Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ma0 ma0 zivakumArazAstri-granthamAlA [ SaSThaM puSpam ] vyomazivAcAryaviracitA vyomavatI skRta-vi mAnanda-sa vidyAlaya gopA sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayaH For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Published by DR. BHAGIRATHA PRASADA TRIPATHI 'VAGISA SASTRI' Research Publication Supervisor, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya, Varanasi. Available at Sales Department, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya, Varanasi-221002 (India). First Edition: 1100 Copies. Price Rs. 27.00 Printed by Ghan Shyam Upadhyaya Manager, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya Press, Varanasi. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ma0ma0 zivakumArazAstri-granthamAlA [6] vyomazivAcAryapraNItA vyomavatI sampAdakaH zrIgaurInAthazAstrI kulapatiH , sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya pUvavidhA TE vArANasyAm 2039 tame vaikramAbde 1904 tame zakAbde 1983 tame khastAba For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prakAzakaH DaoN0 bhAgIrathaprasAdatripAThI 'vAgIzaH zAstrI' anusandhAna prakAzana paryavekSakaH, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlayasya vArANasI / prAptisthAnam - vikrayavibhAgaH, www.kobatirth.org sampUrNAnanda saMskRtavizvavidyAlayastha, vArANasI- 221002. prathamaM saMskaraNam 1100 pratirUpANi mUlyam - 27.00 rUpyakANi mudraka: ghanazyAma upAdhyAyaH, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyavasthApakaH" sampUrNAnanda-saMskRta vizvavidyAlayIyamudraNAlayastha For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org PREFACE Vyomavati, one of the earliest known commentaries on Prasastapada's Padarthadharmasamgraha, a work which is usually called a Bhasya on the Vaisesika-sutias of Kanada but which may be fairly viewed as an original contribution to the Vaisesika system of Indian philosophy, was edited for the first time by Mahamahopadhyaya Gopinath Kaviraj and Pandit Dhundhiraj Sastrin and published in the Chowkhamba Sanskrit Series in 1930. It is a pity that the name and identity as well as the age of the author are yet to be determined. It goes without saying that this commentary excels all other commentaries on Prasastapada's work by reason of its clarity of exposition. It is interesting to note that the commentator refers to a number of Vaisesika-sutras that cannot be traced in the extant texts commented upon by Candrananda, Vadindra, Sankara Misra and others. There are a few cases whec he introduces the views of others which are unmistakably running commentaries on the Bhasya, a fact that suggessts that there have been some more commentators before him whose names and complete works are lost to posterity. In the section on Earth he mentions a hitherto unknown sutra in support of citrarupa. Though we know that other commentators are in agreement with him with regard to the identity of the afore For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ ii] said concept, yet not any one of them has succeeded in citing any corroborative statement from the text of Kanada. It is he alone who quotes the following text in support of citrarupa : 3fafa et Farafrimizin fagguatara (p. 63, 1.20). He also quotes quite a number of sutras that are not traceable in any one of the direct commentaries on the Vaisesika-sutras (see, Appendix I). This fact lends support to the view that Vyomasiva has had an acquaintance with an older version of the sutras of Kanada not known even to Candrananda, the oldest commentator known to us in the present state of our information. It is also worthy of notice that Vyomasiva does not follow the Sutrakara in his enumeration of pramanas (e.g., pratyaksa, anumana and sabda ). In the course of his criticism of the Sarkhya system Vyomasiva quotes the views of Vindhyavasin and Asuri and not of Tsvaraklsna, the author of the Sankhyakarika. No other commentator on Prasastapada-bhasya except Vyomasiva seems to be so much well acquainted with the works of Dharmakirti. He quotes from the Hetubindu of Dharmakirti and refers to his view regarding pratyamna ya or upanaya. Vyomasiva does not refer to or refute the view of Sankaracarya, the great exponent of Monistic Vedanta. It is only likely that he is pre-Sankara. In his introduction to the first edition of Vyomavati, Pandit D. Sastrin identifies Vyomasiva with Sivaditya 'Misra, author of the Saptapadarthi ( p. 5). He seems to have depended on the views of Pandit Nilakantha Sastrin, editor of the For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ iii ] Sivadvaita-darpana (published in Belgaon in 1928 ), a work belonging to the Virasaiva school of South India. In the said work one finds a tabic of the ascetics of the Saiva school founded by Vasava in or about 1200 A. D. in Karnataka. It is mentioned therein that the author of the Saptapadarthi is Sivaditya Sivacarya which was his name before initiation. He is the author of the Saptapadarthi (Laksanamala ) in Vaisesika philosophy and Saktisan doha in Virasaiva philosophy. After initiation he came to be called Vyomasivacarya by his Guru, Siddhacaitanya Sivacarya. Vyomayati happens to be his work of the time when he entered the fourth stage of his life. The aforesaid identification is based on the colophon of a single manuscript preserved in a library in Bombay where it is mentioned that the name of the author is Vyomasiva. It may be noted that in other manuscripts the name of the author is mentioned as Sivaditya. It is believed that the names, Sivaditya and Vyomasiva, refer to one identical person ( see, Introduction to Saptapadarthi, Vizianagram Sanskrit Series, Benares ). In our opinion this identification is not, however, confirmed by the findings of a comparative study of the two works. The views stated therein on identical problems are divergent. For illustrations we may quote a few only : In Saptapadarthi In Vyomavati 1. dik ekAdazavidhA 1. dik dazavidhA 2. sAmAnyaM trividham 2. sAmAnyaM dvividhama 3. rUpaM saptavidham 3. Fan17 4. rUparasayoreva citratvam 4. rUpAdInAmavibhuvizeSaguNAnAM sarveSAM citratvam For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 5. anumitistrividhA 6. liGgaM trividham www.kobatirth.org [ iv ] 5. anumitidvividhA 6 liGgaM dvividham Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 7. hetvAbhAsAH SaT 7. - hetvAbhAsAH paJca 8. pramANaM dvividham 8. pramANaM trividham 9. mithyAjJAnakAraNapradhvaMsasamAnAdhika- 9 navAnAmAtma vizeSaguNAnAmatyanto raNa tatkArya samastaduHkhAbhAvo mokSaH cchittiniHzreyasam From even a cursory glance at the above it would appear that such conflicting views on the same topics could not have come from the pen of a single person and the identity of the authors can hardly be established. It seems more likely that Vyomasiva was the fifth spiritual successor of Purandara Guru alias Mattamayuranatha, the founder of two mathas, one at Mattamayurapura, probably identical with Ma-yu-lo referred to by I-t'sing as in the neighbourhood of present Haridvara and the other at Ranipadra to be identified probably with the original site of the Ranode inscription in Gwalior State (see, J. A. S. B. Vol. XVI, p. 1080 and Pracinalekhamala, Nirnayasagara, Vol. II, 156 ). In this inscription we find one Vyomasiva well-versed in almost all the systems of Indian philosophy - nyAya-vaizeSika, mImAMsA, bauddha, jaina. sAMkhya and cArvAka. The inscription runs thus : siddhAnteSu maheza eSa niyato nyAye'kSapAdo muni more ca kaNAzinastu kaNabhuk zAstre zrutau jaiminiH / sAMkhye'nalpamatiH taH svayaJca kapilo lokAyate sadgurubuddho buddhamate jinoktiSu jinaH ko vAtha nAyaM kRtI // For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [v ] A study of the Vyomavati also confirms the above eulogies in regard to the versatile scholarship of Vyomasiva. He refers to his Guru more than once (p. 20, 1. 14, p.108, 1.6, p 55, 1.10 p. 143, 1.26). The inscription also says that HIdayesa is his Guru and he, being a versatile scholar, is described as Farofatfase n fa. As stated in this inscription, Avanti invited Purandara, an ascetic residing in Kadambaguha to establish two mathas, one in viattamayurapura and the other in Ranipadra. The genealogical table shown there is as follows: 1. Kadambaguhadhivasin 2. Terambipala (the Chief of Sankhamathika) 3. Amardakatirthanatha 4. Purandara Guru whom Avanti invited to establish two mathas in his state) 5. Sadasiva (disciple of Purandara) 6. HIdayesa (disciple of Sadasiva and Guru of Vyoma Siva ) If this Avanti is held to be identical with the Maukhari King of the same name, he was the son and successor of Tsanavarman. Avanti's accession to the throne took place about 565 A.D. As Vyomasiva was the fifth in succession to Purandara, most probably a senior contemporary of Avanti, he may be placed 60-80 years after the establishment of the mathas by Purandara, which may be roughly taken as 625-640 A.D. The confirmation of the above date of Vyomasiva is also possible in the light of other data. For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ vi Vyomasiva mentions Kadambari as an incomplete work (p.13, 1.10) which helps us in putting Vyomasiva after the demise or retirement from the domestic life of Banabhatta who was most probably an older contemporary to Sriharsa (606-645 A. D.). Moreover, the two sentences in Vyomavati sia dago and stage fanaarafa (p.136, 1.13 15) point probably to the fact that he is a younger contemporary of Banabhatta or Sriharsa or both. Earlier authors mentioned in Vyomavati are Vyasa, Nagarjuna Kumarila, Prabhakara, Dharmakirti, Bhartxhari, Uddyotakara, Bana, Kalidasa and Canakya. We also know that the definition of moksa as quoted and refuted by Mandana and Akalzuka, is found in Vyomavati. Both these authors belong to the end of the 8th and the beginning of the 9th century A.D. respectively. Vyomasiva may, therefore, be safely placed about the second half of the 7th cenrury A.D. About the place where Vyomasiva lived we have no definite information. But, it is presumed that he has never visited the Deccan, the place of origin of the Virasaiva sect. So, he may not be connected with Kanci as claimed by the Virasaiva traditions. A study of Vyomavati reveals that the author defines the cardinal direction of the south as TETEHF feranse ta F e are fa pagit: (p.133, 1.9). That is the direction of the south to which the sun comes in the mid-day. This natural phenomenon occurs only in the countries beyond the Tropic of Cancer which lies in or about 24; degrees of For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ vii ] Northern latitude. The definition shows that Vyomasiva may not have seen the sun passing through the Zenith. It may be further stated that the places referred to in Vyomavati are also situated in North-West India. He refers to Kedaragiri. He says : fartfiftentiaeQI F. Fariastaura faqtarFIT (p.527,Ist edition). The pilgrim stavding at the site may describe such natural phenomena and infer the fall of a thunderbolt when he hears the sound of the splashing ripples of the Mandakini descending from the height and mending its course next to the trek of the travellers. Again Pancapura (p.694, 1st ed.) and Panyapura (p 683 ist ed.) mentioned by him are not traceable in modern maps. But, the town called Panjagoda situated on the bank of river Panjakora, a tributory of the river Swat, may be identified with Pancapura. This is situated on one of the southern slopes of the Hindukush mountain. The original name of the place was probably Pancakarpata as Mr. De in his Dictionary of Ancient Indian Geographical Terms thinks. Moreover, Prasastapada's word vahika has been explained by Vyomasiva as facin (p.547, 1st ed.) which may be a scribal mistake for fetch, for for bears no meaning. So, if we read for as faros then it would mean a person from Herat. This also may suggest that the dwelling place of Vyomasiva was in North or North-western India. Sridhara in Nyaya-kandali has e plained the word anklen as dakSadezodbhavasya which is not confirmed by the existing dictionaries. According to dictionaries angle means a person For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [viii] from the Punjab. If this art stands for a then it means modern Balkh, which is a country beyond Kashmir. From the verse faarag ng etc. quoted above it seems that Vyomasivacarya was in all probability a saint scholar of the Siddhanta Saiva school, which was widely prevalent in that age. All the Acaryas of this school like Aghora-Sivacarya, Sadyojyoti Sivacarya, Umapati Sivacarya etc. had the title of Sivacarya. This school also had its centres of culture both in Northern as well as Southern India. King Bhoja of Dhara was an authoritative writer on the Siddhanta Saiva and such other schools. His work has already appeared in print in two editions, one from Trivandrum and the other from Devakot. For Private And Personal Use Only Gaurinath Sastri
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhUmikA kANAdaM pANinIyaM ca sarvazAstropakArakam / idaM nAviditaM bhAratIyadarzanAnuzIlanaparANAM manISiNAM yattattvajJAnavairAgyazvaryasampannena paramakAruNikena puninA kaNAdena tApatrayanidAnamanusaMdadhatA nAnAzrutismRtItihAsapurANeSu proktamAtmatattvasAkSAtkArameva tadupAyamAkalayatAM tatprAptihetumapi panthAnaM jijJAsamAnAnAM ca munInAmavavAnAca 'AtmatattvasAkSAtkAraprApteH paramaH panthAstattvajJAnameva' iti manasi nidhAya nivRttilakSaNadharmasya vyAkhyAyA: 'athAto dharma vyAkhyAsyAmaH'' ityetasmAt pratijJAvacanAt padArthatattvanirNayapradhAnaM vaizeSikadarzanamArabdham / tatra sUtrasaMdarbhasyAtisaMkSiptatvAdavedyatayA'smadAdestattvajJAnaM na syAdityabhiprAyadhiyA maharSikalpena prazastadevAcAryeNa prakaraNagranyarUpeNa suviditaM padArthadharmasaMgrahAparaparyAya vaizeSikabhASyaM prnniitm| prazastapAdAt pUrvavatibhiH paravartibhizcApi dArzanikairbahavo vyAkhyAnagranthA vircitaaH| evaM niHzreyasakAraNabhUtasya tattvajJAnasya sampAdanAya pravRttasya vaizeSikadarzanasya satsvapi bahuSu vyAkhyAneSu prazastapAdabhASyasya vizeSeNa prAmANyamaGgIkriyate, prazastapAdasya RSitvena tadukteradoSaprayuktatvAt / asya ca bhASyasya bahvISu vyAkhyAsu bhAratasya dakSiNabhAge upalabdhA zrIvyomazivAcAryaviracitA vyomavatIvRttiH, zrIdharAcAryakRtA nyAyakandalI, udayanAcAryakRtA kiraNAvalI, zrIzaMkara mizrapraNItA bhASyatAtparyAvabodhikA vAttikatvenAbhimatA kaNAdarahasyAparaparyAyA upaskAraTIkA ceti catasro vyAkhyAH prAmukhyeNa parigaNyante / zrIvatsAcAryopanibaddhA lIlAvatI, kiraNAvalImavalamvya sthalavizeSeSu rahasyArthaprakAzanamukhA mUlabhASyAkSaravyAkhyAnamAtraparA zrIjagadIzatarkAlaGkArakRtA bhASyasUktiH ( dravyaprakaraNAntaM yAvadupalabdhA ), udayanAcAryakRtAM kiraNAvalImevAdIkRtya sarvatantrasvatantrapradyotanabhaTTAcAryAparAbhidhAnazrIpadmanAbhamizrakRtaH setuzca (apUrNa:) ityanye'pi kecid vyAkhyAnagranthAH prshstpaadbhaassysyoplbhynte| vaizeSikadarzane'nupalabdhAsvamudritAsu vA bhASyavyAkhyAsu vAkyam, rAvaNakRtaM bhASyam, zrAyaskakRtA vyAkhyA, For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ A ] bhAradvAjavRttiH, kaTandI, AtreyabhASyam, mallinAthasUrikRto bhASyanikaSaH, kaNAdasUtranibandhaH ( bhaTTavAdIndravAttikam ), jayanArAyaNavivRtiH, candrakAntatakaliGkArabhASyam, raghudevavyAkhyAnam, vaidikavRttizceti smrynte| samprati candrAnandakRtA mithilAvidyApIThAt prakAzitA ca vRttivaizeSikasUtrANAmupalabhyate / / eteSu vyomazivAcAryo vAtsyAyanabhApyoktarItyA vedAntasAMkhyamatasya tatrApi ca vizeSeNa bauddhamatasyaiva nirasanApadezena samastaM prazastapAdabhAgyaM vivarItumudyukto babhUveti manyate / kvacittu vyAkhyAntaravalakSaNyena bhASyaM vyAkhyAtavatA vyomavatIkAreNa vilakSaNapratibhAzAlin mAyAtmana AviSkRtam / parIkSAmanthe sarvatra lakSaNapadavyAvRttItarabhedAtumAnapraNAlIpradarzanapUrvakaM tattatpadArthasadbhAve pramANAdivivekaH kRta ityeSA rItirAzritA AcAryeNa vyomazivena / ayamAcAryaH zivAdityAtsaptapadArthIkArAdabhinna iti bahUnAmabhimatam / paraM granthadvayasya parizIlanenobhayatra yat paryApta matavaiSamyaM dRzyate, tasmAdubhayo?mazivazivAditAmorabhidhAnAparaparyAyatvamaGgIkartuM na shkyte| saptapadArthIgranthe sAmAnyaanumiti-liGgAni trividhAni, vyomavatyAM ca teSAM dvaividhyamevAbhimatam / saptapadArthIkAraH pramANaM dvividhameva darzayati, vyomavatIkArazca tasya traividhyamaGgIkaroti / gvAliyararAjyastharaNodazilAlekhenaikena jJAyate yadeSa vyomavatIkAro na kevalaM nyAyavaizeSikAdiSveva zAstreSu, api ca bauddhajainAdizAstreSvapratihatagatirAsIt siddhAnteSu maheza eSa niyato nyAye'kSapAdo munigambhIre ca kaNAzinastu kaNa bhuk zAstre zrutau jaiminiH / sAGkhyenalpamatiH svayaM ca kapilo lokAyate sadguru buddho buddhamate jinoktiSu jinaH ko vA'tha nAyaM kRtI ? // tadanusArameSa svbhystaakhilshaastrnirmlmtiyoshiv AcAryahRdayezasya ziSya AsIt / sa ca harSavardhanasya samakAlikatvAd vyomavatI 605 ta: 645 paryantaM yIzavIyavarSAvadhI kadAcit praNinAyeti granthoddharaNavivekena vaktuM zakyate / anayA vidvaccUDAmaNivyomazivAcAryanirmitayA bhASyAntAvasAnayA vyomavatIvRttyA, dravyagranthaparyantayA paNDitapravarajagadIzatarkAlaGkAraviracita yA sUktiTIkayA, For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ i ] mahAmahopAdhyAyapadmanAbhamizrakRtayA setuvyAkhyayA ca samanvitaM vArANasIstharAjakIyasaMskRtapustakAlayAdhyakSeNa ma. ma. paM0 gopInAthakavirAjena, lyAyopAdhyAyaDhuNDirAjazAstriNA ca saMskRtaM maharpikalpaprazastadevaviracitaM prazastapAdabhASyaM 1630 tame yIzavIye varSe ( 1987 tame vaikramAbde ) caukhambAsaMskRtasIrijavArANasIta: prakAzitam abhUt / asya mudraNe sampAdakena AdarzapustakadvayaM vyavahRtamAsIt / asmin prazastapAdabhASye 'pAThabhedayAhulyavazAnmUlapAThaniriNe buddhivyAmohaH pravartate ityabhiprAyeNa sampAdakena prakRtavyAkhyAkArAbhimata mATheSu prasiddha eva pAThaH prastutaH / vyomavatIvRttoM tu vArANasIstharAjakIyasarasvatIbhavanasthamekameva pustakamAdarzatayA svIkRtya tadIya eva pATho viniyuktaH / paramAdarzapustakasyaivAzuddhibhUyastvAt tatrApi bahavo bhraSTA eva pAThA vartante iti sampAdakenApi svIyapramAdArtha kSamA yAcamAnena bhUmikAyAmudghoSitam "vyomavatyAdarzastu prAyaH zuddho'pi kenacidAdarzanikena saMzodhanakAle'zuddhi saMprApita iti mayA granthArambhe nAlocitamatastatrAsmatpramAdAjjAtA azuddhI: saMzodhya paThadbhividvadvaraissa' kSantavyaH" iti / evaM tasmin saMskaraNe vyomavatyAM aSTapAThadoSaH saMnihita eva, yenArthAvabodhe na kevalaM vilamba evApatati, kiM ca kvacidarthAnavabodha eva vrtte| api ca tatra prAyeNAnucchedAH pRSThadvitayAtmakAH pRSThatritayAtmakAzcApi dRzyante / etAdRze bRhatparimANe ekasminnanucchede bahavo matabhedA bahUnAmAcAryANAmAkSepAH samAdhAnAni ca nirUpitAni santi / etenApi viSayAvabodhe'vazyameva kiJcidasaukaryamanubhUyate vaizeSikadarzanapAraMgatairapi vidvabhiH / etaddoSadvayasya samAdhAnaM cirakAlAt pratIkSitamAsIt / ato bhinnamapyeka yadavazyakartavyatayA vidheyamAsId vyomavatyA muddhRtAnAM vaizeSikasUtra-pramANavAttikamImAMsAzlokavAttikaprabhRtigranthAnAM bahUnAM vacanAnAM ca saMdarbhAllekhaH, so'pi sampAdakena sarvathaiva samupekSitaH / mukhyata eteSAmeva trayANAM doSANAM samAdhAnAya sabhASyaM vyomavatyAH sampAdanaM myaa'nggiikRtm| tatra bhraSTapAThazodhane dve rItI smaashrite| kecana pAThA mUle eva saMzodhya sthaapitaaH| yathA bakArasthAne vakAraH, makArasthAne bhakAraH, ikArasthAne IkArazcetyAdayaH / kecicca pAThA arthasaMgatimanusRtya [ ] bRhatkoSThe pradarzitAH / teSvapi kvacit saMbhAvanAyAM saMdehe vA sati ? praznacihna yojitm| For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [I] kasyacidAcAryavizeSasya bahUnAM vA AcAryANAm 'eke-anye apare' prabhRtipadopAttAnAmabhimatasyAzu bodhAya prAyeNAnucchedA laghvAkArA eva samAdRtAH / yeSAmavalokanena viSayavastubodhAt prAgeva saukaryeNa kazcittatra vividhAcAryakRtAkSepasamAdhAnasUcaka : saMketArthako bodhaH samutpadyata eva / tRtIyo yo hi doSa uddhRtagranthavacana saMdarbhollekhAbhAvarUpaH, tasya samAdhAne kiyat kAThinyamasauvidhyaM vA'nubhUyate iti vidantyeva gaveSaNAparAyaNA vidvAMsaH / manye, tadeva kAThinyamanubhavatA pUrvasaMskaraNasya saMpAdakena tadupekSitam / asmin saMskaraNe prAyeNa sarveSAmevoddharaNAnAM saMdarbhapUrtaye mayA prayatitam / evaM mahatA zrameNa yatnena ca sampAditaM sabhASyaM vyomavatyA dravyanirUpaNAntaM prathamaM khaNDaM viduSAM vinodAya tadIyakarakamaleSu samarpayannitarAmAhlAdamanubhavAmi / asya mahati sampAdanakArye paNDitapravareNa zrIvibhUtibhUSaNabhaTTAcAryeNa yadapekSitamanalpa sAhAyyamAcaritaM tat sarvadevAvismaraNIyam iti te bahUn sAdhuvAdAnarhanti / atra bhASAgatAzuddhisaMzodhane kuzalam IkSyapatragatAzuddhisaMzodhanAdikArye'vahitaM ca DaoN0 jAnakIprasAda dvivedamanusaMdhAnAdhikAriNamAziSA yojayAmi / For Private And Personal Use Only zrIgaurInAthazAstrI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAstAvikam kANAdAni vaizeSikasUtrANi samAlambya prazastapAdena viracitaH padArthadharmasaMgrahaH prazastapAdabhASyAparaparyAya: prAkAzi vArANaseya-saMskRta-vizvavidyAlayena triSaSTyuttaraikonaviMzatizatatame khrIstAbde zrIdharapraNItayA nyAyakandalI khyayA taddhindyanuvAdena ca smlkRtH| tasyAnaticirAdeva mudraNAtItatvAjjijJAsUnAM punaH prakAzanArthamasakRdA grahavazAt tadIyaM dvitIyaM saMskaraNamapi 1678 tame khIstAbde sulabhIkRtam / yadyapi vyAkhyeyaM prathitA grantha pranthibhedanapaTIyasA, tathApi zAstrIyagabhIratAdRzA mahAviduSA zrImadudayanAcAryeNa saMdRbdhA kiraNAvalI kimapyanitarasAdhAraNaM gauravaM bibharti paNDitamaNDalyAmiti tasyAH padapadArthaprasphoraNAya paravartibhiH sudhIbhivyAkhyAnAni bhUyAMsi viracayya pAvitA svlekhnii| tasyA mahimAnamimam abhyupagamya sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayena prathamato'zItyuttarakonaviMzatizatatame ( 1980 ) khIstAbde svanAmadhanyAnAM paNDitapravarANAM DaoN0 zrIgaurInAthazAstribhaTTAcAryamahodayAnAM hindIvyAkhyAsahitA sA gaGgAnAthajhAgranthamAlAyA aSTamaprasUnatayA praasphuttymaaniitaa| itaH pUrvaM kiraNAvalyAH kiraNAvalIprakAzaH, kiraNAvalIprakAzadIdhitiH, kiraNAvalIbhAskarazceti TIkopaTIkAH sarasvatIbhavanagranthamAlAyAH ( 45; 38; 1 ) puSpatayA prakAzitA abhUvanniti vidantyeva tjjnyaaH| itthaM khalu kaNAdadarzanavyAkhyopavyAkhyAzRGkhalAyAM prazastapAdazrIdharodayanAcAryakRtInAM rasAsvAdo vyadhAyi vaishessikdrshnrsikprvraiH| prazastapAdakRtasya padArthadharmasaMgrahasya prathamo vyAkhyAtA khalu vyomazivAcAryo vidyotate vijJAteSu vyAkhyAkAreSviti tatpraNItapadArthadharmasaMgrahaTIkAprakAzanamantarA zRGkhaleyamapUrNA khaNDitA ca sthAsyatIti vibhAvya prastUyamAnA vyAkhyeyaM sampAditA prAcyapAzcAttyobhayavidyAvibhUSitaimAnyaiH shriigauriinaathshaastribhttttaacaarymhodyH| dravyapadArthaprakaraNaM yAvadupalabdhaM hastalekhaM pariSkArapUrvakaM mahatA parizrameNa sampAdya vyapanunnA cirantanI susmpaadnnyuuntaa| vyomazivAcAryasya dezakAlAvadhikRtya For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org [ U ] prazastapAdabhASyasya pracalitA bhrAntirnirAkAri sampAdakamahodayai bhUmikAyAm / jagadIzakRtA sUktinAmnyekA'nyApi vyAkhyA virAjate / vyomazivAcAryavyAkhyAyAM prazastapAdabhASyamaGgalAcaraNavyAkhyAnaprasaGge 'anye tu', 'yaccedam' 'atha iti cet ityAdizabdaH pradarzitAnAM matAntarANAmavalokanena vyomazivAcAryAt prAgapi prazastapAdabhASyasyAnyAnyapi bhUrINi vyAkhyAnAnyabhUvanniti sampratipadyate / itthaM vaizeSikadarzanaparamparAyAmapi nyAyadarzanavyAkhyAparamparAvad vidyamAnaH ko'pi drAghIyAnavirata AsIt kramaH, salUnaH parato'dhyayanAdhyApanavaikalyAditi nizcapracaM zakyate vaktum / annapUrNASTamyAM 2039 vai0 ( 23-3-83 khI0 ) evaM tAvadimAM padArthadharma saMgrahaTIkAM ma0 ma0 zivakumArazAstrigranthamAlAyAH SaSThaprasUnatayA vikacitAM vaizeSikadarzanasya talasparzajJAnavatAM paNDitaprakANDAnAM pANipallavasampuTe samarpayatA mayA'nubhUyate'mandAnandasandohaH / tasyA asyAH prakAzanena vipazcidapazcimA jijJAsavazca nUnaM prINitA upakRtAzca bhaviSyantIti vizvasiti } Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAgIrathaprasAda tripAThI 'vAgIzaH zAstrI' nidezaka: For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSayasUcI rA20 315 3 / 9 4115 5.4 7.4 abhidheyAdinirUpaNam tatra vaizeSikasatrotpattiH; padArthadharmasaMgrahotpattiH, abhidheyasya niHzreyasasya sadasattvavicAraH tattvajJAnasya niHzreyasahetutvavicAra: mithyAjJAnanivRttau mokSotpattikramaH saJcitadharmAdharmayovicAraH tattvajJAnAdeva saJcitayoziH upabhogAdeva vA, anyeSAM matam tattvajJAnAdeva niHzreyasam anyathApi veti vicAra: navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchittirUpasya molasvarUpasya vicAraH tatra pUrvapakSavAdinA 'AnandarUpo mokSa' iti matakhaNDanam, sarvaguNocchedAd varaM vaiSayikaM sukhamiti manyamAnAnAM kRte naitacchAstramarthavaditi kathanam tatra sAMkhyamatam prasaGgAd yogazAstramatama bauddhamatam tanmatakhaNDanam jainamataM tatkhaNDanaJca tatrAtmaikatvavAdimataM tatkhaNDanaJca zabdAdvaitavijJAnavAdimataM tatkhaNDanaca anyeSAmapi advaitabhedAnAM pratiSedhaH zaivamataM tatkhaNDanaJca AdivAkyasya vyAkhyAbhedaH kaNAdazabdavyutpattistatkhaNDanaJca 'anu zabdavyAkhyA mahodayazabdastu dvitIyasUtravivaraNarUpa: praNamyeti zlokAvayavArthavicAra: kaNAdazabdavyutpattiH svamate 78 7.25 818 1114 1110 11/20 1122 1212 1218 12 / 10 12113 1217 For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ kha ] 1318 1329 13.10 13 / 12, 14 13 / 15 13123 14 / 1 14 // 5 1419 14/11 namaskArasya samAptijanakatA na veti vicAra: tatra kAdambaryA asamAptiH vAtsyAyanabhASyasya ca samAptiH atra vyAkhyAntaradvayam namaskArasya svamate samAptikAraNatvam tatrAnyeSAM vyAkhyAntare doSapradarzanam prasaGgAt 'ktvA' pratyayavicAraH padArthadharmasaMgrahapadavyutpattivicAra: tatra nijaM vyAkhyAntaram apareSAM matam uddezagranthe-- SaTpadArthoddezaH abhAvasya bhAvopasarjanatayA nopasaMkhyAnam tattvajJAnapadavyutpattiH tatra anyeSAM vyAkhyAntaram padArthadharmasaMgrahAdeva tattvajJAnaM na veti vicAra: tatraiva svIyaM vyAkhyAntaram dravyAdInAM svarUpaviSaye saMzayaH keSAJcinmatam apareSAM matam bauddhamate dravyAdInAmasattvam tatraiva vijJAnamAtraM sarvamityAdInAM khaNDanapratijJA dravyapadArthavibhAgaH dravyasya sattve pratisandhAnasa bauddhamate pratisandhAnasya' kalpanAjJAnatvAd aprAmANikatvakhaNDanam tatraiva nAgArjunoktistatkhaNDanam zabdAkAraM savikalpakamityasya jJAnAkAravAdasya khaNDanam vijJAnAnAM svasaMvedanavAdakhaNDanam savikalpakajJAnasvarUpanirdezaH jJAnAlambanavicAra: paramANUnAM saMghAtarUpatvavarNanapuraHsaraM tatkhaNDanam 14/17 1420 14 / 24 15.3 1510 1521 168 168 16.24 17.5 179 17.18 17124 18114 18122 194 For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra avayavAvayavivAde svabhAvakalpanirAsaH avayavisiddhiH dravyavibhAge saMzaya: chAyA dravyamiti matam tanmata nirAsaH keSAJcid vyAkhyAntaram guNavibhAgaH guNAnAM caturviMzatitvasthApanam aupacArika saMkhyA www.kobatirth.org tatra anyeSAM vyAkhyAntaram karmavibhAgaH bhramaNAdInAM jAtyantaratvamiti vAdinAM vyAkhyAntaram sAmAnyavibhAgastallakSaNaJca vizeSavibhAgastallakSaNaca anyeSAM mate vyAkhyAntaram samavAyasvarUpanirUpaNam tatra zaGkA tatsamAdhAnaJca tatrAnyeSAM vyAkhyAntaram AdhAryAdhArabhAvavicAraH keSAJcit pUrvapakSastannirAsazca uddezagranthopasaMhAraH padArthasaMkhyAvadhAraNasya yuktatvavicAraH dharmasvarUpa vicAra: tatra pUrvapakSaH pUrvapakSAntaraM tatkhaNDanaJca upasaMhAravAkyasya vyAkhyAntaram sAdharmyaprakaraNam- tatra SaTpadArthasAdharmyam astitvapadArthavicAraH abhidheyatvapadArthaM vicAraH AzritatvapadArthavicAraH [ga] For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2011 20/1 2111 2111 21/7 21119 22 / 1 22 / 1 22 / 14 22/21 2331 23/12 23/14 24311 24/20 25/6 25/12 25 / 22 26 / 1 2622 2718 27112 29/9 30113 3114 21116 31/19 31 / 25 32rAra 32/6
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 32121 3331 33114 33124 343 35/10 3523 36.12 [ ] dravyAdipaJcapadArthasAdharmyam guNAdipaJcapadArthasAdharmyam prasaGgAvabhAvasya dharmarUpatAkhyApanam niguNatvaniSkriyatnapadayoH svarUpaviSaye vyAkhyAntarakAramatam dravyAditritayapadArthasAdharmyam / sadasatpratyayajananyAM sattAyAM zaGkAsamAdhAne sattAyAM sattAjAtirastina veti vicAra: tatra vyAkhyAntarakAramatam tatra doSapradarzanam upacaritajJAnamithyAjJAnayoH svarUpapradarzanam sattA satAnutAsatAmiti vicAraH arthakriyAkAritvameva sattvamiti zAkyamatama tatraivApareSAM matam etayoH khaNDanam dravyAdijJAnasya kalpanAtvanirAsa: apareSAM matakhaNDanam arthakriyAsAmarthya sattvamitimatanirAsa: arthazabdAbhidheyaviSaye sUtrakAraprayogapradarzanam jAterapi dharmAdharmajanakatvasvIkAre granthavyAkhyAprakAra: dravyAditrayANAM sAdhayantiram kAryatvapadArthavicAraH anityatvapadArthavicAra: tatra keSAJcinmataM tatkhaNDanaJca avidyamAnayorapi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayorupalakSaNatvapradarzanama udyotakarasammatAnityatvalakSaNe gauravapradarzanam tatraiva bhASyakArIyaM lakSaNam pArimANDalyAdInAM na samavAyyasamavAyikAraNatvam dravyAditraye nityadravyAtiriktAnAM sAdharmyam sAmAnyAditritayasAdharmyama tatra vyAkhyAntarakAramate doSapradarzanam sakalAzrayavinAze'pi sAmAnyasamavAyayorna vinAzaH sakalAzrayavinAze sAmAnyasya byapadezAbhAvamAtraM na vinAzaH 376 37/15 37116 37/24 3817 38 / 10 38.15 38/20 38124 39/11 39.12 39 / 24 40 // 3 4018 41111 42118 For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 41120 42115 4333 43113 43.17 43 / 26 44/7 4418 4516 sattAyA akAryatvaviSaye zaGkAsamAdhAne navadravyasAdharmyam lakSaNaM bhedArthaM vyavahArArthaJceti pradarzanam dravyatvasAmAnyavicAraH sAmAnyasya niyatavyaJjakavyaGgyatvapradarzanam abhAvo'bhAva ityanugatajJAnena na abhAvatvasAmAnyasiddhiH prAgabhAvapade prAgiti vizeSaNAsambhavaH pradhvaMsAnutpattizca avayavidravyatarANAM sAdharmyam dravyaSaTkasAdharmyam dravyapaJcakasAdharmyam dravyacatuSTayasAdharmyam tatra vyAkhyAntarakAramatam pRthivyAdipaJcakasAdharmyam bhUtatvaM sAmAnyarUpam bhUtatvaviSaye vyAkhyAntarakAramataM tatkhaNDanaJca prasaGgAdindriyANAmAhaMkArikatvaM tatkhaNDanaJca tatraiva keSAJcinmatakhaNDanam indriNANAM pariNAmapakSasyAsambhavitvakathanam pRthivyAdicaturNAM sAdharmyam dravyArambhakatvapadArthavicAraH tatra matAntaram pRthivyAditrayasAdharmyam tatra pratyakSatvapadArthaviSaye vyAkhyAntarakAramatam pRthivyAdidvayasya sAdharmyam dravyaSaTkasAdharmyam dravyatrayasAdharmyam dravyadvayasAdharmyam sAdharmyaprakaraNopasaMhAraH tatraiva vyAkhyAntaraM svIyam vaidharmyaprakaraNopakramaH vIpsAyAH sArthakyaviSaye vyAkhyAntarakAramatapradarzanam svagurormatam 46 / 14 46425 47113 47/20 47/25 488 49/3 511 5106 51116 51122 52 / 4 52 / 7 52 / 12 52 / 23 5314 5319 54 / 17 54/20 552 5.15 55/9 For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 55 // 14 56 / 24 5726 58.16 596 6011 60117 61120 647 64 / 18 655 [ ca ] dravyagranthe pRthivIvaidharmyam tatra pRthivItvAbhisambandhasya lakSaNatvaviSaye vicAra: abhisambandhapadArthaviSaye keSAJcinmatama pRthivyAmitarabhedAnumAne pakSasAdhyAdivyavasthApanam sAmAnyaM zabdArtha iti jaiminIyamatam tatkhaNDanam zabdakarmabuddhyAdInAM viramyetyAdi sUtravirodhApasAraNam sAMkhyazAktapakSanirAsaH zaktipadArthavicAraH saMkhyAH parimANAnItyAdivaizeSikasUtrasthapadeSu vacanaprayogahetupradarzanam citrarUpavicAre pUrvapakSiNA sUtravirodhodbhAvanam citrarUpavicAre dharmakItimatam tatkhaNDanaM sUtravirodhanirAsazca citrarUpotpAdakavicAraH pRthivyA anuSNAzItasparzavattvamityatra anuSNAdipadasArthakyaM vyAkhyAntarakAramate pRthivIsparzasya pAkajatvavicAraH pRthivyA avAntarabhedapradarzanam paramANurUpAyAH pRthivyAH sAvayavatvavAdimate merusarSapayorapi sAmyaprasaGgaH nityAnabhyupagame pralayAnantaraM punarutpattirna syAt paramANo: sAvayavatvavAdinAM matanirAsaH sarvadA etanaM kSitau iti jainamatakhaNDanam kSiteH kAryatvavicAraH kSitikAryaviSaye vyAkhyAntarapradarzanama zarIralakSaNavicAra: vyAkhyAntarakAramatam pArthivazarIralakSaNam devarSipade samAsaviSaye vyAkhyAntaram jarAyujazarIrotpattiprakAra: tatraivArabhyArambhakavAdakhaNDanam pArthivendriyanirUpaNam pArthivaviSayanirUpaNam 66316 66 / 18 6711 6713 67/21 68/7 6120 707 7211 71119 71126 7225 72 / 16 73 / 15 73126 761 784 For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ cha / 78110 7966 79.15 80112 8111 81 / 13 8227 83.12 83114 84/22 851 86.9 viSayalakSaNe zaGkA tasya samAdhAnaJca jalavaivayaMprakaraNam jalalakSaNam jalavibhAgaH zarIrasya pAJcabhautikatvazaGkA tatsamAdhAnaJca zarIrasyAnekabhUtairAbdhatvakhaNDanam jalIyendriyanirUpaNam jalIyaviSayanirUpaNam tejovaidharmyaprakaraNam tejolakSaNam taijasazarIrotpattiprakAra: tejasendriyanirUpaNam taijasaviSayanirUpaNam suvarNAdInAM taijasatve pramANavivecanam vAyuvaidharmyaprakaraNam vAyulakSaNam vAyavIyazarIrapradarzanam vAyavIyendriyanirUpaNam vAyusadbhAve zaGkA tatsamAdhAnaJca vAyorapratyakSatvavAdakhaNDanam kecid anumAnenApi vAyupratyakSatAM sAdhayanti vAyavIyaviSayanirUpaNam vAyoranumAne prazastapAdIyA hetavaH vAyusparzasyApAkajatvasAdhanam vAyau rUpAbhAvasAdhanam vAyusadbhAvAvedakapramANapradarzanam vAyavIyaviSayanirUpaNam sRSTisaMhAraprakaraNam sRSTiprakriyA jIvAtmanAmadRSTApekSebhyaH paramANusaMyogebhyo vAyvAdInAM sRSTi: maTezvarasya sisRkSA nityApi sahakArikAraNamapekSate vAyusRSTikramaH 86 / 22 87113 88/3 897 8913 90114 9115 9213 9215 92 / 22 93111 9521 99 / 10 99 / 13 99 / 18 99 / 24 For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jalasRSTi : pRthivIsRSTiH tejassRSTiH jalatejasovirodhaparihAraH mahezvareNa brahmaNaH sRSTiH brAhmI sRSTiH Izvarasiddhau zaGkA tatsamAdhAnaJca tatra mImAMsakamataM tatkhaNDanaJca Izvarasya sisRkSAyAM zaGkAsamAdhAne zAkyamataM tatkhaNDanaJca AkAzavaidharmyaprakaraNam nimittacatuSTayAbhAve AkAzAdisaMjJAnAM pAribhASikatvasamarthanam AkAzasadbhAve zaGkAsamAdhAne AkAzasya zabdaguNatvasAdhanam zrotreNa zabdopalabdhivicAraH citrazabdAsadbhAvapradarzanam prasaGgAt pramANasaMplavasamarthanam zabdasyAtmavizeSaguNatvaparihAraH zabdasya dikkAlamanoguNatvaparihAraH vibhutvapadArthavicAraH zrotrasvarUpavicAraH kAlavaidharmyaprakaraNam kAlaliGgavarNanam kathameteSAM kAlAnumApakatvam iti zaGkAnirAsaH Adityaparivartanasya na kAlatvam na ca kriyAyAH kAlatvam keSAJcid vyAkhyAntarakArANAM mate kAlasya pratyakSatA vizeSaNapadArthavicAra: vizeSaNavizeSyabhAvavicAraH tatraiva surabhidravyam iti jJAnasya anusandhAnajJAnatvam viziSTajJAnasya saMkalanAjJAnatvanirAsaH sarvakAryotpattau kAlasya kAraNatvam kAlasyaikatvam 10013 1007 100 / 10 100112 100 / 17 10101 101 / 13 103 / 19 105/4 106 / 18 1088 109 / 19 1103 11017 112 / 20 113 / 20 1148 114 / 23 1163 118 / 12 119/3 119 / 21 12012 12016 12119 121113 122 / 19 122 / 22 12315 124117 1272 127 / 13 128 / 19 For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 129.15 130112 1319 134123 136.7 136 / 22 137/5 138 / 3 138 / 11 1392 kAlasya dravyatvanityatve digvadharmyaprakaraNam dikalakSaNe'siddhivAraNam AtmavaidhayaMprakaraNam AtmalakSaNam AtmasadbhAve zaGkA tatsamAdhAnaJca svAtmapratyakSe svAtmana eva kartRtvaM karmatvaJceti doSanirAsaH prasaGgAt kartRkarmaNorlakSaNam AtmanaH pratyakSatvaM saukSamyAdapratyakSatvaJceti virodhaparihAraH AtmAnumAnapraNAlI indriyANAmajJatvasAdhanam zarIracaitanyapratiSedhaH indriyacaitanyapratiSedhaH viSayacaitanyapratiSedhaH manasazcaitanyapratiSedhaH prasaGgAt parizeSapadArthavicAra: kSaNikatAvAdavarNanam tatkhaNDanam ekasminnabhAve utpanne sarveSAmanupalambha ityasya niSedhaH vinAzasya kAraNApekSitvasamarthanam abhAvasya nAsattvam sarvaM jJAnaM jJAnAntarajanyamiti bauddhamatanirasanam nirhetukavinAzavAdapratiSedhaH svasaMvidvAdinAM matanirasanam parAtmAnumAnaprakAraH AtmAnumAne anekAntikodbhAvanam anekAntikadoSanirasanam cAkSuSapratyakSAnantaraM rasanavikriyA indriyAtiriktAtmAnumAne pramANam Atmano'nekatvasAdhanam AtmanaH svaprakAzatvakhaNDanama prasaGgAt sarvamuktivAdakhaNDanam keSAJcinmate saM svarUpaM tatkhaNDanaJca 139:25 14014 140.10 141317 144/1 144/5 145123 145/16 14611 14611 14624 148/23 14945 149 / 26 153 / 16 154 // 21 154126 15512 For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ ] AtmanaH zarIraparimANatAvikhaNDanam manovaidharmyaprakaraNam manolakSaNam manaHsadbhAve pramANacintA manaso'NutvasiddhiH manaso dravyAnArambhakatvam manasaH pArArthyam 15516 1568 15620 156 / 24 15919 15 // 27 160114 gRhinniaali 7 uddhRtavaizeSikasUtrasUcI uddhRtagranthAMzasUcI viziSTavAkyAMzasUcI viziSTa padasUcI zuddhipatram For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org zrIH hetumIzvaraM muniM kaNAdamanvataH / padArthadharmasaGgrahaH pravakSyate mahodayaH // praNamya Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'pramitiviziSTAnantaryapratipAdanAcca tadabhAvanirAsaH / atazzabdo'pi hetau vartamAno vizaSTadeza kulaprasUtamaviplutena brAhmaNenAviplutAyAM brAhma [NyAM] vidhanu [ ? ] ....sumate [tiH ] dezAvasitAyAdu[ ] jAtaM zuzrUSAzravaNagrahaNadhAraNohApohatattvAbhinivezavadantevAsinamAheti / tathA ca sAGgAMzcaturvedAnAM [ n ] ..... brAhma [NaH ] .... [ bhagava] tvaMla [ntamulU] kamAjagAma / na ha vai sazarIrasya priyApriyayorupahatirasti, azarIraM vAva santaM na priyApriye spRzataH (chAndogya0 8|12|1 | iti vAkyAdazarIrAvasthA [yAM] sukhaduHkhamanizaM pratipadyate / .......pakANAdadarzanamAptavat / tacca yathopapannaM bhagavAnadhikAriNaM dRSTvA samAdhibalAdekasminnaNAvutpannaSaTpadArthatattvajJAno mahezvareNo[pariSTa] .....sUtrakaraNe pravRttaH / tadarthasiddhaye sUtrasandarbhasya cAtisaMkSiptatvA [ da ] vedhi [dya ] tayA vA asmadAdestattvajJAnaM na syAditi prazastapAdasaMkSepatA [ pa: ? ] - tvAdivadapratibhAsanAdadhikAryabhAvaH, tadasat / upadezavyaGgyatvAt / tathAhi, dravyAdiSu iva kRtasamayasya - anugataM jJAnami brAhmaNo'yamiti jJAne pacAdbhAvibAdhakAnupapatteH pramANatayA ziSTapadArthAdhikArisiddherniviSayatvAnna doSaH / nirabhidheyatvam avi [si ] dvaM dravyAdi * bhAvazca nirasta eva tadabhidhAnAt / tathA prayojanopanyAsAt tadabhAvazceti / For Private And Personal Use Only 5 10 15 20
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2 5 10 15 20 25 www.kobatirth.org vyomavatI atha kiM punazca vijJAnaM kiM vA niHzreyasamiti vAcyam / avasthitapadArthavi .....[na] vAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchittiH, na dharmArthakAmAH teSAmalpasAdhanasAdhyatvAt / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir niHzreyasapadArthavicAraH atha niHzreyasAstitye kiM pramANam ? viSNu [ ? ] ] cetanamanumAnabhAga "va, tathAhi, navAnAmAtpavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate santAnatvAt, yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyamAno dRSTaH, yathA pradIpasantAnaH, tathA cAyaM santAnaH, tasmAda * tamucchiyata iti / santAnatvasya ca vyAptyA buddhyAdiSu smbhvaat| pakSadharmatayA asiddhatvAbhAvaH / tatsamAnavamiNi ca pradIpAdAvupalambhAdaviruddhatvam / na ca pakSe paramANvAdAvasti saM " ityanaikAntikatvAbhAvaH / viparItArthopasthApakayoH pratyakSAgamayoranupalambhAta kAlAtyayApadiSTaH / na cAryasatpratipakSa iti paJcarUpatvAt pramANam / atha nirhetukAvinA prati " vazyAntAde ? reva heturvAcyaH, yataH samucchyita iti / sa takta eva / tattvajJAnaM niHzreyasaheturiti nirdezAcca tattvajJAnamaviziSTatvAnna prativyaktyapekSaM kintu ityAdi lakSaNA [t] / tathAhi dravyAdilakSaNalakSiteSu utpadyate tattvajJAnamiti / atha tattvajJAnasya ni yasakAraNale samutpannatattvajJAnastvanantaramevApamRdyaM [ ? ] 'manasyasambhave'smadAdInAM tattvajJAnAnupapattiH / atha yoga jadharmAdupajAtatattvajJAno'smadAdestattvajJAnasampAdanAya kaNAdaH sUtrANi karotItyavasthA. ..... iSyate gatArha [ ? ] tattvajJAnasya niHzreyasakAraNe satyapyabhAvAnnaiSa doSaH / viziSTatattvajJAnasya niHzreyasakAraNatvAbhyupagamAt / tathAhi, upajAte'pi zraute tattvajJAne'smadAdInAM .. niHzreyasaM yogAbhyAsajanitatattvajJAnasyAsambhavAt / zraute hi tattvajJAne samutpanne yogAbhyAse pravartamAnasya abhyAsavazAdAtmanyazeSa vizeSAliGgite'ntyaM tattvajJAnanupajAtaM [ ] yasakAraNamiti / For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir niHzreyasapadArthavicAraH RU __ tathA ghapalabdhaM samyagjJAnasya mithyAjJAnanivRttI sAmarthya zuktikAdAviti / samyagjJAnasya jJAnAntaravirodhitvAd uttarakAlabhAvinA mithyAjJAnenApi samyagjJAnasya virodha: sambhavatyeva / yadi sA manaHsantAnocchittivivakSiteti / yathA hi samyagjJAnAmiyAjJAnasya santAnocchedaH, naivaM mithyAjJAnAt samyagjJAnasyeti / nivRtte ca mithyAjJAne tanmUlatvAd rAgAdayo nazyanti kAraNAbhAvena kAryasyA- nutpAdAditi / rAmAyabhAve ca tatkAprivRttivyavirtate / tadabhAve ca dhrmaadhrmyornutpttiH| ArabdhakAryayozyopabhogAn prakSaya iti / 5 atha saJcitayovicAraH / kathaM tattvajJAnAdeveti ? yathoktam, yathaidhAMsi samiddhA nirbha:masAta kurute kSaNAm / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAta kurute tathA / / iti / / (gItA 4/37) . nanUpabhogAdeva prakSaya ityAmAnamoktam / yathoktam', nAmukta loyate karma kalpakoTizatairapi / avazyamanubhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham !! (devIbhA092969-70, 4073) __tathA ca viruddhArthatvAdubhayoH kathaM prAmANyAmiti ? bhogAcca prakSaye'pyanumAnamapyasti / pUrvakarmANi, upabhogAdeva kSIyante, karmavAn, yadyat karma tattad upabhogAdeva kSIyate yathA ArabdhazarIraM karma, tathA cAmUni karmANi, tasmAd upabhogAdeva kSIyanta iti / Upabhogena ca prakSaye karmAntarasyAvazyA bhAvAt saMsArAnucchedaH / tadasat / samAdhivalAdutsannatattvajJAno hi karmaNAJca sAdhyamartha viditvA yugapaccharIrANi nirmAyopabhoga "kta iti / na ca karmAntarotpattimithyAjJAnajanitAnusandhAnAkhyasya sahakAriNo'bhAvAt / atha mithyAjJAnAbhAve'bhilASasyAbhAvAi bhogAnupapatti: ? tanna / upabhogaM vinA hi karma..... yA anupapattaH, jAnannapi tadathitayA pravartata eva / vaidyopdeshaadaatrvdossdhaavrnne| jJAnamadhyevam / azeSazarIrotpattidvAreNopabhogAt karmaNAM vinAze vyApArA 20 For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10 vyomavatI dagni..... iti vyAkhyeyaM na tu sAkSAt / na caitad vAcyam, tattvajJAninAM karmavinAzastattvajJAnAt, itareSAntu upabhogAditi / jJAnena karmavinAze prasiddhodAharaNAbhAvAt / ___ anye tu mithyAjJAnajanitasaMskArasya sahakAriNo'bhAvAd vidyamAnAnyapi karmANi na janmAntare zarIrArambhakANIti mnynte| atra ca kAryavastuno nityatvaM 5 syAditi dUSaNam / __atha anAgatayordharmAdharmayorutpattipratiSedhe tattvajJAnino nityanaimittikAnuSThAnaM tarhi katham ? pratyavAyaparihArArtham / tathAhi, nityanaimittikaireva kurvANo duritakSayam / jJAnaJca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet / / abhyAsAtpakvavijJAnaH kaivalyaM labhate naraH // iti / kevalantu kAmye niSiddhe ca pravRttipratiSedha iti / yad vA tattvajJAnino nityanaimittikAnuSThAne na nivartate dharmotpattistathaivAbhisandhAnAt, tatphalasannyAso vaa| tathAhi sarvakarmaNAM paramagurAvarpagamiti zrUyate / na bA pravRtiH pratisandhAnAya hInaklezasya (nyA. sU. 4 / 165) ityalam / athAstu tattvajJAnaM niHzreyasa kAraNam / avadhAraNantu niSidhyate / sannyAsAdikriyAyAzca mokSahetutvena zravaNAt / tathAhi, sannyasyantaM dvijaM dRSTvA sthAnAccalati bhAskaraH / mameSa maNDalaM bhitvA prayAtA lokamakSayam / / ( sancyAsopaniSat 2 / 6) dvAveto purupau loke sUryamaNDalabhedinau / parivAD yogayuktazca raNe cAbhimukhe hataH / / ( parA0 smR0 3 / 37 ) ityAdhuktam / satyam / sannyAsAdikriyAyAH sUryamaNDala bheditvena UrdhvagamanahetutvamiSyata eva / yadi nAma lokamityabhivAnAdakSayatvamadhastanalokApekSAyA kriyAntaraphalApekSayA vA 25 draSTavyam / tathAhi sannyAsAdilakSaNakriyA bhautikAnyakriyApekSayA pradhAnabhUteti / na ca navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchittiniHzreyasaM sUryamaNDalabheditvena bhavatIti, tasya vizeSaguNaviyuktAtmarUpatayA sarvatra bhAvAt / ata eva na tattvajJAna 15 20 For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir niHzreyasapadArthavicAraH kAryatvAdanityatvamiti vAcyam, vizeSaguNocchedasya pradhvaMsarUpatvAt tadupalakSitAtmana eva nityatvAditi / kAryavastunAnityatvamiti / na ca buddhyAdinAze guNinastathA bhAvaH, tAdAtmyapratiSedhasya vakSyamANatvAt / atha mokSAvasthAyAM caitanyasyApyucchedAnna kRtabuddhayaH pravartanta iti AnandarUpa mokSa iSyatAmiti manuSe / yathoktam, Ananda brahmaNo rUpaM tacca mokSe'bhipadyate / iSi / tathA 'sukhenAhamasvArasam' iti suSuptyavasthottarakAlaM smaraNAnyathAnupapattyA'nubhavo jJAyate / tatra ca abhivAnAnamAnayorvyApAro'nupalabdhI bAhmendriyANAJca ityantaHkaraNasya vyApArI jJAyata iti mAnasaM pratyakSam / anumAnazca, AtmA, sukhasvabhAvaH, atyantaM priyavuddhitripatvAd ananyaparatayopAdIyamAnatvAcca, yad yadevaMvidhaM tattatsukhasvabhAvaM yathA vaiSayika sukhama, tathA cAtmaivaMvidhaH tasmAt sukhasvabhAva iti / tadetadasat / bAvakopapatteH / tathAhi tasya anityatAyAmutpattikAraNaM vAcyam / na ca mokSAvasthAyAmAtmAntaHkaraNasambandhaH zarIrasambanvApekSaH sambhavati, zarIrAderabhAvAt / na cAsamavAyikAraNaM binA vastutpattirdRSTA / atha nityaM tat sumiti cet, ajJAta saMvedanantu yadi nityaM muktAvasthAyAmiva saMsArAvasthAyAmapi bhAvAdavizeSaprasaGgaH / smaraNAnupapattica anubhavasyaivAvasthAnAt ! saMskArAnupapattizca anubhavasya niratizayatvAt / atha saMrAvasthAyAM vAjyaviSayavyAsaGgA vidyamAnasyApyanubhavasyAsaMvedanam, tadabhAvAcca mokSAvasthAyAM vedanamityasti vizeSaH / tadasat / nityasukhe bhavasyApi nitAlAI vyAsaGgAnupapattiH / tathAhi, Atmano rUpAdivijJAnotpattI viSayAntare nAnAnutpattirvyAsaGgaH / evamindriyasyApyekasmin viSaye jJAnajanakatvena pravRttasya viSayAntare jJAnAjanakatvaM vyAsaGgaH / na caivamAtmano rUpAdiviSayakajJAnotpattau nityasukhe jJAnAnupapattiH, tajjJAnasyApi nityatvAt / na ca zarIrAdinA prativadhyatvAdasaMvedanamiti vAcyaM nityatvAdeva / tathAhi, pratibandhakaM kAryavyAghAtakRducyate / na ca nityasukhajJAnasyAnutpattiH sambhavati / tathA upabhogArthatvAcca zarIrAderbhogapratibandhakatvAnupapattiH / yad yadarthaM tat tasyaiva For Private And Personal Use Only 5 10 15 20 25
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 6 5 10 15 20 25 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI pratibandhakamiti nopalabdham / pratibandhakatvena 'tadapahantu hiMsA phala na syAt / tathAhi, pratibandhavighAtaka upakAraka eveti dRSTam / tena hi nityasukhasaMvedana pratibandhakasya zarIrAderapahantuhiMsA phalasyAbhAva ityalam / athAnityaM tatsaMvedanamiti cet, na / utpattikAraNAbhAvAt / atha yogajadharmApekSaH puruSAntaHkaraNasaMyogo'samavAyikAraNamiti cet, na / yogajadharmasyApyanityatayA vinAze'pekSAkAraNAbhAvAt / athAdyasaMyogajadharmAdupajAtaM vijJAnamapekSya uttaraM vijJAnaM tasmAccottaramiti santAnaH, tanna, pramANAbhAvAt / tathA ca zarIrasambandhAnapekSaM vijJAnameva AtmAntaHkaraNasaMyogasyApekSAkAraNamiti na dRSTam / na ca dRSTyA viparItaM zakyate hyanujJAtum / Akasmikantu kAryaM na bhavatyeva / ata eva nityasukhanAnasyAbhAvAt 'sukhenAhamasvApsam ' iti jJAnaM nedaM smaraNam / kiM tarhi ? duHkhakAraNAnusmaraNAbhAvena tadabhAvAnumitijJAnametat 'sukhenAhamasvApsam' iti / viparyaye vA nityasukhavad 'duHkhenAhamasvApsam' iti smaraNAda nityaduHkhamapi syAt / atha suSuptyavasthAntarAle duHkhakAraNasaMvedanAd duHkhenAhamasvAptamiti jJAnametat / evaM tarhi tadabhAvAt sukhenAhamiti bhaviSyatIti / athAgamastarhi katham 'AnandaM brahmaNo rUpam' ityAdi / mukhye hi bAdhakopapattegaNa iti / tathAhi duHkhAbhAve'yamAnandazabdaH prayukto dRSTaH, sukhazabdoM duHkhAbhAve / yathA bhArAkrAntasya bAhakasya tadapAya iti / yaccAnumAnam AtmA sukhasvabhAva iti / tatra yadi sukhasvabhAvatvaM sukhatvajAtisambandhitvam, tannAtmani sambhAvyate guNa evopalambhAt / na hokA ahaGkArAdivadaparA jAtidravyaguNayoH sAdhAraNyupalabdheti / atha sukhAdhikaraNatvam, tannAsti, nityAnityatvavikalpAnupapatteH / tathA sukhatvAdhikaraNatve sukhAdhikaraNatAyAM vA tajjJAnasya nityAnityatvavikalpaH / sAdhana vA atyantapriyabuddhiviSayamananyaparatayopAdIyamAnatvava anaikAntAdasAdhanaM duHkhAbhAve'pi bhAvAn / ananyaparatayopAdIyamAnatvazcAsiddhaM sukhArthamupAdAnAt / tathA atyanta priyabuddhiviSayatvamapyasiddhaM duHkhitAyAmapriyabuddherapi bhAvAdityanumAnadvayamapramANam / yadi ca mokSAvasthAyAM nityaM sukhamastItyabhilApeNa pravarteta na muktaH syAda rAgasya bandhanarUpatvAt / aya buddhayAdikamupacchedayAmIti dveSAdapi pravartamAnasya tadeva For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir niHzreyapadArthavicAraH dUSaNam, nAnukUlatvAt / tathA ca pratikUlasyAdoSasya pratiSedhasya tadrAge'pi samAnamityadUSaNametadityanyadUhyam / atha sarvaguNocchedAi varaM vaiSayika sukha duHkhasAdhana parihAreNa bhoktavyamiti manyase, tanna, tasya duHkhAnuSaGgeNa duHkharUpatayA heyatvAt / yeSAJcaitadupAdeyaM na tAn prati idamarthavacchAstram / santi ca vaiSayikasudveSiNaH puruSAstAn pratIdaM zAstram / te ca yadyupadezamapekSante nopAyAntarAdevArthaM pratipacAnuThAne pravartanta iti / mokSAstitve ca pramANopapatteH / zeSaM vacanamAtramityupekSyate / anye tu anyathAbhUtAdeva sAdhanAd anyathAbhUtaM mokSaM manyante / yathoktam, guNapumAntaravivekadarzanaM niHzreyasasAdhanamiti / tathAhi puruSArthena hetunA pradhAnaM pravartate / puruSArthazca devA zabdAdyupalabdhigu NapuruSAntaravivekadarzanaca / sampanne hi puruSArthe caritArthatvAnna pradhAnaM zarIrAdibhAvena pariNamata iti dvaSNuH svarUpeNAvasthAnaM bhavatIti | vijJAtaM vA draSTRtayA kuTTinIstrIvada bhogasampAdanAya puruSaM nopasarpatIti / tadetat sarvamasat / pradhAnAsattvasya vakSyamANatvAt / sthite hi pradhAnasadbhAve puruSasya tadvivekadarzanamupapadyate / upetya vA brUmaH / yadi pravAnaM puruSasthaM nimittamanapekSya pravartate muktAtmanyapi zarIrAdisampAdanAya pravarteta avizeSAt / athAdarzanApekSamiti cet, yasya hi guNapuruSAntaravivekadarzanAnupapattistaM prati pradhAnaM pravartate, na cAsau muktAtmanIti, tanna | muktAtmanyapi vivekadarzanasya vinAzena pravRttiprasaGgAt / na cAnutpattivinAzayeoradarzanatvena vizeSaM pazyAmaH / athAdRSTApekSaM pravartata iti cet, tadasat / tasyApi pradhAne zaktirUpatayA vyavasthitasya ubhayatrAvizeSAt / tathA zarIrAdivaicitryAbhAvA tasyaikarUpatvAt / na ca pariNAmavaicitryAccharIrAdivaicitryam / tadvaicitrye kAraNAbhAvAt / kathanya sAmyenAvasthitaM tatpradhAnaM vaiSamyamavApnuyAt, puruSArthasya pravRttihetorabhAvAt ? sadbhAve vA puruSArthasya tadarthA pravRttirna bhaved vidyamAnatvAdeva | na va pravRttihetuM vinA karma [Ni ] pravartamAnasyoparamo yukta hetvabhAvAt / yaccedaM draSTuH svarUpeNAvasthAnamityuktaM tadiSyata eva vizeSaguNarahitasyAvasthAnAbhyupagamAt / For Private And Personal Use Only 7 5 10 15 20 25
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI atha cidrUpasyAvasthAnam, tannAsti, anityatvena cidrUpatAyA vinAzAt / na cAkSAdyanvayavyatirekAnuvidhAyinazcaitanyasya nityatve pramANamasti / AtmarUpateti cet, tasyAzca AtmatAdAtmye pryaaymaatrm| vyatireke tu saMyogAdibhiranaikAntyam / guNaguNinozca tAdAtmyapratiSevaM vakSyAmaH / __ yaccedaM draSTunayA vijJAtantu purupaM nopasarpatoti / asadetat, acetanatvAt / tathAhi, acetanatayA pradhAnasya ahamanena draSTutayA vijJAtAMmati vijJAnAbhAve puurvvtprvRtirvishissttetylmtiprsnggen| anye tu asthirAdibhAvanAvazAd rAgAdiviyuktalAnotpattiniHzreyasamiti manyante / tathAhi. sarva kSaNikamiti bhAvayato viSayekAsaktivirtata mama imiti 10 sambandhAbhAvAt / tathA sarva nirAtmakamiti bhAvanAyAM nAhaM paraH, na mamAyamita parigrahadveSAbhAve bhavatyeva vizuddhacittasantAnottattiriti / tathA ca paTAdyarthasya pratipedhAt sarva zunyamiti ca / eva hi duHkhasamUjhyanirodhamAgepu viNijJAnaM niHzreyasakAraNamiti / tathAhi, duHkhaM rUpAdiskandhapaJcakam , tasya samudayaH kAraNaM samudatyasmAditi, tayonirodho vinAzastasyopAyo mAga ityeSu viziSTajJAnavazAmuddhacittasantAnasta15 ducchedo vA niHzreyasamiti yuktam / naitdevm| kSaNikAdibhAbanAyA mithyA patnAt / na ca mithyAjJAnasya niHzreyasakAraNatvamatiprasaGgAt / yathA ca na kSaNikatvam, gUnyatvam, jairAtmyaM vA tathA vakSyAmaH / athAsaktipratiSedhArthamevaM bhAvanIyam, tanna / anyathApi bhAvAt / tathAhi, padArthatattvajJAnaM pravRtteH kAraNam, dopadarzanaJca nivRtte itim| gayA mAviSasaMpRkte'nne 20 doSAdarzanAda guNavuddhitaH pravartate doSadarzanAcca nivartate, nArthapratiSedhAt / evaM putrAdAvapi AtmIyavarUSyadarzanameva nivRttikAraNamiti vAcyam / na sambandhAbhAvaH / tatpratiSedho bhAvyaH / ukta ca nyAyabhApatA hamAdizu nimittamaMnA bhAvanIyA nAnuvyaJjanasaMjJeti itthaM dantA itthaM kezAH' (4 / 213) ityAdi / yA ce duHkhasamudayanirodhamArgeSu bhAvanA sA yadi duHvaM tallAraNaM tayonirodhastadupAToti iSTaM na prtissidhyte| tathA hi duHkhaM svarUpata eva, anyad duHkhakAraNatvAt / tacca rUpaM saMnA vedanA saMskAro vijJAnamiti rUpAdiskandhapaJcakamanyad vA bhvtu| sukhamapi duHvaM duHkhA puSaGgAditi sya vicchedopAyastattvajJAnamipyata eva / 25 For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir niHzreyasapadArthavicAraH yaccedaM rAgAdiviyuktajJAnaM viziSTabhAvanAta iti, tannAsti / kSaNikatve kAryakAraNabhAvapratiSevasya vakSyamANatvAt / upetyavAdena tucyate, na rAgAdimato vijJAnAt tadrahitasyotpattiryukteti / tathAhi [?] yathA hi 'vovAda bovarUpatA' jJAnAntare, tadvad rAgAdirapi syAt tattAdAtmyAt / viparyaye vA tadabhAvaprasaGgAditi / na ca vilakSaNAdapi kAraNAd vilakSaNakAryasyotpattidarzanAda bobAda vovarUpateti pramANamasti / ata evAsya jJAnasya jJAnAntarahetutvena pUrvakAlabhAvitvaM samAnajAtIyatvamekasantAnatvaM vA na heturvyabhicArAt / tathAhi, pUrvakAlabhAvitvaM tatsamAnakSaNaiH, samAnajAtIyatvaJca santAnAntarajJAnairvyabhicArIti / teSAM hi pUrvakAlabhAvitvena samAnajAtIyatve'pi na vivakSitajJAnahetutvamiti / ekasantAnatvazca antyatAjJAnena vyabhicArIti / atha neSyata evAntyaM jJAnaM sarvadA ArambhAt / tathAhi maraNazarIrajJAnamapi jJAnAntaraheturjAgradavasthAjJAnaca supuptyavasthAjJAnasyApIti / nanvevaM maraNazarIrajJAnasyAntarAbhavazarIrajJAnahetutve garbhazarIrajJAnahetutve vA santAnAntare vijJAnajanakatvaprasaGgo niyamahetorabhAvAt / atha iSyata eva upAdhyAyajJAnaM ziSyajJAnasyAnyasya kasmAnna bhavatIti ? atha karmavAsanA niyAmiti cet, na / tasyApi jJAnavyatirekeNAsambhavAt / tathAhi, tattAdAtmye sati vijJAnaM bovarUpatayA viziSTaM vodhAcca bodharUpatetyavizeSeNa vijJAnaM vidadhyAdityalam / yaccedaM suSuptyavasthAjJAnasya jAgradavasthAjJAne kAraNatvamiti, asadetat 1 suSuptyavasthAyAM jJAnasadbhAve jAgradavasthAto na vizeSaH syAd ubhayatrApi svasaMvedyajJAnasya sadbhAvAvizeSAt / yadvA nidrayAnabhibhUtatvaM vizeSa iti cet, asadetat / taddharmatayA tasyApi tAdAtmyenAbhibhAvakatvAsambhavAt / vyatireke rUpAdipadArthAnAmeva sattvAt tu tatsvarUpaM nirUpyam / abhibhavazca yadi vinAza:, na vijJAnasya sattvaM vinAzasya vA nirhetukatvam / atha tirobhAvaH, na vijJAnasya sattvena tatsattaiva saMvedanamityabhyupagame tasyAnupapatteH / atha supuptyavasthAyAM vijJAnAsattvenAntyajJAnasadbhAvAdekasantAnatvaM vyabhicArIti / yaccedaM viziSTabhAvanAvazAda rAgAdivinAza iti asadetat / nirhetukatvAda vinAzasyAbhyAsAnupapatte | abhyAso hyavasthitasyArthasyAtizayAvAyakatvAdupapadyate, na kSaNikajJAnamAtra iti / ata eva yogini sakalakalpanAvikalaM vijJAnamutpadyate / na ca 2 For Private And Personal Use Only 5 10 15 20 25
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI santAnApekSayAtizayastauvAsambhavAt, aviziSTAda viziSTottarayogAcca / tathAhi, pUrvasmAdaviziSTAd uttarottaraM sAtizayaM kama nupajAyata iti nityam / __ yacca santAnocchitiniH yasa mani, tnn| nirhetuktayA vinAzasyopAyavaiyaryamayatnasAdhyatvAt / anye tu anekAntabhAvanAto viziSTAdeze'kSayakArI rAhilAmA niHzreyasa mati manyante / tathA ca nityabhAvanAyAM grahAniya ca dveSa ityubhayaparihArArthamanekAntabhAvaneti / evaM sadasadAdipvaNi yojyam / pratyaJca svadezakAlAraNAvAratamA lakha paradezAdiSvasattvamityubhayarUpatA / tathA baTAdibhUtAdima patayA nityaH sarvAvasthAmUpalambhAt / ghaTAdirUpatayA cAniyastaramAyAt / ekamAtmA yAtmarUpatayA nityaH sarvamA sadbhAvAt / 10 sukhaduHkhAdipavirUpatayA bAnityastadavinAzAt / evaM sarvatra svakAryeSu kartRtvaM kAryAntareSu cAkartRtvamityuhAm / atha svazabdAbhidheyatvaM zabdAntAlabhiyatvaJceti / tadetadasAmpratam, mithyAjJAnasya niHzreyasakAraNatvena pratipecAt / anekAntajJAnaJca mithyaiva, vAvakopapatteH / tathAhi nityAnityayovinipratipevarUtyAda abhinne dharmiNyabhAvaH / evaM sdstvaaderpiiti| yaccedaM caTAdivAdilaNatayA nitya iti, asadetat / mRdrUpatAyAstato'ntiratvAt / tathAhi, paTAdarthAntaraM mRdruuptaa| mRttva sAmAnyaM tasya tu nityatvena ghaTasthAtathAbhAvastato'nyatvAt / ghaTasya tu kAraNAna vilayopalabdheranityatvameva / yaccedaM svadezAdiSu sattvaM paradezAdipaH sattvamiyata evetaretarAmAvasyAbhyupagamAt / tathAhi, itarasmin dezAdAvitarasya ghaTasyAbhAvo nAnutpattirna pradhvaMsastatra tasya sarvadA sattvAt / Telipye tu svdeshaadipynuplmprsaaH| evamAtmano'pi nityatvameva ! sukhaduHkhAdestadguNatvena tato'rthAntarasya vinAze'pyavinAzAt / kAryAntareSu cAkartRttvaM na pratipidhyate / tathAhi yada yasyAntra pratyatirekAmAsAtau yApriyata itpupalabdhaM tat tasya kAraNaM nAvasyetyayupagamyate / evaM zabdAnta rAnabhidheyatve'pi na sarvaM sarvazabdAbhidheyamityabhyupagamAt / na cAnekAntabhAvanAto viziSTazarIrAdilAbhe'sti prativandhayaH / na cotpattidharmANAM 25 zarIrAdInAmakSayatvaM nyAyyam / tathA muktAvapyanekAnto na vyAvartata iti mutto na muktazceti syAt / eva ca sati sa eva bhuktaH saMsArI ceti prasaktam / evamanekAnte'pya For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir niHzreyasapadArthavicAra nekAntAbhyupagame dUpaNam / basnuno hi sdspnaaunaikaantikH| tasyAyanakAntikAbhyu. pagame rUpAntaramaNi pratyakSam, evaM nityAnityarUpatAyayatiriktaJca rUpAntaramityAdi vaacym| anye tu AtmaikatvamAnAH paramAtmani yaH Amadyata iti avate / tathAhi, Atsava paramArthaH san, tato'nyeSAM de pramANAbhAvAt / pratyakSaM himadAyInAM sadbhAvanAhakameva na bhedasyetyavidyAsamAropita evAyaM bheda iti manyante / tAsat / AtmakatvajJAnasya niyAmatayA niHzreyasasAdhanatvAnupapatteH / mithyAtvaJca AtmAdhikAre vakSyAmaH, vyavasthAto nAnAtmAnaH ( bai0 sU0 3 / 2 / 20 ) iti sUtreNa evaM zabdAdvaitavijJAnamapi mithyArUpatayA na niHzreyasasAdhana miti draSTavyam / tathAhi, 10 sarvArthAnAM zabdarUpateti prmaannaabhaavH| atha bhede'pi pramANAbhAva iti cet, tarasat / cakSurAdinA zabdarUpatAviyuktAnAmathAnAM pratibhAsanAt / zabdarUpatA hi zrAvaNalvamarthasya sataH / na cAtha detadasti zrotreNAgrahaNAt / aya zabdasvaivAvasthAbhedAi grahaNavaicitryamiti cet, tanna / jhandarUpatAyAmeva tatsvAt , tatra ca pramANAbhAva eva / atha zanasamparkaNa pratibhAsa eva pramANamiti cet, na / akRtasamayasya nAbAdestadantareNApi pratibhAlanAt / 15 na ca zabdAnta rega samparko yuktaH samayaveyathyaprasaGgAditi / zabdarUpatAyAM sAdhyAyAM na zabdasammRtamatimAsa: pramANam / ata eva vaikharI mamamA pazyantI sUkSmA ceti bhedapratipAina munmattabhASitam / na ca zabdAdvaitajAnAt sUkSmAvasthA sampadyata ityasti prtibndhH| ekaliMgalAIta pratipiDhe pratibandhasamAnatayA sarva ekAtadApratiSiddhA 20 bhavantItvAtmekalaprativAdevedaM pratiSiddha bhaviSyatIla saranyate anye tu mahezvaraprasAdAdazuddhezvavinAze tadguNasaMkrAnti manyante / taccAsat' / anyaguNAnAmanyatra vRttevarzanAt / mahezvaraprasAdazca muktauna pratiSidhyate tasyAstadadhInatvAditi sthitamaladvAdapratiSedhAt / SaTpanArthasAvAryavevaya'tasvajJAnaM muktasya niHshressskaarnnmiti| 25 For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI sUtrastha-athetyAdizabda vicAraH athetyAdivAkyasya [ ? ] sUtreNApi sambandho vyAkhyAnAntaramiti manyante, taccAsat / sarvasmin vyAkhyAne sUtritatvopadarzanaM bhASyasyepyata eva / athAto dharma vyAkhyAsyAmaH (vai. sU. 1 / 1 / 1), yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH (vai. sU. 111 / 2) iti| [pUrva sUtre athazabdo'nyAnantarye vartata ityanyasyAtambhavAnnamaskArAnantaramiti labhyate / sa ca jJAnaprastAvAd iishvrsyaiveti| bhASyakArazca sUtrakArAbhimataM parasya gurornamaskAramanUdyAparasya namaskAraM karotIti vyAkhyeyaM na tu kaNAda eva, svAtmani kriyAvirodhAt / nApi kaNAn attoti kaNAda iti kaNazabdena svakarmaphalasyAbhidhAnAt kaSTavyutpattyA saMsAryAtmanaH / tannamaskAre prayojanAbhAvAt / athazabdArthaH 'anu' zabdenokta ev| 'ataH' zabdo'pi vacanavRttyA dharma vyAkhyAsyAma iti, vividhamanekaprakAreNa yadutpadyate yatazca notpadyata ityA [iti] pratibodhaM yAvat tAvat pratipAdayiSyAma iti dharmavyAkhyAnArthameva paTAdArthopavarNanam / ata eva padArtho dharmaH saMgRhyata iti padArthadharmasaGgraha ityuktam / uttarasUtrasya tu vivaraNaM mahodayaH, mahAnudayaH svargApavargalakSaNo'smAi bhavatIti mahodaya ityuktam / dharmAt sukhaM 15 jJAnaJceti, jJAnotpattau tasyaiva prAdhAnyAn tadupasarjanatayA zepaM vyAkhyAyata iti / athaavyvaarthH| * praNamya hetumIzvaram' iti / preyupasargeNa praNAmAtizayaM darzayati / hetutvaM nimittkaarnntvm| taccAnyeSAmapyastIti iishvrpdm| IzvarazabdazcAnyatra vartamAno'pi jJAnaprastAvAnmahezvara eva vartate / zaGkarAja jJAnamanvicche 10 iti vacanAt / nanu vyarthaM tahi hetupadam, jJAnaprastAvAd vizeSaNasiddhaH, naitadevam / stutegaNasaMkIrtanarUpatayA sakalakAryakartRtvAbhidhAnAt / anyathA hyanyatarAbhidhAnenaiva gatArthatvAd vyathaM syAdubhayAbhidhAnam / tadevamIzvarapraNAmAnantaraM muni praNamati / munayazcAnye'pi viziSTajJAnavairAgyavanto bhavantIti vizeSaNam' kaNAda iti| viziSTajJAnasambandhitvaJca tadabhihitapadArthAnAM 25 pramANAntareNAsAdhanAd vijnyaayte| ata eva tattvajJAnasadbhAve mithyAjJAnasya' rAgadveSa hetorabhAvAd dveSavairAgyaM nizcIyate / For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra tacca www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir avayavArthavicAraH kaNAnattIti kaNAdastamiti viziSTAhAranimittasaMjJopadarzane nAsaccodyanirAsa: / kaNAn vA bhakSayet kAmaM mAhiSANi dadhIni ca / ityAdi yuktiyuktam / yuktibovaca na pravRtteH kAraNaM pravRttI satyAM tadbhAvAt / tathAhi zravaNe pravarttamAno vijAnAti yuktamyuktaM veti / na tadavavodhe pravRttiritaretarAzrayatvaprasaGgAt / ato viziSTapuruSapraNItatvopabodhe satyAdI zravaNe pravRttiryuktA / tathAhi manunA praNItaM vyAsena praNItamiti matvA pravartante janAH / tadevaM parAparagurunamaskArApekSadharmavizeSe'dharmapratibandhAt tattatkAryANAmabhAve bhavatyevAvighnataH zAstraparisamAptiriti / nanu cAyuktametat / satyapi namaskAre zAstraparisamApte radarzanAt kAdambaryAdI / asatyapi darzanAt pramANato'rthapratipatta ( nyA. bhA. 1|1|1) ityevamAdauM / satyam | zAstraparisamApteH kAryatvAdavazyaM kAraNaM vAcyamityanyasyAsambhavAd dharmavizeSaH kAraNamiti / sa ca namaskArAdanyasmAd vA bhavatu, na niyamyata ityeke / anye tu sAdhanavizeSAda viziSyata iti namaskArAdevopajAyate dharmavizeSaH kAraNamiti / anye tu asaccodyanirAsArthaM kaNAn dadAtIti, dayata iti vA vyutpatyantaramAzrayante / atra kila vaizeSikasUtra racanAkaraNa ityucyata iti cintyametat / prasiddhayaparijJAna parihArArthaM copAttamityalam asadvyAkhyAnairiti / tadevaM parAparagurunamaskArAd yato'ntarAyapradhvaMso yato vA antevAsI yathoktalakSaNasampannaH, ato'nantarameva pratipakSa kriyAnantaritaH padArthavarmasaMgrahaH pravakSyata iti / For Private And Personal Use Only 13 5 atha namaskArAbhAve tarhi kathaM zAstraparisamAptiriti ? na tatrApi kAryasadbhAvena kAraNasadbhAvasiddheH / vAcikana maskArAbhAve'pi mAnaso namaskAroM jJAyata iti / ekadA hi viziSTanamaskArasadbhAve parisamApterupalambhAditi / tathAhi, mAnasanamaskAropacito vAciko namaskAraH parisamApteH kAraNamiSyate, mAnasastu kevalo'pIti / ata eva kvacid vAcikasadbhAve'pi mAnasanamaskArAbhAvAdaparisamAptiryukteti / tasya cAbhAvaH kAryAnutpAdenaiva jJAyata iti / namaskArAcca dharmaH sampadyata ityAgamAda vyAptigrahaNam / 20 tathA laukiko'pi puruSaH kRtanamastriyaH kriyAkaraNe pravartamAno dRSTaH kiM punarbhagavAn muniranavadyavAdI / 10 15 25
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI na ca vatvApratyayAdeva viziSTAnantaryapratipattiH / tasya hi samAnakartRkatve sati pUrvakAlabhAvitvamA bhAvAt / tathAhi, bhojanAnantaraM zayanAdikriyAvyavadhAne'pi bhuktvA vrajatIti prayogo bhavatyeva / atra vezvarapraNAmAnantarameva sunernamaskArastadanantarameva pravacanakriyeti / na vA apratipakSanimAvyudAso'vayavacalanAderbhAvAditi / * panArthadharmasaMgrahaH iti / padArthAnAM dhamasteiSAM saMgraha ityuttarapadaprAdhAnye'pi dharmANAM dharminiSTatayA saMgraho bhavatyeva / dharmiNAM saMgraha iti sukhaduHkhasAdhanatvadharmAvabodhe sati pravRttinivRttyobhIvAda dharmANAmiha prAdhAnyaM na nissidhyte| tattvajJAnaJcAtra pradhAnatayA vivakSitam, tad miSUpasarjanatayApi labhyata eva / yahA tattvajJAnapradhAnakriyAsambandhAd ubhayeSAM prAdhAnyamiti padArthAzca dharmAzceti samAsaH / svAtantryaM hi pradhAnakriyAsambandha eva / na dharmitAdAtmyaM dharmANAmiti vakSyAmaH / pArthadharmANAM saMgraha iti nibandhAntavistaroktAnAM saMkSepeNAbhidhAnam / bhAvavyutpatyA tattvajJAnamityapare / saca pravakSyate kthyissyte| kiMviziSTaH ? mahAnudayastatkAryaJca niHzreyasamasmAd bhavatIti * mahodayaH * iti / 10 dravyaguNakarma sAmAnyavizeSasamavAyAnAM paNNA padArthAnAM sAdharmyavaidhAcyA tattvajJAnaM niHzreyasahetuH / 'padArthadharmasaGgraha' ityAdisAmAnyovibhajanAya' dravyAdivAsyam / tacca vizeSopadarzanAcchepapratipevaparam, bhavatyeva vibhAgAcneyattAvadhAraNamiti SaNNAmevAbhidhAnAt SaDeva padArthA iti labhyate / __ atha abhAvaH karamAnopasaMkhyAyate ? bhAvopasarjanatayA pratibhAsanAt / tathAhi, nAprasiddhabhAvasa drAvasya nArikeradIpavAlivastadabhAvapratItiriti bhAvaparijJAnApekSitvAdabhAvasya na pRthagupasaMkhyAnam / jJAte hi bhAve tadabhAvaH pratIyata eva / tathAhi, dravyaparijJAnAttadabhAvaparijJAname ......... "jJAnaM labhyate / teSAJca prAdhAnyamupadarzitameva / * tattvajJAnam iti samyaktvasya vizeSyaM jJAnamiti / na tu tattvaJca 25 tajjJAnaJceti / ubhayapadavyabhicAre sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / tatvaM hi pRthivyAM gandhaH, 20 For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 15 tattvajJAnahetuvicAraH na ca jJAnam / jJAnaca mithyAjJAnamapi, na ca tattvamiti vyabhicAre'pi dhamizabdAna sAmAnAdhikaraNyam / tattvaM hi samyaktvaM jJAnadharma eva / anye tu tattve pradhAnatvAdAtmani sAdhayaMvaivasyAMcyAmupajAtamiti manyante / prAdhAnyantu dravyAdipadArthAnAM madhye purusssy| tatra hi abhyAsavazAdupajAtasya niHzreyasakAraNatvAbhyupagamAt / na ca mithyAjJAne prasaGgo niHzreyasahetulena vishessnnaat| 5 mithyAjJAnasya niHzreyasahetutvAsambhavAditi / niHzreyasasya ca heturyathA tattvajJAnaM tthoktmevaadivaakye| taccAtmajJAnamitarAvaviktavAstirapadArthajJAnApekSamityarthavad dravyAdisAdharmyavevayajJAnam / taccezvaracodanAbhivyaktAddharmAdeva / athAstu saMgrahAttattvajJAnamavadhAraNe tu vyaaghaatH| tathAhi, yadi saMgrahAdeva 10 tattvajJAnam, sUtrakArasya na syAt saMgrahAbhAvAt / atha saMgrahAda bhavatyeva, tadasat / mandamateH satyapi saMgrahe tadabhAvAt / atha saMgrahAta tattvajJAnameva, tannAsti duHkhAderapi darzanAdityAzaGkAparihArArthan / taJcezvaracodanA 56 ityAdi / tathAhi, asmadAdeH saMgrahAdeva tttvjnyaanm| yacca sUtrakArasya' jJAnaM taccezvaracodanAbhivyaktAd dharmAdivizeSAdeveti / na ca sa evAstviti vAcyam, asmdaadestthaavidhdhrmaabhaavaat| 15 tathA saMgrahAd bhavatyeva tattvajJAnam yadi nAma * taccezvaracodanAbhivyaktAd dharmAdeva samuccIyamAnAvadhAraNamanirdiSTapratiSedhArtham / mandamatestu viziSTadharmAbhAvAnna bhvtypi| astu vA saMgrahAt tattvajJAnameva na duHkhAdikam, yadi nAma IzvaracodanAbhivyaktAd dharmAdeva' / yasya viziSTadharmasaddhAvastasyAlpIyasA prayAsena tattvajJAnaM sampadyata iti / yad vA kasmAda dharmasyAdI sUtre vyAvarNanamIzvarasya vA namaskAra iti codyaparihArArtha tacca tattvajJAnamIzvaracodanAbhivyaktAd dharmAdeva bhavatItyatastasyAdau pratijJAnamIzvarasya ca namaskAra iti| Izvarasya codanA sakalpavizeSo'syedamasmAt sampadyatAmiti / tayAbhivyaktAt sahakRtAd dharmAt tattvajJAnamiti / tathAdharmasya sadbhAve kiM pramANamityapekSAyAmidamevAvartanIyam' 'Izvarasya codneti'| codanA hi pravartakaM vAkyaM tatpradhAnatvAd vedazyodaneti / sA vezvarapraNItatvAt pramANam / tayAbhivyaktAt.. prakAzitAd dhrmaadveti| 20 For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI atha ke dravyAdayaH padArthAH ? kiMsvarUpAH ? kiJca tepAM sAdharmyam ? kiMrUpazca vaidhaya'm ? tadevaM dravyAdisAdharmyavaidhaya'jJAnatya niHzreyasakAraNatvamabhyupagamya tatsvarUpa. parijJAnArthamAha atha ke dravyAdayaH padAryAH kiMsvarUpAH kiJca teSAM sAdharmya 5 kiMrUpaJca vaidhaya'm 4 iti / dravyAdiSu vA nAnArUpatayA parairabhivAnAt saMzaye satIdam / tathAhi, vizeSyaM dravyamiti keciH / krayavikrayayogyaJcetyAdi / viparyasto vA dravyAdInAmasatvaM mnymaanH| atha ke dravyAdayaH padArthAH / na santItyAha / tadabhAvAnna sAyaM nApi vaivAmiti / tathAhi, cakSuHsparzanAbhyAM rUpasparzayoH pratibhAsanAnna tadvyatirikta dravyamasti / yaccedaM ghaTAdijJAnaM tanna pramANaM kalpanAjJAnatvAt / bAdhakaJca pramANamasti vRttivikalpAdi / tathA cAvayavA avayavini vartanta iti nAbhyupagatam / avayavI cAvayaveSu vartamAnaH kimekadeze vartate vyAptyA vA ? ekadezena vRttAvavayakA taraprasaGgaH / athaikadeze vartate, anekavRttitvavyAghAtaH, ekadravyaJca dravyaM syAt / tatra cAvayavavibhAgAbhAvA15 nnityatvam, ekasya ca kramayogapadyAbhyAmajanakatvam, rUpAdyanutpattizca, anekarUpAde-- janakatvAbhyupagamAt / avayaveSu cAvayavIti pratibhAsAbhAvaH, tasvIkadravyatvAt / atha na pratyeka parisamAptyA vartate, kiM tarhi sarvAvayavepveka eveti ? tatrApyekasvarUpeNAvayavAntarapravRttI teSAmekatAprasaGgaH, tadavayavavRttirUpatvAdavayavinaH / svarUpAntareNa cAnekatvam, svarUpabhedasya bhedalakSaNatvAditi vRtyanupapatterasatvam / vRttyA hi sattvaM 20 vyAptam, sA ca vyAvarttamAnA svavyAptaM sattvaM gRhI vA vyAvartata ityAzayaH / [a] parasya gavAzvAdivad bhinnadezatayA grahaNam / tadagrahe tadbuddhyabhAvAcca, ityavayavino'sattve rUpAdisamudAyamAnaM ghaTAdaya iti, sanudAyaH sanudAyibhyo nArthAntaramiti sNvRtisnnev| evaM vijJAnamAtraM sarvam / tato'rthAntarasya sadbhAve pramANAbhAvAdityevaM zUnyavAdi25 vAdA api yathAvasaraM nirAkartavyA iti neha pratanyate / For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir savikalpaka jJAnasyArthajatva vicAraH tatra dravyANi pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi sAmAnyavizeSa saMjJayoktAni navaiveti / tadvyatirekeNAnyasya saMjJAnabhidhAnAt / saMzayitAnyutpannayordravya svarUpapratipAdanArthamAha tatra dravyANi ityAdi / tathAhi, pratyakSeNa rUpAdivyatiriktasya dravyasyAvadhAraNAd viparyastavyudAsaH / rUpaM hi cakSuSaiva gRhyate sparzastvagindriyeNa / hIndriyagrAhyantu dravyam / kathametat ? pratisandhAnAt / tathAhi yamahamadrAkSaM cakSuSA tameva spRzAmi yazvAspRzaM tameva pazyAmIti / na ca dvAbhyAmindriyAbhyAmekArthagrahaNaM vinA pratisandhAnaM nyAyyam / rUpasparzayo pratiniyatendriyagrAhyatvAdetanna sambhavatIti / 3 athedaM kalpanAjJAnamiti cet kimidaM kalpanAjJAnaM nAmeti ? atha kSaNikatvAnnirvikalpaka jJAna samakAlamarthavinAze smaraNAnantarameva tadbhavatIti nirviSayatvAdapramANamiti cet, na / kSaNikatvAsiddhau smaraNAnantarabhAvino'pi nirvikalpa kajJAnavadarthAnvayavyatirekAnuvidhAnAdarthajatvameva / athArthajatve nirvikalpaka jJAnasamakAlamevArthasya sadbhAvAdindriyANAJcAvicArakatvena syAdetaditi, tanna | sahakAryabhAvAt / tathAhi, indriyamartheSu savikalpaka jJAnotpattI saGketa smaraNApekSam / atha smaraNe vArthasyendriyasya ca kimati - zayAdhAna manatizaya nivRttiriSyate ? na / tasyaivAtizayatvAt / tathAhi yad yasya sadbhAve kAryaM karoti tattasyAtizayaH / smaraNasadbhAve cendriyaM kAryaMkuditi smaraNameva tasyAtizayaH / smaraNAd vA kArakasAkalyamevAtizayaH sampadyate, tadvaikalyazcAnatizayo nivartate / sAkalye hi kAryakaraNAditi / ete yadAhuH, yaH prAgajanako buddherupayogAvizeSataH / sa pacAdapi tena syAdarthApAye'pi netradhIH / / ( pra0 vini0, pR0 42 ) iti etadapAstaM bhavati, upayogAvizeSasyAsiddhatvAt / tathAhi nirvikalpakabodhe nendriyasya saGketa smaraNamasti, savikalpa ke tvastItyupayogavizeSaH / savikalpaka jJAnasyArthajatva vicAraH atha zabdAkAraM savikalpakaM jJAnam / zabdarUpatA cArthe nAsti, prathamendriyasannipAta eva savikalpakotpattiprasaGgAt / cakSurAdinA vA paricchedaH, zrotraparicchedyatvena For Private And Personal Use Only 17 5 10 15 20 25
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1 vyomavatI darzanAditi niviSayatvaM savikalpakajJAnasya, tadasat / AkAravAdapratipedhasya vakSyamANalvAnna zabdarUpatA jnyaane'sti| jJAnavalakSaNye tu sahakArivailakSaNyameva kaarnnmityuktm| dravyAsattve cAnyannimittaM vAcyaM pratisandhAnasya / athAstyevAnAdikAlaparipuSTabAsaneti cet, na / tasyAH sadbhAve pramANAbhAvAt / atha savikalpakaM jJAnameva pramANamiti cet, na / anyathApi bhAvAt / tathAhi, arthasadbhAve'pyupapadyAta iti kathaM vAsanAsadbhAve pramANam / anvayavyatirekAbhyAmanyatrApi ca kAryakAraNabhAvAvagatistau vendriyaratyehApi sta iti / atha nirvikalpakajJAnolattAvindriyasya vyApArAttadadhInatayA ca mavikalpake pi vyApAra iva saMlakSyate na baratataH / tnn| akSaNikatve satyubhayatrApi vyApArasambhavAt / na ca nirvikalpakajJAnadeva sa tasmRtidvAreNa savikalpakajJAnotpattI kAraNamityasti pratibandhaH / pratyakSastha niyamena svalanaviSayatvena kramAviSayatvAt, amAnantu sAmAnyavidha meveti| na ca pratibaddhaM linggmsti| kAryaJcA yathA sambhavatIti na krame pramANam / rabagaMvedanavAdinaca vijJAnaM svaparicchede eva pramANaM nArthAntarasyeti / yadi ca 15 bAsanava nimittam, sA na vijJAnAdarthAntaram , rUparasagandhasparzazabdajJAnavyatirikta sya nimittasyAnabhyupagamAt / tAdAtmye tu bobarUpatayA sarvatrAvizeSAda vikalpavaicitryaM na syAt / atha vikalpavaicitryAdeva vAsanAvaicitryaM na kAryata iti cet, tAsAJca vijJAnAdabhede vijJAnavadekatAprasaGgaH, vijJAnasya vAnekatvamanekArthatAdAtmyAt / viparyaye vA tAdAtmyAnupapatteH / yadi ca vAsanA viziSTajJAnahetarbAhyA ceti, saMjJAmAtraM bhidyeta 20 artho vAsaneti / atha vasturUpaiva vAsanA, na tarhi tasyA jJAnajanakatvam, arthakriyAkAritvasya vastulakSaNatvAt / atha smaraNAnantarabhAvitvaM savikalpakatvam, taccArthajatvasya prasAdhitatvAnna duSaNam / abhyupagame vA nirvikalpakasyApi savikalpakatvaprasaGgaH / tathAhi, rUpasmaraNAnantaraM rasarasanasannipAte rsjnyaanmutpdyte| tatra ca rUpasmRteH pUrvakAlabhAvitvAt samanantarakAraNatvaM bodhAd bodharUpateti nyAyAdastu tasyApi kalpanAtvaM smaraNAnantarabhAvitvAt / na cAtra bodharUpatayA samanantarakAraNatvamanyatra smRtirUpatayeti vAcyam / bodhAdarthAntarasya smRtirUpasya' tAdAtmye satyabhAvAt / na cAbhede sati For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org savikalpakajJAnasyArthajatvavicAraH vyavasthopapadyate kvacid bodharUpatayA samana tarakAraNatvaM kvacidrapAntareNeti / ato na smaraNAnantarabhAvitvaM savikalpakatvam / na cArthajatvasiddhau nAmajAtyAzullekhenotpattidaMSaNamiti / kalpanAtvasthAsambhavAt pratisandhAnaM dravyasiddhI pramANam / evaM ghaTAdijJAnasyApyAlambanaM vAcyaM tasya hi samyagjJAnatvAt, na rUpAdisamudAyaH, rUpAdInAM pratiniyatendriyagrAhyatayA tatsamudAyaspaikendriyAviSayatvAt / na 5 cAparamArthasato rUpAdisanudAyasya jJAnajanakatvam / tasya cAnupalabdhatve nANUnAM sadbhAve pramANamasti, teSAM hi kAryagamyatvAt / na cAsaMhataH paramANurasti, SaTkena yugapad yogAditi tasyApyasattvaM paramArthataH / asaJcIyamAnazcAsmadarzanaviSayo na bhavatyeveti ghaTAdibuddhaniviSayatvaprasaGgaH / na cAvAdhyamAnajJAnasyAnAlambanatvamityabhinnatvAdabhinnAvayaviviSayatvam / 10 athAsti vRttivikalpAdibAdhakamiti cet, n| tsyaaprmaanntvaat| tathAhi,vRttyanu. papatterasattvamiti / kimidaM svatantrasAdhanamuta prasaGgasAdhanamiti ? yadi svatantrasAdhanam, avayavI dharmI nAstIti sAdhyamiti pratijJAvAkye padayoAghAto yathA, idaM nAsti ceti / hetorAzrayAsiddhatvaJca dharmiNo'prasiddhatvAt / tathA svamate rUpAdInAM sattvam / na ca vRttirastIti vyabhicAraH samavAyAnabhyupagamAt / atha paravyAptyA parasyAniSTA- 15 pAinamiti / pareNa hi avayavI abhyupagata iti dhamitvenopAttastasya pratipAdyatvAditi / tatra yadi pareNa pramANAt pratipannastenaiva bAdhyamAnatvAdanutthAnaM viparItAnumAnasya / na cAnenaiva tasya bAdhAd tadantareNa pakSadharmatvAditi / athApramANena pratipannastahi pramANaM vinA prameyasyAsiddhiriti vAcyam, kimanumAnopanyAsena, tasyApakSavarmatayA apramANatvAt / na ca parasya vRttyA sattvaM vyAptaM tadantareNApyAkAzAdAvupalambhAdityanekAntaH svarUpAsiddhazca, vRtteH samavAyasya siddhatvAt / yaccedaM naikadezena sarvAtmanA vA vartata ityevamekadezasyAvRttitvAt / na ca bhedazabdasyAbhinnAvayavinyupapattiH, bahuSu dRSTatvAt / tathAhi, bahUnAmanyatamAbhidhAnamekadezaH, niravazeSatA ca srvshbdsyaarthH| tathA vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAviSayatvAt prakArAntareNa vRttiH prApnoti / anyathA hi na varttata iti vAcyam / na caikadeze sati 25 vRttiryathA vaMzasya stambheSu, nirdezAnAmavRtti [tva] prasaGgAt / paramAgUnAJca vRttyabhAve dvayaNukAdiprakrameNa kaaryaanutpttiH|| E 20 For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 20 5 10 15 20 25 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI athAyaM vikalpArthaH, tatra kiM vyAptyA varttate uta, avyAptyA veti / tatra rUpA [ ? va ] t svAzrayavyApitvenAbhyupagamaH, saMyogAdivadavyApyatvaM vRttitveneti / tathAhi, avayaveSu avayavI varttate samavAyavRttyA na tu rUpAntareNeti svabhAvakalpo'pi nirastaH / atha avayavI gRhyamANo yadi azeSAvayavagrahaNAd gRhyate madhyAparabhAgAvayavA - nAmagrahaNAccAgrahaNameva syAt / ekAvayavagrahaNe tu sAsnAmAtropalambhe'pyupalambhaH syAt, naitadevam / bhUyo'vayavendriyasannikarSAnugRhItena avayavIndriyasannikarSeNa grahaNAt / kArya sadbhAvAcca kAraNacintA pravarttata ityaparokSajJAne siddhe'vayavinyetatkAraNamityucyate / evaM dezabhedenAgrahaNAditi rUpAdibhirvyabhicAraH / tathAhi, rUpAdayo na dezabhedena te tathApi santaH parasparaM bhinnAzceti pratibhAsabhedasya vidyamAnatvAt / gavAdayo'pi pratibhAsabhedAdeva bhidyante na dezabhedAt, nirdezAnAmabheraprasaGgAt / evaM tadagrahe tabuddhayabhAvAccetyayamapi viruddhaH / tathAhi teSAmavayavAnAmagrahe tasminnavayavini buddha bhAva ityayamartho'vayavagrahe'vayavini buddhirityavayavinaH sattvam / tathA ca vizeSaNagrahaNAd vizeSyabuddherna cAsattvaM na cApyabhedaH / tathAvayavigrahe'vayavagraho 'siddhaH mandamandaprakAze sati saMsthAnamAtrasyAvayavino grahaNAditi / ayaJcAvayavivAdo'smadgurubhivistareNokta iti ne pratanyate / siddhe cAvayavini prAyastadAzritA guNAdayo'pi siddhayanti ca / dravyAdipadArthoddezaprakaraNam tatra dravyeSu pratijJAM karoti dravyANi paramArthasantItya bAdhyamAnajJAnaviSayatvAt, yad yadabAdhyamAnajJAnaviSayaM tattat paramArthasat, yathA vijJAnam, tathA abAdhyamAnajJAnaviSayANyamUni, tasmAt paramArthasantIti / atra pakSIkRteSvabAdhyamAnajJAnaviSayatvamiti pakSadharmatvam / paramArthasati ca jJAne jJAnaviSayatvaM vakSyAma iti sapakSe sattvam, vipakSAcca kharaviSANAdervyAvRttiriti / viparItArthopasthApakayoH pratyakSAgamayoranupalambhAdabAdhitaviSayatvam / asatpratipakSopapattezca prAmANyamiti / evaM pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi ityatra dvandvaH samAsaH sarveSAM svAtantryAt / atra ca dravyANIti pratijJAyAM dravyatvayoga: sAdhanaM vakSyati, tathA pRthivyAdibhede ca pRthivItvAdivizeSalakSaNamiti / etAni ca sAmAnyavizeSasaMjJayoktAni* sAmAnyasaMjJA dravyamiti, vizeSasaMjJA ca pRthivItvAdayastAbhiruktAni / kiyanti ? *navaiveti avadhAryante, nyUnAdhikapratipAdaka pramANAbhAvAt / tathAhi pRthivyAdisadbhAvasya vakSyamANatvAnna nyUnatA / For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 21 padArthoddezaprakaraNam athAdhikyopalabdhastadabhAvo'siddhaH / tathAhi, chAyA dravyam, kriyAvattvAd guNavattvAcceti / kriyAvattvaJca pratyakSeNApi jJAyate, cakSurvyApArAd gacchatIti jJAnotpatteH, dezAntaraprAptezca / tathAhi, gatira tI, chAyA, dezAntaraprAptimattvAt, yo yo dezAntaraprAptimAn sa sa gatimAnupalabdhaH, yathA devadattaH, tathA dezAntaraprAptimatI chAyA, tasmAd gatimatI / guNavattvaJca AtapaH kaTuko rUkSarachAyA madhurazItalA / ityAgamAt / tadetadasat / bhaasaambhaavruuptvaacchaayaayaaH| tathAhi, yatra yatra vArakadravyeNa tejasaH sannidhiniSidhyate tatra tatra chAyeti vyavahAraH / vArakadravyagatAJca kriyAmAtapAbhAve samAropya pratipadyate chAyA gacchatIti / anyathA hi vArakadravyagataM kriyApekSitattvaM na syAt / yaccedaM dezAntaraprAptimattvaM tat kiM dezAntareNa saMyoga: 10 samavAyo vA ? na saMyogastasyApi sAdhyatvAt / tathAhi, dravyatvasiddhau saMyogaH sidhyati saMyogAd dravyatvamitItaretarAzrayatvaM syAt / atha dezAntaraprAptiH samavAyaH ? so'yasiddhaH, na hyekatra samaveto'nyatra smvaitiiti| chAyA lvekatra sambaddhopalavdhA punardezAntare'pyupalabhyate / na ca kriyAvattva dezAntarasamavAyAt sidhyati, tasyAyutasiddhaSveva bhAvAditi, kriyAvattvamasAdhanam / yaccedamAgamAnmAdhuryaM zaityaM vA chAyAyAstadapyupacArAt / ye hi 15 madhuradravyasya zItadravyasya vA guNAste chAyAsaMsevanAd bhavantIti tatkAryakartRtvena tathoktAH / tasmAt kriyAvattvAd guNavattvAcca dravyaM chAyeti na vAcyam / na ca dravyAntaramastItyupapannam, navaiva dravyANItyavadhAraNAt / atra kecid dravyANi navaiva nyUnAdhikapratipAdakapramANAbhAve sati vyavacchedyavyavacchedakabhAvApannanavalakSaNayogitvAt, ubhayAbhimataghaTAdinavadravyAdivaditi hetuM bruvte| 20 tathAhi, AdhikyapramANAbhAvo darzita eva / na ca lakSa ......... yathAvasaraM vakSyAma iti / tathA sarvajJena muninA pRthivyAdisaMjJAvyatirekeNa saMjJAntarAnabhidhAnAd dravyAntarAsattvamiti / yadiha bhAvarUpaM tatsarvaM mayopasaMkhyAtavyamiti hi pratijJA muneH|| guNAzca rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzceti kaNThoktAH saptadaza / 'ca' 25 zabdasamucitAzca gurutvadravatvasnehasaMskArAdRSTazabdAH saptaivetyevaM caturviMzatiguNAH / For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI tathA guNeSu pratijJAM karoti % guNAH OM paramArthasantaH pUrvoktAdeva sAdhanAt / tathA guNavyavahAre guNatvayogaM sAdhanaM vakSyati / rUpAdibhede ca tadvizeSalakSaNamiti / te tu ' * rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhaduHkhecchATeSaprayatnAzceti kaNThoktAH 4 sUtrakAreNeti bacanavRttyAbhihitAH, tAMzca vakSyAmaH / samAsazcAtra dvandvaH / nyUnAdhikavyavacchedArthaM sAmarthyalabdhAH punarucyante saMkhyayA * saptadaza * iti / 5 'ca' zabdasamuccitAzca gurutvadravatvasnehasaMrakArAdRSTazabdAH 4 ceti| adRSTazabdena dharmAdharmayorabhidhAnAt sapta bhavantIti / ___ atha saMskArastha traividhyAdAdhikyaM syAt ? na / saMskAratvajAtyapekSayaikatvAt / na caivamadRSTatvaM saamaanymstiiti| na cAnyepAmapi kAmakrodhAdInAM sambhavAdupasaMkhyAnaM 10 kathamiti vAcyam, atraivAntarbhAvasya vakSyamANatvAt / * ityevam uktaprakAreNa / * caturvizatiguNA: * iti nyUnAdhikavyavacchedArtham / tatpratipAdakapramANAbhAve sati parasparaM vyavacchedyavyavacchedakabhAvApannacaturvizatilakSaNayogitvAd ubhayAbhimataghaTAdicaturviMzatidravyavaditi / atha nirguNatvAd guNAnAM saMkhyAyogo'nupapannaH? na, upacArAbhyupagamAt / tathA 15 hi mukhya bAdhakapramANasadbhAve satyupacAraH kalpyate / sa ca nimittApekSa ityasAdhAraNa dharmayogo nimittam / yatra hi saMkhyopalabdhA tatrAsAdhAraNadharmayogo'pIti tatsmaraNAdadhyAropaH pravarttata iti / vyApakantu nimittamarthakriyAjanakatvaM vaa| naikArthasamavAyastasyAvyApakatvAt / tathAhi, guNakarmaNAmekArthasamavAyo na sAmAnyAdInAmityavyApaka mupacAre'nimittametaditi / nApi dharmarUpasaMkhyA tavyatireke pratiSedhasya 20 vkssymaanntvaat| anye tu vizeSaNavizeSyabhAvenaiva saMkhyAtra vizeSaNamityupacArAsambhavaM manyante / tathAhi, saMkhyAviziSTajJAnAnyathAnupapattyA vizeSaNavizeSyabhAvasya dravya iva guNAdau cAvizeSopalabdharupacAraH katham ? saMyuktaM samavetaM vA vizeSaNamiti niymaanbhyupgmaacc| naitdevm| guNakarmasAmAnyAnAM samavetAnAmeva vishessnntvoplbdheH| na ca guNeSu nirguNatayA saMkhyAsamavAyaH sambhavati / asamavetAnAJca guNakarmasAmAnyAnAM vizeSaNatve mithyAjJAnAdyabhAvaH, tadviziSTajJAnasyobhayatrAvizeSAditi vakSyAmaH / tasmAdupacarita eva guNAdiSvekAdivyavahAro vyaakhyeyH| For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org padArthaddezaprakaraNam Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir utkSepaNa pakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni paJcaiva karmANi / gamanabhramaNarecanasyandano jvalana tiryak pavanapatananamanoamanAdayo gamanavizeSA na jAtyantarANi / tathA karmaNi pratijJAM karoti karmANi paramArthasanti pUrvoktAdeva sAdhanAt / karmANIti vyavahAre karmatvayogaM sAdhanamiti vakSyati, utkSepaNAdibhede ca [tta] tsAmAnyamiti / tathA utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni iti dvandvaH samAsaH / nyUnAdhikavyavacchedArthazva paJcaiva karmANi ityavadhAraNam / atra tu paJcalakSaNayogitvaM savizeSaNaM pUrvavatsAdhanam / atha bhramaNAdInAmupalambhAdavavAraNAnupapattiH / na / gamana evAntarbhAvAdityAha * gamanagrahaNAd bhramaNarecanasyandanordhvajvalana tiyaM pavanapatananamanonnamanAdayo gamanavizeSAH gamanasaGgRhItAstadA eva / na jAtyantarANi * anye tu gamanavizeSa eva na bhavanti bhramaNAdayaH, kiM tarhi ? jAtyantarANIti manyante / etacca asadvyAkhyAnamiti vakSyAmaH karma parIkSAyAm / sAmAnyaM dvividhaM paramaparazca / taccAnuvRttipratyayakAraNam / tatra sattA paraM mahAviSayatvAt / sA ca sattAnuvRttereva kAraNamiti sAmAnyameva / dravyatvAdyaparam alpaviSayatvAt / tacca vyAvRtterapi hetutvAt sAmAnyaM sad vizeSAkhyAmapi labhate / evaM sAmAnye pratijJAM karoti sAmAnyam paramArthasaditi pUrvavatsAdhanam / sAmAnyavyavahAre tu lakSaNaM vakSyamANaM sAdhanamiti bhedaM nirUpayati dvividham * kena rUpeNetyAha * paramaparaJca * iti / anuvRttipratyayakAraNam iti kAryeNa sattAM darzayati / tathAhi, yadanugatajJAnaM dravyaguNakarmAnimittaM tadarthAntarasambandhAda vakSyAmastatparIkSAyAm / tadetadasAdhAraNatvAt sAmAnyasyetarasmAd bhe rakamapi bhavati / tathAhi dravyaguNakarmAnimittamabAdhyamAnaJcAnugataM jJAnaM na sAmAnyaM vinA bhavatIlA sAdhAraNameva / tatra parAparabhedaM nirUpayannAha sattA param * sAmAnyamiti / kutaH ? * mahAviSayatvAt * / tathAhi dravyeSveva dravyatvaM guNeSveva guNatvaM karmasveva karmatvam, For Private And Personal Use Only 23 5 10 15 20 25
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 vyomavatI sattAyA dravyAdiviSayavyApakatvena mahAviSayatvAt paratvamiti / yo hi yadviSayaM vyApnoti sa tadapekSayA paro yathAlA viSayapAthipekSayA rahAliSaya iti / * sA ca sattAnuvRttereva kAraNamiti mAnyameva * / yahAyasAmAnyAdinyo vyAvartate tathApi sAmAnya vastvanuvRttajJAnarayaiva kAraNamiti sAmAnyameva / tathA 5 dravyatvAdyaparamiti | dravyatvamAdiryeSAm ityAdigrahaNAt guNatvakarmatvapRthivItvAdergrahaNam / tacca sattApekSayA * alpaviSayatvAd * aparamiti / taddhi sAmAnyalakSaNayogitvena * sAmAnya sad * upacArato'tra * vizeSAkhyAmapi labhate 4 / na copacAro nimittaM vinA [pra] varttata ityAha / vyAvRtterapi hetutvAn * iti / na kevalamanuvRtterepa, kiM tahi ? vyAvRtta jJAnasyApi hetutvAt / vizeSaNe hi vyAvRttajJAnajanakatvaM dRSTaM taccehAyastItyupacAraH 10 pravartate / mukhyAstu vizeSAstallakSaNayogina eva / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAste ca khalvatyantavyAvRttibuddhihetutvAd vizeSA ev| evaM vizeSeSu pratijJAM karoti * vizeSAH * paramArthasanta iti pUrvavatsAdhanam / * nityadravyavRttayaH 4 iti| tathA buddhacAiyo'pi nityadravyeSveva varttanta iti vipakSakadezavRttivyavacchedArtha nityadravyeSu vRttirevetyavadhAraNam , na caivaM buddhayAdaya iti / nityadravyeSveva vRttireva eSAmiti sAvadhAraNaM vAkyametat / dravyaguNakarmANi tu nityadravyeSvanityadravyeSu ca vartanta iti / sAmAnyaJcAdravye'pItyupapannamavadhAraNam / nityadravyeSvevetyanyayogavyavacchedena nityadravyeSu vartamAnatvAd vizeSA itarasmAd bhidyanta iti| ____ anye tu padArthApekSayA lakSaNaM vivakSitamiti nityadravyeSveva vartamAnatvaM heturiti bruvate / taccAyuktam / vipakSakadezavRtteragamakatvAt / na ca padArthApekSayApyayogavyavacchedaM vinA vipakSaikadezAd buddhayAderasya vyAvRttiriti / nityadravyavRttaya ityantyapadasya vivaraNametat / tathA ca vakSyati nityadravyANyutpattivinAzayorante vyvsthittvaadntshbdvaacyaani| teSu bhavAstavRttayo'ntyA iti 25 vyAkhyAyante / te ca 4 vizeSA vizeSayanti vyAvartayanti svAzrayamAzrayAntarAditi / / parIkSArthamAha te cAtyantaM sarvadA vyAvRttibuddhereva hetutvAd vizeSA eva? na saamaanympiiti| 15 For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir padArthoddezaprakaraNam tathAhi, samAnajAtiguNakriyAdhArAH paramANavaH, vizeSasambandhinaH, vyAvRttabuddhiviSayatvAt, yo yo vyAvRttajJAnaviSayaH sa sa vizeSasambaddho yathA sthANvAdi, tathA ca vyAvRttajJAnaviSayAH paramANavaH, tasmAd vizeSayogina iti / vyAvRttajJAnaviSayatvaJca ghaTAdiSUpalabdhamiti nityeSvapi sAdhyate dravyatvenaiva hetunaa| na ca guNAdInAmanyatarasyaiva paramANuSu vyaavRttjnyaankaarnntvm| samAnajAtiguNakriyAdhAratvena vizeSitatvAt / na ca dRSTAnte guNAdivizeSopalabdhariti dRSTAntadAntikayorvaiSamyApAdanena vilakSaNavizeSAsiddhiriti vAcyam, sarvAnumAneSu samAnatvAditi / vyAvRttajJAnajanakatvena nityeSu vizeSANAM sadbhAva iti sthitam / vistareNa tu vizeSaparIkSAyAM parIkSiSyanta ityalam / / ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH / atha * ayutasiddhAnAm ityAdinA samavAye pratijJAM kroti| samavAyaH paramArthasan pUrvoktAdeva saadhnaaditi| lakSaNa nucyate, ihapratyayahetutvamantarAlAdarzanasyApIti sambandhagrahaNam / tathAhi, dUrAd grAmArAmayorantarAlamapazyatAmiha grAme vRkSA iti jJAnaM dRSTam , tathA yAkAzazakunisambandhena vybhicaarH| tad ihapratyayahetuH sambandhazceti / tathAhi, ihAkAze zakuniriti jJAnaM dRSTam, tadvyavacchedArtham 15 AdhAryAdhAragrahaNam / na cAkAzasyAdhAratvamAdheyatvaM vA, adharottarabhAvasyAbhAvAt / yatra hi saMyogidravyeSvadharottarabhAvastatraivAdhArAdheyabhAvaH kuNDabadarAdAvupalabdhastadabhAvazvAkAze, tasya vyApakatvena zakuni vyApya sadbhAvAt / athAkAzasyAtIndriyatvAdiheti jJAnaM na syAt , tasya hyaparokSeSveva bhAvAt / tadasat / atIndriye'yAkAze iheti jJAnaM kevalaM bhrAntam, tasya vyavacchedArthamupapanna- 20 mAdhAryAdhArapadam / iSTaJca bhrAntehajJAnasya vyavacchedArthaM sambandhapadam / anye tvasya codyasya parihArArtham A samantAt kAzata ityAkAzam , varttata ityupacAreNAkAzaM razmayo'bhidhIyante / te ca pratyakSamityupapannamihAkAze zakuniriti jJAnamiti manyante / taccAsat, mukhyasadbhAve'pyupacArakalpanAyAmatiprasaGgAt / uktaJcAtIndriye'pyAkAze'parokSajJAnaM bhrAntaM tadvyavacchedArthaM vizeSaNamiti / mUrttadravyAbhAvena cAkAzena 25 sambandhAbhAva eveti| For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jalasRSTi : pRthivIsRSTiH tejassRSTiH jalatejasovirodhaparihAraH mahezvareNa brahmaNaH sRSTiH brAhmI sRSTiH Izvarasiddhau zaGkA tatsamAdhAnaJca tatra mImAMsakamataM tatkhaNDanaJca Izvarasya sisRkSAyAM zaGkAsamAdhAna zAkyamataM tatkhaNDanaJca AkArAvaidharmyaprakaraNam nimittacatuSTayAbhAve AkAzAdisaMjJAnAM pAribhASikatvasamarthanam AkAzasadbhAve zaGkAsamAdhAne AkAzasya zabdaguNatvasAdhanam zrotreNa zabdopalabdhivicAraH citrazabdAsadbhAvapradarzanam prasaGgAt pramANasaMplavasamarthanam zabdasyAtmavizeSaguNatvaparihAraH zabdasya dikkAlamanoguNatvaparihAraH vibhutvapadArthavicAra: zrotrasvarUpavicAraH kAlavadharmyaprakaraNam kAlaliGgavarNanam kathameteSAM kAlAnubhApakatvam iti zaGkAnirAsaH Adityaparivartanasya na kAlatvam na ca kriyAyAH kAlatvam keSAJcid vyAkhyAntarakArANAM mate kAlasya' pratyakSatA vizeSaNapadArthavicAra: vizeSaNavizeSyabhAvavicAraH tatraiva surabhidravyam iti jJAnasya anusandhAnajJAnatvam viziSTajJAnasya saMkalanAjJAnatvanirAsa: sarvakAryotpattI kAlasya kAraNatvama kAlasyaikatvam 10013 1007 100/10 100 / 12 100 / 17 1011 10113 103119 105/4 10618 10818 109 / 19 1103 1107 11 / 20 113120 11418 114 // 23 118112 11913 119 / 21 120112 120116 12113 122119 122222 12315 124127 1272 127113 12819 For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir padArthoddezaprakaraNam athAyuta siddhAnAmevAdhAryAdhArabhUtAnAmeva yaH sambandhaH sa samavAya iti lakSaNaparisamAptAvihapratyayaheturiti vyartham, na / parIkSArthatvAt / tathAhi, tantuSu paTa ityAdi ipratyayaH, sambandhakAryaH, avAdhyamAnehapratyayatvAt, yo yovAdhyamAnehapratyayaH sa sa sambandha kArya:, yatheha kuNDe dadhIti pratyaya:, tathA cAyamavAdhyamAnehapratyayaH, tasmAt sambandhakArya iti / na cAtra samavAyapUrvakatvaM sAdhyate dRSTAntasya sAdhyavikalatAprasaGgAt / nApi saMyogapUrvakatvam / kiM tarhi ? sambandhamAtra kAryatvam / sa ca saMyogAdivilakSaNatvAt samavAya eveti vakSyAmastaparIkSAyAmityalamativistareNa / uddezaprakara gopasaMhAraH evaM dharmairvinA dharmiNAmuddezaH kRta iti / evaM dravyAdiSu padArthe teSu sAmAnyavizeSasamavAyAnAM lakSaNaparIkSAzravaNA intevAsinaH prAktanaM prakaraNaM kinuddezaparaM lakSaNaparaM parIkSAparaM veti saMzaye sati tannirAsArtha upasaMhAravAkyam evam ityAdi pradhAnatayA / prAdhAnyaM tasya sarvatroddeza - vidhAnAt / uddezastu saMjJAmAtreNa padArthAbhidhAnamiti / lakSaNaparIkSayozca sAmAnyAdiSveva bhAvAdanuSaGgato'bhidhAnamiti / yad vA dravyAdipadArtha parijJAnAnniHzreyasamiti matvA pravRttastaduddezaparijJAnamAtrAnniHzreyasAlA bhe'tipratArakatAM manyamAnaH zravaNAdantevAsI mA vyAvartatAmiti tadAzvAsanArthaM vAkyam evaM dharmairvinA varmiNAm kevalAnAnuddezaH kRto lakSaNaM nApi parIkSA / tattaddvAreNa sAdharmyavaidharmyaparijJAnaM zrImupajAtamabhyAsavazAd AtmanyazeSavizeSAliGgite vijJAnamaparokSaM kurvan niHzreyasa nupajanayatIti / padArtha saMkhyAvadhAraNasya yuktatvavicAraH SaDeva padArthA ityavadhAraNAbhyupagame dharmANAM vyatirekAsambhavAt kathamastitvAdibhirvinA dharmiNAmuddezaH kRta iti ? na / avadhAraNasya dharmaviSayatvAbhyupagamAt / tanna | astitvAdayo'pi svAdhikaraNavarmApekSayA dharmiNa eveti, tadapekSayApi vyAhatamavadhAraNam / tathA hyastitvamabhidhIyamAnatvAd abhidheyatvAdhikaraNam, evamabhidheyatvamastitvAdhikaraNamityAdi yojyam / athAsAdhAraNadharmAdhikaraNatvenAvadhAraNamarthavat / tadasat / astitvAderapyasAdhAraNadharmAdhikaraNatvAt / tathA hyastitvamabhidheyatvAd bhidyate'bhidheyatvazvAstitvAd bhidyata iti / na cAsAdhAraNadharmasamparka vinA vyAvRttirghaTata ityasAdhAraNadharmAdhikaraNatvenAvadhAraNAsambhava iti cet, naitadevam / kriyAvada guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam For Private And Personal Use Only 27 5 10 15 20 25
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 vyomavatI ( vai. sU. 1 / 1 / 15), ayogAnyayogavyavacchede dravyAzritatvaM guNAnAm, tathA kSaNikatve sati niyamena mUrttadravyavRttitvaM karmaNAm, nityatvaikatve sati samavAyenAnekavartamAnatvaM sAmAnyasya, ayogAnyayogavyavacchedena nityeSveva dravyeSu ] varttamAnatvaM vizeSANAm , niyamenAyutasiddhasambandhatvaM samavAyasyetyevaM dharmAdhikAriNaH SaDevetyavadhAraNe'pyadoSaH / atha vyatiriktAnAmapIyattA'sambhavAdasaMkhyAtatvena tattvajJAnAviSayatvamiti cet, na / pRthivyAmivAnantye'pyekasya nimittasyopagrahAt tattvajJAnaviSayatvamiti / nimittantu tatra pRthivyAM pRthivItvam , dharmeSu dharmarUpateti / / atha dharmeSu nityatva bhutAnityatvamiti cennityatve'pi dharmivinAze sattAvadavasthAnAbhyupagamAdadoSaH / anityatve'pi dravyasyaiva samavAyikAraNatvAi guNAdiSu 10 notpattyabhAvaH, vinAzavannimittakAraNAdevotpattyabhyupagamAt / tathAhi, dravyaguNakarmAtmakaM kArya samavAyyAdikAraNebhyo niSpadyamAnaM dRSTaM viparItantu nimittAdeva / tathA ca dharmAH, nimittAdevotpadyante, dravyaguNakarmavyatirekikAryatvAt, yad yad dravyaguNakarmavyatirekikArya tattannimittakAraNAdevotpadyamAnaM dRSTam, yathA vinAzaH, tathA ca dharmA dravyaguNakarma vyatirekikAryAH, tsmaannimitkaarnnaadevotpdynte| utpattidharmANAJcAnityatvaM dRSTamitya15 stitvAdayo'pyanityA iti / astitvaJcAstIti pratyayanimittam, yena so'stIti pratyayo bhavatIti / abhidheyatvaM vAbhidheyapratyayakAraNamityAdi sarvatra yojyam / avyatireke tu vyatiriktaitramavinA dharmiNAnuddezaH kRta iti vyAkhyAnam / vyatireke bAdhakapramANopapattervyatirikteti vizeSaNaM sAmarthyAllabhyata ev| tathA hyavadhAraNAnupapattirvyatirekapakSe / ___ athoktaM viziSTadharmAdhikaraNatvenAvadhAraNaM vivakSitamiti, tanna / uktalakSaNAnAM SaDeva padArthA ityavadhAraNe sAdhAraNadharmAdhikaraNAnAM padArthAntarANAmaparisaMkhyAtatvAt tattvajJAnAsambhava ev| tattvajJAnArthaJcAvadhAraNam / na ca padArthAntarANAmajJeyatvam, sarvasya bhAvaprapaJcasya jJeyatayopakSepAt / teSu ca sAmAnyavizeSarUpatayA tattvajJAna kAryam / sAmAnyaM bhAvarUpatA, vizeSastu dravyAdivallakSaNayogaH / tadatirikteSu ca padArtheSu 25 sAmAnyato jJAnaM na vizeSata iti / atha dravyAdilakSaNavad dharmarUpatAvizeSasya sadbhAvavizeSeNApi tattvajJAnaviSayatvamiti cet , tarhi padArthAntarasadbhAve'pi niyatalakSaNApekSayAvadhAraNAbhyupagame paDevetyapi For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir padArthoddezaprakaraNam na vAcyam / samavAyasadbhAve'pi pUrvalakSaNApekSayA paJcaiveti syAt / evamuttarottarapadArthasadbhAve'pi pUrvapUrvalakSaNApekSayAvadhAraNAbhyupagame satyeka eva padArtha: syAt / tathAhi, dravyalakSaNayoge eka eva padArtho nAnyastasya hi dravyalakSaNayogitve dravya evAntarbhAvAt / atha guNAdiSu vibhinnalakSaNasambandhiSu tattvajJAnAbhAvaprasaGgAnnaivamavadhAraNam / / evaM tahi dharmeSu SaDlakSaNAlakSiteSu tattvajJAnAbhAvaprasaGgAt SaDevetyavadhAraNamanyAyyam / pratijJAtaJca padArtheSu sAdharmyavaidharmyapratijJAnam [?] / dharmasvarUpavicAraH tathA dharmarUpatAyAH sakalabhedAvyApitayA na dharmeSu tattvajJAnam / tathAhi, dharmarUpatAyAM kimanyA dharmarUpatA'sti ? uta nAstIti / sadbhAve tasyAmanyAbhidheyatetyana- 10 vasthAyAM dharmarUpatAyAzcAnekatvAdekasya nimittasyopagrAhakasyAbhAvAnna dharmeSu tattvajJAnaM syAt / na ca pRthivItvaM vinAnugatAkAraM dharmeSu sAmAnyamastIti, dharmo dharma itynugtjnyaansyaasNvednaat| yadi cAnugatAkArAzeSadharmavyApikA syAd dharmarUpatA, tasyAstahi sAmAnyarUpatvAt tadyogitayA dharmANAM dravyAdiSvevAntarbhAvaH, dravyAditrayasya sAmAnyavizeSa- 15 vattvAbhidhAnAt / na ca dharmatvasya sAmAnyalakSaNayogitve sAmAnyAd vyatirekaH sidhyati, dravyatvAderapi vyatirekaprasaGgAt / tathAdharmarUpatAyAzca dharmatyAyogena dharme'pyantarbhAvAsambhavAditi padArthAntaratvaM syAt / yathA cAstitvAdiSu dharmarUpatvaM tathA dharmatve'pyanye'stitvAdayaH, teSu cApyanyad dharmatvamityanavasthAM nAtivarttate / atha yadeva dharmatvamastitvAderAdheyaM tadevAnyeSAmAdhArastadAdheyazceti na yukta- 20 metat / ekasmin kAle yad yasyAdhArastattasyaivAdhayamityanupalambhAt / tathAstitvAderapyekasya nimittasyAnekatrAnuvRttau sAmAnyAntarbhAvastallakSaNayogitvAt / yadi caikaM nityamastitvaM sarvatra padArtheSvastIti pratyayajanakaM syAt kiM sattayA? svarUpasattvena vA ? athAnekaM pratipadArthamastitvAbhidheyatvAdIti cet, na / dharmivinAze'pi sttaavdvsthaanm| tathAhi, ekAzrayavinAze'pyekatayA sattAyAH padArthAntare'pi sat saditi 25 pratyayajanakatvenAvasthAnam / dharmANAntu pratipadArthaniyatatvAd AzrayAntare'stItipratyayajanako'nya eva dharma iti nAzrayavinAze'pyavasthAne pramANamastIti / For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavato atha dravyasyaiva samavAyikAraNatvena guNAdiSUtpattikAraNAbhAvAd AzrayavinAze'pyavasthAnamiti cet / evaM tarhi dravyeSvanityaM guNAdiSu ca nityamiti syAt / iSyata eveti cet hi vinAzavannimittakAraNAdevotpadyante'stitvAdaya iti vyAhatametat / tathAstitvAdeH pratipadArthaniyatatvenAnantyAt teSvevAstItyAdyabhinnavyavahAradarzanAd ekamastitveSvastitvamabhidheyatveSvabhidheyatvaM tatrApyanye'stitvAdaya iti prAktanameva duussnnmbhyuuhym| ___ na cAstitvAniyatamisambandhAbhAve vyapadezaniyamo'syAyaM dharma iti ghttte| athAstitvasambandho yadi samavAyastahi dharmANAM samavAyitayA dravyAdiSvantarbhAvaH, dravyAdInAM paJcAnAM samavAyitvavacanAt / yadyanyAH sambandho dharmAtmakastasyAyutasiddha10 sambanvatve kathaM samavAyAd vyatirekaH ? vyatireke vA sa eva dharmo dhamivyApako'stvalaM samavAyena / tasya ca sambandhAntarAbhyupagame'navasthA syAditi svAtmavRttitvamabhyupeyam / svAtmavRttitvaM samavAya eva / yaccAnumAnaM nimittakAraNAdevotpadyante dharmAH, dravyaguNakarmavyatirekikAryatvAd vinAzavad ityatra kAryatvasya svakAraNasattAsambandharUpatAyAmasiddho hetuH / vinAzasya ca svakAraNasattAsambandhAbhAvAt sAdhanavikalazca dRSTAntaH / dravyAdivyatireke ca pramANAbhAvAt sandigdhavizeSaNo hetuH| atha SaTpadArtheSvastIti jJAnaM vyatireke pramANam / tathAhi, dravyAdiSvastItyAdijJAnAni SaTpadArthavyatiriktavidhIyamAnanimittanibandhanAni, SaTpadArthebUtpadyamAnatvAt, yAni tu SaTpadArthavyatiriktavidhIyamAnanimittanibandhanAni na bhavanti na tAni SaTsUtpadyante yathA dravyAdijJAnAni, tathA SaTasu notpadyante'stItyAdijJAnAni, tasmAt SaTpadArthavyatiriktavidhIyamAnanimittanibandhanAnIti vytirekii| tathAhi. SaTpadArtheSvastIti jJAnaM tathA abhiveya ityutpadyamAnaM dRSTamiti pakSadharmatvam / na ca SaTpadArthavyatiriktabhAvarUpanimittanibandhanamubhayAbhimataM vijJAnamastIti sapakSAbhAvaH / dravyAdijJAnantu SaTpadArthavyatiriktabhAvarUpanimittanibandhanaM na bhavatIti vipakSasta smAcca SaTpadArtheSatpadyamAnatvaM hi dravyAdivyAvRttam / tathA hi dravyajJAnaM dravya eva na 25 tu guNAdiSu, evaM guNajJAnaM guNa eva na karmAdiSvapIti na SaTsUtpattiriti vipakSavyAvRtti reva / vipakSe pratyakSAgamAbhyAM virudhyata iti na kaalaatyyaapdissttH| vizeSAnupalabdherayogAd na prakaraNasama iti / tasmAd vyatirekasiddhau na sandigdhavizeSaNo heturiti, naitadevam, SaTsu 20 For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAdharmyaprakaraNam padArtheSattadyamAnatvaM vyaktyapekSayA'siddham / tathA hyekamastIti jJAnaM SaTsu padArtheSutpadyate / evamabhidheyajJAnaJceti / atha asti dravyam, asti guNa ityevaMjAtIyakaM jJAnaM SaTsUtpadyata iti nAstyasiddhatA / tahi dravyaguNAvijJAnaM jJAnajAtIyaM SaTsUtpadyate / na ca SaTpadArthAtiriktabhAvarUpanimittanibandhanamiti vybhicaarH| yacca SaTpadArthAtiriktaM bhAvarUpanimittaM tasyAnuvRttavyAvRttatAyAM prAktanameva dUSaNamUhyam / sattAsambandhena ca padArtheSu 5 bhAvavyatirekAbhyAmastIti jJAna nutpadyamAnaM dRSTamiti virodhH| astitvadharmAdevAstitvajJAnamiti cet tahi sattAyAH sadbhAve kiM pramAgamiti vAcyam, pratyayavailakSaNyAbhAvAdityato na vyatireke pramANamastItyaprasiddhavizeSaNo heturiti stym| yadi ca abhUtvA bhAvitvamAnaM kAryatvamiSTaM syAttadapyastitvAdiSu sandigdham / tathA hmAzraye satyupalambhAdastitvAderna jJAyate kimAzrayA vA te santo'bhivyajyante sAmAnyavat, 10 utotpadyante rUpAdivaditi / na ca nimittakAraNaM vizeSato nirdeSTuM shkyte| atha guNAzrayAstadAdhArAsteSAM nimittamiti cet, evaM tarhi guNAdInAM kAryAdhAratayA samavAyikAraNatvAditi nimittaadevotpttivirudhyte| tathAhi, niyamenAdhAryAdhArayoryaH sambandhaH sa samavAya eva / anyatve vA samavAyalakSaNaM vyabhicAri syAt / asambandhe coktameva dUSaNamityatiriktaiH * dhamavinA dharmiNAmudezaH [kRta:] * iti siddham / anye tu dharmaiH saha miNa uddezaH kRtaH / keneti ? * vinA pakSiNA ulukena / sAmAnyazabdazca vizeSe varttate prakaraNAditi bruvte| SaTpadArthasAdharmyam paNNAmapi pdaarthaanaamstitvaabhidheytvjnyeytvaani| AzritatvazvAnyatra nitydrvyebhyH| 20 atha avyatireke'stitvAdInAM padArthAntarbhAvAt tadvizeSe'pi sAdharmyarUpatayA parijJAnArthamAha * SaNNAmapi padArthAnAm * / astitvaJcAbhidheyatvaJca jJeyatvaJceti samAhAradvandvaH / na paramastitvAdayaH SaNNAM dharmAstathAzritatvaJceti / tasya' nityeSvasambhavAd avyApakatvena pRthagabhidhAnamityAha AzritatvaJcAnyatra nityadravyebhyaH * iti / athAvyatireke'stitvAdInAM kvAntarbhAva iti cet, zabdavyavahArasya vivakSi- 25 tatvAdaste: zabdarUpasya bhAvo'stitvaM jJAnameva, yena satA'stItyabhidhAnaM pravarttata iti / jJAnarUpasya ca asterbhAvo'stitvamiti vivakSAyAM sattAsvarUpaM sattvaM vA labhyate / tatsadbhAve dravyAdiSvastItijJAnadarzanAt / asti cAyam astizabdo jJAne, tadviSaye' 15 For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 32 5 10 15 20 25 www.kobatirth.org vyomavatI bhidhAne ceti / tathA abhidheyasya ca bhAvo'bhidheyatvam, abhidheya iti jJAnameva / tena satA abhimarthaM iti zAbdavyavahAradarzanAt / taccAbhidhAnajanitaM jJAnamarthaM iti / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tathA jJeyasya bhAvo jJeyatvaM jJeyamiti jJAnameva / tena satA jJeyamiti zAbdavyavahAradarzanAt / tacca jJAnena vizeSaNena janitaM jJAnamartha iti / tathA AzritAnAM bhAva Azritatvam AzrayAzrayibhAvalakSaNA vRttiH / sA ca AkAzAdiSu na teSAmAzrayAbhAvAt / na ca AzrayAzrayibhAvasya samavAyarUpatAyAM samavAye'sambhavAt na SaTpadArthavyApitvam / atha paJcAnAM samavAyalakSaNA vRttirAzritatvam, samavAyastu svAtmavRttiriti cet, evaM tahiM paJcAnAM samavAyitvamiti punaruktaM syAt / tathAhi samavAyitvaM samavAyalakSaNA vRttiH sA ca paJcAnAmAzritatvapadenokteti Azritatvapadena AzritatvopalakSitasyehAbhidhAnAdadoSaH / atha vyatiriktasya nimittasyAsambhavAt samavAye bhAvapratyayaH katham. Azritasya samavAyasya bhAva Azritatvamiti ? naitadevam / samavAyasya vRttirUpatayA vRttimadAzritatvopalabdhervRttyantarakalpanAyAmanavasthA syAdityupacaritA vRttiriSyate / sA ca anyanimittasyAsambhavAdAzritatvajJAnahetuH samavAyeM vRttivizeSa eva / AtmavRttitve tu samavAyasya svayaM vRttirUpatvAd vRttyantaraM nApekSitamityupagamenAzritatvameva / avyatireke hi AzrayAzrayivyavahArAsambhavAdataH samAnalakSaNavRttipratiSedha eveti vakSyAmaH samavAyaparIkSAyAmityalam / pacapadArthasAdharmyam dravyAdInAM paJcAnAmapi sAdharmya samavAyitvamanekatvaJca / idAnIM samavAyaparityAgena paJcAnAM sAdharmyamAha * dravyAdInAm ityAdinA / dravyamAdiryeSAM te dravyAdayasteSAm / na jJAyate kiyatAmityAha paJcAnAmapi sAdharmyaM samavAyitvamanekatvaJca * iti / samavAyo vidyate yeSAM te samavAyinasteSAM bhAvaH samavAyitvaM samavAyalakSaNA vRttiriti / anekatvaJca samAnalakSaNayogitve sati vyaktibhedosnekatvasaMkhyA vopacaritA / samavAye tu samAnalakSaNayogini na vyaktibhedo nAyakatvasaMkhyeta / For Private And Personal Use Only *
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org padArthasAdharmyam guNAdInAM paJcAnAmapi nirguNatva niSkriyatve | idAnIM dravyaparityAgena sAvayaM darzayati [ guNAdInAm ] guNa AdiyeSAM te tathoktAsteSAm / na jJAyate kiyatAmataH paJcAnAmapi sAdharmyaM nirguNatvaJca niSkriyatvaJceti * nirguNatva niSkriyatve / nirgatA guNA yebhyaste nirguNAsteSAM bhAvo nirguNatvaM guNAbhAvaH / atha abhAvasyAbhAvatayA dharmatvAbhAva iti cet, na / vizeSaNatvena tadupapatteH / tathAhi, guNAbhAvena satA guNAdiSu anvayavyatirekAbhyAM nirguNa iti vyavahAradarzanAda jJAyate guNAbhAvasya vizeSaNatvena dharmatvamiti / sa ca paJcasu samAnatvAt sAdharmyamiti / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SaDeva padArthA ityavadhAraNaJca bhAvaviSayamityabhAvasya vyatireke'pi na doSaH / Azritasya dharmatve'pi samaveta eva dharma iti niyamAnabhyupagamAcceti / niSkriyatvantu nirgatA calanalakSaNakriyA yebhyaste niSkriyAsteSAM bhAvo niSkriyatvam kriyAbhAvaH sAdharmyam / tena satA niSkriyA iti vyavahAradarzanAt / padArthatrayasAdharmyam anye tu guNAbhAvopalakSitaH samavAyo nirguNatvam, kriyAbhAvopalakSitazca niSkriyatvamiti manyante / taccAsat / samavAye dharmi [Ni] samavAyAntarasyAsambhavAnniguNavyavahAro na syAt / abhede hi dharmadharmavyavahArAdarzanAt / dravyAdInAM trayANAmapi sattAsambandhaH, sAmAnyavizeSavattvaM svasamayArthazabdAbhidheyatvaM dharmAdharmakartRtvaJca / dravyAditrayasya sAdharmyamAha [*dravyAdInAm ] | dravyamAdiryeSAM tAni dravyAdIni, teSAm / na jJAyate kiyatAmityataH trayANAmapi sattAsambandhaH * sAdharmyam / sattAyAH sambandhaH sattopalakSitaH samavAya iti / For Private And Personal Use Only sadasat pratyayajananyAM sattAyAM zaGkAsamAdhAne nanu dravyAdiSu sattAyAH sadbhAve kiM pramANam ? saddravyaM sadguNaH satkarmeti 5 33 5 10 15 20
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org vyomavatI pratyaya ev| tathAhi, saritijJAnaM viziSTajJAnatvAnnarte vizeSaNAd bhavatIti sattAsadbhAvaH / nanvevaM tahi trayANAmitya yuktaM sAmAnyAdiSvapi satsaditi jnyaanotptteH| tathAhi, sat sAmAnyam, santo vizeSAH, san samavAya ityapi viziSTajJAnadarzanAi vAcyaH sattAsambandha iti / atha svAtmasattvAt sAmAnyAdiSu satsaditi jJAnamiti cet, evaM tarhi dravyAdiSvapi tadevAstu kiM sattayA ? na ca satsaditi jJAnasya bailakSaNyaM vinA nimittadvayasannikarSobhAvane pramANamastIti sattA svarUpasattvaM vA sarvatrAbhyupeyam / tathAhi, dravyAdiSu, satsaditi jJAnaM svAtmasattvAd bhavati, satsaditi jJAnatvAt, 10 sAmAnyAdiSu satsaditi jJAnavat / yad vA sAmAnyAdiSu satsaditi jJAnam, sattAkAryam, satsaditi jJAnatvAt, dravyAdiSu satsaditi jJAnavad ityetadasat, sAmAnyA dinu sattAsambandhe vAdhakopapatteH / tathAhi, sAmAnye sattAsambandhakalpanAyAM sattAyAmapi satsaditijJAnadarzanAd anyaH sattAsambandhastatrApi itynvsthaa| vizeSeSu ca sattAsanbandhitvAt saMzayopapattau nirNayArthamanyo vizeSastatrApi anyaH sattAsambandha iti saMzayaviSayatvAnnirNayArthamanyo vizeSa iti saMzayanirNayavizeSAnavasthA atra prsjyet| samavAye ca sattAyA vRttyabhAva iti bAdhakopapatterna sAmAnyAdiSu sattAsambandha iti| 15 20 nanu svarUpasattve'pi samAnametat / tathAhi, yadyeka svarUpasattvaM sAmAnyAdiSu tatrApi sattAvadanavasthAnAdidoSaH / atha pratipadArthaniyatam, tasya vyAvRttarUpatAyAM satsaditi jJAnajanakatvaM na syAt, asya hi anugatatvAt / n| anyathA tadupapatteH / tathAhi, sAmAnyAdiSu sattAsamavAye bAdhakopapatteH satsaditi jJAnamupacaritam / upacArazca pravarttamAno nimittamapekSate iti svAtmanA sAdhAraNadharmeNopacAranimittena sattAvattvaM satsaditi pratyayajanakatvam, yatra hi sattA sAdhAraNadharmo dRSTa iti tadupalambhAt sattAdhyAropaH pravartata eveti / sAmAnyAdiSu satsaditi jJAnasyAnyathApi bhAvAdanyathA. 25 For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org padArthatrayasAdharmyam siddho heturiti / na ca dravyAdiSu satsaditi jJAnasyAsAdhAraNadharmAdavotpattiriti vaacym| mukhye vAdhakAsa bhavAt / na ca mukhya vinA kvacidupacAro dRSTa iti dravyAdiSu sattAsamavAyAdeva satsaditi jJAnaM dRSTamiti siddham / / ___ anye tu satsaditi jJAnasya sattAvizeSaNajanitatvAdekatra samavetatvena vizeSaNamanyatra vizeSaNavizeSyabhAvena ityubhayatrApi mukhyatAM bruvte| tathAhi, na saMghoga-5 samavAyAyatto vizeSaNavizeSyabhAvaH, abhAve tadabhAvaprasaGgAt / atha viziSTajJAnapratibandho yatra hi viziSTajJAnaM tatra vizeSaNavizeSyabhAvaH / tatra hi sAmAnyAdi vapi satsavitiviziSTajJAnotpattevizeSaNavizeSyabhAva eva sambandha ityubhayatrApi mukhyaM satsaditi jJAnam / etaccAsat / yatra hi guNakarmasAmAnyAnAM vizeSaNatvam ubhayAbhimataM tatra tatra 10 samavAyeneti dRSTam / sAmAnyAdiSu sattAyAH samavAyastha vyApakasya vyAvRttevizeSaNatvasya vyApyasya vyAvRttiriti kevalaM tatsahacaritadharmopalavdheH sattAdhyAropa iti yuktam / anyathA hi sarvatra gauNapratyayocchedo mithyAjJAnasya ceti / tathAhi siMho mANavaka iti mANavake'pi siMhatvaM vizeSaNam, siMha iveti mukhyameva jJAnaM syAt / tathA zuktikAyAM rajatamiti jJAne rajata iva rajatatvaM vizeSaNamiti mithyAtvaM na syAt / asti ca / mithyAjJAnamiti pravakSyAmastadavikAre / atha siMhatvAyogini mANavake tatsahacaritavarmopalambhAt siMhatvAdhyAropeNotpAdAd gaunntvm| tathA zuktikAyAM rajatasAdhamrye upalabdhe rajatatvAdhyAropeNotpAdAnmithyAtvamiti cen, kathametat ? mANavake siMhatvasya samavAyenAnubhavAbhAvAt / tathA zuktikAyAM rajatatvasya samavAyenAnubhavAbhAvAt / ataH smaryamANasyAdhyAropeNa 20 siMhatvasya mANavake vyApArastathA rajatatvasya zuktikAyAmiti prayuktaM gauNatvaM mithyAtvaJceti / tahi sAmAnyAdiSu sattAdhyAropeNa satsaditi jJAnaM nyAyyaM sattAsamavAye bAdhakopapatteriti / nanvivArthasya sAmAnyAdau satsaditi jJAne'pratibhAsanAdupacAraH katham ? yatra hi ivArthaH prathate tadupacaritaM jJAnam, anyathA hi adhyAropAvizeSe mithyAjJAnenAvizeSa eva syAt / naitadevam / siMhatvAyoginaM puruSaM pratipadyamAno'pi siMho'yamiti pratipadyate / na caivaM rajatatvAyoginI zaktikAM pratipadyamAno rajatamiti pratyeti / tathA ca mithyAjJAne pazcAd bAdhakaM vedyamiti / gauNajJAne For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 36 vyomavatI tu pUrvamapi bAdhakamastyeva, kevalantu zauryakhyApanAya mANavakaM siMha iti vyavaharanti / mithyAjJAne tu atasmistadevedamiti manyante / asti ca sAmAnyAdI satsaditi jJAnam, na cAsya bAdhakaM kAlatraye'pi ityatra shessmuuhym| athAstu sAmAnyAdAvupacaritaM dravyatvAdau mukhyaM satsaditi jJAnam, sattAsambandhastu 5 vikalpate ! kiM sattA satAm athAsatAmiti ? yadi satAm, atha sattAsambandhAtpUrvaM sattvam, sattAsambadhena vinA ceti / sattAsambandhAbhyupagame tatrApyayaM vikalpa itynvsthaa| vineti cet / kiM sattayA ? athAsatAM sattAsambandhAt sattvamityapAramAthika tahi sattvam, upAdhyapekSitatvAt / yadi cAsatAM sattAsambandhena sattvam, kharaviSANA dInAmapi sattvaM syAdasattvAvizeSAt / tathA sattAyAzcAsattve tadyogAnna dravyAdiSu sattvaM 10 syAt / svarUpeNa ca sattve dravyAdiSu tathAbhAvaprasaGgaH sattAsambandhena cAnavastheti / ato'rthakriyAkAritvena sattvamiti zAkyA manyante / vartamAnakAlasambandhitvenetyapare / tatra yattadavocAma, kiM satAM sattAsambandhAt sattvam ? atha asatAmiti ? tadasat / niSpAdasambandhayorekakAlatvAt / tathAhi, padArthAnAM svakAraNasattAsambandha evotpattiH / 15 na pUrva sattvam, satkAryavAdapratiSedhAt / na cAsatAM svakAraNasattAsambandhAbhyupagame kharaviSANAdiSu tathAbhAvaprasaGgaH, tadutpattikAraNAbhAvasya tadabhAvenaiva nizcayAt / nityeSu pUrvAparabhAvAnupapattevikalpAnupapattiH / na ca apAramArthikaM sattvam, sattAsambandhasya paramArthatvAt / na ca sphaTikAdau cakrAdi [ ? japAdi ] rUpamiva aupAdhikaM dravyAdiSu sattvam, sattAyAstatra samavAyAt / upAdhizcopAdhIyamAnaH samaveto vA, kvacit samavetarUpatirodhAyakazca / tathAhi, sphaTikAdirUpe raktAdidravyasAnnidhyAt tirohite raktaH sphaTika iti pratyayasya bhAvAna yuktamaupAdhikatvam / na caivaM sattA dravyAdisvarUpaM tirodhAyAtmAnaM prakAzayati, dravyatvAderapi pratibhAsanAt / nApyasamavetA, tatra samavAyopalabdheH / nanvevaM dravyatvAdervyatireke tarhi svarUpAsambhavAd dravyAderapyadRzyatAprasaGgaH / 25 tanna dravyatvAdereva dravyAdiSvasAdhAraNatvAt / tathAhi, dravye dravyatvena dravyamiti vyapadezo 1. niSThAsambandhayorekakAlatvAd iti vAkyakRduktistulanIyA / For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 37 padArthatrayasAdharmyam guNAdau ca guNatvAdineti vyatirekAvizeSe'pi dravyeSveva dravyatvaM samavetamiti tatraiva vyavahAraheturna gunnaadau| evaM guNatvAdAvadhi niyatamisamavAyitvaM niyAmakamiti vaacym| samavAyastu vyatireke'pi samavAyyAdhAratayAvabhAsata iti samatrAyivyavahAraheturiti / avyatireke tu dravyatvAdisvarUpANAmekamitAdAtmyenAbhedAd vibhinnavyavahArahetutvaM na syAt / bhede vA dharmigastathAbhAvo viparyaye tAdAtmvavirahAt / / na ca dravyAdijJAnasya kalpanAtvamiti vAcyam, arthakriyAnvayavyatirekAnuvidhAyinaH kalpanAtve'tiprasaGgAd iti siddhaM dravyAdiSu sattAsambandhAt satsaditi jJAnam / arthakriyAkAritvena sattAbhyupagame samAnaJcaitad dUSaNam / kiM satAmarthakriyAkAritvam ? atha asatAmiti ? satAmarthakriyAkAritve sattAbhyupagame tathA duruttrmitretraashrytvm| tathA hyarthakriyAjanakatvena sattvam, satazcArya kriyAjanakatvamityekA- 10 prasiddhAvita rAprasiddhiriti / aba arthakriyAmantareNa sato'rthakriyAjanakatvaM tatrApyayaM vikalpa itynvsthaa| asata evArtha kriyAjanakatve kharaviSANAdipu tathAbhAvaH syAt / arthakriyAyAzca arthakriyAntareNa sattve'navasthA / atha svarUpeNeti cet, padArtheSu tathAbhAvaprasaGgaH etena vartamAnakAlasambandhitvena sattvaM pratyuktam / atha arthakriyAsAmarthyaM sttvm| tasthAnekapadArthavyApitvena satsaditijJAnajanakatve saMjJAbhedamAtram / avyApitve tvanugatajJAnajanakatvaM na syAt / tathA arthakriyAjanakatve arthakriyAsamartha iti vyavahAro na satsaditi, vilakSaNatvAdityalam / ata: sthitametad dravyAdInAM sattAsambandha iti / tathA sAmAnyameva drabdhavyAvRttihetutvAd vizeSo dravyatvAdiH, sa vidyate yeSAM 20 tAni sAmAnyavizeSavanti, teSAM bhAvaH sAmAnyavizeSavattvam / samavetaH sAmAnya vizeSastadupalakSito vA smvaayH| tena satA sAmAnyavizeSavad dravyamityAdi vyavahAradarzanAt / tathA svasamaye svazAstre arthazabdenAbhidhIyanta iti svasamayArthazabdAbhidheyAni, teSAM bhAva: * svasamayArthazabdAbhidheyatvam * vAcyavAcakAlambanaM jJAnameva saadhrmym| artha- 25 saMjJAkaraNe ca prayojanaM zrotra grAhyo'rthaH zabda iti (vai. suu.2|2|21)| tathAhi, zrotragrAhyatvA For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 38 5 10 15 20 www.kobatirth.org vyomavatI cchanda ityukte zabdatvAdibhirvyabhicAra:, tannirAsAyArthagrahaNam / arthastu dravyaguNakarmAtmApi bhavati / na ca zrotragrAhya ityetatsamuditaM zabdasya lakSaNam / tathA dharmAdharmau kurvantIti dharmAdharmakartA Ni teSAM bhAvo dharmAdharmakartRtvam / tacca dravyAdInAmAtmIyaM rUpaM sahakArivizeSazca / tathA ca dravyamAtmA dharmAdharmayoH samavAyikAraNam / suvarNAdridravyaJca dAnApaharaNAbhyAM nimittakAraNamiti / tathAtmAntaHkaraNasaMyogo'samavAyikAraNam / zuddhAbhisandhiduSTAbhisandhizca nimittakAraNam / evaM gItivizeSo nRttavizeSazca yathAsambhavaM nimittamiti / zeSamUhyam / nanu suvarNAdidravyavajjAtirapyadRSTakAraNam / astu vA upalakSaNena caritArthatvAt / kAryatvAnityatve kAraNavatAmeva / kAryatvapadArtha vicAra: Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAryatvazvAnityatvaJca kAryatvAnityatve, dravyAdInAM trayANAmapi / yadi nAma kAraNaM vidyate yeSAM tAni kAraNavanti teSAmeva pUrvadharmastu sarveSAmiti labhyate / sApavAdatvAvizeSe'pi kAraNavattva padenAsamAsakaraNamanayoH sAhacaryajJApanArtham / eveti / yad vA kAraNavatAmakAraNavatAca kAraNavatAmityasamAsakaraNam / atha kimidaM kAryatvaM nAmeti ? svakAraNasattAsambandhaH tena satA kAryamiti vyavahArAt / abhUtvA bhavanamityeke / atrApyabhUtvA pazcAda bhavanaM svakAraNaiH sattayA ca sambandha anityatvapadArthavicAraH anityatvantu prAgabhAvapradhvaMsAbhAvopalakSitA vastusattA / atha vastusattAkAle prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayorabhAvAt kathamupalakSaNatvam ? na ca anityavyavahAre sattA vizeSaNam, vilakSaNatvAt / tathAhi, sattAvizeSaNaM satsaditi jJAnameva, jJAnAntare tu sattAyAvizeSaNatve sarvatra sattaiva vizeSaNaM syAdityatiprasaGgaH / tasmAd yad bhutvA na bhavati, AtmAnaM jahAti, tadanityamiti kecit / tadapyasat / vinAzasya vastukAle'sambhavitvena vizeSaNatvAyogAt / athAvidyamAno'pi vinAzo' For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org padArthatrayasAdharmyam numIyamAno bhavatyupalakSaNamiti cet, tathApi vinaSTa iti syAt, na anityamiti ? na / paryAyatvAt / tathAhi, anityA viSayA vinAzina iti vyavahAraH / yadi ca anityajJAne'nyannimittaM na syAt pratipadyemabhayAntopalakSitA sattA vizeSaNamiti / yathA anutpattivinAzayoravidyamAnayorapi kayAcid bhaGgayA sattopalakSaNatvam, tathA vastUpalakSaNatAyAmapi na kiJcid bAdhakamastIti / tathAhi prAgabhAvaH smaryamANaH pradhvasAbhAvazcAnumIyamAno vastupalakSaNamiti / atha vinAzAnutpattiranutpattivinAzazca vidyamAnatvAt sattAvizeSaNamiti cet, paramArthasya vizeSaNatvaM tayoH kalpyatAM kimatiprayAsena / athAnityajJAtamabhAvAnuraktaM na bhavatIti viziSTasattA vizeSaNamupakalpyate ? na / sattAnurAgasyAnupalabdheH / kevalamanityatvAnuraktamanityamiti jJAnamutpadyate / anityatvantu prAgabhAvapradhvaMsAbhAvopalakSitA vastuna: satteti udyotakara kalpanAyAM ( nyA0 vA0 22013 ) kalpanAgauravaM syAditi / pradhvaMsa evAnityatvamitIyaM bhASyakAreNeti / prakRteSu parigaNitAnAM na samavAyyasamavAyitvas kAraNatvaJcAnyatra pArimANDalyAdibhyaH / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tathA kAraNAnAM bhAvaH kAraNatvam / kAraNatvaJca samavAyyasamavAyikAraNatvam, samavAyino'samavAyinazcAtmIyaM svarUpam, na nimittakAraNatvaM sAmAnyAdiSvapi bhAvAt / tacca pratiniyatamapyavivakSita vizeSaM sAdharmyam ! tat kiM sarvezamityata Aha * anyatra pArimANDalyAdibhyaH * iti / pArimANDalyAdIni varjayitvA / parimaNDalAH paramANavaH, teSAM bhAvaH pArimANDalyam, paramANuparimANam / tacca kA guparimANotpattAvakAraNamiti parimANAvasare / Adipadena AkAzAdivibhudravyam, antyaH zabdaH paratvAparatvapRthaktvAdyakAraNamiti / vakSyAmaH prakRteSu nityadravyAtiriktAnAM sAdharmyam dravyAzritatvaJcAnyatra nityadravyebhyaH / na ca paraM pUrvasAdharmyam / dravyAzritAnAM bhAvo dravyAzritatvam / taccAnyatra nityadravyebhyasteSAmAzrayAbhAvAt / yadyapi SaNNAmAzritatvAbhidhAnena dravyAdInAmA For Private And Personal Use Only 39 5 10 15 20 25
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI zritatvamuktaM tathApi dravyopalakSitasyehAbhidhAnAdapunaruktamiti / sAmAnyAditritapasAdharmyam sAmAnyAdInAM trayANAM svAtmasattvam, buddhilakSaNatvam, akAryatvam , akAraNatvam , asAmAnyavizeSavatvam , nityatvam , arthazabdAbhidheyatvaJceti / idAnIM sAmAnyAdInAM naikasya dvayorvA kiM tahi ? trayANAmapi sAdharmyam / svAtmanA sAdhAraNadharmeNopacAranimittega sattvaM satsaditi pratyayajanakatvam, mukhye hyanavasthAdibAdhakopapatteH / anye tu svAtmasattvaM sattAnadhikaraNAnAM satsaditipratyayajanakatvamiti bruvate / atra 10 hi nimittAnabhidhAne satAM bhAvaH sattvamiti na kiJciduktaM syAt / atha sattAnadhikaraNAnAM svAtmanA nimittena sahasaditi pratyayajanakatvam / tarhi tasyAnuvRttirUpatAyAM doSopapatteH, vyAvRtta [rUpa tAyAJca anugatajJAnajanakatvaM na syAd ityupacAranimittatvameva nyAyyam / nanvevaM sAmAnyAdibhUpacaritaM sattvaM syAt ? iSyata eva sattvaM satsaditijJAnajanakatvamupacaritam / atha upacaritasattvAbhyupagame paramArthato'sattvam ? tadiSTameva / na paramArthataH sAmAnyAdau satsaditijJAnam upacArAbhyupagamAt / atha sattAnadhikaraNatve sAmAnyAderabhAvaH syAt, tadasat / asAdhAraNadharmAdhikaraNatayA pramANasiddhasyAbhAvAbhyupagame dravyAdiSu tathAbhAvaH syAt / ataH sAmAnyAdAvuktarUpe svarUpasattve na doSa iti / tathA buddhilakSaNaM yeSAM buddhyA lakSyanta iti vA buddhilakSaNAsteSAM bhAvo buddhilakSaNatvam / sAmAnyazabdenApyadinugatavyAvRttehabuddhayanyatamabuddhilakSaNatvaM vivakSitamiti vijnyaatm| anugatA hi buddhirna vizeSe nApi samavAye, vyAvRttA ca na sAmAnya samavAyayoH, tathehabuddhirna sAmAnyavizeSeSviti / vyAvRttatvAd vaivayaM syAdityanyatamagrahaNam / tacca sarveSu samAnatvAdeva sAdharmyam / For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 42 10 padArthatrayasAdharmyam yad vA buddhivizeSaNAntaropacaritA lakSaNam itarasmAd bhedkm| taccAvivakSitavizeSaM sAdharmyam / tathAhi, dravyaguNakarmasvanugatasAmAnyavazAinugatajJAnajanakatvam, sAmAnye tu svarUpatayaiva tathAtyantavyAvRttyA vizeSeSveva / ayuta siddheSvabAdhyamAnehabuddhiH samavAya eveti, vyAvRttAvapi buddhivedyatvaM samAnatvAt sAdharmyam / evaM kAryANAM bhAvaH kAryatvaM tadabhAvo'kAryatvaM' svkaarnnsttaasmbndhaabhaavH| 5 tathA kAraNAnAM bhAva: kAraNatvaM tadabhAvo'kAraNatvaM samavAyyasamavAyikAraNasvAbhAvaH / nimittakAraNatvaJca jJAnotpattAviSyata eva / tathA na sAmAnyavizeSavattvamasAmAnyavizeSavattvam aprsaamaanyaabhaavH| na tadupalakSitaH samavAyaH, samavAye tadabhAvaprasaGgAt / sakalAzrayavinAze'pi sAmAnyasamavAyayonaM vinaashH| nityAnAM bhAvo nityatvamavinAzitvam, ubhayAntopalakSitasattAsambandhAbhAvo vaa| tathAhi kAryavastuno vinAzitvaM dRSTam, sAmA yAdezcAkAryatvA rvinaashH| na cAzrayavinAzAd vinAzaH, tasya kAzrayavinAze'nyAzrayAntare svAnuraktapratyayajanakatvAt / tathA hyekAzrayavinAze'yAzrayAntare sattA satsaditijJAnahetuH / samavAyazcehapratyayaheturiti / anaporAzrayavinAzAnna vinAzaH / __ anityAzrayaM sAmAnyaM samastAzrayavinAzena nirAdhArasvAbhAvAda vinakSyatIti ? naitadevam, akAryavastutvena avanAzitvasiddheH smstaashryvinaashe'pyvsthaanmissyte| ata eva kevalamAzrayAbhAvAd gotvAdirUpatayA na vyapadizyata iti / akAryavastunazca vinAze gaganAdInAma yucchedprsnggH| ___ athAnityAzrayasyAzrayotpattyanantaraM rUpAdivadupalambhAd asiddhamakAryatvamiti / cet, na / upalambhasyobhayathAbhAvAt / na jJAyate kiM vastUtpattyanantara mutpadyate ? atha abhivyajyata iti ? utpAde bAdhakopapatterabhivyajyata itossyte| tathAhi, dravyasyaiva samanAyikAraNatvavidhAnena guNakarmaNostatpratiSedhAt tadAdhArasyotpattyabhAvaH / tadyathA sAmAnyAdhArasya yugapadutpatti 1. 'evaM kAryANAmabhAvo'kAryatvam' iti pATho mAtRkAyAm / 2. 'kAraNAnAmabhAvo'kAraNatvam' iti pATho mAtRkAyAm / 15 For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI vinA samavAyikAraNAbhAvAcceti / tathAhi, yatra samavetaM kArya tadavazyaM samavAyikAraNam , sAmAnyasya krama bhAviSu svAbAreSu sarveSu samavAyopalabdhaH sarvaM samavAyikAraNamiti / sakalAdhAraniSpattAvevotpattiriti pUrvabhAvipalambho na syAt / atha sagAdo bhayasA svAdhArANAmutpAdAdutpanna sAmAnyaM kramabhAviSvAdhAreSu 5 samaveSyatIti cet, na / kAryAntareSvadarzanAt / nahi rUpAdikArya svAvAreSu samaveta mupajAtamanyena samavAyavRttyA sambadhyamAnaM dRSTamiti / na ca krameNotpadyamAneSvanyat sAmAnyamiti vAcyam bhede pramANAbhAvAt / abhede tvanugataM jJAnameva pramANamiti vakSyAmaH sAmAnyaparIkSAyAm / tadevam utpattipakSe bAvakopapattervastUtyattyanantaraM samabhivyajyata ityakAryatvA10 nityatvaM siddhm| evamarthazabdAnabhidheyatvaJca svasamayArthazabdAbhidheyatvAbhAva iti / yadyapi dravyAdereva kAryatvAdividhAnAd ihAkAryatvAdilabhyate tathApi sAdharmasya vivakSitatvAdabhidhAnamiti / sAmAnyArInAM kAryatvAdyabhAvo'pi sAdharmyamiti / navadravyasAdharmyam pRthivyAdInAM navAnAmapi dravyatvayogaH, svAtmanyArambhakatvam, guNavatvam, kAryakAraNAvirodhitvam / / ___ evaM padArthAnAM sAdharmyamabhidhAya dravyANAM sAdharmyanirUpaNArthamAha pRthivyAdInAm ityaadi| pRthivI AdiryeSAM tAni pRthivyAdIni teSAm / na jJAyate kiyatAmataH * navAnAmapi dravyatvayogaH 4 sAdharmyam / dravyatvena yogo dravyatvopalakSitaH samavAya iti / yadyapi samavAyaH paJcapadArthavRttistathApi dravyatvenopalakSito'sAdhAraNatvAd bhavatyeva lakSaNamiti / na ca dravyANAM bhAvo dravyatvamityukte'rthAdavagamyate yoga iti vAcyam / gamyavRtyAzrayaNena zabdavRttipratiSedhe'tiprasaGgAt / na copacaritabhedatvAivAstavaM lakSaNamiti dUSaNam, zrotrasyeva viziSTArthakriyAjanakatvAt / For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir navadravyasAdharmyama . nApi / a ] smrthvishessnntaa| yogapadaM vinA hi asambhavitvAzaGkAnativRtteriti / zeSaM lakSaNadUSaNasya pratisamAdhAnaM vakSyAmaH pRthivyAdhikAre / lakSaNaJca bhedArtha vyavahArArthaJceti / tathAhi, pRthivyAdInItarasmAd bhidyante, dravyANIti vA vyavaharttavyAni dravyatvayogAt, ye tu na bhidyante nApi dravyANIti vyavahriyante na te dravyatvayuktA yathA rUpAdayaH, na ca tathA na dravyatvayuktAni pRthivyAdInIti, 5 tasmAditarasmAd bhidyante dravyANIti vA vyavaharttavyAnIti / __ evaM dravyazabdasya pravRttau pRthivyAdInAM navAnAmapi dravyatvayogo nimittamiti zabdArthanirUpaNaparatvenApi sambadhyate vAkyam / tathA ca na sAmAnyavata: zabdArthatve kiJcid bAdhakamastIti vakSyAmaH / tathA atIndriyazaktipratiSedhArthaJca / tattu pRthivyAdInAM navAnAmapi dravyatvayogo 10 nijA shktiriti| dravyatvasya sAmAnyatvavicAraH atha akRtasamayasya gopiNDeSvivAnugatAkArajJAnasyAnupapatterna dravyatvaM sAmAnyamastIti / yathA hi nArikeladvIpavAsino gopiNDopalambhAdekAkAratA pratibhAsate navaM pRthivyAdiSUpalabhyamAneSviti / athAsti kRtasamayasya dravyaM dravyamiti jnyaanm| tacca 15 saGketavazAdeva bhaviSyatIti / tadasat / sAmAnyasya niyatavyaJjakavyaGgyatayA vyaJjakAnupalabdhAvapyanupalabdherabhAvAt / tathAhi, dravyatvaM kriyAvattvAdidharmopalambhAdabhivyajyate, atizayadravyAzritatvopalabdherguNatvamevaM karmalakSaNopalabdhaH karmatvamiti / zeSeSvapi cintyam, vynyjkmpyuuhym| 20 na ca sarveSAM vyaJjakopalabdhividyata iti sAmAnyAnupalambho vighAtaka eva / kRtasamayasya vyaJjakopalavdharbhavatyeva dravyAdiSvanugatajJAnam / sAsnAdinA vA kRtasamayenApi saMvedyata iti yuktaM gavAdiSvanugatAkAravijJAnamiti / yatra ca dravyaguNakarmAtmakaM nimittaM na sambhAvyate'bAdhitAnugatAyAM saMvidi tatra sAmAnyameva nimittam / na va dravyAdiSvanugatasavedane'bhAva iva kiJcid baadhkmstiiti| 25 tathAhi, abhAvo'bhAva ityanugatasaMvedanaM dravyaguNakarmAnimittamapi na sAmAnyAd For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI bhavati sAmAnyasyAbhAvena samavAyAbhAvAt / samavetaJca sAmAnya vizeSaNamupalabdham / ___ athedamevAbhAvatvAnuraktamabhAvo'bhAva iti jJAnamabhAvatvasyAbhAvena samavAyaM darzayatIti cet, na / anekAntAt / tathAhi, sAmAnyAdau satsaditi jJAnaM vinA sttaasmvaaymityuktpuurvm| sAmAnyavatve cAbhAvasya bhAvarUpataiva syAt / evaJca 5 anutpatteranAditvAnnityatva vinAzasya ca AdimatvAinityatvaM prasajyeta / prAgabhAvasya ca nityatvena vastupalambho na syAt / tayoH svarUpaparihArasthitivirodhAt / na ca abhAvopamardAtmano bhAvasyotpattiryukteti prAgiti vizeSaNAsambhavaH / pradhvaMsAnutpattizca, tasya hi utpattimadapekSitatvAt / sambhave'pi utpattimattvena vinAzasya vinAze bhAvagrahaNaM syAt / yathA hi vinAzAnutpatteH pUrva bhAvo gRhyate tadvad vinAzA10 pAye'pi gRhyeta, virodhAbhAvasyAvizeSAt / na caitada dRSTamataH sAmAnyavad vyatirekaH / na copAdhi vinA abhAvo'bhAva iti jJAnaM zakyaM bhavitum / kintahi ? ghaTAbhAvaH paTAbhAva iti jJAnotpattervalakSaNyameva / athAsti ghaTAbhAvo ghaTAbhAva ityanugatajJAnamiti cedatrApyupAdhivazAdupalakSaNatyam, sAmAnyameva jJAnaheturiti draSTavyaM mukhya baadhkopptteH| na caivaM dravyaM dravyamiti jJAne kiJcid bAdhakamastIti sAmAnyasiddhena sambhavIdaM 15 lakSaNamiti / evaM svazcAsAvAtmA ceti svAtmA, tasminnArambhakatvam, svAtmasamavetakAryajanakatvam samavAyikAraNatvamiti yAvat / tacca pRthivyAdiSveva bhAvAditarasmAd bhedakam / tathAhi, kAryasamavAyo narte pRthivyAdibhyaH sambhavatIti / tathA guNA vizante yeSAM te guNavantasteSAM bhAvo guNavattvaM guNopalakSitaH 20 samavAyaH, samavetA vA guNAH / te'yasAdhAraNatvAd bhedakAH / yathA na guNAdiSu guNavattvaM tathA vakSyAmo guNasaGkare [visare ] / tathA kAryakAraNayoravirodha: kAryakAraNAvirodhaH, sa vidyate yeSAM te kAryakAraNAvirodhinaH, teSAM bhAvo kAryakAraNAvirodhitvam / kAryakAraNayoH parasparAvirodhitvameka eva dhrmH| yadi vA dharmadvayaM kAryAvirodhitvaM kAraNAvirodhitvaJceti [tadA] kAryeNa na virudhyante na vinAzyante iti kAryAvirodhinasteSAM bhAvaH kAryAvirodhitvaM kAryeNa vinaashaabhaavH| sa ca sarveSu pRthivyAdiSvastIti sAdharmyam na punarlakSaNaM vipakSaikadeze'pi For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 45 navadravyasAdharmyam bhAvAt / tathAhi, kAryeNa virudhyante zabdabuddhyAdayo na sarve guNAH, tathA karmANyapi kAryeNa virudhyante, na kAryeNaiva AzrayavinAze'pi vinAzAt / na ca padArthApekSayApi lakSaNavivakSAyAM vipakSakadeze varttamAnasya namaH tvm| tathA kAraNAvirodhitvaM yadi kAraNena na virudhyante iti kAraNAvirodhinasteSAM bhAvaH kAraNAvirodhitvam, kAraNena vinAzAbhAvaH / sa ca AkAzAdiSvasti kAragAbhAvAditi pakSe vyApakasyApi sato na vipakSAd vyaavRtiritylkssnntvm| tathAhi, na kAraNena guNA vinAzyante nApi karmeti / atha kAraNaM na virundhanti na vinAzayantIti kAraNAvirodhinasteSAM bhAvaH kAraNAvirodhitvaM kAraNAvinAzakatvaM kAryadharma iti| atra nityadravyeSu kAraNAbhAvAt kAraNAvirodhitvaM kAraNAvinAzakatvaM cintanIyamiti / vipakSakadeze vartamAnasyAgama-10 katvameva / tathAhi, zabdabuddhyAderyadyapi kAraNavinAzakatvaM tathApi na rUpAdInAmastItyativyAptiH / evaM karmApi na kAraNaM vinAzayatIti / na ca kAryAvirodhitvenAvizeSastatra hi kAryeNAvinAzatvaM kAraNadharmaH, kAraNAvirodhitvaM kAraNAvinAzakatvaM kAryadharma ityapunaruktam / tadevamubhayathApi vipakSakadezAvyAvRttaH sAdharmyameva na tallakSaNamiti siddham / 15 antyavizeSavattvam anAzritatva nityatve ca anyatrAvayavidravyebhyaH / evamantyA vizeSA vidyante yeSAM te tadvantaH, teSAM bhAvo'ntyavizeSavattvam, antyavizeSopalakSitaH samavAyaH samavetA vA antyvishessaaH| tathA anAzritatvaJca nityatvaJcetyanAzcitatvanityatve / anAzritatvamAzritatvAbhAvaH, nityatvamavinAzitvam, ubhayAntAnupalakSitA vastusattA vaa| kimetaddharmatrayaM sarveSu pRthivyAdiSvasti vyApakaJcetyAha anyatrAvayavidravyebhyaH iti / avayavidravyANi varjayitvA nityadravyeSveveti / nanu dharmatrayasya sApavAdatvAvizeSe'pyantyavizeSavattvenAsamAsakaraNe kiM pryojnmiti| antyavizeSANAmavyApakatve'sAdhAraNatAjJAnenaiva / anAzritatvanityatvayozcAnyatrApi sadbhAvAt sAdhAraNatvenAsamAsakaraNam / tathAhi, nityatvaM guNAdiSvapya 20 For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI 10 stIti sAdhAraNam, anAzritatvaM samavAyasthApi mukhyavRttau bAyakopapattegAMNavRttyAzrayaNena sambhAvyate, na paramArthata iti sAdhAraNam / / dravyaSaTkasAdharmyam pRthivyudakajvalanapavanAtmamanasAmanekatvAparajAtimatve / evaM pRthivyAdInAM navAnAM padAryAntarAd vyAvRtaM sAvArthamabhidhAya punasteSAM svabhedAd vyAvRtaM sAdhamya darzayatiH pRthivyudakajyalalapavanAtmamanasAm * iti / cArthe dvandvaH samAsaH / anekatvaJcAparajAtimattvaJcetyanekatvAparajAtimattve / __ anekatvaJca kSitmAvizeSalakSaNayogino vyaktibhedaH, anekatvasaMkhyA vaa| nAkAzAdervyaktibhedo nAnekatvasaMkhyA vA sambhavatIti tasmAda vyAvRttiriti / anekatvAdevAparajAtimattvam / aparajAtiyatvApekSa vA pRthiviitvaadiruupaa| sA vidyate yeSA tAni tadanti, teSAM bhAvo'parajAtimattvam, aparajAtyugalakSita: samavAyaH, samavetA vA aparajAtiriti / dravyapaJcakasAdhartham kSitijalajyotiranilamanasAM kriyAvatvamUtvaparatvAparatvavegavatvAni / evaM - kSitijalajyotiranilamanasAm * sAdharmya kriyAvattvaJca mUrttatvaJca paratvaJcAparatvaJca vegavattvaJceti tathoktAni / tathA ca kriyA calanarUpA, sA vidyale yeSAM tAni tadvanti, teSAM bhAvaH krimAvattvam, samavetA kriyA, tatsamavAyo vA / tathA mUttiravyApi dravyaparimANam, sA vidyate yeSAM tAli mUrtAni, teSAM bhAvo mUtvam / samavetA mUrtistatsamavAyo vA / mUrttatvAdeva ca paratvAparatvAdisadbhAvaH kriyAvattvaJceti / parAparANAM bhAvaH paratvAparatve yatsa dAve kSityAdiSu erAparavyavahAra iti, samaveto paratvAparatvaguNau, tatsamavAyo bA / bego vidyate yeSAM tAni vegavanti, teSAM bhAvo vegavattvam, samaveto vegaguNastatsamavAyo vA / etAni ca nityAdidhveveti niyamyante, na tu sarvadA teSu bhvntiiti| dravyacatuSTayasAdharmyam AkAzakAla digAtmanAM sarvagatatvaM paramamahattvaM sarvasaMyogisamAna dezatvaJca / evam * AkAzakAlahiNAtmanAm * sarvagatatvAdi sAdharmyam / sarvazabdazcAnantaroktamUrteSveva vrtte| sarveSu gatAH sarvagatAH sarvaprAptAH, teSAM bhAvaH sarvagatatvam / sarvamUrta 15 For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 47 10 dravyasAdharmyam syogH| sa cAnyatarakarmajaH saMyogajo vaa| sa tubhayaniSThatvAvizeSeNyAkAzAdereva sAdharmyam / tasya hi sarvamUtaiH saha saMyogo na mUrtAnAmanyatamasyeti / / tathA paramamahatAM bhAnaH paramamahattvam / niratizayaparimANaM tatsamavAyo vA / tathA sarvasaMyogisamAnadezatvaM sarvANi ca tAni saMyogIni ca mUrtadravyANi, taiH samAnAH saMyogAstepAmAkAmA yo dezA AdhArAsteSAM bhAvaH sarvasaMyogisamAnadezatvaM / sarvasaMyogisaMyogAdhAratvam / na ca saMyogasyobhayaniSThatvAnmarttAnAmadhyeSa dharma iti vaacym| yathA TekamAkAzaM sarvamUrtasaMyogAdhAro naivameka mUrtamityarthAda vizeSo lakSyate / na ca srvgttvenaavishessH| sarvagatatvaM hi sarvasaMyogastadupalakSito vA samavAyaH, srvsNyogisNyogaadhaartvmiti| yad vA sarve ca ne, nayogo niyate ye po te saMyoginaste ca sarvasaMyogino ghaTAdayaH zarAvAdayazca, teSAM samAnAH saMyogA iti / geSaM pUrvavat / anye tUpacAreNeva vyutpattyA vA, saMyogizabdena saMyoga evocyate iti manyante / saMyujyanta iti saMyogAste vidyante yeSAM te saMyoginaH saMyogA eva, sthAnAdupacAro veti / sarvasaMyoginAntu samAnAzca te dezAzcetyekatve satyAdhAra iti / atra caikalle pratIti vizeNaM zavdavRttyA labhyata iti sAmarthyAzravaNamapAstaM bhavati / taccAsat / indriyasAmAnyalakSaNe vizeSaguNalakSaNAdau ca tasyaiva samAzrayaNAdiha pryaasmaatrmeveti| ghuuthikaa pRthivyAdInAM paJcAnAmapi bhUtatvendriyaprakRtitvavAdyaikaikendriyagrAhyavizeSaguNavatvAni / tathA pRthivyAdInAM sAdharmyamAha ( * pRthivyAdInAm ] / pRthivyAdiryeSAM tAni pRthivyAdIni, teSAm / na jJAyate kiyatAmata: 4 paJcAnAmapi * sAdharmyam bhUtatvaJca indriyaprakRtitvaJca bAjhoMkakendriyagrAhyavizeSaguNavattvaJceti tthoktaani| bhUtAnoM bhAvo bhUtatvaM tacca sAmAnyameva / tathAhi, dravyaguNakarmaNi nimitte 25 cAvAdhyamAnamanugatajJAnaM sAmAnyAd bhavad dRSTam, yathA gaurityAdi jJAnam / asti ca bhUtaM tamityAdi kSiyAdiSu jJAnarataH sAmA yAd bhavatIti / na cAsya sAmAnyA 15 For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 48 10 15 www.kobatirth.org atha nArikeladvIpavAsinAM kasmAdekAkAratApratibhAso na bhavatIti ? vyaJjakA* nupalabdheH / yathA hi guNatvAdisAmAnyaM nArikeladvIpavAsinAM vyaJjakAnupalambhAd vidyamAnamapi nopalabhyate tathA bhUtatvamapIti / kimasya tarhi vyaJjakamiti ? brAhmaNatvasyevopadezaH / yathA hi brAhmaNatvamupadezAd vijJAyate tadvad bhUtatvamapIti / 20 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI dAvanugatajJAnasyeva kiJcid bAdhakamasti / tathA ca sAmAnye sAmAnyakalpanAyAmanavasthA syAditi / sAmAnyaM dravyatvaM sAmAnyaM guNattvamiti jJAnaM sAmAnyaM vinA bhavatItyuktam, na ca [ tat ] bhUtaM bhUtamiti jJAne bAdhakamasti / athopadeza evAstvalaM sAmAnyakalpanayA / yathA anyairuktaM "bhUtatvaM bhUtazabdasya vAcyatvamityabhidhAnAbhidheyaniyama niyogapratipattiH, sA ca zabdAd vRddhavyavahArAd vA anvayavyatirekAbhyAM bhavatIti / " (?) etaccAsat | abAdhyamAnAnugatajJAnasya nimittAntarakalpanAyAM dravyatvAderapyasattvaM syAt / asti ca kRtasamayasya bhUtaM bhUtamiti jJAnaM brAhmaNo brAhmaNa itivat, dravyaM dravyamiti jJAnavacca / tato'sti bhUtatvaM sAmAnyamiti / atha yathA dravyeSvasAdhAraNaH samavAyikAraNatvAdirvyApako dharmaH kRtasamayasya dravyatvAbhivyaJjako'sti naivaM bhUteSviti cet, na / indriyaprakRtitvAderasAdhAraNatvAt / atha tadupalambhe'pyakRta samayasya nAnugataM jJAnamiti cet, dravyatvAdiSvapi samAnam / tatrApi samavAyikAraNatvAderupalambhe'pyakRtasamayasya dravyaM dravyamiti jJAnaM dRSTamiti / atha kRtasamayasyotpatterasti dravyatvAdi sAmAnyam, tacca bhUtatve'pi samAnamityalam / tathA indriya prakRtInAM bhAva indriyaprakRtitvaM ghrANarasanacakSustvakchrotrakAraNatvaM yathAsaMkhyam / tacca vakSyAmaH pRthivyadhikAre bhUyastvAd gandhavattvAdityAdi (vai0 sU0 8/25 ) sUtrairiti / 1. atra sUtrairiti bahuvacanena anekasUtralAbhe'pi adhunopalabdheSu vai sUtreSu (84215) ekameva sUtramupalabhyate iti cintyam / For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir padArthatrayasAdharmyam zrotre tu karNazaSkulyAkAzasaMyogopalakSitasyAkAzasya kAryatvAt tadapekSayA AkAzasya kAraNatvAt / svabhAvArtho vA prakRtizabda iti / nanvAhakArikatvAdindriyANAmayuktametat / tathA ca prakAzakatvaM sattvadharma iti sAttvikAdahaGkArAdindriyANAmudayaH / kimatra pramANamiti cedpraapykaaritvm| tacca zAkhAcandramasoryugapad grahaNAd vijJAtam / anyathA hi zAkhAsambandhottarakAlaM cireNa 5 candramasA ca sambandhAd yugapad grahaNaM na syAt, asti ca, ato'prApyakAritvam / tacca bhautikeSu na sambhavati pradIpAdiSvadarzanAdityabhautikatvamanyeSAmapi pratipattavyaM ckssudRssttaantblaadev| ___ tathA mahada guprakAzakatvAcca / yaddhi yAvatparimANaM tAvadeva kriyAM kurvad dRSTamiti / tathA hyalpaparimANaM vAsyAdi mahAntaM vaTavRkSaM vyApya cchidAM na karotIti 10 dRSTam / kiM tahiM ? svavyAptapradeza eveti / cakSurapi alpaparimANatvAnna parvatAdiparicchedakaM syAt, tattu dRSTamato na bhautikamiti / tathA niyataviSayatvAcca / yadi hi cakSustaijasaM syAd rUpasyaiva tadguNatvAd grAhaka na dravyasAmAnyAderiti / evaM zeSeSvapi niyamena svaguNagrAhakatvaprasaGgaH / na caitad dRSTam , atona bhautikamiti / itazca na bhautikAnIndriyANi indriyatvAt, yad yad indriya tattadabhautika dRSTaM yathA manaH, tathA cendriyANi, tasmAnna bhautikAnIti / yattAvadaprApyakAritvAditi sAdhanaM tadasiddham / vyavahitArthAnupalabdhyA praapteruplmbhaat| anyathA hi vyavahitasyAgrahaNamantike ca grahaNaM na syAd atrApterubhayatrAvizeSAt / AvaraNAnupapattizca prAptipratiSedhakatvAt , tathA ca prAptipratiSevaM kurvadAvaraNamagrahaNAya 20 klpyte| dRSTaJcAvaraNasAmarthyam , dUre vA prakAzakatvamataH pradIpasyeva prAptArthaparicchedaka vam / tathA ca cakSuH prAptArthaparicchedakaM vyavahitAprakAzakatvAt, yad yad vyavahitAprakAzakaM tattat prAptAvarthaparicchedakaM yathA pradIpaH, tathA vyavahitAprakAzakaM cakSuH, tasmAt prAptArthaparicchedakamiti / prAptisadbhAve pramANopapatteH, zAkhAcandramasoH kAlabhedena grahaNasadbhAve'yAzu- 25 bhAvAdutpalapatrazatavyatibhedAbhimAnavad yugapad grhnnaabhimaanH| For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI yacca mahadanuprakAzakatvaM tadapyanyathAsiddhatvAdasAdhanam / tathAhi, cakSurvahirgata bAhyAlokasambandhAd viSayaparimANa sutpadyata iti mahadAdyarthaprakAzakaM nAbhautikatvAditi / yaccoktaM taijasatvAdrapasyaiva prakAzakaM spAdityetadasat / pradApe darzanAt / na hi pradopastaijasatvApasyaiva prakAzako dRSTaH / kiM tahi ? rUpadravyasAmAnyAderiti / etAvAneva vizeSazcakSuSaH, atastaijasatvaM na virudhyata iti / rUpAdiSu ye niyamena rUpasyaiva prakAzakatvaM te save'mAnamiti vakSyAmaH / niyamena ganvAdiprakAzakatvaJca pArthivatvAdiSu ghrANAderiti / / na caikaprakRtikatve viSayavyavasthopalavdheti nAnAprakRtikatvam / tathAhi, 10 ekasmAt kAraNAdupajAtAH pradIpabhedAH samAnaviSayA ityupalabdhaM tadvad indriyeSvapi samAnaviSayatvaM syAt / dRSTA tu prANAdergandhAdiSu vyavastheti nAnAprakRtikatvam / ___ tathA nAnAjAtyupAdAnAdIndriyANi, dravyatve sati pratiniyataviSayatvAt / yad yad dravyatve sati pratiniyataviSayaM tattad nAnAjAtyupAdAnaM dRSTaM yathA vyajanAli. pradIpakastUrikAdInIti, tathA caitAni dravyatve sati pratiniyataviSayANi, tasmAnnAnAjAtyupAdAnAnIti / tathAhi, jJAnazabdeSvephajAtyupAdAnatvaM pratiniyataviSayatvaJceti vyabhicAraH / tadarthaM dravyatve satIti vizeSaNam / na cAsya pakSadharmatvAdimato'prAmANyamatiprasaGgAt / 20 yaccAbhautikatve'numAnamindriyatvAditi, tatra bhUtAdanivRttamabhautikam / tatpratiSedhe ca kAraNAntaraprabhavatvam , vizeSapratiSedhasya zeSAdhya gujAviSayatvAditi sAdhyavikalo dRSTAntaH / tathA ca manasi na bhautikatvaM nAyabhautikatvamiti / atha bhUtAdutpattipratiSedhena nityatvama , atrApyabhyupagamavyAghAta:, manasyapi nityatvAbhyupagamAt / indriyatvaJcoktavizeSaNasyAparokSajJAnajanakatvena bhUtAdutpattipratiSedhenetyanyathAsiddham / nimUlaJca indriyANAmahaGkAraprabhavatvam, tatsadbhAve pramANAsambhavAt / tathA hi pradhAnasadbhAve sati eSA prakriyA tasya cAsattvaM vakSyamANamiti / For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org dravyasAdharmyama yeSAJca AsaMsAra maNDalAni indriyANi teSAmazeSaviSayagrahaNaprasaGgaH / atha adRSTavazAnniyatadeze vRttivyajyata iti cet, atra pravRttInAM tAdAtmye na kiJciduktaM syAt / vyatireke tu tadeva indriyamiti saMjJA medamAtrameva / atha niyataviSayAvabodhAnyathAnupapattyA tadAkAratayaivendriyasya pariNAmo nizcIyate ? tanna | anyathApyupalambhAt / tathA hi niyatArthasannikarSe'pyupalambho ghaTata eva / na ca vyApitvaM parasyAbhIpsitataramiti neha pratanyate / pariNAmapakSazca na sambhavatIti vakSyAma ityalam / dravyacatuSTayasAdharmyam Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tathA bAhyena kendriyeNa gRhyanta iti bAhyekekendriyagrAhyAste ca te vizeSaguNAzceti, te vidyante yeSAM tAni tadvanti teSAM bhAvo bAhyeke kendriyagrAhyavizeSaguNavattvam / samavetA hi yayoktA guNAstadupalakSito vA samavAyaH / guNavattvaM sarveSvastIti vizeSagrahaNam / vizeSaguNavattvaM svAtmanyastIti vAhyendriyagrAhyagrahaNam / indriyagrAhyAzca saMkhyAdayo'pi bhavanti na ca vizeSaguNAH / tathA hi ekeka grahaNa manarthakaM bAhyendriyagrAhyavizeSaguNavattvasyAnyatrAbhAvAt / satyam, tathApi dvitIyaM sAdharmyamityadoSaH / tathA hi saMkhyAdedvandriyagrAhyatvAde kendriyagrAhyagrahaNam / ekendriyagrAhyatvaJca rUpAdiSvasambhavi syAt / na hi ekamindriyaM sarveSAM prakAzakamityeke kagrahaNam / tathApyantaHkaraNasya bAhyendriyAdyadhiSThAnadvAreNa vyApArAsambhavitvameveti bAhyagrahaNam / evaJca bAhyekai kendriyagrAhyaguNavattvaM vizeSapadatyAgena dvitIyaM sAdharmyamiti / caturNA dravyArambhakatvasparzavatye / tathA caturNAM dravyArambhakatvaM sparzavattvaJceti dravyArambhakatvasparzavattve / tanna jJAyate keSAmiti, vizeSAnabhidhAnAt pRthivyAdInAmityanuvarttanIyam anantaratvAditi / kiM punardravyArambhakANAM bhAvo dravyArambhakatvam ? dravyotpattau samavAyikAraNatvaM kAryadravyasya samavAyaH / tena hi satA dravyaM dravyotpattau samavAyikAraNamiti vyavahArAt / tathAhi dravyArambhakANAM bhAvo dravyArambhakatvam, yena satA dravyamutpAdayantIti na vivakSitam / kiM tarhi ? yena satA dravyamArabhanta iti, dravyotpattau samavAyikAraNAnIti vyavahAraH / sa ca dravyasamavAyena satA bhavatIti dravyArambhakatvaM dravyasamavAya eva / For Private And Personal Use Only 51 5 10 15 20 25
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 52 vyomavatI atha yena satA svasamavetadravyamArabhanta iti vivakSA tatra ? t] yadi sparzavatAmeva dravyArambhakatvadarzanAt sparza eva, tathApi sparzavattvena gatArthatvAd vyartha syAd dravyArambhakatvam / atra eke sahakArivizeSopacitasparza drvyaarmbhktvm| sparzavatAM bhAvaH sparzavattvam, sparzopala kSataH samavAya iti parihAraM bruvate / dravyatrayasAdharmyam trayANAM pratyakSatvarUpavantvadravatvavatvAni / tathA pRthivyAdInAM trayANAM sAdharmyamAha pratyakSatvaJca, rUpavatvaJca, dravatvavattvaJceti / tathoktAnAM pratyakSANAM bhAvaH pratyakSatvamaparokSajJAnaviSayatvama / tena satA 10 pratyakSANIti vyavahArAt / mahattvAdikAraNayogo vaa| AtmAdestu pratyakSatAyAM sAdharmyamAtram, apratyakSatve ca vyAvRttamiti / anye tu arthatayA bhAvAd dvIndriyavivakSayA pratyakSatvamatra vivkssitm| tacca AtmAdiSu nAstIti vyAvRttaM sAdharmyamiti manyante / nirvikalpakasavikalpakajJAna viSayatvaJca na vyAvRttamAtmanyapi bhAvAt / tathA ca ahamiti zabda: pRthivyAdizabda15 vyatirekAdAtmani vartata ityupalabdhasamayasya tatsmaraNAd bhavatyeva savikalpakajJAnamiti / tathA rUpaM vidyate yeSAM tAni rUpavanti, teSAM bhAvo rUvattvam, rUpasamavAyaH samavetaM vA ruupmiti| taccAvivakSitavizeSam / anyathA hi kSityAdivyAvRttarUpAdhikaraNameveti / tathA dravANAM bhAvo dravatvam, samaveto dravatvaguNastatsamavAyo vA / avApi 20 na vishessvivkssaa| anyathA kSititejasonaimittikamapAJca sAMsiddhikamiti vizeSa eva syAt / dravyadvayasAdharmyam dvayorgurutvaM rasavavaJceti / evaM dvayoH pRthivyudakayorgurutvaM rasavattvaJca sAdharmyam / tathA hi guro vo gurutvam, samaveto gurutvaguNastatsamavAyo vaa| For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra dravyaSaTkasAdharmyam www.kobatirth.org dravyasAdharmyam tathA raso vidyate yayoste rasavatI tayorbhAvo rasavattvam, rasopalakSitaH samavAyaH, samaveto vA rasaH / bhUtAtmanAM vaizeSikaguNavattvam / evaM bhUtAni cAtmAnazceti tathoktAsteSAM vaizeSika guNavattvaM sAdharmyam / vizeSA eva vaizeSikAste vidyante yeSAM [ guNAnAm ] te vaizeSikaguNavantasteSAM bhAvastattvam, tadupalakSitaH samavAyaste vA samavetAH / dravyatrayasAdharmyam dravyadvaya sAdharmyam Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSityudakAtmanAM caturdazaguNavazvam / evaM kSitizcodakaJcAtmAnazceti tathoktAsteSAM sAdharmya caturdazaguNavattvam / tathA hi caturdazaguNA vidyante yeSAM te tadvantaH teSAM bhAvastattvam / samavetAste, tatsamavAyo vA / atra cAnyaguNAnAmanyatrAvRtteH saMkhyAmAtraM sAvayaM vivakSitamiti jJeyam / AkAzAtmanAM kSaNikaikadezavRttivizeSaguNavattvam / AkAzazrcAtmAnazceti tathoktAsteSAM sAdharmya kSaNikaikadezavRttivizeSaguNavattvam / kSaNikAzca te ekadezavRttayazceti tathoktAste ca te vizeSaguNAzceti, te vidyante yeSAM te tadvantasteSAM bhAvastattvaM tatsamavAyaste vA samavetAH / guNavattvaM sarveSvastIti vizeSagrahaNam / tat kSityAdiSvapi samAnamityekadezavRttipadam / tathApi kSaNikagrahaNamanarthakam, ekadezavRttivizeSaguNavattvasya anyatrAbhAvAt / tanna / dvitIyasAdharmyasya vivakSitatvAt / tathAhi, vizeSaguNavattvam anyatrApyastI kSaNikagrahaNam / kSaNikatvaJca Azraye vidyamAne sati AzutaravinAzitvam / kSaNikaguNavattvazva vibhAgApekSayA anyatrApyastIti vizeSagrahaNam / kSaNikavizeSaguNavattvaJca anyatrAbhAvAd vyAvRttaM sAdharmyamiti / For Private And Personal Use Only 53 15 3 10 15 20
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI dikkAlayoH paJcaguNavatvam , sarvotpattimatAM nimittakAraNatvaJca / tathA * dikkAlayoH paJcaguNavattvam * vizeSAt sAdharmyam / paJca guNA vidyante yayostau paJcaguNavantau, tayorbhAvaH paJcaguNavattvam / paJcaguNopalakSitaH samavAyaste vA samavenAH / etacca saMkhyAmAtrasAmyena sAdharmyam / tathA ca sarve ca te, utpatividyate yeSAM te utpattimantazceti tathoktAsteSAmutpattau nimittakAraNatvamiti / nimittapadasya kAraNaparyAyasyApyabhidhAnaM samavAyyasamavAyivyavacchedArtham / anyathA hi samavAyyasamavAyisAdhAraNatvAt tadapekSayA asambhavitvameva syAt / tathA hi nimittakAraNasya bhAvo nimittakAraNatvam / yena satA nimittakAraNamiti vyvhaarH| sa ca kAraNayoH satoH samavAyyasamavAyilakSaNAbhAvaH / tena satA tathA vyavahArAt / yadyapi svagatasaMkhyAdhutpattAvasti samavAyikAraNatvam, tathApi sarveSAmeveti vizeSaNAdadoSaH / kSititejaso mittikadravatvayogaH / evaM kSitizca tejazceti kSititejasI, tayo mittikadravatvayogaH sAdharmyam / 15 nimittAdupajAtaM naimittikamiti / nimittazabdaH sAmAnyazabdo'pyarthAdagnisaMyoge vrtte| naimittikaJca tad dravatvaJcetyetena yogaH samavAyaH sAdharmyamiti / evaM sarvatra viparyayAt sAdharmya vaidhaya'zca vAcyamiti / idAnI suparahAravyAjena ziSyaM zikSayati, yadetad vyAkhyAtaM mayA sAdharmya tadeva sarvatra viparyayAd vyAvRttaM bhedAntarAd vaidharmya vAcyamiti / yad vA sAdharmya vyaakhyaatmityupsNhaarH| viparyayAd vaidhayaM vakSyamANamityanAgatArthasUcanamiti / For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ vaidhayaMprakaraNopakramaH ] ihedAnImekaikazo vaidhaya'mucyate / pRthivyAdInAM navAnAM, punaH paJcAnAmityAdirUpeNa sAdharmyamabhidhAya pratyeka teSAM vaidharmyamAha * iha ityaadinaa| iheti kSityAdimanaHparyanteSu prakaraNeSu / * idAnIm * sAmpratam ! * ekaikazo vaivayaM ucyate iti / nanvekaikaza iti vIpsAyAM / zaspratyayasya vidhAnAd vyartha vIpsAbhidhAnam / ekaikazo vinighnanti viSayA viSasannibhAH / [?] iti vyAsaprayogAdadoSa ityeke / pratyekaM kSityAdervIpsAyAM vaidhaMlAbhe punarvIpsAkaraNam avAntarabhedena zarIrAdInAM vaidhaya'jJApanArthamiti guravo vadanti / vaidhaya'ntu viziSTa itarasmAd vyAvRtto dharmo yasyAsau vidharmA, tasya bhAvo vaidharNam / asAdhAraNastattvavyavasthApako dharmaH, kevalavyatirekyanumAnamiti yAvat / dravyagranthe pRthivIdharmyam pRthivItvAbhisambandhAt pRthivii| rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvagurutvadravatvasaMskAravatI / ete ca guNa- 15 vinivezAdhikAre rUpAdayo guNavizeSAH siddhaaH| cAkSuSavacanAt sapta saMkhyAdayaH / patanopadezAd gurutvam / adbhiH sAmAnyavacanAd dravatvam / uttarakarmavacanAt sNskaarH| tatrAdAbuddiSTatvAt pRthivyAstaducyate 4 pRthivItvAbhisambandhAt * iti / pRthivIti lkssynirdeshH| pRthivItvAbhisastandhAditi lakSaNam asAdhAraNo dhrmH| pRthivItvenAbhi For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 56 vyomavatI sambandhaH pRthivItvenopalakSitaH samavAya iti / pRthivI dharmiNI itarebhyo bhidyata iti sAdhyo dharmaH, pRthivItvAbhisambandhAt, yastvitarasmAnna bhidyate na cAsau pRthivItvena sambaddho yathodakAdi, na ca tathA pRthivItvena nAbhisambaddhA pRthivI, tasmAditarebhyo bhidyata iti / samavAyo hyativyApakatvAdalakSaNaH syAditi pRthivItvaM vizeSaNam / nanvedaM pRthivItvamevAsAdhAraNatvAd vyavacchedasamarthamityasamarthavizeSaNatA hetordoSaH ? na / pakSe'sambhavitvAzaGkAparihArArthatvAt / tathAhi, pRthivItvAt pRthivItyukte pakSe'sti nAstItyAzaGkA na nivarteta / ataH samarthamabhisambandhapadam / nanu bhAvapratyayAdeva sambandhAdhigateH, SaSThyA vA pRthivyA bhAvaH pRthivItvamiti, svazabdena tasyAbhidhAnaM vyartham ? tnn| bhAvapratyayaH zabdavRttyA bhAvamabhidhatte, nAbhi10 sambandham / na ca gamyAM vRttimAzritya sambandhapadasya vaiyarthyam, zAstre tathAbhAve'tiprasaGgAt / SaSThI cAniyatasambandhAbhidhAyiketi viziSTa sambandhalAbhAyAbhisambandhapadam / dhibhedAdavAstavo bhedaH samavAyasyetyavArakaM lakSaNaM kathamitarebhyo bhedajJApakamiti syAt ? n| kalpitabhedasyApyarthakriyAkaraNAt, yathA zrotrasya / tathAhi, zrotraM karNazaSkulyAkAzasaMyogopalakSito nabhodezaH, sa cAvAstavabhedo'pi zabdopa15 labdhilakSaNAmarthakriyAM vidadhAti / tadvat smvaaye'pydossH| samavetaM vA pRthivItvaM lakSaNam / pRthivItvaJca tad abhisambadhyata ityabhisambandhazceti karmadhArayaparigrahAt / __nanUbhayapadavyabhicArAbhAvAd vizeSaNasamAsaH katham ? tathA sati [abhi] sambadhyata iti abhisambandhaH, samavetaM rUpAdi dRSTamityarthavat pRthiviitvm| pRthivItvaJcetyukte nAsamavetaM pRthivItvaM sambhavatIti vyabhicArAbhAvaH / atha apRthivIvyAvRttirUpaM pRthivItvamasamavetam, tannirAsAyArthavAdabhisambandhapadam / na / tasyAsiddhRtvAt / pramANena hi prasiddhasya vizeSaNena vyudAso dRSTaH / yathA nIlenAnIlAdeH / na vA apohaH siddhaH, vRttiviklpaanupptteH| bAdhakasyApramANatayA vAstavasAmAnyasadbhAvAdekapadAvyabhicAre'pi varmadhArayasamAsAbhyupagamAdadoSa iti / kecid abhigrahaNam abhi samantAt sambandha iti po vyAptyartham, Abhi mukhyena ca sambandha iti kevalavyatirekAvyabhicAreNa gamakatvapradarzanArtham / For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathivIvaidharmyam 57 nanu kim itarasmAd vyAvRttA pramANasiddhA pRthivI pakSIkriyate, atha aprasiddhati ? yadi aprasiddhA, pakSIkaraNamayuktam / atha pramANaprasiddhA vyAvRttatayA, tahi lakSaNavaiyarthyam / athAvyAvRttatayopalabdhA, tadasat / vyAvRttaM hi padArthAnAM svarUpam, tena ca vapuSA gRhyamANA dharmiNo na rUpAntareNeti dRSTam / naitadevam / lokaprasiddhivazena pRthivyAH pakSIkaraNAt / tathAhi, yatra janAnAM pRthivIti vyavahAraH sA 5 pkssiikRtetybaadhH| nanvitaretarAzrayatvam, pRthivItarebhyo bhidyata ityatretarebhyo bhedaH sAdhyasteSAntu pRthivIto bhedena pratipattAvavadhibhAvo ghaTata iti ekApratipattAvita rApratipatterubhayAbhAvaprasaGgaH? tnn| asAdhAraNadharmopalambhasahakAriNendriyeNa vyAvRttarUpatayA nirvikalpakajJAne pRthivI pratibhAsate / tathA abAdayo'pyasAdhAraNadharmopalambhavyAvRttyA naH / / parasparaM cakSuApArAdeva prthnte| svayaM pratipanne'pi bhede parapratipAdanAyAnumAnopanyAsaH / tathAhi, vipratipadyamAnaH paraH parArthAnumAnenaiva pratipAdyata iti / ___ athetarebhyo bhede sAdhye'bAdayo'pItarebhyo bhidyanta iti vidyamAne sapaH kathaM kevalavyatirekAvyabhicAraH ? na / sAdhyAparijJAnAt / tathAhi, pRthivItarebhyo bhidyata iti, pRthivItarebhyo niravazeSebhyo bhidyata iti sAdhyArthaH / tathA ca spkssaabhaavH| nA dakAdayaH svAtmabhyo bhedina iti / atha pRthivItvaM yadyasAdhAraNadharmAd bhidyate tato'pyanyasmAd bhidyata itynvsthaa| abhede tu sAdhyasAdhanabhAvAnupapattiH, ataH svato bhidyate, kSiterapi tathAbhAvena bAdhAt / atha pRthivItvaM pRthivyA vizeSyate pRthivI ca pRthivItvenetItaretarAzrayatvam ? naitadevam / pRthivyAmanuvartamAnavapuSo bhedAntarAd vyAvRttasyendriyavyApArAnirvikalpaka-2 jJAne pratibhAsanAt / tathA hanugatasvabhAvasyApItarasmAd vyAvRttaM svarUpaM sAmAnyasya / tacca pratyakSeNa svayaM pratItamapi parapratipAdanAya hetutvenAbhidhIyata ityanavasthAdyabhAvaH / na ca sarvathA vipratipadyamAnaH pratipAdya: syAditi dharmijJAnaM sAmAnyena saadhnjnyaannycaabhyupeym| kevalam itarebhyo bhinnA pRthivI na pratipadyata iti sAdhanopanyAsaH / tathaikaM vAkyamAvartyamAnaM bhUyAMsamarthamAheti zabdArthanirUpaNaparatvenAbhisambadhyate 25 pRthivItvAbhisambandhAditi vaakym| tathA ca sAmAnyaM zabdArthaH / tasyaikatayA saGketa For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI kAraNAditi jaiminiiyaaH| vizeSAstvaniyatadigdezasambandhitayA na kAtsyenopalabdhibhAjo bhavantIti kathaM saGketa viSayAH? ___ atha yAvatAmupalambhastAvatsveva saGketakaraNAd vyavahAraH, tahi vizeSAntare saGketAsambhavAd vyvhaaraanuppttiH| na ca ayoginaH pratyekamazeSavizeSopalambhaH / na cAnupalabdhevidamasya vAcyAmidamasya vaackmitybhidhaanaabhidheyniymniyogprtipttiH| samayapratipattiJca vinA shbdshrvnnaadrthprtibhaasaabhaavH| athAbhinnanimitta mupAdAya vizeSeSu saGketaH ? tadapyasat / abhinnanimittasadbhAve'pi vizeSANAmAnantyaM nAtivartana iti sAmAnye saGketAt sAmAnyaM zabdArthaH / na ca sAmAnyavati saGketopalambhena sAmAnyamabhidhAyAnantaraM vizeSeSu vattiSyata 10 iti vAcyam / viramya vyApArAbhyupagamena zabdakarmabuDhyAdInAM viramya vyApArAsambhavAd [?] iti sUtravirodhAt / tathA ca vizeSaNapratipattAveva kSINatvAd vizeSyApratipAdakam / taduktam, vizeSyaM nAbhidhA gacchet kSINazaktivizeSaNe [ ? ] / atha sAmAnyapratipatterapuruSArthatvAd vizeSArthatayA pratipattuH pravRttinivRttI na 15 syAtAmiti / tanna / sAmAnyapratipattyanyathAnupapattyA vizeSAvabodhe sati pravattinivRttyorbhAvAt / tathAhi, nirAdhAraM hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / ( zlo0 vA0, AkRti 0 zlo0 10) ityAdhArapratipattirityalamatikalpitena / sarvametadayuktam / abhinnanimittopAdAne sati sAmAnyavati saGketakAraNAta ___ sAmAnyavAJ zabdArthaH / tad yathA AnantyenAvasthitA vizeSAH, tathA hyekaM teSvabhinna sAmAnyamekatropalabdham / tadupalambhAdanupalabhyamAnA api vizeSAH sAmAnyavantaH, saGketaviSayAH zabdAzcAnityatve'pi viziSTAnupUrvIsacivA iti / tathAhi, yatra yatredazaM sAmAnyaM pazyasi tatra tatrAyaM zabdaH prayoktavyaH / itthambhUtAcca zabdAdayamarthaH pratipattavya iti sakretagraho vizeSANAmAnantye'pi ghaTata iti / tathA ca zabdazravaNAt sAmAnyae vatyarthe pratipattirdRSTA / sA ca saGketapratipattimAkSipati / saGketazcAnenaiva prakAreNa ghaTate naanytheti| For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidharmyam atha gozabdazravaNAcchAvalepAdivizeSApratipaterna vizeSa: shbdaarthH| satyam / ki tahi ? sAmAnyayukto'rthaH pratIyate, na shaavleyaadivishessH| sa ca zAvaleyAdizabdebhya eva pratIyata iti / na caitAvatA sAmAnyameva zabdArthaH, pradhAnopasarjanabhAvenobhayoH pratibhAsanAt / tathA gAmAnayetyAdiprayogeSu sAmAnya vato'rthasyAnayanAdikRtyA sambandhAt / ___ atha sAmAnyamabhidhAya kathaM vizeSevarttate, sUtravirodhAt ? n| sUtrArthAparijJAnAt / tathA ca sUtrasyArthaH zabdo hi ekadA vizeSaNaM pratipAdya punarvizeSaNaM na pratipAdayatIti viramya vyApAro niSiddhaH / na punavizeSaNaM pratipAdya vizeSyaM nAbhidhatta iti / tathA karma vibhAgaM kRtvottarasaMyogaM karoti, akRtasaMyogasya vinAzAbhAvAt / na ca vibhAgaM kRtvA saMyogaM karotIti viramya vyApArapratiSedhaH ! tathA vizeSaNabuddhirvizeSyabuddhi kRtvA 10 na kAryAntaramArabhata iti / evaM sukhAdiSvapi prtissedhH|| nanUktaM kSINazaktivizeSaNe iti, 'vizeSyaM nAbhidadhyAt' iti tAvacchaktaH kAryaviSayatvAt / kAryaJca vizeSaNapratipattivad vizeSyapratipattilakSaNamupalabhyamAnaM zaktervyavasthApakam / atha kAryasyaivAbhAvaM brUyAt ? sa caivaM bruvANaH svasaMvedanamapi bAdhate, vizeSyapratipatteH saMvedanAt / bhinnajJAnAlambanayozca vizeSaNavizeSyabhAvapakSe codyaM 15 naikajJAnAlambane iti / samAnaJcaitadupalabhyamAnasya zabdasyArthapratipAdakatvAbhyupagamAt / svAtmapratipattau ca kSINatvAt sAmAnyapratipAdakatvaM na syAt / atha sAmAnyapratipatteSTatvAnna tatra zabdazakteH prakSayaH ? tarhi vizeSapratipatterapi dRSTatvAnna zaktiprakSayaH / arthapratipAdanArthazca zabdaprayoga iti / yaccoktaM zabdasAmAnyapratipattyanyathAnupapattyA vizeSAdhyavasAye pravRttinivRttI 20 syAtAmiti / tatra ki sAmAnyamAtrapratipattyanyathAnupapattyA vizeSAvabodhaH; tadvizeSapratipattyanyathAnupapattyA vA ? yadi sAmAnyamAtrapratipattyanyathAnupapattyA ? tathA sati sAmAnyamAtrapratipattau vizeSamAtrapratipattiriti pravRttyabhAvaH / atha viziSTasAmAnyapratipattyanyathAnupapattyA ? sa tahi vizeSapratipanno vizeSaNamiti zabdAdeva pratIyate / atha pramANAntarAditi yadi zabdAt ? kathaM sAmAnyameva zabdArthaH, vizeSasyApyabhi- 25 dhAyakatvAt / atha pramANAntaram ? na ( vA ?), pramANAntaravyApArAnanubhavAt / na ca For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI sAmAnyaM parapakSe vizeSAd bhinnaM sambhavatItyabhede sAmAnyapratipattivad vishessprtipttiprsnggH| anyathA hi etatpratipattAvitarapratipatterbhedaH / atha iSyata eva kenacidrUpeNa abhinna bhinnaJceti / na / bhedAbhedayovidhipratiSedharUpatvAd abhinne dharmiNyasambhavaH / tathA hi kiM yena rUpeNa bhinnaM tenaiva rUpeNAbhinnanuta rUpAntareNeti vAcyam / yadi dezabhedApekSayA bhinna rUpabhedena tvbhinnmityviprtipttiH| paro vibhinnadezabhedApekSayA bhedaM pratipadyata iti / __ athAnugatavyAvRttAtmatayA pratibhAsAd vstubodhaatmktvm| tadasat / anugatasAmAnyasambandhAdanugatam, svarUpeNa tu vyAvRttamitISyata eva dviruuptaa| na caikatve tAdAtmye sati dvirUpatopapadyata iti samavAyalakSaNaH sambandho'bhyupagantavyaH / svarUpabhedena __ tu bhede samavAyaM vinA niyatavizeSeNa vyapadezAnupapattiH / pRthivyAH pRthivItvamityAdisambandhaM vinA yAvat pRthivyA vyapadizyate tadavasthAntareNa kasmAnneti niymaabhaavH| yadi ca pRthivIzabdaH pRthivItvamabhidadhyAt pRthivItvazabdasyAoM vaktavyaH / na cAbhede taddhitasAphalyaM pazyAma' iti sAmAnyavAnarthaH pRthivIzabdasyeti yuktam / atha ekatra saGketitaH pRthivIzabdaH kathamarthAntare pratiSyata ityAha pRthivotvAbhisambandhAt nimittAt pRthivIzabda ekatra saGketitaH, sa cArthAntare'pi tadRzAt pravartata iti saGketAnupapattevizeSa eva zabdArtho na sambhavatIti sAMkhyazAktapakSo'pi niSiddha eva / tathA "zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryArthApattigocarAH" (zlo.vA0, zUnya 0 zlo0 254) iti tnniraasH| yat pRthivItvAbhisambandhAt pRthivI kAryaM karotIti pRthivItvameva nijA zaktiranyA tu caramasahakArirUpA, tatsadbhAve kAryakaraNAt tadabhAve caakrnnaaditi| tathAhi, vidyamAnA api tantavaH kArya nArabhante'ntyatantusaMyogaM vineti saiva shktiH| atha arthAntaramarthAntarasya kathaM zaktiH ? anarthAntaratve'pi samAnametat / saiva tasyaiva zaktiriti / atha yadi pUrveSAM caramasahakAryeva zaktistasyApyazaktasyAkAraNatvAdanyA shttirvaacyetynvsthaa| naitadevam / caramasya hi sahakAriNaH pUrvasahakAriNa eva zaktiH , itaretarAbhisambandhena kAryakaraNAt / sa eva ca samagrANAM bhAvaH sAmagrIti bhAvapratyayenocyate, tena hi satA samagravyapadezadarzanAt / nanu yadi atIndriyA zaktirneSyate, maNimantrAdinA tahi pratibaddho'gnirna sphoTAdikAryamArabhata iti kasya pratibandhaH ? na cAgneH, na cAgnisaMyogasya upalabhyamAnatvA 23 For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidharmyam diti zakteH pratibandhaH / tadasat / maNimantrAdipratibandhakAbhAvasyApi kAryotpattau sahakAritvAt / tadabhAve tu na kAryasyodaya iti tadviziSTasaMyoga eva zaktiH / na punaH zakteH pratibandho nAnutpattivinAzo vA sambhavatIti / cirotpannatvAd vinaSTAyAzca punarutpattikAraNAbhAvAdanutpattiprasaGgaH / azaktasya kAryAnutpAdakatvAdityanvayavyatirekAbhyAM pratibandhakAbhAvaviziSTo'gnisaMyoga evAgnizaktiriti jJAtam / evamatrApi pRthivItvaM nijA zaktiraparA tu sahakAribhUteti / pRthivyAdInAM navAnAM guNavattvaM samavAyikAraNatvaM kSityudakAtmanAM caturdazaguNavattvaJcoktam / tatra kairguNairguNavatI, keSAmutpattau samavAyikAraNatvam ke vA caturdaza guNAH, fara guNAtmakaM lakSaNamityAha rUpAdivAkyam / rUpAdayaH saMskAraparyantaM vidyante yasyAH sA rUpAdisaMskAravatI / kimete svatantratayA vRttikRtA pratipAdyante, uta sUtrakArasyAbhipretA ityAzaGkyAha # ete ca guNavinivezAdhikAre ityAdi / ete ca sUtrakAreNAbhihitAH / kasminnadhikAre ? guNA vividhamanekaprakAreNa vinivezyante yasminnadhikAre sa tathokto dvitIyodhyAyaH, tatra sUtrakAreNa pratipAditAH / tathA ca rUparasagandhasparzavatI pRthivI (vai0 sU0 111 ) ityanena vizeSaguNAzcatvAro'bhihitAH * tathA cAnuSavacanAt iti / saMkhyAH parimANAni, pRthaktvam, saMyogavibhAgau, paratvAparatve, karma ca rUpidravyasamavAyAccAkSuSANi (vai0 sU0 4 / 1 / 12 ) iti sUtraM darzayati / ? sUtrasyArthaH- rUpidravyamupalabdhilakSaNaprAptaM mahattvAdyupetam tatra samavAyAt saMkhyAdayazca pratyakSagrAhyA iti, anyapareNApi sUtreNa rUpavati dravye saMkhyAdInAM sadbhAvo'bhihitaH / anyathA hyavidyamAnatvAdeva tatra teSAmupalambho na syAditi / padArthazca saMkhyA iti bahuvacanaM saMkhyAtvavyatireNaikatvatvAdyapara sAmAnyapradarzanArtham / parimANAnIti / tathA parimANatvApekSayANutvAdyaparasAmAnyajJApanArtham / pRthaktvamityekavacanaM pRthaktvatvasAmAnyApekSayA eka pRthaktvatvAdyapara sAmAnyazUnyatApradarzanArtham / saMyogavibhAgAviti dvivacanena saMyogatvavibhAgatvavyatirekeNa aparasAmAnyAbhAve'pi vibhAgasya saMyogApekSitAjJApanArtha samAsakaraNam / tathA paratvAparatve ityapi dvivacanaM paratva [tvA ] paratva [va] sAmAnyApekSayA aparasAmAnyAbhAve'pi sAhacaryajJApanArthaM samAsakaraNamiti / For Private And Personal Use Only 61 5 10 15 20 25
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 vyomavatI 5 tathA * patanopadezAd * iti| gurutvAtpatanamiti (vai. sU0 5 / 1 / 7) / satra darzayati / yathA ca patane gurutvaM kAraNaM tathA vakSyAmo gurutvaparIkSAyAm / * adbhiH sAmAnyavacanAt * iti / sapirjatumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH sAmAnyam ( vai. sU0 2 / 1 / 6) iti sUtraM darzayati / sarpirAdInAmagnisaMyogAd dravatvaM sampadyate'dbhiH tathA sAmAnyaM yathA bhavatIti suutraarthH| * uttarakarmavacanAt / iti / nodanAdAdyamiSoH karma tatkarmakAritAcca saMskArAttathottaramuttaraJca ( vai0 sU0 5 / 1 / 17 ) iti sUtraM darzayati iSoH zarasyAyaM karma nodanAd bhavatIti, karma ca nodanApekSaM saMskAramArabhate / karmakAritAcca saMskArAt tathottaraJca, eka: saMskAro'neka karmArabhate patanaM yA pditi| iSoH samavAyikAraNasthAvagatAyAM sambhavinyAmiSoriti SaSThyabhidhAnaM tadavayaveSvapi krmjnyaapnaarthm| yad vA SaSThyarthasya vidyamAnatvAt tadabhidhAne'pyadoSaH / 15 kSitAveva gandhaH / rUpamanekaprakArakaM shuklaadi| rasaH SaDvidho madhurAdiH / gandho dvividhaH surabhirasurabhizca / sparzo'syA anuSNAzItatve sati paakjH| sA tu dvividhA, nityA anityA c| paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tvnityaa| sA ca sthairyAdyavayavasannivezaviziSTajAtibahutvopetA zayanAsanAdhanekopakArakarI ca / trividhaJcAsyAH kArya zarIrendriyaviSayasaMjJakam / tatra zarIraM dvividhaM yonijamayonijazca / tatrAyonijam anapekSazukrazoNitaM devarSINAM zarIraM dharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jAyate / kSudrajantUnAM yAtanAzarIrANyadharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jAyante / 20 zukrazoNitasannipAtanaM yonijam / tattu dvividhaM jarAyujamaNDajaJca / mAnuSapazumRgANAM jarAyujam, pakSisarIsRpANAmaNDajam / For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 63 pRthivIvaidharmyam indriyaM gandhavyaJjakaM sarvaprANinAM jalAdhanabhibhUtairasampRktaiH kevalaiH pArthivAvayavairArabdhaM ghrANam / viSayastu dvathaNukAdiprakrameNArabdhastri vidho mRtpaassaannsthaavrlkssnnH| tatra bhUpradezAH prAkAreSTakAdayo mRdvikaaraaH| pASANA uplmnnivjraadyH| sthAvarA vRkSataNauSadhigulmalatAvatAnavanaspataya / iti / ___rUpAdayo hi asAdhAraNatvAd bhedakA iti pratijJAtArthasamarthanArthamasAdhAraNatvamAha * kSitAveva gandhaH 46 ityaadi| athodake tejasi vopalambhAd gandhasyAvadhAraNamanupapannam ? na / saMyuktasamavAyenopalambhAt / tathAhi, udake vAsakadravyasamparkAd gandhAbhivyaktidRSTA, tejasi vA indhanavizeSAnuvidhAnAditi / yadi punaH svabhAvata eva syAd gandhastejasIndhana- 10 vizeSa vinA, vAsakadravyasamparkaJca vinA vAriNyupalabhyeta / na caivam / ato yuktametat / kSitAveva gandha iti / rUpaM zuklAdyanekaprakAraM kSitAveva, nodake na tejasi / niyamena zuklamevodake bhAsvaraJca tejsyuplbhyte| pRthivyaantvnekprkaarm| tathA hi paTAdibhedabhinnatvAt pRthivyAH kAcicchuklA kAciddharitetyupalambhaH / nanu yuktaM vyaktibhedApekSayAnekarUpasambandhitvaM pRthivyAH, yA tu golakarUpA na tasyAmanekaprakAram / atha tatrApi kecid bhAgAH zuklAH, kecit kRSNA ityAdhupalambhAd' anekarUpasambandhitvam / n| avayavAvayavinoranyatvAd avayavAnAmanekarUpasambandhitve kathamavayavinastathAbhAvaH, abhyupagame vA suutrvyaaghaatH| avibhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmasambhavAt (luptaM vai0 sa0 ) 0 iti vyaahnyeteti| ___ vyApake hi dravye samAnendriyagrAhyANAM bahUnAmapi sambhavo dRSTo yathA zabdAnAmAkAza iti tannirAsAya avibhugrhnnm| tathA avibhuni dravye vibhinnendriyagrAhyANAM rUparasAdInAM sambhavAditi samAnendriyagrAhyapadam / samAnendriyagrAhyANAmapi saMkhyAdInAM bahUnAmavibhuni dravye sambhavo dRSTastadvyavacchedAya vizeSagrahaNam / For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 64 vyomavatI ato bahUnAM rUpANAmekasyAM pRthivyAmabhyupagame vyaaghaatH| abhyupagamyApi brUmaH zuklAdInAM bahUnAmekatra sadbhAve kimAzrayavyApitvaM pradezattitvaM vA ? AzrayavyApitve satyekAvayavasahite'nyavayavinyupalabdhe parAvayavAvaraNe'pyanekarUpaM gRhyeta, AzrayavyApitvAdeva / atha pradezavRttitvam ? tathApi vizeSaNamAzrayavyApitvamiti virudhyate / athaikaM citraM tad rUpamiti / yathA zuklaM pItamityAdivizeSastathA citraM rUpavizeSa eva / atroktam, citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH / (pra0 vA0 2 / 200) yadyekaM tat kathaM citraM citraJcedekatA katham / / ekaM citraJcetyatizayenAzcaryamiti / na parasparaviruddhAnAM rUpANAmekarUpA10 rambhakatvaM nyAyyam / samAnarUpArambhakatvenopalambhAt' zuklAt zuklamiti / atha pRthivyAmapsu ca zuklAdivizeSarUpamAtramupalambhAnyathAnupapattyA nishciiyte| anyathA hi nIrUpatvAccakSurgrAhyatvaM na syAt, rUpavato dravyasya cakSurgrAhyatvAditi / na cAvayavarUpAdeva cakSurviSayatvam / anyarUpeNAnyasya cakSuviSayatve vAyorapi tathAbhAvaprasaGgAt / atazcakSurviSayatvAd rUpamAtraM kSitAviti / nanvevamanekaprakAraM kSite: rUpamiti virudhyate, rUpamAtrasya' zuklAdyantarbhAvAbhAvAt / tathA hyanekaprakAraM shuklaadibhedbhinnmityucyte| rUpamAtraJca vizeSarahitamiti virodhH| tadetat sarvamaviditArtham / zuklAdyanekaprakArasya' rUpasya kSitAvabhyupagamAt / nanUktaM sUtravirodha iti / na / sUtrArthAparijJAnAt / tathA ca sUtrasyArthaH, avibhunyavyApake 20 dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmekAkArANAmasambhava iti pratiSedhaH / na vaneka prkaaraannaam| kathametat ? anekAkArasvarUpasya kssitaavuplmbhaat| tathA rasasya bdd'bhedsyeti| athaikAkArANAM bahUnAM rUpANAM rasAnAJcaikatra sadbhAvastasmAnneSyate, vaiyarthyAt / tathA Tekenaiva zuklarUpeNa rUpapratyayasya janitatvAd dvitIyasya vaiyarthyameva / tathA madhurarasena madhurapratyayasyeti / For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidharmyam atha zuklAdInAmekasya sadbhAve kiM vyApyavRttimam, utAvyApyavRttitvam ityuktam / tatrAvyAppravRttitve na virodhH| zeSANAmAzrayavyApitvamevetyavadhAraNAnabhyupagamAt / ata evaikAvayavasahitasya paTasyopalambhAt tadekarUpopalambho'pi / AzrayavyApitayA anekarUpANAmanupalambhAccitrapratibhAsAbhAvaH / atha kiM citrAdutpadyate citram, athAcitrAditi ? citrAdutpattyabhyupagame paTakAraNa- 5 kAraNeSvapi citrapratibhAsaprasaGgaH ! athAcitrAdutpadyate ? tadA hi ekarUpaH sarvatra citrarUpotpattiprasaGgaH / netad yuktam / nAnArUpANi hi kAraNAni nAnArUpaM kAryamArabhanta ityupalabdham / na caivaM tatkAraNakAraNeSu nAnArUpANi santIti citrAnutpAdaH / na ca tantUnAM nIlAdhanekarUpasambandhitvAt paTe'pyanekarUpArambhakatve kiJcid bAdhakamasti / kAraNaguNapUrvaprakrameNa tathAvivasya rUpasyopAdAnAt / tathAhi, pratyeka kAraNeSvavicitrAdapi / rUpAnnIlAnnIlaM pItAtpItamiti yuktam / bhavatu caivaikaM citraM rUpaM nIlAdirUpairekarUpArambhAt / yathA hi zuklAdivizeSo rUpasya tathA citraM rUpAdivizeSa eva / yadyapi zuklAdizabdairna vyapadizyate tathApi svazabdena vyapadezAdastitvam / atha viruddhAnAM nIlAdInAM kathamekarUpArambhakatvam ? yathA zuklAnAmiti / yathA hi bahUni zuklarUpANi eka zuklarUpamArabhanta ityupalabdhaM tathA nIlAdInAmapi 15 citrarUpArambhakatvaM dRSTatvAdabhyupagantavyam / atha citrazabdasya nAnAparyAyatvAd eka ciHJca itIdameva citramAzcaryamiti / tadasat ? yathA nAnArUpeSu citravyapadezaH 'citrAstantabo nIlAdirUpasambandhinaH' iti, tathA tadArabdhe'pi paTe citravyapadezaH 'citraH paTa': iti 'citraM rUpamasya' iti / na cAvazyaM nAnArUpasambandhiSvapi paTAdiSu citravyapadezo dRSTaH / nAnArUpaistu kAraNairArabdhe'vazyaM bhavatIti / athaikatvAccitrarUpaspa ekAvayavasahite'pyavayavinyupalabdhe zeSAvayavAvaraNe vicitrapratibhAsaH syAt ? n| sahakAryabhAvAt / tathA hyavayaveSu nAnArUpopalambhasahakArIndriyamavayavini citrapratibhAsaM janayatItyanvayavyatirekAbhyAmupalabdham, tena zeSAvayavAvaraNe tadrUpANAmagrahaNAdavayavini citrprtibhaasaabhaavH| na cApratibhAsAdekAntenAsattvaM sahakAryabhAvenApyanupalambhAt / yacca rUpamAtramupalambhAnyathAnupapattyA jJAyata iti kaizciduktaM tatrApi na doSo viptatipadyamAnasyAnumAnopanyAsAt / tathAhi, zubalAdivizeSavyatiriktaM citraM rUpaM For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 66 vyomavatI kSitI vidyamAnamapi vaijAtyAd yo na manyate taM pratyanumAnaM kSitarupalambhAd rUpa [va] tvaM vijJAyata iti, cakSuSopalambhAcca / siddhe rUpavattve zuklAdizabdairvyapadezAsambhavAccitrazabdenAbhidhIyata iti siddham / etena raso vyaakhyaatH| rasaH SaDvidho madhurAdiH kSitAveva / vyaktibhedena 5 ekasyAJca vyaktAviti / tathA caikasyAmapi harItakyAmupalabhyate SaDvidho rasa iti / ata eva SaDbhedasyAnyatrAnupalambhAd itarebhyo bhedakatvam / tathA gandho dvividhaH surabhirasurabhizca / ekasyAM pRthivyAM vyaktibhedena [ekasyAM] ceti pUrvavat / atha surabhigandhAbhAva evAsurabhiriti vyavahArasambhavAd gandhasya dvaividhyamanupapannam ? n| ubhayostIvratarAdibhedabhinnatvAt / yathA hi surabhigandhe 10 tIvratarAdivyavahArastathA asurabhigandhe'pIti / surabhigandhAbhAve ca etannopapannam, abhAvasya niratizayatvAditi / sparzo'syAH pRthivyA anuSNAzItatve sati pAkajaH / anuSNa iti uSNasparzavyavacchedArtham / azIta iti zItAt, pAkaja iti vAyavIyAt / atha pAkajo'gni saMyogaja ityukte na vyabhicAro'stIti kimarthamanuSNAzItagrahaNamiti cet, svarUpa15 kthnaarthm| anye tu ( kila ) pAkAdagneruSNasparzo bhavatIti anuSNagrahaNam / azItagrahaNameva tu svruupaarthmiti| atha rUpAdIMnAmiva vailakSaNyApratibhAsanAnna pAkajatvaM sprshsy| tanna / pratyakSeNa vailakSaNyApratItAvapyanumAnena paakjtvprsiddhH| tathA ca pArthivasparzaH, pAkajaH, pArthivavizeSaguNatvAt, tadgatarUpAdivaditi / ___ nanvevaM sAmAnyaguNAnAmapi pAkajatvaprasaGgaH pArthivaguNatvAd rUpavaditi / naitad yuktm| sAmAnyaguNAnAM pakSIkaraNe'gnisaMyogenaivAnekAntaH / tathAhi, pArthivaparamANAvagnisaMyogo'gnisaMyogajo na bhavati pArthivaguNazceti / na caivaM pArthivavizeSaguNatvaM vyabhicaratIti / sapakSaikadeze vartamAnasyAtyantaM vipakSAd vyAvRttergamakatvameva / na ca pakSe pratyakSAgamAbhyAM virudhyata iti na kAlAtyayApadiSTaH / na ca prakaraNasamaH tattvAnupalabdheraprayojakatvAt / ataH pAkajasparzAdikAraNatvAd itarebhyo bhidyate pRthivIti / For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 67 pRthivIvaidharmyam samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam bhedAdhiSThAnamato bhedamAha * sA tu dvividhA * iti / sA tu pRthivI dvividhaa| kena rUpeNetyAha OM nityA cAnityA ca * / nityA paramAgulakSaNA prmaannusvbhaavaa| kAryalakSaNA kAryasvabhAvA tvanityeti bhedH| bhede ca sati sAmAnyalakSaNamupapadyata ityasambhavitvAzaGkAvyudAsaH / sarvasya kAryasya vinAze samavAyikAraNAbhAvAt punarutpattirna syAdityAzaGkAnirAsArthaJca vAkyam 4 sA tu dvividhA nityA cAnityA ca / anityAyAzca nAze nityA punarbayagukAdiprakrameNa svargAdau kAryamArabhata iti siddhm| kathaM punaH paramANusvabhAvA pRthivI jJAyata ityAzaGkayAha * kAryalakSaNA / kAryeNa lakSyate jJAyata iti / tathA hi kArya samavAyikAraNapUrvakaM tatkAraNamapi anyasamavAyikAraNajanyamiti yAvadAdyaM kAryaM tadapi samavAyikAraNajanyamiti / tajjanakAH 10 prmaannvH| tathA kAryAdalpaparimANaM smvaayikaarnnm| tasyApyanyadalpaparimANamityAcaM kArya niratizayANuparimANairArabdhamiti jJAyate / atha tadavayavAnAmapi paryavasAnaM neSyate nityakAraNAnabhyupagamAt / tarhi kAryasyAkasmikasyAsambhavAt tatkAraNe'pyanyaM samavAyikAraNamityanavasthAyAM kAryadravyasyAlpatarAdibhedo na syAt / tathAhi, alpakAraNArabdhamalpaM bhUyaHkAraNArabdhaM [ mahad ] iti / dRssttm| na ca kAryadravyasya nityakAraNAnabhyupagamenAnavasthAyAmetadupapadyate, sarvasyApi anantakAraNajanyatvAvizeSAditi / yathA anantakAraNarArabdhA golakarUpA pRthivI tathA ghaTAdikAryamapItyekAkAratAprasaGgaH / na ca saMkhyAthalaparimANairekAkAratopalavdhA ghaTAdebhinnaparimANatvAt bhinnapalatvAcceti / tathA hi kiJciddhInaM paJcapalamadhikataraJca dazapalaM samAnakAraNairArabdhaM bahubhizceti vaicitryam / taccAnavasthAyAM na syAt / 20 na ca nityAnabhyupagame pralayAvasthAyAM sarvasya kAryadravyasya vinAze punarutpattibhavet, abhAvasya samavAyikAraNatvAbhAvAditi / yathA ca pralayAvasthAyAM sambhavati tathA ca vakSyAmo bhUtaparIkSAyAmiti / ato nAnavasthA vyaavrttniiyaa| paTAdikAraNakAraNAnAmalpatarAdibhAvenAvasthitAnAmAdikAryamabhyupagantavyam / tadAdyaM kArya samavAyikAraNajanyaM kAryatvAt, yad yat kArya tattat samavAyi- 25 kAraNajanyaM yathA paTAdi, tathA caitat kAryam, tasmAt samavAyikAraNajanyamiti / For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 vyomavatI 5 10 na ca kAryatvamabhAvena vyabhicaratoti vaacym| svakAraNasattAsambandharUpatvAt kAryatvasya / tathA ghaTAdikAraNakAraNeSvalpatarAdibhAvaH kvacid vizrAntastaratamazabdavAcyatvAd mahAparimANavat / yatra vizrAntAste paramANava iti / atha sAvayavAH paramANavo mUrttatvAd ghaTavat, SaTkena yugapat sambaddhya mAnatvAt, tathA pUrvabhAgo'parabhAga iti digupalakSitardezeLapadizyamAnatvAt, sAvayavakAryArambhakatvAcca tantvAdiditi / sarvametadAzrayAsiddhaM paramANusadbhAvAsiddhaH / atheSyata eva paramANoH sadbhAvaH, tahi paramANusadbhAvAvedakapramANasyAbhyupagamAt tadviparItAnumAna niviSayatvAdapramANamiti / abhedyA: paramANavaH pareNAbhyupagamAt tasyAniSTApattiH kriyata iti prasaGgasAdhanam / tatra yadi pramANenAbhyupagatAH pareNa paramANavastasya prAmANyAbhyupagame'nutthAnaM viparItAnumAnasya / athApramANAt, evaM tahiM tasyApramANatayA paramANusadbhAvo na siddhayatIti kimanumAnopanyAsenAzrayAsiddhatAprasaGgAt / tathA paramANavaH sAvayavAzceti pratijJAvAkye padayovirodhaH / tathAhi, paramANu.. zabdasya niratizayANuvAcitvam, sAvayavatve vA avayavApekSayAdhikaparimANatvamiti virodhaH / na ca samAnAdhikaparimANatve samavAyikAraNatvamiti tadavayavAH paramANavaH / teSAmapi sAvayavatve tadavayavAH teSAmapi sAvayavatve tadavayavA ityanavasthAyAmuktaM dUSaNamalpatarAdibhedAnupapattiriti / atha mA bhUdanavastheti niravayavAH paramANavo'bhyupagamyante pramANataH, tahi tena bAdhyamAnatvAt sAvayavatvAnumAnamapramANamiti / atha niravayavatvAdaNUnAM SaTkena yogo digdezavyapadezazca na syAt / na / anyathApi bhAvAt / tathAhi, saMyogasyAvyApyavRttitayA pUrvottarAdidigvyavasthite yugapat sambandhe'pi na sAvayavatvam / evaM pUrvabhAgo'parabhAga iti yadyasti vyapadezaH so'pi mukhya bAdhakopapattebhaktio draSTavyaH, avyApyavRttisaMyogAdhAratvasAmAnyAditi / yacca sAvayavArambhakatvaM tatra [ ? tacca ] yadi sahAvayavairArambhakatvaM tadasiddha niravayavatvAt / atha sAvayavasya sadAvayavaittiSyamANasya kAryasya janakatvam ? tadasiddham, paramANubhyAM vyaNukArambhAt / tathAhi, paramANavo dvayaNukAnyArabhante na svAtmAnam, 20 For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidharmyam nityatvAt, svAtmani kriyAvirodhAcceti / tantudRSTAnto'pi sAdhanavikalaH / te hi nAvayavasahitAH kAryamArabhante nApyavayavAsa hitA iti sthitaM kAryeNa / lakSyate nityA pRthivIti / abhedavAdinirAsArthazca sA dvividheti vAkyam / tathAhi pRthivI pRthivyantarAda bhidyamAnA kiM pRthivIrUpatayA bhidyata utApRthivIrUpatayeti ? pRthivIrUpatayA pRthivyantarAda bhede tasyAH pRthivItvaprasaGgaH / athApRthivIrUpatayA bhidyate, yA tarhi bhidyate sA pRthivI na syAt / athAvAntaravizeSasambandhAd bhenaH ? te'pi yadi vizeSAntarAt, anavasthA / athAntareNa vizeSaM vizeSA bhidyante, pRthivyAstathAbhAvaprasaGga ityuktaM dvaitavAdinA / bhedamAha * sA ca dvividhA, nityA anityA ca nityA pRthivI nIrUpatayA anityato bhidyate'nityA tu nityAtazcetyavAntarabhedAdeva bhedaH / atha teSAmapi vizeSAntarAda bhedAbhyupagame'navasthetyuktam / tadasat / tatrApyasAdhAraNadharmasyAsAdhAraNadharmAda bhedAbhyupagamespi jAtiguNakriyAdirUpatayA SaTsvevAntarbhAvAdanavasthAyAmapyadoSaH / vyAvRttasvarUpaM padArthAnAM nirvikalpakajJAne pratibhAsata ityuktottarametat / yad vA lakSaNena lakSyamANasyaikAnekatvopalabdhaH saMzaye sati tannirAsArtha vAkyam / * sA tu dvividhA iti / naikatvamAkAzasyeva [ iti ] vipratipattinirAsArtham / kAryalakSaNAyA dharmAntaraM nirUpayati sA ca sthairyAdyavayavasannivezaviziSTA iti / sthirAyA bhAvaH sthairyam, tadAdiryeSAM mRdutvakaThinatvAdInAM te sthairyAdayaste cAvayavAnAM sannivezazca racanAvizeSastairviziSTeti / gurutva vidhArakasyAsambhavAt sarvadA patanaM kSitau vidyamAnamapi pUrvaparabhAgAdavadhAraNAnnopalabhyata iti digvAsasAM matam, tannirasyate / sthairyapadena sthairya sthiratvamapAta iti yAvat / yadi punaH pAtaH syAda gurutvAtizayena pAtAtizayopalabdhaH kSiteratizayena pAtAdupari kSiptasya loSTAdebhUmisambandho na syAt / tathAhi, loSTasya yAvadupari gamanaM punarmandamAgamanaM tAvat kSitaH zIghrapAtitayA yojanazatAdivyavadhAnaM syAditi sambandhAbhAvaH / dRSTastu sambandha iti jJAyate na patanaM kSiteriti / ata eva apatanAnyathA-nupapattyA jJAyate gurutvavidhArakaM kiJcidastIti / anyathA hi gurutvavidhArakAbhAve pAto'vazyaM syAditi / sa tu na bhavatIti pratibandho'numIyate / atra hi guruNo dravyasya For Private And Personal Use Only 69 5 10 15 20 25
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -19. vyomavatI 10 pratibandhakatve tasyApi gurutvayogitayA pAtaH syAditi vAyomahataH pratibandhakatvam / dRSTaM hyalpoyaso'pi vAyorupari parNAdivyavasthApane gurutvvidhaarktvm| pRthivIpratibandhakastvAdisRSTAvutpanno'tizayena mahAn vAyuH pRthivImudakAdisahitAM tRNamiva dhaaryte| tathA sthairyam, pRthivyA akSaNikatvamiti, kSaNikatvApAkaraNArthazca sthairyagrahaNam / yathA ca kSaNikatvaM na sambhavati tathA vakSyAma iti / yetu niravayavAmakAryAJca pRthivIM manyante tannirAsArthamavayavasannivezaviziSTeti / avayavA hi bhAgAste kSitAvupalabhyante tatsannivezo racanAvizeSaH pratyakSa iti / tathAvayavasannivezaviziSTatvAcca kAryatvam / tathAhi, pRthivI kAryA, avayavasannivezaviziSTatvAt, yad yadavayavasannivezaviziSTaM tattat kArya dRSTam yathA ghaTAdi, tathA cAvayavasannivezaviziSTA pRthivI, tasmAt kAryeti / nanu kAryatve'yavayavasannivezaviziSTatvAnupalabdherbuddhayAdAvityaprayojakatvAdapramANamiti jaiminiiyaaH| tadasat / sapakSakadezavRttergamakatvAbhyupagamAt / tathAhi, yad yadavayavasannivezavat tattat kAryaM dRSTam / na punaryad yat kArya tattadavayavasannivezavaditi brUmaH / na ca sapakSaikadeze vartamAnasyAgamakatvam, dhUmAnumAnasyAgamakatvaprasaGgAt / tathAhi, yadi dhUmavattvaprayuktaM syAdagnimattvam antareNa dhUmavattvamagnimattvaM na bhavediti / atha viSamavyAptikatvAd yo yo dhUmavAn sa so'gnimAnityeva vyAptiH, na punaryo yo'gnimAn sa sa dhuumvaanityevm| tadyavayavasannivezavattvasyApi sapakSakadeze vartamAnasya nAprayojakatvam / ___ atha abhUtvA bhAvitvasyAnupalabdhairna kSiteH kAryatvam / kimatra pratyakSeNAnupalabdhiH ? athAbhUtvA bhAvitvasyAnumAnena vA? pratyakSeNAnupalabdhau kasyacid ghaTAdau nopalabhyata ityakAryatAprasaGgaH / atha tatrApyabhUtvA bhAvitvamavayavasannivezatvena jJAyata iti kSitAvapyavayavasannivezavattvenaivAbhUtvA bhAvitvaM gamyata iti samAnam / kAryatvena ca katR pUrvakatvaM gamyata iti vakSyAmo bhUtaparIkSAyAm / tathA kAryalakSaNAyA dharmAntaramAha * aparajAtibahutvopetA * iti / aparA tu jAtiH pRthivItvApekSayA ghaTatvapaTatvAdirUpA, tasyA bahutvamaparisaMkhyAtatvam, tadupetA tayukteti / na caivaM paramANulakSaNe'tivailakSaNyam / 20 For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidharmyam tathA kAryalakSaNAyAH kArya nirUpayati * zayanAsanAdi / bhedenAnekamupakAraM karototi * anekopakArakarI ca * / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat, arthakriyAviraho hyabhAvalakSaNamiti darzanasya sattAsambandhena sattAbhyupagame'pyabhyupagamavAdena nirAsArthaM caitad bhavatIti / pRthivIkAryasyAnantatvAdazakyaM tatparijJAnaM mA bhUdityavAntarabhedena vaidhayaM 5 vIpsAyAM pratijJAtamAha * trividhaJcAsyAH kAryam * iti / yathA hyevaMbhUto dharmaH kAryaparamANurUpatayA nityAnityabhedaH, kAryarUpAyAJca sthairyAdidharmayogo'parajAtibahutvaJcAsyAH pRthivyAstathA trividhaJca kAryamiti kSiteH kAryasyAnantye'pi zarIrAdirUpeNa parasparaM vyAvRttAtmatayA trividhAvasthitasya tattvajJAnaviSayatvam / tathAhi, zarIramindriyaM viSaya iti saMjJA yasya tat " zarIrendriyaviSayasaMjJakam * sarvaM kSiteH kAryamiti jnyeym| 10 anye tvasyAH paramANulakSaNAyAstrividhaM kArya zarIrAdirUpamiti manyante, vyavahitasyApi idaMzabdena kvacit parAmarzAditi / tatra zarIrasyetarasmAd vaidharmyamAha * zarIraM dvividham iti| vizeSasya sAmAnyApekSitvAd vizeSAbhidhAne'vazyaM sAmAnyalakSaNaM vidyamAnamantevAsinohyatAmityUhanazaktaH saMvardhanAya na sAmAnyalakSaNamavocat / tathAhi, zarIrAbhidhAne zarIratvaM 15 zarIravyavahArakAraNaM jJAyata eva lakSaNamiti / tathecchAnuvidhAyikriyAzrayatvaM narte zarIrAt sambhavatIti zarIravacanAdAllabhyata iti svazabdenAvacanam / granthAdau tu zarIrAdidvAreNetyativyAptyabhAvaH / atha zarIratvaM sakalazarIravyApakatvAd bhedAntarAd vyAvRttezca yuktaM lakSaNam / na caivam icchAnuvidhAyikriyAzrayatvam / tasya hi vipakSAd vyAvRttasyApi sataH pakSe 20 sarvatrAsambhavAt / tathAhi, mRtAdyavasthAyAmetanna sambhavatItyavyApakam / atha jIvaccharIrasyaitallakSaNamiti cet, tnn| suptmuucchitaadyvsthaayaampynuplbdhH| kathaM ta_daM lakSaNam ? yogyatAzrayaNAt / tathAhi. zarIramitarasmAd bhidyate sAkSAdicchAnuvidhAyikriyAzrayayogyatvAt zarIratvasambandhAcca, yastvevaM na bhavati na cAsau sAkSAdicchAnuvidhAyikriyAzrayayogyaH zarIratvayuktazca yathendriyAdiriti / AmaraNAd yasya paTutvApaTutvAbhyAmindriyANAM paTutvApaTutve taccharIramiti For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 vyomavatI 10 kecit / tathAhi. auSadhopayogAdapIndriyeSu paTutvaM sambhavatItyAmaraNAditi padam / tathA cAvyAdhitasya zarIrapaTutvenAmaraNamindriyapaTutvaM dRSTam / vyAdhitasya tvauSadhopayogena vyAdhyuparAme zarIrapaTutvAdevendriyapaTutvamiti pazyAmaH / zarIrasyApaTutvAdevendriyeSu ca kAcakAmalAdidoSAH sambhavantIti tatpaTutvena vyAvRtta iti / pArthivantu zarIraM mAMsAdyavayavajanyatve satyantyAvayavitvAditi draSTavyam / mAMsAdyavayavajanyasyAppaGgalyAdeH zarIravyavahArAviSayatvAdityantyAvayavipadam / antyAvayavitvaJcAzarIrasyApi sambhAvyata iti mAMsAdyavayavajanyapadam / sAmAnya lakSaNalakSitasya pAthivazarIrasya vizeSalakSaNArtha vibhAga: * zarIraM dvividham * / kena rUpeNa ? * yonijamayonijaJca / pUrvanuddiSTe'pi yonije'rthaprakAzasya vivakSitatvAdayonijamAha *tabAyonijam iti| yonizabdasya kAraNaparyAyatvAt tanniSedhe mA bhUdAkasmikamityAha anapekSazukrazoNitam - iti / yonizabda sAmAnyazabdo'pi kAraNavizeSe zukrazoNitalakSaNe vivakSita iti tanniSedhena kAraNAntaraM labhyate / zukrazoNitamanapekSya kAraNAntarAdutpannamayonijam / keSAm ? * devarSINAM zarIram * iti / ayonijantu zarIraM devarSINAm, natvayonijameva yonijatvasyApi zravaNAt / anye tu vyabhicAraniSedhArthamekasya devapadasya lopena samAsaM kurvate / devAzca devarSayazca devarSayasteSAmiti / atra devAstvaSTadhA pishaacaadyH| tatrApi kasyacid yonijatvazravaNe'nyad vizeSaNaM na cintyam / atha kebhyarataccharIraM bhavatItyAha 4 dharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jAyate iti / tathAhi, taccharIrotsattAvaNavaH samavAyikAraNam, tatsaMyogazcAsamavAyikAraNam, dharmavizeSo nimittakAraNamiti / kAryakArthasamavAyazca dravyotpattI saMyogasyeti / / atha devarSINAmayonija zarIramastItyatra kiM pramANam ? AgamaH / tathA ca-- ayonijazarIrANi bhavantyabhutakarmaNAm / yonijAnyeva maudgalya ! na mAtApitRjAni tu / / [?] tathA hyadbhutamutkRSTaM karma yeSAM te tathoktAsteSA putkRSTakarmavazAdyonijAni zarIrANi bhavanti / kAraNamAtraniSedho mA bhUdityAha yonijAni kAraNajAni eva / kathaM tahiH 15 For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidharmyam teSAmayonijatvamityAha na mAtApitRjAnIti / pitRmAtRzabdena zoNitazukrayorabhidhAna nupacAreNeti / tathotkRSTaM karma dvevA dharmarUpamadharmarUpaJceti / tatra dharmarUpAd devarSINAmadharmarUpAcca kssudrjntuyaatnaashriiraanni| kSudrajantavo yuukaadyH| yAtanAzarIrANi nArakIyazarIrANIti / tAnyadharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jaaynte| atha devarSINAM zarIrANi dharmavizeSAdupajAtAnyapyanumAnena yonijAnIti pratIyante / tathAhi, devarSizarIrANi yonijAni shriirtvaadsmdaadishriirvditi| taccAgamena baadhymaantvaadprmaannmiti| tathA anumAnena cAgamasya' bAdhAd devarSizarIrANAM sdbhaavaasiddhenijaanumaanshyaashryaasiddhtvaadprmaanntvprsnggH| na cAnumAnasthAgamaviSaye tadupaghAtena pramANatA sambhavati / yuktaJcAgamAnugrAhakatvam / tathAhi devarSizarorANyayonijAni, utkRssttkaarbdhtvaacchrbhaadishriirvt| 30 utkRSTa karmAdharmarUpaM zarabhAdizarIre, devarSizarIre tu dharmarUpamiti vizeSe'pyutkRSTakarmArabdhatvAnubhayatrAviziSTamiti na sAdhanahIna nudAharaNam / yonijamAha shukrshonnitsmpaatjm| iti / zukrazoNitayoH sannipAtAt sambandhAjjAyata iti / zukraM piturmAtuH zoNitamiti / tayoH sannipAtasamakAlaM bhoktaH krmvshaadntHkrnnsmbndhH| zukrazoNitayoH saMyogAnmajjitAkAraM dravyamutpannaM x xxx 15 tada [na] ntaramAntareNa tejasA sambandhAd' vegApekSAdavayave kriyA, tadanantaraM vibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzaH, tadvinAzAttadArabdhasya dravyasya vinaashH| punaranyasmAdagnisaMyogAt pUrvarUpAdayo vyAvarttante / anyasmAccApUrvarUpAdyutpattirevamutpannapAkajeSvaNuSvAtmANusaMyogAdadRSTApekSAdutpannA kriyA vibhaagmaarbhte| tasmAtpUrvasaMyogavyAvRttAduttarasaMyogAd dvayaNakotpattirevaM dvayagukaistryaNukotpattirityAdikrameNa shriirotpttiriti| 20 punarmAtrA bhuktaM pItaM tanmAtrayAvatAryate tataH punarAntarAna [lena] ca sambandhAdavayave kiyaa| punarvibhAgAt saMyogavinAzastato dravyavinAzaH / anyasmAdagnisaMyogAt pUrvarUpAdivinAzo'nyasmAcca rktaadyutpttiH| tato dvayagukAdiprakrameNa zarIrotpattiriti nyAyaH / zarIre'pyetallakSaNaM draSTavyaM yAvadbhasmIbhAva' iti / anyathA hi AhAropayogasyAzrayopacayAkAraNatvAd vaiyayaM syAt / / na cArabdhazarIrA ye vAvayavAH sahakAriprAptI zarIrAntaramArabhante punaH sahakAryantaraprAptAvanyaccharIramiti vaacym| ArabhyArambhakavAdaprasaGgAt / atheSyate 10 For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 74 35 15 20 www.kobatirth.org 25 vyomavatI 10 athaikadezatAparihArArthaM paramANubhyAmanyasahakAribhyAmArabdhamekasminneva paramANI varttate, punaranyasahitaistairArabdhamekasminnevetyucyate / evamapyekasmin dravye varttamAnaM kAryadravyaM kAraNavibhAgAbhAvAdavinAzi syAt / tathA adravyaM dravyam, aneka- dravyazca dravyamiti vacanavyAghAtaH / tathA hi na vidyate janyaM janakaJca dravyamityadravyam / paramANUnAM janakaM nAsti / AkAzAdInAM janyaM nApi janakamityadravyaM nityadravyamiti yAvat / anekadravyantvanekadravyaM janakamasyetyanena svarUpeNa / dvividhameva dravyam, dravyaM nityam anekadravyaM janyaM kAryamiti / ekadravyasya ca kAryadravyasyAbhyupagame vyAhRtametad bhavatIti / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaikaM dravyamArabhya tasminnavinaSTe punardravyAntarArambhakatvam / na yuktametat / sarvasyApi kAryadravyasya paramANuvRttitvaprasaGgAt / tathAhi paramAgubhyAM dvyaNukamArabdhaM tasminnavinaSTe tAbhyAmevAnyaparamAgusahitAbhyAmanyadArabdham / punaranyaparamANusahita - ranyadArabhyata iti mUrttAnAM samAnadezatAprasaGgaH / tathAhi paramANubhyAmArabdhaM paramANvorvarttate punaranyasahitAbhyAmArabdhaM tayostasmizceti mUrttAnAmekadezatvaM syAt / teSAntu parasparavyatiriktAdhArasamavAyitvaM dRSTam / yatra hyekaM mUrttaM samavetaM na tatrAnyat samavaiti / na caikasya kramayaugapadyAbhyAmArambhakatvaM nyAyyam / ekasvarUpatayA yAvatkarttavyaM tAvadekasmin kAle kuryAdazeSakAryotpattau samarthasyAnyAnapekSitatvAditi / yugapadazeSakAryaM kRtvA punarakaraNe heturnAstIti / atha pUrvamArabdhaM kAryadravyamavekSyArabhante tarhi pUrvasyArabdhakAryasyApi samavAyitve kathamekasminneva dravye varttate ? pUrvasmin svavRttAvanekaM dUSaNamabhyUhyaM samAnAsamAnajAtIyayorArambhakatvAsambhavAdityAdi / tathA sarvasthApi kAryadravyasya paramANuvRttitAyAmiha tantuSu paTaH, iha vIraNeSu kaTa ityAdi prayogo na syAt, tantvAdeH samavAyitvAbhAvAditi / kAryadravyasya vinAze cAntarakAryasyAnutpannatvAdupalambhAbhAvaH / atha paramANubhiH pUrvapUrvasya kAryasyAvinAze satyuttarottarakAryArambhAdanekaM kAryadravyamityantyasya vinAze pUrvapUrvasyAvasthAnAdanekakAryopalambha iti cet / nanvevaM tarhi kapAlasaMyogavinAze'pi ghaTasyAvinAzaprasaGgaH / tadavayavatadavayavasaMyogavinAze For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidharmyam ca tadavayavatadavayavAnAM teSAM samavAyitvAbhAvena' tatsaMyogasyAsamavAyitvAbhAvAditi / samavAyikAraNavinAzenAsamavAyikAraNavinAzena vA dravyasya vinAzadarzanAt / atha paramANAvutpannA kriyA saMyogavinAzadvAreNa drvyvinaashikessyte| tatra yadyAdyadravyArambhake paramANAvutpannA kriyA vibhAgAt saMyogavinAze sati dravyaM vinAzayet tahi pUrvapUrvasaMyogasyottarottarasaMyogasahakAritayA zeSakAryotpattAvasamavAyi- 5 kAraNatvAbhyupagamAt tadvinAze'vazyaM sakalakAryavinAza iti na kiJcit kAryamupalabhyeta / athAntyaparamANusaMyogasya puurvpuurvprmaannusNyogopcitsyaikkaaryotpttaavsmvaayikaarnntvmiti| tadvinAze tadArabdhasyaiva vinAzAdavAntarakAryasyopalambha eveti cet / nanvevamapi paramANusaMyogasya vinAzAdupajAto ghaTAdinAzo'smadAderatIndriyaH syAt / yathA hyApAkanikSipteSu ghaTeSvagnisaMyogAd vinAzaH prmaannukriyaadvaarenneti| 10 pratyakSazca kapAlasaMyogavinAzAd ghaTasya vinAzastena jJAyate kapAlAnAM smvaayitvmitylmtivistrenn| ataH zarIre pratikSaNamAhAropayogAnupayoge satyupacayApacayaprapaJcadarzanAt pUrvadravyanimittAdutpannapAkajayagukAdiprakrameNa cotpattirvAcyeti / yathA ca paramANuSu pAko dvayaNukAdiprakrameNa cotpattistathA vakSyAmaH pAkajotpattAviti / / ___idAnIM zukrazoNitasannipAtajasyApyavAntararvadharmyamAha / tad dvividhaM jarAyumaNDajaJca * iti / tathAhi, zarIraM garbhe pratikSaNaM pAkajotpattinyAyenotpadyamAnaM niSkramaNakAle jarAyuNA veSTitatvAjjarAyujam / aNDajaM mAtRzarIrAnniHsRtamapi kiJcitkAlamaNDodare pAkajotpattinyAyenAveSTitamutpadyata itynnddjm| keSAM jarAyujamityAha * mAnuSapazumRgANAm iti| mAnuSAzca pazavazca mRgaashceti| 20 pazuzabdena saMgRhItAnAmapi mRgazabdenAbhidhAnam araNyajatvAditi / anye tvekasya mAnuSazabdasya lopena samAsaM kurvate / mAnuSAzca mAnuSapazavazca mRgAzceti / atra mAnuSazabdenAbhihitAnAM pazuzabdenAbhidhAnena tadeva dUSaNamiti prayojanaJca cintyam / tathA mRgazabdena sarvapazUnAmabhidhAnAsambhavAdavyAptiriti / . aNDajaM keSAmityAha * pakSisarIsRpANAm * iti / pakSiNazca sarIsRpAzceti 25 pakSisarIsRpAH, teSAmiti / sarIsRpAH kuTilaM sarpantIti sadiyo rUDhivazAcceti / For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI zarIrasya' zarIrAt samAnajAtIyAcca vaidharnAmabhivAya indriyasya vaidharmyanirUpaNArthamAha indriyaM gandhavyaJjakam iti / tathendriyANAM nAnAtvAt tadvyApi sAmAnyalakSaNamAllabhyata eva / karaNatvAtIndriyatvadravyatvaniyatAdhiSThAnavRttitve satyaparokSajJAnajanakatvAditi / aparokSajJAnajanakatvaM katarAtmanaH saMbhavatIti tannirAsAya karaNatvagrahaNam / anindriyasya pradIpAdeH karaNatve satyaparokSajJAnajanakatvaM dRSTamiti tnniraakrnnaarthmtiindriypdm| tathendriyArthasannikarSaH karaNatvAtIndriyatve satyaparokSajJAnajanaka iti dravyatvapadam / tathA dikkAlayoH sarvotpattimatAM nimittatvAt karaNatvAtIndriyatvadravyatve satyaparokSajJAnajanakatvamastIti niyatAdhiSThAnavRttitvapadam / dikkAlayostu vyApakatvena sakalakAryajanakatvena niyatAdhiSThAnAsambhavAt / athAtmApi vyApakatvAdanena vizeSaNena vyavacchinna iti vyartha karaNatvapadam / n| vyApakasyApi bhoktRtvena zarIrAdhiSThAnatvAt / ata indriyamitarasmAd bhidyate' karaNatvAtIndriyatvadravyatvaniyatAdhiSThAnavRttitve satyaparokSajJAnajanakatvAt, yastu na bhidyate na cAsAvuktasAdhano yathA zarIrAdiriti / sAmAnyalakSaNalakSitasya samAnajAtIyAda bhedamAha indriyaM ghrANam 5 indriya18 sAmAnyalakSaNalakSitatve sati gandhavyaJjakatvAditarebhyo bhidyte| tathendriyaM gandha vyaJjakamiti kAryeNa sadbhAvaM darzayati / tathAhi, gandhopalabdhiH, karaNakAryA, kriyAtvAt yA yA kriyA sA sA karaNakAryA dRSTA yathA cchidikriyA, tathA ceyaM kriyA, tasmAt karaNakAryeti / yacca gandhopalabdhisampAdakaM karaNaM tad vrANam, tacca pArthivam, rUparasagandhasparzeSu 20 madhye niyamena gandhavyaJjakatvAt, yad yad rUpAdiSu madhye niyamena gandhavyaJjaka tattat pArthivaM dRSTaM yathA kastUrikAdidravyam, tathA ca prANaM rUpAdiSu madhye niyamena gandhaprakAzakama, tasmAt paarthivmiti| nanu niyamena gandhavyaJjakatvamasiddhaM gandhatvaguNatvasattAderapi vyaJjakatvAdityato rUparasagandhasparzeSu madhya iti vizeSaNam / atha pArthivatvAvizeSAd ghrANaM gandhasyeva rUpAdiprakAzakamapi syAd rUpAderapi 23 pArthivaguNatvAt, saMyuktasamavAyasya ca sambandhasyAvizeSAd, anyasya' ca vizeSahetora bhAvAd ityata Aha * jalAdhanabhibhUtaiH pArthivAvayavairArabdhaM ghrANam' * / ato gandhasyaiva prakAzakamiti / kathametajjJAyate kiJcijjalAdinA sampRktairanabhibhUtaiH pArthivAvayavai For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRthivIvaidhaya'm -77 rArambho vrANasyeti ? kAryaniyamAt / tathA prANasya vyApArAd gandhasyaivopalambho na rUpAderiti dRSTam / na ca kAraNa niyama vinA kAryaniyamaH sambhavatIti kiJcijjalAdyasampRktairutpAdo jJAyate cAdRSTavizeSAd gandhopalabdheH sampAdakAt / anyathA hi brANavyApArAd gandhasyaivopalabdhirna bhavet / sA ca dRSTA / ato jJAyate'nyasya kAraNatvAsambhavAd viziSTotpAdo nimittam / sa cAdRSTavazAt / adRSTasya ca vyavasthA- 5 kAraNatvAditi / abhipretaJcaitat sUtrakarturiti / "bhUyasvAd gandhavattvAcca gandhajJAne prakRtiH pRthivI' (vai. sU. 81215) iti vacanAd gandho jJAyate'neneti gandhajJAnaM praannm| tasminnutpAdya prakRtiH kAraNaM pRthivI bhUyastvAnimittAditi / yathA bhUyasAM pArthivAvayavAnAM gandhopalabdhisampAdakAdRSTavizeSopagRhItAnAM 10 jalAdinA cAtiraskRtavapuSAM prANajanakatvaM niyamena' gandhopalabdherrAyate, bhUyasAJca pArthivAvayavAnAM kAraNatvAbhidhAnAdallIyasAmapi jalAdhavayavAnAmakAraNatvaM labdham / ata eva teSAM pArthivAvayavAnAmabhibhAvakatvam / tathA na paraM viziSTAdRSTopagrahe satISajjalAvayavAdisampRktairArambhAd gandhasyaiva prakAzakatvaM gandhavattvAcceti / pArthivatvAd prANasya rUpAdimattvamapi sambhavatIti ganyavattvamutkarSo vivkssitH| 15 svagatagandhotkarSAcca rUpAdiSu ca madhye saMyuktasamavAyAvizeSe'pi gandhasyaiva prakAzakamiti / ___ yadi vA kAcideva pRthivI gandhopalavdheH kAraNam, na sarveti vizeSahetu stItyukte vAkyaM saMbadhyate "bhUyastvAd gandhavattvAcca gandhajJAne prakRtiriti' (vai0 sU.0 8.12 / 5 ) / gandhe jJaptiH jJAnaM gandhaviSayakajJAnaM tasmin prakRtiH kAraNaM pRthivI bhUyastvAd vyAkRtAd 20 gandhavattvAcceti / anyo vArthaH / gandhavattvAnniyamena gandhopalavve: kAraNam / vizeSahetu stItyukte vAkyaM saMbadhyaM ghrANam, tacca gandhavat paarthivtvaavishessaat| vANaM kuta ityAha bhUyastvAduktarUpAditi / anye tu jalAdyasampRktaH zuddhaiH pArthivAvayavairArambho viziSTAdRSTApekSeH bhUyastva- 25 miti mnynte| tathA ca bhASyam "jalAdhanabhibhUtairasampRktaH kevalaiH pArthivAvayavairArabdhaM For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI ghrANamiti / atra ceSajjalAdisamparke pyanabhibhavasya sambhavAdasaMpRktairiti vizeSaNaM na budhyAmahe / na ca bhUyasAM bhAvo bhUyastvamityukte'nyeSAmatyantAsambhava upalabhyata itylm| indriyaM sarvaprANinAM gandhavyaJjakamiti sAmAnyavizeSAtmatayAbhidhAya viSayas svarUpanirUpaNArthamAha viSayastu dvayagukAdiprakrameNArabdhaH / iti / nanu dvadhagukAdi. prakrameNArambhaH zarIrasyendriyasya cAstItyativyApIdaM vissylkssnnmiti| naitadevam / zarIrendriyayorlakSaNAbhidhAnena viSayAd bhedasiddhau tadanyatve satIti vizeSaNalAbhAt / tathAhi, zarIrendriyAnyatve sati dvayaNukAdiprakrameNArabdhatvAd viSayastasya hi viSayabhAvopakArakatvAt / viSayastUpabhogya indriyagrAhyo vAsmadAdeH / atha tryaNukaM vyaNukAdiprakrameNotpannaM zarIrendriyAnyatve satyasmadAdIndriya grAhyaJca na bhavati ( iti ), avyApIdaM viSayalakSaNamiti / dvayaNukAdiprakrameNArabdha iti vizeSaNena vyavacchedAt / tathAhi, vyagukamAdiryasya prakramasyetyAdigrahaNa tryaNukasyApyavarodhakamiti / asau dvayaNukAdiH sa cAsau prakramazceti tenArabdho viSayo hyaNukatryaNukAdiprakrameNArabdha iti yAvat / tryaNukantu vyaNukarArabdhaM dvayaNukAdiprakrameNeti / vyaNukAnAntvaniyamenArambhakatvaM dvayorbahUnAJceti / tadArabdhasyendriyaviSayatA sambhAvyata iti| 10 viSayasya ca sAmAnya lakSaNalakSitasyApyavAntarabhedenAnantyAt saMgrahamAhatrividhaH * / kena rUpeNa ? * mRtpASANasthAvaralakSaNaH OM iti ! mRcca pASANazca sthAvarAzceti lakSaNaM svabhAvo yasyAsau tathoktaH / svabhAvastu mRdi mRttvaM pASANeSu 20 pASANatvamiti / nanu mRdAdibhedena traividhyamanupapannam iSTakAviSayasyAsaMgrahAdityAzaGkayAha tatra prAkArAzceSTakAzca tadAdayo ghaTAdayaste ca mRdvikArA iti mRcchabdena saMgRhItAH / vikArastu viziSTaracanApannAyA mRdo'gnisambandhAt paramANukriyAdvAreNa pUrvadravyavinAze shyaamaadinivRttaavutpnnpaakjairaarmbhaadityucynte| tairutpannapAkajarArabdhe'pi mRttvaM sAmAnyaM na nivarttata iti mRcchabdenAbhidhIyanta iti / pASANatvasAmAnyayogino darzayati * pASANA upalamaNivajrAdayaH iti / teSAJca svarUpaM tacchAstranasiddhaloka For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org vaidharmyam vyavahAratosvagantavyam / sthAvaratvajAtisambandhino darzayati * sthAvarAstRNISadhivRkSagulmalatA vitAnavanaspataya iti / tRNamubhayavAdiprasiddham / oSadhayaH phalapAkAntA dhAnyAdayaH / vRkSAzca vRkSatvajAtisambandhino'zokAdayaH / evaM gulmalatA vitAnAdivizeSo'vagantavyaH / taduktam, oSadhyaH phalapAkAntA latAgulmAzca vIrudhaH / phalI vanaspatirjJeyo vRkSAH Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir puSpaphalopagAH // ( ? ) iti / pUrvaM hi pRthivyAdInAM navAnAmapi samavAyikAraNatvaM guNatvaM kSityudakAtmanAM caturdazaguNavattvaJcetyuktam / tatra keSAmutpattI samavAyikAraNatvam, kairguNairguNavattvam, For Private And Personal Use Only 79 apvAbhisambandhAdApaH / rUparasasparzadravatvasneha saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvagurutvasaMskAravatyazca / ete ca pUrvavat siddhAH / zuklamadhurazItA eva rUparasasparzAH / sneho'mbhasyeva sAMsiddhikaM dravatvazca / tAstu pUrvavad dvividhA nityAnityabhAvAt / kArya punastrividhaM zarIrendriyaviSayasaMjJakam / zarIramayonijameva dharmavizeSa- 10 sahitebhya AdhyebhyaH paramANubhyo jAyate varuNaloke / pArthivAvayavopaSTambhAdupabhogasamartham / indriyaM sarvaprANinAM rasopalambhakamanyAvayavAnabhibhUtairjalAvayavairArabdhaM rasanam / viSayastu saritsamudra himakarakAdiriti / idAnImuddazavata udakasya lakSaNaparIkSArthamAha * aptvAbhisambandhAt ityAdiprakaraNam / aptvenAbhisambandho'ptvenAbhilakSitaH sambandhaH samavAyo lakSaNamiti / tathA hyApa itarasmAd bhidyante'ptvAbhisambandhAt, ye tu na bhidyante na te apvAbhisambaddhAH yathA kSityAdayaH, na ca tathApaH tasmAd bhidyanta iti / vyavahAro vA sAdhyate, vivAdAspadIbhUtadravyamApa ( dravyaM ) ityevaM vyavahattaMvyamaptvAbhisambandhAt / ye tvApa ityevaM na vyavahriyante na te'ptvAbhisambaddhAH / yathA kSityAdayaH / na tathedam, tasmAdApa ityevaM vyavaharttavyamiti / zeSaJca lakSaNasyAkSepapratisamAdhAnaM pRthivyadhikAre jJeyam / evaM zabdArthanirUpaNAya zakta ratIndriyatvapratiSedhArthaJcApatvAbhimbandhAditi vAkyaM pUrvavadyojanIyam / 3 15 20
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI ke vA caturdaza guNAH, kiM vA guNAtmakaM lakSaNamityAha rUparasasparzasnehasAMsiddhikadravatvAdisaMskAraparyantA vidyante yAsAM tAstadvatya iti / * ete ca pUrvavat 4 iti guNavinivezAdhikAre siddhAH / tathAhi, rUparasasparzavatya Apo dravAH snigdhAzca (vai0 sU0 2 / 1 / 2) iti paJcavizeSaNAH siddhaaH| te cAsAdhAraNatvAditarasmAd bhedakA ityasAdhAraNatApratipAdanArthamAha * zuklamadhurazItA eva rUparasasparzAH * / sUtreNa sAmAnyazabdenApyarthAdabhihitA iti| tathAhi, zuklameva hi rUpamabhAsvaramapsu, madhura eva rasaH, zIta eva sparza iti / tathA sneho'mbhasyeva sAMsiddhikaJca drvtvmmbhsyevetysaadhaarnntvmessaam| sAMsiddhikamityagnisaMyogAnapekSam, na tvAkasmikam, kArye kAraNaguNapUrvakaM paramANuSu ca nityamiti / saMkhyAdayastu pUrvavad vyAkhyeyAH / evaM lakSaNena lakSyamANasyaikAnekatvopalavdhau saMzaye sati tannirAkaraNArtham apatvasAmAnyasya ca bhedAdhiSThAnatvAditi tatsamarthanArtham, advaitavAdI codakasyodakAntarAd bhedaM na pratyeti tannirAkaraNAthaM sarvasya kAryadravyasya vinAze pralayAvasthAyAJca sargAdau punarutpattirna syAdabhAvAd bhAvotpatterayogAditi bIjapratipAdanArthaJca * tAstu pUrvavad dvividhAH iti vAkyaM vyAkhyeyam / yathA hi pRthivI paramANusvabhAvA nityA kAryalakSaNA tvanityA tadvadApo'pItyAha * nityAnityabhAvAt * iti / nityatvAdanityatvAccetyanena rUpeNa dvaividhyamityavAntarabhedena vaidhAM darzayati / kAryantu satyapyAnantye trividhamiti jJeyam / kena rUpeNetyAha zarIramindriyaM viSaya iti saMjJA yasya tattathoktam / zarIrasya ca sAmAnyalakSaNaM pUrvoktamityutpattirevocyate zarIramayonijameva iti / na zukrazoNitasannipAtajamiti / tacca wdharmavizeSasahitebhya ASyebhyaH paramANubhyo jAyate varuNaloke * prasiddhamAgamAditi / athApyaM zarIraM dravatvAdhikaraNatayA na viziSTopabhogAya kalpyata ityAha 4 pArthivAvayavopaSTambhAccopabhogasamartham * iti| tathA hyApyAvayavAH samavAyikAraNam, tatsaMyogAzcAsamavAyikAraNam, pArthivAvayavAzca 25 nimittakAraNamiti / evaM taijasA vAyavIyAzceti / For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jalavaidhaya'm nanu cAyuktametat, zarIrasya pAJcabhautikatva zravaNAt / tathAhi, "gandhakledapAkavyUhAvakAzadAnebhyaH pAJcabhautikam" ( nyA. sU. 3 / / 31 ) iti / gandhopalabdheH kSiteH kAraNatvam, kledAccApAm, pAkAttejasaH, vyUhAcca racanAvizeSAd vAyoravakAzadAtRtvena cAkAzasyeti pAJcabhautikatvamiti / taccAsat / vibhinnajAtIyAnAmekadravyotpattI samavAyitvasyA darzanAt / na ca vibhinna jAtIyAvayaveSu / samavetaM shriirmuplbhyte| yadi ca paJcAnAM samavAyitvaM syAdevaJca satyebhyaH kaH pArthivo'nyastvApyastaijasavAyavIyAsteSu samavetaM zarIramupalabhyeta, na caivm| tathA vicitraguNAdhikaraNatvAt samavAdhikAraNAnAM kArye'pi tadvaicitryaM syAt / evaJca sati pArthivAvayave zuklAdInAmanyatamaM rUpAm, pAkajasparzaH syAt / ApyAvayave ca zuklameva rUpam, zIta eva sparzaH syAt / taijase bhAsvaraM rUpa tuSNa eva sparzaH, vAyavIye cAnuSNA- 10 zItatve satyapAkajasparzaH syaaditi| vicitrAvayavairArabdhatvAccharIraM vaicitryamupalabhyeta / na tUpalabhyate / tasmAdayuktametat / athaavyvsyaapynekbhuutairaarmbhH| tathAhi, pArthivAgyAbhyAM paramANubhyAM dvayaNukam, punarApyatejasAbhyAm, tathA taijsvaayviiyaabhyaamaarbdhmiti| evaM vAyuzabdatanmAtrAbhyAm / etAni dUyaNukAnyutpannAni tryaNukAdiprakrameNa zarIramArabhanta ityabhyupagame 15 ca rUpAdInAmutpattirna bhavet / tathAhi "guNAzca guNAntaramArabhante' (vai. sU. 111 / 10 ) iti sUtreNAnekasya guNasya gunnaarbhbhktvmuktm| evaJca sati pArthivApyAbhyAmaNubhyAmArabdhe vyaNuke gandhotpattirna syAt / tasya hyekavenAjanakatvAt / evamApyatejasAbhyAmArabdhe dvayaNuke raso na syAt / tathA taijasavAyavIyAbhyAmArabdhe dvayaNuke rUpAbhAvaH / tathA vAyuzabdatanmAtrAbhyAmArabdhe sparzAbhAva iti / tadevaM gandharasarUpa- 20 sparzAnAM dvayaNukeSvabhAve tatkAryakAryeSvapyabhAvAditi zarIre'pyabhAvaprasaGgaH / etacca dRyAtmakAdiSvapi smaanm| tathAhi, pArthivApyAbhyAmArabdhe zarIre gandhAnutpattiH / pArthivataijasAbhyAmArabdhe gandharasAnutpattiH / pArthivavAyavIyAbhyAmArabdha zarIre gandharasarUpAnutpattiH / evaM pArthivAkAzAbhyAmArabdhe caturNAmanutpattiriti / na ca dravyArambhakatvamAkAzasyAmUrtatvAditi / mUrtasya hi sparzavato dravyasya 5 dravyArambhakatvadarzanAt / evamaNvAderapItarasahakAritvenArambhe dUSaNamUhyam / 11 For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI tathA trayANAM pRthivyAdInAM caturNAJcArambha iti paJcAnAJca kAraNatvamiSyata iti pAJcabhautikatvamiSTam / samavAyitvaJcaikasyaiveti / pArthive hi zarIre pArthivasyAnyasminnanyasyeti / pAthive ca kledopalambhaH saMyuktasamavAyena / pAkastvAntarAnalasaMyogAt, sa ca nopalabhyata evendriyeNa zarIre srvdaa| kevalantu guNAntaraprAdurbhAvAt pUrvazarIranivRttAvutpannapAkajairArambhaH klpyte| vyuuhstvvyvrcnaavishessH| sa tu vAyukAryo na bhavatyeva / avakAzadAtRtvaJca mUrtadravyAbhAvasyauvetyAkAzasya na liGga mitylm| . indriyasvarUpanirUpaNArthamAha 4 indriyaJca rasavyaJjakam' - iti / rasopalabdhiH karaNakAryA, kriyAtvAt, yA yA kriyA sA sA karaNakAryA yathA chidikriyA, tathA ceyaM kriyA, tasmAt karaNakAryeti / yacca rasopalabdhisampAdakaM karaNaM tadApyam, tadrasanam, 10 rUparasAdiSu madhye niyamena rasavyaJjakatvAt / yad yad rUpAdiSu madhye niyamena rasa vyaJjakaM tattadApyaM dRSTaM yathA dantAntargatodakam, tathA caitat, tasmAdApyamiti / rasanavyApArAd rasatvAdInAmapi grahaNasya sambhavAdasambhavitvaM syAditi rUpAdiSu madhye iti padam / tathAhi, zuSkakaNThasya modakAdiSu rasopalabdhi!palabdhA / udaka sadbhAve tu rUpAdiSu madhye rasasyaikasyopalabdhiriti sapakSe sattvam / anApye caitanna 15 sambhavatIti vipakSAd vyAvRttiriti / tadetadasAdhAraNatvAditarasmAd bhedakamapIti jJeyam / atha kasmAt kiJcidevApyaM dravyaM rUpAdiSu madhye niyamena rasavyaJjakamindriyaJcetyAha * anyAvayavAnabhibhUtaiH, ISatsampRktairapi jalAvayavairArabdhaM rasanam * iti rasasyaiva vyaJjakamiti / anye tu anyAvayavAnabhibhUtairasaMpRktaiH zuddharjalAvayavairArabdham iti bruvate / 20 bhUyastvAdrasavattvAccodakaM rasajAne prakRtiH [ vai. sU. ? ] iti| asya ca satrasyedaM bhASyam bhUyastvAditi / bhayasAmAgyAvayavAnAM rasopalabdhiprApakAdRSTApekSANAM saMyoge satIpaditarAvayavasamparke ca vizeSotpAda updishyte| ata eva anyAvayavAbhibhavAnupapattiH / jalAvayavAnAM bhUyasvAditareSAJca alptvaaditi| rasavattvaJca rasanendriyasya rsotkrssH| sAmAnyazabdenApyartho'nukta iti raso jJAyate'neneti rasajJAnamindriyam / For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tejovaidhaya'm tasminnutpAdye prakRtiH kAraNa udakaM bhUyastvAd vyaakRtaanimittaat| tasmAdetadevendriyam, rUpAdiSu madhye niyamena rsprkaashknyceti| yad vA kAryaniyamaH kAraNaniyama vinA na ghaTata iti niyamena rasanendriyAd rasopalabdherevotpattiH kuta ityAha bhUyastvAdrasavattvAcca nimittAd rase japtiH jJAnam, tatra prakRtiH kAraNaM rasanendriyamiti / tathAhi, saMyuktasamavAyAvizeSe'pi niyamena du rasopalambhAnyathAnupapattyA jJAyate niymhetuH| sa cAnyasyAsambhavAd rasotkarSo bhUyastvaJceti klpyte| yad vA rasopalambhAnyathAnupapattyAnyasyAsambhavAj jJAyate, rasotkarSe kiM nimittamityAha bhuuystvmiti| tathA hyApyatvAvizeSe'pi rasasyaivotkarSoM na rUpAderiti bhavastvaM viziSTotlAde nimittam / sa cAdRSTavazAt / adRSTasya ca vyavasthA- 10 hetutvAditi / viSayaM nirUpayati / zarIrendriyavyatirikto dvayaNukAdiprakrameNArabdho viSayaH / tasya hi viSayabhAvenaivopakAritvAditi / sa tu saritsamudrahimakarakAdiriti / tejstvaabhismbndhaattejH| rUpasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvadravatvasaMskAravat ! pUrvavadeSAM siddhiH / zuklaM bhAsvarazca , rUpam / uSNa eva sparzaH / naimittikaJca dravatvam / saMkhyAdayazca pUrvavat / ___tadapi dvividham aNukAryabhAvAt / kArya zarIrAditrayam / zarIramayonijameva dharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jAyate Adityaloke / pArthivAvayavopaSTambhAcopabhogasamartham / indriyaM sarvaprANinAM rUpavyaJjakamanyAvayavAnabhibhUtaistejo'vayavairArabdhaM ckssuH| viSayalakSaNaM caturvidhaM / bhaumaM divyamudaryamAkarajazca / tatra bhaumaM kASThendhanaprabhavamUvaMjvalanasvabhAvaM pacanasvedanAdisamartham / divyamavindhanaM sauravidyudAdi / bhuktasyAhArasya rasAdibhAvena pariNAmasamarthamudayam / AkarajaM suvarNAdi / tatra saMyuktasamavAyAd rasAdhupalabdhiriti / For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 84 vyomavatI idAnI muddezavatastejo lakSaNa parIkSArthamAha tejastvAbhisambandhAt ityAdi prakaraNam / tejastvenAbhisambandhastejastvopalakSitasamavAyo lakSaNamiti / tathAhi, tejaH, itarasmAd bhidyate, tejastvAbhisambandhAt / ye tu na bhidyante na te tejastvAbhisambandhAH yathA kSityAdayaH, na ca tathA tejaH, tasmAditarasmAd bhidyata iti / vyavahAro vA 5 sAdhyate / tathA tejaH zabdasya sAmAnyavAnarthaM iti jJApanArthamatIndriyazaktipratiSedhArthaJca pUrvavad vyAkhyeyam / 15 20 www.kobatirth.org 25 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir evaM samavAyitvaguNavattvapratipAdanArthaJca rUpAdivAkyam / tathAhi, rUpasparzAdayaH saMskAraparyantA vidyante yasya tat tadvaditi / * pUrvavadeSAM siddhiH iti / yathA pRthivyadhikAre rUpAdayo vizeSaguNA guNavinivezAdhikAre siddhAstadvadihApIti / tathA "tejorUpasparzavad" (vai. sU. 21113) iti sUtreNa vizeSaguNAvuktau / tau cAsAdhAraNatvAda itarasmAd bhedakAvityasAdhAraNatAmAha zuklaM bhAsvarazca rUpam prakAzanazIlamiti / * uSNa eva sparzaH * na sparzAntaramiti / naimittikazca dravatvam iti / * saMkhyAdayazca pUrvavat iti / "trapusIsa loharajatasuvarNAnAM taijasAnAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH sAmAnyam" ( vai. su. 2/17 ) iti sUtreNa dravatvamuktam / lakSaNena lakSyamANasyaikAnekatvopalabdhau saMzaye sati tannirAsAya advaitavAdinazca pratiSedhAya, sAmAnya samarthanAya, bIjasadbhAvapratipAdanAya ca tadapi dvividham iti pUrvavad vAkyaM vyAkhyeyam / tathAhi, na kevalaM pRthivyudakaJca dvividham, kiM tarhi ? etadapIti / tejo'pi hi dvividhamiti / kena rUpeNetyAha * aNukAryabhAvAt iti / paramANusvabhAvaM nityaM kAryasvabhAvazvAnityam / kAryasya cAnantyAdaparijJAnaM mA bhUdityAha kArya zarIrAditrayam iti / zarIramindriyaM viSayamityanena rUpeNa jJeyamityavAntaravaidharmyam / zarIrasya sAmAnyalakSaNamuktamityutpattirevocyate zarIramayonijameva iti / ayonijaM hi zukrazoNitasannipAtAnapekSam / dharmavizeSasahitebhyo'NubhyaH iti / taijasAH paramANavaH samavAyikAraNam, tatsaMyogAzcAsamavAyikAraNam, pArthivAdyavayavAzca nimittakAraNamiti / taccAdityaloke siddhamAgamAt / atha tejo'vayavina: kSaNikatAyAM tadArabdhaM viziSTopabhogAjanakamityAha pArthivAvayavopaSTambhAccopabhogasamartham * iti / tacca zarIraM sAmAnyalakSaNalakSitatve sati tejo'vayavairArabdhatvAditarasmAd bhidyata iti vizeSalakSaNaM jJeyam / For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 85 tejovaidharmyam athendriyasvarUpanirUpaNArthamAha * indriyaM sarvaprANinAM rUpavyaJjakam * iti / rUpopalabdhiH, karaNakAryA, kriyAtvAt yA yA kriyA sA sA karaNakAryA yathA chidikriyA, tathA ceyaM kriyA, tasmAt, karaNa kAryeti / yadpopalabdheH sampAdakaM karaNaM taccakSuriti / tacca taijasam, rUmAdiSu madhye niyamena rUpayaJjakatvAt / yad yad rUpAdiSu madhye niyamena rUpayaJjaka tattaijasama, yathA pradIpaH, tathA ca rUpAdiSumadhye niyamena rUpavyaJjakaM cakSuH, tasmAttaijasamiti / cakSuSo hi rUpavadravyAdi prakAzakatvopalabdheniyamena rUpaprakAzakatvamasiddhaM syAditi rUpAdiSu madhye' iti padam / rUparasagandhasparzeSu madhye niyamena rUpavyaJjakatvaM vivakSitamiti / atha taijasatvAccakSuSo rUpasyevoSmaprakAzakatvamapi syAt, tasya hi taijasatvAt saMyuktasamavAyasyAvizeSAd, anyasya ca vizeSahetorabhAvAdityAha * anyAvayavAnabhibhUtai- 10 stejo'vayavairArabdhaM cakSuH * ato rUpasyaiva vynyjkmiti| tathA hoSatvArthivAvayavasaMyuktaranabhibhUtaistejo'vayavairArabdhaM cakSuriti rUpasyaiva vyaJjakam / atha ityambhUtArambhe kiM pramANam ? kaaryniymH| tathA hi cakSurvyApArAd rUpAdiSu madhye rUpasyaivopalabdhidRSTA / sA ca kAraNaniyama vinA na syAdityanyasyAsambhavAd viziSTotpAdo'tra nimittam / sa cAdRSTAd rUpopalabdhisampAdakAt tasya hi 15 vastuvyavasthAhetutvAditi / bhUyastvAd rUpavattvAcca rUpajJAne prakRtiH kAraNaM tejaH [ vai0 sU. ? ] iti / asya ca sUtrasyedaM bhaassym| rUpaM jJAyate'neneti rUpajJAna cakSustasminnutpAdye prakRtiH kAraNaM tejo bhUyastvAnnimittAdato rUpasyaiva prakAzakamindriyaJceti / bhUyastvaM hi bhUyasAM tejo'vayavAnAM viziSTAdRSTopagRhItAnAmIditarAvayavasamparke cArambhakatvamiti / yad vA rUpe jJaptiAnam, tasminneva rUpAdiSu madhye kAraNaM ckssuH| kuta ityAha bhUyastvAd vyAkRtAd rUpavattvAcca iti / rUpavattvaM hi rUpotkarSo vivkssitH| anyathA hi taijasatvAduSNasparzavattvamapi sambhAvyata iti vizeSAbhidhAnamanarthakaM syAt / yad vA rUpAdiSu madhye rUpasyaivopalambhAnyathAnupapattyA jJAyate ruupotkrssH| kuto bhavatItyAha bhUyastvAduktarUpAditi / 25 atha mahattvAdanekadravyatvAccakSuSaH kasmAdindriyeNopalambho na bhavati ? pradIpasyeva viziSTarUpAbhAvAt, yatra hi rUpavadravyasya cakSuHsparzanAbhyAmupalambha iti / For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI rUpavizeSastu yatkRtA [47] ci dupaye rUpolabdhiyaMdabhAvAcca mahadanekadravyAzrayasyApyanupalabdhiH sa udbhavasamAkhyAto rUpavamaH sahakArivizeSa iti / dRSTaJca rUpavizeSAbhAvAd vAristhite tejasi mahabanekadravyatve'nyagrahaNam / udbhUtarUpasya pradIpasyAndhakAre'pi grahaNam / upabhogArthA hi sRSTirbhAvAnAmiti rUpasyadbhave cakSuSo'ndhakAre'pi grahaNe durasattvAnAmupabhogAnutpattiH syAditi tadupabhogaprApakAdRSTavazenAnudbhUtarUpaM cakSurjanitaM prjaaptinaa| tathoSNasparzodbhave'pyanekacakSuHsannipAtAt prItikare vastuni nartakyAdI groSmasamaye'tyuSNairmarIcibhiriva dAhaH syAdityadRSTavazAdevoSNasparzasyApyanudbhavaH kalpyata iti| viSayasvarUpanirUpaNArthamAha viSayalakSaNam viSayasvarUpam / * caturvidham * 10 iti| kena rUpeNetyAha * bhaumaM divya sudaryamAkarajaJca * iti| viSayalakSaNena zarIrendriyAd vyAvRttasya viSayasyAvAnnaravaidharmyametaditi / tatra bhUmau bhavaM bhaumam / kASThAnyevendhanAni yasya tebhyaH prabhavatyutpadyata iti tatprabhavamitIndhanavizeSAditarasmAda bhidyate / taccordhvajvalanasvabhAvo yasyetyUddhajvalanasvabhAvakamiti / abhuSmAdapItarasmAd bhidyata eva / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasaditi darzanasya sattAsambandhenApi sattvAbhyupagame'gyabhyupagamavAdena pratiSedhArtham / kriyAnirUpaNaJca pacanasvedanAdisamarthamiti / divyamabindhanavizeSAd viziSyata ityAha * abindhanam iti / Apa indhanaM yasya, na tvApa eveti / tacca sauramiti Adityasambaddham / vidyudAdItyAdipadenolkA ( pAtA ) dergrahaNamiti / evamudare bhava sudartham / tacca bhuktasyAhArasya rasAdipariNAmArthamiti rasamaladhAtupariNAmArthama / pariNAmazca paramANuSu pUrvarUpAdinivRttAvutpannapAkajaidvaryaNukAdiprakrameNa rasAdidravyArambha iti vakSyAmaH pAkajotpattau / AkarajaJceti / AkarAjjAtaM suvarNAdi / AdigrahaNAt trapusIsaloharajatAnAM grahaNam / arthateSAM taijasatve kiM pramANam ? AgamaH / tathA ca "agnera patyaM prathamaM suvarNa dyauvaiSNavI sUryasutAzca gAvaH' / 20 athAgnetimatajjAtIyaM bhavatItyanekAntAdasAdhanametat / tathA cAgnerjAtaM ra dhUmAdi na tajjAtoyam / tadasat / apatyavyavahArasya sAjAtyApekSayaiva dRSTatvAt / tathAhi, na kAryamAtre'patyavyavahAro dRSTaH / kiM tarhi ? samAnajAtIye / yathA mAnuSApatyamiti / nanvevaM cetaneSvevApatyavyavahAropalabdheracetane'nupapattiH ? na / tejo'dhiSThAnasya For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 87 vAyuvaidharmyam cetanatayA tdpekssyaasyopptteH| yad vA agnikAryasyAnekatve'pyagnerapatyaM suvarNamiti vizeSAbhidhAnAt samAnajAtIyatvaM lbhyte| avizeSavivakSAyAntu kAryAntaramapatyamityabhidadhyAt / AgamAntarAdvA vizeSapratipattirityalam / tathA prathama suvarNamityabhidhAnAdagnerapatyaM rajatAdikamapi labhyate'nyathA hi prathamamityanarthakaM syAd vizeSaNam / evaJca sati gurutvAdhikaraNatvAt pArthivaM suvrnnaadiitynumaanmaagmbaadhittvaadprmaannm| 5 Agamike hi viSaye'numAnapravRttaH pratiSedhAt / / arthateSAM taijasatve rasAdhupalabdhistahi katham ? saMyuktasamavAyAt / tathAhi, saMyuktaM suvargAdau pArthivaM dravyam, tatra samavetA rasAdaya upalabhyanta ityAha * tatra saMyuktasamavAyAd rasAdyapalabdhiH * iti / atha dravatsamadhyevamastu, kimartha tasya tejoguNatvamiti cet, na / pArthivAdasya vizeSopalabdhaH / tathAhi pArthivaM lAkSAdyagnisaMyogAd bhasmatAmA- 10 padyamAnaM dRssttm| suvarNAdau ca bhRzamapyagnisaMyogAtizayena drvtvmev| uSNasparzA nudbhavazcAtrAdRSTAt / vAyutvAbhisambandhAd vAyuH / sparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvasaMskAravAn / sparzo'syAnuSNAzItatve satyapAkajo guNavinivezAt siddhH| 'arUpiSvacAkSuSa'-vacanAt sptsNkhyaadyH| 15 'tuNakarma'-vacanAt sNskaarH| sa cAyaM dvividho'NukAryabhAvAt / tatra kaarylkssnnshcturvidhH| zarIramindriyaM viSayaH prANa iti / tatra zarIramayonijameva dharmavizeSasahitebhyo vAyuparamANubhyo jAyate marutAM loke pArthivAvayavopaSTambhAccopabhogasamartham / indriyaM sarvaprANinAM sparzopalambhakaM pRthivyAdhanabhibhUtairvAyvavayavairArabdhaM 20 zarIravyApi tvagindriyam / viSayastUpalabhyamAnasparzAdhiSThAnabhUtaH sparzazabdadhRtikampaliGgastiryagagamanasvabhAvo meghaadiprernndhaarnnaadismrthH| tasyApratyakSasyApi nAnAtvaM sNmuurchnenaanumiiyte| saMmarchanaM punaH samAnajavayoviruddhadikriyayokhioH saavyvinoruurdhvgmnenaanumiiyte| tadapi tRNAdInAmUrdhvagamaneneti / prANo'ntaHzarIre For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI rasamaladhAtanA preraNAdiheturekaH san kriyAbhedAt prANApAnAdisaMjJA labhata iti / idAnIM vAyorudezavato lakSaNaparIkSArtha * bAyutvAbhisambandhAt * ityaadiprkrnnm| vAyuriti lakSyanirdezo vAyutvAbhisambandhAditi lkssnnm| vAyutvenAbhisambandho vAyutvenopalakSitaH samavAya iti ! samavAyo hyativyApakatvAdalakSaNaM syAditi vAyutvapadam / vAyutvaJcAsambaddhabhapakSadharmatayA gamakaM na syAditi pakSadharmatAjJApanArthamabhisambandhapadam / tathA ca vAyutvenetarasmAd bhiAle, vAyutvAbhisambandhAt, ye tu na bhidyante na te vAyutvenAbhisambaddhAH yathA kSityAdayaH, na ca tathA vAyutvenAnabhi sambaddho bAyuH, tasmAditarasmAd bhiyata iti / vyavahAro vA saadhyte| zeSaJca 18 lakSaNasya dUSaNapratisamAdhAnaM pRthivyadhikAre jJeyam / tathA vAyuzabdasya sAmAnyavAnartha iti jJApanArthamatIndriyazaktipratiSedhArthaJca pUrvavad vAkyaM vyAkhyeyam / samavAyitva guNavattvapratipAdanArtha sprshaadivaakym| sparzAdayaH saMskAraparyantA vidyante yasyAnau tadvAniti / sparzasya sAdhAraNatvAdanyasmAd bhedakatvAbhAvAdityasAdhAraNatAmAha * sparzo'syAnuSNAzItatve satyapAkajaH / iti / anuSNa ityuSNasparzavyavacchedaH / azIta iti zItasparzAt / apAkaja iti pArthivAt / sa ca guNavinivezAd dvitIyAdhyAye siddhaH "vAyuH sparzavAn" ( vai0 sU0 2 / 014 ) ityanena sUtreNa / 15 atra ca sparzavAniti sAmAnyazabdenApi arthAdayaM vizeSo vivakSito'nuSNAzItatve satyapAkajasparzavAniti / 'arUpiSvacAkSuSatvAt" ( vai0 sU0 4 / 1 / 12 ) iti / sUtreNa saMkhyAdayaH siddhaaH| tathAhi, rUpavizeSavati dravye cAkSuSAstaviparIte cAcAkSuSAH, ityanyapareNApi sUtreNa arUpiSu saMkhyAdInAM sadbhAvo'bhihita eva / tathA cArUpiSu samavetAH saMkhyAdayaH paraM cakSurlAhyA na bhavantIti prtissedhH| tathA * tRNakarmavacanAt * iti "vAyusaMyogAttRNe karma" ( vai0 sU0 5 / 1 / 14 ) iti sUtraM darzayati / vAyusaMyogazca tRNakarmotpattau sApekSa: kAraNamiti prayatnAderabhAvAd vegApekSaH kAraNamiti saMskAraH siddhaH / For Private And Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 86 vAyuvaidhaya'm tathA vAyutvasAmAnyasya bhedAdhiSThAnatvAditi tatsamarthenAllakSaNena lakSyamANasyaikAnekatvopalabdhau saMzaye sati tannirAsArtham, advaitavAdipratiSedhArtha bIjasadbhAvapratipAdanArthaJca * sa cAyaM dvividho'NukAryabhAvAt * iti vAkyam / tathA hyaNusvabhAvo nityaH kAryasvabhAvastvanitya iti / avAntaravaidhayaM darzayati kAryalakSaNa: * / kAryasvabhAvaH / caturvidhaH iti| kena rUpeNetyAha * zarIramindriyaM viSayaH prANa * iti / zarIrotpattimAha zarIramayonijameva iti / ayonijaJca zukrazoNitasannipAtamanapekSyopajAtam / * dharmavizeSasahitebhyo vAyuparamANubhyaH * iti / tathAhi, vAyavIyAH paramANavaH samavAyikAraNam, tatsaMyogAzcAsamavAyikAraNam, kSityAdi ca nimittakAraNamiti / tacca 4 marutAM loke * siddhamAgamAt / atha vAyostiryaggati- 10 zIlatvAt kSaNikatvAcca tadAravdhazarIramupabhogAjanakaM strAdityAha pArthivAvayavopaSTambhAccopabhogasamartham 46 iti / indriyasvarUpanirUpaNArthamAha * indriyaM sarvaprANinAM sparzopalambhakam * iti / tathAhi, sparzopalabdhiH, karaNakAryA, kriyAtvAd yA yA kriyA sA sA karaNakAryA, yathA chidikriyA, tathA ceyaM kriyA, tasmAt karaNakAryeti / yad yat sparzopalabdheH 15 sampAdaka karaNaM tad vAyavIyam, rUpAdiSu madhye niyamena sparzavyaJjakatvAt, yad yad rUpAdiSu madhye niyamena sparzavyaJjakaM tad vAyavIyaM dRSTam, yathA vyajanAnilaH, tathA ca rUpAdiSu madhye niyamena sparzavyaJjakaM tvagindriyam, tasmAi vaayviiymiti| tvagindriyasya' sparzavadravyAdivyaJjakatvopalabdheniyamena sparzavyaJjakatvamasiddhaM syAditi rUpAdiSu madhya iti vizeSaNam / vyajanAnile tu tadgatasparzavyaktau yadyapi rUpAdyasambhava- 2) stathApi zInAdisparzavyaJjakatvasadbhAvAd vishessnnsdbhaavH| atha vAyavIyatvAvizeSe kasmAt kiJcideva sparzavyaJjakamindriyamiti tvagindriyaJcetyAha * pRthivyAdyanabhibhUtaiH * vAyavIyaviziSTAdRSTopagRhItairISaditarAvayavasaMpRktaiH zuddhairvA Arabdham / ataH sparzasyaivAbhivyaJjakamindriyaJceti / tacca * zarIravyApi * sarvatra sparzopalambhAd vijJAtam / tasya ca saMjJA * tvagindriyam * 25 iti / tvagiti zarIrAvaguNThakaM carma, tatsthAnamindriyam upacAreNa tvagindriyamityuktam / For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 90 5 10 15 20 25 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI atha tvagindriyasya viziSTotpAde ki pramANam ? kAryaniyamaH / tathA ca rUpAdiSu madhye sparzasyaivopalambhAnyathAnupapattyA jJAyate kAraNaniyamaH / sa cAnyasyAsambhavAd viziSTotpAde nimittamiti kalpyate / asya ca sUtrasyedaM bhASyam "bhUyastvAt sparzavattvAcca sparzajJAne prakRtirvAyuH" ( luptaM vai0 sU0 ) iti / sparzo jJAyate'neneti sparzajJAnamindriyamiti / tasminnutpAdye prakRtiH kAraNaM vAyuH, bhUyastvAnnimittAt, atastadevendriyaM rUpAdiSu madhye sparzasyaiva vyaJjakamiti / bhUyastvAditi / bhUyasAM viziSTAdRSTopa gRhItAnAM vAyvavayavAnAm ISaditarAvayavasamparkerArambhakatvam / yad vA sparze jJaptirjJAnam, tasminneva rUpAdiSu madhye prakRtiH kAraNaM vAyuH / kuta ityAha bhUyastvAd vyAkRtAt sparzavattvAcceti / sparzavattvaJcAsya sparzotkarSo vivakSitaH / yad vA sparzasyaivopalambhAnyathAnupapattyA jJAtaH sparzotkarSaH, kasmAd bhavatItyAha bhUyastvAnnimittAditi / nanu sarvametad asambaddham, vAyusadbhAve pramANAbhAvAt / na / pratyakSeNopalambhAt / tathA hi sparzanavyApArAd aparokSajJAnamutpadyamAnaM dRSTam 'vAyurvAti, zIto vAyuH, uSNo vAyuH' iti / na cedaM liGgaliGgisambandhAnusmaraNaparAmarzajJAnAnantaramutpadyata iti nAnumAnaprabhavam / zabdaM vinApyutpattenaM zAbdam itIndriyAnuvidhAnAd indriyajam / yaccAparokSajJAnaM tatpratyakSam / atha "mahattvAdanekadravyavattvAd rUpavizeSAcca dravyaM pratyakSam " (vai0 sU0 4 116) iti sUtravirodhaH, na / sUtrArthAparijJAnAt / tathA ca sUtrArthaH, aparokSajJAnasadbhAve sati samastaM vyastaca lakSaNamiti jJeyam / yatra hyaparokSaM jJAnaM tatrAmISAM samastavyastAnAM kAraNatvam / tathA hyAtmA mahattvAdeva pratyakSaH / vAyustu mahattvAnekadravyavattvAbhyAJca / yatra ca cakSuHsparzanAbhyAM vijJAnaM dravye tatra samastaM lakSaNamiti / prAdhAnyantu yathA darzanamabhyupeyam / tathA hi rAtrAvagnirdUre'yupalabhyate rUpAtizayAt / mahattvAneka dravyavattve'pyagrahaNaM parvatAderiti rUpasya prAdhAnyam / evamAloka sadbhAve dUre'pi parvatAde grahaNam / mahattve tu alpaprAdhAnyamityutprekSyam / For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAyuvaidharmyam atha yatra spArzanapratyakSatvaM tatra darzanasyApi vyApAro dRSTa oghazabdAdI, saMkhyAdayazca pratyakSA itIhApi tathAbhAvaH syAt / na cAstyataH sparzamAtrameva pratyakSam, vAristhite tejasyuSNatAvaditi / yathA vAristhite tejasi AzrayApratyakSatve'pyuSNatAgrahaNaM tadvadihApyAzrayApratyakSatve'pi sparzasyaiva grahaNamiti / naitadevam / vAristhite tejasi rUpasyAnadbhUtatvAt sparzamAtrasya pratyakSatvaM / yuktam / yatra hi rUpodbhavaH kAraNaM pratyakSatve tatrAvazyaM cakSuSApi grahaNam, saMkhyAdayazca prtykssaaH| rUpAnudbhave ca na grahaNamiti / dRSTazca vAyau na rUpavizeSaH pratyakSatAyAM kAraNamiti cakSuSA agrahaNam / saMkhyAderapratyakSatvaM yuktm| atha rUpavizeSAbhAve'pratyakSatvameva syAditi cet / na / AtmanA vyabhicArAt / tathAhi, AtmA ruupvishessaabhaave'nyntHkrnnprtykssH| saMkhpAdayaH pratyakSA apyAtmani 10 rUpavizeSAbhAvAdeva apratyakSA iti / __ atha dravyaspArzanapratyakSatvaM rUpavizeSasadbhAve satyeva dRSTaM ghttaadii| tathA ( ca ) rUpasparzavyatiriktadravyAlambanatve'nusandhAnajJAne ca pramANamasti 'yamahamadrAkSaM cakSuSA tamevaitahi spRzAmi, yaM vA asprAkSaM spArzanena taM pazyAmi' iti / na ca vAyAvetadastIti sparzamAtrAlambanamiti cet / tadetadasat / rUpaM vinApi vAyoH spArzanena prtyksstvaat| 15 atha sAdhyametat / na / dRSTasya sAdhyatve satyatiprasaGgAt / tathAhi, sparzanavyApArAd vAyAvaparokSajJAnam indriyabhAvavyatirekAbhyAmutpadyamAnaM dRSTamityuktam / tasya ca sAdhyatve ghaTAdAvapi darzanaspArzanapratyakSaM sAdhyameva syAt / athendriyAnuvidhAnAnna sAdhyametat, samAnaM vaayaavpi| tathedamanusandhAnam, tad dvIndriyagrAhyatvAd ghaTAdAvupapannam, vAyorekendriyagrAhyatvAdasambhavenAtIndriyatvAditi / na cAnusandhAnAdeva' ghaTAdijJAnasya rUpAdivyatiriktadravyAlambanatvam / ki tahi ? ghaTAdijJAnasya vilakSaNatvAd ruupaadivytiriktaarthaalmbntvm| tatra cAnusandhAnasyApi prAmANyamiti / naivaM 'vAyurvAti' 'zIto vAyuH' iti jJAnasya sparzajJAnavilakSaNatvAt tadvyatiriktArthAlambanatvam / na ca sparzopalambhanAdanumAnajaM jJAnametaditi vAcyam, avinAbhAvasambandhAnusmaraNAderabhAvAt / ananubhUyamAnasyApi 25 sambandhAnusmaraNAdapi [ ? derapi ] vyApArasya' [ ? tva] kalpanA anyAyyA, For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI ghaTAdijJAnasyApyanumAnatAprasaGgAt / vAyupratyayasamAnAdhikaraNazcAyaM pratyaya iti vAyvAlambana ev| ___ anye tu anumAnenApi vAyoH pratyakSatAM vyavasthApayanti, svayaM pratyakSeNopalabdho'pyarthaH parasmai pratipAdyamAno'numAnenaiva pratipAdyata iti mnymaanaaH| tathA ca asmadAdyupalabhyamAnasparzAdhiSThAno vAyuH, asmadAditvagindriyapratyakSaH anubhUtarUpAnyatve sati asmadAdyupalabhyamAnasparzAdhiSThAnatvAt, yo yo'nubhUtarUpAnyatve sati asmadAdhupalabhyamAnasparzAdhiSThAnaH sa so'smadAditvagindriyapratyakSaH, yathA ghaTAdiH, tathA cAnudbhUtarUpAnyatve satyasmadAgrupalabhyamAnasparzAdhiSThAno vAyuH, tasmAdasmadAditvagindriyapratyakSa iti / nanvevaM sarveSAmapyatIndriyANAmasmadAdipratyakSatvaM syAt prameyatvAditi hetunA ? n| parapratipattyaiva bAdhyamAnatvAt / tathAhi, paro vijAnAti 'na me'sti paramANvAdi. viSayajJAnam' iti / svayamaparokSajJAnasadbhAve sati parapratipAdanAyAnumAnopanyAso yuktH| sa ca vAyAvasti na paramANvAdAviti / tathA paramANvAdirasmadAdIndriyaviSayatve paramANvAdirUpatAM jahyAt, mahattvAdiyoginyasmadAdIndriyavyApAropalabdheriti / idAnIM pratyakSeNa vAyusadbhAve vyavasthApite viSayanirUpaNArthamAha * viSayastUpalabhyamAnasparzAdhiSThAnam * iti / upalabhyamAnazcAsau sparzAdhiSThAnabhUtazceti tathoktaH / apratyakSavAdinAm upalabhyamAnazcAsau sparzazca, tasyAdhiSThAnabhUta iti vyaakhyaa| tatra cAsmadAdipratipAdanAya zAstrasyArambhAd asmadAdivizeSaNamapyUhyam / upalambho'pondriyadvAreNaiva vivakSita iti / anyathA hi pramANAntareNopalambhaH zarIrAdAvapyastIti upalabhyamAnasparzAdhiSThAnatvaM vyabhicAri viSayalakSaNa syAt / evam asmadAdIndriyopalabhyamAnasparzAviSThAnatvAd itarasmAd bhidyate, viSaya iti vA vyavahattavyaH / 15 tathA na paraM viSayalakSaNo vAyurasmadAdIndriyapratyakSo'numAnAvagamyazcetyAha * sparzazabdavRtikampaliGgaH * iti / sparzazca zabdazca dhRtizca kampazceti liGgAni yasyAsau tathokta iti / tathA hyanuSNAzotatve sati apAjakaH sparzaH, kvacidAzritaH, guNatvAt, yo yo guNaH sa sa Azrito dRSTaH yathA rUpAdiH, tathA cAyaM guNaH, tasmAdAzrita iti| guNatvaJcAsya sAmAnyavattve'dravyatve ca sati niyamenAcAkSaSapratyakSAtvadA 25 For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAyuvaidharmyam rasavaditi / acAkSuSapratyakSatvaM ghaTAdAvastIti niyamagrahaNam / tathApi sparzatvAdisAmAnye niyamenAcAkSuSapratyakSatvam, na ca guNa iti vyabhicArastadartha sAmAnyavattve satIti vizeSaNam / sAmAnyavattvaMm dravyAditrayasyAstIti niyamenAcAkSuSapratyakSapadam / sAmAnyavattve sati niyamenAcAkSuSapratyakSatvaM vAyvAdAvastIti adravyatve satIti padam / asya pakSadharmatve sati sapaukadeze vartamAnasya atyantaM vipakSAd vyAvRttasya abAdhita- 8 viSayatvAd asatpratipakSatvena gamakatvam / athAstvanuSNAzItatve satyapAkajasparzasya Azritatvam, apAkajatve tu kiM pramANam ? pAkajarUpAdiviyogAt / tathAhi, pAkajasparzaH pAkajarUpAdisahito dRSTo ghaTAdAviti , asyApi pAkajatve tathAbhAvaH syAt / atha sadbhAve'pyanubhUtatvAt teSAmanupalambhaH ? tanna / anyatrAbhAvAt / na hi pAkajasparzopalambhe'pi rUpAdInAmanyatra 10 atyantAnupalambho dRSTa iti / na cAtra rUpAdInAmastitve pramANastItyanubhavAnupapattiH / sadbhAve'nubhavakalpanopapatteH / atha asadbhAve kiM pramANamiti ced atyantAnupalabdhireva / tathAhi, vivakSitasparzAdhikaraNaM gurutvarahitaM sambhavatIti sahacaritA rUpAdayo na kadAcidupalabhyante pramANata itysntH| tathA pAkajasparzasya gurutvasAhacaryopalabdherasyApi pAkajatve tatsadbhAvaH syAt / gurutvasambandhe covaM parNAdidhAraNA- 15 nupapattiH, tasyApi gurutvasambandhitayA tatprasaGgAt / na ca pAkajasparzAdhikaraNaM gurutvarahitaM sambhavatIti pArthivasparzavilakSaNatvAnna pRthivyAM vartate, nApyudakatejasoranuSNAzItatvAt / anyatrAsambhava eveti / yatrAyaM varttate asau vAyuriti / tathA AdyaH zukazukAzabdaH santatAnumitaH, sparzavavyasambandhakAryaH, vibhAgajazabdajazabdAnyatve sati zabdatvAt, yo yo vibhAgajazabdajazabdAnyatve sati zabdaH sa sparzavadravyasaMyogakAryaH, yathA bherIdaNDasayogajaH zabdaH, tathA cAyam, tasmAd yathoktasAdhya iti| nanu vibhAgajazabdAdasya vizeSAnupalabdheH sandigdhaM tadanyatve satIti vizeSaNam / n| rUpAdimatAM dhanAvayavasannivezabhAjA kAraNa vibhAgapUrvakavibhAgasya zabdArambhakatvopalabdhestadabhAvastu avivAdAspada iti vibhAgajavAbhAvAt / tathA vibhAgajatve zukazukAdizabdasya zAkhAdiSu kApasamAnakAlopalabdhirna syAt / ___25 sA tu dRssttaa| na cAtra zAkhAdivAyuvibhAgasya zabdArambhakatvaM yuktam, kAraNavibhAgajatvAnupapattaratastadanyatve satIti vizeSaNamasandigdhameva / For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI dhRtirdhAraNam, AkAze parNAdInAmavasthAnam / tacca sparzavadravyasaMyogakAryam, prayatnAdyabhAve sati dhAraNatvAt, yad yad prayatnAdyabhAve sati dhAraNaM tattat sparzavadravya. saMyogakAryam, yathA AdhAragatodakam, tathA cedam, tasmAt sparzavadravyasaMyogakAryamiti / pakSINAM [ ? sannipatitAnAM] mUrchanamityAha * saMmUrchanaM punaH samAnajavayorvAyvoviruddhadikriyayoH * / sannipAto hi sambandhaH / sa ca kayoH ? * vAyvoH / kiviziSTayorityAha * samAnajavayoH / samAnastulyo javo vaigo yayosto samAnajavI tayoriti / anyathA hi ekasyAlpajavatve balIyasA abhibhavAnna saMmUrchanamiti / tathA hyekadika kriyayorna saMmarchana mityAha [viruddhadikriyayoH ] viruddha dikriye yayosto 10 viruddhadikriyAviti / tathA Tekasya prAcInadiggamanamanyasya ca tadabhimukhamAgamanamiti kriyyovirodhH| anye tu viruddhAyAM dizi kriye yayostau tathoktAviti manyante / atraavirodhshcintniiyH| arthatthaM sannipAtaH kutaH pratIyata ityAha so'pi sannipAta: * sAvayavinorUrva15 gamanenAnumIyate / sahAvayavibhirvarttate yau tau sAvayavinAviti, tadavayavA api mahAnto'vayavina iti jJApanArthamidamuktam, anyathA hi sAvayavayoriti syAt / anye tvavayavino'tra tRNAdayo vivakSitA na tadavayavA iti mnynte| atha vAyorevordhvagamanaM kathaM pratIyata ityAha tadapi tRNAdInAmUrdhvagamaneneti * / tathAhi, tRNAdInAmUrdhvagamanamacetanatvAnnopapannaM bhavati, nApi vegAt, kvacinmandagatitvAd, Adyakarmotpattau ca tadabhAvAt / anyasya ca sAmarthyAnupalabdhegavadravya. smbndho'numiiyte| na ca tat pArthivam, ApyaM vaa| tasyApi gurutvAdhikaraNatayA Urdhvagamane gurutvarahitaM nimittAntaraM vAcyam / na cAtra agnerUddhajvalanasvabhAvatayA tatsaMyogAt tRNAdInAmUrdhvagamanam, indhanavizeSAbhAvena UrbajvalanAsambhavAt, tadanupalabdhezca / na cAnyasyAtra sAmarthyamiti vAyusambandhAt tRNAdInAmUrdhvagamanamiti jnyaayte| tasya 28 tiryaggatizIlatayA novaM gamanam, antarAlen yathA sambhAvyata iti vAyvantareNa pratibandhaH / tathA hi vAyurbalIyAn apareNa ca balIyasA pratibandhAt sannipAtAt svAM gati For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sRSTisaMhAravidhirIzvaraparIkSA ca 95 virahayyordhva gacchati / tatsaMyogAcca tRNAdInAmUrdhvagamanamiti siddhaM tRNAdInAmUrdhvagamanena vAyorUvaMgamanam / tena ca sannipAtaH / tasmAnnAnAtvamiti / atha prANAkhyasya vAyorupalabhyamAnasparzAdhiSThAnatayA viSayAntarbhAve'pi prAdhAnyajJApadArtha viziSTArthakriyAkAritayA pRthagabhidhAnam / tathA tattvajJAnino yogAbhyAse pravartamAnasya prANo'tyanta upakArIti pRthagucyata ityAha * prANo'ntaHzarIre rasamala- 5 dhAtUnAM preraNAdihetuH * iti| tathA hyantaHzarIre vartamAnatvAt prANa ityukte rasAdibhirvyabhicAraH, tarathaM rasamaladhAtUnAM preraNAdiheturiti / tathApi rasAdipreraNahetutvAt prANa ityukte'dRSTAdiSu vyabhicAraH, tadartham antaHzarIre vartamAna iti / na cAdRSTAdayo'ntaHzarIre vartante'dRSTasya cAtmavRttitvAd, Izvarasya cAvRttimattvAditi / tadevamantaHzarIre vartamAno rasAdipreraNahetutvAd itarasmAd bhidyate, prANa iti vA 10 vyvhrtvyH| ___ yad vA vAyusAmAnyalakSaNAnuvRttau satyAmantaHzarore vartamAnatvAd rasAdipreraNahetutvAcca prANa ityukte vyabhicArAbhAvaH / ___ athAsau kimeko'neka ityAha ekaH san kriyAbhedAd' apAnAdisaMjJAM labhate * iti / atha vAstavabhedaH kasmAnneSyate ? bAdhakopapatteH / tathA hi paJca vAyavaH zarIre 15 yadi vyAptyA vartante tadA sambandhAdeko vAyurbhavatIti paJcatvanivRttiH / athAvyAptyA, tathApyekena zarIrasya vyApanAdapareSAmasambhava' iti manyamAnaH kriyAbhedena bhedamAha / sa eva mukhanAsikAbhyAM niSkramaNazIlo vAyuH praannaakhyH| adhonynaanmlaaderpaanH| samaM nayanAt samAnaH / U nynaadudaanH| vividhamanekaprakAreNa nayanAd vyAna iti / iti vAyuvaidhaya'm ihedAnI caturNA mahAbhUtAnAM sRSTisaMhAravidhirucyate / brAhmaNa mAnena varSazatasyAnte vartamAnasya brahmaNo'pavargakAle saMsArakhinnAnAM sarvaprANinAM nizi vizrAmArtha sakalabhuvanapatermahezvarasya saJjihIrSAsamakAlaM zarIrendriyamahAbhUtopanibandhakAnAM sarvAtmagatAdRSTAnAM vRttiniroghe sati mahezvarecchAtmANusaMyogajakarmabhyaH zarIrendriyakAraNANu- 25 For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 96 5 10 15 20 www.kobatirth.org vyomavatI Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vibhAgebhyastatsaMyoga nivRttau teSAmAparamANvanto vinAzaH / tathA pRthivyudakajvalana pavanAnAmapi mahAbhUtAnAmanenaiva krameNottarasminnuttarasmiMzca sati pUrvapUrvasya vinAzaH / tataH pravibhaktAH paramANavo'vatiSThante dharmAdharma saMskArAnuviddhAzvAtmAnastAvantameva kAlam / tataH punaH prANinAM bhogabhUtaye mahezvarasya sisRkSAnantaraM sarvAtmagataH cilandhAdRSTApekSebhyastatsaMyogebhyaH pavanaparamANuSu karmotpatau teSAM pUrvadizA parasparasaMyogebhyo drayaNukAdiprakrameNa mahAn vAyuH samutpanno nabhasi dodhUyamAnastiSThati / tadanantaraM tasminnevAcyebhyaH paramANubhyastenaiva krameNa mahAn salilanidhirutpannaH polUyamAnastiSThati / tadanantaraM tasminneva jalanidhau pArthivebhyaH paramANubhyo dvayaNukAdiprakrameNa mahApRthivI samutpannA saMhatA avatiSThate / tadanantaraM tasminneva mahodadhau taijasebhyo'Nusyo drayaNukAdiprakrameNotpanno mahAMstejorAzidedIpyamAnastiSThati / evaM samutpanneSu caturSu mahAbhUteSu mahezvarasyAmidhyAnamAtrAt tejasebhyo'NusyaH pArthivaparamANusahitebhyo mahadaNDamutpadyate / tasmiMzcaturvadanakamalaM sarvalokapitAmahaM brahmANaM sakalabhuvanasahitamutpAdya prajAsarge viniyuGkte / sa ca mahezvareNa viniyukto brahmA atizayajJAnavairAgyaizvarya sampannaH prANinAM karmavipAkaM viditvA karmAnurUpajJAnabhogAyuSaH sutAn prajApatIn mAnasAn manudevarSipitRgaNAn mukhabAhUrupAdatazcaturo varNAn anyAni coccAvacAni ca sRSTvA AzayAnurUpairdharmajJAnavairAgyaizvayaH saMyojayatIti / For Private And Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sRSTisaMhAravidhiH sRSTisaMhAravidhiH athedAnIM bhUtAnAM parIkSAzeSanivartanadvAreNezvaraparIkSArtha * caturNAm * ityAdiprakaraNam / tathA hi bhUtAnAmuddezAnantaraM pUrvaprakaraNeSu lakSaNaparIkSAbhidhAne'pi sRSTisaMhAravidhi!ktaH / tathezvara ardhva namaskAravyAjenoddiSTo lakSaNatazca, pradhAnatvAda dharmaparIkSAmantareNa parIkSituM na zakyata iti prkrnnaarmbhH| sRSTisaMhAravidhizca 5 tulyatayaikasminneva prakaraNe'bhidhIyate / pratiprakaraNAbhivAne tu prakaraNacatuSTayametAvat syAditi saGgraharUpatAvyAghAtaH / nanvevaM vaidhayAvasare sAdharmyapratipAdanamanyAyyam ? na / pratyeka bhUteSu sRSTisaMhAravidheIlakSaNye'pi ekatrAbhidhAnAt sAdharmyajJAnam, na paramArthataH / na ca vaidha] - bhidhIyamAne yad yat sAdhayaM tasya prtissedhH| yathA pRthivyAdInAM paramA gukAryarUpatayA 10 dvaividhyam / kAryaJca zarIrAditrayaM parasparavailajhaNyAd vaidhape'pi na sAdharmyarUpatAM vijahAtIti / atha caturNAm ityukte na jJAyate keSAm ato * mahAbhUtAnAm // iti / mahadgrahaNam aguvyavacchedArtham / nanvevaM dvayagukasyApi sRSTisaMhAravato vyavacchedaH syAt ? n| mahadArambhakatvena tasyApi mahacchabdavAcyatvAt / tathAhi, dvayagukAdi- 15 prakrameNotpattividhAnAt saMhArasya ca paramANvantasya' dvayaNake'pi sRSTisaMhAravidhau pratijJA kAryaiva / sA caivaM kRtA syAt / tathApi mahAbhUtAnAmityukte na jJAyate kiyatAmiti, tathApi caturNAM bhUtAnAmityukte na jJAyate keSAmataH * pRthivyAdInAm * iti labhyate / na cAkAzasya etadvyAkhyAnAvasarasaMgatyA astvavasaraH / tadevaM caturNA mahAbhUtAnAM sRSTisaMhArayovidhiH prakArastAvevAbhidhIyete aneneti| vidhiH pramANaM 20 tAbhyAM vA pramANabhUtAbhyAM vidhividhAtA karlocyata ityAvarttamAnam anekArthametadeva vAkyam / tad * brAhmaNa mAnena ** ityAdinA saMhAra vidheyAkhyAnaM kramAtikrameNAdau saMsArasyAnAditvajJApanArtham / tathAhi, saMhArAt pUrva sRSTilabhyate tato'pi saMhAra ityanAditvam / sa ca saMhAraH kathaM bhavatItyAha OM mahezvarecchAtmANusaMyogajakarmabhyaH 25 zarIrendriyakAraNANuvibhAgebhyastatsaMyoganivRttau teSAmAparamANvanto vinAzaH * iti| teSAM zarIrendriyANAmArambhakeSvaNuSu dravyArambhakasaMyoganivRttau dvayaNakavinAze tadArabdha. 13 For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 98 10 5 15 20 25 www.kobatirth.org vyomavatI syApi nivRttirityAha mahezvarecchAtmAnusaMyogajakarmabhyaH zarIrendriya kAraNANuvibhAgebhyaH, paramANuryAvattAvad vinAza iti / dravyArambhakasaMyoganivRttiH svakAraNA guvibhAgebhyaH te ca mahezvarecchAtmANu saMyogajakarmabhyaH / tathAhi, mahezvarecchA nimittakAraNam / AtmanAm aNubhiH saMyogazca asamavAyikAraNam / aNavastu samavAyina ityaNupu karmANyudyante / kasminnavasara ityAha [ sarvAtmagatAdRSTAnAm ] sarvAtmasu gatAzca te'dRSTAzca teSAm / kiviziSTAnAm ? [ zarIrendriyamahAbhUtopanibandhakAnAm ] zarIrendriyamahAbhUtAnyupanibadhyante sampAdyante yaisteSAm / vRttiH phaladAnasAmarthyam / tasyopabhogAd yugapannirodhe vinAze sati / sa ca saJjihIrSAsamakAlam / yadA hi sakalabhuvanapatermahezvarasya saMhartumicchA sampadyate / sA ca kimartham ? [ saMsArakhinnAnAm ] prANinAM saMsAre zarIropAdAnaparityAgadvAreNa khinnAnAM nizi rAtrAviva vizrAmArtham / yathA hi zarIravyApArAdahani khinnAnAM tadabhAvAda rAtrau vizrAmastathehApIti / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kadA ca saJjihIrSA ? * brahmaNo'pavargakAle / yadA hi adhikAra samAptI brahmA apavRjyate / sa ca varSazatAvasAne vartamAnasya brahmaNo bhavatIti / kena mAnenetyAha [* brAhmaNa *] / brahmaNa idaM brAhmaM teneti / tatpunaH divyaM dvAdazasAhasraM kalpaM viddhi caturyugam / etat sahasraparyantaM tadaharbrAhmamucyate // ityevaMvidhaidinairmAsAdayo'pi vaktavyA iti mAnam / evaM yathA brahmaNo'pavargakAle mahezvarasya sajihIrSAsamakAlaM viziSTAdRSTAnAM vRttinirodhe sati zarIrendriyANAM vinAzastathA * pRthivyudakajvalana pavanAnAmapi mahAbhUtAnAmanenaiva krameNa iti / paramANuSu karmotpattau vibhAgebhyaH satsaMyoganivRttidvAreNottarasminnuttara smin sati pUrvasya pUrvasya vinAza ityutpattyapekSayA / yad yat pUrvamutpannaM tattad uttarasminnuttarasmin vidyamAne sati vinazyatIti / tathAhi uttarasmin sati pUrvaM vAyovinAzastadanantaramudakasyetyAdi / anye tu tadvAkyaM pAThApekSayaiva vivakSitamiti manyante / tathAhi yathA zarIrendriyANAM vinAzastathA pRthivyudakajvalanapavanAnAmapi mahAbhUtAnAM vinAzo'nenaiva krameNeti pAThakrameNa na kramAntareNeti / evaJca zarIrendriyamahAbhUtAnAM vinAze tadA For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sRSTisaMhAravidhiH 190 zritAnAM guNakarmaNAmani binaasH| tataH pravibhaktAH kAryAnAdhArAH prmaannvo'vtisstthnte| tathA na paraM paramAgavo dharmAdharmasaMskArairanuviddhAH sambaddhA aatmaanshcaavtisstthnte| athAnyeSAmapi sAmAnyAdInAmavasthAne kimartha vizeSAbhidhAnamiti cet, dravyavinAzasya paramANvantatAjApanArtham / AtmanAJca dharmAdivinAzakAraNa [tvA] bhAvAd dharmAdharmasaMskArAnuviddhAnAmavasthAnam, na kevalAnAmiti / anyathA hi nimittAbhAvAt punarutpattirna syAt / atha kiyantaM kAlamevamavasthAnamityAha - tAvantameva kAlam iti / brAhmaNa mAnena varSazataM yAvaditi / tataH punarvarSazatAnte'pi vizrAmaprApakAdRSTanivRttau prANinAM karmavipAkopalambhAt 10 bhogabhUtaye 5 bhogabhUtyartham / mahezvarasya' * sisRkSA* sraSTumicchA smpdyte| tadanantaraM pavanaparamANuSu samavetAni krmaannyutpdynte| kebhyaH kAraNebhya ityAha * tatsaMyogebhyaH * / teSAM bhoginAM saMyogA: paramANubhistebhya ityasamavAyikAraNanirdezaH / / te ca karmArambhe sApekSA ityAha * sarvAtmagatavRttilabdhAdRSTApekSebhyaH * iti / sarvAtmasu bhogiSu gatAH sarvAtmagatAste ca te vRttilabdhAdRSTAzceti / vRttyA sahakArikAraNena 15 labdhAzca te'dRSTAzceti tathoktAstAnapekSyanta iti tadapekSAstebhya' iti / na tu vRttirlabdhA yairiti vyAkhyAnam, atra niSThAntasya pUrvanipAtaprasaGgAt / atha kAsau vRttiradRSTAnAM sahakArikAraNam ?: vizrAmaprApakAdRSTAbhAvopalakSita: kAlavizeSaH, tatsadbhAve kAryakaraNAt / tathAhi, brAhmamAnenAparipUrNe varSazate vizrAmaprApakAdRSTasya pratibandhakasya bhAvAdupabhogaprApakAdRSTasadbhAve'pi sRSTirna bhavati / paripUrNe tu varSazate viziSTAdRSTAbhAvAdupabhogaprApakAdRSTAnAM sRSTaya vyApAra iti pratibandhakAbhAvaviziSTaH kAlo vRttisteSAmiti jnyaayte| mahezvarasyApi tatsadbhAva eva sisRkSA bhavatIti / tadevaM pavanaparamANuSu kAryotpattau satyAmanantaraM vibhAgaH / tasmAt saMyoganivRttau teSAM paramANUnAM parasparasaMyogebhyo dvayagukAnyutpannAni tryaNukAnyArabhanta ityAdi- 25 krameNa mahAn vAyuH saputpanno nabhasyAkAze dodhUyamAna ityatizayena kampamAnastiSThati / sa cAdAvutpanno'tizayavegasambandhAd gurutvvtaampaatheturbhvti| dRSTaJca vAyoH parNAdi For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 vyomavatI 10 [patana] pratibandhe sAmarthyam / ayaJcAtizayena mahattve sati vegasambandhAd udadhisahitAM pRthivIM tRNamiva dhArayata iti na citram / * tadanantaram * vAyUtpattyanantaram, * tasminneva : vAyAvadhikaraNabhUta eveti / * ApyebhyaH paramANubhyastenaiva krameNa iti / karmotpattidvAreNa vibhAgebhyaH saMyoganivRttau parasparasaMyogebhyo dvayagukAnyutpadyante, tatastryagukamiti krameNa / mahAn salilanidhiH 1 samudraH samutpannaH, OM poplUyamAna: * atyartha plavamAnastiSThati / * tadanantaram # salilotpattyanantaram, OM tasmin 4 salilanidhAvadhikaraNe, * pArthivebhyaH paramANubhyaH pUrvakrameNa dvayagukatryaNukotpattiriti / evamAdikrameNa mahApRthivI samutpadyate / sA cotpannA * saMhatAvatiSThate * / * tasminneva mahodadhau * adhikaraNe taijasebhyaH paramANubhyaH pUrvavad dvayaNuko tpattikrameNotpadyate mhaaNstejoraashiH| sa cotpanno dedIpyamAno'tyartha prakAzamAnastiSThati / na ca tejaso jalena virobAdAvArAdheyabhAvAnupapattiriti vAcyam / AdhArAdheyabhAvasyApyupalabdheryathA vADavavaruNAviti / ____ anye tu virodhaparihArArtha tasminneva mahodadhAviti vAkyaM pRthivyAM sambandhara yanti / tadanantaraM tasmin pRthivyutpAde sati tejasebhyaH paramANubhyo dvayaNukAdiprakrameNa mhaastejoraashiriti| pUrvamanena * evam * uktaprakAreNa / * samutpanneSu caturSu mahAbhUteSu satsu / * mahezvarasyAbhidhyAnamAtrAt * icchAmAtrAt, na zarIrAdivyApArAditi / tathA tata eva nimittAt taijasebhyaH paramANubhyaH pArthivaparamANusahitebhyo mhdnnddmaarbhyte| kiMviziSTam ? mahaditi / atra hi taijasAH paramANavaH samavAyikAraNam, tatsaMyogAzcAsamavAyikAraNam, pArthivAvayavAzca nimittakAraNaM mahezvarAbhidhyAnaJceti / dvacaNukAnyutpannAni tryaNukAdiprakrameNa mahadaNDamArabhanta iti / tasmiMzca aNDAntardeze brhmaannmutpaadyti| kiviziSTamityAha * caturvadanakamalam - iti / catvAri kamalAnIva vadanAni yasyAsauM tathoktastamiti / sarveSAJca lokAnAM bhUrAdisatyAntAnAM pitAmahaM svAminam / tathA sakalabhuvanaiH shitnyceti| tamutpAdya mahezvaraH prajAsageM viniyuGkte brahman ! prajAsagaM kurviti| 20 For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 101 Izvarasiddhau zaGkA tatsamAdhAnaJca * sa ca mahezvareNa viniyukto brahmA 5 atizayena jJAnaJca, vairAgyaM ca aizvaryaJceti tathoktAni taiH sampanno yukto'ta eva * prANinAM karmavipAkaM viditvA sutAn * sRjati / kiMviziSTAn ? * prajApatIn * prajAyAH svAminaH, karmAnurUpaM jJAnaJca bhogazcAyuzca yeSAM te tathoktAn * karmAnurUpajJAnabhogAyuSaH / iti / tathA manasi bhavAn mAnasAn manovyApAreNa saGkalpamAtreNa sampAditAn na kAyikavyApAraNetyatastAniti / 5 tathA manavazca devAzca RSayazca pitarazceti tathoktAsteSAM gaNAH samUhAstAMzca sRjati / tathA hi caturo varNAn brAhmaNakSatriyavizzUdrAn karmAnurUpabhogajJAnAyuSaH sRjati / kebhya ityAha * mukhabAhUrupAdataH * yathAsaGkhyamiti / tathA * anyAni coccAvacAni * uttamAdhamabhAvenAvasthitAni bhUtAni sRjati / etAMzca pUrvoktAn * sRSTvAzayAnurUpaidharmajJAnavairAgyaizvaryaiH saMyojayati yasya hi yAdRzaM karma tasya tAdRzAni dharmajJAna- 10 vairAgyauzvaryANi sampAdayatoti / / Izvarasiddhau zaGkA tatsamAdhAnaJca nanu sarvametadasambaddham, IzvarasadbhAve pramANAsambhavAt / tnn| anumAnAgamAbhyAM tatsadbhAvasiddheH / tathA cAnumAnam, kSityAdiSu sRSTisaMhArau, kartRpUrvakAviti / atha sRSTisaMhArayobhUteSvaprasiddheranumAnAbhAva iti cet, racanAvatvena ttsiddheH| 15 tathAhi, kSityAdIni, kAryANi, racanAvattvAt, yad yad racanAvat tattat kAryam, yathA ghaTAdi, tathA racanAvat kSityAdi, tasmAt kAryamiti / / na ca racanAvattvamantareNApi kAryatva nupalabhyata ityaprayojakatvaM vAcyam / sarvasyApi sapakSakadeze vartamAnasyAgamakatvaprasaGgAt / tathAhi dhUmasyApyaprayojakatvaM tadantareNApi agnimattvopalabdheH / atha yatra dhUmastatrAgniriti vyAptiH? evaM tarhi 20 yatra racanAvattvaM tatra kAryatvamiti samAnam / tathA ca ghaTAdAvapyabhUtvA bhAvitvaM pratyakSeNAnupalabdhaJca racanAvattvenaiva sAdhyate, tathedaM saMhAre'pi samAnamiti / siddhe ca kAryatve kartRpUrvakatvaJca saadhyte| tathA ca vivAdAspadaM bodhAdhArakAraNaM [ ? Nakam ], kAryatvAt, yad yat kAryaM tattad bodhAdhArakAraNaM [ ? NakaM ] yathA ghaTAdi, tathA cedaM kAryam, tasmAd bodhAdhArakAraNa [? ka] miti / asya ca pakSadharmale sati sapakSe vartamAnasya 25 vipakSAdatyantaM vyAvRtterabAdhitaviSayatvAd asatpratipakSatvena gamakatvam / For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 102 vyomavatI nanvevam azeSajJeyajJAnAdhAravidhAtRpUrvakatve sAdhye sAdhyavikalo dRSTAntaH kumbhAdAvasarvajJapUrvakatvena vyAptasya kaarytvsyoplbdheH| tathA viruddhazca hetuH| na vivAdAspadaM sarvajJapUrvakam, kAryatvAd, ghaTavat / asarvajJapUrvakatve ca sAdhye'bhipretasyAsiddhiriti / naitadevam / bodhAdhAre'dhiSThAtari sAdhye na sAdhyavikalatvam, nApi viruddhatvam / na ca kAryatvaM buddhimantamadhiSThAtAraM vyabhicaratItyavyAbhicAropalambhasAmarthyAd upalabhyamAnaM pakSe kSityAdisampAdanasamarthameva adhiSThAtAraM sAdhayatIti / na ca kSityAdhupAdAnopakaraNAnabhijJaH zityAdisampAdanasamartha iti paramANvAdiviSayajJAnaM ttkrturlbhyte| pakSadharmatAprasAdAt sarvaJcAnumAnaM sAmAnyena vyAptigrahaNabalAt pravartamAnaM pakSadharmatAbalAt sAdhyavizeSaM sAdhayatIti dRSTam / na ca visphUrjatApi pareNAtra bodhAdhArakAraNa [ka] tvakAryatvayoH sAmAnyavyApteyAghAtaH zakyAsAdhanaH / vizeSeNa ta vyAtivirahAdasAdhanatve dhuumsyaapysaadhntvprsnggH| tatrApyapAstAzeSavizeSeNAgnimAtreNa dhuummaatrvyaaptruplmbhaaditi| tathA cAvApi vizeSavirodhaH sambhavatyeva / ayaM parvataH, parvatAvaSTabdhAgnimAn. na bhavati, dhUmavattvAt, yo yo dhUmavAn sa sa viziSTAgnimAn na bhavati yathA rasavatIMpradezaH, tathA cAyam, tasmAd yathoktasAdhya iti / 15 atha dhUmasyAgnimAtreNa vyApterupalambhAd yatropalambhastagaivAgnistatrauvAgniprasAdhakatvAd viruddhatAnavakAza iti cet / ihApi samAnam / kAryatvasya buddhimatA vyAptarupalambhAt pakSe tatsAdhakatvamiti / atha dhUmapradezo'gninA vyApto dRSTa iti pradezAntare'pyagnimattvaM prasAdhayatIti yuktam / nanvevaM tarhi kAryatvamapi yatropalabdha tadevotpAdanasamarthenaiva kA vyAptamiti pakSe'pi kSityAdisampAdanasamarthaM kartAraM gamayet / yaccedamanamAnaM na vivAdAspadaM sarvajJapUrvakamiti, tatra vizeSapratiSedhasya zeSAbhyupagame sAmopalabdherasarvajJapUrvakatvaM syAt, kAryatvasya karbavyabhicArAditi / yazcAsau asarvajJaH sa yadi kSityutpAdanasamarthaH saMjJAmAtra bhidyateti / athAsamarthaH 25 kathaM kSityAdeH krtaa| atha parasya sarvajJatvavizeSaH kAryatvena hetunAbhipretastatpratiSedhArthaM vidhirsrvjnypuurvkmiti| tatra vizeSapratiSedhasya zeSA [bhyanujJA] bhyupagame sAmarthyopalabdheviruddhAnumAnaM na For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Izvara siddhau zaGkA tatsamAdhAnaJca kartRmAtrasyeti cet, na / kathamatra kSityAdisampAdanasAmarthye saMjJAbhedamAtram, asAmarthya tu kAryAnutpattiriti / dRSTazca kAryam / tathA samastavizeSapratiSedhe nirAdhArasya sAmAnyasyAprasiddherniviSayatvenApramANatAprasaGgaH / na cedamapramANaM sAmAnyavyApteH pratiSeddhumazakyatvAt / atha viziSTavizeSapratiSedhaH ? tadA vizeSAbhyanujJAyAM vizeSAntaropagamaprAptiH, vAmenAkSNA na pazyatIti yathA / athAgnidhUmayoH pratyakSeNa sambandhasiddheranumAnapravRttiryuktA, naivamatreti cet, na / ihApi kAryatvasyAdhiSThAtRpUrvakatvena sambandhasiddheranumAnaM pravartata eva / agniranumAnAd Umapi pratyakSo naivam Izvara ityanumAnaM kathamiti cet, na / atyantaparokSasyApi cakSurAderupalabdhyanumeyatvAt / athAtra sAmAnyena kriyAyAH kAraNa kAryatvopalabdheranumAnam, tarhi kAryatvasya sAmAnyena krtRpuurnnktvoplbdhernumaanmiti| abhyupapannaca kAryatvasya zarIrAdimatA kartrA vyAptatvAd, ghaTAdau tathAbhUtasyaivAtra siddhiriti vAcyam / dRSTAntadAntikayorutkarSApakarSeNa pratyavasthAnasya sarvAnumAnocchedakatvAt / tathA hyavidyamAnasya zarIrAderApAdanam utkarNaH / vidyamAnasya ca sarvajJatvAderapakarSaNam apakarSaH / na ca sarve dRSTAntadharmA dASTantike'pi bhavanti, abhede dRSTAnta dASTantikavyavahArocchedaprasaGgAt / na hi chidikriyAyAH karaNaM kuThArAdi dRSTamiti rUpopalabdhikriyAyAmapi tathA bhavati / yathA cAtrApAstavizeSeNa karaNena kriyAyA vyAptatvAdanumAnam evaMmIzvarAnumAne'pi ityanutthAnaM jAtiprayogasya / etena yadAha, kasyacid hetumAtrasya yadyadhiSThAtRtocyate / karmabhiH sarvabIjAnAM tat siddhaH siddhasAdhanam // ( ilo. vA. sambandhA0 75) iti, tadapAstaM bhavati / tathA hi buddhimatyadhiSThAtari sAdhye kathamacetanena karmaNA siddhasAdhanam ? tasyApyacetanatayAdhiSThAtrapekSatvAt / tathAhi sarvamacetanaM cetanAdhiSThitaM pravartamAnaM dRSTam, yathA tantvAdi, tathA ca karmAdi / na cAsmadAdyAtmaivAdhiSThAyakaH, tasya tdvissyjnyaanaabhaavaat| tathA cAsmadAdyAtmano na karmaviSayaM jJAnamindriyajam / nApi paramANvAdiviSayam / For Private And Personal Use Only 103 5 10 15 20 25
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 vyomavatI na ca tadabhAve tasya prerakaM [ ? katvaM ] dRSTam / na cAcetanasyAkasmAt pravRttirupalabdhA / pravRttau vA pariniSpanne'pi kArye pravarteta, vivekazUnyatvAt / athAcetanAtmanAdhiSThitaM ca kSIraM pravartate ? tnn| govatsaprayatnAbhAve mRtaavsthaayaamprvRtteH| sarvaJcAsmadAdyanadhiSThitaM pakSe'ntabhUtamiti na sAdhyenaiva sAdhanasya vyabhicAraH, sarvAnumAnocchedaprasaGgAt / tathA ca acetanAnyasmadanyenAdhiSThitAni, kAryotpattau buddhimadaviSThitAni, acetanatvAt, yad yadacetanaM tattad buddhimatAdhiSThitaM pravartamAnaM dRSTam yathA tantvAdi, tathA caitAni, tasmAd yathoktasAvyAni / atha kartuH zarIrAdimattvopalabdherIzvare'pi tathAbhAvaH, kimatra sAdhyate. yadi zarIrAdimattve'pi kSityAdikartRtvamabhyupagamyate? atha zarIrAdimattvAd asarvajJasya na 10 kSityAdikartRtvam ? tarhi kAryasya kartRvyabhicArAd azarIrasyaiva kartRtvamabhyupeyam / na ca zarIrAdimattve pramANamasti / atha kartRtvameva pramANam / tad vyAhatameva / kartRtvena zarIrAdimattvaM zarIrAdimattvAcca kSityAdyakartRtvamiti / / na cedaM svatantrasAdhanam, AzrayAsiddhatvAt / tathA hi siddhe kartRsadbhAve kartRtvasya zarIrAdimattvasya ca pakSadharmatvaM syAt, na caitadabhyupagatam / atha pareNa kSityAdikartA'bhyupagata ityaniSTApAdanametat / na yadi pramANAyattastadupagamastenaiva bAdhyamAnatvAdanutyAnaM viparItAnumAnasya / na caitasyAnenaiva bAdhaH syAt, tanmUlatvAt / atha pramANaM vinaivAbhyupagataH pareNa ? tarhi pramANaM vinA prameyasyAsiddheH kiM viparItAnumAnena, tasyAzrayAsiddhatAprasaGgAt / samAnaJcaitadanyeSvapIzvarapratiSedhahetuSviti / tathA zarIrasambandhe sati niyatadezatayA yugapadaniyatadezaM kArya na syAt / tatta dRSTam / athaikamaniyatadezasya kAryasyotpattyA vyApi zarIraM nityamatIndriyaJceSyate ? tanna / dRSTaviparItatvAt / paraJcAzarIrasyaiva kartRtvamabhyupeyamiti / tathAhi, nityazarIrAsambhavAt / taccharIraM tatsampAdyameveti kiM zarIrAntareNa (vinA caarbhyte?)| zarIrAntarAbhyupagame tad anyazarIrayuktena sampAdyata iti zarIraparamparAyAmupakSINatvAd bhagavato nAnyatkArya prAdurbhavediti / atha (T?) zarIrasyauva zarIrakartRtvaM tatkAryAvasare'pi For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Izvarasiddhau zaGkA tatsamAdhAnaJca 105 na bAdhyata iti [ cet ], tathA [ sati ] saMhArAvasthAyAM zarIrasya nAze punaH sargAdAvazarIrasyAkartRtve kAryotpattirna syAdityazarIrasyaiva kartRtvamabhyupagatam [ ? bhyupeyam ] / ___ atha prayojanApekSitayA kataNAM pravRtterupalambhAt tadabhAvAccezvare pravRttyabhAva iti cet, tadasat / kAryasadbhAvena krtRsdbhaavsiddheH| tasya ca svayaM / paripUrNatvAt parArthI prvRttirgmyte| yad vA pravRttizIlatvAd bhagavato nAyaM paryanuyoga iti / yathA hi bhAsvAn prakAzanazIlatvAt padArthAn prakAzayati, evamitaro'pi kAryakAraNarUpatvAt kAryaM karotIti / athAzarIrasyecchAmAtreNa kathaM prerakatvam ? yayAsmadAdyAtmanaH zarIrAdiprerakatvamiti / atha satyeva zarIre preryaprerakatvam ? ihApi satyeva paramANau preryaprerakatvamiti 10 samAnam / atha sisRkSA saJjihIrSA vA mahezvarasya yadi nityA, satataM kAryotpattiH / athAnityA, sApIzvarecchAM vinA na bhavatItyaparamicchAntaram, tadapyanityatvAdIzvarecchAdhInam ityanavasthAyAM tatsampAdana evopakSINatvAd bhagavato na kAryAntare vyApAraH syAt / athezvarecchAM vinApIzvarecchA sampAdyate tahi kAryAntare'pyevamastu / 15 atha nityApi sahakAriprAptI kAryaM karoti / sahakAriNAmapi nityatve satata kAryotpattiH, anityatve vA tAnapi sahakAriNaH sampAdayantI sahakAryantaramapekSate / teSAmapyanityatve punaH sahakAryantaram ityanavasthAyAM pUrvadoSAnuSaGgaH / naiSa dossH| vino [ ? ciro] tpannAdRSTasadbhAve satIcchAyAH kAryakaraNAt / tathAhi, sahakArisampAdane'pyanyaM sahakAriNamapekSate, tatrApyanyamityanAditvaM prihaarH| 20 uktaJcecchAyAH sRSTau saMhAre ca sahakAriteti / tathA, vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvatobAhuruta vizvataspAt / saM bAhubhyAM dhamati saMpatatraivAbhUmI janayan deva ekH|| ( tai. Ara. 10; nArA. pani. khaM 3 / 2 ) ityAgamena prasiddhaH / na ca svarUpapratipAdakAnAmaprAmANyAM pramAjanakatvasya sadbhAvAt / tathAhi, pramAjanakatvena pramANasya prAmANyam, na prvRttijnktven| taccehApyastyeva / pravRtti For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 vyomavatI nivRttI tu puruSasya sukhaduHkhasAdhanatvAd vyavasAye samarthasyArthitvAd bhavata iti / atha vidhyaGgatvAdamISAM prAdhAnyaM na svarUpArthatvAditi cet, tadasat / svArthapratipAdakatvena vidhyaGgatvAt / tathAhi, stuteH svArthapratipAdakatvena pravartakatvam, nindAyAzca nivartakatvam / anyathA hi tadarthAparijJAne vihitapratiSiddheSvavizeSeNa pravRttinivRttI syAtAm / tathA vidhivAkyasyApi svArthapratipAdanadvAreNaiva puruSaprerakatvaM dRSTam / evaM svarUpapareSvapi vAkyeSu syAt, vAkyarUpatayA avizeSAd vishesshetoshcaabhaavaaditi| tathA svarUpArthAnAmaprAmANye 'medhyA Apo darbhAH pavitramamedhyaM xxxx mazuciH' ityevaMrUpAparijJAne vidhyaGgatAyAmavizeSeNa prvRttinivRttiprsnggH| na caitdsti| medhyeSveva pravartante, amedhyeSu ca nivartanta ityupalambhAt / tadevaM svarUpArthebhyo vAkyebhyo'rthasvarUpAvabodhe sati iSTe pravRttidarzanAdaniSTe ca nivRttiriti jJAyate, svarUpArthAnAM pramAjanakatvena pravRttau nivRttau vA vidhisahakAritvamiti / aparijJAnena tu prvRttaavtiprsnggH| atha svarUpArthAnAM prAmANye 'grAvANa: 8Thavante' ityAdInAmapi yathArthatA syaat|n| 15 mukhya baadhkopptteH| yatra hi mukhya bAdhakaM pramANamasti tatropacAraH klpyte| tadabhAve tu prAmANyameva / na cezvarasadbhAvapratipAdakeSvasti kiJcid bAdhakamiti / tadevaM sRSTisaMhArapratipAdakAnAmapi vAkyAnAM svarUpe'rthe prAmANyAd viparItArthakalpanA anyAyyeti / etena zAkyapakSo'pi pratiSiddha eva / tathAhi, zAkyA api dRSTAntadArTAntikayorutkarSApakarSeNa pratyadhi [ ? va ] tiSThante / tatra coktameva pratisAdha [? samAdhA] namiti / 20 tacca jAtyuttaram / yat kArya yAdRzakA vyAptamupalabdha yadupalabdheretakriyAdarzinaH 'kenApyetat sampAditam' iti buddhirbhavati, tadevopalabhyamAnaM tAdRzameva kAraM gamayet / taduktam, siddhaM yAdRgadhiSThAtRbhAvAbhAvAnuvRttimat / sannivezAditayuktaM tasmAd yadanumIyate // (pra. vA. 1 / 13) na ca kSityAdikAryaM karjavinAbhUtaM dRSTamiti kathaM kartAraM gamayet ? atha satyapi _ bhede kAryazabdasAmyAdanumAnam ? evaM tarhi dhUme pANDutvamagninA vyAptamupalabdhamiti prAsAdadezAdAvapyupalabhyamAnamagniM gamayet / taduktam , 25 For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Izvara siddhau zaGkA tatsamAdhAnaJca vastubhede prasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH / na yuktAnumitiH pANDudravyAdiva hutAzane // ( pra. vA. 1114 ) yadi kiJcit kAryaM kartravinAbhUtaM dRSTamityaparidRSTAvinAbhAvasyApi tatpUrvakatvaM syAt / tathA sati ghaTAdemRdvikArasya kulAlapUrvakatvopalambhAd valmIkAdInAmapi tatpUrvakatvaM syAt / taduktam, anyathA kumbhakAreNa mRdvikArasya kasyacit / ghaTAde: karaNAt pidhyed valmIkasyApi tatkRtiH // (pra. vA. 1/15) kathaM tadaM sityAdikAryaM karma miti, kathaM hi karmajaM jagatAM vaicitryamityuktam ? tacca cetanA mAnasaM karmeti na vijJAnAdarthAntaramiti / sarvametadasambaddham / sAmAnyena kAryatvasya [ kartRvyApyatvaM ], buddhimatA vyApterupalambhAt kSitAvapi tatsiddheH / sarvazvAnumAnamanya [ ] sAmAnyena vyAptigrahaNApekSaM pravartata ityuktam / na kiJcidapyanumAnaM pakSe vyAptigrahaNApekSaM sambhavatIdUSaNametat / kSityAdikAryaM na kartRvyApta nupalabdhamiti / na cetyambhUtaM kAryaM kartR ( ? rtra ) vinAbhUtaM nopalabdhamityanumAnAbhAva iti vAcyam, sarvAnumAnocchedaprasaGgAt / tathAhi kRtakatvAdanityatvaM zabde'bhyupagatam / atrApi zakyate vaktuM 'yat zabde kRtakatvaM tannAnyatrAnityatvAvinAbhAvita yopalabdham' ityanumAnAbhAvaH / atha sAmAnyena kRtakatvAnityatvayoranyatra vyAptigrahaNe satyanumAnaM na pakSe iti cet, samAnamIzvarAnumAne'pIti / na cAtra zabdasAmAnya [ ? sAmya ] metra, kAryatvasyobhayatrAvyabhicAriNaH sadbhAvAt / na caivaM pANDutvamagnergamakam, tasyAgnimantareNa sadbhAvena vyabhicAritvAditi / evaJca valmIkAdAvapi mRdvikAratvaM na kulAla pUrvakatve liGgam, vyabhicArAt / tasya hi prAkAreSTakAdiSvakulAlapUrvakeSvapi sadbhAvAt / yaccedaM karmajaM jagatAM vaicitryamiti, tadiSyata ev| yadi nAmAcetanatvAt karma cetanAdhiSThitaM kAryakaraNe pravartata itIzvarasyApi sadbhAvaH parasyApi [ ? kAryasyApi ] sadbhAvaH / yadyapi cetanenaiva karma tathApi nApi tasya citrAdhAratvaM cetanatvameva / na ca tasya bodhena tAdAtmyamAtmaguNatvasya vakSyamANatvAt / nApIdameka zAkhAprabhavatvAnumAnena tulyam / tatra kazAkhAprabhavatvena hetunA phalAntarANAM pAke sAdhye pratyakSeNa bAdhodAdaprAmANyaM yuktam, na caivamIzvarAnumAna iti / For Private And Personal Use Only 107 5 10 15 20 25
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 108 5 15 www.kobatirth.org 20 vyomavatI Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir na ca zarIrAdimattvena kartRtvaM vyAptamiti tadabhAvAt tasyApyabhAva iti ca vAcyam / kAryAnumAnasya cAvyabhicAritve kartRsadbhAvasiddheH / na cAtra vyApakA - nupalabdherbAdhikatvam / anumAnasthAnumAnAntareNa bAdhAyogAt / pUrvAnumAnena ca dharmasadbhAvasiddhAvupakRtaviSayatvam, asiddhau vA na pakSadharmatvam / AkAzakAladizAmekaikatvAdaparajAtyabhAve pAribhASikyastisraH saMjJA bhavantyAkAzaM kAlo digiti / tasya guNAH zabdasaMkhyA10 parimANapRthaktva saMyogavibhAgAH / tatra zabdaH pratyakSatve satyakAraNaguNapUrvakatvAd ayAvaddravyabhAvitvAd AzrayAdanyatropalabdhezca na sparzavadvizeSaguNaH / atha " nityasyAvyatirekitvAt sAmarthyaJca duranvayam " ( pra. vA. 1 / 25 ) ityakartRkatvamevezvarasya / tanna / kSaNikatvapratiSedhasya vakSyamANatvAt / ayaJcezvaravAdo'smadgurubhivistareNokta iti neha pratanyate / bAhyendriyapratyakSatvAd AtmAntaragrAhyatvAd AtmanyasamavAyAd ahaGkAreNa vibhaktagrahaNAca nAtmaguNaH / zrotragrAdyatvAd vizeSaguNabhAvAca na dikkAlamanasAm / pArizeSyAd guNo bhUtvAkAzasyAdhigame liGgam / zabdaliGgAvizeSAdekatvaM siddham / tadanuvidhAnAt pRthaktvam / vibhavavacanAt paramamahatparimANam / zabdakAraNavacanAt saMyogavibhAgAviti / samAnAsamAna ato guNavattvAd anAzritatvAcca dravyam | jAtIyakAraNAsambhavAcca nityam / sarvaprANinAzca zabdopalabdhau nimittaM zrotrabhAvena / zrotraM punaH zravaNavivarasaMjJako nabhodezaH zabdanimittopabhoga For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AkAzavaidharmyam prApakadharmAdharmopanibaddhaH / tasya ca nityatve satyupa nibandhakavaikalyAd bAdhiryamiti / ___ idAnImAkAzasyoddezavato lakSaNaparIkSArthaM prakaraNam * AkAzakAladizAmekaikatvAdaparajAtyabhAve pAribhASikyastisraH saMjJA bhavanti * iti| etAzca samuccayaM vinA AkAzAdInAM lakSaNamityAha * AkAzaM kAlo digiti * yathAsaMkhyam / tathA 5 hi 'iti' zabdasya pratyekamabhisambandhAdAkAzamiti saMjJA AkAze kAla iti kAle, diksaMjJA dizi, na tisro'pyekasminniti / atha kasmAdimA: pAribhASikyaH ? dravyaguNakarmAtmakasya nimittasyAbhAvAt / athAkAzatvAdi sAmAnyalakSaNaM nimittaM bhaviSyatItyAha * aparajAtyabhAve * iti / aparA hi jAtivyatvApekSayAkAzatvakAlatvadiktvarUpA, sA tu na sambhavatyeva 10 AkAzAderekatvAt, sAmAnyasya ca nAnAdhiSThAnatvAditi / na cAkAzAdInAM pAribhASikyastisraH saMjJA bhavantIti sAdhAbhidhAnaM na sambaddham / vaidhAvasareNa saMjJAnAM parasparavyAvRttatayA vaidharmyarUpatvAd, ekatrAbhidhAnaJca zAstrasya saGgraharUpatvAditi / tathA cAkAzamiti saMjJA anAdikAlapravAhAyAtA, nAnyatra sambhavatItyasAdhAraNatvAllakSaNam / etacca vishessnnmaallbhyte| tathA 15 hyAkAzam, itarasmAd bhidyate, anAdikAlapravAhAyAtAkAzazabdavAcyatvAt / yastvitarasmAdanAkAzAdena bhidyate, na cAsAvevam, yathA kSityAdi na ca tathAkAzaH, tasmAd bhidyata iti / nanu pAribhASikyaH saMjJA na sambhavantyeva nimittacatuSTayAbhAvasyeva nimittatvAd iti cet / tathAhi, yatra dravyaguNakarmasAmAnyAtmakaM nimittaM na sambhavati tatraiva 20 virtate nAnyatreti tadabhAvo nimittam / naitadevam / svAnuraktapratyayahetonimittasyAtra vivakSitatvAt / yathA hi dravyaguNasAmAnyAnurakto daNDItyAdivyavahArastathA ca nAyamAkAzAdivyavahArastadabhAvAnurakta iti pAribhASikya ev| pUrvaM hi dravyANAM samavAyitvaM guNatvaJcoktam / tatra kairgaNairguNavat ? keSAmutpattau samavAyikAraNam ? kiJca guNAtmakaM lakSaNamityAha * tasya' guNAH zabdasaMkhyA- 25 For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI parimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH iti / etaMrguNairguNavat / atra keSAJcidutpatta samavAyikAraNam, zabdazcAsAdhAraNatvAllakSaNamiti / nanu sarvametadAzrayAsiddham, AkAza sadbhAve prmaannaabhaavaat| na / pratyakSeNAnupalambhe'pyanamAnena sadbhAva siddheH / kimanumAnamityAha * zabda: * iti / 5 tathAhi, zabda: kvacidAzritaH, guNatvAd, yo yo guNaH sa sa kvacidAzritaH, yathA rUpAdiH, tathA cAyaM guNaH, tasmAdAzrita iti / ____ atha pRthivyAdergaNo bhaviSyatItyAha * na sparzavavizeSaguNaH * asmadAdipratyakSatve satyakAraNaguNapUrvakatvAt, yo yo'smadAdipratyakSatve satyakAraNapUrvakaH sa sa sparzavatAM vizeSaguNo na bhavati, yathA sukhAdiH, tathA cAyaM yathoktasAdhanaH, tasmAt sparzavatAM vizeSagaNo na bhavatIti / nanu cAtra vizeSaguNapratiSedhe sAdhye sAmAnyaguNa prAptiH vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAyAM saamoplbdheH| atha sAmAnyaguNapratiSedhastathApi vishessgunnpraaptiriti| naitadevam / pratiyogyapekSatvAt pkssaadivyvsthaayaaH| tathAhi, pareNa kSityAdivizeSaguNatvaM zabdasyAbhyupagataM tasyaiva pratiSedhaH, sAmAnyaguNatvaJca neSTameva / zeSAbhyanujJA tu yatrobhayoH pramANena prasiddhistatraikapratiSedhe'nyasyApratiSiddhasyAvasthAnam / yathA darzanaM savyetaracakSubh( saMpAdyaM dRSTamityekapratiSedhe'nyasyApratiSedhAdavasthAnamiti / na caivaM zabdasya kSityAdisAmAnyaguNatvaM parasya siddhamityadUSaNametat / ata eva yadyapi saMyogavibhAgAderasmadAdipratyakSatva satyakAraNaguNapUrvakatvam, tathApi sparzavadvizeSaguNatvaM nAstIti sapakSe'ntarbhAvAdanakAntikatvAbhAvaH / rUpAdayazca vipakSAste ca kAraNaguNapUrvakA iti sAdhanazUnyA ev| tathApi pArthivaparamANurUpAdayo'kAraNaguNapUrvakAH sparzavatAM vizeSaguNAzceti vyabhicAraH, tadarthamasmadAdipratyakSatve satIti vizeSaNam / te tu yoginAmeva pratyakSA iti / asmadAdipratipAdanAya zAstrasyArambhAdasmadAdivizeSaNantu labhyate / anye tu saMyogAdibhirvyabhicAraparihArAya zeSAbhyanujJA [ ? pratijJA ] vAkyA. duddhRtya vizeSapadaM hetupadena saha sambandhayanti / tathA hi na sparzavatAM guNaH zabdaH, asmadAdipratyakSatve vizeSaguNatve ca satyakAraNaguNapUrvakatvAt, sukhAdivat, atra hi sAmAnyato vizeSayogAt sAmAnyapratiSedhAd vizeSapratiSedho bhavatyeva, brAhmaNyaniSedhAd For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AkAzavaidharmyam vAjasanAdipratiSedhavaditi / atra ca pratijJAvAkye samAsAntargataM padaM hetupadena kathaM sambaddhyata iti cintym| nanvakAraNaguNapUrvakatvAditi heturasiddhaH, paradRSTyA saMyogAd vibhAgAcchabdAcca kAraNaguNAcchabdasya niSpattyabhyupagamAt / tathAhi, zabdasya kAraNamAkAzaM tadguNAzca saMyogAdayaH kAraNaguNAste kAraNamasyeti kAraNaguNapUrvakatvam / naivam / abhiprAyA- 5 parijJAnAt / tathA cAyamartho vivkssitH| samavAyikAraNeSu guNA: kAraNaguNAste pUrva kAraNaM yasya guNasyAsau kAraNa guNapUrvakaH, yathA paTarUpAdistanturUpAdipUrvaka iti / na caivaM zabdasya, AkAzasyAkAryatvena samavAyikAraNaguNAbhAvAditi / atha svadRSTayA kAraNagugapUrvakatvam / tathA ca bherIzabdastadavayavazabdapUrvakaH tathA zaGkhazabdazceti ? na / teSAmanupalambhAt / tathAhi, zaGkhazabdakAle zaGkhAvayavazabdA 10 nAnubhUyanta iti / yathA paTarUpAnubhavakAle tanturUpANAmanubhava iti / ___athAbhibhUtatvAdanupalambhaH ? na / tadastitve pramANAbhAvAt / tathAhi, tadavayavazabdAzcirotpannA evAvayavini zabdamArabhanta iti na pramANamasti / yadi vA avayavazabdAnAmavayavizabdarabhibhUtatvAd vidyamAnAnAmapyanupalambhaH, [ tadA tadabhAve sati tadupalambhaH syAta, rAsabhazabdAbhAve vINAzabdasyeva / yathA hi vAdyamAnAyAM vINAyAM 18 rAsabhasannidhau vidyamAnasyApi vINAzabdasyAbhibhavAdanupalabhaH punarabhibhAvakAbhAvAdupalambho dRSTo na caivamavayavizabdAnAmasti saMvedanam / na ca kAraNaguNapUrvakeSu kAraNAbhibhAvakatvaM dRSTaM tathA zabdAbhibhave'pIti, [api] tu zabdasya [ tIbrasya ] grahaNAnmandasyAgrahaNamiti / na cAvayavizabdopalambhakAla evAvayavazabdAnAmagrahaNaM mapyanupalambhAt / yAvadravyabhAvitvaJca kAraNaguNa- 20 puurvkaannaam| na ca satyakAryabAdaba viyavAvayavizabdAnAM sadbhAve'pi vyaJjakAbhAvAdanupalambha iti vAcyam, taniSedhasya vakSyamANatvAt / na cAvayavazabdAnAmavayavizabdavailakSaNyAdasamavAyitvaM vaacym| tasya hi samAnajAtIyeSvatyantavijAtIyeSu ca darzanAt / yathA hi kAraNagatAd rUpAcchuklatamAt 25 kArye tathAbhUtaM rUpam evaM rasAdiSvapIti / tathAtyantavijAtIyasyAsamavAyikAraNatvaM For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI yathA pracayAkhyaH saMyogaH saMkhyA ca primaannotsttau| na caivaM zabdaH / tathA hi bherIzabdo gmbhiirH| tadavayavazabdAzca tadvidharmANa ityevaM zaGkhAdizabdeSvapyUhyam / na ca sarvasya sukhaduHkhamohAtmakatvAt sukhAdidRSTAntAt sAdhyasAdhanamiti mantavyam, pradhAnavAdapratiSedhAt, sukhAdInAJcAtmaguNatvAt / tathA na sparzavatAM guNaH zabdaH, asmadAdipratyakSAtve satyayAvadravyabhAvitvAt, yo yo'smadAdipratyakSatve satyayAvadravyabhAvI sa sa sparzavatAM vizeSaguNo na bhavati, yathA sukhAdiH, tathA cAyamasmadAdipratyakSatve satyayAvadravyabhAvI, tasmAnna sparzavatAM vizeSaguNa iti / ye ca sparzavatAM vizeSaguNAste'smadAdipratyakSatve sati yAvadravya bhAvinaH, yathA ruupaadyH| atrApi pArthivaparamANurUpAdivyavacchedArthamasmadAdi19 pratyakSatvai satIti padam / na ca saMyogAdibhirvyabhicAraH, pUrvoktanyAyAt / nApi yAvadH dravyabhAvitvaM zabdasya, rUpAdivadapratIyamAnatvAt / tathA AzrayAdanyatropalabdhezca% iti hetvantaram, 'ca' smuccye| na paraM pUrvoktAzyAm, AzrayAdanyatropalabdhezca na sparzavavizeSaguNaH zabda iti / nanu zabdasya yathAkAzamAzrayastasmAdanyatropalabdhirasiddhA, tenaivopalambhAt / na parAbhyupagamena 15 bheryAderAzrayazabdenAbhidhAnAt / tathA hi bherIzabdastadguNo na bhavati, tato'nyatropalabhya mAnatvAt, yo yastato'nyatropalabhyate sa sa tadguNo na bhavati, yathA sukhAdiH, yazca tadguNaH sa tatraivopalabhyate yathA rUpAdiH, na ca tathA zabdaH, tasmAt tadguNo na bhavatIti / na ca siddhametat, zabdasya tatraivopalambhAt / yathA hi bheyA~ zabda iti pratibhAso dRSTo rUpavat / na cAnyathA bhavitumarhatIti / na ca zrotrasya tatrAsannidhAnam, AhaGkArikatvena vyApakasya tatra sadbhAvAt / nApi sarvazabdAnAmupalabdhiprasaGgo'dRSTavazena niyatadeza eva vRtterAtmalAbhAditi / avyApakasya' vA taddezaM yAvat primaannaabhyupgmH| yatra cAzrayapratibhAsAbhAvastatra zabdasyaiva svAzrayaparimANadvAreNa zrotradezamAgamanam / tadetadasAmpratam / iha bhaiyA~ zabda iti pratibhAsasya santAnAnumAnadvAreNAdhiSThAnadeza eva pratibhAsAt / / For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanu cAtra vizeSahetorabhAvAnnizcayAbhAva eva / kiM tatsthasyaiva zabdasyopalambha: santAnAnumitasya veti ? na tatsthasyaivopalambhaH kvacidAzrayaviyuktasyApi zrotradeze pratibhAsAt / na caivaM sparzavatAM guNAca AzrayaviyuktA gRhyanta iti nAsiddhatvaM hetoH / atha sparzadguNatve'pi gandhasyeva tadAzrayAgamanAdupalambho bhaviSyatIti cet, sparzadguNatvaprasiddhAvAzrayAvicchedena prANAdhiSThAnadeza eva pratibhAsAt sUkSmasya tadAdhArasyAgamanaM yuktam / na caivaM zabdasya tathA sUkSmadravyAdhArasya bherIzabdasyAgamanameva na yuktam, bheryA samavetasyotpAdAt / na hyanyatra samavetamanyatra samavaitIti / samavetyavAdena tvAgamane'pi tadavayavazabdA bherIzabdAceti pratibhAsa eva prasaGgaH, sUkSmadravyasamavAyasyAvizeSAt / tathA bherIdaNDAbhighAtAd bheryAmutpannaH zabdo nAgacchatyeva, Azrayasya tatrAvasthAnAt / tadavayaveSu ca sUkSmeSu ye jAtAH zabdAstadAzrayasyAgamanAdAgacchantItyabhyupagame bheryAdigambhIradhvanera zravaNameva syAt / na cAhaGkArikatvAda vyApakasya bheryAdideze vRttirghaTata iti mantavyama, pUrvamevAhaGkArikatvapratiSedhAt / na ca zrotreNa bheryAdidezagrahaNaM sambhavatIti tadavacchedena zabdasya grahaNAbhAvaprasaGgaH / atha prasiddhasamayasya zabdazravaNAdAzrayAnumAne sati 'ayaM bherIzabdaH' ityavacchedena pratibhAsata iti cet ? AyAtastarhi madIyaM panthAnam / katham ? zabdazravaNAt santAnadvAreNAzrayAnumito 'iha bheryA' zabdaH' iti pratibhAsAbhyupagamAt / tadevamAzrayAdanyatropalabhyamAnatvAna sparzavadvizeSaguNaH zabda iti siddham / tathaikasminneva vAdye vAdyamAne bahUnAM SaDjAdInAmupalambhAnna tadguNatvam / tathAhi yadyAtodyaguNaH syAcchabdaH kathaM bahUnAM zabdAnAM samAnendriyagrAhyANAmavibhUni dravye sadbhAvaH syAt ? atha citrarUpavadetat syAt na / tatraikarUpasyArambhAt / tathAhi, nAnArUpANyekaM kAryamArabhanta ityuktam / na caivaM nAnAzabderekaH zabda ArabhyamANo dRSTa iti / na cAtra citrarUpavadekasmin kAle citrazabdapratibhAsaH sambhavati, krameNa pratibhAsanAt / tathA rUpAdivaccitrotpAde'bhyupagate yugapadupalabdhiprasaGgo na ca 15 For Private And Personal Use Only 113 10 18 20
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 114 vyomavatI krameNAbhivyaktiH, sadbhAve pramANAbhAvAdityuktatvAt / saMyogAcca krameNotpattyabhyupagame zabdasya na sparzavavizeSaguNatvaM tavaidhAdityalamativistareNa / nanu cAtra hetUpanyAsAnantaraM pratijJopanyAsAdavayavavyatyaye kiM prayojanam ? zAstre nAyaM niyama ityupadarzanameva / tathAhi, "avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam" ( nyA0 sU0 5 / 2 / 11) nAma nigrahasthAnaM jalpa eva na zAstra ityupadarzayati / udAharaNAdyavayavalAbhArthamityanye / tacceSadvyatyayaM vinApyarthakathanAdeva / tasyAnekadhAbhyupagAt / nanvekenaiva pramANenArthasma paricchedAdekasminnarthe'nekahetupanyAso vyartha eva ! yad vA pramANAntaropanyAsAnyathAnupapattyA jJAyate na prAktanasyArthaparicchede sAmarthyam, apUrvArthaparicchedakatvaM vA, adhigatArthasyAnuvAdakatvAt / tathA hyadhigate'pyarthe prmaannaantrprvRttaavvishraamprsnggH| tasmAdanyo'nyavyAvRttaviSayatvAt pramANAnAmanekahetUpanyAso parijJAnAyaiva / naitadevam / sarvatra vyavasthAnabhyupagamAt / tathA hyekasminnevArthe'nekopAyadarzanaM zAstre na doSAya, tasya hi parAnugrAhakatvAt / tathA vibhinnAbhiprAyAH pratipAdyA itynekhetuupnyaasaat| kazcit kenacidalpaprayAsenaiva pratipadyata iti / na cAtra kasyacidaprAmANyam sarveSAmapi pramAjanakatvAt / 15 na ca pramANaparamparAprasaGgaH paricchinne'yarthe'vazyaM pramANAntaropanyAsAnabhyupagamAt / tathAhi, yatra pramANAntarasadbhAvastatraiva tadapekSA, na tadabhAve'pIti / yathA zabdenAvagate'numAnenApi bubhutsite, anumAnenApyadhigate pratyakSeNeti / tathA pratyakSe' pyekena' karaNenopalabdhe punaH krnnaantrenneti| tathaikasmin sukhasAdhane'rthe'nekapramANapravRttI 20 sukhAtizayazca prayojanamiti / na cAnadhigatArthagantRtvaM pramANasAmAnyalakSaNaM pratyabhijJAnAderaprAmANyaprasaGgAt / tathA hyadhigata evArthe pratyabhijJAnamatumAnaJca pravartata' iti vkssyaamH| athaikadezavRttivizeSaguNatvAt kSaNikavizeSaguNatvAcca sukhAdivadAtmaguNo bhaviSyatItyAha * na bAhyendriyapratyakSatvAt 4 ityAdi / For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AkAzavaidhaya'm 115 atha prAktanAnumAnasya nirduSTatAyAmanumAnAntaraspAnutthAnameva / na / AtmaguNatve sati zabdasya zrotreNAparicchedAd, aashryaasiddhtvmnumaanyoH| tathAhi, zrotramAtmA na bhavati, akartRtvAt / nApyantaHkaraNameva zrotram, tasya hi bahiHkaraNatvAt / abhyupagame vA yAvat sukhAdyupalabdhistAvacchabdopalabdhyA bhavitavyamiti bAdhiyaM na syAt / atha zabdagrahaNamantaHkaraNasyoparatavyApArAt ? evaM tahi sukhadInAmagrahaNaM syAt / na ca karaNaM cakSurAdhekatroparatavyApAramanyatrArthaprakAzakaM dRssttm| kSityAdivAyuparyantaJca zrotra na bhavatyeva ghrANAdisampAdane sAmarthyAvadhAraNAt / dikkAlayozca zrotrarUpatA na sambhavatyeva, bhautikatvAd bAhyendriyANAm / pArizeSyAdanyacchotram / tena cAtmaguNasya zabdasyAgrahaNameva syAdityAzrayAsiddhatvam / gRhyate 10 ca bAhyendriyeNa zabdastasmAdAtmaguNo na bhavatIti / tathA ca zabdaH, nAtmaguNaH, bAhyendriyapratyakSatvAt, yo yo bAhyendriyapratyakSaH sa sa AtmaguNo na bhavati, yathA rUpAdiH, tathA cAyaM bAhyendriyapratyakSaH, tasmAdAtmaguNo na bhavatIti / vaidhahNa tu sukhaadyH| tatazca nAtmaguNaH zabdaH, AtmAntaragrAhyatvAt, rUpAdivat / AtmaguNAzcAtmAntaragrAhyA na bhavanti, yathA sukhaadyH| nanu zabdasyAtmAntaragrAhyatvaM vyaktyapekSayA na sambhavatyeva / tathA hi yA zabdavyaktirekasmin zrotre samavetopajAtA na sAnyatreti / jAtyapekSayA tu sukhAderapyAtmAntaragrAhyatvAdityanaikAntikatvam / naitadevam / yenAtmanA kriyate zabdastasmAdanyenApi gRhyate / na caivaM sukhAdiriti / tathAhi, tIvratarAbhighAtAdekA zabdavyaktimahAntamAkAzadezaM vyApyopajAyata ityanekairupalabhyata eva / na cAvyApyavRttitvena virodhaH 20 svAzrayAvyApakatvAt / na ca santAnAbhyupagamo virudhyate tIvratarAdibhedabhinnAnAM zabdAnAmutpattyabhyupagamAt / tathA hyasti tIvratarAbhighAtAdekA zabdavyaktirmahAntamAkAzadezaM kalpitaM vyApyopajAyate tatastIvratara ityAdikrameNAnubhavAt / tathA vyaktyapekSAyAmAtmAntaragrAhyatvaM na sambhavatIti bruvataH santAnAbhyupagamAdapasiddhAntaprasaGga iti / na ca ito'pyAtmaguNaH zabdaH, AtmanyasamavetatvAt, rUpAdivat, ye cAtmaguNAste 8 tatraiva samavetAH sukhAdaya iti| athAtmanyasamavetatvaM sAdhyAnna viziSyata ityAha * ahaGkAreNa vibhaktagrahaNAcca * iti / tathAhi, nAtmani samavetaH zabdaH, ahaGkAreNa For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 116 5 10 15 20 25 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI vibhaktagrahaNAd, rUpAdivat / te cAtmanimittaM vinA na pravartanta iti prayogadarzanAdAtmopakAritvaM nimittamiti kalpyate / atha dikkAlamanasAM guNo bhaviSyatIti tanniSedhArthamAha * zrotragrAhyatvAt * ityAdi / tathA ca zabdo na dikkAlamanasAM guNaH, zrotragrAhyatvAt, yad yacchrotragrAhyaM tattad dikkAlamanasAM guNo na bhavati, yathA zabdatvAdi, tathA ca zabdaH zrotragrAhya), tasmAd dikkAlamanasAM guNo na bhaviSyatIti / ye tu tadguNAste tu zrotragrAhyA na bhavanti yathA saMkhyAdaya iti / tathA ca dikkAlamanovyatiriktasya zrotrasya pratipAdanAt tattadguNatve tena grahaNAbhAvaprasaGgaH / tathAhi dikkAlAbhyAM na sambaddhamiti tatsamavetasya zabdasyAgrahaNam / manasazcANuparimANatvAt tadguNatve gambhIradhvanerazravaNaprasaGgaH / tadabhAve ca kvacit pradeze zabdasyAnutpattiH syAt / na ca kAryeNaiva kAraNasya tatra saddbhAvaH, kAryasyAnyathApi bhAvAt / nApi vibhudravyavizeSaguNAnAM sukhAdInAmiva paramANuvizeSaguNAnAmindriyeNopalambho dRSTaH / paramANuparimANaJca manaH / tadevaM dikkAlamanoguNatve zabdasya zragrAhyatvaM na syAditi / bAdhakaJcedaM vaizeSikaguNabhAvAcca * iti / tathA vizeSaguNa eva vaizeSikastasya bhAvAditi / tathAhi dikkAlamanasAM pakSIkaraNe vaizeSikaguNAbhAvo'siddhaH syAdasyaiva [ ? sya ca ] vizeSaguNatvAditi vyatirekamukhenAnyA hetukhyAyate | dikkAlamanasAM vaizeSikaguNAbhAva ityukte zabdastu vizeSaguNa iti heturlabhyata eva / tathA ca zabda:, dikkAlamanasAM guNo na bhavati, vizeSaguNatvAt / yo yo vizeSaguNaH sa sa dikkAlamanasAM guNo na bhavati, yathA rUpAdiH, tathA cAyaM vizeSaguNaH, tasmAnna dikkAlamanasAM guNaH zabda iti / anye tu na dikkAlamanasAM guNaH zabda iti sAdhye vaizeSikaguNAbhAvaH sAdhyAnna viziSyata iti manyamAnAH hetvantaraM bruvate / tathA hi na dikkAlamanasAM guNaH zabdaH, guNatvena guNino liGgatvAt, yo yo guNatvena guNino liGgaH sa sa dikkAlamanasAM guNo na bhavati, yathA sukhAdayaH, tathA cAyaM zabdo guNatvena guNino liGgaH, tasmAt tadguNo na bhavatIti / ye tu dikkAlayoliGga na te guNatvena guNino liGgam, yathA pUrvAparAdipratyayA yugapadAdipratyayAzceti / te hi tadviziSTatvAt tayoliGgam, guNatvena cAtmanaH / For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AkAzavaidharmyam tathA yugapadAdizabdAH pUrvAparAdizabdAzca yadyapi tadudviziSTatvAt tayorliGga tathApi guNatvenAzrayAntarAnumApakA ityalamativistareNa / manoguNatve coktameva dUSaNamiti parizeSAd guNo bhUtvAkAzasyAdhigame paricchede karttavye liGgamiti / parizeSastu prasaktapratiSedhe'nyatrAprasaGgAt / tadevaM sAdhanaM vyatirekAvyabhicAreNaivaH viSayavyavasthApanAyAlam / tathAhi zabdaH, pRthivyudakajvalanapavanadikkAlAtmamanovyatiriktadravyAzrayaH, tadvRttibAdhakapramANasadbhAve sati guNatvAt, yastu taduvyatiriktAzrayo na bhavati na cAsau tadvRttibAdhakapramANasadbhAve sati guNaH, yathA rUpAdi:, naca tathA zabdaH, tasmAt tadvyatiriktadravyAzrayaH zabda iti siddhamAkAzam / tat kimekam utAnekamityAha zabdaliGgAvizeSAdekatvaM siddham / zabdo hi liGgamAkAzasya aviziSTatayA nAnAtvApratipAdakamiti / navasiddhamaviziSTatvaM vicitratvAcchabdAnAm / tathAhi kAryavaicitryaM kAraNavaicitryaM vinA na syAditi tIvrAdibhedabhinnAnAM zabdAnAM vicitreNaiva kAraNena bhavitavyamiti nAnAtvasiddhistadAzrayasya / yadi ca kAraNavaicitryaM vinApi kAryavaicitryamiSyeta, paramANUnAmapi cAturvidhyaM na syAt / tatrApyekasmAdeva kAraNAd vicitraM kSityAdikAryaM bhaviSyatIti / athAtra [ ? atha tatra ] kAryavaicitryeNa kAraNavaicitryAnumAnamiti cet, tacchabdavaicitrye'pi samAnamityalam / tadasat / sahakArivaicitryeNApi zabdavaicitryopalabdherna tadAzrayasya nAnAtvam / tathA ca tIvratamAdabhighAtAt tIvratamaH zabdo mandAcca manda ityAdi / na ca kSityAdAva - pyevamastviti vAcyam / tatra hi caturvidhaM kAryamitaretaravyAvRttAdupAdAnAdutpadyamAnaM dRSTamiti tajjAtIyAH paramANavazcatuvidhA eva pratIyante / kAryavaicitryantu sAmagrI - vaicitryAdeva / tatra kvacit kAraNabhedaH kvacit karmabhedo'nyasya ceti yathAsambhavaM grAm / atra kAraNabhedenApi zabdavaicitryopapatterna samavAyikAraNAd bheda iti satyam / etacchanda liGgAviziSTatvAnnAnAtvApratipAdana [ ? ka ] miti / atha nAnAtvAprasiddhAvapyekatvaM pramANaM vinA na siddhyatItyabhidheyaM pramANamiti cet, na / dravyatvAdeva saMkhyAsadbhAvasiddhI nAnAtve pramANAbhAvAdekatvameva sidhyatIti / tathA saMkhyAnantaraM parimANamavasaraprAptaM parityajya kramAtikrameNa [ pRthaktva ] nirUpaNaM kasmA For Private And Personal Use Only 117 5 10 15 20 25
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 118 vyomavatI dityAha * tadanuvidhAnAt / tenaikatvenAnuvidhAnaM sAhacaryam, yatra hyekatvaM tatrAvazyamekapRthaktvamiti / na tvevaM parimANe'pi tadanuvidhAnamastyeva / tathAhi, yatraikatvaM tatrAvazyamekapRthaktvaM bhavatIti vishessaanuvidhaanm| na caivaM yatraikatvaM tatrAvazyamaNutvaM sthUlatvaM veti vizeSAnuvidhAnamastIti pUrvaM pRthaktvaM niruupyte| tathA paramamahatparimANamAkAze kutaH pramANAdityAha * vibhavavacanAt OM iti / "vibhavAnmahAnAkAzastathA cAtmA, tadabhAvAdaNu manaH" (vai0 sU0 7 / 1 / 22-23) iti sUtre darzayati / vibhavAt kAraNAd mahAnAkAza iti sAmAnyazabdenAsya arthAt paramamahattvaM vivakSitam / tathA hi vibhano dravyasya paramamahattvaM siddhamAtmAdAviti ihApi tathA sAdhyate / AkAzam, paramamahad, vibhutvAd, Atmavaditi / sarveSAJcAvibhUnA 10- pakSokaraNe kevalavyatirekAnumAnam / AkAzAdInAmAtmaparyantAnAM paramamahattvaM vibhutvAd ityukte yeSAntu paramamahattvaM nAsti na teSAM vibhutvamiti vyatirekaH / 15 ___ atha kimidaM vibhutvam ? sarvaimUttaiH saMyoga iti / anye tu sarvatropajAtAnAM zabdAnAmAkAze samavAyastatsadbhAve'pUrNodrekatA vibhutvamiti manyante / yad vA aNuparimANAnadhikaraNatve sati nityadravyatvAt paramamahattvamiti sAdhyate / tathA * zabdakAraNavacanAt saMyogavibhAgAviti * "saMyogAd vibhAgAcchabdAcca zabdaniSpattiH" (vai0 sU0 111130 ) iti sUtraM darzayati / tathAhi, saMyogavibhAgI zabdotpattarasamavAyikAraNamityabhidhAnAdAkAze samavAyolabhyate / anyathA hi pratyAsatterabhAvAdasamavAyikAraNatvaM na syAt / na cAnyadasamavAyikAraNamastIti / yata evaM guNavadAkAzamato guNavattvAdanAzritatvAcca dravyaM paramANuvaditi / tathAhi, paramANoguNavattvamanAzritatvaJca dRSTaM dravyatvaJcAsti, adravye caitanna sambhavatIti / atha kimAkAzaM nityam utAnityamityAha * samAnAsamAnajAtIyakAraNAbhAvAcca nityam / tathAhi, na samAnajAtIyaM samavAyikAraNam, AkAzasyaikatvAt / nApyasamAnajAtIyamasamavAyikAraNamasti, samAnajAtIyAbhAvena tatsaMyogasyApyabhAvAt / na ca samavAyyasamavAyikAraNaM vinA vastubhUtasya kAryasyotpattiH sambhavatItyakAryatvAnnityatvaM 25 siddhmaakaashsy| atazca * sarvaprANinAM zabdopalabdhau nimittam * kAraNam / AkAzasyaikatve'pyanekArthakriyAkAritvaM darzayati / na ca sattAmAtreNAkAzaM zabdopalabdheH For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org kAlavaidharmyam kAraNam / sarvatra sarvaprANinAmavizeSeNa zabdopalabdhiprasaGgaH, sarvazabdAnAmAkAze samavAyAvizeSAdata Aha * zrotrabhAvena * zrotratveneti / 5 kiM tacchrotramityAha - zrotraM punaH zravaNavivarasaMjJako nabhodezaH * iti / zrUyate'neneti shrvnnm| tacca tadvivaraJceti tathoktam / zravaNavivaramiti saMjJA yasya nabhodezasyAsau zravaNavivarasaMjJakaH karNazaSkulIsaMyogopalakSita AkAza iti / tathA zabdanimittopabhogaprApakadharmAdharmopanibaddhaH * iti / zabdo nimittaM yasyAsau tathoktaH, sa cAsAvupabhogazca taM prApayata iti tatprApakau ca tau dharmAdhamauM tAbhyAmupanibaddhaH sahakRta iti / nanvevamapi karNazaSkulyAkAzasaMyogopalakSitaviziSTAdRSTopagRhIto nabhodezastasmAdarthAntaraM na bhavatIti sarvazabdopalabdhiH syAt ? naitadevam / karNazaSkulIsaMyogopa- 10 lakSitasya nabhasaH zrotratve tasyApyavyApyavRttitayA na sarveSAM grahaNam / yadyapi karNazaSkulIsaMyogaikArthasamavAyitvAcchabdAnAM tathApi' viziSTapratyAsatterabhAvAdagrahaNam / yo hi karNazaSkulIsaMyogasya sAnnidhyabhAka zabdaH sa evopalabhyate / na caivaM sarvazabdAsteSAmavyApyavRttitvAt / na ca karNazaSkulIsaMyogAvaruddhanabhodezavyatiriktadeze sarveSAmutpAdanAdagrahaNameveti 15 vAcyam / zabdopalambhAnyathAnupapattyA santAnanyAyena zrotradezamAgatasya prtipaadymaantvaaditylm| atha kasmAd badhirANAM karNazaSkulIsaMyogAvaruddhanabhodezasadbhAve'pi zabdAgrahaNam ? sahakAryabhAvAdityAha * tasya ca nityatve satyupabhoganibandhakaH * [ ityAdi] zabdopalabdhau sahakAriNo'dRSTasyAbhAvAcchabdopalabdhirna bhavatIti bAdhiryamupapadyata iti| 20 kAlA parAparavyatikarayogapadyAyogapadyacirakSiprapratyayaliGgaH / teSAM viSayeSu pUrvapratyayavilakSaNAnAmutpattAvanyanimittAbhAvAd yadana nimittaM sa kAlaH / sarvakAryANAJcotpattisthitivinAzahetustadvyapadezAt / kSaNalavanimeSakASThAkalAmuhUrtayAmAhorAtrArdhamAsamAsarvayana For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 120 5 10 15 20 www.kobatirth.org vyomavatI Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMvatsarayuga kalpamanvantara pralaya mahApralayavyavahArahetuH / tasya guNAH saMkhyAparimANapRthaktva saMyogavibhAgAH / kAlaliGgA vizeSAdekatvaM siddham / kAlaliGgAvizeSAdekatvaM tadanuvidhAnAt pRthaktvam / kAraNe kAla iti vacanAt paramamahat parimANam / kAraNaparatvAditi vacanAt saMyogaH / tadvinAzakatvAda vibhAga iti / tasyAkAzavad dravyatvanityatve siddhe | kAlaliGgA vizeSAdakha saikatve'pi sarvakAryANAmArambhakriyAbhinirvRttisthitinirodhopAdhimedAn maNivat pAcakavad vA nAnAtvopacAra iti / idAnImuddezataH kAlasya lakSaNaparIkSArthaM # kAlaH parAparavyatikarayogapadyAyogapadyacirakSiprapratyayaliGgaH ityAdi prakaraNam / atra ca kAlasadbhAvapratipAdakameva liGgamitarasmAd bhedakaM bhavatIti manyamAno lakSaNAntaraM nAvocat / tathA hi kAlaH, itarasmAd bhidyate, parAparavyatikarayogapadyAyaugapadyacirakSiprapratyayaliGgatvAt, yastu na bhidyate na cAsAvuktaliGgaH, yathA kSityAdiH, na ca tathA kAlaH, tasmAd bhidyata iti / vyavahAro vA sAdhyate, vivAdagocaratApanaM dravyaM kAla iti vyavaharttavyaM parAparavyatikarAdiliGgatvAditi / atha pratibandhAnupalabdheH kathametAni kAlasadbhAve liGgaM bhavanti ? viziSTakAryaMtayA / viziSTaM kAryaM viziSTAt kAraNAdutpadyamAnaM dRSTam / parAparavyatikarayogapadyAyaugapadyacirakSiprapratyayAzca viziSTaM kAryamiti viziSTakAraNapUrvakatvaM sAdhyate / tathA ca parAparayodikRtayorvyatikaro viparyayo gRhyate / yatra hi digvivakSayotpannaM paratvaM tatraivAparatvam yatraivAparatvaM tatraiva paratvamutpadyamAnaM dRSTamityarthAntara / vyavahatRnimittAd vyatirekaH sambhavatIti / tathA cAdhamajAtIye digvivakSayA parasmin sthavirapiNDe balIpalitAdisAnnidhyamapekSamANasyotkRSTajAtIyaM yuvAnamavadhiM kRtveta rasmAt paro viprakRSTo'yamiti buddhirbhavati, tAmapekSya pareNa kAlapradezena yogAt paratvamiti / sthavirazvAvadhiM kRtvotkRSTajAtIye yUni paradigbhAgavyavasthite'pi rUDhazmazrukArkazya For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAlavaidharmyam 121 mapekSyamANasya sannikRSTA buddhirutpdyte| tAmapekSyApareNa kAlapradezena yogAdaparatvasyotpattiriti / ___ atra diksampAditaparatvavailakSaNyAnna tadeva nimittam, nApi nikRSTajAtIyatayA jAtikRtaM paratvaM sambhavati / na ca kSityAderanyatamaM nimittaM sAmarthyAnavadhAraNAt / yastu ziSyate sa kAla iti / nanvekasminneva dine pAkajotpattinyAyena piNDayoH samutpAdAt kathaM paratvAparatvam ? utpatteH prbhRtyaadityprivrtnaapekssyaa| tathA hi janmanaH prabhRtyekasyAdityaparivartanAni bhuyAMsIti paratvam, anyasya cAlpIyAMsItyaparatvam / athAdityaparivartanamevAstu, kiM kAleneti cet / n| yugapadAdipratyayAnameyatvAt / na cAdityaparivartanAdeva yugapadAdipratyayAH sambhavantIti / ekasminnevAditya- 18 parivartane sarveSAmanutpAdAd vyapadezAbhAvAcca / tathA hi yugapatkAla iti vyapadezo na yugapadAdityaparivartanamiti / na ca kriyaiva kAla iti vAcyam / yugapadAdipratyayAbhAvaprasaGgAt / tathAhi, kriyAyAH kriyArUpatayA vizeSAbhyupagamAditi pratyayAbhAvaH, praaprvytikraabhaavshc| ca kriyA kAla iti prtiiyte| yadi ca kartRkarmavyatiriktA viziSTapratyaya- 15 sampAdikA kriyA syAt saMjJAbhedamAtram / avyatireke tu viziSTapratyayAbhAva evetyalaM vistareNa / tathA yugapadbhAvo yogapadyam / bahUnAM kartRNAM kAryakaraNe bahUnAM kAryANAmAtmalAbha iti| tathA hi yugapadete kurvantIti kalimbanaM jJAnam, yugapadetAni kRtAnIti kAryAlambanaJca dRSTam / na cAtra kartRmAtraM kAryamAtraJcAlambanamatiprasaGgAt / tathA hi 20 yatra krameNa kArya tatrApi kartRkarmaNoH sadbhAvAt / syAdetad vijJAnam, na ca katarasmAd viziSTaM kartAraM kAryaM vAlamvyotpadyate vijJAnametaditi jnyaayte| yacca tadvizeSaNaM kSityAdivilakSaNaM sa kAla iti na yaugapadyAyogapadyakrama iti / ayugapadete kurvantIti kAlambanaM jJAnam, ayugapadetAni kRtAnIti kAryAlambanaM jJAnam / atrApi viziSTayoH kartRkarmaNorAlambanatvAt kSityAdivilakSaNaM nimittaM vAcyamiti kAlasiddhiH / For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 vyomavatI tathaika eva kartA kiJcit kArya cireNa karoti vyAsaGgAd anathitvAd vA kiJcit kSipraM tdthityaa| tatra cireNa kRtaM kSipraM kRtamiti pratyayo vilakSaNatvAd vilakSaNaM kAraNamAkSipatIti / na ca kAryameva nimittaM tasyobhayAtra samAnatvAt / nApi katava, tasyApi sAdhAraNatvAt / na ca ninimittaM kadAcid bhavatItyato vilakSaNena nimittena bhavitavyamityata Aha * teSAm * yugapadAdipratyayAnAm / OM viSayeSu * kartRSu kaaryessu| kiviziSTAnAm ? * pUrvapratyayavilakSaNAnAm * pUrvapratyayAH kartRkAryeSu tatpratyayAH, tadvilakSaNAnAm / utpattAvanyasya kSityAdirUpasya nimittasyAsambhavAd yannimittaM sa kAla iti / atha kAlasyaikarUpatayA vilakSaNapratyayAnAmabhAvaprasaGga ev| atha kriyA-vailakSaNyAd vilakSaNaH kAlastavaiziSTyAcca pratyayavaiziSTyamiti cet / evaM tahiM duruttaramitaretarAzrayatvam / tathA hi kriyAyAH kriyArUpatayA vizeSAbhAvAt kathaM kAlavizeSakatvam ? atha yugapat kriyAvizeSito yugapat kAlastavizeSitA ca yugapat kriyetItaretarAzrayatvameva / naitadevam / nirvikalpikAyAM saMvidi parasparavyAvRttakriyAsvarUpAvagame sati 15 tadviziSTaH kAlastasmAcca yugapadAdipratyayA ityupagamAt / nirvikalpakAcca sviklpotpttirissyte| yad vA svarUpeNaiva kriyAyA viziSTatvam, tatsahakArI kAlo yugapadAdipratyayasampAdaka iti / na cAtra vizeSaNaM kAlaH / kiM tarhi ? viziSTakAryotpattau viziSTena nimittena bhavitavyamiti / anye tu vizeSaNatvena gRhItasya vyApAra ityanumAnAdeApArAnupalabdhaH, pramANaJca 28 vinA asambhavAditi kAlasya pratyakSatAM bruvte| tathA hi vizeSyajJAnAnyathAnupapattyA vizeSaNe jJAnaM kalpyate / tacca pramANAntaravyApArAnupalabdhaH pratyakSameva / nanu sarveSAmeva kArakANAM vizeSyajJAnotpattI vyApAravizeSe'pyekameva vizeSaNaM nAnyaditi vizeSaheturnAstIti / n| svAlambanajJAnasahitasya' vizeSyajJAnotpattAvekasyaiva vyApArAt, ayamevAnurAgaH / svAnuraktapratyayajanakaJca vizeSaNaM nAkArApakam, nApi svazabdAbhilapyajJAnajanakama, asambhavAt / nahi svAkArArpakatvaM vizeSaNasya, 25 For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAlavaidharmyam AkAravAdapratiSedhAt / nApi vizeSaNazabdAbhilapyaM vizeSye jJAnaM sambhavati, puruSa daNDa iti jJAnAnutpatteH / atha daNDasyAtizayAdhAyakatvAnupapattervizeSaNatvAbhAva iti cet, na / viziSTajJAnajanakatvenAsyaivAtizayatvAt / tajjJAnaJcAtizayaH, tatsadbhAve kAryasadbhAvAt / atha vizeSaNavizeSyayorvibhinnajJAnAlambanatve na pramANamastIti cet / tathAhi, vizeSyajJAnamutpatteH pUrvaM vizeSaNasya na tadrUpatAM darzayati na krameNa pramANamiti / na ca vibhinnajJAnAlambanatvaM vizeSaNavizeSyabhAvena vyAptam / nApi vizeSaNavizeSyabhAvaH krameNetyubhayathApi vyabhicArAt / tathA hi liGga liGginorvibhinnajJAnAlambanatve'pi na vizeSyavizeSaNabhAva iti vyabhicAraH / na ca krame sAdhye vizeSaNavizeSyabhAvo hetuH, sAdhAraNatvAt tasya sapakSavipakSAbhyAM vyAvRtteriti / tathApi bhinnajJAnAlambanatve vizeSaNavizeSyayoranumeyapratipatteH pratyayalakSaNatvaM syAt / tathAhi anumAnAd gRhItaM vizeSaNamindriyArthasannikarSeNa saha vyApArAt pratyakSasAmagryAmantabhUtamiti tajjanitA pratipattiragnimAneSa deza iti pratyakSaphalA syAt / athaikajJAnAlambanayoraGgalyorivakajJAnAlambanapakSe kathaM vizeSaNavizeSyabhAvaH ? pradhAnopasarjanabhAvena / sa eva kasmAditi cet ? vibhinnajJAnAlambanatve'pi samAnam / tathAhi idaM vizeSaNamidaM vizeSyamiti vibhinnajJAnAlambanatvAvizeSe kathaM niyamaH ? pradhAnopasarjana bhAvAditi cet, iSTam, tadekajJAnAlambanatve'pIti doSAbhAvAt / For Private And Personal Use Only 123 na cAgnenirAdhArasya pUrvamanumAnaM sambhavati / tathAgnirapyanumIyamAno'gnitvaviziSTaH pratIyata iti pUrvamagnitvagrahaNam / tatrApyagnirvizeSaNamityanyonyAzrayatvam / athAgnau samavAyo'gnitvasya vizeSaNam ? tatrApyagnitvamagnirvA vizeSaNamiti tadeva dUSaNaviziSTasya sarvatra sadbhAvAda vizeSakatvAnupapattiH / atha parvato'gnevizeSaNam ? tatrApi parvatatvaM tatra ca samavAyo vizeSaNamiti pUrvavad dUSaNam / athAgnisaMyogaH parvatasyAgnezca vizeSaNam ? tasyApi saMyoginI tayorapi saMyoga iti pUrvadoSaprasaGgaH / tasmAdanumAnaM pramANIkurvatA vizeSaNavizeSyAlambanamekaM vijJAnamabhyupeyam / evazva 20 dhUmaviziSTasya parvatasyopalambhAdagniviziSTe pratipattirbhavati / 10 15
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 vyomavatI athaikazcAyaM vizeSaNavizeSyabhAvo na dharmapadArthAntargataH, tatadvyatirekapratiSedhAt / nApi dravyAdipadAryAntargataH, SaTpalammA diti / na hi dravyAdInAmanyatamaH SaTsapalabhyata iti / atha viziSTapratyayaheturadRSTo vizeSaNavizeSyabhAva iti cet / tasya caikatAyAmidaM vizeSaNamidaM vizeSyamiti vyavasthAnupapattiH, vizeSaNavizeSyatvasyaikatvAditi / tathA hi yadeva vizeSaNatvaM tadeva vizeSyatvamityekasya puruSasyaikasminneva kAle tadeva vizeSaNaM vizeSyaJceti syAt / na caitadasti / tasmAd viziSTAdRSTo na vizeSaNavizeSyabhAvaH / atha naiko dRSTo vizeSaNavizeSyapratiniyataH ? tathApi vizeSaNavizeSyayorbhAvo na syAt / ato yathAsambhavaM vizeSaNavizeSyabhAvo grAhyaH, kvacit saMyogaH, kvacit samavAya iti / tathA cAbhAve'pi vizeSacakSurAdisambandha eva vizeSaNavizeSyabhAvaH, tena satA ca viziSTapratyayajananAt / na cAdRSTasyAtra kAraNatvaM niSidhyate, sakalakAryeSu sAdhAraNatvAt / nApyadRSTo dRSTakAraNaM pratyAcaSTe, zarIrAderapyabhAvaprasaGgAt / tathAhi sukhAdi sampAdako'dRSTa evAstvalaM zarIrAdiparikalpanayeti / athAdRSTasadbhAve'pi zarIrAdayo 15 dRSTatvAdabhyupagamyante, tarhi vizeSyacakSurAdisambandha eva dRSTatvAd vishessnnvishessybhaavo'bhyupgntvyH| atha vizeSaNe tasyAvRtteH kathaM tadbhAva iti cet, na / adRSTava vyApArApekSayA tadvRttitvAt / athaikajJAnAlambanatve 'surabhi dravyam' iti vibhinnendriyagrAhyayovizeSaNavizeSyabhAvo na syAt / na hi vibhinnendriyAbhyAmeka vijJAnaM sampAdyaM dRSTamiti / n| vizeSaNavizeSyayovibhinnajJAnAlambanatve bAdhakopapatteranusandhAnajJAnametat / tathA hi prANena gandhamupalabhya cakSuSA sparzanena vA dravyaM pazcAnmanasAnusaMdhatte 'surabhi dravyam' iti / na ca sarvaM vizeSyajJAnamanusandhAnajJAnamiti vAcyam, tatra hi bAdhakAnupapatteH / tathA vizeSaNavizeSyayovibhinnajJAnAlambanatAyAm ekadaNDinamahamadrAkSam' iti smaraNaM na syAt, tasya hi anubhavarUpatvAt / atha puruSapratyayasAmAnAdhikaraNyAi 'daNDinamAnaya' ityAdiprayogeSu puruSasyaikakriyAsambandhAt tadAlambanameva vizeSyajJAnamiti cet, n| puruSasya vizeSyatayA prAdhAnyAt kriyAsambandhaH sAmAnAdhikaraNyaJcopapadyata evetyalamativistareNa / For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAlavadharmyam 125 anye tvekajJAnAlambanatve vizeSaNavizeSyabhAvo na syAt, tayoH karaNakarmarUpatvAditi mnynte| tathAhi viziSyate'neneti vizeSaNaM karaNam / vizeSyata iti vizeSyaM krm| taccaikajJAnAlambanatAyAM na syAdubhayoH karmatvAditi / nApyajJAtavyApAre sahakAritvAvizeSAccakSurAdibhyo vizeSaH syAditi tajjJAnaM kalpyate / yadi ca daNDatvaviziSTo daNDaH puruSasya vizeSaNamiSyeta tasyApyanya- 5 ditynvsthaa| daNDazced daNDatvastha vizeSaNamitaretarAzrayatvaJca syAditi vishessyjnyaanaabhaavprsnggH| asti ca vizeSyajJAnamiti tadanyathAnupapattyA vizeSaNajJAnamAtraM jJAyate / yaccedaM vizeSyajJAna mutpatteH pUrvaM vizeSaNasya [na tad ] rUpatAM darzayatItyuktam, tatra keyaM vizeSaNarUpateti vicaarym| na hi daNDe daNDatvAdivad vizeSaNarUpatA pratibhAti / 10 atha svAnuraktapratyayajanakatvaM vizeSaNatvam, tacca yadi svAlambanajJAnasahitasya vizeSyajJAnajanakatvam, abhyupagamavyAghAtaH / na caikavijJAnAlambanatve'nurAgArthaM pazyAmaH, tacchabdAbhilapyatvAdeH pratiSedhAt / nApi kramo vizeSaNavizeSyabhAvaheturanabhyupagamAt / vizeSyajJAnantu vizeSaNajJAnaM darzayatyevAnyathA hi taviziSTatvAyogAt / yaccedamanumAnAdapratipatteH prtykssphlktvmiti| taccAsat / bAdhakasadbhAvena atraika- 15 jJAnAlambanatvAbhyupagamAt / na caivaM sarvatra bAdhakamastIti / anye tu dhUmopalammAnantaramagnyanumAne satyagnimAnayaM parvata iti jJAnaM pratyakSameveti bruvate, anyathA hi 'ayam' ityaparokSatAnirdezo na syAt / atra ca sAdhyadharmaviziSTadharmiNaH sAdhyatve kathametat sAdhanaM syAditi vaacym| yaccedaM vizeSaNavizeSyabhAvaH kimeko'neko veti, tatraikatvAbhyupagame'pi na 11 vizeSaNavizeSyayoravyavasthA, nimittAntarasyAsAdhAraNasya sadbhAvAt / tathA hi vizeSaNaM svAnuraktapratyayotpAdakatvenetyuktam, vizeSyantu vizeSyajJAnaviSayatvena, vizeSaNavizeSyabhAvastu paraM vizeSyajJAnotpattI sahakArI, na punarvyavasthAkAraNamiti / na ca saMyogasamavAyAveva vizeSaNavizeSyabhAvaH, tayoH samavAye'bhAve cAbhAvAt / atrApi vizeSyendriyasambandho'stIti cet, na / tasya vizeSaNAvRttitvAt / nApyadRSTavad 25 vyApArApekSayA tavRttitvam, saMyogasamavAyayoranyatrAnupalabdhaH / tathA hi saMyogasamavAya For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 126 vyomavatI yoryadi vyApArApekSayA vizeSaNavRttitvamiSyeta, vizeSyasambandha vinA abhAvasamavAyayograhaNaM syAt / yatra hi tayorvRttistatraiva grahaNajanakatvopalabdheH / adRSTasya tvAtmasamavetasyApi sakalakAryotpattau sAdhAraNatvAt, saMyogAdisadbhAve tadabhAve ca kevalasya vyApAro'bhyupagamyata ev| sa cobhayatra vyApArApekSayA sambaddha iva sambaddho na prmaarthtH| na copacaritasyendriyAsahakAritvam, aparokSajJAnasyAnyathAsambhavena tdbhaavsiddheH| dRSTaJca zrotrAnyopacaritasyApi zabdajJAnasahakAritvamiti / yaccedaM 'surabhi dravyam' ityAdyanusandhAnajJAnamityuktam, tadasat / anyatrApyevaM prasaGgAt / na cAtra vibhinnajJAnAlambanatve kiJcid bAdhakamastIti tadevAbhyupeyam / nApi 'daNDinamahamadrAkSam' iti smaraNAnupapattiH, vizeSaNajJAnajanitasaMskArasya vizeSyajJAnasahakAriNaH saMskArArambheNApi tadbhAvAt / yaccedamekajJAnAlambanatve'pi vizeSyasya prAdhAnyAt kriyAsambandhaH, sAmAnAdhikaraNyaJca ghaTata iti| tnn| prAdhAnyasyaiva vicAryatvAt / ekajJAnAlambanatAyAM hi ki kRtaM prAdhAnyAmiti cintyam / sAmAnAdhikaraNyantvekajJAnAlambanatvAvizeSa puruSapratyayena 15 na ca daNDapratyayeneti vizeSaNahetvabhAvaH / atha vibhinnavizeSaNanimittayorekasminnarthe vRtteH sAmAnAdhikaraNyam, daNDIti pratyaye daNDo vizeSaNaM puruSe iti / na caivaM daNDasya' vizeSaNatve'nyad vizeSaNamastIti sAmAnAdhikaraNyam / naitadevam / anekasya' prameyasya pratibhAsAbhyupagamAt / tathA hi 'na daNDI' iti jJAne daNDatvAdyapi prameyaM pratibhAsata' ityabhyupagame kathaM na sAmAnAdhikaraNyam, tathA sUtravyAghAtazca "samavAyinaH zvaityAcchvatyabuddheH zvete buddhistatkAryakAraNabhUte" (vai. sU. 8 / 1 / 6 ) kAryakAraNasvabhAve iti / ___ na punarbhUtAbhidhAnamupamAyAM mukhya baadhkaanupptteH| nApi prameyAvizeSAdeva pratyayavizeSaH, sahakArivalakSaNyenApi bhAvAt / nanvevaM tahi vizeSaNavat sambandhe'pi jJAnaM klpniiym| tatra tadanurAgasyApratibhAsena cakSurAdivad agRhItasyApi vyApArAbhyupagamAt / For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 127 kAlaudharmyam nApyabhedopacArAd vizeSaNavizeSyabhAvaH, 'puruSe daNDaH' iti jJAnAnupapatteH / atha vizeSaNaM vizeSyaJca sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saGkalayyeva tathA pratyeti nAnyathA // (?) iti saGkalanAjJAnamiti cet, naitad yuktm| etAvato jJAnakalApasya sadbhAve pramANAbhAvAt / tathA hi paraM vizeSyajJAnamutpadyamAnaM dRSTam / taccAnyathA na ghaTata iti vizeSaNe'pi jJAnaM luptam / na punarjJAnAntarasadbhAve pramANamastIti / na cedaM niviSayaM kalpanAjJAnam, arthAnvayavyatirekAnuvidhAnAt, bAdhakAnupapattezca / / tadevaM gRhItasya vizeSaNasya vizeSyajJAnajanakatvAt liGgAdivyApArAnupalabdhezca pratyakSatvaM kaalsyeti| satyam / tathaikajJAnAlambanatve'pi yugapadAdipratyayA na kAlasya 10 liGgam, tasyApi vizeSaNatayAlambanatvAt / amISAJcendriyAnuvidhAnena prtykssphltvaaditylm| sarvakAryANAmutpattau kAraNatvaM pratijJAtamAha * sarvakAryANAJcotpattisthitivinAzahetu: * iti / utpattirAtmalAbho bhAvAnAm / sthitiH krmbhaavynekkaarykrtRtvm| vinAzaH prdhvNsH| teSAM kAraNamiti / atra tu yadyapi sarvakAryANAM heturityukte sarvametallabhyate tathApyavAntaravizeSApekSayA bhedkthnm| atha teSAM hetuH kAla iti kathaM jJAyata ityAha tadvyapadezAt iti / tathA hatpattI kAlena vyapadezo 'madhyAhna utpanno'parAle utpannaH' iti / sthitI ca 'madhyAhna yAvat sthito'parAhmaJca' iti / vinAze tu 'prAtavinaSTo varSAnte vinaSTaH ityAdi / kAraNena tu kAryasya vyapadezo yathA 'cAkSuSaM vijJAnam, mAnasaM vijJAnam iti| athAkAraNenApi vyapadezaH sambhavatyeva, 'mUrtAH paramANavaH' 'daNDI puruSaH' iti / satyama / tathApi sambandhe sati vypdeshoplbdhH| na cAnyaH sambandho'tra sambhavatIti kAryakAraNabhAvo jJAyate / athAsti saMyoga: ? na / guNakarmAderavyapadezyatAprasaGgAt / asti ca tatrApi vyapadezaH 'pUrvAhe zabdastathotkSepaNam' ityAdi / 1 For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org 128 vyomavatI athAyaM vyapadezaH saMyuktasamavAyAd bhaviSyatIti / na / abhAve tadabhAvaprasaGgAt / ataH kAryakAraNabhAva eva sambandho'bhyupeyaH, tasya hi vyApakatvAditi / tathA niyatakAle kusumAdeH kAryasyopalambho na kAlAntare ityanvayavyatirekAbhyAM tasya' kAraNatvaM vijJAyate / tathA hi vasantasamaya eva pATalAdikusumAnAnudgamo na kAlAntare ityevaM kAryAntareSva yUhya n| tathA 'prasavakAlamapekSate' iti vyavahArAt kAraNatvaM kAlasya / tathAhi, shkaarinnmpekssyoplbdhH| kAlasya sahakAritAmantareNa 'prasUtau' ayaM vyavahAro na syAt / tathA na paraM yugapadAdipratyayahetu: * kSagalavanimeSakASThAkalA muhUrtayAmAhorAtrA rdhamAsamAsarvayanasaMvatsarayugakalpamanvantarapralayamahApralayavyavahArahetuH * iti| tathAhi, 10 paramANozcAvaruddhanabhodezatyAgopalakSitaH kAla: kSaNaH / "tad dvayaM lava ityukto nimeSazca lavadvayam / kASThA nimeSAH paJcadaza ceha prakIrtitAH / / triMzat kASThAH kalA proktA kalA: trizanmuhUrttakaH / " (purANam ) ityevaM mAsAderapi lakSaNaM prasiddhaM grAhyam / sa cAyaM kSaNAdivyavahAro viziSTatvAd viziSTaM nimittamAkSipati / na cAnyanimittaM sambhavatIti, kriyAdeH pratiSedhAd iti kAlasadbhAvasiddhiH / tasya samavAyitvaguNavattvapratipAdanArthaM * tasya' guNAH saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH OM iti vAkyam / atra keSAJcidutpattau samavAyikAraNam, etaiguNairguNavAn kAla iti / atha dravyatvAdeva saMkhyAsadbhAvasiddhau kimeko'neko veti saMzayastannirAsAyAha * kAlaliGgAvizeSAdekatvaM siddham * iti| kAlasya' yalliGgaM yugapadAdipratyayarUpaM tadviziSTamiti nAnAtvApratipAdakam / nanu cAsiddhametat, yugapadAdipratyayAnAM paraspara viziSTatvAt / na ca kAryavailakSaNyaM kAraNavailakSaNyaM vinA bhavatIti, nAnAtvameva nyAyyam / satyam / kAryavailakSaNyAd vijJAyata eva saamgriivailkssnnym| tacca sahakAryantarAnupravezenApi ghaTata iti kathaM kAlasya nAnAtvam / uktaJcAtra viziSTakriyopacitasya viziSTapratyayajanakatvamiti / na caivaM paramANUnAM cAturvidhyaM vyAhanyata iti pUrvavada vAcyam / tadevaM nAnAtve pramANAbhAvAd dravyasya ca saMkhyeyatvAdityekatvaM siddham / For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAlavaidharmyama 126 5 tathA * tadanuvidhAnAt pRthaktvam * iti / tenaikatvenAnuvidhAnaM sAhacaryAt, yatra hyekatvaM tatrAvazyamekapRthaktvaM bhaviSyatIti / na caivaM parimANavizeSeNa sAhacaryamastIti jJAnArthaM kramAtikrameNa pRthaktvanirUpaNamiti / tathA * kAraNe kAla iti vacanAt paramamahat parimANam iti / "yugapadAdipratyayAnAM kAraNe kAlAkhyA" iti (vai. sU. 7/1125) sUtraM darzayati / tathAhi, yugapadAdi- pratyayAnAM kAraNe kAla ityAkhyA saMjJeti / te ca pratyayAH sarvatra bhavantIti vyApakatvaM kAlasya / tasmAcca paramamahattvamiti / yad vA aNuparimANAnadhikaraNatve sati nityadravyatvAt paramamahattvamiti pUrvavad vAcyam / tathA * kAraNaparatvAdivacanAt saMyogaH - iti / "kAraNaparatvAt kAraNAparatvAcca kArye parasvAparatve" (vai. sU. 7 / 2 / 22) iti sUtraM darzayati / kAraNaparatvaM hi kAlapiNDasaMyogaH paratvotpAdakatvAdupacAreNa vivakSita iti vakSyAmaH paratvaparIkSAyAm / 10 * tadvinAzakatvAd vibhAgaH * iti / tasya hi saMyogasya kRtakatvAdavazyaM vinAzena bhavitavyam / sa ca sarvatrAzrayavinAzAbhAvAd vibhAgAdeva' vinazyatIti vibhAgaH siddha iti / atha kAlasya kathaM dravyatvaM nityatvaJcetyAha - tasyAkAzavad dravyatvanityatve 15 siddhe * iti / tathA hi guNavattvAdanAzritatvAcca dravyaM kaalH| samAnAsamAnajAtIyakAraNAsambhavAccAkAryatvena nitya ityatidezArthaH / nanu cAtra kAlasyakatAyAM vartamAnAdivyavahAraH kathaM syAdityAha* kAlaliGgAvizeSAdajasaikatve'pi ityAdi / yadyapi kAlaliGgAvizeSAdaJjasA mukhyayA vRttyaikatvaM siddhaM tathApi sarvakAryANAM prArambhazca kriyAbhinirvRttizca sthitizca 20 nirodhazceti tathoktAsta evopAdhayaH, tbhedaannaanaatvmiti| tathA ca prArambhakriyopalakSito'nAgataH kAlaH / abhinirvRttirAtmalAbhastadupalakSitazca vartamAnaH / tathA sthitiH kramabhAvyanekakAryakarttatvaM tadupalazito'pi vartamAna eva / tasya yAvad vastusadbhAvavyApyatvAd yAvad vivartate vastu tAvad vartamAna iti / tathA nirodho vinAzastadupalakSitazcAtIta iti For Private And Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 130 vyomavatI # atha kathaM nAnAtvamupacaryata ityAha maNivat pAcakavad vA * iti / yathA maNeH svarUpA parityAgenaivopAdhibhedAdupacaryate nAnAtvaM 'pIto raktaH' iti, tadvadihApi bhinnakriyopAdhivazAd vartamAnAdibheda iti / yathA vA svarUpAparityAgenaiva puruSasya' nAnAkriyAvazAt pAcakAdibhedastadvadihApIti / vAstave hi bhede bAdhakopapatteH / 5 tathA hi yadi vartamAnAdevastavo bhedo vyApakatvaJca syAd ekasya vastuno'nekakAlasambandhAd avyapadezyatA prasajyeta / na hi vartamAnena vyapadezo'tItAnAgatAbhyAmapi sambandhAt / nApyatItenetarAbhyAmapi sambandhAd avyApakatvam / tarhi nAnekasya puruSasyaikasminneva deze'tItAnAgatavartamAnapratyayAH prApnuvanti / te tathA dRSTAH / tathA caikasya vidyamAnakriyopalambhAdekasminneva deze vartamAnapratyayaH / tatraivAnyasya kriyoparamAdatIta pratyayaH / anyasya cotpadyamAnakriyopalambhAdanAgata iti / kriyAvazAdeva nAnApratyayajanakatvaM na punarvAstavo'sya bheda iti sthitam / 10 15 20 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dika pUrvAparAdipratyayaliGgA / mUrttadravyamavadhiM kRtvA mUrteSveva dravyeSvetasmAdidaM pUrveNa dakSiNena pazcimenottareNa pUrvadakSiNena dakSiNApareNa aparottareNa uttarapUrveNa cAdhastAdupariSTAcceti daza pratyayA yato bhavanti sA digiti / guNAH tasyAstu kAla dete siddhAH / dig liGgA vizeSAdaJja saikatve'pi dizA, paramarSibhiH zrutismRtilokavyavahArArthaM meruM pradakSiNamAvartamAnasya bhagavataH saviturye saMyogavizeSAsteSAM lokapAlaparigRhIta dik pradezAnAmanvarthAH prAcyAdimedena dazavidhAH saMjJAH kRtAH / saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH / tato bhaktyA daza dizaH siddhAH / tAsAmeva devatAparigrahAt punardaza saMjJA bhavanti / mAhendrI, vaizvAnarI, yAmyA, nairRtI, vAruNI, vAyavyA, kauverI, aizAnI, brAhmI, nAgI ceti / For Private And Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 131 digvadharmyam hadAnI dizo'vasaraprAptAyA lakSaNaparIkSArthaM * dik pUrvAparAdipratyayaliGgA * ityAdi prkrnnm| digiti lakSyanirdezaH / pUrvAparAdipratyayaliGgeti lakSaNam / tathA pUrvazcAparazca pUrvAparau, tAvAdiryeSAmiti tathoktAste ca te pratyayAzceti, te liGgaM yasyAH sA tatheti / saGgrahoktavivaraNArthamAha mUrtamavadhiM kRtvA mUrteSveva dravyeSu viSayabhUteSvetasmAnmUrtadravyAdidaM mUrtaM pUrveNa dakSiNenetyAdidaza pratyayA yato nimittAd bhavanti sA digiti / tathA ca digitarebhyo bhidyate, pUrvAparAdipratyayaliGgatvAt, yastu na bhidyate na cAsAvevam, yathA kSityAdiriti / vyavahAro vA sAdhyaH / nanu ca pUrvAparAdipratyayAH parasparApekSitayA mUrteSveva bhavantItyasiddhaM lakSaNAbhidhAnam / naitadevam / parasparApekSitAyAmubhayAbhAvaprasaGgAt / tathAhi, yadi pUrvamapekSya 10 aparapratyayaH, aparaJcApekSya' pUrvapratyaya ityekaabhaave'nytraabhaavaadumyaabhaavprsnggH| na ca ninimittaH, kadAcidutpannatvAdanvayavyatirekAbhyAM mUrtadravyasya' vyApAropalabdhaH, agulyAdivyapadezAccAlambanatvam / na ca tasyAviziSTasya pratyayajanmani vyApAraH, sarvatrAvizeSeNa pUrvAdipratyayAvizeSaprasaGgAt / atha mUrtadravyamevAvadhibhUtaM nimittamiti cet, na / tasya srvprtyyessvvishessaat| 15 tathA hi tasya nimittatAyAM yatraiva pUrvapratyayastatraiva dakSiNAdipratyayAH prasajyeran, avizeSAt / nApi saGketa eva nimittam / tasya hi nimittaM vinA srvtraaprvRtteH| tathA hyekaM nimittaM vinaikatra saGkotita: 'pUrva' zabdo nArthAntare prvrtte| athAsti pUrvAdizabdAnAM saGketapravRtteH kAraNamekaM yatsadbhAvAdarthAntare'pi pravRttiriti cet / sA tarhi digiti / athAviziSTatayA dizo na viziSTapratyayajanakatvamiti cet, na / ekatve'pi 20 viziSTasaMyogavazAd viziSTapratyayajanakatvamityanantaraM vkssyaamH| atha vikalpajJAnatvAnniviSayAH pUrvAdipratyayA vAsanAvazAd bhavantIti cet, tanna / abAdhyamAnatvAt / abAdhyamAnaM jJAnaM niviSayaM na bhavatyeva / zuklAdivijJAnavad viSayasya cAGgulyAdivyapadizyamAnasyAnvayavyatirekAbhyAM vyApAropalavdharityuktam / na ca vAsanaivAtra nimittam, tasyA bodhavyatirekeNAsambhavAditi pUrvanyAyAt / ato 25 For Private And Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 132 vyomavatI viziSTapratyayAH pUrvAparAdayo na viziSTaM nimittamantareNa bhavanti / na cAnyannimittaM kSityAdirUpa sambhavatItyato nimittAntarAsambhavAd yadatra nimittaM sA digiti vizeSaNavizeSyaM nyAyaH / sarvotpattau kAraNatvaM kAlavad draSTavyam / samavAyitvaguNavattvapratipAdanArthamAha * tasyAstu guNAH saMkhyAparimANa5 pRthaktvasaMyogavibhAgAH iti / tatra cAtidezaM karoti * kAlavadete siddhAH iti / tathA digliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaikatvaM dizaH siddham / nanu pUrvAparAdipratyayAH parasparaM vilakSaNasyaiva nimittasya pratipAdakA iti nAnAtvameva yuktam / n| sahakArivailakSaNyenApi pratyayavailakSaNyopapattirityuktanyAyAt / ato dravyatvAdeva saMkhyAyogasiddhau nAnAtve pramANAbhAvAd ekatvaM siddham / 10 tenaikatvenAnuvidhAnAt sAhacaryAdekapRthaktvaJceti / pUrvAparAdipratyayAnAM kAraNe digAkhyA' iti vAkyena paramamahattvam / tathA ca pUrvAparAdipratyayAH sarvatra nimittaM vinA na sambhavantIti dizo vyApakatvAt paramamahattvam / tathA "kAraNaparatvAt kAraNAparatvAcca paratvAparatve" (vai. sU. 7 / 2 / 22) iti sUtreNa saMyogaH siddhaH / tathA hi kAraNaparatvaM paratvotpAdako dipiNDasaMyogaH / aparatvaJcAparatvotpAdako vivakSita iti __vakSyAmaH prtvpriikssaayaam| saMyogazca kRtakatvAdavazyaM vinAzItyAzrayavinAzasya sarvatrAsambhavAd vibhAgAdapi nazyatIti vibhAgaH siddha ityatidezArthaH / tathA guNavattvAdanAzritatvAcca dravyam / samAnAsamAnajAtIyakAraNAsambhavAccAkAryatvena nityatvaJceti drssttvym| athaikasyA dizaH prAcyAdivyavahAraH kathaM syAdityAha * digliGgAvizeSAdajasaikatve'pi * ityAdi / tatra hi yadyapi dizo liGgAnAmavizeSAnnAnAtvAprasiddhau aJjasA mukhyayA vRttyaikatvaM siddham / tathApi saviturye saMyogA lokapAlaparigRhItadikpradezaiH saheti vibhakti [ vi] pariNAmaH / yad vA bhagavataH saviturye saMyogAste keSAmiti vivakSAyAM sambandhasyApi vidyamAnatvAd yuktava sssstthii| * lokapAlaparigRhItadikpradezAnAm iti / anvarthA anugatArthAH * prAcyAdibhedena daza vidhA: * dazaprakArAH / * saMjJAH kRtAH * paramarSibhiriti / kimarthamityAha For Private And Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmavaidharmyam 5 [* zrutismRtilokavyavahArArtham * / ] zrutizca, smRtizca, lokazceti tathoktAsteSAM saMvyavahArArthamiti / zrauto hi vyavahAra: 'vAyavyAM gavayamAlabheta', smArtastu 'prAGmukho bhuJjIta', laukiko'pi 'asmadvRddhAH prAGmukhA yajante sma' ityAdivyavahArasya prasiddhayarthamiti / atha lokapAlaparigRhItadikpradezaH saMyogo bhagavataH kathaM bhavatItyAha * meru pradakSiNamAvartamAnasya * iti / pradakSiNaM hi yathA bhavati tathA meru paribhramato'pi viziSTasaMyogAstadvazAcca prAcAdivyavahAraH, anvayavyatirekAbhyAmupalambhAcca / tathAhi, udayasamaye saviturdikapradezena yogAt prAcIti vyavahAraH, tatra hi prAk prathamamaJcatIti kRtvaa| evaM madhyAhnasamaye dikpradezena saMyogAd dakSiNeti vyvhaarH| tathA cAparAle tadyogAt pratIcIti ca / evamudIcyAdiSvapi vaacym| nanvevaM tahi sa evAdityasaMyogo'stu pUrvAdivyavahArasya nimittam, alaM dizaH kalpanayeti / na / AdityasyApi pUrvAparAdivyavahAraviSayatve'nyAdityaparikalpanAyAmanavasthA syAditi nimittAntarameva nyAyyam / na cAdityaparivartanaM sarvatra sambhavatIti tatra puurvaapraadivyvhaaraabhaavprsnggH| tasmAdekApyanekasaMyogopacitA viziSTavyavahArasamarthetyabhyupagantavyam / 10 ato bhaktyA upacAreNa daza diza: siddhaaH| tAsAJcopacaritadizAM devatAparigrahavazAt punardaza saMjJA bhvnti| mahendreNa parigRhItA mAhendrI, vaizvAnareNa parigRhItA vaizvAnarItyevamanyAsvapIti / aatmtvaabhismbndhaadaatmaa| tasya saumyAdapratyakSatve sati karaNaiH zabdAdhupalabdhyanumitaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kriyate / vAsyA- 20 dInAmiva karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt, zabdAdiSu prasiddhayA ca prasAdhako'numIyate / na zarIrendriyamanasAM caitanyam ajJatvAt / na zarIrasya caitanyam, ghaTAdivad bhUtatvAt kAryatvAcca, mRte cAsambhavAt / nendriyANAm, For Private And Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI karaNatvAd, [upahateSu] viSayAsAnidhye cAnusmRtidarzanAt / nApi manasA, karaNAntarAnapekSitve yugapadAlocanasmRtiprasaGgAta, svayaM karaNabhAvAcca / parizeSAdAtmakAryatvAt tenAtmA smdhigmyte| zarIrasamavAyi nIbhyAJca hitAhitaprAptiparihArayogyAsyAM pravRttinivRttibhyAM rathakarmaNA 5 sArathivat prayatnavAn vigrahasyAdhiSThAtAnumIyate, prANAdibhizceti / katham ? zarIraparigRhItai vAyau vikRtakarmadarzanAd, bhastrAmApayiteva / nimeSonmeSakarmaNA niyatena daaruyntrpryoktev| dehasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNAdinimittAd, gRhapatiriva / abhimataviSaya. prAhakakaraNasambandhanimittena manakarmaNA, gRhakoNeSu pelakapreraka iva dArakA / nayanaviSayAlocanAnantaraM rasAnusmRtikrameNa rasanavikriyAdarzanAd anekagavAkSAntargataprekSakavad ubhayadarzI kazcideko vijJAyate / sukhaduHkhecchAdveSaprayatnaizca guNairguNyanumIyate / te ca na zarIrendriyaguNAH / kasmAt ? ahaGkAreNaikavAkyatvAbhAvAt, pradezavRttitvAdayAvadrvya bhAvitvAd vAhyendriyApratyakSatvAcca / tathAhaMzabdenApi pRthivyAdizabda15 vyatirekAditi / __tasya guNA buddhisukhaduHkhaicchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgA: AtmaliGgAdhikAre buddhyAdayaH prayatnAntA: siddhaaH| dharmAdharmAvAtmAntaraguNAnAmakAraNatvavacanAt / saMskAra: smRtyutpattau kAraNavacanAt / vyavasthAvacanAt sNkhyaa| pRthaktvamapyata 20 eva / tathA cAtmetivacanAt paramamahat parimANam / sukhAdInAM sannikarSajatvAt saMyogaH / tadvinAzakatvAd vibhAga iti / idAnImAtmano lakSaNaparIkSArtham * AtmatvAbhisambandhAd * ityAdiprakaraNam / AtmatvenAbhisambandhaH, AtmopalakSitaH samavAyo vA lkssnnmiti| tathA hyAtmA, For Private And Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 135 Atmavaidhaya'm itarasmAd bhidyate, AtmatvAbhisambandhAd, yastvitarasmAdanAtmano na bhidyate na cAsAvAtmatvenAbhisambaddhaH, yathA kSityAdiriti, na ca tathAtmA, tasmAd bhidyata iti / vyavahAro vA saadhyH| tathA zabdArthanirUpaNaparatvena pUrvavad vAkyaM yojanIyam / tathA lakSaNasyAkSepapratisamAdhAnaM pUrvavad vAcyam / nanu sarvametadasambaddham, AtmasadbhAve pramANAbhAvAt / tathA hi na pratyakSeNo- 5 palabhyate rUpAdivat, svabhAvAnavadhAraNAt / nApyanumAnamastyAtmapratibaddhamityAzaGkayAha * tasya saukSamyAdapratyakSave sati karaNaH zabdApalabdhyanumitaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kiyate * iti / saukSmyaM rUpavizeSaikArthasamavetamahattvAdyabhAvo'bhipreto nANuparimANasambandhitvam, ata eva tasyApratyakSatvam / nanu cAyuktametat, ahamiti pratyaye tasya pratibhAsanAt / tathA ca 'sukhyahaM 10 duHkhyahamicchAvAnaham' iti pratyayo dRSTaH / na cAyamanumApUrvakaH, liGga-liGgisambandhAnusmaraNavyApArasyAsaMvedanAt / nApi zabdaH, tena vinApyutpadyamAnatvAt / nApi viparyayajJAnametad, abAdhyamAnatvAt / nApi saMzayajJAnam, tadrUpasyAsaMvedanAt / ataH pramArUpatvAdavazyaM pramANAntarapratiSedhe pratyakSasyaiva vyaapaarH| na zarIrAlambanam, antHkrnnvyaapaarennotptteH| tathAhi, na zarIram, antaHkaraNaparicchedyam, 15 bahiviSayatvAt / nagvevaM 'kRzo'haM sthUlo'ham' iti pratyayastahiM katham ? mukhya bAdhakopapatterupacAreNa / tathAhi, madIyo bhRtyaH' iti jJAnavat 'madIyaM zarIram' iti bhedapratyayadarzanAd bhRtyavadeva zarIre'pyahamiti jJAnasyaupacArikatvameva yuktam / upacArastu nimitta vinA na pravartata ityAtmopakArakatvaM nimittaM kalpyate / Atmani tu mukhyatvam, sukhIti 20 jJAnena samAnAdhikaraNatvAt / tathA hi yatra sukhIti jJAnaM tatraivAhamiti jJAnasyopalambhaH / sukhAdiyogazca zarIrAdivyatirekeNAtmanyeveti vakSyAmaH / yaccedaM rUpAdivat svabhAvAnavadhAraNAditi / tadasat, ahamiti svabhAvasya pratibhAsanAt / na cArthAntarasyArthAntarasvabhAvenApratyakSatvaM doSaH, sarvapadArthAnAmapratyakSatAprasaGgAt / na ca parakIye'pyAtmani 'aham' iti pratibhAsaprasaGgaH syAt, For Private And Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 136 vyomavatI tasyAtmAntarApratyakSatvAt / pratyakSajaJcedaM vijJAnaM na pramANAntaraprabhavamityuktam / na cAtmAntareNAtmAntarasyApratyakSatAyAM svAtmano'pi tathAbhAvaprasaGgaH, svasaMvidA bAdhyamAnatvAt / nApi rUpAntarasya saMkhyAdeH pratyakSatAprasaGgaH, tasya pratibhAsAbhAvenApratyakSatvAt / tathA yatra hi rUpavizeSasya pratyakSatvaM tatraiva saMkhyAdayaH pratyakSA ityuktapUrvam / athAtmanaH kartRtvAdekasmin kAle karmatvAsambhavenApratyakSatvam ? tnn| lakSaNabhedena tdupptteH| tathAhi, jJAnacikIrSAdhAratvasya kartRlakSaNasyopapatteH krtRtvm| tadaiva ca kriyayA vyApyatvopalabdhaH karmatvaJceti na doSaH, lakSaNatantratvAd vstuvyvsthaayaaH| na cAnayorekasmin dharmiNyekasmizca kAle kartRkaraNayorivAstu 10 virodhH| tathA hi svAtantryaM kartRtvaM pAratantryaJca karaNatvamiti tvanayovidhipratiSedha rUpatvAdabhinne dharmiNyasambhavo yuktaH / na caivaM kartRtvakarmatvayoriti / 15 ata eva 'madIyaM zarIram' ityAdipratyayeSvAtmAnurAgasadbhAve'pyAtmano'vacchedakatvam, 'aharSa devakulam' iti jJAne zrIharSasyeva, ubhayatrApi bAdhakasadbhAvAt / yatra hyanurAgasadbhAve'pi vizeSaNatve bAdhakamasti tatrAvacchedakatvameva kalpyata iti / asti ca zrIharSasya vidyamAnatvamAtmani [iti ] kartRtvakaraNatvayorasambhava iti / baadhkm| na caikasminneva dharmiNi kAdivibhAgasyopalabdheravAstavatvameva nyAyyam, lakSaNabhedasya vAstavatvAt / yeSAntu lakSaNabhedo nAsti teSAmeva doSa iti / kalpanAjJAnaJca pUrvameva nirastamiti na kalpanA samAno'pitA kAraNAdivyavasthA [?] tadevaM kAdipravibhAgasya bhinnanimittatvAdekasminnevAtmanyanamAnena pratyakSeNa vA paricchedyamAnena tadeva' kartRtvaM na doSAyeti / 20 nanvevamAtmanyahamiti pratyayasya pratyakSaphalatvAt tasya' saupamyAdapratyakSatve satItyasambaddhaM vAkyam / na / bAhyendriyavivakSayA asyAbhidhAnAt / tathA hi kasmAdAtmA kSityAdivad bAhyendriyapratyakSo na bhavatItyukte vAkyaM sambadhyate / tasya saukSamyAd rUpavizeSaikArthasamavAyasya, mahattvasyAnekadravyatvasahacaritasyAbhAvAnna bAhyendriya For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmavaidharmyam pratyakSatvam / tatra pratyakSe'pyapratyakSAbhidhAnAllabhyate / tasmizca sati karaNaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kriyate / zrotrAdibhirityubhayatrApi yojyam / tathAhi, zabdopalabdhiH, karaNakAryA, kriyAtvAt, chidikriyAvat / evaM zeSeSvapIti / tasya saukSamyAd yathoktAt karaNaiH zrotrAdibhirapratyakSatve sati taireva liGgabhUtaistasyAdhigamaH kriyate / zrotrAdInAmapi sadbhAve'numAnamAha - zabdAdyupalabdhyanumitaiH * iti / zabdasparzarUparasagandhopalabdhikriyAbhiranumIyanta iti, tadanumitAni tairiti / tathAhi, zabdopalabdhiH, karaNakAryA, kriyAtvAt, chidikriyAvat / evaM zeSeSvapIti / vyAptipratipAdanArthamAha * vAsyAdInAmiva karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt * iti / yathA vAsyAdIni karaNAni kartRprayojyAnIti tadvacchotrAdInyapi karaNAni, tasmAt kartRprayojyAni / tathAhi, zrotrAdIni karaNAni, kartRprayojyAni, karaNatvAt, 10 vaasyaadivditi| athAtra sarvagatAtmaprayojyatve sAdhye sAdhyavikalatvam, viparyaye vA siddhasAdhanamiti / na / sarvAnumAneSu sAmAnyenaiva sAdhyasAdhanabhAvopapattevizeSeNAnuvyAptyabhAve srvaanumaanocchedprsnggH| pramANaJcAnumAnamiti vakSyAmastadadhikAre / siddhe ca kartRsadbhAve tasya' zarIrAdivyatirekaH parizeSAt / tathA na paraM karaNaH * zabdAdiSu 15 prasiddhayA ca prasAdhako'numIyate * / zabdAdiSu viSayeSu prasiddhivijJAnaM tayA prasAdhakaH smvaayikaarnnmaatmaanumiiyte| tathAhi, zabdAdijJAnam, kvacidAzritam, guNatvAt, yo yo guNaH sa sa AzritaH, yathA rUpAdiH, tathA ca guNo jJAnam, tasmAdAzritam / samavAyikAraNapUrvakatvaM kAryatvAd rUpAdivadeva / ____ atha zarIrAdyAzritaM bhaviSyatIti siddhasAdhanamityAzaGkayAha * na zarIrendriya- 20 manasAm * iti / tathAhi, pare manyante prANavaccharIre sati bhAvAt, tadabhAve cAbhAvAccharIradharma eva caitanyamiti / evmindriyaadissvpyuuhym| tanniSedhArthaM na zarIrendriyamanasAM caitanyamiti / vyavahAre sAdhye na sAdhyAviziSTo hetu: * ajJatvAt * iti / yad vA svasiddhAntopadarzanametat / asmasiddhAnte nAmISAM caitanyamiti / nanvevaM yadi zarIrasya caitanyaM nAsti tahi kimarthaM pareruktazcaitanyaviziSTaH kAyaH purussH| 5 tathendriyabhAvavyatirekAnuvidhAnAdindriyANAJcetyAzaGkayAha * ajJatvAt * iti / na hi viduSo bAdhakamupalabhamAnasyaivaM vAMsi pravartanta iti| tathA manyanta ebhiriti For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 vyomavatI manAMsi zarIrendriyANyeva / teSAM na caitanyaM tatkaraNAnAmajJatvAt, acetanakAraNArabdhatvAdityartha iti kecit / atha karaNAnAmajJatvaM kutaH ? kAryAjJAnAt / nanvevamitaretarAzrayatvam ? n| ghaTAdikAryasyAcetanatayobhayavAdisampratipatteH karaNAnAmajJatvaM siddhm| tajjAtIyAzca paramANavaH zarIrArambhakA ityacetanakAraNArabdhatve tasyApyacetanatvam / evamindriyeSvapi / yadi ca paramANuSu caitanyaM syAdekasminneva zarIre puruSAnantyAt pratisandhAnAdivyavahArocchedaprasaGgAt / zarIrendriyANAJca caitanyasyotpattAvanvayavyatireko kAraNatvAdapi sambhavataH kathaM tadAdhAratvamiti / athaivamadRSTakalpanAdoSa iti cet, na / pramANopalambhAt / tathAhi 10 pratyakSavadanumeyasyApyarthasyAstyeva sadbhAvaH / tatra zarIrasya caitanyapratiSedhArthamAha * na zarIrasya caitanyam * iti / atra tu caitanyasya pakSIkaraNe bhUtakAryatvamasiddhaM syAditi zarIrameva pkssiikriyte| tathAhi, zarIram, paraparikalpitacaitanyazUnyam, bhUtatvAt kAryatvAcca, yad bhUtaM yacca kAyaM taccaitanyazUnyam, yathA ghaTaH, tathA ca zarIram, tasmAdacetanamiti / anye tveka eva bhUtakAryatvAditi heturvivakSita iti mnynte| taccAsad [bhUtatvAdityuktenaiva ] vyabhicArAbhAvAt / atha bhUtakAryatvAdityukte'styAtmanA vyabhicAra iti cet, na / tasya sAdhyatvAt / siddhe ca vyabhicAro bhavatIti / yasya cAtmA prasiddhastaM pratyanumAnopanyAso vyartha eva / tathA kAryavAdityukte nAsti vyabhicAra iti vyarthameva' syAd bhUtapadam / na ca cetanayA vyAbhicAraH, tasyAzcaitanyazUnyatvena sapakSatvAditi hetu dvitayameva yuktam / avayavavyatyaye tUktameva pratisamAdhAnam / tathA * mRte cAsambhavAt " iti| mRtAvasthAyAM caitanyasya rUpAdivadanupalabdherna zarIravizeSaguNatvam / tathA :hi caitanyam, zarIravizeSaguNo na bhavati, sati zarIre nivartamAnatvAt, ye hi sati zarIre nivartante te tadvizeSaguNA na bhavanti, yathA saMyogAdayaH, ye tu zarIravizeSaguNAste tasmin sati na nivartante, yathA rUpAdaya iti / 25 na ca vizeSaguNatvapratiSedhena sAmAnyaguNatvaprAptiH, pratiyogyapekSitatvAt pakSAdi vyvsthaayaaH| tathA hi caitanyasya pareNa zarIravizeSaguNatvameveSTaM tasyaiva pratiSedhaH 20 For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 3 Atmavaidharmyam kriyate / na cAtra zarIrasyaiva pakSIkaraNam, mRte cAsambhavAccaitanyasyeti hetorvyadhikaraNatAprasaGgAt / tathendriyANAM caitanyapratiSedhaH, nendriyANAM caitanyaM karaNatvAd vAsyAdivat / bhUtatvAt kAryatvAdityapi draSTavyam / ito'pi nendriyANAM caitanyam, tadupaghAte'pi smRtidarzanAt / na ca guNivinAze guNasya sadbhAvo dRSTaH / tathA hi smaraNam, indriyaguNo na bhavati, tadvinAze'pyutpadyamAna vAt, yo yadvinAze'nyutpadyate sa tasya guNo na bhavati, yathA ghaTavinAze'pi paTarUpAdiriti tathA ca smaraNamindriyavinAze'pi bhavati, tasmAnna tadguNa iti / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yadi cendriyANAM caitanyaM syAt karaNaM vinA kriyAyAzcAnupalabdheriti karaNAntaraibhavitavyam / tAni karaNAnIndriyANi vivAdAspadAni cAtmAna ityekasminneva zarIre puruSabahutvamabhyupagataM syAt / evaJca sati devadattopalabdhe'rthaM yajJadattasyevendriyAntaropalabdhe'rthe na syAdindriyAntareNa pratisandhAnam / tatu dRSTamato nendriyANAM caitanyam / yadi caikamindriyamazeSakaraNAdhiSThAyakaM cetanamiSyeta saMjJAbhedamAtrameva syAt / atha viSayaguNazcaitanyaM bhaviSyatIti tanniSedhArthamAha viSayAsAnnidhye cAnusmRtidarzanAt / tathAhi viSayAsAnnidhye tadvinAze vA anusmRtidRSTA / na ca tadguNastadudvinAze bhavatIti / atha manoguNo bhaviSyatIti tatpratiSedhArthamAha * nApi manasaH * / caitanyam, guNaH, karaNatvAd vAsyAdivat / yat kartRmanastadapi sukhAdyupalabdhI yadi karaNAntaramapekSeta saMjJAbhedamAtrameva syAt / tathAhi yat tatsukhAdyupalabdheH karaNaM tadevAntaHkaraNam, yaccetanaM manaH sa evAtmA svAt / atha karaNAntaraM nApekSate, tarhi karaNAntarAnapekSile yugapadAlocanasmRtiprasaGgaH / tathA hi manasazcaitanye yugapad rUparasasparzazabdajJAnAni prasajyeran / cakSurAdInAM manaHsambandhe sati karaNAntarAnapekSANAM svaviSayaiH sambanvAt / tathAhi smRtiyaugapadyazva karaNAnapekSitvAt / na caikasya krameNa kAryajanakatvam, pUrvasvarUpasyAparibhra zAt / nApi yugapadeva sarvaM kRtvA punarakaraNe hetvabhAvAt / pratikAryaJca pUrvasvarUpavyAvRttyabhyupagame kSaNikatAprasaGgaH / atha karaNasyApi manasazcaitanyam ? tanna / * svayaM karaNabhAvAcca * iti / tathA hi caitanyaM pradhAnakriyA, sA ca kartari karmaNi vA samavaiti na karaNe bhavitumarhati For Private And Personal Use Only 136 5 10 15. 20 25
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 140 vyomavatI anupalambhAt / na hi karaNaM pradhAnakriyAzrayo dRSTa iti| svakIyApekSayA tu sarvasya krtRtvmeveti| tadevaM parizeSAdAtmakAryatvAt * caitnysy| tenAtmA samadhigabhyate * ___ kaH punarayaM parizeSaH ? prasakteSu zarIrAdiSu jAtyAdiSu viSayeSu caitanyapratiSedhe tathA tadAzrayastha vyavasthApanAnnAnAtvAdhigamAdAkAzAdInAmekatvenAprasaktaH, ziSyate ca dravyAntaramiti parizeSa: kevalavyatirekyanumAnam / tathA ca jJAnam, kSitijalajyotirAkAzadikkAlamanovyatiriktadravyAzrayam, tavRttau bAdhakapramANasadbhAve sati guNatvAt, yastu tavyatiriktAzrayo na bhavati na cAsau tadvRttibAdhakapramANasadbhAve sati guNaH, yathA rUpAdiH, na ca tathA jJAnam, tasmAd vyatiriktAzrayamiti / nanu sarvametadasambaddham / kssnniktvenaashryaashryibhaavaanupptteH| tathA ca padArthAnAmarthakriyayA sattvaM vyaaptm| sA ca kramayogapadyAbhyAmakSaNikeSu na sambhavati, krameNa janakatvam, ekasvarUpatvAt / yadeva hi pUrvakAryotpattau svarUpaM tadevottarakAryeSvapIti sarveSAmekatAprasaGgaH, kAraNavailakSaNyaM vinA kAryavailakSaNyasyAzakyasAdhanatvAt / atha kAryavailakSaNyAdeva jJAyate pratikArya pUrvasvarUpanivRttAvanyadeva svarUpaM 15 bhAvAnAM bhavatIti / tahi svarUpasyAvasthAnAnabhyupagamAt tthaa'sttvprsnggH| athAvasthitasyApi kramayogapadyAbhyAM sahakAriprAptau tathaiva janakatvamiti cet, na / tasya tasminnatizayAdhAyakatvenAtizayanivartakatvena ca tayoravyatirekAdanyatvameva / vyatireke'pi tadbhAve'pi bhAvasya kathaM kAryasya janakatvaM dRSTamiti / na hyarthAntarajanmanyarthAntarasya kriyAjanakatvaM dRSTamityanupakArake vastunyapekSaiva na syAditi shkaaritvaabhaavH| atha sahakAriNAmapi sahakAryantarAdhInaM sAmarthyam, tadapi yadi sahakAryantarAdityanavasthaiva syAt / atha sahakAryantaraM vinaiva sahakAriNAM svata eva sAmarthyamiti cedetaccAnyatrApi samAnamityalam / tadevamakSaNikebhyo vyAvarttamAnArthakriyA svavyAptaM sattvaM gRhItvA vyAvartata] itysnto'kssnnikaaH| tadevaM bAdhakopalambhAt parapakSa evAkSaNikazaGkAvyavacchedasiddhau 25 sattvameva kSaNikasAdhanamiti / tathA nirhetukatvAd vinAzasyotpattyanantaramevAbhAva iti kSaNikatvam / For Private And Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Atmavaidharmyam Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanu mudgarAdivyApAreNa ghaTAdivinAzasyotpAdopalambhAdayuktameva tat, na / AtmabhAga [ ? ] saGgatau tadvyApArAt / yadi ca hetorarthAntarabhUto vinAza utpAdyeta tadA tadabhAvasyAnupalambho na syAt, tatsvarUpasyAparibhra zAt / tathA abhAvasyaiva kAraNa [ ? kAryaM ] janakatvAbhyupagame bhAvarUpatvaprasaGgazca / na cArthAntaratvAvizeSAt tasminnupajAte kasyacid bhAvasyAnupalambho na sarvasyeti vizeSaheturasti / nApi kAraNApekSitAyAmavazyambhAvaH syAt / vastre rAgasyeva sApekSitvAvazyambhAvitvayovirodhAt / tathA hi vastre rAgaH sampadyamAnaH kAraNasadbhAvAd bhavati, abhAve na bhavati / evaM kvacid vastuno vinAza [ ? ] hetupratibandhAd abhAvAda vA vinAzitvamapi syAt / yadi cAvinazvarasvarUpANAM [a] hetuto vinAzo gaganAdInAmapi nityatayAbhyupagatAnAM vinAzaH prasajyeta / atha naGakSorbhAvasya hetutA, tato vinAzavat kiM tatkalpanayA ? tatsvarUpatvAdevAvazyaM vinApi hetuM vinAzo bhavatIti / yadi karaNakAryatvaJca syAd vinAzasya kRtakatvAt tadvinAze'vazyaM bhAvonmajjanaM syAt / tasmAt " na tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam" iti bhAvalakSaNasthitadharmAnAza iti / na cAkSaNikatve pratyabhijJAnaM pramANam, tasya kalpanAjJAnatvAt / tadetat sarvamaviditArtham / kalpanA nasya pUrvameva nirastatvAt / atha ' sa evAyam' iti jJAne viruddhollekhAd ekatvamayuktam / tathA hi 'sa' ityatItAkAraM jJAnam, 'ayam' iti ca vartamAnAkAram / na ca viruddhAkArayorekatra sambhavo dRSTa iti / tadasat / AkAravAdapratiSedhe pUrvAnubhavajanitasaMskArasmaraNasahakArIndriyeNa ' sa evAyam' ityubhayollekhi jJAnaM janyate / tasya cArthAnvayavyatirekAnuvidhAnAnniH viSayatvamayuktam / athAstu pratyabhijJAnAd avasthAyitvamarthAnAm / arthakriyAkAritvantu katham ? sahakArisAnnidhye satIti / tathA hi krameNa sahakArisadbhAve sati krameNa janakatvam, For Private And Personal Use Only 141 5 10 15 20
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 142 vyomavatI yugapat sadbhAve ca yugapacceti / yaccoktam, kiM tasya sahakArigA kriyata iti ? na kiJcit / kiM tahiM ? sadbhAve kAryameva, anyathA sahakAritvAyogAt / yad vA tasya' sAmarthya [ ? *t ] kArakasAkalyameva kriyate tatsadbhAve kAryajananAt, asAmarthyantu vaikalyaM nivartate, sAkalyavaikalyayoH parasparasabhAvasthitivirodhAt / na ca 5 tayorAvirbhAvatirobhAvAbhyAmarthasya tathAbhAvaprasaGgaH, tayostadvyatirekAt / na ca sahakAriNAmarthAntaratvAvizeSAd avizeSeNa sarvabhAvasahakAritvam, niyatasyaiva sadbhAve bhAvavyatirekAbhyAM kAryajanakatvadarzanAt / nApi sahakAriNAM sahakAryantarAt sAmarthyam, tannirapekSANAmapi parasparasAnnidhye ttsmudaaysyaikkaaryjnktvoplbdhH| dRSTazca cazUrUpAlokamanaskArANAM parasparasAnnidhye styekkaaryjnktvm| na cAtretarAdhipatyenAntyAvasthAyAmatizayaH sampadyata iti vAcyam, avyatireke tadabhAvAt, nahi sa eva tasyaivAtizayo bhvtiiti| tathAtizayarahitAnAmatizayajanakatvamiti kAryAntare'pi na bAdhAsti / athAtizayayuktAnAmatizayajanakatvam ? evaM tahi teSAmapyanyasmAdatizayaH sampadyata ityabhyupagame'navasthAyAM vivakSitakAryAnutpattiprasaGgaH / tasmAt sahakAriNAM parasparasAnnidhyamevAtizaya iti yuktamutpazyAmaH / tadevaM kAryavailakSaNyaM sAmagrIvailakSaNyAd bhavatIti na pratikAryam anyatvaM bhAvAnAm / yazcAyamakSaNikAnAM kramayogapadyAbhyAmarthakriyApratiSedhaH sa vizeSapratiSedhasyAvazyaM zeSAbhyanujJAyAM samartha iti prakArAntareNArthakriyAprasaGgaH / na ca tadasattvagrAhaka prmaannmstiiti| tathA parasparAdhipatyena kAryajanakatvAbhyupagamAt / rUpAdInAmekaikamanekarUpAdeyugapat kAraNamityabhyupagame yogapadyapratiSedhAdeva tadantarbhUtaH kramo niSiddha iti tasya svazabdena punarvacanam punaruktameva syAt / tathAhi yathA rUpa yugapad rUparasagandhasparzAnArabhate tathA rasAdayo'pi, ekakavivakSAyAM tatraiva krama ityekasyaiva pratiSedho vaacyH| na caikamekasmAdevotpadyate tadArabhate ceti niyamaH sambhavati / ___ na cAnyathaikasya krameNAnekakAryajanakatvam, pratikSaNamanyatvAbhyupagamAt / tasmAt, sahakArisadbhAve sati kramayogapadyAbhyAmarthakriyAjananAd akSaNikAnAM nAsattvamiti For Private And Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmavaidharmyam nApi nAnAtvamiti sattvAditi hetoravyatirekaH / na ca pakSa eva tasya vyatirekaH, tasya ruupaantrtvaat| yaccedam akSaNikatvena virodhAd bhAvatkapakSa eva akSaNikazaGkAvyavacchedasiddhau bAdhaka ityetadasat virodhipratipattimantareNa virodhapratipatterayogAt / athAkSaNikastadvirodhI pratIyata eva sa tarhi pratipattirUpArthakriyAkAritvAd asanna bhavatIti kathamasyAsmAd vyatirekaH / yadi cAkSaNikazaGkAvyavacchedo bAdhakAdeva pratIyeta, sattvAditi hetorvaiyarthyaM syAt tasyApyatadrUpavyavacchedaviSayatvAditi / atha maulena hetunA kSaNikatvameva sAdhyate / tacca yadi svalakSaNAdibhinnaM kathamanumAnaparicchedyam ? tasya hi sAmAnyaviSayatvAditi / atha vinAzasya nirhetukatvena kSaNikatvam ? tanna / nirhetukatvasyApi katipayakAlAvasthAyitvena, vinAze virodhAbhAvAt / na ca nirhetukatvaM yuktam, bhAva ivAbhAve'pyanvayavyatirekAbhyAM hetorvyApAropalambhAt / atha mudgarAdivyApArAt kapAlasantAnasyotpAdaH, na / tasya virodhyutpannatvAt / na ca kapAlasantAnastasyAvaraNa miti, prAgiva tatkAle'pyupalabhyeta / AvaraNatve'pi tadudvinAze tasyopalambhaH syAt / na ca kapAlasantAnena ghaTasya virodhaH, tatkAraNatvAt kapAlAnAm / na ca sattvAditi hetoH sapakSavipakSAbhyAmanvayavyatirekAbhyAmantareNa gamakatvaM nyAyyam, asAdhAraNasyApi gamakatvaprasaGgAt / sarvasya ca pakSAntarbhAvAt sapakSa vipakSA- 10 bhAva eva / atha kalpanAsamAropitatvAt pakSAdivyavasthAyAH kalpanAsamAropite sapakSe'vayastadAropita eva [ vipakSe] vyatireka iti gamakatvam / evaM tahiM kalpanAsamAropitapakSAdivyavasthApekSaM kAlpanikamanumAnamityavAstavaM kSaNikatvameva syAt / atha arthAntare vinAze bhAvasyopalambha ityuktam, tanna / tayoH sahAvasthitivirodhAt / tathA hi bhAve tUtpanne'bhAvasyAgrahaNam, tatkAle tu bhAvasyeti dRSTam / nanvevaM ghaTakAle tatprAgabhAvasya vinAze tasyApyanyaH prAgabhAvastasyApyanyo vinAza ityanavasthA syAt ? tadubhAve'pi na doSaH kAryaniSpatterdarzanAditi kecit / anye tvanavasthAyAM kila kAryasya parisamAptirna syAditi ghaTatatprAgabhAvavinAzayoreka eva prAgabhAva iti manyante / guravastu ghaTakAle tatprAgabhAvasyAnupalabdheH sa eva tasya pratiSedhaH / prAgabhAvastu ghaTasyeti tayoH sahAvasthitivirodhAditi bruvate / For Private And Personal Use Only 143 5 15 20 23
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org 144 vyomavatI athAbhAvasyArthAntaratvAvizeSAt tasminnupajAte' sarveSAmanupalambhaH syAt, n| tasminnutpanne kasyacidanupalambhena tayoreva virodhsiddheH| yathA arthAntaratvAvizeSe'pi kiJcideva kAraNaM kasyacideva kAryasya heturna tu sarvasyeti pratiniyamo dRSTastadvad abhAvasya niyatenaiva bhAvena virodho dRSTa itya'dUSaNametat / yacceda vinAzasya kAraNApekSitAyAmavazyambhAvo na syAditi / vastre rAgasyeva sApezitvAvazyambhAvitvayovirodhAt / tadasat, ekatra vyabhicAreNa sarvatra tthaabhaavsyaanuplbdhH| tathA sApekSitve'pi savitRgrahanakSatratArANAJcodayAstamayopalabdhanirapekSatve ca udayAnantaramevAstamayaH syAt, samarthasyopakSepAyogAditi / avazyaJca uditasya' saviturastamayo bhavatIti / ___ athokta naGa kSu [ ? kSo ] bhavisya vinAzAbhyapagame kiM hetuneti / tatra vinAzAtmakatvAsambhavAdavazyaM naGa kSu [ ? kSo] vinAzayogyasyaiva hetau [ sati ] vinAzo na gaganAderiti / tathA svakAraNAditthambhUta evotpanno bhAvo yenAsya avazyaM vinAzahetunA bhavitavyamiti / atha tahi kAraNAdutpadyamAnatvAdabhAvasya bhAvAdavizeSaprasaGgaH ? tanna / svarUpa15 bhedasyopapatteH / yathA hi kAraNAdutpadyamAnA rUpAdayaH parasparaM svarUpabhedAd bhidyante tathA abhAvo'pi bhAvAditi / asti ca dravyAdiSaDlakSaNAlakSitatvam bhAvapAratantryeNa gRhyamANatvamabhAvasya rUpamiti / 20 athotpattimattvAdabhAvasya vinAze bhAvonmajjanaprasaGga ityuktam / tadA [? tanna ] sadabhAvadharmavilakSaNatvAdabhAvadharmANAm / yathA cAnutpattimataH prAgabhAvasya vinAzastathotpattimiNo'pi vinAzasyAvinAza iti / na ca vinAzavinAze bhAvonmajjanam, tasya atadrUpatvAd atatkAraNatvAcca / tathA hi ghaTavinAzavinAzo na ghaTarUpo nApi tatkAraNamiti kathaM tasyonmajjanaprasaGgaH ? na ca bhAvasyAsattvam, pratyakSAdipramANairvyavasIyamAnatvAt / tathAhi, 'iha bhUtale ghaTo nAsti' iti jJAnamindriyabhAvavyatirekAnuvidhAnAd indriyajam / na ca niviSayaH, ghaTAbhAvaviziSTabhUtalAlambanatvAt / For Private And Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmavaidharmyam atha ghaTaviviktabhUtalopalambha eva ghaTAnupalambho nAbhAvAditi cet / avyatireke tu ghaTAvaSTabdhe'pi bhUtale syAnnAstIti jJAnam / tasmAd ghaTAbhAvopalambha eva ghaTasyAnupalambho noplmbhaabhaavmaatrmiti| na ca vinAzAnabhyupagame bhAvasya prAgiva pazcAdapyavasthAnAda anupalambho ghttte| atha kSaNasthAyitvAdeva dvitIyakSaNe tasyAnavasthAnamiti / tahi sa eva tasyAbhAvo yatsadbhAve dvitIyakSaNe tasyAnupalambha iti / anyathA hIndriyAdestAdavasthyAd vinAzAbhAve nityasyAnupalambho na syAt / yaccedaM na tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam' iti unmattabhASitametat / anutpannavinAzasya pUrvamapyupalambho na syAd vinsstttvaadev| abhAvena cAvirodhe pazcAdapyavasthAnamiti nityatvaM syAt / tathA kSaNikatve satyanubhaviturvinaSTatvAdanyasya smaraNaM na syAt, na hi devadattAnubhUte'rthe yajJadattasya smaraNamiti / atha nAnAsantAneSu kAryakAraNabhAvasyAbhAvAd asmaraNam / ekazca santAne buddhInAmasti kAryakAraNabhAva ityAhitasakalapUrvavAsanAkaM kAryajJAnamutpadyate iti kArakAnubhUte'rthe tasya smaraNaM yuktameva / naitadevam / kAryakAraNabhAve'pi nAnAtvasyA tAdavasthyAd devadattAdisantAneSviva kathaM syAt smaraNam ? na ca santAnasadbhAve pramANamasti / buddherbuddhacantarakAryatve pramANAbhAvAt / 15 ___ athAsti [ 'bodhAd ] bodharUpatA' iti cet / tathA hi bodharUpaM kArya bodhAdeva bhavati yathA shuklaacchuklmityaadi| nanvevaM tahi dhUmasyAgnijanyatvaM na syAt, samAnajAtIyasya dhUmakSaNasya bhAvAt / atha vilakSaNAdapyagnikSaNAd dhUmasyotpattiriSyeta, bodhasyApi vilakSaNAccharIrAderutpattirbhaviSyatIti na bodhAntarasadbhAve pramANamasti / atha kiJcitsadRzatayA agnimasya kAraNaM tadA jJAnotpattau zarIrAdAvapi smaanm| 20 tathA kRSNAdapi zuklasyotpattirbhavet kiJcit sAdRzyasadbhAvAt / atyantasamAnajAtIyaJca samanantarakAraNamityabhyupagamyamAne rUpajJAnAdeva rUpajJAnaM rasajJAnAdeva rasajJAnaM sukhAdeva sukhaM duHkhAdeva duHkhamiti santAnAnantyaM syAnna cAsti saMvedanamiti / athaiteSAM yugapadasaMvedanam ananubhUyamAnakSaNAnAmutpatteH, tarhi tena vinA tasyAnutpattestatsantAno'pyabhyupagantavyaH / tathA ca sati tadaiva teSAM saMvedanaJceti praaptm| 25 na caitadasti / tasmAnna sarvaM jJAnaM jJAnAntarajanyamiti pratibandho'sti / For Private And Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI na ca vinAzasyAvyatirekAd anubhavasyAvasthAne smaraNaM yuktam / atha dvitIyakSaNe tasyAnubhavasyAbhAvAd anavasthAnamiti cet, na / avyatireke hi tenAvirodhAd avasthAnameva / vyatireke tu shaavsthitivirodhaabhyupgme'smdrshnaanuprveshH| tasmAt smaraNamavasthitamAtmAnaM prasAdhayatIti / na ca kSaNikatve sati kAryakAraNabhAvo ghttte| tathA ca yadaiva kAryasyotpAdastadaiva kAraNasya vinAzaH / sa cotpAdAnna bhidyata ityabhyupagame sahotpannayorna syAt kAryakAraNabhAvaH savyetarayoviSANayoriva / vinazyadavasthaJca kAraNamiSTaM vaizeSikaiH, vinAzasya hetumattvAt / nirhetukavinAzavAdinAJca bhAvavinAzavyatirekeNa vinazyadavasthAnaM sambhavatyeva tasya 10 vinAzakAraNasAkalyarUpatvAt / nApi svasaMvidvAdinaH kAryakAraNabhAvagrahaNamasti, kAraNasaMvidaH svAtmanyeva paryavasAnAt, tathA kAryasaMvido'pIti, na kAraNajJAnaM kAryasattAmanubhavati tatsattAkAle tasyAtItatvAt / na ca jJAnAntaramekaM kAraNasattAkAle kAryasattAM tadabhAve cAsattAM vijaanaatiiti| atha kAryakAraNajJAnAbhyAM vAsanAkrameNAsti vikalpajJAnaM kAryakAraNabhAvagrAhakamiti cet / tasyApyetadrUpasamAropatvAbhyupagame'pramANatvena kaarykaarnnbhaavsyaasiddhirev| tathAhi yad yatra samAropyate tat tatrAvAstavameva yathA zake pItAdiriti / atha pUrvopalabdhAnusandhAna vikalpamiti cet / evaM tahi kAryakAraNabhAvagrahaNaM vinA na vaasnaa| tadabhAvAt tadadhyavasAyavikalpaH kathaM bhaviSyatIti anubhavAnurUpatvAd vaasnaayaaH| na ca bodhAdanyA vAsanA smbhvtiityuktpuurvm| tasmAdavasthita pratisandhAtAramantareNa tu kAryakAraNabhAvasyAgrahaNameveti / ayantu kSaNabhaGgo'smadgurubhivistareNa nirasta iti neha pratanyate / tadevamakSaNikatve satyAzrayAyibhAvasyopapattau satyAmetat parizeSAd vijJAnasyAtmAzritatvamiti / tathA * pravRttinivRttibhyAm * AtmA jJAyate / kiMviziSTAbhyAm ? * zarIrasamavAyinIbhyAM hitAhitaprAptiparihArayogyAbhyAm iti / hitaM sukhamahitaM For Private And Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmavaidharmyam duHkhaM tayoH prAptiparihArau tadyogyAbhyAM tatsamarthAbhyAmiti / vyAptipratipAdanArthamAha * ( yathA ) rathakarmaNA sArathI rathasyAdhiSThAtA tadvadAtmA vigrahasya zarIrasyAviSThAtASnumIyate / tathA hi jIvaccharIram, prayatnavadadhiSThitam jIvaccharIrasamavAyihitAhitaprAptiparihArasamarthapravRttinivRttyAzrayatvAt rathavat / pravRttinivRttyAzrayatvaM vAyvAdau vyabhicaratIti hitAhitaprAptiparihArasamarthapadam / tathA zAkhAyantranipIDitasya prANinaH zAkhAkarma ahitanivartakam, adhastanasya phalAdiprApte hitaprApakaJceti tadarthaM zarIrasamavAyipadam / tathApi nadIsrotaH patitazvakarmaNA vyabhicAraH / tadapyadhastanasya' zunastadupayogAt sukhaM bhakSyata iti sukhaprApakam, upariSTAcca snAnaM kurvatastapasvino durgandhatayA duHkhaM janayatIti tannivartakaJceti tadarthaM jIvaccharIrapadam / nanvevamapIdaM vizeSaNaM vipakSAdiva sapanAderapi rathAdenirvRtti darzayatItyasAdhAraNatvameva syAt / na hi rathe jIvaccharIsamaveta kriyAzrayatvamasti / atha jIvaccharIrasamavAyihitAhitaprAptiparihArayogyA kriyA, prayatnavat kAryA, viziSTakriyAtvAt, rathakriyAvada iti / ihApi na savizeSaNasya hetoH sapakSasadbhAvaH / tathA suptasya nAvArUDhasya yathoktavizeSaNakriyA abhipretena prAptihetuH ahitena nivRttihetuzca, na ca prayatnavatkAryeti vyabhicAraH / tasmAd icchAnuvidhAyikriyAzrayatvaM heturiti / tathAhi jIvaccharIram, prayatnavadadhiSThitam, icchAnuvidhAyikriyAzrayatvAt, ( dravyavat ? ) rathavat / kriyA vA prayatnavat kAryA, icchAnuvidhAyikriyAtvAt, rathakriyAvat / tathA prANAdibhizceti / " prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArAH sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzcAtmaliGgAni " ( vai. sU. 31234 ) iti sUtraM darzayati / athAtmanA sArdhamanupalabdheH kathameSAM gamakatvamityAha zarIraparigRhIte vAyau vikRtakarmadarzanAd bhastrAdhmApayiteva anumIyata iti / vyAptipratipAdanametat / prayogastu jIvaccharIram, prayatnavadadhiSThitam, jIvaccharIraparigRhIta [ vikRta ] vAyvAzrayatvAt, bhastrAvat / vAyvAzrayatvamanyeSAmapyastIti vikRtagrahaNam / vikArastu tiryaggatizIlasya vAyoryadetad Urdhvamadhazca gamanam / tathApi vAyurvAyvantareNa pratihata UrdhvaM gacchatIti parigRhItapadam / tathA hyantaH suSiravRkSe chidrapradezena praviSTasya vAyorUrdhvamadhazca gamanaM sambhavatIti zarIrapadam / tathApi zuSkAnubaddhazarIre praviSTasya vikAra: sambhavatIti jIvagrahaNam / For Private And Personal Use Only 147 5 10 15 20 25
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 148 vyomavatI nanvevamapi jovaccharorasari gRhItavikRtavAyvAzrayatvaM bhastrAderna sambhavatIti saadhnvikltaaprsnggH| tnn| bhastrAsAdhAt / bhastrAzabdena mahiSozarIrasya vivakSitatvAd upcaarenn| yathA hi bhastrA mApyate prayatnavatA tathA mahiSIzarIramiti dRSTam, ataH sAdhyasAdhanAdhikaraNatvam / ___ yad vA jIvaccharIraparigRhItavikRto vAyuH prayatnavadadhiSThitaH, jIvaccharIraparigRhItavikRtavAyutvAt, bhastrAparigRhItavikRtavAyuvat / yathoktavikRtavAyukarma, prayatnavatkAryam, yathoktasya vAyovikRtakarmatvAt, bhastrAparigRhItavikRtavAyukarmavat / tathA * nimeSonmeSakarmaNA niyatena, * iti / na vAtadoSAdutpannena / dAruyantraprayokteva * AtmAnumoyata iti / vyAptipratipAdanametat / yathA hi prayatnavatAdhiSThitasya dAruyantrasya nimeSonmeSakarma tathA jIvaccharIrasyApIti / akSipakSmaNoH saMyogArtha karma nimeSaH / unmeSastu tadvibhAgArthamiti / tathA hi jIvaccharIram, prayatnavadadhiSThitam, nimeSonmeSakarmAdhArasyAvayavitvAd, dAruyantravat / akSipakSmaNI tu, nimeSonmeSakarmAdhAratvAt, dAruyantrAkSipakSmavat / nimeSonmeSakarmaNI vA, prayatnavatkArye, nimeSonmeSakarmatvAt, dAruyantranimeSonmeSakarmavat / tathA * dehasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNAdinimittatvAd gRhapatiriva AtmAnumIyata iti / vyAptipratipAdanameva / vRddhiravayavopacayaH ! kSatasya zastrAdisambandhAt, bhagnasya vA avayavasya saMrohaNaM lokaprasiddham / vyastaJcaitad vivakSitam / sAmastye hi vyavacchedyAbhAvAt / tathA jIvaccharIram, prayatnavadadhiSThitam, vRddhinimittatvAt, [kSata ] bhagnasaMrohaNAdinimittatvAcca, gRhavat / Adizabdena kezAderudbhavanaM puruSaguNapUrvaka vyAkhyeyaM gRhe'laGkAravizeSavat / anyathA hi mRtAvasthAyAmapyetat syAt / na caitadasti / tathA vRddhikSatabhagnasaMrohaNAni prayatnavatkAryANi tadrUpatvAt ( ? ) gRhagatavRkSAdivat / nanu sarvametad anaikAntikam, acetaneSu vRkSAdiSUpalambhAt / tathA ca "pravRttinivRttyoH pratyagAtmani dRSTatvAt paratrAnumAnam" (vai. sU. 3 / 1 / 19) iti sUtreNecchAnuvidhAyikriyA paratra cetane pratIyata ityucyte| tathA hi svAtmani viziSTa pravRttinivRttyozcetanakAryatvenopalambhAd anyatropalambhane tatkAryatvaM yuktm| tadabhAvastu vRkssaadau| For Private And Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Atmanaidharmyam Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yaccedaM pAdaprasAraNAdi tad ayaso'yaskAntAbhisarpaNavad vastusvAbhAvyAd bhaviSyatIti / Agamastu sulabhatvAdupacAreNApi vyAkhyAtuM zakyata evetyanaikAntikatvameva / atha tadadhiSThAyakasya sadbhAvAnnAnaikAntikatvamiti cet, na / tasya loSTAdiSvapi sadbhAvena vRddhikSatabhagnasaMrohaNAdiprasaGgAt / tadetat sarvamasAmpratam / vRkSAderapi pakSAntarbhAvAt / na ca sAdhyenaiva sAdhanasya vyabhicAraH, nApi sUtravyAghAtastatrApi pravRttinivRttyoH sadbhAvAt / tathA ca dravyasannidhAne ca pAdaprasAraNam, na vastusvAbhAvyAt, zarIre'pi tadbhAvaprasaGgAt / niyatadravyAbhilASazca vRkSAyurvede paripaThitasteSAM jJAyate, tadupabhoge puSpAdidarzanAt / Agamasya caupacArikatvamayuktam, mukhye bAdhakAnupapatterityalam / atha vAlukAdinicayeSu prayatnaM vinApi vRddherupalambhAd vyabhicAraH ? na / Izvaraprayatnasya tatrApi sadbhAvAbhyupagamAt / tasyApi pakSe'ntarbhAvAccharIravat puruSaguNapUrvakatvaM sAdhanIyamiti / tathA * abhimataviSayagrAhakakaraNasambandhanimittena manaH karmaNA gRhakoNeSu pelakapreraka iva dArakaH * AtmAnumIyata iti vyAptipratipAdanameva / yathA hi gRhe dArakaH pelakaiH saMkrIDamAno hastasthitapelakena madhyasthapelakamabhihatya pelakAntareNa sambandhayati tadvad AtmApi zarIre manasA cakSurAdikamabhihatya viSayaH saMyojayatIti / tathA cAbhimatazcAsau viSayazca rUpAdistadgRhNAtIti tadugrAhakam / tacca grahaNaM cakSurAdi, tena saha sambandhaH, tannimittena manaH karmaNA jJAyate / prayogastu jIvaccharIram, prayatnavadadhiSThitam, abhimataviSayagrAhakakaraNAdhAratvAt, gRhavat / mano vA prayatnapreryam, abhimata viSayagrAhakakaraNasambandhitvAt, hastasthitapelakavat / manaH karma vA prayatnavatkAryam, abhimataviSayagrAhakakaraNasambandhikarmatvAt, hastasthitapelakakarmavat / manaso vA cakSurAdisambandhaH, prayatnavat kAryaH abhimataviSayagrAhakakaraNasambandhatvAt, pelakAntarasambandhisambandhavat / cakSurAdayo vA prayatnavat preryAH, abhimata viSayagrAhakakaraNatvAt, pelakAntaravat / viSayasambandho vA prayatnavat kArya:, abhimataviSayagrAhakakaraNasambandhisambandhatvAt koNasthitapelakasambandhavat / tathA nayanaviSayAlocanAnantaraM rasAnusmRtikrameNa rasanavikriyAdarzanAda aneka gavAkSAntargata prekSakavad ubhayadarzI kazcid [ ekaH ] vijJAyate iti vyApti For Private And Personal Use Only 149 5 10 15 20 25
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 150 5 15 20 www.kobatirth.org 25 atra tu mameti pratisaMdhAnaM sarvatropalabdham ityekakartRkatvaM nizcIyate bhinna10 kartRkeSu mameti pratisandhAnavyAvRtteH / nahi devadattAdiSUtpannAH smaraNAdayo yajJadattena 'mama smaraNaM mamecchA' iti saMvedyante / indriyANAntu pratiniyataviSayatvAt sAhacaryA - nupalabdhau indriyAntareNopalabdhe'rthe na syAdindriyAntareNa smaraNam, tadabhAvAd rasanendriyasya vikArAsambhava eva syAt / sa copalabdha ityubhayadarzI [ ekaH ] jJAyate / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI pratipAdanameva / tathAhi, yena rUpAdi viziSTara sAvinAbhAvita yopalabdhaM tasya nayanaviSayAlocanAnantaramiti / nayanasya viSayo rUpam / tatrAlocanAd vijJAnam / tadanantaramavinAbhUte rase'nusmRtirbhavati / tatkrameNa rasanavikriyeti rasAnusmaraNAnantaraM rasabuddhiH / tataH prayatne sati manasi kriyAprabanvAd rasanendriyasambandhaH / tasmAd radanAntargatodaka saMplavalakSaNo vikAraH sampadyata ityutpattikrama: / jJaptimastu rasanendriyavikArAnmanaH sambandhaH / tenApi manasi kriyAprabanvo'numIyate / tasmAt prayatnaH / tato'mIcchA / tathA ca smaraNam / tataH saMskAraH / tasmAccAnubhavaH / tenAnubhavenAnubhavitA iti / atha zarIrasyaiva cakSUrasanAdhiSThAyakatve rUparasayoH sAhacaryopalabdhau smaraNamiti cet, na / tasyApyanyatvAt / tathA hi kuvalayAmalaka bilvAdInAmiva parimANabhedasya zarIre sadbhAvAd anyatvam / na hyanyaparimANe'pyavatiSTamAne parimANavati parimANa pratiSedhAd uttaraparimANena zakyaM bhavitumiti parimANAnyathAnupapattyA pUrvaparimANanivRttiH / sA cAzraya vinAzAdevetyanyatvam / na ca zarIrasya zarIrAntarArambhakatvam, ekasyArambhakatvapratiSedhAt / kAryakAraNavirodhena sarveSAmupalambha prasaGgAt / athAvasthAbhedamAtraM na avasthAyino bheda iti cet, tanna / yadyavasthA parimANam, tadbhede tasyApyavazyaM bhedaH / athAvayavavizeSaH tadvinAze'pi tadAravyasya vinAzAt / nApi rUpAdaya:, teSAmapyAzrayavinAzena vinAzAt / na ca saMyogi samavAyi vA dharmAntaramastIti / zarIrasyAnyatvena smaraNAdyasambhava eva / atha buddhau kAraNavAsanAsaGkrAntikrameNa smaraNotpattau rasanendriyavikAraH sampadyata iti cet, na / kSaNikatve sati smaraNasya pUrvameva pratiSedhAt / tasmAdekakartRkAH smaraNecchAdayo mameti pratisandhIyamAnatvAt / vibhinnakartRkeSu pratisandhAnAbhAvaH / ekakartRkeSu tu nartakI vikSepe kRtasamayAnAm asti mameti pratisandhAnam / For Private And Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmavaidhaya'm atha nityasyAnupakAritvAd AtmanaH kimanubhavAdyaiH kriyata iti cet, na kiJcit / anubhavAderevopakAritvAt, tena hi satA'nubhavitA smarteti vyapadezAt / tatkAryaM vA tsyopkaarH| tathA cAnubhavena tasya' saMskAraH kriyate, tena tu smaraNamupakAraH, tenApi svakAryamityuttarottaramabhyUhyam / na cAnubhavAderAvirbhAvatirobhAvAbhyAm anubhavitustathAbhAvaH, tadvyatirekAt / atha vyatireke kathamAtmano'nu- bhavAdinanyasyeti cet, tena sambandhAt / sambandhasya tu sambandhAntarAnapekSasyApi sambandhiniSThasyopalabdhe pyanavastheti vakSyAmaH / 5 na cAnyasyAnubhavotpAde'nyasyAnubhaviteti vyapadezo dRSTaH / athAnubhavAderAtmanyatizayAdhAyakatvAsambhave vyapadezAsambhava iti cet, na / asyaivAtizayatvAt tatprAgabhAvazcAnatizayo nivartata iti| kArakasAkalyaJcAtizayastavaikalyaJcAnatizaya 10 ityuktapUrvam / na cAvyatireke'tizayaH sambhAvyata ityalamativistareNa / tathA pUrvoktaH OM sukhaduHkhecchAdveSaprayatnazca guNairguNyanumIyate * / tathA hi sukhAdayaH, kvacidAzritAH, guNatvAd, rUpAdivat / atha zarIrendriyaguNA bhaviSyantItyata Aha * te ca ( sukhAdayaH ) na zarIrendriyaguNAH * | kasmAdityAha * ahaGkAreNakavAkyatvAbhAvAt * iti / ahaM pratyayenAsamAnAdhikaraNatvAd vijnyaanvt| ye tu 15 zarIrendriyaguNAste'haGkAreNa samAnAdhikaraNA na bhavanti rUpAdaya iti / atha 'rUpavAnaham' iti pratyayadarzanAd yuktameva tat, na / mukhya bAdhakasadbhAvenAsya gauNatvAt / tathA ca [ ? na ] aham' iti pratyayAlambanatvaM pUrvamevoktamiti zarIraguNairupacaritameva sAmAnAdhikaraNyam / smaraNajJAnena tu sAmAnAdhikaraNyam 'ahaM smartA' iti dRSTam / na ca smaraNaM zarIre smvetmityuktm| itazca na zarIrendriyaguNAH 20 sukhAdayaH * pradezavRttitvAt * / vizeSaguNAzcAzrayavyApakA rUpAdaya' iti zarIravizeSaguNapratiSedhai sAdhye na sNyogaadibhirnekaantH| teSAmapi ca pakSatvAt / tathA na zarIrendriyavizeSaguNAH sukhAdayaH * yAvadravyAbhAvitvAt * zabdavat / ye tu tadvizeSaguNAste yAvadravyabhAvino rUpAdaya iti / na ca pArthivaparamANurUpAdibhirvyabhicAraH, teSAmapi sAdhyAdhikaraNatayA sapakSatvAt / tathAhi, zarIrendriyavizeSaguNapratiSedhe 35 sAdhye te'pi saMyogAdivat tavizeSaguNA [ na ] bhavantIti sapakSA eva / ito'pi na zarIrendriyavizeSaguNAH sukhAdayaH * bAhyendriyApratyakSatvAt * vijJAnavat / ye tu For Private And Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 152 5. 10 15 www.kobatirth.org 25 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI vizeSaguNAste bAhyendra pratyakSa rUpAdaya iti / gurutvAdInAntu bAhyendriyApratyakSatve'pi na zarIrendriyavizeSaguNatvamiti vyabhicArAbhAvaH / bAhyendriyapratiSedhena cAntaHkaraNapratyakSatvaM vivakSitamiti / tathA zarIravizeSaguNAzca pratyakSAH / na caivaM sukhAdaya iti / atha triguNAtmakatvAt sarvaM sukhaduHkhAdisamanvitamiti nAtmavizeSaguNatvam, na / triguNAtmakatvapratiSedhasya vakSyamANatvAt pradhAnapratiSevAvasare / yathA ca sukhaduHkhAdibhirguNaiH tathAhaM zabdenApi AtmA jJAyata iti / 'aham' zabda (bAhyA) [? a] bAdhitaikapadatvAdavazyaM vAcyamapekSate / na ca pRthivyAdyevAbhidheyam * pRthivyAdizabdavyatirekAdvaiyadhikaraNyamiti / yadi punaH pRthivyAdikamarthamabhidadhyAda 'aham' iti zabdaH tacchabdena sAmAnAdhikaraNyaM syAd 'ahaM pRthivI' 'ahamudakam ' ityAdi / na caitad dRSTam / tasmAdAtmanyeva 'aham' iti zabdasya pravRttiryukteti / viSayAntare hi pravartamAnaH zabdo nArthAntaramabhidhatte ityabAdhitaikapadam / atha zabdAnAM vAcyavAcakabhAvAnupapatternirviSayatvamasyeti cet, na / vAcyavAcakabhAvasya vakSyamANatvAt / tadevamAtmanyavasthite tasya dravyatva samavAyikAraNatva-agikaikadeza vRttivizeSaguNatvapratipAdanArthaM caturdazaguNapratijJA, tAM darzayati tasya guNA buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskAra saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH * iti / ete tu sUtrakAreNa pratipAditA ityAha * AtmaliGgAdhikAre buddhyAdayaH prayatnAntAH siddhAH iti / tathA dharmAdharmAvAtmAntaraguNAnAmakAraNatva vacanAt iti 'AtmaguNA20 nAmAtmAntaraguNeSvakAraNatvAda" ( vai. sU. 615 ) iti sUtraM darzayati / tathAhi dAnadharmaH pratigrahadharmaH sampadyata ityanayoH pUrvAparabhAvaniyamAt kAryakAraNabhAva ityAzaGkAparihArArthametat sUtram AtmAntaraguNAnAmAtmAntaraguNeSvakAraNatvAt / dharmAdhama cAtmaguNAviti nAtmAntaraguNotpattI kAraNaM syAt / na hyAtmaguNAt sukhAd AtmAntare sukham, duHkhAcca duHkhamutpadyamAnamupalabdham / atha duhitari vartamAnaM sukhaM mAtari sukhasampAdakaM dRSTamiti, ayuktametat / na / tadanubhavena tadutpa [ papa ? ] teH / tathA hi duhitari mukhaprasAdAdikamupalabhya For Private And Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmavaidharmyam 'sukhamasyAH samutpannam' ityanumAnAnmanyamAnAyAH svAnubhavAnmAnasaM sukhamutpadyate, na tat sukhAt, tadvinAze hi kAlAntareNotpatteriti / tadevaM dAnadharmasya pratigrahadharmotpattau kAraNatvapratiSedhapareNApi sUtreNa Atmani dharmAdharmayoH sadbhAvo'bhihitaH, tathA vakSyAmazca ttprokssaayaam| * saMskAraH smRtyutpattau * iti / "smRtirvAsanAkhyAt' (vai. sU.? ) iti 5 sUtraM drshyti| tathA hi smRtiH kAryatvAvazyaM kAraNamapekSate / na cAnubhavaH kAraNam, tdvinaashe'pyutptteH| athAnubhavapradhvaMsaH kAraNamanvayavyatirekavattvAt / tadasat / tasya niratizayatvAt tIvrAdibhedabhinnasya smaraNasyAnupapattiprasaGgAt / na hi kAraNAtizayaM vinA kAryasyAtizayo yuktaH / abhyAsavaiyarthyaJca pradhvaMsAtizayasya kartumazakyatvAt / ataH sAtizayamAtmasamavetaM kiJcidasAdhAraNaM kAraNamasti yatastatsamavetA / smRtirjaayte| na cAdRSTa eva, tasya sakalakAryotpattau sAdhAratvAt, asAdhAraNantu AtmasamavetaM sukhaduHkhalAgaM kAryaM dRSTamiti smRteranyadasAdhAraNaM kAraNaM vAcyam / tathAhi, smRtirAtmasamavetA. asAdhAraNakAraNe satyutpadyate, AtmasamavetAsAdhAraNakAryatvAt, sukhavat / tasmAdanubhavenAtmani saMskArAdhAne sati smaraNa putpadyata iti sthitam / 'smRtirvAsanAkhyAd' bhvtiiti| tatra * vyavasthAvacanAt saMkhyA * iti / "sukhaduHkhavyavasthAto nAnAtmAnaH" (vai. sa. 3 / 2 / 19) iti sUtraM darzayati / kA punariyaM vyavasthA ? sukhaduHkhAdInAM niyamaH / tathAhi, ekasya sukhamanyasya duHkhamanyasyeccheti vyasthopalabdhA / aikAtmye tvekasya sukhitve sarveSAM sukhitvam, duHkhitve sarveSu duHkhitvaJcetyavyavasthAprasaGgaH, niymhetorbhaavaat| ___ athAsti zarIrabhedo niyAmaka iti cet, na / anusandhAnaprasaGgAt / yayA hi bAlakaumArayauvanAvasthAbhedena zarIrasya bhede'pyekatvAdAtmanaH pratisanvAnaM 'mama sukhamAsId bAlyAvasthAyAm' ityupalabdham, evaM sarvazarIreSvapi prsnggH| na caitadasti / tasmAd ekatvavyApakaM pratisandhAnamAtmano'zvamahiSAdizarIrebhyo vyAvartamAnaM svavyAptamekatvaM gRhItvA vyAvartata iti naanaatvm| tathAhi, azvamahiSAdizarIre'pyAtmA dharmI Atmatve sati vyaktibhedena nAneti saadhym| zarIrAntaropalabdhe'rthe zarIrAntareNApratisandhAyakatvAt, yatra caikastatrAsti pratisandhAnam, yathA bAlakaumArayauvanazarIreSviti vytirekH| kevalavyatirekAvyabhicAreNa hetorgamakatvaM vakSyAmo 20 For Private And Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 154 vyomavatI laiGgikajJAne / tathaikasminnapi zarIre 'mama pAde vedanA, zirasi vedanA' ityekatvAdAtmanaH pratisandhAnaM dRSTam / na ca janmAntarazarArAnubhUte garbhazarIrAnubhUte ca smaraNavad azvAdizarIropalavdhe'pyasmaraNaM yuktam, garbhazarIrAnubhavasyApaTutvAjjanmAntarasaMskArasya ca maraNaduHkhenAbhibhavAt ! na caivamazvAdizarIrAnubhUteSu smaraNe kAraNamasti / / atha bherasadbhAve pramANAnupapatteH sarvamekamiti kalpyate ? n| pratyakSeNeva parasparavyAvRttAtmanAM padArthAnAM bhedapratibhAsAd vidhipratiSedhagrAhakaJca pratyakSa nirvikalpakajJAnena padArthAnAM bhedapratibhAse sati etasmAdayaM bhinnaH' iti savikalpajJAnotpattyabhyupagamAnnetaretarAzrayatvam, anavasthA vaa| aniyamena tu vizeSaNavizeSyayovidhipratiSedhayograhaNamiSTam / yadatra vizeSaNaM tat pUrva gRhyate vizeSyantu pazcAt / aniyama [ ? ta ] stu vizeSaNavizeSyabhAva iti / ___ nanu cAtra bhedo vyAvRttiritaretarAbhAva ityabhyupagame vyAvRtterbheda: kathaM svayaM vyAvRttirUpatvAt / tadviparItAstu vyaavRttimpekssnte| athAyaM bhedapratibhAso'vidyAsamAropita iti cet, na / AtmavyatirekeNa tadasambhavAt / vyatireke tu ektvnivRttiH| yadi ca vidyAnivRttirUpA syAdavidyA, sA kathaM tucchasvabhAvatayA bhedena vyavahAra janayet ? na ca bAdhakAnupapatterbhedapratibhAso bhraantH| nApi kalpitarUpANAM vAstavArthakriyAjanakatvaM nyaayym| rajjvAM tu sarpajJAnAd vAstavAdeva bhakSaNaM [ ? dravaNaM ] kAryaM na kalpitArthAditi / na ca sarvasyaikatve pramANamastIti kathaM vidyAnibandhanamekatvajJAnam ? yathA ca pramANaM vinA sarvasyaikatvam evaM nAnAtvamapi syAt, pramANAbhAvasyobhayatrAvizeSAt / athAstyekatve pramANamAgama iti cet / ekatvanivRttiH pramANAdevastivabhedatvAt / abhede tu pramANaprameyavyavasthAnupapattiriti / kathaM svayaMjyotirevAyamAtmeti ? athAmI padArthA yadi paramAtmano vyatirekiNa: kathaM prakAzante, aprakAzasya prakAzAyogAt / atha prakAzante na paramAtmavyatirekiNaH, tasyaiva prakAzasvarUpatvAditi cet, naitadevam / vibhinna svarUpasambandhinAM pratyakSAdipramANaH saMvedanAt prakAzarUpatA bhAvasvarUpasambandhitvam, bodharUpatA vA rayAt / sA tupadArtheSu na sambhavatItyasatvena paramAtmano'nyasattva prasaGgaH, padArthAntarasvarUpasya padArthAntare sattvAvizeSAt / yadi ceka eva syAdAtmA, tasyaikatra vimokSe sarvatra tathAbhAvaH ityaprayAsasAdhyo mokSaH syAt / tathA kasyacidamuktAvanyasyApyamuktiriti srvessaamnirmocprsnggH| 15 20 For Private And Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmagadhamyam 155 atha paramAtmano jIvAtmanAM niHsaraNaM saMsAraH, tasminneva layo muktiriti cet, na / teSAM tasmAdabhede karaya muktiH saMsAro vA ? abhede vA dvaitahAniriti / tathA vidyAparicchinnAtmapradezAnAM muktiravidyAparicchinnAtmapradezAnAM saMsAra: ityatrApyetadeva dUSaNamudyan / paramA gavastu bhitlAdeH kAryasyopAdAnakAraNaM kAryaparimANAdhInaparimANasya kAraNasyopalabdheH / na ca paramAtmA, tasya vyApakatvAt, na / cAmUrtopAdAnasamavetaM mUrttanutpadyamAnaM dRSTamiti / yadi cAnekama guparimANaJcopAdAnaM paramAtmeti syAt, saMjJAbhedamAtram / paramANavastu pUrvameva vyavasthApitAH / yaccaikatvapratipAdakaM vAkyaM taHparamAtmApekSayA vyAkhyeyam / tasya hi kAryAnumAnena pUrvameva vyavasthApanAt / yaccedam "eka evAyamAtmA dehe dehe vyavasthita :'' iti, ekasmin zarIre'nekatvapratiSedhArthametat / tathA TekasmiJcharIre'neka vijJAnamAtmeti zAkyA 10 manyante tatpratiSedhArtha pratizarIrameko nAnekaH, tathA nAnAtvapratipAdakameva vAkyamastItyalamatijalpitena / * pRthaktvamapyata eva iti / yata eva nAnAtvamata eva nAnApRthaktvam / tathA cAtmeti vacanAt paramamahatparimANam iti| "vibhavAnmahAnAkAzastathA cAtmA" (vai0 sU0 7 / 1122) iti sUtraM darzayati / yathA vibhavAnmahAnAkAzastathAtmApIti 15 vibhutvAdeva paramamahattvaM siddham / atha zarIraparimANatvAdAtmano'siddhaM paramamahattvam / tathA cAlpazarore'lpo mahati mahAnAtmeti / na / zarIravyatirekeNAtmano'stitve pramANamastIti / nanvetasmin pakSe saGkocavikAzadharmakatvAda bAlazarIre'pyAtmano vinAze vRddhAvasthAyAM nAnAtmA sampadyata ityanyatve smaraNaM na syAt / na ca pUrvaparimANasyA- 20 nivRttAvuttaraparimANena zakyaM bhavitumiti pUrvaparimANasyAzrayavinAzAdeva nivRttiH / na ca vyApakasyAmUrttattve gamanaM sambhavatIti svargAdisthAneSu zarIrasambandhAnupapattAvupabhogo na syAdata iSyata evaM gamanam / tahi mUrttatve sati mahAparimANatvAd yata utpattistat kAraNaM vAcyAmiti bhUnacaitanyavat pratiSedhaH / tathA dharmAdharmayorAtmaguNatvAt tadAzrayasyAvyApakatve na syAdagnerUddhajvalanaM 27 vAyostiryagamanamagumanasostvAdyaM karmeti, tayoH svAzrayasaMyogApekSitvAt / yathA prayatno hastakarmaNyAtmasaMyogApekSastathA dharmAdharmAvAtmasaMyogaM vinA na karma kuryAtAm, AtmaguNatvAt / na ca tatrAnyat kAraNamastoti svAzrayasaMyogApekSo'dRSTa eva kAraNam / For Private And Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir M. M. SIVAKUMARASASTRI-GRANTHAMALA . cm [ Vol. 6 ] VYOMAVATI OF VYOMASIVACARYA EDITED BY GAURINATH SASTRI Vice-Chancellor Sampurnanand Sanskrit University Varanasi. Beartaic nara VARANASI 1983 For Private And Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 vyAmavatI ato vyApakatvAcca paramamahattvam / tayA yogo khalu RddhI prAdurbhUtAyAM sendriyANi zarIrANi nirmAya yugapad bhogAnupabhuGkte iti zrUyate, tacca vibhAvAtmanyupapadyate nAvyApake iti / tathA * sukhAdInAM sannikarSajatvAt saMyogaH 4 siddhH| sukhAdayo hi kAryatvAdasamavAdhikAraNamapekSante / na cAnyat sambhavatItyAtmAntaHkaraNasaMyogaH siddhaH / sa ca kRtakatvAdavazyaM vinAzItyAzrayavinAzAbhAvAd vibhAgAdeva vinazyatIti vibhAgaH siddhH| manastvayogAnmanaH / satyayAtmendriyArthasAnidhye jJAnasukhaduHkhAnAmabhUtvotpattidarzanAt krnnaantrmnumiiyte| zrotrAdyavyApAre 10' smRtyutpattidarzanAd baahyendriyairgRhiitsukhaadigraahyaantrsdbhaavaaccaant:krnnm| tasya guNAH sNkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagprtvaaprtvsNskaaraaH| prayatnajJAnAyogapadyavacanAt pratizarIramekatvaM siddham / pRthaktvamapyata eva ! tadabhAvavacanAdaNuparimANam / apasarpaNopasarpaNavacanAt saMyogavibhAgau / mUrtatvAt paratvAparatve saMskArazca / asparzavatvAd dravyAnArambhakatvam / kriyAvatvAnmUttetvam / sAdhAraNavigrahavatvaprasaGgAdajJatvam / karaNabhAvAt pArArthyam / guNavatvAd dravyam / prayatnAdaSTaparigrahavazAd AzusaJcAri ceti / idAnIM manaso lakSaNaparIkSArthaM 4 manastvayogAnmanaH * ityAdi prakaraNam / 20 manastvena yogo manastvopalakSitaH samavAyo lakSaNamiti / tathAhi, manaH. itarasmAd bhidyate, manastvayogAt, yastvitarasmAdamanaso na bhidyate na cAsau manastvena yuktaH, yathA kSityAdiriti / vyavahAro vA sAdhyaH / zeSaM lakSaNasya dUSaNapratisamAdhAnaM pUrvavajjJeyam / tathA zabdArthanirUpaNaparatvaJceti / atha pratyakSeNAnupalabdhermanasaH sadbhAve ki pramANam ? anumAnamityAha 25 * satyapyAtmendriyArthasAnnidhye jJAnasukhadu:khAnAm abhUtvotpattidarzanAt * iti / tathA hyAtmA sarvagatatvAdeva sarvairindriyaiH smbddhH| indriyANi tu svaviSayairiti / tathApi na yugapad rUpAdijJAnAnyutpadyanta iti * karaNAntaramanumIyate * / For Private And Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manovaidhaya'm athendriyANAM svaviSayaiH sambandhaH kathaM jJAyate ? anumAnAt / tathAhi, ghrANam, svavyAptasaM yoginA saMyuktam, tatsaMyuktavyApakatvAn, yo yaH saMyukta vyApakaH sa svavyAptasaMyogisaMyujyamAno dRSTaH, yathA vIraNasaMyuktatantuvyApakaH paTo voraNena saMyukta iti / sthAnasaMyuktaM vA karpUrAdidravyam, svasaMyuktavyApinA saMyujyate, tadvyAptasaMyogitvAt, yo yadvyAptasaMyogI sa svasaMyuktavyApinA saMyujyamAno dRSTaH, yathA paTavyAptatantusaMyogivIraNaM paTena saMyujyamAnamiti / evaM rasanendriyam, svavyAptasaMyoginA saMyuktam, tatsaMyuktavyApakatvAt, vIraNasaMyuktatantuvyApakapaTavat / sthAnasaMyuktaM vA dravyam, svasaMyuktavyApinA saMyujyate, tadvyAptasaMyogitvAt, paTavyAptatantusaMyogi-vIraNAdivaditi / evaM zeSelvapIti / / gItadhvanistu sannihitasya tacchvaNasAtatyena zrotrasambandhe eva / yatAvat kAraNaM jJAnasukhaduHkhAnAm, tatsadbhAve'nutpattinaM syAt / na hi kAraNasAkalye'pi kAryasyAnutpattidRSTeti / tasmAdeSAM sadbhAve'pi kAryasya' pUrvam abhUtvA pazcAdutpattidarzanAt kaarnnaantrmnumiiyte| yasya sadbhAvAsadbhAvAbhyAM kaarysyotpttynutpttii| athAdRSTo'syAmeva kAraNaM bhaviSyatIti / na / zrotrAdInAmapyabhAvaprasaGgAt / tasyApi cedAnIM tatsAdhanasyAnanuSThAnAccirotpAde sa eva doSaH / ___ tadevamAtmendriyArthAH, kAraNAntarApekSAH, sadbhAve'pyanutpAdyotpAdakatvAt, ye hi sadbhAve'pi kAryamanutpAdya pazcAdutpAdayanti te sApekSAH, yathA tantvAdayo'nyatantusaMyogA pekSA iti / anye tvAtmA, kramavatkAraNApekSaH, itarasAkalye'pi krameNa kAryajanakatvAt, yo hItarakAraNasAkalye'pi krameNa kArya karoti sa kramavat kAraNApekSaH, yathA anekazilpAbhijJaH puruSa iti / cakSurAdayo vA kramavatkAraNApekSAH, sadbhAve'pi krameNa kAryajanaka- 20 tvAta, yo hi vidyamAnaH krameNa kAryaM karoti so'vazyaM kramavatkAraNamapekSate, yathA vAsIkartaryAdi hastamityanumAna bruvate / tathA AtmA indriyArthasAnnidhye'ni krameNaiva kArya karotIti dRSTam / evaM cakSurAdayo'pyAtmanAdhiSThitA viSayasambandhakrameNaiva' kAryaM kurvantIti kramavatkAraNamapekSante / tathA * zrotrAdyavyApAre smRtyutpattidarzanAt 5 asti karaNAntaram / tathAhi 25 smRtiH, karaNajanyA, kriyAtvAt, chidikriyAvat / na ca zrotrAyeva karaNam, tadavyApAre'pi smRtyutpattidarzanAt, yad yadavyApAre'pyutpadyate tat tasya kAryaM na bhavatyeva, For Private And Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 158 5 10 15 2; 25 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI yathA vinaSTeSu tantutpadyamAno ghaTa iti / smRtistu badhirAdInAM zrotrAdyavyApAre'lavata iti na tava / ataH karaNAreNa bhavitavyam / tathA * bAhyendriyairagRhItasukhAdiprAhyAntarasadbhAvAcca * karaNAntaramasti / tathA hi sukhAdayaH, karaNaparicchedyAH, grAhyatvAt, rUpAdivat / na ca cakSurAdyaiva karaNa na bAhyendriyairagRhItasya sukhAdegrahyAntarasya sadbhAvAdityabhidhAnAt / yathA cakSuSA gandho na gRhyata iti karaNAntaraM ghrANamanumIyate / tAbhyAJca rasasyAparicchedAd rasanAnumAnam / taizca sparzasya tathA zabdasya ceti karaNAntarAnumAnamiti / tadvad bAhyendriyaiH sukhAdayo na gRhyanta iti tatparicchedakaM mano'numIyate / siddhe ca manaH sadbhAve dravyatvasamavAyikAraNatvapratipAdanArthaM tasya guNAH saMkhyAparimANapRthaktvasaMyoga vibhAga paratvAparatva saMskArAH * iti vAkyam / dravyatvAdeva saMkhyAsadbhAvasiddhau kimekamanekaM ve saMzaye tannirAsArthamAha prayatnajJAnAyaugapadyavacanAt pratizarIramekatvaM siddham iti "prayatnAyaugapadyAjjJAnayoga padyavacanAcca pratizarIramekaM manaH" (vai0 sU0 3 / 2 / 2) iti sUtraM darzayati / asamAsakaraNazcAtra sukhaduHkhAdyayaugapadyAvarotrArtham / sUtrArthastu naikamanekasmiJcharIre, nApyekasminnanekaM vA manaH / kiM tarhi ? pratizarIramekam / kutaH ? prayatnAyogapadyAt jJAnAyaugapadyAcca / yadi punarekaM syAdvyApakaM manaH sarvendriyANAM tadaviSThitatvAd yugapad rUpAdijJAnAnyutpadyeran prayatnAzceti / na caivaM dRSTam / utpalapatrazata atha dIrghazaSkulIM bhakSayataH kapilabrahmaNo yugapat paJca jJAnAnyutpadyante / tathA adhyApakasya yugapad vAkyoccAraNa-gamana-mArgAnveSaNa- kamaNDaludhAraNeSu prayatnA utpadyanta ityasiddhametat / tanna / yaugapadye prasiddhodAharaNAbhAvAt / vyatibhedAbhimAnavad AzubhAvitvena yaugapadyAbhimAno draSTavyaH / krame tvanekaM prasiddhamudAharaNamasti / tasmAcNuparimANasya manasaH krameNendriyasambandhAt krameNaiva jJAnAni bhavantIti yuktam / aguparimANasyApyekasmin zarIre'nekatvAbhyupagame kiJcidindriyaM kenacinmanasAdhiSThitamiti jJAnayogapadyameva syAt / krameNa tu jJAnAnyutpadyamAnAni saMvedyanta iti pratizarIramaguparimANamekaM manaH / na caivamapi manasA cakSuradhiSThita manekArthasambaddhaM yugapajjJAnAnyutpAdayet / naitadevam / ekasya karaNasyaikakriyAnirvRttau sAmarthyopalabdheH / na hyekaM karaNamekasmin kAle'nekA kriyAM kurvad dRSTamiti / atha kuThArAbhighAtAdanekatRNeSu yugapadanekakriyopalabdherayuktametat / na / bodhAtmakatvena vizeSitatvAt / yadvA kuThArAvayavAnAM karaNatvam, yathA tIkSNo'vayavI tRNaiH sambaddhastathA tadavayavAstaiH sambaddhA eveti karaNabahutvAd yuktaM kriyAyogapadyam / For Private And Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 159 manovaidharmyam abhighAtAstu karaNAnItyanye / tathA hi kuThArasya' tRNaiH sambandhAH vegApekSA avayavAH parasparaM vibhinnA eva / naitadyuktam / karmaNA sambaddhasyaiva kuThArasya karaNatvAt / anyathA hi cakSuSo'pi sambandhibhedAt sambandhabhedopapattesteSAmapi karaNatvena cakSureNa manasAdhiSThitatvAd yagapad ghaTAdijJAnotpattiprasaGgaH / na caitadasti, asaMvedanAditi / tasmAd yugapat prakAzanameva baTAdInAM na grahaNAnIti / cakSuranekapadArthasambaddhaM karaNamiti 5 nyAyyam / ataH karaNasyaikakriyAnivRttau sAmarthyam / siddhe ca nAnAtve tadanuvidhAnAt sAhacaryAnnAnApRthaktvaM siddhyatyeva / tathA * tadabhAvacanAda guparimANam, iti "vibhavAnmahAnAkAzastathA cAtmA / tadabhAvAdaNu manaH' (vai0 sU0 7 / 1 / 22-23 ) iti sUtre darzayati / tasya vibhutvasyAbhAvadaNu mana iti / ___10 nanvevaM ghaTAdAvapi vibhutvasyAbhAvAdaNutvaM syAt / n| nityadravyasyeti vizeSaNAt / tathA hi manaH, aNuparimANasambandhi, nityadravyatve sati vibhutvarahitatvAt, yad yannityadravyatve sati vibhutvarahitaM tat tathA dRSTam, yathA paramANvAdiH, tathA cedaM vibhutvarahitam, tasmAdaNuparimANamiti / ghaTAdau vibhutvarahitatve'pi nAguparimANamiti nityatvagrahaNama, nityatvaM guNAdAvapyastIti dravyapadam / ___ tathA * apasarpaNopasarpaNavacanAt saMyogavibhAgau * iti / 'apasarpaNamupasarpaNamazitapItasaMyogAH kAryAntarasaMyogAzcetyadRSTakAritAni" (vai0 sa0 512 / 17 ) iti sUtraM darzayati / apasarpaNantu mRtazarIrAd vibhAgArtha krm| pratyagreNa zarIreNa saMyogArthaJcopasarpaNamiti / azitapItam bhuktamudakAdi tayornADyantareNa saJcaraNam, kAryAntaraM zarIrAntaram, tena saMyogo manasaH, tadarthaM manaHkarma yoginAmityetat sarvamadRSTakArita- 20 mityanyapareNApi sUtreNa sNyogvibhaagaayuktau| tathA * mUtatvAt paratvAparatve * tayomUrtyanuvidhAnAt / yatra hi mUrttatvaM tatra tadarzinaH parAparavyavahAraH sambhavatIti / dikkRte tu paratvAparatve manasi, kAlakRtayonityatvenAsambhavAt / kAryadravyApekSayA tu tadazinaH kAlakRtaM paratvaM manasi sambhAvyata eva / paraM manaH, aparaJca kAryadravyamiti / na cAyaM niyamaH samAnajAtIyayoreva parAparavyavahArasya dRSTatvAt / tathA na 25 paraM paratvAparatve * saMskArazca * mUrttatvAdeva vegAkhyaH / atha manaH paraspareNa sambaddhaM kimiti dravyaM nArabhate ? samAnajAtIyamUrttadravyasambandhasya' antyAvayavivyatirekeNa dravyArambhakatvadarzanAdityAha * asparzavattvAd dravyA And 10 For Private And Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 vyomavatI 5 nArambhakatvam * iti| sparzavato hi dravyasya' dravyArambhakatvadarzanAt, yathA prmaannuunaam| na ca manasaH sparzavatve pramANamasti, manastvajAtIyasya sprshvtkaarysyaanuplbdhH| yathA hi pRthivItvajAtIyaM sparzavatkArya nupalabhyamAnaM tadArambhakANAmaNUnAM sparzavattAM jJApayati, naivaM manastvajAtIyaM kAryamastIti kathaM manasaH sparzavattvam ? tathA sparzavattve sati zarIre saJcarato vAyoriva pratisaJcalanAt kvacidindriyAntareNAsambandhAd anekakAlaM rUpAdeviSayasyAgrahaNamapi syAt / na caitat suSuptyavasthAmantareNa dRSTamiti / tasmAda asparzavattvena dravyAnArambhakatvamiti / ____ aguparimANavyavasthApanAt siddhe'pi mUrttatve punaH sAdhanamAha OM kriyAvattvA nmUrttatvam % iti / tadanuvidhAnAt kriyaayaaH| sA cendriyasambandhAd vijJAyate / 17 anyathA hi aguparimANaM manaH kathamindriyAntareNa smbdhyte| pUrvaM manazcaitanyapratiSedhe'pi punadhikamAha * sAdhAraNavigrahavattvaprasaGgAdajJatvam * iti / yadi hi cetana manaH syAdumayAH sAdhAraNaM zarIra tupabhogyamiti viruddhAbhiprAyatve bhogAnupapattiH syAt / atha kiM svArthaM parArthaM vetyAha * karaNabhAvAt pArArthyam * iti / karaNaM hi vAsyAdi parapuruSArthasampAdaka dRssttm| tathA ca karaNaM manaH, tasmAt karturAtmanaH puruSArthasampAdakamiti / atha kiM dravyaM guNaH karma vA mana ityAha * guNavattvAd dravyam * iti / kSityAdivat / guNAstUktA eva / atha aguparimANatvAnmanasaH kathaM rUpAdijJAnAnyAzUtpadyanta ityAha * AzusaJcAri / tacca * prayatnAdRSTaparigrahavazAt OM / prayatnena jIvanapUrvakeNAdRSTa20 vizeSeNa ca parigrahavazAdAzusaJcAritvamiti / iti zrIvyomazivAcAryaviracitAyAM padArthadharmasaGgrahaTIkAyAM vyomaktyAM drvypdaarthH| For Private And Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTam-1 uddhRtavaizeSikasUtrasUcI athAto dharma vyAkhyAsyAmaH (vai0 sU0 1 / 131) 12 // 3 apasarpaNamupasarpaNamazitapItasaMyogAH kAryAntarasaMyogAzcetyadRSTakAritAni (vai0 sa0 5 / 2 / 17) 159 / 16 arUpiSvacAkSuSatvAt (vai0 sU0 4 / 1 / 12)8818 avibhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmasambhavAn (vai0 sU0 luptam) 63 / 20 AtmaguNAnAmAtmAntaraguNeSvakAraNatvAt 6 / 115) 152119 kAraNaparatvAt kAraNAparatvAcca kArye paratvAparatve (vai0 sU0 7 / 2 / 22) 121197132 / 12 kriyAvad guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam (vai0 sU0 111115) 27 / 27 guNAzca guNAntaramArabhante (vai0 sU0 111 / 10) 81 // 6 gurutvAt patanam (vai sU0 5 / 117) 62 / 1 tadabhAvAdaNu manaH (vai0 sU0 7 / 1 / 23) 118/6; 159 / 9 tejorUpasparzavat (vai0 sU0 2 / 113) 84 / 10 vapusIsaloharajatasuvarNAnAM taijasAnAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH / sAmAnyam (vai0 sU0 2 / 17)84 / 13 nodanAdAdyamiSoH karma tatkarmakAritAcca saMskArAttathottaramuttaraJca / 5 / 1 / 17) 62 / 6 prayatnAyaugapadyAjjJAnAyaugapadyavacanAcca pratizarIramekaM manaH (vai0 sU0 3 / 2 / 3) 158 / 12 pravRttinivRttyoH pratyagAtmani dRSTatvAt paratrAnumAnam (vai0 sU0 3 / 1 / 16) 148 / 23 prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArAH sukhadukheHcchAdveSaprayatnAzcAtmaliGgAni (vai0 sU0 31214) 147118 bhUyastvAd gandhavattvAcca gandhajJAne prakRtiH pRthivI (vai0 sU0 8 / 2 / 5) 48:22; 7717, 19 bhUyastvAd rasavattvAccodakaM rasajJAne prakRtiH (vai0 sU0 luptam) 82121 bhUyastvAd rUpavattvAcca rUpajJAne prakRtiH kAraNaM tejaH (vai0 sU0 luptam) 85 / 17 bhUyastvAt sparzavattvAcca sparzajJAne prakRtirvAyuH (vai0 sU0 luptam) 90 / 4 mahattvAdanekadravyavattvAd rUpavizeSAcca dravyaM pratyakSam (ve0 sU0 4 / 116) 20119 yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH (vai0 sU0 11112) 12 / 4 22 For Private And Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 vyomavatI yugapadAdipratyayAnAM kAraNe kAlAkhyA (vai0 ma0 7.1125) 12114 rUparasagandhasparzavatI pRthivI (vai0 sU0 2 / 111) 6114 rUparasasparzavatya Apo dravAH snigdhAzca (30 sU0 2 / 12) 80 / 3 vAyuH sparzavAn (30 sU0 21114) 8816 vAyusaMyogAt tRNe karma (va0 sa0 511118823 vibhavAnmahAnAmAkAzastathA cAtmA (vai0 m07|1|26) 19816: 1:55114; 159 / 8 vyavasthAto nAnAtmAnaH (asmin pAThabheda:) (vai0 sU0 3 / 2 / 20) 118 zabdakarmabuddhyAdInAM viramya vyApArAsambhavAt zrotragrAhyo'rthaH zabdaH (vai0 sU0 212121) 27126 saMkhyAH parimANAni saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca / rUpidravyasamavAyAccAkSuSANi ((ve0 sU0 41 / 12) 61315 saMyogAda vibhAgAcchabdAcca zabdanippattiH (vai0 ma0 1.1130) 118315 samavAyinaH zavaityAcvaityabuddhaHzvete buddhistatkAryakAraNabhUte (vai0 ma081) 223120 sarpirjatumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH sAmAnyam (vaiH sU0 pAnI rA3 sukhaduHkha vyavasthAto nAnAtmAnaH do sU0 312120) 163316 smRtirvAsanAkhyAt (vai sU.?) 153 // For Private And Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 8622 pariziSTam-2 uddhRtagranyAMzasUcI agnerapatyaM prathama suvarNa dhauvaiSNavI sUryasutAzca gAvaH / (?) anyathA kumbhakAreNa (pra. vA0 1415) 1076 ayonijazarIrANi bhavantyadbhatakarmaNAm ?) 72123 avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam (nyA0 su. 5 / 2 / 11) 114 / 4 azarIraM vAva santaM priyApriye na spRzataH / (chAndo0 up08|12|1) 1110 asmavRddhAH prAGmukhA yajante sma (?) 13333 AtapaH kaTuko rUkSazchAyA madhurazItalA (?) 2116 AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe'bhipadyate 56, 6.15 eka evAyamAtmA dehe dehe vyavasthita: ?) 155/9 ekakazo vinimnanti viSayA visssnnibhaaH| ?) oSadhyaH phalapAkAntA latAgulmAzcavorudhaH / (?) 7964 kaNAn vA bhakSayet kAmaM mAhiSANi dadhIni ca (?) kasyaciddhetumAtrasya (zlo0 vA sambandhA0 5) 103 / 20 gandhavaledapA vyUhAvakAza (nyA0 sU0 3 / 1131) 8121 grAvANa: plavante (?) 106 / 14 citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH / (pra. vA0 20.) 67 tadapahaluhiMsAphalaM na syAt (?) tavyaM lava ityukto nimeSazca lavadvayam ?) divya dvAdazasAhale kalpaM viddhi caturyugam (?) 9-115 dvAbelA puruSI loke (parA0 smR0 3 / 37) 4420 nityasyAvyatirekitvAt sAmarthyaJca (pra. vAda 1125) 10-15 na ta ya kizcid bhavati na bhavatyeva kevalam (?) 141314; 1457 na vA pravRtiH pratisandhAnAya hInaklezasya / (nyA0 sU0 4 / 1 / 65, 4 / 13 nityanaimittikaireva kurvANo duritakSayam (?) 48 nAmukta kSIyate karma (devIbhAga0 9 / 29169-70, 47173) 3 / 14 na ha vai sazarIrasya priyApriyayorupahatirasti (chAndo0 up08|12|1) 19 nirAdhAra hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat (zlo0 vA0 AkRti 10) 5817 pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAt (nyA0 bhA0 AdivAkyam) 13 / 10 For Private And Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 164 vyAmavatA prAGmukho bhuJjIta (?) 133 / 2 medhyA Apo darbhAH pavitram (?) 1068 yaH prAgajanako buddharupayogAvizeSataH / (pramANavini0 pR0 42) 17 / 19 yathaidhAMsi samiddho'gni (bhagavadgItA 4 / 37) 3 / 10 rUpAdiSu nimittasaMjJA bhAvanIyA nAnuvyaJjanasaMjJeti itthaM dantA itthaM kazAH ( nyA0 bhA0 4 / 2 / 3) 8122 vastubhede prasiddhasya (pra. vA0 1114) 20711 vA yavyAM gavayamAlabheta (?) 1332 vizeSaNaM vizeSyaJca sambandhaM laukikI sthitim (?) 12 vizeSyaM nAbhidhA gacchet (2) 58/13 vizvatazcakSuruta vizvato mukhaM (tai0 Ara0 10; nArA0 upa0 3 / 2) 105/22 zaktayaH sarvabhAvAnAM (zlo0 vA0 zUnya0 254) 60 7 zaGkarAjjJAnamanvicchet (?) 12119 sannyasyantaM dvija dRTvA (sannyAsopani0 216) 4.17 siddhaM yAgadhiSThAtR (pra0 vA0 1 / 13) 106 / 23 For Private And Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4115 142126 127 1041 75/18 12624 14522 124113 158119 pariziSTam-3 viziSTavAkyAMzasUcI akAraNatvaM samavAyyasamavAyikAraNatvAbhAva: akAryatvaM svakAraNasattAsambandhAbhAvaH akSaNikAnAM nAsattvam agnimAnayaM parvata iti jJAnaM pratyakSameva (acetanasya) pravRttau pariniSpanne'pi kArye pravarteta, vivekazUnyatvAt aNDajaM mAtRzarIrAniHsRtamapi kiJcitkAlamaNDodare ..veSTita mutpadyate atItaH, nirodho vinAzasdupalakSitaH (kAla:) atyantasamAnajAtIyaJca samanantarakAraNam adRSTo na dRSTakAraNaM pratyAcaSTe adhyApakasya yugapad vAkyoccAraNagamanamArgAnveSaNakamaNDaludhAraNeSu prayatnA utpdynte| adhyAropAvizeSe mithyAjJAnenAvizeSaH anantakAraNairArabdhA golakarUpA pRthivI tathA ghttaadikaarympiityekaakaartaaprsnggH| anAgataH kAlaH prArambhakriyopalakSitaH / anityam yad bhUtvA na bhavati, AtmAnaM jahAti anityatvam ubhayAntopalakSitA vastusattA / anityatvaM pradhvaMsa eva anityatvaM prAgabhAvapradhvaMsAbhAvopalakSitA vstusttaa| aniyatastu vizeSaNavizeSyabhAvaH anutthAnaM jAtiprayogasya anutthAnaM viparItAnumAnasya anubhavapradhvaMsa: kAraNam (smRteH) anumAnaM pramANIkurvatA vizeSaNavizeSyAlambanamekaM vijJAnamabhyupeyam / anumAnasyAnumAnAntareNa bAdhAyogAt anumAnenApyadhigate pratyakSeNa 35/24 6717 12621 38 / 24 393 39 / 12 38120, 39 / 11 154 / 10 103 / 17 19.17 15317 123120 10813 514118 For Private And Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 166 vyomavatI anekacakSuHsannipAtAt prItikare vastuni nartakyAdau, grISmasamaye'tyuSNamarIcibhiriva dAhaH syAt / 866 anekatvaM vizeSalakSaNayogino vyaktibhedaH 4618 anekatvamupacaritAnekatvasaMkhyA 32 / 26 anekatva samAnalakSaNayogitve sati vyaktibhedaH 3225 anekAntabhAvanAto viziSTapradeze'kSayazarIralAbho niHzreyasam 105 antaHsuSiravRkSe chidrapradezena praviSTasya vAyorUvamadhazca gamanam 147/26 anyatra sAmAnyena vyAptigrahaNApekSaM pravartate (sarvamanumAnam) 107/11 apAramArthika tahi sattvam 367 apUrvArthaparicchedakatvAt (pramANAnAm) 114/10 aprakAzasya prakAzAyogAt 154122 abhAvasya dharmatvAbhAvaH abhAvasya niyatenaiva bhAvena virodhaH abhAvasya niratizayatvAt 66.11 abhAvasya vinAze bhAvonmajjanaprasaGgaH 144118 abhAvasya sAmAnyavattve bhAvarUpatA syAt 444 abhAvAda bhAvotpatterayogAta abhidhAnAbhidheyaniyamaniyogapratipattiH 486 abhidheya iti jJAnameva 3 / 2 abhidheyapratyayakAraNam (abhidheyatvam) 28.16 abhUtvA bhAvitvamAtram (kAryatvam) rAha abhUtvA bhAvitvasyAnupalabdherna kSiteH kAryatvam 70.20 abhede (paramAtmano jIvAtmanAm) kasya yuktiH saMsAro vA 1552 abhede dRSTAntadAsantikavyavahArAcchedaprasaGgAt abhede vA (jIvAtmaparamAtmanoH) dvaitahAniH 1552 abhede hi dharmabhivyavahArAdarzanAt ayamiti vartamAnAkAraM jJAnam 141116 ayaso'yaskAntAbhisarpaNavat 14931 ayutasiddhatve satyAdhAryAdhAra bhUtayorasti viSayaviSayibhAva: 26 / 14 ayoginaH pratyekamazeSavizeSopalambhaH 584 arthakriyayA sattvaM vyAptam 15011 arthakriyAkAritvena sattvam arthakriyAviraho hyabhAvalakSaNam 7112 For Private And Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org pariziSTam - 3 alpazarIre'lpo mahati mahAnAtmA ( avayavadhArAyA aparyavasAne ) anavasthAyAM kAryadravyasyAlpatarAdibhedo na syAt avayavAnAmapi paryavasAnaM neSyate tarasarat vartate samavAyavRttyA apayaveSu nAnArUpopalambhasahakArIndriyamavayavini citrapratibhAsaM janayati avazyaJcoditasya saviturastamayaH avAntarabhedena vai vIpsAyAM pratijJAtam avAstavaM kSaNikatvam avidyA paricchinnAtmapradezAnAM saMsAraH aviziSTAd viziSTotpatterayogAt azarIrasyApi kartRtvam asamarthavizeSaNatA hetordoSaH asti ca zrIharSasya vidyamAnatvamAtmani 'asti' zabdo jJAne tadviSaye'bhidhAne ca astIti pratyayanimittam (astitvam ) asteH zabdarUpasya bhAvo'stitvaM jJAnameva asthirAdibhAvanAvazAd rAgAdiviyuktajJAnotpattiniHzreyasam Akasmikantu kAryaM na bhavatyeva AtmA kramavatkAraNApekSa: (kAryotpAde ) AtmA sukhasvabhAvaH AtmaikatvajJAnAt paramAtmani layaH sampadyate Adityaparivartana (na) sarvatra sambhavati AdhAryAdhArabhAve sati vAcyavAcakabhAvaH AnandarUpo mokSaH AmaraNAdyasya paTutvApaTutvAbhyAmindriyANAM paTutvApaTutve taccharIram Azritatvam AzrayAzrayibhAvalakSaNA vRttiH A samantAt kAzate ityAkAzam indriyANAM caitanyapratiSedhaH indriyANAmAhaGkArikatvam indriyANAmudayaH sAttvikAdahaGkArAta indriyANyAsaMsAravyApIni ivArthaH (yatra) prathame tadupacaritaM jJAnam For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 167 155/17 67|14 67|13 2013 65 / 22 14418 7115 143|13 155/3 10/1 104 / 10 56/5 136/15 31128 28 / 15 31/26 88 6 / 10 137 18 6 / 18 6114 133|13 26 / 13 5/4 71126 32/6 25|22 139 / 2 49 / 3 4614 51 / 1 35124
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 vyomavatI 105/15 127114 36 / 14 46 // 26 862 6 2 13529 86.4 6623 36.20 14811 29/23 292 1251 IzvarecchAM vinApIzvarecchA utpattirAtmalAbho bhAvAnAm utpattiH svakAraNasattAsambandha: utpalapatrazatavyatibhedAbhimAnavata udbhavasamAkhyAto rUpadharmaH upakArakaH pratibandhavighAtakaH upacArastu nimittaM vinA na pravartate upabhogArthA hi sRSTirbhAvAnAm upari kSiptasya loSTAderbhUmisambandho na syAt upAdhiH kvacit samavetarUpatirodhAyaka: unmeSo'kSipakSmaNovibhAgArtha karma eka nityamastitvaM sarvatra padArtheSvastIti pratyayajanakam eka eva padArthaH syAt ekajJAnAlamvanatve vizeSaNavizeSyabhAvo na syAt ekasmin dravye vartamAnam (= samavetam) kAryadravyaM kAraNavibhAgAbhAvAd vinAzi syAt ekasminnarthe'nekahetUpanyAso vyarthaH ekasminnevArthe'nekopAyadarzanaM zAstre na doSAya ekasmin zarIre'nekaM vijJAnamAtmA ekasya karaNasyaikakriyAnivRttI sAmopalabdheH aikAtmye tu ekasya sukhitve sarveSAM sukhitvam kaNAn attIti kaNAdaH kaNAn dadAtIti, dayate iti vA ( kaNAdaH) kathaJca sAmyenAvasthita tatpradhAnaM vaiSamyamavApnuyAt kapAlasantAnastasyAvaraNam karaNatvaM pAratantryam karaNaM na pradhAnakriyAzrayaH kartRkaraNayoriva virodhaH kartRtvaM jJAnacikIrSAdhAratvam kartRtvaM svAtantryam karmajaM jagatAM vaicitryam karmatvaM kriyAvyApyatvam kalpitabhedasyApyarthakriyAkaraNAt kasyacidamuktAvanyasyApyamuktiriti sarveSAmanirmokSaprasaGgaH 74 / 9 11418 114112 15510 15826 153 / 18 12 / 8; 1331 13323 721 13610 14011 1367 136 / 10 1078 13648 5613 15427 For Private And Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra kArakavaikalyaJcAnatizayaH kArakasAkalyaJcAtizayaH www.kobatirth.org pariziSTam 3 kAryatvaM svakAraNasattAsambandhaH kAryavaicitryaM kAraNavaicitryaM vinA na syAt kAryavaicitryantu sAmagrIvaicitryAdeva kAryAdalpaparimANaM samavAyikAraNam kAlasya kriyAvAdeva nAnApratyayajanakatvam kAlasya pratyakSatAM bruvate kevalavyatirekAvyabhicAreNa hetorgamakatvam krayavikrayayogyam (dravyam ) kriyaiva kAla: kSaNaH paramANozcAtraruddhanabhodezatyAgopalakSitaH kAlaH kSaNikatvam Azraye vidyamAne sati AzutaravinAzitvam kSaNikatvAnnirvikalpaka jJAnasamakAlamarthavinAze smaraNAnantarameva bhavatIti nirviSayatvAdapramANam ( savikalpakam ) kSatasya zastrAdisambandhAd bhagnasya vAvayavasya saMrohaNam gatimatI chAyA gambhIradhvanera zravaNaprasaGgaH garbhazarIrAnubhavasthApaTutvAt gatadhvanistu sannihitasya tacchravaNasAtatyena zrotrasambandha eva guNapuruSAntaravivekadarzanaM niHzreyasasAdhanam gauNajJAne tu pUrvamapi bAdhakam goNapratyayocchedaH ghaTavinAzavinAzo na ghaTarUpaH ghaTaviviktabhUtalopalambha eva ghaTAnupalambhaH ghaTAdijJAnaM tanna pramANaM kalpanAjJAnatvAt ghaTAdimRdAdirUpatayA nitya: cakSuHsparzanAbhyAM rUpasparzayoH pratibhAsanAnna tadvyatiriktaM dravyamasti cakSurbahirgataM bAhyA lokasambandhAd viSayaparimANamutpadyate cakSuSA gandho na gRhyate citraM rUpavizeSa eva caitanyaM manasaH ( guNaH ) caitanyaM viSayaguNaH caitanyaviziSTaH kAyaH puruSaH 22 For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 169 151110 151 / 10 38|15 117/11 117/20 67|11 130110 122120 153 / 28 4618 121113 128/10 53122 1.18 148 / 16 2113 116 / 10 13413 157/10 76 35/27 35/13 144/21 14511 16 / 10 10/14 16/10 5011 158/5 64/5 139/25 139 / 13 13525
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI caitanyasya zarIravizeSaguNatvam 138 / 26 codanA saGkalpavizeSaH 15/23 codanA hi pravartaka vAkyam 15/25 chAyAyA bhAsAmabhAvarUpatvAt 2117 janmAntarasaMskArasya ca maraNaduHkhenAbhibhavAt 1543 jarAyujaM jarAyuNAveSTitatvAt 75118 jalpe eva na zAstre (nigrahasthAnoddhAvanam ) 114/5 jJAnarUpasya ca asterbhAvo'stitvamiti vivakSAyAM sattAsvarUpam (astitvam) 31127 jJeyatvaM jJeyasya bhAvaH, jJeyamiti jJAnam 32 / 4 tattvajJAnaM niHzreyasahetuH 2 / 17 tattve pradhAnatvAdAtmani sAdharmyavaidhAbhyAmupajAta ( jJAnaM tattvajJAnam ) tadagrahe tabuddhyabhAvAt tadviziSTasaMyoga eva zaktiH 6zara tasminneva ( paramAtmani ) layo muktiH triguNAtmakatvAt sarvaM sukhaduHkhAdisamanvitam 15 / 4 tvam zarIrAvaguNThakaM carma .. 82126 dIrghazaSkulI bhakSayataH kapilabrahmaNo yugapat paJca jJAnAnyutpadyante 15818 duHkhasamudayanirodhamArgeSu viziSTajJAnaM niHzreyasakAraNam 8/12 duhitari vartamAnaM sukhaM mAtari sukhasampAdakam 15 / 25 dUre'pi parvatAdergrahaNam 90125 dRSTAntadAAntikayorutkarSApakarSeNa pratyavasthAnasya sarvAnumAnocchedakatvAt 103112 dRSTAntasya sAdhyavikalatA 27.5 dRSTAnto'pi sAdhana vikala: 69.1 dravyArambhakatvaM dravyasamavAyaH 5126 draSTuH svarUpeNAvasthAnam 7.11.25 draSTatayA vijJAtantu puruSaM nopasarpati dharmavyAkhyAnArthameva SaTpadArthopavarNanam 12112 mivinAze'pi sattAvadavasthAnam 29.24 dharmodharma ityanugatajJAnasyAsavedanAt 29.13 na ca kAraNaniyama vinA kAryaniyamaH sambhavati 772 na ca krameNAbhivyaktiH 114/1 na ca kriyAkAla iti pratIyate 121115 na ca dRSTayA viparItaM zakyate hyanujJAtum For Private And Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTam-3 171 15520 14620 144/20 15522 145114 5723 1556 Ir It na ca pUrvaparimANagyAnivRttAvuttaraparimANena zakyaM bhavitum na ca bodhAdanyA vAsanA na ca vinAzavinAza bhAvonmajjanam na ca vyApakasyAmUrttatve gamanaM sambhavati na ca santAnasadbhAve pramANamasti na ca sarvathA vipratipadyamAnaH pratipAdyaH syAt na cAmurtopAdAnasamavetaM mUrttanutpadyamAnaM dRSTam na cAsaMhataH paramA gurasti, SaTkena yugapada yogAt na caikasya kramayogapadyAbhyAmArambhakatvam nadIsrotaHpatitazavakarmaNA namaskArAdevopajAyate dharmavizeSaH kAraNam ( samApteH ) navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchittiniHzreyasam na vizeSaH zabdArthaH na saMyogasamavAyAyatto vizeSaNavizeSyabhAvaH na sarvaM jJAnaM jJAnAntarajanyam na smaraNAnantarabhAvitvaM savikalpakatvam na hi kAraNAtizayaM vinA kAryasyAtizayaH na hi viduSo bAdhakamupalabhamAnasyaivaM vacAMsi pravartante / na hya kaM karaNamekasmin kAle'nekAM kriyAM kurvad dRSTam nApi kalpitarUpANAM vAstavArthakriyAjanakatvam nApi nikRSTajAtIyatayA jAtikRtaM paratvam nApi sUtravyAghAtaH nApIdemekazAkhAprabhavatvAnumAnena tulyam nityaM tat sukham nityatvamavinAzitvam nityatvamubhayAntAnupalakSitA vastusattA nityatva nubhayAntopalakSitasattAsambandhAbhAvaH nimeSo'kSipakSmaNoH saMyogArthaM karma niyatakAle kusumAdeH kAryasyopalambho na kAlAntare nirapekSatve codayAntaramevAstamayaH ( sUryAdInAm ) syAt niravayavAmakAryAJca pRthivIM manyante nirodho vinAzaH niguNitvaM guNAbhAvaH 74 / 16 147/7 13314 4 // 26 59.1 35/5 14526 1961 1538 13727 158/27 154 / 15 1213 14916 107/25 5 // 15 41 / 11:45/20 45/20 41111 148 / 10 12812 144/7 707 8114 335 For Private And Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 172 vyomavatI 122115 33 / 14 99 / 17 36 / 14 140125 39 / 19 68 / 13 1551 19 / 15 14016 nirguNatvaM guNAbhAvopalakSita: samavAyaH nirvikalpakAcca savikalpotpattiH niSkriyatvaM kriyAbhAva: niSkriyatvaM kiyAbhAvopalakSita: samavAyaH niSThAntasya pUrvanipAtaprasaGgAt niSpAdasambandhayorekakAlatvAt nirhetukatvAd vinAzasyotpattyanantaramevAbhAva iti kSaNikatvam paramANavaH parimaNDalA: paramAguzabdasya niratizayAguvAcitvam paramAtmano jIvAtmanAM niHsaraNaM saMsAraH paravyAptyA parasyAniSTApAdanam parizeSaH kevalavyatirekyanumAnam parizeSastu prasaktapratiSedhe'nyatrAprasaGgAt ( ziSyamANe sampratyayaH ) parizeSAd vijJAnasyAtmAzritatvam pazuzabdena sagRhItAnAmapi mRgazabdenAbhidhAnamaraNyajatvAt pAJcabhautikatvazravaNAt / zarIrasya ) pAribhASikyaH saMjJA na sambhavantyeva pArizeSyAdanyacchrotram pArthivaM lAkSAdyagnisaMyogAd bhasmatAmApadyamAnaM dRSTam pArthivantu zarIraM mAMsAdyavayavajanyatve satyantyAvayavirUpam putrAdAvapi AtmIyavairUpyadarzanam pUrvAdipratyayA vAsanAvazAd bhavanti pUrvAparAdipratyayAnAM kAraNe digAkhyA ( vai0 sU0 ?? ) prakAzarUpatA bhAvasvarUpasambandhitvam pratikArya pUrvasvarUpanivRttAvanyadeva svarUpa bhAvAnAM bhavati pratibandhaka kAryavyAghAtakRt pratibandhakAbhAvaviziSTo'gnisaMyoga evAgnizaktiH pratyakSe'pyekena karaNenopalabdhe punaH karaNAntareNa pratyabhijJAnAdavasthAyitvamarthAnAm / pramAjanakatvena pramANasya prAmANyaM na pravRttijanakatvena prAktanAnumAnasya nirduSTatAyAmanumAnAntarasyAnutthAnam badhirANAM ... zabdAgrahaNam bahutvamaparisaMkhyAtatvam 1174 146 // 23 75/21 8112 109 / 29 1159 8710 7215 8/21 154 / 24 14014 114:18 105/25 115/1 119118 70126 For Private And Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTama-3 173 bAdhiryaM na syAt 115/5 bodharUpatA vA (prakAzarUpatA) 154 / 24 bodhAd bodharUpatA 58 / 25; 145316 bodhAd bodharUpatA jJAnAntare 9 // 3,5 brAhmaNatvasyenopadezaH (bhUtatvasAmAnyasya vyaJjakam ) 48 / 6 brAhmaNyaniSedhAd vAjasaneyAdipratiSedhavat 11026,11111 bhAvapratyayaH zabdavRttyA bhAvamamidhatte 5609 bhAvavinAzavyatirekeNa vinazyadavasthAnam 146 / 9 bhAvonmajjanaM syAt - 141114 bhUtatvaM bhUtazabdasya vAcyatvam 487 bhUtatvaM sAmAnyameva 47/25; 48113 madhyAhnasamaye dikpradezena saMyogAd dakSiNA manaH santAnocchittiH mandamandaprakAze sati saMsthAnamAtrasyAvayavino grahaNAt 2013 mahadaguprakAzakatvAt ( indriyANAm ) 49 / 9 mahadArambhakatvena tasthApi mahacchabdavAcyatvAt (dvayaNukasya ) 57.15 mahezvaraprasAdAdazuddhezvaryavinAze tadguNasaGkrAntiH (niHzreyasam ) 21112 mithyAjJAne pazcAd bAdhakam 3527 mukhya bAdhakasadbhAve satyupacAraH kalpyate 22 / 15 mUrtasya hi sparzavato dravyasya dravyArambhakatvam 8125 mUrtAnAM samAnadezatAprasaGgaH 74 / 4 mUttiravyApi dravyaparimANam 46 / 17 yatra hi saMthAgidravyeSvavarottarabhAvastatraivAdhArAdheyabhAvaH 25116 yadatra vizeSaNaM tat pUrva gRhyate, vizeSyantu pazcAt 454 / 9 yadi cai ka eva syAdAtmA tasyakatra vimokSe sarvatra tathAbhAva ityaprayAsasAdhyo mokSaH 15.4126 yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat 7112 yad yasya sadbhAve kArya karoti tattasyAtizayaH 17.15 yugapat prakAzanameva ghaTAdInAM na grahaNAni yogI khalu RddhauprAdurbhUtAyAM sendriyANi zarIrANi nirmAya yugapad bhogAnupabhuGkte 156 / 1 racanAvattvena ( kAryatvasiddhiH) 101115 rAgasya bandhanarUpatvAt / 627 rAgAdikyuiktajJAnaM viziSTabhAvanAtaH rAtrAvavid re'pyupalabhyate rUpAtizayAt 9 / 1 90124 For Private And Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI 916 rUpavizeSAbhAve'pratyakSatvameva lakSaNaJca bhedArtha vyavahArArthaJca lakSaNasya jJApakatvAt vartamAno'bhinivRttirAtmalAbhastadupalakSita. vartamAno yAvad vivarttate vastu tAvat (kAlaH) vartamAnakAlasambandhitvena sattvam vasantasamaye eva pATalAdikusumAnAmudgamo na kAlAntare vAmenAkSNA na pazyati vAyormahataH pratibandhakatvam (pRthivyAH pAte ) vArakadravyagatAJca kriyAmAtapAbhAve samAropya pratipadyate chAyA gacchati vAsIkalaiyAdi hastam ( apekSate ) vikalpa vaicitryAdeva vAsanAvaicitryaM na kAryataH vijJAtaM vA draSTatayA kuTTinIstrIvad bhogasampAdanArtha puruSaM nopasarpati vijJAnaM svaparicchede eva pramANaM nArthAntarasya vijJAnamAtraM sarvam vidyAnibandhanamekatvajJAnam ( AtmanaH ) vidyAnivRttirUpA syAdavidyA vidyAparicchinnAtmapradezAnAM muktiH vinazyadavasthaJca kAraNamiSTam vinAzavannimittakAraNAdevotpadyante'stitvAdayaH vipratipadyamAnaH paraH parArthAnumAnenaiva pratipadyate vibhinnAbhiprAyAH pratipAdyA ityanekahetUpanyAsAt vibhutvamapUrNodrekatA vibhutvaM sarvamUtaiH sayogaH viziSTabhAvanAvazAd rAgAdivinAzaH vizuddhacittasantAnotpattiH ( rAgadveSAbhAve ) vizeSaNaM karaNam vizeSaNaM nAkArArpakam vizeSaNaM nApi svazabdAbhila yajAnajanakama vizeSaNaM svAnuravatapratyayajanakam vizeSaNatvaM svAnuraktapratyayajanakatvam vizeSaNavizeSyabhAvo na dharmapadArthAntargataH vizeSapratiSedhasya zeSAmyupagame sAmopalabdheH 2625 129422 120124 36 / 12 12814 10315 7011 218 157 / 21 18 / 17 7/12 28.14 16 / 24 154117 154 / 14 155/3 1467 5112 114 / 4 118.3 118 / 12 9 / 25 8 / 11 1252 122 / 25 12 / 26 12 / 25 125/11 124 / 1 102 / 22 For Private And Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTam-3 175 vizeSasya sAmAnyApekSitvAt 71113 vizeSyaM karma 125/3 vizeSyaM dravyam (dravyalakSaNam) 167 viSayastu indriyagrAhyo vAsmadAdaH 78/9 viSayastUpabhogyaH 7818 vRttiH phaladAnasAmarthyam 987 vRtyA hi sattvaM vyAptam 16119 vRddhiravayavopacayaH 148 / 16 vaidyopadezAdAturavadauSadhAvaraNe 3125 vaidharmyamasAdhAraNastattvavyasthApako dharmaH 55312 vyavahitasyApi 'idaM' zabdena kvacit parAmarzAt 71112 vyAvRttaM hi padArthAnAM svarUpam | vyAsaGga ekasmin viSaye jJAnajanakatvena pravRttasya viSayAntare jJAnAjanakatvam 5122 vyUhastu avayavaracanAvizeSaH 825 zabdazaktaH prakSayaH 51 / 18 zabdAkAraM savikalpaM jJAnam 17.24 zabdAdvaitavijJAnam ( niHzreyasasAdhanam ) 51110 zabdenAvagate'numAnenApi bubhutsite 114118 zarItvaM zarIravyavahArakAraNam 71115 zarIratvamicchAnuvidhAyi kriyAzrayatvam 71.16 zarIradharma eva caitanyam 137/23 zarIraparamparAyAmupakSINatvAd bhagavato nAnyat kArya prAdurbhavet 10824 zarIraparimANatvAdAtmano'siddhaM paramamahattvam 155116 zAkhAcandramasoryugapad grahaNAt 49 / zuSkakaNThasya modakAdiSu rasopalabdhi!palabdhA 8 / 14 zrotraM karNazapkulIsaMyogopalakSita AkAzaH 11915 zrotraM zravaNavivarasaMjJako nabhodezaH zreharSa devakulam 136.13 SaTakena yugapad yogAt sambaddhayamAnatvAt 68 / 4 SaTakena yogo digadezavyapadezazca na syAt 6820 SaTapadArthasAdhaya'tattvajJAnaM muktasya niHzreyasakAraNam 1 / 24 SaSThI cAniyatasambandhAbhidhAyikA 56 / 11 saMjJAmAtreNa padArthAbhidhAnam ( uddazaH) 27112 saMyogizabdena saMyoga evocyate 4713 For Private And Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 176 vyomavatI 141118 3716 14025 846 6024 pharArapU. 159/25 1313 5 / 17 sa ityatItAkAraM jJAnam sattvadharmaH prakAzakatvam sattvamarthakriyAsAmarthyam sattvameva kSaNikasAdhanam santAnocchittiniHzreyasama sannipAtaH sambandhaH samagrANAM bhAvaH sAmagrI samavAyitvaM samavAyalakSa samAnajAtIyayoreva parAparavyavahArasya dRSTatvAt 5 samAptiH ) namaskArAdanyasmAd vA bhavatu na niyamyate samuccIyamAnAvadhAraNamaniddiSTapratiSedhArtham samudayaH kAraNam samudAyaH samudAyibhyo nArthAntaram sambaddha iva sambaddhaH sarvaM kSaNikam sarva nirAtmakam sarvaM zUnyam sarvagatatvaM sarvasaMyogopalakSitaH samavAyaH sarvagatatvaM hi sarvasaMyogaH sarvaguNocchedAd varaM vaiSayikaM sukham sarvadA patanaM kSitI sarvArthAnAM zabdarUpatA sAmAnyaM zabdArthaH sAmAnyabAchabdArthaH sAmAnyavAnarthaH pRthivIzabdasya sAmAnyasya niyatavyaJjakavyaGgatA sAvayavAH paramANavaH sAvayavArambhakatvam / paramANunAma ) siddhe ca vyabhicAro bhavati sukhamapi duHkhaM duHkhAnuSaGgAt suptasya nAvArUDhasya ( dezAntaraprAptiH) saSaptyavasthAjJAnasya jAgradavasthAjJAne kAraNatvam saumyaM rUpavizeSaikArthasamavetamahattvAdyabhAvaH ( AtmanaH) 16 // 22 1264 817 8.10 8112 7.9 69 / 20 5726 58/20 43117 6814 68124 13817 8/26 147113 6 / 17 13518 For Private And Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org pariziSTam - 6 sthitiH kramabhAvI anekakAryakartRtvam sthitiH kramabhAvya kAryakartRtvopalakSito vartamAna eva sthairya sthiratvamapAtaH 23 svalakSaNaviSayatvena ( pratyakSasya ) svazabdena punarvacanaM punaruktameva svAtmavRttitvaM samavAye eva hasta sthita pekena madhyasthapela kamabhihatyapelakAntareNa sambandhayati Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sthairyamakSaNikatvam 7015 sparzavato hi dravyasya dravyArambhakatvadarzanAt smaraNAnantarabhAvitvaM savikalpakatvam 16011 10122 smaryamANasyAdhyAropeNa 35/20 svakAraNAditthambhUta evotpanno bhAvo yenAsyAvazyaM vinAzahetunA bhavitavyam 144112 svayaMjyotirevAyamAtmA 154 / 21 18/11 For Private And Personal Use Only 177 12714 12123 69121 142 / 22 30/12 149/15
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTam-4 viziSTapadasUcI aJjasA ( mukhyayA vRttyA) aNDajam aNDAntardeze atipratArakatAm atizayaH atIndriyazakti0 atIndriyA zaktiH atroktam adravyadravyam advaitabhedAH advaitavAdi0 ( vAyoH) advaitavAdinaH (tejasaH) advaitavAdI ( jalasya ) adhamajAtIye anatizayaH anadhigatArthagantRtvam anAdikAlaparipuSTavAsanA aniSTApAdanam anurAgaH anurAgArtha pazyAmaH anusandhAnajJAnametat anekadravyaJca dravyam anekazilpAbhijJaH puruSaH anekAntajJAnam anekAntikatvAbhAvaH antarAbhavazarIrajJAnam antarAyapradhvaMsa: 129 / 19 13121 75/17 10022 27.14 17/15 43110 6026 64 / 6 74/10 1 120 892 84115 80112 120/21 17/17 114 / 21 104/15 122 / 25 124120 74110 157116 10112 2012 9 / 11 13126 For Private And Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTam - 179 antevAsinaH 276 antevAsinA 7 / 14 antevAsI 13 / 26 27 / 24 anye (prazastapAdavyAkhyAtAra: ) 4 / 3; 13 / 13,23, 15/3; 23 / 12,21; 24120; 25122; 39.6; 33 / 14; 35 / 4; 40 / 9; 47) 13, 4818; 55/12,66 / 16; 71 / 11, 72116; 75 // 22; 77125; 82 / 20 6213; 94 / 12, 17 90 / 25; 100 / 14; 110 / 23; 114 / 6; 1.6; 21; 118 / 12; 122 // 11,125/2, 17,138 / 15; 143 / 24; 15411 15941 anye tu ( sAMkhyapakSaH) 78,881,115 1114; 11 / 22 anyo vArthaH ( sUtrasya) 77422 apatya0 8625 aparamArthasataH ( rUpAdeH) 1996 aparasya ( guroH) 127 apare ( vyAkhyAtRbhedaH) 14112; 36 / 12 aparokSajJAnajanakatvam 764 apekSAkAraNam 6 / 9 apoha0 5622 apratyakSavAdinAm ( vAyoH) 92117 aprasiddhavizeSaNo hetuH 3118 aprApyakAritvam ( indriyANAm ) 49/4 abhAvaH 14 / 20 abhidheyatvam 322 abhiprAyAparijJAnAt 111/5 abhibhavaH 9121; 25 abhibhUtatvAdanupalambhaH 11212 abhUtvA bhavanam 30 / 17 abhUtvA bhAvitvam 10 / 21 abhedavAdi0 ( pRthivyAH) 663 abhedyAH paramANavaH 689 abhyAsaH ( avasthitasyArthasyAtizayAdhAyikA kriyA ) 926 ayutasiddhAnAm 262 ayutasiddheSu 9111 For Private And Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 180 vyomavatI 2811 17/12 11413; 138/20 1612 20114 16 / 12 16 / 12 16 / 12 97119 17/3 ayogAnyayogavyacchede arthajatvam ( savikalpakajJAnasya) avayavavyatyaye avayavA avayavAvayavivAdaH avayavini avayavI avayaveSu avasarasaGgatyA avyutpanna ( ajJaH) asaccodya asaduSaNam asadvAda asavyAkhyAnam asavyAkhyAnaiH asanto'kSaNikAH asiddham ( hetvAbhAsavi0) astitvAdibhiH asmasiddhAnte asmadAdeH ( sUtrakArAtiriktAnAm ) asmadgurubhiH asmadarzanAnupravezaH ahArAdivadaparA jAtiH AkAravAdaH ( jJAnasya) AkAravAdapratiSedhe ( jJAnasya) AkAzaM razmayaH ( upacAreNa ) Agamoktam AtodyaguNaH AtmaliGgAdhikAre AdityaparivartanamevAstu AdityaparivartanAni AdityaparivartanApekSayA Adityaloke 2621 11 / 24 23113 13 / 25 140 / 24 624 27 / 19 137 / 24 15.15 20114; 10816; 146 / 29 1463 61 1011; 123 / 1 141121 23123 3113 113121 152 / 17 1219 1218 12117 84125 For Private And Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 182 157 pariziSTamU-4 AdivAkye ( prazastapAdIye ) AdhAragatodakam AdhArAdheyabhAvaH AntarAnalena ApAkanikSipteSu ghaTeSu ArabhyArambhakavAdaH Alambanam / viSayaH AvaraNAnupapattiH AzrayAsiddhatvam AhaGkArikatvapratiSedhAt AhaGkArikatvena ( zrotrasya ) iyattAvadhAraNam ( padArthAnAM SaTatvarUpam ) iSTakAde: iha kuNDe dadhi ihAkAze zakuniH IzvaraH IzvarapraNItatvAt ( codanAyAH ) IzvaravAdaH Izvarasya IzvarAnumAne uktaJca utkRSTa gAtIyaM yuvAnam uttarasUtrasya utpalapatrazatavyatibhedAbhimAnava udaryam uddezaparam udyotakarakalpanAyAm unmattabhASitam upala0 upasahAravAkyam upasarjanatayA upAdhyAyajJAnam upAyo mArgaH upetyavAdena 25/17 73 / 21 75/10 73 / 27 16/4 49 / 20 19/14 116114 11 / 20 14 / 18 70121 274 25/15 12 / 18 15.26 1086 1216 107117 8 / 22 120122 1 / 13 158/20 86 / 18 27/10 11318, 145/7 70 / 26 27.11 1458 9/13 8 / 14 92 For Private And Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 182 vyomavatI 86118 89 4 // 23 7115 13 / 13; 52 / 4; 38117; 559 17/18 79 / 2 7911 ulUkam ulkA uSmaprakAzakatvam ( cakSuSaH ) Urdhvagamana0 Uhanazakta: saMvardhanAya RSayaH ekadravyam ( dravyam ) eke ( vyAkhyAtAraH) ete ( nAgArjunaH) oghazabdAdau oSadhayaH phalapAkAntAH oSadhiH auSadhopayogAt kaNAda0 (sUtrakAraH) kampa: karakAdiH karNazaSkulI karNazaSkulyAkAza.... karmavAsanA karmavinAzaH karmavipAkam kalpanAjJAnam kalpanAjJAnatvAt kalpanAjJAnasya nirastatvAt ) kastUrikA kastUrikAdidravyam kANAdadarzanam kAdambaryAdau kAmakrodhAdInAm kAmye ( karmaNi) kArakasAkalyam ( atizayaH) kAlAtyayApadiSTaH kuTTinI strI 2 / 22; 1217 6 / 23 83 / 13 119 / 9, 10, 11, 13, 15, 49 / 1 9/14 1012 17119 1611 141 / 17 50114 7621 1112 13 / 10 2219 4.11 17 17 2 / 13; 3026 7/12 For Private And Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra kuNDavadarasambandhena kuNDavadarAdI ( AdhArAdheyabhAvaH ) kulAlapUrvaka kecit kecit ( pUrvapakSiNaH ) kecit ( vyAkhyAtAra: kecit (vaizeSiketare ) kezAderudbhavanam kaizcit ktvApratyayAt kriyayavirodhaH kSaNabhaGgaH kSaNikatAprasaGgaH kSaNikatvam kSatratyaH kSIraM pravartate kSudrajantavo yUkAdayaH kharaviSANAdeH gamyavRttiH gamyAM vRttim garbhazarIrajJAnam gItivizeSaH ( dharmAdijanakaH ) vinivezAdvitIyAdhyAye guNavinivezAdhikAre guravaH gurava: ( vyomazivasya ) gurutvavatApAtahetuH ( vAyuH ) gulma 0 golakarUpA ( pRthivI ) govatsa prayatnAbhAve citraM rUpamasya citraH paTaH citrazabdapratibhAsa: cipAvasthAnam www.kobatirth.org pariziSTam-4 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only 183 26/1 25 / 17 107/20 38 24; 143 / 23 26 / 21 21119; 56 / 24; 72/1; 138/2; 16 / 7 148|16 65/26 14 / 1 94/11 146 / 21 139 / 24 8/17 101/7 10413 73/3 20121 42123 56 / 10 9 / 12 387 88 15 61|11; 8013 8419 143/26 99/27 79/2 63 / 16 104/3 65 / 1 65/16 113 / 24 8/1
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 184 vyomavatI 15.26 211 44 75/16 9 / 11 106.20 5811; 7013 1506 codanA( vedaH) chAyAdravyam janmAntare jarAyujam jAgradavasthAjJAnam jAttyuttaram jaiminIyAH jJaptikramaH tacchAstra0 (maNyAdizAstram ) tattvam tattvajJAnam tattvajJAnam ( padavyutpattiH) tattvajJAninaH tattvajJAninAm taduktam (?) taddhitasAphalyam tiryaggatizIlatayA ( vAyoH) tRNa tryaNukam dantAntargatodakam digvAsasAM matam dinairmAsAdayaH divyam avindhanam duSTasattvAnAm duSTAbhisandhiH devarSINAm 78/26 14125; 152 4/15 14 / 24 054 58/12 6013 14ra5 78110 82 / 12 19121 9817 86.16 devAH 386 72 / 13 1016 72 / 17 68 devAstvaSTadhA pizAcAdayaH dvaitavAdinA (pRthivyAH) dvairUpye dvitIyo'dhyAyaH ( guNavinivezAdhikAra:) dvirUpatA dvayAtmakAdiSu dharmarUpatA 61113 6018 81122 287 For Private And Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra dharmotpattiH dhAnyAdayaH vRti: dhRtirdhAraNam nArikeradvIpavAsinaH nArikeladvIpavAsinaH padArthadharmasaGgrahaH paratvaparIkSAyAm niHzreyasam niHzreyasakAraNam nigrahasthAnam ( aprAptakAlam ) nijA zakti: nityaduHkham nityanaimittikAnuSThAnam nindAyA: nibandhAntarai: ( prazastapAdapUrvabhA vibhi: ) niyataviSayatvAt ( indriyANAm ) nirhetukavinAzavAdinAm niSiddhe ( karmaNi ) nRttavizeSa: ( dharmAdijanaka: ) nairAtmyam nyAyabhASyakRtA pakSiNaH paramagurau paramArthasanti ( dravyANi ) parasya guroH parAparagurunamaskArAd parArthI pravRtti: ( Izvarasya ) pariNAmapakSa: (indriyANAm ) parizeSaH parizeSAt parIkSA param pare pareNa www.kobatirth.org 24 pariziSTa-4 For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 185 4 / 12 79/3 92/23 94/1 14/21 43 | 14; 48 14 2/1 4/15 114/5 43 | 11; 60/16; 61/6 6 / 13 4/6 10614 14|11 49/13 146/9 4|11 3817 8117 822 75/22 113; 12/13; 13 / 27 129 / 11; 132/15 4/13 20/17 12/6 13.8, 26 105/6 51/6 140/4 117/3; 137|15 27/10 137 / 21 138/36
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 186 vyomavatI 137/25 9035 75/20 11117 75 / 15, 86020 5301 149 / 1 109 / 8 39119 1016 100 / 25 7.14 79 / 20,88120 3027 parairuktaH parvatAdeH ( agrahaNam ) pazavaH pazyantI ( zabdabhedaH) pAkajotpattI pAcakavat pAdaprasAraNAdi pAribhASikyaH pArimANDalyama pitaraH pitAmaham ( svAminam ) puruSastham ( jovastham ) pRthivyAdhikAre prakaraNasamaH prajApatinA pratijJAvAkye pratibaddham ( vyAptiviziSTama ) pratibandha: ( vyAptiH) pratisandhAnasya pradIpa: pradIpasantAnaH pradhAnam (prakRtirUpam ) pradhAnavAda pradhAnasadbhAve pradhAnopasarjanabhAvena (vizeSaNavizeSyabhAvaH ) pralayaH prazastapAda. prasaGgasAdhanam prakArAH prAkAreSTakAdiSu prAptArthaparicchedakam ( cakSuH) prAsAdadezAdau phalasannyAsaH balIpalitAdi 19113 18/12 12 // 11 1814 50114 rA 11 / 4 5025 8014 19/12; 68110 7822 10721 49 / 22 20627 4/12 12022 For Private And Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTama-4 187 11920 90113 10117 1212 13 / 21 147/22 bAdhiryam brahmA brAhmaNaH bhagavAn ( kaNAdaH) bhagavAn muniH ( kaNAdaH) bhastrAdhmApayiteva bhArAkAntasya vAhakasya bhAvakapakSa eva bhAvopasarjanatayA bhASyam (prazastapAdIyam ) bhASyakAra: (prazastapAdaH) bhASyakAreNa ( vAtsyAyanena ) bhASyasya ( prazastakRtasya) bhUtacaitanyavat bhUtaparIkSAyAm bharAdisatyAntAnAm 143 / 2 14/20 77426 126 39/13 12113 155/24 67 / 23; 70 / 24 10025 1119 86/11 bherIzabdaH 78 / 26 60.26 13011 11317 12117 bhaumaM bhUmau bhavam tejaH) bhramaNAdayaH ( jAtyantarANi ) maNi ginsaabilaa| maNivat madIyaM panthAnam madhyamA ( zabdabhedaH) manavaH manasazcaitanye manunA mandamate: ( adhyetu:) maraNazarIrajJAnam marutAM loke mahadaNDam mahApRthivI mahezvara prasAdaH mahezvarasya 139 / 19 1316 15/12,17 89/10 10022 100/9 1223 98 / 18 For Private And Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 188 mahezvare mahezvareNa mAnasAn ( putrAn ) mAnasanamaskAraH mAnuSapazavaH mAnuSAH mAnuSApatyam mithyAjJAnasya ( ucchedaH ) munayaH munim mune: mRgAH mRtAvasthAyAm mRdvikArA: maulena hetunA yacca ( pUrvapakSa: ) www.kobatirth.org vyomavatI yuktibodha: yutasiddhiH ye ( pUrvapakSiNaH ) yeSAm yogajadharma * radanAntargatodaka saMplavaH rasamaladhAtUnAM preraNAdihetuH rUDhazmazrukArkazyam rUpam ( skandhaviH ) rUpAdisamudAyamAtraM ghaTAdayaH rUpAdi skandhapaJcakam ( duHkham ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12/19 1113 105/5 13 / 16 75/22 75/20 8612 For Private And Personal Use Only 35/13 12/13 75/20 104/3 70/22 143/7 7/25 815; 911, 17, 25, 10/3, 14, 17, 16/116 19 22 21 10, 15; 30113, 3114 5014, 18; 59/20; 65 | 26; 68|24; 102122; 107/22; 125/6, 14, 20, 126 / 7 12; 135 / 23; 14211; 143 // 2; 144|5; 145/7 12/13 21 / 23 yadAha (kumArila: ) 103 / 16 yad vA (svAyavyAkhyAntaram ) 1416; 15 | 21; 69 / 14; 83 / 3, 8; 85 21, 24; 87|1; 90112; 118/13; 1297; 137124 13/4 2612, 25 70/7 51/1 6/5 15015 95/7 120/24 825 16 / 22 8/13
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra lakSaNaparam latA0 laiGgikajJAne lokapAla0 lokaprasiddhivazena vaMzasya stambheSu vacanavRttyA vajrAdayaH vanaspatayaH varuNaloke valmIkAdInAm valmIkAdI vastre rAgasyeva vAcikanamaskAra0 vADavavaruNau ( virodhinau ) vAdyamAnAyAM vINAyAm vAdye vAdyamAne vAristhite tejasi vAsaka dravya samparkAd vAsyAdIni karaNAni vijJAnam vijJAnam ( skandhavi: ) vidyut fafaarata vidhividhAtA karttA vidhyaGgatvAt vinA pakSiNA ulUkena viparyasta: ( bhrAntaH ) vibhaktivipariNAmaH viza vizeSaNasamAsa * visphUrjatApi pareNa vRkSaH www.kobatirth.org pariziSTam-4 For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 186 27/10 79/2 154/1 132121 5734 19126 12110; 22/4 78/26 79/2 80122 207/4 10/20 14116 13/13 100113 111 / 15 113120 9113 63/9 137/9 21 8/26 7912 86617 106/5 97/21 10612 31/16 16/8 132 22 101/7 56/17 102110 78/2
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 vyomavatI 1498 6110 16 / 11; 19 / 11 8/25 11117 1467 50113 89 / 25 558 237 6021 59/19 vRkSA azokAdayaH vRkSAyurveda vRttikRtA ( prazastapAdena ) vRttivikalpAdiH vedanA (skandhaviH) vaikharI (zabdabhedaH) vaizeSikaiH vyajanAnila. vyajanAnile vyAsaprayogAdadoSaH ( zas-prayoge) vyAsena zaktiH zaktiprakSayaH zaktaH pratibandhaH zaGkazabdaH zakAvayavazabdAH zabda: zabdavRttiH zabdavyaktiH zarabhAdizarIre zAkyapakSaH zAkyAH zAkhAyantranipIDitasya ziSyajJAnasya zukazukAzabdaH zuktikAdau zuddhAbhisandhiH zUdrAn zUnyatvam zUnyavAdivAdAH zeSAbhyanujJA SaDjAdInAm saGkalanAjJAnam 111110 111110 92 / 23 42123 115116, 16 73 / 12 10618 36 / 11; 106 / 18; 155 / 10 14715 9.13 1017 8117 16 / 24 110 / 14 127/4 For Private And Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pariziSTam-4 161 22114 826 16/23 173 8/25 38 36 / 15 11222 214 3016 4/15 11329 321 83 / 13; 1006 31 saMkhyAyogaH (guNAnAm) saMjJA (skandhaviH) saMvRtisat ( ghaTAdayaH) saMzayitaH ( saMzayavAn ) saMsArAnucchedaH saMskAraH ( skandhaviH) saJcitayoH ( dharmAdharmayoH) satkAryavAdaH satkAryavAdabalena satpratipakSaH sandigdhavizeSaNo hetuH salyAsAdikriyAyAH samavetyavAdena samAdhi samudra samyagajJAnasya sarit sarIsRpAH sargAdau sAdayaH sarvajJatvavizeSaH sarvajJena muninA ( kaNAdena) savikalpakajJAnam (zabdAkAram ) savikalpakajJAnasya (nirviSayatvam ) sAGkhyazAktapakSaH sAdhanavikalazca dRSTAntaH sAdharmyavadharmyajJAnasya sAmAnyaviSayam ( anumAnam ) sAmAnyavyApteH sAsnA siMho mANavakaH sumatiH ( te?) suSuptyavasthA suSuptyavasthAjJAnasya 75/25 80114 75/26 102 / 26 21122 17/24 18 / 1 6016 3015 18/12 10313 2015 35 // 13 118 57 9/11 For Private And Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 162 vyomavatI sUkSmA (zabdabhedaH) sUtrakaraNe sUtrakartuH ( kaNAdasya) sUtrakAra satrakArasya ( kaNAdasya) sUtrakAreNa ( kaNAdena) sUtravirodhaH sUtravyAghAtaH satrasandarbhasya sUtrasyArthaH satrANi ( vai0 sa0 ) sUtrArtha: sUtrArthastu sUtrArthAparijJAnAt saryamaNDalabheditvena sauram ( Adityasambaddham ) stuteH sthavirapiNDe sthAvarAH svatantrasAdhanam svabhAvakalpa: svamate svarUpasattvam svasaMvivAdinaH svasaMvedanavAdinaH ( bauddhaviH) svAtantryama svAtmasattvam svAtmasattvAt harItakyAm ( SaDvidho rasaH) himaH 11117 za14 776 12 / 6 15 // 11, 14; 61 / 11 6116; 152 / 17 64 / 19; 9020 12620 1115 597; 61118; 64 / 19 rA22 9020 158114 5916; 64/196020 4123 86.17 106 / 3 12021 761 104 / 13 2013 16 / 14 34 / 8 146 / 11 18/14 14110 4019 34/9 665 83313 For Private And Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yugij azuddham zuddham pR0 13, 25 vi zaSTadeza ? nizreyasa fr[zre] yasa tatkAryApravRtti tathAhi abhidhAnAnamAna sukhama anakAntAda kAryaJcA yathA kriyAvattva sAmAnya saH samavAyaH tattvajJAna [ ? japAdi viziSTadeza [?] niHzreyasa ni [ zre] yasa tatkAryA pravRtti tathAhi, abhidhAnAnumAna sukham anekAntAda kAryaJcAnyathA kriyAvattvaM sAmAnyaM sa samavAyaH tattvajJAnaM [? raktAdi] MM MCGM MCC U WWW. 0 tanna, riktAnAM sAdharmyam bhUyasAM anugatasaMvedane riktAnAMsAdharmyam bhUyasA anugatasavedane eva sayogaH bhUtaM tamityAdi mAnya evaM saMyogaH bhUtaM bhUtamityAdi sAmAnya GG M N 25 For Private And Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 194 vyomavatI azuddham zuddham dhye madhye `r`r `r`r `r gwr ekekagrahaNa ekaikagrahaNa dvayoH [dvayoH] gurutvaM rasavattvaJca [gurutvaM rasavattvaJca] vaizeSikaguNavattvam * vaizeSikaguNavattvam 53 caturdazaguNavattvam * caturdazaguNavattvam * AkAza * AkAzAtmanAm * AkAza 53 kSaNikaikadezavRttivizeSaguNavattvam * kSaNikaikadezavRttivizeSa guNavattvam * (vai0 sa0 5 / 117 ) / ( vai0 sa0 5 / 117) sUtra darzayati sUtraM darzayati ruupoplmbho'pi| rUpopalambhe'pi ekarUpa: sarvatra ekarUpA sarvatra tpattiprasaGgaH tpattiH prasajyeta saMkhyAthalaparimANe saMkhyApalaparimANe tadavayavAH tadavayavAH, ye tU lakSaNe'ti lakSaNe'ti ['pi ] yonizabda yonizabdaH tarhiH tahi pRthivI pRthivI, *jalAdhanabhibhUta jalAdhanabhibhUta satrasyedaM bhayastvaM labdhisampAdakAt labdhisampAdakAta, rUpajJAna rUpajJAnaM uSNasparzA uSNasparzAvAyutvenetarasmAd vAyu [ri tarasmAd viSayalakSaNa viSayalakSaNaM cAkSaSapratyakSatvadA cAkSuSapratyakSatvAd pramANastI pramANamastI [viruddhadikriyayoH] [* viruddha dikriyayoH ] 94 yetu sutrasyedaM bhUyastvaM For Private And Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zuddhipatram 195 azuddham zuddham 10 0 0 A W0 0 104 105 105 109 112 tadA tadAbAhmamAnena brAhmamAnena kAryotpattI karmotpattI mahAdadhAviti mahodadhAviti tathAhi tathAhi, zakyAsAdhanaH zakyasAdhanaH zeSA [ bhyanujJA ] bhyupagame zeSAbhyupagame na yadi na / yadi yayAsmadA yathAsmadA satata satataM catuSTayAbhavasyeva catuSTayAbhAvasyaiva vizeSagaNo na vizeSaguNo na satyakAryavAdabA va satkAryavAdabalenAva na parAbhyupagamena n| parAbhyupagamena zrAvagrAhyatvaM zrotragrAhyatvaM mukhenAnyA hetu mukhenAnyo hetu sarveSAJcAvibhUnAM sarveSAJca vibhUnAM raGgalyorivaika raGgulyoriveka yAmAhorAtrA yAmAhorAtrAtaviziSTamiti tadaviziSTamiti karttatvaM kartRtvaM manyanamAnena manyanumAnena kalpanA nasya kalpanAjJAnasya yacceda yaccedaM vinAzAbhyapagame vinAzAbhyupagame bhAvAnmajjanaprasaGga bhAvonmajjanaprasaGga jIvaccharIsamaveta jIvaccharIrasamaveta bharatrAdhmApayiteva bhastrAdhmApayiteva pyavatiSTamAne pyavatiSThamAne sAdhAratvAt sAdhAraNatvAt 118 123 128 128 126 136 141 144 144 144 147 147 150 153 For Private And Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyomavatI azuddham ya tAvat kAraNaM tantusaMyogA samvaddhaM cetana manaH syAdubhayAH zuddham yadyatAvat kAraNaM tantusaMyogA 157 156 160 cetanaM manaH syAdubhayoH For Private And Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasyAbhinavaprakAzanAni kamasaMkhyA granthanAma mUlyam 1. zuklayajurvedakANvasaMhitA-[ uttaraviMzatiH ] saMhiteyaM sAyaNabhASyasahitA prakAzitA / sampAdaka:-zrIcintAmaNimizrazarmA 22.00 2. vAkyapadIyam [ tRtIyakANDasya dvitIyo bhAgaH1 grantharalamidaM helArAjapraNItathA prakAzavyAkhyayA tathA ca pa0 raghunAthazamaviraci tathA 'ambAkI' TIkayA ca vibhUSya prakAzitam---- 107-00 3. mahAbhASyanigUDhAkUtayaH - anusandhAnaprabandho'yaM nUnam AnusandhAnikaphalazca tebhiH samedhito vartate / lekhakaH sampAdakazca-DaoN. devasvarUpamizraH-26-80 5. vyAkaraNadazanapratimA- AcAryarAmAjJApANDeyaviracite'smin granthe vyAkaraNazAstrasya dArzanikapadArthAnAM maulikaM vivecanaM kRtamasti-- 36-60 5. baudhAyanazulbasUtram- grantho'yaM zrIvyeMkaTezvaradIkSitaviracitayA bodhAyanazulba mImAMsAkhyayA tathA ca zrIdvArakAnAthayajvapraNItabaudhAyanazulbasUtravyAkhyAnAkhyayA TIkayA'tha ca prabhUtaiH saMvAdAtmakaiH rekhAcitraizca sanAthIkRtaH6.tantraratna [paJcamabhAgaH pArthasArathimizraviracitaH "kAsanAthito mImAMsAgrantho'yaM sAmprataM sampAdakapaNDitapaTTAbhirAma zAstriviracitatAtvikayA bhUmikayA sanAthito virAjate--- 46-60 7. tantrasaGgraha: [tRtIyo bhAgaH] tantrazAstrasya vividhatantrasaGgrahAtmako'yaM grantho bahuvidhairanusandhAnAtmakaiH bhUmikA-TippaNa-pariziSTaizca samullasati 12-20 8. yoginIhRdayam [tRtIyasaMskaraNam ] tantrazAstrIyo'yaM grantha: ambikAnandayogikRtadIpikAkhyayA, bhAskararAyakRtasetubandhavyAkhyAnAkhyayA ca TIkayA samalaGkRtya prakAzitaH 33-40 9. rudrayAmalam tantrazAstrasya prANabhUtamidaM grantharatnaM vividhaiH kila gaveSaNA pUrNaH bhUmikA-TiqNa-pariziSTAdibhiH vibhUSya prakAzitam - 6400 10. yantrarAjavicAraviMzAdhyAyI-AcAryanayanasukhopAdhyAyaviracite'smin granthe jyotiSa zAstrIyopayoginAM dhAdiyantrANAM khala saiddhAntika prAyogikaJca vivecanaM kRtaM vartate11. purANetihAsayoH sAGkhyayogadarzanavimarza:-anusandhAnaprabandhe'smin lekhakena sampAdakena ca DaoN0 zrIkRSNamaNi tripATinA mahatA prayAsena paurANikA mahAbhAratIyAzca sAGakhya-yogapadArthA vivecitA:-32-88 12. bhAratIyavicAradarzanam- [dvitIyo bhAgaH ] grA'smin lekhakena DaoN0 hariharanAtha tripAThinA bhAratIyavicArAcArANAm aitihAsika tulAbodhakaJca vidhecanaM kRtam-- 13. pAlitipiTakasahAnukramaNikA-pAli tripiTakAntargatAnAM zabdAnAM sAndarbhikaH samAvezos smin granthe kRto vartate-- prAptisthAnam-vikrayavibhAgaH, samparNAnanda saMskRta vizvavidyAlayasya--221002. For Private And Personal Use Only