________________
કુમાસ્લિભટ્ટ
૧૫ બ્રાહ્મણે કા નામ અગ્રગણ્ય હૈ. કુમારિલભટ્ટ ઇનમેં એક હૈં ઔર ઉન્હને ઐસે હી સમય મેં જન્મ ધારણ કર ભારત કે ધાર્મિક મંચ પર અપના અભિનય કિયા થા. આજ કે હમારે હિંદુ ધર્મ કે પ્રારંભિક રૂપ કા નિર્માણ ઉન્હીં કે વરદ હસ્તે દ્વારા હુઆ થા. ઇસ લેખ મેં ઉન્હીં કે ચરિત તથા કતિ કે સંબંધ મેં કુછ વિચાર કિયા જાયેગા. - કુમારિલ અપને સમય કે એક અદ્વિતીય પ્રતિભાશાલી બહુશ્રુત વિદ્વાન થે. ઉનકી વિદ્વત્તા કા પરિચય એક ઉનકે “મીમાંસા-લોકવાર્તિક સે હી ભલી ભાંતિ પ્રકટ હૈ. યહ ગ્રંથ “જૈમિનીયસૂત્ર” કે જગપ્રસિદ્ધ “શાવરભાષ્ય' પર વાતિક રૂપ મેં હૈ. જૈમિનિ મુનિ કે મીમાંસાસૂત્ર બારહ અધ્યાય મેં બંદે હૈં. પ્રત્યેક અધ્યાય કે ચાર ચાર-પાદ હૈ. સબ પર શવર મુનિ કા ભાષ્ય હૈ. પ્રથમ અધ્યાય કા પ્રથમ પાદ “તક–પાદ’ કહલાતા હૈ. કાંકિ ઈસ પાદ મેં બૌદ્ધ આદિ દાર્શનિક કે વિભિન્ન સિદ્ધા પર તર્કદ્વારા ગુણદેષ કા ઉહાપોહ કિયા ગયા હૈ. ઈતકે “ભાષ્ય પર કુમારિક કે “વાર્તિક લોક રૂપ મેં હૈ. અએવ ઉસકા નામ લોકવાર્તિક' હૈ. ઈસ અધ્યાય કે શેષ તીન પાદ કે ભાષ્ય કે વાર્તિક “તંત્રવાતિંક' કહલાતે હૈ. યહ ગદ્ય-પદ્ય દોને મેં હૈ. શેષ ગ્યારહ અધ્યાય પર બહુત સંક્ષેપ મેં વાર્તિક હૈ. ઉસકા નામ “ટપટીકા” હૈ. ઈસ પ્રકાર ઇનકી યે તીન રચનામેં હૈ. યે આજ ભી વિદ્વત્સમાજ મેં ઉચ્ચ સ્થાન પ્રાપ્ત કિયે યે હૈ. ઈન ગ્રંથો કા પ્રત્યેક શ્લેક યા વાક્ય ઇતના સારગર્ભિત, સંયત, મર્મસ્પશી તથા ઓજસ્વી હૈ કિ કોઈ ભી ઉનકી રચનાચાતુરી કી પ્રશંસા કિયે બિના ન રહેગા. ઉનકી ઇસી અનન્યગામી વિશેષતા છે કારણ કહી શંકરાચાર્ય અપને “શારીરક ભાષ્ય” પર ભી ઉનસે વાર્તિક બનવાને કે ઉદ્દેશ સે પ્રયાગ જા કર ઉનસે મિલે થે. યહ બાત આગે કે પદ્ય સે પ્રકટ હોતી હૈ–
भाष्यस्य वार्तिकमथैष कुमाग्लेिन भट्टेन कारयितुमा. ટુવાન મુનીન્દ્રા ...........(શંકરદિગ્વિજયઃ ૭, ૩૧.)
ઇસકે અતિરિક્ત “આશ્વલાયન ગૃહ્યસૂન' પર ભી કુમારિક કી એક પઘાત્મક ટીકા ઉપલબ્ધ હૈ. વેદ કી બહુતસી સ્થાઓ તથા રહસ્ય કી ઇસમેં સ્વતંત્રતા કે સાથ વ્યાખ્યા કા ગઈ હૈ. ટીકાત્મક ગ્રં કે સિવા આમતક કુમારિલ કા કેઈ સ્વતંત્ર ગ્રંથ નહીં ઉપલબ્ધ હુઆ હૈ. સ્વતંત્ર ગ્રંથ ઉહેને અવશ્ય બનાયે હોગે, પરંતુ કાલોદર મેં પડ જાને સે આજ ઉનકા નામ ભી શેષ નહીં રહ ગયા.
મીમાંસાદર્શન મેં કુમારિલ કે સિદ્ધાંત “ભાદૃ મત” કે નામ સે અપના સ્વતંત્ર સ્થાન રખતે હૈં. ઉનકે યે સિદ્ધાંત અને સિદ્ધાંત હૈં. ઉત્તર ભારત કે બૌદ્ધોં કે શાસ્ત્રાર્થ મેં અસ્તવ્યસ્ત શંકરાચાર્ય
www.umaragyanbhandar.com
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
