunejikAstatphalabalena tattadupasthitayaH svIkAryAH / evaM ca jAnAtItyAdisamabhivyAhRtajJAnasthApyutnejakatvAdAzrayatvasaMsargeNeti jJAnAdiprakArako bodho maNikRdukto nAnupapannaH / AkhyAtArtho'tra saMkhyAvartamAnatvAdikameva / saMkhyAnvayo'pi prathamAntapadopasthApye / tena bhAvanAnvayyabhAve'pi na tadanvayAnupapattirityAhuH // 2 // (mathu0) karoteH prattivAcakatva eva kRdhAtuzakyapratipAdakatvena prattitvaviziSTavizeSyakajijJAsAnivarttakajJAnajanakatvena vA hetunA AkhyAtasya tadvAcakratvaM sidhyati, tasya kriyAdivAcakatve kriyAdivAcakapade prathamahetorvyabhicArAt dvitIyahetozca kiM karotItiprabhasya yatnaviSayakatvAsiddhayA pakSaTattitvAsiddherataH kRSao'pi pravRttivAcakatvamAcAryayuktibhyAM vyavasthApayati-kRJazceti / 'yatnAbhidhAyakasvaM' pravRttitvaviziSTAbhidhAyakatvam / nanvidamasiddha kriyAyA eva tacchakya.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH vAt / pAkaM karotItyAdau stokaM pacatItyAdAvivAbhedaH saMsargaH, pAkau karoti pAkAn karoti pAkaH kriyate ityAdau ca karmavibhaktarevAbhedo'rthaH, tathAcA. daprakArako'nvayabodhaH ityata Aha-kriyeti / kriyA' avayava vishraamaanukuulHspndH| yatnajanyatvAjanyatveti / yatnajantatvaM yatnanirUpitaphalopadhAnAtmakajanyatva-sAdhyatvAkhyaviSayatvobhayasaMbandhavattvaM, 'yalAjanyatvaJca' yananirUpitatAdRzobhayasaMbandhavadbhinnatvaM, tAdRzobhayatvena tAdRzobhayasaMbandhaviziSTa eva kRdhAtusamabhivyAhRtaniSThApratyayena bodhyate, bhrabhAt prattasya gurutarabhArottolanAdau kRtavyavahAravAraNAya phalopadhAnAtmakajanyatvapravezaH, nAntarIyake kRtavyavahAravAraNAya sAdhyatvAkhyaviSayatvapravezaH / ataeva nAntarIyake matto bhUtaM na tu mayA kRtamiti vyvhaarH| vyavahAraM prati vyavaharttavyajJAnasyaiva hetutvAt pratisaMdhAnapravezaH / tathA ca kriyAyAH kRarthatve kriyAjanyatvasyaiva tAdRzavyavahAraviSayatAvacchedakatayA tajanyatvapratisaMdhAnadazAyAM niruktayalAjanyatvapratisaMdhAnAdakRtavyavahArAnupapattiriti bhAvaH / idamupalakSaNaM nAntarIyake'pi mayA kRtamiti vyavahAraprasaGgAnmayA na kRtamiti vyavahAraprasaGgAcetyapi bodhyam / jJAtrAdivaditi jnyaatRpdaadivdityrthH| 'Azrayapareti, tathAca kRtaH kRtimatizaktAvapi saviSayadhAtUttarasya tasyAzrayatve nirU dilakSaNA, anyathA kaneMtyatra kRtikartA ityanvayaH syAt sa cAyogya iti bhAvaH / nanvidamevAsiddha kintu kartRpadaM kriyAzrayabodhakamanukUlavyApArAzrayabodhaka vetyata Aha-kriyAyA iti / 'kriyA' spandaH, anukUlavyApArasya veti pAThaH, tadanukUlavyApArasyeti pAThaH prAmAdikaH / ghaTaM karoti ghaTasya kattetyAdau spandA. nukUlavyApArasya arthatvAnabhyupagamAt pAkaM karotItyAdisthalavizeSa eva tadabhi. dhAnamatastAdRzapAThe'pina doSa ityapi kazcit / prathame doSamAha-tadAzraya iti / kriyAzraya ityarthaH, tathAca taNDulaH pAkakartA ityA va vyavahAraH syAditi bhAvaH / etacca sAkSAdvilityanukUlasya spandasya pAkatvamate / dvitIye dRSaNamAha-kArakamAtraM veti / sthAlI-kASThAderapi pAkAnukUlasaMyogAdisattvAt pAkAdikartRvyavahAraH syAditi bhaavH| __kRdhAtorAkhyAtasya ca janakavyApAratvameva zakyatAvacchedakamiti kecidvadanti tanmataM zaGkate-atheti / rathogacchati gamanaM karotIti, tathAca tadvivaraNavazAt yatno na kRarthaH, kintu janakavyApAra evArthaH / ratho gamanaM karo tItyAdau ca karmavibhaktanirUpitatvamevArthaH, kRarthaikadeze janakayane ca tadanvayaH, AkhyAtasyAzrayatvamarthaH, gamanaviziSTanirUpitAdhAratvasaMbandhena rathAdau tadanvayaH, tenAnyadIyagamanAnukUlanodanAdimati nizcale gamanaM karotIti na vyava. hAra ityevamAzayaH / bIjAdineti / niSThatvaM tRtIyArthaH, anvayazcAsya kRmarthe vyApAre, janyatvarUpeNa janyamAnaM niSThArthaH / na caivaM kriyAjanyatvapratisaMdhAna
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH dazAyAM niruktayatnAjanyatvapratisaMdhAnAdathaire akRtavyavahAro na syAditi vAcyaM, tadAnIM tadavyavahAre tatra kRo yale lAkSaNikatvAt niruktobhayatvena niruktobhayasaMbandhaviziSTasya ca niSThArthatvAt / ataeva nAntarIyake mayA na kRtamiti vyavahAro'pi vyAkhyAtaH / kriyAjanyatvamAdAya tatra kRtavyavahAre iSTApattirityevamAzayaH / nanvevaM kArakamAtra eva kartRvyavahAra ityata Aha-kartRpade ceti / nirUDhilakSaNeti pravRttau nirUDhilakSaNetyarthaH, bhavatAM kArakapade kRo vyApAra iva / anyathA karmAdau kArakavyavahAro na syAditi bhAvaH / yadIti / kriyAdyAzrayamAtre, kriyAdirUpajanakavyApArAzrayamAtre karmAdAviti yAvat , na tatprayogaH, na kartRpadaprayogaH / vastutastu karmAdAvapi kArakapadaprayoga iva kartRpadaprayogo'bhyupeyaH, ataeva " vivakSAtaH kArakavibhaktayo bhavanti" iti zAbdikAH / ityabhiprAyo yadItyanena mucitaH / evaMceti, kRyo yanAvAcakatve ityarthaH / janakalyApAra evAkhyAtArtha ityagretanenAnvayaH, uktahetudvayasya prattitvaviziSTe zaktisAdhakatvAbhAvAditi bhAvaH / vyApAratvaJca dharmatvaM, tacca yamasAdhAraNamapi, tena paramezvaro vedaM vaktItyAdiprayogopapattiH / atra yatnAnubhavo'nubhavasiddha ityabhiprAyeNa / anyathA paramezvarapadasya zarIraparatve vedAbhinnazabdAnukUlakaNThAbhighAtavyApAravAniti bodho vyApArabodhakatve'pi syAt / asAdhAraNajanakatAyA eva zakyatAvacchedakatayA ca nezvaraH pacati kRSNaH pacatItyAdiprayogaH / anyathA pravRttivAdinAmapyapratIkArAt pravRttitvasya bhagavAne'pi satvAt Izvaro vedaM vaktItyAdau vedAbhinnAsAdhAraNazabda janakatA bhagavadyate'pi svIkaraNIyA ato na doSaH, AtmA pacatItyAdiprayoge ceSTApattiriti nigarvaH / nanu tathApi vinigamakAbhAvAt zaktisAdhakahetunaiva pravRttitvaviziSTe zaktiH setsyatItyata Aha-acetane'pIti / agni-kASTAdAvapItyarthaH / pacatItyAdiprayogAt vyApAratve buddhi vizeSyatAsaMbandhena pacatItiprayogasattvAt, ratho pracchatItyAdAvAzrayatvapratItereva navyairuktatvAt tatparityAgaH / nanu tatrAkhyAtasya vyApAre lakSaNA ityata Aha-kriyeti / kriyA' pAkaH, gauNatvaM lakSaNAjanyatvam / nanvevaM taNDulakrayaNAderapi pAkAnukUlatvAt tadAnImapi pacatItyAdiprayogaH syAdityata Aha-taNDuleti / etena zakyatAvacchedakajanakatvadale ananyathAsiddhatvAMzasya praveze prayojanaM chalato darzitam / .. janakapravRttitvasyAkhyAtazakyatAvacchedakatvavAdI shngkte-kthmiti| tIti AkhyAtasya janakapravRttitva viziSTAzaktatve ityrthH| 'pacatItyAdau' caitraH pacatItyAdau, ' pAkajanakayatnAnubhavaH ' pAkajanakaprattitvenAnubhavaH, "yatnAvinetyAdi / caitratvAdiviziSTajanakatAsaMbandhena paakjnkvyaapyenetyrthH| kriyAvizeSakAraNasyeti pAThaH, pAkalakSaNakriyAvizeSajanakasya yatnasyetyarthaH / kiyAvizeSeNeti tRtIyAnta
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH pAThe'pi kAraNatvAnvitanirUpitatvasya tRtIyArthatvAdayamevArthaH, tathAca catraH pAkajanakayalavAn pAkavattvAdityanumAnaprakAra iti bhAvaH / / kecittu-yatnAvinAbhUteti tAdAtmyasaMbandhena janakayatnadhyApyenetyarthaH, "kriyAvizeSeNa dhAtUpasthApitapAkAdivizeSaNatvena, kAraNasya janakatvaviziSTasya anumAnAt janyatAsaMbandhenAnumAnAt / ayaM pAko janakayatnavAn pAkAn ityanu. mAnaprakAraH / saurAdipAke'pyantato bhagavAlasyaiva sattvAt na vyabhicAraH / tadanantaraM ca anumAnopasthitasya janakatAviziSTayalasya ekadeze janakatve nirUpitatvasaMbandhena dhAtUpasthApitasya pAkasya vizeSaNatayA anvayaH zAbda iti bhAvaH / etenAnumAnApAko janakrayatnavAniti pratItyupapAdane'pi pAkajanakayatna iti 'vilakSaNAnubhavasyAnupapanatvAdidamasaGgatamiti parAstam / agre ca athaivamityatra vartamAnapadaM pAkavattvasyApyupalakSaNam-iti dhyAcakruH / nanvevaM pacati pAkajanakayalavAniti vivaraNamasaMgataM tena prakRtatippadasya yatnapadosthApakatvabodhanAdityata aah-pctiiti| taatpryvivrnnmiti| paraMparayA yatnapadazakyapratItiprayojakatAprakArakatadicchayodharitatvasya tippadaM bodhakaM na tu tadupasthitijanakatAbodhakamityarthaH / yadvA tAtparyavivaraNamiti tatparatvamAtrabodhakaM yatnapadazakyapratItau tippadajJAnottaratvamAtrabodhakamiti yAvat , na tu tippade tadupasthiterjanakatvabodhakamityarthaH / nanu vivaraNena svapratipAyopasthApakatvameva vidriyamANe bodhyate ityata Aha-anyatheti | vivaraNasya strapratipAyopasthApakatvabodhakatvaniyame ityarthaH / dharmiNo'pi AkhyAtArthavize. pyatvenAbhimatasya yatnAzrayasyApi, vAcyatApatteH bhavanmate AkhyAtasya vAcyatApatteH, matuppadazakyopasthApakatvasya yathoktavivaraNena tipo'bodhanAt na taniyama iti bhAvaH // 3 // (rAma0) nanu karoteryatnArthakatve niruktavivaraNabalAdAkhyAtamya kRtivAcakatvaM sidhyati tadeva ca na siddhaM pareNa tasyeva karoterapi vyApArArthakatvAbhyupagamA. dityata aah-kRashceti| kRdhaatorityrthH| yatnAbhidhAyitvaM ynshkttvm| ataH " kRtAkRtavibhAgena krtRruupvyvsthyaa| kRyo yanAbhidhAyitvaM na vyApAraprasa. ktatA' ityAcAryakArikoktakRtAkRtavibhAgeneti prathamayuktimAha-kriyeti / atrAyaM bhAvaH-paTAdiH kRto'GkarAdirna kRta ityAdau kRta ityasya yadi kriyAjanyatva. viziSTo'rthaH tadA paTa iva aGkare'pi kRtavyavahArApattiH, ArambhakasaMyogAdirUpakriyAjanyatvapratisaMdhAnasya vyavaharttavyatAvacchedakaviziSTajJAnavidhayA bhavanmate kRtavyavahAraniyAmakasya tatra sattvAditi kriyA na kRdhAtorarthaH / nanu kRdhAtoryalA. rthakatve'pIzvarIyayanajanyatvamAdAya ubhayatra kRtavyavahArApattirduraivetyata Ahayatnajanyatveti / IzvarIyakRteranupasthitidazAyAmaGkure yalAjanyatvabhramAtmakapra.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / 33 tisaMdhAnenAkRtavyavahAro jAyate itarathA tu paTa iva tatrApi kRtavyavahAra eva jAyate iti bhAvaH / ataeva pratisaMdhAnaparyantAnudhAvanam / na ca kRdhAtoH kriyArthakatvavAdimate'pi yadAkure kriyAjanyatvapratisaMdhAnaM nAsti atha ca kriyAjanyatvA. bhAvasya bhramAtmakapratisaMdhAnaM tadevAchure kRtavyavahAro bhaviSyatIti vAcyam / a. nubhvvirodhaat| kriyAjanyatvapratisaMdhAnasyobhayatra tulyatve'pyakure'kRtavyavahArasya sarvasiddhatvAditi uktakArikoktA kartRrUpavyavasthayeti dvitIyAM yuktimAhajJAtrAdIti / jJAdhAtorjJAnaM tRcpratyayasya cAzrayo'rtha iti jJAtRzabdasya jJAnAzrayabodhakaravavadityarthaH AzrayaparaH AzrayalAkSaNikaH / tRc ante yasya tadAzrayaparata. jantapadaM tasyetyarthaH, tathA ca kRdhAtoryanArthakatvAbhAve kartapadAdyanAzrayabodho na syAditi kRdhAtoryano'rtha iSyate ityarthaH / nanu kRdhAtoH kRtyarthakatve pattetyAdivat tRcaH kartRbodhakatvena kartRpadAya lAnukUlakRtimAnityartha evAvagantavyo na tu kRtyAzrayaH Azrayasya tRjarthatvAbhAvAt / na ca yatnAnukUlakRtyAzrayabodha eva vaktavyaH bAdhitatvAt / asmadAdo kartari yatAnukUlakRtimattvasyAbhAvAdityAzaGkAmapAkattuM jJAnAdivaditi dRSTAntapradarzanaM kRtaM; tathAca tRco yathA jJAtrAdisthale AzrayabodhakatA tathA kartRpadasthale'pi Azrayabodhakatvamiti kartRpadAdyanAzrayabodhonAnupapanna iti bhaavH| kriyAyAH kRarthatve doSAntaraM kriyAnukUlavyApArasya tadarthatve doSaM cAha-kriyAyA ityAdi / tadanukUle ti kriyAnukUletyarthaH, 'tadAzrayaH' pAkakriyAdyAzrayaH, taNDulAdiH kartRpadArthaH syaaditynvyH| kriyAnukUlavyApArasya kartapadArthatve doSamAha kArakamAnaM veti, mAtrapadaM kRtsnArthakaM, tathAca kriyAnukUlavyApArAzrayasya kartapadArthatve kArakasAmAnyasyaiva kriyAnukUlavyApAravattayA kartRpadArthatA sthAdityartho labhyate / yadyapi kriyAyAstadanukUlavyApArasya vA kRmarthatvavAdinaye kriyAzrayaH kArakamAtraM vA kartapadArthaH syAditi na bAdhakaM tannaye tayoriSTApattisaMbhavAt tathApi kriyAtvaM tattadvAtvarthatvaM tadanukUlavyApAratvaJca tattadvAtvarthAnukUlavyApAratvaM tadubhayamapi yanatvajAtyapekSayA gurutaramiti yatnatvameva tadubhayApekSayA laghutvena kRdhAtuzakyatAvacchedakamucyate ityatra tAtparyam / . shngkte-atheti| tathAca ratho gamanaM karotItyAdau ratho gamanAnukUlavyApAravAnityAdyartho'vagamyate ityanAyatyA uktalAghavaM tyattavApi kRdhAtoApArArthakatvamupeyamiti bhAvaH / kRtAkRtavibhAgenetyAdiyuktyA kRtivAcakatvaM nirAkaroti biijaadineti| tathAca kRSaH kRtyarthatve bIjAdeH kRtyarthe bAdhitatvaM syAditi bhAvaH / nanvevaM kartRpade kA gatirityate Aha-kartRpade ceti, niruuddheti| nanvevaM yatnepi prayogasattve lAghavena yatne kRdhAtoH zaktirvyApAre lakSaNetyeva kiM na syAditi cet, prayogaprAcuryasya zaktiniyatatvena tadbhalena kRSo vyApAre zaktau siddhAyAmanyAyasyAnekArthatvamiti(?)nyAyena na yatne zaktiH kalpyate / na ca prayogaprAcurya yatne'pi varttate,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: tathA sati gaGgApadAderapi tIrazaktatvApattestatrApi gaGgApadaprayogaprAcuryasya vaktuM zakyatvAt / kiJca prayogamAtraM yadi zaktigrAhakaM tadA kASThAdau vyApAravAcikRdhAtughaTitakAraka padaprayogabalena kRdhAtorvyApArazaktenaiyAyikAnAmapi prasaGgAditi / nanu kriyAzraye tadanukUlavyApArAzrayamAtre vA kartRpadapreyoge iSTApattirevati kathaM karttRpade kRJo yale nirUDhalakSaNA vAcyetyata Aha-yadIti / na tatprayogaH na kartRpadaprayogaH vaiyAkaraNamate vivakSAtaH kArakANi bhavantItyasyAbhyupagamena karaNIbhUtaSThApi kArakaprayoga iSTa eveti yadItyuktam / evaJceti kRdhAtoofferrarakale sthite tadvivaraNabalenAkhyAtasyApi vyApArazaktatve cetyarthaH / ' acetane'pi' vahnikASTAdAvapi / kRtAkRtavibhAgenetyAdibAdhakasya nirAsAt yatnatvajAtyanabhyupagamAdgauravamapi nAstIti bAdhakaM vinetyasya nAsiddhiriti bhAvaH / gauNatveti lAkSaNikatvetyarthaH / gauNatvAyogAditi paJcamyantaM janakavyApAra evAkhyAtArtha ityatra hetutvena bodhyaM, vyApAratvamiha janyatvaM dharmatvaM vA ataH pacatItyAdeH pAke janakayanA'rthakadharmabodhakatayopasthitiH saMbhavatIti / nanvevaM taNDulakaNakAle'pi pacatIti prayogaH syAt pAkajanakIbhUtataNDulakrayaNAtmakavyApArasya tadAnIM savAdityata Aha- taNDuleti / anyathAsiddhatayA tasya na pAkajanakatvamityarthaH / itthaJcAnukUlavyApArasyAkhyAtArthatve cAyaM doSaH taNDulakayaNastha pAkAnukUlatvAditi tadupekSitamityapi sUcitam / naiyAyikaH zaGkate - kathaM tahIti / pAkajanaketi / yadyapi yasyApi pAkajanakavyApAratvenAnubhave bAdhakAbhAvastathApi caitraH pacatItyAdau pAkajanakathanAnubhavaH kathaM syAdityAzaGkArthaH / yanAvineti pAkajanakayanAvinAbhUtenetyarthaH / avinAbhUtatvaM vyApyatvaM, kAraNasya pAkAdikAraNasya / tena caitraH pAkajanakayala - vAn pAkavattvAdityanumAnaM phalitam / pAkavattA ca ayaM pAkacaitrIya ityAdipratItiniyAmakasvarUpasaMbandhena, ato nAsiddhiriti dhyeyam / nanu mAstu karotinA vivaraNabalenAkhyAtasya yatnavAcakatvaM kRJo vyApAravAcakatvaM kRtivAcakatvaM veti vivAdadazAyAM kRJaH kRtivAcakatvasaMzayAt pacatipAkajanakayatnavAniti vivaraNabalAt syAdevAkhyAtasya yatnavAcakatvamityata Aha- pacatIti / pAkayatnavAniti pAkajanaka yatnavAnityarthaH / tAtparyavivaraNaM pacatItyataH pAkajanakavyApArapratItau tena vyApAreNAnumito yaH pAkajanakayatnastasya jJApanam / anyatheti vivaraNaviSayatAmAtreNAkhyAtasya yatne zaktisvIkAra ityarthaH / dharmiNaH pAkajanakayatnavataH, vAcyatApatteH AkhyAtavAcyatApatteH, tasyApi pAkayatnavAniti matupA vivaraNAditi bhAvaH // 3 // (raghu0) nanUpadarzita vivaraNAdibalAdAkhyAtasya yatnavAcakatvaM tadaivAyAti yadi kRJo yatnArthakatvaM tadeva tu kutastasya vyApAratvaviziSTe zaktikalpane bAdhakAbhAvA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / dityata Aha--kRyazcetyAdinA / kriyAjanyatveti / sNyogruupvyaapaarjnytvprtisNdhaanaavishesse'piityrthH| tathA ca kRdhAtorvyApArArthakatve paTAkurAdau vyApArajanyatvapratisaMdhAnakAle kRtijanyatvapratisaMdhAnApratisaMdhAnAbhyAM paTaH kRto'Gkuro na kRta iti vyavahAraH sarvAnubhavasiddho na syAt tanmate tadAGkure vyApArajanyatvajJAnasatvena vyApArajanyatvarUpavyavahartavyatAjJAnAbhAvAditi bhAvaH / kRdhAtoryanArthakatve yuktyantaramAha-jJAnAdivaditi / jJAtA ityAdau yathA AzrayabodhakatRjapadasamabhivyAhRtajJAdhAtupadAnjJAnAzrayazcaitra iti bodhastadvatkartetyatrApyAzrayabodhakatRcapadasamabhivyAhRtakRdhAtupadAtkRtyAzraya iti bodha utpadyate, sa ca kRto yatnArthakatvaM vinA na saMbhavatIti tasya yatnArthakatvamAvazyakamiti bhAvaH / idamatrAvadheyam-tRjAdipadasya kartaryeva zaktiH / na calAghavAttajAdipadasya kRtau zaktiraGgIkriyatAmiti vaacym| tathA sati paktA caitra ityAdau caitre tRcapadArthakRte: samavAyasaMbandhenAnvayabodhAsaMbhavAt / nAmArthadhAtvarthayoriva nAmArthayorapi abhedAtiriktasaMbandhenAnvayabodhasyAvyutpannatvAt , anyathA ghaTa: karmatvamityAdinirAkAGkSavAkyAdapi karmatAyAmAdheyatAsaMbandhena ghaTAnvayabodhaprasaGgAt / atra tRco nAmatvaM nAstIti tu na saMbhAvanIyam / syAdyantatvena tasyApi nAmatvAt / tadAharabhiyuktAH syAdyantamiha naamessttmityaadi| jJAtA ityAdau tu kRte nAnukUlatvAbhAvena jJAnAnukUlakRtyAzrayAbodhAsaMbhavAt saviSayavAcakadhAtupadasamabhivyAhArasthale tRcaAzrayatve lakSaNAvazyakIti / nanu jJAtA ityAdau tRco lakSaNAGgIkAre'pi kartetyatra tRczaktyaiva kRtyAzrayabodho'stu kiM kRdhAtoryatnazaktyeti cenna / tathA sati kartetyatra dhAtuvaiyarthyApatteH / tasyAvaiyarthe tatpadAt vyApArAnukUlakRtyAzraya iti bodhApattezca / na ca tatra kRdhAtupadaM tAtparyagrAhakamiti vAcyam / pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteriti / nanu kartRpadAtkRtyAzrayabodhazcetsaMbhavati tadaiva kulo yatnArthakatvamAyAti tadeva na, tattatpadAt tattastriyAzrayasya tadanukUlavyApArAzrayasya bodhasyaivAGgIkArAdityata Aha-kriyAyA ityAdi / kRdhAtoH kriyArthakatvamabhyupetya kartRpadAkriyAzrayamAtre kartRvyavahAraH syAt / tasya kriyAnukUlavyApArArthatvamabhyupetya kartRpadAt tAdRzadhyApArAzrayabodhAGgIkAre ca kArakamAtre kartRvyavahAraH syAt / kArakamAtrasyaiva tathAvidhavyApArAzrayatvAditi bhaavH| ___ kRtro vyApArazaktivAdimImAMsakaH pratyavatiSThate-atheti / aGkuraH kRta iti prayogasya kRJo yatnArthakatve'pIzvarIyakRtimAdAya saMbhavena tasya vyApArArthakatAsAdhakatvAyogAdAha-bIjAdineti / tathA ca kRjo vyApArArthakatvaM vinA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH bIjAdikaraNakavyApArajanyoGkura iti bodhajanakasya bIjAdinAGkuraH kRta iti prayogasyAsaMbhavAt tasya tadabhidhAyakatvamAvazyakamiti bhAvaH / nanu tathA sati kArakamAtre kartRvyavahAro'zakyaparihAra ityata Aha-kartRpade ceti / atra SaSThayarthe saptamI tasyAzca ghaTakatvamarthaH, padapadaM ca vAkyaparaM, tathA ca kartRrUpavAkyaghaTakasya kRJa ityarthaH / yadIti, vastutaH kArakamAtrasya kartRpadArthatve kSativirahaH, vivakSAta: kArakANi saMbhavantIti zAbdikavyutpatterevAtiprasaGgabhaJjakatvAditi bhAvaH / nanu kRdhAtoranantasaMyogavibhAgarUpavyApArazaktatvApekSayA lAghavAt yatnazaktatvamevocitam / upadarzitasthale ca vyApAre lakSaNAGgIkAre nAnupapattiriti cenna / bahuSu sthaleSu tathA prayogAbhAvena tatra zaktigrAhakAbhAvAt , anyathA paTapadAlakSaNayA kadAcit ghaTabodhasaMbhavena tasyApi tatra zaktikarUpanA syAditi na kiMcidetat / * dhAtoApAravAcakatvaM vyavasthApyAkhyAtasyApi tadvAcakatvaM vyavasthApayatievaM ceti / kRdhAtoApArazaktatvena karotIti vivaraNAdeyatnatvaviziSTe AkhyA. tapadazaktikalpanAbhAve cetyarthaH / acetane'pIti / kASThAdAvapItyarthaH / bAdhakaM vineti / vyApAre AkhyAtasya zaktikalpane bAdhakaM vinetyarthaH / gauNatvAyogAditi / vyApAre AkhyAtasya lakSaNakalpanAyA anyAyyatvAdityarthaH / janakavyApAreti / zakyatAvacchedakakoTI janakatvAMzanivezastu pacatItyAdivAkyajanyabodhajanakatvasya prakAravidhayA bhAnAnubhavAbhiprAyeNa / tadartha iti / AkhyAtapadArtha ityarthaH / nanvatra gurujanakatvamapekSya pUrvakAlavRttitvamAtraM zakyatAvacchedakakoTau nivezanIyaM lAghavAdityata Aha-taNDuleti / tathA copadarzitApattivAraNArtha gurutve'pyananyagatikatayA'nanyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvarUpajanakatvasyaivAkhyAtapadajanyatAvacchedakakoTau nivezanamucitamiti bhAvaH / tahIti |aakhyaatsy yatnatvaviziSTAvAcakatva ityarthaH / ytnaavinaabhuuteti| yatnajanyatvavyApyo ya: pAkAdikriyAvizeSastena hetunA tatkAraNIbhUtasya yatnasyAnumAnAdityarthaH / atra pAkAdikriyAhetutvotkIrtanaM ca tAdAtmyasaMbandhasya vyaapytaaghttktvmbhyupety| tathA ca pAko yatnajanya: pAkAdityanumAnApAke yatnajanyatvasiddhikAle tulyavittivedyatayA yatne pAkajanyatvasiddhayA pacatItyAdau pAkajanakayatnAnumavanirvAha iti bhAvaH / nanvAkhyAtasya vyApAravAcakatve pacatItyuttaraM pAkajanakayatnavAniti vivaraNAsaGgatirityata Aha-pacatIti / tAtparyavivaraNamiti / tAtparyaviSayIbhUtArthavivaraNamityarthaH / na ca yAdRzavAkyasthapadAccha
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyaakhyaassttkyutH| ktilakSaNAnyatararUpavRttyA yAdRzArthabodhaH sa eva tasya tAtparyaviSayIbhUtaH / prakRte ca pacatItyAdivAkyaghaTakIbhUtapadAt vRttyA yatnAbodhe kathaM tatra tattAtparyaviSayatvamiti vAcyam / dhUmo'stIti vAkyasya tatprayojyAnumitiviSayIbhUtavahnitAtparyakatvavatpacatItyAdivAkyasyApi svaprayojyAnumitiviSayIbhUtayatnatAtparyakatvasaMbhavAt / tAtparya cAsmAcchabdAdetarthabodho bhavatvityAdivAkyenAbhilapyamAnAetacchabdaprayojyatvaprakArikA etadarthabodhotpattIcchA iti / nanu vivaraNasya paraMparayA tAtparyaviSayIbhUtArthaparatvakalpane sarvatra tasyAsaMbhave zaktigrAhakatvamanupapannaM syAdata Aha-anyatheti / anyalabhyArthasyApi vivaraNAcchaktikalpana ityarthaH / tathA ca yatrAnyalabhyatvaM nAsti tatraiva vivaraNasya zaktigrAhakatvamAyAtIti bhAvaH // 3 // (jaya0) AkhyAtavivaraNasya hetoH pakSadharmatAM sAdhayati-kunazceti / atra kRtAkRtavibhAgeneti kArikAMzaM pramANayatikriyeti / kriyA dhAtvarthamAtram / prakRte cAvayavasaMyogAdilakSaNA grAhyA / aGgharasyApi Izvarayatnajanyatvena kRtatvAt tatpratisaMdhAnena vastugatyA kRtavyavahArAspadatvAcAha-pratisaMdhAnA. diti / tathA ca vastugatyA tAdRzatve'pi kRtijanyatvapratisaMdhAnAbhAvakAle kriyAjanyatvapratisaMdhAnAt kRtavyavahArAbhAvAnna kriyAyA: kRarthatvaM (kiMtu) kRtaireveti bhAvaH / kRJaH kRtopi kartRzaktyA kartRpadAtkRtikarteti bodhaH syAdityAzaGkA dRSTAntena nirasyan vizeSadarzinaM pratyuktavyavahArasyApramANatvAtkartRrUpavyavasthayeti tadaMzaM pramANayati-jJAneti / saviSayakadhAtUttarakartRkRvAmAzraye nirUDhalakSaNAyA jJAtrAdisthale kRptatvAtkRjo yatnArthakatve eva yatnAzrayaH kartRpadArthoM bhavatItyarthaH / kriyAyA ityAdi / kriyA pAkacchidAdi tadanukUlavyApAraH pAkAdyanukUlavyApAraH / atra kriyAyAH kRarthatve'bhedastadanukUlavyApArasya tattve tu nirUpitatvaM pAkaM karotItyAdau dvitIyArtha iti bodhyam / prathamaM dUSayatitadeti / kriyAzraya ityarthastathA ca taNDulaH pAkakarteti vyavahAraH syAnna caitrAdiriti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-kArakamAtramiti / kArakamAtrasyaiva kriyAnukulavyApAravattvAdanyathA kartRtvavyAhateriti bhAvaH / aGkuraH kRta ityetAvanmAtrasyezvarayatnajanyatvenApyupapatterityAha-bIjA dineti / tasya kRJaH / kartRpade ceti / tava kArakapade kriyAnukUlavyApAra iveti bhaavH| kriyAdIti, AdipadAdanukUlavyApAraparigrahaH / acetane rathAdau gamanasya taNDulakASThasthAlyAdau ca. pAkasya kartRtvavyavahAro bhavatyeva / taduktaM vaiyAkaraNaiH-vivakSAvazAtkArakANi
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH __ athaivaM yatnasya vartamAnatvaM na pratIyeta tasyApadArthatvAt / anyatra dhAtvarthakriyAyAM svArthavyApAre vA bhavantItyabhipretya yadItyuktam / AkhyAtasya anukUlavyApArArthakatve pramANamAhaevaM ceti / kRlo yatnAbodhakatvena yatnatvaviziSTazaktisAdhakahetorasiddhatve ce. tyarthaH / nanu tathA'pi zaktisAmAnyasAdhakahetoreva vinigamakAbhAvAdyatnatvaviziSTe zaktiH sidhyatvityatrAha-acetane'pIti / taNDulAdAvityarthaH / ratho gacchatItyAdau gatyAdimattvamAtrapratIterevoktatvAttatparityaktam / bAdhakaM vineti / yatnazakterasiddhAvanyalabhyatvAditi bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / janakavyApAro janakavyApAratvaviziSTa: / vyApAratvaM cAtra janyatvAdimAtramitarAMzavaiyarthyAt / atra yatnatvavadAtmasaMyogAdeApArasya Izvare satvAdIzvaraH sRjati vedaM vaktItyAdernAnupapaMttiriti bodhyam / janakatvAMze'nanyayAsiddhatvAMzaphalamAdarzayati-taNDuleti / nAtiprasaGgaH taNDulakrayAdidazAyAM tamAdAya na pacatIti prayogaprasaGgaH / anyathA tavApi tadanukUlakRtimAdAya tatprasaGgAditi bhAvaH / tarhi AkhyAtasya ytntvvishissttaabodhktve| pAketi / pAkajanakayatnatvenAnubhava ityarthaH / yatneti / pAkajanaketyAdiH / pAkAdinetyAdipadAtpAkAnukUlavyApAraparigrahaH / ayaM kAla: pAkajanakayatnavAn pAkAdimattvAdityanumAnaM bodhyam / yattu pAko yatnavAn pAkAt / janyatvatAdAtmye sAdhyasAdhanatAvacchedake iti / tanna / pAkaprakArakayatnapratItyasaMpatteH / prasiddhasAdhyake sAdhyavizeSyakAnumAnasyAsaMbhavAditi bodhyam / nanvevamapi karotinA vivaraNAnmAstu yatnavAcakatvam / pAkayatnavAniti vivaraNa tu syAdityatrAha-pacatIti / pacatIti vAkyaM pAkayatnavAniti vAkyArthatAtpayakamiti tAtparyavivaraNAnna vAkyArthaH / sa cAnumAnalabhyArthe'pi tAtparyasaMbhavAdaviruddho vahipare dhUmostIti vAkya ivetyanumAnalabhyatvAnna tatra zaktisiddhiriti bhAvaH / anyathA'nyalabhyasyApi viSayasya zakyatve / dharmiNopI'ti / pacatItyetAvanmAtrasya pAkayatnavAniti vivaraNAt yatnAzrayasya kadAcidanumAnala. bhyasya kadAcitsamabhivyAhataprathamAntapadalabhyasyAkhyAtavAcyatApatterityarthaH // 3 // (mathu0) athaivamiti / evaM pravRttitvaviziSTasya AkhyAtAnupasthApyatve, vartamAnatvamAkhyAtopasthApitaM vartamAnatvaM, yalasya pravRttitvaviziSTasya, apadAthatvAt padAnupasthitatvAt " zAbdIyAkAGketi niyamAditi bhaavH| arthAdhyAhAravAdimatamAlammya kadAcidapadArthe'pyanvayo vaktuM zakyate ityato vyutpttibirodhmpyaah-anytreti|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 laDAdervartamAnatvAdyanubhAvakatvasya vyutpannatvAcca / na ca pAkajanakavarta mAnavyApAreNa pAkajanakavartamAnayanAnumAnaM yatnavigame'pi vyApArA nuvRtteH / dharmivizeSaniSThatA ca yatnasya na pratIyeta tadyadhikaraNavyApArasyApi pAkajanakatvAt, caitanyA vinAbhUtacaitratvAdivizeSitena tena yatnAnumAnamiti cenna, satyaM, caitratvAdyapratItAvapi zobhanaH pacatItyAdau zobhanAdeH pAkajanakayatnavattvapratIteriti cet satyaM tatrAkhyAtasya janakayane lAkSaNikatvAt / maivaM, jenakavyApAra mapekSya lAghavena janakayatnasyaiva zakyatvAt / yatnaM vihAya janakamAtre zaktirastu lAghavAt tathAcAcetane'pi prayogo mukhya eveti cet, na, apacatyapi pAkajanakAdRSTavati pacatIti prayogApatteH / pAkajanakAha - STajanakakRtezca na pAkajanakatvaM mAnAbhAvAt / ataeva kSityAdeH kRtyAdijanyatve sAdhye tajjanakAdRSTajanakakRtyAdinAarthAntaraprasaGgo'pipratyuktaH / bhAve vA tAdRzakRtinivAraNAyAdRSTAdvArakatvenajana katAyAstvayApi vAcyatvAt / yatnamAtraM zakyaM viSayitvaM janakatvaM vA saMbandhamaryAdyA bhAsata iti tu navyAH // 4 // 13 granthaH ] vyAkhyASaTkayutaH / kecittu nanvadhyAhRtapadAdyatnopasthitau varttamAnatvasyAnvayo bhaviSyatItyata Aha-anyatreti / ityAhuH / anyatra caitraH pacatItyAderanyatra kriyAyAM spande, etacca calati - gacchatItyAdau / idamupalakSaNaM jAnAtItyAdAvapi dhAtvarthe varttamAnatvAnvayo bodhyaH / svAvyApAre veti / vAzabdazcArthe, etaccAgniH pacatItyAdau / laDAderityAdipadAkhyAtAntaropasaMgrahaH, varttamAnatvAdItyAdipadAdatItatva- bhaviSyattvopasaMgrahaH / na ca pacatItyAdAvapi dhAtvarthe varttamAnatvAdyanvaye ko doSa iti vAcyam / sAkSAdviklittijanakasya spandasya pAkatvamate pAkabhaviSyattAdazAyAM tadanukUlakarttRvyApA 1 avinAbhAvama 2 kartRja / 3 dvArakatvena janakatAyArUDhayApi vAcyatvAditi pAThaH /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH rasya vidyamAnatAdazAyAmapi pacatItiprayogAt pakSyatItyaprayogAt kartRvyApArasyAtItatvadazAyAM tAdRzapAkasya vartamAnatvadazAyAM pacatItyaprayogAdapacadityapi prayogAcca / nanvevamagninA pacyate caitreNa pacyate ityAdau yatra vartamAnatvAdyanvaya tatrAkhyAtena vyApAra-kRtyorabodhanAt , sAkSAdviklittijanakaspandasya pAkatvamate pAkAnukUlavyApArAsattvadazAyAM pAkasatve'pi tAdRzaprayogAbhAvena kartRvyApArasasvadazAyA~ pAkAsattve'pi tAdRzaprayogasattvena ca dhAtvarthe tadanvayasya vaktumazakyatvAt , na ca tatra subarthavyApArAdAveva tadanvaya iti vAcyaM tathAsatyuktavyutpattibhaGgApatteH, tathA tRtIyAdyantapadAsamabhivyAhRta-pacyatetaNDula-ityAdau vartamAnatvAyananvayaprasaMgasya durvAratvAca / na ca tatrAnanvitavameva vartamAnatvAdikamiti vAcyam / pAkAnukUlakartRvyApArasyAtItatvAnAgatatvadazAyAmapi pacyate'yaM taNDula ityAdivyavahArApattariti cet / na / tatra vartamAnavyApArajanyatvAdirUpapAribhASikavarttamAmatvAderAkhyAtArthatvAt tasya ca dhAtvarthe'nvayAt , dhAtoH pAkAnukUlavyApAre lAkSaNikatayA dhAtvartha eva vartamAnatvAdyanvayasaMbhavAJceti bhAvaH / __ nanvevaM kAla: pAkajanakavartamAnayatnavAn pAkajanakavartamAnavyApAravattvAdityanumeyaM, yadA pAkajanakayatkSaNattivyApArastadA pAkajanakatatkSaNattiyatna iti sAmAnyamukhI ca vyAptirityAzaya nirAkaroti-na ceti| ytnvigme'piiti| tathAca saMyogAtmakapAkajanakavyApAravatyapi kSaNe pAkajanakayalAbhAvAvyabhicAra iti bhAvaH / nanu saMsArasyAnantatvAt sarvadeva pAkajanakrayatnasattvAt sthUlakAlasya vartamAnatvaghaTakatvAdvA na vyabhicAraH / yadvA caSTotpattikSaNo vartamAnatvaghaTaka: tadviziSTavyApAravatvaM ca hetu: vizeSamukhI ca vyAptirato na vyabhicAra ityata aah-dhrmiiti| caitrAdiniSThatetyarthaH, tathAca pAkajanakavartamAnayalavAn caitra iti dhInasyAditi bhAvaH / nanu caitraH pAkajanakavatamAnayatnavAn pAkajanakavartamAnavyApAravattvAt ityAdyanumeyaM, sthUlakAlo viziSya ceSTotpattikSaNo vA vartamAnatvaghaTakaH tena na vyabhicAra ityata Aha-tayadhikaraNeti / yalavyadhikaraNasyApi sthAlyAdikASThAgnyAdisaMyogasyetyarthaH, saMsArasyAnantatvAt tathAca vyabhicAra iti bhAvaH / nanu caitratve satItyanena heturvizeSaNIya ityaashngkte-caitnyot| acetane'pi caitratvAdisaMketasattvAduktaM caitanyAvinAbhUteti / caitratvAdIti, caitratvaM svarUpato vizeSaNaM, tena caitratvatvena caitratvasya zabdAnupasthitatve na kSatiH / tena pAkajanakavartamAnavyApAreNa yatnAnumAnam / zobhanAderiti / zobhanatvasya sthAlyAdisAdhAraNatayA zobhanatve sati tAdRzavyApAravatvaM na yatnAnumApakamiti bhAvaH / idamupalakSaNaM, caitraH pacatItyAdau zAbdabodhAtmakatAdRzapratIterAnubhavikatvAcetyapi mantavyam / tatreti / yatra yatnazAbdabodhastatretyarthaH / janakavyApAratvasya zakyatAvacchedakatve'pi kvacillakSaNAyA Avazyakatve lAghavaM kimityAzayena janakrayatne zaktivAdyeva dUSayati-maivamiti /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyaakhyaassttkyutH| 41 janakavyApAraH janakavyApAratvaM, janakayatnasya janakaprattitvasya, zakyatvAt zakyatAvacchedakatvAt , janakatvapravezasyAviziSTatve'pi pravRttitvasya jAtitayA tadapekSya dharmarUpasya vyApAratvasya upAdhitvAddurutvamiti bhAvaH / janakayatna. tvasya zakyatAvacchedakatve'pi janakatvapravezasyAvazyakatayA janakatvameva zakyatAvacchedakamastu lAghavAt kiM yatnatvapravezenetyabhiprAyeNa zaGkarate-'yatnaM vihAyeti / yatnaM yatnatvaM, mAtra sAmAnye / tathAceti janakasAmAnye zakto cetyarthaH / acetane'pIti, vyApArAnubandhivizeSyatA saptamyarthaH, acetnmukhyvishessyke'piityrthH| prayogaH pacatItyAdiprayogaH, agniH pacatItyAdiprayogo'pIti samudi. tArthaH / apacatyapIti / pAkajanakAdRSTavati bhoktari / pacatItiprayogaH syAditi / nanu yatnazaktivAdinastavApi tadadRSTajanakakRtikAle tAmAdAya tatra tatprayogo durvAraH janakatAvizeSanivezenAtiprasaGgavAraNaM tu mamApi nAzakyamityata Aha-pAkajanaketi / ataeva / janakAdRSTajanakakRteH svAjanakatvAdeva / kRtyAdijanyatva iti, AdipadAdicchAdiparigrahaH / sAdhye kAryatvena hetunA sAdhye tajanaketi zityAdijanaketyarthaH / abhyupetyAha-bhAve veti / tAdRzeti , pAkajanakAdRSTajanaketyarthaH / tvayApi janakasAmAnye zaktivAdinA tvayApi, anyathA tadA tAdRzaprayogApattestatrApi duratvAdadRSTamAdAyAtiprasaGgastu tava durvAraH, adRSTasyAdRSTamadvArIkRtyaiva pAkajanakatvAditi bhAvaH / nanu kAryasya samavAyo janakasya viSayateti saMbandhaniyataphalopadhAnAtmakajanakatAnivezAt adRSTamAdAya nAtiprasaGga ityato navyamatamAha-yatnamAtraM zakyamiti / pravRttitvamAtraM zakyatAvacchedakamityarthaH / na ca pravRttitvasyaiva zakyatAvacchedakatve pacyata ityAdau pAkajanyaphalazAlitvarUpapAkAdikarmatvapratItiH kathaM syAditi vAcyam / tatrAtmanepadasya karmave lAkSaNikatvAt , karmatvaM phalavattvaM, tacca phalameva, janyatAsaMbandhena pAkAderdhAtvarthasya tatrAnvayaH, phalatvaM ca kAryatvaM, pratiyogitAsaMbandhena prAgabhAvAdimattvamiti yAvaditi bhAvaH / viSayitvaM janakatvaM veti tAtparyAdhIno vyavasthito vikalpaH saMbandhAntareNAnvayasya nirAkAsatvabodhakaH, na tu pUrvAsvarase vikalpaH, tena janakatvasya viSayitvamapekSya gurutve'pi caramanirdezo nAnupapannaH / ___ athaivamasmadAdInAM pAkAnuSThAnadazAyAM paramezvaraH pacatItyapi prayogApattiH, tatkRteH sarvaviSayakatayA kAryamAtrajanakatayA cAsmadAdikartRkapAkasyApi tadviSayasvAttajanyatvAcca / na ca prattitvasya zakyatAvacchedakasya tatkRtAvabhAvAt na tathA prayoga iti vAcyam / tatrApi dharmigrAhakamAnasiddhatvAt / na cAkhyAtArthayanakartRpadArthayoravacchedakatAsaMbandhenaivAnvayasya sAkAGkSatvAt na tathA prayogaH, AtmA pacatItyapi prayogo neSyate, ahaM pacAmi tvaM pacasItyAdau uccArayitrAdizarIra. meva caitratvAdinA asmadAdipadazakyaM, paramezvaro vedaM vettItyatrApi paramezvarapadaM zarIraparaM na tu paramAtmaparamiti vAcyam / tathApi tadAnIM kRSNaH pacatIti
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: prayogApaterdurvAratvAditi cet na, sAdhyatAkhyaviSayitAvizeSasya ceSTAdidvArA phalopadhAnAkhyajanakatAvizeSasya ca saMsargatvaniyamAt bhagavatkRtizca nAsmadAdikRtapAkasya tAdRzaviSayitAvatI tAdRzajanakatAvatI vA; ataeva pAkatvena pAkaviSayiNyAH kRtezca pAkatvaviSayatAniyame'pi paceH pAkatve lakSaNAyAM pacatIti prayogo na yogyaH, na vA upAdAnatAdirUpapAkAdivizeSyatAkapravRttisattve'pi pacatIti prayogo yogyaH, na vA kriyAntaragocarapravRttidazAyAM svarUpayogyatAmAdAya pacatItyAdiprayogaH, nApi pAkajanakAdRSTajanakakRtimAdAya pacatItyAdiprayogaH / na ca tathApi viSayitAyA api saMsargatve pAkAyanutpattAvapi pAkAdisAdhyakapravRttervartamAnatvAtItatvadazAryA pacatyapacadityAdiprayogApattirdu 42 vArA pacatItyAdAvAkhyAtArthavartamAnatvAderAkhyAtArthayatnAdAvevAnvayasya nirUdvitvAditi vAcyam / viSayitAsaMbandhamAdAya tatra tadAnIM tAdRzaprayogasya iSTatvAt, phalopadhAnAtmakajanakatAsaMsargasya viSayatva eva tatra tadAnIM tathA prayogasyAyogyatvAbhyupagamAt / ataeva viSayitAyAH saMsargatve bhrAntyA vRSTyAdisAdhyapravRttimati puruSe varSatIti prayogApattirbhramAdutthAnasAdhyakapravRttimati niganavadehe utthAnAnutpattAvapi uttiSThatIti prayogApattirityapi nirastam / sAdhyatvAkhyaviSayitAsaMsargamAdAya tatra tAdRzaprayogasyeSTatvAt, phalopadhAnAtmakaceSTAdidvArakajanakatA vizeSasaMsargaviSayakatva eva tAdRzaprayogasyAyogyatvAbhyupagamAditi bhAvaH / kecittu viSayitvasya saMsargatve sarvametadoSamabhisandhAyaiva janakatvaM vetyabhihitamityAhuH / kecittu - sAdhyatvAkhyaviSayitA dvividhA svarUpayogyatAtmikA phalopadhAnAtmikA ca / tatra phalopadhAnAtmikAyAH sAdhyatvAkhyaviSayitAyA eva prakRte saMsargatvAbhyupagamAnoktAtiprasaGgaH / ataevaM bhojanAdyanutpattisthale bhojanAdi - sAdhyakapravRttisatve'pi bhojanaM karoti bhojanaM kriyate ityAdayo na vyavahArAH pha lopadhAnAkhyasAdhyatvAkhyaviSayitAyA eva kRdhAtuprayoge karmapratyayArthatvAt / na ca sAdhyatvAkhyaviSayitvAdeH tAdRzadvaividhye mAnAbhAvaiti vAcyam / kriyAnutpatidazAyAM tAdRzapratItyabhAvasya mAnatvAdityAhuH / tadasat / kvacit svarUpayo gyatAtmaka sAdhyatAvatI pravRtti:, kvacit phalopadhAnAtmakatadvatItyatra niyAmakasya durvAratvAditi dik / vastutastu sAdhyatAkhyaviSayatA - phalopahitajanakatvobhayasaMbandhenaiva dhAtvarthasya kRtAvanvayo'bhyupeyaH, anyathA janakatAyAH saMbandhatvakalpe viSayatAsambandhakalpoktapUrvadoSoddhAre'pi nAntarIyakamInabhojanAdau mInaM bhuGga ityAdiprayogasya durvAratvAt, dIdhitikAralikhanaM tu vAkArasya samuccayArthataivetyupapAdanIyamiti 'vibhAvanIyam // 4 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyaakhyaassttkyutH| (rAma) zaGkate-athaivamiti / evaM yatnatvaviziSTasyAkhyAtavAcyatvavirahe, yatnasya yatnatvaviziSTasya, tasya yalatvaviziSTasya, apadArthatvAt pacatI. tyAdAvAkhyAtAnupasthApyatvAt / tathAca zAbdIhyAkAMkSeti nyAyena tasyApadArthatve tatra vartamAnatvena zAbdabodhaviSayatA na syAdityarthaH / idaM ca nyAyanaye dUSaNaM, arthAdhyAhAramate padAnupasthitasya zAbdaviSayatvaM saMbhavatIti tanmate'pi yatne vartamAnatvapratItyanupapatti darzayati-anyatreti / svArthavyApArAdanyatra dhAtvarthe jAnAtItyAdau / svArthavyApAre veti, agniH pacatItyAdau pAkAtuphUlavyApAre / lddaaderityaadinaakhyaataantrprigrhH| vartamAnatvAdItyAdipadenAtItatva-bhaviSyatvayoH prigrhH| tathAcAkhyAtArthavarttamAnatvAdeH pratiniyatAnvayavyutpattivirodhA[umAne? patne]tadanvayo bhavanmate (pi na)saMbhavatIti bhaavH| nanu caitraH pacatItyatazcaitraH pAkajanakavartamAnavyApAravAnityanvayabodhe jAte tata eva pakSadharmatAjJAnAt pAkajanakavartamAnaNyApAratvAvacchedena pAkajanakavartamAnayalavyAptiprakArakasmaraNasahitAt caitraHpAkajanakavartamAnayalavAnityanumitirbhaviSyati, tathAca caitraH pacatItyAdau caitraH pAkajanakarvatamAnayatnavAniti pratyayasya nAnupapattistAdRzAnumitereva tAdRzapratyayavAdityAzaya nirAkurute-na ceti / nirAkaraNahetumAha-yatnavigame'pIti / pAkajanakavartamAnayalavirahe'pItyarthaH, vyApArAnutteH pAkajanakavyApArasya sacAdityarthaH / etAvatA pAkajanakavartamAnavyApArasya pAkajanakavartamAnayatnasya ca kAlikI vyApti nirAkRtA / nanu caitraH pacatItyAdau kRtiniSThAnukUlatAvizeSasaMbandhena vyApAratvaviziSTe dhAtvarthapAkAnvayo vAcyastathAca tAdRzAnukUlatAsambandhana pAkaviziSTavyApAraH pAkajanakavyApAra eva yatna eva, sa ca yatnavigame na tiSThatyeveti kAlikavyApto noktavyabhicAra ityata Aha-dharmivizeSeti / caitraH pacatItyAdau caitrAdeH samavAyena pAkajanakavartamAnayalavattA na pratIyetetyarthaH / kAlikasaMbandhena vyApakatAjJAnAtkAlikasaMbandhenava kAle pAkajanakayatnAnumiterevotpatteriti bhAvaH / nanu tAdRzavyApAra prati tAzayatnaH samavAyena vyApaka iti vyApakatAjJAnAdeva dharmivizeSaniSThatApratItirbhavatItyata Aha-tAdhikaraNati / pacatIti vAkyAt pAkajanakavartamAnayatnAnadhikaraNavRtteApArasyApi pAkajanakatvena pratIterityarthaH / atrAyaM bhAvaH-caitra:pacatItyAdau yatnaniSThAnukUlatAvizeSasaMbandhena pAkasya vyApAre'nvayaH, kASThaM pacatItyAdau cAnukUlatAsAmAnyena saMbandhena pAkasya vyApAre'nvaya iti svAkAre vyutpatte dApacyA gauravaM syAdityubhayasAdhAraNyAyAnukUlatAsAmAnyasaMsargeNa vyApAre pAkAnvayo vAcyastathAcAnukUlatAsAmAnyena pAkaviziSTavyApArasya caitraH pacatItyAdau pratIyamAnasya pAkajanakavartamAnayale vyabhicAritayA na tena tadanumAnaM vizeSadarzinAM syAditi /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ -44 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: nanu caitraH pAkajanakavartamAnayatnavAn pAkajanakavartamAnavyApAravattvAdityanumitirjAyatAmityAzaGkate -caitanyeti / avinAbhUtaM vyApyaM yacaitratvAdi tadvizepisenetyarthaH / tena - pAkAnukUlavarttamAnavyApAreNa / yatnAnumAnaM pAkajanakavartamAnayatnAnumAnam / zobhanatvaM sundaratvaM, zobhana iti kASThAdisAdhAraNaM bodhyam, tathAca zobhanatve sati pAkajanakavarttamAnavyApAravattvaM zobhanakASThAdau pAkajanakavarttamAnayatne vyabhicArIti tatra tAdRzAnumAnAnupapattirityarthaH / na ca tatrApi caitratvAdivizeSitena tadanumAnaM tatra caitratvAdeH zabdAdanupasthiteH pramANAntareNa ca tadA niyamatastadanupasthitau mAnAbhAva eva / tathAca zobhanaH pacatItyAdau pramANAntareNa caitratvAdyanupasthitidazAyAM tadanumAnAnupapattiriti bhAvaH / athaivamiti pUrvapakSI samAdhAnamAha - satyamiti / tatra zobhanaH pacatItyAdau / itthaM ca kASThaM pacati agniH pacatItyAdibahutaraprayoge mukhyatvasaMpAdanAya paramA- khyAtasya vyApAre zaktiH kalpyate, zobhanaH pacatItyAdiprayogAnAM cAlpatvena tatra lakSaNAkalpanaiva yukteti pUrvapakSihRdayam / lAghaveneti / janyatvaM dharmatvaM vA vyApAratvamapekSya yatnatvasya laghutvenetyarthaH / nanu patatItyAdau patanAnukUlagurutvavaditi, spandata ityAdau ca spandAnukUlavegavaditi pratIyate iti gurutvatvaM vegatvaM cAkhyAtazakyatAvacchedakaM syAt yatnatulyatvAditi cet, tatra tatra tena tena rUpeNa pratIte - rAnubhavikatve issttaaptteH| vastutaH patatItyAdau patanAzrayatvAdereva pratIterAnubhavikatvAditi bhAvaH / janakayatnatve janakatvaM praviSTamiti tadevAkhyAtazakyatAvacchedakaM syAllAghavAdityAzaGkate - yatnaM vihAyeti / lAghavAt janakayatnatvApekSayA janakatvasya laghutvAt / yatnatyAge bIjAntaramapyAha- tathAceti / janakatvamAtrasyAkhyAtazakyatAvacchedakatve cetyarthaH, acetane'pi kASThaM pacati agriH pacatItyAdAvAkhyAte prayogo mukhya eva bhavatItyarthaH / nanu janakayatnasya zakyatve'pi pAkajanakAdRSTajanakakRterapi pAkajanakatayA sa eva dopaH syAdityata Aha-pAka : janaketi / ataeva tajanakAdRSTajanakakRtestajjanakatve mAnAbhAvAdeva / kSityAderiti / kSitiH kRtijanyA kAryatvAt ghaTavadityanumAnabalenAsmadAdikRtijanyatAbAdhena bhagavatkRtijanyatA sidhyatIti siddhAntaH sa ca tajjanakAdRSTajanakakRtestajjanakatve bhagnaH syAt, bAdhAbhAvenAdRSTajanakAsmadAdikRtijanyatAmAdAyArthAntaraprasaGgena bhagavatkRte ra siddhayApatteriti doSo nirasta ityarthaH / abhyupetyAha-bhAve veti / tajjanakAdRSTajanakakRtau tajjanakatvasya prAmANikatve vetyarthaH / tvayApIti / janakAtre AkhyAtazaktivAdinApi / vAcyatvAditi / anyathA pAkajanakAdRSTajanakayatnasyApi pAkajanakatvena tamAdAya apacatyapi pAkajanakA - dRSTajanakIbhUtagaGgAsnAnAdigocarayatnavati pacatIti prayogaprasaGgasya tavApi durvAratvAditi bhAvaH / vastutaH kAryabhUtapAkasya samavAyaH kAraNIbhUtakRterviSayatetyevaMsAmAnAdhikaraNyapratyAsatyavacchinnajanakatvasya zakyatAvacchedakatvena noktagaGgAnA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] nAdigocarakRtimAdAyAtiprasaGgastasya pAkasamavAyisthAlyAdiviSayakatvAbhAvena vyAkhyASaTkayutaH / 45 niruktasAmAnAdhikaraNyapratyAsattyavacchinnapAkajanakatvAsaMbhavAditi tatvam / navadRSTavyAvRttaM vilakSaNajanakatvamevAkhyAtazakyatAvacchedakaM vAcyamato na pAkajanakAdRSTamAdAyoktAtiprasaGga ityato navyamate yatne zaktau yuktiM darzayati yasnamAtramiti / yatnatvamAtramAkhyAtazakyatAvacchedakamityarthaH / mAtrapadena janakayatnatvasya janakatvasyacAkhyAtazakyatAvacchedakatvavyavacchedaH / tayoryatnatvajAtyapekSayA gurutvAditi bhAvaH / dhAtvarthapAkAderyale kenasaMbandhenAnvaya ityAkAGkSAyAmAha - viSayitvamiti / tathAca pacatItyAdau viSayitAsaMbandhena pAkaviziSTayatnavAnityarthaH / nanvevaM pacatItyAdau paceH pAkatvalakSaNAyAmapi pAkatvaviSayaka yatnavAnityanvayabodhApattiH / pAkaviSayiNyAstattatkRteH pAkatvaviSayakatvaniyamAt / na ca vizeSyatvAkhyameva viSayitvaM saMsargaH tathApi nigaDanizcaladehasyA mavAtajaDIkRtakalevarasya cotthAnaviSayakakRtirjAyate utthAnaM tu na jAyate nigaDabandhanAmavAtAdinA doSeNa pratibandhAditi siddhAntastathA ca yadA nigamizraladehasyotthAnaviSayiNI kRtistadA nigaDanizcaladeha uttiSThatIti prayogApattiH / evamAmavAtajaDIkRtakalevarasyotthAna viSayikRtidazAyAmAmavAtajaDIkRtakalevara uttiSThatIti prayogaH syAt / evaM ' vRSTau kRtisAdhyatvabhrame vRSTiviSayiNI kRti - yate vRSTistu na jAyate vRSTiM prati vRSTiviSayakakRteH svarUpAyogyatvAt iti mate caitre dRSTiviSayakRtidazAyAM caitrovarSatIti prayogApattirityata Aha- janakatvaM veti / phalopahitajanakatvamityarthaH tena nigaDanizcaladeddAdAvatiprasaGgAbhAva iti bhAvaH // 4 // ( raghu0 ) evamiti / tatropadarzitAnumAnena pAkajanakayatnAnubhavanirvAhe'pItyarthaH / yatnasyeti / pAkajanakayatnasyetyarthaH / nanvanumAnAdupasthite tathAvighayatne AkhyAtopasthApitavartamAnatvasyauttarakAlikazAbdabodho'bhyupagamyata ityata Aha-tasyeti / apadArthatvAt padAnupasthitatvAt / tathA ca padAnupasthitArthasya zAbdabodhAviSayatvaniyamena tathA kalpanAyA asaMbhavAditibhAvaH / nanu tatra yatnabodhakapadamadhyAhRtya tathAvidhabodho'GgIkArya ityata Aha- -anyatreti / jAnAti ratho gacchati ityAdAvityarthaH / vyutpannatvAditi / zAbdabodhapadajanyapadArthopasthityo stAdRzakAryakAraNabhAvasya siddhatvAdityarthaH / tathA ca jAnAtItyAdAvAzrayatve vartamAnatvAnvayavAraNArthaM vizeSyatAvacchedakatAsaMbandhenAzra - yatvopasthApakAkhyAtapadanirUpitavRttijJAnajanyavartamAnatvaprakAra kazAbdabodhaM prati prakAratAsaMbandhena jJAdidhAtunirUpita vRttijJAnajanyopasthiterhetutvakalpanena, ratho gacchatItyAdau dhAtvarthe vartamAnatvAnvayavAraNArthaM vizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena I
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: vyApAropasthApakAkhyAtapadanirUpitavRttijJAnajanyavartamAnatvaprakArakazAbdabodhaM prati AkhyAtapadanirUpitavRttijJAnajanyopasthiteH prakAratAsaMbandhena hetutvakalpanena ca tatrAdhyAhRtapadArthe yatne vartamAnatvAnvayabodhAsaMbhava iti bhAvaH / nanu vyApAropasthApakAkhyAtapadajJAnajanya vartamAnatvaprakArakazAbdabodhaM prati yatnapadajanyopasthiterapi vizeSyatAsaMbandhenAtiriktahetutA kalpanAnnAnupapattiriti, cettAdRzAtiriktakAryakAraNabhAvakalpanApekSayA AkhyAtasya yatnatvaviziSTe zaktikalpanAyA eva laghIyastvAt / 46 nanvayaM kAlaH pAkajanakavartamAnayatnavAnpAkajanakavartamAnavyApAravattvAdityanumAnAt pacatItyAdau pAkajanakavartamAnayatnAnubhavanirvAha ityAzaGkaya nirAkarotina ceti / yatnavigame'pIti / tathA ca vyabhicArAt vyAptigrahAsaMbhavena tathAvidhAnumitirna saMbhavatIti bhAvaH / nanu tathAvidhavartamAnayatnaviziSTakAlika vizeSaNatAsaMbandhena tAdRzavyApArasya hetutvamaGgIkAryam tato noktAnupapattirata AhadharmivizeSeti / caitrAdivyaktivRttitA cetyarthaH / nanu caitrastathAvidhavartamAnayanavAn tathAvidhavartamAnavyApAravattvAdityanumAnena caitre vartamAnayatnAnubhavanirvA ho bhaviSyatItyata Aha - tadvayadhikaraNeti / tathAvidhayatnavyadhikaraNakASThAdivyApArasyApItyarthaH / caitanyAvinAbhUteti / caitanyavyApyetyarthaH / idaM tu svarUpakathanaparaM na tu hetutAvacchedakakoTau niviSTaM, tasya tatra niveze prayojanAbhAvAditi / zobhanAderityAdi / na ca saundaryAparaparyAyazobhanatva viziSTa1 tathAvidhavyApArasyaiva tatra tathAvidhavartamAnayatnAnumApakatvamupeyamiti vAcyam / kASThAderapi saundaryasaMbhavena tathAvidhaviziSTahetusaMbhave vyabhicArasya durvAratvAt / yattu tathAvidhayatnaviziSTasamavAyAderhetutAvacchedaka saMbandhatvAbhyupagamAnna vyabhicArAvakAza iti tadasat / tasya saMbandhatAyAM pramANAbhAvAt pacatItyAdau sarvatra tatsaMbandhaghaTitavyAptigrahasatve pramANAbhAvAcca / tantrAkhyAtasyeti / pacatItyAdAvAkhyAtasya janakayatne lakSaNAyA aGgIkAryatvAdityarthaH / lAghaveneti / ananyathAsiddhaniyatottaravartitvarUpajanyatvAtmakasya vyApAratvasya AkhyAtapadazakyatAvacchedakatvakalpane gauravAt tadapekSya kAryasAmAnyajanakatAvacchedakatvena siddhAyA yatnatvajAtereva tacchakyatAvacchedakakoTipravezanasyocitatvamiti bhAvaH / nanu sarvamidaM saMbhavati janyatvatyo ktarUpatve tadeva na tasyAtiriktatvAGgIkArAt / tathA cAtiriktajanyatvAtmakavyApAratvasya AkhyAtapadazakyatAvacchedakakoTipraviSTatve na kiMcidbAdhakamutpazyAmaH /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyaakhyaassttkyutH| 47 sAdhakaM ca ratho gacchatItyAdau lakSaNAyA akalpanamiti cetsatyam / vyApAratvasyAkhyAtapadazakyatAvacchedakakoTipraviSTatve anantasaMyogavibhAgAdirUpajanyasAmAnye AkhyAtapadazakyatvakalpane gauravAt tadapekSya yatnamAtre tacchaktikalpane lAghavasyAtisphuTatvAt / yatnasyApi vyApAratayA tatra tacchaktikalpanasyApyAvazyakatvAt / kecittu AkhyAtasya samavAyamAtre zaktiH samavAyatvaM zakyatAvacchedakaM taccAtirikta, mukhyaprayogazca rayo gacchatItyAdau pacatItyAdau janakayatne lakSaNetyAhuH / tadapi na samyak / anantaza:samavAye tacchaktikalpane gauravAt / na ca samavAyasyaikatayA na gauravAvakAzo lAghavaM cAnantazaktikalpAnApekSayA sphuTameveti vAcyam / ekasminsamavAye AkhyAtazaktikalpane kevalacaitrasya ghaTajJAnavatAdazAyAM caitro ghaTaM jAnAtIti vanmaitro ghaTaM jAnAtIti pryogaaptteH| bhavanmate AtmatvAdisamavAyApekSayA. jJAnAdisamavAyasya vailakSaNyAbhAvena AtmatvAdisamavAyavati kSetrAtmani jJAnAbhAvadazAyAmapi jnyaansmvaaystvaat| yadi cAkhyAtapadArthasamavAyAnvaye tattadAtmanirUpitatvaviziSTasvarUpasya saMbandhatvamaGgIkRtyoktabAdhakoddhAra: saMbhAvyate tathApi atiriktasamavAyatvamAkhyAtapadazakyatAvacchedakamuta vizeSyatAsaMbadhena tanmAtravizeSyakajJAnAdikamityatra vibhigamanAciraheNa gauravaM duruddharameva / yatnazaktivAdimate tu yatnatvasya jAtitayA taditarasya yatnasAdhAraNasya gauraveNa zakyatAvacchedakatvasyAsaMbhavaduktikatayA lAghavasya brahmaNo'pi azakyavAraNIyatvameveti sudhIbhiranyatsvayamUhyam / zaMkate- yatnaM vihAyeti / lAghavAditi / anakayatnazaktivAdinApi janakAze zaktikalpanasyAvazyakatayA janakazaktivAdimate etadatiriktazaktyakalpanena lAghavasaMbhavAdityarthaH / tathA ceti janakamAtre zaktikalpane cetparyaH / acetanetyAdi / ratho gacchatItyAdau gamanajanakanodanAkhyasaMyogAde rathAdau satvenAkhyAtasya zaktyaiva tathAprayogasaMbhavena tatrAzrayatvAdI lakSaNAkalpanApi nAstIti bhAvaH / apacatyapIti / na ca sAdhAraNajanake zaktirurarIkaraNIyA adRSTasya sAdhAraNakAraNatayA tadvati pAkazUnyapuruSe pacatIti prayogApattiriti vAcyam / gauravAt / nanu pAkajanakAdRSTajanakakRterapi pAkajanakatayA yAgAdigocarakRtikAle'pi pacatIti prayogApattiriti zaMkA vArayati-pAkajanakAdRSTajanaketi / mAnAbhAvAditi / tasyAH pAkAdijanakAdRSTAjanakatvena pAkaprayojakatayAnyathAsiddhatvena. bAdhAdinAnumAnAdipramANasyAnavatArAdityarthaH / ata
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH eveti / tajanakAdRSTajanakakRtestajanakatve pramANAbhAvAdevetyarthaH / kSityAderityAdi / kSitiH sakartRkA kAryatvAditIzvarAnumAne ityarthaH / tajanaketi, kSityAdijanaketyarthaH / arthAntaraprasaGgo'pIti, idamApAtataH tatra sakartRkatvasya ahaSTAdvArakakRtijanyatvArthakatayAnupapattyabhAvAditi / nanu kRtISTasAdhanatAyA vidhyarthatvavAdisaundaDamate tajanakAdRSTajanakakRterapi tajanakatvasya vedabodhitatvena durapahnavatvAtkathamatiprasaGgoddhAra ityata Aha-- bhAve veti / tajanakAdRSTajanakakRtestajanakatve pramANasadbhAve vetyarthaH / tAdRzakRtivAraNAyeti, tAdRzakRtikAle tathAvidhaprayogavAraNAyetyarthaH / tvayApIti / janakamAtre zaktivAdinApi ityarthaH / nanu janakayatne AkhyAtasya zaktikalpane zakyatAvacchedakagauravAttadapekSya kevalayatnatvaviziSTe zaktikalpanasyocitatvAttathaivAha-yatnamAtramiti / yatnatvaviziSTamAtramityarthaH / na cAkhyAtasya yatnatvaviziSTamAtravAcakatve AkhyAtapadayatnapadayoH paryAyatApattiH tacchakyatAvacchedakAvachinnazaktatvasya tatparyAyatApadArthatvAditi vAcyam / iSTatvAt / nanu viSayatvasya dhAtvarthasaMsargatAbhyupagame pAkAnupadhAyakapAkagocarayatnavati puruSe pacatIti prayogApattirityata Aha-janakatvaM veti / phalopadhAyakatvaM vetyarthaH / phalopadhAyakatvaMca tattadvayaktitvAvacchinnajanakatvamatiriktaM vetyanyadetaditi bhAvaH // 4 // (jaya0 ) evaM yatnasyAnumAnikatve / tasya yatnasya yatnatvenApadArthatvAt / arthAdhyAhAravAdimatAlambanenApadArthe'pyadhyAhRtayatne padArthasaMbhAvitamanvayaM vyutpattivirodhena pratyAcaSTe-anyatreti / caitraH pacatItyAderanyatra jAnAtItyAdau, dhAtvarthakriyAyAM kASThaM pacatItyAdau, svArthavyApAre AkhyAtasAmAnyasya vartamAnatvAtItatvAdyanubhAvakatvasya klRptatvAt / tadubhayabhinne'dhyAhRtayatne'rthAdhyAhAravAdimate'pi nAtvayA / AzrayatvAdibodhakAkhyAtajanye vartamAnatvAdiprakArakazAbdabodhe dhAtujanyopasthiteApArabodhakAkhyAvajanye / tatrAkhyAtajanyavyApAropasthite: samAnavizeSyatvapratyAsattyA kAraNatvakalpanarUpavyutpattivirodhApatteriti bhAvaH / yatnavimame'pIti / vahnisaMyogAdyAtmakavyApAravati kAle pAkAnukUlayatnAbhApAyabhicAra ityarthaH / nanu pAkakriyAphalopadhAnAvacchinnavyApAreNa tadanukUlo yatno'numeyaH / kiMca nAstyeva vyabhicAro'ntata IzvarayatnasattvAdata AhadharmIti / nanu caitraH pAkajanakayatnavAn pAkajanakavyApArajanakatvAdityanumAnena sA pratIyetetyatrAha--tavyadhikaraNasyeti / yatnavyadhikaraNasya vahnisaMyogAdeH satvAttadvati vayAdau daizikavyAptervyabhicAra iti bhAvaH / acetane'pi
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASadkayutaH / 49 caitrAdisaMketasattvAdata Aha---caitanyAvineti / vastuta AdipadavyavasthAkathanametat / tena, pAkajanakavyApAreNa / zobhana iti / atra zabdAcchobhanatvaM pratIyate tadviziSTe pAkajanakavyApAravattvaM ca / zobhanatvaM vahnayAdAvapIti vyabhicArastadavastha eva / caitratvAdipratItistvetAdRzavAkyaprayogakAle na zabdAt pramANAntarakRtaniyameti bhAvaH / / nanu vyabhicArihetunA'pi vyabhicArAgrahadazAyAmantato vyabhicArasthAnAnyatvavizeSitena vA tena tadanumAya vartamAnapAkena kAraNatayAkSiptavartamAnayatnasyAntato mAnaso'pi caitrAdau viziSTabodha: syAditi cenna / vyAptyAdipratisaMdhAnaM vinA'pi tAdRzayatnAnubhavAt anyathA vaizeSikA eva vijayeran / manasA ca tannirNayaH sarvatra na saMbhavati saMdehasAmagrIsattvAt / kiM ca tadaMze zAbdatvAnubhavo nobhayathA'pIti dik / tatra zobhanaM pacatItyAdau, yatnAnubhAvakapramANAntarAbhAvazAlini / athAnukulavyApAre zaktAvapi lakSaNayA yatnayatItirvAMcyA / tathA ca lAghavAdyatna eva zaktirastu / kASThaM pacatItyAdau vyApArapratItirlakSaNayetyabhipretya samAdhattemaivamiti / lAghaveneti / vyApAratvasya prakRte janyatvAdyAtmakasyApi yatnatvApekSayA gurutvamiti bhAvaH / patati spandate ityAdau ca patanaspandanAnukUlagurutvavegayorna tatvena pratItiH kiM tu vyApAratveneti gurutvavegatvayorjAtitvena lAghavamakiMcitkaram / bhavatu vA kadAcittAbhyAmapi pratItervinigamakAbhAvAttayorapyAkhyAtazakyatAvacchedakatvam / anyathA yatnatvamapi tathA na syAnniyamatastenApi rUpeNApratItestathA'pi na vyApAratvasya tathAtvamityatra tAtparya bodhyam / ___ zaGkate-~-yatnamiti / yatnatvamityarthaH / janakayatnatve praviSTasya janakatvasyaiva zakyatAvacchedakatvAditi bhAvaH / anuguNAntaramAha-tathA ceti / acetane'pIti / taNDulAdAvapi pAkajanakavahnisaMyogAdisattvAditi maavH| nanu yatnazaktAvapyadRSTadvArA'dRSTajanakakRteH paakjnktvaattdaapttistulyetytraahpaakjnkaadRssttjnketi| ata eva, svajanakAdRSTajanakakRteH svajanakatvAbhAvAdeva arthAntaramuddezyAsiddhiH / tatra hyanantAdRSTajanakakRteH kSitijanakatvaka lpanApekSayA kSitijanakatvenaikakRtikalpanaiva laghIyasIti lAghavAdekakRtisiddhI tadAzrayezvarakalpanaM phalamukhatvAnna doSAyetIzvarasiddhiH / svajanakAdRSTajanakakRte: svajanakatve tu tRptena tatkRtijanyatvenaiva sAdhyasiddhau nezvarasiddhiH syAditi bhAvaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH ka-karmaNI lakAravAcye, caitraH pacati pacyate taNDula iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt anyathA pacatItyatrApi karttari tRtIyA pacyata ityatra ka. maNi dvitIyA syAt tayoranabhihitAdhikArIyatvAt nanu tatrAdRSTadvArakakRtijanyatvasya yatra samavAyena kArya tatra viSayatA kRtirityevaM pratyAsattiniyatajanyatvasyAdyaghaTAdidRSTatulyasAdhyatvAttatsiddhiH syAt ata Aha-bhAve veti / tvayApIti / tavA'pi adRSTAdvArakatvena tajanakakRtivAraNaM samAnamiti tadapekSayA yatnatvaniveza eva laghIyAniti bhAvaH / nanu nirUpitatvavizeSasaMsargeNa pAkAderdhAtvarthasyAkhyAtArthe prayojakatve prayojake cAnvayAnnAtiprasaGgaH / anyathA paraMparayA kRtAvapi kacitprayogaH kacinnetyatra tavApyasaMgaterityataH svamatamAha-yatnamAtramiti / / nanu pacadhAtoH pAkatve lakSaNAyAmapi pacatItivyavahAraH pramANaM syAt pAkatvaviziSTaviSayakayatnasya pAkatvaviSayakasvaniyamAt , vizeSyataiva saMsarga iti cettathA'pi vRSTayAdyartha yatamAnasya vRSTivizeSyakakRtyutpAde'pi svarUpAyogyatayA tato vRSTayanutpAde varSatIti, nigaDanizcaladehe ca utthAnAnutpattAvapi tadviSayakakRtimAdAyottiSThatIti vyavahAraH syAnna syAccAnyavize yakakRtyA zarkarAbhojane tAM bhuGkte ityata Aha-janakatvamiti / janakatvaM ca prAguktayuktyA prayojakatvAvizeSarUpaM bodhyam / vRSTayAdiprayojakatvaM nAsmadAdikRteriti naatiprsnggH| vizeSyitAyAzca vizeSyatAvacchedakaikyenaikyAnna vizeSyitAsaMsargatvenApi tatpakSe atiprasaGgabhaGga iti bhAvaH // 4 // (mathu0) vaiyAkaraNamatamutthApayati-kartR-karmaNI iti / lakAraH AkhyAtam iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAditi, iti atra, caitra-taNDulAdipadAkhyAtapadayoreka dhamibodhakatvAnurodhAdityarthaH, vibhinna pratinimittakayorekarmibodhakatvalakSaNasya zAbdasAmAnAdhikaraNyasyAtra sAmAnAdhikaraNyapadArthatvAt / nanu caitra-taNDulapAkhyAtapadayorekatharmibodhakatvamevAsiddha tathAca lAghavAt pravRttitvamAkhyAstaya zakyatAvacchedakamityata Aha-anyatheti / tayorekadhamyabodhakatve ityrthH| kecitu iti sAmAnAdhikaraNyAurodhAdityatra caitra-taNDulapadArthAkhyAtArthayorabhedasaMsargakAnvayAnurodhAt / nanvidamevAprasiddha tathAca lAdhavAt pravRttitvamevAkhyAtasya zakyatAvacchedakamityasvarasAtsAdhakAntaramAha-anyatheti / kartR-karmaNoranabhidhAne ityaahuH|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / kRtyabhidhAnasyAviziSTatvAt / kartR-karmasaGkhyAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM niyamaH-na caivaM caitreNa dRSTo ghaTa ityAdau vinApi tiDaM saGkhyApratIteH klaptazakteH supa evaM saGkhyopasthitisaMbhave tiGo na tadabhidhAyakatvamiti vAcyam / caitro maitrazca gacchata ityAdI vinApi tAdRzamupaM dvitvAdipratyayAt lAghavAdekavacanatvAdinaiva ekatvAdI zaktatvAcca-ityapi nAsti, kRtA saGkhyAnabhidhAnAt / kiMca ekatvAdisaMkhyAbhidhAne na niyamaH padArthatAvacchedakAvacchinnasyAkAGkAdivazAt kartRkarmasAdhAraNyenAnvayabodhasya durvAratvAt / kakatvatvAdinAbhidhAne'pi karnAderapyabhidheyatvaM, zaktau zaktatAvacchedakazakyatAvacchedakayozca gauravamadhikam / tasmAdAkhyAtatvena kartari, Atmanepadatvena ca karmaNi ekavacanatvAdinA tattadUpeNa vA ekatvAdI zaktiH; ekapadopAttatvAca saMkhyAyA vaacygaamitvm| kartR-karmabodhakatvaM ca ekadA'vyutpannam , ataeva maitraH pacyate taNDula ityAdayo na prayogAH / kartari ya ko'sAdhutvAcca pacyate caitra ityAdayo'pi kartari neti vaiyAkaraNAH // 5 // tayoH tRtIyA-dvitIyayoH / anabhihitAdhikArIyatvAditi kartR-karmaNoranabhidAna zivADhaziSTatvAdityarthaH / nanu dvitIyAtRtIyAnuzAsanasyAkhyAtena kRtyanabhidhAne karmaNi dvitIyetyevArtha-ityataAha-kRtyabhidhAnasyoti / aviziSTatvAditi bhavanmate kartRkarmAkhyAtasAdhAraNatvAdityarthaH / tathAca taNDulaM pacatItyatrApi dvitIyA caitreNa pacyate ityatrApi tRtIyA na syAdityarthaH / etaca karmAkhyAtasyApi kRtibodhakatvamiti prAcInamatAnusAreNa, tanmate anvayabodhaprAta: razcAgre vyutpaadniiyH|| vastutastu kRtyanabhidhAnAbhidhAnasya tRtIyA-dvitIyAniyAmakatve caitro gharTa jAnAtItyAdAvapi kartari tRtIyApatteH, karmaNi dvitIyAnApatteH / na cAkhyAtena mukhya-bhAktasAdhAraNakarmatvAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAmeva tRtIyA-dvitIyAliyama
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH iti vAcyam / caitreNa bhUyate ityAdI bhAvAkhyAtasthale kartari tRtIyAnupapatteriti dhyeyam / niyamAntaramAzaGkaya nirAkaroti kartRkarmasaMkhyetyAdinA / ityapi nA. stItyantenAnvayaH / kartRgatasaGghayAyAH pratyayenAbhidhAne kartari prathamA, tena tadana. bhidhAne tRyIyA, evaM pratyayena karmagatasaMkhyAyA abhidhAne karmaNiprathamA tadana. bhidhAne tatra dvitIyA iti niyama ityrthH| antarA zaDUte-jaceti / supa eva prathamAvibhaktita eva, saMkhyopasthitisaMbhava iti caitra: pacati taNDulaH pacyate ityAdau saMkhyopasthitisaMbhava ityarthaH / na tadabhidhAyakatvaM na saMkhyAbhidhAyakatvam / tathAca tRtIyAdvitIyApattistadavastheti bhaavH| yadyapi ghaTa etA. vataiva saMkhyAyAM supaH klaptazaktikatvamupadarzitaM bhavati kiM caitreNa dRSTa ityanena, tathApi kRtA saMkhyAnabhidhAnAditi vakSyamANadRSaNe'sya viziSTopadarzanasya phalaM bhaviSyati / / kecittu kriyArahitaM vAkyameva nAstItimate ghaTaityatra kriyApadAdhyAhAra. syAvazyakatve astItyAdi tiGantamevAdhyAhartavyam / tathAca vinigamanAviraha iti kadAcit yAdatastadupezya sakriyameva vAkyamudAhRtam / na ca tathApi caitrAbhyAM pacyate, taNDulAn pacatItyAdi vihAya kRdantaparyantAnudhAvanaM viphalamiti vAcyam / prathamAyAH saMkhyAzaktisiddheraiva prakRtopayogitvAt prathametarasubvibhakteH saMkhyAzaktisiddhyA tiGaH saMkhyAzaktinirAkaraNAzakyatvAdityAhuH / ityAdAviti / AdipadAt caitro maitrI viSNumitrazca gacchantItyasya prigrhH| tAdRzeti dvitvAdibodhaketyarthaH dvitvAdipadAdbahutvaparigrahaH / nacAtra supaiva dvitvAdibodhasaMbhavaH, subvibhaktau na lakSaNeti pravAdasya yadvibhaktyarthe yadvibhaktervyatyayA. nuzAsanaM tadvibhattyarthAtirikta vibhaktyantarazakye tadvibhaktarna lakSaNetyeva viSayatvAditi vAcyam / supo dvitvAdiSu lakSaNAnusaMdhAnaM vinApi dvitvAdipratyayAditi kecittu caitrAdipadottarasupo dvitvAdilakSaNAyAM caitraparyAptamaitrapadottarasupo dvisvAdilakSaNAyAM maitraparyApterdvitvAdereva pratItyA caitra-maitrobhayaparyAptadvitvAdhalA. mAt caitra-maitrobhayamiti pratItirna syAt syAca caitradvayaM maitradvayamityeva pratItiH suvibhakteH prakRtyarthagatamAtrasaMkhyAbodhakatvaniyamAt / na caivaM caitra-maitrapadottara(savartha) saMkhyA kathaM caitrAdAvanvetIti vAcyam / dvandvasamAsAyatiriktasthala / eva tathA niymaadityaahuH| yattu caitro maitrazca gacchata ityAdau lakSaNayaivAkhyAta dvitvAdipratyayasaMbhavAt kintasya tatra zaktikalpanena / na cAtra vA dvitvAdAvAkhyAtasya lakSaNA dRSTau ghaTau dRSTA ghaTA ityatra prathamAyA vA dvitvAdiSu lakSaNetyatra vinigamanAbhAvAt ubhayoreva zaktisiddhiriti vAcyam / saMkhyAtiriktasya prathamAvibhakteH zakyasyA bhaavH|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / 53 prasidhyA tatra prathamAvibhakteH saMkhyAyAM lakSaNAyA vaktumazakyatvAt zakyasaMbandhasyaiva lakSaNAtvAditi / tanna / prathamAvibhakteH saMkhyAyAM lakSaNAyA vaktumazakyatve'pi zaktibhramasya suvacatayA vinigamanAMvirahasya duritvAditi / nanvatAvatA AkhyAtadvivacanAdevitvAdI zaktirAyAtu tadekavacanasya ekatve zaktau tu kimAnaM, tathAca tatraiva tRtIyA-dvitIyAniyamArtha kAdirAkhyAtapavAcyaH syAdityata Aha-lAghavAditi / sitvAdinA ekatvAdiSu zaktikalpane zaktatAvacchedakabAhulyApacyA lAghavAdekavacanatvAdinaiva prathamaikavacanAderekatvAdiSu zaktiH, tathAcAyAtamAkhyAtaikavacanAderapyekatvAdipu zattayetyarthaH / ata eva 'bekayodvivacanaikavacane' ityanuzAsanam / yadyapyekavacanatvaM naikatvazaktatvamAtmAzrayAra, nApyekatvabodhakatvaM padamAtrasyaiva lakSaNAdinA ekatvabodhatvAt ; tathApi saGketavizeSasaMbandhenaikavacanapadavattvamekavacanatvAdi, 'tAnyekavacana-dvivacana bahuvacanAnyekazaH' ityanuzAsanena tiGmubekavacanAdipadasya saGketitatvAt / na caivaM tena rUpeNa jJAnaM vinA sitvAdinA jJAnAdekatvAdipratyayo na syAditi vAcyam / vinA zaktibhramamiSTatvAditi bhAvaH / - atra navyAH-sitvAdinA prAtisvikarUpeNa subbibhakterekatvAdiSu zaktAvapi tivAdinA tiDvibhakterekatvAdiSu zaktirAvazyakI caitraH pacatItyAdAvagRhItasu saMkhyAzaktikAnAM kadAcittibAderekatvAdiniSThattijJAnAdekatvAdibodho bhavatyavivAdam / tathAca tibAdeH pravRttitvaM zakyatAvacchedakamekatvatvAdikaM vetyatra vinigamakAbhAvAdubhayoreva tacchakyatAvacchedakatvasiddheH / ekatvatvAdeH zakyatAvacchedakatve'pi prattitvaprakAreNa bodhasya lakSagAdinA suvacatvAta, praTattitvaprakArakatibAdijanyabodhasyeva ekatvAdiprakArakatajanyabodhasyApi svArasikatvasya prAmANikasiddhatvAt / anyathA boSasya svArasikatvamAdAya vivAde pavAdipadasyApi pratyekamAdAya vinigamanAviraheNa lAghavAta hariNatvAderazakyatAvacchedakatApatteH nAnArthIcchedApattezca / evaM ca prathamaikavacana-dvivacana bahuvacanAnAM vA ekatva-dvitva-bahutveSu zaktiH, tiDekavacana-dvivacana bahuvacanAnAM vA ityatra vinigamakAbhAvAdekatvAdiSu zaktisiddhiH, caitraH pacatItyAdau agRhItasusaMkhyAzaktikAnAM kadAcittibAderekatvAdiniSThattijJAnAdapyekatvAdibodhasya , sarvasiddhatvAt / na ca tadattijJAnaM lakSaNAjJAnarUpaM zaktibhramarUpaM veti vAcyam / tadvattijJAnaM lakSaNAjJAnAdirUpaM prathamaikavacanadAvekatvAdiSu vRttijJAnaM vA zaktibhramarUpamityatra vinigamakAbhAvAt pratyekamAdAya vinigamakAbhAvena tiDekavacanAdeIhulyasyAkiMcitkaratvAditi vadanti / kecittu kevalAt pacati-pacata ityAditaH tiGaH kartari lakSaNAdinA vA vaiyAkaraNamate tiGaH zaktyA vA ekaH pAkakateMtyAdibuddheranubhavasiddhatvAdAkhyA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tasyaikatvAdau zaktisiddhiH / naca tatraikatvAdiviziSTakarttayaiva lakSaNA zaktibhramoveti vAcyam / kevalakartari lakSaNAdinApi tAdRzavodhasyAnubhavasiddhatvAdityAhuH / kecittu vAri tiSThati svastiSThati ityAdau vinApi luptasupaH pratisaMdhAnaM ekatvAdipratIterekatvAdiSu tiGaH shktisiddhirityaahuH| ___ kRteti / tathAca caitreNa dRSTo ghaTa ityAdAvapi karmaNi dvitIyA syAnna prathamA, caitraH paktatyAdAvapi kartari tRtIyA syAnna prathameti bhAvaH / tasmAt pratyayena saM. khyAbhidhAnAnabhidhAnaM na prathamAtRtIyAniyAmakaM, kintu pratyayena kartR-karmaNorabhidhAnAnabhidhAnameva taniyAmakamiti vaiyaakrnnnigmH| nanvAkhyAtasthala eva tathA vaktavyaM, kRtsthale tu kartRkarmaNorabhidhAnAnabhidhAnAbhyAmeva niyama ityata Ahakizceti / saMkhyAbhidhAne iti, AkhyAtajanyasaMkhyAprakArakabodhe-ityarthaH na niyama iti, kRtizaktivAdinAM vizeSyatAniyamo nAstItyarthaH kvacitkataiva tadvizeSyaH kvacitkarmatyatra niyAmakasya durvacatvAditi bhaavH| etadevAha-padAtheti / AkhyAtopasthApitasyaikatvatvAcavacchinnasvetyarthaH / karta-karmeti / tathAcobhayatraiva saMkhyAnvayAt devadatta: pacati taNDulamityatra karmaNi prathamA devadattena pacyate taNDula ityatra kartari prathamA syAditi bhAvaH / nanu kaTekatvatvAdinA zakyatvAd yogyataiva niyAmikA ityata Aha-kakatvatvAdineti / abhidheyatvaM, vizeSaNavidhayA zakyatvam / yadi ca kRtiviziSTaikatvaM karbakatvaM tadA saMsargavidhayA zakyatvam / nanu mukhyavizepyavidhayaiva mayA zakyatvaM nAbhyupe. yate ityata aah-shktaaviti| kakatvAdyoH saMbandho mama vAkyArthaH tava ca tatrApi zaktiviSayatvam / kiJca mama ekavacanatvAdinA supa-tisAdhAraNaM saMkhyAyAM zaktitrayaM, tava AkhyAtaikavacanatvAdinA kakatvAdiSu zaktitrayaM, AtmanepadaikavacanatvAdinA kamaikatvAdiSu zaktitrayaM, savekavacanatvAdinA ekatvA. diSu zaktitrayamiti nava zaktaya ityarthaH / zaktateti / mamaikavacanatvAdinA zaktatvaM, tava cAkhyAtaikavacanatvAdinA kartari vihitaikavacanatvAdinA vA zaktatvam iti zaktatAvacchedakagauravamityarthaH / tattadrUpeNaiva zaktatvasyAgre vakSyamANatvAt zaktatAvacchedakazarIramubhayamata samAnamityata Aha-zakyateti / mamaikatvatvAdinA zakyatvaM, tava katrakatvatvAdinA zakyatvamiti shkytaavcchedkgaurvmityrthH| idamupalakSaNaM kaThekatvatvAdinA zakyatve ca yogyatAzramAt karta-karmasAdhAraNyenAnvayasya durvAratvamityapi bodhyam / navyAstu nanvAkhyAtasya ekatvatvAdinA pRthagekatvAdau na zaktiH kiMtu AkhyAtaikavacanasya kakatvena kakasmin zaktiH, AkhyAtadvivacanasya kartadvayatvena kartRdvaye zaktiH, AkhyAtabahuvacanasya kartRbahutvena kartRbahuSu zaktiH / Atmanepadaikavacanasya karmaikatvena kamaikasmin zaktiH, Atmanepadadvivacanasya karmadvayatvena
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH / karmadvaye zaktiH, Atmanepadavahuvacanasya karmabahutvena karmabahuSu zaktiH / tathAca kartRkarmazaktivAdinAM vaiyAkaraNAnAM kartR-karmagorabhedasaMsargeNAnvayaniyAmakasyaiva asmAkamapi kakAdInAM tAdAtmyasaMbandhenAnvaye niyAmakatvAnnAtiprasaGgastadavastha ityata Aha-karbakatvAdineti / kaakatvatvAdineti pAThastu praamaadikH| abhidhAne'pi, AkhyAtasya zaktAvapi / abhidheyatvaM zaktivizeSyatvam / nanvatra iSTApattiH kiMtu kevalakartRtvAdeH zakyatAvacchedakatva eva vivAda ityata AhazaktAviti / vyAkhyAnaM ca pUrvoktamiti prAhuH / vaiyAkaraNaH svamataniSkarSamAha-tasmAditi / AkhyAtatveneti pacate ityA dAvAtmanepadenApi kartRvodhanAditi bhAvaH / Atmanepadatveneti, parasmaipadatvena kadAcidapi karmAbodhanAditi bhAvaH / ekavacanatvAdineti / AdinA dvivacanatva-bahuvacanatvaparigrahaH / ekavacanatvAdirUpeNAjJAnadazAyAM tipsvAdiprakArakajJAnAdvinA zaktidhamamekatvAdibodho yadyanubhavasiddhastadA tvAha-tattadUpeNaveti / evamAkhyAtatvAdeH zaktatAvacchedakatvAbhidhAnamapyApAtataH vastutastu prAguktayuktyA tipvAdikameta bodhyam / nanu bhavatAmapi saMkhyAnvayaniyamaH kathamityata Aha-ekati / castvarthe, ekenaivAkhyAtapadenopasthApitatvAcca ityarthaH / vAcyagAmitvamiti saMkhyA-kAlAyatirikAkhyAtabodhyAnvayitvamityarthaH / tathAca vizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena AkhyAtajanyasaMkhyAprakArakazAbdabodhotpatti prati kAlatvaikatvatvApattiprakAratAsaMbandhenAkhyAtajanyopasthiteH kAraNatayA nAnyatra tadanvayaH / caitraH pacatItyAdau ekacaitraH ekpaakk-bhinn-ityaayevaanvybodhH| ata eva supekavacana-tiDekavacanadyorubhayoreva sArthakateti bhAvaH / . kecittu kartRtvAvacchinnavizeSyatAsaMbandhenAkhyAtapadajanyasaMkhyAprakArakazAbdabodhotpattiM prati AkhyAtapadajanyakartRtvaprakArakopasthitiH karmatvAvacchinnavizepyatAsaMbandhenAkhyAtapadajanyasaMkhyAprakArakazAbdabodhotpattiM prati AkhyAtapadajanyakarmatvopasthitirvizeSyatAsaMbandhena kAraNaM, tadubhayAtiriktavizeSyatAsaMsAdhe. nAkhyAtajanyasaMkhyAprakArakazAbdabodhotpatteralIkatayA yAvadvizeSakAraNavAdhAdeva saMkhyAkAlAdau na saMkhyAyA anvaya-ityAhuH / / nanu pakSyata iti prayogasya kartR-karmobhayasAdhAraNatayA caitraH pakSyate taNDula ityAdau caitra: pAkakartA taNDulaH pAkakarmeti bodho jAyatAmAtmanepadasya kartRkarmobhayavAcakavAdityata Aha-kartakarmeti / bodhakatvaM smArakatvam / acha. tpannam , ekAkhyAtapadaviSayakajJAnasyAsiddham / padajJAnasya udoSakaviSayava padArthasmArakatayA phalabalena tattajjJAnavyaktibhinnAkhyAtapadajJAnasvaiva kartRkarmodbodhakatvAt , anyathA nyAyanaye'pi tatra kartRtva-karmatvabodhasya durvAratvAditi bhAvaH / caitraH pakSyate taNDula isyatrApi pakSyatepadasyAnusatyA kartR
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: karmasmaraNAduktamekadeti / caitraH pazyate taNDulaM maitreNa pazyate taNDulaH ityatra samUhAlambanAkhyAtapadadvayajJAnasyaikadaiva karmakartR smArakatvAdeketyAkhyAtapadavizeSaNaM, maitreNa pakSyate odanaH caitrastemanaM ityAdiSvapyATatyaiva kartR- karmatrIyaH / yadvA bodhakatvamanubhAvakatvamavyutpannamakAkhyAtapadaviSayakai kajJAnajanyakartRkarmopasthiterasiddhaM, padajJAnajanyakartR-karmopasthiteH zAbdabuddhikAraNatAyAM tattadupasthitivytibhinnatvaviziSTajanyatvasya saMsargatvAditi bhAvaH / na prayogA iti / na vinA AvRtti, caitraH pAkakartA taNDulaH pAkakarmeti bodhajanakA ityarthaH / etaccApA tataH sati tAtparyajJAne AvRttiM vinApi tAdRzabodhasyeSTatvAditi dhyeyam / nanu tathApi caitraH pacyata ityatra caitraH pAkakarteti bodho durvAraH Atmanepadasya kartaryapi zaktatvAdityata Aha- karttarIti / asAdhutvAt, anAkAGkSitatvAt / yagAyasamabhivyAhRtAnupUrvyA eva tatrAkAGkSAtvAdanyathA nyAyanaye'pi tatra kartRtvabodhasya durvAratvAditi bhAvaH / castvarthaH, ityAdayo'pi na prayogAH, iti saMbadhyate, na kartRbodhakA iti tadarthaH / idamupalakSaNaM, karmaNi zapo'sAdhutvAt taNDula: pacate ityAdayo'pi na karmavodhakA ityapi mantavyam // 5 // ( rAma0 ) vaiyAkaraNamatamAha- kartRkarmaNI iti / / lakAraH AkhyAtaM, arraveratri latvena paribhASitatvAdityarthaH / kartRtvaM karmatvaM ca samavAyena viSayatayA vA kRtireva zakyatAvacchediketi, pacatItyAdau samavAyena kRtiprakAreNa, pacyate ityAdau ca viSayatayA kRtiprakAreNa tattadarthabodhasyAnubhavikatvAdityarthaH / iti ityatra sAmAnAdhikaraNyeti caitrapadAkhyAtapadayobhitra rUpAbhyAM caitratva - kRtibhyAmekasya caitrasya dharmiNo bodhakatvameva zAbda samAnAdhikaraNyaM, caitreNa pacyate taNDula ityAdau ca taNDulapadAkhyAtapadayobhitrarUpAbhyAM taNDulatva - viSayatAsaMbandhena kRtibhyAmekasya taNDuladharmiNo bodhakatvaM zAbdasAmAnAdhikaraNyamanubhavasiddhaM tadanurodhAccAkhyAta sAmAnyasya samavAyena kRtiH zakyatAvacchedikA Atmanepadasya ca viSayatAsambandhena kRtiH zakyatAvacchediketi samudAyArthaH / yadvA sAmAnAdhikaraNyAnurodhAdityasya caitrAdipadArthe tAdAtmyasaMbandhenAkhyAtA 56 prakArako syAnurodhAdityarthaH / anyatheti AkhyAtasya karttari karmaNi ca zaktyanaGgIkAre ityarthaH / tayoH tRtIyA - dvitIyayoH anabhihitAdhikArIyasUtrAbhyAM * sAdhutvena pratipAdanAdityarthaH / AkhyAtena karturanabhidhAne samabhivyAhataprAtipadi tRtIyA, evaM AkhyAtena karmaNo'nabhidhAne samabhivyAhRtaprAtipadike dvitIyA iti tRtIyA - dvitIyAdividhAyakasUtrasyArthastathA ca kRtiH karmatvaM vA yathAkhyA zakyaM na tu karttA karma vA tadA tRtIyA - dvitIyAvidhAyakasUtrabalena caitraH pacatItyAdau tRtIyA caitreNa pacyate taNDula ityAdau dvitIyA syAdevaM ca caitreNa taNDulaM pacati caitreNa pacyate taNDulamityAdiprayogasyApi sAdhutvApattirnaceSTApattistathA sati yajJAdau tAdRzaprayoge'pyasAdhuzabdaprayogakRtadoSa virahaprasaGgAdityarthaH / atra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyaakhyaassttkyutH| hetumAha-kRtyabhidhAneti / kRtyabhidhAnetyanantaraM mAtrapadAdhyAhAreNa karmAkhyAtasthale karmAkhyAtasthale ca kartuH karmaNazcAnabhidhAne'sya bhavanmate tulyatvAdityarthaH karaNIyaH / yadvA nanu kRterana bhidhAne tRtIyA kRterabhidhAne dvitIyetyanabhihitAdhikArIyasUtrArtho vAcyaH iti nokta doSa ityata Aha-kRtyabhidhAnasyeti / aviziSTatvAditi caitraH pacatItyAdAviva caitreNa pacyate ityatrApi kRtyabhidhAnasyAviziSTatvAdityarthaH / tathAca caitreNa pacyate ityatrApi tRtIyA na syAdityarthaH / nanu kartagatasaGkhyAyAH pratyayenAnabhidhAne tRtIyA evaM karmagatasaMvayAyAH pratyayenAnabhidhAne dvitIyetyanabhihitAdhikArIyasUtrArthovAcya iti notAtiprasaGga ityAzaGkaya nirAkurute-kartR-karmetyAdi / atra ca kartRkarmetyAyaH ityapinAstItyanta eko granthaH / nanvAkhyAtasya saGkhyAvAcakave uktaniyamaH saMbhavati tatra ca pramANaM nAstItyAzaGkaya nirAkurute-na ceti / yadyapi caitreNa dRSTa ityasyopadarzanaM nirarthakaM ghaTa ityatraiva supaH klaptasaMkhyAzaktikatvAt tathApi kRtsamabhivyAhArasthale supaH saGkhyAbodhakatve pradarzite kRtaH saMkhyAzako mAnAbhAva ityuktaM bhavati / tathAca kRtA saMkhyAnabhidhAnAditi vakSyamANadUSaNasya sphuTatA bhavatItyabhiprAyeNa tadupadarzanamiti dhyeyam / saMkhyApratIteriti / ekoghaTazcaitratidarzanaviSaya ityanvayabodhe ekatvasaMkhyAdipratIterityarthaH / idaM ca klasazaktarityatra zaktikalpane hetuH / supa eveti / prthmaavibhkterevetyrthH| sanyopasthitisaMbhave iti, caitrogacchati grAmogamyata ityAdau ekatvAdipratItisaMbhava ityarthaH, na saMkhyAbhidhAyakatvamAkhyAtasya na saMkhyAbodhakatvam / caitro maitrazceti / ityAdAvityAdipadena caitromaitrodevadattazca gacchantItyAdisaMgrahaH tAdRzasupamiti, dvitvAdibodhakasupamityarthaH / tathAca atra dvitvAdisaMkhyAvAcakapo'bhAvAdakAmenApyAkhyAtasya saMkhyAvAcakatvamaGgIkAryamiti bhAvaH |n coktaprayoge lakSaNayaiva ekavacanAt dvitvAdisaMkhyAbodhasaMbhave kimanurodhenAkhyAtasya saMkhyAvAcakatvamaGgIkAryamiti vAcyam , lakSaNAbIjAdyapratisaMdhAnadazAyAmapi uktavAkyAt dvitvAdisaGkhayAnvayabodhasya sarvAnubhavasiddhatvAt / anyathA anyatrApi zaktyucchedaprasaGgAt / nanu uktavAkyaprAmANyAnurodhAdAkhyAtadvivacanAdatviAdisaMkhyAvAcakatvasya siddhatve'pi AkhyAtaikavacanasya saMkhyAvAcakatvaM na siddhayatItyata Aha-lAghavAditi / sitvAyanantadharmeSu zaktatAvacchedakatvakalpanApekSayA AkhyAtaikavacanasAdhAraNaikavacanatvasya zaktatAvacchedakatve lAghavAdityarthaH, ekavacanatvaM ca lakSaNANahAjanyaikatvasaMkhyAvodhajanakatAvacchadekAnupUrvImatvamiti nAnyonyAzrayAdikamiti / saMpradAyavidastu caitrogacchatItyAdau subekavacanasya zaktipratisaMdhAnaM vinApi saMkhyAnvayabodhasya sarvajanAnubhavasiddhatvena sube. kavacanasyeva AkhyAtaikavacanasyApi saMkhyAvAcakatvaM nirvivAdamiti vadanti / kRteti / tathAca kamarvAcikRtpratyayaghaTitavAkye karmapadasya dvitIyAntatA kartR
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH vAcikRtpratyayaghaTitavAkye kartRpadasya tRtIyAntatA syAditi bhAvaH / nanu AkhyAtaghaTitavAkya eva tAdRzaniyamaH kRtpratyayaghaTitavAkyasthale tu niyamAntaramevetyataAha-kizceti / ekatvAdisaMkhyAbhidhAna iti, AkhyAtajanya ekatvAdisaMkhyAprakArakAnvayabodha ityarthaH na niyamaH, kRtizaktivAdinAM mate na vizeSyatvaniyamaH, tathAca kutracitkartuH kutracitkarmaNazca tadvizeSyatve vinigamakasya vaktumazakyatvAditi bhaavH| etadeva spaSTayati-padArthatAvacchedakAvacchinnasyeti / AkhyAtopasthApitasyaikatvatvAdhavacchinnasyetyarthaH / AkAGgAdivazAt, AkAsAdisAcivyAt / kartR-karmeti, tathAcobhayatraiva saMkhyAnvayAta caitraH taNDulaM pacati ityatra karmapadaM prathamAntaM syAt syAca caitreNa pacyate taNDula ityatra kartapadaM prathamAntamiti bhAvaH / katraikatvatvAdineti / yadyapi devadatte'pyAkhyAtArthasaGkhyAnvayApattyA caitreNa devadatto'yaM gacchatItyAdiprayogApattireva, tathApi svaprakRtyarthakriyAkarvekatvatvAdinA zaktikalpane tAtparyam / nacaivaM svatvAnanugamasyApi sattvena tadanabhidhAne nyUnatA, prAcAM mate yatra-tattvAdivat svatvasyApyanugatatvena tanmatamAzrityaitadabhidhAnAt / ka derapIti / Adipadena karmaparigrahaH viziSTasya zakyatve vizeSaNAMze'pi zaktirAvazyakIti bhAvaH / abhidheyatvaM zakyatvaM, tathAca dRzcikabhiyA palAyamAnasyetyAdinyAyAvatAra iti bhAvaH / idamupalakSaNamayamazvastamazvaM gacchatItyAdAvubhayakarmajasaMyogasthale svaprakRtyarthakriyAkartRtvasya kartR-karmatAdhAraNatayAkhyAtasya niSThatvAMze svaprakRtyarthatvAMze ca zaktisaMbandhaka. lpane gauravam / evaM katrekavacanAkhyAtatvAdikaM zaktatAvacchedakamiti zaktatAvacchedaMkagoravam / evaM zakyatAvacchedakagauravaM ca sphuTameva, kakatvatvAdeH zakyatAvacchedakatvAditi / tathAca kaakatvatvAdinA zaktikalpane kartari karmaNi ca vizepaNatayA zaktiH svIkRtaiva bhavatA; adhikaM ca tava zaktyAdigauravamiti samu. daayaarthH| . vaiyAkaraNaH svamatamupasaMharati-tasmAditi / ekavacanatvasyAkhaNDasyAnabhyupagame tvAha-tattadrUpeNeti / sitvAdinaiva titvAdinA vetyarthaH / AkhyAtatvaM. ca dazalakArasAdhAraNaM latvamanyatreti prAgevoktaM tatraivAmusaMdheyam / nanvevaM kartakamasAdhAraNyena saGghayAnvayasya duritvAditi doSasyAparIhAra evetyataAhaeketi / ekenAkhyAtapadena kartR-saGkhyayorabhidhAnAt kRti-vartamAnatvavat kartRsaMkhyayoreva parasparamanvayaH AsatterutkaTatvAditi saMpradAyaH / .. navyAstu karnAkhyAtajanyasaMkhyAprakArakazAbdatvAvacchinnaM prati AkhyAtajanyakarbupasthititvena hetutvaM lAghavAt / anyathA tAdRzazAbdatvAvacchinnaM prati caitrAdipadajanyopasthitInAmanantAnAM parAmarzAnumitivat kArya-kAraNabhAvakalpane mahAgauravaprasaGgAdityatra tAtparyamityAhuH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] vyAkhyASaTkayutaH ___ nanvAkhyAtasAmAnyasya kartRzaktatayA AtmanepadasyApi kartRbodhakatvaM karmabodhakatvaM ca tasya prasiddha tathAcaikadA kartR-karmatAtparye caitra: pakSyate taNDulaM ityAdiprayogApattirityata Aha-kartRkarmeti / avyutpannamiti, ekadA tadubhayabodhAya kArya-kAraNabhAvAkalpanAditi bhAvaH / na caikasyAkhyAtasyaikadA kartR-karmabodhakatvAbhAve maitreNa taNDulaH pakSyate caitrastu temanaM ityAdAvekasmAdAkhyAtAt taNDule caitrakartRkapAkakarmatvasya maitre temanakartRtvasya ca samUhAlambanazAbdabodho na syAditi vAcyam / AkhyAtAntarAdhyAhArasthala evezasamUhAlambanazAdabodhAGgIkArAt / yatra ca nAdhyAhArastatraikasmAdevAkhyAtAdAttyA krameNaiva kartRtvasya karmatvasya ca zAbdabodho na samUhAlambanam / nacAttisvIkAre ekasyAkhyAtasya ekadA kartRkarmabodhakatvAbhAvavyutpattibhaGga eva, etAdRzavyutpattAvekAnusaMdhAnAvacchinnatayaikasyAkhyAtasya vizeSitatvAditi dik / nanu mAstu uktavyutpattivirodhenaikadobhayabodhakatvaM, tathApi caitre pAkakartRtvamAtratAtparyadazAyAM caitraH pacyate iti prayogaH syAdityata bhAha-kartarIti / asAdhutvAcetyatra co'vadhAraNe // 5 // (raghu0) vaiyAkaraNamatamAha-kartRkarmaNIti / lakAravAcye AkhyAtavAcye itIti ityatretyarthaH / sAmAnAdhikaraNyAnurodhAditi, nAmAkhyAtayorekarmibodhakatvarUpasAmAnAdhikaraNyabodhasyAnubhavasiddhatvAdityarthaH / nanvetAdRzAnubhave mAnAbhAva ityata Aha-anyatheti / ka khyAtakarmAkhyAtayoH kartRkarmaNoranabhidhAyakatve ityarthaH / tayoriti / dvitIyAtRtIyayorityarthaH / anabhihitAdhikArIyatvAditi / kartRkamAnabhidhAyakAkhyAtasamabhivyAhAre abhihitatvAdityarthaH / yatrAkhyAtena ka; nAbhidhIyate tatra tRtIyA, yatra cAkhyAtena karma nAbhidhIyate tatra dvitIyAbhiyuktasaMmateti bhAvaH / nanvAkhyAtasya kRtyabhidhAyakatvAnabhidhAyakatve eva dvitIyAtRtIyayorniyAmake staH / tathA ca vyarthamAkhyAtasya kartAdyabhidhAyakatvamityata Aha-kRtyabhidhAnasyeti / aviziSTatvAditi, karmAkhyAtasAdhAraNatvAdityarthaH / tathA ca naiyAyikanaye karmAkhyAtasyApi kRtivAcakatayA tatra tatIyA na syAditi bhAvaH / na ca naiyAyikanaye karmAkhyAtasya karmatvArthakatayA kathametaditi vAcyam / prAcInanaiyAyikanaya evaitadabhidhAnAt / sphuTIbhaviSyati cedamupariSTAt / zaMkate-kartRkarmetyAdi / niyamaH dvitIyAtRtIyayostadabhAvayozca niyama ityarthaH / yatra dhAtUttarapratyayema kartRgatasaMkhyAbhidhIyate tatra kartari na tRtIyA / yatra kartRgatasaMkhyA nAbhidhIyate tatra kartari tRtIyA / evaM yatra dhAtUttarapratyayena karmagatA saMkhyAbhidhIyate tatra karmaNi na dvitIyA / tena yatra karmagatasaMkhyA nAbhidhIyate tatra karmaNi dvitIyeti bhAvaH / caitreNa dRSTo ghaTa ityAdAviti /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH na ca supa: saMkhyAbhidhAyakatve caitro rUpavAnityudAharaNaM tyaktvA caitreNa dRSTo ghaMTa ityetAbaddUraparyantAnudhAvanamaphalamiti vAcyam / nahi kriyArahitaM vAkyamastIti nyAyena caitro rUpavAnityAdau gacchatItikriyAmadhyAhRtya tiva sarvatra saMkhyAbodhasaMbhave'laM supa: saMkhyAbhidhAyakatveneti zaMkAnirAkaraNAsaMbhavena supaH saMkhyAbhidhAyakatve sakriyatayA tathAvidhavAkyaparyantAnudhAvanasyAnaiSphalyAditi / klRptazakte: supa eveti, avazya saMkhyAkptazakteH suppadAdityarthaH / na tadabhidhAyakatvamiti / na saMkhyAbhidhAyakatvamityarthaH / tathA ca devadatto gacchatItyAdAvapi tiGa: saMkhyAnabhidhAyakatvena tRtIyA syAditi bhAvaH / tAdRzaM supamiti dvitvAdisaMkhyAbodhakaM suppdmityrthH| dvitvAdipratyayAditi / tathA ca tatra dvitvAdibodhAnyathAnupapattyA tiGo'pi saMkhyAvAcakatvamityarthaH / yattu caitro maitrazca gacchata ityAdau maitrapadottarasubbibhaktadvitvAdilAkSaNikatayA dvitvAdibodhasaMbhave tiGaH saMkhyAbhidhAyakatvaM niyuktikamiti tadazraddheyam / vinigamanAviraheNa caitrapadottarasubvibhakterapi dvitvAdibodhasyAvazyakatve caitradvayaM maitradvayaM gacchata ityApattirduvArA syAt / tatraikavacanopasthitaikatvAnvitacaitrAdau kathaM tikupasthApyadvitvAderanvaya iti tu nAzaMkanIyam, tatraikatvasyAvivakSitatvAditi / nanu tathApyupadarzitayuktyA tiGo dvitvAbhidhAyakamastu ekatvAbhidhAyakatvaM tu tasya niyuktikamityAzaMkAmapAkartumAha-lAghavAdekavacanatvAdinaiveti / tayA caikavacanatvaviziSTasuptvasyaikatvazaktatAvacchedakatvakalpane gausvAttapahAya ekavacanatva eva ekatvazaktatAvacchedakatvakalpanamucitamiti / ekavacanatvaM cAbhiyuktairekavacanatvena paribhASitatvaM, taca tibAdisAdhAraNamiti. tibAderapyekatvabodhakatvamakSuNNamiti bhAvaH / kecittu pacatItyAdAvAkhyAtapadAlakSaNayA zaktyA vA kartRbodhe'pi tatra niyamata ekatvabodhasyAnubhavasiddhatvAttipa ekatvabodhakatvamAvazyakam / na ca tatrAkhyAtasyaikatvaviziSTakartari lakSaNeti vAcyam / niyamataH pratIyamAne'pyarthe lakSaNAkalpane yatne'pyAkhyAtasya zaktikalpanasya niyuktikatvaM, lakSaNayaiva tatra yatnabodhasaMbhavAdityAhuH / kartRkarmagatasaMkhyAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAmityArabhya nAstItyantazaMkAgranthopari vaiyAkaraNa: smaadhtte--kRtetyaadi| tathA ca subdhibhakti vinA kRtpratyayAvasthAnAsaMbhavAt kRtpratyayottarasupa eva saMkhyAbodhasaMbhave kRta: saMkhyAbodhakatvaM niyuktikam / na ca vinigamanAviraha iti vAcyam / ekavacanatvena supastatra zakteranyatra klaptatvAt / evaM caitro grAmaM gatavAnityAdau
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ mar 13 granthaH] gamidhAtUttarakRtpratyayasya saMkhyAnabhidhAyakatvena tRtIyApattebrahmaNo'pyazakyavAraNatvAditi bhAvaH / nanu yatra AkhyAtena kartRgatasaMkhyAbhidhIyate tatra prathamA / yatra tena kartRgatasaMkhyA nAbhidhIyate tatra tRtIyeti / evaM karmaNi prathamAdiniyamo vAcyaH / kRtpratyayasthale ca ka derabhidhAnAnabhidhAnAbhyAM tathA niyamo vAcyaH / tatra ca na ko'pi doSa ityata Aha-kiM ceti| na niyama iti / kAkhyAtena kartRgatasaMkhyaivAbhidhIyate na tu karmagatasaMkhyA / evaM karmAkhyAtena karmagatasaMkhyaivAbhidhIyate na tu kartRgatasaMkhyeti niyamAlAbha ityarthaH / nanu tAdRzaniyamAlAbhe kA kSatirityata aah-pdaarthtaavcchedkaavcchinnsyeti| ekatvatvAvacchinnasyetyarthaH / AkAGkAdivazAditi / ekavacanatvAvacchinnazaktivazAdityarthaH / tathA ca caitro grAmaM gacchatItyatrAkhyAtena karmagatasaMkhyAbodhane bAdhakAbhAvena tatrApi karmaNi prathamA syAt / evaM cetreNaudanaH pacyata ityAkhyAtena kartRgatasaMkhyAbodhane bAdhakAbhAvena tatrApi kartari prathamApattiriti bhAvaH / . nanu kakevacanatvAvacchinnasya kakatvatvaM zakyatAvacchedakamevaM karmaikavacanatvAvacchinnasya karmakatvatvaM zakyatAvacchedakamiti vAcyam / tathA ca zakyatAvacchedakazaktatAvacchedakabhedAnna sarvatra kartRkarmasAdhAraNaikatvabodha ityata Aha-kaTekatvatvAdinAbhidhAne viti / karbakatvatvAdinA karDakatvAdau katrekavacanatvAvacchinnAdeH zaktikalpane tvityarthaH / AdinA kamaikatvatvAdiparigrahaH / abhidheyatvaM zakyatAvacchedakakoTipraviSTatvam / idamupalakSaNam / kAdipadasyApi zakyatAvacchedakakoTipraviSTatvamityapi bodhyam / nanvetena kimAyAtamata AhazaktAviti / zaktAvityasya gaurvmitygretnenaanvyH| tathA ca karnAdighaTitadharmaviziSTe zaktikalpanena tatpadaghaTitadharmasya zaktatAvacchedakatvakalpanena, kAdipadaghaTitadharmasya zaktatAvacchedakatvakalpanena ca mahAgauravaM naiyaayikmte| vaiyAkaraNamate svekatvatvAdinA zakyatA, ekavacanatvAdinA zaktateti lAghavamatisphuTamiti bhAvaH / vaiyAkaraNamatamupasaMharati-tasmAditi / tattadrUpeNa veti tittvAdinA vetyarthaH / nanvevaM sati vaiyAkaraNamate kathaM na kAMdyAkhyAtasthale karmAdau saMkhyAnvaya ityata aah-ekpdeti| kAdisaMkhyayorekAkhyAtapadopasthApyatvAdityarthaH / vAcyagAmitvamiti / ka khyAtasthale saMkhyAyA: kAdiSvanvayitvamityarthaH / tathA 1 ekatvatvAvacchinnanirUpitazaktivazAditi paatthH|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ khu vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH ca ekapadopasthApyAnAmarthAnAmasati bAdhake ekatrAparAnvaya iti niyamenaikatvAdiniSThaprakAratAnirUpitakartRniSThavizeSyatAsaMbandhena kartAkhyAtapadajJAnajanyazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati kAkhyAtapadajJAnajanyakarnupasthitervizeSyatAsaMbandhena hetutvasya, evamekatvAdiniSThaprakAratAnirUpitakarmaniSThavizeSyatAsaMbandhena karmAkhyAtapadajJAnajanyazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati karmAkhyAtapadajanyakarmopasthitervizeSyatAsaMbandhena hetutvasya ca kalpanIyatayA ka khyAtasthale na karmAdau saMkhyAnvaya iti bhaavH| nanukartaryAkhyAtatvena karmaNi cAtmanepadatvena zaktikalpane caitraH pacyate taNDula ityAdi prayogApattiH / tatrAkhyAtasya AkhyAtatvena kartari zaktatayA karturupasthitisaMbhavenAtmanepadatvena ca tasya karmazaktatayA karmaNo'pyupasthitisaMbhavena tayostatra caitrataNDulAdAvabhedasaMbandhenAnvayabodhe bAdhakAbhAvAdityata AhakartRkarmatyAdi / ekadA'vyutpannamiti ekasminkAle ekasyAklRptamityarthaH / tathA ca tadAkhyAtapadajJAnajanyakartRtvaprakArakakartRzAbdabuddhitvAvacchinnaM prati karmabodhagRhItatAtparyakatadAkhyAtapadajJAnatvAdinA, evaM tadAkhyAtapadajanyakarmatvaprakArakakarmaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati kartRbodhagRhItatAtparyakatadAkhyAtapadajJAnatvAdinA ca pratibandhakatvasya kalpanIyatayA naikadA AkhyAtapadAt kartRkarmaNorbodhApattiriti bhAvaH / kecittu tadAkhyAtajanyakartRtvaprakArakakartRvizeSyakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati karmatvabodhakasubvibhaktisamabhivyAhRtadhAtusamabhivyAhRtatadAkhyAtapadajJAnajanyakatrepasthiterevaM tadAkhyAtapadajanyakarmatvaprakArakakamazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati ca tRtIyAntapadasamabhivyAhRtadhAtupadasamabhivyAhRtatadAkhyAtapadajJAnajanyakarmopasthitezca hetutvasya kalpanIyatayA naikadA ekAravyAtapadAt kartRkarmaNoranvayabodhaH / caitraH caitreNa taNDulaM taNDulaH pakSyate ityAdi prayoge ceSTApattistatrAvRttyAnvayabodhe kasyApyavivAdAdityAhuH / nanUpadarzitarItyA maitraH pakSyate taNDula ityAdiprayogavAraNe'pi maitraH pacyate taNDulamityAdiprayogApattirduraiva, tatra karmatAbodhe gRhItatAtparyakAkhyAtapadajJAnAbhAvAt karmatAbodhakAbvibhaktisamabhivyAhRtadhAtusamabhivyAhRtapadajanyakatrupasthitisatvAca kartRbodhe bAdhakAbhAvAdityata Aha-karturiti / tathA ca kartRtvaprakArakakartRzAbdabodhakatAvacchedakakoTAvAkhyAtapadAMze yagAdyasamabhinyAhRtatvamapi nivezanIyamiti nopadarzitaprayogApattiriti bhAvaH // 5 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / ( jaya0 ) vaiyAkaraNamatamusthApayati-kartRkarmaNI iti / lakAra AkhyAtam / sAmAnAdhikaraNyeti / AkhyAtasya kartRkarmazakyatva eva nAmAkhyAtayobhinnapravRttinimittayorekarmibodhakatvarUpaM sAmAnAdhikaraNyamupapadyata iti bhAvaH / nanu kRtyabhidhAnAnabhidhAnAbhyAmeva katrabhidhAnAnabhidhAnayoH karmAbhidhAnAnabhidhAnayozca niyamo bhaviSyati tatrAha-kRtyabhidhAneti / karmapratyayenApi kRterabhidhAnamiti prAcInamatenedaM, svamate tatra tRtIyAyA eva kRtyabhidhAyakatvaM bodhym| _ naiyAyikamataM dUSayati-kartRkarmasaMkhyeti, ityapi naastiitynten| niyama iti / AkhyAtena kartRkarmasaMkhyAyA abhidhAne prathamA'nabhidhAne tRtIyAdvitIye iti niyama ityarthaH / tathA cAbhihite karmaNItyAdyanuzAsane'bhihitasaMkhyAnvayitvamevAbhihitatvamiti bhaavH| na tadabhidhAyakatvaM, sNkhyaabhidhaayktvm| tathA ca caitraH pacatItyAdau tRtIyA syAditi bhAvaH / tAdRzasupaM dvittvAdibodhakasupam / na cAtraika(tva)dharmitAvacchedakakadvitvadhIH, kutaH 1 ekatvasyAvivakSitatvAt / vivakSitatve'pyekatra dvayamitirItyA bodha ityanye / ekaikatvamAtrAvacchedenaiva na dvitvadhIriti / nanvatrAstu subekavacanasya dvitve lakSaNA, na ca subvibhaktau lakSaNAsatve dhRtiH svAhetyAdau prathamAdezcaturthyAdyarthe lakSaNayA prayogasaMbhavAdvayatyayAnuzAsanaM vyartha syAditi na tatra lakSaNeti vAcyam / tadvaiyarthyApattyA saMkhyAbhina eva subvibhakterlakSaNAnupagamAt / ekasyAM dArA ityAdiprayogAt / vastuto vyatyayAnuzAsanaM na prathamAdezcaturthyAdismArakatvasaMbandhabodhakaM tadarthazaktigrAhaka vA zrUyamANaprathamAdito lakSaNayA caturthyAdyarthabodhasaMbhave padAntarasmRteH zaktyantarasya vA kalpanAyA anyAyyatvAt / kiM tu yasyA vibhaktararthe yA vibhaktirvidhIyate tadvibhaktyarthe tadanyavibhakterlakSaNayA'sAdhutvamityetatparatayA sArthakam / ata eva ghaTaM jAnAtItyAdau dvitIyAdeviSayitvAdau lakSaNA niSpratyUheti cettathA subbibhakteH prakRtyarthamAtragatasaMkhyAbodhakatvaniyamAt caitromaitrazca gacchata ityAditazcaitradvayamaitradvayabodhApatteH / na ca caitramaitrapade caitramaitrAnyatarapare saMbhede nAnyataravaiyaryamiti vAcyam / bodhavaiSamyAt / vastuta ekasminnekavacanamityAdisamAkhyAdyanuzAsanabalAdekatvAdau zaktisiddheyorityAdyanuzAsanaM ekavacanAdAvasAdhutvajJApakamiti nAtra lakSaNAsaMbhavaH / etena caitramaitrapade zaktyA caitramaitrayorlakSaNayA maitracaitrayorbodhake iti na bodhavaiSamyamiti dik / 1 idaM vAkyacandrikAyAmastIti bhAdarzapustake TippaNI /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH nanvevamapi dvitvAdiSu AkhyAtadvivacanAdeH zaktiH kalpyatAM natvekavacanAkhyAtasyaikatve ityata Aha-lAghavAditi / sutvAmtvAdinA zaktikalpane ca nAnAzaktiH syAtsubekavacanatvena tattve tu gauravAdekavacanatvenaiva tattvamityAkhyAtaikavacanasyApyekatve zaktirAgateti bhAvaH / nanvatra kimekavacanatvaM naikatvazaktatvamAtmAzrayaprasaGgAt / na ca saMketavizeSasaMbandhena ekavacanapadavatvaM tat / tadrUpeNAzAnadazAyAM sutvAdinA jJAnAdekatvAdipratyayaH zaktatAvacchedakabhramAde. veti vAcyam / ekavacanapadasyAnantyAcchaktyAnantyaprasaGgAt / zaktatAvacchedakabhedAt / kiM caikavacanatvenAjJAne'pi sutvAdinA jJAnAdbhavedekatvAdidhIH / sutvAdinA'jJAne caikavacanatvAdinA jJAne'pi neti sutvAdikamevAnvayavyatirekAbhyAM zaktatAvacchedakaM (eka) vacanAdiparibhASAvizeSaviSayatvAdijJAnaM ca ekatvazaktatvajJApakatayopayujyate / tadavacchedena vyAkaraNAdekatvAdivyutpatteH / ata eva svAderekavacanatvenAjJAnadazAyAM kvacinnaikatvAdidhIdvivacanatvAdinA jJAne ca dvitvAdizaktatvabhramAditvAdidhIH / saMjJAkaraNasya caitadapi phalaM yattatsaMjJayA bahUnAM nirdeza: / pratyekaM nirdeze grnthbaahulyaaptteH| __ atra vadanti-sutvAdikameva zaktatAvacchedakaM tathA'pi tiptvAdikaM tathA pacatItyataH pAkakartA eka iti bodhAt / na ca kartari lakSaNAvazyakatvAdekatvaviziSTakartaryeva sA'stu viziSTe lakSaNApratisaMdhAnavirahe'pi tathA bodhAt, vai. yAkaraNAnAM zaktibhrameNa bodhAcca / na caikatvAMze'pi zaktibhramo bAdhakAbhAvAt / na caivaM kartaryapi zaktirastu tatra kadAcitkRtiprakArakabodhasyApyanubhavasiddhatvAt , kRtau lAghavAt zaktau kartuH zaktibhramAllakSaNAtazca lAbhasaMbhavasyaiva bAdhakatvAt / na caivaM supi kRsaikatvAdizaktestiGi bhramAdekatvAdibodhasaMbhavAnna tibAdeH zaktiH / ghaTapade zaktau kalazapade tadabhAvaprasaGgAt , svarasatastadarthapratItistulyaiva / kiM ca vinigamanAvirahAdeva tibAdeH zaktisiddheH supa eva phalatvA(tattvA)ropAcchAbdabodhasya suvctvaat| na ca tiGAM bAhulyaM, tathA'pi pratyeka vinigamakAbhAvAt / na ca supA sArvatrikatvameva vinigamakam / pacatItyatraiva tadabhAvAt , vAri dRzyata ityatra luptavibhaktipratisandhAnaM vinA'pi tiDaikatvapratyayAcca / tatra luptasya pratisandhAnaM kalpyata iti cet caitreNa dRSTo ghaTa ityatrApyastItitipratisandhAnasya saMbhavAt / na caivaM gaGgApadasyApi tIre zaktirastu / tatra tadgrahe pramAtve bAdhakAbhAvAdvinigamanAvirahAcceti vAcyam / tatra viruddhakozAdereva bAdhakatvAt / na ceha tathA, dvayekayordvivacanaikavacana iti sAmAnyata evaanushaasnsttvaat|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH ! 65 yattvAkhyAtasyaikatvAdyazaktatve bahvaH patiH ekaH pacantItyAdivAnanyasyApi gyatvaM syAt / AkhyAtopasthApitabhAvanAmAtrasyAnvayasaMbhavAt / tasmAdekatvAdikhyAbhAvanayorekatroccAraNAntarbhAvena zaktirAkhyAtasya puSpavantAdipadavaditi yakhyAnvayinyeva bhAknAnvayAttatrAyogyatvam / na caivamekasmin dArAH pazyanti pApo vidyante ityAdau saMkhyAyA apyanvayo na syAditi vAcyam / ata eva trApyavayavAdivRttestadguNAdivRttervA bahulvasya paraMparayA'pi svIkArAt / na cavamavayavAdibahutvamAdAya eko gacchantItyAdiprayogApattiH / ekatvadharmitApacchedakakabahutvaprakArakapratyayecchAyAH kAraNatvopagamAditi tanna / tathA'pi manuSyo gacchantItyAdi vAkyAdekatra dvayamiti nyAyena bahutvaikatvayoranvayasaMnavAt tathA prayogApattirataH zabdAsAdhutvamevopethamiti bahavo gacchati ityAzavapi tathA / kiM ca jAnAtItyAdAvAzrayatvalAkSaNikAkhyAte kA gatiH ? svArthasaMkhyAnvayinyeva bhAvanAnvava iti niyama evaikatrocAraNetyAderartha iti cet na / dau gacchata ityAdau sarvathaivAsaMbhavAt / uddezyatAvacchedakasya vidheyatvAsaMbhavena tra saMkhyAyA ananvayAt / yadapyupakuMbhaM dRzyate dRzyete dRzyante vAri dRzyate dRzyante ityAdAvekatvAdevAcitibAdisamabhivyAhAreNaikatvAdivAcituraH kalpayituM zakyatvAttibAderephatvavAcitAsiddhiriti / tadapi na / dvityAdivazakatayA gRhItativAdeH samabhavyAhAreNa tatkalpanAbhAvAdekatvavAcitayA gRhItasvAdisamabhivyAhAreNa kalpanAccaikatvavAcitayA gRhItatibAdIti vAcyam / tathA ca kutastadvAcitAsiddhiriti dvatvAdizaktatayA gRhItAnyativAdisamabhivyAhArAtatkalpanamityayAhuH / (?) ___ yattu pacatItyAdau vAri dRzyata ityAdau ca tibAderekatvabodhe'pi na tatra zaktiH / anyathA pacatItivAkyAtpAkakartA ekaH pAkakartA caitra eka iti bodhe kartRcaitrAderapi AkhyAtazakyatvApatteH / atha caitraH pacatIti vAkyazravaNe kartuzcaitrAdezcAnyato bodhAvadhAraNenAzrayAMze caitre ca zaktyabhAvanirNayAt bhramatvaM vizeSAdarzanakAlInakalpanAyA ityucyate tarhi prakRte'pi tulyaM, caitraH pacati caitro dRSTa ityAdivizeSyasamabhivyAhRtavibhaktibhyAmevaikatvabodhasaMbhavAt , anuzAsanaM tvekatve pratipAdye ekavacanamityevaM rUpaM na tivAderekatvazaktigrAhakaM samabhivyAhRtaikavacanAntavizeSyapadAdevaikatvapratItisaMbhavAt , zabdikaraNAderiva katari / dvivacanasya tu dvitve zaktiranuzAsanabalAdeva, caitromaitrazcetyAdau tadalAbhAt kyajAderivAtmecchAdAviti / tanna / praaguktyuktrektvshktisiddheH|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH kartari tu na zaktirgauravAt / na vA caitrAdAvanuzAsanAnugrahAbhAvAditi dik // kRteti / taduttarasupa eva saMkhyopasthitisaMbhavAt kRto na saMkhyAyAM zaktiriti caitro grAmaM gata ityAdAvapi tRtIyA caitreNa grAmo gata ityAdAvapi dvitIyA syAditi bhAvaH / nanvAkhyAte na kertRsaMkhyAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM niyamo bhaviSyatItyata Aha-kiM ceti / na niyamaH / kartureva kAkhyAtena karmaNa eva karmAkhyAtena saMkhyAbhidhIyata iti niyamo na, saMbhavatIti zeSaH / asNbhvmevoppaadyti--pdaarthteti| ekatvatvAdyavacchinnasyetyarthaH / krtRkrmeti| tathA ca kartRkarmavihitAbhyAmapyAkhyAtAbhyAM kadAcitkarmakartRgatasaMkhyAbodhasaMbhavAcatreNa pacati taNDulazcaitra: pacyate taNDulamityapi syAditi bhAvaH / ___ nanu katraikatvatvAdinA zakyatvayogyatAvazAdeva na sAdhAraNyamata Aha---ka.. keti / AdipadAtkamaikatvatvaparigrahaH / abhidheyatvamiti vizeSaNatayeti zeSaH / nanu kRtimadekatvatvameva zakyatAvacchedakam / kRtimattvaM ca sAmAnAdhikaraNyena / sAmAnAdhikaraNyaM ca kartRkamaikatvayoH kRtisamavAyini kRtivizeSye ca samavetatvamiti karnAdernAbhidheyatvavArtA'pItyata Aha-zaktAviti / mamaikavacanatvAdinaikatvAdI zaktitrayamAkhyAtatvena kartaryAtmanepadatvena karmaNIti zaktipaJcakam / tava karnAdivihitaikatvatvAdinA ca kartrakatvAdI zaktiSaTaM subekavacanatvAdinA caikatvAdau zaktitrayam , AkhyAtatvena kRtAvityekA , Atmanepadasthale ca tasyA vizeSyAnvaya iti vyutpattyantaraM, phalavizeSyasya karmatve tatrApi zaktyantaramiti dazaikAdaza vA zaktaya iti zaktau gauravam / mamaikavacanatvAdinA zaktatvaM tava kartari vihitaikavacanatvaM zaktatAvacchedakam / tattadrUpeNaivetimate tulyatvAcchakyatetyuktam / atra caitraM grAmaM nayati maitra ityAdau karmaNo'pi kartR. tvAttattakriyAkaakatvatvAdinA zakyatvasya vAcyatvAdatigauravaM zakyatAvacchedake, zaktyAnantyaM ca bodhyam / nanu tavaiva kathaM saMkhyAnvayaniyama: ? kathaM vA na gauravamata Aha--tasmAditi / AkhyAtatveneti / AtmanepadasyApi kartari prayogAditi bhAvaH / Atmanepadatveneti / parasmaipadasya kutrApi karmaNyaprayogAditi bhAvaH / ekavacanatvAderdurvacatvAdAha-tattadrUpeNeti / evamAkhyAtatvAderapi durvacatve tiptvA dikaM tatheti bodhyam / ekapadeti / tathA ca tattadAkhyAtajanyasaMkhyAprakArakabodhe tattadAkhyAtajanyakartRkarmopasthiteH kAraNatvAnnAnyatra saMkhyAnvaya iti bhAvaH / atra caitrazcaitraM jAnAtItyAdau karmaNo['bhidhAyi] viSayatvarUpakarmatvena nAbhidhAnamAzrayatvarUpabhAktakartRtvenaiva tadabhidhAnAditi bodhyam /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| atra vadanti-bhAvanAvizeSye saMkhyAnvayaHsamAnapadopAttatvena ekAnvayitvasyocitatvAt / bhAvanAyAzca vizeSyatvenAnvayayogyaH karmatvAcanavaruddhaH prathamAnta kartRkarmeti / ekadeti / dRDhatarabodhasAmagryAH pratibandhakatvaM phalabalAtkalpyate / yadvA--sakarmakadhAtUttarAkhyAtajanye kartRbodhe karmabodhakavibhaktisamabhivyAhRtAkhyAtajanyakartupasthiteH, karmabodhe ca tRtIyAntapadasamabhivyAhRtAkhyAtajanyakarmopasthiteH kAraNatve tAtparya, tena ' maitreNa temanaM caitrastaNDulaM pakSyate dhruvam ' ityato bodhaH sughaTaH / etatkalpe caitraH pacatItyAdau taNDulamityAdyadhyAhAreNaiva bodha iti bodhyam / ata iti / itarathA pakSyata ityasya kartari karmaNi ca sAdhutvAnmaitraH pAkakartA taNDulaH pAkakarmeti bodhasya tato durvAratvAdubhayatra prathamA syAdeveti bhAvaH / nanvevamapi kartRmAtratAtparyakAnmaitraH pacyata ityataH kartRmAtrabodhaH syAdatrAha-kartarIti / castvarthaH // 5 // (mathu0) lAghavAdAkhyAtasya yatna eva zaktiH saMkhyAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAmeva prathamA-tRtIyAdiniyamastatra ca saMkhyAyAH kartRkarmasAdhAraNyenAnvayabodhApattireva mUlabAdhikA atstaamevoddrti,-bhaavneti| AkhyAMtArthabhAvanAvizeSye ityarthaH / tAdRzabhAvanAvizeSaNIbhUtadhAtvarthAdivAraNAya vizeSyeti, tathAca tAdRzabhAvanAyA vizeSyatvenAnvaye yanniyAmakaM tadeva saMkhyAnvaye'pi niyAmakaM, vizeSyatvaM ca pratiyogitetarasaMbandhena bodhyaM tena na pacatItyAdau na naarthe saM. khyAnvaya iti bhAvaH / bhAvanA cAtra yatno vyApAra AzrayatvAdizca na tu yatnamAtra, tenAgniH pacati caitro jAnAtItyAdau lakSyArthasyApi saMgrahaH, vartamAnatvAdeH kRtisAdhyeSTasAdhanatvAdezcAsaMgrahaH / kecittu kAleSTasAdhanatvAyatiriktAkhyAtArtho bhAvanA ityAhuH / tadasat / tathA sati karmavibhaktyarthasya phalasyApi bhAvanAtvena pacyate taNDula ityAdI vyabhicArabhayenAgre matAntarAnusaraNasyAsaGgatatvApatteriti dhyeyam / ekaanvyitvsyeti| ekavizeSyAnvayitvasyAnumitatvAdityarthaH / anumAnaprakAraca-AkhyAtopasthApitasaMkhyA bhavanAvizeSyAnvayinI kAlAyatiriktatve sati tadupasthApakapadasmAritatvAt bhAvanAdivaditi bhAvaH / nanvAkhyAtArthabhAvanAyA eva vizeSyatvena kutrAnvaya ityata Aha-bhAvanAyAzceti / prathamAntapadAnupasthApyasyApi dhAtvarthAderbhAvanAyAM vizeSaNatvenAnvayAduktaM vizeSyatveneti / karmatvAdyanavaruddha iti / atra prathamAntapadopasthApyatvamAtropAdAne taNDulaH pacati caitra ityAdau prathamAyAH karmatve zaktibhrameNa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH lakSaNAjJAnena vA yadA taNDulakarmaketyAdivodhastadApi taNDule bhAvanAnvayApattirataH karmatvAbanavaruddha iti, karmatvAyavizeSaNIbhUta ityarthaH / tena pakvaM bhujyate taNDulasya 'pAko bhavatItyAdau pAkakarma-taNDulakarmAdivizeSyakatadanvayo nAnupapannaH / karmatvAdipadaM ca svarUpakathanamavizeSaNatvamAtraM vivakSitam / ata eva yadA sAkSAtparamparAsAdhAraNapaJcanaukAnirUpitArambhakatAzrayatvaprakArakAnvayabodhe vakturabhiprAyaH, tadA eko vRkSaH paJca naukA bhavatItyeva prayogaH, tatra naukAyAH prathamArthanirUpitatvavizeSaNatayA tatra bhAvanAnvayAsaMbhavenAkhyAtArthasaMkhyAnvayAsaMbhavAt / yadA ca paJcanaukAsu rakSanirUpitotpattyAzrayatvaprakArakAnvayabodhe vakturabhiprAyaH tadA tu bhavantItyeva prayogaH / prathamasya sAkSAtparaMparAsAdhAraNatvasya upAdAnAt sAkSAdRkSArambhakamahAvayavAnAM nAze'pi na kSatiH, dvitIyasya tasyopAdAnAtsAkSAtparaMparayA vRkSArambhakatAnyAnAmeva khaNDAvayavinAM sAkSAnnaukArambhakatve'pi na kSatiH / (1) kecittu ekavRkSapadaM paraMparaikavRkSArambhakArabhyadravyaparaM, dhAtupadaM ca sAkSAdAra. mbhakatAparameva / yadvA naukApadaM sAkSAt tadArambhakaparaM, dhAtvarthazcAbheda ityAhuH / naukAyAH saMyuktAyAH saMyuktAvayavipracayarUpatve tu naukApadaM tAdRzavilakSaNasaMyo. gaparamityamalaprakRtena / __na caivaM bhUtale ghaTo nAstItyAdau ghaTasyAbhAvAMze vizeSaNatvAdAkhyAtArthAzra. yatvasyAbhAva evAnvayAt ghaTe saMkhyAnvayo'pi na syAditi vAcyam / tAdRzamyutpattivaicitryeNa tatra bhAvanAvizeSyapratiyoginyetra saMkhyAnvayAdataevAnupapattyA vizeSaNatAsaMbandhena bhUtalavRttitvAbhAvasya pratiyogitAsaMbandhena bhUtalaniSThAbhAvasya vA ghaTe vizeSaNatayaivAnvayAbhyupagamAceti bhAvaH / dhAtvarthakRtisAdhyatveTasAdhanatva-vartamAnatvAdInAmapi karmatvAcanavaruddhatayA tatra tadanvayavAraNAya prathamAntapadopasthApyeti / tathAca tadvizeSyaka-bhAvanAprakArakazAbdabodhe tadupasthA. pakapade prathamAvibhaktisamabhivyAhAro dhAtUttaramAkhyAtaM cAkAGkSA / tasyAzca tanmukhyavizeSyaka-bhAvanAprakArakazAbdatvaM kAryatAvacchedakam / ataH prathamArthakarmatvAdivizeSaNIbhUte taNDulAdau na tadanvayaH / dvividhaviSayatAzAlivopazca tAtparyasatve iSyata eva / ata evAyameva dRzyata ityAdau evakArArthAnyavizeSaNatvena upasthitasya bhAvanAvizeSyatvenAnvayo nAnupapannaH / nanu tathApi caitraH pacataH caitraH pacantItyAdau caitrAdiSu kathaM na bhAvanAnvayaH / na cAkhyAta-prathamayorvacanasAmyasyApi tantratvamiti vAcyam / caitro maitrazca gacchata ityAdau vyabhicArAditi / maivam / AkhyAtaikavacanopasthApyasya yatnAdeH prathamaikavacanAntopasthApya evAnvayaH, tadvivacanopasthApyasya bhAvanAdeH kvacit dvivacanAntopasyApye kvacidekavacanAntadvayopasthApye'pItyabhyupagamAt / evamanyatrApi zabdaikyasyAnupA. deyatvAditi bhaavH|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH AkhyAtazaktivAdaH / 69 pdopsthaapyH| tthaivaakaashittvaat| caitraH pacati pacyate taNDula ityAdau kartR-karmaNI prathamAntapadopasthApya. tayA bhAvanAvizeSye iti tatraiva sNkhyaanvyH| caitreNa supyate gaganena sthIyate ityAdau prathamAntapadAbhAvAt dhAtvarthasya bhAvanAyAM vizeSaNatayaivAnvayasya vyusannatvAt,bhAvanAyA bAdhitatvAca, bhAvanAvizeSyavi kecittu dRzyate caitraH pacati, gacchati caitraH pacatItyAdau ekatra dvayamitivadekAkhyAtArthamuddezyatAvacchedakIkRtyAparAkhyAtArthAnvayavAraNAya-karmatvAdyanavaruddha iti / AkhyAtopasthApyakarmatvAdyaviziSTaityarthaH, tena pakkaM bhujyate, taNDulasya pAko bhavatItyAdau pAkakarmatvataNDulakarmatvAdimati bhAvanAyA anvayo nAnupapannaH / nacaivaM dhRtyuddezyakatyAge darzanaviSayatvatAtparyeNa prayukte dhRtiH svAhA jJAyate ityAdAvanvayApattiH, tatra prathamAyA eva caturthyarthe lAkSaNikatayA tadavaruddhatve'pyAkhyAtopasthApyatadavaruddhatvAbhAvAditi vAcyam / iSTatvAt / anyathA prathamamate'pyapratIkArAt / kRtisAdhyatveSTasAdhanatvAdAvakarmakakriyAyAM dhAtvarthe ca tadanvayavAraNAya prathamAntapadopasthApyeti / tathAca tadvizeSyaka-bhAvanAprakArakazAbdabodhe pUrvoktadvayamAkAGkSA yadyadAnupUrvIjJAnAt tattaddharmamuddezyatAvacchedakIkRtya tattaddharmaprakArakAnvayabodho'nubhavasiddhastattadAnupUrvIjJAnasya viziSya tAhazAnvayabodhe hetutayA dRzyate caitraH pacatItyAdau na tathAnvaya iti bhAva ityAhuH / nanu prathamAntapadopasthApyasya bhAvanAyAM vizeSaNatvenaiva kuto nAnvaya ityata Aha-tathaiveti / vizepyatvenaivetyarthaH, bodhasyeti zeSaH / AkAsitatvAta, AkAGkSAyAH kAryatvAt / nanvevaM bhAvapratyayasthale bhAvanAvizeSyavirahAt saMkhyAnvayo na syAdityatraSTApattimAha-caitreNeti / ityAdAviti, bhAvanAvizeSyavirahAdananvitaiva saMkhyetyagretanenAnvayaH / bhAvanAvizeSyavirahe hetutrayamAha-prathamAntetyAdi / nanu upasthitabhAvanAyA ananvayApattidoSeNa bhAvAtiriktasthala eva prathamAntapadApekSA bhAvasthale tu dhAtvartha eva bhAvanAvizeSya ityata Aha-dhAtvarthasyeti / nanu anAyatyA tAdRzavyutpattirapi bhAvapratyayasthale tyajyatAmata Aha-bhAvanAyA iti / caitrattisvApanirUpitAzrayatva-gagananiSThasthiti nirUpitAzrayatvAdereva prakRte bhAvanAtvena tasya dhAtvarthasvApa-sthityAdA bAdhAdityarthaH / etacApAtataH, nirUpakatvasaMbandhenaiva tasya tatrAnvayasaMbhavAt / vastuto'tra 1 kha. 'sthApya eva sAkSAGkatvAt / caiN| 2 mathurAnAthAstu caitreNasupyate, ityataH prAgidaM vAkyaM vyaacksste|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: rahAdananvitaiva saGkhyA / ekavacanaM tu sAdhutvArtham / ata eva svApasya dvitvabahutve'pyautsargikamekavacanameva / evaM ca bhAvatiGAM yathAyathaM vartamAnatvAdISTasAdhanatvAdikamarthaH, tacca dhAtvartha evAnveti tathaiva pratyayAt / tadabodhakAnAM tu ghaJAdInAM prayogasAdhutvamAtram / 1 caitraniSThaH svApaH gagananiSThA sthitirityAdAvAkhyAtArthAvizeSaNa kAnvayabodhasyaivAnubhavasiddhatvAt dhAtvartho na bhAvanAvizeSya ityeva tattvam / yadvA etadasvarasenaivAhaataeveti / dhAtvarthe bhAvanAyA ananvitatvena saMkhyAyA api tatrAnanvayAde - vetyarthaH / autsargikaM, dvitvAyanvayabodhAsaMbhavasthala evAnuziSTam / autsargikaM, prathamopasthitamityapi kazcit / 70 nanvevaM bhAvapratyayAnAM nirarthakatvApattiH, caitreNa supyate gaganena sthIyate i tyAdau caitraniSTasvApAzrayatvaM gagananiSTasthityAzrayatvamityAdibodhasyAnubhavasiddhatvAdityata Aha-evaM ceti / yathAyathamiti / laTo vartamAnatvam, iSTasAdhanatvaM liGa ityarthaH / vartamAnatvAdItyAdipadAdatItatva- bhaviSyatvaparigrahaH / iSTasAdhanatvAdItyAdipadAt kRtisAdhyatvAdiparigrahaH / nanvevaM prathamAntapadAbhAvAt tasyApyananvitatvApattirityata Aha- tacceti / jAnAtItyAdau dhAtvarthe'pi vartamAnatvAdInAmanvayAdiSTasAdhanatvAdInAM ca dhAtvartha eva sarvatrAnvayAditi bhAvaH / nanvAkhyAtArthasya dhAtvarthavizeSyatAniyamAt kathaM tadvizeSaNatvena tasyAnvaya ityata Aha - tathaiveti / eSAM dhAtvarthavizeSyatvenaiva pratyayAdityarthaH / tathAca bhAva - nAyA eva dhAtvarthavizeSyatAniyamAditi bhAvaH / tadabodhakAnAM varttamAnatvAdISTasAdhanatvAtrokAnAm / ghaJAdInAM bhAvavihitaghanAdInAm / prayogasAdhusvamAtramiti, prayogaH sundaraH pAka ityAdau pAkavizeSyakAnvayavocaH, tatrAkAGkhAtvamityarthaH / mAtrapadAt sArthakatvavyavacchedaH / dhanAdInAmityAdipadena bhAvavihitalyuDanAdInAM bhAvavihitaktipratyayasya ca saMgrahaH / bhAvavihitetyupAdAnAt karaNAdivihitAdInAM karmavihitaktipratyayasya ca dhAtvarthe'pi na kSatiH / na ca karmaNi ktipratyayo siddhaH tasya bhAvapratyayAnuziSTatvAta, 'yA sRSTisraSTurAdyA' ityabhijJAnapaye sRSTipadasya bhAvasAdhanatve'pi kRdabhihiteti nyAyena sarjanakarmalAbhasaMbhavAditi vAcyam / icchAviSaye'pi iSTipadaprayogasya dRSTatayA bhAva iva karmaNyapi tasya sAdhutvAt / na ca tatra tatprayogaH kvApyadRSTa iti vA - cyam / agraye sviSTikRte svAheti sviSTikRDomamantre tathA darzanAt, tasya zobhanecchAviSayakartre agnaye ityarthakatayA prAmANikaivrvyAkhyAtatvAt / na ca tatra sviTeti niSThAnta eva pATha iti vAcyam / bahuSvikArAntapAThasyApi dRSTatvAt /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 01. 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / bhAvanAyAzca kartari Azrayatvena karmaNi punaranyathAnvayaH, tava kartR-karmAbhidhAyitvavacAsmAkamapi tathAnvayabodhakatvam / ato maitreNa pacati taNDulaH taNDulaM pacyate maitraH, maitraH pakSyante taNDula ityAdayo na pryogaaH|bhaavnaa ca vyApAramAtropalakSikA acetazravaNa-vyaJjana viSaye'pi zrutipada-vyaktipadaprayogAcca / karmavAcakapadAbhAvena kRdabhihiteti nyAyasya tatrAsaMbhavAdityalamaprakRtena / nanu yadi bhAvanAvizeSya eva saMkhyAnvayastadA pacyate taNDula ityAdau taNDulAdipu kathaM tadanvayaH tatrAzrayatAsaMbandhena bhAvanAyA bAdhitatvena bhAvanAvizeSyatvAbhAvAdityata Aha-bhAvanAyAzceti / svAzrayatvena, svAzrayatAsaMbandhena / karmaNIti karmapratyayasthala ityarthaH / anyathA vakSyamANakrameNa / tathA cAzrayatAsaMbandhena bAdhe'pi prakArAntareNa vizeSyatve na bAdhakamiti bhAvaH / nanu kadAcidAzrayatAsaMbandhena kartaryanvayaH kvacicca karmaNi anyathAnvayaH ityatra kiM niyAmakamata Aha-taveti / tavAkhyAtasya kartR-karmabodhakatvaM tulyaM mamApi AkhyAtasya kartaryAzrayatvena bhAvanAbodhakatvaM karmaNyanyathA tadanvayabodhakatvamityarthaH / tathAca yathA tvanmate parasmaipadasya na karmabodhakatvaM tathA mamApi parasmaipadasya na karmaNi bhAvanAyA anyathAnvayabodhakatvaM kiMtu kartaryAzrayatvena tadbodhakatvaM, yathA tava kartari yako'sAdhutvaM tathA mamApi kartaryAzrayatvena bhAvanAnvayabodhe tasyAsAdhutvaM, yathA tava ekadA na kartR-karmabodhakatvaM tathA mamApyekadA na kartaryAzrayatvena karmaNi cAnyathAnvayabodhakatvamiti bhAvaH / / ___ krameNAsaMkIrNaM prayojanamAha-maitreNeti / parasmaipadenApi tipA karmaNi taNDule viSayatayA bhAvanAyA anvayabodhane tadarthasaMkhyAyA api tatraivAnvayAt tava prathamA syAdekadobhayAnvayabodhakatvasyAvyutpanatayA maitre AzrayatayA bhAvanAnanvayAt tadvRttisaMkhyAyA apyanabhidhAnAt tatra tRtIyA syAditi bhAvaH / taNDulamiti / kartaryAzrayatayA bhAvanAnvayabodhe'pi yakaH sAdhutve pacyate ityAtmanepadena kartari maitre tena saMbandhena bhAvanAyA anvayabodhanAt tadarthasaMkhyAyA api tatraivA. nvayAt tatra prathamA syAdekadobhayAnvayabodhakatvasyAvyutpannatayA taNDule bhAvanAyA viSayatvenAnanvayAt tadvattisaMkhyAyA apyanabhidhAnAt tatra dvitIyA syAditi bhAvaH / maitra iti, ekadA ubhayAnvayabodhasyApyabhyupagame pakSyata ityanena bhAvanAyAH kartaryAzrayatayA karmaNi cAmyathAnvayabodhanAttadubhayaTattisaMkhyAyA apyabhidhAnenobhayatraiva prathamA syAditi bhAvaH / ___ AkhyAtArthabhAvanAvizeSye saMkhyAnvaya ityatra bhAvanApadArtha nirvakti-bhAvanA ceti / bhAvanA na prayanatvamAtra viziSTA api tu vyApAratvaviziSTApItyarthaH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH nAnurodhAt / bhinnAbhyAM rUpAbhyAmekadharmibodhakatvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyamaprasihaM saMbhavadanyAdRzaM tu na vAryate // 6 // vyApAratvaM dharmatvam / acetaneti, agniH pacatItyAdAvacetane'pi saMkhyAnvayAurodhAdityarthaH / vyApAretyupalakSaNam, Azrayatva-pratiyogitvamapIti bodhyam / zabdaikyasyAnupAdeyatvAt / tena caitrojAnAti ghaTo nazyatItyAderapi saMgrahaH / __ kecittu vyApAramAtropalakSiketyasya kAleSTasAdhanatvAcatiriktAkhyAtArthopala. kSaNamityartha ityAhuH / tadasat / tathA sati karmAkhyAtArthasya phalasyApi bhaavnaatvenaagrimgrnthaasNgtH| vaiyAkaraNenAkhyAtasya kartRkarmazaktau caitrAdipadAkhyAtAdipadayoH sAmAnAdhikaraNyAnyathAnupapatti pramANIkRtAM nirAkaroti-bhinnAbhyAmiti / ekatharmibodhakatvamAtrasya sAmAnAdhikaraNyapadArthatve kalasAdipade'pi ghaTAdipadasAmAnAdhikaraNyavyavahArApattirataH bhinnAbhyAM rUpAbhyAmiti uktam / ghaTo'sti nIlamAnayeti vAkyadvayasthalIyanIlapada-ghaTapadayorapi sAmAnAdhikaraNyavyavahArasyeSTatvAt / etacca sAmAnAdhikaraNyapadArthatayA abhihitaM na tu kAdizaktisAdhakahetughaTakaM vaiyAdityavadheyam / anyAdRzamiti / AkhyAtapadacaitrAdipadayorekAdhikaraNavRttivarUpamityarthaH / na vAryate, kartRtvAdizaktyApi na nivAryate, kartRtvAdizaktyApyupapadyata iti yAvat / kecittu-anyAdRzaM, yatrAkhyAtena kRtirbodhyate tatra caitrAdipadenApi caitrAdikaM bodhyate ityevaMrUpamityartha ityAhuH // 6 // (rAma0) nanu kartRsaMkhyAbhidhAnAnabhidhAne prathamA-tRtIyAniyAmake karmasaMkhyAbhidhAnAnabhidhAne ca prathamA-dvitIyAniyAmake vaktavye / saMkhyAnvaye ca bhAvanAvizeSyatvaM niyAmakamiti kartR-karmasAdhAraNyena bodhasya durvAratvAdityuktadoSavirahastathAca kartRkarmaNoravAcyatve'pi caitrastaNDulaH pacyate ityAdiprayogo na bhavatItyAzayena samAdhatte-atra vadantItyAdi / bhAvaneti / bhAvanA ca 1 kvaciyApAraH 2 kutracit kRtiH 3 kvacidAzrayatvaM 4 kutracicca pratiyogitvam / AyaM prAcAM mate rathogacchatItyAdau, dvitIyaM caitraH pacatItyAdau, tRtIyaM caitro jAnAtItyAdau caturthaM ghaTo nazyatItyAdau / tathAcAkhyAtArthavyApArAdavizeSyatvanAnvayinyevAkhyAtArthasaMkhyAnvaya iti phalitam / nanu bhAvanAvizeSyabhinna eva svArthasaMkhyAnvayaH kathaM na bhavatItyata Aha-samAneti / kRti-saMkhyayorvibhinnazaktyaikapadopAttatvenaikadharmiNyanvayasya sAkAGkatvAdityarthaH, zaktibhedasUcanAyaikapadaM tyaktvA samAnapadamuktam / nanu samAnapadopAttAnvayitvaM svabodhakapadapratipAdyArthAntarAnvayitvamAkhyAtArthasaMkhyAnvaye niyAmakamityAyAtaM, tathAcaitadape
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| kSayA svabodhakapadapratipAdyArthAntarAnvayitvamiti vaiyAkaraNamatameva yuktaM lAghavAditi cet / na / kartRtvasya kRtimattvarUpasya hi zakyatAvacchedakatve'nantakRtIna zakyatAvacchedakatvApattirdharmiNo'nyalabhyasya zaktatvApattizceti mahAgauravaM syAt / na ca svAzrayasamavAyitvAdilakSaNaparaMparAsaMbandhena kRtitvamevAkhyAtazakyatAvacchedakaM vaiyAkaraNamate'pIti na zakyatAvacchekanAnAtvagauravamiti vAcyam / samavAyena kRtitvasya zakyatAvacchedakatvApekSayA niruktaparaMparAsaMbandhena kRtitvasya tathAtve gauravasyAparihArAt / uktasamAnapadopAttAnvayitvasya niyAmakatve tu na gauravaM, vaiyAkaraNasyAkhyAtajanpasaMkhyAprakArakazAbdatvAvacchinnaM prati AkhyAtajanyakarbupasthititvena hetutAvadasmAkamapi tAdRzazAbdatvAvacchinnaM prati prathamAntapadajanyopasthititvena hetutvakalpanAditi bhAvaH nanu caitrastaNDulaM pacatItyAdau bhAvanAnvayastaDulAdAvapi syAt tathAca kartRkamasAdhAraNyenetyAdivAyakAparihAra ityata Aha-bhAvanAyAzceti / prathamAntapadAnupasthApyasyApi dhAtvarthasya bhAvanAyAM vizeSaNatvenAnvayAdAha-vizeSyatveneti / nanu karmatvAdevizeSaNatayopasthitaM caitrastaNDulaM pacatItyAdau taNDulAdikameva bhAvanAvizeSyatayA anvitamiti kiM nAGgIkriyate ityasyottaradAnAyAhakarmatvAdIti / Adipadena karaNatva-saMpradAnatvApAdAnatva-saMbandhAdhikaraNatvAdInAM suvarthAnAM parigrahaH / tathAca teSAM karmatvAdivizeSaNatayA upasthitatvena bhAvanAyA vizeSyatvenAnvaye nirAkAMkSatvamityuttaramabhipretam / nanu yadi karmatvAdivizeSaNatayopasthitatvameva bhAvanAvizeSyatvenAnvaye nirAkAsatAbIjaM tadA dhAtvarthasya bhAvanAvizeSyatayAnvaye nirAkAGkatA na syAttasya karmatva-karaNatvAdivizeSaNatathAnupasthitatvAdityata Aha-prathamAntati / tathAca karmatvAdivi. zeSaNatayopasthite dhAtvarthe ca bhAvanAyA vizeSyatvenAnvayabodhasyAjAyamAnatayA tadvAraNAya bhAvanAyA vizeSyatvenAnvayabodhaM prati prathamAntapadajanyopasthititvena hetutA kalpyate ityarthaH / nanu vizeSaNatayopasthita eva kathamAkAkA nAstItyata Aha-tathaiveti / karmatvAdivizeSaNatayAnupasthitena prathamAntapadopasthApyenaiva vizeSyatvena bhAvanAnvayasya sAkAGkatvAdityarthaH / atrAyaM bhAvaH-prathamAntopasthApyasya vizeSyatayaivAnvayaniyamena vizeSaNasAkAGkatA, bhAvAnAyAzca vizeSaNatvena vizeSyasAkAGkSateti bhanAzvadagdharathanyAyena prathamAntopasthApyaM vizeSyIkRtya bhaavnaayaastdvishessnntvenaanvyH| na ca prathamAntopasthApyasya bhAvanAyAM vizeSaNatayA anvayo'stu caitraH pacatItyAdau caitrIyA pAkAnukUlA kRtirityanvayabodhasaMbhavAditi vAcyam / suvAtiriktavibhaktyarthasAkSAdvizeSaNatayA prAtipadikArthe zAbdabodhaviSayatvAnaGgIkArAditi / etena prathamAntapadopasthApyatvameva bhAvanAyA vizeSyatvenAnvaye niyAmakamastu tAbataivAnatiprasaGgAditi kiM karmatvAcanavaruddhatvasya taniyAmakatvakalpanayetyapAstam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH karmatvAcanavaruddhatvasyApi taniyAmakatvena nAbhidhAnaM kintu karmatvAdhavaruddha bhAvanAyA AkAGkSA nAstItyagatyA prathamAntapadopasthApyenaivAkAGketi prathamAntapadopasthApyatvameva tanniyAmakamiti sUcanAya paraM tadabhidhAnamiti / kecittu karmatvAdyamavaruddhatvamAtroktau dhAtvarthasAdhAraNyamiti prathamAntopasthApyatvam / etanmAtrAbhidhAne candra iva mukhaM tiSThatItyAdau ivArthasAdRzyavizeSaNIbhUtacandrasAdhAraNyaM syAditi karmatvAcanavaruddhatvamuktamityAhuH / tadasat / uktarItyA prathamAntapadopasthApyatvamAtrasya taniyAmakatvakalpanayaivAnatiprasaGgena karmatvAcanavaruddhatvasya tanniyAmakatve mAnAbhAvAditi / etena prathamAntopasthApyatvamAtrasya niyAmakatve caitrastaNDulaH pacatItyAdau sAdhutvabhramadazAyAM taNDulapadottaraprathamAyAH karmatvAdizaktibhramadazAyAM ca taNDule bhAvanAyA vizeSyatvenAnvayApattiriti karmatvAcanavaruddha iti / etanmAtrAbhidhAne ca dhAtvarthasyApi tathAtvApattiriti, prathamAnteti / yadvA caitraH svaH pazyatItyAdau avyayIbhUtasvaHpadArthe pratha. mAntopasthApye bhAvanAnvayApattiriti, karmatvAdIti / tatra prathamAyA evaM karma. svArthakatvAditi tena tadvAraNaM dhAtvarthavAraNAya prathamAntetItyapAstam / uktarItyA prathamAntopasthApyatvamAtrasyaiva niyaamktvenaantiprsnggaaditi| .. ___ yattu prathamAntapadajanyopasthitiH karmatvAdivizeSaNatayopasthityabhAvasahakAriNI bhAvanAvizeSyatvenAnvayabodhaheturiti, tadapi tucchaM, tAdRzopasthityabhAvasya sahakAritve mAnAbhAvAccaitraH pazyatItyAdAvatiprasaGgavAraNAya karmatvAdi. tAtparyarahitaprathamAntapadajanyopasthititvena hetutAyA gurulaghutvAt / astu vA svaHpadAderapi tatra dvitIyAntatA, avyayottaraM prathamaikavacanameva bhAvAkhyAtavadityatra mAnAbhAvAt , bhAvAkhyAtasthale ca bhAvaH sattA autsargikamekavacanameveti vizeSAnuzAsanasya satvAdava tu tadabhAvAditi saMkSepaH / nanvAkhyAtena kartRsaMkhyAnabhidhAna eva tRtIyeti paryavasitam / tathAca yatrAkhyAtabhedena yugapatkartR-karmasaMkhyAbhidhAnaM tatra tRtIyA na syAditi caitrastaNDulaM pacati caitreNa pacyate taNDula iti yugapatprayogo'sAdhuH syAdityata Ahacaitra ityAdi / tatraiva saMkhyAnvayaH, caitraH pacatItyatra phAkhyAtena kartaryeva sNkhyaanvyH| caitreNa pacyate taNDula ityatra ca karmaNi taNDula eva karmAkhyAtArthasaMkhyAnvayaH / tathAca tadAkhyAtapadena yatra kartRsaMkhyAnabhibhAnaM vatra tadArUpAtaikavAkyatApannaprAtipadike tRtIyA, tadAkhyAtena yatra karmasaMkhyAnabhidhAnaM taba tadAkhyAtaikavAkyatApanaprAtipadike dvitIyetyAkhyAtabhedenAnabhihitAdhikArIyasUtrArtho vaktavya iti noktadoSa iti bhAvaH / nanu bhAvanAvizeSye prathamAntopasthApya eva yadi saMkhyAnvayastadA caitreNa supyata ityAdau prathamAntapadAbhAvAtsaMkhyAnvayo na tyAdityAzaGkAyAmiSTApa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / cyottaramAha-caitreNeti / nanu caitreNa supyata ityatra prathamAntapadAbhAve'pyabAdhena caitravRtticakSurnimIlanAdyanukUlakRterjanyatAsaMbandhena svApe dhAtvarthe'nvayo'stu / tathAca sa eva bhAvanAvizeSyatayA saMkhyAnvayI bhavitumarhatyevetyata Aha-gaganeneti / atra ca gaganavRttisthitirityarthaH tathAca pUrvavadatra bhAvanAnvayo dhAtvarthe na saMbhavati dhAtvarthasya nityatvena bhAvanAnvayasya bAdhitatvAdityagatyA saMkhyAnanvaya eva svIkriyata iti bhAvaH / nanu gaganena sthIyata ityatrApi prathamAntapadAbhAve'pi jAnAtItyAdAvivAzrayatvAtmikAyA bhAvanAyA eva vizeSaNatvena dhAtvarthe'nyo'stu / tathAca gaganavRttyAzrayatAnirUpikA sthitirityanvaye bhAvanA vizeSyIbhUtAyAM sthitAveva saMkhyAnvayaH syAdityata Aha- dhAtvarthasyeti / gaganaM tiSThatItyAdAvAzrayatvarUpabhAvanAvizeSaNatvenaiva thAtvarthasthityanvayasya vyutpattisiddhatayA tadbhaGgaprasaGgenAzrayatva vizeSyatayA dhAtvarthAntrayo na saMbhavatItyarthaH / nanu vinigamanAviraheNa ubhayatra bhinnabhinnA vyutpattiH kalpanIyA, anyathA bhAvAkhyAtasthalIyavyutpattivirodhena gaganaM tiSThatItyAdAvanvayo'vyutpanna ityasyApi vaktuM zakyatvAdityata Aha-bhAvanAyA iti / gaganaTacyAzrayatvarUpabhAvanAyAstadvRttisthitau bAdhenAnvayAsaMbhavAdityarthaH / yadyapi nirUpakatAsaMbandhena gagananRtyAzrayatvaM tadvRttisthitAvabAdhitameva tathApi pralaye gaganena sthIyate na naSTaghaTena ityAdau namarthAnvayAnupapattyA nirUpakatvasaMbandhena tadanvayo na saMbhavati nirUpakatvasya nRtyaniyAmakatayA pratiyogitAvacchedakasaMbandhatva viradeNa tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAka-ghaTavRttyAzrayatvAbhAvabodhasyAsaMbhavAdityatra tAtparyam / na ca na naSTaghaTenetyato ghaTaTactyAzrayatAyA AzrayatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva pratIyatAmiti noktadoSa dati vAcyam / tathA sati na ghaTenetyAdivat na gaMganena sthIyate ityAderapi prasaGgAt, gaganavRttyAzrayatAyA AzrayatAsaMbandhenAbhAvasya gaganavRttisthitau sattvAdityalamadhikeneti dik / nanu yadi bhAvAkhyAtAnAM (na) saMkhyAbodhakatvaM tadA gaganena sthIyata ityAdau vartamAnatvAdyanvaye tAtparyAbhAvasthale bhAvAkhyAtaprayoga eva na syAt prayoja - nAbhAvAt / teSAM saMkhyAbodhakatvaniyame ca niyamena saMkhyAbodhArthameva tattatprayoga upapadyate ityata Aha-ekavacanaM tviti / vartamAnatvAditAtparyAbhAvadazAyAmapi gaganena sthIyate ityAdAvAkhyAtaikavacanaM tvityarthaH / sAdhutvArthaM tatratyadhAtoH sAdhutvasaMpattaye / bhAvAkhyAtasamabhivyAhAraM vinA tatra dhAtorasAdhutvAcyA anvayAbodhakatvaprasaGgAt bhAvAkhyAtaprayogaH saprayojana ityarthaH / na cAbodhakapadasamabhivyAhAro na sAdhutvasaMpAdakastathA sati [AnayanAdInAM ? ] svArthakavikaraNAdInAM samabhivyAhArasyApi sAdhutvasaMpAdakatvAbhAvaprasaGgAditi bhAvaH / bhAvAkhyAtasya saMkhyAbodhakatve bAdhakaM bhAvAkhyAtasyaikavacanatAyAM 75
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH yuktiMca upaSTambhakasthalena darzayati-ataeveti / bhAvAkhyAtasthale saMkhyAnanvayAdevetyarthaH / svApasya dvitva-bahutve'pIti tathAca yadyekavacanabhAvAkhyAtasya ekatvasaMkhyAbodhakatvaM tadA tulyanyAyatayA svApAdigatadvitvAditAtparyasattve bhAvasthale dvivacana-bahuvacanayorApattiH / yadi ca bhAvasthale dhAtvarthagatadvisva-tritvAdisaMkhyAyAM kadApi kasyApi na tAtparyamiti na tatra dvivacanAdItyucyate tadA ekatvasaMkhyAyAmapi tathaivetyekavacanasyApyanupapattiriti baadhkmityrthH| autsargikamiti gaNanakrameNa prathamopasthitamityarthaH / tathAca sAdhutvArtha dvivacanAdeH saMbhave'pi vilambopasthitikatvAnna tasya sAdhutvaniyAmakatvaM kalpyate kiMtu zIghropasthitikatayaikavacanasyaiva tathAtvamiti yuktirityarthaH / nanu bhAvAkhyAtasthale yadi kRtirvyApAro vA nArthastadA bhAvAvyAtasya ko'rthaH kutra vA bhAvAkhyAtena vartamAnatvAdibodha ityAkAGkSAyAmAha-ataeveti / bhAvAkhyAtAnAM saMkhyAbodhakatvavirahAdevetyarthaH / yathAyathamiti bhAvalasthale vartamAnatvaM bhAvavidhisthale iSTasAdhanatvaMcetyarthaH / tacca vartamAnatvAdikaM ca / nanu kRtau vyApAre vA tadanvayo'nubhavasiddho na tu dhAtvarthe'pItyata Aha-tathaiveti / bhAvAkhyAtasthale dhAtvarthagatatvenaiva vartamAnatveSTasAdhanatvapratyayAdityarthaH / bhAvAkhyAtAdiSTasAdhanatApratItistu caitreNa pacyatetyAdau vidhibhAvasthale vohavyA / yadi ca dhAtvarthe vartamAnatvAdibodho nAGgIkriyate tadA caitrojAnAtItyAdau dhAtvarthajJAnAdigatatvena vartamAnatvabodhAnupapattiriti bhAvaH / yadyapISTasAdhanatvaM dhAtvartha eva sarvatra maNikAramate bhAsate iti tadabhidhAnamasaMgataM, tathApi kRtISTasAdhanatAvAdimatamAzritya idamuktaM, dRSTAntArthaM taduktamiti mAnyAH / nanu yathA pAka ityAdau ghanAdInAM prayogasAdhutAmAtraM prayojanaM na tu vatamAnatvAdivodhakatvaM tathA bhAvAkhyAtAnAmapyastu tadeva prayojanaM na tu vartamAnatvAdibodhakatApItyata Aha-tadabodhakAnAmiti / vrtmaantvaadhbodhkaanaamityrthH| tuzabdo'vadhAraNArthaH / tathAca ghazAdisthale vartamAnatvAnubhavAbhAvena vartamAnatvabodhakatvAbhAvaH / bhAvAkhyAtasthale vartamAnatvavodhasyAnubhavikatvena na tatheti dRSTAntadA ntikavaiSamyamityarthaH / ___ nanu caitraH pacatItyAdau prathamAntapadopasthApye yena kenApi saMbandhanAnvayasvI. kAre apacatyapi maitrAdau kAlikasaMbandhAdinA pAkAnukUlakRtimatvAt pacatItyAdiprayogApattirevaM tAdAtmyena pAkAnukUlakRteH svAtmakaguNe sattvAdguNaH pacatIti prayogApattirityata Aha-bhAvanAyAzceti / tathAca caitraH pacatItyAdau yadi caitrapadArthaH zarIraM tadA avacchedakatAkhyAzrayatAsaMbandhena kRteranvayaH, yadi ca zarIravizeSAvacchinnAtmA tadarthastadA samavAyAkhyAzrayatAsaMbandhana tatra tadanvaya iti niyamaH svIkAryo na tu yena kenApi saMbandhana tadanvayaH svIkatavya iti noktadopa iti bhAvaH / evamanyatrApi bodhyam / nanvevaM caitreNa pacyate
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| taNDula ityAdau bhAvanAyAzcaitravRttipAkakRterAzrayatvasya taNDulAdau bAdhena kathaM tatra tadanvayastathAca tatra bhAvanAvizeSyatva virahAt saMkhyAnvayo na syAdityata AhakarmaNi punariti / karmapratyayasthale taNDulAdAvityarthaH / anyathA vakSyamANa. prakAreNa / nanu pacatItiparasmaipadAkhyAtasya yadA kartRtvabodhe tAtparyavirahaH, kiMtu karmatve tadA taNDulasyaiva bhAvanAvizeSyatayA saMkhyAnvayitvena kartR-saMkhyAyA anu. tatvAt tRtiiyaapttiH| evaM pacyata ityAdau karmAkhyAtasya yadA karmatvabodhe tAtparya nAsti kiMtu kartRtvabodhe tadA caitrasyaiva bhAvanAnvayitayA taNDulAderbhAvanAvizedhyatvavirahitayA saMkhyAnanvayitve karmasaMkhyAyA anuktatve dvitIyApatyA taNDulaM pacyata iti prayogApattirityata Aha-taveti / vaiyAkaraNasyetyarthaH / tathAca bhavanmate yathA parasmaipadena niyamataH karturabhidhAnamiti tatra na tRtIyA, evaM caitreNa pacyata ityAdau karmabodhakatvameva na tu kartRbodhakatvamiti tatra na dvitIyA, tathA mamApi parasmaipadena kartatvaM bodhyate na tu karmatvaM, pacyata ityAdau cA. khyAtena karmatvaM bodhyate na tu kartatvamiti noktAtiprasaGga ityarthaH / nanu pacati pacyata ityAdAvasAdhutvAkartRtva-karmatvabodho mAstu, pakSyata ityAdAvAkhyAtasyobhayatra sAdhutvAt ekadA kartRtva-karmatvabodhamAdAya dvitIyA-tRtIyayoranupapattirityata Aha-pakSyata iti / tathAca pakSyata ityAdAvasAdhutayA anyathA vA yathA naikadA karta-karmobhayabodhakatA tathA mamApIti nAtiprasaGga iti bhAvaH / .. nanu bhAvanA kRtistathAca rathogacchatItyAdau bhAvanAviraheNa tadvizeSyAprasi. dhyA saMkhyAnvayo na syAdityata Aha-bhAvanA ceti / vyApAreti / mAtrapadaM kRtsnArthakaM, tathAca rathogacchatItyAdau dhAtvarthAnukUlavyApAra eva bhAvanApadArtha iti noktadoSa iti bhAvaH / acetanAnurodhAt ratho gacchatItyAyacetanavizeSyakabodhAnurodhAt / nanu kartari karmaNi ca yadi nAkhyAtasya zaktistadA caitrapadAkhyAtapadayorvibhinnarUpAbhyAmekatharmizaktatvarUpasAmAnAdhikaraNyaM na syAdityata Aha-bhinnAbhyAmiti / ekarmizaktatvamaprasiddhamiti naiyAyikairanabhyupagamAditi bhAvaH / saMbhavaditi, minAbhyAmekadharmivizeSyakazabdabodha. janakatvalakSaNasAmAnAdhikaraNyaM na vAryate na naiyAyikairasmAbhirapi nivAryate kRti-caitratvAbhyAM bhinAbhyAmAkhyAtapada-caitrapadAbhyAmekasya caitrasya zAbdabodhajananAditi bhAvaH // 6 // (raghu0) naiyAyikaH pratyavatiSThate-atra vadantIti / naiyAyikanye lAghavasiddhakRtitvAdizakyatAvacchedakakAkhyAtapadenoktAnuktavibhAgamUlIbhUtakartRkarmaH / gatasaMkhyAbhidhAnAnabhidhAnavighAtakaM kartRkarmasAdhAraNyenAnvayabodhApAdanaM nirAkartumAha-bhAvanAvizeSya iti / samAnapadopAttatveneti / ekapadopasthApyatvene tyayaH / ekAnvayitvasya bAdhakaM vinA niyamasiddhatvAdityarthaH / nanvekapadopasthA.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: "yAnAmekArthAnvayitvaniyamo'prayojakatvAdupekSaNIya iti cenmaivam / tathAvidhaniyamasvIkAre lAghavasyaiva prayojakatvasaMbhavAt / tathAhi AkhyAtapadopasthAbhAvanArUpaikArthasyAnvayabodhArthamavazyaM padArthAntaracaitrAdyupasthitikalpanamAvazyakam | anyathA padArthAntarasya cetrAdeH padajanyopasthityabhAve zAbdabodhe'bhAnApattyA tatra bhAvanAnvayasyAnupapatteH / tathA saMkhyAyA api caitrAdyanvayasvI - kAre padArthAntaropasthityantarAkalpanaprayuktalAghavamatisphuTamevetyuktaniyamAbhyupagamaH / na coktaniyamAbhyupagame pacedityAdau kRtisAdhyatvAnvitapAke saMkhyAnvayApattiriti vAcyam / AkhyAtapadajJAnajanya saMkhyA prakAraka zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati caitrAdipadajanyAkhyAtapadArthabhAvanAvizeSyopasthite: vizeSyatAsaMbandhena hetutvasya kalpanIyatayopadarzitApatterabhAvAt / na ca tathApyupadarzitaniyamamaGgaprasaGga iti vAcyam / anyathAnupapattyA tAdRzaniyame kRtisAdhyatveSTasAdhanatvAdyatiriktatvenaikapadopasthApyasya vizeSaNIyatvAditi sAram / 1 nanu bhAvanaiva kutrAnveti kutra netyatra kiM niyAmakaM tatrAha - bhAvanAyAzcetyAdi / anvayayogya iti / tathAvidhAnvayaH kAryakAraNabhAvasiddha ityarthaH / tathA ca karmatvAdyanavaruddhaprathamAntapadopasthApye evAkhyAtArthabhAvanAyA vizevyatvenAnvayogyatvasya kAryakAraNabhAvasiddhatayA anyatra bhAvanAyA nAnvaya iti bhAvaH / nanu kIdRzakAryakAraNabhAvasiddhastathAnvayastatrAha -- tathaiveti / bhAvanAniSTha prakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhenAkhyAtapadajJAnajanyazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsaMbandhena [ AkhyAtapadasamabhivyAhRta prathamAntanAmapadajJAnajanyakarmatvAdyanavaruddhArthavizeSyakopasthititvenetyarthaH / sAkAGkSatvAditi / zAbdabodhapadajanyopasthityoH kAryakAraNabhAvakalpanAdityarthaH / tathA ca tAdRzakAryakAraNabhAvabalAt tathAvidhaprathamAntapadopasthApye bhAvanAyA vizeSyatvenAnvaya iti bhAvaH / nanUpadarzitakAryakAraNabhAve kAraNatAvacchedakakoTau karmatvAdyanavaruddhatvaM vizeSaNaM vyartham / yadi ca karmatvAdyanavaruddhatvaM vizeSaNamanivezya tathAvidhAnvayabuddhiM prati prathamAntapadajanyopasthiterhetutve candra iva mukhamastItyAdau prathamAntapadopasthitiviSaye candre sAdRzye ca bhAvanAnvayaprasaGgastadA prakRtazAbdabodhe itarAvizeSaNatvArthakaM karmatvAdyanavaruddhatvaM tatra kAraNatAvacchedakakoTau nivezanIyamiti vibhAvyate, tathApi tatra pade prathamAntatvavizeSaNaM vyarthameva, dvitIyAntapadajanyopasthitiviSayIbhUtArthasya zAbdabodhe karmatvavizeSaNatayetarAvizeSaNatvavirahAdeva tatra bhAvanAyA anvayabodhApattivAraNasaMbhavAt / etena bhAvanAniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatAsaMbandhena AkhyAtapadajJAnajanyazA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ .79 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / bbuddhitvAvacchinnaM prati prathamAntapadajanyopasthitervizepyatAsaMbandhena hetutvaM kalpyate natu tatra karmatvAdyanavaruddhatvamapi nivezyate tasya nirvacanAzakyatvAt / na ca prakRtazAbdabodhe itarAvizeSaNatvameva tat , prakRtatvaM ca prathamAntatattatpadajanyatvamiti vAcyam / candravanmukhaM, candro rAjate, ityAdivAkyadvayajanyasamUhAlambanabodhe candrebhAvanAnvayAnupapatteH / na ca prathamAntapadajanyazAbdabodhe vizeSyatvAbhAvakatve sati tathAvidhazAbdabodhe itarAvizeSaNatvameva taditi vAcyam / tathA sati etAdRzadharmasyopadarzitakAraNatAvacchedakakoTau niveze parasparaM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa kAryakAraNabhAvabAhulyasya duSpariharatvAt tathAvidhAnvayabuddhiM prati svIyavizeSyatvAbhAvaviziSTaprakAratAsaMbandhena zAbdabodhasyaiva kAryakAlavRttitayA pratibandhakatvakalpanamucitam / tAdRzapratibandhakAbhAvAdikAraNatvakalpikA vyutpattiH karmatvAcanavaruddha ityAdigranthena darzitA / tAdRzavyutpattI tathAvidhavizeSaNAnupAdAne tAdRzapratibandhakAbhAvasya hetutvAprAptyA candravanmukhamastItyAdau candrAdipadArthe bhAvanAyAH anvayaprasaGga iti tatra tadupAdAnamityapi parAstam / upadarzitapratibandhakAbhAvasya hetutve padajanyapadArthopasthitikAraNatAvacchedakakoTau padAMze prathamAntatvavizeSaNopAdAnasya vyarthatayA tatra tadupAdAnasaMpAdakatathAvizeSaNasya vyutpattI niveze prayojanAbhAvAditi cenmaivam / tatra tadaniveze dvitIyAvibhaktyantAdyanekapadeSu tathAvidhopasthitiniSThakAraNatAvacchedakatvakalpane gauravAt / asmanmate prathamAntapada eva tatkalpanamiti lAdhavasyaivopadarzitakAraNatAvacchedakakoTau padAMze prathamAntatvanivezanasaMpAdakatayA upadarzitavyutpattAvapi tAdRzavizeSaNanivezasyAvazyakatvAt / anyathA tadanusAreNa upadarzitavizeSaNaghaTitakAryakAraNabhAvakalpanAyA ayogAditi / nanu bhAvanAyA ityAdi granthasya upadarzitarItyA vyutpattiparatve tathaivetyAdigranthasya ko'rtha iti cettamavehi-tathaiveti / tAdRzavyutpattyanusAreNa tattadrUpeNaivetyarthaH / tathAvidhapratibandhakAbhAvatvatAdRzapadajanyapadArthopasthititvAdinaiveti tu nirgalitArthaH / sAkAGkSatvAditi / kAryakAraNabhAvasyAkAGkSAviSayatvAtkalpanIyatva. miti yAvat / tathA coktavyutpattyanusAreNa upadarzitakAryakAraNabhAvaM kalpayitvA bhAvanAyA anvayaniyama upapAdanIya iti bhAvaH / upadarzitavyutpattau kiM mAnamiti tu nAzaGkanIyam / tatrAnubhavasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / anyathA vyutpa. ttimAtrasyaivocchedaH syAditi kRtaM pallavitena / 1 bhAvena kAmacAreNeti paatthH|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tatraiveti / bhAvanAvizeSye kartari karmaNi cetyarthaH / nanu bhAvanAvizeSye saMkhyAnvayasvIkAre caitreNa supyata ityAdau saMkhyAnanvayApattiH, tatra bhAvanAvizeSyavirahAdatastatreSTApattimAha-caitreNa supyata ityAdinA / prathamAntapadAbhAvAdityasya bhAvanAvizeSyavirahAdityagrimatanenAnvayaH / nanu caitraiNa supyata i. tyAdau dhAtvarya eva bhAvanA vizeSyatvenAnvetu, tathA ca tatraiva saMkhyAnvayasaMbhave kimarthamupadarzitasthale saMkhyAnanvaye iSTApattirityata Aha-dhAtvarthasyeti / vyutpanatvAditi / tathA ca bhAvanAyAM vizeSaNatvenaiva dhAtvarthAnvaya iti vyutpattisiddhasya caitraH svapitItyAdau svApAdiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena tathAvidhavAkyajanyazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati AkhyAtapadajanyabhAvanopasthite: vizeSyatAsaMbandhena hetutvasya kalpanAt , caitreNa supyata ityAdeH svApAdau bhAvanAyA: vizeSyatvena anvayAbodhakatvamiti bhAvaH / nanu bhAvanAyAM vizeSaNatvenaiva dhAtvarthAnvaya iti vyutpatte vAkhyAtasthale saMkocaH kalpanIyaH / bhAvAkhyAtasthale ca dhAtvarthasya bhAvanAvizeSyatvenAnvaya iti vyutpattyantaramaGgIkRtya kAryakAraNabhAvAntaraM kalpayitvA upadarzitasthale dhAtvarthavizeSyakabhAvanAprakArakabodhAGgIkAre kSativirahAdityata Aha-bhAvanAyA bAdhitatvAJceti / caitreNa supyata ityAdI AkhyAtArthAzrayatvarUpAyA bhAvanAyAH svApe bAdhena tathAnvayAsaMbhavAdityarthaH / nanu nirUpakatvasaMbandhenaiva tatra tasyAnvayaH saMbhavatIti cet , tathA sati caitreNa supyate na maitreNetyAdau natrarthAnanvayApatteH / na ca nirUpakatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAzrayatvAbhAvasya svApe'nvayasaMbhavAnna tatra naJarthAnvayAnupapattiriti vAcyam / vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA nirUpakatAsaMcandhAvacchinnaprayitogitAkAzrayatvAbhAvasyAlIkatayA tatra tadanvayAsaMbhavenopada. rzitAnupapatterduritvAt / caitreNa supyata ityAdau ekakAlInatvAdisaMbandhena svApe AzrayatvasyAnvaya iti nAzaGkAspadamapi / tatra tena saMbandhena AzrayatvasyAnvaye nirAkAGkSatvAt / maitrasya jAgraddazAyAM caitravRttyAzrayatvamAdAyApi maitreNa supyata iti prayogaprasaGgAceti / nanu tatraikavacanArthasaMkhyAyA ananvaye ekavacanaM vyarthamityata Aha-ekavacanaM tvityaadi| ata eva bhAvAkhyAtasthale ekavacanasya sAdhutvAdevetyarthaH / autsargikamiti prthmopsthitmityrthH| anyathA tatra -svApAdau saMkhyAyA anvayasvIkAre svApadvitvabahutve bhAvAkhyAtasthale dvivacanabahuvacanApatteH tatra ceSTApattirna saMbhavati, abhiyuktasmaraNaviruddhatvAditi bhAvaH / . 1 pustakatraye ' ityAdau svApAderbhAvanAvizeSyatvenAnvaye bAdhaka (sva) miti bhAvaH' / iti paatthH|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / nanu bhAvAkhyAtasthale saMkhyAbhAvanayorananvaye bhAvatiGnairarthakyamityata Aha-- evaM ceti / bhAvAkhyAtasthale saMkhyAbhAvanayoranvaye cetyarthaH / yathAyathamityAdi / vartamAnatvaM laGarthaH, iSTasAdhanatvaM liGarthaH / iSTasAdhanatyAdikamityatrAdipadamatItatvakRtisAdhyatvAdyarthakam / nanu liGartheSTasAdhanatvAderluGarthAtItatvAdeH kutrAnvayastatrAha--taccetyAdi / liGartheSTasAdhanatvaM lurthAMtItatvAdikaM cetyarthaH / nanu tathAnvaye mAnAbhAva ityata Aha.-tathaiveti / liGAdisamabhivyAhArasthale dhAtvarthavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakabodhasyaivAnubhavasiddhatvAdityarthaH / idamatrAvadheyaM---caitreNa supyata ityAdau vRttitvaM tRtIyArthaH / vartamAnatvaM bhAvatirthaH / dhAtvarthaH svApaH / tathA ca caitravRttivartamAnaH svApa ityanvayabodhaH / evaM caitreNa supyatetyAdau bhAvaliGa iSTasAdhanatvAdikamarthaH / tathA ca caitravRttiH svApa iSTasAdhanaM kRtisAdhyazcetyAkArakAnvayabodhaH / evamanyatrApi sUkSmadarzibhizcintanIyamiti / tadabodhakAnAmiti vartamAnatvAdyabodhakAnAmityarthaH / nanu bhAvanAyAH prathamAntapadopasthApye kena saMbandhenAnvaya: ? na tAvadAzrayatAsaMbandhena, caitreNa pacyate taNDula ityAdau taNDule AkhyAtArthakRtirUpAyA:. bhAvanAyA. bAdhitatvAdityata Aha-bhAvanAyAzceti / mAzritatvena AzrayatAsaMbandhenetyarthaH / anyatheti vakSyamANaparaMparayetyarthaH / tathAca sAkSAtparaMparayA vA bhAvanAvizeSya eva saMkhyAyA anvayaniyama iti bhAvaH / naca saMkhyAdyati-. riktAkhyAtArthamAtrasya bhAvanApadazakyatayA karmAkhyAtasthale karmatvasyApyAkhyAtArthatayA sAkSAdbhAvanAvizeSya eva saMkhyAnvayaniyamo'stu alaM tatra paramparayA vetyasya nivezaneneti vAcyam / prAcInamate karmAkhyAtasyApi kRtyarthakatayA karmatvArthakatvAbhAvena karmatvasya bhAvanAtvavirahAdupadarzitAnupapatterabhAvAditi / nanu yathA caitreNa pacyate taNDula ityatra naiyAyikamate paramparayA karmaNi kRteranvaya stathA caitreNa pacati taNDula ityatrApi kathaM nAnvayabodhaH / evaM naiyAyikamate caitraH pacati taNDulamityatreva caitraH pacyate taNDulamityatrApi AzrayatAsaMbandhena kRteranvayabodhApattirevaM caitraH pakSyate taNDula ityatra vA kathaM tanmate ekadA kartRkarmaNoryayoktarItyA kRternAnvayaH ? upadarzitasthaleSu sarvatrAkhyAtapadAtkRterupasthitisattvAdityAzaGkAmapAkartumAha--taveti / vaiyaakrnnsyetyrthH| tathAnvayabodhakatvamiti / kartRkarmaNoH kRterbodhakatvamityarthaH / tathA ca vaiyAkaraNamate tAdRzatAdRzazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati yAdRza yAdRzAnupUrvIjJAnatvena kAraNatA naiyAyikamate'pi tAdRzatAdRzazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tAdRzatAdRzAnupUrvI--
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH jJAnatvena hetutvakalpanAnnAnupapattiriti bhaavH| tathAvidhakAryakAraNabhAvakalpanAbIja svayameva spaSTayati-ata iti / tathAvidhakAryakAraNabhAvakalpanAdityarthaH / na prayogA iti / na tAdRzazAbdabodhajanakA ityarthaH / nanu bhAvanAyAH kRtirUpatvena tadvizeSye saMkhyAMnvayaniyamasvIkAre ratho gacchatItyAdau kathaM rathe saMkhyAnvayaH, bhAvanAvizeSyatvAbhAvAdityata Aha-bhAvanA ceti / saMkhyAvyatiriktAkhyAtArthamAtrameva uktaniyamaghaTakIbhUtabhAvanAzabdArthaH / acetanAnurodhAditi / ratho gacchatItyAdau rathAdau saMkhyAnvayAnurodhAdityarthaH / tathA cAkhyAtasya ka;digatasaMkhyAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAmeva tRtIyAdiniyamopapattAvAkhyAtasya kAdizaktimabhyupagacchatA vaiyAkaraNAnAM matamanAdaraNIyameva laghukRtizaktivAdinaiyAyikanaye zraddadhAnaH sudhIbhiriti bhAva: / nanu naiyAyikamate AkhyAtapadacaitrapadayorvibhinnarUpeNaikarmibodhakatvarUpasAmAnAdhikaraNyAnubhavo'nupapannaH / tathA cAnubhavakRtavizrAmANAM kathaM tanmatamanumatamityata AhavibhinnAbhyAmityAdi / tathA ca tAdRzAnubhava evAsiddha iti bhAvaH / anyAdRzaM tviti / ekadharminiSThabhinnadharmabodhakatvarUpaM sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / . atra vaiyAkaraNamatAnuyAyinaH--AkhyAtasya kAdizaktikalpane naiyAyikamatamapekSya lAghavasaMbhavAttathaivocitam / tathAhi tanmate kartRprakArakajJAnAbhAvaviSayakalaukikapratyakSatvAvacchinnaM prati AkhyAtapadanirUpitazaktijJAnAdighaTitazAbdasAmagryAH pratibandhakatvAkalpane'pi tathAvidhazAbdabodhasAmagrIkAle kartRprakArakajJAnAbhAvAsattvena viSayAsattayaiva tathAvidhalaukikapratyakSAnutpAdena tathAvidhapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAbhAvaprayuktalAghavamatisphuTameva / naiyAyikamate tu tathAvidhazAbdabodhasAmagrIkAle tAdRzajJAnAbhAvarUpaviSayasattvena vinA tathAvidhapratibandhyapratibandhakabhAvakalpanaM tathAvidhapratyakSavAraNamazakyamiti tatkalpane mahagauravam / na ca vaiyAkaraNamate kRtiprakArakajJAnAbhAvapratyakSaM prati tathAvidhazAbdasAmagryAH pratibandhakatvakalpanAvazyakatayA ka naiyAyikamatamapekSya lAghavAvakAzaH ? naiyAyikamate tathAvidhakalpanAbhAvAditi vAcyam / vaiyAkaraNamate kartupasthitikAle kRtiprakArakajJAnasatvasyAvazyakatvena tathAvidhazAbdasAmagrIkAle viSayAsattayaiva kRtiprakArakajJAnAbhAvapratyakSavAraNasaMbhavena tathAvidhapratibadhyapratibandhakabhAvAkalpanayopadarzitalAghavasyAkSuNNatvAt / yadi ca navInocchRkhalarItyA klasena nirvAhe tatra tathAvidhapratibandhakAbhAvahetutvaM nAdhikamiti 1 kartRtvapra' iti pAThaH /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 83 manyate tathApi tAdRzapratibandhakAbhAve tathAvidhapratyakSahetutvasaMbandhakalpanaM gauravAya naiyAyikAnAmityAhuH / tadapi na vicArasaha, guruzarIrapAkAnukUlakRtyAzrayaprakArakayogyatAjJAnatvatathAvidhakRtyAzrayabhedajJAnAbhAvatvAtmakabAdhAbhAvatvAdirUpagurudharmAvacchinnAdighaTitazAbdabodhasAmagryabhAve anantaghaTapaTAdipratyakSakAraNatvasaMbaMdhakalpanena vaiyAkaraNamata eva gauravasaMbhavAt ityAstAM vistaraH // 6 // (jaya0)--naiyAyikoktasaMkhyAbhidhAnAnabhidhAnenoktAnuktavibhAge saMkhyAyA: kartRkarmasAdhAraNyenAnvayApattireva mukhyaM bAdhakamatastaduddharati-bhAvanAvizeSya ityAdi / dhAtvarthAdivyudAsAya vizeSya iti / samAneti / tatyadAkAsAsAMnidhyAdestena padena saha klRptalvAttadekArthasyevAparArthasyApyanvayastatpadArtha eveti bhAvaH / nanvarthabhedenAkAGkSAdeH kAryakAraNabhedAnedaM yuktam / saMkhyAbodhe AkhyAtasamabhivyAhRtaprathamAntajanyopasthitihetutve gauravamAkhyAtajanyakarjupasthitihetutve lAghavAditi cenna / lAghavAtkRtizaktisiddhau tadgauravasya phalamukhatvenAdoSatvAt / bhAvenAnvayavizeSyatvasyaiva saMkhyAnvaye tantratvAcca / nanvasya kAdAcitkasya sArvatrikaniyataprAkkAlInatvAbhAvaH / ekadA'pi bhAvanAsaMkhyayorbodhAditi cet satyam / ita evAsvarasAnnavyanayAnte vakSyati 'tiGapasthAdhyAyAH saMkhyAyA bhAvanAyA iva prathamAntopasthAdhyenaivAnvayaH' iti / tannaye cAkhyAtArthabhAvanAsaMkhyAnyavarabodhe kAleSTasAdhanatvAdatiriktAkhyAtArthabodhasAmagryaikyAnna gauravArtA'pIti dik / bhAvanAnvayabodhasAmagrImAha-bhAvanAyAzceti / vizeSaNatvena bhAvanAnvayo cAtvarthAdAvapIti tatra nedaM niyAmakamato vizeSyatveneti / karmatvAcanavaruddha iti / caitrastaNDula: pacatItyAdau karmatvAdivRttimattayA gRhItaprathamAntopasthAyasya taNDulAdervAraNAya / na cAtrAsAdhutvAt na zAbdadhIH / tadajJAnadazAyAM tatsaMbhavAt ! karmatvAdivizeSaNatayAnupasthiteti tadarthastena grAmasya gamanaM bhavatIyAdau SaSThayarthakarmatvavizeSyatvenopasthite'pyadoSaH / AdinA dhRtiH svAhA jAyate ityAdau caturthyarthaprathamAntopasthApyasya dhRtyAdernIlo ghaTo'stItyAdau tIlAdeH candra iva mukhaM dRzyata ityAdau candratatsAdRzyAdezcaitro bhuktvA tiSThatItyAdau kAdyarthasya sAdhutvamAtrArthaprathamAntIpasthApyasya vAraNArtha caturthyarthAdisaMgrahaH / / ca candra iva mukhamAhAdayatItyAdau candrAdAvAlhAdakatvAnvayo na syAdiSTA. ttau ca haMsIva dhavalazcandra ityAderduSTopamAtvaM na syAditi vAcyam / dharmopAdAne pAttadharmasyaivotsargatayA ivArthatayA svaviziSTAdhAratvasya tattvena dhAtvarthabhAvamArtha
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: tayA puMstvaviziSTadhAtvarthasya tatrevArthatvAsaMbhavena duSTopamAtvasaMbhavAt / na caivamidAnIM caitreNa maitra eva dRzyate ityAdAvevArthAvaruddhe'pi maitrAdau bhAvanAnvayo na syAt / AdinA naJarthAtiriktasya saMgrahAdvastuvizeSaNatvamAtreNAnupasthitatvamanavaruddhArthaH / khalekapotanyAyenAnvayabodhe'vizeSaNasyAtiprasaktatvAdanupasthitervA tattvena tAtparyaviSayArthakam / itthaM ca caitrazcetraM jAnAtItyAdAvapi nAnupapattiH / na caivaM prathamAntopasthApya iti vyartha caitreNa supyata ityAdI dhAtvarthavArakatvAt / yadi ca tAtparyadhIrna zAbdabodhamAtre hetustatve bhAvanAdyanvayatAtparyadhiya eva taddhetutvasaMbhavAditi nedaM yuktamityucyate, tadA vizeSaNatvamAtraprayojakaprathamAntatattapadAnupasthitatvaM tadarthaH / prathamAntoktataNDulAdipadajanyopasthitervirodhitvaM phalitArthaH / itthaM ca caitrastaNDulaM pacatItyAdau taNDulapAkAdivAraNAyApyAha- - prathamAntapadopasthApya iti tAdRzapadajanyopasthitihetutvAbhiprAyam / vizeSaNatvamAtraprayojakatattatprathamAntapadAnyaprathamAntapadajanyopasthitatve vA daladvayatAtparyam / atha bhUtale ghaTo nAstItyAdau bhAvanAyA: abhAvAnvayitvaM saMkhyAyAH pratiyogigAmitvaM ca kuta iti cet / bhAvanAbodhe'tra ghaTAdipadajanyopasthite: saMkhyA-bodhe nanpadajanyopasthiteH pratibandhakatvAt / na ca tattadAnupUrvIjJAnasya tattadvizeyakabhAvanA bodhe kAraNatvajJAna sahakRtasya tatra kAraNatve kimaneneti vAcyam / pratha - -mAntapadajanyopasthiterapi tatra hetutvaM jAnatastAM vinA tadbodhAbhAvAditi dik / yattu dRzyate caitraH pacatItyAdAvekAkhyAtamuddezyatAvacchedakIkRtyAparAkhyAtAnvayavAraNAyAkhyAtopasthApyakarmatvAdyavizeSyatvArthakaM taditi tanna / tathA'pi caitro gacchati rUpavAnityAderAkhyAtArthAnuddezyatAvacchedakarUpavadAdyabhedabodhaprasa GgAttasmAtsvArthaniSThavidheyatAzAlibodhatvasyAkhyAtakAryatAvacchedakatvAdeva noddezyatAvacchedakatayAkhyAtArthabhAnamiti tadvAraNAyaitadupAdAnaM yuktam / yadapyavyayAtprathamaiveti mate svaH pazyatItyAdau karmatvAdisaMsargAvaruddhasvargAdivAraNAya karmatvAdisaMsargAnavaruddhatvArthakaM vadati tadapi na / narakaM yAti na svarityAdAvananvayApatteH / atra svaHpadaM karmatve rUDhamityapyAhuH / nanvevaM bhAvapratyayasthale bhAvanAvizeSyAbhAvAtsaMkhyAnvayo na syAdatrAha - caitre - Neti / caitreNa supyata ityAdI bhAvanAvizeSyavirahAdananvitaiva saMkhyetyanvayaH / - bhAvanAvizeSyavirahe hetutrayamAha -- prathamAnta ityAdi / bhAvanAprakArakatrodhe prathamAntapadajanyopasthiterhetutvamiti bhAvaH / nanu bhAvAkhyAtAjanye tadbodhe sA hetustajanye tu dhAtujanyopasthitistathAstvityatrAha - dhAtvarthasyeti / vizeSaNatayA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / nAvanAzAbdabuddhau dhAtvajanyopasthiterhetulvasya pacatItyAdau klRptatvAttatsaMkocAyAdRzakalpanayoranaucityamityAzayaH / anubhavasatve nAnaucityamityatrAha--bhAvanAyA iti / nanvidamayuktamAye paraMparayA svApaprayojikAyAH kRte: saMbhavAdunayatrAzrayatvasya sAmrAjyAdbhAvanAyA vyApAramAtropalakSakatvasya svayameva vAcyavAdanyathA caitraH svapiti, gaganaM tiSThatItyAdAvapi saMkhyAnvayAnApattestathA ca. vaitraniSThakRtijanyaH svApa ityarthaH / tatra niSThatvaM tRtIyAyAH kRtirAkhyAtasyAoM janyatvaM saMbandho'stu vA caitrAzritaH svApo gaganAzritA sthitirityevArthaH / caitrAdyanvitasyAkhyAtArthasya AzrayatvanirUpakatayA svApAdyanvayAditi cet / n| vAdhitatvAdityasyAnubhavabAdhitatvAdityarthAt / caitraH svapitItyAdau hi dhAtvasya nAmArthe sAkSAdananvayAdanvayAnupapattyAzrayatvAdI lakSaNA svIkRtA / natviha tsvIkAre bIjamata eva supyata ityuktvA gaganena sthIyata ityuktam / atra mukhyArthasyAsaMbhavAllakSaNAyAmanvayAnupapattestAtparyasya cAvazyApekSitatvAccaitrAzritaH bApa ityAdAvAzrittvaM tu tRtIyArthaH / rathena gatamityAdau tatra tadarthatvasya klRptavAt / nanvevamanubhavavirodha ityatrAha---ata eveti / saMkhyAnanvayAdevetyarthaH / anubhavastvasiddho'nyathAsiddhatvAdyanubhavArtha dvivacanAdyApatteriti bhAvaH / autsargikamiti sAdhutyArtha prathamapaThitamekavacanameva kalpyata ityarthaH / nanvevaM bhAvatiGAmAnarthakyaM tyAdatrAha-evaM ceti / bhAvasthale bhAvanAsaMkhyayorananvaye cetyarthaH / yathAyathamiti / laDAdevartamAnatvAderiSTasAdhanatvAdIyarthaH / nanu pacati pacetetyAdau bhAvanAyAmeva vartamAnatvAdyanvayAttasyA abhAve atra vartamAnAdyanvayaH kutretyatrAha- tacceti / tathaiveti / idamupalakSaNaM jAnAti zavaM jAnIyAt tiSThati kAzyAM tiSThedityAdau dhAtvarthavattadanvayadhrauvyAtpacatItyArAvapi tathaiva / na cArambhamAtrakAle tava yatnasattve pAkAbhAvAtpacatIti na syAdyananivRttau pAkAnuvRttau tavApi tadanApatteH / syUlakAlena samAdhAnaM tulyamiti bodhyam / atra vartamAnatvaM vidyamAnakAlavRttitvam / atItatvaM vidyamAnadhvaMsapatiyogikAlavRttitvam / bhaviSyatvaM vidyamAnakAlavRttiprAgabhAvapratiyogikAlavRttitvam / vidyamAnatvaM ca tattatprayogAdhAratvam / prayogo nAma tattadarthopasthatyanukUlo vyApAro lipyuccAraNasAdhAraNaH / tattvaM ca tadAderbuddhisthatvavalaDAdeH zakyatAcchedakatattatkAlAnugamakam / tathA ca laDAdikaM prayogAdhArakAlavRttitvAdau zaktamityAkAraH zaktigrahaH / astu vA tattatkAlavRttareva zaktiH / ubhayatrApi zAbdabodho viziSyavetyatItapAkakRtyAdimati na pacatItyAdarnAnupapattiH / pacatItyAditaH kAlatvenaiva vidyamAnakAlo bhAsata iti kAlavRttitvatvenaiva shktiH|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: na pacatItyAdau tattatkAlavRttitvena nirUDhalakSaNA / na caivaM paSThayAderapi svAmitvAdau zaktina~da caitrasyetyAdau nirUDhalakSaNetyastviti vAcyam / tatra svAmitvAdeH svatvAdito gurutvAdityanye / prAgabhAvadhvaMsaviziSTakAlavRttitvaM vartamAnatvamityanye / atra vartamAnatvaghaTakatayA kAlabhAne prayogAdhAratvasya jJAnaM buddhisthatvAdekhi zakyatAvacchedakaghaTakatayA svAtantryeNaiva vA tantram / vastutaH pacatItyAdyAnupUrvIjJAnaM svAdhikaraNavRttitattatkAlavRttipAkakRtyAdibodhe kAraNam / nAtaH pUrvedyuH pacatItyAdiprasaGgaH / evamapacadityAdyAnupUrvIjJAnasya svAdhikaraNaniSThadhvaMsapratiyogikAlavRttipAkakRtyAdibodhe hetutvAnnAdyApacadityAdeH prasaGgaH / idaM cAnuvAdAtiriktasthale, tatra ca klRptaprayogAdhikaraNakAla eva bhAsate vena jagataH pitarau vande ityAdAvAdhunikAnuvAde na doSaH / idaM tu bodhyaM na pacatItyAdau vartamAnatvAdikraM naJartha evAnveti na kala bhakSayedityAdau vidhyarthavat / nAtaH pacatyapi na pacatItyAdeH prAmANyam / na vA siddhamannaM na pacatItyAdau pratiyogyaprasiddhiH / nazyati namayati naSTa ityAdau vartamAnAnAgatAtItA cotpattiryathAyathamarthaH / kAlavizepAdizvotpattAvanveti / nAtazciranaSTe nazyati zvobhAvinAzake paravo nayatIti prayogaH, navA naSTa ityasyAyogyatvaM nAzasyAtItatvAbhAvAditi bodhyam / 1 tadabodhakAnAM vartamAnatvAdyabodhakAnAm / prayogeti / kevaladhAtorasAdhutvAditi bhAvaH / mAtreNArtha sAdhutAvyavacchedaH / vaiyAkaraNAstu stokaM pAka: stokaH pAka iti dvividhaprayogadarzanAt kriyAvizeSaNatayA stokaM, ghaJAdyarthavizeSaNatayA stoka iti vyutpAdayanto ghaJAdInAmapi dhAtvarthatAvacchedakaviziSTe zaktimaGgIkurvanti / nanvevaM pacyate taNDula ityAdau karmAkhyAtasthale'pi taNDulAdau bhAvanAyA bAdhitatvenAnanvayAtsaMkhyAnvayo na syAdata Aha-bhAvanAyA iti / anyathA vakSyamANaprakAreNa tathA ca tatra bhAvanAnvaya iti bhAvaH / tava vaiyAkaraNasyAkhyAtamAtreNa kartRbodhe yanniyAmakaM tanmamAzrayatvena bhAvanAbodhe niyAmakam / tavAtmanepadatvena karmabodhe yanniyAmakaM tanmamAnyathAsaMbandhena bhAva - -nAbodhe ityarthaH / niyAmakAnabhidhAne doSamAha - ata iti / maitreNeti / - yagAdisahakArasya karmabodhe ivAnyathAnvayabodhe niyAmakatvAditi bhAvaH / na ca pacatItyatra parasmaipadasya karmaNi zaktyabhAvAtkarmakartRsAmagryAH pratibandhakatvAcca karmAbodhasaMbhave mama yakA na sahakAritAkalpanamiti vAcyam / pacyate ityataH karturabodhakAdapi karmaNo bodhaprasaGgAccaitreNa pacyate ityataH karturabodhakAdapi
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| ___ atha taNDulaM pacati caitraH ityAdAvAzrayatayA caitro'stu bhAvanAvizeSyaH maitreNa pacyate taNDula ityAdau taNDulastu kathaM, viSayatayeti cet, rathena gamyate grAmaH ityAdau saviSayakavyApArAnabhidhAne kA karmaNo bodhaprasaGgAcca / mama yagAdisahakAreNa karturabodhakatAvaccAzrayatayA kRterapyabodha ityAha-taNDulamiti / tavaikadA kartRkarmobhayabodhavanmamApyekadAzrayatAtadanyasaMsargAbhyAM na bodha ityAha-maitraH pakSyata iti / nanu yatra yApAre Azrayatve vA lakSaNA tatra bhAvanAnvayAbhAvAtsaMkhyAnvayo na syAdata Aha-bhAvanA ceti / atra vyApArapadamAkhyAtasAmAnyavRttiviSayaparaM, tena jAnAtItyAdisAdhAraNyam / acetaneti acetane saMkhyAnvayAnurodhAdityarthaH / atrAcetanapadamapi tAdRzAkhyAtAnvayiparaM, tenAzrayasAdhAraNyamiti bodhyam / nanvAkhyAtazatrAdipadayo: sAmAnAdhikaraNyamevAsati bAdhake ekadharmizaktisAdhakamiti prakRte kartRkarmaNoH zaktisiddhiriti vaiyAkaraNoktaM pratyAcaSTebhinnAbhyAmiti / atraikadharmibodhakatvaM ghaTo ghaTa ityAdAvapyekaghaTasmArake'sti / na cAtra sAmAnAdhikaraNyavyavahAra ityata Aha-bhinnAbhyAmiti / tAdAtmyena svArthAnvitArthazAbdabodhajanakatvamiti phalitam / tena nIlo ghaTo guNavadravyamiti dravyaghaTayorapi vyudAsa iti bodhyam / nanvatra bodhakatvaM zaktyA zaktilakSaNAnyataratvena vAdye asiddhamiti, dvitIye lakSaNayA'pi niruktasAmAnAdhikaraNyasaMbhavAnna tato dharmizaktisiddhirityAha-saMbhavaditi / na vAryata iti kRtyA zaktyApIti zepaH / zaktisiddhau sAmAnAdhikaraNyasiddhiriti tasmiMzca tajjJAnAcchaktisiddhirityanyonyAzrayo nAzaGkayaH / vinA'pi sAmAdhikaraNyamAptavAkyAditastajjJAnasaMbhavAt / anyAdRzaM tAdAtmyAnantarbhAvena svaarthaanvitaarthbodhktvmaatrmitynye| atra zakyatAvacchedake zakterabhAvakatrarthe zaktirnatu kRtAvanantatvAdityeke / naitadyuktaM, zakyatAvacchedakatvasya kRtitvaviziSTe kalpanAyAM gauravAdityapare // 6 // (mathu0) karmaNi punaranyathA, ityanyathAzabdArtha vivecayituM shkte-atheti| kathamiti kena saMbandhena bhAvanAvizeSya ityarthaH / uttarayati-viSayatayeti / uttaraM nirAkaroti-ratheneti / kathamAkhyAtopasthitAyA gamanAyanukUlavyApArarUpAyA bhAvanAyA vizeSyo praamaadirityrthH| tatra gamanAnukUlavyApArasya nodanAdeviSayAprasiddheriti bhaavH|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaHgatiH / atra prAzcaH-maitreNa pacyate taNDulaityatra maitraniSThapAkabhAvanAviSayaH, maitraniSThabhAvanAviSayapAkajanyaphalazAlI vA taNDulaHpratIyata iti sAkSAtparamparayA bhAvanAyA vizeSyastaNDulaH, rathena gamyate grAma ityatra rathaniSThagamanAnukUlavyApArajanyaphalazAlI grAmaH pratIyate iti vyApAravizeSyo grAma iti // 7 // . maitraniSTheti / atra niSThatA tRtIyArthaH, sA cAkhyAtArthabhAvanAnvayinI, viSaya ityatra viSayatvaM sNsrgH| pAkAkarmaNyapi taNDule taNDulatvarUpeNa maitranipAkabhAvanAvizeSyatvasya sattvAt tatrApi maitreNa pacyata iti prayogaprasaGgAt , karmAkhyAtasthale phalavattApratIteranubhavasiddhatvAcAha-maitraniSTeti / atrApi niSThatvaM tRtIyArthaH, bhAvanA AkhyAtArthaH; natu niSThatvaM saMsargaH, bhAvanA tRtiiyaarthH| samAnapadopAttatvenAkhyAtArthabhAvanAvizeSya eva tadarthasaGkhayAnvayaH iti prAguktavyutpattibhaGgApatteH / bhAvanAvipayatvaM ca bhAvanAviSayakatvaM(?)bhAvanAjanyatvamiti yAvat / anyathA pAkavarUpeNa maitrakRtiviSayacaitraniSThakRtijanyapAkakarmaNyapi taNDule maitreNa pacyate'yaM taNDula iti prayogApatteH / phalamapi karmAkhyAtArthaH, phalatvaM kAryatvaM, pratiyogitAsaMbandhena prAgabhAvAdimattvamiti yAvat / ata eva vyApArato bhedaH, janyatvaM zAlitvaM ca saMsargaH / padAnAM svArthAnvayapuTitapadArthAntarAbodhakatvavyutpattezcAtra nAdaraH, svargakAmo yajetetyAdau vidhyartheSTasAdhanatvakRtibhyAM puTitasya dhAtvarthasya ghaTo bhaviSyatItyAdAvAkhyAtArthavartamAnaprAgabhAva. pratiyogitvAzrayatvAbhyAM puTitasyotpattirUpadhAtvarthasya cAnvayAbhyupagamena tadvayutpatterasArvatrikatvAditi bhAvaH / nanvevamAkhyAtArthabhAvanAtvaviziSTa vizeSyaH kathaM taNDulaH bhAvanAtvasya prayatnavyApAratvAdirUpatayA phalatvasyAtathAtvAdityata Aha-sAkSAditi / pUrvatra sAkSAduttaratra paraMparayetyarthaH / rathaniSTeti / atrApi zAlitvaM janyatvamanukUlatvaJca saMsargaH, phalasya vyApArajanyatvaM dhAtvarthadvArA tatprayojyatvaM, niSThatvaM tRtIyArthaH, anvayastasya dhAtvarthagamane natu vyApAre, anyadIyagrAmagamanAThakUlanodanAdimati nizcale'pi rathe anena rathena gamyate grAma iti pryogaaptteH| ata evaM prAgeva rathaniSThavyApArajanyagamanajanyaphalazAlI grAma ityanvayo noktaH / vyApAravizeSya iti / paraMparayA vyApArarUpAkhyAtArthabhAvanAvizeSya ityrthH|| 7 // (rAma) nanu bhAvanAvizeSye yadi saMkhyAnvayastadA karmapratyayasthale bhAvanAvizeSyatvavirahAdAkhyAtArthasaMkhyAnvayitvAnupapattirityAzayena zaGkate-atheti / bhAvanAvizeSya iti, AkhyAtArthasaMkhyAnvayI ca syAditi zeSaH / kathamityatra
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| bhAvanAvizeSya ityanupajyate / avAntaramAzaGkate-viSayatayetIti / caitreNa pacyate taNDula ityatra taNDulazcaitravRttipAkabhAvanAviSaya ityanvayo vAcyastathAca tatra taNDulasya bhAvanAvizeSyatvenAkhyAtArthasaMkhyAnvayitvaM nAnupapanamityarthaH / ratheneti / rathattergamanAnukUlavyApArarUpabhAvanAyAH sattve'pi tasyA nodanAdirUpatayA nirviSayatvena tdvissytvaanvyaasNbhvaadityrthH| __ sacetanakartRkakriyAsthale sarvatra tAtparyabhedena dvividhAnvayabodha pradaryAcetanakartRkakriyAsthale ekavidhamanvayaM pradarzayiSyati-maitreNetyAdi / 'pAkabhAvanAviSaya ityasya vakSyamANataNDula ityanenAnvayaH / maitraniSTheti / atra niSThatvaM tRtIyArthaH, bhAvanA AkhyAtArthaH, viSayatvaM janyatvaM ca saMsargaH; phalamAtmanepadArthaH, zAlitvamAzrayatvarUpaM saMsarga ityarthaH / sAkSAditi prathamabodhAnusAreNa, paramparayeti dvitIyabodhAnusAreNeti / acetanakartRkakriyAsthale ekavidhamevAnvayaM darzayatiratheneti / vyApAravizeSya iti / tathAca paramparayA bhAvanAvizeSye grAme saMkhyAnvayo nAnupapannaH sAkSAtparamparayA vA bhAvanAvizeSyatvamAtrasyAkhyAtArthasaMkhyAnvayaniyAmakatvAditi bhAvaH / evamanyatrApi karmapratyayasthale // 7 // (raghu0) kathamiti / kena saMbandhena bhAvanAyA vizeSya ityarthaH / siddhAntI zaMkate--viSayatayeti / [anvayazcAsya kathaM padArthaikadeze bhAvanAyA vizeSye ] tathA ca caitreNa pacyate taNDula ityAdau taNDulo viSayatAsaMbandhena bhAvanAvizeSya - ityarthaH / saviSayavyApAreti / saviSayavyApArAnabhidhAnasthala ityarthaH / rathena gamyate grAma ityAdau nodanAkhyasaMyogarUpavyApArasyAkhyAtArthatayA tasya ca nirviSayatayA viSayatAsaMbaMdhena grAmAdAvanvayAbhAvena upadarzitarIteratyantAsaMbhavaduktikateti bhAvaH / maitraniSThapAkabhAvaneti / maitraniSThA yA pAkAnukUlabhAvanA tadviSayastaNDula ityarthaH / taNDule tathAvidhabhAvanAviSayatvaM bhAvanoddezyaphalakatvaM karmAkhyAtasthale karmatvaprakArakakarmavizeSyakabodhasyAnubhavaviSayatve tvAha-maitraniSTheti / pratIyata itIti tAdRzavAkyajanyabodha iti zeSaH / sAkSAtparaMparayeti / atra copadarzitabodhadvayAnurodhena tathA vaikalpikopAdAnamiti dhyeyam / rathena gamyate grAma ityAdau grAme bhAvanAyAnvayaprakAramAha-rathena gamyate grAma ityaadinaa| tathA ca karmAkhyAtasthale bhAvanAyA dhAtvarthe'nvayaH, kvacidviSayatayA kutracita janyatayA karmaNi tu paraMparayeti bhAvaH // 7 // (jaya0) kathaM kena saMbandhena bhAvanAvizeSya ityanuSajyate / uttaraMviSayatayeti / saviSayeti / tatrAnukUlavyApArasya nodanAtmakasaMyogasya viSayatvAprasiddheriti bhAvaH /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH navyAstu bhAvanAderAkhyAtalabhyatvAt Adheyatva. mAtraM tRtIyArtho'stu saMkhyAmAtraM vA, saMbandhastu paca saviSayanirviSayavyApArAbhidhAnabhedena siddhAntayati--atra prAJca ityaadi| maitraniSTheti / niSThatvaM tRtIyArthaH saMsargo vA pAkAnvitAkhyAtArthabhAvanAyAM bhAsate / viSayatvaM tu bhAvanAyAH karmaNi saMsarga iti bodhyam / nanu karmAkhyAtAkriyAjanyaphalarUpakarmatvaprakArakAnvayabodhasyAnubhavikatvAnnedaM yuktamata AhamaitraniSTha iti / atra maitraniSThatvasya tatsaMsargeNa maitrasya vA''khyAtArthabhAvanAyAM tasyA dhAtvarthe tasya phale ityAdikaM bodhyam / nanvevaM bhAvanAvizeSye saMkhyAnvaya iti vyutpattyA bhaGga ityatrAha-sAkSAditi / prathame prakAre sAkSAt , dvitIye dhAtvarthAdinA paraMparayeti bodhyam / rathaniSTheti / rathaniSThatvasya dhAtvarthe gamane'nvayo natvAkhyAtArthavyApAre, rathasya gamane'nyadIya ityAdinA nirastatvAt / dhAtvarthanAmArthayorbhedenAnvayasyAvyutpannatvAcca / dhAtvarthasyAkhyAtArthavyApAre tasya phala ityAdi bodhyam / etenAtrApi karmatvapratyayAnurodhAdrathaniSThavyApArajanyagamanajanyaphalazAlItyanvaya ityapAttam / pUrvoktaprakAreNa phale vyApArasya svajanyadhAtvarthajanyatvenAnvayAddhAtvarthajanyatvasya saMsargatayA phale lAbhAtkarmatvalAma ityabhipretyaiva dIdhitikRtA prakArabhedo nAtra likhita iti bodhyam / vyApAravizeSya iti / paraMparayetyAdiH / atra navInoktakartRsthalIyabodhAnusAreNa rathaniSThagamanajanyaphalazAligrAma ityeva yuktam / na ca vyApArApraveze AkhyAtArthavyApArasyApyabhAvAtsaMkhyAnvayo na syAditi vAcyam / jAnAtItyAdyanurodhenAzrayatvAderapi bhAvanApadena tatra grahaNAt / atra niSThatvasyaiva bhAvanArthatvAt / na cAzrayatvasyAkhyAtArthatayA bhAvanAtve phalasyApi tattvAttaNDulagrAmAdeH sAkSAdeva phalavizeSyatvAtparaMparayatyAdyayuktamiti vAcyam / vartamAnatvAdISTasAdhanatvAdiprArthanAdivyAvRttaye bhAvanApadasyAkhyAtasAmAnyavRttiviSayaparatvena vyAkhyAtatvAt / AzrayatvAdau lakSaNAyA AkhyAtasAmAnyIyatve'pi pacatItyAdau mukhyArthAbAdhAttAtparyAbhAvAnna tadbodhaH / bhaviSyatsAmIpye vartamAnetyAdyAnuzAsanikI lakSaNA tu na sArvatrikIti prAcAmAzayaH / idaM tu bodhyam / sAkSAtparaMparayA bhAvanAvizeSyatvaM / dhAtvarthAdisAdhAraNamata eva navyanaye tattyAga iti // 7 // (mathu0) prAcAM mate dUSaNAbhidhAnapUrvaka matAntaramAha-navyAstviti / bhAvanA yanaH / AdipadAt vyApAratvaviziSTaparigrahaH / saMkhyAmAtraM veti / caitreNa pacyate ityAdAvityAdiH / saMbandhastu niSThatArUpasaMbandhastu /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / 91 tItyAdAviva vAkyArthaH / astu ca phala-karmaNorapi saMbandhastathA phalaM tu kasyArthaH / na ca tadapi tathA, prakArIbhUya bhAsamAnatvAt / phalAvacchinnakriyAyA dhAtvarthatve'pi kriyAjanyaphalAlAbhAt vizeSyavizeSaNabhAvaviparyayasyAvazyakatvAt / tasmAt phalamAtmanepadArthaH, itthaM ca AkhyAtopasthApitAyA bhAvanAyAH kriyAviSayiNyAH phale'nvaye phalasya krivAkyArthaH saMsargamaryAdayA lbhyH| rathena gamyate ityAdau punarAdheyatvaM tRtIyAvibhaterevArthaH, nAmArtha-dhAtvarthayo dAnvayasyAvyutpannatvAt / na ca caitreNa pacyate ityatrAdheyatvasya saMsargave caitraH pacyate taNDulaH ityAdAvapi tathA syAditi vaacym| tAdRzAnvayabodhe tRtIyAyAH sahakAritvAt / caitraM pacyate taNDulaH caitro pacyate taNDula ityAdau dvitIyAdhupasthitAdheyatvAdyanvayAbhAvena tvayApi Adheyatve tRtIyopasthApyatvasya niyAmakasyAvazyaM vaktavyatvAditi bhAvaH / phalakarmeti / sambandhaH shaalitvruupH| tathA vAkyArthaH / apizabdAt kriyA-phalayoApAra-phalayoH samuccayaH / tatrApi janyatvasya vAkyArthatvAt / na ceti / tadapi phalamapi / tathA sNsrgH| tathAca maitraniSThapAkabhAvanAvAn taNDula ityAdiranvayabodhaH / svajanyaphalavattvaM svavipayakriyAjanyavattvaM vA sambandhaH natu maitraniSThabhAvanAviSayapAkazAlitaNDula ityanvayabodhaH / ato dhAtvartha-nAmArthayoM denAnvayasyAvyutpannatve'pi na kSatiriti bhAvaH / / nanu phalAvacchinnakriyAyA dhAtvarthatvAt dhAtvartha eva phalamityata Aha-phalAvacchinneti / viklitti-saMyogAdyAtmakaphalaviziSTetyarthaH / vaiziSTayaM ca janyajanakabhAvaH / kriyAjanyeti / pacyate taNDula ityAdau pAkajanyaphalazAlI taNDulaH rathena gamyate grAma ityatra sthaniSThagamanajanyaphalazAlI grAma iti bodhasyAnubhavasiddhasyAbhAvaprasaGgAdityarthaH / vizeSya-vizeSaNabhAveti / yadpaviziSTe vRttigrahastadUpaviziSTasyaiva padena bodhanAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM, dhAtvartha-nAmArthayorbhedAnvayasyAvyutpannatvAt , itaravizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNa. tvenAnvayasyAvyutpannatvAca / dhAtvarthaMkadezasya karmaNi sAkSAdanvayAsaMbhavAt phala. tvena phalAbhAvaprasaGgAca, viklitti-saMyogatvAdirUpeNa phalasya dhAtvarthatAvacchedakatvAdityapi bodhyam / AtmanepadArtha iti / ___ etAvatparyantaM prAcInamatavivecanaM taddaSayati-itthaM ceti|bhaavnaayaaH yanasya, etacca pacyate taNDula ityAdA, tathAca tatra pAkaviSayakakRtijanyaphalazAlI 1 phalAbhAvAditi paatthH|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAgaH yAjanyatvaM na labhyeta bhAvanAviSayakriyAyAH phale. 'nvaye tikupasthApitabhAvanAyAH kriyAvizeSyatvenA. nyatrAnvayaH klRpto bhajyeta / tasmAt kRtyanabhidhAya. kabhAvakarmakRdyoge klRptazakteH supo labdhayA bhAvanayA viziSTAyAH kriyAyAH phale'nvayaH, subartha-kRte. viklittyAM vizeSaNatvenaivAnvayasya vyutpannatvAt kartakarmavacca kRti-phlyorpybhidhaanniymaannaatiprsnggH| na vA pakSyate taNDulo maitra ityAdayaH pryogaaH| tikupasthApitAyAH saMkhyAyA bhAvanAyA iva prathamAntapadopasthApyenaivAnvayo vyutpannaH // 8 // taNDula iti bodha iti bhAvaH / nanu bhAvanaiva dhAtvatheM vizeSaNIbhUya bhAsate tathAca bhAvanAviSayakapAkajanyaphalazAlI taNDulaH ityevAnvayabodha ityata Aha-bhAvaneti / bhAvanAyAM saGkhyAkAleSTasAdhanArthavyatiriktArthe / anyatreti / paca. tItyAdAvityarthaH / anvayaH anvayabodhaniyamaH / na ca kriyAyAH phala-bhAvanayorubhayatraiva vizeSaNatayA anvayavodho'stu kriyAvat tadviSayakabhAvAnApi janya. tAsaMbandhena phalavizeSaNamastu phalaM ca taNDule vizeSaNamastviti vAcyam / tAdRzabodhasyApi tatrAnubhavasiddhatvAditi bhAvaH / bhAva-karmeti / caitreNa pakkaM caitreNa pakka odana ityAdAvityarthaH / supaH tRtIyAvibhaktitaH / bhAvanayA kRtyA / tathAca caitraNa pacyate taNDula ityAdau caitraniSThakRtijanyapAkajanyaphalazAlI taNDu. laityanvayabodhaH / ubhayatraiva janyatvaM saMvandhaH / taNDulapadaM ca taNDulAvayavaparaM, tena viklittirUpasya tasya taNDulAttitve'pi na kSatiH / evamodanaH pacyate taNDula ityAdAvodanAdipadamapi bodhyam / na caivaM tathApi yatrAvayavavikrittirUpaM phalaM notpannaM tatraiva tadvAkyasyAyogyatvApattiriti vAcyam / iSTatvAditi bhAvaH / nanu kRteH kriyAvizeSyatvameveti vyutpatte: kathametadityata Aha-subartheti / vyutpannatvAditi caitreNa pakvamityAdau vyutpannatvAdityarthaH tathAca tirthakRtereva tathAtvamiti bhAvaH / niyamAditi zabAdeH sahakAreNaiva kRteH, yakaH sahakAreNaiva phalasya sArvadhAtukenaivAbhidhAnaM yugapatkRtiphalayorabhidhAnaM ca nAkhyAtamAtreNa iti niyamAdityarthaH / nAtiprasaGga iti / caitraH pacyate ityAdau kRteH,taNDulaH pacatItyAdau phalasya na pratyayaprasaGga ityarthaH / prayogAH yugapatkRti-phalabodhakAH / - nanvevaM karmAkhyAtena bhAvanAyA anabhidhAne AkhyAtArthabhAvanAvizepyatvasya tadarthasaMkhyAnvayAniyAmakatvAt tatra kiM niyAmakaM syAdityata Aha-tikupasthApitAyA iti, bhAvanAyAiva karnAkhyAtArthabhAvanAyA iva / prathamAnteti
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| tathAca yathA kAkhyAtArthabhAvanAnvaye karmatAdyanavaruddhaprathamAntapadopasthApyatvaM niyAmakaM tathA tiGarthasaMkhyAnvaye'pIti bhAvaH / etacca prAcInagranthAnurodhenotam / tatra AkhyAtArthabhAvanAvizeSye tadarthasaMkhyAnvaya iti niyame yatnatvavyApAratvaviziSTasyaiva bhAvanApadArthatayA viziSya vyAkhyAtatvAt / vastutastu bhAvanApadaM vyApAratvaviziSTasyeva vartamAnatvatvAdISTasAdhanatvatvAdItarAkhyAtapratipAdyatAvacchedakarUpadharmavattvarUpabhAvanAtvaviziSTatvarUpeNa phalatvaviziSTasyApyupalakSakaM, tathAca bhAvanAtvaviziSTavizeSye saMkhyAnvaya ityeva niyamo jyAyAn iti bodhyam // 8 // ( rAma0 ) phalasyAtmanepadArthatvaM vyavasthApayituM navyamataM darzayatinavyAstviti / tatra phalasya padAntarAlabhyatvaM darzayituM bhAvanAderityAdi kasyArtha ityantaM, caitraniSThabhAvanAviSayetyAdau bhAvanAderityarthaH / Adipadena varta. mAnatvaparigrahaH / AdheyatvamAtramiti, mAtrapadena kRtivyavacchedaH / nanu caitreNa pacyate taNDula ityAdau Adheyatvasya tRtIyArthatve caitraH pacati taNDulamityAdau yAvanto'rthAH zAbdabodhaviSayAstAvadadhikapadArthasya zAbdabodhaviSayatvApattistathAcAnubhavavirodhaH / kartRpratyayasthale yAvantaH padArthA bhAsante tAvatsamasaMkhyA eva padArthAH karmapratyayasthale'pi bhAsante ityasya sarvasiddhatvAdityata AhasaMkhyAmAtraM veti / mAtrapadenAdheyatvavyavacchedaH / nanu tRtIyAyA AdheyatvArthakatvAbhAve kRtau caitraniSThatvasya kuto lAbha ityata Aha-sambandhastviti / caitrakRtyorAdheyatvarUpaH sNbndhstvityrthH| pacatItyAdAviti, yathA caitre pAkAnukUlakRterAzrayatvaM saMsargastathA caitreNa pacyata ityAdau caitra-kRtyorapyAdheyatAsaMsarga iti tasya padArthatvavirahe'pi na kSatiriti bhAvaH / phaleti pAkajanyaphalaviklityAdi-taNDulAdirUpakarmaNorAzrayatvarUpaH saMbandho'pi vAkyArtha ityarthaH / vAkyArthatvaM ca tattatpadadvayAkAGkSAdilabhyatvam / tadapi phalamapi, tathA saMsargarUpo vAkyArthaH / prkaariiti| tathAca phalaprakArakabodhAnupapattiriti bhAvaH / nanu phalAvacchinnavyApArabodhakapacadhAtuta eva phalalAbha ityata Aha-phalA. vacchinneti / vizeSaNeti, yAdRzaviziSTo yatpadArthaH tattatpadAt tAdRzaviziTArtha evAvagamyate anyathAtiprasaGgAt / tathAca phalAvacchinnavyApArabodhakadhAtunA phalAvacchinnavyApArabodhane'pi phale kriyAjanyatvAlAbha eva syAditi bhAvaH / nanvevaM phalAbhAva eva na syAdityAzaGkAyAmAha-tasmAditi / caitreNa pacyate taNDula ityAdau phalasya padAntarAlabhyatvAdityarthaH / AtmanepadArtha iti / AtmanepadatvAvacchedena phale zaktirityarthaH / AkhyAtatvaM ca na phalazaktatAvacchedakaM parasmaipadasya kutrApi phalAbodhakatvena tasyAtiprasaktatvAdanyathA zaddhatvAdereva phalazaktatAvacchedakatvApatteriti bhaavH| karmapratyayasthale tRtIyArthakRteranvaya iti svamataM pramANayitumAkhyAtArthakRte.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH ranvaya iti prAcAM mataM dUSayati-itthazceti / karmAkhyAtasthale phalasyAtmanepadArthatve ityarthaH / phalasyAtmanepadArthatvAbhAve phale bhAvanAnvaya eva nAsti ka tadvicAravArtApItItthaM cetyasya nAnupapattiriti bhAvaH / AkhyAteti / caitreNa pacyate taNDula ityAdau caitrattipAkabhAvanAprayojyaphalazAlI taNDula ityanvaya. svIkAre ityarthaH / na labhyeteti / tathAcAnubhavavirodha iti bhAvaH / nanu caitravRttibhAvanAviSayapAkajanyaphalazAlI taNDula ityAkAraka AkhyAtArthabhAvanAviSayakaH zAbdabodho vAcya ityata Aha-bhAvaneti / AkhyAtArthabhAvanetyarthaH / anvaye anvayasvIkAre / tiGapasthApiteti kAkhyAte caitrastaNDulaM pacatItyAdau caitrastaNDulakarmakapAkAnukUlakRtimAnityanvayabodhastatra ca dhAtvarthavizeSaNakasvArthakRtivizeSyakAnvayabodhajanakatvavyutpattiH klRptA sA ca bhagnA syAt , yadi caitreNa pacyate taNDula ityAdau AkhyAtArthakRtivizeSaNako dhAtvarthapAkavizeSyakazcaitravRttibhAvanAviSayapAkajanyaphalazAlI taNDula ityAkArakAnvayabodhaH svIkriyata ityarthaH / nanu pacadhAtusamabhivyAhRtaka khyAtajanyakRtyupasthiteH kRtivizeSyaka-pAkaprakArakazAbdatvaM pacadhAtusamabhivyAhRtakarmAkhyAtajanyakRtyupasthitezca pAkavizeSyaka-kRtiprakArakazAbdatvaM kAryatAvacchedakamiti vizeSata eva vyutpattI aGgIkArye tayozca na bhaGgaH / sAmAnyatazca pacadhAtusamabhivyAhRtAkhyAtajanyakRtyupasthititvAvacchinnasya na kRtivizeSyaka-pAkaprakArakazAbdatvaM kAryatAvacchedakamucyate yena tadvirodhaH syAditi cet / na / uktakArya-kAraNabhAvadvayakalpanamapekSya lAghavena sAmAnyataH tAdRzasyaikasyaiva kArya-kAraNabhAvasya kalpanAyA yuktatvAt / tathAca tAdRzasAmAnyakArya-kAraNabhAvabalena caitreNa pacyate taNDula ityAdAvapi kRtivizeSyaka-pAkaprakAraka ekabodhaH syAdityeva prakRte klaptavyutpattibhaGgaprasaGgapadArthaH / ayaM ca bodhaH phalasya kriyAjanyatvAlAbhaprasaGgena dRSita eveti bhAvaH / / ___ nanvevaM karmAkhyAtasthale kRtilAbha eva na syAditi tallAbhAya svamataM darzayati-tasmAditi / karmapratyayasthale AkhyAtopasthApyabhAvanAyAmanvayAsaMbhavAdityarthaH / kRtyanabhidhAyaketi / caitrasya pAka ityAdibhAvakRtsthale SaSThyarthakRterjanyatAsaMbandhena pAke anvayaH, caitreNa pakvastaNDula ityAdikarmakRtsthale tRtIyArthakRterjanyatAsaMbandhena dhAtvarthapAke'nvaya ityarthaH / klaptazaktariti / klUptA zaktiryasyA iti bahuvrIhiH / tathAca lAghavena SaSThI-tRtIyAsAdhAraNasuptvAvacchedena kRtizaktikalpane karmAkhyAtasthale'pi supa eva tRtIyAtaH kRtilAbho bhavi. SyatIti bhAvaH / supasthale ca pacadhAtusamabhivyAhRtasupjanyakRtyupasthitaH pAkavizeSyaka-kRtiprakArakazAbdatvameva sAmAnyataH kAryatAvacchedakamiti na tu gauravaM na vA tatra tadbhaGga ityabhiprAyeNAha-subarthakRtezceti / nanu tathApi bhAvakarmakRtereva kRtizaktirastu vinigamakAbhAvAditi cet / na / kartR-karmaNoH kRti
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 manthaH] aakhyaatshktivaadH| 95 nityamityanuzAsanena SaSThayAM zakteH siddhatvAt / tasmAdeva kartari vetyAditRtIyAvidhAyakasUtrAdapi tRtIyAyAmapi kRtishktisiddhiH| anyathA tatsUtrasya tRtIyAbAyakatvAnupapattiH samAnaviSayatvAbhAvAditi bhAvaH / idaM tu bodhyaM-suptvAvacchedena kRtizaktau kluptAyAM prathamAsupyapi kRtizaktirAyAtA, tathAca caitreNa pacyate taNDula ityAdau prathamA-tRtIyAbhyAmeva smRtAyAH kRteH pAke'nvayaH svIkiyate saMbhede nAnyataravaiyarthyamiti nyAyAt / ata eva suvarthakRtezcetyuvAca andhakAraH; anyathA tRtIyArthakRtezcetyeva uktavAn syAt ityasmadIyo buddhiprakAzaH sudhIbhiH zlAghanIyaH / nanu caitreNa guNaH pacyate iti prayogApattiH, caivattikRtijanyapAkajanyaviklityAdirUpataNDulAvayavadRttivijAtIyasaMyogAtmakaphalasya tAdAtmyena svasmin guNe satvAdityata Aha-kartR-karmavaJcati / tathAca bhavanmate yathA pacyate ityAdau AzrayatAsambandhena karmatvaviziSTasyaiva tAdAtmyena taNDulAdAvanvaya iti noktadoSaH, tathA asmanmate'pi phalasyAzrayatAsambandhenaiva tatrAnvaya iti nokadoSa ityarthaH / kartR-kRtyorabhidhAnaM tu dRSTAntArthamanuvAdamAtra bhAvanAyA kartaryAzrayatvenetyAdipUrvagranthe kRtyanvaye niyamasyoktatvAt tena na paunaruktya miti bhAvaH / nAtiprasaGgaH na caitreNa guNaH pacyate ityAdiprayogaprasaGgaH / __ nanu ekasmAdeva pakSyata iti vAkyAdekadA caitre pAkakartRtvasya taNDule pAkakarmatvasya ca bodhe tAtparyadazAyAM caitrastaNDulaH pakSyate iti prayogApattirityata Aha-na veti / tathAca tadAkhyAtajanyakartRtvazAda prati tadAkhyAtajanyakarmatvazAbdasAmagrI, evaM tadAkhyAtajanyakarmatvazAbdaM prati tadAkhyAtajanyakartRtvazAbdasAmagrI pratibandhiketyekadobhayazAbdasAmagrIsthale parasparapratibandhena na kasyApi zAbdabodha iti na tathA prayogApattiriti bhAvaH / idamapi prAguktasya smaraNAya / tena na paunaruktyam / nanu yadi caitreNa pacyata ityAdau AkhyAtArthabhAvanAyA nAnvayastadA bhAvanAvizeSyavirahAt kutra karmAkhyAtArthasaMkhyAnvayo bhaviSyatItyata Aha-tiGapasthApitAyA iti / yathA pacatItyAdau prathamAntopasthApyatvaM bhAvanAnvaye niyAmakaM tathA caitreNa taNDulaH pacyata ityAdAvapyAkhyAtajanyasaMkhyAprakArakazAbdabothe prathamAntopasthApyatvameva niyAmakaM vaktavyamityarthaH / vyutpanna iti / caitraH pacatItyAdau klupta ityrthH| tathA cAkhyAtajanyasaMkhyAprakArakazAbdatvAvacchinnaM prati prathamAntapadajanyopasthititvena kartR-karmAkhyAtajanyopasthitisAdhAraNI hetuteti bhAvaH // 8 // (raghu0) prAcInamataM dUSayan navInamataM darzayati-navyAstviti / nanu karmAkhyAtasthale Adheyatvasya tRtIyArthatve kaLakhyAtasthale yatra bhAvanAvizeSaNatvenAnveti karmAkhyAtasthale sa eva bhAvanAyAM vizeSaNatvenAnveti ityanu 1. vizeSyatvena ' iti paatthH|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: 1 bhavavilopapatti: / evaM tAdRzavAkyena tathAvidhabodhajanane Adheyatve tRtIyApadanirUpitazaktijJAnasya sahakAritvakalpane gauravaM cetyata Aha-saMkhyAmAtraM veti / mAtrapadena AdheyatvavyavacchedaH / saMbandha: caitrabhAvanayoH saMbandha ityarthaH / vAkyArtha iti / tathAvidhavAkyAnupUrvIjJAnabalAcchAbdabodhe bhAsata ityarthaH / tathAca tathAvidhazcedanubhavaH tadA saMkhyAmAtraM tRtIyArthaH, AdheyatvaM tu saMbandhamaryAdayA bhAsata iti bhAvaH / tatheti / vAkyArtha ityarthaH / tadapIti phalamapItyarthaH / tatheti / vAkyArthasaMbandha ityarthaH / bhAsamAnatvAditi / tathA ca nAmArthadhAtvarthayoH bhedAnvayabodhAnabhyupagamena karmAkhyAtasthale phalaprakArakabodhAnubhavApalApena ca tatra phalasya saMbandhavidhayA mAnAsaMbhavAditi bhAvaH / kriyAjanyaphalAbhavAditi / janyatAsaMbandhena kriyAviziSTaM yatphalaM tasya dhAto lAbhAdityarthaH / vizeSaNavizeSyabhAvetyAdi / phalavizeSyakakriyAvizeSaNakabodhasya dhAtuto'zakyatvAdityarthaH / etAvatA prAcInamataM dUSayitvA navInamatamupasaMharati tasmAditi / 96 #des itthaM ceti / phalasyAtmanepadArthatve cetyarthaH / na labhyeteti / tathA ca karmAkhyAtasthale phalavizeSyakajanyatAsaMsargakakriyAvizeSaNaka bodho'nubhavasiddhaH / sa cAnupapanna iti bhAvaH / phale anvaye / janyatAsaMbandhena phale anvaye / anyatra klapta iti, karnAkhyAtasthale klRpta ityarthaH / tathA ca tatrAkhyAtArthaM - ntare vartamAnatvAdau dhAtvarthasyAnvayApattivAraNAya dhAtvarthaniSThaprakAratAnirUpitavazeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati AkhyAtapadajanyakRtyupasthiteH vizeSyatAsaMbandhena hetutvasya kalpanAnna dhAtvarthe vizeSaNatvena tiGarthakRteranvaya iti bhAvaH / kRtyanabhidhAyaketi / kRtyanabhidhAyako yo bhAvakarmavihitakRtpratyayaH tadyogena bhAvanAyAM krUsazakteH tRtIyArUpasupa ityarthaH / vyutpannatvAditi / caitreNa gatamityAdibhAvAdivihita kRtpratyayasthale klasatvAdityarthaH / tathAvidhakRtpratyayasthale subarthakRtiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdaM prati dhAtupadajanyopasthitervizeSyatAsaMbandhena hetutvasya klRptatvAt subarthakRtiprakArakakriyAvizeSya 1 bodhe bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / nanu AkhyAtasya kRtikarmatvAbhidhAyakatve caitreNa pacati taNDulaH, taNDulaM pacyate caitra ityAdiprayogApattirityata AhakartRkarmavaditi / vaiyAkaraNamate yathA kartrAkhyAtatvaM kartRzaktatAvacchedakaM yathA `ca karmAkhyAtatvaM karmazaktatAvacchedakaM tathA naiyAyikamate'pi kartrAkhyAtatvaM kRti 1 lAbhAditi pAThaH / m
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / zaktatAvacchedakamevaM karmAkhyAtatvaM karmatvazaktatAvacchedakamityupadarzitasthale kR'karmatvayorbodhAbhAvAnnopadarzitaprayogApattiriti bhAvaH / kRtikarmatvayoH zaktatAvaccheda ke kartrAkhyAtatvakarmAkhyAtatve ucyete nAkhyAtatvamityatrAvaSTambhakAntaramAhaina veti / tathA sati pakSyate taNDulo maitra ityAdiprayogApattirdurvAreti bhAvaH / kecittu AkhyAtatvameva kRtizaktatAvacchedakaM lAghavAt / na caivamuktaprayogAyattiH kRtivizeSyakAkhyAtapadanirUpitazaktijJAnena kRtizAbdabodhe jananIye caitrastaNDulaM pacatItyAdyAnupUrvIjJAnasya sahakAritvakalpanAdevaM karmatvavizeSyakAkhyAupadanirUpitazaktijJAnena karmatvabodhe jananIye caitreNa pacyate taNDula ityAdyAnupUjJAnasya sahakAritvakalpanAccoktAnupapatterabhAvAditi / evamanyatrApyApattizakApakko'pyAnupUrvIjJAnasya sahakAritvarUpasaliladhArAdhoraNIbhirapanIya iti prAhuH / nanu karmAkhyAtasya cenna kRtyaparanAmakabhAvanArthakatvaM tarhi kuto bhAvanAtvayini saMkhyAnvayaniyama:, caitreNa pacyate taNDula ityAdau bhAvanAnanvayini taNDule saMkhyAnvayena vyabhicArAdityata Aha- tiGapasthApitAyA iti / tathA ca saMkhyAyAH prathamAntapadopasthApya evAnvayaniyamo na tu bhAvanAnvayini tasyAnvayaniyama iti bhAvaH / nanvAkhyAtapadopasthApyAnyayinyeva saMkhyAnvayaniyamaH kiM nAbhyupetaH, tathA satyapi karmAkhyAtasthale'nupapattyabhAva iti cenna; tathA niyamAGgIkAre nazyatItyAdau vartamAnatvAdiviziSTe'pi saMkhyAnvayaprasaGgAditi // 8 // 1 bhAvanAyA ( jaya0) prAcInoktamarthavivecanena prakAradvayamapi dUSayan siddhAntitaM navInamatamAha navyAstviti / caitreNa pracyate taNDula ityatreti zeSaH / bhAyanA yatnaH AdipadAdvayApArAderyathAyathaM parigrahaH / Adheyatvamiti / rathena gatamityAdAvAdheyatvasya tRtIyArthatvAditi bhAvaH / lAghavAtpacatItyAdAviva AdhArAdheyabhAvasya saMsargatayA bhAnasyAnubhavasiddhatvAccAha -- saMkhyAmAtraM veti / vAkyArthaH saMsargamaryAdAlabhyaH / tRtIyAprakRtyarthasya caitrAdeH sAkSAdevAkhyAtArthabhAvanAyAM bhedena prakAratvasaMbhavAnnAmArthadhAtvarthayoreva bhedenAnvayasyA vyutpannatvAditi bhAvaH / na cAkhyAtArthe'pi prAtipadikArthasya vizeSaNatayA'nvayo na vyutpanna: / anyathA caitraH pacyate taNDula ityAdAvapi tAdRzabodhApatteriti vAcyam / tAdRzAnvayabodhe tRtIyAyAH sahakAritvAt / anyathA caitre pacyatetaNDula ityAdita: saptamyarthAdheyatvopasthitisattvAttathA zAbdabodhasya tavApi durvAratvApatteH / tRtIyo pasthApyAdheyatvopasthitistantramiti cet tRtIyopasthitireva lAghavAttantramastu / na ca saMkhyAtiriktArthAbhAve prathamA syAditi vAcyaM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH kartRgatasaMkhyAnabhidhAne tRtIyAyA eva sAdhutvAditi bhAvaH / phalakarmaNorapIti / apinA kriyAphalayoH samuccayaH / tathA vAkyArthaH / etadapi phalamapi tathA vAkyArthaH / tathA ca maitraniSThapAkabhAvanAvAMstaNDula iti bodhaH / bhAvanAyAH karmaNi svajanyaphalavattvaM svaviSayakriyAjanyaphalavattvaM vA saMbandha iti bhAvaH / prakArIbhUyeti / etAvataiva prAcAM prathamaprakAro'pyapahRta iti dvitIyaprakAradUSaNenaiva tasya dUSitatvAtsvAtantryeNa(na) tadupanyAsa iti bodhyam / nanu dhAtoH phalAvacchinnakriyAvAcitvAttata eva phalalAbho'stvata Aha-phaleti / phalaviziSTetyarthaH / vaiziSTayaM ca janakatayA / tathA ca kriyAvizeSaNatayopasthitasya phalasya kriyAvizeSyatvena nAnvayo nirAkAGkSatvAditi bhAvaH / nanu phalavizeSaNatayA zakyatve'pi vizeSyatayA smaraNaM syAdata Aha--vizeSaNeti / yadrUpaviziSTe vRttigrahastadrUpaviziSTasyaivopasthAnAditi bhAvaH / phalamiti / na ca phale lkssnnaivaastu| phalasya saMyogavibhAgAdeH kRtitulyatvena tadayogAditi bhaavH| nanvastu prAcAmapi phalamAtmanepadArthaH / natu tanmAtraM bhAvanAyA api tada. rthatvAdityata Aha--itthaM ceti / phalasya AtmanepadArthatve cetyarthaH / apadArthatve tadanvayavicAra evAnucita iti bhAvaH / na labhyeta iti / tathA ca karmatvaprakArikA pratItirna syAditi bhAvaH / nanvAkhyAtArthaphalabhAvanayorapi vizeSaNatayA kriyAnvayo'stu kriyAviziSTabhAvanAyAzca phale / tathA ca kriyAjanyakriyAviSayakabhAvanAjanyaphalazAlI taNDula ityAdibodha: syAditi cenna / vAkyabhedApatteranubhavabAdhAdAkhyAtajanyabhAvanAdibodhaniyAmakasamabhivyAhArasyAbhAvAcca / nanvAtmanepadasthale AkhyAtArthabhAvanaiva dhAtvarthavizeSaNatayA bhaastaam| tathA ca bhAvanAviSayakriyAjanyaphalazAlI taNDula iti bodho'stvata Aha--- bhAvaneti / anyatra pacatItyAdau / kRtyabhidhAyaketyanenAnanyalabhyatvamuktam / klaptazaktarityanena zaktyantarakalpanAto vyutpattyantarameva kRptazaktikasyAkhyAtasya yujyata iti nirAkRtam / supastRtIyAyAH / nanu kRte: kriyAvizeSyatvenaivAnvaya iti sAmAnyavyutpatteH kathamevamityatrAha-subartheti / vyutpannatvAditi / caitreNa pakvamityAdau tRtIyAjanye kRtiprakArakapAkavizeSyakabodhe dhAtujanyapAkopasthiteH kAraNatvakalpanAnna vyutpattibhaGga iti bhAvaH / kartRkarmavaditi / kartRkarmaNorivetyarthaH / pUrva saMsargabhedena niyama ukto'dhunA tu padArthabhedenaiveti vizeSaH / atiprasaGgaH caitraH pacyata ityAdau kRtestaNDulaH pacata ityAdau 'phalasya prtyyprsnggH| zabAdisahakAreNa karturiva kRteryakaH sahakAreNa karmaNa iva phalasyaiva pratIteriti bhAvaH /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| na veti / ekadA kartRkarmaNoriva kRtiphalayorapyabodhAditi bhAvaH / nanvevaM karmAkhyAtasthale bhAvanAnvayyabhAvAtsaMkhyAnvayo na syAt / na ca bhAvanAphalAnyataravizeSyatvaM vartamAnatvAdISTasAdhanatvAdItarAkhyAtArthavizeSyatvaM vAtaniyAmakaM, kAdAcitkasya tadvizeSyatvasyAsArvatrikatvAnniyataprAkkAlInasya tattvAt / etena mukhyavizeSye saMkhyAnvaya ityapAstamityata Aha--tikupasthApyAyA iti / atra karmatvAdyanavaruddhataravizeSaNatvenAnupasthitatvAdirUpaM zAbdabodhasAdhAraNaM, nIlo ghaTo dravyamityAdito'pi nIlo dravyamityAdyabodhAdatastAdRzaM tyaktvAha-- prathamAnteti / nanvAkAzo maitrazca gacchata ityAdito maitramAtre bhAvanAyA AkAzamaitrayordvitvasyAnvaye tAtparya gRhNato'pi tathAbodhAbhAvena bhAvanAnvayabodhasAmagryA eva saMkhyAnvayabodhe kAraNatvamucitam / na ca saMkhyAnvayasAmagryeva bhAvanAnvayabodhe heturastu dvau gacchata ityAdau vyabhicArAt / na ca tathA'pi bhAvanAyAH kRtiphlaadiruuptyaannugmaadybhicaarH| kRtisaMkhyobhayaprakArakazAbdabodhe kRtiprakArakabodhasAmagryAH phalasaMkhyobhayaprakArake phalaprakArakabodhasAmagryA hetutAGgIkArAditi cenna / evaM sati saMkhyAnvayabodhasAmagryA api vinigamanAviraheNa tathAtvaprasaGgAt / dvau gacchata ityAdAvubhayaprakArakabodhAbhAvena vyabhicArAbhAvAnna syAt / uktobhayaprakArakabodhe prathamAntapadajanyopasthitereva kAraNatvamucitam / ___ nanvevaM dvau gacchata ityAdI kevalakRtyAdiprakArakabodhe kAryakAraNabhAvAntarakalpanamAvazyakam / vaiyAkaraNasya ca tatrApi dvitvaviziSTe dvitvaviziSTagamanAnukulakartRtvAdiviziSTAbhedo bhAsata eveti na kAryakAraNabhAvAntarakalpanam / gacchantau gacchata ityatra ca nobhayorevAnvayabodha iti vaiyAkaraNamata eva militAnubhAvakatAnirvAha iti cenna / gacchatipacatItyato gamanakartA pAkakartetyanvayabodhavAraNAya prathamAntapadajanyopasthitestenApi kAraNatvasyApi vAcyatvAtsaMkhyAnvayabodhe AkhyAtajanyakartRkarmopasthiteH pRthakkAraNatve gauravAt / AnupUrvIbhedena kAryakAraNabhedAt dvau gacchata ityAnupUrvIjJAnakAryatAvacchedakasya tanmate'tigurutvAca / kiMca kartRkRtizaktivAdinoIyorevobhayavidhaH zAbdabodhaH siddha eveti tadanuruddhakAryakAraNabhAvAdikalpanaM dvayoreva samAnaM, paraMtu kartari vA zaktibhramaH kRtau vetyatra vicAre kartaryeva bhramatvaM kalpyate / tatra zaktikalpane gauravAditi dik / atra prathamAntetyasya samAnavacanaprathamAntetyarthaH / tena caitraH pacatItyAdivAkyAnnAnvayabodhaH / sAmyaM caikavacanasyaikavacanatvena / dvivacanAkhyAtasyaikavacanAntadvayasamabhivyAhRtaikavacanatvAbhAvaviziSTaM yahivacanAntatvaM tada
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH caitro gantA gato grAmo mitrA pakrI gataM puram / bhoktA tRpyati pakkAni bhute paktApasAryatAm // bhAvena caitro maitrazca gacchata ityetatsAdhAraNam / atra devadatta ityadhikAntIvena vyAvRttiH / bahuvacanAkhyAtasya caikavacanAntatrayasamabhivyAhRtekavacanatvAbhAvenaikavacanadvivacanayoH parasparasamabhivyAhArAbhAvena viziSTaM yadbahuvacanAntatvaM tadabhAvena / tena caitro maitro devadattazca gacchati caitramaitrau devadattazca gacchantItyasyApi saMgraha iti gurucaraNAH / vastutastu caitraH pacatItyAdau zabdasAdhutvanizcayAdevAnvayabodhaH / tadanizcayadazAyAM ca prathamAyA ekatvazaktinizcayAbhAve bhavatyeva bodhaH / tannizcaye ca ekaikatvadharmitAvacchedakakAlInAnekasaMkhyApratyayasyAhAryapratyakSarUpatayA tatsAmagrIcchAvirahAdeva na bodhaH / athaikatvabahutvAzrayabahirbhAvena caitraH pacantIti vAkyAcaitratvaviziSTe pAkAnukUlakRtibahutvaikatvAdipratyayaH syAditi cenna / samabhivyAhRtapadAnAM saMbhUyAnvayabodhakatvasyaiva vyutpannatvena prathamAdibahirbhAvena tadasaMbhavAt , caitro daNDI dravyamiti vAkyAGgatve'pi caitro dravyamiti bodhAnudayAditi // 8 // (mathu0) nanvevaM kartR-karmaNI kRto'pi vAcye na syAtAM tatrApi lAghavena kRti-phalayoreva zaktarucitatvAdityata Aha-caitro ganteti / kartari karmaNi cobhayatraiva zaktivyavasthApanAya kartR-karmabhedenodAharaNadvayam / nanu ekadharmibodhakatvarUpaM sAmAnAdhikaraNyamasiddha tRjAdInAM pratyayatayA bhedenApyanvayopapatterityataH samAnaliGgakatvarUpaM sAmAnAdhikaraNyaM pramANayituM kartR-karmazaktisAdhakamudAharaNadvayamAha-mitreti / na ca svasamAnaliGgakatvaM kathaM dharmisAdhakamiti vAcyam / bhedAnvayavodhe samAnaliGgakatvasyAtantratvAt / na cAbhedenAnvaye'pi samAnavacanatvavat samAnaliGgakatvamapi na tantraM 'vedAH pramANaM ' ityAdau -- jAtyAkRtivyaktayastu padArthaH' iti nyAyasUtre ca ubhayoreva vyabhicArAditi vAcyam / ajahalliGgasthale abhedAnvayabodhe tadubhayoratantratve'pi tadatiriktasthale tadubhayoreva tantratvAditi bhAvaH / nanu lAghavena kRtaH kRti-phalayoH zaktau vyutpattivaicitryAdeva tatra bhedAnvaye'pi samAnaliGgakatvasyopayogo bhaviSyatItyata Aha-bhokteti / kRtiphalayoH kRdvAcyatve atrAnvayabodho na syAt kRtau tRptyAzrayatvasya bhojane pAkaphalavikittikarmakatvasya ca bAdhAditi bhAvaH / etadapi kartR-karmazaktisAdhAraNyAyodAharaNadvayam / kRteH kRdvAcyatve kRdatheM kAkhyAtArthasyAzrayatvasyAnvayAnupapattimabhidhAya tatra karmAkhyAtArthasya phalasyAnvayAnu. papattiM darzayati-pakteti /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| ityAdau sAmAnAdhikaraNyAdyanyathAnupapattyA kartRsAmAnAdhikaraNyAdItyAdipadAs bhoktA tRpyatItyAdau prathamAyeM AdheyatAnvayabodhasya parigrahaH / karta-karmaNI kRdvAcye iti| kartA jJAtA naSTa ityAdau ca tRjAderAzraya-pratiyogyAdau nirUDhalakSaNA / na ca samavAyitvalakSaNAzrayatvasya kRtimattvAdirUpakartRtvAdikamapekSya laghutayA tasyaiva zakyatAvacchedakatvamucitamiti vAcyam / tasya laghutve'pi tRjAdipadajanyatAprakArakazAbdabodheH svArasikatvAbhAvasya prAmANikAnubhavasiddhatayA zakyatAvacchedakatvAsaMbhavAt / na ca kRtimattvarUpakartRtvamapekSya phalavattvarUpakarmatvasya gurutayA kathaM tasya zakyatAvacchedakatvamiti vAcyam / paktatyAdau kartRtvaprakArakapratyayavat pakvamityAdau karmatvaprakArakapratyayasyApi svArasikatvasya prAmANikAnubhavasiddhatayA gauravasyAkiMcitkaratvAditi bhAvaH / kartari zaktiH karmaNi ca nirUDhalakSaNetyapi kazcit / sAnIyaM cUrNa dAnIyo brAhmaNaH patanIyo vRkSaH AsitamidamAsanaM ityAdau karaNa-saMpradAnApAdAnAdhikaraNAdikaM tu kRto lakSaNameva / na ca kartRtvamAdAya vinigamanAviraha iti vAcyam / kartRtvasya karaNatvAdikamapekSya laghutvAt karaNAdau tattatkRtpratyayasya svArasikaprayogavirahAca / / karaNatvaM hi vyApAravadasAdhAraNakAraNatvaM, prakRtakAraNatvamAnaM vA / saMpradAnatvaM svatvavizeSabhAgitvena icchAviSayatvaM, vizeSapadopAdAnAt vikrayAdau kretrAderna saMpradAnatvaM, zrADAdau pitrAdeH svatvavizeSabhAgitayA noddezyatvamapi tu prItibhAgitayA ato na tasya saMpradAnatvaM, ata eva 'namaH-svasti ' ityAdisUtrAntareNaiva tatra caturthIvidhAnam / brAhmaNAya gAM dadAtItyatra icchA caturthyarthaH / sA ca samUhAlambanavyAvRttaviSayatAsaMbandhena dadAtyarthatAvacchedakasvatvavizeSe anveti, svatvavizeSAnukUlatyAgasya dadAtyarthatvAt / tyAgo jJAnaM icchA vA / icchAyAM ca vilakSaNaviSayatAsaMbandhena prkRtyrthaanvyH| AdheyatvaM ca dvitIyArthaH, tasyApi dhAtvarthatAvacchedakasvatvavizeSe'nvayaH / tathAca vipraviSayakecchAprakArIbhUta-goTattisvatvavizeSajanakatyAgAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / viSayatvaM prakArIbhUtatvaM, janakatvaM anukUlatvaM ca saMsargaH / vRkSAyodakamAsiJcatItyAdau ca vRkSAdiSu saMpradAnaprayogo gauNa caturthI prAptyarthaH / tatra cturthii-dvitiiyyoraadheytvmrthH| tatra caturthyarthAdheyatvaM sicadhAtvarthatAvacchedakaghaTake saMyoge anveti / saMyogAvacchinnadravadravyakriyAnukUlakatakriyAyA eva sicadhAtvarthatvAt / dvitIyAdheiyatvaM ca sAkSAdvAtvarthatAvacchedakakriyAyAmanveti / tatraiva dvitIyArthAdheyatvasya vyutpannatvAt / ata eva vRkSamudakaM siJcatIti na prayogaH / na caivaM 'karmaNA yamabhipreti sa sampradAnaM' iti pANinistravirodha iti vAcyam / tasyApi kartA karmajanyasva
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH karmaNI kRvAcye / caitrasya naptA maitrAdanyo ghaTAt tvabhAgitvena yamicchati tatsaMpradAnamityarthAt / zeSamasmatkRtasupazaktivAde anusaMdheyam / apAdAnatvaM ca parakIyakriyAjanyavibhAgAzrayatvaM, TakSAtparNa patatItyatra patanAzrayasya parNAderapAdAnatvavAraNAya janyAntaM vibhAgavizeSaNaM, tatra paJcamyA vibhAgaH samavetatvaM cArthaH / tathAca vRkSaniSThavibhAgajanakakSabhitrasamavetapatanAzrayaH parNamityanvayadhIH / lakSaNe dhAtvarthatAnavacchedakatvenApi vibhAgo vizeSyaH, tena vRkSaM tyajati khagaH ityAdau vRkSasya nApAdAnatvaM, 'dhruvamapAye'pAdAnam' iti pANinisUtrasyApi apAye vibhAge, yat dhruvaM yadadhikaraNaM, tadapAdAnamityarthaH / vastutastu avadhitvamevApAdAnatvam avadhitvaM ca svarUpasaMbandhavizeSaH / vRkSAt vibhajate ityAdau ca avadhitAnirUpakatvaM paJcamyarthaH / vRkSaniSThAvadhitAnirUpakavibhAgAzrayaH parNamityanvayadhIH / anyatra cApAdAnaprayogo gauNaH / zeSamasmatkRtasupzaktivAde'nusandheyam / asya kartRtvApekSayA gurutvAbhAve'pi etatprakAreNa kRtpratyayasya svArasikaprayogavirahAdeva tasya na kRtpratyayazakyatAvacchedakatvam / adhikaraNatvaM ca pratiyogitvAnuyogitvavadAdhAratvAparanAmakasvarUpasaMbandhavizeSaH / tasya kartRtvApekSayA gurutvAbhAve'pi tatprakAreNa svArasikaprayogavirahAna kRtpratyayazakyatAvacchedakatvamityalamaprakRtena / nanu kAdeH kRtpratyayArthatve tadekadeze kRtyAdau dhAtvarthAnvayo na syAt tatprakAraka-tadvizeSyakazAbdabuddhiM prati tanirUpitavizeSyatAtiriktavizeSaNatAnyaviSayatvena tadupasthitirUpAyA AkAGkAyAH svarUpasatkAraNatvAt / anyathA nityospalamityAdau utpalatvAdijAterapi abhedasaMbandhana nitysyaanvyaaptteH| citraguri* tyAdau citrapadaM tAtparyagrAhakaM gopada eva citragosvAmini lakSaNA, na tu gopade gosvAmini lakSaNA, tadekadeze gavi tAdAtmyasaMbandhena citrapadArthasyAnvayaH, kevalacitragupadA padArthopasthitimAtraM, na tu zAbdabodhaH padArthadvayAbhAvAt / ata eva padArthaH padArthenAnvIyate, na tu padArthatAvacchedakeneti prAmANikAH / na ca padArthatAvacchedakajAtyakhaNDopAdherevAparasyAnvayo nAbhyupeyate tadatirikteSu ca padArthatAvacchedake'pyaparapadArthAnvayaH, ata eva citragurityAdAvapi citrapadaM na tAtparyagrAhakam, api tu gopadaM gosvAmiparaM, tadekadeze gavi tAdAtmyasaMbandhena citragupadArthasyAnvayaH, kevalacitragupadAdapi zAbdabodhAditi vAcyam / tathApi zukla dravyaM nityaM, caitrasya naptA sundaraH ityAdAvapyekadezIbhUte zuklarUpa-putrAdau nitya-sundarAderabhedasaMbandhenAnvayApatterduritvAdityata Aha-caitrasyeti / yathA janyazarIrajanyazarIraM naptapadArthaH, putrasya putra-kanye iva kanyAyAH kanyA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / pRthak paro'paro vetyAdAviva padArthatAvacchedakenaiva kRtyAdinA dhAtvarthA'nvayaH tathaiva saakaangksstvaat| astu vA kRtyAdighaTita eva kAdinA samamanvayaH / putrAvapi natRpadArthaH, tadekadeze prathamajanyatAyAM SaSThyarthasya niruupittvsyaanvyH| yadvA zarIrajanyazarIrameva naptapadArthaH, tadekadeze prathamazarIre SaSThyarthasya janyatvasya anvayastathehApItyarthaH / na ca tatra SaSThayarthasya naptaryevAnvaya iti vAcyam / SaSThayoM hi janyatvaM, prayojyatvaM vA, nAyaH bAdhAt , nAntyaH caitraputre tatprapautre ca tathA pratyayaprasaGgAditi bhAvaH / nanu prayojyatvavizeSa eveha paSThyarthastathAcAnatiprasaGgAnaptaryeva tadanvayaH, yadvA zarIramevAtra naptapadArthaH, SaSThyarthasya janyatvasya ca svAzrayazarIrajanyatvasaMbandhena tatrAnvayaH, athavA SaSThayarthasya janyatvasyAzrayatAsaMbandhenaiva zarIre'nvayaH, zarIrasya ca janyatAsaMbandhena punaH zarIre'nvayaH, ekapadArthasyApi vAradvayAnvayAbhyupagamAt / nAmArthayorapi bhedenAnvayasya janakAdipadasthale'pi khaNDazaktivAdinA viziSTavAcakapadasthale'bhyupagamAt / kevalanamapade ca viziSTe zaktirato namupadaputrapadayona paryAyatA, tayoH paryAyatvasyeSTatve ca namra-putrAdipadayoH zarIrameva zakyaM, kevalanata-putrAdipade viziSTanirUDhalakSaNetyata Aha-maitrAdanya ityaadi| anyapadasya bhedvaanrthH| tadekadeze bhede paJcamyarthasya pratiyogitvasya yathA anvayaH ityarthaH / paJcamyarthe pratiyogitve ca svarattimaitratvAvacchinnatvasaMbandhena maitrAderanvaya iti nAtiprasaGga iti bhAvaH / ghaTAdityAdi / pRthaktvaguNaviziSTaM pRthaktvazabdArthaH, paratvaguNaviziSTaM parazabdArthaH, aparatvaguNaviziSTamaparazabdArthaH / teSAmekadeze pRthaktva-paratvAparatvAdI ghaTAditi paJcamyarthasya avadhimattvasya yathA anvaya ityarthaH / udAharaNavAhulyaM bhUyaHsu tathA darzanAvyutpattidAArtham / tathaiveti / tatra yathA AkAGkSA vartate tathaivAtrAsyAkAGkAsavAdityarthaH / anyatra tAdRzopasthiterAkAsAtve'pi tatraivAtrApItaravizeSaNatvenopasthiterAkAnAtvAditi bhaavH| yadvA tAdAtmyasaMbandhena tatprakAraka-tadvizeSyakazAbdabodhaM pratyeva yathoktatadviSayakatAdRzopasthitireva hetuH, bhedasaMsargeNAnvayabodhe tu itaravizeSaNatvenopasthitirapyAkAGketi bhaavH| abhyupetyAha-astu veti / kRtyAdighaTitaeveti svajanakakRtyAzrayatva-svajanyaphalAzrayatvarUpa evetyarthaH / kartAdinetyAdinA karmaparigraha iti / anvayaH dhAtvarthasya zAbdabodhaviSayIbhUtaparamparAsaMbandhaH / tathAca naikadezAnvayaH maitrAdanyaityAdAvapi vizeSya eva paJcamyarthAdeH paraMparAsaMbandhenAnvaya iti na tatrApyekadezAnvaya iti bhaavH| atrAnubhavavirodhaH tattadvAkyajanyazAbdabodhAnantaraM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH mukhyabhAktasAdhAraNasya phalAdilakSaNakarmatvasya kRtyAdilakSaNakartRtvasya cAnabhidhAne dvitIyAdayaH / kRtA viziSTAbhidhAne vishessnnsyaapybhidhaanaat||9|| kRtiH pAkavatI na vA, bhedo maitrapratiyogiko na vA, pRthaktvaM ghaTAvadhikaM na vA ityAdi saMzayApattirdoSaH / prAcInarAkhyAtena karmAdigatasaMkhyAyAH kRtA ca karmAderanabhidhAne dvitIyAdaya iti niyamadvayaM kalpyate atastannirAsAya kRdAkhyAtasAdhAraNamekameva niyamamAha-mukhya-bhAktasAdhAraNasyeti / etaca karmatvasya kartRtvasya vize. paNaM, mukhyaM karmatvaM phalavatvaM tatpratyayaH pacyate taNDulaH pakvastaNDula ityAdau, bhAktaM karmatvaM viSayatvAdi tatpratyayaH jJAto ghaTaH jJAyate ghaTa ityAdI, mukhyaM kartRtvaM kRtimattvaM tatpratyayaH pacati caitraH paktA caitra ityAdau, bhAktaM kartRtvaM AzrayatvAdi tatpratyayazca caitro jAnAti caitro jJAtA ityAdAviti bhAvaH / phalAdItyAdipadAt viSayatvAdilakSaNabhAktakarmatvaparigrahaH kRtyAdItyAdipadAt AzrayatvAdilakSaNabhAktakartRtvaparigrahaH / anabhidhAna iti pradhAnakriyottarakRdAkhyAtAbhyAmanabhidhAna ityarthaH / tena caitreNa bhuktvA gamyate paktvA caitreNa bhujyate ityAdau kRtA kRtyabhidhAnAt tRtIyA na syAditi dRSaNamapAstam |kRtaa kRtyabhidhAne'pi pradhAna kriyottarAkhyAtena kartRtvAnabhidhAnAditi bhAvaH / dvitIyAdaya ityAdipadAt tRtIyAyAH kRyoge SaSThayAzca prigrhH| grAmo gatazcaitro gatavAn caitro gantA ityAdau dvitIyAdhabhAvamupapAdayati-kRteti / karmatvaviziSTasyA'bhidhAne karmatvAderapyabhidhAnAdityarthaH // 9 // (rAma) nanu yadi kartA karma ca nAkhyAtArthaH kiMtu kRtiH karmatvaMca tadA karta-karmavihitakRtamapi tadvatkRti-karmatAbodhakatvamaGgIkriyatAmavizeSAdityataH kRtAM kartR-karmabodhakatAM vyavasthApayituM kArikAmAha-caitro gantetyAdi / caitro gantetyAdau tRcA kartA, gatogrAmaityAdau tatpratyayena karma, mitrA pakrItyAdau tRcA kartA, gataM puramityatra ca ktapratyayena kartA karma ca pratIyate ubhayatra sAdhutvAt / tathAca tRjAdInAmAkhyAtavat kartRbodhakatvAbhAve caitrogantetyAdAvabhedAnvayabodhAnupapattiriti bhAvaH / nanvatra caitraH pacatItyAdivat bhedAnvayabodha eva vaktavya ityata Aha-bhoktetyAdi / tathAca bhoktetyatra tRcaH kRtimAtrabodhakatvAt bhoktapadArtha vizeSyIkRtya tRpyatItyAkhyAtArthatRpyAzrayatvabodho na syAt, bhojanAnukUlakRtau bhoktapadAtheM tRpyAzrayatvasyAyogyatvAditi bhAvaH / evaM pakkAni bhuGkte ityAdau ca bodhyam / apasAryatAM, prapalAyyatAm / sAmAnAdhikaraNyaM, caitrAdipadArthagantrAdipadArthayorabhedAnvayabodhaH / nanu
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| yadi kRtsthale kartA karma ca tadarthastadA gantetyAdau ekadezIbhUtakRtau gamanAderanvayo na syAt 'padArthaHpadArthenAnvetIti vyutpattivirodhena kRtAvekadeze padAthasya dhAtvarthasyAnvayAsaMbhavAdityata Aha-caitrAdanya ityAdi / avAnyapadArthakadezenAnyatvAdinA padArthabhUtapaJcamyarthAvadhitvAderanvayavadihApi caikadezAnvayaH svIkArya ityarthaH / caitrasyeti / natRtvaM ca putraputratvam, atra cAyaputre SaSTyarthA-- nvayasvIkArAt / ityAdAvityAdipadena paTo ghaTAt pRthagityAdiparigrahaH / atra caikadezAnvayadAArtha nAnAsthAnamuktam / tathaiveti / anyatra yathA padArthena padArthasyAnvayaH sAkAGko na tu padArthaikadezena tathAtra padAthaikadezenaiva padArthasyAnvayaH sAkAso na tu padArthena padArthasyAnvaya ityarthaH / AkAGkSAyAH phalabalakalpyatvAditi bhAvaH / sarvatraikadezAnvayamuddharatAM matamAha-astu veti / gantetyAdau svAnukUlakRtimattvasambandhena tRjarthakartayeva dhAtvarthatya gamanAderanvayaH / caitrasya naptetyAdisthale'pi caitrasambandhasya SaSThayarthasya nirUpitatvasya svAyajanyatAzrayajanyatvasambandhena putraputra evAnvayaH / tathAca caitranirUpitatvavAn putraputra ityanvayabodhaH / caitraH paktetyAdau caitraH pAkIyakartetyanvayabodhaH / pAkIyatvaM ca svAnukUlakRtimattvasambandhena pAkaviziSTatvaM, tacca kartRtvaM dharmitAvacchedakIkRtya bhAsate, natu caitratvaM, tathA sati prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM pratyayAnAmiti vyutpattibhaGgApatteH / evaM caitrAdanya ityAdAvapi caitraniSThapratiyogitvasyAvadhitvasya vA paJcamyarthasya svanirUpitAnuyogitAzrayAnyonyAbhAvavattvasambandhenAnyasmin dharmiNyevAnvayaH anyat svayamUhyam / tathAca na kutrApyekadezAnvayasvIkAra iti bhaavH| astu vetyAdinA asvarasAviSkAraH sa ca tattatsthale ekadezAnvayasvIkAre. bAdhakAbhAve niruktaparaMparAsaMbandhena tattatpadArthaprakArakAnvayabuddhiM pratyAkAGkSAjJAnAdInAM hetutvakalpane gauravaM mAnAbhAvazcetyAdiH / subarthakRtivAdinavInamate pratyayena yatra kRteranabhidhAnaM tatra tRtIyA yatra ca karmatvasyAnabhidhAnaM tatra dvitIyetyanabhihitAdhikArasUtrasyArthaH sa cAnupapannaH, caitro jAnAtItyAdAvAkhyAtenAzrayatvasyaiva uktatvena kRteranabhidhAnAt tRtIyAprasagAta, caitreNa ghaTo jJAyate ityAdau AkhyAtena viSayatvasyaivoktatvena karmatvasyAnabhidhAnAt dvitIyAprasaGgAcetyata Aha-mukhyeti / phalAdItyAdipadena viSayatvAdeH kRtyAdItyAdipadena Azrayatvasya ca parigrahaH / mukhyaM karmavaM taNDulaH pacyata ityAdau, bhoktaM karmatvaM caitreNa ghaTo jJAyata ityAdau, evaM mukhyaM kartRtvaM caitraH pacatI tyAdau, bhAktaM kartRtvaM caitreNa ghaTo jJAyata ityAdau / dvitIyAdaya ityAdipadena tRtIyAyAH prigrhH| tathAca mukhya-bhAktasAdhAraNakarmatvAnabhidhAne dvitIyA, mukhya-bhAktasAdhAraNakartRtvAnabhidhAne tRtIyeti
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tatsUtrArtho vaktavya iti noktadoSa iti bhAvaH / nanu tathApyAkhyAtena karmatvakRrtRtvAnamiSAne dvitIyA-tRtIye iti sUtrArthakaraNe kRtsthale dvitIyA-tRtIyAniyAmakAnAM tatrAniyamaprasaGga ityata aah-kRteti| kRtprtyyenetyrthH| viziSTAbhidhAne kRtiviziSTAbhidhAne / vizeSaNasya kRteH| tathAca pratyayena karma-kartRtvAnabhidhAne dvitIyA-tRtIye ityAkhyAta-kRtsAdhAraNaH sUtrArtha iti bhAvaH // 9 // (raghu0) kartRkarmavihitAkhyAtazaktimupapAdya kartRkarmavihitakRtpratyayazaktimupapAdayati-cetro gantetyAdi / apasAryatAmityantasya kartRkarmaNI kRdvAcye ityanenAnvayaH / kAdivihitakRtaH karnAdyavAcakatve caitro gantetyAdau samAnaliGgakatvAnupapatteH samAnaliGgakasthale'bhedAnvayabodhasyAnubhavasiddhatayA tasyAnirvAhAditi bhAvaH / nanu tAdRzAnubhave mAnAbhAva ityata Aha-bhoktA tRpyatItyAdi / atra ca kRtpratyayasya karnAdyavAcakatve bhojanAnukUlakRtistRpyatItyanvayabodhaH syAt / sa ca vizeSadarzinAmanupapanna iti / vizeSadarzinAM tAdRzavAkyAdbhojanAnukUlakRtimAMstRpyatItyAdyanvayabodhopapattyartha kAdivihitakRtaH kAdivAcakatvamAvazyakamiti bhAvaH / sAmAnAdhikaraNyAdIti abhedAnvayabodhAdItyarthaH / AdinA bhoktA tRpyatItyAdau bhojanAnukUlakRtimAMstRpyatItyAdyanvayabodhaparigrahaH / nanu kRtpratyayasya kAdivAcakatve gantetyAdau dhAtvarthAnvayAnupapattiH / karnAdeH kRtyAzrayAdirUpatayA kRtyAdeH padArthaikadezatvena tatrAnukUlatAsaMbandhena dhAtvarthagamanAnvayAsaMbhavAdityata Aha-caitrasya naptetyAdi / natRpadasya janyapuruSajanyapuruSarUpaputraputravAcakatayA janyatvasya padArthekadezatve'pi tatraiva caitrasyeti SaSThayantArthesya caitrasaMbandhitvasyAnvayaH / janyapuruSajanyapuruSarUpanamRpadArthe caitrasaMbandhitvasyAnvaye caitraputre'pi caitrasya napteti prayogaprasaMgAt / tathA ca tatra yathA padArthaikadezAnvayastathA caitro gantetyAdau padArthaikadeze bodhAGgIkAre'pi kSativiraha iti bhAvaH / nanu janyapuruSajanyapuruSatvasya naptRpadazakyatAvacchedakatve viziSTazaktikalpane gauravApattyA tadapahAya janyatvaM puruSatvaM ceti zakyatAvacchedakadvayameva tasya samyak / tathA ca caitrasya natetyAdau caitrasaMbandhitvasya janyatve'nvayaH janyatvasya ca puruSenvayaH puruSasya ca janyatvenvayaH janyatvasya ca punaH puruSe'nvaya ityevaMrItyA caitrasaMbandhijanyatAzrayapuruSajanyatAzrayapuruSa ityanvayabodhasya vinaikadezAnvayamupapattAvupadarzitadRSTAnto'saMbhavaduktika iti sthalAntaramAha-maitrAdanya ityAdi / ayaM bhAva:-anyapadasya bheda eva zakyatAvacchedako natu bhedAzrayatvaM gauravAt / tatpadAttathAnvayabodhAnanubhavAca /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 107 etenAnyapadasyApi khaNDazaktikalpanaM nirastam / tathA ca maitrAdanya ityAdau paJcamyarthapratiyogitvasya anyapadArthaikadezabhedAnvayo vinaikadezAnvayasvIkAramanupapannaH / evaM ghaTAtpRthagityAdau pRthakpadArthaikadeze pRthaktve paJcamyaryAvadhimattvasyAnvayo'pi tathA / tathaiva ghaTAdapara ityAdau namo virodhiguNavati lakSaNayA padArthaikadeze virodhiguNe paJcamyarthAnvayena ghaTAvadhikaparatvavirodhiguNavAnityanvayabodho'pi / tathA caiteSviva kRtpratyayasthale'pyekadezAnvayasvIkAre bAdhakAbhAva iti / nanu gaunityA pazurapazuH ityAdau gotvapazutvAdau nityatvapazubhinnatvAnvaya. bodhApattyA kiMcitpadArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhiM prati mukhyavizeSyatAsaMbandhena padajanyapadArthopasthitehetutvasyAvazyakatayA caitrasya nasetyAdau naptRpadArthaikadeze janyatve kathaM caitrasaMbandhitvasyAnvaya ityAzaGkAyAmAhatathaiveti / kAryatAvacchedakasaMbandhavizeSyatAyAM naptRpadArthAtiriktavRttitvanivezenaivetyarthaH / sAkAGkatvAditi / zAbdabodhapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAvasya kalpanIyatvAdityarthaH / tathA cAnyathAnupapattyA gururapi tathAvidhakAryakAraNabhAvaH svIkriyata iti bhAvaH / nanu caitrasya naptetyAdau svajanyatAzrayapuruSajanyatvarUpasaMbandha eva SaSThyarthaH / tasyaiva namrapadArthAdau janyapuruSajanyapuruSenvayaH / natu padArthaikadeze janyatve caitranirUpitatvarUpaSaSThayarthasaMbandhasyAnvayaH / tathA satyupadarzitakAryakAraNabhAvena naptRpadArthAdyatiriktavRttitvasya vizeSyatAyAM niveze gauravAttathA ca noktadRSTAntAnAmavakAza ityata Aha-astuveti / kRtyAdighaTita eveti / svAnukUlakRtimattvAdiparaMparAsaMbandha evetyrthH| kAdinA samamanvaya iti / kRtpratyayArthaka dI dhAtvarthagamanAdiprakArakabodhe prakAratAvacchedakasaMbandha ityarthaH / tathA ca yathA naptapadArthe upadarzitaparaMparAsaMbandharUpaSaSThayarthasyaivAnvayaH svIkriyate tathA caitrAdanya ityAdau svAzrayabhedavattvasaMbandhena bhedaviziSTe caitrapratiyogikatvasyAnvayo natvekadezAnvayo'pi, tathA gantetyAdAvapi kAdirUpakRtpratyayArtha eva svAnukUlakRtimattvAdirUpaparaMparAsaMbandhena gamanAderanvayo na tu padArthakadeze'pIti bhaavH| nanu caitreNa gato grAma ityAdau kRtpratyayena karmAdigatasaMkhyAnabhidhAnAd dvitI yApattirityata Aha-mukhyetyAdi / phalAdItyAdipadena viSayatvAdiparigrahaH / kRtyAdItyAdipadena ca ratho gcchtiityaadaavaashrytvaadiprigrhH| dvitIyAdaya ityAdinA tRtIyAparigrahaH / atra ceti caitreNa gato grAma ityAdau cetyarthaH / viziSTAbhidhAna iti / karmatvAdiviziSTabodhane ityarthaH / vizeSaNasyAbhidhA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH nAditi karmatvAderapi bodhanAdityarthaH / tathA ca kRtpratyayena yatra vizeSaNavidhayA vizeSyavidhayA vA karmatvAdikaM na bodhyate tatrApi dvitIyAdaya ityeko nimayaH / evamAkhyAtena yatra karmatvAdikaM na bodhyate tatrApi dvitIyAdaya ityaparo niyama: svIkriyate na tu karmAdigatasaMkhyAnabhidhAnaghaTito'pi niyama iti noktAnupapattiriti bhAvaH // 9 // (jaya0) nanvevaM kRtpratyayasyApi kartRkarmaNoH zaktirna syAllAghavena kRti'phalayoreva zaktestatrApyucitatvAt / na caivaM caitro gantetyAdau kathamanvayaH abhedenAyogyatvAt , bhedena prAtipadikayorananvayAditi vAcyam / avyayanipAtavatprAtipadikasyApi bhedenAnubhAvakatvAt / anyathA padArthayoreva bhedenAnvayo nirAkAGkSa ityAkhyAtAderapi dharmizakti: syAttata Aha-caitro ganteti / prathame karturazakyatve dvitIye ca phalAzrayasyAzakyatve puliGgatA , tRtIye kRtimato'zakyatve strIliGgatA, caturthe phalAzrayasyAzakyatve napuMsakaliGgatA'nupapannA syAditi vizeSaH, abhedAnvaye samAnavacanavibhaktyAdimattvamanupayu. ktam / abhedAnvayabodha eva teSAmarthasAdhutvAyopayogAt / viruddhasaMkhyAdyavacchinne viruddhasaMkhyAdhavacchinnasyAbhedAnvayAsaMbhavAt / vivakSayA tu kacidanyathA pRthivyAdayo dravyamityAdau / atraikatvasya buddhivizeSaviSayatvarUpasya bahutvenAvirodhAditi / na ca bhoktA pakrItyAdigatavacanapratyayAdyarthasaMkhyAliGgAdezcaitramaitrAdipadArthe'nvayAdbhedAnvaye'pyarthasAdhutvaM vacanAdyarthasya prakRtyartha evAnvayAt / nanu lAghavAtkRtiphalayoH zakyatve siddhe eka: pacati dvau gacchata ityAdAviva vizeSaNavibhaktyAdeH sAdhutvamAtrArthatayA zyAmaH pumAn zyAmA strItyAdAviva samAnavibhaktyAdimattvarUpaM sAmAnAdhikaraNyaM zabdasAdhutvAyaivopayozyate / kvacidatathAtve'pi sAdhutvaM prayogAnusArAt / anyathAkhyAte'pi dharmazaktiprasaGgAdviruddhavibhaktyAde rAhityasyAbhedAnvayaprayojakatvakalpanAdekarmirUpaM sAmAnAdhikaraNyaM prasiddhamevetyata Aha-bhokteti / atra bhojanAnukUlakRtau kRtyAzrayatvaM, bhojane ca pAkaphalaviklittyAdikarmakatvaM bAdhitamiti bhAvaH / karmaNyudAharati-pakteti / AdinA pakvAni bhujyantAmityAdargrahaNam / / sAmAnAdhikaraNyAdItyAdipadAgokAdau tRptyAzrayatvAdi rigrahaH / kartRkarmeti / katyAdau tRjAdeH kartA, gantavyo grAma ityAdau tavyAdeH karma, gata ityAderubhayaM vAcyam / snAnIyaM cUrNa dAnIyo brAhmaNa AsitamityAdau karaNatvasaMpradAnatvAdhikaraNatvAdyavacchinne tu kRtau lakSaNA kartRtvAdyapekSayA karaNa
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| tvAdergauravAditi hRdayam / nanu kRtaH kRtyAzrayAdivAcakatve tadekadezakRtyAdau kathaM dhAtvarthAnvaya ityata Aha-caitrasyeti / svajanyazarIrajanyazarIraM naptRpadArthaH / tatra mukhyaviziSye SaSThayarthasya janyatvasyAnvaye caitrasya putre caitrasya nateti prayogaH syAnna syAca pautre caitrazarIrajanyazarIrajanyazarIre caitrajanyasva. syAsattvAt caitraputre caitrajanyatvasya satvAcetyanvayo vAcya iti bhAvaH / nanvastu naptRpadArthaH zarIramAtraM, svajanyazarIrajanyatvaM tu naptRpadasamabhivyAhAriSaSThayarthaH phalasya dhAtvarthavat parasparasamanvayAt / SaSThayarthanirUpitatvAnvitaprayojyatvasya zarIre'nvayAdviziSTalAbha ekazaktiviSayayoH zarIrayomitho'nvayAdeva vA tallAbha ityata Aha-caitrAdanya iti / anyapadasya pRthaktvaviziSTe bhedaviziSTe vA zaktarupagamAdekadeze pRthaktve bhede vA tadanvaya Avazyaka iti bhAvaH / nanu caitrAdanyaityAdau paJcamyarthAvadhimattvAde: svAzrayapRthaktvAzrayatvasaMbandhena mukhyavizeSya evAnvayo vAcya iti cet prakRte'pi tathaiva vAcyamityabhipretyAhaastu veti / paktetyAdau svAnukUlakRtyAzrayatvAdisaMbandhena pAkAdeH kAdAvevAnvaya iti bhAvaH / atra caitrasya naptetyAdau mukhyavizeSye SaSThayarthAnvaya. svIkAre caitrasya naptetyAdivAkyajabodhazcaitraputrajanyo na vetyAdisaMzayavirodhI vyAvartakadarzanatayeti bodhyam / idaM tu bodhyam-vAkAro'svarasakhUcanAya / anyathA pacana pacatItyAderapi prayogasya prasaGgAditi / nanvastu yathAtathAnvayaH kRtpratyayArthe dhAtvarthasya bhedAnvaye paktA gamanamityAdAvapi gamanAderAdhAratayA patrAdAvanvaya: syAditi cenna / yAdRzasamudAyasya prAtipadikasaMjJA tAdRzArthe bhedenAnvayasyAsvIkArAdata eva kRttaddhitettyAdisUtraM samudAyasya prAtipadikasaMjJAlAbhAya / evamaupagavamityAdAvapi samAse samudAyasya prAtipAdikasaMjJA citragurdevadatta ityAdau citragusamudAyAderekapadatvAya vizeSyaliGgagrAhitvArya ca / anyayA citramvAdipadAntargatagavAdipadasyAjahalliGgatayA tanna syAt / vastutaH prakRtyarthabhinnasya na kRdarthe bhedAnvayo na vA pRthagAdipadArthaikadeze paJcamyAdibhinnArthasyAnvayo'nyathA ghaTAtpRthak paTe ityAditaH saptamyAdyarthasya pRthaktvAdyanvayApatteriti bodhyam |aakhyaatkRtsaadhaarnnmnbhihitaa'dhikaariiydvitiiyaadiniymmaah-phlaadiiti / AdipadAddhaTaM jAnAtItyAdau vissytaadiprigrhH| kRtyAdItyAdipadena pUrvoktAzrayatvAdiparigrahaH / nanu kathamayaM niyamaH karmatvakartRsvAdiviziSTasyaiva kRtAbhidhAnAdityatrAha-kRteti // 9 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH yattu dhAtUttarapratyayatvenaiva kRtau zaktiH pAcakAdipade tu sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt kRtiviziSTe lakSaNeti, tanna, bhAvakRto'pi kRtivAcakatApatteH, dhAtutvAdighaTitAttasmAdAkhyAtatvasyaiva laghutvAca / yadapi kartRkRto'pi kRtau zaktiH kRtiviziSTe tu lakSaNaiveti, tadpyasat, yato vinAvacchedakarUpaM zakyatvAsaMbhavAt , gotvatvAdinA zaktau cAtigauravAdastu gavAdipadAnAM gotvaviziSTaM zakyaM viziSTAntarANAMtu zakyatvaM viliiyet|kevlvishessnne svArasikaprayogavirahastulya eveti // 10 // (mathu0 ) yattviti / AkhyAtasya kRtau zaktikalpanadazAyAM tathaiva lAgha vena kalpanAditi bhAvaH / atra dvitIyAdivAraNAya dhAtUttareti / nanvevaM pAcako bhuDhe ityAdau pAkakartRbodhaH kathaM syAt ityata Aha-pAcakAdIti / AdipadAda caitro gantetyAdau gntraadipdprigrhH| lakSaNetIti / evaMca mukhyaprayogAbhAve'pi kRtaH zaktikalpanaM zakyasaMbandharUpAyAH lakSaNAyAH saMpAdanArthameveti bhAvaH / bhAvakRto'pIti ghAderapItyarthaH / tathAca tasya nirarthakatvapravAdavyAghAta iti bhaavH| nanu bhAvakRto ghalAdeH kRtivAcakatve'pi nirAkAntayA na tataH kasyApi arthasya pratyaya iti vyavahAraH, anyathA tathA bhAvavihitaghalAderapi ghabhatvAdinA karaNe'dhikaraNe vA zaktatayA bhavatAmapi tatra nirarthakatvavyavahAraH kathaM syAt / vastutastu pratIyate yenArthaH sa pratyaya iti vyutpattisihasya tAvadanyAnyatvarUpapratyayatvasya antarbhAvAdeva bhAvavihitaghanAdervyavaccheda ityata Aha-dhAtutvAdIti / Adipadena uttaratva-pratyayatvaparigrahaH / AkhyAtatvasyaiveti tihabAderevetyarthaH / kRto'pIti tRctvAdineti zeSaH / kRtAviti lAghavAditi shessH| gavAdipadAnAM viziSTe zakti vyavasthApayati-yata iti / zakyatvAsambhavAditi kAryatvAdivat zakyatvasyApi avacchinnatvaniyamAva iti bhAvaH / viziTAntarANAM sviti gurutva-mahattvAdiviziSTAnAM tu gurupada-mahatpadAdizakyatvaM vilIyetetyarthaH / tatrApi gurutvatva-mahattvatvAdijAtirUpeNa gurutvamahatvAdAveva zaktiH, gurutvAdiviziSTe lakSaNA ityasya suvacatvAditi bhAvaH / atha yatra yatpadasya zaktyA prayogastatraiva tatpadasya zaktiH ato gurutvAdau na gurvAdipadazakti
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 111 rityata Aha-kevaleti / vizeSaNatAnApanne cetyarthaH / tulya eveti ihApi kRtaH kRtau zaktyA prayogasya virahAditi bhAvaH // 10 // (rAma0) kRtaH kRtiviziSTapratyayasya lakSaNAta evetimataM prasaGgato nirasitumAha-yadapIti / etanmate yadyapi gavAdipadAnAmeva gotvAdiviziSTa zaktirAyAti tathApi zabdavi ziSTAdibodhakAnAmAkAzAdipadAnAM zabdaviziSTAdau zaktirna syAt tatrApi lAghavAt zabdatvaviziSTe zaktiH zabdaviziSTAdau lakSaNetyasya vaktuM zakyatvAditi doSamAha-yatovineti / yata ityasya viziSTAntarANAM zakyatvaM vilIyetetyanenAnvayaH / tatra ca viziSTAntarANAmityasya gotvaviziSTAdibhinnazabdaviziSTAdInAmityarthaH / zakyatvaM AkAzAdipadazakyatvaM, vilIyeta na syAt / nanu viziSTAntarANAmityatrAntarapadaM kimarthamuktaM viziSTasAmAnyasyaivotarItyA zakyatvavilayasaMbhavAditi gavAdipadasya gotvAdiviziSTazaktivyavasthApanena svoktamantarapadaM saarthkyti-vineti| vinetyAdi gauravAdityantaM gavAdipadAnAM gotvaviziSTaM zakyamastu ityatra hetuH| atrAyamarthaH-gavAdipadAnAM yadi gotve zaktirucyate tadA zakteH sAvacchedyatvaniyamAdgotvatvaM zakyatAvacchedakaM vAcyaM, tathAca svarUpato gotvaviziSTApekSayA gotvatvaviziSTaM guru iti tanna zakyamiti lAghavena gopadAdInAM gotvaadijaativishissttshktirstviti| . __ nanvAkAzAdipadAnAM zuddhazabdAdau mukhyaprayogaviraheNa na zakiH kRtyupalakSita eva kRtpratyayasya zaktiH na tu kRtiviziSTe kRtyaMze'pi kRtpratyayazaktikalpane gauravAditimate na kRtA kRterabhidhAnamiti tanmate AkhyAtakRtsAdhAraNasUtrArtharakSaNaM ye kurvanti tanmatamAha-yattviti / tathAca caitraH paktatyAdau kRtA kRtyabhidhAnAnna tRtIyeti bhAvaH / nanvevaM caitraH pacatItyAdAviva pAcakAdipadAt pAkAnukUlakRte. rAzrayatAsaMbandhena caitrAdAvanvaya eva bodhyastathAca caitraH pAcaka ityAdau caitre pAkakarturabhedAnvayabodho na syAdityata Aha-pAcakAdIti sAmAnAdhikaraNyeti |paackaadipdaarthaabhedaanvybodhaanurodhaadityrthH pAcakAdItyAdipadena tujantAdiparigrahaH Adipadena caitrapada-pAcakAdInAM bhinnAbhyAM rUpAbhyAmakatharminaktatvarUpasAmAnAdhikaraNyasya priphH| bhAvakRta iti| na ceSTApattiH, apasidvAntAditi bhaavH|niyuktiksiddhaantbhngge na doSa ityata Aha-dhAtutvAdIti / tasmAt dhAtUttarapratyayatvAt dhAtvAdhanyatamatvaghaTitadhAtUttarapratyayatvamapekSyAkhyAtatvaM laghu iti tadeva kRtizaktatAvacchedakamiti bhAvaH / itthaMca kRtpratyayasya kRtiviziSTa eva zaktirna tadupalakSita iti / matamAzrityaivAnabhihitAdhikArasUtrArtho nirvahatIti tadevamAdaraNIyamityavadheyam / AkhyAtasyeva kartRkRtaH kRtau na zaktilAghavAt api tu sarvatra / nanu zabdaviziSTe tatra mukhyaprayogAt zaktiH zaGkayA mukhyArthabodhakatvaniyatatvAt ityata Aha-kevaleti / tulya iti / kartRkRto'pi
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH kRtau mukhyaprayogaviraheNa tulyatetyarthaH / yadyapi zabdo'stIti prayoga eva mukhyaH prayoga AkAzapadasthale, evaM gataM prameyamityAdAveva kartRkRtaH kRtau mukhyaprayoga ityetadasaGgataM, tathApi tathA prayogamanabhyupagamya idamuktamiti saMkSepaH // 10 // (raghu0) kasyacinmataM dUSayituM tanmatamanuvadati--yattviti / dhAtUttarapratyayatvena kRtau zaktiriti / dhAtUttarapratyayatvameva kRtishkttaavcchedkmityrthH| tathAca zakyatAvacchedakalAghavAtsarvatra kRtAveva zaktiH, natvAkhyAtasya kRtau zaktiH kRtpratyayasya kartari zaktiriti / tathAsati vibhinnazakyatAvacchedakAdikalpane gauravAditi bhAvaH / nanu kRtpratyayasya kRtizaktatve devadatta: pAcaka ityAdau devadattAdipadArthe pAcakAdyarthasya kathamabhedAnvayabodhaH, tatrAbhedAnvayabodhasyaivAnubhavasiddhatayA prakArAntarasya vaktumazakyatvAdityata Aha---pAcakAdipade tvityAdi / sAmAnAdhikaraNyAnurodhAdabhedAnvayabodhAnurodhAt / lakSaNeti / tathA ca tatra tathAnvayAnubhavasya kRta: kartari lakSaNayaiva nirvAhe'laM tatra zaktikalpaneneti bhAvaH / bhAvakRto'pIti / zaktatAvacchedakAvacchinnasya zakyabodhakatvaniyamAditi bhaavH| nanu dhAtUttarapratyayatvasya kRtizaktatAvacchedakatve'pi bhAvakRto na kRtibodhakatvaM tathAvidhabodhe bhAvakRdAdivyAvRttAnupUrvI vizeSasyaiva niyAmakatvAbhyupagamAdityata Aha-dhAtutvAdighaTitetyAdi / AdipadAtpratyayatvAdiparigrahaH / tasmAddhAtUttarapratyayatvAdbhavAdyanyatamatvaM vinA dhAtutvasya prakArAntareNa nirvaktumazakyatayA AkhyAtAdyanyatamatvaM vinA pratyayatvasyApIti tadavekSayA rUDhisaMbandhena AkhyAtapadavattvarUpAkhyAtatvasyaiva laghoH kRtizaktatAvacchedakatvaucityamiti bhAvaH / etenAkhyAtamAtrasya kRtivAcakatve kRtizaktatAvacchedakamAkhyAtatvamevaM kRtaH kartRmAtravAcakatve kRtpratyayatvaM kartRzaktatAvacchedakamiti gauravam / etadapekSayA ekasyaiva dhAtUttarapratyayatvasya kRtizaktatAvacchedakatvamucitamityapi parA. stam / pratyayatvasyAkhyAtatvakRttvaghaTitatvena lAghavAnavakAzAditi / kRtI zaktiriti / kRtiviziSTe kartRkRta: zaktikalpane'nantakRtau tacchakyatAvacchedakatvakalpanAgauravam / kRtItatkalpane tu kRtitvajAtereva tacchakyatAvacchedakatvakalpane lAghavamiti tatraiva tatkalpanamucitamiti bhAvaH / yata ityAdi / zakyatvAsaMbhavAdityantasya gavAdipadAnAM gotvaviziSTaM zakyamityanenAnvayaH / nanu gavAdipadasya gotvaviziSTe zaktikalpane gotve'pi zaktikalpanasyAvazyakatayA 1 "tvAt / evamA iti pAThaH /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / 113 lAghavAttatraiva tatkalpanamastvityata Aha- gotvA dinetyAdi / gotvatvasya gave tarAsamavetatve sati goniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvarUpatayA gauravAditi bhAvaH | viziSTAntarANAmiti / zabdaviziSTamahatvaviziSTAdInAmityarthaH / zakyatvamiti / AkAzapadamahatpadazakyatvamityarthaH / tatrApi zabdAdiviziSTe zaktikalpane 'nantazabdAdau zakyatAvacchedakatvasvIkAre gauravaM, zabdAdau tacchakyatvakalpane tu zabdatvajAteH zakyatAvacchedakatvasvIkAre lAghavamiti, tatrApi zabdAdAveva zaktikalpanaM syAditi bhAvaH / tulya eveti / kRtpratyayasthale'pyaviziSTa ityarthaH / tathA ca yathA zabdAdAvAkAzAdipadasya svArasikaprayogAbhAvAttatra na tasya zakyatvaM tathA kartRvihitakRtpratyayasya kRtAvapi svArasikaprayogAbhAvAttatrApi na tasya zakyatvamiti bhAvaH // 10 // ( jaya0) subvibhaktivAraNAya dhAtUttareti / lakSaNeti / etadarthameva kRtpratyayasya kRtau zaktikalpanamiti bhAvaH / bhAvakRto'pIti / tathAca pAkaM karoti pAkakriyetyAdau ghanAderapi kRtizaktatve'nanvayApattiriti bhAvaH / nanu tatra vizeSAnuzAsanAt bhAvapratyayasya dhAtvarthAtirikto nArthaH / vizeSAnuzAsanAviSayatAdRzapratyayatvameva hi kRtizaktatAvacchedakamityatrAha - dhAtutvAdIti / nanvAkhyAtatvaM tiptvAdikaM vA kRttvaM tRctvAdikaM vA zaktatAvacchedakaM paraMtu kRtAveva zaktirlAghavAt kRtiviziSTe tu lakSaNetyAzaGkaya nirAkaroti---yadapIti / yato viziSTAntarANAM zakyatvaM vilIyetetyanvayaH / viziSTAntarANAM jAtya1 tiriktaviziSTAnAM ca zabdAzrayatvAdiviziSTAnAM gaganAdipadazakyatvaM vilIyetetyanvayaH / tathA ca zabdAzrayatvAdiviziSTAnAM gaganAdipadazakyatvaM na syAt / lAghavAcchabde zaktistadviziSThe lakSaNeti vaktuM zakyatvAditi bhAvaH / jAtiviziSTe eva kathaM zaktirityatrAha - vineti / idaM zaktyA zakyArthasmaraNaM tato lakSyArthasmaraNaM zakyasmaraNaM kiMciddharmaprakArakameva nirvikalpakasmaraNAbhAvAttaddharmaviziSTasmaraNaM ca taddharmaviziSTe saMbandhagrahaM vinA neti zakteH sAvacchinnatvaniyamasiddhirityabhipretya / yadi ca padenAhRtyaiva zakyasaMbandhena smaraNamityupeyate zakyasaMbandhanirvAhArthaM ca zaktirupayujyate tadA gavAdipadAnAmapi kevale gotvAdau zaktiH / zakteH sAvacchinnatvaniyamasyAprayojakatvenAsatvAdgotvaviziSTe lakSaNetyasya suvacatvAdviziSTamAtrasyaiva zakyatvaM vilIyetetyabhiprAyaH / na ca kevale gotve vyutpatyasaMbhavaH / gozabdabodhasya lakSaNayA saMpAdanArthameva niruktalAghavadarzinaH prathamaM tatsaMbhavAt / atha kozAdito viziSTazaktisiddhi: / kozAdestad grAhakatvAvazya I
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAgaH evaM ca gato grAmo gamyata ityAdau phalasya kRdAtmanepadAbhyAmeva lAbhAt lAghavAddhAtorananyalabhyavyApAravizeSamAtravAcakatvasthitau grAmaM gacchati grAmasya gantetyAdau dvitIyAdeH phalajanakatvalakSaNaM karmatvamarthaH / phale ca prAtipadikArtho'dhikaraNatvenAkatvAdanyathA padamAtrasya vinigamakAbhAvAjAtimAtrazaktyApatteH kvaciduktayaiva lakSaNAnirvAhAditi cet tulyaM prakRte'pItyAha -- kevaleti / svArasiketi / kozavyAkaraNAdikRtAM svArasikaprayogetyarthaH / tena bhrAntasya lakSaNayA kozAdikarturapi vizeSaNamAtre prayoge'pi na kSatiH / nanu caitro gantA caitro grAmaM gata ityAdAveva kRtau mukhyaH prayogaH / sAmAnAdhikaraNyaM ca padasAdhutvAya / bhoktA tRpyatItyAdau lakSaNeti durvAram / anuzAsanAnurodhenAkhyAtasyApi kartari zaktisiddhiriti cet na / tRpyeta gantAcaitra ityAdau kartRbodhakasya klRptatvAccaitro gantetyAdau api tathAtvamityAzayAt / yattu tumunAdipratyayasya kRtyAdAveva zaktiH / ktAntAdevyayatvena tadarthasya bhedenApyanvaye virodhAt / ata eva ktAntAdyantottaraM prathamaivAnuziSTA / anyathA caitreNa vaktA gatamityAdau abhedAnvaye tRtIyAderevAbhAvApatteH / samAnavibhaktikatvAdestatra prayojakatvAditi tanna / bhuktvA vrajatItyAdimAtrAdbhojanakartA bhojanottaraM vrajanAzraya ityAdibodho na yujyate / kecitta kasyacitro grAmaM gata ityAdau kRtibodhaH kasyacicca kartRbodhastatra kRtAveva lAghavAcchaktiH / samAnavibhaktyAdikaM padasAdhutvAyaiva / kartRbodhastu lakSaNayA zaktibhrameNa vA / tathaiva samAnavibhaktyAdikamartha sAdhutvAyetyAhuH // 10 // ( mathu0 ) evaMghetyArabhya kecidityantaM ekamatam / evaJca karmatvarUpasya phalasya vizeSaNavidhayA kRto vizeSyavidhayA cAtmanepadasya zakyatve ca / kRdAtmanepadAbhyAmiti / kRtA vizeSaNatayA vizeSyatayA cAtmanepadena lAbha iti bhAvaH / vyApAravizeSaH pAkAdikriyA / dhAtoH phalAvacchinnavyApAravAcitre tata eva phalalAbha saMbhavena dvitIyAde, phalamartho na siddhayatItyatastadvyavacchedAya mAtrapadam / dvitIyAderityAdipadAt SaSThIparigrahaH / phalajanakatvaM phalatvaviziSTajanakatvam / artha iti, anyathA tatra tatpratIteranupapatteriti bhAvaH / phale ca dvitIyAdyarthaikadeze phale ca prAtipadikArthaH prakRtyarthaH adhikaraNatvena AdheyatAsaMbandhena / etena AdheyatAvatphalajanakatvamarthaH /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| 115 nveti, phalamAtraM vA arthaH, janakatvantu saMsargamaryAdayA labhyataiti kecit , tadasat, grAmaM gacchati tyajatItyAdau dvitIyAditaH phalasAmAnyalAbhe'pi niyatasaMyoga-vibhAgAdyalAbhena phalavizeSAvacchinnavyApArasyaiva dhAtvarthatvAt / itarathA tyaji-gamiprabhRtadekadeze cAdheyatve nirUpitasvasaMbandhena / prakRtyartho'nveti iti kasyacinmataM nirAkRtam / ekadezAnvayaprasaGgena lAghavAnurodhena cAha-phalamAtramiti phalatvaviziSTamAtramityarthaH / phalatvaM ca kAryatvam / saMsargamaryAdayeti / phaladhAtvarthayoH saMsargavidhayetyarthaH / atra kecit-phalamAtrasya karmaSaSThyarthatve vRtyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvanaye pAko na temanasyeti vyavahArAnapapattiH, janakatAsaMbandhasya tRttyaniyAmakatvAt, satyaniyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatvanaye'pi tadabhAvasya kevalAnvayitvaniyamena temanIyapAke'pi na temanasyeti vyavahArApattiH evaM phalamAtrasya dvitIyArthatve'pi yadi karmajasaMyogAnadhikaraNadravyaM prasiddha, tadA tatrAmuM na gacchatIti prayogAnupapattiH, tatkarmakagamanasyAprasiddhanA tadAzrayatvA. bhAvasya tatra pratyetumazakyatvAt / janakatAsaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakanayA gamanatvAvacchedena dvitIyArthasya taniSTasaMyogasya tena saMbandhenAbhAvapratyayAsaMbhavAt , tasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve tadabhAvasya kevalAnvayitvaniyamena gamanakarmaNyapi deze amuM na gacchatIti prayogaprasaGgaH, gamanatvAvacchedena janaka. tAsaMbandhena taniSTasaMyogAbhAvasya sattvAt / tasmAt phalajanakatvaM khaNDazaH phalaM janakatvaM vA dvitIyAderarthaH / nacaivamapi rUpaM na gacchatIti prayogAnupapattiH, taniSThasaMyogAprasiddheriti vAcyam / phalajanakatvavadAdheyatvasyApi dvitIyAvarthatayA saMyogatvAvacchedena rUpAdheyatvAbhAvasyaiva tatra pratyayAta, rUpaM na gacchati rasa ityAdau cAkAzaM na pazyatyandha ityAdAviva namarthasya vAradvayamanvaya ityaahuH| / tadasat / lAghavAt dvitIyAdeH saMyogAvAtmake phale zaktAbudAhRtasthale saMyogajanakatvAdI lakSaNAbhyupagamAt, vRtyaniyAmakasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamAtrasya kevalAnvayitve mAnAbhAvAceti dhyeyam / phalasAmAnyalAbhe'pIti phalatvarUpeNa phalalAbhe'pItyarthaH / niyatasaMyoga-vibhAgAdhalAbheneti / saMyogatva-vibhAgatvAdiviziSTa ativamAdikaM vinA saMyogatvavibhApatvAdiviziSTasya lAbhAsaMbhavenetyarthaH / phalavizeSeti saMyogatvavibhAgatvAdiviziSTetyarthaH / dhAtvarthatvAt gama-tyajAdidhAtvarthatvAt / dvitIyAdezcAdheyatvamarthaH sa ca dhAtvarthaikadeze saMyogAdAvanveti / na ca viziSya
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tInAM paryAyatvApatteH / tavApi gamyate grAma ityAdau grAmAdeH saMyogAdiphalazAlitvaM kutaH pratIyata iti cet, na / tavacchinnavyApAravAcidhAtusamabhivyAhA~rAdeva, yathA iSTasAdhanatvavAcakAdvidhereva svargakAmAdipadasamabhivyAhArAt svargAdijanakatvaM, pratItistviSTa-phalayoriSTatva-phalatvAbhyAM svargatva-saMyogatvAbhyAM saMyogatva-vibhAgatvAdiviziSTAlAbhe'pi na kSatiriti vAcyam / tadalAbhe gahAdAmaM gacchato gemane grAmasya gamanaM na gRhasya, dRkSaM tyajatastyAge vRkSasya tyAgo na tu bhUmerityAdayo vyavahArAH svArasikA na syuH, gRha-bhUmiTattiphalajanakatvasAmAnyAbhAvasya tatrAsattvAta, takriyayA gRha-bhUmiTattivibhAgottarasaMyogarUpaphalajananAditi bhaavH| nanu dvitIyAdeH saMyogatvAdinaiva phalamartha iti na phalavizeSAbhAvaH, gamAdidhA tuvizeSasamabhivyAhArazca pratyayaniyAmaka ityata Aha-itaratheti / phalavizepAvacchinnakriyAyA dhAtvarthatvAnabhyupagame ityarthaH / paryAyatveti / ekasyA. ayakriyAyAH pUrvadezatyAgottaradezagamanarUpatvena zakyatAvacchedakasyAbhedAditi bhAvaH / atha paryAyatAyAmiSTApattiH, karmAsamabhivyAhRte gacchati tyajatItyAdau bodhasya vailakSaNyAnubhave tu tatra tattatphalAvacchinnakriyAyAM nirUDhalakSaNA / na caivaM grAmaM tyajatItyAdau grAmaM gacchatItyApattiriti vAcyam / gamisamabhivyAhRta dvitIyAdeH saMyogasya tyajisamabhivyAhRtadvitIyAdevibhAgasya bodhakatvAdeva tadvAraNasaMbhavAditi cet / na / tyaji-gamyoH paryAyatvAbhAvasya sakalaprAmANikasiddhatvAt. karmAsamabhivyAhRte gacchati-tyajatItyAdau svArasikavilakSaNabodhasyApyanubhava. siddhatvAceti nigarbhaH / nanu tathApi gamyate grAma ityAdau dhAtvathaikadezIbhUtasaM. yogAdeme anvayAsaMbhavAt Atmanepadasya ca phalasAmAnyavAcakatvAt gamanajanyasaMyogarUpaphalazAlitvapratyayaH kathaM syAdityAzaGkate-tavApIti / tada. vacchinneti vizeSyasaMyogAvacchinnetyarthaH / samabhivyAhArAdeveticchedaH / gamyate grAma ityAdau grAmAdeH saMyogazAlitvaM pratIyata iti pUrveNAnvayaH / tavApi dhAtuvizeSasamabhivyAhArAttathA saMbhave'pi tyaji-gamiprabhRtInAM paryAyatApatterdurvAratvAditi bhAvaH / samabhivyAhAravizeSAdvizeSapratyaye dRSTAntamAha-yathetyAdi / svargAdijanakatvamiti / pratIyata itynussjyte| nanu phalatvena pratItau ityanubhavavirodhaH saMyogavAdinaiva pratyayasyAnubhavasiitvAt, saMyogatvAdinA pratItau tu tena rUpeNa zaktirAvazyakI tathAca zaktyA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / .117 vetyanyadetat / astu vA buddhiviSayavAcakatadAderiva vyutpattivazAdeva prakRtyarthatAvacchedakaphalatacchAlivAcakAkhyAta-kRtorapi vizeSarUpeNa bodhakatvam // 11 // nantyamityata Aha-astu veti buddhiviSayavAcaketi / buddhiviSayatvapra. ttinimittketyrthH| vyutpattivazAdeveti / sAmAnyarUpeNa zaktijJAnasyaiva vizeSarUpeNa zAbdabodhe tajanakapadArthopasthitau ca kAraNatAvazAdevetyarthaH / prakRtyarthatAvacchedaketi phalatvarUpeNa prkRtyrthtaavcchedkphl-tcchaalivaacketyrthH| prakRtyarthatAvacchedaketi svarUpakathanam / vizeSarUpeNeti akyatAnavacchedakenApi vizeSarUpeNetyarthaH / naca yena rUpeNa padArthopasthitistenaiva rUpeNa pade zaktijJAnasya hetutayA kathaM sAmAnyarUpeNa zaktijJAnAdvizeSarUpeNa upasthitiH vizeSarUpeNopasthityabhAve ca kathaM vizeSarUpeNa zAbdabodhaH, padArthopasthiti-zAbdabodhayorapi samAnaprakArakatvena kAryakAraNabhAvAditi vAcyam / tadbhedena zakijJAnapadArthopasthityoH kArya-kAraNabhAvabhedAt / atra sAmAnyarUpeNa zaktijJAnAde vizeSarUpeNa padArthopasthiti-zAbdabodhayorabhyupagamAt / pare tu buddhiviSayavAcakatadAderiveti / yathA tadAdipadasthale viziSya ghaTatva-paTatvAdirUpavizeSadharmaviziSTe na zakiH zaktyAnantyaprasaGgAt , nApi svaprayoktabuddhivizeSaviSayatvaviziSTe, tadAdipadajanyazAbdabodhAnantaraM ghaTatvAdiprakArakasaMzayasya sarvAnubhavaviruddhatvAt, kintu svaprayoktabuddhiprakAratvenAnugatIkRtaghaTatva-paTatvAdiviziSTe tadAdipadazaktiH, ato na ghaTatva-paTatvAdibhede zaktyAnantyaprasaGgaiti praahuH| na caivaM nAnArthocchedaH haripadAderapi sattAvattvAdereva zakyatAvacchedakatvasya suvacatvAditi vAcyam / tatrAmarakoSAt tattadrUpeNaiva zakyatvapratIteriti bhAvaH / etaccAbhyupetyoktam / evamapi phalatvavabuddhIcchAviSayatvabhedatvAderapi vinigamanAviraheNa zakyatAvacchedakatvApalyA zaktyAnantyasya durvAratvAditi dhyeym||11|| (rAma0) nanvAtmanepadasya phalavAcakatvena caitreNa grAmo gamyate ityAdau grAmasya gamanajanyaphalazAlitvarUpakarmatvalAbhe'pi caitro grAmaM gacchatItyAdau tasya kathaM karmatAlAbha ityAzaGkAyAM evaMcetyAdi kecidityantamekaM mataM darzayAmAsa / evaJca grAmaM gacchatItyAdau phalasya, padAntarAlabhyatve cetyartha etasya ca grAmaM gacchati grAmasya gantetyAdau dvitIyAdeH phalajanakatvalakSa NakarmatvamarthaH ityagretanenAnvayaH / nanu phalAvacchinnavyApArabodhakadhAtuta eva caitro grAmaM gacchatItyAdau phalalAbho'stu kiM dvitIyAyAH phalajanaka 1 upasthApakarava miti pAThaH /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tvalakSaNakarmatve zaktikalpanenetyata Aha-gato grAmo gamyata ityAdi / caitreNa grAmo gata ityatra phalaviziSTavAcikRtpratyayAt padArthatAvacchedakatayA phalasya lAbhaH, caitreNa grAmo gamyata ityatra cAtmanepadAt phalavizeSyakazaktyA phalalAbha ityarthaH / tathAcAnyalabhyatvarUpavAdhakena dhAtoH phale na zaktiriti bhAvaH / lAghavAditi / phalAvacchinnavyApAravizeSatvApekSayA vyApAravizeSatvasya zarIralAghavAdityarthaH / vyApAravizeSeti / pacadhAtorvanhisthAlIsaMyogAdirUpa vyApAraH, gamyAdidhAtoH spandarUpo vyApAraH, tyajadhAtorapi sa evetyAdirarthaH / mAtrapadena padArthatAvacchedakatayA phalavAcakatvasya vyavacchedaH / grAmamityAdi / tathAcAnanyalabhyatvAt phalasya dvitIyAdeH phalajanakatvalakSaNakarmatve zaktiranAyatyA kalpyata ityarthaH / dvitIyAderityAdipadena grAmasya gantetyAdau SaSThIparigrahaH / dhAtUnAmanekArthakatvavacca tatra SaSThayAH karmatvArthakatvAt / nanu caitro grAma gacchatItyAdau phalalAbhAya kiM dvitIyAdeH phalajanaka zaktiH, kiM vA tattahAtoH phalajanakatve zaktirityatra vinigamanAvirahaH dhAtUnAmanekArthakatvavacca dvitIyA-ya dhyAdInAmapi anekArthakatvamiti na tadvinigamakamiti cet / n| svasyaikadezIbhUtaphale grAmAdeH prAtipadikArthasyAnanvayaprasaGgAt / na ceSTApattiH, adRSTatvAt / yadi cAkhyAtatvAvacchedena phale zaktiriti kartR-karmapratyayasthale tata eva phalalAbha ityucyate, tadAkhyAtArthaphalasya dhAtvarthavizeSyatayA anvayasya caitreNa gamyate grAma ityAdau vyutpannasya bhaGgaprasaGgAt / kAkhyAtakarmAlyAtabhedena vyutpattidvayakalpane ca gauravamityAdi svayamUhanIyam / nanu dvitIyAyarthaphalajanakatvasya grAme'satvAt kathaM tena saha grAmasyAnvaya ityata Aha-phale ceti / vibhaktyarthaikadezena saha prAtipadikArthasyAnvayaH phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve brAhmaNAya gAM dadAtItyAdau svAmitva-janakatvarUpacatuyeMkadezIbhUtasvAmitve brAdhaNasya prAtipadikArthasyAnvayadarzanenAvyutpanna iti lAghavAdekadezAnvayAnabhyupagamAcAha-phalamAtraM veti / mAtrapadena janakatvAMzavyavacchedaH / kecidityantaM mataM dUSayati-tadasaditi / niyateti / gacchatItyAdau vibhAgasya, taruM tyajati khaga ityAdau saMyogarUpaphalasya lAbhaprasaGga iti vaiparItyameva kathaM na syAdityarthaH / phalavizeSAvacchinneti gamadhAtoH saMyogAvacchinnaspandaH, tyajadhAtorvibhAgAvacchinnaspando'rthovazyaM vaktavya ityarthaH / nanu dhAtoH spandAdAveva zaktiH gamyAdisamabhivyAhArAca dvitIyAdeH saMyogatva-vibhAgatvAdinA phalbodhakatA bhaviSyatItyataAha-itaratheti / gami-tyajiprabhRtInAM spndtvaavcchinnmaatrshkttvityrthH| paryAyatvApatteH / ekadharmAvacchinnazaktatvaprasaGgAt / na ceSTApattiH, tathA sati koSAdau tathAbhidhAnaprasaGgAditi bhAvaH / zaGkate tavApIti / saMyogAvacchinnaspandAdergamyAyarthatvavAdino'pItyarthaH /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 13 pranthaH] aakhyaatshktivaadH| saMyogAdiphalazAlitvaM caitravRttigamanAdijanyasaMyogAdiphalazAlitvaM, kuta iti, grAmogamyata ityAdau vibhAgazAlitvasya tarustyajyate ityAdau ca saMyoga zAlitvasya kAbhaprasaGgena vaiparItyApattiH tadavasthaiveti bhAvaH / tadavacchinnati saMyogAvacchinnavyApAravAcigamisamabhivyAhRtAtmanepadasya saMyogAtmakaphalabodhakatvaM, vibhAgAvacchinnavyApAravAcityajisamabhivyAhRtAtmanepadasya vibhAgAtmakaphalabodhakatvamityAdivyutpattikalpanenoktadoSo vAraNIya ityarthaH / yadyapi kevala vyApAre dhAtuzaktivAdinApyevaM vaktuM zakyate, tathApi tanmate tyaji-gamyoH paryAyatApattireva doSa iti dhyeyam / nanu sAmAnyabodhakazabdasya samabhivyAhAravizeSacalena vizeSabodhakatvaM kutra dRSTamityAkAGkSAyAmAha-yatheti / svargakAmo yajetetyAdau iSTasAdhanatvamAtrasya vidhyarthatve'pi svargakAmapadasamabhivyAhAravalena vizeSabodhakatAparyavasAnaM phalaM dRSTam / nanvevaM svargakAmoyajetetyAdau yathA svargasAdhanatvatvarUpeNa vidhipratyayasyeSTasAdhanatvabodhakatA tathA saMyogatvAdinA phalabodhakatA syAdityata bhAha-pratItistviti / tathAca yadi svargavAdinA taveSTabodhastadA atrApi saMyogatvAdinA AtmanepadAt phalapratItirvAcyA / yadi ca iSTatvarUpesvargarUpeSTabodhakatA tadA atrApi phalatvarUpeNAtmanepadasya saMyogadibodhakata vAcyeti bhaavH| nanvevaM yadi saMyogatvAdirUpeNAtmanepadasya zaktigrahastadA tena rUpeNAtupasthitikAle gRhItAtmanepadaphalazaktikasya kAlAntare saMyogatvAdikaM dhammitAvacchedakIkRtya phalatvajJAnasatve'pi saMyogatvAdinA prakAreNAtmanepadAra phalalAbho na syAdityata Aha-astu veti / tathAca tatpadaM buddhiprakAravati zatamiti zaktijJAnasya ghaTo'sya buddhiprakAravAn itijJAnasahakAreNa yathA ghaTatvapaTatvAdirUpavizeSadharmaprakAreNa bodhakatvaM, tathA AtmanepadaM phalatAvacchedakaviziSTe zaktamiti zaktijJAnasya svaprakRtyarthatAvacchedakatAvacchedakaphalamiti zAnasahakAreNa saMyogatvAdinA phalabodhakatA, evaM karmakRtphalaviziSTe zaktamiti zAMtijJAnasya svaprakRtyarthatAvacchedakaphalamiti jJAnasahakAreNa saMyogaviziSTayodhakatA syAdityarthaH / evaM vibhAgAdikamAdAya bodhyam / AkhyAta-kRtorapIsyapikAreNa gamyAdidhAtoH saMyogAvacchinavyApAravarUpeNa bodhakatvasamuccayaH / tatra ca zaktigraho gamadhAtuH saMyogAvacchinnaspandazakta ityAdirUpa eveti zeSa ityarthaH // 11 // (raghu0) kasyacinmataM dUSayituM tadarzayati-evamityArabhya kecidityantena / evaM karmavihitakRtkarmavihitAkhyAtayoH phalabodhakatvavyavasthApane cetyarthaH / lAghavAditi / phalAnukUlatvaviziSTe zaktikalpanApekSayA zarIralA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 vAdArthasagrahaH [4 bhAgaH ghavasaMbhavAdityarthaH / ananyalabhyaiti / etena ananyalabhyo hi zabdArtha iti niyamasyApi na bhaGga iti sUcitam / vyApAravizeSamAtreti / gamanatvAdiviziSTamAtretyarthaH / mAtrapadena phalavyavacchedaH / iti sthitAviti / vyavasthitAvityarthaH / nanu vyApAramAtrasya dhAtvarthatve grAmaM gacchatItyAdau phalalakSaNakarmatvasya kuto lAbha ityata Aha-grAmaM gacchatItyAdi / AkhyAtakRnedenodAharaNadvayam / dvitIyAderiti / atrAdinA grAmasya gantetyAdau SaSThayAH parigrahaH / phalajanakatvalakSaNamiti / phalatvamatra janyatvaM draSTavyam / phalatvaviziSTajanakatvasya dvitIyAdyarthatve grAmaM gacchatItyAdau parasamavetadhAtvarthajanyaphalazAlitvalakSaNakarmatvasya bodhaprakAramAha-phale cetyAdi / caitrasya natetyAdAviva ekadezAnvayasvIkAreNa tathAnvayabodhasvIkAre tulyavittivedyatayA upadarzitakarmatvasyApi bodha iti bhAvaH / phalajanakatve dvitIyAdeH zaktikalpane gauravAttadapahAya phale zaktiH janakatvaM tu sNsrgmryaadyaa| bhAsata ityasyaiva samyatavAttathaivAha-phalamAtraM veti / janyatvaviziSTaM vetyarthaH / phalasAmAnyalAbhemIti janyatvaviziSTasya lAbhe'pItyarthaH / niyateti / lakSaNopasthitizaktibhramAkAlInetyarthaH / saMyogavibhAgAdyalAbhAditi / saMyogatvavibhAgatvAdinA saMyogavibhAgarUpaphalasyAlAbhAdityarthaH / tasmAditi / pUrvamate upadarzitadoSasaMbhavAdityarthaH / phalavizeSAvacchinneti saMyogatvAdiviziSTajanaketyarthaH / nanu lakSaNopasthityAdyabhAvakAle tathAvidhabodhAbhAve kSativiraha ityato dUSaNAntaramAha-anyatreti / vyApAramAtrasya dhAtvarthatve ityarthaH / pryaaytvaaptteriti| ekazakyatAvacchedakAvacchinnazaktanAnApadatvasyaiya paryAyapadArthatvAditi bhAvaH / zaGkate-tavApItyAdi / saMyogatvAdiviziSTAvacchinnavyApArasya dhAtuzakyatvavAdino'pItyarthaH / saMyogazAlitvamityAdi / janyatvAvacchinnarUpaphalazAlinvAvacchinnasyaiva karmAkhyAtAdivAcyatvena phalAntarasyApi bodhasaMbhavAditi bhaavH| tadavacchinneti / saMyogatvAdiviziSTAvacchinnetyarthaH / tathA ca tAdRzasamabhivyAhAraiviziSTasyaiva tathA kAryatAvacchedakatvAditi bhAvaH / samabhivyAhAravizeSAt sAmAnyadharmAvacchinnabodhakapadasya vizeSabodhakatve dRSTAntamAha-yathetyAdi / anyadetaditi / tathA ca tatra yadISTatvena rUpeNa svargAdibodhakatvaM tadA mamApi prakRte sAmAnyadharmAvacchinnatvarUpeNa saMyogAdibodhakatvaM yadi tatre. 1 vAcyatve iti pAThaH / 2 bodhaketi paatthH| 3 vizeSasyaiva vidhavoSajanakatvAditi pAThaH / 4 phalasvarUpeNeti pAThaH /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranthaH] aakhyaatshktivaadH| 121 esvargayorabhedAnvayena svargAdirUpaphalabodhakatvaM tadA prakRte saMyogAdiphalayorabhedAnvayena saMyogAdibodhakatvamiti bhAvaH / nanu sAmAnyadharmAvacchinnabodhakapadAtsAmAnyarUpeNa vizeSabodhasaMbhave'pi gamyate grAma ityAdau saMyogatvAdinA saMyogasya grAmavRttitvabodhAlAbhaprasaGgaH / na ca saMyogaphalayorabhedAnvayena saMyogatvAdirUpeNa tathA bodhasaMbhava iti vAcyam / itaravizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatvenAnvaye nirAkAGkSatvena tathAnvayAsaMbhavAdityata Aha-astu veti / tathAca yathA buddhivizeSaviSayatvarUpasAmAnyadharmAvacchinnazaktatadAdipadAddhaTatvapaTatvAdirUpavizeSarUpeNa bodhastathA prakRte'pi phalasvarUpasAmAnyadharmAvacchinnazaktAkhyAtapadAtsaMyogatvAdirUpavizeSarUpeNa bodhH| yaddharmAvacchinne padanirUpitazaktigrahaH tena rUpeNa padasya bodhajanakatvamiti niyamasyaitadatiriktasthalatvAditi bhAvaH / idaM ca tadAdisarvanAmapadasya zakyatAvacchedakaM buddhivizeSaviSayatvameva, zaktimaho'pi vaddharmAvanchina eva, bodhastu ghaTo'sya buddhisya iti jJAnasahakRtAdbuddhiviSayastadAdipadazakyaha ti jJAnAdutpadyata iti prAcInamatAnusAreNa bodhyam // 11 // (jaya0) evaM cetyAdiH kazcidityanta eko granthaH / evaM ca phalasyAtmanepadAdyarthatve ca / vyApAravizeSamAtreti pAkAdirUpakriyAmAtretyarthaH / mAtrapadena phalAMzavyudAsaH / tathA sati dhAtoreva phalalAme dvitIyAdeH phalArthatvaM na sidhye - diti bhaavH| dvitIyAderityAdipadAtSaSThIparigrahaH / phalajanakatvasyArthatve ekadezAnvayApattegauravAcAha--phalamAtraM veti / nanvevaM yatra karmaNA saMyogajacakSurAdisaMnikarSAdeva tatpratyakSaM tatrAmuM na gacchatIti prayogAnupapattiH / tatkarmakagamanasyAprasiddhathA gamanatvAvacchedena dvitIyArthasyaiva hi pratiSedho vAcyaH / na ca phalasya dvitIyArthasya janakatvasaMbandhena tatsaMbandhaH / anyathA'tiprasaGga iti / tasmAtphalajanakatvam, pharka janakasvaM vA dvitIyArthaH / evaM rUpaM na gacchavItyAdiprayogAt Adheyatvamapi / tatra rUpaniSThasaMyogajanakatvAdyaprasiddhathA phale saMyogAdidvitIyArthAdheyatvasyAbhAvabodhasaMbhavAditi cenna / lAghavAtsaMyogAdyAtmakaphalazaktAyA. dvitIyAyAstatra tatra lakSaNAsvIkArAt / etena rUpaM na gacchatItyAdau dvitIyArthasyAdheyatvasyaiva dhAtvarthe phale'bhAvabodhasaMbhavAddhAtoH phalamapyarthaH, dvitIyAyAzcAdheyatvameveti parAstam / dhAtoH phale. zaktyantarakalpane dvitIyAyAzyopAdhiviziSTa zaktikalpane gauravApatteriti dik / niyatasaMyogeti / tadalAbhe ca kAzyAH prayAgaM gacchato gamane prayAgasyedaM
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH gamanaM na kAzyA vRkSasya tyAgo na bhUmeritiprayogAnupapattiH, gamane kAzIvibhAgajanakatvasattvena tyAge ca bhUmivRttisaMyogajanakatvasatvena kAzIbhUmivRttiphalajanakatvasAmAnyAbhAvasya tatrAsattvAditi bhAvaH / nanu gamisamabhivyAhAre dvitIyAyA uttarasaMyogastyajisamabhivyAhAre vibhAgo'rtho vAcya ityata Aha-itaratheti / atha paryAyatvamekAryaniSThatvameva grAmaM gacchatItyatra grAmaM tyajatIti prayogApattizca samabhivyAhArAzrayeNa vAraNIyeti cet / na / lakSaNayA tyAgArthakagamadhAtorgamanA. dyarthakatyajadhAtoH samabhivyAhAre'pi dvitIyAdeH saMyogavibhAgAdyarthatvaprasaGgAt / mukhyArthakatyajigamyoH samabhivyAhAre tathA vAcyatvAditi cet / na / tayoH paryAyatAyAM prakRte mukhyatvalAkSaNikatvAnupapatteH / na ca saMyogAvacchinnavyApArAdyalakSakatvameva mukhyArthatvamiti vAcyam / karmapratyayajanyaphalabodhaM prati karmapratyayasamabhivyAhRtadhAtujanyopasthiteravazyaMbhAvena dhAtoH phalamartha iti bhAvAt / __ yattu tayoH paryAyatAyAM tyAgagamanAdibhAvapratyayAntAtsvarasato vibhAgAdyavacchinnavyApArabodho na syAt ' iti tanna, karmAsamabhivyAhRtatyajyAdau vibhAgAdyavacchinnavyApAre nirUDhalakSaNAsvIkArasaMbhavAt / nanu phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve'pi karmAkhyAtasthale dhAtvarthaphalasya karmaNyanvayAsaMbhavAdAtmanepadArthaphalasyaivAnvaye niyamo na syAt, Atmanepadasya sAmAnyato vizeSato vA phalasAmAnyAvAcakatvAttasmAttvayA'pi tyajigamyAdisamabhivyAhAreNaiva niyamo vAcya iti zaGkate-tavApIti / saMyogAdIti niyamata ityAdiH / tadavacchinneti / tathA ca mama saMyogAdyavacchinne vyApAre gamAdidhAtoH zaktisvIkArAdayaM niyamaH saMbhavati / tava vyApAramAtre zakteH pUrvoktadoSAna tatsaMbhava iti bhAvaH / sAmAnyazaktasya samabhivyAhAravizeSeNa vizeSabodhakatve dRSTAntamAha-yathetyAdi / iSTatveti / tathA ca zaktyAnantyakalpanabhiyA vidheH sAmAnyataH zaktivadatrApi tathaiveti bhAvaH / nanvevaM muktikAma AtmAnaM pazyet na tu yajJa, jan (?) prayAgo gamyate na tu kAzItyAdiprayogo na syAt / iSTasAdhanatvatAvacchinnAbhAvasya yAge gamanajanyaphalatvAvacchinnAbhAvasya ca gamanajanyavibhAgAzrayakAzyAmasattvAt / naJA'nvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva bodhanAdata Aha-svargatveti / tathA ca prAmANikatvAcchaktyAnantyakalpanAgauravamapi na doSAyeti bhAvaH / zaktyAnantyakalpane vizeSaprakArabodhopAyamAha--astu veti / yathA tadAdInAM paTatvaghaTatvAdizakyatAvacchedakabhedena zaktyAnantyApattyA'pUrvacaitratvAdiviziSTavi
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / 123 zeSyakazaktigrahAsaMbhavena buddhiviSayatAvacchedakamupalakSaNIbhUya zakyatAvacchedakAnugamakamAsthIyate / atra buddhiryatpadajanyA grAhyA, aprakrAntAdyarthakatacchabdenApi ycchbdaakssepaat| ata eva yattadonityAbhisaMbandha iti prAJcaH / ityaM ca zakyatAvacchedakAnugamakabuddhiviSayatAvacchedakatvaM yadA yAdRze rUpe gRhyate tadA tenaiva tatpadamupasthApayatyanubhAvayati ca vyutpattivaicitryAttathAkhyAtakRtorapi saMyogatvavibhAgatvAdirUpazakyatAvacchedakanAnAtvAdavacchedakabhedAdanantazaktyApattyA prakRtibodhyatAvacchedaka(tva)mupalakSaNIbhUya shkytaavcchedktttvaavcchedkaadynugmkmucyte| prakRtibodhyatAvacchedakadharmavati phale tadvati ca zaktamidamityAkArakaH zaktigrahaH / zakyatAvacchedakAdyanugamakaprakRtibodhyatAvacchedakatvaM ca dharmasya yadA yAdRzarUpeNa gRhyate tena rUpeNa kRptamupasthApayati bodhayati ceti niyamAnnAtiprasaGga iti bhAvaH / tAdRzarUpeNa zAbdabodhaM prati tAdRzarUpeNa zaktigrahasya hetutAyAH kRptatvAttatyAge bIjAbhAvaH / anyathA tadAdipade zakterapi vilayApattiH / buddhivizeSasya sahakAritvenaivAnatiprasaGgAt , buddhau zakyatAvacchedakAnugamakavizeSaNatvasya vyarthatvAt, ghaTatvAdyavacchinne zaktyabhAvagrahe'pi zuddhaghaTatvAdiprakAreNa zAbdabodhApattizca / kiM ca zAbdabodhAviSayIbhUtadharmeNa zakyatAvacchedakAnugame icchAviSayatvatattadabhAvattvamapi tathA syAt / sahakAritvaM ca zakyatAvacchedakaniSTasyApi buddhiviSayatvasyAvyAhatameveti / kiM caivaM nAnArthatocchedaH, akSAdipade'pyanyatamatvavizeSasya zakyatAvacchedakAnugamakasya saMbhavAditi prAcInamataM dUSayati / atraivaM prAcAmAzayaM varNayAma:-zaktinastAvatsaMbandhagrahatvena zakyopasthApakatayopayujyate / buddhiviSayatAvacchedakAvacchinnaM tatpadazakyamiti zaktigrahAhitasaMskAreNa tattaddharmAvacchinnazaktyaMze udbuddhena sahakRtameva tatpadaM taddharmAvacchinnaM smArayatyanubhAvayati ca / udbodhakaM ca paraMparAsaMbandhi tatpadajJAnasmAritasya yatpadajanyabuddhiviSayatvasya tattaddharmAvacchinne jJAnaM, niruktaviSayatvaviziSTe tattaddharmAvacchinne tatpadazaktimahAt / tathA ca ghaTo yatpadabodhya ityAdizAne zuddhaghaTatvAvacchinnasya tadopasthityAdinirAbAdhA / viziSTatattaddharmAvacchinne gRhItasaMbandhakajJAnasyApi zuddhatattaddharmAvacchinnavRttijJAnajanyazuddhatattaddharmAvacchinnopasthitereva ca zuddhadharmAvacchinnazAbdabodhajanakatvAdata eva viziSTazaktapadasya vizeSyamAtrabodhakatve na lakSaNeti siddhAnta: / buddhiviSayatAvacchedakAvacchinnaM tatpadabodhyamityAkArA cAtra zaktiH / na ca zuddhaghaTatvAdyavacchinnasya zaktyanubhavAviSayatvAtkathaM smRtiriti vAcyam / anubhavasmaraNayoH samAnaprakAratvenaiva kAryakAraNa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH api ca dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmabhAvAcchaktyanubhavasya saMbhavAcca / astu vA yatpadadharmikazaktyanubhavajanyabuddhiviSayo ghaTaH paTAdizca tatpadazakya ityeva zaktigrahastatra ca saMsargatayA bhAsamAnena yatpadajanyabuddhiviSayatAvacchedakatvena ghaTatvapaTatvAdInAmanugamAnna zaktyAnantyam / ata eva na tacchakyatAvacchedakatAvacchedakaM kiM tUpalakSaNIbhUya zakyatAvacchedakAnugamakaM zabdatvAdivat zaktimahe zakyatAvacchedakavizeSaNatvenAbhA nAdityeke / tattayaiva kadAcidyatpadajanyabuddhiviSayatAvacchedakatvenApi tatpadAdupasthiteH / na caivamicchAviSayatAvacchedakatvAdikamapi tathA syAt kadAcittena rUpeNApyupasthiteriti vAcyam / yatpadaniyatavAkyAdinAdyavyutpattereva zaktisA dhakatvAt / ata eva ca na padAntarapratibandirapItyanye / na caivaM yatpadasyApi tatpadajanyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinne zaktyA tatpadajanyabuddhiviSayatvajJAna eva tato bodha ityanyonyAzraya iti vAcyam / yo dhUmavAnityAdau yatpadArthAnvayyarthe tatvena viziSya tatpadajanyazAbdabodhAtprAgapi tadviSayatvajJAnasaMbhavAt / viziSya tadasaMbhave'pi sAmAnyatastatsaMbhavAcca / ata eva yo rUpavAnityAdikaM yo dhUmavAn parvato vahimAnityAdikaM ca nirAkAGkSapratipattikam / __ yattu tatpadasya buddhiviSayatvAvacchinna eva zaktirghaTatvAdInAmananugamena tattyA. gAttatpadopasthApitabuddhiviSayasya zuddhaghaTatvAdyavacchinne'bhedajJAnaM ca zuddhaghaTatvAdyavacchinnazAbdabodhe hetuH / ata evoktaM buddhisthavAcIti / tanna / tatpade zaktiza buddhiviSayatvAvacchinnopasthityaM) [ tadabhedajJAnaM ca zAbdabodhe kAraNamiti?] tattaddharmAvacchinnazaktizAnajanyapadArthopasthiteH kAraNatvabhaGgaprasaGgAdupekSitam / tatpadAdyajanyabodha eva tatkAraNamityapyAhuH / __ pare tuyo rUpavAMstamAnayeti vAkyAccaitratvAdiviziSTa eva yattadorAdyA vyutpatti ranugamArthamuktadharmAnusaraNe saindhvaadipdsthle'nytmsyaapynusrnnaapttiH| caitro yatpadabodhya ityAdi jJAnaM tu tatpadazakyatvAnumitijanakatayA copayujyate padmarAgAdau rUpavizeSajJAnamiva padmarAgAdipadavAcyatvagrAhakatayA / ata eva yatpadopekSetyapyAhuH / yattu yatpadajanyabuddhiviSayatvajJAnaM tatpadajanyazAbdabodhe heturiti tanna / vAkyAdinA zaktitAtparyAvadhAraNe vinA'pi tajjJAnaM tajanyazAbdabodhAdityalamatipallavitena // 11 // (mathu0) tyaji-gamyoH paryAyatvAbhAvasya karmAsamabhivyAhate gacchatityajatItyAdau vilakSaNapratIteH svArasikatvasya ca kadAcidapalApasaMbhavAt prAmA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| tvam / na tu dhAtvarthajanyaphalazAlitAmAtraM gamipatyoH karmatvasya pUrvasmindeze tyajezcottarasmindeze spandeH pUrvAparadezayoH prasaGgAt / phalAvacchinnavyAdergamikarmatvavyavahArAnupapattyA phalasya dhAtvarthatAvacchedakatvaM vyavasthApayatiapi ceti| dhAtvarthatAvacchedaketi dhaatuprtipaadytaavcchedketyrthH| dhAtutvaM ca satavizeSasaMbandhena dhAtupadavattvaM, zAlitvaM ca saMsargaH na.tu zakyatAvacchedake tadantarbhAvaH / na caivamagrau juhuyAdityAdAvanerapi juhotikarmatvApattiH, agnisaM. yogAvacchinna kriyAyA juhotyarthatayA dhAtvarthatAvacchedakasaMyogAtmakaphalazAlitvasyAgnerapi sattvAditi vAcyam / anisaMyogAnukUlaghRtAdikriyA na dhAtvarthaH, tathA sati ghRtaM juhotItyatra dvitIyArthasya parasamavetatvasya dhAtvarthe'nvayAnupapatteH / api tu saMyogAvacchinnaghRtAdikriyAnukUlakartRvyApArasyaiva juhotyarthatayA kriyAyA eva dhAtvarthatAvacchedakatvAt , anAviti saptamyarthaH sthAyAM pacatItyAdAviva paraMparAsaMbandhAvacchinnAdheyatvaM, tacca dhAtvarthavyApAre anveti saptamyarthAdheyatvasya padArthAnvitatvaniyamAt / itthaM ca grAmo gamikatyAdau karmapadAthaikadeze dhAtutvaviziSTe gamyAderabhedasaMbandhenAnvayo vyutpattivaicitryAdabhedArthakallapta. SaSThIsmaraNAdabhedasya prakAratayaiva bhAnaM, yatra ca na tatsmaraNaM tatra gamyAdipadaM tA. tparyagrAhakaM karmapadasyaiva gamyAyabhinnadhAtvarthatAvacchedakaphalavati lakSaNeti bhAvaH / nanu dhAtvarthajanyaphalazAlitvameva karmatvamato na grAmAdergamyAdikarmatvavyavahArAnupapattirityata Aha-na tviti| karmatvasya karmatvavyavahArasya pUrvasmin deza iti, prasaGgAdityagretanaM sarvatra sambaddhayate, pUrvadezasyApi gami-patyarthajanyavibhAgAtmakaphalavatvAditi bhaavH| yadyapi patadhAtorakarmakatayA pUrvottaradezayorubhayatraiva tatkarmatvavyavahArApAdanamucitaM, tathApi narakaM patitaH narakapatita ityatra dvitIyAtatpuruSAnuzAsanasvarasAt uttaradezasya tatkarmatvamastyevetyabhiprAyaH / nabha utpapAtetyatra nabhasaH karmatayA uttaradezasya tatkarmatvamastyevetyabhiprAya ityapi kazcit / uttarasmin deza iti tasyApi tyajyarthasaMyogAtmakaphalavattvAditi bhAvaH / pUrvAparadezayoriti, ubhayoreva spandajanyavibhAgasaMyogAtmakaphalavatvAditi bhaavH| prasaGgAditi / asmanmate tu gami-patyoH saMyogAvacchinnAyAM, tyajervibhAgAvacchinnAyAM, spandezca kevalAyAM kriyAyAM zaktiriti naitadoSAvakAzaH / patenatvaM ca gurutvAsamavAyikAraNakakriyAmAtravRttiH tajjanyatAvacchedakajAtivizeSaH, tasyaiva patadhAtuzakyatAvacchedakatayA na gamipatyoH paryAyateti bhaavH| na karmapadaM tattaddhAtubodhakapadasamabhivyAhArAt phalatvena tattatphalasyaiva bo.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH pArabodhakatvAdeva ca dhAtUnAM skrmktvvyvhaarH| bhAktastu jAnAtyAdestAdRzadhAtuyoga eva ca karmapratyayAH / tatra ca dvitIyayAdheyatvamabhidhIyate ta cAkAGkSAvaicitryAddhAtvarthatAvacchedake'pi phale'nveti, ghasAkAGkSamiti naitadoSaH / na ca tathApi pUrvottaradezayoH spandikarmatvavyavahAro durvAra iti vAcyam / karmapadasya dhAtutvena sakarmakatattaddhAtughaTitakarmatvasya bodha eva sAkAsatayA tasya upayogitvAdityata Aha-phalAvacchinneti / ava. cchinnAntAt spandivyudAsaH / sakarmakatvavyavahAraH mukhyasakarmakatvavyavahAraH / tathAca gamyAdeH svArasikasakarmakasvavyavahAropapattyA phalAvacchinnakriyAdivAcitvasiddhiriti bhaavH| kecittu namUktasAmAnyadharmo na karmapadazakyatAvacchedakaH, na vA sAmAnyato dhAtvarthajanyaphalazAlitvaM tacchakyatAvacchedakamapi tu viziSya gamyarthajanyasaMyogazAlitva-tyajyarthajanyavibhAgazAlitvAdikameva tacchakyatAvacchedakaM, grAmo gamikarmatyAdau gamyAdipadaM tAtparyagrAhakam / na caivaM nAnArthatvApattiriti vAcyam / pratyekamAdAya vinigamanAviraheNa tavApi nAnArthatvasya duritvAta tattaddhAtuvizeSavAcakapadasamabhivyAhArasya niyAmakatayA gamikarmatyAdau na tyajyAdighaTitakarmatvapratItiH, grAmaH spandikarmetyAdivyavahArazca nAyogyo na vA yogyaH kiMtvapArthakaH karmatvasya dhAtuvizeSaghaTitatayA spandAdidhAtostanniruktAvapravezAdityata Aha-phalAvacchinnetItyAhuH / / nanvevaM jAnAtyAdau sakarmakatvavyavahAro na syAt tatra phalasye zakyatAnavacchedakatvAdityata Aha-bhAktastviti / jAnAtyAderiti sakarmakatvavyavahAra iti zeSaH / tathAca yatiprabhRtibhinnatve sati saviSayakavAcitvameva tatra sakarmakatvamiti bhAvaH / nanvevaM tadyoge kathaM karmapratyaya ityata Aha--tA. zeti / uktamukhya-bhAktasAdhAraNasakarmakavyavahAraviSayadhAtuyoga evetyarthaH / karmapratyayAH dvitIyAdayaH / AdipadAt bhojanAya yatate puSpebhyaH spRhayati mAtuH smaratItyAdau caturthI SaSThayAdiparigrahaH / / kecittu nanu yAdRzadhAtuyoge karmapratyayo'vaziSyate tasyaiva sakarmakatayA kathaM gamyAdermukhyaM jAnAtyAdezca bhAktaM skrmktvmitytaah--taadRshetiityaahuH| nanvevaM dhAtvarthatAvacchedake phale kathaM prAtipadikArthasya sAkAsatvAdanvaya ityata Aha--tatra ceti / phalAvacchinnavyApAravAcidhAtuyoge cetyrthH| tacca bhAdheyatvaM ca AkAGkAvaicitryAt padArthatAvacchedakAnvayitvasyaiva atra sAkA. satvAt / itthaM ca taNDulamodanaM vA pacatItyAdau taNDulaudanAdipade taNDulAvayava.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 127 ata eva cAsyAH padArthAnvitAdheyatvabodhakasaptamIto bhedaH / astu vA karmAkhyAtasyeva dvitIyAyA api phalamarthaH / syAdvA phalavyApArI pRthageva dhAtvarthoM viziSTastu anvayabalalabhyaH // 12 // pare tadvRttiviklittijanakaspandAnukUlayanavAMzcaitra ityAdivodha iti bhAvaH / nanu yadi sutrAdheyatvasya dhAtvarthatAvacchedake'pyanvayaH tadA grAme gacchati grAme tyajatItyAdAvapi samavetatvaM saptamyartho'stu, tacca dhAtvarthatAvacchedakaphale anvetu, dvitIyA-saptamyorbodhakatAyAmavizeSAdityata Aha-ataeva ceti / dhAtvarthatAvacchedakaphalAnvitAdheyatvabodhakatvAdeva cetyarthaH / asyAH dvitIyAyAH bhedaH bodhakatAyAM vizeSaH / tathAca padArthatAvacchedake saptamyarthAnvayasyAvyutpannatayA na tatra dhAtvarthatAvacchedakAnvitasamavetatvaM saptamyarthaH, kintu sthAlyAM pacatItyAdAviva dhAtvarthAnvitaparamparAsaMbandhAvacchinnAdheyatvameva tadarthaH / na ca tathApi dvitIyA-saptamyoH paryAyatApattirdurvAraiveti vAcyam / dvitIyAyA Adheyatve nirUDhalAkSaNikatvAt lAghavAdekatvAdAveva tacchakteriti bhAvaH / / ekadezAnvayAsahiSNutAyAmAha-astu veti / itthaM ca grAmaM gacchatItyAdau grAmaniSThasaMyogajanakasaMyogAvacchinnakriyetyAdiko bodhaH, janakatvaM saMsargaH daNDavAn raktadaNDavAnityAdivaJca na nirAkAsAtvamiti bhAvaH / phala-vyApArayoH sabaMndhe'pi dhAtoH zaktikalpane gauravaM tAdRzasaMyogasya vAradvayabodhazcAnubhavaviruddha ityata Aha-syAdveti / phalaM saMyogatvAdiviziSTaM, vyApAraH spandAdirvA, dhAtvarthajanyaphalazAlitvameva ca karmatvamuktadizaiva ca pUrvoktavyavahArAtiprasaGgo vAraNIya iti bhaavH|| kecittu nanu dvitIyAyAH phalArthakatve prAcInanaye grAmaM gacchatItyAdenirAkAGgatvApattiH, prAcInairdaNDavAn raktadaNDavAn ityAderapi nirAkADUtvAbhyupagamAdityata aah-syaadvetiityaahuH| viziSTastviti / gacchatItyAdau janakatAsaMbandhena phalaviziSTo vyApAraH, gamyata ityAdau janyatAsaMbandhena vyApAraviziSTaM phalamityarthaH / kAkhyAtasthale kalaM vizeSaNaM vyApAro vizeSyaH, karmAkhyAtasthale phalaM vizeSyaM vyApAro vizeSaNaM, vyutpattivaicitryAt / karmavihitasupAmAdheyatvamarthaH, tena grAmaM gacchati vaitra ityAdau grAmattisaMyogajanakaspandAnukUlakRtimAn tAdRzaspandAzrayatvavAn pA caitraityAyanvayadhIH / karmAkhyAtasyAzrayatvamarthaH, tena gamyate prAmazcaitreNetyAdau caitraniSThakRtijanyaspandajanyasaMyogAzrayo grAma ityanvayadhIH / karmakRtazcAzrayo'rthaH, na gato grAmazcaitreNa ityAdau yathoktaspandajanyasaMyogAzrayAbhitro grAma ityA'manvayadhIriti bhaavH|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH kecittu kAkhyAtasthala iva karmAkhyAtasthale'pi phalaM vizeSaNaM vyApArI vizeSyaH vyutpattibhedakalpanAyAM mAnAbhAvAt kiMtu karmAkhyAtasyApi phlmrthH| tena gamyate grAmazcaitreNetyAdau caitraniSThakRtijanyasaMyogAvacchinnaspandajanyaphalazAlI grAma ityanvayadhIH / karmakRtazca phalaviziSTo'rthaH, tena gato grAmazcaitreNetyAdau yathoktaspadajanyaphalaviziSTAbhinno grAma ityanvayadhIH / ataeva paratvaM supA prakRtyarthApekSikaM tiDAdinA ca svArthaphalAzrayApekSikaM pratyAyyate iti vakSyamANavyutpatti: sAdhu saGgacchate, anyathA tiDAdeH phalArthakatvAbhAvAdana kalpe tdsnggttvaapttirityaahuH||12|| (rAma0) nanu yathA sarvanAnAM nAnApravRttinimittakatve'pi na nAnArthavyavahAraviSayatA nAnArthavyavahAraviSayatAvacchedake sarvanAmabhinnatvavizeSaNopAdAnAt , tathA tyaji-gamyorvyApAramAtravAcakatve'pi paryAyavyavahAraviSayatAvacchedake tyajigamibhinnatvavizaSaNAdeva na paryAyavyavahAraviSayatA ityato puttyantareNa gamyAdInAM saMyogAdirUpaphalAvacchinnavyApAre zakti vyavasthApayati-api ceti / 'dhAtvartheti tadvAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM tahAtvarthakarmatvavyavahAraviSayatAvacchedakamityarthaH, tena na gamidhAtvarthatAvacchedakaphalazAlini tyajikarmatvaprasaGgaH / tathAca yadi vyApAramAtraM gamyAvartho na tu saMyogAvacchinnavyApArAdistadA gamyAdikarmatvavyavahAraviSayatAvacchedakasya durvAratvApattiriti bhavanmate phalasya zakyatAvacchedakatvavirahAt dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvasyAprasiddheH prakArA. ntarasyAsaMbhavAcca phalasya dhAtvarthatAvacchedakatvamaGgIkRtya dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvameva tattaddhAtvarthakarmatAvyavahAraviSayatAvacchedakaM vaktavyamiti bhAvaH / nanu dhAtvarthajanyaphalazAlitvameva tattadvAtvarthavyavahAraviSayatAvacchedakamitina tasya durvacatetyata Aha-na tu dhAtvartheti / karmatvamityanuSajyate / pUrvasminniti / tatrApi gamyartha-patyarthaspandarUpavyApArajanyapUrvadezavibhAgarUpaphalazAlitvasya sattvAdityarthaH / tyajeriti svArthaspandavyApArajanyottarasaMyogazAlitvasya uttaradeze'pi sattvAdityarthaH / spanderiti spandajanyavibhAgasyottarasaMyogasya vA pUrvAparadezayoH sattvena spandeH sakarmakatvaprasaGgAdityarthaH / na ceSTApattiH, spanderakarmakadhAtutvAditi bhAvaH / dhAtvarthatAvacchedakatvena phalasya karmatvaviSayatAvacchedakatve ca nokta doSaH, spandeH kevalaspandazaktatvena phalasya spandidhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvAditi dhyeyam / natu yahAtvarthajanyayavaphalavatyeva yadAtvarthakarmatvavyavahArastadAtvarthajanyatatphalazAlitvaM taddhAtvarthakarmatvamityavagatameva phalAnusAreNa karmatvalakSaNaM karttavyamityata Aha-phaleti / dhAtUnAM pacyAdidhAtUnAM, tathAca pacidhAtuH sakarmakaH na bhUdhAturityAdivyavahAraviSayatAvacchedakaM sakarmakatvaM vAcyaM tacca phalAvacchinna
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 129 vyApArabodhakatvAdanyanna saMbhavatIti pacadhAtvAdau bhUdhAtvAdivyAvRttasakarmakatvavyavahAravalena pacadhAtvAdau phalAvacchinnadhyApArazaktisitiriti bhAvaH / nanu yadi phalAvacchinnamyApArabodhakadhAtutvameva sakarmakadhAtutvaM tadA zuddhamAnAdivAcijJAdhAtvAdInAM sakarmakatvavyavahArAnupapattiH, tathAca tatra sakarmakadhAtuyogavihitakarmapratyayAdirna syAdityata Aha-bhAktastviti gauNa ityarthaH / jJAnArthAderzAdhAtvAdeH sakarmakatvavyavahAra itysyaapttiH| atra ca jJAdhAtvAyanyata. matvameva bhktiH| nanvevaM sakarmakadhAtuyogavihitadvitIyAdividhAyakasUtre sakarmakapa. dena yadi phalAvacchinnavyApAragodhakadhAturucyate tadA jJAnArthAdiyoge dvitIyAnupapattiH, yadi ca jJAdhAtvAyanyatamadhAtureva tatrasthasakarmakapadArthastadApacyAdiyoge karmapratyayAnupapattirityata Aha--tAdRzeti / phalAvacchinnavyApArabodhakapacyA. di-zAdidhAtvAvanyatamayoge dvitIyAdaya iti tatsatrArtha iti noktadoSa ityarthaH / nanu phalAvacchitravyApArasya dhAtvarthatve dvitIyAderna phalamoM'nyalabhyatvAt, tathAca kathaM dhAtvarthaprAtipadikArthayoM dena sAdhAdanvayabodho bhaviSyatItvataAha-tatreti / tatra taNDulaM pacatItyAdau / dvitIyayeti / tathAca tatra dvitIyArthAdheyatvasyaiva dhAtvarthe'nvayo na tu prAtipadikArthasyeti nokadoSa iti bhAvaH / nanu dhAtvarthaphale dvitIyAdheiyatAyA ananvayaH ekadezatvAt , phalAva. cchintravyApAre va taNDulAyAdheyatAyA nAnvayaH, ayogyatvAdityata bhaahtshceti| dvitIyArthAdheyasvaca ityarthaH / tthetysyaanvetiitynenaanvyH| aakaangketi| anyatraikadezAnvayasya nirAkAGkatve'pyatra sAkAGgatve padArthaikadezIbhUtaphalAnvitavArthAnvayasvIkArAdityarthaH / nanvevaM tatra tatra dvitIyAsthale saptamyApattiH Adhe. yatvatAtparyazAyAM saptamyA eva sAdhutvAdityata Aha-ata eveti / ata rava dvitIyAyAH padArthatAvacchedakAnvitAdheyatvabodhakatvAdeva / tathAca padArthAnvitAdheyatvatAtparyadazAyAM saptamI,padArthaikadezAnvitAdheyatvatAtparyazAyAM ca detIyetyarthaH / nanvevaM karmapratyayasthale ye ye padArthA yena yena rUpeNa vizeSaNIbhUya nAsante ta eva padArthAH kartRpratyayajanyabodhe vizeSaNIbhUya bhAsante iti parvairavadhAritaM [tadvirodhaH], karmapratyayasthale dhAtvarthavizeSyIbhUya bhAsamAnasya gagatvarthajanyaphalasya kartRpratyayasthale dhAtvarthavizeSaNatvena bhAnAdityata Ahaastuveti / tathAca janakatAsaMbandhena dvitIyArthaphalasya dhAtvartha evAnvayaH / itthaM ca ekadezAnvayo'pi nAstIti bhAvaH // 12 // (raghu0) nenu jAtitvena ghaTatvAdiprakArakaghaTapadanirUpitazaktigrahAtsvarUpato TatvAdiprakArakabodhApattivAraNArtha niravacchinnaprakAratAsaMbandhena zAbdabuddhiM prati 1' nanu ghaTAdipadanirUpitazaktizAnAjAtitvena ghaTAtvAdiprakArakapadani.' ti pustakatraye paatthH|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH niravacchinnaprakAratAsaMbandhena padanirUpitazaktijJAnasya hetutvakalpanasyAvazyakatayA kathaM phalatvaviziSTe AkhyAtAdipadanirUpitazaktijJAnAtsaMyogatvAdau zAbdabodhaH / tadA saMyogatve upadarzitasaMbandhenoparzitakAraNavirahAt / naca viSayabhedena tAdRzakAryakAraNabhAvakalpane prakRtasthale sa na kalpyata iti vAcyam / viSayabhedena kAryakAraNabhAvakalpanegauravAt / na ca tadAdipadAdviziSya zAbdabodhAnupapatyA tathA kalpanamAvazyakamiti vAcyam / anantakAryakAraNabhAvakalpanamapekSya tadAdipadAnAM viziSya zaktikalpanasyaivocitatvAditi prakRtepi viziSya zaktirAvazyakI tyabhiprAyeNa prakArAntareNa karmatvanirvacanamukhena vyApAramAtrasya dhAtvarthatve dUSaNamAha-api ceti / dhAtvarthatAvacchedakaphaleti dhotvarthatAvacchedakatApi phale vivakSitetyarthaH / gamipatyoH karmatvasyeti / atra ca dhAtvarthagamanAdikriyAjanyavibhAgarUpa phalasya pUrvadeze'pi sattvAdgamipatyoH pUrvadezasyApi karmatvApattiH, evaM tyajikriyAjanyasaMyogarUpaphalasya uttaradeze sattvAduttaradezasyApi tyajeH karmatvApattiH / tathA spandajanyavibhAgAdirUpaphalasya pUrvAparadezayoH sattvAtspanderubhayatra karmatvApatti: / ato na dhAtvarthajanyaphalazAlitvaM karmatvaM, kiMtu dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM tat / tatra ca nopadarzitAnupapatti:; uttaradezasaMyogarUpaphalasyaiva gamadhAtvarthatAvacchedakatayA tasya pUrvadeze abhAvAt / evamadhaHsaMyogasya pateravacchedakatvAttasya ca pUrvadeze abhAvAnna gamipatyoH pUrvadeze'karmatvApattiH / evaM vibhAgasya tyajikriyAvacchedaka. tayA tasyottaradeze'bhAvAnnottaradeze tyaji karmatvApattiH / spandezca avacche. dakaphalAbhAvena nobhayatra karmatvApattiriti / vyApAramAtrasya dhAtvarthatve grAmaM gacchatItyAdau karmatvabodhAnupapattireva doSa iti bhAvArtho'vaseyaH / __nanu tattaddhAtvarthajanyatattatphalazAlitvamityananugataM karmatvamastu, anugatakarmatvanirvacane prayojanAbhAvAdato'nugatakarmatvanirvacanaprayojanamAha-phalAvacchinneti / phalajanaketyarthaH / sakarmakatvavyavahAra iti / tathA ca anugatakarmatvAnirvacanena anugatasakarmakatvavyavahAra vilopaprasaGga iti bhAvaH / nanvevaM sati jAnAtItyAdau kathaM sakarmakatvavyavahAra ityata Aha-bhAktastviti / lAkSaNika ityarthaH / tathA copadarzitasakarmakatvaM mukhyasakarmakatvavyavahAraniyAmakaM saviSayatvAdikaM tu bhAktasakarmakatvavyavahAraniyAmakamityato na doSa iti bhAvaH / nanu ananugatameva karmatvamastu / anugatavyavahArAbhAve 1 dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaviziSTaphaletyarthaH iti pAThaH /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH iSTApatterata Aha--tAdRzadhAtuyoga eva ceti / uparzita(sakarmaka)dhAtuyoga evetyarthaH / tathA cAnugatakarmatvAnirvacane sakarmakadhAtuyoge karmapratyayavidhAnasyAnanugatatvApatteriti bhAvaH / atredamavadheyam- yadyapi dhAtutvasya tadarthatAvacchedakatvasya caikyAbhAvena dhAtvaryatAvacchedakaphalazAlitvarUpakarmatvamapi nAnugatam / evaM tAdRzasakarmakatvavirahe'pi jAnAtItyAdau yathA tattaddhAtuyoge karmapratyayavidhAnaM tathA viziSya gamyAdiyoge'pi karmapratyayavidhAnaM saMbhavatyeva / , tathA ca tattaddhAtuyogyatattatphalazAlitvarUpAnanugatakarmatvanirvacane'pi na doSaH / karmapratyayavidhAne'nugatazabdAntarasya prakArAntareNApi saMbhavAditi vyApAramAtrasya dhAtvarthatve'pi na doSaH / tathApi tattaddhAtvarthatattakriyAjanyaphalazAlitvarUpamananugatakarmatvamuktvA vyApAramAtrasyaiva dhAtvarthatve tyajigamyoH paryAyatApattirUpadoSo duruddhara eva / nanu phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve grAmaM gacchatItyAdau prAmAdirUpanAmArthasya kutrAnvayaH ? na tAvaddhAtvaryaikadeze phale, dhAtvarthanAmArthayorbhedAnvayabodhAnabhyupagamAdataAha-atra ceti / grAmaM gacchatItyAdau cetyrthH| tacceti / dvitIyArthavRttitvaM cetyarthaH / AkAGkAdivaicitryAditi / padArthaH padArthenAnveti na tu padArthakadezeneti vyutpatteH saMkocakalpanAdityarthaH / tathA ca tatraiva prAmAdirUpanAmArthasyAnvayo na tu padArthaikadeze phala iti bhAvaH / nanu grAmaM gacchatItyAdau dhAtvarthe karmakArakasyAdhikaraNatvenAnvaye ' karmaNi dvitIyA / iti pRthaksUtrapraNayanaM niraryakameva, ' saptamyadhikaraNe ca ' ityatra dvitIyAsaptamyAvadhikaraNe ca iti karaNenaiva nirvAhAdityata Aha-ata eveti / dhAtvarthatAvacchedakaphale dvitIyArthavRttitvasyAnvayAdevetyarthaH / tathA ca saptamyarthavRttitvasya dhAtuzaktimukhyavizeSye'nvayaH / dvitIyArthavRttitvasya dhAtvarthekadeze phale'nvaya iti svamArya tatra pRthaksUtrapraNayanamiti bhAvaH / nanvevaM sati padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezenetyetAdRzavyutpatte: saMkocakalpane gauravamityata Aha-astu veti / phalamartha iti / tathA ca phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve phalameva dvitiiyaarthH| tacca janakatAsaMbandhena dhAtvarthe'nveti, AdheyatvaM tu dvitIyAryakarmakArakayoH saMbandhamaryAdayA bhAsate / tathA ca grAmaM gacchatItyAdau, grAmaviziSTasaMyogaviziSTasaMyogAnukUlakRtima 1 zabdottarasya prakArAntareNApyasaMbhavAditi pAThaH / 2 kRtirityeveti paatthH|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH dityevAnvayabodha iti bhAvaH / nanu tathAvidhavAkyajanyabodhe saMyogasya vAradvayaM bhAnamanubhavaviruddhamityata Aha--AstAM veti / na cai gamipatyoH paryAyatApattiriti vAcyam / yatpadazakyatAvacchedakatAvyApakazakyatAvacchedakatAkatvaM yatra tiSThati tattatpadAnAmeva paryAyatvAditi bhAvaH / nanu phalavyApArayordhAtvarthatve tatra kayaM phalajanakavyApArabodhanirvAha ityata Aha-viziSTastviti / janakatAsaMbandhena phalaviziSTavyApArastvityarthaH / anvayabalalabhya iti / phalavyApArayoH parasparamanvayAlamya ityarthaH / tathA ca vyutpatrivicitryAdekapadAryayorapi parasparAnyayabodhasvIkAreNa tathAvidhaviziSTabodhanirvAha iti bhAvaH // 12 // (jaya0) grAmAdergamyAdikarmakavyavahArAnyathAnupapattyA dhAtoH phalArthatvaM sAdhayati-api cetyAdi / gamipatyoriti / pate: patanArthe'karmakatvaM gamanAyeM tUttaradezakarmakatvaM, gatAvapi taddhAtvanuzAsanAt / ata eva narakaM patito narakapatita ityAdau dvitIyAtatpuruSo'pIti bhAvaH / apatat papAtetyAdAvuttaradezakarmakatvamityAzayenedamityanye / idaM tu bodhyam-patanasya patanatvajAtyA patyarthatve'pyuktvA pavatItyAdAvadhaHsaMyogAvacchinnavyApAre nirUDhalakSaNAyAM na sakarmakatvamiti-pUrvasminniti / vibhAgAtmakaphalavattvAditi bhAvaH / uttarasminniti / saMyogAtmakaphalavattvAditi bhAvaH / dhAtvarthatAvacchedakaphalavattvaM tu naiteSu / game: saMyogAvacchinne pate: kvacitsaMyogAvacchinne tyajervibhAgAvacchinne spandeniravacchinne karmaNi zaktiH / itthaM ca prAmo game: karmetyAdau karmapadArthoM dhAtvarthatAvacchedakaphalavAMstadekadeze dhAtorgamyAderabhedenAnva. yaanaatiprsnggH| na ca karmapadaM na zaktaM kiM tu sAMketikameveti vAcyam / vaiyAkaraNena tadaye saMketitatve'pi dhAtoH phalAvacchinnabodhakatve siddhe vyavahArAdapi zaktimahAdanyathA kRto vyavahArabalAtkRto yatnArthakatA na syAt / vastuta AdyavyAkaraNakartezvara evetyadoSa iti bodhyam / / nanu karmapadamapi nAnArtha tattaddhAtusamabhivyAhAreNa viziSya tatphalabodhakamiti nete doSA ityata Aha-phalAvacchinneti / tayA ca patigamyorapi yadA dhAtvaryatAvacchedakaphalAvivakSA tadA'karmakatvamiti bhAvaH / dvikarmakaghAtutvaM cobhayakarmAnvitaphalAvacchinnavyApArabodhakadhAtutvam / ubhayakarmaNAM dhAtutvaM vaa| yathA gAM dogdhi payo gopAlaka ityAdau duhAdidhAtaH / dudhAtvayoM dravadravya 1 vApattiriti paatthH|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] maakhyaatshktivaadH| vibhAgaprayojikA ceSTA, vibhAgajanikA ceSTaiva vA / tatra vibhAgarUpe phale dvitIyAdvayArtha Adheyatvamanveti / parasamavetatvaM ca ceSTAyAm / tathA ca govRttipayovRtti-vibhAgajanakagopayobhinnasamavetaceSTAnukUlakRtimAn gopAlaka iti bodhaH / gaurduhyate payo gopAlakenetyatra gopAlakavRttikRtijanyA yA payovRttivibhAgaprayojakapayobhinnasamavetA ceSTA gobhinnasamavetA tajanyavibhAgazAlinI gauriti gorUpakarmavizeSyako bodhaH / tasyaivoktakarmatvAnuzAsanena prathamAntapadopasthApyatvAt , daladvayavibhAgayorekyaM vyutpattisiddham / tena devadattena dizaM kAlastyajyata iti na prayogaH / divRttivibhAgAnukUlaspaMdajanyavibhAgAzrayatve'pi kAlasya, kAladezavibhAgayoraikyAbhAvAt / parasamavetatvopAdAnAdvihagena svAtmAnaM tyajyate mahIruha ityAdayo na pryogaaH| evaM kartRpratyaye'pyudAhAryam / nIdhAturapi prAptyavacchinnakriyAvAcI dvikarmakaH / prAptiAmabhArAdiphalasya karmadvayAnvitatvAt / kriyA paraMparayA prAptyanukUlA caitrAdiniSThA grAhyA, na tu bhArAdiniSThA parasamavetatvAbhAvAt / anyathA caitrazcaitraM grAmaM nayatItyAdiprayogApattezca / svayameva svaM narakaM nayatItyAdiprayogasaMbhave gauNatvameva / tathA ca caitro bhAraM grAmaM nayati, caitreNa nIyate bhAro grAmamityAdAvapyuktaprAyo bodhaH / atra pradhAnabhArakarmavizeSyako bodhaH / tasyaivoktatvAditi vishess:| taduktam-duhAdeauNakaM karma nIruhA (hRA) deH pradhAnakam / iti / grAmaM gamayati devadattaM maitra ityatra ca grAmo game: karma, devadattazca kartA, taduttaraM dvitIyApi kartRbodhikA / kartRtvaM ca gamAdidhAtvarthe / tathA ca prAmavRttisaMyogajanikA grAmAnyasamavetA kriyA devadattakartRkarmA, tadanukUlavyApAro devadattAnyasamavetastadAzrayo maitra iti bodhaH / grAmo gamyate devadattaM maitreNetyatra pradhAnakarmagrAmavizeSyako bodhaH / dadAtezca svatvadhvaMsa eva dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM, na tu parasvatvaM, tena saMpradAne na karmatvApattiH / svatvasya saMpradAnAniSThatvAnna tadApattiriti cet, tathApi dAnAtsvasvatvadhvaMsamAtraM, parasvatvaM tu pratibandhakAbhAvaviziSTapratigrahAditi mate tasya parasvatvAnavacchinnatvAt , gRhNAtItyAdau dadAtyaprayogAt , svatvadhvaMsAvacchinnavyApAravizeSAbhAvAt, parasvatvoddezyakatvasya dadAtyarthAntarbhUtatvAdvA / ataeva na tatphalaM dadAteH / pratigrahAdidhAtostu svatvaM phalamityalamaprakRtena / nanvevaM dhAtvaryatAvacchedakaM phalaM yatra nAsti tatra jAnAtyAdau sakarmakatvavyavahAre na syAdata Aha-bhAktastviti / na tu yAdRzadhAtuyoge karmapratyayo 12
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH nuziSyate tAdRzatvameva sakarmakatvamastvityata Aha-tAzeti / mukhyabhAktagadhAraNasakarmakaghAtuyoga evetyarthaH / tatra ceti / AdheyatvasyAkhaNDatve Adheyatve zaktiritarathAdheyatve nirUDhalakSaNA / lAghavAdekatvAdAveva zakteriti bodhyam / tacca AdheyatvaM ca / ata eva dvitIyArthAdheyatvasyaikadezAnvayitvAdeva / padArthAnviteti / bhUtale ghaTa ityAdau padArtha eva saptamyarthAdheyatvamanveti, na tu padArthakadeza iti na grAme tyajatIti prayoga iti bhAvaH / atha stokamA prayAtItyAdau saptamyarthasya kAnvayaH ? gamana eveti cettarhi sajatItyatra tyAge'pyastviti cet bhavatyeva / dvitIyAthaikadeze phala evAnvayAbrIkArAt / ataeva karmAkAGkSApyatra / tarhi prayAtItyatrApi sA syAditi cet syAdeva / kAzyAmayaM gRhaM prayAtIti prayogAt / atra hi saptamyartho'vachinnatvameveti phalAnvayAkAGkSA yuktaiva / naca svAvayave gacchatItyapi syAt / svAvayavAdyatiriktAvacchinnatva evAtra saptamyA nirUDhatvAt / etena bhUmAva. pyatvayaH pateradhaHsaMyogAvacchinnavyApAre zaktau saptamyarthasyaikadezAnvaya eva saMbha. vati / avacchinnattrasya saptamyarthatve svAvayave patatItyAdeH prasaGgAdityapi pratyuktam / atha pathi kAzyAM gacchatIti na syAt gamanasya kAzyanavacchinnatvAditi cet, na, AdheyatvasaptamyarthasyApyekadezAnvayAt / na cAtra phala. vyApArI, yathAyathamartha iti tatprayogopapattiH / gatyAdimattvamAtrapratIteriti prakRtagraMthavirodhAditi dhyeyam / ekadezAnvayAsahiSNurAha-stuveti / itthaM ca prAmaM gacchatItyAdeAmaniSThasaMyogajanakakriyetyAdibodha: / nanvevaM vyApAramAtraM pAtvarthostu sakarmakatvavyavahArastu kutracidevArthakasyacideva dhAtoH phalatadvitIyAdisAkAGkSatvAdeva / naca dvitIyAde: phale zaktyantaramapekSya klaptadhAtuzaktekhacchedakatvameva laghu / ekadezAnvayApatteH / phalavyApArayojanakatvAtmake saMbandhe'pi zaktervaktavyatvena tathaiva gauravAca / kiMcAtmanepadasyaiva phale dhAto. ApAramAtre zaktirgamyata ityAdAveva mukhyaprayogaH / grAma gacchatItyAdau tu saMyogAvacchinnavyApAre dhAtorlakSaNA / kiMvA dvitIyAyA eva phale dhAtoApAramAtre zaktiH / grAmaM gacchatItyAdAveva mukhyaH prayogo gamyata ityAdau ghAtoApArajanyaphale AkhyAtasyAzrayatve lakSaNetyatra vinigamakAbhAvAdvitIyAyAH karmAkhyAtasya ca phalamartho'stu, dhAtostu vyApAramAtram / itthaM ca phalasyApi na dvidhA bhAnamiti cet, na tyajigamyAdeH paryAyatApatteruktatvAt / atha dvitIyAtmanepadayorna phalamarthaH, kiMtu ghAtoreva / tadarthaphalenevobhayatra
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / 135 bhUmiM prayAti vihago vijahAti mahIruhaM na tu svAtmAnamityAdyanurodhAt, kriyAnvayi parasamavetatvamapi karmapratyayArthaH / iyAMstu vizeSo yatparatvaM supA prakRtyarthApekSikaM tiGAdinA ca svArthaphalAzrayApekSikaM pratyAyyate // 13 // nirvAhAdityabhipretyAha- AstAM veti / viziSTastviti / gacchatItyAdau janakatayA phalaviziSTo vyApAraH, gamyata ityAdau janyatayA viziSTaM phalamityarthaH / vastutaH prayojakatvaM prayojyatvaM vA saMbandhaH / tena pathA gacchati kAzyAM gacchatItyAdiprayogo'pi saMbhavati / saptamyarthasyApi gamyAdyathaM eva phalabalAdanvayasvIkArAditi dik / evaM ca dvitIyAyA AdheyatvaM karmAkhyAta* syAzrayatvaM karmakRtAmAzrayorthaH / evaM krameNa phalArthAbhighAna eva ca dvitIyeti bodhyam // 12 // * ( mathu0 ) anurodhAditi / gamanAdiphalasya bhUmivRkSAdiniSThasaMyogaviSAgAderAtmaniSThatve'pi AtmAnaM prayAti, AtmAnaM vijahAtIvyAyavyavahArAditi bhAvaH / parasamavetatvasya phalAnvayitve taddoSatAdavasthyAduktaM kriyAnvayIti dhAtvarthAnvayItyarthaH tacca kutra tasyAnvaya iti bodhanAya, na tu tadantarbhAvenArthaH / samavetatvamapi tena saMbandhena parasyAnvayabodhanAya / parameva cArthaH, paratvaM bhinnatva yathAkathaMcitsaMbandhenAnvaye kAlikAdisaMbandhamAdAya uktadoSatAdavasthyAditi dhyeyam / kimapekSayA paratvapratipattirityata Aha-iyAM stvivi supA karmavihitasupA / prakRtyartheti svArthAdheyatvAdi prakArIbhUtA yA vyaktiH tadapekSikamityarthaH / AdipadAt astu vA karmAkhyAtasyaiva dvitIyAdei phalamartha iti mate svArthaphalaparigrahaH / itthaM ca bhUmiM prayAti ityAdau bhUmivRttisaMyogajanaka bhUmi bhitrasamavetaspandAzraya ityAdyanvayabodhaH bhUmyAderbhedabadekadezabhede'nvayazca / dvitIyArthAdheyatvAdau prakArIbhUtA yA bhUmyAdivyakistavyaktitvAvacchinna pratiyogitA saMbandhena tathaiva vyutpatteH natu pratiyogitA sAmAyena, prakRtyarthAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvasaMbandhena vA, Aye vihayA mahIruhagamanadazAyAM vihago vihagaM gacchatIti prayogApatteH, vihagasyApi vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitA kavihagabhedavatvAt / dvitIye prameva gacchatItyAdivyavahArasyAyogyatvaprasaGgAt vihagaspa vihagAntarama manadazAnA "
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH mapi vihago vihagaM gacchatIti vyavahArasyAyogyasvaprasaGgAcca / ubhayakarmajasaMyogasthale'pi, mallo malaM gacchati, meSo meSaM gacchati, ityAdayaH prayogA iSTA eva, svasmin svaniSThasaMyogajanakasvabhinnasamavetaspandAzrayatvAbhAvAcca, mallaH svaM svayaM gacchatItyAdiko na tatra prayogaH / athaivaM dIrthatantvAdisthale tantustantuM gacchati, iti vyavahAro na syAt , tantorgamane tantubhinnasamavetatvasya bAdhAt / naca saMyogasya dviSTatayA svasmin svasaMyogAbhAvena tadvAkyamayogyameveti vAcyama, saMyogasya dhavacchinnatvaniyame'pi dvisamavetatvaniyame mAnAbhAvena svasminnapi svakriyayA avacchedakAntare svasaMyoge bAdhakAbhAvAt / anyathA ekatantukapaTaM prati asamavAyikAraNasyAsaMbhavAda, aMzadvayasaMyogasya viruddhatvAt , nahi tatrAMzudayameva paTasamavAyikAraNaM dravyavati dravyAntarAnutpattyA tantumatyaMzau paTotpatterasaMbhavAt , mUrtayoH samAnadezatAvirodhAcca / na dravyArambhakatAvacchedakasaMyoganiSThavajAtyasya phalabalakalpyatayA tantuniSThapavanAdisaMyoga eva tatra paTAsamavAyikAraNaM, tantostAdAtmyasambandhena paTasamavAyikAraNatayA ca pavanAdau na paTotpattiH, samavAyimAvattisaMyoga evAsamavAyi. kAraNamiti niyamasya pAkajasthala eva vyabhicArAditi vAcyam / tathApi tatra mUlApAvacchedena tantusaMyuktastanturiti pratyayasya vinA bAdhakaM bhramatvAyogAt iti cet, na, svasmin svasaMyogAbhyupagame'pi tantustantuM gacchatI. tyatra tantupadadvayasya tantvavayave lAkSaNikatvAt / 'rAmarAvaNayoryuddhaM rAmarAvaNa. yoriva'ityAdau sAdRzyaghaTakatadbhinnatvAMzasyeva karmapratyayArthasya parasamavetatvAMzasyApi bAdhena tatrAnanvaye'pi kSativirahAcca / nacaivaM parasamavetatvasyAyogyatayA ananvaye'pi kevalAdheyatvAMzamAdAya vihagasya mahIruhagamanadazAyAM vihago vihagaM gacchatItyapi prayogApattiriti vAcyam / dvitIyAyAH kartRtve lakSaNayaiva kevalAdheyatvAMzamAdAyApi tatra tAdRzaprayogasyeSTatvAt / kecittu * parasamavetatvAdheyatvAyubhayaviSayakazAbdatvasyaiva gamyAdidhAtusamabhivyAhRtadvitIyAdijJAnakAryatAvacchedakatayA kevalAdheyatvAMsamAdAya vihagasya mahIruhagamanadazAyAM vihago vihagaM gacchatIti na prayogaH / tantustantuM gacchatIsyAdau tantudvayapade lakSaNaiva gatiH,gamyAdipadasamabhivyAhRtatvasya dvitIyAdi. vizeSaNatayA paceH sAkAsatvAdviklittijanakakriyAyAM zaktiriti mate pAke parasamavetatvasya bAdhitasve'pi taNDulaM pacatItyAdivAkyasya nAyogyatvApattiH, na vA AtmaviSayakasAkSAtkArasya AtmabhinnasamavetatvepyAtmAnamAtmA saakssaakrotiityaadivaakysyaayogytvaapttirityaahuH|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranyaH ] aakhyaatshktivaadH| 137 tiGAdinA ceti / karmavihitatiAdinA cetyayaH / AdipadAt karmavihitakRtparigrahaH / svArthaphalAzrayApekSikamiti svArthaphalAMze vizeSyIbhUtA yA vyaktissadapekSikamityarthaH, prakRtyarthApekSayA paratvabodhane mahIrahagamanadazAyAmapi vihago vihagena gamyate iti prayogApatteH / gamanasya gamanabhinnasamavetatvAta, evaM ca bhUmirgamyate vihagenetyAdau vihaganiSThakRtijanyabhUmibhitrasamavetasaMyogAvacchinaspandaphalazAlinI bhUmirityanvayabodhaH / bhede bhUmyAdeH saMsargazca tirthaphalAMze vizeSyIbhUtA yA vyaktistvadvayaktisvAvacchinapratiyogitAsaMbandhena tathaiva vyutpatteH, vyutpattivaicitryAca prathamAntapadopasthApyasyAkhyAtArthe, AkhyAtArthasya dhAtvarthe vizeSaNatayA'nvayaH / svargakAmo yajetetyAdAviva AkhyAtArthadvayapuTitasyApi dhAtvarthasyAnvayaH svabhinnasamavetagamanasya svakartRkatvAbhAvAdubhayakarmajasaMyogasthale mallaH skhaM svena gamyate iti na prayoga iti bhAvaH / etaca phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatva. miti prathamakalyAnusAreNa, syAdvA phalavyApArAviti dvitIyakalpe Azrayatvasya karmAkhyAtArthatvamate AzrayatvAMce vizeSyIbhUtA yA vyaktistadapekSikamiti bodhyam / anvayabodhe tvayaM vizeSaH-yattadetanmate saMyogAvacchinnaM na spandavize. SaNaM zAlitvaM ca prakAra iti dhyeyam / kecittu bheda evArtho na tu bhedavadekadezAnvayApatteH, bhedasya ca kriyAyAM vizeSaNatva-samavAyobhayaghaTitasAmAnAdhikaraNyasaMbandhenAnvaya ityaahuH|| kecittu parasamavetatvaM paro vA na dvitIyArthaH, kiMtvanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM pratiyogitAvacchedakatAsaMbandhanAnyonyAbhAvo vA dvitIyAderarthaH, anyonyAbhAve ca dvitIyArthAdheyatvAdau prakArIbhUtA yA vyaktiH saiva niSThatAsaMbandhena prakAra iti vyutptteH| tena vihagasya mahIrahagamanadazAyAM vihago vihagaM gacchatIti prayogo na yogyaH, yogyazca vihagasya vihagAntaragamanadazzAyAM vihago vihagaM gacchatIti prayogaH, karmAkhyAtasthale tu tadarthaphalAMce vizeSyIbhUtA yA vyakiH saiva niSThatAsaMbandhenAnyonyAmA prakAra iti vyutpattiH / tena vihagasya bhahIruhagamanadazAyAM vihago vihagena gamyate iti prayogo na yogyaH, yogyazca vihagasya vihagAntaragamanadazAyAM vihago vihagena gamyate iti prayoga ityAhuH / tadasat / jAtyatiriktapadArthasya svarUpato'navacchedakatayA pratiyogitAvacchedakatvasya vikalpAsahatvAditi dhyeyam // 13 // (rAma0) nanu vihago bhUmi prayAtItivadvihagaH svAtmAnaM prayAtIti prayogaH syA, na syAca vihagaH svAramAnaM na prayAtItyAdikam /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH / [4 bhAgaH basa bhUmiTattisaMyogAtmakaphalajanakaprayANAzrayatvavat, svAtmavRttisaMyo. mAtmAphalajanakaprayANAzrayatvAt , saMyogasya dviSThatvAdisyata Aha-bhUmi prayAtIti / prayAtItyatra saMyogAvacchinnavyApAro dhAtvarthaH, dvitIyAyAH saMyogaH / vijahAtItyatra dhAtorvibhAgAvacchinnavyApAro dvitIyAyAzca vibhAga iti nAvizeSaH / anurodhAditi / paJcamyantaM parasamavetavaM karmapratyayArtha ityatra hetutvena yojyam / parasamavetatvaM kAnvetItyAkAGkSAyAmAha-kriyAnvabIti / phalAnvayitve ca phalasya dviSThatayA pUrvokta eva dopaH syAditi mAvaH / parasvaM ca bhinnatvaM, tathA ca vihago bhUmi prayAtItyAdau vihagaH bhUmibhinna samavetabhUmittisaMyogajanakaprayANAzraya ityanvayabodhaH / prayANaM ca mamanaM samavetAntaM janakAntaM ca prayANAnvitam / evaM vijadAtItyAdau vihagaH bhUmibhinnasamavetabhUmivRttisaMyogajanakavihAnAzraya ityanvayabodhaH / bhinnaghasammeH pratiyogitAsaMbandhenAnvayaH / ekadezatve'pyAkAGkSAbalena tasya vyutpa. natvAt / na ca tathApi ubhayakarmajasaMyogasthale vihagaH svAtmAnaM prayAtIti prayogApattiH / tatra prayANasya AtmabhinnasamavetatvAt svAtmavRttijanakatvA. beti vAcyam / tAdRzaprayANasya vihage bAdhAdeva tathA prayogAsaMbhavAt / bana bhede bhUmyAde mitvAvacchinna pratiyogitAkatvasaMbandhenAnvayasvIkArAnna pR. thivI prayAti vihaga ityAdau bodhaH / vihagasyApi pRthivItvena vihagaTattiprayANasya pRthivIvAvacchinna pratiyogitAkabhedavat samavetatvAbhAvAt / yadi ca pRthivyAH kevalapratiyogitvasaMbandhena bhede'nvayaH svAtmAnaM prayAtItyapi syAt / svAtmano'pi svAtma-ghaTobhayatvAvacchinna pratiyogitAkabhedavatvena tathAkhAt / maivam / tavyaktitvAvacchinapratiyogitAkasvasaMbandhena pRthivyAderanvayasvIkArAt / anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvabodhasya cAvAnabhyu mAt / yadvA / bhedapratiyogitAvacchedakatvameva parasamavetatvapadena vivakSi. nam / tathA ca svAtmavRttibhedapratiyogitAvacchedakAzrayasya svasmin bAdhAnaro na tathA prayoga ityAzayAt / itthaM ca bhUmi prayAti vihago na svAtmAnamityAdau nA svAtmabhinnasamavetatvasyAbhAvo vA dhAsvarthe prayANe pratIyate / tathAca vihagaH bhUmivRttisaMyogajanakabhUmibhinnasamavetatvavatsvAtmasamavetatvAbhAvavat prayANAnukUlavartamAnakRtimAnityanvayabodhaH / atra ca janakAntaM bhUmiminnasamavetatvaM svabhinnasamavetatvAbhAvavatvaM ca ekatra dvayamiti rItyA pravANavizeSaNam / evaM vihago mahIvhaM vijahAtIti na svAtmAnamityAdau bihamaH mahIlAminasamavetamahIlahattivibhAgajanakasvAtmabhinnasamavetatvAbhAvA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ .139 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| / vihAnAnukUlakRtimAnityanvayavoSaH / vihAnaM ca vibhAgAvacchi naspandaH / tadavacchinnatvaM ca janakatAsaMbandhena vibhAgaviziSTatvaM vizeSaNaM pUrvavadisyanyatra vistaraH / nanu bhUmi prayAtItyAdau yathA karmapratyayena dvitIyayA svaprakRtyarthabhUmyapekSayA parasamavetatvaM pratyAyyate tathA vihagena bhUmi prayAtetyAdAvapi karmapratyayenAkhyAtena svaprakRtyarthadhAtvarthaprayANApekSayA parasamavetatvaM pratyAyyate / tathAca vihagavRttikRtijanyaprayANabhitrasamavetaprayANajanyaphalAzrayo bhUmirityanvayabodhaH / phalaM saMyoga iti paryavasitam / na cedaM saMbhavati, vihagena svAtmA prayAyate ityAdeH prasaGgAt / vihagaTattikRtijanyaprayANabhinnasamavetaprayANajanyaphalAzrayatvasya bhUmAviva vihage'pi satvAt saMyogasya dviSThatvAdityata Aha-iyAMstviti / paratvaM parasamayetatvam, supA dvitIyAdinA, prakRtyarthApekSikaM prakRtyarthabhUmyAdibhinnasamavetatvam / tiDA karmAkhyAtena / svArtheti / svArthoM yatphalaM tadAzrayaH myAdibhitrasamavetatvamityarthaH / tathAca bhUmibhinnasamavetatvAdipratyayaH kartRkarmasthale tulya eva, kiMtu kartRpratyayasthale karmapratyayaprakRtyoM bhUmiH karmapratyayasthale ca na prakRtyartha ityeva vizeSa ityarthaH / nacaivaM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM pratyayAnAmiti vyutpattivirodhaH / karmapratyayasthale parasamavetasvasyAprakRtyarthabhUmyanvitatvAditi vAcyam / aprakRtyarthabhUmyanvitasyApi tasya prakRtyarthaprayANe. vizeSaNatvena tadanvayasyApratyayena tAdRzavyutpatteravirodhAt / nahi prakRtyarthamAtrAnvitasvArthabodhakatvaputpattiH, asaMbhavAt / ghaTamAnayetyAdAvapi ghaTAnvitakarmatvasyAnayane'pyanvayAditi dik // 13 // . ( raghu0 ) nanu dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlisvarUpasya karmatvarUpatve bhUmi prayAti vihaga ityAdivatsvAtmAnaM prayAti vihaga ityAdiprayogApattiH, tatra saMyogAdirUpaphalasya dviSThatayA svAtmano'pi tAdRzaphalAzrayatvasamavena svAtmavRttitAdRzaphalAnukUlavyApArAnukUlakRtimAn vihaga ityAdizAbdabodha. saMbhavAdityata Aha-bhUmi prayAtItyAdi / kriyAnvayIti / etena parasamavetatvasya dvitIyArthatve'pi tasya phale anvaye saMyogAdirUpatatphalaSThitayA svAtmavRttitvena tathAvidhaprayogavAraNAsaMbhava iti nirastam / nanu parasamavetatvamityatra kimapekSya paratvaM vivakSitam / prakRtyarthApekSayeti cet, na / caitreNAtmA gamyata iti prayogApattiH / tatra prakRtyarthagamanApekSayA AtmanaH paratvAdityata AI-iyAMssviti / vizeSameva vyutpAdayati yatparatvamityAdinA /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 vAdArthasaMgrahaH / [4 bhAgaH tiGAdItyatra AdinA karmakRtparigrahaH / svArtheti / svArtho yatphalaM tadAzrayApekSayetyarthaH / idaM ca phalAvacchinnavyApArAderdhAtvarthatvapakSe / phalavyApArayordhAtvarthatvapakSe sAkhyAtAderAzrayatvAdyarthakatayA svArthAzrayatvAzrayApekSayetyaryo'vaseyaH / tathAca grAmaM gacchatItyAdau grAmAnyavRttiyoM grAmavRttisaMyogAnukUlaspandastadanukUlA kRtirityevAnvayabodhaH / evaM caitreNa gamyate prAma ityAdau prAmAnyavRttiyoM grAmavRttisaMyogAnukUlaspandastajanyaphalavAn tadAzrayatAvAn grAma ityanvayabodha iti bhAvaH // 13 // (jaya0) kriyAnvayIti / kriyA dhAtvarthastadanvayItyarthaH / idaM ca parasamavetasyAnvayAnuyogijJAnArtha, na tu tasyApi zaktI praveza iti bodhyam / atra ca vihago bhUmiM prayAtItivadAtmAnaM prayAtItyapi syAt / AtmaniSTha. saMyogajanakakriyAvattvasyApi vihage sattvAditi parasamavetatvamapi dvitIyArthaH / tasya phalAnvayitve sa eva doSaH; vihagabhUmisaMyogaphalasya vihagAnyabhUmisaMyogatvAditi dhAtvarthe tasyAnvaya uktaH / evaM ca vihagAnyasamavetatvasya kriyAyAmanvayAnAtiprasaGga iti praghaTTArthaH / nanu sarvatra prakRtyarthAvadhikaparatvasya karmapratyayArthatve svAtmA gamyata ityapi syAt / AtmanepadaprakRtidhAtvarthagamanabhine gamanasya samavetatvAdata Aha-iyAMstviti / svaprakRtyartheti / itthaM ca bhUmiM prayAtItyatra bhUminiSThaphalajanakabhUmibhinnasamavetagamanAzrayatvavAniti bodhaH / tiGA dineti / AdinA kRtyaparigrahaH / svArtheti / svArthIbhUtaM. yatphalaM tadAzrayetyarthaH / bAzrayeti janakIbhUtadhAtvarthavAraNAya svArthaphalavizeSyetyarthakam / atra ca prathamAMtapadopasthApitasya bhUmyAdeH paratve vizeSaNatayA'nvayo vyutpattivaicitryAt / tathAca bhUmirgamyate vihagenetyAdau vihagabhUmibhinnasamavetagamanajanyaphalazAlinI bhUmirityanvayo bodhyaH / paravRttitvaM kAlikAdisaMbandhenAtiprasaktamiti samavetatvamuktam / tatra yadyapi paramarthaH samavetatvaM saMsarga ityeva yujyate vaktuM, tathApi dvitIyAderlAghavAsaMyogAdau saMkhyAdAveva vA zakteH parasminnapi lakSaNaiva / tathApi lakSaNAyAM lAghavasyAkiMcitkaratvAt parasamavetatvamuktam / yadvihagakarmakai gamanamaprasiddhaM tadvihago bhUmiM gacchati, natu tadvihagamityAdau tadvihagakarmatvAbhAvasya gamane tadvihaganiSThasaMyogajanakatvAbhAvarUpasyAprasiddhatvAttajanakatvAdyabhAvasya cApadArthatvAttavihagAnyasamavetatvAbhAvasyAnvayo vAcya iti samavetatvaparyante nirUDhalakSaNAyA Avazyakatve sarvatraiva tathA / na cAtra parasamavetatvasyAyogyatayAnanvaye'pyAtmAnaM gacchatIti prayo.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] maakhyaatshktivaadH| 141 ghaTaM jAnAti, icchati kurute, 'caitrH|maitrenn jJAyate iSyate, kriyate ghaTa ityAdau saviSayakapadArthAbhidhAyidhAtuyoge karmapratyayena yathAyathaM viSayitvaM viSayatvaM ca kartRtiGA svAzrayatvaM tRtIyayA cAdheyatvaM bodhyate // 14 // gApatteriNAyaikatroccAraNAntarbhAvena puSpavantAdipadavacchaktireveti vAcyam , tathA satyAdheyatvaparasamavetatvayorekazaktiviSayatve phale Adheyatvasya vyApAre parasamavetatvasyAnvayAnupapatteH / tathAca zaktidvayameva vAcyamiti lakSaNaivAstu / vyutpattivaicitryAcca naikaM vihAyAnyabodha iti bhAvAt / evaM ca tandulaM pacatItyAdau ca viklitti: phalaM, saMyogo'nisaMyogo vA dhAtvarthaH / tathAca taMdulaniSThaphalajanakataMdulAnyasamavetakriyAnukUlakRtimattvamarthoM bodhyaH / paratvaM ca bhedavattvam / bhede, caikadeze tattayaktitvAvacchinnapratiyogitayA vastugatyAnvayi. prakRtyarthAderanvayo bodhyaH / tena naro naraM pratiyAtItyAdevyaktibhedAbhiprAyakasya nAnupapattiriti bodhyam / atra dvitIyA prathamAntArthasya vizeSaNatayA svArthaparasamavetatvAnvitasya dhAtvarthasya punaH svArthAntare phale'nvayasya vA'nyatrAdRSTasya kalpanA naucityAt, lAghavAcca bheda evArthaH / bhedasya kriyayA sAmAnAdhikaraNyaM, karmaNA caM pratiyogitvaM saMsargaH / tathA ca supA pratiyogitayA karmAnvitabhedasya kriyAyAM sAmAnAdhikaraNyenAnvaya: pratyAyyate / tiGAdinA ca sAmA. nAdhikaraNyena kriyAnvitabhedasya pratiyogitayA karmaNIti na ko'pi doSa iti gurucaraNAH / evaM gamyAdiyoge saMyogajanakatvaM kriyAnvayi yathAyathaM vibhAgAnAzakatvaM saMyoganAzyatvaM phalAnvayi karmapratyayArthaH / tathAca kAzyAdiniSThavibhAgAnAzakatanniSThasaMyogajanakatakriyAzraya ityAdiH kAzIM gcchtiityaaderrthH| tena prakAzyAdi......gacchatItyAdirAtmAnaM gaganAdi ca gacchatItyAdizca na prayoga iti bodhyam // 13 // (mathu0) mukhyasakarmadhAtuyoge karmapratyayasthale'nvayabodhaM vyutpAya bhAktasakarmakadhAtuyoge karmapratyayasthale'nvayabodhaM vyutpAdayati-ghaTamityAdinA / kecittu gharTa jAnAtItyAdau ghaTo jJAyata ityAdau ca karmapratyayasyAyasvArthakatve cAnanvayaprasaGga ityata Aha, ghttmitiityaahuH| 1 maitrH|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasagrahaH [ 4 bhAga: ityAdAvityAdipadAt dveSTi dviSyata ityAdergrahaNam / saviSayaketi, tathAca tAdRzaSAtusamabhivyAhAra eva viSayitvAdipratyayaniyAmaka iti bhAvaH / yathAyathamiti supA viSaritvaM karmatiGA ca viSayatvamityarthaH / supA viSayatvAbhidhAne ca ghaTaM jAnAtItyAdAvayogyatApatteH, viSayatvasya ghaTavRttitvena ghaTAnirUpitatvAt jJAnasya tadanAzrayatvAcca / na cAdheyatAsaMbandhena ghaTasya viSayatve nirUpakatAsaMbandhena ca viSayatvasya jJAne'nvaya iti vAcyam / idaM jJAnaM na ghaTasya iti vyavahArAnupapatteH / nirUpakatA saMbandhasya nRtyaniyAmakatayA abhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt / AzrayatAsaMbandhena viSayatvAbhAvasya tadarthatve ghaTIyajJAne'pi nedaM jJAnaM ghaTasyeti vyavahArApatteH / vRdhyaniyAmaka * saMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvanaye'pi tadabhAvasya kevalAnvayitvA pupagamena ghaTIyajJAne'pi nevaM ghaTasya jJAnamiti vyavahArApatteH / evaM karmatiGA viSayatvAbhidhAne jJAyate ghaTa ityAdivyavahArAnupapatteH viSayitvasya jJAnaTattitvena jJAnAnirUpitatvAt ghaTAdestadanAzrayatvAca / na cAdheyatAsaMbandhena jJAnasya viSayitve viSayitvasya ca nirUpakatA saMbandhena ghaTAdAvanvaya iti vAcyam / tathA sati ghaTajJAnadazAyAM ghaTo na jJAyata iti vyavahArApatteH / nirUpakatA saMbandhasya nRtyaniyAmakatayA abhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt / vRtyaniyAmaka saMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve tadabhAvasya kevalAnvayi - tvAbhyupagamena ghaTajJAnadazAyAmapi ghaTo na jJAyata iti vyavahArApatteH / ataevAzrayatva saMbandhena jJAnaviSayatvAbhAva eva ghaTo na jJAyata ityasyArtha ityapi parAstam / tathA sati ghaTajJAnadazAyAmapi ghaTo na jJAyata iti vyavahArA: patteH / ghaTasya viSayitvAnAzrayatvAt / na ca kRdhAtuyoge karmapratyayenApi viSayatvaviSayitvayorabhidhAne svargaM karoti yAjJikaH, haviH karoti yAjJikaH, svargaH kriyate yAjJikena, haviH kriyate yAjJikena, gaganaM karoti zrIkRSNaH, gaganaM kriyate zrIkRSNena, ityAdirapi prayogaH syAditi vAcyam / sAdhyatvArUpaviSayitva - sAdhyatvAkhyaviSayatvayoreva dhAtuyoge kartR - karmapratyayArthatvAt, bhrAntyA gurutara bhArottolanadazAyAM taduttolanAnutpAde'pi gurutara bhArottolanaM karotIti vyavahArasyeSTatvAt / na caivaM gurutara bhArottolanaM na kRtamiti na syAditi vAcyam / phalopadhAnAtmakajanyatAviziSTasAdhyatvAkhyaviSayatvAzrayasya kartRkarmakRdarthatvAt / vaiziSTayaM ca kriyAghaTitasAmAnAdhikaraNyaM sAdhyatvAkhyaviSayatvapravezAt nAntarIyake matto bhUtaM na tu mayA kRtamiti vyavahAropapattiriti bhAvaH // 14 // 142 ( rAma0 ) nanu dvitIyAyA Atmanepadasya ca phalArthatve caitreNa ghaTo jJAyate ityAdau ca dvitIyAtmanepadArthayorananvayApattiH / dhAtvarthajJAnAderghaTAdiniSTha
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] pAkhyAtazaktivAdaH / anvayabodhe tvayaM vizeSaH-yadekatra kartaryAzrayatvaM tatra kriyA tatra viSayatvaM tatra kamevizeSaNatvam / phalAjanakatvAdityata Aha-ghaTamityAdi / saviSayaketi / jJAnecchA-kRtidveSa-bhAvanAbodhakadhAtusthale ityrthH| karmeti dvitIyayA kvacit SaSThayA Atmanepadena cetyarthaH / yatheti / ghaTaM jAnAmItyAdau kartRpratyayasthale dvitIyAyA viSayitvaM caitreNa jJAyate ghaTa ityAdau cAtmanepadasya viSayatvamityarthaH / viSayitvaM viSayatvamityasya bodhyate ityanenAnvayaH / evamagre'pi / tena caitro ghaTaM jAnAtItyAdau ghaTaviSayakajJAnAzrayazcaitra ityanvayabodhaH / catreNa ghaTo jJAyate ityAdau ca caitravRttijJAnaviSayo ghaTa ityanvayabodhaH / evamanyadUdham / caitro ghaTaM jAnAtItyAdau kartari tiDA AzrayatvaM caitreNa ghaTo jJAyate ityAdau ca tRtIyayA AdheyatvaM bodhyate // 14 // _(raghu0) nanu sarvatra dvitIyAsamabhivyAhRtasthale phalAderdhAtvarthatve ghaTa jAnAtItyAdiprayogAnupapattiH / jJAnajanyaphalasya ghaTAdAvavRttitvena tatra * tadantarbhAvenAnvayabodhAsaMbhavAt / evaM sarvatra parasamavetatvaM karmapratyayArtha idama. pyazuddham / AtmA AtmAnaM jAnAtIti prayogAnupapatteH / AtmAnyavRttitvasya jJAnAdAvaprasiddhayA tasya tatrAnvayabodhAsaMbhavAdityata Aha-ghaTa jAnAtItyAdi / viSayitvamiti tu kartRtiGAdisthale dvitIyArthAbhiprAyeNa / viSayatvamiti tu karmAkhyAtasthale AkhyAtArthAbhiprAyeNoktam / tRtIyetyasya karmAkhyAtAdisthale ityAdi / tathAca saviSayakArthavodhakaghAtvasamabhivyAhRtadvitIyAsamabhivyAhRtadhAtusthale phalAderdhAtvarthatvaniyamaH / evaM tAdRzadhAtusthale karmapratyayasya parasamavetatvamartho nAnyatreti bhAvaH // 14 // (jaya0 ) mukhyamabhidhAya bhaaktkrmtvmaah-ghttmiti| ghaTaM jAnAtItyAdau dvitIyayA viSayitvaM, na tu viSayatvamabhidhIyate / ghaTameva jAnAtItyAdau ghaTAnvayiviSayitvasyaiva vyavacchedasaMbhavAt / evaM jJAyate ghaTa ityAdau AkhyAtena viSayatvameva na viSayitvaM, caitreNa na jJAyate ghaTa ityAdyanurodhAt / itthaM cAtra dvitIyAkarmAkhyAtayorapi bhinno'rtha iti vizeSo'pIti bhAvaH / Azrayatvamiti / natvAdheyatvaM jAnAtItyAdyanurodhAditi bhAvaH / dheyatvamiti / natvAzrayatvaM ghaTena na jJAyata ityAdyanurodhAt / itthaM ca tRtIyAkhyAtayorapyarthabheda iti bhAvaH / ghaTena nazyata ityatra tRtIyayAnuyogitvaM bodhyate gaganena na nazyata ityanurodhAdityapi bodhyam // 14 // (mathu0) ekatreti / ghaTaM jAnAti caitra ityAdAvityarthaH / kartari
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH anyatra karmaNi viSayatA tatra kriyA tatrAdheyatvaM tatra ca karteti / jJAto jJAtA naSTa ityAdau kartRkarmakRtAM viSayAzraya-pratiyogibodhakatvam / yatata ityAdau, yatyAdinopasthite yatne viSayitvena nAnvayaH, kintUddezyatvena padasvAbhAvyAt / ata evAbhunAne'pi bhojanAya yatate ityAdayaH prayogAH // 15 // . caitre, tatra AkhyAtArthatve, kiyA dhAtvarthaH, tatra dhAtvarthe, tatra viSayitAyAM, anyatreti caitreNa jJAyate ghaTa ityAdAvityarthaH / evaM ca ghaTaM jAnAti caitra ityAdau ghaTavadviSayitAvat jJAnavadAzrayatvAMzcaitra ityAdiko bodhaH, maitreNa jJAyate ghaTa ityAdau maitravadAdheyatvajJAnaviSayatAvAn ghaTa ityAdiko nodha iti bhAvaH / nanu mukhyabhAktatAdhAraNasakarmakadhAtuyoga eva yadi dvitIyAdayaH, tadA ghaTaM yatata ityAdirapi prayogaH syAt, yatyAdidhAtorapi saviSayakriyAvAcitvena bhAktasakarmakatvAdityata Aha-yatata iti / kriyAdinA upasthite yale sAdhyatvAkhyaviSayatvenavAnvapaH, na tUdezyatvena, bhojanAya karotItyaprayo.. gAt / ata uktaM yatyAdinetyAdi / AdipadAt yasa prayatne iti yas dhAtoH parigrahaH / ata eva pAkAya prayAso na tu pAkasyeti bhAvaH / yatyAdinA lakSagayA upasthApite jJAnAdau viSayatAsAmAnyenAnvayAduktaM yatna iti, viSayitvena viSayitvAvacchinnatvaprakAreNa, AdinA sAdhyatAparigrahaH / uddezyatvena uddezyatvAvacchinnatvaprakAreNa, tathAca dvitIyAyA uddezyatvAvacchinAbodhakatayA tadvo. dhakacaturthyA ghaTAya yatata ityAdireva prayoga iti bhaavH| kecittu kRyAdinopasthApite yatna iva yatyAdinopasthApite yatne'pi sAdhyatvAkhyaviSayitvaprakAreNaivAndhayabodhaH / na caivaM ghaTaM yatata ityeva prayogApattiriti vAcyam / spRhadhAtuyoge caturthA iva yatyAdidhAtuyoge'pi caturthyA dvitIyArthavodhakatvAdityAhuH / tanmataM niraakroti-ateveti| abhukSAne'pi bhojanasAdhyakapravRttizUnye'pi, bhojanoddezyakapravRttimatIti shessH| bhojanaM karotIti ca na tatra prayoga iti bhAvaH // 15 // (rAma) nanu caitreNa ghaTo jJAyate ityAdau yadi karmapratyayasya viSayatvaM tRtIyAyAcAdheyatvamarthastadA caitro ghaTaM jAnAtItyAdau vAkye caitreNa ghaTo jJAyate
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| ityAdivAkyaikavAkyatAnupapattiH / viziSTaikArthapratipAdakatvavirahAdityata Aha-anvayeti / ekatreti / caitro ghaTaM jAnAtItyAdAvisyarthaH / tatra, kartari mukhya vizeSye / kriyA, jJAnAdi / tatra kriyAyAM jJAnAdau / tatra viSayitAyAm / karma ghaTAdi / anyatra, caitreNa jJAyate ghaTa ityAdau / karmaNi ghaTAdau mukhyavizeSye / viSayatetyAdau vizeSaNamityasyAnuSaGgaH / tatra viSayitAyAm / kriyA jJAnAdi / tatra kriyAyAm / tatra ca Adheyatve ca / kartA caitrAdiH / tathAca caitro ghaTaM jAnAti caitreNa ghaTo jJAyate ityAdI vizeSya-vizeSaNabhAvabhedAdekavAkyatAmaGgaH sarvavAdisiddha iti bhaavH| nanu saviSayakArthakadhAtuyuktakarmapratyayena yadi viSayavaM pratipAyate tadA caitreNa jJAto ghaTa ityAdau karmapratyayArthaghaTayorabhedAnvayabodho na syAditi / evaM savipayakArthakadhAtuyuktakartRpratyayena yavAzrayatvaM pratipAdyate tadA caitro ghaThasya jJAtA ityAdI ghaTakAcorabhedAnvayabodho na syAt bAdhAt / evaM ghaTo naSTa ityAdI ghaTaM nazyatItivat pratiyogitAtmakasvena naSTapadArthaghaTayoramedAnvayabodhA. tupapattirityata Aha-jJAto jJAtetyAdi / karmeti / caitreNa ghaTo jJAta ityAdau karmakRto viSayo'rthaH / caitro ghaTasya jJAtelyAdau kartRpratyayasya tRca Azrayo'rthaH / ghaTo naSTa ityAdau kartRpratyayasya kRtaH pratiyogyartha ityAdi svayamUhyam / ato nAbhedAnvayabodhAnupapattiriti bhAvaH / nanu ghaTa karotItyAdi. paddharTa yatate ityapi syAt / dvitIyArthaviSayatvasya bodhAdityata Aha-yatata ityAdAviti / viSayisveneti / dvitIyAvarthaH viSayitvaM, yadi dhAtujanyopasthitisahakAreNa yatnenAnveti AkAMkSAvirahAdityarthaH, tarhi kathaM tatra ghaTAdeinvaya ityata Aha-kintUddezyatveneti / uddezyatvaM ca tatprayojanakatvaM viSayatAvizeSo vetyanyadetat / tathAca uddezyatvabodhAya yatiyoge ca caturthIprayoga eva mAdhuriti bhAvaH / nanu dvitIyayA yateH kathaM nAkAMkSA ityata Aha-padeti / tathA ca phalabalenAkAMkSAkalpanam / atra ca phalAbhAvAna tathAkAGkSati bhAvaH / nu na kevaLa yasyarthe dvitIyArthaviSayatvAnvaye AkAGkAvirahamAnaM bAdhakamapitu yogyatAvirahepItyAha-ata eveti / yatyarthe dvitIyAdyarthaviSayitvAderanvayA GgIkArAdevetyarthaH / abhunyjaane'pi| bhojanaviSayakayatnavirahiNyannAyupAdAnatiryapi annAdhupAdAnakAle ca bhojanoddezyakAnnAyupAdAnAnukUlakRtireva vartate 'ti na tAdRzaprayogAnupapattiriti bhAvaH // 15 // (raghu0 ) tathA sati tatra tatrAnvayabodhaprakAramAha-anvayabodhe tviti / ekatreti / kartaryAkhyAtasthala ityarthaH / anyatreti / karmAkhyAtasthala ityarthaH / 13
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vAdArthasaMgrahaH / [4 bhAgaH nanu viSayatvAdeH karmapratyayArthatve jJAto ghaTa ityatra viSayatvasya ghaTAdau bhedAnvayabodhAsaMbhavaH, nAmArthayobhedenAnvayabodhAnaGgIkArAt / na vA abhedAnvayabodhaH, bAdhAdityAha-jJAta ityAdinA / tathA cAkhyAtasthale karmapratyayasya viSayatvAdikamarthaH / karmakRtpratyayasya tu . viSayatvAdikamarthaH / tathAca prathamAntArthe abhedenAnvayaH / nAmArthayorabhedAnvayabodhasya sarvasaMmatatvAditi bhAva: / nanu sarvatra saviSayakadhAtvarthe viSayitayA itarapadArthasyAnvayAGgIkAre abhuJjAne bhojanAya yatata ityAdiprayogAnupapattiH / tadA tatra bhojanaviSayakakRtyabhAvAdityata Aha-yatata ityAdinA / tathA ca yatipadArthAtiriktasaviSayakadhAtvarthe sarvatra viSayitvenetarapadArthAnvayo'tra tu uddezyatveneti bhAvaH / ata eveti| yato yatipadArthe uddezyatvenaivetarapadArthAnvayo na tu viSayitvena ata evetyarthaH / abhuJjAnepItyAdi / anyathA tadA tatra bhojanaviSayakakRtyabhAvena tathAprayogAnupapattiriti bhAvaH // 15 // ( jaya0 ) ekatra caitro ghaTaM jAnAtItyAdau / anyatra caitreNa ghaTo jJAyata ityAdau / bhAktakarmatvAdyAzrayavAcakamudAharati-jJAta ityAdi / saviSayakapadArthAbhidhAyidhAtuyoga iti sAmAnyata ukte'pavAdamAha-yatata ityAdAviti / kRtrAdinopasthApitena viSayatvenaivAnvayo natUddezyatvena bhojanAya karotItyAdyaprayogAdata uktaM-yatyAdineti / AdipadAdyasuprayatna iti yasadhAto: parigrahaH / tatrApi pAkAya prayAso na tu pAkasyeti prayogAt / yasAdinApi lakSa. NayopasthApitajJAnAdau tathAnvayAdAha-yatna iti / viSayitvena vizeSaNatayA / uddezyatvena uddezyatvavizeSaNatayA / tathA coddezyatvabodhakacaturthyA ghaTAya yatata ityAdiprayogo na tu viSayitvabodhaka-spandadhAtuprayoga iveti nirAcaSTe-ata eveti / abhujAne bhojanaviSayakayatnazUnye bhojanAya yatata iti taduddezyakayatnasattvAditi bhAvaH / nanu kRJo yoge dvitIyAyA viSayitve'rthe AkAza karotIzvara ityAdiprayogo'pi syAditi cet / atra prAJca:-upAdAnanirUDhalAkSaNikasya karmavAdasyaivAtra prayogo na tu zaktasya tathaiva sAkAMkSatvAt / ata eva milakSaNAnirUDhalakSaNayorayameva vizeSa uktaH, yacchaktasyApi na prayogo'pitu nirUDhalAkSaNikasyaiva / yathA dhUmAdityeva hetvayavaprayogo na tu dhuumjnyaanaaditypyaahuH| navyAstvatra dhAtorevotpattau nirUDhalakSaNA, dvitIyArthoM nirUpitatvamAkhyAtArtho vyApAraH / ityaM ca ghaTaM karotItyAdau ghaTanirUpitotpattyanukUlavyApAra
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| dhAtorarthaH phalamanukUlavyApAro vyApAramAnaM vA, AkhyAtasya janyajanakabhAvaH saMsargamaryAdayA lbhyH| laDAditiGAdyartho vartamAnatvAdISTasAdhanatvAdikamekapadottaratvapratyAsattyA tatraivAnveti / / vAniti bodhaH / ataeva ratho gamanaM karotIti prayogaH / caitreNa ghaTaH kriyata ityAdau ca tRtIyArtho vyaapaarH| dhAtvartha utpattiH / AkhyAtArtha Azrayatvam / tathA ca caitraniSThavyApArajanyotpattyAzrayo ghaTa iti bodhaH / itthameva cAkAzaM na karotItyAdiprayogo'pi suuppaadH| utpttaavaakaashniruupittvsyaabhaavbodhaat| yadi ca nAntarIyakakRtijanye taM karotIti na vyavahArastadA dhAtorutpattiH kRtirapyarthaH / dvitIyArthazca nirUpitatvam , viSayitvamapi / tathAca ghaTaM karotItyAdau ghaTanirUpitotpattiprayojikA ghaTaviSayiNI yA kRtistadAzraya iti bodha ityapyAhuH / sAdhyatayA kRtiviSayatvameva kRJo yoge karmapratyayArtha iti tu jyAyaH / jJAnIyanirUpitatvAdivizeSeNaiva dvitIyAdyarthaviSayitvAdau karmAdyanvaya ityapi kecit // 15 // (mathu0) maNDanamatamAha-dhAtoriti / phalamiti / saMyogasvAdiviziSTamityarthaH / evaM ca yAdRzaphalAvacchinnavyApAravatvaM yadAto.yAyikarupe. yate taddhAtostAdUpyeNa phalamityarthaH / taca paceviklittiH, tyajevibhAgaH, gameH saMyogaH, dadAti krINAtItyAde vilakSaNasvatvAdi, tyajigamiprabhRtInAM paryAyatAvAraNasya tAvatApi saMbhavena vyApArAntarbhAveNa zakyatAyAM gauravAditi bhAvaH / anukUlatAntarbhAve gauravAMdekadezAnvayApattezvAha-vyApAramAtraM veti, AkhyAtArtha ityanupajyate, vyApAratvaM dharmatvam / nanvevaM gauravaM dharmatva. syAkhaNDopAdhitve'pi pravRttitvasya jAtitvena tadapekSayA gurutvAt / na ca vyApAratvaM pravRttitvameveti vAcyam / pacetatyAdau vidhyarthasya kRtisAdhyatvasyAnanvayaprasaGgAditi cet, na, pacatItyatra paceviklittijanakakriyAtvasyAnantapadArthaghaTitasya zakyatAvacchedakatvakalpanAmapekSya paceviklittitvasya tibo dharmatvarUpavyApAratvasyAkhaNDadharmasya zakyatAvacchedakatvakalpanAyA eva laghIyasvAt / na ca tibAdInAM laghutaraM pravRttitvamapahAya dharmatvarUpavyApAratva. tyopAdhirUpasya zakyatAvacchedakatvakalpanAmapekSya dhAtUnAM kiyatAM tattatphalajanakatattadyApAratvasya zakyatAvacchedakatvakalpanameva sAdhviti vAcyam / tivAdInAmapekSya dhAtUnAM svalpatvAbhAvAditi bhAvaH / janyajanakabhAva iti, kalavyApArayorjanyajanakabhAvastayoH saMsargamaryAdayA labhya ityarthaH / pacati
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vaadaarthsNgrhH| [4 bhAgaH bhAvapratyayasya ghanAderanukUlavyApAra evArthaH / tena vyApArasattve phalAnutpAdazAyAM pAko bhaviSyatIti na pryogH| na vA vyApAravigame phalasattve pAko vidyate iti / nApi ghaTa-bhUtalayomithaH saMyoga iti-vat mitho gmnmityaadi| pratyayopanItaparasamavetavyApArajanyadhAtvarthaphalazAlitvaM ca karmatvaM, phalaniSThAdheyatvaM dvitIyAdInAM, vyApAraniSThaM ca tRtiiyaadinaa'bhidhiiyte| evaM ca taNDulaM caitra ityAdau AkhyAtArthavyApArasya kriyAdirUpasya svajanakakRtyAzrayatvasaMva. ndhenaiva caitrAdAvanvaya iti bhAvaH / vartamAnatvAdItyAdi padAdatItasvabhaviSyasvayorupagrahaH / iSTasAdhanatvAdikamityAdipadAt kRtisAdhyatva-balavadaniSTAnavavandhitvAMzaparigrahaH / tatraiveti AkhyAtArthavyApAra evetyarthaH / jAnAti jAnIyAdityAdAviva dhAtvartha eva tadanvaye phalAnuspAdadazAyAM vyApArasattve'pi pacatIti prayogo na syAt, syAca pakSyatItyAdiprayogaH / na syAca kAzI gacchedityAdau kAzIsaMyogajanakakriyAyA iSTasAdhanatvAdilAbha iti bhAvaH / bhAvavihitaghAdenirarthakatvena vakSyamANadUSaNApattirata Aha-bhAveti / bhaviSyatvasya dhArthavyApAra evAnvayAt tasya ca tadAnIM bAdhAna tatprayoga iti bhAvaH / vidyata itIti, na prayoga ityanuSajyate / mitha iti / gamadhAsvarthasya saMyogAtmakaphalasya dviSThatve'pi luDarthasya tadanukUlavyApArasya spandarUpasyAdviSThatvAditi bhAvaH / ityAdItyAdipadAt mahIruhavihagayomithastyAga ityAdeH prigrhH| nanu dhAtvaryatve dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphalazAlitvaM kathaM karmatvamityata Aha-pratyayeti / tattahAtusamabhivyAhRtapratyayopanItaparasamavetavyApArajanyadhAtvarthaphalazAlitvaM tattaddhAtukarmatvamityarthaH / atra tattaddhAtvarthaphalazAlivamAtroktau caitro grAmaM gacchatItyAdau grAmasyeva caitrasyApi karmatvApattiH / gamyarthasya phalasya grAmasaMyogasya caitre'pi sattvAt / ato janyAntaM phalavizeSaNam / vyApArajanyatvamAtroktAvapi tadgamyarthaphalasya grAmasaMyogasya caitrasamavetakriyAjanyatayA tadoSatAdavasthyam / ataH parasamavetavaM vyApAra vizeSaNam / caitrasamavetakriyA ca na caitrAnyasamavetA taddamyarthaphalasya grAmasaMyogasyApi caitrAnyo grAmAvayavaH tatsamavetavyApAro grAma eva / tajanyatvAttaddoSatAdavasthyamata
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| pacati caitra ityasya taNDulavRttiphalavizeSajanakavyApAravAMzcaitraH, maitreNa pacyate taNDula ityasya maitraniSThavyApArajanyaphalavizeSazAlI taNDula ityarthaH / phalavyApArayorvizeSaNa-vizeSyabhAvabhedAdeva kartRkarmapratyayavyavahAraH / upanItAnta vyApAravizeSaNam / caitro grAmaM gacchatItyatra ca grAmo na tiGapratyayopanItaH kiMtu caitrakriyaiva tadupanItA / caitro grAmastha gantetyatra kRtpratyayopanItaH caitrAnyacaitrAvayavasamavetaH caitra eva tajanyaprakRtagamyarthasaMyogAzraye caitre'tivyAptirato vyApAreti / tathAca vyApAratvena pratyayopanItetyarthaH / catro grAmaM gacchatItyatra tAdRzavyApArajanyasAkSAtkArazAlyAtmani tAzavyApArajanya vibhAgAzrayapUrvadeze'tiSyAptivAraNAya tahAtvartheti phalavizeSaNam / phalapadaM ca svarUpakathana miti bhAvaH / phalasya dhAtulabhyatvAdAdheyasvam |.dvitiiyaavrthmaah-phleti / AdipadAbhyAM kRyoge kartakarmaSaSThayoH prigrhH| phalavizeSeti, viklittItyarthaH / vyApAraH kriyA / tadvattA ca caitrasya svajanakakRtyAzrayatvasambandhena, na tu vyApAraH prakRte kRtireva / caitraH pacetezyAdau vidhyarthasya kRtisAdhyatvasya tatrAnanvayApatteH / maitraniSTheti / niSTatA ca svaniSThakRtijanyatAsaMbandhena / phalavizeSazAlIti / zAlitvamapi karmAkhyAtasyArthaH / nAmArthadhAtvarthayorbhedenAnvayAnabhyupagamAt / etanmate'pi karmapratyayasya parasamavetatvamarthaH / tacca vyApAre'nveti / paratvaM tu karmavihitasupA svArthAdheyatvAnvitavyaktyapekSayA, karmavihitatikA ca svArthAzrayatvavizeSyIbhUtavyaktyapekSayA pratyAyyate / ataeva caitro grAmaM gacchatItyatra caitrazcaitraM gacchati caitrazcaitreNa gamyate ityAdayo na pratyayAH / itthaM ca grAma gacchati caitra ityatra grAmavRttisaMyogajanakagrAmabhinnasamavetavyApAravAMzcaitra ityanvayabodhaH / caitreNa grAmo gamyata ityatra caitravRttigrAmabhinnasamavetavyApArajanyasaMyogAzrayatvavAn grAma iti bodhaH / zeSaM pUrvoktadizA'vaseyam / nanUbhayatraivAkhyAtasya vyApArabodhakatve kartR-karmapratyayavyavahArabhedaH kuta ityata AhakalavyApArayoriti / tathA ca phalavizeSaNakasvArthavyApAravizeSyakacodhajanakapratyayatvaM kartRpratyayatvaM, svArthavyApAravizeSaNakaphalavizeSyakabodhajanakatvaM ca karmapratyayasvamiti bhAvaH / nanu caitreNa pakkastaNDula ityatra tRtIyAyA vyApArArthakatvamAvazyakamanyathA kRta eva vyApArAzrayArthakatve karmaNA samamananvayaprasaGgAt / tathAca saGkhyAkAla
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vAdArthasaMgrahaH / 4 bhAgaH vastutastvAkhyAtasyeva tRtIyAyA api vyApAra evArthaH / karmAkhyAtasya ca dhAtvarthaphalanirUpitamadhikaraNatvaM, karmakRta AzrayaH, kartRkRtazca vyApArAzrayaH, karmakartRsAmAnAdhikaraNyAnurodhAt / jAnAtItyAdiprayoge tu pUrvoktaiva rItiranusatavyA / caitreNa pacyate pakka ityAdau suvartha eva vyApAre vartamAnatvAdyanvayaH / pacamAnaH pakkavAnityAdau punaranAyatyA padArthatAvacchedaka eva vyApAra tadanvayaH / ghaTitadharmAyatiriktAkhyAtArthasya dhAtvarthavizeSyatvameveti vyutpattibhaGgo nocita ityAzayenAha-vastutastviti / 'AkhyAtasyeva kartRvihitAkhyAtasyeva / tRtIyAyA apIti / karmavihitAkhyAtasthale karmavAcakapadottaratRtIyAyA apItyarthaH / adhikaraNatvamiti / dhAtvarthanAmArthayorbhedenAnvayacodhAsaMbhavAditi bhAvaH / etacca pUrvakalpasAdhAraNaM, paraMtu taskalpe vyApAro'rthaH / atrAdhikaraNatvamAtram / karmakRta iti / etadubhayamapi pUrvakalpasAdhAraNam / 'vyaapaaraashryvyaapaarvaan| nanvatrApi Azrayatve vyApAre ca zaktiH svIkriyatA kiM viziSTazaktisvIkAreNetyata Aha-karmakarSiti / kamakartRbhyAM kRdayasyAbhedAnvayabodhAdityarthaH / jAnAtItyAdau phalavyApArayorapratIterAha-jAnAtItyAdi / pUrvoktaiveti / dhAtoAnAdikaM pratyayasya yathAyathamAzrayatva-viSayavAdikamartha iti bhAvaH / evaM nazyatItyAdAvapi pratiyogitvAdikamoM bodhyaH / nanu caitreNa pacyata ityAdau yadi tRtIyAyA eva vyApAro'rthaH, na tu dhAtvAkhyAtayoH, tadA vyApAre vartamAnavAnvayo na syAt / jAnAtItyAdau dhAtvartha pacatItyAdau svArtha eva vartamAnatvAyanubhAvakasya laDAdevyutpannatvAt , dhAtvarthaphala eva tadanvayAbhyupagame'pi phalasya vartamAnatvadazAyAM tathA prayogApaterata Aha-caitreNeti / tathA ca phalabalAdevamapi kvacidvayutpattiriti bhAvaH / pUrvakalpe'pi caitreNa pakkastaNDula ityatra idaM svIkAryam, tatra tRtIyAyA evaM vyApAro'rthaH kRtavAzrayamAtram / anyathA kRto vyApArAzrayAkalve karmaNA sahAnvayaprasaGgAditi bodhanAya pakva ityuktam / etaccApAtatastRtIyAntapadasamabhiSyAhRte pacyate taNDulaH, taNDulaH pakva ityAdI vartamAnatvAderananvayaprasaGgAt / na ca vartamAnatvAdikamananvitameveti vAcyam / tathA sati vakSya
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 13 granthaH ] vyAkhyAtazaktivAdaH / stAM vA vyApArAzrayau zakyau viziSTamanvayabalalabhyam, evakArasyevAnyayogavyavacchedAdau, anyayogapratiyogikavyavacchedasyAtiprasaktatvAt anyayogatvAvacchinnapratiyogikavyavacchedasya zakyatve zakyAprasiddhiH, bAdhitatvaM ca pArtha evetyAdau, pArthAnyamANe taNDule ayaM taNDulaH pacyate ayaM taNDulaH pakva iti nyavahArApattiH / na caivaM pUrvakalpe'pi caitreNa pacyamAnastaNDula ityAdau vartamAnatvAyanvaye kA gatiriti vAcyam / vakSyamANadizaiva tasyopapAdanIyatvAditi dhyeyam / pacyamAna iti / etadapi pUrvakalpasAdhAraNam / 'padArthatAvacchedake, kRtpratya. yArthatvAvacchedake, 'tadanvayaH vartamAnatvAdyanvayaH / ekadezAnvayAsahiSNutAyAmAha-stAM veti / vyApAravAnAzraya iti cAnvayabodhaH / anyathA''zrayatve nirUpitatva saMbandhena vyApArasyAnvaye tatraivaikadezAnvayatAdavasthyAt / evaM ca pUrvakalpe tRtIyArthe vartamAnatvAnvayo vyApAross tRtIyArtho'nabhyupeyaH, kiMtu caitreNa pacyamAnastaNDula ityAdau karmakRto'pi vyApArAzrayau pRthageva zakyau / vyApArastRtIyArthAdheyatvasya vizeSyatayA janyatAsaMbandhena dhAtvarthe phale vizeSaNatayA cAnveti phalaM cAzraye, AzrayazcAbhedena karmaNIti dhyeyam / nanvekapadajanyopasthitivizeSyayoH parasparamananvayAt kathamevamata Aha- evakArasyeveti / tathAca tatraivAtrApi ekapadArthayoranvayo nAvyutpanna iti bhAvaH / nanu tatrApi anyayogavyavacchedaviziSTa evArtho na tu anyayogavyavacchedau pRthak zakyau ityata Aha- anyayogeti / 'atiprasaktasvAditi pArthAnyasminnapi sattvAdityarthaH / tathAca pArtha eva dhanurdhara itivat pArtha eva dravyavadityAderapi prasaGgaH | pArthAnyaguNAditAdAtmyavyavacchedasya dravyAvacchedena satvAditi bhAvaH / zakyA prasiddhiriti / pArtha eva dhanurdhara ityAdau tAdAtmyarUpAnyayogasthale anyatvasya kevalAnvayitvena tattAdAtmyasyApi kevalAnvayitayA tatsAmAnyavyavacchedAprasiddhirityarthaH / bAdhitasvaM ca pArtha evetyAdAviti chedaH / pArtha eva dhanurdharatvamityAdau samavetatvAdirUpAnyayogavyavacchedasthale bAdhitatvaM cetyarthaH / gurudharmasyAbhAvapratiyogitAvacchedakasvanaye anyasamavetatvasya samavetatvApekSayA gurutve'pi tadavacchinnAbhAvasyAsamaveta prasiddhasya dhanurdharatvAdau bAdhitatvAt pArthasyApi kiMcidapekSayA anyayavAditi bhAvaH / dUSaNAntaramAha - pArthAnyayogatveti / yogatvaM samaveta -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH yogtvaavcchinnvyvcchedsyaaprtiitiprsnggH| tasya tatojyatvAt svAnyayogavyavacchedena zakyatve ca svatvasyAnanugamAcchakyAnantyaM, nIlo ghaTo nAstItvam / tasya anyasamavetatvAvacchinnavyavacchedasya / tataH pArthAnyasamavetatvAvacchinnavyavacchedataH sAmAnyAbhAvasya vizeSAbhAvato bhinnatvAt anyaniSThazaktyA ca nAnyapratipattiriti bhAvaH / / yattu bAdhitatvaM ceti chedaH, pRthivyAmeva gandha ityAdau samavetasvarUpAnyayogasthale bAdhitatvaM cetyarthaH / pRthivyA api kiMcidapekSayA anyatvAditi bhAvaH / pArtha evetyAdAviti / parAnvayipArtha evetyAdau pArthAnyatAdAsmyatvAvacchinnavyavacchedasyApratyayaprasaGgAcetyarthaH iti vyAcakSate, tadasat / anyatAdAtmyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyAprasiddhatayA tto'nytvaaditygrimegrnthaasnggteH| kecittu 'pArtha evetyAdAviti zakyAprasiddhirityatrApyanvitam / 'bAdhitatvaM ceti cakAro vArthe / tathAca pArtha eva dhanurdhara ityAdau zakyAprasiddhirbAdhitatvaM vA iti yojanA / anyayogasyAnyatAdAtmyarUpatayA tasya kevalAnvayitvena tatsAmAnyavyavacchedarUpasyAprasiddhirityarthaH / nanu dhanurdharasvaM jJAna vizeSarUpaM yena samavAyAdisaMbandhena tAdAtmyaM tena saMbandhenAnyatAdAtmyatvAvacchinnAbhAvo nAprasiddhaH / asamavAyyAdAveva prasiddhatvAdata uktaM 'bAdhitatvaM ceti / dhanurdhare bAdhitatvaM cetyarthaH / pArthasyApi kiMcidapekSayA anyatvAditi bhAvaH / dUSaNAntaramAha-pArtha iti / dhadurdharatvaM yena saMbandhena tAdAtmyaM tena saMvandhena pArthAnyatAdAtmyatvAvacchinnavyavacchedasyetyarthaH / tasya tatsaMbandhenAnyatAdAtmyasvAvacchinnAbhAvasyAsamavAyyAdau prasiddhasya, tataH tatsaMbandhena pArthAnyatAdAsmyatvAvacchinnAbhAvAt / anyatvAditi sAmAnyAbhAvasya vizeSAbhAvato bhinnatvAt , anyazakSyA ca nAnyapratyayasaMbhava ityAhuH / ananugamAditi-pArthatvAdirUpatvAdityarthaH / zakyAnantyaM zakyatAvacchedakAnantyam / etacApAtataH pratiyogitAsAmAnyasaMbandhenAnyayogavato vyavacchedasya viziSTasyaiva tacchakyatvasya suvacatvAt / na caivaM pArtha eva dhanurdhara itivatpArtha eva dravyamityapi vyavahAraH syAditi vAcyam / nIlo ghaTo nAstItyAdAviva anvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitAyA evaM saMsargavasya vyutpattisiddhatayA pratiyogitAsAmAnyasya zakyatAvacchedakAntargatatve'pi yaddha
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| tyAdau nIlaghaTatvAdyavacchinnasyeva pArtha evetyAdAvapi pArthAnyayogatvAvacchinnasyAbhAvapratItiH / samAnaM cedaM kRtau kAlAnvayavAdinAm / dhAtvarthAnukUlavyApAravirahiNyapi mahIruhAdau saMyujyata ityAdivyavahArAt saMyogavattvamAtrapratIteH, natu tatra pratyayasya maviziSTabodhakapadasamabhivyAhAreNaivakAraprayogaH, taddharmAvacchinnAnyayogatvarUpAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAvyaktereva zaktau saMsargatayA bhAnena tAdRzavyavahArAsaMbhavAditi dhyeyam / nanvanyayoga-vyavacchedayoH khaNDazaH zakyatve'pi pArthAnyayogatvAvacchinnavyavacchedasyApratyayaprasaGgastadavastha ityata AhanIlo ghaTa iti / anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAyA eva saMsargatvasya vyutpattisiddhatvAditi bhAvaH / nanu subarthe padArthatAvacchedake vyApAre -cA. khyAtArthavartamAnakhAnvayabodhe vyutpatyantarakalpanA / evaM vyApArAzrayayoH pRthak zakyatve zaktidvayakalpanA ca maNDanamate doSa ityata Aha-samAnamiti / 'idam etAdRzakalpanam / kAlAnvayeti / vartamAnatvAinvayetyarthaH / tanmate'pi caitreNa pacyata ityAdau tRtIyAthai kRtivartamAnavAnvayAt pacamAna ityAdau kRdarthasya karturekadeze vartamAnatvAnvayAt kiMvA kRtitadAzrayayoH pRthageva kRtpratyayasya zakyatvAditi bhAvaH / kecittu nanvekapadArthayoH parasparamanvayabodhasyAvyutpannatvAdanAyatyA taka zakyAnantyamAsthIyata ityata Aha-samAnaM ceti / 'idaM ekapadArthayoH parasparamanvayitvam / pacatItyAMdAvekapadArthayorapi kRtivartamAnatvAyoranvayasya tenAbhyupagamAt sthalavizeSe tayoranvayasyAvyutpannatvAditi bhAvaH / iti vyaackruH| nanu phalamAtrasya dhAtvarthatve phalAvacchinna vyApAravAcitvaM na mukhyasakarmakaravaM kiMtu phaLavAcakatvameva / tathAca saMyujiprakRterapi mukhyasakarmakasvApattirityata Aha-dhAtvartheti / mahIruhAdAviti / zyenamAtrakarmajanyazyenasaMyogavati mahIruhAdAvityarthaH / nanu mahIruhaH saMyujyata ityatra bAdhena vyApArAnabhidhAne tu zyenaH saMyujyata ityatra vyApArAbhidhAnamastu vAdhakavirahAdityata AhasaMyogavatvamAtreti / saMyogAzrayatvamAtretyarthaH / na tatra pratyayasya vyApAravAciteti kiMtu yathAyathamAzrayatvameva pratyayArtha iti bhAvaH / na sakarmakatvamiti / tathAca yaddhAtUttarapratyayena vyApAro bodhyate tadAtureva mukhyptkmkH| anugatasakarmakatvAniruktAvapi kSativirahAditi bhAvaH / nanu tathApi
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH vyApAravAciteti na sakarmakatvam / saMyoga ityAdI dhAtvarthamAtrapratIteghenAdeH prayogasAdhutAmAtratvamiti maNDanamatAnuyAyinaH / tannaM, pacatItyAdau pAkAnukUlavartamAnayatnAMnanubhavaprasaGgAt / phalAnukUlAdRSTavatyapi pacatItthAdevimAgAdyanukUlapUrvasaMyogAdimati nizcalAdAvapi vihage tyajatItyAdeH prayogasya prasaGgAca // 16 // saMyoga ityAdau ghanAdinA vyApArAbhidhAnAt sakarmakatvaM tasya durvAramevAta Aha-saMyogeti / prayogasAdhutAmAtramiti, dhAtunA saMyogabodhane aakaangkssaasNpaadkmaatrmityrthH| yatlAnabhaveti-patnatvaviziSTAnanubhavetyarthaH / yatnatvaM pravRttitvam / . vyApAratvasyaitanmate AkhyAtazakyatAvacchedakatvAditi bhAvaH / nanvAkhyAtasya yatnalakSaNayaiva tathAnubhavo bhaviSyatItyata Aha-phaleti / pacatItyAderiti / prayogasya prasaGgAdityayetanenAnvayaH / nanvasAdhAraNAtukUlatvasya saMsargatvAnnAyaM doSa ityata Aha-vibhAgeti / na ca tabAkhyAtasyAzrayatvamevArtha iti vAcyam , vibhAgarUpaphalasyaiva tanmate dhAtvarthatayA tadAzrayatvasyApi tatra stvaat| phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve tu vibhAgAnukUlaspandasyaiva tyajadhAtvarthatayA tadAzrayatvasyAkhyAtArthasya tatrAbhAvAnna tatprasaGgaH / na cAkhyAtasya spandatvAdirUpeNaiva vyApAre zaktiriti vAcyam , dhAto nAthatvasyAvazyakatayA AkhyAtasya tatkalpanAyAM gauravAditi bhAvaH / etadapyApAtataH, kriyAyAM yAdRzavibhAgAyanukUlatvaM tasyaiva tanmate dhAtvarthasyAkhyAtArthavyApAre saMsargatvAt / na ca tathApi caitraH pacatItyAdau AkhyAtArthayatnatvaprakArakabodhasya svArasikatvena prAmANikAnubhavasiddhasyApalApaprasaGga iti vAcyam , bhavanmate'pi pravRttitvasya AkhyAtazakyatAvacchedakatvAt / acetane agniH pacatItyAdau ca vyApAre lakSaNA | sa ca vyApAraH saMyogAdireva / na caivaM pacetetyAdau vidhyarthakRtisAdhyatvasyAnanvayApattiH / kRteH kRtitAdhyatvAbhAvAt / vidhyarthakRtisAdhyatveSTasAdhanatvayorekatrAnvayitva niyamena dhAtvarthaphale tadanvayasthAsaMbhavAditi vAcyam, tatra dhAtoH phalAnukUlavyApAre lAkSaNikatayA dhAtvartha eva vidhyarthakRtisAdhyatveSTasAdhanatvAdInAmanvayasaMbhavAt / vastutastu pacatItyAdau 1 tatra ca iti paatthH| 2 yatnAnubha0 iti pATaH /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 155 dhAtutaH phalAnukUlaspandatvAdiprakArakabodhasya svArasikatvena prAmANikAnubhava. siddhasyApalApaprasaGga ityeva tanmate doSo bodhyaH // 16 // (rAma0) maNDanamataM dUSayitumutthApayati-dhAtorartha iti / phalAvacchinnavyApArabodhakatvena siddhAntasiddhasya gamyAdidhAtoH phalamartha ityrthH| lAgha. vAdAha-vyApAramAtramiti / AkhyAtasyArtha itynvyH| maatrpdenaanukuultvvyvcchedH| nanvevaM pacatItyAdau vyApAre kathaM dhAtvarthaphalAnukUlatvasya lAbha ityata aah-aakhyaatsyeti| janyeti / dhAtvarthaphalAkhyAtArthavyApArayojanyajanakabhAva ityrthH| laDAdIti / caitraH pacatItyAdau laDoM vartamAnatvaM caitraH pacetetyAdau liGartha iSTasAdhanatvamanvetItyatrAnvitam / ekapadeti / ekenAkhyAtapadena vyApAravartamAnatvAghobarbodhanAditi bhAvaH / tatraiva AkhyA. tArthavyApAra ev| . bhASapratyayasyeti / pAka ityAdisthale bhAvavihitasya ghanAderityarthaH / vyApAro'rthaH, anukUlatvaM saMsarga iti bhaavH| nanvatanmate'pi gho vyApAra. bodhakatve mAnAbhAva ityata Aha-teneti / vyApArasya ghamarthatvAbhAve pAko bhaviSyatItyAdau dhAtvarthaphala eva bhaviSyatvAderanvayo vaktavyaH, tathA ca viklitirUpaphalAnukUlavyApArasya vartamAnatve'pi vilayanupAdadazAyAM pAko bhaviSyatIti prayogo vastugatyA na bhavati sa syAdityarthaH / vyApArasya ghamarthaH svAbhAve dUpaNAntaramAha-na veti / vyApAravigame vyApArIbhUtasthAlyAgni. saMyogAdinAze / phalasattve viklRttiruupphlsttve| itItyasya navetyanenAnvayaH / anayordoSayoriSTApattAvapi na pratIkAra ityabhipretyAha-nApIti / gamanamityatra bhAvaghuTo vyApArArthakatvAbhAve gamanamityasya saMyoga ityevArthaH / tathA ca ghaTabhUtalayomitho gamanamityasya yogyatvApattiH / vyApArasya ghuDarthave ca spandarUpa eva saMyogAnukUlavyApAro gamanamityasyArtho bhaviSyati sa ca nobhayattiriti nokaprasaGga iti bhAvaH / / nanu phalamAtrasya dhAtvarthatve dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmalakSaNaM na saMbhavati asaMbhavAt / anyatra karmatvaM durvacamiti kathametadisyata Ahapratyayeti / pratyayopanIto yaH parasamavetavyApArastajanyaM yatphalaM tacchAlitvameva krmtvmityrthH| paratvaM svabhinnatvam / svapadaM ca yatra grAmAdau karmatvaM grAtyaM tatparam / itthaM ca pratyayopanItaparatvAnupAde gamidhAtvarthakamasvasya svasmin syAt / svabhinnasamavetAdRSTAtmakavyApArajanyadhAtvarthazAlisvasya svasminnapi sattvAditi 'pratyayopanIteti / tadAtUttarapratyayapratipAye
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAga tyrthH| gacchatItyAdau cAdRSTAdivyAvRttAnukUlavizeSasaMsargatvAt spandasya bodha iti na tatrAdRSTasya pratipAdyateti bhAvaH / parasamavetatvAnupAdAne'pi / eva doSaH syAditi tadupAdAnam / vartamAnatvAdestattatkriyAdirUpakAlopAdhirUpapratyayopanItaparasamavetavyApAratayA tajanyadhAtvarthasaMyogAdizAlisvamAdAya sa eva doSa iti 'vyApAreti / vyApArapadopAdAnAcca vyApAratvena pratyayopa niittvlaabhaaloktdopH| dhAtvarthapadAnupAdAne ca pUrvadezAdau gamyAdikarmatvA. pttiH| pratyayopanItaparasamavetaspandarUpavyApArajanyavibhAgAdizAlitvAditi tadupAdAnam / vibhAgAdeva na gamyAyarthatvamiti naatiprsnggH| evaM ceti dvitIyAderAdheyatvArthatve cetyrthH| phalavizeSeti / viktRttiityrthH| nanvevaM kartRkarmapratyayasthale tulyavatpadArthabodhAyupagame vaiparItyena kartRkarmavyavahArApattirityata aah-phleti| tathA ca dhAsvarthavizeSaNakapratyayArthavyApAravizeSyakaboSajanakapratyayazca kartRpratyayaH, dhAtvarthavizeSyakapratyayArthavyApAravizeSaNakabodhajanakapratyayazca karmapratyaya iti na vaiparityamiti bhaavH| - AkhyAtArthavyApArasya dhAtvarthavizeSyatayA'nvayasya pacatItyAdisthale byuspanatvena pacyata ityAdau vyApAravizeSaNakadhAtvarthavizeSyakAnvayabodho na saMbha. vati, uktavyutpattivirodhAdityata Aha-vastutasviti / tathA ca karmapratyaya. sthale AkhyAtArthavyApAro na bhAsate kintu tRtIyArthavyApAra eveti noktavyutpattibhaGa iti bhaavH| nanu karmapratyayasthale phalasya dhAtvarthasya kathaM nAmArthe taNDulAdo bhedena sAkSAdanvayo vyutpattivirodhAdityata Aha-sAmAnAdhikaraNyeti / tRcasthale nAmApratyayArthayorabhedAnvayabodhasyAnubhavasiddhasyAnurodhA. dityarthaH / nanvetanmate. yadi pratyayArthavartamAnAtItatvAdikaM jAnAtItyAdivadvAtvarthaphale'nvitaM tadA tasya phalasya bhAvitvadazAyAM vyApArasya vartamAnatve'pi pacyata ityAdiprayogo na syAt / evaM vyApArasyAtItatve phalasya vidhamAnatAdazAyAM pakvastaNDula ityAdiprayogAnupapattirityata Ai-caitreNeti / subartha eveti / vastutastvitimatAnusAreNa pUrvamate cAkhyAtArthavyApAra evAnvayo bodhyaH / nanu pacamAna ityAdau vyApArAzrayasya kRdarthatvena vyApArasya tadekadezatayA kathaM tatra vartamAnatvAnvaya ityata Aha-pacamAna ityAdi / anAyatyA, anyathAnupapattyA / tadanvayaH zAnajAdyarthe vartamAnatvAnvayaH / / IdRzamekadezAnvayamanabhyupagamyAha-stAM veti / zakyau zAnajAdizakyau / viziSTa vyApArAzrayasvarUpam / anvayabalalabhyaM vyApArAzrayayoH padArthayoH para
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 157 spraakaangkssaayogytaadigmym| nanu mRgo'stItyAdau sAmAnyahariNaparAvizeSavAcakAnmRgapadAra pazuIriNa idhyAkArakazAbdabodhavAraNAya ekapadopAttayovizeSyavizeSaNabhAvenAnvayaH prasiddha iti kathamekapadopAttayoApArAzrayayorvizeSaNavizeSyabhAvenAnvayo bhaviSyatItyAzaGkAmapAkartumAha-evakArasyeveti / pAtha eva dhanurdharatvamityAdau dhanurdharatve pArthAnyayogavyavacchedabodhAya yathA'nyayoge vyavacchede ca khaNDazaktirekapadopAttayozca vizeSaNavizeSyabhAvenAnvayo vyutpannastathA zAnajAdisthale'pi vaktavyamityarthaH / nanu pArtha eva dhanurdharatvamityAdau khaNDazaktisvIkAre'pyekadeze anyatve pArthAderanvayo bAdhyastathA ca tatra lAghavAdanyayogavyavacchede ekaiva zaktiriti dRSTAntadAntikavaiSamyamityata Ahaanyayogapratiyogikavyavacchedasyeti / ubhayAbhAvaviziSTAbhAvasAdhAraNasyAnyayogavyavacchedasyetyarthaH / atiprasaktasvAt pArtha eva dhanurdharatvamityAdau pArthAnyayogaghaTobhayatvAvacchinna pratiyogitAka-vyavacchedasyAnyayogavyavacchedasya davyasvAdAvapi sattvAm / tathA ca pArtha eva dravyatvamityAderapi prasaGga iti bhAvaH / zakyAprasiddhiriti / anyayogasya kevalAnvayitvAt tattvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchedasyAprasiddhirityarthaH / nanvanyasamavetatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchede evakArasya zaktirvAcyA / sa cAsamavetAbhAvAdAveva prasiddha iti nAprasiddhirityata Aha-bAdhitatvamiti / pArtha eva dhanurdharatvamityAdau dhanurdharatve'nyasamavetatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchedasya bAdhitatvamityarthaH / tathA ca pArtha eva dhanurdharatvamityAdiprayogo'yogyaH syAditi bhAvaH / idaM ca gurudharmasya pratiyogitAvacchedakatvamate, anyathA'nyasamavetatvAbhAvasya lAghavena samavetatvAvacchitrapratiyogitAkatvenAprasiddharaparihArAditi dhyeyam / nanvanyasamavetatvavRttipratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAkatvameva evakArazakyatAvacche. dakam / taJca padArthAnyasamavetatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchede'pi tiSThati / pArthAnyasamavetatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchedasyApyadhika tviti nyAyena tAzapratiyogitAkavyavacchedatvAt gauraveNa paryApteravivakSaNAdityata Aha-pArtha evetyAdAviti / pArthapadaM saptamyantaM dhanurdharasvamiti vizeSyatvam / anyathA padasya prathamAntatve, tasya tato'nyatvAdityasyAsaGgatyApatteH / tasya pArthAnyasamavetatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchedasya / tataH anyasamavetatvAvacchinna pratiyogitAkavyavacchedAt / yadyapyadhikanviti nyAyena so'pi zakya eva tathApyanyasamavetatvatvattipratiyogitAvacchedakatAkavyavacchedatvasya zakyatAvacchedakatve viziSTAbhAvobhayAbhAvamAdAyAtiprasaGgenAnyasamavetatvatvaparyApta1 pratisiddha iti paatthH| 14
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAga. pratiyogitAvacchedakatAketi vaktavyaM tantrAyaM doSa iti mAmakI sUkSmadRSTiH sveti / pArthAnyasamavetavAvacchinnapratiyogitAvacchedakatvenaivakArasya zaktikalpane cetyarthaH / ananugamAva pArthapRthivyAdibhedena nAnAtvAt / zakyAnanyaM pRthivyAmeva gandha ityAdau pRthivyanyasamavetatvatvAvacchinna pratiyogitAkavyavacchedasya zakyatvena zakyAnantyamiti bhAvaH / nanvanyasamavetatvAdI vyavacchede ca khaNDazaktAvapi kathaM pArtha evetyAdau pArthAnyasamavetatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchedasya bodhastena rUpeNa zaktarakalpanAdityata Aha-nIla ityAdi / nIlaghaTatvAvacchinnasyAbhAvasya prtiitirythetyrthH| anvayitAvacchedakatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya vyutpattibalalabhyatvena pArthAnyasamavetasvarUpAmvayitAvacchedakAvacchinapratiyogitAkatvaM vyavacchede pratIyata iti bhaavH| nanvekapadopAttayovizeSaNavizeSyabhAvenAnvayasyAnaGgIkAre agatyA zakyAnantyaM svIkAryamityata Aha-samAnaM cedamiti / kRtau AkhyAtArthakRtau, kAleti, vartamAnakhAdItyarthaH / tathA ca naiyAyikamate ekapadopAttayorvizeSyavizeSaNabhAvenAnvayaH, yathA pacatItyAdau tathA pacamAna ityAdau maNDanasyApIti bhAvaH / nanu caitreNa taNDulaH pacyata ityAdivat mahIruheNa vihagaH saMpujyata ityAdAvapi mahIruhavRttivyApArajanyadhAtvarthasaMyogazAlivamoM vAcyaH / tathA ca nizcale vihagAdikarmajanyasaMyogazAlini mahIruhAdau mahIruheNa vihagaH saMyujyate iti prayogo yogyaH syAdityata Aha-dhAtvartheti / IdRzavyavahArAnabhyupagama Aha-saMyogeti / mahIruhaTattisaMyogAzrayo vihaga ityAkArikAyA eva pratItezcetyarthaH / sakarmakatvaM saMyuktadhAtvAdInAM skrmktvmpiityrthH| nanvevaM pAka ityAdivat saMyoga ityAdAvapi saMyogAnukUlavyApAraH kRdarthaH / tathA ca nizcale mahIruhAdAvana saMyoga iti prayogo na syAdityata Aha-saMyoga ityAdAviti / tathAca saMyoga ityAdau kRto na vyApAravAcakateti noktadoSa iti bhAvaH / nanu pacatItyAdau pAkajanakavartamAnayatnasya na zAbdabodho'pi kadAcidAnumAnikAdirUpa evetyata Aha-pacatItyAderiti / prayogasya prsnggaaditygrimennaanvyH| nanvadRSTavyAvRttamanukUlatvamAkhyAtArthavyApAre bhAsate tathaivAkAMkSAdijJAnasya hetutvakalpanAditi noktadoSa ityata Aha-vibhAgeti / tyajatItyAderiti / atra dhAtvartho vibhAgaH tadanukUlazca pUrvadezasaMyogaH nAsaMyuktasya vibhAga iti yuktariti bhaavH| maNDanamataM samyak tyajatItyAdau dhAtvarthavibhAganirUpitasya spandavRtteranukUlasyaivAkhyAtAdharthavyApAragatatvena bhAnAbhyupagamAt kathamanyathA phalAnu
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 13 granthaH] AkhyAtazaktivAdaH / kUlavyApArasya dhAtvarthatvamate'pi pacatItyAdau viktRttyanukUlavyApAratvenAdRSTAdInAM na pratItirityasmadgurucaraNasaroruhadvandvam // 16 // (raghu0 ) maNDanamataM dUSayituM tanmataM darzayati-dhAtorarthaH phalamiti / tathA ca phalAnukUlavyApAre dhAtoH zaktivAdino'pi phale zaktikalpanasyAvazyakatayA tatraiva tatkalpanamucitamiti bhAvaH / nanvevaM gacchatItyAdau saMyogarUpaphalAnukUlavyApArabodhasyAnubhavasiddhasya kathaM nirvAha ityata Aha-anukUlavyApAra iti / padArthaikadeze anvayAnaGgIkAre tvAha - vyApAramAtraM veti / nanu kevalavyApArasyAkhyAtArthatve gacchatItyAdau dhAtvarthasaMyogAkhyAtArthavyApArayoH kathaM janyajanakabhAvastatrAha-janyajanakabhAva ityAdi / nanvevaM sati sarvatra phalasya dhAtvarthatve gacchati yajetetyAdau saMyogasvargAdirUpaphale vartamAnatveSTasAdhanatvAderabhAvAttadanvayAnupapattirityata Aha-laDAdItyAdi. / laDAdyarthaH vartamAnatvAdikaM, liGAdyartha iSTasAdhanatvAdikamityarthaH / vartamAnatvAdItyAdinA bhaviSyatvAdiparigrahaH / iSTasAdhanatvAdItyAdinA kRtisAdhyatvaparigrahaH / ekapadopAttatveti / ekapadajanyopasthitiviSayatvenetyarthaH / tatraiveti / vyApAra evetyarthaH / tathAcAkhyAtArthavyApAre vartamAnatvAderanvayAGgIkAre Asatyartha vartamAnatvAderupasthityantarAkalpane lAghavamiti bhAvaH / nanu phalasya dhAtvarthave odanAdirUpapAkaphalAnutpattidazAyAM tadanukUlapAkAdirUpavyApArasattve pAko bhaviSyatIti prayogApattiH / tatra nirarthakaghasamabhivyAhRtapacadhAtvarthe odanAdirUpe phale vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvarUpa. bhaviSyatvasya sattvAdata Aha--bhAvapratyayasya ghanAderiti, bhAvavihitasya ghatrAdipratyayasyetyarthaH / anukUlavyApAra eveti / tathA ca tatra bhAvavihitaghajarthatAdRzavyApArasya siddhatayA tatra pravartamAnaprAgabhAvapratiyogitvarUpabhaviSyatvasya bAdhitatvena tathA prayogApattyasambhavAditi bhAvaH / teneti / bhAvavihitaghaJpratyayasyAnukUlavyApArArthakatvenetyartha: / phalAnuvAdadazAyAmiti / odanAdirUpaphalAnutpAdadazAyAmityarthaH / tAdRzaphalotpAdadazAyAM tu tatra vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvarUpabhaviSyatvasyaudanAdirUpa. phale'bhAvena tathAprayogAsaMbhavAttathaivoktamiti / gho'nukUlavyApArArthakatve yuktyantaramAha- naveti / vyApAravigame, pAkAdirUpavyApAravigame ityarthaH / pAko vidyata iti / atra tadA dhAtvarthe odanAdirUpaphale vartamAnakAlasaMbadhitvarUpavidyamAnatvasya sattvena tathA prayogApattisaMbhavAditi bhAvaH / bhAva
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH vihitaghanAdItyatrAdipadagrAhyalyuTpratyayasya vyApArArthakatve yuktimAha-nApItyAdi / atra bhAvavihitalyuTpratyayasya nirarthakatve saMyogarUpaphalamAtrasya gamadhAtvarthe tasya ca ghaTabhUtalobhayavRttitayA ghaTabhUtalayormiyogamanamiti prayogApattirduraiiveti tasya vyApArArthakatvamAvazyakamiti bhaavH|| nanvetanmate karmatvaM na dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvam / phalasyaitanmate dhAtvarthatayA dhAtvaryatAvacchedakatvAbhAvena tathA lakSaNasyAsaMbhavaduktitvAt / nApi paramAtrasamavetavyApArajanyadhAtvarthaphalazAlitvaM tat / svAtmAnaM prayAti vihaga iti prayogApatteH / vihagasya svasmAtparo ya: svAvayavastatsamaveto yaH svAtmakavyApAraH tajanyadhAtvarthasaMyogAtmakaphalazAlitvAdityata Aha-pratyayopanIteti / pratyayopanIto yaH parasamavetavyApArastajanyaM yaddhAtvaryaphalaM tacchAlitvametanmate karmatvamityarthaH / tathAvidhasvAtmakavyApArasya pratyayopanItatvAbhAvena na svAtmAnaM prayAti vihaga iti pratyayaprasaGgaH / na cAtra vyApArapadaM vyarthamiti vAcyam , vyApAratvena pratyayopanItatvaprAptaye tasyopAdAnAt / anyathA vartamAnatvAdiH pratyayopanIto yaH parasamavetakAlopAdhistajanyadhAtvarthaphalazAlitvena svAtmano'pi karmatvasaMbhave na svAtmAnaM prayAti vihaga iti pratyayApattiH / na ca tathApi dhAtvartheti vyartha gacchatItyAdau pUrvadezasyApi karmatvApattiH, tathApi pratyayopanIto yaH parasamavetavyApArastajanya phalaM vibhAgastacchAlitvAt tadupAdAne ca na tathApattiH / tasya dhAtvarthatvAbhAvAt / atra parasamavetatvaM karmapratyayArthaH / tasya ca ka khyAtasthale AkhyAtArthavyApAre karmAkhyAtasthale ca niSkRSTamate tRtIyArthavyApAra evAnvaya iti / paratvaM tu dhAtvarthe AdheyatAsaMbandhena yadanveti tadapekSayA dhAtvarthe'dhikaraNatAsaMbandhena yatrAnveti tadapekSayA ca bodhyam / itthaM ca grAmaM gacchatItyAdau grAmavRttisaMyogajanakagrAmabhinnasamavetavyApAravAMzcaitraH / caitreNa grAmo gamyate ityatra caitravRttigrAmabhinnasamavetavyApArajanyasaMyogazAlI grAma iti bodhaH / nanu kartAkhyAtakarmAkhyAtayorvyApAratvarUpaikadharmAvacchinnabodhakatve kathamekatra kartRpratyayavyavahAro'ta Aha-phalavyApArayoriti / tathA ca phalasya vizeSaNatve vyApArasya vizeSyatve kartRpratyaya iti vyavahAraH / evaM phalasya vizeSyatve vyApArasya vizeSaNatvena ca karmapratyayavyavahAra iti bhaavH| nanu karmAkhyAtasthale dhAtvarthaphalasya sAkSAnnAmArthe'nvayabodhAGgIkAre nAmArtha. dhAtvarthayoH sAkSAr3hedAnvayabodho nAGgIkriyate iti vyutpattibhaGga ityata Ai1 caitra iti yAvat-iti pAThaH /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] maakhyaatshktivaadH| 161 vastutastviti / adhikaraNatvamityAdiprathamAntadvayasya pUrvokta-artha ityenAvayaH / nanu karmAkhyAtavatkarmakRto'tyAzrayatvabodhakatve tasya nAmArthe'nvayavodhAprasaGgaH, nAmArthayo/denAnvayasyAnaGgIkArAdityata Aha-karmakRta iti / Azraya iti / phalasyetyAdiH / kartRkRto yatnAzrayabodhakatve ekAkArabodhajanakatvarakSArthamAkhyAtasyApi yatnatvaviziSTazaktatvApattirata Aha-kartRkRta iti / kartRkarmetyAdi / upadarzitobhayasthale kartRkarmabhyAM saha kRtpratyayArthAbhedAnvayabodhasyAnubhavavirodhAdityarthaH / jAnAtItyAdiprayoga iti / AkhyAtakarmakartRkRtAmiti zeSaH / pUrvoktaiva rItiriti / AzrayatvaviSayakatve kAkhyAtakarmAkhyAtayorAzrayaviSayau ca kartRkRtkarmakRtorartha ityarthaH / subartha evetyAdi / pacyata ityatra vyApAratyAkhyAtArthatvAbhAvAt phale vartamAnatvAnvayabodhAGgIkAre vyApArAsattvadazAyAM phalasattvadazAyAmapi pacyata iti prayogApattiH / evaM pakka ityAdAvAkhyAtasyAbhAvena tadarthavyApAre'tItvasya bodha iti vaktumazakyatvena dhAtvarthaphale'tItatvasyAnvayAGgIkAre phalasattvadazAyAM vyApAranAzadazAyAM pakvastaNDula iti prayogAnupapattizceti bhAva: / vartamAnatvAdItyAdinA atItatvAdiparigrahaH / nanu pacamAna ityAdau zAnacpratyayArthaikadeze vyApAra eva vartamAnatvAderanvayaH svIkartavyaH / tathAca padArthaH padArthenAnveti, na tu padArthaMkadezeneti vyutpattibhaGga ityata Aha-pacamAna ityAdi / tathAca prakRtasthale tAdRzavyutpatteH saGkocaH kalpyata iti bhAvaH / __ sarvatra tAdRzavyutpattisvIkAre tvAha-stAM veti / nanvevaM sati tatra vyApArAzrayatAbodhasyAnubhavasiddhasya lopaprasaGga ityata Aha-viziSTamiti | AzrayatAsaMbandhena vyApAraviziSTAzrayatvamityarthaH / manvayalabhyamiti / ekapadopasthApitayorarthayoH parasparamanvayabodhAGgIkAreNAkAGkSAkAryakAraNabhAvasiddhazAbdabodhaviSaya ityarthaH / tathAcakapadopasthApyayoH parasparamanvayabodhe bAdhakAbhAvena tAdRzaviziSTArthabodho nAnupapanna iti bhAvaH / nanvekapadopasthApyayorarthayoH parasparamanvayabodho vyutpattisiddha ityatra mAnAbhAva ityata aah-evkaarsyeti| tathAcaikapadopasthApyayorarthayoH parasparamanvayabodhAnaGgIkAre pArtha eva dhanurdhara ityAdau pArthAnyayogavyavacchedabodho'nupapannaH / evakArasyApi anyayoge vyavacchede ca pratyekaM zaktidvayasvIkAreNopadarzitAnupapattigrastatvAditi bhAvaH / nanvevakArasyobhayazaktirna svIkriyate kintvanyayogapratiyogikatvaviziSTavyavaccheda eva / tathAcopadarzitAnvayabodho nAnupapanna ityata Aha-anyayogetyAdi /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH anyyogprtiyogiktvvishissttvyvcchedmaatrsyetyrthH| atiprasaktatvAditi / sarvasAdhAraNatvAdityarthaH / tathA ca pArtha eva dhanurdhara ityAdivat , caitra eva dhanurdhara ityAdiprayogApatti: / caitrAnyayogaghaTobhayavyavacchedasya caitrAnyayogapratiyogikasya dhanurdhare vidyamAnatvAditi bhAvaH / nanvanyayogatvAvacchinnapratiyogitAkavyavaccheda eva evakArazakyaH / tathA ca na caitra eva dhanurdhara ityAdiprayogaH / pArtharUpadhanurdhare caitrAnyayogasya vidyamAnatayA dhanurdharatvAvacchedena caitrAnyayogatvAvacchinnAbhAvAsattvAdatastatra doSamAha-anyayogatvAvacchinnetyAdi / anyayogatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchedasya zakyatve anyatAdAtmyatvAvacchinnapratiyogitAkavyavacchedasya zakyatve shkyaaprsiddhiH| pArtha eva dhanurdhara ityAdau anytaadaatmytvaavcchinnprtiyogitaakaabhaavruupshkyaaprsiddhiH| pRthivyAmeva gandha ityAdau anyasamavetatvAvacchinnAbhAvarUpazakyA. prasiddhidoSo na saMbhavati / asamavete tasya prasiddhisaMbhavAt / atastatra doSamAha-bAdhitatvaM ceti / pRthivyAmeva gandha ityAdau gandhe anyasamavetatvAbhAvasya bAdhitatvaM cetyarthaH / nanu tatra gaMdhe anyasamavetatvavyavacchedasya bAdhitatve'pi pRthivyannasamavetatvAbhAvasya tatrAbAdhasatvena bodhasaMbhavAt / evaM pArtha eva dhanurdhara ityAdau bhanyatAdAtmyAbhAvAprasiddhAvapi pArthAnyatAdAtmyAbhAvasya prasiddhisaMbhavena bodhasaMbhavAdato dUSaNAntaramAhapArtha evetyAdAviti / tasya pArthAnyatAdAtmyatvAvacchinna pratiyogitAkavyevacchedasya tato'nyatvAt / evakArazakyatAvacchedakAvacchinnAnyatvAt / zakyatAvacchedakAvacchinnasyaiva padAdupasthitisaMbhavena evakArAtpArthAnyatAdAtmyavyavacchedasya pratyayAsaMbhava iti bhAvaH / nanu svAnyatAdAtmyatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAdI evakArasya zaktiH kalpanIyA / atra svapadaM yatpadasamabhivyAhRtavibhaktisamabhivyAhRta evakAraH zrutastatparam / tathA ca nopadarzitAnupapattistatrAdoSamAha-svAnyetyAdi / svatvasyAnanugamAt / pArthapRthivyAdisAdhAraNAnugatasvatvasyAbhAvAt / pArthAnyayogavyavacchedAdau evakArasya nAnAzaktikalpane zaktyAnantyam / tathAcAnantazaktikalpanabhiyA upadarzitaprakAro nAdaraNIya iti bhAvaH / nanvevakArasyAnyasmin yoge vyavacchede ca nAnAzaktivAdimate kathaM pArtha eva dhanurdhara ityAdau pArthAnyatAdAtmyavyavacchedabodha ityata AhatasmAdityAdi / yathA nIlo ghaTo nAstItyAdau ghaTatvAvacchinne nIlasyAnvayena nIlaghaTatvAvacchinnAbhAva: pratIyate tathA pArtha evetyAdau evakArArtha anyaika
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / deze bhede pArthasyAnvayenAnyasya ca yoge'nvayo na yogasya ca vyavacchede'nvaye pArthAnyatAdAtmyavyavacchedaH pratIyate iti samuditagranthArthaH / nanu kartRkRdarthavyApArAzrayaikadeze vyApAre vartamAnatvAdyanvayasvIkAre maNDanamate padArthaH padAthanonvati na tu padArthaikadeza iti vyutpattisaGkoca eva doSaH / vyApArAzrayayastasya nAnAzakyatvenAnantazaktikalpanAprasaGga ityata Aha- samAnaM ceti / tathAcAkhyAtasya kRtitvena kRtau zaktivAdinApi kartRkRdarthakRtyAzrayaikadeze kRtau vartamAnatvAderanvayAbhyupagame upadarzitavyutpattibhaGgaH / kartRkRtaH kRtAvAzraye ca zaktidvayasvIkAre'nantazaktikalpanAprasaGgo'vazyamabhyupeya iti matayespi samAnamiti bhAvaH / nanu AkhyAtakartRkRtorvyApAratadAzrayayoH zakyatve saMyujyate saMyukta ityAdAvapi tathaiva vaktavyatayA yujadhAtoH sakarmakatvApattiH / pratyayopanItadhAtvarthAnukUlavyApArajanya phalazAlitvarUpakarmatvasya tatra vRkSAdau saMbhavAdityata Aha- dhAtvarthetyAdi / tathA ca tatra pratyayasya vyApArArthakatve tathAvidhavyApAravirahiNi vRkSe tAdRzapratyayAnupapattiriti bhAvaH / nanvadRSTavadAtmasaMyogAdirUpavyApArasya tatra vRkSAdau sarvadA sattvena tatra tathAvidhavyApAraviraha evAprasiddha iti saMyujyata ityAdau pratyayasya vyApArArthakatvenoktAnupapattirato dUSaNAntaramAha-saMyogamAtrapratItezceti / mAtrapadena vyApAravyavacchedaH / tathAca tathA sati tatra vyApArasyApi bodhaH syAditi bhAvaH / na karmatvamiti / vyApArasya pratyayopanItatvAbhAvena pratyayopanItatAdRzavyApArajanyaphalazAlitvarUpakarmatvasya tatra kvApyabhAvAnna sakarmatvamiti bhAvaH / nanu ghaJo vyApArArthatve bhAve ghaJatyanuzAsanavirodhaH / tAdRzAnuzAsane ghaJaH prayogasAdhutvamAtrapratIterata Aha-saMyoga ityAdAviti / tathA ca tAdRzAnuzAsanaM tatsthalAbhiprAyakamiti na doSa iti bhAvaH / tatretyAdi / tatra lakSaNayA tAdRzAnubhavopapAdane tu lAghavAdyatnatvamevAkhyAtazakyatAvacchedakaM yuktamiti bhAvaH / maNDanamate doSAntaramAha - phaleti / tathA ca ' pAkAnukUlA sAdhAraNavyApArAbhAvavati adRSTAdirUpasAdhAraNavyApAravati puruSe pacatItyAdiprayogaprasaGgo maNDanamate durvAra iti bhAvaH / nanvasAdhAraNajanakatAzrayavyApArasyAkhyAtArthatvenoktadoSa ityata Aha-vibhAgAdIti / calati, iSTApattiH saMbhavatItyato nizcalAdAvityuktam // 16 // ( jaya0 ) maNDanamataM maMDayannAha - dhAtorartha iti / phalaM ca vikli - tyAdi / phalAvacchinnavyApArasyAryatve nAgRhItavizeSaNanyAyena phalamAtrasyaiva 1 khaNDayannAhetyanyatra / ciMtyametatsudhIbhiH /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tattvaucityAditi bhaavH| anukUlatvasya saMsargatve lAghavamabhipretyAha-vyApAramAtramiti / nanvevaM jAnAtItyAdau dhAtvartha eva vartamAnatvAderanvayAdatrApi tathAtve phalAnutpAdakAle vyApArasattve pakSyatIti syAt, na tu pacatIti vyApAra* vigame ca phalasattve pacatIti syAnna tu papAcetyatrAha-laDAdIti / yathAsaMkhye. naanvyH| vartamAnatvAdItyAdipadAdatItatvabhaviSyatvayoH parigrahaH / iSTasAdhanatvAdItyAdipadAkRtisAdhyatvabalavadaniSTAjanakatvaparigrahaH / tatraiva AkhyAtArthavyApAra eva / ___ dhAtoH phalArthatve bhAvapratyayaghanAdenirarthakatve vakSyamANadoSAdAha-bhAvapratyayasyeti / atrAnukUlatAkRtyAdivyAvRttA prAhyA / tena caitra indhanAdikaM vA pAkavadityAdirna vyavahAraH / tAdRzAnukUlatA saMsarga ityeva jyAyaH / nanu vyApArabhaviSyatvAtItatvavartamAnatvAnAmeva paraMparayA phale'nvayo vAcya iti na pUrvoktadoSo'ta Aha-nApIti / mitha iti / uttarasaMyogarUpadhAtvarthaphalasya dviniSThatvAditi bhaavH| ___ nanvevaM dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvarUpaM karmatvaM vyAhatamata Ahapratyayeti / caitro grAmaM gacchatItyAdau caitrabhinne prAmAdyavayave samaveto yo AmAdirUpo vyApArastajanyasaMyogAdirUpaphalazAlinazcaitrasya vAraNAya pratyayopanItatvaM vyApAravizeSaNam / grAmAdistu na pratyayopanIta iti bhAvaH / pratyayopanItasvaspaMdajanyadhAtvarthasaMyogAdyAtmakaphalazAlini caitrai'tiprasaGgavAraNAya 'parasamaveteti / gamanAtmakazca vyApAro na caitrAnyasamaveta iti bhAvaH / caitro gacchatItyAdau pratyayopanItaH parasamavetaH sUryakriyAdirUpavartamAnatvAdi. stajanyasaMyogabhAgitvam / caitro gantetyAdau pratyayopanItavyApArAzrayazcaitro'pi caitrAvayave samavetastajanyaphalazAlitvaM caitre'pIti punarativyAptervAraNAya vyApAreti / vyApAratvena prtyyopniitetyrthH| tAdRzavyApArajanyasAkSAtkArazAlina Atmano gamanAdijanyavibhAgazAlinaH pUrvadezAdezca vAraNAya dhAtvartheti / taddhAtvarthetyarthaH / phaleti svarUpakathanam / phalAderdhAtvAdilabhyatvAdAdheyatvadvitIyArthamAha-phaleti / AdipadAbhyAM karmakartRkRdyogaSaSThayAH parigrahaH / anvayaprakAramAha-evaM ceti / atra phalavizeSo viklittiH / vyApAraH kRtirna tu vahnisaMyogastasya caitrAvRttitvAt / gacchatItyAdau ca kriyA sthAdisAdhAraNyAditi bodhyam / nanu yadyubhayatraiva vyApAro'rthastadA kartRkarmapratyayavyavahArabhedo na syAdata Aha-phaleti / tathA ca phalavizeSaNakasvArthavyApAravizeSyakabodha
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 165 janakapratyayatvaM kartRpratyayatvaM svArthavyApAravizeSaNakaphalavizeSyakabodhajanakapratyayatvaM ca karmapratyayatvamiti bhAvaH / idamupalakSaNam / kartRkarmaNormukhyavizeSyatAnibandhano'pi vyavahArabhedo bodhyaH / saMkhyAkAlAdibhedaviziSTa-dhAtUttarapratyayajanyopasthiterdhAtvarthavizeSaNakabodhe tantratvAt , dhAtvarthatya phalasya bhedena prAtipadikArthe'nvayasyAvyutpannatvAcAhavastutastviti / itthaM ca caitreNa pacyate taMDula ityatra caitrastRtIyAtheM vyApAre, vyApAraH phale, phalamadhikaraNatve, adhikaraNatvaM ca taNDule prakAra iti bodhyam / phalAzraya iti / tathA ca caitreNa grAmo gata ityatra tRtIyArthoM vyApAraH, sa ca dhAtvarthe phale, phalaM cAzraye, AzrayazcAbhedena grAmAdAvanvetIti bhAvaH / vyApArAzraya iti / caitro grAmaM gata ityAdAviti bhAvaH / sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt abhedAnvayAnurodhAt / vanvevaM jAnAtItyAdau phalavyApArayorapratIteH kA gatirata Aha-jAnAtyAdAviti / tatra dhAtorzAnAdikaM, pratyayasyAzrayaviSayatvAdikaM vartamAnatvAdikaM cArthaH / vartamAnatvAdezca dhAtvartha evAnvaya iti bhAvaH / pUrva samAnapadopAttatvapratyAsattyA vyApAre vartamAnatvAdyanvaya ityuktam / __ vyApArasya karmAkhyAtasthale tRtIyArthatve ca kutra tadanvaya ityata Ahasubartha iti / tRtIyA kartRvihitaSaSThayoH sAdhAraNatvAya subarthatvenAbhihitam / vartamAnatvAdItyAdipadAdatItatva-bhaviSyatvayorliGAdAviSTasAdhanatvAdezca pariprahaH / phalArthakaghAtUttarapratyayAdhInavartamAnatvAdyanvayabodhe pratyayajanyavyApAropasthitireva tantramiti bhAvaH / nanu pacamAna ityAdau kartRkRdathaikadeze vyApAre kathaM vartamAnatvAdyanvaya ityata Aha-pacamAna iti / vartamAnatvAtItatvabhedenodAharaNadvayam / stAM veti / tathA ca vyApArasya naikadezatvamiti bhAvaH / nanvekapadAthayoH parasparAnvayasyAvyutpannatvAtkayaM vyApArAnvitAzrayarUpaviziSTalAbha ityatrAha-evakArasyaiveti / tathA ca tatraivAtrApi tathAnvayo nAvyutpanna iti bhAvaH / nanu tatrAnyayogavyavacchedo viziSTa evArtho'svityata Aha-anyayogapratiyogiketi / atiprasaktatvAditi / tathA ca sattvAdiniSThasya pRthivyanyasamavetatvasya dravyatve'pyabhAvasattvAtpRthivyAmeva dravyatvamityAdiprayogaprasaGga iti bhAvaH / zakyA prasiddhiriti / pArtha eva dhanurdhara ityAdAvanyatAdAtmyatvAdyavacchinnasya kevalAnvayitvAttadavacchinnavyavacchedo'prasiddha ityarthaH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH na ca pRthivyAmeva gandha ityAdAvanyasamavatetvatvAvacchinnAbhAvo nAprasiddha iti vAcyam / samavetatvatvApekSayA'nyasamavetatvatvasya gurutvena tatrApi tadavacchinnAbhAvAprasiddhitAdavasthyAt / yadi ca gurudharmo'pi pratiyogitAvacchedakastadAtrAprasiddherabhAvAtsarvasAdhAraNaM doSamAha-bAdhitatvaM ceti / anyasamavetatvatvAvacchinnAbhAvaH sAmAnyAdau prasiddho'pi gandhAdau bAdhita: pRthivyA api jalAdhapekSayAnyatvAditi bhAvaH / nana bAdhAnavatArasthale tatprasiddhirastvata Aha-pArthe evetyAdi / pArtha iti saptamyantam / pArtha eva dhanurdharatvamityAdI paarthaanysmvettvtvaavcchinnvyvcchedsyaaprtyyprsnggaadityrthH| tasya pArthAnyasamavetatvatvAvacchinnavyavacchedasya / tata: anysmvettvtvaavcchinnvyvcchedaat| asamavetamAtraniSThAt / tathA ca zakyatAvacchedakAnAkrAntatvAt tadvodho na syAditi bhAvaH / pArtha eva dhanurdhara ityabhiprAyeNAnyatAdAtmyatvAvacchinnAbhAvasyAprasiddhatvena tasya tato'nyatvAdityasyAsaMgatirbodhyA / evakAratvameva zaktatAvacchedakaM, na tu tattatsthalIyaivakAratvam / yena prakRtasthalIyaivakArazakyA prasiddhayA tata ityasyAnupapattiH syAt / itthaM ca tata evakArazakyatAvacchedakAvacchinnAdanyasamavetatvatvAvacchinnAbhAvAdityartha ityapi bramaH / nanu bhavanmate'pyanyayogasya vyavacchede pratiyogitAmAtreNAnyayogatvAvacchinnapratiyogitayA vA'nvaye vivakSitArthAlAbha ityata Aha-nIlo ghaTo nAstIti / yathA naarthAbhAve vizeSaNatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasya vyutpattibalAdbhAnaM tathA yathAzrata evakArArthavyavacchede'pIti bhAvaH / idaM ekapadArthayoH parasparAnvayitvam / tathA ca kRtivartamAnatvayorekapadArthayoH parasparAnvayavadatrApi tathA'nvayo nAvyutpanna iti bhAvaH / nanvevamAkhyAtamAtrasya vyApAravAcitve saMyujiprabhRterapi sakarmakatve caitro grAmaM saMyujyate ityAdiprayogaH syAdata Aha-dhAtvartheti / dhAtvartha: saMyogastadanukUlavyApAraH kriyArUpa: / nanvevamapi saMyujyata ityatra caitrasya saMyogAnukUlakarmavattve bAdhavirahAdvayApAravAnityasaMbhavAtsakarmakatvaM syAdata AhasaMyogavattvamAtreti / tathA cAtra naiyAyikAnAmivAsmAkamapyAkhyAtasyAzrayatvaM kRtazcAzraya evArtha iti pratyayopanItavyApArAbhAvAnna sakarmakatvamiti bhaavH| nanvevamapi saMyoga ityAdau ghanAdinA vyApArAbhidhAnAddhAtoH sakarmakatvaM syAdata Aha-saMyoga iti / maMDanenAnuktasyAbhidhAnAnmaMDanamatAnuyAyina ityuktam / pAketi / pAkasya dhAtvarthatvAbhAvAdyatnatvena yatnasya cAkhyAtArthatvAbhAvAt pAkAnukUlayatnatvena bodho na syAdityarthaH / nanu tAdRzabodho lakSaNayA zakti 1 anyasamavetetyapi pAThAntaram /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranthaH] AkhyAtazaktivAdaH / tatra tatra tattatphalAnukUlatattadvayApAravizeSa eva dhAtvarthaH / sarvatra dhAtvAzrayatvameva kartatvaM saMkhyAvarta. mAnatvAdikaM kacidAzrayatvAdikamapi vA AkhyAtArthe iti gurumatamapi tatra tatra tAdRzayatnAnanubhavaprasaGgAdanupAdeyam // 17 // iti mahopAdhyAya-zrIraghunAthaziromaNibhaTTAcAryakRta AkhyAtavAdaH smaaptH| bhrameNa vA bhaviSyatItyata Aha-phaleti / nanvasAdhAraNAnukUlatvasya saMsargatvAnnAyamapItyata Aha-vibhAgeti / vibhAgAdyanukUlaspandasya tyajighAtvarthatvAnnAtiprasaMga iti bhAvaH / nanu vibhAgasya paraMparayA kRtau yAdRzamanukUlatvaM tAdRza eva saMsarga iti nAyamapi doSa iti cet, tathApi nirAkRtaM prAgeva vyApAratvasyAkhyAtazakyatAvacchedakatvaM yatnatvasya lAghavena tattvaucityAt / ghanAdeH zakyantarakalpanAyAM gauravAjAnAti saMyujyate jAnIyAtsaMyujyAdityAdau dhAtvarthe pratyayAryAnvayasya klRptatvAtsarvatra tathAtvaucityAcca / kiM ca kvAcitkaspaMdAdirUpakriyAyA api dhAtunA pratipAdanAtspaMdatvAdeH saMyogatvAdyapekSayA gurutvAbhAvAcca zakyatAvacchedakatvaM durvAram / yatra ca phalApekSayA vyApAro gurustatrAstu phalamevArtho vyApAre lakSaNA, pRthakzakterevopagamAditi dik // 16 // (mathu0 ) gurumatamAha-tatra tatretyAdinA / tattatphaleti / tAni tAni phalAni saMyogavibhAga-viklitti-svatva vizeSAdirUpANi, tadanukUlo vyApAravizeSaH gami-tyaji-pacInAM kartuH spandatvadadAtyAderzAnarUpa ityAdivyApAravizeSa ityatra vizeSapadopAdAnAt nodanAdRSTatajanakakRtyAdivyudAsaH / paceH sAkSAdviklittijanakasya taNDulAvayava kriyAdeyudAsaH / tasya pacyarthatve taNDulaM pacatItyAdau taNDulapadasya taNDulAvayavaparatayA parasamavetasya dvitIyArthasya dhAtvarthasAkSAdviklittijanakaspandasya pacyarthatve'pi pacatItyAdau caitrAdeH svajanakakRtyAdimatvasaMvandhena dhAtvarthAzrayatvAditi bhaavH| AzrayatvAdikamiti / AdipadAtpratiyogitvaparigrahaH / bhAvakarmAkhyAtavAraNAya kvacidityuktam / karmAkhyAtasya phalamevArthaH / tAdRzeti / vartamAnatvAdiviziSTetyarthaH / tAhazAnubhavaH svArasikatvena vizeSaNIyaH / tena lakSaNayA tatra yatnAnubhava iti
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH nirastam / idamupalakSaNam / yatnatvAdikamupekSya AzrayatvAdergurutvAdityapi godhyamiti dik // 17 // iti mahAmahopAdhyAya-zrImathurAnAthatarkavAgIza viracitamAkhyAtavAdarahasyaM samAptam / (rAma) gurumataM dUSayitumAha-tatra tatreti / pacati-gacchatIyAdAvityarthaH / pacatItyAdau viklityanukUlavyApAro'dhaH santApanAdiH / gaccha. tItyAdau saMyogAnukUlavyApAra ityarthaH / nanvevaM nyAyamatAvizeSa ityata Ahasarvatreti / dhAtvarthAzrayatvaM ca kvacit paramparayA kvacicca sAkSAdityarthaH / tathA cAzrayatAsaMbandhena dhAtvarthasya caitrAdAvanvayaH / sAkSAdbhedena nAmArthadhA. tvarthaprakArakAnvayabodhazcAvyutpanna eveti bhAvaH / nanvevamAkhyAtArthaH ko bhavi. jyatItyAkAGkSAyAmAha-saMkhyeti / pacatItyAdau vartamAnatvAdikamAkhyAtArthaH / nAmArthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayasyAvyutpannatvamate svAha--kvaciditi / pacatItyAdAvAzrayatvamAkhyAtArtha iti na nAmArthadhAtvarthayorityAdivyutpatti. virodha iti bhAvaH / nazyatItyAdau pratiyogitvasyaivAkhyAtArthatve kvacidityu. ktam / AzrayatvAdItyAdipadena kvacitpratiyogitvamityasya saMgrahaH / gurumatamapItyasyAupAdeyamityanenAnvayaH / anupAdeyatve hetumAha-tatra tatreti / pacati gacchatItyAdAvityarthaH / vastutastu caitraH pacatItyAdiprayogo na syAt pAkAdeviklittyanukUlavyApArasya sthAlIvahnisaMyogAderAzrayatvasya caitrAdAvabhAvAta pAkavizeSyakAnukUlakRtimattvAdirUpaparamparAsaMbandhenAzrayatvaM ca na prAmANika tathAnubhavavirahAt / api ca tAdRzaparamparAsaMbandhAvacchinAzrayatvatvApekSayA lAghavena kRtitvajAteH zakyatAvacchedakatAyA eva yuktavAdityAdi svayamUhanIyamiti sNkssepH| iti zrImahAmahopAdhyAya-rAmacandranyAyavAgIzabhaTTAcArya viracitAkhyAtavAdaTippaNI smaaptaa| ( raghu0 ) prAbhAkaramatamupanyasya tatra dUSaNamAha-tatra tatretyAdinA / tatra tatra gacchatItyAdau / tattatphaleti / saMyogavibhAgAdItyarthaH / 'kvacidA zrayatvAdikamapIti / bhAvAkhyAtasthale AzrayatvAderabhAvAtkvaciditi / prasaGgAditi / lakSaNAdinA tAdRzAnubhavopapAdane tu lAghavatarkasyaiva zaraNIkaraNIyasvAditi bhaavH| iti zrIraghudevabhaTTAcAryakRtAkhyAtavAdaTippaNI samAptA / (jaya0 ) gurumatamAha-tatra tatreti / tAni tAni saMyogavibhAgaviklityAdirUpANi / tadanukUlo vyApAro gamityajyoH spandaH / paceramisaMyogaH,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranthaH] AkhyAtazaktivAdaH / 169 vizeSa: anyadIyagamanAnukUlanodanAdRSTajanakakRtyAdivyAvRttaH / sarvatraiSAM vRttirna bhavatItyata uktaM tatra tatreti / gamityajyAdidhAtuvizeSe ityarthaH / dhAtvarthAzrayatvaM tattaddhAtusamabhivyAhRtAkhyAtapratipAdyastattaddhAtvarthasaMbandhaH / tatra ca gamityajidhAtvarthasya tu saMyogavibhAgAnukUlassaMdasyAzrayatvaM kartaryavyAhatameva / pacyAdyarthAmisaMyogAdyAzrayatvasya kartaryabhAve'pi svajanakakRtisaMbandhena tatsaMbandhitvaM caitrAdAvavyAhataM tadeva caakhyaataarthH| yattu viklittyanukUlA kRtireva pacyarthaH, kRterapi kriyAdvArA viklittyanukUlatvAditi, tanna, viklittyanukUlakRtivigamepi pAko vidyata ityAdiprayogAt / pAka ityAdau tejaHsaMyogaH, pacatItyAdau tadanukUlA kRtiH pacyartha ityapi kecit / AkhyAtArthaH kimityatrAha-saMkhyeti / AdipadAdatItatvAdISTasAdhanatvAderAtmanepadArthasya phalasya grahaNam / dhAtvathasya nAmArthe bhedenAnvayo nAstIti svoktamanusRtyAha-kaciditi / AdipadAnnazyatItyAdau prtiyogitvprigrhH| karmAkhyAte phalArthake bhAvAkhyAte cAzrayatvAdyarthatvAbhAvAtvacidityuktam / tatra tatra caitraH pacati, suMdaraH pacatItyAdau / maNDanamatadUSaNenaiva tanmataM dUSitamityasmatkRta-zabdAlokarahasye vistaraH / / 17 // apUri jayarAmeNa vibudhAnandadAyinI / AkhyAtavAdavyAkhyAnasudhA kaNThe nighIyatAm // 1 // iti zrIjayarAmanyAyapaJcAnanakRtA''khyAtavAdaTIkA smaaptaa|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH ziromaNikRtAkhyAtazaktivAdaH / AkhyAtasya yatno vAcyaH pacati pAkaM karotIti yatnArthakakarotinA sarvAkhyAtavivaraNAt / vyavaharAdiva bAdhakaM vinA vivaraNAdapi vyutpatteH kirotItyAdiyatnaprazne pacatItyAdyuttarasya yatnArthakatvaM vinAnupapattezca / acetane ratho gacchatItyAdau ca anukUlavyApAre lakSaNeti prAzvaH // 1 // . nyAyavAcaspatikRtA vyaakhyaa| AkhyAtasyeti / abhiyuktAnAM tAdRzaparibhASAviSayatvarUpaM AkhyAtatvaM na zakyatAvacchedakaM tadajJAne'pi zAbdabodhAt / kiMtu tiGAdikam / tattvaM dazalakArasAdhAraNaM tathA, tadajJAne zaktibhramAcchAbdadhIriti kecit / evaM sati AkhyAtatvasyaiva tathAtvaucityAt / zakyatAvacchedakalAghavAdezca sarvatra tatpadasyaiva zaktikalpanAt / ghaTAdipadAnAM zakti vilopApatteriti / evaM kRte'pi yatne zaktiH / laTaH zatRzAnacAviti sUtreNa laTastayorAdezatvAvagamAt / kiMca tikAdikameva / vartamAnasvAdiyatnayorekocAraNAntabhAve sA puSpavantAdipadavat zakyatAvacchedakam, ataevAtItayatne vartamAnabodhe na tAtparyam / tatra pacatItyAdi na prayogaH / uktapuSpadantAvitivat / anyathA lakArasya tatra sattvAt sAmAnyataH kevalayalabhAnApatteH, yatno vaacyH| yatnatvaM vaacytaavcchedkmityrthH| sarvAkhyAteti / vyApArabodhakasarvAkhyAtetyarthaH / zakyAbodhakatvenobhayamatasiddhasarvAkhyAtetyartha iti vA / tena nazyatItyAdau tathA vivaraNe'pi na kSatiH / athavA sarvAkhyAta-vibhAjakopAdheryasnArthaka-pacavitrIyamANArthakavRttitvAdityarthaH / pacetpAkaM kuryAdityAdinA liDAparthasyApi vivaraNAt / vivaraNaM tadarthabodhAbhiprAyapUrvakatadarthasvAbhimatakathanam / pacati pAkaM karo 1 yatnavAcakatvam i. pAThaH / 2 'zaktigrahAt' i. pAThaH / 3 tIti prazne i. paatthH| 4 tyuttara-iti pAThaH /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatnktivaadH| 151 tIti vivaraNadharmyaze zahivAraNAyAha-bAdhakaM vineti / ratho gacchatItyAdI vyApAvivaraNe'pi tatvasya gurutvAnna zakyatAvacchedakatvam / ato bAdhakaM kneitIti kecit vivaraNAdAyAti tdaahuH| zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakrozAnavAkyAvyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtte vadanti sAnidhyataH siddhapadasya vRhaaH| vivaraNaM cAtumAnavidhayA zaktigrAhakatvam / yatnavaM AkhyAtavAcyatAvaccheda. kam / yatnatvaviziSTabodhakaM tadIyavivaraNaviSayatAvacchedakatvAt / abhiyuktAnavAcyatAvacchedakatvena tAtparyaviSayAdvA / AkhyAtaM yatnatvaviziSTabodhakam / yalatvaviziSTabodhakapadAbhiLapyamAnArthakatvAt , iti vA anumAnam / nanu vivaraNaM sandigdhama, mImAMsakairvyApAravAnityeva vivaraNA-yadvA / anyalabhyatvaM dharmiNi zaktau yathA bAdhakaM tathA'nyalabhyatvayale'pi ityAzayenAha-kiM karotIti / yadUpaviziSTe prabhaviSayatvasambandhaH prabhavAkyena pratipAyate tadrUpaviziSTa vizeSadharmeNa tatsambandhabodhakottaravAkyAdeva pramanivRttiH / tathA ca kiMviSayakayatnavAniti prazne pacatIti vAkyasya pAkaviSayakayatnavAnityarthakasvaM vinaanupptterityrthH| kimicchatIti prazne ghaTamicchatItyuttaravat / yadyapi kiM karotIti prazne pAkamityevottaramucitaM tathApi saMzayanivartakaviziSTArthabodhakottaravAkyaprayoga eva sAmpradAyika ityabhiprAyeNedam / acetane acetanAnvitArthabodhake // 1 // rAmakRSNanirmitA vyaakhyaa| mukundacaraNadvandvamAdhAya hRdayAmbuje / AkhyAtavAdasavyAkhyA rAmakRSNena tanyate // 1 // AkhyAtasyeti / ytntvmaakhyaatvaacytaavcchedkmityrthH| tena vyApArazaktivAdinA yatne sAmAnyata: zaktisvIkAre'pi na siddhasAdhanam / evaM ca yatnatvamAkhyAtavAcyatAvacchedakam / tattvabodhakavivaraNavatvAditi pryogH| vivaraNaM pramANatvavyApyamiti hetau ttprveshH| bAdhakamiti / kutracidAzrayatvapratiyogitvAdivivaraNe'pi gauravAnna tatra zaktirityarthaH / vyutpattariti / vyutpatti: zaktigrahaH / kozAdivat pikaH kokila ityAdivivaraNe yathA kokila: pikapadavAcya iti bodhastathA pacati pAkaM karotItyAdivivaraNasyApi tattadarthe tattatpadavAcyatAbodhakatvamiti vivaraNaM zaktigrAhakamiti bhaavH| evaM vivaraNasthale samabhivyAhArAntarasthapadArthakathanam / kozasthale tu samabhivyAhArasthasyaivArthakathanamiti bhedaH / tAdRzaM vivaraNaM na sarvasaMmatamata Aha
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH kimiti / etAdRzapraznottarabhAvastu sarvasaMmata itybhipraayH| yadvA-pAkamityazabdArthakarmatvasya vivaraNavadidamupapatsyata ityAzaGkAyAmAha-kimiti / kimAdizabdasya praznaviSayatvena rUpeNa shkteH| kiM karotItyAdivAkyena praznaviSayanirUpitaviSayitAzrayakRtyAzrayatAvAniti janito bodhH| kRtiviSayasya praznaviSayatvamAdAya paryavasyatIti tAzapraznanivRttaye pacatItyuttaram / prazno yadyapi jijJAsaiva, sA ca sAmAnyato na sambhavati, svkaarnniibhuutjnyaansyaivaanttHsiddhtvaat| ata eva sAmAnyato ghaTajJAnecchA na sambhavati, kAraNIbhUtaghaTajJAnajJAnasyaiva ghaTajJAnatvAt / kintvasiddhapratyakSAdigocarA bhavati / tathA ca prakRtepyuktarItyA praznaviSayaviSayakajJAnasattvAt sAmAnyato jijJAsA durlabhA, tathApi vastugatyA ye kRtiviSayatvavyApyapAkatvAdiprakArakAH pacati gacchatItyAdi. pratyayA: tadanyatareSveva kRtiviSayagocarajJAnatvAdi...sAmAnyarUpeNecchA / sA ca tadanyatarasiddhAveva nivartate / ataeva kiM pacatItyAdAvapi odanaM pacati sUpaM pacatItyAdiprakArakajJAnAnAmanyatameSveva sAmAnyata icchA / sA ca odarna pacatItyAyekatarajJAne jAta eva nivartata iti kiMzabdAttAdRzajijJAsAvizeSamavagatya zrotustathaivottaraM praznavAkyasthapacatItyanena sAkAGkSa kadAcidodanamiti, kaMdAcidodanaM pacatIti / evaM kiM dravyamityAdAvapi / dravyatvavyApyaghaTatvapaTatvAditatprakArakajJAneSveva dravyatvavyApyaprakArakajJAnatvena dravyajJAnatvena jJAnatvena vA jijJAsA / uttaramapi tadanurUpameva / pratibandhakazca tAdRzajijJAsAyAH sAmAdhikaraNyena svaviSaya eveti na kA'pyanupapattiH / evaM nirvahiH syAnnidhUmaH syAdityAdizabdasthale nirvahnitvaprakAraka-parvatajJAnaprayukta-nighUmatvaprakArakazAnaviSayo'yamiti bodhaH syAtpadanirdhUmapadanirvahnipadailakSaNAdinA samarthanIyaH / ata eva nidhUmatvaprakAraka-parvatajJAnadveSaprayuktastatprayojaka-nirvahnitvaprakArakaparvatajJAne dveSo jAyata iti tAdRzajJAnecchA nivartate / tatazca balavatyA AhAryatAdRzanirvahnitvajJAnasAmagryA nivRttau nirAbAdhAnumitiriti rItyA parizodhakasya tksyaanumitaavupyogH| .. atha sati bAdhAbhAve parAmarzanAhatyAnumitireva janyata iti kutra viSayaparizodhakasya tarkasyopayoga iti cet yatra nirvahviparvatajJAnagocareSTasAdhanatA. viSayako nirvahiparvatajJAnasya nirdhUmatvaprakArakaparvatajJAnAtiriktaphalagocareSTasAdhanatAviSayakazca vahivyApyadhUmaparAmarzaH / tadanu ca tatpUrvakAlInaphaLecchAyAH sattvenecchAsAmagryA balavattvenecchaiva nirvahniparvatajJAnaviSayiNI tatphalaviSayiNI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 173 ca jAyate nAnumitiH / tadanantaramapIcchAghaTitasAmagryA balavattvAnnirvahniparvatajJAnamAhAryamupanItatAdRzeSTasAdhanatAdiviSayakaM jAyate, tatastAdRzecchA, tataH punarapi tAdRzaM jJAnamiti krameNAnumitinaM jAyata eveti / yadA punarviSayaparizodhakatarkAvatArastadA tarkAtmakanighUmatvaprakArakaparvatajJAnarUpa-dviSTasAdhanatAjJAnAtmakena tAdRzaparAmarzena vinazyadavasthajJAnotpAditasvapUrvakAlIna-nighUmatvaprakAraka-parvatajJAnasahakRtena dvitIyakSaNe nirvahnitvaprakArakaparvatajJAne dveSa eva jAyate, na punarnirvahnitvaprakAraka-parvatajJAne icchAdveSasyeva dveSasAmagryA api virodhisAmagrItvenecchApratibandhakatvAt tadanantaramapi necchAdveSeNa pratibandhAt dveSo'pi tadA na jAyate, tatpUrva phaladveSAbhAvAt / anumitisAmagrI tu nirAbAdhA pravartate iti bhavatyanumitiriti / nanvevamapi tarko vyarthaH, tadAnIM phalecchAyA abhAvenaivecchAsAmadhyabhAvAdanumityutpattau bAdhakAbhAvAditi cet , na, phalecchAyA akAraNatvAt , iSTasAdhanatAjJAnena tasyAH kAraNatAvacchedakatvAt / tadavacchedakatvaM ca tasyA ekakAlAvacchedena ekAtmavRttitvena / kAlazcAtrAnubhavAnusAreNa kSaNadvitrAtmakaH sthUlo grAhyaH / itthameva balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnasya kAraNatvaM saMgacchate / anyathA dveSecchAjJAnAnAmekadA milnaabhaavaadsnggteH| evaM tadAnImapi kSaNadvayapUrva phalecchAsatvAdicchAsAmagrI nirAbAdheveti sudhIbhirvibhAvanIyam / evaM ca vahnizcetprAjvaliSyat odanamapAkSIdityAdau prajvalanAzrayavayabhAvaprayuktaudanakarmakapAkAbhAvavAniti bodhaH / atra ca pUrvapratIke vahnipade svAbhAve lakSaNA / prayuktatvaM cetpadArthaH / uttarapratIke cAkhyAtasyaivAbhAvo'rthaH / niSThatvaM ca prathamArthaH / uttarapratIke cAkhyAtasyaivAbhAvo'rthaH / yadvA-vahi. niSThaprajvalanAbhAvaprayukta-prajvalanAbhAvaprayukta-tAdRzapAkAbhAvavAnityeva bodhaH / evaM cobhayapratIke AkhyAtasyaivAbhAvo'rthaH / niSThatvaM ca prathamArthaH / sa ca dhAtvarthe ceti / vahnipade vahnikartRkalakSaNayA vahnikartRka-prajvalanAbhAvaprayuktaudanakarmakapAkAbhAvavAniti bodha iti kazcit / taccintyam / vanhipadasthakriyAvizeSaNatve dvitIyAdyApatteH / yatnArthakatvaM vineti / anyathA pAkaviSayavyApAravAniti bodhasya praznaviSayatvAbhAvena tataH praznAnivRttiprasaGgAt / acetanetyAdilakSaNe'tyantaM prAcAM matam // 1 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH anyadIyagamanAnukUlanodanAdimati gacchatItyaprayogAt jAnAtIcchati-yatate-dveSTi-vidyate-nidrAtItyAdau ca kriyAnukUla-kRti-vyApArayorapratIteH gatyAdimattvamAtrapratItezcAzrayatve nazyatItyAdau ca pratiyogitve nirUDhalakSaNA / caitraH pacati taNDulaH (nyAyavA0) navInamatamAha-anyadIyetyAdinA / nodanAdIti / AdipadAdabhighAtAdisaMgrahaH / nizcale'pi puruSe rathagamanAnukUlavyApAravati gacchatIti syAdityarthaH / na ca grAmaM gacchatIcyAdau yathAvadhigamanasamaye svarUpayogyatAM prayojakatAM vA AdAya tathA prayogaH, tathAnodanAnukUlayatnavati puruSe zaktyaiva gacchatIti dhIH kuto na syAditi vAcyam , tatra tAdRzaprayojakatAvyApAravRttaprayojakataiva gamanakRtyoH sambandha iti nAtiprasaGgaH / iha tu nodanAkhyo rathapuruSaniSTha eka eva vyApAraH, sa cedrayo gacchatIti vyavahAra janayettadA puruSo gacchatyapIti bhAvaH / nanu gamanaviziSTo vyApArastatra bhAsate iti vAcyamata Aha-jAnAtIti dveSTItyantaM prayogavAhulyadarzanAya / nanvatrApi jJAnaM viziSTa eva vyApAro yatnaH saMyogAdistatra bhAsate ato vizte iti sattAvartamAnaze......la......sambandhaH / tadanukUlo vyApAro guNAdau mutarAM nAstIti bhAvaH / nidrAtIti / miDAkhyanAramamanaHsaMyoga eva nidrA, tadanukUlo vyApAra asAdhAraNo vyApArastadAnImAtmani nAsti, adRSTaM tu sASAraNameveti bhAvaH / na ca mihAmanaHsaMyogasya nidrave mano nidrAtIti syAt, paramparApsambandha vizeSeNaiva tadbhAnAt / kecittu dveSTItyantena dveSAyanukUlakRtivyakcchedaH, vidyatetyAdinA vyApAravyavaccheda ityaahuH|| - anubhava pramANamAha-gatyAdIti / nazyatItyAdau nAzAnukUlavyApArasyAayatvasya vA bodhe hantari kapAkAdau ca nazyatIti prasaGgaH / gamanArthakagamidhAtusamabhivyAhatAkhyAtasya gamanAzrayatvaprakArakabodhatvaM kAryatAvaccheda. kam / atastvaM gacchatItvAdAvapi yuSmatpadAdeH zarIravizeSa lakSaNetyapi kvanti / nirUDheti / anAdiprayogasattve'pi yatnatvApekSayA gauravAt / na zaktiH kintu nirUtulakSaNaiva / anAdiprayogAnusAriNI lakSaNA nisTalakSaNA / ita rAvapapattijJAna vinA boSikA lakSaNA vA sA / natu ratho macchatItyAdau bhASe 1 anAnyatra ca galitA granthaH / atastattatsthAne......etadvidhaM cihaM nivezitam / evamevAgre'pi jJeyam /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] yAkhyAtazaktivAdaH / maitraH pacyate taNDula ityAdAvanvayAbodhAt dhAtvarthaprAtipadikArthayorbhedena sAkSAdanvayasyAvyutpannatayA saMbandhamaryAdayA tadbhAnasyAsaMbhavAditi tu nvyaaH||2|| yatAsambandhena rathAdau gamanAdeodho'stu kRtalakSaNayA / atazcaitraH pacatItyAdi / bhedena abhedAtiriktasambandhena / zivastu tena stokaM pacatItyAdau stokapAkayorabhedAnvaye bodhe'pi na vyabhicAraH / sattA tadaMze prakAratayA / taNDula paca. tItyatra pAkaprakArIbhUtakarmatve prakAratayA paramparAnvayostIti tabyavacchedAyedam / ___ ayamarthaH-yadi kriyAnAmArthayoH sAkSAtsambandhastadA taNDulaH pacatItyAdau karmatAsaMsargeNa pAke tandulasya caitraH pacyate ityatra kartRtAsaMsargeNa pAke maitra. syAnvayaprasaGgaH, tadbhAnasyAzrayatvAdibhAnasya / na ca pacati taNDula ityatrAkhyAtena karmatvAnabhidhAnAdvitIyaiva sAdhuH, evaM maitraH pacyate ityatrAkhyAtena kartRtvAnabhidhAnAt tRtIyaiva sAdhuH, tathA cAsAdhutvajJAnAdeva na zAbdadhIriti vAcyam , asAdhutvajJAnAbhAve kAle zAbdadhIprasaGgAt / anabhihite karmasvAdau tatprakArakabodhe eva dvitIyAdiH sAdhuriti tatsaMsargabodhena doSa iti kazcit / nanvatrAbhedena nAmArthaprakArakAnvayabodho'prasiddhaH, prasiddhau vibhaktyarthopasthitevyabhicAra eveti / na ca karmatAvizeSyaka-taNDulaprakArakAnvayabodhe tandulavAcakapadottara-vibhaktijanyakarmatvopasthitiH kAraNam, evaM kartRtvAdAvapi taNDulaH pacatItyAdau tathAkAryakAraNabhAvAkalpanAna zAbdadhIriti vAcyam / evaM sati taNDulapadottaradvitIyArUpAkAGkSAjJAnAdInAM karmatvAdivizeSyakabodhe hetutvasya klRptatvAta tadabhAvAdeva na zAbdadhIriti kRtam / vibhaktyarthopasthitehetutaryo......ta cenna, nAmArthaprakArakabodha prati vibhaktijanyAyAH pratyayajanyAyA eva vA upasthitetatvAt / tatra ca samAnavizeSyakaravaM pratyAsattiH / tathA ca pAkAdau vibhaktyarthopasthiterabhAvAttandulaH pacatItyAdau na zAbdadhIriti / na ca taNDula. padottaradvitIyArUpAkAGkSAjJAnAbhAvAdeva na tathA, tasyAH karmasvavizeSyakabodhe hetusvAttadabhAve'pi sAmAnyasAmagryA kAryApAdanasambhavAt / dvitIyAyA pramAhInazaktestaNDulaH karmasvamiti padAt karmatvopasthitAvapi taNDulaM pacatIyAdito'nvayabodhAdvibhaktyarthopasthitehetutayA avazyavAcyatvAgha / evaM dhAtvarthaprakArakAnkyabodhe vibhaktyarthopasthiteH sAmAnyavizeSyatayA hetutvamiti / . tyo gacchatItyAdau gamanAdeH sAdhAinvayaH / taNDulo bhavatItvAdau yatra taNDulapadasya taNDulapAke lakSaNA, tatra vyabhicAvAraNAya vAlA viziSTe vRSi
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ' vaadaarthsNgrhH| [4 bhAgaH jJAnaprayojyatattadvizeSyatAtiriktavizeSyatAsambandhena taNDulaprakArakabodhe vibhaktyarthopasthitehetutA bodhyA / yadvA- yatra taNDulaM kuru ityAdau dvitIyAyAH pAkAdau lakSaNA, tatra pAkavizeSyakataNDulaprakArakabodhe vibhaktyarthopasthite. hetutvaM klRptamiti tadabhAvAttaNDulaH pacatItyatra zAbdadhIH / evaM gacchatIpyatra yatrAkhyAtasya rathAdau lakSaNA tatra rathavizeSyakagamanAnvayabodhe vibhaktyarthopasthitehetusvakalpanAt / anyatra ratho gacchatItyAdau Azrayatve lakSaNA / yadi vyAkhyAtasya rathAdau lakSaNAsthale padajanyarathopasthititvenaiva hetutvaM, na tu vibhaktyarthopasthititveneti vimRzyate tadA dhAtvarthasya rathAdau sAkSAdanvayenAtupapattigandho'pi / maNikRtAmAzayo'pyayameva / ataeva caitro jAnAtItyAdau jJAnAnvayaH sAkSAdeva taiH samarthitaH / anye tu sAmAnyato nAmArthaprakArakabodhe vibhaktyarthopasthiterhetuta, na tu viziSyataNDulAdiprakArakabodhe gauravAt / nAmavaM cAtra vibhaktibhinnatvam / ato dhAtvarthaprakArakabodhe'pi vibhaktyartho. psthitirpekssitsyaahuH| atredai bodhyam-pUrvoktatandulAdiprakArakabodhe vibhaktyarthopasthitehetutAyAM nipAtAtiriktatvaM deyam / tena taNDulo nAstItyAdau na vyabhicAraH / nipAtAtiriktatvaM ca...prakAre vizeSye ca vizeSaNam / tenAbhAvaH pazyatItyAdau zAbdabodhAbhAvAdabhAvaprakArakabodhe vibhaktyarthopasthiterhetutAkalpane ghaTaH paTo netyAdau abhAvasya paTe sAkSAtprakArasve'pi na doSaH / atra yadyapi nipAtA. tirikapadArthatvamaprasiddha sarveSAmeva tatpadArthatvAt , tathApi nipAtajanyopasthiti-prayojya-tatprakAratAnirUpita-vizeSyatAbhinnatve sati nipAtajanyopasthiti-prayojya-tattadvizeSyatAbhinnA yA vizeSyatA tatsambandhena nAmArthaprakAraka. bodhe vibhaktyarthopasthitiheturiti / yattu nipAtajanyanAmArthaprakArakabodhe vibhaktyarthopasthitiheturiti, tanna, bhUtala na ghaTaH ghaTaH prameya ityasya zAndabodhasya ghaTavadbhUtalamityAkAratApatteH, asya nipAtajanyavAda / yadvA-tandulaprakArakabodhe taNDulapadottaranipAtAtirikaprakRtibhinnajanyopasthitiH kAraNam / tadbhinatvaM nipAto vibhaktyartho vaa| arthevaM ghaTo nazyatItyAdau ghaTAbhAvaM pazyatIti zAbdadhIH syAt, namo nipAtatvAt / na ca dhAtvarthavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena anvaye dhiyaM prati vizedhyatayA vibhaktyarthopasthiteH kAraNatvaM...kalpyam / gaja iva gacchati pika iva rautItyAdau ivArthasya gamanAdau prakAratvAt / na ca gajasAdRzyaM gamane bAdhitama, gajapadAdergajagamanAdau lAkSaNikavAditi cet, na, gajasAdRzyasya kartaryevAnvayAt gajAdigamanasAdRzyagamanatvameveti /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] maakhyaatshktivaadH| kecittu nAmArthayobhedenAnvayabodhe vibhaktyarthopasthite na hetutvaM, kintu nipAtAtiriktanAmArthaprakArakanAmArthavizeSyakabodhe nipAtajanyopasthitivizepyatayA hetuH / nipAtAtiriktapadAt ghaTa: paTo netyatra bhedasya ghaTaprakAratve'pi na doSa ityAhuH / tanna, taNDulaM pacatItyAdau bodhavAraNAya uktaprakArasyAvazyakatvAt / pare tu taNDulaM pacati jAnAtItyAdau karmatvAdikaM saMsargo'pi / taNDulaH pacatIyAdAvanvayAbodhAttandulAdiprakArakabodhe prathamAnyavibhaktyarthopasthite. rekaravAnyavibhaktyarthopasthitervA hetusvakalpanAt / kAryatAvacchedakasambandhastu samavAyaH / ata eva jAnAti caitra iti zAbdabodhe jJAnavAna veti na saMzayaH / yadvA-taNDulaH pacati jJAnaM caitra ityAdisamabhivyAhArastu taNDulAdiprakArakazAbdabodhe prtibndhkH| taNDulaM pacati caitro jAnAtItyAdisamabhivyAhArajanyA upasthitayaH, uttejikA viziSTAbhAve sati pAkacaitrAdau taNDulaH jJAnAdiprakArako. bodha ityAhuH // 2 // (rAmakR0) nanu ratho gacchatItyAdau nodake kriyosattirna bhavatIti tadvathAvRttaH kazcidanukUlo'sti kriyotpattau sa eva vyApAratvena vivakSyatAm / nodanasyaiva vA sambandhavizeSaH kriyAprayojakatvena vyApAratvena svIkriyatAm / jAnAmItyAdicatuSTaye ca tAdRzavyApArasya manaHsaMyogasya mano'tiprasaJjakatve'pi viziSTajJAnamAdAya jAnAtItyatra icchatItyAditritayasAmAnye ca jJAnasya yatata ityatra cecchAyAzca tAdRzavyApAratvamastviti cedityAdikaM vibhAvyaiva vakSyati-apratIteriti / natvabhAvAditi gatyAdimattvamAtrapratItezceti ca / atra nidrAtItyatra nidrAmana:saMyogAdirUpAyAM nidrAyAmicchAghaTitaparamparayevAzrayatvaM vaktavyam / ato nAtiprasaGgAtiprasaGgo / ratho gacchatItyAdAvAkhyAtalakSaNaM vinA rathagamanayoranvaye bAdhakamAha-caitretyAdi / ekatra karmatAsaMsargeNa taNDulatvaprakArakabodhAbhAvaH, paratra kartRtAsaMsargeNa caitraprakArakabodhAbhAvaH / atra prathamayaiva sAdhusvanirvAhe sAdhutvajJAnasyAsAdhutvanizcayAbhAvasya hetoH sattve'pi zAbdabodhAbhAvo nirAkAMkSatvAdeveti bhAvaH / sAkSAditi svarUpakathanam / bhedenetyupAdAnAt stokaM pacatItyAdivyAvRttam / atra yadyapi vizeSyatAsambandhenAmedAtirikta-sambandhakaprAtipadikArya-prakArakabodhaM prati nipAtasuptaddhitAdhanyatarajanyopasthiteviSayatayA kAraNatvakalpanayaiva tadatiprasaGgavAraNaM sambhavati / prakRte ca dhAtvarthaprakAraka-prAtipadikAryavizeSyakabodhe kimapi bAdhakaM noktaM vathApi dhAtvarthaprakArakabodhasya vizeSyatAsambandhena nAmArthe abhAvAt vize
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vAdArthasaMgrahaH / [ 4 bhrAmaH 1 I yatAsambandhena dhAtvarthaprakArakaboghaM prati tiGatadanyatarajanyopasthiteH kAraNatvaM kalpanIyamiti hRdayamUhyam / atra sarvatra kAryatAvacchedakakoTau nAmArthatvAdikaM nAmajanyapratItivaiziSTayAdigarbha kAraNatAvacchedakakoTAvapi janyatvamupadhAnameveti nAtiprasaGgaH / evaM vizeSyatAsambandhenAbhedasambandhaka- tannAmArthakaboghaM prati tannAmottarasArthakavibhaktyasamAnakAlInA tannAmottaravibhaktivijAtIyavibhaktyasamabhivyAhRtapadajanyopasthitiH kAraNam / tena stokaM pacatItyatra dhAtordhAnyena dhItyatra dhanapadasya nIlo ghaTa ityAdau ghaTapadasya saMgrahaH / akAlI netyantopasthitivizeSaNAnnodanaM pacatItyAdAvodanasya pAkopari tAdRzaprakArateti / atrAbhedo dvividhaH, tAdAtmyatadavacchinnAvyAptizca / tenoddezyavidheyasthalasaMgrahaH / vastutastu yathA kathaMcidrUpeNa tasya kalpita kAryakAraNabhAvadvayasyApi jJAnaM jAnAtItyAdI vyabhicAraH / tatra dhAtvarthasyApi subarthoparyapi prAtipadikArthasya ca tiGarthopayaipi prakAratvAditi ghaTaprakArakakarmatvAdivizeSyakanirUpitatvAdisaMsarga kazAbdabodhavizeSaM prati ghaTametAdRzAnupUrvIjJAnaM kAraNam / zAbdabodhe vizeSazca anyavahitottaratAsambandhena tattadAnupUrvIjJAnavatvameva / AnupUrvyapi avyavahitottaratvasambandhena pUrvapUrvavattadvarNavattvamuttarottaravarNe / iyameva ca padavRttiH zaktatAvachedrikA prAtipadika subAdivRttiH / dhAtutiGAdivRttizvAkAMkSA | maunizlokAda varNapratyakSAbhAve'pi tAdRzAnupUrvIkavarNAnumAnam / evaM tAdAtmyena ghaTaprakArakatAdRzabodhe dravyaM ghaTa ityAnupUrvIjJAnam / evaM pAkaprakArakakRtivizeSyakaM bodhaM prati pacatIti / ghaTaH karmatvamityAdikamabhedasaMsargakatatpadArtho / taNDulaH pacyata ityetAdRza viziSTa AkhyAtArthaprakArakatandulavizeSyaka bodha ityAdyanubhavAnusAreNa svymuuhym| evaM ca tatra tasyAstasyAnupUrvyA: prayojakaM nAnyatra / kapAlasyeva paTe ityeva ca tattadarthe tasya tasya vAkyasya nirAkAMkSatvam / atra niyataH saMsarga AkAMkSAjJAnato'niyatazca tAtparyajJAnabhAsya iti / yadi ghaTapadAmapadayoH pratyekaM gRhItazaktikasya tAtparyajJAnAdisattve'pi tAdRzasamabhivyAhAravizeSasya tAdRzazAbdabodhaM prati kAraNatAgraharUpavyAkaraNAdikAritavyutpattizUnyasya tAdRzazAbdabodhAbhAvo'nubhavasiddhastadA tAdRza kAryakAraNabhAvagraharUpavyutpattirapi kAraNam / ataeva viparItavyutpannasya ghaTaH karmatvamityAdito'pi bAdhaH / vyabhicAroddhArastu ghaTaM kalazamityanayoriva karta... iti na kiMcidanupapannam | Asattizca yadyatpadArthAnAM parasparamanvayaboghasteSAM vizeSyavizeSaNavAcakapadAnAM niruktAnupUrvI tajjJAnaM cAnvayavyatirekAbhyAM kAraNam / ataeva ca "
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / kRtrazca yatnAbhidhAyakatvaM kriyAjanyatvapratisaMghAnAvizeSe'pi yatnajanyatvAjanyatvapratisaMdhAnAt paTAMkurayoH kRtAkRtavyavahArAt jJAtrAdivadAzrayaparatRjantakartRpadasya yatnAzrayabodhakatvAca / kriyAyAstadanukUlavyApArasya vA kRarthatve tadAzrayaH kArakamAtraM vA kartRpadArthaH syAt / atha rathogacchati gamanaM karoti bIjAdinA aMkurAdiH kRta iti vinApi yatnaM kRtaH prayogAnna tasya yatnavAcakatvaM, kartRpade ca zlokAdau yojanayA tAdRzAnupUrvIjJAnaM kAryate / ataeva ca padArthapakSakavaize. SikAnumAnavyAkhyAnaprastAve AsattizcArthopasthApakapadAvyavadhAnarUpati mishraaH| na ca nirAkAGkSAnAsannasthale'pi zAbdasamAnAkAro mAnasabodho durvAra eveti kimaparAddhaM zAbdabodheneti vAcyam, saMzayAkAratAdRzamAnasabodhasAmagyAstadAnI prAyaza: saulabhyena zAbdasamAnAkAranizcayaniyamAbhAvAt / zAbdabodha. svIkAre ca zAbdasAmagryA balavatvena niyamato nizcayasvIkArApatteH / ataeva bhUtalaM ghaTavanna veti saMzayo bhUtalaM ghaTavaditi zabdasthala nivartate / na nivatate ca bhUtalaM ghaTa iti zabdasthale / idameva ca padenAnekArthopasthApanasthale tAtparyagrahasya hetutAyAM bIjam / ataeva tatrApi bhUtalaM turagavanna vA lavaNavanna veti saMzaye sati bhUtalaM saindhavavadityatra yasminnarthe tAtparya gRhyate tatsaMzayo nivartate, na punaranya iti svayamUhyamiti dik / ekadezinastu dvitIyAdInAM karmatvAdizaktau mAnAbhAvaH / karmatvatvAdiprakArakabodhazca saMdigdhaH / taNDulaH pacatItyAdAvatiprasaGgavAraNaM tu karmatvasaMsargabodhAdau dvitIyAsamabhivyAhArAdeH kAraNatvasvIkAreNApi bhavatItyUcuH // 2 // (nyAyavA0) kRSo yatnavAcakatve eva tena AkhyAtavivaraNAt AkhyAtasya yatnavAcakatvaM setsyati ataH kRSaH yatnArthakatvaM sAdhayati-kRJazceti / kriyA saMyogAdiH, saMyogAdijanyatvaM paTe aMkure cAsti, tathApi paTakRto aMkura iti vyavahArAt yatna eva kRtvAcya ityarthaH / IzvarakRtijanyatvajJAnadazAyAM aMkure'pi kRta iti vyavahArAtpratisandhAnAnudhAvanam / nanu kRdhAtoH kRtizaktatve tRcazca kartRzakto kartetyatra vRttikarteti bodhaH syAdato zAtrAdIti / saviSayArthakadhAtRttaratRcaH samavAyitvabodhakatvAt / kriyAyAH kRtve karta
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: kRJo yatne nirUDhilakSaNA, yadi kriyAyAzrayamAtreNa na tatprayogaH, evaJcAcetane'pi pacatItyAdiprayogAt kriyAnukUlavyApArapratIterbAdhakaM vinA gauNatvAyogAt janakavyApAra evAkhyAtArthaH, taNDula krayaNA- deva na pAkAdijanakatvamiti nAtiprasaGgaH / kathaM tarhi pacatItyAdau pAkajanakayatnAnubhava iti cet, yatnAvinAbhUta pAkAdinA kriyAvizeSakAraNasya yatnasyAnumAnAt / pacati pAkaviSayakayatnavAniti tAtparyavivaraNam / anyathA dharmiNo'pi vAcyatApatteH // 3 // -vyavasthA viraharUpabAdhakamapyAha-Aye bAdhakaM tadAzraya iti dvitIye kArakamiti / kArakamAtrasyaiva kriyAnukUlavyApAravattvAdityarthaH / ata eva kRtAkRtavibhAgena kartRrUpavyavasthayA yatna eva kRtiH pUrvAparasmin saiva bhAvanA ityAhurAcAryAH / tasya kRJaH / yadItyanena tatrApi prayogo'stIti sUcitam | dahano dAhakartA ityAdiprayogAt / tatprayogaH kartRpadaprayogaH / AkhyAtasya vyApAravAcakatvaM sAdhayati evaM cetyAdinA / evaM kRJo yatnArthakatvAbhAvaH / acetanepIti / sthAlI pacatItyAdiprayogAt / ratho gacchatItyAdau tu matadvaye'pi gamanAzrayatve lakSaNaiva / janakavyApAreti / vyApArazca prakRte saMyogayatnatvAdisAdhAraNo janyamAtrameva / nanu taNDulakaya- yajanakatvAttamAdAya pacatIti syAt atastaNDuleti / anyathA tavApi tandulakayaNAnukUlakRtyAdinApi tathAprasaGgAditi bodhyam / tarhi AkhyAtasya 'yatnabodhakaed pAkAdineti / pAkAdiyatnAsAdhya eveti / vyAptijJAnAdatra pAkazabdo dharmaparaH / iyaM kriyA yatnajanyA pAkadhvAt / tAdAtmyena pAkAdvA ityanumAnena tadanubhava iti pacati pAkayasnavAniti vivaraNAdevAkhyAtasya yatnArthakatvaM syAdata Aha- pacatIti / tAtparyeti / dhUmo'stIti vAkpasya vahnAvivAnumAnalabhye'rthe vaktustAtparyasambandhatvAdityarthaH / anyathA vivaraNasyaiva zaktinirvAhakatve ananyalabhyasyApi zakyatva iti vA / dharmiNa: kartuH // 3 // (rAmakR0) nanu sarvamidaM kRJo yatnArthakatve siddhe bhavatIti tattu na siddham, 'anukUlavyApArarUpakriyAmAtrasyaiva tadarthatvAditi, tatsisAdhayiSurAha - kRJa iti / anukUlavyApArIbhUtasaMyogAdirUpakriyAjanyatvAvizeSe'pi / yatnajanyatvAjanya
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| 181 athaivaM yatnasya vartamAnatvaM na pratIyeta tasyApadArthatvAt / anyatra dhAtvarthakriyAyAM svArthavyApAre vA laDAdevartamAnatvAdyanubhAvakatvasya vyutpannatvAca / na ca pAkajanakavartamAnavyApAreNa pAkajanakavartamAnayatnAnumAna, yatnavigame'pi vyApArAnuvRtteH / dharmivizeSaniSThatA ca yatnasya na pratIyeta tavayadhikaraNavyApArasyApi pAkajanakatvAt, caitanyA vinAbhUta caitratvAdivizeSitena tena yatnAnumAnamiti cenna, veti / paTAMkurayoryathAsaGkhayenAnyayaH / atra yatnaH pravRttirUpaH / tenAsmanmate IzvarakRtijanyasyAMkure pratisandhAne'pi na kSatiH / nanu kRtaH kRtizaktau dhAto. rapi kRtivAcakatve kartetyatra kRtikarteti bodhaH syAdata Aha-jJAtreti / bodhakatvAditi / nirUDhalakSaNayA saviSayArthakadhAtusamabhivyAhRtakRtaH samavAyitvamAtrabodhakatvAdityarthaH / sAdhakamuktvA bAdhakamAha-kriyAyA iti / kriyA spandaH / tadanukUleti, kAryAnukUletyarthaH / prathame bAdhakamAha-tadAzrayaH kriyAzrayaH / dvitIye tadAha-kAraketi / adhikaraNAderiti / tadanukUlavyApArasaMyogAdisattvAditi bhAvaH / gacchatItyasya vivaraNaM gamanaM krotiiti| bIjAdinA kI acetane sthAlyAdau / yatnAvineti / kriyA sayatnA pAkatvAt pAkAdvA ityanumAnAdityarthaH / anyathA prakArAntaralabhyasyApi zakyatve vivaraNaviSayasyaiva zakyatve vA / dharmiNaH kAdiH // 3 // (nyAyavA0) evaM yatnasyApadArthatve tasya yatnasya atra pacatIvyAdito'nyatra jAnAtItyAdau svArthavyApAre...ti pctiityaadau| atra svArthacyApArAdanyatra / tathAca dhAtvarthakriyAyAH svArthavyApArAnyatarasminneva vartamAnabodhakatvaM, na svanumAnopasthite'pItyartha iti kazcit / atra cAbhayatvabodhakAkhyAtajanyavartamAnatvabodhe dhAtvarthopasthitikpAre bodha......tajanyatadvodhe AkhyAtajanyavyApAropasthitiH hetuH samAnavizeSyatvaM pratyAsattiH / nazyatItyAdau vartamAnotpattirevArthaH / tAdRzalyApAre etAdRzayatnAnumAne kAlikavyAptau vyabhicAramAhayatnavigame'pi / nanu tAdRzaceSTAyavacchinnavyApAreNa tadanumeyasthUlakAlamAdAya cAvyAptirato dharmivizeSeti / nanu yalasAmAnAdhikaraNa eva vyApAraH pAkajanakaH, tathA ca tenaiva dharmivizeSasidiH syAdato vyadhikaraNeti / vyadhikaraNaM kASThasaMyogAdeH / tena
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH satyaM, caitratvAdyapratItAvapi zobhanaH pacatItyAdau zobhanAdeHpAkajanakayatnavattvapratIteriti cet,satyaM, tatrAkhyAtasya janakayatne lAkSaNikatvAt / maivaM, janakavyApAramapekSya lAghavena janakayatnasyaiva zakyatvAt / yatnaM vihAya janakamAtre zaktirastu lAghavAt tathA cAcetane'pi prayogo mukhya eveti cet, na, apacatyapi pAkajanakAdRSTavati pacatIti prayogApAkAnukUlavyApAreNa tAdRzavyApAravat caitratvena tAdRzayatnasAdhane doSamAhacaitratvAdyeti / hetau zabdAt apratyayAt prakArAntareNa pratItirna sarvatreti bhAvaH / zobhanatvasya sthAlyAdisAdhAraNatvAt zobhana sati tAhazavyApAravatvaM na yatnApekSa iti bhAvaH / lAkSaNikatvAditi / tathA ca tatraiva vartamAnAnvaya iti / lAghaveneti / vyApAratvApekSayA yatnatvasya jAtitvena lAghavam / vyApAratvasyAkhaNDopAdhitve mAnAbhAvaH / sakhaNDatve tvananugatatvamiti tattvam / na ca zakyatAvacchedakatayA vyApArasvaM siddhayati, yena rUpeNa zAbdabodho'nubhavasiddhastasyaiva zakyatAvacchedakatvakalpanAt / anyathA bhUta-mUrta-vibhu-pakSa. vyAyAdipadAnAM zakyatAvacchedakatAyA akhaNDopAdhisiddhiH syAt / na syAca pacati nazyatIti jAnAtItyAdau yatnapratiyogitvajJAnAzrayasvAdisaMzayanirAsaH / tvanmate lAghavenAzrayatvAdisAdhAraNasyAkhaNDopAdhereva prakAratvAt / yattu patatItyatra patanAnukUlagurutvabhAnAt gurutve evAkhyAtazaktiAghavAt na / tathApi vyApAre zakinirAsAt / lAghavena yatne zakteranirAkaraNAt / zaMkate yatnamiti / acetane'pi sthAlyAdau pacatIti prayoga ityarthaH / adRSTajanakakRtikAle pacatIti prayogaM vArayati-mAnAbhAvAditi / tAdRzakRte yavadRSTaM vyApArastadAha-bhAve veti / nanu janakatvena adRSTAnyaiva vyaktirbhAsata iti vyutpattiH kalpanIyA ata Aha-yatnamAtramiti / nAntarIyazarkarAbhojane'pi zarkarAmukta iti prayogAt / tatra ca kRtiviSayatvA. bhAvAt / ato janakatvaM veti / ajanakayatne'pi pAkaviSayatvasambhavAt / ato janakatvaM veti / ataevAmavAtajaDasya gamanaviSayake yasne satyapi 1 avinaabhaavm|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 13 pranthaH] aakhyaatshktivaadH| patteH / pAkajanakAdRSTajanakakRtezca na pAkajanakatvaM mAnAbhAvAt / ataeva kSityAdeH kRtyAdijanyatve sAdhye tajanakAdRSTajanakakRtyAdinA arthAntaraprasaGgo'pi pratyuktaH / bhAve vA tAdRzakRtinivAraNAyAdRSTAdArakatvena janakatAyAstvayApi vAcyatvAt / yatnamAtraM zakyaM viSayitvaM janakatvaM vA saMbandhamaryAdayA bhAsata iti tu navyAH // 4 // gacchatIti na prayogaH / janakatvasya gurutve'pyananugasyA tasyaiva pAkakRtyoH saMsargatAsvIkArAt / akhaNDaiva vA janakatvetyanye / nanvIzvaraH pacatIti prayogaH syAt, tatra rAgajanyatAvacchedakajAterAkhyAtayakyatAvacchedakatvena tathA prayogAprasaktaH / na caivaM mInazarIreNa vedaM paThaMtIti dhIna syAt, na dhyAca nizcasitItyAdau jIvanayoniyatnalAbha iti vAcyam, AkhyAtasya tatra lAkSaNikatvAt , jIvanayoniyatne mAnAbhAvAca / ceSTAdidvArA vilakSaNameva janakatvaM bhAsate / ato nezvaraH pacatIti prayoga ityanena cAtmA pacatIti syAdvizeSadarzinAmiSTApatteH / nacai...caitraH pacatIti na syAt , caitrapadasya caitratvAvacchinAtmani laakssnniktvaat| kecittu sarvatrAvacchedakatvasambandhena kRteranvayaH, ato nezvaraH pacatIti prayogaH / na ca tvaM pacasItyAdiprayogo na syAt , tatra yuSmatpadasya saMbodhyAtmavAcakatvAt, na syAca mInazarIre vedaM paThatIti prayogaH, Izvarayanasya zarIrAnavacchedyatvAt iti vAcyam, tatra yuSmatpadasya zarIre lAkSaNikatyApratItibalAdvayApyavRtterapyavacchedakatvasvIkArAt / na ca hastaH pacatIti prayogaH syAt , iSTApatteH, harati ripunRpANAmasya pANiH zirAMsIti pryogaadityaahuH||4|| (rAmakR0) evaM yatnasyAnumAnikatve / kadAcitpadAntareNa yatnopasthitAvapi bAdhakamAha / anyatreti anyatra svArthavyApArAdanyasyAm / sthalAntare vA // atha yadA pAkajanakavyApArastadA pAkajanakayatna iti vyAptyA vartamAnakAlAvRttitvamanumeyamiti vA / athavA yo yadA yAdRzavyApAravAn iti vyAptyA vartamAnakAlAvRttitvamamumeyamiti vA / sa tadA tAdRzayatnavAniti vyAptyA dharmiNi vartamAnatAdRzayatnavattvamanumeyamiti, tatrAdyavyabhicAreNa dUSayati-yatne... 1 kartRja iti paatthH| 2 dvArakatvena janakatAyA rUDhyApi vAcyatvAditi phaarH|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH karta-karmaNI lakAravAcye, caitraH pacati pacyate taNDula iti sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt, anyathA pacatItyatrApi kartari tRtIyA pacyata ityatra kamaNi dvitIyA syAt tayoranabhihitAdhikArIyatvAt tyAdi / tatraiva dUSaNAntaramAha-dharmAti / dvitIye vahyAdAvapi vyabhicAramAhatadvathadhikaraNeti, yatnavyadhikaraNetyarthaH / atha caitratve sati yo yadA yAdRzavyApAravAniti vaktavyamityAha-caitanyeti zabdAcaitratvAdyapratItAvapi prakArAntareNopasthitistu na niytaa| vartamAnayatnavattvapratItistu niyateti bhAvaH / yadvA-vyApArAnuvRtteretAvatparyantaM yatnasya vartamAnatvapratItau bAdhakam / dharmItyAdikastu citratvAdI zuddhayatnavattvabodho'pi na sambhavatItyetatparAbhinno granthaH / ataeva tatra kevalayatnapadameva zrUyata iti / tatra zobhanaH pacatItyAdau / svamate bAdhakamuddhartumAha-tadityAdi / ataeva adRSTajanakakRterjanakatve pramANasadbhAve vA / adRSTAdvArakatvasya svajanakIbhUtAdRSTAjanakatvasya / tvayApIti / pAkajanakAdRSTajanakakRtimAdAyAtiprasaGgasyobhayamatasAmyAditi bhAvaH / navInamatamAha-yatneti / siddhapAkaviSayakAsiddhatatphaloddezyakakRtimAdAya pacatIti prayogApattyAha-janakatvaM veti / atra janakatvaM phalopadhAma, tacca ceSTAdidvArakam / tena na svarUpayogyapuruSAntarIyakRtimAdAyAtiprasaGgaH / ataeva Izvaro gacchati pacatIdyaprayogaH (1) / tAdRzajanakatAvizeSaH saMsarga AkAMkSAjJAnabhAM......tena yogyatAbhramadazAyAM punariSTApattireva / IzvarakRtivyAvRttaM kRtivizeSaNatvaM zakyatAvacchedakamiti kecit // 4 // (nyAyavA0) vaiyAkaraNamatamupasthApayati-kartRkarmaNIti / sAmAnA. dhikaraNyAbhinnAbhyAM dharmAbhyAmekarmiyodhakatvaM, tacca nAmAkhyAtasya kartRtvena kartRbodhakaM vinA anupapannamiti bhAvaH / IzasAmAnAdhikaraNyaM yayasiddha tadAha-anyatheti / AkhyAtenAnabhihite kartarItyarthaH / tayostRtIyAdvitIyayoH / aviziSTatvAm karmAkhyAtenApi kRtyanAbhidhAnAt / tathA ca kRtyanabhidhAnamapi na tRtIyAniyAmakam / karmAlyAtasthaLe tRtIyAnApatteriti bhAvaH / idaM prAcI matena / svamate karmAkhyAsya kalavAcakaravaM vakSyati / kartRka gatasahayAmidhAnA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya:J 13 pranyaH ] AkhyAtazaktivAdaH / kRtyabhidhAnasyAviziSTatvAt / kartR-karmasaGkhyAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM niyamaH-na caivaM caitreNa dRSTo ghaTa ityAdau vinApi tiDaM saGkhyApratIteH kluptazaktaH supa eva saMkhyopasthitisaMbhave tiDo na tadabhidhAyakatvamiti vAcyam / caitro maitrazca gacchata ityAdau vinApi tAdRzasupaM dvitvAdipratyayAt lAghavAdekavaca natvAdinaiva ekatvAdau zaktatvAca-ityapi nAsti, nabhidhAnAbhyAmeva niyamo bhaviSyatIcyAha-kartRkarmeti / ityapi nAstItyatanyAyamataM niyamaH tRtIyAdiniyamaH / tathA cAkhyAtena kartuH sanyAyAmanabhihitAyAM tRtIyAkarmaNaH saGgyAyAmanabhihitA yA dvitIyA ityarthaH / tarhi kriyArahita vAkyamastIti rItyA ghaTo dravyamityAdivAkye astipadAdhyAhAre tiGa eva saGkhyAyA bodha iti vaktaM zakyam / ataH kriyAvadvAkyamAhacaitreNeti / caitro maitrazceti / na caitrapadAduttarasupa evaM dvitve lakSaNA, suvibhaktau tadabhAvAt / bhAve vA caitre maitre vA dvitvamanubhUyeta, na tUbhayamAdAya ubhayasyaikaprakRtyarthatvAbhAvAt iti / na caikatvaviziSTe kathaM dvitvAnvayaH, ekatraH, eko maitraH, dvau gamanAnukUla. kRtimantau iti bodhasambhavAt / nanu tathApi brAhANAH pacata ityatra bahavo brAhmaNAH, dvau pAkAnukUlakRtimantau iti bodhaH syAt / AkhyAtajanyadvisvabodhe brAhmaNAH pacante brAhmaNaH pacata ityAdijJAnasya pratibandhakakalpanAt / dvitvAditi / idamupalakSaNam / vakSyamANa dizA dvivacanatvenaiva dvisvazaktirityapi bodhyam / nanu tathApyAkhyAtasya dvivacanabahuvacanayoditvabahutvAdI zaktirastu na tvekarave......ato lAghavAditi / / bhaba yapapi ekavacanatvaM naikasakaravam, bhAmAzrayAt / na tvaikatvabodhakarave, ekatve ca tasyaikatve'pyAlAkSaNikasyApi tacchakatvaprasaGgAt / tathApyekavacanakhena paribhASAviSayatvaM tasvam / tAnyekavacana dvivacanabahuvacanAnIti saMjJAsUtradarzanena supti kavacanAdiSu tathAparimANabhASAninayAt / nAmatvaM dhAtusvArUpAtatvA divadvinAbhASAM na teSAmananugamena sarve vizaMghulamApAyateti (1) meramaH / kecittu tali tiThatItyAdau laptavibhaktipratisandhAna vinApi ekasvarodhAta tAki eva tatra zakiranyathA nIlaghaTa ityAderapyadhyAhRtAstIti kiyaukatragodhanAt na supaH saMkhyAyAM bhakiH syAt / na ca tanduLa pacatItyAdau epa
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaadaarthsNgrhH| [4 bhAgaH kRtA saMkhyAnabhidhAnAt / kiMca ekatvAdisaMkhyAbhidhAne na niyamaH padArthatAvacchedakAvacchinnasyAkAMkSAdivazAt kartRkarmasAdhAraNyenAnvayabodhasya durvAratvAt / kakatvatvAdinAbhidhAne'pi karnAderapyabhidheyatvaM, zaktau zaktatAvacchedakazakyatAvacchedakayozca gauravamadhikam / tasmAdAkhyAtatvena kartari, Atmanepadatvena ca karmaNi ekavacanatvAdinA tattadrUpeNa vA ekatvAdI zaktiH, ekapadopAttatvAcca ekatve zaktiH klRpteti vAcyam, tathApi prathamaikavacanasyaikatve zaktau vinigmnaavirhaadityaahuH| yattu pacatItyatra pAkakarturekatvasaMzayAmAvAttikastatra na zaktiH, tanna, ekatrapratItAvapi dharmyabhAne saMzayAnucchedAta dharmiNi lakSaNAyAM caikatvaviziSTa eva tasyAyakatvAt / kazcittu pacatItyukta zaktyA lakSaNayA vA upasthite kartari ekatvasya pratIteH tatra tiplAdInAM zakirityAha, tanna, nyAyanaye pacatI. tyatra sarvatra lakSaNAyAM bIjAbhAvena kvcitpaakkRtimaatrprtiiteH| sarvatra kartaryaH katvapratItyasiddheH kRteti taduttarasupa eva saMkhyAbodhakatvAna kRtaH saMkhyAyAM shktiH| tathA ca caitro grAma gatavAnityAdAvapi tRtIyA / maitreNa grAmo gata ityAdAvapi dvitIyA syAt / kRtA saMkhyAnabhidhAnAdityarthaH / manvAkhyAta evAyamuktAnuktavibhAgo'taH kiJceti / na niyamaH saMkhyAnvayaH karmAkhyAte karmaNyeva karmAkhyAte kartaryaveti niyamo n| karmakartRsAdhAraNyeneti / tathA ca taNDulaM pacatItyatra taNDulaniSThApi saMkhyA kadAcidAkhyAte. nAbhidhIyate / evamanyatrApi vaiyatyaM bodhyam / kakatvAdinA zaktau bAdhAdeva kamaikatvaM na bhAsate ataH kaSekatveti / kaakasvena zaktau bahuzaktikalpanA. zaktatAvacchedaka-karbakatvabodhakarave zakyatAvacchedakatve kartRkatve gaurvmityrthH| ekavacanatve pUrvoktadoSadvayamabhipretyAha-tattadrUpeNeti / tivAdityarthaH / ekapadeti / karmAkhyAtajanyasaGkhyAprakArakabodhe kaLakhyAtajanyakartarupasthivihetuH / evaM karmAkhyAtasthalepIti bhAvaH / vAcyagAmitvaM AkhyAtopasthA. pyakartRkAnvayitvam / nacAtmanepadasya karmavAcakatvamastyeva kartRvAcakatvaM tvAkhyAtatvenaivaH / tathAca caitraH pacyate tandula iti prayogaH syAt ataH
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH] maakhyaatshktivaadH| 187 saMkhyAyA vAcyagAmitvam / kartR-karmabodhakatvaM ca ekadA'vyutpannam, ataeva maitraH pacyate taNDula ityAdayo na pryogaaH| kartari yako'sAdhutvAca pacyate caitra ityAdayo'pi kartari neti vaiyAkaraNAH // 5 // kartRkarmeti / AkhyAtajanye kartRbodhe karmatAtparyajJAnaM, karmatAtparyabodhe ca kartRvAtparyajJAnaM virodhiphalabalAttathA kalpanaM kRtikarmatvazaktAvapi tulyamiti bhaavH| - ata iti / maitra: pAkakartA taNDulaH pAkakarmeti bodho maitraH pacyate tandula iti vAkyAdito na bhavatItyarthaH / nanu tatra mAstu tatra kartRkarmaNordvayorbodhaH, caitraH pacyate ityatrAkhyAtatvena kartRzakkAdAtmanepadAt kartRlAbhastu syAdataH kartarIti.........samabhivyAhRtAkhyAtajanyakartarupasthiteH, AkhyAtajanyakartRbodhe hetutvAditi bhAvaH // 6 // (rAmakRSNa0 ) vaiyAkaraNamatamAha-kartRkarmaNIti / sAmAnAdhikaraNyeti / bhinnAbhyAM dharmAbhyAmekarmibodhakatvamiha sAmAnAdhikaraNyam / anyathA karbAdyanabhidhAne / tayostRtIyAdvitIyayoH / atha kRtyabhidhAnAnabhidhAnAmyAM katrabhihitatvAnabhihitatvavyavasthetyatrAha-kRtyabhidhAnasyeti / aviziSTatvAt kartRkarmapratyayasAdhAraNyAt / idaM ca prAcA matena / svamate karmapratyayasthale tRtIyAyA eva kRtyabhidhAyakatvasya vyavasthApyatvAt kartRkarmasaMkhyatyAdirityapi nAstItyeko granthaH / caitro maitrazceti / atra prathamAyAmeva dvitvalakSaNayA nirvAhe tizaktirna kalpyata iti bhramo heyaH / tathA sati dvau caitrau dvau maitrau iti bodhApatteH / tiGastadaryatve svArthavizeSyacatramatrobhayamiti tayoreva dvitvamanveti / evaM dvivacanabahuvacanayoH zakti vyavasthApyaikavacane'pi vAM vyavasthApayatilAghavAditi / ekavacanasusvena tathA kalpane gauravamiti bhAvaH / atra ekavacanatvaM naikatvazaktatvamAtmAzrayAt / ekatvabodhakatvaM tu lAkSaNikasAdhAraNam / ekavacanatvena zAstrakArapAribhASitasya tattadanyataratvasya tattajjJAnaviSayatvasya vA tathAtve maanaabhaavH| kiMca jJAnavyaktInAM pratyekamAdAya vinigamanAviraheNa nAnAzaktikalpane ka lAghavam, kathaM vA summAtravRttyanyataratvApekSayA tiGa-sup-sAdhAraNAnyataratvasya laghutvam / kiMca ekavacanatvaM na zaktatAvacchedakam, ghaTapadaniSThaghaTavacanatvavat / kintu avyavahitottaratAsambandhena ghaTavaTTatvAdivat uttarottaravaNeM pUrvapUrvatattadvarNavattvamevetyAdikaM vicintyAnupada
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 vAdArthasaMgrahaH / [4 bhAgaH meva vakSyati-tAdrUpyeNa veti / yatta kevalaM pacatItyukte ekatvasaMzayAbhAvAt ekatve zaktiriti tanna, evamapi karcanupasthitau pAkakRtirekatvamityeva bodhAt saMzayAnivRtteH / tiGaH kartari lakSaNAsthale'pi ekatvaviziSTakartari lakSaNaiva / tAdRzabodhopapatto sandehanirAsasambhavAnnaikatvazaktikelpanam / taDittiSTatItyA. dAvapi luptAyA eva vibhakteH pratisandhAnam / anyathA dadhi pazyetyAdau kA gatiH / yatta supa ekatvazaktimahAbhAvadazAyAM tiGa ekatvazaktigrahe sati ekatvAnubhava: sarvasiddha iti tiGa ekatvazaktirdurvAreti mataM tat ghaTapade paTe zaktigraheNa samaM tulyayogakSemamityupekSitam / kRteti / klaptazaktestaduttarasupa eva tathA bodhakatvAditi bhAvaH / ekatvatvAdirUpeNa tiGa: saMkhyAbhidhAya. katvAt yogyatAvazAdabAdhitasthale kartRkarmasAdhAraNyenaiva tadanvaye bhavanmate vinigamanAbhAvAttiGabhihitasaMkhyAkatvAbhihitatvamapi na niyAmakaM sambhavati / manmate tu ekapadopAttapratyAsatyA tirthasaMkhyA kartari karmaNi vA ekasminnevAnvetItyAzayenAha-kizcetyAdi / na niyama: abhihitatvAnabhihitatvaniyamAbhAva: / padArthatAvacchedakAvacchinnasya zakyatAvacchedakIbhUtaikatvatvAdyavacchinnasya......kartakarmeti / tathAca tirthasaMkhyAnvayitvAdubhayorapyu. katvaM syAdityarthaH / atra kanvitasvArthakaikavacanatvaM karmAnvitasvArthaMkavacanatvaM ca zaktatAvacchedakaM kakatvaM karmaikatvaM ca zakyatAvacchedakam / tathAca katre. katvarUpeNa yatra tAtparyavazAttiDA saMkhyA'bhidhIyate tatra karcabhihitatvam / evaM rItyA karmAbhihitatvamapItyatrAha-kakatvAbhidhAneviti / zakyatAvacchedakatayA karturabhidhAnaM zakto gauravaM tannAnAtvaM zaktatAvacchedaka-zakyatAvacchedakayozca zarIragauravam / pUrvoktAsvarasAdAha-tattadrUpeNeti / susvatitvA. divetyarthaH / etanmate kevalaM pacatIti prayogasthale'nubhavasiddha ekatvabodho na, tiGastatra zakti vineti bodhyam / yadvA-tattiSThatItyAdau subanusandhAna vinApi ekatvabodhAttiGa eva tatra shktiH| anyathA azrayamANatiGaH sthale caitreNa dRSTa ityAdAvapi tiGapasthiti kalpayitvA tata eva ekatvabodhaH svIkriyatAmiti vaiparItyameva na rocayaH / eketi / ekenaivAkhyAtena saMkhyAkAyorubhayorupasthApanAdekapadopAttatvam / na ca sarveSAmeva padArthAnAM ekapadopasthitisattvAt kimatra lAsvamiti vAcyam, padAntarArthena samaM tasyAnvaye tatpade tatpadaghaTitAnupUrvIjJAnasya kAraNatvametadanvayabodhe kalpanIyamiti tadapekSya etatpadaghaTakavarNAnupUrvIzAnamAtrasya kAraNatAkalpane lAghavamiti /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 13 granthaH] maakhyaatshktivaadH| atra vadanti-bhAvanAvizeSye saMkhyAnvayaH samAnapadopAttatvena ekAnvayitvasyocitatvAt / bhAvanAyAzca vizeSyatvenAnvayayogyaH karmatvAcanavaruDaH prathamAntapadopasthApyaH / tathaivAkAMkSitatvAt / caitraH ekadeti / pakSyata ityasya kartari karmaNi cAvyutpannatvAdAkhyAtArthadvayasya yugapadupasthitasya yathAyogyaM kartari karmaNi ca yugapadanvaye bodhakAbhAvAt / kartRvizeSyakAnvayabodhatAtparyajJAnAdeH karmavizeSyakAnvayabodhe tadanvayabodhatAtparyazAnAdezca kartRvizeSyakAnvayabodhe pratibandhakatvaM kalpyate / phalAbhAvasya nirNItatvAditi bhAvaH / na prayogA iti / atra zAbdabodhAbhAve tAtparyam / prayogasAdhutve bAdhakAbhAvAt / kartari yaka iti / AtmanepadaM tu pacighAtoruttaraM kartaryapi sAdhviti yaka ityuktam // 5 // (nyAyavA0 ) lAghavAdAkhyAtasya kRtau zaktiH, na tu kartari / AkhyA. tena kartRsaGkhyAnabhidhAnAbhidhAnAbhyAmeva tRtIyAdiniyama iti siddhAntaH / tatra sahayAyA kartRkarmasAdhAraNyena bodhaH syAditi bAdhakamuddharati-bhAvaneneti / tathAcAkhyAtajanyasaha yAcodhe bhAvanAprakArakabodhasAmagrItvena hetusvam / prathamAntapadajanyopasthityAdervA hetutvamiti bhAvaH / ataH paceta netyAdau kRtisAdhyatvarUpAkhyAtArthavizeSye pAkAdau na saMkhyAnvayaH / pAkAdeH prathamAntapadAnupasthApyatvAt / yattu AkhyAtatvena latvena vA yacchaktatvamA vacchipate sA bhAvanA kRtisAdhyatvaM na tatheti tatra ratho gacchatItyAdau rathe sAyAnanvayApatteH / tvadItyAbhayatvasya bhAvanAtvAbhAvAt / bhAvanAyAzreti / vizeSatvena dhAvAdAvanvayAt vizeSyatvenetyuktam / karmaNi kuto nAnvayastatrAha-karmatvAcanavaruddha iti / karmatvavizeSaNatvena tandulAderupasthitatve bhAvanAnirAkAGkSatvamityarthaH / prathameti / tathAcetaravizepaNatvena tAtparyaviSayatve sati prathamAntapadopasthApyatvaM bhAvanAnvaye tantram / / naca satyantamevAstu tandulaM pacati jAnAtItyAdau yatra tandulasya karmatvavizeSyatayA bodhe yattAtparya tatrApi tandule bhAvanAnanvayAt / naca prathamAntopasthApyatvamevAstu candra iva mukhamastItyAdau candre bhAvanAnanvayAt, satyama, tasyApyapekSitatvAditi / __ ayamoM bhAvanAzrayasAkAMkSA puruSo'pi kriyArUpavizeSaNasAkAMdha iti umayAkAMkSAsattvenAnvayabodhaH / tandulamityAdeH phalenAmvayAnisakAMdhatvam / * 1 kha. "sthApya eva sAkAMkSatvAt / cai / 2 madhurAnAthAstu caitreNa supyate, alpataH prAgidaM vAkyaM vyaacksste|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH pati pacyate taNDula ityAdau kartR-karmaNI prathamAntapadopasthApyatayA bhAvanAvizeSye iti tatraiva sngkhyaanvyH| caitreNa supyate gaganena sthIyate ityAdau taduktamAcA:-na banyatarAkAMkSA anvayahetuH kistUbhayAkAMkSA / prAtipadikArtho hi phalenAmvayamalabhamAnaH kriyAsambandhamapekSate / bhAvanApi vyApAra. bhUtA satI vyApAriNamityubhayAkAMkSeti / nacaivaM caitrAdivizeSaNatayA bhAvanAyAM kuto nAnvaya iti vAcyam, ananubhavAt / na ca bhAvanAprakArakabodhe prathamAntopasthApyatvAdestannasatvAt / caitraH pacatItyAdAviva bhAvanAprakArakabodho mAstu, tadvizeSyakastu syAditi vAcyam ,bhAvanAprakAraka-bodhatvasyAkhyAtakAryatAvacchedakatvAt / na ca caitreNa ghaTa eva dRzyate ityatra evakArArthe'nyasminapi ghaTasya vizeSaNatayA itaravizeSaNatvena tAtparyajJAnAmAvasyAsattvAt kathaM bhAvanAnvayaH, karmasvAyanavaruddha ityanena tanmukhyavizeSyakabodhe tAtparyajJAnasya hetutAyA uktatvAt / mukhyavizeSyakatvaM tu svarUpasambandhavizeSo'tiriktaM vA na svitarAvizeSaNatvam / tathA satyatraiva ghaTe mukhya vizeSyakatvanyavahAro na syAditi dhyeyam / __ yattu karmatvAcanavaruddhatvoko dhAtvarthAdisAdhAraNyam, prathamAntapadopasthApyatvoko candra iva mukhamastItyatra candrasAdhAraNyam / ato dvayaM candravAraNAya itaravizeSaNatve tAtparyAviSayatvArthakakarmatveti / tatra itaravizeSaNatvetyasya samyaktvAt / kecittu AtmAnaM jAnAtItyatrAtmanaH karmatva vizeSaNatayA bhAvanAnvayo na syAdato itaravizeSaNatvamAtratAtparyAviSayatvArthakaM karmatveti vAcyama, tathAca yatra tandule karmatvavizeSaNatve bhAvanAvizeSyatve ca tAtparyagrahastatra tandule bhAvanAnvayavAraNAya prathamAntetItyAhuH / (?) odanaH pacati caitra ityatra prathamAyAH karmale lakSaNAyAmodanasya bhAvanAyA vizeSyatvenAnvayAdAha-karmatveti / karmatvabodhakapadArthasamabhivyAhatapadopasthApyatvArthakamiti kazcit / bhAtmAnaM jAnAtIti saGghahAyetaravizeSaNAnvayabodhakatve gRhItatAtparyakAnyapadopasthApyatvaM taMtramityapare / prAta stiSThati naktaM tiSThati ityatra prathamAntapadopasthApya prAtaHkAle sthityanvayAtkarmatveti tadapi tatpadAnyapadopasthApyArthakam / na ca prAtarityatra prathamaiva na svavyatiriktalimArthavacana eva tadvidhAnAdityapare / nanu prathamAntapadopasthApyasya vizeSaNatayA kRto nAnvayastathaiveti / tAdRzAnubhavAdityarthaH / / uktArthamudAharaNena spaSTayati-caitra ityAdinA / supyata ityatra svApAnukUlavyApArasya kadAcitsambhavAdata mAha-gaganeti / dhAtvartha vizeSyaka evA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| prathamAntapadAbhAvAt dhAtvarthastha bhAvanAyAM vizeSaNatayaivAnvayasya vyutpannatvAt, bhAvanAyA bAdhitatvAca, bhAvanAvizeSyavirahAdananvitaiva sNkhyaa| ekavacanaM tu sAdhutvArtham / ata eva svApasya dvitvabahutve'pyau. tsargikamekavacanameva / evaM ca bhAvatiGa yathAyathaM vartamAnatvAdISTasAdhanatvAdikamarthaH, taca dhAtvartha evAnveti, tathaiva pratyayAt / tadabodhakAnAM tu ghanAdInAM prayogadhAtutvamAtram / bhAvanAyAzca kartari nvayo'stu, prathamAntapadasya tu bhAvAbhinnAkhyAtArthaprakArakabodhe hetutvamastu ato dhAtvarthasyeti / dhAtvarthaprakArakasyArthabodhe AkhyAtasya hetusvakalpanAdityarthaH / nanvatrApi bhAvAkhyAtabhinnasya tathAhetusvakalpanamata Aha-bhAvanAyA iti / gagane sthIyata ityAdau / idaM ca kRtireva bhAvanetyAzayena / vastutastvAzrayatvasya bhAvanAtve'pi prathamAntapadopasthApyatadvizeSyavirahAt saMkhyAnanvaya iti pUrvoktameva sAdhu / tathA kAryakAraNabhAve bhAvabhinnatvapraveze gauravAt / prathamAntapadopasthApyAbhAvena bhAvanAnvayasthAsambhAvitatvameva bAdhitatvamiti kecit / yattu caitreNa supyate ityatra caitravRttyAzrayatAyA nirUpakatvasambandhe. nAnvaye tasya pratiyogitAnavacchedakatvAnmaitreNa na supyata iti na syAt / ataevAzrayatAyA vRttiniyAmaka-sambandhenAnvayo vAcyaH / sa ca bAdhita ityarthaH / tatra, AdheyatAvAn svApa iti bodhasambhavAt / tasmAtprathamAntapadAbhAvAdAkhyAtena tAdRzAdheyatAprakArakaH svApavizeSyako bodho na janyata iti bodhyam / ataeva saMkhyAyA itarAnvayAdeva autsargika prathamopasthitaM evaM bhAvanAyA ananvitatvebhAvasthale vartamAnasvAdhanvayaH kutra syAdito bhAvatiGAmiti / yathAyathaM laTa liGgAdi (1) / evaM caitreNa supyata ityAdau caitraniSThasvApo vartamAna ityAdibodho bodhyaH / yaepISTasAdhanatvaM sarvatraiva dhAtvarthe'nveti tathApi bhAvapratyaye'pi tadaparityAgapradarzanAyedam / anyatra bhAvanAyA upasthitatvAt kadAcittatreSTasAdhanatvAnvayaH sambhavatyapi atra tadabhAvAdAsvartha evAnvaya iti vA AzayaH / saudaMDamatenedam / tanmate kRtAviSTasAdhanatvAnvayAdityanye / nanu bhAvatikA yathAyathaM bhAzrayatAbhAvanA vArthaH, tatraiva vartamAnasveSTasAdhanakhAderanvayaH tRtIyArthastaniSThatvaM caitreNa supyate ityAdau svApAzrayatA vartamAnA caitraniSThetyAdibodho'stu ata Aha-tathaiveti / svApAdAveva vartamAnatvAdibodhyasyAnubhAvikaravAdAzrayatvAdirna bhAvatirtha iti bhAvaH /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH ozrayitvena karmaNi punaranyathAnvayaH, tava kartR-karmAbhidhAyitvavaccAsmAkamapi tathAnvayabodhakatvam / ato maitreNa pacati taNDulaH, taNDulaM pacyate maitraH, maitraH pakSyate taNDula ityAdayo naM pryogaaH| bhAvanA ca vyApAramAtropalakSikA acetanAnurodhAt / bhinAbhyAM rUpAbhyAmekadharmibodhakatvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyamaprasiddha saMbhavadanyAdRzaM tu na vaaryte||6|| tabodhakAnAM vartamAnatvAdhabodhakAnAm / bhAvanAyAH kutra kIganvayastamAha-Azrayitvena AzrayatvasaMsargeNa / anyathA vakSyamANarItyA tavetyAdi yathA tvanmate parasmaipadena karmaNonabhidhAnaM tathA manmate tadupasthApyakRteviSayatayA karmaNi nAnvayaH / AkhyAtajanye viSayatAsambandhena kRtibodhe AtmanepadajanyakRtyupasthitereva hetutvAditi / yathA tava mate kartariyako'sAdhutvaM tathA mama kRterAzrayatayA bodhe'pi tasyAsAdhutvam / yathA tava kartRkarmaNonakadA. nvayastathA AnayatayA viSayatayA ca naikadA kRteranvayaH / krameNodAharaNAni / maitreNetyAdi / ityAdaya ityAdipadAccaitreNa pacati tandula ityatra kRteH samavAyitayA caitrastandulaM pacyate caitreNetyatra viSayatayA tandule na bodhH| prathamA. ntapadAbhAvAt / atrAtiprasaGgabhiyA tvayApi tniyaamktaapii...vaacytvaadityaashyH| nanu kRtireva bhAvanA tathAca tadanvayaH niyame'pi ratho gacchatIlyAdau kathaM niyamo'ta Aha-bhAvanA ceti / vyApArI vyApyAzrayatvAderupalakSakaH, jAnAtIlyAvatarodhAt / bhinnAbhyAmiti / nIla-ghaTa ityatra ghaTa eva dharmI nIlakhena nIlapadena ghaTatvena ghaTapadenopasthApyate dharmivAcakasvaM cobhayostathA...ka... kRte kartRtvena kartAnAkhyAtenocyate......minnadharmAvacchinnaikadharmivRttimatyalakSaNam / sAmAnAdhikaraNyaM nAmAkhyAtayorasiddhamityarthaH / anyAdRza ekarmiviziSTe dharmAntarabodhakatvam / parasparAAnvitasvArthabodhakatvamiti yAvat / tathA caitrapadopasthApyaM caitratvAdiviziSTe pAkakRtibodhakatvamAkhyAtasyetyarthaH // 6 // (rAmakR0) atra vA punararthe / AkhyAtArthe saMkhyAnvayitvamevAbhihitatvamityatra kartRkarmasAdhAraNyena saMkhyAnvayabodhaniyAmakAbhAvena pUrvoktamatiprasaGga 1 Azrayatveneti Azritatveneti pATadvayam /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| 193 muddharati-bhAvanetyAdinA / bhAvanA cAtra saMkhyAkAlAdyatirikta AkhyAtArthaH / samAneti / ataevaikayoganirdiSTAnAM saha vA pravRtti: saha vA nivRttiriti prvaadH| aucityAditi / tadubhayaprakArakazAbdabodhaM prati ekaivAnupUrvIprayojiketi lAghavAdityarthaH / yadyapi saMkhyAnvayaniyAmakatvakalpanAyAM samAnapadopAttAnvayitvamapekSya samAnapadopAttatvameva ladhviti pUrvoktarItyAnupUrvIjJAnasya kAraNatAyA tanmata eva lAghavamiti ca pratibhAti / tathApi kRtInAmAnantyAttatra zakyatAvacchedakatvakalpanAmapekSya lAghavena kRtitvasyaiva zakyatAvacchedakatve siddhe vAdRzakalpanAmatastadgauravaM phalamukhamiti / nanu bhAvanAnvaye'pi niyAmakAbhAvAttaddoSatAdavasthyamata Aha-bhAvanAyAzveti / dhAtvarthavizeSaNatvenAnvayAdAha-vizeSyatveneti / karmatvetyAdi / ida. mapi tathAvizeSaNatvasUcanAya / ataeva candra iva mukhamutpadyate ityAdau bhuktvA vrajatItyAdau cAnAkhyAtArthazcandre ktvApratyayArthe vA / karmatvAcanavaruddho dhAtva. rtho'pItyata mAha-prathameti / evaM ca vizeSyatAsambandhenAkhyAtArthabhAvanA. prakAraka-samavAyAdisaMsargaka-zAbdabodhaM prati itarAnanvitArthaka-prathamAntanAmajanyopasthitirviSayatAsambandhena kAraNamiti sAmAnyataH kAryakAraNabhAvaH / - yattu candrasyetarAnvitaMtvena nirAkAGkRtvam , evaM karmatvAdyanavaruddhasyApIti / tanna, ekavizeSyAvaruddhasya vizeSyAntara evAkAGkSAvirahaH, na tu vizeSaNe'pi / ataevaM karmatvavizeSaNasyApi ghaTasya nIlAnvaye nirAkakSitvaM nIlaM ghaTamAnayetyAdau / vizeSaNatayaiveti / tathA ca na dhAtvarthe bhAvanAnvayaH / antimodAharaNamabhipretyAha-bhAvanAyA iti / bAdhitatvaM dhAtvarthe prAtipadikArthe ca / yadyapi cAtra bhAvanApadena saMkhyAkAlAdyatirikta AkhyAtArya evocyate anyathA jAnAtItyAdau saMkhyAnvayo na syAt , tathA ca prakRterAzrayatvAderabodha eva, tayApi pUrvoktarItyA karmatvAdyanavaruddha-prathamAntapadAbhAvAdbhAvanAnvayo boddhavyaH / ataevAha-bhAvanAvizeSyavirahAditi / ataeva saMkhyAyA ananvayAdeva / prathamopasthitamekavacanameva sAdhutvAya kalapyata iti sampradAyaH / evaM ceti / bhAvanAyA abodhakatva ityarthaH / yathAyathaM laTatiDAdiniya. ntritam / tathaiveti / vartamAnatvaprakAreNa dhAtvarthasyaiva pratyayAdityarthaH / iSTasAdhanatvAdeH sarvatra dhAtvaryAnvayasvIkAreNAtra vizeSAbhAve'pi vastugatimavala. mbyoktam / bhAvanAyA vizeSaNatvenAnvayaniyame saMsargavyavasthAmAha-bhAvanAyAzreti / anyathA vaktavyakrameNa / 17
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH ___ atha taNDulaM pacati caitraH ityAdAvAzrayatayA caitro'stu bhAvanAvizeSyaH maitreNa pacyate taNDula ityAdau taNDulastu kathaM, viSayatayeti cet, rathena gamyate grAmaH ityAdau saviSayakavyApArAnabhidhAne kA gatiH / atra prAJcaH-- maitreNa pacyate taNDula ityatra maitraniSThapAkabhAvanAviSayaH, maitraniSThabhAvanAviSaya nanu bhavanmate karmapratyayasthale AzrayatayA kartRpratyayasthale anyatheti vaiparItyameva kiM na syAt ? asmAkaM tu dharmiNi zaktibalAdeva pratiniyatatattasaMsargaprAptirityAzaGkAyAM bhavanmate kartRkarmazaktAvapi bhavadbhiH kartRbodhe yanniyAmakaM vaktavyamasmAbhirapi AzrayatayA kRtiprakArakabodhe tanniyAmakaM vaktavyam , bhavadbhizca karmapratyayasthale yanniyAmakaM vAcyamasmAbhirapi, anyathA kRtiprakArakabodhe tanniyAmakaM vaktavyam, anyathA bhavanmate'pi pacatItyatra karmabodhaH, pacyata ityatra kartabodhaH, pakSyata ityatrobhayabodhaH kiM na syAdityAzayavAnAha-tavetyAdi / taduktaM sAmAnAdhikaraNyaM nirAkaroti-bhinnAbhyAmiti / anyAdRzaM tadarthAnvayisvArthakatvAdirUpam // 6 // (nyAyavA0) karmaNi punaranyathAnvayaM vivRNoti-athetyAdinA / maitreNa pacyate rathena gamyate ityAdI vibhinna eva kAryakAraNabhAvaH / ataeva...... pAkArakUlakRto maitrAdiniSThatvasyAnye ca gamane tasya bhAnam / ataeva cAye viSayatvasya bhAnaM nAntyamityAzayenAha-maitraNetyAdi / karmapratyaye phalAnu. bhavasyAnubhavasiddhatvAdAha-maitraniSThabhAvaneti / atra niSThatvaM tRtIyArthaH / saca bhAvanAya satyAM ki...sa ca phale tapa tandule prakAra ityanvayabodhaH (?) kramaH / atra yayapi phalAvacchinakriyAbodhakatvaM dhAtostathA ca phalAdau kIdRze ...kasya kathamanvayaH / tathApIdaM dUSaNamagre eva vAcyamiti kecit / pare tu phalaM pAkAdizca pRthageva pacadhAtvAderarthaH / tathAca noktadoSaH / naca bhAvanAvizeSyakasyaiva dhAtvaryAnvayasya pacatItyAdau dRSTatvAt kathamatra bhAvanAvizeSaNakapAkAnvaya iti vAcyam , pAkasya bhAvanAyAM tasyAH phale'nvayAt / naca kriyAjanyatvAlAmaH phale kriyAyAmiva phale'pyanvaye'pi rodhAt / yatra ghaTatva. mityatra pratyayArthe itarave sAkalye ca ghaTasya prkaartyaa'nvyH| tathA ca caitra. niSThapAkabhAvanAviSayaH pAkajanyaM yatphalaM tadvAn tandula iti prAcInamataM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranthaH] AkhyAtazaktivAdaH / pAkajanyaphalazAlI vA taNDulaH pratIyata iti sAkSAtparamparayA bhAvanAyA vizeSyastaNDulaH, rathena gamyate grAma ityatra rathaniSThagamanAnukUlavyApArajanyaphala-. zAlI grAmaH pratIyate iti vyApAravizeSyo grAma iti // 7 // navyAstu bhAvanAderAkhyAtalabhyatvAt AdheyatvamAtraM tRtIyArtho'stu saMkhyAmAnaM vA, saMbandhastu pacasAvityAhuH / tatra, tathApi phale dhAtvarthe vibhaktyarthabhAvanAvizeSaNakAnvayabodhasvIkArAt / . kecittu caitreNa pacyata ityatra kRtistRtIyArthaH pAke sa ca phaLe tathAbhayatve taca tandule prakAraH / AzrayatvaM tvAkhyAtArthaH / atrApi dhAtoH kriyAphalayoH khaNDazaH zaktirastItyAhuH / nanu dvitIyakalpe pAkasya kathaM bhAvanAvizeSyasvam / prathamAntapadAdupasthApyatvAditidUSaNaM mukhyavizeSyatayA bhAvanAnvayabodhe prathamAntapadopasthApyatvamapekSitamityAzayena parivarati-sAkSAdika mana kalpAmiprAyeNa, dvitIyAbhiprAyeNa paramparayeti / rathaniSTheti atra tRtIyArthoM niSThatvaM. gamane tacca vyApAre sa ca phale taca grAme prakAra iti / phalavyApArayoranvaye uktaprakAro bodhaH // 7 // (rAmakR0) athetyAdikena kathamityantena praznaH / cetanAcetanayovibhinna evAnvaya ityabhiprAyeNAha-maitreNetyAdinA / karmapratyayasthale phalabodho'nubhavasiddha ityabhiprAyeNa dvitIyam / AkhyAtArthabhAvanAyA dhAtvarthavizeSaNatvenApyanvayasya taiH svIkArAdidamuktam / ubhayatrApi pakSe niSThatvaM tRtiiyaarthH| evamagre'pi / sAkSAditi / Adyakalpe sAkSAt dvitIyakalpe paramparayA // 7 // (nyAyavA0) saMkhyAmAtraM veti / kAkhyAta iva karmAkhyAte'pi kRtiH caitrAyoH sambandho vyAkyArtha ityubhayatra tadaMzena vailakSaNyamityAzayenedam / tathA ca bhAvanAH pare tRtIyAprakRtyarthAnvayo nAmArthena dhAtvarthasyaivAnvayo'vyutpanna natvAkhyAtArthenetyAzayaH (?), yadyapi pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM taca prakRtyAtiriktanAmArthAvizeSeNakAnvayabodhakatvam / ataeva maitreNa pacyate tandulamiSyatra tandulo na vizeSaNatayA bhAvanAyAmanveti / anyathA maitra iva
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tItyAdAviva vAkyArthaH / astu ca phala-karmaNorapi saMbandhastathA phalaM tu kasyArthaH / na ca tadapi tathA, prakArIbhUya bhaasmaantvaat| phalAvacchinnakriyAyA dhAtvarthatve'pi kriyAjanyaphalAlAbhAt vizeSaNavizeSyabhAvaviparyayasyAvazyakatvAt / tandulo'pi vizeSyatayA vizeSaNaM syAttathApi prakRtyarthaprakArakAnvayabodhakatvaM pratyayAnAM bhAvanAprakArakatandulavizeSyaka-zAbdabodhatvameva ca tAdRzAkAMkSAjJAnakAryatAvacchedakamiti tandulAdiprakArakabodhe iti bhaavH| kecittu AdheyatvaM tRtIyArtha iti pakSa eva sAdhuH / caitreNa pacyata ityAdau caitrabhAvanayoH sambandho na vaakyaarthH| pratyayArthavizeSyatAnirUpitaprakAratAsambandhena pratyayajanyabodhe prakRtibhinnanAmAnyapadajanyopasthitehetutvAt / anyathA caitreNa pacyate maitro jAnAtIti prayoge maitrasyApi pAkabhAvanAyAmanvayaH syAditi prakRtibhinnatyAdi viziSTAbhAvAt / kRtau vartamAnatvAnvaye'pi na atirityaahuH| sambandhastRtIyAprakRtyarthabhAvanayoH sambandhaH, vAkyArthaH saMsargamaryAdayA lbhyH| tathA saMsargamaryAdAlabhyaH AkAMkSAjJAnabhAsya ityarthaH / tadapi phalamapi / tathA vAkyArthaH / tathAcAnubhavavirodhena na phalasya saMsargamaryAdayA bhAnamiti bhaavH| nanu dhAtoH phalAvacchinna kiyApAcakatvAt tata eva phalalAbha iNyAkyAha-phalAvacchinneti / phalameva kriyAyAM prakAraH, na tu kriyApi phale yena kiyAjanyatvaM phale lbhyet| vizeSaNavizeSyeti / yathA ghaTapadAdghaTatvaM nIlapadAnIlaguNaH prakArIbhUya dharmibhAne bhAsate tathA phalamapItyarthaH / na ca phalaniSThajanyatAnirUpakatvarUpajanakatvabhAne janyatvamapi bhAnamiti vAcyam, janyatvameva janakatAnirUpakatvamityasyApi vaktuM zakyatvAt / tasmAjanyatAjanakatAbhinne eva / ananyathAsihavyApakatvarUpajanakatvabhAne tu janyasvabhAna na sambhavatyeva / janyatvabhAne janakatvabhAnaM tu syAt tAdRzavyApakasAmAnAdhikaraNyagarbhatvAjanyatAyA ityanye / etena samAnasaMvitsavidhatvanyAyo janyajanakatayonirastaH / ananyathAsiddhatadabhAvavadattitvarUpaM janyatvam / tathA ca tadabhAne'pi janakasvabhAnamityeke / vastuto janakatvasya janyatAnirUpakatvarUpatvaM tadAne 1 phalAbhAvAditi paatthH| 2 vizeSyavizeSaNotItyanyatra pAThaH /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] aakhyaatshktivaadH| 197 tasmAt phalamAtmanepadArthaH, itthaM ca AkhyAtopasthApitAyA bhAvanAyAH kriyAviSayiNyAH phale'nvaye phalasya kriyAjanyatvaM na labhyeta bhAvanAviSayakriyAyAH phale'nvaye tiDupasthApitabhAvanAyAH kriyAvizeSyatvenAnyatrAnvayaH klupto bhajyeta / tasmAt kRtyanabhidhAyakabhAvakarmakRdyoge klRpsazakteH supo labdhayA bhAvanayA viziSTAyAH kriyAyAH phale'nvayaH, janyatAbhAne'pi kriyAjanyaphalazAlitvaM tandulena prakArIbhUtaM tatrAnubhAvika tandulaM pacatItyavAnApIti bhaavH| . . . phalasyeti / kriyAviSayamAvanAjanyatvameva labhyate kriyAjanyavaphalamAlivarUpakarmatvabodhaH karmAkhyAtena bhAnumavika iti bhAvaH / yadyapi kriyAyAH phale bhAvanAyAM cAnvaye nAyaM doSaH, pAkaviSayakabhAvanAviSayapAkajanyaphalazALIti bodhasambhavAt / tathApi tandulaM pacatItyatrevAtrApi phale pAkajanyatvameva bhAsate, na tu bhAvanAviSayatvamapItyevaM dUSaNaM bodhyam / naha bhAvanAviSayakriyAjanyatvameva phale bhAsate bhAvanAyAH kriyAvizeSaNatvAdityata Aha-bhAvanAviSayati / dhAtvarthasya tRtIyArthabhAvanAvizeSyatvAdAhatikupasthApiteti / anyatreti / pacatItyAdau kRtireva pAkavizeSyatvena mAsate yatnArthakAkhyAtAntadhAtujanyapAkaprakArakabodhe AkhyAtajanyayalopasthitehetutvakalpanAt / ataH kAlo na vizeSyatvena bhAsate pacati nazyatIsyAdau vartamAnatvAdeH prakAratayA anvayabodhAca / kecittu bhAkhyAtArthaprakArakabodhe prakRtibhinnapadajanyopasthiterhetutvokatvAt bhAvanAyAH pAke vishessnntyaivaanvyH| AkhyAtArthazca kRtisAdhyatvAdimino grAhya ityAhuH / prathamAntapadAnupasthApyatvAdeva kriyA na bhAvanAvizeSyeti RjuH panthAH / supo labdhayeti / caitreNa gataM maitreNa pakkAstandulA ityAdau tRtIyAyAH kRtau zaktiH klRptyarthaH / na ca tatra lakSaNA prakRte'pi tatsammavAda / karaNatvApekSayA kRtAveva lAghavAttRtIyAyAH zaktirityanye / evaM ca tRtIyAjanyakRtiprakAraka-pAkavizeSyakatvabodhe dhAtujanyapAkopasthitetutvaM caitreNa pakkA ityanurodhena klupta miti bhaavH|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH subartha-kRterviktittyAM vizeSaNatvenaivAnvayasya vyutpanatvAt kartRkarmavacca kRti-phalayorapyabhidhAnaniyamAnAtiprasaGgaH / na vA pakSyate taNDulo maitra ityAdayaH pryogaaH| tiDupasthApitAyAH saMkhyAyA bhAvanAyA iva prathamAntapadopasthApyenaivAnvayo vyutpnnH||8|| kiyAvizeSaNatayA bhAvanAnvayaM vyutpAdayati-subartheti / savarthasya prakAratayA bodho'stu kaSTena pacatItyAdau kAThakaraNatvAderiva pAke caitreNa pakkAstandulA ijyAdAvivAtrApi vyutpanna iti bodhyam / kartRkarmavaJceti / yadyapIdaM tava kartRkarmetyAdinA pUrvamevoktaM tathApi viSayatayA karmaNi bhAvanAnvaye'tiprasane pUrva samAhitam / idAnI phalArthakatvamAdAyatAmApAyeti bhAvaH / atiprasaGgo maitreNa pacati tandula ityApatiprasaGgaH / yathA na svanmate parasmaipadasya karmAnabhidhAyitvAttathA'smanmate'pi tasya phalAnabhidhAyitvaM netyrthH| nveti| yathA tava kartRkarmaNo kadA'nvayastathA mamApi kRtiphaLayorityAdipUrvokta meveti / ___ idaM tu bodhyam-caitraH pacyata ityAdau caitrakartRtvadhIvAraNAya yagAvasamabhivyAhRtAkhyAtajanyakRtyupasthiterAkhyAtajanyakRtiprakArakabodhe hetutvasya vAcyatvAt tadabhAvAdeva caitraH pacyate tandula ityAdauna caitrAdiSu kRtynvyH| na tvAkhyAtajanyakRtibodhe karmatvatAtparyajJAna pratibandhakam, gauravAt, caitreNa pacati tandulamityAdau tu prathamAntapadAmAvAdeva na caitrAdau kRtyanvaya iti / nanu karmapratyayasthale bhAvanAyA AkhyAtalabhyatve tikupasthApyasaMkhyAyAH kathamanvayo bhAvanAnvayitvenaiva tadanvayAdata Aha-bhAvanAyA iveti / tikupasthApyasaMkhyAnvaye'pi prathamAntapadopasthApyatvaM karmatvAyanavaruddhatvaM taMtramiti bhAvaH / na hi yatna eva bhAvanA tarhi jAnAtItyAdau saMkhyAnvayaniyAmakaM na syAt / ato bhAvanAdhAtvavizeSaNakamAkhyAtavAcyameva taca phakameva, prakRte tathA sati tadanvayinaiva saMkhyAnvaya iti kecit // 8 // (rAmakR0) navyAstviti / prAcInamataM dUSayituM pUrva tadanuvadatibhAvanAderityAdinA / saMkhyAmAtraM veti / nAmAkhyAtayoH sAkSAdanvaye kSativirahAditi bhAvaH / ida cAbhyupagamavAdena / maitraH pakSyate ityAderabhAvAditi / tathA vAkyArthaH / tadapi phlmpi| tathA vaakyaarthH| atha phakAvacchinnakriyAyA dhAtvarthatvAddhAtoreva phalalAbho bhaviSyatItyatrAha-phaleti / vizeSaNeti /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 13 granthaH] maakhyaatshktivaadH| phalAvacchinnakriyAyA ghAtvarthatvena kathaM kriyAjanyaphalalAbhastena rUpeNa zaktyagrahAt / nahi ghaTapadasya ghaTatvaprakArakaghaTavizeSyakazaktizAne sati jAtvapi tato ghaTatvavizeSyaghaTaprakArakajJAnamiti bhAvaH / __ svamatamupasaMharati-tasmAditi / itthaM phalasyAtmanepadArthatve / anyatreti / saMkhyAkAlAtiriktasya pratyayArthasya prakRtyarthavizeSyatvenaivAnvayasya pacatItyAdau klaptatvAdityarthaH / caitrasya pAkazcaitreNa pakkAstandulA ityAdau klasazakteH / pUrva tava kartRkarmetyAdinA / AzrayatayA kRtyanvayabodhaH / anyathA kRtyanvayabodhe ca krtRkrmbodhniyaamkaavniyaamkaavuttau| navInamate tu karmapratyayasthale kRterbodhAsvIkArAttatra sambhavatItyAha-kartRkarmeti / nAtiprasaGgaH na caitreNa pacati taNDulaH caitreNa pacyate taNDula ityAdiprayogaprasaGgaH / evamekadA kRti. phalobhayAbodhakatvaniyamAbhiprAyeNAha-naceti / karmapratyayasthaLe bhAvanAnvayAt pUrvoktasaMkhyAnvayaniyAmakaM na sambhavatItyato lAghavAdvA Aha-timiti / tathA ca. bhAvanAnvaye yanniyAmakaM tadeva saMkhyAnvaya ityrthH| tandulaM pAcayati caitro maitreNetyAdau niSThatvaM tRtIyArthaH / tacca Nijaye'nveti / Nijarthazca kRtiH / evaM catre tirthakRtiH, tadupari anukUlatAsaMsargeNa NijarthakRtiH, tadupari pAko maitraniSThatvaM ca, pAkoparikarmatA, tadupari tandulo'nveti bhidyate kuzUla: svayamevetyAdau ca bhedAnukUlavyApArarUpaM kartRtvaM bhedAzrayatvarUpaM karmatvaM caikadA kuzUle'nveti / dhAtunA cAkAGkSAmaryAdayA tatkuzUlaniSThAbhedavRttireva bodhyate / kiMvA tatkuzUlakarmakamedatvenaiva bodhyata ityanyadetat / yathodanaM pacatItyAdAvatiprasaGgabhaGgAya tadodanakarmakApAkavyaktiH / tatra cAkAMkSAvaicityAt pAkakRtimatkartRkaivodanavyakti sata iti na vibhinnakartRkAtiprasaGgaH / evamanya. trApyUhyam / ___ AkAzaM pacyatItyAdau zazaviSANajanya kArmukamityAdau ca vizeSye vizeSaNamityeva prathamato bodhaH / AkAzaM na pazyatItyAdau cAkAzaviSayitAzrayajJAnAzrayatvasya tAdRzacAkSuSAzrayatvasyaiva vA abhAvo dharmiNi bhAsate / tAdRzaviSa. yitAyAM pratiyogitAvacchedakasambandhazca pazyAmIti viSayitAnirUpitasvarUpasambandhavizeSo vyadhikaraNaH / ato maitra AkAzaM na pazyatItyAdau maitrasyAkAzaviSayaka-cAkSuSasattve'pi na kSatiriti / yadi tu tadaMze laukikasannikarSAjanye'pi doSavizeSajazAne tannirUpito rajataM pazyAmItyanuvyavasAyasiddha bhAkAzanirUpito viSayatAvizeSo'pi svIkartavyaH / itthaM cAkAzanirUpita
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH tAdRzaviSayitAzraya-cAkSuSAzrayatvAvacchinnapratiyogitaiva tayoH saMsargaH / AkAzaM na dRzyata ityAdau ca jJAnaviSayatAyAstAdRzalaukikaviSayatAnirUpitasvarUpasambandhenAbhAva AkAze bhAsate, tenAndhavRtticAkSuSAsattve caitrIyaghaTacAkSuSaviSayatAyA AkAze sattve'pi na tiriti zazaviSANajanyaM kArmukamastItyAdau ca zazaviSANajanyakAmukatvameva pratiyogitAvacchedakaM parantu pratiyogitAvacchedakatAvacchedakaH sambandhaH zazaviSANayorjanyatvarUpo vyadhikaraNa iti / evaM pIta: zaMkho nAstItyAdAvapi pItatvazaMkhatvobhayAvacchinnapratiyogitaiva sambandhaH / yadvA-pUrvarItyA pItatvazaMkhatvayoH pratiyogitAvacchedakatAvacchedakaH sambandha eva samavAyaH, na tu pratiyogitAdharmaghaTaka iti nAprasiddhiH / vastutastu anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvavyutpattisiddhamityasyApyu. pari prakArIbhUtadharma AkAGkSAvazAdabhAvapratiyoginoH saMsargatayA bhAsata ityarthaH / pratibadhyapratibandhakamAvAdI lAghavamanurundhAnA navInAH punastatraivAkhaNDapratiyogitAmAmananti / .. evaM ca nIlaghaTo nAstItyAdau dharmavidhayA pratiyogitAvacchedakatA / nIlatve nIlaguNe dharmiNi ghaTatve ca saMsargavidhayA tatvaM ca nIlatvasamavAye nIlaguNasamavAye tadvadabhede ghaTatvasamavAye ca vyAsajyavRttiravacchedakasambandhAzca pratiyogitAvacchedakatAvacchedakasambandhAste ca pratiyogikoTau tattadaMze bhAsanto ghaTo nAstItyAdI ghaTatvasya samavAya iva ta eva dharmA abhAvapratiyoginoH saMsargatayA'pi bhAsante / evaM daNDapuruSavAn caitro nAsti daNDipuruSavazcitro nAstItyanayorAdhe dharmavidhayA pratiyogitAvacchedakatvaM daNDatvAdau daNDapuruSatatsaMyogAzrayacaitratveSu ca / dvitIye daNDatvAdI daNDasaMyogipuruSatatsaMyogicaitratveSu sambandhavidhayA tattvaM tu tattatpadArthAnAM teSu teSu sambandhiSu vyAsajyavRtti......abhAvena 'saha sambandhAH / daNDasaMyogacaitratvAdyubhayatra tulyAnyeveti / sarvatraiva pratiyogitAvacchedakatAvacchedakasambandhaH pratiyogyupari saMsargatayA tattadaMze bhAsate / pratiyogitAvacchedakasambandha: punarabhAvapratiyoginoriti / evaM cAkAzaM na pazyati zazaviSANajanyaM kArmukaM nAstItyAdau ta eva padArthA abhAvapratiyoginoH saMsargatayA bhAsante viziSTasthAnatirekeNa viziSTasaMsarga ityasyArthAntarasyAbhAvAditi /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / 201 evaM raktarUpadaNDa dvitayAdinirUpitA ekA prakAritA raktadaNDo daNDavAniti vizeSye vizeSaNanyAyena raktadaNDavAnityAdijJAtavyAvRttA raktadaNDavAniti viziSTavaiziSTayatrodhe tiSThati vizeSye vizeSaNamityatra ca raktarUpanirUpitamekaM daNDanirUpitaM caikamiti prakAritvadvayaM tacca raktadaNDaH daNDavAniti samUhAlambanAdavyAvRttam / evaM dharmitAvacchedakaM viziSTamaviziSTaM vA kRtvA vidheyaM ca tAdRzaM kRtvA tattadubhayAdinirUpitAvilakSaNaviSayatAbodhyAH / tatraiva ca vidheyoddezyatAvacchedakayoH parasparavyatyayena tadubhayAdinirUpitA eva / tato'nyA etAzca viSayitAH sarvAH pratibandhyapratibandhakabhAvAdyanurodhena klRptA anubhavArUDhAzca / tAzca pratiniyatakAraNaprayojyAH svayamUhyAH / etena sAkAra - vAdApattibhItyA sarvatra viziSTavaiziSTyabodhAdau viziSTAdinirUpitaH saMsarga-vizeSo'tiriktaH saMsargamaryAdayA bhAsate, sa ca saMsargavizeSo nAnyatra saMsargatayA vA anyathA vA bhAsate iti phalabalAtkalpyata ityAdi kukalpanamapAstam, viSayitAyA viSayanirUpyatvAnabhyupagama eva sAkAravAdApAtAt / idaM tvavadheyam - viziSTavaiziSTyabodhAdiSu svIkRtA viSayitAH saMzayavyAvRttA eva kalpante / parAmarzAdikAraNatAyAM vyAdhyAditattadaMzAvacchinnanizcayatvamapekSya lAghavena tattannirUpitaviSayitA eva saMzayavyAvRttAyA janakatAvacchedakatvaucityAt / ataevAnumAnadIdhitau rakto daNDo na veti saMzayAnantaraM raktadaNDavAniti viziSTavaiziSTyabodhAbhAvaH svIkRto daNDAMze nirNayAkAro raktatvAMze saMzayAkArastu Ayata eva tatra sAmagrIsattvAditi saMkSepaH / gavAM kRSNA sampannakSIrA ityAdau ca kRSNabhinnago sAmAnyabhedo'bhedazca kRSNopari abhedopari ca prakRtyartho goranveti / tAdRzakRSNatvAvacchinnAbhedazca sampannakSIrakRSNayoH sambandhaH / evaM ca gavAbhinna- kRSNAkRSNAbhinna- gosAmyabhinnasampannakSIrAbhinnA iti bodhaH / atiprasaGgazvoktasambandhAbhyAmeva nirAkRtaH / goSu dudhamAnAsvAgata ityAdau bhAvasaptamIsthale ca kAlInatvaM sptmyrthH| kAla eva vA tathAvRttitvaM saMsargaH / evaM ca duhyamAnA - bhinna- gokAlInAgamanavAniti bodha: dugdhAsvAgata ityAdau cottarakAlInatvamuttarakAla eva vA saptamyartha ityAdi svayamUhyam / chatriNo yAntItyAdAvajahatsvArthalakSaNAsthale ca yadyapi chatrapade chatrAbhAvaviziSTacchatre lakSaNA / vizeSyaM ca svAzrayagamanakAlInagamanavRttitvaM yadi cecchatryacchatriNorvibhinnadezIya
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vAdArthasaMgrahaH / [4 bhAgaH caitro gantA gato grAmo mitrA pakrI gataM puram / bhoktA tRpyati pakkAni bhuMkte paktApasAryatAm // ityAdau sAmAnAdhikaraNyAdyanyathAnupapattyA kartRgamanavattvenaitAdRzaprayogaH tadA vaiziSTaye dezaghaTitaM sAmAnAdhikaraNyamapi pravezyatAm / yatra ca chatrI eka: chatrazUnyAzca bahavaH, tatra bahutvAnvayAnurodhAt chatraviziSTachatrAbhAve lakSaNA / vaiziSTayaM niruktamevetyApAtato vaktuM zakyate tathA chatriNau dvAvacchatriNau ca dvau tatra kathitaprakArAbhyAM bahutvAnvayo durupapAda iti tanna zraddheyam / parantu yathA puSpavantAdisthale ekaikazaktyA candratvasUryatvAbhyAM prakArAbhyAM bodhyate / zakyatAvacchedakatA ca vyAsajyavRttiriti kevala. candratvAdiprakArako bodho lakSaNayaiva / tathA chatrapadasya kevalaM chatratvaM zakyatA. vacchedakamiti zakyatAvacchedakamavyAsajyavRtti / lakSaNA tu ubhAbhyAM chtrtvchtrtvaabhaavtvaabhyaamiti| lakSyatAvacchedakatvaM vyAsajyavRtti / idaM cobhAbhyAM rUpAbhyAmupasthitamubhayathA yogyamanveti / tatra ca gamanAzrayatvAdikaM bahutvAdikamanvetIti na kvApyanupapattiriti dik // 8 // (nyAyavA0) nanvAkhyAtoktayuktyA kRtAmapi kRtyAdau dharme zaktiH syAdato dharmiNi kRtAM zaktimupapAdayati-caitra ityAdinA / samAnavibhaktikatvasya viruddhavibhaktirAhityasya vA abhedAnvaye tantratvAditi bhAvaH / yadhapi caitro daNDI kuNDalItyatra samAnavibhaktikatve'pi guNAnAM ca parArthasvAditi nyAyena daMDikuNDalinona parasparAnvayaH, tathApItaravizeSaNatvena tAtparyAviSayatvamapi tatra tantraM bodhyam / karmasthale tvAha-gata iti / liGgatraye'pyabhedAnubhavaM dRddhyitumprlinggvymaah-mitretyaadinaa| caitro gantetyA bhedaanvye'pyuppttiH| na ca samAnavibhaktikayobhaidenAnvayabodho na dRSTacaraH, nipAtasthale eva dRSTatvAditi / ato yatra tathA nopasthitistadAha- bhokteti / yadvA doSAntaramAha-bhokteti / atra kRtaH kRtivAcakatve bhojanakRtistRpyatItyanvayaH syAt , sA ca bAdhitA, na ca paramparayA kRteranvayaH, karturamAne'nubhavavirodhAt / na ca niyamena puruSa ityadhyAhAryam , tathA ca bhokA puruSa ityatrAzrayatayA kRteranvaya iti vAcyam, nirbIjAdhyAhArakalpena gauravAt / pakvAnIti / dharme zakko pakvasya tandulAderbhAnaM na syAt / dharme ca bhojanakarmatvaM vaadhitmityaashyH| karmapratyaye udaahrti-pkteti|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] AkhyAtazaktivAdaH / 203 karmaNI kRddhAcye / caitrasya nasA maitrAdanyo ghaTAt pRthak paro'paro vetyAdAviva padArthatAvacchedakenaiva kRtyAdinA dhAtvarthAnvayaH, tathaiva saakaaNksstvaat| astu kRtaH kartRvAcakatve svadekadeze kRtau pAkasya kathamanvayo'ta Aha-caitrasya napteti / naptRpadena janyajanyazarIravizeSa upasthApyate, na tu janyajanyamAtram, caitraputrarUpAdau naptRpadAprayogAt / tatra vizeSye zarIre caitrasyetyanvaye caitraputre'pi tathA prayogaH syAdato janyatvarUpaikadeza eva caitrasyetyanvaya ityarthaH / nanu caitrajanyajanyatvAdikaM na naptapadazakyatAvacchedakam , nAnArthatvaprasaGgAt / na vA janyajanyazarIratvam, janyatvasyAnanugamAt / kintu evakArAdInAmiva tAvatpadAthai khaNDazaktirvAcyA / tathA caikadezAnvayo'ta Aha-maitrAdanya iti / bhadaM bodhyam-patRpadasya caitrajanyajanyazarIramaryaH / tatra khaNDazaktimati caitrAMze zaktivirahAt / caitro naptanapvapriya ityatra caitrIyanapkhalAmo na syAt / na hi anyanatrIyacaitro naptRpriya iti prayogaH / na ca caitrasya naptRpadavAcyapadArthe'pyanvayaH, tathA sati caitranaptRlAbhe'pi punakSetreNa naptRpriyatvaM nAnvitaM syAt / syAca nAmAryayormedAnvaye vyutpattivirodhaH / tasmAnaptRpadaskhaNDazako catro'pyasarbhavati / tayA ca caitramaitrAdInAM sarveSAM zakyatve gauravaM svIkAryameva / tathA catrabanyajanyatve maitrajanyajanyatve viziSTa eva zaktirastu, na tu khnnddshtiH| mAtRpadAdAvapyevam / ataeva prAJco'pIdameva varNayaMti / na ca caitrajanyajanyatve. nopasthite caitrasyetyanbayo na syAt / sambadhatvena tadvAnAt iti / anye tu maptapade anyatve khaNDazaktireva / caitrAMze tu lakSaNaiva / tena caitranaplAbhaH / yugapattidvayavirodhastu nirasta evetyAhuH / kecittu caitro namRpriya ityatra caitrasya naptRpadavAcye'rthe vizeSaNatayA naptRpriya itpasya vizejyatayA dvidhaivAnvayaH / na ca nAmArthayodenAnvaye vibhaktyarthopasthityapekSA nAmni ca niyatAnyatvasyaivaitadanyatvasyApi vaacytvaadityaahuH| mainAdanya ityavAnyapadArthaikadeze bhede paMcamyAnvayaH / anyapadasya svamate bhedaviziSTavAcakatvaM prAcAM mate pRthaka vishissttvaacktvmityubhythaapyekdeshaanvyH| yadapyanya ityAdau bhede cAzraye ca zaktidvayasvIkAre naikadezAnvayaH, tathApi zaktidvayakalpanAgauravAdvaraM vyutpattibheda eva kalyata iti bhAvaH / anyapadAr3hedaprakAreNaiva dharmiNo bhAnaM, natvAzrayatvAdiprakAreNa / ataevAnyapadasya bhinna ityanena bhedaH / tathA ca zaktidvayakalpane'pi na nirvAha ityanye / nanu ghaTAdanya ityAdAvanvayAnupapattyA tathAstu / astu vA tatrApi bhedavati ghaTa
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 vaadaarthsNgrhH| [4 bhAgaH vA kRtyAdighaTita eva kAdinA samamanvayaH / mukhyabhAktasAdhAraNasya phalAdilakSaNakarmatvasya kRtyAdilakSaNakartRtvasya cAnabhidhAne dvitIyAdayaH / kRtA viziSTAbhidhAne vishessnnsyaapybhidhaanaat||9|| pratiyogitvAdeH paramparAsambandhenAnvayaH / anyathA taddRSTAntena gaunityA ityatrApi lakSaNA gotvena syAt / na ca tadvizeSyakapadArthAntarabodhe dRttijanyatadvizeSyakopasthite hetutvAnna tathA bodhaH / maitrAdanyo nitya ityatraikadeze bhede nityAnanvayAt / atrApi tathAkalpanAdata Aha-astu veti / evaM pAkasya dharmiNyeva svajanakakRtisambandhenAnvayAt / tathA ca paktatyatra pAkavAn kartA ityanvayabodhaH / na caivaM paktA pacatItyanvayabodha: syAt / uddezyatAvacchedakavidheyayo. rekyAbhAvAditi vAcyam, uddezyatAvacchedaka-vidheyAbhedasthala ivAtrApi nirAkAGgatvAkalpanAt / kecittu tazreSTApattirityAha caitrasya naptetyAdAvapi SaSThya sya svAzrayAnyatvasambandhenaiva dharmiNi anvayo mitrairapi tathaivopapAdita zabdamaNau kRtau karmatve bhAzraye ca kRtaH zaktirato naikadezAnvayaH / tena paktatyatra pAkavAna kati bodhe pAkAtakULakRtimAna veti saMzayanirAso na syaaditypaastmityaahH| kecittu astu vetyApAtataH / caitrapaktA maitrAdanyo ghaTa ityAdibodhena tadvizeSyakAparapadAryAnvayabodha eva vRttijanyatadvizeSyakopasthitehetutvAt / mato gaunityA ityAdAvekadezAnvaya ityAhuH, tacintyama, ghaTo jJAyata ityAdau ghaTatve jJAnaviSayatvAnvayApatteH / candra iva mukhaM caitrasya dhanamityAdau mukhatvadhanasvAdau sAdRzyAnvayApattizca / pare tu yadhuktasaMzayAbhAva AnubhavikastadA anyAvipadAnAM maitrAvibhedavati lakSaNeti padAntaraM tAtparyagrAhaka Azraye anyatvAdau vA anyAdipadAnAM vA khaNDazaH shktirityaahuH| nanu kRtaH kartRkarmavAcakatve tandulaM pacati caitreNa paktatyapi syAt ato mukhyeti mukhyaM tandulaM pakkatyAdau bhAktaM ghaTa jJAtA ityAdau / Adipadena jaanaatiicchtiiyvissytvaadisNgrhH| kRtAdityAdipadAva ratho gacchatIyAdAvAbhayatvAdiparigrahaH / yadyapi kRtAM karmAdizako siddhAyAM kRtAkarmApana bhidhAne dvitIyAdaya ityeva vaktuM gukaM tathApi lAghavAt karmatvAyamidhAnamityuktam / nanu kartRtvAnamidhAnaM sarvadaiva kRtastadviziSTavAcakatvAdata Aha-kRteti / viziSTasyAnatirekAdvizeSaNakRterapyabhidhAnAditi bhAvaH // 9 //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 13 granthaH] aakhyaatshktivaadH| (rAmakR0) kRtsu vyavasthAmAha-caitra ityAdinA / caitro gantetyAdau samAnavibhaktikayorabhedAnvayasya vyutpannatvAditi bhAvaH / karmaNyapi tathA draDhayati-gata iti / liGgavizeSeNApi sAmAnAdhikaraNyaM draDhayati-mitreti / nanu lAghavAdAkhyAtavat kRtAmapi kRtAveva zaktirastu / abhedasaMsargabodhazca saMdigdhaH, caitro gacchatItyatreva caitro gantetyAdAvapi kRdayasya caitrAdinA bhedenaivAnvayo'stu, prAtipadikArthayorbhedenAnvayabodhe prakArIbhUtetyAdivyutpattau tu prAtipadikatvamarthavadadhAturapatyaya: prAtipadikamiti sUtrasvarasasiddhaM kRdayAvRttameva vaktavyam, liGgaikyaM tu sAdhutvArthakamanyathApyupapatsyata ityata Aha-bhokteti / kRta: kRtivAcakatve'tra bhojanakRtistRptyAzraya iti bodha: syAt / na caivamanubhavavirodhAditi lAghavena kRtau zaktiH kRtiviziSTa prakRte lakSaNetyatra ca granthakRtaiva vakSyata iti / ___ kartRzaktatve ekadezAnvayaM bAdhakamuddhartumAha-caitrasyetyAdi / natRpadasya putraputrazaktasya putreNaikadezena yathA SaSThayarthAnvayo yathA vA bhedapRthaktvAdi-guNaviziSTazaktAnAM anyapRthagAdizabdAnAM ekadezena bhedAdinA paJcamyarthastathA'trApItyarthaH / tathaiva ekadezenaiva / astu veti / pAcaka ityAdau janakakRtyAzrayatvaM kRtimAtraM pAkakartA / natetyatra svAzrayaputraputratvaM svAzrayaputra eva vA janyatArUpaSaSThayarthanaptroranya ityAdau ca svAzrayabhedavattvaM svAzrayabheda eva vA'nuyogitArUpapaJcamyarthAnvayaH / evaM rItyA paratrApi sambandho'stvityarthaH / idamatrAvadheyam-putratvasya vyAptighaTitajanyatvaghaTitatvAdvayAptezca vyApakavyApyobhayaghaTitatvAccaitrasya putra itivadatrApi nAnArthanaptRpadatAtparyagrAhakatvameva caitrasyetyasyeti kaikadezAnvayasambhAvanA / anyathA caitrasya putra ityevaM kathaM nodbhaavitmiti| kRdAkhyAtasAdhAraNamabhihitAnabhihitatvavivekamAha-phalAdIti / AdinA viSayatvAdiparigrahaH / kRtyAdItyAdinA AzrayatvAdisaGgrahaH / nanu viziSTa zaktasya kRtaH kathaM kRtiphalAdyabhidhAyakatvamata Aha-kRneti // 9 // 18
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vAdArthasaMgrahaH . [4 bhAgaH yattu dhAtUttarapratyayatvenaiva kRtau zaktiH, pAcakAdipade tu sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt kRtiviziSTe lakSaNeti, tanna, bhAvakRto'pi kRtivAcakatApatteH, ghAtutvAdighaTitAttasmAdAkhyAtatvasyaiva laghutvAca / yadapi kartRkRto'pi kRtau zaktiH kRtiviziSTe tu lakSaNaiveti, tadapyasat yato vinAvacchedakarUpaM zakyatvAsaMbhavAt, gotvatvAdinA zaktau cAtigaura(nyAyavA0 ) karmapratyaye'pi kRtau zaktirastyeva samabhihAravizeSAbhAvAna tadoSa ityAzayena tadupekSyAha-bhAvakRta iti / tathA ca kRtinAzakAle idAnIM pAka iti dhIna syAditi bhAvaH / nanu tatra pratyayArthe na tAtparyam , sthalakAlAvacchedena vA vartamAnatvaM bhAsate ato dhAtutvAdIti / kecittu bhAvakRto'pi kRtivAcakatvamAstAM kiM na cchinnm| kRtinAzakAla idAnIM pAka iti buddherapramAvamevAta aah-dhaatutvaadiityaahuH| dhAtutvAdItyAdiMpadAt prtyytvaadiskdH| tathA ca dhAtutvapratyayatvobhayaghaTita-tadapekSayA AkhyAtatvasyaiva lghutvaadityyH| pratyayatva-ghaTakAnyataratva viziSTa tAvaDdApekSayA tadanyabhedaghaTitArUpAtatvasya laghutvAJcalatvasya zakyatAvacchedakatve'tilAghavAca kartRkRtaH kRtau zaktiH pAcaka ityAdau abhedAnvayAnurodhAdviziSTa lakSaNeti matamAhayadapItyAdinA / yata iti / asadityatra heryato viziSTAntarANAM zakyatvaM vilIyeva tato'sadityarthaH / na ca zuddhe gotve zaktirAstAm , gotvatvaM saMskAravazAdupasthitaM bhAsate lakSaNAyAmatiriktatvamiveti vAcyam , tathA sati dharmiNo lAmo na syAt / AkSepalabhyatvokto jAtizaktivAdoktadoSApatteH / gorgotva. bAnitpankyo'pi na syAt / lakSyatAvacchedakavaniyatabhAnaM ca na syAt gosvatvasyeti dhyeyam / vastuto lakSyatAvacchedake'pi lakSaNaiva / na ca tIratvaviziSTabopalaM gaGgApadalakSaNA jJAnakAryatAvacchedaka iti tIratvAMze lakSaNAM vinApi nivahi cijanyapadArthopasthitihetuH, na tu tadaMze'pi tijanyeti na tadarthamapi talakSaNeti vAcyam / evaM ghaTatve'pi zaktirna syAt , kAraNatAkAryatAzanyAnAM kArabavAvacchedakatvasyeva zaktizanyasyApi zakyatAvacchedakatvAvirodhAt / azakyApi zakyAnugamasambhavAditi dhyeyam / viziSTAntarANAmiti / vibhubhUtapadAnAM mahattavizeSe bhUtatvAdau zaktiH
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyAkhyAtazaktivAdaH / vAdastu gavAdipadAnAM gotvaviziSTaM zakyaM, vizi STAntarANAM tu zakyatvaM vilIyeta / kevalavizeSaNe svArasikaprayoga virahastulya eveti // 10 // syAdityarthaH / nanu tarhi kevale'pi bhUta bhUtapadaprayogaH syAt ata Ahakevaleti / tatrApi kevalakRtau na prayoga iti tulyam / yatra yatna vizeSyakabodhe tAtparyeNa paktA guNa ityuktaM tatra bhAvanA paktetyatra lakSaNA, pareSAM zasyaiva bodha iti cet bhUtaM guNa ityatrApi tulyam / ata evoktaM svArasiketi / itarAnupapattiprasandhAnAkAlIna iti tadarthaH / evaM yatra yatrAnupapattipratisandhAnAdeva bodhastatra laghuno'pi zakyatAvacchedakatvamiti bhAvaH / kazcittu viziSyatarANAmiti / mahadAdInAM mahatpadavAcyatA na syAdityartha ityAha, tantra, mahatpadasya zuklAdipadaM tulyatayA mahatva evaM zaktiH / tatparimANaM caturvidham, aNu mahaddIrghaM hrasvaM ceti bhASyakRtA vibhajanAt / yattu lakSaNA AzrayatvaviziSTe vAcyA tarhi kRtiprakAreNa dharmibodho na syAt kintu tadAzrayatvenetyanubhavavirodhAditi, tantra, kRtiprakAreNa dharmiNi lakSaNAsambhavAt / atra kecit-evaM satyAkhyAte'pi dharmiNi zaktiH syAt / na ca tatra kevalakRtau prayogAnna sAmyam / atrApi caitraH pakteti kevalakRtau prayogAt / na cAbhedAnvayAnanubhavaH syAt iSTatvAt, anyathAkhyAte'pi taulyAt / na cAtrAbhedAnvayadhIviruddha vibhaktirAhitya sattvAdabhedAnvaya eva syAt, kRtyA samamabhedAnvaye bAdhAt / anyathA pAkasya stokaM pacatItyatreva taNDulaM pacatItyatrApi taNDulenAbhedAnvayaH syAt / tasmAtkRtaH kRtau zaktiH bhoktA tRpyatItyAdau tRcaH kartari lakSaNA / caitro gantetyAdau kvacidAzrayatayA kRteH kacicAtparyasastre lakSaNayA tadvato bhedAnvaya iti patrAdAvapi kacitsvarasikaprayoga evAstIti vadanti tantra, caitraH paktetyatra tRjarthakRte vaitreNa bhedAnvayAsamma - vAt / nAmArthayorbhedanAnvayabodhe vibhaktyartho pasthi terhetutvAt caitre pakteti prayogApattezvalatvaM AkhyAtaniSThaya vnazakyatAvacchedakamitipakSe pacan gaccha. tItyAdau pAkAdikartRlAbho na syAt, laTaH zatRjJAnacAviti sUtreNa tayorAdezatvAvagamAt / Adeze ca zakyabhAvAt / na ca tatra laTa eva kartari lakSaNama tathApi zaktyA caitre pacanniti prayogaH syAt / na. syAtpacantaM pazyatItyAdau pAkakartrAdibodhaH / laDarthaprakArakabodhe prathamAntapadopasthApyasvasya tantrasvAt 4 "
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 - vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH evaM ca gato grAmo gamyata ityAdau phalasya kRdAtmanepadAbhyAmeva lAbhAt lAghavAddhAtorananyalabhyavyApAravizeSamAtravAcakatvasthitau grAmaM gacchati grAmasya gantetyAdau dvitIyAdeH phalajanakatvalakSaNaM karmatvamarthaH / phale ca prAtipadikArtho'dhikaraNatvenAna ca kRtaH sAmAnyatastena tena rUpeNa vA kartari zaktiH / zatRzAnacAdau tu AdezIbhUtalaTaH smaraNaM vartamAnavAMzabodhe eva tantram / yatnabodhakAkhyAta. janyavartamAnAvabodhe AkhyAtajanyayatnopasthitehetutvakalpanAt / anyathA caitraH pacatItyAdau caitre vartamAnatvAnvayApatterityAhuH // 10 // (rAmakR.) bhAvakRto'pIti / tathAtve ca pAcaka ityAdau pAka- . kRtirityanubhavaH syAt / syAcca vyApArasya vartamAnadazAyAM kRteratItatve pAko naSTa iti bhAva: / dhAtutvAdIti / dhAtUnA bahutvAttadghaTitAnyataratvarUpadhAtutvamapekSyaiva tataH svalpataratiGghaTitAnyataratvarUpAkhyAtatvasya laghutvaM. sutarAM ca dhAtUttarapratyayatvApekSayeti bhAvaH / idaM cAbhyupagamena / vastuto dhAtUttarapratyayatvamAkhyAtatvaM vA na zaktatAvacchedakaM kintu tiptvAdikamevetyuktameva prAgiti / etadasvarasenaiva vA / yadapIti / kRtAM viziSyazaktikalpane'pi kRtitvameva zakyatAvacchedakam , lAghavAt / kRtiprakArakabodhastu lakSaNayaitanmatAbhiprAya iti / pratibandhAna dUSayati-yata iti / astu vA gavAdipadAnAmityAdau hetuvinityAdigauravAdityantam / viziSTeti / AkAzAdipadasyApi uktayukteH zakte zaktiH zabdaviziSTe lakSaNA'stvityarthaH / atha kevale vizeSaNe svArasikaprayogAbhAva eva kevalavizeSaNazakto bAdhakastadA prakRte'pi tulyamityAhakevaletyAdi / etatpratibandhA AkhyAtasyApi kRtivilopaprasaGgastu dhyeyaH // 10 // (nyAyavA0) phalAvacchinne vyApAre dhAtorna zaktiH kintu rahe vyApAre iti mataM dUSayituM evaMcetyArabhya kecidityantena tanmatamupanyasyati / evaM phalasyAsmanepadasamarthane vyApAravizeSo gamanAdiH / tathAca gamyAdidhAtunottaradeza. saMyogAvavacchinnA kriyA na bodhyate kintu tattakriyaivetyarthaH / maatrpdaasphlvyvcchedH| dvitIyAderiti / mAdipadAdAmasyevyatra SaSTyA anukarSaH / idai cAdeze zaktiriti mte| vastutaH SaSThayA dvitIyA smaaryte| Adeze zakto gauravAra dvitIyAderityAdipadAdAtmanepadaparigraha ityanye /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranthaH] mAkhyAtazaktivAdaH / 209 nveti, phalamAtraM vA arthH| janakatvaM tu saMsargamaryAdayA labhyata iti kecit / tadasat, grAmaM gacchati tyajatItyAdau dvitIyAditaH phalasAmAnyalAbhe'pi niyatasaMyoga-vibhAgAdyalAbhena phalavizeSAvacchinavyApArasyaiva dhAtvarthatvAt / itarathA tyaji-gamiprabhRtInAM paryAyatvApatteH / tavApi gamyate grAma ityAdau grAmAdeH saMyogAdiphalazAlitvaM kutaH pratIyata iti cet, n| tadvacchinnavyApAravAcidhAtusamabhivyAhArAdeva, yathA iSTasAdhanatvavAcakAdidhereva svargakAmAdipadasamabhivyAhArAt svargAdijanakatvaM, pratItistvi. STa-phalayoriSTatva-phalatvAbhyAM svargatva-saMyogatvAbhyAM __ adhikaraNatveneti, saMsargabhUteneti bodhyam / AdheyatvasaMsargeNa vA bodho bodhyH| lAghavAdAha-phalamAtramiti, tadasat / vyApAravizeSamAtravAcakaravaM asat / niyteti| tadalAbhe gRhAgrAma gacchato grAmasyedaM gamanaM, na tu gRhasyeti na syAt / gRhavRttiphalajanakatvasAmAnyAbhAvasya tatrAsaravAt / nanu tyajigamyAdereva vibhAgasaMyogarUpaphalatAtparya grAhakatvaM, pratyayastu dvitIyAditaH phalatvenaivetyata itaratheti / yadvA-phalatvaM nAnugatamiti saMyogatvAdiviziSTe dvitIyAdizaktiH, tatra saMyogAdibodhe gamyAdistAtparya grAhaka ityata itaratheti / itarathA dhAtoApAravAcitve paryAyatApatteH / gamanasyAgayorekArthatA syAdityarthaH / prabhRtipadAt bhujispandAdeH parigrahaH / nanu phalAvacchinavyApAravAcitve'pi phalavizeSakAbhastava mate kathaM syAt, phalasva vyApAravizeSaNatvena karmaNi tadanvayAt / AkhyAtasya phalasAmAnyavAcakatvAdityAzaGkate-tavApIti / grAmaM gacchatItyAdau dhAtvaryatAvacchedakasaMyoge dvitIyArthasthAdheyatvasyAnvayadhIsambhavAttatrokam / tadvacchinneti / vizeSyasaMyogAravacchinnetyarthaH / tatphalasya grAmAdAvanvaye'pi tatsamabhivyAhAreNa phalavizeSayodhakatvaM dvitIyAderityarthaH / itarasamabhivyAhAreNa sAmAnyavAcakasthApi vizeSyabodhakatve dRSTAntamAha-yatheSTeti / nanvevamiSTasAdhanatvamiva jJeyAbhidheyakRtiviSayasAdhanatvamapi zakyaM syAt vizeSaNasama mivyAhArAdvizeSabodhopapattiriti svargasAdhanasvAdikameva zakyamataH
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 - vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH vetyanyadetat / astu vA buddhivizeSavAcakatadAderiva vyutpattivazAdeva prakRtyarthatAvacchedakaphalatacchAlivAcakAkhyAta-kRtorapi vizeSarUpeNa bo dhakatvam // 11 // svargasAdhanatvAdiprakArakasaMzayo netyata Aha-astu veti / yadvA-nanu vizeSabAcakatva vidherna vitarasamabhivyAhArAdiSTavizeSavAcakasvam , tathA sati svargakAmo dadhi na bhuJjItetyAdina syAt / bhojane iSTasAdhanatvasAmAnyAbhAvasthAsvAt (1) / tathA ca dRSTAntAsaGgatiH / evaM grAmI gamyate na tu gRhamiti na syAt / gamanajanyaphalasAmAnyAbhAvasya gRhe'sasvAdata Aha-astu veti / / ayamarthaH-gRhe co'sti na veti prabhe so'stItyuttarAt sandehanivRtteH vizeSarUpeNaiva tadAdervAcakatvaM, na tu buddhisthatvena / tathA ca ghaTasvAdInAM pRthak zakyatAvacchedako bahuzaktikalpanamityaikazaktirvAcyA tathAca ghaTatvAdikameva zakyatAvacchedakaM teSAmanugamakaM buddhisthatAvacchedaka vaM tathA caikaiva zaktiH / zakyatAvacchedakasyeva zakyatAvacchedakatAvacchedakasyApyanugamAcchaktyaikyamiti mtenaah-buddhivishessvaacketi| yadyapyanyatra zakyatAvacchedakatAvacchedakamapi bhaaste| prakRte tadbhAne vizeSarUpeNa tadbodhakatA na syAttathApi buddhisthatAvacchebakavRttizaktamityAkAraH zaktigrahaH / padArthopasthitau tu buddhisthatAvacchedakaM na bhAsate tadaMze tadvodhakavirahAditi bhAvaH / tathA ca tadAdivattatprakRtyarthatAvacchedakatvaviziSTe zaktimahAt yaddharmaviziSTasaMyogAdiphalaM prakRtyarthatAvacchedakaM badamaviziSTamevAkhyAtAdirbodhayatItyarthaH // 11 // (rAmakR0 ) caitro gacchatItyudAharaNasya caitro gantetyanena sAmyAhUSayituM keSAMcinmavamupanyasyati-evaM ceti / evaM ca phalasyAtmanepadAdinA vAcyatve ca / vyApAravizeSo gamanAdikriyArUpa: / grAmasyetyatra SaSThayA eva karmatvamartha iti / ekadezAparIhArAya zakyatAvacchedakalAghavAya cAha-phalamAnaM veti / malAbhAdityantaM phalavizeSetyAdau hetuH / phalalAbhAnyalAbhe'pi phalatvarUpeNa phalalAbhe'pi / niyateti, pratiniyatetyarthaH / itarathA......kriyAyA eva vAcyatve paryAyeti / ubhayatrApi kriyArUpazakyAvizeSAt tyAgagamanapadaprabhRtInAmapyekArthatvaM syAditi bhAvaH / 1 upasthApakatvamiti paatth| 2 buddhiviSayetItaraTIkAsu /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 13 pranyaH ] AkhyAtazaktivAdaH / api ca dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvam / na tu dhAtvarthajanyaphalazAlitAmAnaM gami zaGkate-tavApIti / saMyogAdirUpatattatphalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatvavAdino'pi / kuta iti, Atmanepadasya phalasAmAnyavAcakatvAditi bhAvaH / tadavacchinneti / saMyogAvacchinna-kriyAvAci-dhAtusamabhivyAhRtAtmanepadAdinA saMyogarUpaM phalaM bodhyate / evamanyatrApi sarvatrAvacchedakIbhUtaM phalaM yatra yat tadeva phalamAtmanepadAdinA bodhyate / tattatsamabhivyAhArANAM tathaiva kAryakAraNabhAvakalpanAditi bhAvaH / atha phalAvacchinnavyApAravAcitvaM dhAtormAstu / tAdRzadhAtusamabhivyAhArAdeva saMyogAdirUpo vizeSastatra tatra bhAsatAmityAzaGkAM dRSTAnurodhitvAt kalpanAyA nirAcikIrSannAha-yathetyAdi / itthaM phalayoH svargatvasaMyogAditvAdinaiva rUpeNa bodhamupapAdayati-astu vetyAdinA / tadAderiveti / yathA buddhiviSayatAvacchedakarUpeNa zaktAvapi tadAderbuddhiviSayatAvacchedakatvAMzatyAgena zuddhaghaTatvAdirUpeNa bodhakatvaM tathA phalaM tadvaktAkhyAtakRyAmapi samabhivyAhAravizeSavazAyena saMyogitvAdinA rUpeNa dhAtvarthatAvacchedakatvaM phalasya tena rUpeNa bodhajananamastvityarthaH / __ ayaM bhAvaH-yadi buddhiviSayatvarUpeNopasthita-ghaTatvapaTatvAdizAli-buddhiviSayavati zaktamityevaM tadAde: zaktigrahaH / buddhiviSayatvarUpamupasthitI anuga. makamAtraM, na tu tadaMze'pi zaktiriti zAbdabodhe tanna bhAsate kintu zuddhaM ghaTatvapaTavAdikaM kvacitta bhAsate tadviziSTasyApi buddhiviSayatvena tadviziSTasyApi zakyatAvacchedakatvagrahAt / khaNDazaktivAdinAmevakArAdisthala ivAkAMkSAdi. vazAdvA / niyamastu tAtparyata iti tadA prakRte'pyupalakSaNIbhUte icchAviSayatvaphalatAvacchedakatvAdirUpeNopasthitasvargatvasaMyogatvAdiviziSTe zaktimahAdAkAkSAvazAttattadvizeSarUpeNaiva bodho'stu / yadi vA buddhiviSaye tadAdipadaM zaktamityAdyupadezavAkyArthajJAnasahakRtena manasA prakaraNAdivazAttadAdizabdazravaNAnantaraM vizeSarUpeNopasthite zaktigrahaH, tadanu ca zAbdabodha iti mataM tadApi prakRve iSTasAdhanatAphalazaktibodhaka-tAdRzapadopadezavAkyArthajJAnasahakRtena manasA vidhipadakarmAkhyAtAdizravaNAdanantaraM svargapadena tyajigamyAdidhAtunA ca vizeSarUpeNopasthite tathaiva zaktigraho'stu, tadanu ca zAbdabodha iti na kApyanupapattiriti // 11 // (nyAyavA0 ) natu tatpadasya tattadrUpameva zakyatAvacchedakam, bhananyagasyA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH patyoH karmatvasya pUrvasmindeze tyajezcottarasmindeze spandeH pUrvAparadezayoH prasaGgAt / phalAvacchinnavyApArabodhakatvAdeva ca dhAtUnAM sakarmakatvavyavahAraH / bhAktastu jAnAtyAdestAdRzadhAtuyoga eva ca karmagauravaM svIkaraNIyameva, anyathA zaktiviSayasthabuddhisthatAvacchedakatvAderapi bhAnaM syAt, anyathA matsarapadAdAvapi zakyatAvacchedakatAvacchedakabhAnaM syAt / kiJca IdRzena dharmeNa zakyatAvacchedakAnanugamyazakyaikye saindhavAdA. vapyanyataratvena tadanugamAnAnArthatA na syAt / ato dRSTAntavilaye dAntikasyApi vilayaH / na ca dvitIyAdeviziSyasaMyogAdivAcakatve gamyAdidhAtuvizeSyayoga eva saMyogAvitAtparyagrAhako vAcyaH, tathA ca tyAgatAtAtparyeNa grAmaM gacchavItyukte saMyogarUpaphalapratyayApattiriti vAcyam, gamidhAtuyogasya saMyogatAtparyavAhakatvasyautsargikatvAt / kvacitprakArAntareNa prakaraNAdinA vibhAgatAtparyagrahasyApi sambhavAt / tatra dhAtovibhAgAvacchinnaspande lAkSaNikatvam / zuddhaspandabodhakagamidhAtuyogasyaiva vA saMyogatAtparyagrAhakatvami. tyabhipretya prakArAntareNa phalasya dhAtvarthatAvacchedakatvaM vyutpAdayati-api cetyAdinA / nanu dvitIyAyA Adheyatvabodhane tasya phale'nvaye kriyAjanyaphala. zAlisvarUpaM karmatvaM na bhAtamevAtaH karmatvamevAnyAdRzamAha-dhAtvarthatAvacche keti / gamipatyoriti / gamanajanyaM phalamuttarasaMyogo yathA grAme tathA vibhAgarUpaM pUrvadeze'pItyarthaH / evaM patanasyApi tyajeriti uttaradeze'pi tajanyasaMyogasattvAdisyarthaH / svamate tu saMyogAdireva dhAtvarthatAvacchedakaH spandezva tadabhAvAdeva na sakarmatAvyavahAraH / pAtvaryatAvacchedakaphalazAlitvasya karmatve hetvantaramAi-phalAvacchinneti / yadvA-vastutasyajigamyAdidhAtUpasthApyakriyAyA:parapUrvadezayoH karmatvamastyeva / atastAmeva kriyAmAdAya kadAcittaraM tyajati khagaH kadAcittarobhUmi gacchati khaga iti prayogaH, ato hetvantaramAha-phalAvacchinneti / na cAnanugatagamyA. ditattahAtUnAmeva sakarmakanyavahAraviSayatvam , sambhavato'nugamastha tyAgA. yogAt / evaM dhAtoH zuddhavyApAravAcitve tyajigamyAdeH paryAyatApattiH smrtjyaa| tathA ca sakarmakatvavyavahAraprayojakasyaiva karmatAtvamiti bhAvaH / jAnAtItyAdau tadabhAve'pi sakarmakatvavyavahAramupapAdayati-bhAktastviti / dvitIyAyA Adheyatve zaktiH kalpyate lAghavAt / na tu saMyogAdiphaleSu phaleSu nAnAzaktiH gamyAdidhAtozca kriyAyA vizeSe'vazyaklAyako saMyogAdeviSaya
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 13 pranthaH / AkhyAtazaktivAdaH / pratyayAH / tatra ca dvitIyayAdheyatvamabhidhIyate taccAkAMkSAvaicitryAddhAtvarthatAvacchedake'pi phale'nveti, ata eva cAsyAH padArthAnvitAdheyatvabodhakasaptamIto bhedaH / astu vA karmAkhyAtasyeva dvitIyAyA api tayA'vacchedakasvaM kalpyate / tata eva phalavizeSalAbha ityAcyAhuH / nanu anu. gatarUpeNa sakarmakatvAnirvacane ko doSaH atastAdRzeti / tAdRzadhAtuyoge sakarmadhAtuyoge tacceti / anyathAnupapatterevaikadezAnvayabodhaH kalpyata iti bhAvaH / ita evaikadezAnvayabodhajanakatvAdeva saptamyarthastvAdheyatA ghaTAdau padArtha evaanvetiisyrthH| nanu tatretarapadArthAnvayabodhe vRttijanyatadvizeSyakopasthitiheturiti kathamekade-- zAndhayaH, ata ekadezAnvaye'pyupapattimAha-astu veti / nanvevamapi dvitIyAsaptamyoH paryAyatA syAt / ato'stu vetyanye / tathA phale uttaradazAdezasaMyo. gAdau (?) janakatAdisambandhena grAmAdiprakAraH taca kriyAyAm / tathA ca grAma gacchatItyAdemIyaphalajanaka kriyAnukUlakRtimAnityarthaH / nanu phalAvacchinnavyApAro dhAtvarthaH, dvitIyArthazca phalam , tathA ca grAmadRttiphalajanikA kriyetyanvayaparyavasitaH / nacAyaM......sambhavI, uddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakayorakyAt / na ca phalAnikA kriyA grAmIyaphalaja. niketyanvayadhIH...... daNDavAn ...kta...daNDavAnitivat syAdeveti vAcyam.. prAcInastatrApi bodhAsvIkArAdata Aha-stAM veti / nanu phalasya dvitIyArthatvavizeSarUpeNa bhAnaM na syAt / na ca phalavizeSa eva dvitIyArthaH / saMyogAdinAnAphalazaktau gauravAt / lAghavenAdheya svasyaiva dvitIyArthavAdataH stAM veti / dhAtvarthastu phalavizeSa eveti na doSa iti kecit / na cAtra mate Atmanepadasya kRtaH phalavAcakatA dhAtvarthaphalenAnvayasambhavAditi vAcyam , nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayAbhAvena tasphalakalpanAt / na ca kRtireva tathAstu tathA sati tRtIyArtha AdheyatvamAkhyAtArthaH kRtiH / tathA ca kriyayA phalasyAnvaye kriyA. janyaM phalaviSayaH caitrakRtiviSayastandula iti bodhaH / tathA ca caitrajanyakRtitvasya kriyAyAmabhAnAt / tadbhAnasyAnubhavasiddhatvAt / evaM tAdRzaphalazAlirUpa.. karmasvasya tandule'bhAnaprasaGgAditi bhAvaH / na caivaM karmapratyayasthale phalAcchinnakriyAjanyaphalazAlI tandula iti dhIH, na caivaM sambhavati, phalaviziSTakriyAyAH phalApUrvavartitvAditi vAcyama, dhAtoH phalopalakSitakriyAvAcakatvena tathA phalajananasambhavAditi /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH phlmrthH| syAdA phalavyApArau pRthageva dhAtvarthoM, viziSTastu anvayabalalabhyaH // 12 // yadvA-asmin kalpe dvitIyAyA Adheyatvamiva karmAkhyAtasyAzrayatvamevArthaH / gamanaM dhAtvarthAntare phale taccAzrayatve taca grAmAdau prakAraH / gamyate grAma ityAdau gamanajanyaphalAzrayasvavAn grAma iti bodhaH / karmapratyayAntagamyAdidhAtujanyaspandaprakArakabodhe tadarthasaMyogopasthitehetutvaM, karmapratyayAntagamyAdidhAtujanyasaMyogAdiprakArakabodhe tadarthaspandopasthite hetutvakalpanAnAtiprasaGgaH / na cAsmin kalpe saptamIto dvitIyAyA abhedaH, dhAtvarthavizeSyakAdheyatvabodhakatvAt / dvitIyAyAH saptamyarthasya nAmArthe'pyanvayAt / naca tandulasya pAka ityatra SaSThIsmArita dvitIyArthasya pAke'pyanvayAt / maivam, tatra padhyarthasya bhAnAditi / yadvA-dvitIyArthAdheyatvabodhe subhinnasArthakapratyayaprakRtijanyopasthitahetutvaM kalpyate, na tu saptamyarthabodhe bhUtale devadatta ityAdiprayogAditi vizeSa isyAhuH / itarA smAritA yA arthasya dhAtvarthe sevAnvayAt ityanenaiva bheda ityanye // 12 // (rAmakR0) phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve prAcInasamati darzayati karmatvavibhaktyanyathAnupapattimapi pramANayati-api cetyAdinA / pUrvasmin deza iti / tatra kriyAjanyavibhAgarUpaphalasattvAditi bhAvaH / uttarasminniti / tatra kriyAjanyasaMyogasatvAditi bhAvaH / spanderakarmakatvAyogAdAha-pUrvAparayoriti / ekatra tAzasaMyogasya paratra tAdRzavibhAgasya sattvAditi bhAvaH / svamate tu pUrveSu dhAtvarthatAvacchedakaM tattatphalamanatiprasaktameva / uttaratra tu tAdRzaphalameva nAstIti prasaGgazaGkA'pi na / phalAvacchinnavyApAravAcitve'nyadapyupaSTambhakramAdaphaletyAdi / ......nAdeH phalAbhAvAt / tAdRzadhAtuyoge phalAvacchinnavyApAravAci dhaatuyoge| ataeva spandAdena karmapratyayA iti / evaM cAdheyatvameva dvitIyArthaH, phalasya dhAtuta eva lAbhAdityabhiprAyavAn tadanusAreNaikadezAnvayaM svIkurvan zAbdabodhamupapAdayati-tatra ceti / ata eva padArthaikadezAnvayAdheyatvabodhakatvAdeva / ekadezAnvayAsahiSNurAha-astu veti / atrApi pUrvoktarItyA kRdAkhyAtavanniyatasaMyogAdirUpaphalalAbhastu tadavacchinnavyApAravAcitvena nIlaghaTatvasya zakyatAnavacchedakatve'pi parasparamanvayabalAdupasthita-nIlaghaTatvAvacchinna pratiyogitAlAbhastathA prakRte'pIti bhAvaH // 12 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] vyAkhyAtazaktitrAdaH / 215 *bhUmiM prayAti vihago vijahAti mahIruhaM, na tu svAtmAnamityAdyanurodhAt, kriyAnvayi parasamavetatvamapi karmapratyayArthaH / iyAMstu vizeSo yatparatva supA prakRtyarthApekSikaM tiGAdinA ca svArthaphalAyApekSikaM pratyAyyate // 13 // ( nyAyavA0 ) bhUmiM prayAtIti / bhUmisaMyogasya bhUmAviva vihage'pi vRte bhUmi prayAtItivat vihago vihagaM prayAtIti vAraNAya karmapratyayasya parasamavetastramartha ityarthaH / vijahAtIti / vibhAgasyApyubhayaniSTatvAttathA bodhyam / paratvaM bhinnatvarUpamevArthaH / samavetatvaM saMsargaH / tathA ca grAma iyatra dvitIyArthaM AdheyatvaM bhinnaM ca tadubhayaM kriyAnvayi tathA sati grAmAdheyA grAmabhinnavRttiryA grAmabhinIyA kriyA tadanukUlakRtimAnityarthaH / nacaivaM yatra viTapa vihagobhayaja uttarasaMyogastatra vihagasyApi parasamavetakriyA janyatvAt karma sthAditi vAcyam, iSTApatteH, tatrobhayoreva karmasvAt / nacaivaM tatra vigo vihagaM gacchatIti sthAt / vihagabhinnasamavetA yA kriyA tadanukUlakRte vihage bhAvena tatpadAttAdRzapratIterabhAvAditi / na ca yatra rathAkarSaNAdinA rayamabhimukhaM sampAdayan rathaM gacchati caitrastatra caitraM gacchatIti sthAditi vAcyam, tAdRzaratha kriyAnukUka vyAvRttAnukUletyasya saMsargatAyA vitrakSitatvAt / atra dvitIyA-prakRtyarthatAvacchedakaM yattadavacchinnarUpaM paratvaM bodhyam / anyathA vihage'pi vigasya vyAsajyavRtti-dharmAvacchinna pratiyogitAka-bhedasattvAduktadoSaH syAt / na caivaM prameyatandulaM pacatItyatra prameyatandulasvAvacchinnabhedAprasiddhiH / prameyaghaTo nAstIti prakArasyAnusaraNIyasvAditi / na cAtra grAmatAtparyeNa dravyaM gacchati caitra iti prayogaH, tatra dravyatvAvacchinnabhedasya gamanavatyasambhavaH, tatra dravyapadasya dravyavizeSe lAkSaNikatvAt / paratvaM yadi prakRtyarthApekSitaM sarvatra tadA caitreNa svAtmA gamyata ityapi syAdata iyAMstviti / svArthaphalAzrayeti / svArthaphala prakArakAnvayabodha vizeSyApekSikamityarthaH // 13 // ( nyAyavA0 ) kvacitsaviSayaka dhAtuyoge'pi nAntarIyake zarkarAbhojanAdau zarkarAbhojanaM kuruta ityAdau dvitIyAyA janakatve lakSaNA, na viSayiyami * 'bhUmiM prayAti' ityArabhya SoDazAMkAMtargata H 'svatvasyAnanugamAccha kyAnantyaM ' ityantasya granthasya rAmakRSNanirmitA vyAkhyA srasteti tAM vicinvanto vayaM sakhedaM vijJApayAmo viduSaH /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAgaH ghaTaM jAnAti, icchati kurute, caitraH (maitrH)| maitreNa jJAyate iSyate, kriyate ghaTa ityAdau saviSayakapadA rthAbhidhAyidhAtuyoge karmapratyayena yathAyathaM viSayitvaM viSayatvaM ca kartRtiDA svAzrayatvaM tRtIyayA cAdheyatvaM bodhyate // 14 // ___ anvayabodhe tvayaM vizeSa:-yadekatra kartayozrayatvaM tatra kriyA tatra viSayatvaM tatra karmavizeSaNatvam / anyatra karmaNi viSayatA tatra kriyA tatrAdheyatvaM tatra ca karteti / jJAto jJAtA naSTa ityAdau kartRkarmakRtAM viSayAzraya-pratiyogibodhakatvam / yatata ityAdau yatyAdinopasthite yatne viSayitvena nAnvayA, kintUddezyatvena padasvAbhAvyAt / ata evAbhuJAnepi bhojanAya yatate ityAdayaH prayogAH // 15 // tyAhuH / yathAyathamiti / dvitIyAyA viSayitvamAkhyAtena viSayatvami. tyarthaH / atra pacyate tandula ityAdau tandulAdereva paratvapratItirbhAvanAnvayabodha ivAkhyAtopasthApyaparatve vizeSaNatayA bodhe prathamAntajanyopasthitihetuH, phalabalAt / prathamAntopasthApyasyApi tathAtvamiti / atra ca puSpavantAdi. padavadekocAraNAntarbhAvena zaktirbodhyA / anyathA paraptamavetasthAyogyatayA 'nanvaye'pi svAtmAnaM gacchatIti prayogApatteH // 14 // ___ ekatra kartRsthale / AzrayatvamityAdevizeSaNamityanenAnvayaH / jJAta ityanena viSayaH, jJAtavyanenAmayaH, naSTa ityanena pratiyogiLadhyate iti bodhyam / dharmivAcakatvaM kRtAmabhipretyAha-karmakartRkRtAmiti / saviSayAbhidhAyidhAtuyoga iti sAmAnyata ukteH / apavAdamAha-yatata ityAdi / karotItyAdivivaraNAyAha-yatyAdineti / AdinA yasyatItyAdisaGgrahaH / yatidhAtorzAne lakSaNAyAM viSayatvenAnvayAdAha-yatna iti / nanu spRhAvatsaviSayatvabodha eva caturthI syAdato'ta eveti / bhunAne tu na vilakSaNodezyatve. nAnvayAdityapi bodhyam / janakayAttaprayojakatvameva caturza bodhyate / ataevAbhujAne bhojanAya yatata ityAdirityAhuH / uddezyatveneti / tAti. rikta svarUpavizeSo vetyanyadetat / ata eva uddezyatvenAnvayAdeva / anyathA bhojanaM karotItivadrojanakAla eva bhojanAya yatata ityapi syAt // 15 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 anthaH] baakhyaatshktivaadH| dhAtorathaiH phalamanukUlavyApAro vyApAramAtraM vA, AkhyAtasyajanyajanakabhAvaH saMsargamaryAdayA lbhyH| laDAditiGAdyartho vartamAnatvAdISTasAdhanatvAdikamekapadottaratvapratyAsatyA tatraivAnveti / / bhAvapratyayasya ghanAderanukUlavyApAra evaarthH| tena vyApArasattve phalAnutpAdazAyAM pAko bhaviSyatIti na pryogH| na vA vyApAravigame phalasattve pAko vidyate iti / nApi ghaTa-bhUtalayormiyaH saMyoga iti vat mitho gmnmityaadi| pratyayopanItaparasamavetavyApArajanyadhAtvarthaphalazAlitvaM ca karmatvaM, phalaniSThAdheyatvaM dvitIyAdInAM, ' (nyAyavA0 ) maNDanamatAnusArimatamAha-dhAtoriti / gamiyatyAdInAmuttarasaMyogAdirUpaphalavAcakatvAna pryaaytaapttiH| AkhyAtajanyavartamAnabodhe ArUyAtajanyavyApAropasthitiIturityeka pdopaatttvmitysyaashyH| nanu phalasya dhAsvarthatve phalasatve vyApAravigame'pi pAkastiSThatItyAdi sthAdata Aha-bhAvapratyayasyeti / anukUlavyApAra iti / atrApi vyApAra eva zakyaH anukUlatvaM saMsarga iti bodhyam / mitho gamanamiti / gamadhA. tvarthasyottarasaMyogasya dviSThatve'pi tadanukUla vyApAra syAtattvAditi tanmate phalasya dhAtvarthatvAt / dhAtvarthajanyaphalazAlitvaM dhAsvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvamubhayamapyanupapanamata Aha-pratyayopanIteti / pratyayopanIto yo vyApAraH parasamavetaH tajanyaM dhAtvartharUpaphalaM tacchAlitvamityarthaH / caitrabhitrasamavetaM yadrAmAdi tajanyaM yatphalaM dhAtvarthaH tacchAlitvaM kartari caitrAdAvapyasti, ataH pratyayopanIteti vastukathanam / dvitIyAdinA parasamavetatvam / AkhyAtArthavyApare A. khyAtena tRtIyAtheM tdbodhyte| paratvaM pUrvavadbodhyam / parasamavetavyApArajanyaM taddhaMsatatpratyakSazAlinikarmatvavAraNAya dhAtvartheti / maitraniSTheti / niSThatvaM tRtIyArtha vyAparaH, AzrayatvaM cAkhyAtArthaH, vyApAraH phale, taccAzrayatve, taba taMDule, prakAra iti vyApArAnvito dhAtvarthaH phalaM sAkSAdevAnvitaM taNDale prakAra ityanena / 19
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: vyApAra niSThaM ca tRtIyAdinA'bhidhIyate / evaM ca taNDulaM pacati caitra ityasya taNDulavRttiphalavizeSajanakavyApAravAMcaitraH, maitreNa pacyate taNDula ityasya maitraniSTha vyApArajanya phalavizeSazAlI taNDula ityarthaH / phalavyApArayorvizeSaNa- vizeSyabhAvabhedAdeva kartRkarmapratyayavyavahAraH / " vastutastvAkhyAtasyeva tRtIyAyA api vyApAra evArthaH / karmAkhyAtasya ca dhAtvarthaphalanirUpitamadhikaraNatvaM, karmakRta AzrayaH kartRkRtazca vyApArAzrayaH karmakartR sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt / jAnAtItyAdiprayoge tu pUrvoktaiva rItiranusartavyA / caitreNa pacyate pakka ityAdau subardha eva vyApAre vartamAnatvAdyanvayaH / pacamAnaH pakkavAnityAdau punaranAyatyA padArthatAvacchedaka eva vyApAre tadanvayaH / nanu sahayAkAlAtiriktA vibhaktyarthasvavyApArasya dhAtvarthe prakAratayA bhAgamavyutpathamato vastutastviti / maitreNa pacyate ityatra vyApArastRtIyArthaH, phale dhAtvarthe, sa cAbhayatve AkhyAtArthe taca taMdule anvetIti etatkalpe karmAkhyAtasya phale na zatiriti / dhAtvarthanirUpitamiti nirUpitatvasambandhena dhAtvarthasyAdhikaraNatve | ambavacanAyedam / adhikaraNatvamAtramartha iti bodhyam / pUrvoktaveti / gharTa jAnAtItyAdau viSayatvaM dvitIyArthaH, karmatvaM tatra bhAktamiti / nabu pArasyAkhyAtArthatvAbhAve kutra vartamAnazvAnvayo'taH subartheti na caivamasamAnapadopAtte vyApAre vartamAnatvAnvaye'tiprasaGgaH, phalabodhakadhAtusamabhivyAhAre kamarUpAtajanya vartamAnatvabodhe ca tRtIyAjanyavyApAropasthiterhetusvAdityAhuH / doSa ityata Aha- anyayogeti, atiprasaktatvAt / anyayogavatyapi vividha mAvA disaccAdaprasiddhiH / yatkiJcitpratiyogikAnyayogasya sarvatra saccA diti zeSaH /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 granthaH ] yaakhyaatshktivaadH| 219 stAM vA vyApArAzrayau zakyau viziSTamanvayabalalabhyam,evakArasyevAnyayogavyavacchedAdau, anyayogapratiyogikavyavacchedasyAtiprasaktatvAt / anyayogatvAvacchinnapratiyogikavyavacchedasya zakyatve zakyAprasiddhiH, bAdhitatvaM ca pArtha evetyAdau, paarthaanyyogtvaavcchinnvyvcchedsyaaprtiitiprsnggH| tasya tato'nyatvAt svAnyayogavyavacchedena zakyatve ca svatvasyAnanugamAcchakyAnantyaM, nIlo ghaTo nAstItyAdau nIlaghaTatvAdyavacchinnasyeva pArtha evetyAdAvapi pArthAnyayogatvAvacchinnasyAbhAvapratItiH / samAnaM cedaM kRtau kAlAnvayavAdinAm / dhAtvarthAnukUlavyApAravirahiNyapi mahIruhAdau saMyujyata ityAdivyavahArAt saMyogavattvamAtrapratIteH, na tu tatra pratyayasya vyApAravAciteti na sakarmakatvam / saMyoga ityAdau dhAtvarthamAtrapratIteghanAdeH prayogasAdhutAmAtratvamiti maNDanamatAnuyAyinaH / tanna, pacatItyAdau paakaanukuulvrtmaanytnaaNnnubhvprsnggaat| phalAnukUlAdRSTavatyapi pacatItyAdevibhAnanu yogaH sambandhaH saMyogasamavAyAdiH, tathA cAnyayuktatvasamavetavAbhAvAderguNAdau dhvaMsAdau ca prasiddhirato bAdhitasvamiti ekapadavAcayoH kathaM parasparamanvayo'ta mAha-samAnaM ceti / yadvA tvayA'pi kRtaH kRtimadvAcakhasvIkArAdekadeze kRtau vartamAnatvAyanvayo vAcya iti sAmyamityarthaH / nanu yatra tAzavyApAro'sti tatra saMyujyata ityatastadanukUlakAtmake vyApAra varta mAnatAbhAsate saMyuktaH ityAdau, tatra cAtItatvamata aah-sNyogvti| . nanvastu tatrAkhyAtasya yatne lakSaNA, zaktizramo vA, vAtaH phleti| sapATAtirikto vyApAro vAcyo'ta Aha-vibhAgeti yadyapi pUrvasaMyogAtiriko . 1 tatraceti pAThaH / 2 yatnAnubhaveti. paatthaantrm| . .
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 vAdArthasaMgrahaH [4 bhAgaH gAdyanukUlapUrvasaMyogAdimati nizcalAdAvapi vihage tyajatItyAdeH prayogasya prasaGgAca // 16 // tatra tatra tattatphalAnukUlatattavyApAravizeSa eva dhAtvarthaH / sarvatra dhAtvAzrayatvameva kartRtvaM saMkhyAvartavyApAra AkhyAtenopasthApyate ityuktau na doSaH, sAmAnyazabdasya vizeSaparavAha, tathApyAkAze gamanamiti pryogaapttiH| itarasaMyogasya tatrApi sattvAdityAhuH, taJcintyam / atrApi lAghavAdAkhyAtasya yatne zaktiriti dUSaNamityanyasiddho'pi vahnisaMyogo vikRtyutpAdakakAle pacatIti prayogaH syAt / evaM pAka ityAdisthale ghanAdInAmanekeSAM zaktikalpanamasminmate dUpaNamityapare / etena phaladhAtvarthoM yatnastu lAghavAdAkhyAtArtha ityapi mataM nirastam // 16 // [rAmakR0] kecittu-nanu zaMkhazaktipakSe vyavacchedasAmAnya eva zaktau kathaM vyavacchedavizeSalAbhastatrAha.-nIla iti / yathA abhAvamAtrazaktena naJapadena samabhivyAhAravizeSalAbhAdabhAvavizeSabodhastathA'nyatvAdimAtrazaktAdapyevakArAt samamivyAhAravizeSAt pArthAnyatvAdilAbha ityartha ityAhuH / tatra nIlavizeSaNAnusaraNavaiyApatteH / nanvekapadopAttAnAM kathaM parasparamanvayastatrAha--samAnaM ceti / nanu sarvatra vyApArasya pratyayArthatve saMyujyate ityatra gacchatItyato'vizeSAt kathaM na karmaprayogastatrAha-dhAtvartheti / vyApAravirahiNi kriyAvirahiNi / nanu tatrApi na vyApArasAmAnyAbhAvaH, tatastadavacchedena nibiDasaMyogAntarAbhAvAdirUpapratibandhakasyaiva sattvAdityata Aha-saMyogavatveti / idamupalakSaNam / vyApArakAle saMyujyate......tyapratItezcetyapi bodhyam / anyatra ghaJAdevyApAravAcitve'pi saMyoga ityAdau na tathA ityAha-saMyoga ityAdAvityAdinA / nanu sArvatrikayatnAnubhavaH saMdigdhaH kAdAcitkastu AnumAniko mAnaso vA zAbda eva lakSaNayA bhaviSyatItyata Aha-phaleti / nanvasAdhAraNAnukUlatAvizeSa eva saMso bhaviSyatItyata Aha--vibhAgeti / nAsaMyuktasya vibhAga iti pUrvasaMyogasyAsAdhAraNyevAnukULateti // 16 // gurumatamAha-tatra tatreti / AkhyAtamAha-saMkhyeti / kvaciditi / nazyatItyAdau nAzAzrayatvamartha iti| tatra tatreti / vyApAratvasya gurutvaM rathagamanA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pranthaH] aakhyaatshktivaadH| 221 mAnatvAdikaM kvacidAzrayatvAdikamapi vA AkhyAtArtha iti gurumatamapi tatra tatra tAdRzayatnAnanubhavaprasaGgAdanupAdeyam // 17 // iti mahopAdhyAya--zrIraghunAthaziromaNibhaTTAcAryakRta AkhyAtavAdaH smaaptH| nukUlanodanavatA gacchattItyA... dAnamapi bodhyam / vyApAratvasyAkhaNDopAdhizve maanaabhaavH| janakatvarUpasya tvananugatatvam / evamAzrayatvApekSayA lAghavena yatna evaakhyaatshktirityaahuH| nanvadhizrayaNAdikriyApracayaH pAkaH, tathA ca kasya. cit kriyAyAmatItAyAmanAgatAyAmapAkSIt , pakSyatIti syAditi cet , na, apAkSIdityatra caramakriyAdhvaMsasya pakSyatItyatrAyakriyAprAgabhAvasyaiva bhAvAt, niyamataH tathaiva tAtparyAt / yattu ratnakozamatam-dhAtvartho vyApAraH AkhyAtArtha utpAdakatA pacati pAkamutpAdayatItyarthaH / tanna, utpatterApakSaNasambandharUpAyA ananugamAt / atredaM bodhyam-odanaH paktA yajyata ityatra pacadhAtorodanapAke lkssnnaa| tathA caudanapAkasamAnakartRka-taduttarabhAvi-bhojana-janyaphalazAlI odana iti bodhH| kecittu odanottara-prathamAyAH karmatve lakSaNAt tatpAkenveti / odanastu bhAvanAyA...pi vizeSyatvenAnvetItyAhuH / evaM sati odanasya bhAvanAnvayo na syAt / karmatvAcanavaruddhasyaiva tadanvayayogyatvAt / ityanena karmakartari bhiyate kuzUlaH svayamevetyAdau kuzUlapadottaraprathamAyAH karmatvaM vyApArazcArthaH / tena kuzUla: svakarmakabhedAnukUlavyApAravAn svadRttivyApArajanyabhedajanyaphalazAlI iti bodhaH / svatikarmatvapratyayena yatareNakartRtvapratyaya eva yako'sAdhutvam / atazcaitraH kuzalaM midyata iti na pryogH| yadvA-kuzalAdipadasamamivyAhRtadhAtoreva kuzUlakarmakabhede kuzUlavRtti-vyApAra-janyabhede ca lakSaNA / AkhyAtArthaH phalaM vyApArazca / tena kuzUlakarmakabhedAnukUlacyApAravAn kuzUlavRttivyApArajanyabhedajanyaphalavAMzceti bodha iti bodhyam / caitraM tandulaM pAcayati maitra ityAdau caitrapadottaradvitIyAyAH kartRtvalakSaNakarmatvamarthaH / Nicazva vyaapaaro'rthH| Azrayatve AkhyAtasya dakSaNA NijarthaH kRtireva vA...cetaneva...hi taMtra pAcayati pAcayan ityAdau mico lakSaNA, mAkhyAtena tatratatra vyApAravAdi...bodhyate Nico nirarthakatvamityAhuH / tathAca caitrakartRkastandulakarmako yaH pAkastadanukUlavyApArAzrayo maitra ityrthH| yadhapi caitramaitromaya
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 vAdArthasaMgrahaH [ 4 bhAga: kartRke'pi pAke idaM sambhavati tathApi caitrakartRkasvaviziSTasya pAkasyAnukUlatvaM pAkavyApArayoH saMsargo bodhyaH / 1 yadvA-tatra Nica AkhyAtasya vyApAro'rthaH / caitra taNDulaM pAcaya maitra ityAdau caitrakartRkatandulakarmaka pAkAnukUlavyApAravAnmaitra iti bodhaH / ataeva kevaLyorapi pacati -pAcayati zabdayorvilakSaNabodhahetutvam / caitraM ghaTaM jJApayatItyAdau caitrapadottaradvitIyAyAH samavetatvaM ghaTapadottarAyA viSayitvaM samavetatvaM ghaTaviSayakajJAnAnukUlavyApAravAnityarthaH / caitraM tandula pAcayati maitra ityAdau jirthe vyApAre caitrapadottaradvitIyArthaH / caitrakartRkatvaM janakatAsambandhenAtIti kecit / aanat far Aliyata ityatra mithaH padArthaH karmatvaM tattatkarmatvaM vA / tacAzleSeNAnvayi / tathA caitrakarmakA leSaNAnukUlakRtimAMzcaitra: maitrakarmakAchepaNAnukUlakRtimAMcaitra iti bodhaH / tattatsamabhivyAhArasya tAdRzabodhahetutvAna caitra karmakA zleSAnukUlakRtimAMzcaitra iti dhIriti / vidyAnivAsaputrasya nyAyavAcaspateriyam / AkhyAtavAdavyAkhyAnamAnandayatu kovidAn // 1 // samApteyamAkhyAtavAdaraudrI / (rAmakR0 ) gurumatamAi -- tatratatreti / sakarmakadhAtuvizeSeSvityarthaH / vyApAravizeSaH kartRtvaniyAmako vyApAravizeSa: / ataeva maNDanamatokto vibhAgAdyanukUlatyAdidoSo'pi / ata Aha / sarvatretyAdi / pacatItyAdau viklatyanukUlatejaH saMyogavizeSAnAzrayatve'pi kRtirUpavyApArAtmaka dhAtvarthAzrayatvamastyeveti / na kartRtvAnupapattiriti / AkhyAtArthaM vivecayati -- saMkhyeti / nazyatItyAdAvAzrayatvArthakatvAsambhavAdAha -- kaciditi / tatra ca pratiyogitvamartha iti prAgevoktam / tAdRzeti / idaM ca vartamAnayatnAdyanubhavasya sArvatrikatvaM zAbdatvaM cAbhipretyeti saMkSepaH // 17 // govindacaraNadvandvavandanAnandazAlinA / AkhyAtavAdavyAkhyeyaM rAmakRSNena nirmitA // 1 // iti rAmakRSNanirmitA vyAkhyA samAptA / zubhamastu sarveSAm /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ " gujarAtI" priMTiMga presa-sthAni krayyasaMskRtapustakAni 0 0 saMskRta prathamAdarzaH (sacitra) - 6-0 saMskRta dvitIyAdarzaH (sacitra) 0- 8-0 saMskRta tRtIyAdarzaH (sacitra) 0-10-0 vaidikasAhityacaritram 2-4-0 zrIkRSNavilAsakAvyam (vilAsinyAkhyayA vyAkhyayA sametam) ... 0-12-0 bhAsakathAsAra (prathamadvitIyau bhAgau) ... 0- 8-.. naiSadhakAvyaratnam (mahAkavizrIharSapraNItam mallinAthasurIkRta vyAkhyayA sahitam sargAH-1-6 / 1-8-0 " " sargAH 7-12 1-12-0 zabdamaJjarI (avyaya samAsaprakaraNaH dhAtumAlikA . sahitA paM. anaMta nArAyaNa zAstriNAsaMkalitA 0-6-0 nityAhnikam sasvaram (kApaDI puThaM) ... 0- 8-0 (aMgrejI bhASAMtara kApaDI puThaM)... praznamArga (pUrvArdha) (jyotiSa) punazzeri nampi nIlakaNThazarmaNA saMskRtA TippaNyA sahita... zrIrAmodantam gaNapati zAstrIkRta TIppaNa sahita tarkasAra RgvidhAnam ... ... ... prAkRta saMvidhAnam... ... fatalap text with English Trans. ovAkyatatvam ... kokila saMdezaH ... ... ... zyAmalA daNDakam-zyAmalA navaratna mAlikA. .- 1-6 0 ..- 8-0 0. 0 0 . 0- 1-0 0 0 !!!! 0 . 0 0 . !!!!!! - 3 -0 0. . 0 .- 4-0 .. !! zivanAma kalpalatAlavAlaH padmapurANam mahAmunizrImadvayAsa praNItaM zrI madhusudana sarasvatI viracIta. (cAra bhAga) 24- 0-0 zrImad bhAgavat zrIdharI TIkA sahita (prakhyAta gaNapata kRSNAjI ke chApAkhAnAmeM chapI hue.) 20-0-0 pAta
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) zrI sanatsujAtIyaM sabhASyaM ( TIkA sahita ca) 1- 0-0 zrImada yogavAsiSTha bhASA nirvANa (baDA) ... 7- 0-0 nyAya praveza pt II. 0- 2-0 (3) saMnyAsa nirNayaH aSTa vivaraNa saMhitaH 1- 0-0 (5) antakaraNa prabodhaH paMcaTIkopetaH ... (8) zrI subodhinI (prathama janma prakaraNAdhyAya dvayI TipNyAdi sakala parikara sahitA) kRSNAzraya stotrm| SaDbhi AkhyAbhiH samullasitam ... ... 1zrImad bhAgavat prathama skandha zrI subo dhinI prakAzaH ... ... ..." zrI subodhinI (zrImad bhAgavata dazama-pUrvArdha rAjasa-prameya prakaraNam.) a.40-46. rAsa paMcAdhyAyI prakAzaH ... ... zruti rahasyam ... ... ... 1-0-. vivekadharyAzrayaH catamabhiSTikAbhiH samalaM kRtaH 1zrImad gopAla pUrvatApinyuniSada ... 1zrI tatvArtha dIpaH (nibaMdha) avatAra vAdAvalI (prathamo bhAga) ... ... 2- -0 zrImad bhAgavat zrI subodhinI tRtIya skaMdha... 6dazama skandha subodhinyAM dvitIya tAmasa prakaraNam 1rAja mArtaNDa-nADI parikSA-1 vaidya manoramA-dhArAkalpa " kSema kutuhalam ... ... ... 0-12-0 siddha maMtra tathA vAtaghnatvAdi nirNaya vaidya jIvana (saTIka bhASA) ... napusaka saMjIvana ... ... ... 0-8-0 suzruta saMhitA (mULa sahita hiMdI ) rasa kAmadhenu saMhitA (vaidyaka) .. iiiiii sAsana bilDiMga, elaphinsTan sarkala, koTa-muMbaI naM. 1