________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५०४
सूत्रकृतागो एवं सन्नं' एवम्-ईदृशी संज्ञां बुद्धिम् 'निवेसए निवेशयेत्-कुर्यादित्यर्थः । चावाकमतानुयायिनः अस्ति शरीरादि व्यतिरिक्तो जीव इति नानुमन्यन्ते । किन्तुभरीराकारपरिणतभूतसंघातस्वरूप एव जीव इति । एवं ब्रह्माऽद्वैतवादी वक्ति, यदयं समस्तोऽपि प्रपश्च: आत्मनो विवसरूपः । अतो न आत्मव्यतिरिक्तं किमपि पस्तुजातं विद्यते, आत्मैव एकः परमार्थः सन् । एतदुभयमतं न सम्यक-इति प्रकृतगाथया सूत्रारो वक्ति-'णस्थि' इत्यादि। अयमाशय:-चैतन्यं न भूतमात्रस्य गुण सम्मवति तथात्वे सति भूनाऽऽ(ब्ध घटादावपि चैतन्यमुपलभ्येत । नत्वे भति तस्माच्चैतन्यं न गुणभूतः, किन्तु-यस्य स गुणः स एव स्वतन्त्रोऽनादि रखना चाहिए, परन्तु जीव हैं और अजीव हैं, ऐसा समझना चाहिए। चार्वाक मत के अनुयायी शरीर से भिन्न जीव का अस्तित्व नहीं मानते। उनका कथन है कि शरीर की आकृति में परिणत हुए पृथ्वी आदि भूनों के समूह से ही चैतन्य की उत्पत्ति हो जाती है-जीव की पृथक कोई सत्ता नहीं है। इससे विपरीत ब्रह्माद्वैतवादी की मान्यता ऐसी है कि जगत् का यह सारा प्रपंच (फैलाब) आत्मा का ही स्वरूप है। आत्मा से भिन्न कोई अजीव पदार्थ नहीं है । एक मात्र आत्मा ही परमार्थ है।
मृत्रकार का कथन है कि यह दोनों मन्तव्य सत्य नहीं हैं ! आशय 'यह है-चैतन्य भूतों का धर्म होता तो भूतों से निर्मित घट आदि में
भी चैतन्य की उपलब्धि होती। मगर ऐसा होता नहीं है, अतएव चैतन्य भूतों का गुण नहीं है । किन्तु जिसका वह गुण है वही जीव कहलाता है और वह भूतों से भिन्न तथा अनादि है। રથી ભિન્ન જીવનું અસ્તિત્વ માનતા નથી. તેઓનું કથન છે કે શરીરની આકૃતિમાં પરિણત થયેલા પૃથ્વી વિગેરે મહાભૂતના સમૂહથી જ ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે. જીવની જૂદી કઈ પ્રકારની સત્તા નથી. તેનાથી ઉલ્ટા બ્રહ્મા-દ્વૈતવાદીની માન્યતા એવી છે કે-જગતને આ સમગ્ર વ્યવહાર ફેલાવ) - આત્માનું જ સ્વરૂપ છે. આત્માથી જૂદે કઈ પણ અજીવ પદાર્થ નથી, કેવળ આત્મા જ પરમાર્થ છે.
સૂત્રકારનું કથન છે કે આ બંને પ્રકારના મન્ત સત્ય નથી. કહે. વાને આશય એ છે કે–ચૈતન્ય ભૂતને ધર્મ થઈ શકતું નથી! જે તે ભતેને ધર્મ હેત તે ભૂતોથી બનાવવામાં આવેલ ઘટ, વિગેરેમાં પણ ચેતન્યની પ્રાપ્તિ થાત જ પરંતુ તેવું થતું નથી, તેથી જ ચૈતન્યભૂતનો ગુણ નથી પરંતુ જેને તે ગુગ છે તે જીવ કહેવાય છે અને તે ભૂતથી ભિન્ન .तथा अनामिछ.
For Private And Personal Use Only
