Book Title: Agam Suttani Satikam Part 25 Aavashyaka
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003329/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमो नमो निम्मल देसणस्स आगमसुनाण (सटीकं) भागः - २५ :संशोधक सम्पादकश्च: मनि दीपरत्नसागर Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद - क्षमा- ललित सुशील सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः आगम सुत्ताणि भाग : २५ ४० आवश्यक - मूलसूत्रम् - २ अध्ययनानि - २,३,४,५,६ -: संशोधकः सम्पादकश्च : मुनि दीपरत्नसागर रविवार २०५६ ता. १४/४/२००० (सटीकं) ४५- आगम सुत्ताणि-सटीकं मूल्य रू.११०००/ 5 आगम श्रुत प्रकाशन 5 चैत्र - संपर्क स्थल : " आगम आराधना केन्द्र" शीतलनाथ सोसायटी विभाग - 9, फ्लेट नं-१३, ४ थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर, अहमदाबाद (गुजरात) सुद ११ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् (२) आवश्यक-मूलसूत्रस्य विषयानुक्रमः पीठिका एवं अध्ययन-१-पूर्वे (२४) भागे गताः अध्ययनानि - २, ३, ४, ५, ६, अत्र एव वर्तते पृष्टाङ्क: २३७ मूलाङ्क: विषयः पृष्ठाङ्कः | मूलाङ्कः विषयः ३-९ | अध्ययनं . २ . - सूत्रोच्चारण सम्बन्धी - चतुर्विशतिस्तवः मिथ्यादुष्कृतम् - सूत्रपाठः, किर्तनं - निर्ग्रन्थप्रवचनस्य स्तुतिः प्रतिज्ञा, अर्हतः विशेषणम्, - साधुवन्दना ऋषभादि नामानि, - जीवक्षमापनादि प्रार्थना इत्यादि ३७-६२/ अध्ययनं - ५ - | अध्ययनं - ३ - - सामायिक सूत्रपाठः गुरुवन्दन सूत्रपाठः - कायोत्सर्गस्थापना - मितावग्रह प्रवेशयाचना, - कायोत्सर्ग - आगाराः - क्षमापना, प्रतिक्रमणादि - चतुर्विशति सूत्रपाठः ११-३६ अध्ययनं - ४ - - अर्हच्चैत्य सम्बन्धी - -- नमस्कार सूत्रं कायोत्सर्ग पाठः - सामायिक सूत्रं - श्रुतस्तवः - चत्वारः लोकोत्तम्, | - | - सिद्धस्तवः मङ्गलं एवं शरणभूर्त पदार्थाः। - पाक्षिकक्षमापनापाठः - सङ्क्षिप्तप्रतिक्रमणं ६३-९३ अध्ययन - ६ - - ईर्यापथ प्रतिक्रमणं - सम्यक्त्वव प्रतिज्ञा - शयन सम्बन्धी प्रतिक्रमणं - श्रावक-व्रत प्रतिज्ञादिः - मिक्षाचर्यायाः प्रतिक्रमणं - प्रत्याख्यानानि - स्वाध्याय एवं उपकरणादि - नमस्कारसहितं प्रतिलेखनस्य अतिचार - पोरिसिं, पुरिमाई - असंयमात् आरभ्य - एकासन, एकस्थान, त्रयोविंशति आशातना - आयंबिलं, अभक्तं, सम्बन्धी प्रतिक्रमणं - चउविहार इत्यादि . . . . २७८ - - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આર્થિક અનુદાતા -પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક. -પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાની પાર્શ્વનાથ . મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક. પ.પૂ. શાસન પ્રભાવક-કિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઢાઇ નિમિત્તે શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે. ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક. પ.પૂ. વેચાવૃત્યકારિકા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જેના આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક. પ.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા. શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક. પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સોમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા.શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે. -પ.પૂ. રત્નત્રયા રાધના સાધ્વીથી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામચ ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જેન જે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -૫.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનેયા સા.શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર -૫.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમ્મેતશિખર તિર્થોદ્ધારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયા નૃત્યકારિકા સા.શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.નાં. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક, -૫.પૂ. આગોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી ૫.પૂજ્ય વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સા.શ્રી મલયાશ્રીજી મ. ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સૌંદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક. -૫.પૂ. વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ,ના સુવિનિતા સા.શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞામ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક -શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે. શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે. શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमो नमो निम्मल दंसणस्स पञ्चम गणधर श्री सुधर्मा स्वामिने नमः ४० / आवश्यक - मूलसूत्रम् - २ (सटीकं) प्रथमं मूलसूत्रं मूलम् + भद्रबाहुस्वामि रचिता निर्युक्तिः + पूर्वाचार्य रचितं भाष्यं + हरिभद्रसूरि रचितावृत्ति अध्ययनं - २ - चतुर्विंशतिस्तव वृ- साम्प्रतं सामायिकाध्ययनानन्तरं चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनमारभ्यते, इह चाध्ययनोद्देशसूत्रारम्भेषु सर्वेष्वेव कारणाऽभिसम्बन्धौ वाच्याविति वृद्धवादः, यतश्चैवमतः कारणमुच्यते तच्चेदम्जात्यादिगुणसम्पत्समन्वितेभ्यो विनेयेभ्यो गुरुरावश्यकश्रुतस्कन्धं प्रयच्छति सूत्रतोऽर्थतश्च, सच अध्ययनसमुदायरूपो वर्तते, यत उक्तम्- 'एत्तो एक्केक्कं पुण, अज्झयणं कित्तइस्सामि' प्रथमाध्ययनं च सामायिकमुपदर्शितम्, इदानीं द्वितीयावयवत्वाद् द्वितीयावयवत्वस्य चाधिकारोपन्यासेन सिद्धिः आचार्यवचनप्रामाण्याद्, उक्तं च- 'सावज्जजोगविरई उक्कित्तणे' त्यादि, अतो द्वितीयमुपदर्श्यते, यथा हि किल युगपदशक्योपलम्भपुरुषस्य दिदृक्षोः क्रमेणाङ्गावयवानि दर्श्यन्ते एवमत्रापि श्रुतस्कन्धपुरुषस्येति कारणम्, इदमेव चोद्देशसूत्रेष्वपि योजनीयम्, इदमेव सर्वाध्ययनेष्वपि कारणं द्रष्टव्यं, न पुनर्भेदेन वक्ष्याम इत्यलं विस्तरेण । सम्बन्ध उच्यते - अस्य चायमभिसम्बन्धःइहानन्तराध्ययने सावद्ययोगविरतिलक्षणं सामायिकमुपदिष्टम्, इह तु तदुपदेष्टृ णामर्हतामुत्कीर्तनं कर्तव्यमिति प्रतिपाद्यते, यद्वा सामायिकाध्ययने तदासेवनात्कर्मभय उक्तः, सम्मद्दिट्ठि अमोहो सोही सब्भाव दंसणं बोही । अविवज्जओ सुदिठ्ठित्ति एवमा निरुत्ताई ।। इहापि चतुर्विंशतिस्तवेऽर्हगुणोत्कीर्तनरुपाया भक्तेस्तत्त्वतोऽसावेव प्रतिपाद्यते, वक्ष्यति च'भत्तीएँ जिनवराणं खिजंती पुव्वसंचिया कम्म' त्तीत्यादि, एवमनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्य सतोऽस्य चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चं वक्तव्यानि, तत्र नामनिष्पत्रे निक्षेपे चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनमिति । इह चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनशब्दाः प्ररूप्याः, तथा चाह नि. (१०५६) चउवीसइत्थयस्स उ निक्खेवो होइ नामनिप्फन्नो । चउवीसइस्स छक्को थयस्स उ चउव्विहो होइ ।। वृ- चतुर्विंशतिस्तवस्य तु निक्षेपो भवति नामनिष्पन्नः क इत्यन्यस्याश्रुतत्वादयमेव यदुतचतुर्विंशतिस्तव इति, तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वादिदमित्थमवसेयं, तत्रापि चतुर्विंशतेः षट्कः स्तवस्य चतुर्विधो भवति, तुशब्दादध्ययनस्य चेति गाथासमासार्थः । । अवयवार्थं तु भाष्यकार एव वक्ष्यति, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- २/३ तत्राऽऽद्यावयवमधिकृत्य निक्षेपोपदर्शनायाह[भा.१९०] . नामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे अ । चउवीसइस्स एसो निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-तत्रनामचतुर्विंशतिर्जीवादेश्चतुर्विंशतिरिति नाम चतुर्विंशतिशब्दोवा, स्थापनाचतुर्विंशति चतुर्विंशतीनां केषाञ्चित्स्थापनेति, द्रव्यचतुर्विंशति चतुर्विंशतिर्द्रव्याणि सचित्ताचित्तमिश्रभेदभिन्नानि, सचित्तानि द्विपदचतुष्प(दाप)दभेदभिन्नानि, अचित्तानि कार्षापणादीनि, मिश्राणि द्विपदादीन्येव कटकाद्यलङ्कतानि, क्षेत्रचतुर्विंशतिर्विवक्षया चतुर्विंशतिः क्षेत्राणि भरतादीनि क्षेत्रप्रदेशा वा चतुर्विंशतिप्रदेशावगाढं वा द्रव्यमिति, कालचतुर्विंशतिः चतुर्विंशतिसमयादय इति एतावत्कालस्थितिवाद्रव्यमिति, भावचतुर्विंशतिःचतुर्विंशतिभावसंयोगाश्चतुर्विंशतिगुणकृष्णंवा द्रव्यमिति, चतुर्विंशतेरेष निक्षेपः षड्विधो भवति' षट्प्रकारो भवति, इह चसचित्तद्विपदमनुष्यचतुर्विंशत्याऽधिकार इतिगाथार्थः ।। उक्ता चतुर्विंशतिरिति, साम्प्रतं स्तवः[भा.१९१] नामंठवणा दविए भावे अथयस्स होइ निक्खेवो । दव्वथओ पुप्फाईसंतगुणक्कित्तणाभावे ।। वृ-तत्र 'नामो ति नामस्तवः ‘स्थापने'ति स्थापनास्तवः 'द्रव्य' इति द्रव्यविषयो द्रव्यस्तवः, 'भावे चेति भावविषयश्च भावस्तव इत्यर्थः, इत्थं स्तवस्य भवति निक्षेपो' न्यासः, तत्र क्षुण्णत्वान्नामस्थापने अनादृत्य द्रव्यस्तवभावस्तवस्वरुपमेवाह-'द्रव्यस्तवः पुप्पादि'रिति, आदिशब्दाद् गन्धधूपादिपरिग्रहः, कारणे कार्योपचाराच्चैवमाह, अन्यथा द्रव्यस्तवः पुष्पादिभिः समभ्यर्चनमिति, तथा 'सद्गुणानामुत्कीर्तना भाव' इति सन्तश्च ते गुणाश्च सद्गुणाः, अनेनासद्गुणोत्कीर्तनानिषेधमाह, करणे च मृषावाद इति, सद्गुणानामुत्कीर्तना उत्-प्राबल्येन परया भक्त्या कीर्तना-संशब्दना यथा "प्रकाशितं यथैकेन, त्वया सम्यग्जगत्त्रयम् । समग्रैरपि नो नाथ!, परतीर्थाधिपैस्तथा ।। विद्योतयति वा लोकं, यथैकोऽपि निशाकरः । समुद्गतः समग्रोऽपि, किंतथा तारकागणः?।।" इत्यादिलक्षणो, 'भाव' इति द्वारपरामर्शोभावस्तव इति गाथार्थः ।। इह चालितप्रतिष्ठापितोऽर्थः सम्यग्ज्ञानायालमिति, चालनांच कदाचिद्विनेयः करोति कदाचित्स्वयमेव गुरुरिति, उक्तंच-कत्थइ पुच्छइ सीसो कहिंचऽपुट्ठा कहेंति आयरिया' इत्यादि, यतश्चात्र वित्तपरित्यागादिना द्रव्यस्तव एव ज्यायान् भविष्यतीत्यल्पबुद्धीनामाशङ्कासम्भव इत्यतस्तद्व्यदासार्थं तदनुवादपुरस्सरमाह[भा.१९२] दव्वथओभावथओ दव्वथओ बहुगुणत्ति वुद्धि सिआ । अनिउणमइवयणमिणं छज्जीवहिअंजिना बिंती ।। वृ- द्रव्यस्तवो भावस्तव इत्यत्र द्रव्यस्तवो ‘बहुगुण' प्रभूततरगुण ‘इति' एवं बुद्धिः स्याद्, एवं चेत् मन्यसे इत्यर्थः, तथाहि-किलास्मिन् क्रियमाणे वित्तपरित्यागाच्छुभ एवाध्यवसायस्तीर्थस्य चोन्नतिकरणं दृष्ट्राचतं क्रियमाणमन्येऽपि प्रतिबुद्धयन्ते इतिस्वपरानुग्रहः, सर्वमिदंसप्रतिपक्षमिति चेतसि निधाय 'द्रव्यस्तवो बहुगुण' इत्यस्यासारताख्यापनायाऽऽह-'अनिपुणमतिवचनमिद'मिति, अनिपुणमतेर्वचनं अनिपुणमतिवचनम्, ‘इद'मिति यद् द्रव्यस्तवो बहुगुणइति, किमित्यत आह'षड्जीवहितं जिना ब्रुवते' षण्णां-पृथिवीकायादीनां हितं जिनाः-तीर्थकरा ब्रुवते, प्रधानं Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-२- [नि. १०५६] मोक्षसाधनमिति गम्यते ।। किं च षड्जीवहितमित्यत आह[भा.१९३] छज्जीवकायसंजमु दव्वथए सो विरुज्झई कसिणो । तो कसिणसंजमविउ पुप्फाईअंन इच्छंति ।। वृ. 'षड्जीवकायसंयम' इति षण्णां जीवनिकायानां पृथिव्यादिलक्षणानां संयमःसट्टनादिपरित्यागः षड्जीवकायसंयमः, असौ हितं, यदि नामैवंततः किमित्यत आह-'द्रव्यस्तवे' पुष्पादिसमभ्यर्चनलक्षणे 'स' षड्जीवकायसंयमः, किं?-'विरुध्यते' न सम्यक्संपद्यते, कृत्स्नः' सम्पूर्ण इति, पुष्पादिसंलुञ्चनसङ्घनादिना कृत्स्नसंयमानुपपत्तेः, यतश्चैवं 'ततः' तस्मात् ‘कृत्स्नसंयमविद्वांस' इति कृत्स्नसंयमप्रधाना विद्वांसस्तत्त्वतः साधव उच्यन्ते, कृत्स्नसंयमग्रहणमकृत्स्नसंयमविदुषां श्रावकाणां व्यपोहाथं, ते किम् ?, अत आह-'पुष्पादिकं' द्रव्यस्तवं 'नेच्छन्ति' न बहु मन्यन्ते, यच्चोक्तं-'द्रव्यस्तवे क्रियमाणे वित्तपरित्यागाच्छुम एवाध्यवसाय' इत्यादि, तदपि यत्किञ्चिद्, व्यभिचारात्, कस्यचिदल्पसत्त्वस्याविवेकिनो वा शुभाध्यवसायानुपपत्तेः, श्यते च कीाद्यर्थमपि सत्त्वानां द्रव्यस्तवे प्रवृत्तिरिति, शुभाध्यवसायभावेऽपि तस्यैवभावस्तवत्वादितरस्य च तत्कारणत्वेनाप्रधानत्वमेव, ‘फलप्रधानास्समारम्भा' इति न्यायात्, भावस्तव एव च सति तत्त्वतस्तीर्थस्योन्नतिकरणं, भावस्तव एव तस्य सम्यगमरादिभिरपि पूज्यत्वमेनं (त्त्वात्तमेव च) दृष्ट्रा क्रियमाणमन्येऽपि सतरां प्रतिबुध्यन्ते शिष्टा इति स्वपरानुग्रहोऽपीहैवेति गाथार्थः ।। आह-यद्येवं किमयं द्रव्यस्तव एकान्तत एव हेयो वर्तते ? आहोस्विदुपादेयोऽपि ?, उच्यते, साधूनां हेय एव, श्रावकाणामुपादेयोऽपि, तथा चाह भाष्यकारः[भा.१९४] अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो। संसारपयणुकरणो दव्वथए कूवदिलुतो ।। वृ-अकृत्स्नंप्रवर्तयतीतिसंयममितिसामर्थ्याद्भ्यते अकृत्स्नप्रवर्तकास्तेषां, 'विरताविरतानाम्' इति श्रावकाणाम् ‘एष खलु युक्तः' एष-द्रव्यस्तवः खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् युक्त एव, किम्भूतोऽयमित्याह-'संसारप्रतनुकरणः' संसारक्षयकारक इत्यर्थः, द्रव्यस्तवः आह-यः प्रकृत्यैवासुन्दरः स कथं श्रावकाणामपियुक्त इत्यत्र कूपदृष्टान्त इति, जहा नवनयराइसन्निवेसे केइ पभूयजलाभावओ तण्हाइपरिगया तदपनोदार्थ कूपं खणंति, तेसिं च जइवि तण्हादिया वटुंति मट्टिकाकद्दमाईहि य मलिनिजन्ति तहावि तदुब्भवेणं चेव पाणिएणं तेसिं ते तण्हाइया सो य मलो पुवओय फिट्टइ, सेसकालंचते तदन्ने य लोगा सुहभागिणो हवंति । एवं दव्वथए जइवि असंजमो तहावि तओ चेव सा परिणामसुद्धी हवइ जाए असंजमोवज्जियं अन्नं च निरवसेसं खवेइत्ति । तम्हा विरयाविरएहिं एस दव्वत्थओकायव्वो,सुभानुबंधी पभूयतरनिज्जरालो यत्तिकाउणमिति गाथार्थः ।। उक्तः स्तवः, अत्रान्तरे अध्ययनशब्दार्थो निरुपणीयः, स चानुयोगद्वारेषु न्यक्षेण निरुपति एवेति नेह प्रतन्यते । उक्तो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, इदानीं सूत्रालापकनिष्पन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, सच सूत्रे सति भवति, सूत्रं चानुगमे, स च द्विधा-सूत्रानुगमो नियुक्त्यनुगमश्च, तत्र निर्युक्त्यनुगमस्त्रिविधः, तद्यथा-निक्षेपनियुक्त्यनुगम उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमः सूत्रस्पर्शिकनियुक्त्यनुगमश्चेति, तत्र निक्षेपनियुक्त्यगमोऽनुगतो वक्ष्यति च, उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमस्त्वाभ्यां द्वारगाथाभ्यामवगन्तव्यः, तद्यथा- 'उद्देसे निद्देसे' इत्यादि, 'किं कइविह' मित्यादि । सूत्रस्पर्शिकनियु ___ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- २/३ क्त्यनुगमस्तुसूत्रेसतिभवति, सूत्रंचसूत्रानुगमइतिस चावसरप्राप्त एव, युगपञ्चसूत्रादयो व्रजन्ति, “सुत्तं सुत्तानुगमो सुत्तालावयकओय निक्खेवो । सुत्तप्फासियनित्ति नया य समगंतु वच्चंति ।।" विषयविभागः पुनरमीषामयं वेदितव्यः "होइ कयत्थो वोत्तुंसपयच्छेयं सुयं सुयानुगमो । सुत्तालावयनासो नामाइन्नासविनिओगं ।।" सुत्तप्फासियनिनुत्तिनिओगो सेसओ पयत्थाई । पायं सोच्चिय नेगमनयाइमयगोयरो भणिओ ।। अत्राऽऽक्षेपपरिहारा न्यक्षेण सामायिकाध्ययने निरुपिता एव नेह वितन्यत इत्यलं विस्तरेण, तावद्यावत्सूत्रानुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदं सूत्रम्मू. (३) लोगस्सुजोयगरे, धम्मतित्थयरे जिणे । अरिहंते कित्तइस्सं, चउवीसंपि केवली ।। वृ- तल्लक्षणं चेदं-'संहिता चे' त्यादि पूर्ववत्, तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता, यद्वा परः संनिकर्ष इति, सा चेयं- 'लोगस्सुजोयगरे' इत्यादि पाठः । अधुनापदानि, लोकस्य उद्योतकरान् धर्मतीर्थकरान् जिनान् अर्हतः कीर्तयिष्यामि चतुर्विंशतिमपि केवलिनः । अधुना पदार्थः-लोक्यत इति लोकः, लोक्यते-प्रमाणेन दृश्यत इति भावः, अयं चेह तावत्पञ्चास्तिकायात्मको गृह्यते, तस्य लोकस्य किं ?-उद्योतकरणशीला उद्योतकरास्तान, केवलालोकेन तत्पूर्वकप्रवचनदीपेन वा सर्वलोकप्रकाशकरणशीलानित्यर्थः, तथा दुर्गतौ प्रपतन्तमात्मानंधारयतीतिधर्मः, उक्तंच-“दुर्गतिप्रसृतान् जीवा" नित्यादि, तथा तीर्थतेऽनेनेति तीर्थं धर्म एव धर्मप्रधानं वा तीर्थ धर्मतीर्थं तत्करणशीलाः धर्मतीर्थकरास्तान्, तथा रागद्वेषकषायेन्द्रियपरीषहोपसर्गाष्टप्रकारकर्मजे-तृत्वाज्जिनास्तान्, तथा अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहादिरुपां पूजामर्हन्तीत्यर्हन्तस्तानर्हतः, कीर्तयिष्यामीति स्वनामभिः स्तोष्य इत्यर्थः, चतुर्विंशतिरिति सङ्ख्या, अपिशब्दोभावतस्तदन्यसमुच्चयार्थः, केवलज्ञानमेषां विद्यत इति केवलिनस्तान केवलित इति । उक्तः पदार्थः, पदविग्रहोऽपि यथावसरं यानि समासभाजि पदानि तेषु दर्शित एव । साम्प्रतं चालनावसरः, तत्र तिष्ठतु तावत्सा, सुत्रस्पर्शिका नियुक्तिरेवोच्यते, स्वस्थानत्वाद, उक्तंच “अक्खलियसंहियाई वक्खाणचउक्कए दरिसियंमि । __ सुत्तप्फासियनिज्जुत्तिवित्थरस्थो इमो होइ ।।'' चालनामपि चात्रैव वक्ष्यामः, तत्र लोकस्योद्योतकरानिति यदुक्तं तत्र लोकनिरुपणायाऽऽहनि. (१०५७) नामं १ ठवणा २ दविए ३ खित्ते ४ काले ५ भवे अ६ भावे अ७ । पज्जवलोगे अ ८ तहा अट्ठविहो लोगनिक्खेवो ।। वृ- नामलोकः स्थापनालोकः द्रव्यलोकः क्षेत्रलोकः काललोकः भवलोको भावलोकश्च पर्यायलोकश्च तथा, एवमष्टविधो लोकनिक्षेप इति गाथासमासार्थः ।। व्यासार्थं तु भाष्यकार एव वक्ष्यति, तत्र नामस्थापने अनादृत्य द्रव्यलोकमभिधित्सुराह [भा.१९५] जीवमजीवे रुवमरुवी सपएसमप्पएसे अ । Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -२- [नि. १०५७] जाणाहि दव्वलोगं निच्चमनिच्चं चजंदव्वं ।। वृ- जीवाजीवावित्यत्रानुस्वारोऽलाक्षणिकः, तत्र सुखदुःखज्ञानोपयोगलक्षणो जीवः, विपरीतस्त्वजीवः, एतौ च द्विभेदौ-रुप्यरुपिभेदाद्, आह च-'रुप्यरुपिणावि'ति, तत्रानादिकर्मसन्तानपरिगतारुपिणः-संसारिणः, अरुपिणस्तु कर्मरहिताः सिद्धा इति, अजीवास्त्वरुपिणो धर्माधर्माकाशास्तिकायाः रुपिणस्तु परमाण्वादय इति, एतौ च जीवाजीवावोघतः सप्रदेशाप्रदेशाववगन्तव्यौ, तथा चाह-'सप्रदेशाप्रदेशाविति, तत्रसामान्यविशेषरुपत्वात्परमाणुव्यतिरेकेण सप्रदेशाप्रदेशत्वं सकलास्तिकायानामेव भावनीयं, परमाणवस्त्वप्रदेशा एव, अन्ये तु व्याचक्षतेजीवः किल कालादेशेन नियमात् सप्रदेशः लब्ध्यादेशेन तु सप्रदेशो वाऽप्रदेशी वेति, एवं धर्मास्तिकायादिष्वपि त्रिष्वस्तिकायेषु परापरनिमित्तं पक्षद्वयं वाच्यं, पुद्गलास्तिकायस्तु द्रव्याद्यपेक्षया चिन्त्यः, यथा-द्रव्यतः परमाणुरप्रदेशो द्वयणुकादयः सप्रदेशाः, क्षेत्रत एकप्रदेशावगाढोऽप्रदेशो द्वयादिप्रदेशावगाढाः सप्रदेशाः, एवं कालतोऽप्येकानेकसमयस्थितिर्भावतोऽप्येकानेकगुणकृष्णादिरिति कृतं विस्तरेण, प्रकृतमुच्यते-इदमेवम्भूतं जीवाजीवव्रातं जानीहि द्रव्यलोकं, द्रव्यमेव लोको द्रव्यलोक इतिकृत्वा, अस्यैव शेषधर्मोपदर्शनायाऽऽह-नित्यानित्यं च यद् द्रव्यं, चशब्दादभिलाप्यानभिलाप्यादिसमुच्चय इति गाथार्थः ।। साम्प्रतं जीवाजीवयोर्नित्यानित्यताह[भा.१९६] गई १ सिद्धा २ भविआया ३ अभविअ४-१ पुगल १ अनागयद्धा य २ । तीअद्ध ३ तिन्नि काया ४-२ जीवा १ जीव २ ट्ठिई चउहा ।। वृ- अस्याः सामायिकवद् व्याख्या कार्येति, भङ्गकास्तु सादिसपर्यवसानाः साद्यपर्यवसानाः अनादिसपर्यवसाना अनाद्यपर्यवसानाः, एवमजीवेषु जीवाजीवयोरष्टौ भङ्गाः । अधुना क्षेत्रलोकः आगासस्स पएसा उढुंच अहे अतिरियलोए अ । जाणाहि खित्तलोगं अनंत जिनदेसिअंसम्मं ।। वृ- आकाशस्य प्रदेशाः-प्रकृष्टा देशाः प्रदेशास्तान् 'ऊर्चे च' इत्यूर्ध्वलोके च 'अधश्च' इत्यधोलोके च तिर्यग्लोकेच, किं?-जानीहि क्षेत्रलोकं,क्षेत्रमेव लोकः क्षेत्रलोकइतिकृत्वा, लोक्यत इति च लोक इति, ऊर्ध्वादिलोकविभागस्तु सुज्ञेयः, 'अनन्त' मित्यलोकाकाशप्रदेशापेक्षया चानन्तम, अनुस्वारलोपोऽत्रद्रष्टव्यः, 'जिनदेशितम्' इति जिनकथितं 'सम्यक' शोभनेन विधिनेति गाथार्थः ।। साम्प्रतं काललोकप्रतिपादनायाह[भा.१९८] समयावलिअमुहुत्ता दिवसमहोरत्तपक्खमासा य । संवच्छरजुगपलिआ सागरओसप्पिपरिअट्टा ।। वृ- इह परमनिकृष्टः कालः समयोऽभिधीयते असङ्ख्येयसमयमाना त्वावलिका द्विघटिको मुहूर्तः षोडश मुहूर्ता दिवसः द्वात्रिंशदहोरात्रं पञ्चदशाहोरात्राणि पक्षः द्वौ पक्षौ मासः द्वादशमासाः संवत्सरमिति पञ्चसंवत्सरं युगं पल्योपममुद्धारादिभेदं यथाऽनुयोगद्वारेषु तथाऽवसेयं, सागरोपमं तद्वदेव, दशसागरोपमकोटाकोटिपरिमाणोत्सर्पिणी, एवमवसर्पिण्यपि द्रष्टव्या, 'परावर्त' पुद्गलपरावर्तः, स चानन्तोत्सर्पिण्यवसप्रिणीप्रमाणो द्रव्यादिभेदः, तेऽनन्ता अतीतकालः अनन्त एवैष्यन्निति गाथार्थः ।। उक्तः काललोकः,लोकयोजनापूर्ववद् । अधुना भावलोकमभिधित्सुराह [भा.१९९] नेरइअदेवमनुआ तिरिक्खजोणीगया य जे सत्ता । Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- २/३ तंमि भवे वट्टंता भवलोगं तं विआणाहि ।। वृ- नारकदेवमनुष्यास्तथा तिर्यग्योनिगताश्च ये 'सत्त्वाः' प्राणिनः 'तंमि' त्ति तस्मिन् भवे वर्तमाना यदनुभावमनुभवन्ति भवलोकं तं विजानीहि, लोकयोजना पूर्ववदिति गाथार्थः । । साम्प्रतं भावलोकमुपदर्शयति [भा. २००] ओदइए १ ओवसमिए २ खइए अ ३ तहा खओवसमिए अ ४ । परिणामि ५ सन्निवाए अ ६ छव्विहो भावलोगो उ ।। वृ- उदयेन निवृत्त औदयिकः, कर्मण इति गम्यते, तथोपशमेन निर्वृत्त औपशमिकः, क्षयेण निवृत्तः क्षायिकः, एवं शेषेष्वपि वाच्यं ततश्च क्षायिकश्च तथा क्षायोपशमिकश्च पारिणामिकश्च सान्निपातिकश्च एवं षड्विधो भावलोकस्तु तत्र सान्निपातिक ओघतोऽनेकभेदोऽवसेयः, अविरुद्धस्तु पञ्चदशभेद इति, उक्तं च "ओदइअखओवसमे परिणामेक्वेक्को (कु) गइचउक्केऽवि । खयजोगेणविचउरो तदभावे उवसमेणंपि ।। उवसमसेढी एक्को केवलिणोऽवि य तहेव सिद्धस्स । अविरुद्धसन्निवाइयभेया एमेव पन्नरस ।। "त्ति तिव्वो रागो अदोसो अ, उइन्ना जस्स जंतुणो । जाहि भावलअं, अनंतजिनदेसिअं सम्मं ।। ८ [भा. २०१] वृ- 'तीव्र' उत्कटः रागश्च द्वेषश्च, तत्राभिष्वङ्गलक्षमो रागः अप्रीतिलक्षणो द्वेष इति, एतावुदीर्णी 'यस्य जन्तोः' यस्य प्राणिन इत्यर्थः, तं प्राणिनं तेन भावेन लोक्यत्वाज्जानीहि भावलोकमनन्तजिनदेशितम्-एकवाक्यतयाऽनन्तजिनकथितं 'सम्यग् ' इति क्रियाविशेषणम्, अयं गाथार्थः । । साम्प्रतं पर्यायलोक उच्यते, तत्रौघतः पर्याया धर्मा उच्यन्ते, इह तु किल नैगमनयदर्शनं मूढनयदर्शनं वाऽधिकृत्य चतुर्विधं पर्यायलोकमाह [भा.२०२ ] दव्वगुण १ खित्तपज्जव २ भवानुभावे अ३भावपरिणामे ४ । जाण चउव्विहमेअं, पज्जवलोगं समासेणं ।। भवस्य वृ- द्रव्यस्य गुणाः-रुपादयः, तथा क्षेत्रस्य पर्यायाः अगुरुलघवः भरतादिभेदा एव चान्ये, ' चनारकादेरनुभावः- तीव्रतमदुःखादिः, यथोक्तम् "अच्छिनिमिलीयमेत्तं नत्थि सुहं दुक्खमेव अनुबंधं । नए नेरइआणं अहोनिसिं पञ्च्चमाणाणं ।। असुभा उव्वियणिज्जा सद्दरसा रुवगंधफासा य । नए नेरइआणं दुक्कयकम्मोवलित्ताणं ।।" इत्यादि, एवं शेषानुभावोऽपि वाच्यः तथा भावस्य जीवाजीवसम्बन्धिनः परिणामस्तेन तेन अज्ञानाद् ज्ञानं नीलाल्लोहितमित्यादिप्रकारेण भवनमित्यर्थः, 'जानीहि ' अवबुध्यस्व चतुर्विधमेनमोघतः पर्यायलोकं 'समासेन' संक्षेपेणेति गाथार्थः । तत्र यदुक्तं द्रव्यस्य गुणा इत्यादि तदुपदर्शनेनाहवण्णरसगंधसंठाणफासट्ठाणगइवन्नभेए अ । परिणामे अ बहुविहे पज्जवलोगं विआणादि ।। [भा. २०३] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -२- [नि. १०५७] वृ- वर्णरसगन्धसंस्थानस्पर्शस्थानगतिवर्णभेदाश्च, चशब्दाद् रसादिभेदपरिग्रहः, अयमत्र भावार्थः-वर्णादयः सभेदा गृह्यन्ते, तत्रवर्णः कृष्णादिभेदात् पञ्चधा, रसोऽपि तिक्तादिभेदात्पञ्चधा, गन्धः सुरभिरित्यादिभेदाह द्विधा, संस्थानं परिमण्डलादिभेदात्पञ्चधैव, स्पर्शः कर्कशादिभेदादष्टधा, स्थानमवगाहनालक्षणं तदाश्रयभेदादनेकधा, गतिः स्पर्शवद्गतिरित्यादिभेदा द्विधा, चशब्द उक्तार्थ एव अथवा कृष्णादिवर्णादिनां स्वभेदापेक्षया एकगुणकृष्णाद्यनेकभेदोपसङ्गहार्थ इति, अनेन किल द्रव्यगुणा इत्येतद्वयाख्यातं । परिणामांश्च बहुविधानित्यनेन तु चरमद्वारं, शेषं द्वारद्वयं स्वयमेव भावनीयं, तच्च भावितमेवेत्यक्षरगमनिका । भावार्थस्त्वयम्-परिणामांश्च बहुविधान् जीवाजीवभावगोचरान्, किं?-पर्यायलोकं विजानीहि इति गाथार्थः ।। अक्षरयोजना पूर्ववदिति साम्प्रतं लोकपर्यायशब्दान्निरुपयन्नाहनि.(१०५८) आलुक्कइअपल्लुक्कइ लुक्कइसंलुक्कई अएगट्ठा । लोगो अट्ठविहो खलु तेनेसो वुच्चइ लोगो ।। वृ-आलोक्यत इत्यालोकः, प्रलोक्यत इति प्रलोकः, लोक्यत इति लोकः संलोक्यत इति च संलोकः, एते एकार्थिकाः शब्दाः, लोकः अष्टविधः खल्वित्यत्र आलोक्यत इत्यादि योजनीयम्, अत एवाऽऽह-तेनैष उच्यते लोको येनाऽऽलोक्यत इत्यादि भावनीयं, गाथार्थः ।। व्याख्यातो लोकः, इदानीमुद्योत उच्यते, तत्राहनि. (१०५९) दुविहो खलु उजोओ नायव्वो दव्वभावसंजुत्तो । अगी दव्वुजोओचंदो सूरो मणी विज्जू ।। वृ- 'द्विविधः' द्विप्रकारः खलूद्योतः, खलुशब्दो मूलभेदापेक्षया न तु व्यक्त्यपेक्षयेति विशेषणार्थः, उद्योत्यते प्रकाश्यतेऽनेनेत्युद्योतः, 'ज्ञातव्यः' विज्ञेयो, द्रव्यभावसंयुक्त इति-द्रव्योद्योतो भावोद्योतश्चेत्यर्थः, तत्राग्निर्द्रव्योद्योतः घटाद्युद्योतनेऽपि तद्वतायाः सम्यक्प्रतिपत्तेर भावात् सकलवस्तुधर्मानुद्योतनाच्च, न हि धर्मास्तिकायादयः सदसन्नित्यानित्याद्यनन्तधर्मात्मकस्य च वस्तुनः, सर्व एव धर्मा अग्निना उद्योत्यन्त इत्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति, ततश्चस्थितमिदम्-अग्निद्रव्योद्योतः, तथा चन्द्रः सूर्योमणिविद्युदिति, तत्रमणिः-चन्द्रकान्तादिलक्षण परिगृह्यत इतिगाथार्थः ।। नि. (१०६०) नाणंभावुजोओ जह भणियं सव्वभावदंसीहिं । तस्स उवओगकरणेभावुज्जोअंविआणाहि ।। वृ- ज्ञायतेऽनेन यथावस्थितं वस्त्विति ज्ञानं तज्नं भावोद्योतः, घटाघुद्योतनेन तद्गतायाः सम्यक्प्रतिपत्तेर्विश्वप्रतिपत्तेश्च भावात्, तस्य तदात्मकत्वादेवेति भावना, एतावता चाविशेषेणैव ज्ञानं भावोद्योत इति प्राप्तम्, अत आह-यथा भणितं सर्वभावदर्शिभिस्तथा यज्ज्ञानं, सम्यग्ज्ञानमित्यर्थः, पाठान्तरं वा 'यद्भणितं सर्वभावदर्शिभिरिति, तदपि नाविशेषणोद्योतः, किन्तु तस्यज्ञानस्योपयोगकरणे सति, किं ?, भावोद्योतं विजानीहि, नान्यदा, तदैव तस्य वस्तुतः ज्ञानत्वसिद्धेरिति गाथार्थः ।। इत्थमुद्योतस्वरुपमभिधाय साम्प्रतं येनोद्योतेन लोकस्योद्योतकरा जिनास्तेनैव युक्तानुपदर्शयन्नाह नि. (१०६१) लोगस्सुजोअगरा दव्युञ्जोएण नहु जिना हुंति । Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- २/३ भावुजोअगरा पुन हुंति जिनवरा चउव्वीसं ।। वृ- लोकस्योद्योतकरा द्रव्योद्योतेन नैव जिना भवन्ति, तीर्थकरनामानुकर्मोदयतोऽतुलसत्त्वार्थकरणात् भावोद्योतकराः पुनर्भवन्ति जिनवराश्चतुर्विंशतिरिति, अत्र पुनःशब्दो विशेषणार्थः, आत्मानमेवाधिकृत्योद्योतकरास्तथा लोकप्रकाशकवचनप्रदीपापेक्षया च शेषभव्यविशेषानधिकृत्यैवेति, अत एवोक्तं भवन्ति' न तु भवन्त्येव, कांश्चन प्राणिनोऽधिकृत्योद्योतकरत्वस्यासम्भवादिति, चतुर्विंशतिग्रहणं चाधिकृतावसर्पिणीगततीर्थकरसङ्ख्या प्रतिपादनार्थमिति गाथार्थः ।। उद्योताधिकार एव द्रव्योद्योतभावोद्योतयोर्विशेषप्रतिपादनायाऽऽहनि.(१०६२) दव्वुज्जोउज्जोओ पगासई परिमियंमि खित्तंमि । भावुज्जोउज्जोओ लोगालोगं पगासेई ।। वृ-द्रव्योद्योतोद्योतः-द्रव्योद्योतप्रकाश उक्तलक्षणएवेत्यर्थः, पुद्गलात्मकत्वात्तथाविधपरिणामयुक्तत्वाच्च प्रकाशयति प्रभासते वा परिभिते क्षेत्रे, अत्र यदा प्रकाशयति तदा प्रकाश्यं वस्त्वध्याह्रियते, यदा तु प्रभासते तदा स एव दीप्यत इति गृह्यते, ‘भावोद्योतोद्योतो लोकालोकं प्रकाशयति' प्रकटार्थम् अयं गाथार्थः ।। उक्त उद्योतः, साम्प्रतं करमवसरप्राप्तमपि धर्मतीर्थकरानित्यत्र वक्ष्यमाणत्वाद्विहायेहधर्मं प्रतिपादयन्नाहनि.(१०६३) दुह दव्वभावधम्मो दव्वे दव्वस्स दव्वमेवऽहवा । तित्ताइसभावो वा गम्माइत्थी, कुलिंगो वा ।। वृ-धर्मो द्विविधः-द्रव्यधर्मोभावधर्मश्च, 'दव्वे दव्वस्स दव्वमेवऽहव'त्तिद्रव्य इति द्वारपरामर्शः, द्रव्यस्येति, द्रव्यस्य धर्मो द्रव्यधर्मः, अनुपयुक्तस्य मूलगुणोत्तरगुणानुष्ठानमित्यर्थः, इहानुपयुक्तो द्रव्यमुच्यते, द्रव्यमेव वाधर्मोद्रव्यधर्मः धर्मास्तिकायः, तित्ताइसहावोवत्ति तिक्तादि द्रव्यधर्म इति, 'गम्माइत्थी कुलिंगो वत्ति गम्यादिधर्मः 'स्त्री'ति स्त्रीविषयः, केषाश्चिमातुलदुहिता गम्या केषाञ्चिदगम्येत्यादि, तथा 'कुलिङ्गो वा' कुतीर्थिकधर्मो वा द्रव्यधर्म इति गाथार्थः ।। नि. (१०६४) दुह होइभावधम्मो सुअचरणे आ सुअंभि सज्झाओ । चरणंमि समणधम्मो खंतीमाई भवे दसहा ।। वृ- द्वेधा भवति भावधर्मः, 'सुअचरणे य'त्ति श्रुतविषयश्चरणविषयश्च, एतदुक्तं भवतिश्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च, 'सुअंभिसज्झाओ'त्ति श्रुतइति द्वारपरामर्शः, स्वाध्यायो-वाचनादिः श्रुतधर्म इत्यर्थः, 'चरणमि समणधम्मोखंतीमाईभवे दसह'त्तितत्रचरण इति परामर्शः,श्रमणधर्मोदशविधः क्षान्त्यादिश्चरणधर्म इति गाथार्थः ।। उक्तो धर्मः, साम्प्रतं तीर्थनिरुपणायाहनि.(१०६५) नामं ठवणातित्थं दव्वत्तित्थं च भावतित्थंच । एकेकंपि अइत्तोऽनेगविहं होइनायव्वं ।। वृ-निगदसिद्धा ।। नवरं द्रव्यतीर्थ व्याचिख्यासुरिदमाहनि.(१०६६) दाहोवसमंतण्हाइछेअणं मलपवाहनं चेव । तिहि अत्थेहि निउत्तं तम्हा तं दव्वओ तित्थं ।। वृ-इह द्रव्यतीर्थं मागधवरदामादि परिगृह्यते, बाह्यदाहादेरेव तत उपशमसवात्, तथा चाह'दाहोपशममिति तत्र दाहो-बाह्यसन्तापस्तस्योपशमो यस्मिन् तद्दाहोपशमनं, 'तण्हाइछेअणं'ति Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११ अध्ययनं -२- [नि. १०६६] तृषः-पिपासायाश्छेदनं, जलसङ्घातेन तदपनयनात्, ‘मलप्रवाहणं चैवे'त्यत्र मलः बाह्य एवाङ्गसमुत्थोऽभिगृह्यते तत्प्रवाहणं, जलेनैव तत्प्रवाहणात्, ततः प्रक्षालनादिति भावः, एवं त्रिभिरथैः करणभूतैस्त्रिषु वाऽर्थेषु नियुक्तं प्रथमव्युत्पत्तिपक्षे प्ररुपितं द्वितीये तु नियोजितं, यस्मादेवं बाह्यदाहादिविषयमेव तस्मात्तन्मागधादि द्रव्यतस्तीर्थे, मोक्षासाधकत्वादिति गाथार्थः ।। भावतीर्थमधिकृत्याहनि.(१०६७) कोहमि उनिगहिए दाहस्स पसमणं हवइ तत्थं । लोहंमि उनिग्गहिए तण्हाएछेअणं होइ ।। वृ-इहभावतीर्थंक्रोधादिनिग्रहसमर्थं प्रवचनमेव गृह्यते, तथा चाह-क्रोध एव निगृहीते 'दाहस्य' द्वेषानलजातस्यान्तः प्रशमनं भवति, तथ्यं निरुपचरितं, नान्यथा, लोभ एव निगृहीते सति, किं ?'तण्हाएछेअणं होइ'त्ति तृषः-अभिष्वङ्गलक्षणायाः किं ?- 'छेदनं भवति' व्यपगमो भवतीति । नि.(१०६८) अट्ठविहं कम्मरयं बहएहि भवेहिं संचिअंजम्हा । तवसंजमेणधुव्वइतम्हातंभावओ तित्थं ।। वृ- 'अष्टविधम्' अष्टप्रकारं, किं ? - ‘कर्मरजः' कर्मैव जीवानुरञ्जनाद्रजः कर्मरज इति, बहुभिर्भवैः सञ्चितं यस्मात्तपसंयमेन 'धाव्यते' शोध्यते, तस्मात्तत्-प्रवचनं भावतः तीर्थ, मोक्षसाधनत्वादिति गाथार्थः ।। नि. (१०६९) दंसणनाणचरित्तेसु निउत्तं जिनवरेहि सव्वेहिं । तिसु अत्थेसु निउत्तं तम्हा तंभावओ तित्थं ।। वृ-दर्शनज्ञानचारित्रेषु नियुक्तं' नियोजितं 'जिनवरैः' तीर्थकृभिः ‘सर्वे' ऋषभादिभिरिति, यस्माच्चैत्थम्मूतेषु त्रिष्वर्थेषु नियुक्तं तस्मात्तत्प्रवचनंभावतः तीर्थ, मोक्षसाधकत्वादितिगाथार्थः ।। उक्तं तीर्थम्, अधुना कर उच्यते, तत्रेयं गाथानि. (१०७०) नामकरो १ ठवणकरो २ दव्वकरो ३ खित्त ४ काल ५ भावकरो ६ । ___ एसो खलु करगस्स उ निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-निगदसिद्धा ।। नवरं द्रव्यकरमभिधित्सुराहनि. (१०७१) गोमहिसुट्टिपसूणं छगलीणंपिअकरा मुणेयव्वा । तत्तो अतणपलाले भुसकटुंगारपलले य ।। नि.(१०७२) सिउबरजंघाए बलिवद्दकए घए अचम्मे अ । चुल्लगकरे अ भणिए अट्ठारसमाकरुप्पत्ती ।। वृ-गोकरस्तथाभूतमेव तद्वारेण वारुपकाणामित्येवं सर्वत्र भावना कार्येति, नवरं शीताकरोभोगः क्षेत्रपरिमाणोद्भव इति चान्ये, उत्पत्तिकरस्तु स्वकल्पनाशिल्पनिर्मितः शतरुपकादिः, शेषं प्रकटार्थमिति गाथाद्वयार्थः । । उक्तो द्रव्यकर इति, क्षेत्रकराद्यभिधित्सुराहनि.(१०७३) खित्तंमिजंमि खित्ते काले जो जंमिहोइ कालंमि । दुविहो अहोइ भावे पसत्थु तह अप्पसत्थो अ ।। वृ-क्षेत्र इति द्वारपरामर्शः, एतदुक्तं भवति-क्षेत्रकरो यो यस्मिन् क्षेत्रे शुल्कादि । काल इति द्वारपरामर्श एव, कालकरो यो यस्मिन् भवति काले कुटिकादानादिः, द्विविधश्च भवति भावे, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- २/३ द्वैविध्यमेव दर्शयति-प्रशस्तस्तथाऽप्रशस्तश्चैति गाथार्थः ।। तत्राप्रशस्तपरित्यागेन प्रशस्तसद्भा-वादप्रशस्तमेवादावभिधित्सुराहनि.(१०७४) कलहकरो डमरकरो असमाहिकरो अनिव्वुइकरो अ । एसो उ अप्पसत्थो एवमाई मुणेयव्यो ।। वृ- आह-उक्तप्रयोजनसद्भावादुपन्यासोऽप्येवमेव किमिति न कृत इति, अत्रोच्यते, आसेवनयाऽयमेव प्रथमस्थाने कार्य इति ज्ञापनार्थ, तंत्र कलहो-भण्डनं, ततश्चाप्रशस्तः कोपाद्यौदयिकभावतः, तत्करणशीलः कलहकर इति, एवं डमरादिष्वपि भावनीयं, नवरं वाचिकः कलहः, कायवाङ्मनोभिस्ताडनादिगहनं डमरं, समाधान-समाधिः स्वास्थ्यं न समाधिरसमाधिःअस्वास्थ्यनिबन्धना सा सा कायादिचेष्टेत्यर्थः, अनेनैव प्रकारेणानिवृतिरिति, एषोऽप्रशस्तः, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वादेष एव जात्यपेक्षयानतुव्यक्त्यपेक्षयेति, अतएवाह-एवमादिविज्ञातव्यः व्यक्त्यपेक्षयाऽप्रशस्तभावकर इतिगाथार्थः । । साम्प्रतंप्रशस्तभावकरमभिधातुकाम आहनि.(१०७५) अत्थकरो अहिअकरो कित्तिकरो गुणकरो जसकरो अ । अभयकर निव्वुइकरो कुलगर तित्थंकरंतकरो।। वृ- तत्रौघत एव विद्यादिरर्थः, उक्तं च-'विद्याऽपूर्वे धनार्जनं शुभमर्थ' इति, ततश्च प्रशस्त विचित्रकर्मक्षयोपशमादिभावतः, तत्करणशीलोऽर्थकरः, एवं हितादिष्वपि भावनीयं, नवरं हितंपरिणामपथ्यं कुशलानुबन्धि यत्किञ्चित्, कीर्तिः-दानपुण्यफला, गुणाः-ज्ञानादयः, यशःपराक्रमकृतं गृह्यते, तदुत्थसाधुवाद इत्यर्थः, अभयादय प्रकटार्थाः, नवरमन्तः कर्मणः परिगृह्यते, तत्फलभूतस्य वा संसारस्येति गाथार्थः ।। उक्तोभावकरः, अधुना जिनादिप्रतिपादनायाऽऽहनि.(१०७६) जियकोहमानमाया जियलोहा तेन ते जिना हुंति । अरिणो हतारयं हंता अरिहंता तेन वुच्चंति ।। वृ-जितक्रोधमानमाया जितलोभायेन कारणेन तेन तेभगवन्तः, किं?-जिनाभवन्ति, 'अरिणो हंता रयं हते' त्यादिगाथादलं यथा नमस्कारनियुक्तौ प्रतिपादितं तथैव द्रष्टव्यमिति गाथार्थः ।। कीर्तयिष्यामीत्यादिव्याचिख्यासया साम्प्रतमिदमाहनि. (१०७७) कित्तेमि कित्तणिज्जे सदेवमनुआसुरस्स लोगस्स । सणनाणचरिते तवविनओदंसिओ जेहिं ।। वृ-कीर्तयिष्यामि नामभिगुणैश्च, किम्मूतान् ?-कीर्तनीयान्, स्तवार्दानित्यर्थः, कस्येत्यत्राहसदेवमनुष्यासुरलोकस्य, त्रैलोक्यस्येतिभावः, गुणानुपदर्शयति-दर्शनज्ञानचारित्राणि' मोक्षहेतुनि (निति), तथा 'तपोविनयः' दर्शितो यैः, तत्र तप एव कर्मविनयाद् विनयः, इति गाथार्थः ।। नि.(१०७८) चउवीसंति य संखा उसभाईआ उभण्णमाणा उ । अविसद्दग्गहणा पुण एरवयमहाविदेहेसुं ।। वृ- चतुर्विंशतिरिति सङ्ख्या , ऋषभादयस्ते वक्ष्यमाणा एव, अपिशब्दग्रहणात्पुनः एरवतमहाविदेहेषु ये तद्रहोऽपिवेदितव्य इतिगाथार्थः ।। नि.(१०७९) कसिणं केवलकप्पं लोगंजाणंति तह य पासंति । केवलचरित्तनाणी तम्हा ते केवली हुंति ।। Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - २ - [नि. १०७९] १३ वृ- 'कृत्स्नं' सम्पूर्णे 'केवलकल्पं ' केवलोपमम्, इह कल्पशब्द औपभ्यै गृह्यते, उक्तं च"सामर्थ्ये वर्णनायां च, छेदने करणे तथा । औपम्ये चाधिवासे च, कल्पशब्दं विदुर्बुधाः ।। " ‘लोकं’ पञ्चास्तिकायात्मकं जानन्ति विशेषरूपतया, तथैव सम्पूर्णभेव, चशब्दस्यावधारणार्थत्वात् पश्यन्तिसामान्यरुपतया, इह च ज्ञानदर्शनयोः सम्पूर्णलोकविषयत्वे च वहु वक्तव्यं तत्तुं नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति, नवरं “निर्विशेषं विशेषाणां, ग्रहो दर्शनमुच्यते । विशिष्टग्रहणं ज्ञानमेवं सर्वत्रगं द्वयम् ।।” इत्यनया दिशा स्वयमेवाभ्यूह्यगिति, यतश्चैवं केवलचारित्रिणः केवलज्ञानिनश्च तस्मात्ते केवलिनो भवन्ति, केवलमेषां विद्यत इति केवलिन इति कृत्वा । आह - इहाकाण्ड एव केवलचारित्रिण इति किमर्थम् ?, उच्यते, केवलचारित्रप्राप्तिपूर्विकैव नियमतः केवलज्ञानावाप्तिरिति न्यायप्रदर्शनेन नेदमकाण्डमिति गाथार्थः । । व्याख्याता तावल्लोकस्येत्यादिरुपा प्रथमसूत्रगाथेति, अत्रैव चालनाप्रत्यवस्थाने विशेषतो निर्दिश्य ( श्ये) ते-तत्र लोकस्योद्योतकरानित्याद्युक्तम्, अत्राऽऽहअशोभनमिदं लोकस्येति, कुतः ?, लोकस्य चतुर्दशरज्ज्वात्मकत्वेन परिमितत्वात्, केवलोद्योतस्य चापरिमितत्वेनैव लोकालोकव्यापकत्वाद्, वक्ष्यति च- 'केवलियनाणलंभो लोगालोगं' पगासेइ' त्ति, ततश्चौघत एवोद्योतकरान् लोकालोकयोर्वेति वाच्यमिति, न, अभिप्रायापरिज्ञानात्, इह लोकशब्देन पञ्चास्तिकाया एव गृह्यन्ते, ततश्चाकाशास्तिकायभेद एवालोक इति न पृथगुक्तः, न चैतदनार्षं, यत उक्तम्- 'पचत्थिकायमइओ लोगो' इत्यादि । अपरस्त्वाह-लोकस्योद्योतकरानित्येतावदेव साधु, धर्मतीर्थकरान् इति न वक्तव्यं, गतार्थत्वात्, तथाहि ये लोकस्योद्योतकरास्ते धर्मतीर्थकरा एवेति, अत्रोच्यते, इह लोकैकदेशेऽपि ग्रामैकदेशे ग्रामवल्लोकशब्दप्रवृत्तेर्मा भूत्तदुद्योतकरेष्वधिविष्वर्कचन्द्रादिषु वा सम्प्रत्ययः, तद्व्यवच्छेदार्थं धर्मतीर्थकरानित्याह । आह-यद्येवं धर्मतीर्थकरानि त्येतावदेवास्तु लोकस्योद्योतकरानिति न वाच्यमिति, अत्रोच्यते, इह लोकेऽपि नद्यादिविषमस्थानेषु मुधिकया धर्मार्थमवतरण तीथूकरणशीलास्तेऽपि धर्मतीर्थकरा हवोच्यन्ते, तन्मा भूदतिमुग्धबुद्धीनां तेषु सम्प्रत्ययः तदपनोदाय लोकस्योद्योतकरानत्याहेति । अपरस्त्वाह-जिनानित्यतिरिच्यते, यथोक्तप्रकारा जिना एव भवन्तीति, अत्रोच्यते, मा मूत्कुनयनतानुसारिपरिकल्पितेषु यथोक्तप्रकारेषु सम्प्रत्यय इत्यतस्तद्व्यवच्छेदार्थमाह-जिनानिति, श्रूयते च कुनयदर्शने'ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य, कर्तारः परमं पदम । गत्वाऽऽगच्छन्ति भूयोऽपि भवं तीर्थनिकारतः ।। इत्यादि, तन्नूनं न ते रागादिजेतार इति, अन्यथा कुतो निकारतः पुनरिह भवाङ्कुरप्रभवो ?, बीजाभावात, तथा चान्यैरपयुक्तम् “अज्ञानपांसुपिहितं पुरातनं कर्मबीजमविनाशि । तृष्णाजलाभिषिक्तं मुञ्चति जन्माङ्कुरं जन्तोः ।। तथा "दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः । कर्मबीजे तथा दग्धे, न रोहति भवाङ्कुरः । । ” इति आह-यद्येवं जिनानित्येतावदेवास्तु लोकस्योद्योतकरानित्याद्यतिरिच्यते इति, अत्रोच्यते, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- २/३ इह प्रवचने सामान्यतो विशिष्टश्रुतधरादयोऽपिजिना एवोच्यन्ते, तद्यथा-श्रुतजिना अवधिजिना मनःपर्यायज्ञानजिनाः छद्मस्थवीतरागाश्च, तन्मा भूत्तेषु सम्प्रत्यय इति तदपनोदार्थं लोकस्योद्योतकरानित्याद्यप्युदुष्टमेव । अपरस्त्वाह-अर्हत इति न वाच्यं, न ह्यनन्तरोदितस्वरूपा अर्हद्व्यतिरेकेणापरे भवन्तीति, अत्रोच्यते अर्हतामेव विशेष्यत्वान्न दोष इति । आह-यद्येवं हन्त! तहत अवेत्येतावदेवास्तु लोकस्योद्योतकरानित्यादि पुनरपार्थकं, न, तस्य विशेषणसाफल्यस्य च प्रतिपादितत्वात । अपरस्त्वाह-केवलिन इति न वाच्यं, यथोक्तस्वरूपाणामर्हतां केवलित्वाव्यभिचारात, सति च व्यभिचारसम्भवे विशेषणोपादानसाफल्यात, तथा च-सम्भवे व्यभिचारंच विशेषणमर्थवद्भवति, तथा नीलोत्पलमिति, व्यभिचाराभावे तु तदुयादीयमानपयिथा कृष्णो भ्रमरः शुका बलाका इत्यादि (वत) ऋते प्रयासात कमर्थ पुष्णातीति ?, तस्मात्केवलिन इत्यतिरिच्यते, न, अभिप्रायापरिज्ञानाद, इह केवलिन एव यथोक्तस्वरूपा अर्हन्तो नान्य इति नियमनार्थत्वेन स्वरूपज्ञानार्थमेवेदं विशेषणमित्यन वद्यं, न चैकान्ततो व्यभिचारसम्भव एव विशेषणोपादानसाफल्यम्, उभयपदव्यभिचारे एकपदव्यभिचारे स्वरूपज्ञापने च शिष्टोक्तिषु तत्प्रयोगदर्शनात, तत्रोभयपदव्यभिचारे यथा नीलोत्पलमिति, तथैकपदव्यभिचारे यथा आपोद्रव्यं पृथिवी द्रव्यमिति, तथा स्वरूपज्ञापने यथा परमाणुपप्रदेश इत्यादि, यतश्चैवमतः केवलिन इति न दुष्टम् । आह-यद्येवं केवलिन इत्येतदेव सुन्दरं, शेषं तुलोकस्योद्योतकरानित्यादिकमनर्थकीमति, अत्रोच्यते इह श्रुतकेवलिप्रभृतयोऽन्येऽपि विद्यन्त एव केवलिनः, तस्मान्मा भूत्तेषु सम्प्रत्यय इति तत्प्रतिक्षेपार्थं लोकस्योद्योतकरानित्याद्यपि वाच्यमिति । एवं व्यादिसंयोगापेक्षयाऽपि विचित्रनयमताभिज्ञेन स्वधिया विशेषणसाफल्यं वाच्यम्, इत्यलं विस्तरेण, गमनिकामात्रमेतदिति । तत्र यदुक्तं 'कीर्तयिष्ययामीति' तत्कीर्तनं कुर्वन्नाहमू. (४) उसभमजिअंच वंदे संभवमभिनंदणं च सुमइंच । पउमप्पहंसुपासं जिणंच चंदप्पहं वंदे ।। मू. (५) सुविहिं च पुप्फदंतं सीअल सिजंस वासुपुज्जंच । विमलमनंतंच जिणं धम्म संतिंच वंदामि ।। मू. (६) कुंथु अरंच मल्लिं वंदे मुनिसुव्वयं नमिजिणं च । __वंदामि रिट्ठनेमिं पासंतह वद्धमाणंच ।। वृ- एतास्त्रिस्रोऽपि सूत्रगाथा इति, आसां व्याख्या-इहार्हतां नामानि अन्वर्थमधिकृत्य सामान्यलक्षणतो विशेषलक्षणतश्च वाच्यानि, तत्र सामान्यलक्षणमिदं-'वृष उद्धहने' समग्रसंयमभारोद्वहनाद वृषभः, सर्व एव च भगवन्तो यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषहेतुप्रतिपादनायाऽऽह- . नि. (१०८०/१) ऊरूसु उसभलंछग उसभं सुमिणमितेन्न उसभजिणो । वृ-पुव्वद्धं ।जेनभगवओ दोसुविऊरूसुउसभा उप्पराहुत्ता जेणच मरुदेवाएभगवअचोदसण्हं महासुमिणाणं पढमो उसमो सुमिणे दिट्ठोत्ति, तेन्न तस्स उसभोत्ति नामं कयं, सेसतित्थगराणं मायरो पढमं गयं तओ वसहं एवं चोदस, उसभोत्ति वा वसहोत्ति वा एगटुं ।। इदानिं अजिओ-तस्य सामान्येनाभिधाननिबन्धनं परीषहोपसर्गादिभिर्न जितोऽजितः,सर्व एव भगवन्तो यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषनिबन्धनाभिधित्सयाऽऽह Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - २ - [ नि. १०८० / २] नि. (१०८० / २) अक्खेसु जेण अजिआ जननी अजिओ जिनो तम्हा ।। वृ- पच्छद्धं । भगवओ अम्मापियरो जूयं रमंति, पढमो राया जिणियाइओ, जाहे भगवंतो आयाया ताहे न राया, देवी जिणइ, तत्तो अक्खेसु कुमारप्राधान्यात देवी अजिएति अजिओ से नाम कयंति गाथार्थः ।। इदानीं सम्भवो तस्यधतोऽभिधाननिबन्धनं संभवन्ति प्रकर्षेण भवन्ति चतुस्त्रिंशदतिशयगुणा अस्मिन्निति सम्भवः, सर्व एव भगवन्तो यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषबीजाभिधित्सयाऽऽहनि. (१०८१/१) अभिसंभूआ सासति संभवो तेन बुच्चई भयवं । वृ- गभग जेन अब्भहिया सस्सनिप्फत्ती जाया तेन्न संभवो ।। इदानिं अभिनंदणो, तस्य सामान्येनाभिधानान्वर्थः- अभिनन्द्यते देवेन्द्रादिभिरित्यभिनन्दन, सर्व एव यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषहेतुप्रतिपादनायाऽऽह नि. (१०८१/२) अभिनंद अभिकखं सक्को अभिनंदण तेन्न । | वृ- पच्छद्धं । गब्भप्पभिइ अभिक्खणं सक्को अभिणंदयाइओत्ति, तेन्न से अभिनंदणोत्ति नामं कयं, गाथार्थः इदानीं सुमतिः, तस्य सामान्येनाभिधाननिबन्धनं शोभना भतिरस्येति सुमतिः, सर्व एव च सुमतयो भगवन्त इत्यतो विशेषनिबन्धनाभिधानायाह नि. (१०८२ / १) जननी सव्वत्थ विनिच्छएसु सुमइत्ति तेन सुमइजिणो । वृ- गाहद्धं । जननी गभगए सव्वत्थ विनिच्छएसु अव मइसंपन्ना जाया, दोन्हं सवत्तीणं भयपइयाणं ववहारो छिन्नो, ताओ, भणिआओ-मम पुत्तो भविस्सइ सो जोव्वणत्थो एयस्सSसोगवरपायवस्स अहे ववहारं तुब्भ छिंदिहि, ताव एगाइयाओ भवह, इयरी भणइ एवं भवतु, पुत्तमाया नेच्छइ, ववहारो छिज्जउत्ति भणइ, नाऊण तीए दिन्नो, एवमागब्भगुणेणंति सुम । । इदानिं पउमप्पहो-तस्य सामान्यतोऽभिधानकारणम-इह निष्पङ्कतामङ्गीकृत्य पद्मस्येव प्रभा यस्यासौ पद्मप्रभः सर्व एव जिन यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषकारणमाह नि. (१०८२ / २) पउमसयणंमि जननीइ डोहलो तेन्न पउमाभो ।। वृ- पच्छद्धं । गब्भगए देवीए पउमसयणंमि डोहलो जाओ, तंच से देवयाए सज्जियं, पउमवण्णो य भगवं, तेन्न पउमप्पहोत्ति गाथार्थः । । इदानीं सुपासो, तस्यौघतो नामान्वर्थः - शोभनानि पार्श्वन्यस्येति सुपार्श्वः सर्व एव च अर्हन्त एवम्भूता इत्यतो विशेषेण नामान्वर्थमभिधित्सुराह 1 नि. (१०८३ / १) गब्भगए जं जननी जाय सुपासा तओ सुपासजिनो । वृ- गब्भगए जननीए तित्थगराणुभावेण सोभना पासा जायत्ति, ता सुपासोत्ति । एवं सर्वत्र सामान्याभिधानं विशेषाभिधानं चाधिकृत्यार्थाभिधानविस्तरो द्रष्टव्यः, इह पुनः सुज्ञानत्वात ग्रन्थविस्तरभयाच्च नाभिधीयत इति कृतं विस्तरेण, इयाणिं चंदप्पहो- चन्द्रस्येव प्रभा - ज्योत्स्ना सौम्याऽस्येति चन्द्रप्रभः, तत्थ सव्वेऽवि तित्थगरा चंद इव सोमलेसा, विसेसो १५ नि. (१०८३) जननीए चंदपियणंमि डोहलो तेन्न चंदाभो || वृ- पच्छद्धं । । देवीए चंदपियणंमि डोहलो चंदसरिसवण्णो य भगवं तेन्न चंदप्पभोत्ति गाथार्थः । । इदानीं सुविहित, तत्र शोभनो विधिरस्येति सुविधिः, इह च सर्वत्र कोशल्यं विधिरूच्यते, तत्थ सव्वेऽवि एरिसा, विसेसो पुण Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- २/६ नि.(१०८४/१) सव्वविहीसुअकुसला गब्भगएतेन होइसुविहिजिनो। वृ-गाहद्धं । भगवंतेगब्भगएसद्यविहीसुचेव विसेसओकुसला जननित्तिजेणतेन्न सुविहित्ति नामंकयं ।। इदानिसीयलो, तत्रसकलसत्त्वसन्तापकरणविरहादाह्वदजनकत्वाच्चशीतल इति, तत्थ सव्वेऽवि अरिस्स मित्तस्स वा उवरिंसीयलघरसमाणा, विसेसो उण नि.(१०८४/२) पिउणो दाहोवसमोगब्भगए सीयलो तेणं ।। वृ- पच्छद्धं ।। पिउणो पित्तदाहो पुव्वुप्पन्नो ओसहेहिं न पउणति, गब्भगए भगवंते देवीए परामुट्ठस्स पउणो, तेन्न सीयलोत्ति गाथार्थः ।। इदानि सेज्जंसी, तत्र श्रेयान-समस्तभुवनस्यैव हितकरः,प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्च श्रेयांस इत्युच्यते, तत्थ सघेऽपितेलोगस्स सेया, विसेसो उण नि. (१०८५/१) महरिहसिज्जारूहणंमि डोहलो तेन्न होइ सिज्जंसो । वृ- गाहद्धं । तस्स रन्नो परंपरागया सेज्जा देवतापरिग्गहिता अग्विज्जइ, जो तंअल्लियइतस्स देवया उवसगं करेति, गब्भत्थे य देवीए डोहलो उवविट्ठा अकंता य, आरसिउं देवया अवकंता, तित्थगरनिमित्तं देवया परिक्खिया, देवीए गब्भप्पहावेण एवं सेयं जायं, तेन्न से नामं कयं सेज्जंसोति । । इदानि वसुपुज्जो, तत्र वसूनांपूज्यो वसुपूज्यः, वसवो-देवाः, तत्थसर्वेऽपि तित्थगरा इंदाईणं पुज्जा, विसेसो उण नि. (१०८५/२) पूएइ वासवो जं अभिक्खणं तेन्न वसुपुज्जो ।। वृ-पच्छद्धं ।। वासवो देवराया, तस्स गब्भगयस्स अभिक्खणं अभिक्खणं जननीए पूयं करेइ, तेन वासुपुज्जोत्ति, अहवा वसूणि-रयणाणिवासवो-वेसमणो सो गब्भगए अभिक्खणंअभिक्खणं तं रायकुलं रयणेहिं पूरेइत्ति वासुपुज्जो ।। गाथार्थः ।। ___ इदानि विमलो, तव विगतमलो विमलः, विमलानि वा ज्ञानादीनि यस्य, सामण्णलक्खणं सद्यसिपि विमलाणि नाणदसणाणि सरीरंच, विसेसलक्खणं नि.(१०८६/१) विमलतनुबुद्धि जननी गभगए तेन दोह विमलजिनो । वृ- पुव्वद्धं । गब्भगए मातूए सरीरं बुद्धी य अतीव विमला याजा तेन विमलोत्ति ।। इदानि अनंतो-तत्रानन्तकशिजयादनन्तः, अनन्तानि वाज्ञानादिन्यस्येति, तत्थ सद्येहिँपिअनंता कम्मंसा जिया सद्यसिंच अनंताणि नाणाणि, विसेस पुण नि. (१०८६/२) रयणविचित्तमनंतं दामं सुमिणे तओऽनंतो ।। वृ-गाहापच्छद्धं ।। ‘रयणविचत्तं' रयणखचियं 'अनंत' अइमहप्पमाणां दामं सुमिणे जननीए दिटुं, तओ अनंतोत्ति गाथार्थः ।। इदानिधम्मो, तत्रदुर्गतौ प्रपतन्तं सत्त्वसङ्घातंधारयतीति धर्मः, तत्थ सव्वेवि एवंविहत्ति, विसेसो पुण नि. (१०८७/१) गब्भगए जंजननी जाय सुधम्मत्ति तेन धम्मजिनो । वृ- गाहद्धं । । गब्भगएभगवंते विसेसओ सेजननी दानइयाइएहिं अहिगारेहिं जाया सुधम्मत्ति तेण धम्मजिनो भगवं । इदानिं संती, तत्र शान्तियोगात्तदात्मकत्वात्तत्कर्तृत्वाद्वा शान्तिरिति, इदं सामण्णं, विसेसो पुण नि.(१०८७/२) जाओ असिवोवसमोगभगए तेन्नसंतिजिनो ।। वृ-पच्छद्धं ।। महंतं असिवं आसि, भगवंते गब्भमागए उवसंसंति गाथार्थः इदानीं कुंथू, तत्र Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७ अध्ययनं -२- [नि. १०८७/२] कुः-पृथ्वी तस्यां स्थितवानिति कुस्थः, सामण्णंसद्येवि एवंविहा, विसेसो पुण नि. (१०८८/१)थूहं रयणविचित्तं कुंथु सुमिणमि तेन कुंथुजिनो । वृ-गाहद्धं । मनहरे अब्भुण्णए महप्पएसे थूह रयणविचित्तं सुमिणे दटुं पडिबुद्धा तेन्नसे कुंथुत्ति नामं कयं । इदानि अरो, तत्र-'सर्वोत्तमे महासत्त्वकुले य उपजायते । तस्याभिवृद्धये वृद्धैरसावर उदाहृतः' तत्थ सव्वेऽवि सव्वुत्तमे कुले विद्धिकरा एव जायंति, विसेसो पुण नि.(१०८८/२) सुमिणे अरं महरिहं पासइ जननी अरो तम्हा ।। वृ-पच्छद्धं । । गब्भगए मायाए सुमिणे सव्वरयणमओ अइसुंदरो अइप्पमाणो य जम्हा अरओ दिट्ठो तम्हा अरोत्तिसे नामंकयंतिगाथार्थः । । इदानीं मल्लित्ति, इह परीषहादिमल्लजयात्प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्च मल्लिः, तत्थ सव्वेहिपि परिसहमल्ल रागदोसा निहयत्ति सामण्णं, विसेसोनि.(१०८९/१) वरसुरहिमल्लसयणमिडोहलो तेण होइ मल्लिजिनो वृ- (गाहद्धं) गब्भगए माऊए सव्वोउगवरसुरहिकुसुममल्लसयणिज्जे दोहलो जाओं, सो य देवयाए पडिसंमाणिओ दोहलो, तेन से मल्लित्ति नाम: कयं । इदानीं मुनिसुव्वयोत्ति-तत्र मन्यते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिः तथा शोभनानि व्रतान्यस्येति सुव्रतः मुनिश्चेति मुनिसुव्रतः, सव्वे सुमुणियसव्वभावा सुव्वया यत्ति सामण्णं, विसेसो नि.(१०८९/२) जायाजननी जंसुव्वयत्ति मुनिसुव्वओ तम्हा ।। वृ-(पच्छद्धं) गब्भगएनं माया अवसुद्यया जायत्तितेन्न मुणिसुव्वओत्ति नामं,गाथार्थः इदानि नमित्तितत्र प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाल्लक्षणान्तरसम्भवाञ्च परीषहोपसर्गादिनमनान्नमिरिति । तथा चाष्टौ व्याकरणान्यैन्द्रादीनि लोकेऽपि साम्प्रतमभिधानमात्रेण प्रतीतान्येव, अतः कतिपयशब्द विषयलक्षणाभिधानतुच्छे पाणिनिमत एव नाग्रहः कार्य इति, व्यासादिप्रयुक्तशब्दानामपि तेनासिद्धेः, न चते ततोऽपिशब्दशास्त्रानभिज्ञा इति, कृतं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः- तत्थ सव्वेहिंवि परीसहोवसग्गा नामिया कसाय (याय)त्ति सामण्णं, विसेसो नि.(१०९०/१) पणया पच्चंतनिव्वा दंसियमित्तेजिणंमि तेन नमी । वृ- (गाहद्धं) उल्ललिएहिं पच्चंतपत्थिवेहि नयरे रोहिज्जमाणे अन्नराहिं देवीए कुच्छिए नमी उववन्नो, ताहे देवीए गब्भस्स पुण्णसत्तीचोइयाए अट्टालमारोढुं सद्धा समुप्पण्णा, आरूढा य दिट्ठा परमपत्थिवेहिं, गब्भप्पभावेण य पणया सामंतपत्थिवा, तेन्न से नमित्ति नामं कयं । इदानिं नेमी, तत्र धर्मचक्रस्य नेमिवन्नेमिः, सव्वेविधम्मचक्कस्स नेमीभूयत्ति सामण्णं विसेसो नि.(१०९०/२) रिट्ठरयणंच नेमिं उप्पयमाणं तओ नेमी ।। वृ- (पच्छद्धं) गब्भगए तस्स मायाए रिट्ठरयणामओ महइमहालओ नेमी उप्पयमाणो सुमिणे दिट्ठोत्ति, तेन्नसे रिट्टनेमित्ति नामंकयं, गाथार्थः । । इदाणीं पासोत्ति, तत्र पूर्वोक्तयुक्तिकलापादेव पश्यतिसर्वभावानितिपार्श्वः, पश्यक इति चान्ये, तत्थसव्वेऽवि सव्वभावाणंजाणगायत्तिसामण्णं, विसेसो पुन नि.(१०९१/१) सप्पं सयणे जननी तंपासइ तमसि तेण पासजिनो । वृ-(गाहद्ध) गब्भगए भगवंतेतेलोक्कबंधवे सत्तसिरं नागंसयणिज्जे निविज्जणेमायासे सुविणे Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- २/६ दिट्टत्ति, तहा अंधकारेसयणिज्जगयाए गब्भप्पभावेणयअंतंसप्पंपासिऊणंरन्नोसयणिज्जे निगया बाहाचडाविया भणिओय-एस सप्पोवञ्वइ, रन्नाभणियं-कहं जाणसि?,भणइ-पेच्छामि, दीवएण पलोइओ, दिट्ठो यसप्पो, रन्ना चिंता गब्भस्स एसो अइसयप्पहावो जेन एरिसे तिमिरांधयारे पासइ, तेण पासोत्ति नामं कयं । इदानीं वद्धमाणो, तत्रोत्पत्तेरारभ्य ज्ञानादिभिर्वर्द्धत इति वर्द्धमानः, तत्थ सव्वेवि नाणाइगुणेहिं वड्डइत्ति विसेसो पुन नि.(१०९१/२) वड्डइनायकुलंति अतेन जिनो वद्धमाणुत्ति ।। वृ- गब्भगएण भगवया नायकुलं विसेसेण धनेन वड्डियाइयं तेन से नामं कयं वद्धमाणेत्ति, गाथार्थः ।। एवमेवता ग्रन्थेन तिस्रोऽपि मूलसूत्रगाथा व्याख्याता इति ।। अधुना सूत्रगाथैवमू. (७) एवंमए अभिथुआ विहुयस्यमला पहीणजरमरणा। चउवीसंपि जिनवरा तित्थयरा मे पसीयंतु ॥ वृ- ‘एवम्' अनन्तरोक्तेन प्रकारेण ‘मए' इत्यात्मनिर्देशमाह, ‘अभिष्टुता' इति आभिमुख्येन स्तु अभिष्टुता इति, स्वनामभिः कीर्तिता, इत्यर्थः, किं विशिष्टास्ते? - 'विधूतरजोमलः' तत्र रजश्च मलश्च रजोमलौ विधूतौ-प्रकाम्पितौ अनेकार्थत्वाद्वा अपनीतौ रजोमलौ यैस्ते तथाविधाः, तत्र बध्यमानं कर्म रजो भण्यते पूर्वबद्धं तु मल इति, अथवा बद्धं रजः निकाचितं मलः, अथवेर्यापथं रजः साम्परायिकं मल इति, यत एवैवम्भूता अतएव प्रक्षीणजरामरणाः, कारणाभावादित्यर्थः, तत्र जरा-वयोहानिलक्षणा मरणंतु-प्राणत्यागलक्षणं, प्रक्षीणेजरामरणेयेषां तेतथाविधाश्चतुर्विंशतिरपि, अपिशब्दात्तदन्येऽपि, 'जिनवराः' श्रुतादिजिनप्रधानाः, तेच सामान्यकेवलिनोऽपि भवन्ति अत आह-तीर्थकरा इति, एतत्समानं पूर्वेण, 'मे' मम, किं ? - ‘प्रसीदन्तु' प्रसादपरा भवन्तु, स्यात 'क्षीणक्लेशत्वान्न पूजकानां प्रसाददास्ते हि । तच्चन यस्मात्तेन पूज्याः क्लेशक्षयादेव ।। यो वस्तुतः प्रसीदति रोषमवश्यं स याति निन्दायाम । सर्वत्रासमचितश्च सर्वहितदः कथं स भवेत ।। तीर्थकरास्त्विह यस्माद्रागद्वेषक्षयात्रिलोकविदः । स्वात्मापरतुल्यचित्ताश्चातः सन्दिः सदा पूज्याः ।। शीतार्दितेषु च यथा द्वेषं वह्निर्न याति रागं वा । नाऽऽह्वयति वा तथाऽपि च तमाश्रिताः स्वेष्टमश्नुवते ।। तद्वतीर्थकरान ये त्रिभुवनभावप्रभावकान भक्त्या । समुपाश्रिता जनास्ते भवशीतमपास्य यान्ति शिवम ।। एतदुक्तं भवति-यद्यपि ते रागादिरहितत्वान्न प्रसीदन्ति तथापि तानुदिश्याचिन्त्यचिन्तामणिकल्पानन्तः करणशुद्ध्या अभिष्टवकर्तृणां तत्पूर्विकैवाभिलषितफलावाप्तिर्भवतीति गाथार्थःमू. (८) कित्तियवंदियमहिआ जेए लोगस्स उत्तमा सिद्धा । __ आरुगबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमं दितु ।। वृ- इयमपि सूत्रगाथैव, अस्या व्याख्या-कीर्तिताः-स्वनामभिः प्रोक्ताः वन्दिताः-त्रिविधयोगेन सम्यक्स्तुताः मयेत्यात्मनिर्देशे, महिता इति वा पाठान्तरमिदं च, महिताः- पुष्पादिभिः पूजिताः, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९ अध्ययनं-२- [नि. १०९१] क एत इत्यत आह-य एते 'लोकस्य' प्राणिलोकस्य मिथ्यात्वादिकर्ममलकलङ्काभावेनोत्तमाःप्रधानाः, ऊर्ध्व वा तमस इत्युत्तमसः, 'उत्प्राबल्योर्ध्वगमनोच्छेदनेष्वि'ति वचनात, प्राकृतशैल्या पुनरुत्तमा उच्यन्ते, 'सिद्ध' इति सितं मातमेषामिति सिद्धाः-कृतकृल्या इत्यर्थः, अरोगस्य भाव आरोग्य-सिद्धत्वं तदर्थ बोधिलाभः-प्रेत्य जिनधर्मप्राप्तिर्बोधिलाभोऽभिधीयते तं, स चानिदानो मोक्षायैव प्रशस्यतइति, तदर्थमेवचतावत्किं?,तत आह-समाधान-समाधिः,सचद्रव्यभावभेदाद् द्विविधः, तत्र द्रव्यसमाधिर्यदुपयोगस्वास्थ्यं भवति येषां वाऽविरोध इति, भावसमाधिस्तु ज्ञानादिसमाधानमेव, तदुपयोगादेव परमस्वास्थ्ययोगादिति, यतश्चायमित्थं द्विधाऽतो द्रव्यसमाधिव्यवच्छेदार्थमाह-वरं-प्रधानं भावसमाधिमित्यर्थः,असावपितारतम्यभेदादनेकधैव अत आहउत्तम-सर्वोत्कृष्टं ददतु-प्रयच्छन्तु, आह-किं तेषांप्रदानसामर्थ्यमस्ति?,न, किमर्थमेवमभिधीयत इति?, उच्यते, भक्त्या, वक्ष्यति च-'भासा असच्चमोसा' इत्यादि, नवरं तद्भक्त्या स्वयमेव तत्प्राप्तिरुपजायत इति कृतं विस्तरेणेति गाथार्थः ।। व्याख्यातं लेशत इदं सूत्रगाथाद्वयम, अधुना सूत्रस्पर्शिकया प्रतन्यते, तत्राभिष्टकीर्तनैकार्थिकानि प्रतिपादयन्नाहनि.(१०९२) थुइथुणणवंदननमंसणाणि एगट्ठिआणि एयाणि । कित्तण पसंसणावि अविनयपणामे अएगट्ठा ।। वृ-स्तुतिः स्तवनं वन्दनं नमस्करणमं एकार्थिकान्येतानि तथा कीर्तनं प्रशंसैव विनयप्रणामौ च एकार्थिकानीति गाथार्थः ।। साम्प्रतंयुदक्त 'उत्तमां इति तद्व्याचिख्यासुरिदमाहनि.(१०९३) मिच्छत्तमोहणिज्जा नाणावरणा चरित्तमोहाओ । तिविहतमा उम्मुक्का तम्हा ते उत्तमा हुँति ।। वृ-मिथ्यात्वमोहनीयात तथा ज्ञानावरणात्तथा चारित्रमोहाद इति, अत्र मिथ्यात्वमोहनीयग्रहणेन दर्शनसप्तकं गृह्यते, तत्रानन्तानुबन्धिनश्चत्वारः कषायास्तथा मिथ्यात्वादित्रयं च, ज्ञानावरणं मतिज्ञानाद्यावरणभेदात पञ्चविधं, चारित्रमोहनीयं पुनरेकविंशतिमेदं, तच्चनन्तानुबन्धिरहिता द्वादश कषायास्तथा नव नोकषाया इति, अस्मादेव यतस्त्रिविधतमसः, किम ?-उन्मुक्ताः-प्राबल्येन मुक्ताः, पृथग्भूता इत्यर्थः, तस्मात्ते भगवन्तः, किम ?, उत्तमा भवन्ति, ऊर्ध्वं तमोवृत्तेरिति गाथार्थः ।। साम्प्रतं यदुक्तं 'आरोग्यबोधिलाभ'मित्यादि, अत्र भावार्थमविपरीतमनवगच्छन्नाहनि.(१०९४) आरुगबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमंचमे दिंतु । किंनुहुनिआणमेअंति?, विभासा इत्थ कायव्वा ।। वृ-आरोग्याय बोधिलाभः आरोग्यबोधिलाभस्तं,भावार्थः प्रागुक्त एव, तथा समाधिवरमुत्तमं च 'मे' मम ददत्विति यदुक्तम, अत्रकाका पृच्छति-'किं नुहु नियाणमेति तत्रकिमिति परप्रश्ने, नु इति वितर्के, हुतत्समर्थने,निदानमेतदिति?,-यदुक्तमारोग्यादि ददतु, यदि निदानमलमनेन, सूत्रे प्रतिषिद्धत्वात, न चेद व्यर्थमेवोञ्चारणमिति, गुरुराह- ‘विभासा एत्थ कायद्य'त्ति विविधा भाषा विभाषा-विषयविभागव्यवस्थापनेन व्याख्येत्यर्धः, अत्र कर्तव्या, इयमिह भावना-नेदं निदानं, कर्मबन्धहेतुत्वाभावात, तथाहि-मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोग बन्धहेतवः, न च मुक्तिप्रार्थनायाममीषामन्यतरस्यापि सम्भव इति, नच व्यर्थमेव तदुच्चारणमिति, ततोऽन्तःकरणशुद्धेरिति गाथार्थः ।। न नामेदमित्थं निदानं, तथाप तु दुष्टमेव, कथम ?, इह स्तुत्या आरोग्यादिप्रदातारः Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- २/८ स्युर्न वा ?, यद्याद्यः पक्षस्तेषां रागादिमत्त्वप्रसङ्गः, अथ चरमः तत आरोग्यादिप्रदानविकला इति जानानस्यापि प्रार्थनायां मृषावाददोषप्रसङ्गः इति, न, इत्थं प्रार्थनायां मृषावादायोगात्, तथा चाह भासा असच्चमोसा नवरं भत्तीइ भासिआ एसा । नहु खीणपिज्जदोसा दिति समाहिं च बोहिं च ।। नि. (१०९५) वृ- भाषा असत्यामृषेयं वर्तते, सा चामन्त्रण्यादिभेदादनेकविधा, तथा चोक्तम्, “आमंतणि आणवणी जायणि तह पुच्छणी य पन्नवणी । पच्चक्खाणी भासा भासा इच्छानुलोमाय ।। अनेभिग्गहिया भासा भासा य अभिग्गहंमि बोद्धव्या । संसकरणी भासा वोयड अव्वोयडा चेव ।। इत्यादि, तत्रेह याचन्याऽधिकार इति, यतो याञ्चयां वर्तते, यदुत- 'आरुग्गबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमं दिंतु 'त्ति । आह - रागादिरहितत्वादारोग्यादिप्रदानविकलास्ते, ततश्च किमनयेति ?, उच्यते, सत्यमेतत, नवरं भक्त्या भाषितैषा, अन्यथा नैव 'क्षीणप्रेमद्वेषाः ' क्षीणरागद्वेषा इत्यर्थः, 'ददति' प्रयच्छनित, किं न प्रयच्छन्ति ?, अत आह-समाधिं च बोधिं चेति गाथार्थः । । किंचनि. (१०९६) जं तेहिं दायव्वं तं दिनं जिनवरेहिं सव्वेहिं । दंसणनाणचरित्तस्स एस तिविहस्स उवएसो ।। वृ- यत्तैर्दातव्यं तद्दत्तं जिनवरैः 'सर्वैः' ऋषभादिभिः पूर्वमेव, किं च दातव्यं ? दर्शनज्ञानचारित्रस्य सम्बन्धिभूतः आरोग्यादिप्रसाधक एष त्रिविधस्योपदेशः इह च दर्शनज्ञानचारित्रस्येत्युक्तं, मा भूदिदमेकमेव कस्यचित्सम्प्रत्यय इत्यतस्तद्व्युदासार्थं त्रिविधस्येत्याहेति गाथार्थः । आह-यदि नाम दत्तं ततः किं साम्प्रतमभिलषितार्थप्रसाधन सामर्थ्यरहितास्ते ?, ततश्च तद्भक्तिः कोपयुज्यते इति ?, अत्रोच्यते नि. (१०९७) भत्तीइ जिनवराणं खिजंती पुव्व संचिआ कम्मा । आयरिअ नमुक्कारेण विज्जा मंता य सिज्झति ॥ वृ- 'भक्त्या' अन्तःकरणप्रणिधानलक्षणया 'जिनवराणां' तीर्थकराणां सम्बन्धिन्या हेतुभूतया, किं ? 'क्षीयन्ते' क्षयं प्रतिपद्यन्ते 'पूर्वसञ्चितानि' अनेकभवोपात्तानि कर्माणि' ज्ञानावरणादीनि, इत्थंस्वभावत्वादेव तद्भक्तेरिति, अस्मिन्नेवार्थे दृष्टान्तमाह तथाहि - आचार्यनमस्कारेण विद्यामन्त्राश्च सिद्ध्यन्ति, तद्भक्ति मतस्सत्त्वस्य शुभपरिणामत्वात्तत्सिद्धिप्रतिबन्धककर्मक्षयादिति भावनीयं, गाथार्थ: ।। अतस्साध्वी तद्भक्तिः, वस्तुतोऽभिलषितार्थप्रसाधकत्वाद, आरोग्यबोधिलाभादेरपि तन्निर्वर्त्यत्वात तथा चाऽऽह नि. (१०९८ ) भत्तीइ जिनवराणं परमाएखीणपिज्जदोसाणं । आरुग्गबोहिलाभं समाहिमरणं पावंति ।। ? वृ- भक्त्या जिनवराणां किंविशिष्टया ? - 'परमया' प्रधानया भावभक्त्येत्यर्थः, 'क्षीणप्रेमद्वेषाणां' जिनानां, किम ? आरोग्यबोधिलाभं समाधिमरणं च प्राप्नुवन्ति प्राणिन इति, इयमत्र भावनाजिनभक्त्या कर्मक्षयस्ततः सकलकल्याणावाप्तिरिति, अत्र समाधिमरणं च प्राप्नुवन्तीत्येतदारोबोधिलाभस्य हेतुत्वेन द्रष्टव्यं, समाधिमरणप्राप्तौ नियमत एव तत्प्राप्तिरति, गाथार्थः । । साम्प्रतं Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - २ - [ नि. १०९८] बोधिलाभप्राप्तावपि जिनभक्तिमात्रादेव पुनर्बोधिलाभो भविष्यत्येव, किमनेन वर्तमानकालदुष्करेणानुष्ठानेनेत्येवंवादिनमनुष्ठानप्रमादिनं सत्त्वमधिकृत्यौपदेशिकमिदं गाथाद्वयमाहनि. (१०९९) द्धिल्लिअं च बोहिं अकरितोऽनागयं च पत्थंतो । दच्छिसि जह तं विभल । इमं च अन्नं च चुक्किहिसि ।। लद्धिल्लिअं च बोहिं अकरितोऽनागयं च पत्थंतो । अन्नंदाई बोहिं लब्भिसि कयरेण मुल्लेण ? नि. (११०० ) वृ- 'लद्धेल्लियं च ' ति लब्धांच- -प्राप्तां च वर्तमनकाले, कां?, 'बोधि' जिनधर्मप्राप्तिम, 'अकुवृन' इति कर्मपराधीनतया सदनुष्ठानेन सफलामकुर्वन् 'अनागतां च' आयत्यामन्यां च प्रार्थयन किम ? द्रक्ष्यसि यथा त्वं है विह्वल ! - जडप्रकृते ! इमां चान्यां बोधिमधिकृत्य, किं ? 'चुक्किहिसि' देशीवचनतः भ्रश्यसि न भविष्यतीत्यर्थः । । तथा लब्धां च बोधिमकुर्वन्ननागतां च प्रार्थयन, अन्नंदाइंति निपातः 7 २१ असूयायाम्, अन्ये तु व्याचक्षते - अन्यामिदानीं बोधिं लप्स्यसि, किं ?, कतरेण मूल्येन ?, इयमत्र भावना - बोधिलाभे सति तपःसंयमानुष्ठानपरस्य प्रेत्य वासनावशात्तत्तत्प्रवृत्तिरेव बोधिलाभोऽभिधीयतं, तदनुष्ठानरहितस्य पुनर्वासनाऽभावात्तत्कथं तत्प्रवृत्तिरिति बोधलाभानुपपत्तिः, स्यादेतद्, एवं सत्याद्यस्य बोधिलाभस्यासम्भव एवोपन्यस्तः, वासनाऽभावात, न, अनादिसंसारे राधावेधोपमानेनानाभोगत एव कथञ्चित्कर्मक्षयतस्तदवाप्तेरित्येतदावेदितमेवोपोदघात इत्यलं विस्तरेणेति गाथाद्वयार्थः । । तस्मात्सति बोधिलाभे तपस्संय-मानुष्ठानपरेण भवितव्यं, न यत्किञ्चिचैत्याघालम्बनं चेतस्याधाय प्रमादिना भवितव्यमिति, तपस्संयोमद्यमवतश्चैत्यादिषु कृत्याविराधकत्वात तथा चाऽऽह नि. (११०१) चेइयकुलगणसंघे आयरिआणं च पवयण सुए अ । सव्वेसुवि तेन्न कयं तवसंजममुज्जमंतेणं ।। वृ- चैत्यकुलगणसङ्घेषु तथाऽऽचार्याणां च तथा प्रवचन श्रुतयोश्च किं ?, सर्वेष्वपि तेन कृतं, कृत्यमिति गम्यते, केन ?, तपः संयमोद्यमवता साधुनेति, तत्र चैत्यानि - अर्हत्प्रतिमालक्षणानि, कुलंविद्याधरादि, गणः- कुलसमुदायः सङ्घः- समस्त एव साध्वादिसङ्घातः, आचार्याः प्रतीताः, चशब्दादुपाध्यायादिपरिग्रहः, भेदाभिधानं च प्राधान्यख्यापनार्थम, एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यं, प्रवचनंद्वादशाङ्गमपि सूत्रार्थतदुभयरूपं श्रुतं सूत्रमेव, चशब्दः स्वगतानेकभेदप्रदर्शनार्थेः, एतेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु तेन कृतं कृत्यं सस्तपः संयमोद्यमवान वर्तते, इयमत्र भावना अयं हि नियमात् ज्ञानदर्शनसम्पन्नो भवति अयमेव च गुरुलाधवमालोच्य चैत्यादिकृत्येषु सम्यक् प्रवर्तते यथैहिकामुष्मिकगुणवृद्धिर्भवति, विपरीतस्तु कृत्येऽपि प्रवर्तमानोऽप्यविवेकादकृत्यमेव संपादयति, अत्र बहु वक्तव्यमिति गाथार्थः ।। एवं तावद्गतं सूत्रमूल' एवं मए अभिथुए' त्यादि गाथाद्वयं साम्प्रतंमू. (९) चंदेसु निम्मलयरा आइच्छेसु अहिअं पयासयरा । सागरवरगंभीरा सिद्धा सिद्धिं मम दिसंतु ।। - इह प्राकृतशैल्या आर्षत्वाच्च पञ्चम्यर्थे सप्तमी द्रष्टव्येति, चन्द्रेभ्यो निर्मलतराः, पाठान्तरं वा 'चंदेहिं निम्मलयर' त्ति, तत्र सकलकर्ममलापगमाच्चन्द्रेभ्यो निर्मलतरा इति, तथा आदित्ये - Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ आवश्यक- मूलसूत्रम् -२- २/९ भ्योऽधिक प्रभासकराः प्रकाशकरा वा, केवलोद्योतेन विश्वप्रकाशनादिति, वक्ष्यति च‘चंदाइच्चगहाण’मित्यादि, सागरवरादपि गम्भीरतराः, तत्र सागरवरः- स्वयम्भूरमणोऽभिधीयते परीषहोपसर्गाद्यक्षोभ्यत्वात तस्मादपि गम्भीरतरा इति भावना, सितं ध्मातमेतेषामति सिद्धाः, कर्मविगमात कृतकृत्या इत्यर्थः, सिद्धिं परमपदप्राप्तिं मम दिसंतु' मम प्रयच्छन्त्विति सूत्रगाथार्थः । नि. (११०२) चंदाच्चगहाणं पहा पयासेइ परिमिअं खित्तं । केवलिअनाणलंभो लोगालोगं पगासेइ ।। - वृ- 'चन्द्रादित्यग्रहाणा' मिति, अत्र ग्रहा अङ्गारकादयो गृह्यन्ते, 'प्रभा' ज्योतस्ना 'प्रकाशयति' उद्योतयति परिमितं क्षेत्रमित्यत्र तात्स्थ्यात्तद्व्यपदेशः, यथा मञ्चाः क्रोशन्तीति, क्षेत्रस्यामूर्तत्वेन मूर्तप्रभया प्रकाशनायोगादिति भावना, केवलज्ञानलाभस्तु लोकालोकं 'प्रकाशयति' सर्वधर्मैरुद्योतयतीति गाथार्थः । । उक्तोऽनुगमः, नयाः सामायिकवद् द्रष्टव्याः ।। व्याख्यायाघ्ययनमिदं प्राप्तं यत्कुशलमिह मया तेन । जन्मप्रवाहहतये कुर्वन्तु जिनस्तवं भव्याः ।। अध्ययनं -२ समाप्तम् मुनिदीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता आवश्यकसूत्रे द्वितीय अध्ययननं सनिर्युक्तभाष्यटीका परिसमाप्तं । अध्ययनं - ३ " वन्दनं" " वृ-साम्प्रतं चतुर्विंशतिस्तवानन्तरं वन्दनाध्ययनं तस्य चायमभिसम्बन्धः, अनन्तराध्ययने सावद्ययोगविरतिलक्षणसामायिकोपदेष्टृणामर्हतामुत्कीर्तनं कृतम्, इह त्वर्हदुपदिष्टसामायिकगुणवत एव वन्दनलक्षणा प्रतिपत्तिः कार्येति प्रतिपाद्यते, यद्व चतुर्विंशतिस्तवेऽर्हगुणोत्कीर्तनरूपाया भक्तेः कर्मक्षय उक्तः यथोक्तम्- 'भत्तीए जिनवराणं खिज्जंत्ती पुव्वसंचिआ कम्म' त्ति, वन्दनाध्ययनेऽपि कृतिकर्मरूपायाः साधुभक्तेस्तद्वतोऽसावेव प्रतिपाद्यते, वक्ष्यति च "विन ओवयार मानस्स भंजणा पूयणा गुरुजनस्स । तित्थगराण य आणा सुयधम्माराहणाऽकिरिया ।। अथवा सामायिके चारित्रमुपवर्णितं, चतुर्विंशतिस्तवे त्वर्हतां गुणस्तुतिः, सा च दर्शनज्ञानरूपा एवमिदं त्रितयमुक्तम्, अस्य च वितथासेवनायामैहिकामुष्मिकायापरजिहीर्षुणा गुरोर्निवेदनीयं तच वन्दनपूर्वमित्यतस्तन्निरूप्यते, इत्थमनेनानेकप्रकारेण सम्बन्धेनाऽऽयातस्यास्याध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चं वक्तव्यानि, तत्र नामनिष्पन्ने निक्षेपे वन्दनाध्ययनमिति (नाम) तत्र वन्दनं निरुप्यते-‘वदि अभिवादनस्तुत्योः' इत्यस्य ‘करणाधिकरणयोश्चे' ति ल्युट, 'युवोरनाकावि' त्यनादेशः, 'इदितो नुम् धातो' रिति नुमागमः, ततश्च वन्द्यते - स्तूयतेऽनेन प्रशस्तमनोवाक्कायव्यापारजालेनेति वन्दनम, अस्याधुना पर्यायशब्दान प्रतिपादयन्निदं गाथाशकलमाह नि. ( ११०३ / १) वंदनचिइकिइकम्मं पूयाकम्मं च विनयकम्मं च । वृ- वन्दनं - निरूपितमेव, 'चिञ् चयने' अस्य 'स्त्रियां क्तिन्' कुशलकर्मणश्च चयनं चितिः, कारणे कार्योपचाराद्रजोहरणाद्युपधिसंहतिरित्यर्थः, चीयते असाविति वा चितिः, भावार्थः पूर्ववत्, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -३ [ नि. ११०३ / १] २३ 'डुकृञ् करणे' अस्यापि क्तिनप्रत्ययान्तस्य करणं कृतिः अवनामादिकरणमित्यर्थः, क्रियतेऽसाविति वा कृतिः- मोक्षायावनामादिचेष्टैव, वन्दनं च चितिश्च कृतिश्च वन्दनचितिकृतयः ता एव तासां वा कर्म वन्दनचितिकृतिकर्म, कर्मशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते अनेकार्थश्चायं, क्वचित्कारकवाचकः 'कर्तुरीप्सिततमं कर्मे ति वचनात्, क्वचित ज्ञानावरणीयादिवाचकः, 'कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्ष' इति वचनात्, क्वचित् क्रियावाचकः, 'गन्धर्वा रञ्जिताः सर्वे, सङ्ग्रामे भीमकर्मणे' ति, वचनात्, इह क्रियावचनः परिगृह्यते, ततश्च वन्दनकर्म चितिकर्म कृतिकर्म इति, इह च पुनः क्रियाऽभिधानं विशिष्टावनामादिक्रियाप्रतिपादनार्थमदुष्टमेवेति, 'पूज पूजायाम्' अस्य 'गुरोश्च हल' इत्यप्रत्ययान्तस्य पूजनं पूजा-प्रशस्तमनोवाक्कायचेष्टेत्यर्थः, पूजायाः कर्म पूजाकर्म पूजाक्रियेत्यर्थः, पूजैव वा कर्म पूजाकर्म, चशब्द: पूजाक्रियाया वन्दनादिक्रियासाम्यप्रदर्शनार्थः, 'णीञ् प्रापणे' इत्यस्य एरचिति अच्प्रत्यये गुणे अयादेशे सति विपूर्वस्य विनयनं विनयः, कर्मापनयनमित्यर्थः, विनीयते वाऽनेनाष्टप्रकारं कर्मेति विनयस्तस्य कर्मविनयकर्म, चः पूर्ववदेव, अयं गाथार्द्धसंक्षेपार्थः काय कस्स व केण वावि काहे व कइखुत्तो ? कओणयं कसिरं कइहिं च आवस्सएहि परिसुद्धं । नि. ( ११०३ / २) कइदोसविप्पमुक्कं किइकम्मं कीस कीरइ वा ? वृ- इदं वन्दनं कर्तव्यं कस्य वा केन वाऽपि 'कदा वा' कस्मिन वा काले 'कतिकृत्वो वा' कियत्यो वा वारा: ? अवनतिः- अवनतं, कत्यवनतं तद्वन्दनं कर्तव्यं ?, कतिशिरः कति शिरांसि तत्र भवन्तीत्यर्थः, कतिभिरावश्यकैः आवर्तादिभिः परिशुद्धं, कतिदोषविप्रमुक्तं, टोलगत्यादयो दोषाः, 'कृतिकर्म' वन्दनकर्म 'कीस कीरइ' त्ति किमिति वा क्रियत इति गाथाद्वयसंक्षेपार्थः ।। अवयवार्थ उच्यते, तत्र वन्दनकर्म द्विधा द्रव्यतो भावतश्च द्रव्यतो मिथ्यादृष्टे रनुपयुक्तसम्यग्दष्टेश्च, भावतः सम्यग्दृष्टे रुपयुक्तस्य, चितिकर्मापि द्विधैव द्रव्यती भावतश्च, द्रव्यतस्तापसादिलिङ्ग ग्रहणकर्मानुपयुक्तसम्यग्दृष्टे रजोहरणादिकर्म च भावतः सम्यग्दृष्टयुपयुक्ता रजोहरणाद्दुपधिक्रियेति, कृतिकर्मापि द्विधा - द्रव्यतः कृतिकर्म निह्नवादीनामवनामादिकरणमनुप-युक्तसम्यग्उष्टीनां च, भावतः सम्यग्दृष्टयुपयुक्तानामिति, पूजाकर्मापि द्विधाद्रव्यतो निह्नवादीनां मनोवाक्कायक्रिया अनुपयुक्तसम्यग्दृष्टीनां च भावतः सम्यग्दृष्टयुपयुक्तानामिति, विनयकर्मापि द्विधा द्रव्यतो निह्नवादीनामनुपयुक्तसम्यग्द्दष्टीनां च भावत उपयुक्तसम्यग्दृष्टीनां विनय-क्रियेति ।। साम्प्रतं वन्दनादिषु द्रव्यभावभेदप्रचिकटयिषया दृष्टान्तान् प्रतिपादयन्नाहFr. (9908) सीयले खुड्डए कण्हे सेवए पालए तहा । पंचेते दिट्ठता किइकम्मे होंति नायव्वा ।। वृ- सीतलः क्षुल्लकः कृष्णः सेवकः पालकस्तथा पञ्चैते दृष्टान्ताः कृतिकर्मणि भवन्ति ज्ञातव्या इति । कः पुनः शीतलः ? तत्र कथानकम- एगस्स रन्नो पुत्तो सीयलो नाम, सोय निव्विण्णकामभोगो पव्वतिओ, तस्स य भगिनी अन्नस्स रन्नो दिन्ना, तीसे चत्तारि पुत्ता, सा तेसिं कहंतरेसु कहं कहेइ, जहा तुज्झ मातुलओ पुव्वपव्वइओ, एवं कालो वच्चइ । तेऽवि अन्नया तहारूवाणां थेराणं अंतिए पव्वइया चत्तारि, बहुस्सुया जाया, आयरियं पुच्छिउं माउलगं वंदगा जंति । एगंमि नयरे सुओ, तत्थ गया, वियालो जाउत्तिकाउं वाहिरियाए ठिया, सावगो य नयरं पवेसिउकामो सो भणिओ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् - २-३ /१० सीयलायरियाणं कहेहि-जे तुज्झं भाणिज्जा ते आगया वियालोत्ति न पविट्ठा, तेन्नं कहियं, तुट्ठो, इमेसिंपि रत्तिं सुहेण अज्झवसाणेण चउण्हवि केवलनाणं समुप्पन्नं । पभाए आयरिया दिसाउ पलोएइ, एत्ताहे मुहत्तेणं एहिंति, पोरिसिसुत्तं मन्त्रे करेंति अच्छंति, उग्घाडाए अत्थपोरिसित्ति, अइचिराविए य ते देवकुलियं गया, ते वीयरागा न आढायंति, डंडओऽनेन उविओ, पडिक्कंतो, आलोइए भाइकओ वंदामि ? भांति जओ मे पडिहायइ, सो चिंतेइ अहो दुट्ठसेहा निल्लज्जत्ति, तहवि रोसेण वंदह, चउसुवि वंदिए, केवली किर पुव्वपउत्तं उवयारं न भंजइ जाव न पडिभिज्जइ, एसजीयकप्पो, तेसु नत्थि पुव्वपवत्तो उवयारोत्ति, भांति - दव्ववंदनएणं वंदिया भाववंदनएणं वंदाहि, तं च किर वंदंतं कसायकंडएहिं छट्टाणपडियं पेच्छंति, सो भणइ एयंपि नज्जइ ?, भांति - बाढं, किं अइसओ अत्थि ?, आमं, किं छाउमत्थिओ केवलिओ ?, केवलि भांति - केवलीओ, सो किर तहेव उद्धसियरोमकूवो अहो मए मंदभग्गेण केवली आसातियत्ति संवेगमागओ, तेहिं चेव कंडगठाणेहिं नियत्तोत्ति जाव अपुव्वकरणं अनुपविट्ठो, केवलनाणं समुप्पन्नं, चउत्थं वंदंतस्स समत्ती । सा चेव काया चिट्ठा गमि बंधा एगंमि मोक्खाय । पुव्वं दव्ववंदनं आसि पच्छा भाववंदनं जायं । २४ इदानीं क्षुल्लकः, तत्रापि कथानकम् गोखुडगो आरिएण कालं करमाणेण लक्खणजुत्तो आयरिओ ठविओ, ते सव्व पव्वइया तस्स खुड्डगस्स आणानिसे वट्टंति, तेसिं च कडादीणं थेराण मूले पढइ । अन्नया मोहणिज्जेण वाहिज्जतो मिक्खाए गएसु साहुसु बितिज्जएण सण्णापाणयं आणावेत्ता मत्तयं गहाय उवहयपरिणामो वच्चइ एगदिसाए, परिस्संतो एक्काहिं वनसंडे वीसमइ, तस्स य पुफियफलियस्स मज्झे समीज्झुकूखरस्स पेढं बद्धं, लोगो तत्थ पूयं करेइ, तिलगबउलाणं न किंचिवि, सो चिंतेइ(ण) एयरस पेढस्स गुणेण ए से पूजा किज्जइ, चिईनिमित्तं, सो भणइ - एए किं न अच्चेह ?, ते भांति - पुव्विल्लएहिं कएल्लयं एयं तं च जणो वंदह, तस्सवि चिंता जाया, पेच्छह, जारिसं समिज्झुक्खरं तारिलो मि अहं, अन्नेवि तत्थ बहुसुया रायपुत्ता इब्मपुत्ता पघइया अत्थि, ते न ठविया, अहं विओ, ममं पूएइ, कओ मज्झ समणत्तणं ?, रयहरणनिमित्तं चितीगुणेण वंदंति, पडिनियत्तो | इयरेवि भिक्खाओ आगया मग्गंति, न इहंति सुतिं वा पवित्तिं वा, सो आगओ आलोएइजहऽहं सणाभूमिं गओ, मूला य उद्धाइओ, तत्थ पडिओ अच्छिओ, इयाणि उवसंते आगओमि, ते तुट्ठा, पच्छा कडाणं आलोएति, पायच्छितं च पडिवज्जइ । तस्स पुव्विं दव्वचिई पच्छा भावचिई जाया । इदानीं कृष्णसूत्रकथानकं - बारवईए वासुदेवो वीरिओ कोलिओ, सो वासुदेवभत्तो, सो य किर वासुदेवो बहवे जीवा वहिज्जंतित्ति नो नीति, सो वीरओ वारं अलभंतो पुप्फछज्जियाए अच्चणं काऊण वच्चइ दिने दिने, न य जेमेइ, परूढमंसू जाओ, वत्ते वरिसारत्ते नीति राया, सव्वेवि रायाणो उवडिया, वीरओ पाएसु पडिओ, राया पुच्छर-वीरओ दुब्बोलोत्ति, बारवालेहिं कहियं जहावत्तं, रन्नो अनुकंपा जाया, अवारियपवेसो कओ वीरगस्स । वासुदेवो य किर सव्वाउ धूयाउ जाहे विवाहकाले पायवंदियाओ अंति ताहे पुच्छइ - किं पुत्ती ! दासी होहिसि उदाहु सामिणित्ति, ताओ भांति - सामिणीओ होहामुत्ति, राया भणइ - तो खायं पव्वयह भट्टारगस्स पायमूले, पच्छा महय निक्खमणसक्कारेण सक्कारियाओ पघयंति, एवं वच्चइ कालो । अन्नया एगाए देवीए धूया, सा चिंतेइसव्वाओ पव्वाविज्जंती, तीए धूया सिक्खाविया भणाहि दासी होमित्ति, ताहे सव्वालंकियविभूसिया Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५ कोबी (माप अध्ययनं - ३ - [ नि. ११०४] उवणीया पुच्छिया भणइ-दासी होर्मित्ति, वासुदेवो विंतेइ-मम धूयाओ संसारं आहिंडंति तह य अन्नेहिं अवमाणिज्जंति तो न लट्ठयं, एत्थं को उवाओ ?, जेण अन्नावि एवं न करेहित्ति चिंतेइ, लद्धो उवाओ, वीरगं पुच्छ - अत्थिते किंचि कयपुव्वयं ? भणइ णत्थि, राया भणइ - चिंतेहि, तओ सुचिरं चिंतेत्ता भाइ- अत्थि, बयरिए उवरिं सरडो सो पाहाणेण आहणेत्ता पाओ मओ य, सगडवट्टाए पाणियं वहतं वामपारण धारियं उघेलए गयं, पज्जणघडियाए मच्छियाओ पविठ्ठाओ हत्थेण ओहाडिया व सुमंगमंतीउ होउत्ति । बीए दिवसे अत्थाणीए सोलसहं रायसह स्साणं भज्झे भणइ-सुणह भो ! एयरस वीरगस्स कुलुप्पत्ती सुया कम्माणि य, काणि कम्मामणि ?, वासुदेवो भणइ 'जेण रत्तसिरो नागो, वसंतो वयरीवणे । पाडिओ पुढविसत्थेण वेमई नाम खत्तिओ ।। जेण चक्कुक्खया गंगा, वहंती कलुसोदयं । धारिया वामपाएणं वेमई नाम खत्तिओ ।। जे धसवई सेना, वसंती कलसीपुरे । धारिया वामहत्थेण, वेमई नाम खत्तिओ ।। एयरस धूयं देमित्ति, सो भणिओ-धूयं ते देमित्ति, नेच्छइ, भिउडीकया, दिन्ना नीया य घरं, सयणिज्जे अच्छइ, इमो से सव्वं करेइ, अन्नया राया पुच्छइ-किह ते वयणं करेइ ?, वीरओ भणइअहं सामिणीए दासोत्ति, राया भणइ - सव्वं जइन करावेसि तो ते नत्थि निप्फेडओ, तेन्नरन्नो आकूयं नाऊणं घरगएणं भणिया- जहा पज्जणं करेहित्ति, सारुट्ठा, कोलिया ! अप्पयं न याणसि ?, तेन उट्ठेऊण रज्जुण आहया, कूवंती रन्नो मूलं गया, पायवडिया भणइ जहा तेन्नाहं कोलिएण आहया, राया भाइ-तेन्नं चेवसि मए भणिया-सामिणी होहित्ति, तो दासीत्तणं मग्गासि, अहं एत्ताहे न वसामि, साभार- सामिणी होमि, राया भणइ-वीरजो यइ स मण्णिहिति, भोइया य पघइया । अरिनेमिसामी समोसरिओ, राया निग्गओ, पुच्छिओ-तिहिं सट्ठेहिं सएहिं संगामाणं न एवं परिस्संतोमि भगवं !, भगवया भणियं कण्हा ! खाइगं ते सम्मत्तमुप्पाडियं तित्थगरनामगोत्तं च । जया किर पाए विद्धो तदा निंदनगरहणाए सत्तमाए पुढवीए बद्धेल्लयं आउयं उव्वेढंतेन्न तच्चपुढविमाणियं, जइ आउयं धरतो पढमपुढविमाणेंतो, अन्ने भांति इहेव वंदंतेन्नंति । भावकिइकम्मं वासुदेवस्स, दव्वकिइकम्मं वीरयस्स । इदानीं सेवकः, तत्र कथानकम- एगस्स रन्नो दो सेवया, तेसिं अल्लीणा गामा, तेसिं सीमानिमित्तेण भंडणं जायं, रायकुलं पहाविया, साहू दिट्टो, एगो भणइ-भावेण 'साधुं दृष्ट्वा ध्रुवा सिद्धिः' पयाहिणीकाउं वंदित्ता गओ, बितिओ तस्स किर उग्घडयं करेइ, सोऽवि वंदइ, तहेव भाइ, ववहारो आबद्धो, जिओ, तस्स दव्वपूया, इयरस्स भावपूया । इदानीं पालकः, तत्र कथानकम् - बारवअ वासुदेवो राया, पालयसंबादओ से पुत्ता नेमी समोसढो, वासुदेवो भइ जो कल्लं सामिं पढमं वंदइ तस्स अहं जं मग्गइ तं देमि, संबेण सयणिज्जाओ उट्ठेत्ता वंदिओ, पालएण रज्जलोभेण सिग्घेण आसरयणेण गंतूण वंदिओ, सो किर अभवसिद्धिओ वंदइ हियएण अक्कोस, वासुदेवो निगओ पुच्छइ-केण तुज्झे अज्ज पढमं वंदिया ?, सामी भणइ दव्वओ पालएणं भावओ संबेणं, संबस्स तं दिनं । एवं तावद्वन्द्वनं पर्यायशब्दद्वारेण निरूपितम, अधुना यदुक्तं 'कर्तव्यं कस्य वे 'ति स निरूप्यते, तत्र येषां न कर्तव्यं तानभिधित्सुराह नि. (११०५) असंजयं न वंदिज्जा, मायरं पियरं गुरुं । सेनावई पसत्थारं, रायाणं देवयाणि य ।। वृ- न संयता असंयताः, अविरता इत्यर्थः, तान्न वन्देत, कं ? 'मातरं' जननीं तथा 'पितरं ' Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० जनकम्, असंयतमितिवर्तते, प्राकृत्यशैल्या चाऽसंयतशब्दोलिङ्गत्रयेऽपि यथायोगमभिसम्बध्यते, तथा 'गुरूं' पितामहादिलक्षणम, असंयतत्वं सर्वत्र योजनीयं, तथा हस्त्यश्वरथपदातिलक्षणा सेना तस्याः पतिः सेनापतिः- गणराजेत्यर्थः, तं सेनापतिं, 'प्रशस्तारं' प्रकर्षण शास्ता प्रशास्ता तंधर्मपाठकादिलक्षणं, तथा बद्धमुकुटो राजाऽभिधीयते तं राजानं, दैवतानि च न वन्देत, देवदेवीसङ्ग्रहार्थ दैवतग्रहणं, चशब्दाल्लेखाचार्यादिग्रहो वेदितव्य इति गाथार्थः ।। इदानीं यस्य वन्दनं कर्तव्यं स उच्यतेनि.(११०६) समणं वंदिज्ज मेहावी,संजयं सुसभाहियं । पंचसमिय तिगुत्तं, अस्संजमदुगुंछगं ।। वृ. श्रमणः-प्राग्निरूपितशब्दार्थः तं श्रमणं 'वन्देत' नमस्कुर्यात्, कः ?- 'मेधावी' न्यायायवस्थितः, स खलु श्रमणः नामस्थापनादिभेदमिन्नोऽपि भवति, अत आह-'संयतं' समएकीभावेन यतः संयतः, क्रियां प्रति यत्नवानित्यर्थः, असावपि च व्यवहारनयाभिप्रायतो लब्ध्यादिनिमित्तमसम्पूर्णदर्शनादिरपि संभाव्यते, अत आह-'सुसमाहित' दर्शनादिषु सुष्ठुसम्यगाहितः सुसमाहितस्तं, सुसमाहितत्वमेव दर्श्यते-पञ्चभिरीर्यासमित्यादिभिः समितिभिः समितः पञ्चसमितस्तं, तिसृभिर्मनोगुप्त्यादिभिर्गुप्तिभिर्गुप्तस्तंत्रिगुप्त,प्राणातिपातादिलक्षणोऽसंयमः असंयम गर्हति-जुगुप्सतीत्यसंयमजुगुप्सकस्तम, अनेनदृढधर्मता तस्यावेदिता भवतीतिगाथार्थः ।। आहकिमिति यस्य कर्तव्यं वन्दनं स एवादौनोक्तः?, येन येषां न कर्तव्यं मात्रादीनां तेऽप्युक्ता इति, उच्यते, सर्वपार्षदं हीदं शास्त्रं, त्रिविधाश्च विनेया भवन्ति-कोदुदघटितज्ञाः केचिन्मध्यमबुद्धयः केचित्प्रपञ्चितज्ञा इति, तत्र माभूत्प्रपञ्चितज्ञानां मतिः-उक्तलक्षणस्य श्रमणस्य कर्तव्यं मात्रादीनां तुन विधिर्न प्रतिषेध इत्यतस्तेऽप्युक्ता इति, यघेवं किमिति येषां न कर्तव्यं त एवादा उक्ता इति? अत्रोच्यते, हिताप्रवृत्तेरहितप्रवृत्तिर्गुरु संसारकारणमिति दर्शनार्थमित्यलं प्रसङ्गन, प्रकृतं प्रस्तुमःश्रमणं वन्देत मेघावी संयतमित्युक्तं, तत्रेत्थम्भूतमेव वन्देत, नतु पार्श्वस्थादीन, तथा चाह - नि. (११०७) पंचण्हं किइकम्मं मालामरुएण होइ दिलुतो । वेरुलियनाणदंसणनीयावासे यजे दोसा ।। वृ- ‘पञ्चानां पार्श्वस्थावसन्नकुशीलसंसक्तयथाच्छन्दानां 'कृतिकर्म' वन्दनकर्म, न कर्तव्यमिति वाक्यशेषः, अयंच वाक्यशेषः श्रमणं वन्देत मेघावीसंयत' मित्यादिग्रन्थादवगम्यते, पार्श्वस्थादीनां यथोक्तश्रमणगुणविकलत्वात्, यथा संयतानामपि ये पार्श्वस्थादिभिः सार्द्ध संसर्ग कुर्वन्ति तेषामपि कृतिकर्म न कर्तव्यं, आह-कुतोऽयमर्थोऽवगम्यते?, उच्यते, मालामरुकाभ्यां भवति दृष्टान्त इति वचनात्, वक्ष्यते च-'असुंइठाणे पडिया' इत्यादि, तथा 'पैक्कणकुले' इत्यादि 'वेरुलिय'त्ति संसर्गजदोषनिराकरणाय वैडूर्यदृष्टान्तो भविष्यति, वक्ष्यति च- 'सुचिरंपिअच्छमाणो वेरुलिओ' इत्यादि, तत्प्रत्यवस्थानं च 'अंबस्स य निंबस्स ये' त्यादिना सप्रपञ्चं वक्ष्यते, 'नाण'त्ति दर्शनचारित्रासेवनसामर्थ्यविकला ज्ञाननयप्रधाना एवमाहुः-ज्ञानिन एव कृतिकर्म कर्तव्यं, वक्ष्यते 'कामंचरणं भावो तं पुण नाणसहिओ समाणेह । नय नाणंतुन भावो तेणर नाणी पणिवयामो ।। 'दंसण'त्तिज्ञानचरणधर्मविकलाः स्वल्पसत्त्वा एवमाहुः- दर्शनिन एव कृतिकर्म कर्तव्यं, वक्ष्यते Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७ अध्ययनं -३- [नि. ११०७] जह नाणेणं न विना चरणं नादंसणिस्स इय नाणं । नयदंसणं न भावो तेण र दिहिँ पणिवयामो ।। तथाऽन्ये सम्पूर्णचरणधर्मानुपालनासमर्था नित्यवासादिप्रशंसन्तिसङ्गमस्थविरोदाहरणेन, अपरे चैत्याधालम्बनं कुर्वन्ति, वक्ष्यते च - जाहेऽविय परितंता गामागरनगरपट्टणमडंता । तो केइ नीयवासी संगमथेरं ववइसति ।। तदत्र नित्यवासे च ये दोषाः चशब्दात् केवलज्ञानदर्शनपक्षे च चैत्यभक्त्याऽऽर्यिकालाभविकृतिपरिभोगपक्षे च ते वक्तव्या इति वाक्यशेषः, एष तावद्गाथासंक्षेपार्थः ।। साम्प्रतं यदुक्तं 'पञ्चानां कृतिकर्म न कर्तव्यम्' अथ कएते पञ्च?,तान् स्वरूपतो निदर्शयन्नाह पासत्थो ओसन्नो होइ कुसीलो तहेव संसत्तो । अहछंदोऽविय एए अवंदणिज्जा जिनमयंमि ।। वृ-किलेयमन्यकर्तृकी गाथा तथाऽपिसोपयोगा चेति व्याख्यायते । तत्रपार्श्वस्थः दर्शनादीनां पार्श्वे तिष्ठतीति पार्श्वस्थः, अथवा मिथ्यात्वादयो बन्धहेतवः पाशाः पाशेषु तिष्ठतीति पाशस्थः'सो पासत्थो दुविहो सव्वे देसे य हो नायघो । सव्वंमि नाणदंसणचरणाणं जो उपासंमि ।। देसंमि व पासत्थो सिज्जायरऽभिहड रायपिंडं वा । निवयं च अग्गपिंडं भुंजति निक्कारणेणंच ।। कुलनिस्साए विहरइ ठवणकुलाणिय अकारणे विसइ । संखडिपलोयणाए गच्छइ तह संथवं कुण ।। अवसन्नः-सामाचायसिवने अवसन्नवदवसन्नः 'ओसन्नोऽवि यदुविहो सखे देसेवतत्थ सव्वंमि । उउबद्धपीढफलगो ठवियगभोई य नायव्यो ।। देशावसन्नस्तु- 'आवस्सगसज्झाए पडिलेहणझाणभिक्खऽभत्तढे । आगमणे निग्गमणे ठाणेय निसीयणतुयट्टे ।। आवस्सयाइयाइंन करे करेइअहवाविहीनमधियाइं । गुरुवयणबलाइतधाभणिओ एसोय ओसन्नो ।। गोणो जहा वलंतो भंजइसमिलं तु सोऽवि एमेव । गुरुवयणं अकरेंतोबलाइकुणई व उस्सूण्णो ।। भवति कुशीलः' कुत्सितंशीलमस्येति कुशीलः, - तिविहो होइ कुसीलो नाणे तह दंसणे चरितेय । एसो अवंदणिज्जोपन्नत्तो वीयरागेहिं ।।१॥ नाणे नाणायारंजो उ विराहेइ कालमायं । दंसणे दंसणायारं चरणकुसीलो इमो होइ ।।२ ॥ कोउय भूकम्मे पसिणापसिणे निमित्तमाजीवे । कक्ककुरए यलक्खण उव जीवइ विज्जमंता ।।३।। Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० सोभग्गाइनिमित्तं परेसि ण्हवणाइ कोउयं भणियं । जरियाइभूदाणंभूकम्मं विनिद्दिष्टुं ।।४।। सुविनयविज्जकहियं आइंखणिघंटियाइकहियं वा । जंसासइ अन्नेसिंपसिणापसिणं हवइ एयं ।।५॥ तीयाइभावकहणं होइ निमित्तं इमं तु आजीवं । जाइकुलसिप्पकम्मे तवगणसुत्ताइसत्तविहं ।।६।। कक्ककुरुगा यमाया नियडीएजभणंतितंभणियं । थीलक्खणाइ लक्खण विज्जामंताइया पयडा ।।७।। 'तथैव संसक्त' इति यथा पार्श्वस्थादयोऽवन्द्यास्तथाऽयमपि संसक्तवत् संसक्तः, तं पार्श्वस्थादिकं तपस्विनं वाऽऽसाद्य सन्निहितदोषगुण इत्यर्थः, आह च संसत्तो य इदानीं सो पुन गोभत्तलंदए चेव । उचिट्ठमनुच्चिटुं जं किंची छुब्भ सव्वं ।।१॥ एमेव य मूलुत्तरदोसाय गुणा य जत्तिया केइ । ते तम्मिवि सन्निहिया संसत्तो भण्णई तम्हा ।।२।। रायविदूसगभा अहवाविनडो जहा उबहुरूवो । अहवा वि मेलगोजो हलिद्दरागाइ बहवन्नो ॥३॥ एमेव जारिसेणंसुद्धमसुद्धण वाऽवि संमिलइ । तारिसओ च्चिय होति संसत्तो भण्णई तम्हा ।।४॥ सो दुविकप्पो भणिओ जिनेहि जियरागदोसमोहेहि । एगो उसंकिलिट्ठो असंकिलिट्ठो तहा अन्नो ।।५।। पंचासवप्पवत्तो जोखलु तिहिगारवेहि पडिबद्धो । इत्थिगिहिसंकिलिट्ठो संसत्तो संकिलिट्ठो उ ।।६।। पासत्थाएसुं संविगेसुंचजत्थ मिलती उ । तहितारिसओभव पियधम्मो अहव इयरोउ ।।७॥ एषोऽसंक्लिष्टः, 'यथाछन्दोऽपि च' यथाछन्दः- यथेच्छयैवागमनिरपेक्षं प्रवर्तते यः स यथाच्छन्दोऽभिधीयते, उक्तंच उस्सुत्तमायरंतो उस्सुत्तं चेव पनवेमाणो । एसो उअहाछंदो इच्छाछंदोत्ति एगट्ठा ।।१॥ उस्सुत्तमनुवदिटुं सच्छंदविगप्पियं अननुवाइ । परतत्ति पवत्तिंति नेओ इणमो अहाछंदो ।।२।। सच्छंदमइविगप्पिय किंची सुहसायविगइपडिवद्धो । तिहिगारवेहिं मज्जइतंजाणाही अहाछंदं ।।३॥ एते पार्श्वस्थादयोऽवन्दनीयाः, क्व?- जिनमते, नतुलोक इतिगाथार्थः ।। अथ पार्श्वस्थादीन् वन्दमानस्य को दोष इति?, उच्यते Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ३ - [ नि. ११०८] नि. (११०८ ) २९ पासत्थाई वंदमानस्स नेव कित्ती न निज्जरा होइ । कायकिलेसं एमेव कुण तह कम्मबंधं च ।। वृ- ‘पार्श्वस्थादीन्' उक्तलक्षणान् 'वन्दमानस्य' नमस्कुर्वतो नैव कीर्तिर्न निर्जरा भवति, तत्र कीर्तिः - अहो अयं पुण्यभागित्येवंलक्षणा सा भवति, अपि त्वकीर्तिर्भवति, नूनमयमप्येवंस्वरूपो येनैषां वन्दनं करोति, तथा निर्जरणं निर्जरा-कमृक्षयलक्षणा सा न भवति, तीर्थकराज्ञाविराधनाद्वारेण निर्गुणत्वात्तेषामिति, चीयत इति कायः - देहस्तस्य क्लेशः - अवनामादिलक्षणः- कायक्लेशस्तं कायक्लेशम 'एवमेव' मुधैव 'करोति' निर्वर्तयति, तथा क्रियत इति कर्म-ज्ञानावरणीयादिलक्षणं तस्य बन्धो- विशिष्टरचनयाऽऽत्मनि स्थापनं तेन वा आत्मनो बन्धः-स्वस्वरूपतिरस्करणलक्षणः कर्मबन्धस्तं कर्मबन्धं च करोतीति वर्तते, चशब्दादाज्ञाभङ्गादींश्व दोषानवाप्नुते, कथं ?भगवतप्रतिक्रुष्टवन्दने आज्ञाभङ्गः, तं दृष्ट्वाऽन्येऽपि वन्दन्तीत्यनवस्था, तान वन्दमानान दृष्ट्वाऽन्येषां मिथ्यात्वं, कायक्लेशतो देवताभ्यो वाऽऽत्मविराधना, तद्वन्दनेन तत्कृतासंयमानुमोदनात्संयमविराधनेति गाथार्थः । । एवं तावत्पार्श्वस्थादीन वन्दमानस्य दोषा उक्तः, साम्प्रतं पार्श्वस्थानामेव गुणाधिकवन्दनप्रतिषेधमकुर्वतामपायान् प्रदर्शयन्नाह नि. (११०९) भरभट्ठा पाए उड्डति बंभयारिणं । ते होंति कुंटमंटा बोही य सुदुल्लहा तेसिं ।। - ये पार्श्वस्थादयो भ्रष्टब्रह्मचर्या अपगतब्रह्मचर्या इत्यर्थः, ब्रह्मचर्यशब्दो मैथुनविरतिवाचकः, तथौघतः संयमवाचकश्च, 'पाए उड्डति बंभयारीणं' पादावभिमानतो व्यवस्थापयन्ति ब्रह्मचारिणां वन्दमानानामिति, न तद्वन्द्वननिषेधं कुर्वन्तीत्यर्थः, ते तदुपात्तकर्मजं नारकत्वादिलक्षणं विपाकमासाद्य यदा कथञ्चित्कृच्छ्रेण मानुषत्वमासादयन्ति तदाऽपि भवन्ति कोंटमण्टा ः 'बोधिश्च' जिनशासनावबोधलक्षणा सकलदुःखविरेकभूता सुदुर्लभा तेषां सकृत्प्राप्तौ सत्या मप्यनन्तसंसारित्वादिति गाथार्थः । । तथानि. (१११०) - सुठुतरं नासंती अप्पाणं जे चरित्तपब्भट्ठा । गुरुजन वंदाविंती सुसमण जहुत्तकारिं च ।। वृ- 'सुङ्कुतरं 'ति सुतरां नाशयन्त्यात्मानं सन्मार्गात्, के ? - ये चारित्रात प्राग्निरूपितशब्दार्थात् प्रकर्षेण भ्रष्टा:- अपेताः सन्तः 'गुरुजनं' गुणस्थसुसाधुवर्ग 'वन्दयन्ति' कृतिकर्म कारयन्ति, किम्भूतं गुरुजनं ? - शोभनाः श्रमणा यस्मिन स सुश्रमणस्तं, अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, तथा यथोक्तं क्रियाकलापं कर्तुं शीलमस्येति यथोक्तकारी तं यथोक्तकारिणं चेति गाथार्थः । । एवं वन्दकवन्द्यदोषसम्भवात्पार्श्वस्थादयो न वन्दनीयाः, तथा गुणवन्तोऽपि ये तैः सार्द्ध संसर्ग कुर्वन्ति तेऽपि न वन्दनीयाः, किमित्यत आहनि. (११११) असुइट्टाणे पडिया चंपगमाला न कीरई सीसे । पासत्थाईठाणेसु वट्टमाणा तह अपुज्जा ।। वृ- यथा 'अशुचिस्थाने' विट्प्रधाने स्थाने पतिता चम्पकमाला स्वरूपतः शोभनाऽपि सत्यशुचिस्थानसंसर्गान्न क्रियते शिरसि, पार्श्वस्थादिस्थानेषु वर्तमानाः साधवस्तथा 'अपूज्याः ’ अवन्दनीयाः, पार्श्वस्थादीनां स्थानानि - वसतिनिर्गमभूम्यादीनि परिगृह्यन्ते, अन्ये तु शय्यातरपि; Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० ण्डाद्युपभोगलक्षणानि व्याचक्षते यत्संसर्गात्पास्थिादयो भवन्ति, नचैतानि सुष्ठुघटन्ते, तेषामपि तमावापत्तेः, चम्पकमालोदाहरणोपनयस्यच सम्यगघटमानत्वादित । अत्र कथानकं___ एगो चंपकप्पिओ कुमारो चंपगमालाए सिरे कयाए आसगओ वच्चइ, आसेण उद्भूयस्स सा चंपगमाला अभेज्झेपडिया, गिण्हामित्ति अभिज्झंदट्टणमुक्का, सो यचंपएहिं विणाधितिन लभइ, तहावि ठाणदोसेण मुक्का । एवं चंपगमालत्थाणीया साहू अमिज्झत्थाणया पासत्थादयो,जो विसुद्धो तेहिं समं मिलइ संवसइ वा सोऽवि परिहरणिज्जो ।। अधिकृतार्थप्रसाधनायैव दृष्टान्तान्तरमाहनि.(१११२) पक्कणकुले वसंतो सउनीपारोऽवि गरहिओ होइ । इय गरहिया सुविहिया मज्झि वसंता कुसीलाणां ।। वृ- पक्कणकुलं-गर्हितं कुलं तस्मिन पक्कणकुले वसन् सन्, पारङ्गतवानिति पारगः, शकुन्या, पारगः, आसावपि गर्हितो भवति' निन्द्यो भवति,शकुनीशब्देन चतुर्दश विद्यास्थानानि परिगृह्यन्ते, 'अङ्गानि चतरो वेदा, मीमांसान्यायविस्तरः । पुराणं धर्मशास्त्रंच,स्थानान्याहश्चतुर्दश ।। तत्राङ्गानि षट्, तद्यथा-'शिक्षा, कल्पो व्याकरणं, छन्दो ज्योतिर्निरुक्तयः' इति, ‘इय' एवं गर्हितां सुविहिताः' साधवोमध्ये वसन्तः ‘कुशीलानां' पार्श्वस्थादीनाम ||अत्रकथानकम - एगस्स धिज्जाइयस्स पंच पुत्ता सउणीपारगा, तत्थेगो मरुगो एगाए दासीए संपलगो, सा मज्जं पिबइ, इमो न पिबइ, तीएभण्णइ-जइ तुमंन पिबसि तोन नेहो, सो (सा) भणइ-रत्ती होज्जा, इयरहा विसरिसो संजोगुत्ति, एवं सो बहुसो भणंतीए पाइत्तो, सो पढमंपच्छन्नं पिबइ, पच्छा पायडंपि पिबिउमाढत्तो, पच्छाअइपसंगेणमज्जमंसासी जाओ, पक्कणेहिं सहलोट्टेउमाढत्तो, तेहिंचेवसह पिबइखाइसंवसइ य, पच्छा सो पितुणा सयणेण य सव्वबज्झो अप्पवेसो कओ, अन्नया सो पडिभगो, बितिओ से भाया सिनेहेणतंकुडिंपविसिऊणपुच्छइदेइय से किंचि, सोपितुणा उवलंभिऊण निच्छूढो, तइओ बाहिरपाडए ठिओ पुच्छइ विसज्जेइसे किंचि, सोवि निच्छूढो, चउत्थो परंपरएण दव्वावेइ, सोवि निच्छूढो, पंचमो गंधपि न इच्छइ, तेन्न मरुगेण करणं चडिऊण सघस्स घरस्स सोसामीकओ, इयरे चत्तारिवि बाहिरा कया लोगगरहिया जाया । एस दिलुतो, उवणओ से इमो-जारिसा पक्कणा तारिसा पासत्था जारिसो धिज्जाइओ तारिसो आयरिओ जारिसा पुत्ता तारिसा साहू जहा ते निच्छूढा एवं निच्छुब्भंति कुसीलसंसग्गिं करिता गरहिया य पवयणे भवंति, जो पुण परिहरइ सो पुज्जो साइयं अपज्जवसियं च नेव्वाणं पावइ, एवं संसग्गी विनासिया कुसीलेहिं । उक्तंच जो जारिसे मित्तिं करेइ अचिरेण (सो) तारिसो होइ । कुसुमेहिं सह वसंता तिलावि तग्गंधया होति ।। मरुएत्ति दिलुतो गओ, व्याख्यातं द्वारगापाक लम, अधुना वैडूर्यपदव्याख्या, अस्य चायमभिसम्बन्धः पार्श्वस्यादिसंसर्गदोषादवन्दनीयाः साधवोऽप्युक्तः, अत्राह चोदकः-कः पार्श्वस्थादिसंसर्गमात्राद्गुणवतो दोषः,? तथा चाहनि. (१११३) सुचिरंपिअच्छमाणो वेरुलिओ कायमणीयउम्मीसो । नोवेइ कायभावं पाहण्णगुणेण नियएणं ।। वृ- 'सुचिरमपि' प्रभूतमपि कालं तिष्ठन् वैडूर्यः-मणिविशेषः, काचाश्चतेमणयश्च काचमणयः कुत्सिताः काचमणयः काचमीणकास्तैरुत-प्राबल्येन मिश्रः काचमणिकोन्मिश्रः 'नोपैति' न याति Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ३ - [ नि. १११३] ३१ 'काचभावं ' काचधर्म ' प्राधान्यगुणेन' वैमल्यगुणेन 'निजेन' आत्मीयेन, एवं सुसाधुरपि पार्श्वस्थादिभिः सार्द्ध संवसन्नपि शीलगुणेनात्मीयेन न पार्श्वस्थास्थादिभावमुपैति, अयं भावार्थ इति गाथार्थः । । - यत्किञ्चिदेतत, न हि दृष्टान्तमात्रादेवाभिलषितार्थसिद्धिः संजायते, यतःनि. (१११४) भावुगअभावुगाणि य लोए दुविहाणि होति दव्वाणि । वेरुलिओ तत्थ मणी अभावुगो अन्नदव्वेहिं । । वृ- भाव्यन्ते - प्रतियोगिना स्वगुणैरात्मभावमापाद्यन्त इति भाव्याति - कवेल्लकादीनि, प्राकृतशैल्या भावुकान्युच्यन्ते, अथवा प्रतियोगिनि सति तद्गुणापेक्षया तथा भवनशीलानि भावुकानि, लषपतपदस्थाभूवृषेत्यादावुकञ् तस्य ताच्छीलिकत्वादिति, तद्विपरीतानि अभाव्यानि च - नलादीनि लोके 'द्विविधानि द्विप्रकाराणि भवन्ति 'द्रव्याणि' वस्तूनि, वैडूर्यस्तत्र मणिरभाव्यः ‘अन्यद्रव्यैः’ काचादिभिरिति गाथार्थः । । स्यान्मतिः - जीवोऽप्येवम्भूत एव भविष्यति न पार्श्वस्थादिसंसर्गेण तद्भावं यास्यति, एतच्चासत् यतः नि. (१११५) - अनइनि भावणभाविओ य संसारे । खिप्पं सो भाविज्जइ मेलणदोसानुभावेणं ।। वृ- 'जीवः' प्राग्निरूपितशब्दार्थः, स हि अनादिनिधनः अनाद्यपर्यन्त इत्यर्थः, 'तद्भावनाभावितश्च' पार्श्वस्थाद्याचरितप्रमादादिभावनाभावितश्च 'संसारे' तिर्यग्ग्ररनारकामरभवानुभूतिलक्षणे, ततश्च तद्भावनाभावितत्वात 'क्षिप्रं' शीध्रं स 'भाव्यते' प्रमादादिभावनयाऽऽत्मीक्रियते 'मीलनदोषानुभावेन' संसर्गदोषानुभावेनेति गाथार्थः । । अथ भवतो दृष्टान्तमात्रेण परितोषः ततो मद्विवक्षितार्थप्रतिपादकोऽपि दृष्टान्तोऽस्त्येव, शृणु नि. (१११६) अंबरस य निंबस्स य दुहंपि समागयाई मूलाई । संगी बिन अंबो निंबत्तणं पत्तो ।। वृ- चिरपतिततिक्तनिम्बोदकवासितायां भूमौ आम्रवृक्षः समुत्पन्नः पुनस्तत्राऽऽम्रस्य च निम्बस्य च द्वयोरपि 'समागते' एकीभूते मूले, ततश्च 'संसर्ग्या' सङ्गत्या विनष्ट आम्रो निम्बत्वं प्राप्तःतिक्तफलः संवृत्त इति गाथार्थः । । तदेवं संसर्गिदोषदर्शनात्त्याज्या पार्श्वस्थादिसंसर्गिरिति । पुनरप्याह चोदकः- नन्वेतदपि सप्रतिपक्षं, तथाहि नि. (१११७) सुचिरंपि अच्छमाणो नलथंभो उच्छुवाडमज्झमि । कीस न जाय महुरो ? जइ संसग्गी पमाणं ते ।। वृ- 'सुचिरमपि' प्रभूतकालमपि तिष्ठन् 'नलस्तम्बः' वृक्षविशेषः 'इक्षुवाटमध्ये' इक्षुसंसर्ग्या किमिति न जायते मधुरः ?, यदि संसर्गी प्रमाणं तवेति गाथार्थः । । आहाचार्यः ननु विहितोत्तरमेतत 'भावुग अभावुगाणि य' इत्यादिग्रन्थेन, अत्रापि च केवली अभाव्यः पार्श्वस्थादिभिः, सरागास्तु भाव्या इति । आह-तैः सहाऽऽलापमात्रतायां संसर्ग्या क इव दोष इति ?, उच्यते नि. (१११८) ऊणगसयभागेणं बिंबाई परिणमंति तब्भावं । लवणागराइसु जहा वज्जेह कुसीलसंसग्गिं ।। वृ- ऊनश्चासौ शतभागश्चोनशतभागोऽपि न पूर्यत इत्यर्थः, तेन तावताऽशेन प्रतियोगिना सह सम्बद्धानीति प्रक्रमाद्गम्यते ‘बिम्बानि' रूपाणि 'परिणमन्ति' तद्भावमासादयन्ति लवणीभवन्ती Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० त्यर्थः, लवणागरादिषु यथा, आदिशब्दाद्माण्डखादिकारसादिग्रहः, तत्र किल लोहमपि तद्भावमासादयति, तथा पार्श्वस्थाद्यालापमात्रसंसाऽपि सुविहितास्तमेव भावं यान्ति, अतः 'वज्जे कुसीलसंसग्गिं त्यजत कुशीलसंसर्गिमितिगाथार्थः ।।पुनरपिसंसर्गिदोषप्रतिपादनायैवाऽऽहनि. (१११९) जह नाम महुरसलिलं सायरसलिलं कमणे संपत्तं । पावेइ लोणभावं मेलणदोसानुभावेणं ।। वृ-'यथे'त्युदाहरणोपन्यासार्थः ‘नामे'तिनिपातः ‘मधुरसलिलं' नदीपयः तल्लवणसमुद्र ‘क्रमेण' परिपाट्या सम्प्राप्तं सत ‘पावेइ लोणभावं' प्राप्नोति-आसादयति जलणभावं-क्षारभावं मधुरमपि सन, मीलनदोषानुसभावेनेति गाथार्थः नि. (११२०) एवं खुसीलवंतो असीलवंतेहिं मीलिओ संतो। ____ पावइ गुणपरिहाणि मेलणदोसानुभावेणं ।। वृ- खुशब्दोऽवधारणे, एवमेव शीलमस्यास्तीति शीलवान् स खलु ‘अशीलवद्भिः' पार्श्वस्थादिभिः सार्द्धमीलितः सन ‘प्राप्नोति' आसादयति गुणा-मूलोत्तरगुणलक्षणास्तेषां परिहानिःअपचयः गुणपरिहानीः तां, तथैहिकांश्चापायांस्ततृकतदोषसमुत्थानिति, मीलनदोषानुभावेनेति गाथार्थः ।। यतश्चैवमतःनि. (११२१) खणमविनखमं काउं अनाययणसेवणंसुविहियाणं । हंदि समुद्दमइगयं उदयं लवणत्तणमुवेइ ।। , वृ- लोचननिमेषमात्रः कालः क्षणोऽभिधीयते, तं क्षणमपि, आस्तां तावन्मुहूर्तोऽन्यो वा कालविशेषः, ‘नक्षम' नयोग्यं, किं?-'काउं अनाययणसेवणं तिकर्तु-निष्पादयितुम अनायतनंपार्श्वस्थाद्यायतनं तस्य सेवनं-भजनम अनायतनसेवनं, केषां ? - 'सुविहितानांसाधूनां, किमित्यत आह-'हन्दि' इत्युपदर्शने, समुद्रमतिगतं-लवणजलधिं प्राप्तम् 'उदकं मधुरमपिसत लवणत्वमुपैति' क्षारभावं याति, एवं सुविहितोऽपिपार्श्वस्थादिदोषसमुद्रं प्राप्तस्तद्मावमाप्नोति, अतः परलोकार्थिना तत्संसर्गिस्त्याज्येति, ततश्च व्यवस्थितमिदं-येऽपि पार्श्वस्थादिभिः सार्धं संसर्गि कुर्वन्ति तेऽपि न वन्दनीयाः, सुविहिता एव वन्दनीया इति ।। अत्राऽऽहनि. (११२२) सुविहिय दुविहियं वा नाहं जाणामि हंखु छउमत्थो । लिंगं तु पूययामी तिगरणसुद्धेण भावेणं ।। वृ-शोभनं विहितम्-अनुष्ठानं यस्यासौ सुविहितस्तम्, अनुस्वारलोपोऽत्रद्रष्टव्यः,दुर्विहितस्तु पार्श्वस्थादिस्तं दुर्विहितं वा 'नाहं जानामि' नाहं वेद्मि, यतः अन्तःकरणशुद्धयशुद्धिकृतं सुविहितदुर्विहितत्वं, परभावस्तु तत्त्वतः सर्वज्ञविषयः, 'अहं खु छउमत्थो'त्ति अहं पुनश्छद्मस्थः, अतो 'लिङ्गमेव' रजोहरणगोच्छप्रतिग्रहधरणलक्षणं पूजयामि' वन्दे इत्यर्थः, 'त्रिकरणशुद्धेन भावेन' वाक्कायशुद्धेन मनसेति गाथार्थः ।। अत्राचार्य आहनि.(११२३) जइते लिंग पमाणं वंदाही निण्हवे तुमे सव्वे । एवे अवंदमानस्स लिंगमवि अप्पमाणं ते ।। वृ- 'यदी' त्ययमभ्युपगमप्रदर्शनार्थः 'ते' तव लिङ्ग-द्रव्यलिङ्गम, अनुस्वारोऽत्र, च लुप्तो वेदितव्यः, प्रमाणं- कारणं वन्दनकारणे, इत्थं तर्हि 'वन्दस्व' नमस्य 'निह्नवान्' जमालिप्रभृतीन् Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -३- [नि. ११२३] ३३ त्वं 'सर्वान्' निरवशेषान्, द्रव्यलिङ्गयुक्तत्वात तेषामिति, अथैतान मिथ्यादृष्टित्वान्न वन्दसे तत ननु ‘एतान्’ द्रव्यलिङ्गयुक्तानपि अवन्दमानस्य' अप्रणमतः लिङ्गमप्यप्रमाणं तव वन्दनप्रवृत्ताविति गाथार्थः ।। इत्थं लिङ्गमात्रस्य वन्दनप्रवृत्तावप्रमाणतायां प्रतिपादितायां सत्यामनभिनिविष्टमेव सामाचारिजिज्ञासयाऽऽह चोदकःनि.(११२४) जइ लिंगमप्पमाणं न नज्ज निच्छएण को भावो? । दट्टण समणलिंग किं कायव्वं तुसमणेणं?।। वृ-यदि 'लिङ्ग' द्रव्यलिङ्गम् ‘अप्रमाणम्' अकारणं वन्दनप्रवृत्तौ, इत्थं तर्हि 'न ज्ञायते' नावगम्यते 'निश्चयेन' परमार्थेन छद्मस्थेन जन्तुना कस्य को भावः ?, यतोऽसंयता अपि लब्ध्यादिनिमित्तं संयतवच्चेष्टन्ते, संयता अपि च कारणतोऽसंयतवदिति, तदेवं व्यवस्थिते ‘दृष्ट्वा' अवलोक्य 'श्रमणलिङ्गं किं पुनः कर्तव्यं 'श्रमणेन' साधुना?, पुनःशब्दार्थस्तुशब्दो व्यवहितश्चोक्तो गाथानुलोम्यादिति गाथार्थः ।। एवं चोदकेन पृष्टः सन्नाहचार्यः - नि. (११२५) अप्पुव्वंदट्टणं अब्भुट्ठाणं तु होइकायव्वं । साहुम्मि दिट्ठपुव्वे जहारिहं जस्स जंजोगं ।।। वृ- 'अपूर्वम' अदृष्टपूर्व, साधुमिति गम्यते, ‘दृष्ट्वा' अवलोक्य, आभिमुख्येनोत्थानम् अभ्युत्थानम्-आसनत्यागलक्षणं, तुशब्दाद्दण्डकादिग्रहणंच भवति कर्त्तव्यं, किमिति?, कदाचिदसौ कश्चिदाचार्यादिविद्याधतिशयसम्पन्नः तत्प्रदानायैऽऽगतोभवेत, प्रशिष्यसकाशमाचार्यकालकवत, स खल्वविनीतं सम्भाव्य न तत्प्रयच्छतीति, तथा दृष्टपूर्वास्तु द्विप्रकारा-उद्यतविहारिणः शीतलविहारिणश्च, तत्रोद्यतविहारिणि साधौ ‘दृष्टपूर्वे' उपलब्धपूर्वे 'यथार्ह' यथायोग्यमभ्युत्थानवन्दनादि ‘यस्य' बहुश्रुतादेर्यद् योग्यं तत्कर्तव्यं भवति, यः पुनः शीतलविहारी न तस्याभ्युत्थानवन्दनाद्युत्सर्गतः किञ्चित्कर्तव्यमिति गाथार्थः ।। साम्प्रतं कारणतः शीतलविहारिगतविधिप्रतिपादनाय सम्बन्धगाथमाहनि. (११२६) मुक्कधुरासंपागडसेवीचरणकरणपब्भढे । लिंगावसेसमित्तेजं कीरइतं पुणो वोच्छं ।। वृ- धूः-संयमधूः परिगृह्यते, मुक्ता-परित्यक्ता धूर्येनेति समासः, सम्प्रकटं-प्रवचनोपधातनिरपेक्षमेवमूलोत्तगुणजालं सेवितुंशीलमस्येतिसम्प्रकटसेवी, मुक्तधूश्चासौ सम्प्रकटसेवीचेति विग्रहः, तथा चर्यत इति चरणं-व्रतादिलक्षणं क्रियतइति करणं-पिण्डविशुद्धयादिलक्षणंचरणकरणाभ्यां प्रकर्षेणभ्रष्टः-अपेतश्चरणकरणप्रभ्रष्टः, मुक्तधूः सम्प्रकटसेवी चासौ चरणकरणप्रभ्रष्टश्चेति समासस्तस्मिन, प्राकृतशैल्या अकारेकारयोर्दीर्धत्वम, इत्थम्भूते लिङ्गावशेषमात्रे' केवलद्रव्यलिङ्गयुक्ते यक्रियते किमपितत्पुनर्वक्ष्ये, पुनःशब्दो विशेषणार्थः, किं विशेषयति? -कारणापेंक्षंकारणमाश्रित्य यक्रियते तद्वक्ष्ये-अभिधास्ये, कारणाभावपक्षे तु प्रतिषेधः कृत एव, विशेषणसाफल्यं तुमुक्तधूरपिकदाचित्सम्प्रकटसेवीन भवत्यपि अतस्तद्ग्रहणं, संप्रकटसेवीचरणकरणप्रभ्रष्ट एवेति स्वरूपकथनमिति गाथार्थः ।। नि.(११२७) वायाइ नमोक्कारो हत्थुस्सेहो य सीसनमनंच । 125130 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० संपुच्छणऽच्छणंछोभवंदनं वंदनं वावि ।। वृ. 'वायाए'त्ति निर्गमभूम्यादौ दृष्टस्य वाचाऽभिलापः क्रियते-हे देवदत्त ! कीदृशस्त्वमित्यादिलक्षणः, गुरुतर पुरुषकायपिक्षं वा तस्यैव 'नमोकारो'त्ति नमस्कारः क्रियते-हे देवदत्त ! नमस्ते, एवं सर्वत्रोत्तरविशेषकरणे पुरुषकार्यभेदः प्राक्तनोपचारानुवृत्तिश्च द्रष्टव्या, 'हत्थुस्सेहो यत्ति अभिलापनमस्कारगर्भः हस्तोच्छ्रयश्च क्रियते, ‘सीसनमनंच' शिरसाउत्तमाङ्गेन नमनं शिरोनमनंच क्रियते, तथा सम्प्रच्छनं' कुशलं भवतइत्यादि, अनुस्वारलोपोऽत्रद्रष्टव्यः, 'अच्छाणं तित (द्धहुमानस्त) त्सन्निधावासनंकञ्चित्कालमिति, एषतावद्धहिर्दष्टस्य विधिः, कारणविशेषतः पुनस्तत्प्रतिश्रयमपिगम्यते, तन्नप्येष एव विधिः, नवरं 'छोभवंदनं'तिआरभट्या छोभवन्दनं क्रियते, 'वन्दनं वाऽवि' परिशुद्धं वा वन्दनमिति गाथार्थः ।। एतच्च वाङ्नमनस्कारादि नाविशेषेण क्रियते, किंतहिं?नि.(११२८) परियायपरिसपुरिसे खित्तं कालं च आगमनच्चा । कारणजाए जाणे जहारिहं जस्स जंजुगं ।। वृ- पर्यायश्च परिषच्च पुरुषश्च पर्यायपरिषतपुरुषास्तान, तथा क्षेत्रं कालं च आगमं 'नच्च'त्ति ज्ञात्वा-विज्ञाय 'कारणजाते' प्रयोजनप्रकारे 'जाते' उत्पन्ने सति 'यथार्ह' यथानुकूलं 'यस्य' पर्यायादिसमन्वितस्य यद 'योग्य' समनुरूपं वाङ्गमस्कारादि तत्तस्य, क्रियत इति वाक्यशेषः, अयं गाथासमासार्थः ।। साम्प्रतमवयवार्थ प्रतिपादयन्नाह भाष्यकार:[भा.२०४] परियाय बंभचेरे परिस विनीया सि पुरिस नच्चा वा । कुलकज्जादायत्ता आघवउ गुणागमसुयं वा ।। वृ- 'पर्यायः' ब्रह्मचर्यमुच्यते, तत्प्रभूतं कालमनुपालितं येन, परिषद्विनीता वा-तत्प्रतिबद्धा साधुसंहतिः शोभना 'से' अस्य 'पुरिस नचा व ति पुरुषं ज्ञात्वा वा, अनुस्वारलोपाऽत्र द्रष्टव्यः, कथं ज्ञात्वा ? -कुलकार्यादीन्यनेनायत्तानि, आदिशब्दाद्गणसङ्घकार्यपरिग्रहः, 'आघवउत्ति आख्यातः तस्मिन क्षेत्रे प्रसिद्धस्तद्धलेन तत्रास्यत इति क्षेत्रद्वारार्थः, ‘गुणाऽऽगमसुयं वत्ति गुणाअवमप्रतिजागरणादय इति कालद्वारावयवार्थः, आगमः-सूत्रार्थोभयरूपः, श्रुतं-सूत्रमेव, गुणाश्चाऽऽगमश्च श्रुतंचेत्येकवद्भावस्तद्वाऽस्य विद्यत इत्येवं ज्ञात्वेति गाथार्थः ।। नि.(११२९) एताइंअकुव्वंतो जहारिहं अरिहदेसिए मगे। नभवइपवयणभत्ती अभत्तिमंतादओ दोसा ।। वृ. 'एतानि वाङ्नमस्कारादीनि कषायोत्कटतयाऽकुर्वतः, अनुस्वारोऽत्रालाक्षणिकः, 'यथार्ह' यथायोगमर्हद्दर्शिते मार्गे न भवति प्रवचनभक्तिः, ततः किमित्यत आह-'अभत्तिमंतादओ दोसा' प्राकृतशैल्याऽभक्त्यादयो दोषाः, आदिशब्दात स्वार्थभ्रंशबन्धनादय इति गाथार्थः ।। एवमुद्यतेतरविहारिगते विधौ प्रतिपादिते सत्याह चोदकः- किं नोऽनेन पर्यायाद्यन्वेषणेन?, सर्वथा भावशुद्ध्या कर्मापनयनाय जिनप्रणीतलिङ्गनमनमेव युक्तं, तद्गतगुणविचारस्य निष्फलत्वात् न हि तद्गुणप्रभवा नमस्कर्तुर्निर्जरा, अपित्वात्मीयाध्यात्मशुद्धिप्रभवा, तथाहिनि.(११३०) तित्थयरगुणा पडिमासु नत्थि निस्संसयं वियाणंतो । तित्थयरेत्तिनमंतो सो पावइ निज्जरं विउलं ।। कल Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ३ - [ नि. ११३०] ३५ वृ तीर्थकरस्य गुणा ज्ञानादयस्तीर्थकरणगुणाः ते 'प्रतिमासु' बिम्बलक्षणासु 'नत्थि' न सन्ति ‘निःसंशयं’ संशयरहितं ‘विजानन' अवबुध्यमानः तथाऽपि तीर्थकरोऽयमित्येवं भावशुद्ध्या 'नमन' प्रणमन 'स' प्रणामकर्ता 'प्राप्नोति' आसादयति 'निर्जरां' कर्मक्षयलक्षणां 'विपुलं' विस्तीर्णामिति गाथार्थः । । एष दृष्टान्तः, ,अयमर्थोपनयःनि. (११३१ ) लिंग जिनपन्नत्तं एव नमंतस्स निज्जरा विउला । विगुणविप्पहीणं वंदइ अज्झप्पसोहिए ।। - लिङ्गयते साधुरनेनेति लिङ्ग-रजोहरणादिधरणलक्षणं जिनैः - अर्हदिमः प्रज्ञप्तं प्रणीतम् ' एवं ' यथा प्रतिमा इति ‘नमस्कुर्वतः ' प्रणमतो निर्जरा विपुला, यद्यपि गुणैः- मूलोत्तरगुणैर्विविधम्अनेकधा प्रकर्षेणहीनं-रहितं गुणविप्रहीणं, 'वन्दते' नमस्करोति ‘अध्यात्मशुद्ध्या' चेतःशुद्धयेति गाथार्थः । । इत्थं चोदकेनोक्ते दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोर्वैषम्यमुपदर्शयन्नाचार्य आह नि. ११३२) संता तित्थयरगुणा तित्थयरे तेसिमं तु अज्झप्पं । नय सावज्जा किरिया इयरेसु धुवा समणुमन्ना ।। वृ- 'सन्तः ' विद्यमानाः शोभना वा तीर्थकरस्य गुणास्तीर्थकरगुणा ज्ञानादयः क्व ? - 'तीर्थकरे' अर्हति भगवति इयं च प्रतिमा तस्य भगवतः ‘तेसिमं तु अज्झप्पं ' तेषां नमस्कुर्वतामिदमध्यात्मम्इदं चेतः, तथा न च तासु 'सावद्या' सपापा 'क्रिया' चेष्टा प्रतिमासु, 'इतरेषु' पार्श्वस्थादिषु 'ध्रुवा' अवश्यंभाविनी सावद्या क्रिया प्रणमतः तत्र कित्यित आह- 'समणुमण्णा' समनुज्ञा क्रियासावद्येयुक्तपार्श्वस्थादिप्रणमनात सावद्यक्रियानुमतिरिति हृदयम, अथवा सन्तस्तीर्थकरगुणाः तीर्थकरे तान् वयं प्रणमामः तेषामिदमध्यात्मम इदं चेतः, ततोऽर्हद्गुणाध्यारोपेण चेष्टप्रतिमाप्रणामान्नमस्कर्तुः न च सावद्या क्रिया-परिस्पन्दनलक्षणा, इतरेषु पार्श्वस्थादिषु पूज्यमानेष्वशुभक्रियोपेतत्वात्तेषां नमस्कर्तुर्ध्रुवा समनुज्ञेति गाथार्थः । । पुनरप्याह चोदकः नि. (११३३ ) जह सावज्जा किरिया नत्थि य पडिमासु एवमियराऽवि । तयभावे नत्थि फलं अह होइ अहेउगं होइ ।। वृ- यथा सावद्याक्रिया-सपापा क्रिया 'नास्त्येव' न विद्यत एव प्रतिमासु, एवमितराऽपि - निरवद्याऽपि नास्त्येव, ततश्च 'तदभावे' निरवद्यक्रियाऽभावे नास्ति 'फलं' पुण्यलक्षणम्, अथभवति 'अहेतुकं भवति' निष्कारणं च भवति, प्रणम्यवस्तुगतक्रियाहेतुकत्वा (भावा) त्फलस्येत्यभिप्रायः, अहेतुकत्वे चाकस्मिक कर्मसम्भवान्मोक्षाद्यभाव इति गाथार्थः । । इत्थं चोदकेनोक्ते सत्याहाचार्य:नि. (११३४ ) कामं उभयाभावो तहवि फलं अत्थि मनविसुद्धीए । ती पुण मनविसुद्धीइ कारणं होति पडिमाउ ।। वृ- 'कामम्' अनुमतमिदं, यदुत 'उभयाभावः' सावद्येतरक्रियाऽभावः प्रतिमासु, तथाऽपि 'फलं' पुण्यलक्षणम् 'अस्ति' विद्यते, मनसो विशुद्धिर्मनोविशुद्धिस्तस्या मनोविशुद्धेः सकाशात्, तथाहि - स्वगता मनोविशुद्धिरेव नमस्कर्तुः पुण्यकारणं, न नमस्करणीयवस्तुगता क्रिया, आत्मान्तरे फलाभावात्, यद्येवं कि प्रतिमाभिरिति ?, उच्यते, तस्याः पुनर्मनोविशुद्धेः ‘कारणं' निमित्तं भवन्ति प्रतिमाः, तद्वारेण तस्याः सम्भूतिदर्शनादिति गाथार्थः । आह एवं लिङ्गमपि प्रतिमावन्म-नोविशुद्धिकारणं वत्येवेति उच्यते Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० नि.(११३५) जइविय पडिमाउ जहा मुनिगुणसंकप्पकारणं लिंगं । उभयमवि अस्थि लिंगे न य पडिमासूभयं अस्थि ।। वृ- यद्यपि च प्रतिमा यथा मुनीनां गुणा मुनिगुणा-व्रतादयस्तेषु सङ्कल्पः- अध्यवसायः मुनिगुणसङ्कल्पस्तस्य कारणं-निमित्तं मुनिगुणसङ्कल्पकारणं लिङ्गं' द्रव्यलिङ्गं, तथाऽपि प्रतिमाभिः सह वैधर्म्यमेव, यत उभयमप्यस्ति लिङ्गे-सावद्यकर्म निवद्यकर्मच, तत्र निरवद्यकर्मयुक्त एव यो मुनिगुणसङ्कल्पः स सम्यक्सङ्कल्पः, स एव च पुण्यफलः, यः पुनः सावद्यकर्मयुक्तेऽपि मुनिगुणसङ्कल्पस विपर्याससङ्कल्पः, क्लेशफलश्चासौ, विपर्यासरूपत्वादेव, नचप्रतिमासूभयमस्ति, चेष्टारहि-तत्वात, ततश्च तासु जिनगुणविषयस्य क्लेशफलस्य विपर्याससङ्कल्पस्याभावः, सावद्यकर्मरहितत्वात् प्रतिमानाम् आह-इत्थं तर्हि निरवद्यकर्मरहितत्वात सम्यक्सङ्कल्पस्यापि पुण्यफलस्याभाव एव प्राप्त इति, उच्यते, तस्य तीर्थकरगुणाध्यारोपेण प्रवृत्ते भाव इति गाथार्थः नि.(११३६) नियमा जिनेसु उगुणा पडिमाओ दिस्स जे मने कुणइ । अगुणे उ वियाणंतो कं नमउमने गुणं काउं? ।। वृ- 'नियमादिति नियमेनावश्यंतया 'जिनेष्वेव' तीर्थकरेष्वेव, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, 'गुणाः' ज्ञानादयः, न प्रतिमासु, प्रतिमा दृष्ट्वा तास्वध्यारोपद्वारेण यान ‘मनसि करोति' चेतसि स्थापयति पुनर्नमस्करोति, अत एवासौ तासु शुभः पुण्यफलो जिनगुणसङ्कल्पः, सावद्यकर्मरहितत्वात्, न चायं तासु निरवद्यकर्माभावमात्राद्विपर्याससङ्कल्पः, सावद्यकर्मोपेतवस्तुविषयत्वात्तस्य, ततश्चोभयविकल एवाऽऽकारमात्रतुल्ये कतिपयगुणान्विते चाध्यारोपोऽपि युक्तियुक्तः, 'अगुणे उ' इत्यादि अगुणानेव, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् अविद्यमानगुणानेव 'विजानन' अवबुध्यमानः पार्श्वस्थादीन ‘कं नमउ मने गुणं काउं' कं मनसि गुणं कृत्वा नमस्करोतु तानिति ?, स्यादेतत्अन्यसाधुसम्बन्धिनं तेष्वघ्यारोपद्वारेण मनसि कृत्वा नमस्करोतुं, न, तेषां सावद्यकर्मयुक्तयाऽध्यारोपविषयलक्षणविकलत्वात, अविषये चाध्यारोपं कृत्वः नमस्कुर्वतो दोषदर्शनाद् ।। नि.(११३७) जह वेलंबगलिंगंजाणंतस्स नमओ हवइ दोसो । निद्धंधसमिय नाऊण वंदमाणेधुवो दोसो । वृ- यथा “विडम्बकलिङ्गं' भाण्डादिकृतं 'जानतः' अवबुध्यमानस्य 'नमतः' नमस्कुर्वतः सतोऽस्यभवति दोषः' प्रवचनहीलनादिलक्षणः, 'निद्धन्धसं' प्रवचनोपघातनिरपेक्ष पार्श्वस्थादिकम् 'इय' एवं 'ज्ञात्वा' अवगम्य 'वन्दमाने धुवो दोसो' वन्दति-नमस्कुर्वति सति नमस्कतीर ध्रुवःअवश्यंभावी दोषः-आज्ञाविराधनादिलक्षणः, पाठान्तरं वा-'निद्धंधसंपि नाऊणं वंदमानस्स दोसा उ' इदं प्रकटार्थमेवेति गाथार्थः ।। एवं न लिङ्गमात्रमकारणतोऽवगतसावधक्रियं नमस्क्रियत इति स्थापितं, भावलिङ्गमपि द्रव्यलिङ्गरहितमित्थमेवावगन्तव्यं, भावलिङ्गगमतुद्रव्यलिङ्गं नमस्क्रियते, तस्यैवाभिलषितार्थक्रियाप्रसाधकत्वात रूपकदृष्टान्तश्चात्र, आह चनि. (११३८) रुप्पंटंकं विसमाहयक्खरं नवि रूवओ छेओ । दुण्हपिसमाओगे रूवो छेयत्तणमुवेइ ।। वृ- अत्र तावच्चतुर्भङ्गी-रूपम अशुद्धं टङ्क विषमाहताक्षरमित्येकः, रूपमशुद्धं टकं समाहताक्षरमिति द्वितीयः, रूपंशुद्धं टङ्कविषमाहताक्षरमिति तृतीय, रूपंशुद्धंटकं समाहताक्षरमिति चतुर्थः, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -३- [नि. ११३८] अत्र च रूपकल्पं भावलिङ्गं टङ्ककल्पं द्रव्यलिङ्गम, इह च प्रथमभङ्गतुल्याश्चरकादयः, अशुद्धोभयलिङ्गत्वात्, द्वितीयभङ्गतुल्या पार्श्वस्थादयः, अशुद्धभावलिङ्गत्वात्, तृतीयभङ्गतुल्याः प्रत्येकबुद्धा अन्तर्मुहूर्तमानं कालमगृहीतद्रव्यलिङ्गाः, चतुर्थभङ्गतुल्याः साधवः शीलयुक्ताः गच्छगता निर्गताश्च जिनकल्पिकादयः, यथा रूपको भङ्गत्रयान्तर्गतः ‘अच्छेक' इत्यविकल इति तदर्थक्रियार्थिना नोपादीयते, चतुर्थभङ्गनिरूपित एवोपादीयते, एवं भङ्गत्रयनिदर्शिताः पुरुषा अपि परलोकार्थिनो यतोन नमस्करणीयाः, चरमभङ्गकनिदर्शिता एव नमस्करणीया इतिभावना, अक्षराणि त्वेवं नीयन्ते-रूपं शुद्धाशुद्धभेदं, टकं विषमाहताक्षरंविपर्यस्तनिविष्टाक्षरं, नैव रूपकः छेकः, असांव्यवहारिक इत्यर्थः, द्वयोरपिशुद्धरूपसमाहताक्षरटङ्कयोः समायोगेसतिरूपकश्छेकत्वमुपैतीति गाथार्थः ।। रूपकदृष्टान्ते दान्तिकयोजनां निदर्शयन्नाहनि.(११३९) रुप्पं पत्तेयबुहा टंकं जे लिंगधारिणो समणा । दव्यस्सयभावस्सयछेओ समणो समाओगो ।। वृ-रूपंप्रत्येकबुद्धा इत्यनेन तृतीयभङ्गाक्षेपः,टकं ये लिङ्गधारिणः श्रमणा इत्यनेनतु द्वितीयस्य, अनेनैवाशुद्धशुद्धोभयात्मकस्यापिप्रथमचरमभङ्गद्वयस्येति,तत्र द्रव्यस्य च भावस्य च छेकः श्रमणः समायोगे-समाहताक्षरटङ्कशुद्धरूपकल्पद्रव्यभावलिङ्गसंयोगे शोभनः साधुरिति गाथार्थः ।। व्याख्यातं सप्रपञ्चं वैडूर्यद्वार, ज्ञानद्वारमधुना, इह कश्चिज्ज्ञानमेव प्रधानमपवर्गबीजमिच्छति, यतः किल एवमागमः 'जं अन्नाणी कम्मखवेइ बहुयाहिं वासकोडीहिं । तं नाणी तिहि गुत्तो खवेइ उसासमित्तेणं ।। तथा'सुईजहा ससुत्ता न नासकयवरंमि पडियावि । जीवो तहा ससुत्तो ननस्सइ गओऽविसंसारे ।। तथा_ 'नाणं गिण्हइ नाणं गुणेइ नाणेण कुणइ किच्चाई। .. भवसंसारसमुदं नाणी नाणे ठिओ तरइ ।। तस्माज्ज्ञानमेव प्रधानमपवर्गप्राप्तिकारणम, अतो ज्ञानिन एव कृतिकर्म कार्यम्, आहअनन्तरगाथायामेव द्रव्यभावसमायोगे श्रमण उक्तः तस्य च कृतिकर्म कार्यमित्युक्तं, चरणं च भावो वर्तत इत्युक्ते सत्याहनि. (११४०) कामंचरणंभावोतं पुण नाणसहिओ समाणे । नयनाणं तु न भावो तेन र नाणिं पणिवयामो ।। वृ- 'कामम्' अनुमतमिदं, यदुत ‘चरणं' चारित्रं 'भावः' भावशब्दो भावलिङ्गोपलक्षणार्थः, तत्पुनः 'ज्ञानसहितः' ज्ञानयुक्तः 'समापयति' निष्ठां नयति, यत इदमित्थमासेवनीयमिति ज्ञानादेवावगम्यते, तस्मात्तदेव प्रधानं, न च ज्ञानं तु न भावः, भाव एव, भावलिङ्गान्तर्गतमिति भावना, तेन कारणेनरइति निपातः पूरणार्थः ज्ञानमस्यास्तीतिज्ञानीतंज्ञानिनं प्रणमामः' पूजयाम इतिगाथार्थः ।। यतश्च बाह्यकरणसहितस्याप्यज्ञानिनश्चरणाभाव एवोक्तःनि.(११४१) तम्हा न बज्झकरणंमज्झपमाणं न याविचारितं । नाणंमज्झ पमाणं नाणे अठिअंजओ तित्थं ।। नाणां Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० वृ- तस्मान्न ‘बाह्यकरणं' पिण्डविशुद्धयादिकं मम प्रमाणं, न चापि 'चारित्रं' व्रतक्षणं, तद्ज्ञानाभावे तस्याप्यभवात्, अतोज्ञानं मम प्रमाणं, सति तस्मिन् चरणस्यापिभावात्, ज्ञानेच स्थितं यतस्तीर्थं, तस्यागमरूपत्वादिति गाथार्थः । किं चान्यद्-दर्शनं भाव इष्यते, 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग' इति वचनात्, तच्च दर्शनं द्विधा-अधिगमं नैसर्गिक च, इदमपि च ज्ञानायत्तोदयमेव वर्तते, तथा चाहनि.(११४२) नाऊण य सब्भावं अहिगमसंमंपि होइ जीवस्स । जासरणनिसगुगयाविन निरागमा दिट्ठी ।। वृ. 'ज्ञात्वा च' अवगम्य ‘सद्भाव' सतां भावः सद्भावस्तं, सन्तो जीवादयः, किम ?अधिगमात्-जीवादिपदार्थपरिच्छेदलक्षणात् सम्यक्त्वं-श्रद्धानलक्षणमधिगमसम्यक्त्वम्, इदमधिगमसम्यक्त्वमपि, अपिशब्दाच्चरित्रमपि, “भवति जीवस्य' जायते आत्मन इत्यर्थः नैसर्गिकमाश्रित्याह-जातिस्मरणात सकाशात् निसर्गेण-स्वभावेनोद्गता-सम्भूता जातिस्मरणनिसर्गोगता, असावपि न निरागमा' आगमरहिता 'दृष्टिः'दर्शनं दृष्टिरिति, यतः स्वयम्भूरमणमत्स्यादीनामपि जिनप्रतिमाद्याकारमत्स्यदर्शनाज्जातिमनुस्मृत्य भूतार्थालोचनपरिणाममेव नैसर्गिकसम्यक्त्वमुपजायते, भूतार्थालोचनंचज्ञानंतस्मादिदमपिज्ञानायत्तोदयमितिकृत्वा ज्ञानस्य प्राधान्यात ज्ञानिन एव कृतिकर्म कार्यमिति स्थितम्, अयं गाथार्थः।। इत्थं ज्ञानवादिनोक्ते सत्याहाचार्यःनि.(११४३) नाणं सविसयनिययं न नाणमित्तेण कज्जनिष्फत्ती । मगण्णू दिटुंतो होइ सचिठ्ठो अचिट्ठोय ।। वृ- 'ज्ञान' प्रकान्तं, स्वविषये नियतं स्वविषयनियतं, स्वविषयः पुनरस्य प्रकाशनमेव, यतश्चैवमतः न ज्ञानमात्रेण कार्यनिप्पत्तिः, मात्रशब्दः क्रियाप्रतिषेधवाचकः, अत्रार्थे मार्गज्ञो दृष्टान्तो भवति, ‘सचेष्टः' सव्यापारः ‘अचेष्टश्च' अप्रतिपद्यमानचेष्टश्च, एतदुक्तं भवति-यथा कश्चित्पाटलिपुत्रादिमार्गज्ञो जिगमिषुश्चेष्टदेशप्राप्तिलक्षणं कार्य गमनचेष्टोद्यत एव साधयति, न चेष्टाविकलो भूयसाऽपि कालेन तत्प्रभावादेव, एवं ज्ञानी शिवमार्गमविपरीतमवगच्छन्नपि संयमक्रियोद्यत एव तत्प्राप्तिलक्षणंकार्यसाधयति, नानुद्यतो, ज्ञानप्रभावादेव, तस्मादलं संयमरहितेन ज्ञानेनेति गाथाहृदयार्थः ।। प्रस्तुतार्थप्रतिपादकमेव दृष्टान्तान्तरमभिधित्सुराहनि.(११४४) आउज्जनट्टकुसलावि नट्टिया तंजनंन तोसेइ । जोगं अजुंजमाणी निंदं खिंसंच सा लहइ ।। वृ- आतोद्यानि-मृदङ्गादीनि नृत्तं-करचरणनयनादिपरिस्पन्दविशेषलक्षम आतोद्यैः करणभूतैर्नृत्तम आतोद्यनृत्तं तस्मिन कुशला-निपुणा आतोद्यनृतकुशला, असावपिनर्तकी, अपिशब्दात् रङ्गजनपरिवृत्ताऽपि 'तं जनं' रङ्गजनं 'न तोषयति' न हर्ष नयतीत्यर्थः, किम्भूता सती?'योगमयुञ्जन्ती' कायादिव्यापारमकुर्वती, ततश्चापरितुष्टाद रङ्गजनान्न किञ्चिद् द्रव्यजातं लभत इति गम्यते, अपि तु निन्दां खिंसां च सा लभते रङ्गजनादिति, तत्समक्षमेव या हीलना सा निन्दा, परोक्षे तुसा खिंसेति गाथार्थः । । इत्थं दृष्टान्तमभिधाय दान्तिकयोजनां प्रदर्शयन्नाहनि. (११४५) इय लिंगनाणसहिओ काइयजोगंन मुंज जो उ । Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९ अध्ययनं -३- [नि. ११४५] नलहइस मुक्खसुक्खंलहइय निंदंसपक्खाओ ।। व- 'इय' एवं लिङ्गज्ञानाभ्यां सहितो-यक्तो लिङ्गज्ञानसहितः 'काययोगं' कायव्यापारं 'न युङ्क्ते' न प्रवर्तयति, यस्तु 'न लभते' न प्राप्नोति 'स' इत्थम्भूतः किं ? - ‘मोक्षसौख्यं' सिद्धिसुखमित्यर्थः, लभते तु निन्दां स्वपक्षात, चशब्दात्खिसां च, इह च नर्तकीतुल्यः साधुः, आतोद्यतुल्यं द्रव्यलिङ्गं, नृत्तज्ञानतुल्यं ज्ञानं, योगव्यापारतुल्यं चरणं,रङ्गपरितोषतुल्यः सङ्गपरितोषः, दानलाभतुल्यः सिद्धिसुखलाभः,शेषं सुगम, यत एवमतो ज्ञानचरणसहितस्यैव कृतिकर्म कार्यमिति गाथाभावार्थः । । चरणरहितं ज्ञानमकिञ्चित्करमित्यस्यार्थस्य साधका वहवो दृष्टान्ताः सन्तीति प्रदर्शनाय पुनरपि दृष्टान्तमाहनि. (११४६) जाणंतोऽपि य तरिठं काइयजोगंन मुंजइ नईए । सो वुज्झइसोएणंएवं नाणी चरणहीनो ।। वृ-जानन्नपि च तरीतुं यः ‘काययोगं' कायव्यापार न युङ्क्ते नद्यां स पुमान् ‘उह्यते' ह्रियते 'श्रोतसा' पयःप्रवाहेण, एवं ज्ञानी चरणहीनः संसारनद्यां प्रमादश्रोतसोह्यत इत्युपनयः, तस्माच्चरणविकलस्य ज्ञानस्याकिञ्चित्करत्वादुभययुक्तस्यैव कृतिकर्मकार्यमितिगाथाभिप्रायार्थः ।। एवमसहायज्ञानपक्षे निराकृते ज्ञानचरणोभयपक्षे च समर्थिते सत्यपरस्त्वाहनि. (११४७) गुणाहिए वंदनयं छउमत्थो गुणागुणे अयाणंतो । वंदिज्जा गुणहीनं गुणाहियं वावि वंदावे ।। वृ- इहोत्सर्गतः गुणाधिके साधौ वन्दनं कर्तव्यमिति वाक्यशेषः, अयं चार्थः श्रमणं वन्देतेत्यादिग्रन्थात्सिद्धः, गुणहीने तु प्रतिषेधः पञ्चानां कृतिकर्मेत्यादग्रन्थाद, इदं च गुणाधिकत्वं गुणहीनत्वं च तत्त्वतो दुर्विज्ञेयम्, अतश्छद्मस्थस्तत्त्वतो गुणागुणान् आत्मान्तरवर्तिनः 'अजानन्' अनवगच्छन् किं कुर्यात ?, वन्देत वा गुणहीनं कञ्चित्, गुणाधिकं चापि वन्दापयेत उभयथाऽपि, च दोषः, एकत्रागुणानुज्ञाप्रत्ययः अन्यत्रतुविनयत्यागप्रत्ययः, तस्मात्तूष्णीभाव एव श्रेयान, अलं वन्दनेनेति गाथाभिप्रायः ।। इत्थं चोदकेनोक्ते सति वयवहारनयनतमधिकृत्य गुणाधिकत्वपरिज्ञानकारणानि प्रतिपादयन्नाचार्य आहनि. (११४८) आलएणं विहारेणं ठाणाचंकमणेणय । सक्को सुविहिओ नाउंभासावेणइएणय ।। दृ- आलयः-वसतिः सुप्रमार्जितादिलक्षणाऽथवा स्त्रीपशुपण्डकविवर्जितेति, तेनाऽऽलयेन, नागुणवत एवंविधः खल्वालयो भवति, विहारः-मासकल्पादिस्तेन विहारेण, स्थानम-ऊर्ध्वस्थानं, चङ्क्रमणं-गमनं, स्थानं च चक्रमणं चेत्येकवद्धावस्तेन च, अविरुध्धदेशकायोत्सर्गकरणेन च युगमात्रावनिप्रलोकनपुरस्सराद्धृतगमनेन चेत्यर्थः, शक्यः सुविहितो ज्ञातुं, 'भाषावैनयिकेन च' विनय एव वैनयिकं समालोच्य भाषणेन आचार्यादिविनयकरणेन चेति भावना, नैतान्येवम्भूतानि प्रायशोऽसुविहितानां भवन्तीति गाथार्थः ।। इत्थममिहिते सत्याह चोदकःनि.(११४९) आलएणं विहारेणं ठाणेचंकमणेणय । नसक्को सुविहिओ नाउंभासावेणइएणय ।। वृ- आलयेन विहारेण स्थानचङ्क्रमणेन चेत्यर्थः, न शक्यः सुविहितो ज्ञातुं भाषावैनयिकेन Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० आवश्यक - मूलसूत्रम् - २-३/१० च, उदायिनृपमारकमाथुरकोट्टइल्लादिभिर्व्यभिचारात, तथा च प्रतीतमिदम-असंयता अपि हीनसत्त्वा लब्ध्यादिनिमित्तं संयतवच्चेष्टन्ते, संयता अपि च कारणतोऽसंयतवदिति गाथार्थः । । नि. (११५०) भरो पसन्नचंदो सब्मिंतरबाहिरं उदाहरणं । दोसुप्पत्तिगुणकरं न तेसि बज्झं भवे करणं ।। वृ- भरतः प्रसन्नचन्द्रः साभ्यन्तरबाह्यमुदाहरणम, आभ्यन्तरं भरतः, यतस्तस्य बाह्यकरणरहितस्यापि विभूषितस्यैवाऽऽदर्शनकगृहप्रविष्टस्य विशिष्टभावनापरस्य केवलज्ञानमुत्पन्नं, बाह्यं प्रसन्नचन्द्रः, यतस्तस्योत्कृष्टबाह्यकरणवतोऽप्यन्तःकरणविकलस्याधः सप्तमनरकप्रायोग्यकर्मबन्धो बभूव, तदेवं दोषोत्पत्तिगुणकरं न तयोर्भरतप्रसन्नचन्द्रयोः 'बज्झं भवे करणं' ति छान्दसत्वादभूत्करणं दोषोत्पत्तिकारकं भरतस्य नाभूदशोभनं बाह्यं करणं गुणकारकं प्रसन्नचन्द्रस्य नामूच्छोभनमपीति, तस्मादान्तरमेव करणं प्रधानं, न च तदालयादिनाऽवगन्तुं शक्यते, गुणाधिके च वन्दनमुक्तमिति तूष्णीभाव एव ज्यायान इति स्थितम्, इत्ययं गाथाभिप्रायः । । इत्थं तीर्थाङ्गभूतव्यवहारनयनिरपेक्षं चोदकमवगम्यान्येषां पारलौकिकापायदर्शनायाहाचार्यः नि. (११५१ ) पत्तेयबुद्धकरणे चरणं नासंति जिनवरिंदाणं । आहच्चभावकहणे पंचहि ठाणेहि पासत्था ।। वृ- प्रत्येकबुद्धाः - पूर्वभवाभ्यस्तोभयकरणा भरतादयस्तेषां करणं तस्मिन्नान्तर एव फलसाधके सति मन्दमतयश्चरणं नाशयन्ति जिनवरेन्द्राणां सम्बन्धिभूतमात्मनोऽन्येषां च पाठान्तरं वा 'बोधिं नासिंति जिनवरिंदाणं' कथं ? - 'आहच्चभावकहण' त्ति कादाचित्कभावकथने - बाह्यकरणरहितैरेव भरतादिभिः केवलमुत्पादितमित्यादिलक्षणे, कथं नाशयन्ति ? - पञ्चभिः 'स्थानैः' प्राणातिपातादिभिः पारम्पर्येण करणभूतैः 'पार्श्वस्था' उक्तलक्षणा इति गाथार्थः । । यतश्च नि. (११५२) उम्मग्गदेसनाए चरणं नासिंति जिनवरिंदाणं । वावन्नदंसणा खलु न हु लब्भा तारिसा दहुं ।। वृ- उन्मार्गदेशनया अनयाऽनन्तरामिहितं चरणं नाशयन्ति जिनवरेन्द्राणां सम्बन्धिभूतमात्मनोऽन्येषां च, अतः 'व्यापन्नदर्शनाः खलु' विनष्टसम्यग्दर्शना निश्चयतः, खल्वित्यपिशब्दार्थो निपातः, तस्य च व्यवहितः सम्बन्धस्तमुपरिष्टात् प्रदर्शयिषयामः, 'न हु लब्भा तारिसा दट्टु 'ति नैव कल्पन्ते तादृशा द्रष्टुमपीति, किं पुनर्ज्ञानादिना प्रतिलाभयितुमिति । गतं ज्ञानद्वारम, दर्शनद्वारमधुना, तत्र दर्शननयमतावलम्बी कृतिकर्माधिकार एवावगतज्ञाननयमत इदमाह नि. (११५३) जह नाणेणं न विना चरणं नादंसणिस्स इय नाणं । नय दंसणं न भावो तेन र दिट्ठि पणिवयामो ।। वृ- यथा ज्ञानेन विना न चरणं, किन्तु सहैव, नादर्शनिन एवं ज्ञानं, किन्तु दर्शनिन एव, 'सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानं मिथ्यादृष्टेर्विपर्यास' इति वचनात, तथा न च दर्शनं न भावः, किन्तु भाव एव, भावलिङ्गान्तर्गतभित्यर्थः, तेन कारणेन ज्ञानस्य तद्भावभावित्वाद्दर्शनस्य ज्ञानोपकारकत्वाद रेति प्राग्वत 'दिट्ठि' न्ति प्राकृतशैल्या दर्शनमस्यास्तीति दर्शनी तं दर्शनीतं, 'प्रणमामः' पूजयाम इति । स्यादेतत-सम्यक्त्वज्ञानयोर्युगपद्भावादुपकार्योपकारकभावानुपपत्तिरिति एतच्चासद्, यतःपिसप्पन्नं सम्मत्तं अहिगमं विसोहेह । नि. ( ११५४) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१ अध्ययनं -३- [नि. ११५४] जह कायगमंजणा ईजलदिट्ठीओ विसोहंति ।। वृ- 'युगपदपि' तुल्यकालभपि समुत्पन्नं' सञ्जातंजं सम्यक्त्वं ज्ञानेन सह 'अधिगमं विशोधयति' अधिगम्यन्तेपरिच्छिद्यन्तेपदार्था येन सोऽधिगमः-ज्ञानमेवोच्यते,तमधिगमं विशोधयतिज्ञानं विमलीकरोतीत्यर्थः, अत्रार्थे दृष्टान्तमाह-यथा काचकाञ्जने जलदृष्टी विशोधयत इति, कचको वृक्षस्तस्येदंकाचकं फलम्, अञ्जनं-सौवीरादि, काचकं चाञ्जनंच काचकाञ्चने, अनुस्वारोऽत्रालाक्षणिकः, जलम-उदकं, दृष्टिः-स्वविषये लोचनप्रसारणलक्षणा, जलं च दृष्टिश्चजलदृष्टी ते विशोधयतइतिः । । साम्प्रतमुपन्यस्तदृष्टान्तस्य दान्तिकेनांशतः भावनिकां प्रतिपादयन्नाहनि. (११५५) जह २ सुज्झइसलिलं तह २ रूवाइंपासई ट्ठिी । इय जह जह तत्तरू तह तह तत्तागमो होइ ।। वृ-यथा २ शुद्ध्यति सलिलं काचकफलसंयोगात तथा तथा रूपाणि' तद्गतानि पश्यति द्रष्टा, 'इय' एवं यथा यथा 'तत्त्वरूचिः' सम्यक्त्वलक्षणा, संजायत इति क्रिया, तथा तथा तत्त्वागमः' तत्त्वपरिच्छेदो भवतीति, एवमुपकारकं सम्यक्त्वं ज्ञानस्येति गाथार्थः ।। स्यादेतत्-निश्चयतः कार्यकारणभाव एवोपकार्योपकारकभावः, स चासम्भवी युगपद्भाविनोरिति, अत्रोच्यतेनि. (११५६) कारणकज्जविभागो दीवपगासाण जुगवजम्मेवि । ___ जुगवुप्पन्नपि तहा हेऊ नाणस्स सम्मत्तं ।। वृ- यथेह कारणकार्यविभागो दीपप्रकाशयोः 'युगपज्जन्मन्यपि’ युगपदुत्पादेऽपीत्यर्थः, युगपदुत्पन्नमपि तथा हेतुः' कारणं ज्ञानस्य सम्यक्त्वं, यस्मादेवं तस्मात्सकलगुणमूलत्वादर्शनस्य दर्शनिन एव कृतिकर्म कार्यम्, आत्मनाऽपितत्रैव यत्नः कार्यः, सकलगुणमूलत्वादेवेति, उक्तंच द्वारं मूलं प्रतिष्ठानमाधारो भाजनं निधिः । धर्महतोर्द्विषट्कस्य, सम्यग्दर्शनमिष्यते ।। अयंगाथाभिप्रायार्थः ।। इत्थं नोदकेनोक्ते सत्याहाचार्यःप्र.(१) नाणस्स जइवि हेऊ सविसयनिययं तहावि सम्मत्तं । तम्हा फलसंपत्ती न जुज्जए नाणपक्खेव ।। प्र.(२) जह तिक्खरुविनरो गंतुं देसंतरं नयविहूणो । पावेइनतं देसं नयजुत्तो चेव पाउणइ ।। प्र.(३) इय नाणचरणहीणो सम्मदिट्टीविमुक्खदेसंतु | पाउणइ नेय नाणाइसंजुओ चेव पाउणइ ।। वृ- इदमन्यकर्तृकं गाथात्रयं सोपयोगमितिकृत्वा व्याख्यायते, ज्ञानस्य यद्यपि 'हेतुः' कारणं सम्यक्त्वमितियोगः,अपिशब्दोऽभ्युपगमवादसंसूचकः, अभ्युपगम्यापि ब्रूमः तत्त्वतस्तु कारणमेव न भवति, उभयोरपि विशिष्टक्षयोपशमकार्यत्वात्, स्वविषयनियतमितिकृत्वा, स्वविषयश्चास्य तत्त्वेषुरुचिरेव, तथाऽपि, 'तस्मात्' सम्यक्त्वात् ‘फलसंपत्ती न जुज्जए' फलसम्प्राप्तिर्न युज्यते, मोक्षसुखप्राप्तिर्न घटत इत्यर्थः, स्वविषयनियतत्वादेव, असहायत्वादित्यर्थः, ज्ञानपक्ष इव, अनेन तत्प्रतिपादितसकलदृष्टान्तसङ्गहमाह-यथा ज्ञानपक्षे मार्गज्ञादिभिर्दष्टान्तैरसहायस्यज्ञानस्य एहिकामुष्मिकफलासाधकत्वमुक्तम्, एवमत्रापिदर्शनाभिलापेन द्रष्टव्यं, दिमात्रंतु प्रदर्श्यते-यथा ___ Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " आवश्यक - मूलसूत्रम् - २-३ /१० 'तीक्ष्णरुचिरपि नरः' तीव्र श्रद्धोऽपि पुरुषः क्व ? - गन्तुं देशान्तरं देशान्तरगमन इत्यर्थः, 'नयनविहीनो' ज्ञानगमनक्रियालक्षणनयशून्य इत्यर्थः प्राप्नोति न तं देशंगन्तुमिष्टं तद्विषय श्रद्धायुक्तोऽपि, नययुक्त एव प्राप्नोति, ‘इय' एवं ज्ञानचरणरहितः सम्यग्दृष्टिरति तत्त्वश्रद्धानयुक्तोऽपि मोक्षदेशं तु न प्राप्नोति, नैव सम्यक्त्वप्रभावादेव, किन्तु ज्ञानादिसंयुक्त एव प्राप्नोति, तस्माश्चितयं प्रधानम, अतस्त्रितययुक्तस्यैव कृतिकर्म कार्य, त्रितयं चाऽऽत्मनाऽऽसेवनीयं, 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग' इति वचनादयं गाथात्रितयार्थः एवमपि तत्त्वे समाख्याते ये खल्वधर्ममूयिष्ठा यानि चासदालम्बनानि प्रतिपादयन्ति तदमिधित्सुराह नि. (११५७ ) ४२ धम्मनियत्तमया परलोगपरम्मुहा विसयगिद्धा । चरणकरणे असत्ता सेणियरायं ववइसंति ।। - वृ- धर्मः - चारित्रधर्मः परिगृह्यते तस्मान्निवृत्ता मतिर्येषां ते धर्मनिवृत्तमतयः, परः प्रधानो लोकः परलोको - मोक्षस्तत्पराङ्कखाः 'विषयगृद्धाः शब्दादिविषयानुरक्ताः, ते एवम्भूताश्चरणकरणे 'अशक्ताः' असमर्थाः सन्तः श्रेणिकराजं व्यपदिशन्त्यालम्बनमिति गाथार्थः । । कथं ? - नि. (११५८) न सेणिओ आसि तथा बहुस्सुओ, न यावि पन्नत्तिधरो न वायगो । सो आगमिस्साइ जिनो भविस्सइ, समिक्ख पन्नाइ वरं खु दंसणं ।। वृ- न 'श्रेणिकः' नरपतिरासीत 'तदा' तस्मिन काले 'बहुश्रुतः' बह्वागमः महाकल्पादिश्रुतधर इत्यर्थः, ‘न चापि प्रज्ञप्तिधरः' न चापि भगवतीवेत्ता 'न वाचकः' न पूर्वधरः, तथाऽप्यसावसहायदर्शनप्रभावादेव 'आगमिस्साए ' त्ति आयत्यामागामिनि काले 'जिनो भविष्यति' तीर्थकरो भविष्यति, यतश्चैवमतः ‘समीक्ष्य' दृष्ट्वा 'प्रज्ञया' बुद्ध्या दर्शनविपाकं तीर्थकराख्यफलप्रसाधकं 'वरं खु दंसण' न्ति खुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् वरं दर्शनमेवाङ्गीकृतमिति वाक्यशेषः, । । किंच शक्य एवोपाये प्रेक्षावतः प्रवृत्तिर्युज्यते, न पुनरशक्ये शिरः शूलशमनाय तक्षकफणालङ्कारग्रहणकल्पे चारित्रे, चारित्रं च तत्त्वतः मोक्षोपायत्वे सत्यप्यशक्यासेवनं, सूक्ष्मापराधेऽपि अनुपयुक्तगमनागमनादिभिर्विराघ्यमनत्वादायासरूपत्वाच्च, नियमेन च छद्मस्थस्य तद्भ्रंश उपजायते सर्वस्यैवातःभट्टेण चरित्ताओ सुयरं दंसणं गहेयव्वं । सिज्झति चरणरहिया दंसणरहिया न सिज्झंति ।। नि. (११५९ ) वृ- 'भ्रष्टेन' च्युतेन, कुतः ? - चारित्रात्, सुतरां दर्शनं ग्रहीतव्यं, पुनर्बोधिलाभानुबन्धिशक्यमोक्षोपायत्वात, तथा च - सिद्ध्यन्ति चरणरहिताः प्राणिनः - दीक्षाप्रवृत्त्यनन्तरमृतान्तकृत्केवलिनः, दर्शनरहितास्तु न सिद्ध्यन्ति, अतो दर्शनमेव प्रधानं सिद्धिकारणं, तद्भावभावित्वादित्ययं गाथार्थः । । इत्थं चोदकाभिप्राय उक्तः, साम्प्रतमसहायदर्शनपक्षे दोषा उच्यन्ते, यदुक्तं'न श्रेणिक आसीत्तदा बहुश्रुत' इत्यादि, तन्न, तत एवासौ नरकमगमत, असहायदर्शनयुक्तत्वात्, अन्येऽप्येवंविधा दशारसिंहादयो नरकमेव गता इति, आह च नि. (११६० ) दसारसीहस्स य सेणियस्सा, पेढालपुत्तस्स य सच्चइस्स । अनुत्तरा दंसणसंपया तया, विना चरित्तेणऽहरं गइं गया || - वृ- 'दशारसिंहस्य' अरिष्ठनेमिपितृव्यपुत्रस्य 'श्रेणिकस्य च ' प्रसेनजित्पुत्रस्य पेढालपुत्रस्य च सत्यकि नः 'अनुत्तरां प्रधाना क्षायिकेति यदुक्तं भवति, का ? - दर्शनसम्पत् 'तदा' तस्मिन् काले, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -३- [नि. ११६१] तथाऽपि विना चारित्रेण 'अधरां गतिंगता' नरकगतिप्राप्ता इति वृत्तार्थः ।। किं चनि.(११६१) सव्वाओवि गईओ अविरहिया नाणदंसणधरेहिं । तामा कासिपमायं नाणेण चरित्तरहिएणं ।। वृ-'सर्वा अपि' नारकतिर्यग्नरामरगतयः ‘अविरहिताः' अविमुक्ताः कैः ?-ज्ञानदर्शनधरैस्सत्त्वैः, यतः-सर्वास्वेव सम्यक्त्वश्रुतसामायिकद्वयमस्त्येव, न च नरकगतिव्यतिरेकेणान्यासु मुक्तिः , चारित्राभावात्, तस्माच्चारित्रमेवप्रधानं मुक्तिकारणं, तद्भावभावित्वादिति, यस्मादेवं तंमा कासि पमायं तितत-तस्मान्माकार्षीः प्रमादं, ज्ञानेन चारित्ररहितेन, तस्येष्टफलासाधकत्वात्, ज्ञानग्रहणं च दर्शनोपलक्षणार्थमिति गाथार्थः ।। इतश्च चारित्रमेव प्रधानं, नियमेन चारित्रयुक्त एव सम्यक्त्वसद्भावाद्, आह चनि.(११६२) सम्मत्तं अचरित्तस्स हुज्ज भयणाइ नियमसो नत्थि । जो पुणचरित्तजुत्तो तस्स उ नियमेन सम्मत्तं ।। वृ. 'सम्यक्त्वं' प्राग्वर्णितस्वरूपम 'अचारित्रस्य' चारित्ररहितस्य प्राणिनो भवेत 'भजनया' विकल्पनया-कदाचिद्भवति कदाचिन्न भवति, नियमशो नास्ति' नियमेन न विद्यते, प्रभूतानां चारित्ररहितानां मिथ्यादृष्टित्वात्, यः पुनश्चारित्रयुक्तः सत्त्वस्तस्यैव, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, 'नियमेन' अवश्यंतयासम्यक्त्वम्, अतः सम्यक्त्वस्यापि नियमतश्चारित्रयुक्तएवभावात्प्राधान्यमिति गाथार्थः ।। किंचनि.(११६३) जिनवयणबाहिरा भावनाहिं उव्वट्टणं अयाणंता । नेरइयतिरियएगिदिएहि जह सिज्झई जीवो ।। वृ- 'जिनवचनबाह्या' यथावस्थितागमपरिज्ञानरहिताः प्रत्येकं ज्ञानदर्शननयावलम्बिनः 'भावनाहिंति उक्तेन न्यायेन ज्ञानदर्शनभावनाभ्यां सकाशात्, मोक्षमिच्छन्तीति वाक्यशेषः, 'उद्वर्तनामजानानाः' नारकतिर्यगेकेन्द्रियेभ्यो यथा सिद्ध्यति जीवस्तथोद्वर्तनामजानानाइतियोगः, इयमत्र भावना-ज्ञानदर्शनभावेऽपि न नारकादिभ्योऽनन्तरं मनुष्भावमप्राप्य सिद्ध्यति कश्चित्, चरणाभावात्, तेनानयोः केवलयोरहेतुत्वं मोक्षं प्रति, तेभ्य एवैकेन्द्रिययेभ्यश्च ज्ञानादिरहितेभ्योऽप्युवृत्ता मनुष्यत्वमपि प्राप्य चारित्रपरिणामयुक्त एव सिद्धयति, नायुक्तोऽकर्मभूमिकादिः, अत इयमुद्वर्तना कारणवैकल्यं सूचयतीति गाथार्थः ।। पुनरपि चारित्रपक्षमेव समर्थयन्नाहनि.(११६४) सुट्टवि सम्मबिट्ठी न सिज्झचरणकरणपरिहीनो । जंचेव सिद्धिमूलं मूढोतंचेव नासेइ ।। वृ- ‘सुष्ठ्वपि' अतिशयेनापि सम्यगदृष्टिर्न सिद्धयति, किम्भूतः ?-चरणकरणपरिहीनः, तद्वादमेव च समर्थयन्, किमिति ?- 'यदेव सिद्धिमूलं' यदेव मोक्षकारणं सम्यक्त्वं मूढस्तदेव नाशयति, केवलतद्वादसमर्थनेन, 'एकंपि असद्दहंतो मिच्छं'ति वचनात्, अथवा सुष्ठ्वपि सम्यग्दृष्टिः क्षायिकसम्यग्दृष्टिरपीत्यर्थः, न सिद्ध्यति चरणकरणपरिहीणः श्रेणिकादिवत, किमिति ?-यदेव सिद्धिमूलं-चरणकरणं मूढस्तदेव नाशयत्यनासेवनयेति गाथार्थः ।। किंच-अयं केवलदर्शनपक्षो न भवत्येवागमविदः सुसाधोः कस्य तर्हि भवति?, अत आह नि.(११६५) दंसणपक्खो सावय चरित्तभट्टे य मंदधम्मेय । Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ दंसणचरित्तपक्खो समणे परलोकंखिम्मि ।। वृ- दर्शनपक्ष: 'श्रावके ' अप्रत्याख्यानकषायोदयवति भवति 'चारित्रभ्रष्टे च ' कस्मिश्चिंदव्यवस्थितपुराणे 'मन्दधर्मे च पार्श्वस्थादौ, दर्शनचारित्रपक्षः श्रमणे भवति, किम्भूते ? - परलोकाकाङ्क्षिणि, सुसाधावित्यर्थः, प्राकृतशैल्या चेह सप्तमी षष्ठ्यर्थ एव द्रष्टव्या, दर्शनग्रहणाश्च ज्ञानमपि गृहीतमेव द्रष्टव्यम्, अतो दर्शनादिपक्षस्त्रिरूपो वेदितव्य इति गाथार्थः । । अपरस्त्वाहयद्येवं बह्वीभिरुपपत्तिभिश्चारित्रं प्रधानमुपवर्ण्यते भवता ततस्तदेवास्तु, अलं ज्ञानदर्शनाभ्यामिति, न तस्यैव तद्व्यतिरेकेणासम्भवाद, आह नि. (११६६ ) आवश्यक - मूलसूत्रम् -२- ३/१० पारंपरप्पसिद्धी दंसणनाणेहिं होइ चरणस्स । पारंपरप्पसिद्धी जह होइ तहऽन्नपाणाणं ।। वृ- पारम्पर्येण प्रसिद्धिः पारम्पर्यप्रसिद्धिः - स्वरूपसत्ता, एतदुक्तं भवति - दर्शनाज्ज्ञानं, ज्ञानाच्चारित्रम्, एवं पारम्पर्येण चरणस्वरूपसत्ता, सा दर्शनज्ञानाभ्यां सकाशाद्भवति चरणस्य, अतस्तद्भावभावित्वाच्चरणस्य त्रितयमप्यस्तु, लौकिकं न्यायमाह - पारम्पर्यप्रसिद्धिर्यथा भवति तथाऽन्नपानयोर्लोकेऽपि प्रतीतैवेति क्रिया, तथा चान्नार्थी स्थालीन्धनाद्यपि गृह्णाति पानार्थी च द्राक्षाद्यपि, अतस्त्रितयमपि प्रधानमिति गाथार्थः । । आह-यद्येवमतस्तुल्यबलत्वे सति ज्ञानादीनां किमित्यास्थानपक्षपातमाश्रित्य चारित्रं प्रशस्यते भवतेति ?, . अत्रोच्यते नि. (११६७ ) जहां दंसणनाणा संपुण्णफलं न दिंति पत्तेयं । चारितया दिंति उ विसिस्सए तेन चारितं ।। वृ- यस्माद्दर्शनज्ञाने 'सम्पूर्णफलं' मोक्षलक्षणं 'न ददतः' न प्रयच्छतः प्रत्येकः, चारित्रयुक्ते दत्ते एव, विशेष्यते तेन चारित्रं, तस्मिन्सति फलभावादिति गाथार्थः । । आह-विशिष्यतां चारित्रं, किन्तु नि. (११६८) उज्जममाणस्स गुणा जह हुंति ससत्तिओ तवसुएसुं । एमेव जहासत्ती संजममाणे कहं न गुणा ? ।। वृ- 'उज्जममाणस्स 'त्ति उद्यच्छतः उद्यमं कुर्वतः साधोः, क्व ? - तपः श्रुतयोरिति योगः, 'गुणाः' तपोज्ञानावाप्तिनिर्जरादयो यथा भवन्ति 'स्वशक्तितः' स्वशक्त्योद्यच्छतः, एवमेव 'यथाशक्ति' शक्त्यनुरूपमित्यर्थः, 'संजममाणे कहंन गुण' त्ति संयच्छमाने-संयमं पृथिव्यादिसंरक्षणादिलक्षणं कुर्वति सति साधौ कथं न गुणाः ?, गुणा एवेत्यर्थः, अथवा कथं न गुणा येनाविकलसंयमानुष्ठानरहितो विराधकः प्रतिपद्यत इति ?, अत्रोच्यते नि. (११६९ ) - अनिगूहंतो विरियं न विराहेइ चरणं तवसुएसुं । जइ संजमेऽवि विरियं न निगूहिज्जा न हाविज्जा ।। वृ- 'अनिगूहन वीर्यं' प्रकटयन् सामर्थ्यं यथाशक्त्या, क्व ? - तपः श्रुतयोरिति योगः, किं ? न विराधयति चरणं' न खण्डयति चारित्रं ?, यदि 'संयमेऽपि' पृथिव्यादिसंरक्षणादिलक्षणे 'वीर्यं' सामर्थ्यमुपयोगादिरूपतया 'न निगूहयेत्' न प्रच्छादयेन्मातृस्थानेन 'न हाविज्ज' त्ति ततो न हापयेत् संयमं न खण्डेत, स्यादेव संयमगुणा इति गाथार्थः ।। नि. ( ११७० ) संजमजोएसु सयाजे पुण संतविरियावि सीयंति । Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५ अध्ययनं -३- [नि. ११७०] कहते विसुद्धचरणा बाहिरकरणालसा हुँति ।। वृ-'संयमयोगेषु पृथिव्यादिसंरक्षणादिव्यापारेषु 'सदा' सर्वकालं ये पुनःप्राणिनः ‘संतविरियावि सीयंति'त्ति विद्यमानसामर्थ्याअपिनोत्सहन्ते, कथं ते विशुद्धचरणा भवन्तीतियोगः?, नैवेत्यर्थः, बाह्यकरणालसाः सन्तः-प्रत्युपेक्षणादिबाह्यचेष्टारहिता इति गाथार्थः ।। आह-ये पुनरालम्बनमाश्रित्य बाह्यकरणालसा भवन्तितेषु का वार्तेति?, उच्यतेनि.(११७१) आलंबनेन केणइजे मन्ने संयमंपमायति । नहुतं होइ पमाणं भूयत्थगवेसणंकुज्जा ।। वृ- आलम्ब्यत इत्यालम्बनं-प्रपततां साधारणस्थानं तेनालम्बनेन 'केनचित' अव्यवच्छित्यादिना ये प्राणिनः ‘मन्य' इति एवमहंमन्ये 'संयमम' उक्तलक्षणं प्रमादयन्ति' परित्यजन्ति, 'न हुतं होइ पमाणं' नैव तदालम्बनमात्रं भवति प्रमाणम्-आदेयं, किन्तु ? 'भूतार्थगवेषणं कुर्यात्' तत्त्वार्थान्वेषणं कुर्यात-किमिदं पुष्टमालम्बनम् ? आहोस्विन्नेति, यद्यपुष्टमविशुद्धचरणा एव ते, अथ पुष्टं विशुद्धचरणा इति गाथार्थः ।। अपरस्त्वाह-आलम्बनात्को विशेष उपजायते ? येन विशुद्धचरणा भवन्तीतिः अत्रदष्टान्तमाहनि. (११७२) सालंबणो पडतो अप्पाणं दुग्गमेऽपिधारेइ । इय सालंबणसेवा धारेइजइंअसढभावं ।। वृ- इहालम्बनं द्विविधं भवति-द्रव्यालम्बनं भावालम्बनं च, द्रव्यालम्बनं गर्तादौ प्रपतता यदालम्ब्यते द्रव्यं, तदपि द्विविधम्-पुष्टमपुष्टं च, तत्रापुष्टं दुर्बलं कुशवच्चकादि पुष्टं तु बलवत्कठिनवल्यादि, भावालम्बनमपिपुष्टापुष्टभेदेन द्विधैव, तत्रापुष्टं ज्ञानाद्यपकारकं, तद्विपरीतं तुपुष्टमिति, तच्चेदं 'काहं अछित्तिं अदुवा अहीहं, तवोवहाणेसु य उज्जमिस्सं । गणंव नीइ वहुसारविस्सं, सालंबसेवी समुवेइ मुक्खं ।।" तदेवं व्यवस्थिते सतिसहालम्बनेन वर्तत इति सालम्बनः, असौ पतन्नपि आत्मानं 'दुर्गमेऽपि' गर्तादौ धारयति, पुष्टालम्बनप्रभावादिति, 'इय' एवं सेवनसेवा प्रतिसेवनेत्यर्थः, सालम्बना चासौ सेवा च सालम्बनसेवा सा संसारगर्ते प्रपतन्तं धारयति यतिमशठभावं-मातृस्थानरहितीमत्येष गुण इतिगाथार्थः ।। साम्प्रतं सिसाधयिषितार्थव्यतिरेकं दर्शयन्नाहनि. (११७३) आलंबणहीनो पुण निवडइ खलिओ अहे दुरुत्तारे । इय निक्कारणसेवी पडइभवोहे अगाहमि ।। वृ-आलम्बनहीनः पुनर्निपतति स्खलितः, क्व ?- अहे दुरुत्तारे'त्ति गर्तायां दुरुत्तारायाम, ‘इय' एवं 'निष्कारणसेवी' साधुः पुष्टालम्बनरहित इत्यर्थः, पततिभवौघे अगाधे' पततिभवगर्तायामगाधायाम्, अगाधत्वं पुनरस्या दुःखेनोत्तारणसम्भवादिति गाथार्थः ।। गतं सप्रसङ्ग दर्शनद्वारम्, इदानीं 'नियावासे'त्ति अस्यावसरः, अस्य च सम्बन्धो व्याख्यात एव गाथाक्षरगमनिकायां, स एव लेशतः स्मार्यते-इह यथा चरणविकला असहायज्ञानदर्शनपक्षमालम्बन्ति एवं नित्यवासाद्यपि, नि.(११७४) जे जत्थ जया भग्गा ओगासं ते परं अविंदंता । गंतुंतत्थऽचयंता इमं पहाणंति घोसंति ।। Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० _वृ-'ये' साधवः शीतलविहारिणः ‘यत्र' अनित्यवासादौ ‘यदा' यस्मिन काले 'भग्ना' निर्विण्णाः 'अवकाशं' स्थानंते ‘परमं' अन्यत अविंदंत'त्तिअलभमानागन्तुं तत्र' शोभने स्थाने अशक्नुवन्तः किं कुर्वन्ति?- ‘इमं पहाणंतिघोसन्ति'त्तियदस्माभिरङ्गीकृतं साम्प्रतंकालमाश्रित्येदमेव प्रधानमित्येवं घोषयन्ति, दिलुतो इत्थ सत्येणं-जहा कोइ सत्थोपविरलोदगरुक्खच्छायमद्धाणं पवण्णो, तत्थ केइ पुरिसा परिस्संता पविरलासु छायासु जेहिं तेहिं वा पाणिएहिं पडिबद्धा अच्छंति, अन्ने य सद्दाविंतिएह इमचेव पहाणंति, तंमि सत्थे केइतेसिंपडिसुणंति, केइ न सुणंति, जे सुणिंतिते छुहातण्हाइयाणं दुक्खाणं आभागी जाया, जेनसुणंतिते खिप्पमेव अपडिबद्धा अद्धाणसीसंगंतुंउदयस्ससीयलस्स छायाणंच आभागी जाया । जहा तेपुरिसा विसीयंतितहा पासत्था, जहाते निच्छिण्णा तहा सुसाहू । अयं गाथार्थः ।। साम्प्रतं यदक्तमिदंप्रधानमिति घोषयन्ति तदर्शयतिनि. (११७५) नीयावासविहारं चेइयभत्तिं च अज्जियालाभं । विगईसय पडिबंधं निहोसंचोइया बिंति ।। वृ- नित्यवासेन विहारं, नित्यवासकल्पमित्यर्थः, चैत्येषु भक्तिश्चैत्यभक्तिस्तां च, चशब्दात्कुलकार्यादिपरिग्रहः, आर्यिकाभ्यो लाभस्तं, क्षीराद्या विगतयोऽभिधीयत्ने तासु विगतिषु च प्रतिबन्धम्' आसङ्गं निर्दोषं चोदिताः अन्येनोद्यतविहारिणा 'ब्रुवते' भणन्तीतिगाथार्थः ।। तत्र नित्यावासविहारे सदोषं चोदिताः सन्तस्तदा कथं वा निर्दोषं ब्रुवत इत्याहनि. (११७६) जाहेवि य परितंता गामागरनगरपट्टणमडंता । तो केइ नीयवासी संगमथेरं ववइसंति ।। वृ-यदाऽपि च ‘परितान्ताः' सर्वथा श्रान्ता इत्यर्थः, किं कुर्वन्तः सन्तः ?-ग्रामाकरनगरपत्तनान्यटन्तस्सन्तः, ग्रामादीनां स्वरूपं प्रसिद्धमेव, अतः ‘केचन' नष्टनाशका नित्यवासिनः, न तु सर्व एव, किं ?-सङ्गमस्थविरमाचार्ये व्यपदिशन्त्यालम्बनत्वेन इति गाथार्थः ।। कथं ?नि.(११७७) संगमथेरायरिओ सुटु तवस्सी तहेव गीयत्थो । पेहित्ता गुणदोसनीयावासे पवत्तो उ ।। वृ-निगदसिद्धा, कः पुनः सङ्गमस्थविर इत्यत्र कथानकं-कोइल्लनयरे संगमथेरा, दुब्भिक्खे तेन्न साहुणो विसज्जिया, ते तं नयरं नव भागे काऊण जंधाबलपरिहीणा विहरंति, नयरदेवया किर तेसिं उवसंता, तेसिं सीसो दत्तो नाम अहिंडओ चिरेण कालेणोदंतवाहगो आगओ, सो तेसिं पडिस्सए पविसइ निययावासित्ति काउं, भिक्खवेलाए उग्गाहियं हिंडताणंसंकिलिस्सइ-कोडोऽयं सङ्ककुलाणि न दाएइत्ति, एगत्थ सेट्ठियाकुले रोवणियाए गहियओ दारओ, छम्मासा रोवंतगस्स, आयरिएहिं चप्पुडिया कया-मारोव, वाणमंतरीए मुक्को, तेहिं तुडेहिं पडिलाहिया जधिच्छिएण, सो विसज्जिओ, एतानि तानि कुलानित्ति, आयरिया सुइरं हिंडिऊण अंतं पंतं गहाय आगया, समुद्दिट्ठा, आवस्सयआलोयणाए आयरियाभणंति-आलोएहि, सोभणइ-तुब्भेहिं समं हिंडिओत्ति,तेभणंतिधाइपिंडो ते भुत्तोत्ति, भणइ-अइसुहुभाणित्ति, बइट्टो, देवयाए अड्डत्ते वासं अंधयारं च विउव्वियं एस हीलेइत्ति, आयरिएहि भणिओ-अतीहि, सोभणइ-अंधयारोत्ति, आयरिएहिं, अंगुली पदाइया, सा पज्जलिया, आउट्टो आलोएइ, आयरियावि नव भागे परिकहंति, एवमयं पुट्ठालंबणो न होइ सव्वेसिंमंदधम्माणमालंबणन्ति ।। आह च Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ३ - [ नि. ११७८ ] नि. (११७८ ) ओमे सीसपवासं अप्पडिबंधं अजंगमत्तं च । न गति एगखित्ते गति वासं निययवासी ।। वृ- 'ओमे' दुर्भिक्षे 'शिष्यप्रवासं' शिष्यगमनं, तथा तस्यैव 'अप्रतिबन्धम्' अनभिष्वङ्गम् 'अजङ्गमत्वं' वृद्धत्वं च, चशब्दात्तत्रैव क्षेत्रे विभागभजनं च, इदमालम्बनजालं 'न गणयन्ति' न प्रेक्षन्ते, नालोचयन्तीत्यर्थः, किन्तु एकक्षेत्रे गणयन्ति वासं 'नित्यवासिनः' मन्दधिय इति गाथार्थः । । नित्यावासविहारद्वारं गतं. चैत्यभक्तिद्वारमधुना नि. (११७९) चेइयकुलगणसंघे अन्नं वा किंचि काउ निस्साणं । अहवावि अज्जवयरं तो सेवंती अकरणिज्जं । । ४७ वृ चैत्यकुलगणसङ्घान्, अन्यद्वा 'किञ्चिद्' अपुष्टमव्यवच्छित्त्यादि कृत्वा निश्रां' कृत्वाऽऽलम्बनमित्यर्थः, कथं ? - नास्ति कश्चिदिह चैत्यादिप्रतिजागरकः अतोऽस्माभिरसंयमोऽङ्गीकृतः, मा भूश्चैत्यादिव्यवच्छेद इति, अथवाऽप्यार्यवैरं कृत्वा निश्रां ततः सेवन्ते 'अकृत्यम्’ असंयमं मन्दधर्माण इति गाथार्थः । । नि. (११८० ) चेइयपूया किं वयरसामिणा मुणियपुव्वसारेणं । न या पुरियाइ ? तओ मुक्खंगं सावि साहूणं ।। वृ- अक्षरार्थः सुगमः, भावार्थ: कथानकादवसेयः, तच्चाधः कथितमेव, वैरस्वामिनमालम्बनं कुर्वाणा इदं नेक्षन्ते मन्दधियः, किमित्याह नि. (११८१ ) ओहावणं परेसिं सतित्थउब्भावणं च वच्छल्लं । न गणंति गणेमाणा पुव्युच्चियपुप्फमहिमं च ।। वृ- ‘अपभ्राजनां’लाञ्छनां ‘परेषां' शाक्यादीनां स्वतीर्थोद्भावनां च दिव्यपूजाकरणेन तथा ‘वात्सल्य' श्रावकाणां, एतन्न गणयन्त्यालम्बनानि गणयन्तः सन्तः, तथा पूर्वावचितपुष्पमहिमानं च न गणयन्तीति पूर्वावचितैः प्रागृहीतैः पुष्पैः कुसुमैर्महिमा यात्रा तामिति गाथार्थः । । चैत्यभक्तिद्वारं गतम्, अधुनाऽऽर्यिकालाभद्वारं, तत्रेयं गाथानि. (११८२ ) अज्जियलाभे गिद्धा सएण लाभेण जे असंतुट्ठा । भिक्खायरियाभग्गा अन्नियपुत्तं ववइसंति ।। वृ- आर्यिकाभ्यो लाभ आर्यिकालाभस्तस्मिन ‘गृद्धाः' आसक्ताः 'स्वकीयेन' आत्मीयेन लाभेन सन्तुष्टा मन्दधर्माणः भिक्षाचर्यया भग्ना भिक्षाचर्याभग्नाः, भिक्षाटनेन निर्विण्णा इत्यर्थः, ते हि सुसाधुना चोदिताः सन्तोऽभक्ष्योऽयं तपस्विनामिति 'अन्निकापुत्रम्' आचार्यं व्यपदिशन्त्यालम्बनत्वेनेति गाथार्थः । । कथम् ? - - नि. (११८३) अन्नियपुत्तायरिओ भत्तं पानं च पुप्फचूलाए । उवनीयं भुंजतो तेन्नेव भवेन अंतगडो ।। वृ- अक्षरार्थो निगदसिद्धः, भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्च योगसङ्ग्रहेषु वक्ष्यते । ते च मन्दमतय इदमालम्बनं कुर्वन्तः सन्तः इदमपरं नेक्षन्ते, किम ?, अत आह नि. ( ११८४) यसीसगणं ओमे भिक्खायरिया अपच्चलं थेरं । गति सहावि सढा अज्जियलाहं गवेसंता ।। Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० _वृ- गतः शिष्यगणोऽस्येति समासस्तम 'ओमे' दुर्भिक्षे भिक्षाचर्यायाम् अपच्चलः- असमर्थः भिक्षाचर्याऽपच्चलस्तं 'स्थाविरं' वृद्धम् एवंगुणयुक्तं 'नगणयन्ति' नालोचयन्ति ‘सहावि' समर्थाः, अपिशब्दात्सहायादिगुणयुक्ता अपि, शठा-मायाविनः आर्यिकालाभं 'गवेसंति'त्ति अन्विषन्त इति गाथार्थः । । गतमार्यिकालाभद्वारं विगतिद्वारमधुना, तत्रेयं गाथानि.(११८५) भत्तं वा पानं वा भुत्तुणं लावलवियमविसुद्धं । तो अवज्जपडिच्छन्ना उदायनरिसिं ववइसति ।। वृ- 'भक्तं वा' ओदनादि 'पानं वा' द्राक्षापानादि भुक्त्वा' उपभुज्य ‘लावलवियन्तिलौल्योपेतम् ‘अविशुद्ध' विगतिसम्पर्कदोषात, तथा च-निष्कारणे प्रतिषिद्ध एव विगतिपरिभोगः, उक्तंच “विगईविगईभीओ विगइगयं जो उभुंजए साहू । विगई विगइसहावा विगई विगइंबला नेह ।।''त्ति, ततः केनचित्साधुना चोदिताः सन्तः ‘अवधप्रतिच्छन्नाः' पापप्रच्छादिताः ‘उदायनरिसिं' उदायनऋषिं व्यपदिशन्त्यालम्बनत्वेनेति गाथार्थः । अत्र कथानकं- वीतभए नयरे उदायनो राया जाव पव्वइओ, तस्स भिक्खाहारस्स वाही जाओ, सो विज्जेहिं भणिओ-दधिना भुंजइ, सो किर भट्टारओ वइयाएसु अच्छिओ, अन्नया वीयभयंगओ, तत्थ तस्स भगिणिज्जो केसी राया, तेन्नं चेव रज्जे ठाविओ, केसीकुमारोऽमच्चेहिं भणिओ-एस परीसहपराजिओ रज्जं मग्गइ, सो भणइ-देमि, तेभणंति-न एस रायधम्मोत्ति वुग्गाहेइ, चिरेण पडिरसुयं, किं कज्जउ?, विसंतस्स दिज्जउ, एगाए पसुपालीए घरे पयुत्तं-दधिना सह देहित्ति, सा पदिण्णा, देवयाए अवहियं, भणिओ य-महरिसि! तुज्झ विसं दिन्नं, परिहराहि दहिं, सो परिहरिओ, रोगो वांधिउमारद्धो, पुणो पगहिओ, पुणो पउत्तं विसं, पुणो देवयाए अवहरियं, तइयं वारं देवयाए वुञ्चइ-पुणोवि विण्णं, तंपि अवहियं, सा तस्स पच्छओ पहिंडिया, अन्नया पमत्ताए देवयाए दिन्नं, कालगओ, तस्स य सेज्जातरो कुंभगारो, तंमि कालगए देवयाए पंसुवरिसं पाडियं, सो अवहिओ अनवराहित्तिकाउंसिणवल्लीए कुंभकारुक्खेवो नाम पट्टणं तस्स नामेण जायं जत्थ सो अवहरिउं ठविओ, वीतभयं च सव्वं पंसुणा पेल्लियं, अज्जवि पुंसुओ अच्छंति, एस कारणिगोत्तिकट्ठन होइ सव्वेसिमालंबणंति ।।आह चनि.(११८६) सीयललुक्खाऽनुचियं वएसु विगईगएण जावितं । हट्ठावि भणंति सढा किमासि उदायनो नमुनी? वृ- शीतलं च तत् रूक्षं च शीतलरूक्षम्, अन्नमिति गम्यते, तस्यानुचितः-अननुरूपः नरेन्द्रप्रव्रजितत्वाद्रोगाभिभूतत्वाच्च शीतलरूक्षानुचितस्तं, 'व्रजेषु' गोकुलेषु 'विगतिगतेन' विगतिजातेन यापयन्तं सन्तं 'हट्ठावि'त्ति समर्था अपिभणन्ति शठाः-किमासीदुदायनो न मुनिः?, मुनिरेव विगतिपरिभोगे सत्यपि, तस्मान्निर्दोप एवायमिति ।। एवं नित्यवासादिषु मन्दधर्माः सङ्गमस्थविरादन्यिलम्बनान्याश्रित्य सीदन्ति, अन्ये पुनः सूत्रादीन्येवाधिकृत्य, तथा चाहनि.(११८७) सुत्तत्थबालवुड्ढे य असहुदव्वाइआवईओ या । निस्साणपयं काउंसंथरमाणाविसीयंति ।। . वृ- सूत्रं च अर्थश्च बालश्च वृद्धश्च सूत्रार्थबालवृद्धास्तान्, तथाऽसहश्च द्रव्याद्यापदश्च असहद्रव्याद्यापदस्ताँश्च, निश्राणाम्-आलम्बनानां पदं कृत्वा ‘संस्तरन्तोऽपि' संयमानुपरोधेन Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - अध्ययनं -३- [नि. ११८७] वर्तमाना अपि सन्तः सीदन्ति, एतदुक्तं भवतिसूत्रं निश्रापदं कृत्वा यथाऽहं पठामि तावत्किं ममान्ये ?,एवमर्थे निश्रापदं कृत्वा श्रृणोमि तावत, एवंबालत्वं वृद्धत्वं असहम-असमर्थत्वमित्यर्थः, एवं द्रव्यापदं-दुर्लभमिदं द्रव्यं, तथा क्षेत्रापदं-क्षुल्लकमिदं क्षेत्रं, तथा कालापदं-दुर्भिक्षं वर्तते, तथा भावापदं-ग्लानोऽहमित्यादि निश्रापदं कृत्वा संस्तरन्तोऽपिसीदन्त्यल्पसत्त्वा इति गाथार्थः। एवम्नि.(११८८) आनंबणाणलोगोभरिओजीवस्स अजउकामस्स । जंजंपिच्छइलोएतं तं आलंबणंकुणइ ।। वृ- 'आलम्बनानां' प्राग्निरूपितशब्दार्थानां 'लोकः' मनुष्यलोकः 'भृतः' पूर्णो जीवस्य 'अजउकामस्स'त्ति अयतितुकामस्य, तथा च-अयतितुकामो यद यत्पश्यति लोके नित्यवासादि तत तदालम्बनं करोतीति गाथार्थः ।। किं च-द्विधा भवन्ति प्राणिनः मन्दश्रद्धास्तीव्रश्रद्धाश्च, तत्रान्यन्मन्दश्रद्धानामालम्बनम अन्यच्च तीव्रश्रद्धानामिति,आह चनि.(११८९) जे जत्थ जया जइया बहुस्सुया चरणकरणपब्भट्ठा । ... जंतेसमायरंती आलंबण तिव्वसड्डाणं ।। वृ- 'ये' केचन साधवः 'यत्र'ग्रामनगरादौ 'यदा' यस्मिन काले सुषमदुष्षमादौ 'जइय'त्ति यदा च दुर्भिक्षादौ बहुश्रुताश्चरणकरणप्रभ्रष्टाः सन्तो यत्ते समाचरन्ति पार्श्वस्थादिरूपं तदालम्बनं मन्दश्रद्धानां, भवतीति वाक्यशेषः,तथाहि-आचार्यो मथुरायां मङ्गुःसुभिक्षेऽप्याहारादिप्रतिबन्धापरित्यागात् पार्श्वस्थतामभजत्, तदेवमपि नूनं जिनैर्धर्मो दृष्ट एवेति गाथाभिप्रायः ।। नि.(११९०) जे जत्थ जया जइया बहुस्सुया चरणकरणसंपन्ना । जंतेसमायरंती आलंबण तिव्वसड्डाणं ।।। वृ-'ये' केचन यत्र' ग्रामनगरादौ ‘यदा' सुषमदुष्मादौ ‘जइय'त्ति यदा च दुर्भिक्षादौ बहुश्रुताश्चरणकरणसम्पन्नाः, यत्ते समाचरन्ति भिक्षुप्रतिमादि तदालम्बनं तीव्रश्रद्धानां भवतीति गाथार्थः अवसितमानुषङ्गिकं, तस्मात स्थितमिदं-पञ्चानां कृतिकर्म न कर्तव्यं, तथा च निगमयन्नाहनि.(११९१) दंसणनाणचरिते तवविनए निच्चकालपासत्था । एए अवंदणिज्जाजे जसघाई पवयणस्स ।। वृ- ‘दसणनाणचरिते'त्ति प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाञ्च दर्शनज्ञानचारित्राणांतथा तपोविनययोः 'निच्चकालपासत्थ' त्ति सर्वकालं पाचँ तिष्ठन्तीति सर्वकालपार्श्वस्थाः, नित्यकालग्रहणमित्वरप्रमादव्यवच्छेदार्थे, तथाच-इत्वरप्रमादानिश्चयतो ज्ञानाद्यपगमेऽपिव्यवहारतस्तुसाधव एवेति, 'एते' प्रस्तुता अवन्दनीयाः,ये किंभूताः?- 'यशोधातिनः' यशोऽभिनाशकाः, कस्य?- प्रवचनस्य, कथं यशोधातिनः ?, श्रमणगुणोपात्तं यद यशस्तत्तद्गुणवितथासेवनतो धातयन्तीति गाथार्थः ।। पार्श्वस्थादिवन्दने चापायान्निगमयन्नाहनि.(११९२) किइकम्मंच पसंसा सुहसीलजनम्मि कम्मबंधाय । जेजेपमायठाणा ते ते उववूहिया हुंति ।। वृ- ‘कृतिकर्म वन्दनं 'प्रशंसा च' बहुश्रुतो विनीतो वाऽयमित्यादिलक्षणा 'सुखशीलजने' पार्श्वस्थजने कर्मबन्धाय, कथं ?-यतस्ते पूज्या एव वयमिति निरपेक्षतरा भवन्ति, एवं यानि यानि Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ३/१० प्रमादस्थानानि येषु विपीदन्ति पार्श्वस्थादयस्तानि तानि 'उपबृंहिनान भवन्ति' समर्थितानि भवन्तिअनुमतानि भवन्ति, तत्प्रत्ययश्च बन्ध इति गाथार्थः । । यस्मादेतेऽपायास्तस्मात पार्श्वस्थादयो न वन्दनीयाः, साधव एव वन्दनीया इति निगमयन्नाह नि. (११९३ ) दंसणनाणचरित्ते तवविनए निच्चकालभुज्जुत्ता । एए उ वंदणिज्जा जे जसकारी पवयणस्स ।। वृ- दर्शनाज्ञानचारित्रेषु तथा तपोविनययोः 'नित्यकालं' सर्वकालम् 'उद्युक्ता' उद्यता एत एव वन्दनीयाः, ये विशुद्धमार्गप्रभावनया यशःकारिणः प्रवचनस्येति गाथार्थः ।। अधुना सुसाधुवन्दने गुणमुपदर्शयन्नाह नि. (११९४ ) किइकम्मं च पसंसा संविग्गजनंमि निज्जरट्ठाए । जे जे विरईठाणा ते ते उबवूहिया हंति ।। ५० वृ- 'कृतिकर्म' वन्दनं प्रशंसा च' बहुश्रुतो विनीतः पुण्यभागित्यादिलक्षणा संविग्नजने 'निर्जरार्थाय' कर्मक्षयाय कथं ? - यानि (यानि) विरतिस्थानानि येषु वर्तन्ते संविग्नास्तानि तानि 'उपबृंहितानि भवन्ति' अनुमतानि भवन्ति, तदनुमत्या च निर्जरा, संविग्नाः पुनर्द्विधा द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यसंविग्ना मृगाः पत्रेऽपि चलति सदोत्त्रस्तचेतसः, भावसंविग्नास्तु साधवस्तैरिहाधिकार इति गाथार्थ: । गतं सप्रसङ्गं नित्यवासद्वारमिति व्याख्याता सप्रपञ्चं पच्चानां कृतिकर्म इत्यादिद्वारगाथा, निगमयतोक्तमोधतो दर्शनाद्युपयुक्ता एव वन्दनीया इति । अधुना तानेवाऽऽचार्यादि-भेदतोऽभिधित्सुराहनि. (११९५ ) एएसिं किइकम्मं कायव्वं निज्जरट्ठाए । । वृ- आचार्य उपाध्यायः प्रवर्तकः स्थविरस्तथैव रत्नाधिकः, एतेषां कृतिकर्म कर्तव्यं निर्जरार्थे, तत्र चाऽऽचार्यः सूत्रार्थोभयवेत्ता लक्षणादियुक्तश्च, उक्तं च न तु सूत्रं यत उक्तम् - आयरिय उवज्झाए पव्वत्ति धेरे तहेव रायनिए । सुत्तत्थविऊ लक्खणजुत्तो गच्छस्त मेढिमूओय । गणतत्तिविप्पमुक्को अत्थं भासेइ आयरिओ ।। अस्य हि सर्वैरवोपाध्यायादिभिः कृतिकर्म कार्य पर्यायहीनस्यापि, उपाध्यायः प्राग्निरूपितशब्दार्थः, स चेत्थम्भूतः - - 'एक्कग्गया य झाणे वुड्डी तित्थयरअनुकिती गरुआ । आणाहिज्जमिइ गुरू कयरिणमुक्खा न वाएइ ।। 'सम्मत्तनाणसंजमजुत्तो सुत्तत्थथतदुभयविहिन्नू । आयरियठाणजुग्गो सुत्तं वाएउवज्झाओ ।। किं निमित्तं ?- 'सुत्तत्थेसु थिरतं रिणमुक्खो आयतीयऽपडिबंधो । पाडिच्छामोहजओ सुत्तं वाएउवज्झाओ ।। तस्यापि तैर्विनेयैः पर्यायहीनस्यापि कृतिकर्म कार्य, यथोचितं प्रशस्तयोगेषु साधून प्रवर्तयतीति प्रवर्तकः, उक्तं च 'तवसंजमजोगेसुं जो जोगो तत्थ तं पवत्तेइ । Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -३- [नि. ११९५] असहुंच नियत्तेइंगणतत्तिल्लो पवत्तीउ ।। अस्यापि कृतिकर्म कार्य हीनपर्यायस्यापि, सीदतः साधूनैहिकामुष्मिकापायदर्शनतो मोक्षमार्ग एव स्थिरीकरोतीति स्थविरः, उक्तंच 'थिरकरणा पुणथेरो पवत्तिवावारिएसु अत्थेसुं । जो जत्थसीयइजंसंतबलोतंथिरं कुणइ ।। अस्याप्यूनपर्यायस्यापि कृतिकर्म कार्य, गणावच्छेदकोऽप्यत्रानुपात्तोऽपि मूलग्रन्थो नावगन्तव्यः, साहचर्यादिति, सचेत्थम्भूतः 'उद्धावणापहवणखित्तोवधिमग्गणासु अविसा । सुत्तत्थतदुभयविऊ गणवच्छो एरिसो हइ ।। अस्याप्यूनपर्यायस्यापि कृतिकर्म कर्तव्यं, रत्नाधिकः-पर्यायज्येष्ठः, एतेषामुक्तक्रमेणैव कृतिकर्म कर्तव्यं निर्जरार्थम्, अन्येतुभणन्ति-प्रथममालोचयद्भिः सर्वैराचार्यस्य कृतिकर्म कार्य, पश्चाद् यथारत्नाधिकतया, आचार्येणापि मध्यमे क्षामणानन्तरे कृतिकर्मणि ज्येष्ठस्य कृतिकर्म कार्यमिति गाथार्थः ।। प्रथमद्वारगाथायां गतं कस्ये ति द्वारम, अधुना 'केने ति द्वारं, केन कृतिकर्म कर्तव्यं? केन वान कर्तव्यं?,कः पुनरस्य कारणोचितः अनुचितो वेत्यर्थः, तत्रमातापित्रादिरनुचितो गणः, तथा चाहग्रन्थकारःनि. (११९६) मायरं पियरं वावि जिट्टगंवाविभायरं । किइकम्मन कारिज्जा सव्वे राइनिए तहा ।। वृ- मातरं पितरं वाऽपि ज्येष्ठकं वाऽपि भ्रातरम, अपिशब्दान्मातामहपितामहादिपरिग्रहः, 'कृतिकर्म' अभ्युत्थितवन्दनमित्यर्थः, न कारयेत सर्वान रत्नाधिकाँस्तथा, पर्यायज्येष्ठानित्यर्थः, किमिति ?, मात्रादीन वन्दनं कारयतः लोकगोपजायते, तेषां च कदाचिद्विपरिणामो भवति, आलोचनप्रत्याख्यानसूत्रार्थेषु तु कारयेत, सागारिकाध्यक्षे तु यतनया कारयेद, एष प्रव्रज्याप्रतिपन्नानां विधिः, गृहस्थास्तु कारयेदिति। साम्प्रतं कृतिकर्मकरणोचितं प्रतिपादयन्नाहनि.(११९७) पंचमहव्वयजुत्तो अनलस मानपरिवज्जियमईओ । संविगनिज्जरट्ठी किइकम्मकरो हवइ साहू ।। वृ- पञ्च महाव्रतानि-प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणानि तैर्युक्तः ‘अनलस'त्ति आलस्यरहितः 'मानपरिवर्जितमतिः' जात्यादिमानपराङ्मुखमतिः 'संविग्नः' प्राग्वयाख्यात एव 'निर्जरार्थी' कर्मक्षयार्थी, एवम्भूतः कृतिकर्मकारको भवति साधुः, एवम्भूतेन साधुना कृतिकर्म कर्त्तव्यमिति गाथार्थः । । गतं केनेति द्वारं, साम्प्रतं 'कदे' त्यायातं, कदा कृतिकर्म कर्तव्यं कदा वा न कर्तव्यं ?, नि. (११९८) वक्खित्तपराहुत्ते अपमत्तेमा कया हुवंदिज्जा । आहारं च करितो नीहारं वा जइकरेइ ।।। वृ-व्याक्षिप्तं धर्मकथादिना ‘पराहुत्ते यं' पराङ्मुखं, चशब्दादुद्भू (त्थि) तादिपरिग्रहः, प्रमत्तं क्रोधादिप्रमादेन मा कदाचिद्वन्देत, आहारं वा कुर्वन्तं नीहारं वा यदि करोति, इह च-धर्मान्तरायानवधारणप्रकोपाहारान्तरायपुरीषानिर्गमनादयो दोषाः प्रपञ्चेन वक्तव्या इति गाथार्थः । कदा वन्देतेत्यत आह Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० नि.(११९९) पसंत आसणत्थे य, उवसंते उवट्ठिए। अनुन्नवित्तु मेहावी, किइकम्मं पउंजए ।। वृ- ‘प्रशान्त' व्याख्यानादिव्याक्षेपरहितम आसनस्थ' निषद्यागतम उपशान्तं' क्रोधादिप्रमादरहितम् ‘उपस्थितं' छन्देनेत्याद्यभिधानेन प्रत्युद्यतम्, एवम्भूतंसन्तमनुज्ञाप्य मेघावी ततः कृतिकर्म प्रयजीत, वन्दनकं कुर्यादित्यर्थः, अनुज्ञापनायां च आदेशद्वयं, यानि ध्रुववन्दनानि तेषु प्रतिक्रमणादौ नानुज्ञापयति, यानि पुनरौत्पत्तिकानितेष्वनुज्ञापयतीतिगाथार्थः ।। गतंकंदेति द्वारं, कतिकृत्वोद्वारमधुना, कतिकृत्वः कृतिकर्म कार्य ?, कियत्यो वारा इत्यर्थः, तत्र प्रत्यहं नियतान्यनियतानि च वन्दनानि भवन्त्यत उभयस्थाननिदर्शनायाऽऽइ नियुक्तिकारःनि. (१२००) पडिकमणे सज्झाए काउस्स्गगावराहपाहुणए । आलोयणसंवरणे उत्तमढे य वंदनयं ।। वृ-प्रतीपंक्रमणं प्रतिकमणम्, अपराधस्थानेभ्यो गुणस्थानेषु वर्तनमित्यर्थः, तस्मिन-सामान्यतो वन्दनं भवति, तथा 'स्वाध्याये' वाचनादिलक्षणे, 'कायोत्सर्गे' यो हि विगतिपरिभोगायाऽऽचाम्लविसर्जनार्थे क्रियते, ‘अपराधे' गुरुविनयलङ्घनरूपे, यतस्तं वन्दित्वा क्षामयति, पाक्षिकवन्दनान्यपराधे पतन्ति, 'प्राघूर्णक' ज्येष्ठे समागते सति वन्दनं भवति, इतरस्मिन्नपि प्रतीच्छितव्यम्, अत्र चायं विधिः'संभोइय अन्नसंभोइया य दुविहा हवंति पहुणया । संभोइय आयरियं आपुच्छिता उवंदेह ।। इयरे पुणआयरियं वंदित्ता संदिसाविउं तह य । पच्छ वंदेह ज गयमोहा अहव वंदावे ।। तथाऽऽलोचनायां विहारापराधभेदभिन्नायां संवरणं' भुक्तेः प्रत्याख्यानम्, अथवा कृतनमस्कारसहितादिप्रत्याख्यानस्यापि पुनरजीर्णादिकारणतोऽभक्तार्थ गृह्णतः संवरणं तस्मिन् वन्दनं भवति, ‘उत्तमार्थेवा' अनशनसंलेखनायां वन्दनमित्येतेषु प्रतिक्रमणादिषु स्थानेषु वन्दनं भवतीति गाथार्थः ।। इत्थं सामान्येन नियतानियतस्थानानि वन्दनानि प्रदर्शितानि, साम्प्रतं नियतवन्दनस्थानसङ्ख्याप्रदर्शनायाऽऽहनि.(१२०१) चत्वारि पडिक्कमणे किइकम्मा तिन्नि हुंति सज्झाताए । पुटवण्हे अवरण्हे किइकम्मा चउदस हवंति ॥ वृ- चत्वारि प्रतिक्रमणे कृतिकर्माणि त्रीणि भवन्ति, स्वाध्याये पूर्वाह्न-प्रत्युषसि, कथं ? गुरु पुव्वसंझाए वंदित्ता आलोएइत्ति एवं एक्वं, अब्भुट्ठियावसाणे जं पुणो वंदंति गुरुं एवं बिइयं, एत्थ य विही-पच्छा जहन्नेण तिन्निमज्झिमं पंचवा सत्त वा उक्कोसं सव्वेवि वंदियव्व, जइवाउला वक्खेवो वा तो इक्केण ऊणगाजाव तिन्नि अवस्संवंदियव्वा, एवं देवसिए, पक्खिएपंचअवस्सं, चाउम्मासिए संवच्छरिएवि सत्त अवस्संति, ते वंदिऊणंजं पुणो आयरिस्स अल्लिविज्जइतं तइयं, पच्चक्खाणे चउत्थं, सज्झाएपुन वंदित्ता पढेवेइ पढमं, पट्टविए पवेदयंतस्स बितियं, पच्छा उद्दिद्वंसमुद्दिढ़ पढइ, उद्देससमुद्देसवंदणाणमिहेवऽतब्भावो, तओ जाहे चउभागावसेसा पोरिसी ताहे पाए पडिलेहेइ, जइ न पढिउकामो तो वंदइ, अह पढिउकामो तो अवंदित्ता पाए पडिलेहेइ, पडिलेहित्ता पच्छा पढइ, कालवेलाए वंदिउं पडिक्कमइ, एयं तइयं । एवं पूर्वाह्ने, सप्त, अपराह्नेऽपि सप्तैव भवन्ति, अनुज्ञावन्दनानां स्वाध्यायवन्दनेष्वेवान्तर्भावात्, प्रतिक्रमणिकानि तुचत्वारिप्रसिद्धानि, एवमेतानि ' Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ३ - [ नि. १२०१ ] ध्रुवाणि प्रत्यहं कृतिकर्माणि चतुर्दश भवन्त्यभक्तार्थिकस्य, इतरस्य तु प्रत्याख्यानवन्दनेनाधिकानि भवन्तीति । गतं कतिकृत्वोद्वारं, व्याख्याता वन्दनमित्यादिप्रथमा द्वारगाथा, साम्प्रतं द्वितीया व्याख्यायते, तत्र कत्यवनतमित्याद्यं द्वारं, तदर्थप्रतिपादनायाऽऽहदोओणयं अहाजायं, किइकम्मं बारसावयं । नि. (१२०२/१) वृ- अवनतिः-अवनतम् उत्तमाङ्गप्रधानं प्रणमनमित्यर्थः, द्वे अवनते यस्मिंस्तद् द्व्यवनतम् एकं यदा प्रथममेव 'इच्छामि खमासमणो ! वंदिउं जावणिज्जाए निस्सीहियाए' त्ति अभिधाय छन्दोऽनुज्ञापनायावनमति, द्वितीयं पुनर्यदा कृतावर्तो निष्क्रान्तः 'इच्छामी' त्यादिसूत्रमभिधाय छन्दोऽनुज्ञापनायैवावनमति, यथाजातं श्रमणत्वमाश्रित्य योनिनिष्क्रमणं च तत्र रजोहरणमुखवस्त्रिकाचोलपट्टमात्रया श्रमणो जातः, रचितकरपुटस्तु योन्या निर्गतः, एवम्भूत एव वन्दते, तदव्यतिरेकाच्च यथाजातं भण्यते कृतिकर्मवन्दनं, 'बारसावयं' त्ति द्वादशावर्ताः-सूत्राभिधानगर्भाः कायव्यापारविशेषा यस्मिन्निति समासस्तद द्वादशावर्तम्, इह च प्रथमप्रविष्टस्य षडावर्ता भवन्ति, ‘अहोकायं कायसंफासं खमणिज्जो भे किलामो, अप्पकिलंताणं बहुसुभेण भे दिवसो वइक्कंतो ?, जत्ता भे जवणिज्जं च भे' एतत्सूत्रगर्भा गुरुचरणन्यस्तहस्तशिरः स्थापनारूपाः निष्क्रम्य पुनः प्रविष्टस्याप्येत एव षडिति, एतच्चापान्तरालद्वारद्वयमाद्यद्वारोपलक्षितमवगन्तव्यं, गतं कत्यवनतद्वारं, साम्प्रतं 'कतिशिरं' इत्येद्वारं व्याचिख्यासुरिदमपरं गाथाशकलमाह ५३ नि. (१२०२ / २) चउसिरं तिगुत्तं च दुपसेवं एगनिक्खमणं ।। वृ- चत्वारि शिरांसि यस्मिंस्तच्चतुः शिरः, प्रथमप्रविष्टस्य क्षामणाकाले शिष्याचार्यशिरोद्वयं, पुनरपि निष्क्रम्य प्रविष्टस्य द्वयमेवेति भावना, द्वारं । तिस्रो गुप्तयो यस्मिंतमस्तत्रिगुप्तं, मनसा सम्यक्प्रणिहितः वाचाऽस्खलिताक्षराण्युच्चारयन कायेनावर्तानविराधयन वन्दनं करोति यतः, चशब्दोऽवधारणार्थः, द्वौ प्रवेशौ यस्मिस्तद्विप्रवेशं, प्रथमोऽनुज्ञाप्य प्रविशतः, द्वितीयः पुनर्निर्गतस्य प्रविशत इति, एकनिष्क्रमणमावश्यकया निर्गच्छतः, एतच्चापान्तरालदवास्त्रयं कतिशिरोद्वारेणैवोपलक्षितमवगन्तव्यमिति गाथार्थः । । साम्प्रतं कतिभिर्वाऽऽवश्यकैः परिशुद्धमिति द्वारार्थोऽभिधीयते, तथा चाऽऽहनि. (१२०३ ) अवनामा दुन्नऽहाजायं, आवत्ता बारसेव उ । सीसा चत्तारि गुत्तीओ, तिन्नि दो य पवेसणा ।। एनिक्खमणं चेव, पणवीसं वियाहिआ । आवस्सगेहिं परिसुद्धं, किइकम्मं जेहि कीर ।। (नि. (१२०४) बृ- गाथाद्वयं निगदसिद्धमेव, एभिर्गाथाद्वयोक्तैः पञ्चिविंशतिभिरावश्यकैः परिशुद्धं कृतिकर्म कर्तव्यम् अन्यथा द्रव्यकृतिकर्म भवति ।। आह च नि. (१२०५ ) किइकम्मंपि करिंतो न होइ किइकम्मनिज्जराभागी । पणवीसामन्नयरं साहू ठाणं विराहिंतो ।। वृ- ‘कृतिकर्मापि कुर्वन्' वन्दनमपि कुर्वन न भवति कृतिकर्मनिर्जराभागी 'पञ्चविंशतीनाम्' आवश्यकानामन्यतरत साधुः स्थानं विराधयन, विद्यादृष्टान्तोऽन्न, यथा हि विद्या विकलानुष्ठाना फलदा न भवति, एवं कृतिकर्मापि निर्जराफलं न भवति, विकलकत्वादेवेति गाथार्थः । । Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२.३/१० अधुनाऽविराधकगुणोपदर्शनायाऽऽहनि.(१२०६) पणवीसा परिसुद्धं किइकम्मंजो पउंजइ गुरूणं । सो पावइ निव्वाणं अचिरेण विमानवासंवा ।। वृ- पञ्चिविंशतिः आवश्यकानि-अवनतादीनि प्रतिपादितान्येव तच्छुद्धं-तदविकलं कृतिकर्म यः कश्चित् 'प्रयुङ्क्ते' करोतीत्यर्थः, कस्मै ? - 'गुरखे' आचार्याय, अन्यस्मै वा गुणयुक्ताय, स प्राप्नोति निर्वाणं' मोक्षम ‘अचिरेण' स्वल्पकालेन 'विमानवासं वा' सुरलोकं वेति गाथार्थः। 'कतिदोषविप्रमुक्त मिति यदुक्तं तत्र द्वात्रिंशद्दोषविप्रमुक्तं कर्तव्यं, तद्दोषदर्शनायाहनि.(१२०७) अनाढियं च थद्धं च, पव्विद्धं परिपिंडियं । टोलगइ अंकुसंचेव, तहा कच्छभरिंगियं ।। वृ- ‘अनादृतम' अनादरं सम्भ्रमरहितं वन्दते? 'स्तब्ध' जात्यादिमदस्तब्धो वन्दते २ ‘प्रविद्धं' वन्दनकं दददेव नश्यति ३ ‘परिपिण्डितं' प्रभूतानेकवन्दनेन वन्दते आवर्तान व्यञ्जनाभिलापान् वा व्यवच्छिन्नान् कुर्वन् ४ 'टोलगति' तिडवदुत्प्लुत्य २ विसंस्थुलं वन्दते ५ 'अङ्कुशं' रजोहरणमङ्कुशवत्करद्वयेन गृहीत्वा वन्दते ६ ‘कच्छभरिंगियं' कच्छपवत् रिङ्गितं कच्छपवत रिङ्गन् वन्दत इति गाथार्थः७ ।। नि.(१२०८) मच्छुव्वत्तं मनसा पउटुं तह य वेइयावद्धं । भयसा चेव भयंतं, मित्ती गारवकारणा ।। वृ-'मत्स्योद्धत्तम्' एकं वन्दित्वा मत्स्यवद् द्रुतं द्वितीयं साधुंद्वितीयपार्श्वेनरेचकावर्तेन परावर्तते ८मनसा प्रदुष्टं, वन्द्यो हीनः केनचिद्गुणेन, तमेव चमनसि कृत्वासासूयोवन्दते ९ तथा च वेदिकाबद्धं जानुनोरुपरि हस्तौ निवेश्याधो वा पार्श्वयोर्वा उत्सङ्गे वा एकं वा जानुकरद्वयान्तः कृत्वा वन्दते १० 'भयसाचेव'त्ति भयेन वन्दते, मा भूगच्छादिभ्यो निर्धाटनमिति ११. 'भयंतं'त्ति भजमानं वन्दते 'भजत्ययं मामतोभक्तंभजस्वेति तदार्यवृत्तं' इति १२, मेत्ति'त्तिमैत्रीनिमित्तंप्रीतीमिच्छन वन्दते १३ ‘गारवि'त्ति गौरवनिमित्तं वन्दते, विदन्तु मां यथा सामाचारीकुशलोऽयं १४, ‘कारण'त्ति ज्ञानादिव्यतिरिक्तं कारणमाश्रित्य वन्दते, वस्त्रादि मे दास्यतीति १५, अयं गाथार्थः ।। नि. (१२०९) तेनियं पडिनियंचेव, रुटुंतज्जियमेव य । सढंच हीलियं चेव, तहा विपलिउंचियं ।। वृ- 'स्तैन्य मिति परेभ्यः खल्वात्मानं गृहयन् स्तेनक इव वन्दते, मामे लाधवं भविष्यति १६, 'प्रत्यनीकम' आहारादिकाले वन्दते १७, 'रुष्टं' क्रोधामातंवन्दते क्रोधाध्मातोवा १८, 'तर्जितं' न कुप्यसि नापि प्रसीदसि काष्ठशिव इवेत्यादितर्जयन-निर्भर्त्सयन वन्दते, अङ्गुल्यादिभिर्वा तर्जयन् १९, शठंशाठ्येन विश्रम्भार्थं वन्दते, ग्लानादिव्यपदेशं वा कृत्वा न सम्यग वन्दते २०, हीलितं हे गणिन् ! वाचक ! किं भवता वन्दितेनेत्यादि हीलयित्वा वन्दते २१, तथा 'विपलिकुञ्चितम्' अर्द्धवन्दित एव देशादिकथाः करोति २२, इतिगाथार्थः ।। नि. (१२१०) दिट्ठमदिटुं च तहा, सिंगंच करमोअणं । आलिट्ठमनालिटुं, ऊणंउत्तरचूलियं ।। वृ-दृष्टादृष्टं तमसि व्यवहितो वान वन्दते २३ 'शृङ्गम' उत्तमाङ्गैकदेशेन वन्दते २४ करमोचनं' Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ३ - [ नि. १२१०] ५५ करं मन्यमानो वन्दते न निर्जरां 'तहा मोयणं नाम न अन्नहा मुक्खो, एएण पुण दिनेण मुच्चेमित्ति वंदनगं देइ २५-२६ 'आश्लिष्टानाश्लिष्ट' मित्यत्र चतुर्भङ्गकः- रजोहरणं कराभ्यामाश्लिष्यति शिरश्च १ रजोहरणं न शिरः र शिरो न रजोहरणं ३ न रजोहरणं नापि शिरः ४, अत्र प्रथमभङ्गः शोभनः शेषेषु प्रकृतवन्दनावतारः २७, ‘ऊनं' व्यञ्चनाभिलापावश्यकैरसम्पूर्ण वन्दते २८, 'उत्तरचूडं' वन्दनं कृत्वा पश्चान्महता शब्देन मस्तकेन वन्द इति भणतीति गाथार्थः २९ ।। नि. ( १२११ ) मूयं च ढडुरं चेव, चुडुलिं च अपच्छिमं । बत्तीसदोपरिसुद्धं, किइकम्मं पउंजई ।। वृ- ‘मूकम्’ आलापकाननुच्चारयन् वन्दते २० 'ढड्डुरं' महता शब्देनोच्चारयन वन्दते ३१ 'चुड्डुली 'ति उल्कामिव पर्यन्ते गृहीत्वा रजोहरणं भ्रमयन् वन्दते ३२ 'अपश्चिमम्' इदं चरममित्यर्थः, एते द्वात्रिंशद्दोषाः, एभिः परिशुद्धं कृतिकर्म कार्य, तथा चाह- द्वात्रिशद्दोषपरिशुद्धं 'कृतिकर्म वन्दनं 'प्रयुञ्जीत' कुर्यादिति गाथार्थः । । यदि पुनरन्यतमदोषदुष्टमपि करोति ततो न तत्फलमासादयतीति । नि. ( १२१२ ) किइकम्मंपि करितो न होइ किइकम्मनिज्जराभागी । बत्तीसामन्नयरं साहू ठाणं विराहिंतो ।। वृकृतिकर्माणि कुर्वन्न भवति कृतिकर्मनिर्जराभागी, द्वात्रिंशद्दोषाणामन्यतरत्साधुः स्थानं विराधयन्निति गाथार्थः । । दोषविप्रमुक्तकृतिकर्मकरणे गुणमुपदर्शयन्नाहबत्तीसदोसपरिसुद्धं किइकम्मं जो पउंजइ गुरूणं । सो पावइ निव्वाणं अचिरेण विमानवासं वा ।। नि. (१२१३) वृ- द्वात्रिंशद्दोषपरिशुद्धं कृतिकर्म यः प्रयुङ्क्ते' करोति गुरवे स प्राप्नोति निर्वाणम् अचिरेण विमानवासं वेति गाथार्थः ।। आह- दोषपरिशुद्धाद्वन्दनात्को गुणः ? येन तत एव निर्वाणप्राप्तिः प्रतिपाद्यत इति, उच्यतेनि. ( १२१४ ) आवस्सएस जह जह कुणइ पयत्तं अहीनमइरितं । तिविहकरणोवउत्तो तह तह से निज्जरा होइ ।। वृ- 'आवश्यकेषु' अवनतादिषु दोषत्यागलक्षणेषु च यथा २ करोति प्रयत्नम 'अहीनातिरिक्तं' नहीनंनाप्यधिकं किम्भूतः सन ? -त्रिविधकरणोपयुक्तः मनोवाक्कायैरुपयुक्त इत्यर्थः, तथा २ 'से' तस्य वन्दनकर्तुर्निर्जरा भवति कर्मक्षयो भवति, तस्माच्च निर्वाणप्राप्तिरिति, अतो दोषपीरशुद्धादेव फलावाप्तिरिति गाथार्थः । । गतं सप्रसङ्गं दोषविप्रमुक्तद्वारम् अधुना किमिति क्रियत इति द्वारं, तत्र वन्दनकरणकारणानि प्रतिपादयन्नाह नि. (१२१५ ) विन ओवयार मानस्स भंजणा पूयणा गुरुजनस्स । तित्थयराण य आणा सुअधम्माराहणाऽकिरिया ।। वृ- विनय एवोपचारो विनयोपचारः कृतो भवति, स एव किमर्थ इत्याइ - 'मानस्य' अहङ्कारस्य 'भञ्जना' विनाशः, तदर्थः मानेन च भग्नेन पूजना गुरुजनस्य कृता भवति, तीर्थकराणां चाऽऽज्ञाअनुपालिता भवति, यतो भगववद्भिर्विनयमूल एवोपदिष्टो धर्मः, स च वन्दनादिलक्षण एव विनय इति, तथा श्रुतधर्माराधना कृता भवति, यतो वन्वनपूर्वे श्रुतग्रहणं, 'अकिरिय'त्ति पारम्पर्येणाक्रिया भवति, यतोऽक्रियः सिद्धः, असावपि पारम्पर्येण वन्दनलक्षणाद् वियनादेव Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० भवतीति, उक्तंच परमर्षिभिः- तहारूवं नंभंत! समणं वा माहणं वावंदमाणस्स पज्जुवासमाणस्स किंफला वंदनपज्जुवासणया?, गोयमा! सवणफला, सवणेनाणफले, नाणे विन्नाणफले, विन्नाणे पच्चक्खाणफले, पच्चक्खाणे संजमफले, संजमे अणण्हए तवफले, तवे वोदाणफले, वोदाणे अकिरियाफले, अकिरिया सिद्धिगइगमनफला' । तथा वाचकमुखेनाप्युक्तम् - ... “विनयफलं शुश्रूषा गुरुशुश्रूषाफलं श्रुतज्ञानम् । ज्ञानस्य फलं विरतिर्विरतिफलं चाश्रवनिरोधः ।। संवरफलं तपोबलमथ तपसो निर्जरा फलं दृष्टम् । तस्माक्रियानिवृत्तिः क्रियानिवृत्तेरयोगित्वम् ।। योगनिरोधाभवसन्ततिक्षयःसन्ततिक्षयान्मोक्षः । तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः ।। इति नि. (१२१६) विनओ सासने मूलं, विनीओ संजओभवे । विनयाउ विप्पमुक्कस्स, कओधम्मो को तवो? वृ-शास्यन्तेऽनेन जीवा इति शासनं-द्वारदशाङ्गं तस्मिन विनयो मूलं, यत उक्तम् मूलौउ खंधप्पभवो दुमस्स,खंधाउ पच्छा विरुहंतिसाला । साहप्पसाहा विरुवं तिपत्ता, ततो सि पुप्फंच फलं रसोय ।। एवं धम्मस्स विनओ मूलं परमो से मोक्खो । जेण कित्ती सुयं सिग्धं निस्सेसमधिगच्छइ ।।" अतो विनीतः संयतो भवेत, विनयाद्विप्रमुक्तस्य कुतो धर्मः कुतस्तप इति गाथार्थः ।। अतो विनयोपचारार्थे कृतिकर्म क्रियत इति स्थितम । आह-विनय इति कःशब्दार्थ इति उच्यते - नि.(१२१७) जम्हा विनयइ कम्मं अट्टविहंचाउरंतमुक्खाए । तम्हा उवयंति विऊ विनउत्ति विलीनसंसारा ।। वृ- यस्माद्विनयति कर्म-नाशयति कर्माष्टविधं, किमर्थं ?-चतुरन्तमोक्षाय, संसारविनाशायेत्यर्थः, तस्मादेव वदन्ति विद्वांसः 'विनय इति’ विनयनाद्विनयः ‘विलीनसंसाराः' क्षीणसंसार अथवा विनीतसंसाराः, नष्टसंसारा इत्यर्थः यथा विनीता गौर्नष्टक्षीराऽभिधीयते इति गाथार्थः । किमिति क्रियत इति द्वारं गतं, व्याख्याता द्वितीया कत्यवनतमित्यादिद्वारगाथा । अत्रान्तरेऽध्ययनशब्दार्थो निरूपणीयः, स चान्यत्र न्यक्षेण निरूपितत्वान्नेहाधिकृतः, गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रालापकनिष्पन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, सूत्रं च सूत्रानुगम इत्यादि प्रपञ्चतो वक्तव्यं यावत्तच्चेदं सूत्रं मू. (१०) 'इच्छामिखमासमणो ! वंदिउं जावणिज्जाए निसीहियाए अणुजाणह मे मिउग्गह निसीहि, अहोकायं कायसंफासं, खमणिज्जो भे किलामो, अप्पकिलंताणं बहुसुभेण भे दिवसो वइक्कतो?, जत्ता भे? जवणिज्जंच भे? खामेमि खमासमणो ! देवसियं वहक्कम, आवस्सियाए पडिक्कमामिखमासमणाणं देवसिआए आसायणाए तित्तीसन्नयराए जंकिंचिमिच्छाए मनदुक्कडाए वयदुक्कडाए कायदुक्कडाए कोहाए माणाए मायाए लोभाए सव्वकालियाए सव्वमिच्छोवयाराए सव्वधम्माइक्कमणाए असायणाए जो मे अइयारो कओ तस्स खमासमणो ! पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि।। Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ३ - [ नि. १२१७] वृ- तल्लक्षणं चेदं संहिता च पदं चैव, पदार्थः पदविग्रहः । चालना प्रत्यवस्थानं, व्याख्या तन्त्रस्य षड्विधा !! तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता, सा च इच्छामि खमासमणो वंदिउं जावणिज्जाए निसीहिआए' इत्यवेसूत्रोच्चारणरूपा, तानि चामूनि सर्वसूत्राणि इच्छामि खमासमणो ! वंदिउं जावणिज्जाए निसीहियाए अणुजाणह मे मिउग्गहं निसीहि, अहोकायं कायसंफासं, खमणिज्जो भे किलामो पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिराभि । अधुना पदविभागः इच्छामि क्षमाश्रमण ! वन्दितुं यापनीयया नैषेधिक्या अनुजानीत मम मितावग्रहं नैषेधिकी अधः कायं कायसंस्पर्श क्षमणीयो भवता क्लमः अल्पक्लान्तानां बहुशुभेन भवतां दिवसो व्यतिक्रान्तः ?, यात्रा भवतां ? यापनीयं च भवतां ?, क्षमयामि क्षमाश्रमण ! दैवसिकं व्यतिक्रमं आवश्यक्या प्रतिक्रमामि क्षमाश्रमणानां दैवसिक्या आशातनया त्रययस्त्रिंशदन्यतरया यत्किञ्चिन्मिथ्यया मनोदुष्कृतया वचनदुष्कृतया कायदुष्कृतया क्रोधया मानया मायया लोभया सर्वकालिक्या सर्वमिथ्योपचारया सर्वधर्मातिक्रमणया अशातनया यो मयाऽतिचारः कृतस्तस्य क्षमाश्रमण ! प्रतिक्रमामि निन्दामि गर्हामि आत्मानं व्युत्सृजामि, एतावन्ति सर्वसूत्रपदानि । ५७ साम्प्रतं पदार्थः पदविग्रहश्च यथासम्भवं प्रतिपाद्यते तत्र 'इवु इच्छायाम्' इत्वस्योत्तमपुरुषैक वचनान्तस्य इच्छामीति भवति, 'क्षमूष् सहने ' इत्यस्याऽन्तस्य क्षमा, 'श्रमु तपसि खेदे च' अस्य कर्तरि ल्युट श्राम्यत्यसाविति श्रमणः क्षमाप्रधानः श्रमणः क्षमाश्रमणः तस्याऽऽमन्त्रणं, वन्देस्तुमनप्रत्ययान्तस्य वन्दितुं, 'या प्रापणे' अस्य ण्वन्तस्य कर्तर्यनीयच्, यापयतीति यापनीया, तया, 'षिधुगत्याम्' अस्य निपूर्वस्य धञि निषेधनं निषेधः निषेधेन निर्वृत्ता नैषेधिकी, प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाद्वा नैषेधिकेत्युच्यते, एवं शेषपदार्थोऽपि प्रकृतिप्रत्ययव्युत्पत्त्या वक्तव्यः, विनेयासम्मोहार्थ तु न ब्रूमः, अयं च प्रकृतसूत्रार्थः - अवग्रहाद्बहिः स्थितो विनेयोऽर्द्धावनतकायः करद्वयगृहीतरजोहरणो वन्दनायोद्यत एवमाह- 'इच्छामि' अभिलषामि हे क्षमाश्रमण ! ' वन्दितुं' नमस्कारं कर्तु भवन्तमिति गम्यते, यापनीयया-यथाशक्तियुक्तया नैषेधिक्याप्राणातिपातादिनिवृत्तया तन्वा शरीरेणेत्यर्थः, अत्रान्तरे गुरुर्व्याक्षेपादियुक्तः 'त्रिविधेने 'ति भणति, ततः शिष्यः संक्षेपवन्दनं करोति, व्याक्षेपादिविकलस्तु 'छन्दसे 'ति भणति, ततो विनेयस्तत्रस्थ एवमाह'अनुजानीत' अनुजानीध्वं अनुज्ञां प्रयच्छथ, 'मम' इत्यात्मनिर्देशे, कं ?- मितश्चासाववग्रहश्चेति मितावग्रहस्तं चतुर्दिशमिहाचार्यस्यात्मप्रमाणं क्षेत्रमवग्रहस्तमनुज्ञां विहाय प्रवेष्टुं न कल्पते, ततो गुरुर्भणति अनुजानामि, ततः शिष्यो नैषेधिक्या प्रविश्य गुरुपादान्तिकं निधाय तत्र रजोहरणं तल्ललाटं च कराभ्यां संस्पृशन्निदं भणति - अधस्तातकायः अधःकायः - पादलक्षणस्तमधः कायं प्रति कायेन निजदेहेन संस्पर्शः कायसंस्पर्शस्तं करोमि, एतच्चानुजानीत, तथा क्षमणीयः - सह्यो भवताम अधुना 'क्लमो' देहग्लानिरूपः, तथा अल्पं - स्तोकं क्लान्तं क्लमो येषां तेऽल्यक्लान्तास्तेषामल्पक्लान्तानां, बहु च तच्छुभं च बहुशुभं तेन बहशुभेन, प्रभूतसुखेनेत्यर्थः, भवतां दिवसो व्यतिक्रान्तो ?, युष्माकमहर्गतमित्यर्थः, अत्रान्तरे गुरुर्भणति तथेति, यथा भवान् ब्रवीति, पुनराह विनेयः - 'यात्रा' तपोनियमादिलक्षणा क्षायिकमिश्रौपशमिकभावलक्षणा वा उत्सर्पति भवताम् ?, अत्रान्तरे Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० गुरुर्भणति-युष्माकमपि वर्तते ?, मम तावदुत्सर्पति भवतोऽप्युत्सपतीत्यर्थः, पुनरप्याह विनेयोयापनीयं चेन्द्रियनोइन्द्रियोपशमादिना प्रकारेण भवतां?, शरीरमिति गम्यते, अत्रान्तरे गुरुराहएवमाम, यापनीयमित्यर्थः, पुनराह विनेयः-'क्षमयामि' मर्षयामि क्षमाश्रमणेति पूर्ववत् दिवसेन निर्वृत्तो दैवसिकस्तं व्यतिक्रमम्-अपराधं, दैवसिकग्रहणं रात्रिकाधुपलक्षणार्थम्, अत्रान्तरे गुरुर्भणति-अहमपि क्षमयामि दैवसिकं व्यतिक्रमं प्रमादोद्भवमित्यर्थः, ततो विनेयः प्रणम्यैवं क्षामायित्वाऽऽलोचनाhण प्रतिक्रमणार्हेण च प्रायश्चित्तेनात्मानं शोधयन्नत्रान्तरेऽकरणतयोत्थायावग्रहानिर्गच्छन् यथा अर्थोव्यवस्थितस्तथा क्रियया प्रदर्शयन्नावश्यिक्येत्यादिदण्डकसूत्रं भणति, अवश्यकर्तव्यैश्चरणकरणयोगैर्निवृत्ता आवश्यिकी तयाऽऽसेवनाद्वारेण हेतुभूतया यदसाध्वनुष्ठितं तस्य प्रतिक्रामामि, विनिवर्तयामीत्यर्थः, इत्थं सामान्येनाभिधाय विशेषेण भणति-क्षमाश्रमणानां व्यावर्णितस्वरूपाणां सम्बन्धिन्या दैवसिक्या' दिवसेन निवृत्तया ज्ञानाद्यायस्य शातना आशातना तया, किंविशिष्टया? त्रयस्त्रिंशदन्यतरया, आशातनाश्चयथा दशासु, अत्रैव वाऽनन्तराध्ययने तथा द्रष्टव्याः, ‘ताओ पुण तित्तीसंपिआसायणाओइमासुचउसु मूलासायणासुसमोयरंतिदव्वासायणाए ४, दव्वासायणा राइनिएणसमं जंतो मणुण्णंअप्पणा भुंजइ एवं उवहिसंथारगाइसु विभासा, खित्तासायणा आसन्नं गंताभवइराइनियस्स,कालासायणा राओवा वियालेवावाहरमाणस्स तुसिणीए चिट्ठइ,भावासायणा आयरियं तुमं तुमंति वत्ता भवइ, एवं तित्तीसंपि चउसु दव्वाइसु समोयरंति' 'यत्किञ्चिन्मिथ्यया' यत्किञ्चिदाश्रित्य मिथ्यया, मनसा दुष्कृतामनोदुष्कृता तया प्रद्वेषनिमित्तायेत्यर्थः, वाग्दुष्कृतया' असाधुवचननिमित्तया, 'कायदुष्कृतया' आसन्नगमनादिनिमित्तया, 'क्रोधये तिक्रोधवत्येति प्राप्ते अशदिराकृतिगणत्वात अच्प्रत्ययान्तत्वात 'क्रोधया' क्रोधानुगतया, 'मानया' मानानुगतया, 'मायया' मायानुगतया, 'लोभया' लोभानुगतया, अयं भावार्थ:- क्रोधाद्यनुगतेन या काचिद्नयभ्रंशादिलक्षणा आशातना कृता तयेति, एवं दैवसिकी भणिता, अधुनेहभवान्यभवगताऽतीतनागतकालसङ्गहार्थमाह-सर्वकालेन-अतीतादिना निर्वृत्ता सार्वकालिकी तया, सर्व एव मिथ्योपचाराः-मातृस्थानगर्भाः क्रियाविशेषा यस्यामितिसमासस्त्या, सर्वधर्माः-अष्टौ प्रवचनमातरः तेषामतिक्रमणं-लङ्घनं यस्यां सा सर्वधर्मातिक्रमणा तया, एवम्भूतयाऽऽशातनयेति, निगमयति-यो मयाऽतिचारः-अपराधः ‘कृतो' निर्वर्तितः 'तस्य' अतिचारस्य हे क्षमाश्रमण! युष्मत्साक्षिकं प्रतिक्रामामि-अपुनःकरणतया निवर्तयामीत्यर्थः, तथा दुष्टकर्मकारिणं निन्दाम्यात्मानं प्रशान्तेन भवोद्विग्नेन चेतसा, तथा गर्हाम्यात्मानं युष्मत्साक्षिकं व्युत्सृजाभ्यात्मानंदुष्टकर्मकारिणंतदनुमतित्यागेन, सामायिकानुसारेण च निन्दादिपदार्थोन्यक्षेण वक्तव्यः एवं क्षामयित्वा पुनस्तत्रस्थ एव भणति-'इच्छामिखमासमणो' इत्यादिसर्व द्रष्टव्यमित्येवं, नवरमयं विशेषः-'खामेमि खमासमणो' इत्यादि सर्व सूत्रमावश्यिक्या विरहितं तत पादपतित एव भणति, शिष्यासम्मोहार्थं सूत्रस्पर्शिकगाथाः स्वस्थाने खल्वनादत्य लेशतस्तदर्थकथनयैव पदार्थो निदर्शितः साम्प्रतं सूत्रस्पर्शिकगाथया निदर्शयन्नाहनि. (१२१८) इच्छा य अनुन्नवणा अव्वाबाहं च जत्तजवणा य । अवराहखामणावि यछट्ठाणा हुंति वंदनए ।। Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -३. [नि. १२२८] ५९ वृ-इच्छाच अनुज्ञापना अव्याबाधं च यात्रा यापना च अपराधक्षामणाऽपि च षट् स्थानानि भवन्ति वन्दनके ।। तत्रेच्छाषड़िवधा, यथोक्तम्नि. (१२२९) नामंठवणादविए खित्ते काले तहेव भावे य । एसो खलु इच्छाए निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-नामस्थापने गतार्थे, द्रव्येच्छा सचित्तादिद्रव्याभिलाषः, अनुपयुक्तस्य वेच्छामीत्यादि भणतः, क्षेत्रेच्छा मगधादिक्षेत्राभिलाषः, कालेच्छारजन्यादिकालाभिलाषः रयणिमहिसारिया उचोरा परदारिया य इच्छंति । तालयरा सुभिक्खं बहधन्ना केइदुभिक्खं ।। भावेच्छा प्रशस्तेतरभेदा, प्रशस्ता ज्ञानाद्यभिलाषाः, अप्रशस्ता स्रावाद्यभिलाष इति, अत्र तु विनेयभावेच्छयाऽधिकारः, क्षमादीनां तु पदानां गाथायामनुपन्यस्तानां यथासम्भवं निक्षेपादि वक्तव्यं,क्षुण्णत्वाद्ग्रन्थविस्तरभयाच नेहोक्तमिति । उक्ता इच्छा, इदानीमनुज्ञा,साचषड्विधानि.(१२२०) नामंठवणा दविए खित्तेकाले तहेव भावे य । एसो उअणुनाए निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यानुज्ञा लौकिकी लोकोत्तरा कुप्रावचनिकी च, लौकिकी सचित्तादिद्रव्यभेदात्रिविधा, अश्वभूषितयुवतिवैडूर्याद्यनुज्ञेत्यर्थः, लोकोत्तराऽपि त्रिविधाकेवलशिष्यसोपकरणशिष्यवस्त्राद्यनुज्ञा, एवं कुप्रावचनिकी, वक्तव्या, क्षेत्रानुज्ञा या यस्य यावतः क्षेत्रस्य यत्र वा क्षेत्रे व्याख्यायते क्रियते वा, एवं कालानुज्ञाऽपि वक्तव्या, भावानुज्ञा आचारधनुज्ञा, भावानुज्ञयाऽधिकारः, अत्रान्तरे गाथायामनुपात्तस्याप्यक्षुण्णत्वादवग्रहस्य निक्षेपःनि.(१२२१) नामंठवणा दविए खित्तेकाले तहेव भावे य । एसो उ उग्गहस्सा निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-सचित्तादिद्रव्यावग्रहणंद्रव्यावग्रहः, क्षेत्रावग्रहो यो यत्क्षेत्रमवगृह्णति, तत्रचसमन्ततः सक्रोशं योजनं, कालावग्रहो यो यं कालमवगृह्णति, वर्षासु चतुरो भासान ऋतुबद्धे मासं, भावावग्रहः प्रशस्तेतरभेदः,प्रशस्तोज्ञानाद्यवग्रहः, इतरस्तु क्रोधाद्यवग्रह इति, अथवाऽवग्रहः पञ्चधा'देविंदरायगिहवइसागरिसाधम्मिउग्गहो तह य । पंचविहो पन्नत्तो अवगहो वीयरागेहिं ।। अत्रभावावग्रहेण साधर्मिकावग्रहेण चाधिकारः आयप्पमाणमित्तो चउद्दिसिंहोइ उग्गहो गुरुणो । अणणुन्नातस्स सया न कप्पए तत्थ पइसरिउं ।। ततश्च तमनुज्ञाप्य प्रविशति, आह च नियुक्तिकारःनि. (१२२२) बाहिरखित्तंमि ठिओ अनुनवित्ता मिउग्गहं फासे । उग्गहखेत्तं पविसे जाव सिरेणं फुसइ पाए ।। वृ-बहिःक्षेत्रे स्थितः अनुज्ञाप्य मितावग्रहं स्पृशेतरजोहरणेन, पुनश्चावग्रहक्षेत्रं प्रविशेत, कियडूरं यावदित्याह-यावच्छिरसा स्पृशेत् पादविति गाथार्थः ।। अव्याबाधं द्रव्यतो भावतश्च द्रव्यतः खगाद्याघातव्याबाधाकारणविकलस्य भावतः सम्यग्दृष्टेश्चारित्रवतः, अत्रापि कायादिनिक्षेपादि यथासम्भवं स्वबुद्धया वक्तव्यं, यात्रा द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यस्तापसादीनां स्वक्रियोत्सणं भावतः Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ३/१० साधूनामिति, यापना द्विविधा-द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यत औषधा दिना कायस्य, भावतस्त्विन्द्रियनोइन्द्रियोपशमेन शरीरस्य, क्षामणा द्रव्यतो भावतश्च द्रव्यतः कलुषास्यैहिकापायभीरोः भावतः संवेगापन्नस्य सम्यग्दृष्टेरिति, आह चनि. (१२२३) अव्वाबाह: दुविहं दव्वे भावेयजत्तजवणा य । अवराहखामणावियसवित्थरत्थं विभासिज्जा ।। वृ- एवं शेषघदेष्वपि निक्षेपादि वक्तव्यम, इत्थं सूत्रे प्रायशो वन्दमानस्य विधिरुक्तः नियुक्तिकृताऽपिस एव व्याख्यातः, अधुना वन्द्यगतविधिप्रतिपादनायाह नियुक्तिकारःनि. (१२२४) छंदेनऽनुजाणामि तहत्ति तुझंपि वट्टई एवं । अहमविखामेमि तुमे वयणाइंवंदनरिहस्स ।। वृ. छन्दसा अनुजानामि तथेति युष्माकमपि वर्तते एवमहमपि क्षमयामि त्वां, वचनानि 'वन्दनार्हस्य' वन्दनयोग्यस्य, विषयविभागस्तु पदार्थनरूपणायां निदर्शित एवेति गाथार्थः ।। नि. (१२२५) तेनवि पडिच्छियव्वं गारवरहिएणसुद्धहियएण । किइकम्मकारगस्सा संवेगं संजणंतेणं।। वृ. 'तेन' वन्दनाhण एवं प्रत्येष्टव्यम्, अपिशब्दस्यैवकारार्थत्वाद्धयादिगौरवरहितेन, 'शुद्धहृदयेन' कषायविप्रमुक्तेन, 'कृतिकर्मकारकस्य' वन्दनकर्तुः संवेगं जनयता, संवेगाःशरीरादिपृथग्भावो मोक्षौत्सुक्यं वेति गाथार्थः । । इत्थं सूत्रस्पर्शनियुक्त्या व्याख्यातं सूत्रम्, उक्तः पदार्थः पदविग्रहश्चेति, साम्प्रतंचालना, तथा चाहनि. (१२२६) आवत्ताइसुजुगवं इह भणिओ कायवायवावारो। दुण्हेगया व किरिया जओ निसिद्धा अउ अजुत्तो ।। वृ- इहाऽऽवर्तादिषु, आदिशब्दादावश्यिक्यादिपरिग्रहः, 'युगपद्' एकदा ‘भणितः' उक्तः कायवाग्व्यापारः, तथा च सत्येकदा क्रियाद्वयप्रसङ्गः, द्वयोरेकदा च क्रिया यतो निषिद्धाऽन्यत्र उपयोगद्वयाभावाद्, अतोऽयुक्तः स व्यापार इति, ततश्च सूत्रं पठित्वा कायव्यापारः कार्य इति, नि. (१२२७) भिन्नविसयं निसिद्धं किरियादुगमेगया न एगंमि । जोगतिगस्स विभंगिय सुत्ते किरिया जओ भणिया ।। वृ-इह विलक्षणवस्तुविषयं क्रियाद्वयं निषिद्धम् एकदा यथोत्प्रेक्षते सूत्रार्थे नयादिगोचरमटति च, तत्रोत्प्रेक्षायां यदोपयुक्तो न तदाऽटने यदा चाटने न तदोत्प्रेक्षायामिति, कालस्य सूक्ष्मत्वाद्, विलक्षणविषया तु योगत्रयक्रियाऽप्यविरुद्धा, यथोक्तम्-‘भंगियसुयं गुणंतो वट्टइ तिविहेऽवि जोगंमी'त्यादि, गतंप्रत्यवस्थानं,नि. (१२२८) सीसो पढमपवेसे वंदिउमावस्सिआएँ पडिक्कीमउं । बितियपवेसंमि पुणो वंदइ किं ? चालना अहवा ।। नि. (१२२९) जह दूओ रायाणं नमिउं कज्जं निवेइउं पच्छा । वीसज्जिओवि वंदिय गच्छइ साहूवि एमेव ।। वृ- इदं प्रत्यवस्थानं, उक्तम्, साम्प्रतं कृतिकर्मविधिसंसेवनाफलं समाप्तावुपदर्शयन्नाहनि. (१२३०) एवं किइकम्मविहिं जुंजंता चरणकरणमुवउत्ता । Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -३- [नि. १२३०] साहू खवंति कम्मं अनेगभवसंचियमनंतं ।। वृ- “एवम्' अनन्तरदर्शितं कृतिकर्मविधि' वन्दनविधियुञ्जानाश्चरणकरणोपयुक्ताः साधवः क्षपयन्ति कर्म ‘अनेकभवसञ्चितं' प्रभूतभवोपात्तमित्यर्थः, कियद् ?-अनन्तमिति गाथार्थः ।। उक्तोऽनुगमः, नया सामायिकनिर्युक्ताविव द्रष्टव्याः ।। कृत्वा वन्दनविवृत्तिं प्राप्तं यत्कुशलमिह मया तेन । साधुजनवन्दनमलंसत्त्वा मोक्षाय सेवन्तु ।। अध्ययनं ३ समाप्तम मुनिदीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता-आवश्यकसूत्रे तृतीयअध्ययनं सनियुक्तिभाष्यटीका परसिमाप्तम् अध्ययनं-४ प्रतिक्रमणं) वृ-व्याख्यातं वन्दनाघ्ययनम्, अधुना प्रतिक्रमणाध्ययनभारभ्यते-अस्य चायमभिसम्बन्धः, अनन्तराध्ययनेऽहंदुपदिष्टसामायिकगुणवत एव वन्दनलक्षणा प्रतिपत्तिः कार्येति प्रतिपादितम, इह पुनस्तदकरणता दिनैव स्खलितस्यैव निन्दा प्रतिपाघते, यद्वा वन्दनाघ्ययने कृतिकर्मरूपायाः साधुक्तेस्तत्त्वतः कर्मक्षय उक्तः, यथोक्तम् विनओवयार मानस्सभंजणा पूयणा गुरुजनस्स । तित्थयराण य आणा सुअधम्माऽऽराहणाऽकिरिया ।। प्रतिक्रमणाध्ययने तुमिथ्यात्वादिप्रतिक्रमणद्वारेण कर्मनिदाननिषेधः प्रतिपाद्यते, वक्ष्यति, च "मिच्छत्तपडिक्कमणं तहेव अस्संजमेवि पडिक्कमणं । कस्सायाण पडिक्कमणंजोगाण य अप्पसत्थाणं ।। अथवा सामायिके चारित्रमुपवर्णितं, चतुर्विंशतिस्तवेत्वर्हतां गुणस्तुतिः, सा च दर्शनज्ञानरूपा, एवमिदं त्रितयमुक्तम्, अस्य च वितथासेवनमैहिकामुष्मिकापायपरिजिहीवुणा गुरोनिवेदनीयं, तच्च वन्दनापूर्वमित्यतोऽनन्तराध्ययने तन्निरूपितम, इह तु निवेद्य भूयः शुभेष्वेव स्थानेषु प्रतीपं क्रमणमासेवनीयमित्येतत प्रतिपाद्यते, इत्थमनेनानेकरूपेण सम्बन्धेनाऽऽयातस्स्य प्रतिक्रमणाध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चं वक्तव्यानि, तत्र च नामनिष्पन्ने निक्षेपे प्रतिक्रमणाघ्ययनमिति, तत्र प्रतिक्रमणं निरूप्यते-'प्रति' इत्ययमुपसर्गः प्रतीपाद्यर्थे वर्तते, 'कमुपादविक्षेपे' अस्य ल्युडन्तस्य प्रतीपं प्रतिकूलं वा क्रमणं प्रतिक्रमणमिति भवति, एतदुक्तं भवति- शुभयोगेभ्योऽशुभयोगान्तर क्रान्तस्य शुभेष्वेव प्रतीपंप्रतीकूलं वा क्रमणप्रतिक्रमणमिति, उक्तंच "स्वस्थानाद यत्परस्थानं,प्रमादस्य वशागतः । तत्रैव क्रमणंभूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते ।। क्षायोपशमिकाभावादौदयिकस्य वशंगतः । तत्रापिच स एवार्थः, प्रतिकूलगमात्स्मृतः ।। प्रति प्रतिक्रमणं वा प्रतिक्रमणं, शुभयोगेषु प्रति प्रति वर्तनमित्यर्थः, उक्तंच "प्रति प्रति वर्तनं वा शुभेषु योगेषु मोक्षफलदेषु । Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२ - - आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/१० निःशल्यस्य यतेर्यत्तद्वाज्ञेयं प्रतिक्रमणम् ।। इह च यथा करणात कर्मकोंः सिद्धिः, तद्व्यतिरेकेण करणत्वानुपपत्तेः, एवं प्रतिक्रमणादपि प्रतिक्रामकप्रतिक्रान्तव्यसिद्धिरित्यतस्त्रितयमप्यभिधित्सुराह नियुक्तिकारःनि. (१२३१) पडिकमणं पडिकमओ पडिकमियव्वं च आनुपुव्वीए। तीए पच्चुप्पन्ने अनागएचेव कालंमि ।। वृ-'प्रतिक्रमणं' निरूपितशब्दार्थं, तत्र प्रतिक्रामतीति प्रतिक्रमकः कर्ता, प्रतिक्रान्तव्यंचकर्मअशुभयोगलक्षणम्, 'आनुपूर्व्या' 'परिपाट्या, 'अतीते' अतिक्रान्ते प्रत्युत्पन्ने' वर्तमाने 'अनागते चैव' एष्ये चैव काले, प्रतिक्रमणादि योज्यमिति वाक्यशेषः । आह-प्रतिक्रमणमतीतविषयं, यत् उक्तम्- ‘अतीतंपडिकमामि पडुप्पन्नं संवरेमिअनागयं पञ्चक्खामि त्ति तत्कथमिह कालत्रये योज्यते इति ?, उच्यते, प्रतिक्रमणशब्दो ह्यत्राशुभयोगनिवृत्तिमात्रार्थः सामान्यः परिगृह्यते, तथा च सत्यतीतविषयं प्रतिक्रमणं निन्दाद्वारेणाशुभयोगनिवृत्तिरेवेति, प्रत्युत्पन्नविषयमपि संवरणद्वारेणाशुभयोगनिवृत्तिरेव, अनागतविषयमपिप्रत्याख्यानद्वारेणाशुभयोगनिवृत्तिरेवेति न दोष इति गाथाक्षरार्थः ।। साम्प्रतं प्रतिक्रामकस्वरूपंप्रतिपादयन्नाहनि.(१२३२) जीवो उ पडिक्कमओ असुहाणं पावकम्मजोगाणं । झाणपमत्था जोगाजे तेन पडिक्कमे साहू ।। वृ- 'जीवः' प्राग्निरूपितशब्दार्थः, तत्र प्रतिक्रामतीति प्रतिक्रामकः, तुशब्दो विशेषणार्थः, न सर्व एव जीवः प्रतिक्रामकः, किं तर्हि ? -सम्यग्दृष्टिरुपयुक्तः, केषां प्रतिक्रमकः ? - 'अशुभानां पापकर्मयोगानाम्' अशोभनानां पापकर्मव्यापाराणामित्यर्थः, आह-पापकर्मयोगा अशुभा एव भवन्तीति विशेषणानर्थक्यं,न, स्वरूपान्वाख्यानपरत्वादस्य, प्रशस्तौ चतौ योगौच प्रशस्तयोगौ, घ्यानं च प्रशस्तयोगौ च घ्यानप्रशस्तयोगा ये तानधिकृत्य ‘न प्रतिक्रमेत' न प्रतीपं वर्तेत साधुः, अपितुतानसेवेत,मनोयोगप्राधान्यख्यापनार्थे पृथग्ध्यानग्रहणं, प्रशस्तयोगोपादानच्च ध्यानमपि धर्मशुक्लभेदं प्रशस्तभवगन्तव्यम्, आह-'यथोदेशं निर्देश' इति न्यायमुल्लङ्घय किमिति प्रतिक्रमणमनभिधाय प्रतिक्रामक उक्तः?, तथाऽऽद्यगाथागतमानुपूर्वीग्रहणं चातिरिच्यत इति, उच्यते, प्रतिक्रमकस्याल्पवक्तव्यात कर्बधीनतवाच्च क्रियाया इत्यदोषः, इत्थमेवोपन्यासः कस्मान्न कृत इतिचेत प्रतिक्रमणाध्ययननामनिष्पन्ननिक्षेपप्रधानत्वात्तस्येत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः ।। उक्तः प्रतिक्रमकः, साम्प्रतंप्रतिक्रमणस्यावसरः, तच्छब्दार्थपर्यायाचिख्यासुरिदमाहनि. (१२३३) पडिकमणं पडियरणा परिहरणा वारणा नियत्तीय । निंदा गरिहा सोही पडिकमणं अट्ठहा होइ ।। वृ- 'प्रतिक्रमणं' तत्त्वतो निरूपितमेव, अधुना भेदतो निरूप्यते, तत्पुनर्नामादिभेदतः षोढा भवति, तथा चाऽऽहनि. (१२३४) नामं ठवणादविए खित्ते काले तहेव भावे य । एसो पडिकमणस्सा निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-तत्रनामस्थापने गतार्थे, द्रव्यप्रतिक्रमणमनुपयुक्तसम्यग्दृष्टेलब्ध्यादिनिमित्तंवा उपयुक्तस्य वा निह्नवस्य पुस्तकादिन्यस्तं वा, क्षेत्रप्रतिक्रमणं यस्मिन क्षेत्रे व्यावर्ण्यते क्रियते वा यतो वा Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२३४] प्रतिक्रम्यते खिलादेरिति, कालप्रतिक्रमणं द्वेधा-ध्रुवं अध्रुवं च, तत्र ध्रुवं भरतैरावतेषु प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थेष्वपराधो भवतु मा व ध्रुवमुभयकालं प्रतिक्रम्यते, विमध्यमतीर्थकरतीर्थेषु त्वध्रुवंकारणजाते प्रतिक्रमणमिति, भावप्रतिक्रमणं द्विधा-प्रशस्तमप्रशस्तं च, प्रशस्तं मिथ्यात्वादेः, अप्रशस्तं सम्यक्त्वादेरिति, अथवौघत एवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेरिति प्रशस्तेनात्राधिकारः ।। प्रतिचरणा व्याख्यायते-‘चरगतिमक्षणयोः' इत्यस्य प्रतिपूर्वस्य ल्युडन्तस्य प्रतिचरणेतिभवति, प्रति प्रतितेषु तेष्वर्थेषु चरणं-गमनं तेन तेनाऽऽसेवनाप्रकारेणेतिप्रतिचरणा, सा चषड्धिा, तथा चाहनि. (१२३५) नामं ठवणा दविए खित्तेकाले तहेव भावे य । एसो पडियरणाए निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-तत्रनामस्थापने गतार्थे, द्रव्यप्रतिचरणा अनुपयुक्तस्यसम्यगदृष्टेस्तेषु तेष्वर्थेष्वाचरणीयेषु चरणं-गमनं तेन तेन प्रकारेण लब्ध्यादिनमित्तं वा उपयुक्तस्य वा निह्नवस्य सचित्तादिद्रव्यस्य वेति, क्षेत्रप्रतिचरणा यत्र प्रतिचरणा व्याख्यायते क्रियते वा क्षेत्रस्य वा प्रतिचरणा,तथा शालिगोपिकाद्याः शालिक्षेत्रादीनि प्रतिचरन्ति, कालप्रतिचरणा यस्मिन कालेप्रतिचरणा व्याख्यायते क्रियतेवा कालस्य वा प्रतिचरणा, यथा साधवः प्रादोषिकं वा प्राभातिकं वा कालं प्रतिचरन्ति, भावप्रतिचरणा द्वेधाप्रशस्ताऽशस्ता च, अप्रशस्ता मिथ्यात्वाज्ञानाविरतिप्रतिचरणा, प्रशस्ता सम्यगदर्शनज्ञानचारित्रप्रतिचरणा, अथवौघतएवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टः, तयेहाधिकारः,प्रतिक्रमणपर्यायता चास्या यतः शुभयोगेषु प्रतीपं क्रमणं-प्रवर्तनं प्रतिक्रमणमुक्तं, प्रतिचरणाऽप्येवम्भूतैव वस्तुत इति गाथार्थः । । इदानीं परिहरणा, 'हञ् हरणे' अस्य परिपूर्वस्यैव ल्युडन्तस्यैव परिहरणा, सर्वप्रकारैवर्जनेत्यर्थः, सा च अष्टविधा, तथा चाहनि. (१२३६) नामं ठवणा दविए परिरय परिहार वज्जणाए य । अनुगह भावे य तहा अठ्ठविहा होइ पहिरणा ।। वृ- नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यपरिहरणा हेयं विषयमधिकृत्य अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेर्लब्ध्यादिनिमित्तं वा उपयुक्तस्य वा निह्नवस्य कण्ट कादिपरिहरणा वेति, परिरयपरिहरणा गिरिसरित्परिरयपरिहरणा, परिहारपरिहरणा लौकिकलोकोत्तरभेदभिन्ना, लौकिकी मात्रादिपरिहरणा, लोकोत्तरा पार्श्वस्थादिपरिहरणा, वर्जनापहिरणाऽपि लौकिकलोकोत्तरभेदैव, लौकिका इत्वरा यावत्कथिका च, इत्वरा प्रसूतसूतकादिपरिहरणा, यावत्कथिका डोम्बादिपरिहरणा, लोकोत्तरा पुनरित्वरा शय्यातरपिण्डादिपरिहरणा, यावत्कथिका तु राजपिण्डादिपहिरणा, अनुग्रहपरिहरणा अक्खोडभंगपरिहरणा, भावपरिहरणाप्रशस्ता अप्रशस्ता च, अप्रशस्ता ज्ञानादिपरिहरणा, प्रशस्ता क्रोधादिपरिहरणा, अथवौघतएवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेः, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता चास्याः प्रतिक्रमणमप्यशुभयोगपरिहारेणैवेति, वारणेदानी, 'वृञ्वरणे' इत्स्य ण्यन्तस्य ल्युडिवारणा भवति, वारणं वारणा निषेध इत्यर्थः, सा च नामादिभेवतः षोढा भवति, तथा चाहनि. (१२३७) नामं ठवणा दविए खित्तेकाले तहेव भावे य । एसो उवारणाए निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ-तत्रनामस्थापने गतार्थे, द्रव्यवारणा तापसादीनां हलकृष्टादिपरिभोगवारणा, अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेर्वा देशनायां उपयुक्तस्य वा निह्नवस्यापथ्यस्य वा रोगिण इतीयं चोदनारूपा, क्षेत्रवारणा Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२-४/१० तुयत्र क्षेत्रेव्यावर्ण्यते क्रियते वा क्षेत्रस्य वाऽनार्यस्येति, कालवारणा यस्मिन व्यावर्ण्यते क्रियतेवा कालस्य वा विकालादेवर्षासु वा विहारस्येति, भाववारणेदानीं, सा च द्विविधा-प्रशस्ताऽप्रशस्ता च, प्रशस्ता प्रमादवारणा, अप्रशस्ता संयमादिवारणा, अथवौधत एवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेरिति, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता चास्याः स्फुटा, निवृत्तिरधुना, 'वृत्त वर्तने' इत्यस्य निपूर्वस्य क्तिनि निवर्तनं निवृत्तिः, साचषोढा, यत आहनि. (१२३८) नामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावेय । एसोय नियत्तीए निक्खवो छव्विहो होइ ।। वृ- नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यनिवृत्तिस्तापसादीनां हलकृष्टादिनिवृत्तिरित्याद्यखिलो भावार्थः स्वबुद्धया वक्तव्यः, यावतप्रशस्तभावनिवृत्त्येहाधिकारः । निन्देदानी, तत्र ‘णिदिकुत्सायाम् अस्य 'गुरोश्च हलः' इत्यकारः टाप, निन्दनं निन्दा, आत्मऽध्यक्षमात्मकुत्सेत्यर्थः, सा च नामादिभेदतः षोढा भवति, तथा चाहनि.(१२३९) नामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावेय । एसो खलु निदाए निक्खेवो,छव्विहो होइ वृ-तत्र नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यनिन्दा तापसादीनाम अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेर्वोपयुक्तस्य वा निह्नवस्याशोभनद्रव्यस्य वेति, क्षेत्रनिन्दायत्रव्याख्यायते क्रियतेवा संसक्तस्य वेति, कालनिन्दा यस्मिन्निन्दा व्याख्यायते क्रियते वा दुर्भिक्षादेर्वा कालस्य, भावनिन्दा प्रशस्तेतरभेदो, अप्रशस्ता संयमाद्याचरणविषया, प्रशस्ता पुनरसंयमाद्याचरणविषयेति हा ! दुट्ठ कयं हा! दुटु कारियं दुल अनुमयं हत्ति । अंतो २ डज्झइ झुसिरुव्व दुभो वनदवेणं ।।' अथवौघत एवोपयुक्तसम्यग्दृष्टेरिति, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता स्फुटेतिगाथार्थः ।। गर्थेदानीं, तत्र गर्ह कुत्साया' मस्य 'गुरोश्च हल' इत्यकारः टाप, गर्हणं गर्हा-परसाक्षिकी कुत्सैवेति भावार्थः, साचनामादिभेदतः षोलैवेति, तथा चाहनि.(१२४०) नामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य । एसो खलु गरिहाए निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ- नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यगर्हा तापसादीनामेव स्वगुर्वालोचनादिना अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेर्वोपयुक्तस्य वा निह्नवस्येत्यादिभावार्थो वक्तव्यः, यावत्प्रशस्तयेहाधिकारः । इदानीं शुद्धिः 'शुध शौचे' अस्य स्त्रियां क्तिन्, शोधनं शुद्धिः, विमलीकरणमित्यर्थः, सा च नामादिभेदतः षोद्वैव, तथा चाहनि.(१२४१) नामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य । एसो खलु सुद्धीए निक्खेवो छव्विहो होइ ।। वृ- तत्र नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यशुद्धिस्तापसादीनां स्वगुर्वालोचनादिना अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेरुपयुक्तस्य वा निह्नवस्य वस्त्रसुवणदिर्वा जलक्षारादिभरिति, क्षेत्रशुद्धिर्यत्र व्यावर्ण्यते क्रियते वाक्षेत्रस्य वा कुलिकादिनाऽस्थ्यादिशल्योद्धरणमिति, कालशुद्धिर्यत्रव्यावर्ण्यते क्रियते वा शङ्क्वादिभिर्वा कालस्य शुद्धिः क्रियत इति, भावशुद्धिर्द्विधा-प्रशस्ताऽप्रशस्ता च, प्रशस्ता ज्ञानादेरप्रशस्ता चाशुद्धस्य सतः क्रोधादेवैमल्याधानं स्पष्टतापादनमित्यर्थः, अथवौघत Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं ४ - [ नि. १२४१] ६५ एवोपयुक्तस्य सम्यगदृष्टेः प्रशस्ता, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता चास्याः स्फुटा, एवं प्रतिक्रमणष्टधा भवतीति गाथार्थः ।। साम्प्रतं विनेयानुग्रहाय प्रतिक्रमणादिपदानां यथाक्रमं दृष्टान्तान् प्रतिपादयन्नाहनि. ( १२४२ ) अद्धाणे पासा दुद्धकाय विसभोयणतलाए । दो कन्नाओ पइमारिया य वत्थे य अगए य ।। वृ- अध्वानः प्रासादः दुग्धकायः विषभोजनं तडागं द्वे कन्ये पतिमारिका च वस्त्रं चागदश्च तत्थ पडिक्कमणे अद्धाणदिट्ठतो जहा एगो राया नयरबाहिं पासायं काउकामो सोभने दिने सुत्ताणि पाडियाणि, रक्खगा निउत्ता भणिया य-जइ कोइ इत्थ पविसिज्ज सो मारेयव्वो, जइ पुन तानि चेव पयाणि अक्कमंतो पडिओसरइ सो मोयघो, तओ तेसिं रक्खगाण वक्खित्तचित्ताणं कालहया दो गाल्लिया पुरिसा पविट्ठा, ते नाइदूरं गया रक्खगेहिं दिट्ठा, उक्करिसियखग्गेहि य संलत्ता- हा दासा ! कहिं एत्थ पविट्ठा ?, तत्थेगो काकधट्टे भणइ-को एत्थ दोसोत्ति इओ तओ पहाविओ, सो तेहिं तत्थेव मारिओ, वितिओ भीओ तेसु चेव पएसु ठिओ भणइ सामि ! अयाणंतो अहं पविट्ठो, मा मं मारेह, भहतं करेमित्ति, तेहि भण्णइ - जइ अन्नओ अनक्कमंतो तेहिं चेव पएहिं पडिओसरसि तओ मुञ्चसि सो भीओ परेण जत्तेण तेहिं चेव पएहिं पडिनियत्तो, सो मुक्को, इहलोहयाणं भोगाणं आभागीजाओ, इयरो चुक्को, एतं दव्वपडिक्कमणं, भावे दिनंतस्स उवणओ-रायत्थानीएहिं तित्थयरेहिं पासायत्थाणीओ संजमो रक्खियव्वोत्ति आणत्तं, सो य गामिल्लत्थाणीएण एगेण साहुणा अइक्कमिओ, सो रागद्दोस रक्खऽब्भाहओ सुचिरं कालं संसारे जाइयघमरियघाणि पाविहिति, जो पुण किहवि पमाएण अस्संजमं गओ तओ पडिनियत्तो अपुणक्करणाए पडिक्कमए सो निव्वाणभागी भवइ, पडिक्कमणे अद्धाणदिट्टंतो गतो ? इदानं पडिचरणाए पासाएण दिट्ठतो भण्णइ - एगम्मि नयरे धनसमिद्धो वाणियओ, तस्स अहुणुट्टिओ पासाओ रयणभरिओ, सो तं भज्जए उवनिक्खिविउं दिसाजत्ताए गओ, सा अप्पए लग्गिया, मंडणपसाहणादिव्वावडा न तस्स पासायस्स अवलोयणं करेइ, तओ तस्स एगं खंड पडियं, सा चिंते - किं एत्तिल्लयं करेहिइत्ति, अन्नया पिप्पलपोतगो जाओ, किं एत्तिओ करेहित्ति नावणीओ ती, तेन्न वन्न सो पासाओ भग्गो, वाणियगो आगओ, पिच्छइ विनट्टं पासायं, तेन सा निच्छूढा, अन्न पासाओ कारिओ, अन्ना भज्जा आणीया, भणिया य-जति एस पासाओ विनस्सइ तो ते अहं नत्थि, एवं भणिऊण दिवाजत्ताएगओ, साऽवि से महिला तं पासायं सव्वादरेण तिसझं अवलोएति, जं किंचि तत्थ कट्टकम्मे लेप्पकम्मे चित्तकम्मे पासाए वा उत्तुहियाइ पासइ तं संठवावेति किंचि दाऊण, तओ सो पासाओ तारिसो चेव अच्छइ, वाणियगेण आगएण दिट्ठो, तुट्टेण सघस्स घरस्स सामिणी कया, विउलभोगसमण्णागया जाया, इयरा असनवसनरहिया अच्चंतदुक्खभागिनीय जाया, एसा दव्वपडिचरणा, भावे दिट्टंतस्स उवणओ - वाणियगत्थाणीएणाऽऽरिएण पासायत्थाणीओ संजमो पडिचरियव्वोत्ति आणत्तो, एगेन साहुणा सातसुक्खबहुलेण न पडिचरिओ, सो वाणिगिणीव संसारे दुक्खभायणं जाओ, जेण पडिचरिओ अक्खओ संजमपासाओ धरिओ सो नेव्वाणसुहभागी जाओ इदानं परिहरणाए दुद्धकाएण दिट्ठतो भण्णइ-दुद्धकाओ नाम दुद्धघडगस्सकावोडी, एगो 25 5 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/१० कुलपुत्तो, तस्स दुवे भगिनीओ अन्नगामेसु वसंति, तस्स धूया जाया, भगिनीन पुत्ता तेसु वयपत्तेसु ताओ दोवि भगिनी ओ तस्स समगंचेव वरियाओ आगयाओ, सो भणइ-दुण्ह अत्थीण कयरं पियं करेमि?, बच्चेह पुत्तेपेसह, जोखेयण्णो तस्स दाहामित्ति, गयाओ, पेसिया, तेन्न तेसिंदोहविघडगा समप्पिया, वञ्चह गोउलाओ दुद्धं आणेह, ते कावोडीओ गहाय गआ, ते दुद्धघडए भरिऊण कावोडीओ गहाय पडिनियत्ता, तत्था दोन्नि पंथा-एगो परिहारेण सो य समो, बितिओ उज्जुएण, सो पुणविसमखाणुकंटगबहुलो, तेसिंएगो उज्जुएण पट्ठिओ, तस्स अक्खुडियस्स एगो घडो भिन्नो, तेण पडतेन बिइओविभिन्नो, सो विरिक्कओ गओ माउलगसगासं, बिइओ समेण पंथेण सणियं २ आगओ अक्खुयाए दुद्धकावोडीए, एयस्स तुट्ठो, इयरो भणिओ-न मए भणियं को चिरेण लहुं वा एहित्ति, मए भणियं-दुद्धं आणेहत्ति, जेन आणीयं तस्स दिन्न, इयरो धाडिओ, एसा दव्वपरिहणा, भावे दिटुंतस्स उवणओ-कुलपुत्तत्थाणीएहिं तित्थगरेहिं आणत्तंदुद्धत्थाणीयं चारितं अविराहतेहिं कण्णगत्थाणीया सिद्धी पावियघत्ति, गोउलत्थाणीओ मनूसभवो, तओ चरित्तस्स मगो उज्जुओ जिनकप्पियाण,तेभगवंतो संघयणधिइसंपण्णा दव्वखित्तकालभावावइविसमंपिउस्सगेणं वच्चंति, वंको थेरकप्पियाण सउस्सग्गाववओऽसमो मग्गो, जो अजोगो जिनकप्पस्स तं मगं पडिवज्जइ सो दुद्धधडट्ठणियं चारित्तं विराहिऊण कण्णगत्थाणीयाए सिद्धीए अनाभागी भवइ, जोपुण गीयत्थो दव्वखित्तकालभावावईसु जयणाए जयइ संजमं अविराधित्ता अचिरेण सिद्धिं पावेइ ३ । इदानिं वारणाए विसभोयणतलाएण दिटुंतो-जहा एगो राया परचक्कागमं अदूरागयं च जाणेत्ता गामेसु दुद्धदधिमक्खभोज्जइसु विसं पक्खिवावेइ, जाणि य मिट्ठपाणियाणि वावितलागाणि तेस य जे य रुकख पुप्फफलोवगा तानिवि विसेण संजोएऊण अघक्कतो, इयरो राया आगओ, सो तं विसभावियं जाणिऊण घोसावेइ खंधावारे-जो एयाणि भक्खभोज्जाणि तलागासु य मिट्टाणि पाणियाणि एएसुयरुक्खेसु पुप्फफलाणि मिट्ठाणि उवभुंजइसो मरइ, जाणि एयाणिखारकडुयाणि दुणापाणियाणि उवभुंजेह, जे तं धोसणं सुणित्ता विरया ते जीविया, इयरे मता, एसा दव्ववारणा भाववारणा (ए) दिटुंतस्स उवणओ-एवमेवरायत्थाणीएहिं तित्थगरेहिं विसन्नपाणसरिसा विसयत्ति काऊण वारिया, तेसुजे पसत्ता ते बहणि जम्मणमरणाणि पाविहिंति, इयरे संसाराओ उत्तरंति ४ । इदानिं नियत्तीए दोण्हं कण्णयाणं पढमाएकोलियकण्णाएदिलुतो कीरइ-एगम्मिनयरे कोलिओ, तस्स सालाए धुत्ता वुणंति, तत्थेगो धुत्तो महुरेण सरेण गायइ, तस्स कोलियस्स धूया तेन समं संपलग्गा, तेन्नं भण्णइ-नस्सामो जाव न नज्जामुत्ति, सा भणइ-मम वयंसिया रायकण्णगा, तीए समं संगारो जहा दोहिवि एकभज्जाहि होयघंति, तोऽहं तीए विना न वच्चामि, सो भणइ-सावि आनिज्जउ, तीए कहियं, पडिस्सुयं चऽणाए, पहाविया महल्लअ पञ्चूसे, तत्थ केणवि उग्गीयं जइ फुल्ला कणियारया चूयय! अहिमासमयंमिघुटुंमि! तुह न खमं फुल्लेउं जइ पच्चंता करिति डमराई ।। रूपकम्, अस्यव्याख्या-यदि पुष्पिताः के? -कुत्सिताः कर्णिकाराः-वृक्षविशेषाः कर्णिकारकाः चूत एव चूतकः, संज्ञायांकन, तस्यामन्त्रणं हेचूतक! अधिकमासे घोषिते' शब्दिते सति तव 'न क्षम' नसमर्थेनयुक्तंपुष्पितुं, यदि ‘प्रत्यन्तका' नीचकाः 'कुत्सायामेव कन' कुर्वन्ति ‘डमरकानि' अशोभनानि, ततः किं त्वयाऽपि कर्तव्यानि ?, नैष सतां न्याय इति भावार्थः ।। एवं च सोउं Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२४२] ६७ रायकण्णा चिंतेइ-एस चूओ वसंतेन्न उवालद्धो, जइ कणियारो रूक्खाण अंतिमो पुष्फिओ ततो तव किं पुप्फिएण उत्तिमस्स ?, न तुमे अहियमासघोसणा सुया ?, अहो ! सुट्ठ भणियं -जइ कोलिगिणी एवं करेइतो किं भएविकायव्वं?,रयणकरंडओ वीसरिउत्तिएएणछलेण पडिनियत्ता, तदिवसं च सामंतरायपुत्तो दाइयविप्परद्धो तं रायाणं सरणमुवगओ, रन्ना य से सा दिन्ना, इट्ठा जाया, तेन्न ससुरसमग्गेण दाइए निज्जिऊण रज्जं लद्धं, सा से महादेवी जाया, एसा दवनियत्ती, भावनियत्तीए दिटुंतस्स उवणओ-कण्णगत्थाणीय साहू धुत्तत्थाणीएसु विसएसु आसज्जमाणा गीतत्थानीएण आयरिएणजे समणुसिट्ठा नियत्ता तेसुगइंगया, इयरे दुग्गइ: गया । बितियं उदाहरणं दव्वभावनियत्तणे-एगंमि गच्छे एगो तरुणो गहणधारणासमत्थोत्तिकांउ तं आयरिण वट्टाविंति, अन्नया सो असुहकम्मोदएण पडिगच्छामित्ति पहाविओ, निगच्छंतो य गीतं सुणेइ, तेन मंगलनिमित्तं उवओगो दिन्नो, तत्थ य तरुणा सूरजुवाणा इमं साहिणियं गायंति 'तरियव्वा य पइण्णिया मरियव्वं वा समरे समत्थएणं । असरिसजनउल्लावा नहु सहियघा कुलपसूयएणं ।।' अस्याक्षरगमनिका ‘तरितव्या वा' निर्वोढव्या वा प्रतिज्ञा मर्तव्यं वा समरे समर्थेन, असदृशजनोल्लापा नैव सोढव्याः कुले प्रसूतेन, तथा केनचिन्महात्मनैतत्संवाद्युक्तं 'लज्जां गुणौघजननी जननीमिवाऽऽमित्यन्तशुद्धहृदयामनुवर्तमानाः । तेजस्विनः सुखमसूनपि संत्यजन्ति, सत्यस्थितिव्यसनिनोन पुनः प्रतिज्ञाम ।।' गीतियाए भावत्थो जहा-केइलद्धजसा सामिसंमानिया सुभडारने पहारओ विरया भज्जमाणा एगेण सपक्खजसावलंबिणा अप्फालिया-न सोहिस्सहपडिप्पहरा गच्छमाणत्ति,तंसोउंपडिनियत्ता, तेय पट्ठिया पडिया परानीए, भगंच तेहिं परानीयं, सम्माणिया य पहुणा, पच्छासुभडवायं सोभंति वहमाणा, एतं गीयत्थं सोउं तस्स साहुणो चिंता जाया-एमेव संगामत्थाणीया पधज्जा, जइ तओ पराभज्जामि तो असरिसजनेन हीलिस्सामि-एस समणगो पच्चोगलिओत्ति, पडिनियत्तो आलोइयपडिकंतेन आयरियाण इच्छा पडिपूरिया ५ ।। इदानिं निंदाए दोण्हं कणगाणं बिइया कण्णगा चित्तकरदारिया उदाहरणं कीरइ-एगंमि नयरेराया, अन्नेसिं राइणं चित्तसभा अस्थि मम नत्थित्ति जाणिऊण महइमहालियं चित्तसभं कारेऊण चित्तकरसेणीए समप्पेइ, ते चित्तेन्ति, तत्थेगस्स चित्तगरस्स धूया भत्तं आनेइ, राया य रायमगेण आसेन वेगप्पमुक्केण एइ, सा भीया पलाया किहमवि फिडिया गया, पियावि से ताहे सरीरचिंताए गओ, तीए तत्थ कोट्टिमे वण्णएहिं मोरपिच्छं लिहियं, रायावि तत्थेव एगाणिओ चंकमणियाओ करेति, सावि अन्नचित्तेण अच्छइ, राइणो तत्थ दिट्ठी गया, गिणहामित्ति हत्थो पसारिओ, नहा दुक्खाविया, तीए हसियं, भणियंचऽनाए-तिहि पाएहिं आसंदओन ठाइजाव चउत्थं पायं मगंतीए तुमंसिलद्धो, राया पुच्छइ-किहत्ति?,साभणइ-अहंच पिउणो भत्तंआनेमि, एगो यपुरिसो रायमगे आसेणवेगप्पमुक्केण एइ, नसे विन्नाणं किहविकंचि मारिज्जामित्ति, तत्थाहंसएहिं पुण्णेहिं जीविया, एस एगो पाओ, बिइओपाओ राया, तेनचित्तकराणं चित्तसभा विरिका, तत्थ इक्किक्के कुटुंवे बहुआ चित्तकरा मम पिया इक्काओ, तस्सवितत्तिओ चव भागो दिन्नो, तइओ पाओ मम पिया,तेन राउलियं चित्तसभं चित्तंतेन्नपुघविढत्तं निट्ठवियं, संपइजो वासो वा आहारो सोय सीयलो केस्सिो होइ?, तो Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २-४ / १० आनीए सरीरचिंताए जाइ, राया भणइ-अहं किह चउत्थो पाओ ?, सा भणइ-सव्वोवि ताव चिंतेइकुतो इत्थ आगमो मोराणं ?, जइवि ताव आणितिल्लयं होज्ज तोवि ताव दिट्ठीए निरिक्खिज्जइ, सो भाइ- सच्चयं मुक्खो, राया गओ, पिउणा जिमिए सा घरं गता, रन्ना वरगा पेसिया, तीए पियामाया भणिया- देह ममंति, भण्णइय अम्हे दरिद्दाणि किह रन्नो सपरिवारस्स पूयं काहामो ? दव्वस्स से रन्नाधरे भरियं, दासी या सिक्खाविया ममं रायाणं संवाहिंती अक्खाणयं पुच्छिज्जासि जाहे राया सोउकामो, जा सामिणी राया पवट्टइ किंचि ताव अक्खाणयं कहेहि, भणइ, कहेमि, एगस्स धूया, अलंघणिज्जा य जुगवं तिन्नि वरगा आगया, दक्खिण्णेणं मातिमातपितिहि तिन्हवि दिन्ना, जनजत्ताओ आगयाओ, सा य रत्तिं अहिणा खइया मया, एगो तीए समं दड्डी, एगो अनसनं बइट्ठो, एगेन देवो आराहिओ, तेन्न संजीवणो मंतो दिन्नो, उज्जीवाविया, ते तिन्निवि उवट्ठिया, कस्स दायव्वा ?, किं सक्का एक्का दोण्हं तिण्हं वा दाउं ? तो अक्खाहत्ति, भणइ निद्दाइया सुवामि, कल्लं कहामि, तस्स अक्खाणयस्स कोउहल्लेणं बितियदिवसे तीसे चेव वारो आणत्तो, ताहे सा पुणो पुच्छर, भाइ- जेण उज्जियाविया सो पिया, जेण समं उज्जीवाविया सो भाया, जो अनसनं बइट्ठो तस्स दायव्वत्ति, साभणइ - अन्नं कहेहि, सा भणइ एगस्स राइणो सुवण्णकारा भूमिधरे मणिरयणकउज्जोया अनिग्गच्छंता अंतेउरस्स आभरणगाणि घडाविज्जंति, एगो भणइ - का उण वेला वट्टइ ?, भरती वट्ट, सो कहं जाणइ ?, जो न चंदं न सूरं पिच्छइ, तो अक्खहि, सा भाइनिदाइया, बितियदिने कहेइ-सो रत्तिअंधत्तणेण जाणइ, अन्नं अक्खाहित्ति, भणइ - एगो राया तस्स दुवे चोराउवट्ठिया, तेन मंजुसाए पक्खिविऊण समुद्दे छूढा, ते किच्चिरस्सवि उच्छल्लिया, एगेन दिट्ठा मंजूसा, गहिया, विहाडिया, मनुस्से पेच्छइ, ताहे पुच्छियाकइत्थो दिवसो छूढाणं ?, एगो भइचउत्थो दिवसो, सो कहं जाणइ ?, तहेव बीयदिने कहेइ-तस्स चाउत्थजरो तेन जाणेइ, अन्नं कहे दो सवत्तिणीओ, एक्काए रयणाणि अत्थि, सा इयरीए न विस्संभइ मा हरेज्जा, तओऽनाए जत्थ निक्खमंती पविसंती य पिच्छइ तत्थ घडए छोढूण ठवियाणि, ओलित्तो घडओ, इयरीए विरहं नाउं हरि ं रयणाणि तहेव य घडओ ओलित्तो, इयरीए नायं हरियाणित्ति, तो कहं जाणइ, उलित्तए हरिताणित्ति ?, बिए दिवसे भाइ सो कायमओ घडओ, तत्थ ताणि पडिभासंति हरिएसु नत्थि, अन्नं कहि, भाइ- एगस्स रन्नो चत्तारि पुरिसरयणाणि तं. 'नेमित्ती रहकारो सहस्सजोही तहेव विज्जो य दिन्ना चउण्ह कण्णा परिणीया नवरमेक्केण ।। - कथं ?, तस्स रनो अइसुंदरा धूया, सा केणवि विज्जाहरेण हडा, न नज्जइ कुओऽवि पिक्खिया, रन्ना भणियं - जो कण्णगं आणेइ तस्सेव सा, तओ नेमित्तिएण कहियं अमुगं दिसं नीया, रहकारेण आगासगमणो रहो कओ, तओ चत्तारिवि तं विलग्गिऊण पहाविया, अम्मि (ब्भि) ओ विज्जाहरो, सहस्सजोहिणा सो भारिओ, तेन्नवि मारिज्जतेन दारियाए सीसं छिन्नं, विज्जेण संजीवणोसहीहिं उज्जयाविया, आनीया घरं, राइणा चउण्हवि दिन्ना, दारिया भणइ-किह अहं चउण्हवि होमि ?, तो अहं अग्गिं पविसामि, जो मए समं पविसइ तस्साहं, एवं होउत्ति, तीए समं को अग्गिं पविसइ ?, कस्स दायव्वा ?, बितियदिने भणइ-निमित्तिणा निमित्तेण नायं जहा एसा न मरइत्ति तेन्न अब्भुवगयं, इयरेहिं निच्छियं, दारिया ए चिट्ठाणस्स हेट्ठा सुरंगा खाणिया, तत्थ ताणि चियगाएणुवण्णाणि कट्ठाणि Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२४२] दिन्नाणि, अगी रइओ जाहे ताहे ताणि सुरंगाए निस्सरियाणि, तस्स दिन्ना, अन्नं कहेहि, सा भणइएक्काए अविरइयाए पगयं जंतिआए कडगा मग्गिया, ताहे रूवएहं बंधएण दिन्ना, इयरीए धूयाए आविद्धा, वत्ते पगएनचेव अल्लिवेइ, एवं कइवयाणि वरिसाणि गयाणि, कडइत्तएहिमग्गिया, सा भणइ-देमित्ति, जाव दारिया महंती भूया न सक्केतिअवनेउं, ताहे ताए कडइत्तिया भणिया-अन्नेवि रूवए देमि, मुयह, ते निच्छंति, तो किं सक्का हत्था छिदिउं?, ताहे भणियं-अन्ने एरिसए चेव कडए घडावेउं देमो, तेऽवि निच्छन्ति, तेच्चेव दायव्वा, कहं संठयेवव्वाा?, जहा य दारियाए हत्था न छिदिज्जंति, कहंतेसिमुत्तरं दायघं?,आह-तेभणियव्वा-अम्हविजइतेचेवरूवण देह तो अम्हेवि तेचेव कडए देमो, एरिसाणि अक्खाणगाणि कहेंतीए दिवसे २ राया छम्मासे आनीओ, सवत्तिणीओ से छिद्दाणिमगंति,सायचित्तकरदारिया ओवरणंपविसिऊणएक्काणिया चिराणए मणियए चीराणि य पुरओ काउं आप्पाणं निदइ-तुमं चित्तयरधूया सिया, एयाणि ते पितिसंतियाणि वत्थाणि आभरणाणि य, इमा सिरी रायसिरी, अन्नाओ उदिओदियकुलवंप्पसूयाओ रायधूयाओ मोत्तुंराया तुमं अनुवत्तइ ता गव्वं मा काहिसि, एवं दिवसे २ दारं ढक्केउं करेइ, सवित्तीहिं से कहवि नायं, ताओ रायाणं पायपडियाओ विन्नविंति-मारिज्जिहिसि एयाए कम्मणकारियाए, एसा उव्वरए पविसिउं कम्मणं करेति, रन्ना जोइयंसुयं च, तुट्टेणसे महादेविपट्टो बद्धो, एसा दव्वनिंदा, भावनिंदाएसाहुणा अप्पा निंदियव्वो-जीव! तुमेसंसारहिंडतेनं निरवतिरियगसुंकहमविमानुसत्तेसम्मत्तनाणचरिताणि लद्धाणि, जेसिपसाएणसघलोयमाणणिज्जो पूयणिज्जोय,तामा गर्घ काहिसि-जहा अहं बहुस्सुओ उत्तिमचरित्तो वत्ति ६ । दव्वगरिहाए पइमारियाए दिटुंतो-एगो मरुओ अज्झावओ, तस्स तरुणी महिला, सा बलिवइसदेवं करितीभणइ-अहंकाकाणं बिभेमित्ति, तओ उवज्झायनिउत्ता वट्टा दिवसे २ धनुरोहिं गहिएहिं रक्खंतिबलिवइसदेवं करेंतं,तत्थेगो वट्टो चिंतेइ-न एस मुद्धा जा कागाण बिभेइ, असङ्किया एसा, सो तं पडिचरइ, सा य नम्मताए परकूले पिंडारो, तेन्न समं संपलग्गिया, अन्नया तं घडएणं नम्मयं तरंती पिंडारसगासं वच्चइ, चोरा य उत्तरंति,तेसिमेगो सुंसुमारेण गहिओ,सोरडइ,ताए भण्णइअच्छि ढोक्कोहित्ति, ढोक्किए मुक्को, तीए भणिओ-किं त्थ कुतित्थेण उत्तिण्णा ?, सो खंडिओतं मुणितो चेव नियत्तो, साय बितियदिवसे बलिं करेइ, तस्स य वट्टस्य रक्खणवारओ, तेन्नभण्णइ 'दिया कागाणबीहेसि, रत्तिं तरसि नम्मयं । कुतित्थाणिय जाणासि, अच्छिढोक्कणियाणिय।' तीए भण्णइ-किं करेमि?, तुम्हारिसा मे निच्छंति, सातं उगयरइ, भणइ-ममं इच्छसुत्ति, सो भणइ-कहं उवज्झायस्स पुरओ ठाइस्संति?, तीए चिंतियं-मारेमि एवं अज्झावयं तो मे एस भत्ता भविस्सइत्ति मारिओ, पेडियाए छुमेऊण अडवीए उज्झिउमारद्धा, वाणमंतरीए थंभिया, अडवीए भमित्तुमारद्धा, छुहं न सक्केइ अहियासिउं, चं से कुणिमं गलतिउवरिं, लोगेन हीलिज्जइ-पइमारिया हिंडइत्ति, तीसे पुनरावत्ती जाया, ताहे सा भणइ-देह अम्मो ! पइमारियाए भिक्खंति, एवं बहुकालो गओ, अन्नया साहणीणं पाएसुपडंतीए पडिया पेडिया, पघइया, एव गरहियवंजंदुच्चरियं ।। इदानि सोहीए वत्थागया दोनि दिटुंति, तत्थ वत्थदिटुंतो-रायगिहे सेणिओराया, तेन्नखोमजुगलं निल्लेवगस्स समप्पियं, कोमुदियवारो य वट्टइ, तेन्नदोण्हंभज्जाणं अनुचरंतेन्न दिन्नं, सेणिओ अभओय कोमुदीए पच्छणं हिंडंति, दिटुं, तंबोलेण सित्तं, आगयाओ, रयगेण अंबाडियाओ, तेन खारेण सोहियाणि, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/१० गोसे आणावियाणि, सम्भावं पुच्छिएण कहियं रयएण, एस दव्वविसोही, एवं साहुणावि अहीनकालभायरियस्स आलोएयव्वं, तेन्न विसोही कायव्वत्ति, अगओ जहा नमोक्कारे, एवं साहुणाऽवि निंदाऽगएणअतिचारविसं ओसारेयव्वं, एसा विसुद्धी ।। उक्तान्येकार्थिकानि, साम्प्रतं प्रत्यहं यथा श्रमणेनेयं कर्तव्या, तथा मालाकारदृष्टान्तं चेतसि निधाय प्रतिपादयन्नाहनि. (१२४३) आलोवणमालुंचन वियडीकरणंच भावसोही य । आलोइयंमि आराधना अनालोइए भयणा ।। वृ- अवलोचनम् आलुञ्चनं विकटीकरणं च भावशुद्धिश्च, यथेह कश्चिन्निपुणो मालाकारः स्वस्यारामस्य सदा द्विसन्ध्यभवलोकनं करोति, किंकुसुमानि सन्ति? उत नेति, दृष्ट्वा तेषामालुञ्चनं करोति, ग्रहणमित्यर्थः, ततो विकटी करणं, विकसितमुकुलितार्द्धमुकुलितानां भेदेन विभजनमित्यर्थः, चशब्दात्पश्चाद्ग्रन्थनं करोति, ततो ग्राहका गृह्णन्ति, ततोऽस्याभिलषितार्थलाभो भवति, शुद्धिश्च चित्तप्रसादलक्षणा, अस्या एव विवक्षितत्वाद, अन्यस्तु विपरीतकारी मालाकारस्तस्य न भवति, एवं साधुरपि कृतोपधिप्रत्युपेक्षणादिव्यापारः उच्चारादिभूमीः प्रत्युपेक्ष्य व्यापाररहितः कायोत्सर्गस्थोऽनुप्रेक्षते सूत्रं, गुरौ तु स्थिते दैवसिकावश्यकस्य मुखवस्त्रिकाप्रत्युपेक्षणादेः कायोत्सर्गान्तस्यावलोकनं करोति, पश्चादालुञ्चनं स्पष्टबुद्धयाऽपराधग्रहणं, ततो विकटीकरणं गुरुलधूनामपराधानां विभजनं, चशब्दादालोचनाप्रतिसेवनाऽनुलोमेन ग्रन्थनं, ततो यथाक्रम गुरोर्निवेदनं करोति, एवं कुर्वतोभावशुद्धिरूपजायते, औदयिकभावातक्षायोपशमिकप्राप्तिरित्यर्थः, इत्थमुक्तेन प्रकारेण 'आलोचिते' गुरोरपराधजाले निवेदिते 'आराधना' मोक्षमार्गाखण्डना भवति, 'अनालोचिते' अनिवेदिते 'भजना' विकल्पना कदाचिद्भवति कदाचिन्नभवति, तत्रेत्यं भवति 'आलोयणापरिणओसम्मंसंपट्टिओ गरुसगासं। जइ अंतरावि कालं करिज्ज आराहओ तहवि ।।' एवं तुन भवति- इड्डीए गारवेणं बहुस्सुयमएण वावि दुच्चरियं । जो न कहेइ गुरूणंन हुसोआराहओभणिओ ।।' त्ति गाथार्थः इथं चालोचनादिप्रकारेणोभयकालं नियमत एव प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थेसातिचारेण निरतिचारेण वा साधुनाशुद्धिः कर्तव्या, मध्यमतीर्थकरतीर्थेषु पुन वं, किन्त्वतिचारवतएव शुद्धिः क्रियत इति, आहचनि.(१२४४) सपडिक्कमणो धम्मो पुरिमस्स य पच्छिमस्स य जिनस्स । मज्झिमयाण जिणाणं कारणजाए पडिक्कमणं ।। वृ- सप्रतिक्रमणो धर्मः पुरिमस्य च पश्चिमस्य च जिनस्य, तत्तीर्थसाधुना ईर्यापथागतेनोच्चारादिविवेके उभयकालंचापराधो भवतुमा वा नियमतः प्रतिक्रान्तव्यं, शठत्वात्प्रमादबहुलत्वाच्च, एतेष्वेवस्थानेपु 'मध्यमानां जिनानाम' अजितादीनां पार्श्वपर्यन्तानां ‘कारणजाते' अपराध एवोत्पन्ने सति प्रतिक्रमणं, ति, अशठत्वात्प्रमादरहितत्वाच्चेति गाथार्थः ।। तथा चाहनि.(१२४५) जो जाहे आवन्नो साहू अन्नयरयंमि ठाणंमि । सो ताहे पडिक्कम मज्झिमयाणं जिनवराणं ।। वृ- ‘यः' साधुरितियोगः ‘यदा' यस्मिन काले पूर्वाह्नादौ 'आपन्नः' प्राप्तः ‘अन्यतरस्मिन् स्थाने' आ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१ अध्ययनं-४- [नि. १२४५] प्राणातिपातादौ स तदैव तस्य स्थानस्य, एकाक्येव गुरुप्रत्यक्ष वा प्रतिक्रामति मध्यमानां जिनवराणामिति गाथार्थः ।। आह-किमयमेवं भेदः प्रतिक्रमणकृतः ? आहोश्चिदन्योऽप्यस्ति?, अस्तीत्याह, यतःनि. (१२४६) बावीसं तित्थयरा सामाइयसंजमं उवइसंति । . छेओवट्ठावणयं पुन वयंति उसभो य वीरो य ।। वृ-'द्वाविंशतिस्तीर्थकरा' मध्यमाः सामायिकंसंयममुपदिशन्ति, यदैव सामायिकमुच्चार्यते तदैव व्रतेषु स्थाप्यते, छेदोपस्थापनिकं वदतः ऋषभश्च वीरश्च, एतदुक्तं भवति-प्रथमतीर्थङ्करचरमतीर्थकरतीर्थेषु हि प्रव्रजितमात्रः सामायिकसंयतो भवति तावद् यावच्छत्रपरिज्ञाऽवगमः, एवं हि पूर्वमासीत्, अधुना तु षडजीवनिकायावगमं यावत तथा पुनः सूत्रतोऽर्थतश्चावगतया सम्यगपराधस्थानानिपरिहरन्व्रतेषु स्थाप्यतइत्येवं निरतिचारः, सातिचारः, पुनर्मूलस्थानं प्राप्त उपस्थाप्यत इतिगाथार्थः ।। अयं च विशेषः 'आचेलुक्कोदेसिय सिज्जातररायपिंडकिइकम्मे । वयजिट्ठपडिक्कमणे मासंपज्जोसवणकप्पे ।।' एतद्गाथानुसारतोऽवसेयः, इयं च सामायिके व्याख्यातैवेति गतं प्रासङ्गिकम, अधुना यदुक्तं 'सप्रतिक्रमणो धर्म' इत्यादि, तत्प्रतिक्रमणं दैवसिकादिभेदेन निरूपयन्नाहनि.(१२४७) पडिकमणं देसियराइयं च इत्तरियमावकहियं च । पक्खियचाउम्मासिय संवच्छर उत्तिमढे य ।। वृ- 'प्रतिक्रमणं' प्राग्निरूपितशब्दार्थ, 'देवसिकं' दिवसनिर्वृत्तं रात्रिकं' रजनिनिवृत्तम्, इत्वरं तु-अल्पकालिकं दैवसिकाद्येव यावत्कथिकं' यावज्जीविकं व्रतादिलक्षणं पाक्षिकं पक्षातिचारनिर्वृत्तम्, आह-दैवसिकेनैव शोधिते सत्यात्मनि पाक्षिकादि किमर्थम् ?, उच्यते, गृहदृष्टान्तोऽत्र _ 'जहं गेहं पइदियहपि सोहियं तहविपक्खसंधीए । सोहिज्जइ सविसेसं एवं इहयंपि नायव्वं ।। एवं चातुर्मासिकं सांवत्सरिकम, एतानि हि प्रतीतान्येव, ‘उत्तमार्थे च' भक्तप्रत्याख्याने प्रतिक्रमणं भवति, निवृत्तिरूपत्वात्तस्येतिगाथासमुदायार्थः । । साम्प्रतं यावत्कथिकंनि.(१२४८) पंच य महव्वयाईराईछट्ठाइ चाउजामोय । भत्तरपरिण्णा यतहा दुष्हंपिय आवकहियाइं । वृ- पञ्च महाव्रतानि-प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणानि 'राईछट्ठाई' ति उपलक्षणत्वाद् रात्रिभोजननिवृत्तिषष्ठानि पुरिमपश्चिमतीर्थकरयोस्तीर्थ इति, 'चातुर्यामश्च' निर्वृत्तिधर्म एव भक्तपरिज्ञा च तथा, चशब्दादिङ्गिनीमरणादिपरिग्रहः, 'द्वयोरपि' पुरिमपश्चिमयोः, चशब्दाद्, मध्यामानां च यात्कथिकान्येतानीति गाथार्थः ।। इत्थं यावत्कथिकमनेकभेदभिन्नं प्रतिपादितम्, इत्वरमपिदैवसिकादिभेदं प्रतिपादितमेव, पुनरपीत्वरप्रतिपादनायैवाहनि.(१२४९) उच्चारे पासवणेखेले सिंधाणेए पडिक्कमणं । आभोगमनाभोगेसहस्सकारे पडिक्कमणं ।। वृ- ‘उच्चारे' पुरीषे 'प्रस्रवणे' मूत्रे 'खेले' श्लेष्मणि सिङ्घानके' नासिकोद्भवे श्लेष्मणिव्युत्सृष्टे Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ सति सामान्येन प्रतिक्रमणं भवति, अयं पुनर्विशेषः - 'उच्चारं पासवणं भूमीए वोसिरितु उवउत्तो । वोसरिऊण य तत्तो इरियावहिअं पडिक्कमइ ।। वोसिरइ मत्तगे जइ तो न पडिक्कमइ मत्तगं जो उ । साहू परिट्ठवे नियमेण पडिकमे सोउ ।। खेलं सिंधाणं वाऽपडिलेहिय अप्पमज्जिउं तहय । वोसिरिय पडिक्कम तं पिय मिच्छुक्कडं देह ।।' प्रत्युपेक्षितादिविधिविवेके तु न ददाति, तथाऽऽभोगेऽनाभोगे सहसात्कारे सति योऽतिचारस्तस्य प्रतिक्रमणम् आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ /१० 'आभोगो जाणतेन्न जोऽइयारो कओ पुणो तस्स । जायम्मिवि अनुतावे पडिकमणेऽजाणया इयरो ।।' अनाभोगसहसात्कारे इत्थंलक्षणे 'पुव्विं अपासिऊणं छूढे पायंमि जं पुणो पासे । न य तरइ नियत्तेउं पायं सहसाकरणमेयं । । ' अस्मिंश्च सति प्रतिक्रमणम, अयं गाथाक्षरार्थः । । इदं पुनः प्राकरणिकं'पडिलेहेउं पमिज्जिय मत्तं पानं च वोसिरेऊणं । वसहीकयवरमेव उनियमेण पडिक्कमे साहू । । हत्थसया आगंतुं गंतुं च मुहुत्तगं जहिं चिट्ठे । पंथे वा वञ्चंतो नदिसंतरणे पडिक्कमइ ।।' गतं प्रतिक्रमणद्वारम् अधुना प्रतिक्रान्तव्यमुच्यते, तत्पुनरोधतः पञ्चधा भवतीति, - नि. (१२५० ) मिच्छत्तपडिक्कमणं तहेव अस्संजमे पडिक्कमणं । कसायाण पडिक्कमणं जोगाण य अप्पसत्थाणं ।। वृ- मिथ्यात्वमोहनीयकर्मपुद्गलसाचिव्यशिवेषादात्मपरिणामो मिथ्यात्वं तस्य प्रतिक्रमणं तत्प्रतिक्रान्तव्यं वर्तते, यदाभोगानाभोगसहसात्कारैर्मिथ्यात्वं गतस्तत्प्रतिक्रान्तव्यमित्यर्थः, तथैव 'असंयमे' असंयमविषये प्रतिक्रमणम, असंयमः प्राणातिपातादिलक्षणः प्रतिक्रान्तव्यो वर्तते, ‘कषायाणां’ प्राग्निरूपितशब्दार्थानां क्रोधादीनां प्रतिक्रमणं, कषायाः प्रतिक्रान्तव्याः, 'योगानां च' मनोवाक्कायलक्षणानाम 'अप्रशस्तानाम' अशोभनानां प्रतिक्रमणं, ते च प्रतिक्रान्तव्या इति । नि. (१२५१ ) संसार पडिक्कमणं चउव्विहं होइ आनुपुवीए । भावपडिकमणं पुन तिविहं तिविहेण नेयव्वं ।। बृ- संसरणं संसार:- तिर्यग्नरनारकामरभवानुभूतिलक्षणस्तस्य प्रतिक्रमणं 'चतुर्विधं' चतुष्प्रकारं भवति 'आनुपूर्व्या' परिपाट्या, एतदुक्तं भवति-नारकायुषो ये हेतवो महारम्भादयस्तेषां (षामा) भोगानाभोगसहसात्कारैर्यद्वर्तितमन्यथा वा प्ररूपितं तस्य प्रतिक्रान्तव्यम, एवं तिर्यग्ग्ररामवेष्वपि विभाषा, नवरं शुभराभरायुर्हेतुभ्यो मायाघनासेवनादिलक्षणेभ्यो निराशंसेनैवापवर्गाभिलाषिणाऽपि न प्रतिक्रान्तव्यं, 'भावपडिकमणं पुण तिविहं तिविहेण नेयव्वं' तदेतदनन्तरोदितं भावप्रतिक्रमणं पुनस्त्रिविधं त्रिविधेनैव नेतव्यं, पुनः शब्दस्यैवकारार्थत्वात्, एतदुक्तं भवति मिच्छत्ताइ न गच्छइ न य गच्छावेइ नानुजाणेई । जं मनवइकाएहिं तं भणियं भावपडिकमणं ।। 'मनसा न गच्छति' न चिन्तयति यथा शोभनः शाक्यादिधर्मः वाचा नाभिधत्ते, कायेन न तैः सह निष्प्रयोजनं संसर्गं करोति, तथा 'न य गच्छावेइ' मनसा न चिन्तयति कथमेष तच्च निकादिः स्यात् ?, वाचा न प्रवर्तयति यथा तच्चनिकादिर्भव, कायेन न तच्चनिकादीनामर्पयति, 'नानुजाणइ ' Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२५१] ७३ कश्चित्तच्चनिकादिर्भवति न तं मनसाऽनुमोदयति तूष्णीं वाऽऽस्ते, वाचा न सुष्ट्वारब्धं कृतं वेति भणति, कायेन नखच्छोटिकादि प्रयच्छति, एवमसंयमादिष्वपि विभाषा कार्येति गाथार्थः । । इत्थं मिथ्यात्वादिगोचरं भावप्रतिक्रमणमुक्तम्, इह च भवमूलं कषायाः, तथा चोक्तम्कोहोय माणो य अनिग्गहीया, माया य लोहो य पवड्ढमाणा । चत्तारि एए कसिणा कसाया, सिंचंति मूलाई पुनब्भवस्स ।। अतः कषायप्रतिक्रमण एवोदाहरणमुच्यते - केई दो संजया संगारं काऊण देवलोयं गया, इओ य एगमि नयरे एगस्स सिट्टिस्स भारिया पुत्तनिमित्तं नागदेवयाए उववासेण ठिया, ताए भणियं-होहिति ते पुत्तो देवलोयचुओत्ति, तेसिमेगो चइता तीए पुत्तो जाओ, नागदत्तोत्ति से नामं कथं, वावत्तरिकलाविसारओ जाओ, गंधवं च से अइप्पियं, तेन्न गंधव्वनागदत्तो भण्णइ, तओ सो मित्त जनपरिवारिओ सोक्खमनुभवइ, देवो य नं बहुसो बहुसो बोहेइ, सो नसंबुज्झइ, ताहे सो देवो अव्वत्तलिंगेणं न नज्जइ जहेस पव्वइयगो, जेण से रजोहरणाइ उवगरणं नत्थि, सप्पे चत्तारि करंडयहत्थो गहेऊण तस्स उज्जानियागयस्स य अदूरसामंतेन्न वीईवयइ, मित्तेहिं से कहियं-एस सप्पखेल्लावगोत्ति, गओ तस्स मूलं, पुच्छर - किमेत्थं ?, देवो भणइ सप्पा, गंधव्वनागदत्तो भणइ-रमामो, तुमं ममच्चएहि अहं तुहच्चएहिं, देवो तस्सच्चएहिं रमति, खइओवि न मरइ, गंधव्वनागदत्तो अमरिसिओ भणइ - अहंपि रमामि तव संतिएहिं सप्पेहिं, देवो भणइ-मरसि जइ खज्जसि, जाहे निबंधेन लग्गो ताहे मंडलं आलिहित्ता देवेन चउद्दिसिंपि करंडगा ठविता, पच्छा से सव्वं सयणमित्तपरियणं मेलिऊण तस्स समक्खं इमं भणियाइओनि. (१२५२) गंधव्वनागदत्तो इच्छइ सप्पेहि खिल्लिउं इहयं । इ कहिंविखज्ज इत्थ हु दोसो न कायव्वो ।। वृ- 'गन्धर्वनागदत्त' इति नामा 'इच्छति' अभिलषति सर्पैः सार्द्धं क्रीडितुम् अत्र स खलु-अयं यदि 'कथञ्चित्' केनचित्प्रकारेण 'खाद्यते' भक्ष्यते ' इत्थ हु' अस्मिन् वृत्तान्ते न दोषः कर्तव्यो मम भवद्भिरिति गाथार्थः । । यथा चतसृष्वपि दिक्षु स्थापितानां सर्पाणां माहात्म्यमसावकथयत् तथा प्रतिपादयन्नाह - नि. (१२५३) तरुणदिवायरनयनो विजुलयाचंचलग्गजीहालो । घोरमहाविसदाढो उक्का इव पज्जलियरोसो ।। वृ- तरुणदिवाकरवद्-अभिनवोदितादित्यवन्नयने- लोचने यस्य स तरुणदिवाकरनयनः, रक्ताक्ष इत्यर्थः, विद्युल्लतेव चञ्चलाऽग्रजिह्वा यस्य स विद्युल्लताचञ्चलाग्रजिह्वाकः घोरा रौद्रा महाविषाःप्रधानविषयुक्ता दंष्ट्रा - आस्यो यस्य स घोरमहाविषदंष्ट्रः, उल्केव - चुड्डलीव प्रज्वलितो रोषो यस्य स तथोच्यत इति गाथार्थः । । नि. (१२५४) डक्को जेन मनूसो कयमकयं न याणई सुबहुयंपि । अद्दिस्समानमच्चुं कह घिच्छसि तं महानागं ? ।। वृ- 'डक्को' दष्ट: 'येन' सर्पेण मनुष्यः स कृतं किञ्चिदकृतं वा न जानाति सुबह्वपि, 'अदृश्यमानमृत्युम्' अदृश्यमानोऽयं करण्डकस्यो मृत्युर्वर्तते, मृत्युहेतुत्वान्मृत्युः, यतश्चैवमत कथं ग्रहीष्यसि त्वं ‘महानागं' प्रधानसर्पम् ?, इति गाथार्थ: ।। अयं च क्रोधसर्पः, पुरुषे संयोजना स्वबुद्ध्या कार्या, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ /१० क्रोधसमन्वितस्तरुणदिवाकरनयन एव भवतीत्यादि । । नि. (१२५५ ) मेरुगिरितुंगसरिसो अट्ठफणो जमलजुगलजीहालो । दाहिणपासंमि ठिओ मानेन वियट्टई नागो ।। वृ- मेरुगिरेस्तुङ्गानि - उच्छ्रितानि तैः सदृशः मेरुगिरितुङ्गसदृशः, उच्छ्रित इत्यर्थः, अष्टौ फणा यस्य सोऽष्टफणः जातिकुलरुपवललाभबुद्धिवाल्लभ्यकश्रुतानि द्रष्टव्यानि तत्त्वतो यमोमृत्युर्मृत्युहेतुत्वात् 'ला आदाने' यमं लान्तीति- आददतीति यमला, यमला युग्मजिह्वा यस्य स यमलयुग्मजिह्नः, करण्डकन्यासमधिकृत्याऽऽह-दक्षिणपार्श्वे स्थितः, दक्षिणदिग्न्यासस्तु दाक्षिण्यवत् उपरोधतो मानप्रवृत्तेः, अत एवाह- 'मानेन' हेतुभूतेन व्यावर्तते 'नागः' सर्प इति गाथार्थः । । डको जेन मनूसो थद्धो न गणेइ देवरायमवि । तं मेरुपव्वयनिभं कह घिच्छसि तं महानागं ? ।। नि. ( १२५६ ) वृ- 'डक्को' दष्ट: 'येन' सर्पेण मनुष्यः स्तब्धः सन्न गणयति 'देवराजानमपि' इन्द्रमपि, 'तम्' इत्थम्भूतं मेरुपर्वतनिभं कथं गृहीष्यसि त्वं 'महानागं' प्रधानसर्पमिति गाथार्थः । । नि. (१२५७) सललियविल्लहलगई सत्थि अलंछणफणंकि अपडागा | मायामइआ नागी नियडिकवडवचणाकुसला ।। वृ- सललिता - मृद्वी वेल्लहला-स्फीता गतिर्यस्याः सा सललितवेल्लहलगतिः, स्वस्तिकलाञ्छनाङ्किता फणापताका यस्याः सा स्वस्तिकलाञ्छनाङ्कितफणापताकेति वक्तव्ये गाथाभङ्गभयादन्यथा पाठः, मायात्मिका नागी 'निकृतिकपटवञ्चनाकुशला' निकृतिः- आन्तगे विकारः कपटंवेषपरावर्तादिर्बाह्यः आभ्यां या वञ्चना तस्यां कुशला-निपुणेति गाथार्थः । । नि. (१२५८ ) तं च सि वालग्गाही अनोसहिबलो अ अपरिहत्थो य । साय चिरसंचियविसा गहणंभि वने वसइ नागी ।। - इयमेवम्भूता नागी रौद्रा, त्वं च 'व्यालग्राही' सर्पग्रहणशीलः 'अनौषधिवलश्च' औपधिबलरहितः 'अपरिहत्थश्च' अदक्षश्च, सा च चिरसञ्चितविषा 'गहने' सङ्कुले 'वने' कार्यजाले वसति नागीति गाथार्थः ।। नि. (१२५९) इयं च मायानागी ।। नि. (१२६० ) - होही ते विनिवाओ तीसे दाढंतरं उवगयस्स । अप्पोसहिमंतबलो न हु अप्पाणं चिगिच्छिहिसि ।। वृ- भविष्यति ते विनिपातः तस्या दंष्ट्रान्तरम् 'उपगतस्य' प्राप्तस्य, अल्पं- स्तोकं औषधिमन्त्रबलं यस्य तव स त्वं अल्पौषधिमन्त्रबलः, यतश्चैवमतो नैवाऽऽत्मानं चिकित्सिष्यसीति गाथार्थः । । उत्थरमाणो सव्वं महालओ पुत्रमेहनिग्घोसो । उत्तरपासंमि ठिओ लोहेण वियट्टई नागो ।। वृ- ‘उत्थरमाणो’त्ति अभिभवन् 'सर्वे' वस्तु, महानालयोऽस्येति महालयः, सर्वत्रानिवारितत्वात्, पूर्णः पुष्करावर्त्तस्येव निर्घोषो यस्य स तथोच्यते, करण्डकन्यासमधिकृत्याह - उत्तरपार्श्वे स्थितः, उत्तरदिग्न्यासस्तु सर्वोत्तरो लोभ इत ख्यापनार्थम्, अत एव लोभेन हेतुभूतेन 'वियट्टइ' त्ति व्यावर्तते रुष्यति वा 'नागः' सर्प इति गाथार्थः । । Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२६१] नि. (१२६१) ७५ 'डक्को जेन मनुसो होइ महासागरुव्व दूप्पूरो । तं सव्वविससमुदयं कह धिच्छसि तं महानागं ? ।। वृ- दष्टो येन मनुष्यो भवति 'महासागर इव' स्वयम्भूरमण इव दुष्पूर: 'तम्' इत्थम्भूतं ‘सर्वविषसमुदयं’ सर्वव्यसनैकराजमार्ग कथं ग्रहीष्यसि त्वं 'महानागं' प्रधानसर्पमिति गाथार्थः । । अयं तु लोभसर्पः ।। नि. (१२६२ ) एए ते पावाही चत्तारिवि कोहमानमयलोभा । जेहि सया संतत्तं जरियमिव जयं कलकलेइ ।। बृ- एते ते ‘पापाहयः’ पापसर्पाश्चत्वारोऽपि क्रोधमानमायालोभा यैः सदा सन्तप्तं सत् ज्वरितमिव ‘जगद्’ भुवनं ‘कलकलायति' भवजलधौ क्वथयतीति गाथार्थः ।। नि. (१२६३) एएहिं जो खज्जइ चउहिवि आसीविसेहि पावेहिं । विसनिग्धायणहेउं चरामि विविहं तवोकम्मं ।। वृ- एभिर्य एव खाद्यते चतुर्भिरपि आशीविषैः भुजङ्गैः पापैः अशोभनैः तस्य अवश्य सतः नरकपतनं भवति 'नास्ति' न विद्यते 'स' तस्यालम्बनं किञ्चिद् येन न पततीति गाथार्थः ॥ एवमभिधायेते मुक्त्ताः । सो खइओ पडिओ मओय, पच्छा देवो भणइ किहजायं ? न ठाइहत्ति वारिजंतो पुव्वभणिया य ते मित्ता अगदे छुमंत ओसहाणि य, न किंचि गुणं करेंति पच्छा तस्स सयणो पाएहिं पडिओजिआवेहत्ति, देवो भणइ एवं चेव अहंपि खइयो, जइ एरिंसि चरियं अनुचिरइ तो जीवइ जइ नानुपालेइ तो उज्जीवि ओवि पुनो मरइ, तं च परियं गाथाहिं कहेइ नि. (१२६४) एएहिं अहं खइओ चउहिवि आसीविसेहि पावेहिं । विसनिग्धायण हेउं चरामि विविहं तवोकम्मं ॥ वृ- एभिरहं 'खइओ' त्ति भक्षितश्चतुर्भिरपि 'आशीविषैः ' भुजङ्गैः घोरै रौद्रैः 'विषनिर्घातनहेतुः ' विषनिर्धातननिमित्तं 'चरामि' आसेवयामि 'विविधं' विचित्रं चतुर्थषष्ठाष्टमादिभेदं 'तपः कर्म' तपः क्रियामिति गाथार्थ: ।। नि. (१२६५) सेवामि सेलकाननसुसाणसुन्नघररुक्खमूलाई । पावाहीनं तेसिं खणमविन उवेमि वीसंभं ।। वृ- 'सेवामि' भजामि शैलकाननश्मशानशून्यगृहवृक्षमूलानि शैलाः पर्वताः काननानिदूरवर्तिवनानिशैलाश्च काननानि चेत्यादि द्वन्द्वः, 'पापाहीनां' पापसर्पाणां तेषां क्षणमपि 'नोपैमि' नयामि 'विश्रम्भं' विश्वासमिति गाथार्थः । । नि. (१२६६ ) अच्चाहारो न सहे अइनिद्धेण विसया उइज्जति । जायामायाहारो तंपि कामं न इच्छामि ।। वृ- 'अत्याहारः' प्रभूताहारः 'न सहे' त्ति प्राकृतशैल्या न सहते न क्षमते, मम स्निग्धमल्पं च भोजनं भविष्यत्येतदपि नास्ति, यतः - अतिस्निग्धेन हविः प्रचुरेण 'विषयाः' शब्दादयः 'उदीर्यन्ते' उद्रेकावस्थां नीयन्ते, ततश्च यात्रामात्राहारो यावता संयमयात्रोत्सर्पति तावन्तं भक्षयामि, तमपि प्रकामं पुनर्नेच्छामीति गाथार्थः । । नि. (१२६७) उत्सन्नकयाहारो अहवा विगईविवज्जियाहारो । Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ / १० जं किंचि कयाहारो अवउज्झियथोवमाहारो ।। वृ- 'उस्सन्नं' प्रायशोऽकृताहारः, तिष्ठामीति क्रिया, अथवा विगतिभिर्वर्जित आहारो यस्य मम सोऽहं विगतिविवर्जिताहारः, यत्किञ्चिच्छोभनमशोभनं वौदनादि कृतमाहारो येन मया सोऽहं तथाविधः, 'अवउज्जियथोवमाहारो' त्ति उज्झित-उज्झितधर्मा स्तोक::- स्वल्पः आहारो यस्य मम सोऽहमुज्झितस्तोकाहार इति गाथार्थः । । एवं क्रियायुक्तस्य क्रियान्तरयोगाच्च गुणानुपदर्शयतिनि. (१२६८) थोवाहारो थोवभणिओ य जो होइ थोवनिद्दो य । थोवोवहिउवगरणो तस्स हु देवावि पणमंति ।। वृ- स्तोकाहारः स्तोकभणितश्च यो भवति स्तोकनिद्रश्च स्तोकोपध्युपकरणः, उपधिरेवोपकरणं, तस्य चेत्थम्भूतस्य देवा अपि प्रणमन्तीति गाथार्थः । । एवं जइ अनुपालेइ तओ उट्ठेइ, भणंति-वरं एवंपि जीवंतो, पच्छा सो पुव्वाभिमुहो ठिओ किरियं पउंजिउंकामो देवो भाइसिद्धे नमंसिऊणं संसारत्था य जे महाविज्जा । वोच्छामि दंडकिरियं सव्वविसनिवारणिं विज्जं ॥ नि. (१२६९ ) ७६ वृ- ‘सिद्धान्’ मुक्तान् नमस्कृत्य संसारस्थाश्च ये 'महावैद्याः' केवलिचतुर्दशपूर्ववित्प्रभृतयस्ताँश्च नमस्कृत्य वक्ष्ये दण्डक्रियां सर्वविषनिवारिणीं विद्यामिति गाथार्थः ।। सा चेयं नि. (१२७० ) सव्वं पाणइवायं पच्चक्खाई मि अलियवयणं च । सव्वमदत्तादानं अब्बंभ परिग्गहं स्वाहा ।। वृ- 'सर्वे' सम्पूर्णे प्राणातिपातं 'प्रत्याख्याति' प्रत्याचष्टे एष महात्मेति, अनृतवचनं च, सर्वे चादत्तादानम्, अब्रह्म परिग्रहं च प्रत्याचष्टे स्वाहेति गाथार्थः । । एवं भणिए उडिओ, अम्मापिईहिं से कहियं, न सद्दहइ, पच्छा पहाविओ पडिओ, पुणोवि देवेण तहेव उट्ठविओ, पुनोवि पहाविओ, पडओ, तइयाए वेलाए देवो निच्छइ, पसादिओ, उट्ठविओ, पडिस्सुयं, अम्मापियरं पुच्छित्ता तेन समं पहाविओ, एगंमि वनसंडे पुव्वभवे कहेइ, संबुद्धो पत्तेयबुद्धो जाओ, देवोऽवि पडिगओ, एवं सो ते कसा नाए सरीरकरंडए छोढूण कओऽवि संचरिउं न देइ, एवं सो ओदइवस्स भावस्स अकरणयाए अब्भुट्ठिओ पडिक्कंतो होइ, दीहेण सामन्नपरियाएण सिद्धो, एवं भावपडिक्कमणं । आहकिंनिमित्तं पुणो २ पडिक्कमिज्जइ ?, जहा मज्झिमयाणं तहा कीस न कज्जे पडिक्कमिज्जइ ?, आयरिओ आह-इत्थ विज्ज्रेण दिठ्ठतो- एगस्स रन्नो पुत्तो अईव पिओ, तेन्त्र चिंतियं-मा से रोगो भविस्सइ, किरिय करावेमि, तेन्न विज्जा सद्दाविया, मम पुत्तस्स तिगिच्छं करेह जेण निरुओ होइ, ते भांति - करेमो, राया भणइ-केरिसा तुज्झ जोगा ?, एगो भणइ - जइ रोगो अत्थि तो उवसामेति, अह नत्थि तं चेव जीता मारंति, बिइओ भणइ जइ रोगो अत्थि तो उवसामिति, अह नत्थि न गुणं न दोसं करिति, तइओ भइ-जइ रोगो अत्थि तो उपसामिंति, अह नत्थि वण्णरुवजोव्वणलावण्णताए परिणमंति, विइओ विधी अनागयपरित्ताणे भावियव्वो, तइएण रन्ना कारिया किरिया, एवमिमंपि पडिक्कमणं जइ दोसा अत्थि तो वि' सोहिज्जुंति, जइ नत्थि तो सोही चरित्तस्स सुद्धतरिया भवइ । उक्तं सप्रसङ्गं प्रतिक्रमणम्, अत्रान्तरेऽध्ययनशब्दार्थो निरुपणीयः, स चान्यत्र न्यक्षेण प्ररुपितत्वान्नेहाधिक्रियते, गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रालापकनिष्यन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, सूत्रं च सूत्रानुगम इत्यादि प्रपञ्चो वक्तव्यः, यावत्तच्चेदं सूत्रं Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७०] ७७ (नमो अरिहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं, नमो लोएसव्वसाहणं, एसो पंचनमुक्कारो, सव्वपावप्पणासणो, मंगलाणं च सव्वेसिं, पढम हवइमंगलं) मू. (११) करेमिभंते! जाव वोसिरामि । वृ- तल्लक्षणं चेदं-'संहिता च पदं चैवे' त्यादि, अधिकृतसूत्रस्य व्याख्यालक्षणयोजना च सामायिकवद्रष्टव्या, आह-इदंस्वस्थानएवसामायिकाध्ययने उक्तंसूत्रं, पुनः किमभिधीयते ?, पुनरुक्तदोषप्रसङ्गात्, उच्यते, प्रतिष्धिसेवितादि समभावस्थेनैव प्रतिक्रान्तव्यमिति ज्ञापनार्थम्, यद्वद्विषघातार्थमन्त्रपदेन पुनरुक्तदोषोऽस्ति । __ तद्वद् रागविषघ्नं पुनरुक्तमदुष्टमर्थपदम् ।। रागविषघ्नं चेदं, यतश्च मङ्गलपूर्वं प्रतिक्रान्तव्यम् अतःसूत्रकार एव तदभिधित्सुराहमू. (१२) चत्तारि मंगलं अरिहंता मंगलं सिद्धामंगलं साहू मंगलं केवलिपन्नत्तो धम्मो मंगलं । वृ- मङ्गलं प्राग्निरुपितशब्दार्थ, तत्र चत्वारः पदार्थो मङ्गलमिति, क एते चत्वारः ? तानुपदशयन्नाह-'अरिहंता मंगल मित्यादि, अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरुपां पूजामर्हन्तीत्यर्हन्तस्ते-ऽर्हन्तो मङ्गलं, सितंध्मातं येषांते सिद्धाः, ते सिद्धा मङ्गलं, निर्वाणसाधकान् योगान्साधयन्तीति साधवः, तेच मङ्गले, साधुग्रहणादाचार्योपाध्याया गृहीता एव द्रष्टव्याः, यतो न हितेन साधवः, धारयतीति धर्मः, केवलमेषां विद्यत इति केवलिनः, केवलिभिः-सर्वज्ञैः प्रज्ञप्तः-प्ररुपितः केवलिप्रज्ञप्तः, कोऽसौ ?-धर्मः-श्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च मङ्गलम्, अनेनकपिलादिप्रज्ञप्त-धर्मव्यवच्छेदमाह । अर्हदादीनांचमङ्गलता तेभ्य एव हितभङ्गलात्सुखप्राप्तेः, अतएव च लोकोत्तमत्वमेषामिति, आह मू. (१३) चत्तारि लोगुत्तमा अरिहंता लोगुत्तमा सिद्धा लोगुत्तमा साहू लोगुत्तमा केवलिपन्नत्तो धम्मो लोगुत्तमो। वृ-अथवा कुतः पुनरर्हदादीनांमङ्गलता?, लोकोत्तमत्वात्, तथा चाऽऽह-‘चत्तारि लोगुत्तमा' चत्वारः-खल्वनन्तरोक्ता वक्ष्यमाणा वा लोकस्य-भावलोकादेरुत्तमाः-प्रधानालोकोत्तमाः,क एते चत्वारस्तानुपदर्शयन्नाह- 'अरहंता लोगुत्तमा, इत्यादि, अर्हन्तः-प्राग्निरुपितशब्दार्थाः, लोकस्यभावलोकस्य उत्तमाः-प्रधानाः, तथा चोक्तम् अरिहंता ताव तर्हि उत्तमा हुन्ती उभावलोयस्स । कम्हा ।, जंसव्वासिं कम्मपयडीपसत्थाणं ।। अनुभावंतु पडुच्चा वेअणियाऊण नामगोयस्स । भावस्सोदइयस्सा नियमा ते उत्तमा होति ।। एवं चेव य भूओ उत्तरपगईविसेसणविसिटुं । भण्णइ हु उत्तमत्तं समासओ से निसामेह ।। साय मनुयाउ दानी नामप्पगईसमा पसत्थाय । मनुगइ पणिदिजाई ओरालियतेयकम्मंच ।। ओरालियंगुवंगा समचउरंसं तहेव संठाणं । वइरोसभसंघयणं वण्णरसगंधफासाय ।। अगुरुलहुं उवघायं परघाऊसासविहगइ पसत्था । तसवायरपज्जत्तग पत्तेयथिराथिराइंच ।। सुभमुज्जोयं सुभगंसुसरं आदेज तह य जसकित्ती । तत्तो निम्मिणतित्थगर नामपगईसमेयाई ।। तत्तो उच्चागोयं चोत्तीसेहि सह उदयभावेहिं । ते उत्तमा पहाणा अनन्नतुल्ला भवंतीह ।। उवसमिए पुन भावो अरहताणं न विजई सो हु ।खाइगभावस्स पुणो आवरणाणं दुवेण्हंपि ।। Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/१३ तह मोहअंतराईनिस्सेसखयं पडुच्च एएसिं । भावखए लोगस्स उभवंति ते उत्तमा नियमा ।। हवइ पुणसन्निवाए उदयभावे हुजे भणियपुव्वं । अरहंताणं ताणं जे भणिया खाइगा भावा ।। तेहि सयाजोगेणं निप्फज्जइसण्णिवाइओभावो । तस्सवियभावलोगस्स उत्तमा हुंति नियमेणं ।। सिद्धाः-प्राग्निरुपितशब्दार्था एव, तेऽपिच क्षेत्रलोकस्य क्षायिकभावलोकस्य वोत्तमाः-प्रधानाः लोकोत्तमाः, तथा चोक्तम्लोउत्तमत्ति सिद्धाते उत्तमा होति खित्तलोगस्स । तेलोकमत्थयत्था जंभणिय होइ ते नियमा ।। निस्सेसकम्मपगडीण वावि जो होइ खाइगो भावो । तस्सवि हु उत्तमा ते सव्वपयडिवज्जिया जम्हा ।। साधवः-प्रागनिरूपतिशब्दार्था एव, ते च दर्शनज्ञानचारित्रभावलोकस्य उत्तमाः-प्रधाना लोकोत्तमाः, तथा चोक्तम् लोगुत्तममत्तिसाहू पडुच्च तेभावलोगमेयं तु । दंसणनाणचरिताणि तिन्नि जिणइंदभणियाणि ।।' केवलिप्रज्ञप्तो धर्मः-प्राग्निरूपितशब्दार्थः, स च क्षायोपशमिकौपशमिकक्षाविक-भावलोकस्योत्तमः-प्रधानः लोकोत्तमः, तथा चोक्तम् 'धम्मो सुत चरणे या दुहावि लोगुत्तमोत्ति नायव्यो । खओवसमिओवसमियंखइयं च पडुच्च लोगंतु ।।' यत एव लोकोत्तमा अत एव शरण्याः, तथा चाऽऽह-‘चत्तारि सरणं पवज्जामि' अथवा कथं पुनर्लोकोत्तमत्वम् ?,आश्रयणीयत्वात्, आश्रयणीयत्वमुपदर्शयन्नाह मू. (१४) चत्तारिसरणं पवज्जामि अरिहंते सरणंपवज्जामि सिद्धे सरणं पवज्जामि साहू सरण पवज्जामि केवलिपन्नत्तं धम्मसरणं पवज्जामि' ।। वृ- चत्वारः संसारभयपरित्राणाय 'शरणं प्रपद्ये' आशयं गच्छामि, भेदेन तानुपदर्शयन्नाह'अरिहंतो' त्यादि, अर्हतः शरणं प्रपद्ये' सांसारिकदुःखशरणायाहत आश्रयं गच्छामि, भक्तिं करोमीत्यर्थः, एवं सिद्धान्शरणं प्रपद्ये, साधून शरणं प्रपद्ये, केवलिप्रज्ञप्तं धर्म शरणं प्रपद्ये । इत्थं कृतमङ्गलोपचारः प्रकृतं प्रतिक्रमणसूत्रमाह मू.(१५) 'इच्छामि पडिक्कमिउंजो मे देवसिओ अइआरोकओ, काइओ वाइओमाणसिओ, उस्सुत्तो उम्मग्गो अकप्पो अकरीणज्जो दुज्झाओ दुव्विचिंतिओ अनायारो अनिच्छियव्वो असमणपाउगो नाणे दंसणे चरिते सुए सामाइए तिण्हं गुत्तीणं चउण्हं कसायाणं पंचण्हं महव्वयाण छण्हं जीवनिकायाणं सत्तण्हं पिंडेसणाणं अट्ठण्हं पवयणमाऊणं नवण्हं बंभचेरगुत्तीणं दसविहे समणधम्मे समणाणं जोगाणं जंखंडिअंजं विराहियं तस्स मिच्छामि दुक्कडं ।। - इच्छामि प्रतिक्रमितुं यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृत इत्येवं पदानि वक्तव्यानि. अधुना पदार्थः-इच्छामि-अभिलषामिप्रतिक्रीमतुं-निवर्तितुं, कस्य य इत्यतिचारमाह-मयेत्यात्मनिर्देशः, दिवसेन निवृत्तो दिवसपरिमाणो वा दैवसिकः, अतिचरणमीतचारः, अतिक्रम इत्यर्थः, कृतोनिर्वर्तितः, तस्येति योगः, अनेन क्रियाकालमाह, मिच्छामि दुक्कडं' अनेन तु निष्ठाकालमिति भावना,सपुनरतिचारः उपाधिभेदेनानेकधाभवति, अतएवाह-कायेन-शरीरेण निवृत्तः कायिकः कायकृत इत्यर्थः, वाचा निर्वृत्तो वाचिकः-वाकृत इत्यर्थः, मनसा निर्वृत्तो मानसः, स एव Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७०] ७९ 'मानसिउत्तिमनःकृतइत्यर्थः-ऊर्ध्व सूत्रादुत्सूत्रः सूत्रानुक्त इत्यर्थः, मार्गः क्षायोपशमिको भावः, ऊर्ध्वमार्गादुन्मार्गः,क्षायोपशिकभावत्यागेनौदयिक,भावसङ्क्रमइत्यर्थः, कल्पनीयः न्यायः कल्पो विधिः आचारः कल्प्यः-चरणकरणव्यापारः न कल्प्यः-अकल्प्यः-अकल्प्यः, अतद्रूप इत्यर्थः, करणीयः सामान्येन कर्तव्यः न करणीयः-अकरणीयः, हेतुहेतुमद्भावश्चात्र, यत एवोत्सूत्रः अत एवोन्मार्ग इत्यादि, उक्तस्तावत्कायिको वाचिकश्च, अधुना मानसमाहह-दुष्टोध्यातो दुध्यातिःआरौिद्रलक्षण एकाग्रचित्ततया, दुष्टो विचिन्तितो दुर्विचिन्तितः-अशुभ एव चलचित्तया, यत एवेत्थम्भूतः अत एवासौ न श्रमणप्रायोग्यः अश्रमणप्रायोग्यः तपस्व्यनीचत इत्यर्थः यत एवाश्रमणप्रायोग्योऽत एवानाचारः, आचरणीयः आचारः न आचारः अनाचारः-साधूनामनाचरणीयः यत एव साधूनामनाचरणीयः अत एवानेष्टव्यः-मनागपिमनसाऽपिन प्रार्थनीय इति, किंविषयोऽयमतिचार इत्याह नाणे दंसणे चरित्ते' ज्ञानदर्शनचारित्रविषयः, अधुनाभेदेन व्याचष्टे'सुए'त्ति श्रुतविषयः, श्रुतग्रहणं मत्यादिज्ञानोपलक्षणं, तत्र विपरीतप्ररूपणाऽकालस्वाध्यायादिरतिचारः, 'सामाइय(ए)'त्ति सामायिकविषयः, सामायिकग्रहणात सम्यक्त्वसामायिकचारित्रसामायिकग्रहणं, तत्र सम्यक्त्वसामायिकातिचारः शङ्कादिः, चारित्रसामायिकातिचारं तु भेदेनाह'तिण्हं गुत्तीण'मित्यादि, तिसृणां गुप्तीनां, तत्र प्रविचाराप्रविचाररूपा गुप्तयाः, चतुर्णा कषायाणांक्रोधमानमायालोभानां, पञ्चानां महाव्रतानां-प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणानां, षण्णां जीवनिकायानां पृथिवीकायिकादीनां, सप्तानां पिण्डैपणानांअसंसृष्टादीनां, ताश्चैमाः 'संसट्ठमसंसट्ठा उद्धडतह होइअप्पलेवा य । उग्गहिआपग्गहिआउज्झिय तहहोइ सत्तमिआ ।।" तत्रासंसृष्टा हस्तमात्राभ्यां चिन्त्या, 'असंसट्टे हत्थे असंसट्टे मत्ते, अखरडियमिति वुत्तं भवइ' एवं गृह्णतः प्रथमा भवति, गाथायां सुखमुखोच्चारणार्थमन्यथा पाठः, संसृष्टा ताभ्यमेव चिन्त्या, 'संसढे हत्थे संसट्टे मत्ते, खरडिइत्ति वुत्तं होइ, एवं गृह्णतो द्वितीया, उद्धता नाम स्थालादौ स्वयोगेन भोजनजातमुद्धतं, ततः ‘असंसट्ठे हत्थे असंसट्टे मत्तने संसढेवा मत्तेसंसट्टे हत्थे' एवं गृह्णतस्तृतीया, अल्पलेपा नाम अल्पशब्दोऽभाववाचकः निर्लेपं-पृथुकादि गृह्णतश्चतुर्थी, अवगृहीता नाम भोजनकाले शरावादिषूपहितमेव भोजनजातं ततो गृह्णतः पञ्चमी, प्रगृहीता नाम भोजनवेलागां दातुमभ्युद्यतेन करादिना प्रगृहीतं यद्भोजनजातंभो(भु)क्त्वा वा स्वहस्तादिना तगृह्णत इति भावना षष्ठी, उज्झितधर्मा नाम यत्परित्यागार्ह भोजनजातमन्ये च द्विपदादयो नावकाङ्घन्ति तदर्द्धत्यक्तं वा गृह्णत इति हृदयं सप्तमी, एष खलु समासार्थः, व्यासार्थस्तु, ग्रन्थान्तरादवसेयः, सप्तानां पानैषणानां केचित् पठन्ति, ता अपि चैवम्भूता एव, नवरं चतुर्थी नानात्वं, तत्राप्यायामसौवीरादि निर्लेपं विज्ञेयमिति, अष्टानां प्रवचनमातृणां, ताश्चाष्टौ प्रवचनमातरः-तिस्त्रो गुप्तयः तथा पञ्च समितयः, तत्रप्रवीचाराप्रवीचाररूपा गुप्तयः, समितयः प्रवीचाररूपा एव, तथा चोक्तम् ___ “समिओ नियमा गुत्तो गुत्तो समियत्तणमि भइयव्वो । कुसलवइमुदीरितो जंवयगुत्तोऽवि समिओऽवि ।।" नवानांब्रह्मचर्यगुप्तीनां-वसतिकथादीनाम्, आसांस्वरूपमुपरिष्टाद्वक्ष्यामः, दशविधे-दशप्रकारे श्रमणधर्मे-साधुधर्मे क्षान्त्यादिके, अस्यापि स्वरूपमुपरिष्टाद्वक्ष्यामः, अस्मिन् गुप्त्यादिषु च ये श्रामणा योगः-श्रमणानामेते श्रामणास्तेषां श्रामणानां योगानां-व्यापाराणां सम्यक्प्रतिसेवन ___ Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक- मूलसूत्रम् - २- ४/१५ श्रद्धानप्ररूपणालक्षणानां यत खण्डितं - देशतो भग्नं यद्विराधितं सुतरां भग्नं, न पुनरेकान्ततोSभावमापादितं, तस्य खण्डनविराधनद्वाराऽऽयातस्य चारित्रातिचारस्यैतद्गोचरस्य ज्ञानादिगोचरस्य च दैवसिकातिचारस्य, एतावता क्रियाकालमाहः तस्यैव 'मिच्छामि दुक्कडं' इत्यनेन तु निष्ठाकालमाह- मिथ्येति-प्रतिक्रमामि दुष्कृतमेतदकर्तव्यमित्यर्थः, अत्रेयं सूत्रस्पर्शिकगाथानि. (१२७१) पडिसिद्धाणं करणे किञ्चाणमकरणे य पडिक्कमणं । असद्दहणे य तहा विवरीयपरूवणाए य ।। ८० वृ- 'प्रतिषिद्धानां ' निवारितानामकालस्वाध्यायादीनामतिचाराणां 'करणे' निष्पादने आसेवन इत्यर्थः, किं ? - प्रतिक्रमणमिति योगः, प्रतीपं क्रमणं प्रतिक्रमणमिति व्युत्पत्तेः, 'कृत्यानाम्' आसेवनीयानां कालस्वाध्यायादीनां योगानाम् 'अकारणे' अनिष्पादनेऽनासेवने प्रतिक्रमणम्, अश्रद्धाने च तथा केवलिप्ररूपितानां पदार्थानां प्रतिक्रमणमिति वर्तते, विपरीतप्ररूपणायां च अन्यथा पदार्थकथनायां च प्रतिक्रमणमिति गाथार्थः । । अनया च गाथया यथायोगं सर्वसूत्राण्यनुगन्तव्यानि, तद्यथा - सामायिकसूत्रे प्रतिपिद्धौ रागद्वेषो तयोः करणे कृत्यस्तु तन्निग्रहस्तस्याकरणे सामायिकं मोक्षकारणमित्यश्रद्धाने असमभावलक्षणं सामायिकमिति विपरीतप्ररूपणायां च प्रतिक्रमणमिति, एवं मङ्गलादिसूत्रेष्वप्योज्यं चत्वारो मङ्गलमित्यत्र प्रतिषिद्धोऽमङ्गलाघ्यवसायस्तत्करण इत्यादिना प्रकारेण, एवमोघातिचारस्य समासेन प्रतिक्रमणमुक्तं, साम्प्रतमस्यैव विभागेनोच्यते, तत्रापि गमनागमनातिचारमकित्याऽऽह मू. (१६) इच्छामि पडिक्कमिउं इरियावहियाए विराहणाए गमणागमणे पाणक्कमणे बीयक्कमणे हरियक्कमणे ओसाउत्तिंगपणगदगमट्टिमक्कडासंताणासंकमणे जे मे जीवा विराहिया एगिंदिया बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचिंदिआ अभिहआ वत्तिआ लेसिआ संधाइआ संघट्टिआ परिआविआ किलाभिआ उद्दविआ ठाणाओ ठाणं संकामिआ जीविआओ ववरोविआ तस्स मिच्छामि दुक्कडं । । वृ- इच्छामि अभिलषामि प्रतिक्रमितुं निवर्तितुम, ईर्यापथिकायां विराधनायां योऽतिचार इति गम्यते, तस्येति योगः, अनेन क्रियाकालमाह, मिच्छामि दुक्कडडं' इत्यनेन निष्ठाकालमिति, रणमर्या गमनमित्यर्थः, तत्प्रधानः पन्था र्यापथः तत्र भवैर्यापथिकी तस्यां, कस्यामित्यत आहविराध्यन्ते-दुःखं स्थाप्यन्ते प्राणिनोऽनयेति विराधनाक्रिया तस्यां विराधनायां सत्यां योऽतिचार इति वाक्यशेषः, तस्येति योगः, विषयमुपदर्शयन्नाह-गमनं चागमनं चेत्येकवद्भावस्तस्मिन, तत्र गमनं स्वाध्यायादिनिमित्तं वसतेरिति, आगमनं प्रयोजनपरिसमाप्तौ पुनर्वसतिमेवेति, तत्रापि यः कथं जातोऽतिचार इत्यत आह- 'पाणक्कमणे' प्राणिनो द्वीन्द्रियादयस्त्रसा गृह्यन्ते, तेषामाक्रमणं - पादेन पीडनं प्राण्याक्रमणं, तस्मिन्निति, तथा बीजाक्रमणे, अनेन बीजानां जीवत्वमाहइ हरिताक्रमणे, अनेन तु सकलवनस्पतेरेव, तथाऽवश्यायोत्तिङ्गपनकदगमृत्तिकामर्कटसन्तानसङ्क्रमणे सति, तत्रावश्यायः - जलविशेषः, इह चावश्यायग्रहणमतिशयतः शेषजलसम्भोगपरिवारणार्थमिति, एवमन्यत्रापि भावनीयं, उत्तिङ्गा-गद्दभाकृतयो जीवाः कीटिकानगराणि वा पनकः - फुल्लि दगमृत्तिकाचिखाल्लम, अथवा दकग्रहणादप्कायः, मृत्तिकाग्रहणात पृथ्वीकायः, मर्कटसन्तानः कोलिकजालमुच्यते, ततश्चावश्यायश्चत्तिङ्गश्चेत्यादि द्वन्द्वः, अवश्यायोत्तिङ्गपनकदगमृत्तिकामर्कटसन्तानास्तेषां सङ्क्रमणं- आक्रमणं तस्मिन, किंबहुना !, कियन्तो भेदेनाऽऽख्यास्यन्ते ?, Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८१ अध्ययनं -४- [नि. १२७१] सर्वे ये मया जीवा विराधिना-दुःखेन स्थापिताः, एकेन्द्रियः-पृथिव्यादयः, द्वीन्द्रियाः-कृम्यादयः, त्रीन्द्रियाः-पिपीलिकादयः, चतुरिन्द्रिया-भ्रमादयः, पञ्चेन्द्रिया-मूषिकादयः, अभिहता-अभिमुख्येन हताः, चरणेन घट्टिताः, उत्क्षिप्य क्षिप्तावा, वर्तिताः-पुञ्चीकृताः,धूल्या वा स्थगिताइति, श्लेषिताःपिष्टाः, भूम्यादिषुवा लगिताः, सङ्घतिता-अन्योऽन्यंगात्रैरेकत्र लगिताः, सङ्घट्टिता-मनाक्स्पृष्टाः, परितापिताः-समन्ततः पीडिताः, क्लामिताः-समुदधातं नीताः ग्लानिमापादिता इत्यर्थः, अवद्राविता-उत्रासिताः स्थानातस्थानान्तरंसङ्क्रामिताः स्वस्थानात परंस्थानं नीताः, जीविताद् व्यपरोपिताः, व्यापादिता इत्यर्थः, एवं यो जातोऽतिचारस्तस्य, एतावता क्रियाकालमाह, तस्यैव 'मिच्छामि दुक्कडं' इत्यनेन निष्ठाकालमाह, मिथ्या दुष्कृतं पूर्वपद, एवं तस्येत्युभययोजना सर्वत्र कार्या । इत्थंगमनातिचारप्रतिक्रमणमुक्तम्, अधुनात्वग्वर्तनस्थानातिचारप्रतिक्रमणप्रतिपादयन्नाह मू. (१७) इच्छामि पडिक्कमिउंपगामसिज्जाएनिगामसिज्जाएसंथाराउव्वट्टणाए परिवट्टणाए आउंटणपसारणाए छप्पइसंघट्टणाए कूइए कक्कराइए छिइए जंभाइए आमोसे ससरकखामोसे आउलमाउलाए सोअणवत्तिआए इत्थीविप्परिआसिआए दिट्ठीविप्परिआसिआए मणविप्परिआसिआए पाणभोयणविप्परिआसिआएजो मे देवसिओअइआरोकओ तस्स मिच्छामि दुक्कडं।। वृ- इच्छामि प्रतिक्रमितुं पूर्ववत्, कस्येत्याह-प्रकामशय्यया हेतुभूतया यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः, तस्येति योगः, अनेन क्रियाकालभाह, मिच्छामि दुक्कडं' इत्यनेन तुनिष्ठाकालमेवेतिभावना, एवं सर्वत्र योजना कार्येति, 'शीङ्स्वप्ने' अस्य यप्रत्ययान्तस्य 'कृत्यल्युटो बहुल' मिति वचनात शयनं शय्या प्रकामं-चातुर्यामं शयनं प्रकाशय्या शेरतेऽस्यामिति वा शय्यासंस्तारकादिलक्षणा प्रकामा-उत्कटा शय्या प्रकामशय्या-संस्तारोत्तरपट्टकातिरिक्ता प्रावरणमधिकृत्य कल्पत्रयातिरिक्ता वा तया हेतुभूतया, स्वाध्यायाघकरणतश्चेहातिचारः, प्रतिदिवसं प्रकामशय्यैव निकामशय्योच्यते तया हेतुभूतया, अत्राप्यतिचारः पूर्ववत, उद्धर्तनं तत्प्रथमतया वामनापर्चेन सुप्तस्य दक्षिणपार्श्वेन वर्तनमुद्वर्तनमुद्वर्तनमेवोद्वतृना तया, परिवर्तनं पुनर्वामपार्श्वेनैव वर्तनं तदेवपरिवतृनातया, अत्राप्यप्रमृज्य कुर्वतोऽतिचारः,आकुञ्चनंगात्रङ्कोचलक्षणं तदेवाकुञ्चना तया, प्रसारणम्-अङ्गानां विक्षेपः तदेव प्रसारणा तया, अत्र च कुक्कुट्टिदृष्टान्तप्रतिपादितं विधिमकुर्वतोऽतिचारः, तथा चोक्तम्'कुक्कुडिपायपसारेजह आगासे पुणोवि आउंटे । एवं पसारिऊणं आगासि पुणोवि आउंटे ।। अइकुंडिय सियताहे जहियंपायस्सपण्हिया ठाइ । तहियंपमज्जिऊणंआगासेणंतुणनेऊणं ।। पायं ठावित्तुतहिं आगासे चेव पुणोवि आउंटे । एवं विहिमकरेंते अइयारो तत्थ से होइ ।। षट्पदिकानां-यूकानां सङ्घट्टनम-अविधिना स्पर्शनंषटपदिकासचट्टनंतदेव षटपदिकासङ्घटना तया, तथा 'कूइए'त्ति कूजिते सति योऽतिचारः, कूजितं-कासितं तस्मिन अविधिना मुखवस्त्रिकां करं वा मुखेऽनाधाय कृत इत्यर्थः, विषमा धर्मवतीत्यादिशय्यादोषोच्चारणं सकर्करायितमुच्यते तस्मिन सति योऽतिचारः, इह चाऽऽर्तध्यानजोऽतिचारः, क्षुते-अविधिना जृम्भितेऽविधिनैव आमर्षणम आमर्षः-अप्रमृज्य करेण स्पर्शनमित्यर्थः तस्मिन, सरजसकामर्षे सति, सह पृथिव्यादिरजसा यद्वस्तु स्पृष्टं तत्संस्पर्शे सतीत्यर्थः, एवं जाग्रतोऽतिचारसम्भवमधिकृत्योक्तम्, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२ आवश्यक- मूलसूत्रम् - २- ४ /१७ अधुना सुप्तस्योच्यते- 'आउलमाउलाए 'त्ति आकुलाकुलया-ख्यादिपरिभोगविवाहयुद्धादिसंस्पर्शननानाप्रकारया स्वप्नप्रत्यया- स्वप्ननिमित्तया, विराधनयेति गम्यते, सा पूनर्मूलोत्तरगुणातिचारविषया भवत्यतो भेदेन तां दर्शयन्नाह इत्थीविप्परियासियाए 'त्ति स्त्रिया विपर्यासः स्त्रीविपर्यासः सब्रह्मासेवनं तस्मिन भवा स्त्रीवैपर्यासिकी तया, स्त्रीदर्शनानुराग-तस्तदवलोकनं दृष्टिविपर्यासः तस्मिन् भवा दृष्टिवैपर्यासिकी तयाः एवं मनसाऽध्युपपातो मनोविपर्यासः तस्मिन भवा मनोवैपर्यासिकी तया, एवं पानभोजनवैपर्यासिक्या, रात्रौ पानभोजनपरिभोग एव तद्विपर्यासः, अनया हेतुभूतया य इत्यतिचारमाहइ भयेत्यात्मनिर्देशः, दिवसेन निर्वृत्तो दिवसपरिमाणो वा दैवसिकः, अतिचरणमतिचारः - अतिक्रम इत्यर्थः कृतो- निर्वर्तितिः 'तस्स मिच्छामि दुक्कडं' पुर्ववत्, आह-दिवा शयनस्य निषिद्धत्वादसम्भव एवास्यातिचारस्य, न, अपवादविषयत्वादस्य, तथाहिअपवादतः सुप्यत एव दिवा अध्वानखेदादौ, इदमेव वचनं ज्ञापकम् ।। एवं त्वग्वर्तनास्थानातिचारप्रतिक्रमणममधियेदानीं गोचरातिचारप्रतिक्रमणप्रतिपादनायाऽऽह मू. (१८) पडिक्कमामि गोयरचरियाए भिक्खायरियाए उग्वाडकवाडउग्घाडणाए साणावच्छादारासंघट्टणाए मंडीपाहुडिआए बलिपाहुडिआए ठवणापाहुडिआए संकिए सहसागारिए असणाए पानभोयणाए बीयभोयणाए हरियभोयणाए पच्छेकम्मियाए पुरेकम्मियाए अदिट्ठहडाए दगडाए र संसडाए पारिसाडणियाए पारिठावणिआए ओहासणभिक्खाए जं उग्गमेण उप्पायनेसणाए अपरिसुद्धं परिगहियं परिभुत्तं वा जं न परिडुविअं तस्स मिच्छामि दुक्कडं । । वृ- प्रतिक्रमामि निवर्तयामि, कस्य ? गोचरचर्यायां- भिक्षाचर्यायां, योऽतिचार इति गम्यते, तस्येति योगः, गोश्चरणं गोचरः चरणं-चर्या गोचर इव चर्या गोचरचर्या तस्यां गोचरचर्यायां, कस्यां ?भिक्षार्थं चर्या भिक्षाचर्या तस्यां, तथाहि लाभालाभनिरपेक्षः खल्वदीनचित्तो मुनिरुत्तमाधममध्यमेषु कुलेष्विष्टानिष्टेषु वस्तुषु रागद्वेषावगच्छन भिक्षामटनीति, कथं पुनस्तस्यामतिचार ? - ‘उग्घाडकवाडउग्घाडणाए’ उद्घाटम्-अदत्तार्गलमीषतस्थगितं वा किं तत ? - कपाटं तस्योदघाटनंसुतरां प्रेरणम् उद्घाटकपाटोद्घाटनम् इदमेवोद्घाट कपाटोद्घाटना तया हेतुभूतया, इह चाप्रमार्जनादिभ्यो ऽतिचारः, तथा श्वानवत्सदारकसङ्घट्टनयेति प्रकटार्थं, मण्डीप्राभृतिकया बलिप्राभृतिकया स्थापनाप्राभृतिकया, आसां स्वरूपं ‘मंडीपाहुडिया साहुंमि आगए अग्गकूरमंडीए । तत्थ पवत्तणदोसो न कप्पए तारिसा सुविहियाणं । बलिपाहुडिया भन्नइ चउद्दिसिं काउ अच्चणियं ।। अग्र्गम व छोढूणं सित्थे तो देइ साहुणो भिक्खं । साविन कप्पर ठवणा भिक्खायरियाण ठविया उ ।। आधाकर्मादीनाम-उद्गमादिदोषाणामन्यतमेन शङ्किते गृहीते सति योऽतिचारः, सहसाकारे वा सत्यकल्पनीये गृहीत इति, अत्र च तमपरित्यजतोऽविधिना वा परित्यजतो योऽतिचारः, अनेन प्रकारेणानेषणया हेतभूतया, तथा 'पानभोयणाए 'त्ति प्राणिनो-रसजादयः भोजने - दध्योदनादौ सङ्घट्ट्यन्ते-विराध्यन्ते व्यापाद्यन्ते वा यस्यां प्राभृतिकायां सा प्राणिभोजना तया, तेषां च सङ्घट्टनादि दातृग्राहकप्रभवं विज्ञेयम, अत एवातिचारः, एवं 'बीयभोयणाए' बीजानि भोजने यस्यां सा Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७१] ८३ बीजभोजना तया, एवं हरितभोजनया, 'पच्छाकम्मियाए पुरेकम्मियाए' पश्चात कर्म यस्यां पश्चाज्जलोज्झनकर्म भवति पुरः कर्म यस्यामादाविति, 'अदिट्ठहडाए' त्ति अदृष्टाहृतयाअदृष्टोत्क्षेपमानीतयेत्यर्थः, तत्र च सत्त्वसङ्घट्टनादिनाऽतिचारसम्भवो, दगसंसृष्टाहृतया - उदकसम्बद्धानीतया हस्तमात्रगतोदकसंसृष्टया वा भावना, एवं रजः संसृष्टा हतया, नवरं रजः पृथिवीरजोऽभिगृह्यते, 'पारिसाडणियाए 'त्ति परिशाट:- उज्झनलक्षणः प्रतीत एव तस्मिन भवा पारिशाटनिका तया, 'पारिठ्ठावणियाए' त्ति परिस्थापनं-प्रदान भाजनगतद्रव्यान्तरोज्झनलक्षणं तेन निर्वृत्ता पारिस्थापनिका तया, एतदुक्तं भवति 'पारिट्ठावीणया खलु जेण भाणेण देइ भिक्खं तु । तंमि पडिओयणा जातं सहसा परिट्ठवियं ।।' 'ओहासणभिक्खाए 'त्ति विशिष्टद्रव्ययाचनं समयपरिभापया 'ओहासणंति भन्न' तत्प्रधाना या भिक्षा तया, कियदत्र भणिष्यामो ?, भेदानामेवंप्रकाराणां बहुत्वात, ते च सर्वेऽपि यस्मादुद्गमोत्पादनैषणास्ववतरन्त्यत आह- 'जं उग्गमेण' मित्यादि, यत्किञ्चिदशनाद्युद्गमेन-आधाकर्मादिक्षणेन उत्पादनया-धात्र्यादिलक्षणया एषणया शङ्कितादिलक्षणया अपरिशुद्धम् अयुक्तियुक्तं प्रतिगृहीतं वा परिभुक्तं वा यन्त्र परिष्ठापितं कथञ्चित प्रतिगृमहीतमपि यन्नोज्झितं परिभुक्तमपि च भावतोऽपुनःकरणादिना प्रकारेण यन्नोज्झितम एवमनेन प्रकारेण यो जातोऽतिचारस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति पूर्ववत् ।। एवं गोचरातिचारप्रतिक्रमणमभिधायाधुना स्वाध्यायाघतिचारप्रतिक्रमणप्रतिपादनायाऽऽह मू. (१९) पडिक्कमामि चाउक्कालं सज्झायस्स अकरणयाए उभओकालं भंडोवगरणस्स अप्पडिलेहणयाए दुप्पडिलेहणयाए अप्पमज्जणाए दुप्पमज्जणाए अइक्कमे वइक्कमे अइयारे अनायारे जो मे देवसिओ अइआरो कओ तस्स मिच्छा दुक्कडं ।। वृ- प्रतिक्रमामि पूर्ववत् कस्य ? - चतुष्कालं दिवसरजनीप्रथमचरमप्रहरेष्वित्यर्थः, स्वाध्यायस्यसूत्रपौरुषीलक्षणस्य, अकरणतया अनासेवनया हेतुभूतयेत्यर्थः, यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः, तस्येति योगः तथोभयकालं प्रथमपश्चिमपौरुषीलक्षणमं भाण्डोपकरणस्य पात्रवस्त्रादेः 'अप्रत्युपेक्षणया दुष्प्रत्युपेक्षणया' तत्राप्रत्युपेक्षणा मूलत एव चक्षुषाऽनिरीक्षणा दुष्प्रत्युपेक्षणा- दुर्निरीक्षणा तया, 'अप्रमार्जनया दुष्प्रमार्जनया' तत्राप्रमार्जना मूलत एव रजोहरणादिनाऽस्पर्शना दुष्प्रमार्जना त्वविधिना प्रमार्जनेति, तथा अतिक्रमे व्यतिक्रमे अतिचारे अनाचारे यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्यादुष्कृतमित्येतत्प्राग्वत, नवरमतिक्रमादीनां स्वरूपमुच्यते - 'आधाकम्मनिमंतण पडिसुणमाणे अइक्कमो होइ । पयभेयाइ वइक्कम गहिए तइएयरो गिलिए ।। अस्य व्याख्या-आधाकर्मनिमन्त्रणे गृहीष्ये एवं प्रतिशृण्वति सति साधावतिक्रमःसाधुक्रियोल्लङ्घनरूपो भवति, यत एवम्भूतं वचः श्रोतुमपि न कल्पते, किं पुनः प्रतिपत्तुं ?, ततः प्रभृति भाजनोद्ग्रहणादौ तावदतिक्रमो यावदुपयोगकरणं, ततः कृते उपयोगे गच्छतः पदभेदादिर्व्यतिक्रमस्तावद यावदत्क्षिसं भोजनं दात्रेति, ततो गृहीते सति तस्मि॑िस्तृतीयः, अतिचार इत्यर्थः, तावद् यावद्वसतिं गत्वेर्यापथ प्रतिक्रमणाघुत्तरकालं लम्बनोत्क्षेपः, तत उत्तरकालमनाचारः, तथा चाह Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/१९ 'इतरो गिलिए'त्ति प्रक्षिप्ते सति कवले जनाचार इति गाथार्थः ।। इदं चाधाकर्मोदाहरणे सुखप्रतिपत्त्यर्थमक्रिमादीनांस्वरूपमुक्तम, अन्यत्राप्यनेनैवानुसारेण विज्ञेयमिति । अयं चातिचारः संक्षेपत एकविधः, संक्षेपविस्तरतस्तु द्विविधः त्रिविधो यावदसङ्ख्येयविधः संक्षेपविस्तरता पुनर्द्विविधः त्रिविधं प्रति संक्षेप एकविधं प्रति विस्तर इति, एवमन्यत्रापि योज्यं, विस्तरतस्त्वनन्तविधः । मू. (२०) पडिक्कमामि एगविहे असंजमे । पडिकमामि दोहिं बंधणेहिं-रागबंधणेण दोसबंधणेणं । प० तिहिं दंडेहिं मनदंडेणं वयदंडेणं कायदंडेणं । प० तिहिं गुत्तीहिं-मनगुत्तीए वयगुत्तीए कायगुत्तीए। __ वृ-प्रतिक्रमामिपूर्ववत, एकविधे-एकप्रकारे असंयमे-अविरतिलक्षणेसतिप्रतिषिद्धकरणादिना यो मयादेवसिकोऽतिचारः कृत इतिगम्यते, तस्य मिथ्यादुष्कृतमितिसम्बन्धः वक्ष्यतेच-सज्झाए नसज्झाइयं तस्स मिच्छामि दुक्कडं' एवमन्यत्रापि योजना कर्तव्या,प्रतिक्रामामि द्वाभ्यां बंधनाभ्यां हेतुभूताभ्यां योऽतिचारः, बद्धयतेऽष्टविधेन कर्मणा येन हेतुभूतेन तद्वन्धनमिति, तद्वन्धनद्वयं दर्शयति-रागबंधनं च द्वेषबन्धनंच, रागद्वेषयोस्तु स्वरूपं यथा नमस्कारे, बंधनत्वं चानयोः प्रतीतं, 'हाभ्यक्तशरीरस्य रेणुनाश्लिष्यते यथा गात्रम् । रागद्वेषाक्लिनस्य कर्मबन्धो भवत्येवम् ।।' प्रतिक्रमामि त्रिभिर्दण्डैः' दण्ड्यते-चारित्रैश्चर्यापहारतोऽसारीक्रियते एभिरात्मेति दण्डाः द्रव्यभावभेदभिन्नाः, भावदण्डैरिहाधिकारः, तैर्हेतुभूतैर्योऽतिचारः, भेदेन दर्शयति-मनोदण्डेन वाग्दण्डेन कायदण्डेन, मनःप्रभृतिमिश्चदुष्प्रयुक्तैर्दण्ड्यते आत्मेति, अत्रचोदाहरणानि-तत्थमनदंडे उदाहरणं-कोंकणगखमणओ, सो उड्डजाणू अहोसिरो चिंतितो अच्छइ, साहूणो अहो खंतो सुहज्झाणोवगओत्ति वंदंति, चिरेणसंलावंदेउमारखो, साहहिं पुच्छिओ, भणइ-खरोवाओवायति, जइ ते मम पुत्ता संपयं वल्लराणि पलीविज्जा तो तेसिं वरिसारते सरसाए भूमीए सुबह सालिसंपया होज्जा, एवं चिंतियं मे, आयरिएणवारिओ ठिओ,तो एवमाइजं असुइंमणेण चिंतेइ सो मनदंडो। वइदंडे उदाहरणं-साहू सन्नाभूमीओ आगओ, अविहीए आलोएइ-जहा सूयरवंदं दिलृति, पुरिसेहिं गंतुं मारियं ।। इदानि कायदंडे उदाहरणं-चंडरुद्दो आयरिओ, उज्जेनि बाहिरगामाओ अनुजाणपेक्खओ आगओ, सो य अईव रोसणो, तत्थ समोसरणे गणियाधरविहेडिओ जाइकुलाइसंपन्नो इन्भदारओ सेओ उवडिओ, तत्थ अन्नेहिं असद्दहंतेहि चंडरुदस्स पासं पेसिओ, कलिणा कलीघस्सउत्ति,सोतस्स उवढिओ, तेन सोतहेव लोयंकाउंपघाविओ, पञ्चूसे गामवच्चंताणं पुरओ सेहो पिट्ठओचंडरुद्दो, आवडिओरुट्ठो सेहं दंडेण मत्थए हणइ, कहं ते पत्थरो न दिह्रोत्ति?, सेहो सम्मं सहइ, आवस्सयवेलाएरुहिरावलितो दिट्टो, चंडरुदस्सतंपासिऊण मिच्छामि दुक्कडत्ति वेरग्गेण केवलनाणं उप्पन्नं, सेहस्सवि कालेन केवलनाणमुप्पन्नं ।।। पडिक्कमामि तिहिं गुत्तीहिं- प्रतिक्रमामि तिसृभिर्गुप्तिभिः करणभूताभिर्योऽतिचारः कृत इति, तघथा-मनोगुप्त्या वाग्गुप्तया कायगुप्त्या, गुप्तीनांच करणता अतिचारं प्रति प्रतिषिद्धकरणकृत्याकरणाश्रद्धानविपरीतप्ररूपणादिना प्रकारेण, शब्दार्थस्त्वासां सामायिकवद्रष्टव्यः, 'मनगुत्तीए तहियं जिनदासो सावओय सेठिसुओ । सो सव्वराइपडिमं पडिवन्नो जाणसालाए ।।१।। Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७१] भज्जुब्भामिग पल्लंक धेत्तुंखीलजुत्तमागया तत्थ । तस्सेव पायमुवरिंमंचगणायं ठवेऊणं ।।२।। अनायारमायरंती पाओ विद्धो यमंचकीलेणं । सो ता महईवेदणअहियासे तहिंसम्मं ।।३।। नयमनदुक्कडमुप्पन्नंतस्सज्झाणंमि निच्चलमनस्स । दट्ठणवि विलीयं इय मनगुत्ती करेयव्वा ।।४।। ___ वइगुत्तीए साहू सनातगपल्लिगच्छए दटुं । चोरग्गहसेनावइविमोइओ भणइमा साह ।।१॥ चलिया य जन्नजत्ता सन्नायग मिलिय अंतरा चेव । मायपियभायमाई सोवि नियत्तो समं तेहिं ।।२।। तेनेहि गहिय मुसिया दिट्ठो ते बिंति सो इमोसाहू । अम्हेहि गहियमुक्को तो वेंती अम्मया तस्स ।।३॥ तुज्झेहिंगहियमुक्को? आम आणेह बेइतोछुरियं । जा छिंदामिथणंती किंतिसेनावईभणइ ।।४।। दुज्जम्मजात एसो दिट्ठतुम्हे तहावि नवि सिटुं । किह पुत्तोत्ति? अह मम किह नवि सिटुंति? धम्मकहा ।।५॥ आउट्टो उवसंतो मुक्का भज्झं पियंसि मायत्ति । सव्वंसमप्पियं से वइगुत्ती एव कायव्वा ।।६।। काइयगुत्ताहरणं अद्धाणपवन्नगो जहा साहू । आवासियंमिसत्थे न लहइ तहिंथंडिलं किंचि ।।१।। लद्धं चऽनेन कहवी एगो पाओ जहिं पइट्टाइ । तहियं ठिएगणओ सघं राइंतहिंथद्धो ।।२॥ नठविय किंचि अत्थंडिलंभिहोयव्वमेव गत्तेणं । सुमहब्भएवि अहवा साहुन भिदे गइंएगो ।।३।। सक्कपसंसा अस्सद्दहाणदेवागमो विउव्वइय । मंडुक्कलिया साहू जयणा सो संकमे सणियं ।।४।। हत्थी विउव्विओजो आगच्छइमग्गओ गुलगुलिंतो । नय गइमेयं कुण गएण हत्थेण उच्छूढो । ।५ ॥ बेइपडतो मिच्छामिदुक्कडं जिय विराहिया मेत्ति । नय अप्पाणे चिंता देवो तुट्टो नमसह य ।।६॥ मू. (२१) पडिकमामि तिहिं सल्लेहि-मायासल्लेणं नियाणसल्लेणं मिच्छादसणसल्लेणं । पडिक्कमामि तिहिं गारवेहि-इड्डीगारवेणं रसगारवेणं सायागारवेणं । पडिक्कमामि तिहिं विराहणाहिनाणविराहएणं दंसणविराहणाए चरित्तविराहणाए । पडिक्कमामि चउहिं कसाएहि-कोहकसाएणं मानकसाएणं मायाकसाएणं लोहकसाएणं । पडिक्कमामि चउहिं सन्नाहि-आहारसन्नाए भयसन्नाए Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ मेहुणसन्नाए परिग्गहसन्नाए । पडिक्कमामि चउहिँ विकहाहिंइत्थीकहाए भत्तकहाए देसकहाए रायकहाए । पडिक्कमामि चउहिंझाणोहिं-अट्टेणं झाणेणंरुद्देणं०धम्मेणंसुक्केणं० । वृ-प्रतिक्रामामि त्रिमिःशल्यैः करणभूतैर्योऽतिचारः कृतः, तघथा-मायाशल्येन निदानशल्येन मिथ्यादर्शनशल्येन, शल्यतेऽनेनेति शल्यं-द्रव्यभावभेदमिन्नं, द्रव्यशल्यं कण्टकादि, भावशल्यमिदमेव, माया-निकृतिः सैव शल्यं मायाशल्यम्, इयं भावना-यो यदाऽतिचारमासाद्य मायया नालोचयत्यन्यथा वा निवेदयत्यभ्याख्यानं वा यच्छति तदा सैव शल्यमशुभकर्मबन्धनेनात्मशल्यनात् तेन, निदानं-दिव्यमानुषर्द्धिसंदर्शनश्रवणाभ्यां तदभिलाषानुष्ठानं तदेव शल्यमधिकरणानुमोदनेनात्मशल्यनात तेन, मिथ्या-विपरीतं दर्शनं मिथ्यादर्शनं मोहकर्मोदयजमित्यर्थः, तदेव शल्यं तत्प्रत्ययकर्मादानेनात्मशल्यनात्, तत्पुनरभिनिवेशमतिमेदान्यसंस्तवोपाधितो भवति, इह चोदाहरणानि-मायाशल्ये रुद्रो वक्ष्यमाणः पण्डुरार्या चोक्ता, निदानशल्ये ब्रह्मदत्तकथानकं यथा तच्चरिते, मिथ्यादर्शनशल्ये गोष्ठामाहिल जमालिभिषक्षूपचरकश्रावका अभिनिवेशमतिभेदान्यसंस्तवेभ्यो मिथ्यात्वमुपागताः, तत्र गोष्ठामाहिलजमालिकथानकद्वयं सामयिके उक्तं, भिक्षूपचरकश्रावककथानकं तूपरिष्टाद्वक्ष्यामः ।। प्रतिक्रमामि त्रिभिर्गौरवैः करणभूतैर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा-ऋद्धिगौरवेण रसगौरवेणसातगौरवेण, तत्र गुरोर्भावो गौरवं, तच्च द्रव्यभावभेदभिन्नं, द्रव्यगौरवं वज्रादेः भावगौरवमभिनालोभाभ्यामात्मनोऽशुभभावगौरवं संसारचक्रवालपरिभ्रमणहेतुः कर्मनिदानमिति भावार्थः, तत्र ऋद्धया-नरेन्द्रादिपूज्याचार्यादित्वाभिलाषलक्षणया गौरवं-ऋद्धिप्रात्याभिभमानाप्राप्तिसम्प्रार्थनद्वारेणाऽऽत्मनोऽशुभभावगौरवमित्यर्थः, एवं-रसेनगौरवम्-इष्टरसप्राप्तयभिमानाप्राप्तिप्रार्थनद्वारेणाऽऽत्मनोऽशुभभावगौरवं तेन, सातं-सुखं तेन गौरवं सातप्राप्त्यभिमानाप्राप्तप्रार्थनाद्वारेणात्मनोऽशुभभावगौरवं तेन, इह च त्रिष्वप्युदाहरणं मङ्गः मथुराए अज्जमंगूआयरिया सुबहुसड्ढा तहियं च । इठ्ठरसवत्थसयणासणाइ अहियं पयच्छंति ।।१।। सो तिहिवि गारवेहिं पडिबद्धो अईव तत्थ कालगओ । महुराए निद्धमणे जक्खो य तहिं समुप्पन्नो ।।२।। जक्खायतणअदूरेण तत्थ साहूण वच्चमाणाणं । सन्नाभूमिं ताहे अनुपविसइजक्खपडिमाए ।।३।। निल्लालेउंजीहं निप्फेडिऊण तं गवक्खेणं । दंसेइ एव बहुसो पुट्ठोय कयाइ साहूहिं ।।४।। किमिदं? तो सो वय जीहादुट्ठो अहं तुसो मंगू । इत्थुववन्नो तम्हा तुब्भेवि एवं करे कोई ।।५।। मा सोविएवं होहिति जीहादोसेण जीह दाएमि । दट्टण तयं साहसुट्टतरमगारवा जाया ।।६॥ प्रतिक्रमामि तिसृभिर्विराधनाभर्योऽतिचार इत्यादि पूर्ववत्, तद्यथा-ज्ञानविराधनयेत्यादि, तत्र विराधनं-कस्यचिद्वस्तुनः खण्डनं तदेव विराधना ज्ञानस्य विराधना ज्ञानविराधना-ज्ञानप्रत्यनी Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- [नि. १२७१] कतादिलक्षणा तया, उक्तं 'नाणपडिनीय निण्हव अच्चासायण तदंतरायंच । कुणमाणस्सऽइयारो नाणविसंवादजोगं ।। तत्र प्रत्यनीकता पञ्चविधज्ञाननिन्दया, तद्यथा-आभिनिबोधिकज्ञानमशोभनं, यतस्तदवगतं कदाचित्तथा भवति कदाचिदन्यथेति, श्रुतज्ञानमपि शीलविकलस्याकिच्चत्करत्वादशोभनमेव, अवधिज्ञानमप्यरूपिद्रव्यागोचरत्वादसाधु, मनःपर्यायज्ञानमपि मनुष्यलोकावधिपरिच्छिन्नगोचरत्वादशोभनं, केवलज्ञानमपिसमयभेदेन दर्शनज्ञानप्रवृत्तेरेकसमयेऽकेवलत्वादशोभनमिति, निह्नवो-व्यपलापः, अन्यसकाशेऽधीतमन्यं व्यपदिशति, अच्चासायणा ___ काया वया य तेच्चिय तेचेव पमाय अप्पमाया य । मोक्खाहिगारिगाणं जोइसजोणीहि किं कज्जं? इत्यादि, अन्तरायमसङ्खडास्वाध्यायिकादिभिः करोति, ज्ञानविसंवादयोगः अकालस्वाघ्यायादिना, दर्शनंसम्यग्दर्शनं तस्य विराधना दर्शनविराधनातया, असावप्येवमेय पञ्चभेदा, तत्रदर्शनप्रत्यनीकता क्षायिकदर्शनिनोऽपि श्रेणिकादयो नरकमुपगता इति निन्दया, निह्नवः-दर्शनप्रभावनीयशास्त्रापेक्षया प्राग्वद् द्रष्टव्यः, अत्याशातना-किमेभिः कलहशास्त्रैरिति?, अन्तरायं प्राग्वत दर्शनविसंवादयोगः शङ्कादिना, चारित्रं प्राग्निरूपितशब्दार्थ तस्य विराधना चारित्रविराधना तया-व्रतादिखण्डनलक्षणया ।। प्रतिक्रमामि चतुर्भिः कषायैर्योऽतिचारः कृतः, तघथा-क्रोधकषायेण मानकषायेण मायाकषायेण लोभकषायेण, कषायस्वरूपं सोदाहरणं यथा नमस्कार इति ।। __ प्रतिक्रमामि चतसृभिः संज्ञाभिर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा-आहारसंज्ञयेत्यादि ४, तत्र संज्ञानं संज्ञा, सा पुनः सामान्येन क्षायोपशमिकी औदयिकी च, तत्राऽऽघा ज्ञानावरणक्षयोपशमजा मतिभेदरूपा, न तयेहाधिकारः, द्वितीया सामान्येन चतुर्विधाऽऽहारसंज्ञादिक्षणा, तत्राहारसंज्ञाआहारभिलाषः क्षुद्वेदनीयोदयप्रभवः खल्वात्मपरिणाम इत्यर्थः,सा पुनश्चतुर्भिःस्थानैः समुत्पद्यते, तद्यथा-'ओमकोट्ठयाए १ छुहावेयणिज्जस्स कम्मस्सोदएणं २ मईए ३ तदट्ठोवजोगेणं' तत्र मतिराहारश्रवणादिभ्यो भवति, तदर्थोपयोगस्त्वाहारमेवानवरतं चिन्तयतः, तयाऽऽहारसंज्ञया, भयसंज्ञा-भयाभिनिवेशः-भयमोहोदयजो जीवपरिणाम एव, इयमपि चतुर्भिः स्थानैः समुत्पद्यते, तद्यथा-'हीनसत्तयाए १ भयमोहणिज्जोदएणं २ मइए ३ तयट्ठोवओगेणं' तया, मैथुनसंज्ञामैथुनाभिलाषः वेदमोहोदयजो जीवपरिणाम एव, इयमपि चतुर्भिः स्थानैः समुत्पद्यते, तद्यथा'चियमंससोणित्ताए १ वेदमोहणिज्जोदएणंर. मए ३ तयट्ठोवओगेणं ४' तया, तथा परिग्रहसंज्ञापरिग्रहाभिलावस्तीव्रलोभोदयप्रभव आत्मपरिणामः, इयमपि चतुर्भिःस्थानरुत्पद्यते, तद्यथा'अविवित्तयाए १ लोहोदएणंरमए ३ तदट्टोवओगेणं४ तथा ।। प्रतिक्रमामि चतसृभिर्विकथामिः करणभूताभिर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा-'स्त्रीकथये'ति विरुद्धा विनष्टा वा कथा विकथा, साचस्त्रीकथादिलक्षणा, तत्रस्त्रीणां कथा स्त्रीकथा तया, सा चतुर्विधाजातिकथा कुलकथा रूपकथा नेपथ्यकथा,तत्रजातिकथा ब्राह्मणीप्रभृतीनामन्यतमांप्रशंसति द्वेष्टि वा, कुलकथा उग्रादिकुलप्रसूतानामन्यतमां, रूपकथा अन्ध्रिप्रभृतीनामन्यतमाया रूपं प्रशंसति 'अन्ध्रीणांचध्रुवं लीलाचलितभूलते मुखे । ___ Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ /२१ आसज्य राज्यभारं स्वं सुखं स्वपिति मन्मथः ।।' इत्यादिना, द्वेष्टि वाऽन्यथा, नेपथ्यकथा अन्ध्रीप्रभृतीनामेवान्यतमायाः कच्छटादिनेपथ्यं प्रशंसति द्वेष्टि वा, तथा भक्तमओदनादि तस्य कथा भक्तकथा तया, सा चतुर्विधाऽऽवापादिभेदतः, 'भत्तकहावि चउद्धा आवावकहा तहेव निव्वावे । आरंभकहा य तहा निट्टाणकहा चउत्थीउ || १ | आवावित्तियदव्वा सागधयादी य एत्थ उवउत्ता । दसपंचरूवइत्तियवंजनभेयाइ निव्वावे ॥ २ ॥ आरंभ छागतित्तिरमहिसारन्नादिया बधित एत्थ । रूवगसयपंचसया निट्ठाणं जा सयसहस्सं । । ३ ॥ देश:-जनपदस्तस्य कथा देशकथा तया, इयमपि छन्दादिभेदादिना चतुर्द्धेव, यथोक्तम्देसस्स कहा भन्नइ देसकहा देस जनवओ होति । सावि चउद्धा छंदो विही विगप्पो य नेवत्थं ॥ १ ॥ छंदो गम्मागम्मं जह माउलीहयमंगलाडाणं । अन्नेसिं सा भगिनी गोल्लाणं अगम्मा उ ॥ २ ॥ मातिसवत्तिउदिच्चाण गम्म अन्नेसि एग पंचण्हं । एमाइ देसछंदो देसविहीविरयणा होइ । । ३ ॥ भोयणविरयणमणिभूसियाइ जं वावि भुज्जए पढमं । वीवाहविरयणाऽविय चउरंतगमाइया होई ।।४ ॥ ८८ एमाई देसविही देसगिप्पं च सासनिप्फत्ती । जह वप्पकूवसारणिनइरेल्लगसालिरोप्पाई || ५ || घरदेवकुलविगप्पा तह विनिवेसा य गामनयरा । एमाइ विगप्पकहा नेवत्थकहा इमा होइ || ६ || इत्थी पुरिसापि सामाविय तहय होइ वेउव्वी । भेडिगजालिगमा देसकहा एस भणिएवं ॥ ॥ ७ ॥ राज्ञः कथा राजकथा तया, इयमपि नरेन्द्रनिर्गमादिभेदेन चतुर्विधैव, यथोक्तम् रायकह चउह निग्गम अइगमन बले य कोसकोट्टारे । निज्जाइ अज्ज राया एरिस इड्डीविभूईए | 19 | चामीयरसूरतणू हत्थीखंधंमि सोहए एवं । एमेव अइयाई - इंदो अलयाउरी चेव ॥ २ ॥ एवइय आसहत्थी रहपायलबलवाहणकहेसा । एवइ कोडी कोसा कोट्ठागारा व एवइया ||३ ॥ प्रतिक्रमामि चतुर्भिर्ध्यानैः करणभूतैरश्रद्धेयादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृतः, तद्यथाआर्तध्यानेन तत्र घ्यातिर्ध्यानमिनि भावसाधनः, तत्पुनः कालतोऽन्तर्मुहूर्तमात्रं, भेदतस्तु चतुष्प्रकारमार्तादिभेदेन, ध्येयप्रकारास्त्वमनोज्ञविषयसंप्रयोगादयः, तत्र शोकाकन्दनविलपना , Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४ - [ नि. १२७१] ८९ दिलक्षणमार्तं तेन, उत्सन्नवधादिलक्षणं रौद्रं तेन, जिनप्रणीतभाव श्रद्धानादिलक्षणं धर्म्यं तेन, अवधासम्मोहादिलक्षणं शुक्लं तेन, फलं पुनस्तेषां हि तिर्यग्ग्ररकदेवगत्यादिमोक्षाख्यमिति क्रमेण, अयं घ्यानसमासार्थः । व्यासार्थस्तु घ्यानशतकादवसेयः, -घ्यानशतकस्य च महार्थत्वाद्वस्तुतः शास्त्रान्तरत्वात प्रारम्भ एव विघ्नविनायकोपशान्तये मङ्गलार्थमिष्टदेवतानमस्कारमाहवीरं सुक्कज्झाणग्गिदटुकम्मिधणं पणमिऊणं । जोईसर सरन्नं झाणज्झयणं पवक्खामि ॥ १ ॥ वृ-वीरं शुक्लध्यानाग्निदग्धकर्मेन्धनं प्रणमय घ्यानाध्ययनं प्रवक्ष्यामीति योगः, तत्र '२ गतिप्रेरणयोः' इत्यस्य विपूर्वस्याजन्तस्य विशेषेण रयति कर्म गमयति याति वेह शिवमिति वीरस्तं वीरं, किंविशिष्टं तमित्यत आह- शुचं क्लमयतीति शुक्लं, शोकं ग्लपयतीत्यर्थः, घ्यायतेचिन्त्यतेऽनेन तत्त्वमिति ध्यानम्, एकाग्रचित्तनिरोध इत्यर्थः, शुक्लं च तद घ्यानं च तदेव कर्मेन्धनदहनादग्निः शुक्लघ्यानाग्निः तथा मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगैः क्रियत इति कर्मज्ञानावरणीयादि तदेवातितीव्रदुःखानललनिबन्धनत्वादिन्धनं कर्मेन्धनं ततश्च शुक्लध्यानाग्निना दग्धं-स्वस्वभावापनयनेन भस्मीकृतं कर्मेन्धनं येन स तथाविधस्तं, 'प्रणम्य' प्रकर्षेण मनोवाक्काययोगेर्नत्वेत्यर्थः, समानकर्तृकयोः पूर्वकाले क्त्वाप्रत्ययविधानाद घ्यानाध्ययनं प्रवक्ष्यामीति योगः, तत्राधीयत इत्यध्ययनं, 'कर्मणि ल्युट्' पठ्यत इत्यर्थः, ध्यानप्रतिपादकमध्ययनं २ तद् याथात्म्यमङ्गीकृत्य प्रकर्षेण वक्ष्ये-अभिधास्ये इति, किंविशिष्टं वीरं प्रणमयेत्यत आह- 'योगेश्वरं योगीश्वरं वा' तत्र युज्यन्त इति योगाः- मनोवाक्कायव्यापारलक्षणाः तैरीश्वरःप्रधानस्तं, तथाहि अनुत्तरा एव भगवतो मनोवाक्कायव्यापारा इति, यथोक्तम् 'दव्वमनोजोएणं मननाणीणं अनुत्तराणं च । संसयवोच्छित्तिं केवलेण नाऊण सइ कुणइ ।। रिभियपयक्खरसरला मिच्छितरतिरिच्छसगिरपरिणामा । निव्वाणी वाणी जोयणनिहारिणी जंच ।। एक्काय अनेगेसिं संसयवोच्छेयणे अपडिभूया । नय निव्विज्जइ सोया तिप्पइ सव्वाउएणंपि ।। सव्वसुरेहिंतोवि हु अहिगो कंतो य कायजोगो से । तहवि य पसंतरूवे कुणइ सया पाणिसंधाए ।। इत्यादि, युज्यते वाऽनेन केवलज्ञानादिना आत्मेति योगः-धर्मशुक्लध्यानलक्षणः स येषां विद्यत इति योगिनः साधवस्तैरीश्वरः, तदुपदेशेन तेषां प्रवृत्तेस्तत्सम्बन्धादिति, तेषां वा श्वरो योगीश्वरः, श्वरः प्रभुः स्वामीत्यनर्थान्तरं, योगीश्वरम, अथवा योगिस्मर्य-योगिचिन्त्यं ध्येयीमत्यर्थः, पुनरपि स एव विशेष्यते- शरण्यं, तत्र शरणे साधुः शरण्यस्तं-रागादिपरिभूताश्रितसत्त्ववत्सलं रक्षकमित्यर्थः, घ्यानाध्ययनं प्रवक्ष्यामीत्येतद व्याख्यातमेव । अत्राऽऽह-यः शुक्लघ्यानाग्निना दग्धकर्मेन्धनः स योगेश्वर एव यश्च योगेश्वरः स शरण्य एवेति गतार्थे विशेषणे, न, अभिप्रायापरिज्ञानाद, इह शुक्लघ्यानाग्निना दग्धकर्मेन्धनः सामान्यकेवल्यपि भवति, नत्वसौ योगेश्वरः, वाक्कायातिशयाभावात, स एव च तत्त्वतः शरण्य इति ज्ञापनार्थमेवादुष्टमेतदपि, तथा चोभयपदव्यभिचारेऽज्ञात Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ ज्ञापनार्थ चशास्त्रे विशेषणाभिधानमनुज्ञातमेवपूर्वमुनिभिरित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः ।। जं थिरमज्झवसाणंतं झाणं जंचलं तयं चित्तं । तंहोज्ज भावना वा अनुपेहा वा अहव चिंता ।।२॥ वृ- 'यदि'त्युद्देशः स्थिरं-निश्चलम अघ्यवसानं-मन एकाग्रतालम्बनमित्यर्थः, तदिति निर्देशे, 'घ्यानं' प्रागनिरूपितशब्दार्थ, ततश्चैतदुक्तं भवति-यत स्थिरमध्यवसानं तद्ध्यानमभिधीयते, 'यच्चल' मिति यत्पुनरनवस्थितं तच्चितं, तच्चोधतस्त्रिधा भवतीति दर्शयति-तद्भवेद्भावना वे'ति तिच्चतंभवेद्भावना, भाव्यत इतिभावनाध्यानाभ्यासक्रियेत्यर्थः,वा विभाषायाम, ‘अनुप्रेक्षा वेति' अनु-पश्चाद्भावे प्रेक्षणं प्रेक्षा, सा च स्मृतिघ्यानाद भ्रष्टस्य चित्तचेष्टेत्यर्थः, वा पूर्ववत् ‘अथवा चिन्ते' तिअथवाशब्दः प्रकारान्तरप्रदर्शनार्थः चिन्तेतियाखलूक्तप्रकारद्वयरहिता चिन्तामनश्चेष्टा सा चिन्तेति गाथार्थः ।। इत्थं घ्यानलक्षणमोघतोऽभिधायाधुना घ्यानमेव कालस्वामिभ्यां निरूपयन्नाह अंतोमुत्तमेतं चित्तावत्थाणमेगवत्थुमि । छउमत्थाणं झाणंजोगनिरोहो जिणाणंतु ।।३।। वृ-इह मुहूर्तः-सप्तसप्ततिलवप्रमाणः कालविशेषो भण्यते, उक्तं च 'कालो परमनिरुद्धो अविभज्जो तंतु जाण समयं तु । समया य असंखेज्जा भवंति ऊसासनीसासा ।। हठुस्स अणवगल्लस्स, निरुवकिट्ठस्स जंतुणो । एगेउसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्चइ ।। सत्त पाणूणिसे थोवे, सत्त थोवाणि से लवे । लवाणंसत्तहत्तरीए, एस मुहुत्ते वियाहिए ।। अन्तर्मध्यकरणे, ततश्चान्तर्मुहूर्तमानं कालमिति गम्यते, मात्रशब्दस्तदधिककालव्यवच्छेदार्थः, ततश्च भिन्नमुहूर्तमेवकालं, किं? - 'चित्तावस्थान मिति चित्तस्य-मनसः अवस्थानं चित्तावस्थानम्, अवस्थितिः-अवस्थानं, निष्प्रकम्पतया वृत्तिरित्थिर्यः, क्व ?- ‘एकवस्तुनि' एकम-अद्वितीयं वसन्त्यस्मिन गुणपर्याया इति वस्तु-चेतनादि एकं च तद्वस्तु एकवस्तु तस्मिन् २ ‘छद्मस्थानां घ्यान'मिति, तत्रछादयतीति छद्म-पिधानं तच्चज्ञानादीनां गुणानामावारकत्वाज्ज्ञानावरणादिलक्षणं घातिकर्म, छद्मनि स्थिताश्छद्मस्था अकेवलिन इत्यर्थः, तेषांछद्मस्थानां, 'ध्यान' प्राग्वत्, ततश्चायं समुदायार्थः-अन्तर्मुहूर्तकालं यच्चित्तावस्थानमेकस्मिन वस्तुनि तच्छद्मस्थानां घ्यानमिति, 'योगनिरोधो जिनानां त्वि'ति तत्र योगाः- तत्त्वत औदारिकादिशरीरसंयोगसमुत्था आत्मपरिणामविशेषव्यापारा एव, यथोक्तम्-“औदारिकादिशरीरयुक्तस्याऽऽत्मनो वीर्यपरिणतिविशेषः काययोगः, तथौदारिकवैक्रियाहारकशरीरव्यापाराहृतवारद्रव्यसमूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो वाग्योगः, तथौदारिकवैक्रियाहारकशरीर व्यापाराहृतमनोद्रव्यसमूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो मनोयोगः" इति, अमीषां निरोधो योगनिरोधः, निरोधनं निरोधः, प्रलयकरणमित्यर्थः, केषां? - 'जिनानां' केवलिनां, तुशब्द एवकारार्थः स चावधारणे, योगनिरोध एव न तु चित्तावस्थानं, चित्तस्यैवाभावाद्, अथवा योगनिरोधो जिनानामेव ध्यानं नान्येषाम, अशक्यत्वादित्यलं विस्तरेण, यथा चायं योगनिरोधो Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- [नि. १२७१] जिनानां घ्यानं यावन्तंच कालमेतद्भवत्येतदुपरिष्टाद्वक्ष्याम इति गाथार्थः ।। साम्प्रतं छद्मस्थानामन्तर्मुहूर्तात परतो यद्भवति तदुपदर्शयन्नाह अंतोमुहुत्तपरओ चिंता झाणंतरं व होज्जाहि । सुचिरंपि होज्ज बहुवत्थुसंकमे झाणसंताणो ।।४ ॥ वृ- 'अन्तर्मुहूर्तात्परत' इति भिन्नमुहूर्तादूर्ध्वं 'चिन्ता' प्रागुक्तस्वरूपातथाघ्यानान्तरंवा भवेत्, तत्रेह न ध्यानादन्यद ध्यानं ध्यानान्तरं परिगृह्यते, किं तर्हि ? -भावनानुप्रेक्षात्मकं चेत इति, इदं च घ्यानान्तरं तदुत्तरकालभाविनि ध्याने सति भवति, तत्राप्ययमेव न्याय इतिकृत्वा घ्यानसन्तानप्राप्तिर्यतः अतस्तमेव कालमानं वस्तुसङ्कमद्वारेण निरूपयन्नाह-'सुचिरमपि' प्रभूतमपि, कालमिति गम्यते, भवेत बहुवस्तुसङ्कमे सति ‘घ्यानसन्तानः' ध्यानप्रवाह इति, तत्र बहूनि च तानि वस्तूनि आत्मगतपरगतानि गृह्यन्ते, तत्रात्मगतानि मनःप्रभृतीनि परगतानि द्रव्यादीनीति, तेषु सङ्क्रमः सञ्चरणमिति गाथार्थः इत्थं तावत सप्रसङ्गं घ्यानस्य सामान्येन लक्षणमुक्तम्, अधुना विशेषलक्षणाभिधित्सया ध्यानोद्देशं विशिष्टफलभावंच संक्षेपतः प्रदर्शयन्नाह अझै रुदं धम्मं सुक्कं झाणाइ तत्थ अंताई। निव्वाणसाहणाईअवकारणमट्टरूदाई ।।५।। वृ- आर्तं रौद्रं धर्म्य शुक्लं, तत्र ऋतं-दुःखं तन्निमित्तो दढाध्यवसायः, ऋते भवभार्तं क्लिष्टमित्यर्थः, हिंसाद्यातिक्रौर्यानुगतं रौद्र, श्रुतचरणधर्मानुगतं धर्म्य, शोधयत्यष्टप्रकारं कर्ममलं शुचं वा क्लमयतीति शुक्लम, अमूनि ध्यानानि वर्तन्ते, अधुना फलहेतुस्वमुपदर्शयति-तत्र' घ्यानचतुष्टये ‘अन्त्ये' चरमे सूत्रक्रमप्रामाण्याद्धर्मशुक्ले इत्यर्थः किं ? -'निर्वाणसाधने' इह निर्वृतिः निवाणं-सामान्येन सुखमभिधीयते तस्य साधने-करणे इत्यर्थः ततश्च 'अट्टेण' तिरिक्खग रुद्दज्झाणेण गम्मती नरयं । धम्मेण देवलोयं सिद्धिगसुक्कझाणेणं ।। ति - यदुक्तं तदपि न विरुध्यते, देवगतिसिद्धिगत्योः सामान्येन सुखसिद्धेरिति, अथापि निर्वाणं मोक्षस्तथापि पारम्पर्येण धर्मध्यानस्यापि तत्साधनत्वादविरोध इति, तथा भवकारणमातरौद्रे' इति तत्रभवन्त्यस्मिन् कर्मवशवर्तिनः प्राणिन इति भवः- संसार एव, तथाऽप्यत्र व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिः तिर्यग्नरकभवग्रहइतिगाथार्थः । । साम्प्रतं यथोद्देशस्तथा निर्देश' इति न्यायादार्तध्यानस्य स्वरूपाभिधानावसरः, तच्चस्वविषयलक्षणभेदतश्चतुर्द्धा, उक्तंचभगवतावाचकमुख्येन-“आर्तममनोज्ञानांसम्प्रयोगेतद्विप्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारौ ।। वेदनायाश्च ।। विपरीतंमनोज्ञादीनां । निदानं च ।। इत्यादि, तत्राऽऽघभेदप्रतिपादनायाह अमणुन्नाणं सद्दाइविसयवत्थूण दोसमइलस्स । धणियं विओगचितणमसंपओगानुसरणं च ।।६॥ वृ- ‘अमनोज्ञाना मिति मनसोऽनुकूलानि मनोज्ञानि इष्टानीत्यर्थः न मनोज्ञानि अमनोज्ञानि तेषां, केषामित्यत आह-'शब्दादिविषयवस्तूना मिति शब्दादयश्च ये विषयाश्च, आदिग्रहणाद्वर्णादिपरिग्रहः, विषीदन्ति एतेषु सक्ताः प्राणिन इति विषया इन्द्रियगोचरा वा, वस्तुनि तु तदाधारभूतानि रासभादीनि, ततश्च-शब्दादिविषयाश्च वस्तूनि चेति विग्रहस्तेषां, किं ? सम्प्राप्तानां सतां धणियं' अत्यर्थ 'वियोगचिन्तनं विप्रयोगचिन्तेति योगः, कथं नु नामममैभिर्वियोगस्यादिति Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ / २१ भाव ?, अनेन वर्त्तमानकालग्रहः, तथा सति च वियोगेऽसम्प्रयोगानुस्मरणं, कथमेभिः सदैव सम्प्रयोगाभाव इति ?, अनेन चानागतकालग्रहः, चशब्दात पूर्वमपि वियुक्तासम्प्रयुक्तयोर्बहुमतत्वेनातीतकालग्रह इति, किंविशिष्टस्य सत इदं वियोगचिन्तनाघत आह- 'द्वेषभलिनस्य' जन्तोरिति गम्यते, तत्राप्रीतिलक्षणो द्वेषस्तेन मलिनस्य तदाक्रान्तमूर्तेरिति गाथार्थः । । उक्तः प्रथमो भेदः, साम्प्रतं द्वितीयमभित्सुराह तह सूलसीसरोगाइवेयणाएव (वि) जोगपणिहाणं । तदसंपओगचिंता तप्पडियाराउलमणस्स ।। ७ ॥ वृ- 'तथे 'ति धणियम् - अत्यर्थमेव, शूलशिरोगवेदनाया इत्यत्र शूलशिरोरोगौ प्रसिद्धौ, आदिशब्दाच्छेषरोगातङ्कपरिग्रहः, ततश्च शूलशिरोरोगादिभ्यो वेदना २, वेद्यत इति वेदना तस्याः, किं ? 'वियोगप्रणिधानं' वियोगे दृढाघ्यवसाय इत्यर्थः, अनेन वर्तमानकालग्रहः, अनागतमधिकृत्याह- 'तदसम्प्रयोगचिन्ते 'ति तस्याः - वेदनायाः कथञ्चिदभावे सत्यसम्प्रयोगचिन्ता, कथं पुनर्ममानया आयत्यां सम्प्रयोगो न स्यादिति ?, चिन्ता चात्र घ्यानमेव गृह्यते, अनेन च वर्तमानानागतकालग्रहणेना तीतकालग्रहोऽपि कृत एव वेदितव्यः, तत्र च भावनाऽनन्तरगाथायां कृतैव, किंविशिष्टस्य सत इदं वियोगप्राणिधानाघत आह-तत्प्रतिकारे-चिकित्सायामाकुलं-व्यग्रं मनःअन्तःकरणं यस्य स तथाविधस्तस्य, वियोगप्रणिधानाघार्तघ्यानमिति । उक्तो द्वितीयो भेदः, इणं विसयाईण वेयणाए य रागरत्तस्स । अवियोगऽज्झवसाणं तह संजोगामिलासो व ।।८ ॥ - वृ- 'इष्टानां' मनोज्ञानां विषयादीनामिति विषयाः पूर्वोक्ताः आदिशब्दाद वस्तुपरिग्रहः, तथा 'वेदनायाश्च' इष्टाया इति वर्तते, किम ? - अवियोगाध्यवसानमिति योगः, अविप्रयोगदृढाघ्यवसाय इति भावः, अनेन वर्तमानकालग्रहः, तथा संयोगाभिलाषश्चेति, तत्र 'तथेति' धणियमित्यनेनात्यर्थप्रकारोपदर्शनार्थः, संयोगाभिलाषः कथं ममैभिर्विषयादिभिरायत्यां सम्बन्ध इतीच्छा, अनेन किलानागतकालग्रह इति वृद्धा व्याचक्षते, चशब्दात पूर्ववदतीतकालग्रह इति, किंविशिष्टस्य सत इदमवियोगाध्यवसानाघत आह-रागरक्तस्य, जन्तोरिति गम्यते, तत्राभिष्वङ्गलक्षणो रागस्तेन रक्तस्यतद्भावितभूर्तेरिति गाथार्थः । उक्तस्तृतीयो भेदः, साम्प्रतंचतुर्थम् । देविंदचकवट्टित्तणाई गुणरिद्धिपत्थणमईयं । अहमं नियाणचिंतणमन्त्राणानुगयमच्चंतं ॥ ९ ॥ वृ- दीव्यन्तीति देवाः - भवनवास्यादयस्तेषामिन्द्राः प्रभवो देवेन्द्राः चमरादयः तथा चक्रं प्रहरणं तेन विजयाधिपत्ये वर्तितुं शीलमेषामिति चक्रवर्तिनो - भरतादयः, आदिशब्दाद्बलदेवादिपरिग्रहः अमीषां गुणऋद्धयः देवेन्द्रचक्रवर्त्यादिगुणर्द्धयः, तत्र गुणाः सुरूपादयः ऋद्धिस्तु विभूतिः, तत्प्रार्थनात्मकं तघाञ्चामयमित्यर्थः, किं तद् ? - 'अधमं' जघन्यं ‘निदानचिंतनं' निदानाघ्यवसायः, अहमनेन तपस्त्यागादिना देवेन्द्रः स्यामित्यादिरूपः, आह- किमितीदमधमम ?, उच्यते, यस्मादज्ञानानुतमत्यन्तं, तथा च नाज्ञानिनो विहाय सांसारिकेषु सुखेष्वन्येषामभिलाष उपजायते, अज्ञानान्धाश्चटुलवनितापाङ्गविक्षेपितास्ते, कामे सक्तिं दधति विभवाभोगतुङ्गार्जने वा । विद्वच्चित्तं भवति च महत मोक्षकाङ्ककतानं, नाल्पस्कन्धे विटपिनि कषत्यंसभित्तिं गजेन्द्रः ।।' - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - अध्ययनं -४- नि. १२७१] इतिगाथार्थः ।। उक्तश्चतुर्थो भेदः, साम्प्रतमिदंयथाभूतस्य भवतियवर्द्धनं चेदमिति तदेतदभिधातुकाम आह एयं चउब्विहं रागदोसमोहंकियस्स जीवस्स । अट्टज्झाणं संसारवद्धणं तिरियगइगूलं ।।१०॥ वृ- 'एतद्' अनन्तरोदितं चतुर्विधं चतुष्प्रकारं 'रागद्वेषमोहाङ्कितस्य' रागादिलञ्छितस्येत्यर्थः, कस्य ?- 'जीवस्य' आत्मनः, किम?-आर्तध्यानमिति, तथा च इयं चतुष्टयस्यापि क्रिया, किंविशिष्टमित्यत आह-संसारवर्द्धनमोधतः तिर्यगतिमूलं विशेषतइतिगाथार्थः ।। आह-साधोरपि शूलवेदनाभिभूतस्यासमावानात तत्प्रतिकारकरणेचतद्विप्रयोगप्रणिधानापत्तेः तथा तपःसंयमासेवने च नियमतः सांसारिकदुःखवियोगप्रणिधानादार्तघ्यानप्राप्तिरिति, अत्रोच्यते, रागादिवशवर्तिनो भवत्येव, न पुनरन्यस्येति, आह च ग्रन्थकारः मज्झत्थस्स उमुणिणो सकम्मपरिणामजणियमेयंति । वत्थुस्सभावचिंतनपरस्स समं सहतस्स ।।११।। वृ- मध्ये तिष्ठतीति मध्यस्थः, रागद्वेषयोरिति गम्यते, तस्य मध्यस्थस्य, तुशब्द एवकारार्थः, स चावधारणे, मध्यस्थस्यैव नेतरस्य, मन्यते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिस्तस्य मुनेः, साधोरित्यर्थः, स्वकर्मपरिणामजनितमेतत-शूलादि, यच्च प्राक्कर्मविपरिणामिदैवादशुभमापतति न तत्र परितापाय भवन्ति सन्तः उक्तं च परममुनिभिः-'पुब्बिं खलु भो ! कडाणं कम्माणं दुच्चिन्नाणं दुप्पडिकंताणं वेइत्ता मोक्खो, नस्थिअवेदइत्ता, तवसा वाझोसइत्ते'त्यादि, एवं वस्तुस्वभावचिन्तनपरस्य ‘सम्यक्' शोभनाध्यवसायेन सहमानस्य सतः कुतोऽसमाधानम?, अपितुधर्म्यमनिदानमिति वक्ष्यतीतिगाथार्थः ।। परिहत आशङ्कागतः प्रथमपक्षः, द्वितीयतृतीयावधिकृत्याह कुणओ व पसत्थालंबणस्स पडियारमप्पसावज्जं । तवसंजमपडियारं च सेवओ धम्ममणियाणं ।।१२॥ वृ- कुर्वतो वा, कस्य ?-प्रशस्तं-ज्ञानाद्युपकारकम् आलम्ब्यत इत्यालम्बनं-प्रवृत्तिनिमित्तं शुभमध्यवसानमित्यर्थः उक्तंच 'काहं अछित्तिं अदुवा अहीहं, तवोवहाणेसु य उज्जमिस्सं । गणंच नीती अनुसारवेस्सं, सालंबसेवी समुवेइमोक्खं ।।' इत्यादि, यस्यासौ प्रशस्तालम्बनस्तस्य, किं कुर्वत इत्यत आह-'प्रतीकारं' चिकित्सालक्षणं, किंविशिष्टम् ?- 'अल्पसावद्यम्' अवयं-पापं सहावघेन सावद्यम्, अल्पशब्दोऽभाववचनः स्तोकवचनो वा, अल्पं सावधं यस्मिन्नसावल्पसावधस्तं, धर्म्यमनिदानेमेवति योगः, कुतः ?निर्दोषत्वात निर्दोषत्वं च वचनप्रामाण्याद, उक्तं च-'गीयत्थो जयणाए कडजोगी कारणंमि निद्दोसो'त्तीत्याघागमस्योत्सर्गापवादरूपत्वाद्, अन्यथा परलोकस्य साधयितुमशक्यत्वात, साधु चैतदिति, तथा तपःसंयमप्रतिकारंच सेवमानस्ये'तितपःसंयमावेव प्रतिकारस्तपःसंयमप्रतिकारः, सांसारिकदुःखानामिति गम्यते, तं च सेवमानस्य, चशब्दात्पूर्वोक्तप्रतिकारं च, किं ?-'धर्म्य' धर्मध्यानमेव भवति, कथं सेवमानस्य ?-'अनिदान मिति क्रियाविशेषणं, देवेन्द्रादिनिदानरहितमित्यर्थः, आह-कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षो भवत्वितीदमपि निदानमेव, उच्यते, सत्यमेतदपि Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२४/२१ निश्चयतः प्रतिषिद्धमेव, कथं ? मोक्षे भवे च सर्वत्र, निस्पृहो मुनिसत्तमः । प्रकृत्याऽभ्यासयोगेन, यत उक्तो जिनागमे ।। इति, तथापि तु भावनायामपरिणतं सत्त्वमङ्गीकृत्य व्यवहारत इदमदुष्टमेव, अनेनैव प्रकारेण तस्य चित्तशुद्धैः क्रियाप्रवृत्तियोगाच्चेत्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति गाथार्थः ।। अन्ये पुनरिदं गाथाद्वयं चतुर्भेदमप्यार्तघ्यानमधिकृत्य साधोः प्रतिषेधरूपतया व्याचक्षते, न च तदत्यन्तसुन्दरं, प्रथमतृतीयपक्षद्वये सम्यगाशङ्काया एवानुपपत्तेरिति ।।आह-उक्तंभवताऽऽर्तध्यानं संसारवर्द्धनमिति, तत्कथम् ? उच्यते-बीजत्वात् बीजत्वमेव दर्शयन्नाह रागो दोसोमोहोय जेन संसारहेयवो भणिया। अमिय ते तिन्निवि तोतंसंसारतरुबीयं ।।१३॥ वृ- रागो द्वेषो मोहश्च येन कारणेन 'संसारहेतवः' संसारकारणानि 'भणिता' उक्ताः परममुनिभिरिति गम्यते, ‘आर्ते च' आर्तध्याने च ते 'त्रयोऽपि' रागादयः संभवन्ति, यत एवं ततस्तत 'संसारतरुबीजं' भववृक्षकारणमित्यर्थः । आह-यद्येवमोधत एव संसारतरुबीजं ततश्च तिर्यगमिलमिति किमर्थमभिधीयते?, उच्यते, तिर्यगतिगमननिबन्धनत्वेनैव संसारतरुबीजमिति, अन्ये तुव्याचक्षते-तिर्यग्गतावेव प्रभूसत्त्वसम्भवात स्थितिबहुत्वाच्च संसारोपभार इति गाथार्थः ।। इदानीनीमार्तध्यायिनो लेश्याः प्रतिपाद्यन्ते कावोयनीलकालालेस्साओ नाइसंकिलिट्ठाओ। अट्टज्झाणोवगयस्स कम्मपरिणामजणिआओ ।।१४ ॥ वृ-कापोतनीलकृष्णलेश्याः किम्भूतः ? 'नातिसंक्लिष्टा' रौद्रध्यानलेश्यापेक्षया नातीवाशुभानुभावा भवन्तीति क्रिया, कस्येत्यतआह-आर्तघ्यानोपगतस्य, जन्तोरिति गम्यते, किंनिबन्धना एता इत्यत आह-कर्मपरिणामजनिताः, तत्र 'कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात, परिणामोव आत्मनः । स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते ।। .. एताःकर्मोदयायत्ता इति गार्थाः ।। आह-कथं पुनरोधत एवाऽऽर्तव्याता ज्ञायत इति ?, लिङ्गेभ्यः, तान्येवोपदर्शयन्नाह तस्सऽक्कंदणसोयणपरि देवणताडणाई लिंगाई । इट्ठानिट्ठविओगाविओगवियणानिमित्ताई ।।१५॥ वृ- 'तस्य' आर्तघ्यायिनः आक्रन्दनादीनि लिङ्गानि, तत्राऽऽक्रन्दनं-महता शब्देन विरवणं, शोचनं त्वश्रुपरिपूर्णनयनस्य दैन्यं परिदेवनं-पुनः २ क्लिष्टभाषणं ताडनम्-उरःशिरःकुट्टनकेशलुञ्चनादि, एतानि 'लिङ्गानि' चिह्नानि, अमूनि च इष्टानिष्टवियोगावियोगवेदनानिमित्तानि, तत्रेष्टवियोगनिमत्तानि तथाऽनिष्टावियोगनिमित्तानि तथा वेदनानिमित्तानि चेति गाथार्थः ।। निंदह य नियकयाइं पसंसइ सविम्हओ विभुओ। पत्थेइ तासु रज्जह तयज्जणपरायणो होइ ।।१६॥ वृ- 'निन्दति च' कुत्सति च 'निजकृतानि' आत्मकृतानि अल्पफलविफलानि कर्मशिल्प Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - -४ [नि. १२७१] ९५ कलावाणिज्यादीन्येतद्गभ्यते, तथा 'प्रशंसति' स्तौति बहुमन्यते 'सविस्मयः' साश्चर्यः 'विभूती: ' परसम्पद इत्यर्थः तथा 'प्रार्थयते' अभिलषति परविभूतीरिति, 'तासु रज्यते' तास्विति प्राप्तासु विभूतिषुरागं गच्छति, तथा 'तदर्जनपरायणो भवति' तासां विभूतीनामर्जने उपादाने परायणउद्युक्तः तदर्जन परायण इति, ततश्चैवम्भूतो भवति, असावप्यार्तघ्यायीति गाथार्थः । । किं चसद्दाइविसयगिद्धो सद्धम्मपरम्मुहो परमायपरो । जिनमयमणवेक्खतो वट्टइ अट्टंमि झाणंमि ||१७|| वृ- शब्दादयश्च ते विषयाश्च तेषु गृद्धो मूर्च्छितः काङ्गवानित्यर्थः, तथा सद्धर्मपराङ्मुखः प्रमादपरः, तत्रदुर्गतौ प्रपन्तमात्मानं धारयतीति धर्मः सँश्चासौ धर्मश्च सद्धर्मः क्षान्त्यादिकश्चरणधर्मो गृह्यते ततः पराङ्मुखः, 'प्रमादपरः' मघादिप्रमादासक्तः, 'जिनमतमनपेक्षमाणो वर्तते आर्तघ्याने' इति तत्र जिना:- तीर्थकरास्तेषां मतम् - आगममरूपं प्रवचनमित्यर्थः तदनपेक्षमाणः - तन्निरपेक्ष इत्यर्थः, किम ? - वर्त्तते आर्त्तघ्याने इति गाथार्थः । । साम्प्रतमिदमार्तध्यानं सम्भवमधिकृत्य यदनुगतं यदनर्ह बर्तते तदेतदभिधित्सुराहतदविरयदेसविरया पमायपरसंजयाणुगं झाणं । सव्वप्पमायमूलं वज्जे जइजणेणं || १८ || वृ- 'तद्' आर्तध्यानमिति योगः, 'अरितदेशविरतप्रमादपरसंयतानुग' मिति तत्राविरतामिथ्यादृष्टयः सम्यग्दष्टयश्च देशविरताः- एकद्वयाद्यणुव्रतधरभेदाः श्रावकाः प्रमादपराःप्रमादनिष्ठाश्च ते संयताश्च ताननुगच्छतीति विग्रहः, नैवाप्रमत्तसंयतानिति भावः, इदं च स्वरूपतः सर्वप्रमादमूलं वर्तते, यतश्चैवमतो 'वर्जयितव्यं' परित्यजनीयं, केन ? - 'यतिजनेन' साधुलोकेन, उपलक्षणत्वात् श्रावकजनेन, परित्यागार्हत्वादेवास्येति गाथार्थः । । उक्तमार्तध्यानं, साम्प्रतं रौद्रध्यानावसरः, तदपि चतुर्विधमेव, तघथा हिंसानुबन्धि मृषानुबन्धि स्तेयानुबन्धि विषयसंरक्षणानुबन्धि च, उक्तं चोमास्वातिवाचकेन- "हिंसाऽनृतस्तेयविषयसंरक्षणेभ्यो रौद्र' मित्यादि । । तत्राऽऽघभेदप्रतिपादनायाह सत्तवहवेहबंधणडहणंकणमारणाइपणिहाणं । अइकोहग्गहवत्थं निग्घिवणमनसोऽहमविवागं । । १९॥ वृ- सत्त्वा- एकेन्द्रियादयः तेषां वधवेधबन्धनदहनाङ्कनमारणादिप्रणिधानं तत्र वधः - ताडनं करकशलतादिभिः वेधस्तु नासिकादिवेधनं कीलिकादिभिः बन्धनं-संयमनं रज्जुनिगडादिभिः दहनंप्रतीतमुल्मुकादिभिः अङ्कनं - लाञ्छनं श्वशृगालचरणादिभिः मारणं प्राणवियोजनमसिशक्तिकुन्तादिभिः, आदिशब्दादागाढपरितापनपाटनादिपरिग्रहः, एतेषु प्रणिधानम अकुर्वतोऽपि करणं प्रति दढाध्यवसानमित्यर्थः, प्रकारणाद रौद्रघ्यानमिति गम्यते, किंविशिष्टं प्रणिधानम् ?'अतिक्रोधग्रहग्रस्तम' अतीवोत्कटो यः क्रोधः- रोषः स एवापायहेतुत्वाद्ग्रह इव ग्रहस्तेन ग्रस्तम्अभिभूतं, क्रोधग्रहणाच्च मानादयो गृह्यन्ते, किंविशिष्टस्य सत इदमित्यत आह- 'निर्घृणमनसः ' निर्घृणं- निर्गतदयं मनः- चित्तमन्तः करणं यस्य स निर्घृणमनास्तस्य तदेव विशेष्यते- 'अधमविपाक' मिति अधमः- जधन्यो नरकादिप्राप्तिलक्षणो विपाकः - परिणामो यस्य तत्तथाविधमिति गाथार्थः । । उक्तः प्रथमो भेदः, साम्प्रतं द्वितीयम् - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६ पिसुणासभासम्भूयभूयवायाइवयणपणिहाणं । मायाविनोऽइसंधणपरस्स पच्छन्नपावस्स ||२०| वृ- 'पिशुनासभ्यासद्भूतभूतधातादिवचनप्रणिधान' मित्यत्रानिष्टस्य सूचकं पिशुनं पिशुनमनिष्टसूचकं 'पिशुनं सूचकं विदु' रिति वचनात्, सभायां साधु सभ्यं न सभ्यमसभ्यंकारमकारादि न सद्भूतमसद्भूतमनृतमित्यर्थः, तच्च व्यवहारनयदर्शनेनोपाधिभेदतस्त्रिधा, तद्यथाअभूतोद्भावनं भूतनिह्नवोऽर्थान्तराभिधानं चेति, तत्राभूतोद्भावनं यथासर्वतोऽयभात्मेत्यादि, भूतनिह्नवस्तु नास्त्येवात्मेत्यादि, गामश्वमित्यादि ब्रुवतोऽर्धान्तराभिधानमिति, भूतानां - सत्त्वानामुपधातो यस्मिन् तद्भूतोपघातं, छिन्धि भिन्दिद्ध व्यापादय इत्यादि, आदि शब्दः प्रतिभेदं स्वागतानेकभेद प्रदर्शनार्थः यथापिशुनमनेकधाऽनिष्ठ सूचक मित्यादि, तत्र पिशुनादि वचनेष्वप्रवर्तमानस्यापि प्रवृतिं प्रति प्रणिधानं दृढाध्यवसान लक्षणं, रोद्रध्यानमिति प्रकरणाद्गम्यते किं विशिष्टस्य संत इत्यत आह- माया - निकृतिः साऽस्यास्तीति मायावी तस्य मायाविनो वणिजादेः, तथा ‘अति सन्धानपरस्य' परवञ्चनाप्रवृत्तस्य अनेनेशाषेष्वपि प्रवृत्तिमप्यास्याह तथा 'प्रच्छन्नपापस्य' कृहप्रयोगकारिणस्तस्यैव अथवा धिग्जातिककृतीधिंकाहेर सद्भूतगुणं गुणवन्तमात्मानं ख्यापयतः, तथा हि- गुणरहितमप्यान्मानं यो गुणवन्तं ख्यापयति न तस्मादपरः प्रच्छन्नपापोऽस्तीति गाथार्थः । उक्तो द्वितीयमेहः साम्प्रते तृतीय मुपदर्शयति तह तिव्वकोहलोहाउलस्स भूओववायणमणज्जं । परदव्वहरणचित्तं परलोवावायनिविवेषणं ||२१|| वृ- तथाशब्दो दृढाघ्यवसायप्रकारसादृश्योपदर्शनार्थ:, तीव्रौ - उत्कटौ तौ क्रोधलोभौ च ताभ्यामाकुलः- अभिभूतस्तस्य जन्तोरिति गम्यते, किं ? - "भूतोपहननमनार्य' मिति हन्यतेऽनेनेति हम उप-सामीप्येन हननम उपहननं भूतानामुपहननं भूतोपहननम्, आराघातं सर्वहेयधर्मेभ्य इत्यार्य नाऽऽर्यमनार्य, किं तदेवंविधमित्यत आह-परद्रव्यहरणचित्तं, रोद्रघ्यानमिति गम्यते, परेषां द्रव्यं सचित्तादि तद्विषयं हरणचित्तं परद्रव्यहरणचित्तं, तदेव विशेष्यतेकिम्भूतं तदित्यत आह‘परलोकापायनिरपेक्ष’मिति, तत्र परलोकापायाः-नरकगमनादयस्तन्निरपेक्षमिति गाथार्थः । । उक्तस्तृतीयो भेदः, साम्प्रतं चतुर्थं भेदमुपदर्शयन्नाहसद्दाइविसवसाहणसारक्खणपरावणमनिट्ठ । सव्वामिसंकपरोववाकलुलाउकं चित्तं ॥ २२ ॥ वृ- शब्दादयश्च ते विषयाश्च शब्दादिविषयास्तेषां साधनं कारणं शब्दादिविषयसाधनं च (तच्च) तद्धनं च शब्दादिविषयसाधनधनं तत्संरक्षणे- तत्परिपालने परायणम उद्युक्तमिति विग्रहः, तथाऽनिष्टं सतामनभिलषणीयमित्यर्थः, इदमेव विशेष्यते - सर्वेषामभिशङ्कनेनाकुलमिति संबध्यते न विद्मः कः किं करिष्यतीत्यादिलक्षणेन, तस्मात्सर्वेषां यथाशक्त्योपधात एव श्रेयानित्येवं परोपघातेन च, तथा कलुषयन्त्यात्मानमिति कलुषाः कषायास्तैराकुलं व्याप्तं यत यत तथोच्यते, चित्तम - अन्तःकरणं, प्रकरणाद्रौद्रघ्यानमिति गम्यते, इह च शब्दादिविषयसाधनं धनविशेषणं किल श्रावकस्य चैत्यधनसंरक्षणे न रौद्रध्यानमिति ज्ञानार्थमिति गाथार्थः । । साम्प्रतं विशेषमि भधानगर्भमुपसंहरन्नाह आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ / २१ - - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९७ अध्ययनं -४- [नि. १२७१] इय करणकारणानुमइविसयमनुचिंतणं चउब्भेयं । - अविरयदेसासंजयजनमनसंसेवियमहन्नं ।। २३ ॥ वृ- ‘इय' एवं करणं स्वयमेव कारणमन्यैःकृतानुमोदनमनुमतिः करणं च कारणं चानुमतिश्च करणकारणानुमतयः एता एव विषयः-गोचरो यस्य तत्करणकारणानुमतिविषयं, किमिदमित्यत आह-'अनुचिन्तनं' पर्यालोचनमित्यर्थः, 'चतुर्भेद' इति हिंसानुबन्ध्यादिचतुष्प्रकार, रौद्रध्यानमिति गम्यते, अधुनेदमेवस्वामिद्वारेण निरूपयति-अविरताः-सम्यग्दृष्टयः, इतरेच देशासंयताःश्रावकाः, अनेन सर्वसंयतव्यवच्छेदमाहइ अविरतदेशासंयता एव जनाः तेषां मनांसि-चित्तानि तैः संसेवितं, सञ्चिन्तितमित्यर्थः, मनोग्रहणमित्यत्रघ्यानचिन्तायांप्रधानाङ्गख्यापनार्थम, 'अधन्य'मित्यश्रेयस्कर पापंनिन्द्यमितिगाथार्थः । अधुनेदं यथाभूतस्य भवति यद्वर्द्धनचेदमितितदेतदभिधातुकाम आह एवं चउव्विहं रागदोसमोहाउलस्स जीवस्स । रोद्दज्झाणं संसारवद्धणं नरयगइमूलं ।। २४ ॥ वृ- 'एतद्' अनन्तरोक्तं चतुर्विधं' चतुष्प्रकारं रागद्वेषमोहाङ्कितस्यआकुलस्य वेतिपाठान्तरं, कस्य? - ‘जीवस्य' आत्मनः, किं?-रौद्रध्यानमिति, इयमत्रचतुष्टयस्यापि क्रिया, किंविशिष्टमिदमित्यत आह-'संसारवर्द्धनम्' ओघतः 'नरकगतिमूलं' विशेषत इति गाथार्थः ।। साम्प्रतं रौद्रघ्यायिनो लेश्याः प्रतिपाघन्ते कायोवनीलकाला लेसाओ तिव्वसंकिलिट्ठाओ। रोद्दज्झाणोवगयस्स कम्मपरिणामजणियाओ ।। २५ ॥ वृ-पूर्ववद् व्याख्येया, एतावाँस्तु विशेषः-तीव्रसंक्लिष्टाः-अतिसंक्लिष्टा एता इति, आहकथं पुनः रौद्रध्यायी ज्ञायत इति?, उच्यते, लिङ्गेभ्यः, तान्येवोपदर्शयति लिंगाईं तस्स उस्सन्नबहुलनाणाविहामरणदोसा । तेसि चिय हिंसाइसु बाहिरकरणोवउत्तस्स ।। २६ ॥ वृ- 'लिङ्गानि' चिह्नानि 'तस्य' रौद्रघ्यायिनः, 'उत्सन्नबहुलनानाविधामरणदोषा' इत्यत्र दोषशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, उत्सन्नदोषः बहुलदोषः नानाविधदोपः आमरणदोषश्चेति, तत्र हिंसानुबन्च्यादीनामन्यतरस्मिन प्रवर्तमान उत्सन्नम-अनुपरतं बाहल्येन प्रवर्तते इत्युत्सन्नदोषः, सर्वेष्वपि चैवमेव प्रवर्तत इति बहुलदोषः, नानाविधेषु त्वकत्वक्षणनयनोत्खननादिषु हिंसादि उपायेष्वसकृदप्येवं प्रवर्तत इति नानाविधदोषः, महदापगतोऽपि स्वतः महदापगतेऽपि च परे आमरणादसज्जातानुतापः कालसौकरिकवद अपि त्वसमाप्तानुतापानशयपर इत्यामरणदोष इति तेष्वेव हिंसादिषु, आदिशब्दान्मृषावादादिपरिग्रहः, ततश्च तेष्वेव हिंसानुबन्ध्यादिषु चतुर्भेदेषु, किं ?-बाह्यकरणोपयुक्तस्य सत उत्सन्नादिदोषलिङ्गानीति, बाह्यकरणशब्देनेह वाक्कायौ गृह्येते, ततश्च ताभ्यामपि तीव्रमुपयुक्तस्येति गाथार्थः । । किं च वरवसणं अहिनंदइ निरवेक्खो निद्दओ निरनुतावो । हरिसिज्जइ कयपावो रोद्दज्झाणोवगयचित्तो ।। २७ ॥ वृ- इहाऽऽत्मव्यतिरिक्तो योऽन्यः स परस्तस्य व्यसनम-आपत परव्यसनं तद् 'अभिनन्दति' 257 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ अतिक्लिचित्तत्वाद्बहु मन्यत इत्यर्थः, शोभनमिदं यदेतदित्थं संवृत्तमिति, तथा 'निरपेक्ष' इहान्यभविकापायभयरहितः, तथा निर्गतदयो निर्दयः, परानुकम्पाशून्य इत्यर्थः, तथा निर्गतानुतापो निरनुतापः, पश्चात्तापरहित इति भावः, तथा किंच-'हृष्यते' तुष्यति ‘कृतपायः' निर्वर्तितपापः सिंहमारकवत्, क इत्यत आह-रौद्रध्यानोपगचित्त इति, अमूनि च लिङ्गानि वर्तन्त इति गाथार्थः ।। उक्तं रौद्रध्यानं, साम्प्रतं धर्मध्यानावसरः, तत्र तदभिधित्सयैवादाविदं द्वारगाथाद्वयमाह . झाणस्स भावणाओ देसं कालं तहाऽऽसनविसेसं । आलंबणं कमंझाइयव्वयंजे यझायारो ।। २८ ॥ तत्तोऽनुप्पेहाओ लेस्सा लिगं फलं च नाऊणं । धम्मं झाइजमुनी तगयजोगो तओ सुक्कं ।। २९ ॥ वृ- 'ध्यानस्य' प्राग्निरुपितशब्दार्थस्य, किं ?- भावना' ज्ञानाद्याः,ज्ञात्वेति योगः, किंच-'देशं' तदुचितं, कालं तथा आसनविशेषं तदुचितमिति, 'आलम्बनं' वाचनादि, 'क्रम' मनोनिरोधादि, तथा ध्यातव्यं ध्येयमाज्ञादि, तथायेच 'ध्यातारः' अप्रमादादियुक्ताः, ततः ‘अनुप्रेक्षा' ध्यानोपरमकालभाविन्योऽनित्यत्वाद्यालोचनारुपाः, तथा लेश्याः' शुद्धा एव, तथा लिङ्गं श्रद्धानादि, तथा ‘फलं' सुरलोकादि, चशब्दः स्वगतानेकभेदप्रदर्शनपरः, एतद् ज्ञात्वा, किं?-'धर्म्यम्' इतिधर्मध्यानं ध्यायेन्मुनिरिति, 'तत्कृतयोगः' धर्मध्यानकृताभ्यासः, 'ततः' पश्चात् शुक्लध्यानमिति गाथाद्वयसमासार्थः ।। व्यासार्थे तुप्रतिद्वारं ग्रन्थकारः स्वयमेव वक्ष्यति। पुवकयब्भासो भावनाहि झाणस्स जोगवसुपेइ । ताओ य नाणदंसणचरित्तयेरग्गजणियाओ ।। ३०॥ वृ- पूर्व-ध्यानात् प्रथमं कृततःनिवर्तितोऽभ्यासः-आसेवनालक्षणो येन स तथाविधः, काभिः, पूर्वकृताभ्यासः ? 'भावनाभिः' करणभूताभिः भावनासु वा-भावनाविषये पश्चाद् ‘ध्यानस्य' अधिकृतस्य योग्यताम्' अनुरुपताम् ‘उपैति' यातीत्यर्थः, 'ताश्च' भावना ज्ञानदर्शनचारित्रवैराग्यनियता वर्तन्ते, नियताः-परिच्छिन्नाः पाठान्तरं वा जनिता इति गाथार्थः ।। साम्प्रतं ज्ञानभावनास्वरुपगुणदर्शनायेदमाह नाणे निच्चब्भासो कुणइमनोधारणं विसुद्धिं च । नाणगुणमुणियसारो तो झाइ सुनिच्चलमईओ ।। ३१ ॥ वृ- 'ज्ञाने' श्रुतज्ञाने, नित्यं-सदा अभ्यासः-आसेवनालक्षणा ‘करोति' निर्वर्तयतिं, किं ?मनसः-अन्तःकरणस्य, चेतस इत्यर्थः, धारणम्-अशुभव्यापारनिरोधेनावस्थानमितिभावना, तथा 'विशुद्धिं च' तत्र विशोधनं विशुद्धिः, सूत्रार्थयोरिति गम्यते, तां, चशब्दाद्भवनिर्वेदं च, एवं 'ज्ञानगुणमुनितसार' इति ज्ञानेन गुणानां-जीवाजीवाश्रितानां ‘गुणपर्यायवत् द्रव्य मिति वचनात् पर्यायाणां च तदविनाभाविनां मुणितः-ज्ञातः सारः-परमार्थो येन स तथोच्यते, ज्ञानगुणेन वाज्ञानमाहात्म्येनेतिभावः ज्ञातः सारो येन, विश्वस्येति गम्यते सतधाविधः, ततश्च पश्चाद् ‘ध्यायति' चिन्तयति, किंविशिष्टः सन् ?-सुष्ठु-अतिशयेन निश्चला-निष्प्रकम्पा सम्यग्ज्ञानतोऽन्यथा प्रवृत्तिकम्परहितेति भावः मतिः-बुद्धिर्यस्य स तथाविध इति गाथार्थः ।। । उक्ता ज्ञानभावना, साम्प्रतं दर्शनभावनास्वरुपगुणदर्शनार्थमिदमाह नाणापचनासागर Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७१] संकाइदोसरहिओ पसमथेजाइगुणगणोवेओ। होइ असंमूढमणो दंसणसुद्धिएझाणंमि ।। ३२ ॥ वृ- 'शङ्कादिदोषरहितः' शङ्कनं-शङ्का, आदिशब्दात् काङ्गादिपरिग्रहः, उक्तंच-'शङ्काकाङ्क्षाविचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसापरपाषण्डसंस्तवाः सम्यग्दृष्टेरतिचाराः इति, एतेषां च स्वरुपंप्रत्याख्यानाध्ययने न्यक्षेण वक्ष्यामः, तत्र शङ्कादय एव सम्यक्त्वाख्यप्रथमगुणातिचारत्वात् दोषाः शङ्कादिदोषास्तैः रहितः-त्यक्तः, उक्तदोषरहितत्वादेव, किं ?- प्रश(श्र)मस्थैर्यादिगुणगणोपेतः' तत्र प्रकर्षेण श्रमः प्रश्रमः-स्वेदः, स च स्वपरसमयतत्त्वाधिगमरुपः, स्थैर्य तु जिनशासने निष्प्रकम्पता, आदिशब्दात्प्रभावनादिपरिग्रहः, उक्तंच ____'सपरसमयकोसल्लं थिरया जिनसासने पभावणया । आययणसेव भत्तीदंसणदीवा गुणा पंच ।।' प्रश्रमस्थैर्यादय एव गुणास्तेषां गणः-समूहस्तेनोपेतो-युक्तो यः स तथाविधः, अथवा प्रशमादिना स्थैर्यादिना च गुणगणेनोपेतः २, तत्र प्रशमादिगुणगणः-प्रशमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्याभिव्यक्तिलक्षणः, स्थैर्यादिस्तुदर्शितएव, य इत्थम्भूतः असौ भवति असम्मूढमनाः' तत्त्वान्तरेऽभ्रान्तचित्त इत्यर्थः, 'दर्शनशुद्ध्या' उक्तलक्षणया हेतुभूतया, क्व ?-ध्यानइतिगाथार्थः । उक्ता दर्शनभावना, साम्प्रतं चारित्रभावनास्वरुपगुणदर्शनायेदमाह नवकम्माणायाणं पोराणविणिजरं सुभायाणं । चारित्तभावनाए झाणमयत्तेण य समेइ ।। ३३ ॥ वृ- 'नवकर्मणामनादान' मिति नवानि-उपचीयमानानि प्रत्यग्राणि भण्यन्ते, क्रियन्त इति कर्माणि-ज्ञानावरणीयादीनि तेषामनादानम्-अग्रहणं चारित्रभावनया ‘समेति' गच्छतीति योगः, तथा 'पुराणविनिर्जरां' चिरन्तनक्षपणामित्यर्थः, तथा शुभादान'मिति शुभं-पुण्यं सातसम्यक्त्वहास्यरतिपुरुषवेदशुभायुर्नामगोत्रात्मकं तस्याऽऽदानं-ग्रहणं, किं ?- 'चारित्रभावनया' हेतुभूतया, ध्यानं च चशब्दान्नवकर्मानादानादि च 'अयत्नेन' अक्लेशेन ‘समति' गच्छति प्राप्नोतीत्यर्थः । तत्र चारित्रभावनयेति कोऽर्थः ? - 'चर गतिभक्षणयोः' इत्यस्य ‘अर्तिलूधूसूखनिसहिचर इत्रन्' इतीत्रन्प्रत्ययान्तस्य चरित्रमिति भवति, चरन्त्यनन्दितमनेनेति चरित्रं-क्षयोपशमरुपं तस्य भावश्चारित्रम्, एतदुक्तंभवति-इहान्यजन्मोपात्ताष्टविधकर्मसञ्चयापचयाय चरणभावश्चारित्रमिति, सर्वसावद्ययोगविनिवृत्तिरुपा क्रिया इत्यर्थः, तस्य भावना-अभ्यासश्चारित्रभावनेति गाथार्थः ।। उक्ता चारित्रभावना, साम्प्रतं वैराग्यभावनास्वरुपगुणदर्शनार्थमाह सुविदियजगस्सभावो निस्संगो निब्भओ निरासो य । वेरग्गभावियमनो झाणंमि सुनिच्चलो होइ ।। ३४ ॥ वृ- सुष्ठु-अतीव विदितः-ज्ञातो जगतः-चराचरस्य, यथोक्तं- 'जगन्ति जङ्गमान्याहुर्जगद्ज्ञेयं चराचरम्' स्वो भावः स्वभावः, 'जन्म मरणाय नियतं बन्धुर्मुःखाय धनमनिर्वृतये । तन्नास्ति यन्न विपदे तथापिलोको निरालोकः ।।' इत्यादिलक्षणो येनस तथाविधः, कदाचिदेवम्भूतोऽपि कर्मपरिणतिवशात्ससङ्गो भवत्यत आह Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० आवश्यक मूलसूत्रम् - २- ४ / २१ ‘निःसङ्गः’ विषयजस्नेहसङ्गरहितः, एवम्भूतोऽपि च कदाचित्सभयो भवत्यत आह- 'निर्भयः' इहलोकादिसप्तभयविप्रमुक्तः, कदाचिदेवम्भूतोऽपि विशिष्टपरिणत्यभावात्परलोकमधिकृत्य साशंसो भवत्यत आह- 'निराशंसश्च' इहपरलोकाशंसाविप्रमुक्तः, चशब्दात्तथाविधक्रोधादिरहितश्च, य एवंविधो वैराग्यभावितमना भवति स खल्वज्ञानाद्युपद्रवरहितत्वाद् ध्याने सुनिश्चलो भवतीति गाथार्थः । । उक्ता वैराग्यभावना । मूलद्वरगाथाद्वये ध्यानस्य भावना इति व्याख्यातम्, अधुना देशद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह निच्चं चिय जुवइपसूनपुंसगकुसीलवज्जियं जइणो । ठाणं वियणं भणियं विसेसओ झाणकालंमि । । ३५ ॥ वृ- 'नित्यमेव ' सर्वकालमेव, न केवलं ध्यानकाल इति, किं ? - 'युवतिपशुनपुंसककुशीलपरिवर्जितं यतेः स्थानं विजनं भणित' मिति, तत्र युवतिशब्देन मनुष्यस्त्री देवी च परिगृह्यते, पशुशब्देन तु तिर्यक्त्रीति नपुंसकं प्रतीतं कुत्सितं निन्दितं शीलं वृत्तं येषां ते कुशीलाः, ते च तथाविधा द्यूतकारादयः, उक्तं च 'जूइयरसोलमेंठा वट्टा उब्भायगादिणो जेय । एए होति कुसीला वज्रेयव्वा पयत्तेणं ।।' - युवतिश्च पशुश्चेत्यादि द्वन्द्वः, युवत्यादिभिः परि-समन्तात् वर्जितं रहितमिति विग्रहः, यतेःतपस्विनः साधोः, 'एकग्रहणे तज्जातीयग्रहण' मिति साध्व्याश्च योग्यं यतिनपुंसकस्य च, किं ?स्थानम्-अवकाशलक्षणं, तदेव विशेष्यते युवत्यादिव्यतिरिक्तशेषजनापेक्षया विगतजनं विजनं भणितम् उक्तं तीर्थकरैर्गणधरैश्चेदमेवम्भूतं नित्यमेव, अन्यत्र प्रवचनोक्तदोपसम्भवात्, विशेषतो ध्यानकाल इत्यपरिणतयोगादिनाऽन्यत्र ध्यानस्याऽऽराधयितुमशक्यत्वादिति गाथार्थः । । इत्थं तावदपरिणत योगादीनां स्थानमुक्तम्, अधुना परिणतयोगादीनधिकृत्य विशेषमाहथिरकयजोगाणं पुण मुणीण झाणे सुनिच्चलमणाणं । गामंमि जणाइन्ने सुन्ने रन्ने व न विसेसो ।। ३६ ।। वृ तत्र स्थिराः संहननधृतिभ्यां बलवन्त उछ्यन्ते, कृता-निर्वर्तिता अभ्यस्ता इतियावत्, के ?युज्यन्त इति योगाः- ज्ञानादिभावनाव्यापारः सत्त्वसूत्रतपः प्रभृतयो वा यैस्ते कृतयोगाः, स्थिराश्च से कृतयोगाश्चेति विग्रहस्तेषाम्, अत्र च स्थिरकृतयोगयोश्चतुर्भङ्गी भवति, तद्यथा- 'थिरे नामेगे नो कयजोगे' इत्यादि, स्थिरावा-पौनःपुन्यकरणेन परिचिताः कृता योगा यैस्ते तथाविधास्तेषां पुनः शब्दो विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि ? - तृतीयभङ्गवतां न शेषाणां, स्वभ्यस्तयोगानां वा मुनीनामिति, मन्यन्ते जीवादीन् पदार्थानिति मुनयो विपश्चित्साधवस्तेषां च, तथा ध्याने- अधिकृत एव धर्मध्याने सुष्ठुअतिशयेन निश्चलं- निष्प्रकम्पं मनो येषां ते तथाविधास्तेषाम्, एवंविधानां स्थानं प्रति प्रामे जनाकीर्णे शून्येऽरण्ये वा न विशेष इति, तत्र ग्रसति बुद्ध्यादीन् गुणान् गम्यो वा करादीवनामिति ग्रामःसन्निवेशविशेषः, इह 'एकग्रहणे तज्जतीयग्रहणा'नगरखेटकर्बटादिपरिग्रह इति, जनाकीर्णे-जनाकुले ग्राम एवोद्यानादौ वा, तथा शून्ये तस्मिन्नेवारण्ये वा कान्तारे वेति, वा विकल्पे, न विशेषो न भेदः, सर्वत्र तुल्यभावत्वात्परिणतत्वात्तेषामिति गाथार्थः । । यतश्चैवं समाहाणं होज मनोवयणकायजोगाणं । Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७१] भूओवरोहरहिओ सो देसी झायमाणस्स ।। ३७ ।। वृ- यत एव तदुक्तं ‘ततः' तस्मात्कारणाद् 'यत्र' ग्रामादौ स्थाने 'समाधानं' स्वास्थ्यं ‘भवति’ जायते, केषामित्यत आह- 'मनोवाक्काययोगानां' प्राग्निरुपितस्वरुपाणामिति, आहह-मनोयोगसमाधानमस्तु, वाक्काययोगसमाधानं तत्र क्वोपयुज्यते ?, न हि तन्मयं ध्यानं भवति, अत्रोच्यते, तत्समाधानं तावन्मनोयोगोपकारकं, ध्यानमपि च तदात्मकं भवत्येव, यथोक्तम् ' एवंविहा गिरा मे वत्तव्वा एरिसी न वक्तव्वा । इय वेयालियवक्वस्स भासओ वाइगं झाणं ।।' (तथा) - 'सुसमाहियकपायस्स अकज्जे कारणमि जयणाए । किरियाकरणं जं तं काइयझाणं भवे जइणो ।।' न चात्र समाधानमात्रकारित्वमेव गृह्यते, किन्तु भूतोपरोधरहितः, तत्र भूतानि पृथिव्यादीनि उपरोधः- तत्सङ्घट्टनादिलक्षणः तेन रहितः परित्यक्तो यः 'एकग्रहणे तज्जातीयग्रहणाद्' अनृतादत्तादानमैथुनपरिग्रहाद्युपरोधरहितश्च स देशो 'ध्यायतः ' चिन्तयतः, उचित इति शेषः, अयं गाथार्थः । । गतं देशद्वारम् अधुना कालद्वारमभिधित्सुराह कालोऽवि सोच्चिय जहिं जोगसमाहाणमुत्तमं लहइ । नउ दिवसनिसावेलाइनियमणं झाइणो भणियं । । ३८॥ वृ- कलनं कालः कलासमूहो वा कालः, स चार्द्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु चन्द्रसूर्यगतिक्रियोपलक्षितो दिवसादिरवसेयः, अपिशब्दो देशानियमेन तुल्यत्वसम्भावनार्थः, तथा चाह - कालोऽपि स एव, ध्यानोचित इति गम्यते, ‘यत्र' काले 'योगसमाधानं' मनोयोगादिस्वास्थ्यम् 'उत्तमं' प्रधानं 'लभते' प्राप्नोति, 'नतु' न पुनर्नैव च, तुशब्दस्य पुनः शब्दार्थत्वादेवकारार्थत्वाद्वा, किं ? - दिवसनिशावेलादिनियमनं ध्यायिनो भणितमिति, दिवसनिशे प्रतीते, वेला सामान्यत एव तदेकदेशो मुहूर्तादिः, आदिशब्दात् पूर्वाह्णापराह्णादि वा एतन्नियमनं दिवैवेत्यादिलक्षणं, ध्यायिनः सत्त्वस्य भणितम्उक्तं तीर्थकरगणधरैर्नैवेति गाथार्थः । । गतं कालद्वारं, साम्प्रतमासनविशेषद्वारं अजय देहावस्था जिया न झाणोवरोहिणी होइ । झाजा तदवत्थो ठिओ निसन्नो निवन्नो वा ।। ३९ ॥ १०१ वृ- इहैव या काचिद् 'देहावस्था' शरीरावस्थानिषन्नादिरुपा, किं ? - 'जिता' इत्यभ्यस्ता उचिता वा, तथाऽनुष्ठीयमानान ध्यानोपरोधिनी भवति' नाधिकृतर्मध्यानपीडाकरी भवतीत्यर्थः, 'ध्यायेत तदवस्थ' इति सैवावस्था यस्य स तदवस्थः, तामेव विशेषतः, प्राह- 'स्थितः' कायोत्सर्गेणेषन्नतादिना ‘निषन्नः’ उपविष्टो वीरासनादिना 'निर्विन्न' सन्निविष्टो दण्डायतादिना 'वा' विभाषायामिति गाथार्थः । आह-किं पुनरयं देशकालासनानामनियम इति ?, अत्रोच्यते, सव्वासु वट्टमाणामुणओ जं देसकालचेट्ठासु । वरकेवलाइलाभं पत्ता वहुसो समियपावा ।। ४० ।। वृ- 'सर्वासु' इत्यशेषासु, देशकालचेष्टासु इति योगः, चेष्टा देहावस्था, किं ? 'वर्तमानाः ' अवस्थिताः, के ।-‘मुनयः’ प्राग्निरुपितशब्दार्थाः 'यद्' यस्मात्कारणात्, किं ? - वरः - प्रधानश्चासौ केवलादिलाभश्च २ तं प्राप्ता इति, आदिशब्दान्मनः पर्यायज्ञानादिपरिग्रहः, किं सकृदेव प्राप्ताः ?, न, केवलवर्ज 'बहुश: ' अनेकशः, किंविशिष्टाः ? - 'शान्तपापाः' तत्र पातयति नरकादिष्विति पापं Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ शान्तम्-उपशमं नीतं पापं यैस्ते तथाविधा इतिगाथार्थः ।। तो देसकालचेट्टानियमो झाणस्स नत्थि समयंमि । जोगाण समाहाणंजह होइ तहा यइयव्वं ।। ४१ ॥ वृ- यस्मादिति पूर्वगाथायामुक्तं तेन सहास्याभिसम्बन्धः, तस्माद्देशकालचेष्टानियमोध्यानस्य 'नास्ति' न विद्यते, क्व? - 'समये' आगमे, किन्तु योगानां' मनःप्रभृतीनां समाधान' पूर्वोक्तं यथा भवति तथा (प्र) 'यतितव्यं' (प्र)-यत्नः कार्य इत्यत्र नियम एवेति गाथार्थः ।। गतमासनद्वारम्, अधुनाऽऽलम्बनद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह आलंबणावायणपुच्छणपरियट्टणानुचिंताओ । सामाइयाइयाहं सद्धम्मावस्सयाइंच ।। ४२ ॥ वृ- इह धर्मघ्यानरोहणार्थमालम्ब्यन्त इत्यालम्बनानि 'वाचनाप्रश्नपरावर्तनानुचिन्ता' इति तत्र वाचनं वाचना, विनेयाय निर्जरायै सूत्रादिदानमित्यर्थः, शङ्किते सूत्रादौ संशयापनोदाय गुरुप्रच्छनं प्रश्नइति, परावर्तनं तुपूर्वाधीतस्यैव सूत्रादेरविस्मरणनिर्जरानिमित्तमभ्यासकरणमिति, अनुचिन्तनम् अनुचिन्तामनसैवाविस्मरणादिनिमित्तंसूत्रानुस्मरणमित्यर्थः, वाचनाच प्रश्नश्चेत्यादिद्वन्द्वः, एतानि च श्रुतधर्मानुगतानि वर्तन्ते, तथा सामायिकादीनि सद्धर्मावश्यकानि चेति, अमूनि तु चरणधर्मानुगतानि वर्तन्ते, सामायिकमादौ येषां तानि सामायिकादीनि, तत्र सामायिकं प्रतीतम्, आदिशब्दान्मुखवस्त्रिकाप्रत्युपेक्षणादिलक्षणसकलचक्रवालसामाचारीपरिग्रहो यावत् पुनरपि सामायिकमिति, एतान्येव विधिवदासेव्यमानानि सन्ति-शोभनानि सन्ति च तानि चारित्रधर्मावश्यकानि चेत विग्रहः, आवश्यकानि-नियमतः करणीयानि, चः समुच्चये इति गाथार्थः ।। साम्प्रतममीषामेवाऽऽलम्बनत्वे निबन्धनमाह विसमंभि समारोहइ दढदव्वालंबणो जहा पुरिसो । सुत्ताइकयालंबो तह झाणवरं समारुहइ ।। ४३ ॥ वृ- 'विषमे' निम्ने दुःसञ्चरे ‘समारोहति' सम्यगपरिक्लेशेनोर्ध्व याति, कः ? - दृढं-बलवइव्यं रज्ज्वाद्यालम्बनं यस्यस तथाविधः, यथा 'पुरुषः' पुमान कश्चित ‘सूत्रादिकृतालम्बनः' वाचनादिकृतालम्बन इत्यर्थः, तथा' तेनैव प्रकारेण 'ध्यानवरं' धर्मध्यानमित्यर्थः, समारोहतीति गाथार्थः ।। गतमालम्बनद्वारम, अधुना क्रमद्वारासरः, तत्रलाधवार्थे धर्मस्य शुक्लस्य चाह झाणप्पडिवत्तिकमो होइमनोजोगनिग्गाहाओ। भवकाले केवलिणो सेसाण जहासमाहीए ।। ४४ ॥ वृ. घ्यानं-प्राग्निरूपितशब्दार्थं तस्य प्रतिपत्तिक्रम इति समासः, प्रतिपत्तिक्रमःप्रतिपत्तिपरिपाट्यभिधीयते, स च भवति मनोयोगनिग्रहादिः, तत्र प्रथमं मनोयोगनिग्रहः ततो वाग्योगनिग्रहः ततः काययोगनिग्रह इति, किमयं सामान्येन सर्वथैवेत्थम्भूतः क्रमो?, न, किन्तु भवकाले केवलिन, अत्र भवकालशब्देन मोक्षगमनप्रत्यासन्नः अन्तर्मुहर्तप्रमाण एव शैलेश्यवस्थान्तगृतः परिगृह्यते, केवलमस्यास्तीति केवली तस्य, शुक्लघ्यान एवायं क्रमः, शेषस्यान्यस्य धर्मध्यानप्रतिपत्तुर्योगकालावाश्रित्य किं ? - 'यथासमाधिने ति यथैवस्वास्थ्यं भवति तथैव प्रतिपत्तिरति गाथार्थः ।। गतं क्रमद्वारम, इदानीं घ्यातव्यमुच्यते, तच्चतुर्भेदमाज्ञादिः, उक्तं Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४ - [ नि. १२७१] च - " आज्ञाऽपायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्य' मित्यादि, तत्राऽऽघभेदप्रतिपादनायाहसुनिउणमणाइणिहणं भूयहियं भूयभावणमहग्घं । अभियमजिवं महत्थं महानुभावं महाविसयं । । ४५ ॥ वृ- सुष्ठु - अतीव निपुणा-कुशला सुनिपुणा ताम, आज्ञामिति योगः, नैपुण्यं पुनः सूक्ष्मद्रव्याघुपदर्शकत्वात्तथा मत्यादिप्रतिपादकत्वाच्च, उक्तं च 'सुयनाणंमि नेउन्नं, केवले तयनंतरं । अप्पणी से सगाणंच, जम्हा तं परिभावगं ।।' इत्यादि, इत्थं सुनिपुणां घ्यायेत, तथा 'अनाघनिधनाम' अनुत्पन्नशाश्वतामित्यर्थः, अनाद्यनिधनत्वं च द्रव्याघपेक्षयेति, उक्तं च- 'द्रव्यार्थादिशादित्येषा द्वादशाङ्गी न कदाचिन्नासी" दित्यादि, तथा 'भूतहिता' भिति इह भूत शब्देन प्राणन उच्यन्ते तेषां हितां-पथ्यामिति भावः, हितत्वं पुनस्तदनुपरोधिनीत्वात्तथा हितकारिणीत्वाच्च, उक्तं च- 'सर्वे जीवा न हन्तव्या' इत्यादि, एतत्प्रभावाच्च भूयांसः सिद्धा इति, 'भूतभावनाम' इत्यत्र भूतं सत्यं भाव्यतेऽनयेति भूतस्य वा भावना भूतभावना, अनेकान्तपरिच्छेदात्मिकेत्यर्थः, भूतानां वा सत्त्वानां भावना भूतभावना, भावना वाससनेत्यनर्थान्तरम, उक्तं च 'कूरावि सहावेणं रागविसवसाणुगावि होऊणं । भावियजिनवयणमना तेलुक्कसुहावहा होंति ।। श्रूयन्ते च चिलातीपुत्रादय एवंविधा बहव इति, तथा 'अनर्घ्यम्' इति सर्वोत्तमत्वादविघमानमूल्यामिति भावः, उक्तं च 'सव्वेऽवि य सिद्धंता सदव्वरयणासया सतेलोक्का । जिनवयणस्स भगवओ न मुल्लमित्तं अनग्घेणं ।।' तथा स्तुतिकारेणाप्युक्तम् “कल्पद्रुमः कल्पितमात्रदायी, चिन्तामणिश्चिन्तितमेव दत्ते । जिनेन्द्रधर्मातिशयं विचिन्त्य, द्वयेऽपि लोको लघुतामवैति ।।” इत्यादि, अथवा 'ऋणघ्ना' मित्यत्र ऋणं कर्म तदध्नामिति, उक्तं च"जं अन्नाणी कम्मं खवेइ बहुयाहि वासकोडीहिं । तं नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ ऊसासमित्तेणं । ।" - इत्यादि, तथा 'अमिताम्' इत्यपरिमिताम्, उक्तं च “सव्वनदीणं जा होज्ज वालुया सव्वउदहीण जं उदयं । एत्तोवि अनंतगुणो अत्थो एगस्स सुत्तस्स ।। " अमृतां वा मृष्टां वा पथ्यां वा, तथा चोक्तम् १०३ "जिनवयणमोदगस्स उ रत्तिं च दिवा य खज्जमाणस्स । तित्तिं बुहो न गच्छइ हेउसहस्सोवगूढस्स ।। नरनरयतिरियसुरगणसंसारियसघदुक्खरोगाणं । 'जिनवयणमेगमोसहमपवग्गसुहक्खयंफलयं ।। " Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ सजीवां वाऽमृतामुपपत्तिक्षमत्वेन सार्थिकामिति भावः, न तु यथा “तेषां कटतटभ्रष्टैर्गजानांमदबिन्दुभिः । प्रावर्तत नदी धोरा, हस्त्यश्वरथवाहिनी ।।" इत्यादिवन्मृतामिति, तथा ‘अजिता मिति शेषप्रवचनाज्ञाभिरपराजितामित्यर्थः, उक्तंच ‘जीवाइवत्थुचिंतणकोसल्लगुणेणऽणन्नसरिसेणं । सेसवयणेहिं अजियं जिणिंदवयणं महाविसयं ।।' तथा 'महार्था मिति महानप्रधानोऽर्थो यस्याः सा तथाविधा तां, तत्र पूर्वापराविरोधित्वादनुयोगद्वारात्मकत्वान्यगर्भत्वाच्च प्रधानां, महत्स्थां वा अत्र महान्तः-सम्यग्दृष्टयो भव्या एवोच्यन्ते ततश्च महत्सु स्थिता महत्स्था तां च, प्रधानप्राणिस्थितामित्यर्थः, महास्थां वेत्यत्र महा पूजोच्यते तस्यां स्थिता महास्था तां, तथा चोक्तम् _ 'सव्वसुरासुरमाणुसजोइसवंतरसुपूइयं नाणं । जेणेह गणहराणं छुहंति चुन्ने सुरिंदावि ।।' तथा 'महानुभावा'मिति तत्र महान-प्रधानः प्रभूतो वाऽनुभावः-सामर्थ्यादिलक्षणो यस्याः सा तथा तां, प्राधान्यं चास्याश्चतुर्दशपूर्वविदः सर्वलब्धिसम्पन्नत्वात, प्रभूतत्वं च प्रभूतकार्यकरणाद्, उक्तंच-पभूणंचोद्दसपुव्वी घडाओघडसहस्संकरितए' इत्यादि, एवमिहलोके, परत्रतुजघन्यतोऽपि वैमानिकोपपातः, उक्तंच 'उववाओ लंतगंमि चोद्दसपुधीस्स होइ उ जहन्नो । ____ उक्कोसो सघट्टे सिद्धिगमो वा अकम्मस्स ।।' तथा महाविषया मितिमहद्विषयत्वं तुसकलद्रव्यादिविषयत्वाद, उक्तंच-‘दव्वओ सुयनाणी उवउत्ते सव्वदव्वाइंजाणई'- त्यादि कृतं विस्तरेणेति गाथार्थः ।। झाइज्जा निवज्जं जिणाणमाणं जगप्पईवाणं । ___ अनिउणजनदुन्नेयं नयभंगपमाणगमगहणं ।। ४६ ॥ वृ-'घ्यायेत्' चिन्तयेदितिसर्वपदक्रिया, निरवद्या मिति अवघं-पापमुच्यते निर्गतमवघं यस्याः सा तथा ताम्, अनृतादिद्वात्रिंशद्दोषावघरहितत्वात, क्रियाविशेषणं वा, कथंध्यायेत?-निरवद्यम्इहलोकाघाशंसारहितमित्यर्थः, उक्तंच- ‘नो इहलोगठ्ठयाएनो परलोगट्ठयाए नो परपरिभवओ अहं नाणी' त्यादिकं निरवाध्यायेत्, 'जिनानां' प्राग्निरूपितशब्दार्थानाम 'आज्ञा' वचनलक्षणां कुशलकर्मण्याज्ञाप्यन्तेऽनया प्राणिन इत्याज्ञा तां, किंविशिष्टां ?-जिनानांकेवलालोकेनाशेषसंशयतिमिरनाशनाज्जगत्प्रदीपानामिति, आजैव विशेष्यते- अनिपुणजनदु यां' न निपुणः अनिपुणः अकुशल इत्यर्थः जनः-लोकस्तेन दुर्जेयामिति-दुरवगमां, तथा 'नयभङ्गप्रमाणगमगहनाम्' इत्यत्र नयाश्च भङ्गाश्च प्रमाणानि च गमाश्चेति विग्रहस्तैर्गहना-गह्वरा तां, तत्र नैगमादयो नयास्ते चानेकभेदाः, तथा भङ्गाः क्रमस्थानभेदभिन्नाः, तत्र क्रमभङ्गा यथाएको जीच एक एवाजीव इत्यादि, स्थानभङ्गास्तु यथा प्रियधर्मा नामैकः नो दृढधर्मेत्यादि । । तथा प्रमीयते ज्ञेयमेभिरिति प्रमाणानिद्रव्यादीनि, यथा नुयोगद्वारेषु गमाः- चतुर्विशतिदण्डकादयः, कारणवशतो वा किञ्चिद्विसदृशाः सूत्रमार्गा यथा षड्जीवनिकादाविति कृतं विस्तरेणेति गाथार्थः ।। Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७१] १०५ ननु या एवंविशेषणविशिष्टा सा बोद्धुमपि न शक्यते मन्दधीमिः, आस्तां तावद्ध्यातुं, ततश्च यदि कथञ्चिन्नावबुध्यते तत्र का वार्तेत्यत आह तत्थ य मइदोब्बलेणं तन्निहायरियविरहओ वावि । नेयगहणत्तणेण य नाणावरणोदएणं च ।। ४७ ।। वृ- 'तत्र' तस्यामाज्ञायां, चशब्दः प्रस्तुतप्रकरणानुकर्षणार्थः, किं ? - जडतया चलत्वेन वा मतिदौर्बल्येन-बुद्धेःसम्यगर्थानवधारणेनेत्यर्थः, तथा 'तद्विधाचार्यविरहतोऽपि' तत्र तद्विधःसम्यगविपरीततत्त्वप्रतिपादनकुशलः आचर्यतेऽसावित्याचार्यः सूत्रार्थावगमार्थ मुमुक्षुभिरासेव्यत इत्यर्थः तद्विधश्चासावाचार्यश्च २ तद्विरहतः तदभावतश्च, चशब्दः अबोधे द्वितीयकारणसमुच्चयार्थः, अपिशब्दः कचिदुभयवस्तुपपत्तिसम्भावनार्थः, तथा 'ज्ञेयगहनत्वेन च' तत्र ज्ञायत इति ज्ञेयंधर्मास्तिकायादि तद्गहनत्वेन - गह्वरत्वेन, चशब्दोऽबोध एव तृतीयकारणसमुञ्चयार्थः, तथा 'ज्ञानावरणोदयेन च ' तत्रज्ञानावरणं प्रसिद्धं तदुदयेन तत्काले तद्विपाकेन चशब्दश्चतुर्थबोधकारणसमुच्चयार्थः, अत्राह - ननु ज्ञानावरणोदयादेव मतिदौर्बल्यं तथा तद्विधाचार्यविरहो ज्ञेयगहना - प्रतिपत्तिश्च, ततश्च तदभिधाने न युक्तममीषमभिधानमिति, न, तत्कार्यस्यैव संक्षेपविस्तरत उपाधिभेदेनाभिधानादिति गाथार्थः । । तथा ऊदाहरणासंभवे य सइ सुठु जं न बुज्झेज्जा । सव्वन्नुमयमवितहं तहावि तं चितए अइमं ॥ ४८ ॥ - बृ-तत्र हिनोति गमयति जिज्ञासितधर्मविशिष्टानर्थानिति हेतुः कारको व्यच्चकश्च, उदाहरणंचरितकल्पितभेदं, हेतुश्चोदाहरणंच हेतूदाहरणे तयोरसम्भवः, कञ्चन पदार्थ प्रति हेतूदाहरणासम्भवात्, तस्मिश्च, चशब्दः पञ्चमषष्ठकारणसमुञ्चयार्थः, 'सति' विघमाने, किं ? - 'यद्' वस्तुजातं 'न सुष्ठु बुद्धयेत' नातीवावगच्छेत् 'सर्वज्ञमतमवितथं तथापि तञ्चिन्तयेन्मतिमा' निति तत्र सर्वज्ञा:तीर्थकरास्तेषां मतं सर्वज्ञमतं वचनं, किं ? - वितथम् - अनृतं न वितथम् अवितथं सत्यमित्यर्थः, ‘तथापि' तदबोधकारणे सत्यनवगच्छन्नपि 'तत' मतं वस्तु वा 'चिन्तयेत' पर्यालोचयेत 'मतिमान्' बुद्धिमानिति गाथार्थः । । किमित्येतदेवमित्यत आह अनुवकयपराणुग्गहपरायणा जं जिना जगप्पवरा । जियरागदोसमोहा य नन्नहावादिणो तेनं ।। ४९ । वृ- अनुपकृते-परैरवर्तिते सति परानुग्रहपरायणा-धर्मोपदेशादिना परानुग्रहोद्युक्ता इति समासः, 'यद्' यस्मात् कारणात्, के ? - 'जिना: ' प्राग्निरूपितशब्दार्थाः, त एव विशेष्यन्ते - 'जगत्प्रवराः ' चराचरश्रेष्ठा इत्यर्थ, एवंविधा अपि कदाचिद रागादिभावाद्वितथवादिनो भवन्त्यत आह-जितानिरस्ता रागद्वेषमोहा यैस्ते तथाविधाः, तत्राभिष्वङ्गलक्षणो रागः अप्रीतिलक्षणो द्वेषः अज्ञानलक्षणश्च मोहः, चशब्द एतदभावगुणसमुच्चयार्थः, नान्यथावादिनः 'तेन' ति तेन कारणेन ते नान्यथावादिन इति, उक्तं च- 'रागाद्वा द्वेषाद्वे" त्यादि । । उक्तस्तावद्ध्यातव्यप्रथमो भेदः, अधुना द्वितीयम् रागद्दोसकसायासवांदे किरियासु वट्टमाणाणं । ? इहपरलोयावाओ झाइज्जा वज्जपरिवज्जी || ५० ॥ वृ- रागद्वेषकषायाश्रवादिक्रियासु प्रवर्तमानानामिहपरलोकापायान ध्यायेत, यथा रागादिक्रिया - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ एहिकामुष्मिकविरोधिनी, उक्तंच "रागः सम्पद्यमानोऽपि, दुःखदो दुष्टगोचरः । महाव्याघ्यभिभूतस्य, कुपथ्यानाभिलाषवत् ।।" तथा 'द्वेषः सम्पद्यमानोऽपि, तापयत्येव देहिनम् । कोटरस्थो ज्वलन्नाशु, दावानल इव द्रुमम् ।।" तथा-'दृष्टयादिभेदभिन्नस्य, रागस्यामुष्मिकं फलम् । दीर्धः संसार एवोक्तः सर्वज्ञैः सर्वदर्शिभिः ।।' इत्यादि, तथा‘दोसानलसंसत्तो इह लोए चेव दुखिओ जीवो । परलोगंमि य पावो पावइ निरयानलं तत्तो ।।' इत्यादि, तथा कषायाः-क्रोधादयः, तदपायाः पुनः 'को हो य मानो य अनिग्गहीया, माया य लोहो यपवड्डमाणा । चत्तारि एए कसिणो कसाया, सिंचंतिमूलाई पुनब्भवस्स ।।' तथाऽऽश्रवाः-कर्मबन्धहेतवो मिथ्यात्वादयः तदपायः पुनः ‘मिच्छत्तमोहियमई जीवो इहलोग एव दुक्खाइं । निरओवमाइंपावो पावइ पसमाइगुणहीनो ।।' तथा'अज्ञानं खलु कष्टंक्रोधादिभ्योऽपि सर्वपापेभ्यः । अर्थे हितमहितं वा न वेत्ति योनावृत्तो लोकः ।। तथा 'जीवा पाविंति इहं पाणवहादविरइए पावाए । नियसुयधायणमाई दोसे जनगरहिए पावा ।। परलोगंमिवि एवं आसवकिरियाहि अज्जिए कम्मे । जीवाण चिरमवाया निरयाइगई भमंताणं ।।' इत्यादि, आदिशब्दः स्वगतानेकभेदख्यापकः, प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशबन्धभेदग्राहक इत्यन्ये, क्रियास्तु कायिक्यादिभेदाः पञ्च, एताः पुनरुत्तरत्र न्यक्षेण वक्ष्यामः, विपाकः पुनः 'किरियासु वट्टमाणा काइगमाईसुदुक्खिया जीवा । इह चेव य परलोए संसारपवड्डया भणिया ।।' ततश्चैवं रागादिक्रियासु वर्तमानानामपायानध्यायेत, किंविशिष्टः सन्नित्याह-'वय॑परिवर्जी' तत्र वर्जनीयं वय॑म्-अकृत्यं परिगृह्यते तत्पररिवर्जी-अप्रमत्त इति गाथार्थः ।। उक्तः खलु द्वितीयो ध्यातव्यभेदः, अधुना तृतीय उच्यते तत्र पयइठिइपएसानुभावभिन्नं सुहासुहविहत्तं ।।। जोगानुभावजणियं कम्मविवागं विचिंतेज्जा ।। ५१ ॥ वृ-'प्रकृतिस्थितिप्रदेशानुभावभिन्नं शुभाशुभविभक्त'मिति अत्र प्रकृतिशब्देनाष्टौ कर्मप्रकृतयोऽभिधीयन्ते ज्ञानावरणीयादिभेदा इति, प्रकृतिरंशो भेद इति पर्यायाः, स्थितिःतासामेवावस्थानं जघन्यादिभेदभिन्नं, प्रदेशशब्देन जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसम्बोऽभिधीयते, अनुभावशब्देन तु विपाकः, एत च प्रकृत्यादयः शुभाशुभभेदभिन्ना भवन्ति, ततश्चैतदुक्तं भवति Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ [ नि. १२७१] १०७ प्रकृत्यादिभेदभिन्नं शुभाशुभविभक्तं 'योगानुभावजनितं ' मनोयोगादिगुणप्रभवं कर्मविपाकं विचिन्तयेदिति गाथार्थः ।। भावार्थः पुनर्वृद्धविवरणादवसेयः, तच्चेदं - इह भिन्नं विहत्तं सुहं पुन्नं सायाइयं असुहं पावं तेहिं विहत्तं विभिन्नविपाकं जहा कम्मपकडीए तहा विसेसेण चिंतिज्जा, किं च - ठिइविभिन्नं च सुहासुहविहत्तं कम्मविवागं विचिंतेज्जा, ठिइत्ति तासिं चेव अहं पयडीणं जहन्नमज्झिमुक्कोसा कालावत्था जहा कम्मपयडीए, किं च-पएसभिन्नं शुभाशुभं यावत्'कृत्वा पूर्वविधानं पदयोस्तावेव पूर्ववद वय वर्गघनौ कुर्यातां तृतीयराशेस्ततः प्राग्वत् ।।' कृत्वा विधान' मिति - २५६, अस्य राशेः पूर्वपदस्य घनादि कृत्वा तस्यैव वर्गादि ततः द्वितीयपदस्येदमेव विपरीतं क्रियते, तत एतावेव वर्ण्येते, ततस्तृतीयपदस्य वर्गधनौ क्रियते, एवमनेन क्रमेणायं राशिः १६७७७२१६ चिंतेज्जा पएसोत्ति जीवपएसाणं कम्मपएसेहिं सुहुमेहिं एगखेत्तावगाढेहिं पुडोगाढ अनंतर अनुबायरउद्घाइभेएहं बद्धाणं वित्थरओ कम्मपयडीए भणियाणं कम्मविवागं विचिंतेज्जा किं च - अनुभावभिन्नं सुहासुहविहत्तं कम्मविवागं विचिंतेज्जा, तत्थ अनुभावोत्ति तासिं चेवऽट्ठण्हं पयडीणं पुट्ठबद्धनिकाइयाणं उदयाउ अनुभवणं, तं च कम्मविवागं गानुभावणियं विचिंतेज्जा, तत्थ जोगा मनवयणकाया, अनुभावो जीवगुण एव, सच मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषायाः, तेहिं अनुभावेण व जणियमुप्पाइयं जीवस्स कम्मं जं तस्स विवागं उदयं विचिंतिज्जइ । उक्तस्यतृतीयो ध्यातव्यभेदः, साम्प्रतं चतुर्थ उच्यते तत्रजिनदेसियाइ लक्खणसंठाणासणविहाणमाणाइं । उप्पायइिभंगाइ पज्जवा जे व दहाणं ।। ५२ । वृ- जिना:- प्राग्निरूपितशब्दार्थास्तीर्थकरास्तैर्देशितानि कथितानि जिनदेशितानि, कान्यत आह- 'लक्षण संस्थानासनविधानमानानि,' किं ? - विचिन्तयेदिति पर्यन्ते वक्ष्यति षष्ठ्यां गाथायामिति, तत्र लक्षणादीनि विचिन्तयेत, अत्रापि गाथान्ते द्रव्याणामित्युक्तं तत्प्रतिपदमायोजनीयमिति, तत्र लक्षणं धर्मास्तिकायादिद्रव्याणां गत्यादि, तथा संस्थानं मुख्यवृत्त्या पुद्गलरचनाकारलक्षणं परिमण्डलाघजीवानां, यथोक्तम- 'परिमंडलेय वट्टे तंसे चउरंस आयते चेव' जीवशरीराणां च समचतुरस्त्रादि, यथोक्तम् - 'समचऊरंसे नग्गोहमंडले साइ वामणे खुज्जे । डेविय संठाणे जीवाणं छ मुणेयव्वा ।।' तथा धर्माधर्मयोरपि लोकक्षेत्रापेक्षया भावनीयमिति, उक्तं च'हेड्डा मज्झे उवरि छघीझल्लरिमुइंगसंठाणे । लोगो अद्धागारो अद्धाखेत्तागिई नेओ ।।' तथाऽऽसनानि-आधारलक्षणानि धर्मास्तिकायादीनां लोकाकाशादीनि स्वस्वरूपाणिवा, तथा विधानाधिर्मास्तिकायादीनामेव भेदानित्यर्थः, यथा - 'धम्मत्थिकाए धम्मत्कियस्स देसे धम्मत्थिकायस्स पएसे' इत्यादि, तथा मानानि - प्रमाणानि धर्मास्तिकायादीनामेवात्मीयानि, तथोत्पादस्थितिभङ्गादिपर्याया ये च 'द्रव्याणां धर्मास्तिकायादीनां तान विचिन्तयेदिति, तत्रोत्पादादिपर्यायसिद्धिः 'उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदिति वचनाद, युक्तिः पुनरत्र Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ 'घटमौलीसुवर्णार्थी, नाशोत्पत्तिस्थितिष्वयम् । शोकप्रमोदमाध्यस्थं, जनो याति सहेतुकम् ।। पयोव्रतो न दद्धयत्ति, न पयोऽत्ति दधिव्रतः । अगोरसवतो नोभे, तस्मात्तत्त्वं त्रयात्कम् ।।" ततश्च धर्मास्तिकायो विवक्षितसमयसम्बन्धरूपापेक्षयोत्पद्यते तदनन्तरातीतसमयसम्बन्धरूपापेक्षया तु विनश्यीत धर्मास्तिकायद्रव्यात्मना तु नित्य इति, उक्तंच 'सर्वव्यक्तिषु नियतं क्षणेक्षणेऽन्यत्वमथच न विशेषः । सत्योश्चित्यपचित्योराकृतिजातिव्यवस्थानात् ।।' आदिशब्दादगुरुलघ्वादिपर्यायपरिग्रहः, चशब्दः समुञ्चयार्थ इति गाथार्थः ।। किंच पंचत्थिकायमइयं लोगमनाईणिहणं जिणक्खायं । नामाइभेयविहियं तिविहमहोलोयभेयाइं ।। ५३ ॥ वृ-'पञ्चास्तिकायमयं लोकमनाघनिधनं जिनाख्यात मिति, क्रिया पूर्ववत, तत्रास्तयःप्रदेशास्तेषां काया अस्तिकायाः पञ्च च ते अस्तिकायाश्चेति विग्रहः, एते च धर्मास्तिकायादयो गत्याधुपग्रहकरा ज्ञेया इति, उक्तंच 'जीवानां पुद्गलानांच, गत्युपग्रहकारणम् । धर्मास्तिकायो ज्ञानस्य, दीपश्चक्षुष्मतो यथा ।। जीवानांपुद्गलानांच, स्थित्युपग्रहकारणम् । अधर्मः पुरुषस्येव, तिष्ठासोरवनिर्यथा ।। जीवानां पुद्गलानांच, धर्माधर्मास्तिकायायोः । बदराणां घटो यद्वदाकाशमवकाशदम् ।। ज्ञानात्मा सर्वभावज्ञो, भोक्ता कर्ता च कर्मणाम् । नानासंसारिमुक्ताख्यो, जीवः प्रोक्तो जिनागमे ।। स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दमूर्तस्वभावकाः । सङ्घातभेदनिष्पन्नः पुद्गल जिनदेशिताः ।।" तन्मयं-तदात्मकं, लोक्यत इति लोकस्तं, कालतः किम्भूतमित्यत आह-'अनाद्यनिधनम्' अनाद्यपर्यवसितमित्यर्थः, अनेनेश्वरादिकृतव्यवच्छेदमाह, असावपि दर्शनभेदाच्चित्रएवेत्यत आहजिनाख्यातं' तीर्थकरप्रणीतम्, आह-'जिनदेशितानि'त्यस्माज्जिनप्रणीताधिकारोऽनुवर्तत एव ततश्चजिनाख्यातमित्यतिरिच्यते, न, अस्याऽऽदरख्यापनार्थत्वात, आदरख्यापनादौ च पुनरुक्तदोषानुपपत्तेः, तथा चोक्तम् "अनुवादादरवीप्साभृशार्थविनियोगहेत्वसूयासु । ईषत्सम्भ्रमविस्मयगणनास्मरणेष्वपुनरुक्तम् ।।'' तथा हि 'नामादिभेदविहितं' भेदतो नामादिभेदावस्थापितमित्यर्थः, उक्तंच 'नामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य । पज्जवलोगो य तहा अट्ठविहो लोगंभि(म) निक्खेवो ।।' Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं ४ - [ नि. १२७१] १०९ भावार्थश्चतुर्विंशतिस्तवविवरणादवसेयः, साम्प्रतं क्षेत्रलोकमधिकृत्याइ - 'त्रिविधं' त्रिप्रकारम् 'अधोलोकभेदादि' इति प्राकृतशैल्याऽधोलोकादिभेदम्, आदिशब्दात्तिर्यगूर्ध्वलोकपरिग्रह इति गाथार्थः । । किं च- तस्मिन्नेव क्षेत्रलोके इदं चेदं च विचिन्तयेदिति प्रतिपादयन्नाह खिइवलय दीवसागरनरयविमाणभवणाइसठाणं । वोमाइपइट्ठाणं निययं लोगट्ठिइविहाणं । । ५४ ॥ बू - 'क्षितिवलयद्वीपसागरनिरयविमानभवनादिसंस्थान' तत्र क्षितयः खलु धर्माद्याईषत् प्राग्भारावसाना अष्टौ भूमयः परिगृह्यन्ते, वलयानि - धनोदधिधननवाततनुवातात्मकानि धर्मादिसप्तपृथिवीपरिक्षेपीण्येकविंशतिः, द्वीपः - जम्बूद्वीपादयः स्वयम्भूरमणद्वीपान्ता असङ्ख्येयाः, सागरा-लवणसागरादयः स्वयम्भूरमणसागरपर्यन्ता असङ्ख्ययेया एव, निरयाः- सीमन्तकाद्या अप्रतिष्ठानावसानाः सङ्ख्येयाः, यत उक्तम् 'तीसा य पन्नवीसा पनरस दसेव सयसहस्साइं । तिन्नेगं पंचूणं पंच य नरगा जहाकमसो ।।' विमानानि ज्योतिषीकादिसम्बन्धीन्यनुत्तर विमानान्तान्यसङ्ख्येयानि, ज्योतिष्कविमानानामसंख्येयत्वात्, भवनानि-भवनवास्यालयलक्षणानि असुरादिदशनिकायसंबन्धीनि असंख्येयानि, (उक्तं च "सत्तेव य कोडीओ हवंति बावत्तरिं सयसहस्सा । सो भवणसमासो भवणवईणं वियाणेज्जा ।। " आदिशब्दादसङ्ख्येयव्यन्तरनगरपरिग्रहः, उक्तं च 'हेट्टोवरिजोयणसयरहिए रयणाए जोयणसहस्से । पढमे वंतरियाणं भोमा नयरा असंखेज्जा ।।" ततश्च क्षितयश्च वलयानि चेत्यादिद्वन्द्वः, एतेषां संस्थानम्-आकारविशेषलक्षणं विचिन्तयेदिति, तथा ‘व्योमादिप्रतिष्ठानम्' इत्यत्र प्रतिष्ठितिः प्रतिष्ठानं, भावे ल्युट् व्योम - आकाशम्, आदिशब्दाद्वाय्वादिपरिग्रहः, व्योमादौ प्रतिष्ठानमस्येत व्योमादिप्रतिष्ठानं, लोकस्थितिविधानमिति योगः, विधिः-विधानं प्रकार इत्यर्थः, लोकस्य स्थितिः २, स्थितिः व्यवस्था मर्यादा इत्यनर्थान्तरं, तद्विधानं, किम्भूतं ? - 'नियतं ' नित्यं शाश्वतं क्रिया पूर्ववदिति गाथार्थः । । किं चउवओगलक्खणमणाइ निहणमत्थंतरं सरीराओ । - जीवमरूविं कारिं भोयं च सयस्स कम्मस्स ।। ५५ ॥ वृ- उपयुज्यतेऽनेनेत्युपयोगः - साकारानाकारादिः, उक्तं च- 'सद्विविधोऽष्टचतुर्भेदः' स एव लक्षणं यस्य स उपयोगलक्षणस्तं जीवमिति वक्ष्यति, तथा 'अनाद्यनिधनम्' अनाद्यपर्यवसितं, भवापवर्गप्रवाहापेक्षया नित्यमित्यर्थः, तथा 'अर्थान्तरं' पृथग्भूतं, कुतः ? - शरीरात्, जातोवेकवचनं, शरीरेभ्यः - औदारिकादिभ्य इति, किमित्यत आह- जीवति जीविष्यति जीवितवान् वा जीव इति तं, किम्भूतमित्यत आह- 'अरूपिणम्' अमूर्तमित्यर्थः, तथा 'कर्तारं ' निर्वतृकं, कर्मण इति गम्यते, तथा ‘भोक्तारम्’ उपभोक्तारं, कस्य? स्वकर्मणः - आत्मीयस्य कर्मणः, ज्ञानावरणीयादेरिति । तस्स य सकम्मजणियं जम्माइजलं कसायपायालं । Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ वसनसयसावयमणं मोहावत्तं महाभीमं ।। ५६ ॥ वृ-'तस्य च' जीवस्य ‘स्वकर्मजनितम्' आत्मीयकर्मनिवर्तितं कं?-संसारसागरमिति वक्ष्यति तं, किम्भूतमित्यत आह-'जन्मादिजलं' जन्म-प्रतीतम, आदिशब्दाज्जरामरणपरिग्रहः, एतान्येवातिबहुत्वाज्जलभिव जलं यस्मिन स तथाविधस्तं, तथा 'कषायपातालं' कषायाःपूर्वोक्तास्त एवागाधभवजननसाम्येन पातालभिव पातालं यस्मिन स तथाविधस्तं, तथा 'वयसनशतश्वापदवन्तं' व्यसनानि-दुःखानि द्यूतादीनि वा तच्छतान्यव पीडाहेतुत्वात श्वापदानि तान्यस्य विद्यन्त इति तद्वन्तं मनं'तिदेशीशब्दो मत्वर्थीयः, उक्तं च “मतुयत्थंमि मुणिज्जह आलं इल्लं भणंमनुयं चे"ति, तथा 'मोहावर्त' मोहः-मोहनीयं कर्म तदेव तत्र विशिष्टभ्रमिजनकत्वादावर्तो यस्मिन् स तथाविधस्तं, तथा 'महाभीमम्' अतिभयानकमिति गाथार्थः ।। किंच अन्नाणमारुएरियसंजोगजिगवइसंताणं । संसारसागरमणोरपारमसुइं विचिंतेचा ।। ५७ ॥ वृ- 'अज्ञानं' ज्ञानावरणकर्मोदयजनित आत्मपरिणामः स एव तत्प्रेरकत्वान्मारुतःवायुस्तेनेरितः-प्रेरितः, कः ?-संयोगवियोगवीचिसन्तानो यस्मिन स तथाविधस्तं, तत्र संयोगःकेनचित् सह सम्बन्धः वियोगः-तेनैव विप्रयोगः एतावेव सन्ततप्रवृत्तत्वात् वीचयःऊर्मयस्तत्प्रवाहः-सन्तान इतिभावना, संसरणं संसारः (?) सागर इव संसारसागरस्तं, किम्भूतम् ? 'अनोरपारम्' अनाद्यपर्यवसितम अशुभम' अशोभनं विचिन्तयेत, तस्य गुणरहितस्य जीवस्येति। __ तस्स वसंतरणसहं सम्मइंसणसुबंधणनग्धं । नाणमयकत्रधारं चारितमयं महापोयं ।। ५८ ॥ वृ- 'तस्य च' संसारसागरस्य 'संतरणसह' सन्तरणसमर्थं, पोतमिति वक्ष्यति, किंविशिष्टं ?सम्यग्दर्शनमेव शोभनं बन्धनं यस्य स तथाविधस्तम्, 'अनघम्' अपापं, ज्ञान-प्रतीतं तन्मयःतदात्मकः कर्णधारः-निर्यामकविशेषो यस्य यस्मिन वा स तथाविधस्तं, चारित्रं-प्रतीतं तदात्मकं 'महापोतम्' इति महाबोहित्थं, क्रिया पूर्ववदिति गाथार्थः ।। संवरकयनिच्छिदंतवपवणाइद्धजइणतरवेगं । वेरगमगपडियं विसोत्तियावीइनिक्खोभं ।। ५९ ॥ वृ- इहाऽऽश्रवनिरोधः संवरस्तेन कृतं निश्छिद्रं-स्थगितरन्ध्रमित्यर्थः, अनशनादिलक्षणं तपः तदेवेष्टपुरंप्रति प्रेरकत्वात पवनइव तपःपवनस्तेनाऽऽविद्धस्य -प्रेरितस्यजवनतरः-शीघ्रतरो वेगःरयो यस्य स तथाविधस्तं. तथा विरागस्य भावो वैराग्यं, तदेवेष्टपुरप्रापकत्वान्मार्ग इव वैराग्यमार्गस्तस्मिन पतितः-गतस्तं, तथा विस्रोतसिका-अपध्यानानि एता एवेष्टपुरप्राप्तिविघ्न-- हेतुत्वाद्वीचय इव विस्रोतसिकावीचयः ताभिर्निक्षोभ्यः- निष्प्रकम्पस्तमिति .. आरोढुं मुनिवणिया महग्घसीलंगरयणपडिपुन्नं । ___ जहतं निव्वाणपुरं सिग्धमविग्घेण पावंति ।।६० ॥ वृ- 'आरोढं' इत्यारुह्य, के ? - 'मुनिवणिजः' मन्यन्ते जगतस्त्रिकालावस्थामति मुनयः त एवातिनिपुणमायव्ययपूर्वकं प्रवृत्तेर्वणिज इव मुनिवणिजः, पोत एव विशेष्यते-महार्घाणि शीलाङ्गानि-पृथिवीकायसंरम्भपरित्यागादीनि वक्ष्यमाणलक्षणानि तान्येवैकान्तिकात्यन्तिक Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - -४- [ नि. १२७१ ] 999 सुखहेतुत्वाद्रत्नानि रतैः परिपूर्णः भृतस्तं येन प्रकारेण यथा 'तत्' प्रक्रान्तं 'निर्वाणपुरं' सिद्धिपत्तनं परिनिवाणपुरं वेति पाठान्तरं 'शीघ्रम्' आशु स्वल्पेन कालेनेत्यर्थः, 'अविघ्नेन' अन्तरायमन्तरेण 'प्रशुवन्ति' आसादयन्ति, तथा विचिन्तयेदिति वर्तत इत्ययं गाथार्थः ।। तत्थ य तिरयणविणिओगमइयमेगंतियं निराबाहं । साभावियं निरुवमं जह सोक्खं अक्खयमुवेति ।। ६१ ॥ वृ- 'तत्रच' परिनिर्वाणपुर 'त्रिरत्नविनियोगात्मक' मिति त्रीणि रत्नानि ज्ञानादीनि विनियोगश्चैषां क्रियाकरणं, ततः प्रसूतेस्तदात्मकमुच्यते, तथा 'एकान्तिकम्' इत्येकान्तभावि 'निराबाधम्' इत्याबाधारहितं, 'स्वाभाविकं' न कृत्रिमं 'निरुपमम्' उपमातीतमिति, उक्तं च- 'नवि अत्थि माणुसाणं तं सोक्ख'मित्यादि 'यथा' येन प्रकारेण 'सौख्यं' प्रतीतम् 'अक्षयम्' अपर्यवसानम् 'उपयान्ति' सामीप्येन प्राप्नुवन्ति, क्रिया प्राग्वदिति गाथार्थः ।। किं बहुना ? सद्वं चिय जीवाइपयत्यवित्थरोवेयं । सद्वयसमूहमयं झाएज्ज समयसब्भावं ।। ६२ ॥ वृ- किंबहुना भाषितेन ?, 'सर्वमेव' निरवशेषमेव 'जीवादिपदार्थविस्तरोपेतं' जीवाजीवाश्रवबन्धसंवर निर्जरामोक्षाख्यपदार्थप्रपञ्चसमन्वितं समयसद्भावमिति योगः, किंविशिष्टं ?'सर्वनयन-समूहात्मकं' द्रव्यास्तिकादिनयसङ्घातमयमित्यर्थः, 'ध्यायेत' विचिन्तयेदिति भावना, 'समय- सद्भावं' सिद्धान्तार्थमिति हृदयम, अयं गाथार्थः । । गतं ध्यातव्यद्वारं, साम्प्रतं वेऽस्य ध्यातारस्तान् प्रतिपादयन्नाहसव्वप्यमायरहिवा मुणओ खीणोवसंतमोहा व । झायारो नाणधणा धम्मज्झाणस्स निद्दिट्ठा ।। ६३ ॥ वृ-प्रमादा-मद्यादयः यथोक्तम्- 'मज्जं विसयकसाया निद्दा विकहा य पंचमी भणिया सर्वप्रमादै रहिताः सर्वप्रमादरहिताः अप्रमादवन्त इत्यर्थः 'मुनयः' साधवः 'क्षीणोपशान्तमोहश्च' इति क्षीणमोहाः क्षपकनिर्ग्रन्थाः उपशान्तमोहा-उपशामकनिर्ग्रन्थाः, चशब्दादन्ये वाऽप्रमादिनः, ‘ध्यातारः’ चिन्तकाः, धर्मघ्यानस्येति सम्बन्धः, घ्यातार एव विशेष्यन्ते- 'ज्ञानधनाः ' ज्ञानवित्ताः, विपश्चित इत्यर्थः, 'निर्दिष्टाः' प्रतिपादितास्तीर्थकरगणधरैरिति गाथार्थः । । उक्ता धर्मध्यानस्य घ्यातारः, साम्प्रतं शुक्लघ्यानस्याप्याद्यभेदद्वयस्याविशेषेण एत एव यतो ध्यातार इत्यतो मा भूत्पुनरभिधेया भविष्यन्तीति लाघवार्थं चरमभेदद्वयस्य प्रसङ्गत एव तानेवाभिधित्सुराहएएचिय पुव्वाणं पुव्वधरा सुप्पसत्थसंघयणा । दोह सजोगाजोगा सुक्काण पराण केवलिणो । । ६४ ॥ वृ- 'एत एव' येऽनन्तरमेव धर्मध्यानध्यातार उक्तः 'पूर्वयोः' इत्याघयोर्द्धयोः शुक्लध्यानभेदयोः पृथक्त्ववितर्कसविचारमेकत्ववितर्कमविचारमित्यनयोः घ्यातार इति गम्यते, अयं पुनर्विशेष:'पूर्वधराः ' चतुर्दशपूर्वविदस्तदुपयुक्तः, इदं च पूर्वधरविशेषणमप्रमादवतामेव वेदितव्यं, न निर्ग्रन्थानां, माषतुषमरुदेव्यादीनामपूर्व धराणामपि तदुपपत्तेः, 'सुप्रशस्तसंहनना' इत्याद्यसंहननयुक्ताः, इदं पुनरोघत एव विशेषणीमति, तथा 'द्वयोः' शुक्लयोः परयोः उत्तरकालभाविनोः प्रधानयोर्वा सूक्ष्मक्रियानिवृत्तिव्युपरतक्रियाऽप्रतिपातिलक्षणयोर्यथासङ्ख्यं सयोगायोगकेवलिनो Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२.४/२१ घ्यातार इति योगः, ‘एवं च गम्मए-सुक्कज्झाणाइदुगंवोलीन्नस्सततियमप्पत्तस्स एयाए झाणंतरियाए वट्टमाणस्स केवलनाणमुप्पज्जइ, केवलीयसुक्ललेसोऽज्झाणी यजावसुहुमकिरियमनियट्टि'त्ति ।। उक्तमानुषङ्गिकम्, इदानीमवसरप्राप्तमनुप्रेक्षाद्वारं झाणोवरमेऽवि मुनी निच्चमनिच्चाइभावनापरमो । होइ सुभावियचित्तो धम्मज्झाणेण जो पुव्विं ।। ६५ ॥ वृ- इह घ्यानं धर्मध्याननमभिगृह्यते, तदुपरमेऽपि-तद्विगमेऽपि 'मुनिः' साधुः 'नित्यं' सर्वकालमनित्यादिचिन्तनापरमोभवति, आदिशब्दादशरणैकत्वसंसारपरिग्रहः, एताश्चद्वादशानुप्रेक्षा भावयितव्याः, 'इष्टजनसम्प्रयोगद्धिविषयसुखसम्पदः' इत्यादिना ग्रन्थेन, फलं चासां सचित्तादिष्वनभिष्वङ्गभवनिर्वेदाविति भावनीयम्, अथ किंविशिष्टोऽनित्यादिचिन्तनापरमो भवतीत्यत आह- 'सुभावितचित्तः' सुभावितान्तःकरणः, केन?-'धर्मध्यानेन' प्राग्निरूपितशब्दार्थेन 'यः' कश्चित पूर्वम्' आदावितिगाथार्थः । । गतमनुप्रेक्षाद्वारम, अधुना लेश्याद्वारप्रतिपादनायाह होति कमविसुद्धाओ लेसाओ पीयपम्हसुक्काओ । धम्मज्झाणोवगयस्स तिव्वमंदाइभेयाओ ।। ६६ ॥ वृ-इह भवन्ति' संजायन्ते क्रमाविशुद्धाः' परिपाटिविशुद्धाः,काः?-लेश्याः,ताश्च पीतपद्मशुक्लाः, एतदुक्तं भवति-पीतलेश्यायाः पद्मलेश्या विशुद्धा तस्या अपिशुक्ललेश्येतिक्रमः, कस्यैता भवन्त्यत आह-'धर्मघ्यानोपगतस्य' धर्मध्यानयुक्तस्येत्यर्थः, किंविशिष्टाश्चैता भवन्त्यत आह'तीव्रमन्दादिभेदा' इति तत्र तीव्रभेदाः पीतादिस्वरूपेष्वन्त्याः, मन्दभेदास्त्वाद्याः, आदिशब्दान्मध्यमपक्षपरिग्रहः, अथवौघत एव परिणामविशेषा तीव्रमन्दभेदा इति गाथार्थः । उक्तं लेश्याद्वारम्, इदानीं लिङ्गद्वारं विवृण्वन्नाह आगमउवएसाणानिसगओ जं जिनप्पणीयाणं । भावाणं सद्दहणं धम्मज्झाणस्स तं लिंगं ।। ६७ ॥ वृ- इहागमोपदेशाज्ञानिसर्गतो यद 'जिनप्रणीतानां' तीर्थकरप्ररूपितानां द्रव्यादिपदार्थानां 'श्रद्धानम्' अवितथाएत इत्यादिलक्षणं धर्मध्यानस्य तल्लिङ्गं, तत्त्वश्रद्धानेन लिङ्गयते धर्मध्यातीति, इह चागमः-सूत्रमेव तदनुसारेण कथनम-उपदेशः आज्ञा त्वर्थः निसर्गः-स्वभाव इति गाथार्थः ।। जिनसाहूगुणकित्तणपसंसणाविनयदानसंपन्नो । सुअसीलसंजमरओ धम्मज्झाणी मुणेयव्यो।। ६८ ॥ वृ- 'जिनसाधुगुणोत्कीर्तनप्रशंसावियनदानसम्पन्नः' इह जिनसाधवः-प्रतीताः, तद्गुणाश्च निरतिचारसम्यग्दर्शनादयस्तेषामुत्कीर्तनं-सामान्येन संशब्दनमुच्यते, प्रशंसा त्वहोलाध्यतया भक्तिपूर्विका स्तुतिः, विनयः-अभ्युत्थानादि, दानम-अशनादिप्रदानम, एतत्सम्पन्नः-एतत्समन्वितः, तथा श्रुतशीलसंयमरतः, तत्र श्रुतं-सामायिकादिबिन्दुसारान्तंशीलं-व्रतादिसमाधानलक्षणं संयमस्तुप्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणः, यथोक्तं-‘पञ्चाश्रवा' दित्यादि, एतेषुभावतो रतः, किं?धर्मध्यानीति ज्ञातव्य इति गाथार्थः ।। गतं लिङ्गद्वारम्, अधुना फलद्वारवसरः, तच्च लाघवार्थं शुक्लध्यान फलाधिकारे वक्ष्यतीत्युक्तं धर्मध्यानम, इदानीं शुक्लध्यानावसर इत्यस्य चान्वर्थः प्राग्निरूपित एव, इहापि च भावनादीनि फलान्तानि तान्येव द्वादश द्वाराणि भवन्ति, तत्र ___ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं ४ [ नि. १२७१] भावनादेशकालासनविशेषेषु (धर्म) घ्यानादस्याविशेष एवेत्यत एतान्यनादृत्याऽऽलम्बनान्य भिधित्सुराह अह खंतिमद्दवज्जवमुत्तीओ जिनमयप्पहाणाओ । आलंबणां जेहिं सुक्कज्झाणं समारुहइ ।। ६९ ।। वृ- 'अथे' त्यासनविशेषानन्तर्ये, 'क्षान्तिमार्द्दवार्जवमुक्तयः क्रोधमानमायालोभपरित्यागरूपाः, परित्यागश्च क्रोधनिवर्तनमुदयनिरोधः उदीर्णस्य वा विफलीकरणमिति, एवं मानादिष्वपि भावनीयम्, एता एव क्षान्तिमार्द्दवार्जवमुक्तयो विशेष्यन्ते - 'जिनमतप्रधाना' इति जिनमतेतीर्थकरदर्शने कर्मक्षयहेतुतामधिकृत्य प्रधानाः २, प्राधान्यं चासामकषायं चारित्रं चारित्राच्च नियमतो मुक्तिरितिकृत्वा, ततश्चैता आलम्बनानि प्राग्निरूपितशब्दार्थानि, यैरालम्बनैः करणभूतैः शुक्लध्यानं समारोहति, तथा च क्षान्त्याघालम्बना एव शुक्लघ्यानं समासादयन्ति नान्य इति गाथार्थः ।। शुक्लध्यानमधिकृत्याऽऽलम्बनद्वारं, साम्प्रतं क्रमद्वारावसरः, > व्याख्यातं क्रमश्चाऽऽद्ययोर्धर्मध्यान एवोक्तः, इह पुनरयं विशेष: - ११३ तिहुयणविसयं कमसो संखिविउ मनो अणुंमि छउमत्थो । झायइ सुनिप्पकंपो झाणं अमनो जिनो होइ ।। ७० ॥ वृ- त्रिभुवनम् - अधस्तिर्यगूर्ध्वलोकभेदं तद्विषयः-गोचरः आलम्बनं यस्य मनस इति इति योगः, तत्रिभुवनविषयं 'क्रमशः ' क्रमेण परिपाट्या-प्रतिवस्तुपरित्यागलक्षणया 'संक्षिप्य' सङ्कोच्य, किं ?‘मनः' अन्तःकरणं, क्व ? 'अणौपरमाणौ, निधायेति शेषः, कः ? - ‘छद्मस्थः ' प्राग्निरूपितशब्दार्थः, 'घ्यायति' चिन्तयति 'सुनिष्प्रकम्पः' अतीव निश्चल इत्यर्थः, 'घ्यानं शुक्लं, ततोऽपि प्रयत्नविशेषान्मनोऽपनीय 'अमनाः' अविघमानान्तःकरणः 'जिनो भवति' अर्हन् भवति, चरमयोर्द्वयोर्ध्यातेति वाक्यशेषः, तत्राप्याघस्यान्तर्मुहूर्तेन शैलेशीमप्राप्तः, तस्यां च द्वितीयस्येति गाथार्थः । । आह-कथं पुनश्छद्मस्थस्त्रिभुवनविषयं मनः संक्षिप्याणौ धारयति ?, केवली वा ततोऽप्यपनयतीति ? जह सव्वसरीरगयं मंतेन विसं निरुंभए डंके । तत्तो पुणोऽवणिज्जइ पहाणयरमंतजोगेणं । । ७१ ॥ वृ- 'यथे' त्युदाहरणोपन्यासार्थः, 'सर्वशरीरगतं' सर्वदेहव्यापकं 'मन्त्रेण' विशिष्टवर्णानुपूर्वीलक्षणेन 'विषं' मारणात्मकं द्रव्यं 'निरुध्यते' निश्चयेन ध्रियते, क्क ? - 'डङ्के' भक्षणदेशे, 'ततः' डङ्कात्पुनरपनीयते, केनेत्यत आह- 'प्रधानतरमन्त्रयोगेन' श्रेष्ठतरमन्त्रयोगेनेत्यर्थः, मन्त्रयोगाभ्यामिति च पाठान्तरं वा, अत्र पुनर्योगशब्देनागदः, परिगृह्यते इति गाथार्थः । । तह तिहुयणतणुविसयं मनोविसं जोगमंतबलजुत्तो । परमाणुंमि निरुभइ अवणेइ तओवि जिणवेज्जो || ७२ ॥ वृ तथा 'त्रिभुवनतनुविषयं' त्रिभुवनशरीरालम्बनमित्यर्थः, मन एव भवमरणनिबन्धनत्वाद्विषं मन्त्रयोगबलयुक्तः - जिनवचनघ्यानसामर्थ्यसम्पन्नः परमाणौ निरुणद्धि, तथाऽचिन्त्यप्रयत्नाच्चापनयति ' ततोऽपि' तस्मादपि परमाणोः कः ? - 'जिनवैद्यः' जिनभिषग्वर इति गाथार्थः ।। अस्मिन्नेवार्थे दृष्टान्तान्तरमभिधातुकाम आह , 25 8 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ उस्सरियेवणभरोजह परिहाइ कमसो हुयासुव्व । थोविंधनावसेसो निव्वाइतओऽवणीओ व ।।७३ ।। वृ- उत्सारितेन्धनभरः' अपनीतदाह्यसङ्घातः यथा 'परिहीयते' हानिं प्रतिपघते ‘क्रमशः' क्रमेण 'हुताशः' वह्निः, 'वा' विकल्पार्थः, स्तोकेन्धनावशेषः हुताशमानंभवति, तथा निर्वाति' विघ्यायति 'ततः' स्तोकेन्धनादपनीतश्चेति गाथार्थः ।। अस्यैव दृष्टान्तोपनयमाह तह विसइंधनहीनो मनोहुयासो कमेण तणुयंमि । विसइंधने निरंभइ निव्वाइ तओऽवनीओय ।।७४ ॥ वृ- तथा 'विषयेन्धनहीनः' गोचरेन्धनरहित इत्यर्थः, मन एव दुःखदाहकारणत्वाद् हुताशो मनोहुताशः, "क्रमेण' परिपाट्या तनुके कृशे, क्व?-विषयेन्धने' अणावित्यर्थः, किं ?- 'निरुध्यते' निश्चयेन ध्रियते, तथा निर्वाति ततः' तस्मादणोरपनीतश्चेतिगाथार्थः ।। तोयमिव नालियाए तत्तायसभायणोदरत्थं वा । परिहाइ कमेण जहा तह जोगिमनोजलं जाण ।।७५ ॥ वृ- 'तोयमिव' उदकमिव 'नालिकायाः' घटिकायाः, तथा तप्तं च तदायसभाजनं-लोहभाजनं चतप्तायसभाजनं तदुदरस्थं,वा विकल्पार्थः, परिहीयतेक्रमेण यथा, एष दृष्टान्तः, अयमर्थोपनयः'तथा' तेनैव प्रकारेण योगिमन एवाविकलत्वाज्जलं २ 'जानीहि' अवबुद्ध्यस्व, तथाऽप्रमादानलतप्तजीवभाजनस्थं मनोजलं परिहीयत इतिभावना, अलमतिविस्तरेणेतिगाथार्थः । ‘अपनयति ततोऽपि जिनवैद्य' इतिवचनाद् एवं तावत् केवली मनोयोगं निरुणद्धीत्युक्तम्, अधुना शेषयोगनियोगविधिमभिधातुम् आह एवं चिय वयज्जोगं निरंभइ कमेण कायजोगंपि । तो सेलोसोव्व थिरो सेलेसी केवली होइ ।।७६ ॥ वृ- 'एवमेव' एभिरेव विषादिदृष्टान्तैः किं ?-वाग्योगं निरुणद्धि, तथा क्रमेण काययोगमपि निरुणद्धीति वर्तते, ततः 'शैलेश इव' मेरुरिव स्थिरः सन शैलेशी केवली भवतीति गाथार्थः ।। इह च भावार्थो नमस्कारनियुक्तौ प्रतिपादित एव, तथाऽपि स्थानाशून्यार्थ स एव लेशतः प्रतिपाद्यते, तत्रयोगानामिदं स्वरूपम्-औदारिकादिशरीरयुक्तस्याऽऽत्मनो वीर्यपरिणतिविशेषःकाययोगः, तथा औदादारिकवैक्रियाहारकशरीव्यापाराहृतवाग्द्रव्यसमूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो वाग्योगः, तथौदारिकवैक्रियाहारकशरी व्यापारहतमनोद्रव्यसाचिव्याज्जीवव्यापारो मनोयोग इति, स चामीषां निरोधं कुर्वन कालतोऽन्तर्मुहूर्तभाविनि परमपदे भवोपग्राहिकर्मसु च वेदनीयादिषु समुद्घाततो निसर्गेण वा समस्थितिषु सत्स्वेतस्मिन काले करोति, परिमाणतोऽपि ‘पज्जत्तमित्तसन्निस्स जत्तियाइं जहन्नजोगिस्स । होति मनोदव्वाइंतव्वावारो य जम्मत्तो ।। तदसङ्खगुणविहीणे समए २ निरंभमाणो सो । मनसो सव्वनिरोहं कुणइ असंखेज्जसमएहिं ।। पज्जत्तमित्तबिंदियजहन्नवइजोगपज्जया जे उ । तदसंखगुणविहीने समए २ निरंभंतो ।। Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५ अध्ययनं -४- [नि. १२७१] सव्ववइजोगरोहं संखाईएहिं कुणइ समएहिं । तत्तो य सुहमपणगस्स पढमसमओववन्नस्स ।। जो किरजहन्नजोओ तदसंखेज्जगुणहीनमक्केक्के । समए निरंभमाणो देहतिभागंच मुचंतो ।। रुंभइसकायजोगसंखाईएहिं चेव समएहिं । तो कयजोगनिरोहो सेलेसीभावनामेइ ।। सेलेसो किर मेरू सेलेसो होइजा तहाऽचलया । होउंच असेलेसोसेलेसीहोइ थिरयाए ।। अहवा सेलुव्वा इसी सेलेसी होइ सो उ थिरयाए । सेव अलेसीहो सेलेसीहोअलोवाओ ।। सीलं व समाहाणं निच्छयओ सघसंवरो सोय । तस्सेसोसीलेसो सीलेसी होइ तयवत्थो ।। हस्सक्खराइ मज्झणजेण कालेन पंच भन्नति । अच्छइ सेलेसिगओ तत्तियमेत्तंतओ कालं ।। तनुरोहारंभाओझायइ सुहुमकिरियानियहि सो । वोच्छिन्न्करियमप्पडिवा सेलेसिकालंमि ।। तयसंखेज्जगुणाए गुणसेढीएरइयं पुराकंभं । समए २ खवयं कमसो सेलेसिकालेणं ।। सव्वं खवेइतं पुण निल्लेवं किंचि दुचरिमे समए । किंचिच्च होंति चरमे सेलेसीएतयं वोच्छं ।। मनुयगइजाइतसबादरंच पज्जत्तसुभगमाएज्जं । अन्नयरवेयणिज्जं नराउमुच्चंजसो नामं । संभवओ जिननाम नरानुपुव्वीय चरिमसमयंमि ।। सेसा जिनसंताओ दुचरिमसमयंमि निटुंति ।। ओरालिसव्वाहि चयइ विप्पजहणाहिंजंभणियं । निस्सेस तहान जहा देसच्चाएण सो.पुव्वं ।। तस्सोदइयाभावा भव्वत्तं च विनियत्तएसमयं । सम्मत्तनाणदंसणसुहसिद्धत्ताणिभोत्तूणं ।। . उजुसेढिं पडिवन्नो समयपएसंतरं अफुसमाणो । एगसमएण सिज्झइ अहसागारोवउत्तो सो ।।' अलमतिप्रसङ्गेनेति गाथार्थः ।। उक्तंक्रमद्वारम, इदानींध्यातव्यद्वारं विवृण्वन्नाह उप्पायट्ठिइ भंगाइपज्जयाणं जमेगवत्थुभि । नाणानयानुसरणं पुव्वगयसुयानुसारेणं ।। ७७ ॥ वृ- 'उत्पादस्थितिभङ्गदिपर्यायाणाम्' उत्पादादयः प्रतीताः, आदिशब्दान्मूर्तामूर्तग्रहः, अमीषां Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ पर्यावाणां यदेकस्मिन द्रव्ये-अण्वात्मादौ, किं ? नानानयैः-द्रव्यास्त्किदिभिरनुस्मरणं-चिन्तनं, कथं ?-पूर्वगतश्रुतानुसारेण पूर्वविदः, मरुदेव्यादीनांत्वन्यथा ।। तत्किमित्याह सवियारमत्थवंजणजोगंतरओ तयं पढमसुक्कं । होइ पुत्तवितकं सवियारमरागभावस्स ||७८ ॥ वृ- ‘सविचारं' सह विचारेण वर्तत इति २, विचारः-अर्थव्यञ्जनयोगसङ्क्रम इति, आह च'अर्थव्यञ्जनयोगान्तरतः-अर्थः-द्रव्यं व्यञ्जनं-शब्दः योगः-मनःप्रभृति एतदन्तरतः-एतावद्भेदेन सविचारम्, अर्थाद्व्यञ्जनं सङ्क्रामतीति विभाषा, ‘तकम' एतत 'प्रथमं शुक्लम' आद्यशुक्लं भवति, किंनामेत्यत आह-'पृथक्त्ववितर्क सविचारं' पृथक्त्वेनभेदेन विस्तीर्णभावेनान्ये वितर्कःश्रुतं यस्मिन् तत्तथा, कस्येदं भवतीत्यत आह-'अरागभावस्य' रागपरिणामरहितस्येति गाथार्थः ।। जंपुण सुनिप्पकंपं निवायसरणप्पईवमिव चित्तं । 3. यठिइमंगाइयाणमेगंमि पज्जाए ॥७९ ॥ वृ- यत्पुनः ‘सुनिष्प्रकम्पं विक्षेपरहितं 'निवातशरणप्रदीप इव' निर्गतवात गृहैकदेशस्य दीप इव 'चित्तम्' अन्तःकरणं, क्व ? उत्पाद स्थिति भङ्गादीनामे कस्मिन् पर्याये ।। ततः किमत आह अवियारमत्थवंजणजोगंतरओ तयं बितियसुक्कं । पुव्वगयसुयालंबण मेगत्तवितक्क विचारं ॥८० ॥ वृ- अविचारम्- असङ्क्रम, कुतः? अर्थव्यञ्जन योगान्तरतः इति पूर्ववत्, तमेवंविधं द्वितीयं शुक्लं भवति, किमभिधानमित्यत,आह- ‘एकत्व वितर्कम विचारम्' एकत्वेन अभेदेन वितर्कः व्यञ्जन रूपोऽर्थरूपोवा यस्यतत्तथा इदमपिचपूर्वगतश्रुतानुसारेणैव भवति, अविचारादिपूर्ववदिति गाथार्थ ः॥ निव्वाणगमनकाले केवलिणो दरनिरुद्वजोगस्स । सुहुमकिरियाऽनियटिं तइयंतणुकायकिरियस्स ।। ८१ ॥ वृ-'निर्वाणगमनकाले' मोक्षगमनप्रत्यासन्नसमये केवलिनः' सर्वज्ञस्य मनोवाग्योगद्वये निरुद्ध सति अर्द्धनिरुद्धकाययोगस्य, किं ?- 'सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति' सूक्ष्मा क्रिया यस्य तत्तथा सूक्ष्मक्रियं चतदनिवर्ति चेति नाम, निवर्तितुंशीलमस्येति निवर्तिप्रवर्द्धमानतरपरिणामात न निवर्ति अनिवर्ति तृतीयं, घ्यानमिति गम्यते, तनुकायक्रियस्येतितन्वी उच्छ्रासनिःश्वासादिलक्षणाकायक्रिया यस्य स तथाविधस्तस्येति गाथार्थः ।। तस्सेव व सेलेसीगयस्स सेलोव्व निप्पकंपस्स । वोच्छिन्नकिरियमप्पडिवाइज्झाणं परमसुक्कं ।। ८२ ॥ वृ- 'तस्यैव च' केवलिनः शैलेशीगतस्य' शैलेशी-प्राग्वर्णिता तां प्राप्तस्य, किंविशिष्टस्य?निरुद्धयोगत्वात शैलेश इव निष्प्रकम्पस्य' मेरोरिव स्थिरस्येत्यर्थः, किं ?-व्यवच्छिन्नक्रियं योगाभावात् तद् ‘अप्रतिपाति' अनुपरतस्वभावमिति, एतदेव चास्य नाम ध्यानं परमशुक्लंप्रकटार्थमिति। इत्थं चतुर्विधं घ्यानमभिधायाधुनैतत्प्रतिबद्धमेव वक्तव्यताशेषमभिधित्सुराह पढमंजोगे जोगेसु वा मयं बितियमेव जोगंमि। तइयं च कायजोगेसुक्कमजोगंमि य चउत्थं ।। ८३ ।। Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७१]] ११७ वृ. 'प्रथम' पृथक्त्ववितर्कसविचारं 'योगे' मनआदौ योगेषु वा सर्वेषु ‘मतम्' इष्टं, तच्चागीमकश्रुतपाठिनः, 'द्वितीयम्' एकत्ववितर्कमविचारं तदेकयोग एव, अन्यतरस्मिन् सङ्क्रमाभावात्, तृतीयं च सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति काययोगे, न योगान्तरे, शुक्लम् 'अयोगिनि च' शैलेशीकेवलिनि चतुर्थं' व्युपरतक्रियाऽप्रतीपातीतिगाथार्थः ।। आह-शुक्लध्यानोपरिमभेदद्वये मनो नास्त्येव, अमनस्कत्वा केवलिनः, ध्यानं च मनोविशेषः ‘घ्यै चिन्ताया’ मिति पाठात्, तदेतत्कथम् ?, उच्यते जह छउमत्थस्स मनो झाणं भन्नइ सुनिच्चलो संतो। तह केवलिनो काओ सुनिच्चलो भन्नए झाणं ।। ८४ ॥ वृ-यथा छद्मस्थस्य मनः, किं ?-घ्यानं भण्यते सुनिश्चलं सत, 'तथा' तेनैव प्रकारेण योगत्वाव्यभिचारात्केवलिनः कायः सुनिश्चलो भण्यते घ्यानमिति गाथार्थः ।। आह-चतुर्थे निरुद्धत्वादसावपिनभवति, तथाविधभावेऽपिच सर्वभावप्रसङ्गः, तत्र का वार्तेति?, उच्यते पुव्वप्पओगओ चिय कम्मविनिज्जरणहेउतो यावि । सद्दत्थबहुत्ताओ तह जिनचंदागमाओय ।। ८५ ॥ चित्ताभावेवि सयासुहमोवरयकिरियाइ भन्नति । जीवोवओगसब्भावओ भवत्थस्स झाणाई ।। ८६ ॥ वृ- काययोगगनिरोधिनो योगिनोऽयोगिनोऽपि चित्ताभावेऽपि सूक्ष्मोपरतक्रियो, भण्यते, सूक्ष्मग्रहणात् सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्तिनो ग्रहणम्, उपरतग्रहणाद्व्युपरतक्रियाऽप्रतिपातिन इति, पूर्वप्रयोगादिति हेतुः, कुलालचक्रभ्रमणवदिति दृष्टान्तोऽभ्यूह्यः,यथा चक्रं भ्रमणनिमित्तदण्डादिक्रियाऽभावेऽपि भ्रमति तथाऽस्यापि मनःप्रभृतियोगोपरमेऽपि जीवोपयोगसद्भावतः भावमनसोभावतभवस्थस्यध्याने इति, अपिशब्दश्चोदनानिर्णयप्रथमहेतुसम्भावनार्थः, चशब्दस्तु प्रस्तुतहेत्वनुकर्षणार्थः, एवं शेषहेतवोऽप्यनया गाथया योजनीयाः, विशेषस्तूच्यते- 'कर्मविनिर्जरणहेतुतश्चापि' कर्मविनिर्जरणहेतुत्वात् क्षपकश्रेणिवत, भवति च क्षपश्रेण्याभिवास्य भवोपग्राहिकर्मनिर्जरतभावः, चशब्दः प्रस्तुतहेतुत्वनुकर्षणार्थः, अपिशब्दस्तुद्वितीयहेतुसम्भावनार्थ इति, 'तथा शब्दार्थबहत्वात' यथैकस्यैव हरिशब्दस्य शक्रशाखामृगादयोऽनकार्थाः एवं घ्यानशब्दस्यापि न विरोधः, 'ध्यै चिन्तायां' 'घ्यै कायनिरोधे' ‘घ्यै अयोगित्वे' इत्यादि, तथा जिनचन्द्रागमाचैतदेवमिति, उक्तंच 'आगमश्चोपपत्तिश्च, सम्पूर्ण दृष्टिलक्षणम । अतीन्द्रियाणामथानां, सद्भावप्रतिपत्तये ।। इत्यादि गाथाद्वयार्थः ।। उक्तं ध्यातव्यद्वारं, ध्यातारस्तु धर्मध्यानाधिकार एवोक्ताः, अधुनाऽनुप्रेक्षाद्वारमुच्यते सुक्कज्झाणसुभावियचित्तो चिंतेइझाणविरमेऽवि । निययमनुप्पेहाओ चत्तारिचरितसंपन्नो ।। ८७ ॥ वृ-शुक्लघ्यानसुभावितचित्तश्चिन्तयतिघ्यानविरमेऽपि नियतमनुप्रेक्षाश्चतस्रश्चारित्रसम्पन्नः, तत्परिणामरहितस्य तदभावादिति गाथार्थः ।। ताश्चैताः Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ /२१ आसवदारावाए तह संसारासुहानुभावं च । भवसंताणमनंतं वत्थूणं विपरिणामं च । । ८८ ॥ वृ- आश्रवद्वाराणि मिथ्यात्वादीनि तदपायान्-दुःखलक्षणान्, तथा संसारानुभावं च, 'धी संसारो' इत्यादि, भवसन्तानमनन्तं भाविनं नारकाद्यपेक्षया, वस्तूनां विपरिणामं च सचेतनाचेतनानां सव्वद्वाणाणि असासयाणी'त्यादि, एताश्चतस्रोऽप्यपायाशुभानन्तविपरिणामानुप्रेक्षा आद्यद्वयभेदसङ्गता एव द्रष्टव्या इति । उक्तमनुप्रेक्षाद्वारम्, इदानीं लेश्याद्वाराभिधित्सयाऽऽहसुक्काए लेसाए दो ततियं परमसुक्कलेस्साए । थिरयाजिय सेलेसिं लेसाईयं परमसुक्कं ।। ८९ ।। वृ- सामान्येन शुक्लायां लेश्यायां 'द्वे' आद्ये उक्तलक्षणे 'तृतीयम्' उक्तलक्षणमेव, परमशुक्ललेश्यायां ‘स्थिरताजितशैलेशं' मेरोरपि निष्प्रकम्पतरमित्यर्थः, लेश्यातीतं 'परमशुक्लं' चतुर्थमिति । उक्तं लेश्याद्वारम् अधुना लिङ्गद्वारं विवरीषुस्तेषां नामप्रमाणस्वरूपगुणभावनार्थमाहअवहासंमोहविवेगविउसग्गा तस्स होंति लिंगाई । लिंगिज्जइ जेहिं मुनी सुक्कज्झाणोवगयचित्तो ।। ९० ॥ वृ- अवधासम्मोहविवेकव्युत्सर्गाः 'तस्य' शुक्लध्यानस्य भवन्ति लिङ्गानि, 'लिङ्गयते' गम्यते यैर्मुनिः शुक्लध्यानोपगतचित्त इति गाथाक्षरार्थः । । अधुना भावार्थमाहचालिज्जइ बीभेइ य धीरो न परीसहोवसग्गेहिं । सुहुमेसु न संमुज्झइ भावेसु न देवमावासु ।। ९१ ॥ वृ- चाल्यते ध्यानात् न परीषहोपसर्गैर्बिभेति वा ‘धीरः' बुद्धिमान् स्थिरो वा न तेभ्य इत्यवधलिङ्ग, 'सूक्ष्मेषु' अत्यन्तगहनेषु 'न संमुह्यते' न सम्मोहमुपगच्छति, 'भावेषु' पदार्थेषु न देवमायासु अनेकरूपास्वित्यसम्मोहलिङ्गमिति गाथाक्षरार्थः । देहविवित्तं पेच्छइ अप्पाणं तह व सव्वसंजोगे । देहवहिवोसग्गं निस्संगो सव्वहा कुणइ ।। ९२ ॥ वृ- देहविविक्तं पश्यत्यात्मानं तथा च सर्वसंयोगानिति विवेकलिङ्ग, देहोपधिव्युत्सर्ग निःसङ्गः सर्वथा करोति व्युत्सर्गलिङ्गीमति गाथार्थः । । गतं लिङ्गद्वारं, साम्प्रतं फलद्वारमुच्यते, इह च लाघवार्थं प्रथमोपन्यस्तं धर्मफलमभिधाय शुक्लध्यानफलमाह, धर्मफलानामेव शुद्धतराणामाघशुक्लद्वयफलत्वाद्, अत आह होंति सुहासवसंवरविणिज्जरामरसुहाई विउलाई । जाणवरस्स फलाई सुहानुबंधीनि धम्मस्स ।। ९३ ॥ वृ भवन्ति 'शुभाश्रवसंवर विनिर्जरामरसुखानि शुभाश्रवः पुण्याश्रवः संवरः अशुभकर्मागमनिरोधः विनिर्जराकर्मक्षयः अमर सुखानि देव सुखानि, एतानि च दीर्घस्थिति विशुद्धयुपपाताभ्यां 'विपुलानि ' विस्तीर्णानि 'ध्यान वरस्य' ध्यात प्रधानस्य फलानि शुभानुबन्धानि' सुकुलप्रत्यायातिपुनः बोधिलाभभोग प्रव्रज्याकेवल शैलेश्य पवर्गानुबन्धीनि 'धर्मस्य' ध्यान स्येति गाथार्थः । उक्तानि धर्मफलानि अधुना शुक्लमधिकृत्याह ते य विसेसेण सुभासवादओऽनुत्तरामर सुहंच । Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११९ अध्ययनं-४- [नि.१२७१] __ दोहं सुक्काण फलं परिनिव्वाणं परिल्लाणं ॥९४ ।। वृ- ते च विशेषेण 'शुभाश्रवादयः' अनन्तरोदिताः, अनुत्तराभरसुखं च द्वयोः शुक्लयोः फलमाघयोः ‘परिनिर्वाणं' मोक्षगमनं परिल्लाणं'ति चरमयोर्द्वयोरितिग्गथार्थः ।। अथवा सामान्येनैव संसारप्रतिपक्षभूते एते इति दर्शयति आसवदारा संसारहेयवो जंन धम्मसुक्केसु । संसारकारणाइंतओ धुवंधम्मसुक्काई ।। ९५ ॥ वृ- आश्रवद्वाराणि संसारहेतवो वर्तन्ते, तानि च यस्मान्न शुक्लधर्मयोर्भवन्ति संसारकारणानि तस्माद 'ध्रुवं' नियमेन धर्मशुक्ले इति । संसारप्रतिपक्षतया च मोक्षहेतुर्ध्यानमित्यावेदयन्नाह संवरविनज्जराओ मोक्खस्स पहो तवो पहो तासिं । झाणंच पहाणंगंतवस्स तो मोक्खहेऊयं ।। ९६ ॥ वृ-संवरनिर्जरे ‘मोक्षस्य पन्थाः' अपवर्गस्य मार्गः, तपः पन्थाः' मार्गाः ‘तयोः' संवरनिर्जरयोः घ्यानंच प्रधाननाङ्गं तपसः आत्रकारणत्वात, ततो मोक्षहेतुस्तद्ध्यानमिति गाथार्थः ।। अमुमेवार्थं सुखप्रतिपत्तये दृष्टान्तैः प्रतिपादयन्नाह अंबरलोहमहीनं कमसोजह मलकलकपंकाणं । सोज्झावणयणसोसे साहेति जलाणलाइच्चा।। ९७ ॥ वृ-अम्बरलोहमहीनां' वस्त्रलोहार्द्रक्षितीनां क्रमशः' क्रमेण यथा मलकलङ्कपङ्कानां यथासङ्ख्य शोध्यपनयनशोषान् यथासङ्ख्यमेव साधयन्ति' निर्विर्तयन्ति जलानलादित्या इति गाथार्थः ।। तहसोज्झाइसमत्वा जीवंबरलोहमेइणिगयाणं । झाणजलाणलसूरा कम्ममलकलंकपंकाणं ।। ९८ ॥ वृ- तथा शोघ्यादिसमर्था जीवाम्बरलोहमेदिनीगतानां ध्यानमेव जलानलसूर्याः कर्मैव मलकलङ्कपङ्कास्तेषामितिगाथार्थः ।। तापो सोसो भेओ जोगाणं झाणओ जहा निययं । __ तह तावसोसभेया कम्मस्सविझाइणो नियमा ।।९९ ॥ वृ- तापः शोषोभेदो योगनां 'ध्यानतः' घ्यानात् यथा 'नियतम्' अवश्यं, तत्र तापः-दुःखं तत एवशोषः-दौर्बल्यं तत एव भेदः-विदारणंयोगानां-वागादीनां, 'तथा' तेनैव प्रकारेण तापशोषभेदाः कर्मणोऽपि भवन्ति, कस्य ?- ‘घ्यायिनः' न यदृच्छया नियमेनेति गाथार्थः ।। जह रोगासयसमणं विसोसणविरेयणोसहविहीहिं । तह कम्मामयसमणंझाणाणसणाइजोगेहिं ।। १००॥ वृ- यथा 'रोगाशयशमनं' रोगनिदानचिकित्सा 'विशोषणविरेचनौषधविधिभिः' अभोजनविरेकौषधप्रकारैः, तथा कर्मामयशमनं' कर्मरोगचिकित्सा घ्यानानशनादिभिर्योगैः, आदिशब्दाद् घ्यानवृद्धिकारकशेषतपोभेदग्रहणमिति गाथार्थः ।। किंच जह चिरसंचियमिंधनमनलो पवणसहिओ दुयं दहइ । तह कम्मेधनभमियंखणेणझाणानलो डहइ ।। १०१ ॥ वृ- यथा 'चिरसञ्चितं' प्रभूतकालसञ्चितम् ‘इन्धन' काष्ठादि ‘अनलः' अग्निः ‘पवनसहितः' Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२१ वायुसमन्वितः ‘द्रुतं' शीधं च 'दहति' भस्मीकरोति, तथा दुःखतापहेतुत्वात कमैवेन्धनं कर्मेन्धनम् 'अमितम्' अनेकभवोपात्तमनन्तं 'क्षणेन' समयेन ध्यानमनल इव ध्यानानलः असौ ‘दहति' भस्मीकरोतीतिगाथार्थः ।। जह वा घनसंघायाखणेण पवणाहया विलिज्जंति । झाणवणावहूया तह कम्मघना विलिज्जंति ।। १०२ ॥ वृ- यथा वा 'घनसङ्घाताः' मेधौधाः क्षणेन ‘पवनाहताः' वायुप्रेरिता विलयं-विनाशं यान्तिगच्छन्ति, 'ध्यानपवनावधूता' घ्यानवायुविक्षिप्ताःतथा कर्मैव जीवस्वभावावरणादधनाः २, उक्तं “स्थितः शीतांशुवज्जीवः, प्रकृत्याभावशुद्धया । चन्द्रिकावच्च विज्ञानं, तदावरणमभ्रवद ।।" इत्यादि, 'विलीयन्ते विनाशमुपयान्तीति। किं चेदमन्यद?, इहलोकप्रतीतमेव ध्यानफलमिति दर्शयति न कसायसमुत्थेहि ववाहिज्जइ मानसेहिंदुक्खेहिं । साविसायसोगाइएहिं झाणोवगयचित्तो ।। १०३ ॥ वृ- 'नकषायसमुत्थैश्च' नक्रोधाद्युद्भवैश्च 'बाध्यते' पीड्यतेमानसैर्दुःखैः, मानसग्रहणात्ताप इत्याद्यपि यदुक्तं तन्न बाध्यते 'ईर्ष्याविषादशोकादिभिः' तत्र प्रतिपक्षाभ्युदयोपलम्भजनितो मत्सरविशेष ईर्ष्या विषादः-वैक्लव्यंशोकः-दैन्यम्, आदिशब्दाद् हर्षादिपरिग्रहः, घ्यानोपगतचित्त इति प्रकटार्थमयं गाथार्थः ।। सीयायवहाइएहि य सारीरेहिं सुबहुप्पगारेहिं । झाणसुनिच्चलचित्तो न वहिज्जइ निजरापेही ।। १०४ ।। वृ- इह कारणे कार्योपचारात् शीतातपादिभिश्च, आदिशब्दात् क्षुदादिपरिग्रहः, शरीरैः 'सुबहुप्रकारैः' अनेक भेदैः ‘घ्यानसुनिश्चलचित्तः' घ्यानभावितमतिर्न बाध्यते, ध्यानसुखादिति गम्यते, अथवा न शक्यते चालयितुंतत एव, 'निर्जरापेक्षी' कर्मक्षयापेक्षक इति गाथार्थः ।। उक्तं फलद्वारम्, अधुनोपसंहरन्नाह इय सव्वगुणाधानं दिवादिट्ठसुहसाहणं झाणं । सुपसत्थं सदैवं नेयं झेयं च निच्चंपि ।। १०५ ॥ वृ. 'इय' एवमुक्तेन प्रकारेण 'सर्वगुणाधानम्' अशेषगुणस्थानं दृष्टादृष्टसुखसाधनं घ्यानमुक्तन्यायात सुष्ठु प्रशस्तं २, तीर्थकरगणधरादिभिरासेविततवात, यतश्चेववमतः, श्रद्धेयं नान्यथैतदिति भावनया 'ज्ञेयं' ज्ञातव्यं स्वरूपतः 'ध्येयम' अनुचिन्तनीयं क्रियया, एवं च सति सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राण्यासेवितानि भवन्ति, नित्यमपि सर्वकालभपि, आह-एवं सर्वक्रियालोपः प्राप्नोति, न तदासेवनस्यापि तत्त्वतो ध्यानत्वात, नास्ति काचिदसौ क्रिया यया साधूनां घ्यानं न भवतीति गाथार्थः ।। __ मू. (२२) पडिक्कमामि पंचहि किरियाहिंकाइयाए अहिगरणियाए पाउसियाएपारितावणियाए पाणाइवायकिरियाए वृ- प्रतिक्रमामि पञ्चभिः क्रियाभिः-व्यापारलक्षणाभिर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथाः 'काइयाए' इत्यादि, चीयत इति कायः, कायेन निर्वृत्ता कायिकी तया, सा पुनस्त्रिधा-अविरतकायिकी Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- [नि. १२७१] १२१ दुष्प्रणिहितकायिकी उपरतकायिकी, (च) तत्र मिथ्यादृष्टेरविरतसम्यग्दृष्टेश्चाऽऽघा अविरतस्य कायिकी-उत्क्षेपणादिलक्षणा क्रियाकर्मबन्धनाऽविरतकायिकी, एवमन्यत्रापिषष्ठीसमासो योज्यः, द्वितीया दुष्प्रणिहितकायिकी प्रमत्तसंयतस्य,सा पुनर्द्विधा-इन्द्रियदुष्प्रणिहितकायिकी नोइन्द्रियदुष्प्रणिहितकायिकीच, तत्राऽऽद्येन्द्रियैः-श्रोत्रादिभिर्दुष्प्रणिहितस्य-इष्टानिष्टविषयप्राप्ती मनाक्सङ्गनिर्वेदद्वारेणापवर्गमार्ग प्रति दुर्व्यवस्थितस्य कायिकी, एवं नोइन्द्रियेण-मनसा दुष्प्रणिहितस्याशुभसङ्कल्पद्वारेण दुर्व्यवस्थितस्य कायिकी, तृतीयाऽप्रमत्तसंयतस्य-उपरतस्यसावद्ययोगेभ्यो निवृत्तस्य कायिकी, गता कायिकी १, अधिक्रियत आत्मा नरकादिषु येन तदधिकरणम-अनुष्ठानं बाह्यं वा वस्तुचक्रमहादितेन निवृत्ता-अधिकरीणकी तया, सा पुनर्द्विधाअधिकरणप्रवर्तिनी निर्वर्तिनी च, तत्र प्रवर्तिनी चक्रमहःपशुबन्धादिप्रवर्तिनी, निर्वर्तिनी खङ्गादिनिवर्तिनी, अलभन्यैरुदाहरणैः, अनयोरेवान्तःपातित्वात्तेषां, गताऽऽधिकरणिकीर, प्रद्वेषःमत्सरस्तेन निर्वृत्ताप्राद्वेषिकी, असावपि द्विधा-जीवप्राद्वेषिक्यजीवप्रवेषिकीच, आद्याजीवे प्रद्वेषं गच्छतः, द्वितीया पुनरजीवे, तथाहि-पाषाणादौ प्रस्खलितस्तत्प्रद्वेषमावहति गता तृतीया ३, __ परितापनं-ताडनादिदुःखविशेषलक्षणं तेन निर्वृत्ता पारितापनिकी तया, असावपि द्विधैवस्वदेहपारितापनिकी परदेहपारितापनिकी च, आद्या स्वदेहे परितापनं कुर्वतो द्वितीया परदेहे परितापमिति, तथा च अन्यरुष्टोऽपि स्वदेहपरितापनं करोत्येव कश्चिज्जडः, अथवा स्वहस्तपारतापनिकी परहस्तपारितापनिकी च, आद्या स्वहस्तेन परितापनं कुर्वतः द्वितीय परहस्तेन कायरतः, गताचतुर्थी ४,प्राणतिपातः-प्रतीतः, तद्विषया क्रिया प्राणातिपातक्रिया तया, असावपि द्विधा-स्वप्राणातिपातक्रिया परप्राणातिपातक्रिया च, तत्राऽऽद्याऽऽत्मीयप्राणातिपातं कुर्वतः द्वितीया परप्राणातिपातमिति, तथा च कश्चिन्निर्वेदतः स्वर्गार्थ वा गिरिपतनादिना स्वप्राणातिपातं करोति, तथा क्रोधमानमायालोभमोहवशाच्च परप्राणातिपातमिति, क्रोधेनाऽऽक्रुष्टः रुष्टो वा व्यापादयति, मानेन जात्यादिभिहींलितः, माययाऽपकारिणं विश्वासेन, लोभेन शौकरिकः, मोहेन संसारमोचकः स्मार्तो वा यागइति, गता पञ्चमी ५ ।। क्रियाऽधिकाराच्च शिष्यहितायानुपात्ताअपिसूत्रेअन्या अपि विशतिः क्रियाः प्रदर्श्यन्ते, तंजहाआरंभिया १ परिगहिया २ मायावत्तिया ३ मिच्छादसणवत्तिया ४ अपच्चक्खाणकिरिया ५ दिट्ठिया ६ पुट्ठिया ७ पाडुच्चिया ८ सामंतोवणिवाइया ९ नेसत्थिया १० साहत्थिया ११ आणमणिया १२ वियारणिया १३ अणाभोगवत्तिया १४ अणवकंखवत्तिया १५पओगकिरिया १६ समुयाणकिरिया १७ पेज्जवत्तिया १८ दोसवत्तिया १९ ईरियावहिया २० चेत्ति, __ तत्थारंभिया दुविहा-जीवारंभिया य अजीवारंभिया य जीवारंभिया-जं जीवेआरंभइ अजीवारंभिया-अजीवे आरंभइ १, पारिग्गहिया किरियादुविहा-जीवपारिग्गहिया अजीवपारिग्गहिया य, जीवपारिग्गहिया-जीवे परिगिण्हइ, अजीवपारिग्गहिया-अजीवे परिगिण्हइ २, मायावत्तिया किरिया दुविहा-आयभाववंचणा य परभाववंचणा य, आयभाववंचणा अप्पणोच्चयं भावं गूहइ नियडीमंतो उज्जुभावं दंसेह, संजमाइसिढिलो वा करणफडाडोवं दरिसेइ, परभाववंचणया तं तं आयरति जेण परो वंचिज्जइ कूडलेहकरणाहिं ३, मिच्छादसणवत्तिया किरिया दुविहाअनभिग्गहियमिच्छादसणवत्तिया य अभिग्गहियमिच्छादसणवत्तिया य, अनभिग्गहियमिच्छा Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२२ दंसणवत्तिया असंणीण संणीणवि जेहिं न किंचि कुतित्थियमयं पडिवन्नं, अभिग्गहियमिच्छादसणवत्तिया किरिया दुविहा-हीनाइरितदसणेयतव्वइरित्तदंसणेय, हीनाजहा-अंगठ्ठपव्वमेत्तो अप्पा जवमेत्तो सामागतंदुलभेत्तो वालग्गमेत्तो परमाणुमेत्तो हृदये जाज्वल्यमानस्तिष्ठति भ्रूललाटमध्ये वा, इत्येवमादि, अहिगा जहा-पंचधनुसइगो अप्पा सव्वगओ अकत्ता अचेयणो इत्येवमादि, एवं हीनाइरित्तदंसणं, तव्वइरित्तदंसणं नास्त्येवाऽऽत्मीयो वा भावः नास्त्ययं लोकः न परलोकः असत्स्वभावाः सर्वभावा इत्येवमादि, अपच्चक्खाणकिरिया अविरतानामेव, तेषां न किञ्चिद् विरतिर (तम)स्ति, सा दुविहा-जीवअपञ्चक्खाणकिरिया अजीवऽपच्चक्खाणकिरिया य, न केसुइ जीवेसु अजीवेसुय वा विरती अत्थित्ति ५, दिट्ठिया किरिया दुविहा, तंजहा-जीवदिठिया य अजीवदिट्ठीया य, जीवदिट्ठीया आसाईणं चक्खुदंसणवत्तियाए गच्छइ, अजीवदिट्ठिया चित्तकम्माईणं ६, पुट्ठिया किरिया दुविहा पन्नता-जीवपुट्ठिया अजीवपुठ्ठिया य, जीवपुछिया जा जीवाहियारं पुच्छइरागेण वा दोसेण वा, अजीवाहिगारं वा, अहवा पुट्ठियत्ति फरिसणकिरिया, तत्थ जीवफरिसणकिरिया इत्थी पुरिसं नपुंसगं वा स्पृशति, संघट्टेइत्ति भणियं होइ, अजीवेसु सुहनिमित्तं मियलोमाइ वत्थजायं मोत्तिगोदि वा रयणजायंस्पृशति७, पाडुच्चिया किरिया दुविहा-जीवपाडुच्चिया अजीवपाडुच्चिया, जीवं पडुच्चजो बंधोसाजीवपाडुच्चिया, जो पुण अजीवंपडुच्च रागदोसुब्भवोसा अजीवपाडुच्चिया ८, सामंतोवणिवाइया समन्तादनुपततीति सामंतोवणिवाइया सादुविहा-जीवसामंतोवणिवाइया यअजीवसामंतोवणिवाइयाय, जीवसामंतोवणिवाइयाजहा-एगस्स संडोतंजनो जहाजहा पलोएइ पसंसइ य तहा तहा सो हरिसं गच्छइ, अजीवेवि रहकम्माई, अहवा सामंतोवणिवाइया दुविहादेससामंतोवणिवाइया य सव्वसामंतोवणिवाइया य, देससामंतोवणिवाइया प्रेक्षकान् प्रति यत्रैकदेशेनाऽऽगमो भवत्यसंयतानां सा देससामंतोवणिवाइया, सव्वसामंतोवणिवाइया य यत्र सर्वतः समन्तात् प्रेक्षकाणामागमो भवति सा सव्वसामंतोवणिवाइया, अहवा समन्तादनुपतन्ति प्रमत्तसंजयाणं अन्नपाणं प्रति अवंगुरिते संपातिमा सत्ता विनस्संति ९, नेसत्थिया किरिया दुविहाजीवनेसत्थिया य अजीवनेसत्थि या य, जीवनेसत्थिया रायाइसंदेसाउ जहा उदगस्स जंतादीहिं, अजीवनेसत्थिया जहा पहाणकंडाईण गोफणधनुहमाइहिं निसिरइ, अहवा नेसत्थिया जीवे जीवं निसिरइ पुत्तं सीसंवा, अजीवे सूत्रव्यपेतं निसिरइ वस्त्रं पात्रंवा, सृज विसर्ग इति १०, साहत्थिया किरिया दुविहा-जीवसाहत्थिया अजीवसाहत्थिया य, जीवसाहत्थिया जं जीवेण जीवं मारेइ, अजीवसाहत्थिया जहा-असिमाईहिं, अहवा जीवसाहत्थिया जंजीवंसहत्थेण तालेइ, अजीवसाहत्थिया अजीवं सहत्थेण तालेइ वत्थं पत्तं वा ११, आणमणिया किरिया दुविहाजीवआणमणिया अजीवआणमणिया य.जीवाणमणी जीवं आज्ञापयति परेण, अजीवं वा आणवावेइ १२, वेयारणियादुविहा-जीववेयारणिया यअजीववेयारणिया य,जीववेयारणियाजीवं विदारेइ, स्फोटयतीत्यर्थः, एवमजीवमपि, अहवाजीवमजीवं वाआभासिएसु विक्केमाणोदोभासिउ वा विदारेइ परियच्छावेइत्ति भणिय होइ, अहवा जीवं वियारेइ असंतगुणेहिं एरिसो तारिसो तुमंति, अजीवं वा वेतारणबुद्धीए भणइ-एरिसं एयंति १३, ___ अनाभोगवत्तिया किरिया दुविहा-अनाभोगआदियणाय अनाभोगनिक्खेवणाय, अनाभोगोअन्नाणं आदियणआ-गहणं निक्खिवणं-ठवणं, तं गहणं निक्खिवणंवा अनाभोगेण अपमज्जियाइ Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- (नि. १२७१]] १२३ गिण्हइ निक्खिवइत्ति वा, अहवा अनाभोगकिरिया दुविहा-आयाणनिक्खिवणाभोगकिरिया य . उक्कमणअनाभोगकिरिया य, तत्थादाननिक्खिवणअनाभोगकिरिया रओहरणेण अपमज्जियाइ पत्तचीवराणं आदानं निक्खेवं वा करेइ, उक्कमणअनाभोगकिरिया लंघणपवणधावणअसमिक्खगमणागमणाइ १४, अनवकंखवत्तिया किरिया दुविहा-इहलोइयअनवकंखवत्तिया य परलोइयअनवकंखवत्तिया य, इहलोयअनवकंखवत्तिया लोयविरुद्धाइं चोरिंकाईणि करेइ जेहिं वहबंधणानि इह चेव पावेइ, परलोयअनवकंखवत्तिया हिंसाईणि कम्माणि करेमाणो परलोयं नावकंखइ १५, पओयकिरिया तिविहा पन्नत्ता तं०मनप्पओयकिरिया वइप्पओयकिरिया कायप्पओयकिरिया य, तत्थमनप्पओयकिरिया अट्टरुद्दज्झाई इन्द्रियप्रसृतौ अनियमियमन इति, वइप्पओगो-वायाजोगो जो तित्थगरेहिं सावजाईगरहिओतंसेच्छाए भासइ, कायप्पओयकिरिया कायप्पमत्तस्स गमनागमनकुंचणपसारणाइचेठा कायस्स १६, समुदानकिरिया समगमुपादानं समुदानं, समुदाओ अट्ठ कम्माई, तेसिं जाए उवायाणं कजई सा समुदानकिरिया, सा दुविहा-देसोवधायसमुदानकिरिया सव्वोवघायसमुदानकिरिया, तत्थ देसोवघाएण समुदानकिरिया कज्जाइ कोइ कस्सइ इंदियदेसोवघायं करेइ, सव्वोवघायसमुदानकिरिया सव्वप्पयारेण इंदियविनासं करेइ १७, पेज्जवत्तिया पेम्म राग इत्यर्थः, सा दुविहामायानिस्यि लोभनिस्सिया य, अहवा तं वयणं उदाहरह जेण परस्स रागो भवइ १८। दोसवत्तिया अप्रीतिकारिका सा दुविहा-कोहनिस्सिया य माननिस्सिया य, कोहनिस्सिया अप्पणा कुप्पइ, परस्सवा कोहमुप्पादेह, माननिस्सिया सयं पमज्जइपरस्सस वामानमुप्पाएइ, इरियावहिया किरिया दुविहा-कज्जभाणा वेइज्माणा य, सा अप्पमत्तसंजयस्स वीयरायछउमत्थस्स केवलिस्स वा आउत्तं गच्छमाणस्स आउत्तं चिट्ठमाणस्स आउत्तं निसीयमाणस्स आउत्तंतुयट्टमाणस्सआउत्तं भुंजमाणस्स आउत्तं भासमाणस्स आउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गिण्हमाणस्स निक्खिवमाणस्सवा जावचक्खुपम्हनिवायमविसुहमा किरिया इरियावहिया कज्जइ,सा पढमसमए बद्धा बिइयसमए वेइया सा बद्धा पुट्ठा वेइया निन्जिन्ना सेअकाले अकंमंसे यावि भवइ । एयाओ पंचवीस किरियाओ ।। मू. (२३) 'पडिकमामि पंचहिं कामगुणेहि-सद्देणं स्वेणं रसेणं गंधेणं फासेणं । पडिक्कमामि पंचहिं महव्वएहिं,-पाणाइवायाओ वेरमणं मुसावायाओ वेरमणं अदिनादाणाओ वेरमणं मेहुणाओ वेस्मणं परिगहाओवेरमणं । पडिक्कमामि पंचहिं समिहि-ईरियासभिइएभासासमिइएएसणासमिइए आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिइएउच्चारपासवणखेलजल्लसिंधाणपारिट्ठावणियासमिइए ।। वृ-प्रतिक्रमामि पञ्चभिः कामगुणैः प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण हेतुभूतेन योऽतिचारः कृतः, तद्यथा-शब्देनेत्यादि, तत्रकाम्यन्त इतिकामाः-शब्दादयस्तएवस्वस्वरूपगुणबन्धहेतुत्वाद्गुणा इति, तथाहि-शब्दाद्यासक्तः कर्मणा बद्धयत इति भावना ।। प्रतिक्रमामि पञ्चभिर्महाव्रतैः करणभूतैर्योऽतिचारः कृतः, औदयिकभावगमनेन यत्खण्डनं कृतमित्यर्थः, कथं पुनः करणता महाव्रतानामतिचारं प्रति ?, उच्यते, प्रतिषिद्धकरणादिनैव, किंविशिष्टानि पुनस्तानि ?, तत्स्वरूपाभिधित्सयाऽऽह-प्राणातिपाताद्विरमणमित्यादीनि क्षुण्णत्वान्न विद्रियन्ते, प्रतिक्रमामि पञ्चभिः समितिभिः करणभूताभिर्योऽतिचारः कृतः, तघथा-र्यासमित्या भाषासमित्येत्यादि, तत्र Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ संपूर्वस्य 'इण् गता' वित्यस्य क्तिनप्रत्ययान्तस्य समितिर्भवति, सम-एकीभावेनेतिः समितिः, शोभनैकाग्रपरिणामचेष्टेत्यर्थः, ईर्यायां समितिरीर्यासमितिस्तया, ईर्याविषये एकीभावेन चेष्टनमित्यर्थः, तथा च-ईर्यासमिति म स्थशकटयानवाहनाक्रान्तेषु मार्गेषु सूर्यरश्मिप्रतापितेषु प्रासुकविविक्तेषु पथिषु युगमात्रदृष्टिना भूत्वा गमनागमनं कर्तव्यमिति, भाषणं भाषा तद्विषया समिति षासमि तिस्तया, उक्तं च- "भाषासमिति म हितमितासन्दिग्धार्थभाषणं" एषणा गवेषणादिभेदाशङ्कादिलक्षणावा तस्यांसमितिरेषणासमितिस्तया, उक्तं च-“एषणासमिति म गोचरगतेन मुनिना सम्यगुपयुक्तेन नवकोटीपरिशुद्धं ग्राह्य मिति, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणा समितिः, भाण्डमात्रे आदाननिक्षेपविषया समितिः सुन्दरचेष्टेत्यर्थः, तया, इहच सप्त भङ्गाभवन्ति-पत्ताइन पडिलेहइन पमज्जइ, चउभंगो, तत्थ चउत्थे चत्तारि गमादुप्पडिलेहियं दुप्पमज्जियं चउभंगो, आइल्ल छ अप्पसत्था, चरिमो पसत्थो, उच्चारप्रश्रवणखेलसिंधाणजलल्लानां परिस्थापनिका तद्विषया समितिः सुन्दरचेष्टेत्यर्थः, तया, उच्चारः-पुरीषं, प्रश्रवणं-मूत्रं, खेलः-श्लेष्मा, सिङ्घानं-नासिकोद्भवः श्लेष्मा, जल्ल:-मलः, अत्रापित एव सप्तभङ्गा इति, इह च उदाहरणानि, ईरियासमिए उदाहरणं- एगो साह ईरियासमिए जुत्तो, सक्कस्स आसनं चलियं, सक्केण देवमज्झे पसंसिओ मिच्छादिट्ठी देवो असद्दहतो आगओ मच्छियप्पमाणाओ मंडुक्कलियाओ विउव्वइ पच्छओ य हत्थी, गई न भिंदइ, हत्थिणा उक्खिविय पाडिओ, न सरीरं पेहइ, सत्ता मे मारियजीवदयापरिणओ ।अहवाईरियासमिए अरहन्नओ, देवयाए पाओ छिन्नो, अन्नाए संधिओ ।।भासासमिए-साहू, भिक्खट्ठा नयररोहए कोइ निगंथो बाहिं कडए हिडंतो केणइ पुट्ठो केवइय आसहत्थी तह निचयो दारुधन्नमाईणं । निम्विन्नाऽनिम्विन्ना नागरया बेंति मंसमिओ ।। बेइन जाणाभोत्ति सज्झायझाणजोगवक्खित्ता । हिंडता न वि पेच्छह ? नविसुणह किह हुतो बेंति ।। बहुं सुणेइ कन्नेहीत्यादि वसुदेवपुव्वजम्मं आहरणं एसणाए समिए । मगहा नंदिग्गामो गोयमधिज्जाइचक्कयरो ।। १ ।। तस्स यधारिणी भज्जा गब्भो तीएकयाइआहूओ । धिज्जाइमओ छम्मास गब्भ धिज्जाइणी जाए ।। २ ॥ माउलसंवड्डणकम्मकरणवेयारणा य लोएणं । नत्थि तुह एत्थ किचिवि तो बेती माउलो तं च ।।३॥ मा सुण लोयस्स तुभंधूयाओ तिन्नितेसि जेट्टयरं । दाहामि करे कमं पकओ पत्तो य वीवाहो ।। ४ ।। सानेच्छ ईविसन्नो माउलओ बेइ बिइय दाहामि । सावि य तहेव निच्छइ तइयत्ती निच्छए सावि ।। निम्विन्ननंदिवद्धणआयरियाणं सगासि निक्खंतो । जाओ छट्टट्ठखमओ गिण्हइयमभिग्गहमिभंतु ।।६ ॥ ional Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -४ [ नि. १२७१] अध्ययनं - बालगिलाणाईयं वेयावञ्चं मए उ कायव्वं । तं कुणइ तिव्वसद्धो खायजसो सक्कगुणकित्ती ।। ७ ॥ असद्दहेण देवस्स आगमो कुणइ दो समणरूवे । अतिसारगहियमेगो अडविठिओ अइगओ बीओ ॥ ८ ॥ बेति गिलाणो पडिओ वेयावच्चं तु सद्दहे जो उ । सो उट्ठेऊ खिप्पं सुयं च तं नंदिसेनेणं ॥ ९ ॥ छट्टोववासपारणयमाणियं कवल धेत्तुकामेण । तं सुयमेत्तं रहसुट्ठिओ य भण केण कज्जति ॥ १० ॥ पानगदव्वं च तहिं जं नत्थि तेन बेइ कज्जं तु । निग्गय हिंडतो कुणइ अनेसनं नविय पेल्लेइ ||११ ॥ इय एक्कवारबितियं च हिंडिओ लद्ध ततियवारंभि । अनुकंपाए तरंतो तओ गओ तस्सगासं तु । ।१२ ॥ खरफरुसनिडुरेहिं अक्कोसइ सो गिलाणओ रुट्ठो । मंदग्ग! फुक्किय तूससि तं नाममेत्तेणं ॥ १३ ॥ साहुवगारित्ति अह समुद्दिसिउमाओ । यावत्थाए तं अच्छसि भत्तलोभिल्लो || १४ || अमियभिव मन्नमाणो तं फरुसगिरं तु सो उ संभंतो । चलणगओ खामेइ धुवइव तं असुइमललित्तं । । १५ ॥ उट्ठेह वयामोत्ती तह काहामी जहा हु अचिरेणं । होहि निरुआ तुभे बेती न वएमि गंतुं जे ।।१६ ॥ आरुहया पिट्ठीए आरुढो ताहे तो पयारंच । परमासुइदुग्गंधं मुय पट्ठीए फरुसं च ॥१७॥ बेइ गिरं धिम्मुंडिय!, वेगविघाओ कओत्ति दुक्खविओ । इय बहुविहमकोसइ पए पए सोऽविभगवं तु । । १८ ॥ गणे फरुसगिरं नयावि तं दुसइ तारिसं गंधं । चंदनभिव भन्नंतो मिच्छामिह दुक्कडं भणइ ||१९| चिंतेइ किह करेमी किह हु समाही हविज्ज साहुस्स ? । इय बहुविहप्पयारं नवि तिन्नो जाहे खोहेउं । । २० ॥ ताहे अभित्थुणतो सुरो गओ आगओ य इयरो य । आलोएइ गुरूहि य धन्नोत्ति तओ अनुसट्ठी ।।२१ ॥ जहतेनं नवि पेल्लिय एसण इय एसणाइ जइयव्वं । अहवावि इमं अन्नं आहरणं दिट्टिवादीयं ॥ २२ ॥ जह के पंच संजय तहछुहकिलंत सुमहमद्धाणं । उत्तिणा वेयालय पत्ता गामं च ते एगं ।। २३ ॥ १२५ Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ भगति पानगंते लोगो य तहिं अनेसनं कुण । नगहियनलद्धभियरंकालगया तिसाभिभूया य ।।२४॥ चउत्थीए उदाहरणं-आयरिएणसाहू भणिओ-गामवच्चामो, उग्गाहिएसंतेकेणइकारणेण ठिया, एक्को एत्ताए पडिलेहियाणित्ति काउंठवेउमारद्धो, साहूहिं चोइओ भणइ-किमित्थ सप्पो अच्छइ?, सन्निहियाए देवयाए सप्पो विउघिओ, एस जहन्नओऽसभिओ, अन्नो तेनेव विहिणा पडिलेहित्ता ठवेइ, सो उक्कोसओ समिओ, एत्थ उदाहरणं-एक्कस्स आयरियस्स पंच सीससयाई, तेसिमेगो सेट्टिसुओ पव्वइओ, सो जो जो साहू एइ तस्स तस्स दंडगं निक्खिवइ, एवं तस्स उट्ठियस्स अन्नो एइ अन्नो जाइ, तहावि सो भगवं अतुरियं अचवलं उवरिं हेढा य पमज्जिय ठवेइ, एवं बहुएणवि कालेन न परितम्मइ चरिमाए समिए पन्नत्तमिणंतु वीयराएहिं । आहरणं धम्मरुई परिठावणसमिइउवउत्तो ।।१॥ काइयसमाहिपरिट्ठावणे य गहिओ अभिग्गहो तेनं । सक्कप्पसंसा अस्सद्दहणे देवागमविउव्वे ।।२॥ सुबहुं पिवीलियाओ वाहा जवावि काइयसमाही । अन्नो य उट्ठिओहू साहू बेंतीतओ गाढं ।।३।। अहयं चकाइयाओ बेई अच्छसुपरिट्ठवेमित्ति । निग्गए निसिरे जहियं पिवीलिया ओसरे तत्थ ।।४ ।। साहू य किलाभिज्जइपपिए ता वारिओ य देवेणं । सामाइए निसिद्धोमा पिय देवो यआउट्टो ।।५।। वंदित्तु गओ बितियं तु दिट्ठिवाइयं खुड्डए उ एक्को । तेन नपेहिय थंडिल्ल काइया लोभओ राओ ।।६।। थंडिलं नपेहियंती न वोसिरे देवयाए उज्जोओ । अनुकंपाए कओ से दिट्ठा भूमित्ति वोसिरियं ।।७॥ एसो समिओ भणिओ अन्नो पुण असमिओ इमो भणिओ। सो काइयभोमा एक्केक्कं नवरि पडिलेहे ।।८॥ नवि तिन्नितिन्निपेहे बेह किमित्थं निविट्ठो होजुट्टो । काऊण उट्टरूवंच निविट्ठा देवया तत्थ ।।९।। सो उढिओ य राओ तत्थ गओ नवरिपेच्छए उठें । बितियं च गओ तत्थवि ततियंपि य तत्थवि निविट्ठो ।।१०॥ तो अन्नो उट्ठविओ तेसुंपितहेव देवया भणिओ । कीस न वि सत्तवीसं पेहिसी ? सम्म पडिवन्नो ।।११॥ ___उच्चाराई एसा परिछावण वन्निया समासेणं । बेइकिमेत्तियं चय परिठप्पमुआहु अन्नंपि? ||१२॥ भण्णइ अन्नंपत्थी किहतं किह वा परिट्ठवेयव्वं । Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७ अध्ययनं-४- [नि. १२७१] संबंधेणेएणं परिठावणिजुत्तिमायाया ।।१३॥ परिट्ठावणियविहिं वोच्छमिधीरपुरिसपन्नत्तं । जंनाऊण सुविहिया पवयणसारं सवलहंति ।।१।। वृ- परितैः-सर्वैः प्रकारैः स्थापनं परिस्थापनम-अपुनर्ग्रहणतया न्यास इत्यर्थः, तेन निर्वृत्ता पारिस्थापनिकी तस्या विधिः-प्रकारः पारिस्थापनिकाविधस्तं वक्ष्ये' अभिधास्ये, किं स्वबुद्धयोत्प्रेक्ष्य ?, नेत्याह-'धीरपुरुषप्रज्ञप्तम्' अर्थसूत्राभ्यां तीर्थकरगणधरप्ररूपितमित्यर्थः, तत्रैकान्ततो वीर्यान्तरायापगमाद्धीरपुरुषः-तीर्थकरो गणधरस्तुधी:-बुद्धिस्तया विराजत इतिधीरः । आह-यद्ययं पारिस्थापनिकाविधि/रपुरुषाभ्यां प्ररूपित एव किमर्थं प्रतिपाद्यत इत्युच्यते-धीरपुरुषषाभ्यां प्रपञ्चेन प्रज्ञप्तः स एव संक्षेपरुचिसत्त्वानुग्रहायेह सक्षेपेणोच्यत इत्यदोषः, किंविशिष्टं विधिमत आह-यं 'ज्ञात्वा' विज्ञाय ‘सुविहिताः' शोभनं विहितम-अनुष्ठानं येषां ते सुविहिताः, साधव इत्यर्थः, किं ?-प्रवचनस्य सारः प्रवचनसन्दोहस्तम ‘उपलभन्ति' जानन्तीत्यर्थः । । सा पुनः पारिस्थापनिक्योघतः एकेन्द्रियनोएकेन्द्रियपरिस्थाप्यवस्तुभेदेन द्विधा भवति, आह एगेंदियनोएगेंदियपारिद्वावणिया समासओ दुविहा । एएसिं तुपयाणं पत्तेय परूवणं वोच्छं ।।२।। वृ- एकेन्द्रियाःपृथिव्यादयः, नोएकेन्द्रियाः-त्रसादयस्तेषां पारिस्थापनिकी-एकेन्द्रियनोएकेन्द्रियपारिस्थापनिकी, 'समासतः' संक्षेपेण 'द्विधा' द्विप्रकारा प्रज्ञप्तोक्तेनैव प्रकारेण, 'एएसिंतुपयाणं पत्तेय पवणंवोच्छं' अनयोः पदयोरेकेन्द्रियनोएकेन्द्रियलक्षणयोः 'प्रत्येकं' पृथक्पृथक् ‘प्ररूपणां' स्वरूपकथनां वक्ष्ये-अभिधास्य इति गाथार्थः ।। तत्रैकेन्द्रियपारिस्थापनिकीप्रतिपिपादयिषया तत्स्वरूपभेवादौ प्रतिपादयन्नाह पुढवी आउक्काए तेऊ वाऊ वणस्सा चेव । एगेंदिय पंचविहा तज्जायतहा य अतज्जाय ।।३॥ वृ-पृथिव्यप्कायस्तेजो वायुर्नवनस्पतिश्चैव एवमेकेन्द्रियाः पञ्चविधाः, एकं त्वगिन्द्रियं येषां ते एकेन्द्रियाः ‘पञ्चविधाः' पञ्चप्रकाराः, एतेषां चैकेन्द्रियाणां पारिस्थापनिकी द्विविधा भवति, कथमित्याह-'तज्जाय तहा य अतज्जाय' तज्जातपारिस्थापनिकी अतज्जातपारिस्थापनिकी च, अनयोर्भावार्थमुपरिष्टाद्वक्ष्यतीति गाथार्थः ।। आह-सति ग्रहणसम्भवेऽतिरिक्तस्य परिस्थापन भवति, तत्र पृथिव्यादीनां कथं ग्रहणमित्यत आह दुविहं च होइ गहणं आयसमुत्थं च परसमुत्थं च । एक्कक्कंपि य दुविहं आभोगे तह अनाभोगे ।।४।। वृ- 'द्विविधंतु द्विप्रकारं च भवति ‘ग्रहणं पृथिव्यादीनां, कथम्?-'आत्मसमुत्थं च परसमुत्थं च' आत्मसमुत्थं च स्वयमेव गृह्णतः परसमुत्थं परस्माद्गृह्णतः, पुनरैकैकमपि द्विविधं भवति, कथमित्याह-'आभोएतह अनाभोए' आभोगनम् आभोगः, उपयोगविशेष इत्यर्थः, तस्मिन्नाभोगे सति, तथाऽनाभोगे, अनुपयोग इत्यर्थः, अयं गाथाक्षरार्थः ।। अयं पुनर्भावार्थो वर्तते-तत्थ ताव आयसमुत्थंकहंचआभोएणहोज्ज?,साहू अहिणा खइओ विसं वाखइयं विसप्फोडिया वा उठ्ठिया, तत्थ जो अचित्तो पुढविकाओ केणइ आणिओ सो मणिज्जइ, नत्थि आणिल्लओ, ताहे अप्पणावि Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ आनिज्जइ, तत्थवि न होज्ज अचित्तो ताहेमीसो, अंतो हलखणणकुड्डुभासुआनिज्जइ, न होज्ज ताहे अडवीओ पंथेवंभिए वा दवदड्डए वा, न होज्जपच्छा सचित्तोविधेप्पइ, आसुकारी वा कज्जं होज्जो लद्धो सो आनिज्जइ, एवं लोणंपि जाणंतो, अनाभोइएण-तेन लोणं मग्गियं अचित्तंति काऊणं मीसं सचित्तं वा धेत्तूण आगओ, पच्छा नायं तत्थेव छड्डेयघं, खंडे वा मग्गिए एयं खंडंति लोणं दिन्नं, तंपि तहिं चेव विगिंचियघं, न देज्ज ताहे तं अप्पणा विगिंचियव्वं, एयं आयसमुत्थं दुविहंपि । परसमुत्थं आभोगेण ताव सचित्तदेसमट्टिया लोणं वा कज्जनिमित्तेण दिन्नं, मग्गिएण अनाभोगेणखंडंमग्गियं लोणंदेज्ज तस्सेवदायघं, नेच्छेजताहे पुच्छिज्ज-कओतुब्भेहिं आणियं ?, जत्थ साहइ तत्थ विगिंचिज्जइ, न साहेज्ज न जाणामोत्ति वा भणेज्जा ताहे उवलक्खेयघं वन्नगंधरसफासेहिं, तत्थ आगरे परिढविज्जइ, नत्थि आगरो पंथे वा वटुंति विगालो वा जाओ ताहे सुक्कगं महुरगं कप्परंमग्गिज्जइ, न होज्ज कप्परंताहे वडपत्ते पिप्पलपत्ते वा काऊण परिविज्जइ ? ___ आउक्काएदुविहंगहणं आयाए नायं अनायंच, एवं परेणविनायं अनायंच, आयाए जाणंतस्स विसकुंभो हणियघव्वो विसफोडिया वा सिंचियघा विसं वाखइयं मुच्छाए वा पडिओ गिलाणो वा, एवभाइसु (कज्जेसु) पुघमचित्तं पच्छा मीसं अहुनाधोयं तंदुलोदयाइ आउरे कज्जे सचित्तंपि, कए कज्जे सेसं तत्थेव परिठविज्जइ, न देज्ज ताहे पुच्छिज्जइ-कओ आनीयं ?, जइ साहेइ तत्थ परिठवेयव्वं आगरे, नसाहेज्जा नवाजाणेज्जापच्छा वन्नाहिं उवलक्खेउंतत्थ परिहवेइ, अनाभोगा कोंकणेसु पाणियं अंबिलं च एगत्थ वेतियाए अच्छइ, अविरइया मग्गिया भणइ-एत्तो गिण्हाहि, तेन अंबिलंति पाणियं गहियं, नाए तत्थेव छुभेज्जा, अह न देइ ताहे आगरे, एवं अनाभोगा आयसमुत्थं, परमसमुत्थं जाणंती अनुकंपाए देइ, न एते भगवंतो पाणियस्सरसं जाणंति हरदोदगं दिज्जा, पडिनीययाए वा देज्जा, एयाणि से वयाणि भज्जंतुत्ति, नाए तत्थेव साहरियव्वं, न देज्ज जओ आणियंतंठाणंपुच्छिज्जइ, तत्थ नेऊ परिढविज्जइ, न जाणेज्जा वन्नाहिं लक्खिज्जइ, ताहे नइपाणियं नए विगिंचेज्जा एवं तलागपाणियं तलाए अगडवाविसरमाइसु सट्ठाणेसु विगिंचिज्जइ, जइ सुकं तडागपाणियं वडपत्तं पिप्पलपत्तं वा अड्ढेऊण सणियं विगिंचइ, जह उज्जरा न जायंति, पत्ताणं असईए भायणस्स कन्ना जाव हेढा सणियं उदयं अल्लियाविज्जइ ताहे विगिंचिज्जइ, अह कूओदयं ताहे जइकूकतडा उल्ल तत्थ सणियं निसिरइ, अनुल्लसिओ सुक्कतडा होज्जाउल्लगं च ठाणं नत्थि ताहे भाणं सिक्कएण जडिज्जइ, भूले दोरो बज्झइ, उसकावेउ पाणियं सिमसंपत्तं मूलदोरो उक्खिप्पइ, ताहे पलोट्टइ, नत्थि कूवो दूरे वा तेनसावयभयं होज्जा ताहे सीयलए महुररुक्खस्स वा हेट्ठा सपडिगहं वोसिरइ, न होज्ज पायं ता उल्लियं पुहविकायं मग्गित्ता तेन परिट्ठवेइ, असइ सुकंपि उण्होदएण उल्लेत्ता पच्छा परिविज्जइ, निव्वाधाए चिक्खल्लेख९ खणिऊण पत्तपणालेज विगिंचइ, सोहिं च करेंति, एसा विही, जं पडिनियत्ताए आउक्काएण मीसेउं दिन्नं तं विगिंचेइ, जं संजयस्स पुव्वगहिए पाणिए आउक्काओ अनाभोगेन दिन्नो जइ परिणओ भुंजइ, नवि परिणमइ जेण कालेण थंडिलं पावइ विगिंचियघं, जत्थ हरतणुया पडेज्जातं कालं पडिच्छित्ता विगिंचिज्जइ । तेउक्काओ तहेव आयसमुत्थो अहोएण संजयस्स अगनिक्काएण कज्जं जायं-अहिडक्को वा डंभिज्जइ फोडिया वा वायगंठी वाअन्त्रवृद्धिर्वा, वसहीएदीहजाईओपविट्ठो, पोट्टसूलंवा तावेयव्वं, एवभाहिं आनिएकज्जे कए तत्थेव पडिछुडभइ, नदेति तोतेहिं कतुहिंजो अगनी तज्जाइओ तत्थेव Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- [नि. १२७१] १२९ विगिंचिज्जइ, न होज्ज सोविन देज्ज वाताहे तज्जाएणछारेण उच्छाइज्जइ, पच्छाअन्नजाइएणवि, दिवएसु तेल्लं गालिज्जइ वत्ती य निप्पीलिज्जइ मल्लगसंपुडए कीरइ पच्छा अहाउगं पालेइ, भत्तपच्चक्खायगाइसु मल्लगसंपुडए काऊण अच्छत्ति, सारक्खिज्जइ, कए कज्जे तहेव विवेगो, अनाभोगेणखेलमल्लगालोयच्छारादिसु, तहेव परो आभोएणछारेण दिज्ज वसहीएअगनिं जोइक्खं वा करेज्ज तहेव विवेगो, अनाभोएणवि एएचेव पूयलियं वा सइगालं देज्जा, तहेव विवेगो । __ वाउक्काए आयसमुत्थं आभोएण कह?, वत्थिणा दिइएणवा कज्जं, सो कयाइसचित्तोअच्चित्तो वा मीसो वा भवइ, कालो दुविहो-निद्धो लुक्खो य, निद्धो तिविहो-उक्कोसाइ, लुक्खोवि तिविहोउक्कोसाइ, उक्कोसए सीए जाहे धंतो भवइ ताहे जाव पढमपोरिसी ताव अचित्तो बितियाए मीसो तीतयाए सचित्तो, मज्झिमए सीए बितियाए आरद्धो चउत्थीए सचित्तो भवइ, मंदसीए तइयाए आरद्धो पंचमाए पोरिसए सचित्तो, उण्हकाले मंदउण्हे मज्झे उक्कोसे दिवसा नवरि दो तिन्नि चत्तारि पंच य, एवं वत्थिस्स दइयस्स पुषद्धंतस्स एसेव कालविभागो, जो पुण ताहे चेव धमित्ता पाणियं उत्तारिज्जइ, तस्सय पढमे हत्थसए अचित्तो बितिए मीसो तइए सचित्तो, कालविभागो नत्थि, जेण पाणियं पगतीएसीयलं, पुव्वं अचित्तोमणिज्जइपच्छा मीसो पच्छासचित्तोत्ति । अनाभोएन एस अचित्तोत्ति मीसगसचित्ता गहिया, परोवि एवं चेव जाणंतो वा देज्जा अजाणंतो वा, नाए तस्सेव अनिच्छंते उव्वरगं सकवाडं पविसित्ता सणियं मुंचइ, पच्छा सालाएवि, पच्छा वनानिगुंजे महुरे, पच्छा संधाडियाउवि जयणाए, एवं दइयस्सवि, सचित्तो वा अचित्तो वा मीसो वा होउ सव्वस्सवि एस विही, मा अन्नं विराहेहित्ति । वणस्सइकाइयस्सवि आयसमुत्थं आभोएणं गिलाणाइकज्जे मूलाईणगहण होज्जा, अनाभोएन गहियं भत्ते वा लोट्टोपडिओ पिट्ठगंवा कुक्कुसा वा, सोचेव पोरिसिविभागो, दुक्कुट्टिओ चिरंपिहोज्जा, परो अल्लगेण मिसियगंचवलगमीसियाणि वा पील्लूणि कूरओडियाए वाअंतो छोढूणं करमद्दएहिं वा सभं कंजिओ अन्नयरो बीयक्काओपडिओअहोज्जा, तिलाण वा एवं गहणं होज्जा, निवं तिलमाइसु होज्जा, जइआभोगगहियं आभोगेन वा दिन्नं विवेगो, अनाभोगगहिए अनाभोगदिन्ने वा जइ तरइ विगिंचिउं पढमं परपाए, सपाए, संथारए लट्ठीए वा पणओ हवेज्जा ताहे उण्हं सीयं व नाऊण विगिंचणा, एसोविवणस्सइकाओ पच्छा अंतोकाए एसिं विगिचणविही, अल्लगंअल्लगखेत्ते सेसाणी आगरे, असइ आगरस्स निव्वाघाए महुराए भूमीए, अंतो वा कप्परे वा पत्ते वा, एस बिहित्ति ।। अत्र तज्जातातज्जातपारिस्थापनिकी प्रत्येकं पृथिव्यादीनां प्रदर्शितैव, भाष्यकारः सामान्येन तल्लक्षणप्रतिपादनायाहभा. (२०५) तज्जायपरिट्ठवणा आगरमाईसुहोइबोद्धव्वा । अतज्जायपरिट्ठवणा कप्परमाईसुबोद्वधव्वा ।। वृ-तज्जाते-तुल्यजातीये पारिस्थापनिका रसा आगरादिषु परिस्थापनं कुर्वतोभवति ज्ञातव्या, आकराः-पृथिव्याद्याकराः प्रदर्शिता एव, अतज्जातीये-भिन्नजातीये परिस्थापनिका २ सा पुनः कर्परादिषु यथा (योग) परिस्थापनं कुर्वतो बोद्धव्येतिगाथार्थः । । गतैकेन्द्रियपरिस्थापनिका, अधुना नोएकेन्द्रियपारिस्थापनिकांप्रतिपादयन्नाह[259 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ नोएगिदिएहिं जा सा सा दुविहा होइआनुपुव्वीए । तसपाणेहिं सुविहिया ! नायव्वा नोतसेहिं च ।।५।। वृ- एकेन्द्रियानभवन्तीति नोएकेन्द्रियाः-त्रसादयस्तैः करणभूतैरितितृतीया, अथवा तेषु सत्सु तद्विषया वेत सप्तमी, एवमन्यत्रापियोज्यं, याऽसौ पारिस्थापनिकासा द्वि(वि)धा' द्विप्रकारा भवति 'आनुपूर्व्या' परिपाट्या,द्वैविध्यमेव दर्शयति-तसपाणेहिंसुविहिया नायव्वा नेतसेहिंच' वसन्तीति साः त्रसाश्चतेप्राणिनश्चेतिसमासस्तैः करणभूतैः सुविहितेति सुशिष्यामन्त्राणम, अनेन कुशिष्याय न देवमिति दर्शयति, ज्ञातव्या-विज्ञेया 'नोतसेहिं च' त्रसा न भवन्तीति नोत्रसा-आहारादयस्तैः करणभूतैरिति गाथार्थः ।। तसपाणेहिं जा सासा दुविहा होइआनुपुव्वीए । विगलिंदियतसेहिं जाणे पंचिंदिएहिं च ।।६॥ वृ- त्रसप्राणिभिर्याऽसौ सा द्वि(वि)धा भवति आनुपूर्व्या, 'विकलेन्द्रिया' द्वीन्द्रियादयश्चतुरिन्द्रियपर्यन्तास्तैश्च, 'जाणि'त्ति जानीहि पश्चेन्द्रियैश्चेति गाथार्थः ।। विगलिदिएहिं जा सा सा तिविहा होइ आनुपुटवीए । बियतियचउरोयाविय तज्जाया तहा अतज्जाया ।।७।। वृ-विकलेन्द्रियैर्याऽसौ सा त्रिविधा भवति आनुपूर्व्या, 'बियतियचउरो यावि य' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाँश्चाधिकृत्य, साच प्रत्येकं द्विभेदा, तथा चाह-'तज्जाय तहा अतज्जाया' तज्जातेतुल्यजातीये या क्रियतेसा तज्जाता, तथा अतज्जाता-अतज्जाते या क्रियत इति गाथार्थः । भावार्थस्त्वयं-बेइंदियाणं आयसमुत्थं जलुगा गंडाइसु कज्जेसु गहिया तत्थेव विगिंचिज्जइ, सत्तुया वा आलेवणनिमित्तं ऊरणियासंसत्ता गहिया विसोहित्ता आयरे विगिचेति, असइ आगरस्स सत्तुएहिं समं निव्वाघाए, संसत्तदेसे वा कत्थइ होज्ज अनाभोगगहणं तं देसं चेव न गंतघं, असिवाहिं गमेज्जा जत्थ सत्तुया तत्थ कूरमगइ, न लहइ तद्देवसिए सत्तुए मगइ, असए वितिए जाव ततिए, असइ पडिलेहिय गिण्हइ, वेला वा अइक्कामइ अद्धाणं वा, संकिया वा मत्ते धेप्पंति, बाहिं उज्जाने देउले पडिसयस्स वा बाहिं रयत्ताणं पत्थरिऊणं उवरि एक घणमसिणं पडलं तत्थ पल्लच्छिज्जंति, तिन्नि ऊरणयपडिलेहणाओ, नत्थि जइ ताहे पुणो पडिलेहणाओ, तिन्नि मुट्ठिओ गहाय जइ सुद्धा परिभुज्जंति, एगंमि दिढे पुणोवि मूलाओ पडिलेहिज्जंति, जे जत्थ पाणा ते मल्लए सत्तुएहिं समं ठविजंति, आगराइसु विगिंचइ, नत्थि बीयराहिएसु विगिंचइ, एवं जत्थ पाणयंपि बीयपाए पडिलेहित्ता उग्गाहिएछुब्भइ, संसत्तंजायं रसएहिं ताहे सपडिगहं बोसिरउ, नत्थि पायंताहे अंबिलिं पाडिहारियं मग्गउ, नो लहेज्ज सुक्कयं अंबिलिं उल्लेऊणं असइ अनभिवि अंबिलिबीयाणि छोढूण विगिंचइ, नत्थि बीयरहिएसु विगिंचइ, पच्छा पडिस्सए पाडिहारिए वा अपाडिहारियं वा तिकालं पडिलेहेइ दिने दिने, जया परिणयं तहा विगिंचइ, भायणं च पडिअप्पिज्जइ, नत्थि भायणं ताहे अडवीए अनागमनपहे छाहीए जो चिक्खल्लो तत्थ खडं खणिऊण निच्छिडं लिंपित्ता पत्तणालेणं जयणाएछुभइ, एक्कसि पाणएणंभमाडेइ, तंपितत्थेव छुब्भइ, एवं तिन्न्विरे, पच्छा कप्पेइ सहकठेहि यमालं करेंति चिक्खिल्लेणं लिंपइ कंटयछायाए य उच्छाएइ, तेन यभाणएणंसीयलपाणयं न लयइ, अवसावणेण कूरेण य भविज्जइ, एवं दो तिन्नि वा दिवसे, संसत्तगं च पानयं असंतत्तगंच एगो न Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७१] १३१ धरे, गंधेन विसंसिज्जइ, संसत्तं च गहाय न हिंडिज्जइ, विराहणा होज्ज, संसत्तं गहाय न समुद्दिसिज्जइ, जइपरिस्संताजेन हिंडंतिते लिंति, जेयपाणा ट्ठिातेमया होज्जा, एगेण पडिलेहियं बीएणततिएणं, सुद्धं परिभुंजंति, एवं चेव महियस्सवि गालियदहियस्स नवनीयस्सय का विही?, महीए एगाउट्ठी छुब्भइ, तत्थ तत्थदीसंति, असइमहियस्सका दिही?, गोरसधोवणे, पच्छा उण्होदयं सियलविज्जइ, पच्छा महुरेचाउलोदए, तेसुसुद्धं परिभुज्जइ, असुद्धे तहेव विवेगोदहियस्स, पच्छओ उयन्ता नियत्तेपडिलेहिज्जइ, तीराए सुत्तेसुविएस विही, परोवि आभोयणाभोयाए तानि दिज्जा। तेइंदियाण गहणं सत्तुयपाणाण पुव्वभणिओ विही, तिलकीडयावि तहेव दहिए वा रल्ला तहेव छगणकिमिओवि तहेव संधारगो वा गाहिओ धुणाइणा नाए तहेव तारिसए कट्टे संकामिज्जइ, उद्देहियाहिं गहिए पोत्ते नत्थि तस्स विगिंचणया, ताहे तेसिंवि लोढाइज्जइ, तत्थ अइंति लोए, छप्पइयाउ विसामिज्जंति सत्तदिवसे, कारणगमनं ताहे सीयलए निघायाए, एवमाणं तहेव आगरे निव्वाघाए विवेगो, कीडियाहिंसंसत्ते पाणएजइ जीवंति खिप्पंगलिज्जइ, अहे पडियालेवाडेणेव हत्थेण उद्धरेयघव्वा, अलेवडयं चेव पानयं होइ, एवं मक्खियावि, संधाडएण पुण एगो भत्तं गेण्हइ मा चेव छुब्भइ, बीओपानयं, हत्थो अलेवाडओ चेव, जइविकीडियाउमइयाउतहविगलिज्जंति, इहरहा मेहं उवहणंतिमच्छियाहिंवमी हवइ, जइतंदुलोयगमाइसु पूरयओताहे पगासे भायणे छुहित्ता पोत्तेण दद्दरओ कीरइ, ताहे कोसएणंखोरएणवा उक्कड्डिज्जइ, थोवएण पाणएणसभं विगिंचिज्जइ, आउक्कायंगमित्ता कट्टेणगहाय उदयस्स ढोइज्जइ,ताहे अप्पणाचेव तत्थ पडइ, एवमाइतेइंदियाणं, पूयलिया कीडियाहिं संसत्तिया होज्जा, सुक्कओ वा कूरो, ताहे झुसिरे विविखरिज्जइ, तहेव तत्थ ताओपविसंति, मुहूत्तयं च रक्खिज्जइजाव विप्पसरियाओ। चउरिंदियाणं आसमक्खिया अक्खिंमि अक्खरा उकड्डिज्जइत्तिधेप्पइ, परहत्थे भत्ते पानए वा जइमच्छियातं अनेसणिज्जं, संजयहत्थे उद्धरिज्जइ, नेहे पडिया छारेणगुंडिज्जइ, कोत्थलगारिया वा वच्छत्थे पाए वा घरं करेज्जा सघविवेगो, असइ छिंदित्ता, अह अन्नंमि य घरए संकामिजंति, संथारए मंकुणाणं पुव्वगहिए तहेव धेप्पमाणेपायपुंछणेवा, जइ तिन्नि वेलाउपडिलेहिज्जंतो दिवसे २ संसज्जइ ताहे तारिसएहि चेव कठेहिं संकामिज्जंति, दंडए एवं चेव, भमरस्सवि तहेव विवेगो, सअंडए सकट्ठो विवेगो, पूतरयस्स पुव्वभणिओ विवेगो, एवमाइजहासंभवं भिसा कायव्वा ।गता विकलेन्द्रियत्रसपारिस्थापनिकी, अधुना पञ्चेन्द्रियसपारिस्थापनिकां विवृण्वन्नाह पंचिंदिएहिंजासा सा दुविहा होइआनुपुव्वीए । मनुएहिंच सुविहिया, नायव्वा नोयमनुएहिं ।।८॥ वृ- पञ्च स्पर्शादीनीन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः-मनुषयादयस्तैः करणभूतैस्तेषु वा सत्सु तद्विषयाऽसौ पारिस्थापनिका सा द्विविधा भवत्यानुपूर्व्या, मनुष्यैस्तु सुविहिता ! ज्ञातव्या, 'नोमनुष्यैश्च तिर्यग्भिः, चशब्दस्य व्यवहितःसम्बन्धइतिगाथाक्षरार्थः ।। भावार्थ तूपरिष्टाद्वक्ष्यामः मनुएहिं खलुजा सा सादुविहा होइ आनुपुव्वीए । संजयमनुएहिं तह नायव्वाऽसंजएहिं च ।।९॥ वृ-मनुष्यैः खलुः याऽसौ सा द्विविधाभवति आनुपूर्व्यासंयतममनुष्यैस्तथा ज्ञातव्याऽसंयतैश्चैति गाथार्थः ।। भावार्थ तूपरिष्टाद्वक्ष्यामः Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ आवश्यक- मूलसूत्रम् - २- ४ /२३ संजयमनुएहिं जा सा सा दुविहा होइ आनुपुव्वीए । सच्चित्तेहिं सुविहिया ! अच्चित्तेहिं च नायव्वा । ।१० ॥ वृ- 'संयतमनुष्यैः ' साधुभिः करणभूतैर्याऽसौ पारिस्थापनिका सा द्विविधा भवत्यानुपूर्व्या, सह चित्तेन वर्तन्त इति सचित्तास्तैः - जीवद्भिरित्यर्थः, सुविहितेति पूर्ववत 'अच्चित्तेहिं च नायव्व' त्ति अविद्यमानचित्तैश्च-मृतैरित्यर्थः, ज्ञातव्या विज्ञेयेति गाथाक्षरार्थः । । इत्थं तावदुद्देशः कृतः, अधुना भावार्थः प्रतिपाद्यते, तत्र यथा सचित्तसंयतानां ग्रहणपारिस्थापनिकासम्भवस्तथा प्रतिपादयन्नाहअनभोग कारणेण व नपुंसमाईसु होइ सच्चित्ता । वोसिरणं तु नपुंसे सेसे कालं पडिक्खिज्जा ||११ ॥ वृ- आभोगनमाभोगः- उपयोगविशेषः न आभोगः अनाभोगस्तेन 'कारणेन वा' अशिवादिलक्षणेन 'नपुंसकादिषु' दीक्षितेषु सत्सु भवति 'सचित्ता' इति व्यवहारतः सचित्तमनुष्यसंयतपरिस्थापनिकेति भावना, आदिशब्दाज्जड्डादिपरिग्रहः, तत्र चायं विधिः योऽनाभोगेन दीक्षितः स आभोगित्वे सति व्युत्सृज्यते, तथा चाह- 'वोसिरणं तु नपुंसे' त्ति व्युत्सृजनं परित्यागरूपं नपुंसके, कर्तव्यमिति वाक्यशेषः, तुशब्दोऽनाभोगदीक्षित इति विशेषयति, 'सेसे कालं पडिक्खिज्ज' त्ति शेषः कारणदीक्षितो जड्डादिर्वा, तत्र 'काल' न्ति यावता कालेन कारणसमाप्तिर्भवत्येतावन्तं कालं जड्डादौ वक्ष्यमाणं च प्रतीक्ष्येत, न तावद्व्युत्सृजेत इति गाथाक्षरार्थः । । अथ किं तत्कारणं येनासौ दीक्ष्यत इति ?, तत्रानेकभेदं कारणमुपदर्शयन्नाह असिवे ओमोयरिए रायटुट्टे भए व आगाढे । गेलने उत्तमट्टे नाणे तवदंसणचरिते ॥ १२ ॥ वृ- 'अशिवं' व्यन्तरकृतं व्यसनम् 'अवमौदर्यं' दुर्भिक्षं 'राजद्विष्टं' राजा द्विष्ट इति 'भयं' प्रत्यनीकेभ्यः ‘अगाढं' भृशम, अयं चागाढशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते अशिवादिषु ''लानत्वं' ग्लानभावः ‘उत्तमार्थः’ कालधर्मः, 'ज्ञानं' श्रुतादि तथा 'दर्शनं' तत्प्रभावकशास्त्रलक्षणं 'चारित्रं ' प्रतीतम, एतेष्वशिवादिषूपकुरुते यो नपुंसकादिरसौदीक्ष्यते इति, उक्तं च 'रायदुदुभएसुं ताणट्ठ निवस्स वाऽभिगमणट्टा । वेज्जो व सयं तस्स व तप्पिस्सइ वा गिलाणस्स ।। गुरुणोव्व अप्पणी वा नाणा गिण्हमाणि तप्पिहिई । अचरणदेसा निंते तप्पे ओमासिवेहिं वा ।। एएहिं कारणेहिं आगाढेहिं तु जो उपव्वावे । पंडा सोलसयं कए उ कज्जे विगिंचणया ।। जो सो असिवाइकारणेहिं पव्वाविज्जइ नपुंसगो सो दुविहो-जाणओय अजाणओ य, जाणओ जाणइजह साहूणं न वट्टइ नपुंसओ पव्वावेउं, अयाणओ न जाणइ, तत्थ जाणओ पन्नविज्जइ जह न वट्टइ तुज्झ पव्वज्जा, नाणाइमग्गविराहणा ते भविस्सइ, ता घरत्थो चेव साहूणं वट्टसु तो ते विउल निज्जरा भविस्सइ, जइ इच्छइ लठ्ठे, अहन इच्छइ तो तस्स अयाणयस्स य कारणे पव्वाविज्जमाणाणं इमा जणा कीर - कडपट्टय छिली कत्तरिया भंडु लोय पाढे य । Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३ अध्ययनं -४- [नि. १२७१] धम्मकहसन्निराउल बवहारविकिंचणंकुज्जा ।।१३॥ वृकडिपट्टगं चास्य कुर्यात्, शिखांचान्विछतः कर्तरिकया केशापनयनं 'भंडु'त्ति मुण्डनं वा लोचं वा पाढं च विवरीयं धर्मकथां संज्ञिनः कथयेत राजकुले व्यवहारम, इत्थं विञ्चिनं कुर्यादिति गाथाक्षरार्थः ।। भावार्थस्त्वयंपव्वयंतस्स कडिपट्टओ से कीरइ, भणइ य-अम्हाण पघयंताण एवं चेवकयं, सिहली नाम सिहासान मुंडिज्जइ, लोओन कीरइ, कत्तरीएसे केसा कप्पिज्जंति, छुरेण वा मुंडिज्जइ, नेच्छमाणे लो ओवि कीरइ, जो नज्जइ जनेन जहा एस नपुंसगो, अनज्जंतेवि एवं चेव कीरइजनपच्चयनिमित्तं, वरंजणोजाणंतो जहा एस गिहत्थो चेव । पाढग्गहणेणदुविहा सिक्खागहणसिक्खा आसेवणसिक्खा य, तत्थ गहणसिक्खाए मिक्खुमाईणं मयाइं सिक्खविज्जंति, अनिच्छमाणे जाणि ससमए परिस्थियमयाई ताणि पाढिज्जंति, तंपि अणिच्छंते ससमयवत्तव्वयाएवि अन्नाभिहाणेहिं अत्थविसंवादणाणिपाढिजंति, अहवा कमेणं उल्लत्थपल्लत्था से आलावया दिज्जंति, एसा गहणसिक्खा, आसेवणसिक्खाए चरणकरणं न गाहिज्जइ, किंतु 'वीयारगोयरे येरसंजुओरत्तिं दूरे तरुणाणं । गाहेह ममंपितओथेरा गाहिंति जत्तेण ।। वेरगकहाविसयाण य निंदा उट्टनिसियणे गुत्ता । चुक्कखलिए य बहुसो सरोसभिव तज्जए तरुणा ।। सरोसं तज्जिज्जह वरं विप्परिणमंतो, धम्मकहा पाठिंतिव, कयकज्जा वा से धम्मक्खंति। मा हण परंपिलोयं अनुव्वाया दिक्ख नो तुझं ।। सन्नित्ति दारं । । एवं पन्नविओ जाहे नेच्छइताहे. संनिखरकंभिया वा भेसिंति, कओ इहेस संविग्गो? । निवसढे वा दिक्खिओ एएहिं अनाए पडिसेहो ।। सन्नी-सावओखरकंभिओ अहभद्दओ वा पुधगमिओतंभेसेइ-कओएस तुज्झभज्झे नपुंसओ, सिग्घ नासउ, मा णं ववरोवेहोमोत्ति, साहुणोवि तं नपुंसगं वयंति-हरे एस अनारिओ मा ववरोविज्जिहिसि, सिग्धं नस्ससु, जइ नट्ठो लटुं, अह कयाइ सो रायउलं उवट्ठावेज्जा-एए ममं दिक्खिऊण धाडंति एवं, सो य ववहारं करेज्जा 'अन्नाए' इति जइरायउलेणं न नाओ एएहिं चेव दिक्खिओ अन्ने वा जाणतया नत्थि तरहे भन्नइन एस समणो पेच्छइ से नेवत्थं चोलपट्टकाइ, किं अम्ह एरिसं नेवत्थंति ?, अह तेन पुव्वं चेव ताणि नेच्छियाणि ताहे भण्णइ-एस सयंगिहीयलिंगी, ताहे सो भणइ अज्झाविओ मि एएहिं चेव पडिसेहो, किंचऽहीतं?, तो । छलियकहाहं कड्डइ कत्थ जई कत्थ छलियाई?।।१४।। पुव्वावरसंजुत्तं वेरगकरंसतंतमविरुद्धं । पोराणमद्धमागहभासानिययं हवइसुत्तं ।।१५।। जे सुत्तगुणा वुत्ता तद्विवरीयाणि गाहए पुट्विं । निच्छिन्नकारणाणंसाचेव विगिंचणे जयणा ।।१६।। Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ / २३ वृ- गाथात्रयं सूत्रसिद्धं, अह कयाइं सो बहुसयणो रायवल्लहो वा न सक्कइ विगिंचिउं तत्थ इमा जयणा कावालिए सरक्खे तव्वन्नियवसहलिंगरूवेणं । वेडुंब गपव्वइए कायव्य विहीए वोसिरणं ॥ १७ ॥ वृ- 'कावालिए' त्ति वृथाभागीत्यर्थः, कापालिकलिङ्गरूपेण तेन सह भवति, 'सरक्खवो' त्ति सरजस्कलिङ्गरूपेण, भौतलिङ्गरूपेणेत्यर्थः, 'तव्वन्निए' त्ति रक्तपट्टलिङ्गरूपेण इत्थं 'वेडुंबगपव्वइए' नरेन्द्रादिविशिष्टकुलोद्गतो वेडुम्बगो भण्यते, तस्मिन प्रव्रजिते सति कर्तव्यं विधिना' उक्तलक्षणेन 'व्युत्सृजनं' परित्याग इति गाथार्थः । । भावार्थस्त्वयं निववल्लभबहुपक्खभिवावि तरुणवसहाभिण बेंति । भिन्नकहाओ भठ्ठाण घडइ इह वञ्च परतित्थी ।।१८ ॥ तुम समगं आमंति निग्गओ भिक्खमाइलक्खेणं । नास भिक्खुकमाइसु छोढूण तओवि विपलाइ ।।१९ ॥ वृ- गाथाद्वयं निगदसिद्धं, एसा नपुंसगविगिंचणा भणिया, इदानिं जड्डुवत्तव्वयातिविहो य होइ जड्डो भासा सरीरे य करणजड्डो य । भासाड्डो तिविहो जलमम्मण एलमूओय || २० ॥ वृ- तत्थ जलमूयओ जहा जले बुड्डो भासमाणो बुडुबुडेइ, न से किंचिवि परियच्छिज्जइ एरिसो सो सो जलओ, एलओ जहा बुब्बुएइ एलगमूओ, मम्मणो जस्स वायाउ खंचिज्जइ, एसो कयाइ पव्वावेज्जा मेहावित्तिकाउं जलमूयएलमूया न कप्पंति पव्वावेडं किं कारणं ? - दंसणनाणचरिते तवे य समिसु कारणजोए य । उवदिट्ठपि न गेण्हइ जलमूओ एलमूओ य ।।२१ ॥ नाणायट्ठा दिक्खा भासाजड्डो अपच्चलो तस्स । सोय बहिरो य नियमा गाहण उड्डाइ अहिगरणे । । २२॥ तिविहो सरीरजड्डो पंथे भिक्खे य होइ वंदनए । एएहिं कारणेहिं जड्डुस्स न कप्पई दिक्खा ।।२३ ॥ अद्धा पलिमंथो भिक्खायरियाए अपरिहत्थो य । दोसा सरीरजड्डे गच्छे पुण सो अणुन्नाओ || २४ ॥ वृ-गाथाचतुष्कं सूत्रसिद्धं, कारणंतरेण तत्थ य अन्नेवि इमे भवे दोसा, - उस्साओ अपरक्कमो य गेलन्नलाधवग्गिअहिउदए । जडुरस य आगाढे गेलन असमाहिमरणं च ।। २५ ॥ सेएण कक्खमाई कुच्छे न धुवणुप्पिलावणा पाणा । नत्थि गलओ य चोरो निंदिय मुंडाइवाए य । । २६ ॥ इरियासमिई भासेसणा य आयाणसमिइगुत्तीसु । विठाइ चरणकरणे कम्मुदएणं करणजड्डो ||२७|| एसोविन दिक्खिज्जइ उस्सग्गेणमह दिक्खिओ होज्जा । Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७१] १३५ कारण एण केइ तत्थ विहिं उवरि वोच्छाभि ।। २८ ॥ वृ- गाथाचतुष्कं निगदसिद्धं, तत्थ जो सो मम्मणो सो पव्वाविज्जइ, तत्थ विही भणइमोत्तुं गिलाणकज्जं दुम्भेहं पडियरइ जाव छम्भासा । एक्केके छम्भासा जस्स व दट्टु विगिंचणया । । २९ ॥ वृ- एक्वेक्केसु कुले गणे संधे छम्मासा पडिचरिज्जइ जस्स व दट्टु विगिंचणया जडुत्तणस्स भवइ तस्सेव सो अहवा जस्सेव दद्धुं लट्ठो भवइ तस्स सो होइ न होइ तओ विगिंचणया, सरीरजड्डो जावज्जीवंपि परियरिज्जइ जो पुण करणे जड्डो उक्कोसं तस्स होंति छम्मासा । कुलगणसंघनिवेयण एवं तु विहिं तहिं कुज्जा | | ३० ॥ वृ- इयं प्रकटार्थैव, एसा सचित्तमनुयसंजयविगिंचणया, इदानिं अचित्तसंजाणं पारिठ्ठावणविही भण्णइ, ते पुण एवं होज्जा आसुक्कारगिलाणे पच्चक्खाए व आनुपुव्वीए । अचित्तसंजयाणं वोच्छामि विहीइ वोसिरणं । । ३१ ॥ वृ- करणं-कारः, अचित्तीकरणं गृह्यते, आशु शीघ्रं कार आशुकारः, तद्धेतुत्वादहिविषविशूचिकादयो गृह्यन्ते, तैर्यः खल्वचित्तीभूतः, 'गिलाणे' त्ति ग्लानः- मन्दश्च सन् य इति, 'प्रत्याख्याते वाऽऽनुपूर्व्या' करणशरीरपरिकर्मकरणानुक्रमेण भक्ते वा प्रत्याख्याते सति योऽचित्तीभूत इति भावार्थ:, एतेषामचित्तसंयतानां 'वक्ष्ये' अभिधास्ये 'विधिना' जिनोक्तेन प्रकारेण 'व्युत्सृजन' परित्यागमिति गाथार्थः । । एव य कालगयंभी मुनिना सुत्तत्थगहियसारेणं । हु काव्य विसाओ कायव्व विहीए वोसिरणं । । ३२ ॥ वृ- 'एवं च' एतेन प्रकारेण 'कालगते' साधौ मृते सति 'मुनिना' अन्येन साधुना, किम्भूतेन ?'सूत्रार्थगृहीतसारेण' गीतार्थेनेत्यर्थः, 'नह' नैव कर्तव्यः 'विषादः ' स्नेहादिसमुत्थः सम्मोह इत्यर्थः कर्तव्यं किन्तु 'विधिना' प्रवचनोक्तेन प्रकारेण 'व्युत्सृजनं' परित्यागरूपमिति गाथार्थः । । अधुनाऽधिकृतविधिप्रतिपादनाय द्वारगाथाद्वयमाह नियुक्तिकारःपडिलेहणा दिसा नंतए य काले दिया य राओ य । कुसपडिमा पानगनियत्तणे यतणसीसउवगरणे ।। उट्ठाणणामगहणे पयाहिणे काउसग्गकरणे य । खमणे य असज्झाए तत्तो अवलोयणे चेव ।। नि. (१२७२ ) नि. (१२७३ ) वृ- 'पडिलेहण' त्ति प्रत्युपेक्षणा महास्थाण्डिल्यस्य कार्या 'दिस' त्ति दिग्विभागनिरूपणा च 'नंतए य'त्ति गच्छमपेक्ष्य सदौपग्रहिकं नन्तकं-मृताच्छादनसमर्थं वस्त्रं धारणीयं, जातिपरश्च निर्देशोऽयं, यतो जघन्यतस्त्रीणि धारणीयानि, चशब्दात्तथाविधं काष्ठं च ग्राह्यं, 'काले दिया य राओ य'त्ति काले दिवा च रात्रौ मृते सति यथोचितं लाञ्छनादि कर्तव्यं कुसपडिम' त्ति नक्षत्राण्यालोच्य कुशपडिमाद्वयमेकं वा कार्य न वेति 'पानगि' त्ति उपघातरक्षार्थे पानं गृह्यते, 'नियत्तणेय'त्ति कथञ्चित्स्थाण्डिल्यातिक्रमे भ्रमित्वाऽऽगन्तव्यं न तेनैव पथा, 'तणे'त्ति समानि तृणानि दातव्यानि, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ 'सीसं तिग्रामंयतः शिरः कार्य ‘उवगरणे त्तिचिह्नार्थ रजोहरणाघुपकरणंमुच्यते, गाथासमासार्थः । 'उहाणे'त्ति उत्थाने सति शबस्य ग्रामत्यागादि कार्य ‘नामग्गहणे'त्ति यदि कस्यचितसर्वेषां वा नाम गृह्णति ततो लोचादि कार्य ‘पयाहिणे'त्ति परिस्थाप्य प्रदक्षिणा न कार्या, स्वस्थानादेव निवर्तितव्यं, 'काउसगकरणे'त्ति परिस्थापिते वसतौ आगम्य कायोत्सर्गकरणंचासेवनीयं खमणे य असज्झाए' रत्नाधिकादौ मृते क्षपणं चास्वाघ्यायश्च कार्यः, न सर्वस्मिन, तत्तो अवलोयणे चेव' ततोऽन्यदिने परिज्ञानार्थभवलोकनं च कार्य, गाथासमासार्थः ।। अधुना प्रतिद्वारमवयवार्थः प्रतिपाद्यते, तत्राऽऽघद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽह[प्र.१] जहियं तुमासकप्पं वासावासंचसंवसे साहू । गीयत्था पढमं चिय तत्थ महाथंडिले पेहे ।। वृ. 'यत्रैव'ग्रामादौमासकल्पं वासावासंच' वषाकल्पंसंवसन्ति साधवः' गीतार्थाः प्रथममेव तत्र ‘महास्थाण्डिल्यानि' मृतोज्झनस्थानानि पेहे'त्तिप्रत्युपेक्षेत त्रीणि, एष विधिरित्ययं गाथार्थः । इयं चान्यकर्तृकी गाथा, दिग्द्वारनिरूपणायाह दिसा अवरदक्खिणा दक्खिणाय अवराय दक्खिणा पुव्वा । अवरुत्तरा य पुव्वा उत्तरपुव्वुत्तरा चेव ।।३३॥ पउरन्नपाणपढमा बीयाए भत्तपान न लहंति । तइयाए उदहीमा नत्थिचउत्थीएसज्झाओ ।।३४॥ वंचमियाए असंखडि छट्ठीए गणविभेयणंजाण । सत्तमिए गेलन्नं मरणंपुण अट्ठमी बिंति ।।३५॥ वृ- इमीणं वक्खाणं-अवरदक्खिणाए दिसाए महाथंडिल्लं पेहियव्वं, एतीसे इमे गुणा भवंतिभत्तपानउवगरणसमाही भवइ, एयाए दिसाए तिन्निमहाथंडिल्लाणि पडिलेहिज्जंति, तंजहा-आसन्ने मज्झे दूरे, किं कारणं तिन्नि पडिलेहिज्जंति?, वाधाओ होज्जा, खेत्तं किळं, उदएण वा पलावियं, हरियकाओ वा जाओ, पाणेहिं वा संसत्तं, गामो वा निविट्ठो सत्थो वा आवासिओ, पढमदिसाए विज्जमाणीए जइ दक्खिणदिसाए पडिलेहिंति तो इमे दोसा-भत्तपाने न लहंति, अलहंते संजमविराहणं पावंति, एसणं वा पल्लंति, जं वा भिक्खं अलभमाणा मासकप्पं भंजंति, वच्चंताण य पंथे विराधनादुविहासंजमायाएतं पार्वेति, तम्हा पढमा पडिलेहेघा, जया पुणपढमाए असईवाधाओ वा उदगं तेना वाला तया बिइया पडिलेहिज्जति, बिइयाए विज्जमाणीएजइ तइयं पडिलेहेइ तो उवगरणंनलहंति,तेन विना जंपावंति, चउत्था दक्खिणपुव्वा तत्थ पुणसज्झायं नकुणंति, पंचमीया अवरुत्तरा, एताए कलहो संजयगिहत्थअन्नउत्थेहिंसद्धिं, तत्थ उड्डाहो विराधना य, छठी पुघा, ताए गणभेओ चारित्तभेओवा, सत्तमिया उत्तरा, तत्थ गेलन्नं जंच परियावणाइ, पुव्वुत्तरा अन्नपि मारेति, एए दोसा तम्हा पढमाए दिसाए पडिलेहेयव्वं, तीए असइ बिइयाए पडिलेएयव्वं, तीए सोचेव गुणो जो पढमाए, बिइयाए विज्जमाणीए जइ तइयाए पडिलेहेइ सो चेव दोसो जो तइयाए, एवं जाव चरिमाए पडिलेहेमाणस्स जो चरिमाए दोसो सो भवइ, बिइयाए दिसाए अविज्जमाणीए तइयाए दिसाए पडिलेहेयव्वं, तीए सो चेव गुणो जो पढमाए, तइयाए दिसाए विज्जमाणीए जइ चउत्थं पडिलेहेइ सो चेव दोसो जो चउत्थीए, एवं जाव चरिमाए दोसो सो भवइ, एवं सेसाओवि दिसाओ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७३] १३७ नेयव्वाओ । दिसित्ति बिइयं दारं गयं, इदानिं 'नंतर 'त्ति, वित्थारायाभेणं जं पमाणं भणियं तओ वित्थारेणवि आयामेणवि जं अइरेगं लहइ चोक्खसुइयं सेयं च जत्थ मलो नत्थि चित्तलं वा न भवइ सुइयं सुगंधि ताणि गच्छे जीविउवक्कमणनिमित्तं धारेयव्वाणि जहन्त्रेण तिन्नि, एगं पत्थरिज्जइ एगेण पाउणीओ बज्झंति, तइयं उवरिं पाउणिज्जंति, एयाणि तिन्नि जहन्त्रेण उक्कोसेण गच्छं नाऊण बहुयाणिवि धिप्पंति, जइ न गेण्हइ पच्छित्तं पावेइ, आणा विराधना दुविहा, मइलकुचेले निज्जंते दडुं लोगो भणइ-इहलोए चेव एसा अवत्था परलोए पावतरिया, चोक्खुसुइएहं पसंसति लोओ-अहो लट्ठो धम्मोति पघज्जभुवगच्छंति सावयधम्मं पडिवज्जंति, अहवा नत्थि णंतयंति रयणीए नीहामित्ति अच्छावेइ तत्थ उट्ठाणा दोसो, तत्थ विराधना नामं कस्सइ गिण्हेज्जा तत्थ विराधना, तम्हा त्तव्वाणि नंतयाणि, ताणि पुण वसहा सारवेंति, पक्खियचाउम्मासियसंवच्छ रिए पडिले हिज्जंति, इहरहा मइलिज्जंति दिवसे दिवसे पडिलेहिज्जताणि, एत्थ गाहापुव्वं दव्वालोयण पुव्विं गहणं नंतकट्ठस्स । गच्छंमि एस कप्पो अनिमित्ते होउवक्कमणं ।। ३६ ।। - इमीसे अक्खरगमनिया-पुव्वं ठायंता चेव तणडगलछाराइ दघमालोअंति, पुव्विं गहणं च कट्ठस्स तत्थ अन्नत्थ वा, तत्थ कट्ठस्स गहणे को विही ? वसहीए ठायंतओ चेव सागारियसंतयं वहणकट्टं पलोअंति, किंनिमित्तं वहणकट्टं अवलोइज्जइ ?, कोइ अनिमित्तमरणेण कालं करेज्ज राओ ताहे जइ सागारियं वहणकट्टं अनुन्नवणट्टाए तं उठ्ठवेंति ता 'आउज्जो ओ' आउज्जोयणा अहिगरणदो सो तम्हा उ न उट्ठवेयव्वो, जइ एगो साहू समत्थो तं नीणेउं ताहे कठ्ठे न धेप्पइ, अह न तरइ तो जत्तिया सक्केइ तो तेन पुव्वपडिलेहिएण कट्ठेण नीर्णेति, तं च कट्टं तत्थेव जइ परिठवेंति तो अन्त्रेण गहिए अहिगरणं, सागारिओ वा तं अपेच्छंतो एएहिं नीणियंति पदुट्ठो वोच्छेयं कडगमद्दा करेज्जा तम्हा आनेयव्वं, जइ पुण आणेत्ता तहेव पवेसंति तो सागारिओ दट्टूण मिच्छत्तं गच्छेज्जा, एए भांति जहा अम्ह अदिन्नं न कप्पइ इमं चऽणेहिं गहियंति, अहवा भणेज्ज-समणा ! पुणोवि तं चेव आणेहत्ति, अहो नेहिं हदुसरक्खावि जिया, दुगुंछेज्जमयगं वहिऊण मम घरं आणेन्ति उड्डाहं करेज्जा वोच्छेयं वा करेज्जा, जम्हा एए दोसा तम्हा आणेत्ता एक्को तं धेत्तूण बाहिं अच्छंति, सेसा अइन्ति, जइ ताव सागारिओण उठ्ठेइ ताहे आणित्ता तहेव ठवेंति जह आसी, अह उडिओ ताहे साहेतितुब्भे पासुतल्लया अम्हेंहिं न उठ्ठविया, रत्तिं चेव कालगओ साहू, सो तुब्भच्चाए वहणीए नीनिओ, सा किं पठिविज्जउ आनिज्जउ ?, जं सो भणइ तं कीरइ, अह तेहिं अजाणिज्जंतेहिं ठविए पच्छा सागारिएण नायं जहा एएहिं एयाए वहणीए परिद्वविउँ परिट्ठवियन्ति, तत्थ उद्धरुट्ठो अणुनेयव्वो, आयरिया कइयवेण पुच्छंति - केणइ कयं ? अमुएणंति, किं पुण अनापुच्छाए करेसि ?, सो सागारियपुरओ अंबाडेऊण निच्छुब्भइ कइयवेण, जइ सागारिओ भणइ मा निच्छुन्भउ मा पुणो एवं कुज्जा, तो लठ्ठे, अह भणइ-मा अच्छउ पच्छा सो अन्नाए वसहीए ठाइ, बितिज्जिओ से दिज्जउ, माइट्ठाणेण कोइ साहू भाइ-मम एस नियओ जइ निच्छुब्भइ तो अहंपि गच्छामि, अहवा सागारिएणं समं कोइ कलहेइ, सोविनिच्छुब्भइ, सो से बितिज्जओ होइ, जइ बहिया पञ्चवाओ वसही वा नत्थि ताहे सव्वे नेति । नंतकट्ठदारं गयं इदानिं कालेत्ति दारं, सो य दिवसओ कालं करेज्ज राओ वासहसा कालगयंमी मुणिणा सुत्तस्थगहियसारेण । - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ न विसाओ कायव्वोकायवा विहीइ वोसिरणं ।।३७॥ सहसा कालगयंमित्ति आसुक्कारिणा जं वेलंकालगओ निक्कारण कारणे भवे निरोहो । छेयणबंधनजग्गणकाइयमत्ते य हत्थउडे ।।३८॥ ___ अन्नाविट्ठसरीरे पंता वा देवया त उडेज्जा । काइयं डब्बहत्थेणमा उडे बुज्झ गुज्झया! ।।३९॥ वित्तासेज्ज हसेज्जव भीमं वा अट्टहास मुंचेज्जा । आभीएणं तत्थ उकायव्व विहीए वोसिरणं ।।४०।। वृ-इमीणं वक्खाणं-'जं वेलं कालगओ'त्ति जाए वेलाए कालगओ दिया वा राओ वा सो ताहे वेलाए नेयव्वो 'निक्कारण त्ति एवं ताव निक्कारणे 'कारणे भवे निरोहो'त्ति कारणे पुणो भवे निरोहो नाम-अच्छाविज्जइ, किं च कारणं, ? रत्ति ताव आरक्खिय तेनयसावयभयाइ बारं वा ताव न उग्घाडिज्जइ महाजननाओ वा सो तंभि गामे नयरे वा दंडिगाहिं वा आयरिओ वा सो तंभि नयरे सड्डेसु वा लोगविक्खाओ वा भत्तपच्चक्खाओ वा सन्नायगा वा से भणंति-जहा अम्हं अपुच्छाए न नीणेयघोत्ति, अहवा तंभि लोगस्स एस ठवणा-जहा रत्तिं न नीणियव्वो, एएण कारणेणं रत्तीए न नीणिज्जइ, दिवसओवि चोक्खाणं नंतयाणं असए दंडिओवा एइ नीइ वा तेन दिवसओ संविक्खाविज्जइ. एवं कारणेण निरुद्धस्स इमा विही 'छेयण बंधन' इत्यादि, जो सो मओ सो लंछिज्जइ, 'बंधन'न्तिअंगुट्ठाइबझंति, संरो वा परिट्ठवणनिमित्तं दोरेहिं उग्गाहिज्जइ, 'जग्गण न्ति जे सेहा बाला अपरिणया य ते ओसारिजंति, जे गीयत्था अभीरू जियनिद्दा उवायकुसला आसुक्कारिणो महाबलपरक्कमा महासत्ता दुद्धरिसा कयकरणा अप्पभाइणो एरिसा ते जागरंति, 'काइयमत्ते यं'त्ति जागरंतेहिं काइयामत्तो न परिट्ठविज्जइ 'हत्थउडे'त्ति जइ उट्टेइ तो ताओ काइयमत्ताओ हत्थउडेणं काइयं गहाय सिंचंति, जइ पुण जागरंता अच्छिदिय अबंधिय तं सरीरं जागरंति सुवंति वा आणा दोसा, कहं ? - 'अन्नाइट्टसरीरे' अन्याविष्टशरीरं सामान्येन तावद् व्यन्तराधिष्ठितमाख्यायते विसेसे पुण पंता वा देवया वा उद्वेज्जा, पंता नाम पडणीया, सा पंता देवया छलेज्जा कलेवरे पविसिउं उद्वेज्ज वा पणच्चाए वा आहाविज्ज वा, जम्हा एए दोसा तम्हा छिदिउंबंधिउंवा जांगरेययघं, अह कयाइजागरंताणवि उद्विज्जाताहेइमा विही 'काइयंडव्वहत्थेणं' जो सो काइयमत्तओ ताओ काइयं- पासवणं 'डव्वेण(हत्थे)णे'ति वामहत्थेण वा, इमं च बुच्चइ'मा उडेबुज्झगुज्झागा'मा संथाराओ उद्धेहित्ति, बुज्झ मा पमत्तो भव, गुज्झगा इति देवा, तहा जागरंताणं जइ कहंचि इमे दोसा भवंति 'वित्तासेज्ज हसेज्ज व भीमं वा अट्टहास मुंचेज्जा' तत्थ वित्तासणं-विगरालरूवाइदरिसणं हसणं-साभावियहासं चेव भीमं बीहावणयं अट्टहासं भीसणो रोमहरिसजणणो सद्दो तं मुंचेज्जा वा, तत्थ किं कायव्वं ? - 'अभीएणं' अबीहंतेनं 'तत्थ' वित्तासणाइंमि ‘कायघं' करयेव्वं विहीए पुघुत्ताए पडिवज्जमाणाए वा 'वोसिरणं तिपरिट्ठवणं, तत्थ जाहे एव कालगओ ताहे चेव हत्थपाया उज्जुया कज्जंति, पच्छा थद्धा न तीरंति उज्जुया करेउं, अच्छीण सेसं मीलिज्जंति, तुंडे व से मुहपोत्तियाए बज्झइ, जाणिसंधाणाणि अंगुलिअंतराणं तत्थ सिंफालिज्जइ, पायंगुढेसु हत्थंगुट्ठएसु य बज्झइ, आहरणभाणि कहिज्जंति, एवं जागरंति, एसा Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७३ ] विही कायव्वा । कालेत्ति दारं सप्पसंग गयं, इयाणिं कुसपडिमत्ति दारं, तत्थ गाहा दोन्नि य दिवड्डखेत्ते दब्भमया पुत्तला उकायव्वा । समखेत्तंम उ एक्को अवऽभीए न कायव्वो । ४१ ॥ वृ द्वौ च सार्द्धक्षेत्रे, नक्षत्र इति गभ्यते, दर्भमयौ पुत्तलकौ कार्यों, समक्षेत्रे च एकः, 'अवड्डऽभीए न कायव्वो' त्ति उपार्द्धभोगिषवभीचिनक्षत्रे च न कर्तव्यः पुत्तलक इति गाथाक्षरार्थः । । एवमन्यासामपि स्ववुद्धयाऽक्षरगमनिका कार्या, भावार्थ तु वक्ष्यामः, प्रकृतगाथाभावार्थ:- कालगए समणे नक्खत्तं पलोइज्जइ, जइ न पलोएति असमाचारी, पलोइए पणयालीसमुहत्तेसु नक्खत्तेसु दोन्नि कज्जंति, अकरणे अन्ने दो कड्डेइ, काणि पुण पणयालीसमुहुत्ताणि ?, उच्यते तिन्नेव उत्तराई पुनव्वसू रोहिणी विसाहाय । एए छ नक्खत्ता पणयालमुहुत्तसंजोगा ||४२ ॥ तीसमुहुत्तेसु पुण पन्नरससु एगो कीरइ, अकरणे एवं चेव कढई, तीसमुहुत्तियाणि पुण इमाणिअस्सिणिकित्तियमियसिर पुस्सो मह फग्गु हत्थ चित्ता य । अनुराह मूल साढा सवणधनिट्ठा य भद्दवया ।।४३ ॥ तह रेवइत्ति एए पन्नरस हवंति तीसइमुहत्ता । नक्खत्ता नायव्वा परिट्ठवणविहीय कुसलेणं । । ४४ ॥ वृ- पनरसमुहुत्तिएसु पुण अभीइंमि य एक्कोवि न कीरइ, तानि पुण एयानिसयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साइ जेट्ठा य । एए छ नक्खत्ता पनरसमुहुत्तसंजोगा । ।४५ ॥ वृ- कुसपडिमत्ति दारं गयं, इदानिं पाणयंति दारं १३९ सुत्तत्थतदुभयविऊ पुरओ धेत्तूण पाणय कुसे य । गच्छइ य जउड्डाहो परिट्ठवेऊण आयमण || ४६ ॥ वृ- इमाए वक्खाणं- आगमविहिन्नू भत्तएण समं असंसट्टपाणयं कुसा य समच्छेया अवरोप्परमसंबद्धा हत्थचउरंगुलप्पमाणा धेत्तुं पुरओ (पिट्ठओ) अणवयक्खंतो गच्छइ थंडिलाभिमुहो जेण पुघं थंडिल्लं दिनं, दब्भासइ केसराणि चुणाणि वा धिप्पंति, जइ सागारियं तो परिद्ववेत्ता हत्थपाए सोअंति य आयमंति य जेहिं वूढो, आयमणग्गहणेणं जहा जहा उड्डाहो न होइ तहा तहा सूयणंति गाथार्थः । । इदानिं नियत्तणित्ति दारं थंडिलवाघाणं अहवावि अनिच्छिए अनाभोगा । भमिऊण उवागच्छे तेनेव पहेण न नियत्ते । । ४७ ॥ वृ- एवं निज्जमाणे थंडिल्लस्स वाधाएण, वाधाओ पुण तं उदयहरियसंमीसं होज्जा अनाभोगेन वा अनिच्छियं थंडिलं तो भीमऊण पयाहिणं अकरेंतेहं उवागच्छियघं, जइ तेनेव मग्गेण नियत्तंति तो असमायारी, कयाइ उट्ठेज्जा, सो य जओ चेव उट्ठेइ तओ चेव पहावेइ, पच्छा जओ चेव उट्ठेइ तओ चेव पहावेइ, जओ गामो तओ पहावेज्जा, तम्हा भमिऊण जओ थंडिलं उवहारियं तत्थ गंतव्वं, न तेनेव पहेणं, नियत्तिणित्ति दारं कुसमुट्ठी एगाए अद्बोच्छिन्नाइ एत्थ धाराए । Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ संथारं संथरेज्जा सद्वत्थसमो उकायव्यो ।।४८॥ वृ-जाहे थंडिलंपमज्जियंभवइताहे कुसमुट्ठीएएगाए अघोच्छिन्नाए धाराएसंथारो संथरिज्जइ, सो य सव्वत्थ समोकायव्वो, विसमंमि इमे दोसा विसमा जइहोज्जतणा उवरि मज्झे व हेट्ठओ वावि । मरणं गेलन्नं वा तिण्हपि उनिहिसे तत्थ ।।४९ ॥ उवरिं आयरियाणं मझे वसहाण हेट्ठि भिक्खूणं । तिण्हंपिरक्खणट्ठा सव्वत्थ समा उकायद्वा ।।५०॥ वृ-गाथाद्वयमपि पाठसिद्धं, जइ पुणतणा न होज्जा तो इमो विही जत्थ य नत्थितणाईचुन्नेहिं तत्थ केसरेहिं वा । कायव्वोऽत्थ ककारो हेढ़ तकारंच बंधेज्जा ।।५१॥ वृ-जत्थ तणा न विज्जंति तत्थ चुन्नेहिं नागकेसरहिं वा अव्वोच्छिन्नाए धाराए ककारो कायव्वो हेट्ठा यतकारो बंधयघो, अइचुन्नाणंकेसराणंवा पलेवयाहिंविकिरिइ । तणत्ति दारंगइयाणिंसीसत्ति जाए दिसाएगामो तत्तोसीसंतुहोइ कायव्वं । उठेतरक्खणट्ठा एस विही से समासेणं ।।५२॥ वृ-इमीए वक्खाणं-जाणे दिसाएगामो परिढविज्जंतस्स तओसीसंकायव्वं, पडिस्सयाओऽवि नीणंतेहिं पुव्वं नीणेयव्वा पच्छा सीसं, किंनिमित्तं-?, 'उठेंतरक्खणट्ठा' जओ उढेइतओचेव गच्छइ सपडिहुत्ते गच्छंते अमंगलंतिकट्ठ । सीसत्ति दारं, इदानि उवगरणेत्ति दारं चिण्हट्ठा उवगरणं दोसा उ भवे अचिंधकरणंभि । मिच्छत्तसो व राया व कुणइगामाण वहकरणं ।।५३ ॥ वृ-इमीए वक्खाणं-परिट्ठाविज्जंतेअहाजायमुवगरणं उवेयव्वं-मुहपोत्तिया रयहरणं चोलपट्टओ य, जइएवं नठवेंति असमाचारी आणाविराधना, तत्थ दिद्वेजनेनदंडिओ सोच्चा कुविओ उद्दविओत्ति गामवहणं करेज्ज मिच्छत्तं वा गच्छेज्ज, जहा उज्जेनयस्स तघन्नियलिंगेणं कालगयस्स मिच्छत्तं जायं तव्वन्नियपरिसेवणाए, पच्छा आयरिएहिं पडिबोहिओ, जस्स वा गामस्स सगासे परिट्ठविओ सो गामो कालेण पडिवइरंदवाविज्जइदंडिएण, एए दोसा जम्हा अचिन्धकरणे । उवगरणेत्ति दारंगयं, इदानि उट्ठाणेत्ति दारं, तत्थ गाहाओ वसहि निवेसण साही गाममज्झे य गामदारे य । अंतरउज्जाणंतर निसीहिया उट्ठिए वोच्छं ।।५४ ॥ वसहिनिवेसणसाही गामद्धं गाम मोत्तव्यो । मंडलकंडुद्देसे निसीहिया चेव रज्जंतु ।।५५ ॥ वृ- इमीणं वक्खाणं-कलेवरं नीणेज्जमाणं वसहीए चेव उठेइ वसही मोत्तव्वा, निवेसने उढेइ निवेसणं मोत्तव्वं, निवेसणंति एगद्दारं वइपरिक्खित्तं अनेगधरं फलिहियं,साहीए उठूइसाही मोत्तव्या, साही घराणपंती, गाममज्झे उद्वेइगामद्धमोत्तव्वं,गामदारे उढेइगामो मोत्तव्यो, गामस्स उज्जानस्स य अंतरा उद्वेइ मंडलं मोतघं, मंडलंति विसयमंडलं, उज्जाणे उद्वेइ कंडं मोत्तघं, कंडंति देसखंड मंडलाओ महल्लतरं भन्नइ, उज्जानस्स य निसीहियाए य अंतरा उट्टेइ देसो मोत्तव्वो, निसीहियाए Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४१ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७३ ] उट्ठे रज्जं मोत्तव्वं, एवं ता निज्जंतस्स विही, तंभि परिठ्ठविए गीयत्था एगपासं मुहुत्तं संविक्खंति, कयावि परिठ्ठविओवि उज्जा, तत्थ निसीहियाए जइ उट्ठेइ तत्थेव पडिओ उवस्सओ मोत्तव्वो, निसीहियाए उज्जानस्स य अंतरा जइ पडइ निवेसणं मोत्तव्वं, उज्जाणे पडइ साहि मोत्तव्वा, उज्जानस्स गामस्स य अंतरा जइ पडइ गामद्धं मोत्तव्वं, गामदारे पडइ गामो मोत्तव्वो, गाममज्झे पडइ मंडलं मोत्तव्वं, साहीए पडइ कंडो मोत्तव्वो, निवेसणे पडइ देसो मोत्तव्वो, वसहीए पडइ रज्जं मोत्तव्वं, तथा चाह भाष्यकारःभा. (२०६ ) वच्चांते जो उ कमो कलेवर पवेसणंभिवोच्चत्थो । नवरं पुण नाणत्तं गामद्दारंभि बोद्धव्वं ।। वृ- अत्र विपर्यस्तत्रमेऽङ्गीकृते तुल्यतैव नानात्वं, तथा च निर्गमनेऽपि ग्रामद्वारोत्थाने ग्रामपरित्याग उक्तः, इहापि स एवेति तुल्यता, निज्जूढो जइ विइयं वारं एत्ति दो रज्जणि मोत्तव्वाणि, तइयाए तिन्निरज्जाणि, तेन परं बहुसोऽवि वारे पविसंते तिन्नि चेव रज्जाणि मोत्तव्वाणिअसिवाइकारणेहिं तत्थ वसंताण जस्स जो उ तवो । अभिगीयाणभिगहिओ सा तस्स उ जोगपरिखुट्टी ॥ ५६ ॥ वृ- इमीए वक्खाणं- जइ बहिया असिवाहिं कारणेहिं न निग्गच्छंति ताहे तत्थेव वसंता जोगवुडिं करेंति नमोक्कारइत्ता पोरिसिं करेंति, पोरिसित्ता पुरिमडुं, सइ सामत्थे आयंबिलं पारेइ, असइ निव्वीयं, असमत्थो जइ तो एक्कासणयं, एवं सबिइयं, पुरिमड्ढतित्ता चउत्थं, चउत्थइत्ता छवं, एवं विभासा । उड्डाणेत्ति गयं इदानिं नामगहणेत्ति दारं " गिण्हइ नाम एगस्स दोण्हमहवावि होज्झ सव्वेसिं । स्विप्पं तु लोयकरणं परिन्नगणभेयबारसमं । । ५७ ॥ वृ - इमीए वक्खाणं- जावइयाणं नामं गेण्हइ तावइयाणं खिप्पं लोयकरणं 'परिन्नं' ति बारसमं च दिज्जइ, अतरंतस्स दसमं अट्ठमं छटुं चउत्थाइ वा, गणभेओ य कीरइ, ते गणाओ य णिन्ति । नामग्रहणेत्ति दारं गयं, इदानिं पयाहिणेत्ति दारं जो जहियं सो तत्तो नियत्तह पयाहिणं न कायव्वं । उाणाई दोसा विराधना बालवुड्डा ।।५८ ॥ वृ- इमीए वक्खाणं- परिद्ववेत्ता जो जओ सो तओ चेव नियत्तिति, पयाहिणं न करेइ, जइ करिति उठे विराधना बालवुड्डाणं, जओ सो जदहिमुहो ठविओ तओ चेव धावइ । पयाहिणेत्ति पयं गयं, ·इदानिं काउस्सग्गकरणेत्ति दारं गाहा - उद्बाणाई दोसा उ होंति तस्थेव काउसग्गंमि । आगम्मुवस्सयं गुरुसगासे विहीए उस्सग्गो । । ५९ ।। वृ- इमीए वक्खाणं- कोइ भणेज्जा- तत्थेव किमिति काउस्सग्गो न कीरइ ?, भन्नंति- उठ्ठाणा दोसा हवंति, तओ आगम्म चेइहरं गच्छंति, चेइयाइं वंदित्ता संतिनिमित्तं अजियसंतित्थयं पढंति, तिन्निवा थुइओ परिहायमाणाओ कड्डिज्जंति, तओ आगंतुं आयरियसगासे अविहिपारिट्ठावणियाए काउस्सग्गो कीरइ, एतावान वृद्धसम्प्रदायः, आयरणा पुण ओमच्छगरयहरणेण गमनागमनं किर आलोइज्जइ, तओ जाव इरिया पडिक्कमिज्जइ तओ चेइयाइं वंदित्तेत्यादि सिवे विही, असिवे न Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ आवश्यक मूलसूत्रम् - २- ४ / २३ कीरइ, जो पडिस्सए अच्छइ सो उच्चारपासवणखेलमत्तगे विगिंचइ वसहिं पमज्जइत्ति काउस्सग्गदारं गयं, इदानिं खमणासज्झायस्स दारा भन्नंति खमणेय असज्झाए राइनिय महानिणाय नियगा वा । सेसेसु नत्थि खमणं नेव असज्झाइयं होइ । । ६० ॥ वृ- क्षपणं अस्वाध्यायश्च जइ 'राइणिओ'त्ति आयरिओत्ति ' महानिनाओ' त्ति महाजननाओ नियगा वा सन्नायगा वा से अत्थि, तेसिं अधितित्ति कीरइ, 'सेसेसु नत्थि खमणं' सेसेसु साहुसु न कीरइ खमणं, नेव असज्झाइयं होइ, सज्झाओवि कीरइत्ति भणियं, एवं ताव सिवे, असिवे खमणं नत्थि जोगवुड्डी कीरइ, काउस्सग्गो अविहविगिंचणियाए न कीरइ, पडिस्सए मुहुत्तयं संचिक्खाविज्जइ जाव उवउत्तो, तत्थ अहाजायं न कीरइ, तत्थ जेण संधारएण नीणिओ सो विकरणो कीरइ, जइ न करेंति असमाचारी पवइ, अहिगरणं आणेज्ज वा देवया पंता तम्हा विकरणो कायव्वो, खमणासज्झागदारा गया, अवलोयणेत्ति दारं अवरज्जुस तत्तो सुत्तत्थविसारएहिं थिरएहिं । अवलोयण कायद्वा सुहासुहगइनि मित्तट्ठा ।। ६१ ॥ जं दिसि विकड्डिड्यं खलु सरीरयं अक्खुयं तु संविक्खे । तं दिसि सिवं वयंती सुत्तत्थविसारया धीरा ||६२ ॥ वृ- एएसिं वक्खाणं- 'अवरुज्ज (रज्ज) यस्स' त्ति बिइयदिणंभि अवलोयणं च कायव्वं, सुहासु जाणणत्थं गइजाणणत्थं च तं पुण कस्स धेप्पइ ? - आयरियस्स महिड्डियस्स भत्तपच्चक्खाइयस्स अन्नो वा जो महातवस्सी, 'जं दिसं तं सरीरं कड्ढियं तं दिसं सुभिक्खं सुहविहारं च वदंति, अह तत्थेव संविक्खियं अक्खुयं ताहे तंभि देसे सिवं सुभिक्खं सुहविहारं च भवइ, जइदिवसे अच्छइ तइवरिसाणि सुीभक्खं, एयं सुहासुहं, इदानिं ववहारओ गई भाणामि एत्थ य थलकरणे विमाणिओ जोइसिओ वाणमंतर समंभि । गड्ढा भवणवासी एस गई से समासेण । । ६३ ॥ बृ- निगदसिद्धैव व्याख्यातं द्वारगाथाद्वयं, साम्प्रतं तस्मिन्नैव द्वारगाधाद्वितये यो विधिरुक्तः स सर्वः क्वक कर्तव्यः क्व वा न कर्तव्य इति प्रतिपादयन्नाह एसा उ विही सव्वा कायव्वा सिंमि जो जहिं वसइ । असिवे खमण विवड्डी काउस्सग्गं च वज्जेज्जा | | ६४ ॥ वृ- 'एसे 'ति अनंतवक्खायविही मेरा सीमा आयरणा इति एगठ्ठा, 'कायव्वा' करेयव्वा तुशब्दोऽवधारणे ववहियसंबंधओ कायव्वो एवं, कंमि ? 'सिवंभि त्ति प्रान्तदेवताकृतोपसर्गवर्जिते काले 'जो' साहू 'जहिं' खेत्ते वसई, असिवे कहं ? असिवे खमणं विवज्जइ, किं पुण?, जोगविवड्ढी कीरइ, 'काउस्सग्गं च वज्जेज्जा' काउस्सग्गो व न कीरइ ।। साम्प्रतमुक्तार्थोपसंहारार्थ गाथामाहएसो दिसाविभागो नायव्वो दुविहदव्वहरणं च । वोसिरणं अवलोयण सुहासुहगविसेसो य ||६५ ॥ वृ- 'एसो' इति अनंतरदारगाहादुयस्सऽत्थो किं ? - 'दिसाविभागो नायव्वो' दिसिविभागो नाम अचित्तसंजयपरिद्वावणियविहिं पइ दिसिप्पदरिसणं संखेवेण दिसिपडिवज्जावणंति भणियं होइ, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७३ ] १४३ अहवा दिसिविभागो मूलदारगहणं, सेसदारोवलक्खणं चेयं दट्टघं, अचित्तसंजयपारिट्ठावणियं पइ एसो दारविवेओ नायघोत्ति भणियं होइ, 'दुविहदव्वहरणं चे 'तिदुविहदव्वं नाम पुव्वकालगहियं कुसाइ नायव्वमिति अनुवट्टए, 'वोसिरणं' ति संजयसरीरस्स परिट्ठवणं 'अवलोयणं' बिइयदिने निरिक्खणंति 'सुहासुहगइविसेसो य'त्ति सुहासुहगतिविसमो वंतराइसु उववायभेया यत्ति भणियं होइ, एसा अचित्तसंजयपारिट्ठावणिया भणिया, इदानिं असंजयमणुस्साणं भन्नइ, तत्थ गाहाअस्संजयमनुएहि जा सा दुविहाय आनुपुव्वीए । सच्चित्तेहिं सुविहिया ! अच्चित्तेहिं च नायव्वा || ६६ || वृ- इयं निगदसिद्धैव, तत्थ सचित्तेहिं भन्नइ, कहं पुण तीए संभवोत्ति ?, आहप्रूस वोरिणं संजयाण वसहीए । उदयपह बहुसमागम विपज्जहालोयणं कुज्जा ।। ६७ ॥ वृ- काइ अविरइया संजयाण वसहीए कप्पट्ठगरूवं साहरेज्जा, सा तिहिं कारणेहिं छुब्भेज्जा, किं ? -एएसिं उड्डाहो भवउत्ति छुहेज्जा पडिनीययाए, काइ साहम्मिणी लिंगत्थी एएहिं मम लिंगं हरियंति एएण पडिणिवेसेण कप्पट्ठगरूवं पडियस्सयसभीवे साहरेज्जा, अहवा चरिया तव्वन्निगिणी बोडणी पाहुडिया वा मा अम्हाणं अजसो भविस्सइ तओ संजओवस्सगसमीवे ठवेज्जा एएसिं उड्डाओ होउत्ति, अनुकंपाए काइ दुक्काले दारयरूवं छड्डिउंकामा चिंतेइ - एए भगवंतो सत्ताहियट्ठाए उवट्ठिया, एतेसिं वसहीए साहरामि, एए सिं भत्तं पानं वा दाहिंति, अहवा कहिंवि सेज्जायरेसु वा इयरघरेसु वा छुभिस्संति, अओ साहुवस्सए परिट्ठवेज्जा, भएणकाइ य रंडा पउत्थवइया साहरेज्जा, एए अनुकंपइहिंति, तत्थ का विही ? - दिवसे २ वसही वसहेहिं चत्तारि वारा परियंचियघा, पच्चुसे पओए अवरण्हे अड्डस्ते, मा मा एए दोसा होहिंति, जइ विगिंचंती दिट्ठा ताहे बोलो कीरइ- एसा इत्थिया दारयरूं छड्डेऊण पलाया, ताहे लोगो एइ पेच्छइ य तं ताहे सो लोगो जं जाणउ तं करेउ, अह न दिट्ठा ताहे विगिंचिज्जइ, उदयपहे जनो वा जत्थ पएसे पए निग्गओ अच्छइ तत्थ ठवेत्ता पडिचरइ अन्न ओहो जहा लोगो न जाणइ जहा किंचि पडिक्खंतो अच्छइ, जहा तं सुणएण कारण वा मज्जारेण वा न मारिज्जइ, जाहे केणइ दिट्ठं ताहे सो ओसरइ । सचित्तासंजयमनुयपरिद्वावणिया गया, इदानिं अचित्तासंजयमणुयपरिद्वावणिया भन्नइ पडिनीयसरीरछुहणे वणीमगासु होइ अच्चित्ता । तोवेक्खकालकरणं विप्पजहविगिंचणं कुज्जा ।।६८ ॥ वृ- पडिनीओ कोइ वणीमगसरीरं छुहेज्ज जहा एएसिं उड्डाहो भवउत्ति, वणीमगो वा तत्थ गंतूण मओ, केणइ वा मारेऊण एत्थ निद्दोसंति छड्डिओ, अविरइयाए मनुस्सेण वा उक्कललंबियं होज्जा, तत्थ तहेव बोलं करेति, लोगस्स कहिज्जइ, एसो णट्ठोत्ति, उक्कलंविए निधिन्त्रेण वारेंताणं रडंताणं मारिओ अप्पा होज्जा ताहे दिट्ठे कालक्खेवो कायव्वो, पडिलेहिऊण जइ कोइ नत्थि ताहे जत्थ कस्सइ निवेसणं न होइ तत्थ विगिंचिज्जइ उप्पेक्खेज्ज वा, पओसो वट्टइ संचरइ लोगो ताहे निस्संचरे विवेगो जहा एत्थ आएसे न उवेक्खेयघो ताहे चेव विगिंचिज्जइ अइपहाए संचिक्खावेत्ता अप्पसागारिए विगिंचिज्जइ, जइ नत्थि कोइ पडियरइ, अह कोइ पडियरइ तस्सेव उवरिं छुडभइ, एवं विप्पजहणा, विचिणा नामं जं तत्थ तस्स भंडोवगरणं तस्स विवेगो, जइ रुहिरं ताहे न छड्डेज्जइ, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ एक्काहा वा विहा वामग्गो नज्जिहित्ति, ताहे बोलकरणविभासा ।अचित्तासंजयमणुयपारिट्ठावणिया गया, इदानि नोमनुयपारिट्ठावणिया भन्नइ नोमनुएहिं जा सा तिरिएहिंसा य होइ दुविहा उ । सच्चित्तेहि सुविहया! अच्चित्तेहिं च नायन्ना ।।६९॥ वृ-निगदसिद्धा, दुविहंपि एगगाहाए भण्णइ ____ चाउलोयगमाहिं जलचरमाण होइ सच्चित्ता । जलथलखहकालगए अचित्ते विगिंचणं कुज्जा ।।७० ॥ वृ- इमीए वक्खाणं-नोमनुस्सा २ सचित्ता अचित्ता य, सचित्ता चाउलोदयमाइसु, चाउलोदयगहणं जहा ओघनिज्जुत्तीए तत्थ निवुड्डुओ आसि मच्छओ मंडुक्कलिया वा, तं धेतूण थेवेण पाणिएणसह निज्जइ, पाणियमंडुक्को पाणियं दद्दूण उढेइ, मच्छओबल छुब्भइ, आइग्गहणेण संसट्ठपाणएण वा गोरसकुंडएवातेल्लभायणे वा एवंसञ्चित्ता, अञ्चित्ताअनिमिसओ केणइआनीओ पक्खिणा पडिनीएण वा, थलयरो उंदुरो घरकोइलो एवमा, खहचरो हंसवायसमयूरा, जत्थ सदोसं तत्थ विवेगो अप्पसागारिए बोलकरणं वा, निद्दोसे जाहेरुच्चइताहे विगिचइ । तसपाणपारिट्ठावणिया गया, इदानिंनोतसाणपारिट्ठावणिया भन्नइ नोतसपाणेहिं जा सा दुविहा होइआनुपुव्वीए । आहारंभि सुविहिआ! नायव्वा नोअआहारे ।।७१॥ वृ- नोतस निगदसिद्धा, नवरं नोआहारो उवगरणाइ, तत्थ आहारंभि उजा सा सा दुविहा होइ आनुपुव्वीए । जाया चेव सुविहिया! नायव्वा तह अजाया य ।।७२ ।। वृ-'आहारे' आहारविषये याऽसौ पारिस्थापनिका सा 'द्विविधा' द्विप्रकारा भवति 'आनुपूर्व्या' परिपाच्याः वैविध्यं दर्शयति-'जाया चेव सुविहिया ! नायव्वा तह अजाया य' तत्र दोषात् परित्यागार्हाहारविषया या सा जाता, ततश्च जाता चैव 'सुविहिता' इत्यामन्त्रणं प्राग्वत, ज्ञातव्या, तथाऽजाता च, तत्रातिरिक्तनिवघाहारपरित्यागविषयाऽजातोच्यत इति गाथार्थः ।। तत्र जातां स्वयमेव प्रतिपादयन्नाह आहाकम्मे य तहा लोहविसे आभिओगिए गहिए । एएण होइजाया वोच्छंसे विहीएवोसिरणं ।।७३ ।। वृ-आधाकर्म-प्रतीतंतस्मिन्नाधाकर्मणिच तथा 'लोहविसे आभिओगिए गहिए'त्ति लोभाद्गृते 'विसे'त्ति विषकृते गृहीते ‘आभिओगिए'त्ति वशीकरणाय मन्त्राभिसंस्कृते गृहीते सति कथञ्चिन्मक्षिकाव्यापत्तिचेतोऽन्यथात्वादिलिङ्गतश्च ज्ञातेसति एतेन' आधाकर्मादिना दोषेणभवति 'जाता' पारिस्थापनिका दोषात्परित्यागार्हाहारविषयेत्यर्थः, 'वोच्छंसे विहीएवोसिरणं'नि वक्ष्येऽस्या विधिना-जिनोक्तेन व्युत्सर्जनं-परित्यागमित्यर्थः, ।। एगंतमनावाए अच्चित्ते थंडिल्ले गुरुवढे । छारेण अक्कामित्ता तिट्ठाणं वासणं कुज्जा ।।७४॥ वृ-एकान्ते 'अनापाते' स्त्र्याधापातरहिते 'अचेतने' चेतनाविकले 'स्थाण्डिल्ये' भूभागे Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७३] १४५ 'गुरूपदिष्टे' गुरुणा व्याख्याते, अनेनाविधिज्ञेन परिस्थापनं न कार्यमिति दर्शयति, 'छारेण अक्कमित्ता' भस्मना सम्मिथ्य 'तिट्ठाणं सावणं कुज्जत्ति सामान्येन तिस्रो वाराः श्रावणं कुर्यात् अमुकदोषदुष्टमिदं व्युत्सृजामि एवं, विशेषतस्तु विषकृताभियोगिकादेरेवापकारकस्यैष विधिः, न त्वाधाकदिः, तद्गतं प्रसङ्गेनेहैव भणिष्याम इतिगाथार्थः । अजाततपारिस्थापनिकी आयरिए य गिलाणे पाडुणए दुल्लहे सहसलाहे । एसा खलुअज्जाया वोच्छं से विहिए वोसिरणं ।।७५ ॥ वृ-आचार्ये सत्यधिकं गृहीतं किच्चद, एवं ग्लाने प्राधूर्णक दुर्लभेवा विशिष्टद्रव्ये सतिसहसलाभेविशिष्टस्य कथञ्चिल्लाभे सति अतिरिक्तग्रहणसम्भवः, तस्य च या पारिस्थापनिका एषा खलु 'अजाता' अदुष्टाधिकाहारपरित्यागविषयेत्यर्थः, 'वोच्छं से विहीए वोसिरणं प्राग्वदिति गाथार्थः __एगंतमनावाए अच्चित्ते थंडिले गुरुवइढे । आलोए तिन्निपुंजे तिट्ठाणं सावणं कुज्जा ।।७६ ॥ वृ-पूर्वाद्धं प्राग्वत् 'आलोए'त्ति प्रकाशे त्रीन् पुञ्जान् कुर्यात्, अत एव मूलगुणदुष्टे त्वेकमुत्तरगुणदुष्टे तु द्वाविति प्रसङ्गः, तथा 'तिट्ठाणं सावणं कुज्जत्ति पूर्ववदयं गाथार्थः ।। गताऽऽहारपारिस्थापनिका, अधुना नोआहारपारिस्थापनिकां प्रतिपादयति नोआहारंभी जासासा दुविहा होइ आनुपुव्वीए । उवगरणंभि सुविहिया! नायव्वा नोयउवगरणे ।।७७॥ वृ-निगदसिद्धा, नवरं नोउपकरणं श्लेष्मादि गृह्यते, उवगरणंभि उजा सा सा दुविहा होइआनुपुव्वीए । जाया चेव सुविहिया! नायव्वा तह अजाया य ।।७८ ॥ वृ-निगदसिद्धैव, नवरमुपकरणं वस्त्रादि, जाया य वत्थपाए वंका पाए य चीवरंकुज्जा । अज्जायवत्थपाए वोच्चत्थे तुच्छपाए य ।।प्र.१ ॥ वृ-जाता च वस्त्रे पात्रे च वक्तव्या, चोदनाभिप्रायस्तावद्वस्त्रे मूलगुणादिदुष्टे वङ्कानि पात्रेच चीवरं कुर्यात्, अजाता च वक्तव्या-वस्त्रे पात्रे च 'वोच्चत्थे तुच्छपाए य' चोदनाभिप्रायो वस्त्रं विपर्यस्तं-ऋजु स्थाप्यते पात्रंच ऋजु स्थाप्यत इति, सिद्धान्तंत वक्ष्यामः, एष तावद् गाथार्थः ।। इयं चान्यकर्तृकी गाथा । दुविहा जायमजाया अभिओगविसे यसुद्धऽसुद्धा य । एगंचदोन्नि तिन्निय मूलुत्तरसुद्धजाणट्ठा ।।७९ ॥ वृ-द्विविधाजाताअजातापारिस्थापनिका-आभिओगिकी विषेच अशुद्धाशुद्धाच, तत्रशुद्धा अजाता भविष्यति, अयं व प्राग्निर्दिष्टः सिद्धान्तः- ‘एगं च दोन्नि तिन्नि य मूलुत्तरसुद्धि जाणाहि' मूलगुणाऽसुद्धे एको ग्रन्थिः पात्रेच रेखा, उत्तरगुणासुद्धे द्वौ, शुद्ध त्रयइति गाथार्थः । अवयवार्थस्तु गाथाद्वयस्याप्ययंसामाचार्यभिज्ञैर्गीत इति-उवगरणेनोउवगरणेय, उवगरणेजाया अजायाय, जाया वत्थे पाए य, अजायावि वत्थे पत्ते य, जाया नाम वत्थपायं मूलगुणसुद्धं उत्तरगुणअसुद्धं वा [25/10 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२३ अभिओगेण वा विसेण वा, जइ विसेण आभिओगियं वा वत्थं पायं वा खंडाखंडिं काऊण विगिंचियव्वं, सावणा य तहेव, जानि अइरित्ताणि वत्थपायाणि कालगए वा पडिभग्गे वा साहारणगहिए वा जाएज एत्थ का विगिंचणविही?,चोयओ भणइ-आभिओगविसाणं तहेव खंडाखंडिं काऊण विगिचणं मूलगुणअसुद्धवत्थस्स एक्कं वंकं कीरइ, उत्तरगुणअसुद्धस्स दोन्नि वंकाणि, सुद्धं उज्जुयं विगिंचिज्जइ, पाए मूलगुणऽसुद्धे एगं चीरं दिजइ, उत्तरगुणअसुद्धे दोन्नि चीरखंडाणि पाए छुब्भंति, सुद्धं तुच्छं कीरइ-रित्तयंति भणियं होइ, आयरिया भणंति-एवं सुद्धंपि असुद्धंभवइ, कहं?, उज्जुयं ठवियं, एगेण वंकेणमूलगुणअसुद्धं जायं, दोहिंउत्तरगुणअसुद्धं, एकवंकं दुवंकंवा होज्जा दुवंकं एकवंकंवा होज्जा, एवं मूलगुणे उत्तरगुणो होज्जा उत्तरगुणेवामूलगुणो होज्जा, एवं चेव पाएवि होजा, एगं चीवरं निग्गयं मूलगुणासुद्धं जायं, दोहिं विणिग्गएहिं सुद्धं जायं, जे य तेहिं वत्थपाएहिं परिभुंजिएहिं दोसा तेसिं आवत्ती भवइ, तम्हा जं भणियं ते तं न जुत्तं, तओ कहं दाउं विगिंचियव्वं?, आयरिया भणंति-मूलगुणे असुद्धे वत्थे एगो गंठी कीरइ उत्तरगुणअसुद्धे दोन्नि सुद्धे तिन्निएवं वत्थे, पाए मूलगुणअसुद्धे अंतो अठ्ठए एगसहिया रेहा कीरइ, उत्तरगुणअसुद्धे दोन्नि, सुद्धे तिन्नि रेहाओ, एवं नाय होइ, जाणएण कायव्वाणि, कहिं परिट्टवेयव्वाणि ?-एगंतमनावाए सह पत्ताबंधरयत्ताणेण, असइ पडिलेहणियाए दोरेण मुहे बज्झइ, उद्धमुहाणि ठविजंति, असइ ठाणस्स पासल्लियं ठविजइ, जओ वा आगमो तओ पुप्फयं कीरइ, एयाए विहीए विगिंचिज्जइ, जइ कोइआगारो पावइतहाविवोसठ्ठाऽहिगरणा सुद्धा साहुणो, जेहिं अन्नेहिं साहूहिं गहियाणिजइ कारणे गहियाणि ताणि य सुद्धा जावज्जीवाए सुद्धा साहुणो, जेहिं अन्नेहिं साहूहिं गहियाणि जइ कारणे गहियाणि ताणि य सुद्धा जावजीवाए परि जंति, मूलगुणउत्तरगुणेसु उप्पन्ने ते विगिंचइ, गतोपकरणपारिस्थापनिका, अधुना नोउपकरणपारिस्थापनिका प्रतिपाद्यते, आह च नोउवगरणे जासा चउब्विहा होइआनुपुव्वीए । उच्चारे पासवणेखेले सिंधाणए चेव ।।८०॥ वृ-निगदसिद्धैव, विधि भणति उच्चारंकुव्वंतो छायं तसपाणरक्खणट्ठाए । कायदुयदिसाभिग्गहे यदो चेवऽभिगिण्हे ।।८१॥ पुढविंतसपाणसमुट्ठिएहिं एत्थं तुहोइचउभंगो । पढमपयं पसत्थं सेसाणि उ अप्पसत्थाणि ।।८२॥ इमीणं वक्खाणं-जस्स गहणी संसज्जइतेन छायाए वोसिरियव्वं, केरिसियाएछायाए?-जोताव लोगस्स उवभोगरुक्खो तत्थ नवोसिरिजइ, निरुवभोगे वोसिरिजइ, तत्थवि जा सयाओ पमाणाओ निग्गया तत्थेव वोसिरिजइ, असइ पुणनिग्गयाए तत्थेव वोसिरिजइ असति रुक्खाणं कारणं छाया कीरइ तेसु परिणएसु वच्चइ, काया दोन्नि-तसकाओ थावरकाओ य, जइ पडिलेहेइवि पमजइऽवि एगिदियावि रक्खिया तसावि, अह पडिलेहेइ न पमज्जइ तो थावरा रक्खिया तसा परिचत्ता, अह न पडिलेहेइपमज्जइथावरा परिचता तसारक्खिया, इयरत्थदोविपरिचत्ता, सुप्पडिलेहियसुप्पमज्जिएसुवि पढमं पयं पसत्थं, विइयतइए एक्के क्केण चउत्थं दोहिवि अप्पसत्थं, पढमं आयरियव्वं सेसा परिहरियव्वा, दिसाभिग्गहे Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७ अध्ययनं -४- [नि. १२७३]] _ 'उभे मूत्रपुरीषेच, दिवा कुर्यादुदमुखः । रात्रौ दक्षिणतश्चैव, तस्य आयुर्न हीयते ।।' दो चेव एयाउ अभिगेण्हंति, डगलगहणे तहेव चउभंगो, सूरिये गामे एवमाइ विभासा कायव्वा जहासंभवं ।। अधुना शिष्यानुशास्तिपरां परिसमाप्तिगाथामाह गुरुमूलेवि वसंताअनुकूल जे न होति उगुरुणं । ___ एएसिंतुपयाणंदूरंदूरेण ते होंति ।। वृ- 'गुरुमूले' गुर्वन्तिकेऽपि 'वसन्तः' निवसमानाः अनुकूला ये न भवन्त्येव गुरुणाम्, एतेषां ‘पदानां' उक्तलक्षणानां, तुशब्दादन्येषांच दूरंदूरेण तेभवन्ति, अविनीतत्वात्तेषां श्रुतापरिणतेरिति गाथार्थः ।। पारिस्थापनिकेयं समाप्तेति ।। मू. (२४) पडिक्कमाभि छहिं जीवनिकाएहिं-पुढविकाएणंआउकाएणं तेउकाएणं वाउकारण वणस्सइकाएणं तसकाएणं । पडिक्कमाभि छहिं लेसाहि-किण्हलेसाए नीललेसाए काउलेसाए तेउलेसाए पम्हलेसाए सुक्कलेसाए ।। पडिक्कमामि सत्तहिं भयट्ठाणेहिं । अट्टहिं मयठाणेहिं । नवहि बंभचरेगुत्तीहिं । दसविहे समणधम्मे । एक्कारसहिं उवासगपडिमाहिं । बारसहिं भिक्खुपडिमाहिं । तेरसहि किरियाठाणेहिं। __ वृ-प्रतिक्रमामि षङ्गिर्जीवनिकायैः प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण हेतुभूतैर्यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः, तद्यथा-पृथिवीकायेनेत्यादि । प्रतिक्रमामि षङ्गिर्लेश्याभिः करणभूताभिर्यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः, तद्यथा-कृष्णलेश्ययेत्यादिकृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्, परिणामोय आत्मनः । स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते ।। कृष्णादिद्रव्याणि तु सकलप्रकृतिनिष्यन्दभूतानि, आसां च स्वरुपं जम्बूखादकद्दष्टान्तेन ग्रामघातकदृष्टान्तेन च प्रतिपाद्यते'जह जंबुतरुवरेगो सुपक्कफलभरियनभियसालग्गो । दिह्रो छहिं पुरिसेहिंते बिंतीजंबुभक्खेमो ।। किह पुण? ते बेंतेको आरुहमाणाणजीवसंदेहो । तो छिदिऊणमूले पाडेमुंताहे भक्खेमो ।। बितिआह एदहेणं किं छिन्नेणं तरुण अम्हंति? । साहा महल्ल छिंदह तइओ बेंती पसाहाओ ।। गोच्छे चउत्थओ उन पंचमओ वेति गेण्हह फलाइं । छट्ठो बेंती पडिया एएच्चिय खाह घेत्तुंजे ।। दिटुंतस्सोवणओ जो वेति तरुवि छिन्नमूलाओ । सो वट्टइकिण्हाए सालमहल्ला उनीलाए ।। हवइ पसाहा काऊ गोच्छा तेऊ फला य पम्हाए । पडियाए सुक्कलेसा अहवा अन्नं उदाहरणं ।। चोरा गामवहत्थं विनिग्गया एगो बेतिघाएह । जंपेच्छह सव्वंदुपयंचचउप्पयं वावि ।। बिइओ मानुस पुरिसे यतइओ साउहे चउत्थेय । Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ आवश्यक- मूलसूत्रम् - २-४ / २४ पंचमओ जुज्झते छट्टो पुण तत्थिमं भणइ ।। एक्कं ता हरह धनं बीयं माह मा कुणह एवं । केवल हरह धनंती उवसंहारो इमो तेसिं ।। सव्वे माहत्ती वट्टइसो किण्हलेसपरिणामो । एवं कमेण सेसा जा चरमो सुक्कलेसाए ।। आदिल्लतिन्नि एत्थं अपसत्था उवरिमा पसत्था उ । अपसत्थासुं वट्टिय न वट्टियं जं पसत्थासुं ।। एसइयारो एयासु होइ तस्स य पडिक्कमामित्ति । पडिकूलं वट्टामी जं भणियं पुणो न सेवेमि ।। प्रतिक्रमामि सप्तभिर्भयस्थानैः करणभूतैर्यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृत इति, तत्र भयं मोहनीयप्रकृतिसमुत्थ आत्मपरिणामस्तस्य स्थानानि-आश्रया भयस्थानानि - इहलोकादीनि, तथा चाह सङ्ग्रहणिकारः - इहपरलोयादानमकम्हा आजीवमरणमसिलोए त्ति अस्य गाथाशकलस्य व्याख्या- 'इहरपलोअ ' त्ति इहलोकभयं परलोकभयं तत्र मनुष्यादिसजातीयादन्यस्मान्मनुष्यादेरेव सकाशात् भयमिहलोकभयं, विजातीयात्तु तिर्यग्देवादेः सकाशाद्भयं परलोकभयम्, आदीयत इत्यादानं धनं तदर्थ चौरादिभ्यो यद्भयं तदादानभयम्, अकस्मादेवबाह्यनिमित्तानपेक्षं गृहादिष्वेवावस्थितस्य रात्र्यादौ भयम् अकस्माद्भयं, 'आजीवे' ति आजीविकाभयं निर्धनः कथं दुर्भिक्षादावात्मानं धारयिष्यामीत्याजीविकाभयं, मरणाद्भयं मरणभयं प्रतीतमेव, 'असिलोगो' त्ति अश्लाघाभयम्-अयशोभयमित्यर्थः, एवं क्रियमाणे महदयशो भवतीति तद्भयान्न प्रवर्तत इति गाथाशकलाक्षरार्थः । । मदः -मानस्तस्य स्थानानि - पर्याया भेदा मदस्थानानि, इह च प्रतिक्रमामीति वर्तते, अष्टभिर्मदस्थानैः करणभूतैर्यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृत इति, एवमन्येष्वपि सूत्रेष्वायोज्यं, कानि पुनरष्टौ मदस्थानानि ?, अत आह सङ्ग्रहणिकारःजाईकुलबलरुवे तवईसरिए सुए लाहे ।। अस्य व्याख्या- कश्चिन्नरेन्द्रानिः प्रव्रजितो जातिमदं करोति, एवं कुलबलरुपतपएश्वश्रुतलाभेष्वपि योज्यमिति ।। नवभिर्ब्रह्मचर्यगुप्तिभिः, शेषं पूर्ववत्, ताश्चेमाःवसहिकहनिसिज्जिदिये कुडुंतरपुव्वकीलियपणीए । अमायाहारविभूसणा य नव बंभगुत्तीओ ।। न वृ- ब्रह्मचारिणा तद्गुप्त्यनुपालनपरेण न स्त्रीपशुपण्डकसंसक्ता वसतिरासेवनीया, न स्त्रीणामेकाकिनां कथा कथनीया, न स्त्रीणां निषद्या सेवनीया, उत्थितानां तदासने नोपवेष्टव्यं, स्त्रीणामिन्द्रियाण्यवलोकनीयानि, न स्त्रीणां कुड्यान्तरितानां मोहनसंसक्तानां क्वणितध्वनिराकर्णवितव्यः, न पूर्वक्रीडितानुस्मरणं कर्तव्यं, न प्रणीतं भोक्तव्यं, स्निग्धमित्यर्थः नातिमात्राहारोपभोगः कार्यः, न विभूषा कार्या, एतानव ब्रह्मचर्यगुप्तय इति गाथार्थः । । श्रमणः प्राग्निरुपितशब्दार्थस्तस्य धमः-क्षान्त्यादिलक्षणस्तस्मिन् दशविधे- दशप्रकारे श्रमणधर्मे सति तद्विषये वा प्रतिषिद्धकरणादिना यो मयाऽतिचारः कृत इति भावना । दशविधधर्मस्वरुपप्रतिपादनायाह - खंतीय मद्दवज्जव मुत्ती तव संजमे य बोद्धव्वे । Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९ अध्ययनं -४- [नि. १२७३] सच्चं सोयं आकिंचणंच बंभंचजइधम्मो ।।। क्षान्तिः श्रमणधर्मः, क्रोधविवेक इत्यर्थः, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, मृदोर्भावः मार्दवं मानपरित्यागेन वर्तनमित्यर्थः,तथा ऋजुभाव आर्जवं-मायापरित्यागः,मोचनं मुक्तिः, लोभपरित्याग इति भावना, तपो द्वादशविधमनशनादि, संयमश्चाश्रवविरतिलक्षणः ‘बोद्धव्यः' विज्ञेयः श्रमणधर्मतया, सत्यं प्रतीतं, शौचंसंयमप्रति निरुपलेपता, आकिञ्चन्यंच, कनकादिरहिततेत्यर्थः, ब्रह्मचर्य च, एष यतिधर्मः, अयंगाथाक्षरार्थः ।। अन्ये त्वेवं वदन्ति __खंती मुत्ती अजव मद्दव तह लाघवे तवेचेव । संयम चियागऽकिंचण बोद्धव्वे बंभचेरै य ।। तत्र लाघवम्-अप्रतिबद्धता, त्यागः- संयतेभ्यो वस्त्रादिदानं, शेषं प्राग्वत्, गुप्त्यादीनां चाऽऽद्यदण्डकोत्त्कानामपीहोपन्यासोऽन्यविशेषाभिधानाददुष्ट इति ।। एकादशभिरुपासकप्रतिमाभिः करणभूताभिर्योऽतिचार इति, उपासकाः-श्रावकास्तेषां प्रतिमाः-प्रतिज्ञा दर्शनादिगुणयुक्ताः कार्या इत्यर्थः, उपासकप्रतिमाः, ताश्चैता एकादशेति दसणवयसामाइय पोसहपडिमा अबंभ सच्चित्ते । आरंभपेसउद्दिट्ट वज्जए समणभूएव ।। वृ- दर्शनप्रतिमा, एवं व्रतसामायिकपौषधप्रतिमा अब्रह्मसचित्तआरम्भप्रेष्यउद्दिष्टवर्जकः श्रमणभूतश्चेति, अयमासां भावार्थः सम्मइंसणसंकाइसल्लपामुक्कसंजुओ जो उ । सेसणुगविप्पमुक्को एसाखलु होंति पडिमाउ ।। बिइया पुन वयधारी सामाइयकडोय तइयया होइ । होइचउत्थी चउद्दसि अट्ठमिमाईसु दियहेसु ।। पोसह चउव्विहंपी पडिपुन्नं सम्म जो उ अनुपाले । __ पंचमि पोसहकाले पडिमं कुणएगराईयं ।। असिणाणवियडभोई पगासभोइत्तिजंभणिय होइ । दिवसओ न रत्तिभुंजे मउलिकडो कच्छ नवि रोहे ।। दिय बंभयारि राई परिमाणकडे अपोसहीएसुं । पोसहिए रत्तिमि य नियमेणं बंभयारी य ।। इय जावपंच मासा विहरइहु पंचमा भवे पडिमा । छट्ठीएबंभयारी य विहरे जाव छम्मासा ।। सत्तम सत्तउ मासे नवि आहारे सचित्तमाहारं । जं जंहेछिल्लाणं तंतो परिमाणसव्वंपि ।। आरंभसयंकरणं अमिया अट्टमास वज्जेइ । नवमा नव मासे पुण पेसारंभे विवज्जेइ ।। दसमा पुन दस मासे उद्दिट्टकयंपि भत्त नविभुंजे । सो होई छुरमुंडो छिहलिं वा धारए जाहिं ।। Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२४ जं निहियमत्थजायं पुच्छंति नियाण नवरिसो आह । जइजाणे तो साहे अहनवितो बेंति नवि जाणे ।। खुरमुंडो लोओ वा रयहरण पडिगहं च गेण्हित्ता । समणब्भूओ विहरे नवरिं सन्नायगा उवरि ।। ममिकारअवोच्छिन्ने वच्चइ सन्नायपल्लि दटुंजे । तत्थवि साहुव्व जहा गिण्हइ फासुंतुआहारं ।। एसा एक्कारसमा इक्कारसमासियासु एयासु । पन्नवणवितहअसदहाणभावाउ अइयारो ।। द्वादशभिर्भिक्षुप्रतिमाभिः प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति, क्रिया प्राग्वत्, तत्रोद्गमोत्पादनैषणादिशुद्धभिक्षाशिनोभिक्षवः-साधवस्तेषांप्रतिमाः-प्रतिज्ञा भिक्षुप्रतिमाः, ताश्चेमा ____ मासाई सत्तंता पढमाबितिसत्त (सत्त) राइदिना । . अहराई एगराई भिक्खूपडिमाणबारसगं ।। मासाद्याः सप्तान्ताः 'प्रथमाद्वित्रिसप्त (सप्त) रात्रिदिवा' प्रथमा सप्तरात्रिकी, द्वितीया सप्तरात्रिकी, तृतीया सप्तरात्रिकी, अहोरात्रिकी, एकरात्रिकी, इदं भिक्षुप्रतिमानां द्वादशकमिति । अयमासां भावार्थः। पडिवाइसंपुनो संघयणधिइजुओ महासत्तो । पडिमाउ जिनमयंमी संमं गुरुणा अनुन्नाओ ।। गच्छेच्चिय निम्माओ जा पुव्वा दस भवे असंपुन्ना । नवमस्स तइयवत्थु होइजहन्नो सुयाभिगमो ।। वोसठ्ठचत्तदेही उवसग्गसहो जहेव जिनकप्पी। एसण अभिग्गहीयाभत्तंच अलेवयं तस्स ।। गच्छा विनिक्खमित्तापडिवज्जे मासियं महापडिमं । दत्तेगभोयणस्सा पानस्सवि एगजा मासं ।। पच्छा गच्छमईए एव दुमासि तिमासि जा सत्त । नवरं दत्तीवुडी जासत्त उसत्तमासीए ।। तत्तोय अट्ठमीया हवइ हू पढमसत्तराइंदी । तीय चउत्थचउत्थेणऽपानएणं अह विसेसी ।। तथा चाऽऽगमः- “पढमसत्तराइंदियाणं भिक्खूपडिमं पडिवनस्स अनगारस्स कप्पइसे चउत्थेणं भत्तेणं अपाणएणं बहिया गामस्स वे" त्यादि, उत्ताणगपासल्लीणसज्जीवावि ठाणे ठाइत्ता । सहउवसग्गे घोरे दिव्वाईतत्थ अविकंपो।। दोच्चावि एरिसच्चिय बहिया गामाइयाण नवरंतु । उक्कुडलगंसाई डंडाइतिउव्व ठाइत्ता ।। तच्चाएविएवं नवरं ठाणंतु तस्स गोदोही । Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५१ अध्ययनं-४- [नि. १२७३] वीरासनमहवावी ठाइज व अंबखुजोवा ।। एमेव अहोराईछठ्ठ भत्तं अपानयं नवरं । गामनयराण बहिया वग्धारियपाणिए ठाणं ।। एमेव एगराई अट्ठमभत्तेण ठाणबाहिरओ । ईसीपब्भारगए अनिमिसनयनेगदिट्ठीए ।। साहस दोविपाए वग्धारियपाणि ठायई ठाणं । वाघारि लंबियभुओ सेस दसासुंजहा भणियं ।। त्रयोदशभिः क्रियास्थानः प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण हेतुभूतैर्योऽतिचारः कृत इति, क्रिया पूर्ववत्, करणं क्रिया, कर्मबन्धनिबन्धना चेष्टेत्यर्थः, तस्याः स्थानानि-भेदाः पर्याया अर्थायानयेत्यादयः क्रियास्थानानि, तानि पुनस्त्रयोदशभवन्तीति, आह च सङ्गहणिकारः अट्ठानट्ठा हिसाऽकम्हा दिट्ठी यमोसऽदिन्नेय । अब्भत्थमाणमेत्ते मायालोहे रियावहिया ।। वृ- अर्थाय क्रिया, अनर्थाय क्रिया, हिंसायै क्रिया, अकस्मात् क्रिया, 'दिट्ठिय' त्ति दृष्टिविपर्यासक्रियाचसूचनात्सत्रमितिकृत्वा, मषाक्रियाऽदत्तादानक्रियाच, अध्यात्मक्रिया, मानक्रिया, मित्रदोषक्रिया, मायाक्रिया, लोभक्रिया ईर्यापथक्रिया, अयमासां भावार्थः तसथावरभूएहिं जो दंडं निसिरईह कजंमि । आय परस्स व अट्ठा अट्ठादंडं तयंबेंति ।। जो पुन सरडाईयं थावरकायं च वणलयाईयं । मारेत्तुं छिदिऊणव छड्डे एसो अनट्ठाए ।। अहिमाइवेरियस्स व हिंसिंसु हिंसइव्व हिंसिहिई । जो दंडं आखभइ हिंसादंडो भवे एसो ।। अन्नहाए निसिरइ कंडाइअन्नमाहेण जोउ । जोव नियंतो सस्सं छिंदिजा सालिमाईय ।। एस अकम्हादंडो दिट्ठिविवज्जासओ इमो होइ। जो मित्तममित्तंती काउंघाएइ अहवावि ।। गामाईघाएसु व अतेन तेनंति वाविघाएजा । दिट्ठिविवज्जासे सो किरियाठाणंतुपंचमयं ।। आयट्ठा नायगाइणवावि अट्ठाएजो मुसंवयइ । सो मोसपच्चईओ दंडो छटो हवइ एसो ।। एमेव आयनायगअट्ठा जो गेण्हइ अदिन्नं तु । एसो अदिन्नवत्ती अज्झत्थीओ इमो होइ ।। नवि कोवि किंचि भणई तहविहु हियएणदुम्मनो किंपि । तस्सऽज्झत्थी संसइचउरो ठाणा इमे तस्स । कोहोमानो माया लोहो अज्झत्थकिरिय एवेसो । Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२४ जो पुणजाइमयाई अठ्ठविहेणं तुमानेनं ।। मत्तो हीलेइ परं खिंसइ परिभवइमाणवत्तेसा । मायपिइनायगाईण जो पुण अप्पेवि अवराहे ।। तिव्वं दंडं करेइडहणंकणबंधतालणाईयं । तं मित्तदोसवत्ती किरियाठाणं हवइ दसमं ।। एक्कारसमं माया अन्नं हिययंमि अन्न वायाए । अन्नं आयरई या स कम्मुणा गूढसामत्थो ।। मायावत्ती एसा तत्तो पुण लोहवत्तिया इणमो । सावजारंभपरिग्गहेसु सत्तो महंतेसु ।। तह इत्थी कामेसुं गिद्धो अप्पाणयं च रक्खंतो । अन्नेसिं सत्ताणं वहबंधणमारणं कुणइ ।। एसो उलोहवित्ती इरियावहियं अओ पवक्खामि । इह खलु अनगारस्सा समिईगुत्तीसुगुत्तस्स ।। सययं तु अप्पमत्तस्स भगवओ जाव चक्खुपम्हंपि । निवयइता सुहुमा विहुइरियावहिया किरिय एसा ।। मू. (२५) चोद्दसहिं भूयगामेहिं पन्नरसहिं परमाहंमिएहिं सोलसहिं गाहासोलसएहिं सत्तरसविहे संजमे अट्ठारसविहे अबंभे एगूणवीसाए नायज्झयणेहिं वीसाए असमाहिठाणेहि ।। __वृ- चतुर्दशभिर्भूतग्रामैः, क्रिया पूर्ववत्, भूतानि-जीवास्तेषां ग्रामाः-समूहा भूतग्रामास्तैः, ते चैवं चतुर्दश भवन्ति एगिदियसुहुमियरा सन्नियर पणिंदिया य सबीतिचऊ । पज्जत्तापज्जत्तो भेएणं चोद्दसग्गामा ।। वृ. एकेन्द्रियाः-पृथिव्यादयः सूक्ष्मेतरा भवन्ति, सूक्ष्मा बादराश्चेत्यर्थः, संज्ञीतराः, पञ्चैन्द्रियाश्च, संज्ञिनोऽसंज्ञिनश्चेति भावना, 'सबीतिचउ'त्ति सह द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियैः, एते हि पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन चतुर्दश भूतग्रामा भवन्ति, एवं चतुर्दशप्रकारो प्रदर्शितः, अधुनाऽमुमेव गुणस्थानद्वारेण दर्शयन्नाह सङ्गहणिकारः मिच्छद्दिट्टी सासायणे यतह सम्ममिच्छदिट्ठी य अविरयसम्मट्टिी विरयाविरएपमत्तेय ।। तत्तो य अप्पमत्तो नियट्टिअनियट्टिबायरे सुहुमे । उवसंतखीणमोहे होइ सजोगी अजोगीय ।। गाथाद्वयस्य व्याख्या-कश्चिद्भतग्रामो मिथ्यादृष्टिः, तथा सास्वादनश्चान्यः, सहैव तत्त्वश्रद्धानरसास्वादनेन वर्तत इति सास्वादनः, क्वणद्घण्टालालान्यायेन प्रायः परित्यक्तसम्यक्त्वः, तदुत्तरकालं षडावलिकाः, तथा चोक्तम् “उवसमसंमत्तातो चयतो मिच्छं अपावमाणस्स । सासायणसमत्तं तदंतरालंमिछावलियं ।।" Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७३] १५३ __ तथा सम्यग्मिथ्यादृष्टिश्च सम्यक्त्वं प्रतिपद्यमानः प्रायः सञ्जाततत्त्वरुचिरित्यर्थः, तथाऽविरतसम्यग्दृष्टिः-देशविरतिरहितः सम्यग्दृष्टिः, विरताविरतः-श्रावकग्रामः, प्रमत्तश्च प्रकरणात्प्रमत्तसंयतग्रामो गृह्यते, ततश्चाप्रमत्तसंयतग्राम एव, 'नियट्टिअनियट्टिबायरो' त्ति निवृत्तिबादरोऽनिवृत्तिबादरश्च, तत्रक्षपकश्रेण्यन्तर्गतो जीवग्रामः, क्षीणदर्शनसप्तकः निवृत्तिबादरोभण्यते, तत ऊर्वे लोभानुवेदनं यावदनिवृत्तिबादरः, 'सुहुमे'त्ति लोभाणून वेदयन् सूक्ष्मो भण्यते, सूक्ष्मसम्पराय इत्यर्थः, उपशान्तक्षीणमोहः श्रेणिपरिसमाप्तावन्तर्मुहूर्तं यावदुपशान्तवीतरागः क्षीणवीतरागश्चभवति,सयोगी अनिरुद्धयोगः भवस्थकेवलिग्राम इत्यर्थः, अयोगीच निरुद्धयोगः शैलेश्यां गतो ह्रस्वपञ्चाक्षरोगिरणमात्रकालं यावत् इति गाथाद्वयसमासार्थः ।। व्यासार्थस्तु प्रज्ञापनादिभ्योऽवसेयः ।। पञ्चदशभिः परमाधार्मिकैः, क्रिया पूर्ववत्, परमाश्च तेऽधार्मिकाश्च २, संक्लिष्टपरिणामत्वात्परमाधार्मिकाः, तानभिधित्सुराह सङ्गहणिकारः अंबे अंबरिसीचेव, सामे असबले इय रुद्दोवरुद्दकाले य, महाकालेत्ति आवरे ।। .. असिपत्ते धनकुंभे, वालू वेयरणी इय । खरस्सरे महाघोसे, एए पन्नरसाहिया ।। इदंगाथाद्वयं सूत्रकृन्नियुक्तिगाथाभिरेव प्रकटाभिर्व्याख्यायतेधाडेंति पहावेतिय हणंति बंधंति तह निसुंभंति । मुंचंति अंबरतले अंबा खलु तत्थ नेरइया ।। ओहयहए य तहियं निस्सन्ने कप्पणीहिं कप्पंति । बिदलियचटुलयछिन्ने अंबरिसा तत्थ नेरइए ।। साडणपाडणतुन्नण विंधण (बंधण) रज्जूतल(लय)प्पहारेहिं । सामा नेरइयाणं पवत्तयंती अपुन्नाणं ।। अंतगयफेफ साणिय हिययं कालेजफुप्फुसे चुन्ने । सबला नेरइयाणं पवत्तयंती अपुन्नाणं ।। असिसत्तिकुंततोमरसूलतिसूलेसुसूइचिइयासु । पोएंति रुद्दकम्मा नरयपाला तहिं रोद्दा ।। भंजंति अंगमंगाणि ऊरु बाहू सिराणिकरचरणे । कप्पंति कप्पणीहिं उवरुद्दा पावकम्मरए ।। मीरासुसुंडएसु य कंडूसुपयणगेसु य पयंति । कुंभीसुयलोहीसुय पयंति काला उनेरइया ।। कप्पिंति कागिनीमंसगाणिं छिंदंति सीहपुच्छाणि । खायंतिय नेरइए महाकाला पावकम्मरए ।। हत्थे पाए ऊरुबाहू य सिरंच अंगुवंगाणि | छिंदंति पगामंतु असिनेरइया उनेरइए ।। कन्नोट्ठनासकरचरणदसणथणपूअऊरुबाहूणं । छेयणभेयण साडणअसिपत्तधणूर्हि पाडिंति ।। Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२५ कुंमीसु य पइणीसुय लोहीसुं कंडुलोहकुंभीसु । कुंभी उनरयपाला हणंति पाइंति नरएसु ।। तडतडतडस्स जति भज्जणे कलंबुवालुयापढे । वालुयगा नेरइया लोलेंति अंबरतलंमि ।। वसपूयरुहिरकेसद्विवाहिणी कलकलंतजउसोत्तं । वेयरणिनिरयपाला नेरइएऊ पवाहति ।। कप्पंति करगतेहिं कप्पंति परोप्परं परसुएहिं । संबलियमारुहंती खरस्सरा तत्थ नेरइए ।। भीए य पलायंते समंतओ तत्थ ते निरंभंति । पसुणो जहा पसुवहे महधोसा तत्थ नेरइए । षोडशभिर्गाथाषोडशैः सूत्रकृताङ्गाद्यश्रुतस्कन्धाध्ययनैरित्यर्थः, क्रिया पूर्ववत्, तानि पुनरमून्यध्ययनानि समयो वेयालीयं उवसगपरिनथीपरिन्ना य । निरयविभत्तीवीरस्थओ य कुसीलाण परिहासा ।। वीरियधम्मसमाही मग्गसमोसरणं अहतहं गंथो । जमईयं तहगाहासोलसमं होइ अज्झयणं ।। गाथाद्वयं निगदसिद्धमेव । सप्तदशविधे संयमे, सप्तदशविधे-सप्तदशप्रकारे संयमे सति, तद्विषयो वा प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति, क्रियायोजना पूर्ववत्, सप्तदशविधसंयमप्रतिपादनायाह पुढविदगअगनिमारुयवणस्सइ बित्ति चउपणिदिअज्जीवो । पेहुप्पेहपमज्जण परिट्ठवण मनो वईकाए ।। व्याख्याः पुढवाइयाण जाव य पंचदियसंजमो भवे तेसिं । संघट्टणाइन करे तिविहेणं करणजोएणं ।।१।। अज्जीवेहिविजेहिंगहिएहिं असंजमो हवइ जइणो । जह पोत्थदूसपणए तणपणए चम्मपणए य ।।२।। गंडी कच्छवि मुट्ठी संपुडफलए तहा छिवाडी य । एयं पोत्थयपणयं पन्नतं वीयराएहिं ।।३॥ बाहल्लपुहुत्तेहिं गंडीपोत्थो उतुल्लगो दीहो । कच्छवि अंते तणुओ मज्झे पिहुलो मुणेयव्वो ।।४ ॥ चउरंगुलदीहो वा वट्टागिइ मुट्ठिपोत्थओ अहवा । चउरंगुलदीहोच्चिय चउरस्सो वावि विन्नेओ ।।५ ॥ संपुडओ दुगमाई फलगावोच्छं छिवाडिमेत्ताहे । तनुपत्तूसियरुवो होइ छिवाडीबुहा बेंति ।।६।। Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५ अध्ययनं -४- [नि. १२७३] दीहो वा हस्सो वाजो पिहलो होइ अप्पबाहुल्ले । तं मुणियसमयसारा छिवाडिपोत्थंभणंतीह ।।७।। दुविहं च दूसपणयं समासओ तंपिहोइ नायव्वं । अप्पडिलेहियपणयं दुप्पडिलेहंच विन्नेयं ।।८ ॥ अप्पडिलेहियदूसे तूली उवहाणगंच नायव्वं । · गंडुवहाणालिंगणि मसूरए चेव पोत्तमए ।।९॥ पल्हवि कोयवि पावार नवयए तहा यदाढिगालीओ। दुप्पडिलेहियदूसे एयं बीयं भवे पणयं ।।१०।। पल्हवि हत्थुत्थरणं कोयवओरुयपूरिओ पडओ । दढिगालिधोयपोत्ती सेस पसिद्धा भवे भेया ।।११॥ तणपणयं पुणभणियं जिनेहिं जियरायदोसमोहेहिं । साली वीही कोद्दवरालग रन्नेतणाइंच ।।१२।। अलएलगाविमहिसो मिगाणमइणंच पंचमं होइ । तलिगा खल्लगबज्झे कोसग कत्ती य बीयं तु ।।१३॥ अह वियडहिरन्नाई ताइन गिण्हइ असंजमो साहू । ठाणाइ जत्थ चेते पेहपमज्जितु तत्थ करे ।।१४ ।। एसा पेहुवपेहा पुणो य दुविहा उहोइनायव्वा । वाघारावावारे वावारे जह उगामस्स ।।१५॥ एसो उविक्खगोहू अव्वावारे जहा विनस्संतं । किं एयं नु उवेक्खसि दुविहाए वेत्थ अहिगारो ।।१६।। वावारुवेक्ख तहियं संभोइय सीयमाणा चोएइ । चोएई इयरंपी पावयणीयंमि कजंमि ।।१७॥ अव्वावार उवेक्खा नवि चोएइ गिहिं तुसीयंतं । कम्मेसुंबहुविहेसुंसंजम एसो उवेक्खाए ।।१८॥ पाए सागारिएसुंअपमजित्ताविसंजमो होइ । तेचेव पमजंते असागारिए संजमो होइ ।।१९।। पाणेहिं संसत्तं भत्तं पानमहवावि अविसुद्धं । उवगरणपत्तमाईजंवा अइरित्त होजाहि ।।२०॥ तं परिठवणविहीए अवहट्ट संजमो भवे एसो । अकुलसलमणवइरोहे कुसलाण उदीरणंजं तु ।।२१॥ मनवइसंजम एसो कार पुण जं अवस्सकज्जंमि । गमनागमनं भवई तओवउत्तो कुणइसंमं ।।२२॥ तव्वजं कुम्मस्सव सुसमाहियपाणिपायकायस्स । हवई य कायसंजमो चिटुंतस्सेव साहुस्स ।।२३ ॥ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २४/२५ अष्टादशप्रकारे अब्रह्मणि- अब्रह्मचर्ये सति तद्विषयो वा प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति, क्रिया पूर्ववत्, तत्राष्टादशविधाब्रह्मप्रतिपादनायाह सङ्ग्रहणिकारःओरालियं च दिव्वं मनवइकाएण करणजोएणं । अनुमोयणकारवणे करणेणऽङ्कारसाबंभं ।। - इह मूलतो द्विधाऽब्रह्म भवति- औदारिकं तिर्यग्मनुष्याणां दिव्यं च भवनवास्यादीनां, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, मनोवाक्कायाः करणं त्रिधा, योगेन त्रिविधेनैवानुमोदनकारापणकरणेन निरुपितं, पश्चानुपूर्व्योपन्यासः, अब्रह्माष्टादशविधं भवति, इयं भावना- औदारिकं स्वयं न करोति मनसा ३, नान्येन कारयति मनसा ३, कुर्वन्तं नानुमोदते मनसा ३, एवं वैक्रियमपि । प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्चैकोनर्विशतिभिर्ज्ञाताध्ययनैरिति वेदितव्यं, पाठान्तरं वा 'एगूणवीसाहिं नायज्झयणेहिंति' एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यं क्रिया पूर्ववत्, ज्ञाताध्ययनानिज्ञाताधर्मकथान्तर्वर्तीनि तान्येकोनविंशति अभिधानतः प्रतिपादयन्नाह सङ्ग्रहणिकारः १५६ उक्खित्तणाए संघाडे, अंडे कुम्मे य सेलए । तुंबे य रोहिणी मल्ली, मागंदी चंदिमा इय ।। दाववे उदगणाए, मंडुक्के तेयली इय । नंदिफले अवरकंका, ओयन्ने सुंसु पुंडरिया ।। गाथाद्वयं निगदसिद्धं । विंशतिभिरसमाधिस्थानैः, क्रिया प्राग्वदेव, तानि चामूनिदवदवचारSपमज्जिय दुपमज्जियऽइरित्तसिज्ज आसणिए । राइनियपरिभासिय थेरब्भूओवधाई य ।। संजलणकोहणो पिट्ठिमंसिएऽभिक्खऽभिक्खमोहारी । अहिकरणकरोईरण अकालसज्झायकारी या ।। ससरक्खपाणिपाए सद्दकरो कलह झंझकारी य । सूरप्पमाणभोती वीसइमे एसणासमिए ।। गाथात्रयम्, अस्य व्याख्या-समाधानं समाधिः- चेतसः स्वास्थ्यं मोक्षमार्गेऽवस्थितिरित्यर्थः, न समाधिरसमाधिस्तस्य स्थानानि - आश्रया भेदाः पर्याया असमाधिस्थानान्युच्यन्ते, दवदवचारि दुयं दुयं निरवेक्खो वच्चंतो इहेव अप्पाणं पडणादिणा असमाहीए जोएइ, अन्ने य सत्ते बाधते असमाहीए जोएइ, सत्तवहजणिएण य कंमुणा परलोएवि अप्पाणं असमाहीए जोएइ, अतो द्रुत २ गन्तृत्वमसमाधिकारणत्वादसमाधिस्थानम्, एवमन्यत्रापि यथायोगं स्वबुद्ध्याऽक्षरगमनिका कार्येति, अपजिए ठाणे निसीयणतुयट्टणाइ आयरंतो अप्पाणं विच्छुगडंकादिणा सत्ते य संघट्टणादिणा असमाहीए जोएइ, एवं दुपमजिएवि आयरंतो, अइरित्ते सेज्जा आसणिएत्ति अइरित्ताए सेजाए घंघसालाए अन्नेवि आवासेंति अहिगरणाइणा अप्पाणं परे य असमाहीए जोएइ आसनं- पीढफलगाइ तंपि अइरित्तमसमाहीए जोएइ, रायणियपरिभासी राइणिओ-आयरिओ जोय, वा जो महल्लो जाइसुयपरियायादीहिं तस्स परिभासी परिभवकारी असुद्धचित्तत्तणओ अप्पाणं परे य असमाहीए जोयइ, थेरोवघाइ थेरा आयरिया गुरवो ते आयारदोसेण सीलदोसेण य नाणाईहिं उवहणति, उवहणंतो दुठ्ठचित्तत्तणओ अप्पाणमन्नेय असमाहीए जोएइ, भूयाणि एगिंदिया ते अणट्टाए उवहणइ उवहणंतो Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १२७३] १५७ असमाहीए जोएइ, संजलणोत्ति मुहुत्ते २ रुसइ रुसंतो अप्पाणनन्ने य असमाहीए जोएइ, कोहणोत्ति सइ कुद्धो अच्चंतकुद्धौ भवइ, सो य परमप्पाणं च असमाहीए जोएइ, एवं क्रिया वक्तव्या, पिट्ठिमंसिएत्ति परंमुहस्स अवन्नं भणइ, अभिक्खभिक्खमोहारीति अभिक्खणमोहारिणी भासं भासइ जहा दासो तुमं चोरो वत्ति जं वा संकियं तं निस्संकियं भणइ एवं चेवत्ति, अहिगरणकरोदीरण अहिगरणाई करेति अन्नेसिं कलहेइत्ति भणियं होति यन्त्रादीनि वा उदीरति, उवसंताणि पुनो उदीरेति, अकालसज्झायकारी य कालियसुयं उग्घाडापोरिसीए पढइ, पंतदेवया असमाहीए जो एइ, ससरक्खपाणिपाओ भवइ ससरक्खपाणिपाए सह सरक्खेण ससरक्खे अथंडिल्ला थंडिल्लं संकमंतो न पमज्जइ थंडिल्लाओवि अथंडिल्लं कण्हभोमाइसु विभासा ससरक्खपाणिपाए ससरक्खेहिं हत्थेहिं भिक्खं गेहइ अहवा अनंतरहियाए पुढवीए निसीयणाइ करेंतो ससरक्खपाणिपाओ भवति, स करेइ असंखडबोलं करेइ विगालेवि महया सद्देण उ वएइ वेरत्तियं वा गारित्थयं भासं भासइ, कलहकरेत्ति अप्पणा कलहं करेइ तं करेइ जेण कलहो भवइ, झंझकारी य जेण २ गणस्स भेओ भवइ सव्वो वा गणो झंझविओ अच्छइ तारिसं भासइ करेइ वा, सूरप्पमाणभोइत्ति सूर एव पमाणं तस्स उदियमेत्ते आरद्धो जाव न अत्थमेइ ताव भुंजइ सज्झायमाई न करेति, पडिचोइओ रुसइ, अजीरगाई य असमाहि उप्पज्जइ, एसणाऽसमिएत्ति अणेसणं न परिहरइ पडिचोइओ साहूहिं समं भंडइ, अपरिहंतो य कायाणमुवरोहे वट्ट, वट्टंतो अप्पाणं असमाहीए जोएइत्ति गाथात्रयसमासार्थः । । विस्तरस्तु दशाख्याद् ग्रन्थान्तरादवसेय इति, मू. (२६) एक्कवीसाए सबलेहिं बावीसाए परीसहेहिं तेवीसाए सूयगडज्झयणेहिं चउवीसाए देवेहि पंचवीसाए भावणाहिं छव्वीसाए दसाकप्पववहाराणं उद्देसणकालेहिं सत्तावीसविहे अनगारचरिते अट्ठावीसविहे आयरकप्पे एगूणतीसाए पावसुयपसंगेहिं तीसाए मोहणियठाणेहिं एगतीसाइ सिद्धाइगुणेहिं बत्तीसाए जोगसंगहेहिं । वृ- एकविंशतिभिः शबलैः क्रिया प्राग्वत्, तत्र शबलं चित्रमाख्यायते, शबलचारित्रनिमित्तत्वात् करकर्मकरणादयः क्रियाविशेषाः शबला भण्यन्ते, तथा चोक्तं अवराहंमि पयणुए जेण उ मूलं न वच्चई साहू । सबलेंति तं चरितं तम्हा सबलत्तणं बेंति ।। तानि चैकविंशतिशबलस्थानानि दर्शयन्नाह तंजह उ हत्थकम्मं कुव्वंते मेहुणं च सेवते । राई च भुंजमाणे आहाकंमं च भुंजते ॥ १ ॥ तत्तोय राय पिंड कीयं पामिच्च अभिहडं छेजं । भुंजते सबले ऊ पच्चक्खियऽभिक्खभुंजइय ।।२ ॥ छम्मासभंतर ओ गणागणं संकर्म करेंते य । मासभंतर तिन्निय दगलेवा ऊ करेमाणो ॥ ॥ ३ ॥ मासब्भंतरओ वा माइठाणाइं तिन्नि करेमाण । पाणाइवायडहिं कुव्वते मुसं वयंते य ॥ ४ ॥ गिण्हंते य अदिन्न आउट्टि तह अनंतरहियाए । Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ आवश्यक मूलसूत्रम् - २- ४ / २६ पुढवीय ठाणसेज्जं निसीहियं वावि चेतेइ ।। ५ ।। एवं ससणिद्धाए ससरक्खाचित्तमंतसिललेलुं । कोलावासपइट्ठा कोल घुणा तेसि आवासो । ।६ ॥ संडसपाणसबीओ आव उसंताणए भवे तहियं । ठाणाइ चेयमाणो सबले आउट्टिआएउ ||७|| आउट्टि मूलकंदे पुप्फे य फले य बीयहरिए य । भुंजते सबलेए तहेव संवच्छरस्संतो ।।८ ॥ देसे दगलेवे कुव्वं तह माइठ्ठाण दस य वरिसन्तो । आउट्टिय सीउदगं वग्धारियहत्थमत्ते य || ९ || दव्वीए भायणेण व दीयंतं भत्तपाण घेत्तूणं । भुंजइ सबलो एसो इगवीसो होइ नायव्वो ।।१० ॥ आसां व्याख्या-हत्थकम्मं सयं करेंति परेण वा करेंते सबले १ मेहुणं च दिव्वाइ ३ अइक्कमाइसु तिसु सालंबणे य सेवते सबले २, राई च भुंजमाणेत्ति, एत्थ चउभंगो दिया गेण्हइ दिया भुंजइ ह्वा (४) अतिक्कमाइसु ४ सबले, सालंबणे पुण जयणाए, संनिहिमाईसु पडिसेवणाए चेव, एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यं ३, 'आहाकंमं च भुंजंते' प्रकटार्थे ४ रायपिंड ५ की ६ पामिच्च ७ अभिहड ८ अच्छेज ९ पसिद्धा 'पच्चक्खियभिक्ख भुंजइ य' असई पच्चक्खिय २ भुंजए सबले १०, अंतो छहं मासाणं गणाओ गणसंकर्म करेंते सबले अन्नत्थ नाणदंसणचरितठ्ठयाए ११, 'मासभंतर तिन्नि य दगलेवे ऊ करेमाणे' लेवोत्ति नाभिप्पमाणमुदगं, भणियं च ''जंघद्धा संघट्टो नाभी लेवो परेण लेवुवरि"त्ति, अंतो मासस्स तिन्नि उदगलेवे उत्तरंते सबले १२, तिन्निय माइठ्ठाणाई पच्छायणाईणि कुणमाणे सबले १३, आउट्टिआए उपेत्य पुढवाइ पाणाइवायं कुणमाणे सबले १४, मुसं वयंते सबले १५, अदिन्नं च गिण्हमाणे सबले १६, अनंतरहियाए सचित्तपुढवीए ठाणं काउस्सग्गं सेज्जं सयणं निसीहियं च कुणमाणे सबले, ससणिद्धे दगेण ससरक्खा पुढविरएण, चित्तमंतसिला सचेयणा सिलि भणियं होति लेलू लेडू, कोला - घुणा तेसिमावासो घुणखइयं कडं, तत्थ ठाणाई करेमाणे सबले, एवं सह अंडाईहिं जं तत्थवि ठाणाइ चेएमाणो सबले १७, आउट्टिआए मूलाई भुंजते सबले १८, वरसस्तो दस दगलेवे य माइट्ठाणाईं कुव्वंते सबले, १९-२० सींओदगवग्घारिय हत्थमत्तेण गलंतेनंति भणियं होइ, एवं दव्वीए गलंतीए भायणेण य दिजंतं घेत्तूण भुंजमाणे सबले २१ अयं च समासार्थः व्यासार्थस्तु दशाख्यग्रन्थान्तरादवसेयः, एवमसम्मोहार्थ दशानुसारेण सबलस्वरुपमभिहितं सङ्ग्रहणिकारस्त्वेवमाह वरिसंतो दस मासस्स तिन्नि दगलेवमाइठाणोई । आउट्टिया करेंतो वेहालियादिन्नमेहुन्ने || निसिभत्तकम्मनिवपिंड कीयमाई अभिक्खसंवरिए । कंदाई भुंजते उदउल्लहत्थाइ गहणं च ।। सच्चित्तसिलाकोले परविणिवाई ससिणिद्ध ससरक्खो । छम्मासंतो गणसंकमं च करकंममिइ सबले ।। Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- [नि. १२७३] १५९ अस्य गाथात्रयस्यापिव्याख्या प्राग्निरुपितसबलानुसारेणकार्या । द्वाविंशतिभिः परीषहै:, क्रिया पूर्ववत्, तत्र "मार्गाच्यवननिर्जरार्थ परिषोढव्याः परीषहाः" सम्यग्दर्शनादिमार्गाच्यवनार्थे ज्ञानावरणीयादिकर्मनिर्जरार्थ च परि-समन्तादापतन्तः क्षुत्पिपासादयो द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षाः सोढव्याः-सहितव्या इत्यर्थः, परीषहांस्तान् स्वरुपेणाभिधित्सुराह खुहा पिवासासीउण्हं दंसाचेला रइथिओ । चरियानिसीहिया सेज्जा अक्कोस वह जायणा ।। अलाभ रोगतणफासामलसक्कारपरीसहा । पन्ना अन्नाणसंमत्तं हइबावीस परीसहा ।। वृ-क्षुत्परीषह:-क्षुद्वेदनामुदितामशेषवेदनातिशायिनीसम्यग्विषहमाणस्य जठरान्त्रविदाहिनीमागमविहितेनान्धसा शमयतोऽनेषणीयं च परिहरतः क्षुत्परीषहजयो भवति, अनेषणीयग्रहणे तु न विजितः स्यात् क्षुत्परीषहः, १, एवं पिपासापरीषहोऽपिद्रष्टव्यः २, सीयं तिशीते महत्यपिपतति जीर्णवसनः परित्राणवर्जितोनाकल्प्यानि वासांसि परिगृह्णीयात् परिभुञ्जीत वा, नापिशीतार्तोऽग्निं ज्वालयेत् अन्यज्वालितंवा नाऽऽसेवयेत्, एवमनुतिष्ठता शीतपरीषहजयः कृतो भवति ३, ‘उण्ह' उष्णपरितप्तोऽपि न जलावगाहनस्नानव्यजनवातादि वाञ्छयेत्, नैवातपत्राधुष्णत्राणायाऽऽददीतेति, उष्णमापतितंसम्यक्सहेत् एवमनुतिष्ठतोष्णपरीषहजयः कृतोभवति४, ‘दंस'ति दंशमशकादिभिर्दश्यमानोऽपिन ततः स्थानादपगच्छेत्, न च तदपनयनार्थे धूमादिना यतेत, नच व्यजनादिना निवारयेदिति, एवमनुतिष्ठाता दंशपरिषहजयः कृतो भवति ५, एवमन्यत्रापि क्रिया योज्या, 'अचेल'त्ति अमहाधनमूल्यानि खण्डितानि जीर्णानि च वासांसि धारयेत् न च तथाविधो दैन्यं गच्छेत्, तथा चागमः परिजुन्नेहिं वत्थेहि, होक्खामिति अचेलए । अहुवा सचेलए होक्खं, इति भिक्खून चिंतए ।। इत्यादि६, ‘अरतित्तिविहरतस्तिष्ठतो वायद्यरतिरुत्पद्यतेतत्रोत्पन्नारतिनाऽपि सम्यग्धर्मारामरतेनैव संसारस्वभावमालोच्य भवितव्यं, 'इत्थीउत्ति न स्त्रीणामङ्गप्रत्यङ्गसंस्थानहसितललितनयनविभ्रमादिचेष्टां चिन्तयेत्, न जातुचिच्चक्षुरपि तासु निवेशयेत् मोक्षमार्गार्गलासुकामबुद्ध्येति ८, 'चरिय'त्ति वर्जितालस्यो ग्रामनगरकुलादिष्वनियतवसतिनिर्ममत्वः प्रतिमासंचर्यामाचरेदिति ९, निसीहिय'ति निषीद्गत्यस्यामिति निषद्या-स्थानं तत् स्त्रीपशुपण्डकविवर्जितां वसति सेवेत पश्चाभाविनस्त्विष्टानिष्टोपसर्गान् सम्यगधिसहेत १०, सेजतिशय्यासंस्तारकः-चम्पकादिपट्टो मूदुकठिनादिभेदेनोच्चावचः प्रतिश्रयो वा पांशूत्करप्रचुरः शिशिरो बहुधर्मको वातत्र नोद्विजेत ११, 'अक्कोस'त्ति आक्रोशः-अनिष्टवचनं तच्छुत्वा सत्येतरालोचनया न कुप्येत १२, 'वह'त्ति वधः- . ताडनं पाणिपार्णिलताकशादिभिः, तदपिशरीरमवश्यंतया विध्वंसत एवेति मत्वा सम्यक् सहेत, स्वकृतकर्मफलमुपनतमित्येवमभिसंचिन्तयेत् १३, ‘जायण'त्ति याचनं-मार्गणं, भिक्षोहि वस्त्रपात्रानपानप्रतिश्रयादि परतो लब्धव्यं सर्वमेव, शालीनतया च न याव्चां प्रत्याद्रियते, साधुना तुप्रागल्भ्यभाजा सञ्जाते कार्ये स्वधर्मकायपरिपालनाय याचनमवश्यं कार्यमिति, एवमनुतिष्ठता याव्यापरीषहजयः कृतो भवति १४, ‘अलाभ'त्ति याचितालाभेऽपि प्रसन्नचेतसैवाविकृतवदनेन Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ भवितव्यं १५, 'रोग'त्ति रोगः-ज्वरातिसारकासश्वासादिस्तस्य प्रादुर्भावे सत्यपि न गच्छनिर्गताश्चिकित्सायां प्रवर्तन्ते, गच्छवासिनस्त्वल्पबहुत्वालोचनया सम्यक् सहन्ते, प्रवचनोक्तविधिना प्रतिक्रियामाचरन्तीति, एवमनुतिष्ठता रोगपरी षहजयः कृतो भवति १६, 'तणफास'त्ति अशुषिरतृणस्य ददिः परिभोगोऽनुज्ञातो गच्छनिर्गतानां गच्छनिवासिनां च, तत्र येषांशयनमनुज्ञातं निष्पन्नानां ते तान् दर्भान्भूमावास्तीर्यसंस्तारोत्तरपट्टकौ चदर्भाणामुपरि विधाय शेरते, चौरापहतोपकरणा वा प्रतनुसंस्तारपट्टकावत्यन्तजीर्णत्वात्, तथाऽपि तं परुषकुशदभादितृणस्पर्शे सम्यक्सहेत १७, 'मल'त्तिस्वेदवारिसम्पर्कात्कठिनीभूतंरजो मलोऽभिधीयते, सवपुषि स्थिरतामितो ग्रीष्मोष्मसन्तापजनितधर्मजलादार्द्रतां गतो दुर्गन्धिर्महान्तमुद्वेगमापादयति, तदपनयनाय न कदाचिदभिलषेत्-अभिलाषं कुर्यात् १८, 'सक्कारपरीसहे'त्ति सत्कारो-भक्तपानवस्त्रपात्रादीनां परतो लाभः पुरस्कार सद्भूतगुणोत्कीर्तनं वन्दनाभ्युत्थानासनप्रदानादिव्यवहारश्च, तत्रासत्कारितोऽपुरस्कृतो वान द्वेषं यायात् १९, ‘पन्न त्ति प्रज्ञायतेऽनयेति प्रज्ञा-बुद्ध्यतिशयः, तत्प्राप्तौ न गर्वमुद्हेत् २०, अन्नाणं ति कर्मविपाकजादज्ञानान्नोद्विजेत २१, असंमत्तं तिअसम्यक्त्वपरीषहः, सर्वपापस्थानेभ्यो विरतः प्रकृष्टतपोऽनुष्ठायी निःसङ्गश्चाहं तथापि धर्माधर्मात्मदेवनारकादिभावान्नेक्षे अतो मृषा समस्तमेतदिति असभ्यक्त्वपरीषहः, तत्रैवमालोचयेत्-धर्माधर्मी पुण्यपापलक्षणौ यदि कर्मरुपौ पुद्गलात्मकौ ततस्तयोः कार्यदर्शनानुमानसमधिगम्यत्वं, अथ क्षमाक्रोधादिकौ धर्माधर्मी ततः स्वानुभवत्वादात्मपरिणामरुपत्वात् प्रत्यक्षविरोधः देवास्त्वत्यन्तसुखासक्तत्वान्मनुष्यलोके कार्याभावात् दुष्षमानुभावाच्च नदर्शनगोचरमायान्ति, नारकास्तु तीव्रवेदनार्ताः, पूर्वकृतकर्मोदयनिगडबन्धनवशीकृतत्वादस्वतन्त्राः कथमायान्तीत्येवमालोचयतोऽसम्यक्त्वपरीष-हजयो भवति, ‘वावीस परीसह'त्ति एते द्वाविंशतिपरीषहा इति गाथाद्वयार्थः ।। त्रयोविंशतिभिः सूत्रकृताध्ययनैः, क्रिया पूर्ववत्, तानि पुनरमूनि पुंडरीयकिरियट्ठाणं आहारपरिन्नपञ्चक्खाणकिरिया य । अनगारअद्दनालंद सोलसाइंच तेवीसं ।। गाथा निगदसिद्धैव ।। चतुर्विशतिभिर्देवैः, क्रिया पूर्ववत्, तानुपर्शयन्नाह ___भवनवनजोइवेमाणिया य दसअट्ठपंचएगविहा । इइचउवीसं देवा केइ पुन बेंति अरहंता ।। इयमपिनिगदसिद्धैव ।। पञ्चविंशतिभिर्भावनाभिः, क्रिया पूर्ववत्, प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणमहाव्रतसंरक्षणाय भाव्यन्त इति भावनाः, ताश्चेमा: इरियासभिए सयाजए, उवेह भुंजेज व पानभोयणं । आयाणनिक्केवदुगुंछ संजए, समाहिए संजमए मनोवई ।। अहस्ससच्चे अनुवीइभासए, जे कोहलोहभयमेव वजए । स दीहरायं समुपेहिया सिया, मुणी हुमोसं परिवजए सया ।। सयमेव उग्गहज्जायणे, धडे मतिमंनिसम्म सइ भिक्खु उगहं । अनुन्नविय भुंजिज्ज पाणभोयणं, जाइत्ता साहभियाण उग्गहं ।। Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - --४ [ नि. १२७३ ] आहारगुत्ते अविभूसियप्पा, इत्थिं न निज्झाइन संथवेज्जा । बुद्धो मुनी खुडकहं न कुज्जा, धम्मानुपेही संधए बंभचेरं ।। जे सद्दस्वरुवंरसगंधैमागए, फासे य संपप्प मणुन्नपावए । गिहीपदोसं न करेज पंडिए, स होइ दंते विरए अकिंचणे || गाथाः पञ्च, आसां व्याख्या- ईरणम् ईर्ष्या, गमनमित्यर्थः, तस्यां समितः - सम्यगित ईर्यासमितः, ईर्यासमितता प्रथमभावना यतोऽसमितः प्राणिनो हिंसेदतः सदा यतः सर्वकालमुपयुक्तः सन् 'उवेह भुंजेज व पानभोयणं' 'उवेह' त्ति अवलोक्य मुञ्जीत पानभोजनं, अनवलोक्य भुञ्जानः प्राणिनो हिंसेत, अवलोक्य भोक्तव्यं द्वितीयभावना, एवमन्यत्राप्यक्षरगमनिका कार्या, आदाननिक्षेपौपात्रादेर्ग्रहणमोक्षौ' आगमप्रसिद्धौ जुगुप्सति करोत्यादाननिक्षेपजुगुप्सकः, अजुगुप्सन् प्राणिनो हिंस्यात् तृतीयभावना, संयतः साधुः समाहितः सन् संयमे 'मणोवइ' त्ति अदुष्टं मनः प्रवर्तयेत्, दुष्टं प्रवर्तयन् प्राणिनो हिंसेत् चतुर्थी भावना, एवं वाचमपि पञ्चमी भावना, गताः प्रथमव्रतभावनाः द्वितीयव्रतभावनाः प्रोच्यन्ते- 'अहस्ससच्चे' त्ति अहास्यात् सत्यः, हास्यपरित्यागादित्यर्थः, हास्यादनृतमपि ब्रूयात्, अतो हास्यपरित्यागः प्रथमभावना, अनुविचिन्त्य पर्यालोच्य भाषेत, अन्यथाऽनृतमपि ब्रूयात् द्वितीयभावना, यः क्रोधं लोभं भयमेव वा त्यजेत्, स इत्थम्भूतो दीर्धरात्रंमोक्षं समुपेक्ष्य - सामीप्येन द्रष्टा (दृष्ट्वा ) 'सिया' स्यात् मुनिरेव मृषां परिवर्जेत सदा, क्रोधदिभ्योऽनृतभाषणादिति भावनात्रयं, गता द्वितीयव्रतभावनाः १६१ तृतीय व्रत भावनाः प्रोच्यन्ते 'स्वयमेव ' आत्मनैव प्रभुं प्रभुसंदिष्टं वाऽधिकृत्य अवग्रहयाञ्चायां प्रवर्तते अनुविचिन्त्यान्यन्थऽदत्तं गृह्णीयात् प्रथमभावना, 'घडे मइमं निसम्म 'त्ति तत्रैव तृणाद्यनुज्ञापनायां चेष्टेत मतिमान् निशम्य - आकर्ण्य प्रतिग्रहदातृवचनमन्यथा तददत्तं गृह्णीयात्, परिभोग इति द्वितीया भावना, 'सइभिक्खु उग्गहं' ति सदा भिक्षुरवग्रहं स्पष्टमर्यादयाऽनुज्ञाप्य भजेत, अन्यथाऽदत्तं संगृह्णीयात्, तृतीया भावना, अनुज्ञाप्य गुरुमन्यं वा भुञ्जीत पानभोजनम्, अन्यथाऽदत्तं गृह्णीयात् चतुर्थी भावना, याचित्वा साधर्मिकाणामवग्रहं स्थानादि कार्यमन्यथा तृतीयव्रतविराधनेति पञ्चमी भावना, उक्तास्तृतीयव्रतभावनाः साम्प्रतं चतुर्थव्रतभावनाः प्रोच्यन्ते - ' आहारगुत्ते ' त्ति आहारगुप्तः स्यात् नातिमात्रं स्निग्धं वा भुञ्जीत, अन्यथा ब्रह्मव्रतविराधकः स्यात् प्रथमा भावना, अविभूषितात्मा स्याद् - विभूषां न कुर्याद्, अन्यथा ब्रह्मविराधकः स्यात् तृतीया भावना, 'न संथवेज्ज' त्ति न स्यादिसंसक्तां वसतिं सेवेत, अन्यथा ब्रह्मविराधकः स्यात् चतुर्थी भावना, बुद्धः - अवगततत्त्वः मुनिः साधुःक्षुद्रकथां न कुर्यात् स्त्रीकथां स्त्रीणां वेति, अन्यथा ब्रह्मविराधकः स्यात् पञ्चमी भावना, 'धम्म (धम्मानु) पेही संघए बंभचेरं' ति निगदसिद्धम्, उक्ताश्चतुर्थव्रतभावनाः - पञ्चमव्रतभावनाः प्रोच्यन्ते यः शब्दरूपरसगन्धानागतान्, प्राकृतशैल्याऽलाक्षणिकोऽनुस्वारः, स्पर्शांश्च संप्राप्य मनोज्ञपापकान् - इष्टानिष्टानित्यर्थः, गृद्धिम् - अभिष्वङ्गलक्षणां, प्रद्वेषः प्रकटस्तं न कुर्यात् पण्डितः, स भवति दान्तो विरतोऽकिञ्चन इति, अन्यथाऽभिष्वङ्गादेःपञ्चममहाव्रतविराधना स्यात्, पञ्चापि भावनाः, उक्ताः पञ्चमहाव्रतभावनाः, अथवाऽसम्मोहार्थे यथाक्रमं प्रकटार्थाभिरेव 25 11 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ भाष्यगाथाभिः प्रोच्यन्ते "पणवीस भावणाओ पंचण्ह महव्वयाणमेयाओ । भणियाओ जिनगणहरपुन्जेहिं नवर सुत्तमि ।।१।। इरियासमिइ पढमा आलोइयभत्तपानभोई य । आयाणभंडनिक्खेवणा यसमिई भवे तइया ।।२।। मनसमिई वयसमिई पाणइवायंमि होंति पंचेव । हासपरिहारअनुवीइ भासणा कोहलोहभयपरिन्ना ।।३।। . एस मुसावायस्स अदिन्नदाणस्स होतिमा पंच । पहुसंदिट्ठ पहू वा पढमोगह जाए अनुवीई ।।४ ।। उग्गहणसील बिइया तत्थोगेण्हेज उग्गहं जहियं । तणडगलमल्लगाई अनुन्नवेज्जा तहिंतहियं ।।५।। तच्चमि उग्गहंतूअनुन्नवे सारिउग्गहे जाउ । तावइय मेर काउंन कप्पई बाहिरा तस्स ।।६ ॥ भावन चउत्थ साहमियाण सामन्नमन्नपाणं तु । संघाडगमाईणंभुंजेज अनुन्नवियए उ ।।७।। पंचमियं गंतूणंसाहम्मियउग्गहं अनुन्नविया । ठाणाईचेएज्जा पंचेव अदिन्नदाणस्स ।।८।। बंभवयभावनाओ नो अइमायापणीयमाहारे । दोच्च अविभूसणाऊ विभूसवत्ती न उ हवेज्जा ।।९॥ तच्चा भावन इत्थीण इंदिया मनहरा न निज्झाए । सयनासना विचित्ता इत्थिपसुविवजिया सेज्जा ।।१०।। एस चउत्थान कहे इत्थीण कहं तु पंचमा एसा । सद्दा रुवा गंधा रसफासा पंचमी एए ||११॥ रागद्दोसविवज्जण अपरिगहभावणाउ पंचेव । सव्वा पणवीसेया एयासुन वट्टियं जंतु ।।१२।। षड्विंशतिभिर्दशाकल्पव्यवहाराणामुद्देशनकालैः, क्रिया पूर्ववत्, तानेवोद्देशनकालान्श्रुतोपचारान् दर्शयन्नाह सङ्ग्रहणिकारः दस उद्देसणकाला दसाण कप्पस्स होंति छच्चेव । दस चेव ववहारस्स वहोति सव्वेवि छव्वीसं ।। निगदसिद्धा । सप्तविंशतिप्रकारेऽनगारचारित्रेसति-साधुचारित्रेसति तद्विषयो वा प्रतिषिद्धादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति प्राग्वत्, सप्तविंशतिभेदान् प्रतिपादयन्नाह सङ्गहणिकार: वयछक्कमिंदियाणं च निग्गहो भावकरणसच्चं च । खमयाविरागयाविय मनमाईणं निरोहो य ।। कायाण छक्क जोगाण जुत्तया वेयणाऽहियासणया । Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६३ अध्ययनं -४- [नि. १२७३] तह मारणंतियऽहियासणाय एएऽनगारगुणा ।। वृ- व्रतषट्कं-प्राणातिपातादिविरतिलक्षणं रात्रिभोजनविरतिपर्यवसानम्, इन्द्रियाणां च श्रोत्रादीनां निग्रहः-इष्टेतरेषु शब्दादिषु रागद्वेषाकरणमित्यर्थः,भावसत्यं-भावलिङ्गम् अन्तःशुद्धिः, करणसत्यं चबाह्यं प्रत्युपेक्षणादिकरणसत्यंभण्यते, क्षमाक्रोधनिग्रहः, विरागतालोभनिग्रहः, मनोवाक्कायानामकुशलानामकरणंकुशलानामनिरोधश्च, कायानां-पृथिव्यादीनांषट्कं, सम्यगनुपालनविषयतयाऽनगारगुणा इति, संयमयोगयुक्तता, वेदनाशीतादिलक्षणा तदभिसहना वा, तथा मारणान्तिकाऽभिसहना च-कल्याणमित्रबुद्धया मारणान्तिकोपसर्गसहनमित्यर्थः एतेऽनगारगुणा इति गाथाद्वयार्थः ।। अष्टाविंशतिविध आचार एवाऽऽचारप्रकल्पः, क्रिया पूर्ववत्, अष्टाविंशतिभेदान् दर्शयति सत्थपरिना लोगो विजओ य सीओसणिज्ज संमत्तं । आवंतिधुवविमोहो उवहाणसुय महापरिन्ना य ।। पिंडेसणसिजि रिया भासज्जायाय वत्थपाएसा । उग्गहपडिमा सत्तेक्कतयं भावणविभुत्तीओ ।। उग्घायमनुग्धायं आरुवणा तिविहमो निसीहं तु । इय अट्ठावीसविहो आयारपकप्पणामोऽयं ।। गाथात्रयं निगदसिद्धमेव, एकोनत्रिंशद्भिः पापश्रुतप्रसङ्गैः, क्रिया पूर्ववत्, पापोपादानानि श्रुतानि पापश्रुतानि तेषां प्रसङ्गाः-तथाऽऽसेवनारुपाइति, पापश्रुतानि दर्शयन्नाह सङ्ग्रहणिकारः अट्ठनिभित्तंगाइं दिव्वुप्पायंतलिक्खभोमंच । अंगसरलक्खणवंजणंच तिविहं पुणोक्केक्कं ।। सुत्तं वित्ती तह वत्तियं च पावसुय अउणतीसविहं । ____ गंधव्वनट्टवत्थु आउंधनुवेयसंजुतं ।। वृ- अष्ट निमित्ताङ्गानि दिव्यं-व्यन्तराद्यपृट्टहासादिविषयम्, उत्पातं-सहजरुधिरवृष्ट्यादिविषयम्, अन्तरिक्ष-ग्रहभेदादिविषयं, भौम-भूमिविकारदर्शनादेवास्मादिदंभवतीत्यादिविषयम्, अङ्गम्-अङ्गविषयं स्वरं-स्वरविषयं, व्यञ्जनं-मषादि तद्विषयं, तथा च-अङ्गादिदर्शनतस्तद्विदो भाविनं सुखादिजानत्येव, त्रिविधं पुनरेकैकं दिव्यादि सूत्रं वृत्तिः तथा वार्तिकंच, इत्यनेन भेदेन दिव्वाईण सरुवं अंगविवजाणहोति सत्तण्हं । सुत्तं सहस्स लक्खो य वित्ती तह कोडि वक्खाणं ।। अंगस्स सयसहस्सं सुत्तं वित्तीय कोडि विन्नेया । __ वक्खाणं अपरिभियं इयमेव य वत्तियं जाण ।। पापश्रुतमेकोनत्रिंशद्विधं, कथम् ?, अष्टौ मूलभेदाः सूत्रादिभेदेन त्रिगुणिताश्चतुर्विंशतिः गन्धर्वादिसंयुक्ता एकोनत्रिंशद्भवन्ति, 'वत्थु ति वास्तुविद्या आउ'न्ति वैद्यकं, शेष प्रकटार्थं ।। त्रिंशद्भिर्मोहनीयस्थानैः, क्रिया पूर्ववत्, सामान्येनैकप्रकृतिकर्म मोहनीयमुच्यते, उक्तंच'अट्ठविहंपिय कम्मं भणियं मोहोत्तिजं समासेणमित्यादि, विशेषेण चतुर्थी प्रकृतिर्मोहनीयं तस्य स्थानानि-निमित्तानि भेदाः पर्याया मोहनीयस्थानानि, तान्यभिधित्सुराह सङ्गहणिकारः Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ 'वारिमझेवगाहित्ता, तसे पाणे विहिंसई । छाएउ मुहं हत्थेणं, अंतोनायं गलेवं ।।१।। सीसावेढेणवेढित्ता, संकिलेसेण मारए । सीसंमि जे य आहेतुं, दुहमारेण हिंसई ।।२॥ बहुजनस्स नेयारं, दीवंताणंच पाणिणं । साहारणे गिलाणंभि, पहू किच्चंन कुव्वइ ।।३।। साहू अकम्मधम्माउ, जे भंसेइ उवट्ठिए । नेयाउयस्समग्गस्स, अवगारंमि वट्टइ ।।४।। जिनाणं नंतपाणीणं, अवनं जो उभासई । आयरियउवज्झाए, खिंसई मंदबुद्वीए ।।५॥ तेसिमेव य नाणीणं, संमं नो पडितप्पइ । पुणो पुणो अहिगरणं, उप्पाए तित्थभेयए ।।६॥ जाणं आहमिए जोए, पउंजइपुणो पुणो । कामे वमित्ता पत्थेइ, इहऽनभविए इय ।।७।। भिक्खूणंबहुसुएऽहंति, जोमासइऽबहुस्सुए। तहा य अतवस्सीउ, जो तवस्सित्तिऽहं वए ।।८॥ आयतेएण बहुजनं, अंतोधूमेण हिंसई । अकिच्चमप्पणा काउं, कयमेएणभासइ ।।९।। नियहुवहिपणिहीए, पलिउंचेसाइजोगजुत्ते य । बेई सव्वं मुसं वयसि, अक्खीणझंझएसया ।।१०॥ अद्धाणंभि पवेसित्ता जो, धनंहरइ पाणिणं । वीसंभित्ता उवाएणं, दारे तस्सेव लुब्भई ।।११॥ अभिक्खमकुमारेहि, कुमारेऽहंति पासइ । एवं अवंभयारीवि, बंभयारित्तिऽहं वए ।।१२॥ जेणेविस्सरियं नीए, वित्ते तस्सेव लुब्भइ । तप्पभावुछिएवावि, अंतरायं करेइसे ।।१३।। सेनावइंपसत्थारं, भत्तारंवावि हिंसई । · रहस्स वावि निगमस्स, नायगं सेट्टिमेव वा ।।१४।। अपस्समाणो पस्सामि, अहं देवेति वावए । अवन्नेणं व देवाणं, महामोहं पकुव्वइ ।।१५॥ .. वृ- 'वारिमज्झे' पाणियमज्झे ‘अवगाहित्त'त्ति तिव्वेण मनसा पाएण अक्कमित्ता तसे पाणेइत्थिमाई विहिंसइ, 'से' तस्स महामोहमुप्पाएमाणे संकिलिट्ठचित्तत्तणओ य भवसयदुहवेयणिज्जं अप्पणो महामोहं पकुव्वइ, एवं सर्वत्र क्रिया वाच्या १, तथा 'छाएउ’ ढंकिउं मुहं 'हत्थेणं ति उवलक्खणमिदमन्नाणि य कन्नाईणि 'अंतोनदंति हिदए सदुक्खमारसंतं 'गलेरवं' गलएण अच्चंतं Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७३] रडति हिंसति २, ‘सीसावेढेण' अल्लचंमाइणा कएणाभिक्खणं वेढेत्ता ‘संकिलेसेण' तिव्वासुहपरिणामेण 'मारए' हिंसइ जीवंति ३, सीसंमिजे य आहेतु-मोग्गराइणा विभिंदिय सीसं 'दुहमारेण' महामोहजणगेण हिंसइत्ति ४, बहुजणस्स नेयारंति-पहुं सामित्ति भणियं होइ, दीवं समुद्दमिव वुज्झमाणाणं संसारे आसासथाणभूयं ताणं च-अन्नपाणाइणा ताणकारिणं 'पाणिणं' जीवाणं तं च हिंसइ, से तं विहंसते बहुजणसंभोहकारणेण महामोहं पकुव्वइ ५, साहारणे-सामन्ने गिलाणंमि पहू-समत्थो उवएसेण सइकरणेण वा तप्पिउं तहवि 'किच्चं' ओसहजायणाइ महाघोरपरिणामो न कुव्वइ सेऽवि महामोहं पकुव्वइ, सव्वसामन्नो य गिलाणो भवइ, तथाजिनोपदेशाद्, उक्तंच 'किंभंते! जो गिलाणंपडियरइसे धन्ने उदाहुजे तुमंदंसणेणपडिवज्जइ?,गोयमा । जे गिलाणं पडियरइ, से केणटेणंभंते! एवं वुच्चइ?,गोयमा! जे गिलाणं पडियरइसेमंदंसनेनं पडिवाइजेमं दंसणेण पडिवज्जइसे गिलाणं पडियरइत्ति, आणाकरणसारंखुअरहंताणंदसणं, सेतेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ-जे गिलाणं पडियरइसे मंपडिवाइ, जेमंपडिवाइसे गिलाणं पडिवजईत्यादि ६,तहा 'साहुं तवस्सिं अकम्म-बलात्कारेण धम्माओ-सुयचरित्तभेयाओ जे महामोहपरिणामे भंसेतित्तिविनिवारेइ उवट्ठियं-सामीप्येन स्थितं ७, नेयाउयस्स-नयनशीलस्य मग्गस्स-नाणादिलक्खणस्स दूसणपगारेणअप्पाणं परं च विपरिणामंतोअवगारंमिवट्टइ, नाणे-'काया वया यतेच्चिय' एवमाइणा, दंसणे एतेजीवाणंताकहमसंखेन्झपएसियंमिलोयंमिठाएजा ?, एवमाइणा, चारित्ते 'जीवबहुत्ताउ कहमहिंसगत्तंति चरणाभाव' इत्यादिना ८, तथा जिनाणं-तित्थगराणं अनंतणाणीणं केवलीणं अवन्नं-निदिं जो महाघोरपरिणामो 'पभासइ' भणति, कथं ?, ज्ञेयाऽनन्तत्वात्सर्वार्थज्ञानस्याभाव एव, तथा च “अज्जवि धावति नाणं अज्जवि लोओ अनंतओ होइ । अज्जवि न तुहं कोई पावइ सव्वन्नुयं जीवो ।। एवमाइपभासइ, न पुणज्जाणति जहा खीणावरणो जुगवं लोगमलोगं जिनो पगासेइ । ववगयघणपडलो इव परिभिययं देसमाइचो ।। आयरियउवज्झाएपसिद्धे 'खिंसई निंदइ जच्चाईहिं, अबहुस्सुया वा एए तहावि अम्हेवि एएसिं तु सगासे किंपि कहंचि अवहारियंति ‘मंदबुद्धीए' बालेत्ति भणियं होइ १०, 'तेसिमेव'य आयरिओवज्झायाणं परमबंधूणं परमोवगारीणं णाणीण'न्तिगुणोवलक्खणं गुणेहिं पभाविए पुणो तेसिं चेव कज्जे समुप्पन्ने ‘संमं न पडितप्पई' आहारोवगरणाईहिं नोक्जुञ्जय ११, 'पुणो पुणो'त्ति असईं 'अहिगरणं' जो तिस्साइ ‘उप्पाए' कहेइ निवजत्ताइ 'तित्थभेयए' नाणाइमग्गविराहणत्थंति भणियं होइ १२, जागं आहमिए जोए-वसीकरणाइलक्खणे पउंजइ ‘पुणो पुणो' असइत्ति १३, 'कामे' इच्छामयणभेयभिन्ने ‘वमेत्ता' चइऊण, पव्वज्जमब्भुवगम्म ‘पत्थेइ' अभिलसइ इहभविएमानुस्से चेव अन्नभविए-दिव्वे १४, ‘अभिक्खणं २' पुणो २ बहुस्सुएऽहंति जो भासए, बहुस्सुए (बहुस्सुएण) अन्नेण वा पुट्ठोस तुम बहुस्सुओ?, आमंतिभणइतुण्हिक्को वा अच्छइ, साहवो चेव बहुस्सुएत्ति भणति १५, अतवस्सी तवस्सित्ति विभासा १६, ‘जायतेएण' अग्गिणा बहुजनं घरे Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ छोढुं 'अंतो धूमेण' अभिमतरे धूमं काऊण हिंसइ १७, 'अकिच्चं पाणाइवायाइ अप्पणा काउं कयमेएण भासइ-अन्नस्स उत्थोभं देइ १८, 'नियडुवहिपणिहीए पलिउंचइ' नियडीअन्नहाकरणक्खणा माया उवहीतंकरेइजेणतंपच्छाइजइ अन्नहाकयंपणिही एवंभूत एव (च) रइ, अनेन प्रकारेण 'पलिउंचइ' वंचेइत्तिभणियं होइ १९,साइजोगजुत्ते य-अशुभमनोयोगयुक्तश्च २०, 'वेति' भणइ सव्वं मुसं वयइ सभाए २१, अक्खीणझंझए सया' अक्षीणकलह इत्यर्थः, झंझा-कलहो २२, 'अद्धाणंमि' पंथे पवेसेत्ता' नेऊण विस्संभेणजोधणंसुवन्नाई हरइपाणिणं-अच्छिंदइ २३,जीवाणं, विसंभेत्ता-उवाएण केणइ अतुलं पीइंकाऊण पुणो दारे-कलत्ते 'तस्सेव' जेण समं पीई कया तत्थ लुब्भइ २४, अभिक्खणं' पुणो २ अकुमारेसंते कुमारेऽहंतिभासइ२५, एवमबंभयारिंभि विभासा २६, जेणेविस्सरियंनीए-एश्चर्य प्रापित इत्यर्थः, वित्ते' धणेतस्सेव संतिएलुब्भइ २७, तप्पभावुट्ठिए वावि-लोगसंमयत्तणं पत्ते तस्सेव केणइ पगारेण अंतरायं करेइ २८ सेनावइं रायाणुन्नायं वा चाउरंतसामिपसत्थारं-लेहारियमाइभत्तारंवा विहिंसइखस्स वावि निगमस्स जहासंखंनायगंसेट्ठिमेव वा, निगमो-वणिसंधाओ २९, अप्पस्समाणो माइट्ठाणेणपासामिअहं देवत्ति वा वए ३०, 'अवन्नेणं च देवाणं' जह किं तेहिं कामगद्दहेहिं जे अहं न उवकरेंति, महामोहं पकुव्वइ कलुसियचित्तणओ ३१, अयमधिकृतगाथानामर्थः । एकत्रिंशद्भिः सिद्धादिगुणैः, क्रिया पूर्ववत्, सितं मातमस्येति सिद्धः आदौ गुणा आदिगुणाः सिद्धस्यादिगुणाः सिद्धादिगुणाः युगपद्भाविनी नक्रमभाविन इत्यर्थः, तानेवोपदर्शयन्नाह सङ्ग्रहणिकारः- | पडिसेहेणसंठाणवण्णगंधरसफासवेएय। पणपणदुपणट्ठतिहा इगतीसमकायसंगरुहा ।। वृ-प्रतिषेधेन संस्थानवर्णगन्धरसस्पर्शवेदानां, कियझेदानां ?-पञ्चपञ्चद्विपञ्चाष्टत्रिभेदानामिति, किम् ?-एगत्रिंशत्सिद्धादिगुणा भवन्ति, 'अकायसंगरुह'त्ति अकायः-अशरीरः असङ्गःसङ्गवर्जितः अरुहः-अजन्मा, एभिः सहैकत्रिंशद्भवन्ति, तथा चोक्तं- “से न दीहे न हस्से न बट्टे न तंसे न चउरंसे न परिमंडले ५ न किण्हे न नीले न लोहिए न हालिद्दे न सुकिले ५ न सुब्भिगंधे न दुन्भिगंधे २ न तिते न कडुए न कसाए न अंबिले न महुरे ५ न कक्खडे न मउए न गरुए न लहुए न सीए न उण्हे न निद्धे न लुक्खे न काए न संगे न रुहे न इत्थी न पुरिसे न नपुंसए," प्रकारान्तरेण सिद्धादिगुणान् प्रदर्शयन्नाह अहवा कंमे नव दरिसणंनि चत्तारि आउए पंच । आइम अंते सेसे दोदो खीणभिलावेण इगतीसं ।। वृ- 'अथवे'ति व्याख्यान्तरप्रदर्शनार्थः, 'कर्मणि' कर्मविषया क्षीणाभिलापेनैकत्रिंशद्गुणा भवन्ति, तत्र नव दर्शनावरणीये, नवभेदा इति-क्षीणचक्षुर्दर्शनावरणः ४ क्षीणनिद्रः ५, चत्वार आयुष्के-क्षीणनरकायुष्कः ४ ‘पंच आइमे'त्ति आद्ये ज्ञानावरणीयाख्ये कर्मणि पञ्चक्षीणाभिनिबोधिकज्ञानावरणः ५ 'अंते'त्ति अन्त्ये-अन्तराये कर्मणि पञ्चैव क्षीणदानान्तरायः ५ शेषकमणि-वेदनीयमोहनीयनामगोत्रलक्षणे द्वौभेदीभवतः,क्षीणसातावेदनीयः क्षीणासातावेदनीयः क्षीणदर्शनमोहनीयः क्षीणचारित्रमोहनीयः क्षीणाशुभनाम क्षीणशुभनाम क्षीणनीचैर्गोत्रः क्षीणोच्चैर्गोत्र इति गाथार्थः ।। Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६७ अध्ययनं-४- [नि. १२७३] ___ द्वात्रिंशद्भिर्योगसङ्ग्रहैः, क्रिया पूर्ववत्, इह युज्यन्त इति योगाः-मनोवाक्कायव्यापाराः, ते चाशुभप्रतिक्रमणाधिकारात्प्रशस्ता एव गृह्यन्ते, तेषां शिष्याचार्यगतानामालोचनानिरपलापादिना प्रकारेण सङ्ग्रहणानि योगसङ्ग्रहाः प्रशस्तयोगसङ्गनिमित्तत्वादालोचनादय एव तथोच्यन्ते, ते च द्वात्रिंशद्भवन्ति, तदुपदर्शनायाह नियुक्तिकारःनि. (१२७४) आलोयणा निरवलावे, आवईसु दढम्मया । अनिस्सिओवहाणेय, सिक्खा निप्पडिकम्मया ।। नि.(१२७५) अन्नायया अलोहे य, तितिक्खो अज्जवे सुई । सम्मदिट्ठी समाही य, आयारे विनओवए ।। . नि. (१२७६) धिई मईय संवेगे, पणिही सुविहि संवेर । अत्तदोसोवसंहारो, सव्वकामविरत्तिया ।। नि.(१२७७) पच्चक्खाणा विउस्सगे, अप्पमाए लवालवे । झाणसंवरजोगेय, उद्दएमारणंतिए ।। नि. (१२७८) संगाणं च परिन्नां, पायच्छित्तकरणे इय । आराधना य मरणंते, बत्तीसं जोगसंगहा ।। वृ-'आलोयण'त्तिप्रशस्तमोक्षसाधकयोगसङ्ग्रहाय शिष्येणाऽऽचार्यय सम्यगालोचनादातव्या १, निरवलावे'त्ति आचार्योऽपि प्रशस्तमोक्षसाधकयोगसङ्ग्रहायैव दत्तायामालोचनायां निरपलापः स्यात्, नान्यस्मै कथयेदित्यर्थः, एकारान्तश्च प्राकृते प्रथमान्तो भवतीत्यसकृदावेदितं यथा-'कयरे आगच्छइ दित्तरुवे इत्यादि २, आवतीसुदढधम्मत'त्तितथायोगसङग्रहायैवसर्वेणसाधुनाऽऽपत्सु द्रव्यादिभेदासुदृढधर्मता कार्या, आपत्सु सुतरां दृढधर्मेण भवितव्यमित्यर्थः, ३, 'अनिस्सिओवहाणे'त्तिप्रशस्तयोगसङग्रहायैवानिश्रितोपधानंच कार्यम्,अथवाऽनिश्रित उपधाने च यत्नः कार्यः, उपदधातीत्युपधान-तपः न निश्रितमनिश्रितम् ऐहिकामुष्मिकापेक्षाविकलमित्यर्थः, अनिश्रितंच तदुपधानं चेतिसमासः ४, सिक्ख'त्तिप्रशस्तयोगसङग्रहायैव शिक्षाऽऽसेवितव्या, साच द्विप्रकारा भवति-ग्रहणशिक्षाऽऽसेवनाशिक्षा च ५, 'निप्पडिकम्मय'त्ति प्रशस्तयोगसङ्गहायैव निप्प्रतिकर्मशरीरता सेवनीया, न पुनर्नागदत्तवदन्यथा वर्तितव्यमिति ६ प्रथमगाथासमासार्थः ।। __ 'अन्नायय'त्ति तपस्यज्ञातता कार्या, यथाऽन्यो न जानाति तथा तपः कार्य, प्रशस्तयोगाः सङ्ग्रहीता भवन्तीत्यतत्सर्वत्र योज्यं ७, 'अलोहे'त्तिअलोभश्च कार्यः, अथवाऽलोभे यत्नः कार्यः ८, 'तितिक्ख'त्ति तितिक्षा कार्या, परीषहादि जय इत्यर्थः ९, 'अज्जवे'त्ति ऋजुभावः-आर्जवं तच्च कर्तव्यं १०, 'सुइ'त्तिशुचिना भवितव्यं, संयमवतेत्यर्थः ११, सम्मद्दिहि'त्ति सम्यग्-अविपरीता दृष्टिः कार्या, सम्यग्दर्शनशुद्धरित्यर्थः १२, समाधिश्च कार्यः, समाधानं समाधिः-चेतसः स्वास्थ्यं १३, 'आचारे विनओवए'त्ति द्वारद्वयम्, आचारोपगः स्यात्, न मायां कुर्यादित्यर्थः १४, तथा विनयोपगः स्यात्न मानं कुर्यादित्यर्थः १५, द्वितीयगाथासमासार्थः ।। 'धिईमईय'त्तिधृतिर्मतिश्च कार्या, धृतिप्रधानामतिरित्यर्थः १६, संवेगे'त्ति संवेगःकार्यः १७, 'पणिहित्ति प्रणिधिस्त्याज्या, माया न कार्येत्यर्थः १८, 'सुविहि'त्ति सुविधिः कार्यः १९, 'संवरे'त्ति संवरः कार्यः, न तुन कार्य इति व्यतिरेकोदाहरणमत्र भावि २०, 'अत्तदोसोवसंहारे'त्ति आत्मदोषोपसंहारः कार्यः २१, Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ 'सव्वकामविरत्तय'त्ति सर्वकामविरक्तता भावनीया २२, इति तृतीयगाथासमासार्थः ।। _ 'पच्चक्खाणे'त्ति मूलगुणउत्तरगुणविषयं प्रत्याख्यानं कार्यमिति द्वारद्वयं २३-२४, 'विउस्सगे'त्ति विविध उत्सर्गो व्युत्सर्गः स च कार्य इति द्रव्यभावभेदभिन्नः, २५ ‘अप्पमाए'त्ति न प्रमादोऽप्रमादः, अप्रमादः कार्यः २६, ‘लवालवे'त्ति कालोपलक्षणंक्षणे २ सामाचार्यनुष्ठानं कार्य २७, ‘झाणसंवरजोगे'तिध्यानसंवरयोगश्च कार्यः,ध्यानमेव संवरयोगः,२८, ‘उदये मारणंतिए'त्ति वेदनोदये मारणान्तिकेऽपि नक्षोभः कार्य इति २९ चतुर्थगाथासमासार्थः ।। ‘संगाणंच परिन्न'त्ति सङ्गानांचज्ञपरिज्ञाप्रत्याख्यानपरिज्ञाभावेन परिज्ञा कार्या ३०, 'पायच्छित्तकरणे इय' प्रायश्चित्तकरणं च कार्य ३१ आराधना य मरणंति'त्ति आराधना च मरणान्ते कार्या, मरणकाल इत्यर्थः, ३२ एते द्वात्रिंशद्द्योगसङ्ग्रहा इति पञ्चमगाथासमासार्थः ।। आद्यद्वाराभिधित्सयाऽऽहनि.(१२७९) उज्जेनि अट्टणे खलु सीहगिरिसोपारए य पुहइवई ।। मच्छियमल्ले दूरल्लकूविए फलिहमल्ले य ।। वृ- उज्जेनित्तिनयरी, तीए जियसत्तूरन्नो अट्टणो मल्लो अतीव बलवं, सोपारए पट्टणेपुहइवईराया सिंहगिरी नाम मल्लवल्लहो, पतिवरिसमट्टणजओहामिएण अनेन मच्छियमल्ले कए जिएण अट्टणेण भरुगच्छाहरणीए दूरुल्लकूवियाएगामे फलिहमल्ले कएत्ति । एवमक्षरगमनिकाऽन्यासामपिस्वबुद्ध्या कार्या, कथानकान्येव कथयिष्यामः,अधिकृतगाथाप्रतिबद्धकथानकमपि विनेयजनहितायोच्यतेउज्जेनीनयरीए जियसत्तू राया, तस्स अट्टणो मल्लो सव्वरज्जेसु अजेओ, इओ य समुदतीरे सोपारयं नयरं, तत्थ सीहगिरी राया, सो य मल्लाणं जो जिनइ तस्स बहुं दव्वं, सो य अट्टणो तत्थ गंतूण वरिसे २ पडायं गिण्हइ, राया चिंतेइ-एस अन्नाओ रजाओ आगंतूण पडायं हरइ, एस मम ओहावणत्ति पडिमल्लं मगइ, तेन एगो मच्छिओ दिट्ठो वसं पिबंतो, बलं च से विन्नासियं, नाऊणपोसिओ, पुनरवि अट्टणो आगओ, सो य किर महो होहितित्ति अनागयं चेव सयाओ नयराओ अप्पणो पत्थयणस्स अवल्लं भरिऊण अव्वाबाहेणं एइ, संपत्तो य सोपारयं, जुद्धे पराजिओ मच्छियमल्लेणं, गओ य सयं आवासं चिंतेइ, एयस्स वुड्डी तरुणयस्स मम हानी, अन्नं मल्लं मग्गइ, सुणइ य-सुरट्टाए अत्थित्ति, एएणभरुयच्छाहरणीए गामे दूरल्लकूवियाएकरिसगो दिट्ठो-एगेण हत्थेण हलं वाहेइ एगेण फलहिओ उप्पाडेइ, तंच दलूण ठिओ पेच्छामि से आहारंति, आवल्ला मुक्का, भज्जा य से भत्तं गहाय आगया, पत्थिया, कूरस्स उज्झमजीएघडओ पेच्छइ, जिमिओसन्नाभूमिगओ, तत्थविपेच्छइसव्वं वत्तियं, वेगालिओ वसहिं तस्स य घरे मग्गइ, दिन्ना, ठिओ, संकहाए पुच्छइ,-का जीविया ?, तेन कहिए भणइ-अहं अट्टणो तुमं ईसरं करेमित्ति, तीसे भज्जाए से कप्पासमोल्लं दिन्नं, अवल्ला य, सा सवलद्धा उज्जेनिंगया, वमनविरेयनानि कयाणि पोसिओ निजुद्धं च सिक्खाविओ, पुनरवि महिमाकाले तेनेव विहिना आगओ, पढमदिवसे फलहियमल्लो मच्छियमल्लो य जुद्धे एगोवि न पराजिओ, राया बिइयदिवसे होहितित्ति अइगओ, इमेवि सए सए आलए गया, अट्टणेण फलहियमल्लो भणिओकहेहि पुत्ता ! तेन कहियं, मक्खित्ताऽक्खेवेणं पुणन्नवीकयं, मच्छियस्सवि रन्ना संमद्दगा पेसिया, भणइ-अहं तस्स पिउपि न बिभेमि, को सो वराओ ? बितियदिवसे समजुज्झा, ततियदिवसे अंवियपहारो वइसाहं ठिओ मच्छिओ, अट्टणेण भणिओ फलिहित्ति, तेन फलहिग्गाहेण गहिओ सीसे, तं कुंडियनालगंपिव एगंतेपडियं, सक्कारिओगओ उज्जेणिं, पंचलक्खणाणभोगाण आभागी Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२७९]] १६९ जाओ, इयरोमओ, एवं जहा पडागातहा आराहणपडागा, जहा अट्टणो तहाआयरिओ,जहा मल्लो तहा साहू, पहारा अवराहा, जो ते गुरुणो आलोएइसो निस्सल्लो निव्वाणपडागंतेलोक्करंगमज्झे हरइ, एवं आलोयणंप्रति योगसङ्गहोभवति । एएसीस गुणा, निरवलावस्स जो अन्नस्स नकहेइएरिसमेतेन पडिसेवियंति, एत्थ उदाहरणगाहानि. (१२८०) दंतपुरदंतचक्के सच्चवदी दोहले यवणयरए । धनमित्त धनसिरीय पउमसिरी चेव दढमित्तो ।। वृ-कथानकादवसेया, तच्चेदं-दंतपुरे नयरेदंतचक्को राया,सच्चवईदेवी,तीसे दोहलो-कहं दतंमए पासाए अभिरमिज्जइ?, रायाए पुच्छियं, दंतनिमित्तं घोसावियं रन्ना जहा-उचियं मोल्लं देमि, जो न देइ तस्स राया सरीरनिगहं करेइ, तत्थेव नयरे धनमित्तो वाणियओ, तस्स दो भारियाओ, धनसिरी महंती पउमसिरी तुडहरिया पीययरी यत्ति, अन्नया सवत्तीणं भंडणं, धनसिरी भणइ-किं तुमं एवं गब्विया? किंतुज्झमहाओ अहियं, जहा सच्चवईएतहा ते किं पासाओ कीरेजा, ?,साभणइ-जइ न कीरइ तो अहं नेवत्ति उवगरए (वरए) बारंबंधित्ता ठिया, वाणियओ आगओ पुच्छइ-कहिं पउमसिरी ? दासीहिं कहियं, तत्थेव अइयओ, पसाएइ, न पसीयइत्ति, जइ नत्थिन जीवामि, तस्स मित्तो दड्डमित्तो नाम, सो आगओ, तेन पुच्छियं, सव्वं कहेइ, भणइ-कीरउ, मा इमाए मरंतीएतुमंपि मरिज्जासि, तुमंमि मरते अहं रायाए य घोसावियं, तो पच्छन्नं कायव्वं ताहे सो दढमित्तो पुलिंदगपाउग्गाणि मणीयमलत्तगं कंकणं च गहाय अडविं गओ, दंता लद्धा पुंजो कओ, तेन तणपिंडिगाणमझे बंधित्तासगडं भरेत्ता आणीया, नयरे पवेसिज्जंतेसु वसहेण तणपिंडगा कड्डिया, तओखडत्तिदंतो पडिओ, नगरगोत्तिएहिं दिट्ठो गहिओरायाएउवणीओ, बज्झो नीणिज्जइ, धनमित्तो सोऊण आगओ,रायाए पायवडिओ विन्नवेइ, जहा एएमएआणाविया, सोपुच्छिओभणइ-अहमेयं नयाणाभि कोत्ति, एवंते अवरोप्परंभणंति, रायाएसवहसाविया पुच्छिया, अभओ दिन्नो, परिकहियं, पूएत्ता विसज्जिया, एवं निरवलावेण होयव्वं आयरिएणं । बितिओ-एगेण एगस्स हत्थे भाणं वा किंचि पणामियं, अंतरा पडियं, तत्थ भाणियव्वं-मम दोसो इयरेणावि ममंति । निरखलावेत्ति गयं २ । इदानिआवईसुदढधम्मत्तणं कायव्वं, एवं जोगा संगहिया भवंति, ताओय आवइओचत्तारि,तं०दव्वावई ४, उदाहरणगाहानि. (१२८१) उज्जेनीए धनवसु अनगारे धम्मघोस चंपाए । अडवीए सत्थविब्भम वोसिरणं सिज्झणाचेव ।। वृ-कथानकादवसेया, तच्चेदं-उज्जेनी नयरी, तत्थ वसूवाणियओ, सो चंपंजातुकामो उग्घोसणं कारेइ जह (नाए) धन्नो, एवं अनुन्नवेइ धम्मघोसो नामणगारो, तेसु दूरं अडविमइगएसु पुलिंदेहिं विलोलिओ सत्थो इओ तइओ नट्ठो, सो अनगारो अन्नेन लोएण समं अडविं पविट्ठो, ते मूलाणि खायंति पाणियं च पियंति, सो निमंतिज्जइ, नेच्छइआहारज्जाए, एगत्थ सिलायले भत्तं पच्चक्खायं, अदीनस्स अहियासेमाणस्स केवलनाणमुप्पन्नं सिद्धो, दढधम्मयाए जोगासंगहिया, एसा दव्वावई, खेत्तावई खेत्ताणं असईए कालावई ओमोदरियाइ, भावावईए उदाहरणगाहानि. (१२८२) महुराए जउण राया जउणावंकेण दंडमनगारे । वहणंचकालकरणं सक्कागमनंच पव्वजा ।। Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२-४/२६ वृ- कथानकादवसेया, तच्चेदं-महुराए नयरीए जउणो राया, जउणावंकं उज्जानं अवरेण, तत्थ जउणाए कोप्परो दिन्नो, तत्थ दंडो अनगारो आयावेइ, सोरायाए नितेन दिठ्ठो, तेन रोसेण असिणा सीसं छिन्नं, अन्ने भणंति-फलेणआहओ, सव्वेहिंवि मनुस्सेहिं पत्थररासी कओ, कोवोदयं पइतस्स आवई, कालगओ सिद्धो, देवागमणं महिमाकरणं सक्कागमनं पालएगं विमाणेण, तस्सवि य रनो अधिती जाया, वजेणभेसिओसक्केण-जइ पव्वइसितोमुच्चसि, पव्वइओ, थेराण अंतिए अभिग्गहं गेण्हइ-जइ भिक्खागओ संभरामि न जेमेमि, जइ दरजिमिओ ता सेसगं विगिंचामि, एवं तेन किर भगवया एगमवि दिवसं नाऽऽहारियं, तस्सवि दव्वावई, दंडस्स भावावई, आवईसु दढधम्मतत्ति गयं ३ । इदानि अनिस्सिओवहाणेत्ति, न निश्रितमनिश्रितं, द्रव्योपधानं उपधानकमेव भावोपधानं तपः,सो किर अनिस्सिओ कायव्वो इह परत्थ य, जहा केणकओ? एत्थोदाहरणगाहानि. (१२८३) पाडलिपुत्तमहागिरि अजसुहत्थी य सेट्ठि वसुभूती । वइदिस उज्जेनीए जियपडिमा एलकच्छंच ।। वृ. इमीए वक्खाणं-अज्जथूलभद्दस्स दो सीसा-अज्जमहागिरि अज्जसुहत्थी य, महागिरी अजसुहत्थिस्स उवज्झाया, महागिरी गणं सुहत्थिस्स दाऊण वोच्छिन्नो जिनकप्पोत्ति, तहवि अपडिबद्धया होउत्ति गच्छपडिबद्धा जिनकप्पपरिकम्मं करेति, ते विहरंता पाडलिपुत्तं गया, तत्थ वसुभूती सेट्ठी,तेसिं अंतियं धम्म सोच्चा सावगो जाओ, सी अन्नयाभणइअजसुहत्थिं-भयवं! मज्झ दिन्नो संसारनित्थरणोवाओ, मए सयणस्स परिकहियं तं न तहा लगई, तुब्भेवि ता अनभिजोएणं गंतूणं कहेहित्ति, सो गंतूण पकहिओ, तत्थ य महागिरी पविट्ठो, ते दळूण सहसा उठ्ठिओ, वसुभूती भणइतुब्भवि अन्ने आयरिया?, ताहेसुहत्थी तेसिंगुणसंथवं करेइ, जहा-जिनकप्पो अतीतो तहावि एए एवं परिकम्मं करेंति, एवं तेसिं चिरं कहित्ता अनुव्वयाणिय दाऊण गओ सुहत्थी, तेन वसुभूइना जेमित्ता ते भणिया-जइ एरिसो साहू एज तो से तुब्भे उज्झंतगाणि एवं करेज, एवं दिन्ने महाफलं भविस्सइ, बीयदिवसे महागिरी भिक्खस्स पविठ्ठा, तं अपुवकरणं दद्दूण चिंतेइ-दव्वओ ४, नायं जहा नाओ अहंति तहेव अब्भमिते नियत्ताभणंति-अज्जो ! अनेसना कया, केणं! तुमे जेणसि कल्लं अभुडिओ, दोवि जणा वतिदिसं गया, तत्थ जियपडिमं वंदित्ता अज्जमहागिरी एककच्छं गया गयगपदगं वंदया, तस्स कहं एलगच्छं नामं?, तं पुव्वं दसन्नपुर नगरमासी, तत्थ साविया एगस्स मिच्छदिहिस्स दिन्ना, वेयालियं आवस्सयं करेति पच्चक्खाइय, __सो भणइ-किं रत्तिं उद्वित्ता कोइ जेमेइ ?, एवं उवहसइ, अन्नया सो भणइ अहंपि पच्चक्खामि, सा भणइ-भंजिहिसि, सो भणइ-किंअन्नयावि अहं रत्तिं उठेत्ता जेमेमि?, दिन्नं, देवया चिंतेइ-सावियं उव्वासेइ अज्ज नं उवालभामि, तस्स भगिणी तत्थेव वसइ, तीसे रुवेण रत्तिं पहेणयं गहाय आगया, पच्चक्खइओ, सावियाए वारिओ भणइ-तुब्भच्चएहिं आलपालेहिं किं ?, देवया आगया भणइ-किं साविए ! सा भणइ-मम एस अजसोत्ति ताहे अन्नस्स एलगस्स अच्छीणि सप्पएसाणि तक्खणमारियस्स आणेत्तालाइयाणि, तओ से सयणोभणइ-तुब्भं अच्छीणि एलगस्स जारिसाणित्ति, तेन सव्वं कहियं, सड्डो जाओ, जणो कोउहल्लेण एति पेच्छगो, सव्वरज्जे फुडं भन्नइ कओ एसि?, जत्थ सो एलकच्छओ, अन्ने भणंति-सो राया, ताहे दसन्नपुरस्स एलकच्छं नामं जायं, तत्थ गयगपयओ पव्वओ, तस्स उप्पत्ती, तत्थेव दसन्नपुरे दसन्नभद्दो राया, तस्सपंचसयाणिदेवीणोरोहो, Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७१ अध्ययनं -४- [नि. १२८३] एवं सो जोव्वणेण रुवेण य पडिबद्धो एरिसं अन्नस्स नत्थित्ति, तेणं कालेणं तेणं समएणं भगवओ महावीरस्स दसन्नकूडे समोसरणं, ताहे सो चिंतेइ-तहा कल्ले वंदामि जहा केणइन अन्नेण वंदियपुव्वो, तं च अज्झत्थियं सक्को नाऊण एइ, इमोवि महया इड्डीए निग्गओ वंदिओ य सव्विड्डीए, सक्कोवि एरावणं विलग्गो, तत्थ अट्ठदंते विउव्वेइ, एकेके दंते अट्ठट्ट वावीओ एकेक्काएवावीए अट्ठ पउमाई एकेकं पउमं अट्ठपत्तं पत्ते य २ बत्तीसइबद्धनाडगं, एवं सो सव्विड्डीए एरावणविलग्गो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, ताहे तस्स हथिस्स दसन्नकूडे पव्वए य पयाणि देवप्पहावेण उठ्ठियाणि, तेन नामं कयं गयगपदग्गोत्ति, ताहे सो दसन्नभद्दोतंपेच्छिऊण एरिसा कओ अम्हारिसाणमिद्धी?, ___ अहो कएल्लओऽनेनधम्मो, अहमवि करेमि, ताहे सोपव्वयइ, एसा गयगापयस्स उप्पत्ती, तत्थ महागिरीहिं भत्तं पच्चक्खायं देवत्तं गया, सुहत्थीवि उज्जेनिं जियपडिमं वंदया गया, उज्जाणे ठिया, भीणया य साहुणो-वसहिं मग्गहत्ति, तत्थ एगो संधाडगो सुभद्दाए सिट्ठिभज्जाए घरं भिक्खस्स अइगओ' पुच्छिया ताए-कओ भगवंतो?, तेहिंभणियं-सुहत्थिस्स, वसहिं मग्गमो, जाणसालाउ दरिसियाउ, तत्थ ठिया, अन्नयापओसकाले आयरिया नलिणिगुम्मं अज्झयणंपरियट्टति, तीसे पुत्तो अवंतिसुकुमालो सत्ततले पासाए बत्तीसाहिं भज्जहिं समं उवललइ, तेन सुत्तविबुद्धेण सुयं, न एयं नाडगंति भूमीओ भूमीयं सुणंतो २ उदिन्नो, बाहिं निग्गओ, कत्थ एरिसंति जा सरिया, तेसि मूलं गओ,साहइ-अहं अवंतिसुकुमालोत्तिनलिणिगुम्मे देवो आसि,तस्स उस्सुग्गोपव्वयामि, असमत्थो य अहंसामन्नपरियागंपालेउं, इंगिणिं साहेमि,तेवि भोयावित्ता, तेनं पुच्छियत्ति, नेच्छति, सयमेव लोयं करेंति, मा सयंगिहीयलिंगो हवउत्ति लिंगं दिन्नं, मसाणे कंथरे कुंडगं, तत्थ भत्तं पच्चक्खायं, सुकुमालएहिं पाएहिं लोहियगंधेण सिवाए सपेल्लियाए आगमनं, सिवा एगं पायं खायइ, एगं चिल्लगाणि, पढमे जामे जन्नुयाणि बीए ऊरू तइए पोर्टे कालगओ, गंधोदगपुप्फवासं, आयरियाणं आलोयणा, भज्जाणं परंपरं पुच्छा, आयरिएहिं कहियं, सव्विड्डीए सुण्हाहिं समं गया मसाणं, पव्वइयाओ य, एगा गुठ्विणी नियत्ता, तेसिं पुत्तो तत्थ देवकुलं करेइ, तंइयाणिं महाकालं जायं, लोएण परिगहियं, उत्तरचूलियाए भणियं पाडलिपुत्तेति, समत्तं अणिस्सियतवो महागिरीणं ४ । इदानिं सिक्खत्ति पयं, सादुविहा-गहणसिक्खा आसेवणासिक्खा य, तत्थनि. (१२८४) खितिवणउसभकुसग्गं रायगिहं चंपपाडलीपुत्तं । नंदे सगडाले थूलभद्दसिरिए वररुची य ।। वृ.- एईए वक्खाणं-अतीतअद्धाए खिइपइट्ठियं नयरं, जियसत्त राया, तस्स नयरस्स वत्थूणि उस्सन्नाणि, अन्नं नयरट्ठाणं वत्थुपाढएहिं मगावेइ, तेहिं एगं चणयक्खेत्तं अतीव पुप्फेहिं फलेहि य उववेयं दुटुं, चणयनयरं निवेसियं, कालेन तस्स वत्थूणि खीणाणि, पुणेवि वत्थुमग्गिज्जइ, तत्थ एगो वसहो अन्नेहिं पारद्धो एगंमि रन्ने अच्छइ, न तीरइ अन्नेहिं वसहेहिं पराजिणिउं, तत्थ उसभपुरं निवेसियं, पुनरवि कालेण उच्छन्नं, पुनेवि मगंति कुसथंवो दिट्ठो अतीवपमाणाकितिविसिट्ठो, तत्थ कुसगपुरं जायं, तंमि य काले पसेण राया, तं च नयरं पुणो २ अग्गिना उज्झइ, ताहे लोगभयजनननिमित्तं घोसावेइ-जस्स घरे अग्गी उद्वेइ सोनगराओ निच्छुब्भइ, तत्थ महानसियाणं पमाएण रन्नो चेव धराओ अग्गी उढिओ, ते सच्चपइन्ना रायाणो-जइ अप्पगं न सासयामि तो कहं अन्नंति निग्गओ नयराओ, तस्स गाउयमित्ते ठिओ, ताहे दंडभडभोइया वाणियगा य तत्थ वचंति Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ भणंति-कहिं वच्चह?,आह-रायगिहंति, कओएह ? रायगिहाओ, एवं नयरं रायगिह जायं, जयाय राइणो गिहे अग्गी उठ्ठिओ तओ कुमार जंजस्स पियं आसो हत्थी वा तं तेन नीणिए सेणिएणभंभा नीणया, राया पुच्छइ-केण किं नीणियंति?, अन्नो भणइ-मए हत्थी आसो एवमाइ, सेणिओ पुच्छिओ-भंभा, ताहेराया भणइसेणियं-एस ते तत्थ सारो भंभित्ति?,सेणिओभणइ-आमं,सोय रनो अचंतपिओ, तेन से नामं कयं-भंभिसारोत्ति, सो रन्नो पिओ लक्खणजुत्तोत्ति, मा अन्नेहि मारज्जिहित्ति न किंचिवि देइ, सेसा कुमारा भडचडगरेण निति, सेणिओ ते दखूण अधितिं करेति, सो तओ निष्फिडिओ बेन्नायडंगओ, जहा नमोक्कारे - अचियत्त भोगऽदानं निगम बिन्नायडे य कासवए । लाभ घरनयन नत्तुगधूया सुस्सूसिया दिन्ना ।। पेसण आपुच्छणया पंडरकुड्डत्ति गमनमभिसेओ । दोहल नाम निरुत्ती कहं पिया भेत्ति रायगिहे ।। आगमनऽमच्चमगण खुड्डग छगणे यकस्सतं? तुझं । ___ कहणं माऊआणण विभूसणा वारणा माऊ ।। तंच सेणियं उज्जेनिओपज्जोओ रोहओ जाइ, सो य उइन्नो, सेणिओ बीहेइ, अभओ भणइमा संकह, नासेमि से वायंति, तेन खंधावारणिवेसजाण एण भूमीगया दिणारा लोहसंधाडएसु निक्खाया दंडवासस्थाणेसु, सो आगओ रोहइ, जुज्झिया कवि दिवसे, पच्छा अभओ लोहं देइ, जहा तव दंडिया सव्वे सेणिएण भिन्ना नास माऽप्पिहिसि, अहव न पच्चओ अमुगस्स दंडस्स अमुगं पएसंखणह, तेन खयं, दिट्ठो, नट्ठोय, पच्छा सेणिएणबलं विलोलियं, तेय रायाणो सव्वे पकहिंतिनएयस्स कारी अम्हे, अभएणएसा माया कया, तेन पत्तीयं । अन्नया सो अत्थाणीए भणइ-सो मम नत्थि? जोतं आणेज्ज, अन्नया एगागणिया भणइ-अहं आणेमि, नवरं ममबितिज्जिगा दिज्जंतु, दिन्नाओ से सत्त बितिज्जिगाओजाओ से रुच्चंतिमज्झिमवयाओ, मनुस्साविथेरा, तेहिंसमं पवहणेसु बहुएण य भत्तपानेन य पुव्वं व संजइमूले कवडसत्तणं गहेऊण गयाओ, अन्नेसु य गामनयरेसु जत्थ संजया सड्ढा य तहिं २ अइंतिओ सुट्टयरंबहुसुयाओ जायाओ, रायगिहंगयाओ,बाहिं उज्जाने ठियाउ चेइयाणि वंदंतीउ घरचेइयपरिवाडीए अभयघरमइगयाओ निसीहियत्ति, अभओ दणं उम्मुक्कभूसणाउउट्ठिओसागयं निसीहियाएत्ति?,चेइयाणि दरिसियाणि वंदियाणिय, अभयं वंदिऊण निविट्ठाओ, जम्मभूमीउ निक्खमणणाणणिव्वाणभूमीओ वंदावेति, पुच्छइ-कओ?,ताओ कहेंति-उज्जेनीए अमुगो वाणियपुत्तौ तस्स य भज्जा, सो कालगओ, तस्स भज्जाओ अम्हे पव्वइउकामाओ, न तीरंति पव्वइएहिं चेइयाहिं वंदिउं पट्ठियव्वए, भणियाओ पाहुणियाउ होइ, भणंति-अब्भत्तट्ठियाओ अम्हे, सुचिरं अच्छित्ता गयाओ, बितियदिवसे अभओ एक्कगो आसेणं पगे पगओ, एह मम घरे पारेधत्ति, भणंति-इमं पारगं तुब्भे पारेह, चिंतेइ-मा मम घरं न जाहिँति भणइ-एवं होउ, पजिमिओ, संजोइउं महुं पाइओ सुत्तो, ताहे आसरहेण पलाविओ, अंतरा अन्नेवि राह पुव्वाठिया, एवं परंपरेण उज्जेणिं पाविओ, उवणीओ पज्जोयस्स, भणिओकहिंतेपंडिच्चं?,धम्मच्छलेणवंचिओ, बद्धो, पुव्वाणीयासे भज्जा सा उवणीया, तीसे का उप्पत्तीसेणियस्स विज्जाहरो मित्तो तेन मित्तया थिरा होउत्ति सेणिएणसे सेना नाम भगिनी दिन्ना निबंधे Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७३ अध्ययनं -४- [नि. १२८४] | कए, साविय विज्जाहरस्स इट्ठा, एसाधरणिगोयरा अम्हंपवहाएत्ति विज्जाहरिहिंमारिया,तीस धूया सा तेनमा एसाविमारिज्जिहितित्ति सेणियस्स उवणीया खिज्जिओ (उज्झिया) य,साजोव्वणत्था अभयस्स दिन्ना, सा विज्जाहरी अभयस्स इट्टा, सेसाहिंमहिलाहिं मायंगी उलग्गिया, ताहिं विज्जाहिं जहा नमोक्कारे किंखदियउदाहरणे जाव पच्चंतेहिं उज्झिया तावसेहिं दिट्ठा पुच्छिया कओसित्ति?, तीए कहियं, ते य सेणियस्स पव्वया तावसता, तेहिं अम्ह नत्तुगित्ति सारविया, अन्नया पट्टविया सिवाए उज्जेनी नेऊण दिन्ना, एवं तीए समं अभओ वसइ, तस्स पज्जोयस्स चत्तारि रयणाणिलोहजंधो लेहारओ अग्गिभीरुरहोऽनलगिरी हत्थि सिवा देवित्ति, अन्नया सो लोहजंधो भरुयच्छं विसज्जिओ, ते लोका य चिंतेन्ति एस एगदिवसेण एइ पंचवीसजोयणाणि, पुणो २ सद्दाविज्जामो, एयं मारेमो, जो अन्नो होहिति सो गणिएहिं दिवसेहिं एहिति, एच्चिरंपि कालं सुहिया होमो, तस्स संबलं पदिन्नं, सो नेच्छइ, ताहे विहीए से दवावियं, तत्थवि से विससंजोइया मोयगा दिन्ना, सेसगं संबलं हरियं,सो कइवि जोयणाणि गंतुंनदीतीरेखामित्ति जावसउणो वारेइ, उठेत्तापहाविओ, पुणो दूरंगंतुंपक्खाइओ,तत्थवि वारिओ तइयंपि वारिओ, तेन चिंतियं-भवियव्वं कारनेनंति पज्जोयस्स मूलं गओ, निवेइयं रायकज्जं, तं चसे परिकहियं, अभओ वियक्खणोत्ति सद्दाविओ,तं च से परिकहियं, अभओतं अग्वाइउं संबलं भणइ-एत्थ दव्वसंजोएण दिट्ठीविसो सप्पो सम्मुच्छिमो जाओ, जइ उग्धाडियं होतं तो दिट्ठीविसेण सप्पेणखाइओ होइ(तो), तो किं कज्जउ?,वणनिउंजे मुएज्जहइ, परंमुहो मुक्को, वणाणि दड्वाणि, सो अन्तोमुहत्तेण मओ, तद्वो राया, भणिओ-बंधणविमोक्खवज्जं वरं वरेहित्ति, भणइ-तुब्भं चेव हत्थे अच्छउ, अन्नयाऽनलगिरी वियट्टोन तीरइधेत्तुं, अभओ पुच्छिओ,भणइ-उदायनो गायउत्ति, तो उदायनो कहं बद्धोत्ति-तस्स य पज्जोयस्स धूया वासवदत्ता नाम, सा बहुयाउ कलाउ सिक्खाविया, गंधव्वेण उदयनो पहाणो सोधेप्पउत्ति, केण उवाएणंति?, सो किरजं हत्थिं पेच्छइ तत्थ गायइ बंधंपि न याणइ, एवं कालो वच्चइ, इमेण जंतमओ हत्थी काराविओ, तं सिक्खावेइ, तस्स विसयए चारिज्जइ, तस्स वणचरेण कहियं, सो गओ तत्थ, खंधावारो परंतेहिं अच्छइ, सो गायइ हत्थी ठिओ ढुक्को गहिओ य आणिओ य, भणिओ-मम धूया काणा तं सिक्खावेहि मा तं पेच्छसुमासा तुमंदटूण लज्जिहिति, तीसेवि कहियं-उवज्झाओ कोढिउत्ति मा दच्छिहिसित्ति, सो य जवणियंतरिओतं सिक्खावेइ, सा तस्स सरेण हीरइ कोढिओत्ति न जोएति, अन्नया चिंतेइ-जइ पेच्छामि, तंचिंतेन्तीअन्नहापढइ, तेन रुटेणभणिया-किं काणे! विणासेहि?,साभणइ-कोढिया ! न याणसि अप्पाणयं, तेन चिंतियं जारिसो अहं कोढिओ तारिसा एसावि काणत्ति, जवणिया फालिया, ट्ठिा, अवरोप्परंसंजोगोजाओ, नवरं कंचणमालादासीजाणइ अम्मधायसाचेव, अन्नया आलणखंभाओऽनलगिरी फिडिओ,रायाए अभओ पुच्छिओ-उदायनोनिगायउत्ति,ताहे उदायनो भणिओ,सोभणइ-भद्दवतिंहत्थिणिंआरुहिऊणं अहं दारिगाय गायामो, जवणियंतरियाणि गाणिं गीयंति, हत्थी गेएण अक्खित्तो गहिओ, इमाणिवि पलायाणि, एस बीओ वरो, अभएण भणियंएसोवितुब्भंचेवपासे अच्छउ, अन्ने भणंति-उज्जानियागओपज्जोओ इमादारिया निम्माया तत्थ गाविज्जिहित्ति, तस्स य जोगंधरायाणो अमच्चो, सो उम्मत्तगवेसेण पढइ यदि तां चैव तां चैव, तां चैवाऽऽयतलोचानाम् । Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २-४ / २६ न हराम नृपस्यार्थे, नाहं योगंधरायणः । । सोय पज्जोएण दिट्ठो, ठिओ काइयं पवोसरिउं, नायरो य कओ पिसाउत्ति, सा य कंचनमाला विभिन्नरहस्सा, वसंतमेंठेणवि चत्तारि मुत्तधडियाओ विलइयाओ धोसवती वीणा, कच्छाए बज्झतीए सक्करओ नाम मंतीए अंधलो भणइ कक्षयां बध्यमानायां यथा रसति हस्तिनी । योजनानां शतं गत्वा, प्राणत्यागं करिष्यति ।। ताहे सव्वजनसमुदओ, मज्झे उदयनो, भणइ एष प्रयाति सार्थः काञ्चनमाला वसन्तकश्चैव । भद्रवती घोषवती वासवदत्ता उदयनश्च ।। पहाविया हत्थिणी, अनलगिरी जाव संनज्झइ ताव पणवीसं जोयणाणि गयाणि संनट्ठो मग्गलग्गो, अदूरागए घडिया भग्गा, जाव तं उस्सिंधइ अन्नाणिवि पंचवीसं, एवं तिन्निवि, नगरं च अइगओ । अन्नया उज्जेनीए अग्गी उट्ठिओ, नयरं डज्झइ, अभओ पुच्छिओ, सो भणइ-विषस्य विषमौषधं अग्नेरग्निरेव, ताहे अग्गीउ अन्नो अग्गी कओ, ताहे ठिओ, तइओ वरो, एसवि अच्छउ | अन्नया उज्जेनीए असिवं उट्ठियं, अभओ पुच्छिओ भाइ अब्भिंतरियाए अत्थाणीए देवीओ विहूसियाओ एज्जंतु, जा तुभे रायालंकारविभूसिए जिनइ तं मम कहेज्जइ, तहेव कयं, राया पलोएति, सव्वा हत्ती ठायंति, सिवए राया जिओ, कहियं तव चुल्लमाउगाए, भणइ रत्तिं अवसन्ना कुंभबलिए अच्चणियं करेउ, जं भूयं उट्ठेइ तस्स मुहे कूरं छुब्भइ, तहेव कयंति, तियचउक्के अट्टालए य जाहे सा देवया सिवारूवेणं वासइ ताहे कूरं छुब्भइ, भणइ य- अहं सिवा गोपालगमायत्ति, एवं सव्वाणिवि निज्जियाणि, संती जाया, तत्थ चउत्थो वरो । ताहे अभओ चिंतेइ केच्चिरं अच्छाभो ?, जामोत्ति, भ- भट्टारगा ! वरादिज्जंतु, वरेहि पुत्ता !, भणइ - नलगिरिंभि हत्थिंमि तुब्भेहिं मिण्ठेहिं सिवाए उच्छंगे निवन्नो (अग्गिंसाहंभि) अग्गिभीरुस्स रहस्स दारुएहिं चियगा कीरउ, तत्थ पविसामि, राया विसन्नो, तुट्ठो सक्काउं विसज्जिओ, ताहे अम ओ भाइ- अहं तुब्भेहिं छलेणं आनिओ, तुम्भे दिवसओ आइच्चं दीवियं काऊण रडतं नयरमज्झेण जइ न हरामि तो अग्गिं अतीमित्ति, तं भज्जं हाय गओ, किंचि कालं रायगिहे अच्छित्ता दो गणियादारियाओ अप्पडिरूवाओ गहाय वाणियगवेसेण उज्जेनीए रायमग्गोगाढं आवारिं गेण्हइ, अन्नया दिट्ठाउ पज्जोएण, ताहिं विसविलासाहिं दिट्ठीहिं निब्भाइओ अंजली य से कया, अइयओ नियगभवणं, दूर्ती पेसेइ, ताहिं परिकुवियाहिं धाडिया, भणइ-राया न होहित्ति, वीयदिवसे सणियगं आरुसियाउ, तइयदिवसे भणिया-सत्तमे दिवसे देवकुले अम्ह देवजन्नगो तत्थ विरहो, इयरहा भाया रक्खइ, तेन य सरिसगो मनूसो पज्जोउत्ति नाम काऊण उम्मत्तओ कओ, भणइ-मम एस भाया सारवेमि नं, कि करेमि ? एरिसो भाइणेहो, सो रुट्ठो रुट्ठो नासइ, पुणो हक्कविऊण रडतो पुणो २ आणिज्जइ उट्ठेह रे अमुगा अमुगा अहं पज्जोओ हीरामित्ति, तेन सत्तमे दिवसे दूती पेसिया, एउ एक्कल्लउत्ति भणिओ आगओ, गवक्खए विलग्गो, मनुस्सेहिं पडिबद्धो पल्लंकेण समं, हीरइ दिवसओ नयरमज्झेण, विहीकरणमूलेण पुच्छिज्जइ, भणइ-विज्जधरं ज्जइ, अग्गओ आसरहेहिं उक्खित्तो पाविओ रायगिहं, सेणियस्स कहियं, असिं अछित्ता आगओ, Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२८४] १७५ अभएण वारिओ, किं कज्जउ ?, सक्कारिता विसज्जिओ, पी जाया परोप्परं, एवं ताव अभयस्स उट्ठाणपरियावणिया, तस्स सेणियस्स चेल्लणा देवी, तीसे उट्ठाणपारियावणिया कहिज्जइ, तत्थ रायगिहे पसेणइसंतिओ नागनामा रहिओ, तस्स सुलसाभज्जा, सो अपुत्तओ इंदक्खंदादी नमसइ, सा साविया नेच्छइ, अन्नं परिणेहि, सो भणइ-तव पुत्तो तेन कज्जं, तेन वेज्जोवएसेण तिहिं सयसहस्सेहि तिन्नि तेलकुलवा पक्का, सक्कालए संलावो-एरिसा सुलसा सावियत्ति, देवो आगओ साहू, तज्जातियरूवेण निसीहिया कया, उठ्ठित्ता वंदइ, भणइ-किमागमनं तुझं?, सयहस्सापायतेल्लं तं देहि, वेज्जेण उवइटुं, देमित्ति अतिगया, उत्तारतीए मिन्नं,अन्नपाक्कं गहाय निगया, तंपि भिन्नं, तइयंपि भिन्नं, तुट्टो य साहइ, जहाविर्हि बत्तीसंगुलियाउ देइ, कमेण खाहि, बत्तीसं पुत्ता होहिन्ति, जया य ते किंचि पओयणं ताहे संभरिज्जासि एहामित्ति, ताए चिंतियं-केच्चिरं बालरूवाणं असुइयं मल्लेस्सामि, एयाहिंसव्वहिंवि एगोपुत्तो हुज्जा, खइयाओ, तओनाहूया बत्तीसं, पोट्टवड्डइ, अद्धितीए उस्सगं ठिया, देवो आगओ, पुच्छइ, साहइ-सव्वाओ खइओ, सो भणइ-दुट्ट ते कयं एगाउया होहिंति, देवेण उवसामियं उ असायं, कालेणं बत्तीसं पुत्ता जाया, सेणियस्स सरिसव्वया वटुंति, तेऽविरहिया जाया, देवदिन्नत्ति विक्खाया । इओ य वेसालिओ चेडओ हेहयकुलसंभूओ तस्स देवीणं अन्नमन्नाणं सत्त धूयाओ, तंजहापभाव पउमाव मियाव सिवाजेट्ठासुजेट्ठा चेल्लणत्तिसो चेडओ सावओ परविवाहकारणस्स पच्चक्खायं (ति) धूयाओकस्सइ न देइ, ताओ मादिमिस्सगाहिंरायाणिं पुच्छित्तां अन्नेसिं इच्छियाणं सरिसयाणं देइ, पभावती वीईभए नयरे उदायनस्स दिन्ना पउमाव चंपाए दहिवायणस्स मियाव कोसंबीए सयाणियस्स सिवा उज्जेनीए पज्जोयस्स जेट्टा कुंडग्गामे वद्धमाणसामिणो जेट्ठस्स नंदिवद्धणस्स दिन्ना, सुजेट्ठा चेल्लणा य कनयाओ अच्छंति, तं अंतेउरं परिव्वायगा अइगया ससमयं तासिं कहेइ, सुजेट्टाए निप्पिट्ठपसिणवागरणा कया मुहमक्कडियाहिं निच्छूढा पओसमावन्ना निग्गया, अमरिसेण सुजेट्ठारूवं चित्तफलहे काऊण सेणिधरमागया, दिट्ठा सेणिएण, पुच्छिया, कहियं, अधितिं करेइ, दूओ विसज्जियो वरगो, तंभणइ चेडगो-किहहं वाहियकुले देमित्ति पडिसिद्धो, घोरतरा अधिती जाया, अभयागमोजहानाए, पुच्छिअकहियं-अच्छह वीसत्था, आनेमित्ति, अतिगओ निययभवनं उवायं चिंतेंतो वाणियरूवं करेइ, सरभेयवन्नभेयाउ काऊण सेवालिंगओ, कन्नतेउरसमीवे आवणं गिण्हइ, चित्तपडएसेणियस्स रूवं लिहइ, जाहे ताओ कन्नतेउरवासीओ केज्जगस्स एइ ताहे सुबहुं देइ, ताओवि य दाणमाणसंगहियाओ करेइ, पुच्छंति-किमेयं चित्तपट्टए?, भणइ-सेणिओ अम्ह मी, किं एरिसं तस्स रूवं?, अभओ भणइ-को समत्थो तस्स रूवं काउं?, जं वा तं वा लिहियं, दासचेडीहिं कन्नतेउरे कहियं, ताओ भणियाओ-आणेह ताव तं पट्टगं, दासीहि मग्गिओ न देइ, मा मज्झसामिए अवन्नंकाहिहि, बहुयाहिजायणियाहिं दिन्नो, पच्छन्नं पवेसिओ, दिट्ठोसुजेट्ठाए, दासीओ विभिन्नरहस्साओ कयाओ, सो वाणियओ भणिओ-कहं सेणिओ भत्ता भविज्जइ?, सो भणइजइएवं तो इहंचेव सेणियं आणेमि, आणओ सेणिओ, पच्छन्ना सुरंगाखया,जाव कन्नतेउरं, सुजेट्टा चेल्लणं आपुच्छइ-जामि सेणिएण समंति, दोवि पहावियाओ, जाव सुजेट्ठा आभरणाणं गया ताव मनुस्सा सुरुंगाए उब्बुडाचेल्लणंगहाय गया,सुजेट्टाए आराडी मुक्का, चेडगोसंनद्धो, वीरंगओरहिओ भणइ-भट्टारगा!मा तुब्भेवच्चेह, अहं आनेमित्ति निग्गओ, पच्छओ लग्गइ, तत्थ दरीए एगोरहमगो, Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ आवश्यक-मूलसूत्रम्-२- ४/२६ तत्थ ते बत्तीसपिसुलसापुत्ता ठिता,ते वीरंगएणएक्केण सरेणमारिया, जाव सोते रहे ओसारेह ताव सेणिओ पलाओ, सोवि नियत्तो, सेणिओ सुजेटुं संलवइ, साभणइ-अहं चेलणा, सेणिओभणइ-सुजेट्टतुरिया तुमंचेव, सेणियस्स हरिसोवि विसाओवि विसाओ रहियमारणेण हरिसोचेल्लणालंभेण, चेल्लणाएविहरिसोतस्स रूवेणं विसादो भगिनीवचणेण, सुजिट्ठावि धिरत्थु कामभोगाणंति पव्वतिया, चेल्लणाएवि पुत्तो जाओ कोणिओ नाम, तस्स का उप्पत्ती ?, एगं पञ्चंतणयरं, तत्थ जियसत्तुरन्नो पुत्तो सुमंगलो, अमच्चपुत्तो सेणगोत्ति पोट्टिओ, से हरिज्जइ, पाणिएउच्चोलएहिं मारिज्जइसो दुक्खाविज्जइ सुमंगलेण, सो तेन निव्वेएणबालतवस्सी पव्वइओ, सुमंगलोविराया जाओ, अन्नया सोतेन ओगासेण वोलेंतोपेच्छइतंबालतवस्सिंग, रन्ना पुच्छियं-को एसत्ति ?, लोगो भणइ-एस एरिसं तवं करेति, रायाए अनुकंपा जाया, पुव्विं दुक्खावियगो, निमंतिओमम घरे पारेहित्ति, मासक्खमणेपुने गओ,राया पडिलग्गो न दिन्नं दारपालेहिं दारं, पुणोविउट्ठियं पविट्ठो, संभरिओ, पुणो गओ निमंतेइ, आगओ, पुणोवि पडिलग्गोराया, पुणोवि उठ्ठियं पविठ्ठो, पुणोवि निमंतेइतइयं, सोतइयाए आगओ दुवारपालेहिं पिट्टिओ, जइवारा एइ तइवारा राया पडिलगइ, सो निग्गओ, अह अधितीए निग्गओ पव्वइओ एइणा धरिसिओ, नियाणं करेइएयस्सवहाए उववज्जामित्ति, कालगओ, अप्पिड्डिओ वाणमंतरो जाओ, सोऽपिराया तावसभत्तो तावसो पव्वइओ सोवि वाणमंतरो जाओ, पुब्बिं राया सेणिओ जाओ, कुंडीसमणो कोणिओ, जं चेव चेल्लणाए पोट्टे उववन्नो तं चेव चिंतेइ-कहं रायाणं अक्खीहिं न पेक्खेज्जा?, तीए चिंतियंएयस्स गब्भस्स दोसोत्ति गभं, साडणेहिवि न पडइ, डोहलकाले दोहलो, किह?, सेणियस्स उदरवलिमसाणिखायज्जा, अपूरंतेपरिहायइ, नय अक्खाइ, निबंधेसवहसावियाए कहियं, तओ अभयस्स कहियं, ससगचंमेण समं भंसं कप्पेत्ता वीलए उवरि दिन्नं, तीसे ओलोयणगयाए पिच्छमाणीए दिज्जइ,रायाअलियपमुच्छियाणि करेइ, चेल्लणा जाहेसेणियं चिंतेड़ ताहे अद्धितीय उप्पज्जइ, जाहे गब्भं चिंतेइ ताहे कहं सव्वं खाएज्जति ?, एवं विनीओ दोहलो, नवहिं मासेहिं दारगो जाओ, रन्नो निवेइयं, तुट्टो, दासीए छड्डाविओ असोगवणियाए, कहियं सेणियस्स, आगओ, अंबाडिया, किं से पढमपुत्तो उज्झिओत्ति?, गओ असोगवणियं, तेनं सो उज्जीविओ, असोगचंदो से नामं कयं, तत्थवि कुक्कुडिपिछएणं कोणंगुलीऽहिविद्धा, सुकुमालिया सान पउणइ, कूणिया जाया, ताहे से दारएहि नामं कयं कूणिओत्ति, जाहे यतं अंगुलिं पूइ गलंति सेणिओ मुहे करेइ ताहे ठाति, इयरहा रोवइ, सो य संवड्डइ, इओ य अन्ने दो पुत्ता चेल्लणाए जायाहल्लो विहल्लोय, अन्नेसेणियस्स बहवे पुत्ता अन्नासिंदेवीणं, जाहे य किर उज्जानियाखंधावारो जाओ, ताहेचेल्लणाकोणियस्स गुलमोयए पेसेइहल्लविहल्लाणं खंडकए, तेन वेरेण कोणिओ चिंतइएएसेणिओ मम देहत्ति पओसं वहइ, अन्नया कोणियस्स अट्ठहिं रायकन्नाहिं समं विवाहो जाओ, जाव उप्पिं पासायवरगओ विहरइ, एसाकोणियस्स उप्पत्ती परिकहिया ।सेणियस्स किर रन्नो जावतियं रज्जस्स मोल्लं तावतियं देवदिन्नस्स हारस्स सेयणगस्स गंधहत्थिस्स, एएसिं उट्ठाणं पकिहेयव्वं, हारस्स का उप्पत्ती-कोसंबीए नयरी धिज्जाइणी गुव्विणी पई भणइ-धयमोल्लं विढवेहि, कंमग्गामि?, भणइरायाणपुप्फेहिओलग्गाहि, नय वारिज्जिहिसि, सोय उलग्गिओपुप्फफलादीहिं, एवं कालो वच्चइ, पज्जोओ य कोसंबिं आगच्छइ, सो य सयाणिओ तस्स भएण जउणाए दाहिणं कूलं उद्यवित्ता Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [ नि. १२८४] १७७ उत्तरकूलं एइ, सो य पज्जोओ न तरइ जउणं उत्तरिउं, कोसंबीए दक्खिणपासे खंधावारं निवेसित्ता चिट्ठइ, ता बेइ-जे य तस्स तणहारिगा तेसिं वायस्सिओ गहियओ कन्ननासादि छिंदइ सयाणिय मनुस्सा एवं परिखीणा, एगाए रत ए पलाओ, तं च तेन पुप्फपुडियागएण दिट्टं, स्न्नो य निवेइयं, राया तुट्ठो भाइ-किं देमि ?, भणति बंभणिं, पुच्छामि, पुच्छित्ता भणइ अग्गासणे कूरं मगाहित्ति, एवं सो जेमेइ दिवसे २ दीनारं देइ दक्खिणं, एवं ते कुमारामच्चा चिंतेति - एस रन्नो अग्गासणिओ दानमाणग्गिहीओ कीरउत्ति ते दीनारा देंति, खद्धादाणिओ जाओ, पुत्तावि से जाया, सो तं बहुयं जेव्वं, न तीरइ, ताहे दक्खिणालोभेण वमेउं र जिमिओ, पच्छा से कोढो जाओ, अभिग्रस्तस्तेन, ताहे कुमारामच्च भणति पुत्ते ! जेमेइ, ताणवि तहेव, संतती कालंतरेण पिउणा लज्जिमारद्धा, पच्छिमे से निलओ कओ, ताओवि से सुण्हाओ न तहा वहिउमारद्धाओ, पुत्तावि नाढायंति, तेन चिंतियं - एयाणि मम दव्वेण वड्ढियाणि मम चेव नाढायंति, तहा करेमि जहेयाणिवि वसनं पाविति, अन्नया तेन पुत्ता सद्दाविया, भणइ पुत्ता ! किं मम जीविएणं ?, अम्ह कुलपरंपरागओ पसुवहो तं करेमि, तो अनसनं काहाभि, तेहिं से कालगओ छगलओ, दिन्नो, सो तेन अप्पगं उल्लिहावेइ, उल्लोलियाओ य खवावेइ, जाहे नायं सुगहिओ एस कोढेणंति ताहे लोभाणि उप्पाडेइ फुसित्ति एन्ति, ताहे मारेत्ता भइ-तुब्भेहिं चेव एस खाएयव्वो, तेहिं खइओ, कोढेण गहियाणि, सोवि उट्ठेत्ता नट्ठो, एत्थ अडवीए पव्वयदरीए नानाविहाणं रुक्खाणं तयापत्तफलाणि पडताणि तिफला य पडिया, सो सारएण उण्हेण कक्को जाओ, तं निविन्नो पियइ, तेनं पोट्टं भिन्नं, सोहिए सज्जो जाओ, आगओ सहिं, जो भाइ-किह ते नट्टं, भणइ - देवेहि मे नासियं, ताणि पेच्छइ-सडसडिंताणि, किह तो भेवि मम खिंसह ?, ताहे ताण भांति किं तुमे पावियाणि ?, भणइ - बाढंति, सोजणेण खिंसिओ, तान गओ रायगिहंदारवालिएण समं दारे वसइ, तत्थ बारजक्खणीए सो मरुओ भुंजइ, अन्नया बहू उंडेरया खइया, सामिस्स समोसरणं, सो बारवालिओ तं ठवेत्ता भगवओ वंदओ एइ, सो बारं न छड्ढेइ, तिसाइओ मओ बावीए मंडुक्को जाओ, पुव्वभवं संभरइ, उत्तिन्नो वावीए पहाइओ सामिवंदओ, सेणिओ य नीति, तत्थेगेण बारवालिओ किसोरेण अक्कंतो मओ देवो जाओ, सक्को सेणियं पसंसइ, सो समोर सेस्सिमूले कोढियरूवेणं निविट्टो तं चिरिका फोडित्ता सिंचइ, तत्थ सामिणा छियं, भणइ-मर सेणियं जीव, अभयं जीव वा मर वा, कालसोरियं मा मर मा जीव, सेणिओ कुविओ भट्टारओ मर भणिओ, मणुस्सा सन्निया, उट्ठिए समोसरणे पलोइओ, न तीरइ नाउं देवोत्ति गओ धरं, बिइयदिवसे पए आगओ, पुच्छइ-सो कोत्ति ?, तओ सेडुगवत्तंत सामी कहेइ, जाव देवो जाओ, ता तुब्भेहिं छीए किं एवं भणइ ?, भगवं ममं भाइ-किं संसारे अच्छह निव्वाणं गच्छेति, तुमं पुण जाव जीवसि ताव सुहं मओ नरयं जाहिसित्ति, अभओ इहवि चेइयसाहुपूयाए पुन्नं समज्जिणइ मओ देवलोगं जाहिति, कालो जइ जीवइ दिवसे २ पंच महिससयाई वावाएइ मओ नरणे गच्छइ, राया भणइ- अहं तुब्भेहिं नाहेहिं कीस नरयं जाभि ? केन उवाएण वा न गच्छेज्जा ?, सामी भणइ जइ कविलं माहणिं भिक्खं दावेसि कालसूरियं सूणं मोएसि तो न गच्छसि नरयं, वीमंसियाणि सव्वप्पगारेण नेच्छंति, सो य किर अभवसिद्धीओ कालो, धिज्जाइयाणिया कविला न पडिवज्जइ जिनवयणं, सेणिएण धिज्जाइणी भणिया सामेण स - साहू 25 12 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ वंदाहि, सा नेच्छइ, मारेमिते, तहाविनेच्छइ, कालोविनेच्छइत्ति, भणइ-मम गुणेण एत्तिओजणो सुहिओ नगरं च, एत्थ को दोसो?, तस्स पुत्तो पालगो नाम सो अभएण उवसामिओ, कालो मरिउमारद्धो, तस्स पंचमहिसगसयधातेहिंसे ऊणं अहे सत्तमया पाउगं, अन्नया महिससयाणि पंच पुत्तेणसे पलावियाणि, तेन विभंगेण दिट्ठाणिमारियाणिय, सोलस य रोगायंका पाउब्भूया विवरीया इंदियत्था जाया जं दुगंधं तं सुगंधं मन्नइ, पुत्तेण य से अभयस्स कहियं, ताहे चंदनिउदगं दिज्जइ, भणइ-अहो मिटुं विटेण आलिप्पइ पूइमंसं आहारो, एवं किसिऊण मओ अहे सत्तमं गओ, ताहे सयणेण पुत्तो से ठविज्जइ सो नेच्छइ, मा नरगं जाइस्सामित्ति सो नेच्छइ, ताई भणंति-अम्हे विगिंचिस्सामो तुमं नवरं एवं मारेहिसेसए सव्वे परियणो मारेहिति, इत्थीए महिसओ बिइए कुहाडो य रत्तचंदनेनं रत्तकणवीरेहिं, दोवि डंडीया मा तेन कुहाडएण अप्पा हओ पडिओ विलवइ, सयनं भणइ-एयं दुक्खं अवणेह, भणंती-न तीरंति, तो कहं भणह-अम्हे विगिंचामोत्ति?, एयं पसंगेण भणियं, तेन देवेणं सेणियस्स तुद्वेण अट्ठारसवंको हारो दिन्नो दोन्नि य अक्खलियवट्टा दिन्ना, सो हारो चेल्लणाए दिन्नो पियत्ति काउं, वट्टा नंदाए, ताएरुहाए किमहंचेडरूवत्तिकाऊण अनिरक्खिया खंभे आवडिया भग्गा, तत्थ एगंमि कुंडलजुयलं एगंमि देवदूसजयुलं, तुट्ठाए गहियाणि, एवं हारस्स उप्पत्ती। सेयणगस्स का उप्पत्ती ?, एगत्थ वने हत्थिजूहं परिवसइ, तंभि जूहे एगो हत्थी जाए जाए हत्थिचेल्लए मारेइ, एगा गुम्विणी हत्थिणिगा, सा य ओसरिता एक्कल्लिया चरइ, अन्नया कयाइ तणपिंडियं सीसे काऊण तावसासमंगया, तेसिंतावसाणं पाएसुपडिया, तेहिं नायंसरणागया वरा, अन्नया तत्थ चरंती वियाया पुत्तं,हत्थिजूहेणसमंचरंती छिदेण आगंतूणथणं देइ, एवं संवड्डइ, तत्थ तावसपुत्ता पुप्फजाओ सिंचंति, सोवि सोंडाए पाणियं नेऊण सिंचइ, ताहे नामं कयं सेयणओत्ति, संवडिओ मयगलो जाओ, ताहे नेन जूहव मारिओ, अप्पणा जुहं पडिवन्नो, अन्नया तेहिं तावसेहिं राया गामंदाहितित्ति मोयगेहिलोभित्ता रायगिहनीओ, नयरं पवेसेत्ताबद्धो सालाए, अन्नया कुलवती तेनचेवपुव्वब्भासेण ढुक्को किं पुत्ता ! सेयणगओच्छगंच से पणामेइ, तेन सो मारिओ, अन्ने भणंतिजूहवइत्तणे ठिएणंमा अन्नावि वियातित्ति ते तावसउडया भग्गा तेहिं तावसेहिं रूटेहिं सेणियस्स रन्नो कहियं, ताहे सेणिएण गहिओ, एसा सेयणगस्स उप्पत्ती । पुव्वभवो तस्स-एगो धिज्जाइओ जन्नं जयइ, तस्सदासो तेन जन्नवाडे ठविओ,सोभणइ-जइसेसं ममदेहि तो ठामि इयरहा न,एवं होउत्ति सोवि ठिओ, सेसं साहूण देइ, देवाउयं निबद्धं देगलोगाओ चुओ सेणियस्स पुत्तो नंदिसेनो जाओ, धिज्जाइओऽवि संसारंहिँडित्ता सेयणगो जाओ, जाहे किरनंदिसेनो विलगइताहे ओहयमनसंकप्पो भवइ, विमणो होइ, ओहिणा जाणइ, सामी पुच्छिओ, एवं सव्वं कहेइ, एस सेयणगस्स पुव्वभवो । अभओ किर सामिं पुच्छइको अपच्छिमो रायरिसित्ति ?, सामिना उदायनो वागरिओ, अओ परं बद्धमउडा न पव्वयंति, ताहे अभएण रज्जं दिज्जमाणं न इच्छियं, पच्छा सेणिओ चिंतेइकोणियस्स रज्जं दिज्जिहित्ति हल्लस्स हत्थी दिन्नो विहल्लस्स देवदिन्नो हारो, अभएणपव्वयंतेन नंदाए य खोमजुयलं कुंडलजुयलं हल्लविहल्लाणं दिन्नाणि, महया विभवेण अभओ समाऊओ पव्वइओ, अन्नया कोणिओ कालादीहि दसहिं कुमारेहिं समं मंतेइ-सेणियंबंधेत्ता एक्कारसभाए रज्जं करेमोत्ति, तेहिं पडिसुयं, सेणिओ बद्धो, पुव्वण्हे अवरण्हे य कससयं दवावेइ, चेल्लणाइ कयाइ ढोयं न देइ, Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- [नि. १२८४] १७९ भत्तं वारियं, पाणियं न देइ, ताहे चेल्लणा कहवि कुम्मासे वाले हिं बंधित्ता सयाउंच सुरं पवेसेइ, सा किर धोवइ सयवारे सुरा पाणियं सव्वं होइ । अन्नया तस्स पउमावईए देवीए पुत्तो उदायितकुमारो जेमंतस्स उच्छंगे ठिओ, सोथाले मुत्तेति, नचालेइमा दूमिज्जिहित्ति (जत्तिए) मुत्तियं तत्तियं कूरं अवनेइ, मायंभणति-अम्मो! अन्नस्सवि कस्सविपुत्तो एप्पिओ अत्थि?, मायाएसोभणिओदुरात्मन् तव अंगुली किमिए वमंती पिया मुहे काऊण अच्छियाइओ, इयरहा तुमं रोवंतो अच्छियाइओ, ताहे चित्तंमउयंजायं, भणइ-किह?, तोखाइ पुणमम गुलमोयए पेसेइ?,देवी भणइ-मएते कया, जंतुमं सदा पिइवेरिओ उदरे आरद्धोत्ति सव्वं कहेइ, तहावि तुज्झ पिया न विरज्जइ, सो तुमे पिया एवं वसनं पाविओ, तस्स अरती जाया, सुणेतओ चेव उट्ठाय लोहदंडं गहाय नियलणि भंजामित्ति पहाविओ, रक्खवालगा नेहेणं भणंति-एस सो पावो लोहदंडं गहाय एइत्ति, सेणिएण चिंतियं-न नजइ कुमारेण मारेहितित्ति तालउडं विसं खइयं जाव एइ ताव मओ, सुट्टयरं अधिती जाया ताहे डहिऊणघरमागओरजधुरामुक्कतत्तीओतंचेव चिंतंतोअच्छइ, कुमारामच्चेहिं चिंतियं-नट्ठरज्जं होइत्ति तंबिए सासणे लिहिता अक्खराणि जुन्नं काऊण राइणो उवनीयं, एवं पिउणो कीरइ पिंडदाणादी, नित्थारिजइ, तप्पभिति पिंडनिवेयणा पवत्ता, एवं कालेण विसोगो जाओ, पुणरवि सयणपरिभोए य पियसंतिए दळूण अद्धिती होद्दित्ति तओ निग्गओ चंपारायहाणी करेइ, ते हल्लविहल्ला सेयणएण गंधहत्थिणा समं सभवणेसु य उज्जानेसु य पुक्खरिणीएसु अभिरमंति, सोवि हत्थी अंतेउरियाए अभिरमावेइ, ते य पउमावई पेच्छइ, नयरमज्झेण य ते हल्लविहल्ला हारेण कुंडलेहि य देवदुसेण विभूसिया हत्थिखंधवरगया दटूण अद्धितिं पगया कोणियं विन्नवेइ, सो नेच्छइ पिउणा दिन्नंति, ___ एवंबहुसो २ भणंतीए चित्तं उप्पन्नं, अन्नया हल्लविहल्ले भणइ-रज्जं अलु अद्धणबिर्गिचामोसेयणगं मम देह, तेहिमा सुरक्खं चिंतियं देमोत्तिभणंतिगया सभवणं,एक्काएस्तीएसअंतेउरपरिवारा वेसालिं अज्जमूलं गया, कोणियस्स कहियं-नट्ठाकुमारा, तेन चिंतियं-तेवि न जाया हत्थीविनत्थि, चेडयस्स दुयं पेसइ, अमरिसिओ, जइगया कुमारा गया नाम, हत्थिं पेसेह, चेडगोभणइ-जहा तुममम नत्तुओ तहा एएवि, कह इयाणिं सरणागयाण हरामि, न देमित्ति दूओ पडिगओ, कहियं च, पुणोवि दुयं पठ्ठवेइ-देह, नदेहतोजुझसज्जा होह एमित्ति, भणइ-जहा तेरुच्चइ,ताहे कोणिएणकालाइया कुमारा दसवि आवाहिया, तत्थेक्कक्कस्स तिन्नि २ हत्थिसहस्सा तिन्नि २ आससहस्सा तिन्नि २ रहसहस्सा तिन्नि २ मनुस्सकोडिओ कोणियस्सवि एत्तियं सव्वाणिवि तित्तीसं ३३, तं सोऊण चेडएण अट्ठारसगणरायाणो मेलिया, एवं तेचेडएणसमंएगूणवीसंरायाणो, तेसिपितिन्नि २ हत्थिसहस्साणि तह चेव नवरं सव्वं संखेवेण सत्तावन्नं, ताहे जुद्धं संपलग्गं, कोणियस्स कालो दंडणायगो, दो वूहा काया,कोणियस्स गरुडवूहोचेडगस्ससागरवूहो, सो जुझंतो कालो ताव गओजावचेडगो, चेडएण य एगस्स य सरस्स अभिग्गहो कओ, सो य अमोहो, तेन सो कालो मारिओ, भग्गं कोणियवलं, पडिनियत्तासए २ आवासे गया, __ एवं दसहि दिवसेहिं दसवि मारिया चेडएण कालादीया, एक्कारसमे दिवसे कोणिओ अट्ठमभत्तं गिण्हइ, सक्कचमरा आगया, सक्को भणइ-चेडगोसावगोत्ति अहं न पहरामि नवरं सारक्खामि, एत्थ दो संगामा महासिलाकंडओ रहमुसलो भाणियव्वो जहा पन्नत्तीए, ते किर चमरेण चिउव्विया, ताहे चेडगस्स सरोवइरपडिरुवगे अप्फिडिओ, गणरायाणो नट्ठा सणयरेसुगया, चेडगोवि वेसालिंगओ, Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० आवश्यक- मूलसूत्रम् - २ - ४ / २६ रोह सज्जो ठिओ, एवं बारस वरिसा जाया रोहिज्जंतस्स, एत्थ य रोहए हल्लविहल्ला सेयणएण निग्गया बलं मारेंति दिवे दिवे, कोणिओवि परिखिज्जइ हत्थिणा, चिंतेइ को उवाओ जेण मारिजेज्जा ?, कुमारामच्चा भणति - जइ नवरं हत्थी मारिज्जइ, अमरिसिओ भणइ मारिज्जउ, ताहे इंगालखड्डा कया, ताहे सेयणओ ओहिणा पेच्छइ न वोलेइ खड्डु, कुमारा भणंति-तुज्झ निमित्तं इमं आवई पत्ता तोवि निच्छसि ?, ताहे से यणएण खंधाओ ओयारिया, सो य ताए खड्डाए पडिओ मओ रयणप्पहाए नेरइओ उववन्नो, तेवि कुमारा सामिस्स सीसत्ति वोसिरंति देवयाए साहरिया जत्थ भयवं तित्थयरो विहरइ, तहिव नयरी न पडइ, कोणियस्स चिंता, ताहे कूलवालगस्स रुठ्ठा देवया आगासे भणइ 'समणे जइ कूलवालए मागहियं गणियं लगेहिती । लाया य असोगचंद, वेसालिं नगरं गहिस्सइ ।। सुणेंतओ चेव चंपं गओ कूलवालयं पुच्छइ, कहियं, मागाहिया सदाविया विडसाविया जाया, पहाविया का तीसे उप्पत्ती जहा नमोक्कारे पारिणासियबुद्धीए थूमेत्ति'सिद्धसिलायलगमणं खुड्डुगसिललोट्टणा य विक्खंभो । सावो मिच्छावाइत्ति निग्गओ कूलवालतवो ।। तावसपल्ली नइवारणं च कोहे य कोणिए कहणं । मागहिगमनं वंदन मोदगअइसार आननया ।। पडिचरणोभासणया कोणियगणियत्ति गमननिग्गमनं । सालि जहा घेप्पइ उदिक्ख जओ गवेसामि || वेसालिगमण मग्गण साईकारावणे य आउट्टा । थूम नरिंदनिवारण इट्टगनिक्कालणविनासो || पडियागमने रोहण गद्दभहलवाहणापइन्नाय । चेडगनिग्गम वहपरिणओ य माया उवालद्धो ।। कोणिओ भइ चेडग ? किं करेमि ?, जाव पुक्खरिणीओ उठ्ठेमि ताव मा नगरी अतीहि, तेन पडिवन्नं, चेडगो सव्वलोहियं पडिमं गलए बंधिऊण उइन्नो, धरणेण सभवणं नीओ कालगओ देवलोगं गओ, वेसालिजनो सव्वो महेसरेण नीलवंतंमि साहरिओ । को महेसरोत्ति ?, तस्सेव चेडगस्स धूया सुट्ठा वेगा पव्वइया, सा उवस्सयस्संतो आयावेइ, इओ य पेढालगो नाम परिव्वायओ विज्जासिद्धो विज्जाउ दाउकामो पुरिसं मग्गइ, जइ बंभचारिणीए पुत्तो होज्जा तो समत्थो होज्जा, तं आयावेंतीं दडूणं धूमिगावामोहं काऊण विज्जाविवज्जासो तत्थ सेरितु काले जाए गब्भे अतिसयणाणीहिं कहियं न या कामविकारो जाओ, सङ्घयकुले वड्डाविओ, समोसरणं गओ साहुणीहिं सह, तत्थ य कालसंदीवो वंदित्ता सामिं पुच्छइकओ मे भयं ?, सामिणा भणियं - एयाओ सच्चतीओ, ताहे तस्स मूलं गओ, • अवन्नाए भणइ- अरे तुमं मरी मारेहिसित्ति पाएसु बला पाडिओ, संवडिओ, परिव्वायगेण तेन संजतीणं हिओ, विज्जाओ सिक्खाविओ, महारोहिणिं च साहेइ, इमं सत्तमं भवं, पंचसु मारिओ, छड्ढे छम्मासावसेसाउएण नेच्छिया, अह साहेत्तुमाराद्धो अनाहमडए चितियं काऊण उज्जालेत्ता अल्लचंमं वियडित्ता वामेण अंगुट्ठएण ताव चंकमइ जाव कठ्ठाणि जलंति, एत्थंतरे कालसंदीवो आगओ कठ्ठाणि छुम्भइ, सत्तरते गए देवया सयं उवट्ठिया-मा विग्धं करेहि, अहं एयस्स सिज्झिउकामा, सिद्धा भणइ Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८१ अध्ययनं-४- [नि. १२८४] एगं अंगं परिचय जेन पविसामि सरीरं, तेन निलाडेण पडिच्छिया, तेन अइयया, तत्थ बिलं जायं, देवयाएसेतुठाए तइयं अच्छिं कयं, तेन पेढालो मारिओ, कीस नेनंमममायारायधूयत्ति विद्धंसिया, तेन से रुद्दो नामंजायं, पच्छा कालसंदीवंआभोएइ, दिट्ठो, पलाओ, मग्गओ लग्गइ, एवं हेट्ठा उवरिं च नासइ, कालसंदीवेण तिन्नि पुराणि विउव्विता, सामिपायमूले अच्छइ, तानि देवयाणि पहओ, ताहेतानिभणंति-अम्हे विजाओ,सोभट्टारगपायमूलंगओत्ति तत्थ गओ, एक्कमेक्कं खामिओ, अन्ने भणंति-लवणे महापायाले मारिओ, पच्छा सो विजाचक्कवट्टी तिसंझं सव्वतित्थगरे वंदित्ता नट्ट च दाइत्ता पच्छा अभिरमइ, तेन इंदेण नामं कयं महेसरोत्ति, सोवि किर धेज्जाइयाण पओसमावन्नो धिज्जाइयकन्नगाण सयं २ विनासेइ, अन्नेसु अंतउरेसु अभिरमइ, तस्स य भणंति दो सीसा-नंदीसरो नंदी य, एवं पुप्फएण विमानेन अभिरमइ, एवं कालो वच्चइ, अन्नया उज्जैनीए पजोयस्सअंतेउरे सिवं मोत्तूणं सेसाओ वि सेइ, पजोओ चिंतेइ-को उवाओ होजा जेण एसो विनासेज्जा ?, तत्थेगा उमा नाम गणिया रुवस्सिणी, साकिर धूवग्गहणं गेण्हइ जाहे तेनंतेन एइ, एवं वच्चइकाले उइन्नो, ताए दोन्निपुप्फाणि वियसियं मउलियं च, मउलियं पणामियं, महेसरेण विवसियस्स हत्थो पसारिओ, सा मउलं पणामेइ एयस्स तुझे अरहसित्ति, कहं ?, ताहे भणइ-एरिसिओ कन्नाओ ममं ताव पेच्छह, तीए सह संवसइ हियहियओ कओ, एवं वच्चइ कालो, सा पुच्छइ-काए वेलाए देवयाओ ओसरंति?, तेन सिटुं-जाहे मेहुणं सेवामि, तीए रन्नो सिट्ठ मा ममं मारेहित्ति, पुरिसेहिं अंगस्स उवरि जोगा दरिसिया, एवं रक्खामो, ते य पज्जोएण भणिया-सह एयाए मारेह मा य दुरारद्धं करेहिह, ताहे मनुस्सा पच्छन्नं गया, तेहिं संसट्ठो मारिओसह तीए, ताहे नंदीसरो ताहि विजाहिं अहिडिओ आगासे सिलं विउव्वित्ताभणइ-हादास!मओसित्ति, ताहेसनगरोराया उल्लपडसाडगोखमाहि एगावराहति, सो भणइ-एयस्स जइतव्वत्थं अच्छेह तो मुयामि, एयं च नयरे २ एवं अवाउडियंठावेहत्ति तो मुयामि, तो पडिवन्नो, ताहेआययणाणिकारावियाणि, एसामहेसरस्स उप्पत्ती । ताहे नगरिंसुन्नियं कोणिओ अइगओ गद्दभनंगलेण गाहाविया, एत्थंतरे सेणियभजाओ कालियादिमादियाओ पुच्छंति भगवं तित्थयर-अम्हं पुत्ता संगमाओ एंति नवत्ति जहा निरयावलियाए ताहे पव्वइयाओ, ताहे कोणिओ चंपं आगओ, तत्थ सामी समोसढो, ताहे कोणिओ चिंतेइ-बया मम हत्थी चक्कवट्टीओ एवं आसरहाओ जामिपुच्छामि सामी अहं चक्कवट्टी होमिनहोमित्ति निग्गओ सव्वबलसमुदएण, वंदित्ता भणइ-केवइया चक्कवट्टी एस्सा?,सामीभणइ-सव्वे अतीता, पुणोभणइ-कहिं उववज्जिस्सामि?, छट्ठीए पुढवीए, तमसद्दहंतो सव्वाणि एगिदियाणि लोहमयाणि रयणाणि करेइ,ताहे सव्वबलेणं तिमिसगुहं गओ अट्टमेणं भत्तेण, भणइ कयमालगो-अतीता बारस चक्कवट्टिणो जाहित्ति, नेच्छइ, हत्थिविलग्गो मणी हत्थिमत्थए काऊण दंडेणदुवारं आहणइ, ताहे कयमालगेण आहओमओ छढिं गओ, ताहे रायाणो उदाइं ठावंति, उदाइस्स चिंता जाया-एत्थ नयरे मम पिया आसि, अद्धितीए अन्नं नयरं कारावेइ, मगह वत्थुति पेसिया, तेवि एगाए पाडलाए उवरिं अवदारिएण तुंडेन चासं पासंति, कीडगा से अप्पणा चेव मुहं अतिति,फिह सा पाडलित्ति, दो महुराओ-दक्खिणा उत्तरा य, उत्तरमहुराओ वाणिगदारगो दक्खिणमहुरं दिसाजत्ताएगओ, तस्स तत्थ एगेण वाणियगेण सह मित्तया, तस्स भगिनी अन्निया, तेन भत्तं कयं, सा य जेमंतस्स वीयणणं धरेइ, सोतं पाएसुआरंभ निवन्नेतिअज्झोववन्नो, मग्गाविया, ताणिभणंति-जइइहं चेव Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ अच्छसि जाव एक्कंपिता दारगरुवं जायं तो देमो, पडिवन्नं, दिन्ना, एवं कालो वच्चइ, अन्नया तस्स दारगस्स अंमापितीहिं लेहो विसज्जिओ-अम्हे अंधलीभूयाणि जइ जीवंताणि पेच्छसि तो एहि, सो लेहो उवणीओ,सोतंवाएइ अंसूणिमुयमाणो, तीए दिट्ठो,पुच्छइ, न किंचिसाहइ,तीएलेहो गहिओ, वाइत्ताभणइ-माअधितिं करेहि, आपुच्छामि, ताएकहियं सव्वं अम्हापिऊणं,कहिए विसज्जियाणि, निगयाणि दक्खिणमहुराओ,सायअन्नियागुम्विणी, साअंतरापंथे वियाया,सो चिंतेइ-अम्मापियरो नामं कहिँतित्ति न कयं, ताहे रमावेतो परियणो भणेइ-अन्नियाए पुत्तोति, कालेण पत्ताणि, तेहिवि सेतंचेव नामंकयं अन्नंन पइट्ठिहित्ति, ताहेसोअन्नियपुत्तो उम्मुक्कबालभावो भोगेअवहायपव्वइओ, थेरतणे विहरमाणो गंगायडे पुप्फभ नामंनयरंगओससीसपरिवारो, पुप्फकेऊराया पुप्फवती देवी, तीसे जमलगाणि दारगो दारिगा य जायाणि पुप्फचूलो पुप्फचूला य अन्नमन्नमणुरत्ताणि, तेन रायाए चिंतियं-जइ विओइज्जंति तो मरंति, ता एयाणिचेव मिहुनगं करेमि, मेलित्ता नागरा पुच्छिया-एत्थं जरयणमुप्पज्जइतस्स को ववसाइराया नयरे वा अंतेउरेवा? एवं पत्तियावेइ, मायाएवारंतीए संजोगो घडाविओ, अभिरमंति, सादेवी साविया तेन निव्वेएण पव्वइया, देवोजाओ, ओहिणा पेच्छइधूयं, तओ से अज्झहिओ नेहो,मा नरगंगच्छिहित्ति सुमिणए नरएदंसेइ, साभीया रायाणं अवयासेइ, एवं रत्तिं २,ताहे पासंडिणो सद्दाविया, कहेहकेरिसा नरया ?, ते कहिँति, ते अन्नारिसग्गा, पच्छा अन्नियपुत्ता पुच्छिया, ते कहेउमारद्धा-'निच्चंधयारतमसा०, सा भणइ-किंतुब्भेहिवि सुमिणओ ट्ठिो?, आयरिया भणंति-तित्थयरोवएसोत्ति, एवं गओ, कालेणं देवो देवलोयं दरिसेइ, तत्थवि तहेव पासंडिणो पुच्छिया जाहे न याणंति ताहे अन्नियपुत्ता पुच्छिया, तेहिं कहिया देवलोगा, सा भणइ-किह नरगा न गंमंति?, तेन साधम्मो कहिओ, रायाणं च आपुच्छइ, तेन भणियं-मुएमि जइ इहं चेव मम गिहे भिक्खं गिण्हइत्ति, तीए पडिस्सुयं, पव्वइया, तत्थ य ते आयरिया जंधाबलपरिहीणा ओमे पव्वइयगे विसज्जेत्ता तत्थेव विहरंति, ताहे सा भिक्खं अंतेउराओ आनेइ, एवं कालो वच्चइ, अन्नया तीसे भगवईए सोभनेनऽझवसाणेणकेवलनाणमुप्पनं, केवली किर पुव्वपउत्तं विनयं न लंघेइ, अन्नया जं आयरियाण हियइच्छियंतं आनेइ, सिंभकाले य जेण सिंभोन उप्पज्जइ, एवं सेसेहिवि, ताहे तेभणंति-जंमए चिंतियंतंचेवआनीयं, भणइ-जाणामि, किह ?, अइसएण, केण?, केवलेन, केवली आसाइओत्ति खामिओ, अन्ने भणंति-वासे पडते आणियं, ताहे भणंति-किह अजे! वासे पडते आणेसि?,साभणइ-जेण२ अन्तेन आगया, कह जाणासि ?, अइसएण, खामेइ, अद्धितिं पगओ, ताहे सो केवली भणइ-तुब्भेवि चरमसरीरा सिज्झिहिह गंगंउत्तरंता, तोताहे चेव पउत्तिन्नरे, नावाविजेण २ पासेनऽवलग्गइतंतं निबुड्डइमज्झे उठ्ठिया सव्वावि निबुड्डा, तेहिं पाणीए छूढो, नाणं उप्पन्नं, देवेहि महिमा कया, पयागं तत्थ तित्थं पवत्तं, से सीसकरोडी मच्छकच्छमेहिं खजंती एगत्थ उच्छलिया पुलिणे, साइओ तओ छुब्भमाणा एगत्थ लग्गा, तत्थ पाडलिबीयं कहवि पविटुं, दाहिणाओ हणुगाओ करोडिं भिंदंतो पायगो उडिओ, विसालो पायवो जाओ, तत्थतं चासं पासंति, चिंतेति-एत्थ नयरे रायरस सयमेव रयणाणि एहिति तं नयरं निवेसिंति, तत्थ सुत्ताणि पसारिजंति, नेमित्तिओ भणइ-ताव जाहि सिवा वासेंति तओ नियत्तेज्जासित्ति, ताहे पुव्वाओ अंताओ अवरामहो गओ तत्थ सिवा उठ्ठिया नियत्तो, उत्तराहुत्तो तत्थवि, पुणोविपुव्वाहुत्तोगओतत्थवि, दक्खिणहुत्तोतत्थवि सिवाए वासियं, तंकिर वीयणगसंठियं Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - अध्ययनं -४- [नि. १२८४] १८३ नयरं, नयरणाभिएय उदाइणाचेइहरं कारावियं, एसा पाडलिपुत्तस्स उप्पत्ती । सो उदाई तत्थ ठिओ रज्जं भुंजइ, सोय राया ते डंडे अभिक्खणं ओलगावेइ, ते चिंतेतिकहमहो एयाए धाडीए मुच्चिजामो?, इओ य एगस्स रायाणस्स कम्हिवि अवराहे रज्जं हियं, सो राया नट्ठो, तस्स पुत्तोभमंतो उज्जेणिमागओ, एगंरायायं ओलग्गइ, सो यबहुसो २ परिभवइ उदाहस्स, ताहे सो रायपुत्तोपायवडिओ विन्नवेइ-अहंतस्स पीइंपिबामि नवरंमम बितिजिओहोजासि, तेन पडिस्सुयं, गओ पाडलिपुत्तं, बाहिरिगमज्झमिगपरिसासु ओलग्गिऊण छिद्दमलभमाणो साहूणो अतिति, ते अतीतमाने पेच्छइ, ताहे एगस्स आयरियस्स मूले पव्वइओ, सव्वा परिसा आराहिया तस्स पजाया, सो राया अट्ठमिचउद्दसीसु पोसहं करेइ, तत्थायरिया अतिंति धम्मकहानिमित्तं, अन्नया वेयालियं, आयरिया भणंति-गेण्हह उवगरणं राउलमतीमो, ताहे सो झडित्ति उट्टिओ, गहियं उवगरणं, पुव्वसंगोविया कंकलोहकत्तियासावि गहिया, पच्छन्नं कया, अतिगया राउलं,चिरंधम्मोकहिओ, आयरिया पसुत्ता, रायावि पसुत्तो, तेन उठ्ठित्ता रन्नो सीसे निवेसिया, तत्थेव अहिलग्गो निग्गओ, थाणइलगावि न वारिंति पव्वइओत्ति, रुहिरेण आयरिया पच्चालिया, उठिया, पेच्छंति रायाणगं वावाइयं, मा पवयणस्स उड्डाहो होहिइत्ति आलोइयपडिक्कतो अप्पणो सीसं छिंदेइ, कालगओ सो एवं । इओ यण्हावियसालिगएनावियदुयक्खरओ उवज्झायस्स कहेइ-जहा ममऽजऽतेन नयरं वेढियं, पहाए दिटुं, सो सुमिणसत्थंजाणइ, ताहे घरं नेऊण मत्थओधोओ धूया यसे दिन्ना, दिप्पिउमारद्धो, सीयाए नयरं हिंडाविज्जइ, सोवि राया अंतेउरसेज्जावलीहिं दिह्रो सहसा, कुवियं, नायओ, अउत्तोत्ति अन्नेण दारेणं नीणिओ सक्कारिओ, आसो अहियासिओ, अभिंतरा हिंडाविओ मज्झे हिंडाविओ बाहिं निग्गओरायकुलाओ तस्स हावियदासस्स पटुिंअडेइ पेच्छइयनंतेयसा जलंतं, रायाभिसेएण अहिसित्तोराया जाओ,तेय डंडभडभोइया दासोत्ति तहा विणयं न करेंति, सोचिंतेइजइ विनयं न करेंति कस्स अहं रायत्ति अत्थाणीओ उद्वित्ता निगओ, पुणो पविठ्ठो, ते न उडेति, तेन भणियंगेण्हह एएगोहेत्ति, ते अवरोप्परं दळूण हसंति, तेन अमरिसेणअत्थाणिमंडलियाए लिप्पकम्मनिम्मियं पडिहारजुयलंपलोइयं, ताहेतेन सरभसुद्धाइएणअसिहत्थेण मारिया केइनट्ठा, पच्छा विनयं उवछिया, स्वामिओ राया, तस्स कुमारामच्चा नत्थि, सो मग्गई। इओ य कविलो नाम बंभणो नयरबाहिरियाए वसइ, वेयालियं च साहुणो आगया दुक्खं वियाले अतियंतुमित्ति तस्स अग्निहोत्तस्स घरए ठिया, सो वंभणो चिंतेइ-पुच्छामि ता ने किंचि जाणंति नवत्ति?, पुच्छिया, परिकहियं आयरिएहिं, सहो जाओतंचेव रयणिं, एवं काले वच्चंते अन्नया अन्ने साहुणोतस्सघरेवासारत्तिं ठिया, तस्सयपुत्तो जायमेत्तओ अंबारेवईहिंगहिओ,सोसाहूणभायणाणि कप्ताणं हेट्ठा ठविओ, नट्ठा वाणमंतरी, तीसे पया थिरा जाया, कप्पओत्ति से नामं कयं, तानि दोवि कालगयाणि, इमोवि चोद्दससु विज्जाट्ठाणेसु सुपरिणिट्ठिओ नामलभइ पाडलिपुत्ते, सोय संतोसेन दानं न इच्छइ, दारियाओ लभमाणीओ नेच्छइ, अणेगेहिं खंडिगसएहिं परिवारिओ हिंडइ, इओ य तस्स अइगमननिग्गमणपहे एगो मरुओ, तस्सध्या जाल्लसतबाहिणा गहिया, लाघवं सरीस्स नत्थि अतीवरुविणित्ति न कोइ वरेइ, महती जाया, रुहिरं से आगयं, तस्स कहियं मायाए, सो चिंतेइबंभवज्झा एसा, कप्पगोसच्चसंघो तस्स उवाएणदेमि, तेन दारे अगडे खओ, तत्थ ठविया, तेणंतेन Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२-४/२६ य कप्पगोऽतीति, महया सद्देण पकुविओ-भो भो कविला! अगडे पडिया जो नित्थारेइ तस्सेवेसा, तं सोऊणं कप्पगो किवाए धाविओ उत्तारिया यऽणेण, भणिओ य-सच्चसंधो होजासि पुत्तगत्ति, ताहे तेन जनवायभएण पडिवन्ना, तेन पच्छा ओसहसंजोएण लट्ठी कया, रायाए सुयं-कप्पओ पंडिओत्ति, सद्दाविओ विनविओ य रायाणं भणइ-अहं ग्रासाच्छादनं विनिर्मुच्य परिग्रहं न करेमि, कह इमं किच्चं संपडिवजामि?, न तीरइनिरवराहस्स किंची काउं, ताहे सोराया छिद्दाइमगइ, अन्नया रायाए जायाए साहीए निल्लेवगो सो सद्दाविओ, __ तुमं कप्पगस्स पोत्ताइंधोवसि नवत्ति?,भणइ-धोवामि, ताहेरायाएभणिओ-जइएताहे अप्पेइ तो मा दिज्जासित्ति, अन्नया इंदमहे से भणइ भज्जा-से ममवेताई पोत्ताई रयाविहि, सो नेच्छइ, सा अभिक्खणं वड्डेइ, तेन पडिवन्नं, तेन नीयाणि रयगहरं, सो भणइ-जहं विना मोल्लेण रयामि, सो छणदिवसे पमग्गिओ, अज्जहिजोत्ति कालं हरइ, सो छणो वोलीणो, तहवि न देइ, बीए वरिसे न दिन्नाणि, तइएवि वरिसे दिवे २ मग्गइ न देइ, तस्स रोसो जाओ, भणइ-कप्पगो न होमि जइ तव रुहिरेण नरयामि,अगिंपविसामि, अन्नदिवसे गओछुरियं घेत्तूण, सो रयओभजंभणइ-आनेहित्ति, दिन्नाणि, तस्स पोट्टं फालित्ता रुहिरेण रयाणि, रयगभज्जा भणइ-रायाए सो वारिओ किमेएण अवरद्धं ?, कप्पस्स चिंता जाया-एस रनो माया, तया मए कुमारामच्चत्तणं नेच्छियंति, जइ पव्वइओ होतो किमेयं होयंति, वच्चामि. सयं मा गोहेहि नेज्जीहामित्ति गओ रायकुलं, राया उट्ठिओ, भणइसंदिसह किं करेमि!, तं मम वितप्पं चिंतियंति, सो भणइ-महाराय! जंभणसितं करेमि, स्यगसेणी आगया, रायाए समं उल्लवेंतं दळूण नट्ठा, कुमारामच्चो ठिओ, एवं सव्वं रजं तदायत्तं ठियं, पुत्तावि से जाया, तीसे अन्नाणंच ईसरधूयाणं, अन्नया कप्पगपुत्तस्स विवाहो, तेन चिंतियं-संतेउरस्सरन्नो भत्तं दायव्वं, आहरणाणिरन्नो निजोगोघडिजइ, जोनंदेण कुमारामच्चो फेडिओसो तस्स छिद्दाणि मग्गइ, कप्पगदासी दानमानसंगहिया कया, जो य तव सामिस्स दिवसोदंतोतं कहेह दिवे २, तीए पडिवन्नं, अन्नया भणइ-रन्नो निजोगो घडिज्जइ, पुटवामच्चो य जो फेडिओ तेन छिदं लद्धं, रायाए पायवडिओ विन्नवेइ-जइवि अम्हे तुम्ह अविगणिया तहावितुब्भं संतिगाणि सित्थाणि धरति अज्जवितेन अवस्सं कहेयव्वं जहा किर कप्पओ तुझं अहियं चिंतितो पुत्तं रज्जे ठविउकामो, रजनिजोगो सञ्जिज्जइ, पेसविया रायपुरिसा, सकुडुबो कूवे छूढो, कोदवोदणसेइया पाणियगलंतिया य दिजइ, सव्वं ताहे सो भणइ___ एएणसव्वेहिंविमारियव्वं, जो ने एगो कुलुद्धारयं करेइ वेरनिजायणंचसो जेमेउ, ताणिभणंतिअम्हे असमत्थाणि, भत्तं पञ्चक्खामो, पच्चक्खायं, गयाणि देवलोगं, कप्पगो जेमेइ, पच्चंतरातीहि य सुयं जहा कप्पगो विणासिओ, जामो गेण्हामोत्ति, आगएहिं पाडलिपुत्तं रोहियं, नंदो चिंतेइ-जइ कप्पगो होतो न एवं अभिद्दवंतो, पुच्छिया बारवाला-अत्थि तत्थ कोइ भत्तं पडिच्छइ ?, जो तस्स दासो सोवि महामंतित्ति, तेहिंभणियं-अस्थि, ताहे आसंदएणउक्खित्ता नीणिओ, पिल्लुक्किओ विज्जेहिं संधुकिओ आउसे कारिए पागारे दरिसिओ कप्पगो, दरिसिओ कप्पगोत्ति ते भीया दंडा सासंकिया जाया, नंदंपरिहीणं नाऊणसुठुतरं अभिद्दवंति, ताहे लेहो विसज्जिओ, जो तुज्झ सव्वेसिं अभिमओ सो एउ तो संधी वा जं तुब्भे भणिहिह तं करेहित्ति, तेहिं दूओ विसज्जिओ, कप्पओ विनिग्गओ, नदीमज्झे मिलिया, कप्पगो नावाए हत्थसन्नाहिं लवइ, उच्छुकलावस्स हेट्ठा उवरिंच छिन्नस्स मज्झे ___ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२८४] १८५ किं होहि, दहिकुंडस्स हेट्ठा उवरिंच छिन्नस्सधसत्तिपडियस्स किं होहिइत्ति?, एवं भणित्तातंपयाहिणं करेंतोपडिनियत्तो, इयरोवि विलक्खो नियत्तोपुच्छिओलज्जइ अक्खिउं, पलवइवडुगोत्ति अक्खायं, नट्ठा, नंदोवि कप्पएण भणिओ-सन्नह, पच्छ आसहत्थी य गहिया, पुणोविठविओतंमि ठाणे, सो य निओगामच्चो विणासिओ, तस्स कप्पगस्स बंसो नंदवंसेण समं अनुवत्तइ, नवमए नंदे कप्पगवंसपसूओ सगडालो, थूलभद्दो से पुत्तो सिरिओ य, सत्त धीयरी यजक्खा जक्खदिन्ना भूया भूयदिन्ना सेणा वेणा रेणा, इओ य वररुइ धिज्जाइओ नंदं अट्ठसएणं सिलोगाणमोलग्गइ, सो राया तुट्ठोसगडालमुहं पलोएइ, सो मिच्छत्तंतिकाउंन पसंसेइ, तेन भज्जास ओलग्गिया, पुच्छिओ भणइभत्तातेन पसंसइ, तीएभणियं-अहं पसंसावेमि, तओ सोतीएभणिओ, पच्छाभणइ-किह मिच्छत्तं पसंसामित्ति?, एवं दिवसे २ महिलाए करणिं कारिओ अन्नयाभणइ-सुभासियंति, ताहे दीनाराणं अट्ठसयं दिन्नं, पच्छा दिने २ पदिण्णो, सगडालो चिंतेइ-निटिओ रायकोसोत्ति, नंदं भणइ-भट्टारगा ! किं तुब्भे एयस्स देह ?, तुब्भे पसंसिओत्ति, भणइ-अहं पसंसामिलोइयकव्वाणि अनट्ठाणि पढइ, राया भणइकहं लोइयकव्वाणि?, सगडालो भणइ-ममधूयाओवि पढंति, किमंग पुण अन्नो लोगो?, जक्खा एगंपि सुयं गिण्हइ, बितिया दोहि तइया तिहि वाराहि, ताओ अन्नया पविसंति अंतेउरं, जवणियंतरियाओ ठवियाओ, वरसई आगओथुणइ, पच्छाजक्खाए पढियं बितियाए दोनितइयाए तिन्निवारा सुयं पढियं एवं सत्तहिवि, रायाए पत्तियं, वररुईस्स दानं वारियं, पच्छा सो ते दीनारे रत्तिं गंगाजले जंते ठवेइ, ताहे दिवसओ थुणइगंगं, पच्छा पाएण आहणइ, गंगा देइत्ति एवं लोगो भणइ, कालंतरेण रायाए सुयं, सगडालस्स कहेइ-तस्स किर गंगा देइ, सगडालो भणइ-जइमए गए देइ तो देइ, कल्लं वच्चामि, तेन पच्चइगो पुरिसोपेसिओ विगाले पच्छन्नं अच्छसुजं वररुई ठवेइतंआनेज्जासि, गएणआनियापोट्टलिया सगडालस्स दिन्ना, गोसेनंदोविगओ, पेच्छइथुणंतं, थुए निब्बुडो, हत्थेहि पाएहि य जंतं मगइ, नत्थि, विलक्खो जाओ, ताहे सगडालो पोट्टलियं रन्नो दरिसेइ, ओहामिओ गओ, पुणोवि छिद्दाणि मगइ सगडालस्स एएण सव्वं खोडियंति, अन्नया सिरीयस्स विवाहो, रन्नो अनुओगो सज्जिज्जइ, वररुइणा तस्स दासी ओलग्गिया, तीए कहियं-रन्नो भत्तं सजिज्जइ आजोगो य, ताहे तेन चिंतियं-एयं छिड्डु, डिंभरुवाणि मोयगे दाऊण इमं पाढेइ "रायनंदु नवि जाणइजंसगडालो काहिइ । रायनंदं मारेत्ता तो सिरियं रज्जे ठवेहित्ति ।। ताइ पढंति, रायाए सुयं, गवेसामि, तं दिटुं, कुविओ राया, जओ जओ सगडालो पाएसु पडइ तओ तओ पराहुत्तो ठाइ, सगडालो घरं गओ, सिरिओ नंदस्स पडिहारो, तं भणइ-किमहं मरामि सव्वाणिवि मरंतु?, तुमं ममं रन्नो पायवडियं मारेहि, सो कन्ने ठएइ, सगडालो भणइ-अहं तालउडं विसं खामि, पायवडिओ य पमओ, तुमं ममं पायवडियं मारेहिसि, तेन पडिस्सुयं, ताहे मारिओ, राया उट्ठिओ, हाहा अकजं !, सिरियत्ति, भणइ-जो तुज्झ पावो सो अम्हवि पावो, सक्कारिओ सिरियओ, भणिओ, कुमारामच्चत्तणं पडिवज्जसु, सो भणइ-ममं जेट्ठो भाया थूलभद्दो बारसमं वरिसं गणियाए घरं पविट्ठस्स, सोसद्दाविओभणइ-चिंतेमि, सो भणइ-असोगवणियाए चिंतेहि, सो तत्थ अइयओ चिंतेइ-केरिसया भोगा रज्जवक्खित्ताणं?, पुणरवि नरयंजाइव्वं होहितित्ति, एतेनामेरिसया Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ आवश्यक - मूलसूत्रम् -२- ४ / २६ भोगा तओ पंचमुट्ठियं लोयं काऊण कंबलरयणं छिंदित्ता रयहरणं करेत्ता रन्नो पासमागओ धम्मेण वड्डाहि एवं चिंतियं, राया भणइ सुचिंतियं, निग्गओ, राया भणइ-पेच्छह कवडत्तणेण गणियाधरं पविसह नवित्ति, आगासतलगओ पेच्छइ, जहा मतकडेवरस्स जनो अवसरइ मुहाणि य ठएइ, सो भगवं तव जाइ, राया भणइ-निव्विन्नकामभोगो भगवंति, सिरिओ ठविओ, सो संभूयविजयस्स पासे पव्वइओ, सिरियओवि किर भाइनेहेण कोसाए गणियाए घरं अल्लियइ, साय अनुरता थूलभद्दे अन्नं मनुस्सं नेच्छइ, तीसे कोसाए डहरिया भगिणी उवकोसा, तीए सह वररुई चिट्ठइ, सो सिरिओ तस्स छिद्दाणि मग्गइ, भाउज्जायाए मूले भणइ एयस्स निमित्तेण अम्हे पितिमरणं पत्ता, भाइविओगं च पत्ता, तुज्झ विओओ जाओ, एयं सुरं पाएहि, तीए भणिया-तुमं मत्तिया एस अमत्तओ जं वा तं वा भणिहिसि, एयंपि पाएहि, सा पपाइया, सो नेच्छइ, अलाहि ममं तुमे, ताहे सो तीए अविओगं मग्गंतो चंदप्पभं सुरं पियइ, लोगो जाणाइ खीरंति, कोसाए सिरियस्स कहियं, राया सिरियं भणइएरिसो मम हिओ तव पियाऽऽसी, सिरिओ भणइ-सच्चं सामी !, एएण मत्तवालएण एवं अम्ह कयं, राया भणइ - किं मज्जं पियइ ?, पियइ, कहं ?, तो पेच्छइ, सो राउलंगओ, तेनुप्पलं भावियं मणुस्सहत्थे दिन्नं, एयं घररुइस्स दिजाहि, इमाणि अन्नेसिं, सो अत्थाणीए पहाइओ, तं वररुइस्स दिन्नं, तेनुस्सिंधियं, भिंगारेण आगयं निच्छूढं, चाउव्वेज्ज्रेण पायच्छित्तं से तत्तं तउयं पेज्जाविओ, मओ । थूलभद्दसामीवि संभूयविजयाणं सगासे घोराकारं तवं करेइ, विहरंतो पाडलिपुत्तमागओ, तिन्नि अनगारा अभिग्गहं गिण्हंति- एगो सीहगुहाए, तं पेच्छंतो सीहो उवसंतो, अन्नो सप्पवसहीए, सोवि दिट्ठीविसो उवसंतो, अन्नो कूवफलए, थूलभद्दो कोसाए घरं, सा तुट्ठा परीसहपराजिओ आगोत्ति, भाइ-किं करेमि ?, उज्जान घरे ठाणं देहि, दिन्नो, रत्तिं सव्वालंकारविहूसिया आगया, चाडुयं पकया, सो मंद इव निकंपोन सक्कए खोहेउं, ताहे धम्मं पडिसुणइ, साविया जाया, भणइ - जइ रायावसेणं अन् समं वसेज इयरहा बंभचारिणियावयं सा गिण्हइ, ताहे सीहगुहाओ आगओ चत्तारि मासे उववासं काऊण, आयरिएहि ईसित्ति अभुट्टिओ, भणियं-सागयं दुक्करकारगस्सत्ति ?, एवं सप्पइत्तो कूवफलइत्तोवि, थूलभद्दसामीवि तत्थेव गणियाघरे भिक्खं गेण्हइ, सोवि चउमासेसु पुन्नेसु आगओ, आयरिया संमेण अब्भुट्टिया, भणियंसागयं ते अइदुक्कर २ कारगत्ति ?, ते भांति तिन्निवि-पेच्छह आयरिया रागं वहति अमच्चपुत्तोति, बितियवरिसारत्ते सीहगुहाखमओ गणियावरं वच्चामि अभिग्गहं गेहइ, आयरिया उवउत्ता, वारिओ, अपडिसुणेंतो गओ, वसही मग्गिया, दिन्ना, सासभावेणं उरालि यसरीरा विभूसिया अविभूसियावि, धम्मं सुणेइ, तीसे सरीरे सो अज्झोववन्नो, ओभासइ, सा तुट्टा परीसहपराजिओ आगओत्ति, भणइ - किं करेमि ?, उज्जान घरे ठाणं देहि, दिन्नो, रत्तिं सव्वालंकारविहूसिया आगया, चाडुयं पकया, सो मंदरो इव निकंपो न सक्कए खोहेउं, ताहे धम्मं पडिसुइ, साविया जाया, भणइ-जइ रायावसेणं अन्नेण समं वसेज्जा इयरहा बंभचारिणियावयं सा गिues, ताहे सीहगुहाओ आगओ चत्तारि मासे उववासं काऊण, आयरिएहि ईसित्ति अभुट्टिओ, भणियं-सागयं दुक्करकारगरसत्ति ?, एवं सप्पइत्तो कूवफलइत्तोवि, थूलभद्दसामीवि तत्थेव गणियाघरे भिक्खं गेहइ, सोवि चउमासेसु पुत्रेसु आगओ, आयरिया संभमेण अब्भुट्ठिया, भणियं सागयं ते अइदुक्कर २ कारगत्ति ?, ते भांति तिन्निवि-पेच्छह आयरिया रागं वहति अमच्चपुत्तोत्ति, बितियवरिसारते सीहगुहाखमओ गणियाधरं वच्चामि अभिग्गहं गेण्हइ, आयरिया उवउत्ता, वारिओ, Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२८४] १८७ अपडिसुणेतोगओ, वसही मग्गिया, दिन्ना, सासभावेणं उरालियसरीरा विभूसिया अविभूसियावि, धम्मं सुणेइ, तीसे सरीरे सो अज्झोववन्नो, ओभासइ, सानेच्छइ, भणइ-जइनवरिकिंचि देसि, किं देमि?,सयसहस्सं, सोमगिउमारद्धो, नेपालविसएसावगो राया, जोतहिंजाइतस्ससयसहस्समोल्लं कंबलं देइ, सो तंगओ, दिन्नो रायाणएण, एइ, एगत्थ चोरेहिं पंथो बद्धो, सउणो वासइ-सयसहस्सं एइ, सो चोरसेनावई जाणइ, नवरं एजंतं संजयं पेच्छइ, वोलीणो, पुणोवि वासइ-सयसहस्सं गयं, तेन सेनावइणा गंतूण पलोइओ, भणइ-अस्थि कंबलो गणियाए नेमि, मुक्को, गओ, तीसे दिनो, ताए चंदणियाए छूढो, सो वारेइ-मा विणासेहि, साभणइ-तुमं एयं सोयसि अप्पयं नसोयसि, तुमंपि एरिसो चेव होहिसि, उवसामिओ, लद्धा बुद्धी, इच्छामित्ति मिच्छामिदुक्कडं, गओ, पुणोवि आलोएत्ता विहरइ, आयरिएण भणियं-एवं अइदुक्करदुक्करकारगो थूलभद्दो, पुव्वपरिचिया असाविया यथूलभद्देण अहियासिया य, इदानिं सड्ढा तुमे अदिट्ठदोसा पत्थियत्ति उवालद्धो, एवं ते विहरंति, एवं सा गणिया रहियस्स दिन्ना नंदेन, थूलभद्दसामिणो अभिक्खणंगुणगहणं करेइ, न तहा उवचरइ, सो तीए अप्पणो विन्नाणंदरिसिउकामो असोगवणियं नेइ, भूमीगएण अंबगपिंडी पाडिया, कंडपुंखे अन्नोन्नं लायंतेन हत्थब्भासं आणेत्ता अद्धचंदेण छिन्ना गहिया, तहविन तूसइ, भणइ-किं सिक्खियस्स दुक्करं?,साभणइ-पेच्छ ममंति, सिद्धत्थगरासिंमि नच्चिया सूईणं अग्गयंमि य, सो आउट्टो, सा भणइ नदुक्करं तोडिय अंबलुंबिया न दुक्करं नच्चिउ सिक्खियाए । तंदुक्करं तंच महानुभावं, जंसो मुनी पमयवर्णमि वुच्छो ।। तीए सोविसावओकओ ।तंमिय काले बारवरिसिओ दुक्कालोजाओ, संजयाइतओ समुद्दतीरे अच्छिता पुनरवि पाडलिपुत्ते मिलिया, तेसिं अन्नस्स उद्देसी अन्नस्स खंडं एवं संघातंतेहिं एक्कारस अंगाणिसंघाइयाणि, दिट्ठिवाओ नत्थि, नेपालवत्तिणीएयभद्दबाहू अच्छंतिचोद्दसपुथ्वी, तेसिं संघेण संघाडओ पठ्ठविओ दिट्ठिवायं वाएहित्ति, गंतूण निवेइयं संघकजं, तेभणंति-दुक्कालनिमित्तं महापानं न पविट्ठोमि, इयाणिं पविट्ठो, ती न जाइ वायणं दाउं, पडिनियत्तेहिं संघस्स अक्खायं, तेहिं अन्नो सिंघाडओ विसज्जिओ, जो संघस्स आणं वइक्कमइ तस्स को दंडो?, ते गया, कहियं, भणइ ओघाडिजइ, ते भणंति, मा उग्घाडेह पेसेह मेहावी सत्त पडियाओ देमि, भिक्खायरियाए आगओ १ कालवेलाए २ सन्नाए आगओ ३ वेयालियाए ४ पडिपुच्छा आवस्सए तिन्नि ७, महापानं किर जया अइयओ होइ तया उप्पन्ने कज्जे अंतोमुहुत्तेण चउद्दस पुवाणि अनुपेहइ, उक्कइओवक्कइयाणि करेइ, ताहे थूलभद्दप्पमुहाणं पंच मेहावीणं सयाणि गयाणि, ते प (प)ढिया वायणं, मासेणं एगेणं दोहिं तिहिंसव्वे ऊसरियान तरंतिपडिपुच्छएण पढिडं, नवरंथूलभद्दसामी ठिओ,थेवावसेसे महापाने पुच्छिओ-न हुकिलंमसि?, भणइ-न किलामामि, खमाहि कंचि कालं तो दिवसं सव्वं वायणं देमि, पुच्छइ-किं पढियं कित्तियं वा सेसं, आयरियाभणंति-अट्ठासी यसुत्ताणि, सिद्धत्थगमंदरे उवमाणं भणिओ, एत्तोऊणतरेणं कालेणंपढिहिसिमा विसायं वच्च, समत्तेमहापाणे पढियाणी नव पुव्वाणि दसमंच दोहिं च दोहिं वत्थूहिँऊणं, एयंमिअंतरे विहरंता गया पाडलिपुत्तं, थूलभद्दस्सयताओसत्तविभगिनीओपव्वइयाओ, आयरिएभाउगंच बंदिउंनिगयाओ, उज्जाने किर ठविएल्गा आयरिया, वंदत्ति पुच्छंति-कहिं जेट्ठजो ?, एयाए देउलियाए गुणेइत्ति, तेनं ताओ Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८८ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २-४ / २६ दिट्ठाओ, तेन चिंतियं-भगिनीनं इड्डि दरिसेमित्ति सीहरुवं विउव्वइ, ताओ सीहं पेच्छति, ताओ नट्ठाओ, भणंति-सीहेण खइओ, आयरिया भणंति-न सो सीहो थूलभद्दो सो, ता जाह एत्ताह, आगयाओ वंदिओ, खेमं कुसलं पुच्छइ, जहा सिरियओ पव्वइओ अब्भत्तद्वेण कालगओ, महाविदेहे य पुच्छिया तित्थयरा, देवयाए नीया, अज्जा ! दो अज्झयणाणि भावनाविमुत्ती आनियानि, एवं वंदित्तो गयाओ, विइयदिवसे उद्देसकाले उवडिओ, न उद्दिसंति, किं कारणं ?, उवउत्तो, तेन जाणियं, कल्लत्तणगेण, भणइ,-न पुणो काहामि, ते भांति न तुमं काहिसि, अन्ने काहिंति, पच्छा महया किलेसेण पडिवन्ना, उवरिल्लाणि चत्तारि पुव्वाणि पढाहि, मा पुन अन्नस्स दाहिसि, ते चत्तारि तओ वोच्छिन्ना, दसमस्स दो पच्छिमाणि वत्थूणि वोच्छिन्नाणि, दस पुव्वाणि अनुसति । । एवं शिक्षां प्रति योगाः सङ्गृहीता भवन्ति यथा स्थूलभद्रस्वामिनः । शिक्षेति गतं ५ । इदानिं निप्पडिकंमयत्ति, निप्पडिकम्मत्तणेण योगाः सङ्गृह्यन्ते, तत्र वैधम्र्योदाहरणमाह नि. (१२८५) पइठाणे नागवसू नागसिरी नागदत्त पव्वज्जा । एगविहा सट्ठाणे देवय साहू य बिल्लगिरे । । वृ- अस्याश्चार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-पइट्ठाणे नयरे नागवसू सेठ्ठी नागसिरी भज्जा, सड्ढाणि दोवि, तेसिं पुत्तो नागदत्तो निव्विन्नकामभोगो पव्वइओ, सो य पेच्छइ जिनकप्पियाण पूयासक्करे, विभासा जहा ववहारे पडिमापडिव न्नाण य पडिनियत्ताणं पूयाविभासा, सो भणइ- अहंपि जिनकप्पं पडिवज्जामि, आयरिएहिं वारिओ, न ठाइ, सयं चेवपडिवज्जइ, निग्गओ, एगत्थ वाणमंतरघरे पडिमंठिओ, देवयाए सम्मद्दिट्टियाए मा विनिस्सिहितित्ति इत्थिरुवेण उवहारं गहाय आगया, वाणमंतरं अच्चित्ता भाइ-गिण्ह खवणत्ति, पललभूयं कूरं भक्खरुवाणि नानापगाररुवाणि गहियाणि, खाइत्ता, रत्तिं पडिमं ठिओ, जिनकप्पियत्तं न मुंचति, पोट्टसरणी जाया, देवयाए, आयरियाण कहियं, सो सीसो अमुत्थ, साहू पेसिया, आणिओ, देवयाए भणियं - बिल्लगिरं दिजहित्ति दिन्नं, ठियं, सिक्खविओ य-न एवं कायव्वं । निप्पडिकंमत्ति गयं ६ । इदानिं अन्नायएत्ति, कोऽर्थः १ - पुव्विं परीसहसमत्थाणं जं उवहाणं कीरइ तं जहा लोगो न याणाइ तहा कायव्वंति, नायं वा कयं न नज्जज्जा पच्छन्नं वा कयं नज्जेज्जा, तत्रोदाहरणगाहा नि. (१२८६) कोसंबिय जियसेने धम्मवसू धम्मघोस धम्मजसे । विगयभया विनयवई इड्डिविभूसा य परिकम्मे ।। वृ- इमीए वक्खाणं- कोसंबीए अजियसेनो राया, धारिणी तस्स देवी, तत्थवि धम्मवसू आयरिया, ताणं दो सीसा धम्मघोसो धम्मजसो य, विनयमई मयहरिया, विगयभया तीए सिस्सिणीया, तीए भत्तं पच्चक्खायं, संघेण महया इडिसक्कारेण निज्जामिया, विभासा, ते धम्मवसुसीसा दोवि परिकम्मं करेंति, इओ य नि. (१२८७) उज्जेनिवंतिवद्धणपालगसुयरट्ठवद्धणे चेव । धारिय (णि) अवंतिसेणे मणिप्पभा वच्छगातीरे ।। वृ- उज्रेणीए पज्जोयसुया दो भायरो पालगो गोपालओ य, गोपालओ पव्वइओ, पालगस्स दो पुत्ता- अवंतिवद्धणो रङ्खवद्वणोय, पालगो अवंतिवद्धणं रायाणं रख्वद्वणं जुवरायाणं ठवित्ता पव्वइओ, रवणस्स भज्जा धारिणी, तीसे पुत्तो अवंतिसेणो । अन्नया उज्जाणे राइणा धारिणी सव्वंगे वीसत्ता Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२८७] १८९ अच्छंती दिट्ठा, अज्झोववन्नो, दूती पेसिया, सा नेच्छइ, पुणो २ पेसइ, तीए अधोभावेन भणियंभाउस्सवि न लज्जसि?,ताहे तेन सो मारिओ, विभासा, तंमि वियाले सयाणि आभरणगाणि गहाय कोसंविं सत्थो वच्चइ, तत्थ एगस्स वुड्स्स वाणियगस्स उवल्लीणा, गया कोसंविं, संजइओ पुच्छत्ति रन्नो जाणसालाए ठियाओ तत्थ गया, वंदित्ता साविया पव्वइया, तीए गब्भो अहुणोववन्नो साहुणो माण पव्वाविहिति(त्ति) तंन अक्खियं, पच्छा नाए मयहरियाए पुच्छिया-सब्भावेण कहिओ जहा रद्धवद्धणभजाऽहं, संजतीमज्झेऽसागारियं अच्छाविया, वियायारत्तिं,मा साहूणं उड्डाहो होहितित्ति नाममुद्दा आभरणाणिय उक्खिणित्ता रन्नो अंगणए ठवित्ता पच्छन्ना अच्छइ, अजियसेणेणागासतलगएणं पभा मणीण दिव्या दिट्ठा, दिट्ठो य, गहिओ, नेण अग्गमहिसीए दिन्नो अपुत्ताए, सो य पुत्तो, सा य संजतीहिं पुच्छिया भणइ-उद्दाणगंजायं तं मए विगिंचियं, खइयं होहिति, ताहे अंतेउरं नीइ अतीइ य, अंतेउरियाहिं समं मित्तिया जाया, तस्स मणिप्पहोत्ति नामं कयं, सो राया मओ, मणिप्पभोरायाजाओ, सोय तीए संजईए निरायं अनुरत्तो, सोय अवंतिवद्धणोपच्छायावेणभायावि मारिओसावि देवी नजायत्तिभाउनेहेण अवंतिसेनस्सरजं दाऊण पव्वइओ, सो यमणिप्पहं कप्पागं मगइ, सो न देह, ताहे सव्वबलेण कोसंविं पहाविओ । ते य दोवि अनगारा परिकम्मे समत्ते एगो भणइ-जहा विनयवतीएइड्डी तहाममवि होउ, नयरे भत्तं पच्चक्खायं,बीओधम्मजसो विभूसं नेच्छंतो कोसंबीए उज्जेनीएय अंतरा वच्छगातीरे पव्वयकंदराए भत्तं पच्चक्खायं ।। ताहे तेन अवंतिसेनेन कोसंवी रोहिया, तत्थजणो अप्पणो अद्दन्नो, न कोइधम्मधोसस्स समीवं अल्लियइ, सो य चिंतियमत्थमलभमाणो कालगओ, वारेण निप्फेडो न लब्भइ पागारस्स उवरिएण अहिक्खित्तो ।सा पव्वइय चिंतेइ-मा जणक्खओहोउत्तिरहस्सं भिंदामि, अंतेउरमइगया, मणिप्पहं ओसारेत्ता भणइ-किंभाउगेण समं कलहेसि?,सो भणइ-कहन्ति, ताहे तंसव्वं संबंधं अक्खायं, जइ न पत्तियसि तो मायरं पुच्छाहि, पुच्छइ, तीए नायं अवस्सं रहसभेओ, कहियं जहावत्तं रखवद्धणसंतगाणि आभरणगाणि नाममुद्दाइ दाइयाई, पत्तीओ भणइ-जह एत्ताहे ओसरामि तो ममं अयसो, अज्जा भणइ-अहं तं पडिबोहेमि, एवं होउत्ति, निग्गया, अवंतिसेनस्स निवेइयं, पव्वइया दछुमिच्छइ, अइयया, पाए दद्रूण नाया अंगपाडिहारियाहिं, पायवडियाओ परुन्नाओ, कहियं तस्स तव मायत्ति, सो य पायवडिओ परुन्नो, तस्सवि कहेइ-एस भे भाया, दोवि बाहिं मिलिया, अवरोप्परमवयासेऊणं परुन्ना, किंचि कालं कोसंबीए अच्छित्ता दोवि उज्जेनिं पाविया, मायाविसह मयहारियाए पणीया, जाहेय वच्छयातीरे पव्वयं पत्ता, ताहेजेतंमिजनवएसाहुणोतेपव्वए ओरुभंते चडंते यदलूणपुच्छिया, ताहेताओविवंदिउंगयाओ, बितियदिवसे राया पहाविओ, ताओ भणंतिभत्तं पच्चक्खायओ एत्थं साहू अम्हे यच्छामो, दोवि रायाणोठिया, दिवसे २ महिमं करेंति, कालगओ, एवं ते य गया रायाणो, एवं तस्स अनिच्छमाणस्सवि जाओ इयरस्स इच्छमानस्सवि न जाओ पूयासकारो, जहा धम्मजसेन तहा कायव्वं । अन्नाययत्तिगयं ७ इदानिं अलोभेत्ति, लोभविवेगयाए जोगा संगहिया भवंति अलोभया तेन कायव्वा, कहं ? तत्थोदाहरणमाहनि.(१२८८) साएए पुंडरीएकंडरिए चेव देविजसभद्दा । सावत्थिअजियसेने कित्तिमई खुड्डगकुमारो ।। नि. (१२८९) जसभद्दे सिरिकंता जयसंधीचेव कन्नपाले य । Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् - २-४ / २६ नट्टविही परिओसे दानं पुच्छा य पव्वज्जा ।। सुठु वाइयं सुट्टु गाइयं सुट्टु नच्चियं साम सुंदरि ! । अनुपालिय दीहराइयओ सुमिणते मा पमायए ।। नि. (१२९० ) वृ द्वारगाथात्रयम्, अस्य व्याख्या कथानकादवसेया, तच्चेदं सागेयं नयरं, पुंडरिओ राय, कंडरिओ जुवराया, जुवरन्नो देवी जसभद्दा, तं पुंडरीओ चंकमंती दट्टू अज्झोववन्नो, नेच्छइ, तहेव जुवराया मारिओ, सावि सत्थेण समं पलाया, अहुणोववन्नगन्भा पत्ता य सावत्थिं, तत्थ य सावत्थीए अजियसेनो आयरिओ, कित्तिमती मयहरिया, सा तीए मूले तेनेव कमेण पव्वइया जहा धारिणी तहा विभासियव्वा, नवरं तीए दारओ न छड्डिओ खुड्डुगकुमारोत्ति से नामं कथं, सो जोव्वणत्थो जाओ, चिंतेइ-पव्वज्जं न तरामि काउं, मायरं आपुच्छइ - जामि, सा अनुसासइ तहवि न ठाइ, सा भाइ-तो खाइ मन्निमित्तं वारस वरिसाणि करेहि, भणइ करेमि, पुन्नेसु आपुच्छइ, सा भाइ-मयहरियं आपुच्छामि, तीसेवि बारस वरिसाणि, ताहे आयरियस्सवि वयणेण बारस, उवज्झायरस बारस, एवं अडयालीसं वरिसाणि अच्छाविओ तह वि न ठाइ, विसज्जिओ, पच्छा मायाए भन्नइ मा जहिं वा तहिं वा वच्चाहि, महल्लपिया तुज्झ पुंडरीओ राया, इमा ते पितिसंतिया मुद्दिया कंबलरयणं च मए नितीए नीनीयं एयाणि गहाय वच्चाहित्ति, गओणयरं, रन्नो जाणसाला आवासिओ कल्ले रायाणं पेच्छिहामित्ति, अब्भंतरपरिसाए पेच्छणयं पेच्छइ, सा नट्टिया सव्वरत्तिं नच्चिऊण पभायकाले निदाइया, ताहे सा धोरिगिणी चिंतेइ तोसिया एरिसा बहुगं च लद्धं एत्थ वियट्टइ तो धरिसियामोत्ति, ताहे इमं गीतिं पगाइया १९० सुट्टू गाइयं सुट्टू निच्चियं सुट्ठू वाइयं साम सुंदरि । अनुपालिय दीहराइयओ सुमिणते मा पमायए ।। इयं निगदसिद्धैव, एत्थंतरे खुड्डएण कंबलरयणं छूढं, जसभद्देण जुवराइणा कुंडलं सयसहस्समोल्लं, सिरिकंताए सत्थवाहिणीए हारो सयसहस्समोल्ली, जयसंधिणा अमच्चेण कडगो सयसहस्समोल्लो, कन्नवालो मिठो तेन अंकुसो सयसहस्सो, कंबलं कुंडलं (कडयं) हारेगावलि अंकुसोत्ति एवाइ सयसहस्समोल्लाइ, जो य किर तत्थ तूसइ वा देइ वा सो सव्वो लिखिज्जइ, जइ जाणइ तो तुट्ठो अह न याणइ तो दंडो तेसिंति सव्वे लिहिया, पभाए सव्वे सद्दाविया, पुच्छिया, खुड्डुगो ! तुब्भे कीस दिन्नं ?, सो जहा पियामारिओ तं सव्वं परिकहेइ जाव न समत्थो संजममणुपालेउं, तुब्भं मूलमागओ रज्जं अहिलसामित्ति, सो भणइ-देमि, सो खुड्डगो भणइ-अलाहि, सुमिणंतयं वट्टइ, मरिज्जा, पुव्वकओवि संजमो नासिहित्ति, जुवराया भणइ-तुमं मारेउं मग्गामि थेरो राया रज्जं न देइत्ति, सोवि दिजंतं नेच्छइ, सत्थवाहभज्जा भणइ-बारस वरिसाणि पउत्थस्स, पहे वट्टइ, अन्नं पवेसेमि वीमंसा वट्टइ, अमच्योअन्नरायाणएहिं समं घडामि, पच्चंतरायाणो हत्थिमेंठं भणंति-हत्थिं आणेहि मारेह वत्ति, भांति ते तहा करेहित्ति भणिया नेच्छंति, खुड्डुगकुमारस्स मग्गेण लग्गा पव्वइया, सव्वेहिं लोभो परिचत्तो, एवं अलोभया कायव्वा, अलोभेत्ति गयं ८ । इयाणिं तितिक्खत्ति दारं, तितिक्खा कायव्वापरीसहोवसग्गाणं अतिसहणं भणियं होइ, तत्रोदाहरणगाथाद्वयम् नि. (१२९१) इंदपुर इंददत्ते बावीस सुया सुरिंददत्तेय । महुराए जियसत्तू संयवरो निव्वुईए उ ।। Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९१ अध्ययनं -४- [नि. १२९२] नि.(१२९२) अग्गियए पव्वयए बहुली तह सागरे यबोद्धव्वे । एगदिवसेन जाया तत्थेवसुरिंददत्ते य ।। वृ-कथानकादवसेया, तच्चेदम्-इंदपुरं नयरं, इंददत्तो राया, तस्स इठ्ठाण वराण देवीणं बावीसं पुत्ता, अन्ने भणंति-एगाए देवीए, ते सव्वेरनो पाणसमा, अहेगाधूया अमच्चस्स, साजंपरंपरिणतेन दिट्ठा, सा अन्नया कयाइण्हाया समाणी अच्छइ, ताहे रायाए दिट्ठा, कस्सेसा?, तेहिं भणियं-तुभं देवी, ताहे सो ताए समं एक्कं रत्ति वुच्छो, सा य रितुण्हाया, तीसे गब्भो लग्गो, सा अमच्चेण भणिएल्लिया-जधा तुब्भ गब्भो लग्गइतया ममंसाहेजाहि, ताए सो दिवसो सिट्ठो मुहुत्तो वेला जंच राएण उल्लवियं साइतंकारोतेन तंपत्तए लिहियं,सोय सारवेइ, नवण्हंमासाणंदारओ जाओ, तस्स दासचेडाणि तद्दिवसंजायाणि, तं०-अग्गियओ पव्वयओबहुलिगो सागरगो, ताणि सहजायाणि, तेन कलायरिस्स उवणीओ, तेन लेहाइयाओ बावत्तरि कलाओ गहियाओ, जाहे ताओ गाहेइ आयरिओताहेताणिकुटुंति विकटृतिय, पुव्वपरिच्चएणताणि रोडंति सोवि ताणि नगणेइ, गहियाओ कलाओ, ते अन्ने गाहिज्जति बावीसंपिकुमारा, जस्स अप्पिज्जति आयरियस्सतं पिट्टेति मत्थएहि यहणंति, अह उवज्झाओ ते पिट्टेइ अपढ़ते ताहे साहेति माइमिस्सिगाणं ताहे ताओ भणंति-किं सुलभाणिपुत्तजम्माणि?, ताहे न सिक्खियाई । इओ य महराए जियसत्तू राया, तस्स सुया निव्वु नाम कन्नया, सा अलंकिया रन्नो उवनीया, राया भणइ-जो रोयइ सो ते भत्ता, ताहे ताए नायं-जो सूरो वीरो विकंतो सो पुन रज्जं दिज्जा, ताहे सायबलंवाहणंगहाय गया इंदपुरंनयरं, रायस्सबहवे पुत्ता सुएल्लिआ, दूओ पयट्टो,ताहे आवाहिया सव्वे रायाणो, ताहे तेन रायाणएण सुयंजहा सा एइ, हट्टतुट्ठो, उस्सियपडागं नयरं कयं, रंगो कओ, तत्थ चक्कं, एत्थ एगंमि अक्खे अट्ठ चक्काणि, तेसिं पुरओ धीया ठविया, सा पुण विंधियव्वा, राया सन्नद्धो निग्गओ सह पुत्तेहिं, ताहे कन्ना सव्वालंकारविहूसिया एगंभि पासे अच्छइ, सो रंगो रायाणो यतेय डंडभडभोइया जारिसो दोवतीए, तत्थरनो जेट्टपुत्तो सिरिमाली कुमारो, एसादारियारज्जंच भोत्तव्वं, सो तुट्ठो, अहं नूनं अन्नेहिंतो गहिं अब्भहिओ, ताहे सो भणिओ-विंधहत्ति, ताहे सो अकयकरणो तस्स समूहहस्स मज्झे तं धणुंधेत्तूण चेव न चाएइ, किहवि अनेन गहियं, तेन जत्तो वच्चइ तत्तो वच्चइत्ति कंडं मुकं, एवं कस्सइ एगं अरयं वोलियं करस दो तिन्नि अन्नेसिं बाहरेण चेव निति, तेनवि अमच्चेण सो नत्तुगो पसाहिउं तद्दिवसमाणीओ तत्थऽच्छइ, ताहे सो राया ओहयमनसंकप्पो करयलपल्हत्थमुहो-अहो अहं पुत्तेहिं लोगमज्झे विगोविओत्ति अच्छइ, ताहे सो अमच्चो पुच्छइ-किंतुब्भे देवाणुप्पिया ओहय जाव झियावह?, ताहे सो भणइएएहिं अहं लहुकओ, ताहे भणइ-अस्थि पुत्तो तुब्भं अन्नेवि, कहिं ?, सुरिंददत्तो नाम कुमारो, तं सोवि ता विन्नासउ मे, ताहे तं राया पुच्छइ-कओ मम एस पुत्तो?, ताहे ताणि सिट्ठाणि रहस्साणि, ताहे राया तुट्ठो भणइसेयं तव पुत्ता! एए अट्ठ चक्के भेत्तूण रज्जसोक्खं निव्वुत्तिदारियं पावित्ताए, ताहे सो कुमारो ठाणं आलीढं ठाइऊण गिण्हइ धनू, लक्खाभिमुहं सरं संधेइ, ताणि चेडरूवाणि ते य कुमारा सव्वओ रोडंति, अन्नेय दोन्नि पुरिसा असिव्यग्रहस्तौ, ताहे सो पणामं रन्नो उवज्झायस्सस य करेइ, सोवि से उवज्झाओ भयं दावेइ-एए दोन्निपुरिसा जइफिडिसि सीसंते फिट्टइ (ट्टिस्संति) तेसिंदोण्हवि पुरिसाण ते य चत्तारि ते य बावीसं अगणंतो ताण अट्ठण्हं रहचक्काणं छिदं जाणऊण एगंभि छिड्डे नाऊण Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ / २६ अप्फिडियाए दिट्ठीए तंभि लक्खे तेनं अन्नंभि य मणं अकुणमाणेण सा धीतीगा अच्छिंमि विद्धा, तत्थ उक्कुट्ठिसीहनायसाहुकारो दिन्नो, एसा दव्वतितिक्खा, एसा चेव विभासा भावे, उवसंहारो जहा कुमारो तहा साहू जहा ते चत्तारि तहा चत्तारि कसाया जहा ते बावीसं कुमारा तहा बावीसं परीसहा जहा ते दो मनूसा तहा रागद्दोसा जहा धितिगा विधेयव्वा तहा आराधना जहा निवृत्तीदारिया तहा सिद्धी । तितिक्खात्ति गयं ९, इदानिं अज्जवत्ति, अज्जवं नाम उज्जुत्तणं, तत्थुदाहरणगाहा नि. (१२९३ ) चंपाए कोसियज्जो अंगरिसी रुद्दए य आणत्ते । पंथग जोइजसाविय अब्भक्खाणे य संबोही ।। वृ- चंपाए कोसिज्जो नाम उवज्झाओ, तस्स दो सीसा - अंगरिसी रुद्दओ य, अंगओ भद्दओ, तेन से अंगरिसी नामं कयं, रुद्दओ सो गंठिछेदओ, ते दोवि तेन उवज्झाएण दारुगाणं पट्टविया, अंगरिसी अडवीओ भारं गहाय पडिएति, रुद्दओ दिवसे रमित्ता वियाले संभरियं ताहे पहाविओ अडविं, तं च पेच्छइ दारुगभारएण एन्तगं, चिंतेइ य-निच्छूढोमि उवज्झाएणंति, इओ य जोइजसा नाम वच्छवाली पुत्तस्स पंथगस्स भत्तं नेऊण दरुगभारएण एइ, रुद्दएण सा एगाए खड्डाए मारिया, तं दारुगभारं गहाय अन्नेन मग्गेण पुरओ आगओ उवज्झायस्स हत्थे धुणमाणो कहेइ-जहा नेण तुज्झ सुंदरसीसेण जोइजसा मारिया, रमणविभासा, सो आगओ, धाडिओ वणसंडे चिंतेइ सुहज्झवसाणेण जाती सरिया संजमो केवलनाणं देवा महिमं करेंति, देवेहिं कहियं, जहा एएण अब्भक्खाणं दिन्नं, रुदगो लोगेण हीलिज्जइ, सो चिंतेइ - सच्चं मए अब्भक्खाणं दिन्नं, सो चिंतेतो संबुद्धो पत्तेयबुद्धो, इयरो बंभणो बंभणी य दोवि पव्वइयाणि, उप्पन्नणाणाणि सिद्धाणि चत्तारिवि, एवं कायव्वं वा न कायव्वं वेति १० । अज्जवत्ति गयं, इदानिं सुइत्ति, सु नाम सच्चं, सच्चं च संजमो, सो चेव सोयं, सत्यं प्रति योगाः सङ्गृहीता भवन्ति, तत्रोदाहरणगाथा नि. (१२९४) सोरिअ सुरंबरेवि अ सिट्ठी अ धनंजए सुभद्दा य । वीरे अ धम्मधोसे धम्मजसेऽसोगपुच्छा य ।। वृ- सोरियपुरं नयरं, तत्र सुरवरो जक्खो, तत्थ सेट्ठी धनंजओ नाम, तस्स भज्जा सुभद्दा, तेहिं सुरवरो नमसिओ, पुत्तकामेहिं उवाइयं सुरवरस्स कयं जइ पुत्तो जायइ तो महिससएणं जन्नं करेमि, ताणं संपत्ती जाया, ताणि संबुज्झेहिन्ति सामी समोसढो, सेट्ठी निग्गओ, संबुद्धो, अनुव्वयाणि गिहामित्ति जइ जक्खो अनुजाणइ, सोवि जक्खो उवसामिओ, अन्ने भांति-वएहिं सन्निहिएहिं मग्गिओ, दयाए न देइ, नियसरीरसयखंडपवज्जणेण कतिवयखंडेसु कएस सेट्टी चिंतेइ अहोऽहं धन्न ! जेण इमाए वेयणा पाणिणो न जोइयत्ति, सत्तं परिक्खिऊण सुरवरो सयं चेव पडिबुद्धो, पिट्ठमया वा कया, एष देशशुचिः श्रावकत्वं, सर्वशुची सामिस्स दो सीसा धम्मघोसो धम्मजसोय, एगस्स असोगवरपायवस्स हेट्टा गुणेति, ते पुव्वण्हे ठिया अवरण्हेवि छाया न परावत्तइ, एगो भणइतुझ सिद्धी, बीओ भाइ- तुज्झ लद्धी, एगो काइगभूमीए गओ, बितिओवि तहेव, नायं जहा एगसविन होइ एस लद्धी, पुच्छिओ सामी-कहेइ तस्स उप्पत्तीसोरियससमुद्दविजए जन्नजसे चेव जन्नदत्ते य । सोमित्ता सोमजसा उंछविही नारदुप्पत्ती ।। नि. (१२९५) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १२९६] १९३ नि.(१२९६) अनुकंपा वेयड्डो मणिकंचन वासुदेव पुच्छाय।। सीमंधरजुगबाहू जुगंधरेचेव महबाहू ।। वृ-गाथा द्वितयम्, अस्य व्याख्या-सोरियपुरे समुद्दविजओ जया राया आसि तया जन्नजसो तावसो आसी, तस्स भज्जा सोमित्ता, तीसे पुत्तो जन्नदत्तो, सोमजसा सुण्हा, ताण पुत्तो नारदो, तानिउंछवित्तीणि, एगदिवसं जेमेति एगदिवसंउववासं करेंति, ताणितंनारदंअसोगरुक्खहेतुपुव्वण्हे ठविऊण दिवसं उंछंति, इओ य वेयड्डाए वेसमणकाइया देवा जंभगा तेनं २ वीतीवयंति, पेच्छंति दारगं, ओहिणा आभोअंति, सो ताणंदेवनिकायाओचुओ तोतं अनुकंपाएतंछाहिं थंभेति-दुक्खं उण्हे अच्छइत्ति, पडिनियत्तेहिं नीसीहिओ सिक्खाविओ य-प्रद्युम्नवत्, केइ भणंति-एसा असोगपुच्छा, नारदुप्पत्ती य, सो उम्मुक्कबालभावो तेहिं देवेहिं पुव्वभवपिययाए विज्जाजभएहि पन्नत्तिमादियाओ सिक्खाविओ, सो मणिपाउआहिं कंचणकुंडियाए आगासेण हिंडइ, जन्नया बारवइमागओ, वासुदेवेणपुच्छिओ-किंशौचंइति?,सोन तरति निव्वेढेउं, वक्खेवो कओ, अन्नाए कहाए उडेत्ता पुव्वविदेहे सीमंधरसामि जुगबाहूवासुदेवो पुच्छइ-किं शौचं?, तित्थगरो भणइ-सचं सोयंति, तेन एगेण पएणसच्चंपज्जाएहि ओवहारियं, पुणो अवरविदेहंगओ, जुगंधरतित्थगरं महाबाह नाम वासुदेवो पुच्छइतं चेव, तस्सवि सक्खं उवगयं, पच्छा बारवइमागओ वासुदेवं भणइ-किं ते तया पुछियं ?, ताहे सो तंभणइ-सोयंति, भणइ-सचंति, पुच्छिओ किं सच्चं?, पुणो ओहासइ, वासुदेवेण भणियं-जहिं ते एवं पुच्छियं तहिं एयंपि पुच्छियं होतंति खिंसिओ, तेन भणियं-सच्चं भट्टारओ न पुच्छिओ, विचिंतेउमारद्धो, जा सरिया, पच्छा अतीव सोयवंतो पत्तेयबुद्धो जाओ, पढममज्झयणं सो चेव वदइ, एवं सोएण जोगा समाहिया भवंति ११ । सोएत्ति गयं, इदानिं सम्मद्दिहित्ति, संमइंसणविसुद्धीएवि किल योगाः सङ्गृह्यन्ते, तत्थ उदाहरणगाहानि. (१२९७) सागेयम्मि महाबल विमलपहे चेव चित्तकम्मे य । निप्फत्ति छट्ठमासे भुमीकम्भस्स करणंच ।। वृ-अस्या व्याख्या कथानकादवसेया, साएए महब्बलो राया, अत्थाणीए दूओ पुच्छिओ-किं नत्थि मम जं अन्नेसिं रायाणं अत्थित्ति ?, चित्तसभत्ति, कारिया, तत्थ दोवि चित्तकरावप्रतिमौ विख्यातौ विमलः प्रभाकरश्च, तेसिं अद्धद्धेणं अप्पिया, जवणियंतरिया चित्तेइ, एगेन निम्मवियं, एगेणभूमी कया, राया तस्स तुट्ठो, पूइयो य पुच्छिओय,-प्रभाकरो पुच्छिओ भणइ-भूमी कया, न ताव चित्तेमित्ति, राया भणइ-केरिसया भूमी कयत्ति ?, जवणिया अवणीया, इयरं चित्तकम्म निम्मलयरंदीसइ, राया कुविओ, विन्नविओ-पभा एत्थ संकंतत्ति, तं छाइयं, नवरं कुटुं, तुद्वेण एवं चेव अच्छउत्ति भणिओ, एवं संमत्तं विसुद्धं कायव्वं, तेनैव योगाः सङ्ग्रहीता भवन्ति १२ । सम्यग्दृष्टिरिति गतं, इदानिसमाहित्ति समाधानं, तत्थोदाहरणगाहानि. (१२९८) नयरं सुदंसनपुरं सुसुणाए सुजस सुव्वए चेव । पव्वज्ज सिक्खमादी एगविहारे यफासणया ।। वृ-कथानकादवसेया, तच्चेदम्-सुदंसनपुरे सुसुनागो गावहा, सुजसा से भज्जा, सुड्ढाणि, ताण पुत्तोसुव्वओ नाम सुहेणगब्भे अच्छिओ सुहेण वड्डिओ एवं जाव जोववणत्थोसंबुद्धो आपुच्छित्ता 25130 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ पव्वइओ पढिओ, एक्कल्लविहारपडिमापडिवन्नो, सक्कापसंसा, देवेहिं परिक्खिओ अनुकूलेन, धन्नो कुमारखंभचारी एगेण, वीएणको एयाओ कुलसंताणच्छेदगाओ अधन्नोत्ति?,सो भगवं समो, एवं मायावित्ताणि सविसयपसत्ताणि दंसियाणि, पच्छा मारिज्जंतगाणि, कलुणंकूवेति, तहावि समो, पच्छा सव्वेवि उऊ विउव्विता दिव्वाए इत्थियाएसविब्भमं पलोइयं मुक्कदीहनीसासमवगूढो, तहावि संजमे समाहिततरो जाओ, नाणमुप्पन्नं, जाव सिद्धो १३ । समाहित्ति गयं, आयारेति इदानि, आयारउवगच्छणयाए योगाः सङ्गृह्यन्ते, एत्थोदाहरणगाहानि.(१२९९) पाडलिपुत्त हुयासण जलणसिहा चेव जलणडहणेय। सोहम्मपलियपणए आमलकप्पाइनट्टविही ।। वृ- व्याख्या कथानकादवसेया, तच्चेदं-पाडलिपुत्तेहयासणो माहणो,तस्सभज्जाजलणसिहा, सावगाणि, तेसिंदो, पुत्ताजलणो डहणो य, चत्तारिवि पव्वइयाणि, जलणो उज्जुसंपन्नो, डहणो मायाबहुलो, एहित्ति वच्चइ, वच्चाहि एइ, सो तस्स ठाणस्स अनालोइयपडिकंतो कालगओ, दोवि सोधम्मेउववन्ना सक्कस्स अब्भितरपरिसाए, पंच पलिओवमातिठिती, सामीसमोसढो आमलकप्पाए अंबसालवने चेइए, दोवि देवा आगया, नट्टविहिं दाअंतिदोविजणा, एगो उज्जुगं विउविस्सामित्ति उज्जुगं विउव्वइइमस्स विवरीयं,तंचदखूणगोयमसामिणासामी पुच्छिओ, ताहेसामीतेसिंपुव्वभवं कहेइ-मायादोसोत्ति, एवं आयारोपगयत्तणेण जोगा संगहिया भवंति १४ । आयारोवगेत्ति गयं, इदानि विनओवगयत्तणेण जोगा संगहिया भवंति, तत्थ उदाहरणगाहानि.(१३९०) उज्जेनी अंबरिसी मालुग तह निंबएयपव्वज्जा । संकमणंच परगणे अविणय विनएयपडिवत्ती ।। वृ-व्याख्याकथानकादवसेया, तच्चेदं-उज्जेणीए अंबरिसी माहणो,मालुगा सेभज्जा, सड्ढाणि, निंबगो पुत्तो, मालुगा कालगया, सो पुत्तेण समं पव्वइओ, सो दुविणीओ काइयभूमीए कंटए निक्खिवइ सज्झायं पट्टविन्ताणं छीयइ, असज्झायं करेइ, सव्वं च सामायारी वितहं करेइ, कालं उवहणइ, ताहे पव्वइया आयरियं भणंति-अथवा एसो अच्छउ अहवा अम्हेत्ति, निच्छूढो, पियावि से पिट्ठओ जाइ, अन्नस्स आयरियस्स मूलं गओ, तत्थवि निच्छूढो, एवं किर उज्जेनीए पंच पडिस्सगसयाणिसव्वाणि हिंडियाणि, निच्छूढो यसो खंतो सन्नाभूमीए रोवइ, सो भणइ-किं खंता ! रोवसित्ति?, तुमं नामं कयं निंबओत्ति एयं न अन्नहत्ति, एएहिमणभागेहिं आयारेहि तुझंतेन एण्हिं च अहंपि ठायं न लभामि, न य वट्टइ उम्पव्वइउं, तस्सवि अधिती जाया, भणइ-खंता ! एक्कसिं कहिंचि, ठाहिं मग्गाहि, भणइ-मगामि जइ विनीओ होसि एक्कसि नवरं जइ, पव्वइयाणं मूलं गया, पव्वइयगा खुहिया, सो भणइ-न करेहित्ति, तहवि निच्छंति, आयरिया भणंति-मा अज्जो ! एवं होह, पाहुणगाभवे, अज्जकलं जाहिति, ठिया, ताहेखुल्लओ तिन्निर उच्चारपासवणाणंबारस भूमीओ पडिलेहित्ता सव्वा सामायारी, विभासियवा अवितहा, साहू तुट्ठा, सो निबओ अभयखुडुगो जाओ, तरतमजोगेणपंचविपडिस्सगसयाणि ताणिमंमाणियाणि आराहियाणि, निगंतुन दिति, एवं पच्छा सो विनओवगो जाओ, एवं कायव्वं १५ । विनओवएत्ति गयं, इदानि धिइमई यत्ति, धित्तीए जो मतिं करेइ तस्य योगाः सङ्ग्रहीता भवन्ति, तत्थोदाहरणगाहानि.(१३०१) नयरीयपंडुमहुरा पंडववंसे मई य सुमईय । For Private & Personal use only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९५ अध्ययनं-४- [नि.१३०१] वारीवसभाहणे उप्पाइय सुट्ठियविभासा ।। वृ- व्याख्या कथानकादवसेया, तच्चेदं-नयरी य पंडुमहुरा, तत्थ पंच पंडवा, तेहिं पव्वयंतेहिं पुत्तोरजे ठविओ, ते अरिहनेमिस्स पायमूले पट्ठिया, हत्थकप्पे भिक्खं हिंडिंता सुणेति-जहा सामी कालगओ, गहियं भत्तपानं विगिंचित्तासेत्तंजे पव्वए भत्तपच्चखायं करेंति, नाणुप्पत्ती, सिद्धाय। ताण वंसे अन्नो राया पंडुसेणो नाम, तस्स दो धूयाओ-मई सुमई य ताओ उज्जंते चेइयवंदियाओ सुरळं वारिवसभेण समुद्देण एइ, उप्पाइयं उठ्ठियं, लोगो खंदरुद्दे नमसइ, इमाहि धणियतरागं अप्पा संजमे जोइओ, एसो सो कालोत्ति, भिन्नं वहणं, संजयत्तंपि सिणायगत्तंपिकालगयाओ सिद्धाओ, एगत्थसरीराणि उच्छल्लियाणि, सुट्टिएण लवणाहिवइणा महिमा कया, देवुजोएताहे तंपभासं तित्थं जायं, दोहिवि ताहे धीतीए मतिं करेंतीहि जोगा संगहिया, धिइमई यत्तिगयं १६, इदानि संवेगेत्ति, सम्यग वेगः संवेगः तेन संवेगेण जोगा संगहिया भवंति, तत्रोदाहरणगाथाद्वयंनि. (१३०२) चंपाए मित्तपभे धनमित्तेधनसिरी सुजाते य । पियंगूधम्मधोसे य अरक्खुरी चेव चंदघोसे य ।। नि. (१३०३) चंदजसा रायगिहे वारत्तपुरे अभयसेन वारते । सुसुमार धुंधुमारे अंगारवईयपज्जोए ।। वृ-कथानकादवसेयातच्चेदं-चंपाएमित्तप्पभोराया, धारिणीदेवी,धनमित्तोसत्थवाहो, धनसिरी भज्जा, तीसे ओवाइयलद्धओ पुत्तो जाओ, लोगो भणइ-जो एत्थ धनमिद्धे सत्थवाहकुले जाओ तस्स सुजायंति, निव्वित्ते बारसाहे सुजाओत्ति से नामं कयं, सो य किर देवकुमारो जारिसो तस्स लकियमन्ने अनुसि क्खंति, तानिय सावगाणि, तत्थेवनयरेधम्मघोसो अमच्चो, तस्सपियंगूभज्जा, सा सुणेइ-जहा एरिसो सुजाओत्ति, अन्नया दासीओ भणइ-जाहे सुजाओ इओ वोलेज्जा ताहे मम कहेज्जह जावतंनंपेच्छेज्जामित्ति, अन्नयासो मित्तवंदपरिवारिओ तेनंतेन एति, दासीएपियंगूए कहियं, सानिगया, अन्नाहि यसवत्तीहिं दिट्ठो, ताएभन्नइ-धन्ना सा जीसेभागावडिओ, अन्नयाताओ परोप्पर भणंति-अहो लीला तस्स, पियंगू सुजायस्स वेसं करेइ, आभरणविभूसणेहिं विभूसिया रमइ, एवं वच्चइ सविलासं, एवं हत्थसोहा विभासा, एवं मित्तेहि समंपि भासइ, अमच्चो अइगओ, नीसठं अंतेउरंति पाए सणियं निक्खिवंतोबारछिद्देणं पलोएइ, दिट्ठा विखुटुंती, सो चिंतेइ-विनठं अंतेउरंति, भणइ-पच्छन्नं होउ, मा भिन्ने रहस्से सइरायाराउ होहिंति, मारेउं मग्गइसुजायं, बीहेइ य, पिया यसे रस्नो निरायं अच्छिओ, मातओ विणासं होहित्ति, उवायं चिंतेइ, लद्धो उवाओत्ति, अन्नयाकूडलेहेहिं पुरिसा कया, जो मित्तप्पहस्स विवक्खो, तेन लेहा विसज्जिया तेनंति, सुजाओ वत्तव्योमित्तप्पभरायाणं मारेहि, तुमं पगओ राउले, तओ अद्धरज्जियं करेमि, तेन ते लेहा रन्नो पुरओ वाइया, _ जहा तुमं मारेयव्वोत्ति, राया कुविओ, तेवि लेहारिया वज्झा आणत्ता, तेनं ते पच्छन्ना कया, मित्तप्पभो चिंतेइ-जइ लोगनायं कजिहि तो पउरे खोभो होहित्ति, ममं च तस्स रन्नो अयसो दिज्ज, तओ उवाएणमारेमि, तस्स मित्तप्पहस्सएगपञ्चंतणयरं अरक्खुरीनाम, तत्थ तस्समणूसो चंदज्झओ नाम, तस्स लेहंदेइजहासुजायं पेसेमितंमारेहित्ति, पेसिओ,सुजायंसद्दावेत्ताभणइ-वच्च अरक्खुरी, तत्थ रायकज्जाणि पेच्छाहि गओ तं नयरिं अरक्खुरिं नाम, दिट्ठो अच्छउ वीसत्थो मारिजिहितित्ति दिने २ एगट्ठा अभिरमंति, तस्सरुवं सीलं समुदायारंदणं चिंतेइ-नवरं अंतेउरियाहिंसमं निणट्ठोत्ति Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ आवश्यक- मूलसूत्रम् - २-४ / २६ तेन मारिज, किह वा एरिसं रुवं विणासेमित्ति उस्सारिता सव्वं परिकहेइ, लेहं च दरिसेइ, तेन सुजा एण भन्नइ-जं जाणसि तं करेइ, तेन भणियं तुमं न मारेमित्ति, नवरं पच्छन्नं अच्छाहि, तेन चंदजसा भगिनी दिन्ना, साय तज्जाइणी तीए सह अच्छइ, परिभोगदोसेण तं वट्टइ सुजायस्स ईसि संकतं, सावि तेन साविया कया, चिंतेइ-मम कएण एसो विनट्ठोत्ति संवेगमावन्ना भत्तं पच्चक्खाइ, तेनं चेव निज्जामिया, देवो जाओ, ओहिं पउंजइ, दवणागओ, वंदित्ता भणड़-किं करेमि ?, सोवि संवेगमावन्नो चिंतेइ - जहा अम्मापियरो पेच्छिज्जामि तो पव्वयामि, तेन देवेण सिला विउव्विया नगरस्सुवरिं, नागरा राया य धूवपडिग्गहह्त्था पायवडिया विन्नवेंति, देवो तासेइ-हा ! दासत्ति सुजाओ समणोवासओ कदूसिओ, अज्ज भे चूरेमि, तो नवरि मुयामि जइतं आणेह पसादेह नं, कहिं ?, सो भाइ- एस उज्जाने, सणायरो राया निग्गओ खामिओ, अम्मापियरो रायाणं च आपुच्छित्ता पवइओ, अम्मापियरोवि अनुपव्वइयाणि, ताणि सिद्धाणि, सोऽवि धम्मघोसो निव्विसओ आणतो जेणं तरस गुणा लोए पयरंति, यथा नेत्रे तथा शीलं यथा नासा तथाऽऽर्जवम् । यथा रूपं तथा वित्तं यथा शीलं तथा गुणाः । । (अथवा ) - विषमसमैर्विषमसमाः, विषमैर्विषमाः समैः समाचाराः । करचरणकर्णनासिकदन्तोष्ठनिरीक्षणैः पुरुषाः ।। पच्छा सोय निव्वेयमावन्नो सच्चं मए भोगलोभेण विनासिओत्ति निग्गओ, हिंडतो रायगिहे नयरे थेराणं अंतिए पव्वइओ, विहरंतो बहुस्सुओ वारत्तपुरं गओ, तत्थ अभयसेणो राया, वारतओ अमच्चो, भिक्खं हिंडतो वरत्तगस्स घरमं गओ धम्मघोसो, तत्थ महुघयसंजुत्तं पायसथालं नीणीयं, तओ बिंदू पडिओ, सो पारिसाडित्ति निच्छइ, वारत्तओ ओलोयणगओ पेच्छइ, किं मन्ने नेच्छइ ?, एवं चिंतेइ जाव (ताव) तत्थ मच्छिया उलीणा, ताओ घरकोइलिया पेच्छइ, तंपि सरडो, सरडंपि मज्जारो, तंपि पच्चंतियसुणओ, तंपि वत्थव्वगसुणओ, ते दोवि भंडणं लग्गा, सुणयसामी उवट्ठिया, भंडणं जायं, मारामारी, बाहिं निग्गया पाहुणगा बलं पिंडेत्ता आगया, महासमरसंघाओ जाओ, पच्छा वारत्तगो चिंतेइ - एएण कारणेण भगवं नेच्छइत्ति, सोहणं अज्झवसाणं उवगओ, जाई संभरिया, संबुद्धो, देवयाए भंडगं उवनीयं, सो वास्तरिसी विहरंतो सुसुमारपुरं गओ, तत्थ धुंधुमारो राया, तस्स अंगारवई धूया, साविया, तत्थ परिवायगा उवागया, वाए पराजिया, पदोसमावन्ना से सावत्तए पाडेमित्ति चित्तं फलए लिहित्ता उज्जेनीए पज्जोयस्स दंसेइ, पज्जोएण पुच्छियं, कहियं चणाए, पज्जोओ तस्स दूयं पेसइ, सो धुंधुमारेण असकारिओ निच्छूढो, भणइ पिवासाए- विणएणं वरिजइ, दूएण पडियागएण बहुतरगं पज्जोयस्स कहियं, आसुरुत्तो, सव्ववलेणं निग्गओ, सुंसुमारपुरं वेढेइ, धुंधुमारो अंतो अच्छइ, सो य वास्तगरिसी एगत्थ नागघरे चच्चरमूले ठिएल्लगो, सो राया भीओ एस महावलगोत्ति, नेमित्तगं पुच्छइ, सो भइ - जाह-जाव नेमित्तं गेण्हामि, चेडगरुवाणि रमंति तानि भेसावियाणि, तस्स वारत्तगस्स मूलं आगयाणि रोवंताणि, तानि भणियाणि मा बीहेहित्ति, सो आगंतूण भणइ-मा बीहेहित्ति, तुझं जओ, ताहे मज्झण्हे ओसन्नद्धाणं उवरिं पडिओ, पज्जोओ वेढित्ता गहिओ, नयरिं आणिओ, वाराणि बद्धाणि, पज्जोओ भणिओ-कओमुहो ते वाओ वाइ ?, भणइ-जं जाणसितं करेह, भाइ- किं तुमे महासासणेण वहिएण ?, ताहे से महाविभूईए अंगारवई पदिन्ना, दाराणि मुक्काणि, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- [नि. १३०३] १९७ तत्थ अच्छइ, अन्ने भणंति-तेन धुंधुमारेण देवयाए उववासो कओ, तीए चेडरुवाणि विउव्विया निमित्तं गहियंति, ताहे पजोओ नयरे हिंडइ, पेच्छइ अप्पसाहणं रायाणं, अंगारवतिंपुच्छइ-कहं अहं गहिओ?,सासाधुवयणं कहेइ,सोतस्समूलंगओ, वंदामि निमित्तिगखमणंति,सो उवउत्तो जाव पव्वज्जाउ, चेडरुवाणिसंभरियाणि । चंदजसाए सुजायस्स धम्मघोसस्स वास्तगस्स सव्वेसिं संवेगेणं जोगा संगहिया भवंति, केई तु सुरवरं जाव मियावई पव्वइया परंपरओ एयंपि कहेइ १७ । संवेगत्ति गयं, इदानिं पणिहित्ति, पणिही नाम माया, सा दुविहा-दव्वपणिही यभावपणिही य, दव्वपणिहीए उदाहरणगाहानि. (१३०४) भरुयच्छे जिनदेवो भयंतमिच्छे कुलाण भिक्खूय । पइठाणसालवाहणगुग्गुल भगवंचनहवाणे ।। वृ- कथानकादवसेया, तच्चेदं-भरुयच्छेणयरे नहवाहणो राया कोससमिद्धो, इओ य पइट्ठाणे सालवाहणो राया बलसमिद्धो, सो नहवाणं रोहेइ, सो कोससमिद्धो जो हत्थं वा सीसं वा आनेइ, तस्स सयसहस्सगं वित्तं देइ, ताहे तेन नहवाहणमनूसा दिवे २ मारंति, सालवाहणमनुस्सावि केवि मारित्ता आणेति, सो तेसिं न किंचि देइ, सो खीणजणो पडिजाइ, नासित्ता पुणोवि बितियवरिसे एइ, तत्थवि तहेव नासइ, एवं कालो वच्चइ, अन्नया अमच्चोभणइ-ममंअवराहेत्ता निव्विसयं आणवेह मानुसगाणि य वंधाहि, तेन तहेव कयं, सोवि निगंतूण गुग्गुलभारं गहाय भरुयच्छमागओ, एगत्थ देवउले अच्छइ, सामंतरज्जेसुफुटुं-सालवाहनेनं अमच्चो निच्छूढो, भरुयच्छे नाओ, केणतिपुच्छिओ को सोत्ति, भणइ-गुगुलभगवं नाम अहंति, जेहिंणाओ ताण कहेइ जेण विहाणेण निच्छूढो, अहा लहु से गणत्ति, पच्छा नहवाहणेण सुर्य, मणुस्सा विसज्जिया नेच्छइ कुमारामच्चत्तणस्स गंधंपि सोउं, सो य राया सयं आगओ, ठविओ अमच्चो, वीसंभं जाणिऊण भणइ-पुनेण रज्जं लब्भइ, पुणोवि अन्नस्स जम्मस्स पत्थयणं करेहि, ताहे देवकुलाणि थूभतलागवावीणखणावणादिएहिं दव्वं खइयं, सालवाहणो आवाहिओ, पुणोवि ताविजइ, अमच्चं भणइ-तुमं पंडिओत्ति, सो भणइ-घडामि अंतेउरियाण आभरनेनंति, पुणो गओ पइट्ठाणंति, पच्छा पुणो संतेउरिओ निव्वाहेइ, तम्मि निढ़िए सालवाहणो आवाहिओ, नत्थि दायव्वं, सो विणठो, नटुं नयरंपि गहियं, एसा दव्वपणिही भावपणिहीए उदाहरणं-भरुयच्छे जिनदेवो नाम आयरिओ, भदंतमित्तो कुणालो य तच्चन्निया दोवि भायरो वाई, तेहिं पडहओ निक्कालिओ, जिनदेवो चेइयवंदगो गओ सुणेइ, वारिओ, राउले वादो जाओ, पराजिया दोवि, पच्छा ते विचिंतेइ-विणा एएसिं सिद्धतेन न तीरइ एएसिंउत्तरं दाउं, पच्छा माइठाणेण ताण मूले पव्वइया, विभासा गोविन्दवत्, पच्छा पढंताण उवगयं, भावओ पडिवन्ना, साहू जाया, एसा भावपणिहित्ति । पणिहित्ति गयं १८ । जहा इदानिं सुविहित्ति, सुविहीए जोगा संगहिया, विधिरनुज्ञा विधीजस्सइट्ठा,शोभनो विधिः सुविधिः, तत्रोदाहरणंजहा सामाइयनिजुत्तीए अनुकंपाए अक्खाणगंनि.(१३०५) बारवई वेयरणी धन्नंतरि भविय अभविए विज्जे । कहणायपुच्छियंमि य गइनिइसे यसंबोही ।। नि.(१३०६) सो वानरजूहवईकंतारे सुविहियानुकंपाए । भासुरवरबोंदिधरो देवो वेमाणिओ जाओ ।। Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२. ४/२६ वृ-जाव साहू साहरिओ साहूण समीवं । सुविहित्ति गयं १९ । इदानि संवरेत्तिं, संवरेण जोगा संगहिज्जंति, तत्थ पडिवक्खेणं उदाहरणगाहानि.(१३०७) वाणारसी य कोढे पासे गोवालभद्दसेने य । नंदसिरी पउमसिरी रायगिहे सेणिए वीरो ।। वृ-रायगिहे सेणिएण वद्धमाणसामी पुच्छिओ, एगा देवी नट्टविहिं उवदंसेत्ता गया का एसा?, सामी भणइ-वाणारसीए भद्दसेनो जुन्नसेट्ठी, तस्स भज्जा नंदा, तीए धूया नंदसिरी वरगविवज्जिया, तत्थ कोट्ठएचेइए पासस्सामी समोसढो, नंदसिरी पव्वइया, गोवालीएसिस्सिणिया दिन्ना, पुव्वं उग्गेण विहरित्तापच्छाओसन्ना जाया, हत्थे पाएधोवेइ, जहा दोवती विभासा, वारिजंती उठेऊणं विभत्ताए वसहीते ठिया, तस्स ठाणस्स अनालोइयपडिक्कंता चुल्लहिमवंते पउमदहे सिरी जाया देवगणिया, एतीए संवरो न कओ, पडिवक्खो सो न कायव्यो, अन्ने भणंति-हत्थिणियारुवेण वाउकाएइ, ताहे सेणिएण पुच्छिओ, संवरेत्ति गयं २० । इदानि अत्तदोसोवसंहारे'त्ति अत्तदोसोवसंहारो कायव्यो, जइ किंचि कहामि तो दुगुणो बंधो होहिति, तत्थ उदाहरणगाहानि.(१३०८) बारवइ अरहमित्तेअनुद्धरी चेव तहय निदेवो। रोगस्स य उप्पत्ती पडिसेहो अत्तसंहारो ।। वृ-कथानकादवसेया, तच्चेदं-बारवतीए अरहमित्तो सेट्ठी, अनुद्धरी भज्जा, सावयाणि, जिनदेवो पुत्तो, तस्स रोगा उप्पन्ना, न तीरइ तिगिंच्छिउं, वेजो भणइ-मंसं खाहि, नेच्छइ, सयणपरियणो अम्मापियरो य पुत्तणेहेणाणुजाणंति, निव्वंधेवि कहं सुचिरं रक्खियं वयं भंजामि, उक्तं च-“वरं प्रवेष्ट्रज्वलितं हताशनं,नचापिभग्नं चिरसञ्चितं व्रतम" अत्तदोसोवसंहारो कओ, मरामित्ति सव्वं सावजं पच्चक्खायं, कहवि कम्मक्खओवसमेणं पउणो, तहाविपच्चक्खायं चेव, पव्वजं कयाइओ, सुहन्झवसाणस्स नाणमुप्पन्नं जाव सिद्धो । अत्तदोसोवसंहारोत्तिगयं, २१ । । इदानिं सव्वकामविरतयत्ति, सव्वकामेसु विरंचियव्वं, तत्रोदाहरणगाथानि.(१३०९) उज्जेनिदेवलासुय अनुरत्ता लोयणाय पउमरहो । संगयओ मनुमइया असियगिरी अद्धसंकासा ।। वृ-उज्जैनीए नयरीए देवलासुओराया, तस्स भज्जा अनुरता लोयणा नाम, अन्नया सोराया सेज्जाए अच्छइ, देवी वाले वीयरेइ, पलियं दिटुं,भणइ-भट्टारगा! दूओआगओ, सो ससंभमभयहरिसाइओ उठिओ, कहिंसो?,पच्छासाभणइ-धम्मदूओत्ति,सणियं अंगुलीए वेढित्ताउक्खयं, सोवन्ने थाले खोमजुयलेण वेढित्ता नयरे हिंडावि, पच्छा अधितिं करेइ-अजाए पलिए अम्ह पुव्वया पव्वयंति, अहं पुणन पव्वइओ, पउमरहं रज्जे ठवेऊण पव्वइओ, देवीवि, संगओ दासोमणुमइया दासी ताणिवि अनुरागेण पव्वइयाणि, सव्वाणिवि असियगिरितावसासमं तत्थ गयाणि, संगयओ मनुमतिगा य केणइ कालंतरेण उप्पव्वइयाणि, देवीएवि गब्भो नक्खाओ पुव्वं रनो, वड्डिउमारद्धो, राया अधिति पगओ-अयसोजाओत्तिअहं, तावसओपच्छन्नंसारवेइ, सुकुमाला देवी वियायंतीमया,तीए दारिया जाया, सा अन्नाणं तावसीणं थणयं पियइ, संवड्डिया, ताहे से अद्धसंकासत्ति नामं कयं, सा जोव्वणत्था जाया, सा पियरं अडवीओ आगयं विस्सामेइ, सो तीए जोदणए अज्झोववन्नो, अज्जं हिजो लएमित्ति अच्छइ, अन्नया पहाविओ गिण्हामित्तिउडगकढे आवडिओ, पडिओ चिंतेइ-धिद्धी Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १३०९] १९९ इहलोए फलं परलोए न नज्जइ किं होतित्ति संबुद्धो, ओहिनाणं, भणइ भवियव्वं भो खलु सव्वकामविरत्तेणं अज्झयणं भासइ, धूया विरत्तेण संजतीण दिन्ना, सोवि सिद्धो । एवं सव्वकामविरजिएण जोगा संगहिया भवंति । सव्वकामविस्तयत्ति गयं २२, इदानिं पच्चक्खाणित्ति, पञ्चक्खाणं च दुविहं मूलगुणपञ्चक्खाणं उत्तरगुणपच्चक्खाणंच, मूलगुणपच्चक्खाणे उदाहरणगाहानि. (१३१०) कोडीवरिसचिलाए जिनदेवे रयणपुच्छ कहणाय । साएए सत्तुंजे वीरकहणाय संबोही ।। वृ- कथानकादवसेया, तच्चेदं-साएए सत्तुंजए राया, जिनदेवो सावगो, सो दिसाजत्ताए गओ कोडीवरिसं, ते मिच्छा, तत्थ चिलाओ राया, तेन तस्स रयणाणि अन्नागारे पोत्ताणि मणी य जाणि तत्थ नत्थिताणि ढोइयाणि, सो चिलाओ पुच्छइ-अहो रयणाणि रुवियाणि, कहिं एयाणि रयणाणि?, साहइ - अम्ह रज्जे, चिंतेइ - जइ नाम संबुज्झेज्जा, सो राया भणइ- अहंपि जामि रयणाणि पेच्छामि, तुझं तणगस्स रन्नो बीहेमि, जिनदेवो भाइ मा बीहेहि, ताहे तस्स रन्नो लेहं पेसेइ, तेन भणिओएउत्ति, आनिओ सावगेण, सामी समोसढो, सेत्तुंजओ निग्गओ सपरिवारो महया इड्डीए, सयणसमूहो निग्गओ, चिलाओ पुच्छइ- जिनदेवो ! कहिं जणो जाइ !, सो भणइ एस सो रयणवाणियओ, भणइतो जामो पेच्छामोत्ति, दोवि जणा निग्गया, पेच्छंति सामिस्स छत्ताइछत्तं सीहासनं, विभासा, पुच्छइकहं रयणाई, ताहे सामी भावरयणाणि दव्वरयणाणि य पन्नवेइ, चिलाओ भाइ-मम भावरयणाणि देहित्ति भणिओ रयहरणगोच्छगाइ साहिजंति, पव्वइओ, एयं, मूलगुणपच्चक्खाणं, इदानिं उत्तरगुणपच्चक्खाणं, तत्रोदाहरणगाहा नि. (१३११) वाणारसी यनयरी अनगारे धम्मघोस धम्मजसे । मासस्स य पारणए गोउलगंगा व अनुकंपा ।। वृ- कथानकादवसेया, तच्चेदं वाणारसीए दुवे अनगारा वासावासं ठिया-धम्मघोसो धम्मजसो य, ते मासं खमणेण अच्छंति, चउत्थपारणाए मा नियावासो होहितित्ति पढमाए सज्झायं बीयाए अत्थपोरिसी तइयाए उग्गाहेत्ता पहाविया, सारइएणं उण्हेणं अज्झाहया तिसाइया गंगं उत्तरंता मनसावि पाणियं न पत्थेंति, उत्तिन्न, गंगादेवया आउट्ठा, गोउलाणि विउव्वित्ता सपाणीया गोवग्गा दधिविभासा, ताहे सद्दावेइ-एह साहू भिक्खं गेण्ह, ते उवउत्ता दट्ठूण ताण रुवं, सा तेहिं पडिसिद्धा पहाविया, पच्छा ताए अनुकंपाए वासवद्दलं विउव्वियं, भूमी उल्ला, सियलेण वाएण अप्पाइया गामं पत्ता, भिक्खं गहियं, एवं उत्तरगुणा न भग्गा । एयं उत्तरगुणपच्चक्खाणं २३, पच्चक्खाणित्ति गयं २३ । इदानिं विउस्स ग्गेत्ति, विउस्सग्गो दुविहो- दव्वओ भावओ य, तत्थ दव्वविउस्सग्गे करकंडादओ उदाहरणं, तथाऽऽह भाष्यकारः भा. (२०५) भा. (२०६) करकंडुदुम्मुहस्सा, नमिस्स गंधाररन्नो य ।। वृ- इमीए वक्खाणं- चंपाए दहिवाहनो राया, चेडगधूया पउमावई देवी, तीसे डोहलो- किहऽहं करकंडु कलिंगे, पंचालेसु य दुम्मुहो । नमीराया विदेहेसु, गंधारेसु य नग्गती ।। वसभेय इंदकेऊ वलए अंबे य पुप्फिएबोही । Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२६ रायनेवत्थेण नेवत्थिया उज्जानकाननानि विहरेज्जा ?, ओलुगा, रायापुच्छा, ताहे राया यसा य देवी जयहत्थिंमि, राया छत्तं धरेइ, गया उजाणं, पढमपाउसोय वटइ, सो हत्थी सीयलएण मट्टियागंधेण अब्भाहओ वणं संभरिऊण वियट्टो वणाभिमुहो पयाओ, जणो न तरइ ओलग्गिउं, दोवि अडविं पवेसियाणि, राया वडरुक्खं पासिऊण देवि भणइ-एयस्स वडस्स हेतुण जाहिति तो तुमं सालं गेण्हिज्जासित्ति, सुसंजुत्ता अच्छ, तहत्ति पडिसुणेइ, राया दच्छो तेन साला गहिया, इदरी हिया, सो उइन्नो, निरानंदो गओचंपंनयरिं, सावि इत्थिगा नीया निम्मानुसं अडविं जाव तिसाइओ पेच्छइ दहं महइमहालयं, तत्थ उइन्नो, अभिरमइ हत्थी, इमावि सणिइमोइत्ता उत्तिन्ना, दहाओ दिसा अयाणंती एगाए दिसाएसागारं भत्तं पच्चक्खाइत्ता पहाविया, जाव दूर पत्ता ताव तावसो दिट्ठो, तस्स मूलं गया, अभिवादिओ, तत्थ गच्छइ, तेन पुच्छिया कओ अम्मो ! इहागया?, ताहे कहेइसब्भावं, चेडगस्स धूया, जाव हत्थिणा आणिया, सो य तावसो चेडगस्स नियल्लओतेन आसासिया-मा बीहिहित्ति, 'लाहे वनफलाइंदेइ, अच्छावेत्ता कइवि दियहे अडवीएनिप्फेडित्ता एतोहिंतो अम्हाणंअगइविसओ, एत्तो वरं हलवाहिया भूमी, तं न कप्पइ मम अतिक्कमिउं, जाहि एस दंतपुरस्स विसओ, दंतचक्को राया, निग्गया तओ अडवीओ, दंतपुरे अजाणमूले पव्वइया, पुच्छियाए गब्भो नाइक्खिओ, पच्छा नाए मयहारियाए आलोवेइ, सा वियाता समाणी सह नाममुद्दियाए कंबलरयणेण य वेढिउंसुसाणे उज्झेइ, पच्छा मसाणपालो पाणो, तेन गहिओ, तेन अप्पणो भज्जाए समप्पिओ, सा अज्जा तीए पाणीए सहमेत्तियं घडेइ, साय अज्जा संजतीहिं पुच्छिया-किं गब्भो?, भणइ-मयगो जाओ,तो मए उज्झिओत्ति, सोविसंवड्डइ, ताहे दारगेहिं समं रमंतो डिंमाणि भणइ-अहं तुब्भं राया मम तुब्भे करं देह, सो सुक्ककच्छूए गहिए, ताणि भणइ-ममं कंडुयह, ताहे करकंडुत्ति नामं कयं, सो यतीए संजतीए अनुरत्तो, सा से मोदगे देइ, जं वा भिक्खं लहइ, संवड्डिओ मसाणं रक्खइ, तत्थ य दो संजया केणइ कारणेण तं मसाणं गया, जाव एगत्थ वंसीकुडंगे दंडगं पेच्छंति, तत्थेगोदंडलक्खणंजाणइ, सो भणइ-जो एवं दंडगंगेण्हइ सोराया हवई, किंतु पडिच्छियव्वो जाव अन्नाणि चत्तारि अंगुलाणि वड्डइ, ताहे जोगोत्ति, तेन मायंगेण एगेन य धिज्जाइएण सुयं, ताहे सो मरुगो अप्पसागारिए तं चउरंगुलं खणिऊण छिंदइ, तेन य चेडेन दिट्ठो, उद्दालिओ, सो तेन मरुएण करणं नीओ, भणइ-देहि मे दंडगं, सो भणइ-न देमि, मम मसाणे, धिज्जाइओ भणइ-अन्नं गिण्ह, सो नेच्छइ, मम एएण कजं, सो दारओ पुच्छिओ-किं न देसि ?, भणइ-अहं एयस्स दंडगस्स पहावेणं राया भविस्सामि, ताहे कारणिया हसिऊण भणंति-जया तुमं रायाभविजासितया एयस्स मरुयस्स गामंदेज्जाहि, पडिवन्नं तेन, मरुएणअन्ने मरुया बितिजा गहिया जहा मारेमो तं, तस्स पिउणा सुयं, ताणि तिन्निवि नट्ठाणि जाव कंचनपुरं गयाणि, तत्थ राया मरइ, रजारिहो अन्नो नत्थि, आसो अहिवासिओ,सोतस्ससुत्तगस्स मूलमागओ पयाहिणं काऊण ठिओ, जाव लक्खणपाढएहि दिट्ठो लक्खणजुत्तोत्तिजयसद्दो कओ, नंदितूराणि आहयाणि, इमोवि वियंभंतो वीसत्यो उठ्ठिओ, आसे विलग्गो, मायंगोत्ति धिज्जाइया न देंति पवेसं, ताहे तेन दंडरयणं गहियं, जलिउमारद्धं, भीया ठिया, ताहे तेन वाडहाणगा हरिएसा धिज्जाइया कया, उक्तंच दधिवाहनपुत्रेण, राज्ञातुकरकण्डुना । Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-४- (नि.१३११ वाटहानकवास्तव्याश्चाण्डाला ब्राह्मणीकृताः ।।। तस्स पिइधरनामं अवइन्नगोत्ति, पच्छा से तं चेडगरुवकयं नामं पइट्ठियं, करकंडुत्ति, ताहे सो मरुगो आगओ, भणइ-देह मम गामंति, भणइ-जंते रुच्चइतं गेण्ह, सो भणइ-ममंचंपाए घरं तहिं देहि, ताहे दहिवाहणस्स लेहं देइ, देहिमम एगंगामं अहं तुज्झजं रुच्चइ गामं वा नयरंवाते देमि, सो रुट्ठो-दुट्ठमायंगो न जाणइ अप्पयं तो मम लेहं देइत्ति, दूएण पडियागएण कहियं, करकंडुओ रुट्ठो, गओ रोहिज्जइ, जुद्धं च वट्टइ, तीए संजतीए सुयं, मा जणक्खओ होउत्ति करकंडु ओसारेत्ता रहस्सं भिंदइ-एस तव पियत्ति, तेन ताणि अम्मापियराणि पुच्छियाणि, तेहिं सब्भावो कहिओ, नाममुद्दा कंबलरयणं च दावियं, भणइ, माणेण-ण ओसरामि, ताहे सा चंपं अइगया, रन्नो घरमतेंती नाया, पायवडियाओ दासीओ परुन्नाओ, रायाएवि सुयं, सोवि आगओ वंदित्ता आसनं दाऊण तंगभं पुच्छइ, साभणइ-एस तुमंजेणरोहिओत्ति, तुट्टो निगओ, मिलिओ, दोवि रजाइंदहिवाहनो तस्स दाऊण पव्वइओ, करकंडूमहासासणोजाओ,सोय किर गोउलप्पिओ, तस्स अणेगाणि गोउलाणि, अन्नयासरयकाले एगंगोवच्छगंगोरगत्तं सयं पेच्छइ, भणइ-एयस्स मायरंमा दुहेज्जह, जया वडिओ होइ तथा अन्नाणं गावीणं दुद्धं पाएज्जह, तो गोवाला पडिसुणेति, सेवि उच्चत्तविसाणो खंधवसहो जाओ, राया पेच्छइ, सो जुद्धिक्कओ कओ, पुणे कालेण आगओ पेच्छइ महाकायं वसहं पड्डएहिं घडिज्जंतं, गोवे पुच्छइ-कहिंसो वसहोत्ति?,तेहिं दाविओ, पेच्छंतो तओ विसन्नो चिंतेंतो संबुद्धो, तथा चाह भाष्यकार:भा.(२०७) सेयं सुजायं सुविभत्तसिंग, जो पासिया वसभं गोट्ठमज्झे । रिद्धिं अरुद्धिं समुपेहिया नं, कलिंगरायावि समिक्खधम्मं ।। भा.(२०८) गोठेंगणस्स मज्झे ढेक्कियसद्देण जस्सभज्जंति । दित्तावि दरियवसहा सुतिक्खसिंगा सरीरेण ।। भा.(२०९) पोराणयगयदप्पो गलंतनयनो चलंतवसभोट्ठो । सोचेव इमो वसहो पड्डयपरिघट्टणं सहइ ।। वृ- श्वेतं-शुक्लं सुजातं-गर्भदोषविकलं (सुविभक्त) शृङ्ग-विभागस्थसमशृङ्गं यं राजा दृष्ट्वाअभिसमीक्ष्य वृषभं-प्रतीतं गोष्ठमध्ये-गोकुलान्तः पुनश्च तेनैवानुमानेन ऋद्धिं-समृद्धिं सम्पदं विभूतिमित्यर्थः, तद्विपरीतां चाऋद्धिं च संप्रेक्ष्य-असारतयाऽऽलोच्य कलिङ्गा-जनपदास्तेषु राजा कलिङ्गराज, असावपि समीक्ष्य धर्म-पर्यालोच्य धर्म सम्बुद्ध इति वाक्यशेषः । किं चिन्तयन् ?'गोठेंगणस्स मज्झे' त्ति गोष्ठाङ्गणस्यान्तः ढेकितशब्दस्य यस्य भग्नवन्तः, के ?-दीप्ता अपि-रोषणा अपीत्यर्थः, दर्पितवृषभा-बलोन्मत्तबलीवर्दा इत्यर्थः, सुतीक्ष्णशृङ्गा अपिशारीरेण बलेन । पौराणः गतदर्पः गलन्नयनःचलदृषभोष्ठः, स एवायं बृषभोऽधुना पड्डगपरिघट्टणंसहइ, धिगसारः संसार इति, सर्वप्राणभृतां चैवेयं वार्तेति तस्मादलमनेनेति, ‘एवं सम्बुद्धो, जातीसरणं, निग्गओ, विहरइ । इओ पंचालेसु जनवएसु कंपिल्ले नयरे दुम्मुहो राया, सोवि इंदकेउं पासइ लोएण महिज्जंतं अनेयकुडभीसहस्सपडिमंडियाभिरामं, पुणोविलुप्पंतं, पडियंच अमेज्झमुत्ताणमुवरिं, सोसंबुद्धो, तथाऽऽह भाष्यकारः Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक- मूलसूत्रम् - २- ४ / २६ जो इंदकेउं समलंकियं तु दङ्कं पडतं पविलुप्पमाणं । रिद्धिं अरिद्धिं समुपेहिया नं, पंचालराया वि समिक्ख धम्मं ।। वृ - निगदसिद्धैव, विहरइ । इओ य विदेहाजनवए महिलाए नयरीए नमी राया, गिलाणो जाओ, देवीओ चंदनं घसंति तस्स दाहपसमणनिमित्तं, वलयाणि खलखलंति, सो भणइ - कन्नाघाओ, न सहामि, एक्केके अवनी जाव एक्केको अच्छइ, सद्दो नत्थि, राया भणइ तानि वलयानि न खलखलेति ? अवणीयानि, सो तेन दुक्खेण अब्भाहओ परलोगाभिमुहो चिंतेइ - बहुयाण दोसो एगस्स न दोसो, संबुद्धो, तथा चाहभा. (२११) २०२ भा. (२१०) बहुयाण सद्दयं सोच्चा, एगस्स य असद्दयं । वलयाणं नमीराया, निक्खंतो मिहिलाहिवो ।। वृ- कण्ठ्या, विहरइ । इओ य गंधारविसए पुरिमपुरे नयरे नग्गई राया, सो अन्नया अनुजत्तं निओ, पेच्छइ चूयं कुसमियं तेन एगा मंजरी गहिया, एवं खंधावारेण लयंतेन कड्डावसेसो कओ, पडिनियत्तोपुच्छइ कहिं सो चूयरुक्खो ?, अमचेण कहियं-एस सोत्ति, कहं कट्टाणि कओ ?, तओ भ - जंतुभेहिं मंजरी गहिया पच्छा सव्वेण खंधावारेण गहिया, सो चिंतेइ एवं रज्जसिरित्ति, जाव ऋद्धीताव सोहेइ, अलाहि एयाए, संबुद्धो । तथा चाह भा. (२१२) जो चूरुक्खं तु मनाहिरामं, समंजरिं पल्लवपुप्फचित्तं । रिद्धिं अरिद्धिं समुपेहिया नं, गंधाररायावि समिक्ख धम्मं ।। वृ- कण्ठ्या । एवं सो विहरइ । ते चत्तारि विहरमाणा खिइपइट्ठियणयरमज्झे चउद्दारं देवउलं, पुघेण करकंडू पविट्ठो, दक्खिनेनं दुम्मुहो, एवं सेसावि, किह साहुस्स अन्नहामहो अच्छामित्ति तेन दक्खिणेणावि मुहं कयं, नमी अवरेण, तओवि मुहं, गंधारो उत्तरेण, तओ वि मुहं कयंति । तस्स य करकडुस्स बहुसो कंडू, सा अत्थि चैव तेन कंडूयणगं गहाय मसिणं मसिणं कन्नो कंडूइओ, तं तेन एत्थ संगोवियं तं दुम्मुहो पेच्छइ, जया रज्जं च खं च पुरं अंतेउरं तहा । सव्वमेयं परिच्चज्ज, संचयं किं करेसिमं ? ।। १ ।। सिलोगो कंठो जाव करकंडू पडिवयणं न देइ ताव नमी वयणमिमं भणइ जया ते पेइ रज्जे, कया किच्चकरा बहु । तेसिं किच्चं परिच्चज्ज, अन्नकिच्चकरो भवं ? ।। २ ।। ܬ सिलोगो कंठो, किं तुमं एयस्स आउत्तिगोत्ति । गंधारो भणइ जया सव्वं परिच्चज्ज मोक्खाय घडसी भवं । परं गरिहसी कीस ?, अत्तनीसेसकारए ।। ३ ।। सिलोगो कंठो, तं करकंडू भणइ मोक्खमग्गं पवन्नाणं, साहूणं बंभयारिणं । अहियत्थं निवारंते, न दोसं वत्तुमरिहसि । । ४ । । (सिलोगो) 'रूसउ वा परो मावा, विसं वा परिअत्तउ । Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -> -- [ नि. १३११] भासियव्वा हिया भासा, सपक्खगुणकारिणी ।। ५ । सिलोगो, श्लोकद्वयमपि कण्ठ्यं । तथानि. (१३१२) नि. (१३१३) वृ- इदमपि गाथाद्वयं कण्ठ्यमेव, ताणं सव्वाण दव्वविउस्सग्गो, जं रज्जाणि उज्झियाणि, भावविउस्सग्गो कोहादीनं, विउस्सग्गेत्ति गयं २५, इदानिं अप्पमाएत्ति, न पमाओं अप्पमाओ, तत्थोदाहरणगाहा नि. (१३१४ ) जहा जलता इकट्ठाई, उवेहाई न चिरं चले । घट्टिया घट्टिया झत्ति, तम्हा सहह घट्टणं ।। सुचिरंपि वंकुडाई होहिंति अनुपमज्जमाणाइं । करमद्दिदारुयाई गयंकुसागारबेंटाई || रायगिहमगहसुंदर मगहसिरी पउमसत्थपक्खेवो । परिहरिय अप्पमत्ता नट्टं गीयं नवि य चुक्का || २०३ वृ- इमीए वक्खाणं- रायगिहे नयरे जरासंधो राया, तस्स सघप्पहाणाओ दो गणियाओ - मगहसुंदरी मगहसिरीय, मगहासिरी चिंतेइ - जइ एस न होज्जा ता मम अन्नो माणं न खंडेज्जा, राया य करयलत्थो होज्जत्ति, साय तीसे छिद्दाणि माइ, ताहे मगहासिरी नट्टदिवसंमि कन्नियारेसु सोवन्नियाओ संवलियाओ विसधूवियाओं सूचीओ केसरसरिसियाओ खित्ताओ, ताओ पुन तीसे मगहसुंदरीए मयहरियाए ऊहियाओ, कहं भमरा कन्नियाराणि न अल्लियंति चूएसु निर्लेति ?, नूनं सदोसाणि पुप्फाणि, जय भणीहामि एएहिं पुप्फेहिं अच्चणिया अचोक्खा विसभावियाणि वा ता गामेल्लगत्तणं होहित्ति उवाएणं वारेमित्ति, साय रंगओइन्निया, अन्नया मंगलं गिज्जइ, सा इमं गीतियं पगीयापत्ते वसंतमासे आमोअपमो अए पवत्तंमि । नि. (१३१५) भूत्तूण कन्निआरए भमरा सेवंति चूअकुसुमाई ।। वृ- गीतिं, इमा निगदसिद्धैव, सो चिंतेइ - अपुव्व गीतिया, तीए नायं -सदोसा कणियारत्ति परिहरंतीए गीयं नच्चियं च सविलासं, न य तत्थ छलिया, परिहरिय अप्पमत्ता नहं गीयं न कीर चुक्का, एवं साहुणावि पंचविहे पमाए रक्खतेनं जोगा संगहिया २६ । इदानिं लवालवेत्ति, सो य अप्पमाओ वे अद्धलवे वा पमायं न जाइयव्वं, तत्थोदाहरणगाहा नि. (१३१६ ) भरुयच्छंमि य विजए नडपिडए वासवासनागधरे । ठवणा आयरियस्स (उ) सामायारीपउंजणया ।। वृ- इमीए वक्खाणं- भरुअच्छे नयरे एगो आयरिओ, तेन विजओ नाम सीसो उज्जेनीकज्जेण पेसिओ, सो जाइ, तस्स गिलाणकज्जेण केणइ वक्खेवो, सो अंतरा अकालवासेण रुद्धो, अंडगतणउज्झियंति नडपिडए गामे वासावासं ठिओ, सो चिंतेइ-गुरुकुलवासो न जाओ, इहंपि करेमि जो उवएसो, तेन ठवणायरिओ कओ, एवमावासगमादीचक्कवालसामायारी सव्वा विभासियव्वा, एवं किल सो सव्वत्थ न चुक्को, खणे २ उवजुज्जइ-किं मे कयं ?, एवं किर साहुणा कायव्वं, एवं तेन जोगा संगहिया भवंति २७ । लवालवेत्ति गयं, इदानिं झाणसंवरजोगेत्ति, झाणेण जोगा संगहिया, तत्थोदाहरणं Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ नि. (१३१७) नयरं च सिंबवद्धण मुंडिम्बय अज्जपूसभूईय । आयाण समित्ते सुहमे झाणे विवादो य ।। वृ- सिंबवद्धणे नयरे मुंडिम्बगो राया, तत्थ पूसभू आयरिया बहुस्सुया, तेहिं सो राया उवसामिओ सड्ढो जाओ, ताण सीसो पुसमित्तो बहुस्सुओ ओसन्नो अन्नत्थ अच्छइ, अन्नया तेसिं आयरियाणं चिंता - सुहुमंझाणं पविस्सामि, तं महापाणसमं, तं पुण जाहे पविसइ ताहे एवं जोगसंनिरोहं करेइ ज न किंचिह चेएइ, तेसिं च जे मूले ते अगीयत्था, तेसिं पूसमित्तो सद्दाविओ, आगओ, कहियं स तेन पडिवन्नं, ताहे एत्थ ताहे एगत्थ उवयरण व्विधाए झाअंति, सो तेसिं ढोयं न देइ, भाइ- एंतो ठियगा वंदह, आयरिया वाउल, अन्नया ते अवरोप्परं मंतंति - किं मन्ने होज्जा गवेसामोत्ति, एगो ओवरगबारे ठिओ निवन्नेइ, चिरं च ठिओ, आयरिओ न चलइ न भासइ न फंदइ ऊसासनिस्सासोवि नत्थि, सुहुमो किर तेसिं भवइ, सो गंतूण कहेइ अन्नेसिं, ते रुट्ठा, अज्जो ! तुमं आयरिए कालगएविन कहेसि ?, सो भाइ-न कालगयत्ति, झाणं झायइत्तिइ मा वाघायं करेहित्ति, अन्ने भांति - पव्वइओ एसो लिंगी मन्ने वेयालं साहेउकामो लक्खणजुत्ता आयरिया तेन न कहेइ, अज्ज रत्तिं पेच्छहिह, ते आरद्वा तेन सभं भंडिउं, तेन वारिया, ताहे ते राया ऊस्सारेऊण कहित्ता आनीओ, आयरिया कालगया सो लिंगी न देइ नीणेउं, सोवि राया पिच्छइ, तेनवि पत्तीयं कालगओत्ति, पूसमित्तस्स न पत्तियइ, सीया सज्जीया, ताहे निच्छयो नायो, विनासिया होहिंति, पुव्वं भणिओ सो आयरिएहिं जाहे अगनी अन्नो वा अच्चओ होज्जत्ति ताहे मम अंगुट्ठए छिवेज्जाहि, छिन्नो, पडिबुद्धो भणइ-किं अज्जो ! वाघाओ कओ ?, पिच्छइ एएहिं सीसेहिं तुज्झ कयंति, अंबाडिया एरिसयं किर झाणं पविसियव्वं, तो जोग संगहिया भवंति २८ । झाणसंवरजोगे यत्ति गयं, इदानिं उदए मारणंतिएत्ति, उदए जइ किर उदओ मारणंतिओ मारणंती वेयणा वा तो अहियासेयव्वं, तत्थोदाहरणगाहा नि. (१३१८) आवश्यक - मूलसूत्रम् - २-४ / २६ रोहीडगं च नयरं ललिओ गुट्ठी अ रोहिणी गणिआ । धम्मरुइ कडु अदुद्धियदानाययणे अ कंमुदए । । बू - रोहिडए नयरे ललियागोट्टी रोहिणी जुन्नगीणया अन्नं जीवणिउवायं अलभंती तीसे गोडीए भत्तं परंधिया, एवं कालो वच्चइ, अन्नया तीए कडुयदोद्धियं गहियं, तं च बहुसंभारसंभियं उवक्खडियं विन्नस्सइ जाव मुहे नतीरइ काउं, तीए चिंतियं-खिंसीया होमि गोट्टीएत्ति अन्नं उवक्खडेइ, ए भिक्खचराण दिज्जहित्ति, मा दव्वमेवं चेव नासउ, जाव धम्मरु नाम अनगारो मासक्खमणपारणए पविट्ठो, तस्स दिन्नं, सो गओ उवस्सयं, आलोएइ गुरूणं, तेहि भायणं गहियं, खारगंधो य नाओ, अंगुलिए विन्नासियं, तेहि चिंतियं - जो एवं आहारेइ सो मरइ, भणिओ विगिंचेहत्ति, सो तं गहाय अडविं गओ, एगत्थ रुक्खदड्ढच्छायाए विगिंचामि, पत्ताबंधं मुयंतस्स हत्थो लित्तो, सो तेन एगत्थ फुसिओ, तेन गंधेन कीडियाओ आगयाओ, जा जा खाइ सा सासा भरइ, तेन चिंतियं-मए एगेण समप्पउ मा जीवघाओ होउत्ति एगत्थ थंडिले आलोइयपडिक्कंतेनं मुहानंतगं पडिलेहित्ता अणिदंतेन आहारियं, वेयणाय तिव्वा जाया अहियासिया, सिद्धो, एवं अहियासेयव्वं, उदए मारणंतियत्तिगयं २९ । इदानिं संगाणं च परिहरणंति, संगो नाम 'पञ्जी सङ्गे' भावतोऽभिष्वङ्गः स्नेहगुणतो रागः भावो 3 अभिसंगो येनास्य सङ्गेन भयमुत्पद्यते तं जाणणापरिन्नाए नाऊण पञ्चक्खाणपरिन्नाए Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १३१८ ] पच्चक्खाएयव्वं, तत्थोदाहरणगाहानि. (१३१९) नयरी य चंपनामा जिनदेवो सत्थवाहअहिछत्ता । अडवी य तेन अगनी सावयसंगाण वोसिरणा ।। वृ- चंपाए जिनदेवो नाम सावगो सत्थवाहो उग्घोसेत्ता अहिछत्तं वच्चइ, सो तत्थो पुलिंदए हिं विलोलिओ, सोसावो नासंतो अडविं पविट्ठो जाव पुरओ अग्गिभयं मग्गओ वग्घभयं दुहओ पवार्य, सो भीओ, असरणं नाऊण सयमेव भावलिंगं पडिवज्जित्ता कयसामाइओ पडिमं ठिओ, सावएहिं खाइओ, सिद्धो, एवं संगपरिन्नाए जोगा संगहिया भवंति ३० । संगाणं च परिन्नत्ति गयं, इदानिं पायच्छित्तकरणन्ति, जहाविहीए दत्तस्स, विही नाम जहा सुत्ते भणियं जो जित्तिएण सुज्झइ तं सुठु उवउंजिउं देतेन जोगा संगहिया भवंति दोण्हवि करेंतदेंतयाणं, तत्थोदाहरणं प्रति गाथापूर्वार्धमाह २०५ नि. (१३२० /१) पायच्छित्तपरूवण आहरणं तत्थ होइ धनगुत्ता । वृ- एत्थ नयरे धनगुत्ता आयरिया, ते किर पायच्छित्तं जाणंति दाउ छउमत्थगावि होंतगा जहा एत्तिएण सुज्झइ वा नवत्ति, इंगिएण जाणइ, जो ताण मूले वहइ ताहे सो सुहेण नित्थइ तं चाइयारं ठिओ यसो होइ अब्भहियं च निज्जरं पावेइ, तहा कायव्वं, एवं दाने य करणे य जोगा संगहिया भवंति, पायच्छित्तकरणेत्ति गयं ३१ । इदानिं आराहणा य मारणंतित्ति आराहणाए मरणकाले योगाः सगृह्यन्ते तत्रोदाहरणं प्रति गाथापश्चार्थमाह नि. (१३२० / २) आराहणाॲ मरुदेवा ओसप्पिणीए पढम सिद्धो ।। वृ- विनीयाए नयरीए भरहो राया, उसहसामिणो समोसरणं, प्रकारादिः सर्वः समवसरणवर्णकोSभिधातव्यो यथा कल्पे, - सा मरुदेवा भरहं विभूसियं दट्ठूण भणइ-तुज्झ पिया एरिसिं विभूतिं चइता एगो समणो हिंड, भरहो भाइ - कत्तो मम तारिसा विभू जारिसा तातस्स ?, जइ न पत्तियसि तो एहि पेच्छाभो, भरहो निग्गओ सव्वबलेण, मरुदेवावि निग्गया, एगंमि हत्थिंमि विलग्गा, जाव पेच्छइ छत्ताइछत्तं सुरसमूहं च ओवयंतं, भरहस्स वत्थाभरणाण ओमिलायंताणि दिट्ठाणि, दिट्ठा, पुत्तविभू ? कओ मम एरिसत्ति, सातोसेण चिंतिउमारद्धा, अपुव्वकरणमनुपविट्ठा, जाती नत्थि, जेण वणरसइकाहिंतो उबट्टित्ता, तत्थेव हत्थिवरगयाए केवलनाणं उप्पन्नं, सिद्धा, इमीए ओसप्पिणीए पढमसिद्धो । एवमाराधनां प्रति योगसङ्ग्रहः कर्तव्य इति ३२ । मू. (२७) तेत्तीसाए आसायणहिं वृ- त्रयस्त्रिंशमिराशातनाभिः, क्रिया पूर्ववत्, आयः सम्यग्दर्शनाद्यवातिलक्षणः तस्या शातना, तदुपदर्शनायाह सङ्ग्रहणिकारः - पुरओ पक्खासवे गंता चिट्ठणनिसीयणायमने । आलोयणपडिसुणणा पुव्वालवणे य आलोए ।। १ ।। तह उवदंसनिमंतण खद्धायाण तह अपडिसुणणे । खद्धतिय तत्थ गए किं तुम तज्जाइ नो सुमणे ।। २ ।। नो सरसि कहं छेत्ता परिसं भित्ता अनुट्टियाइ कहे । संथारपायवट्टण चिट्ठे उच्चासणासु । । ३ । । Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २-४ / २७ वृ- इहाकारणे रत्नाधिकस्याऽऽचायदिः शिक्षकेणाऽऽशातनाभीरुणा सामान्येन पुरतो गमनादि न कार्ये, कारणे तु मार्गादिपरिज्ञानादौ ध्यामलदर्शनादौ च विपर्ययः अत्र सामाचार्यनुसारेण स्वबुद्ध्याऽऽलोचनीयः, तत्र पुरतः अग्रतो गन्ताऽऽशातनावानेव, तथाहि अग्रतो न गन्तव्यमेव, विनयभङ्गादिदोषात, 'पक्ख'त्ति पक्षाभ्यामपि गन्ताऽऽशातनादानेव, अतः पक्षाभ्यामपि न गन्तव्यमुक्तदोषप्रसङ्गादेव, आसन्नः पृष्ठतोऽ५यासन्नं गन्तैवमेव वक्तव्यः, तत्र निःश्वासक्षुतश्लेष्मकणपातादयो दोषाः, ततश्च यावता भूभागेन गच्छत एते न भवन्ति तावता गन्तव्यमिति, एवमक्षरगमनिका कार्या, असम्मोहार्थ तु दशासूत्रैरैव प्रकटार्थैर्व्याख्यायन्ते, तद्यथा पुरओ' त्ति सेहे रायनियस्स पुरओ गंता भवइ आसायणा सेहस्स १, पक्खत्ति सेहे राइनियस्स पक्खे गंता भवइ आसायणा सेहस्स २, आसन्नत्ति सेहे राइनियस्स निसीययस्स आसन्नं गंता भवइ आसायणा सेहस्स ३, चिट्ठत्ति सेहे रायनियस्स पुरओ चिट्ठेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ४, सेहे राइनियस्स पक्खं चिट्ठेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ५, सेहे राइनियस्स आसन्नं चिट्ठेत्ता भवइ आसाणा सेहस्स ६, निसीयणत्ति सेहे रायनियस्स पुरओ निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ७, सेहे राइनियस्स सपक्खं निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स ८, सेहे राइनियस्स आसन्नं निसीयित्ता भवइ आसायणा सेहस्स ९, 'आयमणे' त्ति सेहे राइनिएणं सद्धिं बहिया विचारभूमीं निक्खंते समाणे तत्थ सेहे पुव्वतरायं आयामति पच्छा रायनिए आसायणा सेहस्स १०, 'आलोयणे' त्ति सेहे रायनिएणं सद्धिं बहिया विचारभूमीं निक्खते समाणे तत्थ सेहं पुव्वतरायं आलोएइ आसायणा सेहस्स, ' गमनागमने ' त्ति भावना ११ 'अपडिसुणणे' ति सेहे राइनियस्स राओ वा वियाले वा वाहरमाणस्स अज्जो ! के सुत्ते के जागरइ?, तत्थ सेहे जागरमाणे रायनियस्स अपडिसुणेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स १२, 'पुव्वालवणे' त्ति केइ रायनियस्स पुव्वसंलत्तए सिया तं सेहे पुव्वतरायं आलवइ पच्छा रायनिए आसायणा सेहस्स १३, आलोएइत्ति असनं वा ४ पडिग्गाहेत्ता तं पुव्वामेव सेहतरागस्स आलोएति पच्छा रायनियस्स आसाणा सेहस्स १४, 'उवदंसे' त्ति सेहे असनं वा४ पडिग्गाहेता तं पुव्वामेव सेहतरागस्स उवदंसेह पच्छा रायनियस्स आसायणा सेहस्स १५, निमंतणेत्ति सेहे असनं वा ४ पडिग्गाहेत्ता पुव्वामेव सेहरागं निमंतेह पच्छा राइनियं आसायणा सेहस्स १६, खद्धत्ति सेहे राइनिएण सद्धि असनं वा ४ पडिग्गाहेत्ता तं राइनियं अनापुच्छित्ता जस्स जस्स इच्छइ तस्स २ खद्धं खद्धं दलयइ आसायणा . सेहस्स १७, 'आइयण' त्ति सेहे असनं वा ४ पडिगाहित्ता राइनिएण सद्धिं भुंजमाणेतत्थ सेहे खद्धं २ दायं २ ऊसढं २ रसियं २ मणुन्नं २ मणामं २ निद्धं २ लुक्खं २ आहरेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इहं च खद्धंति वड्डुवड्डेणं लंबनेनं डायं डायंति पत्रशाकः वाइंगणचिब्भडगएत्तिगादि ऊसढंति वन्नगंधरसफरिसोववेयं रसियंति रसालं रसियं दाडिमंबादि 'मणुन्नं' ति मणसो इट्टं, 'मणामं 'ति २ मनसा मन्नं मणामं 'निद्धं' ति २ नेहावगाढं 'लुक्खं' ति नेहवज्जियं १८, 'अप्पडिसुणणे' त्ति सेहे राइनियस्स वाहरमाणस्स अपडिसुणेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, सामान्येन दिवसओ अपडिसुणेत्ता भवइ १९ 'खद्धति य'त्ति सेहे राइनियस्स खद्धं खद्धं वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इमं च खद्धं वड्डुसद्देणं खरकक्कसनिडुरं भणइ २०, 'तत्थ गए' त्ति सेहे राइनिए वाहरिए जत्थ गए सुणइ तत्थ वए चेव उल्लाव Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १३२०/२] २०७ देह आसायणा सेहस्स २१, 'किंति'त्ति सेहे राइनिएणआहूण किंति वत्ता भवइआसायणा सेहस्स, किंति-किं भणसित्ति भणइ, मत्थएणवंदामोत्तिभणियव्वं २२, _ 'तुम'तिसेहेराइनियंतुमंतिवत्ताभवइआसयणा सेहस्स, को तुमंतिचोएत्तए, २३ 'तज्जाए'त्ति सेहे राइनियं तज्जाएणं पडिहणित्ता भवति आसायणा सेहस्स, 'तज्जाएणं ति कीस अज्जो! गिलाणस्सन करेसि?,भणइ-तुमं कीस न करेसि?, आयरिओभणइ-तुमंआलसिओ, सोभणइतुमं चेव आलसिओ इत्यादि २४, ‘नो सुमणो'त्ति सेहे राइनियस्स कहं कहेमाणस्स नो सुमनसो भवइ आसायणा सेहस्स, इह नो सुमनसेत्ति ओहयमनसंकप्पे अच्छइन अनुबूहइ कहं अहो सोहणं कहियंति २५, ‘नोसरसि'त्ति सेहेराइनियस्स कहं कहेमाणस्स नो समरसित्तिवत्ताभवइआसायणा सेहस्स, इह च 'नो सुमरसित्ति न सुमरसि तुमं एवं अत्थं, न एस एवं भवइ २६, कह छेत्त'त्ति रायनियस्स कहं कहेमाणस्स तं कहं अच्छिंदित्ता भवइ आसायणा सेहस्स, अच्छिंदित्ता भवइत्ति भणइ अहं कहेमि २७, ‘परिसंभेत्ते'तिरायनियस्स कहं कहेमाणस्स परिसं भेत्ता भवति आसायणा सेहस्स, इह च परिसं भेत्तत्ति एवं भणइ-भिक्खावेला समुद्दिसणवेला सुत्तत्थपोरिसिवेला, भिंदइ वा परिसं २८, अनुट्टियाए कहेइ' राइनियस्स कहं कहेमाणस्स तीए परिसाए अनुट्टियाए अव्वोच्छिन्नाए अव्वोगडाए दोच्चंपि तच्चंपिकहं कहेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इह तीसे परिसाए अनुट्टियाएत्तिनिविट्ठाए चेव अवोच्छिन्नाएत्ति-जावेगोवि अच्छइ अब्बोगडाएत्ति अविसंसारियत्ति भणियं होइ, दोच्चंपि तचंपि-बिहिं तिहिं चउहिं तमेवत्ति जो आयरिएण कहिओ अत्थो तमेवाहिगारं विगप्पइ, अयमविपगारोअयमविपगारो तस्सेवेगस्ससुत्तस्स २९, 'संथारपावघट्टण'त्तिसेज्जासंथारगंपाएण संध?त्ता हत्थेण न अनुन्नवित्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इह च सेज्जा-सव्वंगिया संथारोअड्डारज्जहत्थो जत्थ वा ठाणे अच्छइ संथारो बिदलकट्ठमओ वा, अहवा सेज्जा एव संथारओ तं पाएणसंघट्टेइ, नाणुजाणावेइ-नखामेइ, भणियंच-'संघट्टेत्ताण काएणे' त्यादि ३०, 'चेट्ट'त्ति सेहे राइनियस्स सेज्जाए संथारे वा चिट्टित्ता वा निसिइत्ता वा तुयट्टित्ता वा भवइ आसायणा सेहस्स ३१, 'उच्च'त्तिसेहेराइनियस्स उच्चासणंचिद्वित्ता वा निसिइत्ता वा भवइआसायणासेहस्स ३२, 'समासणे यावि'त्ति सेहेराइणियस्ससमासणं चिट्ठित्ता वा निसीइत्ता वा तुयट्टित्ता वा भवइआसायणा सेहस्सत्ति ३३ गाथात्रितयार्थः ।। सूत्रोक्ताशातनासम्बन्धाभिधित्सयाह सङ्गहणिकारः अहवा-अरहंताणं आसायणादिसज्झाए किंचिणाहीयं । - जा कंठसमुद्दिवा तेत्तीसासायणा एया ।। प्रतिक्रमणसङ्ग्रहणी समाप्ता ।। वृ- अथवा-अयमन्यः प्रकारः, ‘अर्हतां' तीर्थकृतामाशातना, आदिशब्दात्सिद्धादिग्रहः यावत्स्वाध्याये किञ्चिन्नाधीतं सज्झाएनसज्झाइयंतिवुत्तं भवइ,' एताः कण्ठसिद्धाः' निगदसिद्धा एवेत्यर्थः, त्रयस्त्रिंशदाशातनाइति गाथार्थः । ।साम्प्रतंसूत्रोक्ता एव त्रयस्त्रिंशद्व्याख्यायन्ते, तत्र मू. (२८) अरिहंताणं आसायणाए सिद्धाणंआसायणाए आयरियाणंआसायणाए उवज्झायाणं आसायणाए साहूणमासायणाए साहुणीणं आसायणाए सावगाणं आसायणाए सावियाणं आसायणाए देवाणं आसायणाए देवीणं आसायणाए इहलोगस्सासायणाए परलोगस्स आसायणाए Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ /२८ केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए सदेवमणुयासुरस्स लोगस्स आसायणाए सव्वपाणभूयजीवसत्ताणं आसायणाए कालस्स आसायणाए सुयस्स आसायणाए सुयदेवयाए आसायणाए वायणायरियस्स आसायणाए । वृ- अर्हतां प्राग्निरुपितशब्दार्थानां सम्बन्धिन्याऽऽशातनया यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति क्रिया, एवं सिद्धादिपदेष्वपि योज्यते, इत्थं चाभिदधतोऽर्हतामाशातना भवति २०८ नत्थी अरहंतत्ती जाणतो कीस भुंजई भोए । पाहुडियं उवजीवे एव वयं तुत्तरं इणमो || भोगफलं निव्वत्तियपुन्नपगडीणमुदयबाहल्ला । भुंजइ भोए एवं पाहुडियाए इमं सुणसु ।। नाणाइअणवरोहक अघातिसुहपायवस्स वेयाए । तित्थंकरनामाए उदया तह वीयरायत्ता ।। सिद्धानामाशातनया, क्रिया पूर्ववत् सिद्धाणं आसायण एवं भणंतस्स होइ मूढस्स । नत्थी निच्चेट्ठा वा सइवावी अहव उवओगे ।। रागद्दोस धुवत्ता तहेव अन्नन्नकालमुवओगो । दंसणनाणाणं तू होइ असव्वन्नुया चेव ।। अन्नोन्नावरणभ (ता) वा एगत्तं वावि नाणदंसणओ । भन्नइ नवि एएसिं दोसो एगोवि संभवइ ।। अत्थित्ति नियम सिद्धा सद्दाओ चेव गम्मए एवं । निच्चिद्वावि भवंती वीरियक्खयओ न दोसो हु ।। रागद्दोसो न भवे सव्वकसायाण निरवसेसखया । जियसाभव्वा न जुगवमुवओगो नयमयाओ य ।। न पिहू आवरणाओ दव्वद्विनयस्स वा मयेणं तु । एतं वा भवई दंसणनानाय दोण्हंपि ।। नाणनय दंसणनए पडुच्च नाणं तु सव्वमेवेयं । सव्वं च दंसणंती एवमसव्वन्नुया काउ ? ।। पासणवं व पडुच्चा जुगवं उवओग होइ दोहंपि । एवमसव्वन्नुत्ता एसो दोसो न संभवइ ।। आचार्याणामाशातना, क्रिया पूर्ववत्, आशातना तु डहरो अकुलीनोत्ति य दुम्भेहो दमगमंदबुद्धित्ति । अवियप्पलाभलद्धी सीसो परिभवइ आयरिए ।। अहवावि वए एवं उवएस परस्स देति एवं तु । Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०९ अध्ययनं -४- [नि. १३२०/२] दसविहवेयावच्चे कायव्वे सयं न कुव्वंति ।। डहरोवि नाणवुड्डो अकुलीणोत्तिय गुणालओ किहनु? । __दम्मेहाईणिवि एवं भणंतऽसंताइ दुम्मेहो ।। जाणंति नविय एवं निद्धम्मा मोक्खकारणं नाणं । निच्चं पगासयंता वेयावच्चाइ कुव्वंति ।। उपाध्यायानामाशातनया, क्रिया पूर्ववत्, आशातनाऽपिसाक्षेपपरिहारा यथाऽऽचार्याणां नवरं सूत्रप्रदा उपाध्याया इति, साधूनामाशातनया, क्रिया पूर्ववत्, जोऽमुनियसमयसारो साहुसमुद्दिस्सभासए एवं । अविसहणातुरियगईभंडणमामुंडणाचेव ।। पाणसुणया व जंति एगओ तह विरुवनेवत्था । एमाइ वयदवन्नं मूढो न मुणेइ एयं तु ।। अविसहणादिसमेया संसारसहावजाणणा चेव । साहूचेवऽकसाया जओ पभुंजंति ते तहवि ।। साध्वीनामाशातनया, क्रिया पूर्ववत्, कलहणिया बहुउवही अहवावि समणुवद्दवो समणी । गणियाण पुत्तभण्डा दुमवेल्लि जलस्स सेवालो ।। (अत्रोत्तर)-कलहंति नेव नाऊण कसाए कम्मबंधबीए उ । संजलनाणमुदयओईसिं कलहेविको दोसो? ।। उवहीयबहविगप्पो बंभव्वयरक्खणत्थमेयासिं । भणिओ जिनेहि जम्हा तम्हा उवहिमि नो दोसो ।। समणाणनेय एया उवद्दवो सम्ममनुसरंताणं। आगमविहिं महत्थं जिनवयणसमाहियप्पाणं ।। श्रावकाणामाशातनया, क्रिया तथैव, जिनशासनभक्ता गृहस्थाः श्रावका उच्यन्ते, आशातना लखूण मानुसत्तं नाऊणवि जिनमयंनजे विरई । पडिवजंति कहं ते धन्ना वुच्चंति लोगंमि? ।। सावगसुत्तासायणमत्युत्तरं कम्मपरिणइवसाओ । जइवि पवज्जंतिनतंतहाविधन्नत्ति मग्गठिया ।। सम्यग्दर्शनमार्गस्थितत्वेन गुणयुक्तत्वादित्यर्थः,श्राविकाणामाशातनया, क्रियाऽऽक्षेपपरिहारौ पूर्ववत्, देवानामाशातनया, क्रिया तथैव, आशातना तु कामपसत्ता विरईए वज्जिया अनिमिसया (३)निच्चिट्ठा । देवा सामत्थंमिविनय तित्थस्सुन्नइकरा य ।। 25/14 एत्थ पसिद्धी मोहनियसायवेयणियकम्मउदयाओ । Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२८ कामपसत्ता विरई कम्मोदयउ च्चियनतेसिं ।। अनिमिस देवसहावा निच्चिाआनुत्तरा उ कयकिच्चा । .. कालानुभावा तित्थुन्नईवि अन्नत्थ कुव्वंति ।। देवीनामाशातनया, क्रियाक्षेपपरिहारौ प्राग्वत् । इहलोकस्याऽऽशातनया, क्रिया प्राग्वत् । इहलोको-मनुष्यलोकः, आशातना तस्य वितथप्ररुपणादिना, परलोकस्याऽऽशातनया, प्राग्वत्, परलोकः-नारकतिर्यगमराः,आशातनातस्य वितश्रप्ररुपणादिनैव, द्वितयेऽप्याक्षेपपरिहारौ स्वमत्या कार्यो। केवलिप्रज्ञप्तस्य धर्मस्याऽऽशातनया, क्रिया प्राग्वत्, सचधर्मो द्विविधः-श्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च, आशातनातु पाययसुत्तनिबद्धं को वा जाणेइपणीय केणेयं? । किंवा चरनेनंतूदानेन विना उहवइत्ति ।। (उत्तर)- "बालस्त्रीमूढ(मन्द)मूर्खाणां, नृणां चारित्रकाक्षिणाम् । अनुग्रहार्थ तत्त्वज्ञैः, सिद्धान्तः प्राकृतः कृतः ।।" निपुणधर्मप्रतिपादकत्वाच्च सर्वज्ञप्रणीतत्वमिति, चरणमाश्रित्याह 'दानमौरभ्रिकेणापि,चाण्डालेनापिदीयते । येन वा तेन वा शीलं, नशक्यमभिरक्षितुम् ।। दानेन भोगानाप्नोति, यत्र यत्रोपपद्यते । शीलेन भोगान् स्वर्गेच, निर्वाणंचाधिगच्छति ।। तथाऽभयदानदाता चारित्रवान्नियत एवेति । सदेवमनुष्यासुरस्य लोकस्याऽऽशातनया, क्रिया, प्राग्वत्, आशातना तु वितथप्ररुपणादिना, आह च भाष्यकारःभा. (२१३) देवादीयं लोयं विवरीयंभणइ सत्तदीवुदही । तह कइ पयावईणं पयईपुरिसाण जोगो वा ।। भा. (२१४) (उत्तर)-सत्तसु परिभियसत्ता मोक्खो सुन्नत्तणं पयावइय । केणकउत्तऽणवत्था पयडीएकहं पवित्तित्ति? ।। भा. (२१५) जमचेयणत्ति पुरिसत्थनिमित्तं किल पवत्तती साय । तीसे च्चिय अपवित्ती परोत्ति सव्वंचिय विरुद्धां ।। वृ- सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वानामाशातनया, क्रिया प्राग्वत्, तत्र प्राणिनः-द्वीन्द्रियादयः व्यक्तीच्छासनिःश्वासा अभूवन भवन्ति भविष्यन्ति चेति भूतानि-पृथिव्यादयः जीवन्ति जीवाआयुःकर्मानुभवयुक्ताःसर्व एवेत्यर्थः सत्त्वाः-सांसारिकसंसारातीतभेदाः, एकार्थिका वा ध्वनय इति, आशातनातु विपरीतप्ररुपणादिनैव, तथाहि-अङ्गुष्ठपर्वमात्रो द्वीन्द्रियाद्यात्मेति, पृथिव्यादयस्त्व जीवा एव, स्पन्दनादिचैतन्यकार्यानुपलब्धेः, जीवाः क्षणिका इति, सत्त्वाः संसारिणोऽङ्गुष्ठपर्वमात्रा एव भवन्ति, संसारातीता न सन्त्येव, अपि तु प्रध्यातदीपकल्पोपमो मोक्ष इति, उत्तरं-देहमात्र Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १३२०] २११ एवात्मा, तत्रैवसुखदुःखादितत्कार्योपलब्धेः, पृथिव्यादीनांत्वल्पचैतन्यत्वात् कार्यानुपलब्धिर्नाजीवत्वादिति, जीवा अप्येकान्तणिकान भवन्ति, निरन्वयनाशे उत्तरक्षणस्यानुत्पत्तेर्निर्हेतुकत्वादेकान्तनष्टस्यासदविशेषत्वात्, सत्त्वाःसंसारिणः (देहप्रमाणाः), प्रत्युक्ता एव संसारातीता अपि विद्यन्त एवेति, जीवस्य सर्वथा विनाशाभावात्, तथाऽन्यैरप्युक्तं “नासतो विद्यतेभावो, नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ।।" इत्यादि कालस्याऽऽशातनया, क्रिया पूर्ववत्,आशातना तु नास्त्येव काल इति कालपरिणतिर्वा विश्वमिति, तथा च दुर्नयः “कालः पचतिभूतानि, कालः संहरते प्रजाः । कालः सुप्तेषु जागर्ति, कालो हि दुरतिकमः ।।" इत्यादि, उत्तरं-कालोऽस्ति, तमन्तरेण वकुलचम्पकादीनां नियतः पुष्पादिप्रदानभावो न स्यात्, न च तत्परिणतिर्विश्वं, एकान्तनित्यस्य परिणामानुपपत्तेः । श्रुतस्याऽऽशातनया, क्रिया पूर्ववत्, आशातना तुको आउरस्स कालो? मइलंबरधोवणेय को कालो? । जइभोक्खहेउनाणं को कालो तस्सऽकालो वा? ।। इत्यादि, (उत्तर)-जोगो जोग्गो जिनसासणंमि दुक्खक्खया पउंजंतो। अन्नोन्नमबाहाए असवत्तो होइ कायव्यो ।। प्राग् धर्मद्वारेण श्रुताशातनोक्ता इहतुस्वतन्त्रविषयेतिन पुनरक्तं । श्रुतदेवताया आशातनया, क्रिया पूर्ववत्, आशातना तु श्रुतदेवता न विद्यतेऽकिञ्चित्करी वा, उत्तरं-न ह्यनधिष्ठितो मौनीन्द्रः खल्वागमः अतोऽसावस्ति, न चाकिञ्चित्करी, तामालम्ब्य प्रशस्तमनसः कर्मक्षयदर्शनात् । वाचनाचार्यस्याऽऽशातनया, क्रिया पूर्ववत्, तत्र वाचनाचार्यो [पाध्यायसंदिष्टो य उद्देशादि करोति, आशातना त्वियं-निर्दुःखसुखःप्रभूतान्वारान् वन्दनंदापयति, उत्तरं-श्रुतोपचार एषः क इव तस्यात्र दोष इति मू. (२९) जं वाइद्धं वच्चामेलियं हीणक्खरियं अच्चक्खरियं पयहीणं विनयहीणं घोसहीण जोगहीणं सुहदिन्नं दुह पडिच्छियं अकाले कओ सज्झाओ काले न कओ सज्झाओ असज्झाए सज्झाइयंसज्झाए न सज्झाइयं तस्स मिच्छामि दुक्कडं । वृएए चोद्दस सुत्ता पुब्विल्लिया य एगूणवीसंति एएतेत्तीसमासायणसुत्तत्ति । एतानि चतुर्दश सूत्राणि श्रुतक्रियाकालगोचरत्वान्न पुनरुक्तभाजीति, तथा दोषदुष्टपदं श्रुतं यदधीतं, तद्यथाव्याविद्धं विपर्यस्तरत्नमालावद्, अनेन प्रकारेण याऽऽशातना तया हेतुभूतया योऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्यादुष्कृतमिति क्रिया, एवमन्यत्रापि योज्या, व्यत्यास्नेडितं कोलिकपायसवत्, हीनाक्षरम्अक्षरन्यूनम्, अत्यक्षरम्-अधिकाक्षरं, पदहीनं-पदेनैवोनं, विनयहीनम्-अकृतोचितविनयं, घोषहीनम्-उदात्तादिघोषरहितं, योगरहितं-सम्यगकृतयोगोपचारं, सुष्ठुदत्तं गुरुणा दुष्ठु प्रतीच्छितं कलुषितान्तरात्मनेति, अकाले कृतः स्वाध्यायो-यो यस्य श्रुतस्य कालिकादेरकाल इति, काले न Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जान २१२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२-४/२९ कृतः स्वाध्यायः-यो यस्याऽऽत्मीयोऽध्ययनकाल उक्त इति, अस्वाध्यायिके स्वाध्यायितं ।। किमिदमस्वाध्यायिकमित्यनेन प्रस्तावेनाऽऽयात्ताऽस्वाध्यायिकनियुक्तिरित्यस्यामेवाऽऽद्यद्वारगाथानि. (१३२१) असज्झाइयनिजुत्ती वुच्छानी धीरपुरिसपन्नत्तं । जंनाऊण सुविहिया पवयणसारं उवलहंति ।। नि.(१३२२) असज्झायं तु दुविहं आयसमुत्थं च परसमुत्थं च । जंतत्थ परसमुत्थं तं पंचविहं तुनायव्वं ।। वृ- आ अध्ययनमाध्ययनमाध्यायः शोभन आध्यायः स्वाध्यायः स एव स्वाध्यायिकं न स्वाध्यायिकमस्वाध्यायिकं तत्कारणमपिचरुधिरादि कारणे कार्योपचारात् अस्वाध्यायिकमुच्यते, तदस्वाध्यायिकं द्विविधं-द्विप्रकार, मूलभेदापेक्षया द्विविधमेव, द्वैविध्यं प्रदर्शयति-'आयसमुत्थं च परसमुत्थंच' आत्मनः समुत्थं-स्वव्रणोद्भवंरुधिरादि, चशब्दः स्वगतानेकभेदप्रदर्शकः, परसमुत्थंसंयमघातकादि, चः पूर्ववत्, तत्थ जं परसमुत्थं-परोद्भवं तं पञ्चविधं तु-पञ्चप्रकारं 'मुणेयव्वं' ज्ञातव्यमिति गाथार्थः । । तत्र बहुवक्तव्यत्वात् परसमुत्थमेव पञ्चविधमादावुपदर्शयतिनि.(१३२३) संजमघाउवधाए सादिव्वे वुगगहे य सारीरे । घोसणयमिच्छरन्नो कोई छलिओपमाएणं ।। वृ- 'संयमघातकं' संयमविनाशकमित्यर्थः, तच्च महिकादि, उत्पातेन निवृत्तमौत्पातिकं, तच्च पांशुपातादि, सह दिव्यैः सादिव्यं तच्च गन्धर्वनगरादि दिव्यकृतं सदिव्यं वेत्यर्थः, व्युदग्रहश्चेति व्युद्ग्रहः-सङ्ग्रामः, असावप्यस्वाध्यायिकनिमित्तत्वात् तथोच्यते, शारीरं तिर्यग्मनुष्यपुद्गलादि, एयंमि पंचविहे असज्झाए सज्झायं करेंतस्स आयसंजमविराधना, तत्थ दिटुंतो, घोसणयमिच्छ इत्यादेगाथाशकलस्यार्थः कथानकादवसेय इति गाथासमुदायार्थः, अधुना गाथापश्चार्धावयवार्थप्रतिपादनायाहनि. (१३२४) मिच्छभयघोसणा निवे हियसेसा ते उदंडिया रन्ना । एवं दुहओ दंडो सुरपच्छित्ते इह परे य ।। वृ-खिइपइट्ठियं नयरं, जियसत्तू राया, तेन सविसए घोसावियं जहा मेच्छो राया आगच्छइ, तो गामकूलनयराणि मोत्तुं समासन्ने दुग्गे ठायह, मा विणस्सिहिह, जे ठिया रन्नो वयणेणदुग्गादिसुते न विनट्ठा, जे पुण न ठिया ते मिच्छया(पाई)हि विलुत्ता, ते पुणो रन्ना आणाभंगो मम कओत्ति जंपि कंपि हियसेसं तंपि दंडिया, एवमसज्झाए सज्झायं करेंतिस्स उभओ दंडो, सुरत्ति देवया पछलइ पच्छित्तेत्ति-पायाच्छित्तंचपावइ ‘इह'त्ति इहलोए 'परे'ति परलोए नाणादि विफलत्ति गाथार्थः ।। इमो दिटुंतोवणओनि. (१३२५) राया इह तित्थयरो जाणावया साहू घोसणं सुत्तं । मेच्छो य असज्झाओ रयणधनाइंच नाणाई ।। वृ- जहा राया तहा तित्थयरो, जहा जाणवया तहा साहू, जहा घोसणं तहा सुत्तं-असज्झाइए सज्झायपडि सेहंगति, जहा मेच्छो तहा असज्झाओ महिगादि, जहा रयणधनाइ तहा नाणादीनि महिगादीहि अविहीकारिणो हीरंति गाथार्थः ।। Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं ४ - [ नि. १३२६] नि. (१३२६) थोवावसेसपोरिसिमज्झयणं वावि जो कुणइ सो उ । नाणाइसाररहियस्स तस्स छलणा उ संसारो ।। २१३ वृ- 'थोवावसेसपोरिसि' कालवेलत्ति जं भणियं होइ, एवं सो उत्ति संबंधो, अज्झयणं-पाठो अविसद्दाओ वक्खाणं वावि जो कुणइ आणादिलंघणे नाणाइसाररहियस्स तस्स छलणा उ संसारोत्तिनाणादिवेफल्लत्तणओ चेव गाथार्थ: ।। तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह नि. (१३२७) महिया य भिन्नवासे सच्चित्तरए य संजमे तिविहं । वे खित्ते काले जहियं वा जच्चिरं सव्वं ।। वृ- 'महिय'त्ति धूमिगा 'भिन्नवासे य'त्ति बुद्धदादौ 'सचित्तरए' त्ति अरन्ने वाउद्धुयपुढविरएत्ति भणियं होइ, संजमघाइयं एवं तिविहं होइ, इमं च 'दव्वे 'त्ति तं चैव दव्वं महिगादि 'खेत्ते काले जहिं वे 'ति जहिं खेत्ते महिगादि पडइ जच्चिरं कालं 'सव्वं 'ति भावओ ठाणभासादि परिहरिजइ इति गाथासमुदायार्थः ।। अवयवार्थे तु भाष्यकारः स्वयमेव व्याचष्टे, इह पञ्चविधासज्झाइयस्स, तं कहं परिहरियव्यमिति ?, तप्पसाहगो इमो दिट्टंतो नि. (१३२८) दुग्गाइतोसियनिवो पंचण्हं देइ इच्छियपयारं । गहिए य देइ मुल्लं जणस्स आहारवत्थाई ।। वृ- एगस्स रन्नो पंच पुरिसा, ते बहुसमरलद्धविजया, अन्नया तेहिं अच्चंतविसमं दुग्गं गहियं, तेसिं तुट्ठो राया इच्छियं नगरे पयारं देइ, जं ते किंचि असनाइ वा वत्थाइगं च जनस्स गिद्वंति तस्स वेयणयं सव्वं राया पयच्छइ इति गाथार्थः ।। नि. (१३२९) इक्वेण तोसियतरो गिहमगिहे तस्स सव्वहिं वियरे । 'रत्थाईसु चउण्हं एवं पढमं तु सव्वत्थ ।। वृ-तेसिं पंचण्हं पुरिसाणं एगेन तोसिययरो तस्स गिहावणट्ठाणेसु सव्वत्थ इच्छियपयारं पयच्छइ, ते नारे आसाएजा तस्स राया दंड करेइ, एस दिट्टंतो, इमो उवसंहारो - जहा पंच पुरिसा तहा पंचविहासज्झाइयं, जहा सो एगो अब्भहिततरो पुरिसो एवं पढमं संजमोवघाइयं सव्वं तत्थ ठाणासनादि, तंमि वट्टमाणे न सज्झाओ नेव पडिलेहणादिकावि चेट्ठा कीरइ, इयरेसु चउसु असज्झाइएसु जहा ते चउरो पुरिसो रत्थाइसु चेव अणासाइणिज्जा तहा तेसु सज्झाओ चेव न कीर, सेसा सव्वा चेट्ठा कीरइ आवस्सगादि उक्कालियं च पढिज्जइ । महियाइतिविहस्स संजमोवघाइस्स इमं वक्खाणं भा. (२१६) महिया उ गब्भमासे सच्चित्तरओ अईसिआयंबो । वासे तिन्नि पयारा बुब्बुअ तव्वज्ञ्ज फुसिए य ।। वृ- 'महिय'त्ति धूमिया, सा य कत्तियमग्गसिराइसु गब्भमासेसु हवइ, सा य पडणसमकालं चेव सुहुमत्तणओ सव्वं आउकायभावियं करेति, तत्थ तक्कालसमयं चेव सव्वचेट्ठा निरुंभंति, ववहारसच्चित्तो पुढविक्काओ अरनो वाउन्भूओ आगओ रओ भन्नइ, तस्स सचित्तलक्खणं वन्नओ ईसिं आयंबो दिसंतरे दीसइ, सोवि निरंतरपाएण तिण्हं-ति-दिनानं परओ सव्वं पुढवीकायभावियं करेति, तत्रोत्पातशङ्कासंभवश्च । भिन्नवासं तिविहं-बुद्बुदादि, जत्थ वासे पडमाणे उदगे बुद्बुदा भवन्ति Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ आवश्यक - मूलसूत्रम् -२- ४ / २९ तं बुद्धयवरिसं, तेहिं वज्जियं तव्वजं, सुहमफुसारेहिं पडमाणेहिं फुसियवरिसं, एतेसिं जहासंखं तिण्हपंचसत्तदिणपरओ सव्वं आउकायभावियं भवइ ।। संजमघायस्स सव्वभेदाणं इमो चिंउव्विहो परिहारो- 'दव्वे खेत्ते' पच्छद्धं, अस्य व्याख्याभा. (२१७) दव्वे तं चिय दव्वं खित्ते जहियं तु जच्चिरं कालं । ठाणाइभास भावे मुत्तुं उस्सास उम्मेसे ।। वृ- दव्वओ तं चेव दव्वं महिया सच्चित्तरओ भिन्नवासं वा परिहरिज्जइ । खेत्ते जहिं पडइत्ति-जहिं खेत्ते तं महियाइ पडइ तहिं चेव परिहरिज्जइ, 'जच्चिरं काल' न्ति पडणकालाओ आरब्भ जच्चिरं कालं भवति ‘ठाणाइभास भावे’त्ति भावओ 'ठाणे' त्ति काउस्सग्गं न करेति, न य भासइ, आइसद्दाओ गमनपडिलेहणसज्झायादि न करेति, 'मोत्तुं उस्सास उम्मेसे 'त्ति 'मोत्तुं' ति न पडिसिज्झति उस्सासादिया, अशक्यत्वात् जीवितव्याघातकत्वाच्च, शेषाः क्रियाः सर्वा निषिध्यन्ते, एस उस्सग्गपरिहारो, आइन्नं पुण सच्चित्तरए तिन्निभिन्नवासे तिन्नि पंच सत्त दिना, अओ परं सज्झायादि सव्व न करेति, अन्ने भांति - बुब्बुयवरिसे बुब्बुयवज्जिए य अहोरत्ता पंच, फुसियवरिसे सत्त, अओ परं आउक्कायभाविए सव्वा चेट्ठा निरंभंतित्ति गाथार्थः । । कहं ? - नि. (१३३० ) वासत्ताणावरिया निक्कारण ठंति कजि जयणाए । हत्थत्थंगुलिसन्ना पुत्तावंरिया व भासंति ।। वृ- निक्कारणे वासाकप्पं-कंबली (ता) ए पाउया निहुया सव्वबभंतरे चिट्ठति, अवस्सकायव्वे वत्तव्वे वा कज्जे इमा जयणा - हत्थेण भमुहादिअच्छिवियारेण अंगुलीए वा सन्नत्ति- इमं करेहित्ति, अह एवं नावगच्छइ, मुहपोत्तीय अंतरियाए जयणाए भासंति, गिलाणादिकज्जे वासाकप्पपाउया गच्छंति त्ति ।। संजमघाएत्ति दारं गयं । इदानिं उप्पाएत्ति, तत्थ - नि. (१३३१ ) पंसू अमंसरुहिरे केससिलावुट्ठि तह रउग्घाए । मंसरुहिरे अहोरत्त अवसेसे जच्चिरं सुत्तं ।। वृ- धूलीवरिसं मंसवरिसं रुहिरवरिसं 'केस'त्ति केसवरिसं करगादि सिलावरिसं रयुग्घायपडणं च, एएसिं इमो परिहारो - मंसरुहिरे अहोरतं सज्झाओ न कीरइ, अवसेसा पंसुमाइया जच्चिरं कालं पडंति तत्तियं कालं सुत्तं नंदिमाइयं न पढंतित्ति गाथार्थः । । पंसुरयुग्घायाण इमं वक्खाणंनि. (१३३२) पंसू अच्चित्तरओ रयस्सिलाओ दिसा रउग्धाओ । तत्थ सवाए निव्वायए य सुत्तं परिहरति ।। वृ- धूमागारो आपंडुरो रओ अचित्तो य पंसू भणइ, महास्कन्धावारगमनसमुद्भूत इव विश्रसापरिणामतः समन्ताद्रेणुपतनं रजउद्घातो भण्यते, अहवा एस रओ उग्घाडउ पुन पंसुरिया भन्नइ । एएसु वायसहिएसु निव्वाएसु वा सुत्तपोरिसिं न करेतित्ति गाथार्थः । । किं चान्यत्नि. (१३३३ ) साभाविय तिन्नि दिना सुगिम्हए निक्खिवंति जइ जोगं । तो तंमि पडतंमी करंति संवच्छरज्झायं ।। वृ- एए पंसुरउउग्घाया साभाविया हवेज्जा असाभाविया वा, तत्थ असब्भाविया जे निग्धायभूमिकंपच्दो परागादिदिव्वसहिया, एरिसेसु असाभाविएसु कएवि उस्सग्गे न करेंति सज्झायं, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १३३३] २१५ 'सुगिम्हए 'त्ति यदि पुण चित्तसुद्धपक्खदसमीए अवरण्हे जोगं निक्खिवंति दसमीओ परेण जाव पुन्निमा एत्थंतरे तिन्नि दिना उवरुवरिं अचित्तरउग्घाडावणं काउस्सग्गं करेति तेरसिमादीसु वा तिसु दिनेसु तो साभाविगे पडतेऽवि संवच्छरं सज्झायं करेति, अह उस्सग्गं न करेंति तो साभाविए य पडते सज्झायं न करेतित्ति गाथार्थः । । उप्पाएत्ति गयं, इदानिं सादिव्वेत्ति दारं, तच्चगंधव्वदिसाविजुक्कगजिए जूअजक्खआलित्ते । इक्किक पोरिसी गज्जियं तु दो पोरसी हणइ ।। नि. (१३३४) वृ- गंधर्वे-नगरविउव्वणं, दिसादाहकरणं विजुभवणं उक्कापडणं गज्जियकरणं, जूवगो वक्खमाणलक्खणो, जक्खादित्तं जक्खुद्दित्तं आगासे भवइ । तत्थ गंधव्वनगरं जक्खुद्दित्तं च एए नियमा दिव्वकया, सेसा भयणिज्जा, जेण फुडं न नज्जंति तेन तेसिं परिहारो, एए पुन गंधव्वाइया सव्वे एक्वेक्कं पोरिसिं उवहणंति, गज्जियं तु दो पोरिसी उवहणइत्ति गाथार्थः । । दिसिदाह छिन्नमूलो उक्क सरेहा पगासजुत्ता वा । संझाछेयावरणो उ जूवओ सुक्कि दिन तिन्नि ।। नि. (१३३५) वृ- अन्यतमदिगन्तरविभागे महानगरप्रदीप्तमिवोद्योतः किन्तूपरि प्रकाशोऽधस्तादन्धकारः ईदृक् छिन्नमूलो दिग्दाहः, उक्कालक्खणं सदेहवन्नं रेहं करेंती जा पडइ सा उक्का, रेहविरहिया वा उज्जोयं करेंती पडइ सावि उक्का । जूवगो' त्ति संझप्पहा चंदप्पा य जेणं जुगवं भवंति तेन जूवगो, सा य संझप्पहा चंदप्पभावरिया निप्फिडंती न नज्जइ सुक्कपक्खपडिवगादिसु दिणेसु, संझाछेयए अणज्जमाणे कालवेलं न मुणंति तओ तिन्नि दिने पाउसियं कालं न गेण्हंति-तिसु दिणेसु पाउसियसुत्तपोरिसिं न करेंति त्ति गाथार्थः ।। नि. (१३३६) केसिंचि हुंतिऽमोहा उ जूवओ ता य हुंति आइन्ना । जेसिं तु अणाइन्ना तेसिं किर पोरिसी तिन्नि ।। वृ- जगस्स सुभासुभकम्मनिमित्तुप्पाओ अमोहो-आइञ्चकिरणविकारजणिओ, आइचमुदयत्थमआयंतो (वो) किण्हसामो वा सगडुद्धिसंठिओ दंडो अमोहत्ति स एव जुवगो, सेसं कंठं ।। किंचान्यत्नि. (१३३७) चंदिमसूरुवरागे निग्धाए गुंजिए अहोरतं । संझा चउ पाडिएया जं जहि सुगिम्हए नियमा ।। वृ- चंदसूरुवरागो गहणं भन्नइ एयं वक्खमाणं, साभ्र निरभ्रे वा गगने व्यन्तरकृतो महागर्जितसमो ध्वनिर्निर्घातः, तस्यैव वा विकारो गुञ्जावद्गुञ्जितो महाध्वनिर्गुञ्जितं । सामन्न ओ एएसु चउसुवि अहोरतं सज्झाओ न कीरइ, निग्धायगुंजिएसु विसेसो- बितियदिणे जाव सा वेला नो अहोरत्तछेएण छिज्जइ जहा अन्नेसु असज्झाएसु, 'संझा चउ' त्ति अनुदिए सूरिए मज्झण्हे अत्थमणए अड्ढरते य, एयासु चउसु सज्झायं न करेंति पुव्वुत्तं, 'पाडिवए' त्ति चउण्हं महामहाणं चउसु पाडिवएसुसज्झायं न करेंतित्ति, एवं अन्नंपि जंति महं जाणेज्जा जहिंति - गामनगरादिसु तंपि तत्थ वज्रेज्जा, सुगिम्हए पुन सव्वत्थ नियमा असज्झाओ भवति, एत्थ अनागाढजोगा निक्खिवंति नियमा आगाढा न निक्खिवंति, न पढंतित्ति गाथार्थः । । के य ते पुन महामहाः ?, उच्यन्तेआसाढी इंदमहो कत्तिय सुगिम्हए य बोद्धव्वे । नि. (१३३८) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२९ एए महामहा खलु एएसिंचेवपाडिवया ।। वृ- आसाढी-आसाढपुन्निमा, इह लाडाण सावणपुन्निमाए भवति, इंदमहो आसोयपुन्निमाए भवति, कत्तिय'त्ति कत्तियपुनिमाए चेव सुगिम्हओ-चेत्तपुन्निमा, एए अंतिमदिवसा गहिया, आई उपुणजत्थ जत्थ विसएजओ दिवसाओमहमहा पवत्तंतितओ दिवसाओ आरब्भ जाव अंतदिवसो ताव सज्झाओन कायव्यो, एएसिंचेवपुन्निमाणंतरंजे बहुलपडिवयाचउरो तेवि वज्जियत्ति गाथार्थः पडिसिद्धकाले करेंतस्स इमे दोसानि.(१३३९) कामंसुओवओगो तवोवहाणं अनुत्तरं भणियं । पडिसेहियंमि कालेतहावि खलु कम्मबंधाय ।। नि.(१३४०) छलया व सेसएणं पाडिवएसुंछणाणुसज्ज॑ति । - महवाउलत्तनेनं असारिआणं च संमाणो ।। नि.(१३४१) अन्नयरपमायजुयं छलिज्ज अप्पिड्डिओ न उण जुत्तं । अद्धोदहिट्ठिइ पुणछलिज जयणोवउत्तंपि ।। वृ- सरागसंजओ सरागसंजयत्तणओ इंदियविसयाअन्नयरपमायजुत्तो हविज्ज स विसेसओ महामहेसु तं पमायजुत्तं पडणीया देवया छलेज । अप्पिड्डिया खेत्तादि छलणं करेज, जयणाजुतं पुण साहुं जो अप्पिड्डिओदेवो अद्धोदहीओ ऊणठिईओ न चए छलेउ, अद्धसागरोवमठितीओ पुण जयणाजुत्तंपिछलेज्जा । अस्थि से सामत्थं जंतंपिपुव्वावरसंबंधसरणओ कोइ छलेजत्ति गाथार्थः 'चंदिमसूरुवरागत्ति' अस्या व्याख्या- . नि.(१३४२) उक्कोसेणदुवालस चंदु जहन्नेण पोरिसी अट्ठ । सरोजहन्नबारस पोरिसी उक्कोस दो अट्ट ।। वृ-चंदो उदयकाले गहिओसंदूरियराईएचउरो अन्नंच अहोरतं एवं दुवालस, अहवा उप्पायगहणे सव्वराइयं गहणं, सगहो चेव निबुड्डो संदूसियराईए चउरो अन्नं च अहोरत्तं एवं बारस । अहवा अजाणओ, अब्भछन्ने संकाएननजइ, केवलं ग्रहणं, परिहरिया राई पहाए दिलै सग्गहो निव्वुडो अन्नं च अहोरतं एवं दुवालस । एवं चंदस्स, सूरस्स अत्थमणगहणे सग्गहनिब्बुडो, उवहयरादीए चउरो अन्नंच अहोरतंएवं वारस । अह उदयंतो गहिओ तो संदूसिए अहोरते अठ्ठ अन्नंच अहोरत्तं परिहरइ एवं सोलस, अहवा उदयवेलाए गहिओ उप्पाइयगहणेण सव्वं दिणं गहणं होउंसग्गहो चेव निब्बुडो, संदूसियस्स अहोरतस्स अट्ठअन्नंच अहोरतंएवं सोलस । अहवाअब्भच्छन्नेन नजइ, केवलं होहिति गहणं, दिवसओ संकाए न पढियं, अत्थमणवेलाए दिठं गहणं सग्गहो निब्वुडो, संदूसियस्स अट्ठ अन्नं च अहोरत्तंएवं सोलसत्ति गाथार्थः ।। नि. (१३४३) सणहनिब्वुड एवं सूराई जेण हुंतिऽहोरत्ता । आइन्नं दिनमुक्के सुच्चिय दिवसो अराईय ।। वृ-साहनिव्वुडे एणं अहोरतंउवहयं, कह?, उच्यते, सूरादी जेन होतिऽहोरतं,सुरउदयकालाओ जेन अहोरत्तस्स आदी भवति तं परिहरित्तुं संदूसिअं अन्नप अहोरतं परिहरियव्वं । इमं पुण आइन्नंचंदो रातीए गहिओराईचेव मुक्को तीसे राईइ सेसं वजणीयं, जम्हा आगामिसूरुदए अहोरतसमत्ती, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -४- [नि. १३४३] २१७ सूरस्सवि दियागहिओ दियाचेव मुक्को तस्सेव दिवसस्स मुक्कसेसं राईयवज्ञणिज्जा अहवा सग्गहनिब्बुडे एवं विहीभणिओ, तओ सीसो पुच्छइ-कहं चंदे दुवालस सूरेसोलस जामा?,आचार्य आह-सूरादी जेण होतिऽहोरता, चंदस्स नियमाअहोरत्तद्धे गए गहणसंभवो, अनंच अहोरतं, एवंदुवालस, सूरस्स पुण अहोरत्तादीए संदूसिएयरं अहोरत्तं परिहरिज्जइ एए सोलसत्ति गाथार्थः सादेवत्ति गयं, इदानि दुग्गहेत्ति दारं, तत्थनि. (१३४४) वोगह दंडियमादी संखोभे दंडिए य कालगए । अनरायए यसभए जच्चिर निद्दोच्चऽहोरत्तं ।। अस्या एव व्याख्यानान्तरगाथानि. (१३४५) सेनाहिवई भोइय मयहरपुंसित्थिमल्लजुद्धे य । लोट्टाइभंडणे वा गुज्झग उड्डाहमचियत्तं ।। वृ-इमाणदोण्हवि वक्खाणं-दंडियस्स वुग्गहो, आदिसद्दाओ सेणाहिवस्स, दोण्हंभोइयाणंदोण्हं मयहराणं दोण्हं पुरिसाणं दोण्हं इत्थियाणंदोण्हंमल्लाणंवा जुद्धं, पिट्ठायगलोट्टभंडणेवा, आदिसदाओ विसयप्पसिद्धासु भंसलासु । विग्रहाः प्रायो व्यन्तरबहुलाः । तत्थ पमत्तं देवया छलेज्जा, उड्डाहो निढुक्खत्ति, जनोभणेज्जा-अम्हं आवइपत्ताणंइमे सज्झायं करेंति, अचियत्तंहवेज्जा, विसहसंखोहो परचक्कागमे, दंडिओ कालगओ भवति, अणरायए'त्तिरन्ना कालगए निब्भएवि जाव अन्नो राया न ठविजइ, 'सभए'त्तिजीवंतस्सवि रन्नो बोहिगेहिंसमंतओ अभिदुयं,जच्चिरं भयं तत्तियं कालं सज्झायं न करेंति, जद्दिवसं सुयं निद्दोच्चंतस्स परओ अहोरत्तं परिहरइ । एस दंडिएकालगए विहित्तिगाथार्थः सेसेसुइमो विहीनि. (१३४६) तद्दिवसभोइआई अंतो सत्तण्ह जावसज्झाओ । अणहस्स य हत्थसयं दिट्ठि विवित्तंमि सुद्धं तु ।। अस्या एव व्याख्यानगाथानि. (१३४७) मयहरपगए बहुपक्खिए य सत्तघर अंतरमएवा । निढुक्खत्तिय गरिहा न पढंति सणीयगं वावि ।। वृ- इमीणदोण्हवि वक्खाणं-गामभोइए कालगए तदिवसंति-अहोरत्तं परिहरंति, आदिसद्दाओ गामरठ्ठमयहरो अहिगारनिउत्तोबहुसम्मओयपगओबहुपक्खिउत्ति-बहुसयणो, बाडगरहिए अहिवे सेज्जायरे अन्नंमि वा अन्नयरघराओ आरब्भ जाव सत्तघरंतरं एएसु मएसु अहोरतं सज्झाओ न कीरइ, अह करेंति निढुक्खत्तिकाउंजणो गरहति अक्कोसेजवा निच्छुब्भेज वा, अप्पसद्देण वासणियं करेंति अनुपेहंति वा, जो पुण अणाहो मरति तं जइ उब्भिन्नं हत्थसयं वज्जेयव्वं, अनुब्भिन्नं असज्झायं न हवइ तहवि कुच्छियंतिकाउंआयरणाओऽवट्ठियं हत्थसयं वज्जिज्जइ । विवित्तंमिपरिट्ठवियंमि ‘सुद्धं तु' तं ठाणं सुद्धं भवइ, तत्थ सज्झाओ कीरइ, जइ य तस्स न कोइ परिठवेंतओ ताहे ।। नि. (१३४८) सागारियाइ कहणं अनिच्छ रत्तिं वसहा विगिचंति । विक्किन्नेवसमंताजं दिट्ठ सढेयरेसुद्धा ।। वृ-जदिनत्थि परिद्ववेतओ ताहे सागारियस्स आइसद्दाओ पुराणसड्डस्स अहाभद्दगस्स इमंछड्डेह Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ आवश्यक मूलसूत्रम् - २- ४ / २९ अम्ह सज्झाओ न सुज्झइ, जदि तेहिं छड्डिओ सुद्धो, अह न छड्डेति ताहे अन्नं वसहिं मग्गति, अह अन्ना वसही न लब्भइ ताहे वसहा अप्पसागारिए विगिंचंति । एस अभिन्ने विही, अह भिन्नं ढंकमादिएहिं समंता विक्किन्नं दिट्ठमि विवित्तंमि सुद्धा, अदिट्ठे ताव गवेसेंतेहिं जं दिनं तं सव्वं विवित्तंति छड्डियं, इयरंमि अदिट्ठमि तत्थत्थेवि सुद्धा-सज्झायं करेंताणवि न पच्छित्तं, एत्थं एवं पसंगओ भणियंति गाथार्थः । । वुग्गहेत्ति गयं, इदानिं सारीरेत्ति दारं, तत्थ नि. (१३४९) सारीरंपिय दुविहं मानुस तेरिच्छियं समासेणं । तेरिच्छं तत्थ तिहा जलथलखहजं चउद्धा उ ।। वृ- सारीरमवि असज्झाइयं दुविहं-मानुससरीररुहिरादि तेरिच्छं असज्झाइयं च । एत्थ मानुसं ताव चिठ्ठउ, तेरिच्छं ताव भणामि, तं तिविहं-मच्छादियाण जलजं गवाइयाण थलजं मयूराइयाण खहयरं । एएसिं एक्वेक्कं दव्वाइयं चउव्विहं, एक्केक्कस्स वा दव्वादिओ इमो चउद्धा परिहारोत्ति गाथार्थः नि. (१३५०) पंचिंदियाण दव्वे खेत्ते सट्ठिहत्थ पुग्गलाइन्नं । तिकुरत्थ महंतेगा नगरे बाहिं तु गामस्स ।। वृ- पचिंदियाण रुहिराइदव्वं असज्झाइयं, खेत्तओ सठ्ठिहत्थन्भंतरे असज्झाइयं, परओ न भवइ, अहवा खेत्तओ पोग्गलादिन्नं-पोग्गलं मंसं तेन सव्वं आकिन्नं व्याप्तं, तस्सिमो परिहारो-तिहिं कुरत्थाहिं अंतरियं सुज्झइ, आरओ न सुज्झइ, अनंतरं दूरट्ठियं न सुज्झइ । महंतरत्था-रायमग्गो जेन राया बलसमग्गो गच्छ देव जाणरहो वा विविहा य आसवाहणा गच्छंति, सेसा कुरत्था, एसा नगरे विही, गामस्स नियमा बाहिं, एत्थ गामो अविसुद्धणेगमनयदरिसणेण सीमापचंतो, परगामे सीमाए सुज्झइत्ति गाथार्थः ।। नि. (१३५१) काले तिपोरसिऽ व भावे सुत्तं तु नंदिमाईयं । सोणिय मंसं चम्मं अट्ठी विय हुंति चत्तारि ।। वृ- तिरियमसज्झायं संभवकालाओ जाव तइया पोरुसी ताव असज्झाइयं परओ सुज्झइ, अहवा अठ्ठे जामा असज्झाइयंति-ते जत्थाघायणद्वाणं तत्थ भवंति । भावओ पुन परिहरंति सुत्तं तं च नंदिमनु ओगदारं तंदुलवेयालियं चंदगविज्झयं पोरुसिमंडलमादी, अहवा असज्झायं चउव्विहं इमंमंसं सोणियं चम्मं अट्ठि यत्ति गाथार्थः । । मंसासिणा उक्खित्ते मंसे इमा विही नि. (१३५२ ) व्याख्यानगाथानि. (१३५३) तो बहिं च धोअं सट्ठीहत्थाउ पोरिसी तिन्नि । महकाए अहोरत्तं रुद्धे वुड्ढे अ सुद्धं तु ।। बहिधोयरद्धपक्के अंतो धोए उ अवयवा हुंति । महकाय बिरालाई अविभिन्ने केइ इच्छंति ।। वृ-वक्खाणं साहबसहीओ सट्ठीहत्थाणं अंतो बहिं च धोअन्ति भंगदर्शनमेतत्, अंतोधोयं अंतो पक्कं, अंतोधोयं बहिपक्कं बाहिंधोयं अंतो पक्कं, अंतग्गहणाउ पढमबितिया भंगा बहीग्गहणाउ ततिओ भंगो, एएसुतिसुवि असज्झाइयं, जंमि पएसे धोयं आणेत्तु वा द्धं सो पएसो सट्ठिहत्थेहिं परिहरियव्वो, कालओ तिन पोरुसिओ । तथा द्वितीयगाथायां पूर्वार्द्धेन यदुक्तं 'बहिधोयरद्धपक्के' एस चउत्थभंगो, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१९ अध्ययनं -४- [नि. १३५३] एरिसंजइसट्ठीए हत्थाणं अब्भंतरे आणीयंतहावितं असज्झाइयं न भवइ, पढमबितियभंगेसुअंतो धोवित्तुतीएर वा तंमि ठाणे अवयवापडंतितेन असज्झाइयं, तइयभंगे बहिंधोवित्तु अंतो पणीए मंसमेव असज्झाइयंति, तं च उक्खित्तमंसं आइन्नपोग्गलं न भवइ, जं कालसाणादीहिं अनिवारियविप्पइन्नं निजइ तं आइनपोग्गलं भाणियव्वं । 'महाकाए'त्ति, अस्या व्याख्या-जो पंचिंदिओ जत्थ हओ तं आघायठाणं वज्जेयव्वं, खेत्तओ सट्ठिहत्था, कालओ अहोरत्तं, एत्थ अहोरत्तछेओ सूरुदएण, रद्धं पक्कं वा मंसं असज्झाइयं न हवइ, जत्थ य धोयं तेन पएसेण महतो उदगवाहो बूढोतंतिपोरिसिकाले अपुन्नेवि सुद्धं, आघायणंन सुज्झइ, 'महाकाए'त्तिअस्य व्याख्यामहाकाएत्ति पच्छद्धं, मूसगादि महाकाओ सोऽवि विरालाइणा आहओ, जदितंअभिन्नं चेव गलिउं घेत्तुंवा सट्ठीए हत्थाणं वाहिं गच्छइतं केइआयरिया असज्झाइयं नेच्छंति । गाथायां तु यदुक्तं केइ इच्छंति, तत्र स्वाध्यायोऽभिसंबध्यते, थेरपक्खो पुण असज्झाइयं चेवत्ति गाथार्थः ।। अस्यैवार्थस्य प्रकटनार्थमाह भाष्यकारःभा. (२१८) मूसाइ महाकायं मज्जाराईहयाघयण केई । अविभिन्ने गिण्हेउं पढंति एगे जइऽपलोओ ।। वृ-गतार्थेवेयं ।। तिरियमसज्झाइयाहियागार एव इमं भन्नइनि. (१३५४) अंतो बहिं च भिन्नं अंडग बिंदूतहा विआया य । रायपह बूढ सुद्धे परवयणेसाणमादीणं ।। दारं ।। वृ-भाष्यकार एव प्रतिपदं करिष्यति । लाघवार्थे त्विहन व्याख्याते ‘अंतो बहिं च भिन्नं अंडग बिंदु'त्ति अस्य गाथाशकलस्य व्याख्याभा. (२१९) अंडगमुज्झियकप्पे नय भूमि खणंति इहरहा तिन्नि । असज्झाइयपमाणं मच्छियपाओ जहिन वुड्डे ।। वृ-साहुवसहीए सट्ठीए हत्थाणंतो भिन्ने अंडए असज्झाइयं वहिभिन्ने न भवइ । अहवा साहुस्स वसहिए अंतो बहिं च अंडयं भिन्नति वा उज्झियंति वा एगर्छ, तं च कप्पेवा उज्झियं भूमीए वा, जइ कप्पेतो कप्पं सट्ठीए हत्थाणं बाहिनीणेऊण धोवंतितओ सुद्धं, अह भूमीए भिन्नं तो भूमी खणेउंन छड्डिजइ, न शुध्यतीत्यर्थः । ‘इयरह'त्ति तत्थत्वे सट्ठिहत्था तिन्नि य पोरुसीओ परिहरिजइ, 'असज्झाइयस्स पमाणं'ति, किं बिंदुपरिमाणमेत्तेण हीणेण अहिययरेण वा असज्झाओ भवइ?, पुच्छा, उच्यते, मच्छियाए पाओ जहिं (न) बुड्डइतं असज्झाइयपमाणं । 'इदानि वियायत्ति' तत्थभा.(२२०) अजराउ तिन्नि पोरिसि जराउआणं जरे पडे तिन्नि । रायपह बिंदु पडिए कप्पइ बूढे पुणऽन्नत्थ ।। वृ- जरूं जेसिं न भवति तेसिं पसूयाणं वग्गुलिभाइयाणं, तासिं पसूइकालाओ आरब्भ तिन्नि पोरुसीओ असज्झाओमुत्तुमहोरत्तं छेदं,आसन्नपसूयाएवि अहोरत्तछेदेणसुज्झइ, गोमादिजराउजाणं पुण जाव जरुं लंबइ ताव असज्झाइयं 'जरे पडिए'त्ति जाहे जरुं पडियं भवइ ताहे ताओ पडणकालाओ आरब्भ तिन्नि पहरा परिहरिज्जति । ‘रायपह बूढ सुद्धे'त्ति अस्या व्याख्या-रायपह बिंदु' पच्छद्धं साहुवसही आसन्नेण गच्छमाणस्स तिरियस्स जदि रुहिरबिंदु गलिया ते जइ राय Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२९ रायपहंतरिया तोसुद्धा, अहरायपहे चेव बिंदू पडिओतहाविसज्झाओकप्पतित्तिकाउं, अह अन्नपहे अन्नत्थवापडियं तो जइउदगवुड्डवाहेण हियं तो सुद्धो, 'पुणो'त्ति विशेषार्थप्रतिपादकः, पीलवणगेण वा दड्ढे सुज्झइत्ति गाथार्थः ।। मूल गाथायां परवयणंसाणमादीणि त्ति परोत्ति चोयगो तस्स वयणं जइ साणो पोग्गलं समुद्दिसित्ता जाव साहुवसहीसमीवे चिट्ठइ ताव असज्झाइयं, आदिसद्दाओ मंजारादी । आचार्य आहभा. (२२१) जइफुसइ तहिं तुंडं अहवा लिच्छारिएणसंचिक्खे । इहरा न होइचोयग! वंतं वा परिणयं जम्हा ।। वृ-साणो भोत्तुं मंसं लिच्छारिएण मुहेण वसहिआसन्नेणगच्छंतो तस्स जइ तोंडं रुहिरेण लित्तं खोडादिसुफुसित तो असज्झाइयं, अहवालेच्छारियतुंडो वसहिआसन्ने चिट्ठइतहवि असज्झाइयं, 'इयरह'त्ति आहारिएण चोयग ! असज्झाइयं न भवति, जम्हा तं आहारियं वंतं अवंतं वा आहारपरिणामेण परिणयं, आहारपरिणयं चअसज्झाइयं न भवइ,अन्नपरिणामओ, मुत्तपुरीसादिवत्ति गाथार्थः ।। तेरिच्छसारीरयं गयं, इदानिमानुससरीरं, तत्थनि.(१३५५) मानुस्सयं चउद्धा अलुि मुत्तूण सयमहोरत्तं । परिआवन्नविवन्नेसेसे तियसत्त अढेव ।। वृ-तंमानुस्ससरीरं असज्झाइयंचउव्विहंचमं मंसंरुहिरं अट्ठियंच, (तत्थ अट्ठिय) मोत्तुं सेसस्स तिविहस्स इमोपरिहारो-खेत्तओ हत्थसयं, कालओ अहोरतं,जंपुणसरीराओ चेव वनादिसुआगच्छइ परियावन्नं विवन्नं वा तं असज्झाइयं न होति, परियावन्नं जहा रुहिरं चेव पूयपरिणामेणं ठियं, विवन्नं खइरकक्कसमाणं रसिगाइयं, सेसं असज्झाइयं हवइ । अहवा सेसं अगारीउ संभवति तिन्नि दिना, वियाए वा जो सावो सो सत्त वा अट्ठ वा दिने असज्झाओ भवतित्ति । पुरुसपसूयाए सत्त, जेण सुक्कुक्कडा तेन तस्स सत्त, जंपुण इत्थीए अट्ठ एत्थ उच्यते ।। नि.(१३५६) रत्तुक्कडा उइत्थी अट्ट दिना तेन सत्त सुक्कहिए । तिन्नि दिनान परेणं अनोउगंतं महोरत्तं ।। वृ-निसेगकाले रत्तुक्कडयाए इत्थिं पसवइ, तेन तस्स अट्ठ दिणा परिहरणिज्जा, सुक्काहियत्तणओ पुरुसं पसवइतेन तस्स सत्त दिना ।जं पुणइत्थीए तिण्हं रिउदिनानं परओभवइतं सरोगजोणित्थीए अनोउयं तं महोरत्तं परओ भन्नइ, तस्सुस्सगं काउंसज्झायं करेंति । एस रुहिरे विहित्ति गाथार्थः जं पुव्वुत्तं अष्टिं मोत्तूणं ति तस्सेदाणी विही भन्नइ. . नि. (१३५७) दंते दिट्ठि विगिंचण सेसट्ठी बारसेव वासाइं । झामिय बूढे सीआण पाणरुद्दे यमायहरे ।। वृ- जइ दंतो पडिओ सो पयत्तओ गवेसियव्वो, जइ दिट्ठो तो हत्थसया उपरि विगिंचिज्जइ, अह न दिट्ठो तो उग्घाडकाउस्सगं काउं सज्झायं करेंति । सेसडिएसु जीवमुक्कदिनाऽऽरब्भ उ हत्थसतब्भंतरठिएसुबारसवरिसे असज्झाइयं, गाथापूर्वार्द्ध, पश्चार्द्धस्य तु भाष्यकार एव व्याख्यां कुर्वन्नाह, - भा. (२२२) सीयाणे जं दिटुंतं तं मुत्तूणऽनाहनिहयाणि । Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२१ अध्ययनं -४- [नि. १३५७] आडंबरे यरुद्दे माइसु हिट्ठट्ठियाबारे ।। वृ- 'सयाणे'त्ति सुसाणे जाणिऽट्ठियाणि दड्ढाणि उदगवाहेण बूढाणि न तानि अट्ठियाणि असज्झाइयं करेंति, जाणि पुण तत्थ अन्नत्थ वा अणाहकडेवराणि परिदृवियाणि सणाहाण वा इंधनादिअभावे 'निहय'त्ति निक्खित्ताणि ते असज्झाइयं करेंति । पाणत्ति मायंगा, तेसिं आडंबरो जक्खो हिरिमेक्कोऽविभन्नइ, तस्सहेढासज्जोमयट्ठीणिठविज्जंति, एवंरुद्दधरेमादिधरे य,तेकालओ बारस वरिसा, खेत्तओ हत्थसयं परिहरणिज्जा इति गाथार्थः ।। नि. (१३५८) आवासियंचवूढं सेसे दिटुंमि मग्गण विवेगो। सारीरगाम वाडगसाहीइन नीणियं जाव ।। वृ- एताएपुव्वद्धस्स इमा विभासानि.(१३५९) असिवोमाघयणेसुबारस अविसोहियंमि न करंति । झामिय वूढे कीरइ आवासिय सोहिए चेव ।। वृ- अस्य गाथाद्वयस्य व्याख्या-जं सीयाणं जत्थ वा असिवोमे मताणि बहूणि छड्डियाणि, 'आघातणं'त्ति जत्थ वा महासंगामे मया बहू, एएसु ठाणेसु अविसोहिएसु कालओ बारस वरिसे, खेत्तओ हत्थसयं परिहरंति, सज्झायं न करतीत्यर्थः । अह एए ठाणा दवग्गिमाइणा दड्डा उदगवाहो वा तेनंतेन बूढो गामनगरेण वा अवासंतेन अप्पणो घरट्ठाणा सोहिया, सेसंपिजं गिहीहिंन सोहियं, पच्छा तत्थ साहू ठिया अप्पणो वसही समंतेन मग्गिन्ताजं दिद्वंतं विगिंचित्ता अदितु वा तिन्नि दिना उग्घाडणकाउस्सगंकरेत्ता असढभावा सज्झायं करेंति । 'सारीरगाम' पच्छद्धं, इमाविभासा सरीरेत्ति मयस्स सरीरयंजाव डहरग्गामे न निप्फिडियं ताव सज्झायं न करेंति, अह नगरे महंते वागामे तत्थ वाडगसाहीउ जाव न निप्फेडियं ताव सज्झायं परिहरति, मा लोगो निढुक्खत्तिभणेज्जा ।। तथा चाहभाष्यकारःभा.(२२३) डहरगगाममए वान करेंति जाव न नीणियं होइ । पुरगामे व महंतेवाडगसाही परिहरंती ।। वृ- उक्तार्थेयं, चोदक आह-साहुवसहिसमीवेण मयसरीरस्स निज्जमाणस्स जइ पुप्फवत्थादि पडइ असज्झाइयं, आचार्य आहनि.(१३६०) निज्जंतं मुत्तूणं परवयणे पुप्फमाइपडिसेहो । जम्हा चउप्पगारंसारीरमओ नवजंति ।। वृ- मयसरीरं उभओ वसहीए हत्थसतब्भंतरं जाव निज्जइ ताव तं असज्झाइयं, सेसा परवयणभणिया पुप्फा पडिसेहियव्वा-असज्झाइयं न भवति, जम्हा सारीरमसज्झाइयं चउव्विहंसोणियं मंसंचम्मं अट्ठियं च तओ तेसुसज्झाओ न वज्जणिज्जो इति गाथार्थः ।। नि. (१३६१) एसो उअसज्झाओ तव्वज्जिउऽझाउतत्थिमा मेरा । कालपडिलेहणाए गंडगमरूएहिं दिलुतो ।। वृ- एसोसंजमघाताइओ पंचविहो असज्झाओ भणिओ, तेहिं चेव पंचहिं वज्जिओ सज्झाओ भवति, 'तत्थ'त्तितंमिसज्झायकाले ‘इमा' वक्ष्यामाणा मेर'त्ति सामाचारी-पडिक्कमित्तुजाव वेला Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ आवश्यक- मूलसूत्रम् - २-४ / २९ न भवति ताव कालपडिलेहणाए कयाए गहणकाले पत्ते गंडगदिट्टंतो भविस्सइ, गहिए सुद्धे काले पट्टवणवेलाए मरुयगदिट्टंतो भविस्सतित्ति गाथार्थः । । स्याद्बुद्धिः - किमर्थ कालग्रहणम् ?, अत्रोच्यते नि. (१३६२) पंचविह असज्झायस्स जाणणट्ठाय पेहए कालं । चरिमा चउभागवसेसियाह भूमिं तओ पेहे ।। वृ- पंचविधः संयमधातादिकोऽस्वाध्यायः तत्परिज्ञानार्थे प्रेक्षते (कालं) कालवेलां, निरूपयतीत्यर्थः । कालो निरूपणीयः, कालनिरूपणमन्तरेण न ज्ञायते पञ्चविधसंयमघातादिकं । जइ अग्घेत्तुं करेंति ता चउलहुगा, तम्हा कालपडि लेहणाए इमा सामाचारी दिवसचरिमपोरिसीए चभागावसेसाए कालग्गहणभूमिओ ततो पडिलेहियव्वा, अहवा तओ उच्चारपासवणकालभूमीयत्ति गाथार्थः । । नि. (१३६३) अहियासियाई अंतो आसन्ने चेव मज्झि दूरेय । तिन्नेव अनहियासी अंतो छ छच्च बाहिरओ ।। वृ- 'अंतो' त्ति निवेसणस्स तिन्नि-उच्चार अहियासियथंडिले आसन्ने मज्झे दूरे य पडिलेहेइ, अनहियासियाथंडिलेवि अंतो एवं चेव तिन्नि पडिलेहेति, एवं अंतो थंडिल्ल छ, बाहिं पि निवेसणस्स एवं चेव छ भवंति, एत्थ अहियासिया दूरयरे अनहियासिया आसन्नयरे कायव्वा ।। एमेव य पासवणे बारस चउवीसतिं तु पेहेत्ता । कालरस य तिन्नि भवे अह सूरो अत्थमुवया । । नि. (१३६४) वृ- पासवणे एएणेव कमेणं बारस एवं चउवीसं अतुरियमसंभंतं उवउत्तो पडिलेहेत्ता पच्छा तिन्नि कालगणथंडिले पडिलेहेति । जहन्नेणं हत्थंतरिए, 'अह'त्ति अनंतरं थंडिलपडिलेहाजोगाणंतरमेव सूरो अत्थमेति, ततो आवस्सगं करेइ ।। तस्सिमो विही नि. (१३६५ ) अह पुन निव्वाघाओ आवासं तो करंति सव्वेऽवि । सड्ढाइकहणवाघाययाह पच्छा गुरू ठंति ।। बू - अथेत्यानन्तर्ये सूरत्थमणानंतरमेव आवस्सयं करेंति, पुनर्विशेषणे, दुविहमावस्सगकरणं विसेसेइ-निव्वाघायं वाघाइमं च, जदि निव्वाघायं ततो सव्वे गुरुसहिया आवस्सवं करेंति, अह गुरू सड्ढेसु धम्मं कर्हेति तो आवस्सगस्स साहूहिं सह करणिज्जस्स वाघाओ भवति, जंमि वा काले तं करणिज्जं तं हासेंतस्स वाघाओ भण्णइ, तओ गुरू निसिज्जहरो य पच्छा चरितातियारजाणणट्ठा काउस्सग्गं ठाहिंति ।। नि. (१३६६) सेसा उ जहासत्तिं आपुच्छित्ताण ठंति सट्टाणे । सुत्तत्थकरणहेउं आयरिए ठियंमि देवसियं ।। वृ- सेसा साहू गुरुं आपुच्छित्ता गुरुगणस्स मग्गओ आसन्ने दूरे आधाराइणियाए जं जस्स ठाणं तं सठाणं, तत्थ पडिक्कमंताणं इमा ठवणा । गुरू पच्छा ठायंतो मज्झेण गंतुं सठाणे ठायइ, जे वामओ ते अनंतर सव्वेण गंतुं सठाणे ठायन्ति, जे दाहिणओ अनंतरसव्वेण गंतुं ठायंति, तं च अनागयं ठायंति सुत्तत्थसरणहेउ, तत्थ य पुव्वामेव ठायंता करेमि भंते ! सामाइयमिति सुत्तं करेंति, पच्छा Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अति-जाहेगा जोहा अध्ययनं-४- [नि. १३६६] २२३ जाहे गुरू सामाइयं करेत्ता वोसिरामित्ति भणित्ता ठिया उस्सगं, ताहे देवसियाइयारं चिंतंति, अन्ने भणंति-जाहे गुरू सामाइयं करेंति ताहे पुव्वट्ठियावितंसामाइयं करेंति, सेसंकंठं ।। नि.(१३६७) जोहुज्ज उअसमत्थो बालो वुड्डो गिलाए परितंतो । सो विकहाइ विरहिओअच्छिज्जा निज्जरापेही ।। वृ-परिस्संतो-पाहुणगादिसोवि सज्झायजाणपरो अच्छति, जाहे गुरूठंतिताहेतेवि बालादिया ठायंति एएण विहिन ।। नि. (१३६८) आवासगंतु काउंजिनोवढें गुरूवएसेणं । तिन्निथुईपडिलेहा कालस्स इमा विही तत्थ ।। वृ- जिनेहिं गणहराणं उवइटुं ततो परंपरएण जाव अम्हं गुरूवएसेण आगयं तं काउं आवस्सयं अन्ने तिन्नि थुतीओ करिंति, अहवा एगा एगसिलोगिया, बितिया बिसिलोइया ततिया (त) तियसिलोगिया, तेसिं समत्तीए कालपडिलेहणविही कायव्वा ।। अच्छउ ताव विही इमो, कालभेओताव वुच्चइ । नि. (१३६९) दुविहो उ होइ कालो वाघाइम एतरो य नायव्यो । वाघातो घंघसालाए घट्टणंसड्डकहणं वा ।। वृ-पुव्वद्धं कंठं, पच्छद्धस्स व्याख्या-जा अतिरित्ता वसही कप्पडिगसेविया य सा घंघसाला, ताए अतिताणं घट्टणपडणाइवाघायदोसो, सड्डकहणेण य वेलाइक्कमणदोसोत्ति । एवमादि ।। नि.(१३७०) वाघाए तइओ सिं दिज्जइ तस्सेव ते निवेअंति । इयरे पुच्छंति दुवे जोगं कालस्स घेच्छाभो ।। वृ-तंभि वाघातिमे दोन्निजे कालपडियरगा ते निगच्छंति, तेसिंततिओ उवज्झायादि दिज्जइ, ते कालग्गाहिणो आपुच्छण संदिसावण कालपवेयणं च सव्वं तस्सेव करेंति, एत्थ गंडगदिलुतो न भवइ, इयरे उवउत्ता चिटुंति, सुद्धे काले तत्थेव उवज्झायस्स पवेअंति । ताहे दंडधरो बाहिं कालपडिचरगो चिट्ठइ, इयरे दुयगावि अंतो पविसंति, ताहे उवज्झायस्स समीवेसव्वे जुगवं पट्ठति, पच्छा एगो नीति दंडधरो अतीति, तेन पट्टविए सज्झायं करेंति, ।। निव्वाधाए पच्छद्धं अस्यार्थःनि.(१३७१) आपुच्छण किइकम्मे आवासिय पडियरिय वाघाते । इंदिय दिसाय तारा वासमसज्झाइयं चेव ।। वृ-निव्वाघाते दोनि जना गुरुं आपुच्छंति कालं घेच्छामो, गुरुणा अनुन्नाया 'कितिकम्मति वंदनं काउं दंडगंधेत्तुं उवउत्ता आवासियमासज्जं करेन्ता पमज्जन्ता य निग्गच्छंति, अंतरे य जइ पक्खलंति पडंति वा वत्थादिवा विलग्गति कितिकम्मादि किंचि वितहं करेति ततो कालवाघाओ, इमा कालभूमीपडियरणविही, इंदिएहिं उवउत्ता पडियरंति, 'दिसत्ति जत्थ चउरोवि दिसा दीसंति, उडुमि जइ तिन्नि तारा दीसंति, जइ पुणन उवउत्ता अनिट्ठो वा इंदियविसओ 'दिस'त्ति दिसामोहो दिसाओ वा तारगाओ वा न दीसंति वासं वा पडइ, असज्झाइयं वा जायं तो कालवहोत्ति गाथार्थः किंच नि.(१३७२) जइपुन गच्छंताणंछीयं जोइं ततो नियत्तेति । Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक - मूलसूत्रम् -२- ४ / २९ निव्वाधाए दोन्नि उ अच्छंति दिसा निरिक्खंता ।। वृ- तेसिं चेव गुरुसमीवा कालभूमी गच्छंताणं अंतरे जइ छीतं जोति वा फुसइ तो नियत्तंति । एवमाइकारणेहिं अव्वाहया ते दोवि निव्वाघाएण कालभूमी गया, संडासगादिविहीए पमज्जित्ता निसन्ना उद्घट्ठिया वा एक्वेक्को दो दिसाओ निरिक्खतो अच्छइत्ति गाथार्थः ।। २२४ किं च तत्थ कालभूमिए ठियानि. (१३७३) सज्झायमचिंतंता कणगं दट्ठूण पडिनियत्तिति । पत्ते य दंडधारी मा बोलं गंडए उवमा ।। वृ- तत्थ सज्झायं (अ) करेंता अच्छन्ति, कालवेलं च पडियरेइ, जइ गिम्हे तिन्नि सिसिरे पंच वासासु सत्त कणगारंति (पडंति) पेच्छेज्ज तहा विनियत्तंति, अह निव्वा घाएणं पत्ता काल गहणवेला ताहे जो दंडधारी सो अंतो पविसित्ता भणइ बहुपडिपुन्ना कालवेला मा बोलं करेह, एत्थ गंडगोवमा पुव्वभणिया कज्जइत्ति गाथार्थः । । नि. (१३७४) आघोसिए बहूहिं सुयंमि सेसेसु निवडए दंडो । अह तं बहूनि सुयं दंडिज्जइ गंडओ ताहे ।। वृ- जहा लोए गामादिदंडगेण आधोसिए बहूहिं सुए थेवेहिं असुए गामादिठिडं दंडो भवति, बहूहिं असुए गंडस दंडो भवति, तहा इहंपि उवसंहारेयव्वं । ततो दंडधरे निग्गए कालग्गही उट्ठेइत्ति गाथार्थः सो य इमे रिसोनि. (१३७५) पियधम्मो दढधम्मो संविग्गो चेव वज्जभीरूय । 'खेअन्नो य अभीरू कालं पडिलेहए साहू ।। वृ- पियधम्मो दढधम्मो य, एत्थ चउभंगो, तत्थिमो पढमभंगो, निच्चं संसारभउव्विग्गो संविग्गो, वज्जं - पावं तस्सस भीरू- जहा तं न भवति तहा जयइ, एत्थ कालविहीजाणगो खेदन्नो, सत्तवंतो अभीरु । एरिसो साहू कालपडिलेहओ, प्रतिजागरकश्चेति गाथार्थः ।। तेय तं वेलं पडियरंता इमेरिसं कालं तुलेंति । नि. (१३७६) कालो संझा यता दोवि समप्पंति जह समं चेव । तह तं तुलेति कालं चरिमं च दिसं असझाए ।। वृ- संझाए धरेंतीए कालग्गहणमाढत्तं तं कालग्गहणं सञ्झाए य जं सेसं एते दोवि समं जहा समप्पंति तहा तं कालवेलं तुलंति, अहवा तिसु उत्तरादियासु संझाए गिण्हंति, 'चरिमं 'ति अवराएअवगयसंझाएवि गेण्हंति तहावि न दोसोत्ति गाथार्थः । । सो कालग्गाही वेलं तुलेत्ता कालभूभीओ संदिसावणनिमित्तं गुरुपायमूलं गच्छति । तत्थेमा विही नि. (१३७७) आउत्तपुव्वभणियं अनपुच्छा खलियपडियवाघाओ । भासंत मूढसंकिय इंदियविसए तु अमणुन्ने || वृ- जहा निग्गच्छमाणो आउत्तो निग्गतो तहा पविसंतोवि आउत्तो पविसति, पुव्वनिग्गओ चेव जइ अनापुच्छाए कालं गेहति, पविसंतोविजइ खलइ पडइ जम्हा एत्थवि कालुव्व उग्घाओ, अहवा घाउत्ति लेडुइंगालादिना । 'भासंत मूढसंकिय इंदियविसए अमणुन्ने' इत्यादि पच्छद्धं सांन्यासिकमुपरि - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२५ अध्ययनं-४- [नि. १३७७] वक्ष्यमाणं । अहवा इत्थवि इमो अत्थोभाणियव्वो-वंदनं देतो अन्नं भासंतो देइ वंदनदुगंउवओगेण उन ददाति किरियासु वा मूढो आवत्तादीसु वा संका काया न कयत्ति वंदनं देंतस्स इंदियविसओवा अमणुन्नभागओ ।। नि. (१३७८) निसीहिया नामुक्कारे काउस्सग्गे य पंचमंगलए । किइकम्मंच करिता बीओ कालंतु पडियरइ ।। वृ- पविसंतो तिन्नि निसीहियाओ करेइनमोखमासमणाणं च नमुक्कार करेइ, इरियावहियाए पंचउस्सासकालियं उस्सगंकरेइ, उस्सारिएनमोअरहंताणं पंचमंगलंचेव कहइ, ताहे 'कितिकम्मति बारसावत्तं वंदनं देइ, भणइ य-संदिसह पाउसियं कालं गेण्हामो, गुरुवयणं गेण्हहत्ति, एवं जाव कालग्गाही संदिसावेत्ता आगच्छइताव बितिओ दंडधरो सो कालं पडियरइ, गाथार्थः ।। पुणो पुवुत्तेण विहिणा निग्गओ कालग्गाहीनि. (१३७९) थोवावसेसियाए संझाए ठाति उत्तराहुत्तो । चउवीसगदुमपुप्फियपुव्वगमेक्कक्कि अदिसाए ।। वृ- ‘उत्तराहुत्तो' उत्तरामुखः दंडधारीवि वामपासे ऋजुतिरियदंडधारी पुव्वाभिमुहो ठाति, कालगहणनिमित्तं च अटुस्सासकालियं काउस्सग्गं करेइ, अन्ने पं:चमुस्सासियं करेइ, उस्सारिते चउवीसत्थयं दुमपुस्फियं सामन्नपुव्वं च, एते तिन्नि अक्खलिए अनुपेहेत्ता पच्छा पुव्वाए एते चेव अनुपेहेति, एवं दक्खिणाए अवराए इति गाथार्थः ।। गेण्हंतस्स इमे उवघाया जाणियव्वानि. (१३८०) परिणय सगणेवा संकिए भवे तिण्हं ।। भासंत मूढ संकिय इंदियविसए य अमणुन्ने ।। वृ-गेण्हंतस्स अंगेजइ उदगबिंदू पडेज्जा, अहवा अंगे पासओ वा रुधिबिंदू, अप्पणा परेण वा जदि छीयं, अज्झयणं वा करेंतस्स जइ अन्नओ भावो परिणओ, अनुपयुक्त इत्यर्थः, ‘सगणे'त्ति सगच्छे तिण्हंसाहूणं गज्जिए संका, एवं विज्जुच्छीयाइसुवि, ।। भासंत' पच्छद्धस्स पूर्वन्यस्तस्य वा विभासानि. (१३८१) मूढो व दिसिज्झयणेभासंतो यावि गिण्हति न सुज्झे । अन्नं च दिसज्झयणे संकेतोऽनिट्ठविसए वा ।। वृ-दिसामोहोसे जाओअहवामूढो दिसंपडुच्च अज्झयणंवा, कह?,उच्यते, पढमे उत्तराहुत्तेण ठायव्वं सोपुणपुवहुत्तो ठायति, अज्झयणेसुवि पढमंचतुवीसत्थओसो पुन मूढत्तणओदुमपुफियं सामन्नपुव्वयं कड्डति । फुडमेव वंजणाभिलावेण भासंतो वा कड्डति, बुडुबुडेतो वा गिण्हइ, एवं न सुज्झति, ‘संकंतो'त्ति पुव्वं उत्तराहुत्तेण ठातियव्वं, ततो पुव्वहुत्तेण ठातव्वं, सो पुण उत्तराउ अवराहुत्तो ठायति, अज्झयणेसु वि चउवीसत्थयाउअन्नं चेव खुड्डियायारगादि अज्झयणं संकमइ, अहवा संकइ किं अमुगिए दिसाए ठिओ न वत्ति, अज्झयणेवि किं कड्डियं नवित्ति । ‘इंदियविसए य अमणुन्नेत्ति अनिट्ठो पत्तो, जहा सोइंदिएण रुइयं वंतरेण वा अट्टहासं कयं, रूवे विभीसिगादि विकृतरूपं दृष्टं, गंधे कलेवरादिगन्धो रसस्तत्रैव स्पर्शोऽग्निज्वालादि, अहवा इट्टेसु रागं गच्छइ, 25/15 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२९ अनिट्टेसु इंदियविसएसु दोसन्ति गाथार्थः । । एवमादिउवघायवज्जियं कालंधेत्तुं कालनिवेयणाए गुरुसमीवं गच्छंतस्स इमं भन्नइनि.(१३८२) जो गच्छंतंमि विही आगच्छंतंमि होइ सोचेव । जं एत्थं नाणत्तं तमहं वोच्छं समासेणं ।। वृ-एसाभद्दबाहुकया गाहा-तीसे अतिदेसे कएवि सिद्धसेनखमासमणो पुव्वद्धभणियं अतिदेसं वक्खाणेइ निसीहिआ आसज्जं अकरणे खलिय पडिय बाधाए । ___ अपमज्जिय भीए बा छीए छिन्ने वकालवहो ।। वृ-जदिनिंतोआवस्सियंन करेइ, पविसंतो निसीहियं करेइअहवा करणमिति (आसज्ज अकरणे इति) आसज्जं न करेइ । कालभूमीउ गुरुसमीवं पट्टवियस्स (पट्टियस्स) जइ अंतरेण साणमज्जारा छिंदंति, सेसपदा पुव्वभणिया, एएसु सव्वेसु कालवधो भवति ।। प्र] गोणाइकालभूमीइ हुज्ज संसप्पगा व उट्ठिज्जा । कविहसिअ विज्जुयंमी गज्जिय उक्काइ कालवहो ।। वृ- पढमयाए आपुच्छित्ता गुरू कालभूमिंगओ, जइ कालभूमिए गोणं निसन्नं संसप्पगादि वा उहि(ट्ठि) यादिपेच्छेज्ज तोनियत्तए, जइ कालं पडिलेहंतस्स गिण्हंतस्स वा निवेयणाएवा गच्छंतस्स कविहसियादि, तेहिं कालवहो भवति, कविहसियं नाम आगासे विकृतं मुखं वानरसरिसंहासं करेज्जा सेसा पयागतार्था इति गाथार्थः ।। कालग्गाही निव्वाघातेन गुरुसमीवमागतोनि.(१३८३) इरियावहिया हत्थंतरेऽविमंगल निवेयणा दारे । सव्वेहि वि पट्टविए पच्छा करणं अकरणं वा ।। वृ- जदिवि गुरुस्स हत्थंतरमेत्ते कालो गहिओ तहावि कालपवेयणाए इरियावहिया पडिक्कमियव्वा, पंचुस्सासमेत्तकालं उस्सगं करेंति, उस्सारिएऽवि पंचमंगलथं कटुंति, ताहे वंदनं दाउं निवेअंति-सुद्धो पाओसिओ कालोत्ति, ताहे डंडधरं मोत्तुं सेसा सव्वे जुगवं पट्ठवेंति, किं कारणम् ?, उच्यते, पुव्वुत्तंजं मरुगदिटुंतोत्ति ।। नि.(१३८४) सन्निहियाण वडारो पट्टविय पमादि नो दए कालं । बाहि ठिए पडियरए विस ताएऽविदंडधरो ।। वृ-वड वंटगो विभागो एगहूँ, आरिओ आगारिओ सारिओ वा एगटुं, वडेण आरिओ वडारो, जहा सो वडारो सन्निहियाण मरुगाणलब्भइ न परोक्खस्स तहा देसकहादिपमादिस्स पच्छा कालं न देति, ‘दारे ति अस्य व्याख्या 'बाहि ठिए' पच्छद्धं कंठं ।। सव्वेहिवि पच्छद्धं अस्य व्याख्यानि. (१३८५) पट्टविय वंदिए वा ताहे पुच्छंति किं सुयं ? भंते!। तेवि य कहेति सव्वं जंजेणसुयं व दिटुं वा ।। वृ- दंडधरेण पट्टविए वंदिए, एवं सव्वेहि विपट्टविएवंदिए पुच्छाभवइ-अज्जो ! केण किं दिटुं सुयं वा ? दंडधरो पुच्छइ अन्नो वा, तेवि सच्चं (व्वं) कहेंति, जति सव्वेहिवि भणियं-न किंचि सुयं दिटुं वा, तो सुद्धे करेंति सज्झायं ।अह एगेणवि किंचि विज्जुमादि फुडं दिटुं गज्जियादि वासुयं तो Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२७ अध्ययनं -४- [नि. १३८७] असुद्धे न करेंतित्तिगाथार्थः ।। अह संकियंनि.(१३८६) इक्कस्स दोण्ह व संकियंमि कीरइन कीरती तिण्हं । सगणंमिसंकिए परगणंतु गंतुंन पुच्छति ।। वृ-जदिएगेण संदिद्वं-दिटुंसुयं वा, तो कीरइसज्झाओ, दोण्हविसंदिवे कीरति, तिण्हं विज्जुमादि एगसंदेहे नकीरइसज्झाओ, तिण्हं अन्नान्नसंदेहे कीरइ, सगणंमि संकिए परवयणाओऽसज्झाओ न कीरइ । खेत्तविभागेणतेसिंचेव असज्झाइयसंभवो ।। 'जं एत्थं नाणत्तं तमहं वोच्छं समासेणं'ति-अस्यार्थः नि.(१३८७) कालचउक्के नाणत्तगंतु पाओसियंमिसव्वेवि । समयं पट्ठवयंती सेसेसु समंच विसमं वा ।। वृ-एयंसव्वं पाओसियकालेभणियं, इदानं चउसु कालेसु किंचिसामन्नं किंचि विसेसियंभणामि पाओसियं दंडधरं एवं मोत्तुं सेसा सव्वे जुगवं पट्ठवेंति, सेसेसु तिसु अद्धरत वेरत्तिय पाभाइए य समंवा विसमं वा पट्टवेति ।। किं चान्यत्नि. (१३८८) इंदियमाउत्ताणं हणंति कणगा उ तिन्नि उक्कोसं । वासासु य तिन्नि दिसा उउबद्धे तारगा तिन्नि ।। वृ-सुटुइंदियउवओगउवउत्तेहिं सव्वकाला पडिजागरियव्व-धेत्तव्वा, कणगेसु कालसंखाकओ विसेसो भन्नइतिनिगिम्हे उवहणंतित्ति, तेन उक्कोसं भन्नइ, चिरेण उवधाउत्ति, तेन सत्त(तिन्नि)जहन्नं सेसं मज्झिमं, अस्य व्याख्यानि.(१३८९)कणगाहणंति कालं तिपंच सत्तेव गिम्हि सिसिरवासे । उक्का उसरेहागा रेहारहितो भवे कणओ ।। वृ-कणगा गिम्हे तिन्नि सिसिरे पंच वासासुसत्त उवहणंति, उक्का पुणेगावि, अयं चासिं विसेसोकणगो सण्हरेहो पगासरहिओ य, उक्का महंतरेहा पकासकारिणी य, अहवारेहारहिओ विप्फुलिंगो पभाकरो उक्का चेव ।। 'वासासु तिनि दिसा' अस्य व्याख्यानि. (१३९०) वासासु य तिन्नि हवंति पाभाइयंमि कालंमि । सेसेसुतीसु चउरो उर्दुमि चउरो चउदिसिपि ।। वृ- जत्थ ठिओ वासाकाले तिन्निवि दिसा पेक्खइ तत्थ ठिओ पाभाइयं कालं गेण्हइ, सेसेसु तिसुवि कालेसु वासासु (उडुबद्धे सव्वेसु) जत्थ ठिओ चउरोवि दिसाभागे पेच्छइ तत्थ ठिओऽवि गेण्हइ ।। ‘उडुबद्धे तारगा तिन्नि' अस्य व्याख्यानि.(१३९१) तिसु तिन्नि तारगाओ उडुमि पाभातिए अदिढेऽवि । वासासु (य) तारगाओ चउरो छन्ने निविट्ठोऽवि ।। वृ-तिसुकालेसु पाओसिए अड्डरत्तिए वेरत्तिए, जति तिन्नि ताराओ जहन्नेणपेच्छंतितो गिण्हंति, उडुबद्ध चेव अब्भादिसंथडे जइवि एकंपि, तारंन पिच्छंति तहाविपाभाइयंकाल गेहंति, वासाकाले पुन चउरोवि कालाअब्भाइसंथडे तारासुअदीसंतासुवि गेहंति ।। 'छन्ने निविट्ठो'त्ति अस्य व्याख्यानि.(१३९२) ठाणासह बिंदूसु अगिण्हं चिट्ठोवि पच्छिमं कालं । Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् - २-४ / २९ पडियरहइ बहिं एक्को एक्को (व) अंतद्विओ गिहे । - जदिवि वसहिस्स बाहिं कालग्गाहिस्स ठाओ नत्थि ताहे अंतो छन्ने उद्धडिओ गेण्हति, अह उद्घट्ठियस्सवि अंतो ठाओ नत्थि ताहे छन्ने चेव निविट्ठो गिण्हइ, बाहिट्टिओवि एक्को पडियर, वासबिंदुसु पडंतीसु नियमा अंतोठिओ गिण्हइ, तत्थवि उद्घट्ठिओ निसन्नो वा, नवरं पडियरगोवि अंतो ठिओ चेव पडियरइ, एस पाभाइए गच्छुवग्गहट्ठा अववायविही, सेसा काला ठाणासति न घेत्तव्वा, आइन्नतो वा जाणियव्वं । । कस्स कालस्स कं दिसमभिमुहेहिं ठायव्वमिति भाष्यतेनि. (१३९३) पाओस अड्डस्ते उत्तरदिसि पुव्व पेहए कालं । वेरत्तियंमि भयणा पुव्वदिसा पच्छिमे काले ।। वृ-पाओसिए अनुरत्तिए नियमा उत्तराभिमुहो ठाइ, 'वेरत्तिए भयण' त्ति इच्छा उत्तराभिमुहो पुव्वाभिमुहोवा, पाभाइए नियमा पुव्वामुहो ।। इयाणिं कालग्गहणपरिमाणं भन्नइकालचउक्कं उक्कोसएण जहन्न तियं तु बोद्धव्वं । बीयपणं तु दुगं मायामयविप्पमुक्काणं ।। नि. (१३९४) वृ- उस्सग्गे उक्कोसेणं चत्तारि काला धेप्पंति, उस्सग्गे चेव जहन्त्रेण तिगं भवति, 'बितियपए' त्ति अववाओ, तेन कालदुगं भवति, आमायाविनः कारणे अगृह्यमाणस्येत्यर्थः, अहवा उक्कोसेणं चउकं भवति, जहन्त्रेण हानिपदे तिंगं भवति, एक्कंमि अगहिए इत्यर्थः, बितिए हानिपदे कए दुगं भवति, यहणत इत्यर्थः, एवममायाविणो तिन्नि वा अगिण्हंतस्स एक्को भवति, अहवा मायाविमुक्तस्य कारणे एकमपि कालमगृह्णतो न दोषः, प्रायश्चित्तं न भवतीति गाथार्थः ।। - कहं पुन कालचउक्कं ?, उच्यतेनि. (१३९५) २२८ फिडियंमि अड्डरत्ते कालं घित्तुं सुवंति जागरिया । ताहे गुरु गुणंती चउत्थि सव्वे गुरु सुअइ ।। बृ- पादोसियं कालं घेत्तुं सव्वे सुत्तपोरिसिं काउं पुन्नपोरिसीए सुत्तपाढी सुवंति, अत्थचिंतया उक्कालियपाढिणो य जागरंति, जाव अड्डरत्तो, ततो फिडिए अड्डरते कालं घेत्तुं जागरिया सुयंति, ताहे गुरु उट्ठेत्ता गुणेंति, जाव चरिमो पत्तो, चरिमजामे सव्वे उठ्ठित्ता वेरत्तियं घेत्तुं सज्झायं करेंति, ताहे गुरु सुवंति । पत्ते पाभाइयकाले जो पाभाइयं कालं घेच्छिहिति सो कालस्स पडिक्कमिउं पाभाइयकालं गेण्हइ, सेसा कालवेलाए पाभाइयकालस्स पडिक्कमंति, ततो आवस्सयं करेंति, एवं चउरोकाला भवंति ।। तिन्नि कहं ?, उच्यते, पाभाइए अगहिए सेसा तिन्नि, अहवागहियंमि अड्डरते वेरत्तिय अगहिए भवइ तिन्नि । वेरत्तिय अड्डरते अइ उवओगा भवे दुन्नि ।। पडिजग्गियंमि पढमे बीयविवज्जा हवंति तिन्नेव । पाओसिय वेरत्तिय अइउवओगा उदुन्निभवे ।। नि. (१३९६) नि. (१३९७) वृ-गाथाद्वयस्यापि व्याख्या-वेरत्तिए अगहिए सेसेसु तिसु गहिएसु तिन्नि, अड्ढरत्तिए वा अगहिए तिन्नि, दोन्नि कहं ?, उच्यते, पाउसिय अड्डरत्तिएसु गहिएसु सेसेस अगहिएसु दोन्नि भवे, अहवा पाउसियवेरत्तिए गहिए य दोन्नि, अहवा पाउसियपाभाइएसु अगहिएसु दोन्नि, एत्थवि कप्पे पाउसिए Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १३९७] २२९ चेव अनुवहएण उवओगओ सुपडियग्गिएण सव्वकालेण पढंति न दोसो, अहवा वेरतिय अनुरत्तियेऽगहिए दोन्नि अहवा अड्डरत्तियपाभाइयगहिएसु दोन्नि अहवा वेरत्तियपाभाइ एसु गहिएसु, जदा एक्को तदा अन्नतरं गेहइ । कालचउक्ककारणा इमे कालचउक्के गहणं उस्सग्गविही चेव, अहवा पाओसिए गहिए उवहए अड्ढरतं घेत्तुं सज्झायं करेंति, पाभाइओ दिवसट्ठा घेतव्वो चेव, एवं कालचउक्कं दिट्टं, अनुवहए पाओसिए सुपडियग्गिए सव्वं राई पढंति, अडरत्तिएणवि वेरत्तियं पढंति, वेरत्तिएणवि अनुवहएण सुपडियग्गिएण पाभाइय असुद्धे उद्दिट्टं दिवसओवि पढंति । कालचउक्के अग्गहणकारणा इमे -पाउसियं न गिण्हंति असिवादिकारण ओ न सुज्झति वा, अड्ढरत्तियं न गिण्हंति कारणतो न सुज्झति वा पाओसिएण वा सुपडियग्गिएण पढंति न गेण्हंति, वेरत्तियं कारणओ न गिण्हंति न सुज्झइ वा, पाओसिय अड्डुस्तेण वा पढंति, तिन्नि वा नो गेण्हंति, पाभाइयं कारणओ न गिण्हइन सुज्झइ वा वेरत्तिएणेव दिवसओ पढंति ।। इदानिं पाभाइयकालग्गहणविहिं पत्तेयं भणामि - नि. (१३९८ ) पाभाइयकालंमि उ संचिक्खे तिन्नि छीयरुन्नाणि । परवयणे खरमाई पावासुय एवमादीनि ।। वृ- व्याख्या त्वस्या भाष्यकारः स्वयमेव करिष्यति । तत्थ पाभाइयंमि काले गहणविही पट्टवणविही य, तत्थ गहणविही इमा भा. (२२४) नवकालवेलसेसे उवग्गहियअट्टया पडिक्कमइ । न पडिक्कमइ वेगो नववारहए धुवमसज्झाओ ! ।। वृ- दिवसओ सज्झायविरहियाण देसादिकहासंभववज्जणट्ठा मेहावीतराण य पलिभंगवज्जणट्ठा, एवं सव्वेसिमणुग्गहट्ठा नवकालग्गहणकाला पाभाइए अनुन्नाया, अओ नवकालग्गहणवेलाहिंसेसाहिं पाभाइयकालग्गाही कालस्स पडिक्कमपि, सेसावि तं वेलं पडिक्कमंति वा न वा, एगो नियमान पडिक्कमइ, जइ छीयरुदिदादीहिं न सुज्झइ तो सो चेव वेरत्तिओ सुपडियग्गिओ होहितित्ति । सोवि पडिक्कंतेसु गुरुणो कालं निवेदित्ता अनुदिए सूरिए कालस्स पडिक्कमति, जइ घेप्पंतो नववारे उवहओ कालो तो नज्जइ ध्रुवमसज्झाइयमत्थित्ति न करेंति सज्झायं ।। नववारगहणविही इमो - 'संचिक्खे तिन्नि छीतरुन्नाणि' त्ति अस्य व्याख्याभा. (२२५) इक्किक्क तिन्नि वारे छीयाइहयंमि गिण्हए कालं । चोएइ खरो बारस अनिट्ठविसए अ कालवहो ।। वृ- एक्स्स गिण्हओ छीयरुदादिहए संचिक्खइत्ति ग्रहणाद्विरमतीत्यर्थः, पुणो गिण्हइ, एवं तिन्नि वारा, तओ परं अन्नो अन्नंमि थंडिले तिन्नि वाराउ, तस्सवि उवहए अन्नो अन्नंमि थंडिले तिन्निवारा, तिण्हं असई दोन्नि जना नव वाराओ पूरेइ, दोण्हवि असतीए एक्को चेव नववाराओ पूरेइ, थंडिलेसुवि अववाओ, तिसु दोसु वा एक्वंमि वा मिण्हंतीति ।। 'परवयणे खरमाई' अस्य व्याख्या 'चोएइ खरो पच्छद्धं' चोदक आह-जदि रुदतिमणिट्टे कालवहो ततो खरेणरडिते बारह वरिसे उवहंमउ, अन्नेसुवि अनिट्ठइंदियविसएसु एवं चेव कालवहो भवतु ?, आचार्य आह भा. (२२६) चो मानुनि कालो सेसगाण उपहारो । पावासुआइ पुव्विं पन्नवणमनिच्छ उग्घाडे ।। Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२९ वृ- मानुससरे अनिटे कालवहो ‘सेसग'त्ति तिरिया तेसिं जइ अनिट्ठो पहारसद्दो सुव्वइ तो कालवधो, 'पावासिय'त्ति मूलगाथायां योऽवयवः अस्य व्याख्या- 'पावासुयाय' पच्छद्धं, जइ पाभाइयकालग्गहणवेलाए पावासियभज्जा पइणो गुणेसंभरंती दिवे दिवे रोएती, रुवणवेलाए पुव्वयरो कालो घेत्तव्वो, अहवा सावि पच्चुसे रोवेज्जा ताहे दिवा गंतुं पन्नविजइ, पन्नवणमनिच्छाए उग्घाडणकाउस्सग्गो कीरइ ।। 'एवमादीनित्ति अस्यावयवस्य व्याख्याभा. (२२७) वीसरसहरुअंते अव्वत्तगडिभगंमि मा गिण्हे । गोसे दरपट्टविएछीए छीए तिगी पेहे ।। वृ- अच्चायासेण रुयंतं वीरसं भन्नइ, तं उवहणए, जं पुणमहुरसदं घोलमाणंचतंन उवहणति, जावमजंपिरं तामव्वत्तं, तं अप्पेणवि वीसरेण उवहणइ, महंतं उस्सुंभरोवणेण उवहणइ, पाभाइयकालगहणविही गया, इयाणिं पाभाइयपट्ठवणविही, 'गोसे दर' पच्छद्धं, 'गोसि'ति, उदितमादिच्चे, दिसालोयं करेत्ता पति, ‘दरपट्टविए'त्ति अद्धपट्टविए जइछीतादिणा भगं पट्ठवणं अन्नो दिसालोयं करेत्ता तत्थेव पट्ठवेति, एवं ततियवाराए । दिसावलोयकरणे इमं कारणंनि. (१३९९) आइन्न पिसिय महिया पेहिता तिन्नि ठाणाई । नववारहए काले हउत्ति पढमाइन पढंति ।। वृ-'आइन्ना पिसिय'त्ति आइन्नं-पोग्गलं तं कागमादीहिंआणियं होजा, महिया वा पडिउमारद्धा, एवमाई एगठाणे ततो वारा उवहए हत्थसयवाहिं अन्नं ठाणं गंतुं पेहंति-पडिलेहेंति, पट्टविंतित्ति वुत्तं भवति, तत्थविपुव्वुत्तविहिणा तिन्नि वारा पट्ठवेंति, एवं बितियठाणेवि असुद्धे तओविहत्थसयं अन्नं ठाणं गंतुं तिन्नि वारा पुव्वुत्तविहाणेण पट्ठति, जइ सुद्धं तो करेंति सज्झायं, नववारहए खुताइणा नियमा हओ, (ततो)पढमाए पोरिसीए न करेंति सज्झायमिति गाथार्थः ।। नि.(१४००) पट्टवियंमि सिलोगे छीए पडिलेह तिन्नि अन्नत्थ । सोणिय मुत्तपुरीसे घाणालोअंपरिहरिज्जा ।। वृ- जदा पट्ठवणाए तिन्नि अज्झयणा समत्ता, तदा उवरिमेगो सिलोगो कड्डियव्यो, तंमि समत्ते पट्ठवणंसमप्पइ, बितियपादो गयत्थो ‘सोणिय'त्ति अस्य व्याख्यानि. (१४०१) आलोअंमि चिलमिणी गंधे अन्नत्थ गंतुपकरंति । वाघाइयकालंमी दंडगमरुआनवरि नत्थि ।। वृ- जत्थ सज्झायं करेंतेहिं सोणियवच्चिगा दीसंति तत्थ न करेति सज्झायं, कडगं चिलिमिलिं वा अंतरे दातुं करेंति, जत्थ पुण सज्झायं चेव करेन्ताण मुत्तपुरीसकलेवरादीयाण गंधे अन्नंमि वा असुभगंधे आगच्छंते तत्थ सज्झायं न करेंति, अन्नंपिबंधणसेहणादिआलोयं परिहरेज्जा, एयं सव्वं निव्वाघाए काले भणियं ।। वाघाइमकालोऽपि एवं चेव, नवरं गंडगमरुगदिटुंता न संभवंति ।। नि. (१४०२) एएसामन्नयरेऽसज्झाए जो करेइ सज्झायं । सो आणाअणवत्थं मिच्छत्त विराधनं पावे ।। वृ-निगदसिद्धा ।। 'असज्झाइयं तुदुविहं' इत्यादिमूलद्वारगाथायां परसमुत्थमस्वाध्यायिकद्वारं सप्रपञ्चं गतं, इदानीमात्मसमुत्थास्वाध्यायिकद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३१ अध्ययनं-४- [नि. १४०३] नि.(१४०३) आयसमुत्थमसज्झाइयं तु एगविध होइदुविहं वा ।। एगविहं समणाणंदुविहं पुणहोइसमणीणं ।। वृ- पूर्वार्द्ध कण्ठयं, पश्चार्द्धव्याख्या त्वियं-एगविहं समणाणं तच्चव्रणेभवति, समणीणंदुविहंव्रणे ऋतुसंभवे चेति गाथार्थः ।। एवं व्रणे विधानंनि.(१४०४) धोयंमि उनिप्पगले बंधा तिन्नेव हुंति उक्कोसं । परिगलमाणे जयणा दुविहंमिय होइ कायव्वा ।। वृ- पढमं चिय वणो हत्थसय बाहिं धोवित्तु निप्पगलो कओ, ततो परिगलंते तिन्नि बंधा जाव उक्कोसेणं गालंतो वाएइ, तत्थजयणा वक्खमाणलक्खणा, 'दुविह'मितिदुविहं वणसंभव उउयं च । दुविहेऽवि एवं पट्टगजयणा कायव्वा ।। नि.(१४०५) समणो उ वणिव्व भगंदरिव्व बंधे करित्तुवाएइ ।। तहवि गलंते छारं दाउंदो तिन्निबंधा उ ।। वृ- वणे धोवंमि निप्पगले हत्थसय बाहिरओ पट्टगं दाउं वाएइ, परिगलमाणेण भिन्ने तंमि पट्टगे तस्स उवरिंछारं दाउं पुणो पट्टगं देइ वाएइय, एवं तइयंपि पट्टगं बंधेज वायणं देज्जा, तओ परंगलमाणे हत्थसय वाहिरं गंतुं व्रणपट्टगेय धोविव पुनरनेनैव क्रमेण वाएइ । अहवा अन्नत्थ पढंति ।। नि.(१४०६) एमेव य समणीणं वर्णमि इअरंमि सत्त बंधाउ । तहविय अठायमाणेधोएउंअहव अन्नत्था वृ- इयरंतु-उतुतं, तत्थवि एवं चेव नवरं सत्तबंधा उक्कोसेणं कायव्वा, तहवि अट्ठायंते हत्थसय बाहिरओ धोवेउंपुणो वाएति । अहवा अन्नत्थ पढंति ।। नि.(१४०७) एएसामन्नयरेऽसज्झाए अप्पणो उसज्झायं । जो कुणइ अजयणाए सो पावइ आणमाईणि ।। वृ-निगदसिद्धा ।। न केवलमाज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति, इमे यनि. (१४०८) सुअनाणंमि अभत्ती लोअविरुद्धं पमत्तछलणा य । विजासाहणवइगुन्नधम्मया एव मा कुणसु ।। वृ- सुयनाणे अनुपयारओ अभत्ती भवति, अहवा सुयनाणभत्तिराएण असज्झाइए सज्झायं माकुणसु, उवएसो एस, जंपिलोयधम्मविरुद्धं चतंन कायव्वं, अविहीए पमत्तो लब्भइ, तंदेवया छलेजा, जहा विजासाहणवइगुन्नयाए विज्जा न सिज्झइ तहा इहंपि कम्मक्खओ न होइ । वैगुण्यंवैधर्थे विपरीतभाव इत्यर्थः । धम्मयाते सुयधम्मस्स एस धम्मो जं असज्झाइए सज्झाइयवजणं, करतोय सुयनाणायारं विराहेइ, तम्हा माकुणसु ।। नि. (१४०९) कामं देहावयवा दंताई अवज्जुआ तहवि वजा । . अनवज्जुआ न वज्जा लोए तह उत्तरेचेव ।। वृ-कामंचोदकाभिप्रायअनुमयत्थे सच्चंतम्मओ देहो, तहविजेसरीराओअवजुत्तत्ति-पृथग्भूताः ते वज्जणिज्जा । जे पुन अणवजुत्ता-तत्थत्था ते नो वज्जणिज्जा, इत्युपदर्शने । एवं लोके दृष्टं लोकोत्तरेऽप्येवेत्यर्थः ।। किं चान्यत् नि.(१४१०) अभिंतरमललित्तोवि कुणइ देवाण अच्चणं लोए । Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - २३२ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/२९ बाहिरमललित्तो पुणन कुणइ अवनेइयतओणं ।। वृ- अभ्यंतरा मूत्रपुरीषादयः, तेहिं चेव बाहिरे उवलित्तो न कुणइ, अनुवलित्तो पुण अभिंतरगतेसुवि तेसुअह अच्चणं करेइ । । किं चान्यत्नि.(१४११) आउट्टियाऽवराहं संनिहिया न खमए जहा पडिमा ।। इह परलोएदंडोपमत्तछलणा इह सिआउ ।। वृ-जा पडिमा ‘सन्निहिय'त्ति देवयाहिटिया सा जइ कोइ अणाठिएण 'आउट्टिय'त्ति जाणतो बाहिरमललित्तोतं पडिमं छिवइ अच्चणं व से कुणइतो नखमए-खित्तादि करेइरोगं वा जनेइमारइ वा, ‘इय'त्ति एवंजो असज्झाइए सज्झायं करेइतस्स नाणायारविराधनाए कम्मबंधो, एसोसे परलोए उदंडो, इहलोए पमत्तं देवया छलेज्जा, स्यात् आणाइ विराहणा धुवा चेव ।। कोई इमेहिं अप्पसत्थकारणेहिं असज्झाइए सज्झायं करेजानि.(१४१२) रागेण वदोसेण वऽसज्झाए जो करेइ सज्झायं । आसायणाव का से? को वा भणिओ अनायारो? ।। वृ- रागेण वा दोसेण वा करेजा, अहवा दरिसणमोहमोहिओ भणेजा-का अमुत्तस्स नाणस्स आसायणा? को वा तस्स अनायारो?, नास्तीत्यर्थः । तेसिमा विभासानि.(१४१३) गणिसद्दमाइमहिओ रागे दोसंमिन सहए सदं । सव्वमसज्झायमयं एमाई हुंति मोहाओ ।। वृ- ‘महितो'त्ति हृष्टस्तुष्टो नन्दितो वा परेण गणिवायगो वाहरिजंतो वा भवति, तदभिलाषी असज्झाइएवि सज्झायं करेइ, एवं रागे, दोसे किं वागणी वाहरिजति वायगोवा, अहंपिअहिज्जामि जेन एयस्स पडिसवत्तीभूओ भवामि, जम्हा जीवसरीरावयवो असज्झाइयं तम्हा असज्झाइयमयंन श्रद्दधातीत्यर्थः । । इमे य दोसानि.(१४१४) उम्मायं च लभेजा रोगायंकं व पाउणे दीहं । तित्थयरभासियाओ भस्सइ सो संजमाओ वा ।। वृ-खेत्तादिगो उम्माओ चिरकालिओ रोगो, आसुघाती आयंको, एतेन वा पावेज्जा, धम्माओ भंजेस्सा-मिच्छदिट्ठी वाभवति, चरित्ताओ वा परिवडइ ।। नि.(१४१५) इहलोए फलमेयं परलोए फलं न दिति विजाओ । आसायणा सुयस्स उ कुव्वइदीहं च संसारं ।। वृ- सुयनाणायारविवरीयकारी जो सो नाणावरणिज्जं कम्मं बंधति, तदुदया य विज्जाओ कओवयाराओवि फलं न देंति, न सिध्यन्ति इत्यर्थः । विहिए अकरणं परिभवो, एवं सुयासायणा, अविहीए वटुंतो नियमा अट्ठ पगडीओ बंधति हस्सठितियाओ यदीहठितियाओ करेइमंदानुभावा य तिव्वानुभावाओ करेइ, अप्पपदेसाओ बहुपदेसाओ करेइ । एवंकारी य नियमा दीहकालं संसारं निवत्तेइ । अहवा नाणायारविराधनाए दंसणविराधना, नाणदंसणविराधनाहिं नियमा चरणविराधना, एवं तिण्ह विराहनाए अमोक्खे, नियमासंसारो, तम्हा असज्झाइए न सज्झाइव्वमिति गाथार्थः ।। नि.(१४१६) असज्झाइयनिज्जुत्ती कहिया भे धीरपुरिसन्नत्ता । संजमतवड्डगाणं निगंथाणं महरिसीणं ।। Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [-४- [नि. १४१७] अध्ययनं नि. (१४१७) असज्झाइयनिज्जुत्तिं जुंजंता चरणकरणमाउत्ता । साहू खर्वेति कम्मं अनेगभवसंचियमनंतं ।। (असज्झाइयनिजुत्ती समत्ता) वृ- गाथाद्वयं निगदसिद्धं । । अस्वाध्यायिकनिर्युक्तिः समाप्ता ।। वृ- तथा स्वाध्यायिके-अस्वाध्यायिकविपर्ययलक्षणे न स्वाध्यायितं । इत्थमाशातनया योऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्यादुष्कृतमिति पूर्ववत् । एयं सुत्तनिबद्धं अत्थेऽन्नंपि होति विन्नेयं । तं पुन अव्वामोहत्थमोहओ संपवक्खामि ।। तेत्तीसाए उवरिं चोत्तीसं बुद्धवयणअतिसेसा । पणतीस वयण अतिसय छत्तीसं उत्तरज्झयणा । एवं जह समवाए जा सयभिसरिक्ख होइ सततारं । तथा चोक्तंसय भिसया नक्खत्ते सएगतारे तहेव पन्नत्ते । इय संखअसंखेहिं तहय अनंतेहिं ठाणेहिं । । संजममसंजमस्स य पडिसिद्धादिकरणाइयारस्स । होति पडिक्कमणं तू तेत्तीसेहिं ताई पुन । । अवराहपदे सुत्तं अंतग्गय होति नियम सव्वेवि । सव्वो वऽइयारगणो दुगसंजोगादि जो एस ।। एगविहस्सासंजमस्सऽहव दीहपज्जवसमूहो । एवऽतियारविसोहिं काउं कुणती नमोक्कारं ।। नमो चउवीसाए इत्यादि, अथवा प्राक्तनाशुभसेवनायाः प्रतिक्रान्तः अपुनः कारणाय प्रतिक्रामन् नमस्कारपूर्वकं प्रतिक्रमन्नाह २३३ मू. (३०) नमो चउवीसाए तित्थगराणं उसभादिमहावीरपज्जवसाणाणं । वृ- नामश्चतुर्विंशतितीर्थकरेभ्य ऋषभादिमहावीरपर्यवसानेभ्यः, प्राकृते षष्ठी चतुर्थ्यर्थ्य एव भवति, तथा चोक्तं "बहुवयणेण दुवयणं छट्टिविभत्तीए भन्नइ चउत्थी । हात पाय नमोऽत्थु देवाहिदेवाणं ।। इत्थं नमस्कृतस्य प्रस्तुतस्य व्यावर्णनायाह मू. (३१) इणमेव निग्गंथं पावयणं सच्चं अनुत्तरं केवलियं पडिपुन्नं नेआउयं संसुद्धं सल्लगत्तणं सिद्धिमग्गं मुत्तिमगं निज्जाणमग्गं निव्वाणमग्गं अवितहमविसंधिं सव्वदुक्खप्पहीणमग्गं, इत्थं ठिया जीवा सिज्झति बुज्झति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेति । वृ- 'इदमेवे 'ति सामायिकादि प्रत्याख्यानपर्यन्तं द्वादशाङ्गंवा गणिपिटकं, निर्ग्रन्थाःबाह्यभ्यन्तरग्रन्थनिर्गताः साधवः निर्ग्रन्थानामिदं नैर्ग्रन्थ्य‘प्रावचन' मिति प्रकर्षेणाभिविधिनोच्यन्ते जीवादयो यस्मिन् तत्प्रावचनम्, इदमैव नैग्रंन्थ्य प्रावचनं किमत आह-सतां हितं सत्यं, सन्तो- मुनयो गुणाः पदार्था वा सद्भूतं वा सत्यमिति, नयदर्शनमपि स्वविषये सत्यं भवत्यत आह-'अनुत्तरं ' ति - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ आवश्यक-मूलसूत्रम् -२- ४/३१ नास्योत्तरं विद्यत इत्यनुत्तरं, यथावस्थितसमस्तवस्तुप्रतिपादकत्वात् उत्तममित्यर्थः, यदि नामेदमीत्थम्भूतमन्यदप्येवम्भूतं भविष्यतीत्यत आह-'केवलियं' केवलमद्वितीयं नापरमित्थंभूतमित्यर्थः यदि नामेदमित्थभूतंतथाप्यन्यस्याप्यसंभवादपवर्गप्रापकैर्गुणैः प्रतिपूर्ण न भविष्यतीत्यत आह-‘पडिपुग्नं'ति प्रतिपूर्णमपवर्गप्रापकैगुणैर्भूतमित्यर्थः, भृतमपि कदाचिदात्मभरितया न तन्नयनशीलं भविष्यतीत्यत आह-'नेयाउयंति नयनशीलं नैयायिकं, मोक्षगमकमित्यर्थः, नैयायिकमप्यसंशुद्धं-संकीर्णनाक्षेपेणनैयायिकं भविष्यति इत्यतआह-‘संसुद्धं ति सामस्त्येन शुद्धं संशुद्धं, एकान्ताकलङ्कमित्यर्थः, एवंभूतमपिकथञ्चित्तथास्वाभाव्यान्नालंभवति बन्धननिकृन्तनाय (इदमपि तथा) भविष्यतीत्यत आह-'सल्लगत्तणं'ति कृन्ततीति कर्तनं शल्यानि-मायादीनि तेषां कर्तनं, भवनिबन्धनमायादिशल्यच्छेदकमित्यर्थः, परमतनिषेधार्थे त्वाह_ 'सिद्धिमगं मुत्तिमगं' सेधनं सिद्धिः-हितार्थप्राप्तिः सिद्धार्गः सिद्धिमार्गः, मोचनं मुक्तिःअहितार्थकर्मविच्युतिस्तस्या मार्गो मुक्तिमार्ग इति, मुक्तिमार्ग-केवलज्ञानादिहितार्थप्राप्तिद्वारेणाहितकर्मविच्युतिद्वारेण च मोक्षसाधकमितिभावना, अनेन च केवलज्ञानादिविकलाः सकर्मकाश्च मुक्ता इति दुर्नयनिरासमाह, विप्रतिपत्तिनिरासार्थमाह-'निजाणमगं निव्वाणमगं' यान्ति तदिति यानं 'कृत्यल्युटो बहुलं' इति वचनात् कर्मणि ल्युट, निरुपम यानं निर्यानं, ईषत्प्राग्भाराख्यं मोक्षपदमित्यर्थः तस्य मार्गो निर्याणमार्ग इति, निर्याणमार्गः-विशिष्टनिर्वाणप्राप्तिकारणमित्यर्थः, अनेनानियतसिद्धिक्षेत्रप्रतिपादनपरदुर्णयनिरासमाह, निवृतिनिर्वाणं-सकलकर्मक्षयजमात्यन्तिकं सुखमित्यर्थः, निर्वाणस्य मार्गो निर्वाणमार्ग इति, निर्वाणमार्गः परमनिवृतिकारणमिति हृदयं, अनेन च निःसुखदुःख मुक्तात्मान इति प्रतिपादनपरदुर्णयनिरासमाह, निगमयन्नाह-इदं च "अवितहमविसंधिं सव्वदुक्खप्पहीणमग्गं" अवितथं-सत्यं अविसन्धि-अव्यवच्छिन्नं,सर्वदा अवरविदेहादिषु भावात्, सर्वदुःखप्रहीणमार्ग-सर्वदुःखप्रहीणो-मोक्षस्तत्कारणमित्यर्थः, साम्प्रतंपरार्थकरणद्वारेणस्य चिन्तामणित्वमुपदर्शयन्नाह-“एत्थट्टि, (इत्थंडि) या जीवा 'सिझंति'त्ति ‘अत्र' नैर्ग्रन्थे प्रवचने स्थिता जीवाः सिध्यन्तीत्यणिमादिसंयमफलं प्राप्नुवन्ति 'बुझंती ति बुध्यन्ते केवलिनो भवन्ति 'मुच्चंति'त्ति मुच्यन्ते भवोपग्राहिकर्मणा ‘परिनिव्वायंति'त्ति परि-समन्तात् निर्वान्ति, किमुक्तं भवति ? - सव्वदुक्खाणमंतं करिंति'त्ति सर्वदुःखानां शारीरमानसभेदानां अन्तं-विनाशं कुर्वन्तिनिर्वत्त-यन्ति । इत्थभिधायाधुनाऽत्र चिन्तामणिकल्पे कर्ममलप्रक्षालनसलिलौघं श्रद्धानमाविष्कुर्वनाह__ मू. (३२) तं धम्मं सद्दहामि पत्तियामि रोएमिफासेमि अनुपालेमि, तं धम्म सद्दहंतो पत्तिअंतो रोयंतो फासंतो अनुपालंतो तस्स धम्मस्स अब्भुट्टिओमि आराहणाए विरओमि विराहणाए असंजम परिआणामि संजमं उवसंपञ्जामि अबंभं परिआणामि बंभं उवसंपञ्जामि अकप्पं परियाणामि कप्प उवसंपज्जामि अन्नाणं परिआणामि नाणं उवसंपजामि अकिरियं परियाणामि किरियं उवसंपज्जामि मिच्छत्तंपरियाणामिसम्मत्तं उवसंपजामि अबोहिं परियाणामिबोहिं उवसंपज्जामिअमग्गं परियाणामि मणं उवसंपन्जामि । वृ- य एष नैर्ग्रन्थ्यप्रावचनलक्षणो धर्म उक्तः तं धर्म श्रद्दध्महे (धे) सामान्येनैवमयमिति 'पत्तियामि'त्ति प्रतिपद्यामेह (घ) प्रीतिकरणद्वारेण 'रोएमि'त्ति रोचयामि, अभिलाषातिरेकेणा Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ४ - [ नि. १४१७] २३५ सेवनाभिमुखतया, तथा प्रीति रुचिश्चभिन्न एव, यतः क्वचिद्दध्यादौ प्रीतिसद्भावेऽपि न सर्वदा रुचिः, 'फासेमि' त्ति स्पृशामि आसेवनाद्वारेणेति 'अनुपालेमि' अनुपालयामि पौनःपुन्यकरणेन 'तं धम्मं सद्दहंतो' इत्यादि, तं धर्म श्रद्दधानः प्रतिपद्यमानः रोचयन् स्पृशन् अनुपालयन् 'तस्स धम्मस्स अब्भुट्टिओमि आराधनाए 'त्ति तस्य धर्मस्य प्रागुक्तस्य अभ्युत्थितोऽस्मि आराधनायाम्आराधनविषये 'विरतोमि विराधनाए 'त्ति विरतोऽस्मि निवृत्तोऽस्मि विराधनायां विराधनाविषये, एतदेव भेदेनाह- 'असंजमं परियाणामि, संजमं उवसंपज्जामि' असंयमं प्राणातिपातादिरूपं प्रतिजानामीति ज्ञपरिज्ञया विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्याख्यामीत्यर्थः, तथा संयमं - प्रागुक्तस्वरूपं उपसंपद्यामहे (द्ये), प्रतिपद्याम (हे) इत्यर्थ:, तथा 'अबंभं परियाणामि बंभ उवसंपज्जामि' अब्रह्म-बस्त्यनियमलक्षणं विपरीतं ब्रह्म, शेषं पूर्ववत्, प्रधानासंयमाङ्गत्वाच्चाहब्रह्मणो निदानपरिहारार्थमनन्तरमिदमाह, असंयमाङ्गत्वादेवाह - 'अकप्पं परियाणामि कप्पं उवसंपज्जामि' अकल्पोऽकृत्यमाख्यायते कल्पस्तु कृत्यं इति, इदानीं द्वितीयं बन्धकारणमाश्रित्याह, यत उक्तं (च)"अस्संजमो य एक्को अन्नाणं अविरई यदुविहं" इत्यादि । 'अन्नाणं परियाणआमि नाणं उवसंपज्जामि' अज्ञानं सम्यगूज्ञानादन्यत् ज्ञानं तु भगवद्वचनजं, अज्ञानभेदपरिहरणायैवाह-'अकिरियं परियाणामि किरियं उवसंपज्जामि' अक्रिया - नास्तिवादः क्रिया- सम्यग्वादः । तृतीयं बन्धकारणमाश्रित्याह'मिच्छत्तं परियाणामि सम्मत्तं उवसंपज्जामि' मिथ्यात्वं पूर्वोक्तं सम्यक्त्वमपि, एतदङ्गत्वादेवाह'अबोहिं परियाणामि बोहिं उवसंपज्ञ्जामि' अबोधिः- मिथ्यात्वकार्य बोधिस्तु सम्यक्त्वस्येति, इदानीं सामान्येनाह - 'अमग्गं परियाणामि मग्गं उवसंपज्जामि' अमार्गो - मिथ्यात्वादिः मार्गस्तु सम्यग्दर्शनादिरिति । इदानीं छद्मस्थत्वादशेषशुद्ध्यर्थमाह मू. (३३) जं संभरामि जं च न संभारमि जं पडिक्कमाभि जं च न पडिक्कमामि तस्स सव्वस्स देवसियस्स अइयारस्स पडिक्कमामि समणोऽहं संजयविरयपडिहयपच्चक्खायंपावकम्मो अनियाणो दिट्ठिसंपन्नो मायामोसविवज्जिओ । वृ- यत् किञ्चित् स्मरामि यच्च छद्मस्थानाभोगान्नेति, तथा 'जं पडिक्कमामि जं च न पडिक्कमामि' यत् प्रतिक्रमामि आभोगादिविदितं यच्च न प्रतिक्रमामि सूक्ष्ममविदितं, अनेन प्रकारेण यः कश्चिदतिचारः कृतः 'तस्स सव्वस्स देवसियस्स अविरस्स पडिक्कमामि'त्ति कण्ठ्यं, इत्थं प्रतिक्रम्य पुनरकुशलप्रवृत्तिपरिहारायात्मानमालोचयन्नाह 'समणोऽहंसंजयविरयपडियपच्चक्खायपावकम्मो अनियाणो दिट्ठिसंपन्नो मायामोसविवजिओ' त्ति श्रमणोऽहं तत्रापि न चरकादिः, किं तर्हि ?, संयतः सामस्त्येन यतः इदानीं, विरतो - निवृत्तः अतीतस्यैष्यस्य च निन्दासंवरणद्वारेण अत एवाहप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, प्रतिहतम् - इदानीमकरणतया प्रत्याख्यातमतीतं निन्दया एष्यमकरणतयेति, प्रधानोऽयं दोष इतिकृत्वा ततशुन्यतामात्मनो भेदेन प्रतिपादयन्नाह-‘अनिदानो' निदानरहितः सकलगुणमूलभूतगुणयुक्ततां दर्शयन्नाह - ' द्दष्टिसंपन्नः' सम्यग्दर्शनयुक्त इत्यर्थः । वक्ष्यमाणद्रव्यवन्दनपरिहारायाह-मायामृषाक्विर्जकः (विवर्जितः) - मायागभमृपावादपरिहारीत्युक्तं भवति । एवंभूतः सन् किं ? - मू. (३४) अड्डाइजेसु दीवसमुद्देसु पनरससु कम्मभूमीसु जावंति केइ साहू रयहरणगुच्छपडिग्गहधारा पंचमहव्वयधारा । अड्डारसहस्ससीलंगधारा अक्खयायारचरिता ते सव्वे सिरसा मणसा मत्थएण Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ वंदामि । वृ- अर्द्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु जम्बूद्वीपधातकीखण्डपुष्करार्द्धेषु पञ्चदशसु कर्मभूमिषुपञ्चभरतपञ्चैरावतपञ्चविदेहाभिधानासु यावन्तः केचन साधवः रजोहरणगुच्छप्रतिग्रहधारिणः, निह्नवादिव्यवच्छेदायाह-पञ्चमहाव्रतधारिणः पञ्च महाव्रतानि प्रतीतानि, अतस्तदेकाङ्गविकलप्रत्येकबुद्धसङ्ग्रहायाह- अष्टादशशीलाङ्गसहसनधारिणः, तथाहि केचिद् भगवन्तो रजोहरणादिधारिणो न भवन्त्यपि, तानि चाष्टादशशीलाङ्गसहस्त्राणि दर्श्यन्ते, तत्रेयं करणगाथा 1 कर सन्ना इंदिय भोमाइ समणधम्मे य । सीलिंगसहस्साणं अड्ढारसगस्स निप्फत्ती ।। आवश्यक - मूलसूत्रम् - २- ४ / ३४ इयं भावना-मणेण न करेइ आहारसन्नाविप्पजढो सोतिंदियसंवुडो खंतिसंपन्नो पुढवीकायसंरक् खओ १, मणेण न करेइ आहारसन्नाविप्पजढो सोतिंदियसंवुडो खंतिसंपन्नो आउक्कायसंरक्खओ २ एवं तेउ ३ वाउ ४ वणस्सति ५ बि०६ ति० ७ च०८ पं० ९ जे नोकरिति मणसा निज्जियआहारसन्नसोइदि पुढवीकायारंभे खंतिजुआ ते मुनि वन्दे ।। अजीवेसु दस भेदा, एते खंतिपयं अमुयंतेन लद्धा । एवं मद्दवादिसु एक्केक्केदस २ लब्भति, एवं सतं, एते सोतिंदियममुयं तेन लद्धा, एवं चक्खिंदियादियेसुवि एक्केके सयं २ जाता सता ५००, एतेवि आहारसन्नाऽपरिच्चायगेण लद्धा, भयादिसन्नादिसुवि पत्तेयं २ पंच सया, जाता दो सहस्सा, एते न करेंतित्ति एतेन लद्धा न कारवेदिएतेनवि दो करते नाणुजाणति एतेनविं दो सहस्सा २०००, जाता ६ सहस्सा, एते मनेन लद्धा ६०००, वायाएवि ६०००, काएणवि छत्ति ६०००, जाता अट्ठासत्ति १८००० | 'अक्षताचारचारित्रिणः' अक्षताचार एव चारित्रं, तान् सर्वान्' गच्छगतनिर्गतभेदान् 'शिरसा' उत्तमाङ्गेन मनसा - अन्तःकरणेन मस्तकेन वन्दत (वन्दे) इति वाचा, इत्थमभिवन्द्य साधून पुनरोघतः सकलसत्त्वक्षामणमैत्रीप्रदर्शनायाह मू. (३५) मू. (३६) वृ- निगदसिद्धा एवेयं सव्वे जीवा खमंतु मेत्ति, मा तेषामप्यक्षान्तिप्रत्ययः कर्मबन्धो भवत्विति करुणयेदमाह । समाप्तौ स्वरुपप्रदर्शनपुरःसरं मङ्गलगाहा एवेत्यादि निगदसिद्धा, एवं दैवसिकं प्रतिक्रमणमुक्तं, रात्रिकमप्येवम्भूतमेव, नवरं यत्रैव दैवसिकातिचारोऽभिहितस्तत्र रात्रिकातिचारो वक्तव्यः । आह-यद्येवं 'इच्छामि पडिक्कमिउं गोयरचरियाए ' इत्यादि सूत्रमनर्थकं, रात्रावस्य असंभवादिति, उच्यते, स्वप्नादौ संभवादित्यदोषः । इत्युक्तोऽनुगमः, नयाः प्राग्वत् ।। अध्ययनं ४- समाप्तम् मुनिदीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता आवश्यकसूत्रे चतुर्थमुअध्ययनं सनिर्युक्तिभाष्यंटीका - परिसमाप्तम् खामि सव्व जीवे, सव्वे जीवा खमंतु मे । मेत्ती मे सव्वभूएस, वेरं मज्झं न केणइ || एवमहं आलोइय निंदिय गरहिय दुर्गाछियं सम्मं । तिविहेण पडिक्कंतो वंदामि जिने चउवीसं । । Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि. १४१८] २३७ (अध्ययनं-५ - कायोत्सर्ग) वृ- व्याख्यातं प्रतिक्रमणाध्ययनमधुना कायोत्सर्गाध्ययनमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्वन्धःअनन्तराध्ययने वन्दनाधकरणादिना स्खलितस्य निन्दा प्रतिपादिता, इह तु स्खलितविशेषतोऽपराधव्रणविशेषसंभवादेतावताऽशुद्धस्य सतः प्रायश्चित्तभेषजेनापराधबचिकित्सा प्रतिपाद्यते, यद्वा प्रतिक्रमणाध्ययने मिथ्यात्वादिप्रतिपक्रमणाद्वारेण कर्मनिदानप्रतिषेधः प्रतिपादितः, यथोक्तं'मिच्छत्तपडिक्कमण' मित्यादि, इह तु कायोत्सर्गकरणतः प्रागुपात्तकर्मक्षयः प्रतिपाद्यते, वक्ष्यते “जह करगओ निकंतइ दारुं जंतो पुणोऽवि वच्चंतो । इय किंतंति सुविहिया काउस्सग्गेण कम्माइं ॥१॥ काउस्सग्गे जह सुट्ठियस्स भजंति अंगमंगाई। इय भिंदंति सुविहिया अट्टविहं कम्मसंघायं ।।२।।" इत्यादि, अथवा सामायिके चारित्रमुपवर्णितं, चतुविशतिस्तवे त्वर्हतां गुणस्तुतिः, सा च ज्ञानदर्शनरूपा, एवमिदं त्रितयमुक्तं, अस्य च वितथासेवन-मैहिकामुष्मिकापायपरिजिहीर्षुणा गुरोर्निवेदनीयं, तच्च वन्दनपूर्वकमित्यतस्तनिरूपितं, निवेद्य च भूयः शुभेष्वेव स्थानेषु प्रतीपं क्रमणमासेवनीयमित्यनन्तराध्ययने तन्निरूपितं, इह तु तथाप्यशुद्धस्यापराधव्रणचिकित्सा प्रायश्चित्तभेषजात् प्रतिपाद्यते, तत्र प्रायश्चित्तभैषजमेव तावद्विचित्रं प्रतिपादयन्नाहनि. (१४१८) आलोयण पडिक्कमणे मीस विवेगे तहा विउस्सग्गे। तव छेय मूल अनवठ्ठया य पारंचिए चेव ।। वृ. 'आलोयणं'ति आलोचना प्रयोजनतो हस्तशताद् बहिर्गमनागमनादौ गुरोर्विकटना, 'पडिक्कमणे'त्ति प्रतीपं क्रमणं प्रतिक्रमणं, सहसाड्ढऽसमितादौ मिथ्यादुष्कृतकरणमित्यर्थः, 'मीसं'त्ति मिश्रं शब्दादिषु रागादिकरणे, विकटना मिथ्यादुष्कृतं चेत्यर्थः, 'विवेगे'त्ति विवेकः अनेषणीयस्य भक्तादेः कथञ्चित् गृहीतस्य परित्याग इत्यर्थः, तथा 'विउस्सग्गे'त्ति तथ व्युत्सर्गः कुस्वप्नादौ कायोत्सर्ग इति भावना, ‘तवे'त्ति कर्म तापयतीति तपः-पृथिव्यादिसंघट्टनादौ निर्विग (क) तिकादि, ‘छेदे'त्ति तपसा दुर्दमस्य श्रमणपर्यायच्छेदनमिति हृदयं, 'मूल'त्ति प्राणातिपातादौ पुनर्वतारोपणमित्यर्थः, 'अनवट्ठया य'त्ति हस्ततालादिप्रदानदोषात् दुष्टतरपरिणामत्वाद् व्रतेषु नावस्थाप्यते इत्यनवस्थाप्यः तद्भावोऽनवस्थाप्यता, पारंचिए चेव'त्ति पुरुषविशेषस्य स्वलिङ्गराजपलयाद्यासेवनायां पारञ्चिकं भवति, पारं-प्रायश्चित्तान्तमञ्चति-गच्छतीति पारञ्चिकं, न तत ऊर्दू प्रायश्चित्तमस्तीति गाथार्थः ।। एवं प्रायश्चित्तभैषजमुक्तं, साम्प्रतं व्रणः प्रतिपाद्यते, स च द्विभेदः-द्रव्यव्रणो भावव्रणश्च, द्रव्यव्रणः शरीरक्षतलक्षणः, असावपि द्विविध एव, नि. (१४१९) दुविहो कायंमि वणो तदुब्भवागंतुओ अ नायव्यो । आगंतुयस्स कारइ सल्लुद्धरणं न इयरस्स ।। वृ-द्विविधो-द्विप्रकारः ‘कायंमि वणो'त्ति चीयत इति कायः--शरीरमित्यर्थः तस्मिन् व्रणःक्षतलक्षणः, द्वैविध्यं दर्शयति-तस्मादुद्भवोऽस्येति तदुद्भ्वो-गण्डादिः आगन्तुकश्च ज्ञातव्यः, आगन्तुकः, कण्टकादिप्रभवः, तत्रागन्तुकस्य क्रियते शल्योद्धरणं नेतरस्य-तदुद्भवस्येति गाथार्थः Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५ / ३७ २३८ यद्यस्य यथोद्धियते-उत्तरपरिकर्म क्रियते द्रव्यव्रण एव तदेतदभिधित्सुराहनि. (१४२०) तणुओ अतिक्खतुंडो असोणिओ केवलं तए लग्गो । अवउज्झत्ति सल्लो सल्लो न मलिजइ वणो उ । वृ- 'तणुओ अतिक्खतुंडो' इति तनुरेव तनुकं कृशमित्यर्थः, न तीक्ष्णतुण्डमतीक्ष्णमुखमिति भावना, नास्मिन् शोणितं विद्यत इत्यशोणितं केवलं नवरं त्वग्लग्नं उद्धृत्य 'अवउज्झत्ति सल्लो' त्ति परित्यज्यते शल्यं प्राकृतशैल्या तु पुल्लिङ्गनिर्देशः, 'सल्लो न मलिज्जइ वणो य' न च मृद्यते व्रणः, अल्पत्वात् शल्यस्येति ॥ प्रथमशल्यजे अयं विधिः, द्वितीयादिशल्यजे पुनरयंनि. (१४२१) लग्गुद्धियंमि बीए मलिज्जइ परं अदूरगे सल्ले । । उद्धरणमलणपूरण दूरयरगए तइयगंमि ॥ वृ- 'लग्गुद्धियंमि' लग्नमुद्धृतं लग्नोद्धृतं तस्मिन् द्वितीये कस्मिन् ? - अदूरगते शल्य इति योगः, मनाग् दृढलग्न इति भावना, अत्र 'मलिज्जइ परं' ति मृद्यते यदि परं व्रण इति उद्धरणं शल्यस्य, मर्द्दनं व्रणस्य, पूरणं कर्णमलादिना तस्यैवैतानि क्रियन्ते दूरगते तृतीये शल्य इति । नि. (१४२२) मा वेअणा उ तो उद्धरित्तु गालंति सोणिय चउत्थे । रुज्झइ लहुंति चिट्ठा वारिजइ पंचमे वणिणो || वृ- 'मा वेयणा उ तो उद्धरेत्तु गालंति सोणिय चउत्थे । रुज्झउ लहुंति चिट्ठा वारिज्जइ' इति मा वेदना भविष्यतीति तत उद्धृत्य शल्यं गालयन्ति शोणितं चतुर्थे शल्य इति, तथा रुह्यतां शीघ्रमिति चेष्टा - परिस्पन्दनादिलक्षणा वार्यते-निष्यिध्यत, पञ्चमे शल्ये उद्धृते व्रणोऽस्यास्तीति aणी तस्य व्रणिनः रौद्रतरत्वाच्छल्यस्येति गाथार्थः ॥ नि. (१४२३) रोहेइ वणं छट्ठे हियमियभोई अभुंजमाणो वा । तित्तिअमित्तं छिज्जइ सत्तमए पूइमंसाई ॥ वृ- 'रोहेइ वणं छट्टे' इति रोहयति व्रणं षष्ठे शल्ये उद्धृते सति हितमितभोजी हितं-पथ्यं मितं स्तोकं अभुञ्जन्वेति यावच्छल्येन दूषित 'तत्तियमित्तं 'ति तावन्मात्रं छिद्यते, सप्तमे शल्य उद्धृते किं ? - पूतिमांसादीति गाथार्थः ॥ नि. (१४२४) तहविय अठायमाणो गोणसखइयाइ रुप्फए वावि । कीरइ तयंगछेओ सअट्ठिओ सेसरक्खट्ठा || वृ- 'तहविय अठाये 'त्ति तथापि च 'अट्ठायमाणे 'त्ति अतिष्ठति सति विसर्पतीत्यर्थः, गोनसभक्षितादौ रुम्फ कैवापि क्रियते, तदुङ्गछेदः सहास्थिकः, शेषरक्षार्थमिति गाथार्थः ॥ एवं तावद् द्रव्यव्रणस्तच्चिकित्सा च प्रतिपादिता, अधुना भावव्रणः प्रतिपाद्यतेमूलुत्तरगुणवस्स ताइणो परमचरणपुरिसस्स । अवराहसल्लपभवो भाववणो होइ नायव्वो । (प्र.) वृ- 'मुलूत्तरगुणरूवस्स' गाहा, इयमन्यकर्तृकी सोपयोगा चेति व्याख्यायते, मूलगुणाःप्राणातिपातादिविरमणलक्षणाः पिण्डविशुद्ध्यादयस्तु उत्तरगुणाः, एते एव रूपं यस्य स मूलगुणोत्तरगुणरूपस्तस्य, तायिनः, परमश्चासौ चरणपुरुषश्चेति समासः तस्य अपराधःगोचरादिगोचराः त एव शल्यानि तेभ्यः प्रभवः सम्भवो यस्य स तथाविधः भावव्रणो भवति Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं ५ - [ नि. १४२४ ] ज्ञातव्य इति गाथार्थः ॥ | साम्प्रतमस्यानेकभेदभिन्नस्य भावव्रणस्य विचित्रप्रायश्चित्तभैषजैन चिकित्सा प्रतिपाद्यते, तत्र नि. (१४२५) भिक्खायरियाइ सुज्झइ अइओल्लकोइ वियडणाए उ । बीओ असमिओमित्ति कीस सहसा अगुत्तो वा ।। बृ- 'भिक्खायरियाइ' भिक्षाचर्यादिः शुध्यत्यतिचारः कश्चिद्विकटनयैव-आलोचनयैवेत्यर्थः, आदिशब्दाद् विचारभूम्यादिगमनजो गृह्यते, इह चातिचार एव व्रणः २, एवं सर्वत्र योज्यं, 'बितिउ 'त्ति द्वितीयो व्रणः अप्रत्युपेक्षिते खेलविवेकादौहा असमितोऽस्मीति सहसा अगुप्तो वा मिथ्यादुष्कृतमिति विचिकित्सेत्ययं गाथार्थः ॥ नि. (१४२६) सद्दाइएसु रागं दोसं च मणा गओ तइयगंमि । नाउं अनेसणिज्जं भत्ताइविगिंचण चउत्थे ॥ २३९ वृ- 'शब्दादिषु इष्टानिष्टेषु रागं द्वेषं वा मनसा (मनाक) गतः अत्र 'तइओ' तृतीयो व्रणः मिश्रभैषज्यचिकित्स्यः, आलोचनाप्रतिक्रमणशोध्य इत्यर्थः, ज्ञात्वा अनेषणीयं भक्तादि विगिञ्चना चतुर्थ इति गाथार्थः ॥ नि. (१४२७) उस्सग्गेणवि सुज्झइ अइआरो कोइ कोइ उ तवेणं । तेनवि असुज्झमाणं छेयविसेसा विसोहिंति ॥ वृ- 'उस्सग्गेणवि सुज्झइ' कायोत्सर्गेणापि शुद्ध्यति अतिचारः कश्चित् कश्चित् तपसा पृथिव्यादिसंघट्टनादिजन्यो निर्विगगतिकादिना षण्मासान्तेन, तेनाप्यशुद्ध्यमानस्तथाभूतं गुरुतरं छेदविशेषा विशोधयन्तीति गाथार्थः ॥ एवं सप्तप्रकारभावव्रणचिकित्सापि प्रदर्शिता, मूलादीनि तु विषयनिरूपणद्वारेण स्वस्थानादवसेयानि, नेह वितन्यन्तने, इत्युक्तमानुषङ्गिकं प्रस्तुतं प्रस्तुम्ः - एवमनेनानेकस्वरूपेणसम्बन्धेनायातस्य कायोत्सर्गाध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चानि वक्तव्यानि तत्र नामनिष्पन्ने निक्षेपे कायोत्सर्गाध्ययनमिति कायोत्सर्गः अध्ययनं च तत्र कायोत्सर्गमधिकृत्य द्वारगाथामाह नियुक्तिकारः नि. (१४२८) निक्खेवे १ गट्ठ २ विहाणमग्गणा ३ काल ४ भेयपरिमाणे ५ 1. असढ ६ सढे ७ विहि ८ दोसा ९ कस्सत्ति १० फलं च ११ दाराई || वृ- 'निक्खेवेगट्ठविहाण' निक्खेवेति कायोत्सर्गस्य नामादिलक्षणो निक्षेपः कार्यः 'एगट्ठ' त्ति एकार्थिकानि वक्तव्यानि 'विहाणमग्गण'त्ति विधानं भेदोऽभिधीयते भेदमार्गणा कार्या ‘कालाभेदपरिमाणे’त्ति कालपरिमाणमभिभवकायोत्सर्गादीनां वक्तव्यं, भेदपरिमाणमुत्सृतादिकायोत्सर्गभेदानां वक्तव्यं यावन्तस्त इति, 'असढसढे' त्ति अशठः शठश्च कायोत्सर्गकर्त्ता वक्तव्यः वहि 'त्ति कायोत्सर्गकरणविधिर्वाच्यः 'दोस'त्ति कायोत्सर्गदोषा वक्तव्याः 'कस्सत्ति' कस्य कायोत्सर्ग इति वक्तव्यं 'फल' त्ति ऐहिकामुष्मिकभेदं फलं वक्तव्यं 'दाराई' ति एतावन्ति द्वाराणीति गाथासमासार्थः ।। व्यासार्थं तु प्रतिद्वारं भाष्यकृदेवाभिधास्यति । तत्र कायस्योत्सर्गः कायोत्सर्ग इति द्विपदं नामेतिकृत्वा कायस्य उत्सर्गस्य च निक्षेपः कार्य इति । तथा चाह भाष्यकार:काए उस्सग्गंमि य निक्खेवे हुंति दुन्नि उ विगप्पा । [भा. २२८] Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३७ एएसिं दुण्हंपी पत्तेय परूवणं वुच्छं ॥ वृ- 'काए उस्सग्गंमि य' काये कायविषयः उत्सर्गे च-उत्सर्गविषयश्च एवं निक्षेपे-निक्षेपविषयौ भवतः द्वौ एव विकल्पौद्वावेव भेदौ, अनयौईयोरपि कायोत्सर्गविकल्पयोः प्रत्येकं प्ररूपणां वक्ष्य इति गाथार्थः ।। नि. (१४२९) कायस्स उ निक्खेवो बारसओ छक्कओ अ उस्सग्गे । एएसिं तु पयाणं पत्तेय परूवणं वुच्छं ॥ वृ-तत्र 'कायस्स उ निक्खेवो' कायस्य तु निक्षेपः कार्य इति 'बारसउ'त्ति द्वादशप्रकारः। 'छक्कओ य उस्सग्गे' षट्कश्चोत्सर्गविषयः षट्प्रकार इत्यर्थः, पश्चार्द्धं निगदसिद्धं तत्र कायनिक्षेपप्रतिपादनायाहनि. (१४३०) नामं ठवणसरीरे गई निकायत्थिकाय दविए य । माउय संगह पजव भारे तह भावकाए य॥ वृ. 'नामं ठवणा' नामकायः स्थापनाकायः शरीरकायः गतिकायः निकायकायः अस्तिकायः द्रव्यकायश्च मातृकायः संग्रहकायः पर्यायकायः भारकायः तथा भावकायश्चेति गाथासमासार्थः। व्यासार्थं तु प्रतिद्वारमेव व्याख्यास्यामः, तत्र नामकायप्रतिपादनायाहनि. (१४३१) काओ कस्सइ नाम कीरइ देहोवि वुच्चई काओ । कायमणिओवि वुच्चइ बद्धमवि निकायमाहंसु ॥ वृ- 'काओ कस्सवित्ति कायः कस्यचित् पदार्थस्य सचेतना चेतनस्य वा नाम क्रियते स नामकायः, नामाश्रित्य कायो नामकायः, तथा देहोऽपि-शरीरसमुच्छ्रयोऽपि उच्यते कायः, काचमणिरपि कायो भण्यते, प्राकृते तु कायः । तथा बद्धमपि किञ्चिल्लखादि 'निकायमाहंसुत्ति निकाचितमाख्यातवन्तः, प्राकृतशैल्या निकायेति गाथार्थः, गतं नामद्वारं, अधुना स्थापनाद्वारंनि. (१४३२) अक्खे वराडए वा कट्टे पुत्थे य चित्तकम्मे य । सब्भावमसब्भावं ठवणाकायं वियाणाहि ॥ वृ- 'अक्खे वराडए' अक्षे-चन्दनके वराटके वा-कपईके वा काष्ठे-कुट्ठिमे पुस्ते वा-वस्त्रकृते चित्रकर्मणि वा प्रतीते, किमित्याह-सतो भावः सद्भावः तथ्य इत्यर्थः तमाश्रित्य, तथा असतोभावः असद्भावः अतथ्य इत्यर्थः, त चाश्रित्य, किं ?-स्थापनाकायं विजानाहीति गाथार्थः। सामान्यन सद्भावासद्भास्थापनोदाहरणमाहनि. (१४३३) लिप्पगहत्थी हस्थित्ति एस सब्भाविया भवे ठवणा । होइ असब्भावे पुन हत्थित्ति निरागिई अक्खो ॥ वृ- ‘लेप्पगहत्थी' यदिह लेप्यकहस्ती हस्तीति स्थापनायां निवेश्यते ‘एस सब्भाविया भवे ठवण'त्ति एषा सद्भावस्थापना भवतीति, भवत्यसद्भावे पुनहस्तीति निराकृतिः-हस्त्याकृतिशून्य एव चतुरङ्गादाविति । तदेवं स्थापनाकायोऽपि भावनीय इति गाथार्थः । शरीरकायप्रतिपादनायाहनि. (१४३४) ओरालियवेउव्वियआहारगतेयकम्मए चेव । एसो पंचविहो खलु सरीरकाओ मुणेयव्यो । Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १४३४ ] २४१ वृ- 'ओरालियवेउच्चिय' उदारैः पुद्गलैनिर्वृत्तमौदारिकं विविधा क्रिया विक्रिया तस्यां भवं वैक्रियं प्रयोजनार्थिना आह्रियत इत्याहारकं तेजोमयं तैजसं कर्मणा निर्वृत्तं कार्म्मणं, औदारिकं वैक्रिय आहारकं तैजसं कार्मणण चैव एष पञ्चविधः खलु शीर्यन्त इति शरीराणि शरीराण्येव पुद्गलसङ्घातरूपत्वात् कायः शरीरकायः विज्ञातव्य इति गाथार्थः ॥ गतिकायप्रतिपादनाह (प्र.) वृ- 'चउसुवि गइ' इयमप्यकर्तृकी गाथा सोपयोगेति च व्याख्यायते चतसृष्वपि गतिषुनारकतिर्यग्नरामरलक्षणासु 'देहो' त्ति शरीरसमुच्छ्रयो नारकादीनां यः स गतौ काय इतिकृत्वा गतिकायो भण्यते, अत्रान्तरे आह चोदकः - 'एसो सरीरकाउ ' त्ति नन्वेष शरीरकाय उक्तः, तथाहि नौदारिकादिव्यतिरिक्ता नारकतिर्यगादिदेहा इति, आचार्य आह - 'विसेसणा होत गतिकाओ' विशेषणाद्-विशेषणसामर्थ्याद् भवति गतिकायः, विशेषणं चात्र गतौ कायो गतिकायः, यथा द्विविधाः संसारिणः- त्रसाः स्थावराश्च पुनस्त एव स्त्रीपुनपुंसकविशेषेण भिद्यन्त इत्येवमत्रापीति गाथार्थः । सुविसु देहो नेरइयाईण जो स गइकाओ । एसो सरीरकाओ विसेसणा होइ गइकाओ || अथवा सर्वसत्त्वानामपान्तरालगतौ यः कायः स गतिकायो भण्यते, तथा चाहनि. (१४३५) जेनुवगहिओ वच्चइ भवंतरं जच्चिरेण कालेन । एसो खलु गइकाओ सतेयगं कम्मगसरीरं ॥ वृ- 'जेनुवगहिओ' येनोपगृहीत- उपकृतो व्रजति गच्छति भवादन्यो भवः भवान्तरं तत्, एतदुक्तं भवति-मनुष्यादिर्मनुष्यभवात् च्युतः येनाश्रयेणा (श्रितोऽ) पान्तराले देवादिभवं गच्छति स गतिकायो भण्यते, तं कालमानतो दर्शयति-यच्चिरेण 'कालेणं' ति स च यावता कालेन समयादिना व्रजति तावन्तमेव कालमसौ गतिकायो भण्यते एष खलु गतिकायः, स्वरूपेणैव दर्शनयन्नाह - 'सतेयगं कम्मसरीर' कार्मणस्य प्राधान्यत् सह तैजसेन वर्तत इति सतैजसं कार्मणशरीरं गतिकायस्तदाश्रयेणापान्तरालगतौ जीवगतेरिति भावनी (यम) यं गाथार्थः ॥ निकायकायः प्रतिपाद्यते तत्र नि. ( १४३६) निययमहिओ व काओ जीवनिकाओ निकायकाओ य । अत्थित्तिबहुपएसा तेनं पंचत्थिकाया उ ॥ वृ- 'नियय'त्ति गाथार्द्धं व्याख्यायते निययमहिओ व काओ जीवनिकाय'त्ति नियतोनित्यः कायो निकायः, नित्यता चास्य त्रिष्वपि कालेषु भावाथ अधिको वा कायो निकायः, यथा अधिको दाहो निदाह इति, आधिक्यं चास्य धर्माधर्मास्ति कायापेक्षया स्वभेदापेक्षया वा, तथाहि एकादयो यावदसङ्घयेयाः पृथिवीकायिकास्तावत् कायस्त एव स्वजातीयान्यप्रक्षेपापेक्षया निकाय इति, एवमन्योष्वपि विभाषेत्येवं जीवनिकायसामान्येन निकायकायो भण्यते, अथवा जीवनिकायः पृथिव्यादिभेदभिन्नः षड्विधोऽपि निकायो भण्यते तत्समुदायः, एवं च निकायकाय इति, गतं निकायकायद्वारं । अधुनाऽस्तिकायः प्रतिपाद्यते, तत्रेदं गाथाशकलं 2516 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३७ ‘अत्थित्तिवहुपदेसा तेनं पंचत्थिकाया उ' अस्तीत्ययं त्रिकालवचनो निपातः, अभूवन् भवन्ति भविष्यन्ति चेति भावना, बहुप्रदेशास्तु यतस्तेन पञ्चैवास्तिकायाः तुशब्दस्यावधारणार्थत्वान्न न्यूना नाप्यधिका इति, अनेन च धर्माधर्माकाशानामेकद्रव्यत्वादस्तिकायत्वानुपपत्तिरद्धासमयस्स च ए (अने) कत्वादस्तिकायत्वापत्तिरित्येयत् परिहृतमवगन्तव्यं, ते चामी पञ्च, तद्यथाधर्मास्तिकायोऽ-धर्मास्तिकायः आकाशास्तिकायः जीवास्तिकायः पुद्गलास्तिकायश्चेत्यस्तिकाया इति हृदयमयं गाथार्थः ॥ साम्प्रतं द्रव्यकायायसरस्ततस्तत्प्रतिपादनायाह[भा. २२९] जं तु पुरक्खभावं दवियं पच्छाकडं व भावाओ । तं होइ दव्वदवियं जह भविओ दव्वदेवाई || वृ- 'जं तु पुरक्ख'त्ति, यद् द्रव्यमिति योगः तुशब्दो विशेषणार्थः किं विशिनष्टि ? - जीवपुद्गलद्रव्यं, न धर्मास्तिकायादि, ततश्चैतदुक्तं भवति-यद् द्रव्यं-यद् वस्तु पुरस्कृतभावमितिपुरः- अग्रतः कृतो भावो येनेति समासः, भाविनो भावस्य योग्यमभिमुखमित्यर्थः । पच्छाकडं व भावाओ 'त्ति वाशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, ततश्चैवं प्रयोग - पश्चात्कृतभावं, वाशब्दो विकल्पवचनः पश्चात् कृतः प्राप्योज्झितो भावः-पर्यायविशेषलक्षणो येन स तथोच्यते, एतदुक्तं भवति यस्मिन् भावे वर्त्तते द्रव्यं ततो यः पूर्वमासीद् भावः तस्मादपेतं पश्चात्कृतभावमुच्यते, 'तं होति दव्वदवियं' तदित्थंभूतं द्विप्रकारमपि भाविनो भूतस्य च भावस्य योग्यं 'दव्वं 'त्ति वस्तु वस्तुवचनो ह्येको द्रव्यशब्दः, किं ? - भवति द्रव्यं, भवतिशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, इत्थं द्रव्यलक्षणमभिधायाधुनोदाहरणमाह- 'जह भविओ दव्वदेवादि' यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः भव्यो-योग्यः द्रव्यदेवादिरिति, इयमत्र भावना - यो हि पुरूषादिर्मृत्वा देवत्वं प्राप्स्यति बद्धायुष्कः अभिमुखनामगोत्रो वा स योग्यत्वाद् द्रव्यदेवोऽभिधीयते, एवमनुभूतदेवभावोऽपि, आदिशब्दाद् द्रव्यनारकादिग्रहः परमाणुग्रहश्च तथाहि - असावपि द्व्यणुकादि काययोग्यो भवत्येव, ततश्चेत्थंभूतं द्रव्यं कायो भण्यत इति गाथार्थः । आह किमिति तुशब्दविशेषणाज्जीवपुद्गलद्रव्यमङ्गीकृत्य धर्मास्तिकायादीनामिह व्यवच्छेदः कृत इति ?, अत्रोच्यते, तेषां यथोक्तप्रकारद्रव्यलक्षणायोगात्, सर्वदैवास्तिकायत्वलक्षणभावोपेतत्वाद्, आह च भाष्यकारः २४२ [भा. २३०] जइ अत्थिकायभावो अपएसो हुन अत्थिकायाणं । पच्छाकडुव्व तो ते हविज्ज दव्वत्थिकाया व ॥ वृ- ‘जइ अत्थिकायभावो’ यद्यस्तिकायभावः अस्तिकायत्वलक्षणः, 'इय एसो होज्ज अस्थिकायाणं' 'इय' एवं यथा जीवपुद्गलद्रव्ये विशिष्टपर्याय इति एष्यन्- आगामी भवेत्, केषाम् ? - अस्तिकायानां-धर्मास्तिकायादीनामिति, व्याख्यानाद् विशेषप्रतिपत्तिः, तथा पश्चात्कृतो वा यदि भवेत् 'तो ते हविज्ज दव्वत्थिकाय'त्ति ततस्ते भवेयुरिति द्रव्यास्तिकाया इति गाथार्थः । नि. (१४३७) तीयमनागयभावं जमत्थिकायाण नत्थि अत्थित्तं । तेन र केवलएसुं नत्थी दव्वत्थिकायत्तं ॥ वृ- 'तीयमनागय' अतीतम् - अतिक्रान्तमनागतं भावं यद् - यस्मात् कारणादस्तिकानांधर्मास्तिकायादीनां नास्ति न विद्यते अस्तित्वं विद्यमानत्वं, कायत्वापेक्षया सदैव योगादिति हृदयं, 'तेन र'त्ति तेन किल केवलं शुद्धं 'तेषु' धर्मास्तिकायादिषु नास्ति न विद्यते, कि ? Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १४३७ ] २४३ 'दव्वत्थिकाय'त्ति द्रव्यास्तिकायत्वं, सदैव तद्भावयोगादिति गाथार्थः । आह-यद्येवं द्रव्यदेवाद्युदाहरणोक्तमपि द्रव्यं न प्राप्नोति, सदैव सद्भावयोगात्, तथाहि स एव तस्य भावो यस्मिन् वर्त्तते इति । अत्र गुरुराह नि. ( १४३८) कामं भवियसुराइसु भावो सो चेव जत्थ वट्टंति । एस्सो न ताव जायइ तेन र ते दव्वदेवृत्ति ॥ वृ- 'कामं भवियसुरादि' काममित्यनुमतं यथा 'भवियसुरादिषु' भव्याश्च ते सुरादयश्चेति विग्रहः आदिशब्दात् द्रव्यनारकादिग्रहः तेषु तद्विषये विचारे भावः स एव यत्र वर्त्तते तदानीं मनुष्यादिभाव इति, किंतु एष्यो भावी न तावज्जायते तदा, 'तेन र ते दव्वदेव' त्ति तेन ते किल द्रव्यदेवा इति, योग्यत्वाद्, योग्यस्य च द्रव्यत्वात्, न चैतद् धर्मास्तिकायादीनामस्ति, एष्यकालेऽपि तद्भावयुक्तत्वादेवेति गाथार्थः ॥ यथोक्तं द्रव्यलक्षणमवगम्य तद्भावेऽतिप्रसङ्गं च मनस्याधायाह चोदक:नि. (१४३९) दुहओऽ नंतररहिया जइ एवं तो भवा अनंतगुणा । एस एगकाले भवा न जुजंति उ अनेगा ॥ वृ- 'दुहओऽ नंतररहिया' 'दुहउ' त्ति वर्त्तमानभावस्थितस्य उभयत एष्यकालेऽती तकाले तरौ एष्यातीतौ अनन्तरौ च तौ रहितौणाद् गम्यते अनन्तररहितौ तावपि 'जइ' त्ति यदि तस्योच्यते ' एवं तो भवा अनंगुण' त्ति एवं सति ततो भवा अनन्तगुणाः, तद्भवद्वयव्यतिरिक्ता वर्त्तमानभवभावेन रहिता एष्या अतिक्रान्ताश्च तेऽप्युच्येरंस्ततश्च तदपेक्षयापि द्रव्यत्वाकल्पना स्यात्, अथोच्येत्-भवत्वेवमेव का नो हानिरिति ?, उच्यते, एकस्य- पुरुषादेरेककाले-पुरुषादिकाले भवा न युज्यन्ते न घटन्ते अनेके - बहव इति गाथार्थः । इत्थं चोदकेनोक्ते गुरुराहनि. ( १४४०) दुहओऽ नंतर भवियं जह चिट्ठइ आउअं तु जं बद्धं । हुजियरेसुवि जइ तं दव्वभवा हुज्ज तो तेऽवि ॥ वृ- 'दुहओऽनंतरभवियं' 'दुहउ' त्ति वर्त्तमानभवे वर्त्तमानस्य उभयतः एष्येऽतीते चानन्तरभविकं, पुरस्कृतश्चात्कृतभवसम्बन्धीत्युक्तं भवति, यथा तिष्ठति आयुष्कमेव तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, न शेषं कर्म विवक्षितं यद् बद्धमयं गाथार्थः ।। पुरस्कृतभवसम्बन्धि त्रिभागावशेषायुष्कः, सामान्येन तस्मिन्नमेव भवे वर्तमानो बध्नाति पश्चात्कृतसम्बन्धि पुनस्तस्मिन्नेव भवे वेदयति । अतिप्रसङ्गनिवृत्त्यर्थमाह - 'होजियरेसुवि जइ तं दव्वभवा भवेरंस्ततस्तेऽपि तदायुष्ककर्मसम्बन्धादिति हृदयं, न चैतदस्ति, तस्मादसच्चोदकवचनमिति गाथार्थः ॥ अस्यैवार्थस्य प्रसाधकं लोकप्रतीतं निदर्शनमभिधातुकाम आह नि. ( १४४१) संझासु दोसु सूरो अदिस्समाणोऽवि पप्प समईयं । जह ओभास खित्तं तहेव एयंपि नायव्वं ॥ वृ- 'संज्ञासु दोसु सूरा' सन्ध्या च सन्ध्या च तयोः सन्ध्ययोर्द्वयोः प्रत्यूषप्रदोषप्रतिबद्धयोः सूर्य-आदित्यः अश्यमानोऽपि अनुपलभ्यमानोऽपि प्रापणीयं प्राप्यं समतिक्रान्तं समतीतं च यथाऽवभासते-प्रकाशयति क्षेत्रं, तद्यथा- प्रत्युषसन्ध्यायां पूर्वविदेहं भरतं च, प्रदोषसन्ध्यायां तु भरतमपरविदेहं च, तथैव-यथा सूर्यः इदमपि प्रक्रान्तं ज्ञातव्यं विज्ञेयमिति, एतदुक्तं भवति Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३७ वर्तमानभवे स्थितः पुरस्कृतभवं पश्चात्कृतभवं च आयुष्ककर्म सद्रव्यतया स्पृशति, प्रकाशेनादित्यवदिति गाथार्थः ।। अधुना मातृकाकायः प्रतिपाद्यते, (मातृकेऽपि) मातृकापदानि 'उप्पन्नेति वे' त्यादीनि तत्समूहो मातृकाकायः, अन्योऽपि तथाविधपदसमूहो बह्वर्थ इति, तथाचाह - [भा.२३०] माउयपयंति नेयं नवरं अन्नोवि जो पयसमूहो । सो पयकाओ भन्नइ जे एगपए बहू अत्था ।। वृ- 'माउयपर्य'त्ति मातृकापदमिति 'नेमं' 'नेमति चिह्न, नवरमन्योऽपि यः पदसमूहःपदसङ्घातः स पदकायो भण्यते मातृकापदयकाय इति भावना, विशिष्टः पदसमूहः, किं ? - 'जे एगपए बहू अत्था' यस्मिन्नेकपदे बहवः अर्थास्तेषां पदानां यः समूह इति, पाठान्तरं वा 'जस्सेकपदे बहू अत्यत्ति गाथार्थः ॥ संग्रहकायप्रतिपादनायाहनि. (१४४२) संगहकाओऽनेगावि जत्थ अन्नोवि धिप्पंति । जह सालिगामसेना जाओ वसही (ति) निविठ्ठत्ति ।। वृ- “संगहकाओ नेगा' संग्रहणं संग्रहः स एव कायः, स किंविशिष्ट ? इत्याह-'नेगावि जत्थ एगवयणेण घेप्पंति'त्ति प्रभूता अपि यत्रैकवचनेन दिश्यन्तो गृह्यन्ते, यथा शालिग्रामः सेना जातो वसति निविठ्ठत्ति, यथासङ्ख्यं, प्रभूतेष्वपि स्तम्बेषु सत्सु जातः शालिरिति व्यपदेशः, प्रभूतेष्वपि पुरुषविलयादिषु वसति ग्रामः, प्रभूतेष्वपि हस्त्यादिषु निविष्टा सेनेति, अयं शावयादिरर्थः सङ्ग्रहकायो भण्यते इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं पर्यायकायं दर्शयतिनि. (१४४३) पज्जवकाओ पुन हंति पज्जवा जत्थ पिडिया बहवे। परमाणुंमिविक्कंमिवि जह वन्नाई अनंतगुणा ॥ वृ- ‘पञवकाओ' पर्यायकायः पुनर्भवति, पर्याया-वस्तुधर्मा यत्र-परमाण्वादौ पिण्डिता बहवः, तथा च परमाणावपि कस्मिश्चित् सांव्यवहारिके यथा वर्णगन्धरसस्पर्शा अनन्तगुणाः अन्यापेक्षया, तथा चोक्तम्-“कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥" स चैकस्तिक्तादिरसस्तदन्यापेक्षया तिक्ततरतिक्तमादिभेदादान्त प्रतिपद्यते, पञ्चवर्णादिष्वपि विभाषेत्ययं गाथार्थः । अधुना भारकायस्तत्र गाथानि. (१४४४) एगो काओ दुहा जाओ एगो चिट्ठइ एगो मारिओ। जीवंतो अमएण मारिओ तं लव मानव ! केन हेउना?॥ वृ- एक्को काओ दुहा जाओ' एकः कायः-क्षीरकायः द्विधा जातः, घटद्वय न्यासात्, तत्र एकस्तिष्ठति, एको मारित्ः, जीवन् मृतेन मारितस्तदेतल्लवेति -ब्रूहि हे मानव ! केन कारणेन? कथानकं यथा प्रतिक्रमणाध्ययने परिहरणायामिति गाथार्थः, भारकायश्चात्र क्षीरभृतकुम्भद्वयोपेता कापोती भण्यते, भारश्चासौ कायश्च भारकायः, अन्ने भणंति-भारकायः कापोत्येवोच्यते । नि. (१४४५) दुग तिग चउरो पंच व भावा बहुआ व जत्थ वट्ठति । सो होइ भावकाओ जीवमजीवे विभासा उ ॥ वृ. 'दुगतिगचउरो' द्वौ त्रयश्चत्वारः पञ्च वा भावा-औदयिकादयः प्रभूता वाऽन्येऽपि 'यत्र' सचेतनाचेतने वस्तुनि विद्यन्ते स भवति भावकायः, भावानां कायो भावकाय इति, ‘जीवमजीवे विभासा उ' जीवाजीवयोर्विभाषा खल्वागमानुसारेण कार्येति गाथार्थः ।। Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि. १४४६] २४५ मूलद्वारगाथायां कायमधिकृत्य गतं निक्षेपद्वारम्, अधुनैकार्थिकान्युच्यन्ते, तत्र गाथानि. (१४४६) काए सरीर देहे बुंदी य चय उवचए य संघाए । उस्सय समुस्सए वा कलेवरे भत्थ तण पाणु ।। वृ- कायः शरीरं देहः बोन्दी चय उपचयश्च सङ्घात उच्छ्रयः समुच्छ्रयश्च कडेवरं भस्त्रा तनुः पाणुरिति गाथार्थः । मूलद्वारगाथायां कायमधिकृत्योक्तान्येकार्थिकानि, अधुना उत्सर्गमधिकृत्य निक्षेपः एकार्थिकानि चोच्यन्ते, तत्र निक्षेपमधिकृत्याहनि. (१४४७) नामंठवणादविए खित्ते काले तहेव भावे य । एसो उस्सग्गस्स उ निक्खेवो छव्विहो होइ । वृ-'नामंठवणादविए' अर्थमधिकृत्य निगदसिद्धा, विशेषार्थ तु प्रतिद्वारं प्रपञ्चेन वक्ष्यामः, तत्रापि नामस्थापने गतार्थे, द्रव्योत्सर्गाभिधित्सया पुनराहनि. (१४४८)दव्वयुज्झणा उ जं जेण जत्थ अवकिरइ दव्वभूओ वा । जं जत्थ वावि खित्ते जं जच्चिरं जंमि वा काले ॥ वृ- ‘दव्वुज्झणा उ जं जेण' द्रव्योज्झना तु द्रव्योत्सर्गः स्वयमेव ‘ज'त्ति यत्र द्रव्ये उत्सृजति द्रव्यभूतो वा-अनुपयुक्तो वा उत्सृजति एष द्रव्ययोत्सर्गोऽभिधीयते । क्षेत्रोत्सर्ग उच्यते 'जं जत्थ वावि खेत्ते'त्ति यत्क्षेत्रं दक्षिणदेशाधुत्सृजति यत्र वाऽपि क्षेत्रे उत्सर्गो व्यावय॑ते रजनी साधवः ‘जच्चिर'ति यावनतं कालमुत्सर्गः, यस्मिन् वा काले उत्सर्गो व्यावर्ण्यते एष कालोत्सर्ग इति गाथार्थः ॥ भावोत्सर्गप्रतिपादनायाहनि. (१४४९) भावे पसत्थमियरं जे न व भावेण अवकिरइ जंतु । अस्संजमं पसत्थे अपसत्ये संजमं चयइ ।। वृ-'भावे पसत्थमियरं' 'भावे'त्ति द्वारपरामर्शः, भावोत्सर्गो द्विधा-प्रशस्तं-शोभनं वस्त्वधिकृत्य 'इतरं'त्ति अप्रशस्तमशोभनं च, तथा येन भावेनोत्सर्जनीयवस्तुगतेन खरादिना 'अवकिरति जन्तु' उत्सृजति यत् तत्र भावनोत्सर्ग इति तृतीयासमासः, तत्र असंमं प्रशस्ते भावोत्सर्गे त्यजति, अप्रशस्ते तु संयमं त्यजतीति गथार्थः । यदुक्तं येन वा भावेनोत्सृजति तप्रकटयन्नाहनि. (१४५०) खरफरुसाइसचेयणमचेयणं दुरभिगंधविरसाई । दवियमवि चयइ दोसेण जेण भावुझणा सा उ ॥ वृ- 'खरफरुसाइसचेयण' खरपरुषादिसचेतनं खरं-कठिनं परुषं-दुभार्षणोपेतं अचेतनं दुरभिगन्धविरसादि यद् द्रव्यमपि त्यजति दोषेण येन खरादिनैव भावुज्झणा सा उ' भावनोत्सर्ग इति गाथार्थः ।। गतं मूलद्वारगाथायामुत्सगमधिकृत्य निक्षेपद्वारम्, अधुनैकार्थिकान्युच्यन्ते,नि. (१४५१)उस्सग्ग विउस्सरणुज्झणा य अवगिरण छड्डुण विवेगो । वजण चयणुम्मुअणा परिसाडण साडणा चेव ।। (प्र.) उस्सगे निखेवो चउक्कओ छक्कओ अ कायव्यो । निक्खेवं काऊणं परूवणा तस्स कायव्वा ।। वृ- 'उस्सग्ग विउस्सरणु' उत्सर्गः व्युत्सर्जना उज्झना च अवकिरणण छर्दनं विवेकः वर्जनं त्यजनं उन्मोचना परिशातना शातना चैवेति गाथार्थः ।। मूलद्वारगाथायामुक्तान्युत्सर्गकार्थिकानि, ततश्च कायोत्सर्ग इति स्थितं, कायस्योत्सर्गः कायोत्सर्गः । इदानीं मूलद्वारगाथागतविधान Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३७ मार्गणाद्वारावयवार्थव्याचिख्यासयाऽऽहनि. (१४५२) सो उस्सग्गो दुविहो चिट्ठाइ अभिभवे य नायववो । भिक्खायरियाइ पढमो उवसग्गभिजुंजणे बिइओ ॥ वृ- ‘सो उस्सग्गो दुविहो 'स कायोत्सर्गो द्विविधः, 'चेट्टाए अभिभवे य नायव्वो' चेष्टायामभिभवे च ज्ञातव्यः, तत्र 'भिक्खायरियादि पढमो' भिक्षाचर्यादौ विषयो प्रथमः कायोत्सर्गः, तथाहि-चेष्टाविषय एवासौ भवति, “उवसग्गऽभिउंजणे बिइओ'ति उपसर्गा-दिव्यादयस्तैरभियोजनमुप-सर्गाभियोजनं तस्मिन्नुपसर्गाभियोजने द्वितीयः-अभिभवकायोत्सर्ग इत्यर्थः, दिव्याद्यभिभूत एव महामुनिस्तदैवायं करोतीति हृदयम्, अथवोपसर्गाणामभियोजन-सोढव्या मयोपसर्गास्तभयं न कार्यमित्येवं भूतं तस्मिन् द्वितीय इत्यर्थः । इत्थं प्रतिपादिते सत्याह चोदकः, कायोत्सर्गे हि साधुना नोपसर्गाभियोजनं कार्यनि. (१४५३)इयरहवि ता न जुञ्जइ अभिओगो किं पुणाइ उस्सग्गे ?। ननु गव्वेण परपुरं अभिरुज्झइ एवमेयंति (पि)॥ वृ- ‘इयरहवि ता न’ इतरथापि-सामान्यकार्येऽपि तावत् क्वचिदनवस्थानादौ न युज्यतेऽभियोगः कस्यचित् कर्तुं, 'किं पुणाइ उस्सग्गे' किं पुनः कायोत्सर्ग कर्मक्षयाय क्रियमाणे ?, स हि सुतरां गर्वरहितेन कार्यः, अभियोगश्च गर्वो वर्तते, नन्वित्यसूयायां गर्वेण-अभियोजने परपुर-शत्रुनगरमभिरुध्यते, यथा तद्गर्वकरणमसाधु एवमेतदपि कायोत्सर्गाभियोजनमशोभनमेवेति गाथार्थः । एवं चोदकेनोक्ते सत्याहाचार्यःनि. (१४५४) मोहपयडीभयं अभिभवित्तु जो कुणइ काउस्सग्गं तु । भयकारणे य तिविहे नाभिभवो नेव पडिसेहो ॥ वृ- 'मोहपयडीभयं' मोहप्रकृतौ भयं २ अथवा मोहप्रकृतिश्चासौ भयं चेति समासः, मोहनीयकर्मभेद इत्यर्थः, तथाहि-हास्यरत्यरतिभयशेकजुगुप्साषट्कं मोहनीयभेदतया प्रतीतं, तत् अभिभवतु अभिभूय यः कश्चित् करोति कायोत्सर्गं तुशब्दो विशेषणार्थः नान्यं कञ्चन बाह्यमभिभूयेति, 'भयकारणे तु तिविहे' बाह्ये भयकारणे त्रिविधे द्रव्यमनुष्यतिर्गग्भेदभिन्ने सति तस्य नाभिभवः, अथेत्थंभूतोऽप्यभियोग इत्यत्रोच्यते-'नेव पडिसेहो' इत्थंभूतस्याभियोगस्य नैव प्रतिषैध्य इति गाथार्थः ।। किन्तु नि. (१५५५) आगारेऊण परं रणिव्व जइ सो करिज उस्सग्गं । . जुजिज्ज अभिभवो तो तद्भावे अभिभवो कस्स ?॥ वृ- 'आगारेऊण परं' आगारेऊण'त्ति, आकार्य रे रे क्व यास्यसि इदानीं एवं परम्-अन्यं कञ्चन ‘रणेव्व' संग्रामे इव यदि स कुर्यात् कायोत्सर्ग युज्येत अभिभवः, तद्भावे-पराभिभवाभावेऽभिभवः कस्य ?, न कस्यचिदिति गाथार्थः । तत्रैतत् स्यात्-भयमपि कर्मांशो वर्तते, कर्मणोऽपि चाभिभवः खल्वेकान्तेन नैव कार्य इत्येतच्चायुक्तम्, यतःनि. (१४५६) अट्ठविहंपि य कम्मं अरिभूयं तेन तज्जयट्ठाए । अब्भुट्ठिया उ तवसंजमंमि कुव्वंति निग्गंथा । वृ- 'अट्ठविहंपि य कम्म' अष्टविधं-अष्टप्रकारमपि, चशब्दो विशेषणार्थः तस्य च व्यवहितः Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि.१४५६] २४७ सम्बन्धः, अट्ठविहंपि य कम्मं अरिभूतं च, ततश्चायमर्थः-यस्मात् ज्ञानवरणीयादि अरिभूतंशत्रभूतं वर्तते भवनिवन्धनत्वाच्चशब्दादचेतनं च तेन कारणेन तज्जयार्थ-कर्मजयनिमित्तं 'अब्भुट्ठिया उ'त्ति आभिमुख्येन उत्थिता एव एकान्तगर्वविकला अपि तपो द्वादशप्रकारं संयम च सप्तदशप्रकारं कुर्वन्ति निर्ग्रन्थाः- साधव इत्यतः कर्मक्षयार्थमेव तदभिभवनाय कार्योत्सर्गः कार्य एवेति गाथार्थः । तथा चाहनि. (१४५७) तस्स कसाया चत्तारि नायगा कम्मसत्तुसिन्नस्स । काउस्सग्गमभग्गं करंति तो तज्जयट्ठाए । वृ-तस्स कसाया इति 'तस्य' प्रक्रान्तशत्रुसैन्यस्य कषायाः प्रागनिरूपितशब्दार्थाश्चत्वारः क्रोधादयो नायकाः-प्रधानाः, 'काउस्सग्गमभग्गं करेंति तो तज्जयट्ठाए'त्ति काउस्सग्गंअभिभवकायोत्सर्ग अभग्नं-अपीडितं कुर्वन्ति साधवस्तस्तज्जयार्थं-कर्मजयनिमित्तं तपः संयमवदिति गाथार्थः ।। गतं मूलद्वारगाथायां विधानमार्गणाद्वारम्, अधुना कालपरिमाणद्वारावसरः,नि. (१४५८) संवच्छरमुक्कोसं अंतमुहृत्तं च (त) अभिभवुस्सग्गे । . चिट्ठाउस्सग्गस्स उ कालपमाणं उवरि वुच्छं ॥ वृ- संवत्सरमुत्कृष्टं कालप्रमाणं, तथा च बाहुबलिना संवत्सरं कायोत्सर्गः कृत इति, 'अन्तोमुहुत्तं च' अभिभवकायोत्सर्गे अन्त्यं-जघन्यं कालपरिमाणं, चेष्टाकायोत्सर्गस्य तु कालपरिमाणमनेकभेदभिन्नं 'उवरि वोच्छत्ति उपरिष्टाद् वक्ष्याम इति गाथार्थः ।। उक्तं तावदोघतः कालपरिमाणद्वारं, अधुना भेदपरिमाणद्वारमधिकृत्याहनि. (१४५९)उसिउस्सिओ अ तह उस्सिओ अ उस्सियनिसन्नओ चेव । निसनुस्सिओ निसन्नो निस्सन्नगनिसन्नओ चेव ।। वृ- 'उस्सिउस्सिओ' उच्छ्रितोच्छ्रितः उत्सृतश्च उत्सृतनिषण्णश्चैव निषण्णोत्सृतः निषण्णो निषण्णनिषण्णश्चैवेति गाथार्थः ।। नि. (१४६०) निवनुस्सिओ निवन्नो निवन्ननिवनगो अ नायव्यो । एएसिं तु पयाणं पत्तेय परुवणं वुच्छं । वृ-'निसनुस्सिओ निवन्नो' निषण्णोत्सृतः निष (व)ण्णः निषण्ण निषण्ण ज्ञातव्यः, एतेषां तु पदानां प्रत्येकं प्ररूपणां वक्ष्य इति गाथासमासार्थः, अवयवार्थं तु उपरिष्टाद्वक्ष्यामः नि. (१४६१) उस्सिअनिसन्नग निवन्नगे य इक्किक्कगंमि उ पयंमि । दव्वेण य भावेण य चउक्कभयणा उ कायव्वा ॥ वृ- 'उस्सिय' उत्सृतो निषण्णः निषण्णनिषण्णेषु एकैकस्मिन्नेव पदे ‘दव्वेण य भावेण य चउक्कभयणा उ कायव्वा' द्रव्यत उत्सृत ऊर्द्धस्थानस्थः भावत उत्सृत धर्मध्यानशुकूध्यायी, अन्यस्तु द्रव्यत उत्सृतः ऊद्धस्थानस्थः न भावतः उत्सृतः ध्यानचतुष्टयरहितः कृष्णादिलेश्यागत परिणाम इत्यर्थः, अन्यस्तु न द्रव्यत् उत्सृतः नो स्थानस्थः, भावत उत्सृतः, शुकुध्यायी अन्यस्तु न द्रव्यतो नापि भावत इत्ययं प्रतीतार्थं एवमन्यपदचतुर्भङ्गिका अपि वक्तव्याः ॥ इत्थं सामान्येन भेदपरिमाणे दर्शिते सत्याह चोदकः, ननु कार्योत्सर्गकरणे कः पुनर्गुण इत्याहाचार्यः Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ आवश्यक मूलसूत्रम्-२-५/३७ नि. (१४६२) देहमइजडसुद्धी सुहदुक्खतितिक्खया अनुप्पेहा । ___ झायइ य सुहं झाणं एयग्गो काउसग्गंमि ॥ वृ- 'देहमतिजड्डसुद्धी'ति देहजाड्यशुद्धिः-श्लेष्मादिप्रहाणतः मतिजाड्यशद्धिः तथावस्थितस्योपयोगविशेषतः, 'सुहदुक्खति-तिक्खय'त्ति सुखदुःखतितिक्षा सुखदुःखातिसहनमित्यर्थः, 'अनुप्पेहा' अनित्यत्वाद्यनुप्रेक्षा च तथाऽवस्थितस्य भवति, तथा 'झायइ य सुहं झाणं' ध्यायति च शुभं ध्यानं धर्मशुकूलक्षणं, एकाग्रः-एकचित्तः शेषव्यापाराभावात् कायोत्सर्ग इति, इहानुप्रेक्षा ध्यानादौ ध्यानोपरमे भवतीतिकृत्वा भेदेनोपन्यस्तेति गाथार्थः ।। इह ध्यायति च शुभं ध्यानमित्युक्तं, तत्र किमिदं ध्यानमित्यत् आहनि. (१४६३) अंतोमुत्तकालं चित्तस्सेगग्गया हवइ झाणं ।।। तं पुन अट्टं रुदं धम्मं सुक्कं च नायव्वं ॥ वृ- 'अंतोमहुत्तकालं' द्विधटिको मुहूर्तः भिन्नो मुहूर्तोऽन्तर्मुहूर्त इत्युच्यते, अन्तर्मुहूर्त्तकालं चित्तस्यैकाग्रता भवति ध्यानं 'एकाग्रचित्तनिरोधो ध्यान' मितिकृत्वा, तत् पुनरार्तं रौद्रं धर्म शुकुं च ज्ञातव्यमित्येषां च स्वरूपं यथा प्रतिक्रमणाध्ययने प्रतिपादितं तथैव द्रष्टव्यमिति गाथार्थः ।। नि. (१४६४) तत्थ य दो आइल्ला झाणा संसारवड्डणा भणिया । दुन्नि य विमुक्खहेऊ तेसिऽहिगारो न इयरेसिं ।। वृ- 'तत्थ उ दो आइल्ला' गाथा निगदसिद्धा। साम्प्रतं यथाभूतो यत्र यथावस्थितो यच्च ध्यायति तदेतदभिधित्सुराहनि. (१४६५) संवरियासवदारा अव्वाबाहे अकंटए देसे । काऊण थिरं ठाणं ठिओ निसन्नो निवन्नो वा ।। वृ- “संवरियासवदार'त्ति संवृतानि-स्थगतानि आश्रवद्वाराणि-प्राणातिपातादीनि येन स तथाविधः, क्व ध्यायति? - 'अव्याबाधे अकंटए देसे'त्ति, अव्याबाधे-गान्धर्वादिलक्षणभावव्याबाधाविकले अकण्टके-पाषाणकण्टकादिद्रव्यकण्टक-विकले 'देशे' भू भागे, कथं व्यवस्थितो ध्यायति ?-'काऊण थिरं ठाणं ठितो निसण्णो निवन्नो वा' कृत्वा स्थिरं-निष्कम्पं (अव) स्थानं-अवस्थितिविशेषलक्षणं स्थितो निषण्णो निवण्णो वेति प्रकटार्थं । नि. (१४६६) चेयणमयणं वा वत्थु अवलंबिउं घनं मनसा । झायइ सुअमत्थं वा दवियं तप्पज्जए वावि ॥ वृ-चेतनं-पुरुषाधि अचेतनं-प्रतिमादि वस्तु अवलम्ब्य-विषयीकृत्त्वा (त्य) घनं-दृढं मनसाअन्तः करणेन यत् ध्यायति, किं ? तदाह-'झायति सुयमत्थं वा' ध्यायतीति सम्बध्यते, सूत्र-गणधरादिभिर्बद्धं अर्थं वा-तद्गोचरं, किंभूतमर्थमत आह-'दवियं तप्पज्जवे वावि' द्रव्यं तत्पर्यायान् वा, इह च यदा सूत्रं ध्यायति तदा तदेव स्वगतधर्मैरालोचयति, न त्वर्थं, यदा त्वर्थं न तदा सूत्रमिति गाथार्थः ।। अधुना प्रागुक्तचोद्यपरिहारायाहनि. (१४६७) तत्थ उ भणिज्ज कोईं झाणं जो मानसो परीणामो । तं न हवइ जिनदिटुं झाणं तिविहेवि जोगंमि ।। Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १४६७ ] २४९ वृ तत्र भणेत् ब्रूयात् कश्चित् किं ब्रूयादित्याह - 'झाणं जो माणसो परीणामो' ध्यानं यो मानसः परीणामः, ‘ध्यै चिन्ताया' मित्यस्य चिन्तार्थत्वात्, इत्थमाशङ्कयोत्तरमाह-'तं न भवति जिनदिट्टं झाण तिविहेवि जोगंमि' तदेतन्न भवति यत् परेणाभ्यधायि, कुतः ?, यस्माजिनैर्दृष्टं ध्यानं त्रिविधेऽपि योगे-मनोवाक्कायव्यापारलक्षण इति गाथार्थः ॥ किं तु ?, कस्यचित् कदाचित् प्राधान्यमाश्रित्य भेदेन व्यपदेशः प्रवर्त्तते, तथा चामुमेव न्यायं प्रदर्शयन्नाह - नि. (१४६८) वाया घाऊणं जो जा होइ उक्कडो घाऊ । कुविओत्ति सो पवुच्च न य इअरे तत्थ दो नत्थि ॥ वृ- 'वायाईधाऊणं' वातादिधातूनां आदिशब्दात् पित्तश्लेष्मणोर्यो यदा भवत्युत्कटः प्रचुरो धातुः कुपित इति स प्रोच्यते उत्कटत्वेन प्राधान्यात्, 'न य इतरे तत्थ दो नत्थि' त्ति न चेतरौ तत्र द्वौ न स्त इति गाथार्थः ॥ नि. ( १४६९ ) एमेव य जोगाणं तिण्हवि जो जाहि उक्कडो जोगो । तस्स तहिं निद्देसो इअरे तत्थिक्क दो व नवा ॥ वृ- 'एमेव य जोगाणं' एवमेव च योगानां मनोवाक्कायानां त्रयाणामपि यो यदा उत्कटो योगस्तस्य योगस्य तदा तस्मिन् काले निर्देशः, 'इयरे तत्थेक्क दो व नवा' इतरस्तत्रैको भवति द्वौ वा भवतः, न वा भवत्येव, इयमत्र भावना - केवलिनः वाचि उत्कटायां कायोऽप्यस्ति अस्मदादीनां तु मनः कायो न वेति, केवलिनः शैलेश्यवस्थायां काययोगनिरोधकाले स एव केवल इति, अनेन च शुभयोगोत्कटत्वं तथा निरोधश्च द्वयमिति (मपि ) ध्यानमित्यावेदित (व्य) मिति गाथार्थः ॥ इत्थं य उत्कटो योगः तस्यैवेतर सद्भावेऽपि प्राधान्यात् सामान्येन ध्यान (त्व) मभिधायाधुना विशेषेण त्रिप्रकारमप्युपदर्शयन्नाह नि. (१४७०) काएविय अज्झप्पं वायाइ मनस्स चेव जह होइ । कायवयमनोजुत्तं तिविहं अजप्पमाहंसु ।। वृ- 'काएवि य' कायेऽपि च अध्यात्मं अधि आत्मनि वर्त्तत इति अध्यात्मं ध्यानमित्यर्थः, एकाग्रतया एजनादिनिरोधात्, 'वायाए 'त्ति तथा वाचि अध्यात्मं ध्यानमित्यर्थः, एकाग्रतया एजनादिनिरोधात्, 'वायाए 'त्ति तथा वाचि अध्यात्मं एकाग्रतयैवायतभाषानिरोधात्, 'मनस्स 'चेव जह होइ' त्ति मनसश्चैव यथा भवत्यध्यात्मं एवं कायेऽवि वाचि चेत्यर्थः, एवं भेदेनाभिधायाधुनैकादावपि दर्शयन्नाह - कायवाङ्गनोयुक्तं त्रिविधं अध्यात्ममाख्यातवन्तस्तीर्थकरा गणधराश्च, वक्ष्यते च-‘भंगिअसुतं गुणंतो वट्टति तिविहेवि झाणंमि' त्ति गाथार्थः ॥ पराभ्युपगतध्यानसाम्यप्रदर्शनेनानभ्युपगतयोरपि ध्यानतां प्रदर्शयन्नाह - नि. (१४७१) जइ एगग्गं चित्तं धारयओ वा निरुंभओ वावि । झाणं होइ ननु तहा इअरेसुवि दोसु एमेव ॥ वृ- 'जइ एगग्गं' गाहा, हे आयुष्मन् ! यदप्येकाग्रं चित्तं क्वचिद् वस्तुनि धारयतो वा स्थिरतया देहव्यापिविषवत् डंक इति 'निरुंभओ वावि' त्ति निरुन्धानस्य वा तदपि योगनिरोध इव केवलिनः किमित्याह-ध्यानं भवति मानसं यथा ननु तथा इतरयोरपि द्वयोर्वाक्काययोः, एवमेव एकाग्रधारणादिनैव प्रकारेण तल्लक्षणोगाद् ध्यानं भवतीति गाथार्थः ॥ इत्थं त्रिविधे Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३७ ध्याने सति यस्य यदोत्कटत्वं तस्य तदेतरसद्भावेऽपि प्राधान्याद् व्यपदेश इति, लोकलोकोत्तरानुगतश्चायं न्यायो वर्त्तते, तथा चाह नि. (१४७२) देसियदंसियमग्गो वच्चंतो नरवई लहइ सद्दं । रायत्ति एस वच्चइ सेसा अनुगामिणो तस्स ॥ वृ- 'देसिय' गाहा, देशयतीति देशिकः - अग्रयायी देशिकेन दर्शितो मार्गः पन्था यस्य स तथोच्यते व्रजन्–गच्छन् नरपती - राजा लभते शब्दं प्राप्नोति शब्दं, किंभूतमित्याह - 'रायत्ति एस वच्चति' राजा एष व्रजतीति, न चासौ केवलः, प्रभूतलोकानुगतत्वात्, न च तदन्यव्यपदेशः, तेषामप्राधान्यात्, तथा चाह - 'सेसा अनुगामिणो तस्स 'ति शेषाः - अमात्यादयः अनुगामिनःअनुयातारस्तस्य-राज्ञ इत्यतः प्राधान्याद्राजेतिव्यपदेश इति गाथार्थः ॥ अयं लोकानुगतो न्यायः, अयं पुनर्लोकोत्तरानुगतः नि. (१४७३) पढमिल्लुअस्स उदए कोहिस्सअरे वि तिन्नि तत्थत्थि । नय ते न संति तहियं न य पाहनं तहेयंमि ॥ वृ- ‘पढमिल्लु प्रथम एव प्रथमिल्लुकः, प्राथम्यं चास्य सम्यग्दर्शनाख्यप्रथमगुणघातित्वात् तस्य प्रथमिल्लकस्य उदये, कस्य ?, क्रोधस्य अनन्तानुबन्धिन इत्यर्थः 'इतरेवि तिन्नििा तत्यत्थि' शेषा अपि त्रयः - अप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणसञ्चलनादयस्तत्र जीवद्रव्ये सन्ति, न चातीताद्यपेक्षया तत्सद्भावः प्रतिपाद्यते, यत आह- 'न य ते न संति तहियं' न च ते - अप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणादयो न सन्ति, किंतु सन्त्येव, न च प्राधान्यं तेषामतो न व्यपदेशः, आद्यस्यैव व्यपदेशः, 'तहेयंपि' तथा एतदपि अधिकृतं वेदितव्यमिति गाथार्थः ॥ अधुना स्वरूपतः कायिकं मानसं च ध्यानमावेदयन्नाह नि. (१४७४) मा मे एजउ काउत्ति अचलओ काइअं हवइ झाणं । एमेव य मानसियं निरुद्धमनसो हवइ झाणं ॥ 'वृ- 'मा मे एजउ काउ' त्ति एजतु- कम्पतां 'कायो' देह इति, एवं अचलत् एकाग्रतया स्थितस्येति भावना, किं ?, कायेन निर्वृत्तं कायिकं भवति ध्यानं, एवमेव मानसं निरुद्धमनसो भवति ध्यानमिति गाथार्थः । इत्थं प्रतिपादिते सत्याह चोदकः नि. (१४७५) जह कायमननिरोहे झाणं वायाइ जुज्जइ न एवं । तम्हा वईं उझाणं न होइ को वा विसेत्थ ? ॥ वृ- 'जह कायमननिरोहे' ननु यथा कायमनसोर्निरोधे ध्यानं प्रतिपादितं भवता 'वायाइ जुज्जइन एवं 'ति वाचि युज्यते नैवेति, कदाचिदप्रवृत्त्यैव निरोधाभावात्, तथाहि न कायमनसी यथा सदा प्रवृत्ते तथ वागिति 'तम्हा वती उ झाणं न होइ' तस्माद् वाग् ध्यानं न भवत्येव, तुशब्दस्यैवकारार्थत्वात् व्यवहितप्रयोगाच्च, 'को वा विसेसोऽत्थ' त्ति को वा विशेषोऽत्र ? येनेत्थमपि व्यवस्थिते सति वाग् ध्यानं भवतीति गाथार्थः । इत्थं चोदकेनोक्ते सत्याह गुरुःनि. (१४७६) मा मे चलउत्ति तनू जह तं झाणं निरेइणो होइ । अजयाभासविवज्रस्स वाइअं झाणमेवं तु ॥ वृ- 'मा मे चलउ' त्ति मा मे चलतु-कम्पतामितिशब्दस्य व्यवहितः प्रयोगः तं च दर्शयिष्याम्ः, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५१ अध्ययनं-५- नि. १४७६] तनुः-शरीरमिति-एवं चलनक्रियानिरोधेन यथा तद् ध्यानं कायिकं 'निरेइणो' निरेजिनोनिष्प्रकम्पस्य भवति ‘अजताभासविवजिस्स वाइयं झाणमेवं तु' अयताभाषाविवर्जिनोदुष्टवाक्परिहर्तुरित्यर्थः, वाचिकं ध्यानमेव यथा कायिकं, तुशब्दोऽवधारणार्थ इति गाथार्थः। साम्प्रतं स्वरूपत एव वाचिकध्यानमुपदर्शयन्नाहनि. (१४७७) एवंविहा गिरा मे वत्तव्वा एरिसा न वत्तव्वा । इय वेयालियवक्कस्स भासओ वाइयं झाणं ॥ वृ- ‘एवंविहा गिरा' एवंविधेति निरवद्या गीः-वागुच्यते 'मे'त्ति मया वक्तव्या ‘एरिस'त्ति ईशी सावद्या न वक्तव्या, एवमेकाग्रतया विचारितवाक्यस्य सतो भाषमाणस्य वाचिकं ध्यानमिति गाथार्थः ।। एवं तावद् व्यवहारतो भेदेन त्रिविधमपि ध्यानमावेदितं, अधुनैकदैव एकत्रैव त्रिविधमपि दर्श्यतेनि. (१४७८) मनसा वावारंतो कायं वायं च तप्परीणामो । भंगिअसुअं गुणतो वट्टइ तिविहेवि झाणंमि ।। वृ- ‘मनसा वावारंतो' मनसा-अन्तः करणेनोपयुक्तः सन् व्यापारयन् कायं-देहं वाचंभारती च ‘तप्परीणामो' तत्परिणामो विवक्षित श्रुतपरीणामः, अथवा तत्परिणामो-योगत्रयपरिणामः स तथाविधः शान्तो योगत्रयपरिणामो यस्यासौ तत्परिणामः, भङ्गिकश्रुतं-दृष्टिवादान्तगतमन्यद् वा तथाविधं 'गुणंतो'त्ति गुणयन् वर्त्तते त्रिविधेऽपि ध्याने मनोवाक्-कायव्यापारलक्षणे इति गाथार्थः ।। अवसितमानुषङ्गिकं, साम्प्रतं भेदपरिमाणं प्रतिपादयताऽध उत्सृतोच्छ्रितादिभेदो यो नवधा कायोत्सर्ग उपन्यस्तः स यथायोगं व्याख्यायत इति, तत्रनि. (१४७९) धम्मं सुकं च दुवे झायइ झाणाइँ जो ठिओ संतो।। एसो काउस्सग्गो उसिउसिओ होइ नायव्वो ॥ वृ-धर्मं च शुकुंच प्राक्प्रतिपादितस्वरूपे ते एव द्वे ध्यायति ध्याने यः कश्चित् स्थितः सन् एष कायोत्सर्ग उत्सृतोत्सृतो भवति ज्ञातव्यः, यस्यादिह शरीरमुत्सृतं भावोऽपि धर्मशुकुध्यायित्वादुत्सृत एवेति गाथार्थः ।। गतः खल्वेको भेदोऽधुना द्वितीयः प्रतिपाद्यतेनि. (१४८०) धम्मं सुक्कं च दुवे नवि झायइ नवि य अट्टरुदाई । एसो काउस्सग्गो दव्युसिओ होइ नायव्यो । वृ- 'धम्म सुक्कं' धर्मं शुकुंच द्वे नापि ध्यायति नापि आर्त्तरौद्रे एष कायोत्सर्गो द्रव्योत्सृतो भवतीति ज्ञातव्य इति गाथार्थः ॥ आह-कस्यां पुनरवस्थायां न शुभं ध्यानं ध्यायति नाप्यशुभमिति ?, अत्रोच्यतेनि. (१४८१) पयलायंत सुसुत्तो नेव सुहं झाइ झाणमसुहं वा । अव्वावारियचित्तो जागरमाणोवि एमेव ॥ वृ- 'पयलायंत' प्रचलायमान ईषत् स्वपन्नित्यर्थः, 'सुसुत्त'त्ति सुष्टु सुप्तः स खलु नैव शुभं ध्यायति ध्यान-धर्मशुकूलक्षणं अशुभं वा-आर्त्तरौद्रलक्षणं न व्यापारितं क्वचिद् वस्तुनि चित्त येन सोऽव्यापारितचित्तः जाग्रदपि एवमेव-नैव शुभं ध्यायति ध्यानं नाशुभमिति गाथार्थः ।। नि. (१४८२) अचिरोववन्नगाणं मुच्छियअव्वत्तमत्तसुत्ताणं । www Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५२ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३७ ओहाडियमव्वत्तं च होइ पाएण चित्तंति ॥ वृ- 'अचिरोववन्नगाणं' 'न चिरोपपन्नका अचिरोपपन्नकाः तेषामचिरोपपन्नकानामचिरजातानामित्यर्थः, मूर्छिताव्यक्तमथसुप्तानां-मूर्छितानामभिधातदिना अव्यक्तानाम्-अव्यक्तचेतसां मत्तानां मदिरादिना सुप्तानां निद्रया, इहाव्यक्तानामिति यदुक्तं तत्राव्यक्तचेतसः अव्यक्ताः, तत्पुनरव्यक्तं कीगित्याह-'ओहाडियमव्वत्तं च होइ पाएण चित्तं तु' 'ओहाडिय' न्ति स्थगितं विषादिना तिरस्कृतस्वभावं अव्यक्तं च-अव्यक्तमेव चशब्दोऽवधारणे भवति प्रायश्चित्तमपि, प्रायोग्रहणादन्यथाऽपि सम्भवमाहेति गाथार्थः ।। स्यादेतत्-एवंभूतस्यापि चेतसो ध्यानताऽस्तु को विरोध इति ?, अत्रोच्यते, नैतदेवं । नि. (१४८३) गाढालंबनलग्गं चित्तं वुत्तं निरयणं झाणं । सेसं न होइ झाणं मउअमवत्तं भमंतं वा ॥ वृ- यस्मात्-आलम्बने लग्नं २ गाढमालम्बने लग्नं २ एकालम्बने स्थिरतया व्यवस्थितमित्यर्थः, चित्तं-अन्तः करणं उक्तं-भणितं, निरेजन-निष्प्रकम्पं ध्यानं, यतश्चैवमतः शेषं-यदस्मादन्यत् तन्न भवति ध्यानं, किंभूतं? - मदुयमवत्तं भमन्तं वा' मृदु-भावनायामकठोरं अवयक्तं पूर्वोक्तं भ्रमन्वा-अनवस्थितं वेति गाथार्थः ॥ आह-यदि मृद्वादि चित्तं ध्यानं न भवति वस्तुतः अव्यक्तत्वात् तत् कथमस्य पश्चादपि व्यक्ततेति ?, अत्रोच्यतेनि. (१४८४) उम्हासेसोवि सिही होउं लद्धिंधनो पुणो जलइ । इय अवत्तं चित्तं होउं वत्तं पुणो होइ । वृ- 'उम्हासेसोवि' उष्मावशेषो मनागपि उष्णमात्र इत्यर्थः, शिखी-अग्निभूत्वा लब्धेन्धनःप्राप्तकाष्ठादिः सन् पुनर्चलति, ‘इय' एवं अव्यक्तं चित्तं मदिरादिसम्पर्कादिना भूत्वा, व्यक्तं पुनर्भवत्यग्निवदिति गाथार्थः ॥ इत्थं प्रासङ्गिक कियदप्युक्तं, अधुना प्रक्रान्तवस्तु-शुद्धिः क्रियते, किंच प्रक्रान्तं ?, कायिकादि त्रिविध ध्यानं, यत उक्तं-'भगियसुयं गुणतो वट्टइ तिविहेऽवि झाणंमि' इत्यादि, एवं च व्यवस्थिते ‘अन्तोमुत्तकालं चित्तस्सेगग्गया भवति झाणं' यदुक्तमस्माद् विनेयस्य विरोधशङ्कया सम्मोहः स्यादतस्तदपनोदाय शङ्कामाहनि. (१४८५) पुव्वं च जं तदुत्तं चित्तस्सेगग्गया हवइ झाणं । आवन्नमणेगग्गं चित्तं चिय तं न तं झाणं ।। वृ. 'पुव्वं च जं तदुत्तं' ननु त्रिविधे ध्याने सति पूर्वं यदुक्तं चित्तस्येकाग्रता भवति ध्यानं 'अन्तोमुत्तकालं चित्तस्सेग्गया भवति झाणं'ति वचनात् चशब्दाद्यच्च तदूर्ध्वमुक्तं-भंगियसुयं गुणंतो वट्टइ तिविहेवि झाणंमि' तदेतत् परस्परविरुद्धं कथयतस्त्रिविधे ध्याने सति आपन्नमनेकविषयं ध्यानमिति, तथा च मनसा किश्चिद्ध्यायति वाचाऽभिधत्ते कायेन क्रिया करोतीति अनेकाग्रता, आचार्य इदमनाद्दत्य सामान्येनैकाग्रं चित्तं हृदि कृत्वा काक्वाऽऽह-'चित्तं चिय तं न तं झाणं' यदनेकाग्रं तच्चित्तमेव न ध्यानमिति गाथार्थः ।। आह-उक्तन्यायादनेकाग्रं त्रिविधं ध्यानं तस्य तर्हि ध्यानत्वानुपपत्तिः, न, अभिप्रायापरिज्ञानात, तथाहि-- नि. (१४८६)आ० मनसहिएण उ काएण कुणइ वायाइ भासई जं च । एयं च भावकरणं मनरहियं दव्वकरणं च ।। Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि. १४८६] २५३ वृ- आ०-'मनसहिएण' मनः सहितेनैव कायेन करोति, यदिति सम्बध्यते, उपयुक्तो यत् करोतीत्यर्थः, वाचा भाषते यच्च मनः सहितया, तदेव भावकरणं वर्तते, भावकरणं च ध्यानं, मनोरहितं तु द्रव्यकरणं भवति, ततश्चैतदुक्तं भवति-इहानेकाग्रतैव नास्ति सर्वेषामेव मनः प्रभृतीनामेकविषयत्वात्, तथाहि-स यत् मनसा ध्यायति तदेव वाचाऽभिधत्ते तत्रैव च कायक्रियेति गाथार्थः । इत्थं प्रतिपादिते सत्यपरस्त्वाहनि. (१४८७) चो० जइ ते चित्तं झाणं एवं झाणमवि चित्तमावन्नं । तेन र चित्तं झाणं अह नेवं झाणमन्नं ते ।। वृ- 'जइ ते चित्तं झाणं' यदि ते-तव चित्तं ध्यानं 'अन्तोमुत्तकालं चित्तस्सेगग्गया हवइ झाणंति वचनात्, एवं ध्यानमपि चित्तमापनं, ततश्च कायिकवाचिक-ध्यायनासम्भव इत्यभिप्रायः, तेन किल चित्तमेव ध्यानं नान्यदिति हृदयं, अथ नैवमिष्यते-मा भूत, कायिकवाचिके ध्याने न ध्यानासम्भव इत्यभिप्रायः, तेन किल चित्तमेव ध्यानं नान्यदिति हृदयं, अथ नैवमिष्यते-मा भूत्, कायिकवाचिके ध्याने न भविष्यत् इति, इत्थं तर्हि ध्यानमन्यत्ते-तव चित्तादिति गम्यते, यस्मानावश्यं ध्यानं चित्तमिति गाथार्थः ।। नि. (१४८८)आ० नियमा चित्त झाणं झाणं चित्तं न यावि भइयव्वं । जह खइरो होइ दुमो दुमो य खइरो अखयरो वा ।। वृ-अत्र आचार्य आह-अभ्युपगमाददोषः, तथाहि-नियमा चित्तं झाणं' नियमात्-नियमेन उक्तलक्षणं चित्तं ध्यानमेव, 'झाणं चित्तं न यावि भइयव्वं' ध्यानं तु चित्तं न चाप्येवं भक्तव्यंविकल्पनीयं, अत्रैवार्थे दृष्टान्तमाह-'जह खइरो होइ दुमो दुमो य खइरो अखइरो वा' यथा खदिरो भवति द्रुम एव, द्रुमस्तु खदिरः अखदिरो वा-धवादिर्वेत्ययं गाथार्थः ।। । अन्ये पुनरिदं गाथाद्वयमतिक्रान्तगाथावयवाक्षेपद्वारेणान्यथा व्याचक्षते, यदुक्तं 'चित्तं चिय तं न तं झाणंती' त्येतदसत्, कथं ?, यदि ते 'चित्तं झाणं एवं झाणमवि चित्तमावन्नं' सामान्येन 'तेन र चित्तं झाणं' किमुच्यते 'चित्तं चित्तं न झाणं'ति ‘अह नेयं झाणंमन्नं ते' चित्तात्, अत्र पाठान्तरेणोत्तरगाथा 'नियमा चित्तं झाणं झाणं चित्तं न यावि भइयव्वं' यतोऽव्यक्तादिचित्तं न ध्यानमिति, 'जह खदिरो' इत्यादि निदर्शनं पूर्वं, अलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, प्रकृतश्च द्वितीयः उच्छ्रिताभिधानः कायोत्सर्गभेद इति, स च व्याख्यात एव, नवरं तत्र ध्यानचतुष्टयाध्यायी लेश्यापरिगतो वेदितव्य इति, नि. (१४८९) अझै रुदं च दुवे झायइ झाणाइं जो ठिओ संतो । __ एसो काउस्सग्गो दब्बुसिओ भावउ निसन्नो ॥ नि. (१४९०) धम्मं सुकं च दुवे झायइ झाणाई जो निसन्नो अ । एसो काउस्सग्गो निसनुसिओ होइ नायव्यो । नि. (१४९१) धम्म सुक्कं च दुवे नवि झायइ नवि य अट्टरुदाई । एसो काउस्सग्गो निसण्णओ होइ नायव्यो ।। नि. (१४९२) अटै रुदं च दुवे झायइ झाणाइँ जो निसन्नो य । एसो काउस्सग्गो निसन्नगनिसन्नओ नाम ।। Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३७ नि. (१४९३) धम्म सुक्कं च दुवे झायइ झाणाइँ जो निवन्नो उ । एसो काउस्सग्गो निवनुसिओ होइ णायव्यो । नि. (१४९४) धम्मं सुक्कं च दुवे नवि झायइ नवि य अट्टरुद्दाई । एसो काउस्सग्गो निवण्णओ होइ नायव्वो ॥ नि. (१४९५) अझै रुदं च दुवे झायइ झाणाइँ जो निवन्नो उ । एसो काउस्सग्गो निवन्नगनिवन्नओ नाम । नि. (१४९६) अतरंतो उ निसन्नो करिज्ज तहवि य सहू निवन्नो उ । संबाहवस्सए वा कारणियसहवि य निसन्नो । वृ-अथेदानीं तृतीयः कायोत्सर्गभेदः प्रतिपाद्यते-निगदसिद्धैव, अधुना चतुर्थः, कायोत्सर्गभेदः प्रदर्श्यते तत्रेयं गाथा-निगदसिद्धैव, नवरं कारणिक एव ग्लानस्थविरादिषिण्णकारी वेदितव्यः, वक्ष्यते च- ‘अतरंतो उ' इत्यादि, अधुना पञ्चमः कायोत्सर्गभेदः प्रदश्यते, तत्रेयं गाथानिगदसिद्धा, नवरं प्रकरणान्निषण्णः स धर्मादीनि न ध्यायतीत्यवगन्तव्यम्, अधुना षष्ठः कायोत्सर्गभेदः प्रदर्श्यते, तत्रेयं गाथा-निगदसिद्धा, अधुना सप्तमः कायोत्सर्गभेदः प्रतिपाद्यते, इह च-निगदसिद्धा, नवरं कारणिक एव ग्लानस्थविरादिर्यो निषण्णोऽपि कर्तुमसमर्थः स निष(व) ण्णकारी गृह्यते, साम्प्रतमष्टमः कायोत्सर्गभेदः प्रदर्श्यते, निगदसिद्धा, इहापि च प्रकरणान्निष (व) ण्णः, स च धर्मादीनि न ध्यायतीत्यवगन्तव्यम्, अधुना नवमः कायोत्सर्गभेदः प्रदर्श्यते, इह च-'अट्ट रुदं च दुवे' गाहा निगदसिद्धा । गाहा निगदसिद्धैव, नवरं 'कारणियसहूवि य निसण्णो'त्ति यो हि गुरुवैयावृत्त्यादिना व्यापृतः कारणिकः स समर्थोऽपि निषण्णः करोतीति। इत्थं तावत् कायोत्सर्ग उक्तः, अत्रान्तरे अध्ययनशब्दार्थो निरूपणीयः, स चान्यत्र न्यक्षेण निरूपित्वान्नेहाधिकृतः, गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रालापकनिष्पन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, सूत्रं च सूत्रानुगम इत्यादिप्रपञ्चो वक्तव्यः यावत् तच्चेद मू. (३७) 'करेमि भंते ! सामाइयं जाव अप्पाणं वोसिरामि' वृ-अस्य संहितादिलक्षणा व्याख्या यथा सामायिकाध्ययने तथा मन्तव्या पुनरभिधाने च प्रयोजनं वक्ष्यामः, इदमपरं सूत्र मू. (३८) इच्छामि ठाइउं काउस्सग्गं जो मे देवसिओ अइआरो कओ काइओ वाइओ माणसिओ उस्सुत्तो उम्मग्गो अकप्पो अकरणिज्जो दुज्झाओ दुविचितिओ अणायारो अणिच्छिअब्बो असमणपाउग्गो नाणे दंसणे चरित्ते सुए सामाइए तिण्हं गुत्तीणं चउण्हं कसायाणं पंचण्हं महव्वयाणं छण्हं जीवनिकायाणं सत्तण्हं पिंडेसणाणं अट्ठण्हं पवयणमाऊणं नवण्हं बंभचेरगुत्तीणं दसविहे समणधम्मे समणाणं जोगाणं जं खंडिअंजं विराहिअंतस्स मिच्छामि दुक्कडं ॥ वृ- तल्लक्षणं चेदं-संहितेत्यादि, तत्र इच्छामि स्थातुं कायोत्सर्ग यो मे दैवसिकोऽतिचारः कृत इत्यादि संहिता, पदानि तु इच्छामि स्थातु कायोत्सर्ग मया दैवसिकोऽतिचारः कृत इत्यादीनि, पदार्थस्तु ‘इषु इच्छाया' मित्यस्योत्तमपुरुषस्यैकवचनान्तस्य ‘इषुगमिष्यमां छ' इति छत्वे इच्छामि भवति, इच्छामि-अभिलषामि स्थातुमिति ‘ष्ठा गतिनिवृत्तौ' इत्यस्य तुम्प्रत्ययान्तस्य स्थातुमिति Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि. १४९६] २५५ भवति, कायोत्सर्ग मिति 'चिञ् चयन' अस्य धजन्तस्य 'निवाससमिति (चिति) शरीरोपसमाधानेष्वादेश्च क इति चीयते इति कायः देह इत्यर्थः 'सृज विसर्गे' इत्यस्य उत्पूर्वस्यधजि उत्सर्ग इति भवति, शेषपदार्थो यथा प्रतिकमणे तथैव, पदविग्रहस्तु यानि समासभाञ्जि पदानि तेषामेव भवति नान्येषामिति, तत्र इच्छामि स्थातुं, कं?-कायोत्सर्ग-कायस्योत्सर्गः कायोत्सर्गः तमिति, शेषपदविग्रहो यथा प्रति क्रमणे, एवं चालना प्रत्यवस्थानं च यथासम्भवमुपरिष्टाद् वक्ष्यामः। तथेदमन्यत्तु सूत्रं मू. (३९) तस्सुत्तीरकरणेणं पायच्छित्तकरणेणं विसोहीकरणेणं विसल्लीकरणेणं पावाणं कम्माणं निग्घायणट्ठाए ठामि काउस्सग्गं । अन्नत्थ ऊससिएणं नीससिएणं खासिएणं छीएणं जंभाइएणं उडुएणं वायनिसग्गेणं भमलिए पित्तमुच्छाए सुहुमेहिं अंगसंचालेहिं सुहुमेहिं खेलसंचालेहिं सुहुमेहिं दिट्ठिसंचालेहिं एवमाइएहिं आगारेहिं अभग्गो अविराहिओ हुज्ज मे काउस्सग्गो जाव अरिहंताणं भगवंताणं नमुक्कारेणं न पारेमि ताव कायं ठाणेणं मोणेणं झाणेणं अप्पाणं वोसिरामि ॥ . वृ- 'तस्योत्तरीकरणेन' 'तस्येति तस्य-अनन्तरं प्रस्तुतस्य श्रामण्ययोगसङ्घातस्य कथञ्चित् प्रमादात् खण्डितस्य विराधितस्य वोत्तरीकरणेन हेतुभूतेन ‘ठामि काउस्सग्गं'मिति योगः, तत्रोत्तरकरणं पुनः संस्कारद्वारेणोपरिकरणमुच्यते, उत्तरं च तत् करणं च इत्युत्तरकरणं अनुत्तरमुत्तरं क्रियत इत्युत्तरीकरणं, कृतिः-करणमिति, तच्च प्रायश्चित्तद्वारेण भवति अत आह-'पायच्छित्तकरणेणं' प्रायश्चित्तशब्दार्थं वक्ष्यामः तस्य करणं प्रायश्चित्तकरणं तेन, अथवा सामायिकादीनि प्रतिक्रमणावसानानि विशुद्धौ कर्त्तवयायां मूलकरणं, इदं पुनरुत्तरकरणमतस्तेनोत्तरकरणेन-प्रायश्चित्तकरणेनेति, क्रिया पूर्ववत, प्रायश्चित्तकरणंच विशुद्धिद्वारेण भवत्यत आह-'विसोहीकरणेणं' विशोधनं विशुद्धिः अपराधमलिनस्यात्मनः प्रक्षालनमित्यर्थः तस्याः करणं तेन हेतुभूतेन, विशुद्धिकरणं च विशल्यकरणद्वारेण भवत्यत आह-'विसल्लीकरणेणं' विगतानि शल्यानि-मायादीनि यस्यासौ विशल्यस्तस्य करणं विशल्यकरणं तेन हेतुभूतेन, 'पावाणं कम्माणं निग्घायणट्ठाए ठामि काउस्सग्गं' पापानां संसारनिबन्धनानां कर्मणांज्ञानावरणीयादीनां निर्घातार्थ-निर्घातननिमित्तं व्यापत्तिनिमित्तमित्यर्थः, किं ?-'तिष्ठामि कायोत्सर्ग' कायस्योत्सर्गः-कायपरित्याग इत्यर्थः तं, एतदुक्तं भवति-अनेकार्थत्वाद् धातूनां तिष्ठामीति-करोमि कायोत्सर्ग, व्यापारवतः कायस्य परित्यागमिति भावना, किं सर्वथा ? नेत्याह_ 'अन्नत्थूससिएणं'ति अन्यत्रोच्छ्रसितेन, उच्छसितं मुक्त्वा योऽन्यो व्यापारस्तेन व्यापारवत् इत्यर्थः, एवं सर्वत्र भावनीयं, तत्रोर्ध्वं प्रबलं वा श्वसितमुच्छसितं तेन, 'नीससिएणं'ति अधः श्वसितं निःश्वसितं तेन निःश्वसितेन, ‘खासिएणं ति कासितं प्रतीतं, 'छीएणं' ति क्षुतं प्रतीतमेव तेनैतदपि, ‘जंभाइएणं' ति जृम्भितेन, विवृतवदनस्य प्रबलपवननिर्गमो जृम्मिभतमुच्यते, ‘उड्डुएणं' ति उद्गारितं प्रतीतं, 'वायनिसग्गेणं' ति अपानेन पवननिर्गमो वातनिसर्गो भण्यते तेन, 'भमलीए'त्ति भ्रमल्या, इयमाकस्मिकी शरीरभ्रमिलक्षणा प्रतीतैव 'पित्तसंमूर्छया' पित्तमूर्छयाऽपि, पित्तप्राबल्यात् मनाग मूर्छा भवति, 'सुहुमेहिं अंगसंचालेहिं' सूक्ष्मैरङ्गसञ्चारैर्लक्ष्या Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् - २- ५ / ३९ लक्ष्यैर्गात्रविचलनप्रकारै रोमोद्गमादिभिः, 'सुहुमेहिं खेलसंचालेहिं' सूक्ष्मैः खेलसञ्चारैर्यस्मात् सयोगिवीर्यसद्द्रव्यतया ते खल्वन्तर्भवन्ति 'सुहुमेहिं दिट्ठिसंचालेहिं' सूक्ष्मैर्दृष्टिसञ्चारैः- निमेषादिभिः, 'एवमाइएहिं आगारेहिं अभग्गो अविराहिओ होज्ज मे काउस्सग्गो' एवमादिभिरत्यादिशब्दं वक्ष्यामः, आक्रियन्त इत्याकारा आगृह्यन्त इति भावना, सर्वथा कायोत्सर्गापवादप्रकारा इत्यर्थः, तैराकारैर्विद्यमानैरपि न भग्नोऽभग्नः, भग्नः सर्वथा नाशितः, न विराधितोऽविराधितो, विराधितो देशभनोऽभिधीयते भवेत् मम कायोत्सर्गः कियन्तं कालं यावदित्याह T 'जाव अरहंताणं भगवंताणं नमोक्कारेणं न पारेमि' यावदर्हतां भगवतां नमस्कारेण न पारयामि, यावदिति कालावधारणं, अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपां पूजामर्हन्तीत्यर्हन्तस्तेषामर्हतां भगः-ऐश्वर्यादिलक्षणः स विद्यते येषां ते भगवन्तस्तेषां भगवतां सम्बन्धिना नमस्कारेण 'नमो अरहंताणं' इत्यनेन न पारयामि न पारं गच्छामि, तावत् किमित्याह- 'ताव कायं ठाणेणं मोणेणं झाणेणं अप्पाणं वोसिरामि त्ति तावच्छब्देन कालनिर्देशमाह, कार्य- देहं स्थानेनऊर्ध्वस्थानेन तथा मौनेन वागूनिरोधलक्षणेन, तथा ध्यायनेन शुभेन, 'अप्पाणं त्ति प्राकृत शैल्या आत्मीयं, अन्ये न पठन्त्येवैनमालापकं व्युत्सृजामि - परित्यजामि इयमत्र भावना - कार्य स्थानमौनध्यानक्रियाव्यतिरेकेण क्रियान्तराधयासद्वारेण व्युत्सृजामि, नमस्कारपाठं यावत् प्रलम्बभुजो निरुद्धवाक्प्रसरः प्रशस्तध्यानानुगतस्तिष्ठामीति, तथाच कायोत्सर्गपरिसमाप्ती नमस्कारमपठतस्तद्भङ्ग एव द्रष्टव्य इत्येष तावत् समासार्थः, अवयवार्थं तु भाष्यकारो वक्ष्यति, तत्रेच्छामि स्थातुं कायोत्सर्गमित्याद्यं सूत्रावयवमधिकृत्याह कायोत्सर्गस्थानंन कार्य, प्रयोजनरहितत्वात्, तथाविधपर्यटनवदिति, अत्रोच्यते, प्रयोजनरहितत्वमसिद्धं, यतःकाउस्सग्गंमि ठिओ निरेयकाओ निरुद्धवइपसरो । जाणइ सुहमेगमणो मुणि देवसियाइअइयारं || परिजाणिऊणं य जओ संमं गुरुजनपगासणेणं तु । सोहे अप्पर सो जम्हा य जिनेहिं सो भणिओ || २५६ (प्र.) (प्र.) वृ- इह च सम्बद्धगाथाद्वयमन्यकर्तृकं तथापि सोपयोगमिति कृत्वा व्याख्यायते, कायोत्सर्गे उक्तस्वरूपे स्थितः सन् निरजकायो-निष्प्रकम्पदेह इति भावना, निरुद्धवाक्प्रसरः- मौनव्यवस्थितः सन् जानीते सुखमेकमना- एकाग्रचित्त, सन् कोऽसौ ? - मुनिः साधुः, किं ? दैवसिकातिचारं आदिशब्दाद्रात्रिकग्रह इति गाथार्थः । ततः किमित्याह यस्मात् कारणात् सम्यग्-अशठभावेन गुरुजनप्रकाशनेन – गुरुजननिवेदनेनेति हृदयं, तुशब्दात् तदादिअष्टप्रायश्चित्तकरणेन चः शोधयत्यात्मानमसौ, अतिचारमलिनं क्षालयतीत्यर्थः तच्चातिचारपरिज्ञानमविकलं कायोत्सर्गव्यवस्थि तस्य भवत्यतः कायोत्सर्गस्थानं कार्यमिति, किंच- यस्माजिनैर्भगवद्भिरयं कायोत्सर्गो भणित-उक्तः, तस्मात् कायोत्सर्गस्थानं कार्यमिति गाथार्थः ॥ " नि. (१४९७) काउस्सग्ग मुक्खपहदेसियं जाणिऊण तो धीरा । दिवसाइयारजाणणट्टयाइ ठायंति उस्सग्गं ॥ वृ- यतश्चैवमतः 'काउस्सग्गं मुक्खपहदेसियं' त्ति मोक्षपन्थास्तीर्थकर एव भण्यते तत्प्रदर्शकत्वात्, कारणे कार्योपचारात् तेन मोक्षपथेन देशितः - उपदिष्टः मोक्षपथदेशितस्तं, 'जाणिऊण' Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १४९७ ] ति दिवसाद्यतिचारपरिज्ञानोपायतया विज्ञाय ततो धीराः साधवः, दिवसातिचारज्ञानार्थमित्युपलक्षणं रात्र्यतिचारज्ञानार्थमपि, 'ठायंति उस्सग्गं' ति तिष्ठन्ति कायोत्सर्गमित्यर्थः, ततश्च कायोत्सर्गस्थानं कार्यमेव, सप्रयोजनत्वात्, तथाविधवैयावृत्यवदिति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं यदुक्तं ‘दिवसातिचारज्ञानार्थ’मिति, तत्रौघतो विषयद्वारेण तमतिचारमुपदर्शयन्नाह नि. ( १४९८ ) सयणासणन्नपाणे चेइय जइ सेज काय उच्चारे । समितीभावनगुत्ती वितहायरणंमि अइयारो ॥ वृ- शयनीयवितथाचरणे सत्यतिचारः, एतदुक्तं भवति - संस्तारकादेरविधिना ग्रहणादौ अतिचार इति, 'आसन' त्ति आसनवितथाचरणे सत्यतिचारः पीठकादेरविधिना ग्रहणादतिचार इति भावना, ‘अन्नपाण’त्ति अन्नपानवितथाचरणे सत्यतिचारः अन्नपानस्याविधिना ग्रहणादावतिचार इत्यर्थः, 'चेतिय'त्ति चैत्यवितथाचरणे सत्यतिचारः, चैत्यविषयं वितथाचरणमविधिना वन्दने अकरणे चेत्यादि, 'जइ'थि यतिवितथाचरणे सत्यतिचारः, यतिविषयं च वितथाचरणं यथार्हं विनयाद्यकरणमिति, 'सेज'थि शय्यावितथाचरणे सत्यतिचारः, शय्या वसतिरुच्यते, तद्विषयं वितथाचरणमविधिना प्रमार्जनादौ स्त्रयादिसंसक्तायां वा वसत इत्यादि, 'काय' इति कायिकवितथाचरणे सत्यतिचारः, वितथाचरणं चास्थण्डिले कायिकं व्युत्सृजतः स्थण्डिले वाऽप्रत्युपेक्षितादावित्यादि, 'उच्चारे' त्ति उच्चारवितथाचरणे सत्यतिचारः उच्चारः पुरीषं भण्यते वितथाचरणं चैतद्विषयं यथा कायिकायां, 'समिति' त्ति समितिवितथाचरणे सत्यतिचारः, समितयश्चेर्यासमिति-प्रमुखाः पञ्च यथा प्रतिक्रमणे, वितथाचरणं चासामविधिनाऽऽ सेवनेऽनासेवने चेत्यादि, ‘भावने 'ति भावनावितथाचरणे सत्यतिचारः, भावनाश्चानित्यत्वादिगोचरा द्वादश, तथा चोक्तम् ‘भावयितव्यमनित्यत्वमशरणत्वं तथैकतान्यत्वे । अशुचित्वं संसारः कर्माश्रवसंवरविधिश्च ॥ निर्जरणलोकविस्तर धर्मस्वाख्याततत्त्वचिन्ताश्च । बोधेः सुदुर्लभत्वं च भवना द्वादश विशुद्धाः ॥' अथवा पञ्चविंशतिभावना यथा प्रतिक्रमणे, वितथाचरणं चासामविधिसेवनेनेत्यादि, 'गुत्ति' ति गुप्तिवितथाचरणे सत्यतिचारः, तत्र मनोगुप्तिप्रमुखास्तिस्त्री गुप्तयः यथा प्रतिक्रमणे, वितथाचरणमपि गुप्तिविषयं यथा समितिष्विति गाथार्थः । इत्थं सामान्येन विषयद्वारेणातिचारमभिधायाधुना कायोत्सर्गगतस्य मुनेः क्रियामभिधित्सुराहगोसमुहनंतगाई आलोए देसिए य अइयारे । सव्वे समाणइत्ता हियए दोसे ठविज्जाहि ॥ नि. ( १४९९ ) २५७ वृ- गोषः प्रत्यूषो भण्यते, 'मुहनंतगं' मुखवस्त्रिका आदिशब्दाच्छेपोपकरणग्रहः, ततश्चैतदुक्तं भवति - गोषादारभ्य मुखवस्त्रिकादौ विषये 'आलोए देसिए व अतिचारे त्ति अवलोकयेत्निरीक्षेत दैवसिकानतिचारान्-अविधिप्रत्युपेक्षिताप्रत्युपेक्षितादीनिति, ततः सव्वे समणाइत्ता' सर्वानतिचारान् मुखवस्त्रिकाप्रत्युपेक्षणादारभ्य यावत् कायोत्सर्गावस्थानमत्रान्तरे य इति 25.17 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३९ 'समाणइत्ता' समाप्य बुद्ध्यवलोकनेन समाप्ति नीत्वा एतावन्त एत इति, नातः परमतिचारोऽस्ति ततो 'हृदये' चेतसि दोषान्-प्रतिषिद्धकरणादिलक्षणान् आलोचनीयानित्यर्थः, स्थापयेदिति । नि. (१५००) काउं हिअए दोसे जहक्कमं जा न ताव पारेइ । ताव सुहुमाणुपाणू धम्मं सुकं च झाइज्जा । वृ- कृत्वा हृदये दोषान् यथाक्रममिति प्रतिसेवनानुलोम्येन आलोचनानुलोम्येन च, प्रतिसेवनानुलोम्यं नाम ये यथाऽऽसेविता इति, आलोचनानुलोम्यं तु पूर्वं लघव आलोच्यन्ते पश्चाद् गुरव इति, ‘जा न ताव पारेति'त्ति यावन्न तावत् पारयति गुरुनैमस्कारेण, ‘ताव सुहुमाणुपाणु'त्ति तावदिति कालावधारणं, सूक्ष्मप्राणापानः, सूक्ष्मोच्छासनिश्वास इत्यर्थः, किं? - 'धम्मं सुकं च झाएज्जा' धर्मध्यानं प्रतिक्रमणाध्ययनोक्तस्वरूपं शुकुं ध्यानं च ध्यायेदिति गाथार्थः । एवंनि. (१५०१) देसिय राइय पख्यि चाउम्मासे तहेव वरिसे य । इक्किक्के तिन्नि मा नायव्वा पंचसेएसु ॥ वृ- 'देवसिय'त्ति दैवसिके प्रतिक्रमणे दिवसेन निर्वृत्तं दैवसिकं, 'राइय'त्ति, रात्रिके, 'पक्खिए'त्ति पाक्षिके 'चाउम्मासे'त्ति चातुर्मासिके तथैव 'वरिसि'त्ति तथैव वार्षिके च, वर्षेण निर्वृत्तं वार्षिकं-सांवत्सरिकमिति भावना, एकैकस्मिन् प्रतिक्रमणे दैवसिकादौ त्रयो गमा ज्ञातव्याः, पञ्चस्वेतेषु दैवसिकादिषु, कथं त्रयो गमाः?, सामायिकं कृत्वा कायोत्सर्गकरणं, सामायिकमेव कृत्वा प्रतिक्रमणं, सामायिकमेव कृत्वा पुनः कायोत्सर्गम्, इह च यस्माद् दिवसादि तीर्थं दिवसप्रधानं च तस्माद् दैवसिकमादाविति गाथार्थः । अत्राह चोदकःनि. (१५०२) आइमकाउस्सग्गे पडिकमणे ताव काउ सामइयं । तो किं करेह बीयं तइअं च पुणोऽवि उस्सग्गे?॥ वृ-'आदिमकायोत्सर्गे' इति प्रथमकायोत्सर्गे कृत्वा सामायिकमिति योगः 'पडिक्कमणे ताव बितियं काउं सामाइयंति योगः ता किं करेह तइयं च सामाइयं पुणोऽवि उस्सग्गो' यः प्रतिक्रान्तोपरीति गाथार्थः ।। नि. (१५०३) समभावंमि ठियप्पा उस्सग्गं करिय तो पडिक्कमइ । एमेव य समभावे ठियस्स तइयं तु उस्सग्गे ॥ वृ-चालना चेयम्, अत्रोच्यते-‘समभावंमि' गाहा व्याख्या-इह समभावस्थितस्य भावप्रतिक्रमणं भवति नान्यथा, ततश्च समभावे-रागद्वेषमध्यवर्तिनि स्थित आत्मा यस्यासौ स्थितात्मा, 'उस्सग्गं काउ (करिय) तो पडिक्कमति' दिवसातिचारपरिज्ञानाय कायोत्सर्गं कृत्वा गुरोरतिचारं निवेद्य तत्प्रदत्तप्रायश्चित्तं समभावपूर्वकमेव प्रपद्य ततः प्रतिकामति, ‘एमेव य समभावे ठितस्स ततियं तु उस्सग्गे' एवमेव च समभावे व्यवस्थितस्य सतश्चारित्रशुद्धिरपि भवतीतिकृत्वा तृतीयं सामायिकं कायोत्सर्गे प्रतिक्रान्तोत्तरकालभाविनि क्रियत इति गाथार्थः ।। नि. (१५०४) सज्झायझाणतओसहेसु उवएसथुइपयाणेसु । संतगुणकित्तणेसु अ न हुंति पुनरुत्तदोसा उ । वृ-प्रत्यवस्थानमिदम्-‘सज्झायझाण' गाहा व्याख्या निगदसिद्धा, इदानीं 'जो मे देवसिओ Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि. १५०४] २५९ अइयारो कओ' इत्यादि सूत्रमधो व्याख्यातत्वादनाध्त्य 'तस्स मिच्छामि दुक्कडं'ति सूत्रावयवं व्याचिख्यासुराहनि. (१५०५) मित्ति मिउमद्दवत्ते छत्ति अ दोसाण छायणे होइ । मित्ति य मेराइ ठिओ दुत्ति दुगुंछामि अप्पाणं ।। नि. (१५०६) कत्ति कडं मे पावं इत्तिय डेवेमि तं उवसमेणं । एसो मिच्छाउक्कडपयक्खरत्थो समासेणं ॥ वृ- इत्थं (द) गाथायुगलं यथा सामायिकाध्ययने व्याख्यातं तथैव दृष्टव्यमिति, साम्प्रतं 'तस्योत्तरीकरणेने ति सूत्रावयवं विवृण्वन्नाहनि. (१५०७) खंडियविरहियाणं मूलगुणाणं सउत्तरगुणाणं । उत्तरकरणं कीरइ जह सगडरहंगगेहाणं ।। वृ- ‘खण्डितविराधितानां' खण्डिताः-सर्वथ भग्ना विराधिताः-देशतो भग्ना मूलगुणानांप्राणातिपातादिवि-निवृत्तिरूपाणां सह उत्तरगुणैः-पिण्डविशुध्यादिभिर्वर्त्तत इति सोत्तरगुणास्तेषामुत्तरकरणं क्रियते, आलोचनादिना पुनः संस्करणमित्यर्थः, दृष्टान्तमाह-यथा शकटरथाङ्गगेहानांगन्त्रीचक्रगृहाणामित्यर्थः, तथा च शकटानां खण्डितविराधितानां अक्षावलकादिनोत्तरकरणं क्रियत इति गाथार्थः । अधुना 'प्रायश्चित्तकरणेने ति सूत्रावयवं व्याचिख्यासुराहनि. (१५०८) पावं छिंदइ जम्हा पायच्छित्तं तु भन्नई तेनं । पाएण वावि चित्तं विसोहए तेन पच्छित्तं ।। वृ- ‘पावं' गाहा, व्याख्या-पापं-कर्मोच्यते तत् पापं छिनत्ति यस्मात् कारणात् प्राकृत®ल्या 'पायच्छित्तंति भण्यते, तेन कारणेन, संस्कृते तु पापं छिनत्तीति पापच्छिदुच्यते, प्रायसो वा चित्तं-जीवं शोधयति-कर्ममलिनं विमलीकरोति तेन कारणेन प्रायश्चित्तमुच्यते, प्रायो वा-बाहुल्येन चित्तं स्वेन स्वरूपेण अस्मिन् सतीति प्रायश्चित्तं, प्रायोग्रहणं संवरादेरपि तथाविधचित्तसद्भावादिति गाथार्थः ॥ अधुना 'विशोधिकरणे' त्यादिसूत्रावयवव्याचिख्यासयाऽऽहनि. (१५०९) दव्वे भावे य दुहा सोही सल्लं च इक्कमिक्कंतु । . सव्वं पावं कम्मं भामिज्जइ जेन संसारे ।। वृ-'दव्वे भावे य दुहा सोही' गाहा-द्रव्यतो भावतश्च द्विविधा विशुद्धिः, शल्यं च, ‘एक्कमेक्कं तु'त्ति एकैकं शुद्धिरपि द्रव्यभावभेदेन द्विधा, शल्यमपीत्यर्थः । तत्र द्रव्यशुद्धिः रूपादिना वस्त्रादेर्भावशुद्धिः प्रायश्चित्तादिनाऽऽत्मन एव, द्रव्यशल्यं कण्टकशिलीमुखफलादि, भावशल्यं तु मायादि, सर्वं ज्ञानावरणीयादि कर्म पापं वर्तते, किमिति ? -भ्राम्यते येन कारणेन तेन कर्मणा जीवः संसारे-तिर्यग्नारकामरभवानुभवलक्षणे, तथा च दग्धरज्जुकल्पेन भवोपग्राहिणाऽल्पेनापि सता केवलिनोऽपि न मुक्तिमासादयन्तीति दारुणं संसारभ्रमणनिमित्तं कर्मेति गाथार्थः साम्प्रतम् ‘अन्यत्रोच्छ्रसितेने'त्यवयवं विवृणोतिनि. (१५१०)उस्सासं न निरंभइ आभिग्गहिओवि किमुअ चिट्ठा उ?। सज्जमरणं निरोहे सुहुमुस्सासं तु जयणाए ॥ वृ- ऊर्ध्वं प्रबलः श्वास उच्छ्वासः तं 'न निरंभइ'त्ति न निरुणद्धि, ‘आभिग्गहिओवि' For Privaté & Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० आवश्यक मूलसूत्रम् - २-५ / ३९ अभिगृह्यत इति अभिग्रहः अभिग्रहेण निर्वृत्त आभिग्रहिकः- कायोत्सर्गस्तदव्यतिरेकात् तत्कर्त्ताऽप्याभिग्रहिको भण्यते, असावफयभिभवकायोत्सर्गकार्य पीत्यर्थः, 'किमुत चेट्ठा उत्ति किं पुनश्चेष्टाकायोत्सर्गकारी, स तु सुतरां न निरुणद्धि इत्यर्थः किमित्यत आह- 'सजमरणं निरोहे' त्ति सद्योमरणं निरोधे उच्छ्वासस्य, ततश्च 'सुहुमुस्सासं तु जयणाए 'त्ति सूक्ष्मोच्छ्वासमेव यतनया मुञ्चति, नोल्बणं, मा भूत् सत्त्वघान इति गाथार्थः ॥ 1 अधुना 'कासिते' त्यादिसूत्रार्थ-प्रच्किटिषयेदमाह नि. (१५११) कासखुअजंभिए मा हु सत्थमणिलोऽनिलस्स तिव्वुण्हो । असमाही य निरोहे मा मसगाई अ तो हत्थो । वृ- 'कासखुयजंभिए' गाहा व्याख्या-इह कायोत्सर्गे कासक्षुतजृम्भितादीनि यतनया क्रियन्ते, किमिति ? -'मा हु सत्यमनिलोऽनिलस्स तिव्वुण्हो' त्ति मा शस्त्रं भविष्यति कासितादि - समुद्भवोऽनिलो वायुरनिलस्य-बाह्यस्य वायोः, किंभूतः ? - तीव्रोष्णः, बाह्यानिलोपेक्षया अत्युष्ण इत्यर्थः । न च न क्रियन्ते न च निरुध्यन्त एव न 'असमाही य निरोहे' त्ति (सर्वथारोधे) असमाधिश्च चशब्दात् मरणमपि सम्भाव्यते कासितादिनिरोधे सति, ' मा मसगाई 'त्ति मा मसकादयश्च कासितादिसमुद्भवपवन श्लेष्माभिहता मरिष्यन्ति जृम्भिते च वदनप्रवेशं करिष्यन्ति ततो हस्तोऽग्रतो दीयत इति यतनेयमिति गाथार्थः ॥ आह- निःश्वसितेनेति सूत्रावयवो न व्याख्यायते इति किमत्र कारणम् ?, उच्यते, उच्छ्रसितेन तुल्ययोगक्षेमत्वादिति, इदानीम् 'उद्गारितेने' त्यादिसूत्रावयवव्याचिख्यासयाऽऽह नि. (१५१२ ) वायनिसगग्गुड्डोए जयणासद्दस्स नेव य निरोहो । उड्डो वा हत्थो भमलमुच्छासु अ निवेसो ॥ वृ- वातनिसर्गः-उक्तस्वरूप उद्गारोऽपि तत्रायं विधिः यतना शब्दस्य क्रियते न निसृष्टं मुच्यत इति, 'नेव य निरोहो' त्ति नैव च निरोधः क्रियते, असमाधिभावादेव, उद्गारे वा हस्तोऽन्तरे दीयत इति 'भमलीमुच्छासु य निवेसो' मा सहसापतितस्यात्मविराधना भविष्यतीति गाथार्थः ।। साम्प्रतं 'सूक्ष्मैरङ्गसञ्चारै' रित्यादिसूत्रावयवव्याचिख्यासयाऽऽहवीरियसजोगयाए संचारा सुहुमबायरा देहे । नि. (१५१३) बाहिं रोमंचाई अंतो खेलाणिलाईया || वृ- वीर्यसयोगतया कारणेन संचाराः सूक्ष्मबादरा देहे अवश्यंभाविनो, वीर्यं वीर्यान्तरायक्षयोपशमक्षयजं खल्वात्मपरिणामो भण्यते योगास्तु-मनोवाक्कायास्तत्र वीर्यसयोग तयैवातिचाराः सूक्ष्मबादरा भवन्ति न केवलात् वीर्यादिति देह एव च भवति नादेहस्य, तत्र बही रोमञ्चादय आदिशब्दादुत्कम्पग्रहः 'अन्तो खेलानिलादीया' अन्तः मध्ये श्लेष्मानिलादयो विचरन्तीत्यर्थः, इति गाथार्थः । अधुना 'सूक्ष्मैर्दृष्टिसञ्चारै' रिति सूत्रावयवं व्याख्यानयति नि. (१५१४) अव लोअचलं चक्खू मनुव्व तं दुक्करं थिरं काउं । रूवेहिं तयं खिप्पइ सभावओ वा सयं चलइ ॥ - वृ- अवलोकनमालोकस्तस्मिन्नवलोके चलं अवलोकचलं दर्शनलालसमित्यर्थः, किं ? -चक्षुःनयनं, यतश्चैवमतो मनोवद् - अन्तःकरणमिव तचक्षुर्दुष्करं स्थिरं कर्तुं न शक्यत इत्यर्थः, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १५१४] २६१ यतो रूपैस्तदाक्षिप्यते स्वभावतो वा स्वभावेन वा नैसर्गिकेण स्वयं चलति, आत्मनैव चलतीति गाथार्थः ॥ यस्मादेवं तस्मात् नि. (१५१५) न कुणइ निमेसजुत्तं तत्थुव ओगे न झाण झाइज्जा । एगनिसिं तु पवन्नो झायइ साहू अनिमिसच्छोऽवि । वृ- न करोति निमेष (रोध) यलं कायोत्सर्गकारी, किमिति ?, 'तत्थुवओगे न झाण झाएज' ति तत्र - निर्निमेषयत् तु प्रतिमां प्रतिपन्नो महासत्त्वो ध्यायति समर्थः अनिमेषाक्षोऽपि अनिमिषे अक्षिणी यस्य सः अनिमिषाक्षः निश्चलनयन इति गाथार्थः ।। अधुना एवमादिभिराकारैरित्यादि- सूत्रावयवव्याचिख्यासयाह नि. (१५१६) अगनीओ छिंदिज व बोहियखोभाइ दीहडको वा । आगारेहिं अभग्गो उस्सग्गो एवमाईहिं || वृ- 'अगनि 'त्ति यदा ज्योतिः स्पृशति तदा प्रावरणाय कल्पग्रहणं कुर्वतो न कायोत्सर्गभङ्गः, आह- नमस्कारमेवाभिधाय किमिति तद्ग्रहणं न करोति ? येन तद् भङ्गो न भवति, उच्यते, नात्र नमस्कारपारणमेवाविशिष्टं कायोत्सर्गमानं क्रियते, किं तु यो यत् परिमाणो यत्र कायोत्सर्ग उक्तस्तत ऊर्ध्वं परिसमाप्तेऽपि तस्मिन्नमस्कारमपठतो भङ्ग इत्यादि, अपरिसमाप्तेऽपि च पठतो भङ्ग एव, स चात्र न भवतीति, एवं सर्वत्र भावनीयं, 'छिंदिज व 'त्ति मार्जारीमूषकादिभिर्वा पुरतो यायात्, अत्राप्यग्रतः सरतो न कायोसर्गभङ्गः, 'बोहियखोभाई' त्ति बोधिकाः- स्तेनकास्तेभ्यः क्षोभः संभ्रमः, आदिशब्दाद्राजादिक्षोभः परिगृह्यते, तत्रास्थानेऽप्युच्चारयतो ( ऽनुच्चारयतो ) वा न कायौत्सर्गभङ्गो 'दीहडक्को वे 'त्ति सर्पदष्टे चात्मनि परे वा सहसा अकाण्ड एवोच्चारयतः, तथैव आक्रियन्त इत्याकारास्तैराकारैरभग्नः स्यात् कायोत्सर्ग एवमादिभिरिति गाथार्थः ॥ अधुनौघतः कायोत्सर्गविधिप्रतिपादनायाह 1 नि. (१५१७) ते पुन ससूरिए चिय पासवणुच्चारकालभूमीओ । पेहित्ता अत्थमिए ठंतुस्सग्गं सए ठाणे ॥ वृते पुनः कायोत्सर्गकर्त्तारः ससूर्य एव दिवसे प्रश्रवणोच्चारकालभूमयः (मीः) प्रत्युपेक्षन्ते, द्वादश प्रश्रवणभूमयः आलयपरिभोगान्तः षट् षट् बहिः, एवमुच्चारभूमयो द्वादश, प्रमाणं चासां तिर्यग् जघन्येन हस्तमात्रमधश्चत्वार्यङ्गुलानि यावत् अचेतनं, उत्कृष्टतस्तु स्थण्डिलं द्वादश योजनमानं, न च तेनेहाधिकारः, तिस्त्रस्तु कालभूमयः-कालमण्डलाख्याः, यावच्चैनमन्यं चश्रमणयोगं कुर्वन्ति कालवेलायां तावत् प्रायसोऽस्तमुपयात्येव सविता ततश्च 'अत्थमिए ठंति उस्सग्गं सए ठाणे' त्ति उक्तमन्यथा यस्य यदैव व्यापारपरिसमाप्तिर्भवति स तदैव सामयिकं कृत्वा तिष्ठतीति गाथार्थः । अयं च विधिः केनचित् कारणान्तरेण गुरोर्व्याघाते सति । नि. ( १५१८) जइ पुन निव्वाघाए आवासं तो करिंति सव्वेवि । सड्ढाइकहणवाघाययाइ पच्छा गुरू ठंति ॥ वृ- ‘जइ पुन निव्वाघाओ’ व्याख्या यदि पुनर्निर्व्याघात एव सर्वेषामावश्यकं - प्रतिक्रमणं ततः कुर्वन्ति सर्वेऽपि सहैव गुरुणा 'सङ्घादिकहणवाघाते पच्छा गुरु ठंति 'त्ति निगदसिद्धमिति गाथार्थः ।। यदा च पश्चाद् गुरवस्तिष्ठन्ति तदा 1 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/३९ नि. (१५१९) सेसा उ जहासत्तिं आपुछित्ताण ठंति सट्टाणे । सुत्तत्थसरणहेउं आयरिएँ ठियंमि देवसियं ।। वृ- 'सेसा उ जहासत्ती' गाहा व्याख्या-शेषास्तु साधवो यथाशक्ति-शक्तयनुरूपं यो हि यावन्तं कालं स्थातु समर्थः आपुछित्ता गुरू ठंति सट्ठाणे सामायिकं काऊण,किंनिमित्तं ? 'सुत्तत्थसरणहेउं' सूत्रार्थस्मरणनिमित्तं-'आयरिए ठियंमि देवसियं' आयरिए पुरओ ठिए तस्स सामाइयावसाणे देवसियं अइयारं चितेंति, अन्ने भणंति-जाहे आयरिओ सामाइयं कड्डइ ताहे तेवि तयट्ठिया चेव सामाइयसुत्तमनुपेहंति गुरुणा सह पच्छा देवसियं ति गाथार्थः ।। शेषाश्च यथा शक्तिरित्युक्तं, यस्य कायोत्सर्गेण स्थातुं शक्तिरेव नास्ति स किं कुर्यादिति तद्गतं विधिमभिधित्सुराहनि. (१५२०) जो हुन्ज उ असमत्थो बालो वुड्डो गिलाण परितंतो।। सो विकहाइविरहिओ झाइजा जा गुरू ठति ।। वृ- 'जो हुज्ज उ असमत्थो' गाहा व्याख्या-यः कश्चित् साधु वेदसमर्थः कायोर्सेण स्थातुं, स किंभूत इत्याह-बालो वृद्धो ग्लानः 'परितंतो'ति परिश्रान्तो गुरुवैयावृत्यकरणादिना असावपि विकथादिविरहितः सन् ध्यायेत् सूत्रार्थं 'जा गुरू ठंति'त्ति यावद् गुरवस्तिष्ठन्ति कायोत्सर्गमिति गाथार्थः । आचार्ये स्थिते दैवसिकमित्युक्तं तद्गतं विधिमभिधित्सुराहनि. (१५२१) जा देवसिअं दुगुणं चिंतइ गुरू अहिंडओऽचिहुँ । बहुवावारा इअरे एगगुणं ताव चिंतंति ॥ वृ- 'जा देवसियं दुगुणं चिंतइ' गाहा -निगदसिद्धा, नवरं चेष्टा व्यापाररूपाऽवगन्तव्या॥ नि. (१५२२) नमुक्कारचउवीसगकिइकम्मालोअणं पडिक्कमणं । कालेन तदुचिएणं पारेई थोवचिट्ठोऽवि ॥ वृ-नमोक्कारचउवीसग' गाहा व्याख्या-'नमोक्कारे त्ति काउस्सग्गसमत्तीए नमोक्कारेण पारेंति नमो अरहंताणंति, 'चउवीसग' त्ति पुणो जेहिं इमं तित्थं देसियं तेसिं तित्थगराणं उसभादीणं चउवीसत्थएणं उक्वित्तणं करेंति, लोगस्सुजोयगरेणंति भणियं होति, "कितिकम्मे'त्ति तओ वंदिउंकामा गुरुं संडासयं पडिलेहित्ता उवविसंति, ताहे मुहणंतगं पडिलेहिय ससीसोवरियं कायं पमजंति, पमञ्जित्ता परेण विनएण तिकरणविसुद्धां कितिकम्मं करेंति, वन्दनकमित्यर्थः, उक्तं च “आलोयणवागरणासं पुच्छणपूयणाए सज्झाए । अवराहे य गुरूणं विनओ मूलं च वंदनग ॥" ___ - मित्यादि 'आलोयणं'ति एवं च वंदित्ता उत्थाय उभयकरगहियरओहरणाद्धावणयकाया पुव्वपरिचिंतिए दोसे जहारायनियाए संजयभासाए जहा गुरू सुणेइ तहा पवड्डमाणसंवेगा भयविप्पमुक्का अप्पणो विशुद्धिानिमित्तमालोयंति, उक्तं च ___ "विनएण विनयमूलं गंतूणायरियपायमूलंमि ।। जाणाविज्ज सुविहिओ जह अप्पाणं तह परंपि ।।१।। कयपावावि मनुस्सो आलोइउ निदिउ गुरुसयास । Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १५२२ ] होइ अइरेगलहूआ आहरियभरोव्व भारवहो ॥२॥ (तथा) - उप्पन्नाणुप्पन्ना माया अनुमग्गओ निहंतव्वा । आलोयणनिंदनगरहणाहिं न पुणो सिया बितियं ॥ ३॥ तस्स य पायच्छित्तं जं मग्गविऊ गुरू उवइसंति । तं तह अनुचरियव्वं अनवत्थपसंगभीएणं ||४|| 'पडिक्कमणं'त्ति - 'आलोइऊण दोसे गुरुणा पडिदिन्नपायच्छित्ता उ । सामाइयपुव्वं समभा (वा) वठिया पडिकमंति ||१|| २६३ सम्ममुवउत्ता पयंपएण पडिक्कमणं कङ्खेति, अनवत्थपसंगभीया, अनवत्थाए पुन उदाहरणं तिलहारगकप्पट्टगोत्ति, 'कितिकम्मं 'ति तओ पडिक्कमिथा खामणानिमित्तं पडिक्कंतायवत्तनिवेयणत्थं च वंदंति, तओ आयरियमादी पडिक्कमणत्थमेव दंसमाणा खामेंति, उक्तं चआयरिउवज्झाए सीसे साहंमिए कुलगण य । जे मे केSवि कसाया सव्वे तिविहेण खामेमि ||१|| सव्वस्स समणसंघस्स भगवओ अंजलिं करिय सीसे । सव्वं खमावइत्ता खमामि सव्वस्स अहयंपि ॥२॥ सव्वरस जीवरासिस्स भावओ धम्मनिहियनियचित्तो । सव्वं खमावइत्ता खमामि सव्वस्स अहयंपि || ३ |" इत्यादि 'दुरालोइयदुप्पडिक्कंते य उस्सग्गे त्ति एवं खामित्ता आयरियमादी ततो दुरालोइयं वा होज्जा दुप्पडिकंतं वा होज्जा अनाभागादिकारणेण ततो पुनावि कयसामाइयां चरित्तबिसो - हणत्थमेव, काउस्सग्गं करेंतित्ति गाथार्थः ॥ 'एस चरित्तुस्सग्गो' गाहा व्याख्याएस चरित्तुस्सग्गो दंसणसुद्धीइ तइयओ होइ । सुअनाणस्स चउत्थो सिद्धाण थुई अ किइकम्मं || नि. (१५२३) वृ- एस चरित्तुसग्गात्ति चरित्तातियारविसुद्धिनिमित्तोत्ति भणियं हाइ; अयं च पंचासुस्सासपरिमाणा ।। तता नमोक्कारेण पारेत्ता विशुद्धचरित्ता विशुद्धदेसयाणं दंसणविसुद्धिनिमित्तं नामुक्कित्तणं करेंति, चरित्तं विसोहियमियाणि दंसणं विसोहिज्जतित्तिकट्टु, तं पुन नामुक्कित्तणमेव. करंति, मू. (४०-४६ ) लोगस्सुजोयगरे० वृ- 'लोगस्सुज्जोयगरे' त्यादि, अयं चतुर्विंशतिस्तवे न्यक्षेण व्याख्यात इति नेह पुनर्व्याख्यायते, चतुर्विंशतिस्तवं चाभिधाय दर्शनविशुद्धिनिमित्तमेव कायोत्सर्ग चिकीर्षवः पुनरिदं सूत्रं पठन्ति मू. (४७) सव्वलोए अरिहंतचेइयाणं करेमि काउस्सग्गं वंदणवत्तियाए पूअणवत्तियाए सक्कारवत्तियाए सम्माणवत्तियाए बोहिलाभवत्तियाए निरुवसग्गवत्तियाए सद्धाए मेहाए धिइए धारणाए अनुप्पेहाए वड्ढमाणीए ठामि काउस्सग्गं ।। वृ- सर्वलोकेऽर्हच्चैत्यानां करोमि कायोत्सर्गमिति, तत्र लोक्यते-दृश्यते केवलज्ञानभास्वतेति लोकः- चतुर्दशरज्ज्वात्मकः परिगृह्यत इति, उक्तं च Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/४० “धर्मादीनां वृत्तिर्द्रव्याणां भवति यत्र तत् क्षेत्रम् । तैर्द्रव्यैः सह लोकस्तद्विपरीतं ह्यलोकाख्यम् ।।१।। सर्वः खल्वधस्तिर्यगूर्ध्वभेदभिन्नः, सर्वश्चासौ लोकश्च २ तस्मिन् सर्वलोके, त्रैलाक्य इत्यर्थः, तथाहि-अधोलाके चमरादिभवनेषु तिर्यग्लाक द्वीपाचलज्यातिष्कविमानादिषु सन्त्यवार्हच्चैत्यानि ऊर्द्धलोके सौधर्मादिषु सन्त्यवाहैच्चैत्यानि, तत्राशकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यरूपां पूजामर्हन्तीत्यर्हन्तःतीर्थकरास्तेषां चैत्यानि-प्रतिमालक्षणानि अर्हच्चैत्यानि, इयमत्र भावना-चित्तम्-अन्तःकरणं तस्य भाव कर्मणि वा वर्णद्रढादिलक्षण ष्यञि कृते चैत्यं भवति, तत्रार्हतां प्रतिमाः प्रशस्तसमाधिचित्तात्पादनादर्हच्चैत्यानि भण्यन्ते, तेषां किं ? -करोमीत्युत्तमपुरुषैकवचननिर्देशनात्माऽभ्युपगमं दर्शयति, किमित्याह-कायः-शरीरं तस्योत्सर्गः-कृताकारस्य स्थानमौनध्यानक्रियाव्यतिरेकेण क्रियान्तराध्यासमधिकृत्य परित्याग इत्यर्थः, तं कायोत्सर्गं, आह-कायस्योत्सर्ग इति षष्ठ्या समासः कृतः, अर्हच्चैत्यानामिति प्रागुक्तं, तत् किमर्हच्चैत्यानां कायात्सर्ग करोति ?, नेत्युच्यते, षष्ठीनिर्दिष्टं तत्पदं पदद्वयमतिक्रम्य मण्डूकप्लुत्या वन्दनप्रत्ययमित्यादिभिः सम्बध्यते, तताऽर्हच्चैत्यानां वन्दनप्रत्ययं करोमि कायोत्सर्गमिति द्रष्टव्यम्, तत्र वन्दनम्-अभिवादनं प्रशस्तकायवाङ्मनः प्रवृत्तिरित्यर्थः, तत्प्रत्ययं-तन्निमित्तं, तत्फलं मे कथं नाम कायात्सर्गादित्यताऽर्थमित्येवं सर्वत्र भावना कार्या, तथा 'पूयणवत्तियाए'त्ति पूजनप्रत्ययं-पूजानिमित्तं, तत्र पूजन-गन्धमाल्यादिभिरभ्यर्चनं, तथा 'सक्कारवत्तियाए'त्ति सत्कार-प्रत्ययं-सत्कारनिमित्तं, तत्र प्रवरवस्त्राभरणादिभिरभ्यर्चनं सत्कारः, आह-यदि पूजनसत्कारप्रत्ययः कायोत्सर्गः क्रियते ततस्तावव कस्मान्न क्रियेते?, उच्यते, द्रव्यस्तवत्वादप्रधानत्वाद्, उक्तं च-‘दव्वत्थउ भावत्थउ' इत्यादि, अतः श्रावकः पूजनसत्कारावपि कुर्वन्त्येव, साधवस्तु प्रशस्ताध्यवसायनिमित्तमवमभिदधति, तथा 'सम्माणवत्तियाए'त्ति सन्मानप्रत्ययं-सन्मान-निमित्तं, तत्र स्तुत्यादिभिर्गुणोनतिकरणं सन्मानः, तथा मानसः प्रीतिविशेष इत्यन्ये, अथ वन्दनपूजनसत्कारसन्माना एव किंनिमित्तमित्यत आह-'बोहिलाभवत्तियाए' बोधिलाभप्रत्ययं-बोधिलाभनिमित्तं प्रेत्य जिनप्रणीतधर्मप्राप्तिर्वोधिलाभो भण्यते, अथ बोधिलाभ एव किंनिमित्तमित्यत आह निरुवसग्गवत्तियाए' निरुपसर्गप्रत्ययं-निरुपसनिमित्तं, निरुपसर्गो-मोक्षः, __अयं च कायोत्सर्गः क्रियमाणोऽपि श्रद्धा (दि) विकलस्य नाभिलषितार्थप्रसाधनायालमित्यत आह-'सद्धाए मेहाए धिईए धारणाए अनुप्पेहाए वद्धमाणीए ठामि काउस्सग्गं'ति श्रद्धया हेतुभूतया तिष्ठामि कायोत्सर्गं न बलाभियागादिना श्रद्धा-निजोऽभिलाषः, एवं मेघया-पटुत्वेन, न जडतया, अन्ये तु व्याचक्षते-मेधयेति मर्यादावर्तित्वेन नासमञ्जसतयेति, एवं धृत्यामनःप्रणिधानलक्षणया न पुना रागद्वेषाकुलतया, धारणया-अर्हद्गुणाविष्करणरूपया न तच्छून्यतया, अनुप्रेक्षया-अर्हदगुणानामेव मुहुर्मुहरविच्युतिरूपेणानुचिन्तनया न तवैकल्येन, वर्द्धमानयेति प्रत्येकमभिसम्बध्यत, श्रद्ध्या वर्द्धमानया एवं मेधयत्यादि, एवं तिष्ठामि कार्योत्सर्गम्, आह-उक्तमेव प्राक्करोभि कायोत्सर्ग साम्प्रतं तिष्ठामीति किमर्थमिति ?, उच्यते, 'वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा इतिकृत्वा करोमि करिष्यामीति क्रियाभिमुख्यमुक्तमिदानी त्वासन्नतरत्वात् क्रियाकालनिष्ठाकालयाः कथञ्चिदभेदात् तिष्ठाम्येव, आह-किं सर्वथा ?, Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १५२३] नेत्याह २६५ 'अन्नत्थूससिएणमित्यादि पूर्ववत् यावद्वोसिरामि' त्ति, एयं च सुत्तं पढित्ता पणवीसूसासपरिमाणं काउस्सग्गं करेंति, 'दंसणविसुद्धीय तइउ'त्ति तृतीयत्वं चास्यातीचारालोचनविषयप्रथमकायोत्सर्गापेक्षयति, तओ नमोक्कारेण पारेत्ता सुयनाणपरिवुड्डिनिमित्तं अतियारविसोहणत्थं च सुयधम्मस्स भगवओ पराए भत्तीए तप्परूवगनमोक्कारपुव्वयं थुई पढंति, तं - मू. (४८) पुक्खरवरदीवड्ढे धायइड य जंबुद्दीवे य । भर हेरवयविदेहे धम्माइ गरे नम॑सामि || वृ- पुष्कराणि-पद्मानि तैर्वरः - प्रधानः पुष्करवरः २ श्चासौ द्वीपश्चेति समासः, तस्यार्धं मानुषोत्तराचलार्वाग्वर्त्ति तस्मिन् तथा धातकीनां खण्डानि यस्मिन् स धानकीखण्डो द्वीपस्तस्मिंश्च, तथा जम्बोपलक्षितस्तत्प्रधानो वा द्वीपो जम्बूद्वीपस्तस्मिंश्च, एतेष्वद्धैतृतीयेषु द्वीपेषु महत्तरक्षेत्रप्राधान्याङ्गीकरणतः पश्चानुपूर्व्योपन्यस्तेषु यानि भरतैरावतविदेहानि प्राकृतशैल्या त्वेकवचननिदेशः द्वन्द्वैकवद्भावाद् भरतैरावतविदेह इत्यपि भवति, तत्र धर्मादिकरणान्नमस्यामि'दुर्गति-प्रसृतान् जीवान्, यस्माद् धारयत ततः । धत्त चैतान् शुभस्थाने, तस्माद् धर्म्म इति स्मृतः ॥ स च द्विभेदः - श्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च श्रुतधर्मेणेहाधिकारः, तस्य भरतादिष्वादौ करणशीलास्तीर्थकरा एवातस्तेषां स्तुतिरुक्ता, साम्प्रतं श्रुतधर्मस्य प्रोच्यतेतमतिमिरपडलविद्धंसणस्स सुरगणनरिंदमहिअस्स । मू. (४९) सीमाधरस्स वंदे पप्फोडियमोहजालस्स || वृ- 'तमतिमिरपडलविद्धंसणस्स सुरगणे' त्यादि, तमः - अज्ञानं तदेव तिमिरं अथवा तमःबद्धस्पृष्टनिधत्तं ज्ञानावरणीयं निकाचितं तिमिरं तस्य पटलं-वृन्दं तमस्तिमिरपटलं तद् विध्वंसयति नाशयतीति तमस्तिमिरपटलविध्वंसनः तस्य, तथा चाज्ञाननिरासनैवास्य प्रवृत्तिः, तथा सुरगणनरेन्द्रमहितस्य, तथा चागममहिमानं कुर्वन्त्येव सुरादयः तथा सीमां-मर्यादां धारयतीति सीमाधरः, सीनि वा धारयतीति तस्येति, तृतीयार्थे षष्ठी, तं वन्दे, तस्य वा यत् माहात्म्यं तद् वन्दे, अथवा तस्य वन्द इति वन्दनं करोमि, तथाहि - आगमवन्त एव मर्यादां धारयन्ति, किंभूतस्य ? -प्रकर्षेण स्फोटितं मोहजालं-मिथ्यात्वादि येन स तथोच्यते तस्य, तथा चास्मिन् सति विवेकिनो मोहजालं विलयमुपयात्येव, इत्थं श्रुतधर्ममभिवन्द्याधुना तस्यैव गुणोपदर्शनद्वारेण प्रमादागोरचरतां प्रतिपादन्नाह पू. (५०) जाईजरामरणसोगपणासणरस, कल्लाणपुक्खलविसालसुहावस्स । को देवदानवनरिंदगणच्चिअस्स, धम्मस्स सारमुवलब्भ करे पमायं ? | वृ- ‘जाईजरामरण’त्यादि, जातिः - उत्पत्तिः जरा-वयोहानिः मरणं - प्राणत्यागः शीकः - मानसो दुःखविशेषः, जातिश्च जरा च मरणं च शोकश्चेति द्वन्द्वः, जातिजरामरणशोकान् प्रणाशयतिअपनयति जातिजरामरणशोकप्रणाशनस्तस्य, तथा च श्रुतधर्मोक्तानुष्ठानाज्जात्यादयः प्रणश्यन्त्येव, अनेन चास्यानर्थप्रतिघातित्वमाह, कल्यम् - आरोग्यं कल्यमणतीति कल्याणं, कल्यं शब्दयतीत्यर्थः, पुष्कलं सम्पूर्णं न च तदल्पं किं तु विशालं विस्तीर्णं सुखं प्रतीतं कल्याणं पुष्कलं विशालं सुखमावहति - प्रापयतीति कल्याणपुष्कलविशालसुखावहस्तस्य, तथा च Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/५० श्रुतधर्मोक्तानुष्ठानादुक्तलक्षणमपवर्गसुखमवाप्यत एव, अनेन चास्य विशिष्टार्थप्रसाधकत्वमाह, कः प्राणी देवदानवरेन्द्रगणार्चितस्य श्रुतधर्मस्य सारं-सामर्थ्यमुपलभ्य-राष्ट्रा विज्ञाय कुर्यात् प्रमादं सचेतननः ? चारित्रधर्मे प्रमादः कर्तुं न युक्तं इति हृदयम्, आह-सुरगणनरेन्द्रमहितस्येत्युक्तं पुनर्देवदानवरेन्द्रगणार्चि तस्येति किमर्थमिति ?, अत्रोच्यते, तन्निगमनत्वाददोषः, तस्यैवंगुणस्य धर्मस्य सारमुपलभ्य कः सकर्णः प्रमादी भवेच्चारित्रधर्म इति, यतश्चैवमतः मू. (५१) सिद्धे भो ! पयओ नमो जिनमए नंदी सया संजमे, देवनागसुवण्णकिन्नरगणस्सब्भुअभावच्चिए । लोगो जत्थ पइडिओ जगमिणं तेलुक्कमच्चासुरं, धम्मो वडउ सासओ विजयऊ धम्मुत्तरं वड्डउ । वृ-'सिद्धे भो पयओ नमो जिनमये'इत्यादि, सिद्धे-प्रतिष्ठिते प्रख्याते भो इत्येतदतिशयिनामामन्त्रणं पश्यन्तु भवन्तः प्रयतोऽहं-यथाशख्तयोद्यतः प्रकर्षेण यतः, इत्थं परसाक्षिकं भू(क) त्वा पुनर्नमस्करोति-'नमो जिनमते' अर्थाद् विभक्तिपरिणामो नमो जिनमताय, तथा चास्मिन् सति जिनमते नन्दिः-समृद्धिः सदा-सर्वकालं, क्व?-संयमे-चारित्रे, यथोक्तं- पढमं नाणं तओ दये' त्यादि, किंभूते संयमे ?-देवनागसुवर्णकिन्नरगणैः सद्भूतभावेनार्चिते, तथा च संयमवन्तः अय॑न्त एव देवादिभिः, किंभूते जिनमते?-लोक्यतेऽनेनेति लोकः-? ज्ञानमेव स यत्र प्रतिष्ठितः, तथ जगदिदं ज्ञेयतया, केचित्त मनुष्यलोकमेव जगत् मन्यन्ते इत्यत आह-त्रैलोख्यमनुष्यासुरं, आधाराधेयरूपमित्यर्थः, अयमित्थंभूतः श्रुतधर्मो वर्द्धतां-वृद्धिमुपयातु शाश्वतः-द्रव्यार्थादेशान्नित्यः, तथा चोक्तं-'द्रव्यादिशात् इत्येषा द्वादशाङ्गी न कदाचिद् नासीदि'त्यादि, अन्ये पठन्ति-धर्मो वर्द्धतां शाश्वतं इति, अस्मिन् पक्षे क्रियाविशेषणमेतत्, शाश्वत् वर्द्धतां अप्रच्युत्येति भावना, विजयतां कर्मपरप्रवादिविजयेनेति हृदयं, तथा धर्मोत्तरं-चारित्रधर्मोत्तरं वर्द्धतु, पुनर्वृद्ध्यभिधानं मोक्षार्थिना प्रत्यहं ज्ञानवृद्धिः कार्येति प्रदर्शनार्थं, तथा च तीर्थकरनामकर्महेतून् प्रतिपादयतोक्तं-“अप्पुव्वणाणगहणे''त्ति, मू. (५२) सुअस्स भगवओ करेमि काउस्सग्गं वंदण० अन्नत्थ०। वृ- 'सुयस्स भगवओ करेमि काउस्सग्गं वंदणवत्तियाए' इत्यादि प्रागवत्, यावद्वोसिरामि। एयं सुत्तं पढित्ता पणुवीसुस्सासमेव काउस्सग्गं करेमि, आह च-'सुयनाणस्स चउत्थो त्ति, तओ नमोक्कारेण पारित्ता विसुद्धचरणदंसणसुयाइयारा मंगलनिमित्तं चरणदसणसुयदेसगाणं सिद्धाणं थुइं कड्डेति, भणियं च-'सिद्धाण थुई यत्ति, सा चेयं स्तुतिः-- मू. (५३) सिद्धाणं बुद्धाणं पारगयाणं परंपरगयाणं । लोयग्गमुवगयाणं नमो सया सव्वसिद्धाणं ॥ वृ-सितं ध्यातमेषामिति सिद्धा निर्दग्धकर्मेन्धना इत्यर्थस्तेभ्यः सिद्धेभ्यः, ते च सामान्यतो विद्यासिद्धा अपि भवन्त्यत आह-बुद्धेभ्यः, तत्रावगताशेषविपरीततत्त्वा बुद्धा उच्यन्ते, तत्र कैश्चित् स्वतन्त्रतयैव तेऽवि स्वतीर्थेज्ज्वलनाय इहागच्छन्ति इत्यभ्युपगम्यन्ते अत आह-- 'पारगतेभ्यः' पारं-पर्यन्तं संसारस्य प्रयोजनवातस्य च गताः पारगताः तेभ्यः, तेऽपि चानादिसिद्धैकजगत्पतीच्छावशात् कैश्चित् तथाऽभ्युपगम्यन्ते अत आह-‘परम्परगतेभ्यः' परम्परया Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- नि. १५२३] २६७ एकेनाभिव्यक्तार्थादागमात् (कश्चित्) प्रवृत्तोऽन्येनाभिव्यक्तादर्थादन्योऽन्येनाप्यन्य इत्येवभूतया गताः परंपरगतास्तेभ्यः, आह-प्रथमएव केनाभिव्यक्तार्थादागमात् प्रवृत्त इति ?, उच्यते, अनादित्वात् सिद्धानां प्रथमत्वानुपपत्तिरिति, अथवा कथञ्चित् कर्मक्षयोपशमात् दर्शनं दर्शनात् ज्ञानं ज्ञानाच्चारित्रमित्येवंभूतया परम्परया गतास्तेभ्यः, तेऽपि च कैश्चित् सर्वलोकापन्ना एवेष्यन्त इत्यत आह-'लोकाग्रमुपगतेभ्यः' लोकाग्रम्-ईषत्प्राग्भाराख्यं तमुपगताः तेभ्यः, आह-कथं पुनरिह सकलकर्मविप्रमुक्तानां लोकाग्रं यावद्गतिर्भवति? भावे वा सर्वदैव कस्मान्न भवतीति?, अत्रोच्यते, पूर्वावेधवशाद् दण्डादिचक्रभ्रमणवत् समयमेवैकमवसेयेति, नमः सर्वदा-सर्वकालं ‘सर्वसिद्धेभ्यः' तीर्थसिद्धादिभेदभिन्नेभ्यः, अथवा सर्वं साध्यं सिद्धं येषां ते तथा तेभ्यः, इत्थं सामान्येन सर्वसिद्धनमस्कारं कृत्वा पुनरासन्नोपकारित्वाद् वर्तमानतीर्थाधिपतेः श्रीमन्महावीरवर्द्धमानस्वामिनः स्तुति कुर्वन्तिमू. (५४) जो देवाणवि देवो जं देवा पंजली नमसंति । तं देवदेवमहिअंसिरसा वंदे महावीरं ॥ वृ- 'जो देवाणवि देवो जं देवा पंजली'त्यादि, यो भगवान् महावीरः देवानामपिभवनवास्यादीनां देवः, पूज्यत्वात्, तथा चाह-यं देवाः प्राञ्जलयो नमस्यन्ति-विनयरचितकरपुटाः सन्तः प्रणमन्ति, तं 'देव-देवमहियं देवदेवाः-शक्रादयः तैः महितं-पूतिं शिरसा उत्तमाङ्गेनेत्यादरप्रदर्शनार्थमाह, वन्दे, तं कं? -'महावीरं' 'ईर गतिप्रेरणमो रित्यस्य विपूर्वस्य विशेषेण ईरयतिकर्म गमयति याति वा श्विामिति वीरः, महांश्चासौ वीरश्च महावीरः तं, इत्थं स्तुति कृत्वा पुनः फलप्रदर्शनार्थमिदं पठतिमू. (५५) इक्कोऽवि नमुक्कारो जिनवरवसहस्स वद्धमाणस्स। संसारसागराओ तारेइ नरं व नारिं वा । वृ. 'इक्कोऽवि नमोक्कारो जिनवरवसहस्से' त्यादि, एकोऽपि नमस्कारो जिनवरवृषभस्य वर्द्धमानस्य संसारसागरात्तारयति नरं वा नारी वा, इयमत्र भावना- सति सम्यग्दर्शने परया भावनया क्रियमाण एकोऽपि नमस्कारः तथाभूताध्यवसायहेतुर्भवति यथाभूताच्छ्रेणिमवाप्य निस्तरति भवोदधिमित्यतः कारणे कार्योपचारादेतदेवमुच्यते, अन्यथा चारित्रादिवैफल्यं स्यात्। मू. (५६) उजिंतसेलसिहरे दिक्खा नाणं निसीहिआ जस्स । तं धम्मचक्कवहि अरिट्ठनेमिं नमसामि ॥ मू. (५७) चत्तारि अट्ठ दस दो य वंदिआ जिनवरा चउव्वीसं । परमनिटिअट्ठा सिद्धा सिद्धिं मम दिसंतु ॥ - एतास्तिस्त्रः स्तुतयो नियमेनोच्यन्ते, केचिदन्या अपि पठन्ति, न च तत्र नियमः, 'कितिकम' पुणो संडंसयं पडिलेहिय उवविसंति, मुहपोत्तियं पडिलेहंति ससीसोवरयिं कायं पडिलहित्ता आयरियस्स वंदनं करेंति'त्ति गाथार्थः ॥ आह-किंनिमित्तमिदं वन्दनकमिति ?, उच्यतेनि. (१५२४) सुकयं आणत्तिं पिव लोगे काऊण सुकयकिइकम्मं । वटुंतिया थुईओ गुरुथुइगहणे कए तिन्नि ।। Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६८ आवश्यक मूलसूत्रम् -२- ५/५७ वृ- ‘सुकयं आणत्तिंपिव लोए काऊणं' ति जहा रन्नो मनुस्सा आनत्तिगाए पेसिया पणामं काऊण गच्छंति, तं च काऊण पुणो पणामपुव्वगं निवेदेंति, एव साहुणोऽवि सामाइयगुरुवंदनपुव्वगं चरित्तादिविसोहिं काऊण पुणो सुकयकितिकम्मा संतो गुरुणो निवेदंति-भगवं ! कयं ते पेसणं आयविसोहिकारगंति, वंदणं च काऊण पुणो उक्कुडुया आयरियाभिमुहा विनयरतियंजलिपुडा चिट्ठति, जाव गुरू थुइगहणं करेंति, ततो पच्छा समत्ताए पढमधुतीए थुई कड्ढित विनउत्ति, तओ थुई वहू॑तियाओ कड्डेति तिन्नि, अहवा वतिया थुइओ गुरुधुतिगहणे कए तिन्नित्ति गाथार्थः ॥ तओ पाउसियं करेंति, एवं ताव देवसियं करेंति, गतं देवसियं, राइयं इदानिं, तत्थिमा विही, पढमं चिय सामाइयं कड्डिऊण चरित्तविसुद्धिनिमित्तं पणुवीसुस्सासमित्तं काउस्सग्गं करेंति, तओ नमोक्कारेण पारित्ता दंसणविसुद्धीनिमित्तं चउवीसत्थयं पढंति, पणुवीसुस्सासमेत्तमेव काउस्सग्गं करेंति, एत्थवि नमोक्कारेण पारेत्ता सुयणाणविसुद्धीनिमित्तं सुयणाणत्थयं, कहेंति, काउस्सग्गं च तस्सुद्धिनिमित्तं, करेंति, तत्थ य पाओसियथुइमादीयं अधिकयकाउस्सग्गपज्जंतमइयारं चिंतेइ, आह- किंनिमित्तं पढमकाउस्सग्गे एव राइयाइयारं न चिंतेति ?, उच्यते, नि. ( १५२५) निद्दामत्तो न सरइ अइआरं मा य घट्टणं ऽणोऽन्नं । किइअकरणदोसा वा गोसाई तिन्नि उस्सग्गा ॥ वृ- निद्दामत्तो- निद्दाभिमूओ न सरइ-न संभरइ सुष्ठु अइयारं मा घट्टणं ऽणोऽन्नं अंधयारे वंदंतयाणं, कितिअकरणदोसा वा, अंधयारे अदंसणाओ मंदसद्धा न वंदंति, एएण कारणेणं गोस-पच्चसे आइए तिन्नि काउस्सग्गा भवन्ति, न पुन पाओसिए जहा एक्कोत्ति | एत्थ पढमो चरित्ते दंसणसुद्धीऍ बीयओ होइ । सुयनाणस्स य ततिओ नवरं चिंतंति तत्थ इमं ॥ नि. (१५२७) तइए निसाइयारं चिंतइ चरमंमि किं तवं काहं ? | छम्मासा एगदिणाइहाणि जा पोरिसि नमो वा ॥ नि. (१५२६) नि. (१५२८ ) अहमवि भे खामेमी तुमेहिं समं अहं च वंदामि । आयरियसंतियं नित्थारगा उ गुरुणो अ वयणाई || वृ- ततो चिंतिऊण अइयारं नमोक्कारेण पारेत्ता सिद्धाण थुई काऊण पुव्वभणिएण विहिणा वंदित्ता आलोएति, तओ सामाइयपुव्वयं पडिक्कंमंति, तओ वंदणापुव्वयं खामेति, वंदणं काऊण तओ सामाइयपुव्वयं काउस्सग्गं करेंति, तत्थ चिंतयंति - कम्मि य निउत्ता वयं गुरूहिं ?, तो तारिसयं तवं पवज्जामो जारिसेण तस्स हाणि न भवति, तओ चिंतेति - छम्मासखमणं करेमो ?, न सक्केमो, एगदिवसेण ऊणं ?, तहवि न सक्केमो, एवं जाव पंच मासा, तओ चत्तारि तओ तिन्नि तओ दोन्नि, ततो एक्कं ततो अद्धमासं चउत्थं एगठाणयं पुरिमडुं निव्विगइयं, नमोक्कारसहियं वत्ति, उक्तं च- 'चरिमे किं तवं काहं' ति, चरिमे काउस्सग्गे छम्मासमेगूण ( दिनादि) हानी जाव पोरिस नमो वा, एवं जं समत्था काउं तमसढभावा हिअए करेंति, पच्छा वंदित्ता गुरुसक्खयं पवज्रंति, सव्वे य नमोकारइत्तगा समगं उट्ठेति वोसिरावेंति निसीयंति य, एवं पोरिसिमादिसु विभासा, तओ तिन्निा थुई जहा पुव्वं; नवरमप्पसद्दगं देति जहा घरकोइलादी Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि. १५२८] २६९ सत्ता न उठेंति, तओ देवे वंदंति, तओ बहुवेलं संदिसावेंति, ततो रयहरणं पडिलेहंति, ततो उवधिं संदिसावेंति पडिलेहंति य, तओ वसहिं पडिलेहिय कालं निवेदेति, अन्ने य भणंतिथुइसमनंतरं कालं निवेएंति, एवं तु पडिक्कमणकालं तुलेति जहा पडिक्कमंताणं थुइअवसाणे चेव पडिलेहणवेला भवति, गयं राइयं, इदानं पाख्यिं , तत्थिमा विही-जाहे देवसियं पडिक्वंता भवंति निवट्टगपडिक्कमणेणं ताहे गुरू निविसंति, तओ साहू वंदित्ता भणंति मू. (५८) इच्छामि खमासमणो ! उवडिओमि अभिंतरपक्खियं खामेउं, पन्नरसण्हं दिवसाणं पन्नरसण्हं राईणं जं किंचि अपत्तियं परपत्तियं भत्ते पाणे विणए वेयावच्चे आलावे संलावे उच्चासणे समासणे अंतरभासए उवरिभासाए जं किंचि मज्झ विणयपरिहीणं सुहमं वा बायरं वा तुब्भे जाणह अहं न याणामि तस्स मिच्छामि दुक्कडं। वृ-इदं च निगदसिद्धमेव, नवरमन्तरभाषा-आचार्यस्य भाषमाणस्यान्तरे भाषते, उपरिभाषा तूत्तरकालं तदेव किलाधिकं भाषते, अत्राचार्यो यदभिधत्ते तत् प्रतिपादयन्नाह-'अहमवि खामेमि' गाहा व्याख्या-अहमवि खामेमि तुब्भेत्ति भणियं होति, एवं जहन्नेणं तिन्नि उक्कोसेणं सव्वे खामिज्जंति, पच्छा गुरू उठेऊणं जहाराइणियाए उद्घट्ठिओ चेव खामेति, इयरेवि जहाराइणियाए सव्वेवि अवणउत्तमंगा भणंति-देवसियं पडिकंतं पक्खियं खामेमो पण्णरसण्हं दिवसाणमित्यादि, एवं सेसगावि जहाराइणियाए खामेंति, पच्छा वंदित्ता भणंति-देवसियं पडिकंतं पक्खियं पजिडक्कमावेह, तओ गुरू गुरुसंदिट्ठो वा पक्खियपडिक्कमणं कड्डति, सेसगा जहासत्तिं काउस्सग्गादिसंठिया धम्मज्झाणोवगया सुणेति, कड्डिए मुलुत्तरगुणेहिं जं खंडियं तस्स पायच्छित्तनिमित्तं तिन्नि ऊसाससयाणि काउस्सग्गं करेंति, बारसउज्जोयकरेत्ति भणियं होति, पारिए उज्जोयकरे थुई कट्ठति, पच्छा उवविट्ठा मुहणंतगं पडिलेहित्ता वंदंति पच्छा रायाण पूसमाणवा अतिकंते मंगलिज्जे कज्जे बहुमन्नंति, सत्तुपरक्कमेण अखंडियनियबलस्स सोभणो कालो गओ अन्नोऽवि एवं चेव उवढिओ, एवं पक्खियविणओवयारं खामेति बितियखामणासुत्तेणं, तच्चेदं मू. (५९) इच्छामि खमासमणो ! पियं च मे जंभे हट्ठाणं तुट्ठाणं अप्पायंकाणं अभग्गजोगाणं सुसीलाणं सुव्वयाणं सायरियउवज्झायाणं नाणेणं दंसणेणं चरित्तेणं तवसा अप्पाणं भावमाणाणं बहुसुभेणं भे दिवसो पोसहो पक्खो यतिकतो, अन्नो य मे कल्लाणेणं पञ्जुवट्ठिओ सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि। वृ-निगदसिद्धं, आयरिआ भणंति-साहूहिं समं जमेयं भणियंति, तओ चेइयवंदावणं साधुवंदावणं च निवेदितुंकामा भणन्ति मू. (६०) इच्छामि खमासमणो ! पुब् िचेइयाइं वंदित्ता नमंसित्ता तुझं पायमूले विहरमाणेणं जे केइ बहदेवसिया साहुणो दिट्ठा सम (मा) णा वा वसमाणा वा गामाणुगामं दुइज्जमाणा वा, राइणिया संपुच्छंति ओमराइणिया वंदति अज्जा वंदति अज्जियाओ वंदति सावया वंदति सावियाओ वंदति अहंपि निस्सल्लो निक्कसाओ (तिकट्ट) सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि ।। अहमवि वंदावेमि चेइयाई। वृ-निगदसिद्धं, नवरं समणो-वुड्डवासी वसमाणो-नवविगप्पविहारी, वुड्डवासी जंघाबल ww Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/६० परिहीनो विभागे खेत्तं काऊण विहरति, नवविमप्पविहारी पुन उउबद्धे अट्ठ मासा मासकप्पेण विहरति, एए अट्ठ विगप्पा, वासावासं एगमि चेव ठाणे करेंति, एस नवविगप्पो, अत्राचार्यो भणति-मत्थएण वंदामि अहंपि तेसिंति, अन्ने भणंति-अहमवि वंदावेमित्ति, तओ अप्पगं गुरूणं निवेदंति चउत्थखामणासुत्तेणं, तच्चेदं मू. (६१) इच्छामि खमासमणो ! उवट्ठिओमि तुब्भण्हं संतियं अहा कप्पं वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुच्छणं वा (रयहरणं वा) अक्खरं वा पयं वा गाहं वा सिलोगं वा (सिलोगद्धं वा) अटुं वा हेउं वा पसिणं वा वागरणं वा तुब्भेहिं (सम्म) चियत्तेण दिन्नं मए अविणएण पडिच्छियं तस्स मिच्छामि दुक्कडं वृ-निगदसिद्धं, आयरिओ भणंति-'आयरियसंतियं'त्ति य अहंकारवजणत्थं, किं ममात्रेति, तओ जं विणइया तमणुसद्धिं बहु मन्नंति पंचमखामणासुत्तेण, तच्चेदं___ मू.(६२) इच्छामि खमासमणो ! कयाइंच मे कितिमम्माइं आयारमंतरे विनयमंतर सेहिओ सेहाविओ संगहिओ उवगहिओ सारिओ वारिओ चोइओ पडिचोइओ अब्भुडिओऽहं तुब्भण्हं तवतेयसिरीए इमाओ चातुरंतसंसारकंताराओ साहट्ट नित्थरिस्सामित्तिक? सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि। वृ-निगदसिद्धं, संगहिओ-नाणादीहिं सारिआ-हिए पवत्तिओ वारिओ-अहियाओ निवत्तिओ चोइओ-खलणाए पडिचोइओ-पुणो २ अवत्थं उवट्ठिउत्ति, पच्छा आयरिओ भणइ-'नित्थारगपारग'त्ति नित्थारगपारगा होहत्ति, गुरुणोत्ति, एयाई वणयाइंति वक्कसेसमयं गाथार्थः ।। एवं सेसाणवि साहणं खामणावंदणं करेंति, अह वियालो वाघाओ वा ताहे सत्तण्हं पंचण्हं तिण्हं वा, पच्छा देवसियं पडिकांति, केइ भणंति-सामण्णेणं, अन्ने भणंति-खामणाइयं, अन्ने चरित्तुस्सग्गाइयं, सेजदेवयाए य उस्सग्गं करेंति, पडिकंताणं गुरूसु वंदिएसु वड्डमाणीओ तिन्नि थुइओ आयरिया भणंति, इमेवि अंजलिमउलियग्गहत्था समत्तीए नमोक्कारं करेंति, पच्छा सेसगावि भणंति, तद्दिवसं नवि सुत्तपोरिसी नवि अत्थपोरुसी थुईओ भणंति जस्स जत्तियाओ एंति, एसा पक्खियपडिक्कमणविही मूलटीकाकारेण भणिया, अन्ने पुन आयरणाणुसारेण भणंति-देवसिए पडिकंते खामिए य तओ पढमं गुरू चेव उद्वित्ता पक्खियं खामेति जहाराइणियाए, तओ उवविसंति, एवं सेसगावि जहाराइणिया खामेत्ता उवविसंति, पच्छा वंदित्ता भणंति-देवसियं पडिकंतं पक्खियं पडिक्कमावेह, इत्यादि पूर्ववत्, एवं चाउमासियंपि, नवरं काउस्सग्गे पंचुस्साससयाणि, एवं संवच्छरियंपि नवरं काउस्सम्मो अट्ठसहस्सं उस्सासाणं, चाउमासियसंवच्छरिएस सव्वेवि मूलगुणउत्तरगुणाणं आलोयणं दाउं पडिक्कमंति, खेत्तदेवयाए उस्सग्गं करेंति, केई पुन चाउमासिगे सिज्जदेवयाएवि उस्सग्गं करेंति, पभाए य आवस्सए कए पंचकल्लाणगं गिण्हंति, पुव्वगहिए य अभिग्गहे निवेदेति, अभिग्रहा जइ संमं णाणुपालिया तो कुइयकक्कराइयस्स उस्सग्गं करेंति, पुणोऽवि अन्ने गिण्हंति, निरभिग्गहाण न वट्टइ अच्छिउं, संवच्छरिए य आवस्सए कए पाओसिए पज्जोसवणा कप्पो कट्ठिजति, सो पुन पुवि च अनागयं पंचरत्तं कहिज्जइ य, एसा सामायारित्ति, एनामेव कालतः उपसंहरन्नाह भाष्यकार:[भा.२३२] चाउम्मासियवरिसे आलोअण नियमसो हु दायव्वा । Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १५२८ ] [भा. २३३] गहणं अभिग्गहाण य पुव्वगहिए निवेएउं ॥ चाउम्मासियवरिसे उस्सग्गो खित्तदेवया उ । पक्खिय सिजरीए करिति चउमासिए वेगे ।। वृ- गाथाद्वयं गतार्थं । अधुना नियतकायोत्सर्गप्रतिपादनायाहनि. (१५२९) देसिय राइय पक्खिय चउमासे या तहेव वरिसे य । एएस हुंति नियया उस्सग्गा अनिअया सेसा || नि. (१५३०) साय सयं गोसऽद्धं तिन्नेव सया हवंति पक्खमि । पंच य चाउम्मासे अट्ठसहस्सं च वारिसए । नि. (१५३१) चत्तारि दो दुवालस वीसं चत्ता य हुंति उज्जोआ । देसिय राइय पक्खिय चाउम्मासे अ वरिसे य ॥ नि. (१५३२ ) पणवीसमद्धतेरस सिलोग पन्नत्तरिं च बोद्धव्या । सयमेगं पणवीसं बे बावन्ना य वारिसिए । २७१ वृ- निगदसिद्धाः, नवरं शेषा - गमनादिविषया इति, साम्प्रतं नियतकायोत्सर्गाणामोघत उच्छ्रासमानं प्रतिपादयन्नाह - 'साय'त्ति सायं - प्रदोषः तत्र शतमच्छ्वासानां भवति, चतुर्भिरुद्योतकरैरिति, भावति एवायमर्थः प्राक्, 'गोसद्धं' ति प्रत्यूषे पञ्चाशद्यतस्तत्रोद्योतकरद्वयं भवति, शेषं प्रकटार्थमिति गाथार्थः । उच्छ्वासमानं चोपरिष्टाद् वक्ष्यामः 'पायसमा उस्सासा' इत्यादिना । साम्प्रतं दैवसिकादिषूद्योतकरमानमभिधित्सुराह - 'चत्तारि ' त्तिगाहा भावितार्थं । अधुना श्लोकमानमुपदर्शयन्नाह - 'पणवीसे' तिगाहा निगदसिद्धैव, नवरं चतुर्भिरुच्छ्रवासैः श्लोकः परिगृह्यते ।। इत्युक्ता नियतकायोत्सर्गर्गवक्तव्यता, इदानीमनियतकायोत्सर्गवक्तव्यतावसरः, - नि. (१५३३) गमनागमनविहारे सुत्ते वा सुमिणदंसणे राओ । नावानइसंतारे इरियावहियापडिक्कमणं ॥ वृ- गमनं भिक्षादिनिमित्तमन्यग्रामादौ, आगमणं तत्तो चेव, इत्थ इरियावहियं पडिक्कमिऊण पंचवीसुरसासो काउस्सग्गो कायववो ॥ तथा चामुमेवावयवं विवृण्वन्नाह भाष्यकारः[भा. २३४] भत्ते पाणे सयणासणे य अरिहंतसमणसिज्जासु । - उच्चारे पासवणे पणवीसं हुंति उस्सासा ॥ वृ- 'भत्ते पाणे सयणासणे' गाहा, भत्तपाणनिमित्तमन्नगामादिगया जइ न ताव वेलेति ता ईरियावहियं पडिक्कमिऊण अच्छंति । आगयावि पुणोऽवि पडिक्कमंति, एवं सयणासणनिमित्तंपि, सयण-संथारगो वसही वा, आसणं- पीढगादि, 'अरहंतसमणसेज्जासु' त्ति चेइघरं गया पडिक्कमिऊणं अच्छंति, एवं समणसेमि- साहुवसतिमित्यर्थः, 'उच्चारपासवणे' त्ति उच्चारे वोसिरिए पासवणे य जतिवि हत्थमेत्तं गया तोऽवि आगया पडिक्कमंति, अह मत्तए वोसिरियं होज ताहे जो तं परिवेति सो पक्किमति, सठाणेसु पुन जइ हत्थसयं नियत्तस्स बाहिं तो पडिक्कमंति, अह अंतो न पडिक्कमंति, एतेसु ठाणेसु काउस्सग्गपरिमाणं पणुवीसं होति ऊसासत्ति गाथार्थः ‘विहारे’त्ति विहारं व्याचिख्यासुराह (प्र.) नियआलयाओ गमणं अन्नत्थं उ सुत्तपोरिसिनिमित्तं । Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/६२ होइ विहारो इत्थवि पणवीसं हुंति ऊसासा ॥ वृ-निययालयाउ गमणं'गाहा (गाथा) ऽन्यकर्तुकी सोपयोगा च निगदसिद्धा च । 'सुत्ते वत्ति सूत्रद्वारं व्याचिख्यासुराहनि. (१५३४) उद्देससमुद्देसे सत्तावीसं अनुन्नवणियाए । अट्ठेव य ऊसासा पट्ठवण पडिक्कमण माई॥ वृ- 'उद्देससमुद्देसे' गाहा व्याख्या-सुत्तस्स उद्देसे समुद्देसे य जो काउस्सग्गो कीरइ तत्थ सत्तावीसमुस्सासा भवंति, अनुण्णवणयाए य, एत्थ जइ असढो सयं चेव पारेइ, अह सढो ताहे आयरिया अद्वैव ऊसासा, ‘पट्ठवणपडिक्कमणमाइ' पट्टविओ कजनिमित्तं जइ खलइ अगुस्सासं उस्सग्गं करिय गच्छइ, बितियवारं जति तो सोलस्सुस्सासं, ततियवारं जइ तो न गच्छति, अन्नो पट्टविनति, अवस्सकज्ज वा देवे वंदिय पुरओ साहू ठवेत्ता अन्नेन समं गच्छति, कालपडिक्कमणेवि अट्ठउस्सासा, आदिसद्दाओ कालगिण्हण पट्ठवणे य गोयरचरियाए सुयखंधपरियट्टणे अट्ठ चेव, केसिंचि परियट्टणे पंचवीस, तथा चाह-'सुयखंधपरियट्टणं मंगलत्थं (उज्जोय) काउस्सग्गं काऊण कीरइ'त्ति गाथार्थः ।। अत्राह चोदकःनि. (१५३५) जुञ्जइ अकालपढियाइएसु दुटु अपडिच्छियाईसु । समणुन्नसमुद्देसे काउस्सग्गस्स करणं तु ।। वृ- 'जुज्जइ अकालपढियाइ' गाथा, युज्यते-संगच्छते घटते अकालपठितादिषु कारणेषु सत्सु अकालपठितमादिशब्दात् काले न पठितमित्यादि, दुहुँच प्रतीच्तिादि-दुष्टविधिना प्रतीच्छितं आदिशब्दात् श्रुतहीलनादिपरिग्रहः, 'समणुएंसमुद्देसे'त्ति समनुज्ञासमुद्देशयोः, समनुज्ञायां च समुद्देशे च कायोत्सर्गस्य करणं युज्यत एवेति योगः, अतिचारसम्भवादिति गाथार्थः ॥ नि. (१५३६) जं पुन उद्दिसमाण अणइकंतावि कुणह उस्सग्गं । एस अकओवि दोसो परिधिप्पइ किं मुहा भंते !?॥ वृ- यत् पुनरुद्दिश्यमानाः श्रुतमनतिक्रान्ता अपि निर्विषयत्वादपराधमप्राप्ता अपि 'कुणह उस्सग्गं'ति कुरुत कायोत्सर्गं एषः अकृतोऽपि दोषः कायोत्सर्गशोध्यः परिगृह्यते किं मुधा भदन्त !, न चेत् परिगृह्य (ते) न कर्त्तव्यः त द्दशकायोत्सर्ग इति गाथाभिप्रायः ॥ नि. (१५३७) पावुग्घाई कीरइ उस्सग्गो मंगलंति उद्देसो । - अनुवहियमंगलाणं मा हुञ्ज कहिंचि णे विग्छ । वृ- अत्राहाचार्यः-'पावुग्घाई कीरइ' गाहा निगदसिद्धा ।। 'सुमिणदंसणे राउ'त्ति द्वारं व्याख्यानन्नाहनि. (१५३८) पाणवहमुसावाए अदत्तमेहुणपरिग्गहे चेव । सयमेगं तु अनूनं ऊसासाणं हविजाहि ॥ . वृ- ‘पाणवहमुसावाए' गाहा, सुमिणमि पाणवहमुसावाए अदत्तमेहुणपरिग्गहे चेव आसेविए समाणे सयमेगं तु अनूनं उस्सासाणं भविजाहि, मेहुणे दिट्ठिविप्परियासियाए सयं इत्थीविप्परियासयाए अट्ठसयंति ।। उक्तं च “दिट्ठीविपरियासे सय मेहुन्नंमि थीविपरियासे । Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-५- [नि. १५३८] २७३ (प्र.) ववहारेणट्ठसयं अनभिस्संगस्स साहुस्स ॥" गाथार्थः ॥ नावा (ए) उत्तरिउं वहमाई तह नई च एमेव । ____संतारेण चलेण व गंतुं पणवीस ऊसासा ॥ वृ. 'नावाणतिसंतार'त्ति द्वारत्रयं व्याचिख्यासुराह-'नावाए उत्तरिउं वहगाई' गाहा, गाथेयमन्यकर्तुकी सोपयोगा च निगदसिद्धा, इदानीमुच्छ्रासमानप्रतिपादनायाहनि. (१५३९) पायसमा ऊसासा कालपमाणेण हुंति नायव्वा । एयं कालपमाणं उस्सग्गेणं तु नायव्वं ॥ वृ. 'पायसमा उस्सासा काल' गाहा व्याख्या-नवरं पादः-श्लोकपादः ॥ व्याख्याता गमनेत्यादिद्वारगाथा, अधुनाऽऽद्यद्वारगाथागतमशठद्वारं व्याख्यायते, इह विज्ञानवता शाठ्यरहितेनात्महितमितिकृत्वा स्वबलापेक्षया कार्योत्सर्गः कार्यः, अन्यथाकरणेऽनेकदोषप्रसङ्गः, तथा चाह भाष्यकार:[भा.२३५] जो खलु तीसइवरिसो सत्तरिवरिसेण पारणाइसमो। विसमे व कूडवाही निव्विन्नाणे हु से जड्डे ।। वृ-यः कश्चित् साधुः, खलुशब्दो विशेषार्थः, त्रिंशद्वर्षः सन् खलुशब्दा बलवानातङ्करहितश्च सप्ततिवर्षेणान्येन वृद्धेन साधुना पारणाइसमो-कायोत्सर्गप्रारम्भ-परिसमाप्त्या तुल्य इत्यर्थः । विषम इव-उठेंकादाविव कूटवाही बलीवई इव निर्विज्ञान एवासौ 'जड' जड्डेः, स्वहितपरिज्ञानशून्यत्वात्, तथा चात्महितमेव सम्यक्कायोत्सर्गकरणं स्वकर्मक्षय-फलत्वादिति गाथार्थः । अधुना दृष्टान्तमेव विवृण्वन्नाह[भा.२३६] समभूमेवि अइभरो उजाणे किमुअ कूडवाहिस्स ?। अइभारेणं भज्जइ तुत्तयघाएहिं अ मरालो ॥ वृ. समभूमेवि अइभरो' गाहा व्याख्या-समभूमावपि अतिभरविषमवाहित्वात् ‘उजाणे किमुत कूडवाहिस्स'ऊर्दू यानमस्मिन्नित्युद्यानम्-उदकं तस्मिन्नुद्याने किमुत?, सुतरामित्यर्थः, कस्य ? -कूटवाहिनो-बलीवर्दस्य, तस्य च दोषद्वयमित्याह-'अतिभारेणं भज्जति तुत्तयघाएहि य मरालो' त्ति अतिभारेण भज्यते यतो विषमवाहिन एवातिभारो भवति, तुत्तयघातैश्च विषमवाहोऽथ पीड्यते, तुत्तगो-पाइणगो मरालो-गलिरिति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं दार्टान्तिकयोजनां कुर्वन्नाह(प्र.) एमेव बलसमग्गो न कुणइ मायाइ सम्ममुस्सग्गं । मायावडिअं कम्मं पावइ उस्सग्गकेसं च ॥ वृ- ‘एमेव वलसमग्गो' गाहा व्याख्या-इयमन्यकर्तुकी सोपयोगा च व्याख्यायते, ‘एमेव' मरालबलीवर्दवत् बलसमग्रः सन् (यो)न करोति मायया करणेन सम्यक्-सामर्थ्यानुरूपं कायोत्सर्गं स मूढः मायाप्रत्ययं कर्म प्राप्नोति नियमत एव, तथा कायोत्सर्गकेशं च निष्फलं प्राप्नोति, तथाहि-निर्मायस्यापेक्षारहितस्य स्वशक्त्यनुरूपं च कुर्वत एव सर्वमनुष्ठानं सफलं भवतीति गाथार्थः ।। अधुना मायावतो दोषानुपदर्शयन्नाह| 25[18 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/६२ नि. (१५४०) मायाए उस्सग्गं सेसं च तवं अकुव्वओ सहुणो । ___ को अन्नो अनुहोही सकम्मसेसं अनिजरियं ?।। वृ-'मायाए उस्सग्गं' गाहा, मायया कायोत्सर्ग शेषं च तपः-अनशनादि अकुर्वतः ‘सहिष्णोः' समर्थस्य कश्च तस्मादन्योऽनुभविष्यति ?, किं-स्वकर्म (वि) शेषमनिर्जरितं, शेषता चास्य सम्यक्त्वप्राप्तयोत्कृष्टकर्मापेक्षयेति, उक्तं च “सत्तण्हं पगडीणं अभितरओ उ कोडीकोडीए । काऊण सागराणं जइ लहइ चउण्हमण्णयरं ॥" अन्ये पठन्ति-‘एमेवय उस्सग्गं'ति, न चायमतिशोभनः पाठ इति गाथार्थः ॥ यतश्चैवमतःनि. (१५४१) निकूडं सविसेसं वयाणुरूवं बलाणुरूवं च । खाणुव्व उद्धदेहो काउस्सगं तु ठाइज्जा ।। वृ-'निकूडं सविसेसं' गाहा, 'निष्कूट'-मित्यशठं सविशेष मिति समबलादन्यस्मात् सकाशात्, न चाहमहमिकया, किं तु वयोऽनुरूपं, स्थाणुरिवो देहो निष्कम्पः समशत्रुमित्रः कायोत्सर्ग तु तिष्ठेत्, तुशब्दादन्यच्च भिक्षाटनाद्येवंभूतमेवानुतिष्ठत(ष्ठेत्) इति गाथार्थः ।। इदानं वयो बलं चाधिकृत्य कायोत्सर्गकरणविधिमभिधत्तेनि. (१५४२) तरुणो बलवं तरुणो अ दुब्बलो थेरओ बलसमिद्धो । थेरो अबलो चउसुवि भंगेसु जहाबलं ठाई ।। वृ-तरुणो बलवान् १ तरुणश्च दुर्बलः २ स्थविरो बलसमृद्धः ३ स्थविरो दुर्बलः ४ चतुर्वपि भङ्गकेषु यथाबलं तिष्ठति बलानुरूपमित्यर्थः, न त्वभिमानतः, कथमनेनापि वृद्धेन तुल्य इत्यबलवतापि स्थातव्यम्, उत्तरत्रासमाधानग्लाना-दावधिकरणसम्भवादिति गाथार्थः ।। गतं सप्रसङ्गमशठद्वारं, साम्प्रतं शठद्वारावसरस्तत्रेयं गाथानि. (१५४३) पयलायइ पडिपुच्छइ कंटययवियारपासवणधम्मे । नियडी गेलन्नं वा करेइ कूडं हवइ एयं ।। वृ- कायोत्सर्गकरणवेलायां मायया प्रचलयति-निद्रां गच्छति, प्रतिपृच्छति सूत्रमर्थं वा, कण्टकं अपनयति, "वियार'त्ति पुरीषोत्सर्गाय गच्छति, 'पासवणे'त्ति कायिकां व्युत्सृजति, 'धम्मे'त्ति धर्मं कथयति, ‘निकृत्या' मायया ग्लानत्वं वा करोति कूटं भवत्येतद्-अनुष्ठानमिति गाथार्थः ॥ गतां शठद्वारम्, अधुना विधिद्वारमाख्यायते, तत्रेयं गाथानि. (१५४४) पुव्वं ठंति य गुरुणो गुरुणा उस्सारियंमि पारेंति । ठायंति सविसेसं तरुणा उ अनूनविरिया उ ॥ वृ- 'पुव्वं ठंति य गुरुणो' गाहा प्रकटार्थाः ।। नि. (१५४५) चउरंगुल मुहपत्ती उज्जूए डब्बहत्थ रयहरणं । वोसठ्ठचत्तदेहो काउस्सग्गं करिज्जाहि ।। वृ-'चउरंगुल'त्ति चत्तारि अंगुलाणि पायाणं अंतरं करेयव्वं, मुहपोत्ति ‘उज्जुए'त्ति दाहिणहत्थेण मुहपोत्तिया घेत्तव्वा, डब्बहत्थे रयहरणं कायव्वं, एतेन विहिणा वोसट्टचत्तदेहो'त्ति पूर्ववत्, काउस्सग्गं करिजाहित्ति ।। गतं विधिद्वारम्, अधुना दोषावसरः, तत्रेदं गाथाद्वयं - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७५ अध्ययनं-५- [नि. १५४६] नि. (१५४६) घोडग लयाइ खंभे कुड्डे माले अ सवरि वहु नियले । लंबुत्तर थण उद्धी संजय खलि (णे य) वायसकवितु ।। नि. (१५४७) सीसुकंपिय सूई अंगुलिभमुहा य वारुणी पेहा । नाहीकरयलकुप्पर उस्सारिय पारियंमि थुई ॥ आसुव्व विसमपायं गायं ठावित्तु ठाइ उस्सग्गे । कंपइ काउस्सग्गे लयव्व खरपवणसंगेणं ॥१॥ खंभे वा कुड्डे वा अवठंभिय ठाइ काउसग्गं तु । माले य उत्तमंगं अवठंभिय ठाइ उस्सग्गं ॥२॥ सबरी वसनविरहिया करेहि सागारियं जह ठवेइ । ठइऊण गुज्झदेसं करेहि तो कुणइ उस्सग्गं ॥३॥ अवणामिउत्तमंगो काउस्सग्गं जहा कुलबहुव्व । नियलियओविब चलणे वित्थारिय अहव मेलविउं ॥४॥ काऊण चोलपट्ट अविधीए नाभिमंडलस्सुवरिं। हिट्ठा य जाणुमित्त चिट्ठई लंबुत्तरुस्सग्गं ॥५॥ उच्छाईऊण य थणे चोलगपट्टेण ठाइ उस्सग्गं । दंसाइरक्खणट्ठा अहवा अन्नाणदोसेणं ॥६॥ मेलित्तु पण्हियाओ चलणे वित्थाऊिण बाहिरओ । ठाउस्सग्गं एसो बाहिरउद्धी मुणेयव्वो ॥७॥ अंगुट्टे मेलविउं वित्थारिय पण्हियाओ बाहिं तु । ठाउस्सग्गं एसो भणिओ अभितरुद्धित्ति ॥८॥ कप्पं वा पट्ट वा पाइणिउं संजइव्व उस्सग्गं । ठाइ य खलिणं व जहा रयहरणं ग्गओ काउं ॥९॥ भामेइ तहा दिट्ठि चलचित्तो वायसुव्व उस्सग्गो । छप्पइआण भएणं कुणई अ पढें कविठं व ॥१०॥ सीसं पंकपमाणे जक्खाइट्टव्व कुणइ उस्सग्गं ।। मूयव्व हुअहुअंतो तहेव छिजंतमाईसु ॥११॥ अंगुलिभमुहाओवि य चालंतो तहय कुणइ उस्सग्गं । आलावगगणणट्ठा संठवणत्थं च जोगाणं ।१२॥ काउस्सग्गंमि ठिओ सुरा जह बुडबुडेह अव्वत्तं । अनुपेहंतो तह वानरुव्व चालेइ ओट्ठउडे ।।१३।। एए काउस्सग्गं कुणमाणेण विबुहेण दोसा उ । सम्मं परिहरियव्वा जिनपडिकुट्ठत्तिकाऊणं ॥१४॥ 'नाभीकररयलकुप्पर उस्सारे पारियमि थुइ'त्ति नियुक्तिगाथाशकलं लेशतोऽदुष्टकायोत्सर्गावस्थानप्रदर्शनपरं विध्यन्तरसंग्रहपरं च, तत्र 'नाभित्ति नाभीओ हेट्ठो चोलपट्टो Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/६२ कायव्वो, करयलेत्ति सामण्णेणं हेट्ठा पलंबकरयले 'जाव कोप्परे'त्ति सोऽविय कोप्परेहिं धरेयव्यो, एवं भूतेन कायोत्सर्गः कार्यः, उस्सारिअ य-काउस्सग्गे पारिए नमोक्कारेण अवसाणे थुई दायब्वेति गाथार्थः । गतं प्रासङ्गिक, साम्प्रतं कस्येति द्वारं व्याख्यायते, तत्रोक्तदोषरहितोऽपि यस्यायं कायोत्सर्गो यथोक्तफलो भवति तमुपदर्शयन्नाहनि. (१५४८) वासीचंदनकप्पो जो मरणे जीविए य समसण्णो । देहे य अपडिबद्धो काउस्सग्गो हवइ तस्स ।। वृ- 'वासीचंदनकप्पो'गाहा -वासीचन्दनकल्पः-उपकार्यपकारिणोर्मध्यस्थः, उक्तं च "जो चंदनेण बाहुं आलिंपइ वासिणा व तच्छेइ । संथुणइ जो व निंदइ महरिसिणो तत्थ समभावा ।।१॥" अनेन परं प्रति माध्यस्थ्यमुक्तं भवति, तथा मरणे-प्राणत्यागलक्षणे जीविते च-प्राणसंधारणलक्षणे चशब्दादिहलोकादौ च समसज्झः तुल्यबुद्धिरित्यर्थः, अनेन चात्मानं प्रति माध्यस्थ्यमुक्तं भवति, तथा देहे च-शरीरे चाप्रतिबद्धः चशब्दादुपकरणादौ च, कायोत्सर्गो यथोक्तफलो भवति तस्येति गाथार्थः ॥ तथानि. (१५४९) तिविहानुवसग्गाणं दिव्वाणं माणुसाण तिरियाणं । सम्ममहियासणाए काउस्सग्गो हवइ सुद्धो ॥ -'तिविहानुवसग्गाणं' गाहा, त्रिविधानां-त्रिप्रकाराणां दिव्यानां व्यन्तरादिकृतानां मानुषाणांम्लेच्छादिकृतानां तैरश्चानां-सिंहादिकृतानां सम्यक्-मध्यस्थभावेन अतिसहनायां सत्यां कायोत्सर्गो भवति शुद्धः-अविपरीत इत्यर्थः । ततश्चोपसर्गसहिष्णोः कायोत्सर्गो भवतीति । साम्प्रतं फलद्वारमभिधीयते, तच्च फलमिहलोकपरलोकापेक्षया द्विधा भवति, तथा चाह ग्रन्थकारः-- नि. (१५५०) इहलोगंमि सुभद्दा राया उहओद सिट्ठिभज्जा य । सोदासखग्गथंभण सिद्धी सग्गो य परलोए ॥ वृ- 'इहलोगंमि' गाहा व्याख्या-इहलोके यत् कायोत्सर्गफलं तत्र सुभद्रोदाहरणं-कथं ?, वसंतपुरं नगरं, तत्थ जियसत्तुराया, जिनदत्तो सेट्ठी संजयसड्ढओ, तस्स सुभद्दा दारिया धुया, अतीवरूवस्सिणी ओरालियसरीरा साविगा य, सोतं असाहमियाणं न देइ, तच्चनियसड्डेणं चंपाओ वाणिज्जागरण दिट्ठा, तीए रूवलोभेण कवडसड्डओ जाओ, धम्मं सुणेइ; जिनसाहू पूजेइ, अन्नया भावो समुप्पन्नो, आयरियाणं आलोएइ, तेहिवि अनुसासिओ, जिनदत्तेण से भावं नाऊण धूया दिन्ना, वित्तो विवाहो, केच्चिरकालस्सवि सो तं गहाय चंपं गओ, नणंदसासुमाइयाओ तव्वन्नियसड्डिगाओ तं खिसंति, तओ जुयगं घरं कयं, तत्थानेगे समणा समणीओ य पाउग्गनिमित्तमागच्छंति, तव्वण्णिगसड्डिया भणंति, एसा संजयाणं दढं रत्तत्ति, भत्तारो से न पत्तियइत्ति, अन्नया कोई वण्णरूवाइगुणगणनिप्फणो तरुणभिक्खू पाउग्गनिमित्तं गओ, तस्स य वाउटुयं अच्छिमि कणगं पविटुं, सुभद्दाए तं जीहाए लिहिऊण अवनीयं, तस्स निलाडे तिलओ संकेतो, तेनवि वक्खित्तचित्तेण न जाणिओ, सो नीसरति ताण तच्चणिगसड्डिगाहिं अथक्कागयस्स भत्तारस्स स दंसिओ, पेच्छ इमं वीसत्थरमियसंकंतं भजाए संगतं तिलगंति, तेनवि चिंतियं-किमिदमेवंपि होज्जा ?, अस्वा बलवंतो विसया अनेगभवब्भत्थगा य किन्न Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ५ - [ नि. १५५० ] होइति ?, मंदनेहो जाओ, सुभद्दाए कहवि विदिओ एस वृत्तंतो, चिंतियं च नाए-पावयणीओ एस उड्डाओ कहं फेडिउ (डेमि) त्ति, पवयणदेवयमभिसंधारिऊण रयणीए काउस्सग्गं ठिया, अहासनिहिया काइ देवया तीए सीलसमायारं नाऊण आगया, भणियं च तीए- किं ते पियं करेमित्ति, तीए भणियं-उड्डाहं फेडेहि, देवयाए भणियं - फेडेमि, पच्चसे इमाए नयरीए दाराणि थंभेमि, तओ आलग्गो (अद्दण्णे) सु नागरेसु आगासत्था भणिस्सामि जाए परपुरिसो मणेणावि न चिंतिओ सा इत्थिया चालणीए पाणियं छोढूणं गंतूणं तिन्नि वारे छंटेउं उग्घाडाणि भविस्संति, तओ तुमं विन्नासि सेसनागरिएहिं बाहिं पच्छा जाएज्जासि, ते उग्घाडेहिसि, तओ फिट्टिही उड्डाहो, पसंसं च पाविहिसि, तहेव कयं पसंसं च पत्ता, यं ताव इहलोइयं काउस्सग्गफलं, अन्ने भणंति-वाणारसीए सुभद्दाए काउस्सग्गो कओ, एलगच्छुष्पत्ती भाणियव्वा । २७७ राया 'उदिओदए 'त्ति, उदितोदयस्स रन्नो भज्जा लाभागयं निवरोहियस्स उवसग्गए व समणजायं, कहाणगं जहा नमोक्कारे । 'सेट्ठिभज्जा य'थि चंपाए सुदंसणो सेट्ठिपुत्तो, सो सावगो अट्टमिचाउद्दसीसु चच्चरे उवसागपडिमं पडिवज्जइ, सो महादेवीए पत्थिज्नमाणो निच्छइ, अन्नया वोसट्टकाओ देवपडिमत्ति वत्थे चेडीए वेढिउं अंतेउरं अतिनीओ, देवीए निब्बंधेवि कए नेच्छइ, पट्टाए कोलाहलो कओ, रन्ना वज्झो आणत्तो, निजमाणे भज्जाए से मित्तवतीए सावियाए सुतं, सच्चाणजक्खस्सासवण्णा काउस्सग्गे ठिता, सुदंसणस्सवि अट्ठखंडाणि कीरंतुत्ति खंधे असी वाहितो, सच्चाणजक्खेण पुप्फदामं कतो, मुक्को रन्ना पूइतो, ताधे मित्तवतीए पारियं । तथा 'सोदास' त्ति सोदासो राया, जहा नमोक्कारे, 'खग्गथंभणे'त्ति कोइ विराहियसामण्णो खग्गी समुप्पन्नो, वट्टाए मारेति साहू, पहाविया, तेन दिट्ठा आगओ, इयरवि काउस्सग्गेण ठिया, न पहवइ, पच्छा तं दद्दूण उवसंतो । इतदैहिकं फलं, 'सिद्धी सग्गो य परलोए' सिद्धिःमोक्षः स्वर्गे-देवलोकः चशब्दात् चक्रवर्त्तित्वादि च परलोके फलमिति गाथार्थः ।। आह-सिद्धिः सकलकर्मक्षयादेवाप्यते, 'कृत्स्त्रकर्मक्षयान्मोक्षः' इति वचनात्, स कथं कायोत्सर्गफलमिति ?, उच्यते, कर्मक्षयस्यैव कायोत्सर्गफलत्वात् परम्पराकारणस्यैव विवक्षितत्वात् कायोत्सर्गफलत्वमेव कर्मक्षयस्य कथं ?, यत आह भाष्यकार: [भा. २३७] जह करगओ निकितइ दारुं इंतो पुणोवि वच्चंता । इअ कंतंति सुविहिया काउस्सग्गेण कम्माई || वृ- यथा 'करगतो' त्ति करपत्रं निकृन्तीति- छिनत्ति विदारयति दारु-काष्ठं, किं कुर्वन् ? - आगच्छन् पुनश्च व्रजन्नित्यर्थः, 'इय' एवं कृन्तन्ति सुविहिताः साधवः कायोत्सर्गेण हेतुभूतेन कर्माणि - ज्ञानावरणादीनि तथाऽन्यत्राप्युक्तं " संवरेण भवे गुत्तो, गुत्तीए संजमुत्तमे । संजमाओ तवो होइ, तवाओ होइ निजरा ||१| निजरा सुभं कम्मं, खिजई कमसो सया । आवस्सग (गण) जुत्तस्स काउस्सग्गो विसेसओ || २ || " इत्यादि, अयं गाथार्थः । अत्राह - किमिदमित्थमित्यत आहनि. (१५५१) काउस्सग्गे जह सुट्ठियस्स भजंति अंगमंगाई । Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-५/६२ इय भिंदंति सुविहिया अट्टविहं कम्मसंघायं ॥ वृ- 'काउस्सग्गे' गाहा व्याख्या-कायोत्सर्गे सुस्थितस्य सतः यथा भज्यन्ते अङ्गोपाङ्गानि 'इय' एवं चित्तनिरोधेन 'भिन्दन्ति' विदारयन्ति मुनिवराः-साधवः अष्टविध-अष्टप्रकारं कर्मसङ्घातं-ज्ञानावरणीयादिलक्षणमिति गाथार्थः ॥ आह-यदि कायोत्सर्गे सुस्थितस्य भज्यन्ते अङ्गोपाङ्गानि ततश्च दृष्टापकारत्वादेवालमनेनेति ?, अत्रोच्यते, सौम्य ! मैवंनि. (१५५२) अन्नं इमं सरीरं अन्नो जीवुथि एव कयबुद्धी । दुक्खपरिकिलेसकरं छिंद ममत्तं सरीराओ। वृ- 'अन्नं इमं' गाहा व्याख्या-अन्यदिदं शरीरं निजकर्मोपात्तमालयमात्रमशाश्वतम्, अन्यो जीवोऽस्याधिष्ठाता शाश्वतः स्वकृतकर्मफलोपभोक्ता य इदं त्यजत्येव, एवं कृतबुद्धिः सन् दुःखपरिकेशकरं छिन्द्धि ममत्वं शरीरात्, किं च-यद्यनेनाप्यसारेण कश्चिदर्थः सम्पद्यते पारलौकिकस्ततः सुतरां यलः कार्य इति गाथार्थः ॥ किं चैवं विभावनीयम्नि. (१५५३) जावइया किर दुक्खा संसारे जे मए समनुभूया । इत्तो दुव्विसहतरा नरएसु अनोवमा दुक्खा ॥ वृ. “जावइया' गाहा व्याख्या-यावन्त्यकृतजिनप्रणीतधर्मेण किलशब्दः परोक्षाप्तागमवादसंसूचकः दुःखानि शारीरमानसानि संसारे-तिर्यग्नरनारकामरभवानुभवलक्षणे यानि मयाऽनुभूतानि ततः-तेभ्यो दुर्विषहतराण्यग्रतोऽप्यकृतपुण्यानां नरकेषु-सीमन्तकादिषु अनुपमानि-उपमारहितानि दुःखानि, दुर्विषहत्वमेतेषां शेषगतिसमुत्थदुःखापेक्षयेति गाथार्थः।। नि. (१५५४) तम्हा उ निम्ममेणं मुनिना उक्लद्धसुत्तसारेणं । काउस्सग्गो उग्गो कम्मखयट्ठाय कायव्यो । काउस्सग्गनिजुत्ती समत्ता। वृ- 'तम्हा' गाथा, तस्मात् तु निर्ममेन-ममत्वरहितेन मुनिना-साधुना, किंभूतेन ?उपलब्धसूत्रसारेण-विज्ञातसूत्रपरमार्थेनेत्यर्थः, किं ? -कायोत्सर्गः- उक्तस्वरूपः उग्र-शुभाध्यवसायप्रबलः कर्मक्षयार्थं नतु स्वर्गादिनिमित्तं कर्तव्य इति गाथार्थः ।। उक्तोऽनुगम :, नयाः पूर्ववत् ।। शिष्यहितायां कायोत्सर्गांध्ययनं समाप्तम् । कायोत्सर्गविवरणं कृत्वा यदवाप्तमिह मया पुण्यम् । तेन खलु सर्वसत्त्वाः पञ्चविधं कायमुज्झन्तु । अध्ययनं -५ समाप्तम मुनिदीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता आवश्यकसूत्रे पंचमअध्ययनस्य भद्रबाहुस्वामिविरचिता नियुक्तिः, पूवाचार्य रचितं भाष्यं, हरिभद्रसूरिविरचिता टीका परिसमाप्ता । (अध्ययन-६-प्रत्याख्यानं ) वृ- व्याख्यातं कायोत्सर्गाध्ययनं, अधुना प्रत्याख्यानाध्ययनमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने स्खलनविशेषतोऽपराधव्रणविशेषसम्भवे निन्दामात्रेणाशुद्धस्यौघतः na Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ६ - [ नि. १५५४ ] प्रायश्चित्तभेषजेनापराधव्रणचिकित्सोक्ता, इह तु गुणधारणा प्रतिपाद्यते, भूयोऽपि मूलगुणोत्तरगुणधारणा कार्येति, सा च मूलगुणोत्तरगुणप्रत्याख्यानरूपेति तदत्र निरूप्यते, यद्वा कायोत्सर्गाध्ययने कायोत्सर्गकरणद्वारेण प्रागुपात्तकर्मक्षयः प्रतिपादितः, यथोक्तं- 'जह करगओ नियंतई' त्यादि, 'काउस्सग्गे जह सुट्ठियस्से' त्यादि, इह तु प्रत्याख्यानकरणतः कर्मक्षयोपशमक्षयजं फलं प्रतिपाद्यते, वक्ष्यते च २७९ 'इहलोइयपरलोइय दुविह फलं होइ पञ्चखाणस्स । इहलोए धम्मिलादी दामण्णगमाइ परलोए ||१|| पच्चक्खाणमिणं सेविऊण भावेण जिनवरुद्दिट्टं । पत्ता अनंतजीवा सासयसोक्खं लहुं मोक्खं ||२|| 1 इत्यादि, अथवा सामायिके चारित्रमपवर्णितं, चतुर्विंशतिस्तवेऽर्हतां गुणस्तुतिः सा च दर्शनज्ञानरूपा, एवमिदं त्रितयमुक्तं, अस्य च वितथासेवनमैहिकामुष्मिकापायपरिजिहीर्षुणा गुरोर्निवेदनीयं तच वन्दनपूर्वमित्यतस्तन्निरूपितं निवेद्य च भूयः शुभेष्वेव स्थानेषु प्रतीपं क्रमणमासेवनीयमिति तदपि निरूपितं, तथाऽयशुद्धस्य सतोऽपराधव्रणस्य चिकित्सा आलोचनादिना कायोत्सर्गपर्यवसानप्रायश्चित्त भेषजेनानन्तराध्ययन उक्ता, इह तु तथाप्यशुद्धस्य प्रत्याख्यानतो भवतीति तन्निरूप्यते, एवमनेकरूपेण सम्बन्धेनायातस्य प्रत्याख्यानाध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चं वक्तव्यानि, तत्र नामनिष्पत्रे निक्षेपे प्रत्याख्यानाध्ययनमिति प्रत्याख्यानमध्ययनं च, तत्र प्रत्याख्यानमधिकृत्य द्वारगाथामाह नियुक्तिकारः नि. (१५५५ ) पच्चक्खाणं पञ्चक्खाओ पच्चक्खेयं च आनुपुव्वीए । परिसा कहणविही या फलं च आईइ छब्भेया ॥ वृ- 'ख्या प्रकथने' इत्यस्य प्रत्याङ्पूर्वस्य ल्युडन्तस्य प्रत्याख्यानं भवति, तत्र प्रत्याख्यायतेनिषिध्यतेऽनेन मनोवाक्कायक्रियाजालेन किञ्चिदनिष्टमिति प्रत्याख्यानं क्रियाक्रियावतोः कथञ्चिदभेदात् प्रत्याख्यानक्रियैव प्रत्याख्यानं प्रत्याख्यायतेऽस्मिन् सति वा प्रत्याख्यानं " कृत्यल्युटो बहुल" मिति वचनादन्यथाऽप्यदोषः प्रति आख्यानं प्रत्याख्यानमित्यादौ, तथा प्रत्याख्यातीति प्रत्याख्याता-गुरुर्विनैयश्च तथा प्रत्याख्यायत इति प्रत्याख्येयं प्रत्याख्यानगोचरं वस्तु, चशब्दस्त्रयाणामपि तुल्यकक्षतोद्भावनार्थं, आनुपूर्व्या परिपाट्या कथनीयमिति वाक्यशेषः, तथा परिषद् वक्तव्या, किंभूतायाः परिषदः, कथनीयमिति, तथा कथनविधिश्चकथनप्रकारश्च वक्तव्यः, तथा फलं चैहिकामुष्मिकभेदं कथनीयं, आदावेते षड् भेदा इति गाथासमासार्थः । व्यासार्थ तु यथाऽवसरं भाष्यकार एव वक्ष्यति, तत्राद्यावयव्यासार्थ प्रतिपिपादयिषयाह [भा. २३८] ▸ नामंठवणादविए अइच्छ पडिसेहमेव भावे य । एए खलु छन्भेया पच्चक्खाणंमि नायव्वा ॥ वृ- नामप्रत्याख्यानं स्थापनाप्रत्याख्यानं 'दविए 'त्ति द्रव्यप्रत्याख्यानं, 'अदिच्छत्ति दातुमिच्छा दित्सा न दित्सा अदित्सा सैव प्रत्याख्यानमदित्साप्रत्याख्यानं 'पडिसेहे 'त्ति प्रतिषेघप्रत्याख्यानं, 'एवं भावे 'त्ति एवं भावप्रत्याख्यानं च, 'एए खलु छब्भेया पच्चढक्खाणंमि नायव्व' त्ति गाथादलं Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८० आवश्यक मूलसूत्रम्-२-६/६२ निगदसिद्धमयं गाथासमुदायार्थः । अवयवार्थ तु यथावसरं वक्ष्यामः, तत्र नामस्थापने गतार्थे।। अधुना द्रव्यप्रत्याख्यानप्रतिपादनायाह[भा.२३९] दव्वनिमित्तं दव्वे दव्वभूओ व तत्थ रायसुआ। अइच्छापच्चक्खाणं बंभणसमणा न (अ) इच्छत्ति ॥ वृ. 'दव्वनिमित्तं' गाथाशकलम्, अस्य व्याख्या-द्रव्यनिमित्तं प्रत्याख्यानं वस्त्रादिद्रव्यार्थमित्यर्थः, यथा केषाञ्चित् साम्प्रतक्षपकाणां, तथा द्रव्ये प्रत्याख्यानं यथा भूम्यादौ व्यवस्थितः करोति, तथा द्रव्यभूतः-अनुपयुक्तः सन् यः करोति तदप्यभीष्टफलरहितत्वात् द्रव्यप्रत्याख्यानमुच्यते, तुशब्दाद् द्रव्यस्य द्रव्याणां द्रव्येण द्रव्यैर्द्रव्येष्विति, क्षुण्णश्चायं मार्गः, 'तत्थ रायसुय' त्ति अत्र कथानकं एगस्स रन्नो धूया अन्नस्स रन्नो दिन्ना, सो य मओ, ताहे सा पिउणा आनिया, धम्म पुत्त ! करेहि त्ति भणिया, सा पासंडीणं दानं देति, अन्नया कत्तिओ धम्ममासोत्ति मंसं न खामित्ति पञ्चक्खायं, तत्थ पारणए अनेगाणि सत्तसहस्साणि मंसत्थाए उवनीयाणि, ताहे भत्तं दिज्जति, तत्थ साहू अदूरेण वोलेंता निमंतिया, तेहिं भत्तं गहियं, मंसं नेच्छंति, सा य रायधूया भणइ-किं तुझं न ताव कत्तियमासो पूरइ ?, ते भणंति जावज्जीवाए कत्तिउत्ति, किं वा कह वा, ताहे ते धम्मकहं कहेंति, मंसदोसे य परिकहंति, पच्छा संबुद्धा पव्वतिया, एवं तीसे दव्वपच्चक्खाणं, पच्छा भावपच्चक्खाणं जातं, अधुना अदित्साप्रत्याख्यानं प्रतिपाद्यते, तत्रेदं गाथा, अदित्साप्रत्याख्याने 'बंभणसमणा अदिच्छत्ति हे ब्राह्मण हे श्रमण अदिस्तेति-न मे दातुमिच्छा, न तु नास्ति यद् भवता याचितं, ततश्चादित्सैव वस्तुतः प्रतिषेधात्मिकेति प्रत्याख्यानमिति गाथार्थः । अधुना प्रतिषेधप्रत्याख्यानव्याचिख्यासयेदं गाथाशकलमाह[भा.२४०] अमुगं दिजउ मज्झं नत्थि ममं तं तु होइ पडिसेहो । सेसपयाण य गाहा पच्चक्खाणस्स भावंमि ॥ वृ-'अमुगं दिजउ मज्झं गाहा व्याख्या-अमुकं घृतादि दीयतां मह्यं, इतरस्त्वाह-नास्ति मे तदिति, न तु दातुं नेच्छा, एष इत्थंभूतो भवति प्रतिषेधः, अयमपि वस्तुतः प्रत्याख्यानमेव, प्रतिषेध एव प्रत्याख्यानं २ ॥ इदानीं भावप्रत्याख्यानं प्रतिपाद्यते, तत्रेदं गाथार्द्धं 'सेसपयाण य गाहा पच्चक्खाणस्स भावंमि' शेषपदानामागमनोआगमादीनां साक्षादिहानुक्तानां प्रत्याख्यानस्य सम्बन्धिनां गाथा कार्येति योगवाक्यशेषौ, इह गाथा प्रतिष्ठोच्यते, निश्चितिरित्यर्थः, 'गाथू प्रतिष्टालिप्सयोर्ग्रन्थे चेति धातुवचनात्, ‘भावंमि'त्ति द्वारपरामर्शः, भावप्रत्याख्यान इति । [भा.२४१] तं दुविहं सुअनोसुअ सुयं दुहा पुव्वमेव नोपुव्वं । पुव्वसुय नवमपुव्वं नोपुव्वसुयं इमं चेव ॥ वृ-'तं दुविहं सुतणोसुय'गाहा, ‘तद्' भावप्रत्याख्यानं द्विविधं-द्विप्रकारं 'सुत नोसुत'त्ति श्रुतप्रत्याख्यानं नोश्रुतप्रत्याख्यानं च 'सुयं दुहा पुव्वमेव नोपुव्व' श्रुतप्रत्याख्यानमपि द्विधा भवति-पूर्वश्रुतप्रत्याख्यानं नोपूर्व श्रुतप्रत्याख्यानं च, 'पुव्वसुय नवमपुव्वं' पूर्वश्रुतप्रत्याख्यानं नवमं पूर्वं, 'नोपुव्वसुयं इमं चेव' नोपूर्वश्रुतप्रत्याख्यानमिदमेव-प्रत्याख्यानाध्ययनमित्येतच्चोपलक्षणमन्यच्चातुरप्रत्याख्यानमहाप्रत्याख्यानादि पूर्वबाह्यमिति गाथार्थः ।। Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -६ [नि. १५५५ ] अधुना नाश्रुतप्रत्याख्यानप्रतिपादनायाह [भा. २४२] (प्र.) नोसुअपच्चक्खाणं मूलगुणे चेव उत्तरगुणे य । मूले सव्वं सं इत्तरियं आवकहियं च ॥ मूलगुणावि यदुविहा समणाण चेव सावयाणं च । ते पुन विभजमाणा पंचविहा हुंति नायव्वा || २८१ वृ- 'नोसुयपञ्च्चक्खाणं' गाहा 'नोसुयपच्चक्खाणं 'ति श्रुतप्रत्याख्यानं न भवतीति नोश्रुतप्रत्याख्यानं, 'मूलगुणे चेव उत्तरगुणे य' मूलगुणांश्चाधिकृत्योत्तरगुणांश्च, मूलभूता गुणाः २ त एव प्राणातिपातादिनिवृत्तिरूपत्वात् प्रत्याख्यानं वर्त्तते, उत्तरभूता गुणाः २ त एवाशुद्धपिण्डनिवृत्तिरूपत्वात् प्रत्याख्यानं तद्विषयं वा अनागतादि वा दशविधमुत्तरगुणप्रत्याख्यानं, 'सव्वं hi ति मूलगुणप्रत्याख्यानं द्विधा-सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानं देशमूलगुणप्रत्याख्यानं च, सर्वमूलप्रत्याख्यानं पञ्च महाव्रतानि, देशमूलगुणप्रत्याख्यानं पञ्चाणुव्रतानि, इदं चोपलक्षणं वर्त्तते त उत्तरगुणप्रत्याख्यानमपि द्विधैव-सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानं देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानं च, तत्र सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानं दशविधमनागतमतिक्रान्तमित्याद्युपरिष्टाद् वक्ष्यामः, देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानं सप्तविधं त्रीणि गुणव्रतानि चत्वारि शिक्षाव्रतानि, एतान्यप्यूर्ध्व वक्ष्यामः, पुनरुत्तरगुणप्रत्याख्यानमोघतो द्विविधं-‘इत्तरियमावकहियं च' तत्रेत्वरं साधूनां किश्चिद्भिग्रहादिः श्रावकाणां तु चत्वारि शिक्षाव्रतानि यावत्कथिकं तु नियन्त्रितं यत् कान्तारदुर्भिक्षादिष्वपि न भज्यते, श्रावकाणां तु त्रीणि गुणव्रतानीति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं स्वरूपतः सर्वमूलगुणप्रत्याख्यान-मुपदर्शयत्राह [भा. २४३] पाणिवहमुसावाए अदत्तमेहुणपरिग्गहे चेव । समणाणं मुलगुणातिविहंतिविहेण नायव्वा ।। वृ- 'पाणिवहमुसावाए' गाहा, प्राणा-इन्द्रियादयः, तथा चोक्तम्“पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च, उच्छ्रासनिश्वासमथान्यदायुः । प्राणादशैते भगवद्भिरुक्ता, एषां वियोगीकरणं तु हिंसा ॥" तेषां वधः प्राणवधी (न) जीववधस्तस्मिन् मृषा वदनं मृषावादस्तस्मिन्, असदभिधान इत्यर्थः, ‘अदत्तं’त्ति उपलक्षणत्वाददत्तादाने परवस्त्वाहरण इत्यर्थः, 'मेहुण'त्ति मैथुने अब्रह्मसेवने यदुक्तं भवति, 'परिग्गहे चेव' थि परिग्रहे चैव, एतेषु विषयभूतेषु श्रमणानां साधूनां मुलगुणाः त्रिविधत्रिविधन योगत्रयकरणत्रयेण नेतव्याः अनुसरणीयाः, इयमत्र भावना श्रमणाः प्राणातिपाताद्विरतास्त्रिविधं त्रिविधेन तत्थ 'तिविधन्ति न करेति न कारवेइ ३ करंतंपि अन्न नाणुजाणेति, 'तिविहं' ति मणेणं वायाए काएणं, एवमन्यत्रापि योजनीयमिति गाथार्थः || इत्थं तावदुदर्शितं सर्वमूलगुण्रत्याख्यानं, अधुना देशमूलगुणप्रत्याख्यानावसरः, तच्च श्रावकाणां भवतीतिकृत्वा विनेयानुग्रहाय तद्धर्मविधिमेवौघतः प्रतिपिपादयिषुराह नि. (१५५६ ) सावयधम्मस्स विहिं वुच्छामी धीरपुरिसपन्नत्तं । जं चरिऊण सुविहिया गिहिणोवि सुहाई पार्वति ॥ वृ- व्याख्या- तत्राभ्युपेतसम्बक्त्वः प्रतिपन्नाणुव्रतोऽपि प्रतिदिवसं यतिभ्यः सकाशात् Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ आवश्यक मूलसूत्रम्-२-६/६२ साधूनामगारिणां च सामाचारी शृणोतीति श्रावक इति, उक्तं च “यो ह्यभ्युपेतसम्यक्त्वो, यतिभ्यः प्रत्यहं कथाम् । शृणोति धर्मसम्बद्धामसौ श्रावक उच्यते ॥१॥" श्रावकाणां धर्मः २ तस्य विधिस्तं वक्ष्ये-अभिधास्ये, किंभूतं ? -'धीरपुरुषप्रज्ञप्तं' महासत्त्वमहाबुद्धि-तीर्थकरगणधरपप्ररूपितमित्यर्थः, यं चरित्वा सुविहिता गृहिणोऽपि सुखान्यैहिकामुष्मिकाणि प्राप्नुवन्तीति गाथार्थः ।। तत्रनि. (१५५७) साभिग्गहा य निरभिग्गहा य आहेण सावया दुविहा । ते पुन विभञ्जमाणा अट्टविहा हुं ति नायव्वा । वृ- 'साभिग्गहा य निरभिग्गहा य' गाहा, अभिगृह्यन्त इत्यभिग्रहाः-प्रतिज्ञाविशेषाः सह अभिग्रहैर्वर्तन्त इति साभिग्रहाः, ते पुनरनेकभेदा भवन्ति, तथाहि-दर्शनपूर्वकं देशमूलगुणोत्तरगुणेषु सर्वेष्वकस्मिंश्च (स्मिन्) वा भवन्त्येव तेषामभिग्रहः, निर्गता-अपेता अभिग्रहा येभ्यस्ते निरभिग्रहाः, ते च केवलसम्यग्दर्शनिन एव, यथा कृष्णसत्यकिश्रेणिकादयः, इत्थं ओधेनसामान्येन श्रावका द्विधा भवन्ति, ते पुनर्द्विधा अपि विभज्यमाना अभिग्रहग्रहणविशेषण निरुप्यमाणा अष्टविधा भवन्ति ? ज्ञातव्या इति गाथार्थः ॥ तत्र यथाऽष्टविधा भवन्ति तथोपदर्शयन्नाहनि. (१५५८) दुविहतिविहेण पढमो दुविहं दुविहेण बीयओ होइ । दुविहं एगविहेणं एगविहं चेव तिविहेणं ॥ वृ- 'दुविहतिविहेण' गाहा, इह योऽसौ कञ्चनाभिग्रहं गृह्णाति स ह्येवं-'द्विविधं मिति कृतकारितं 'त्रिविधेने' ति मनसा वाचा कायेनेति, एतदुक्तं भवति-स्थूल-प्राणातिपातं न करोत्यात्माना न कारयत्यन्यैर्मनसा वचसा कायेनेति प्रथमः, अस्यानुमतिरप्रतिषिद्धा, अपपत्यादिपपरिग्रह-सद्भावात्, तद्व्यापृतिकरणे च तस्यानुमतिप्रसङ्गाद्, इतरथा परिग्रहापरिग्रहयोरविशेषेण प्रव्रजिताप्रव्रजितयोरभेदापत्तेरिति भावना, अत्राह-ननु भगवन्त्यामागमे त्रिविधं त्रिविधेनेत्यपि प्रत्याख्यानमुक्तमगारिणः, तच्च श्रुतोक्तत्वादनवद्यमेव, तदिह कस्मात्रोक्तं नियुक्तिकारेणेति?, उच्यते, तस्य विशेषविषयत्वात्, तथाहि-किल यः प्रविव्रजिषुरेव प्रतिमां प्रतिपद्यते पुत्रादिसन्ततिपपालनाय स एव त्रिविधं त्रिविधेनेति करोति, तथा विशेष्यं वा किञ्चिद् वस्तु स्वयम्भूरमणमत्स्यादिकं तथा स्थूलप्राणातिपपातादिकं चेत्यादि, नं तु सकलसावद्यव्यापारविरमणमधिकृत्येति, ननु च नियुक्तिकारेण स्थूलप्राणतिपपातादावपि त्रिविधंत्रिविधेनेति नोक्तो विकल्पः, 'वीरवयणमि एए बत्तीसं सावया भणिया' इति वचनादन्यथा पुनरधिकाः स्युरिति ?, अत्रोच्यते, सत्यमेतत्, किंतु बाहुल्यपक्षमेवाङ्गीकृत्य तियुक्तिकारेणाभ्यधायि, यत् पुनः क्वचिदवस्थाविशेषे कदाचिदेव समाचर्यते न सुष्ठु समाचार्यनुपाति तन्त्रोक्तं, बाहुल्येन तु द्विविधं त्रिविधेनेत्यदिभिरेव षड्भिर्विकल्पैः सर्वस्यागारिणः सर्वमेव प्रत्याख्यानं भवतीति न कश्चिद् दोष इत्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, 'दुविहं तिविहेण बितियओ होति'त्ति द्विविध" मिति स्थूलप्राणातिपपातं न करोति न कारयति 'द्विविधेने ति मनसा वाचा, यद्वा मनसा कायेन, यद्वा वाचा कायेन, इह च प्रधानोपसर्जनभावविवक्षया भावार्थोऽवसेयः, तत्र यदा Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८३ अध्ययन-६ [नि. १५५८] मनसा वाचा न करोति न कारयति तदा मनसैवाभिसन्धिरहित एव वाचापि हिंसकमब्रुवन्नेव कायेनैव दुश्चेष्टितादिना करोत्यसंज्ञिवत्, यदा तु मनसा कायेन च न करोति न कारयति तदा मनसाभिसन्धिरहित एव कायेन च दुश्चेष्टितादि परिहरन्नेव अनाभोगाद्वाचैव हिंसकं ब्रूते, यदा तु वाचा कायेन च न करोति न कारयति तदा मनसैवाभिसन्धिमधिकृत्य करोतीति, अनुमतिस्तु त्रिभिरपिप सर्वत्रेवास्तीति भावना, एवं शेषविकल्पा अपि भावनीया इति, 'दुविहं एगविहेणं'ति द्विविधमेकविधेन, ‘एक्कविहं चेव तिविहेणं ति एकविधं चैव त्रिविधेनेति ॥ नि. (१५५९) एगविहं दुविहेणं इक्विक्कविहेण छ?ओ होइ । उत्तरगुण सत्तमओ अविरयओ चेव अट्ठमओ ॥ वृ-'एगविहं दुविहेणं ति एकविधं द्विविधेन ‘एक्केक्कविहेण छट्ठओ होइ' एकविधमेकविधेन षष्ठो भवति भेदः, 'उत्तरगुण सत्तमओ'त्ति प्रतिपन्नोत्तरगु णः सप्तमः, इह च सम्पूर्णासम्पूर्णोत्तरगुणभेदमनाद्दत्य सामान्येनैक एव भेदो विवक्षितः, 'अविरयओ चेव अट्ठमओ'त्ति अविरतश्चैवाष्टम इति अविरतसम्यग्दृष्टिरिति गाथार्थः । इत्थमेते अष्टौ भेदाः प्रदर्शिताः, एत एव विभज्यमाना द्वात्रिशद् भवन्ति, कथमित्यत आहनि. (१५६०) पणय चउक्कं च तिगं दुगं च एगं च गिण्हइ वयाइ । अहवाऽवि उत्तरगुणे अहवाऽवि न गिण्हई किंचि ॥ वृ- ‘पणग'त्ति पञ्चाणुव्रतानि समुदितान्येव गृह्णाति कश्चित्, तत्रोक्तलक्षणाः षड् भेदा भवन्ति, 'चउक्कं च'त्ति तथाऽणुव्रतचतुष्टयं गृह्णात्यपरस्तत्रापि षडेव, 'तिग'न्ति एवमणुव्रतत्रयं गृह्णात्यन्यस्तत्रापि षडेव, 'दुगं च त्ति इत्थमणुव्रतद्वयं गृह्णाति, तत्रापि षडेव, ‘एकं वत्ति तथाऽन्य एकमेवाणुव्रतं गृह्णाति, तत्राषिडेव, ‘गिण्हइ वयाइंति इत्थमनेकधा गृह्णाति व्रतानि, विचित्रत्वात् श्रावकधर्मस्य, एवमेते पञ्च षटकास्त्रिंशद् भवन्ति, प्रतिपपन्नोत्तरगुणेन सहैकत्रिंशत्, तथा चाह-'अहवावि (य) उत्तरगुणे'त्ति अथवोत्तरगुणान्-गुणव्रतादिलक्षणान् गृह्णाति, समुदितान्येव गृह्णाति, केवलसम्यग्दर्शनिना सह द्वात्रिंशद् भवन्ति, तथा चाह-'अहवावि न गिण्हती किंचित्ति अथवा न गृह्णाति तानप्युत्तरगुणानिति, केवलं सम्यग्दृष्टिरेवेति गाथार्थः।। इह पुनर्मूलगुणोत्तरगुणानामाधारः सम्यक्त्वं वर्तते तथा चाहनि. (१५६१) निस्संकियनिक्कंखिय निव्वितिगिच्छा अमूढदिट्ठी य । वीरवयणमि एए बत्तीसं सावया भणिया । वृ-'निस्संकियनिकंखिय' गाहा, शङ्कादिस्वपमुदाहरणद्वारेणोपरिष्टाद् वक्ष्यामः ‘वीरवचने' महावीरंवर्द्धमानस्वामि-प्रवचने ‘एते' अनन्तरोक्ता द्वात्रिशदुपासकाः-श्रावका भणिताः-उक्ता इति गाथार्थः ॥ एते चेव बत्तीसतिविहा करणतियजोगतियकालतिएणं विसेसेज्जमाणा सीयालं समणोवासगसयं भवति, कहं ?, पाणाइवायं न करेति मणेणं, अथवा पाणातिपातं न करेइ वायाए, अहवा पाणातिपातं न करेइ काएणं ३, अथवा पाणातिवातं न करेति मणेणं वायाए य, अथवा पाणातिवायं न करेति मणेणं काएण य, अथवा पाणातिपातं न करेति वायाए काएण य ६, अथवा पाणातिपातं न करेति मणेणं वायाए काएण य', एते सत्त भंगा करणेणं, एवं Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८४ आवश्यक मूलसूत्रम्-२-६/६२ कारवणेणवि एए चेव सत्त भंगा १४, एवं अनुमोयणेणवि सत्त भंगा २१, अहवा न करेइ न कारवेइ मनसा १ अहवा न करेइन कारवेइ वचसा, २ अहवा न करेइन कारवेइ काएण ३ अहवा न करेइ न कारवेइ मणसा वयसा ४ अहवा न करेइ न कारवेइ मनसा कायेणं ५ अहवा न करेइ न कारवेइ वयसा कायसा ६ अहवा न करेइ न कारवेइ मनसा वयसा कायसा ७, एते करणकारावणेहिं सत्त भंगा ७ एवं करणानुमोयणेहिवि सत्त भंगा ७, एवं कारावणानुमोयणेहिवि सत्त भंगा, एवं करणकारावणानुमोयणेहिवि सत्त भंगा, एवेते सत्त सत्तभंगाणं एगूणपपण्णासं विगप्पा भवन्ति, एत्थ इमो एगूणपन्नासइमो विगप्पो-पाणातिवायं न करेइ न कारवेइ करेंतंपि अन्नं न समणुजाणइ मणेणं वायाए काएणंति, एस अंतिमविगप्पो पडिमापपडिवनस्स समणोवासगस्स तिविहंतिविहेणं भवतीति, एवं ताव अतीतकाले पडिक्कमंतस्स एगूणपन्ना भवन्ति, एवं पडुपन्नेवि काले संवरेंतस्स एगूनपन्ना भवन्ति, एवं अनागएवि काले पच्चक्खायंतस्स एगूनपन्नासा भवन्ति, एवमेता एगूनपन्नासा तिन्नि सीयालं सावयसयं भवति सीयालं भंगसयं जस्स विसोहीऍ होति उवलद्धं । सो खलु पच्चक्खाणे कुसलो सेसा अकुसला उ ॥१॥ एवं पुन पंचहिं अनुव्बएहिं गुणियं सत्तसयाणि पंचत्तीसाणि सावयाणं भवन्ति,-सीयालं भंगसयं गिहिचक्खाणभेयपरिमाणं । जोगत्तियकरणत्तियकालतिएणं गुणेयव्वं ॥२॥ सीयालं भंगसयं पञ्चक्खाणंमि जस्स उवलद्धं । सो खलु पच्चक्खाणे कुसलो सेसा अकुसला य ॥३॥ सीयालं भंगसयं गिहिपच्चक्खाणभेयपरिमाणं । तं च विहिणा इमेणं भवेयव्वं पयत्तेणं ॥४॥ तिन्नि तिया तिन्नि दुया तिन्निक्किक्का य हुंति जोगेसुं। तदुिइक्कं तिदुइक्कं तिदुएगं चेव करणाई ॥५॥ पढमे लब्भइ एगो सेसेसु पएसु तिय तिय तियंति । दो नव तिय दो नवगा तिगुणिय सीयाल भंग सयं ॥६॥ अहवा अनुव्वए चेव पडुच्च एक्कगादिसंजोगदुवारेण पभूयतरा भेदा निदंसिजंति, तत्रेयमेकादिसंयोगपपरिमाणपप्रदर्शनपराऽन्यकर्तुकी गाथा ॥ पंचण्हमणुवयाणं इक्कगदुगतिगचउक्कपणएहिं । पंचगदसदसपपणइक्कगे य संजोग कायव्वा । एतीए वक्खाणं-पंचण्हमणुव्वयाणं पुव्वभणियाणं “एक्कगदुगतिगचउक्कपपणएहि' चिंतिजमाणाणं 'पंचगदसदसपणगएक्कगो य संजोग णातव्वा" एक्केण चिंतिजमाणाणं पंच संजोगा कह?, पंचसु घरएसु एगेण पंचेव भवन्ति, दुगेण चिंतिजमाणाणं दस चेव, कहं ?, पढमबीयघरेण एक्को १ पढमततियघरेण २ पढमचउत्थघरेण ३ पढमपंचमघरेण ४ बितियततियघरेण ४ बीयचउत्थघरेण ६ बीयपंचमघरेण सत्तमो ७ ततियचउत्थघरेण ८ ततियपंचमघरेण ९ Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १५६१] २८५ चउत्थपंचमघरेण १०॥ तिगेण चिंतिजमाणाणं दस चेव, कहं ?, पढममबियततियघरेण एक्को १ पढमबितियचउत्थघरेण २ पढमबितियपंचमघरेण ३ पढमतईयचउत्थघरेण ४ पढमततियपंचमघरेण ५ पढमचउत्थपंचमघरेण ६ बितियततियचउत्थघरएण ७ बितियततियपंचमघरेण ८ बितियचउत्थपपंचमघरण ९ ततियचउत्थपंचमघरेण १०। चउक्कगेण चिंतिजमाणाणं पंच हवंति, कहं ?, पढमबितियततियचउत्थघरेण एक्को पढमबितियततियपंचमघरेण २ पढममबितियचउत्थपंचमघरेण ३ पढमततियचउत्थपंचमघरेण ४ बितियतयितचउत्थपंचमघरेण ५, पंचगेण चिंतिजमाणाण एगो चेव भवतित्तिगाथार्थः ।। एत्थ य एक्कगेण य जे पंच संजोगा दुगेण जे दस इत्यादि, एएसिं चारणीयापओगेण आगयफलगाहाओ तिन्नि वयमिक्कगसंजोगाण हुंति पंचण्ह तीसईं भंगा। दुगसंजोगाण दसण्ह तिन्नि सट्ठा, सया हुंति ॥१॥ संजोगाण दसण्ह भंगसयं इक्कवीसई सट्ठा । चउसंजोगाण पुणो चउसट्ठिसयाणिऽसीयाणि ॥२॥ सत्तुत्तरि सयाई छसत्ताई च पंच संजोए। उत्तरगुण अविरयमेलियाण जाणाहि सव्वग्गं ॥३॥ सोलस चेव सहस्सा अट्ठसया चेव होंति अट्ठहिया । एसो उवासगाणं वयगहणविही समासेणं ॥४॥ व्याख्या-एताश्चतस्रोऽप्यन्यकृताः सोपयोगा इत्युपन्यस्ताः, एतासिं भावनाविही इमाथूलगपाणातिवातं पच्चक्खाइ दुविहं तिविहेण १ दुविहं दुविहेणं २ दुविहं एक्कविहेणं ३ एगविहं तिविहेण ४ एगविहं दुविहेण ५ एगविहं एगविहेण ६, एवं थूलगमुसावायअदत्तादाणमेहुणपरिग्गहेसु, एक्केके छभेदा, एए सव्वेवि मिलिया तीसं हवंतित्ति, ततश्च यदुक्तं प्राक् 'वयएक्कगसंजोगाण होंती पंचण्ह तीसई भंग'त्ति तद् भावितं, इदानिं दुगचारणिया-थूलगपाणाइवायं थूलगमुसावायं पच्चक्खाति दुविहंतिविहेण १ थूलगपाणाइवायं दुविहंतिविहेण, थूलगमुसावायं पुन दुविहं दुविहेण २, थूलगपपाणाइवायं २-३ थूलगमुसावायं पुन दुविहं एगविहेण ३ थूलगपाणाइवायं २-३ थूलगमुसावायं पुन एगविहंतिविहेण ४ थूलगपाणाइवायं २-३ थूलगमूसावायं पुन एगविहं दुविहेण ५ थूलगपाणातिवायं २-३ थूलगमुसावायं पुन एगविहंएगविहेण ६, एवं थूलगअदत्तादाणमेहुणपपरिग्गहेसु एक्केके छब्भंगा, सव्वेविं मिलिया चउव्वीसं, एए य थूलगपाणाइवायं पढमघरगेममुंचमाणेण लद्धा, एवं बितियादिघरएसु पत्तेयं चउव्वीस हवंति, एए य सव्वेवि मिलिया चोयालं सयं, चालिओ थूलगपाणाइवाओ, इदानिं थूलगमुसावायाए चिंतिज्जइ-तत्थ थूलगमुसावायं थूलगअदत्तादाणं पच्चक्खाति दुविहं तिविहेणं १ थूलगमुसावायं दुविहं तिविहेण अदत्तादाणं पुन दुविहं दुविहेण २ एवं पुव्वकमेण छब्भंगा नायव्वा, एवं मेहुणपरिग्गहेसु पत्तेयं पत्तेयं छ २, सव्वेवि मिलिा अट्ठारस, एते मुसावायं पढमघरगममुंचमाणेण लद्धा १८, एवं बीयादिघरेसुवि पत्तेयं २ अट्ठारस २ भवन्ति, एए सव्वेवि मेलिया अद्रुत्तरं सयंति, चारिओ थूलगमुसावाओ, इदानि थूलगादत्तादाणादिं चिंतिजति, तत्थ थूलगादत्तादाणं थूलगमेहूणं Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/६२ वा पञ्चक्खाति दुविहंतिविहेण १, थूलगअदत्ताणं २-३ थूलगमेहुणं पुन दुविहं दुविहेण २-२ एवं पुव्वकमेण छब्भंगा नायव्वा, एवं थूलगपपरिग्गहेणवि छभंगा, मेलिया बारस, एए य थूलगअदत्तादाणं पढमघरममुंचमाणेण लद्धा, एवं बितियाइसुवि पत्तेयं छ २ हवंति, एते सव्वेवि मेलिया बावत्तरि हवंति, चारितं थूलगादत्तादाणं, इदानं थूलगमेथुणनादि चिंतिज्जति, तत्थ थूलगमेहुणं थूल परिग्गहं च पञ्चक्खाति दुविधं तिविधेण १ थूलगमेथुणं थूलगपरिग्गह पुन दुविधं दुविधेण २ एवं पुव्बकमेण छब्भंगा, एते थूलगमेथुणपढमघरममुंचमाणेण लद्धा, एवं बीयादिसुवि पत्तेयं २ छ २ हवंति, सव्वेवि मेलिया छत्तीसं, एते य मूलाओ आरम्भ सव्वेवि चोतालसयं अद्भुत्तरसयं बावत्तरिं छत्तीसं मेलिता तिन्नि सताणि सहाणि हवंति, ततश्च यदुक्तं प्राक् 'दुगसंजोगाण दसण्ह तिन्नि सट्टा सता होति'त्ति तदेतद् भावितं, इदानि तिगचारणीयाए थूलगपाणातिवातं थूलगमुसावायं थूलगादत्तादाणं पच्चक्खाति दुविधं तिविधेण १ थूलगपाणातिवातं थूलगमुसावादं २-३ थूलगादत्तादाणं पुन दुविधं दुविधेण २ थूलगपाणातिवायं थूलगमुसावायं २-३ थूलगादत्तादाणं पुन दुविहं एगविहेण ३ एवं पुवकमेण छब्भंगा, एवं मेहुणपपरिग्गहेसुवि पत्तेयं २ छ २, सव्वेवि मेलिया अट्ठारस, एते य थूलगमुसावादपढमघरकमघरकममुंचमाणेण लद्धा, एवं बीयादिसुवि पत्तेयं २ अट्ठास २ हवंति, सव्वेवि मेलिया अद्दुत्तरं सयं, एवं च थूलगपाणाइवायपढमघममुंचमाणेण लद्धा, एवं बीयदिसुवि पत्तेयं २ अद्भुतं २ सयं हवंति, एए य सव्वेवि मिलिया छ सयाणि अडयालाणि, एवं थूलगपपाणातिवाओ तिगसंजोएण थूलगमुसावाएण सह चारिओ, एवं अदत्तादानेन सह चाजिति, तत्थ थूलगपाणाइवायं थूलगादत्तादाणं थूलगममेहुणं च पच्चक्खाइ दुविहंतिविहेण १ थूलगपाणाइवायं थूलगादत्तादानं २-३ थूलगमेहुणं पुन दुविहं दुविहेण २ एवं पुव्वकमेण छब्मंगा, एवं थूलगग्गिहेणवि छ मेलिया दुवालस, एते य अदत्तादानपढमघगममममुंचममाणेण लद्धा, एवं बीयाइसुवि पत्तेयं २ दुवालस २, सव्वेवि मेलिया बावत्तरिं हवंति, एते य पाणाइवायपपढमघररममुंचमाणेण लद्धा, एते बितियाइससुवि सह चारिओ, इदानं थूलममेहुणेण परिग्गहेण सह चारिजइ, तत्थ थूलगपाणाइवायं थूलगमेहूणं थूलगपरिग्गहं २-३ पाणातिवायं मेहुणं २३ परिग्गहं दुविहं दुविहेण २ एवं पुबक्कमेण छब्भंगा, एए उ थूलगमेहुणपढमघरगममुंचममाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तयं २ छ छ, सव्वेऽपि मेलिया छत्तीसं, एते य थूलगपाणातिवायपपपढमघगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसु पत्तेयं २ छत्तीसं, सव्वेवि मेलिया सोलसुत्तरा दो सया। एवं थूलगपाणातिवाओ तिगसं जोएणं मेहुणेण सह चाओि, चाओि य तिगसंजोएणं पाणातिवाओ, __ इदानि मुसावाओ चिंतिज्जइ, तत्थ थूलगमुसावायं थूलगादत्तादाणं थूलगमेहुणं च पच्चक्खाति दुविहं तिविहेण १ थूलगमुसावायं थूलगादत्तादाणं २-३ थूलगमेहुणं पुन दुविहं दुविहेण २ एवं पुव्वक्कमेण छब्भंगा, एवं थूलगपरिगहेणवि छ, मेलिया दुवालस, एते य थूलगादत्तादानपढमघगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं दुवालस २, सव्वेऽवि मेलिया बावत्तरि, एते य थूलगमुसावायपढमघगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसु पत्तेयं बावत्तरि २, सव्वेवि मेलिया चत्तारि सया बत्तीसा, एवं थूलगमुसावाओ तिगससंजोएण थूलगादत्तादानेन सह चारिओ इदानि थूलगमेहुणेण सह चारिजइ, तत्थ थूलगमुसावायं थूलगमेहुणं थूलगपरिग्गहं च पच्चक्खाति Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ६ - [ नि. १५६१ ] दुविहंतिविहेण १ थूलगमुसावायं थूलगमेहुणं २ - ३ थूलगपरिग्गहं पुन दुविहंदुविहेण २ एवं पुव्वक्कमेण छब्भंगा, एए थूलगमेहुणपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं २ छ २ हवंति, सव्वेऽवि मेलिया छत्तीसं एते य थूलगमुसावादपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं छत्तीसं २ हवंति, सव्वेऽवि मेलिया दो सया सोलसुत्तरा, चारिओ तिगसंजोएण धूलगमुसावाओ, २८७ इदानिं थूलगादत्तादानादि चिंतिजइ, तत्थ थूलगादत्तादाणं मेहुणं परिग्गहं च पञ्च्चक्खाइ दुविहंतिविहेण १ थूलगादत्तादाणं थूलमेहुणं २-३ थूलगपरिग्गहं पुन दुविहंदुविहेण २, एवं पुव्वक्कमेण छब्भंगा, एते य थूलगमेहुणपढमघरममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं छ २, सव्वेऽवि मेलिया छत्तीसं, एते य थूलगादत्तादानपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियाइसु पत्तेयं छत्तीसं २, सव्वेऽवि मेलिया दो ससया सोलसुत्तरा, एते य ममूलाओ आरब्भ सव्वेऽवि अडयाला छ सया बत्तीसा चउसया सोलसुत्तरा दो सया य बत्तीसा चउसया,, सोलसुत्तरा दो सया एए सव्वेऽवि मेलिया इगवीससयाई सट्टाई भंगाणं भवंति, ततश्च यदुक्तं प्राग् 'तिगसंजोगाण दसण्ह भंगसया एक्कवीसई सट्टा' तदतद् भावितं, इदानिं चउक्कचारणिया, तत्थ थूलगपाणाइवायं थूलगमुसावायं धूलगादत्तादानं थूलगमेहुणं च पच्चक्खाति दुविहंतिविहेण १ थूलगपाणातिवायाइ २-३ थूलगमेहुणण पुन दुविहंदुविहेण २, एवं पुव्वक्कमेण छब्भंगा, थूलगपरिग्गहेणवि छ, एएवि मेलिया दुवालस, एते य धूलगादत्तादानपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं दुवालस २, सव्वेवि मेलिया बावत्तरि, एते उ थूलगमुससावायपढमघरममुंचमाणेण लद्धा, बितियासुवि पत्तेयं बावत्तरि २, सव्वेवि मेलिया चत्तारि सया बत्तीसा, एते य थूलगपाणातिवायपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं चत्तारि २ सया बत्तीसा, सव्वेवि मेलिया दो सहस्सा पंच सया बाणउया, इदानिं अन्नो विगप्पो-थूलगपपाणाइवायं थूलगमुसावायं धूलगमेहुणं धूलगपरिग्गहं च पच्चक्खाति दुविहं दुविहेण २, एवं पुव्वक्कमेण छडभंगा, एते उ थूलगमेहुणपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसु पत्तेयं २ छ छ ससव्वे मेलिया छत्तीसं, एतने उ थूलगमुससावाया-पढमम घरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं छत्तीसं २, सव्वेवि मेलिया दुवालस सया छन्नउया, इदानिं अन्नो विगप्पो-थूलगपाणाइवायं थूलग अदत्तादानं थूलगमेहुणं धूलगरिग्गहं च पञ्च्चक्खाति दुविहंतिविहेण १, थूलगपाणातिवातं थूलगादत्तादानं थूलगमेहुणं २-३ थूलगपपरिग्गहं च पुन दुविहंदुविहेण २, एवं पुव्वक्कमेण छब्भंगा, एते य थूलगमेहुणस्सस पढमघरममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि छ २, मेलिया छत्तीसं, एते य थूलगादत्तादानपढमघरममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिससुवि पत्तेयं छत्तीसं २, सव्वेऽवि मेलिया दो सया सोलसुत्तरा, एतेय थूलगपपाणाइवायपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं दो दो सया सोलसुत्तरा,, सव्वेऽवि मेलिया दुवालस सया छन्नउया, इदानिमन्नो विगप्पो-थूलगमुसावायं थूलगादत्तादाणं थूलगमेहुणं थूलगपरिग्गहं च पच्चक्खाति दुविहंतिविहेणं १ धूलगमुससावायाति २-३ धूलगपरिग्गहं पुन दुविहंदुविहेण २, एवं पुव्वक्कमेण छब्भंगा, एते य थूलगमेहुणपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियादिसुवि पत्तेयं छ २, मेलिया Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८८ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/६२ छत्तीसं, एते य थूलगादत्तादाणपढमघरममुंचमाणेण लद्धा, बितियाइसुवि घरेससु पत्तेयं २ छत्तीसं २, मेलिया दो सया सोलसुत्तरा, एते थूलगमुसावायपपढमघररगममुंचमाणेण लद्धा, बितियाइसुवि पत्तेयं दो दो संया सोलसुत्तरा, सव्वेवि मिलिया दुवालस ससया छणउया, एए य मूलाओ आरब्भ सव्वेवि दो सहस्सा पंचसया वाणउया, दुवालससया छण्णउया ३, मिलिया छसहस्सा चत्तारि सया असीया, ततश्च यदुक्तं प्राक् 'चउसंजोगाण पुन चउसट्ठिसयाणऽसीयाणिं'त्ति, इदानिं पंचगचारणिया, तत्थ थूलगपाणाइवायं थूलगमुससावायं थूलगादत्तादानं थूलगमेहुणं थूलगपपरिग्गहं च पञ्चक्खाइ दुविहंतिविहेण १ पाणातिवायाति २-३ थूलगपरिग्गहं दुविहं दुविहेण २ एवं पुव्वक्कमेण छब्भंगा, एए थूलगमेहुणपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बीयाइसुवि पत्तेयं २ छ छ, मेलिया छत्तीसं, एते य थूलगादत्तादानपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बीयादिसुवि पत्तेयं २ छत्तीसं २, मिलिया दो सया सोलसुत्तरा, एए य थूलगमुसावायपढमघरगममुंचमाणेण लद्धा, बितियाइसुवि पत्तेयं २ दो सया सोलसुत्तरा २, मेलिया दुवालस सया छन्नउया, एए य थूलगपपाणातिवायपढममुंचमाणेण लद्धा, बितियाइसुवि पत्तेयं २ दुवालस सया छन्नउया, सव्वेवि मेलिया सत्तसहस्सा सत्तसया छावुत्तरा, ततश्च यदुक्तं प्राक् ‘सत्ततरीसयाई छसत्तराई तु पंचसंजोए' एतद् भावितं, “उतररगुणअविरयमेलियाण जाणाहि सव्वग्गं'त्ति उत्तरगुणगाही एगो चेव भेओ, अविररयसम्मदिट्ठी बितिओ, एएहिं मेलियाण सव्वेसिं पुव्वभणियाण भयाण जाणाहि सव्वग्गं इमं जातं, परूवणं पडुच्च तं पुन इम-सोलस चेवेत्यादि गाथा भाविताऽर्थेवेत्यभिहितमानुषङ्गिक, प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र यस्मात् श्रावकधर्मस्य तावत् मूलं सम्यक्त्वं तस्माद् तद्गतमेव विधिमभिधातुकाम आह___ मू. (६३) तत्थ समणोवासओ पुव्वामेव मिच्छत्ताओ पडिक्कमइ, संमत्त उवसंपज्जइ, नो से कप्पइ अज्जप्पभिई अन्नउत्थिए वा अन्नउत्थिअदेवयाणि वा अनउत्थियपपरिग्गहियाणि अरिहंतचेइयाणि वा वंदित्तए वा नमंसित्तए वा पुट्विं अनालत्तएणं आलवित्तए वा संलवित्तए वा तेसिं असनं वा पानं वा खाइमं वा साइमं वा दाउं वा अनुप्पयाउं वा, नन्नत्थ रायाभिओगेणं गणाभिओगेणं बलाभिओगेणं देवयाभिओगेणं गुरुनिग्गहेणं वित्तीकंतारेणं, से य संमत्ते पसत्थसमत्तमोहनियकम्माणुवेयणोवसमखयसमुत्थे पसमसंवेगाइलिंगे सुहे आयपणिाममे पन्नत्ते, सम्मत्तस्स समणोवासएणं इमे पंच अइयारा जाणियव्वा न समायरियव्वा, तं जहा-संका कंखा वितिगिच्छा परपासंडपसंसा परपासंडसंथवे । वृ-श्रमणानामुपासकः श्रमणोपासकः श्रावक इत्यर्थः, श्रमणोपासकः 'पूर्वमेव' आदावेव श्रमणोपासको भवन मिथ्यात्वात्-तत्त्वार्थाश्रद्धानरूपात् प्रतिक्रामति-निवर्तते, न तन्निवृत्तिमात्रमत्राभिपप्रेतं, किं तेहि ?, तन्निवृत्तिद्वारेण सम्यकत्त्वं-तत्त्वार्थश्रद्धानरूपं उप-सामीप्येन प्रतिपद्यते, सम्यक्त्वमुपपसम्पन्नस्य सतः न ‘से' तस्य 'कल्पते' युज्यते ‘अद्यपप्रभृति' सम्यक्त्वप्रतिपत्तिकालादारभ्य, किं न कल्पते? -अन्यतीर्थिकान्-चरकपपरिव्राजकभिक्षुभौतादीन् अन्यतीर्थिकदेवतानिरुद्रविष्णुसुगतादिनि अन्यतीर्थिकपरिगृहीतानि वा (अर्हत्) चैत्यानिअर्हत्प्रतिमालक्षणानि यथा भौतपपरिगृहीतानि वीर भद्रमहाकालादीनि वन्दितुं वा नमस्कर्तुं वा, तत्र वन्दनं-अभिवादनं, नमस्करणं-प्रणामपूर्वकं प्रशस्तध्वनिभिर्गुणोत्कीर्तनं, को दोषः Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ६ - [ नि. १५६१ ] २८९ स्यात् ?, अन्येषां तद्भक्तानां मिथ्यात्वादिस्थिरीकरणादिरिति, तथा पूर्वं - आदौ अनालप्तेन सता अन्यतीर्थिकैस्तानेवालप्तुं वा संलप्तुं वा, तत्र सकृत् सम्भाषणमालपनं पौनःपुन्येन संलपनं, को दोषः स्यात् ?, ते हि तप्ततरायोगोलकल्पाः खल्वासनादिक्रियायां नियुक्ता भवन्ति, तत्प्रत्ययः कर्मबन्धः, तथा तेन वा प्रणयेन गृहागमनं कुर्युः, अथ च श्रावकस्य स्वजनपजिनोऽगृहीतसमयसारस्तैः सह सम्बन्धं यायादित्यादि, प्रथमालप्तेन त्वसम्भ्रमं लोकापवादभयात् कीदृशस्त्वमित्यादि वाच्यमिति, तथा तेषामन्यतीर्थिकानां अशनं घृतपूर्णादि पानं द्राक्षापानादि खादिमंत्रपुषफलादि स्वादिमं कक्कोललवङ्गादि दातुं वा अनुप्रदातुं वा न कल्पत इति, तत्र सकृद् दानं पुनः पुनरनुप्रदानमिति, किं सर्वथैव न कल्पत इति ?, न, अन्यथा राजाभियोगेनेतिराजाभियोगं मुक्त्वा बलाभियोगं मुक्त्वा देवताभियोगं मुक्त्वा गुरुनिग्रहेण - गुरुनिग्रहं मुक्त्वा वृत्तिकान्तारं मुक्त्वा, एतदुक्तं भवति - राजाभियोगादिना दददपि न धर्ममतिपक्रामति । इह चोदाहरणानि, 'कहं रायाभिओगेण देंतो णातिचररति धम्मं ?, तत्रोदाहरणम्-हत्थिणाउरे नयरे जियसत्तू राया, कत्तिओ सेट्ठी नेगमसहस्सपढमासणिओ सावगवण्णगो, एवं कालो वच्चइ, तत्थ य परिव्वायगो मासंमासेण खमइ, तं सव्वलोगो आढाति, कत्तिओ नाढात्ति, ताहे ससे सो गेरुओ पओसमावण्णो छिद्दाणि मग्गति, अन्नया रायाए निमंतिओ पारणए नेच्छति, बहुसो २ राया निमंतेइ ताहे भणइ जइ नवरं मम कत्तिओ परिवेसेइ तो नवरं जेमेमि, राया भइ एवं करेमि, राया समणो कत्तियस्स घरं गओ, कत्तिओ भणइ-संदिसह, राया भणतिगेरुयस्स्स परिवेसेहि, कत्तिओ भणति न वट्टइ अम्हं, तुम्ह विसयवासित्ति करेमि चिंतेइ-जइ पव्वइओ होंतो न एवं भवंतं, पच्छा णेण परिमुणिसुव्वयसमीवे, बारसंगाणि पढिओ, बारस वरिसाणि परियाओ, सोहम्मे कप्पे सक्को जाओ, सो परिव्वायओ तेनाभिओगेण आभिओगिओ रावणो जाओ, पेच्छिय सक्कं पलाओ गहिउं सक्को विलग्गो, दो सीसाणि कयाणि, सक्कावि दो जाया, एवं जावइयाणि सीसाणि विउव्वत्ति तावतियाणि सक्को विउव्वति सक्करूवाणि, ताहे नासिउमारद्धो, सक्केणाइओ पच्छा ठिओ, एवं रायाभिओगेण देंतो ससाक्किमति, केत्तिया एयारिसया होहिंति जे पव्वइस्ससंति, तम्हा न दायव्वो । गणाभिओगेण वरुणो रहमुसले निउत्तो, एवं कोऽवि सावगो गणाभिओगेण भत्तं दवाविज्जा दिंतोवि सो नाइचरइ धम्मं, लाभिओगोवि एमेव, देवयाभिओगेण जहा एगो गिहत्थो सावओ जाओ, तेन वाणमंतराणि चिरपरिचियाणि उज्झियाणि, एगा तत्थ वाणमंतरी ओसमावण्णा, गावीरक्खगो पुत्तो ती वाणमंतरी गावीहिं समं अवहरिओ, तो उइण्णा साहइ तज्जति किं ममं उज्झसि न वत्ति ?, सावगो भणइ, नवरि मा मम धम्मविराहणा भवतु, सा भणइ-ममं अच्छेहि, सो भाइ - जिनपडिमाणं अवसाणे ठाहि, आमं ठामि तेन ठविया, ताहे दारगो गावीओ आणीयाओ, एरिसा केत्तिया होहिंति तम्हा न दायव्वं, दवाविज्जूंतो णातिचरति । गुरुनिग्गहेण भिक्खुउवासगपुत्तो सावगं धूयं मग्गति, ताणि न देंति, सो कवडसढत्तणेण साधू सेवेति, तस्स भावओ उवगयं, पच्छा साहेइ - एएण कारणेण पुव्विं दुक्कोमि, दासभावसावओ, सावओ साहू पुच्छर, तेहिं कहियं, ताहे दिन्ना धूया, सो सावओ 25 19 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९० आवश्यक भूलसूत्रम्-२-६/६३ जुयगं घरं करेइ; अन्नया तस्स मायापियरो भत्तं भिक्खुगाण करेंति, ताइं भणंति-अज्ज एक्कसि वच्चाहि, सो गओ, भिक्खुएहिं विजाए मंतिऊण फलं दिन्नं, ताए वाणमंतीरए अहिट्ठिओ घरं गओ तं सावयधूयं भणइ-भिक्खुगाणं भत्तं देमो, सा नेच्छइ, दासाणि सयणो य आरद्धो सज्जेउं, साविया आयरियाण गंतुं कहेति, तेहिं जोगपडिभेओ दिन्नो, सो से पाणिएण दिन्नो, सा वाणमंतरी नट्ठा, साभाविओ जाओ पुच्छइ कहं वत्ति ?, कहिए पडिसेहेति, अन्ने भणंतितीए मयणमिंजाए वमाविओ, सो तो साभाविओ जाओ, भणइ-अम्मापिउछलेण मणा विवंचिउत्ति, तं किर फासुगं साहूणं दिन्नं, एरिसा केत्तिया आयरिया होहिंति तम्हा परिहरेज्जा वित्तीकंतारेणं देजाया, सोरठ्ठो सडओ उज्जेणिं दुक्काले तच्चण्णिएहिं समं, तस्स पत्थयणं, खीणं भिक्खुएहिं भण्णइ-अम्हएहिं वहाहि पत्थयणं तो तुज्झवि दिजिहित्त, तेन पडिवण्णं, अन्नया तस्स पोट्टसरणी जाया, सो चीवरेहिं वेढिओ तेहिं अनुकंपाए, सो भट्टारगाणं नमोक्कारं करेंतो कालगओ देवो वेमाणिओ जाओ, ओहिणा तच्चणियसरीरं पेच्छइ, ताहे सभूसणेण हत्थेण परिवेसेति, सड्डाण ओहावणा, आयरियाण आगमनं, कहणं च, तेहिं भणियं-जाह अग्गहत्थं गिण्हिऊण भणह-नमो अरहंताणंति, वुज्झ गुज्झगा २, तेहिं गंतूण भणिओ संबुद्धो वंदित्ता लोगस्स कहेइ-जहा नत्यि एत्थ धम्मो तम्हा परिरहेजा ।। अत्राह-इह पुनः को दोषः स्याद् येनेत्थं तेषामशनादिपप्रतिषेध इति ?, उच्यते, तेषां तद्भक्तानां च मिथ्यात्वस्थिरीकरणं, धर्मबुद्ध्या ददतः सम्यक्त्वलाञ्छना, तथा आरम्भादिदोषश्च, करुणागोचरं पुनरापपन्नानामनुकम्पया दद्यादपि, यदुक्तं __“सव्वेहिपि जिनेहिं दुञ्जयजियरागदोसमोहेहिं । सत्ताणुकंपणट्ठा दानं न कहिंचि पडिसिद्धं ॥१॥" तथा च भगवन्तस्तीर्थकरा अपि त्रिभुवनैकनाथाः प्रविजिषवः सांवत्सरिकमनुकम्पया पप्रयच्छन्त्येव दानमित्यलं विस्तरेण । प्रकृतमुच्यते-'संमत्तस्स समणोवासएण' मित्यादि सूत्र, अस्य व्याख्या 'सम्यक्त्वस्य' प्राग्निरूपितस्वरूपस्य श्रमणोपपासकेन-श्रावकेण ‘एते वक्ष्यमाणलक्षणाः अथवाऽमी ये प्रक्रान्ताः पञ्चेति सङ्ख्यावाचकः अतिचारा मिथ्यात्वमोहनीयकर्मोदयादात्मनोऽशुभाः परिणाम विशेषा इत्यर्थः, यैः सम्यक्त्वमतिचरति, ज्ञातव्याः ज्ञपपरिज्ञया न समाचरितव्याः, नासेव्या इति भावार्थः । तद्यथे' त्युदाहरणप्रदर्शनार्थः, शङ्का काङ्क्षा विचिकित्सा परपाषण्डप्रशंसा परपाषण्डसंस्तवश्चेति, तत्र शङ्कनं शङ्का, भगवदर्हत्-प्रणीतेषु पदार्थेषु धर्मास्तिकायादिष्वत्यन्तगहनेषु ममतिदौबैल्यात् सम्यगनवधार्यमाणेषु संशय इत्यर्थः, किमेवं स्यात् नैवमिति, संशयकरणं शङ्का, सा पुनर्दिभेदा-देशशङ्का सर्वशङ्का च, देशशङ्का देशविषया, यथा किमयमात्माऽसङ्खयेयप्रदेशात्मकः, स्यादथ निष्प्रदेशे निररवयवः स्यादिति, सर्वशङ्का पुनः सकलास्तिकायजात एव किममेवं नैवं स्यादिति । मिथ्यादर्शनं च त्रिविधम्-अभिगृहीतानभिगृहीतसंशयभेदात्, तत्र संशयो मिथ्यात्वमेव, यदाह ___ “पयमक्खरं च एक्कं जो न रोएइ सुत्तनिदिटुं । सेसं रोयंतोवि हु मिच्छद्दिट्ठी मुणेयव्वो ॥१॥ (तथा)-"सूत्रोक्तस्यैकस्याप्यरोचनादक्षरस्य भवति नरः । Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १५६१] २९१ मिथ्याष्टिः सूत्रं हि नः प्रमाणं जिनाज्ञा च ॥१॥ एकस्मिन्नप्यर्थे सन्दिग्धे प्रत्ययोऽर्हति हि नष्टः । मिथ्यात्वदर्शनं तत्सचादिहेतुर्भवगतीनाम् ॥२॥" तस्मात् मुमुक्षुणा व्यपगतशङ्केन सता जिनवचनं सत्यमेव सामन्यतः प्रतिपत्तव्यं, संशयास्पदमपि सत्यं, सर्वज्ञाभिहितत्वात्; तदन्यपदार्थवत्, मतिदौर्बल्यादिदोषात्तु कार्येन सकलपदार्थस्वभावावधारणम शक्यं छद्मस्थेन, यदाह "न हि नामानाभोगश्छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । ज्ञानावरणीयं हि ज्ञानावरण प्रकृति कर्म ॥१॥" इह चोदाहरणं-जो संकं करेइ सो विनस्सति, जहा सो पेजायओ, पेज्जाए मासा जे परिभज्जमाणा ते छूढा, अंधगारए लेहसालाओ आगया दो पुत्ता पियंति, एगो चिंतेति-एयाओ, मच्छियाओ संकाए तस्स वग्गुलो वाउ जाओ, मओ य, विइओ चिंतेइ-न मम माया मच्छिया देइ जीओ, एते दोसा । काङ्क्षणं काङ्क्षा-सुगतादिप्रणीतदर्शनेषु ग्राहोऽभिलाष इत्यर्थः, तथा चोक्तं 'कंखा अन्नन्नदंसणग्गाहो'सा पुनर्दिभेदा-देशकाङ्क्षा सर्वकाङ्क्षा च, देशकाङ्क्षकदेशविषया, एकमेव सौगतं दर्शनं काङ्क्षति, चित्तजयोऽत्र प्रतिपादितोऽयमेव च प्रधानो मुक्तिहेतुरित्यतो घटमानकमिदं न दूरापेतमिति, सर्वकाङ्क्षा तुंसर्वदर्शनान्यवकाङ्क्षति, अहिंसादिप्रतिपादनपराणि सर्वाण्येव कपिलकणभक्षाक्षपादादिमतानीह लोके च नात्यन्तकेश-प्रतिपपादनपराण्यतः शोभनान्येवेति, अथवैहिकामुष्मिकफलानि काङ्क्षति, प्रतिषिद्धा चेयमर्हद्भिरतः प्रतिषिद्धानुष्ठानादेनां कुर्वतः सम्यक्त्वातिचारो भवति, तस्मादेकान्तिकमव्याबाधमपपवर्गं विहायान्यत्र काङ्क्षा न कार्येति, एत्थोदाहरणं, राया कुमारामच्चे य आसेणावहिया अडविं पविट्ठा, छुहापरद्धा वणफलाणि खायंति, पडिनियत्ताण राया चिंतेइ, लड्डयपूयलगमादीणि सव्वाणि खामि, आगया दोवि जना, रन्ना सूयारा भणिया-जं लोए पयरइ तं सव्वं सब्वे रंधेहत्ति, उवट्ठवियं च रन्नो, सो राया पेच्छणयदिटुंतं करेइ, कप्पडिया बलिएहिं धाडिज्जइ, एवं मिट्ठस्स अवगासो होहितित्ति कणकुंडगममंडगादीणिवि खइयाणि, तेहिं सूलेण मओ, अमच्चेण वमणविरेयणाणि कयाणि, सो आभागी भोगाण जाओ, इयरो विनट्ठो । . चिकित्सा मतिविभ्रमः, युक्तयागमोपपन्नेऽप्यर्थे फलं प्रति सम्मोहः, किमस्य महतस्तपः केशायासस्य सिकताकणकवलनादेरायत्या मम फलसम्पद् भविष्यति किं वा नेति, उभयथेह क्रियाः फलवत्यो निष्फलाश्च दृश्यन्ते कृषीवलानां, न चेयं शङ्कातो न भिद्यते इत्याशङ्कनीयं, शङ्का हि सकलासकलपपदार्थभाक्त्वेन द्रव्यगुणविषया इयं तु क्रियाविषयैव, तत्त्वतस्तु सर्व एते प्रायो मिथ्यात्वमोहनीयोदयतो भवन्तो जीवपरिणामविशेषाः सम्यक्त्वातिचारा उच्यन्ते, न सूक्ष्मेक्षिकाऽत्र कार्येति, इयमपि न कार्या, यतः सर्वज्ञोक्तकुशलानुष्ठानाद् भवत्येव फलप्राप्तिरिति, अत्र चौरोदाहरणं___ सावगो नंदीसरवरगमनं दिव्वगंधाणं (तं) देवसंघरिसेण मित्तस्स पुच्छणं विज्जाए दानं साहणं मसाणे चउप्पायं सिक्कगं, हेट्ठा इंगाला खायरो य सूलो, अट्ठसयं वारा परिजवित्ता पाओ सिक्कगस्स छिज्जइ एवं बितिओ तइए चउत्थे य छिण्णे आगासेणं वच्चति, तेन विज्जा Lain Education International Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९२ आवश्यक मूलसूत्रम् २-६/६३ गहिया, किण्हचउद्दसिरत्तिं साहेइ मसाणे, चोरो य नगरारक्खिएहिं परिररब्भमाणो तत्थेव अतियओ, ताहे वेढेउं सुसाणे ठिया पभाए घिप्पिहितित्ति, सो य भमंतोतं विजासहयं पेच्छइ, तेन पुच्छिओ भणति-विजं साहेमि, चोरो भणति-केन दिन्ना ?, सो भणति-सावगेण, चोरेण भणियं-इमं दव्वं गिण्हाहि, विजं देहि, सो सड्ढो वितिगिच्छति-सिज्झेज्जा न वत्ति, तेन दिन्ना, चोरो चिंतेइ-सावगो कीडियाएवि पावं नेच्छइ, सच्चमेयं, सो साहिउमाद्धो, सिद्धा, इयो सड्डो गहिओ, तेन आगासगएण लोओ भेसिओ ताहे सो मुक्को, सड्ढावं दोवि जाया, एवं निवित्तिगिच्छेण होयव्वं, अथवा विद्वज्जुगुप्सा, विद्वांसः -साधवः विदितसंसारस्वभावाः परित्यक्तसमस्तसङ्गाः तेषां जुगुप्सा-निन्दा, तथाहि-तेऽनानात्, प्रस्वेदजलक्तिन्नमलत्वात् दुर्गन्धिवपुषो भवन्ति तान् निन्दति-को दोषः स्यात् यदि प्रासुकेन वाणिाऽङ्गक्षालनं कुर्वीरन् भगवन्तः ?, इयमपि न कार्या, देहस्यैव परमार्थतोऽशुचित्वात्, एत्थ उदाहरणं एको सड्ढो पच्चंते वसति, तस्स धूयाविवाहे कहवि साहवो आगया, सा पिउणा, भणियापुत्तग! पडिलोहेहि साहुणो, सा मंडियपसाहिया पडिलाभेति, साहूण जल्लगंधो तीए अग्घाओ, चिंतेइ-अहो अनवजो भट्टारगेहिं धम्मो देसिओ जइ फासुएण ण्हाएजा?, को दोसो होजा?, सा तस्स ठाणस्स अनालोइयपडिक्कंता कालं किच्चा रायगिहे गणियाए पोट्टे उववन्ना, गभगता चेव अरइं जनेति, गब्मपाडणेहि य न पडइ, जाया समाणी उज्झिया, सा गंधेण तं वणं वासेति, सेणिओ य तेन पएसेण निग्गच्छइ सामिणो वंदगो, सो खंधावारो तीए गंधण न सहइ, रन्ना पुच्छियं-किमेयंति, कहियं दारियाए गंधो, गंतूण दिट्ठा, भणति-एसेव पढमपुच्छति, गओ सेणिओ, पुव्बुद्दिट्ठवुत्तंते कहिते भणइ राया-कहिं एसा पच्चणुभविस्सइ सुहं दुक्खं वा?, सामी भणइ-एएण कालेन वेदियं, सा तव चेव भज्जा भविस्सति अग्गमहिसी, अट्ठ संवच्छाणि जाव तुझं रममाणस्स पुट्ठीए हंसोवल्लीली काही तं जाणिज्जासि, वंदित्ता गओ, सो य अवहरिओ गंधो, कुलपुत्तएण साहरिया, संवड्डिया जोव्वणत्था जाया, कोमुइवारे अम्मयाए समं आगया, अभओ सेणिओ (य) पच्छण्णा कोमुइवारं पेच्छंति, तीए दारियाए अंगफासेण अज्झोववण्णो नाममुदं दसियाए तीए बंधति, अभयस्स कहियं-नाममुद्दा हारिया, मग्गाहि, तेन मनुस्सा दारेहिं ठविया, एक्केकंमानुस्सं पलोएउं नीणिज्जइ, सा दारिया दिट्ठा चोरोत्ति गहिया, परिणीया य, अन्नया य वज्झुक्केण रमंति, रायाणिउ तेन पोत्तेण वाहेतिं, इयरा पोत्तं देंति, सा विलंग्गा, रन्ना सरियं, मुक्का य पव्वइया, एवं विउदुगुंछाफलं । परपाषंडानां-सर्वज्ञप्रणीतपाषण्डव्यतिरिक्तानां प्रशंसा प्रशंसनं प्रशंसा स्तुतिरित्यर्थः । परपाषण्डानामोघतस्त्रीणि शतानि त्रिषट्यधिकानि भवन्ति, यत उक्तम् "असीयसयं किरियाणं अकिरियावाईण होइ चुलसीती । अन्नाणिय सत्तट्ठी वेणइयाणं च बत्तीसं ॥१॥ गाहा" इयमपि गाथा विनेयजनानुग्रहार्थं ग्रन्थान्तरपप्रतिबद्धाऽपि लेशतो व्याख्यायते-‘असियसयं किरियाणं'ति अशीत्युत्तरं शंत क्रिया वादिनां, तत्र न कर्तारं विना क्रिया सम्भवति तामात्मसमवायिनीं वदन्ति ये तच्छीलाश्च ते क्रियावादिनः, ते पुनरात्माद्यस्तित्वपप्रतिपत्तिलक्षणाः अनेनोपपायेनाशीत्यधिकशतसङ्ख्या विज्ञेयाः, जीवाजीवाश्रवबन्धसंवरनिर्जरापुण्यापुण्यम Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १५६१] २९३ मोक्षाख्यान् नव पदार्थान् विरचय्य परिपाट्या जीवपदार्थस्याधः स्वपरभेदावुपपन्यसनीयौ, तयोरधो नित्यानित्य भेदौ, तयोरप्यधः कालेश्वररात्ममनियतिस्वभावभेदाः पञ्च न्यसनीयाः, पुनश्चेत्थं विकल्पाः कर्त्तव्याः-अस्ति जीवः स्वतो नित्यः कालत इत्येको विकल्पः, विकल्पार्थश्चायंविद्यते खल्वयमात्मा स्वेन रूपेण नित्यश्च कालतः, कालवादिनः, उक्तेनैवाभिलापेन द्वितीयो विकल्पः ईश्वरवादिनः, तृतीयो विकल्प आत्वादिनः 'पुरुष एवेदं सर्व' मित्यादि, नियतिवादिनश्चतुर्थो विकल्पः, पञ्चमविकल्पः स्वभाववादिनः, एवं स्वत इत्यत्यजता लब्धाः पञ्च विकल्पाः, पररत इत्यनेनापिप पञ्चैव लभ्यन्ते, नित्यत्वा परित्यागेन चैते दश विकल्पपाः एवमनित्यत्वेनापि दशैव, एकत्र विंशतिजीवपपदार्थेन लब्धाः, अजीवादिष्वप्यष्टस्वेवमेव प्रतिपदं विंशतिर्विकल्पानामतो विंशतिर्नवगुणा शतमशीत्युत्तरं क्रियावादिनामिति । 'अक्विरिरयाणं च भवति चुलसीति'त्ति अक्रियावादिनां च भवति चतुरशीतिर्भेदा इति, न हि कस्यचिदवस्थितस्य पदार्थस्य क्रिया समस्ति, तद्भाव एवावस्थितेरभावादित्येवं वादिनोऽक्रियावादिनः, तथा चाहुरेके "क्षणिकाः सर्वसंस्काराः, अस्थितानां कुतः क्रिया ?। भूतिर्येषां क्रिया सैव, कारकं सैव चोच्यते ।।१।।" इत्यादि, एते चात्मादिनास्तित्वपप्रतिपत्तिलक्षणा अमुनोपायेन चतुरशीतिर्दृष्टव्याः, एतेषां हि पुण्यापुण्यवर्जितपदार्थसप्तकन्यासस्तथैव जीवस्याधः स्वपरविकल्पभेदद्वयोपन्यासः, असत्त्वादात्मनो नित्यानित्यभेदौ न स्तः, कालादीनां तु पञ्चानां षष्ठी यहच्छा न्यस्यते, पश्चाद्विकल्पभेदाभिलापः, नास्ति जीवः स्वतः कालत इत्येको विकल्पः, एवमीश्वररादिभिरपि यहच्छावसानैः, सर्वे च षड् विकल्पाः, तथा नास्ति जीवः परतः कालत इति षडेव विकल्पाः, एकत्र द्वादश, एवमजीवादिष्वपि षट्सु प्रतिपदं द्वादश विकल्पाः, तथा नास्ति जीवः परतः कालत इति षडेव विकल्पाः, एकत्र द्वादश, एवमजीवादिष्वपि षट्सु प्रतिपदं द्वादश विकल्पाः एकत्र, सप्त द्वादशगुणाश्चतुरशीतिविर्कल्पा नास्तिकानामिति । 'अन्नाणिय सत्तहित्ति अज्ञानिकानां सप्तषष्टिर्भेदा इति, तत्र कुस्तितं ज्ञानमज्ञानं तदेषामस्तीति अज्ञानिकाः, नन्वेवं लधुत्वात् पप्रक्रमस्य प्राक् बहुव्रीहिणा भवितव्यं ततश्चाज्ञाना इति स्यात्, नैष दोषः, ज्ञानान्तरमेवाज्ञानं मिथ्यादर्शनसहचारित्वात्, ततश्च जातिशब्दत्वाद् गौरखररवदररण्यमित्यादिवदज्ञानिकत्वमिति, अथवा अज्ञानेन चरन्ति तत्प्रयोजना वा अज्ञानिकाः-असंचित्य कृतवैफल्यादिप्रतिपत्तिलक्षणाः, अमनोपायेन सप्तषष्टिातव्या, तत्र जीवादिनवपदार्थान पूर्ववत व्यवस्थाप्य पर्यन्ते चोत्पत्तिमुपपन्यस्याधः सप्त सददयः उपन्यसनीयाः सत्त्वमसत्त्वं सदसत्त्वं अवाच्यत्वं सदवाच्यत्वं असदवाच्यत्वं सदसदवाच्यत्वमिति चैकैकस्य जीवादेः सप्त सप्त विकल्पाः, एते नव सप्तकाः त्रिषष्टिः, उत्पत्तेस्तु चत्वार एवाद्या विकल्पाः, तद्यथा-सत्त्वमसत्त्वं सदसत्त्वं अवाच्यत्त्वं चेति, त्रिषष्टिमध्येक्षिप्ताः सप्तषष्टिर्भवन्ति, को जानाति जीवः सन्नित्येको विकल्पः, ज्ञातेन वा किं ?, एवमसदादयोऽपि वाच्याः, उत्पत्तिरपि किं सतोऽसतः सदसतोऽवाच्यस्येति को जानातीति ?, एतन्न कश्चिदपीत्यभिप्रायः । ‘वेणइयाणं च बत्तीस'त्ति वैनयिकानां च द्वात्रिशद् भेदाः, विनयेन चरन्ति विनयो वा प्रयोजनमेषामिति वैनयिकाः, एते चानवधुतलिङ्गाचारशास्त्रा विनयपप्रतिपत्तिलक्षणा अमुनोपायेन द्वात्रिंशदवगन्तव्याः-सुरनृपतियतिज्ञाति Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६ / ६३ स्थविराधमममातृतॄिणां प्रत्येकं कायेन वचसा ममनसा दानेन च देशकालोपपपन्नेन विनयः कार्य इत्येते चत्वारो भेदाः सुररादिष्वष्टसु स्थानकेषु, एकत्र मिलिता द्वात्रिशदिति, सर्वसङ्ख्या पुनरेतेषां त्रीणि शतानि त्रिषष्ठयधिकानि, न चैतत् स्वमनीषिकाव्याख्यानं, यस्मादन्यैरप्युक्तं."आस्तिकमतमात्माद्या नित्यानित्यात्मका नव पदार्थाः । कालनियतिस्वभावेश्वरात्मकृताः (तकाः) स्वपरसंस्थाः || १ || कालयध्च्छानियतीश्वरस्वभावात्मनश्चतुरशीतिः । नास्तिकवादिगणमतं न सन्ति भावाः स्वपरसंस्था || २ || अज्ञानिकवादिमतं नव जीवादीनं सदादिसप्तविधान् । भावोत्पत्ति सदसद्दैतावाच्यां च को वेत्ति ? ॥३॥ वैनयिकमतं विनयश्चेतोवाक्कायदानतः कार्यः । २९४ सुरनृपतियतिज्ञातिस्थविराधममातृपितृषु सदा ||४||” इत्यलं प्रसङ्गेन प्रकृतं प्रस्तुमः, एतेषां प्रशंसा न कार्या- पुण्यभाज एते सुलब्धमेभिर्यद् जन्मेत्यादिलक्षणा, एतेषां मिथ्यादृष्टित्वादिति । अत्र चोदाहरणं-पाडलिपुत्ते चाणक्का, चंदगुत्तेणं भिक्खुगाणं वित्ती हरिता, ते तस्स धम्मं कहेंति, राया तूसति चाणक्कं पलोएति, न य पसंसति न देति, तेन चाणक्कभज्जा ओलग्गिता, ताए सो करणिं गाहितो, ताधे कथितेन भणितं तेनसुभासियंति, रन्ना तं अन्नं च दिन्नं, बिदियदिवसे चाणक्को भणति कीस दिन्नं ?, राया भणइतुज्झेहिं पसंसितं, सो भणइ ण मे पसंसितं, सव्वारंभपवित्ता कहं लोगं पत्तियावितित्ति !, पच्छा ठितो, केत्तिया एरिसा तम्हा न कायव्वा । परपाषण्डैः - अनन्तरोक्तस्वरूपैः सह संस्तवः परपाषण्डसंस्तवः, इह संवासजनितः परिचयः संवसनभोजनालापादिलक्षणः परिरगृह्यते, न स्तुतिरूपः तथा च लोके प्रतीत एव संपूर्वः स्तौतिः परिचय इति, 'असंस्तुतेषु प्रसभ्भं कुलेष्वित्यादाविति, अयमपि न समाचरणीयः, तथा हि एकत्र संवासे तत् प्रक्रियाश्र नात् तत्क्रियादर्शनाश्च तस्यासकृदभ्यस्तत्वादवाप्तसहकारिकारणात् मिथ्यात्वोदयतो दृष्टिभेदः संजायते अतोऽतिचारहेतुत्वान्न समाचरणीयोऽयमिति । अत्र चोदाहरणं सोरट्ठसडगो पुव्वभणितो । एवं शङ्कादिसकलशल्यरहितः सम्यक्त्ववान् शेषाणुव्रतादिपप्रतिपत्तियोग्यो भवति, तानि चाणुव्रतानि स्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तिरूपाणि पाक् लेशतः सूचितान्येव 'दुविधन्तिविधेण पढमो' इत्यादि (ना) अधुना स्वरूपपतस्तान्येवोपदर्शयन्नाह पू. (६४) थूलगपाणाइवायं समणोवासओ पद्यक्खाइ, से पाणाइवाए दुविहे पन्नत्ते, तं जहा संकप्पओ अ आरंभओ अ, तत्थ समणोवासओ संकप्पओ जावज्जीवाए पच्चक्खाइ, नो आरंभआ, थूलगपाणाइवायवेरमणस्स समणोवासएणं इमे पंच अइयांरा जाणियव्वा, तं जहाबंधे वहे छविच्छेए अइभारे भत्तपाणवुच्छेए । वृ- स्थूलाः द्वीन्द्रियादयः, स्थूलत्वं चैतेषां सकललौकिकजीवत्वप्रसिद्धेः, एतदपेक्षयैकेन्द्रियाः (ण) सूक्ष्माधिगमना (न) जीवत्वसिद्धेरिति, स्थूला एव स्थूलकास्तेषां प्राणाः इन्द्रियादयः तेषामतिपपातः स्थूलपप्राणातिपातः तं श्रमणोपासकः श्रावक इत्यर्थः प्रत्याख्याति, तस्माद् विरमत इति भावना । स च प्राणातिपातो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तीर्थकरगणधरौद्विविधः प्ररूपित Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -६ - [ नि. १५६१ ] २९५ इत्यर्थः, 'तद्यथे' त्युदाहररणोपपन्यासार्थः, सङ्कल्पपजश्चारम्भजश्च, सङ्कल्पपाज्जातः सङ्कल्पजः, मनसः सङ्कल्पाद् द्वीन्द्रियादिप्राणिनः मांसास्थिचर्म्मनखवालदन्ताद्यर्थं व्यापादयतो भवति, आरम्भाज्जातः आरम्भजः, तत्रारम्भो - हलदन्तालखननस्तत् (लवन) प्रकारस्तस्मिन् शङ्खचन्दनकपिपीलिकाधान्यगृहकारकादिसङ्घट्टनपरितापापद्रावलक्षण इति, तत्र श्रमणोपपासकः सङ्कल्पतो यावज्जीवयापि प्रत्याख्याति, न तु यावज्जीवयैव नियमत इति, 'नारम्भज' मिति, तस्यावश्यतयाऽऽरम्भसद्भावादिति, आह-एवं सङ्कल्पतः किमिति सूक्ष्मप्राणातिपातमपि न प्रत्याख्याति ?, उच्यते, एकेन्द्रिया हि प्रायो दुष्परिहाराः सद्मवासिनां सङ्कल्प्यैव सचित्तपृथ्व्यादिपपरिभोगात्, तत्थ पाणातिपाते कज्ज्रमाणे के दोसा ? अकजंते के गुणा ?, तत्थ दोसे उदाहरणं कोंकणगो, तस्स भजा मया, पुत्तो य से अत्थि, तस्स दारगस्स दाइयभएण दारियं न लभति, ताधे सो अन्नलक्खेण रमंतो विधति । गुणे उदाहरणं सत्तवदिओ । बिदियं उज्जेनीए दारगो, मालवेहिं हरितो सावगदारगो, सूतेन कीतो, सो तेन भणितोलावगे ऊसासेहि, तेन मुक्का, पुणो भणिओ मारेहित्ति, सो नेच्छति, पच्छा पिट्टेत्तुमारद्धो, सो पिट्टि तो कूवति, पच्छा रन्ना सुतो, सद्दावेतूण पुच्छितो, ताधे साहति, रन्नावि भणिओ नेच्छति, ताधे हत्थणा तासितो तथावि नेच्छति, पच्छा रन्ना सीसरक्खो ठवितो, अन्नता थेरा समोसड्ढा, तेसिं अंतिए पव्वइतो । ततियं गुणे उदाहरणं - पाडलिपुत्ते नगरे जियसत्तू राया, खेमो से अमच्चो चउव्विधाए बुद्धीए संपण्णो समणोवासगो सावगगुणसंपण्णो, सो पुन रन्नो हिउत्तिकाउं अन्नेसिं दंडभडभोइयाणं अप्पितो, तस्स विनासननिमित्तं खेमसंतिए पुरिसे दानमानेहिं सक्कारिंति, रन्नो अभिमरए पउंजंति, गहिता य भांति हम्ममाणा - अम्हे खेमसंगता तेन चेव खेमेण निउत्ता, खेमो गहितो भणति अहं सव्वसत्ताणं खेमं करेमि किं पुण रन्नो सरीरस्सत्ति ?, तथावि वज्झो आणत्तो, रन्नो य असोगवणियाउ (ए) अगाहा पुक्खरिणीसंछण्णपत्तभिसमुणाला उप्पलपउमोप्सोभिता, सा य मगरगाहेहिं दुरवगाहा, न य ताणि उप्पलादीणि कोइ उच्चिणिउं समत्थे, जो य वज्झो रन्ना आदिस्सति सो वुच्चति एत्तो पुक्खरिरणीतो पउमाणि आनेहित्ति, ताधे खेमो उट्ठेऊण नमोऽत्थु णं अरहंताणं भणित्तुं जदिहं निरावधराधी तो मे देवता साणेज्झं देंतु, सागारं भत्तं पच्चक्खायितुं ओगाढो, देवदासाण्णेज्झेणं मगरपुट्ठीठितो बहूणि उप्पलपउमाणि गेण्हित्तुत्तिष्णो, रन्ना हरिसितेन खामितो उवगूढो य, पडिपक्खणिग्गहं तू भणितो- किं ते वरं देमि ?, तेन निरुभमाणेणवि पव्वज्जा चरिता पव्वइतो, एते गुणा पाणातिपातवेरमणे । इदं चातिचाररहित-मनुपपालनीयं, तथा चाह- 'थूलगे' त्यादि, स्थूलपप्राणातिपातविरमणस्य विरतेरित्यर्थः श्रमणोपास-केनामी पञ्चातिचाराः 'जाणियव्वा' ज्ञपरिज्ञया न समाचरितव्याः-न समाचरणीयाः, तद्यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः, तत्र बन्धनं बन्धः - संयमनं रज्जुदामनकादिभिर्हननं वधः ताडनं कसादिभिः छविः - शरीरं तस्य छेदः-पाटनं करपपत्रादिभिः भरणं भारः अतीव भरणं अतिभारः प्रभूतस्य पूगफलादेः स्कन्धपृष्ठ्यादिष्वारोपणमिमत्यर्थः, भक्तं-अशनममोदनादि पानं-पेयमुदकादि तस्य च व्यवच्छेदः-निररोधोऽदानमित्यर्थः, समाचरन्नतिचरति प्रथमाणुव्रतं, तदत्रायं तस्य विधिः एतान् बन्धो दुविधो-दुप्पदानं चतुष्पदानं च, अट्ठाए अनट्ठाए य, अनट्ठाए न वट्टति बंधेत्तुं अट्ठाए Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/६४ दुविधो-निरवेक्खो सावेक्खो य, निरवेक्खो नेच्चलं धणितं जं बंधति, सावेक्खो जं दामगंठिणो जं व सक्केति पलीवणगादिसुं मुंचितुं छिंदितुंवा तेन संसरपासएण बंधेतव्वं, एवं ताव चतुप्पदाणं, दुपपदाणंपि दासो वा दासी वा चोरो वा पुत्तो वा णं पढंतगादि जति बज्झति तो सावेरखाणि बंधितव्वाणि रक्खितव्वाणि य जधा अग्गिभयादिसुन विनस्संति, तानि किर दुपदचतुप्पदाणि सावगेण गेण्हितव्वाणि जाणि अबद्धाणि चेव अच्छंति, वहो तधा चेव, वधो नाम तालणा, अनट्ठाए निरवेक्खो निद्दयं तालेति, सावेक्खो पुन पुव्वमेव भीतपरिसेण होतव्वं, ममा हणणं कारिज्जा हत्थपादकण्णणक्काई णिद्दयत्ताए छिंदति, सावेक्खो गंडं वा अरुयं वा छिंदेज वा डहेज वा, अभिारो न आरोवेतव्वो, पुव्वं चेव जा वाहणाए जीविया सा मोत्तव्वा, न होज्जा अन्ना जीविता ताधे दुपदो जं सयं उक्खिवति उत्तारेति वा भारं एवं वहाविनति, बइल्लाणं जधा साभावियाओवि भारातो ऊणओ कीरति, हलसगडेसुवि वेलाए मुयति, आसहत्थीसुवि एस विही, भत्तपाणवोच्छेदो न कस्सइ कातव्यो, तिव्वछुद्धो मा मरेज्ज, तधेव अनट्ठाए दोसा पहिरेजा, सावेक्खो पुन रोगनिमित्तं वा वायाए वा भणेजा-भवति तथा पयतितव्वं, निरवेक्खबंधादिसु य लोगोवधातादिया दोसा भाणियव्वा । उक्तं सातिचारं प्रथमाणुव्रतं, अधुना द्वितीयममुच्यते, तत्रेदं सूत्रं - मू. (६५) थूलगमुसावायं समणोवासओ पच्चक्खाइ, से य मुसावाए पंचविहे पन्नत्ते, तं जहा-कनालीए गवालीए भोमालीए नासावहारे कूडसक्खिज्जे । थूलगमुसावायवेरमणस्स समणोवासएणं इमे पंच०, तं जहा-सहस्सब्भक्खाणे रहस्सब्भक्खाणे सदारमंतभेए मोसुवएसे कूडलेहकरणे ॥ वृ-मृषावादो हि द्विविधः-स्थूलः सूक्ष्मश्च, तत्र परिस्थूलवस्तुविषयोऽतिदुष्टविवक्षासमुद्भवः स्थूलो, विपरीतस्त्वितरः, तत्र स्थूल एव स्थूलकः २ श्चासौ मृषावादश्चेति समासः, तं श्रमणोपासकः प्रत्याख्यातीति पूर्ववत्, स च मृषावादः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः-पञ्चप्रकारः प्ररूपितस्तीर्थकरगणधरैः, तद्यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः, कन्याविषयमनृतं अभिन्नकन्यकामेव भिन्नकन्यकां वक्ति विपर्ययो वा, एवं गवानृतं अल्पक्षीरामेव गां बहुक्षीरां वक्ति विपर्ययो वा, एवं भूम्यनृतं परसत्कामेवात्मसत्कां वक्ति, व्यवहारे वा नियुक्तोऽनाभवद्व्यवहारस्यैव कस्यचिद् भागाद्यभिभूतो वक्ति-अस्येयमाभवतीति, न्यस्यते-निक्षिप्यत इति न्यासः-रूप्यकाद्यर्पणं तस्यापहरणं न्यासापहारः, अदत्तादानरूपत्वादस्य कथं मृषावादत्वमिति ?, उच्यते, अपलपतो मृषावाद इति, कूटसाक्षित्वं उत्कोचमात्सर्याद्यभिभूतः प्रमाणीकृतः सन् कूटं वक्ति, अविधवाद्य-नृतस्यात्रैवान्तर्भावो वेदितव्यः। मुसावादे के दोसा ? अकजंते वा के गुणा ?, तत्थ दोसा कण्णगं चेव अकण्णगं भयंते भोगंतरायदोसा पदुट्ठा वा आतघातं करेज कारवेज वा, एवं सेसेसुवि भाणियव्वा । नासावहारेय पुरोहितोदाहरणम्-सो जधा नमोक्कारे, गुणे उदाहरणं-कोंकणगसावगो मनुस्सेण भणितो, घोडए नासंते आहणाहित्ति, तेन आहतो मतो य करणं नीतो, पुच्छितो-को ते सक्खी?, घोडगसामिएण भणियं, एतस्स पुत्तो मे सक्खी, तेन दारएण भणितं-सच्चमेतन्ति, तुट्ठा पूजितो सो, लोगेण य पसंसितो, एवमादिया गुणा मुसावादवेरमणे । Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं -६ - [ नि. १५६१ ] इदं चातिचाररहितमनुपपालनीयम्, तथा आह- 'थूलगमुसावादवेरमणस्स' व्याख्या-स्थूलकमृषावादविरमणस्य श्रमणोपपासकेनामी पञ्चातिचाराः ज्ञातव्याः ज्ञपरिज्ञया न समाचरितव्याः, तद्यथेति पूर्ववत्, सहसा - अनालोच्यं अभ्याख्यानं सहसाऽभ्याख्यानं अभिशंसनम् - असदध्यारोपणं, तद्यथा-चौरस्त्वं पपारदारिको वेत्यादि, रहः - एकान्तस्तत्र भवं रहस्यं तेन तस्मिन् वा अभ्याख्यानं रहस्याभ्याख्यानं, एतदुक्तं भवति - एकान्ते मन्त्रयमाणान् वक्ति-एते हीदं चेदं च राजापकारित्वादि मन्त्रयन्ति, स्वदारे मन्त्रभेदः स्वदारमन्त्रभेदः - स्वदारमन्त्र ( भेद) प्रकाशनं स्वकलत्रविश्रब्धविशिष्टावस्थामन्त्रि-तान्यकथनमित्यर्थः, कूटम् - असद्भूतं लिख्यत इति लेखः तस्य करणं-क्रिया कूटलेखक्रिया-कूटलेखकरणं अन्यमुद्राक्षरविम्बस्वरूपलेखकरणमित्यर्थः, एतानि समाचरन्नतिचरति द्वितीयाणु-व्रतमिति, तत्रापायाः प्रदर्श्यन्ते, 'सहसऽब्भक्खाणं खलपपुरिसो सुणेज्जा सो वा इतरो वा मारिज्जेज्ज वा, एवं गुणो, वेसित्ति भएणं अप्पाणं तं वा विरोधेजा, एवं रहस्सब्भक्खाणेऽवि, सदारमंतभेदे जो अप्पणो भजाए सद्धिं जाणि रहस्से बोल्लिताणि ताणि अन्नेसि पगासेति पच्छा लज्जिता अप्पाणं परं वा मारेज्जा, तत्थ उदाहरणम् मथुरावाणिगो दिसीयत्ताए गतो, भज्जा सो जाधे न एति ताधे बारसमे वरिसे अन्नेन समं घडिता, सो आगतो, रत्ति अन्नायवेसेण कप्पडियत्तणेण पविसति, ताणं तद्दिवसं पगतं, कप्पडिओ यमग्गति, तीए य वहितव्वगं खजगादि, ताधे नियगपतिं वाहेति, अन्नातचज्जाए ताधे पुनरवि गंतु हता रिद्धीए आगतो सयणाण समं मिलितो, परोवदेसेण वयस्साण सव्वं कधेति, ताए अप्पा मारितो । मोसुवतेसे परिव्वायगो मनुस्सं भणति - किं किलिस्ससि ?, अहं ते जदि रुच्चति निसण्णो चेव दव्वं विढवावेमि, जाहि किराडयं उच्छिण्णं मग्गाहि, पच्छा कालुद्देसेहिं मग्गेज्जासि, जाधे य वाउलो जणदाणगहणेण ताधे भणिज्जासि, सो तधेव भणति, जाधे विसंवदति ताधे ममं सक्खि उद्दिसेज्जत्ति, एवं करणे उ हारितो जितो (न) दवावितो य, कूडलेहकरणे भइरधी अन्ने य उदाहरणा । उक्तं सातिचाररं द्वितीयाणुव्रतं, अधुना तृतीयं प्रतिपादयन्नाह - मू. (६६) थूलग अदत्तादानं समणो०, से अदिन्नादाणे दुविहे पन्नत्ते, तं जहा सचित्तादत्तादाने अचित्तादत्तादाने अ । थूलादत्तादानवेरमणस्स समणोवासएणं इमे पंच अइयारा जाणियव्वा, तं जहा - तेनाहडे तक्करपओगे विरुद्धरज्जाइक्कमणे कूडतुलकूडमाणे तप्पडिरूवगववारे ॥ वृ- अदत्तादानं द्विविधं-स्थूलं सूक्ष्मं च, तत्र परिस्थूलविषयं चौर्यारोपणहेतुत्वेन प्रतिषिद्धमिति, दुष्टाध्यवसायपूर्वकं स्थूलं विपरीतमितरत्, स्थूलमेव स्थूलकं स्थूलकं च तत् अदत्तादानं चेति समासः, तच्छ्रमणोपासकः प्रत्याख्यातीति पूर्ववत्, सेशब्दः मागधदेशीप्रसिद्धो निपातस्तच्छब्दार्थः, तच्चादत्तादानं द्विविधं प्रज्ञप्तं तीर्थकरणगणधरैर्द्विपप्रकारं प्ररूपिपतमित्यर्थः, तद्यथेति पूर्ववत्, सह चित्तेन सचित्तं द्विपदादिलक्षणं वस्तु तस्य क्षेत्रादी सुन्यस्तुदुर्न्यस्तविस्मृतस्य स्वामिनाऽदत्तस्य चौर्यबुद्ध्याऽऽदानं सचित्तादत्तादानं, आदानमिति ग्रहणं, अचित्तं वस्त्रकनकरत्नादि तस्यापिप क्षेत्रादौ सुन्यस्तदुर्न्यस्तविस्मृतस्य स्वामिनाऽदत्तस्य चौर्यबुध्ध्याऽऽदानमचित्तादत्तादानमिति, अदत्तादाने के दोषाः ?, अकजंते वा के गुणा ?, एत्थ इमं चेवोदाहरणम् जाएगा गोट्ठी, सावगोऽवि ताए गोट्ठीए, एगत्थ य पगरणं वट्टति, जणे गते गोट्टील्लएहिं घरं पेल्लितं, थेरीए एक्केको मोरपुत्तपाएसु पट्टंतीए अंकितो, पभाए रन्नो निवेदितं, राया भणति २९७ Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९८ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६ / ६६ कथं ते जाणियव्वा ?, थेरी भणति - एते पादेसु अंकिता, णगरसमागमे दिट्ठा, दो तिन्नि चत्तारि सव्वा गोट्ठी गहिता, एगो सावगो भणति-न हरामि न लंछितो य, तेहिंवि भणितं न एस हरति मुक्को, इतरे सासिता, अविय सावयेण गोट्ठि न पविसितव्वं, जं किंचिवि पयोयणेण पविसति ता ववहारगहिंसादि न देति, न य तेसिं आयोगठाणेसु ठाति । इदं चातिचाररहितमनुालनीयं तथा चाह - 'धूलगे' त्यादि स्थूलकादत्तादानविरमणस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातीचारा ज्ञातव्याः, न समाचरितव्याः, तद्यथा - स्तेनाहतं, स्तेना:चौरास्तैराहृदं आनीतं किञ्चित् कुङ्कुमादि देशान्तरात् स्तेनाहृतं तत् समर्घमिति लोभाद् गृह्णतोऽतिचारः, तस्कराः-चौरास्तेषां प्रयोगः-हरणक्रियायां प्रेरणभ्यनुज्ञा तस्करपप्रयोगः, तान् प्रयुङ्क्ते - हरत यूयमिति, विरुद्धनृपयोर्यद् राज्यं तस्यातिक्रमः- अतिलङ्घनं विरुद्धरराज्यातिक्रमः, न हित ताभ्यां तत्र तदाऽतिक्रमोऽनुज्ञातः, 'कूटतुलाकूटमानं' तुला प्रतीता मानं कुडवादि, कूटत्वं- न्यूनाधिकत्वं न्यूनया ददतोऽधिकया गृह्णतोऽतिचार:, तेन अधिकृतेन प्रतिरूपपर्कसदृशं तत्प्रतिरूपकं तस्य विविधमवहरणं व्यवहारः- प्रक्षेपस्तत्-प्रतिरूपको व्यवहारः, यद्यत्र घटते व्रीह्यादि घृतादिषु पलञ्जीवसादि तस्य प्रक्षेप इतियावत् तत्प्रतिरूपकेण वा वसादिना व्यवहरणं तत्पप्रतिरूपकव्यवहारः, एतानि समाचरन्नतिचरति तृतीयाणुव्रतमिति । दोसो पुण तेनाहडगहिते रायावि हणेज्जा, सामी वा पञ्चभिजाणेज्जा ततो दंडेज वा मारेज वा इत्यादयः, शेषा अपि वक्तव्याः । उक्तं सातिचारं तृतीयाणुव्रतं इदानीं चतुर्थम् - मू. (६७) परदारगमनं समणो० पच्चक्खाति सदारसंतोसं वा पडिवज्जइ, से य परदारगमने दुविहे पत्ते, तं जहा - ओरालियपरदारगमने वेउव्वियपरदारगमने, सदारसंतोसस्स समणोवा ० इमे पंच०, तं जहा- अपरिगहियागमणे इत्तरियपरिग्गहियागमणे अनंगकीडा परवीवाहकरणे कामभोगतिव्वाभिलासे ॥ वृ- आत्मव्यतिरिक्तो योऽन्यः स परस्तस्य दाराः - कलत्रं परदारास्तस्मिन् (तेषु) गमनं परदारगमनं, गमनमासेवनरूपतया द्रष्टव्यं श्रमणोपासकः प्रत्याख्यातीति पूर्ववत्, स्वकीया दाराः-स्वकलत्रमित्यर्थः, तेन (तैः) तस्मिन् (तेषु) वा संतोषः स्वदारसन्तुष्टस्त्वेकानेकस्वदारव्यतिरिक्ताभ्यः सवोभ्य एवेति, सेशब्दः पूर्ववत्, तच्च परदारगमनं द्विविधं प्रज्ञप्तं, तद्यथेति पूर्ववत्, औदारिकपरदारगमनं स्यादिपपररदारगमनं वैक्रियपरदारगमनं देवाङ्गनागमनं, तथा चउत्थे अनुव्वते सामण्णेण अनियत्तस्स दोसा-मातरमवि गच्छेज्जा,, उदाहरणं गिरिनगरे तिन्नि वयंसियाओ, ताओ उज्जेतं गताओ, चोरेहिं गहिताओ, नेत्तुं पारसकूले विक्की तातो, ताण पुत्ता डहरगा घरेसु उज्झियता, तेवि मित्ता जाता, मातासिणेहेण वाणिज्रेणं गता पारसउलं, ताओ य गणियाओ सहदेसियाउत्ति भाडिं देंति, तेवि संपत्तीए सयाहि सयाहि गया, एगो सावगो, ताहि यऽप्पणीयाहि मातमिस्सियाहिं समं वुच्छा, सेट्ठो नेच्छति, महिला अनिच्छं नातुं तुष्णिक्का अच्छति, कातो तुज्झे आणीता ?, ताए सिहं, तेन भणितं अम्हे चेव तुम्हे पुत्ता, इयरेसिं सिद्धं मोइया पव्वइता, एते अनिवित्ताणं दोसा ! बिदियं धूताएवि समं वसेज्जा, जधा गुव्विणीए भज्जाए दिसागमनं, पेसितं जधा ते धूता जाता, सोऽवि ता ववहरति जाव जोव्वणं पत्ता, अन्ना (अन्न) नगरे दिन्ना सो न याणति जधा दिन्नत्ति, सो पडियंतो Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययन-६- नि. १५६१] २९९ तम्मि नगरे मा भंडं विणस्सिहितित्ति वरिसारत्तं ठितो, तस्स तीए धूताए समं घडितं, तहवि न याणति, वत्ते वासारत्तो गतो सणगरं, धूतागमणं, दह्णं विलियाणि,, नियत्तु ताए मारितो अप्पा, इयरोऽवि पव्वतितो । ततियं-गोट्ठीए सयं चेडो अच्छति, तस्स सा माता हिंडति, सुण्हा से णियगएत्ति णो साहइ पति, सा तस्स माता देवकुलठितेहिं धूत्तेहिं गच्छंती दिट्ठा, तेहिं परिभुत्ता, मातापुत्ताणं पोत्ताणि परियत्तिताणि, तीए भण्णति-महिमलाए कीस ते उवरिल्लं पोत्तं गहितं ?, हा पाव ! किं ते कतं ?, सो नट्ठो पव्वइतो । चउत्थं-जमलाणि गणियाए उज्झिताणि, पत्तेहिं मित्तेहिं गहिताणि वटुंति, तेसिं पुव्वसंठितीए संजोगो कतो, अन्नदा सो दारगो ताए गणियाए पुव्वमाताए सह लग्गो, सा से भगिणी धम्मं सोतुं पव्वइता, ओहीनाणमुप्पन्नं, गणियाधरं गता तेन गणियाए पुत्तो जातो, अज्जा गहाय परियंदाइ, कहं ?, पुत्तोऽसि मे भत्तिजओऽसि मे दारगा देवरोऽसि मे भायासि मे, जो तुज्झ पिता सो मज्झ पिया पती य ससुरो य भाता य मे, जा तुज्झ माया सा मे माया भाउज्जाइया सवत्तिणी सासू य, एवं नाऊण दोसे वजेयव्वं । __एते इहलोए दोसा परलोए पुन णपुंसगत्तविरूवपियविप्पयोगादिदोसा भवन्ति, नियत्तस्स इहलोए परलोए य गुणा, इहलोए कच्छे कुलपुत्तगाणि सड्ढाणि आनंदपूरे, एगो य धिजातिओ दरिदो, सो थूलेसरे उववासेण वरं मग्गति, कोवे (र)! चाउव्वेजभत्तस्स मोल्लं देहि, जा पुण्णं करेमि, तेन वाणमंतरेण भणितं-कच्छे सावगाणि कुलपुत्ताणि भज्जपतियाणि, एयाणं भत्तं करेहि, ते महप्फलं होहिति, दोन्नि वारा भणितो गतो कच्छं, दिन्नं दानं सावयाणं भत्तं दक्खिणं च, भणति-साहध किं तुझं तवचरणं जेण तुझे देवस्स पुजाणि?, तेहिं भणितं-अम्हे बालभावे एगंतरं मेथुणं पञ्चक्खायं, अन्नदा अम्हांणं किहवि संजोगो संजोगो जातो, तं च विवरीयं समावडियं, जद्दिवसं एगस्स बंभचेरपोसधो तद्दिवसं बिइयस्स पारणगं, एवं अम्हं घरंगताणि चेव कुमारगाणि, धिजातितो संबुद्धो । ___ एते इहलोए गुणा, परलोए पधानपुरिसत्तं देवत्ते पहाणातो अच्छराओ मणुयत्ते पधाणाओ मानुसीतो विउला य पंचलक्खणा भोगा पियसंपयोगा य आसन्नसिद्धिगमनं चेति । इदं चातिचाररहितमनुपालनीयं, तथा चाह-'सदारसंतोसस्स' इत्यादि, स्वदारसन्तोषस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्याः न समाचरितव्यास्तद्यथा-इत्वरपरिगृहीतागमनं अपरिगृहीतागमनं अनङ्गक्रीडा परविवाहकरणं कामभोगतीव्राभिलाषः, तत्रेत्वरकालपरिगृहीता कालशब्दलोपादित्वरपरिग्रहीता, भाटिप्रदानेन कियन्तमपि कालं दिवसमासादिकं स्ववशीकृतेत्यर्थः, तस्या गमनम्-अभिगमो मैथुनासेवना इत्वरपरिरगृहीतानागमनं, अपरिगृहीताया अपरिगृहीतागमनं, अपरिगृहीता नाम वेश्या अन्यसत्कगृहीतभाटी कुलाङ्गना वाऽनाथेति, अनङ्गानि च-कुचकक्षोरुवदनादीनि तेषु क्रीडानमनङ्गक्रीडा, अथवाऽनङ्गो मोहोदयोद्भूतः तीव्रो मैथुनाध्यवसायाख्यः कामो भण्यते तेन तस्मिन् वा क्रीडा कृतकृत्यस्यापि स्वलिङ्गेन आहार्योः काष्ठफलपुस्तकमृत्तिकाचादिघटितप्रजननैोषिदवाच्यप्रदेशासेवनमित्यर्थः, परविवाहकरणमितीह स्वापत्यव्यतिरिक्तमपत्यं परशब्देनोच्यते तस्य कन्याफललिप्सया स्नेहबन्धेन वा विवाहकरणमिति, अवि य-उस्सग्गे नियगावच्चाणवि वरणसंवरणं न करेति किमंग पुन अन्नेसि ?, जो वा For Privat Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/६७ जत्तियाण आगारं करेइ, तत्तिया कप्पंति, सेसा णं कप्पंति, न वट्टति महती दारिया दिज्जउ गोधने वा डो छुपेजेति भणिउं । काम्यन्त इति कामाः - शब्दरूपगन्धा भुज्यन्त इति भोगारसस्पर्शीः, कामभोगेषु तीव्राभिलाषः, तीव्राभिलार्षो नाम तदध्यवसायित्वं, तस्माच्चैदं करोतिसमाप्ततोऽपि योषिन्मुखोपस्थकर्णकक्षारेषवतृप्ततया प्रक्षिप्य लिङ्गं मृत इव आस्ते निश्चलो महतीं वेलामिति, दन्तनखोत्पलपत्रकादिभिर्वा मदनमुत्तेजयति, वाजीकरणानि चोपयुङ्क्त, योषिदवाच्यदेशं वा मृद्नाति । एतानीतवरपरिगृहीतगमनादीनि समाचरन्नतिचरति चतुर्थाणुव्रतमिति । एत्थ य आदिल्ला दो अतियारा सदारसंतुट्ठस्स भवंति णो परदारविवज्जगस्स, सेसा पुन दोहवि भवन्ति, दोसा पुन इत्तरियपरिगहितागमणे बिदिएण सद्धि वेरं होज्ज मारेज तालेज वा इत्यादयः, एवं सेसेसुवि भाणियव्वा । उक्तं सातिचारं चतुर्थाणुव्रतं । अधुना पञ्चमं प्रतिपाद्यते, मू. (६८) अपरिमियपरिग्गहं समणो० इच्छापरिमाणं उवसंपज्जइ, से परिग्गहे दुविहे पन्नत्ते, तं जहा-सच्चित्तपरिग्गहे अचित्तपरिग्गहे य, इच्छापरिमाणस्स समणोवा० इमे पंच०-धनधन्नमाणाइक्कमे खित्तवत्थुपमाणाइक्कमे हिरन्नसुवन्नपपमाणाइक्कमे दुपयचउप्पयपमाणाइक्कमे कुवियपमाणाइक्कमे ॥ वृ- 'अपरिमितपरिग्गहं समणोवासतो पञ्चक्खाति' परिग्रहणं परिग्रहः अपरिमितःअपरिमाणः तं श्रमणोपासकः प्रत्याख्याति, सचित्तादेः अपरिमाणात् परिग्रहाद् विरमतीति भावना, इच्छायाः परिमाणं २ तदुपसम्पद्यते, सचित्तादिगोचरेच्छापरिमाणं करोतीत्यर्थः । स च परिग्रहो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथेत्येतत् प्राग्वत्, सह चित्तेन सचित्तं द्विपपदचतुष्पपदादि तदेव परिग्रहः अचित्त-रत्नवस्त्रकुप्यादि तदेव चाचित्तपरिग्रहः । एत्थ य पंचमअनव्वते अनियत्तस्स दोसे नियत्तस्स य गुणे, तत्थोदाहरणम् - लुद्धनंदो कुसीमूलियं लद्ध विट्ठो नंदो सावगोपूतो भंडागारवती ठवितो, अहवावि वाणिणी रतणाणि विक्कणति छुद्धाए मरंती, सण भणिता - एत्तिअपरिक्खओ नत्थि, अन्नस्स नीताणि, ताए भण्णति-जं जोग्गं तं देहि, सो पत्थं देह, सुभक्खे तीए भत्तारो आगतो, पुच्छति रतणाणि कहिं ?, भणति-विक्कियाणि मए, कहं ?, सा भइ - गोहुमसेइयाए एक्केकं दिनं अमुगस्स वाणियगस्स, सो वाणियगो तेन भणिओ - रयणा अप्पेह पूरं वा मोल्लं देहि, सो नेच्छइ, तओ रन्नो मूलं गतो एरिसे अग्घे माणे एतस्स एतेन एत्तियं दिन्नं, सो विनासितो, पढमं पुन ताणि रतणाणि सावगस्स विक्कणियाणि तेन परिग्गहपरिमाणा इरित्ताइतिकाउं न गहियाणि, सावगेण णेच्छितं, सो पूइतो । इदं चातिचाररहितमनुपालनीयं, तथा चाह 'इच्छापरिमाणस्स समणोवासएणं०' इच्छापरिमाणस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्याः न समाचरितव्याः, तद्यथेति पूर्ववत्, क्षेत्रवास्तुप्रमाणातिक्रमः तत्र शस्योत्पत्तिभूमिः क्षेत्रं तच्च सेतुकेतुभेदाद् द्विभेदं तत्र सेतुक्षेत्रं अरघट्टादिसेक्यं, केतुक्षेत्रं पुनराकाशपतितोदकनिष्पाद्यं, वास्तु-अगारं तदपि त्रिविधंखातमुत्सृतं खातोच्छ्रितं च तत्र खातं भूमिगृहकादि उच्छ्रतं प्रासादादि, खातोच्छ्रितं भूमिगृहस्योपरि प्रासादः एतेषां क्षेत्रवास्तूनां प्रमाणातिक्रमः, प्रत्याख्यानकालगृहीतप्रमाणोलङ्घनमित्यर्थः । तथा हिरण्यसुवर्णप्रमाणातिक्रमस्तत्र हिरण्यं - रजतमघतिमं घटितं वा अनेकप्रकारं द्रम्मादिः, सुवर्ण प्रतीतमेव तदपि घटिताघटितं, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १५६१ ३०१ एतद्ग्रहणाच्चेन्द्रनीलमरकताधुपलग्रहः, अक्षरगमनिका पूर्ववदेव, तथा धनधान्यपमाणातिक्रमः, तत्र धनं-गुडशर्करादि, गोमहिष्यजाविकाकरभतुरगाद्यन्ये, धान्य-व्रीहिकोद्रवमुद्गमाषतिलगोधूमयवादि, अक्षरगमनिका प्राग्वदेव, तथा द्विपदचतुष्पदप्रमाणातिक्रमः, तत्र द्विपदादीनिदासीमयूरहंसादीनि, चतुष्पदानि-हस्त्यश्वमहिष्यादीनि, अक्षरगमनिका पूर्ववदेव, तथा कुप्यप्रमाणातिक्रमः, तत्र कुप्यं-आसनशयनभण्डककरोटकलोहाद्युपस्करजातमुच्यते, एतद्ग्रहणाच्च वस्त्रकम्बलपरिग्रहः, अक्षरगमनिका पूर्ववदेव, तान क्षेत्रवास्तप्रमाणातिक्रमादीन समाचरन्नतिचरति पञ्चमाणुव्रतमिति । एत्थ य दोसा जीवघातादि भणितव्वा । उक्तं सातिचारं पञ्चमाणुव्रतम् इत्युक्तान्यणुव्रतानि, साम्प्रतमे तेषामेवाणुव्रतानां परिपालनाय भावनाभूतानि गुणव्रतान्यभिधीयन्ते-तानि पुनस्त्रीणि भवन्ति, तद्यथा-दिग्व्रतं उपभोगपरिमाणं अनर्थदण्डपरिवर्जनमिति, तत्राद्यगुणव्रतस्वरूपाभिधित्सयाऽऽह मू. (६९) दिसिवए तिविहे पन्नत्ते-उड्डदिसिवए अहोदिसिवए तिरियदिसिवए, दिसिवयस्स समणो० इमे पञ्च० तं जहा-उड्डदिसिपमाणाइक्कमे अहोदिसिपमाणाइक्कमे तिरियदिसिपमाणाइक्कमे खित्तवुड्डी सइअंतरद्धा । वृदिशो ह्यनेकप्रकाराः शास्त्रे वर्णिताः, तत्र सूर्योपलक्षिता पूर्वा शेषाश्च पूर्वदक्षिणादिकास्तदनुक्रमेण द्रष्टव्याः, तत्र दिशां संबन्धि दिक्षु वा व्रतमेतावत्सु पूर्वादिविभागेषु मया गमनाद्यनुष्ठेयं न परत इत्येवंभूतं दिग्व्रतं, एतच्चौघतः त्रिविधं प्रज्ञप्तं तीर्थकरगणघरैः, तद्यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः, ऊर्ध्वादिग् ऊर्ध्व दिग् तत्सम्बन्धि तस्यां वा व्रतं ऊर्ध्व दिग्व्रतं, एतावती दिगूर्द्ध पर्वताद्यारोहणादवगाहनीया न परत इत्येवंभूतं इति भावना, अधो दिग अधोदिक् तत्सम्बन्धि तस्यां वा व्रतं अधोदिग्व्रतं-अर्वाग्दिगव्रतम्, एतावती दिगध इन्द्रकूपाद्यवतरणादवगाहनीया न परत इत्येवंभूतमिति हृदयं, तिर्यक दिशस्तिर्यगदिशः-पूर्वादिकास्तासां सम्बन्धि तासु वा व्रतं तिर्यग्व्रतं, एतावती दिग् पूर्वेणावगाहनीया एतावती दक्षिणेनेत्यादि, न परत इत्येवंभूतमिति भावार्थः । अस्मिंश्च सत्यवगृहीतक्षेत्राद् बहिः स्थावरजङ्गमप्राणिगोचरो दण्डः परित्यक्तो भवतीति गुणः । इदमतिचाररहितमनुपालनीयमतोऽस्यैवातिचारानभिधित्सुराह-दिसिवयस्स समणो०' दिग्व्रतस्य उक्तरूपस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्याः न समाचरितव्याः, तद्यथाऊर्ध्वदिक्प्रमाणातिक्रमः यावत्प्रमाणं परिगृहीतं तस्यातिलङ्घनमित्यर्थः, एवमन्यत्रापि भावना कार्या, अधोदिक्प्रमाणातिक्रमः, तिर्यदिक्प्रमाणातिक्रमः, क्षेत्रस्य वृद्धिः क्षेत्रवृद्धिः (इति) एकतो योजनशतपरिरमाणमभिगृहीतमन्यतो दश योजनानि गृहीतानि तस्यां दिशि समुपन्ने कार्ये योजनशतमध्यादपनीयान्यानि दश योजनानि तत्रैव स्वबुद्ध्या प्रक्षिपति, संवर्द्धयत्येकत इत्यर्थः, स्मृतेभ्रंशः-अन्तर्धानं स्मृत्यन्तर्धानं किं मया परिरगृहीतं कया मर्यादया व्रतमित्येवमननुस्मररणमित्यर्थः, स्मृतिमूलं नियमानुष्ठानं, तद् भ्रंशे तु नियमत एव नियमभ्रंश इत्यतिचारः। एत्थ य सामाचारी-उड्ड जं पमाणं गहितं तस्स उवरिं पव्वतसिहरे रुक्खे वा मक्कडो पक्खी वा सावयस्स वत्थं आभरणं वा गेण्हितुं पमाणातिरेकं उवरि भूमिं वच्चेज्जा, तत्थ से न कप्पति गंतुं, जाधे तु पडितं अन्नेन वा आनितं ताधे कप्पति, इदं पुन अट्ठावयहेमकुडसम्मेयसुतिट्ठउज्जेत Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०२ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/६९ चित्तकूडअंजणगमंदरादिसु पव्वतेसु भवेजा, एवं अधेवि कूवियादिसु विभासा, तिरियं जं पमाणं गहितं तं तिविधेणवि करणेण णातिक्कमितव्वं, खेत्तवुड्डी सावगेण न कायव्वा, कथं ?, सो पुवेण भंडं गहाय गतो जाव तं परिमाणं ततो परेण भंडं अग्घतित्तिकातुं अवरेण जाणि जोयणाणि पुव्वदिसाए संछुभति, एसा खेत्तवुड्डी से न कप्पति कातुं, सिय जति वोलीणो होज्जा नियत्तियव्वं, विस्सारिते य न गंतव्वं, अन्नोवि न विसज्जितव्यो, अणाणाए कोवि गतो होज जं विसुमरियखेत्तगतेन लद्धं तं न गेण्हेजत्ति । उक्तं सातिचारं प्रथमं गुणवतं अधुना द्वितीयमुच्यते, तत्रेदं सूत्रं मू. (७०) उवभोगपरिभोगवए दुविहे पन्नत्ते तं जहा-भोअणओ कम्मओ अ । भोअणओ समणोवा० इमे पञ्च०-सचित्ताहारे सचित्तपडिबद्धाहारे अप्पउलिओसहि भक्खणया तुच्छोसहिभ० दुप्पउलिओसहिभक्खणया। वृ- उपभुज्यत इत्युपभोगः, उपशब्दः सकृदर्थे वर्त्तते, सकृद्भोग उपभोगः-अशनपानादि, अथवाऽन्तर्भोगः उपभोगः-आहारादि, उपशब्दोऽत्रान्तर्वचनः, परिभुज्यते इति परिभोगः, परिशब्दोऽत्रावृत्तौ वर्तते, पुनः पुनर्भोगः वस्त्रादेः परिभोग इति, अथवा बहिर्भोगः परिभोग एवमेव वसनालङ्कारादेः, अत्र परिशब्दो बहिर्वाचक इति, एतद्विषयं व्रतं-उपभोगपरिभोगव्रतं, एतत् तीर्थकरणगणधरैर्द्विविधं प्रज्ञप्त, तद्यथेत्युदाहरणोन्यसार्थः, भोजनतः कर्मतश्च, तत्र भोजनत उत्सर्गेण निरवद्याहारभोजिना भवितव्यं, कर्मतोऽपि प्रायो निरवद्यकर्मानुष्ठानयुक्तेनेत्यक्षरार्थः । __इह चेयं सामाचारी-भोयणतो सावगो उस्सग्गेण फासुगं आहारं आहारेज्जा, तस्सासति अफासुगमवि सचित्तवज्जं, तस्स असती अणंतकायबहुबीयगाणि परिहरितव्वाणि, इमं च अन्नं भोयणतो परिहरति-असणे अणंतकायं अल्लगमूलगादि मंसं च, पाणे मंसरसमजादि, खादिमे उदुंबरका-उंबरवडपिप्पलपिलंखुमादि, सादिमं मधुमादि, अचित्तं च आहारेयव्वं, जदा किर न होज्ज अचित्तो तो उस्सग्गेण भत्तं पञ्चक्खातितव्वं न तरति ताधे अववाएण सचित्तं अनंतकायबहुबीयगवलं, कम्मतोऽवि अकम्मा न तरति जीवितुं ताधे अचंतसावजाणि परिहरिजंति । इदमपि चातिचाररहितमनुालनीयमित्यतस्तस्यैवातिचारानभिधित्सुराह-भोयणतो समणोवासएण' भोजनतो यद्वतमुक्तं तदाश्रित्य श्रमणोसकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-'सचित्ताहारः' सचित्तं चेतना संज्ञानमुयोगोधानमिति पर्यायाः, सचित्तश्चासौ आहारश्चेति समासः, सचित्तो वा आहारो यस्य सत्तिमाहारयति इति वा मूलकन्दलीकन्दकाकादिसाधारणप्रत्येकतरुशरीराणि सचित्तानि सचित्तं पृथिव्याद्याहारयतीति भावना। तथा सचित्तप्रतिबद्धाहारो यथा वृक्षे प्रतिबद्धो गुन्दादि पक्वफलानि वा । तथा अपक्वोषधभक्षणत्वमिदं प्रतीतं, सचिथसंमिश्राहार इति वा पाठान्तरं, सचित्तेन संमिश्र आहारः सचित्तसंमिश्राहारः, वल्लयादि पुष्पादि वा संमिश्र, तथा दुष्पक्वौषधिभक्षणता दुष्पक्वाः-अस्विन्ना इत्यर्थः तद्भक्षणता, तथा तुच्छौषधिभक्षणता तुच्छा हि असारा मुद्गफलीप्रभृतयः, अत्र हि महती विराधना अल्पा च तुष्टिः, बह्विभिरप्यैहिकोऽप्यपायः सम्भाव्यते । एत्थ सिंगाखायकोदाहरणं-खेत्तरक्खगो सिंगातो खाति, राया णिग्गच्छति, मज्झण्हे पडिगतो, तधावि खावति, Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १५६१] ३०३ रन्ना कोउएणं पोट्टे फावावितं केत्तियाओ खइताओ होजत्ति, नवरि फेणो अन्नं किंचि नत्थि, एवं भोजन इति गतं । अधुना कर्मतो यत् व्रतमुक्तं तदप्यतिचाररहितमनुपालनीयं इत्यतोऽस्यातिचारानभिधित्सुराह मू. (७१) कम्मओ णं समणोवा० इमाइं पन्नरस कम्मादाणाइं जा०, तं जहा-इंगालकम्मे वणकम्मे साडीकम्मे भाडीकम्मे फोडीकम्मे, दंतवाणिजे लक्खवाणिज्जे रसवाणिजे केसवाणिजे विसवाणिजे, जंतपीलणकम्मे निलंछणकम्मे दवग्गिदावणया सरदहतलायसोसणया असईपोसणया । वृ-कर्मतो यद् व्रतमुक्तं णमिति वाक्यालङ्कारे तदाश्रित्य श्रमणोपासकेनामूनि-प्रस्तुतानि पञ्चदशेतिसङ्ख्या कर्मादानानीत्यसावद्यजीवनोपायाभावेऽपि तेषामुत्कटज्ञानावरणीयादिकमहेतुत्वादादानानि कर्मादानानि ज्ञातव्यानि न समाचरिरतव्यानि । तद्यथेत्यादि पूर्ववत्, अङ्गारकर्म-अङ्गारकरणविक्रयक्रिया, एवं वनशकटभाटकस्फोटना दण्तलाक्षारसविषकेशवाणिज्यं च यंत्रपीडननिर्लाञ्छनदवदापपनसारेहूदादिपरिरशोषणासतीपोषणास्वपि द्रष्टव्यमित्यक्षरार्थः । भावार्थस्त्वयं_ 'इगालकम्म'त्ति, इंगाला निद्दहितुं विक्विणति, तत्था छहं कायाणं वधो तं न कप्पति, वणकम्म-जो वणं किणति, पच्छा रुक्खे छिंदित्तुं मुल्लेण जीवति, एवं पणिगादि पडिसिद्धा हवंति, साडीकम्म-सागडीयत्तणेण जीवति, तत्थ बंधवधमाई दोसा, भाडीकम्म-सएण भंडोवक्खरेण भाडएण वहइ, परायगं न कप्पति, अन्नेसि वा सगडं बलद्दे य न देति, एवमादी कातुं न कप्पति, फोडिकम्म-उदत्तेणं हलेण वा भूमीफोडणं, दंतवाणिजं-पुचि चेव पुलिंदाणं मुल्लं देति दंते देजा वत्ति, पच्छा पुलिंदा हत्थी धातेंति, अचिरा सो वाणियओ एहिइत्तिकातुं, एवं धीम्मरगाणं संखमुल्लं देति, एवमादी न कप्पति, पुव्वाणीतं किणति, लक्खवाणिज्जेऽवि एते चेव दोसा-तत्थ किमिया होति, रसवाणिजं-कल्लालत्तणं सुरादि तत्थ पाणे बहुदोसा मारणअक्कोसवधादी तम्हा न कप्पति, विसवाणिजं-विसविक्कयो से न कप्पति, तेन बहूण जीवान विराधना, केसवाणिज्जे-दासीओ गहाय अन्नत्थ विक्किणति जत्थ अग्घंति, एत्थवि अनेगे दोसा परवसत्तादयो, जंतपीलणकम्म-तेल्लियं जंतं उच्छुजन्तं चक्कादि तंपि न कप्पते, निल्लंछणकम्म-वद्धेउं गोणादि न कप्पति, दवग्गिदावणताकम्म-वनदवं देति छेत्तरक्खणनिमित्तं जधा उत्तररावहे पच्छा दड्ढे तरुणगं तणं उठेति, तत्थ सत्ताणं सत्तसहस्साणं वधो, सरदहतलागपरिसोसणताकम्म-सरदहतलागादीणि सोसेति पच्छा वाविजंति, एवं न कप्पति, असदीपोसणताकम्म-असतीओ पोसेति जधा गोल्लविसए जोणीपोसगा दासीण भाडिं गेण्हेंति, प्रदर्शन चैतद् बहुसावद्यानां कर्मणां एवं जातीयानां, न पुनः परिगणनमिति भावार्थः । उक्तं सातिचारं द्वितीयं गुणव्रतं, साम्प्रतं तृतीयमाह मू. (७२) अनत्थदंडे चउविहे पन्नत्ते, तं जहा-अवज्झाणायरिए पमत्तायरिए हिंसप्पयाणे पावकम्मोवएसे, अनत्थदंडवेरमणस्स समणोवा० इमे पञ्च० तं जहा-कंदप्पे कुक्कुइए मोहरिए संजुत्ताहिगरणे उवभोगपरिभोगाइरेगे । वृ-अनर्थदण्डशब्दार्थः, अर्थः-प्रयोजनं, गृहस्थस्य क्षेत्रवास्तुधनशरीरपरिजनादिविषयं तदर्थ Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/७२ आरम्भो-भूतोपमर्दोऽर्थदण्डः, दण्डोनिग्रहो यातना विनाश इति पर्यायाः, अर्थेन-प्रयोजनेन दण्डोऽर्थदण्डः स चैष भूतविषयः उपमईनलक्षणो दण्डः क्षेत्रादिप्रयोजनमपेक्षमाणोऽर्थदण्ड उच्यते, तद्विपरीतोऽनर्थदण्डः-प्रयोजननिरपेक्षः, अनर्थः अप्रयोजनमनुपयोगो निष्कारणतेति पर्यायाः, विनैव कारणेन भूतानि दण्डयति सः, तथा कुठारेण प्रहृष्टस्तरुंस्कन्धशाखादिषु प्रहरति कृकलासपिपीलिकादीन् व्यापादयति कृतसङ्कल्पः, न च तद्व्यापादने किञ्चिदतिशयोपकारि प्रयोजनं येन विना गार्हस्थ्यं प्रतिपपालयितुं न शक्यते, सोऽयमनर्थदण्डः चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा 'अपध्यानाचरित' इति अपध्यानेनाचरितः अपध्यानाचरितः समासः, अप्रशस्तं ध्यानं अपध्यानं, इह देवदत्तश्रावककोङ्कणकसाधुप्रभृतयो ज्ञापकं, 'प्रमादाचरितः' प्रमादेनाचरित इति विग्रहः, प्रमादस्तु मद्यादिः पञ्चधा, तथा चोक्तम्-'मज्जं विसयकसाया विकथा निद्दा य पंचमी भणिया" अनर्थदण्डत्वं चास्योक्तशब्दार्थद्वारेण स्वबुद्ध्या भावनीयं, 'हिंसाप्रदानं' इह हिंसाहेतुत्वादायुधानलविषादयो हिंसोच्यते, कारणे कार्योपचारात्, तेषां प्रदानन्यस्मै क्रोधाभिभूता-यानभिभूताय वा न कल्पते, प्रदाने त्वनर्थदण्ड इति, ‘पापकर्मोपपदेशः' पातयति नरकादाविति पापं तत्प्रधानं कर्म पापकर्म तस्योपदेश इति समासः, यथा-कृष्यादि कुरुत, तथा चोक्तं "छित्ताणि कसध गोणे दमेध इच्चादि सावगजनस्स । . नो कप्पति उवदिसिउं जाणियजिनवयणसारस्स ॥१॥" इदमतिचाररहितमनुपालनीयमित्योऽस्यैवातिचारभिधित्सयाऽऽह-'अनट्ठदंडे' त्यादि, अनर्थदण्डविरमणस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्याः न समाचरितव्याः, तद्यथाकन्दर्पः कामः तद्धेतुर्विशिष्टो वाक्प्रयोगः कन्दर्प उच्यते, रागोद्रेकात् प्रहासमिश्रो मोहोद्दीपको नर्मेति भावः । इह सामाचारी-सावगस्स अट्टहासो न कप्पति, जति नाम हसियव्वं तो ईसि चेव विहसितव्वंति । कौकुच्यं-कुत्सितसंकोचनादिक्रियायुक्तः कुचः कुकुचः तद्भावः कौकुच्यंअनेकप्रकारा मुखनयनोष्ठकरचरणभूविकारपूर्विका परिहासादिजनिका भाण्डादीनामि विडम्बनक्रियेत्यर्थः । एत्थ सामायारी-तारिस-गाणि भासितुं न कप्पति जारिसेहिं लोगस्स हासो उप्पज्जति, एवं गतीए ठाणेण वा ठातितुन्ति ! मौखर्यं-धाष्ठाप्रायमसत्या सम्बद्धप्रलापित्वमुच्यते, मुहेण वा अहिमाणेति, जधा कुमारामच्चेणं सो चारभडओ विसज्जितो, रन्ना निवेदितं, ताए जीविकाए वित्ति दिन्ना, अन्नता रुद्वेण मारितो कुमारामच्चे । संयुक्ताधिकरणं-अधिक्रियते नरकादिष्वनेनेत्यधिकरणं-वास्तूदूषलशिलापुत्रकगोधूमयन्त्रकादि संयुक्तं-अर्थक्रियाकरणयोग्यं संयुक्तं च तदधिकरणं चेति समासः । एत्थ समाचारी-सावगेण संजुत्ताणि चेव सगडादीनि न धरेतव्वाणि, एवं वासीपरसुमादिविभासा । उपभोगपरिरभोगातिरेक' इति उपभोगपरिभ्भोगशब्दार्थो निरूपित एव तदतिरेकः । एथवि सामायारी-उवभोगातिरित्तं जदि तेल्लामलए बहुए गेण्हति ततो बहुगा ण्हायगा वचंति तस्स लोलियाए, अण्हविण्हायगा ण्हायंति, एत्थ पूतरगाआउक्कायवधो, एवं पुप्फतंबोलमादिविभासा, एवं न वट्टति, का विधी सावगस्स उवभोगे पहाणे?, घरे व्हायव्वं नत्थि ताधे For Private Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं ६ - [ नि. १५६१ | ३०५ तेल्लामलहिं सीसं घंसित्ता सव्वे साडेतूणं ताहे तडागाईतडे निविट्ठो अंजलिहि हाति, एवं जेसु य पुप्फेसु पुप्फकुंथुताणि ताणि परहरति । उक्तं सातिचारं तृतीयाणुव्रतं, व्याख्यातानि गुणव्रतानि, अधुना शिक्षापदव्रतानि उच्यन्ते तानि च चत्वारि भवन्ति, तद्यथा - सामायिकं देशावकाशिकं पौषधोपवासः अतिथिसंविभागश्चेति, तत्राद्यशिक्षापदव्रतप्रतिपादनायाहमू. (७३) सामाइअं नाम सावज्जजोगपरिवज्जणं निरवज्जजोगपडिसेवणं च । मू. (७४) सिक्खा दुविहा गाहा उववायठिई गई कसाया य । बंधंता वेयंता पडिवजाइक्कमे पंच ॥ मू. (७५) सामाइ अंमि उ कए समणो इव सावओ हवइ जम्हा । एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुज्जा । सव्वंति भाणिऊणं विरई खलु जस्स सव्विया नत्थि । सो सव्वविरइवाई चुक्कइ देसं च सव्वं च ॥ मू. (७६) मू. (७७) सामाइयस्स समणो० इमे पञ्च०, तं जहा मणदुप्पणिहाणे वइदुप्पणिहाणे कायदुपणिहाणे सामाइयस्स सइअकरणया सामाइयस्स अनवट्ठियस्स करणया || वृ- समो- रागद्वेषवियुक्तो यः सर्वभूतान्यात्मवत् पश्यति, आयो लाभः प्राप्तिरिति पर्यायाः, समस्यायः समायः, समो हि प्रतिक्षणमपूर्वैर्ज्ञानदर्शनचररणपपर्यायैर्निरुपमसुखहेतुभिरधः कृतचिन्तामणिकल्पद्रुमोपमैर्युज्यते, स ए समायः प्रयोजनमस्य क्रियानुष्ठानस्येति सामायिकं समाय एव सामायिकं, नामशब्दोऽलङ्कारार्थः, अवद्यं - गर्हितं पापं, सहावद्येन सावद्यः योगोव्यापारः कायिकादिस्तस्य परिवर्जनं परित्यागः कालावधिनेति गम्यते, तत्र मा भूत् सावद्ययोगपपरिरवर्जनमात्रमपापव्यापारासेवनशून्यमित्यत आह-निरवद्ययोगप्रतिसेवनं चेति, अत्र सावद्ययोगपरिवर्जनवन्निररवद्ययोगपप्रतिसेवनेऽप्यहर्निशं यत्नंः कार्य इति दर्शनार्थं चशब्दः परिरवर्जनप्रतिसेवनक्रियाद्वयस्य तुल्यकक्षतोद्भावनार्थः । एत्थ पुन सामाचारी- सामाइयं सावएण कथं कायव्वंति ?, इह सावगो दुविधो - इड्डीपत्तो अनिड्डिपत्तो य, जो सो अनिड्डिपत्तो सो चेतियघरे साधुसमीपे वा घरे वा पोसधसालाए वा जत्थ वा विसमति अच्छते वा निव्वावारो सव्वत्थ करेति तत्थ, चउसु ठाणेसु नियमा कायव्वंचेतियघरे साधूमूले पोषधसालाए घरे आवासगं करेंतोत्ति, तत्थ जति साधुसगासे करेति तत्थ का विधी ?, जति पर परभयं नत्थि जतिवि य केणइ समं विवादो नत्थि जति कस्सइ न धरेइ मा तेन अंछवियछियं कज्जिहिति, जति य धारणगं दट्टूण न गेण्हति मा निज्जिहित्ति, जति वावारं न वावारेति, ताधे घरे चैव सामायिकं कातूणं वच्चति, पंचसमिओ तिगुत्तो ईरियाउवजुत्ते जहा साहू भासाए सावज्ज्रं परिहरंतो एसणाए कट्टं लेडुं वा पडिलेहिउं पमज्जेत्तुं एवं आदाने निक्खेवणे, खेलसिंघांणे न विगिंचति, विगिचंतो वा पडिलेहेति य पमञ्जति य. जत्थ चिट्ठति तत्थवि गुत्तिनिरोधं करेति । एता विधी गत्ता तिविधेन नमित्तुं साधुणो पच्छा सामाइयं करेति, 'करेमि भंते ! सामाइयं सावज्जं जोगं पच्चक्खामि दुविधं तिविधेणं जाव साधू पजुवासामित्ति कातूणं, पच्छा 25 201 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/७७ ईरियावहियाए पडिक्कमति, पच्छा आलोएत्ता वंदति आयरियादी जधारातिनिया, पुणोवि गुरुं वंदित्ता पडिलेहित्ता निविट्ठो पुच्छंति पढति वा, एवं चेतियाइएसुवि, जदा सगिहे पोसधसालाए वा आवासए वा तत्थ नवरि गमनं नत्थि, जो इड्डीपत्तो (सो) सव्विड्डीए एति, तेन जनस्स उच्छाहोवि आढिता य साधुणो सुपुरिसपरिग्गहेणं, जति सो कयसामाइतो एति ताधे आसहत्थि - मादिणा जनेन य अधिकरणं वट्टति, ताधे न करेति, कयसामाइएण य पादेहिं आगंतव्वं, तेनं न करेति, आगतो साधुसमीवे करेति, जति सो सावओ तो न कोइ उट्ठेति, अह अहाभद्दओ ता पूता कता होतुत्ति भ्भण (ण्ण) ति, ताधे पुव्वरइतं आसणं कीरति, आयरिया उट्ठिता य अच्छंति, तत्थ उतमणुते दोसा विभासितव्वा, पच्छा सो इडीपत्तो सामाइयं करेइ अनेन विधिना करेमि भंते ! सामाइयं सावज्जं जोगं पञ्चक्खामि दुविधं तिविधेण जाव नियमं पजुवासामित्ति, एवं सामाइयं काउं पडिक्कतो वंदित्ता पुच्छति, सो य किर सामाइयं करेंतो मउडं अवनेति कुंडलाणि नाममुद्दं पुप्फतंबोलपावारगमादी वोसिरति । एसा विधी सामाइयस्स । आह - सावद्य - योगपरिरवर्जनादिरूपत्वात् सामायिकस्य कृतसामायिकः श्रावको वस्तुतः साधुरेव स कस्माद् इत्वरं सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानमेव न करोति त्रिविधं त्रिविधेनेति ?, अत्रोच्यते, सामान्येन सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानस्यागारिणोऽसम्भवादारम्भेष्वनुमतेरव्यवच्छिन्नत्वात्, कनकादिषु चाऽऽत्मीयपरिरग्रहादनिवृत्तेः, अन्यथा सामायिकोत्तरकालमपि तदग्रहणप्राङ्गात्, साधुश्रावकयोश्च प्रपश्चेन भेदाभिधानात् । तथा चाह ग्रन्थकारः सिक्खा दुविधा गाहा, उववातठिती गती कसाया य । बंधंता वेदेन्ता पडिवज्जाइक्कमे पंच ||१|| इह शिक्षाकृतः साधु श्रावकयोर्महान् विशेषः, सा च शिक्षा द्विधा - आसेवनशिक्षा ग्रहणशिक्षा च, आसेवना-प्रत्युपेक्षणादिक्रियारूपा, शिक्षा - अभ्यासः, तत्रासेवनाशिक्षामधिकृत्य सम्पूर्णामेव चक्रबालसामाचारी सदा पालयति साधुः, श्रावकस्तु न तत्कालमपि सम्पूर्णामपरिज्ञा-नादसम्भवाच्च, ग्रहणशिक्षां पुनरधिकृत्य साधुः सूत्रतोऽर्थतश्च जघन्येनाष्टौ प्रवचनमातर उत्कृष्टतस्तु बिन्दुसारपर्यन्तं गृह्णातीति, श्रावकस्तु सूत्रतोऽर्थतश्च जघन्येनाष्टौ प्रवचनमातर उत्कृष्टतस्तु षड्जीविनिकायां यावदुभयतोऽर्थतस्तु पिण्डैषणां यावत् नतु तामपि सूत्रतो निरवशेषामर्थत इति । सूत्रप्रामाण्याच्च विशेषः, तथा चोक्तम् “सामाइयंमि तु कते समणो इव सावओ हवइ जम्हा । एतेन कारणेणं बहुसो सामाइयं कुज्जा ||१||" इति, गाथासूत्रं प्राग् व्याख्यातमेव, लेशतस्तु व्याख्यायते - सामायिके प्राग्निरूपितशब्दार्थे, तुशब्दोऽवधारणार्थः, सामायिक एव कृते न शेषकालं श्रमण इव-साधुरिरव श्रावको भवति यस्मात्, एतेन कारणेन बहुशः - अनेकशः सामायिकं कुर्यादित्यत्र श्रमण इव चोक्तं न तु श्रमण एवेति यथा समुद्र इव तडागः न तु समुद्र एवेत्यभिप्रायः । तथोपपातो विशेषकः, साधुः सर्वार्थसिद्ध उत्पद्यते श्रावकस्त्वच्युते परमोपपातेन जघन्येन तु द्वावपि सौधर्म एवेति,, तथा चोक्तं Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १५६१] ३०७ "अविराधित-सामण्णस्स साधुणो सावगस्स उ जहण्णो । सोधम्मे उववातो भणिओ तेलोक्कदंसीहिं ॥१॥" तथा स्थितिभैदिका, साधोरुत्कृष्टा त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि जघन्या तु पल्योपमपृथक्त्वमिति,, श्रावकस्य तूत्कृष्टा द्वाविंशतिः सागरोपमाणे जघन्य तु पल्योपममिति । तथा गतिर्भेदिका, व्यवहारतः साधुः पञ्चस्वपि गच्छति, तथा च कुरटोत्कुरुटौ नरकं गतौ कुणालाद्दष्टान्तेनेति श्रूयते, श्रावकस्तु चतसृषु न सिद्धगताविति, अन्ये च व्याचक्षते-साधुः सुरगतौ मोक्षे च, श्रावकस्तु चतसृष्वपि । तथा कषायाश्च विशेषकाः, साधुः कषायोदयमाश्रित्य सञ्चलनापेक्षया चतुस्विट्येककषायोदयवानकषायोऽपि भवति छद्मस्थवीतरागादिः, श्रावकस्तु द्वादशकषायोदयवान् अष्टकषायोदयवांश्च भवति, यदा द्वादशकषायवांस्तदाऽनन्तानुब्बन्धवर्जा गृह्यन्ते, एते चाविरतस्य विज्ञेया इति, यदा त्वष्टकषायोदयवान् तदाऽनन्तानुबन्धिअप्रत्याख्यानकषायवर्जा इति, एते च विरताविरतस्य । तथा बन्धश्च भेदकः,, साधुर्मूलप्रकृत्यपेक्षया अष्टविधबन्धको वा सप्तविधबन्धको वा षड्विधबन्धको वा एकविधबन्धको वा, उक्तं च “सत्तविधबंधगा हुंति पाणिणो आउवनगाणं तु । तह सुहुमसंपरागा छव्विहबंधा विनिद्दिठ्ठा ॥१॥ मोहाउयवजाणं पगडीणं ते उ बंधगा भणिया। उवसंतखीणमोहा केवलिणो एगबिधबंधा ॥२॥ ते पुन दुसमयठितीयस्स बंधगा न पुन संपरागस्स । सेलेसीपडिवण्णा अबंधगा होति विन्मया ॥३॥" श्रावकस्तु अष्टविधबन्धको वा सप्तविधबन्धको वा । तथा वेदनाकृतो भेदः, साधुरष्टानां सप्तानां चतसृणां वा प्रकृतीनां वेदकः, श्रावकस्तु नियमादष्टानामिति । तथा प्रतिपथिकृतो विशेषः, साधुः पञ्च महाव्रतानि प्रतिपद्यते, श्रावकस्त्वेकमणुव्रतं द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च वा, अथवा साधुः सकृत् सामायिकं प्रतिपद्य सर्वकालं धारयति, श्रावकस्तु पुनः २ प्रतिपद्यत इति । तथाऽतिक्रमो विशेषकः, साधोरेकव्रतातिक्रमे पञ्चव्रतातिक्रमः, श्रावकस्य पुनेकस्यैव, पाठान्तरं वा, किं च-इतरश्च सर्वशब्दं न प्रयुङ्क्ते, मा भूदेशविरतेरप्यभाव इति, आह च- सामाइयंमि उ कए' 'सव्वंति भाणिऊणं' गाहा, सर्वमित्यभिधाय-सर्वं सावधे योगं परित्यजामीत्यभिधाय विरतिः खलु यस्य ‘सर्वां' निरवशेषा नास्ति, अनुमतेर्नित्यप्रवृत्तत्वादिति भावना, स एवंभूतः सर्वविरतिवादी 'चुक्कइ'थि भ्रश्यति देशविरतिं सर्वविरतिं च प्रत्यक्षमृषावादित्वादित्यभिप्रायः। पर्याप्तं प्रसङ्गेन प्रकृतं प्रस्तुमः । इदमपि च शिक्षापदव्रतमतिचाररहितमनुपालनीयमित्यत आह-'सामाइयस्स समणो' (गाहा), सामायिकस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथामनोदुष्प्रणिधानं, प्रणिधानं-प्रयोगः दुष्टं प्रणिधानं दुष्प्रणिधानं मनसो दुष्प्रणिधानं मनोदुष्प्रणिधानं, कृतसामायिकस्य गृहसत्केतिकर्तव्यतासुकृतदुष्कृतपरिचिन्तनमिति, उक्तं च “सामाइयंति (तु) कातुं घरचिन्तं जो तु चिंतये सड्ढो । अट्टवसट्टमुवगतो निरत्थयं तस्स सामइयं ॥१॥ Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक मूलसूत्रम् - २-६/७७ वाग्दुष्प्रणिधानं कृतसामायिकस्यासभ्यनिष्ठुरसावद्यवाक्प्रयोग इति, उक्तं च"कडसामइओ पुव्वं बुद्धीए पेहितूण भासेज्जा । सइ निरवज्रं वयणं अन्नह सामाइयं न भवे ॥२॥” कायदुष्प्रणिधान कृतसामायिकस्याप्रत्युपेक्षितादिभूतलादौ करचरणादीनां देहावयवानामनिभृतस्थापनमिति, उक्तं च ३०८ "अनिरिक्खियापमजिय थंडिले ठाणमादि सेवेन्तो । हिंसाभावेवि न सो कडसामइओ पमादाओ || १ ||” सामायिकस्य स्मृत्यकरणं- सामायिकस्य सम्बन्धिनी या स्मरणा स्मृतिः - उपयोगलक्षणा तस्या अकरणम्-अनासेवनमिति, एतदुक्तं भवति - प्रबलप्रमादवान् नैव स्मरत्यस्यां वेलायां मया यत्सामायिकं कर्तव्यं कृतं न कृतमिति वा, स्मृतिमूलं च मोक्षसाधनानुष्ठानमिति, उक्तं च"न सरइ पमादजुत्तो जो सामइयं कदा तु कातव्वं । कतमकतं वा तस्स हु कयंमि विफलं तयं नेयं ||१||” सामायिकस्यानवस्थितस्य करणं अनवस्थितकरणं, अनवस्थितमल्पकालं वा करणानन्तरमेव त्यजति यथाकथञ्चिद्वाऽनवस्थितं करोतीति, उक्तं च "कातूण तक्खणं चिय पारेति करेति वा जधिच्छाए । अनवट्ठियं सामइयं अनादरातो न तं सुद्धं ||१||” उक्तं सातिचारं प्रथमं शिक्षापदव्रतमधुना द्वितीयं प्रतिपादयन्नाह मू. (७८) दिसिव्वयगहियस्स दिसापरिरमाणस्स पइदिणं परिमाणकरणं देसावगासियं, देसावगासियस्स समणो० इमे पञ्च०, तं जहा - आणवणप्पओगे पेसवणप्पओगे सद्दाणुवाए रुवाणुवाए बहिया पुग्गलपक्खेवे ॥ वृ- दिग्व्रतं प्राग् व्याख्यातमेव तद्गृहीतस्य दिक्परिमाणस्य दीर्घकालस्य यावज्जीवसंवत्सरचतुर्मासादिभेदस्य योजनशतादिरूपत्वात् प्रत्यहं तावत्परिमाणस्य गन्तुमशक्तत्वात् प्रतिदिनंप्रतिदिवसमित्येतच्च प्रहरमुहूर्त्ताद्युपलक्षणं प्रमाणकरणं-दिवसादिगमनयोग्यदेशस्थापनं प्रतिदिनप्रमाणकरणं देशावकाशिकं, दिग्व्रतगृहीतदिक्परिमाणस्यैकदेशः - अंशः तस्मिन्नवकाशःगमनादिचेष्टास्थानं देशावकाशस्तेन निर्वृत्तं देशावकाशिकं, एतच्चाणुव्रतादिगृहीतदीर्घतरकालावधिविरतेरपि प्रतिदिनसङ्क्षेपोपलक्षणमिति पूज्या वर्णयन्ति, अन्यथा तद्विषयसङ्क्षेपाभावाद् भावे वा पृथक्शिक्षापदभावप्रसङ्गादित्यलं विस्तरेण । एत्थ य सम्पदिनंतं आयरिया पण्णवयंति, जधा सप्परस पुव्वं से बारसजोयणाणि विसओ आसि, पच्छा विज्जावादिएण ओसारेंतेन जोयणे दिट्ठिविसओ से ठवितो, एवं सावओवि दिसिव्वतागारे बहुयं अवररज्झियाउ, पच्छा देसावगासिएणं तंपि ओसारेति । अथवा विसदिट्ठतो - अगतेन एक्काए अंगुलीए ठवितं, एवं विभासा | इदमपि शिक्षाव्रतमतिचाररहितमनुपालनीयमित्यत आह- 'देसा० देशावकाशिकस्यप्राग्निरूपितशब्दार्थस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा‘आनयनप्रयोगः’ इह विशिष्टे देशाधि (दि) के भूदेशाभिग्रहे परतः स्वयं गमनायोगाद्यदन्यः Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ६ - [ नि. १५६१ ] ३०९ सचित्तादिद्रव्यानयने प्रयुज्यते सन्देशकप्रदानादिना त्वयेदमानेयमित्यानयनप्रयोगः, बलात् विनियोज्यः प्रेष्यः तस्य प्रयोगः यथाऽभिगृहीतपरविचारदेशव्यतिक्रमभयात् त्वयाऽवश्यमेव गत्वा मम गवाद्यानेयमिदं वा तत्र कर्तव्यमित्येवंभूतः प्रेष्यप्रयोगः । तथा शब्दानुपात: स्वगृहवृत्तिप्राकारकादियव्यवच्छिन्नभूदेशाभिग्रहेऽपि वहिः प्रयोजनोद्दपत्तौतत्र स्वयं गमनायोगात् वृत्तिप्राकारप्रत्यासन्नवर्त्तिनो बुद्धिपूर्वकं क्षुत्कासितादिशब्दकरणेन समवासितकान् बोधयतः शब्दस्यानुपातनम्-उच्चारणं तादृग् येन परकीयश्रवणविवररमनुपतत्यसाविति, तथा रूपानुपातःअभिगृहीदेशाद् बहिः प्रयोजनभावे शब्दमनुच्चारयत एव परेषां समीपानयनार्थं स्वशरीररूपदर्शनं रूपानुपातः, तथा बहिः पुद्गलप्रक्षेपः अभिगृहीतदेशाद् बहिः प्रयोजनभावे परेषां प्रबोधनाय लेष्ट्रवादिक्षेपः पुद्गलप्रक्षेप इति भावना, देशावकाशिकमेतदर्थमभिगृह्यते मा भूद् बहिर्गमनागमनादिव्यापारजनितः प्राण्युपमर्द्द इति, स च स्वयं कृतोऽन्येन वा कारित इति न कश्चित् फले विशेषः प्रत्युत गुणः स्वयंगमने ईर्यापथविशुद्धेः परस्य पुनरनिपुणत्वादशुद्धिरिति कृतं प्रसङ्गेन || व्याख्यातं सातिचारं द्वितीयं शिक्षापदव्रतं, अधुनां तृतीयमुच्यते, तत्रेदं सूत्रम मू. (७९) पोसहोववासे चउव्विहे पन्नत्तो, तं जहा - आहाररपोसहे सरीरसक्कारपोसहे बंभचेरपोसहे अव्वावारपोसहे, पोसहोववासस्स समणो० इमे पञ्च०, तं जहा- अप्पडिलेहियदुप्पडिलेहियसिज्जासंथारए अपमज्जियदुप्पमज्जियसिज्जासंथारए अप्पडिलेहियदुप्पडिलेहियउच्चारपासवणभूमीओ अप्पमज्जियदुष्पमज्जियउच्चारपासवण भूमीओ पोसहोववासस्स सम्मं अननुपाल (न) या ॥ वृ- इह पौषधशब्दो रूढ्या पर्वसु वर्त्तते, पर्वाणि चाष्टम्यदितिथयः, पूरणात् पर्व, धर्मोपचयहेतुत्वादित्यर्थः, पौषधे उपवसनं पौषधोपवासः नियमविशेषाभिधानं चेदं पोषधेपवास इति, अयं च पोषधेपवासश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा- 'आहारपोषधः ' आहारः प्रतीतः तद्विषयस्तन्निमित्तं पोषध आहारपोषधः, आहारनिमित्तिं धर्मपूरणं पर्वेति भावना, एवं शरीरसत्कारपोषधः ब्रह्मचर्यपोषधः, अत्र चरणयं चर्य्यं 'अवो यदि' त्यस्मादधिकारात् 'गदमद-चरयमश्चानुपसर्गात्' इति यत्, ब्रह्म-कुशलानुष्ठानं, यथोक्तं- "ब्रह्म वेदा ब्रह्म तपो, ब्रह्म ज्ञानं च शाश्वतम् ।" ब्रह्म च तत् चर्यं चेति समासः शेषं पूर्ववत् । तथा अव्यापारपोषधः । एत्थ पुन भावत्थो एस- आहारपोसधी दुविधो-देसे सव्वे य, देसे अमुगा विगती आयंबिलं वा एक्कसिं वा दो वा, सव्वे चतुव्विधोऽवि आहारो अहोरथं पच्चक्खातो, सरीरपोषधो पहाणुव्वट्टणवण्णगविलेवणपुप्फगंधतंबोलाणं वत्थाभरणा णं च परिच्चागो य, सोवि देसे सव्वे य, देसे अमुगं सरीरसक्कारं करेमि अमुगं न करेमित्ति, सव्वे अहोरत्तं, बंभचेरपोषधो देसे सव्वे य, देसे दिवा रत्तिं एक्कसि दो वा वारेत्ति, सव्वे अहोररत्तिं बंभयारी भवति, अव्वावारे पोसधो दुवि से सव्वे य, से अमुगं वावारं न करेमि, सव्वे सयलवावारे हलसगडघर-परक्कमादीओ न करेति, एत्थ जो देसपोसधं करेति सामाइयं करेति वा न वा, जो सव्वपोसधं करेति सो नियमा कयसामाइतो, जति न कररेति तो नियमा वंचिज्जति, तं कहिं ?, चेतियघरे साधूमूले वा घरे वा पोसधसालाए वा उम्मुक्कमणिसुवण्णो पढंतो पोत्थगं वा वायंतो धम्मं झाणं झायति, जा ते साधुगुणा अहं असमत्थे मंदभग्गो धारेतुं विभासा । Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/७९ इदमपि च शिक्षापदव्रतमतिचाररहितमनुपालनीयमित्यत आह-पोसधोववासस्स समणो'. पोषधोपवासस्य निरूपितशब्दार्थस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-अप्रत्युपेक्षितदुष्प्रत्युपेक्षितशय्यासंस्तारौ, इह संस्तीर्यते यः प्रतिपन्नपोषधोपवासेन दर्भकुशकम्बलीवस्त्रादिः स संस्तारः शय्या प्रतीता प्रत्युपेक्षणं-गोचरापन्नस्य शय्यादेश्चक्षुषा निरीक्षणं न प्रत्युपेक्षणं अप्रत्युपेक्षणं दुष्टम्-उद्भ्रान्तचेतसा प्रत्युप्रेक्षणं दुष्पद्रत्युपेक्षणं ततश्चाप्रत्युपेक्षितदुष्प्रत्युपेक्षितौ शय्यासंस्तारौ चेति समासः, शय्यैव वा संस्तारः शय्यासंस्तारः, इत्येवमन्यत्राक्षरगमनिका कार्येति, उपलक्षणं च शय्यासंस्ताराद्युपयोगिनः पीठ (फल) कादेरपि । एत्थ पुन सामायारी-कडपोसधो नो अप्पडिलेहिया सज्जं दुरूहति, संथारगं वा दुरुहइ, पोसहसालं वा सेवइ, दब्भवत्थं वा सुद्धवत्थं वा भूमीए संथरति, काइयभूमितो वा आगतो पुनरवि पडिलेहति, अन्नधातियारो, एवं पीढगादिसुवि विभासा । तथा अप्रमार्जितदुष्प्रमार्जितशय्या-संस्तारौ, इह प्रमार्जनं-शय्यादेरासेवनकाले वस्त्रोपान्तादिनेति, दुष्टम्-अविधिना प्रमार्जनं शेष भावितमेव, एवं उच्चारप्रश्रवणभूमावपि, उच्चारप्रश्रवणं निष्ठ्यूतखेलमलाद्युपलक्षणं, शेषं भावितमेव । तथा पोषधस्य सम्यक्-प्रवचनोक्तेन विधिना निष्प्रकम्पेन चेतसा अननुपालनम्- अनासेवनम्। एत्थ भावना-कतपोसधो अथिरचित्तो आहारे ताव सव्वं देसं वा पत्थेति, बिदियदिवसे पारणगस्स वा अप्पणो अट्ठाए आढत्तिं कारेइ, करेइ वा इमं २ वत्ति कहे धनियं वट्टइ, सरीरसक्कारे सरीरं वद्देति, दाढियाउ केसे वा रोमराई वा सिंगाराभिप्पायेण संठवेति, दाहे वा सरीरं सिंचति, एवं सव्वाणि सरीरविभूसाकरणाणिं (ण) परिहरति बंभचेरे, इहलोए परलोए वा भोगे पत्थेति संबाधेति वा, अथवा सद्दफरिसरसरूवगंधे वा अहिलसति, कइया बंभचेरपोसहो पूरिहिइ, चइत्ता मो बंभचेरेणंति, अव्वावारे सावजाणि वावारेति कतमकतं वा चिंतेइ, एवं पंचतियारसुद्धो अणपालेतव्वोत्ति । उक्तं सातिचारं तृतीयशिक्षापदव्रतं, अधुना चतुर्थमुच्यते, मू. (८०) अतिहिसंविभागो नाम नायागयाणं कप्पणिजाणं अन्नपाणाईणं दव्वाणं देसकालसद्धासक्कारकमजुअं पराए भत्तीए आयाणुग्गहबुद्धीए संजयाणं दानं, अतिहिंस. विभागस्स समणो० इमे पञ्च० तंजहा-सच्चित्तनिखेवणया सच्चित्तपिहणया कालइक्कमे परववएसे मच्छरिया य। वृ.इह भोजनार्थं भोजनाकालोपस्थाय्यतिथिरुच्यते, तत्रात्मार्थं निष्पादिताहारस्य गृहिव्रतिनः मुख्यः साधुरेवातिथिस्तस्य संविभागोऽतिथिसंविभागः, संविभागग्रहणात् पश्चात्कर्मादिदोषपरिहारमाह, नामशब्दः पूर्ववत्, ‘न्यायागताना'मिति न्यायः द्विजक्षत्रियविट्शूद्राणां स्ववृत्त्यनुष्ठानं स्वस्ववृत्तिश्च प्रसिद्धैव प्रायो लोकहेर्या तेन ताशा न्यायेनागतानां-प्राप्तानाम्, अनेनान्यायागतानां प्रतिषेधमाह, कल्पनीयानामुद्गमादिदोषपरिवर्जितानामनेनाकल्पनीयानां निषेधमाह, अन्नपानादीनां द्रव्याणाम्, आदिग्रहणाद् वस्त्रपात्रौषधभेषजादिपरिग्रहः, अनेनापि हिरण्यादिव्यवच्छेदमाह, 'देशकालश्रद्धासत्कारक्रमयुक्तं' तत्र नानाव्रीहिकोद्रवकङ्गुगो-धूमादिनिष्पत्तिभाग देशः सुभिक्षदुर्भिक्षादिः कालः विशुद्धश्चित्तपरिणामः श्रद्धा अभ्युत्थानासनदानवन्दनानुव्रजनादिः सत्कारः पाकस्य पेयादिपरिपाट्या प्रदानं क्रमः, एभिर्देशादिभिर्युक्तं Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३११ अध्ययनं-६- [नि. १५६१] समन्वितं, अनेनापि विपक्षव्यवच्छेदमाह, ‘परया' प्रधानया भत्तयेति, अनेन फलप्राप्तौ भक्तिकृतमतिशयमाह, आत्मानुग्रहबुद्ध्या न पुनर्यत्यनुग्रहबुद्ध्येति, तथाहि-आत्मपरानुग्रहपरा एव यतयः संयता मूलगुणोत्तरगुणसम्पन्ना साधवस्तेभ्यो दानमिति सूत्राक्षरार्थः । एत्थ सामाचारी-सावगेण पोसधं पारेंतेन नियमा साधूणमदातूं न पारेयव्वं, अन्नदा पुन अनियमो-दातुं वा पारेति पारितो वा देइत्ति, तम्हा पुव्वं साधूणं दातुं पच्छा पारेतव्य, कधं ?, जाधे देसकालो ताधे अप्पणो सरीरस्स विभूसं काउं साधुपडिस्सयं गंतुं निमंतेति, भिक्खं गेहधत्ति, साधूण का पडिवत्ती?, ताधे अन्नो पडलं अन्नो मुहनंतयं अन्नो भाणं पडिलेहेति, मा अंतरराइयदोसा ठविंतगदोसा य भविस्संति, सो जति पढमाए पोरुसीए निमंतेति अस्थि नमोक्कारसहिताइतो तो गेज्झति, अधव नत्थि न गेज्झति, तं वहितव्वयं होति, जति घनं लगेजा ताधे गेज्झति संचिक्खाविनति, जो वा उग्घाडाए पोरिसिए पारेति पारणइत्तो अन्नो वा तस्स दिज्जति, पच्छा तेन सावगेण समगं गम्मति, संघाडगो वच्चति, एगो न वट्टति पेसितं, साधू पुरओ सावगो मग्गतो, घरं नेऊण आसनेन उवनिमंतिजति, जति निविट्ठगा तो लट्ठयं, अध न निवेसंति तधावि विनयो पउत्तो, ताधे भत्तं पानं सयं चेव देति, अथवा भाणं धरेति भज्जा देति, अथवा ठितीओ अच्छति जाव दिन्नं, साधूवि सावसेसं दव्वं गेण्हति, पच्छाकम्मपरिहारणट्ठा, दातूण वंदित्तुं विसजेति, विसजेत्ता अनुगच्छति, पच्छा सयं भुंजति, जं च किर साधूण न दिन्नं तं सावगेण न भोत्तव्यं, जति पुन साधू नत्थि ताथे देसकालवेलाए दिसालोगो कातव्वो, विसुद्धभावेण चिंतियव्वं-जति साधुणो होता तो नित्थरितो होतोत्ति विभासा । इदमपि च शिक्षापदव्रतमतिचाररहितमनुपालनीयमिति, अत आह-अतिथिसंविभागस्यप्राग्निरूपितशब्दार्थस्य श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्याः न समचरितव्याः, तद्यथा'सचित्तनिक्षेपणं' सचित्तेषु-व्रीह्यादिषु निक्षेपणमन्नादेरदानबुद्धया मातृस्थानतः, एवं सचित्तपिधानं' सचित्तेन फलादिना पिधानं-स्थानमिति समासः, भावना प्रागवत्, ‘कालातिक्रम' इति कालस्यातिक्रमः कालातिक्रम इति उचितो यो भिक्षाकालः साधूनां तमतिक्रम्यानागतं वा भुङ्क्तेऽतिक्रान्ते वा, तदाच किं तेन लब्धेनापि कालातिक्रान्तत्वात् तस्य, उक्तं च “काले दिन्नस्स योऽन्यः स अगूधो न तीरते काउं । तस्सेव अकालपणामियस्स गेण्हतया नत्थि ।।१॥" 'परव्यपदेश' इत्यात्मव्यतिरक्तो योऽन्यः स परस्तत्य व्यपदेश इति समासः, साधोः पोषधोपवासपारणकाले भिक्षायै समुपस्थितस्य प्रकटमन्नादि पश्यतः श्रावकोऽभिधत्तेपरकीयमिदमिति, नास्माकीनमतो न ददामि, किञ्चिद्याचितो वाऽभिद्यत्ते-विद्यमान एवामुकस्येदमस्ति, तत्र गत्वा मार्गयत यूयमिति, ‘मात्सर्यं' इति याचितः कुप्यति सदपि न ददाति, 'परोन्नतिवैमनस्यं च मात्सर्ग मिति, एतेन तावद् द्रमकेण याचितेन दत्तं किमहं ततोऽप्यून इति मात्सर्याद् ददाति, कषायकलुषितेनैव चित्तेन ददतो मात्सर्यमिति, व्याख्यातं सातिचारं चतुर्थं शिक्षापदव्रतं, अधुनाइत्येष श्रमणोपासकधर्मः । आह-कानि पुनरणुव्रतादीनामित्वराणि यावत्कथिकानीति ? , अत्रोच्यते मू. (८१) इत्थं पुन समणोवासगधम्मे पंचाणुव्वयाइं तिन्नि गुणव्वयाइं आवकहियाई, Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/८१ चत्तारि सिक्खावयाइं इत्तरियाई, एयस्स पुणो समणोवासगधम्मस्स मूलवत्थु सम्मत्तं, तं जहातं निसग्गेण वा अभिगमेण वा पंच अईयारविसुद्धं अनुव्वयगुणव्वयाइं च अभिग्गहा अन्नेऽवि पडिमादओ विसेसकरणजोगा, अपच्छिमा मारणंतिया संलेहणाझूसणाराहणया, इमीए समणोवासएणं इमे पञ्च०, तं जहा-इहलोगासंसप्पओगे पररलोगासंसप्पओगे जीवियासंसप्पओगे मरणासंसप्पओगे कामभोगासंसप्पओगे ।। वृ- अत्र पुनः श्रमणोपासकधर्मे पुनः शब्दोऽवदाारणार्थः, अत्रैव न शाक्यादिश्रमणोपासकधर्मे, सम्यक्त्वाभावेनाणुव्रताद्यभावादिति, वक्ष्यति च-‘एत्थ पुंसमणोवासगधम्मे मूलवत्थु संमत्त' मित्यादि, पञ्चाणुव्रतानि प्रतिपादितस्वरूपाणि त्रीणि गुणव्रतानि उक्तलक्षणान्येव यावत्कथिकानी'ति सकृद्गृहीतानि यावज्जीवमपि भावनीयानि, चत्वारीति सङ्ख्या शिक्षापदव्रतानी'ति शिक्षा-अभ्यासस्तस्य पदानि-स्थानानि तान्येव व्रतानि शिक्षापदव्रतानि, 'इत्वराणी'ति तत्र प्रतिदिवसानुष्ठेये सामायिकदेशावकाशिके पुनः पुनरुच्चार्ये इति भावना, पौषधोपवासातिथिसविभागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौ न प्रतिदिवसाचरणीयाविति । आह-अस्य श्रमणोपासकधर्मस्य किं पुनर्मूलस्थ्विति ?, अत्रोच्यते, सम्यक्त्वं, तथा चाह ग्रन्थकारः-'एतस्स पुणो समणोवासग०' अस्य पुनः श्रमणोपासकधर्मस्य, पुनः शब्दोऽवधारणार्थः अस्यैव, शाक्यादिद्वारभूतं च तद् वस्तु च मूलवस्तु, तथा चोक्तम् "द्वारं मूलं प्रतिष्ठानमाधारो भाजनं निधिः । द्विषट्कस्यास्य धर्मस्य, सम्यक्त्वं परिकीर्तितम् ॥१॥" सम्यक्त्वं-प्रशमादिलक्षणं, उक्तं च-"प्रशमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्याभिव्यक्तिलक्षणं सम्यक्तव" मिति, कथं पुनरिदं भवत्यत आह-'तनिसग्गेण०' तत्-वस्तुभूतं सम्यक्त्वं निसर्गेण वाऽधिगमेन वा भवतीतिक्रिया तत्र निसर्गः-स्वभावः अधिगमस्तु यथावस्थितपदार्थपरिच्छेद इति, आह-मिथ्यात्वमोहनीयकर्मक्षयोपशमादेरिदं भवति कथमुच्यते निसर्गेण वेत्यादि ?, उच्यते, स एव क्षयोपशमादिनिसर्गाधिगमजन्मेति न दोषः, उक्तं च ___“ऊसरदेसं दड्ल्लियं च विज्झाइ वनदवो पप्प । इय मिच्छस्स अनुदये उवसम सम्मं लभति जीवो ।।१।। ___ जीवादीनमधिगमो मिच्छत्तस्स तु खयोवसमभावे । अधिगम सम्मं जीवो पावेइ विसुद्धपरिणामो ॥२॥" त्ति, अलं प्रसङ्गेन, इह भवोदधौ दुष्प्रापां सम्यक्त्वादिभावररत्लावाप्ति विज्ञायोपलब्धजिनप्रवचनसारेण श्रावकेण नितरामप्रमादपररेणातिचारपरिहारवता भवितव्यमित्यस्यार्थस्योक्तस्यैव विशेषख्यापनायानुक्तशेषस्य चाभिधानायेदमाह ग्रन्थकारः ‘पञ्चातिचारविसुद्ध' मित्यादि सूत्रं, इदं च सम्यक्त्वं प्रागनिरूपितशङ्कादिपञ्चतिचारविशुद्धमनुपालनीयमिति शेषः, तथा अनुव्रतानिप्रागनिरूपितस्वरूपाणि ध्ढमतिचाररहितान्येवानुपालनीयानि, तथाऽभिग्रहाः- कृतलोचघृतप्रदानादयः शुद्धा-भङ्गाधतिचारहिता एवानुपालनीयाः, अन्ये च प्रतिमादयो विशेषकरणयोगः सम्यक्परिपालनीयाः, तत्र प्रतिमा- पूर्वोक्ताः ‘दंसणवयसामाइय' इत्यादिना ग्रन्थेन आदिशब्दादनित्यादिभावनापरिग्रहः, तथा अपश्चिमा मारणान्तिकी संलेखनाजोषणाराधना चातिचाररहिता Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- नि. १५६१] ३१३ पालनीयेत्यधाहारः, तत्रैव पश्चिमैवापश्चिमा मरणं-प्राणत्यागलक्षणं, इह यद्यपि प्रतिक्षणमावीचीमरमणमस्ति तथाऽपि न तद् गृह्यते, किं तहिं ?, सर्वायुष्कक्षयलक्षणमिति मरणमेवान्तो मरणान्तः तत्र भवा मारणान्तिकी बह्वच् (पूर्वपदात्) इति ठञ् संलिख्यतेऽनया शरीरकषायादीति संलेखना-तपोविशेषलक्षणा तस्याः जोषणं-सेवनं तस्याराधना-अखण्डकालस्य करणमित्यर्थः, चशब्दः समुच्चयार्थः । एत्थ सामायारी-आसेवितगिहिधम्मेण किल सावगेण पच्छा णिक्खमितव्वं, एवं सावगधम्मो उज्जमितो होति, न सक्कति ताधे भत्तपच्चक्खाणकाले संथारसमणेण होतव्वंति विभासा । आह उक्तम्-'अपश्चिमा मारणान्तिीकी संलेखनाझोषणाऽऽराधना'ऽतिचाररहिता सम्यक् पालनीयेति वाक्यशेषः, अथ के पुनरस अतिचारा इति तानुपदर्शयन्नाह 'इमीए समणोवासएणं' अस्या-अनन्तरोदितसंलेखनासेवनाराधनायाः श्रमणोपासकेनामी पञ्चातिचारा ज्ञातव्याः न समाचरितव्याः, तद्यथा-इहलोकाशंसाप्रयोगः, इहलोको-मनुष्यलोकस्तस्मिन्नाशंसा-अभिलाषस्तस्याः प्रयोग इति समासः श्रेष्ठी स्याममात्यो वेति, एवं ‘परलोकाशंसाप्रयोगः' परलोके-देवलोके, एवं जीवितशंसाप्रयोगः, जीवितं-प्राणधारणं तत्राभिलाषप्रयोगः-यदि बहुकालं जीवेयमिति, इयं च वस्त्रमाल्यपुस्तकवाचनादिपजादर्शनात् बहपरिवारदर्शनाच्च, लोकश्लाघाश्रवणाच्चैवं मन्यते-जीवितमेव श्रेयः प्रत्याख्याताशनस्यापि, यत एवंविधा मदुद्देशेनेयं विभूतिर्विद्यत इति, ‘मरणाशंसाप्रयोगः' न कश्चित्तं प्रतिपन्नानशनं गवेषयति न सपर्ययाऽऽद्रियते नैव कश्चित् श्वाघते, ततस्तस्यैवंविधश्चित्तपरिणामो जायतेयदि शीघ्रं म्रियेऽहमपुण्यकर्मेति, 'भोगाशंसाप्रयोगः' जन्मान्तरे चक्रवर्ती स्याम् वासुदेवो महामण्डलिकः शुभरूपवानित्यादि । उक्तं : श्रावकधर्मः, व्याख्यातं सप्रभेदं देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानं, अधुना सर्वोत्तररगुणप्रत्याख्यानमच्यते, तत्रेयं गाथा-'पच्चक्खाणं' गाहा । अथवा देशोत्तरगुणप्रत्याख्यानं श्रावकाणामेव भवतीति तदधिकार एवोक्तं, सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानं तु लेशत उभयसाधरणमपीत्यतस्तदभिधित्सयाऽऽहनि. (१५६२) पच्चक्खाणं उत्तरगुणेसु खमणाइयं अनेगविहं । तेन य इहयं पगयं तंपि य इणमो दसविहं तु ।। वृ- प्रत्याख्यानं प्राग्निरूपितशब्दार्थ, 'उत्तरगुणेषु' उत्तरगुणविषयं प्रकरणात् साधूनां तावदिदमिति-क्षपणादि, क्षपणग्रहणाच्चतुर्थादिपरिग्रहः, आदिग्रहणाद्विचित्राभिग्रहपरिग्रहः, 'अनेकविध' मित्यनेकप्रकारं, प्रकारश्च वक्ष्यमाणस्तेनानेकविधेन, चशब्दादुक्तलक्षणेन च, 'अत्रे'ति सामान्येनोत्तररगुणप्रत्याख्याननिरूपणाधिकारे, अथवा चशब्दस्यैवकारार्थत्वात् तेनैव, 'अत्र'ति सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानप्रक्रमे प्रकृतम्-उपयोगोऽधिकार इति पर्यायस्तदपि चेदं दशविधं त-मलापेक्षया दशविधं दशप्रकारकमेवेति गाथार्थः ।। अधुना दशविधमेवोपन्यस्यन्नाहनि. (१५६३) अनागयमइक्वंतं कोडिसहिअं निअंटिअं चेव । सागारमनागारं परिमाणकडं निरवसेसं ।। वृ- 'अनागतं०' गाथा, अनागतकरणादनागतं, पर्युषणादावाचार्यादिवैयावृत्त्यकरणान्तरायसद्-भावादारत एव तत्तपः करणमित्यर्थः, एवमतिक्रान्तकरणादतिक्रान्तं, भावना प्राग्वत्। Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/८१ 'कोटिसहित मिति कोटीभ्यां सहितं कोटिसहितं-मिलितोभयप्रत्याख्यानकोटि, चतुर्थादिकरणमवेत्यर्थः, 'नियन्त्रितं चैव' नितरां यन्त्रितं नियन्त्रितं प्रतिज्ञातदिनादौ ग्लानाद्यन्तरायभावेऽपि नियमात् कर्तव्यमिति-हृदयं, 'साकारं' आक्रियान्त इत्याकाराः-प्रत्याख्यानापवादहेतवोऽनाभोगादयः सहाकारैः साकारं, तथाऽविद्यमानाकारमनाकारं, 'परिमाणकृत'मिति दत्त्यादिकृतपरिमाणमिति भावना निरवशेष'मिति समग्राशनादिविषय इति गाथार्थः । नि. (१५६४) संकेयं चेव अद्धाए, पञ्चक्खाणं तु दसविहं । सयमेवनुपालणियं, दानुवएसु जह समाही ॥ वृ- 'सङ्केतं चैवेति केतं-चिह्वमङ्गुष्ठादि सह केतेन सङ्केतं सचिह्नमित्यर्थः, ‘अद्धा यत्ति कालाख्या, अद्धामाश्रित्य पौरुष्यादिकालमानमपीत्यर्थः, 'प्रत्याख्यानं तु दशविधं' प्रत्याख्यानशब्दः सर्वत्रानागतादौ सम्बध्यते, तुशब्दस्यैवकारार्थत्वाद् व्यवहितोपन्यासाद् दशविधमेव, इह चोपाधिभेदात् स्पष्ट एव भेद इति न पौनरुक्तयमाशङ्कनीयमिति । आह-इदं प्रत्याख्यानं प्राणातिपातादिप्रत्याख्यानवत् किं तावत् स्वयमकरणादिभेदभिन्नमनुपालनीयं आहोश्विदन्यथा?, अन्यथैवेत्याह-स्वयमेवानुपालनीयं, न पुनरन्यकारणे अनुमत्तौ वा निषेध इति, आह च-'दानुवदेसे जध समाधि'त्ति अन्याहारदाने यतिप्रदानोपदेशे च 'यथा समाधिः' यथा समाधानमात्मनोऽप्यपीडया प्रवर्तितव्यमिति वाक्यशेषः, उक्तं च "भावितजिनवयणाणं ममत्तरहियाण नत्थि हं विसेसो । अप्पाणंमि परंमि य तो वज्जे पीडमुभओवि ॥१॥" त्ति गाथार्थः ।। साम्प्रतमनन्तरोपन्यस्तदशविधप्रत्याख्यानाद्यभेदावयवार्थाभिधित्सयाऽऽहनि. (१५६५) होही पजोसवणा मम य तया अंतराइयं हुञ्जा । गुरुवेयावच्चेणं तवस्सिगेलनयाए वा ॥ नि. (१५६६) सो दाइ तवोकम्मं पडिवज्जे तं अनागए काले । __एयं पच्चक्खाणं अनागयं होइ नायव्वं ।।। वृ- भविष्यति पर्युषणा मम च तदा अन्तरायं भवेत्, केन हेतुनेत्यत आह-गुरुवयावृत्त्येन तपस्विग्लानतया वेत्युपलक्षणमिदमिति गाथासमासार्थः । स इदानीं तपः कर्म प्रतिपद्येत तदनागतकाले तत्प्रत्याख्यानमेवम्भूतमनागत करणादनागतं ज्ञातव्यं भ्भवतीति गाथार्थः ॥ इमा पुन एत्थ भावत्थो-अनागतं पच्चकखाणं, जधा अनागतं तवं करेजा, पजोसवणागहणं एत्थ विकिटं कीरति, सव्वजहन्नो अट्ठमं जधा पज्जोसवणाए, तथा चातुम्मासिए छठें पक्खिए अब्भत्तटुं अन्नेसु य ण्हाणाणजाणादिसु तहिं ममं अंतराइयं होज्जा, गुरू-आयरिया तेसिं कातव्वं, ते किं न करेंति?, असहू होज्जो, अथवा अन्ना काइ आणत्तिगा होज्जा कायव्विया गामंतरादि सेहस्स वा आनेयव्वं सरीरवेयावडिया वा, ताधे सो उववासं करेति गुरुवेयावच्चं च न सक्केति, जो अन्नो दोण्हवि समत्थे सो करेतु, जो वा अन्नो समत्थो उववासस्स सो करेति नस्थि न वा लभेजा न याणेज्ज वा विधि ताधे सो चेव पुव्वं उववासं कातूणं पच्छा तद्दिवसं भुंजेज्जा, तवसी नाम खमओ तस्स कातव्वं होजा, किं तदा न करेति ?, सो तीरं पत्तो पजोसवणा उस्सारिता, असहुत्ते वा सयं पारावितो, ताधे सयं हिंडेतुं समत्थो जाणि अब्भासे तत्थ वच्चउ, नथि न Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- नि. १५६६ । ३१५ लहति सेसं जथा गुरूणं विभासा, गेलण्णं-जाणति जथा तहिं दिवसे असहू होति, विजेण वा भासितं अमुगं दिवसं कीरहिति, अथवा सयं चेव सो गंडररोगादीहिं तेहिं दिवसेहिं असहू भवतित्ति, सेसविभासा जथा गुरुम्मि, कारणा कुलगणसंघे आयरियगच्छे वा तथैव विभासा, पच्छा सो अणागतकाले काऊणं पच्छा सो जेमेज्जा पञ्जोसवणातिसु, तस्स जा किर निजरा पजोसवणादीहि तहेव सा अनागते काले भवति । गतमनागतद्वारम्, अधुनाऽतिक्रान्तद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाहनि. (१५६७) पजोसवणाइ तवं जो खलुं न करेइ कारणजाए । गुरुवेयावच्चेणं तवस्सिगेलन्नयाए वा ॥ वृ. पर्युषणायां तपो यः खलु न करोति कारणजाते सति, तदेव दर्शयति गुरुवैयावृत्त्येन तपस्विग्लानतया वेति गाथासमासार्थः ॥ नि. (१५६८) सो दाइ तवोकम्मं पडिवजइ तं अइच्छिए काले । एयं पच्चक्खाणं अइकंतं होइ नायव्वं ।। वृ. स इदानीं तपःकर्म प्रतिपद्यते तदतिक्रान्ते काले एतत् प्रत्याख्यानं-एवंविधमतिक्रान्तकरणादतिक्रान्तं भवति ज्ञातव्यमिति गाथासमासार्थः ॥ नि. (१५६९) पट्टवणओ अ दिवसो पच्चक्खाणस्स निट्ठवणओ अ। जहियं समिति दुन्निवि तं भन्नइ कोडिसहियं तु ।। वृ-भावत्थो पुन पज्जोसवणाए तवं तेहिं चेव कारणेहिं न करेइ, जो वा न समत्थो उववासस्स गुरुतवस्सिगिलाणकारणेहिं सो अतिक्कते करेति, तथैव विभासा । व्याख्यातमतिक्रान्तद्वारं,, अधुना कोटीसहितद्वारं विवृण्वन्नाह-प्रस्थापकश्च-प्रारम्भकश्च दिवसः प्रत्याख्यानस्य निष्ठाकश्चसमाप्तिदिवसश्च यत्र-प्रत्याख्याने 'समिति'त्ति मिलतः द्वावपि पर्यन्तौ तद्भण्यते कोटीसहितमिति गाथासमासार्थः ॥ नि. (१५७०) मासे २ अ तवो अमुगो अमुगे दिणंमि एवइओ। हटेण गिलाणेण व कायव्वो जाव ऊसासो । वृ- भावत्थो पुन जत्थ पञ्चखाणस्स कोणो कोणो य मिलति, कथं ? -गोसे आवस्सए अभत्तट्ठो गहितो अहोरत्तं अच्छिऊण पच्छा पुनरवि अभत्तट्ट करेति, बितियस्स पढमस्स निठ्ठवणा, एते दोऽवि कोणा एगट्ठा मिलिता, अट्ठमादिसु दुहतो कोडिसहितं जो चरिमदिवसे तस्सवि एगा कोडी, एवं आयंबिलनिव्वीतियएगासणा एगट्ठाणगाणिवि, अथवा इमो अन्नो विही-अभत्तटुंकतं आयंबिलेन पारितं, पुणरवि अभत्तटुं कररेति आयंबिलं च, एवं एगासनगादीहिवि संजोगो कातव्यो, निब्बीतिगादिसु सव्वेसु सरिसेसु विसरिसेसु य । गतं कोटिसहितद्वारं, इदानीं नियन्त्रिद्वारं न्यक्षेण निरूपयन्नाह-मासे २ च तपः अमुक अमुके-अमुकदिवसे एतावत् षष्ठादि हृष्टेन-नीरुजेन ग्लानेन वा-अनीरुजेन कर्त्तव्यं यावदुच्छ्रासो यावदायुरिति गाथासमासार्थः । एतत् प्रत्याख्यानमुक्तस्वरूपं नियन्त्रितं धीरपुरुषप्रज्ञप्तं-तीर्थकरगणधरप्ररूपितं यद् गृह्णन्ति-प्रतिपद्यन्ते अनगारा-साधवः ‘अनिभृतात्मानः' अनिदाना अप्रतिबद्धाः क्षेत्रादिष्विति गाथासमासार्थः ॥ Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१६ आवश्यक मूलसूत्रम्-२-६/८१ नि. (१५७१) एयं पञ्चक्खाणं नियंटियं धीरपुरिसपन्नत्तं । जंगिण्हंतऽणगारा अणिस्सि (ब्भि) अप्पा अपडिबद्धा ॥ वृ-इदं चाधिकृतप्रत्याख्यानं न सर्वकालमेव क्रियते, किं तर्हि ?, चतुर्दशपूर्विजिनकल्पिकेषु प्रथम एव वज्रऋषभनाराचसंहनने, (अधुना तु) एतद् व्यवछिन्नमेव, आह-तदा पुनः किं सर्व एव स्थविरादायः कतवन्तः आहोश्विजिनकल्पिकादय एवेति ?, उच्यते, सर्व एव, तथा चाह-स्थविरा अपि तथा (दा-) चतुर्दशपूर्व्यादिकाले, अपिशब्दादान्ये च कृतवन्त इति गाथासमासार्थः ॥ नि. (१५७२) चउदसपुवी जिनकप्पिएसु पढमंमि चेव संघयणे । एयं विच्छिन्नं खलु थेरावि तया करेसी य ॥ वृ-भावत्थो पुन नियंटितं नाम नियमितं, जथा एत्थ कायव्वं, अथवाऽच्छिन्नं जथा एत्थ अवस्सं कायव्वंति, मासे २ अमुगेहिं दिवसेहिं चतुत्यादि छट्ठादि अट्ठमादि एवतिओ छटेण अट्ठमेण वा, हट्ठो ताव करेति चेव, जति गिलाणो हवति तथावि करेति चेव, नवरि ऊसासधरो, एतं च पच्चक्खाणं पढमसंघतणी अपडिबद्धा अणिस्सिता इत्थ य परत्थ य, अवधारणं मम असमत्थस्स अन्नो काहिति, एवं सरीरए अप्पडिबद्धा अन्निस्सिता कुव्वंति, एतं पुन चोद्दसपुव्वीसु पढमसंघतणेण जिनकप्पेण य समं वोच्छिण्णं, तम्हि पुन काले आयरियपजंता थेरा तदा करेंता आसत्ति । व्याख्यातं नियन्त्रितद्वारं, साम्प्रतं साकारद्वारं व्याचिख्यासुराहनि. (१५७३) मयहरगागारेहिं अन्नत्थवि कारणंमि जायंमि । जो भत्तपरिच्चायं करेइ सागारकडमेयं ॥ वृ- अयं च महानयं च महान् अनयोतिशयेन महान् महत्तरः, आक्रियन्त इत्याकाराः, प्रभूतैवंविधाकारसत्ताख्यापनार्थं बहुवचनमतो महत्तरराकारैर्हेतुभूतैररन्यत्र वा-अन्यस्मिंश्चानाभोगादौ कारणजाते सति भुजिक्रियां करिष्येऽहमित्येवं यो भक्तपरित्यागं करोति सागारकृतमेतदिति गाथार्थः ।। अवयवत्थो पुन सह आगारेहिं सागारं, आगारा उवरिं सुत्तानुगमे भण्णिहिति, तत्थ महत्तरागारेहि-महल्लपयोयणेहिं, तेन अभत्तट्ठो पच्चक्खातो ताथे आयरिएहिं भण्णतिअमुगं गामं गंतव्वं, तेन निवेइयं जथा मम अज्ज अब्भत्तट्ठो, जति ताव समत्थो करेतु जातु य, न तरति अन्नो भत्तद्वितो अभत्तढिओ वा जो तरति सो वच्चतु, नत्थि अन्नो तस्स वा कजस्स असमत्थो ताथे तस्स चेव अभत्तट्ठियस्स गुरू विसज्जयन्ति, एरिसस्स तं जेमंतस्स अनभिलासस्स अभत्तट्टितनिजरा जा सा से भवति गुरुणिओएण, एवं उस्सूरलंभेवि विनस्सति अच्चंतं, विभासा, जति थोवं ताथे जे नमोक्कारइत्ता पोरुसिइत्ता वा तेसिं विसज्जेजा जे न वा पारणइत्ता जे वा असहू विभासा, एवं गिलाणकज्जेसु अन्नतरे वा कारणे कुलगणसंघकजादिविभासा, एवं जो भत्तपरिच्चागं करेति सागारकडमेतंति । गतं साकारद्वारं, इदानीं निराकारद्वारं व्याचिख्यासुराहनि. (१५७४) निजायकारणंमी मयहरगा नो करंति आगारं । कंतारवित्तिदुभिक्खयाइ एयं निरागारं ॥ वृ-निश्चयेन यातं-अपगतं कारणं-प्रयोजनं यस्मिन्नसौ निर्यातकारणस्तस्मिन् साधौ महत्तराः Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- नि. १५७४ | ३१७ प्रयोजनविशेषास्तत्फलाभावान्न कुर्वन्त्याकारान् कार्याभावादित्यर्थः, क्व ?-कान्तारवृत्तौ दुर्भिक्षतायां च-दुर्भिक्षभावे चेति भावः, अत्र यत् क्रियते तदेवंभूतं प्रत्याख्यानं निराकारमिति। - भावत्थो पुन निजातकारणस्स तस्स जधा नत्थि एत्थ किंचिवि वित्ति ताहे महत्तरगादि आगारे न करेति, अनाभोगसहसक्कारे करेज्ज, किं निमित्तं ?, कटुं वा अंगुलिं वा मुधे छुहेज अनाभोगेणं सहसा वा, तेन दो आगारा कज्जति, तं कहिं होजा?, कंतारे जथा सिणपल्लिमादीसु, कंतारेसु वित्ती न लहति, पडिनीएण वा पडिसिद्धं होजा, दुब्भिक्खं वा वट्टइ हिंडंतस्सवि न लब्भति, अथवा जाणति जथा न जीवामित्ति ताथे निरागारं पच्चक्खाति । व्याख्यातमनाकारद्वारम्, अधुना कृतपरिमाणद्वारमधिकृत्याहनि. (१५७५) दत्तीहि उ कवलेहि व धरेहिं भिक्खाहिं अहव दव्वेहिं । जो भत्तपरिचायं करेइ परिमाणकडमेयं ॥ वृ- दत्तीभिर्वा कवलैर्वा गृहैर्भिक्षाभिरथवा द्रव्यैः-ओदनादिभिराहारायामितमानैर्यो भक्तपरित्यागं करोति ‘परिमाणकडमेतं'-ति कृतपरिमाणमेतदिति गाथासमासार्थः ।। अवयवत्थो पुन दत्तीहिं अज्ज मए एगा दत्ती दो वा ३-४-५ तावतियाओ ताओ दत्तीओ, एवं कवले एक्केण २ जाव बत्तीसं दोहि ऊणिया कवलेहिं, घरेहिं एगादिएहिं २ ३ ४ । भिक्खाओ एगादियाओ २ ३ ४, दव्वं अमुगं ओदने खजगविही वा आयंबिलं वा अमुगं वा कुसणं एवमादिविभासा। गतं कृतपरिणामद्वारं, अधुना निरवशेषद्वारावयवार्थं अभिधातुकाम आहनि. (१५७६) सव्वं असनं पानगं सव्वखज्जभुजविहं । वोसिरइ सव्वभावेण एवं भणियं निरवसेसं ।। वृ-सर्वमशनं सर्वं वा पानकं सर्वखाद्यभोज्यं-विविधं खाद्यप्रकारं भोज्यप्रकारं च व्युत्सृजतिपरित्यजति सर्वभावेन-सर्वप्रकारेण भणितमेतन्निरवशां तीर्थकरगणधरैरिति गाथासमासार्थः।। वित्थरत्थे पुन जो भोअणस्स सत्तरविधस्स वोसिरति पाणगस्स अनेगविधस्स खंडपानमादियस्स खाइमस्स अंबाइयस्स सादिमं अनेगविधं मधुमादि एतं सव्वं जाव वोसिरति एतं निरवसेसं। गतं निरवशेषद्वारम्, इदानीं सङ्केतद्वारविस्तरार्थप्रतिपादनायाहनि. (१५७७) अंगुट्ठमुट्ठिगंठीघरसेउस्सासथियुग जोइक्खे । भणियं सकेयमेयं धीरेहिं अणंतनाणीहिं । वृ- अङ्गुष्ठश्च मुष्टिश्चेत्यादिद्वन्द्वः अङ्गुष्ठमुष्टिग्रन्थिगृहस्वेदोच्छ्रासस्तिबुकज्योतिष्कान् तान् चिह्नं कृत्वा यत् क्रियते प्रत्याख्यानं तत् भणितम्-उक्तं सङ्केतमेतत्, कैः ?-धीरैः--अनन्तज्ञानिभिरिति गाथासमासार्थः ।।अवयवत्थो पुन केतं नाम चिंधं, सह केतेन सङ्केतं सचिह्नमित्यर्थः, 'साधू सावगो वा पुण्णेवि पञ्चक्खाणे किंचि चिण्हं अभिगिण्हति, जाव एवं तावाधं न जिमेमिति, ताणिमाणि चिह्नानि, अंगुट्ठमुट्ठिगंठिघरसेऊसासथिबुगदीवताणि, तत्थ ताव सावगो पोरुसीपञ्चक्खाइतो ताथे छेत्तगतो, घरे वा ठितो न ताव जेमेति, ताथे न किर वट्टति अपच्चक्खाणस्स अच्छिसुं, तदा अंगुट्ठचिंधं करेति, जाव न मुयामि ताव न जेमेमित्ति, जाव वा गंठि न मुयामि, जाव घरं न पविसामि, जाव सेओ न नस्सति जाव वा एवविता उस्सासा पाणियमंचिताए वा जाव एत्तिया थिबुगा उस्साविंदूथिबुगा वा, जाव एस दीवगो जलति ताव अहं न भुंजामित्ति, Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१८ आवश्यक मूलसूत्रम्-२-६/८१ न केवलं भत्ते अन्नेसुवि अभिग्गहविसेसेसु संकेतं भवति, एवं ताव सावयस्स, साधुस्सवि पुण्णे पच्चक्खाणे किं अपच्चक्खाणी अच्छउ ? तम्हा तेनवि कातव्वं सङ्केतमिति । व्याख्यातं सङ्केतद्वारं, साम्प्रतमद्धाद्वारप्रतिपिपादयिषयाहनि. (१५७८) अद्धा पच्चक्खाणं जं तं कालप्पमाणछेएणं । पुरिमडपोरिसीए मुहुत्तमासद्धमासेहिं ।। वृ- अद्धा-काले प्रत्याख्यानं यत् कालप्राणच्छेदेन भवति, पुरिरमार्द्धपौरुषीभ्यां मुहूर्तमासार्द्धमासैरिति गाथासक्षेपार्थः ।। अवयवत्थो पुन अद्धा नाम कालो कालो जस्स परिमाणं तं कालेनावबद्धं कालियपच्चक्खाणं, तं जथा-णमोक्कार पोरिसि पुरिरमड्डएकासणग अद्धमासमासं, चशब्देन दोन्नि मासा वा जाव छम्मासित्ति पन्चक्खाणं, एतं अद्धापच्चक्खाणं । गतमद्धाप्रत्याख्यानं, इदानीं उपसंहररन्नाहनि. (१५७९) भणियं दसविहमेयं पच्चक्खाणं गुरूवएसेणं । कयपच्चक्खाणविहिं इत्तो वुच्छं समासेणं ।। वृ-भणितं दशविधमेतत् प्रत्याख्यानं गुरूपदेशेन, कृतं प्रत्याख्यानं येन स तथाविधस्तस्य विधिस्तं 'अतः' ऊर्द्धं वक्ष्ये ‘समासेन' सङ्केपेणेति गाथार्थः । नि. (१५८०) आह जह जीवघाए पच्चक्खाए न कारए अन्नं । भंगभयाऽसनदाने धुव कारवणे य ननु दोसे ।। वृ- प्रत्याख्यानाधिकार एवाह परः, किमाह ? -यथा जीवघाते-प्राणातिपाते प्रत्याख्याते सत्यसौ प्रत्याख्याता न कारयत्यन्यमिति - न कारयति जीवघातं अन्यप्राणिनमिति, कुतः ?भङ्गभयात्- प्रत्याख्यानभङ्गभयादित्यर्थ, भावार्थः-अश्यत इत्याशनम्-ओदनादि तस्य दानम्अशनदानं तस्मिन्नशनदाने, अशनशब्दः पानाद्युपलक्षणार्थः, ततश्चैतदुक्तं भवति-कृतप्रत्याख्यानस्य सतः अन्यस्मै अशनादिदाने ध्रुवं कारणमिति-अवश्यं भुजिक्रियाकारणं, अशनादिलाभेसति भोक्तु- जिक्रियासद्भावात्, ततः किमिति चेत्, ननु दोषः-प्रत्याख्यानभङ्गदोष इति गाथार्थः।। नि. (१५८१) नो कयपच्चक्खाणो, आयरियाईण दिज्ज असनाई। न य विरईपालणाओ वेयावच्चं पहाणयरं ॥ वृ-अतः-'नो कयपच्चक्खाणो आयरियाईण दिज्ज असनाई' यतश्चैवमतः न कृतप्रत्याख्यानः पुमानाचार्यादिभ्य आदिशब्दादुपाध्यायतपस्विशैक्षकग्लानवृधदिपरिग्रहः दद्यात्, किम् ?अशनादि, स्यादेतद्-ददतो वैयावृत्य लाभ इत्यत आह-न च विरतिपालनाद् वैय्यावृत्त्यं प्रधानतरमतः सत्यपि च लाभे किं तेनेति गाथार्थः । नि. (१५८२) नो तिविहंतिविहेणं पच्चक्खइ अन्नदानकारणवणं । सुद्धस्स तओ मुणिणो न होइ तब्भंगहेउत्ति ।।। वृ-एवं विनेयजनहिताय पराभिप्रायमाशङ्कय गुरुराह-न 'त्रिविधं' करणकारणानुमतिभेदभिन्नं 'त्रिविधेन' मनोवाक्काययोगत्रयेण ‘प्रत्याख्याति' प्रत्याचष्टे प्रक्रान्तमशनादि अतोऽनभ्युपगतोपालम्भश्चोदकमते, यतश्चैवम् अन्यस्मै दानमशनादेरिति गम्यते, तेन हेतुभूतेन कारणं भुजिक्रियागोचरमन्यदानकरणं तच्छुद्धस्य-आशंसादिदोषरहितस्य ततः-तस्मात् मुनेः-साधोः Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि.१५८२] ३१९ न भवति तद् भङ्गहेतुः-प्रक्रान्तप्रत्याख्यानभङ्गहेतुः, तथाऽनभ्युपमादिति गाथार्थः ।। नि. (१५८३) सयमेवनुपालणियं दानुवएसो य नेह पडिसिद्धो । ता दिज उवइसिज्ज व जहा समाहीइ अन्नेसि ॥ वृ-किंच-स्वयमेव-आत्मनैवानुपालनीयं प्रत्याख्यानमुक्तं नियुक्तिकारेण, दानोपदेशौ च नेह प्रतिषिद्धौ, तत्रात्मनाऽऽनीय वितरणं दानं दानश्राद्धकादिकुलाख्यानं तूपदेश इति, यस्माद् एवं तस्माद् दद्यादुपदिशेद्वा, यथासमाधिना वा यथासामर्थ्येन ‘अन्येभ्यो' बालादिभ्य इति । नि. (१५८४) कयपच्चक्खाणोऽवि य आयरियगिलाणबालवुड्डाणं । दिज्जासणाइ संते लाभे कयवीरियागारो ॥ वृ-अमुमेवार्थ स्पृष्टयन्नाह ‘कय' इत्यादि, निगदसिद्धा, एत्थ पुन सामायारी-सयं अभुंजतोवि साधूणं आणेत्ता भत्तपाणं देजा, संतं वीरियं न निगूहितव्वं अप्पणो, संते वीरिए अन्नो नाऽऽनावेयव्यो, जथा अन्नो अमुगस्स आणेदु दिति, तम्हा अप्पणो संते वीरिए आयरियगिलाणबालवुड्डपाहुणगादीण गच्छस्स वा संणायकुलेहिंतो वा असण्णातएहिं वा लद्धिसंपुण्णो आणेत्ता देज वा दवावेज वा परिचिएसु वा संखडीए वा दवावेज, दानेत्ति गतं, उवदिसेज वा संविग्गअन्नसंभोइयाणं जथा एताणि दानकुलाणि सड्ढगकुलाणि वा, अतरंतो संभोइयाणवि उवदिसेज न दोसो, अह पानगस्स सण्णाभूमिं वा गतेन संखडीभत्तादिगं वा होज्ज ताहे साधूणं अमुगत्थ संखडित्ति एवं उवदिसेजा । उवदेसत्ति गतं । जहासमाही नाम दाने उवदेसे अ जहासामत्थं, जति तरति आणेदु देति, अह न तरति तो दवावेज वा उवदिसेज वा, जथा जथ साधूणं अप्पणो वा समाधी तथा पयतिव्वं जहासमाधित्ति वक्खाणियं । अमुमेवार्थमुपदर्शयन्नाह भाष्यकारः[भा.२४४] संविग्गअन्नसंभोइयाण देसेज सड्ढगकुलाई । अतरंतो वा संभोइयाण देजा जहसमाही ।। गतार्था, नवररमतरंतस्स अन्नसंभोइयस्सवि दातव्वं । साम्प्रतं प्रत्याख्यानशुद्धिः प्रतिपाद्यते, तथा चाह भाष्यकार:[भा.२४५] सोही पच्चक्खाणस्स छब्बिहा समणसमयकेऊहिं । पन्नत्ता तित्थयरेहिं तमहं वुच्छं समासेणं ।। वृ- शोधनं शुद्धिः, सा प्रत्याख्यानस्य-प्रागनिरूपितशब्दार्थस्य षड्विधा-षट्प्रकारा श्रमणसमयकेतुभिः-साधुसिद्धान्तचिह्न भूतैः प्रज्ञप्ता-प्ररूपिता, कैः ?-तीर्थकरैः-ऋषभादिभिः, तामहं वक्ष्ये, कथं ? -समासेन-सझेपेणेति गाथार्थः ।। नि. (१५८५) सा पुन सद्दहणा जाणणा य विनयानुभासणा चेव । अनुपालणा विसोही भावविसोही भवे छट्ठा ।। वृ- अधुना षड्विधत्वमुपदर्शयन्नाह-सा पुनः शुद्धिरेवं षड्विधा, तद्यथा श्रद्धानशुद्धिः ज्ञानशुद्धिश्च विनयशुद्धिः अनुभाषणाशुद्धिश्चैव, तथाऽनुपालनाविशुद्धिश्चैव भावशुद्धिर्भवति षष्ठी, पाठान्तरं वा ‘सोहीसद्दहणे' त्यादि, तत्र शुद्धिशब्दो द्वारोपलक्षणार्थः, नियुक्तिगाथा चेयमिति गाथासमासार्थः ।। Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/८१ अवयवार्थ तु भाष्यकार एव वक्ष्यति, तत्राद्यद्वारावयवार्थप्रति-पादनायाह[भा.२४६] पच्चक्खाणं सव्वनुदेसिअं जं जहिं जया काले । तं जो सद्दहइ नरो तं जाणसु सद्दहणसुद्धं ॥ वृ-प्रत्याख्यानं सर्वज्ञभाषितं-तीर्थकरप्रणीतमित्यर्थः 'य'दिति यत् सप्तविंशतिविधस्यान्यतमं, सप्तविंशतिविधं च पञ्चविधं साधूमूलगुणप्रत्याख्यानं दशविधमुत्तरगुणप्रत्याख्यानं द्वादशविधं श्रावकप्रत्याख्यानं 'यत्र' जिनकल्पे चतुर्यामे पञ्चयामे वा श्रावकधर्मे वा 'यदा' सुभिक्षे दुर्भिक्षे वा पूर्वाह्ने पराह्ने वा काल इति-चरमकाले तत् यः श्रद्धत्ते नरः तत् तदभेदोपचारात् तस्यैव तथापरिणतत्वाज्जानीहि श्रद्धानशुद्धमिति गाथार्थः । [भा.२४७] पच्चक्खाणं जाणइ कप्पे जं जंमि होइ कायव्यं । मूलगुणे उत्तरगुणे तं जाणसु जाणणासुद्धं ।। वृ-ज्ञानशुद्ध प्रतिपाद्यते, तत्र-प्रत्याख्यानं जानाति-अवगच्छति कल्पे-जिनकल्पादौ यत् प्रत्याख्यानं यस्मिन् भवति कर्त्तव्यं मूलगुणोत्तरगुणविषयं तज्जानीहि ज्ञानशुद्धमिति गाथार्थः । विनयशुद्धमुच्यते, तत्रेयं गाथा[भा.२४८] किइकम्मस्स विसोही पउंजई जो अहीनमइरित्तं । मनवयणकायगुत्तो तं जाणसु विनयओ सुद्धं ।। वृ-कृतिकर्मणः-वन्दनकस्येत्यर्थः विशुद्धिं-निरवद्यकरणक्रियां प्रयुङ्क्ते यः सः प्रत्यख्यानकाले अन्यूनातिरिक्तिां विशुद्धिं मनोवाक्कायगुप्तः सन् प्रत्याख्यातृपरिणामत्वात् प्रत्याख्यानं जानीहि विनयतो-विनयेन शुद्धमिति गाथार्थः ।। [भा.२४९] अनुभासइ गुरुवयणं अक्खररपयवंजणेहिं परिसुद्धं । पंजलिउडो अभिमुहो तं जाणणु भासणासुद्धं ।। वृ- अधुनाऽनुभाषणशुद्ध प्रतिपादयन्नाह-कृतकृतिकर्मा प्रत्याख्यानं कुर्वन् अनुभाषते गुरुवचनं, लघुतरेण शब्देन भणतीत्यर्थः, कथमनुभाषते ? -अक्षरपदव्यञ्जनैः परिशुद्धं, अनेनानुभाषणायनमाह, णवरं गुरू भणति वोसिरति, इमोवि भणति-वोसिरामो'त्ति, सेस गुरुभणितसरिसं भाणितव्वं । किंभूतः सन् ?, कृतप्राञ्जलिरभिमुखस्तजानीह्यनुभाषणाशुद्धमिति गाथार्थः । [भा.२५०] कंतारे दुब्भिक्खे आयके वा महई समुष्पन्ने । जं पालियं न भग्गं तं जाणणु पालणासुद्धं ।। वृ-साम्प्रतमनुपालनाशुद्धमाह-कान्तारे-अरण्ये दुर्भिक्षे-कालविभ्रमे आतङ्के वा-ज्वरादौ महति समुत्पन्ने सति यत् यन्त्र भग्नं तज्जानीह्यनुपालनाशुद्धमिति । एत्थ उग्गमदोसा सोलस उप्पादणाएवि दोसा सोलस एसणादोसादस एते सव्वे बातालीसं दोसा णिच्चपडिसिद्धा, एते कंतारे दुर्भिक्षादिसु न भजंतित्ति गाथार्थः ।। [भा.२५१] रागेण व दोसेण व परिणामेण व न दूसियं जंतु । तं खलु पञ्चखाण भावविसुद्धं मुणेयव्वं ।। वृ-इदानीं भावशुद्धमाह-रागेण वा-अभिष्वङ्गलक्षणेन द्वेषेण वा-अप्रीतिलक्षणेन, परिणामेन च-इहलोकाद्याशंसालक्षणेन स्तम्भादिना वा वक्ष्यमाणेन न दूषितं-न कलुषितं यत् तु-यदेव Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययन-६- (नि. १५८५] ३२१ तत् खल्विति -तदेव खलुशब्दस्याबधारणार्थत्वात् प्रत्याख्यानं भावविशुद्धं 'मुणेयव्वं'त्ति ज्ञातव्यमिति गाथासमासार्थः ॥ अवयवत्थो पुन-रागेण एस पूइज्जदिद्धिा अहंपि एवं करेमि तो पुजिहामि एवं रागेण करेति, दोसेण तहा करेमि जहा लोगो ममहुत्तो पडति तेन एतस्स न अड्डायति एवं दोसेण, परिणामेण णो इहलोगट्ठताए णो परलोगट्ठयाए नो कित्तिजसवण्णसद्दहेतुं वा अन्नपानवत्थलोभेण सयणासणवत्थहेतुं वा, जो एवं करेति तं भावशुद्धं ।। [भा.२५२] एएहिं छहिं ठाणेहिं पच्चक्खाणं न दूसियं जं तु । तं सुद्धं नायव्वं तप्पडिवक्खे असुद्धं तु । वृ-एभिर्निरन्तरव्यावर्णितः षड्भिः स्थानैः श्रद्धानादिभिः प्रत्याख्यानं न दूषितं-न कलुसितं यत् तु-यदेव तत् शुद्धं ज्ञातव्यं । तत्प्रतिपक्षे-अश्रद्धानादौ सति अशुद्धं तु-अशुद्धमेवेति गाथार्थः। [भा.२५३] थंभा कोहा अनाभोगा अनापुच्छा असंतई। परिणामओ असुद्धो अवाउ जम्हा विउ पमाणं ॥ वृ-परिणामेन वा न नदूषितमित्युक्तं तत्र परिणामं प्रतिपादयन्नाह-स्तम्भात-मानात्, क्रोघात्प्रतीतात्, अनाभोगात्-विस्मृतेः अनापृच्छातः असन्ततः (तातः) परिणामात् अशुद्धः अपायो वा निमित्तं यस्मादेवं तस्मात प्रत्याख्यानचिन्तायां विद्वान प्रमाणं निश्चयनयदर्शनेनेति ॥ थंभेणं एसो माणिज्जति अहंपि पच्चक्खामि तो माणिज्जामि, कोधेन पडिचोदणाइ अंबाडिओ नेच्छति जेमेतुं कोहेण अब्भत्तटुं कररेति, अनाभोगेन न याणति किं मम पच्चक्खाणंति जिमिएण संभरिरतं भग्गं पच्चक्खाणं, अनापुच्छा नाम अणापुच्छाए चेव भुंजति मा वारिजिहामि जहा तुममे अब्भत्तट्ठो पच्चक्खादोत्ति, अहवा जेमेमि तो भणिहामि वीसरितंति, 'असंततित्ति नत्यि एत्थ किंचि भोत्तव्वं वरं पञ्चक्खातंति परिणामतोऽशुद्धोत्ति दारं । सो पुव्ववण्णितो इहलोगजसकित्तिमादि, अहवा एसेव थंभादि अवाउत्ति, अहं पच्चक्खामि, मा निच्छुभीहामित्ति, अहवा एए न पच्चक्खाति । एवं न कप्पति विदू नाम जाणगो तस्स सुद्धं भवति सो अन्नधा न करेति जम्हा, कम्हा?, जाणगो, तम्हा विदू पमाणं, जाणतो सुहं परिहरतित्ति भणितं होति, सो पमाणं, तस्य शुद्धं भवतीत्यर्थः । पच्चक्खाणं समत्तं वृ- ‘पच्चक्खाणं समत्तं' मूलद्वारगाथायां प्रत्याख्यानमिति द्वारं व्याख्यातं । शेषाणि तु प्रत्याख्यात्रादीनि पञ्च द्वाराणि नामनिष्पन्न-निक्षेपान्तर्गतान्यपि सूत्रानुगमोपरि व्याख्यास्यामः, किमिति ?, अत्रोच्यते, यन प्रत्याख्यानं सूत्रानुगमेन परमार्थतः समाप्ति यास्यतीति । अत्रान्तरेऽध्ययनशब्दार्थो निरूपणीयः, स चान्यत्र न्यक्षेण निरूपितत्वान्नेह प्रतन्यते, गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रालापकनिप्पन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, सूत्रं चानुगमे, स च द्विधा-सूत्रानुगमो नियुक्तयनुगमश्च, तत्र निर्युक्तयनुगमस्त्रिविधः, तद्यथानिक्षेपनियुक्त्यनुगम उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमः सूत्रस्पर्शिकनियुक्त्यनुगमश्चेति, तत्र निक्षेपनिर्युक्त्यनुगमोऽनुगतो वक्ष्यते च, उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमस्त्वाभ्यां द्वारगाथाभ्यामवगन्तव्यः, तद्यथा--'उद्देसे निद्देसे य' इत्यादि, 'किं कतिविध' मित्यादि, सूत्रस्पर्शिकनियुक्त्यनुगमस्तु - 25/21 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/८१ सूत्रे सति भवति, सूत्रं च सूत्रानुगम इति, स चावसरप्राप्त एव, युगपच्च सूत्रादयो व्रजन्ति, तथा चोक्तं "सुत्तं सुत्तानुगमो सुत्तालावयगतो य निक्खेवो । सुत्तफासियनिज्जुत्तिणया य समगं तु वच्घंति ||१|| " अत्राक्षेपपरिरहारौ न्यक्षेण सामायिकाध्ययने निरूपितावेव नेह वितन्येते इत्यलं विस्तरेण । तत्रेदं सूत्रं मू. (८२ ) सूरे उग्गए नमोक्कारसहितं पच्चक्खाति चउविहंपि आहारं असणं पाणं खाइमं साइमं, अन्नत्थ अनाभोगेणं सहसाकारेणं वोसिरामि । वृ- तल्लक्षणं 'संहिता च पदं चैव, पदार्थः पदविग्रहः । चालना प्रत्यवस्थानं, व्याख्या तन्त्रस्य षड्विधा ॥' तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता निर्दिष्टैव, अधुना पदानि सूर्ये उद्गते नमस्कारसहितं प्रत्याख्याति, चतुर्विधमपि आहारं अशनं पानं खादिमं स्वादिमं, अन्यत्रानाभोगेन सहसाकारेण व्युत्सृजति । अधुना पदार्थ उच्यते तत्र 'अश् भोजने' इत्यस्य ल्युडन्तस्य अश्यत इत्यशनं भवति, तथा 'पा पाने' इत्यस्य पीयत इति पानमिति, 'खा भक्षणे' इत्यस्य च वक्तव्यादिम प्रत्ययान्तस्य खाद्यत इति खादिमं भवति, एवं 'स्वद स्वर्द आस्वादने' इत्यस्य च स्वाद्यत इति स्वादिमं अथवा खाद्यं स्वाद्यं च, 'अन्यत्रे 'ति परिवर्जनार्थं यथा 'अन्यत्र द्रोणभीष्माभ्यां, सर्वे योधाः पराङ्मुखा' इति, तथा आभोगनमाभोगः न आभोगोऽनाभोगः, अत्यन्तविस्मृतिरित्यर्थः, तेन, अनाभोगं मुक्तवेत्यर्थः, तथा सहसाकारणं सहसाकारः - अतिप्रवृत्ति-योगादनिवर्त्तनमित्यर्थः तेन तं मुक्त्वा व्युत्सृजतीत्यर्थः । एष पदार्थः, पदविग्रहस्तु समासभाक्-पदविषय इति क्वचिदेव भवति न सर्वत्र, स च यथासम्भवं प्रदर्शित एव, चालनाप्रत्यवस्थाने च नियुक्तिकारः स्वयमेव दर्शयिष्यतीति सूत्र-समुदायार्थः । अधुना सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्त्येदमेव निरूपयन्नाहनि. (१५८६) असनं पानगं चेव, खाइमं साइमं तहा । एसो आहाररविही, चउव्विहो होइ नायव्वो । वृ- अशनं मण्डकौदनादि, पानं चैव द्राक्षापानादि, खादिमं-फलादि तथा स्वादिमंगुडताम्बूलपूगफलादि, एष आहारविधिश्चतुर्विधो भवति ज्ञातव्य इति गाथार्थः ॥ नि. (१५८७) आसुं खुहं समेई, असणं पाणाणुवग्गहे पाणं । खे माइ खाइमंति य, साएइ गुणे तओ साई ॥ वृ- साम्प्रतं समयपरिभाषया शब्दार्थनिरूपणायाह- आशु शीघ्रं क्षुधां बुभुक्षां शमयतीत्यशनं, तथा प्राणानाम्- इन्द्रियादिलक्षणानां उपग्रहे- उपकारे यद् वर्त्तत इति गम्यते तत् पानमिति, खमिति - आकाशं तच्च मुखविवरमेव तस्मिन् मातीति खादिमं, स्वादयति गुणान् - रसादीन् - संयमगुणान् वा यतस्ततः स्वादिमं हेतुत्वेन तदेव स्वादयतीर्थः । विचित्रं निरुक्तं पाठात्, भ्रमति च रौति च भ्रमर इत्यादिप्रयोगदर्शनात्, साधुरेवायमन्यवर्थ इति गाथार्थः ॥ उक्तः पदार्थ, पदविग्रहतु समासभाक्पदविषय इति नाक्तः । अधुना चालनामाह Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ६ - [ नि. १५८८ ] नि. ( १५८८) सव्वोऽविय आहारो असनं सव्वोऽवि वुच्चई पानं । सव्वोऽवि खाइति य सव्वोऽवि य साइमं होई || वृ- यद्यनन्तरोदितपदाथपिक्षया अशनादीनि ततः सर्वोऽपि चाहारश्चतुर्विधोऽपीत्यर्थः अशनं, सर्वोऽपि चोच्यते पानं सर्वोऽपि च खादिममं सर्व एव खादिमं भवति, अन्यथा विशेषात्, तथाहि-यथैवाशनमोदनमण्डकादि क्षुधं शमयति तथैव पानकं द्राक्षाक्षीरपानादि खादिमममपि च फलादि स्वादिममपि ताम्बूलपुगफलादि, यथा च पानं प्राणानामुपग्रहे वर्त्तते एवमशनादीन्यपि, तथा चत्वार्यपि खे मान्ति चत्वार्यपि वा स्यादयन्ति आस्वाद्यन्ते वेति न कश्चिद् विशेषः, तस्मादयुक्तमेवं भेद इति गाथार्थः ॥ इयं चालना, प्रत्यवस्थानं तु यद्यपि एतदेवं तथापि (तुल्यार्थत्वप्राप्तावपि) रूढितो नीतितः प्रयोजनं संयमोपकारकमस्ति एवं कल्पनायाः अन्यथा दोषः, तथा चाह नि. ( १५८९) जइ असनमेव सव्वं पानग अविवज्रणंमि सेसाणं । हवइ य सेसविवेगो तेन विहत्ताणि चउरोऽवि ॥ ३२३ वृ- यद्यशनमेव सर्वमाहाररजातं गृह्यते ततः शेषापरिरभोगेऽपि पानकादिवर्जने-उदकादिपरित्यागे शेषाणामाहाररभेदानां निवृत्तिनं कृता भवतीति वाक्यशेषः, ततः का नो हानिरिति चेत् ? भवति शेषविवेकः अस्ति च शेषाहाररभेदपरित्यागः, न्यायोपपन्नत्वात्, प्रेक्षापूर्विकातिया त्यागपालन न्यायः, स चेह सम्भवति, तेन विभक्तानि चत्वार्यपि अशनादीनि, तदेकभावेऽपि तत्तद्भेदपरित्यागे एतदुपपद्यत एवेति चेत्, सत्यमुपपद्यते दुरवसेयं तु भवति, तस्यैव देशस्त्यक्तस्तस्यैव नेति ‘अर्द्धं कुक्कुट्ट्याः पच्यते अर्द्ध प्रसवाय कल्प्यते' इति, अपरिणतानां श्रद्धानं च न जायते, एवं तु सामान्यविशेषभेदनिरूपणायां सुखावसेयं सुखश्रद्धेयं च भवति इति गाथार्थः । तथा चाहनि. (१५९०) असनं पानगं चैव खाइमं साइमं तहा । एवं परूवियंमी, सद्दहिउं जे सुहं होइ ॥ वृ- अशनं पानकं चैव खादिमं खादिमं तथा, एवं प्ररूपिते-सामान्यविशेषभावेनाख्याते, तथावबोधात् श्रद्धातुं सुखं भवति, सुखेन श्रद्धा प्रवर्त्तते, उपलक्षणार्थत्वाद् दीयते पाल्यते च सुखमिति गाथार्थः ।। आह-मनसाऽन्यथा संप्रधारिते प्रत्याख्याने त्रिविधस्य प्रत्याख्यानं करोमीति वागन्यथा विनिर्गता चतुर्विधस्येति गुरुणाऽपि तथैव दत्तमत्र कः प्रमाणं ?, उच्यते, शिष्यस्य मनोगतो भाव इति, आह च नि. (१५९१) अन्नत्थ निवडिए वंजणंमि जो खलु मनोगओ भावो । तं खलु पच्चक्खाणं न पमाणं वंजणच्छलणा || वृ- अन्यत्र निपतिते व्यञ्जने-त्रिविधप्रत्याख्यानचिन्तायां चतुर्विध इत्येवमादौ निपतिते शब्दे यः खलु मनोगतो भावः प्रत्याख्यातुः खलुशब्दो विशेषणे अधिकतरसंयमयोगकणापहृतचेतसोऽन्यत्र निपतिते न तु तथाविधप्रमादात् यो मनोगतो भावः आद्यः तत् खलु प्रत्याख्यानं प्रमाणं, अनेनापान्तररालगतसूक्ष्मविवक्षान्तरप्रतिषेधमाह, आद्याया एव प्रवर्त्तकत्वात्, व्यवहाररदर्शनस्य चाधिकृतत्वाद्, अतः न प्रमाणं व्यञ्जनं तच्छिष्याचार्ययोर्वचनं किमिति ?, Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/८२ - छलनाऽसौ व्यञ्जनमात्रं, तदन्यथाभावसभावादिति गाथार्थः ॥ इदं च प्रत्याख्यानं प्रधाननिजरा-कारणमिति विधिवदनुपालनीयं, तथा चाहनि. (१५९२) फासियं पालियं चेव, सोहियं तीरियं तहा । किट्टिअमाराहिअंचेव, एरिसयंमी पयइयव्वं ॥ वृ-स्पृष्ट-प्रत्याख्यानग्रहणकाले विधिना प्राप्तं पालितं चैव-पुनः पुनरुपयोगप्रतिजागरणेन रक्षितं शोभितं-गुर्वादिप्रदानशेषभोजनासेवनेन तीरितं-पूर्णेऽपि कालाव किञ्चित्कालावस्थानेन कीर्त्तितं-भोजनवेलायामममुकं मया प्रत्याख्यातं तत् पूर्णमधुना भोक्ष्य इत्युच्चारणेन आराधितंतथैव एभिरेव प्रकारैः सम्पूर्णैर्निष्ठा नीतं यस्मादेवंभूतमेव तदाज्ञापालनादप्रमादाच्च महत्कर्मक्षयकारणं तस्माद् ईशि प्रयतितव्यमिति एवंभूत एव प्रत्याख्यानं यतः कार्य इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतमनन्तरपारम्पर्येण तत्प्रत्याख्यानगुणानाहनि. (१५९३) पच्चक्खाणंमि कए आसवदाराई हुंति पिहियाई । आसववुच्छेएणं तण्हावुच्छेअणं होइ ॥ वृ- प्रत्याख्याने कृते-सम्यग्निवृत्तौ कृतायां किम् ?-आश्रवद्वाराणि भवन्ति पिहितानितद्विषयप्रतिबद्धानि कर्मबन्धद्वाराणि भवन्ति स्थगितानि, तत्रावृत्तोः, आश्रवव्यवच्छेदेन च कर्मबन्धद्वारस्थगनेन च संवरणेनेत्यर्थः, किं ?-तृड्व्यवच्छेदनं भवति-तद्विषयाभिलाषनिवृत्तिर्भवतीति गाथार्थः ॥ नि. (१५९४) तण्हावोच्छेदेण य अउलोवसमो भवे मनुस्साणं । अउलोवसमेण पुणो पच्चक्खाणं हवइ सुद्धं । - तृड्व्यवच्छेदेन च तद्विषयाभिलाषनिवृत्तौ च अतुल-अनन्यसद्दशः उपशमो-मध्यस्थपरिणामो भवति मनुष्याणां-जायते पुरुषाणां, पुरुषप्रणीतः पुरुषप्रधानश्च धर्म इति ख्यापनार्थं मनुष्यग्रहणम्, अन्यथा स्त्रीणामपि भवत्येव, अतुलोपशमेन पुनः-अनन्यसशमध्यस्थपरिणामेन पुनः प्रत्याख्यानं-उक्तलक्षणं भवति-शुद्धं जायते निष्कलङ्कमिति गाथार्थः ।। नि. (१५९५) तत्तो चरित्तधम्मो कम्मविवेगो तओ अपुव्वं तु । तत्तो केवलनाणं तओ अ मुक्खो सयासुक्खो॥ वृ-ततः प्रत्याख्यानाच्छुद्धाच्चारित्रधर्मः स्फूरतीति वाक्यशेषः, कर्मविवेकः-कर्मनिर्जरा ततःचारित्रधर्मात्, ततश्चेति द्विरावर्त्यते ततश्च-तस्माच्च कर्मविवेकात् 'अपूर्व' मिति क्रमेणापूर्वकरणं भवति, ततः-अपूर्वकरणाच्छ्रेणिक्रमेण केवलज्ञानं, ततश्च-केवलज्ञानाद् भवोपग्राहिकर्मक्षयेण मोक्षः सदासौख्यः-अपवर्गो नित्यसुखो भवति, एवमिदं प्रत्याख्यानं सकलकलयाणैककारणं अतो यत्लेन कर्त्तव्यमिति गाथार्थः ।। इदं च प्रत्याख्यानं महोपाधे:दाद् द्वादशविधं भवति आकारसमन्वितं वा गृह्यते पाल्यते वा, अत इदमभिधित्सुराहनि. (१५९६) नमुक्कारपोरिसीए पुरिमड्डेगासणेगठाणे य । आयंबिल अभत्तढे चरमे य अभिग्गहे विगई ।। नि. (१५९७) दो छच्च सत्त अट्ठ सत्तट्ट य पंच छच्च पाणंमि । ___ Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १५९७] ३२५ चउ पंच अट्ठ नव य पत्तेयं पिंडए नवए । नि. (१५९८) दोच्चेव नमुक्कारे आगारा छच्च पोरिसीए उ । सत्तेव य पुरिमड्ढे एगासणगंमि अटेव ।। नि. (१५९९) सत्तेगट्ठाणस्स उ अटेवायंबिलंमि आगारा । पंचेव अभत्तटे छप्पाणे चरिमि चत्तारि ॥ नि. (१६००) पंच चउरो अभिग्गहि निव्वीए अट्ठ नव य आगारा । __ अप्पाउराण पंच उ हवंति सेसेसु चत्तारि ॥ वृ- नमस्कार इत्युपक्षणात् नमस्कारसहिते पौरुष्यां पुरिमार्द्ध एकाशने एकस्थाने च आचाम्ले अभक्तार्थे चरमे च अभिग्रहे विकृतौ, किं ?, यथासङ्ख्यमेते आकाराः, द्वौ षट् च सप्त अष्टौ सप्ताप्टौ पञ्च षट् पाने चतुः पञ्च अष्टौ नव प्रत्येकं पिण्डको नवक इति गाथाद्वयार्थः । __ भावार्थमाह-द्वावेव नमस्कारे आकारौ, इह च नमस्कारग्रहणान्नमस्कार सहितं गृह्यते, तत्र द्वावेवाकारौ, आकारो हि नाम प्रत्याख्यानापवादहेतुः, इह च सूत्रं 'सूरे उग्गए नमोक्कारसहितं पच्चक्खाइ' इत्यादि सागारं व्याख्यातमेव, षट् चेति पौरुष्यां, तु, इह च पौरुषी नामप्रत्याख्यानविशेषस्तस्यां षट् आकारा भवन्ति, इह चेदं सूत्रम् मू. (८३) पोरुसिं पच्चक्खाति, उग्गते सूरे चउव्विहंपि आहारं असणं ४ अन्नत्थऽनाभोगेणं सहसाकारेणं पच्छन्न-कालेणं दिसामोहेणं साधुवयणेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिरइ। मू. (८४) सूरे उग्गए पुरमिड्ड पञ्चक्खाइ चउव्विहंपि० वृ-अनाभोगसहसाकारसंगतिः पूर्ववत्, प्रच्छन्नकालादीनां त्विदं स्वरूपं-पच्छण्णातो दिसा उरएण रेणुणा पव्वएण वा अन्नएण वा अंतरिते सूरोण दीसति, पोरुसी पुण्णत्तिकातुं पारितो, पच्छा नातं ताहे ठाइतव्वं न भग्गं, जति भुंजति तो भग्गं, एवं सव्वेहिवि, दिसामोहेण कस्सइ पुरिसस्स कम्हिवि खेत्ते दिसामोहो भवति, सो पुरिमं पच्छिमं दिसं जाणति, एवं सो दिसामोहेणअइरुग्गदंपि सूरं दर्दू उस्सूरीभूतंति मण्णति णाते ठाति, साधुणो भणंति-उग्घाडपोरुसी ताव सो पजिमितो, पारित्ता मिणति अन्नो वा मिणइ, तेनं से भुजंतस्स कहितं न पूरितंति, ताहे ठाइदव्वं, समाधी नाम तेन य पोरुसी पच्चक्खाता, आसुकारितं च दुकलं जातं अन्नस्स वा, ताहे तस्स पसमणनिमित्तं पाराविज्जति ओसहं वा दिज्जति, एत्थंतरा नाते तहेव विवेगो, सप्तैव च पुरिमार्द्ध-पुरिमार्द्धं प्रथमप्रहरद्वयकालावधिप्रत्याख्यानं गृह्यते तत्र सप्त आकारा भवन्ति, इह च इदं सूत्रं-'सूरे उग्गते' इत्यादि, पडाकारा गतार्थाः, नवरं महत्तराकारः सप्तमः, असावपि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्याने साकारे कृताधिकारे अत्रैव व्याख्यात इति न प्रतन्यते, एकाशने अष्टावेव, एकाशनं नाम सकूदुपविष्टपुताचालनेन भोजनं, तत्राटावाकारा भवन्ति, इह चेदं सूत्रं- (इमानि सूत्राणि)-- मू. (८५-९२) 'एक्कासण' मित्यादि - मू. (८५) एगासणं०मू. (८६) एगट्ठाणं०मू. (८७) आयंबिलं० ॥५० Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/८८ मू. (८८) सूरे उग्गए अभत्तट्टं० मू. (८९) दिवसचरिमं पच्चक्खाइ चउव्विहंपि आहारं असणं पाणं खाइमं साइमं मू. (९०) भवचरिमं पच्चक्खाइं० मू. (९१) अभिग्गहं पच्चक्खाइं० मू. (९२) निव्विगइयं पच्चक्खाई० -‘अन्नत्थ अनाभोगेणं सहसाकारेणं सागारियागारेणं आउंटणपसारणेणं गुरु अब्भुट्ठाणेणं पारिट्टावणियागारेणं महत्तरागारेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिरति । वृ- अनाभोगसहसाकारा तहेव, सागारियं अद्धसमुद्दिट्ठस्स आगतं जति वोलति पडिच्छति, अह थिरं ताहे सज्झायवाघातोत्ति उट्ठेउं अन्नत्थ गंतूणं समुद्दिसति हत्थं पादं वा सीसं वा (आउंटेज्ज) पसारेज वा न भजति, अब्भुट्ठाणारिहो आयरिओ पाहुणगो वा आगतो अब्भुट्ठेतव्वं तस्स, एवं समुद्दिट्ठस्स परिट्ठावणिया जति होज कप्पति, महत्तरागाररसमाधि तु तहेव' त्ति गाथार्थः ॥ 'सप्तैकस्थानस्य तु' एकस्थानं नाम प्रत्याख्यानं तत्र सप्ताकारा भवन्ति, इह चेदं सूत्रं - 'एगट्ठाण' मित्यादि एगट्टाणगं जहा अंगोवंगं ठवितं तेन तहावट्ठितेनेव समुद्दिसियव्वं, आगरा से सत्त, आउंटणपसारणा नत्थि, सेसं जहा एक्कासणए । अटैवाचाम्लस्याकारा, इदं च बहुवक्तव्यमिति कृत्वा भेदेन वक्ष्यामः 'गोण्णं नामं तिविध' - मित्यादिना ग्रन्थेन, असम्मोहार्थं तु गाथैव व्याख्यायते, 'पञ्चाभक्तार्थस्य तु' न भक्तार्थोऽ भक्तार्थः, उपवास इत्यर्थः, तस्य पंचाकारा भवन्ति, इह चेदं सूत्रं 'सूरे उग्गते' इत्यादि, तस्स पंच आगारा - अनाभोग० सहसा० पारि० महत्तरा० सव्वसमाधि० जति तिविधस्स पच्चक्खाति तो विकिचणिया कप्पति, जति चतुव्विधस्स पच्चक्खातं पाणं च नत्थि तदा न कप्पति, तत्थ छ आगारा- लेवाडेण वा अलेवाडेण वा अच्छेण वा बहलेण वा ससित्थेण वा असित्थेण वा वोसिरति, वुत्तत्थ एते छप्पि, एतेन षट्पान इत्येतदपि व्याख्यातमेव, 'चरिमे च चत्वार' इत्येतच्चरिमं दुविधं दिवसचरिमं भवचरिमं वा, दिवसचरिमस्स चत्तारिर, अन्नत्थणाभोगेणं सहसाकारेणं महत्तराकारेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं, भवचरिमं जावज्जीवियं तस्सवि एते चत्तारिति गाथार्थः ॥ पञ्च चत्वाररश्चाभिग्रहे, निर्विकृतौ अष्टौ नव वा आकाराः, अप्रावरण इति अप्रावरणाभिग्रहे पञ्चैवाकारा भवन्ति, शेषेष्वभिग्रहेषु दण्डकप्रमार्जनादिषु चत्वार इति गाथाऽक्षरार्थः ॥ भावार्थस्तु 'अभिग्गहेसु वाउडत्तणं कोइ पच्चक्खाति, तस्स पंच- अनाभोग० सहसागार० (महत्तरा०) चोलपट्टगागार० सव्वसमाहिवत्तियागार० सेसेसु चोलपट्टगागारो नत्थि, निव्विगतीए अट्ठ नव य आगारा इत्युक्तं, तत्थ दस विगतीओ-खीरं दधि नवनीयं घयं तेल्लं गुडो मधुं मज्जं मंसं ओगाहिमगं च तत्थ पंच खीराणि गावीणं महिसीणं अजाणं एलियाणं उट्टीणं, उट्टीगं दधिं नत्थि, नवनीतं घतंपि, ते दधिणा विना नत्थित्ति, दधिनवनीतघताणि चत्तारि, तेल्लाणि चत्तारि खर (तिल) अदसिकुसुंभसरिसवाणं, एताओ विगतीओ, सेसाणि तेल्लाणि निव्विगतीतो, लेवाडाणि पुन होन्ति, दो वियडा - कट्ठणिप्पाण्णं उच्छुमाईपिट्टेण य फाणित्ता, दोन्नि गुडा Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १६०० ३२७ दवगुडो पिंडगुडो य, मधूणि तिन्नि, मच्छियं कोन्तियं भामरं, पोग्गलाणि तिन्नि, जलयरं थलयरं खहयरं, अथवा चम्मं मंसं सोणितं, एयाओ णव विगतीतो, ओगाहिमगं दसमं, तावियाए अद्दहियाए एगं ओगाहिमेगं चलचलेंतं पञ्चति सफेणं बितियततियं, सेसाणि अ जोगवाहीणं कप्पति, जति नजति अह एगेण चेव पूअएण सव्वो चेव तावगो भरितो तो बितियं चेव कप्पति निव्विगतियपच्चक्खाणाइतस्स, लेवाडं होति, एसा आयरियपरंपरागता सामायारी । अधुना प्रकृतमुच्यते, क्वाष्टौ क्व वा नवाकारा इति ?, तत्रनि. (१६०१)नवनीओगाहिमए अद्दवदहि (व) पिसियिघयगुले चेव । नव आगारा तेसिं सेसदवाणं च अद्वेव ।।। वृ- 'नवनीते ओगाहिमके अद्दवदवे' निगालित इत्यर्थः, पिसिते-मांसे घृते गुडे चैव, अद्रवग्रहणं सर्वत्राभिसम्बन्धनीयं, नव आकारा अमीषां विकृतिविशेषाणां भवन्ति शेषद्रवाणां-विकृतिशेषाणां अष्टावेवाकारा भवन्ति, उतक्षिप्तविवेको न भवतीति गाथार्थः ।। इह चेदं सूत्रं 'निम्वियतियं पञ्चक्खती'त्यादि अन्नत्थऽणाभोगेणं सहसाकारेणं लेवालेवेणं गिहत्थसंसटेणं उक्खित्त-विवेगेणं पडुच्चमक्खिएणं पारिट्ठावणियागारेणं महत्तररागारेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिरति । इदं च प्रायो गतार्थमेव, विशेषं तु 'पंचेव य खीराई' इत्यादिना ग्रन्थेन भाष्यकारोपन्यासक्रमप्रमाण्यादुत्तरत्र वक्ष्यामः, अधुना तदुपन्यस्तमेवाचामाम्लमुच्यतेनि. (१६०२) गोण्णं नामं तिविहं ओअण कुम्मास सत्तुआ चेव । इक्किकंपि य तिविहं जहन्नयं मज्झिमुक्कोसं ।। वृ- आयामाम्लमिति गोण्णं नाम, आयामः-अवशायनं आम्लं-चतुर्थरसं ताभ्यां निर्वृत्तं आयामाम्लं, इदं चोपाधिभेदात् त्रिविधं भवति, ओदनः कुल्माषाः सक्तवश्चैव, ओदनमधिकृत्य कुल्माषान् सक्तूंश्चेति, एकैकमपि चामीषां त्रिविधं भवति-जघन्यकं मध्यमं उत्कृष्टं चेति । कथमित्यत्राहनि. (१६०३) दव्वे रसे गुणे वा जहन्नयं मज्झिमं च उक्कासं । तस्सेव य पाउग्गं छलणा पंचेव य कुडंगा ॥ वृ- द्रव्ये रसे गुणे चैव द्रव्यमधिकृत्य रसमधिकृत्य गुणं चाधिकृत्येत्यर्थः, किं ? -जघन्यं मध्यममुत्कृष्टं चेति, तस्यैवायामाम्लस्य प्रयोग्यं वक्तव्यं, तथा आयामाम्लं प्रत्याख्यातमिति दध्ना भुानस्यादोषः प्राणातिपातप्रत्याख्याने तदनासेवनवदिति छलना वक्तव्या, पञ्चैव कुडङ्गा-वक्रविशेषा इति । तद्यथानि. (१६०४) लोए वेए समए अन्नाणे खलु तहेव गेलन्ने । एए पंच कुडंगा नायव्वा अंबिलंमि भवे ॥ वृ-लोके वेदे समये अज्ञाने खलु तथैव ग्लानत्वे लोकमङ्गीकृत्य कुडङ्गाः, एवं वेदान् समयान् अज्ञानं ग्लानत्वं च एते पञ्च कुडङ्गा ज्ञातव्याः, आयामाम्ले भवन्ति, आयामाम्लविषय इति गाथासमासार्थः ।। विस्तरार्थस्तु वृद्धसम्प्रदायसमधिगम्यः, स चायं ‘एत्थ आयंबिलं च भवति आयंबिलपाउग्गं च, तत्थोदने आयम्बिलं आयंबिलपाउग्गं च, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/९२ आयंबिला सकूरा, जाणि कूरविहाणाणि आयंबिलपाउग्गं, तंदुलकणियाउ कुडंतो पीट्टं पिहुगा पिट्ठपोवलियाओ रालगा मंडगादि, कुम्मासा पुव्वं पाणिएण कड्ढिडज्ांति पच्छा उखलीए पीसंति, ते तिविधा-सहा मज्झिमा धूला, एते आयंबिलं, आयंबिलपाउग्गाणि पुन जे तस्स तुसमीसा कणियाउ कंकडुगा य एवमादि, सत्तुया जवाणं गोधूमाणं विहिआणं वा, पाउग्गं पुन गोधूमभूज्जियापिचुगाला य जाव भुञ्जिज्जा, जे य जंतएण न तीरंति पिसितुं, तस्सेव निद्दारो कणिक्कादि वा, एयाणि आयंबिलपाउग्गाणि तं तिविधंपि आयंबिलं तिविधं-उक्कोसं मज्झिमं जहन्नं, दव्वतो कलमसालिकूरो उक्कोसं जं वा जस्स पत्थं रुच्चति वा, रालगो सामागो वा जहन्नो, सेसा मज्झिमा, जो सो कलमसालीकूरो सा रसं पडुच्च तिविधो उक्कोसं ३, तं चेव तिविधंपि आयंबिलं निज्जरागुणं पडुच्च तिविधं उक्कोसो निज्जरागुणो मज्झिमोजहन्नोत्ति, कलमसालिकूरो दव्वतो उक्कोसं दव्वं चउत्थरसिएण समुद्दिसति, रसओवि उक्कोसं तस्सच्चएणवि आयामेण उक्कोसं रसतो गुणतो जहन्नं थोवानिज्जरत्ति भणितं भवति, सो चेव कलमोदनो जदा अन्नेहिं आयामेहिं तदा दव्वतो उक्कोसो रसतो मज्झिमो गुणतोवि मज्झिमो चेव, सो चेव जदा उण्होदएण तदा दव्वतो उक्कोसं रसतो जहन्न गुणतो मज्झिमं चेव, जेन दव्वतो उक्कोसं न रसतो, इदानिं जे मज्झिमा ते चाउलोदना ते दव्वतो मज्झिमा आयंबिलेण रसतो कोसा गुणतो मज्झिमा, तहेव च उण्होदएण दव्वतो मज्झं रसतो जहन्नं गुणतो मज्झं मज्झिम दव्वंतिकाऊणं, रालगतणकूरा दव्वतो जहन्नं आयंबिलेण रसतो उक्कोसं गुणओ मज्झं, ते चेव उण्होदएण दव्वओ जहण्णं रसओ जहन्नं गुणओ उक्कोसं बहुणिज्जरत्ति भणित्तं होति, अहवा उक्कोसे तिन्नि विभासा - उक्कोसउक्कोसं उक्कोसमज्झिमं उक्कोसजहण्णं, कंजियआयाममउण्होदएहिं जहण्णा मज्झिमा उक्कोसा निज्जरा, एवं तिसु विभासितव्वं । छलनानाम एगेनायंबिलं पच्चक्खातं, तेन हिंडतेन सुद्धोदणो गहितो, अन्नोनेन य खरीण निमित्तं घेत्तूण आगतो आलोएत्तुं पजिमितो, गुरूहिं भणितो - अज तुज्झ आयंबिलं पच्चक्खातं, भणइ-सचं, तो किं जेमेसि ?, जेण मए पच्चक्खातं, जहा पाणातिपाते पच्चक्खाते न मारिजति एवायंबिलेवि पच्चक्खाते तं न कीरति, एसा छलणा, परिहारस्तु प्रत्याख्यानं भोजने तन्निवृत्तौ च भवति, भोजने आयामाम्लप्रायोग्यादन्यत तत् प्रत्याख्याति आयाम्ले च वर्त्तते, तन्निवृत्तौ चतुर्विधमप्याहारं प्रत्याचक्षाणस्य, तथा लोक एवमेव प्रत्याख्यानार्थः दोसुं अत्थेसु वट्टति भोजने तन्निवृत्तौ च तेन एसच्छलणा निरत्थया । पंच कुडंगा - लोए वेदे समए अन्नाणे गिलाणे कुडंगोत्ति, एगेणायंबिलस्स पञ्चक्खातं, तेन हिंडतेन संखडी संभाविता, अन्नं वा उक्कोसं लद्धं, आयरिताण दंसेति, भणितं तुज्झ आयंबिलं खातं, सो भणति - खमासणा ! अम्हे बहूणि लोइयाणि सत्थाणि परिमिलिताणि, तत्थ य आयंबिलसद्दो नत्थि, पढमो कुडंगो १, अहवा वेदेसु चउसु संगोवंगेसु नत्थि आयंबिलं बिदिओ कुडंगो २, अहवा समए चरगचीरियभिक्खुपंडरंगाणं, तत्थवि नत्थि, न जाणामि एस तुज्झं कतो आगतो ? तइओ कुडंगो ३, अन्नाणेण भणति - ण जाणामि खमासमणा ! केरिसियं आयंबिलं भवति ?, अहं जाणामि - कुसणेहिवि जिम्मइत्ति तेन गहितं, मिच्छामिदुक्कडं, न पुणो गच्छामि, चउत्थ कुडंगो गिलाण भणति - नतरामि आयंबिलं काउं सूलं मे उट्ठति, अन्नं Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ६ - [ नि. १६०४ | वा उदिसति ररोगं, ताहे न तीरति करेत्तुं, एस पंचमो कुडंगो । तस्स अट्ठ आगारा अन्नत्थणाभोगेणं सहस्सागारेणं लेवालेवेणं हिगत्थसंसद्वेणं उक्खित्तविवगेणं पारिट्ठावणियागारेणं महत्तरगारेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिरति । अनाभोगसहसक्कारा तहेव लेवालेवो जति भाणे पुव्वं लेवाडगं गहितं समुद्दिनं संलिहिं जति तेन आणेति न भज्जति, उक्खित्तविवेगो जति आयंबिले पतति विगतिमाती उक्खिवित्ता विगिंचतु मा णवरि गलतु अन्नं वा आयंबिलस्स अप्पाउग्गं जति उद्धरितं तीरति उद्धरिरते न उवहम्मति, गिहत्थसंसट्टेवि जति गिहत्थो डोवलियं भाणियं वा लेवाडं कुसणादीहिं तेन ईसित्ति लेवाडं तं भुञ्जति, जइ रसो आलिखिज्जति बहुओ तान कप्पति, पारिट्ठावणितमहत्तरासमाधीओ तहेव । व्याख्यातमतिगम्भीरबुद्धिना भाष्यकारेणोपन्यस्तक्रममायामाम्लम्, अधुना तदुपन्यासप्रामाण्यादेव निर्विकृतिकाधिकारशेषं व्याख्यायते, तत्रेदं गाथाद्वयम् - नि. (१६०५ ) पंचेव य खीराइं चत्तारि दहीणि सप्पि नवनीता । चत्तारि य तिल्लाइं दो वियडे फाणिए दुन्नि || नि. (१६०६) महुपुग्गलाई तिन्नि चलचल ओगाहिं तु जं पक्कं । एएस संस वुच्छामि अहानुपुवीए ॥ वृ- 'पंचेव य खीराई' गाहा 'मधुपोग्गल' त्ति गाथा, इदं विकृतिस्वरूपप्रतिपादकं गाथाद्वयं गतार्थमेव, अधुना एतदाकारा व्याख्यायन्ते तत्थ अणाभोगसहसक्कारा तहेव, लेवालेवो पुन जधा आयंबिले तहेव दट्ठव्वो, गिहत्थसंसट्ठी बहुवत्तव्वोत्ति गाहाहिं भण्णति, ताओ पुन इमातोनि. (१६०७) खीरदहीवियडाणं चत्तारि उ अंगुलाई संसद्वं । फाणियतिल्लघयाणं अंगुलमेगं तु संसट्टं ॥ नि. (१६०८) मुहपुग्गलरयाणं अर्द्धगुलयं तु होइ संसठ्ठे । गुलपुग्गलनवनीए अद्दामलयं तु संसङ्कं ॥ वृ- गिहत्यसंसट्टस्स इमा विधी-खीरेण जति कुसणातिओ कूररो लब्भति तस्स जति कुडंगस्स उदणातो चत्तारि अंगुलाणि दुद्धं ताहे निव्विगतिगस्स कप्पति पंचमं चारब्भ विगत य, एवं दधिस्सवि वियडस्सवि, केसु विसएसु विअडेण मीसिजति ओदनो ओगाहिमओ वा, फाणितगुडस तेल्लघताण य, एतेहिं कुसणिते जति अंगुलं उवरि अच्छति तो वट्टति, परेण न वट्टति, मधुस्स पोग्गलरसयस्स अद्धंगुलेण संसद्वं होति, पिंडगुलस्स पुग्गलस्स नवनीतस्स य अद्दामलगमेत्तं संसट्टं, जति बहूणि एतप्पमाणाणि कप्पंति, एगंमि बहुए न कप्पदित्ति गाथार्थः । उक्खत्तविवेगो अहा आयंबिले जं उद्धरितुं तीरति, सेसेसु नत्थि, पडुच्चक्खियं पुन जति अंगुलीए हाय मक्खेति तेल्लेण वा घतेन वा ताथे निव्विगतियस्स कप्पति, अथ धाराए छुमति मनागपि न कप्पति । इदानिं पारिट्ठावणियागारो, सो पुन एगासनेगठाणादिसाधारणेत्तिक विसेसेण परूविजति, तन्निरूपणार्थमाह नि. (१६०९) आयंबिलमनायंबिल चउथा बालवुड्डुसहुअसहू । अनहिंडियहिंडियए पाहुणनिमंतणावलिया || वृ- ‘आयंबिलए' गाथा व्याख्या- यद्वाऽत्रान्तरे प्रबुद्ध इव चोदकः पृच्छति अहो ताव भगवता ३२९ Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३० आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/९२ एगासनगएगट्ठानग-आयंबिलचउत्थछट्टट्ठमणिव्विगतिएसु पारिट्ठावणियागारो वण्णितो, न पुन जाणामि केरिसगस्स साधुस्स पारिठ्ठावणियं दातव्यं वा न दातव्वं वा ?, आयरिओ भणइ, 'आयंबिलमनायंबिले' गाथा व्याख्या-पारिट्ठावणियधुंजणे जोग्गा साधू दुविधा-आयंबिलंगा अनायंबिलगा य, अनयंबिलिया आयंबिलविरहिया, एक्कासणेकट्ठाणचउत्थछट्टट्ठमणिव्विगतिय पज्जवसाणा, दसमभत्तियादीणं मंडलीए उद्धरितं पारिट्ठावणियं न कप्पति दां, तेसिं पेचं उण्हयं वा दिज्जति, अहिट्ठिया य तेसिं देवतावि होञ्ज, एगो आयंबिलगो एगो चउत्थभत्तितो होज्ज कस्स दातव्वं ?, चउत्थभत्तियस्स, सो दुविहो-बालो वुड्डो य, बालस्स दातव्यं, बालो दुविहोसहू असहू य, असहुस्स दातव्वं, असहू दुविहो-हिंडतो अहिंडेंतओ य, हिंडयस्स दातव्वं, हिंडंतओ दुविधो-वत्थव्वगो पाहुणगो य, पाहुणगस्स दातव्वं, एवं चउत्थभत्तो बालोऽसहू हिंडतो पाहुणगो पारिठ्ठावणियं भुंजाविज्ञति, तस्स असति बालो असहू हिंडतो वत्थव्वो २ तस्स असति बालो असहू अहिंडंतो पाहूणगो ३ तस्स असति बालो असहू अहिंडतो वत्थव्वो, एवमेतेन करणोवाएण चतुहिवि पदेहिं सोलस आवलियाभंगा विभासितव्वा, तत्थ पढमभंगिअस्स दातव्वं, एतस्स असति बितियस्स, तस्सासति तदियस्स, एवं जाव चरिमस्स दातव्वं, पउरपारिट्ठावणियाए वा सव्वेसि दातव्यं, एवं आयंबिलियस्स छट्ठभत्तियस्स सोलसभंगा विभासा, एवं आयंबिलियस्स अट्ठमभत्तियस्स सोलस भंगा, एवं आयंबिलियस्स निव्वितयस्स सोलस भंगा, नवरं आयंबिलियस्स दातव्वं, एवं आयंबिलियस्स एक्कासणियस्स सोलस भंगा, एवं आयंबिलियस्स एगट्ठाणियस्स सोलस भंगा, एवमेते आयंबिलियउक्खेवगसंजोगेसु सव्वग्गेण छन्नवति आवलियाभंगा भवन्ति, आयंबिलउक्खेवो गतो, एगो चउत्थभत्तितो एगो छट्ठभत्तितो, एत्थवि सोलस, नवरं छट्ठभत्तियस्स दातव्वं, एल्चउत्थभत्तियस्स सोलस भंगा, एगो एक्कासणितो एगो एगट्ठाणिओ एगट्ठाणियस्स दातव्वं, एगो एक्कासणितो एगो निव्वीतिओ, एक्कासणियस्स दातव्वं, एत्थवि सोलस, एगो एगट्ठाणिओ एगो निव्वीतिओ एगट्ठाणियस्स दातव्वं, एत्थवि सोलसत्ति गाथार्थः ॥ तं पुन पारट्ठिावणितं जहाविधीए गहितं विधिभुत्तसेसं च तो तेसिं दिजइ, तत्रनि. (१६१०) विहिगहियं विहिभुत्तं उव्वरियं जं भवे असणमाईं। तं गुरुणाऽणुन्नायं कप्पइ आयंबिलयाईणं ।। वृ-'विहिगहियं विहिभुत्तं' गाहा व्याख्या-विधिगहितं ना अलुद्धेण उग्गमितं, पच्छा मंडलीए कडपदरगसीहखइदेण वा विधीए भुत्तं, एवंविधं पारिट्ठावणियं, जाहे गुरू भणति-अज्जो इमं पारिट्ठावणियं इच्छाकारेण भुआहित्ति, ताहे सो कप्पति वंदनं दाउं संदिममावेत्ति भोत्तुं, एत्थ चउभंगविभासानि. (१६११) चउरो य हुंति भंगा पढमे भंगंमि होइ आवलिया । इत्तो अ तइयभंगो आवलिया होइ नायव्वा ।। वृ- 'चउरो य होंति भंगा' गाहा व्याख्या-विधिगहितं विधिमुक्तं विधिगहितं अविधिमुक्तं अविधिगहीतं विहिभुत्तं अविधिगहितं अविधिमुक्तं, तत्थ पढमभंगो, साधू भिक्खं हिंडति, तेन य अलुद्धेण बाहिं संजोअणदोसे विप्पजढेण ओहारितं भत्तपाणं पच्छा मंडलीए पतरगच्छे Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययन-६- [नि. १६११] ३३१ दातिसुविधीए समुद्दिटुं, एवंविधं पुव्ववण्णियाण आवलियाणं कप्पते समुद्दिसिउं, इदानिं बितियभंगो तधेव विहीगहितं भुत्तं पुन कागसियालादिदोसदुटुं, एवं अविधिए भुत्तं, एत्थ जति उव्वरति तं छड्डिजति, न कप्पति, छद्दिमादीदोसा तम्मि, एरिसं जो देति जो य भुंजति दोण्हवि विवेगो कीरति, अपुणकारए वा उवहिताणं पंचकल्लाणयं दिनति, इदानिं तइयभंगो, तत्थ अविधिगहितं-वीसुं वीसुं उक्कोसगाणि दव्वाणि भायणि पच्छा कच्छपुडगंपिव पडिसुद्धे विरेएति, एतेसिं भोत्तव्वंति आगतो, पच्छा मंडलिगराइणिएण समरसं कातुं मंडलिए विधीए समुद्दिटुं, एवंविधे जं उव्वरितं तं पारिट्ठावणियागारं आवलियाणं विधिभुत्तंति कउ कप्पति, चउत्थभंगो आवलियाण न कप्पेति भुत्तुं, ते चेव पुव्वभणिता दोसा, एवमेतं भावपच्चक्खाणं भणितमिति ॥ व्याख्यातं मूलगाथोपन्यस्तं प्रत्याख्यानमधुना प्रत्याख्यातोच्यते, तथा चाहनि. (१६१२) पच्चक्खाएण कया पच्चक्खाविंतएवि सूआए (उ)। उभयमवि जाणगेअर चउभंगे गोणिदिलुतो ।। वृ- 'पच्चक्खाएण' गाहा व्याख्या-प्रत्याख्याता-गुरुस्तेन प्रत्याख्यात्रा कता प्रत्याख्यापयितर्यपि शिष्ये सूचा-उल्लिङ्गना, न हि प्रत्याख्यानं प्रायो गुरुशिष्यावन्तरेण भवति, अन्ने तु- पच्चक्खाणेण कय'त्ति पठन्ति, तत् पुनरयुक्तं, प्रत्याख्यातुनियुक्तिकारेण साक्षादुपन्यस्तत्वात् सूचाऽनुपपत्तेः, प्रत्याख्यापयितुरपि तदनन्तरङ्गत्वादिति, अत्र च ज्ञातर्यज्ञातरि च चत्वारो भेदा भवन्ति, तत्र चतुर्भङ्गे गोणिदृष्टान्त इति गाथाक्षरार्थः ।। भावार्थ तु स्वयमेवाह-- नि. (१६१३) मूलगुणउत्तरगुणे सव्वे देसे य तहय सुद्धीए । ___पच्चक्खाणविहिन्नू पञ्चक्खाया गुरू होइ ।। वृ- 'मूलगुण' गाहा व्याख्या-मूलगुणेषूत्तरगुणेषु च एवं सर्वोत्तरगुणेषु देशोत्तरगुणेषु च, तथा च शुद्धौ षड्विधायां श्रद्धानादिलक्षणायां प्रत्याख्यानविधिज्ञः, अस्मिन् विषये प्रत्याख्यानविधिमाश्रित्येत्यर्थः, प्रत्याख्यातीति प्रत्याख्याता गुरुः-आचार्यो भवतीति गाथार्थः ।। नि. (१६१४) किइकम्माइविहिन्नू उवओगपरो अ असढभावो अ । संविग्गथिरपइन्नो पच्चक्खाविंतओ भणिओ ॥ वृ. 'किइकम्मा' गाहा व्याख्या-कृतिकर्मादिविधिज्ञः- वन्दनाकारादिप्रकाश इत्यर्थः, उपयोगपरश्च प्रत्याख्यान एव चोपयोगप्रधानश्च अशठभावश्च-शुद्धचित्तश्च संविनो-मोक्षार्थी स्थिरप्रतिज्ञः-न भाषितमन्यथा करोति, प्रत्याख्यानपयतीति प्रत्याख्यापयिता-शिष्यः एवंभूतो भणितः तीर्थकररागणधरैरिति गाथार्थः ।। नि. (१६१५) इत्थं पुन चउभंगो जाणगइअरंभि गोणिनाएणं । सुद्धासुद्धा पढमंतिमा उ सेसेसु अ विभासा ।। कृ. 'इत्थं पुन' गाथा व्याख्या-एत्थ पुन पञ्चक्खाणयंतस्स पच्चक्खावेंतस्स य चउभंगो-जाणतो जाणगस्स पच्चक्खाति शुद्धं पच्चक्खाणं, जम्हा दोवि जाणंति किमपि पच्चक्खाणं नमोक्कारसहितं पोरुसिमादियं वा, जाणगो अयाणगस्स जाणावेउं पच्चक्खा (वे) ति, जहा नमोक्कारसहितादीणं अमुगं ते पच्चक्खातंति सुद्धं अन्नहा न सुद्धं, अयाणगो जाणगस्स पच्चकावाति न सुद्धं, पभुसंदिट्ठा (ई) सु विभासा, अयाणगो अयाणगस्स पच्चक्खाति, असुद्धमेव, एत्थं दिलुतो गावीतो, जति Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३२ आवश्यक मूलसूत्रम्-२-६/९२ गावीण पमाणं सामिओवि जाणति, गोवालोवि जाणति, दोहंपि जाणगाणं भूतीमोल्लं सुहं सामीओ देति इतरो गेण्हति, एवं लोइयो चउभंगो, एवं जाणगो जाणगेण पच्चक्खावेति सुद्धं, जाणगो अजाणगेण केणइ कारणेण पञ्चकावेन्तो सुद्धो निक्कारणे न सुद्धति, अयाणगो जाणयं पच्चक्खावेति सुद्धो, अयाणओ अयाणए पच्चक्खावेति न सुद्धोति गाथार्थः ।। मूलद्वारगाथायामुक्तः प्रत्याख्याता, साम्प्रतं प्रत्याख्यातव्यमुक्तमप्यध्यने द्वाराशून्यार्थमाहनि. (१६१६) दव्वे भावे य दुहा पच्चक्खाइव्वयं हवइ दुविहं । दव्बंमि अ असणाई अन्नाणाई य भावंमि ॥ वृ- ‘दव्वे भावे गाहा व्याख्या-द्रव्यतो भावतश्च द्विधा प्रत्याख्यातव्यं तु विज्ञेयं, द्रव्यप्रत्याख्यातव्यं अशनादि, अज्ञानादि तु भावे- भावप्रत्याख्यातव्यमिति गाथार्थः ॥ ___ मूलद्वारगाथायां गतं तृतीयं द्वारं, इदानिं परिसा, सा य पुट्विं वण्णिता सामाइयनिजुत्तीए सेलघणकुडगादी, इत्थ पुन सविसेसं भण्णति-परिसा दुविधा, उवहिता अनुवट्ठिता य, उवट्ठिताए कहेतव्वं, अनुवट्ठिताए न कहेतव्वं, जा सा उवहिता सा दुविधा-सम्मोवहिता मिच्छोवहिता य, मिच्छोवद्विता जहा अज्जगोविंदा तारिसाए न वट्टति कहेतुं, सम्मोवट्टिता दुविधा-भाविता अभाविता य, अभाविताए न वट्टति कहेतुं, भाविता दुविधा-विनीता अविनीता य, अविनीताए न वट्टति, विनीताए कहेतव्वं, विनीता दुविधा-वक्खित्ता अवक्खित्ता य, वक्खित्ता जा सुणेति कम्मं च किंचि करेति खिजति वा अन्नं वा वावारं करेति, अवक्खित्ता न अन्नं किंचि करेति केवलं सुणति, अवक्खित्ताए कहेयव्वं, अवविखत्ता दुविधा-उवउत्ता अनुवउत्ता य, अनुवउत्ता जा सुणेति अन्नमन्नं वा चिंतेति, उवउत्ता जा निच्चिन्ता, तम्हा उवउत्ताए कहेतव्वं । तथा चाहनि. (१६१७) सोउं उवट्टियाए विनीयवक्खित्ततदुवउत्ताए । एवंविहपरिसाए पच्चक्खाणं कहेयव्वं ॥ वृ. 'सोउं उवट्ठिताए' गाहा व्याख्या-गतार्था, एवमेसा उवहिता सम्मोवहिता भाविता विनीयाऽवक्खित्ता उवयुत्ता य, पढमपरिसा जोग्गा कहणाए, सेसा उ तेवट्ठी परिसाओ अजोग्गाओ, अजोगाण इमा पढमा-उवहिता सम्मोवट्टिता भाविता विनीया अवक्खित्ता अनुवउत्ता, एसा पढा अजोग्गा, एवं तेवटुिंपि भाणितव्वा, ‘उवट्ठियसम्मोवट्ठियभावितविणया य होइ वक्खित्ता । उवउत्तिगा य जोग्गा सेस अजोगातो तेवट्टि ।' एतं पच्चक्खाणं पढमपरिसाए कहेजति, तव्वतिरित्ताए न कहेतव्वं, न केवलं पच्चक्खाणं सव्ववि आवस्सयं सव्वमवि सुयनाणंति । मूलद्वारगाथायां परिषदिति गतमधुना कथनविधिरुच्यते, तत्रायं वृद्धवादः-काए विधीए कहितव्वं ?, पढमं मूलगुणा कड्डेति पाणातिपातवेरमणाति, ततो साधुधम्मे कथिते पच्छा असढस्स सावगधम्मो, इहरा कहिज्जति सत्तिट्ठोवि सावयधम्मं पढमं सोतुं तत्थेव वित्तीं करेइ, (उत्तरेत्ति) उत्तरगुणेसुवि छम्मासियं आदि काउं जं जस्स जोग्गं पच्चक्खाणं तं तस्स असढेण कहेतव्वं । अथवाऽयं कथनविधिः Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं-६- [नि. १६१८] ३३३ नि. (१६१८) आणागिज्झो अत्थे आणाए चेव सो कहेयव्यो । दिलृतिउ दिटुंता कहणविहि विराधना इअरा ।। वृ- 'आणागिन्झो अत्थो गाहा व्याख्या-आज्ञा-आगमस्तद्ग्राह्यः-तद्विनिश्चेयोऽर्थः, अनागतातिक्रान्तप्रत्याख्यानादिः आज्ञयैव-आगमेनैवासौ कथयितव्यो, न दृष्टान्तेन, तथा दार्शन्तिकः-दृष्टान्तपरिच्छेद्यः प्राणातिपाताद्यनिवृत्तानामेते दोषा भवन्तीत्येवमादिर्दष्टान्तात्-दृष्टान्तेन कथयितव्यः, कथनविधिः-एषः कथनप्रकारः प्रत्याख्याने, यद्वा सामान्येनैवा-ज्ञाग्राह्योऽर्थःसौधर्मादिः आज्ञयैवासौ कथयितव्ये न द्दष्टान्तेन, तत्र तस्य वस्तुतोऽसत्त्वात्, तथा दार्शन्तिकःउत्पादादिमानात्मा वस्तुत्वाद् घटवदित्येवमादिद्दष्टान्तात् कथयितव्यः, एषः कथनविधिः, विराधना इतरथा-विपर्ययोऽन्यथा कथनविधेः अप्रतिपत्तिहेतुत्वाद् अधिकतर-सम्मोहादिति गाथार्थः ॥ मूलद्वारगाथोपन्यस्त उक्तः कथनविधिः साम्प्रतं फलमाहनि. (१६१९) पच्चक्खाणस्स फलं इहपरलोए अ होइ दुविहं तु । ___ इहलोइ धम्मिलाई दामनगमाई परलोए । वृ- ‘पच्चक्खाणस्स' गाहा व्याख्या-प्रत्याख्यानस्य-उक्तलक्षणस्य फलं-कार्यं इहलोके परलोके च भवति द्विविधं-द्विप्रकारं, तुशब्दः स्वगतानेकभेदप्रदर्शनार्थः, तथा चाह-इहलोके धम्मिलादय उदाहरणं दामन्नकादयः परलोके इति गाथाऽक्षरार्थः । ___ कथानकंतु धम्मिलोदाहरणं धम्मिल्लहिंडितो नायव्वं, आदिसद्दातो आमोसधिमादीया धेप्पंति। दामन्नगोदाहरणं तु-रायपुरे नगरे एगो कुलपुत्तो जातीतो, तस्स जिनदासोमित्तो, तेन सो साधुसगासं नीतो, तेन मच्छयमंपच्चक्खाणं गहितं, दुब्भिक्खे मच्छाहारो लोगो जातो, इतरोवि सालेहि महिलाए खिसिज्जमाणो गतो, उदिन्ने मच्छे दटुं पुणरावत्ती जाता, एवं तिन्नि दिवसे तिन्नि वारं गहिता मुक्काय, अणसणं कातुं रायगिहे नगरे मणियारसेट्टिपुत्तो दामन्नगो नाम जातो, अट्ठवरिसस्स कुलं मारीए उच्छिण्णं, तत्थेव सागरवोदसत्थवाहस्स गिहे चिट्ठइ, तत्थ य गिहे भिक्खट्टे साधुणो पइट्टा, साधुना संघाडइल्लस्स कहितं, एतस्स गिहस्स एस दारगो अधिपती भविस्सति, सुतं सत्थवाहेण, पच्छा सत्थवाहेण पच्छन्नं चडालाण अप्पितो, तेहिं दूरं नेतुं अंगुलिं छेत्तुं भेसितो निव्विसओ कतो, नासंतो तस्सेव गोसंधिएण गहितो पुत्तोत्ति, जोव्वणत्थो जातो, अन्नता सागरपोतो तत्थ गतो तंदटूण उवाएण परियणं पुच्छति-कस्स एस?, कथितं अनाधोत्ति इहागतो, इमो सोत्ति, ता लेहं दाउं घररं पावेहित्ति विसज्जितो, गतो, रायगिहस्स बाहिपरिसररे देवउले सुव्वति, सागरपोतधूता विसा नाम कन्ना तीए अच्चणियवावडाए दिट्ठो, पितुमुद्दमुद्दितं लेहं द₹ वाएतिएतस्स दारगस्स असोइयमक्खितपादस्स विसं दातव्वं, अनुस्सारफुसणं, कण्णदाणं, पुणोवि मुद्देति, नगरं पविट्ठो, विसाऽनेन विवाहिता, आगतो सागरपोतो, मातिघरअच्चणियविसजणं, सागरपुत्तमरणं सोतुं सागरपोतो हितयफुट्टणेण मतो, रन्ना दामन्नगो घरसामी कतो, भोगसमिद्धी जाता, अन्नया पव्वण्हे मंगलिएहिं पुरतो से उग्गीयं 'अनु¥खमावयंतावि अणत्था तस्स बहुगुणा होति । सुहदुक्खकच्छपुडतो जस्स कतंतो वहइ पक्खं ।।१॥' सोतुं सतसहस्सं मंगलियाण देति, एवं तिन्नि वारा तिन्नि सतसहस्साणि, रन्ना सुतं, Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३४ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/९२ पुच्छितेन सव्वं रन्नो सिद्वं, तुट्टेण रन्ना सेट्ठी ठावितो, बोधिलाभो, पुणो धम्मानुट्ठाणं देवलोगगमणं, एवमादि परलोए । अहवा सुद्वेण पच्चक्खाणेण देवलोगगमनं पुणो बोधिलाभो सुकुल पच्चायाती सोक्खपरंपरेण सिद्धिगमं, केसिंचि पुणो तेनेव भवग्गहणेण सिद्धिगमनं भवतीति । अत एव प्रधानफलोपदर्शनेनोपसंहरन्नाह नि. (१६२० ) पच्चक्खाणमिणं सेविऊण भावेन जिनवरुद्दिहं । पत्ता अनंतजीवा सासयसुक्खं लहुं मुक्खं ॥ वृ- ‘पच्चक्खाणमिणं' गाहा व्याख्या - प्रत्याख्यानमिदं- अनन्तरोक्तं आसेव्य भावेन अन्तःकणेन जिनवरोद्दिष्टं-तीर्थकरकथितं प्राप्ता अनन्तजीवाः, शाश्वतसौख्यां शीघ्रं मोक्षम् II आह-इदं फलं गुणनिरूपणायां 'पञ्चक्खाणम्मि कते' इत्यादिना दर्शितमेव पुनः किमर्थमिति ?, उच्यते, तत्र वस्तुतः प्रत्याख्यानस्वरूपद्वारेणोक्तं, इह तु लोकनीतित इति न दोषः, यद्वा इत एव द्वारादवतार्य स्वरूपकथनत एव प्रवृत्तिहेतुत्वात् तत्रोक्तं इत्यनपराध एवेत्यलं विस्तरेण । उक्तोऽनुगमः साम्प्रतं नयाः, ते च नैगमसङ्ग्रहव्यवहारऋजुसूत्रशब्दसमभिरूढैवंभूतभेदभिन्नाः खल्वौघतः सप्त भवन्ति, स्वरूपं चैतेषामधस्तात् सामायिकाध्ययने न्यक्षेण प्रदर्शितमवेति नेह प्रत्यन्ते, इह पुनः स्थानाशून्यार्थं एते ज्ञानक्रियान्तरभावद्वारण समासतः प्रोच्यन्ते, ज्ञाननयः क्रियानयश्च तत्र ज्ञाननयदर्शनमिदं - ज्ञानमेव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणं, युक्ति युक्तत्वात्, तथा चाह नि. (१६२१) नायंमि गिहियव्वे अगिण्हिव्वंमि चेव अत्यंमि । जयव्वमेव इह जो उवएसो सो नओ नाम || नि. (१६२२) सव्वेसिंपि नयाणं बहुविहवत्तव्वयं निसामित्ता । तं सव्वनयविसुद्धं जं चरणगुणट्ठिआ माहू || वृ- 'नातम्मि गेण्हितव्वे' गाहा व्याख्या ज्ञाते सम्यक् परिच्छिन्ने 'गेण्हितव्वे ' त्ति ग्रहीतव्ये उपादेये ‘अगिण्हितव्वंमि’त्ति अग्रहीतव्ये अनुपादेये, हेय इत्यर्थः, चशब्दः खलूभयोर्ग्रहीतव्याग्रहीतव्ययोर्ज्ञातत्वानुकर्षणार्थः, उपेक्षणीयसमुच्चयार्थो वा, एवकारस्त्ववधारणार्थः, तस्यैव च व्यवहितः प्रयोगो द्रष्टव्यः, ज्ञात एव ग्रहीतव्ये अग्रहीतव्ये तथोपेक्षणीये च ज्ञात एव नाज्ञाते ‘अत्थंमि’त्ति अर्थ ऐहिकामुष्मिके, तत्रैहिको ग्रहीतव्यः स्रक्चन्दनाङ्गनादिः अग्रहीतव्यो विषशस्त्रकण्टकादिः उपेक्षणीयस्तृणादिः आमुष्मिको ग्रहीतव्यः सम्यग्दर्शनादिरग्रहीतव्यो मिथ्यात्वादिरुपेक्षणीयो विपक्षाभ्युदयादिरिति, तस्मिन्नर्थे यतितव्यमेव इति - ऐहिकामष्मिकफलप्राप्त्यर्थिना सत्त्वेन यतितव्यमेव, प्रवृत्त्यादिलक्षणः प्रयत्नः कार्य इत्यर्थः । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यं, सम्यग्ज्ञाने वर्त्तमानस्य फलाविसंवाददर्शनात्, तथा चान्यैरप्युक्तम्“विज्ञप्तिः फलदा पुंसां, न क्रिया फलदा मता । मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य, फलासंवाददर्शनात् ॥ १ ॥” तथाऽऽमुष्मिकफलप्राप्तयर्थिना हि ज्ञान एव यतितव्यं, तथाऽऽगमोऽप्येवमेव व्यवस्थितः, यत उक्तं “पढमं नाणं ततो दया, एवं चिट्ठति सव्वसंजते । Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अध्ययनं - ६ - [ नि. १६२२] अन्नाणी किं काहिति किं वा नाहिति छेयपावयं ? ॥१॥" इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यं-यस्मात् तीर्थकररगणधरैररगीतार्थानां केवलानां विहारक्रियाऽपि निषिद्धा, तथा चागमः "गीतत्थो य विहारो बिदितो गीतत्थमीसितो भणितो । तो ततियविहारी नाणुण्णातो जिनवरेहिं || १ ||” न यस्मादन्धेनान्धः समाकृष्यमाणः सम्यक्पन्थानं प्रतिपद्यत इत्यभिप्रायः । एवं तावत् क्षायोपशमिकं ज्ञानमधिकृत्योक्तं, क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वं तस्यैव विज्ञेयं, यस्मादर्हतोऽपि भवाम्भोधेस्तटस्थस्य दीक्षाप्रतिपन्नस्य उत्कृष्टतपश्चरणवतोऽपि न तावदपवर्गप्राप्तिः सञ्जायते (यतो) यावज्जीवाद्यखिलवस्तुपरिच्छेद्यरूपं केवलज्ञानं नोत्पन्नमिति, तस्मात् ज्ञानमेव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणमिति स्थितं ' इति जो उवदेसो सो नओ नाम' त्ति इति एवं उक्तेन न्यायेन य उपदेशः ज्ञानप्राधान्यख्यापनपरः स नयो नाम ज्ञाननय इत्यर्थः । अयं च नामादौ षड्विधप्रत्याख्याने ज्ञानरूपमेव प्रत्याख्यानमिच्छति, ज्ञानात्मकत्वादस्य, क्रियारूपं तु तत्कार्यत्वात् तदायतत्त्वान्नेच्छति, गुणभूतं चेच्छतीति गाथार्थः । उक्त ज्ञाननयोऽधुना क्रियानयावसरः, तद्दर्शनं चेदं क्रियैव प्रधानं ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणं, युक्तियुक्तत्वात्, तथा चायमप्युक्तलक्षणमेव स्वपक्षसिद्धये 'नायम्मि गेण्हितव्वे' इत्यादि, अस्याः क्रियानयदर्शनानुसारेण व्याख्या- ज्ञाते ग्रहीतव्ये अग्रहीतव्ये चैवमर्थ ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्तयार्थिना यतितव्यमेव, न यस्मात् प्रवृत्त्यादिलक्षणप्रयत्नतिरेकेण ज्ञानवतोऽप्यभिलषितार्थावाप्तिर्दृश्यते, तथा चान्यैरप्युक्तं - "क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् । यतः स्त्रीभक्ष्यभोगज्ञो, न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥ १||” तथाऽऽमुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिनाऽपि क्रियैव कर्त्तव्या, तथा मुनीन्द्रवचनमप्येव व्यवस्थितं, यत उक्तम् ३३५ “चेइयकुलगणसंघे आयरियाणं च पवयण सुए य । सव्वेसुवि तेन कयं तवसंजममुज्जमंतेनं ||१||” इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यम् - यस्मात् तीर्थकरगणधरैः क्रियाविकलानां ज्ञानमपि विफलमेवोक्तं, तथा चागमः "सुबहुपि सुयमहीयं किं काही चरणविप्पहीणस्स ? | अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडीवि ||१|| " दृशिक्रियाविकलत्वात् तस्येत्यभिप्रायः । एवं तावत् क्षायोपशमिकं चारित्रमङ्गीकृत्योक्तं, चारित्रं क्रियेत्यनर्थान्तरं, क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य प्रकृष्टफलसाधकत्वं तस्यैव विज्ञेयं, यस्मादर्हतोऽपि भगवत्ः समुपन्नकेवलज्ञानस्यापि न तावत् मुक्तयवाप्तिः सञ्जायते यावदखिलकर्मेन्धनानलभूता ह्रस्वपञ्चाक्षरोद्गिरणमात्रकालावस्थायिनी सर्वसंवररूपा चारित्रक्रिया नावाप्तेति, तस्मात् क्रियैव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणमिति य उपदेशः-क्रियाप्राधान्यख्यापनपररः स नयो नाम क्रियानय इत्यर्थः । अयं च नामादौ षड्विधे Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३६ आवश्यक मूलसूत्रम् -२-६/९२ प्रत्याख्याने क्रियारूपमेव प्रत्याख्यानमिच्छति, तदात्मकत्वादस्य, ज्ञान तु तदर्थमुपादीयमानत्वादप्रधानत्वान्नेच्छति गुणभूतं चेच्छतीति गाथार्थः ।। उक्तः क्रियानयः, इत्थं ज्ञानक्रियानयस्वरूपं श्रुत्वाऽविदिततदभिप्रायो विनेयः संशयापन्नः सन्नाह-किमत्र तत्त्वं?, पक्षद्वयेऽपि युक्ति-सम्भवाद्, आचार्यः पुनराह_ 'सव्वेसिं' गाहा, अथवा ज्ञानक्रियानयमतं प्रत्येकमभिधायाधुना स्थितपक्षमुपदर्शयन्नाह'सव्वेसिपि' गाहा व्याख्या-'सर्वेषा'मिति मूलनयानां अपिशब्दात् तद्भेदानां च नयानांद्रव्यास्तिकादीनां बहुविधवक्तव्यता-सामान्यमेव विशेषा एव उभयमेवानपेक्षं इत्यादिरूपां अथवा नामादीनां नयानां कः कं साधमिच्छतीत्यादिरूपां निशम्य श्रुत्वा तत सर्वनयविशुद्धं-सर्वनयसम्मतं वचनं यच्चरणगुणस्थितः, यस्मात् सर्वे नया एव भावनिक्षेपमिच्छन्तीति गाथार्थः ॥ अध्ययन-६- समाप्तम् व्याख्यायाध्ययनमिदं यदवाप्तमिह शुभं मया पुण्यम् । शुद्धं प्रत्याख्यानं लभतां भव्यो जनस्तेन ॥१॥ समाप्ता चेयं शिष्यहितानामावश्यकटीका !! कृतिः सिताम्बरराचार्यजिनभटनिगदानुसारिणो विद्याधरकुलतिलकाचार्यजिनदत्तशिष्यस्य धर्मतो जाइणीमहत्तरासूनोरल्पमतेराचार्यहरिभद्रस्य। ___ यदिहोत्सूत्रज्ञानाद्, व्याख्यातं तद् बहुश्रुतैः ।। क्षन्तव्यं कस्य सम्मोहः, छद्मस्थस्त न जायते ? ॥१॥ यदर्जितं विर च (मंच) यता सुबोध्या, पुण्यं मयाऽऽवश्यकशास्त्रटीकाम् । भवे भवे तेन ममैवमेवं, भूयाज्जिनोक्तानुमते प्रयासः ॥२॥ अन्यच्च सन्त्यज्य समस्तसत्त्वा, मात्सर्यदुःखं भवबीजभूतम् । सुखात्मकं मुक्तिपदावहं च, सर्वत्र माध्यस्थमवाप्नुवन्तु ॥३॥ मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता आवश्यकसूत्रस्य भद्रबाहुस्वामिविरचिता नियुक्तिः पूर्वाचार्यविरचितं भाष्यं एवं हरिभद्रसूरिविरचिता टीका परिसमाप्ता । ४० प्रथमं मूलसूत्रं आवश्यकं समाप्तम् Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] ભાવભરી વંદના જેમના દ્વા૨ા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ‘‘આગમસાહિત્ય''માં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓને પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ દેવવાચક ગણિ દેવર્કિંગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર શીલાંકાચાર્ય મલયગિરિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ દ્રોણાચાર્ય વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી આનંદ સાગરસૂરિજી જિન વિજયજી જંબુ વિજયજી લાભસાગરસુરિજી વીરભદ્ર ઋષિપાલ બ્રહ્મમુનિ તિલકસૂરિ સૂત્ર-નિર્યુક્તિ – ભાષ્ય – ચૂર્ણિ – વૃત્તિ – આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને ચંદ્રસાગર સૂરિજી બાબુ ધનપતસિંહ ૫૦ ભગવાનદાસ ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભાણુ સ્વામી (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવીર મહર્ષિઓ શ્રી શ્યામાચાર્ય જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સિદ્ધસેન ગણિ અગસ્ત્યસિંહ સૂરિ અભયદેવસૂરિ ક્ષેમકીર્તિસૂરિ આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) ચંદ્ર સૂરિ મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય વિજ્ય વિમલગણિ પુન્યવિજયજી અમરમુનિજી આચાર્ય તુલસી સ્મરણાંજલિ પં૰ બેચરદાસ ૫૦ રૂપેન્દ્રકુમાર શ્વેત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ મુનિ માણેક ચતુરવિજયજી કનૈયાલાલજી ચંપક સાગરજી ૫. જીવરાજભાઈ ૫૦ હીરાલાલ Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] ४०० (૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम आगमसूत्रनाम वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण श्लोकप्रमाण आचार २५५४ शीलाङ्काचार्य १२००० | २. सूत्रकृत २१०० शीलाङ्काचार्य १२८५० स्थान ३७०० अभदेवसूरि १४२५० | ४. समवाय १६६७ अभयदेवसूरि ३५७५ ५. भगवती । १५७५१ | अभयदेवसूरि १८६१६ ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि ३८०० ७. उपासकदशा ८१२ अभयदेवसूरि ८०० ८. अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसूरि | ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ अभयदेवसूरि १०० १०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि ५६३० |११. |विपाकश्रुत १२५० अभयदेवसूरि ९०० १२. औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि ३१२५ |१३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि ३७०० १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० मलयगिरिसूरि १४००० १५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि १६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ | मलयगिरिसूरि ९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि ९१०० १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्र उपाध्याय १८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० | विजयविमलयगणि (?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्लसूरि (अवचूरि) । (?) १५० २६. महाप्रत्याख्यान १७६ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ २७. भक्तपरिज्ञा २१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २१५ २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि (?) ५०० २९. संस्तारक १५५ गुणरत्न सूरि (अवचूरि) ११० ३०. गच्छाचार १७५ विजयविमलगणि १५६० गणिविद्या १०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५ ६०० Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] • वृत्ति ६४०० ४०. क्रम आगमसूत्रनाम • मूल वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण श्लोकप्रमाण |३२. देवेन्द्रस्तव ३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) । ३७५ ३३. मरणसमाधि * ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ____८३७ |३४. | निशीथ ८२१ |जिनदासगणि (चूणि) २८००० सङ्घदासगणि (भाष्य) ७५०० ३५. बृहत्कल्प ४७३ | मलयगिरि+क्षेमकीर्ति ४२६०० | सङ्घदासगणि (भाष्य) ७६०० ३६. व्यवहार ३७३ मलयगिरि ३४००० सङ्घदासगणि (भाष्य) |३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ८९६ /- ? - (चूणि) २२२५ ३८. जीतकल्प * १३० | सिद्धसेनगणि (चूर्णि) १००० ३९. महानिशीथ ४५४८ आवश्यक १३० हरिभद्रसूरि | २२००० ४१. ओघनियुक्ति नि.१३५५ द्रोणाचार्य (?)७५०० पिण्डनियुक्ति * नि. ८३५ मलयगिरिसूरि ७००० |४२. | दशवैकालिक ८३५ हरिभद्रसूरि ७००० ४३. उत्तराध्ययन २००० शांतिसूरि १६००० ४४. नन्दी ७०० मलयगिरिसूरि | ४५. | अनुयोगद्वार २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि ५९०० नोध:(१) ४५मागम सत्रोमा वर्तमान राणे पडेल १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २७ उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ४थी 3८ छेदसूत्रो, ४० थी.४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रोन नामेडल प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3) 63 वृत्ति- म न छेते म २६. संपाइन भुनी छ. सिपायनी ५५ वृत्ति-चूर्णि साहित्य भुद्रित समुद्रित अवस्थामic 6५९०५ छ ४. (४) गच्छाचार भने मरणसमाधि नविse चंदावेज्झय भने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे छ.४ समे “आगमसुत्ताणि" म भूण ३५ भने "भागमही''भा सक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતરત્ન જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ ७७३२ Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પંચત્ત્વનું માધ્ય અમે ‘‘બાળમનુત્તાળિ’’માં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) સોપ અને પિત્તુ એ બંને નિર્યુક્તિ વિકલ્પે છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માણ્યની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૬) ચાર પ્રીર્ણ સૂત્રો અને મહાનિશીય એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રાર્જ ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ-વજ્ઞા-નિતત્ત્વ એ ત્રણેની વૃળિ આપી છે. જેમાં વર્શી અને નીતત્ત્વ એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશય ઉપર તો માત્ર વીસમા ઉદ્દેશઃની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે. * વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુતિઃ - क्रम निर्युक्ति 3. आचार-नियुक्ति २. सूत्रकृत-निर्युक्ति રૂ. ૪. વૃહત્વ-નિવૃત્તિ * व्यवहार- नियुक्ति ★ ५. दशाश्रुत० - नियुक्ति [4] श्लोकप्रमाण क्रम नियुक्ति ४५० २६५ १८० ६. आवश्यक- नियुक्ति ७. ओघनिर्युक्ति ८. पिण्डनिर्युक्ति ९. दशवैकालिक नियुक्ति १०. उत्तराध्ययन-नियुक्ति श्लोकप्रमाण २५०० १३५५ ८३५ ५०० નોંધ : (૧) અહીં આપેલ શ્લોજ પ્રમાળ એ ગાથા સંખ્યા નથી. ૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક’' એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ řોજ પ્રમાણ છે. ७०० (૨) * વૃહત્ત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્ત હાલ ભાષ્ય માં ભળી ગઈ છે. જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિાર મહર્ષિ એ ભાષ્ય ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું જોવા મળેલ છે. (૩) ોષ અને પિણ્ડનિર્યુક્તિ સ્વતંત્ર મૂત્તઞાામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું સ્વતંત્ર સંપાદન મ-૪૧ રૂપે થયેલ છે. (તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિવૃત્તિમાંથી શાશ્રુતન્ય નિર્યુવિત્ત ઉ૫૨ વૃત્તિ અને અન્ય પાંચ નિયુક્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ નિર્યુક્તિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિત્તિકર્તા તરીકે મદ્રવાદુસ્વામી નો ઉલ્લેખ જ જોવા મળે છે. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] ( वर्तमान अणे ४५मागममा ५ भाष्यं ) |क्रम| भाष्य श्लोकप्रमाण| क्रम भाष्य गाथाप्रमाण निशीषभाष्य ७५०० आवश्यकभाष्य * ४८३ बृहत्कल्पभाष्य । ७६०० ७. ओघनियुक्तिभाष्य * ३२२ व्यवहारभाष्य ६४०० पिण्डनियुक्तिभाष्य * ४६ पञ्चकल्पभाष्य | ३१८५ दशवैकालिकभाष्य * जीतकल्पभाष्य | ३१२५ १०. । उत्तराध्ययनभाष्य (?) ८. ३ - नोंध:(१) निशीष , बृहत्कल्प अने व्यवहारभाष्य न॥ sal सङ्घदासगणि डोवा- ४॥छे. भभारा संपानमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथे भने बृहत्कल्प तथा व्यवहार भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साथे समाविष्ट थयुं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य सभा आगमसुत्ताणि भाग-३८ भांशात थy. (3) आवश्यकभाष्य भi put प्रभा॥ ४८३ सयुमा १८3 गाथा मूळभाष्य ३पेछ भने 300 dun अन्य भाष्यनीछे. नो समावेश आवश्यक सूत्रं-सटीकं भ. यो.छ. . विशेषावश्यक. भाष्य पूज४ प्रसिध्ध थयुं छे ५९ ते समय आवश्यकसूत्र- 64रनु भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसार नी स मर वृत्ति हि पेट विवो तो आवश्यक अने जीतकल्प भेजने 6५२ भणे छ. नो. भने म ४३१ नथी.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तेन तेनी वृत्ति मां थयो ४ छ. ५९॥ तेनो त विशेनो 6m अभीने भणेद नथी. [ओघनियुक्ति ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ પાથનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी ॥था नियुक्तिमा मानी गयानुं संमायछ (?) (5) ते अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका भे ३५ आगम सूत्रो ५२नो छ પષ્યનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ स्व३५ भाष्यगाथा वा भणे छे. (७) भाष्यकर्ता तरी भुण्य नाम सङ्घदासगणि सेवा भणेला छे. तेम४ जिनभद्रगणि क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो. ५. 6cd५ भणे छे. 2८ix भाष्यन sal અજ્ઞાત જ છે. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्रम चूर्णि १. आचार-चूर्ण २. सूत्रकृत- चूर्णि ३. भगवती - चूर्णि ४. जीवाभिगम - चूर्णि ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति - चूर्णि ६. निशीथचूर्णि ७. बृहत्कल्पचूर्णि ८. व्यवहारचूर्णि [6] वर्तमान डाणे ४५ सागभभां उपलब्ध चूर्णिः श्लोकप्रमाण क्रम चूर्णि ८३०० ९. दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि १०. पञ्चकल्पचूर्णि ९९०० ३११४ ११. जीतकल्पचूर्णि १५०० १२. आवश्यकचूर्णि १८७९ २८००० १६००० १२०० १३. | दशवैकालिकचूर्णि १४. | उत्तराध्ययनचूर्णि १५. नन्दी चूर्णि १६. अनुयोगदारचूर्णि श्लोकप्रमाण २२२५ ३२७५ १००० १८५०० 00000 नोंध : (१) ( १८ चूर्णिमांधी निशीथ, दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प क्षेत्रश चूर्णि अभाराभा સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. ५८५० १५०० २२६५ (२) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार એ સાત વૃńિ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी श्री भेड चूर्णि थे अगत्स्यसिंहसूरिकृत छे तेनुं प्रकाशन पूभ्य श्री પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे हीरासास आयडीया अश्रार्थयित भुंकुरे छे. भगवती चूर्णितो भजेछे, पास एक प्राशीत थर्म नथी. तेभ४ वृहत्कल्प, व्यवहार, વચત્ત્વ એ ત્રણ હસ્તપ્રતો અમે જોઈ છે પણ પ્રકાશીત થયાનું જાણમાં નથી. ( 4 ) चूर्णिकार तरी जिनदासगणिमहत्तर नाम मुख्यत्वे संभजाय छे. उसाउना भते અમુક વૃત્તિના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી. "खागम-पंथांगी" खेड भिन्त्य जाजत " ૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वातो डेटसी यिन्त्य छे. अंग- उपांग- प्रकीर्णक- चूलिका खे उप आगभो (पर માલ્વ નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિયુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. या रीते ज्यांड भाष्य, ज्यांड नियुक्ति भने ड्यांड चूर्णिन । अलावे वर्तमान अर्जे सुव्यवस्थित पंचांगी ये भात्र आवश्यक सूत्र नी गाशाय . २ नंदीसूत्र भां पंचांगी ने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्ति खो वगेरेना पस उसे छे. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો ) સૂિચના :- અમે સંપાદીત કરેલ માનકુળ-સર્ટી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો. ઉપર જમણી બાજુ કામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/પ૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક કૃતજ્જન્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક જૂના છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક ૩ધ્યયનનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક દેશછ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છૂટુ લખાણ છે અને જાથા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી ! - | ગોઠવેલ છે. " પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં (0) પછી ના વિભાગને તેના–તેને પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા. જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (/-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (१) आचार - श्रुतस्कन्धः/चूला/अध्ययन/उद्देशकः/मूलं પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા ગ્રુતસ્કન્દમાં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं () ચાન - થાન/મધ્યયન/મૂને (૪) સનવાવ - સમય:/જૂનું भगवती - शतक/वर्ग:-अंतरशतकं/उद्देशकः/मूलं અહીં શતકના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) ગંત શત કેમકે રાતના ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શત ના પેટા વિભાગનું નામ વ. જણાવેલ છે. શત • રૂ૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને ગંત શત અથવા શતશત નામથી ઓળખાવાય છે. (६) ज्ञाताधर्मकथा- श्रुतस्कन्धः/वर्गः/अध्ययन/मूलं પહેલા કુતબ્ધ માં ધ્યાન જ છે. બીજા શ્રુતસ્સ નો પેટાવિભાગ નામે છે અને તે ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययनं/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्ग:/अध्ययनं/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययनं/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययन/मूलं ગાકવ અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને માવદાર અને સંવરકર કહ્યા છે. (કોઈક ને બદલે કુતબ્ધ શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે) (૧૧). विपाकश्रुत- श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/मूलं (१२) औपपातिक- मूलं (१३) राजप्रश्नीय- मूलं Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] (१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं सामागमwi da विलो छितो सम भाटे प्रतिपत्तिः पछी पेटविलास नोपनीय छे. 343 प्रतिपत्ति -३-नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव वायर पेपिलायो ५४ छ.तथा तिपत्ति/(नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं भेरीत स्पष्ट मसरा पाउदा छ, मे रात भी प्रतिपत्ति ना उद्देशकः नवनया पर ते पेटविमा प्रतिपत्तिः ना.४७. (१५) प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वारं/मूलं पदना aa aruni sais उद्देशकः छ, sais द्वार छ पा ५८-२८न विनाम उद्देशकः અને તેના પેટા વિભાગમાં કાં પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं 04 15-१७५i प्राभृतप्रामृत न। ५५ प्रतिपत्तिः नाम पे facun ®. ५॥ उद्देशकः ॥ મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययनं/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययन/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं १८ ची २३ निरयावलिकादि नामयी साधे हो भने छ भने 6षामना पाय ful सूत्रधा भोगावा छे. *ial-1, निरयावलिका, -२ कल्पवतंसिका... २३ वा (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं (३४) निशीय - उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीय - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययन/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवैकालिक - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन · अध्ययनं//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા आगमसूत्र मूलं गाथा क्रम आगमसूत्र मूलं गाथा क्रम १. आचार २. सूत्रकृत ३. स्थान ४. ५. ६. ७. समवाय भगवती ज्ञाताधर्मकथा उपासक दशा अन्तकृद्दशा अनुत्तरोपपातिक ८. ९. १०. प्रश्नव्याकरण ११. विपाकश्रुत १२. औपपातिक १३. राजप्रश्निय १४. जीवाभिगम १५. प्रज्ञापना १६. सूर्यप्रज्ञप्ति १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति १८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति १९. निरयावलिका २०. कल्पवतंसिका २१. पुष्पिता २२. पुष्पचूलिका २३. वहिदशा ५५२ ८०६ १०१० ३८३ १०८७ २४१ ७३ ६२ १३ ४७ ४७ ७७ ८५ ३९८ ६२२ २१४ २१८ ३६५ २१ ५ ११ ५ २४. २५. २६. २७. २८. २९. ३०. ३१. ४ ३२. १४७ ७२३ १६९ ९३ ११४ ५७ १३ १२ १४ ३३. ३ ३४. ३० ३५. ३६. 1 ९३ २३१ १०३ १०७ १३१ x -- चतुःशरण आतुरप्रत्याख्यान महाप्रत्याख्यानं भक्तपरिज्ञा तंदुल वैचारिक संस्तारक गच्छाचार गणिविद्या देवेन्द्रस्तव मरणसमाधि निशीष बृहत्कल्प व्यवहार ३७. ३८. ३९. ४०. आवश्यक ४१. ओघनियुक्ति ४१. पिण्डनियुक्ति १ ४२. दशवैकालिक २ ४३. उत्तराध्ययन 9 ४४. नन्दी 9 ४५. अनुयोगद्वार दशाश्रुतस्कन्ध जीतकल्प महानिशीथ ६३ ६३ ७१ ७० १४२ १४२ १७२ १७२ १६१ १३९ १३३ १३३ १३७ १३७ ८२ ८२ ३०७ ६६४ १४२० २१५ २८५ ११४ ५६ १०३ १०३ १५२८ ९२ २१ ११६५ ११६५ ७१२ ७१२ ५४० ५१५ १७३१ १६४० १६८ ९३ ३५० १४१ ३०७ ६६४ નોંધ :- ઉક્ત થા સંખ્યાનો સમાવેશ મૂર્ત્ત માં થઈ જ જાય છે. તે मूल સિવાયની અલગ गाथा समभवी नहीं. मूल शब्द से अभी सूत्र जने गाथा जने भाटे नो खायेलो संयुक्त અનુક્રમ છે. ગાથા બધાંજ સંપાદનોમાં સામાન્ય અંક ધરાવતી હોવાથી તેનો અલગ અંક આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી. ८ Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] [૧૧] [૧૨] [૧૩] [૧૪] [૧૫] [૧૬] [૧૮] – અમારા પ્રકાશનો :अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी શત્રુ પવિત્ત [ગાવૃત્તિ ] - अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે) સમાધિ મરણ [વિધિ-સૂત્ર-પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ]. તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ - બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર] અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ સિર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં] શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૨ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪ []. [૨૧] [૨૨] [૨૩]. [૫] [] [૨૮] [30] [૩૧] [૩૨] [૩૩] [૩૪] [૩૫] Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [४०] [35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૫ [3] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય[૩૮] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૭ તત્વાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૮ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય[૪૧] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧૦ પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [४२] आयारो [आगमसुत्ताणि-१] पढमं अंगसुत्तं [४३] सूयगडो [आगमसुत्ताणि-२] बीअं अंगसुत्तं [४४] ठाणं [आगमसुत्ताणि-३] तइयं अंगसुत्तं [४५] समवाओ [आगमसुत्ताणि-४] चउत्थं अंगसुत्तं [४६] विवाहपन्नति [आगमसुत्ताणि-५] पंचमं अंगसुत्तं [४७] नायाधम्मकहाओ [आगमसुत्ताणि-६] छठे अंगसुत्तं [४८] उवासगदसाओ [आगमसुत्ताणि-७] सत्तमं अंगसुत्तं [४९] अंतगडदसाओ [आगमसुत्ताणि-८] अट्ठमं अंगसुत्तं [५०] अनुत्तोववाइयदसाओ [आगमसुत्ताणि-९] नवमं अंगसुत्तं [५१] पण्हावागरणं [आगमसुत्ताणि-१०] दसमं अंगसुत्तं [५२] विवागसूर्य [आगमसुत्ताणि-११] एकरसमं अंगसुत्तं [५३] उववाइयं [आगमसुत्ताणि-१२ ] पढमं उवंगसुत्तं [५४] रायप्पसेणियं [आगमसुत्ताणि-१३ ] बीअं उवंगसुत्तं [५५] जीवाजीवाभिगमं [आगमसुत्ताणि-१४ ] तइयं उवंगसुत्तं [५६] पनवणासुतं [आगमसुत्ताणि-१५] चउत्यं उवंगसुत्तं [५७] सूरपन्नतिः [आगमसुत्ताणि-१६ ] पंचमं उवंगसुत्तं [५८] चंदपन्नत्तिः [आगमसुत्ताणि-१७] छठं उवंगसुत्तं [५९] जंबूद्दीवपन्नति [आगमसुत्ताणि-१८] सत्तमं उगसुत्तं [६०] निरयावलियाणं [आगमसुत्ताणि-१९] अठ्ठमं उवंगसुत्तं [६१] कप्पवडिंसियाणं [आगमसुत्ताणि-२०] नवमं उवंगसुत्तं [६२] पुप्फियाणं [आगमसुत्ताणि-२१] दसमं उवंगसुत्तं [६३] पुष्फचूलियाणं [आगमसुत्ताणि-२२ ] एकरसमं उवंगसुत्तं [६४] वण्हिदसाणं [आगमसुत्ताणि-२३] बारसमं उवंगसुत्तं [६५] चउसरणं [आगमसुत्ताणि-२४] पढमं पईण्णगं [६६] आउरपञ्चक्खाणं [आगमसुत्ताणि-२५ ] बीअं पईण्णगं [६७] महापच्चक्खाणं [आगमसुत्ताणि-२६] तीइयं पईण्णगं [६८] भत्तपरिण्णा [आगमसुत्ताणि-२७] चउत्थं पईण्णगं Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] [६९] तंदुलवेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं [आगमसुत्ताणि-२९] छठें पईण्णगं [७१] गच्छायार [आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईण्णगं-१ [७२] चंदावेज्झयं [आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णगं-२ [७३] गणिविजा [आगमसुत्ताणि-३१] अठ्ठमं पईण्णगं [७४] देविंदत्थओ [आगमसुत्ताणि-३२] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि [आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णगं-१ [७६] वीरत्थव [आगमसुत्ताणि-३३/२] दसमं पईण्णगं-२ [७७] निसीह [आगमसुत्ताणि-३४] पढमं छेयसुत्तं [७८] बुहत्कप्पो [आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार [आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खधं [आगमसुत्ताणि-३७] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो [आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास [आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं [आगमसुत्ताणि-३९] छठं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं [आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनिजुत्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिहुत्ति [आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं [आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरल्झयणं [आगमसुत्ताणि-४३] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूयं [आगमसुत्ताणि-४४] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं [आगमसुत्ताणि-४५] बितिया चूलिया પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧] આયાર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सू413 ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [८] 80 ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समवाय ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસૂત્ર [૫] વિવાહપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [૬] નાયાધમ્મકહા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [४७] पाससा - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર ૯િ૮] અંતગડદસા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१00] पावाग२९!- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] [૧૦૧] વિવાગસૂય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૨] ઉવવાઈય ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૩] રાયપ્પાસેણિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] જીવાજીવાભિગમ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૫ પન્નવણાસુર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] સૂરપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૫ પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] ચંદપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૮] જંબુદ્િવપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫ સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૯] નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧] કષ્પવડિસિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧] પુફિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુષ્કચૂલિયા – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૭] વહિદાસા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] ચઉસરણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પહેલો પડ્યો [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-5] બીજો પયત્રો [૧૧] મહાપચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] ત્રીજો પયગ્નો [૧૧૭] ભત્તપરિણા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ચોથો પડ્યો [૧૧૮] તંદુલવેયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] પાંચમો પડ્યો [૧૧] સંથારગ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-ડ] છઠ્ઠો પડ્યો [૧૨] ગચ્છાયાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-છું સાતમો પયગ્નો-૧ [૧૨] ચંદાવેજ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-૨ [૧૨૨] ગણિવિક્સ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] આઠમો પડ્યો [૨૩] દેવિંદત્યઓ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] નવમો પયગ્નો [૧૨૪] વીરત્યવ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] દશમો પયત્રો [૧૨૫ નિસીહ ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતકપ્પ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-છ બીજું છેદસૂત્ર [૧૨] વવહાર- . ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૨૮] દસાસુયખંધ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] ચોથું છેદસૂત્ર [૧૨] જીયકખો - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] પાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩] મહાનિસીહ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર [૧૩૧] આવસ્મય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩૨] ઓહનિસ્તુત્તિ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૩૩] પિંડનિજુત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૧૩૪) દસયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] [१३५] उत्तर ४७५९! - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [१35] नहीसुत्त - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [१७] अनुयोराद्वार - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૧૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं । आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं । आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६२] वहिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [१६७ ] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [१६८ ] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६९ ] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [ १७० ] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७२ ] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७३ ] निशीथछेदसूत्रं सटीकं [१७४ ] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं [ १७५ ] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं [ १७६ ] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं [१७८ ] महानिशीथसूत्रं (मूलं) [१७९ ] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं [१८० ] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८१] पिण्डनिर्युक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीकं [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं [१८४] नन्दी - चूलिकासूत्रं सटीक [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीकं [15] आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १५-१६-१७ आगमसुत्ताणि सटीकं - १८-१९-२० आगगम सुत्ताणि सटीकं - २१-२२ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं -२३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २४-२५ आगम सुत्तामि सटीकं - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं- २७ आगमसुत्ताणि सटीकं - २८-२९ आगमसुत्ताणि सटीकं - ३० आगमत्ताणि सटीकं - ३० પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. -: संपर्ड स्थण :‘આગમ આરાધના કેન્દ્ર' શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર અમદાવાદ-૧ Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] "आगमसुत्ताणि-सटीकं" ॥॥ १ थी उ० नु विव२४॥ आगमसुत्ताणि । आयार समाविष्टाआगमाः भाग-१ भाग-२ सूत्रकृत भाग-३ स्थान भाग-४ समवाय भाग-५-६ भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७ ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा, प्रश्नव्याकरण भाग-८ विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय भाग-९ जीवाजीवाभिगम | भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा, चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा, तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवैकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भाष्य SARKA POLO & Personal use only