Book Title: Shastra Vartta Samucchay Part 02
Author(s): Sushilvijay
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022389/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratam-45 // catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazatamitasUtrasUnaNasUtradhAra-yAkinImahattarAdharmasUnu virahAsAkSita-sugRhItanAmadheya-ripurandara-zrIharibhadrasUribhagavahiracitaH SC zAstravAtAsamuccayaH / [tasya ca dvitIya tRtIyastabakAtmako dvitIyo vibhAgaH / zAsanasamAT-sUricakracakravarti-sarvatantramvatantra tapogacchAdhipatizrImadvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada kavirana-zrI vijylaavnnysriishvrenn| viracitA sthAdvAdavATikArIkA / / MAR Nahinirmanardan o pazyAsazrInuzIlavijayo gaNiH + + + 5 all zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, boTAda, saurASTra | vIra saM0 2442 nemi saM0 7 vikrama saM0 2012 munasthala ----nirNayasAgara presa, 26128 kolabhAra sTrITa, muMbaI naM. 2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ====EXEREEREYEX 5 zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam-45 .... catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazatamitasUtrasUtraNasUtradhAra-yAkinImahattarAdharmasUnuvirahAGkAGkita-sugRhItanAmadheya-sUripurandara-zrIharibhadrasUribhagavadviracitaH STHAN manovADA,Abha nAva, amAyAkana s, mahAvA zAstravAtAsamuccayaH / [tasya ca dvitIya-tRtIyastabakAtmako dvitIyo vibhAgaH] tadupari-- zAsanasamATa-sUricakracakravarti-sarvatantramvatantra-tapogacchAdhipatizrImadvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada-kaviratna-zrIvijayalAvaNyasUrIzvareNa viracitA syaadvaadvaattikaattiikaa| ___ sampAdaka:panyAsazrIsuzIlavijayo gaNiH jaWan -Wan ma ke prkaashk| zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, boTAda, saurASTra : vIra saM0 2482] nemi saM0 7 [vikrama saM0 2012 // mudraNasthala-nirNayasAgara presa, 26 / 28 kolabhATa sTrITa, muMbaI naM. 2 / = = = = = = = = Mmww W Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RA sahAyaka pUmA-zrIjaina saMgha - pUnA, mahArASTra [ zrIgoDIjI pArzvanAtha TempalaTrasTa. 111 vetAla peTha ] 5 prakAzaka -- zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandiranA kAryavAhaka zreSThivarya IzvaradAsa mUlacaMda, boTAda, saurASTra. mm prAptisthAna - g [1] zrIbijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, boTAva, saurASTra[ 2 ] sarasvatIpustaka bhaMDAra, The0 ratanapola, hAthIkhAnA, amadAbAda. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w . mw . . s s 4 h m m h m m h h h h ... *zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlA-ratnAni aGkaH granthanAma mUlyam ru. A. pai. dhAturatnAkara prathamavibhAga prathamAvRtti , dvitIyAvRtti 12-0-0 dhAturatnAkara dvitIyavibhAga dhAturatnAkara tRtIyavibhAga dhAturatnAkara caturthavibhAga devagurvaSTaka svopajJavRttisahita devagurvaSTaka tathA kadambASTaka dhAturatnAkara paJcama vibhAga dhAturatnAkara SaSTha vibhAga 2-4nUtanajinastavanamAlAdisaMgraha AvRtti 8 mahAvIrastavanamAlA mahAvIrachatrIzI dhAtupArAyaNa tathA kaNvAdiprakAza nUtanatIrthastavanamAlA kaNDvAdiprakAza savidhipaJcapratikramaNAdisaMgraha dhAturatnAkara saptama vibhAga stuticovIsI vidhiyuktapaJcapratikramaNAdi bhAga 1 thI 4 [mAvRtti-1-2-3] jIvavicAra padyAnuvAda tathA TippaNa 0-2-0 siddhahemadIpikA aSTAdhyAyIyuktA 2-0-0 tattvArthatrisUtrI prakAzikAsahita 4-8-0 prathama karmagraMtha padyAnuvAdAdisahita jinasaMgItasaritA prathamAvRtti, dvitIyAvRtti 0-12-0 siddhahemadIpikAprakAza prathama vibhAga 0-14-0 caityavandanabhASya padyAnuvAdAdisahita syAyantaravAkara prathama vibhAga tilakamarImahAkAvya TIkAbayopeta 0-12-. h h h h h h h h h h h h h h 25 msdsdh Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkaH 28 29 30 3.1. 3.2. 33 - 1. 33- 2. 34. 35 36 m o m 41 42 43 44 37 38 dvAtriMzikA prathamA saTIka 39 dvAtriMzikA dvitIyA saTIka 40 45 46 47 48 " C mayarahasyaprakaraNa saTIka saptabhaGgInayapradIpaprakaraNa saTIka siddhamadIpikAprakAza dvitIyavibhAga samrAT jIvanasaurabha siddhalaghuvRtti pUrvA siddhahemalaghuvRtti uttarArdha siddhahemazabdAnuzAsanabRhadvRtti bRhanyAsAdisahita bhA-1 anekAntavyavasthA saTIka pUrvArdha siddha hemazabdAnuzAsana laghuvRtti sampUrNa nayopadeza TIkAdvayasahita prathamabhAga tilakamaJjarImahAkAvya TIkATippaNasahita prathama bhAga zAstravArtAsamuccaya prathama vibhAga saTIka tilakamaJjarImahAkAvya TIkATippaNasahita dvitIyavibhAga dvAtriMzikA tRtIyA saTIka dhAturalAkara aSTama bhAga nayopadeza TIkAdvayasahita dvitIya vibhAga zAstravArtAsamuccaya dvitIya vibhAga saTIka kAvyAnuzAsana prathamAdhyAya navyaTIkAsahita dvAtriMzikA caturthI saTIka navatattvaprakaraNa [ padyAnuvAda - vivecanAdisahita] muyamANagranthAH 1 ) zAstravArtAsamuccaya saTIka tRtIyavibhAga roar mahAkAvya TIkATippaNIsahita tRtIyabhArA mUlyam ru. A. paiM. 2--0-- 1-12-0 9 4 9 7 (3) siddha hemazabdAnuzAsana bRhadvRttibRhanyAsAdisahita dvitIya bhAga ) nyAyasamuccaya. (5.) anekAntavyavasthA saTIka uttarArdha (6) syAdyantapayasvinI [ laghusaMskRtazabdarUpAvali ] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArASTra-pUnAsiTimAM Avela zatruMjaya tIrvAvatAra zrISabhadeva kezarAdi maMdira prAsAda. [mULanAyaka bhagavAnane kAyama rAkhI jIrNoddhAra karAelA A bhavya maMdiramAM zAsanasamrA pUo AcArya zrI vijaya nemisUrIzvarajI mao nA paTTAlaMkAra pU. AcArya zrIvirya lAvaNyasarIzvarajI ma. nA varada haste, vi. saM. 2010 nA vaizAkha zudi trIja ne budhavAra nA divase aMjanazalAkA karAelA nUtana jinabiMbo ane prAcya jinabiMbonI pratiSThA vi. saM. 2010 nA vaizAkha zudi pAMcama ne zukravAranA divase karavAmAM AvI che. ] Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan pUnAnagaramaNDanazrIRSabhadevasvAmine namaH // pUnA nagare pU. zrI bhagavatIjI sUtranA vAMcananI anupamatA. | suprasiddha mahArASTranA pATanagara pUnA zaheramAM bhAratIya bhavyavibhUtizAsana samrAhnasUricakracakravartI-AlabrahmacArI-jagadgurU-kadambagiri pramukha tIrthoddhAraka-jaMgamayuga pradhAna kalpa-gItAthe purandara-bahuzruta-vacana siddha-anekanRpapUjitapAdapadma-tapagacchAdhipati-paramapUjaya-paramArAdhyaprAtaHsmaraNaya bhaTTArakAcArya mahArAjAdhirAja zrIzrIzrI 1008 zrImaddavijya nemisUrIzvarajI mahArAja sAhebanA samasta samudAyamAMthI prathama ja vAra pUnAzrI saMghanI sAdara vinaMtino svIkAra karI, sva. surisamrATranA paTTAlaMkAra-vyAkaraNa vAcaspati-kavirata-zAstravizArada-anupamavyAkhyAnasudhAvarSa-zAsana prabhAvaka-aneka graMtha praNetA-bAlabrahmacArI pUjyapAda-AcAryadeva zrIzrIzrI 1008 zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja sAheba, potAnA praziSyara-prakhara vaktA-vidvaddavaryabAlabrahmacArI pUjya panyAsa pravara zrI suzIlavijyajI gaNivarAdivizAla parivAra sameta, surata zaheramAM vi. saM. 2008 nI sAlanuM nirvighna maMgalakArI cAturmAsa pUrNa karI, bIlImorA ane valasADama thayela upadhAnanI mALano zubha prasaMga patAvI, muMbaInA vividha maryAdita parAone apUrva dharmadezanAdikano suMdara lAbha ApI, sthaLe sthaLe zAsananI suMdara prabhAvanA karatA, vi. saM. 2009 nI sAlanuM cAturmAsa karavA (pUnA) padhAryA. zrIsaMghe jeTha zudi dazamanA bhAvabhInuM bhavya svAgata-sAmaiyuM karI zrIdazA zrImALI dharmazALAmAM padharAmaNuM karAvI. rAjanagara-amadAvAdamAM pUjya zrIbhagavatI sUtranA ajoDa vyAkhyAnakAra tarIke prasiddhi pAmela pU. AcAryadevanI sudhAsyandinI vairAgyavAhinI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadezanAnuM suMdara pAna karatAM zrIsaMgha, cAturmAsamAM cAra anuyogamaya paramapAvana paMcamAMga pUjyazrI bhagavatIjI sUtranuM vidhipUrvaka zravaNa karavAno manoratha sevyo. pUjyapAda AcAryadevane vijJapti pUrvaka e jaNAvatAM zrIsaMghanA sadabhAgye teozrIe svIkAra karyo. ane aSADa suda pAMcamane divase pU. bhagavatIjI sUtra ane bhAvanA adhikAre vikrama saMvata pravartaka zrIvikramacaritra utsava pUrvaka zarU karavuM ema nakkI thayuM. AthI zrIsaMghamAM AnaMda pravartI rahyo. ane e samaye zreSTivarya zrIyuta kAntilAla gagalabhAI hAthIcaMde pratidina 108 badAma sahita akSatanA sAthIA, naMdyAvartana sAthIo, zrIphala ane te upara 1 rUpIo tathA ghIno dIvo mArA taraphathI thAya ema jAherAta karI. zreSTivarya zrI maNIlAla motIcaMde tathA zreSTivarya zrI kezavalAla mANekalAle pratyeka prazna prazna ekeka rUpaiyAthI pUjana amArI taraphathI thAya ema jAherAta karI. aharniza pU. bhagavatIjI sUtranI vidhipUrvaka kriyA karavAnI jAherAta zreSTi zrI kezavalAla rAyacaMda kotaravALAe karI, ane aSADa suda cothane divase pU. bhagavatIjI sUtra potAnA gRhamaMdire padharAvavAno Adeza lIdho. tathA zrIsaMghamAM pU. bhagavatIjI sUtranA prAraMbha divasathI pratidina mahAmaMgalakArI AyaMbilanI tapazcaryA cAlu rahe tenA nAma paNa noMdhAyAM. [ nyAyavizArada nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya pUjyazrI yazovijayajI mahArAjanI banAvelI zrIbhagavatIjI sUtranI sajhAyamAM jaNAvela vidhine anusAre. pU. bhagavatIjI sUtranI 20 navakAravALI tathA 25 logassano kAussaga, be TaMka pratikramaNa, traNa TaMka devavaMdana, brahmacarya, bhUmi saMthAro tathA ekAsaNuM vagere vidhimArga pratidina kriyAkArakane sAcavavAno nirNaya thayo hato. ] aSADa suda cothane divase zreSThI zrI kezavalAla rAyacaMde caturvidha saMgha sahita benDa vAjIMtronA nAdapUrvaka vAjate gAjate pU. bhagavatIjI sUtrane potAne ghera padharAvI rAtrijAgaraNAdi prabhAvanApUrvaka suMdara lAbha lIdho. aSADa suda pAMcamanI prabhAte benDa vAjIMtronA nAdapUrvaka vAjate gAjate zrIdazAzrImALI dharmazALAmAM lAvI pU. bhagavatIjI sUtra vaharAvavAno Adeza lenAra bhAvuke pUjyapAda AcAryadevane vahorAvyuM. tyAra bAda zeThazrI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNIlAla motIcaMde tathA zeThazrI kezavalAla mANekalAle ane bAkInA uchAmaNI bolanArA traNa bhAIo taraphathI ema pAMca jaNe gInIthI pUjana karyuM. tyAra pachI zrI sakalasaMghe rUpAnANAthI pUjana karyuM. vikramacaritra vaherAvavAno Adeza lenAra bhAIe paNa pUjyapAda AcAryadevane vikrama caritra vahorAvyuM. tyAra pachI pUjyapAda AcAryadeve madhurakaMThe mAlakoza rAgamAM tattvagarbhita vANa dvArA pUnA zrI saMghanI vizAlakAya mAnavamedinI samakSa pU. zrI bhagavatIjI sUtrano prAraMbha karyo. bhAvanAdhikAre vikramacaritranI paNa zarUAta karI. prAMte sarva mArcasAMbhaLI zrIsaMgha prabhAvanA laI saharSa anumodanA karato vIkharAyo. baporanA eka saddagRhastha taraphathI zrIdazAzrImALI dharmazALamAM 45 AgamanI pUjA ghaNuM ja utsAhapUrvaka bhaNAvavAmAM AvI. e prasaMge sonAranI dharmazALAmAM cAturmAsa rahela pUjya panyAsapravara zrI pravINa vijayajI mahArAja tathA pU. munirAjazrI mahimAvijayajI Adi paNa padhAryA. temAM pATaNanivAsI saMgItarata lakSmIcaMda mohanalAla gavaiyAe suMdara rasa jamAvyo. rAtanA bhAvanA garabA AdimAM paNa khuba rasa jAgyo. A rIte prAraMbha divasa ghaNuM utsAhathI ujavAyo. A prasaMge pU. zrIbhagavatIjI sUtranI sanmukha mUkavA mATe paMcaratano nUtana manohara sAthIo rU. 651nA kharace muMbaIthI taiyAra karAvI, zeTha tArAcaMda tribhovanadAse zrIsaMghane samarpaNa karyo. * jema jema divaso pasAra thavA lAgyA tema tema zrotAjanone ati AnaMda AvavA lAgyo. jaina-jainetara varganI vizAla medinI vyAkhyAnAdikano apUrvalAbha pratidina levA lAgI. AgevAna sadgahasthonI paNa hAjarI niyamita rahevA mAMDI. zrIdazAzrImALI dharmazALAno vyAkhyAna hola tathA AsapAsanI gelerI ane sAmeno hAla tathA dAdaranA pagathIA pachInA nIcenA bhAga sudhI vizAla janatA ubharANuM vyAkhyAna zarU thayA bAda pachIthI AvanArane paNa mahAmuzkelIe besavAnI jagyA maLe. khubI te e hatI ke ATalI badhI mAnava medinI jagyAnA abhAve eka sAthe saMkaDAIne bese, chatAM vyAkhyAna pUrNa thAya tyAMsudhI apUrva zAnti rahetI. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atrenI jaina Alama mukta kaMThe kahetI ke zuM pU. AcArya mahArAja sAhebanI apUrva vyAkhyAnazailI, tattvagati gahana viSayone carcavAnI ajaba zakti ! dhanya che e zAsananA mahArathIne. ATalI vizALa janatA pratidina anupama zAMtithI vyAkhyAna zravaNano ullAsapUrvaka lAbha lahI rahI che, e amArA so varSanA punAnA ItihAsamAM koI e joyuM nathI ke sAMbhaLyuM nathI. amAre tyAM te aharniza jANe payuMSaNAparva cAlI rahyAM che. parvAdhirAjazrI paryuSaNa parva suMdara rIte ujavAyA bAda, pUjyapAda AcAryadevanI nAdurasta tabIyatanA kAraNe prakhara vaktA viddhavarya bAlabrahmacArI pUjya panyAsapravara zrI suzIla vijayajI mahArAja sAhebe paNa pU. zrIbhagavatIjI sUtranA vyAkhyAna ane zrI vikramacaritrano zrIsaMghane suMdara lAbha Apyo. ane emano bulaMda avAja suMdara chaTA ane pU. bhagavatIjI sUtranA tattvagarbhita viSayane carcavAnI zaktithI zrIsaMghane paNa anahada AnaMda Avyo. punaH visaM. 2010nA kArtika suda bIjathI pUjayapAda, AcAryadeva taMdurasta thatAM vyAkhyAnanI pATe bIrAjyA. vizAla janatA pU. zrIbhagavatIjI sUtra ane vikramacaritranuM pU. AcAryadevanA mukhathI suMdara zravaNa karavA lAgI. pU. zrI bhagavatIjI sUtranA prathama zatakanI pUrNAhutIno samaya najIka AvatAM zrI saMghe apUrva mahatsava ujavavo ema nakkI karyuM. ane adyAvadhi atre nahIM bhaNAela salasiddhidAyaka zrI siddhicakra mahApUjana aSTAkSikA mahotsava sahita bhaNAvavAnuM nakkI thayuM. zrIsaMgha taraphathI maMgalamaya kuMkumapatrikA paNa kADhavAmAM AvI. mAgazara suda 14 ne zanivAra tA. 19-12-53 nA mahotsavanI zarUAta thaI. mAgazara vada 5 ne zukravAra tA. 25-12-53 nA savAre pUjya zrI bhagavatIjI sUtranA prathama zatakanI pUrNAhuti pUjayapAda AcAryadeve zrIsaMgha samakSa nirviktapaNe suMdara rIte karI. e samaye pU. bhagavatIjI sUtranuM pUjana zeTha maNIlAla motIcaMde, zeTha kezavalAla mANekacaMde, zeTha mota Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meghAjIvALAe, zeTha jesiMgabhAI kacarAbhAIe, ane zeTha kasturacaMdajI kheMgArajIe gInI gInIthI pUjana karyuM. tathA sakalasaMghe paNa rUpAnANAthI pUjana karyuM. A prasaMge zrI AdinAtha bhagavAnanA jinamaMdiranI pratiSThA tathA aMjana zalAkA karAvavA mATe kAryavAhaka zreSTivarya zrI kezarIcaMdajI javAramalajI lalavAnI darakhAsta mUkI ane zrIsaMgha taraphathI eka navI kamITI nImavAmAM AvI. tathA pUjyapAda AcAryadevane A pratiSThAdi kArya karAvavA mATe zrIsaMgha taraphathI bhAvabhInI ati AgrahabharI vinaMti karavAmAM AvI. pUjyapAda AcAryadeve mahAmaMgalakArI pratiSThA mahotsava suMdara rIte ujavo evA zubhAzIrvAda zrIsaMghane ApyA. ane sAthe sAthe jaNAvyuM ke"Aje zrIsaMghanI ekatA joIne mane ghaNuM ja AnaMda thAya che. A ekatA TheTha sudhI jaLavAI rahe ane pratiSThAnuM kArya nirvidhapaNe paripUrNa thAya tema huM IcchuM chuM" zrIsaMghe paNa te bola saharSa jhIlI lIdho ane pU. AcAryadevane ane vadhu sthiratA karavA vinaMti karI. pU. AcAryadeve paNa sAtame vihAra karavAnuM mokupha rAkhyuM. baporanA rathayAtrA sahita bhavya varaghoDo cahyo hato. ane pU. zrI bhagavatIjI sUtrane kulanA hArathI zaNagArela moTaramAM padhAravavAmAM AvyuM hatuM. - rAtanA zrIdazAzrImALI dharmazALAmAM rAtri jAgaraNa thayuM hatuM. ane vIra vanitA maMDaLe suMdara bhaktirasa jamAvyo hato. mAgazara vada chaThThane zanivAra tA. 26-1ra-pa3 nA divase zrIsiddhacakra mahApUjana bhaNAvavAno kAryakrama hovAthI zrIsaMghamAM prabhAtathI ja koI anero utsAha hato. zrI. lAlajI mahArAjanA vizAla holamAM zrI siddhacakra bhagavaMtanuM bhavya mAMDaluM AkarSaka kADhavAmAM AvyuM hatuM. lagabhaga agiyAra vAge zrI siddhacakra pUjananI zarUAta suMdara rIte karI. ane cha kalAka sudhI ekadhAruM pUjana cAlyuM. pUnAmAM A pahelavaheluM ja pUjana hovAthI prAraMbhathI ja mAnavamedinI bharacaka hatI. pUjyapAda AcAryadeve pUjananA te te prasaMgonuM suMdara varNana karI sahune Azcaryamugdha karI dIdhA hatA. pUjya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pabhyAsa zrI suzIlavijayajIe A siddhacaka mahApUjanane bulaMda avAje madhura kaMThe prAraMbhathI saMpUrNaparyaMta suMdara rIte bhaNAvyuM hatuM. amadAvAdathI AvelA kriyAkAraka dharmaniSTha zA. cinubhAIe ghaNuM ja utsAhapUrvaka pUnAnI prajAne zrI siddhacakra mahApUjanamAM ektAna karI dIdhI hatI. caDhAvA bolanAra bhAI-baheno IndronA mugaTothI ane kulanI mALAothI Indradevano sAkSAtkAra karAvatA hatA. A prasaMge bhavAnIpeThathI pUjya pabhyAsapravara zrI pravINavijayajI mahArAja, tathA pU. munirAja zrI mahimA vijayajI Adi, ane pUnA kempamAMthI pU. munirAja zrI jayaMtavijayajI Adi padhAryA hatA. : - jApAnanA vidvAna prophesara kimurAe (urphe hRdayakumAre) TheTha sudhI pUjananuM nirIkSaNa karyuM hatuM, ane zrI siddhacakra bhagavaMtano bhavya mAMDalAne potAnA kemerAthI pheTo kheMcyo hato. tathA zrI siddhacakra mahA pUjananI bhUri bhUri prazaMsA karI hatI, ane jainonA dhArmika vidhividhAna nihALI anahada AnaMda vyakta karyo hato. A uparAMta rAjanagaranI zeTha zrI ANaMdajI kalyANajInI peDhInA pratinidhi zeTha kAntilAla bhogIlAla, zeTha zAntikumAra jagAbhAI, pU. AcArya bhagavaMtanA paramabhakta zeradalAla zeTha lAlabhAI kulacaMda ghIyA, amadAvAdanA nagarazeTha kasturabhAI maNIbhAInA bahena prabhAvatI hena, muMbaI-dAdaramAM rahetA zeTha dAmajIbhAI jeThAbhAI, surata nivAsI zeTha bAbubhAI phakIracaMda jhaverI vagere sadgRhasthonI hAjarI hovA uparAMta, atre punAsiTinI tathA pUnA kempanI tathA AsapAsanA aneka gAmonI jaina janatA hajAronA pramANamAM hatI. jaina yuvaka maMDaLe A prasaMge vyavasthA suMdara jALavI hatI. sAMjanA che vAge mahAmaMgaLakArI A zrIsiddhacakra mahA pUjana pUrNa thayuM hatuM. A pUjananI AkhA pUnA nagaramAM khubakhuba anumodanA thaI hatI. A vakhatanuM pUjyapAda AcAryadevanuM anupama abhUtapUrva cAturmAsa, pU. zrI bhagavatIjI sUtranuM tathA vikramacaritranuM pratidina zravaNa, zrIsaMghamAM ektA sAthe apUrvazAMti, thayela vividha tapazcaryAdi aneka dhArmika kAryo Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane cAra-bhAIonI dIkSA tathA vaDIdIkSA vagere pUnAnA ItihAsamAM suvarNAkSare cirasthAyI raheze. A apUrva prasaMge uparokta kAryakramo bahu ja suMdara rIte ujavAyA hatA. maMdira TrasTanA AgevAna zreSTivarya zrI kezarImalajI javAramalajI lalavAnI tathA zreSTivarya zrI kAntilAla maganalAla vagere kAryakartAoe paNa suMdara vyavasthA jALavI hatI. A rIte pUjyazrI bhagavatIjI sUtranA prathama zatakanI pUrNAhuti nivijJamahAmahotsava pUrvaka thaI hatI. jenA smAraka rUpe pUnA zrIsaMgha taraphathI pU. zrI bhagavatIjI sUcanA vAMcana nimitte pUjana dvArA thayela Avaka rU. 2100 nI sahAyatAthI A graMtha prakAzita karavAmAM Avela che. paramazAsana prabhAvaka-advitIya vyAkhyAnakArasAta lAkha zloka pramANa nUtana graMtha nirmAtA pUjyapAda 'AcAryadeva zrImad vijyalAvaNyasUrIzvarajI ma0 nI nizrAmAM mahArASTranA pATanagara pUnA zaheramAM thayela zrI jaina zAsananI apUrva prabhAvanA vikrama saMvata 2009 ane 2010 nI sAlanuM abhUtapUrva cAturmAsa. [2] paramapAvana paMcamAMga pUjya zrI bhagavatIjI sUtranuM, paMcAzakanuM, vikrama caritra ane samarAI kahAnuM vyAkhyAnamAM zAtipUrvaka suMdara zravaNa ane pratidina mAnavamedinInI vizAla hAjarI. [3]: zrI saMghanI apUrva ektA ane zAsananI anupama prabhAvanA. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [4] hIrA vagere jhaverAtano anAvelo navo manohara mugaTa pU. AcArya manI nizrAmAM zeThazrI maNIlAla cunIlAle Adeza laI zrI RSabhadeva prabhune paherAvyo. [5] ' zrI RSabhadeva kezarAdi maMdira prasAda", 'zrI puMDarIka svAmI maMdira ', zrI RSabha-caraNa pAdukA devakulikA ' ane ' zrI padmAvatI maMdira" vagereno mahAmaMgalakArI zAsana prabhAvaka abhUtapUrve aMjanazalAkA tathA pratiSThA mahotsava. jemAM vI. saM0 2480 ane vikrama saM0 2010 nA vaizAkha zuda trIjanA divase 250 nUtana jinamionI tathA parikara-yakSa-yakSiNI siddhacakrAdika yaMtra-pAdukA vagerenI aMjanazalAkA, ane pAMcamane divase prAcIna - arvAcIna 51 jinAo vagerenI pratiSThA ghaNA ja samAroha-mahAmahotsava pUrvaka thaI hatI. e samaye zrI saMbhavanAtha prabhu, zrI jagavallabha pArzvanAtha, zrI mahAvIra svAmI, zrI puMDarIka svAmI Adi aneka jinamUttiomAMthI tathA zrI RSabhadeva prabhunA pratiSThA karela parikarAdikamAMthI eka sarakhuM amI lagabhaga doDha kalAka sudhI jharyuM hatuM. e divasanI nokArazImAM lagabhaga 500000 mAnavo savAra-sAMja jamyA chatAM, e svAmIvAtsalya thAya eTalo badho mAla kudarate vadhI paDyo. je pUnAnI jainatara janatAne prasAdI tarIke ApavAmAM Avyo hato. chaThThane divase sattara bhedI pUjA bhaNAvatAM bAramI phala pUjAe 'jima kususano megha vase" e kholatAM megharAjAe paNa jaLavRSTi karI hatI. pAMce kalyANakanI bhavya racanAo, IlAyacI kumAranuM suMdara dRzya, zrI RSabhadeva prabhune zreyAMsakumAra vahorAvatA Irasa ityAdi cala racanAo zrI lAlajI mahArAjanA upAzrayamAM lAkho mANasone AkarSI rahI hatI. bahAra Avela dAdAvADImAM tIrthAdhirAja zrIzatruMjayanI kAyamI anupama racanA ane meruparvatanI racanA paNa suMdara thaI hatI. aMjanazalAkA-pratiSThAno vizAlakAya bhavya maMDapa, jamAvAnA sthaLe ubhuM karela suMdara vardhvamAna nagara, ane pArzvanAtha cokamAM dhajAo-kamAno orDo ane IlekaTrIka vagerethI zobhatA maMDapa vagere AkarSaka karAyA hatA. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMce kalyANakonA zAsana prabhAvaka bhavya varaghoDA abhUtapUrva nIkaLyA hatA. vividha enDo, suMdara rIte zaNagArelA gajarAja, Idradhvaja, pAlakhI, ratha, meTaro, ghoDA gADIo, nIzAna ThaMkA, sAdhu ane sAdhvIono vizAla samudAya, ane jaina-jainetara mAnava maherAmaNa pratyeka varaghoDAmAM AkarSaka dekhAto hato. A prasaMge zrI saMghanI vinaMtine svIkArI pUjyapAda AcAryadevanA pradhAna ziSyarata-prasiddhavaktA-vidvacchiromaNI-bAlabrahmacArI pUjya pabhyAsa pravara zrI dakSavijyajI mahArAja sAheba Adi ballImorApratiSThAnuM maMgalamaya kArya suMdara rIte patAvI, ugra vihAra karI pratiSThAnA maMgalamaya prAraMbha divase ja atre sukhapUrvaka padhAryA hatA. ane pratiSThA mahotsavanA vidhi-vidhAnamAM ghaNuM ja suMdara lAbha Apyo hato. kula 15 sAdhu ane 33 sAdhvIo A prasaMge hatAM. suprasiddha kriyAkAraka dharmaniSTha zeTha bAlubhAI uttamacaMda tathA temanA bhatrIjA phakIracaMdabhAI Adi AvyA hatA. ane pUjA-bhAvanA arthe rAjakoTavALA rasikalAla gavaiyA, muMbaIthI mahAvIra jaina saMgItamaMDaLa tathA kolApuranI saMgIta maMDaLI AvelAM hatAM. prAraMbhathI aMta sudhI zrI aMjanazalAkA-pratiSThA mahotsava samiti ane anya aneka samitioe suMdara sevA bajAvI hatI. ekaMdara A aMjanazalAkA-pratiSThA mahotsava pUnAnA AMgaNe pUnAnA itihAsamAM suvarNAkSare cirasthAyI rahe tevo zAsana prabhAvaka abhUtapUrva suMdara ujavAyo hato. [6] zrI siddhacaka mahApUjana, aSTottarI snAtra, ane zAntisnAtra pramukha aSTAhnikA mahotsava Adi. [7] pU. munirAja zrIvardhamAnavijayajI, pU. munirAja zrIvikAzavijayajI, pU. munirAja zrIjitendravijayajI, tathA pU. munirAja zrIkezaravijayajI ma0 nI mahotsava pUrvaka dIkSA ane vaDI dIkSA, tathA pU. munirAja zrI manoharavijayajI ma. ane pU. harSaprabhAzrIjI sAthvInI utsava sahita vaDI dIkSA. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10 [8] aneka bhAI-bahenoe ullAsabhera uccarelAM bAra vrata, brahmacaryavrata, jJAnapaMcamI, poSadazamI, vizasthAnaka, mesatrayodazI, rohiNI, ekAdazI, caturdazI, aSTamI ane samyaktvAdi vrato. - vardhamAnatapa, vIzasthAnaka, aSTamahAsiddhi, kSIrasamudra, namaskAra, gaNadhara, caudapUrva, cattAri adasadoya, akSaya nidhi, labdhitapa, caMdanabALAno aThThama, doDhamAsI, be mAsI, ane aDhI mAsI vagere taponI suMdara ArAdhanA, tathA paryuSaNa parvamAM-mA khamaNa, ekavIza, soLa, paMdara, agIyAra, nava, ATha, cha, pAMca, cAra, ane traNa vagerenI saMkhyAbaddha maMgalakArI upavAsonI tapazcaryA. [10] prathama cAtumasa parAvartana zeTha maNulAla motIlAlane tyAM ane dvitIya cAturmAsa parAvartana zeTha bAbubhAI haragovanadAsane tyAM utsavapUrvaka thayuM hatuM. [11] pUnAkempa, khaDakI, caroDA, sAparasa, vAvaDI, zIvAjInagara vagere sthaLe caturvidha saMgha sahita, pU. AcAryadeva ane pU. pabhyAsajI ma Adi munimaMDaLanI padharAmaNI, tathA vyAkhyAna pUjA, prabhAvanA, svAmivAtsalyAdi thayela zAsana prabhAvaka kAryo. [12] yaravaDA zrI saMghamAM pU. AcAryadeve kusupane dUra karI karAvelI ektA. ane upadezadvArA pUnA zaheranA zrIsaMghanA derAsarathI nUtana aMjanazalAkA karAela navamA zrI suvidhinAtha bhagavaMtanI manohara pratimA vagerene vi. saM. 2011nA mahA zudi 10ne divase mahotsavapUrvaka lAvI ghara derAsaramAM karAvelI padharAmaNuM. [13] vi. saM. 2011 nA caitra zudi 13nA divase zrI RSabhadeva kezarAdi maMdira prAsAdanA bahAranA vizAla cokamAM UbhA karela maMDapamAM pU. AcArya mahArAja sAhebanI nizrAmAM "zrI mahAvIra janma kalyANaka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divasa pUnA zrIsaMghanI vizAla mAnavamedinI samakSa suMdara rIte ujavAyo hato. ane e samaye pU. AcArya mahArAja sAheba, pU. pabhyAsa zrIdakSa vijayajI ma. pU. pacAsa zrI suzIlavijayajI ma. ane pU. AcArya zrIvijaya premasUrIzvarajI manA ziSya rana pU. bhAnuvijayajI ma.nAM pravacane suMdara thayAM hatAM. e samaye sAdhu ane sAdhvI samudAya vizAla pramANamAM hato. " [14] zrI RSabhadeva kezarAdi maMdira prAsAdano vArSika-sAlagIrI mahotsava pU. AcAryadevanI nizrAmAM ghaNuMja samArohapUrvaka ujavAyo hato. [15] bhAratIya lokasabhAnA spIkara ga. va. mAvalaMkara dAdA, amerikana prophesara vaoNlTara mAurara, jarmanI prophesara kalaoNsa buma, jApAnI prophesara kimurA (urphe hRdayakumAra), elajIama prophesara, mahArASTranA jamakhaMDI sTeTanA mahArANI tathA jata sTeTanA mahArANa, e uparAMta pUnAnA ane bahAranA jenajainetara aneka vidvAno ane adhikArIo vagere paNa pUjyapAda AcAryadevanA darzanArthe avAranavAra anekavAra AvyA hatA. dharmopadeza ane dharmacarcA vagere zravaNathI anahada AnaMda pAmI ane potAnA AtmAne kRtakRtya mAnI, jainadharmanI tathA pUjya AcAryadevanI vidvattA ane teozrIe karelI anupama sAhitya sevAnI bhUrisUri prazaMsA karI hatI. jyAM sudhI pU. AcArya mahArAja sAheba pUnAmAM rahyA tyAMsudhI bahAra gAmanA paNa aneka jaina sadha sthoe vaMdanAdikano lAbha lIdho hato. [ jemAM amadAvAdathI nagarazeTha vimalabhAI mayAbhAI, sva. nagarazeTha kastUrabhAInA putra aNubhAI ane jagadIzabhAI Adi, zeTha-kasturabhAI lAlabhAI zeTha kAntilAla bhogIlAla, zeTha zAntikumAra jagAbhAI 5. AcAryadevanA paramabhakta zeradalAla lAlabhAI kulacaMda ghIyA, zeTha maNulAla lallubhAI telI, zeTha sArAbhAI jesiMgabhAI phatAsAnI poLavALA, zeTha jesiMgabhAI ugaracaMda, zeTha vADIlAla cakubhAI, zeTha vADIlAla sAMkaLacaMda zeTha kulacaMda chaganalAla, zeTha jayaMtilAla budhAbhAI vagere. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbaIthI-sara kIkAbhAIpremacaMda, zeTha hAthIbhAI galAlacaMda, zeTha jIvatalAla pratApasiMha, zeTha bhogIlAla laheracaMda, zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI zeTha bAbubhAI phakIracaMda, zeTha nagInadAsa karamacaMda, zeTha kezavalAla bulAkhIdAsa, zeTha hIrAlAla purUSottamadAsa, zeTha vADIlAla catrabhuja, zeTha haragovanadAsa, rAmacaMda. zeTha khuzAlabhAI kheMgArabhAI zeTha dAmajIbhAI jeThAbhAI zeTha bhavAnajI mANekajI khonA, zeTha amaratalAla kALIdAsa, zeTha sevaMtIlAla nagInadAsa, mulunDa-zAntajhujha-valepArlA-dolata nagara vagere gAmanA zrIsaMghanA AgevAno vagere. vaDhavANathI-zeTha traMbakalAla chaganalAla, zeTha cunIlAla catrabhuja vakIla, zeTha rAyacaMda amulakha vagere. A sivAya madrAsa, beMgalora, kalakattA, gujarAta, saurASTra, mAravADa ane mevADa tathA mahArASTranA aneka vibhAganA nAmAMkti vyaktio AvI hatI. ] [16] pUjyapAda AcArya bhagavaMtanI nAdurasta tabIyatanI jena DaoNkaTara ema. je. lalavAnIe TheTha sudhI akhaMDa sevA karI hatI. e uparAMta DokaTara grAnTa tathA jaina DaoNkaTara ena. sI. koThArIe paNa sevAno lAbha uThAvyo hato. pUnAnA zrIsaMghe tathA AgevAna zeTha kAntilAla gagalabhAI zeTha maNIlAla mANekacaMda, zeTha kezarIcaMdajI javAramalajI lalavAnI, zeTha kezavalAla mANekacaMda, AmadAra zeTha popaTalAla rAmacaMda, zeTha kAntilAla maganalAla, zeTha vIracaMda motIjI meghAjI, zeTha ramaNalAla kAntibhAI zeTha amaratalAla dhanajIbhAI, zeTha bhabutamalajI lIlAcaMdajI, zeTha punamacaMda mANekacaMdajI, zeTha surajamalajI kezarIcaMdajI, zeTha hIrAlAla maganalAla, zeTha manasukhalAla, zeTha aMbAlAla, zeTha tArAcaMdajI kapuracaMdajI, zeTha caMdulAla vIracaMda, zeTha tribhovanadAsa tArAcaMda, zeTha asalAjI khemacaMdajI, zeTha zaMkaralAlajI, zeTha mAnamalajI goTIvALA, zeTha kalAcaMda khImacaMda, zeTha mohanalAla rAmacaMda, zeTha nabhubhAI jecaMda, zeTha bAbubhAI haragovanadAsa, zeTha maNIlAla motIlAla, zeTha cImanalAla lakhamIcaMda vageree, yuvakamaMDaLa ane vIra vanitA maMDaLAdike banne cAturmAsAdikamAM suMdara sevAno lAbha lIdho hato. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Berser Sensense gaNipada-vi. saM. 1960 @ @ 26degphex 6 ? #LJ1f he& ** 'bJ-kt? alced n fx 187 janma-vi. saM. 1929 kArtika zuda 1, mahuvA SPARASensensensense tapogacchAdhipati * zAsanasamrAT sUricakracakravartI * sarvatantrasvatantra * zrIkadambagiri Adi aneka tIrthoddhAraka pUjyapAda prAta:smaraNIya bhAratIya bhavyavibhUti zAAtasamrATa AcAryamahArAja zrImadvijayanemisUrIzvarajI mahArAja sAheba. mAgasara zuda 2, vallabhIpura paMnyAsapada-vi. saM. 1960 je zuda 5. bhAvanagara AcAryapada-vi. saM. 1964 Aso vada amAsa, mahuvA svargavAsa-vi. saM. 2005 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha syAdvAdavATikATIkAsahitasya zAstravArtAsamuccayasya viSayAnukramaNikAaGkAH viSayAH . patraM patiH 1 TIkAkartuH syAdvAdastutilakSaNaM mngglm| 1 14 2 hiMsAdito'zubhaM karma, ahiMsAditaH zubhaM karmeti niyame kiM mAna-.. mityevaM sandihAnAnAM vArtAntaram / 1 19 3 asmin viSaye yAdRzaH saMzayo na saMbhavati yAdRzazca samuccayAdi___ vilakSaNaH saMbhavati tasya nissttngknm| 4 uktaniyame sarvArthaviSayakaM dRSTAdyabAdhitaM paramAtmapraNItaM spaSTArthamAgamAkhyaM pramANamiti syAdvAdinAmuktAzaGkonmUlanaparaM vacanam, tduppaadnnyc| 5 dRSTArthe Agamasya prAmANye'pyadRSTArthe kathaM prAmANyamiti parakIyAzaGkonmUlanAya candroparAgAdAviva parokSe'pi pApAdau tasya prAmANyaM vyvsthaapitm| 6 candroparAgAdau pratyakSadRSTe'rthe tatpratipAdakAgamasya tatsaMvAdataH . prAmANye'pi pApAdyadRSTArthakAgamasya kathaM prAmANyamiti prpuurvpkssH| 4 14 7 AgamaikyAdyanekahetUpadarzanena - 'pApAdyadRSTArthakAgamasya prAmANyavyavasthApanataH parapUrvapakSapratividhAnam / 4 28 8. dRSTasaMvAdakacandroparAgAdipratipAdakAgamavacanaikajAtIye'pi pApAdipratipAdakAgamavacaneprAmANyazaGkAkaraNe vastutattvaparIkSava luptA syAdityAveditam / 9 nyAyavAdino guNadoSAvivekato'parIkSApi na sambhavatItyA veditvym| 10 zabdaprAmANyaprasAdhinI carcA zrImadyazovijayopAdhyAyakRtA sapari kaaropdrshitaa| 11 zAbdasyAnumAnAd bhedavyavasthApanaM sammatiTIkAkArasya darzitam / 7 12 zabdapramANasyAnumAne'ntarbhAvanaM vaizeSikasya na yuktamityatra tadabhi: pretAnumAnaprakArasyopadarzanapurassaramapAkaraNaM vistrtH| zA0 anu0 2 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 13 4 zAstravArtAsamuccayasya aGkaH viSayAH patraM patiH 13 zabdasyAnumAnapramANAntarbhAvakhaNDanamudayanAcAryasya darzitaM tdvcnohngknen| 10 11 14 AptoktazabdalakSaNAgamato hiMsAdibhyo'zubhAdInIti niyamasya . vyavasthitiriti nigamitam / 15 nigamitasyaivAkArthasya vizeSataH spaSTIkaraNam / / 13 13 16 khabhAvataH puNyapApAbhyAM jIvo badhyate, mAdhyasthyAt tu mucyate iti khabhAvavAdimatopadarzanam / 13 24 67 sarve'pi vAdinaH svapakSavyavasthApanArthamante svabhAvAgamavAdAzrayaNaM kurvantyeveti bhaavitm| 14 12 18 svabhAvavAdAzrayaNaM bauddhasya darzitam , tatra 'nityasattvA bhavantyeke' ... ityAdipakSaM saMvAdakatayollikhitam / 14 19 19 AgamAzrayaNaM mImAMsakasya mA hiMsyAdityAdiniSedhazruteH 'vAyavyaM zvetamAlabheta' iti vidhizrutezca paryAlocanenopapAditam / 20 pratipakSakhabhAva-pratipakSAgamabAdhitAvetau kathamAzrayaNIyAviti.. parasya pRcchaa| 21 pratItyA bAdhitasya svabhAvatvaM na sambhavati yathA vahnayAdeH .. kalpyamAnaM zItatvAdikamiti svabhAvavAdina uttaram / 15 22 atra khabhAvavAdyabhiprAyonmUlanArtha vaDherapi zItatvaM svabhAvaH tatkAryamapi himAsanne bhavatyevetyurarIkAraH svbhaavvaadinH| 16 5 23 uktasyaiva dRDhIkaraNam , tatra himasyApi vahnisannidhau dAhakatvaM __svabhAva ityurriikaarH| 16 21 24 IdRzaparikalpanA svabhAvavAdino na bhadrA vyavasthAbhAvApAdakatvAdi.. tyAcAryasya tatpratikSepaprakaraNam / tatra loSTAd yat kArya tat tvatto'pi syAditi prasaJjanam / 25 loSTavadbhavato'pi buddhizUnyatvaM, tathAbhUtena bhavatA vivAdo'pya smAkaM na yukta iti darzitam / 26 atropAdhyAyasya vicAra ullikhitaH, tatra himasyaiva zaityakhabhAva iti kAraNatvaniSTaGkanena nissttngkitH| .. 17 17 17 17 27 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA . aGkAH viSayAH patraM patiH 27 atra kAraNatvasya svAbhAvikatve nIlAdivatsAdhAraNyaM syAdityA zaGkAyAH khaNDanam , te hoti parAvekkhA' iti bhaassaarhsysNvaadH| 18 2 28 uktArthe udayanAcAryavacanasaMvAdaH, tatra praznapratividhAne 'hetu- . zaktimanAdRtya' ityAdipadyaM darzitam / 18 29 hiMsAdibhyo'zubhAdikaM bhavatu nAma, kintu zubhAdereva saukhyAdItyatra mAnaM nAstItyanyAcAryANAM vaartaa| 30 uktavArtApratirodhikA yuktivAdinAM keSAJcidvArtA tatra pratIti garbhayA yuktyA zubhAdereva saukhyAdIti nirNayaH / 31 azubhAtsaukhye tadbAhulyApattyA zubhAdereva saukhyamiti yuktiruttttngkitaa| 32 uktArthe trksvruupmupaadhyaaybhaavitmupdrshitm|| 33 azubhabAhulye'pi sukhabAhulyAdarzanataH zubhAdeva saukhyamiti nirNayena tarkasya parizuddhatvamAveditam / 34 AgamapramANAdeva zubhAdeva saukhyamityAgamazrAddhAnAM vArtAntaram / 20 35 zubhAtsaukhyamityAdyatIndriyArtheSvAgamAtiriktaM mAnaM nAstItyA veditam / 36 atrAgamazcopapattizcetyAderanenAvirodhopapAdakamupAdhyAyasya manana- . mupadarzitam / 17 AgamanirapekSayuktimAtreNa zubhAdeva saukhyamiti vAdinAM vArtA duussitaa| 38 sarvadarzinAM vAkyAduktArthasAdhanaM tu parasyAgamAttatsAdhanato na bhinnamityupadarzitam / 39 uktArthopodbalaka upAdhyAyasya parAmarzaH tatra 'tattha ya aheuvAoM iti 'bhavio sammaiMsaNa' iti sammatigAthAsamanvayaH kRtH| 22 16 40 prAcInAzubhAnubandhi zubhakarmavipAkataH kvacidazubhAnuSThAnataH saukhya- . prAptiriti zubhAdeva saukhyamiti niyamasya na hAniriti darzitam / 22 27 41 atra praznapratividhAnAbhyAmupAdhyAyavimarza udRGkitaH / 23. 5 42 anantaroktaM nidarzanena dRddhiikRtm| . . 23 23 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zAstravArtAsamuccayasya ... aGkAH viSayAH ... patraM patiH 43 brahmahatyAnidezAnuSThAnato grAmAdilAbho'pi prAgAcIrNapApAnubandhi puNyakarmaNa evetyAgamAdevAvasitamityatropAdhyAyavimarza udbhAvitaH / 24 10 44 Agamo'pi pratipakSAgamabAdhita iti parAkSeponmUlanAya dRSTeSTa . virodhato'nAptapraNItatvena pratipakSAgamasyAgamatvapratiSedho drshitH| 24 16 45 dRSTeSTAbhyAM virodhena parAgamAnAmAptapraNItatvAbhAva iti dRSTeSTAbhyAM . virodhopadarzanasya prtijnyaa| 25 4 46 maNDalatatrAdivAdimate dRSTavirodhopadarzanam , tatrAgamyAgamanAdInAM . dharmasAdhanatoktA lokprsiddhprtykssviruddheti| 25 21 47 maNDalatantrAdivAdimate iSTavirodhasyopadarzanam , tatra muktiragamyA__gamanAdyutkarSata iSTA, sarvAgamyAgamanarUpatadutkarSatastu tadupAyo na .. smbhvtiiti| . 26 10 48 atra haribhadrasUrerupAdhyAyasya ca vyAkhyAnabhedo drshitH| 26 22 49 uktadoSaparihArAyAgamyAgamanAdinA mAdhyasthyameva taddhetussAdhyata / ..' iti parAbhiprAyasya kIrtanam / 50 agamyAgamanAdiSu tathA pravRttito mAdhyasthyaM yuktyA nopapadyata iti darzitasya parAbhiprAyasya khaNDanam / 27 15 51 paramamAdhyasthyamagamyAgamanAdiSvapravRttyaiva ghaTata iti drshitm| 27 22 52 apravRttyaivetyasyAnicchayaivetyartha kurvadbhirupAdhyAyairutkRSTamAdhyasthyaM niruktApravRttyA vizuddhabhAvanAbhyAsAdyathA bhavati tathA vaziSThavacana- .. saMvAdapurassaramupadarzitamullikhitam / 28 3 53 yAvat paramamAdhyasthyaM na bhavati tAvad gamyAgamyAgamanAdiSva- . vizeSeNa pravRttiH sAdhvIti praabhipraaysyopdrshnm| 29 8 54 uktAbhiprAyApAkaraNam , tatra gamyAgamyAdiSu tulyatayA pravRttira pravRttilakSaNamAdhyasthyasya kAraNaM na bhavati kutazcidanivartanAdita . iti / 29 17 55 agamyaM lokazAstroktaM tatraudAsInyAdbhAvazuddhermahAtmana utkRSTaM ___ mAdhyasthyaM sambhAvyata iti / 56 uktasaMbhAvanAyAM heturupAdhyAyairupadarzito drshitH| 30 12 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH patraM patiH 57 atra parAzaGkodbhAvanapurassare ttkhnnddnmupaadhyaaykRtmullikhitm| 30 15 tatra bhogAbhyAsamanuvarddhante bhogA iti pAtaJjalasaMvAdo na jAtu kAmaH kAmAnAmiti vcnsNvaadshc| 58 // maNDalatantravAdimatakhaNDanasamAptiH // 31 // atha saMsAramocakamatakhaNDanam // 59 saMsAramocakAgame dharmasAdhanaM hiMsA tato muktirityupgmo'pyuktdossdussttH| 31 12 60 janmAdirahitA muktiH karmakSayAdeveti karmakSayanirUpaNaM pratijJAtam / 32 12 61 anyAbhimatakarmakSayakAraNApAkaraNArtha karmakSayasya hiMsAdyutkarSa sAdhyatvA-'hiMsAdhutkarSasAdhyatva-tadanyasAdhyatvAhetukatvAni vikalpitAni / 32 24 / / 62 hiMsAdyutkarSAbhAve karmakSayasthityabhAvaH, tatazca muktAnAM muktatA kSatirato hiMsAdyutkarSasAdhyatvaM tasya na ghttte| 63 parasiddhAntAzrayaNaprasaGgadoSato'hiMsAdhutkarSasAdhyatvamapi jainetareNa . . vAdinA na khIkaraNIyam / / . 33 . 15 64 hiMsA'hiMsAvyatiriktahetorasiddhatvAnna tatsAdhyatvaM karmakSayasya, sadA- bhAvo'bhAvo vA sadA syAditi prasaGgato'hetukatvamapi na smbhvtiiti| 33 23 65 karmakSayasyAhiMsAdyutkarSasAdhyatvamevetyasyopapattaye muktiH karmakSayAtsa ca jJAnayogaphalam , ahiMsAdi ca tatkAraNamiti satAM mato nyAya iti darzitam / . 34 10 // iti saMsAramocakamatakhaNDanam // . // atha yaajnyikmtkhnnddnm||.. . 66 'mA hiMsyAt sarvA bhUtAni' iti vacanabAdhitahiMsApratipAdaka-zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAma' iti vedavacanavihitA'pi hiMsA ... pApAyaiveti darzitam / ................ ...:34. 24 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zAstravArtAsamuccayasya : aGkAH viSayAH patraM patiH 67 dRSTAntAvaSTambhata uktArthasya spaSTIkaraNam , yAjJikahiMsanasya doSa___kRttvaM vyvsthaapitm| 35 14 68 vaidyakacoditadAhadRSTAnte doSajanakatvaM vyvsthaapitm| 36 21 69 dArTAntike'pi vedacoditahiMsane phalajanakatve'pi autsargikadoSa janakatvaM syAdeveti / 70 uktaviSaye zrImadyazovijayopAdhyAyaparAmarzaprakaTanam , tatra niSedha vidhinA'niSTasAdhanatvamAnaM bodhyate balavadaniSTAnanubandhitvaM veti vikalpamukhena mImAMsakapUrvapakSo hiMsAyA vedavihitAyA aduSTatvakhyApanaparyavasanno drshitH| 37 15 71 tatra jainasya pratividhAnam , tatra yAgIyA hiMsA bhUtyAdiphalajanikA 'pi niSiddhayamAnA pApajanikA'pi, atra 'notsRSTamanyArthamapodyate ca' iti hemasUrivacanasaMvAdaH, zyenAdAviva pravRttistatra doSAdeva, . tatra sAyasya 'dRSTavadAnuzravikaH' iti vacanaM tadvayAkhyAnaJca vaacspterdrshitm| 72 mahAbhArate 'japastu sarvadharmebhyaH' iti vacanena, manusmRtau 'japyenaiva tu saMsiddhayet' iti vacanenAhiMsAyAH prazaMsayA hiMsAyA duSTatvamuktam / 38 23 73 uttaramImAMsAyAm 'andhe tamasi majAmaH' iti vacanena 'jJAnapAlI parikSipte' ityAdivyAsapadyakadambakena ca hiMsAyA duSTatvopadarzanena amiSTomAdikarmaNastyAjyatvamupasaMhRtam / 74 kratvarthA hiMsA nAnarthaheturityasyopapAdakaM bhATTAnAM mataM vyAvarNitam / 39 15 75 prakArAntareNa bhATTamatopodbalakaM praabhaakrmtmupdrshitm| 40 3 76 anayormatayoH phalatastulyatvaM kiJcidaMzena vizeSo'pIti bhAvitam / 40 9 77 upAdhyAyena bhATTamate prAbhAkaramate ca krameNa doSa udbhAvitaH, tena ca bhAdarzanAvalambi 'azuddhamiti cet-na zabdAt' iti vyAsasUtramapi nirAkRtam / 40 13 78 kratvarthahiMsAyA adoSatvopapAdakaM nyAyamatamupadarzitam / 41 1 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA - aGkAH viSayAH patraM patiH 79 yuktistomena tanmatamapahastitam , tatra naiyAyikAbhimatAni hiMsA lakSaNAni pratikSiptAni / 80 'pramAdayogena prANavyaparopaNaM hiMsA' iti maharSipraNItahiMsAlakSa Nasya yuktatvamupasaMhRtam , tatra pramAdayogakharUpaprapaJcanam / 42 26 81 hiMsAyAmahiMsAtvaM samarthayatAM pareSAM vedAvalambanaM mahate'nA yetyupasaMhRtam 'ye cakruH krUrakarmANaH' iti padyadvayena prakaTanAsti katvaM pareSAM bhAvitam / 82 vedAprAmANyAnumAnam , upAdhyAyamananamidamavalokanIyaM vidvdbhiH| 43 16 83. yAjJikamImAMsakAdyAgamavadAjIvakAdyAgame'pi dRSTeSTAbhyAM viruddhatvam / 43 22 84 atra 'hiMsAdisaMsaktapathopadezAt' iti hemasUrivacanasaMvAdaH / 44 - 1 85 jainAgamasya dRSTeSTAbhyAmaviruddhatvena prabalasya dRSTeSTaviruddhatayA durba lena parAgamena na bAdhaH, khabhAva eva ityAdi hiMsAdibhyo'zubhAdi ca vyvsthitmityupsNhaarH| ___44 2 // krtRtvvaadH|| 86 svIyahitAhitakarmamAtrasya kartA Atmaiva nAnyaH / 87 atrAtmano nizcayato vyavahAratazca kartRtvasya viveka upAdhyAya- .. : paribhAvito drshitH| 44 22 88 vyAdhipIDitacittavadahite'pyanAdikarmayogAdAtmanaH kartuH pravRttiH, ::- yathA cAnyonyAzrayAdirna bhavati tathA vyAkhyAyAmupadarzitam / 45 1 89 syAdvAdibhinnavAdinaH kevalAnAM kAlAdInAM kartRtvaM khIkurvanti ekAntavAdibhinnAH syAdvAdinastu mithaH sAmagryapekSayA kAlAdInAM krtRtvmushnti| 90 kAlAdInAmekasAmagrIpraviSTatvena kAraNatvaM na pRthagbhAvenetyatra : 'kAlo sahAva-NiyaI' iti sammatigAthAsaMvAdaH / ' Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH patraM patiH // kaalmaatraikkaarnntaavaadH|| 91 kAlavyatirekeNa garbhAdikaM na bhavatItyataH loke yatkiJcijAyate tatra kAla eva kAraNamityekAntakAlavAdaH / _46 18 92 kAlasya sarvakAryotpattisthitivinAzajanakatvapratipAdanaparaM prAcInapadyasamAnAnupUrvaka kAlaH pacati bhUtAnIti padyam / 47 18 93 sthAlyAdisannidhAne'pi kAlaM vinA mudgapAko na dRzyate iti kAla eva tatkAraNam / 94 garbhAderniyatasamayavyavasthA'pi pareSTahetusadbhAvamAtrato'vyavasthA prasaGgato na bhavedityuktavyavasthAnibandhanaM kAla iti / 48 20 95 yugapatsarvakAryotpattiprasaGgabhayAt kevalakAlamAtrasya na kAraNatvam , . kintu tattadupAdhiviziSTasya tasya pratiniyatatattatkAryakAraNatvamityupagame pratiniyatAnAmupAdhInAmeva klRptAnAM kAraNatvamastviti gataM kAlamAtrakAraNatvavAdeneti praznaH / 96 atra navyAnAM pratividhAnam , tatra kSaNAtmakamatiriktaM kAla mabhyupetya pratiniyatakAryopapAdanaM kRtam , upAdhiviziSTatayA kAlasya kssnnruuptaa'paakRtaa| 49 4 97 dezasya kAraNatvAzaGkA kAdAcitkatva-kAcitkatvayoH svabhAva niyamyatvato'pAkRtA, tatra 'nityasattvA bhavantyeke' iti padyaM / 'vahniruSNo jalaM zItam' iti padyaM copodbalakam / 98 kSaNavatsamavAyikAraNAdInAM niyatapUrvavartInAM kathaM na kAraNatvamityAzaGkAyA nirAkaraNam / 49 28 // iti kaalmaatraikkaarnntaavaadH|| ||ath svbhaavmaatraikkaarnntaavaadH|| 99 loke garbhabAlazubhAdikaM kimapi kArya khabhAvamantareNa na jAyata 1. iti kAryamAtrasya kAraNaM svabhAvaH / 50 22 100 ghaTAdInAM niyatapUrvottarAvadhikatve satyeva kAdAcitkatvamiti Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH patraM patiH yaH pUrvo'vadhissa svabhAvAtirikto'pi kinna kAraNamityAzaGkAyA nirAkaraNam / . .. 51 8 101 ghaTasya bhavanakhabhAvatve taddina iva tatpUrvadine'pi bhavanaM syAdevaM tatpUrvadine'pItyevamanAditve kAdAcitkatvaM na syAdityAzaGkA niraakRtaa| 51 12 102 upAdAnAtmakakAraNakhabhAvasyavopAdeyAtmakakAryagatasvabhAvarUpo pakAryajanakasyopAdeyahetutvam , anyasya tu prayojakatvaM tata indhanAtpAko daNDAddhaTa iti vyavahAra iti / 51 18 103 sarve bhAvAH svasvabhAve vyavasthitAH kAmacAraparAGmukhAssantaH pravartante nivartante ceti / 52 2 104 azvamASasya kaGkuTakasya kAlAdibhAve'pi pAko na bhavatItyato mudgapaktirapi svabhAvamantareNa na bhavatIti / 105 atatsvabhAvAdbhAve'tiprasaGgalakSaNabAdhakAtsvabhAvAdeva kAryabhAva iti dRDhIkaraNam / 106 atatsvabhAvatvasya jananaprayojakatvamatiprasaGgApAdakaM neSyate, kintu sAmagyA eva tattvamiSyata ityAzaGkaya tatpratividhAnaM svabhAva vAdino drshitm| 53 15.. 107 khabhAvahetukameva jagadityatra 'kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyam' / iti svabhAvavAdipadyamullikhitam / // iti svbhaavaikaantkaarnntaavaadH|| dati tthiikrnnm| // atha ekaantniytiruupkaarnntaavaadH|| 108 sarve bhAvA yato niyatirUpeNaiva bhavantIti niyatirUpAnuvedhAt niyatijA eveti / 109 niyatijatvasyaiva bAdhAbhAvena sphuttiikrnnm| 110 atra 'prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH' iti niyativAdiparva .pramANatayA darzitam / 55 18 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH patraM patiH zAstravArtAsamuccayasya aGkAH 111 loke niyatimantareNa mudgapaktirapi nekSyate, kAlAdibhAve'pi mudgapaktiraniyatA na bhavatIti / 56 12 112 heturvyaktimevotpAdayati tatra sAjAtyavaijAtyobhayAnuvedhastu . samavAyAdilakSaNatattvAntarasambandhAditi paraprazno niyativA dinA'pAkRtaH / 113 kAryotpatteH pUrva niyateranizcayAtkathaM pravRttirityAzaGkAyA aviva kSayA pravRttyupapAdanenApAkaraNam / 114 niyatijatvAnupagame sarvAbhAvaprasaGgAnyonyAtmakatApattikriyAvaiphalyApattidoSebhyo niyatijatvavyavasthApanam / // iti ekaantniytikaarnntaavaadH|| 56 20 50 / ||ath krmvaadH|| 115 bhoktRvyatirekeNa bhogyaM nAsti, muktAnAM bhogaprasaGgato'kRtasya / . bhoktA na bhavatIti / 58 15 116 tena tena vidhinA sattvAnAM vizvaM yato bhogyaM pratyakSata eva jJAyate tasmAtkarmajaM vizvamiti / / 58 25 117 uktArthasya samarthanam , tatra sthAlyAdibhaGgataH kvacit mudgapAkA nupapattiH karmavaidhuryata eveti karmavaidhurye mudgapAkasyApyanIkSaNena karmaNaH kAraNatvaM susthitam / / 118 dRSTakAraNAnAmadRSTavyaJjakatvamiti tatsiddhAnte 'yathA yathA pUrva kRtasya karmaNaH' iti padyaM saMvAdakam / 119 bhogyalakSaNakAryavaicitryaM kAraNavaicitryAdeva, niyatyAdevaicitryA bhAvAdvicitraM karmaiva vicitrasya bhogasya jagataH kaarnnm| 60 3 120 niyaterekarUpatvena niyatAnAmekarUpatA syAt , teSAmaniyatabhAve niyaterapi vicitratvApattyaikarUpatvanna syAt / 60 17 121 atropAdhyAyopadarzitaM tarkadvayamuGkitam / 122 niyatimAtraikAntavAdabhaGgabhayATajanakaniyateH paTajanakaniyatito . bhedakaM niyatibhinnaM nAbhyupagantuM zakyam / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 61 26 aGkAH viSayAH patraM patiH 123 USarAdidharAbhedamantareNa jalasyaikarUpasya meghapAtAdau yathA bhedo nopapanastathAniyaterapyekajAtIyAyA avAntarabhedo'nyabhedakaM vinA na saMbhavatIti / 61 17 124 tadbhinnabhedakatvaM niyterduussitm| 125 niyatikhabhAvabhedAttatkAryabhedAbhyupagame svabhAvavAdAzrayaNAde kAntaniyativAdaparityAgApattiriti darzitam / 126 niyateH svabhAvabhedo niyateravasthAvaicitryameva, taccAvasthAvadbhinnaM . neti na khabhAvavAdAzrayaNamityAdyAzaGkAnAM nirAkaraNam / 63 3 127 svabhAvabhedo'pi bhedakAbhAve'nupapannaH, bhedakabhAve ca kevalabheda ksvbhaavvaadprcyutiH| 128 svabhAvato vizvAbhyupagame svabhAvasyAvicitratvAdyugapadvizvotpatti prasaGgaH, na caivamiti khabhAvavAdo'pi na yuktisaGgataH / 129 tattatkAlAdisApekSasya svabhAvasya tattatkAryajanakatvAbhyupagame kAlavAdaparigrahAtsvabhAvavAdaparityAgApattiH / 130 kSaNikakhabhAvavAdaprazno nirAkRtaH / 131 kArya khabhAvAdbhavatItyasya kArya nirhetukamevetItyatra paryavasAnamityAzaGkA pratikSiptA / 65 23 132 atra kArya nirhetukamiti vadato vyAghAte 'na heturastIti vadan sahetukam' iti padyasaMvAdo darzitaH / 133 atra parAbhiprAya AzaGkaya pratikSiptaH / 134 anyanirapekSAtkAlamAtrAtkasyacidanutpatteH kAlaikAnta vaado'pyyuktH| 135 kAlasya hetvantarApekSasyaiva kAraNatvamiti yuktito niSTaGkitam / 67 136 kAlAdayaH sarve samudAyabhAvena kAraNaM garbhAderiti nyAyavAdi bhirvijJeyamityupasaMhRtam / 137 ekaikena kAraNena kiJcidapi kArya na dRzyate, ataH 'sAmagrI janiketi padyamavyavahitapUrvapadyasyaiva dRDhIkaraNArtham / 68 2 28 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zAstravArtAsamuccayasya viSayAH aGkAH 138 ekAntakAlAdivAdasyopadarzitayuktitaH patraM paGkiH pratikSepe'pyekAnta karmavAdasya na pratikSepa iti samudAyavAdo'bhimato na sidhyediti praznasya pratividhAnaM, tatra zaGkAntarAdyapohane upAdhyAyoktA yuktaya ullikhitAH / 68 12 69 12 139 eke AcAryAH khabhAvo niyatizca karmaNa eva dharmAnityAhuH, anya AcAryAH sarvasya bhAvasya dharmoM svabhAvaniyatI iti manyante / 140 dvitIyastabakAnte vATikAkartuH padyatrayam, tatra prathame padye prAcInaTIkAdvaya sadbhAve'pi svakIyaTIkAyA bAlopakArakatvena saprayojanatvaM, dvitIyapadye guruvarasUrIzvara ne misUressammukhIkaraNam, tRtIyapadye TIkAgatasajjanAnandadAyitvAdikamudbhAvitam / 69 26 // dvitIyastabakasamAptiH // // atha tRtIyaH stabakaH // 1 zrImahAvIrasya stutilakSaNaM maGgalam / 2 pAtaJjalAcAryasammataM prerakatvena karttA'cintyacicchaktiyukto'nAdizuddha Izvara iti vAdAntaram / 3 ziSyabuddhivaizadyArthamupAdhyAya kRtametanmata vizadIkaraNamullikhitam / tatra tatsammataprAkRtika-vaikArika- dAkSiNabandhatrayasvarUpaprakaTanam / 71 4 trividhabandhakoTirahitasyezvarasya nirbAdhamanAdizuddhatvam, tatra "klezakarma vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" iti pataJjali - sUtraM pramANaM klezAdisvarUpaprapaJcanaM, tadupapAdakAni tatsUtrANi ca darzitAni / 72 5 Izvare viziSTajJAna-vairAgyaizvarya-dharmANAM caturNAM sahasiddhAnAmupadarzanam, tatrANimAdyaSTavidhaizvaryasya viziSya paribhAvanam / 6 svayamanIzAnAmajJAnAM jantUnAmIzvarapreraNayA svargazvabhrAdigamanam / 72 7 svarga zvayorviziSya lakSaNamupadarzitam / 73 8 mayA'dhyakSeNa prakRtirityAdyAgamena sarvAdhiSThAtRtvamIzvarasya pramApatam iti pAtaJjalamatam / 70 14 70 20 8 71 19 73 10 27 9. 16 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH 9 kSityAdikartRtayezvaraM sAdhayatAM naiyAyikAnAM matam, tatra tat kAryAyojana dhRtyAderityudayana kArikAyAH kAryAdiliGgakezvarasAdhanaparAyA vyAkhyAnam / 10 kAryatvahetora siddhyAzaGkAyAstatpariSkAreNa parihAraH / 11 tatra siddhasAdhanadoSamoSaprakAra upadarzitaH / 12 sakartRkatvasAdhyavikalpaprabhavasiddhi sAdhanabAdhazaGkoddhAraprakAro darzitaH / 13 zarIrajanyatvalakSaNopAdhinA sopAdhikatvapraznasya pratividhAnam / 14 pakSa- sAdhyapariskaraNena kAryatvahetukAnumAnaM nirduSTamupadarzayatA naiyAyikavizeSANAM pare tvityAdinA matamupadarzitam / 15 janyadravyANi jJAnecchAkRtimanti kAryatvAdityevamanumAnamAracayatAM naiyAyikapravarANAM matamupadarzitam / 16 kSityAdikaM sakartRkaM kAryatvAdityevamanumAnamurarIkurvatAM matamAveditam / 17 sargAdyakAlIna paramANukarmaparyavasitamAyojanaM tatpakSakaprayatnajanyatvasAdhyakakarmatvahetukAnumAnenezvara sAdhanam / 18 atrAnumAne ceSTAtvalakSaNopAdhinA sopAdhikatva praznasya pratividhAnam / *19 kriyAmAtreNa prayatnonnayane udayanAcAryasya 'svAtantrye jaDatAhAniH' iti padyaM tArthonayanaJcolikhitam / 20 uktArthopodbalakatayA 'yadA sa devo jAgarti' ityAdyAgamaH, tadvyAkhyAnaJca tadupadarzitamudbhAvitam / 21 tasyaiva dRDhIkaraNArthaM sarvajJatvAdyAvedakaH 'vizvatazcakSuH' ityAdyAgamastadupadarzita udRGkitaH / 22 ahaM sarvasya prabhava ityAdismRtiH brahmAdipratipAdakA AgamAzcezvarakartRtvAvedakAH / 23 dhRterIzvarasiddhiH tatra 'etasya cAkSarasya prazAsane gArgi' ityA gamasaMvAdaH / patraM paGkiH 73 73 74 74 75 79 75 29 79 78 14 79 80 81 25 81 82 19 23 17 82 26 9 12 22 29 15 7 20 1 3 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 82 12 83 11 26 zAstravArtAsamuccayasya aGkAH patraM patiH 24 uktArthasyopapAdanaparamudayanAcAryavacanamullikhitam / 25 uktArthopodvalikA 'uttamaH puruSastvanyaH' ityAdismRtiH, uttamatvAdidharmasphuTIkaraNaJca / 82 24 26 kUrmAdipratipAdakA AgamA api dhRtisAdhanatve pramANam / 82 28 27 saMharaNAdIzvarasiddhiH, atra 'eSa sarvANi bhUtAni' ityAdyAgamaH 'sarvabhUtAni kaunteya' ityAdismRtizca pramANam , raudrAMzapratipAdakA ___AgamA apyuktapramApakAH / 28 pdaadyhaaraadiishvrsiddhiraaveditaa| 29 uktArthapratipAdanapratyalamudayanAcAryavacanaM, tatra 'kAryatvAnniru pAdhitvam' iti padyamapi tadIyam / 30 Izvaro'pi vyavahArArtha zarIraM gRhNAti, tatra 'pitAhamasya jagato' ityAdigItAvacanaM pramANatayA darzitam / 83 25 31 'namaH kulAlebhyaH' ityAdiyacUMSi tatra pramANam / 32 pratyayazabdapratipAdyapramayA vedjnyyeshvrsiddhirdrshitaa| 84 3 33 shrutirvedstkrtRtyeshvrsiddhiraaveditaa| tatrodayananiSTaGkana mullikhitm| 34 etadvyAkhyAne varddhamAnopAdhyAyAH praznapratividhAnAbhyAM vedatvani__STaGkanaM kRtvntH| 84 21 35 vAkyAdIzvarasiddhiH, tatrodayanAcAryaparAmarzo drshitH| 85 1 36 vedavAkyasyApauruSeyatve asmaryamANakartRkatvahetoraMsiddhau 'anantaraM ca vakebhyaH' ityAgamavacanaM vedAntakRditi smRtiH 'tasmAd yajJAt' iti zrutizca pramANam / 37 uktavacanAnAmarthavAdatvenAprAmANyaM yathAzrutArthe AzaGkaya nirA kRtam , asmaryamANakartRkatvahetoranaikAntikatvAdikaJca drshitm| 85 38 vAkyatvasyAprayojakatvAnna pauruSeyatvasAdhakatvamityAzaGkAyA ___apAkaraNam / 85 18 39 saGkhyAvizeSAdIzvarasiddhirupadarzitA / . 85 26 40 saGkhyAvizeSAdIzvarasAdhane udayanAcAryANAM prakriyA drshitaa| 86 3 ____84. 1 84 11 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAMH patraM paGkiH 41 kAryAyojanadhRtyAderiti kArikAyAM kAryapadena tAtparyasyAyojana - padena sadvyAkhyAnasya dhRtipadena medhAkhyajJAnarUpadhAraNAyA AdipadAdanuSThAnasya ca grahaNamAzrityezvarasAdhakAnumAnaprakArA darzitAH / 86 24 42 padAdityatra padazabdena praNavezvarAdipadagrahaNaM zrutyAdisthAhaMpadAdvA tatsArthakyAdIzvara siddhiH, IzvarAdipadasya svaparatA nirAkRtA / 87 43 atra 'uddeza eva tAtparyam' ityudayanapadyaM varddhamAnakRtatadyAkhyAnazca darzitam / - 44 pratyaya ityatra pratyayo vidhipratyaya stenezvarasiddhirupapAditA / 45 etadviSaye udayanAcAryANAM vacanasandarbha upadarzitaH / 46 atra prayatnAtmikA pravRttiryajjJAnAt sa vidhistajjJApako vA vidhirityupadarzikA 'pravRttiH kRtirevAtra' iti kArikoTTaGkitA / 47 vidhyarthasya kartRdharmatvanirAkaraNaparA 'iSTahAneraniSTApteH" iti kArikA darzitA / 87 87 88 88 8. 48 kartRdharmasya yatnasyAkhyAtasAmAnyavAcyatvavyavasthAparaM ' kRtAkRtavibhAgeneti 'bhAvanaiva hIti padyadvayam / 49 saGkhyeyasya karturAkhyAtavAcyatvanirAkaraNaparam / 'AkSepalabhye saGkhyeye' iti padyam / 89 50 karmadharmasya vidhyarthatvanirAkaraNaparam'atiprasaGgAnna phala' miti padyam / 89 5 karaNadharmasya vidhyarthatvanirAkaraNaparam 'asattvAdapravRttezceti padyam / 89 52 iSTasAdhanatvasya vidhyarthatvanirAkaraNaparaM 'hetutvAdanumAnAceti padyam / 89 53 niyoktRdharmasyAbhiprAyasya vidhyarthatvopasaMharaNaparaM 'vidhirvakturabhi - prAyaH' iti padyam / 54 zruterityatra zrutipadenezvarapratipAdakavedasya grahaNaM tenezvara siddhirupadarzitA / 89 55 etadviSaye udayanAcAryavacanagumphanam, tatra 'kRtsna eva hi vedo'yaM ' iti tadIyaM padyam / 56 siddhArthatayA na te pramANamiti praznasya pratividhAnam / 89 27 13 23 7 9 23 26 9 12 15 19 89 22 89 28 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH : 57 vAkyAdityatra vAkyapadena vaidikaprazaMsAnindAvAkyagrahaNaM, tato'pIzvarasiddhiH, atrodayanAcAryANAmanumAnaprakAra ullikhitaH / "58 saGkhyAvizeSAdityatra saGkhyAvizeSapadena vaktRgAminI saGkhyA gRhyate tato'pIzvarasiddhirdarzitA / 28 69 etadviSaye udayanAcAryoktiprapaJca udbhAvitaH, tatra 'syAmabhUvaM bhaviSyAmi' iti tadIyapadya mullikhitam / 60 pAtaJjalAnAM naiyAyikAnAM cezvarasAdhanaprakriyA tAvadeva zobhate yAvajjainAcAryayuktibAdhitA na bhavati lokamAnyA ca bhavatItyevamabhiprAyakaJcopAdhyAyapadyamupadarzitam / // iti Izvara kartRtva pUrvapakSaH // patraM paGkiH 90 10 90 90 // atha IzvarajagatkartRtvakhaNDanam // 61 paramArthato vItarAgatvena paramezvarasya prayojanAbhAvena jagatkartRtvaM na yujyata iti IzvarakartRtvapratikSetRRNAM vArttA / 91 62 kena hetunA narakAdiphale karmaNi kAMzcit svargAdisAdhane karmaNi kAMzcijjantUn prerayatIzvaraH / 63 yadi citrakarmaNi svayameva pravartante jantavastarhi nirarthakaM kartRtvaM kathamIzvare svIkriyata iti / 92 64 IzvarapreritaM sannikhilaM zubhAzubhakarma phalaM dadAti yadi tarhi tatpreritamazubhakarmApi zubhaphalaM dadyAt, zubhakarmApyazubhaM phalaM dadyAt, anyathA bhaktimAtrataiveti / 65 sarvamacetanaM cetanAdhiSThitameva kAryaM karotyacetanatvAdityanumAne 91 10. 92 15 17 94 94 24 10 93 10 22 vanabIje vyabhicArasya tatpakSIkaraNena vAraNAzaGkAyA apAkaraNam / 93 27 66 kRtakRtyasya bhagavataH prayojanamantareNAdisarge'pi hetutvaM na sambhavati, evamapi kartRtve pratijJAtavItarAgatvaM viruddhyeta, tathA'pramANakaH svabhAvo'pi na yukta iti / 67 karmAderIzvarAnapekSasyaiva kartRtvasvabhAvAbhyupagame na kiJcid bAdhyate, Izvarasya tathAsvabhAvakalpane kRtakRtyatvabAdhaH / 18 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ aGkAH viSayAnukramaNikA viSayAH patraM patiH 68 na prakRtirnApi vikRtiH puruSa iti yogAcAryamananamapi mahezvarasya kartRtvAbhyupagame prakRtitvaprasaGgato'saGgatam / . 69 Izvarasya nimittakAraNatvameva na pariNAmikAraNatvamiti na prakRtitvaprasaGga iti yogAcAryapraznasya tatpratividhAnasya copAdhyAyakRtasyodRGkanam , tatra jalpatA girIzasAdhane giramiti upAdhyAyapadyamullikhitam / 70 naiyAyikAdisammatasyezvarasAdhakAnumAnasya kArya sakartRkaM kAryatvAt . ghaTavaditi prathamasya yuktikadambakenApAkaraNam / 95 22 71 hetuvizeSavikalpane kArya samajAtyuttaraM naiyAyikAbhimatamapAkRtam "atha pRthivyAdeH kAryatvamityArabhya 'yacca buddhimatkAraNapUrvakatvena vyAptaM devakulAdau kAryatvaM pratipannaM yadakriyAdarzino'pi jIrNaprAsAdAdau kRtabuddhimutpAdayati tat tatrAsiddhamiti pratipAditamityantagranthena sammatiTIkAkRtA / 97 19 72 IzvarasAdhane dIdhitikRnmatamupanyasya nirAkRtam / 73 yathA cezvarakRtirna kAraNaM tathezvarapratyakSamapi na kAraNamiti vicAritam / 100 74 janyamAtrakAraNatayA siddhamupAdAnapratyakSaM nirAzrayamevAstviti na tadAzrayatayezvarasiddhiriti carcitam / 100 45 uktArthasamarthakaH sammatiTIkAgrantha ullikhitH| 100 76 tadupAdAnapratyakSasya sakalaviSayakasya sAzrayatve'pi tadAzrayatvenA- ... tiriktamIzvarAtmadravyaM na kalpanIyaM, kintu nAnAtmakheva vyAsajyavRtti tat kalpyatAmiti carcA pllvitaa|| 101 24 77 udayanAcAryagranthato 'devatAH sannidhAnena' iti naiyAyikAbhi.. matavapakSeNa pratiSThAdinA pratimAvizeSyakakhAbhedakhIyatvAdiprakA rakaM bhramAtmakajJAnaM brahmAdau bhagavadgItAvacanaprAmANyAdIzvarAmile svIkRtamitIzvare'pi janyajJAnaM samastIti darzitam / 102 11 78 sukhaduHkhAdi brahmAdiSu zrUyate,.tatkAraNadharmAdharmAvapi tatrAGgIka-.. .. raNIyAviti darzitam / .103 3 zAstra0 sa0 dvi0 a0 2 98 23 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuJcayasya : aGkAH viSayAH / patraM. patiH 79 'anye dharmAdharmAvanityajJAnAdikamapIzvarekhIkurvanti' iti zazadha.. reNAbhihitamiti darzitam / 103 6 80 kAryasAmAnye yathecchA kAraNaM tathA dvaSo'pItIzvare dvesssiddhirupdrshitaa| .. 103 81 pureSu purezAnAmiva jagadIzajJAnecchAdita eva tattatkAryANAM ... svalpatamAdhamadezakAlAdiniyama iti pAmarabhAvAnAM matamapanodi___ tam / taddhetUpadarzane tattatkAryakAraNapratiniyamanAyezvarakalpanaM : na nyAyyamiti darzitam / ... ...... ..104 1. 82 uktArthopapAdakaH sammatiTIkAgrantha udbhAvitaH / ... 104 28 83 etAdRzaniyAmakatvaM bhavasthasiddhAdijJAna eveti nezvarakalpanA bhadrA, atra hemasUripadyaM 'sarvabhAveSu kartRtva'miti saMvAdakam / 105 28 84 uktArthe 'jaM jahA bhagavayA diTuM' iti bhagavadvacanaM pramANam / 106 3 85 jagadIzAdezata eva kSudreSvapi jantuSu mitasamayadezasthitilayaM . : jJAtvA'pi pareSAM jagadIzAparicayazcitramitIzvarasvIkartapadyaM prati pratipadyamupAdhyAyasyodRGkitam / 86 prathamAnumAnakhaNDanayuktito'nyAnyapyanumAnAnIzvarasAdhakAni khnndditaaniitytidissttm| 105 15 87 khopAdAnagocarAkhajanakAdRSTAjanikA yA kRtistajanyaM samavetaM -: janyaM khopAdAnagocarasvajanakAdRSTajanakAnyAparokSajJAnacikIrSA kRtijanyaM kAryatvAditi dvitIyAnumAne duussnnaanyupdrshitaani| 106 16 88 dravyANi jJAnecchAkRtimanti kAryavattvAtkapAlabaditi tRtIyAnu.. mAnaM dUSitam / - 106 24 89 sargAdyakAlInaM dravyaM jJAnavatkAryavatvAditi turIyAnumAnamapi dUSitam / .. . 106 28 90 kArya sakartRta kAryatvAditi prathamAnumAnameva kAryamityasya sthAne 'kSityAdikamityabhiSijya yatpaJcamAnumAnaM tadapi pratikSiptam / / 107 1 91 AyojanenezvarasiddhiH sargAdyakAlInANukarma prayatnajanyaM karmatvA dityanumAnataH pratipAditA'pyapAkRtA / ... . 107 20 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA aGkAH, viSayAH 92 dhRterapIzvarasiddhiH brahmANDAdipatanAbhAvaH patanapratibandhakaprayukto dhRtitvAdityanumAnapratipAditA'pi vyudastA / 108 3 93 brahmANDadhRteradRSTaprayuktatve 'nirAlambA nirAdhAre 'ti padyasaMvAdaH / 108 12 94 brahmANDadhRteradRSTaprayuktatvaM yuktisaGgatamityupapAditam / 108 17 95: syAdvAdimate Atmano'vibhutvena tadgatAdRSTaprayojyatvaM brahmANDapata * nAbhAvasya kathamityAzaGkAyA apAkaraNam / 96 brahmANDanAzaH prayatnajanyo nAzatvAdityanumAnaM brahmANDanAzakatayezvarasAdhane parAbhimatamapAkRtam / 97 AptavyavahArAdIzvarasiddhirapi vyudastA / 98 yathA mAyAvI bAlavyutpattaye vyavahAraM vidadhAti tathezvara iti prazno naiyAyikasyAtropakSiptaH / 100 etatpUrvapakSapratividhAnaM jainAnAm, tatra adRSTAbhAvena prayojyAdizarIraparigraho nezvarasya sambhavatIti / 101 prANyadRSTenotpannazarIrasyAvezalakSaNaH parigraha IzvarasyetyAzaGkAyA apAkaraNam / tatrAvezasyA pAkaraNaM vistarataH / 102 'hetvabhAve phalAbhAvAt' ityudayana kAriko padarzitasyApi khaNDanamatidiSTam, tagranthazcollikhitaH / 103 karmaNaH karttAdisApekSatvenaiva jagaddhetutvasya samarthanaparaM "dharmAdharmau vinAnaGgam" iti padyamullikhitam / 31 patraM paGkiH 99 tatra udayanAcAryopadarzitaH zaGkAsamAdhAnAbhyAM sargapralayopapAdako vacanasandarbha udRGkitaH, tatraiva 'varSAdivadbhavopAdhi' riti padya - mullikhitam / 194 pratyayAdinA tu vedaprAmANyavAdinAmAptatadvaktasiddhAvapi nezvarasiddhiriti darzitam / 105 'uddeza eva tAtparyam' ityAdinA kAryAdipadAnAM tAtparyAdyarthAntaraparatvamAzrityezvarasAdhanamapyudayanAcAryasya dUSitam / 106 saGkhyA vizeSAdIzvara sAdhanasyApyapAkaraNam / 108 24 109 3 109 19 109 22 110 25 112 112 11317 194 114 15 114 20 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH patraM patiH 107 kAryAyojanadhRtyAderiti padyapratipAditezvarasAdhananikaranirAkaraNamupasaMhRtam / 115 26 108 IzvarakartRtvasiddhimanoratho naiyAyikasya jainamatAzrayeNa bhavitumarha tItyarthakopAdhyAyapadyadvayaM syAdvAdavATikAkRtA nijanirmitapadyasaMmizritamupadarzitam / 116 3 109 lokasiddhezvarakartRtvavAdo jainamatAzrayaNata upapadyata iti darzitam / 116 16 110 jainarAddhAntAvadAtamatInAM guNabhAvato muktikartRtvamIzvarasyeti pratipAdakavacanamupanibaddham / 116 25111 IzvaraviSaye haribhadrasUrINAmupAdhyAyAnAJca mananabhedaH, tathA bAhyAtma-paramAtmAdhyAtmabhedavivecanamanyeSAM suuriinnaamupaadhyaayoktmupdrshitm| 117 1 112 haribhadravacaso'bhiprAyopavarNanamupAdhyAyakRtamullikhitam / 117 21 113 muktikartRtvavadbhavatkartRtvamapIzvarasya jainamatAzrayaNata upapadyata .. ityupavarNitam / 118 3 114 upacArAzrayaNenezvarasya muktibhavakartRtvadezanAyA yuktatvaM bhAvitam / 118 22 115 jIva eva paramaizvaryayogAdIzvaraH kartA ceti nirdoSaH kartRvAdo vyvsthitH| 119 9 116 IzvaraparaparAgamavacasAmuktadizA jIvasyezvaratvamAzritya saGgamanaM kRtamupAdhyAyaiH, tata eva 'vizvatazcakSurityAdyAgamasyopapattiH, 'uttamaH puruSastvanya iti gItAvacanamapi saGgatam / 119 18 117 uktadizA lokAyatAdivyatiriktAnAM sarveSAM zAstrakArANAmabhi prAyAvisaMvAdato yuktabhASitvaM nAyuktabhASitvamiti bhaavitm| 120 3 118 uktahetohitaiSiNA nyAyazAstrAvirodhena zAstrakArANAmabhiprAyo mRgyaH, manurapyetatkathayatIti / 120 22 119 'ArSa ca dharmazAstraM ceti vacanamullikhitaM tadarthazca vyAkhyAtaH / 121 8 120 IzvarakartRtvapratipAdakAgamasya nyAyazAstrAvirodhitarkeNa 'IzvaraH paramAtmaiva' ityAdinA muktikartRtvAdikamIzvarasya paramaizvaryayukta... tvAdityAdinA jIvasyaivezvarasya kartRtvamityAzayasya samyagdRSTi Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH viSayAnukramaNikA viSayAH patraM patiH paribhAvitasya yuktatvaM tata eva parAgamasya prAmANyamIdRzaM dravya satyAbhidhAnaM shrotRprtibodhaarthmityupaadhyaaymnnmullikhitm| 121 16 121 itthamIzvaravyatikaro vAmAzayAnA manovismitaM na tanoti, asmAkaM tu sa eka eva devAdhidevaH zaraNamityarthakamupAdhyAyapadyamullikhitam / 122 1 // atha sAhayasya vArtAntaram // 122 kApilAH pradhAnodbhavaM jaganmanyante, tatra mahadAdikrameNa kArya jAtaM bhavatIti / kramazca mahato'haGkAraH, tasmAt SoDazako gaNaH, SoDazakAtpaJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtAnIti / 122 7 123 tanmate 'paJcaviMzatitattvajJa iti vacanAtpaJcaviMzatitattvajJAnAnmuktiriti / 122 14 124 etanmate AtmA na kAraNaM nApi kArya kintu kUTasthanitya zcetanaH, prakRtiH-acetanA'vikRtiH kintu kAraNaM, mahadAdirUpeNa pariNamata iti pariNAminI c| 125 prakRtyabhAve tadanvitaM mahadAdi na bhavedityAdiyuktibhiH prakRti siddhiraaveditaa| 126 uktArthasaMvAdinI 'bhedAnAM parimANAt' itIzvarakRSNakArikA drshitaa| 123 5 127 etanmate kArya sat, satkAryasAdhakahetUpadarzikA 'asada karaNAt' iti kArikA tadarthasaGgamanA copadarzitA / 123 10 128 asadakaraNAditi sadeva kAryamityatra prathamo heturuppaaditH| 123 12 129 upAdAnagrahaNAdapi satkAryamiti dvitiiyhetoruppaadnm| 123 21 130 sarvasambhavAbhAvAtsatkAryamiti tRtIyasyopapAdanam / 123 26 .131 atraiva saMvAdakatayA 'asattvAnnAsti sambandhaH' iti prAcAM padyaM / darzitam / 124 1 132 zakasya zakyakaraNAtsatkAryamiti turiiyheturuppaaditH| 124 3 133 kAraNabhAvAdapi sakAryamiti paJcamo heturvyvsthaapitH| 124. 9 134 mahadAdikAryasyotpatteH prAg yatra sattvaM sA prakRtirityupasaMhRtam / 124 12 122 17 122 22 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayasya : aGkAH viSayAH patraM patiH 135 tato buddhayaparanAmakaM mahattattvamutpadyate, tasya kalpanamAvazyaka- mityetadarthikA ttsaadhkyuktiruttttngkitaa| 124 13 136 tasya mahattattvasya jJAnAjJAnezvaryAnaizvaryavairAgyAvairAgyadharmAdharma- ... rUpA aSTau dharmAH, sukhaduHkhecchAdveSaprayatnA api tasyaiva dhrmaaH| 124 22 137 bhAvanAkhyasaMskAro'tirikto naitnmte'bhyupgtH| 124 23 138 buddhitattvasya jJAnarUpapariNAmena sambaddho viSayaH puruSasya svarUpa tirodhAyaka iti buddhitattvanAzAdeva puruSasya mokssH| 124, 25 139 mahattattvapuruSayorbhedAgrahAcetano'haM karomItyadhyavasAyo buddhigata- . caitanyAbhimAnAnyathAnupapattyA cetanasya puruSasya klpnm| 124 26 140 AlocanAdikamindriyAdInAM vyaapaarH| : . . 124 28 141 aMzatrayavattvaM buddharupapAditam / 125 1 142 mahattattvAdahaMkArasyotpattirityevaM "sAGkhyaprakriyopAdhyAyadarzitA bhaavitaa| 125 6 143 uktadizaivodayanAcAryAveditA sA tadnthollekhataH prkttitaa| 125 11 144 tadnthavyAkhyAnaM vrdhmaanopaadhyaaykRtmuttttngkitm| 126 3 145 ahaGkArAttanmAtrAdiSoDazakagaNasya paJcatanmAtrebhyaH , paJcabhUtA naanycotpttirupdrshitaa| 146 uktArthe 'prakRtermahAniti, 'mUlaprakRtiriti kArikAdvayamIzvara- . kRSNasya pramANatayA darzitaM tjhyaakhyaannyc| . 128. 12 147 pradhAnamahadahaGkArAdikramopadarzakaM mUlapadyam / . 128 27 148 sAGkhyamate ghaTAdisthUlakAryapRthivyAdiparimANaja, jagatyapi kiJcitkAryaM nAtmavyApArajam / 129 10 149 asatkAryavAdinAM vArtAntaram , te copadarzitaM sAGkhyamataM yuktyA 'vicAryaiva zraddhAgamyaM prakriyAmAtravarNanaM kthynti| 129 19 150 yuktibAdhitaM sAGkhyamataM yato nityatayeSTaM pradhAnaM, svakharUpA pracyutau tasya kathaM mhdaadiprinnaamH| . .. 130. 2 151 aparityaktapradhAnakhabhAvasyaiva pradhAnasya mahadAdipariNamana-. , svabhAvatvaM nityatve'pi sambhavatIti na, sarvadA tathApariNamana - 1283 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH viSayAnukramaNikA :: aGkAH patraM patiH ... prasaGgAt , kadAcittajananavabhAvatvAtsarvadA neti naivaM vAcyamadhikRtasya tadeva na kuto'pi bhavediti / . 130. 18 152 atra mUlapadyasya vyAkhyAnabhedo haribhadrasUryupAdhyAyayoH drshitH| 130 20 653 pradhAnApAkaraNe yuktyantaram , mahAdAdivyatiriktasya pradhAnasya bhAve mahadAdikamanupAdAnaM na bhavet , pradhAnasyaivopAdAne upAdeyamaha. .. .. dAdinAze tadabhinnasya tasyApi nAzAdanityatvaM prasaktamiti / . 131 23 154 kulAlAdisApekSaM bhavat ghaTAdyapi pRthivyAdipariNAmaikahetukaM . . na sambhavatIti / / .132 11 155 kulAlAdideho ghaTAdeH kartetyabhyupagame sa kulAlAdyAtmano- :. : 'bhinno'bhyupagantavyo'nyathA tasya bhogo na syaaditi| .. 133 6 156 dehabhogenAtmano bhogo na bhavati kintu pratibimbodayAdbhavati ... ... atra prAcInapadyaM pramANamiti parAbhiprAya aashngkitH| 133 20 157 pratibimbopadarzakaM 'puruSo'pi kRtAtmaiva' iti prAcInaM padyaM . . ... tadvayAkhyAnaJca darzitam / 134 17 158 pratibimbodayatayA'bhimato bhogo dRSTAntAvaSTammena spssttiikRtH| 134. 2.7 159 amUrtasyAtmanaH pratibimbodayo na ghaTate, tathA ca kadAcanApi bhogAbhAvAtsarva evAtmAnaH sadaiva muktAssyuriti tadabhiprAyA. zaGkApratividhAnam / . 135. 8 160 amUrttasyAtmano na pratibimbodayo ghaTate ityasyopodbalakamupA.. dhyAyoktamatrollikhitam / ..... .. 135 11 161 na puruSajanyaH puruSoparAgaH kintu puruSabhedAgrahAdityAdeH.... parAbhipretasyApAkaraNam / ..... 136 12 162 pratibimbodayakhabhAvassaMsAriNAM na muktAnAmityupagamena jIvAnAM muktatvAtiprasaGgavAraNe pariNAmAbhyupagamAdAtmano'nityatvaprasaGgaH ...? .: paramate dossH| .. .............136 25 163 Atmano dehAya bhinnatve tasya hiMsAdayo na bhavet , hiMsAyabhAve... : : tannimittako bandho'pi na syAt / . 137 22 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH patraM paGkiH 164 brAhmaNazarIrahatyaiva brahmahatyetyAdiparAbhiprAya AzaGkayApAkRtaH / 137 26 165 AtmanaH zarIrAtsarvathA bhede uktadizA bandhAbhAve bandho muktizca na ghaTate, muktyupAya yamAdyanuSThAnamapi sarvaM muktirUpaphalAbhAve nirarthakam / 36 166 AtmA na badhyate na mucyate, svAtmanA badhyate mucyate ca prakRtiriti parAbhiprAya AzaGkitaH / 167 uktAbhiprAyakA 'tasmAnna badhyate nApi mucyate' iti kArike zvarakRSNasya / 168 uktAzaGkAyAH pratividhAnam - ekAntaikarUpAyAH sarvathA nityAyAH prakRterapi kriyAntarAbhAvena bandhamokSau na saGgatAviti / 169 kharUpavigamApattyA prakRteH prakRtyayogalakSaNo mokSo nopapannaH, tathopagame svatantravirodhAt / 139 3 139 13 140 140 6 140 26 170 Atmanazca muktipratipAdakasya paJcaviMzatitattvajJaH' iti svatantrabacanasya virodho'pyAtmano muktyabhAvAbhyupagame iti / 171 uktapadyena cirantanaiH puruSasya muktiruditA sA na saGgacchata iti sarvaM sAGkhyamatamayuktam / 141 26 172 kusumAJjalau zrIudayanAcAryakRtaM sAGkhyamatakhaNDanamullikhitam / 142 173 prakRtipuruSAbhyupagamaprakriyAyAM jainAbhyupagatAyAM jainAH puruSasya muktimabhyupagacchanti prakRtimapi sadyutitaH karmaprakRtimeva svIkurvantIti vArtAntaram / 174 buddhyahaGkArAdInAM sarveSAM karmaNa eva nimittakAraNatvAduktaprakAreNa prakRtipuruSavAdaH sAGkhyasya kathaJcidvAda evaM ghaTata ityAdyupapAdanaprakAra upAdhyAyokta ullikhitaH / 175 karmalakSaNaprakRterane karUpatvapariNAmitvAtmabandhanatvebhyaH sAGkhyaprakSoktadoSo na sambhavatIti darzitam / 176 yato'mUrta mUrtatAM na pratipadyate mUrtamamUrtatAM na yAti tato nyAyAtkarma prakRtyA''tmano bandhAdi na saGgatamiti pUrvapakSa: / 141 15 143 7 143 13 144 14 144 26 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH patraM patiH 177 Atmano dehasparzAdisaMvedanAdamUrta mUrtatAM na yAtyevaikAnto 'saGgataH, kintu karmAtmanoranyonyasvarUpapradezavyAptita Atmano dehasparzAdisaMvittiH sambhavatItyuttaram / 145 9 178 anyonyAnugatayoH karmAtmanorekAntavibhajanamasaGgatamityarthe 'aNNoNNANugayANaM' iti sammatigAthA 'rUpAi pajavA je' iti ... 'evaM ege AyA' ityAdikA bahvayo gAthA anektvaiktvmuurtttvaamuurtttvaadynekaantoppttyrthmudbhaavyaanugmitaaH| 146 8 179 amUrtasya nabhaso yathA mUrtena ghaTAdinA saMyogastathA'mUrtasyAtmano mUrtayA karmaprakRtyA saMbandhaH, yathA cAmUrtasya jJAnasya mUrtena surAdinopaghAtAdistathA'tmano'pi karmaprakRtyeti / 148 180 paTAkAzayoH saMyoge'pi nAkAzasya ghaTakhabhAvatA tathA''tmano___'pi karmasvabhAvatA na syAditi praznasya pratividhAnam / 148 11 181 AtmanaH zarIrasamAnamAnatve pUrvoktaM saGgataM syAttadeva na Atmano vibhutvAditi praznasya pratividhAnaM bhuvistRtvicaarsngghttitm| 149 1 182 AtmanaH zarIrasamAnamAnatve 'yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra' iti hemsuurivcnsNvaadH| 150 15 183 syAdvAdyabhyupagatA''tmAvibhutvavAde zrotRNAM dRDhazraddhotpAdanArtha mahAvIrastavaprakaraNe nyAyamatakhaNDanapravaNA yuktayo yazovijayopAdhyAyopadarzitA ullikhitaaH| - 150 18 184 upasaMhAraparaM catuzcatvAriMzattamapadyam / 157 26 185 vATikATIkAkRnirmitaM padyaM, tatrAnekAntavAdayuktyA sAMkhyamate.'pi zraddhA viduSAM yuktA'pi yasya mUDhasya vAdino na bhavet .. tasya karmapracAraghaTanA'nantabhavadeti / ..158 11 . pAcAra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * - atha syAdvAdavATikATIkAsahitasya zAstravArtAsamuccayasya - zuddhipatramazuddham , zuddham , . patra-patiH azuddham , zuddham , patra-patiH kSaNya syAt kSaNyaM na syAt 2 10 yannaniSTa yadaniSTa 36 3 tAdharma tA'dharma, 2 13 | rinni| riNi // 1 // 39 6 janyajanyatayA janyatayA . 2 27 | | daniSTAnu daniSTAnanu 41 1 mAmena hiMsA mAnenAhiMsA 2 28 tadanvayAt tadananvayAt 41 22 tyAdi vAkyaM tyAdivAkyaM 3 10 vidhipravRttau vidhyapravRttau / 42 12 tasyA pratya. tasyAtya dRSTajanya dRSTAjanya 42-14 kSe'pi / kSe'pi . 3 29 | notpattiH, / notpattiliGgata liGgita 48 / pratibandhaH, 45 19 apratya- / atya- . . 3 19 bhavati bhavanam , 46 23 kSe'pi / kSe'pi 4 9 NatvaM na janma NatvaM janma 47 8 bhujI bhujo 13 14 kAlAtmanA kAlAt matA '48 11 sAmAnya / sAmAnya- . .. dhAraNatvA dhAraNakAraNatvA 48 zAstrA / zAstrA 15 2 tattatkAye tattatkArye . 48 27 tattvata tattvatta 17 5 samavAyAdi samavAyyAdi 49 29 niyamAt niyamAbhAvAt 17 7 bIjaM,.. bIjaM uthaupAdhikaM athaupAdhikaM 18 13 maraNa . maraNa 55 14 bharatA .. bhAratA 22 1 tvamapi tvavadyaTakAraNa-) cAritra prati cAritraprati 22 21 daNDAdijanya-S. . tvamapi 57 25 saukhyadIti saukhyAdIti 23 12 bhogyaM 58 pravRtte rakta pravRtterarakta 27 10 bhAgya . bhogya 58 dveSa bhavati dveSo bhavati 28 1 vidhAna nidhAna 59 59 23 rthaH, pa rthaH pa 31 15 anupa 61 10 ntIta ntIti 32 5 vastu nAma astu nAma 61 25 cchedamu cchedyamu 32 15 ekaM eva bhAvo syAt bhAvo vA syAt 33 24 | syAjJAtatvena syAjAtatvena 66 4 . bhAgya anapa : Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA azuddham , zuddham , patra-patiH | azuddham , zuddham, patra-patiH satyuttara - sattve sattyuttara 66 7 dharebhi- / dhareNAbhinupapattyA, nupapattyA . . 66 7 | 'hitam / hitam 1038 vaccheda-) vacchedaka nAnvayasye nAnyasye 104 23 katvA / tAvacchedakatvA 67 15 tathA / yathA 105. 17 rSInAmapi rSINAmapi 72 7 yad yad / yad yathA sAdhanAt, sAdhanatvam , 74 27 | bhagavatA bhagavatA 106 4 vyaNukA-) vyaNukAdi vinaSTIyaM pinaSTIyaM . 106 11 janakA janakA 76 11 vizeSya . . viziSya __106 21 pratiyogika- / pratiyogi vattvaprayo . vattvamaprayo 106 27 kakoTau / koTau gurutvavat / gurutvapratyanyaM vA pratyanyaM prati vA 80 24 patanA / vatpatanA . 108 5 cetanatva ceSTatva . 80 27 bhogapadA . bhogyapadA 109 11 ntarago. ntarAgo 85 13 kRtvA'- / kRtvA''- . . vedAveda vedA veda. 86 29 ptavyu / ptavyu 109 25 viSayAdhRti 'viSayA dhRti 86 29 yadvidheyakA yadvidheyikA 109 numAnAnu samvAd / smbhvaat| . mAnAnu / numAnAnu 87 27 __ aho / aho 110 25 katRtvaM kartRtvaM 92 7 panam , , panAt, 111 26 tAmasabuddhayaMza tAmasasAttvika- vRzcikAdi vRzcikAdiSadi 111 26 buddhayaMza 92 24 dakatAtatya dakatA tatpra 113 1 mpyaashrit-| mapyAtmAzrita dRSTApa dRSTopa - 113 3 meva meva . . 95 19 nyAyena / nyAyena, tarasya tairasya 97 19 anyathA | anyathA 114 . 6 kulAlavRtti kulAlakRti 99 15 vyAkhyA- 1 vyAkhyA vizva .. tatrezvara tannezvara 101 6 114 na veti na vetti 101 7 tatpramA- / tatpramAsakalAtmaka sakalAtmagata 102 9 | sAmye sAmAnye 114 23 jJAnaM sambha- 1 jJAnaM na . ro'pi / ro'pi, vati / sambhavati 103 1. sargA / sargA 114 26 vizva , Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sattve'pi 114 131 22 115 zAsavArtAsamupayasya azuddham , zuddham, patra-patiH | azuddham , zuddham , patra-patiH nasya nasyAsattve'pi | manteraNaiva mantareNaiva 131 20 | pradhAnA- / pradhAnApApUrvaparA- pUrvasagI- 114 27 | karaNe karaNe mazIya ya 114 28 bhadra pATho bhadrapATho 133 8 vad vize vadvize tyeva tyevaM / mattvena mattvameva 115 11 | viruddha viruddha ) 133 13 bhAvAbhyAM bhAvena 115 22 bhavato bhAvato 133 20 rathazce rathaJce 116 3 pazyanna / pazyannadhitatarkA dhitarkA 116 21 tadA / tadA 1348 kathaM katham / 116 22 | bimbaa-| bimbodaya nyAyA- nyAyazAstrA dayaH / 134 28 zAstrA 120 23 bimbatva. / bimbatva"mukti mukti 121 17 mivA / mevA tadanA "tadanA 121 17 doSA- / doSAdi sAmAnyA sAmyA 122 19 | bhAvAdi / 135 22 mahAdAde mahadAde / 8 dyApArA vyApAraasada- / asada tvAt , kA tvAtkA kAraNA karaNA | ghaTA- / ghaTAnavacchinna sarvadA- / sarvadAmA vacchinna / 137 10 'mA / 124 15 vacchinna- / vacchimatvadRSTatvAdupa dRSTatvAnupa lakSaNa lakSaNa 138 8 rmokSaH, rmokSaH puMsaH pyAtmA- / pyAtmadAhaH puMsaH / 126 18 tmadAhaH / ityarthaH / ityrthH| nAto tato tarhi tirhi ntarani- ntaraM nivRttiH, rita ri, ta vRttiH , 140 11 tvapracyutau tvApracyutau 130 10 | muktai, muktai- 140 19 vasthA . vasthA prati / pratipuruSaM sAMkaryA sAMkaryA 130 16 / puruSa / 14021 135 22 123 1232 125 1 138 22 39. 27 127 127 10 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram yAti azuddham, zuddham, patra-patiH / azukham , zuddham, patra-pati stabuddhayu-) stabuddhayapagame ghaTatva ghaTa 149 27 pagame 140 23 | zrayasaMyukta zraya 150 28 svabhAve khAbhAve 141 10 svAzraya svAzrayasaMyukta 151 2 ntaraM tu ntaraM tvaprasakta vAti 151 20 prasakta 141 11 nAnalaH nAnilaH 151 20 nAvAde nAnAde 142 22 dvigu dviguNa 153 12 vAsanA / vAsanAnuvRttiH tantu- tantuvada nuvRtteH, 142 23 vadava) 153 22 prasaGgaH / prasaGgAnira | vajheda vadbheda 153 27 nir| 142 25 janmani... janmAni 154 20 dabhedaH damedaH, 143 1, nutpAdA / nutpAdA Apata- Apatatyeva / nutpAdA / 155 15 yeva / 144 . 2 | zarIraro zarIro 156 12 prabhavA, prabhavaM 145 24 truTitaM padyamtathA yathA 146 12 | evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH vezAt . vezAt, 146 22 satya eva hi| sthAnAGgaM . .. sthAnAGge 146 23 | kapiloktatvatazcaiva divyo hi prakArA- prakArAntara sa mahAmuniH // 44 // 237 // 157 27 ntarA - 148 20 230 237 158 10 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayasya dvitIyastabakagata zlokAnAmakArAdyanukramaNikA For padyAMzaHpadyAGkaH- pozaH padyAGka:agamyAgamanA0 ... ... 30 | kiJca kAlADhate naiva0 ataH kAlAdayaH sarve. ... 79 | kliSTahiMsAdyanuSThAnAt 0 atatsvabhAvAt0 ... ... kliSTaM hiMsAdyanuSThAnam atIndriyeSu0 candrasUryoparAgAdeH0 atrApi bruvate. ... citraM bhogyaM tathA0 ... anaadikrmyukttvaat| taccAstu loka0 ... anyathA'niyatatvena.. tatastasyAviziSTatvAd anyathA vastu0 ... tattatkAlAdisApekSo0 anyastvAheha0 ... | tato vyAdhinivRttyartha. anye punaridaM0 | tadanyahetusAdhyatve. anyaSAmapi0 ... ... 49 tadbhinnabhedakatve ca0... aparIkSApi0 tadviparyayasAdhyatve.... apravRttyaiva0 tasmAd yathoditAt0 azubhAdapyanu. | tasyA eva tathAbhUtaH0 AgamAkhyAt0 ... tasyAhu zubhAt0 ... Agamaikatva0 ... dRSTeSTAbhyAM virodhAca. etadapyuktimAtraM. ... na kAlavyatirekeNa. evaM tatphalabhAve'pi0 na ca tatkarmavaidhurye0 ... evaM vedavihitApi0 ... na ca tanmAtrabhAvAde0 evaM subuddhizUnyatvaM0... na carte niyatiM loke. kAlAdInAM ca kartRtvam na caikaikata eveha. ... kAlAbhAve ca garbhAdi0 ... 56 na caitad dRzyate loke0 kAlo'pi samayAdiryat0 ... na jalasyaikarUpasya. ... ... kAlaH pacati bhUtAni0 ... 54 na bhoktavyatirekeNa0 ... ::::::::::::::::::::::: Ram Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayadvitIyastabakagata-zlokAnAmakArAdyanukramaNikA padyAMza: na vineha svabhAvena na svabhAvAtirekeNa 0 na hiMsyAdiha bhUtAni 0 nApravRtteriyaM hetuH 0 niyatenaiva rUpeNa 0. ... niyaterniyatAtmatvA pratipakSasvabhAvena 0. pratipakSAgamAnAM ca0 pratItyA bAdhyate 0 0 brahmahatyAnidezAnu0 bhogyaM ca vizvaM0 mAdhyasthyameva muktiH karmakSayAdiSTA muktiH karmakSamAdeva0 yacoktaM duHkhabAhulya 0 yatazca kAle. tulyespi 0 yadi nAma kacid 0 .. ... padyAGkaH 59 57 46 36 61. 69 12 28 13. 27 66 32 44 39 24 78 4 padyAMza: yad yadaiva yato * yAvadevaMvidhaM naitat* vahneH zItatvamastyeva * vyavasthAbhAvato hyevaM * sarvatra darzanaM yasya0 sarve bhAvAH svabhAvema 0 sudUramapi gatveha * saMsAramocakasyApi 0 svadharmotkarSaNAdeva * svabhAva eva jIvasya 0 svabhAvo niyatizcaiva * svo bhAvazca svabhAvo'pi 0 himasyApi svabhAvo'yaM hiMsA dyutkarSasAdhyatve 0 hiMsAdyutkarSasAdhyo. vA. hiMsAdibhyo'zubhaM karma * ... ... ... 43 padyAGkaH 62 35 . 14 16 25 58 11 38 31 10 8 1 8 15 41 40 1 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAGka: 27 zAstravArtAsamuccayasya tRtIyastabakagata....... zlokAnAmakArAdyanukramaNikA rector padyAMzaH padyAGkaH- | padyAMzaHajJo janturanIzo0 ... ... 3 dehabhAgena naivAsya0... ... atrApi puruSa. ... ... dehasparzAdisaMvittyA0 ... abhiprAyastatasteSAM0 ... dehAt pRthaktva 0 ... ... anye tu bruvate. ... ... na ca pUrvakhabhAvatvAt0 anye tvabhidadhatyatra narakAdiphale kAMzcit0 AtmA na bAdhyate0... | nAnupAdAnamanyasya Adisarge'pi0 ... ... nAmUrta mUrtatAM yAti0 ArSa ca dharmazAstraM. ... | paJcaviMzatitattvajJo0 ... IzvaraH paramAtmaiva0 ... ... paramaizvaryayuktavAn0 ... IzvaraH prerakatvena. ... ... puruSasyoditA0 ... ekAntenaikarUpAyA0 puruSo'vikRtAtmaiva0... evaM prakRtivAdo'pi... ... pratibimbodayo0 ... kartA'yamiti0 ... ...... 13 dhaprAnAnmahatI0 ...... karmAdestatvabhAvatve. pradhAnodbhavamanye tu. ghaTAdyapi kulAlAdi0 ... | phalaM dadAti cet sarva0 ghaTAdyapi pRthivyAdi0 ... bandhAdRte na saMsAro0 ... jJAnamapratighaM0 mUrtarApyAtmano yogo0 ... tatazcezvarakartRtva0 ... mokSaH prakRtyayogo0 ... ... tatrApi dehakartA0 ... yuktyA tu bAdhyate yasmAt0 ... tadanAsevanAdeva0 ... vibhaktedRkpariNatau0 ... ... tasyAzcAneka. ... zAstrakArA mahAtmAnaH0 ... tasyaiva tatsvabhAvatvA0 svayameva pravartante. ... ... Page #54 -------------------------------------------------------------------------- Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma vi. saM. 153 ( dIkSA-vi. saM. 197ra | vaDI dIkSA-vi. saM. 1973 | pravartakapada-vi. saM. 1987 bhAdaravA vada 5, boTAda(saurASTa) aSADha suda pa, sAdaDI(mAravADa), mAgazara suda 3, sAdaDI(mAravADa), kArataka vada 2, amadAvAda zrImad vijayelAvaNyasUrIzvarajI mahArAja sAheba, paramapUjya & AcAryadeva lAkhazlokapramANa saMskRta sAhityasarjaka vyAkhyAnasudhAvarSa vividhagranthapraNetA ja sAtavyAkaraNavAcaspati >> kaviratra ka zAstravizArada anupama mAgazara suda 8 bhAvanagara, (sau.) mAgazara suda 10, bhAvanagara(sau) (jeTha vada 2, mahuvA (saurASTra, vaizAkha suda 4, amadAvAda paMnyAsaMpada-vi. saM. 1990 | upAdhyAyapada-vi. saM. 1991 AcAryapada-vi. saM. 1992 gaNi pada-vi. saM. 1990 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // sthAdvAdapazcAnano nikhilAvanivanikAyAM vilasatitarAm / catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazatamitasUtrasUtraNasUtradhAra-yAkinImahattarAdharmasUnu-virahAGkAGkita-sugRhItanAmadheya-sUripurandara zrIharibhadrAcAryeNa bhagavatA nirmitaH shaastrvaartaasmuccyH| -ROOOOOOOO taduparitapogaNagaganAGgaNagaganamaNi-zAsanasamrAT-sUricakracakravartisarvatatrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkRtena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA syAdvAdavATikA TIkA [atha dvitIyaH stabakaH 2 // ] satAmantazcakSuH kavalitajaganmohatimiraH, pradIpaH syAdvAdo'pratihatagatistatra mukuTaH / svatantro'nekAntAmitamananavidyotanakaro, namasyo lokAnAM raviriva jayatyAptamahitaH // 1 // vArtAntaramAvedayatihiMsAdibhyo'zubhaM karma, tadanyebhyazca tacchubham / jAyate niyamo mAnAt , kuto'yamiti cApare // 1 // 113 // hiMsAdibhya iti- hiMsA-'nRta-steyA-'brahma-parigrahebhyo'viratikAraNebhya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH ityarthaH, azubhaM karma duHkhaphaladaM pApaM karma, jAyate ityanena sambandhaH, tadanyebhyazca hiMsAdibhinnebhyazca, ahiMsA-satyA'-steya-brahmacaryA-aparigrahebhyo viratyAdikAraNebhya iti yAvat , zubhaM sukhaphaladaM puNyam , tat karma, jAyate niSpadyate, ayaM niyamaH tadevamevetyevaMrUpaH pratiniyatahetuhetumadbhAvanizcayaH, kutaH kasmAt , mAnAt pramANAt , iti ca evaM sandihAnAH, apare vAdinaH, prAhuriti zeSaH / sandehazcAtra-adharmo hiMsAdyaviratikAraNajanyo na vetyevaMrUpo'dharmapadavAcyatvAvacchinnA yA aviratikAraNajanyatvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitA satI aviratikAraNajanyatvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitA vizeSyatA tannirUpakajJAnAtmakaH, evaM sati ekatra dvayamiti rItyA jAyamAnAjjJAnAdasya vailakSaNyaM syAt , tatazca vizeSyatAdvayaM saMzaye'bhyupagantavyaM, tathA'pi samuccayAda vailakSaNyaM na bhavet , tasmAt saMzayIyavizeSyatvayorabhedo'vacchedyAvacchedakabhAvo vA'bhyupagantavyaH, tathA sati hiMsAdyaviratikAraNajanyatvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAdharmapadavAcyatvAvacchinnavizeSyatvAbhinnA tAdRzavizeSyatvAvacchedyA vA yA hiMsAdyaviratikAraNajanyatvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitA'dharmapadavAcyatvAvacchinnA vizeSyatA tannirUpakaM jJAnamiti, dharmo'hiMsAdiviratikAraNajanyo na veti saMzayazva-ahiM. sAdiviratikAraNajanyatvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmapadavAcyatvAvacchinnavizeSyatvAbhinnA tAdRzavizeSyatvAvacchedyA vA yA ahiMsAdiviratikAraNajanyatvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitA dharmapadavAcyatvAvacchinnA vizeSyatA tannirUpakaM jJAnamiti, tadetat saMzayadvayaM dharmapadapravRttinimittaM sukhatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakaM dharmatvAkhyaM jAtivizeSa, tathA'dharmapadapravRttinimittaM duHkhatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakamadharmatvAkhyaM jAtivizeSaM ca ye na jAnanti teSAmevAvyutpannAnAM bhavitumarhati, yataste'dharmapadavAcyaH kazcidasti dharmapadavAcyazca kazcidastItyevameva dharmAdirUpadharmijJAnavantaH, anyathA saMzaye dharmijJAnaM kAraNamiti dharmatvAdyavacchinnavizeSyakasaMzayArtha dharmatvAdinA dharmAdirUpadharmijJAnasyAvazyakatayA tajjJAnajanakamAnena hiMsAdijanyatayA'dharmasyAhiMsAdijanyajanyatayA dharmasya jJAnaM, na tvanyatheti dharmigrAhakamAnena hiMsAdibhyo dharmo hiMsAdibhyo'dharma ityevaM pratiniyatahetuhetumadbhAvanizcayata eva dharmA-'dharmayoH siddhAvIdRzazaGkonmeSo'pi na bhavediti // 1 // 113 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH ata evAgamAd dharmatvAdinA dharmAdisvarUpaM jAnatAM vyutpannAnAM na bhavati niruktasaMzayaH, kintu AgamAt pramANAddhiMsAdibhyo'zubhaM karma tadanyebhyazca zubhaM karmeti niyama ityabhiprAyeNoktAzaGkApratividhAnamAha AgamAkhyAt tadanye tu, tacca dRSTAdyabAdhitam / sarvArthaviSayaM nityaM, vyaktArtha paramAtmanA // 2 // 114 // AgamAkhyAditi / tadanye tu saMdehavAdibhinnA asaMdihAnAstattvavAdinaH punaH, AgamAkhyAt mAnAt AgamasaMjJakAt pramANAt , 'niyamaM bruvate' iti vAkyazeSaH, AgamAkhyaM pramANaM kathamatretyapekSAyAmAha-tacceti-AgamAkhyaM pramANaM punarityarthaH, dRSTAdyabAdhitamityatrAdipadAdiSTaparigrahaH, dRSTeSTAbhyAmaviruddhamityarthaH, yathA ca payasA siJcatItyAdi vAkyaM dRSTeSTAviruddhatvAdabAdhitaviSayatvena payaHkaraNakasecanapreraNarUpArthe pramANaM tathA hiMsAdijanyAdharmA-'hiMsAdijanyadharmaviSayakapratiniyatahetu-hetumadbhAvanizcayalakSaNaniyame'pi dRSTeSTAviruddhatvAdabAdhitaviSayatvenAgamavAkyaM pramANamiti / nanUktaniyamo yadyAgamagocaro bhavet tadA tatrAgamasya prAmANyaM bhavet , na caivaM-prakRtaniyamasya tadaviSayatvAdityata AhasarvArthaviSayamiti-anabhilApyabhAvAnAmapi sarvAntargatatvAt tadviSayatvamAgamasya nAstItyabhisandhAnavadbhipAdhyAyairasyAyamoM darzita:-"yAvadabhilApyabhAvaviSayam , prajJApanIyabhAvAnAmanantabhAgasya zrutanibaddhatve'pi tadabhyantarabhUtayA matyA'nibaddhAnAmapi teSAM grahaNazravaNAnnAnupapannametat" / nanvanityamasmadAdivacanaM na sarvArthaviSayaM, tAdRzaM cAgamAkhyaM pramANaM kathaM sarvArthaviSayaM syAdityata Ai-nityamiti-pravAhApekSayA'nAdinidhanamityarthaH, yadApi bharatAdau vicchidyata etat tadA'pi mahAvidehe'viccheda evAsyeti pravAhApekSayA'nAdinidhanatvaM nAnupapannam / nanu pravAhApekSayA'nAdinidhanatve'pyasyAnAtoktatvAna prAmANyamityata Aha-vyaktArtha paramAtmaneti-kSINadoSeNa sarvajJena bhagavatA prakaTIkRtArthamityarthaH, tathA cAptoktatvAt pramANamiti // 2 // 114 // nanu pratyakSaviSayIbhUte'rthe bhavatu prAmANyamasya, puNyapApAkhye'dRSTe tvatyantaparokSe'sya prAmANyagrAhakamAnAbhAvAt prAmANyapratipAdanaM svagRha eva svaputraziSyAdIn pratyeva zobhata ityAzaGkAyAmAha candrasUryoparAgAde-stataH saMvAdadarzanAt / tasyApratyakSe'pi pApAdau, na prAmANyaM na yujyte||3||115|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ dvitIyaH candrasUryoparAgAderiti / tataH AgamapratipAditAt, candrasUryoparAgAdeH candragrahaNa - sUryagrahaNAdirUpAderarthAt, atra gamyamAnayabantakarmaNi paJcamIti candrasUryoparAgAdyarthamAzrityetyarthaH / saMvAdadarzanAt yayA pravRttyA yathArthAvAptirbhavati sA pravRttiravisaMvAdipravRttiH, tajjanakatvaM saMvAdaH, tasya darzanAt - nizcayAt, Agame candrasUryoparAgAdikaM pratipAditamavagamya pravartamAnaH puruSo'visaMvAdipravRttimAnupasaMjAyate, tatazcandra-sUryoparAgAdipratipAdakAgamavacanasya candrasUryoparAgAdyarthe saMvAdipravRttijanakatvalakSaNa saMvAdahetunA prAmANyamanumIyate / anumityAtmakanizcaya viSayaprAmANyAliGgatacandra sUryoparAgAdipratipAdakAgamavacanasajAtIyatvena apratyakSe'pi asmadAdipratyakSAviSaye'pi, pApAdau pApapuNyasvarUpAdRSTe, tasya Agamavacanasya, prAmANyaM tadvanniSThavizeSyatAnirUpitatanniSThaprakAra tAnirUpakajJAnajanakatvam, na yujyate na nizvIyate iti na, nadvayena prakRtArthAvadhAraNamiti nizcIyata evetyarthaH // 3 // 115 // atra parAzaGkAmupadarzayati-- 4 Yao yadi nAma kvacid dRSTaH, saMvAdo'nyatra vastuni | tadbhAvastasya tattvaM vA, kathaM samavasIyate 1 // 4 // 116 // yadIti / nAmeti komalAmantraNe, kvacit candra-sUryoparAgAdau pratyakSaviSayIbhUte'rthe, saMvAdaH avisaMvAdipravRttijanakatvalakSaNasaMvAdaH, dRSTaH nizcitazcandrasUryoparAgAdipratipAdakAgamavacanasya / yadIti pUrvoktabalAt tadetyAyAti, saMvAdadarzanatazcandrasUryoparAgapratipAdakAgamavacanasya prAmANyaM sidhyatu nAma, na tatra vipratipadyAmahe ityarthaH, anyatra pratyakSadRSTacandrasUryoparAgAdibhinne pApAdau, vastuni sadbhUtArthe, tadbhAvaH saMvAdabhAvaH, tasya pApAdipratipAdakAgamavacanasya, tattvaM vA tadvanniSThavizeSyatA nirUpitatanniSThaprakAratAkajJAnajanakatva lakSaNaM prAmANyaM vA, kathaM samavasIyate ? prAmANyavyApyasaMvAditvagraho yadi bhavet tadA saMvAditvavyApakasya prAmANyasyApi grahastataH syAt, tadvyApyavattA nizcayasya taddhIjanakatvAt, prAmANyavyApyasaMvAditvagrahalakSaNakAraNAbhAvAt tu prAmANyanizcayalakSaNa kAryamapi pApAdyabhidhAyakAgamavAkye durghaTamityarthaH // 4 // 116 // atra pratividhAnamAha - Agamaikatvatastacca, vAkyAdestulyatAdinA / suvRddhasampradAyena, tathA pApakSayeNa ca / / 5 / / 117 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH Agamaikatvata iti-dRSTasaMvAdacandrasUryoparAgapratipAdakAgamAdRSTasaMvAdapApAdipratipAdakAgamayorAgamatvenaikatvAdityarthaH, 'tasya tattvaM samavasIyate' iti pUrvapadyAdanukRSyAnveti, yathA ca saMvAditvaM prAmANyavyApyatvAt prAmANyasya gamakaM tathA saMvAdijAtIyatvamapi prAmANyavyApyatvAt tadgamakaM, tathA ca pApapuNyAdipratipAdakAgamavacanaM pramANaM dRSTasaMvAdAgamavacanajAtIyatvAt , yad dRSTasaMvAdajAtIyaM tat pramANaM, yathA-dRSTasaMvAdajalajJAnasajAtIyamabhyAsadazotpannaM jalajJAnamityanumAnamatrAdRSTasaMvAdapuNyapApAdipratipAdakAgamavacanasya prAmANye pramANam ; na ca dRSTAnte vipratipattiH, abhyAsadazotpannajalajJAne pUrva prAmANyAnirNaye jalArthinastato niSkampapravRttyanupapatteriti niSkampapravRttyanyathAnupapattyA prAgeva prAmANya nizcayastatra jAta ityavasIyate; na ca tadAnIM saMvAdipravRttijanakatvajJAnaM tatreti saMvAdijAtIyatvajJAnAdeva prAmANyanizcaya iti bhAvaH / na cAgamaikatvalakSaNo heturevAsiddha ityata Aha-tacceti-AgamaikatvaM cetyartha', atrApi 'samavasIyate' ityadhyAhRtasyAnvayaH, tatra hetuH-vAkyAdestulyatAdineti, vAkyAderityatrAdipadAt padagAmbhIryAderupagrahaH, tulyatAdinetyatrAdipadAdanantArthatvAdeH parigrahaH / nanvAgamAnukAreNa paThyamAne'smadAdivAkye'pi vAkyapadaMgAmbhIryAditastulyatA samasti, na cAgamaikatvaM, tathA''dipadaparigRhItamanantArthatvAdikaM svayameva durgrahamiti tataH kathamAgamaikatvanizcaya ityata Aha-suvRddhasaMpradAyeneti-jJAnacaraNasampannaguruparamparayetyupAdhyAyAH, sampUrNAbhivyajyamAnopalabdhasampradAyAvicchedeneti tu haribhadrasUrayaH, tatra prathame gugau jJAnacaraNasampannatvavizeSaNAd yaH kazcid gururjJAnI bhavati, na tu cAritrasampannastAdRzaguruparamparayA AgamaikatvaM sUkSmatattvAvedakAgamavacanasaMdarbheSveva siddhyati, kazcid gururAgamabodhitakarmasamaSTikaraNaparAyaNastAdRzaguruparamparayA vihitAvihitakriyAsamAdezakAgamavacanasaMdarbheSvevAgamaikatvaM sidhyati tatparamparAyAstatsamAlocanaikaparAyaNatvAt , ye tu guravo jJAnacaraNobhayasampannAste naikamapi jinavacanamanupAdeyamityavadhAraNapravaNAH sampUrNAgamavacanAdhyayanAdhyApanaikakarmaThAstasparamparayA samAgateSvAgamavacaneSu naikamapi truTitaM nApyanyavacanena mizraNamiti sidhyati tata ekasandarbhArUDheSvAgamaikatvamiti, dvitIye tu sampUrNatayaivAmivyajyamAno na tvekenApi svareNa vyaJjanena padena vAkyenApyanabhivyajyamAnaH, etAdRzaH sannupalabdho'dhyayanAdhyApanAdinA pratyakSaviSayIkRta Agamo yaistaiH Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH ziSyeSu sampradIyamAnatvAt sampradAya Agamastadavicchedena, sampUrNAgamAdhyayanAdhyApanakuzalaguruparamparAdhyayanAdhyApanAgatAgamAvicchedenAgamaikatvaM sidhyatItyarthaH / nanu jJAnacaraNasampannaguruparamparA asmadguruparamparaivetyeke kathayanti, apare punarasmadguruparamparaiva jJAnacaraNasampannaguruparamparetyevaM vivAdagrastatvenAyameva suvRddhasampradAya ityevaM nirNetumazakyatvAdaniItena suvRddhasampradAyena nAgamaikatvaM sidhyati, yadi cAvinAbhUtaM suvRddhatvagrAhakaM kiJcilliGgaM keSAMcideva gurUNAM suvRddhatvagrAhakamudbhAvayituM zakyate tadA tadeva liGgamAgamaikatvasiddhaye kimiti nopAdIyate ? ityata Aha-tathA pApakSayeNa ceti-samyaktvapratibandhakaM karmAtra pApapadena vivakSitaM, kSayazca tasya kSayopazamarUpo'bhimataH, sarvathA kSayasya , kevalini siddha eva ca bhAvena tadanyeSAM gurUNAM tadabhAvena tairAgamaikatvAvasAyasyAbhimatasya sarvathA kSayAzrayaNe'caturasratvaM syAt , tathA ca samyaktvapratibandhakakarmakSayopazamena ceti tadarthaH / atremaM vivekamupadarzayantyupAdhyAyAH-"ayaM hi sarvatra yathAvasthitatvagrahe mukhyo hetuH, labdhIndriyarUpatadabhivyaJjakatayaivAnyopayogAt, tadabhivyaktivyApArakatayaiva 'tathA' ityanena hetvantarasamuccayAt , iti vadanti" iti // 5 // 117 // pApAdyabhidhAyakAgamavacanasyAgamaikatvAdihetunA dRSTasaMvAdanirNItaprAmANyakacandroparAgAdipratipAdakAgamavacanasajAtIyatvaM nirNIya tena prAmANyanirNayataH prAmANyasaMzayavicchedAnabhyupagame daNDamAha anyathA vastutattvasya, parIkSaiva na yujyate / AzaGkA sarvagA yasmAcchamasthasyopajAyate // 6 // 118 // anyatheti-yadyevaM nAbhyupeyate, uktarItyA saMzayavicchedAnabhyupagame iti yAvat , vastutattvasya parIkSaiva idaM vastu itthamabhyupagamyamAnaM sad bhavitumarhati, itthaM punariSyamANamasadevetyevaM sadasadvicAra eva, na yujyate na saGgacchate, upAyAbhAvAt / upAyAbhAvamevAvedayati-AzaGketi-saMzayalakSaNAzaGketyarthaH, yasmAt yasmAt kAraNAt , chadmasthasya akSINajJAnAvaraNIyakarmaNaH pramAtuH, sarvagA sarvArthaviSayiNI saMzayalakSaNAzaGkA, upajAyate asadAgraheNa bhavati Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH mA bhUt parIkSA, kiM narichannamaparIkSaivAstvityata AhaaparIkSApi no yuktA, guNadoSAvivekataH / > mahat saGkaTamAyAtamAzaGke nyAyavAdinaH // 7 // 119 // aparIkSApIti - vastutattvasya sadasadvicArAbhAvalakSaNA'parIkSA'pItyarthaH, no naiva, yuktA saGgatA, kasmAnna yuktetyapekSAyAmAha - guNadoSAvivekata iti - vastutattvasyAparIkSAyAM guNa iti vastutattvaparIkSA'bhAvo yathA bhavet tathA yatro vidheyaH, vastutattvaparIkSAyAM doSa iti tato nivartitavyamityevaM guNadoSavivekasyAbhAvAt ko jAnAti mAnAnAM parIkSaiva guNavatI, uta mAnAnAmaparIkSaiva doSavatItyevaM saMdehasyApi sarvatra saMdihAnasya pramAturasadabhinivezena saMbhavAt, niSkampa - pravRttiprayojakasya guNasya niSkampanivRttiprayojakasya doSasya cAnizcayAdityevaM mahAsaGkaTe praviSTo'yaM varAka iti etadevAha - mahat saGkaTamAyAtamiti, nyAyavAdinaH tArkikasya, parIkSA'parIkSobhayAbhAvAt, mahat saGkaTaM - kiMkartavyatAvimUDhatvam, AyAtaM prAptam, ityAzaGke sambhAvayAmi, 'nyAyavAdinaH ' ityasya haribhadrasUribhiH "pApAdau vizeSavAcI atyantabhinno vA'yamAgama iti saMzayavAdinaH" ityarthaH kRtaH, pApAdipratipAdakamAgamavacanaM na pApAdyarthaparaM kintvanyaparam, athavA candra-sUryoparAgAdipratipAdakavacanaghaTitAgamasandarbhA - praviSTa evAyamAgama iti nAgamaikatvamiti saMdihAna iti tadarthaH / atra ziSyAdibuddhivaizadyAyopAdhyAyairAgamaprAmANyaprasAdhanI carcA kRtA, sA sapariSkArA'tropadarzyate " etena zabdasya vaktradhInatvAd vaktuzca bhramapramAdavipralipsAkaraNApATavAdidoSasambhavAdaprAmANyamiti nirastam, nahi sarva eva vaktA vaktavye sarvatraivArthe niruktadoSabhAgeveti yasminnarthe yathArthajJAnAdilakSaNaguNavAn vaktA tadarthapratipAdakasya vacanasya tadarthe guNavaktRkatvena prAmANyavyavasthiteH Agamasya tu vaktA tIrthaGkaraH sarvathaiva niruktadoSarahitaH sarvatadarthaviSayakayathArthajJAnavAneveti tadvaktRkatvena sampUrNAgamavacanAnAM prAmANyamiti puNyapApAdyadRSTArthapratipAdakamapyAgamavacanaM pramANam, ata eva anumAnAdasya vizeSaH, zAbdapramAyAM vaktRyathArthavAkyArthajJAnasya guNatvAditi "guNavadvaktRprayuktazabdaprabhavatvAdeva zAbdamanumAnajJAnAda ? Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH viziSyate" iti vadatAM sammatiTIkAkRtAmAzayaH / zAbdajJAnasyAnumityAtmakatvamupetya zabdapramANasyAnumAne'ntarbhAvanamapi vaizeSikANAM na yuktam , tathAhiete padArthAstAtparyaviSayamithaHsaMsargavanta AkAGkSAdimatpadasmAritatvAt 'daNDena gAmabhyAja' iti padasmAritapadArthavat , iti na zAbdasthalIyAnumAnazarIram , anAptoktapadasmArite padArthe tAtparya viSayamithaHsaMsargavattvaM nAsti, AkAGgAdimatpadasmAritatvamastItyevaM vyabhicAreNoktahetoragamakatvAt , athAtoktAkAGgAdimatpadasmAritatvaM hetuH kriyate, tatra na vyabhicAra iti cet ? na-vAkyAt padArthAnvayabodhataH saMvAdipravRttitastajanakajJAnasya pramAtvanirNayAnantaraM pramAtmakajJAnajanakavAkyajanakayathArthajJAnavattvalakSaNAptatvaviziSTapuruSoccaritatvajJAnaM sambhavati nAnyathetyAptoktatvasyAptoccaritatvasya ca pUrva durgrahatvAt , ata evAyogyArthakapadasmArite vyabhicAravAraNAya yogyatAyA ekapadArthe'parapadArthavatvalakSaNAyA hetau nivezanIyatayA tasyA api anvayabodhAt prAganizcayAt, anumityAtmakazAbdabodhAt prAk niruktayogyatAyA nizcaye vA tannizcayasya prakRtasAdhyasiddhirUpatvenAnumitipratibandhakatayA'numityAtmakazAbdabodhotpattyasambhavAt ; anumitau hetunizcayasya kAraNatvena yajjJAnameva zAbdabodhopayogi tadeva hetughaTakatayopAdAtuM zakyamiti samabhivyAhRtapadasmAritArthajijJAsArUpA''kAkA svarUpasatyeva kAraNaM, na tu jJAteti tasyA hetughaTakatayopAdAnAsambhavAt , hetAvAkAGkSAmanivezya yogyatAsattimatpadasmAritatvAdityevaM hetukaraNamapi na yuktam , 'ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAm' ityatra rAja-putrayoranvaya eva tAtparyaviSayo na tu rAja-puruSayoriti tatra 'rAjJaH puruSaH' iti bhAge yogyatAsattimatpadasmAritatvamasti tAtparyaviSayamithaHsaMsargavattvaM nAstIti vyabhicArAt, svarUpasatyA eva niruktAkAGkSAyA hetutvena 'rAjJaH puruSaH' iti bhAge vyabhicAreNa ca 'etAni padAni tAtparyaviSayasmAritapadArthasaMsargapramApUrvakANi, AkAGkhAdimatpadakadambatvAt' ityanumAnazarIre ekapadArthe'parapadArthavattvarUpayogyatAyA hetuvizeSaNatve'pi ekapadArthe'parapadArthavattvarUpayogyatAjJAnaM na padakadambavizeSyakatAtparyaviSayasmAritapadArthasaMsargapramApUrvakatvaprakArakajJAnalakSaNAnumitisamAnaviSayakamiti na siddhasAdhanamityuktAvapi na nistAraH; atha tAtparyarUpA''kAva hetupraviSTA, tAtparyajJAnaM ca zAbdabodhe kAraNamiSyata eveti nAkAGkSAjJAnAhetutvanibandhano doSaH, 'rAjJaH puruSaH' iti bhAge ca na tAtparyAdimatpadasmAritatvamiti Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikA TIkA saGkalitaH na vyabhicAraH; na ca ' ete padArthAstAtparyaviSaya mithaH saMsargavantaH' ityanumAnena karmatvAdirUpapadArthe ghaTAdirUpapadArthasya saMsargasiddhAvapi karmatvAdivizeSyaka nirUpitatvAdisambandhena ghaTadiprakArakabodhalakSago'nvayabodho ghaTamAnayeti vAkyajanyo yo'bhimataH sa na jAta iti vAcyaM, karmatvAdikaM ghaTAdimat ghaTAkAGkSAdimatpadasmAritatvAdityanumAnasyApi sambhavAditi cet ? na ghaTamAnayeti vAkyAd ghaTakarmakAnayanAnukUlakRti prakAraka saMbodhyapuruSavizeSyakabodhaH pratiniyato yaH samudbhavati tasyAnumAnAdanutpatteH, zAbdAtmaka vilakSaNAnumitau nAmArthayorabhedasambandhenaivAnvaya ityAdivyutpatterapi tatratvAnna doSa iti cet ? na - syantanIlAdipadasamabhivyAhRtasyantaghaTapadAdijJAnam abhedasambandhena nIlAdiprakArakaghaTAdivizeSya kAnvayabodhaM prati kAraNamityevaM zabdavizeSAkAGkSAjJAnazAbdavizeSakAryakAraNabhAvalakSaNAyA vyutpatteH padasya zAbda hetutvagarbhatvAt vyutpatteH zAbdAtmakavilakSaNAnumitihetutve padajJAnasya zAbdabodhakAraNatvamabhyupagatameveti nAnumitirUpatA tasyeti; kiJca siSAdhayiSAyA asattve siddhisattve'numitirna bhavatIti siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvarUpapakSatAyA anumitikAraNatvamabhyupagataM, tathA ca zAbdabodhasyApyanumitirUpatve tatrApi niruktapakSatA kAraNamiti pratyakSAdinA siddhAvapi vinaivecchAM zAbdabodho na jAyeta; na ca tattalliGgakAnumitau tattaliGgakAnumitIcchA virahaviziSTasiddhyabhAvaH kAraNamityevaM viziSyaivAnumitiM prati niruktapakSatAyAH kAraNatvaM na tu sAmAnyato'numitipakSatvayoH kAryakAraNabhAva:, tathA cAkAGkSAdimatpadasmAritatvAdiliGgakatAtparyaviSaya mitha:saMsargavattvAdisAdhya kAnumitau pakSatA na kAraNamitIcchAM vinA pratyakSAdinA siddhisattve niruktAnumitilakSaNazabdabodhaH syAdeveti vAcyaM, tathA'pi nIlo ghaTa ityAdivAkyAnnIlAbhinnaghaTabodhAntaraM punarnIlAbhinnaghaTabodhasya vAraNAya talliGgakatadanumitau talliGgakatadanumityabhAvasya kAraNatvApekSayA ghaTapadajanyazAbdabodhe ghaTapadajanya zAbdabodhasya pratibandhakatve lAghavAdatiriktazAbdasiddheH; evaM padajanyaviziSTavaiziSTyabodhe padajanyavizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnahetutvAdinA'pi tatsiddhiH api ca ghaTAt pRthagiti vAkyAd ghaTAvadhikapRthaktvavAnityanvayabodhalakSaNaH zAbdabodho bhavati, tAdRzazAbdabodhasamAnAkArAnumitistu na saMbhavati, pRthaktvaM ghaTAvadhikamityanumitau pRthaktvavato'bhAnApatteH, yadi ca pRthaktvavatpakSakAnumitistatropeyate tadA tatraiva paJcamyarthasyAvadhikatvasyAnvayaH syAnna S Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Www shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH tu pRthaktve, na ca tat sambhavatyapi pRthaktvavataH sAvadhikatvAbhAvAt , vastuto'numitisthale anuminomItyanuvyavasAyo bhavati, zAbdasthale ca nAnuminomItyanuvyavasAyaH kintu zAbdayAmItyanuvyavasAyavailakSaNyAd viSayatAvizeSasiddhayA zAbdasyAnumitito bheda iti; na ca zAbdAnumityobhaiMde yadobhayasAmagrIsamavadhAnaM tadA yugapajjJAnadvayotpattirna bhavatIti niyamenaikameva jJAnaM bhavitumarhati, tadarthamekasAmagryA aparatra pratibandhakatvaM kalpanIyamiti gauravam , zAbdamateranumitAvantIve tu sAmagrIdvayasamAjAt samUhAlambanAlmikaikaivAnumitirutpadyata iti na pratibandhakatvakalpanamiti lAghavamiti vAcya, yatra vahnayAderazAbdAnumiteH sAmagrI ghaTAdezca zAbdAnumiteH sAmagrI, tadA tayorekadotpattivAraNAya tavApizAbdAnumitisAmagryA azAbdAnumitiM prati pratibandhakatvakalpanasyAvazyakatvAditi / udayanAcAryAstu-"zabdo'pi na bAdhakamanumAnAnatirekAditi vaizeSikAdayaH, tathAhi-yadyapyete padArthA mithaHsaMsargavanto vAkyatvAditi vyadhikaraNam , padArthatvAditi cAnaikAntikam , padaiH smAritatvAdityapi tathA, yadyapi caitAni padAni smAritArthasaMsargavanti tatsmArakatvAdityAdau sAdhyAbhAvaH, natra matvarthaH saMyogaH samavAyastAdAtmyaM vizeSaNavizeSyabhAvo vA sambhavati, jJApyajJApakabhAvastu svAtatrayeNAnumAnAntarbhAvavAdibhirneSyate, na ca liGgatayA jJApakatvaM, yalliGgasya viSayastadeva tasya parasparAzrayaNaprasaGgAt , tadupalambhe hi vyAptisiddhistasiddhau ca tadanumAnamiti, tathApyAkAGkhAdimadbhiH padaiH smAritatvAt gAmabhyAjeti padArthavaditi syAt , na ca vizeSAsiddhirdoSaH, saMsargasya saMsRjyamAnavizeSAdeva viziSTatvAt , yadvA etAni padAni smAritArthasaMsargajJAnapUrvakANi AkAGkSAdimattve sati tatsmArakatvAt gAmabhyAjeti padavat ; na caivamarthAsiddhiH, jJAnAvacchedakatayaiva tatsiddheH, tasya ca saMsRjyamAnasyaivAvacchedakatvAnna vizeSApratilambha iti; atrocyate anaikAntaH paricchede sambhave ca na nizcayaH / AkAGkSA sattayA heturyogyAsattirabandhanA // 1 // ete padArthA mithaHsaMsargavanta iti saMsRSTA eveti niyamo vA sAdhyaH, sambhAvitasaMsargA iti vA, na.prathamaH-anAptapadakadambasmAritairanaikAntAt , AptoktyA vizeSaNIyamiti cet ? na-vAkyArthapratIteH prAk tadasiddheH, nAvipralambhakatva Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH mAtramihAptazabdena vivakSitam , tadukterapi padArthasaMsargavyabhicArAt , api tu tadanubhavaprAmANyamapi, na caitacchakyamasarvajJena sarvadA sarvaviSaye satyajJAnavAnayamiti nizcetum , bhrAnteH puruSadharmatvAt , yatra kvacidAptatvamanAptasyApyastIti na tenopayogaH, tato'sminnarthe'yamApta iti kenacidupAyena grAhyam , na caitat saMsargavizeSamapratItya zakyam , buddherarthabhedamantareNa nirUpayitumazakyatvAt , padArthamAtre cAbhrAntatvasiddhau na kiJcit , anAptasAdhAraNyAt , eteSAM saMsarge'yamabhrAnta iti zakyamiti cet ? na-eteSAM saMsarge ityasyA eva buddherasiddheH, ananubhUtacare smaraNAyogAt , tadanubhavasya liGgAdhInatayA tasya ca vizeSaNAsiddhatvenAnupapatteriti; nApi dvitIyaH-yogyatAmAtra siddhAvapi saMsargAnizcayAt , vAkyasya ca tadekaphalatvAt , yogyatAmAtrasya prAgeva siddheH, anyathA tadasiddhAvAsannasAkAGkSapadasmAritatvAdityeva hetuH syAt , tathA cAgninA siJcadityAdinA smAritairanaikAntaH, tathAvidhAnAM sarvathA saMsargAyogyatvAditi / dvitIye'pi prayoge heturAkAGkSAdimattve satIti, tatra keyamAkAGkSA nAma? , na tAvadvizeSyavizeSaNabhAvaH, tasya saMsargasvabhAvatayA sAdhyatvAt , nApi tadyogyatA, yogyatayaiva gatArthatvAt , nApyavinAbhAvaH, nIlaM sarojamityAdau tadabhAve'pi vAkyArthapratyayAt ; taMtrApi vizeSAkSiptasAmAnyayoravinAbhAvo'stIti cet ? na-aho vimalaM jalaM nadyAH kacche mahiSazcaratItyAdau vAkyabhedAnupapattiprasaGgAt , nApi pratipatturjijJAsA, paTo bhavatItyAdau zuklAdijijJAsAyAM raktaH paTo bhavatItyasyaikadezavat sarvadA vAkyAparyavasAnaprasaGgAt , guNakriyAdyazeSavizeSajijJAsAyAmapi padasmAritavizeSajijJAsA AkAGkSA, paTa ityukte kiMrUpaH kutra kiM karotItyAdirUpajijJAsA, tatra bhavatItyukte kiM karotItyeSaiva padasmAritaviSayA na tu kiMrUpa ityAdirapi, yadA tu rakta ityucyate tadA kiMrUpa ityeSA'pi smAritaviSayA syAditi na kiJcidanupapannamiti cet ? evaM tarhi cakSuSI nimIlya paribhAvayatu bhavAn-kimasyAM jAtAyAmanvayapratyayo'tha jJAtAyAmiti, tatra prathame nAnayA vyabhicAravyAvartanAya heturvizeSaNIyaH, manaHsaMyogAdivat sattAmAtreNopayogAt , AsattiyogyatAmAtreNa viziSTastu nizcito'pi na gamakaH, ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau vyabhicArAt , dvitIyastu syAdapi, yadyanumAnAntaravat tatsadbhAve'pi tajjJAnavaidhuryAdanvayapratyayo na jAyate, na tvetadasti, AsattiyogyatAmAtrapratisandhAnAdeva sAkAGkSasya sarvatra vAkyArthapratyayAt , nivRttAkAGkSasya Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH ca tadabhAvAt , kathameSa nizcayaH sAkAGkSa eva pratyeti na tu jJAtAkAGkSa iti cet ? tAvanmAtreNopapattAvanupalabhyamAnajJAnakalpanAnupapatteH, anyatra tathA darzanAcca, yadA hi dUrAdRSTasAmAnyo jijJAsate-ko'yamiti, pratyAsIda'zca sthANurayamiti pratyeti, tadA'sya jJAtumahamicchAmItyanuvyavasAyAbhAve'pi sthANurayamityarthapratyayo bhavati, tathehApyavizeSAt vizeSopasthAnakAle saMsargAvagatireva jAyate, na tu jijJAsA'vagatiriti, na ca vizeSopasthAnAt prAgeva jijJAsA'vagatiH prakRtopayoginI, tAvanmAtrasyAnAkAGkSatvAt , na caivambhUto'pyayamaikA. ntiko hetuH, yadA hi ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmiti vaktoccArayati, zrotA ca vyAsaGgAdinA nimittena 'ayameti putraH' ityazrutvaiva rAjJaH puruSo'pasAryatAmiti zRNoti tadA'styAkAGkSAdimattve sati padakadambatvaM, na ca smAritArthasaMsargajJAnapUrvakatvamiti, syAdetat , yAvatsamabhiSyAhRtatvena vizeSite hetau nAyaM doSaH, tathAvidhasya vyabhicArodAharaNAsaMsparzAt , kutastarhi katipayapadazrAviNaH saMsargapratyayaH ? aliGga eva liGgatvAdhyAropAt, etAvAnevAyaM samabhivyAhAra iti zroturabhimAnaH, na-tatsaMdehe'pi zrutAnurUpasaMsargAvagamAt , bhavati hi tatra pratyayo na jAne kimaparamanenoktam , etAvadeva zrutaM-yadrAjJaH puruSo'pasAryatAmiti, bhrAntirasAviti cet ? na tAvadasau duSTendriyajA, parokSAkAratvAt , na liGgAbhAsajA, liGgAbhimAnAbhAve'pi jAyamAnatvAt , etA. dRkpadakadambapratisandhAnameva tAM janayatIti cet ? yadyetadevAduSTaM sadabhrAnti janayat kena vAraNIyam , vyAptipratisandhAnaM vinA'pi tasya saMsargapratyaye sAma *vadhAraNAt , cakSurAdipratyayavat ; nAstyeva tatra saMsargapratyayo'saMsargAgrahamAtreNa tu tathA vyavahAra iti cet ? tarhi yAvatsamabhivyAhAreNApi vizeSaNenApratIkAraH, tathAbhUtasyAnAptavAkyasya saMsargajJAnapUrvakatvAbhAvAt ; asaMsargAgrahapUrvakatvamAtre sAdhye na vyabhicAra iti cet ? evaM tarhi saMsargo na sidhyet ; AptavAkyeSu setsyatIti cet ? na-sarvaviSayAptatvasyAsiddheH, yatra kvcidaastvsyaanaikaantiktvaat| prakRtaviSaye cAptatvasiddhau saMsargavizeSasya prAgeva siddhyabhyupagamAdityuktam , na ca sarvatra jijJAsA nibandhanam , ajijJAsorapi vAkyArthapratyayAt , AkAGkSApadArthastarhi kaH ? jijJAsAM prati yogyatA, sA ca smAritatadAkSiptayoravinAbhAve sati zrotari tadutpAdyasaMsargAvagamaprAgabhAvaH, na caiSo'pi Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH jJAnamapekSate, pratiyoginirUpaNAdhInanirUpaNatvAt , tadabhAvanirUpaNasya ca viSayanirUpyatvAt" iti prAhuH // 7 // 119 // nigamayatitasmAd yathoditAt samyagAgamAkhyAt pramANataH / hiMsAdibhyo'zubhAdIni, niyamo'yaM vyavasthitaH // 8 // 120 // tasmAditi-uktayuktarityarthaH, yathoditAt pramANAntaratayA samarthitAt , samyagAgamAkhyAt AptoktazabdasaMjJakAt , pramANataH, hiMsAdibhyaH hiMsA'nRta-steyA-'brahma-parigrahebhyaH, ahiMsA-satyA-'staya-brahmA-'parigrahebhyazca, azubhAdIni AdipadAcchubhAdIni, bahuvacanasAmarthyAd duHkhasukhAdayo gRhyante, ayaM niyamaH anantaramupadarzito niyatahetu-hetumadbhAvaH, vyavasthitaH pratiSThitaH // 8 // 120 // etadeva viziSyopadarzayatikliSTAddhiMsAdyanuSThAnAt , prAptiH kliSTasya krmnnH| yathA'pathyabhujI vyAdherakliSTasya viparyayAt // 9 // 121 // kliSTAditi-saMklezabahulAdityarthaH, hiMsAdhanuSThAnAt hiMsAdyAcaraNAt , kliSTasya karmaNaH jJAnAvaraNIyAdiprakRtikasya karmaNaH, prAptiH AtmanA saha sambandhaH, bhavatIti kriyAsambandhaH / uktamarthaM dRSTAntAvaSTambhena samarthayatiyatheti, apathyabhujaH tattadvayAdhivivRddhinimittAhAragrahaNalampaTasya rogiNaH, vyAdheH rogasya, prAptirityanuSajyate, tathA, viparyayAt akliSTAdahiMsAdyanuSThAnAt , akliSTasya karmaNaH sAtavedanIyAdizubhaprakRtikasya karmaNaH, prAptirbhavatIti sambandhanIyam , atra nidarzanaM vyAdhivivRddhayanimittapathyabhojino vyAdhyapagamAt sukhAptiryatheti // 9 // 121 // AgamapramANato niyama vyavasthApya svabhAvatastaM vyavasthApayatikhabhAva eSa jIvasya, yat tathApariNAmabhAk / badhyate puNya-pApAbhyAM, mAdhyasthyAt tu vimucyte||10||122|| khabhAva iti| jIvasya cetanasya, eSaH anantaramevAbhidhIyamAnaH svabhAvaH, yat yasmAt svabhAvAt , tathApariNAmabhAka, hiMsAdipariNAmabhAk , badhyate Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [ dvitIyaH puNya-pApAbhyAM hiMsAsteyAdipariNataH pApakarmaNA badhyate, ahiMsA'steyAdipariNataH puNyakarmaNA badhyate, mAdhyasthyAt tu sAmAyikapariNAmAd vairAgyAditi yAvat, punaH vimucyate karmaNA vimukto bhavati, svabhAvAnniyamazca pareNApyabhyupagantavyaH, kathamanyathA daNDAdereva ghaTajanakatvaM na vemAdeH, yathA ca parvate vahniH kuta iti prazno jJApakahetujijJAsayA samupajAyate, tatra dhUmAdityuttaramupatiSThate, tathA daNDAdereva ghaTAdijanakatvaM na vemAderiti kuta iti prazno jJApakahetujijJAsayA samupajAyate, svabhAvAditi tatrottaram, tena coktajijJAsAnivRttyA na punaruktaprabhAvatAraH / vyAghAtena ca zaGkAyA anudayAdeva kuto'yamasyaiva svabhAva iti prazno na svabhAve bhavatIti // 10 // 122 // sarve'pi vAdinaH svapakSasAdhanArthaM sarvataH prabalatvena svabhAvA''gamAvante'GgIkurvantyevetyupadarzayati sudUramapi gatveha, vihitAsU papattiSu / kaH svabhAvA ''gamAvante, zaraNaM na prapadyate 1 // 11 // 123 // sudUramapIti / iha zAstre, sudUramapi gatvA vahnayanumAnAdIni pramANAnyAzrityApi upapattiSu yuktiSu sUkSmabuddhayupanIteSu, vihitAsu spaSTaM parabuddhigamyAsu kRtAsu, kaH vAdI, ante pareNa bAdhakatakapanyAsataH sUkSmayuktInAM zlathIkaraNe, svabhAvA ''gamau svabhAvapakSamAgamapramANaM ca zaraNaM na prapadyate ? neti kAkvA sarva eva vAdI svapakSasAdhanArthaM balavatvena zaraNaM prapadyate, gatyantarAbhAvAdityarthaH / yathA bauddhaH- tattatpratiniyatakArye tattatkAraNasya tattatkAryotpattikSaNe'sato'pi tathAbhUtAdakAraNakSaNAd vailakSaNyAntarAbhAve'pi svahetoreva kSaNasthitidharmAjjAtaH sa eva tatkurvadrUpasvabhAvo'tastatkAraNaM nAnye iti tatkAryasyApyanyAnantarakSaNabhAvitvAvizeSe'pi tatkAryatvameva nAnya kAryatvamityevaM svabhAvameva svapakSasAdhanAyA''zrayati / bauddha vizeSo'pi kazcidahetukasya kAryasya svAbhyupagatasya svabhAvenaiva kAdAcitkatvaM samarthayati, yaduktaM 14 " nityasattvA bhavantyeke, nityAsatvAzva kecana / vicitrAH kecidityatra, tatsvabhAvo niyAmakaH // 1 // vahniruSNo jalaM zItaM, samasparzastathA'nilaH / kenedaM racitaM tasmAt svabhAvAt tadvyavasthitiH // 2 // " [ ] iti // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH www mImAMsakospi " mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" iti jIvamAtra hiMsA niSedhaka zruteH sAmAnyazAstratvamurarIkRtya sAmAnya zAstrAd vizeSazAstraM balavat, "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhaved" iti vacanAt " agnISomIyaM pazumAlabheta" [ ] " vAyavyaM zvetaM chAgamAlabheta " [ ] iti zrutibalAd yAgIya hiMsA'dharmajanakahiMsA na bhavatIti yAgIyahiMsAyA adharmajanakatvAbhAve darzitavedavAkyameva pramANatvenAbhyupagacchatIti // 11 // 123 // wwww 15 paraH pRcchati -- pratipakSasvabhAvena, pratipakSAgamena ca / bAdhitatvAt kathaM hyetau zaraNaM yuktivAdinAm // 12 // 124 // pratipakSasvabhAveneti pUrvoktasvabhAvaviparItasvabhAvenetyarthaH, asya bAdhi tatvAdityanenAnvayaH, pratipakSAgamena ca uktAgamaviparItAgamena ca, bAdhitatvAt pUrvopadarzitasvabhAvasya pUrvopadarzitAgamasya ca bAdhitatvAt, hi nizcitam etau anantaropadarzitasvabhAvAgamau yuktivAdinAM vastusAdhanAya pradhAnatayA yuktimeva puraskurvatAm, na tu zraddhAmAtreNa svabhAvAgamau zaraNI - kurvatAm, kathaM zaraNaM kathamarthasAdhanapragalbhau, na kathamapItyAzayaH // 12 // 124 // uttarayati - pratItyA bAdhyate yo yat, svabhAvo na sa yujyate / vastunaH kalpyamAno'pi, vahnyAdeH zItatAdivat // 13 // 125 // pratItyeti - anubhavena pramANena cetyarthaH yaH svabhAvaH, yat yasmAt kAraNAt, bAdhyate, sa bAdhitaH svabhAvaH, kalpyamAno'pi tatsvabhAvatvena kalpyamAno'pi, asaduttaralakSaNajAtyA''pAdyamAno'pIti yAvat, vahnayAdeH zItatAdivat yathA vahnayAderjAtyAsspAdyamAno'pi zItatAdistatsvabhAvatvena, vahnayAdisvabhAvo na yujyate tathetyarthaH, jAtyuttaraM ca pratibandyetthamatra pravartatevayAderyadyuSNatAdisvabhAvaH syAt, zItatvAdyapi vahnayAdeH svabhAvaH syAt, vahnyAdAvuSNatvAdikamevAnubhUyate na zItatvAdikam vahvayAderuSNatvAdikameva pratyakSapramANena viSayIkriyate na zItatvAdikamityanubhavabAdhitatvAt pratyakSapramANabAdhitatvAcca zItatvAdikaM na vahvayAdeH svabhAvo ghaTate, tathA hiMsAdiryadya " , Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH dharmajanakatvAdisvabhAvaH syAddharmajanakatvAdisvabhAvo'pi syAdityevaM jAtyA''pAdyamAno'pi hiMsAderdharmajanakatvasvabhAvo'nubhavena pramANena ca bAdhitatvAnna ghaTata iti na baadhkmityaashyH|| 13 // 125 // atra parAbhiprAya pratikSeptuM praznottarabhAvenopadarzayativaDheH zItatvamastyeva, tatkArya kiM na dRzyate / dRzyate hi himAsanne, kathamitthaM svbhaavtH|| 14 // 126 // vahnaH zItatvamastyeveti-marumarIcikAyAM jalapratItilakSaNamRgatRSNakAdiryathA svabhAvataH, yato marumarIcikAyAmivAnyadezasthamarIcikAyAM jalabhrAntiH kathaM na bhavatIti vaktuM na zakyate tathA vahneH zItatvaM svAbhAvikamevAstItyarthaH / itthaM pareNAbhihite tadabhiprAyAvagamAya samAdhAtA pRcchatitatkArya kiM na dRzyate? iti-svAbhAvikazItatvavajalasaGgena romAJcAvibhIvAdikaM yathA dRzyate tathA svAbhAvikazItatvavadvahnisambandhena zItatvakArya romAJcAdikaM kiM na dRzyata ityarthaH / atra para uttarayati-dRzyate hi himAsanna iti-hi nizcitam , himasAnnidhyamupagate vahnau zItakArya romAJcAdi dRzyata ityarthaH / tatrAcAryaH pRcchati-kathamitthamiti-himasannidhAnakAla eva vahniH zItakArya karoti nAnyadeti kathamityarthaH / atra para uttarayati-svabhAvata itiyathA daNDAdezvakrAdisahakArikalApasamavahitasyaiva ghaTAdikAryajanakatvasvabhAvastathA 'himasannidhAnaprAptasyaiva vahnaH zItakAryaromAJcAdijanakatvasvabhAva iti nAnyadA romAJcAdikaM karotItyarthaH // 14 // 126 // uktamevArtha dRSTAntAvaSTambhena draDhayatihimasyApi svabhAvo'yaM, niyamAd vhnisNnidhau| karoti dAhamityevaM, vahnayAdeH zItatA na kim // 15 // 127 / / himasyApi svabhAva iti / ayam evambhUta eva, yat niyamAt avazyambhAvataH, vahnisannidhau vahnisannidhAna eva, dAhaM karoti yathA'yaskAntamaNiH sannidhAna eva lohasyAkarSaNaM karoti, nAgadamanyabhidha auSadhavizeSaH sannidhAna eva nAgadamanakArya karoti, iti etasmAt kAraNAt , evaM yathA himasya vahnisannidhau dAhajanakatvaM svabhAvaH, tathA, vahnayAdeH zItatA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH na kim ? kiM na svabhAvaH?, himasannidhAveva zItakAryaromAJcAdijanakatvasvabhAva ityarthaH // 15 // 127 // uktaparAbhiprAyamAcAryo'pahastayativyavasthAbhAvato hyevaM, yA tvabuddhirihedRzI / sA loTAdasya yat kArya, tttvtsttsvbhaavtH||16||128|| vyavasthAbhAvato hIti / evaM uktaprakAreNa, vyavasthAbhAvataH samyag niyAmakAbhAvAt sarvatra asyaivAyaM svabhAva iti niyamAt , hi nizcitam , etadapi syAt , yaduta-yA iha vicAre, IdRzI svabhAvAnyathAtvaprakalpanAtmikA, tvadbuddhiH sA loSTAt pASANAdeva, samutpanneti dRzya, yataH, tvatsamIpasthe loSThe svatsvabhAvasyedRzabuddhijanakatvasya saMkramAt , evamabhyupagame sati yadA tvatsAmIpyaM loSTe nAsti tadA tato nezabuddhisamutpattiH, tvatsAmIpye sati IdRzabuddhijanakatvaM svabhAvaH pASANasya kiM na syAt , tathA asya loSTasya, yat kAryam abhighAtAdikam , tat abhighAtAdi kArya, tvattaH tava sakAzAt syAt , tatsvabhAvataH loSTasamIpasthasya tava loSTasvabhAvAt , tata eva loSTasAmIpyAbhAve svattastatkAryAnutpattisambhavAt // 16 // 128 // yadi nAmaivaM tataH kimityata Aha-' evaM subuddhizUnyatvaM, bhavato'pi prasajyate / astu cet ko vivAdo no, buddhizUnyena sarvathA // 17 // 129 // ..evamiti-uktaprakAreNa bhavato loSTasvabhAvaprasaktAvityarthaH / bhavato'pi tavApi, apinA yathA loSTasya subuddhizUnyatvaM tathetyarthaH parigRhIto bhavati, subuddhizUnyatvaM samyagbuddhirahitatvam , prasajyate mApadyate, tathA apinA loSTasyApi tvatsAmIpye tvatsvabhAvasaGkamAd buddhiyuktatvamApadyata ityarthaH smucciiyte| paro'veSTApattiM zaGkate-astu cediti-nyAyaprAptaM tathAsvabhAvatvamastu kA no hAniriti cedityarthaH, tadA naH asmAkam , buddhizUnyena sarvathAloSTasvabhAvasaMkrAntyA buddhirahitena bhavatA samaM ko vivAdaH na kazcid vivAdaH, cetanasyAcetanena samaM vivadAsambhavAt / atra vyavasthA zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairitthaM bhAvitAevaM cAvazyaklaptaniyatapUrvavartino himAdereva romAJcAdikAryasambhave tatsaha 2 zAstra0sa0dvi0 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH bhUtasya vaDheramyathAsiddhatvAnna tajanakatvam , navA tadanurodhena zItasvabhAvatvam , prakRte'pyevaM vyavasthA bhAvanIyA, athaivaM kAraNatvasya svAbhAvikatve nIlAdivat sAdhAraNyaM syAditi cet ? syAdeva, sarvaistattvena pratIyamAnatvarUpam , anyagrahAnadhInagraha viSayatvarUpamapi taddhetuzaktAvastyeva, vyaJjakasvabhAve tvanyaghaTitasvAdeva nAsti; na ca parApekSatvAdalIkatvApattiH, tathAniyamAbhAvAt , abhyadhiSmahi ca bhASArahasye "te hoMti parAvekkhA, vaMjayamuhadaMsiNo tti Na ya tucchaa| dimiNaM vecittaM, sarAva-kappUragaMdhANaM // 30 // " iti, "te bhavanti parApekSA vyAkamukhadarzina iti na ca tucchAH / dRSTamidaM vaicitryaM zarAvakarpUragandhayoH // 1 // " iti saMskRtam // saMvAdayanti cAmumartha prazna-pratividhAnAbhyAmudayanAcAryAH, tathAhi-nandhetat kAraNatvaM yadi svabhAvo bhAvasya nIlAdivat tadA sarvasAdhAraNa syAt , nahi nIlaM kiJcit pratyanIlam , athaupAdhika, tadA upAdherapi svAbhAvikatve tathAtvaprasaGgaH, aupAdhikarave tvanavasthA, asAdhAraNatvamapyasya svabhAva eva, tata utpattarArabhya kuryAt , sthirasyaikasvabhAvatvAditi cet ? ucyate "hetuzaktimanAdRtya, nIlAdyapi na vastu sat / tadyuktaM tatra tacchaktamiti sAdhAraNaM na kim? // 1 // " sarvasAdhAraNanIlAdivaidharyeNa kAryakAraNabhAvasya kAlpanikatvaM vyavasthApayatA nIlAdi pAramArthikamevAbhyupagantavyam , anyathA tadvaidharyeNa hetuphalabhAvasyApAramArthikatvAnupapatteH, na ca kAryakAraNabhAvasyApAramArthikatve nIlAdi pAramArthikaM bhavitumarhati, nityatvaprasaGgAt , tasmAdasya pAramArthikatve'paramapi tathA, navobhayamapIti, kathamekamane parasparaviruddha kArya kuryAt ; tatsvabhAvatvAditi yadi, tadotpatterArabhya kuryAdavizeSAdityapi na yuktaM, tattatsahakArisAcivye tattatkArya karotIti svabhAvavyavasthApanAt , idaM ca sAdhAraNameva, sarvaireva tathopalambhAt , na nIlAderapyanyat sAdhAraNyamiti // 17 // 129 // svabhAvasya pratipakSasvabhAvabAdhitatvam , Agamasya ca pratipakSAgamabAdhitatvaM yat parAbhipretaM tatra pratipakSasvabhAva nirAkaraNena svabhAvasya pratipakSasvabhAvabAdhitatvamapahastitam , tadanantaramavasaraprAptamAgamasya pratipakSAgamabAdhitatvA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH pAkaraNAya pratipakSAgamanirAkaraNaM, kintu madhya evAgamazaraNArtha prasaGgAd vArtAntaramutthApayati anyastvAheha siddhe'pi, hiMsAdibhyo'zubhAdike / zubhAdereva saukhyAdi, kena mAnena gamyate? // 18 // 130 // anyastviti-anyo vAdI punarityarthaH, Aha kathayati, iha vicArakaloke, athavA nyAye loke ca, siddhe'pi prasiddhe'pi, hiMsAdibhyaH hiMsAdiniSiddhakarmabhya eva, azubhAdike narakAdigatipIDAdike, zubhAdereva puNyakarmAdereva sakAzAt , saukhyAdi svargAdi, divyagandhavastradivyAGganAdyupabhogaprabhavasukhAdi vA, bhavatIti zeSaH, evakAreNa na pApakarmAdeH saukhyAdiriti gamyate, iti etat , kena mAnena kena pramANena, gamyate jJAyate, nAtra kiJcinmAnamityabhisandhiH // 18 // 130 // uktavArtApratividhAnavArtAmupadarzayatiatrApi bruvate kecit , sarvathA yuktivAdinaH / pratItigarbhayA yuktyA, kilaitadavasIyate // 19 // 131 // atrApIti-evaMvidhapUrvapakSAtmakavArtAyAmapItyarthaH, kecit sUkSmabuddhizAlinaH, sarvathA yuktivAdinaH AgamanirapekSayuktimAtrakRtAdarAH, bruvate kathayanti, kiM kathayantItyapekSAyAmAha-pratItigarbhayeti-anubhavasaGgatayA anubhavasahakRtayeti yAvat , yuktyA tarkeNa, kila iti satye, na tvaitihye, satyameve. tyarthaH, etat zubhAdereva saukhyAdIti, avasIyate nizcIyate // 19 // 13 // tanmatamevopadarzayatitayAhu zubhAt saukhyaM, tadbAhulyaprasaGgataH / bahavaH pApakarmANo, viralAH zubhakAriNaH // 20 // 132 // tayAhuriti-te Ahurityasya sandhibalAt tayAhuriti svarUpam , te AgamanirapekSayuktivAdino vAdinaH, AhuH bruvate, yasmAt azubhAt pApakarmaNaH sakAzAt , na saukhyaM divyAGganA''liGganAdiprabhavaM saukhyaM na bhavati, kA'tra yuktirityapekSAyAmAha-tadvAhulyaprasaGgata-iti saukhyabAhulyaprasaGgAdityarthaH, kasmAdevamityapekSAyAmAha-bahava iti, pApakarmANaH hiMsAdipApakarmaniratA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zAstravArtAsamuccayaH / [dvitIyaH vyAdhAdayaH, bahavaH puNyakAripuruSApekSaya, bahusaMkhyAkAH, zubhakAriNaH hiMsAdipApakarmanivRttAH sAdhuprabhRtayaH, viralAH ashubhkaarypekssyaa'lpsNkhykaaH| atra tarkasvarUpamevamudbhAvitamupAdhyAyaiH-"evaM ca sukhaM yadi pApajanyaM syAt yAvatpApakartRvRtti syAt , duHkhaM ca yadi puNyajanyaM syAt puNyAsamAnAdhikaraNaM na syAt , iti tarkazarIraM bodhyam" iti // 20 // 132 // - ApAdyamAnaM sukhabAhulyaM yadi syAdeva jagati tadA tadApAdanamiSTApAdanameveti tarkAzuddhiH syAdatastadviparyayopadarzanena niruktatarkasya zuddhatvamAvedayatina caitad dRzyate loke, duHkhabAhulyadarzanAt / / zubhAt saukhyaM tataH siddhamato'nyaccApyato'nyataH // 21 // 133 // na caitaditi / etat ApAdyamAnaM sukhabAhulyaM, loke jagati, na ca naiva, dRzyate anubhUyate, sukhavirodhino duHkhasya bAhulyadarzane siddhe eva sukhasya tadapekSayA bAhulyopalambhAbhAvo'nubhavakoTimArohedityata Aha-duHkha. bAhulyadarzanAditi-duHkhasya puNyAsamAnAdhikaraNatvadarzanAt , yatra yatra puNyaM nAsti tatra tatra puNyAnadhikaraNe sarvatraiva puMsi duHkhasya darzanAdityarthaH, idamupalakSaNaM sukhe yAvatpApakartRvRttitvAbhAvasya, yata evaM tataH tasmAt kAraNAt , zubhAt puNyakarmaNaH sakAzAt , saukhyaM sukhaM bhavati, sukharUpakAryAlpatvena tatkAraNasya puNyakarmaNo'lpatvasya nyAyyatvAt , ataH saukhyAt , anyad bhinnaM, duHkhamiti yAvat , cApi apItyanena sukhaM yathA zubhAt tathetyartho'vabodhyate, cakAraH punararthakaH, ataH puNyAt , anyataH pApAt , puNyabhinnAt pApAd duHkhaM bhavatIti, tathA ca sukhakAraNapuNyamalpasaGkhyAkamiti sukhamalpaM, duHkhakAraNaM pApakarma bahusaGkhyAkamiti tatkArya duHkhaM bahusaGkhyAkamiti siddhamiti bhAvaH // 21 // 133 // darzitasyAsya svatantrasAdhanatvAbhAvAd viparyayaparyavasAnatayaivApAdanasya sAdhanAGgatvena sAkSAtsAdhanatvaM nAstItyanyeSAM vArtAntaramAha anye punaridaM zrAddhA, bruvata Agamena vai / zubhAdereva saukhyAdi, gamyate nAnyataH kvacit // 22 // 134 // anye punariti / zrAddhAH zraddhAvantaH, yasya yatra pramANe zraddhA sa tadeva Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH pramANaM svAbhISTaprameyasAdhanAyA''zrayatIti Agamena vastu sAdhayata Agama eva zraddhA siddhA bhavatItyAgame zraddhAvanta iti yAvat , idaM vakSyamANasvarUpam , bravate kathayanti, kimitypekssaayaamaah-aagmeneti|vai nizcitam , zubhAdereva puNyakarmAdereva, saukhyAdi saukhyAdiphalaM bhavatIti Agamenaiva, gamyate jJAyate, kvacit kutrApi, nAnyataH Agamabhinnena pramANena na gamyate // 22 // 134 // Agamenaiva gamyata ityatra yuktimupadarzayatiatIndriyeSu bhAveSu, prAya evaMvidheSu yat / chamasthasyAvisaMvAdi, mAnamanyanna vidyate // 23 // 135 // atIndriyeSviti-aindriyakakSayopazamAgrAhyeSvityarthaH, bhAveSu padArtheSu, prAyaH bAhulyena, evaMvidheSu zubhAdeH saukhyAdItyevaMprakAreSu, yat yasmAt kAraNAt , chadmasthasya akSINaghAtikarmaNo'smadAdeH, avisaMvAdi idamitthameveti niyamavat , aprAmANyAdizaGkAvirahitamiti yAvat , anyat AgamAtiriktam ,mAnaM pramANam , na vidyate nAstyeva, prAtibhAdipramANenAgamAtiriktenApi yogibhiratIndriyajAtIyAH padArthA gRhyanta iti prAyaH padam / atropAdhyAyAH ziSyabuddhivaizadyAyetthaM mananaM kRtavantaH, tathAhi-"atra ca yadyapyatIndriyArthe pUrvamAgamasya pramANAntarAnavagatavastupratipAdakatvenAhetuvAdatvam , tathA'pyagre tadupajIvya pramANapravRttau hetuvAdatve'pi na vyavasthA'nupapattiH, AdyadazApekSayaiva vyavasthA'bhidhAnAt , ato yadanyatroktam-"Agamazcopaprattizca" ityAdi tat nAnena saha virudhyate, apUrvatvaM cAdRSTasyopapadyata iti dhyeyam" iti // 23 // 135 // AgamanirapekSayuktimAtreNa zubhAt puNyamityAdivyavasthAM kurvatAM yuktiM dUSayati yaccoktaM duHkhabAhulyadarzanaM tanna sAdhakam / kvacit tathopalambhe'pi, sarvatrAdarzanAditi // 24 // 136 // yaccoktamiti-paraiH zubhAt saukhyasiddhau tarkaghaTakatvenoktaM yadapItyarthaH, kimuktamityapekSAyAmAha-duHkhabAhulyadarzana miti, tat duHkhabAhulyadarzanam, sAdhakam ApAdakamapi, svatantrasAdhakatvasyAbhAvAt , na naiva, kutaH? Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [dvitIyaH ityAha-kvaciditi-bharatAdAvityarthaH, tathopalambhe'pi duHkhabAhulyadarzane'pi, sarvatra mahAvidehAdau, adarzanAt duHkhabAhulyAnupalambhAt , itizabdo hetusamAptyarthaH // 24 // 136 // parAbhiprAyamAzaGkaya pariharatisarvatra darzanaM yasya, tadvAkyAt kiM na sAdhanam / sAdhanaM tadbhavatyevamAgamAt tu na bhidyate // 25 // 137 // sarvatreti-sarvakSetreSvityarthaH, darzanaM duHkhabAhulyajJAnaM, yasya sarvajJAdeH, tadvAkyAt sarvajJAdivAkyAd duHkhabAhulyapratipAdakAd , duHkhabAhulyaM jJAtvA, sAdhanam uktaprasaGgasAdhanam , kiM na bhavet ? kiM na syAt ?, api tu tata ApAdyavyatirekanizcayAduktaprasaGgasAdhanaM syAdeveti cet ? atrottaraM-tat sAdhanam uktaprasaGgasAdhanaM, bhavatyeva avazyaM bhavati, evakArapATho haribhadrasUrisammataH, evamiti pATha upAdhyAyasammataH, evamityasya uktaprakAreNeti vyAkhyAnAt , AgamAt AgamapramANAt , duHkhabAhulyAdipratipAdakasarvajJAdivacanasyA''gamatvAt tato jJAtvA jAyamAnasya prasaGgasAdhanasya zrutAnusArimatyAtmakasya zrutAntarbhUtatvAt , na bhidyate na bhinnaM bhavati / uktArthasaMvAdAyopAdhyAyaritthamatrAbhihitam-"ata eva bhavyAbhavyAdibhAvAnAM pUrva "tattha ya aheuvAo bhaviyA'bhaviyAdao bhAvA" [tatra cAhetuvAdo bhavyAbhavyAdayo bhAvAH ] iti gAthApratIkenAhetuvAdaviSayatvamukttvA'pi "bhavio sammaiMsaNa-nANa-caritta-paDivattisaMpaNNo / NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAvassa // 1 // sammati gA0 140 // [bhavyaH samyagdarzana-jJAnacAritra prtipttismpnnH| niyamAt kRtaduHkhAnta iti lakSaNaM hetuvAdasya // iti saMskRtam / ] iti gAthayA'nantaramAgamopagRhItapravRttyA hetuvAdaviSayatvamuktaM bhagavatA sammatikRtA, ityavadheyam" iti // 25 // 137 // nanu zubhAdereva karmaNaH saukhyAdIti niyamaH kathamAgamAdapi pratyeyaH?, loke keSAJcidazubhAnuSThAyinAmazubhAdapi pApakarmaNaH sakAzAt sukhotpAdadarzanena vyabhicAranizcayAdityata Aha azubhAdapyanuSThAnAt , saukhyaprAptizca yA kvacit / phalaM vipAkavirasA, sA tathAvidhakarmaNaH // 26 // 138 / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 23 azubhAdapyanuSThAnAditi-cauryAditaH kSudradevatAvizeSamuddizyAnuSThIyamAnAd bhUtavadhAditazcetyarthaH, yA kvacit saukhyaprAptizca dhanAvApti-putrAdyavAptijanyasukhAvAptizca lokasiddhA, sA vipAkavirasA niruktasukhAptiruttarakAle'hitAnubandhinI, tathAvidhakarmaNaH azubhAnubandhizubhakarmaNaH prAcIna pApAnubandhipuNyakarmaNa iti yAvat , phalaM, na tu tadazubhasyaiva phalam / nanu yadi prAkRtasyaiva pApAnubandhipuNyasya phalaM, tadedAnI cauryAdeH kSudradevatoddezyakabhUtavadhAderanAcaraNe'pi tat syAdeveti tadAcaraNamanarthakamApannamiti cet ? natathAbhUtapApajanakavyApAramapekSyaiva prAcInapApAnubandhipuNyasyoddezyaphalajanakatvAt prAcInapApAnubandhipuNyavipAkajanakatayedAnIntanacauryAdikSudradevatoddezyakabhUtavadhAdikarmAnuSThAnasyApekSaNAt , yata eva prAganuSThitapApAnubandhipuNyaphalamevaitat tata eva cauryAdyanuSThAyinaH kSudradevatoddezyakabhUtavadhAdyanuSThAyino'pIdAnIM kvacinna bhavatyapi saukhyadIti vyabhicAreNa tatkarmaNastatphalajanakatvaM netyetadavagataye kvacidityuktam ; na ca sAGge vihitakarmaNi satyavazyaM phalamiti niyamenaihikatattatphaloddezena vihitasya tattatkarmaNo'GgAdilakSaNasahakArivirahaprayukto vyabhicAro na doSa iti vAcyam , sAGgAdapi puDheSTyAdeH kvacit putrAdyanutpAdadarzanAt , etena 'putrotpattipratibandhakAdRSTadhvaMsa eva putreSTyAdiphalaM, na tu putrAdyutpattiH, sA tu pratibandhakAbhAvasahakRtadRSTakAraNasamAjAdeveti na doSaH' iti nirastam , putrAdyutpattipratibandhakAdRSTAbhAvasya yathA putrAdyutpattau kAraNatvaM tathA kAryamAne kluptakAraNabhAvasyAdRSTasyApi tattatkAyeM tattadanukUlAdRSTatvena kAraNatvamiti pratikulakarmAbhAvavadanukUlakarmaNo'pyavazyamapekSaNAt tadvipAkArthameva tatkarmAnyathAsiddherityAhurupAdhyAyAH // 26 // 138 // anantaroktArthadAAya nidarzanamAhabrahmahatyAnidezAnuSThAnAd grAmAdilAbhavat / na punastata evaitadAgamAdeva gamyate // 27 // 139 // brahmahatyeti-brahmahatyAyAH-brAhmaNahananasya, nidezaH-AjJA, sA ca tvaM brAhmaNa vyApAdaya tatastubhyamahaM grAmaM dAsyAmItyevaMsvarUpA, tadanuSThAna-tadviSayasampAdanaM, brahmahatyAkaraNamiti yAvat , tasmAdityarthaH; grAmAdilAbhavat grAmAdiprAptivat , sa grAmAdilAbho yathA prAgAcIrNapApAnubandhipuNyakarmaNa eva Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ dvitIyaH bhavati, na punastata eva brahmahatyAyA eva na punarprAmAdilAbho bhavati, tathA prakRtamapi saukhyaphalaM putraprApyAdijanyaM kSudradevatAvizeSoddezyakabhUtavadhAdyanuSThAnAnna bhavati, kintu prAcInapApAnubandhipuNyAdeva bhavatIti bhAvaH; nanu grAmAdilAbhAya brAhmaNaM hanyAdityevaM vidhyabhAvAnmA'stugrAmAdilAbho brahmahatyAphalaM, kSudradevatAvizeSoddezena kriyamANabhUtavadhAdikarmaNastu putraprAyAdiphalaM vidhibodhitamiti dRSTAnta-dASTantikayorvaiSamyamityata Aha- etaditi - evaMvidhaM vastu, yadanantaramevopapAditamityarthaH; AgamAdeva gamyate AgamapramANAdevAvabudhyate, nAnyasmAt pramANAt, "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" [ ] ityAgama eva prANimAtrahiMsApratiSedhabodhako niSiddhasya hiMsAsAmAnyasya duHkhajanakatvaM bodhayati, tat kathamAgama eva hiMsAvizeSasya sukhajanakatvaM bodhayediti hRdayam ; yadyevaMvidhArthe AgamaH pramANatayA nA''zrIyeta tadA zrotriyeNApi mlecchAdikRtagovadhAdikarmavizeSAt phalavizeSadarzanAd govadhAdikaM kimiti nAnuSTheyamityevaM prazne kiM samAdhAnaM vidheyamiti sUkSmamavalokitamupAdhyAyaiH // 27 // 139 // 24 yacca pareNoktaM prAkU 'bhAgamo'pi pratipakSAgamabAdhitaH' iti tanna samIcInam, pratipakSatayA'bhimatAnAmAgamAnAM durbalatvenApratipakSatvAdityAha pratipakSAgamAnAM ca dRSTeSTAbhyAM virodhataH / tathA'nAptapraNItatvAdAgamatvaM na yujyate / / 28 / / 140 // pratipakSAgamAnAM ceti-adhikRtArthabAdhakAnAM jainAtiriktadarzanAnAM punarityarthaH / dRSTeSTAbhyAM virodhata iti 'AgamatvaM na yujyate' ityanenAnvitam, dRSTavirodhaH - abAdhitapratyakSAdi viSayIbhUtArthaviruddhArthAbhidhAyakatvam, iSTavirodhaHsvAbhyupagatArthaviruddhArthAbhidhAyakatvamiti, tathA ca tadanyataravattvAdityarthaH ; tatheti hetvantarasamuccaye, samuccitameva hetvantaramullikhati - anAptapraNItatvAditi - yathArthavAkyArthajJAnavAn AptaH tadbhinno'nAptaH, yathArthavAkyArthajJAnavikala iti yAvat, tathAbhUtapuruSa nirmitatvAdityarthaH ; AgamatvaM pramANazabdatvaM, na yujyate na saMbhavati, yathArthavAkyArthajJAnavatpuruSapravaktRka zabdatvarUpasya tallakSaNasyAbhAvAt, evaM cAgamatvasyaivAbhAve pratipakSAgamatvaM sutarAM na tatreti na pratipakSAgamabAdhitatvaM jainAgamasyetyAzayaH // 28 // 140 // , yadyapi paradarzanAnAmAgamatvAbhAve'nAptapraNItatvamapi heturupanyasto'sti tathApi wwww Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 25 tadho'bAdhitapratyakSAdisvAbhyupagamaviruddhArthAbhidhAyakatvalakSaNadRSTeSTavirodharUpaprathamahetugrahata eva sambhavati nAnyathetyupajIvyatvAt prathamahetorAzrayaNameva yuktamityupadarzayan tadupadarzanameva pratijAnIte dRSTeSTAbhyAM virodhAca, teSAM naaptprnniittaa| niyamAd gamyate yasmAt , tadasAveva dayate // 29 // 141 // dRSTeSTAbhyAmiti / teSAM vipratipannAnAM jainAtiriktadarzanAnAmadhikRtArthabAdhakAnAM; dRSTeSTAbhyAM virodhAcca nAptapraNItateti-spaSTam , kintu nAptapraNItatetyasyAnAptapraNItatvamAptapraNItatvAbhAvo vA'rthaH, kathamityAkAGkSAnivRttaye upAdhyAyairidamabhihitam-"nAptapadasya nAkAdimadhyanivezAzrayaNAdanAptapraNItatetyarthaH, "AptapraNItatA" ityuttaraM najo yojanAt , tatra kriyAnvaye tAtparyAdAptapraNItatvAbhAva iti vA'rthaH" iti, niyamAt yatra yatra dRSTeSTAbhyAM viruddhatvaM tatrAnAptapraNItatvam , AptapraNItatvAbhAvo veti vyApteH; tAdRzasAmAnyavyAptigrahaNAdityarthaH, gamyate anumIyate, jainAgamAtiriktAgamA anAptapraNItA AptapraNItatvAbhAvavanto vA dRSTeSTAbhyAM virodhAditi prayogo'tra draSTavyaH; yasmAt dRSTeSTavirodhahetukAnumitiviSayatvAt , tat tasmAt kAraNAt , dRSTeSTAbhyAM virodhasya prathamahetusvarUpasya siddhau tato'nAptapratItatvamAptapraNItatvAbhAvo vA'nAyAsenaiva sidhyati dvitIyo heturityata iti yAvat , asAveva dRSTeSTAbhyAM virodha eva, daryate zabdena bodhyate // 29 // 11 // - jainAtiriktadarzaneSu madhye prathamaM maNDalatantrAdivAdimate dRSTeSTavirodhayorupadarzayitavyayorAdau dRSTavirodhamupadarzayati agamyAgamanAdInAM, dharmasAdhanatA kvacit / uktA lokaprasiddhana, pratyakSeNa virudhyate // 30 // 142 // agamyAgamanAdInAmiti-lokazAstraniSiddhabhaginyAdigamana-mAMsabhakSaNaprabhRtInAm , kvacit maNDalatatrAdau, dharmasAdhanatA dharma prati kAraNatA, uktA pratipAditA, sA lokaprasiddhana AvidvadaGganAdijanasiddhena, pratyakSeNa bhaginyAdigamana-mAMsabhakSaNAdikaM na dharmajanakamityAkAreNa zrutanizritAdimatijJAnarUpeNa pratyakSeNa, virudhyate bAdhyate; agamyAgamanAdipratipAdakavacanAnAM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dvitIyaH 26 zAstravArtAsamuccayaH / ca noktapratyakSabAdhakatvaM lokasiddhoktapratyakSasya bahusiddhatvenAgamyAgamanAdipratipAdakavacanApekSayA balavattvAt, yadyapi zatamapyandhAnAM na pazyatIti nyAyAt kevalaM bahusiddhatvamaprayojakaM balavattvasya, tathApi anumAnasya vyAptigrAhakatayA''gamasya ca zaktiyogyatAdigrAhakatayopamAnasya ca sAdRzyagrAhakatayA pratyakSamupajIvyamiti darzitapratyakSasyopajIvya jAtIyatvamapyasti, yadi bhaginyAdigamanAdikaM dharmajanakaM syAt tadA'vigAnena dharmajanakatvAbhAvavattayA sakalajanasiddhapratyakSaviSayo na bhavedityanukUlatarkasahakRtatvaM ca prAbalyaprayojakaM samastIti // 30 // 142 // dRSTavirodhamupadazyeSTavirodhaM maNDalatantrAdivAdimate upadarzayatisvadharmotkarSA (rpaNA) deva, tathA muktirapISyate / hetvabhAvena tadbhAvo, nitya iSTena bAdhyate // 31 // 143 // svadharmotkarSa deveti - svAbhimatAgamyAgamanAdidharmaprakarSAdevetyarthaH tathA tadvat, muktirapISyate adhikRtAgamyAgamanAdivAdibhirmokSo'pi svIkriyate; bhavatu mokSAbhyupagamasteSAM tataH kimityata Aha- hetvabhAveneti-sarvAgamyAgamanAdInAM kartumazakyatayA sarvAgamyAgamanAdilakSaNatadutkarSAtmaka cara mahetva - sambhavenetyarthaH, tadbhAvaH muktatyutpAdaH, nityaH hetu nirapekSaH syAt, AkAzAdivat sarvadA bhAvaH syAt, ahetornityaM sattvamasattvaM vA, yaduktaM - " nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAd" [ ] iti; athavA akAraprazleSeNa anityaH - abhavanazIlaH syAt, zazazRGgAdivat, uktavacanametasminnarthe'pi saMvAdakam, sa ca iSTena svAbhyupagatena agamyAgamanAdidharmaprakarSa hetukatvena, bAdhyate viruddhyate / atra mUla karturharibhadrasUrervyAkhyAnaM - " tadbhAvaH - muktibhAvaH, nityaH zAzvataH, iSTena bAdhyate, hetvabhAvena tatprakarSAbhAve parama mAdhyasthyAbhAvavattadabhAvAditi" evaMsvarUpaM vacanAntareNollikhya taddhRdayamitthamupavarNyopapAditavanta upAdhyAyAH"tadbhAvaH- muktisadbhAvaH, nityaH syAt, hetvabhAvena muktAnAM muktatA'kSateH, tathA ceSTabAdhaH" iti granthakRdAzayastu hiMsAdhyavasAya vizeSarUpahiMsotkarSeNa prAkkarmakSayasaMbhave'pyagre tadabhAvena kSaNikatva dvArA'saMbhavAdupapAdyaH" iti, atra prathamacaraNaM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH "svadharmotkarSAdeveti saptAkSarakaM na saGgataM, yadyutkarSasamAnArthakamutkarSaNamiti tadA svadhamAkarSaNAdeva" iti tatsthAne bhavitumarhati, tathA ca vyAkhyAyAM tathaiva tatpratIkamupAdAya vyAkhyAnaM susaGgatam // 31 // 143 // uktadoSApanodAya parAbhiprAyamupadarzayatimAdhyasthyameva taddheturagamyAgamanAdinA / sAdhyate tat paraM yena, tena doSo na kazcana / / 32 // 144 // mAdhyasthyameveti-araktadviSTatvamevetyarthaH, taddhetuH muktihetuH, tat paraM klezavAsanayA'kSobhyatvAdaraktadviSTatvarUpaM mAdhyasthyaM prakRSTam , yena kAraNenAgamyAgamanAdinA, sAdhyate niSpAdyate, gamyAmapyupagacchati agamyAmapyupagacchatItyevamavizeSeNa pravRtte raktadviSTatvalakSaNamAdhyasthyameva niSpAditaM sanmuktihetuH, tena kAraNena, na kazcana doSaH pUrvoktadoSo na bhavati, mAdhyasthalakSaNakAraNotkarSeNa muktilakSaNakAryasya sambhavAt , mAdhyasthyotkarSasampAdakatayA'gamyAgamanAthupayogasyApi yuktatvAdityAzayaH // 32 // 144 // niruktaerAbhiprAyaM pratikSipatietadapyuktimAtraM yadagamyAgamanAdiSu / tathA pravRttito yuktyA, mAdhyasthyaM nopapadyate // 33 // 145 // etadapIti-anantaroktamapItyarthaH, uktimAtraM yuktivikalaM vAGmAtram , yat yasmAddhetoH, agamyAgamanAdiSu anantaroditeSu agamyAgamanAdiSu, tathA pravRttitaH tulyatayA pravRtteH, yuktyA yuktyA vicAryamANaM sat , mAdhyasthya m araktadviSTatvam , nopapadyate nopapannaM bhavati // 33 // 545 // paramamAdhyasthyaM yathopapadyate tathopadarzayatiapravRttyaiva sarvatra, ythaasaamrthybhaavtH| vizuddhabhAvanAbhyAsAt , tanmAdhyasthyaM paraM ytH||34||146|| apravRttyaiveti / sarvatra gamyAgamanAgamyAgamanAdau sarvatra, yathAsAmarthyabhAvataH yAvat parihatu svasya sAmarthya tAvat svaparihArasAmarthyamanulaGghaya, apravRttyaiva pravRttyabhAvenaiva nivRttyaiva vA, idaM mameSTasAdhanamitISTasAdhanatAjJAnAdidaM kuryAmitIcchayA pravRttirbhavati, idaM mama dviSTasAdhanamiti dviSTasAdhanatAjJAnA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wmM WW zAstravArtAsamuccayaH / [dvitIyaH dupAye dveSA bhavati, dveSAcca tadviSayiNIcchA nopajAyate, tatazvecchA'bhAvAnna pravartate, dveSAsahakRtasyaiveSTasAdhanatAjJAnasyopAyecchAM prati kAraNatvAdityAzayavadbhirupAdhyAyaH, apravRttyaivetyasya tannibandhanaviSayadveSAt tadanicchayetyarthaH kRtaH, taireva cotkRSTamAdhyasthyaM niruktApravRttyA vizuddhabhAvanAbhyAsAd yathA bhavati tathA vaziSThavacanasaMvAdapurassaramupadarzitamullikhyate "tannibandhanaviSayadveSAt tadanicchayA nirmamatvamAsAdya vizuddhAnAM maitryAdhupabRMhitAnAM bhAvanAnAmanityatvAdyanuprekSANAmabhyAsAd dRDhamAnasotsAhAt paramanirmamatvaprAptaH, viSayadveSasyApi vaDhecaM vinAzyAnu vinAzavad viSayecchAM vinAzya tatkAlaM vinAzAt ; tat-prAguktam , param-utkRSTam , mAdhyasthyaM bhavati yataH, ato'nyathA nopapadyata iti bhAvaH; tadidamuktaM vaziSThenApi "mAnasIrvAsanAH pUrva, tyaktvA vissyvaasnaaH| maitryAdivAsanA rAma!, gRhaannaa'mlvaasnaaH|| 1 // " tatra vAsanAlakSaNamidam"dRDhabhAvanayA tyaktapUrvAparavicAraNam / yadAdAnaM padArthasya, vAsanA sA prakIrtitA // 2 // " sA ca dvividhA-malinA zuddhA ca, tatra zuddhA yogazAstrasaMskAraprAbalyAt tattvajJAnasAdhanatvenaikarUpA'pi maitryAdizabdaivibhaktA, malinA tu trividhAlokavAsanA zAstravAsanA dehavAsanA ceti, sarve janA yathA na nindanti tathaivA''cariSyAmItyazakyArthAbhinivezo lokavAsanA; asyAzvAzakyArthatvapumarthAnupayogitvAbhyAM malinatvam ; zAstravAsanA trividhA-pAThavyasanaM bahuzAstravyasanam , anuSThAnavyasanaM ceti, malinatvaM cAsyAH klezAvahatva-pumAnupayogitvadarpahetutvaiH; dehavAsanA ca trividhA-AtmatvabhrAntiH, guNAdhAnabhrAntiH; doSApanayanabhrAntizca; guNAdhAnaM dvividhaM-laukikaM zAstrIyaM ca, AdyaM samyakzabdAdiviSayasaMpAdanam , antyaM gaGgAsnAnAdisaMpAdanam , doSApanayanamapyevaM dvividhamAdyamauSadhena vyAdhyAdyapanayanam , antyaM snAnAdinA'zaucAdyapanayanam , etanmAlinyaM cA'prAmANikatvAt , azakyatvAt , pumarthAnupayogitvAt , punarjanmahetutvAcca, zuddhavAsanayA ceyaM malinavAsanA kSIyate, tathAhi-sukhiSu maitrI bhAvayatastadIyaM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalita. sukhaM madIyameveti kRtvA sarvaM sukhajAtIyaM me bhUyAditi cintAtmikA rAgavAsanA nivartate, duHkhiSu karuNAM bhAvayatazca vairyAdinivRttyA dveSavAsanA nivartate, tathA puNyavatsu muditAbhAvanAt puNyA'kAraNAnuzaya nivRttestadvAsanA nivartate, tathA pApeSUpekSAM bhAvayatastatkaraNanimittakAnuzayanivRttestadvAsanA nivartata iti, tatoszuklAskRSNapuNyapravRtti - cittaprasAdAbhyAM paraM mAdhyasthyamiti pAtaJjalAnAM prakriyA" iti // 34 // 146 // wwwwwwww parahRdayamudghATayati- yAvadevaMvidhaM naitat pravRttistAvadeva yA / sA'vizeSeNa sAdhvIti, tasyotkarSaprasAdhanAt // 35 // 147 // yAvaditi yAvatkAlamityarthaH, evaMvidham paramaM gamyAgamanAdau sarvatrApravRttirUpamiti yAvat, etat mAdhyasthyam, na na bhavati, tAvadeva tAvatkAlameva, yA pravRttiH, sA pravRttiH, avizeSeNa gamyAgamyAdiSu sAmAnyena tulyatayaiveti yAvat, sAdhvI samIcInA, kuta ityAkAGkSAyAmAha - tasyeti-tasya- mAdhyasthyasya, utkarSaprasAdhanAt paramatvalakSaNotkRSTatAsampAdanAt iti etasmAt kAraNAt, gamyAgamyAdAvavizeSeNa pravRttirnyAyeti parAbhisandhiH // 35 // 147 // anrottaramupadarzayati nApravRtteriyaM hetuH, kutazcidanivartanAt / 29 " sarvatra bhAvAvicchedAdanyathA'gamyasaMsthitiH / / 36 / / 148 // nApravRtteriti / iyaM gamyAgamyAdau tulyatayA pravRttiH, apravRtteH sarvatra gamyA'gamyAdAvapravRttilakSaNaparamamAdhyasthyasya, hetuH kAraNaM, na naiva bhavati, kutaH ? ityAkAGkSAnivRttaye tvAha- kutazcidanivartanAditi - kvApi viSaye nivRttyAkhyaprayatnAbhAvAt, pratyuta yathAlAbhaM sarvatra pravRtterityarthaH, idamapi kutaH ? ityapekSAyAmAha-sarvatreti-sarvasmin bhogyaviSaye ityarthaH, bhAvAvicchedAt kAmanAvicchedAbhAvAt icchAnivRttyabhAvAditi yAvat, anyathA kvacit kAmanA - nivRttyaGgIkAre, agamyasaMsthitiH agamyavyavasthA, yato yadbhinne pravRttistadevAgamyamiti // 36 // 148 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH adhikRtasyAgamyasyopacayArthamAhataccAstu loka-zAstroktaM, tatraudAsInyayogataH / sambhAvyate paraM hyetad, bhAvazuddhermahAtmanaH // 37 // 149 // tacceti-agamyaM cetyarthaH, loka zAstroktaM loke zAstre cAgamyatayA'bhihitaM bhaginyAyeva, astu bhaginyAdivat pANigRhItA'pyagamyA, pANigRhItaivAgamyA bhaginyAdikaM tu gamyamevetyAdikA lokazAstraviruddhA svecchAmAtrapuraskRtA kalpanA tu aprAmANikatvAnna laukikaparIkSakairAdaraNIyA, tatra agamye bhaginyAdau, audAsInyayogataH araktAdviSTatayA'pravRttitaH, mahAtmana iti upAdhyAya-sammataH - pAThaH, dRDhapratijJasyeti tadvyAkhyAnAt , "mahAtmanAm" iti mUlakRtsammataH pAThaH, mahAsattvAnAmityevaM tadvyAkhyAnAt , bhAvazuddheH ekAntavihitAnuSThAnasampattitaH, hi nizcitam , paraM sarvatra nispRhatayA'pravRttisvarUpatAlakSaNotkRSTatAzAli, etat mAdhyasthyam , saMbhAvyate saMbhAvanAviSayo bhavati, saMbhAvanAyAM heturupadarzita upAdhyAyaiH-'dezaviratipariNAmenAnikAcitasya cAritramohanIyasyAcirAdeva kSayasaMbhavAt' iti| atra ziSyabuddhivaizadyArtha parAbhignAyasyopadarzanaparaM khaNDanamupAdhyAyakRtamullikhyate-"syAdetat , icchAnirodhAnna tannivRttiH, kintu yathecchaM pravRttyA siddhatvajJAnAdeva, tato yogArtha yathecchaM pravRttirevocitA, kA tatra gamyAgamyavyavasthA ? maivam-yAvatsukhasiddhatvadhiyaM vinA vizeSadarzinaH sAmAnyecchAyA avicchedAt ; viziSya siddhatvadhiyastu vizeSecchAyA anivartakatvAt , anyathA proSitasyAjJAtakAntAmaraNasya tatkAntA'valokanecchA'bhAvaprasaGgAt , asiddhaviSaye icchAyA anirodhAcca; tasmAt sAmAnyecchAvicchedaH siddhatvajJAnakRto nAsti viraktAnAm , kintu zubhAdRSTakRta eva, tacca zubhAdRSTaM viSayApravRttyaiva bhavati, tatpravRttyA tu tatpratikUlA'dRSTArjanAdutkaTecchaiva viSaye jAyate, taduktaM pataJjalinA'pi "bhogAbhyAsamanuvardhante rogAH, kauzalaM cendriyANAm" [ ] iti; gItAsvapyuktam "na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva, bhUya evopavardhate // 1 // " iti, [ manu0 dvi0 a0 ] Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH idaM padyaM bhagavadgItAsu nAsti, kintu zruti [ smRti ]padyamidam, paJcadazyAstRptidIpaprakaraNe saptacatvAriMzattamapadyamidam, taTTIkAyAmitthamabhihitam - viveki ivAvivekino'pi bhogenaiva tRptiH syAdato viveko'prayojaka ityAzaGkaya bhogasya tRptitvAbhAvapratipAdikAM zrutiM paThati - 'na jAtu kAma' iti, tatra 'bhUya evopavardhate' ityasya sthAne 'bhUya evAbhivardhate' iti, itthaM caitadavazyamaGgIkartavyam - pipAsAyA iva viSayecchAyAH kliSTakarmodayajanitatvena tadupazamenaiva tadupazamAt, tadupazamArthameva ca pipAsopazamArthaM jalapAnasyeva maunIndravacana | mRtapAnasya nyAyyatvAditi" iti // 37 // 149 // iti maNDalatantravAdimatakhaNDanam // atha saMsAramocakamatakhaNDanam - 31 atha saMsAramocakAgame'pyuktadoSamatidizatisaMsAramocakasyApi, hiMsA yad dharmasAdhanam / muktizcAsti tatastasyApyeSa doSo'nivAritaH // 38 // / 150 / / saMsAreti / saMsAramocakasyApItyapinA yathA maNDalatantravAdimate doSastathetyarthaH, parigRhyate, yat yasmAt kAraNAt, hiMsA prANavyaparopaNaM, dharmasAdhanaM dharmanimittam, duHkhitaH prANI hiMsayA mRtaH san duHkhavimukto bhavatIti duHkhavimokSaNena, muktizcAsti abhyupagateti zeSaH bhavatu nAmaivaM tataH kimityAkAGkSAyAmAha -tata iti tasmAt kAraNAdityarthaH, tasyApi saMsAramocakasyApi, mate iti zeSaH, eSa doSaH lokadRSTaviruddhatvAt tadutkarSalakSaNakAraNasyAsaMbhavena muktirUpakAryasyAbhAvaprasaGgAcca hiMsAyA dharmasAdhanatvaM na saMbhavatItyevaMlakSaNo doSaH, anivAritaH pUrvamata ivaitanmate'pi vArayitumazakyaH / nanu etanmaraNAnmamaitaddhanAdyavAptirbhaviSyatItyevaMvidhadhanalAbhAditRSNAnimittaiva hiMsA na dharmakAraNaM, yA tu duHkhaparibhUto'yaM na kiJcit sukhamanubhavati hiMsayA mRtaH san duHkhavimukto bhaviSyatItyenaM mArayAmItyupakArabuddhito yopakAranimittA hiMsA sA dharmasAdhanameva, yathA vyAdhitasyAptavaidyena dAhAdikaraNaM dharmanimittam, tathA ca duHkhitAnAM duHkhavimuktaye hiMsA'bhyupagamo na virodhAghrAta iti cet ? na - viratima pratipadyaiva Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 shaastrvaataasmuccyH| [dvitIyaH . zastraghAtAdinA mRtAnAM prANinAM pretyAnantaduHkheSveva niyojanAt , etajanmani yAdRzI vedanA tato'saMkhyAtAdiguNitA vedanA tathAmRtAnAM narakAdigatigatAnAM syAdityupakArAbhAvAt ; kiJca sukhino'pi prANino'dhikakAlaM jIvanto vihArA'nnabhakSaNAdikriyayA yathAsaMbhavaM jIvahiMsAmagamyAgamanAdikaM ca kurvantaH pApAnyanekavidhAnyupArjayiSyanti, tataH pretyAnekaduHkhabhAjo bhaviSyantIta evambhUtA mA bhUvannime iti mArayAmyamUnnityupakArabuddhayA sukhinAmapi pApavAraNArthaM ghAtaH syAt , tathA cApUrvakAruNikasya tava kuTumbaghAto'pi nyAyyaH, tasmAd duSTo'yaM saMsAramocakAbhinivezaH, duHkhakAraNAdharmavinAzo yathA bhavati tathaiva prANinaH pravartanaM nyAyyaM, tacca dharmopadezato vihitakarmaNi pravartanAdeveti dharme niyojanAdeva, kAruNikatvamupapadyate ityAhatamatameva samIcInam // 38 // 150 // etadeva bhAvayatimuktiH karmakSayAdeva, jAyate nAnyataH kvacit / janmAdirahitA yat tat , sa evAtra nirUpyate // 39 // 151 // muktiriti-paramanivRttirityarthaH, karmakSayAdeva janmakAraNapuNyApuNyalakSaNakarmavigamalakSaNAsAdhAraNakAraNAdeva, evakArArthavyavacchedamupadarzayati-nAnyataH kvaciditi-kutrApi kasyApi kadApi karmakSayabhinnadAnAdilakSaNakAraNAnmuktirna bhavatItyarthaH; abhaya-supAtradAnAdito'pi karmakSaye sati tadanantaraM muktirna tu sAkSAdityAzayaH, kathaM karmakSayAdevetyapekSAyAmAha-janmAdirahiteti, yat yasmAt kAraNAt , janmAdirahitA janma-jarA-maraNAdirahitA muktiH, dAnAditastu puNyalokAdyavApti-sadgurUpadezAdirbhavati, na tvIdRzI muktiriti, tat tasmAt kAraNAt, sa eva muktyasAdhAraNakAraNaM karmakSaya eva, atra etatprakrame, nirUpyate pratipAdyate // 39 // 151 // tatrAnyAbhimatahetUnAmapAkaraNArthaM vikalpamukhena kiMhetuko'yamiti paryanujyatehiMsAdhutkarSasAdhyo vA, tadviparyayajo'pi vaa| anyaheturaheturvA, sa vai karmakSayo nanu ? // 40 // 152 // hiMsAdhutkarSasAdhyo veti| nanu iti AkSepe, vaipadaM nizcayArthakam , sa karmakSayaH, hiMsAdhutkarSasAdhyo vA karmaNa upabhogAdeva kSaya iti sAkSAddhiMsAdhu Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvA 33 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH skarSasAdhyatvAsambhavAddhiMsAdhuttaraduHkhApanayanotkarSasAdhyo veti tadarthaH, tadviparyayajo'pi vA ahiMsAdhutkarSasAdhyo vA, anyahetuH vetyatrApyanveti, etadubhayAtiriktakAraNasAdhyo vA, ahetu nirhetuka eva vA karmakSayo bhavediti catvAro vikalpA anopatiSThante // 40 // 152 // tatra prathamavikalpite karmakSayasya hiMsAdyutkarSasAdhyatve doSamupadarzayatihiMsAdhutkarSasAdhyatve, tadabhAve na tatsthitiH / karmakSayAsthitau ca syAnmuktAnAM mukttaaksstiH||41||153|| hiMsAdhutkarSasAdhyatva iti-hiMsAdhuttaraduHkhApanayanotkarSasAdhyatve ityarthaH, tadabhAve hiMsAdhutkarSAbhAve, na naiva, tasthitiH karmakSayasthitiH, kAraNAbhAve kAryasyAsaMbhavAt , karmakSayAsthitau ca karmakSayAbhAve ca, janmAdikAraNakarmasadbhAvAt , muktAnAM muktatvenAbhimatAnAM, muktatAkSatiH janmAdirahitAvasthAvizeSasvarUpamuktatA'bhAvaH syAt // 41 // 153 // - dvitIyavikalpagocarIkRte karmakSayasyAhiMsAdhutkarSasAdhyatve tathA'bhyupagantuH parasya parasiyantAzrayaNalakSaNaM doSamupadarzayati tadviparyayasAdhyatve, prsiddhaantsNsthitiH|| karmakSayaH satAM yasmAdahiMsAdiprasAdhanaH // 42 // 154 // tadviparyayasAdhyatva iti-karmakSayasyAhiMsAdhutkarSasAdhyatve'bhyupagamyamAne ityarthaH, parasiddhAntasaMsthitiH anyarAddhAntAbhyupagamaprasaGgaH, yasmAt kAraNAt , satAM sAdhUnAM, ahiMsAdiprasAdhanaH ahiMsAdikAraNakaH, karmakSayaH prANinAM karmavinAzo'bhimataH // 42 // 154 // hiMsAdhutkarSA-'hiMsAdhutkarSAnyatarabhinnakAraNasAdhyatve tRtIyavikalpaviSayIkRte doSamupadarzayati tadanyahetusAdhyatve, tatsvarUpamasaMsthitam / ahetutve sadA bhAvo'bhAvo syAt sadaiva hi // 43 // 155 / / tadanyahetusAdhyatve iti-karmakSayasya hiMsAdhutkarSAhiMsAdhutkarSAnyatarabhinnasAdhyatva ityarthaH, ekaikasyobhayabhinnatvAdubhayasyAnyataratvena bhedapratiyogitayopAdAcam, tatsvarUpaM niruktAnyatarabhinna hetusvarUpam , asaMsthitam samyaga na siddham , .3 zAstra0sa dvi0 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : zAstra vArtAsamuccayaH / [ dvitIyaH idaM tadityevaM viziSya pramANenopadarzayitumazakyam, tathA cAnirvacanIyatvAd bAdhitamityarthaH, caturthavikalpaviSayIkRte karmakSayasyAhetukatve doSamAha - ahetutve iti- bahuvrIhyAzrayaNAt karmakSayasyA hetukatve ityarthaH sadA bhAvaH sarvadA bhavanaM syAt, ahetukasyotpattikAraNamantareNaivotpattizIlatvasvabhAvAdeva bhavanamiti tAdRzasvabhAvasya sarvadA'vizeSAt sarvadA bhavanaM prasajyata ityarthaH, yadi ca notpattizIlatvamasya kintvanutpattizIlatvameva tadA kadApi bhavanaM na bhavedityAha - abhAvo veti-abhavanaM vetyarthaH, syAt bhavet, hi nizcitam sadaiva sarvadaiva anutpattizIlatvasvabhAvasya sarvadA vyavasthiteH // 43 // 155 // tasmAt karmakSayasyAhiMsAdyutkarSa sAdhyatvaM vikalpa viSayIkRtameva nyAyyamityAhamukti: karmakSayAdiSTA, jJAnayogaphalaM sa ca / ahiMsAdi ca taddheturiti nyAyaH satAM mataH // 44 // / 156 / / muktiriti -- paramAnandaprAptisvarUpA muktirityarthaH, tena karmasambandhasya bandha karmasambandhavigamo muktiH, tasyAzca karmakSayasvarUpAyA na karmakSayajanyatvamityukte -- navakAzaH, karmakSayAdiSTA karmakSayajanyA'bhimatA, sa ca karmakSayazca, jJAnayogaphalaM jJAnapadena samyagjJAna-samyagdarzanayorgrahaNaM, yogazca zukladhyAnAdilakSaNaH: samyak cAritrameva, tathA ca samyagjJAna- samyagdarzana- samyakcAritramityetadvanatrayaphalam, ahiMsAdi AdipadAdasteyAdiparigrahaH, hiMsA viramaNaparimANAdi taddhetuH samyagjJAnAdirattratrayasvarUpajJAnayogakAraNam iti evaMsvarUpaH, nyAyaH sanmArgaH, satAM jainAgamarahasyajJAnAM mataH sammataH, atra na kazcana vizeSo'pi // 44 // 156 // // iti saMsAramocakamatakhaNDanam // atha yAjJikamatakhaNDanam - yathA saMsAramocakAgo yuktyapetastathA yAjJikAgamo'pIti darzayatievaM vedavihitApi, hiMsA'pAyAya tatvataH / zAstracoditabhAve'pi vacanAntarabAdhanAt / / 45 / / 157 / / evamiti--saMsAramocakAbhimatahiMsAvadityarthaH, vedavihitA'pi hiMsA "zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH" [ ] ityAdividhivAkyena bhUtikAmasyeSTa Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH sAdhanatvena bodhitA'pi, zvetavarNacchAgA''lambhanaM vAyudevatoddezyakaM bhUtikAmakartRkaM bhUtyAtmakatadiSTasAdhanamityevaM bodhajanakaniruktazrutipratipAditA'pi hiMseti yAvat , "hiMsA'pAyAya" iti zrIharibhadrasUrisammataH pAThaH, apAyAyeti pratIkamupAdAya pratyapAyArthamevetyevaM vyAkhyAnAt , pApAyeti upAdhyAyasammataH pAThaH, spaSTArthatvamAlocya tAvanmAtrasyaiva tadvayAkhyAne ullikhitatvAt , tattvataH paramArthataH, etat apAyAyetyanenAnveti, 'tattvataH' ityasya yuktyA vicAryamANetyarthastu hiMsetyanenAnveti, vidhibodhitatvAnneyaM pApajaniketyAzaGkAzaGkaddharaNAyAha-zAstracoditabhAve'pIti-prakRtavidhibodhiteSTasAdhanatAkatve'pItyarthaH, vacanAntarabAdhanAta sAmAnyataH pravRttena svazAstraprasiddhenaiva vacanAntareNa "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" [ ] iti niSedhavidhinA virodhAt , vacanAntarabAdhanAditi haribhadrasUrisammataH pAThaH, upAdhyAyasammatastu 'bAdhanAt' ityasya sthAne bodhanAditi pAThaH, aniSTasAdhanatvena bodhanAdityevaM tairvyAkhyAnAt // 45 // 157 // etadeva bhAvayatina hiMsyAdiha bhUtAni, hiMsanaM doSakRnmatam / dAhavad vaidyake spaSTamutsargapratiSedhataH // 46 // 158 // na hiMsyAdiheti-iheti bhUtAnItyanantaraM yojya, na hiMsyAd bhUtAnIti vacanaM "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" [ ] iti vedavAkyasya smArakam , tathA ca iha "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" iti vAkye, idaM vAkyaM sAkSAdeva kimiti nopanyastamityAzaGkAnivRttaye zrIharibhadrasUribhiruktam-"ihazabdo'nyasthAne prayuktazchandobhaGgabhayAt" evaM tu draSTavyaH-"na hiMsyAd bhUtAni" iti, etAvatehazabdamAtrasyAnyasthAnaprayuktatvamupapAditam, tatazcedamapyAyAtyeva-chandobhaGgabhayAdeva sAkSAdvedavacanaM na gumphitam , anuSTupchandasi paJcamAkSarasya laghvakSaratvaniyamAditi, hiMsanaM rAga-dveSa-moha-tRSNAdinibandhanahiMsAsAmAnyam, na tu yatkiJciddhiMsanaM, yena yAgIyahiMsanamaniSiddhatvAdaniSTajanakaM na bhavedapi, doSakRt pApakRt , pApamapi sAkSAdaniSTaduHkhajanakatvAdaniSTamityaniSTajanakamiti yAvat , spaSTam asaMdigdhatayA spaSTaM, nAtra kasyApi parIkSakasya saMdeho hiMsanamaniSTajanakaM naveti, matam abhyupagatam, atra nidarzanamAha-dAhavad vaidyake iti-yathA vaidyake dAho na Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH kArya iti niSedhavAkyena dAhasAmAnyaM duHkhAdikaratvenAniSTajanakaM mataM tathetyarthaH, ubhayatra yuktiM darzayati-utsargapratiSedhata iti-na dAhaH kArya iti pratiSedhavidhiryathA dAhatvAvacchedenaiva kAryatvaM pratiSedhayannaniSTasAdhanatvaM bodhayati, tathA "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" [ ] iti niSedhavidhirapi "amAnonAH pratiSedhavacanAH" iti vacanAt meti niSedhabodhakasamabhivyAhArAdaniSTasAdhanatve nirUDhalAkSaNikaprakRtavidhyarthasyAniSTasAdhanatvasya 'asati bAdhake uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayaH' iti vyutpattibalato niSedhyatAvacchedakahiMsAtvarUpoddezyatAvacchedakAvacchedenAnvayato hiMsAmAtra evAniSTasAdhanatvaM bodhayatItyato yAjJikahiMsanamapi doSakRdityarthaH, etena-'iSTasAdhanatvarUpavidhyarthasya najarthe'bhAve'nvaye hiMsane iSTasA- - dhanatvAbhAva eva bodhitaH syAditi tataH kathaM hiMsane doSakRttvabodhaH?, nahi yadiSTasAdhanaM na bhavati tadaniSTasAdhanaM bhavatyeveti niyamo yeneSTasAdhanatvAbhAvato'niSTasAdhanatvamarthAdAgacchet , iSTasAdhanAniSTasAdhanabhinnopekSaNIyArthasyApi sadbhAvAt , prakRtaniSedhavidheH pApajanakatve nirUDhalakSaNAyAM 'dAhavad vaidyake' iti dRSTAntAnupapattiH, vyAdhinivRtyarthaM kRtasya dAhasya tApAtmakAniSTajanakatve'pi pApajanakatvAbhAvAt , iti prakRtavidhyarthaniSedhasyeSTasAdhanatvAbhAvarUpasya hiMsAtvasAmAnAdhikaraNyenAnvayAd yajJIyahiMsAtiriktahiMsAyA iSTasAdhanatvAbhAvavattve'pi yajJIyahiMsAyA iSTasAdhanatvaM vidhibodhitaM nAnupapannaM, taddharmasAmAnAdhikaraNyena tadabhAvavattAjJAnasya taddharmasAmAnAdhikaraNyena tadvattAjJAnAvirodhitvAt' iti nirastam , sAmAnAdhikaraNyena vidhizaGkAviraheNa sAmAnyata eva niSedhAnvayasvIkArAditi // 46 // 158 // tataH kimityAkAGkSAyAmAhatato vyAdhinivRttyartha, dAhaH kAryastu codite / na tato'pi na doSaH syAt , phaloddezena codanAt // 47 // 159 // tata iti-dAhakartavyatvaniSedhavidhinA dAhatvAvacchedenaiva dAhe'niSTasAdhanatvanirNayata ityarthaH, vyAdhinivRttyartha dAhaH kAryastu codite atra turapyarthakaH, sa 'codite' ityanantaraM yojyaH, 'codite' ityasya vihite ityarthaH, tathA ca 'vyAdhinivRttyarthaM dAhaH kAryaH' ityevaM vihite'pi dAhe, na tato'pi na vihitAdapi dAhakaraNAt , na doSaH na tApAdiduHkhakaratvalakSaNo doSaH, kintu syAdeva doSaH, yataH phaloddezena vyAdhinivRttilakSaNaphalArtha, codanAt vidhAnAt, evaM ca Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 37 vyAdhinivRttyarthaM vihitAd dAhAd vyAdhinivRttirapi bhavatu, tena vidhinA duHkhakaratvapratiSedhAkaraNAdabAdhitena 'dAho na kAryaH' ityanena niSedhavidhinA dAhasyAniSTasAdhanatvamapi pratIyatAM na kazcid virodha iti bhAvaH // 47 // 159 // dRSTAnta-dArTAntikayoH sAmyavyavasthApanAya dRSTAnte yojitaM doSakaratvaM dArTAntike'pi yojayati evaM tatphalabhAve'pi, codanAto'pi sarvathA / / dhruvamautsargiko doSo, jAyate phlcodnaat||48||160|| evamiti-yathA vihite dAhe tathetyarthaH, codanAto'pi RtvaGgahiMsAvidherapi, tatphalabhAve'pi bhUtyAdilakSaNavidhibodhitaphalasambhave'pi, sarvathA anyahiMsAtulyatayA, dhruvam avazyam, autsargikaH sAmAnyaniSedhavidhibodhitaH, doSaH prakRte pApalakSaNaH, jAyate bhavati, kuta ityapekSAyAmAha-phalacodanAditibhUtyAdilakSaNaphaloddezena vidhAnAt , tathA ca yA yA tRSNAnimittikA hiMsA sA'dharmajaniketi adharmajanakatAvacchedakatRSNAmUlakahiMsAtvalakSaNadharmAkAntatvAt RtvarthA'pi hiMsA'dharmajaniketi / atra praznottarAbhyAM mImAMsakAbhimatayAgAGgahiMsA'doSavyapohanamupAdhyAyairyathopadarzitaM tathA sopaskArataduktibhirupadaya'te-"nanu niSedhavidhinA'niSTasAdhanatvamAnaM bodhyate ? balavadaniSTasAdhanatvaM vA ? Aye-hiMsAviSayiNI nivRttiniSedhavidhinA na bhavet , yato yatrApi pAkAdau pravartate puruSastadapi pAkAdikamagniprajvAlanAdivyApArato yatkiJcitkaSTenaiva niSpadyata iti yatkiJcihaHkhAtmakAniSTajanakaM bhavatyeva, tathA ca pravRttiviSaye'pyaniSTajanakatvaM samastyeveti nAniSTasAdhanatvajJAnaM nivRttijanakamiti; dvitIye-dAhamantareNApi prakArAntareNa vyAdhinivRttirUpeSTotpatteH sambhaveneSTotpattinAntarIyakaduHkhAdhikatApAdiduHkhajanakatvena balavadaniSTasAdhanatvasya dAho na kArya iti niSedhavidhinA'vabodhanAd dAhaviSayiNI nivRttireva syAt , na tu vyAdhinivRtyarthaM dAhaH kArya iti vidhinA dAhaviSayiNI pravRttiH, tasmAd vizeSaniSedhe sati yathA sAmAnyavidheniSiddhavizeSatarasAmAnyaparatvaM, tathA vizeSavidhau sati sAmAnyaniSedhasyApi vihitavizeSatarasAmAnyaniSedhaparatvameva nyAyyam , tathA ca yathA vyAdhinivRttyarthaM dAhaH kArya ityanena vizeSavidhinA vyAdhinivRttiphalakadAhalakSaNadAhavizeSa vihite dAho na kArya iti Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH dAhasAmAnyaniSedhasya vyAdhinivRttiphalakadAhAtiriktadAhasAmAnyaniSedhaparatvaM, tathA "zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH" [ ] iti hiMsAvizeSavidhAyakavidhau sati "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni"iti hiMsAsAmAnyaniSedhakaniSedhavidherapi yAgIyahiMsAvyatiriktahiMsAsAmAnyaniSedhaparatvameva nyAyyam , etacca jainairapyavazyamabhyupagantavyaM, tathAnupagame jainasyApi sAmAnyata AdhAkarmikAdigrahaNaniSedhe satyapyasaMstaraNAdidazAyAmAdhAkarmikAdigrahaNavidhAnaM kathamupapadyata iti cet ? na-AdhAkarmikagrahaNAgrahaNayoH saMyamapAlanArthamekoddezenaiva vidhAnAdutsargApavAdabhAvavyavasthitAvapi prakRte'hiMsAyAgayorekArthatvAbhAvenotsargApavAdavyavasthAyA evAyogAt , evaM ca yAgIyA hiMsA bhUtyAdiphalavizeSoddezena kriyamANA bhUtyAdiphalavizeSajananyapi "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni"ityevaM niSiddhyamAnA pApajanikA'pItyevaM vibhisoddezyakatve virodhAbhAvAddhiMsAsAmAnyaniSedhasya yAgIyahiMsAtiriktahiMsAniSedharUpatayA saMkocasyAnyAyyatvAt , taduktaM stutikRtA hemacandrasUriNA'nyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm-"notsRSTamanyArthamapodyate ca" iti| nanu yAgIyahiMsA'pi niSiddhatvAdaniSTajananI yadi tadA pravRttistatra durghaTeti cet ? vijJAstatra na pravartanta eva, mUDhAnAM tu zyenAdAviva tatrApi doSAdeva pravRttiH, ata eva sAGkhyA api "dRSTavadAnuzravikaH, sa hyavizuddhikSayAtizayayuktaH, tadviparItaH zreyAn , vyaktAvyaktajJavijJAnAt // 1 // " ityatrAvizuddhivicAraNAyAM svalpaH saMkaraH sapratyavamarza ityAdi vAcaspatimizravyAkhyAparyAlocanataH sAmAnyaniSedha-vizeSavidhibodhitAnarthahetukatva-kratvaGgatvayorekana samAvezasaMbhavAt , niSiddhasyApi vihitatvasya vihitasyApi niSiddhatvasya ca zyenAdivadupapatteH; zyenAdAviva jyotiSTomAdau rAgadveSAdivazIkRtasyaivAdhikAg2ajyotiSTomAdInAM duSTatvameva pratipannavantaH, tathA mahAbhArate "japastu sarvadharmebhyaH, paramo dharma ucyate / ahiMsayA hi bhUtAnAM, japayajJaH pravartate // 1 // " iti, manusmRtAvapi"japyenaiva tu saMsiddhyed, brAhmaNo nAtra saMzayaH / kuryAdanyanna vA kuryAnmaitro brAhmaNa ucyate // 1 // " wr Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH ityahiMsAyAH prazaMsayA hiMsAyA duSTatvamevoktam , tathA uttaramImAMsAyAmapyuktam"andhe tamasi majAmaH, pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo, na bhUto na bhaviSyati // 1 // " iti, tathA vyAsenApyuktam"jJAnapAlIparikSipte, brhmcrydyaambhsi| snAtvA tu vimale tIrthe, pApapaGkApahAriNi / dhyAnAgnau jIvakuNDasthe, damamArutadIpite / asatkarmasamitkSepairagnihotraM kurUttamam // 2 // kaSAyapazubhirduSTairdharmakAmArthanAzakaiH / zamamatrahutairyajJaM, vidhehi vihitaM budhaiH // 3 // prANighAtAt tu yo dharmamIhate mUDhamAnasaH / sa vAJchati sudhAvRSTiM, kRSNAhimukhakoTarAt // 4 // " ityAdi, tato duSTamagniSTomAdi karmAdhikAriNA'pi doSAsahiSNunA tyAjyam , antaHkaraNazuddherIdRzena gAyatrIjapAdinaiva bADhamupapatteH' ityAhuH / atra bhATTAH-"na kratvarthA hiMsA'narthahetuH, vidhispRSTe niSedhAnavakAzAt, tathAhi-vidhinA balavadicchAviSayasAdhanatArUpAM pravartanAM kurvatA'narthasAdhane tadanupapatteH svaviSayasya pravartanAgocarasyAnarthasAdhanatvAbhAvo'pyarthAdAkSipyate, tena vidhiviSayasya nAnarthahetutvaM yujyate, nahi kratvarthatvaM sAkSAdvidhyarthaH, yena virodho na syAt, kintu pravartanayaiva, pravartanA tu puruSArthameva viSayIkurvatI kvacit Rtumapi tathAbhAvamApannaM viSayIkaroti, ityanyadetat , puruSapravRttizca balavadicchopadhAnadazAyAM jAyamAnA na bhAvyasyArthahetutAmAkSipati, kintu yathA prAptamevAvalambate, balavadicchAviSaye svata eva pravRtteH svargAdau vidhyanapekSaNAt , ata eva vihitazyenaphalasyApi zatruvadharUpAbhicArasyAnarthahetutvamupapadyata eva, phalasya vidhijanyapravRttiviSayatvAbhAvAt , vidhijanyapravRttiviSayaM tu dhAtvartha karaNaM pravartanA'vagAhate, sA ca nAnarthahetuM viSayIkaroti, iti vizeSavidhibAdhitaM sAmAnyaniSedhavAkyaM rAgadveSAdimUlA'kratvarthahiMsAviSayam , tena zyenAgniSTomayovaiSamyAdupapannamaduSTatvam , jyotiSTomAdevidhispRSTasyApi niSedhaviSayatve SoDazigrahaNasyApyanarthahetutvApattiH, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH "nAtirAne SoDazinaM gRhNAti" [ ] iti niSedhAt, tasmAnna kiJcidetad ityaahuH"| prAbhAkarAstu-"phalasAdhane rAgata eva pravRttisiddhena niyogasya pravartakatvam , tena zyenasya rAgajanyapravRttiviSayatvena vidheraudAsInyAnna tasyAnarthahetutvaM vidhinA pratikSipyate, agnISomIyahiMsAyAM tu kratvaGgabhUtAyAM phalasAdhanatvAbhAvena rAgAbhAvAd vidhireva pravartakaH, sa ca svaviSayasyAnarthahetutAM pratikSipati, iti pradhAnabhUtA hiMsA'nartha janayati na kratvarthA, iti na hiMsAmizritatvena duSTatvamagnISomIyAdeH" ityaahuH| idaM ca matadvayaM phalatastulyameva, iyAMstu vizeSo yat-prAbhAkaramate "codanAlakSaNo'rtho dharmaH"[ ] ityatrArthapadavyAvartyatvenAdharmatvaM zyenAdeH, bhAmate tu zyenaphalasyaivAbhicArasyAnarthahetutvenAdharmatvam, zyenasya tu vihitasya samIhitasAdhanasya dharmatvameva, arthapadavyAvartya tu kalAbhakSaNAdeniSiddhasyaiva, iti phalato'narthahetutvena tu ziSTAnAM zyenAdau na dharmatvena vyavahAra iti, tatra bhAmate'bhicAraH zatruvadhAnukUlavyApAraH pAparUpa eva, iti kathaM zyenasya nAnarthahetutvam, iti vidhiviSaye'pi niSedhAvakAza evA''yAtaH, anarthaprayojakatvasyaiva lAghavena ziSTaprayogAnurodhena ca niSedhavidhyarthatve tu sutarAm , tasmAdiSTasAdhanatvamAtrameva vidhyarthaH, phale utkaTecchAvirahaviziSTaduHkhajanakatvajJAnameva ca pravRttipratibandhakam, iti zyena iva RtvaGgahiMsAyAmapi sAmAnyaniSedhavAkyAt pratyavAyajanakatvabodhe'pi prabaladoSamahinA phale utkaTecchAyA avighAtAt pravRttiriti na tatra kratvaGgatvAnarthahetutvayorvirodhaH, iti pratyavAyajanake'pi pravartakasyaitAdRzavAkyasyArthazAstratvameva na dharmazAstratvamiti prtipttvym| prAbhAkaramate'pi zyenasya vidhinA phalasAdhanatvajJApanaM vinA pravRttyaviSayatvAt kathaM rAgajanyapravRttiviSayatvam, pradhAnahiMsAtvenAdharmajanakatve'nyahiMsAyA adharmajanakatvaM na syAt , rAgaprAptahiMsAtvena tathAtve'pi rAgaprAptatvaM yadi vidhyajanyecchAviSayatvam , tadA zyenAsaGgrahaH, yadi cAGgavidhyajanyecchAviSayatvam , tadA zyenAGgAsaGgrahaH, gauravaM ceti na kiJcidetat / etena "bhATTadarzanamavalambyAbhihitam-azuddham" iti cet "na zabdAt" iti bAdarAyaNasUtramapyapAstam // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH naiyAyikAstu-"iSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvaM balavadaniSTAnubandhitvaM ca iti trayameva vidhyarthaH, tatra kratvarthahiMsAyAM sAkSAnniSedhAbhAvAt prAyazcittAnupadezAceSTasAdhanatvakRtisAdhyatvavabalavadaniSTAnanubandhitvamapi vidhinA bodhyate, iti na tasyA anarthahetutvam, zyenAdezvAbhicArasya sAkSAdeva niSedhAt prAyazcittopadezAcAnarthahetutvAvagamAt tAvanmAnaM tatra vidhinA na bodhyate, iti saGgataM zyenAmISomIyayorkaMlakSaNyam" ityAhuH, tadapyasat-'RtvaGgahiMsAyAmapi sAmAnyaniSedhAnurodhenAnarthahetutvAvazyakatvAt , tatprAyazcittabodhakavedasyApi kalpanAt , sAmAnyaniSedhavidhisaMkoce zakyArthatyAgena vede lakSaNAzrayaNasyAtijaghanyatvAt , anyathA "rAtrau zrAddhaM na kurvIta" [ ] ityatrApi najo bhedavatparatvena guNavidheH, adhikAravidhervA prasaGgAt , "amAvAsyAyAM pitRbhyo dadyAt"[ ] ityAdividhibodhitazrAddhajanyatAvacchedakapuNyatvAvAntarajAtivyApakajAtyavacchinnaM prati rAtrItarazrAddhakaraNasya kAraNatvena rAtrikRtazrAddhAt phalAnutpAdasaMbhavAt , atha tatrApi vizeSaniSedhe sAmAnyavidhestaditaraparatvavyutpattyA prasajyanajaivopapattau najo bhedavatparatvaM na svIkriyata iti cet ? tarhi sAmAnyavidherasaGkocAnurodhena niSedhavidhau vizeSaNAbhAvamAtraviSayatvaM svIkriyatAM vikalpa eva vA, yaistu tatra paryudAsaviSayaprApte zrAddhe rAtribhinnatvarUpaguNavidhAnameva svIkriyate, na tu rAbibhinnAmAvAsyAtvena nimittatvam , vizeSaNavizeSyabhAvavinigamanAviraheNAtigauravAt , tairatrApi sAmAnyaniSedhavidhAvakratvaGgahiMsAtvena nimittatvaM parityajya kratvaGgahiMsAyAM zyena iva balavadaniSTAnanubandhitvAnvayaparityAgamAtre kiM na mano dIyate, pravRttestadvadevopapatteH, etena "tena rUpeNa nimittatA''rthikI, iti na zakyArthatyAgaH" ityapAstam , arthataH RtvaGgahiMsAyAM balavadaniSTAnanubandhitvasyaivAsiddheH, zyena iva tatra sAmAnyaniSedhabAdhAdeva tadanvayAt , 'zyene tadananvayaprayojakaM tAtparya, kratvaGgahiMsAyAM tu na tat' iti kalpanAgaurave hiMsArasikatvaM vinA'nyasya bIjasyAbhAvAt / athAgnISomAdeH svargajanakatvaM zrutaM, tadaGgahiMsAyA balavadaniSTAnubandhitvaM virundhyAditi cet ? zyenasyAbhicArajanakatvamapi kiM na tathA; zyenajanyAdRSTasya zatruvadhanarakobhayajanakatvAnna virodha iti cet ? tarhi tvaGgahiMsAjanyAdRSTasyApISTAniSTobhayajanakatvamaGgIkriyatAm ; evaM sati puNyatva-pApatvayoH sAGkaryamiti cet ? tadidaM tavaiva saGkaTam , asmAkaM tu pApAnubandhipuNyavipAkanimittatayA zyenAgnISomAdInAmiSTaprayojakatvamAtrAbhyupagame na kiJcid bAdhakam ; 'yo yadtaphalArthitayA kriyate sa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ dvitIyaH 1 tadgata kiJcidatizayajanakaH' iti niyamAt zatruvadhArthitayA kriyamANaM zyenajanyAdRSTaM pAparUpaM zatrAveva svIkriyata iti cet ? kathaM tarhi zyenakarturnarakAvAptiH, zyenadhvaMsasya zyenavyApAratAyAmanyatrApyadRSTocchedAt, zatruniSThapApasya ca bhogena nAzAt, na cAyaM niyamo'pi, karmaNaH samAnAdhikaraNasyaivAdRSTasya janakatvAt, tattadadRSTAnyAdRSTatvena samAnAdhikaraNakarmajanyatve gauravAt; etena zyenAt pApadvayAbhyupagamo'pi parAsta iti na kiJcidetat / ye tu " zyene'pi balavadaniSTAnanubandhitvaM na bAdhitAnvayam, nahi sA hiMsA, adRSTAdvAra kamaraNoddezyakamaraNAnukUlavyApArasyaiva hiMsAtvAt, gaGgAmaraNArthakriyamANatrisandhyastavapAThavAraNAya 'adRSTAdvAraka' iti vizeSaNam, kUpakarturdaivAt kUpapatitagavIhiMsAvAraNAya 'maraNoddezyaka' iti, tathA ca zyenasyApi na niSiddhatvam" ityAhu:, teSAM hiMsrANAmapUrvA hiMsArasikatA, yayA zyenakarturapi vairimaraNaprayojakavajrapAtAdyakartRtvena ziSTatvamanumoditam, anarthaprayojake'pi niSedhavidhipravRttau ca pratijJAbAdha iti na ca taiH pApmabhirhiMsAlakSaNaM svamatenApi suSThu ghuSTam, svajanyAdRSTAjanyatvasya maraNavizeSaNatve'saMbhavAt kAryamAtrasyAdRSTajanyatvAt, sAmAnAdhikaraNyenAdRSTajanmatvaniveze iyenAtivyApteH etena "adRSTavyApArasambandhena svAjanyatvaM tat" ityapi nirastam, pratiyAgapratibaddhazyenAtivyApteH na ca tatra maraNopadhAyakatvalakSaNaM maraNAnukUlatvameva neti nAtivyAptiriti vAcyaM, khaDgaghAtenApi yatra daivAnna maraNaM tatrAvyAghyApatteH na ca tatrApi pUrNaprAyazcittAbhAvAnna hiMseti vAcyam, ardhaprAyazcittasyApi hiMsA nimittatvAt etena maraNajanakAdRSTAjanakatvalakSaNaM tadvyApAravizeSaNamityapi nirastam, itarahiMsAjanakatAdRzAdRSTAprasiddhezva, maraNoddezyakatvamapi na maraNatvaprakArakecchA'janyecchAviSayatvam, dhanAdilipsayA hiMsAyAmativyApteH, kintu maraNajanakecchA'viSayatvam, tathA ca RtvaGgahiMsAyAmativyAptiH, ata eva maraNaphalakatvAbodhakavidhibodhitakartavyatAkAnyatvarUpAdRSTAdvArakatvaniveze'pi na nistAraH; na cAvihitatvamAtraniveze'pi nirvAhaH, pramAdakRtahiMsAyAmavyApteH, vihite'pi ; ; nAdau tvadIyAnAmapi hiMsAvyavahArAt, anena rUpeNa pApajanakatve gauravAcceti dik / tasmAt "pramAdayogena prANavyaparopaNaM hiMsA" [ tattvArthasUtre 7.8 ] iti maharSipraNItameva hiMsAlakSaNaM samyak atra ca pramAdayogo yatanAbhAvaH, yatanA ca jIvarakSAnukUlo vyApAraH, tattvaM ca jIvamaraNavyApAra vighaTakatvam, yugamAtrakSetre samyagnenravyApArarUperyAsamityAdinA jIvamaraNajanakacaraNavyApArAderaniSTasAdhanatvena " 42 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH nivartanAditi bodhyam , na ca 'maraNAnukUlavyApAreNa' ityevAstu kimadhikeneti vAcyam, apramattahiMsAyAmativyApteH; na caivamapyanAbhogAvighaTanenApramattahiMsAyA hiMsAtvApattiH, zakyavighaTanatvasya vyApAravizeSaNatvAt ; na caivamapyanazanAdAvativyAptiH, parajIvagrahaNe cAtmahiMsAyAmavyAptiriti vAcyam, zubhasaGkalpApUrvakatvasya maraNavyApAravizeSaNatvAt ; na caivaM yAjJikAnAmapi tvaGgahiMsAyAM zubhasaGkalpAnna doSa iti vAcyam , vidhijanyamokSecchAyA eva zubhasaGkalpapadena grahaNAt, ata eva rAjyAdinidAnArthamanazanamapyAtmahiMsAM vadanti tAntrikAH; dravyabhAvobhayahiMsAlakSaNaM caitat, karmabandhajanakatA tu prakRtipradezAvAzritya pramattayogatvena, sthitirasau cAzritya kliSTAdhyavasAyatvena, ityanyatra vistrH| tasmAd hiMsAyAmahiMsAtvaM samarthayatAM pareSAM vedAvalambanamapi mahate'naya, uktaM ca "ye cakruH krUrakarmANaH, zAstraM hiMsopadezakam / ka te yAsyanti narake, nAstikebhyo'pi naastikaaH||1|| varaM varAkazcArvAko, yo'sau prakaTanAstikaH / vedoktitApasacchadmacchanna rakSo na jaiminiH // 2 // . [yogazAstre dvitIyaprakAze zlo0 37-38 ] iti, vedAprAmANya pApakarmaNi pravartakatvAt , paraparigRhItatvAcca vibhAvanIyam, iti kimapi hiMstreNa saha bhuvicaarnnyaa| etadatra vitatIkriyamANaM granthagauravabhayamAdadhAtItyato yathollikhitamevopAdhyAyasanmatitaraGgitamAkalayantvahiMsAdharmaparAyaNA vidvAMsaH // 48 // 160 // "yathA coktadizA yAjJika-mImAMsakAdyAgame dRSTeSTAbhyAM viruddhatA tathA AjIvakAdyAgame'pItyAha anyeSAmapi buddhayaivaM, dRSTeSTAbhyAM viruddhatA / darzanIyA kuzAstrANAM, tatazca sthitmitydH||49||161|| anyeSAmapIti-evaMjAtIyAnAM sthUlamatyullasitAnA, kuzAstrANAm AjIvakAdisambandhinAM zAstrAbhAsAnAm, evam upadarzitaprakAreNa, buddhayA samyag vicAraNayA, dRSTeSTAbhyAM pratyakSapramANAdi-svAbhyupagamAbhyAM, viruddhatA bAdhitArthatA, darzanIyA pratipAdanIyA, upadarzitajAtIyatvasya duSTatvagamakasya teSvapi bhAvAt, uktArthasaMvAdi ca kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrivacanamidam Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / "hiMsAdisaMsaktapathopadezAdasarvavinmUlatayA pravRtteH / nRzaMsa durbuddhiparigrahAcca, brUmastadanyAgamamapramANam // 1 // " iti, upasaMharati -- tatazceti - jainAgamasya dRSTeSTAbhyAmaviruddhArthakatvena prAbalyAdanyAgamAnAM dRSTeSTavirudvatvena durbalatayA tadvAdhitatvatastadvAdhakatvAsambhavAccetyarthaH, iti evaM pUrvoktam, adaH vaktRpratyakSaM "svabhAva eSa" ityAdi, "hiMsAdibhyo'zubhAdi" ityAdi ca, sthitam apraamaannyjnyaanaanaasknditaagmprmaannsiddhm|| 49 // 161 // 44 [ dvitIyaH tathA cA'hiMsAdikaM sukhAdizubhasya kAraNaM, hiMsAdikaM ca duHkhAdyazubhasya kAraNamiti pratiniyataphalajanakaM pratiniyataM karma siddhaM sat svakartAramanumApayati, sa ca kartA svAtmaiveti nigamayati kliSTaM hiMsAdyanuSThAnaM, na yat tasyAnyato matam / tataH kartA sa eva syAt, sarvasyaiva hi karmaNaH // 50 // 162 // kliSTamiti -- raudrAdhyavasAyapUrvakatvAd raudramityarthaH, hiMsAdyanuSThAnaM prANighAtAdikaraNam, idamupalakSaNamahiMsAdyakliSTAcaraNasyApi, yat yasmAt kAraNAt, tasya svAtmanaH, anyataH anyasmAt svavyatiriktavyApAravata ityarthaH, na mataM nAbhyupagatam, nahyanyAtmavyApArato'nyasya puNyapApAdyanuSThAnaM bhavati devadattagatakAyika-vAcanika-mAnasikayogena yajJadattAnuSThAnAbhAvAt, kintu devadattayogato devadattasyaiva hiMsA'hiMsAdyanuSThAnamityarthaH, tataH tasmAt kAraNAt sa eva adhikRtAtmaiva hi nizcitam, sarvasyaiva karmaNaH svIyahitA hitakarmamAtrasyaiva, kartA svatantrakArakaH, kartRvyApyaM karma bhavati, tat prati svAtantryaM kAraNAntarAprayojyatve sati kAraNAntaraprayojakatvaM, tathAvidhena svAtantryeNa svavyApyasya karmaNo hetutvAdAtmaiva kartetyarthaH / 9 atretthaM vivekamAmananti zrImanta upAdhyAyAH- - " atra nizcayato'pRthagbhAvena svavyApyasya rAgadveSAdyadhyavasAyalakSaNasya bhAvakarmaNaH pariNAmitvalakSaNasvAtantryeNa kartRtvam, vyavahAreNa tu saMyogavizeSeNa svavyApyadravyakarmaNi yogavyApArasvAtantryeNa kartRtvamiti vivekaH" iti // 50 // 162 // nanu prayojanamanuddizya mando'pi na pravartate, yacca yasyeSTaM tadeva tasya prayojanaM, tathA ca cetana AtmA kartA yadeva svahitaM jAnIyAt tatraiva pravarteta, svatantrasyAsya na parAdhInA pravRttiryena balAt pareNa prerito'hite'pi pravartetetyata Aha www Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH anAdikarmayuktatvAt, tanmohAt saMpravartate / ahite'pyAtmanaH prAyo, vyAdhipIDitacittavat // 51 // 163 // anAdIti / setyanuvartate sa AtmA, anAdikarmayuktatvAt vyaktyA karmaNaH sAditve'pi pravAhato'nAditvAt karmaNo'nAditvavizeSaNena hi 'ahitapravRttiH kliSTakarmaNo bhavati, tacca kliSTaM karmAhitapravRttyantarAt' ityevamanyo'nyAzrayo na doSAyeti sUcyate, yadi yayA'hitapravRttivyaktyA yA kliSTakarmavyaktirupajAyate tayaiva kliSTakarmavyaktyA saivAhitapravRttirupajAyate ityevamabhyupagamyeta tadA tayoranyo'nyAzraya utpattipratibandhakatvAd doSaH syAt, yataH kAryakAraNabhAvaH kAraNasya pUrvakAlavartitve kAryasyottarakAlavartitve ca bhavati, yA cAhitapravRttiryena kliSTakarmaNA jAyate sA tatkaSTakarmaNa uttarakAlInaiva, na tatpUrvakAlIneti kathaM sA tatkarmakAraNaM, tathA tatkarma tatpravRttito janitaM taduttarakAlInameva, na tatpUrvakAlInamiti kathaM tat tatpravRttikAraNamiti vyaktyoranyo'nyakAryakAraNabhAvAsambhavAt tathA'nyo'nyAzrayo bhavatyutpattipratibandhakaH, yadA tu yAmahitapravRttiM prati yat karma kAraNaM tat karma tatpravRttijAtIyapravRttyantarata upajAyate, tatpravRttijAtIyapravRttyantaraM ca tatkarma - jAtIyakarmAntarato bhavati, tadA kAryakAraNabhAvaniyAmakapUrvAparabhAvataH kAryakAraNabhAvasya sambhavena notpattipratibandha ityahitapravRttijAtIya-kliSTakarmajAtIyayoranyo'nyAzrayo na doSaH, yathA bIjAdaGkuraM bhavati, aGkurAcca bIjamityevaM bIjAGkurayoranyo'nyAzrayo na doSaH, tatrApi bIjAGkurapravAhasyAnAditvAnna bIjAGkuravyaktyoranyo'nyAzrayaH, kintu tajjAtIyayoreveti notpattiH, evaM tajjJAnasya tajjJAnena sahAnyo'nyApekSAyAM vyaktyapekSayA'nyo'nyAzrayo jJaptipratibandhakatvAd doSo bhavati, jAtyapekSayA'nyo'nyAzrayastu jJahyapratibandhakatvAd doSo na bhavatIti, tathA ca pravAhato - 'nAdikarmayuktatvAddhetorityarthaH, tanmohAt karmajanitamauDhyAt, AtmanaH svasya, ahite'pi narakAdiduHkhajanakahiMsAdyanuSThAne'pi saMpravartate samyak pravartate, prAyo bAhulyena kazvidevAtmA na tatrAdareNa pravartate iti jJApanAya prAyaH padam, nidarzanamAha-vyAdhipIDitacittavaditi - rogAkulahRdayapuruSavadityarthaH, yathA vyAdhigrastaH pumAn idamapathyamityevaM jAnan ajAnan vA bahukAlasthitikavyAdhimahimnA'pathyabhakSaNa eva pravartate, tathA saMsAryapi puruSa idamahitamityevaM jAnan ajAnan vA prAyo'hita eva karmadoSAt pravartata iti // 51 // 163 // atra stabakaH ] 45 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [dvitIyaH prasaGgAd vAtAntaramupadarzayatikAlAdInAM ca kartRtvaM, manyante'nye prvaadinH| kevalAnAM tadanye tu, mithaH sAmagryapekSayA // 52 // 164 // kAlAdInAM ceti-AdipadAt svabhAva-niyati-daiva-puruSakArANAmupagrahaH, tathA ca kAla-svabhAva-niyati-daiva-puruSakArANAmityarthaH, anye pravAdinaH syAdvAdavAdibhinnAH kAlAdivAdinaH, ekAntakAlAdikAraNatAvAdina iti yAvat, kevalAnAmiti kAlAdInAM vizeSaNaM, kluptasvavyatiriktaheturahitAnAmiti tadarthaH, kartRtvaM asAdhAraNakAraNatvaM, kRtimattvalakSaNakartRtvasya kAlAdiSvabhAvAt , manyante abhyupa- - gacchanti, tadanye tu ekAntakAlAdikAraNatvavAdibhinnAH punaH, anekAntavAdinaH punariti yAvat , mithaH parasparaM, sAmagryapekSayA ekasAmagrIpraviSTatvena, kartRtvaM manyante ityanuSajyate, tathA ca kAlAdInAmekasAmagrIpraviSTatvena parasparasahakAribhAvalakSaNaM kartRtvamanekAntavAdino manyante, taduktaM sammatikRtA "kAlo sahAva-NiyaI puvakayaM puriskaarnnegNtaa| micchattaM te ceva u samAsao hu~ti sammattaM // 150 // " "kAlaH svabhAva-niyatI pUrvakRtaM purusskaarnnmekaantaat| mithyAtvaM ta eva tu samAsato bhavanti samyaktvam" iti saMskRtam // 52 // 164 // tatra pUrva sopapattikaM kAlaikAntakAraNatAvAdimatamupadarzayatina kAlavyatirekeNa, garbhabAlazubhAdikam / / yat kiJcijAyate loke, tadasau kAraNaM kila // 53 // 165 // na kAlavyatirekeNeti / garbhakAlazubhAdikamityanantaraM bhavatIti kriyApadaM dRzyam, tatra nano'nvayaH, kAlavyatirekeNa kAlarUpakAraNaM vinA, garbha-kAla-zubhAdikaM strIpuMsasaMbhogaprabhavatvena parAbhipretasyApi garbhasya janmakAlavyatirekeNa na bhavati, nanu garbho dazamamAsi manuSyAdInAmanyeSAM ca yadA paripUrNatAmeti tadA paripUrNatApariNatimito garbho bahiniHsaratIti bAlajanmani garbhapariNatireva heturiti cet ? na-apariNate'pi garbhe kadAcit saptame kadAcidaSTame kadAcinnavame mAsi kadAcidanyadA'pi janmadarzanena vyabhicAreNa garbhapariNatejanmani kAraNatvAbhAvAt , tathA kAlopAdhitvAt kAlatayA vyavahriyamANo Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH janyakAlo'pi zItoSNa-varSAdilakSaNaH kAlavyatirekeNa na bhavati, "na kAlamantareNa garbhabAlazubhAdikam" iti zrIharibhadrasUrivyAkhyAnato jJAyate yaduta "garbhakAlazabhAdikam" ityasya sthAne "garbhabAlazubhAdikam" iti tatsammataH pAThaH, tatra bAlo nAma janmAnantaraM bAlAvasthonaSoDazavarSaparimitA, sA'pi kAlavyatirekeNa na bhavati, bAlAvasthA ca yuvAdyavasthAntarANAmapyupalakSaNam , avasthAmAtrasyaiva kAlata eva bhAvAt , anyathA'tiprasaGgAt , tathA zubhAdikamityatrAdipadAdazubhasyApyupagrahAt svarga-narakAdikamapi kAlavyatirekeNa na bhavati, kiM bahUktena / kAryamAnaM svasyAsAdhAraNadharmeNa gRhItvA tat prati kAlasya kAraNatvaM na janmasahasreNApi vaktumazakyamato janyatvena sAmAnyadharmeNa janyamAtramupAdAya tat prati kAlasya kAraNatvamavaseyamityAzayenAha- yat kiJciditi-yat kimapi ghaTAdikaM loke jAyate loke prAdurbhavati tat sarva kAlavyatirekeNa na bhavati, kAlasya kAraNatvAnabhyupagame yAgAdikAnantarameva svargAdikaM bhavet , daNDAdyekaikakAraNasamavadhAnAnantarameva ghaTAdikaM syAditi, tat tasmAt kAraNAt , asau kAlaH, kila iti satye, satyaM kAraNaM kAryamAnaM prati kAraNam , anyasya tvanyathAsiddhatvAdupacaritameva kAraNatvaM, tanna satyamityarthaH // 53 // 165 // etatsamarthanaparaM kAryamAtrotpatti-sthiti-vinAzajanakatvasya kAlagatasya pratipAdanapravaNaprAcInapadyasamAnAnupUrvIkapadyamullikhati kAlaH pacati bhUtAni, kAlaH saMharati prajAH / * kAlaH supteSu jAgarti, kAlo hi duratikramaH // 54 // 166 // kAla iti / bhUtAni utpattimanti vastUni, pacati pariNati nayati prakRtaparyAyopacayaM karotIti, tathA kAlaH prajAH saMharati prajAH paryAyAntareNa sthApayati, prakRtaparyAyAntaraparyAyAntarabhAjaH karotIti yAvat , tathA kAlaH supteSu jAgarti ApadamabhirakSatIti haribhadrasUriH, upAdhyAyastu 'supteSu' ityasya 'ajanitakAryeSu parAbhimatakAraNeSu satsu' iti, jAgarti ityasya 'vivakSitakAryamupadadhAti' ityarthamAviSkRtavAn , tathA kAlaH hi nizcitam , duratikramaH nAnyathA kartuM zakyaH, arthAt svakAryeSUtpatti-sthiti-pralayeSu anapalapanIyakAraNatAkaH kAlaH, utpatti-sthiti-pralayeSu na kAraNamityevaM na kenApyapalapanIyaH kAlo bhavatIti // 54 // 166 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ dvitIyaH uktArthadAyAnyakAraNebhyaH parAbhimatebhyaH kAlasya viziSTaM sAmarthya - 48 mAviSkaroti kiJca kAlAdRte naiva, mudrapaktirapIkSyate / sthAlyAdisannidhAne'pi, tataH kAlAdasau matA // 55 // 167 // kiJceti - yuktayantarAbhyuccaye, kAlAdRte kAlamantareNa, naivetyasya 'IkSyate' ityanena sambandhaH, sthAlyAdisannidhAne'pi parAbhimatapAkopayuktapAkapAtrAdirUpakAraNasamavadhAne'pi, sthAlyAdItyAdipadena vilakSaNavahnisaMyogAdiparigrahaH, muktirapi AstAmanyat, mudgAnAM dvidalavizeSANAM vilakSaNarUparasAdilakSaNavikRtipariNatirapi, naivekSyate naiva dRzyate, 'ikSyate' ityasya sthAne 'iSyate' iti pAThastu nAtIvopayuktaH, darzanAbhAvopadarzanena pramANAbhAvapratipAdanaparatvena 'IkSyate' ityasyaivopayuktatvAt, tataH yata evaM tasmAt, asau mudrapaktiH, kAlAtmanA kAlamAtrajanyA'bhyupagatA / na ca sthAlyAdisannidhAne'pi mugapattiryannekSyate tatra mudgapaktijanakavilakSaNAgnisaMyogAbhAvAdeva mudgapaktyabhAva iti vAcyaM tadA mudgapaktijanaka vilakSaNAgnisaMyogaH kasmAnna bhavatItyapekSAyAM tajjanakakAraNAntarasyAnveSaNe vyagratApatteH, tatrApi tajjananakAlo nedAnImato na vilakSaNAgnisaMyoga ityasyAvazyavaktavyatvena tadarthamAvazyakatvena kAlasyaiva mudgapattijanakatvamucitamiti // 55 // 167 // yadi kAlo garbhAdau kAraNaM na bhavet, garbhAdikaM sarvamavyavasthitaM syAdityasyApAdyApAdakayorvaiyadhikaraNyAdasaMbhave'pi yadi garbhAdikaM kAlAsAdhAraNakAraNakaM na syAdavyavasthitaM syAditi vipakSe bAdhakamupadarzayati kAlAbhAve ca garbhAdi, sarvaM syAdavyavasthayA / pareSTahetu sadbhAvamAtrAdeva tadudbhavAt / / 56 / / 168 / kAlAbhAve ceti-kAlasya kAryamAtraM pratyasAdhAraNatvAnaGgIkAre cetyarthaH, tataH kimityapekSAyAmAha - garbhAdi sarvamiti, avyavasthayA syAt aniyamena bhavet, tatra hetuH pareSTahetusadbhAvamAtrAdeva tadudbhavAditi parAbhimatamAtApitrAdikAraNasamavadhAnamAtrA devAvilambena garbhAdyutpAdApatterityarthaH / nanu kAlasyaikasyaiva kAryamAtraM prati kAraNatve tasya sarvadA bhAvAt tanmAtrakAraNakasya kAryamAtrasyaiva yugapadutpattiprasaGgato'vyavasthA durudvArA, yadi ca tattatkAye Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH tattadupAdhiviziSTasya kAlasya hetutvamiti tattadupAdhInAM yugapadasannidhAnAnna yugapat sarvakAryotpattiprasaGgaH, tadA kAlavaicitryaniyAmakatayopAdhivizeSANAmavazyAbhyupagantavyatvena teSAM pratiniyatAnAM pratiniyatatattatkAryakAraNatvamAvazyakamiti gataM kAlamAtrakAraNatvavAdeneti cet ?, atra navyAH-"kSaNAtmakaH kAlo'tirikta evAbhyupeyo na tu kAle svajanyavibhAgaprAgabhAvaviziSTakarmaNa upAdhitvamupagamya tadviziSTasya kAlasya kSaNarUpatvaM, tathA sati vibhAgakAle svajanyavibhAgaprAgabhAvAbhAvena tadviziSTakarmalakSaNopAdhyabhAvAt tadviziSTakAlalakSaNakSaNasyApyabhAvAt tadAnIM tatkSaNanimittakakAryAbhAvApatteH, tadAnIM svajanyapUrvasaMyoganAzaprAgabhAvAvacchinnavibhAgaviziSTakarmaNa upAdhitvamabhyupagamya tadviziSTakAlasya kSaNarUpatAzrayaNe'nanugamaprasaGgAt , atiriktakSaNarUpANAM kAlAnAmAnantyena pratiniyatasya kSaNasya tatkSaNavRttikArye tatpUrvakSaNatvena kAraNatvaM, tatkSaNavRttitvaM ca yathA tatkSaNabhinne kAryAntare tathA svasminnapi, 'idAnIM ghaTaH, idAnIM paTaH' ityAdivyavahAravat 'idAnIM kSaNaH' ityapi vyavahArAt kAlikasambandhenAdhArAdheyabhAvasya svasminnapi sambhavAt , tathA ca tattatkSaNAnAM tannAzAnAM ca tattatkSaNavRttitvarUpakAryatAvacchedakadharmAkAntatvena tattatpUrvakSaNajanyatvAnna kSaNikatvAnupapattiH, uktadizA kAryakAraNabhAvavyavasthitau ca kSaNikenaivaM kSaNena kAryavizeSasyotpattisaMbhavAnnAtiriktahetusiddhiH, na ca tatkSaNa eva tantau paTa utpadyate kapAle ca ghaTa utpadyata iti dezaniyamArthaM samavAyena paTAdikaM prati tAdAtmyena tantvAdika kAraNamiti kSaNavyatiriktakAraNasiddhiriti vAcyam, "nityasattvA bhavantyeke, nityAsattvAzca kecana / vicitrAH kecidityatra, tatsvabhAvo niyAmakaH // 1 // " iti svabhAvavAdinA kAdAcitkatvasya svabhAvaniyamyatvamupeyate, tatraivam "vahniruSNo jalaM zItaM, samasparzastathA'nilaH / kenedaM racitaM tasmAt , svabhAvAt tadvyavasthitiH // " iti tadIyavacanamavalambya svabhAvAdeva pratiniyatadezavRttitvalakSaNasya kvAcitkatvasya nitya ivAnitye'pi svabhAvata eva saMbhavAt , hetu-hetumatoH pUrvAparIbhAvanimittakasya pratiniyatatattatkSaNavRttitvarUpasya kAdAcitkatvasyaiva hetuniyamyatvAdanyatra deze'nyApatterabhAvAt , nanu yathA tatkSaNavRttikArye tatpUrvakSaNasya niyatapUrvavartitvaM tathA samavAyAdikAraNAntarANAmapIti kathaM teSAM kAraNatvapratikSepa iti cet ?, nahi 4 zAstra0sa0dvi0 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH niyatapUrvavartitvamAnaM kAraNatvaM, kintu anyathAsiddhizUnyatve sati niyatapUrvavartitvaM, tatra avazyaklaptaniyatapUrvavartina eva kAryatvasaMbhave tadbhinnatvamanyathAsiddhiriti kArya prati avazyaklaptaniyatapUrvavartinaH pUrvakSaNAdeva taduttarakSaNavartinaH kAryasya sambhave sati tadbhinnatvAdanyeSAmanyathAsiddhatvena tacchUnyatvAbhAvAt kAraNatvAsambhavAt, tathA ca pUrvakSaNabhinnAnAmanyeSAmanyathAsiddhatvAt kAraNatvAbhAve'pi prayojakatvaM bhavatyeveti tato dezapratiniyama upapadyate, ata eva na paTatvAdyavacchinnasyAkasmikatvApatyA tadavacchinnaM prati hetutAsiddhiH, etAvatsattve'vazyametaddharmAvacchinnasyotpattiriti nizcayAviSayatvamevA''kasmikatvaM, tata eva ca taddharmAvacchinnaM pratISTasAdhanatAjJAnAbhAvAta tatkAraNasaGghaTane pravRttyanupapattiH, tatra ca kRtisAdhyatAjJAnAbhAvAt tadutpattaye pravRttyanupapattiH, na caivaM prakRte, pUrvakSaNetareSAM kAraNatvAbhAve'pi prayojakatvasya sadbhAvena tadavacchinnaniyatapUrvavartitvanizcayAdetAvatsattve'vazyaM paTotpattiriti nizcayAdevA''kasmikatvaparihAreNoktanizcayata eva kRtisAdhyatAjJAnasambhavena taddharmAvacchinne pravRttisambhavAt , ananyathAsiddhatvAnivezaprayuktalAghaveneSTaprayojakatAjJAnameva kAryArthamupAdAnAdisaGghaTanaviSayakapravRttiheturiti kSaNetareSvapISTaprayojakatAjJAnasadbhAvAt pravRtyupapatteH, idametAvatkAraNajanyamityaprAmANikavyavahArAnupapattilakSaNamAkasmikatvaM tu na bAdhakam , prayojake'pi doSAt kAraNatvabhrameNAprAmANikavyavahArasya sambhavena tadanupapatterabhAvAt , pUrvakSaNetareSAM kAraNatvAnabhyupagamanameva yuktam , anantaniyatapUrvavartidhvananyathAsiddhatvAkalpanena lAghavAd" ityAhuH // 56 // 168 // // iti kAlavAdaH // atha khbhaavvaadH|| atha svabhAvakAntakAraNatAvAdimatamupadarzayatina svabhAvAtirekeNa, garbhabAlazubhAdikam / yat kiJcijAyate loke, tadasau kAraNaM kila // 57 // 169 // na svabhAvAtirekeNeti-najo 'jAyate' ityanenAnvayaH, svabhAvAtirekeNasvabhAvamantareNa svabhAvamullaGghayeti yAvat, yat yasmAt kAraNAt, garbha-bAlazubhAdikamityatrAdipadAnnArakAdyazubhakAryaparigrahaH, kizcit kimapi, kArya janyam, loke bhuvanatraye'pi, na jAyate naivotpadyate, tat tasmAt kAraNAt , Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalita. kila satyam, asau svabhAvaH kAraNaM sarvakAryagatakAdAcitkatva niyAmakaH, yathA ca nityAnAmAkAzatvAdInAM pratiniyatAkAzAdidezavRttitvarUpaM kAcitkatvaM svabhAvaniyamyameva, na tu svabhAvetara niyamyaM, gaganAdibhinne AkAzatvAdeH sattve tasya gaganAdisvabhAvatvameva na syAdityAkAzatvAdergaganAdibhinnadezavRttitve bAdhakam, tathA ghaTAdInAM pUrvAparakAlAvRttitve sati vartamAnakAlavRttitvAtmakapratiniyatakAlavRttitvarUpakAdAcitkatvamapi svabhAvaniyamyameva, na tu svabhAvetaraniyamyam, ghaTAdijanyabhinne nitye gaganAdau kAdAcitkatvasya sattve tasya ghaTAdisvabhAvatvameva na syAditi kAdAcitkatvasya gaganAdivRttitve'pi bAdhakaM samastyeva; nanu ghaTAdInAM niyatapUrvottarAvadhikatve satyeva kAdAcitkatvasvabhAvo bhavitumarhati nAnyatheti yo'sAvasya niyamena pUrvo'vadhiH sa niyatapUrvavartitvAt kAraNameveti cet ? natadgatopakArajanakasyaiva tatkAraNatvAt, anyathA'tiprasaGgAdityavadherniyatapUrvavartitve'pi gatopakArajanakatvena tadakAraNatvAt ; nanu ghaTasya bhavanasvabhAvatve taddina iva tatpUrvadine'pi bhavanaM syAt, evaM tatpUrvapUrvadine'pItyanAditvaM syAt, anAdezva bhAvasya nAzAsambhavAnnityatvaM syAt, tatpUrvadine'bhavanasvabhAvatve taddine'pyabhavanasvabhAvasadbhAvAnna jAyetetyubhayathA'pi kAdAcitkatvasvabhAvakSatiriti cet ?, natadaharevAnena ghaTena bhavitavyamityevaM tadaharghaTitabhavanasvabhAvasyaiva tasyAbhyupagamAt, tadahazca nAnyadA samastIti tadvaTitabhavanasvabhAvo'pi nAnyadetyanyasmin dine tdbhvnaapttysmbhvaat| athavA svabhAvaH kAryamAtre kAraNamiti kAraNamityasya mukhya evArthaH, upAdAnAtmakakAraNasvabhAvasyaivopAdeyAtmakakAryagatasvabhAvarUpopakArajanakasvopAdeya hetutvAt ; na copakArAtmake'pi kArye svabhAvasya janakatvaM tadA bhaved yadi tadvatopakArajanakatvaM syAdevaM tadvatopakArajanakatvamapi tadA syAd yadi tadgatopakAralakSaNakAryagatopakArajanakatvaM syAdityanavasthA prasajyeteti vAcyaM tasya svata evopakRtatvena tadgatopakArajananamantareNaiva svabhAvasya tajjanakatvasambhavAt, tathA ca daNDarUpAdInAM ghaTotpatteH pUrvaM niyamena bhAvAnniyatapUrvAvadhitve'pi anyathAsiddhatvAdeva na kAraNatvaM, tathA daNDAdInAmapi niyatapUrvAvadhitve'pyavazyaklRptaniyatapUrvavartisvabhAvabhinnatvenAnyathAsiddhatvAdeva na kAraNatvam, yathA cendhanasya pAkaM prati kAraNatvAbhAve'pi prayojakatvamupAdAya "indhanAt pAkaH" iti vyavahAraH, tathA daNDasya ghaTaM prati kAraNatvAbhAve'pi ghaTaM prati prayojakatvamavalambya daNDAd ghaTa iti vyavahAra iti na vyavahArabAdho'pIti // 57 // 169 // 2 51 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 zAstravArtAsamuccayaH / [ dvitIyaH etadeva bhAvayati sarve bhAvAH svabhAvena, svasvabhAve tathA tathA / vartante'tha nivartante, kAmacAraparAGmukhAH || 58 // 170 // sarve bhAvA iti - atra 'sarvabhAvAH' iti samasto'pi pAThaH, arthe tu na bhedaH, sarve padArthAH sarvapadArthA ityarthayorvastuta aikyAt, svabhAvena AtmIyayA sattayA, svagatena hetugatena vA nimittenetyupAdhyAyAH, yadA kAraNamiti pUrvapadyagatasya kAdAcitkatvaniyAmaka ityarthastadA svagatena nimittenetyarthaH, yadA tu kAraNamityasya mukhyo'rthaH parigRhyate tadA hetugatena nimittenetyartho'vaseya iti tadabhiprAyaH, svasvabhAve AtmIyA''tmIyabhAve, AtmIyA''tmIyasattAyAmiti yAvat, tathA tathA tena tena prakAreNa, viziSTapratiniyatasaMsthAnAdirUpeNeti yAvat, vartante bhUtvA tiSThanti, yathA svabhAvenaiva bhUtvA tiSThanti tathA svabhAvenaiva nAzakAle nivartante nAzabhAjo bhavanti; kiMbhUtAste bhAvA ityapekSAyAmAha - kAmacAraparAGmukhA iti-aniyatabhAvanirapekSA ityarthaH // 58 // 170 // hetvantare kAmacAraM svabhAvasya sAmarthyaM ca prakaTayati na vineha svabhAvena, mudrapaktirapISyate / tathA kAlAdibhAve'pi, nAzvamASasya sA yataH // 59 // 171 // navineti / iha jagati, svabhAvena vinA tathAyogyatAlakSaNasvabhAvamantareNa, tathA kAlAdibhAve'pi abhISTakAlAdisannidhAne'pi pratiniyatakAlavyApArAdighaTitasAmagrIsamavadhAne'pi, mudrapaktirapi mugAkhyadvidalavizeSapAkospi, neSyate neSTaH, pratiniyatakAlavyApArAdisAmagrI samavadhAne dRSTasya mudgapAkasya kuto neSTatvamityapekSAyAmAha - nAzvamASasya sA yata iti - tathAkAlAdibhAve'pIti ghaNTAlolanyAyenobhayatrAnveti yataH - yasmAt kAraNAt, kaTakasya, sA-paktiH, pratiniyatakAlavyApArAdisAmagrIsamavadhAne'pi tathAyogyatAlakSaNasvabhAvAbhAvAnna bhavatItyarthaH yAvatA kAlena mudgAdipAko jAyate tAvAn kAlo'pi tatra vartate, yayA kriyayA vilakSaNAgnisaMyogo'nyatra tayA kriyayA vilakSaNAgnisaMyogajananayogyayA'zvamASe vilakSaNAgnisaMyogo na bhavatItyasya vaktumazakyatvena vilakSaNAgnisaMyogAdikamapi tatra vartata eva, evamapi pAkAbhAvo'zva azvamASasya , Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH mASasya tathAyogyatAlakSaNasvabhAvAbhAvAdeveti; na ca kAryamAnaM pratyadRSTamapi kAraNamiti tadvaiguNyAdeva tatra pAkAbhAva iti vAcyam , dRSTasAdguNye'dRSTavaiguNyAbhAvAt , evamapyadRSTavaiguNyAbhyupagame dRDhadaNDanunnamapi cakramadRSTavaiguNyAnna bhrAmyet , tasmAt svabhAvavaiSamyAdeva kaGkuTakapAkAbhAva ityanyatra tatsamavadhAne bhavati na bhavatItyevaM kAmacArAt svabhAva eva kAraNamiti // 59 // 171 // svabhAvAdeva kAryabhAva ityasya dALayAtatsvabhAvAt kAryAbhyupagame bAdhakamupadarzayati atatsvabhAvAt tadbhAve'tiprasaGgo nivAritaH / tulye tatra mRdaH kumbho, na paTAdItyayuktimat // 60 // 172 // atatsvabhAvAditi-tatsvabhAvabhinnAt tatsvabhAvarahitAd vA kAraNAdityarthaH, tadbhAve vivakSitakAryotpAde, aGgIkriyamANe iti zeSaH, atiprasaGgaH atiprasaGgAtmakAniSTaprasaGgadoSaH, anivAritaH nivArayitumazakyaH, arthAdabAdhitaH syAt , tatra hetuH-tulya ityAdi / tulye samAne, tatra atatsvabhAvatve, mRdaH kumbho na paTAdi mRdA ghaTo jAyate, paTAdi na jAyate, iti evam , ayuktimat yuktirahitaM niyAmakarahita miti yAvat , syAdetat-'yadyatatsvabhAvatvaM' tajjananaprayojakamiSyeta tadA ghaTaM prati yathA'tatsvabhAvatvaM mRdastathA paTAdikaM pratyapIti mRdo ghaTotpattivat paTAdyutpattirapi syAt, na caivam , kintu sAmagrImeva kAryajanikAmurarIkurmaH, azvamASasya ca pAkaM prati svarUpayogyataiva nAstIti na tasya pAka iti cet ?, atra vadanti svabhAvavAdinaH-antaraGga-bahiraGgayormadhye'ntaraGgasyaiva balIyastvAt kAraNatvamiti svabhAvasyaivAntaraGgatvAt kAryahetutvaM, na tu svabhAvabhinnAnAM bahiraGgatvAt ; na ca mRtsvabhAvo yathA ghaTastathA zarAvAdirapIti ghaTa-zarAvAdInAM sarveSAmapi mRtsvabhAvAvizeSAdavizeSaprasaGga iti vAcyaM, svastha bhAvaH kAryajananapariNatiH svabhAva iti kathyate, kAryajananapariNatizca kAryaikagamyA, tathA ca yadA ghaTo jAyate tadA ghaTajananapariNatima'tsvabhAvaH, yadA zarAvo jAyate tadA zarAvajananapariNatima'tsvabhAva ityevaM svabhAvabhedAnna ghaTAdikAryAvizeSaprasaGgaH, na cedevam , aGkurajananasvabhAvaM bIjaM sarvadaivAstIti sahakArimadhyamadhyAsInaM bIjaM, yathA'GkaraM janayati tathA kevalamapi janayediti sahakAryasamavadhAne'pi aGkurajananasvabhAvAd bIjAdaDarotpAdaprasaGgaH; aGkuraM prati bIjasya bIjatvena kAraNatve'pi Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 zAstravArtAsamuccayaH / [dvitIyaH sahakarisamavadhAnAsamavadhAnAbhyAM tataH kAryajananAjanane upapatsyete iti cet ? na-svabhAvasya kAryajananapariNatilakSaNasya kAryaikagamyasyAGkurotpAdAvyavahitapUrvakSaNa eva bIja eva bhAva iti tAdRzasvabhAvavattvAd bIjAntarato vilakSaNaM yad bIjaM tadvilakSaNabIjatvenaivAGkurahetutvaucityAt, svabhAvavAde vilakSaNabIjasadbhAve'GkurajananaM, vilakSaNabIjAsadbhAve'kurAjananamityupapattestatra sahakArilAbhAlAbhayoranAzrayaNAt ; na cAkurajananapariNatilakSaNavailakSaNyaM yadvIjasya bIjAntarato'tizayastadAdhAyakatvaM sahakAricakrasya svabhAvavAdinA'pi kalpanIyam , tato varaM sahakAricakrasya tatkAryajanakatvameveti vAcyam, pUrvapUrvopAdAnapariNAmAnAmevottarottaropAdeyapariNAmahetutvAt , uttarottaropAdeyapariNAma prati pUrvapUrvopAdAnapariNAma-" hetutvAdeva copapattau kAlasyApi tatra kAraNatvAnabhyupagamena kAlavAdasyApravezAt ; na ca caramakSaNapariNAmarUpabIjAdAdyakSaNapariNAmarUpAGkarasyaivotpattirna tu dvitIyAdikSaNapariNAmarUpAGkurANAM, teSAM pUrvapUrvAGkurapariNAmata evotpatteriti caramakSaNapariNAmarUpabIjasyApi dvitIyAdikSaNapariNAmarUpAGarAjanakatvAd vyaktivizeSamavalambyaiva bIjAGkurayoH kAryakAraNabhAvo vAcyaH, anyathA caramakSaNapariNAmarUpabIjasthApi dvitIyAdikSaNapariNAmarUpAGkurAdau vyatirekavyabhicAreNAGkuratvAvacchinna prati vilakSaNabIjatvena kAraNatvasyAsambhavAt, prathamAdicaramaparyantAkurakSaNepvatadvyAvRttilakSaNavyAvRttivizeSamabhyupagamya tadavacchinnaM prati caramabIjakSaNAdhupAntyAGkurakSaNaparyanteSvatadvyAvRttilakSaNavyAvRttivizeSamurarIkRtya tadavacchinnasya hetutve'GgIkriyamANe kAryakAraNatAvacchedakakoTAvekaikakSaNapravezApravezAbhyAM vinigamanAviraheNAnantagurudharmAvacchinnakAryakAraNabhAvaprasaGgAt , evaM ca vyaktivizeSamavalambya kAryakAraNabhAve aGkurajAtIyAt kAryAd bIjajAtIyakAraNAnumAnabhaGgaprasaGga iti vAcyaM, caramakSaNapariNAmarUpabIjakAryAdyakurasAdRzyatirohitavaisAdRzyenAGkurAdinA caramakSaNapariNAmarUpabIjasAdRzyatirohitavaisAdRzyAnAM bIjAdInAmanumAnasambhavAt , yadi bIjaM vinA'pyakuraM syAd bIjaprayojyaM na syAdityevaM vipakSabAdhakatarkasya prayojyaprayojakabhAvamUlakasya sadbhAvAt / AdyAGkarakAraNIbhUtacaramakSaNapariNAmarUpabIjopAdAnapUrvapUrvabIjakSaNAnAmapi paramparAkAraNatvena caramakSaNapariNAmarUpabIjakAryAdyAGkuropAdeyottarottarAGkuraprayojakatvAt , tataH svabhAvahetukameva jagaditi siddham , taduktam Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH "kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRga-pakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prasaGgaH ? // 1 // " iti // 60 // 172 // // iti svabhAvaikAntakAraNatAvAdaH // atha ekaantniytiruupkaarnntaavaadH|| atha niyativAdimatamupadarzayitumAhaniyatenaiva rUpeNa, sarve bhAvA bhavanti yat / tato niyatijA hyete, tatsvarUpAnuvedhataH // 61 // 173 // niyatenaiva rUpeNeti-anyUnAnatiriktenaiva rUpeNa, sajAtIyavijAtIyavyAvRttena svabhAvAnugatenaiva rUpeNeti yAvat, sarve bhAvAH padArthAH, bhavanti utpadyante, yat yasmAt kAraNAt , tat tasmAt , hi nizcitam , ete bhAvAH sajAtIya-vijAtIyavyAvRttasvabhAvAnugatarUpavanto bhAvAH, niyatijAH naiyatyaniyAmakatattvAntarasamudbhavAH, niyatijatve hetvantaramAha-tatsvarUpAnuvedhata itiniyatiprayuktapratiniyatadharmopazleSAt , ata eva tIkSNazastrAdyupahatAnAmapi maraNa niyatatAyA abhAve na maraNaM, kintu jIvananiyatatayA jIvanameva dRzyata iti // 61 // 173 // . idameva sphuTIkaroti yad yadaiva yato yAvat , tat tadaiva tatastathA / niyataM jAyate nyAyAt , ka etAM bAdhituM kssmH||62||174|| yaditi / yad ghaTAdikaM vastu, yadaiva yasminneva kAle, yataH yasmAd daNDAdikAraNAt, yAvat yAvatparimANamalpadezavyApi bahudezavyApyutpadyamAnamanubhUyate, tat ghaTAdikaM vastu, tadaiva tasminneva kAle, tataH daNDAdikAraNAt , tathA tAvatparimANamalpadezavyApi bahudezavyApi vA, niyataM niyatikRtam , jAyate utpadyate, nyAyAt tarkAt , kaH puruSaH, Izvaro'pi vA, etAM niyati, bAdhitum anyathA kartu, kSamaH samarthaH, pramANasiddhArthasyAnyathAkaraNAdilakSaNabAdhAsambhavAt , sajAtIyavijAtIyavyAvRttaniyatarUpAvacchinnaM prati Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH niyatereva kAraNatvAt , upadarzitaniyatarUpasya kiJciniSThakAraNatAnirUpitakAryatAnavacchedakatve pratiniyatadezakatvAbhAvalakSaNamAkasmikatvaM syAt , ghaTAdyasAdhAraNaniruktadharmasya paTAdAvapyApatteH; na ca vibhinnasAmagrIjanyatAvacchedakAnekadharmasaGghaTitamUrtikatvalakSaNArthasamAjasiddhatvAt tAvaddharmakatvalakSaNapratiniyatarUpavattvaM na kasyacijanyatAvacchedakamiti vAcyam, niyatirUpaikakAraNajanyatayaiva tAvaddharmakatvAvacchinnasyopapattAvarthasamAjAkalpanAt, bhinnasAmagrIjanyatve vibhinnatvameva syAdekavastutvaM vyAhanyeta, taduktam"prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH, so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA // bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // 1 // ", iti, // 62 // 174 // niyatereva sAmarthyamupadarzayatina carte niyatiM loke, mudgapaktirapIkSyate / tatsvabhAvAdibhAve'pi, nAsAvaniyatA yataH // 63 // 175 // na carte iti / na ca ityasya 'IkSyate' ityanenAnvayaH, Rte niyati niruktalakSaNAM niyati vinA, mudgapaktirapi mudgapAko'pi, na cekSyate na cAnubhUyate, tatsvabhAvAdibhAve'pi yato mudgapAkajanakasvabhAvavyApArAdisadbhAve'pi, na naiva, asau mudgapAkaH, aniyatA kintu svarUpaniyataiva, svabhAvasya kAryakajAtyaprayojakatvena tadaprayojyasya mudgapAkanaiyatyasya niyatiprayojyataiva, atizayarUpasyApi svabhAvasya pAkavizeSa eva prayojakatvaM pAkAntarasAjAtyavaijAtyobhayAnuvedhastu niyati vinA na saMbhavatIti / heturvyaktimevotpAdayati, tatra sAjAtyavaijAtyobhayAnuvedhastu samavAyAdilakSaNatattvAntarasambandhAditi cet ? na,-'samavA yAdyAtmakAtiriktasambandhasya pramANAbhAvato'bhAvena tena sanbandhena sAjAtyavaijAtyobhayAnuvedhAsaMbhavAt , samavAyAderabhyupagame'pi vA tatsAjAtyavaijAtyayostatraiva samavAyo nAnyatretyatra niyAmakasya gaveSaNIyatvAt , tatsamavAyAdereva pratiniyatadeza eva kasyacit sambandhasya balAt sattve tasyApi sambandhAntarasya pratiniyatadeza eva sattve niyAmakasambandhAntarAnveSaNe'navasthApAtAt; kiJca yatsattve'vazyaM yatkAryasyotpatteH samyag nizcayo bhavati tat tasya kAraNaM yuktaM, daNDAdisattve'vazyaM ghaTotpattiriti na samyag nizcayaH, tatsattve'pi kadAcid ghaTAnutpatteH, kintu daNDAdisattve prAyo bhaviSyati ghaTa iti saMbhAvanaiva, saMbhAvanA tUtkaTakoTikasaMzaya Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH rUpA na vastusiddhisamartheti na tato dRSTahetusiddhiH, yad bhAvyaM tadbhavatyeveti tu samyag nizcayaH, bhAvyatA ca niyatirevetyuktanizcayAnniyatiH kAraNaM siddhyati; na ca yatkArya prati yatkAraNasya pUrvamiSTasAdhanatvena nizcayastatkAryArtha tatkAraNe pravRttiH, kAryotpatteH pUrva niyatestu nizcayo nAstIti tatra pravRttidurghaTeti vAcyam , avidyayaiva pravRttaH, yadRcchayaiva phalalAbhato'vidyAmUlikA'pi pravRttiH saMvAdinIti // 63 // 175 // niyatijanyatvAbhAve doSamupadarzayatianyathA'niyatatvena, sarvAbhAvaH prasajyate / anyo'nyAtmakatApatteH, kriyAvaiphalyameva ca // 64 // 176 // anyatheti-yadyevaM neSyate, arthAt niyati vinaiva bhAvAnAmutpatterupagame ityarthaH, niyatijanyatvAbhAve ca niyatatvAbhAvAt aniyatatvena hetunA "sarvAbhAvaH prasajyate" iti haribhadrasUrisammataH pAThaH, taiH "sarvAbhAvaH prasajyata" ityasya "ete hi tata eva, tacca tadanyathA bhavatIti prApta, na caitadevamiti tadanyavadabhISTasyApyabhAva iti sarvAbhAvaH" ityevaM vyAkhyAtam, upAdhyAyasammatastu "sarvabhAvaH prasajyate" iti pAThaH, tena tatra "vyaktyavizeSAt" iti heturupadarzitaH, tatropAdhyAyasyAyamabhiprAyaH-yadi sAjAtyavaijAtyobhayAnuvedhaH kAraNaprayukto nAzrIyate tadA kAryavyaktiM prati kAraNavyaktiH kAraNamityeva prAptaM, tathA ca vyaktiryathA ghaTavyaktistathA paTavyaktirmaThavyaktirityevaM sarve'pi bhAvAH pratyeka vyaktiriti vyaktyavizeSAt sarveSAM daNDavyaktikAryatvamiti sarvabhAvo daNDavyaktitaH syAditi, haribhadrasUreH punarayamabhiprAyaH-ete hi tata eveti yo'yaM niyamaH so'pi sarvabhAvAnAmaniyatatve sarvAntargatatvAdaniyata iti tata eva bhavatItyapi tadanyathA bhavatIti prAptaM, tena etadevaM neti tato yathA'nyadevaM na, arthAt tato na bhavati tathA vivakSitamapi kArya tato na bhavatIti sarvAbhAvaH prasajyata iti / ca punaH, anyo'nyAtmakatApatteH aniyatahetutvena ghaTasya daNDAdijanyatvavat paTakAraNatantvAdijanyatvamapi bhavet , evaM paTasyApi tantvAdijanyatvamapi bhavet , evaM ca paTasya ghaTakAraNajanyatvAd ghaTAtmakatvaM, ghaTasya paTakAraNajanyatvAt paTAtmakatvamityevaM ghaTa-paTAdInAmanyo'nyasvarUpatvaM syAt, evaM sarvasya sarvakAraNakatve ghaTapaTAdyavizeSApatteH, tathA ca ghaTakAryaM paTo'pyaviziSTatvAt kuryAdeveti jalAdyAna Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH yanAdyarthino ghaTAnayanAdikriyAvaiphalyameva, tAmantareNApi jalAdyAnayanAdisambhavAt , paTasya siddhatve tadAtmakaghaTavyakterapi siddhatvenAsAdhyatvAt tadutpattiprayAsasyApi vaiphalyam ; daNDAdikAraNasammelanena yA ghaTavyaktizcikIrSitA sA vyaktirasiddhaiveti cet ? sA vyaktirityatra vyaktivizeSaNatayopAdIyamAnaM tattvaM nAnyasmAda bhedaH, bhedasya sapratiyogikasya pratiyogigrahamantareNa na graha ityanyabhedAgrahe'pi so'yamiti tattAgrahAt, na ca tadvayaktireva tattvam , vizeSaNavizeSyabhAvasya bhedaniyatatvena tadvyaktau tadvayaktirUpatattvasya vizeSaNatvAsambhavAt kintu niyatikRtadharmavizeSa eva tattvamiti siddhA niyatiH, athavA'niyatahetutve ghaTArthino mRda upAdAne'pi tato ghaTo na jAyeta, kintvanyadeva bhavediti vilakSaNasaMsthAnAdi-, mattayA ghaTArthino'bhimatasya ghaTasyAsiddhirityevaM kriyAvaiphalyaM prasajyate, tathA niyatena tattvAntareNa sarvAnvayavyatirekasiddherniyatireva kAraNamiti // 64 // 176 // // iti ekaantniytikaarnntaavaadH|| // atha krmvaadH|| atha kamaiMkAntakAraNatAvAdimatamupadarzayatina bhoktavyatirekeNa, bhAgyaM jagati vidyate / na cAkRtasya bhoktA syAnmuktAnAM bhogbhaavtH||65||177|| na bhoktavyatirekeNeti-no 'vidyate' ityanenAnvayaH, bhoktavyatirekeNabhoktAramantareNa, jagati carAcare, bhogyaM bhoktavyaM, na naiva, vidyate samasti, bhAgyapadArthasya sasambandhikatvena sambandhibhUtabhoktAramantareNa bhogyatvAnupapatteH, na cAkRtasya svayamanupAttasya karmaNaH, bhoktA phalopabhoktA, syAt bhavet , svavyApArajanyasyaiva svabhogyatvadarzanAt, evamanabhyupagame daNDamAha-muktAnAmiti-niSThitArthAnAmityarthaH, bhogabhAvataH bhogaprasaGgAt , anyakRtakarmaphalopabhogaprasaGgAditi yAvat // 65 // 177 // yadi nAmaivaM tataH kimityapekSAyAmAhabhogyaM ca vizvaM sattvAnAM, vidhinA tena tena yat / dRzyate'dhyakSamevedaM, tasmAt tatkarmajaM hi tat // 66 // 178 // bhogyaM ceti-bhogaprayojanaM cetyarthaH, sattvAnAM saMsAriNAm , tena tena Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OILY Sial stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH vidhinA sukhaduHkhapradAnAdilakSaNena prakAreNa, idaM pratyakSaviSayaM, vizvaM jagat, adhyakSameva dRzyate svasaMvedanapratyakSasAkSikamevAvalokyate, yat yasmAt kAraNAt , tasmAta kAraNAt , hi nizcitam , tata vizvam, tatkarmajaM bhoktRkarmajameva, tasmAjjagaddhetutvaM karmaNyeva, parAbhimatahevanAMtajinAnAnyabhicAritvAditi hRdayam // 66 // 178 // uktamevArtha samarthayannAhana ca tatkarmavaidhurye, mudgapaktireSIyate / sthAlyAdibhaGgabhAvena, yat kvacinnApapAne / / 67 / 7 / / na ceti-asya 'IkSyate' ityanenAnvayaH, tatkarmavaidhurye bhoktRkarmavaiguNye bhoktRgatAnukUlAdRSTAbhAve iti yAvat , mudgapaktirapi na cekSyate naiva dRzyate, kathamityapekSAyAmAha-sthAlyAdibhaGgabhAveneti / yat yasmAddhetoH, kvacit vivakSitasthAne, sthAlyAdibhaGgabhAvena pAkopayogisthAlyAdigatacchidrAdyupajajananena, nopapadyate na sidhyati; nanu sthAlyAdikaM yatpAkasya dRSTaM kAraNaM tadvaiguNyAdeva tatraM pAkarUpakAryAbhAva iti kimityadRSTaM karmajanyaM pAkajanakamabhyupeyamiti cet ? tadeva dRSTavaiguNyaM yannimittakaM tadeva kAryapratibandhakAdRSTaM, tata eva kAryAnutpAdo nyAyyaH, dRSTavaiguNyasya kAryavaiguNyaprayojakatvakalpanApekSayA tannimittasyAdRSTasyaiva kAryavaiguNyaprayojakatvakalpane lAghavAt , tasya kAraNatvakalpanApekSayA varaM taddhetoreva kAraNatvamiti nyAyAt, nanvevamadRSTamAtrasyaiva kAraNatve kAryamAne dRSTakAraNApekSA na syAditi cet , ? tathAvidhaprayatnaM vinA'pi zubhAdRSTalakSaNabhAgyabalAd dhanaprAptyAdilakSaNakAryavizeSasya darzanena dRSTakAraNAnapekSaNamiSTameva, dRSTakAraNAnAM tannimittatvavyavahArastu karmavipAkakAle'varjanIyasannidhikatvAdeva, tata eva ca "dRSTakAraNAnAmadRSTavyaJjakatvam" iti siddhAntaH, taduktam "yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH, phalaM vidhAnasthamivAvatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA, pradIpahasteva matiH prvrtte|| 1 // " [ ] iti, vipAkakAlazca karmaNa evAvasthAvizeSa iti tadapekSaNe'pi na kAlavAdapravezaH, karmaparamparAyA anAditvenottarottarakarmasu pUrvapUrvakarmaNAM kAraNatvena karmahetvapekSAvyagratA'pi nAstIti // 67 // 179 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [dvitIyaH karmaNo vicitrasya vicitrakAryakAraNatvAbhAve niyatyAderavaicitryAt kAryaMvaicitryaM na syAditi vipakSe bAdhakamupadarzayati citraM bhogyaM tathA citrAta karmaNo'hetutAnyathA / 60 tasya yasmAd vicitratvaM, niyatyAderna yujyate // 68 // 180 // citraM bhogya miti - nAnAprakAraM bhogyamityarthaH, bhogyasya nAnAprakAratvaM pratiniyatarUpatvAdeva, yadekasya bhogyasya rUpaM na tadanyabhogyasyetyAvedanAya tatheti - pratiniyatarUpeNetyarthaH, citrAt pratiniyatavibhinnarUpAt karmaNaH adRSTAt, upapadyata iti dRzyam, karmaNa eva tattatkAryajanakavi citrazaktiyogitvena citratvaM, na tu niyatyAderiti hRdayam, anyathA kAryavaicitryanimittakarmavaicitryAnabhyupagame, " tasya bhogyasya, ahetutA ajanyatA, syAditi zeSaH kvacidudbhUtarUpaM, kvacidanudbhUtarUpaM, paramANusAdbhUtAnAM zAlyAdibIjAnAM zAlyAdyaGkurajanakatvameveti niyame naiyAyikenApyadRSTasyaiva hetutA'GgIkArAt, tathA ca tasyaiva sarvatra hetutvamucitamityAzayaH, karmaNo vicitratvAt kAryavaicitryaM sambhavati, na naiyatyAdestasyAvicitratvAdityAha yasmAd ekarUpatvAt, niyatyAdeH sakAzAt, tasya bhogyasya, vicitratvaM prAgupadarzitam, na yujyate naiva saGgacchate // 68 // 180 // " etadeva bhAvayati niyaterniyatAtmatvAnniyatAnAM samAnatA / tathA'niyatabhAve ca, balAt syAt tadvicitratA / / 69 / / 181 // niyateriti-uktalakSaNAyA niyaterityarthaH, niyatAtmatvAt ekasvabhAvatvAt, ekarUpatvAditi yAvat niyatAnAM niyatijanyatvenAbhimatAnAM samAnatA tulyatA bhavet, ekarUpakAraNajanyAnAM kAryANAmekarUpatvasyaiva nyAyyatvAt, tathA tena prakAreNAsamAna kAryakAraNarUpeNa, yathA'dRSTasyAsamAnakAryakAraNarUpeNa vicitratA tathA, aniyatabhAve ca niyateranavasthitatve, asamAnakAryakAritve iti yAvat, abhyupagamyamAne punaH, balAt sAmarthyAt na hyekasvabhAvasyAsamAnakAryakAritvaM kintu vicitrasvabhAvasyaiveti nyAyAt, tadvicitratA niyativicitratA, syAt bhavet, 'anropAdhyAyAH- " ghaTo yadi paTajanakAnyUnAnatiriktahetujanyaH syAt paTaH syAt, ghaTajanakaM yadi paTaM na janayet paTajanakAd bhidyeta iti tarkadvayam" ullikhanti // 69 // 181 // wwwwwww Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH ghaTajanakaniyateH paTajanakatvAbhAve'bhyupagamyamAne paTajanakaniyatito bhedApAdanamiSTApattirUpatvAnna doSAvaham , itthaM satyeva kAryavaicitryanirvAhakatayA niyatyabhyupagamasya yuktatvAditi parAzaGkA pratikSipati na ca tanmAtrabhAvAdeyujyate'syA vicitratA / tadanyabhedakaM muktvA, samyagyAyAvirodhataH // 70 // 182 // na ceti-naivetyarthaH, tanmAtrabhAvAdeH AdipadAt pariNAmaparigrahaH, tathA ca niyatimAtratva-pariNAmAbhyAM sakAzAdityarthaH, yujyate ghaTate, asyAH pratiniyatakAryajanakaniyateH, tadanyabhedakaM niyatyanyabhedakaM, "tadanyat niyatibhinnaM bhedakaM vastu" iti haribhadrasUrivyAkhyAnasvArasyAt tatsammataH "tadanyad bhedakaM" iti pAThaH, muktvA vihAya, anapagamyeti yAvat , samyagnyAyAvirodhataH sattarkAprAtikUlyena, vicitratA vaicitryam , syAt bhavet , tathA ca niyativaicitryaM tadaiva bhaved yadi niyatibhinnaM kiJcid vastu niyaterekasyA aparasyA niyaterbhedakamabhyupagamyeta, tathA'bhyupagame ca vilInaM niyatimAtraikAntAbhyupagamavAdeneti bhAvaH // 70 // 182 // samAnajAtIyasyAvAntaravaicitryaM bhinnakAraNamantareNa na sambhavatItyetadeva dRSTAntAvaSTambhena prakaTayati na jalasyaikarUpasya, viyatpAtAd vicitratA / UparAdidharAbhedamantareNopajAyate // 71 // 183 // 'neti-asya 'upajAyate' ityanena sambandhaH, jalasyaikarUpasya jalatvena samAnasya jalasya sataH, viyatpAtAt abhrataH patanAt , USarAdidharAbhedam UparataditarapRthivIsamparkajanyavarNagandharasasparzAdivailakSaNyaM, muktvA antareNa, vicitratA niruktavailakSaNyaprayuktavailakSaNyaM, nopajAyate jAyamAnaM na dRzyate, sarvalokaprasiddhamevaitat , tathA niyaterapi niyatitvena samAnAyA avAntarabhedo nAnyabhedakaM vineti // 71 // 183 // niyaterapyavAntarabhedanibandhanamanyad vastu nAma, tataH kimityata Ahatadbhinnabhedakatve ca, tatra tasyA na kartRtA / tatkartRtve ca citratvaM, tadvat tasyApyasaGgatam // 72 // 184 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH tadbhinnabhedakatve ceti-tadbhinnaM niyatibhinnaM bhedakaM yasyAH sA tadbhinnabhedakA, tasyA bhAvastadbhinnabhedakatvaM, tasminnityevaM nirutyAzrayaNAniyaterniyatibhinnabhedakazAlitve cetyarthaH, aGgIkriyamANe iti zeSaH, tatra bhedakatvenAbhimate, tasyAH niyateH, na kartRtA na hetutA, bhedakatvenAbhimatAd vastuno bhinnA satI niyatiH samarthA bhavennAnyathA, asamarthA ca sA na bhedakavastUtpAdanapratyalA, bhedakavastUtpAdamantareNa bhedakavastveva nAstIti tataH kathaM sA syAdato niyatibhinnameva kiJcinniyatibhedakavastu kAraNaM, na niyatiriti niyaterniyatibhedakavastvahetutve sarvahetutvasiddhAntavyAkopaH, niyateH sarvahetutvamiti siddhAntamanurudhya tatkartRtve ca niyaterniyatibhedakatvAbhimatavastuhetutve ca tadapi vastu niyatameva syAt , tathA ca tadvat niyativat , yathA niyatirniyatA satI na niyatibhedikA tatheti yAvat , tasyApi niyatibhedakatvAbhimatavastuno'pi, citratvaM bhedakatvAvinAbhUtacitratvam, asaMgatam asamaJjasam, kAraNasarUpatvAt kAryasya, kAraNasya citratve satyeva kAryasya citratvaM, kAraNaM ca niyatirna bhedakatvAvinAbhUtacitratvazAlinIti tatkAryamapi bhedakaM vastu tathA na syAditi bhAvaH / etena "tadvyaktinirUpitaniyatitvena tadvayaktijanakatvam" ityapyapAstam, tanniyatijanyatvena tadvayaktitvasiddhiH, tadvayaktitvasiddhau ca tadvayaktinirUpitaniyatitvena niyaterjanyatvasya tadvayaktau siddhiH, ityanyo'nyAzrayAt , tadvayakterniyatikAryasya svanirUpitaniyatiniSThakAraNatAyAmanavacchedakatvAcca, tattatkAryasya svanirUpitakAraNatAyAmavacchedakatvAbhyupagame ca tadvayaktiM prati tadvayaktyavyavahitapUrvavarti kAraNamityasya samyaktvena tatra niyatitvanivezavaiyarthyAt , tathA niyatirakhaNDasvarUpA na kiJcinnirUpitA kintu tadgatakAraNatvAdeH sanirUpakatvAt tatra nirUpitatvopacAraH, tathA ca tadvayaktinirUpitakAraNatAzrayatvameva niyatestadvayaktinirUpitatvamiti tadvayaktinirUpitakAraNatvasya tadvayaktinirUpitakAraNatAyA avacchedakakoTau pravezenAvacchedakatvAdAtmAzrayo'pIti // 72 // 184 // nanu niyatisvabhAvabhedAdeva tatkAryabheda iti parAkUtamAzaGkaya pratikSipatitasyA eva tathAbhUtaH, svabhAvo yadi ceSyate / tyakto niyativAdaH syAt , svbhaavaashrynnaannnu||73||185|| tasyA eveti-niyaterevetyarthaH, tathAbhUtaH kAryabhedaprayojako vicitrabhedakajananarUpaH, svabhAvabhedaH svasattAlakSaNo vibhinnasvabhAvaH, yadi ceSyate pareNa yadyevamabhyupagamyate, evamabhyupagame parasya ko doSa ityapekSAyAmAha-tyakta iti / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH tadA nanu ityAkSepe, svabhAvAzrayaNAt niyaterapi svabhAvavaicitryAdeva kAryavaicitryasyAbhyupagamAd , niyativAdaH niyatireva vizeSaNAntaravinirmuktA'nyanirapekSA kAryamAnakAraNamityabhyupagamaH, tyaktaH syAt parityakto bhavet / nanu niyatisvabhAvo niyatereva kAryabhedajananonmukhatAlakSaNaparipAkAvasthA, avasthA cAvasthAturabhinneti na svabhAvAzrayaNe'pi niyatibhinnakAraNatvAbhyupagama iti cet ?, na-paripAkasya kAdAcitkatvena sahetukatayA tatrAnyahetvAzrayaNasyAvazyakatvAt ; anyatra paripAkaH kazcit kAraNAntarAd bhavati kazcit svabhAvAd bhavatItyevaM paripAkasya dvaividhyadarzane'pi niyateH paripAkaH svabhAvAdeveti na tatra kAraNAntarApekSeni cet ? evamapi niyativyatiriktasya svabhAvasya tatra kAraNatvAbhyupagamena niyativAdaH parityakta eva syAt ; uttarottaraniyatiparipAke pUrvapUrvaniyatiparipAka eva hetuH, AdyaniyatiparipAke tu pUrvapUrvaniyatyaparipAkata uttarottaraniyatyaparipAkaparamparAyAmantimaniyatyaparipAko hetuH, ityevaM viziSya hetuhetumadbhAvAnna doSa iti cet ? tayakatraikadA ghaTaniyatiparipAke'nyatrApi ghaTotpattyApattiH, niyatiparipAkarUpaghaTotpattikAraNasya sadbhAvAt ; taddhaTaniyatiparipAkastaddhaTe hetuH, tadanyaghaTavyaktiniyatiparipAkastadanyaghaTavyaktI heturityevaM pratisantAnaM niyatibhedAbhyupagame niyativyaM sarvAnugAmitvAt tatparipAkaH pratisantAnavibhinnatvAt paryAya ityevaM niyati-paripAkayovyaparyAyanAmAntaratva eva vivAdaH, yaccAsmAbhivyamiti kathyate tat pareNa niyatiriti, yaccAsmAbhiH paryAya ityucyate tat pareNa paripAka iti; kiJca zAstropadezamantareNApyartheSu niyatikRtatvabuddheniyatyaiva sambhavena vizvaM niyatikRtamityevaM zAstropadezasya vaiyarthyaM syAt , dRSTAdRSTaphalazAstrapratipAditazubhAzubhakriyAphalaniyamAbhAvazca prasajyeta, yacca zAstrapratipAditazubhakriyAphalaM tat prati zAstrapratipAditazubhakriyA na kAraNaM, yacca zAstrapratipAditAzubhakriyAphalaM tat prati zAstrapratipAditAzubhakriyA na kAraNaM, kintu niyatyaiva tadubhayaM jAyata iti zAstrapratipAditazubhakriyAyAM satyAmapi niyatyA'zubhaphalaM syAt , zAstrapratipAditAzubhakriyAyAM satyAmapi niyatyA zubhaphalaM jAyeteti; yadi ca zAstrapratipAditazubhakriyAhetukameva sukhAdizubhaphalaM niyatiprayojyaM, zAstrapratipAditAzubhakriyAhetukameva duHkhAdyazubhaphalaM niyatiprayojyamityupeyate tadA niyatibhinnayoH zubhAzubhakriyayorapi zubhAzubhaphalakAraNatvasyAgatatayA anyakAraNatvapratikSepasya nidhatyasahakRtAnyakAraNatvapratikSepaparatvena pAribhASikasyAnyakAraNatvAbAdhakatvAt // 73 // 185 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH kevalabhedakasvabhAvavAdasyAsAdhutvamupadarzayatisvo bhAvazca svabhAvo'pi, svasattaiva hi bhAvataH / tasyApi bhedakAbhAve, vaicitryaM nopapadyate // 74 // 186 // kho bhAvazceti / kRSNakokilaH zuklazaGkha ityAdAvekapadavyabhicAre'pi karmadhArayasya darzanena svabhAva ityAdI bhAvasya svabhinnasya saMbhave'pi svasya bhAvabhinnasyAbhAvAd bhAvapadameva vyabhicAri na tu svapadamityekapadavyabhicAritve'pi svazcAsau bhAvazva svabhAva iti karmadhArayasamAsa evetyAzayenAha -skho bhAvazca svabhAvo'pIti / bhAvapadArthaH kazcidanyo yaH svasmAdabhinnaH san svabhAva ityanenocyate iti bhrAntivAraNAya tadvivaraNamAha-svasattaiva hi bhAvata iti / sarvasya vastunaH, svasattaiva pratyakSaviSayo bhavati tasmAt hi nizcitaM, bhAvataH paramArthataH, svasattaiva svabhAvaH, nAnyaH kazcit padArthaH svabhAvo nAma, tasyApi svasattArUpasya svabhAvasyApi, bhedakAbhAve avAntarabhedanibandhanavastvantarAbhAve, vaicitryaM kAryavaicitryaprayojakatvaM, nopapadyate na yujyate, kAryavaicitryaM hi kAraNavaicitryAd bhavitumarhati nAnyathA, kAraNaM ca svabhAvaH svasattArUpo'viziSTa iti kAryamapyavicitrameva syAdityarthaH // 74 // 186 // yadi svabhAvasya vaicitryaM na syAt tadA kimaniSTamApadyata ityapekSAyAmAhatatastasyAviziSTatvAd , yugapadvizvasambhavaH / nacAsAviti sadyuktyA, tadvAdo'pi na snggtH||75||187|| tata iti-vaicitryAbhAvAdityarthaH, tasya svabhAvasya, aviziSTatvAt ekarUpatvAt kAraNAt tasyaikasya svabhAvasya vizvajanakatve'bhyupagamyamAne sati, yugapat ekadaiva, vizvasambhavaH vizvasya jagata utpAdaprasaGgaH, yAvaddhi bhAvena bhavitavyaM tat sarvaM yugapat prasajyeteti yAvat , na cAsau yugapajjagadutpAdo na ca bhavati, iti etasmAt kAraNAt, sadyuktyA abAdhitatarkeNa, tadvAdo'pi svabhAvavAdo'pi, na saGgataH na saGgatimupagacchati / nanu svabhAvasya kramavatkAryajanakatvaM svabhAvAdeveti svabhAvAd bhavadapi kArya krameNaiva syAditi na yugapatkAryaprasaGga iti cet ? na,-tasyaiva svabhAvasya pUrvottarakAryajanakatve pUrvakAlabhAvi kAryamuttarakAle uttarakAlabhAvi kArya pUrvakAle'pi syAt svabhAvavAde kAlasyAkAraNatvAditi pUrvamidaM kAryamidaM cottaramevamityevaM niyatakAryabhavanalakSaNakramasyaiva vyAhateH, ekasyaiva svabhAvasya nAnAjAtiniyAmakatve sarvasya sarvajAtIyatvamekajAtIyatvaM vA syAnniyAmakasya svabhAvasyAvizeSAt // 75 // 187 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH stabakaH ] parAbhiprAyamAzaGkya pariharatitattatkAlAdisApekSo, vizvahetuH sa cennanu / muktaH svabhAvavAdaH syAt, kAlavAdaparigrahAt / / 76 / / 188 / / tattatkAlAdisApekSa iti tattatkSaNAdilakSaNakAlasahakRtaH sannityarthaH, sa svabhAvaH, vizvahetuH jagataH kAraNam, tathA ca tattatkSaNarUpasahakAriNaH krami - katvena kAryakramikatvasaMbhavAditi cet yadi, nanu iti AkSepe, muktaH svabhAvavAdaH svabhAvamAtrakAraNataikAntavAdaH parityakto bhavet, kAlavAdaparigrahAt kAlo'pi kAraNamityevaM kAlavAdasya svIkArAt ; nanu svabhAvasya kSaNikatvAt kSaNikasvabhAvAd bhavat kAryamapi kSaNikamiti svabhAva eva kSaNastadatiriktaH kSaNo nAstIti kSaNikasvabhAvAbhyupagamapakSe nAyaM doSa ityuktameveti cet ? ukta, ko nAma noktamiti kathayati ? kintu tanna yuktam, yataH kSaNikavAde tattatkSaNaM prati tattatkSaNasyaiva kAraNatvenaikajAtIyahetuM vinA kAryekajAtyAsambhavAt kurvadrUpatvasya daNDatvAdinA sAryeNa jAtitvAbhAvena ghaTaM prati ghaTakurvadrUpatvena hetutvasya vaktumazakyatvAt ; na ca kurvadrUpatvena kAraNatvAbhAve ekasmAd daNDAditaH kAryAnutpAdena sahakAricakrasamavahitasyaiva kAraNatvaM vAcyamiti gauravaM syAditi vAcyaM, sAmagrItvena kAryavyApyatvasya vAstavikatvena gauravasyAdoSatvAt pratyabhijJAnAdibAdhitatvena kSaNikatvasya svIkartumazakyatvAcca; kiJca ghaTakurvadrUpAd ghaTa ityabhyupagame yatra vacid ghaTakurvadrUpasattve taddeza ivAnyadeze'pi ghaTaH syAt kAraNasya kurvadrUpasyAvizeSAt, tadvyatiriktasya dezasyAkAraNatvAt, asmin deza evAsya ghaTasyotpattiritvetanniyAmakakAraNAntarasyAbhyupagame svabhAvaikAntakAraNatAvAdaH parityaktaH syAt, usic ghaTAdisAdhanatvaM pramAyaiva ghaTAdyarthinAM prekSAvatAM daNDAdikAraNacakrasammelane pravRttirupalabhyate, yadi ca daNDAdikaM na ghaTAdikAraNaM tarhi daNDAdikaM vinA'pi ghaTAdisambhAvanA ghaTAdyarthino daNDAdisaGghaTane niSkampapravRttirna syAt ; na ca kArya svabhAvAd bhavatIti svabhAvavAdasya kAryaM nirhetukamevopajAyata ityatraiva nirbhara iti vAcyaM, kAryaM nirhetukamityatra hetoranupanyAse uktapratijJAtArthasyaivAsiddheH, hetorupanyAse ca tathAhetumupanyasyato vAdinaH kAryaM nirhetukamiti vadato vyAghAtAt, taduktam 5 65 "na heturastIti vadan sahetukaM, nanu pratijJAM svayameva bAdhate / athApi hetupralayAdasau bhavet, pratijJayA kevalayA'sya kiM bhavet ? // 1 // " iti; 5 zAstra0sa0| * dvi0 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH na ca svabhAvavAdibhirasmAbhiH kArakahetupratikSepa eva kriyate, na kiJcit kAraNaM, kArya na sahetukamityAdipratijJAyAM sAdhyasAdhanAya yaH kazciddheturupAdIyate sa jJApaka eka heturiti tadupanyAse'pi na svapakSabAdha iti vAcyam , jJApakatvasya jJAnajanakatvarUpatayA tatsvIkAre'pi kAraNatvasvIkArasyAjJAtatvena svapakSahAneranivAryatvAt , ahetukatayA'bhyupagatasya kAryasyAniyatAvadhitve yaddine yasyotpAdastataH pUrvadine'pi tadutpAdaH, evaM tatpUrvadine'pi tadutpAda ityevamanAditve pUrvakAlAsatyuttarakAlasattvalakSaNaM kAdAcitkatvaM na syAditi kAdAcitkatvAnyathAnupapatyA, niyatAvadhitve ya eva niyataH pUrvo'vadhiH sa eva kAryaniyatapUrvavartitvAt kAraNamiti kAraNatvasvIkArasyA''vazyakatvAt , aniyatasyAvadhitvapratItau vaDhedhUma itivad gardabhAd dhUma ityapi pratIyeteti bodhyam // 76 // 188 // svabhAvaikAntavAdavat kAlaikAntavAdo'pyuktayuktita evApAsta ityAhakAlo'pi samayAdiryat , kevalaH so'pi kAraNam / tata eva hyasaMbhUteH, kasyacinnopapadyate // 77 // 189 // kAlo'pIti / samayAdiH samayAdisvarUpaH kAlo'pi kluptadravyasya vartanAdilakSaNaH paryAyasvarUpaH, atiriktasya kAladravyasya paryAyo vA, yat yasmAt kAraNAt , kevalaH anyanirapekSaH san , so'pi kAlo'pi, svabhAvavat kAraNaM kAlavAdibhiriSyate, kintu hi nizcitaM, kasyacit kasyApi vastunaH, tata eva anyanirapekSakAlamAtrAt , asambhUteH anutpatteH, nopapadyate kAlaH kAraNamiti na yujyate, 'kAlo'pi samayAdirUpo yasmAt kevalastasmAnizcitaM tata evAnyanirapekSakAlata eva kasyacid vastuno'nutpatteH kAlo'pi kAraNaM na saGgacchate' ityevamanvayArtho'vaseyaH, yasmin 'samaye ekaM kArya kevalAt kAlAdapyupajAyate tasminneva samaye kevalakAlarUpakAraNabalAt kAryAntaramapyupapadyata iti yugapat sarvakAryotpattiprasaGgaH; na ca tatkSaNavRttikArye tatpUrvakSaNasya hetutvAnna doSa iti vAcyam ; agrabhAvino'pi tatkSaNa eva saMbhavena tatkSaNavRttikAryatvarUpakAryatAvacchedakAkrAntatvAt , tatkSaNavRttikArye tatpUrvakSaNatvena hetutvaM taduttarakSaNaviziSTakArya tatkSaNatvena hetutvamityatra vinigamanAvirahAcca, kAraNasya kAryatAvacchedakakoTau nivezasyAduSTatve tadavyavahitottaratvAvacchinnaM prati tattvena hetutvamityasyaiva samyaktve kAraNatAvacchedakakoTau kSaNatvanivezasyApi vaiyarthyAMpatteH // 77 // 189 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH 67 doSAntaramapyupadarzayati yatazca kAle tulye'pi, sarvatraiva na tatphalam / ato hetvantarApekSaM, vijJeyaM tadvicakSaNaiH // 78 // 190 // yatazceti yasmAccetyarthaH, kAle samayAdau, tulye'pi samAne'pi sati, aviziSTe'pi satIti yAvat, sarvatraiva sarvasminnapi kRSIvalAdau, tatphalaM kAlajanyaphalaM zasyAdikaM, na tulyaM na bhavati, athavA sarvasminnapi tantvAdideze tatkAlajanyaM ghaTAdi na bhavati, ataH asmAt kAraNAt, tatphalaM kAlaphalaM, vicakSaNaiH paNDitaiH, yuktimArgAbhijJaiH, hetvantarApekSaM kAlAtiriktAdRSTadezavizeSAdirUpakAraNApekSam, vijJeyaM jJAtavyam, na ca kAlasya kAraNatve kAla eva kAlajanyaM ghaTAdi, mRdbhinne tantvAdAvApAdakAbhAvAdeva tadApAdanaM na sambhavatIti vAcyam, ghaTAdikaM mRdavRtti syAnmRdajanyatvAdityevamevApAdanAt ; na ca kAlavAde mRdaH kAryamAtre kAraNatvAbhAvAnmRjjanyatvAprasiddhau mRjjanyabhinnatvamapyaprasiddhamiti na tasyApAdyena mRdavRttitvalakSaNApAdyena vyAptiriti tarkamUlApAdyApAdakavyAhayasiddhiriti vAcyaM janyatAsambandhena mRdvadbhinnatvarUpasya mRdajanyatvasyApAdakatvAt, vyadhikaraNasambandhasya bhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAve tu janyatAsambandhAvacchinnamRnniSTapratiyogitAkAbhAvavattvameva mRdajanyatvam, vyadhikaraNasambandhasyAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya sarvAnumatatvAt ; na ca ghaTasya mRjjanyatvAbhAve'pi mRdvRttitvasvabhAvatvAdeva mRdvRttitvamiti kvAcitkatvamiti vAcyam, ghaTo yadi mRjjanyo na syAnmRdvRttitvasvabhAvo na syAdityevaM mRdvRttitvasvabhAvAbhAvasyaivApAdyatvAditi // 78 // 190 // upasaMharati ataH kAlAdayaH sarve, samudAyena kAraNam / garbhAdeH kAryajAtasya, vijJeyA nyAyavAdibhiH // 79 // 191 // ata iti uktakAraNAdityarthaH, kAlAdayaH sarve kAla-svabhAva-niyati-karmasvarUpA yAvanto'nantaroktAH, samudAyena svasvasamavadhAnena, garbhAdeH kAryajAtasya garbhAdisakalakAryasya, nyAyavAdibhiH yuktimArgavicakSaNaiH, kAraNaM janakaM, vijJeyAH jJAtavyAH // 79 // 191 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [dvitIyaH idameva spaSTayatina caikaikata eveha, kacit kiJcidapIkSyate / tasmAta sarvasya kAryasya, sAmagrI janikA matA // 80 // 192 // na ceti-naivetyarthaH, asya 'IkSyate' ityanenAnvayaH, iha jagati, ekaikata eva kAlAdInAM madhyAdekaikasmAdeva, kvacit kutrApi deze, kizcidapi ghaTAdikaM kimapi kAryam , IkSyate na cetyasya sambandhAncaiva jAyamAnamavalokyate, tasmAt yasmAdevaM tasmAt kAraNAt , sarvasya kAryasya nikhilasya ghaTAdikAryasya, sAmagrI kathaJcit tadbhinnakAraNasaMhatiH, janikA niyamataH svAnantarakSaNavRttikAryotpAdakatvena kAryopAyikA, matA iSTA / "ataH kAlAdayaH sarve" iti pUrvapadyena kAraNasamudAye kAryopadhAyakatvaniyamo vyavasthApitaH, "na caikaikata eveha" iti dvitIyapadyena kArye kAraNasamudAyalakSaNasAmagryupAdheyatvaniyamo vyavasthApita ityuktivaicitryeNa pUrvoktasya dRDhIkaraNamuttareNeti bodhyam / nanvanantaropadarzitayuktinikare kAlAyekAntavAdapratikSepayuktyupadarzanAt kAlAyekAntavAdapratikSepe'pi tatrAdRSTaikAntavAdapratikSepakayuktyanabhidhAnAnnaikAntAdRSTavAdapratikSepa iti tato'dRSTaikAntavAde jAgarti sati kAlAdayaH samuditAH kAraNaM na tvekaM kiJcideva kAraNamiti svAbhimatasya sAdhyasya na siddhiriti cet ? na-nikhilakarmakSayaprabhavasya mokSasya kAryasyApi karmAjanyatvena kAryajAtaM karmajanyamevetyekAntavAde'nirmokSApatteH; na cAtmasvarUpAvasthAnarUpa eva mokSaH, sa ca nityatvAnna kenacijanyaH, kintu karmakSayeNAbhivyajyata eveti nAnirmokSApattiriti vAcyam , mokSasyAjanyatve'pi tadabhivyaJjakasya karmakSayasyaiva karma vinA'nutpattyA'bhivyajyamAnAtmasvarUpAvasthAnalakSaNamokSAnupapatteH, yadyapi pratiyogitAsambandhena dhvaMsaM prati tAdAtmyasambandhena pratiyoginaH kAraNatvamiti sAmAnyakAryakAraNabhAvabalAt karmakSayaM pratyapi karmaNaH kAraNatvamastyeva, tathApi svajanyakAryata eva karmakSaya iti svajanyakAryotpattikAle karmasattvamAvazyakaM, pratiyogI ca svadhvaMsakAle na samastIti pratiyogividhayA kAraNatvAtiriktakAraNatvameva karmaNaH kAryamAnaM prati kAraNatvaM karmavAdino'bhimataM tacca karmakSayaM prati karmaNo nAstyeveti; svaprayojyajJAnayogasambandhena pUrvakamaiva karmakSaye heturiti na karmavAde tadanupapattiriti cet ?, na-karmavAde kAryamAnaM prati sAkSAtsambandhenaiva karmaNo hetutvasyaucityAt , paramparayA kAraNatvasyeSTatve tu svAzrayaprayojyajJAnayogasambandhena karmatvasyaiva jAtisvarUpasya karmApekSayA laghuzarIrasya hetutvApatteH; kiJca Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH dRSTakAraNAnyanullaGghayavAdRSTasya kAryajanakatvAd dRSTakAraNAnAmapi kAraNatvamAvazyaka bAdhakAbhAvAt , dRSTakAraNAni karmavipAkasampAdanAdeva caritArthAni; dRSTakAraNaivipakvatAmAnItaM kamaiva kAraNamiti cet ? karmavipAko dRSTakAraNasampAdana eva caritArthaH, karmavipAkena susampAditAni dRSTakAraNAnyeva kAraNamityasyApi vaktuM zakyatvAta ; abhyantaratvAt karmaNo balavattvaM bAhyatvAdanyeSAM durbalatvamiti tu na yuktam , balavattvasyobhayatra "abbhaMtara-bajjhANaM" [abhyantara-bAhyAnAm ] ityAdinA mahatA pratibandhenAnyatrAvizeSeNaiva sAdhitatvAdityAmanantyupAdhyAyAH // 80 // 192 // svabhAva-niyatyoradRSTamAtradharmatvenAdRSTasya kAraNatve tavAreNaiva kAraNatvaM na svAtayeNa, kintu kAlA-'dRSTayoreva svAtantryeNa kAraNatvamityeke AcAryAH pracakSate; anye punaH sarvasya vastunaH sAmAnyenaiva dharmoM svabhAva-niyatI iti tAvapi svAtatryeNa kAraNamiti kAlAdayazcatvAro'pi svAtantryeNa kAraNamityuzantIti matabhedamupadarzayati svabhAvo niyatizcaiva, karmaNo'nye pracakSate / dharmAvanye tu sarvasya, sAmAnyenaiva vastunaH // 81 // 193 // svabhAva iti / niyatizcaivetyevakArasya 'karmaNaH' ityanantaraM sambandhAd dharmAvityasya pUrvottaratra ca sambandhAt 'svabhAvo niyatizca karmaNa eva dharmoM' iti anye AcAryAH, pracakSate abhyupagamaprakarSeNa vyAkhyAnti, kiJcidvastUdbhUtarUpavadeva kiJcidanubhUtavadevetyevaM svabhAvabhedasya hetubhUtAdRSTasvabhAvabhedAdeveti svabhAvasyAdRSTadharmatvaM, vahnirUrvameva jvalati vAyustiryageva gacchatItyAdiniyamo niyatAdRSTAdeveti niyamArtha niyatezcAdRSTadharmatvamiti dizA svabhAva-niyatyoradRSTadharmatvamiti teSAmAzayaH, "anye tu anye AcAryAH punaH, sAmAnyenaiva dRSTAdRSTasAdhAraNyenaiva, sarvasya vastunaH sarvasya padArthasya svabhAvo niyatizca dharmAviti pracakSate' ityevamanvayaH, yadi sAmAnyena sarvavastudharmo svabhAva-niyatI kathaM tarhi svAtantryeNa kAraNa ityAkAGkSAnivRttaye upAdhyAyAH kathayanti-"atra svabhAvastathAbhavyAtmikA jAtiH kAryaikajAtyAya, niyatizcAtizayitapariNatirUpA kAryAtizayAya sarvatropayujyata iti" // 81 // 193 // vyAkhyA zrIharibhadrasUriracitA mUlArthavidyotikA, bhAvArthaprakarAJcitA'tigahanopAdhyAyajAtA'parA / evaM satyapi tavayaikaghaTitA'nanyA'pi vyAkhyA mayA, dRbdhA svIyamatipracAracaturA syAd bAlabodhAptaye // 1 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH zrImanto nemisUrIzvaragurucaraNAH sarvatantrasvatantrAH, dRSTvemAM darzanAnAM viSayavidalane supragalbhAM sphuTArthAm / antevAsISTasiddhyai pramuditamanaso bhAvayiSyanti bhavyaM, svAdhyAyastAvatA'syAH prasaratu sugamo vijJavarge'pavighnam // 2 // saMpUrNo'yaM dvitIyaH stabaka iha satAM modadAnapragalbhaH, zrImallAvaNyasUriprathitavacanato mandabuddhyA'pi gmyH| jainAnekAntacarcAvidalitaviSayakAntaca) nitAntaM, zraddhAM syAdvAdazAstre praguNayatu zubhAM dhIdhanAnAmaSyAm // 3 // iti zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrATa-sarvatantrasvatantra-jagadguruzrImadvijayanemisUrIzvara paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkRtena vijayalAvaNyasUriNA viracitAyAM syAdvAdavATikAbhidhAnAyAM zAstravArtAsamuccaya TIkAyAM dvitIyaH stabakaH samAptaH // atha tRtIyaH stabakaH // sarvA carcA'pi loke yadavagatikRte supratItA budhAnAM, ___ yaM sAkSAtkartumekaM zama-damaniratA yogino bhAvayanti / utpAdAdyairakalpyaM nirupamamavaraM svasvarUpaikaniSThaM, __ yasyaizvaryaM tamIDe tribhuvanatilakaM vIramAptaM zaraNyam // 1 // atha kArya prati prerakatvenezvaro'pi kAraNamiti kAraNakUTalakSaNasAmagryAM so'pi pravizatIti vArtAntaramupadarzayati IzvaraH prerakatvena, kartA kaizcidiheSyate / acintyacicchaktiyukto'nAdizuddhazca sUribhiH // 1 // 194 // Izvara iti-nityajJAnavAn , paramAtmetyarthaH, prerakatvena parasya cetanasya hitAdikAryapravRttijanakatvena, jaDasya tu kAryAnuguNakriyAjanakatvena, kartA upAdAnAdigocarAparokSajJAnacikIrSAkRtimAn , kaizcidityasya sUribhirityanenAnvayaH, pAtaalAcArityarthaH, iha jagati, sAmagryAM vA, dvitIye ghaTakatvaM saptamyarthaH, tasya www Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH kartetyanenAnvayaH, iSyate abhyupagamyate, kIdRzaH sa ityapekSAyAmAha-acintyacicchaktiyukta iti-indriyAdikAraNaM vinA'pi yathAvatsarvaviSayAvagAhanasvabhAvetyatazcintayitum-asyaitadviSayanibandhanametasmAt kAraNAdetadviSayanibandhanaM punaranyasmAdataH, ityevaM vicAraviSayIkartumazakyA, yA cicchaktizcetanA, tayA yuktaH-avicchedena tadAzrayaH, sarvadA sarvaviSayakajJAnavAn, tathA anAdisiddhazca amukasmin kAle bandharahitatvalakSaNasiddhatvavAn iti na, kintu sarvadeva bandhAtyantAbhAvavAn , nityamukta iti yAvat / __ atra ziSyabuddhivaizadyAyopAdhyAyaiH pAtaJjalAdyabhimatabandhaprabhedAdikamupadarzitamullikhyate-"vividho hi tairbandha ucyate-prAkRtika-vaikArika-dAkSiNabhedAt, tatra prakRtAvAtmatvajJAnAd ye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH, yAna pratIdamucyate "pUrNaM zatasahasraM tu tiSThantyavyaktacintakAH" [ ] iti, ye tu vikArAneva bhUtendriyA-'haGkAra-buddhIH puruSabuddhyopAsate teSAM vaikAriko bandhaH, yAn pratIda mucyate "dRza manvantarANIha, tiSThantIndriyacintakAH / bhautikAstu zataM pUrNa, sahasraM tvAbhimAnikAH // 1 // bauddhAH zatasahasrANi, tiSThanti vigatajvarAH // " [ ] iti, iSTApUrte dAkSiNo bandhaH, puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA badhyata iti; iyaM ca trividhA'pi bandhakoTirIzvarasya muktiM prApyApi bhave punareSyatA prakRtilInatvajJAnAnAM yoginAmiva nottarA, navA pUrvA saMsArimuktAtmanAmiva, iti nirbAdhamanAdisiddhatvam ; atra muktiM prApyApi bhave punareSyatAM prakRtijJAnAnAM yoginAM yathottarA bandhakoTiH, yathA vA saMsArimuktAtmanAM pUrvA bandhakoTiH, tathA IzvarasyottarA vividhA'pi bandhakoTiruttarA na, navA pUrvA'pItyanvayArthaH, tathA cAha pataJjali:-"kleza-karmavipAkA-''zayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" [yogasUtre-1, 24 ] iti, klezAH -- avidyA-'smitA-rAga-dveSA-'bhinivezAH, karmANizubhA-'zubhAni, tadvipAko-jAtyAyu gAH, AzayAH-nAnAvidhAstadanuguNAH saMskArAH, tairaparAmRSTo'saMspRSTaH, sarvajJatayA bhedAgrahanimittakA'vidyA'bhAvAt , tasyA eva ca sarvahetusarvaklezamUlatvAt , tathA ca sUtram - "avidyA kSetramuttareSAM prasupta-tanu-vicchinnodArANAm" [yogasUtre 2, 4] iti, anabhivyaktarUpeNAva Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH sthAnaM suptAvasthA, abhivyaktasyApi sahakAryabhAvAt kAryAjananaM tanvavasthA, abhivyaktasya janitakAryasyApi kenacid balavatA sajAtIyena vijAtIyena vA labdhavRttikenAbhibhavAd bhaviSyadRttikatvenAvasthAnaM vicchinnAvasthA, abhivyaktasya prAptasahakArisampatterapratibandhena labdhavRttikatayA svakAryakaratvam-udArAvasthA, tatrA''dyamavasthAdvayaM pratiprasavAkhyena nirbIjasamAdhinA hIyate, antyaM tu zuddhasattvamayena bhagavaddhyAneneti, avidyAbhAvAt tannAzajanyaM kathaM tattvajJAnaM tasyeti cet ? ata eva nityaM tat , nityajJAnavattvAdeva cAyaM kapilaprabhRtimaharSInAmapi guruH" iti||1||19|| Izvare anyAtmato vaiziSTyakhyApanAya tadgatAnAM jJAna-vairAgyaizvaryadharmANAmapratighatvamupadarzayati jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jgtpteH| aizvaryaM caiva dharmazca, saha siddhaM catuSTayam // 2 // 195 // jJAnamapratighamiti-yasya jagatpaterjJAnaM vairAgyamaizvarya dharmazceti catuSTayamapratighaM saha siddhaM ceti, jJAnaM nityatvena sarvaviSayatvAt kacidapi pratihatamanavagAhanasvabhAvaM na bhavati; mAdhyasthyalakSaNaM vairAgyaM ca kvacidapi vastuni rAgAbhAvAdapratigham ; aNimA-laghimA-mahimA-prApti-prAkAmya-vazitvezitva-yatrakAmAvasAyitvabhedAdaSTavidhamaizvarya pAratatryAbhAvAdapratigham , yato mahAnapyaNurbhavati, sarvabhUtAnAmapyadRzyaH, so'NimA, yato laghurbhavati sUryarazmInapyavalambya sUryalokAdigamanasamarthaH sa laghimA, yato'lpo'pi nAga-nagAdimAno bhavati sa mahimA, yato bhUmiSThasyApyaGgulyagreNa gaganasthAdivastuprAptiH sA prAptiH, prAkAmyamicchAnabhighAtaH, yata udaka iva bhUmAvunmajati nimajati ca, vazitvaM yato bhUtabhautikeSu svAtatryam, IzitvaM yatasteSu prabhava-sthiti-vyayAnAmISTe, yatrakAmAvasAyitvaMyataH satyasaGkalpatA bhavati, yathezvarasaGkalpameva bhUtabhAvAditi; dharmazca prayatnasaMskArarUpo'dharmAbhAvAdapratighaH / etaccatuSTayaM saha siddham anyAnapekSatayA'nAditvena vyavasthitam, janyadharmAnAzrayatvAdeva svagatadharmasvarUpeNApi na nazyatItyapracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatvalakSaNaM kUTasthatvaM tasya nirvahatIti // 2 // 195 // tasya kartRtvaM vyavasthApayatiajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet , svarga vA zvabhrameva vA // 3 // 196 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH]] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH ajJa iti-sveSTAniSTapravRttinivRttisAdhanajJAnalakSaNavivekavikala ityarthaH, jantuH prANI, ayaM bhave bhramaNazIlatvena pratyakSata evopalabhyamAnaH, saMsArIti yAvat , AtmanaH svasya, sukha-duHkhayoH cakraparivartanavadanavarataM yathAkramaM jAyamAnasukha-duHkhayoH, idamupalakSaNaM sukhaduHkhasAdhanaviSayANAmapi, yat svakartavyaM tatra sarvatreti yAvat , anIzaH aprabhuH, kartumakartumanyathA kartuM vA samartho na bhavati, etadupapattaye ajJa iti vizeSaNam , ajJAnAM pazvAdInAM pravRttiH parapreraNayaiva bhavatItyavastatayA IzvarapreritaH asyedaM hitamidaM cAhitamityevaM jJAtrA paramezvareNa preritaH san , svarga "yanna duHkhena saMbhinnaM, na ca grastamanantaram / abhilASopanItaM ca, tat sukhaM svaHpadA''spadam // 1 // " ityevaMlakSaNalakSitasukhavizeSopabhogasthAnaM, vA athavA, zvabhrameva nirantasukhAmizritaduHkhabhogaikasthAnaM narakameva, gacchet tatrotpadyeta, na kevalaM prANina evAjJasya preraka IzvaraH kintu sarvathA caitanyarahitatvena jaDasyApi kAraNasya svasvakArye pratiniyatavyApAra IzvaraprayatnAdeva acetanasyApi vAsyAdezcetanAdhiSThitasyaiva chidAdikAryakaraNatvopalabdheH, "mayA'dhyakSeNa prakRtiH, sUyate sa carAcaram / tapAmyahamahaM sarvaM, nigRhNAmyutsRjAmi ca // " [ ityAgamena sarvAdhiSThAnatvaM bhagavataH zrUyata iti pAtaJjalAH / naiyAyikAstu vadanti "kAryA-''yojana-ityAdeH, padAt pratyayataH zruteH / vAkyAt saGkhyAvizeSAcca, sAdhyo vizvavidavyayaH // 1 // " [kusumAJjalipaJcamastabake-1] iti / asyArthaH-kAryAdIzvarasiddhiH-kArya sakartRkaM kAryatvAdityanumAnAt , na ca karturIzvarasya siddhAveva kRtisAdhyatvalakSaNaM kAryatvaM pRthivyAdau sidhyati, Izvarastu nAdyApi siddha iti niruktakAryatvalakSaNaM sAdhanaM pRthivyAdAvasiddhamiti vAcyaM, kAlavRttyantAbhAvapratiyogitve sati prAgabhAvapratiyogitve sati dhvaMsapratiyogitve sati vA sattvasya hetutvAt , satyantatrayamadhyAdekaM satyantamupAdeyaM, tatra kAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitve satIti yadA nivizate, tadA tasya dhvaMsa-prAgabhAvayorapi Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH sattvAt tayozca sakartRkatvAbhAva iti tAvanmAtrasya hetUkaraNe vyabhicAraH syAt tadvAraNAya sattvasya vizeSyatayA pravezaH, prAgabhAvapratiyogitve satItyasya yadA hetau pravezastadA tAvanmAtrasya hetUkaraNe tasya dhvaMse sattvAt tatra sakartRkatvAbhAva iti vyabhicAravAraNAya sattvasya tatropAdAnam , dhvaMsapratiyogitve satItyasya niveze tAvanmAtrasya hetUkaraNe prAgabhAve vyabhicAra iti tadvAraNAya sattvasyopAdAnam ; kAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitve satItyatra kAlavRttitvamatyantAbhAve daizikavizeSaNatAsambandhena bodhyam , pratiyogitve ca kAlikasambandhAvacchinnatvaM vizeSaNaM deyam , tena sarvasyaiva padArthasya kAlikasambandhena kAlavRttitvamiti kAlikasambandhAvacchinnAtmAdinityaniSThapratiyogitAkAtyantAbhAvasya kAle kAlikasambandhena vRttitve'pi na nitye AtmAdau vyabhicAraH, nitye kAlikAyogAt kAlikasambandhAvacchinnanityaniSThapratiyogitAkAtyantAbhAvo nitya eva prasiddhaH, na vA saMyogAdisambandhAvacchinnAtmAdinityaniSThapratiyogitAkAtyantAbhAvasya kAle daizikavizeSaNatayA vRttestatpratiyogitve'pi nitye vyabhicAraH, tathA cobhayatra sambandhavizeSasya pravezAt kAlavRttitvasyAdhikasya pravezAd gauravamato lAghavAt prAgabhAvapratiyogitve satIti dvitIyakalpAdaraNam ; navInaiH ziromaNyAdibhiH prAgabhAvAnaGgIkArAt tanmatasAdhAraNyena prAgabhAvapratiyogitve satIti vizeSaNaM na sambhavatIti dhvaMsapratiyogitve satIti tRtiiyklpaadrH| pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddheruddezyatvAcca na kAryasya ghaTAdeH sakartRtvasiddhyAMzataH siddhasAdhanaM doSaH, pakSatAvacchedakAvacchedanAnumiti prati pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddhereva pratibandhakatvena pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyasiddherapratibandhakatvena tatsattve'pi niruktAnumitiH saMbhavatyeva, pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyAnumitau ca pakSatAvacchedakavyApakasAdhyapratiyogikasAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattvaM pakSe bhAsate, pakSatAvacchedakahetutve'pi tatra sAdhyasAmAnAdhikaraNyameva vyAptijJAne bhAsate iti vyAptigrahe sati vyAptighaTakatayA kAryatvaM sakartRkatvasamAnAdhikaraNamiti sahacAragrahe'pi kArya sakartRkamityanumityAtmakabuddherabhAvAt pakSatAvacchedakasya hetutve'pi na kSatiH; nanu tathA'pi sakartRkatvaM yadi kartRsahitatvaM tadA'smadAdyAtmalakSaNakA vyApakIbhUtena sahitatvasya saMyogitvalakSaNasya kAryamAne sattvAt siddhasAdhanAt, yadi ca kartRjanyatvaM sakartRkatvaM, tadA kAryamAtrasyAdRSTajanyatvenAdRSTadvArA'smadAdyAtmalakSaNakartajanyatvasadbhAvAt siddhasAdhanam , tathA kArya prati svopAdAnagocarA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalita. parokSajJAnAdereva kAraNatvena karturajanakatayA kAryamAne kartRjanyatvAbhAvAd bAdho'pIti cet ?, na-kAryatvena hetunA pratyakSajanyatvecchAjanyatvAdereva sAdhanIyatvenoktadoSAbhAvAt ; na caivamapi asmadAdijJAnasyAdRSTadvArA janyameva kAryajAtamiti siddhasAdhanaM tadavasthameveti vAcyam , adRSTAdvArakajJAnAdijanyatvasyaiva sAdhyatvAt ; athavA vizeSyatvasambandhAvacchinnajJAnAdiniSThajanakatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnajanyatvameva sAdhyam , asmadAdijJAnAdiniSTajanakatA ca svajanyAdRSTavadAtmasaMyogAdisambandhAvacchinnA, na tu vizeSyatvasambandhAvacchinneti noktasiddhasAdhanAvakAzaH, ata eva nAsmadAdijJAnajanyatvamAdAyArthAntaramapi / atha yatra yatra sakartRkatvaM tatra zarIrajanyatvaM, yatra yatra kAryatvaM tatra zarIrajanyatvamiti niyamo nAsti kSityAdau vyabhicArAdityevaM sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvAccharIrajanyatvamatropAdhiH; na cAGkarAdau sakartRkatvaM nAstIti na nizcayaH kintu sakartRtvasya sandeha eva, tatra zarIrajanyatvaM nAstIti nizcaya eveti sakartRkatvavattayA saMdigdhe zarIrajanyatvarUpopAdherabhAvanizcayAnna sAdhyavyApakatvanizcayastatreti vAcyam , itthaM sAdhyavyApakatAnizcayAbhAve'pyakurAdau sAdhyavyApakatAsaMdehena zarIrajanyatvasya sandigdhopAdhitAsambhavAt , saMdigdhopAdhizarIrajanyatvavyabhicAreNa kAryatve sakartRkatvavyabhicArasaMzayato'numAnapratibandhasambhavAt , vyabhicArAbhAvAprakArakavyabhicAraprakArakahetuvizeSyakajJAnatvarUpavyabhicAranizcayatvApekSayA vyabhicAraprakArakahetuvizeSyakajJAnatvenaiva vyabhicArajJAnasya vyAptijJAnaM prati pratibandhakatvAt , yadyapi kAryatvasya pakSatAvacchedakatve'GkarasyApi pakSatvameva janyakSititvasya pakSatAvacchedakatve'Gkarasya pakSatvAbhAve'pi saMdigdhaM sAdhyaM yathA janyakSitau tathA'Gkare'pIti sAdhyaprakArakasaMdehavizeSyatvena pakSasamatvamaGkurasya, ubhayathA'pi vyabhicArazaGkAnivartakatarkAbhAve tatra vyabhicArasaMzayasya doSatvAditi cet ? na-prakRte jJAnatvAdi-kAryatvAbhyAM hetuhetumadbhAvanizcayAt , lAghavatarkAvatAre tadupAdhisaMzayasyAvirodhitvAt , anukUlatarkAnavatAra eva saMdigdhopAdheya'bhicArasaMzayAdhAyakatvAt , anukUlatarkAvatAre satyapi saMdigdhopAdhervyabhicArasaMzayAdhAyakatve parvato vahnimAn dhUmAditi prasiddhAnumAne'pi parvate vahnisaMdehena parvatetaratve vahnivyApakatvasaMdehena sandigdhopAdhitvena parvate saMdigdhopAdhiparvatetaratvavyabhicAreNa dhUme vahnivyabhicArasaMzayato vyAptigrahapratibandhAd vahnayanumAnasyApyucchedaprasaGgAdityeke Amananti / pare tu-"svopAdAnagocarA yA svajanakAdRSTAjanikA kRtistadajanyaM samavetaM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH janyaM svopAdAnagocarasvajanakAdRSTajanakAnyAparokSajJAna-cikIrSAkRtijanyam , kAryatvAt , atra prathamajanyAntena pakSanirdezaH, dvitIyajanyAntena sAdhyanirdeza iti bodhyam , atra samavetaM janyamityetAvanmAtrasya pakSIkaraNe ghaTAdirapi pakSaH syAt, tatra svopAdAnagocarasvajanakAdRSTajanakAnyAparokSajJAnacikIrSAkRtijanyatvaM siddhameva, kulAlA'parokSajJAna-cikIrSA-kRtInAM ghaTAdhupAdAnagocaratvAd ghaTAdijanakAdRSTajanakAnyatvAcca tajanyatvaM ghaTAdau samastItyaMzataH siddhasAdhanaM syAt , tadvAraNAya tadajanyAntamiti, tasya svopAdAnagocara-svajanakAdRSTAjanakakRtijanyaM yat svaM tadbhinnamityarthaH, tena vyaNukAderapi pakSatvaM sambhavati, yataH svaM ghaTAdi tadupAdAnagocara-ghaTAdijanakAdRSTAjanakakulAlakRtijanyaM yat svaM tadghaTAdi tadinnaM ghyaNukAdi / bhavatIti, anyathA tadajanyasyaiva svapadena grahaNe byaNukAdikaM grahItuM na zakyate, yataH svaM vyaNukAdi tadupAdAnaM paramANvAdi tadgocarA vyaNukAjanakAdRSTAjanikA kA'pi kRtirna saMbhavati, asmadAdikRteH paramANvAdigocaratvAbhAvAt , IzvarakRtezca 'paramANvAdigocaratve'pi nyaNukAdijanakAdRSTajanakatvasyaiva bhAvena tAdRzAdRSTAjanakatvAbhAvAditi tAdRzakRtyaprasiddhayA tadajanyamaprasiddhaM syAditi svapadena ghyaNukAderagrahaNe tasya pakSatvAbhAvaH prasajyeteti, pratiyogikoTau svopAdAnagocaretyasyApraveze zabdaphUtkArAdeH pakSatvaM na syAt , yataH svapadena zabdaphUtkArAdikaM grahItuM zakyate tajanakAdRSTAjanikA kRtirmudaGgAdigocarakRtistajanyaM yat svaM tacchabdAdi tadbhinnaM zabdAdi na bhavatIti zabdaphUtkArAderapakSatve saMdigdhasAdhyakatvena tatrAnaikAntikatvasaMzayaH syAdataH pratiyogikoTau svopAdAnagocaretyasya pravezaH, evaM ca svapadena zabda-phUtkArAdergrahaNaM na saMbhavati, asmadAdikRtestadupAdAnagaganavAyvAdigocaratvAbhAvAt , IzvarakRtestadupAdAnagaganavAyvAdigocaratve'pi zabdaphUtkArAdijanakAdRSTajanakatvasyaiva bhAvena tAdRzAdRSTAjanakatvAbhAvAt, tAdRzakRtijanyaM ghaTAyeva tadbhinnaM zabdaphUtkArAdIti tasya pakSatvamupapanna pratiyogikoTau svajanakAdRSTAjanaketi kRtivizeSaNatayA'nupAdAne yadyapi kRtau janyatvavizeSaNamupAdeyameva, anyathA svapadena janyasamavetamAtrasyaiva grahaNaM bhavet , tadupAdAnagocarezvarakRtijanyatvasya sadbhAvAnna dvayaNukAdInAM pakSatvaM syAt , tathA'pyastvIzvarakRtivAraNAya janyeti vizeSaNaM, tadvAraNAya svajanakAdRSTAjanaketi na pravezyam , tatra tadapraveze mantravizeSapAThapUrvakasparzajanyakAMzyAdigamanasya sparzajanyAdRSTadvArA svopAdAnakAMzyagocarasparzajanakakRtijanyasyApakSatve tatra saMdigdhAnaikAnti Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH katvaM syAt, evaM svopAdAnazarIragocarolacaraNAditapaHkRtijanyakAla-zarIrIyagaurarUpAdau saMdigdhAnaikAntikatvaM syAt , ataH pratiyogikakoTau svajanakAdRSTAjanaketi pravezaH, evaM ca kAzyacAlanAdikaM svajanakAdRSTajanakajanyakRtijanyameva na tu svajanakAdRSTAjanakakRtijanyamiti svapadena tadrahaNaM na sambhavati, kintu tadanyeSAmeva ghaTAdInAM, tadbhinnaM ca kAMzyacAlanAdikamiti bhavati tasya pakSatvam , dhvaMso'pi tAdRzakRtijanyabhinno janyazceti tasya pakSatve tatra sAdhyAbhAvAdazato bAdhaH syAt , tadvAraNAya samavetamiti, dhvaMsasya samavetatvAbhAvAnna pakSatvamiti tatra niruktasAdhyAbhAve'pi na kSatiH, gaganaikatvAdikaM ca nityatvAdeva na tAdRzakRtijanyaM gaganAdau samavetaM ceti tasya pakSatve tatra niruktasAdhyAbhAvAdaMzato bAdha iti tadvAraNAya janyamiti, tasya janyatvAbhAvAnna pakSatvamiti tatra niruktasAdhyAbhAve'pi na doSaH, evaM tatra kAryatvahetorabhAve'pi na svarUpAsiddhiH / sAdhye svopAdAnagocaretyasyAparokSajJAnacikIrSAkRtivizeSaNatayA'praveze prAguktadizA pakSatAvacchedakAkrAntatvena pakSIbhUte zabdaphUtkArAdau svajanakAdRSTajanakAnyamRdaGgAdigocarAsmadAdyaparokSajJAnacikIrSAkRtijanyatvasya siddhatvenAMzataH siddhasAdhanaM syAt , tadvAraNAyAparokSajJAnAdivizeSaNatayA svopAdAnagocaretyasyopAdAnam, asmadAdyaparokSajJAna-cikIrSA-prayatnAzca na zabdopAdAnagaganaphUtkAropAdAnavAyvAdigocarA iti na siddhasAdhanam , mantravizeSapAThapUrvakasparzajanyakAMzyAdigamanAdau coktadizA pakSatAvacchedakAkrAntatvAt pakSIbhUte tadupAdAnakAMzyAdigocarAsmadAdyaparokSajJAnacikIrSAkRtijanyatvasya siddhatvenAMzataH siddhasAdhanaM syAt tadvAraNAya svajanakAdRSTajanakAnyetyaparokSajJAnacikIrSAkRtivizeSaNatayopAttam , tatrAsmadAdyaparokSajJAnacikIrSA-kRtInAM kAzyAdicAlanajanakAdRSTajanakatvena tAdRzajanakAnyatvavirahAnna siddhasAdhanAvakAzaH; na ca pakSe sAdhye ca svopAdAnagocareti na pravezyaM, mRdaGgAdigocarakRtijanyazabdAdistu pakSabahirbhUta eva dRSTAnto'stviti vAcyam , adRSTetaravyApAradvArA'smadAdikRtijanyatvasiddhayA'rthAntaravAraNAya sAdhye tannivezAvazyakatve, zabdAdAvanaikAntikatvasaMzayavAraNAya pakSe'pi tannivezAvazyakatvAt , tAdRzazabdAdikartRtayA'pi bhagavatsiddhaye pakSe tanniveze'zataH siddhasAdhanavAraNAya sAdhye tannivezAvazyakatvAcca / mantravizeSapAThapUrvakasparzajanyakAMzyacAlanAdikartRtayA'pIzvarasiddhyartha pakSe svajanakAdRSTajanakAnyatvavizeSaNopAdAnasyAvazyakarttavyatve sAdhye'pi svajanakAdRSTajanakAnyatvanivezasyAvazyakatvAt , yadi ca svajanakAdRSTajanakakRterna Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH svajanakatvaM mAnAbhAvAditi vibhAvyate tadA pakSe svajanakAdRSTajanakAnyatvaM nopAdeyaM, tadantareNApi tAdRzakAMzyAdigamanasya sparzajanyAdRSTadvArA svopAdAnakAMzyagocarasparzajanakajanyakRtijanyatvAbhAvena pakSatvasaMbhavena tatra saMdigdhAnakAntikatvasyAdoSatvAt , sAdhye tu svajanakAdRSTajanakAnyatvamupAdeyameva, anyathA sargAntarIyajJAnAdInAM vyaNukAdhupAdAnAgocaratvena byaNukAdau siddhasAdhanAbhAve'pi mantravizeSapAThapUrvakasparzajanyakAMzyAdigamanAdAvadRSTajanakakRtijanyatvasidhyArthAntaratApattevastugatyA svopAdAnagocarakRtijanyaM yat tattvAvacchinnabhedakUTavattvena kAzyacAlanAderapi pakSAntargatatvAt" ityAhuH, atrezvarajJAna-cikIrSAkRtInAM janyamAnajanakatve svajanakAdRSTajanakatvamapyastIti kathaM svajanakAdRSTajanakAnyatvamiti nA''zayam,. adRSTasya vyApAratvanirvAhakaM yat samavAyasambandhenAdRSTaM prati samavAyasanbandhena janakatvaM tadevAtra praviSTam , IzvarajJAnAdInAM tu na samavAyasambandhenAdRSTaM prati samavAyasambandhena kAraNatvam , Izvare'dRSTAbhAvAt , kintu jIvagatAdRSTaM pratyeva tathA, tatra ca kAraNatAvacchedakasambandhaH svAzrayasaMyogAdireveti / __ anye tu-"janyadravyANi jJAnecchA-kRtimanti, kAryatvAt , kapAlavat , atra sAdhyatAvacchedakasambandho vizeSyatvaM, hetutAvacchedakasambandhaH svarUpasambandhaH, pakSe janyatvavizeSaNopAdAnAdAtmAdinityadravye niruktasAdhya-sAdhanayorabhAve'pi nAMzato bAdha-svarUpAsiddhI; yadi ca kapAlaM ghaTopAdAnamiti jJAnaM, kapAlaM ghaTavajAyatAmitIcchA, kapAlaM ghaTavaditi kapAlavizeSyakaghaTaprakArakakRtizca ghaTasya kAraNam , evaM paTAdInAmapi, tadA kapAlavaditi dRSTAntasvArasyAd dravyANItyeva pakSaH, hetuzca samavAyasambandhena kAryavattvaM samavAyasambandhAvacchinnakAryaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvaM, sAdhyatAvacchedakahetutAvacchedakasambandhau copadarzitAveva, kAryavattvAdityasya sthAne kAryAdityevaM hetorupAdAne samavAyasambandha eva hetutAvacchedakasambandhaH, nityadravye'pyAtmAdau jJAnAdiguNAnAM manasi ca paratvAdiguNasya karmaNazcotpAdAnna bAdhasvarUpAsiddhI / pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddheruddezyatvAnnAMzataH siddhasAdhanam ; na ca bahirindriyagrAhyatvamupAdhiH, tasya kapAlAdau sAdhyavyApakatvaM, DyaNukAdau ca sAdhanAvyApakatvamiti vAcyam, anukUlatarkeNa prakRtahetoH prakRtasAdhyavyApyatvanirNaye upAdheranavakAzAt, na ca jJAna-cikIrSA-prayatnAnAM pratyekarUpeNaiva jJAnatvAdinA kArya prati kAraNatvaM na tu militatveneti militasya tritayasya jJAnecchAyatnasya sAdhyatve kAryakAraNabhAvarUpAnukUlatarkAbhAvAdaprayojakatvaM, pratyekaM teSAM sAdhyatve Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH jJAnecchAvattvena sAdhane sargAntarIyajJAnAdinA siddhasAdhanamiti vAcyam , militatvena sAdhyatve'pi kAryakAraNabhAvatrayasya prayojakatvAt ; na ca militamapi niruktatritayamapi sargAntarIyajJAnAdikamAdAya samastyeveti siddhasAdhanaM tadavasthamiti vAcya, kRteravyavahitapUrvavartina eva janakatvena sargAntarIyakRtimattvasyaitatsargIyadravye'bhAvAt , jJAnecchayorapi janyayoH svajanyakRtidvAreNaiva kAraNatvenaitatsargIyakRtestajanyatvAbhAvena tadvyApAratvAsambhavAt sargAntarIyajJAnecchAbhyAM samametatsargIyakRteretatsargakAryopayogimilanAsambhavAt ; na caivaM siddhasAdhanAbhAve'pi santirIyajJAnAdimattvasAdhanato'rthAntaramevAstviti vAcyaM, sargAdyakAlInaM dravyaM jJAnavat , kAryatvAdityevamanumAne pakSatAvacchedakakAlAvacchedena sAdhyasiddheruddezyatvAt sargAdyakAle'smadAdInAM jJAnAbhAvAt pUrvasargIyajJAnAdeH sargAdyakAlInadravye kathamapi janakatvAsambhavAdIzvarajJAnavattvamAdAyaivoktAnumiteH sambhavaH" ityapyAhuH // 'kSityAdikaM sakartRkaM kAryatvAt' ityevAnumAnam, na ca kSityAdItyAtrAdipadAd yasya kasyacidakurAdeH parigrahe tadanyasmin kArya sakartRkatvaM na siddhayet , tadanyakAryakartRtayA'pIzvarasiddhirAkAsitA, pratyeka pakSatve yugasahasreNApi pratyekaM sakalakAryANAmupAdAnAsambhavAt sakalavivAdApannakAryakartRtvenAbhimatAyA IzvarasiddherabhAvaH syAditi vAcyaM, prakRtavicArAnukUlavivAdaviSayatvena kSityAdInAmanugamasambhavAt ; na ca jJAnAdInAmeva kArya prati kAraNatvaM na karturiti kA samaM kSityAdInAM kAryakAraNabhAvasambandhAsambhavAt kartRnirUpitasambandhalakSaNaM sakartRkatvaM durnirUpamiti vAcyaM, ghaTaH kulAlakartRkaH paTastantuvAyakartRka ityAdivyavahArasAkSikasya ghaTAdidRSTAntadRSTasya nityavargavyAvRttasya pratiniyatakartRnirUpitasambandhalakSaNasya sakartRkatvasya viziSya khyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyatvAdityapi kecit / AyojanAdapIzvarasiddhiH, Ayujyate-saMyujyate'nyo'nyaM dravyamanenetyAyojana, byaNukArambhakasaMyogajanakaM sargAdyakAlInaparamANukarmAtra vivakSitaM, 'tat prayatnajanya karmatvAt , asmadAdizarIrakarmavat' ityanumAnAt ; paramANoreva tAdRzaprayatnavattve jaDatAhAniH syAt , samavAyena prayataM prati samavAyena jJAnecchayoH kAraNatvena samavAyena jJAnavattve satyeva tatra prayatnavattvaM bhavet , tathA ca jJAnazUnyatvalakSaNaM jaDatvaM tatra na syAt , dRSTahetvanapekSasyAdRSTasyaiva sargAdyakAlInaparamANukarmakAraNatvaM tu na yuktisahaM, tathA sati kAryamAnaM prati dRSTahetvanapekSasyAdRSTasya hetutvasambhavAd dRSTahetUnAmucchedaprasaGgAt / nanu ceSTAtvameva prayatnajanyatAvacchedakamiti yatra Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH prayatnajanyatvaM tatra ceSTAtvaM, kriyAtvaM ca paramANukriyAyAmapyasti tatra na ceSTAtvamityevaM sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvarUpopAdhilakSaNAkrAntatvAJceSTAtvamupAdhiriti cet ? kiM tat ? prayatnajanyakriyAtvaM ceSTAtvamiti cet ? prayatnajanyakriyAtvameva sAdhyaM tasyaiva tatsAdhane upAdhitvAsambhavAt , hetuvyApakatayA'bhimatasyaiva sAdhyatayA'bhimatatvena hetuvyApakasya sAdhyasya sAdhanAvyApakatvAbhAvenopAdhilakSaNAnAkrAntatvAt ; hitA-'hitaprApti-parihAraphalakakriyAtvaM ceSTAtvamiti cet ? na-viSabhakSaNA-'hilaGghanAdInAmapi ceSTAtvena lakSyatayA teSu hitA-'hitaprApti-parihAraphalakatvAbhAvenAvyApteH; zarIrasamavAyikriyAtvaM ceSTAtvamiti cet ? na-mRtazarIrakriyAyAmapi zarIrasamavAyikriyAtvaM samasti, na ca sA, ceSTetyalakSye lakSaNagamanAdativyAptaH, jIvaccharIrasamavAyikriyAtvaM ceSTAtvamiti cet ?, na-netraspandAderatathAtvAt ; sparzavadravyAntarApreraNe sati zarIrakriyAtvaM ceSTAtvam, zarIrapadopAdAnAnna jvalana-pavanAdikriyA'tivyAptiriti cet ? nazarIratvaM ceSTAvattvaM, ceSTAtvaM ca sparzavadravyAntarApreraNe sati zarIrakriyAtvamityevamanyo'nyAzrayAt ; ceSTAtvaM sAmAnyavizeSo yata unnIyate prayatnapUrvikeyaM kriyeti cet ?, na-kriyAmAtreNa tadunnayanAt , taduktaM kusumAJjalAvudayanAcAryeNa "svAtatrye jaDatAhAnirnAdRSTaM dRSTaghAtakam / hetvabhAve phalAbhAvo, vizeSastu vizeSavAn" // 1 // paramANvAdayo hi cetanAyojitAH pravartante, acetanatvAt , vAsyAdivat , anyathA kAraNaM vinA kAryAnutpattiprasaGgaH, acetanakriyAyAzcetanAdhiSThAnakAryatvAvadhAraNAt , kriyAvizeSavizrAnto'yamartho na tu tanmAtragocaraH; ceSTA hi cetanAdhiSThAnamapekSate iti cet ?, atha keyaM ceSTA nAma ?, yadi prayatnavadAtmasaMyogAsamavAyikAraNikA kriyA prayatnamAtrakAraNikA veti vivakSitaM, tanna-tasyaiva tatrAnupAdhitvAt ; atha hitAhitaprAptiparihAraphalatvaM tattvam , tanna-viSabhakSaNodvandhanAdyavyApanAt ; iSTAniSTaprAptiparihAraphalatvamiti cet ?, kartAraM pratyanyaM vA, ubhayathA'pi paramANvAdikriyAsAdhAraNyAdavizeSaH, bhrAntasamIhAyA atathAbhUtAyA api cetanavyApArApekSaNAcca; zarIrasamavAyikriyAtvaM taditi cet ?, na-mRtazarIrakriyAyA api cetanatvaprasakteH; jIvata iti cet ?, na-netraspandAdezvetanAdhiSThAnAbhyupagamaprasaGgAt ; sparzavavyAntarAprayoge satIti cet ?, na-jvalana-pavanAdau tathAbhAvAbhyupagamApatteH; zarIrasya sparzavavyAntarAprayuktasyeti cet !, na-ceSTayaiva Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH zarIrasya lakSyamANatvAt , sAmAnyavizeSazceSTAtvaM, yata unnIyate prayatnapUrvikeyaM kriyeti cet ?, na-kriyAmAtreNaiva tadunnayanAt ; bhoktRbuddhimatpUrvakatvaM yata iti cet ?, tarhi tadvizrAntatvameva tasya, na caitAvataiva kriyAmAtraM pratyacetanamAtrasya cetanAdhiSThAnena vyAptirapasAryate, vizeSasya vizeSa prati prayojakatayA sAmAnyavyAptiM pratyavirodhakatvAt , anyathA sarvasAmAnyavyApterucchedAdityuktam / etenAzarIratvAdinA satpratipakSatvamapAstam ; atrApyAgamasaMvAdaH "yadA sa devo jAgarti, tadedaM ceSTate jagat / yadA svapiti zAntAtmA, tadA sarvaM nimIlati // 1 // ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet , svarga vA zvabhrameva vA // 2 // mayA'dhyakSeNa prakRtiH, sUyate sacarAcaram / tapAmyahamahaM varSa, nigRhNAmyutsRjAmi ca // 3 // " ityAdi / atra jAgara-svApau sahakArilAbhAlAbhau, IzvarapreraNAyAmajJatvamaprayatamAnatvaM ca hetU darzitau paramANvAdisAdhAraNau, svarga-zvabhre ceSTAniSTopalakSaNe, etadeva sarvAdhiSThAnamuttaratra vibhAvyate-mayetyAdinA, na kevalaM preraNAyAmadhiSThAtA, api tu pratirodhe'pi, yo hi yatra prabhavati, sa tasya preraNAvad dhAraNe'pi samarthaH, yathA'rvAcInaH zarIra-prANadhAraNayoriti darzitaM-"tapAmItyAdinA", atrApyAgama ityatrApinA kAryahetukezvarasiddhau ya AgamasaMvAdaH svayamupadarzitaH prAk tasya sUcanam , sa cetthamullikhitaH-"tamimamarthamAgamaH saMvadati visaMvadati ca pareSAM vicAram "vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvatobAhuruta vizvataHpAt / / saMbAhubhyAM dhamati sampatatrai-vA-bhUmI janayan deva ekaH" [zvetAzva. u.3|3] atra prathamena sarvajJatvaM cakSuSA dRSTarupalakSaNAt, dvitIyena sarvavaktRtvaM mukhena vAgupalakSaNAt , tRtIyena sarvasahakAritvaM bAhunA sahakAritvopalakSaNAt , caturthena vyApakatvaM padA vyApterupalakSaNAt , paJcamena dharmAdharmalakSaNapradhAnakAraNatvaM, to hi lokayAtrAvahanAda bAhU, SaSTena paramANurUpapradhAnAdhiSTheyatvaM, te hi gatizIlatvAt patatravyapadezAH patantIti, sandhamati saJjanayanniti ca vyavahitopasargasambandhaH, tena saMyojayati samutpAdayannityarthaH, dyAvA ityUrdhvasaptalokopalakSaNaM, bhUmItyadhastAt , 'ekaH' ityanAditeti, smRtirapi 6 zAstra0sa.dvi. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / www "ahaM sarvasya prabhavaH, mattaH sarvaM pravartate " [ bha.gI. 10/8 ] ityAdi; " etena brahmAdipratipAdakA AgamA boddhavyAH" iti / dhRterapIzvarasiddhiH, tathAhi brahmANDAdipatanAbhAvaH patanapratibandhakaprayuktaH dhRtitvAt, utpatatpatatripatanAbhAvavat, tatpatatrisaMyuktatRNAdiSTativadvA; etenendrAgniyamAdilokapAlapratipAdakA AgamA api vyAkhyAtAH teSAM tadadhiSThAnadezAnAmIzvarAvezenaiva patanAbhAvavattvAt, tathA ca zrutiH - " etasya cAkSarasya prazAsane gArgi ! dyAvA-pRthivyau viSTate tiSThataH" [bRha. u. 3/8/9 ] iti, prazAsanaMdaNDabhUtaH prayatnaH, AvezastaccharIrAvacchinnaprayatnavattvameva, sarvAvezanibandhana eva ca sarvatAdAtmyavyavahAraH "AtmaivedaM sarvaM brahmaivedaM sarvam " [ chAM. u. 7/25/2] ityAdiH / kAryAyojanadhRtyAderityatrA''dipadAnnAzasya grahaNaM; tathA ca nAzAdapi IzvaraH sidhyati, tathAhi- brahmANDanAzaH prayatnajanyo nAzatvAt, pATyamAnapaTanAzavaditi udayanAcAryAstUktamevArthamitthaM pariSkRtyAhuH tathAhi - "TateH khalvapi kSityAdi brahmANDaparyantaM hi jagat sAkSAt paramparayA vA vidhAraka prayatnAdhiSThitaM guruve satyapatanadharmakatvAt, viyati vihaGgamazarIravat, tatsaMyuktadravyavacca; etena indrAgniyamAdilokapAlapratipAdakA adhyAgamA vyAkhyAtAH sarvAvezanibandhanazca sarvatAdAtmyavyavahAraH, AtmaivedaM sarvamiti, yathA eka eva mAyAvI azvo varAho vyAghro vAnaraH kinnaro bhikSustApaso vipra ityAdi; adRSTAdeva tadupapatteranyathAsiddhamidamiti cet ?, tadbhAve'pi prayatnAnvayavyatirekAnuvidhAnena tasyApi sthitiM prati kAraNatvAt, kAraNaikadezasya ca kAraNAntaraM pratyanupAdhitvAt, upAdhitve vA sarveSAmakAraNatvaprasaGgAt ; zarIrasthitirevaM na tvanyasthitiriti cet ?, na-prANendriyayoH sthiteravyApanAt, prAGnyAyenApAstatvAcca, atrApyAgamaH"etasya vA akSarasya prazAsane gArgi ! dyAvApRthivyau viSTate tiSThataH " [ bRha. u. 3|8|9] iti, prazAsanaM - daNDabhUtaH prayatnaH / "uttamaH puruSastvanyaH, paramAtmetyudAhRtaH / 82 tRtIyaH wwww yo lokatrayamAvizya, bibhartyavyaya IzvaraH // " [bha.gI. 15/17 ] iti smRtiH, atrottamatvam - asaMsAritvaM sarvajJatvAdi ca paramatvaM - sarvopAsyatA, lokatrayamiti sarvopalakSaNam, Avezo - jJAnacikIrSAprayatnavataH saMyogaH, bharaNaM-dhAraNam, avyayatvam-AgantukavizeSaguNazUnyatvam, aizvaryaM -saMkalpApratighAtaH, iti; etena Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH kUrmAdiviSayA apyAgamA vyAkhyAtAH / saMharaNAt khalvapi-brahmANDAdivyaNukaparyantaM jagat prayatnavadvinAzyaM vinAzyatvAt pAThyamAnapaTavat , atrApyAgamaH "eSa sarvANi bhUtAni, samabhivyApya mUrtibhiH / janma-vRddhi-kSayairnityaM, sambhrAmayati cakravat // 1 // " [ ] "sarvabhUtAni kaunteya !, prakRti yAnti mAmakIm / kalpakSaye punastAni kalpAdau visRjAmyaham // 1 // " [bha. gI. 9 / 7] ityAdi, "etena raudramaMzaM pratipAdayanto'pyAgamA vyAkhyAtAH" iti / padAdapi IzvaraH siddhayati, padyate gamyate'neneti padaM vyavahAraH, tata IzvarasiddhirevaM- 'ghaTAdivyavahAraH svatantrapuruSaprayojyo vyavahAratvAt , AdhunikakalpitalipyAdivyavahAravat' ityanumAnAt , na ca pUrvapUrvakulAlAdinaivAnyathAsiddhiH, pralayena tadvicchedAt ; amumarthamudayanAcAryA itthamupavarNayAJcakruH-"padAt khalvapi "kAryatvAnnirupAdhitvamevaM dhRti-vinaashyoH| vicchedena padasyApi, pratyayAdezva pUrvavat // 1 // " [ ] padazabdenAtra padyate-gamyate vyavahArAGgamartho'neneti vRddhavyavahAra evocyate, ato'pIzvarasiddhiH, tathAhi-yadetat paTAdinirmANanaipuNyaM kuvindAdInAM, vAgvyavahArazca vyaktavAcAM, lipitatkramavyavahArazca bAlAnAM, sa sarvaH svatantrapuruSavizrAnto vyavahAratvAt , nipuNatarazilpinirmitApUrvaghaTaghaTanAnaipuNyavat , caitra-maitrAdipadavyavahAravat , patrAkSaravat , pANinIyavarNanirdezakramavaJceti; AdimAn vyavahAra evam , ayaM tvanAdiranyathA'pi bhaviSyatIti cet ?, na-tadasiddheH, AdimattAmeva sAdhayitumayamArambhaH; na caivaM saMsArasyAnAditvabhaGgaprasaGgaH, tathA'pi tasyAvirodhAt, nahi caitrAdivyavahAro'yamAdimAniti bhavasyApyanAditA nAsti, tadanAditve vA na caitrAdivyavahAro'pyAdimAniti; astvarvAgdI kazcidevAtra mUlamiti cet ?, na-tenAzakyatvAt , kalpAdAvAdarzAbhAsasyApyasiddheH, sAdhitau ca sarga-pralayau; nanu vyavahArayitRvRddhaH zarIrI samadhigato na cezvarastathA, tat kathamevaM syAt ? na-zarIrAnvayavyatirekAnuvidhAyini kArya tasyApi tadvattvAt , gRhNAti hIzvaro'pi kAryavazAccharIramantarA'ntarA, darzayati ca vibhUtimiti; atrApyAgamaH "pitA'hamasya jagato, mAtA dhAtA pitAmahaH // [bha.gI. 9 / 17] tathA, yadi hyahaM na varteyaM, jAtu krmnnytndritH|| mama vAnuvartante, manuSyAH pArtha ! sarvazaH // 1 // [ ] utsIdeyurime lokA, na kuryAM karma cedaham / " [bha.gI. 3 / 23] iti, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH etena "namaH kulAlebhyaH karmArebhyaH" [zu. yajuH. saM. 16 / 27] ityAdi yajUMSi boddhavyAni" iti / pratyayato'pIzvarasiddhiH, pratyayazabdena prametyucyate, vedajanyapramA vaktRyathArthavAkyArthajJAnajanyA zAbdapramAtvAt, AdhunikavAkyajazAbdapramAvat ; anodayanAcAryA evamAhuH-pratyayo'pi, pratyayazabdenAtra samAzvAsaviSayaprAmANyamucyate, tathA ca prayogaH-AgamasaMpradAyo'yaM kAraNaguNapUrvakaH pramANatvAt, pratyakSAdivat , nahi prAmANyapratyayaM vinA kvacit samAzvAsaH, na cAsiddhasya prAmANyasya pratItiH, na ca svataH prAmANyamityAveditam , na ca nedaM pramANaM mahAjanaparigrahAdityuktam , na cAsarvajJo dharmAdharmayoH svAtanyeNa prabhavati, na cAsarvajJasya guNavatteti niHzaGkametat / zruterapIzvaraH sidhyati, tathAhi-vedo'saMsAripuruSapraNItaH, vedatvAt , yannaivaM tannaivaM yathA bhAratAdi, iti vyatirekiNaH; na ca paramate sAdhyAprasiddhiH, AtmasvamasaMsArivRtti jAtitvAt, ghaTatvavadityanumAnena pUrva sAdhyasAdhanAt ; atrodayanAcAryA itthamAmananti-"zruteH khalvapi, tathAhi-sarvajJapraNItA vedA vedatvAt , yat punarna sarvajJapraNItaM nAsau vedo yathetaravAkyam ; nanu kimidaM vedatvaM nAma, vAkyatvasyAdRSTaviSayavAkyatvasya ca viruddhatvAt , adRSTaviSayapramANavAkyatvasya cAsiddheH, manvAdivAkye gatatvena virodhAcceti cet ? na-anupalabhyamAnamUlAntaratve sati mahAjanaparigRhItavAkyatvasya tattvAt , na hyasmadAdInAM pratyakSAdi mUlaM nApi bhrama-vipralipse, mahAjanaparigrahAdityuktaM, nApi paramparaiva mUlaM pralaye vicchedAdityuktam" iti, etadvayAkhyAne varddhamAnopAdhyAyA vedatvasvarUpAsandigdhapratipattaye itthamAhuH-nanu vAkyatvamasiddhaM smudaaysyaaprtipaadktvaat| na ca zAkhAsamudAyo vedaH, tasya vedanirUpyatvAt; nApi mahAjanAnAM vedAkArAnugatavyavahArAd vedatvaM jAtiH, devadattIyatvAnumApakazabdavRttijAtibhiH saGkaraprasaGgAt; nApi svargakAmAdizabdaH, smRtyAdau tathAtvAt; ucyate-zabda-tadupajIvipramANAtiriktapramANajanyapramityaviSayArthakatve sati zabdAjanyavAkyArthajJAnajanyapramANazabdatvaM vedatvam , IzvarapramAyA ajanyatvAt , vedArthasyAnumAnAdiviSayatve'pyanumAnAdervedopajIvakatvAt , smRtyAdInAM vedasamAnArthakatve'pi zabdajanyadhIjanyatvAt , vedAdarthaM pratItya tatpraNayanAt" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 85 iti / vAkyAdapi IzvaraH sidhyati-'vedaH pauruSeyo vAkyatvAt , bhAratavat' ityanvayyanumAnAt , uktArthamitthaM spaSTIkRtavanta udayanAcAryAH- "anvayato vA vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAt , asmadAdivAkyavat ; asmaryamANakartRkatvAnaivamiti cet?, na-asiddheH, "anantaraM ca vakrebhyo, vedAstasya viniHsRtAH / pratimanvantaraM caiSA, zrutiranyA vidhIyate // 1 // vedAntakRdvedavideva cAham" iti smRteH, "tasmAd yajJAt sarvahuta RcaH sAmAni jajJire" ityAdizrutipAThakasmRtezca; arthavAdamAtramiti cet ?, na-kartRsmaraNasya sarvatrAvidhyarthatvAt , tathA cAsmaraNe kAlidAsAderasmaraNAt , evaM ca kumArasambhavAderakartRkatvaprasaGgaH, anaikAntikatvaM vA hetoH; pramANAntarAgocarArthatvAt satpratipakSatvamiti cet ?, na-praNetAraM pratyasiddheH, anyaM pratyanaikAntikatvAt , AkasmikasmitabIjasukhAnusmRteH kAraNavizeSasyAnyaM prati pramANAntaragocarasyApi tenaiva vatrA pratipAdyamAnatvAt; vaktaiva prakRte na sambhavati, hetvabhAve phalAbhAvAt cakSurAdInAM tatrAsAmarthyAt , asmadAdIndriyavat, manaso bahirasvAtantryAt, na-cetanasya jJAnasyendriyasya manaso vA pakSIkaraNe AzrayAsiddheH prAgeva prapaJcanAt , nityanirAkaraNe cAsAmarthyAt ; paramANvAdayo na kasyacitpratyakSAstatsAmagrIrahitatvAditi cet , na-draSTAraM pratyasiddheH, anya prati siddhasAdhanAt; tathApi vAkyatvaM na pramANam , aprayojakatvAt pramANAntaragocarArthatvaprayuktaM tatra pauruSeyatvaM, na tu vAkyatvaprayuktaM, na-sugatAdyAgamAnAmapauruSeyatvaprasaGgAt; pramANavAkyasya sata iti cet ? na-praNetRpramANAntaragocarArthatvasya sAdhyAnupravezAt svatantrapuruSapraNItatvaM hi pauruSeyatvam , arthapratItyekaviSayau hi vivakSA-prayatnau svAtatryam , manvAdivAkyasyApauruSeyatvaprasaGgAcca, tadarthasya zabdetarapramANAgocaratvAt ; prayujyamAnavAkyetaragocarArthatvamAtramiti cet ? na-tasya vede'pi sattvAt , ekasyApyarthasya zAkhAbhedena bahubhirvAkyaiH pratipAdanAt ; astvevaM, na tu teSAM mitho mUlamUlIbhAva iti ceta ? na-uktottaratvAt" iti / __ saGkhyAvizeSAdapi IzvaraH siddhyati, saMkhyAvizeSaH-ghyaNukaparimANajanikA saMkhyA, tathAhi-iyaM saMkhyA apekSAbuddhijanyA ekatvAnyasaMkhyAtvAt , iti, asmadAdyapekSAbuddhyajanyatvAdatiriktApekSAbuddhisiddhau tadAzrayatayezvarasiddheH; na cAsiddhiH, Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmunycyH| [tRtIyaH dvayaNukaparimANaM saMkhyAjanyaM janyaparimANatvAt ghaTAdiparimANavat, na vA dRSTAntAsiddhiH, dvikapAlAdiparimANAt trikapAlAdighaTaparimANotkarSAt / .. udayanAcAryANAmiyamatra prakriyA-"saMkhyAvizeSAt khalvapi, dvayaNuka-tryaNuke tAvat parimANavatI dravyatvAt , taJca parimANaM kArya kAryaguNatvAt , na ca tasya paramANuparimANaM dvayaNukaparimANaM vA kAraNaM, nityaparimANatvAt , aNuparimANatvAJca, anyathA anAzrayakAryotpattiprasaGgAt, dvayaNukasya mahattvaprasaGgAJca-tryaNukavada. NvArabhyatvAvizeSAcca, tatra kAraNabahutvena mahattve aNuparimANasyAnArambhakatvasthitaH, aNutvameva mahadArambhe vizeSa ityapi na yuktam , mahato mahadanArambhaprasaGgAt , aNutva-mahattvayorviruddhatayA ekajAtIyakAryAnArambhakatvaprasaGgAt , bahubhirapi paramANubhirdvAbhyAmapi dvayaNukAbhyAmArambhaprasaGgAcca, evaM sati ko doSa iti cet ?, paramANukAryasya mahattvaprasaGgaH, kAraNabahutvasya taddhetutvAt , anyathA dvAbhyAM vibhizcaturbhirityaniyamenApyaNvArambhe tadvaiyarthyaprasaGgAt , aNuna eva tAratamyAbhyupagamastu saMkhyAmavadhIrya na syAt , astu mahadArambha eva tribhiriti cet ? na-mahataH kAryasya kAryadravyArabhyatvaniyamAt , tathApi vA tAratamye saMkhyaiva prayojiketi, na ca pracayo'pekSaNIyo'vayavasaMyogasyAbhAvAt , tasmAt parimANa-pracayau mahata evArambhakAviti sthitiH, ato'nekasaMkhyA pariziSyate, sA apekSAbuddhijanyA anekasaMkhyAtvAt , na cAsmadAdInAmapekSAbuddhiH paramANuSu sambhavati, tad yasyAsau sarvajJaH, anyathA'pekSAbuddherabhAvAt saMkhyAnutpattau tadgataparimANAnutpAde'parimitasya dravyasyAnArambhakatvAt , tryaNukAnutpattau vizvAnutpattiprasaGgaH; asmadAdInAmAnumAnikyapekSAbuddhirastviti cet ?, na-itaretarAzrayaprasaGgAt , jAte hi sthUlakArye tena paramANvAdyanumAna, tasmin sati dvayaNukAdikrameNa sthUlotpattiH; astvadRSTAdeva parimANaM kRtamapekSAbuddhyeti cet ?, na-astu tata eva sarva, kiM dRSTakAraNenetyAderasamAdheyatvaprasaGgAditi" iti / ___ athavA kAryAyojanaTatyAderityatra kAryapadena tAtparyamucyate, tathA ca vede yasya tAtparya sa evezvara iti tAtparyAdIzvarasiddhiH, AyojanaM sadvayAkhyAnaM, vedAH kenacid vyAkhyAtAH, mahAjanaparigRhItavAkyatvAt , avyAkhyAtatve tadarthAnavagame'nanuSThAnApatteH, ekadarzino'smadAdezca vyAkhyAyAmavizvAsa iti tadvayAkhyayezvarasiddhiH, tipadena medhAkhyajJAnarUpA dhAraNocyate, dhRtyAderityAdipadAdanuSThAnasya grahaNaM, tathA ca vedAvedaviSayakajanyadhAraNAnyadhAraNAviSayAtivAkyatvAt , laukika Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH vAkyavadityevaM dhRtyezvarAnumAnam ; yAgAdikaM yAgAdiviSayakajanyajJAnAnyajJAnavadanuSThitam anuSThitatvAt gaganavadityevamanuSThAnenezvarAnumAnam ; padAdityatra padazabdena praNavezvarAdipadaM gRhyate, tatsArthakyAt , svatantroccArayitRzaktazrutyAdisthAhaMpadAd vA IzvarasiddhiH, na cezvarAdipadasya svaparatA, "sarvajJatA tRptiranAdibodhaH, svatantratA nityamaluptazaktiH / anantazaktizca vibhorvidhijJAH, SaDAhuraGgAni mahezvarasya // 1 // [ ]" ityAdivAkyazeSeNa "IzvaramupAsIta" [ ] ityAdividhisthezvarAdipadazaktigrahAt , yathA yavAdipadasya "vasante sarvazasyAnAM, jAyate patrazAtanam / modamAnAzca tiSThanti, yavAH kaNizazAlinaH // 1 // [ ]" ityAdivAkyazeSAt dIrghazUkavizeSe zaktinirNayena na kaGkAdiparateti, taduktaM kusumAJjalau "uddeza eva tAtparya, vyAkhyA vizvadRzaH stii| IzvarAdipadaM sArtha, lokavRttAnusArataH // 1 // " iti, vyAkhyAtaM cedaM varddhamAnopAdhyAyena, tadyathA-"atra kAryatvamuddezyatvam , uddezazca tAtparya, tadviSaya eva vedasya prAmANyam , tacca parizeSAd vakturicchA, sA ca vedAthai nAsmadAdInAmiti tadAzrayezvarasiddhirityAha-uddeza eveti vedasyAyojanamAsamantAdbhAvena yojanaM vyAkhyAnaM, taccAsmadAdInAM sarvavedAdarzinAM na niSkampapravRttiheturiti tadvayAkhyAtRtayezvarasiddhirityAha-vyAkhyeti, IzvarAdipadAnAM sarvajJe nityajJAne vedAdeva zaktigrahAt tato'pi tatsiddhirityAha-IzvarAdIti, lokavRttetilaukikadRSTAnte vyAptigrahAdityarthaH, vistarazcAtra mUle kusumAJjalau tadvayAkhyAne ca prakAze draSTavyaH / pratyayata ityatra pratyayapadena vidhipratyaya ucyate tato'pIzvarasiddhiH, AptAbhiprAyasyaiva vidhyarthatvAt , na hISTasAdhanatvameva tathA, "agnikAmo dAruNI manIyAt" [ ] ityuktau, kuta iti prazne 'yato dArumathanamagnisAdhanam' ityuttare'gnisAdhanatvena vidhyarthavattvAnumAnAnupapatteH, abhede hetutvenopanyAsAnaucityAt, "tarati mRtyum" [ ] ityAdau vidhivAkyAnumAnAnumAnAnupapattezca, iSTasAdhanatAyAH prAgeva bodhAt , 'kuryAH kuryAm' ityAdau vaktRsaMkalpasyaiva bodhAt, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ce [tRtIyaH shaastrvaartaasmuccyH| AjJA-'dhyeSaNA-'nujJA-saMprazna-prArthanA-''zaMsAliGi icchAzaktatvasyaiva kalpanAcca, ullaGghane krodhAdibhayajanikecchA AjJA, adhyeSaNIye prayokturanugrahadyotikA'dhyeSaNA, niSedhAbhAvavyaJjikA'nujJA, prayojanAdijijJAsA praznaH, zubhecchA''zaMsA, niSedhAnupapattezca, iSTasAdhanatvaniSedhasya bAdhAt , balavadaniSTAnanubandhitvasyApi tadarthatve "zyenena" ityAdau, alasasya yAgAdiduHkhe'pi balavadveSeNa 'yajeta' ityAdau bAdhAt , tata AptAbhiprAyasyaiva vidhyarthatvAt tAdRzAbhiprAyavadIzvarasiddhiH / etadviSaye udayanAcAryA itthamAhuH-"pratyayAdapi, liGAdipratyayA hi puruSadhaureyaniyogArthA bhavantastaM pratipAdayanti, tathAhi___ "pravRttiH kRtirevAtra, sA cecchAto yatazca saa| tajjJAnaM viSayastasya, vidhistajjJApako'thavA // 1 // [ ]" pravRttiH khalu vidhikAryA satI na tAvatkAyaparispandamAtram , AtmA jJAtavya ityAdyavyApanAt, nApIcchAmAtraM, tata eva phalasiddhau karmAnArambhaprasaGgAt , tataH prayatnaH pariziSyate, AtmajJAnabhUtadayAdAvapi tasyA bhAvAt , taduktaM-pravRttirArambha iti, seyaM pravRttiryataH sattAmAtrAdavasthitAt, nAsau vidhiH zAstravaiyarthyAt , apratItAdeva kutazcit pravRttisiddhau tatpratyayanArthaM tadabhyarthanAbhAvAt , na ca pravRttihetujananArthaM tadupayogaH, pravRttihetoricchAyA jJAnayonitvAt , jJAnamanutpAdya tadutpAdanasyAzakyatvAt , tasya ca nirAlambanasyAnutpatterapravartakatvAcca, niyAmakAbhAvAt , tasmAt yasya jJAna prayatnajananImicchAM prasUte so'rthavizeSo tajjJApako vA'rthavizeSo vidhiH preraNA pravartanA niyuktiniyoga upadeza ityanAntaramiti sthite vicAryate-sa hi kartRdharmoM vA syAt , karmadharmo vA, karaNadharmo vA niyoktRdharmoM veti" itthaM caturdhA vikalpya, tasya kartRdharmatvanirAkaraNaparamudayanAcAryapadyamidam "iSTahAneraniSTApterapravRttervirodhataH / / asattvAt pratyayatyAgAt , kartRdharmo na saGkarAt // 1 // [ ]" iti / yatnasya kartRdharmasyAkhyAtasAmAnyavAcyatvavyavasthApanaparaM "kRtAkRtavibhAgena, kartRrUpavyavasthayA / yatna eva kRtiH, pUrvAparasmin saiva bhAvanA // 1 // bhAvanaiva hi yatnAlmA, sarvatrAkhyAtagocaraH / tayA vivaraNadhrauvyAdAkSepAnupapattitaH // 2 // " [ ] mm Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH iti tadIyaM padyadvayam / saGkhayeyasya karturAkhyAtavAcyatvanirAkaraNaparaM tadIyapadyamidam "AkSepalabhye saGkayeye, nAbhidhAnasya kalpanA / saGkhyeyamAtralAbhe'pi, sAkAGkSaNa vyavasthitiH // 1 // "[ ] iti, karmadharmasya vidhyarthatvanirAkaraNaparaM tadIyapadyamidam "atiprasaGgAna phalaM, nApUrva tatvahAnitaH / tadalAbhAnna kArya ca, na kriyA'pyapravRttitaH" // 1 // [ ] iti / karaNadharmasya vidhyarthatvanirAkaraNaparaM tadIyapadyamidam "asattvAdapravRttezca, nAbhidhA'pi griiysii| bAdhakasya samAnatvAt parizeSo'pi durlabhaH // 1 // " iti [ ] iSTasAdhanatvasya vidhyarthatvanirAkaraNaparaM tadIyapadyamidam "hetutvAdanumAnAcca, madhyamAdau viyogataH / anyatra klaptasAmarthyAt , niSedhAnupapattitaH // 1 // " iti [ ] niyoktRdharmasyAbhiprAyasya vidhyarthatvopasaMharaNaparaM tadIyapadyamidam___ "vidhivakturabhiprAyaH, pravRttyAdau liGAdibhiH / abhidheyA'numeyA tu, karturiSTA'bhyupAyatA // 1 // " [ ] iti / etatpadyanikarArthAdhigataye kusumAJjaligrantho vizeSAvagatyarthibhiravalokanIyo, granthagauravabhayAnneha darzitaH / zruterityatra zrutipadenezvarapratipAdakavedaH parigRhyate, tasmAdapIzvaraH sidhyati, "yajJo vai viSNuH" [ ] ityAdervidhyekavAcyatayA "yanna duHkhena saMbhinnam" [ ] ityAdivat tasya svArtha eva prAmANyAt , udayanAcAryAstu-"zruteH khalvapi "kRtsna eva hi vedo'yaM, prmeshvrgocrH| svArthadvAraiva tAtparya, tasya svargAdivadvidhau // 1 // " [ ] na santyeva hi vedabhAgA yatra paramezvaro na gIyate, tathA hi sraSTutvena puruSasUkteSu, vibhUtyA rudreSu, zabdabrahmatvena maNDalabrAhmaNeSu, prapaJcaM puraskRtya niSprapaJcatayopaniSatsu, yajJapuruSatvena mantravidhiSu, dehAvirbhAvairupAkhyAneSu, upAsyatvena ca sarvatreti; siddhArthatayA na te pramANamiti cet ? na-taddhetoH kAraNadoSazaGkAnirAsasya Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH bhAvyabhUtArthasAdhAraNatvAt ; anyatrAmISAM tAtparyamiti cet ? svArthapratipAdanadvArA, zabdamAtratayA vA, prathame svArthe'pi prAmANyameSitavyam , tasyArthasyAnanyapramANakatvAt , ata eva tatra tasya smArakatvamityapi mithyA; tatpratipAdakatve'pi na tatra tAtparyamiti cet ?, svArthAparityAge jyotiHzAstravadanyatrApi tAtparya ko doSaH, anyathA svarganarakavrAtyazrotriyAdisvarUpapratipAdakAnAmaprAmANye bahu viplaveta; tatrAbAdhanAt tatheti cet ?, tulyam ; na tAgarthaH kvacidRSTa iti cet?, svargAdayo'pi tathA; tanmithyAtve tadarthanAmapravRttau vidhAnAnarthakyaprasaGga iti cet ? ihApi tadupAsanAnarthakyaprasaGgaH, tanmithyAtve hi sAlokya-sAyujyAdiphalamithyAtve kaH prekSAvAMstamupAsIteti tulyamiti" ityAhuH / ___ vAkyAdityatra vAkyapadena vaidikaprazaMsAnindAvAkyaM gRhyate, tato'pIzvarasiddhiH, tasya tadarthajJAnapUrvakatvAt , tadarthajJAnaM cezvarasyaiva nAsmadAderiti, udayanAcAryAstu"vAkyAdapi saMsargabhedapratipAdakatvaM hyatra vAkyatvamabhipretaM, tathA ca yatpadakadambakaM yatsaMsargabhedapratipAdakaM tat tadanapekSasaMsargajJAnapUrvakaM, yathA laukikaM tathA ca vaidikamiti prayogaH, vipakSe ca bAdhakamuktam" ityudiiritvntH| saMkhyAvizeSAdityatra saMkhyAvizeSapadena vaktagAminI saMkhyA gRhyate, tasmAdapIzvaraH sidhyati, syAmabhUvaM bhaviSyAmIti vedavacanapratipAdyA svatantroccArayitRpuruSaniSThA saMkhyA svAzrayatayA puruSadhaureyamIzvaraM gamayatIti / udayanAcAryAstu-saMkhyAvizeSAdapi "syAmabhUvaM bhaviSyAmItyAdisaMkhyA ca vktRgaa| samAkhyA'pi na zAkhAnAmAdyapravacanAdRte // 1 // " kAryatayA hi prAk saMkhyoktA, samprati tu pratipAdyatayocyate, tathAhi-uttamapuruSAbhihitA saMkhyA vaktAramantIti suprasiddham , asti ca tatprayogaH prAyazo vede tatastadabhihitayA tayA'pi sa evAnugantavyaH, anyathA'nanvayaprasaGgAt , athavA samAkhyAvizeSaH saMkhyAvizeSa ucyate, kAThakaM kAlApakamityAdayo hi samAkhyAvizeSAH zAkhAvizeSANAmanusmaryante, te ca na pravacanamAtranibandhanAH, pravaktRNAmanantatvAt , nApi prakRSTavacananimittAH; upAdhyAyebhyo'pi prakarSe pratyutAnyathAkaraNadoSAt , tatpAThAnukaraNe ca prakarSAbhAvAt , kati cAnAdau saMsAre prakRSTAH pravaktAra iti ko niyAmaka iti, nApyAdyasya vaktuH samAkhyeti yuktaM, bhavadbhista wwwwww Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH danabhyupagamAt , abhyupagame vA sa evAsmAkaM vedakAra iti vRthA vipratipattiH / syAdetat-brAhmaNatve satyavAntarajAtibhedA eva kaThatvAdayaH, tadadhyeyA tadanuSTheyArthA ca zAkhA tatsamAkhyayA vyapadizyate iti kimanupapannam , na-kSatriyAderapi tatraivAdhikArAt ; na ca yo brAhmaNasya vizeSaH sa kSatriyAdau sambhavati, na ca kSatriyAderanyo veda ityasti, na ca kaThAH kAThakamevAdhIyate tadarthamevAnutiSThantIti niyamaH; zAkhAsaJcArasyApi prAyazo darzanAt ; prAgevAyaM niyama AsIdidAnImayaM viplavate iti cet ? viplava eva tarhi sarvadA kaThAdyavAntarajAtiviplavAdityagatireveyam , tasmAdAdyapravaktRvacananimitta evAyaM samAkhyAvizeSasambandha ityeva sAdhviti" ityAmananti / itthaM pAtaJjalA-'kSapAdAgamopaDhaukitezvarasAdhanazravaNatastAvadeva loko vismayataralitamAnaso bhavati yAvat tatkhaNDanapaTiSThajainAgamasmaraNAbhimukho na bhavati, yathA badarIphalarasamAsvAdayan puruSastAvadeva tanmAdhuryamahimAnamAtanoti yAvat paripakvarasAM drAkSAM rasanayA na sAkSAtkaroti, rasanayA sAkSAtkRtavatAM paripakvadrAkSAmAdhurya purato badarIphalaM sarvathopekSaNIyabhAvamevAJcati yathA tathA jainAgamAbhihitajagatkAraNezvaramananakhaNDanapravaNAgamasmaraNatAnahRdayAnAM puro yuktyAbhAsakarambitamevAbhAti jagatkartRsAdhanavacanaM, yaduktamupAdhyAyaiH "zrutvaivaM sakRdevamIzvaraparaM sAMkhyAkSapAdAgama, loko vismayamAtanoti na giro yAvat smaredAhatIH / kiM tAvadvadarIphale'pi na muhurmAdhuryamunnIyate, yAvat pInarasA rasAd rasanayA drAkSA na sAkSAtkRtA // 1 // " // iti IzvarakartRtvapUrvapakSaH // atha IzvarajagatkartRtvakhaNDanamatha IzvarakartRtvapUrvapakSapratividhAnavArtAmupadarzayatianye tvabhidadhatyatra, vItarAgasya bhAvataH / itthaM prayojanAbhAvAt , kartRtvaM yujyate katham ? // 4 // 197 // anye viti-IzvarajagatkartRtvavAdibhinnA jainAH punarityarthaH, atra IzvaraviSayakavicAre, abhidadhati parIkSAM kurvanti, parIkSApUrvAGgaM paramatanirAkaraNaM yathA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH tathopadarzayati-vItarAgasyeti-sarvathA rAgarahitasya, pAtaJjalAbhyupagatasya mahezvarasyetyarthaH / itthaM yathoktaprerakatve, prayojanAbhAvAt prayojanasya kasyacit sveSTasthAbhAvAt , bhAvataH paramArthataH, pAramArthikaM kartRtvamicchAdhInameva bhavati "nahi prayojanamanuddizya mando'pi pravartate", vItarAgasya tu bhagavata icchaiva nAsti, loke'pi yaH kazcit paraprerako dRzyate sa svaprayojanAbhilASyeva, tathA ca paraprerakatvasya vyApikA svaprayojaneccheti nirNItA, Izvare ca vyApakIbhUtasvaprayojanecchAyA abhAvAd vyApyasya kartRtvasya paraprerakatvalakSaNasyApyabhAva ityAha-katRtvaM yujyate kathamiti-na kathaJcit kartRtvaM tasya yujyata ityarthaH // 4 // 197 // etadeva spaSTayatinarakAdiphale kAMzcit , kAMzcit svargAdisAdhane / karmaNi prerayatyAzu, sa jantUna kena hetunA ? // 5 // 198 // narakAdiphala iti-brahmahatyAdilakSaNaprANAtipAtAdau narakAdiphalasAdhane ityarthaH, asya karmaNItyanena sambandhaH, kAMzcit kAMzcijantUn , kAMzcit kAMzcijantUn, svargAdisAdhane karmaNi svargAdiphalAvandhyakAraNe yama-niyamAdikriyAyAm , Azu zIghram , sa IzvaraH, kena hetunA kena kAraNena, prerayati codayati, krIDAkautukAdikaM svAbhilaSitaM prayojanamabhikAGkSan jantUn prerayatItyabhyupagame narakAdiphala ke brahmahatyAdau yAn prANinaH prerayati tAn prati dveSaH, yAMzca svargAdiphalake yama-niyamAdau prerayati tAn prati rAgo'sya prasajyata iti vairAgyavyAhatiH, yadi ca nAsya kiJcit prayojanaM tadA tanmUlakapreraNAbhAvAt prerakatvaM svasiddhAntitaM vyAhanyata iti seyamubhayataHpAzA rajaH parasyeti hRdayam // 5 // 198 // parAbhiprAyamAzaya pariharati svayameva pravartante, sattvAzcecitrakarmaNi / / nirarthakamihezasya, kartRtvaM gIyate katham // 6 // 199 // svayameveti-Atmanaiva, tamaHsattvodrekeNa tAmasabuddhyaMzavyApArAvezenaiveti yAvat , citrakarmaNi brahmahatyAdyazubhakarmaNi yamaniyamAdizubhakarmaNi ca, sattvAH prANinaH, pravartante, ahameva kartetyevamabhimanyante, tatprayojanaM tu sarvajJatvAdIzvaro jAnAtItyevaM prayojanajJAnArthamIzvarApekSeti cet ? iha upadarzite zubhAzubhAtmakakarmaNi. Izasya paramezvarasya, nirarthakaM niSprayojanaM, kartRtvaM prerakatvaM, kathaM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 " kasmAt gIyate ucyate; nanUktaM prayojanajJAnArthamIzvarApekSeti cet ?, noktaM kenocyate, na tu yuktamuktaM, yadi pravartayedIzvarastadA'sya karmaNaH pUrvakRtasya phalametadanena karmaNA sampadyate nAnyatheti tadupabhogena tatkSapaNArthaM jantUn prerayatastasya prayojanajJAnamAvazyakaM, yadA tu prANI svakarmaphalopabhogArthaM svayameva pravartate, tadezvarasiddhivyasanaM gRhalabdha eva dhane tadarjanArthaM videzagamanasadRzam, yathA ca videzagamane'kRte'pi gRhasthitadhanaM svata eva samupArjitamastyeva, tathA prerakatvAdinezvarasAdhane'kRte'pi jantavazcitrakarmaNi pravartanta eva svataH, sarvajJatvasvAbhAvyAdIzvarasya tatprayojanajJAnamastu nAma, na ca tat tatropayujyata iti // 6 // 199 // stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH parasyAbhiprAyAntaramAzaGkaya pratikSipati phalaM dadAti cet sarvaM tat teneha pracoditam / aphale pUrvadoSaH syAt, saphale bhaktimAtratA / / 7 / / 200 / / phalamiti / iha jagati, sarva tat zubhAzubhabhedabhinnaM nikhilamapi karma, tena IzvareNa, pracoditaM preritamadhiSThitaM saditi yAvat phalaM sukha - duHkhAdilakSaNaM, dadAti janayati, acetanasya cetanAdhiSThitasyaiva kAryajanakatvAditi, cet yadi, tadA'tra vikalpadvayamupatiSThate - citrakarma svatazcitraphaladAne samartham, asamarthaM vA, tatra prathamapakSAbhyupagame Aha- aphale pUrvadoSaH syAditi - svatazcitraphaladAnAsamarthe karmaNi IzvareNa tattatphaladAnAya prerite zubhenApi tenezvarapreraNayA'zubhaphalaM bhavet, azubhenApi tenezvarapreraNayA zubhaphalamupajAyetetyevaM svarga narakAdiphala- niyamadoSaH syAt, athavA karma svato'phalaM kintu Izvaro yaM svarga netumicchati taM tena karmaNA svargaM prApayati, yaM narakaM netumicchati tena karmaNA narakaM prApayatItyevamIzvarasya tattatphaladAtRtve'vItarAgatvaM prasajyetetyarthaH; dvitIyapakSe tvAha - saphale bhaktimAtrateti - svata eva citraphaladAnasamarthe karmaNyabhyupagamyamAne IzvarapreraNAmantareNApi tataH phalaM syAdeveti 'Izvaro'smAt karmaNa idaM phalaM me prayacchatu' iti prArthanamIzvare bhaktimAtraM syAt, yathA harItakI mama malarecanaM vidadhAtvityevamajAnatA'pi bhakSitA harItakI recanaM karotyeveti; acetanaM cetanA - dhiSTitameva kAryaM janayatIti niyamastu vane kenacit puMsA'kRtavapanenApi bIjenAGkuralakSaNakAryadarzanAdasiddhaH ; nanu sarvamacetanaM cetanAdhiSThitaM sat kAryaM karoti acetanatvAdityevamanumAnaprayoge vanabIjasyApi pakSatvAt tatra vyabhicAro na doSA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / " yeti cet ?, evaM sati ayogolakaM dhUmavad vahnerityevamanumAnaprayoge'yogolakasya pakSIkulatvAt tatra vyabhicAro nodbhAvanIyaH syAdityevaM yatra yatra vyabhicArastasya pakSIkaraNataH ko'pi heturanaikAntiko na bhavedityAzayaH // 7 // 200 // Adisarge svAtantryAdIzvarasyaiva kartRtvamityAzaGkya pratikSipatiAdisarge'pi no hetuH kRtakRtyasya vidyate / pratijJAtavirodhitvAt, svabhAvo'pyapramANakaH // 8 // 201 // Adisarge'pIti-sargadhvaMsAsamAnakAlInasarge'pItyarthaH, kRtakRtyasya vItarAgasya hetuH AdisargakaraNaprayojanaM, na vidyate na samasti, yadi kiJcit - prayojanaM syAd vItarAgatvameva tasya pratijJAtaM hIyeta, svabhAvo'pi evaMbhUta evAsya svabhAvo yat prayojanAbhAve'pyAdisarga svAtantryeNaiva karoti kAlAntare tvadRSTApekSayA karotyapi, apramANakaH yadIzvaraH kenacit pramANena siddhaH syAt tadA tatroktasvabhAvaH kalpayituM zakyetApi, tadasiddhau ca kutra sa svabhAvaH kalpanIya ityAzayaH // 8 // 201 // 94 [ tRtIyaH karmAdikamIzvarAnapekSameva jagat karotItyevamupagame na kazcid doSaH, nahi cetanasya prayojanamanuddizya pravRttiH sambhavatItyataH karmAnapekSatvalakSaNasvAtantryeNezvarasya jagatkartRtvaM kRtakRtyatvavyAghAtakaM karmasApekSasyApi tasya jagatkartRtvaM kRtakRtyatvavyAghAtakam, phalecchAyA Avazyakatvena vItarAgatvAsambhavAdityAha - karmAdestatsvabhAvatve, na kiJcid bAdhyate vibhoH / " vibhostu tatsvabhAvatve, kRtakRtyatvabAdhanam // 9 // 202 // karmAderiti - AdipadAt kAla- niyatyAderupagrahaH, tatsvabhAvatve IzvarAnapekSameva karmAdikaM jagat karotItyevambhUtasvabhAvatve, vibhoH sarvaviSayakajJAnAdimataH paramezvarasya, na kiJcit na kimapi bAdhyate vyAhataM bhavati, pratyuta anupakAritvena vItarAgatvaM tasya dRDhaM bhavati, vItarAgatvAdeva ca na jagatkartRtvamityapi sudRDhaM sampadyate, tu punaH, vibhoH niruktalakSaNaparamezvarasya, tatsvabhAvatve svabhinnadRSTAdikAraNAnapekSatvalakSaNasvAtantryeNa svabhinnakarmAdikAraNasApekSatayA vA jagajjananasvabhAvatve, kRtakRtyatvabAdhanam jagatsarjanaprayojanecchAyA Avazyakatvena kRtakRtyatvaM na syAt, yadi kartavyaM kimapi na bhavet tadaiva kRtakRtyatA bhavati, tasya tu jagatsarjana prayojanasampAdanaM kartavyamavaziSTameveti vItarAgatvamapi vyAha Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH nyate, evaM na prakRtirnApi vikRtirIzvara iti yogAcAryamananamapi na sambhavati jagatkAraNatvena prakRtitvaprasaGgAt ; nanu jagato nimittakAraNameva paramezvaro na pariNAmikAraNaM, pariNAmitvameva ca prakRtitvamiti na nimitte Izvare prakRtitvaprasaGgaH, icchA dvividhA-phalecchA upAyecchA ca tatra phalecchAM prati phalajJAnaM kAraNam, upAyecchAM pratISTasAdhanatAjJAnamiti yo'yaM kAryakAraNabhAvaH sa janyecchAM prati, Izvarasya tu sarvaviSayiNIcchA nityaiva na prayojanamapekSate, janyecchAyA eva rAgapadArthatvena tatsattva eva janyecchAvicchedalakSaNaM vairAgyaM vyAhanyate, na tu nityecchAsattve, aizvaryamapi na janyaM, kintu tattatphalAvacchinnecchaiva, sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, tasyAmavasthAyAM na sargaH, kintu rajaH prabhRtyu ke sati sargo bhavatIti rajaHprabhRtyudrekAdIzvaraH sargaM vidadhAtIti yo'yamabhyupagamastatrApi tattatkAryakAritayaivezvare rajaHprabhRtyudreka upacAryate na tu paramArthata itIzvarasyApracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatvalakSaNaM na hIyate iti cet ? atrAhuH zrIyazovijayopAdhyAyAH 95 " jalpatA girizasAdhane giraM, nyAyadarzananivezapezalAm / " sAGkhya ! samprati nijaM kulaM tvayA hanta hanta sakalaM kalaGkitam // 1 // sezvarasAGkhyanirIzvarasAGkhyabhedena sAGkhyadarzanasya dvaividhyam, pAtaJjalAstu sezvarasAGkhyA iti nirIzvarasAGkhyAt kApilAdIzvarAbhyupagama eva vizeSa iti prakRtyAdiprakriyAbhyupagantAra ete, evaM ca kAryajanakajJAnAdisiddhau tadAzrayatayA buddhireva nityA siddhyet, na tvIzvaraH, buddhitvasyaiva jJAnAdyAzrayatAvacchedakatvAt, Atmatvasya jJAnAdyAzrayatAvacchedakatve tu janyajJAnAdInAmapyAtmAzritatayA kartRtvamapyAzritameva bhavenna tu buddhyAzritamiti prakRtyAdiprakriyA svamAnyA teSAmucchidyeteti prakRtyAdiprakriyAbhyupagantAraH pAtaJjalA nezvaraM siddhiprAsAde sthApayituM pragalbhAH / naiyAyikAdirapi na kAryAdisAdhanena mahezvaraM sAdhayitumISTe, tathAhi -- kArya sakartRkaM kAryatvAd ghaTavaditi prathamAnumAne sakartRtvamupAdAnagocarAparokSajJAnajanyatvopAdAnagocaracikIrSAjanyatyopAdAnagocarakRtijanyatvAnAmekaikaparyavasAyi svarUpameva sAdhyamabhimatam, tatra vyabhicArazaGkAnivartakatarkAbhAvenAprayojakatvam, yata upAdAnagocarAparokSajJAnatva- kAryatvAbhyAM yatkAryakAraNabhAvastanmUlako yadi kAryamupAdAnagocarAparokSajJAnajanyaM na syAt kAryaM na syAditi tarko vyabhicArazaGkAnivartakaH parAbhipretaH, sa ca nAsti, tattatpuruSIyapaTAdyarthipravRttitvAvacchinnaM prati Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH tattatpuruSIyapaTAdimattvaprakArakopAdAnapratyakSatvenopAdAnapratyakSaM kAraNamiti viziSya kAryakAraNabhAvasyAnyapuruSIyopAdAnapratyakSatastatpuruSIyAnyopAdAnapratyakSato vA pravRttyApattivAraNAyAvazyakatayA kAryatvAvacchinnaM prati upAdAnapratyakSatvenopAdAnapratyakSaM kAraNamiti sAmAnyataH kAryakAraNabhAve mAnAbhAvAt , yadviSayiNI cikIrSA tadviSayiNI pravRttirbhavatIti cikIrSA pravRttAveva kAraNaM, na tu kArye, tatra tasyA anyathAsiddhatvAt , tantvAdyupAdAnakapaTAdividheyakatantuvAyAdikRtito ghaTAdikAryotpattivAraNAya paTatvAvacchinna prati tantUpAdAnakapaTavidheyakatantuvAyakRtitvena, ghaTatvAvacchinnaM prati kapAlopAdAnakaghaTavidheyakakulAlakRtitvena kRtiH kAraNamityevaM viziSya tattatkRti-tattatkAryayoH kAryakAraNabhAvasyAvazyakatayA kRtitvakAryatvAbhyAM kRti-kAryayorapi kAryakAraNabhAve mAnAbhAvAt ; na coktadizA pravRttiM pratyevopAdAnapratyakSacikIrSayoH kAraNatvena kArya pratyanyathAsiddhatvamiti bhavato'bhimataM na yuktaM, yato'nvaya-vyatirekAbhyAmeva kAryakAraNabhAvagraho bhavati, anvayavyatirako ca yathA pravRttiM prati jJAnacikIrSayostathA ghaTAdikAryaM pratyapIti pravRttAviva ghaTAdAvapi tayoH kAraNatvameva nAnyathAsiddhatvam , viziSya tannatkArya prati tattatkRteH kAraNatvaklaptau kRtitva-kAryatvAbhyAmapi kAryakAraNabhAvaH syAdeva "yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvastatsAmAnyayorapi" iti nyAyAt , ghaTatva-paTatvAdInAM sAmAnyarUpatvenAkhaNDatayA laghuzarIratve'pi tadapekSayA prAgabhAvapratiyogitvAtmakasakhaNDopAdhirUpatvena guruzarIrasyApi kAryatvasya sakalakAryasaGgrAhakatvena jJAnecchAdijanyatAvacchedakatvamucitaM, zarIralAghavamapekSya saGgrAhakalAghavasya nyAyyatvAt , anyathA kAryatAvacchedakabhedenAnantakAryakAraNabhAvApatteriti vAcyam ; kAryatvaM hi na prAgabhAvapratiyogitvAdilakSaNasakhaNDopAdhirUpam , kintu lAghavAt kAlikasambandhena ghaTatvAdijAtimattvarUpameva, janyamAtrasya kAlopAdhitvena kAlikasambandhena nityAdhAratvamiti ghaTatvAdimattvamapi sakalakAryasaGgrAhakaM bhavatyeva, tathA ca vinigamanAvirahAt kAlikasambandhena ghaTatva-paTatvAdimattvAnAM sarveSAmapi jJAnecchAdijanyatAvacchedakatvaprAptau kAryatvasya kAryatAvacchedakatve'pi tannAnAtvAt kAryakAraNabhAvAnantyaM prasajyata eva, dhvaMse'pi ca kAryatvaM samasti, na ca tasyopAdAnaM kiJciditi na tatropAdAnagocarAparokSajJAnAdikAryatetyatiprasaktatvAt kAryatvaM jJAnAdikAryatAvacchedakaM na syAditi dhvaMsavyAvRttaM sattve sati kAryatvameva kAryatAvacchedakaM vAcyaM, tatra sattve sati kAryatvaM kAryatve sati sattvaM vA kAryatAvacchedaka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH mityatra vinigamanAviraheNobhayorapi vizeSyatva-vizeSaNatvato'tigurutvAcca / na ca dravya-guNa-karmaNAM kAryANAM samavAyikAraNaM dravyamevetyasyopapattaye samavAyasambandhena sanmAnaM prati tAdAtmyasambandhena dravyaM kAraNamityavazyamabhyupeyaM, tatra nityadravyanityaguNavRttitvenAtiprasaktatvAnna sattvaM kAryatAvacchedakaM, kintu janyasattvameva, tathA ca tAdAtmyasambandhAvacchinnadravyaniSThakAraNatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnakAryatA kiJciddharmAvacchinnA kAryatAtvAt , yA yA kAryatA sA kiJciddharmAvacchinnA, yathA kapAlaniSTakAraNatAnirUpitaghaTaniSTakAryatetyevaM dravyajanyatAvacchedakatayA siddhaM janyasattvaM, nityaguNajAtisAdhAraNatvAt samavetatvasya kAryatAtiprasaktatve'pi janyasamavetamAtravRttyavacchinnasamavetatvaM vopAdAnapratyakSAdijanyatAvacchedakamiti vAcyaM; tathApi pratyekaM vinigamanAvirahAt , yadvizeSyayoH iti nyAye mAnAbhAvena sAmAnyakAryakAraNabhAvAbhAvAt , kiJca vyApyadharmasya kAryatAvacchedakatve sambhavati tadavacchinnaM pratyeva kAraNatvaM yuktaM, na tu vyApakadharmAvacchinnaM prati, evaM ca prAyogikavaisrasikabhedena kArya dvividhamiti kAryatvaM vyApakadharmaH, tadvyApyaM ca prAyogikatvaM vaisrasikatvaM ca, tatra vaikhasikasyendradhanurAdeH prayatnamantareNaiva bhAvAd vaisrasikatvaM na prayatnajanyatAvacchedakaM, kintu prAyogikatvaM saMbhavati, tasya prayatnajanyazailAdivyAvRttasya prayatnajanyadevakulAdisakalAnugatasya kasyacit prayatnAdutpanno'yamityevamavigAnena sakalajanavyavahArasiddhasya prayatnajanyatAvacchedakatvam , vyApyadharmatvAt , amumevAbhiprAyaM svahRdayagataM kRtvA "atha pRthivyAdeH kAryatvaM bauddhairabhyupagamyata eveti nAsiddhatvaM tarasya hetoH preraNIyam , nanvatrApi yAdRgbhUtaM buddhimatpUrvakatvena devakulAdiSvanvaya-vyatirekAbhyAM vyAptaM kAryatvamupalabdham , yadakriyAdarzino'pi jIrNadevakulAdAvupalabhyamAnaM laukikaparIkSakAdestatra kRtabuddhimutpAdayati, tAdRgbhUtasya kSityAdiSu kAryatvasyAnupalabdherasiddhaH kAryatvalakSaNo hetuH, upalambhe vA tatra tato jIrNadevakulAdiSvivAkriyAdarzino'pi kRtabuddhiH syAt , nahyanvaya-vyatirekAbhyAM suvivecitaM kArya kAraNaM vyabhicarati, tasyAhetukatvaprasaGgAt , ataH kSityAdiSu kAryatvadarzanAdakriyAdarzinaH kRtabuddhyanutpatteryadbuddhimatkAraNatvena vyAptaM kAryatvaM devakulAdiSu nizcitaM tat tatra nAstotyasiddho hetuH, kevalaM kAryatvamAnaM prasiddhaM tatra, na ca prakRtyA parasparamarthAntaratvena vyavasthito'pi dharmaH zabdamAtreNAbhedI hetutvenopAdIyamAno'bhimatasAdhyasiddhaye paryApto bhavati, sAdhyaviparyaye'pi tasya bhAvAvirodhAt , yathA 7 zAstra0sa dvi0 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tRtIyaH 98 shaastrvaartaasmuccyH| valmIke dharmiNi kumbhakArakRtatvasiddhaye mRdvikAramAtraM hetutvenopAdIyamAnamiti, yadbuddhimatkAraNatvena vyAptaM devakulAdau kAryatvaM pramANataH prasiddhaM tacca kSityAdAvasiddhaM yaJca kSityAdau kAryatvamAnaM hetutvenopanyasyamAnaM siddhaM, tat sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAbhAvAt sandigdhavyatirekitvenAnaikAntikaM na tto'bhimtsaadhysiddhiH| nanvetat kAryasamaM nAma jAtyuttaraM, tathAhi-kRtakatvAdanityaH zabda ityukte jAtivAdI atrApi prerayati-kimidaM ghaTAdigataM kRtakatvaM hetutvenopanyastam ?, kiM vA zabdagatam?, athobhayagatamiti, Adye pakSe hetorasiddhiH, na hyanyadharmo'nyatra vartate, dvitIye'pi sAdhanavikalo dRSTAntaH, tRtIye'pyetAveva doSAviti, etacca kAryasamaM nAma jAtyuttaramiti pratipAditam , yathoktam-"kAryatvAnyatvalezena yat sAdhyA, siddhidarzanaM tat kAryasamam" iti, kAryatvasAmAnyasyAnityatvasAdhakatvenopanyAse'bhyupagate dharmibhedena vikalpanavabuddhimatkAraNatve kSityAdeH kAryatvamAtreNa sAdhye'bhISTe dharmibhedena kAryatvAdervikalpanAt , asadetat , yataH sAmAnyena kAryatvAnityatvayorviparyaye bAdhakapramANabalAd vyAptisiddhau kAryatvasAmAnya zabdAdau dharmiNyupalabhyamAnamanityatvaM sAdhayatIti kAryatvamAtrasyaiva tatra hetutvenopanyAse dharmavikalpanaM yat tatra kriyeta tat sarvAnumAnocchedakatvena kAryasamajAtyuttaratAmAsAdayati, na tvevaM kSityAderbuddhimatkAraNatve sAdhye kAryatvasAmAnya hetutvena saMbhavati, tasya viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt sandigdhavipakSavyAvRttikatvenAnaikAntikatvAt yacca buddhimatkAraNapUrvakatvena vyAptaM devakulAdau kAryatvaM pratipannaM yadakriyAdarzino'pi jIrNaprAsAdAdau kRtabuddhimutpAdayati tat tatrAsiddhamiti pratipAditam" // iti granthena sammatiTIkAkRtA hetuvizeSavikalpane kAryasamajAtyuttaraM naiyAyikAbhimatamapAkRtam / yadapi kAryatvAvacchinna prati kRterhetutvAbhAve'pi ghaTatvAdyavacchinnaM prati kRterhetutayA khaNDaghaTotpatteH pUrvaM kRterAvazyakatayA tadAzrayatvenezvarasiddhiriti dIdhitikRnmataM, 'khaNDaghaTaM pakSIkRtya kulAlakRtijanyatvasAdhane jIvarUpakulAlakRterbAdhAdIzvarasiddhiH, ghaTakaraNasamarthasyaiva kulAlatvena tAdRza[ ]kulAlatvasyezvare'pi svIkArasambhavAt , ata eva "namaH kulAlebhyaH" iti zrutirapi saGgacchate, ityevamupapAditamapi tuccham , jIvakulAlakRtisamutpannasya tadAnIM sthitasyaiva ghaTasya khaNDatvaparyAyotpattyA khaNDaghaTatvasya syAdvAdibhirabhyupagamAt , khaNDatvaparyAyotpattAvapi pUrvotpannasya ghaTasya Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH tadAnIM samavasthitatvAdeva sa evAyaM ghaTa iti pratyabhijJA'pyupapadyate bAdhakamantareNa sAdRzyadoSaprabhavatvamaGgIkRtya tasyAM bhramatvakalpanA pramANazUnyatvAd gauravaparAhataiva, pAkottIrNe'pi ghaTe so'yaM ghaTa iti pratyabhijJAbhAvAdeva pAkenApi nAnyaghaTotpattiH, ghaTAdevyasya kathaJcidavinAze'pi viziSTasAmagrIvazAd viziSTavarNasyotpattisambhavAt , atra vizeSapratipattaye sammatiTIkA'valokyA, tadAnIM kathaJcid ghaTAdyutpattyupagame'pi kulAlakRtyAdInAM svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena sattvAdeva viziSTavarNasya ghaTasyotpattisambhavAnna tadarthamIzvarakRtikalpanA bhadrA, na ca piTharapAkavAdinaiyAyikamate pAkenApi na ghaTanAza iti avayavasaMyogasya pUrvasya sattvAt taddhaTitoktaparamparAsambandhena kulAlakRtyAdInAM tadAnIM sattve'pi pIlupAkavAdivaizeSikanaye zyAmaghaTAdinAzottaraM raktaghaTAdyutpattikAle prAktanaparamANudvayasaMyogadvayaNukAde zAnna svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena kulAlavRttyAdInAM tadAnIM sattvamiti vAcyaM, svajanyajanyAderapi svaprayojyatvasya svIkAreNa pUrvasaMyogAdidhvaMsa-pUrvadvayaNukAdidhvaMsAnAmuttarasaMyogadvayaNukAdAvantataH kAlopAdhitayA'pi janakatvena tatkAle'pi kulAlAdikRteH svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena sattvAt , uttarasaMyogAderapi paramparayA kulAlakRtijanyatvena kulAlavRttiprayojyatvAt , evamanabhyupagame IzvarakRtimupAdAya tadAnIM tasmin ghaTe kRtijanyatvopapAdanasambhave'pi ghaTatvAvacchinnaM prati daNDAdInAmapi kAraNatvamiti na tadAnIM svajanyacakrabhrabhijanyatvAdisambandhena daNDAdInAM sattvamiti daNDAdikamantareNa kathaM taddhaTotpattirbhavet ?, yadi ca daNDAdijanyatAvacchedakaM vilakSaNaghaTatvAdikameva, tacca tadghaTAdau nAstIti daNDAdikAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAd daNDAdikamantareNApi tadutpattiH sambhavatIti vibhAvyate tadA yadeva daNDAdijanyatAvacchedakaM vilakSaNaghaTatvAdikaM tadeva kRtijanyatAvacchedakamapyurarIkriyatAM, tathA ca kRtijanyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAdeva tasya ghaTAdeH kRtimantareNApyutpatteH sambhavena na tadarthamIzvarakRtikalpanA'pi yuktA syAt ; nanu svaprayojyavijAtIyasaMyogAdisambandhApekSayA vizeSyatvasambandhasya laghubhUtatvena tenaiva sambandhena kRterghaTatvAdyavacchinnaM prati hetutvam , svaprayojyakapAladvayasaMyogApekSayA svajanyacakrabhramijanyatvasya na laghutvamiti, svaprayojyakapAladvayasaMyogasambandhena daNDasya ghaTahetutvaM sambhavati, evaM ca khaNDaghaTasthale svaprayojyakapAladvayasaMyogasambandhena daNDasya sattvAt tasya tatra kAraNatvaM sambhavati, kulAlakRtistu na tatra vizeSyatayA samastIti na tasyAH kAraNatvamiti tadAnIM tatra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ tRtIyaH vizeSyatayA mahezakRtereva sattvAt kAraNatvamiti cet ?, na atiriktezvarakRtikalpanApekSayA kRterapi svaprayojyasambandhenaiva hetutvAt, gauravAd vijAtIyasaMyogatvasya tatra saMsargatAnavacchedakatvAt, ghaTatvAvacchinne janyakRtimAtravijAtIyakRtitvenaiva hetutvAt tasyezvarakRtAvabhAvena tasyAH kAraNatvAsambhavAnna tatsiddhiriti dik / 100 yathA cezvarakRtirna kAraNaM tathezvarapratyakSamapi na kAraNam, upAdAnapratyakSasya laukikasyaiva hetutvAt, saMyoga-saMyuktasamavAyAdiSaDvidhalaukikasannikarSajanyapratyakSasyaiva laukikatvena laukikendriya sannikarSAjanyasyezvarapratyakSasya laukikatvAsambhavAdityupAdAnapratyakSasya ghaTAdikAraNatvabalAdapi na tatsiddhiH; api ca praNidhAnAdyarthaM manovahanADyAdau pravRttiH svIkriyate, na ca manovahanADyAdyupAdAnapratyakSaM praNidhAna karturiti yaddharmAvacchinne yadarthipravRttiH taddharmAvacchinne tatprakArakajJAnamAtrasya hetutvAdupAdAnapratyakSatvena kAraNatvAbhAvAt kathamupAdAnapratyakSamIzvarasya siddhyati; janyamAtrakAraNatayA siddhasyezvarajJAnasyAnumititve nityAnumitirevezvarasyetyatiprasaktatayA'numititvaM vyAptijJAnajanyatAvacchedakaM na syAditi janyAnumititvaM vyAptijJAnajanyatAvacchedakaM vAcyamiti gauravaM syAdato nezvarajJAnamanumitirUpaM kintu pratyakSarUpameva taditi bhavatyupAdAnapratyakSamIzvarasyeti kalpanamapi naiyAyikasya na yuktam, tathA sati IzvarajJAnasya pratyakSatve'tiprasaktatayA pratyakSatvamapi nendriyajanyatAvacchedakamiti janya pratyakSatvamindriyajanyatAvacchedakaM vAcyamiti gauravaM syAditi pratyakSatvAbhAvApatteH / api ca janyamAtra kAraNatayA siddhamupAdAnapratyakSaM nirAzrayamevAstviti na tadAzrayatayezvarasiddhiH, yo yo guNaH sa dravyAzrita eva dRSTo janyapratyakSamapyasmadAdInAM jIvAzritatayaivAnubhUyata iti nirAzrayamupAdAnapratyakSaM dRSTaviparItaM na kalpanArhamiti cet ? yad yajjJAnaM tat tat kiJcitkAraNajanyamevAsmadAdInAmanubhUyata iti tArkikatvamAtmano'bhimanyamAno naiyAyikastvaM dRSTaviparItakalpanAbhItaH kimiti nityajJAnaM kalpayasi ?, icchA prayatnAvapyasmadAdInAM jJAnecchAjanyAveva dRzyete tAvapIzvarasyAjanyau kathaM kalpayasIti cakSuSI nimIlya vicAraya, uktazcAyamarthaH sammatiTIkAyAmapi, tathA ca tagranthaH wwwww "buddhizvezvarasya yadi nityA vyApikaikA cAbhyupagamyeta tadA saivAcetanapadArthAdhiSThAtrI bhaviSyatIti kimaparatadAdhArezvarAtmaparikalpanayA ?; athAnAzritaM tajjJAnaM na sambhavatIti tadAtmaparikalpanA, nanu tadAtmA'pyanAzrito na sambhavatIti aparAparAzrayaparikalpanayA'nantezvaraprasaGgaH ; atha dravyatvAt tasyAnAzritasyApi Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH S sadbhAvaH, na buddheH, guNatvAditi nAyaM doSaH; nanu kutastasyA guNatvam ?, tatra samavetatvAditi nottaram, tasyaivAnizcayAt; tadAdheyatvAt tasyAstatsamavetatvamiti cet ?, nanu kenaitat pratIyate ?, na tAvadIzvareNa tenAtmano jJAnasya cAgrahaNAt 'idamatra samavetam' iti tasya pratIterayogAt ; tajjJAnasya tatra samavetatvameva tagrahaNamityapi nottaram, anyo'nyasaMzrayAt - siddhe hi 'idamatra' iti grahaNe tatra samavetatvasiddhiH, asyAzca tagrahaNasiddhirityanyo'nyAzrayaH, tatrezvarastajjJAnamAtmani samavetamavaiti, yazcAtmIyamapi jJAnamAtmani vyavasthitaM na veti sa sarvajagadupAdAnasahakArikAraNAdikamavagamayiSyatIti kaH zraddhAtumarhati ?, nApi tajjJAnamavaiti 'sthANAvahaM samavetam' iti, tenAtmano'vedanAt, AdhArasya ca; na ca tadagrahaNe 'idaM mama rUpamatra sthitam' iti pratItiH sambhavati, na ca tad AtmAnamapyavaiti, asvasaMviditvAbhyupagamAt na cAparaM tagrAhakaM nityaM jJAnaM tasyezvarasya saMbhavatiyenaikena sakalaM padArthajAtamavagamayati, apareNa tu tajjJAnam, samAnakAlaM yAvad dravyabhAvisajAtIyaguNadvayasyAnyatrAnupalabdhestatrApi tatkalpanA'sambhavAt, tatkalpane vAskartRkamaGkurAdikAryaM kiM na kalpyeta; astu vA tatra yathoktaM jJAnadvayaM tathApi tayorjJAnayoranyatareNa svagrahaNavidhureNa na svAdhArasya na sahacarasya jJAnasya nApyanyasya gocarasya grahaNam, tathAhi - yat svagrahaNavidhuraM tannAnyagrahaNaM, yathA ghaTAdi, svagrahaNavidhuraM ca prakRtaM jJAnam, tato'nena sahacarasyAgrahaNAt kathaM tenAsya grahaNam ?, tenApi grahaNavirahitenAsya vedane tadeva vaktavyamiti na kasyacid grahaNam, iti na samavetatvena tadduddhergrahaNam, nApi tadAdhArasya dravyatvaM siddhimupagacchati; tasmAnnityabuddhipUrvakatve'GkurAdInAM kimiti yugapadutpAdo na bhavet ?, Izvaravat tadduddherapi sadA sannihitatvAt, anityabuddhisavyapekSasyApIzvarasyAcetanAdhiSThAyakatvena jagahadhAtRtve tasya nityatvena tadbuddherapi sadA sannihitatvam, avikalakAraNayoH sarvadA sannihitatvAd yugapadaGkurAdikAryotpattiprasaGgaH" iti / kiJca tadupAdAnapratyakSasya sakalaviSayakasya sAzrayatve'pi na tadAzrayatvenAtiriktamIzvarAtmadravyaM kalpanIyam, kintu nAnAtmasveva vyAsajyavRtti tat kalpyatAm, yathA ca jJAnAntareSvadRSTamapi nityatvaM tatra tathA jJAnAntareSvadRSTamapi vyAsajyavRttitvaM tatra syAdeva yathA ca tasyAnityatve prAgabhAva - dhvaMsAdikalpanayA gauravamato lAghavAnnityatvaM, tathA tasya samavAyenezvaragatatve svAzrayasaMyuktasaMyogasambandhena nAnAtmagatatvaM tattadAtmagatasukhaduHkhAdikAraNatvAnurodhenAvazyaM vAcyamiti nirukta 101 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH paramparAsambandhena nAnAtmagatatvakalpanApekSayA samavAyena nAnAtmagatatvakalpanaiva lAghavAd yuktA; na ca tasya pramAtmakasya tattadvattAnizcayasvarUpasya tadabhAvavattAbuddhipratibandhakasya sarveSvAtmasu sattvAd ghaTAdibhramocchedApattiriti vAcyaM, caitrIyabAdhabuddhito maitrIyabhramabuddhipratibandhAbhAvAccaitrIyatadvattAbhramaM prati caitrIyatadabhAvanizcayasyaiva pratibandhakatvaM vAcyaM, caitrIyatvaM ca samavetatvasambandhena caitravattvaM paryAptasvasambandhena caitravattvaM vetyatra na kiJcid vaiSamyam , tathA ca samavetatvasambandhena caitravattadvattAbuddhiM prati paryAptatvasambandhena caitravattadabhAvavattAnizcayAtmakabAdhabuddheH pratibandhakatvamiti pramAtmakasya sakalaviSayakasyopAdAnapratyakSasya samavAyasambandhena sakalAtmakasyApi paryAptatvasambandhena caitravattvAbhAvAt tasya pratibandhakatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAt tena pratibandhAsambhavAt tatsattve'pi ghaTAdibhramotpattisambhavAt ; api ca "yatra tarhi toye tejasi vAyau vA na pAkajo vizeSaH, tatra kathamudbhavA'nudbhava-dravatva-kaThinatvAdayo vizeSAH, kathaM vA pArthive pratimAdau pratiSThAdinA saMskRte'pi vizeSAbhAvAt pUjanAdinA dharmoM vyatikrame tvadharmo'pratiSThite tu na kiJcit , na ca tatra yajamAnadharmeNAnyasya sAhAyyakamAcaraNIyam , anyadharmasyAnyaM pratyanupayogAt , upayoge vA sAdhAraNyaprasaGgAt , atrocyate "nimittbhedsNsrgaadudbhvaanudbhvaadyH| devatAH sannidhAnena, pratyabhijJAnato'pi vA" // 1 // [ ] upanAyakAdRSTavizeSasahAyA hi paramANavo dravyavizeSamArabhante, teSAM vizeSAdudbhavAnudbhavavizeSAH prAdurbhavanti, tathA svabhAvadravA apyAponimittabhedapratibaddhadravatvAH kaThinaM karakAdyArabhante, ityAdi svayamUhanIyam ; pratimAdayastu tena tena vidhinA sannidhApitarudropendramahendrAdyabhimAnidevatAbhedAstatra tatrA''rAdhanIyatAmAsAdayanti, daSTamUchitaM rAjazarIramiva viSApanayanavidhinA''pAditacaitanyam , sannidhAnaM ca tatra teSAmahaGkAra-mamakArau citrAdAviva svasAdRzyadarzino rAjJa iti no darzanam, anyeSAM tu pUrvapUrvapUjitapratyabhijJAnaviSayasya pratiSThitapratyabhijJAnaviSayasya ca tthaatvmvseym"| iti kusumAJjaligranthAvadhatena "devatAH sannidhAnena" iti naiyAyikAbhimatasvapakSeNa pratiSThAdinA pratimAvizeSyakasvAbhedasvIyatvAdiprakArakaM bhramAtmakajJAnaM tadAhitasaMskArarUpaM brahmAdau bhagavadgItAvacanaprAmANyAdIzvarAbhinne svIkRtaM, yadi Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 103 cezvare sarvajJe doSAbhAvAd bhramAtmakajJAnaM sambhavati tathApyahAryabhramarUpaM tadavazyameSTavyamitIzvare'pi janyajJAnaM samastyeva, bAdhakAlInasyecchAjanyasyaivAhAryatvAt , evaM svasvakAminyAdisamparkaprabhavasukha-tadviyogaprabhavaduHkhAdikaM brahmAdiSu zrUyate, na ca dharmAdharmAvantareNa sukhaduHkhAdyutpattisambhava iti tAvapyaGgIkartavyau, na cAnityajJAnAdinityajJAnayorvizeSAnnaikatra sambhava iti vAcyam , brahmAdizarIrAvacchedenAnityajJAnAdisattve'pyanavacchinnanityajJAnasattvAvirodhAt , ata eva anye tu-"sa tapo'tapyata" [ ] iti zruteH, aNimAdipratipAdakazrutezca, dharmAdharmAvanityajJAnAdikamapIzvare svIkurvanti" iti zazadhare'bhihitam, etanmate ca bAdhAdipratibandhakatAyAmavacchinnasamavetatvasambandhena caitravattvAdilakSaNacaitrIyatvAderavazyaM nivezyatvAnnAtiriktanityajJAnAzrayasiddhiH, kiJca sukhasAdhanaviSayasampAdanAdigocarapravRttau yathA'nvaya-vyatirekAbhyAmicchAyAH kAraNatvaM tathA duHkhasAdhanazatrusarpAdimAraNAdigocarapravRttAvanvaya-vyatirekAbhyAM dveSasyApi kAraNatvamavazyaM vAcyaM, na ca pravRttau dveSayonitvamasiddham , duHkhadveSena tatsAdhanadveSa tannAzAnukUlapravRtteH kaNTakAdau darzanAt , na ca duHkhasAdhanadveSAd duHkhasAdhanavinAzAdiviSayiNIcchA bhavati, tatastadvinAzagocarapravRttirupajAyata ityevamicchaiva tatrApi kAraNaM, dveSo'nyathAsiddha iti vAcyam , tasya kAraNatvApekSayA taddhetoreva kAraNatvamiti nyAyAd dveSasyaiva tatra hetutvaucityAt , yadi naivamupeyate tadA duHkhasAdhane 'dveSmi' ityanubhave aniSTasAdhanatAjJAnasya, duHkhe 'dveSmi' ityanubhave'niSTatvajJAnasyaiva dveSapadAbhilapyatvato'tiriktadveSapadArtha eva na syAt , tathA ca yathA kAryasAmAnye icchAyA hetutvaM tathA kAryasAmAnye dveSasyApi hetutvasiddhau nityadveSo'pIzvare siddhyet , yatra dveSavattvaM tatra saMsAritvamiti vyApterIzvarasya dveSavattve saMsAritvaM prasajyeteti cet ?, yatra cikIrSAvattvaM tatra saMsAritvamiti vyApterIzvare cikIrSAvattve saMsAritvaM kiM na prasajyeteti; nanu yatra dveSastanna kriyate, yatra cikIrSA tat kriyate, iti niyamAdIzvaragatadveSacikIrSayornityayoH samAnaviSayatve yugapadeva kAryasya karaNAkaraNaprasaGgaH, tayovibhinnaviSayatve yatra dveSastatra na cikIrSeti tatkAryaM kadAcidapi na kuryAditi bAdhakAdIzvare dveSakalpanA tyajyata iti cet ? dveSasiddhayanantaraM tasya cikIrSayA samaM samAnaviSayatva-bhinnaviSayatvavikalpanato'nantaropadarzito bAdhakaH samupatiSThate, tenApi bAdhakena tadbAdhopagame, klRpto'pIzvaro nityajJAnAdikalpanAgauravAdibAdhakenottarakAlopasthitena bAdhitatvAt tyajyatAmiti / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH etena "pureSu purezAnAmiva jagadIzajJAnecchAdita eva tattatkAryANAM svalpatamA'dhama-dezakAlAdiniyamaH, vadanti hi pAmarA api 'Izvarecchaiva niyAmikA' iti, na caivaM tattaddeza-kAlaniyatatattatkAryotpattijJAnAdita eva tattatkAryanirvAhe gataM daNDAdikAraNatveneti vAcyaM, tadanumatatvenaiva daNDAdInAM ghaTAdihetutvAt , nahi daNDAdireva ghaTAderananyathAsiddhaniyatapUrvavartI, na vemAdiH, kapAlAdi samavAyi, na tantvAdikam , ityatrAnyad niyAmakaM pazyAmaH, iti tadanumatyAdikameva tathA, tadanumatyAdikaM na sAkSAt, kintu tattatkAraNadvArA tattatsampAdakam , nahi rAjAjJAdito'pi vinAMzukaM tantvAdi, vinA tantvAdikaM paTAdi" iti pAmarAzayAnusaraNasaMkrAntaM pAmarabhAvAnAM matamapAstam, nahi rAjAjJAditastattatkAraNaprabhavaM tattatkArya, bhavati kintu pratiniyatakAryakAraNabhAvabalAt pratiniyatakAraNAdeva pratiniyataM kAryamiti yathA rAjAjJAdena kAraNatvaM tathA tattulyAyA izvarecchAyA apyahetutvAt , tattatkAryasya tattanniyatadeza-kAlatvaM tattatsAmagrIsiddhameva na tu tajanyatAghaTakamiti tasya tajanyatAghaTakatayezvarecchAdyaniyamyatvAt , anyathA tatkAlAvacchinnataddhaTAvacchinnavizeSyatAsambandhenopAdAnaniSThatayopAdAnapratyakSAdInAM trayANAM ghaTAdikaM prati hetutAkalpane gauravAt , upAdAnapratyakSAdInAM trayANAM samavetatvasambandhenezvarIyatvenAnugame'pi asaMsAryAtmatvalakSaNezvaratvaniveze gauravAt , uktarUpeNa kAraNatvavadupAdAnapratyakSatvAdinA'pi pratyekarUpeNa kAraNatvaM kiM na syAdityevaM vinigamanAvirahAcca, tatkAlAvacchinnataTAvacchinnatvasambandhena niyatereva hetutvakalpanaucityAt, tAvataiva tatkAla eva taddhaTavatyeva taddhaTasyotpattiriti dezakAlaniyamasaMbhavena niyatyatiriktakAraNavaiyApattezca, ghaTAdikaM prati daNDAdikameva kAraNaM na tu vemAdikamiti hetutvaniyamasya svabhAvata eva sambhavena na hetutvaniyamArthamapIzvarAnusaraNam , svabhAvato hetutvaniyamAnabhyupagame IzvarajJAnAdereva tattatkAraNAnumatitvaM nAnvayasyetyatra niyAmakAntaraM gaveSaNIyam ; yena pramANena IzvarajJAnAdikaM siddhaM tena pramANena tattatkAraNAnumatirUpameva tasiddhamiti na tanniyamanAya niyAmakAntarApekSeti cet ? tarhi yena pramANena daNDAdikaM ghaTAdikaM prati kAraNatvenAvataM tena pramANena daNDAdikameva ghaTAdeH kAraNamiti niyatameva siddhamiti na tanniyamanAyezvarajJAnAdikamapi kalpanIyamiti; uktazcAyamarthaH sammatiTIkAyAmapi___ "na cAcetanAnAmapi svahetusannidhisamAsAditotpattInAM cetanAdhiSThAtRvyatirekeNApi deza-kAlAkAraniyamo'nupapannaH, tanniyamasya svahetubalAyAtatvAd Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH anyathA'dhiSThAtRjJAnakRto'pi sa na syAt , tajjJAnasya sarvAMcetanAdhiSThAyakatve kSaNikatve ca tajjJeyatvameva tadadhiSThitatvaM teSAM sarvakAlabhAvikArye tadaiva pravRttirityekakSaNa evottarakAlabhAvikAryotpattiprasaGgaH, aparakSaNe'pi tathAbhUtajJAnasadbhAve punarapyanantarakAlakAryotpattiH sadaiveti yo'yaM krameNAGkurAdikAryasadbhAvaH sa vizIyeta, katipayAcetanaviSayatve ca tajjJAnAdestadaviSayANAM svakArye pravRttirna syAt , iti tatkAryazUnyaH sakalaH saMsAraH prasaktaH, nahi tajjJAnAdiviSayatvavyatirekeNAparaM teSAM tadadhiSThitatvaM pareNAbhyupagamyate; atha nityaM tajjJAnAdi, nanvevaM kSaNikaM jJAnam , asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt , zabdavat , ityatra prayoge mahezajJAnena hetorvyabhicAraH; atha tajjJAnAdivyatireke satIti vizeSaNAnnAyaM doSaH, na-vipakSaviruddha vizeSaNaM hetostato vyAvartakaM bhavati, anyathA tadvayAvartakatvAyogAt, na ca akSaNikatvena tadvayatiriktatvaM viruddham , dvividhasyApi vizeSasyAnayorasiddheH, na ca vipakSAviruddha vizeSaNopAdAnamAtreNa hetorvyabhicAroddhAraH, anyathA na kazciddheturvyabhicArI syAt , sarvatra vyabhicAraviSaye etadvayatiriktatve satIti vizeSaNasyopAdAtuM zakyatvAt , na ca naiyAyikamatenAkSaNikaM jJAnaM saMbhavati, 'arthavat pramANam' iti vacanAt-arthakAryaM jJAnaM tadviSayamabhyupagatam , arthazca kramabhAvI atIto'nAgatazca, yacca kramavajjJeyaviSayaM jJAnaM tatkramabhAvi, tathA devadattAdijJAnaM jvAlAdigocaram , kramavadvijJeyaviSayaM cezvarajJAnamiti svabhAvahetuH, prasaGgasAdhanaM cedaM, tenAzrayAsiddhatA heto zaGkanIyA, na ca viparyaye bAdhakapramANAbhAvAd vyApyavyApakabhAvAsiddherna prasaGgasAdhanAvakAzo'treti vaktavyaM, tasya bhAvAt , tathAhi-yadi kramavatA viSayeNa tad IzvarajJAnaM svanirbhAsaM janyate tadA siddhameva Rmitvam , atha na janyate, tadA pratyAsattinibandhanAbhAvAnna tajjAnIyAt , viSayamantareNApi ca bhavataH prAmANyamabhyupagataM hIyeta, atItAnAgate viSaye nirviSayatvaprasaGgAditi viparyayabAdhakasadbhAvaH siddhaH, tajjJAnAdezca nityatve tadviSayatvamantareNAparasya cetanAdhiSThitatvasyAbhAvAdavikalakAraNasya jagato yugapadutpattiprasaGgaH, tathAhi-yadavikalakAraNaM tad bhavatyeva, yathA'ntyAvasthAprAptAyAH sAmagryA avikalakAraNo bhavannaGkuraH, avikalakAraNaM ca sarvadA sarvamIzvarajJAnAdihetukaM jagaditi yugapad bhavet" iti granthena / kiJca, etAdRzaniyAmakatvaM bhavastha-siddhAdijJAna eva, iti kiM zipiviSTakalpanAkaSTena ?, tadidamuktaM hemasUribhiH Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / "sarvabhAveSu kartRtvaM, jJAtRtvaM yadi sammatam / mataM naH santi sarvajJA, muktAH kAyabhRto'pi hi " // 1 // [ yuktaM caitat, "jaM jahA bhagavayA diTThaM taM tahA vipariNAmadda" [ yad yad bhagavatA dRSTaM tat tathA vipariNamate " ] iti bhagavadvacanasyApItthameva vyavasthitatvAt, " samAlocya kSudreSvapi bhavananAthasya bhavane, - niyogAd bhUtAnAM mitasamayadeza-sthiti-layam / aye ! keyaM bhrAntiH khatatamapi mImAMsanajuSAM, vyavasthAtaH kArye jagati jagadIzA'paricayaH " // 1 // iti parakIyaM padyaM prati pratipadyamidaM zrImannyAyavizAradAnAm"vinaSTIyaM piSTaM bhavaniyamasiddhivyavasitiH, svabhAvAd bhUtAnAM mitasamayadezasthitiriti / - aye ! keyaM bhrAntiH satatamapi tarkavyasaninAM, vRthA yadvyApAro jagati jagadIzasya kathitaH " // 1 // iti / uktAnumAnakhaNDanayuktyaivAparANyapi parasyezvarasAdhakAnyanumAnAni khaNDitAni bhavanti, kiJca svopAdAnagocarAsvajamakAdRSTAjanikA yA kRtistajjanyaM samavetaM janyaM svopAdAnagocarasvajanakAdRSTajanakAnyAparokSajJAnacikIrSAkRtijanyaM kAryatvAditi dvitIyAnumAne sAdhyaghaTaka 'svopAdAna' ityatra svapadasya dvayaNukAdiparatve ghaTAdau dRSTAnte dvayaNukAdyupAdAnagocara-dvayaNukAdijanakAdRSTajanakAnyAparokSajJAnacikIrSAkRtijanyatvarUpasAdhyAbhAvAd dRSTAntAprasiddhi:, ghaTAdiparatve paTAdau saMdigdhAnaikAntikatvaM ghaTAdikaM prati vizeSyakapAlagocarajJAnatvAdinA kAraNatvena svopAdAnagocarAparokSajJAnatvAdinA sAmAnyataH kAryatvAvacchinnaM prati kAraNatvAbhAvenAprayojakatvaM ca / 106 www [ tRtIyaH ] iti / 'dravyANi jJAnecchAkRtimanti kAryavattvAt kapAlavat' iti tRtIyAnumAne yathA kRtitvena kAryatvena sAmAnyato na kAryakAraNabhAva iti kAryavattvamaprayojakatvAnna kRtimattvasAdhanapragalbham, tathA jJAnatvena kAryatvena na kAryakAraNabhAvo na vecchAtvena kAryatvena kAryakAraNabhAva iti kAryavattvaprayojakatvAnna tatsAdhanapragalbhamiti kAryakoTau jJAnecchApadopAdAnaM prayAsamAtram, sargAdyakAlInaM dravyaM jJAnavat kAryavattvAditi turIyAnumAne sargAprasiddhyA paraM prati pakSAprasiddhiH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 107 kArya sakartRkaM kAryatvAditi prathamAnumAnameva kAryamityasya sthAne kSityAdikamityabhiSicya yat paJcamamanumAnaM prakRtavicArAnukUlavivAdaviSayatvena ca kSityAdInAmanugamaH sakartRkatvaM ca pratiniyatakartRnirUpitaH sambandho vyavahArasAkSiko ghaTAdidRSTAntadRSTo nityavargavyAvRtta ityevamupabRMhitam , tatra kSityAdAvakartRkatvasyaiva vyavahArAd bAdhaH, vizeSAnvaya-vyatirekAbhyAM kartRtvena kAryasAmAnya eva hetutvagrahAnna bAdha iti cet ?, yathA ghaTAdikArye kulAlAdikarturanvaya-vyatireko tathA taccharIra-ceSTayorapi tatrAnvayavyatirekAviti tAbhyAM zarIra-ceSTayorapi kAryasAmAnye kAraNatvAt tayorapi nityayogIzvare prasaktiH syAt ; atha nityazarIramiSyata eva bhagavataH, prayatnavadAtmasaMyogAsamavAyikAraNakakriyAyAzceSTAsvaM ceSTAvattvaM ca zarIratvamiti prayatnavadIzvarAtmasaMyogAdhIna kriyAtmakaceSTAvattvAt paramANava evezvarasya zarIrANItyeke, vAyuparamANava eva nityakriyAvanta Izvarasya zarIrANi, ata eva teSAM sadAgatimattvamityanye, "AkAzazarIraM brahma" [ ] iti zruteH, AkAzastaccharIramityapare, ceSTAyA nityatve tu mAnAbhAvaH, nityajJAnasiddhau tu zrutirapi pakSapAtinI-"nityaM vijJAnam' [ ityAdikA, jJAnatvasya nityajJAnavRttitvasya zrutyA nirNItatvenAtiprasaktatvAnnAtmamanoyogajanyatAvacchedakatvamiti jJAnatvAvacchedenAtmamanoyogajanyatvamasiddhaM na nityajJAnabAdhakamiti cet ?, naIzvarasambandhasya sarvatrAvizeSeNa 'idamevezvarazarIram' iti niyamAbhAvAt , ceSTAyA api jJAnavadekasyA nityAyAzca svIkAraucityAt, uktazrutestvadabhimatezvarajJAnApakSapAtitvAcca, anyathA Anando'pi jJAnabhinnastatroktazrutibalAt siddhyediti / hyaNukArambhakasaMyogajanakasargAdyakAlInANukarmAtmakAyojanenezvarasiddhiH sargAdyakAlInANukarma prayatnajanyaM karmatvAt asmadAdizarIrakarmavaditi karmatvahetukAnumAnataH prAk pratipAditA'pi na yuktA, IzvarAdhiSThAnasya sarvadA sattve'pyadRSTavilambAdevAdyANukriyAvilambAdadRSTasyaivAdyANukriyAyAM kAraNatvAt , dRSTakAraNakUTasattva evAdRSTavilambena kAryavilambAbhAvAt , adRSTasya dRSTAghAtakatvAt , yatra yatra kriyAyAM prayatnajanyatvaM tatra ceSTAvattvamityevaM sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakatvenAdyANukriyAyAM kriyAtvalakSaNasAdhanAvyApakatvena ceSTAtvasyoktAnumAne upAdhitvAcca, ceSTAtvAvacchinna eva hi jIvanayoniyanavyAvRttena pravRttitvena hetutvAt , ceSTAtvasya gamanavAdivyApyatve tu tadavacchinne vilakSaNayatnatvenaiva hetutvAt kriyAsAmAnye yatnatvena hetutve mAnAbhAvAt , kriyAvizeSa yanavizeSasya kAraNatve kriyAsAmAnye yatna Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ tRtIyaH sAmAnyasya kAraNatvaM yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvastatsAmAnyayorapIti nyAyAt tadA sidhyed yadyuktanyAyaH pramANaviSayo bhavet, na caivaM, tatra pramANAnupalambhAt / dhRterapIzvarasiddhiH 'brahmANDAdipatanAbhAvaH patanapratibandhakaprayuktaH, dhRtitvAt, utpatatpatatripatanAbhAvavat, tatpatatrisaMyuktatRNAdiSTativad vA' iti dhRtitva hetukAnumAnena yA pUrvamAveditA sA'pi na nyAyasaGgatA, gurutvavat patanAbhAvamAtrasya gurutvetarahetvabhAvaprayuktasyAnraphalAdAveva vyabhicAritvAt, arthAt tatra dhRtitvasattve'pi patanapratibandhakaprayuktatvAbhAvAt, pratibandhakAbhAvetarasAmagrIkAlInatve sati dhRtitvasya hetUkaraNe'pi vegavadiSupatanAbhAve niruktahetusattve'pi patanaprati-bandhakaprayuktatvAbhAvena vyabhicArAt vegAprayuktatvasya hetughaTakatayopAdAne'phi mantravizeSaprayuktagolakapatanAbhAve vyabhicArAt, adRSTAprayuktatvasyApi vizeSaNatve svarUpAsiddhiH, brahmANDadhRterapyadRSTaprayuktatvAt, taduktam -- 108 "nirAlambA nirAdhArA, vizvAdhArA vasundharA / yaccAvatiSThate tatra, dharmAdanyanna kAraNam // 1 // [ ] iti / patanapratibandhakaprayuktatvamihezvara - prayatnasAdhanArthaM sAdhyatayopanyasta~ patanapratibandhakaprayatnaprayuktatvarUpameva parasyAbhipretamata AmraphalAdipatanapratibandhakavRttasaMyogasya iSupatanapratibandhakavegasya golakapatanapratibandhakamantravizeSasya ca prayuktatvamupAdAya vyabhicAraparihAro na saGgatimaJcatIti bodhyam, yujyate ca brahmANDadhRterapyadRSTaprayuktatvam, kathamanyathA dhRteH prayatnavadIzvarAtmasaMyogaprayuktatve prayatnavata Izvarasya vyApakatvena tatsaMyogasya saGgrAme prakSipte gurutvavatyapi zare sattvena tatpAtaH syAt, tatastatpAtAbhAvasyaiva prasakteH; patanAbhAvAvacchinnezvaraprayatnasya patanapratibandhakatvaM, yadA zarasya patanamupajAyate tadezvaraprayatno na patanAbhAvAvacchinna iti tatsattve'pi patanaM syAditi yadi tadA patanAbhAvAvacchinnezvarajJAnasya patanAbhAvAvacchinnezvarecchAyAzca vinigamanAvirahAt tathAtvaM prasajyetetyataH klRptajAtIyasyAdRSTasyaiva brahmANDadhArakatvakalpanaucityAt ; na ca syAdvAdimate Atmano'vibhutvena tadgatasyAdRSTasya na svAzrayAtmasaMyogasambandhena brahmANDoda ravartinikhilasakriyapadArthasambaddhatvamityasambaddhasya tasya kathaM patanAbhAvaprayojakatvamiti vAcyam, asambaddhasyApi tatkAryajananazaktasya tatkAryakAritvAt dRzyate ca lohAsambaddhasyApyayaskAntasya lohAkarSakatvam, prayatnasya tu vilakSaNaprayatnatvena patanapratibandhaka wwwwww " Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 109 saMyogavizeSa eva hetutvam , tathA ca brahmANDadhArakasaMyogasya prayatnajanyasaMyogavilakSaNatvAnna prayatnajanyatvamiti na tadvArA prayatnaprayuktatvaM brahmANDazteriti / brahmANDanAzaH prayatnajanyo nAzatvAt pAThyamAnapaTanAzavadityevaM brahmANDanAzakatayezvarasAdhanaM prAgupadarzitaM na zobhanam , pralayAnabhyupagamAt , ahorAtrasyAhorAtrapUrvakatvaniyamAt , vivAdAdhyAsitamahorAtramahorAtrapUrvakamahorAtratvAdidAnIntanAhorAtravadityanumAnenAhorAtrapravAhasyAnAdereva siddheH / na ca varSAdyadinatvenAbhimataM varSAdidinaM varSAdidinapUrvakaM varSAdidinatvAdubhayapratipannadvitIyAdivarSAdidinavadityanumAne yathA rAzivizeSAvacchinnaravipUrvakatvamupAdhistathA prakRtAnumAne'pi avyavahitasaMsArapUrvakatvamupAdhiriti vAcyam , rAzivizeSasya varSAdidinaM prati hetutvena tatrAnukUlatarkeNopAdheH sAdhyavyApakatvagrahe'pyanukUlatarkAbhAvena prakRte upAdherasamarthatvAt , yatra yatra kAlatvaM tatra tatra bhogapadArthavattvamiti vyApterbhAgyapadArthavattvasya kAlatvavyApakatvena pralayatayA parAbhimate kAle bhogyapadArtharUpavyApakAbhAvAt kAlatvasyApyabhAvApatteriti pralayakAlo na sambhavati, karmaNAM yugapannirodhAt tatkAle na bhogyapadArthabhAva iti kAlatvasya na bhogyavyApyatvamiti na vAcyaM, karmaNAM viSamavipAkatayA yugapannirodhAsambhavAt , suSuptau katipayAdRSTanirodhasya darzanAvaraNanirodharUpAdRSTasAmarthyAdevopapatterbalavatA'dRSTenAdRSTAntarapratirodhadarzanAt , pralaye tu kathaM tAdRzAdRSTaM vinA'dRSTanirodhaH syAt , anyathA tvanAyAsasiddho mokSa iti kiM brahmacaryAdiklezAnubhavena ? / etena 'AdyavyavahArAdIzvarasiddhiH, pratisagaM manvAdInAM bahUnAM vyavahArapravartakAnA kalpane gauravAdekasyaiva bhagavataH siddheH' ityapAstam , sargAderevAsiddheH, idAnImiva sarvadA pUrvapUrvavyavahAreNaivottarottaravyavahAropapatteH, yadi tu sargAdirupeyate tadA tadAnIM prayojya-prayojakavRddhayorabhAvAt kathaM vyavahAraH?, atha yathA mAyAvI sUtrasaMcArAdhiSThitadAruputrakaM 'ghaTamAnaya' ityAdi niyojya ghaTAnayanaM sampAdya bAlakasya vyutpattau prayojakaH, tathezvaro'pi prayojya-prayojakavRddhIbhUya vyavahAraM kRtvA'dya vyutpatiM kArayati, na cAtra ghaTAnayanAnukUlA ceSTA ghaTAnayanagocarapravRttijanyA ghaTAnayanAnukUlaceSTAtvAt , madIyastanapAnAdyanukUlaceSTAvat , atra yA yadanukUlA ceSTA sA tadgocarapravRttijanyeti sAmAnyavyAptiH prayojikA, ityevaM ceSTayA pravRttim , ghaTAnayanaviSayiNIyaM pravRttirghaTAnayanavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnajanyA ghaTAnayanavidheyakapravRttitvAt , yA yadvidheyakA pravRttiH sA tadvizeSyakeSTa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ tRtIyaH sAdhanatvaprakArakajJAnajanyA yathA madIyastanyapAnavidheyakapravRttirityevaM pravRttyA jJAnam , ghaTAnayanamiSTasAdhanamiti jJAnaM ghaTamAnayetivAkyajanyaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyikAraNAntarAbhAve sati etadvAkyazravaNAnantaraM jAyamAnatvAt , yannaivaM tannaivamityevaM tajjJAne upasthitaghaTamAnayetivAkyahetukatvam , ghaTAnayanamiSTasAdhanamiti jJAne ghaTAditattatpadArthabhAnaM ghaTamAnayetivAkyaghaTakaghaTAdipadajJAnajanyaM ghaTAdipadAghaTitapaTamAnayeti vAkyaprabhavajJAne tadabhAve sati ghaTAdipadaghaTitavAkyajanyajJAne'vazyambhAvAdityevaM tajjJAne ghaTAditattatpadArthabhAne AvApodvApAbhyAM tattatpadajJAnahetukatvaM cAnumAya ghaTAditattatpadaM ghaTAditattadarthasambandhavat tattadarthajJAnAnukUlatvAdityevaM tattatpade tattadarthajJAnAnukUlatvena tattadarthasambandhavattvamanu: meyam , evaM cAyaM bAlasya padapadArthasambandhagraho bhramaH syAt , prayojaka-prayojyavRddhayorIzvarAnatirekeNa prayojyavRddhazarIragataghaTAnayanAnukUlaceSTAyAH prayojyavRddhezvarapravRttijanyatve'pi tadIyaghaTAnayanagocarapravRtternityAyAstadIyaghaTAnayanavizeSyakeSTasAdhanatAjJAnAjanyatvena bAlasya prayojyavRddhagataniruktapravRttivizeSyakasya ghaTAnayanavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnajanyatvaprakArakasya jJAnasya bhramatvAt, evaM prayojyavRddhasyezvararUpasya tajjJAnaM na janyamiti tajjJAnavizeSyakopasthitavAkyaprabhavatvaprakArakajJAnasyApi bAlasya bhramatvAditi janakajJAnasya bhramatve tajanyasya bAlake padapadArthasambandhagrahasya bhramatvAvazyambhAvAditi vAcyaM, janakajJAnasya bhramatve'pi padapadArthasambandhasyAbAdhitatvena tadviSayakasya jJAnasya tajanyasya pramAtvAt , tattat padaM tattadarthasambandhavat tattadarthajJAnAnukUlatvAdityatra tattatpadavizeSyakatattadarthasambandhaprakArakAnumitihetostattadarthasambandhavyApyatattadarthajJAnAnukUlatvavat tattat padamiti parAmarzasya pramAtvena tajanyasya tattatpadavizeSyakatattadarthasambandhaprakArakAnumityAtmakapadapadArthasambandhagrahasya janakajJAnaprAmANyaprayuktaprAmANyasyApi sambhavAcca, evamIzvara eva kulAlAdizarIraM parigRhya ghaTAdisampradAyapravartakaH, ata eva zrutiH-"namaH kulAlebhyo namaH karmArebhyaH" [ ] ityAdi / ukta ca, kusumAJjalAvudayanAcAryeNa-"sargapralayasambhavAd ahorAtrasyAhorAtrapUrvakatvaniyamAt karmaNAM viSamavipAkasamayatayA yugapadvRttinirodhAnupapattervarNAdivyavasthAnupapatteH samayAnupalabdhau zAbdavyavahAravilopaprasaGgAt , ghaTAdisampradAyabhaGgaprasaGgAcca kathamevamiti cet ? ucyate "varSAdivadbhavopAdhirvRttirodhaH suSuptivat / udbhidRzcikavad varNA, mAyAvat samayAdayaH" // 1 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH tatpUrvakatvamAtre siddhasAdhanAt , anantaratatpUrvakatve'prayojakatvAt , varSAdidinapUrvakataddinaniyamabhaGgavadupapatteH, rAzyAdivizeSasaMsargarUpakAlopAdhiprayuktaM hi tat, tadabhAva eva vyAvRtteH, tathehApi sargAnuvRttinimittabrahmANDasthitirUpakAlopAdhinibandhanatvAt tasya tadabhAva eva vyAvRttau ko doSaH?, na ca tadanutpannamanazvaraM vA, avayavitvAt , vRttinirodhasyApi suSuptyavasthAvadupapatteH, na hyaniyatavipAkasamayAni karmANIti na tadAnIM kRtsnAnyeva bhogavimukhAni, nahyacetanavataH kazcid bhogo nAma, virodhAt, kastarhi tadAnIM zarIrasyopabhogaH ?, taM prati na kazcit , tarhi kimarthamanuvartate?, uttarabhogArtha, cakSurAdivat, prANiti kimartham?, zvAsaprazvAsasantAnenAyuSo'vasthAbhedArtham , tena bhogavizeSasiddheH, ekasyaiva tat kathaJcidupapadyate na tu vizvasyeti cet ?, anantatayA'niyatavipAkasamayatayA upamaryopamardakasvabhAvatayA ca karmaNAM, vizvasyaikasya vA ko vizeSo yena tanna bhavet ?, bhavati ca sarvasyaiva suSvApaH krameNa na tu yugapaditi cet ?, na-kAraNakramA''yattatvAt kAryakramasya, na ca svahetubalA''yAtaH kAraNaiH krameNaiva bhavitavyam , aniyatatvAdeva, sarvagrAsavat , grahANAM hyanyadA samAgamAniyame'pi tathA kadAcit syAt , yathA kalAdyaniyame'pi sarvamaNDaloparAgaH syAt , tridoSasannipAtavad vA, yathA hi vAta-pitta-zleSmaNAM cayaprakopaprazamakramAniyame'pi ekadA sannipAtaH syAt tadA dehasaMhAraH, tathA kAlAnala-pavana-mahArNavAnAM sannipAte brahmANDadehapralayAvasthAyAM yugapadeva bhogarahitAzcetanAH syuriti ko virodhaH ?, tathApi videhAH karmiNa iti durghaTamiti cet ?, kimatra durghaTam ?, bhoganirodhavaccharIrendriyaviSayanimittanirodhAdeva tadupapatteH, vRzcikataNDulIyakAdivad varNAdivyavasthA'pyupapadyate, yathA hi vRzcikapUrvakatve'pi vRzcikasya gomayAdAdyaH, taNDulIyakapUrvakatve'pi taNDulIyakasya taNDulIyakAdAdyaH, vahnipUrvakatve'pi vaDheraraNerAdyaH, evaM kSIra-dadhi-ghRta-taila-kadalI. kANDAdayaH, tathA mAnuSa-pazu-go-brAhmaNapUrvakatve'pi teSAM prAthamikAstattatkarmopanibaddhabhUtabhedahetukA eva sa eva hetuH sarvAnugata iti sarveSAM tatsAntAnikAnAM samAnajAtIyatvamiti kimasaGgatam ?, gataM tarhi gopUrvako'yaM gotvAdityAdinA, na gataM, yonijeSveva vyavasthApanam , mAnasAstvanyathA'pIti, gomayavRzcikAdidAnImapi kiM na syAd ? iti cet , na-kAlavizeSaniyatatvAt kAryavizeSANAM, nahi varSAsu gomayAt zAlUka iti hemante kiM na syAt ?, samayo'pyekenaiva mAyAvineva vyutpAdyavyutpAdakabhAvAvasthitanAnAkAyAdhiSThAnAd vyavahArata eva sukaraH, yathA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH hi-mAyAvI sUtrasaJcArAdhiSThitaM dAruputrakam idamAnayeti prayuGkte, sa ca dAruputrakastathA karoti, tadA cetanavyavahArAdivat tadarzI bAlo vyutpadyate tathehApi syAt, kriyAvyutpattirapi tata eva kulAla-kuvindAdInAm" iti / iti cet , na-adRSTAbhAvena prayojyAdizarIraparigrahasyaiva bhagavato'yuktatvAt , anyAdRSTenAnyasya zarIraparigrahe caitrAdRSTAkRSTaM zarIraM maitro'pi parigRhNIyAt ; prANyadRSTena ghaTAdivat tattaccharIrotpattiH, tatparigrahastu bhagavatastadAveza eveti na doSa iti cet ?, na-ghaTAdAvatathAtve'pi tadIyazarIre tadIyAdRSTatvenaiva hetutvAt , anyathA caitrAdRSTena maitrazarIrotpattirapi prasajyeteti; kiJca, prANyadRSTenotpanne zarIre bhagavata AvezastatparigrahaH' iti yaduktaM tatra ko'yamAvezo nAma?, taccharIrAvacchinna prayatna eva taccharIrAveza iti cet ? na-avacchedakatAsambandhena prayatnaM prati tAdAtmyasambandhena zarIraM kAraNamiti zarIre'vacchedakatayotpadyamAnaH prayatnaH zarIrAvacchinno bhavati, Izvaraprayatnastu nityatvAnna zarIre avacchedakatAsambandhenotpadyata iti kulAlAdizarIrAjanyasyezvaraprayatnasya kulAlAdizarIrAvacchinnatvAsambhavAt ; athaivaM bhUtAvezAnupapattiH, tatra hi yaccharIre praviSTo bhUtastaccharIrAvacchedena bhUtAtmanyeva pravRttiraGgIkriyate, taccharIravato jIvasya yadyatpadArthaviSayakaM jJAnaM nAsti tattatpadArthamapi bhUtAtmA pratipAdayati tatpratipAdanAnukUlaprayatno bhUtAtmagato'nyajIvazarIrAjanyo'pi tadavacchinna iti tajanyasyaiva tadavacchinnatvamiti nAsti niyamaH, ityanyajIvazarIrAjanyo'pIzvaraprayatnastaccharIrAvacchinna iti bhavati tadAvezaH, na ca yaccharIre pravizati bhUtastadAtmanyeva tAdRzaprayatnaM janayati yena sa jIvastattatpadArthAnabhijJo'pi tattatpadArtha pratipAdayatIti vAcyaM, mRtazarIre nAnyajIvo vartate'thApi tatra praviSTo bhUto yathA tathA vacanaceSTAdikaM vidadhAtIti tatra bhUtAtmani prayatnAnabhyupagame mRtAvezAnApatteriti cet ? iyamapi tavaiva naiyAyikasthAnupapattiH, asmAkaM tu jinavacanaikaniratAnAM tatra saGkoca-vikAsasvabhAvabhUtAtmapradezAnupravezAdupapatteH, naiyAyikamate tu avacchedakatAsambandhena caitraprayatnaM prati caitrazarIratvena hetutA'vazyaM vaktavyA, viziSyoktakAryakAraNabhAvAnabhyupagame sAmAnyato'vacchedakatAsambandhena prayatnatvAvacchinnaM prati zarIratvena kAraNatvAbhyupagame taddhalAnmaitrazarIrAvacchedena caitrapravRttyApatteH; na ca sAmAnyakAraNabalAdApattistadaiva bhavati, kAraNAntaramapyApAdakaM kimapi tatsahakAri bhavet , prakRte tannAstIti noktApattisambhava iti vAcyaM, pANyAdicAlakaprayatnasattva eva punastadApattivAraNA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 113 yAvacchedakatayA tatprayatne avacchedakatAta prayatnAbhAvasya kAraNatvena tadrUpakAraNasyApAdakasya balAduktApattisambhavAt ,tattaccharIratvena tattatpravRttyAdihetutvAbhyupagamo'pi naiyAyikasya gauravaparAhata eva, kAyavyUhasthale'pi yogajAdRSTApagRhItatvasambandhena tadAtmavattvasya sarvazarIrAnugatatvAdeva sarvazarIrAvacchedena yoginaH karmabhogopapattiH; api ca yathA kathaJcid bhUtAvezanyAyenezvarasya prayojyavRddhAdizarIraparigrahe jagadapyAvezenaiva pravartayediti vyarthamasya vedAdipraNayanam ; karmavadIzvarasyApi dRSTeSTAnatilaGghanenaiva pravartakatvAnnAnupapattiriti cet ? tarhi parapravRttaye vAkyamupadizannIzvaraH sveSTasAdhanatAjJAnAdikamapi pravRttikAraNaM kathamatipatet , kathaM vA ceSTAtvAvacchinne vilakSaNayatnatvena hetutvAd vilakSaNayatnatvAvacchinnasya vijAtIyamanaHsaMyogAdijanyatvAt tAdRzaprayatnaM vinA brahmAdizarIraceSTA; vilakSaNaceSTAyAM vilakSaNaprayanasya hetutvAdatrezvarIyayatna eva heturiti cet ?, tIzvarayatnasya sarvatrAviziSTatvAt sarvatrApIzvaraceSTApattiH, vilakSaNaceSTAvacchinna vizeSyatayezvaraprayatnasya hetutvAnnAtiprasaGga iti cet ?, tarhi ceSTAvailakSaNyasiddhau tathAhetutvaM, tathAhetutve ca tadvailakSaNyamiti parasparAzrayaH, kiJca zarIrAdyantaraM svAdhiSThAtari bhogajanakameva bhavati, IzvareNa tu svAdhiSThAtari bhogAjanakameva zarIrAdikaM sampAdayatItyetad dRSTaviruddhaM tasyaizvaryamAtrameva, iti dRSTavirodhenaiva jagatpravRttirAyAtA / etenaitat pratikSiptam "hetvabhAve phalAbhAvAt , pramANe'sati na prmaa| tadabhAvAt pravRttioM , karmavAde'pyayaM vidhiH" // 1 // iti, iyaM ca kArikA kusumAJjalAvudayanAcAryasya, tatsandarbhazcAyam-"astvarthApattistarhi bAdhikA, tathAhi-yadyabhaviSyannopAdekSyat , na hyasAvanupadizya pravartayituM na jAnAti, ata upadeza evAnyathAnupapadyamAnastathAvidhasyAbhAvamaudAsInya vA''vedayati, na-anyathaivopapatteH / "hetvabhAve phalAbhAvAt , pramANe'sati na prmaa| tadabhAvAt pravRttioM , karmavAde'pyayaM vidhiH" // 1 // buddhipUrvA hi pravRttirna buddhimanutpAdya zakyasampAdanA, na ca prakRte buddhirapyupadezamantareNa zakyasiddhiH, tasyaiva tatkAraNatvAt , bhUtAvezanyAyena pravartayediti cet ? pravartayedeva yadi tadA phalasiddhiH syAt , na tvevaM, kuta etadavasitam ?, upadezAnyathAnupapattyaiva, yasyApi mate adRSTavazAdeva bhUtAnAM pravRttistasyApi 8 zAstra0sa0 dvi0 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH tulyametat , yadyasti pravRttinimittamadRSTaM kimupadezena ?, tata eva pravRttisiddheH, na cet ? tathApi kimupadezena ?, tadabhAve tasmin satyapyapravRtteH, nityaH svatantra upadezo na paryanuyojya iti cet ? yUyaM paryanuyojyAH-ye tamavadhAnato dhArayanti vicArayanti ceti, etatprabandhenaitadevAvadhAritaM naiyAyikapravareNa yaduta yasya yAvanti kAraNAni dRSTAdRSTasvarUpANi tAvatkAraNasahakAreNaivezvaro'pi kArya kartuM prabhu bhUtAvezanyAyena anyathA kAryamAtrameva bhUtAvezanyAyena kuryAditi upadezAdikamanarthakamApayeteti sargAdau bhUtAvezanyAyena kAraNasampAdanaM yuktizUnyamAgrahavijRmbhitameveti, karmaNaH kAdisApekSatvenaiva jagaddhetutvAt ; samarthitaM ca "dharmA-'dharmoM vinA nAjhaM, vinAGgena mukhaM kutH?| mukhAd vinA na vaktRtvaM, tacchAstAraH pare katham ? // 1 // "[ ] iti, zarIrasya svopAttamAmakarmahetukatvAnnAmakarmavaicitryeNa zarIravaicitryAt , anyathA'GgopAGgavarNAdipratiniyamo na syAt , tasmAt, mAyAvivat samayagrAhakatvAdikaM parAbhimatezvarasya vidyAdharavizeSasya mAyAvitAmeva prakaTayati, yathA ca pitrAdiH putrAdikaM samayAdikaM grAhayati tathA yugAdIzo yugAdau jagadeva zikSayA samayaM grAhayati ghaTAdisampradAyaM ca pravartayati, tIrthakRtAM paropakAritvaM svabhAvAdeva, yugAdIzagatasamayagrAhakatva-ghaTAdisampradAyapravartakatvAzrayaNenaiva "kulAlebhyo namaH" . ityAdyA zrutiH saGgatimaGgatIti // pratyayAdinA tu vedaprAmANyavAdinAmAptatattadvaktRsiddhAvapi nezvarasiddhiH, iti na pratyayAdinA tatsAdhanaM susaGgatam , etena "uddeza eva tAtparya, vyAkhyAvizvadRzaH stii| IzvarAdipadaM sArtha, lokavRttAnusArataH // 1 // "[ ] ityAdinA kAryAdipadAnAM tAtparyAdyarthAntaraparatvamAzritya tata IzvarasAdhanamapi prayAsamAtram , janyatatpramAsAmye tatpramAtvena guNatayA hetutvAt , AdyapramAjanakapramAzrayatayezvarasiddhiriti tu na samIcInam , ghaTatvAdimadvRttivizeSyatAsambandhena pramAyAM ghaTatvAdimadvRttivizeSyatAsambandhena ghaTatvAdiviSayakatvena ghaTatvAdiviSayaka kAraNaM, ghaTatvAdiviSayakaM ca yathA jJAnaM tathA saMskAro'pi sargAdyakAlInAsmadAdyAdyapramAtmakajJAnAt pUrvakSaNe'smadAderghaTatvAdiviSayakajJAnasya sattve'pi pUrvaparAmarzIyaghaTatvAdiviSayakapramAtmakAnubhavaprabhavasya ghaTatvAdiviSayakasaMskArasya ghaTa Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 115 tvAdimadvRttivizeSyatAsambandhena ghaTatvAdimati ghaTAdau sattvAt tato ghaTatvAdiprakArakapramAtmakasargAdyakAlInajJAnasya ghaTatvAdimadvRttivizeSyatAsambandhena tatrotpattiH sambhavatyeveti na tadarthamIzvarapramAtmakajJAnamabhyupeyaM, viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve'pi caitrIyapramAtmakaguNAnmaitrIyapramotpattyApattivAraNAya tattatpuruSIyapramA prati tattatpuruSIyapramAtmakaguNasya kAraNatvasya svIkaraNIyatayA AdyAsmadAdipramAyA IzvarIyapramAtmakaguNAdutpattirna sambhavatIti, kiJca jJAnamAtraM sAkSAt paramparayA vA pratyakSapUrvakameva bhavatIti, sargAdyakAle'smadAdyAdyapramAtmakaM jJAnaM pratyakSAtmakameva sargAdyabhyupaganturnaiyAyikasya mate vAcyaM, pramAtmakapratyakSe ca vizeSaNavad vizeSyeNa samamindriyasannikarSa eva guNavidhayA kAraNaM, tathA ca ghaTatvAdiprakArakapratyakSAtmakapramAyAM ghaTatvAdimatA samamindriyasannikarSa eva guNavidhayA kAraNam , ghaTatvAdipramAmAtraM prati vA samavAyasabandhena ghaTatvAdimattvena kAraNamiti nAto'pIzvarapramAyA apekSeti na tadAzrayatayezvarasiddhiH; Arhatamate tu pramA prati guNavidhayA samyagdarzanasyaiva hetutvamiti // saMkhyAvizeSAdapi nezvarasiddhiH, laukikasannikarSajanyAlaukikApekSAbuddhereva saGkhyAhetutvAt; nityatayA'bhyupagatasyezvarajJAnasya laukikasannikarSAjanyatvena laukikApekSAbuddhitvAbhAvena saGkhyAM pratyasAdhAraNakAraNatvAbhAvAt , naiyAyikena saGkhyAkAraNatayA'bhyupagatAyA apekSAbuddherAhatena saGkhyAvyavahAranimittatayopagatatvenApekSAbuddhijanyAtiriktasaGkhyA'siddheH; na cApekSAbuddhijanyaparamANugatadvitva. ddhyaNukagatatritvasaGkhyAyA anabhyupagame ghyaNukANuparimANabyaNukamahattvaparimANAnutpattiH syAt , parimANasya svasamAnajAtIyotkRSTaparimANajanakatvaniyamena ghyaNukaparimANasya paramANuparimANasamAnajAtIyatve'pyutkRSTatvAbhAvena tryaNukaparimANasya dhyaNukaparimANotkRSTatve'pi samAnajAtIyatvAbhAvAbhyAM tAbhyAM tayorutpattyasaMbhavAditi vAcyaM, byaNuka-tryaNukaparimANayordravyaparimANavizeSarUpayoH saMghAtabhedAdikRtatvena saGkhyAjanyatvAbhAvAt , dvikapAlaghaTAt trikapAlaghaTaparimANotkarSasya dalotkarSAdevopapatteH, tasmAt "kAryA-''yojana-dhRtyAdeH, padAt pratyayataH zruteH / vAkyAt saGkhyAvizeSAcca, sAdhyo vizvavidavyayaH" // 1 // [ ] iti padyapratipAditezvarasAdhanAzeSaprakArANAmapAkRtatvAt prakArAntarANAM tatsAdha Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH kAnAM ca nezvaraH paraparikalpitaH siddhikoTimadhyAste, paradizA tasya kSityAdhupAdAnamAtrajJAnasiddhAvapyatiriktajJAnAsiddheH kAraNAbhAvAt mAnAbhAvAcceti dik // "naiyAyiko jainamatAzrayeNa, mnorthshceshvrkrtRtaayaaH| saMprApya mAnaM nayabhedakAntaM, sayuktikaM pUrayituM samarthaH // 1 // yathA pitA''lasyanivRttaye svAn , bAlAn prakurvIta hitopadezAn / tathA nayaiH svasvasamIhite'rthe, pravartayatyeva jino'pi mandAn // 2 // iti pravRddhAzaya Aptavaryo, yazo'bhidhAno miti-nItyabhijJaH / saMtuSTaye naigamanItitarkadakSasya padyadvayametadAha // 3 // "saMtuSya naiyAyikamukhya ! tasmAdasmAkamevAzraya pakSamatryam / tavoccakairIzvarakartRtAyA, manorathaM samprati pUrayAmaH // 1 // nayaiH parAnapyanukUlavRttau, pravartayatyeva jino vinode / uktAnuvAdena pitA hitAt kiM, bAlasya nAlasyamapAkaroti!" // 2 // iti, // 9 // 202 // pAtaJjala-naiyAyikopadarzitadizezvarakartRtvavAdo na ghaTata ityupapAditaM, yathA ca lokaprasiddho'yaM ghaTate tathA jainasiddhAntAvalambanena darzayatitatazcezvarakartRtvavAdo'yaM yujyate param / / samyagnyAyAvirodhena, yathAhuH zuddhabuddhayaH // 10 // 203 // tatazceti-pAtaJjala-naiyAyikAbhimatezvarakartRtvasAdhakayuktikadambakApAkaraNAJcetyarthaH, ayaM pAtaJjala-naiyAyikopadezazraddhakatAnahRdayayuktAyuktavivekazUnyalokaprasiddhaH, IzvarakartRtvavAdaH Izvaro jagataH karteti vAdaH, paraM paropadarzitaprakArAtiriktaprakAreNa, samyagnyAyAvirodhena virodhitatarkApraSyatarkAnugamanena, yujyate ghaTate, kathaM yathA yena prakAreNa, zuddhabuddhayaH jainarAddhAntAvadAtamatayaH paramarSayaH, AhuH kathayanti // 10 // 203 // paramarSivacanamevAnuvadatiIzvaraH paramAtmaiva, taduktavratasevanAt / yato muktistatastasyAH, kartA syAd guNabhAvataH // 11 // 204 // m W Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 117 Izvara iti / paramAtmaiva yaH kazcit sarvajJaH sa eva Izvara ityAmananti zrImanto haribhadrasUrayaH, upAdhyAyAstu-kAyAderbahirAtmano dhyAtubhinnatvena jJeyAdantarAtmanazca tadadhiSThAyakasya dhyAtudhyeyaikasvabhAvatvena bhinno'nantajJAna-darzanasampadupeto vItarAga evezvara ityuzanti, taireva anyeSAM sUrINAM bAhyAtma-paramAtmA'ntarAtmanAM vibhajanamitthaM prakaTitam - "anye tu mithyAdarzanAdibhAvapariNato bAdyAtmA, samyagdarzanAdipariNatastvantarAtmA, kevalajJAnAdipariNatastu paramAtmA, tatra vyaktyA bAhyAtmA-zaktyA paramAtmA, antarAtmA ca, vyaktyA'ntarAtmA tu-zaktyA paramAtmA, bhUtapUrvanayena ca bAhyAtmA, vyaktyA paramAtmA tu-bhUtapUrvanayenaiva bAhyAtmA, antarAtmA cetyAhuH" iti, etanmate ekasyaivAtmana ekadaivApekSAbhedena bAhyAtmatvaM paramAtmatvamantarAtmatvaM ca vibhinnakAlInaparasparavibhinnapariNatisvarUpAtmagatamapIti bodhyam / taduktavratasevanAt niruktaparamAtmasvarUpezvarapraNItAgamajanyakartavyatvaprakArakajJAnanirUpitavizeSyatAtvaM ca mahAvratAtmakasaMyamAcaraNAt, yataH yasmAt kAraNAt , muktiH jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmakSayalakSaNA, bhavatIti zeSaH, tataH tasmAt kAraNAt , tasyAH karmakSayalakSaNAyA mukteH, guNabhAvataH upacArataH, upacAranimittaM ca phaladopAsakatvam ; yadyapi yathA rAjJo'prasAdaniyataH prasAdaH, tathA nezvarasya, tasya prasAdA-'prasAdayorubhayorapyabhAvAt , tathApi cintAmaNiryathA na prasanno nApyaprasanno'cetanatvAt tathApi svasannihitapuruSAya cintAnurUpaM phalaM prayacchati svasvAbhAvyAt , tathodAsInasyApIzvarasya svasvAbhAvyAdevopAsanA svakarne phalaM dadAtIti bhavati phaladopAsakatvamIzvarasya, kartA syAt kartA bhavet , vastusvabhAvabalAt phaladopAsanAkatvAdeva bhagavantamuddizyArogyAdiprArthanA susaGgatA, he bhagavan ! tvaM mahyamArogyAdikaM dehItyAdivAkyasvarUpaprArthanAyAM sArthakatvAnarthakatvacintAyAM bhAjyametat , caturthabhASArUpatvAdityarthakaM 'bhagavantamuddizyArogyAdiprArthanA sArthakAnarthakacintAyAM tu bhAjyametat , caturthabhASArUpatvAditi vacanaM granthakRtaiva lalitavistarAyAmuktam , prasAdAprasAdAnyatararahitatvAdaprArthanIye'kartari bhavati prArthanAyA vidhipAlanabalena zubhAdhyavasAyamAtraphalatvAdityabhiprAyaM hAribhadravacaso varNayantyupAdhyAyAH, // 11 // 204 // Ww M Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH uktarItyezvarasya muktikartRtvasiddhAvapi bhavakartRtvaM na siddhamityAzaGkAzaGkusamuddharaNAyAhatadanAsevanAdeva, yat saMsAro'pi tattvataH / tena tasyApi kartRtvaM, kalpyamAnaM na dRSyati // 12 // 205 // tadanAsevanAdeveti-paramAtmasvarUpezvarapraNItAgamavihitavratAnAcaraNAdevetyarthaH, yat yasmAt kAraNAt , tattvataH paramArthataH, saMsAro'pi narAmarAdicatuvidhagatigamanalakSaNasaMsaraNamapi, jIvasya bhavatIti zeSaH, aviratimUlakasya saMsArasya hiMsAviramaNAdipaJcamahAvratAnArAdhake jIve bhAvaH syAdevetyAzayaH, tena taduktavratApAlanena kAraNena, tasyApi saMsArasyApi, apinA mukterAmreDanam , kartRtvaM vAstavikaM kartRtvamIzvare nAstItyataH kalpyamAnamiti-svahetukriyAviruddhavidhibodhitopAsanAkatvapareNa kartRtvapadena bodhyamAnamityarthaH, sva-saMsAraH, taddhetuH kriyA-hiMsAkaraNAdirUpahiMsAdyaviratilakSaNA, tadviruddho yo vidhibodhitaH sa hiMsAviratyAdiH tatparipAlanamevopAsanaM yasyezvarasya sa svahetukriyAviruddhavidhibodhitopAsanAkastadbhAvastattvaM tatpareNa-tattAtparyakeNa kartRtvapadena bodhyamAnaM jagataH kartRtvaM saMsArakAraNakriyAviruddhavidhibodhitopAsanAkatvalakSaNamIzvarasya na duSyati doSA''ghrAtaM na bhavati, yathA "aGgulyagre karizatam" iti vAkyamaGgulyagravRttikarizatarUpayathAzrutArthamAdAyAnupapannamapyanulyagropalakSyamANadezavizeSaparAmulyagrazabdabodhyamAnadezavizeSavRttikarizatarUpopacaritArthaghaTitArthamAdAya vyavahAravIthimavatarati tathezvarasya saMsArakartRtvavyavahAro'pi kartRtvapadasya svahetukriyAviruddhavidhibodhitopAsanAkatvarUpArthe upacAreNopapadyata ityAzayaH // 12 // 205 // upacArasamAzrayaNena niruktakartRtvakalpanAyAM guNamupadarzayatikartA'yamiti tadvAkye, yataH kessaashcidaadrH| atastadAnuguNyena, tasya kartRtvadezanA // 13 // 206 // kartA'yamitIti-IzvaraH saMsArasya kartetyavabodhakakartA'yamityevaMsvarUpa ityarthaH, tadvAkye paramAtmatIrthaGkarezvaroccaritasiddhAnte, 'ayaM kartA' iti prasiddhalaukikavAkye vA, yataH yasmAt kAraNAt , keSAzcit tathAvidhabhadrakavineyAnAm, AdaraH svarasavAhizraddhAnalakSaNaH, bhavatIti zeSaH, ataH asmAt kAra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH NAt , tadAnuguNyena bhadrapariNAmavineyagatezvarakartRtvaviSayakasvarasavAhizraddhA varddhatAmeva na tu hIyatAmityAzayatastathAvidhavineyazraddhA'bhivRddhaye, tasya paramAtmasvarUpezvarasya, kartRtvadezanA IzvaraH kartetyupadezaH, yujyata iti zeSaH, zrotRziSyAdIn prati gurUNAmupadezo hi tadbhAvAbhivRddhaye bhavati, yAdRzaM vastu na vAstavikaM tathAvidhamutprekSyApyudAharaNIkRtya tabalAt sA nirvAhyate, kiM punarupacAreNetyAzayaH // 13 // 206 // paramAtmana IzvaratvamupAdAyopacAreNa kartRtvavAdaH samarthitaH, yadA ca jIvo'pIzvarapadabodhyastadA tasya sAkSAdeva kartRtvamiti nopacArAzrayaNAvazyakatetyAhaparamaizvaryayuktatvAnmata Atmaiva veshvrH| sa ca karteti nirdoSaH, kartRvAdo vyavasthitaH // 14 // 207 // paramaizvaryayuktatvAditi-yathA ghanAvRtasyApi raveH prakAzasvabhAvatvaM vyavasthitameva na tvapagacchati tathA karmAvRtasyApyAtmanaH zuddhabuddhaikasvabhAvatvamavasthitameveti nizcayanayagocarIkRtazuddhabuddhasvabhAvatvenotkRSTakevalajJAnAdyatizayazAlitvAdityarthaH, vA athavA, Atmaiva jIva eva, evakAreNa paramAtmanaH prakRte vyavacchedaH, IzvaraH Izvarapadena saMketitaH, mataH iSTaH, sa ca jIvazva, kartA sAkSAtkartA, Arhatamate'pi, iti etasmAt kAraNAt , nirdoSaH upacArAzrayaNadoSeNApi na kalaGkitaH, kartRvAdaH IzvaraH kartetyupadezaH, vyavasthitaH vizeSeNa-pramANaviSayatvena, avasthitaH-siddhizikharamArUDhaH, jIvasyoktadizezvaratvamAzrityApi IzvaraparaparAgamavacasAM saGgamanamitthamupapAdayantyupAdhyAyAH-ata eva "vizvatazcakSuruta vizvatomukhaH" ityAdikA zrutirupapadyate, jIvasya nizcayataH sarvajJatvAt , anyathA rAgAdyAvaraNavilaye tadAvirbhAvAnupapatteH "uttamaH puruSastvanyaH, paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya, bibhartyavyaya IzvaraH" // 1 // ityAdikamapyupapadyate, AvRtasvarUpAdanAvRtasvarUpasya bhinnatvAt , caitanyAtmakamahAsAmAnyena lokatrayAvezAt , grAhyAkArakoDIkRtatvena tadbharaNAcca, ityAdirItyA yathAgamaM parAbhiprAya upapAdanIyaH" iti // 14 // 207 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH uktadizA sarvatra lokAyatAdivyatiriktAnAM zAstrakArANAmabhiprAyo mRgya iti tatstutimAha zAstrakArA mahAtmAnaH, prAyo vItaspRhA bhave / sattvArthasaMpravRttAca, kathaM te'yuktabhASiNaH // 15 // 208 // zAstrakArA iti-tattaddarzanapraNetAra ityarthaH, mahAtmAnaH dharmAbhimukhAH, paralokAbhIrUNAM lokAyatAdInAM dharmAbhimukhatvAbhAvAnna mahAtmatvamataH prAya iti-alpIyasAmalpamedhasAM keSAJcideva lokAyataprabhRtInAM na mahAtmatvaM tadvyatiriktAnAM zAstrakArANAM mahAtmatvamastyeveti, dharmalakSaNahitasAdhanopadarzakavacana, sandarbho hi zAstramucyate, tatpraNetAra eva zAstrakArA bhavanti, na ca lokAyataprabhRtayo dharmopadezakA iti vastutaste zAstrakArA eva na bhavantIti tu na vAcyaM, tathA sati ekAntavAdinAmanyeSAmapi na tathAvidhazAstrakAratvamiti teSAmapi zAstrAkArA ityanenAgrahaNaprasaGgAt, bhave saMsAre, vItasprahAH lokamAnakhyAtidhanalipsAdirahitAH, sattvArthasaMpravRttAzca sattvAnAM-prANinAM ,arthAya-iSTasAdhanasampattaye, saM-samyak, svasvabodhAnusAreNa, pravRttAzca paropakAraniratAzceti yAvat , zAstrakArANAM dharmAbhimukhatva-lokamAna-khyAti-dhanalipsAdirahitatva-svasvabodhAnusAriparopakArapravRttatvAnAmabhAve parahitabodhAnukUlazAstrapraNayanapravRttyasambhavAt , tataH kathaM kasmAt , te niruktaguNaviziSTAH zAstrakArAH, ayaktabhASiNaH idaM zrotRNAM hitasAdhanamidamahitasAdhanamiti jJAtvA'pi virudvabhASiNaH, prasiddhazca jalA-'nalayoriva paropakAritva-viruddhabhASitvayorvirodhaH // 15 // 208 // yatazca zAstrakArANAM nAyuktabhASitvaM tatasteSAM vacaneSvApAtapratIyamAnavirodhAnutpattaye samyagabhiprAyo'nveSaNIyo hitaiSiNetyAha abhiprAyastatasteSAM, samyag mRgyo hitaiSiNA / nyAyAzAstrAvirodhena, yathAha manurapyadaH // 16 // 209 // abhiprAya iti-vacanatAtparyamityarthaH, tataH ayuktabhASitvAbhAvAt , teSAM paropakArapravRttazAstrakArANAm , samyak cittaikAgrIkaraNapUrvakavyAsaGgAdiparihAreNa, mRgyaH anveSaNIyaH, hitaiSiNA paramahitamokSAbhilASiNA, nyAyazAstrAvirodhena nyAyasya sattarkasya zAstrasyAgamasya ca yathA virodhaH-bAdho na bhavet tathA, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mm stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 121 na tu yuktyAgamabAdhitayathAzrutArthagrahaNamAtreNa tatraiva mano nivezanIyam , tathA sati "grAvANaH plavante" "yajamAnaH prastaraH" ityAdizrutizravaNena zilAgamana-yajamAnaprastaratvAdikamavalokanIyaM syAt , atrArthe parAptasya manoH sammatimAha-yatheti, manurapi apinA asmadAgamayuktyavirodhiprakAreNa mokSamArgalakSaNadharmAdipratipAdakajainAgamArthAnusandhAnakataiva dharmavettetyupadeSTujainAcAryasya parigrahaH, adaH anantaramevAbhidhIyamAnam , Aha kathayati // 16 // 209 // manuvacanamevollikhatiArSa ca dharmazAstraM ca, vedazAstrAvirodhinA / yastarkeNAnusaMdhatte, sa dharma veda netaraH // 17 // 210 // ArSa ceti-vedAdikaM cetyarthaH, dharmazAstraM ca purANAdi ca dharmazAstraM cetyasya sthAne dharmopadezaM cetyapi kvacit pAThaH, tasya 'dharmajanaka upadezo dharmopadezaH, dharmasyezvarasya vopadezo dharmopadezastam' ityevaM vyAkhyAnamanye kurvantItyupAdhyAyAH, vedazAstrAvirodhinA parasparaM vedazAstrobhayAvirodhinA, tarkeNa Uhena, yaH anirdiSTanAmA pramAtA, anusaMdhatte taduktAnusandhAnaM karoti, sa pramAtA, dharma dharmasvarUpaM, veda jAnAti, yathAvadavabudhyate iti yAvat , netaraH parasparavedazAstrobhayAvirodhitarkarahito na jAnAti, tathA ca IzvarakartRtvapratipAdakaparAgamasya nyAyazAstrAvirodhitarkeNa "IzvaraH paramAtmaiva" ityAdinA "muktikartRtvaM tadanAsevanAdeva" ityAdinA saMsArakartRtvaM paramAtmalakSaNezvarasya, paramaizvaryayuktatvAdityAdinA jIvasyaivezvarasya kartRtvamityAzayasya samyagdRSTiparibhAvitasya yuktatvaM, samyagdRSTiparigRhItatvenaiva tadAgamasya prAmANyaM samarthanIyam , IdRzaM ca granthakArasya dravyAsatyAbhidhAnaM mahezakartRtvAbhidhAyakavedaprAmANyAbhyupagantRzrotRparibodhArthamevamagre'pItyupadizanti zrImanto yazovijayopAdhyAyAH, itthamIzvarakartRtvavAdarahasyAvedanapravaNasamyagdRSTayudgIryamANasattAMkalitavicAro vAmAzayAnAmeva na vismitaM janayati, syAdvAdinAM punardevAdhidevo jina eva zaraNaM, taduktiparipAlanAnmuktiravazyaMbhAvinI yataH, yatsukhAmbhodhikaNikA eva devAnAM sampada ityetapratipAdakaM padyamidamupAdhyAyasya Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH "ityevaM paTurIzvaravyatikaraH sattarkasamparkabhAg , yeSAM vismitamAtanoti na manaste nAma vaamaashyaaH| asmAkaM tu sa eka eva zaraNaM devAdhidevaH sukhAmbhodhau yasya bhavanti bindava iva svAsadmanAM sampadaH" // 1 // // 17 // 210 // vArtAntaramupadarzayatipradhAnodbhavamanye tu, manyante sarvameva hi| mahadAdikrameNeha, kAryajAtaM vipazcitaH // 18 // 211 // pradhAnodbhavamiti / anye tu vipazcito manyante IzvarakartRtvAbhyupagantRvyatiriktAH sAGkhyA abhyupagacchanti, iha kAryakAraNavicAre, hi nizcitam , sarvameva kAryajAtaM nikhilameva-janyam , mahadAdikrameNa mahato'haGkAraH, tasmAt SoDazako gaNaH, SoDazakAt paJcatanmAtrebhyaH paJca bhUtAnItyevaM krameNa, pradhAnodbhavaM sattvarajastamassAmyAvasthAlakSaNaprakRtisamuttham / tathAhi "paJcaviMzatitattvajJo, yatra kutrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vApi, mucyate nAtra saMzayaH" // iti vacanAt sAGkhyAnAM mate paJcaviMzatitattvajJAnAnmuktiriti paJcaviMzatistattvAnItyavadhAryate, tatra AtmA na kasyApi kAraNamiti akAraNam , na kasyApi kAryamiti akAryam , apracyutAnutpannasthiraikarUpatvAccaitanyAtmakatvAcca kUTasthanityacaitanyarUpazca, pradhatte pradhIyate vA'dhikArA asminniti pradhAnaM sattvAdisAmAnyAvasthAdilakSaNaM prakRtirityucyate, sA acetanA mahadAdhutpAdakAzeSazaktipracitA, na tasyAH kAraNamanyat kintu sA kAraNameveti AdikAraNa, pariNamate mahadAdirUpeNeti pariNAminI ca; tadabhAve hi parimitaM mahadAdi vyaktaM na bhavet , tathotpAdakahetvabhAvAt , na ca syAd bhedAnAmanvayaH, anvayazca mahadAdInAmazeSANAM sattvaraja-stamoguNAnvitatvam, sattvarajastamomayakAraNaprabhavatvamantareNa sattvarajastamo. jAtimatkAryAsambhavAt , kAraNavijAtIyakAryAnupalabdhyA yajjAtIyaM kAraNaM tajAtimatkAryamityavateH; na ca buddhireva kAryadharmAnuvidhAyinI, asAdhAraNatvAt , anityatvAcca na ca mahadAdihetuzaktipravRttiH syAt , nahi paTAdijananI zaktistantuvAyAdikamAdhAraM vinA pravartate, tathA kAraNa-kAryavibhAgo'pi na syAt, prakRteH Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH __123 sadbhAve hi prakRtiH kAraNaM tato mahadAdi kAryamityevaM kAraNakAryavibhAgo ghaTate, mahadAdau kAryatvavyavahArasya sambandhisApekSatvAt , na ca syAt kSIrAvasthAyAM kSIraM dana iva pralaye bhUtAdInAM tanmAtrAdikrameNa vivekarUpo vibhAga iti prakRtisiddhiH, taduktamIzvarakRSNena "bhedAnAM parimANAt , samanvayAcchaktitaH pravRttezca / / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAd vaizvarUpasya // " [sAMkhyakArikA-15] iti, na cotpattitaH prAg asadeva mahadAdikamutpadyatAM kiM tatsamanvayArtha prakRtyanusaraNena ? iti vAcyam, zazazRGgAderivotpattitaH prAk tatkalpasya mahAdAderutpattyasambhavAt , taduktaM tenaiva"asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // " [sAMkhyakArikA-9] iti, asataH zazaviSANAdeH sattvasya kartumazakyatvAt , sata eva hi satkAraNaM, satkaraNasvabhAvatvAt sataH, dRzyate ca tileSu sata eva tailasya niSpIDanena karaNam , asatastu karaNe na nidarzanaM kiJcit ; nanUtpatteH prAk kAryasyAsattvaM nAma vidyamAnaprAgabhAvapratiyogitvaM, tacca atyantAsati zazazRGgAdau nAsti, utpattyanantaraM vidyamAne ghaTAdau vidyamAnatvarUpasattvamapyasti, utpattitaH prAk kapAlAdau vidyamAnasya prAgabhAvasya pratiyogitvarUpamasattvamapyastItyevaM niruktasattvAsattvayorna virodha iti vAcyam , yathAhi sanmAtrAnugAmitvAd vidyamAnatvameva sattvaM tathA'sanmAtrAnugAmitvAdavidyamAnatvameva lAghavAdasattvam , asadvayavahArasya tata evAsanmAtre bhAvAt , evaM ca asadakAraNAnnotpatteH prAkkAryasyAsattvaM kintu utpatteH prAk sadeva kAryam ; tathA upAdAnagrahaNAdapi satkAryam , zAliphalArthI zAlibIjamevopAdatte yavaphalArthI yavabIjamevopAdatte ityevaM pratiniyatopAdAnasya kAryasya sattva evopapatteH, asata utpattau tu zAliphalaM yathA kodravAdibIje'sat tathA zAlibIje'pIti tadarthaM kodravAdibIjasyApyupAdAnaM syAt , phalAyogasyobhayatrAvizeSAt ; "upAdAnena grahaNaM sambandhastato'sataH sambandhAbhAvAt" ityevamupAdAnagrahaNAdityasyAbhipretamanye varNayanti; tathA sarvasambhavAbhAvAt sat kAryam , asataH karaNe'sattvAvizeSe sarva sarvasmAd bhavet , na ca sarvaM sarvasmAdupajAyate, tasmAt kArya prAgutpatteH kAraNena saha sambaddhameva tadvayApArAt prAdurbhavatIti tadAhuH Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zAstravArtAsamuccayaH / "asattvAnnAsti sambandhaH kAraNaiH sattvasaGgibhiH / asambaddheSu cotpattimicchato na vyavasthitiH // 1 // " iti; [ tRtIyaH * tathA'sanna zakyamiti na tatra kiJcicchaktamiti zaktasya zakyakaraNAt sat kAryam, tathAhi - azaktasya janakatve kapAlAderiva tantvAderapi ghaTAdikAryaM pratyazaktatvAvizeSAt kapAlAderiva tantvAderapi ghaTAderutpattiH prasajyata iti yat kAraNaM yatra zaktaM tat kAraNaM tat kAryaM karotItyevaM zaktasya janakatvaM vAcyam, atiprasaGgaparihArAya pratiniyatakAryanirUpitA pratiniyatakAraNagataiva zaktiriti kathamasati kArye kAraNasya zaktirniyatA syAt ?, asato viSayatvAyogAt, tasmAt kAraNAt prAgapi zakyaM sadeva; tathA kAraNabhAvAt kAraNatAdAtmyAdapi sat kAryam, avayavA 'vayavinostAdAtmyameva, avayavebhyo bhinnatayA'vayavinaH pratItyabhAvAt, kapAlaM ghaTIbhUtam, tantuH paTIbhUtaH, svarNa kuNDalI bhUtamityAditattAdAtmyAvagAhipratItereva bhAvAt, tasmAd mahadAdikAryasyotpatteH prAgapi yatra sattvaM sA prakRtiH, tato buddhyaparanAmakaM mahattattvamutpadyate, na hi caitanyasya svabhAvato viSayAvacchinnatvam, anirmokSApatteH, nApi prakRtyadhInaM viSayAvacchinnatvaM caitanyasya, ' tasyA apa nityatayA tadadhInasya viSayAvacchinnatvasya caitanye sarvadA'bhAvenAnirmokSApattitAdavasthyAt nApi prakRtyAdikamasvIkRtya sAkSAdeva ghaTAdizcaitanyAvacchinnaH, tathA sati vyApaka caitanyAvacchedasya viSayamAtre sarvadaiva bhAve sarvaM dRSTameva syAnnAdRSTamii dRSTAdRSTatattvAnupapatteH, na cendriyamAtrApekSA ghaTAdicaitanyAvacchedaH, indriyaviSayasambandhe'pi anyagatacittasyendriyasambaddhaviSayakajJAnAbhAvalakSaNasya vyAsaGgasyAnupapatteH, ato yatsambaddhendriyasya viSayacaitanyAvacchedaniyAmakatvaM yadvyApArAcca suSuptAvindriyAdivyApAraviratAvapi zvAsa-prazvAsAdi tanmahattattvaM buddhirityAkhyAyate, tasya dharmAjJAnA'jJAnaizvaryA-'naizvarya-vairAgyA'vairAgya-dharmA-dharmarUpA aSTau, buddhisukha-duHkhecchA-dveSa prayatnA api mahattattvasyaiva dharmAH, anubhavasya smRtiparyantaM yatsUkSmarUpatayA'vasthAnaM tasyaiva bhAvanAtvenAtiriktAyAstasyAstairanabhyupagamAt, tasya mahattattvasya jJAnarUpapariNAmena sambaddho viSayaH puruSasya svarUpatirodhAyakaH, evaM ca buddhitattvanAzAdeva puMso viSayAvacchedAbhAvAnmokSaH, mahattattva - puruSayorbhedAgrahAcca 'cetano'haM karomi' ityadhyavasAyaH, acetanaprakRtikAryAyA buddheracetanAyAcaitanyAbhimAnAnyathAnupapattyaiva svAbhAvikacaitanyarUpasya puruSasya siddheH / AlocanaM vyApAra indriyANAm, vikalpastu mAnasaH, abhimAno'haGkArasya, kRtyadhyavasAyo " Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 www stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH buddheH, sA hi buddhiraMzatrayavatI-puruSoparAgaH, viSayoparAgaH, vyApArAvezazcetyaMzAH, bhavati hi mamedaM kartavyamiti buddheradhyavasAyaH, tatra mameti puruSoparAgo darpaNasyeva mukhoparAgo bhedAgrahAdatAttvikaH, idamiti viSayoparAga indriyapraNAlikayA pariNatibhedo darpaNasyeva mukhanizvAsahatasya malinimoparAgastAttvikaH, tadubhayopapattau vyApArAvezo'pi, tatra viSayoparAgalakSaNajJAne puruSoparAgasyAtAttvikasambandho darpaNapratibimbitasyeva mukhasya tanmalinimnA, sa evopalabdhirityucyate, tato mahattvAdahaGkArotpattiH, bhavati hi svapnAvasthAyAM vyAghro'haM varAho'hamityabhimAnaH, na tu naro'hamityabhimAnaH, asti ca tatra naratvaM saMnihitamindriyamanaHsambandhazca, ato niyataviSayAbhimAnavyApArakAhaGkArasiddhirityevaM prakRti-buddhyahaGkArANAM siddhiH sAGkhyAbhimatA zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairupadarzitA / ___ udayanAcAritthamevAveditA, tathA ca tadnthaH - "evaM hi tad akAraNamakAryaH kUTasthacaitanyasvarUpaH puruSaH, AdikAraNaM prakRtiracetanA pariNAminI, tato mahadAdisargaH, na hi citireva viSayabandhanasvabhAvA, anirmokSaprasaGgAt , nApi prakRtireva tadIyasvabhAvA,.tathApi nityatvenAnirmokSaprasaGgAt , nApi ghaTAdirevA''hatya tadIyaH, dRSTAdRSTatvAdupapatteH, nApIndriyamAtrapraNAlikayA, vyAsaGgAyogAt , nApIndriyamanodvArA, svapnadazAyAM vyAghra-varAhAdyabhimAnino narasyApi naratvenAtmopadhAnAyogAt , nApyahaGkAraparyantavyApAreNa, suSuptyavasthAyAM tadvyApAravirame'pi zvAsaprayatnasantAnAvasthAnAt , tad yadetAsvavasthAsu savyApAramekamanuvartate, yadAzrayA cAnubhavavAsanA, tadantaHkaraNamupAruDho'rthaH puruSasyopadhAnIbhavati, bhedAgrahAcca niSkriye'pi tasmin puruSa kartRtvAbhimAnaH, tasminnacetane'pi cetanAbhimAnaH, tatraiva karmavAsanA, puruSastu puSkarapalAzavanirlepaH, AlocanaM vyApAra indriyANAm , vikalpastu manasaH, abhimAno'haGkArasya, kRtyadhyavasAyo buddheH, sA hi buddhiraMzatrayavatI, puruSoparAgo viSayoparAgo vyApArAvezazcetyaMzAH, bhavati hi mayedaM kartavyamiti, tatra mameti cetanoparAgo darpaNasyeva mukhoparAgo bhedAgrahAdatAttvikaH, idamiti viSayoparAga indriyapraNAlikayA pariNatibhedo darpaNasyeva niHzvAsAbhihatasya malinimA pAramArthikaH, etadubhayAyatto vyApArAvezo'pi, tatraivaMrUpavyApAralakSaNAyA buddheviSayoparAgalakSaNaM jJAnaM, tena saha yaH puruSoparAgasyAtAtvikasya sambandho darpaNapratibimbitasya mukhasyeva malinimA sopalabdhiriti, tadevamaSTAvapi Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH dharmAdayo bhAvA buddhereva, tatsAmAnAdhikaraNyenAdhyavasIyamAnatvAt , na ca buddhireva svabhAvatazcetaneti yuktam , pariNAmitvAt , puruSasya tu kUTasthanityatvAditi" iti / etadvanthavyAkhyAnaM vardhamAnopAdhyAyasya sAGkhyAbhimataspaSTapratipattyarthamupadaryate-"ziSyahitaiSitayA tanmataM prapaJcayati-evaM hIti-akAraNamityanena prakRtebhaidaH, akArya ityanena caramapariNatighaTAderbhedaH, nanu buddhyAyakAraNatve tasya tatra mAnAbhAva ityata Aha-kUTastheti-akAraNatvAdeva kUTastho'nityadharmAnAzrayaH, kAryatvAbhAvAnna svarUpato nAzaH, akAraNatvAJca kAryakAraNayostAdAtmyAt tadAtmatayA'pi na nAzaH, ata eva apUrvaM na tasya guNaH, caitanyasvarUpatvamapi dharmadharmiNo. stAdAtmyAt kUTasthatvena caitanyena nirUpyata iti na tatra mAnAbhAva ityarthaH, buddhigata" caitanyAbhimAnAnyathAnupapattyA tatkalpanAditi bhAvaH, Atmano'kAraNatve'pi sargamupapAdayati-AdIti-AdipadAt mahadAdivyavacchedaH, tasya prakRtyanantaramutpAdAta kAraNamiti puruSavyavacchedaH, puruSAd bhedakamAha-acetaneti, tatra hetumAha-pariNAminIti-anityadharmAzrayaH, tataH kAryadharmAtmatayA nazyati, tato ghaTAdivadacetanetyarthaH, tata iti prakRtermahattattvamantaHkaraNaM buddhyAkhyam , prakRtermahAn , mahato'haGkArastasmAt paJcamAtrANIti sAGkhyAH, nanu kimarthaM mahadAdisa! mantavyo nityacaitanyameva viSayaprakAzasvarUpamastvityata Aha-na hIti, citiH puruSacaitanyam , viSayabandhanaM viSayAvacchedaH, caitanyaviSayAvacchedasyeSTAniSTopalabdhirUpasya hetusApekSatve hetorindriyAderaGgIkArApattiH, nirapekSatve sarvadA tasya bhAvAdanirmokSaH, puMsaH syAdityarthaH, tarhi prakRtireva sAkSAdviSayabandhanasvabhAvA'stvityata Aha-nApIti prakRteH sAkSAdviSayaprakAzakasvabhAvatve tasyAH sadAtanatve punarapyanirmokSaH puMsaH syAdityarthaH / nanu viSayasyaiva caitanyasambandhitvaM svabhAvaH, tathA ca viSayanAze puMso mokSaH syAdityata Aha-nApIti, viSayasya paramparayA caitanyasambandhitve dvArIbhUtasyendriyAderaGgIkArApattiriti sAkSAt tadvAcyam , tathA cedaM dRSTamidamadRSTamiti na syAt , vyavahitasyApi viSayasya yAvatsattvamavabhAsaprasaGgAdityarthaH, nanvindriyamAtradvArA viSayastadIyaH syAt kiM manaHkalpanayetyata Aha-nApIti, vyAsaGgetiindriyasambandhe'pi vyAsaGgena darzanAbhAvAdityarthaH, nanu vyAsaGgAnurodhAtmanaH saMyuktendriyasambaddhaviSayasya caitanyAvacchedakatvamastu kimahaGkAreNetyata Aha-nApIti, yadIndriyamanobhyAmeva viSayAH sambadhyante tadA zayAno naro yathA varAho'hamidaM pratyemIti abhimanyate tathA naro'hamidaM pratyemIti naratvenApyAlmopadhAnaM syAt , Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH } syAdvAdavATikATIkA saGkalita. 2 www asti hi tatra naratvaM sannihitam asti cendriyamanasorapi vyApAraH, anyathA Alocana vikalpayoranutpAdaprasaGga iti tadbhinno'haGkAro niyataviSayAbhimAnavyApAro mantavya ityarthaH, buddhitattvaM sAdhayati - nApIti - pUrveSAM vyApArAbhAve'pi yadvyApArAducchvAsAdi tadbudvitattvaM kalpyamityarthaH, upasaMharati- tadyaditi, avasthAsu jAgratsvapnasuSuptiSu anubhavarUpA vAsanA saMskAro'nubhavavAsanA sAGkhyaistathA'GgIkArAt, tadantaHkaraNamiti-tasminnantaHkaraNe buddhirUpe artho ghaTAdirUpArUDho jJAnarUpatatpariNAmaviSayatayA sambaddhaH puruSasyAtmana upadhAnIbhavati, upadhAyako vyavadhAyakaH svarUpatirodhAyaka iti yAvat, yatsattvAsattvAbhyAM puruSasya saMsArA'pavargoM vyavahiyete ityarthaH tarhi kartA cetana iti kRti - caitanyayoH kathaM sAmAnAdhikaraNyAnubhava ityata Aha-bhedAgrahAcceti, niSkriye akartari tasmin buddhitattve, buddhi-puruSayorbhedAgrahAccaitanyakRtyabhimAnau, yathA bhavatAM gauro'haM sukhItyarthaH, karmavAsanA karmajanitapUrvam, nanu puruSadharma eva kiM nApUrvamityata Aha puruSastviti - nApUrva- tatphalAbhyAM lipyate kauTasthyAditi zruterityarthaH, indriyAdInAM mithobhedakamasAdhAraNaM vyApAramAha-Alocanamiti - nirvikalpakamityarthaH / nanu buddheH kRtyadhyavasAyo na vyApAraH, kRtiviSayasya ghaTAderjaDAyAM buddhau pratibhAsAsambhavAt na ca kartavyena ghaTAdinA sambandhAntaramasti, na cAsambandhe karomItyAdivyavasAyo'tiprasaGgAdityata Aha-sA hIti cetanoparAgavazena jaDAyA api buddherindriyapraNAlikayA pariNatibheda eva jJAnarUpaH kartavyena ghaTAdinA sambandha ityarthaH, puruSeti - buddhi-puruSayorbhedAgrahAdekatvAbhimAnaH puruSoparAgaH, nIlendriyasannikarSAnnIlA kArajJAnapariNatibhedotpAdaH pAramArthiko viSayoparAgaH, tAbhyAM kartavya viSayasya pratibhAsAt tajjanyaH karomItyadhyavasAyo vyApArAveza ityarthaH / darpaNasyeveti darpaNaprAyA buddhiH, buddhito jJAnopalabdhyorbhedamAha-tatraivamiti, viSayoparAgo viSayendriyasambandhe buddherviSayAkAraH pariNatibhedo'yaM ghaTa ityAdi:, teneti - tena jJAnena, cetano'hamidaM jAnAmItyevamAkAro buddhAvAropitasya caitanyasya yaH sambandho'tAttvikaH so'yamupalabdhirityarthaH / evaM vyavasthite siddhamarthamAha - tadevamiti - jJAnavat sukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmA api buddherevetyarthaH, saMskArasya sAGkhyairanabhyupagamAt jJAnasyaiva smRtihetoranabhivyaktatayA'nuvRtteriti sa noktaH, tatsAmAnAdhikaraNyeneti - kRtisAmAnAdhikaraNyenetyarthaH, yadyapyadRSTasyAyogyatayA tatsAmAnAdhikAraNyaM na pratyakSaM, tathApi dhArmiko 127 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH 'hamityanuvyavasAyAdupanItasya pratyakSatvamiti bhaavH| pariNAmitvAditi anityadharmAzrayatvAdityarthaH" iti / ahaGkArAt paJcatanmAtrANi ekAdazendriyANi ceti SoDazako gaNaH, paJcatanmAtrANi-zabda-rUpa-rasa-gandha-sparzAH sUkSmA udAttAdivizeSarahitAH, ekAdazendriyANi ca cakSuH zrotraM ghrANaM rasanaM tvagiti paJca buddhIndriyANi, vAk-pANipAda-pAyUpasthAH paJca karmendriyANi, manazceti, paJcatanmAtrebhyaH paJca mahAbhUtAnyutpadyante, tathAhi-zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNam , zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAd vAyuH zabdasparzaguNaH, zabdasparza-tanmAtrasahitAd rUpatanmAtrAt tejaH zabda sparza-rUpaguNam , zabda-sparza-rUpa-tanmAtrasahitAt rasatanmAtrAdApaH zabda sparza-rUpa-rasaguNAH, zabda-sparza-rUpa-rasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zabdasparza-rUpa-rasa-gandhaguNA pRthivIti, taduktamIzvarakRSNena "prakRtermahA~stato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt , paJcabhyaH paJca bhUtAni // " [sAGkhyakArikA-22] mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro, na prakRtirna vikRtiH purussH||" [sAGkhyakArikA-3] iti, tasmAd gaNazca SoDazaka iti pUrvakArikAgataSoDazakapadena paJcatanmAtraikAdazendriyagrahaNam , SoDazakastu vikAra iti dvitIyakArikAgataSoDazakapadena paJcamahAbhUtaikAdazendriyagrahaNam , mUlaprakRtipadena AdikAraNapradhAnaM bodhyate, tasya kasyApi kAryatvAbhAvAdavikRtitvam , mahadAdyA ityanena mahadahaGkAra-tanmAtrANAM bodhanam , mahato'haGkAraM prati kAraNatvena prakRtitvaM pradhAnakAryatvena vikRtitvam , ahaGkArasya paJcatanmAtraikAdazendriyakAraNatvena prakRtitvaM mahatkAryatvena vikRtitvam , paJcatanmAtrANAM paJcamahAbhUtakAraNatvena prakRtitvam , ahaGkArakAryatvena vikRtitvam , paJcamahAbhUtaikAdazendriyANAM na kimapi tattvAntaraM prati kAraNatvamiti na prakRtitvam , kintu paJcamahAbhUtasya paJcatanmAtrakAryatvena vikRtitvam , ekAdazendriyANAmahaGkArakAryatvena vikRtitvamiti vivekaH // 18 // 211 // pradarzitapradhAnamahadahaGkArAdikramameva darzayatipradhAnAnmahatI bhAvo'haGkArasya tato'pi ca / akSatanmAtravargasya, tanmAtrAd bhUtasaMhateH // 19 // 212 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 129 pradhAnAditi-prakRtitattvAdityarthaH, mahataH buddhitattvasya, bhAvaH svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNasvAdhikaraNakSaNavRttitvarUpAdyakSaNasambandhalakSaNotpattiH satkAryavAde na sambhavatIti AvirbhAvaH, tato'pi ca mahato'pi ca, ahaGkArasya vaikArikAhaGkArAdeH, bhAva ityuttaratrApyanuSaJjanIyam , 'tato'pi' ityuttaratrApyanuvartate, tathA ca tato'pi-ahaGkArAdapi, akSatanmAtravargasya ekAdazendriya-paJcatanmAtreti SoDazagaNasya, bhAvaH-AvirbhAva iti sambandhanIyam, tanmAtrAd tanmAtrANAM bahutve'pi jAtyapekSayaikavacanamiti paJcatanmAtrebhyaH, bhUtasaMhateH AkAzAdipaJcabhUtasya bhAvaH-prAdurbhAvaH // 19 // 212 // sthUlakAryamadhikRtyAhaghaTAdyapi pRthivyAdipariNAmasamudbhavam / nAtmavyApArajaM kiJcit , teSAM loke'pi vidyate // 20 // 213 // ghaTAdyapIti-ghaTa-paTa-maThAdisthUlakAryajAtamapItyarthaH, pRthivyAdipariNAma samudbhavaM pRthivyAdInAM mRdAdyAtmakAnAM pariNAmAd vilakSaNasaMyogAditaH, samudbhavaH-AvirbhAva yasya tat , pariNAmAt pariNAmAntaramityevaM sAvayairupagamAt , teSAM sAGkhyAnAM mate, loke'pi jagatyapi, AtmavyApArajaM caitanyasvarUpAtmavyApAraprabhavaM, kiJcit kimapi kAryam , na vidyate nAsti, sAGkhyamate karturAtmano vyApArasyaivAbhAvAt tatkAryaM na samastIti // 20 // 213 // satkAryavAdipratipakSAsatkAryavAdyabhyupagataviSayiNIM vArtAmAhaanye tu bruvate hyetat , prakriyAmAtravarNanam / avicAryaiva tad yuktyA, zraddhayA gamyate param // 21 // 214 // anye tviti-asatkAryavAdinaH saugatAdaya ityarthaH, bruvate kathayanti, hi yataH, etat anantaroditam , prakriyAmAtravarNanaM, sAGkhyAcAryayadRcchAkalpitaparibhASAmAtropavarNanam , mAtrapadena tAttvikavyavacchedaH, tat tasmAt kAraNAt , yuktyA sattarkAdinA, avicAryeva vicAramakRtvaiva, paraM kevalaM, zraddhayA AcAryaparamparopadarzitArthabhaktyA-yad yad yathA sAGkhyAcArabhihitaM tat tat tathaivetyevaMrUpayA, gamyate adhyayanAdhyApanAdiviSayatayopAdIyate // 21 // 214 // 9 zAstra0sa0 dvi0 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH kathaM zraddhAmAtragamyametanna tu tAttvikamityapekSAyAmAhayuktyA tu bAdhyate yasmAt , pradhAnaM nityamiSyate / / tathAtvApracyutau cAsya, mahadAdi kathaM bhavet // 22 // 215 // yuktyA viti-sattarkAdisadrIcInavicAreNa tu punarityarthaH, bAdhyate bAdhita bhavati, yuktibAdhitatvameva bhAvayati-yasmAditi, pradhAna prakRtyaparanAmakam , nityaM apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvam , iSyate satkAryavAdibhiH sAGkhyAcAryarabhyupagamyate, asya pradhAnasya, tathAtvApracyutau ca pradhAnatvAvinAze punaH, mahadAdi mahadahaGkArAdikam , kathaM bhavet kasmAt prakRtito jAyeta, pUrvasvabhAva, parityAgA'pUrvasvabhAvopAdAnAbhyAmeva kAryakAraNabhAvaniyamAt, svarNasyAGgadAdipariNAmanAzenaiva kuNDalAdipariNAmotpAdadarzanAt pradhAnasya pradhAnatvapracyutau tadrUpeNaiva sarvadA vyavasthitasya buddhayAdirUpeNa pariNamanAsambhavAdityAzayaH // 22 // 215 // nanvapUrvasvabhAvotpattyA kAryakAraNabhAvo na sAGkhayairupeyate yena pUrvasvarUpanAze satyevApUrvasvabhAvotpattiriti pUrvApararUpabhedAdanityatA pradhAnasya prasajyeta, kintu yathA'parityaktasarpabhAvasya sarpasya kuNDalAvasthA bhavati tathA'parityaktapradhAnabhAvasyaiva pradhAnasya mahadAdipariNAmo bhavatItyevamabhyupagame ko doSaH ? avasthita eva nare dharmiNi yuvatvavRddhatvAdipariNAmayoH pUrvottarabhAvaniyamenA'vasthA sAMkaryAdityabhiprAyaM parasyodRzya nirAkurute tasyaiva tatsvabhAvatvAditi cet kiM na sarvadA ? / ata eveti cet tasya, tathAtve nanu tat kutaH ? // 2 // 216 // tasyaivetyavatArayanti upAdhyAyAH; haribhadrasUrayastu parAbhiprAyamAhetyevAvataraNikAM darzitavantaH, parAbhiprAyastvavatAritapadyagato'styeva, tasya parAbhiprAyatvena sAmAnyato'bhidhAnaM viziSya svarUpaprakaTanaM vetyatra na kazcid vizeSa iti bodhyam , tasyaiva pradhAnasyaiva, evakAreNAnyasya tathAsvabhAvavyavacchedaH, evakAreNa svabhAvAntaravyavaccheda ityupAdhyAyoktau pradhAnAd bhinnasvabhAvaM vastu svabhAvAntaraM, tasya vyavacchedaH-svabhAvAntaravato vyavaccheda iti yAvat , tatsvabhAvatvAta sannidhAnamAtreNa mahadAdijananasvabhAvatvAt , athavA evakAreNa svabhAvAntaravyavaccheda ityupAdhyAyokterayamabhiprAyaH-pradhAnasya pradhAnatvaM sannidhAnamAtreNa w Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] - syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH .. mahadAdijananasvabhAvatvameva nAnyaditi mahadAdijananasvabhAvatvalakSaNapradhAnatvavyatiriktasvabhAvavyavaccheda iti, tathA ca mahadAdijananasvabhAvatvalakSaNapradhAnatvApracyutAvapi mahadAdyutpattiH, iti ceta? evaM paro manyate cet, tadA sarvadA kiM na mahadAdikaM sarvadA kiM na bhavati, sannidhAnamAtreNa mahadAdijananasvabhAvasya pradhAnasya sarvadA sattvAt , jagajananasvabhAvasya pradhAnasya sannidhAnenaikadaiva jagat syAt , samarthasya kAryakaraNavilambAyogAdityAzayaH, para Aha-ata eveti-sarvadA pradhAnaM mahadAdikaM na janayatIti kadAcittajananasvabhAvAdarthataH prAptAdevetyarthaH, tathA ca na sarvadotpattiprasaGgaH, tathA svabhAvAbhAvAdityAzayaH, vAdyAha-iti cediti-evaM tvaM manyase yadItyarthaH, nanu ityAkSepe, tasya pradhAnasya tathAtve niyatasvarUpAvikRtatve, tat kadAcijananasvabhAvatvaM, kutaH kasmAd bhavet ? na kutazcidapItyarthaH, ekarUpA hi prakRtiryadi mahadAdijananasvabhAvA tadA sadaiva mahadAdi janayet , yadi na mahadAdijananasvabhAvA kadApi mahadAdi na janayet , yatkAle mahadAdijananaM tatkAlAvacchinnajanananirUpitatvaM, yatkAle jananaM na bhavati tatkAlAvacchinnAjanananirUpitatvamekasmin svabhAve upagamya tattatkAlAvacchinnajananAjananobhayanirUpitakasvabhAvatvaM pradhAnasyeti tataH kadAcinmahadAdijananaM kadAcit tadajananamityubhayamapi sambhavatIti cet ? jananAjananayostattatkAlAvacchinnatve siddha sati pradhAnasya tattatkAlAvacchinnajananAjananobhayanirUpitaikasvabhAvatvaM sidhyati. niruktasvabhAvatvasiddhau ca jananAjananayostattatkAlAvacchinnatvasiddhirityanyo'nyAzrayaH, jananAjananayoH svasvabhAvAdeva tattatkAlAvacchinnatve ca kimiti prakRtyAdiprakriyAkalpanAklezena? kAraNamanteraNaiva tattatkAle pratiniyatatattatkAryasambhavena svabhAvavAdasyaiva sAmrAjyAdityAzayaH // 23 // 216 // ekAntanityapradhAnAkaraNe yuktyantaramupaDhaukatenAnupAdAnamanyasya, bhAve'nyajjAtucid bhavet / tadupAdAnatAyAM ca, na tasyaikAntanityatA // 24 // 217 // nAnupAdAnamiti-najo bhavediti kriyayA sambandhaH, anupAdAnaM upAdAnakAraNarahitam, anyasya sarvathopAdeyamahadAdivyatiriktasya pradhAnasya, bhAve sannidhAne, anyat pradhAnAd bhinnamekAntAvidyamAnaM mahadAdi, jAtucit kadAcidapi, na naiva, bhavet jAyeta, sarvathA'sataH sattvAsambhavAt , ca punaH, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH tadupAdAnatAyAM mahadAdeH pradhAnAtmakopAdAnasahitatAyAmabhyupagamyamAnAyAM, na naiva, tasya pradhAnasya, ekAntanityatA apracyutAnutpannasthiraikarUpatA, anityamahadAdhupAdeyAbhinnatvena mahadAdinAze tannAzabhAvAt ; nanu mahadAderanityatve tadabhinnatvAt pradhAnasyAnityatvaM bhavet , tadeva tu na mahadAderapi nityatayaivAbhyupagamAditi cet ? tarhi prakRti-mahadAdyornityayoH parasparAnapekSasattvataH prakRtivikRtibhAva eva na bhavediti prakRtivikRtiprakriyA bhannA, nityatvena mahadAdermuktAvapi sattve tatsattvAsattvAbhyAM puruSasya saMsArApavargAvityastamupagacchet ; mahadAdeH prakRtipariNAmatvena prakRtyabhinnatve'pyanityatvAdinA bheda eveti cet ? tarhi bhedAbhedalakSaNAnekAntavAdAbhyupagantRtvenaikAntavAditvabhaGgaH prasajyeteti // 24 // 217 // . sthUlamapi sakartRkaM na tUpAdAnaikakAraNakamiti pratipAdayatighaTAdyapi kulAlAdisApekSaM dRzyate bhavat / ato na tat pRthivyAdipariNAmaikahetukam // 25 // 218 // ghaTAdyapIti-AdipadAt paTAdisthUlakAryANAmupagrahaH, kulAlAdisApekSamiti-atrAdipadAt tantuvAyAdhupagrahaH, tathA ca sthUlakAryajAtaM kartRsApekSamityarthaH, bhavat jAyamAnaM, dRzyate pratyakSapramANenopalabhyate, tathA ca kulAlAdisattve ghaTAdisattvam , kulAlAdyabhAve ghaTAdyabhAva ityanvayavyatirekAnuvidhAnadarzanena ghaTAdInAM kulAlAdikartRkatvAvadhAraNAt , ataH asmAt kAraNAt , tat sthUlakAryajAtam , pRthivyAdipariNAmaikahetukaM pRthivyAdipariNAmimAtrakAraNaprabhavam , na na bhavati, pRthivyAdipariNAmikAraNAnAmapi ghaTAdIn prati niyatAnvayavyatireko vinA na kAraNatvagrahaH, niyatAnvayavyatirekau ca ghaTAdIn prati kulAlAdInAmapi sta iti teSAmapi kAraNatvAvadhAraNAt ; kAryagatayAvaddharmAnuvidhAyitvaM pariNAmikAraNasyaiveti tadeva kAraNaM, kulAlAdInAM ghaTAdigatayAvaddharmAnuvidhAyitvAbhAvAnna kAraNatvamiti cet ?, tarhi mahattattvagatA rAgAdayo'pi prakRtau svIkartavyAH, anyathA tasyA api mahattattvalakSaNakAryagatayAvaddharmAnuvidhAyitvAbhAvAt kAraNatvaM na syAt, tathA ca bhAvASTakavattvAt prakRtireva buddhiH, na tu prakRtiH, nanu prakRtau rAgAdayaH sUkSmarUpatayA santi, buddhau tu sthUlarUpatayA te santItyevaM prakRti-buddhyorbheda iti cet ?, tarhi layAdyavasthAyAM buddheH sUkSmarUpatayA'vasthAnAt tadAnIM tatra rAgAdayo'pi sUkSmarUpatayA'vasthitA iti buddhireva prakRtistathA'pyanuSajyate, yathA ca Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH buddhigatadharmANAM rAgAdInAM sUkSmarUpatayA'vasthAnaM prakRtAvabhyupagamya tasmAt kAraNatvamupapAdyate, tathA ghaTAdigatadharmANAmapi sUkSmarUpatayA kulAlAdAvavasthAnaM svIkRtya tasya ghaTAdikAraNatvamiti na kalpyate bAdhakAbhAvAt // 25 // 218 // cetane puruSe'cetanadharmasya kartRtvasya saGkramAbhyupagame pariNAmitvamApadyate, kulAlAdidehastu ghaTAdikartA 'to'bhyupagamyata ityAzaGkayAha tatrApi dehakartA cennaivAsAvAtmanaH pRthak / 133 pRthageveti ced ? bhoga, Atmano yujyate katham // 26 // 219 // tatrApIti-ghaTAdAvapItyarthaH, dehakarteti sthAne dehaH karteti hAribhadra pATho yuktaH, dehaH kulAlAdidehaH, kartA ghaTAdeH kartA, sthUlarUpAvacchinnasya ghaTAdeH kulAlAdizarIragataceSTayotpAdAt iti cet ? itthamupeyate iti parAzaGkA, tatrottaraM-naiveti-asya pRthagityanenAnvayaH, asau dehaH, AtmanaH puruSAt, pRthakU bhinno naivetyarthaH, uttaramidaM lokAyatikamatamAzritya para Aha - pRthageveti cediti - AtmA sarvagato niSkriyazca, dehastvasarvagataH sakriyazcetyeva viruddhadharmAdhyAsAdAtmA.dehAd bhinna iti yadi tvaM manyase tatrottaraM - bhoga Atmano yujyate kathamiti ya eva yasya kartA sa eva tasya bhoktA, dehAd bhinnasyAtmano muktakalpasya bhogaH kathaM yujyate ? - na kathaJcidityarthaH, kSIranIranyAyena dehAbhinnasyaivAtmano dehopanItabhogasambhavAdityAzayaH // 26 // 219 // " paramArthato nAstyevAtmano bhoga iti bhogAbhAvApattiriSTApattirUpatvAnna doSa iti svAbhiprAyaM paraH prakaTayati wwwww dehabhogena naivAsya, bhavato bhoga iSyate / pratibimbodayAt kintu yathoktaM pUrvasUribhiH ||27||220|| " dehabhogeneti - dehena bhogo dehabhogastena dehabhogena, asya bhoga ityanena sambandhaH, dhAnyena dhanamitivadabhede tRtIyA, athavA dehabhogenetyasya dehabhogadvAreNetyarthaH tathA ca dehajanyabhogAbhinnabhogo dehadvArA vA bhogaH, asya AtmanaH, bhAvataH paramArthataH, naiva iSyate sAGkhyAcAryainaivAbhyupagamyate, yadi paramArthato nAtmano bhogastarhi kathaM tasya sa iti pRcchati - kintviti, uttarayati-prativimvodaya nyAyAditi-yathA jalaM na sUryasvarUpamiti sUryaprakAzo jale paramArthato Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH nAstyeva, athApi sUryapratibimbo jale bhavati tadbrahaNazIlaM jalaM tatprakAzavadiva bhavati tathA svacchatvAd darpaNakalpabuddhigatacaitanyapratibimbato buddhizcetanAvadiva bhavati, svapratibimbAkalitabhoktRbuddhisAnnidhyAt puruSo bhokteva bhavatItyarthaH, atra zrImanto yazovijayopAdhyAyAH-"yadyapyevamapi sukhaduHkhAdyantaHkaraNadharmAnuviddhasya mahata eva svato'cetanasya cetanoparAgeNa 'cetano'haM sukhI' ityAyabhimAnarUpazcaitanyAMze'tAttviko bhogaH, na tu puruSasya, tathApi bhoktRbuddhisaMvidhAnAt tatra bhoktRtvavyavahAraH, tadAha pataJjaliH-"zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati, tadanupazyanna tadAtmA'pi tadAtmaka iva pratibhAsate" iti, kecit tu buddhau puruSoparAgavat puruSe'pi buddhayuparAga varNayanti, na caivaM vikRtatvApattiH, atAtvikoparAgeNa tadayogAt , tathA cAha vAdamahArNavaH- "buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsthAdhyArohati tadeva bhoktRtvamasya, na tu vikAropapattiH" iti, buddhigatapratibimbAtmanyeva buddhigatabhogopasaMkramaH, bimbAtmani tu na kiJcidityapare" iti, granthakAraH svoktArthe sAyAbhimate tadabhiyuktasammatimupadarzayati-yathoktamiti, pUrvasUribhiH vindhyavAsyAdibhiH sAGkhyAcAyaH // 27 // 220 // taduktamevollikhatipuruSo'vikRtAtmaiva, svani samacetanam / manaH karoti sAnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // 28 // 221 // puruSa iti-AtmetyarthaH, avikRtAtmaiva nitya eva, apracyutAnutpannasthiraikasvabhAva eveti yAvat , acetanaM caitanyazUnyam , manaH antaHkaraNam , sAnnidhyAt sAmIpyAt , svanirbhAsaM svAkAraM, svoparaktamiti yAvat, karoti kurute, atra nidarzanamAha-yatheti, upAdhiH padmarAgamaNyAdiH, sphaTikaM upalavizeSaM, yathA svadharmasaMkrameNa svoparaktaM karoti, na ca svadharmasaMkrameNa padmarAgAdirvikaroti, kintu sphaTika eva vikriyate, tathA''tmA'pi buddhyuparAgaM janayan na svayaM vikaroti, kintu buddhireva vikriyata iti // 28 // 221 // yadi nAmaivaM tataH kimityata AhavibhaktedRkpariNato, buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbAdayaH svacche, yathA candramaso'mbhasi // 29 // 222 // wwwwww Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH vibhaktedRkpariNatAviti - vibhaktA AtmabhinnA cAsAvIdRkpariNatizcAbhihitapuruSoparAgapariNAmA ca vibhaktedRkpariNatiriti karmadhArayaH, tasyAM vibhaktedRkpariNatau, buddhau antaHkaraNarUpAyAm, asya AtmanaH, bhogaH sukhaduHkhAnubhavalakSaNaH, kathyate AsUriprabhRtibhiH sAGkhyAcAryairucyate, kiMvadityAha-yatheti, candramasaH vAstavasya candrasya, pratibimbodayaH pratibimbapariNAmaH, svacche nirmale, ambhasi yathA bhavati tathetyarthaH // 29 // 222 // tadidamakhilaM sAGkhyasammatamapAkurvannAhapratibimbodayo'pyasya nAmUrtatvena yujyate / asya AtmanaH, mukteratiprasaGgAcca, na vai bhogaH kadAcana / / 30 / / 223 // pratibimbodayo'pIti - pratibimbapariNAmo'pItyarthaH, amUrtatvena rUpAdimattvalakSaNamUrtatvazUnyatvena, na yujyate na ghaTate, anopAdhyAyaiH - " chAyAvanmUrtadravyeNaiva hi pratibimbAkhyaM svAkAraM bhAsvaradravyopAdAnaM dravyamArabhyate; tathA cArSam - stabakaH ] 135 "sAmA udiyA chAyA, abhAsuragayA NisiM tu kAlAbhA / sacceha bhAsuragayA sadehavaNNA muNeyavvA" // 1 // iti, "zyAmoditA chAyAsbhAsvaragatA nizi kAlAbhA / sA ceha bhAsvaragatA, svadehavarNA jJAtavyA" iti saMskRtam / yuktaM caitat, anyathedantvAvacchedena mukhabhedagrahAbhAvAt 'idaM mukham' iti pratIteH kathaJcidupapAdane'pi 'idaM mukhapratibimbam' iti pratIteH kathamapyupapAdayinumazakyatvAt, mukhabhramAdhiSThAnatvarUpamukha pratibimbatvasya prAgevAgrahAt, 'Adarza mukhapratibimbam' ityAdhArAdheyabhAvAdhyavasAyAnupapattezca, etena mukhe bimbatvamivAdarza eva pratibimbatvaM mukhasAnnidhya doSAbhAvAdisAmagryAbhivyajyate, iti nirastam, bimbotkarSeNa pratibimbotkarSAnupapatteH, pratibimbatvAgrAhakasAmagryA evAdarzabheda bhrama hetutvena 'ayaM nAdarzaH kintu mukhapratibimbam' iti sArvajanI - nAnubhavAnupapattezca; na ca pratibimbasya dravyatve sAvadhikatvAnupapattiH, pratibimbadharmasyaiva mahattvavat sAvadhikatvAt; na cAzrayanAze tannAzAnupapattiH, bimbasannidhAnanimittajanitasya tasya tannAzenaiva nAzasambhavAt na caivmnntprtibimbotpttinaash|diklpne gauravam, sAdRzyAtiriktAnantadoSAdikalpane tavaiva gauravAt, anubhavApalApAcceti adhikamAkare / sphaTikAdau lauhityAdikamapi Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH padmarAgAdimUrtasannidhijanya eva pariNAmavizeSaH, sAkSAtsambandhena tatpratItau paramparAsambandhasyAtiprasaktatvAt ,sphaTikAdiniSThatayA lauhityAzrayasaMsargasya sAkSAtsambandhena lauhityabhramajanakatve tatra vizeSadarzanAderuttejakatve paramparAsambandhena lauhityapramAniyAmakatvAdikalpane cAtigauravAt , lohityamAtrajanakatvakalpanAyA eva nyAyyatvAt ; abhibhUtAnabhibhUtarUpayoH samAvezasyAnubhavasiddhatvenAviruddhatvAt , niyatArambhanirAsAJceti anyatra vistaraH / ___ tasmAdAtmano buddhau bimbatayA upAdhitayA vA'mUrtatvAnna svoparAgajanakatvam , tattve vA kathamAtmano'kAraNatvaM , kathaM vA taduparAgasyAnirvacanIyasyAsato vA svIkAre nopaniSadabauddhamatapravezaH; etena "nAmUrtasya pratibimbAbhAvaH zakyo, vaktum , amUrtAnAM rUpapariNAmAdInAM pratibimbadarzanAt , dravyasyApyamUrtasya sAbhranakSatrasyAkAzAderjAnumAne jale dUravizAlasvarUpeNa pratibimbadarzanAcca" ityuktAvapi na nistAraH / atha na puruSajanyaH puruSoparAgaH, kintu puruSabhedAgrahAdasata eva tasyotpattiH, saduparAgeNa bhAnAcca nAsatkhyAtiriti cet ? gataM tarhi satkAryavAdena, buddhau sanneva puruSoparAgaH kadAcidAvirbhavatIti cet ? tarhi budvayutpatteH pUrvaM puruSasthAnuparaktatayA mokSaH syAt , prakRteH sAdhAraNatvenAnuparaJjakatvAt, pUrvabuddhivAsanAnuvRtteH sAdhAraNye'pyasAdhAraNI prakRtiriti cet ? na-'buddhinivRttAvapi taddharmavAsanAnuvRttiH' ityapadarzanam , saukSmyAna doSa iti cet ? muktAvapi tatprasaGgaH, niradhikAritvAnnaivamiti cet ? tarhi sAdhikArA prasuptaprasvabhAvA buddhireva prakRtirastu kRtamantarA prakRtyahaGkAramanazzabdAnAmarthAntarakalpanayA, saiva hi tattadvyApArAyogAt tena tena zabdena vyapadizyate, zarIravAyuvat, ityAgamasyApi na virodha iti" iti| Atmano'tAttvikabhogAbhyupagame dUSaNAntaramAha-mukteratiprasaGgAJceti-teSAM pratibimbAbhAvAt , saMsAriNAmapi muktakasvabhAvatvAt , vai nizcitam , kadAcana kadAcidapi, na bhogaH bhogo na bhavet // 30 // 223 // doSAntaropadarzanAyAhana ca pUrvasvabhAvatvAt , sa muktAnAmasaGgataH / svabhAvAntarabhAve ca, pariNAmo'nivAritaH // 31 // 224 // na ceti, athavA saMsAriNAM pratibimbodayasvabhAvo na muktAnAmiti muktAnAM pratibimbAbhAvAnmuktatvaM saMsAriNAM tu pratibimbabhAvAnna muktatvamiti na mukteratiprasaGga ityata Aha-na ceti-na vetyarthaH, asya asaGgata ityanenAnvayaH, sa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH pratibimbodayasvabhAvaH, pUrvasvabhAvatvAt saMsAryavasthaikasvabhAvatvAt , kAraNAt , muktAnAM muktimatAmAtmanAm, asaGgataH asamaJjasaH, niSedhadvayabalAt saGgata eva, pUrvasaMsAryavasthasyaiva jIvasyottarakAlaM muktatvamiti muktyavasthAyAM pratibimbodayasvabhAvAbhAve tadvata Atmano'pyabhAva iti nityatvaM vyAhanyeta, tathA ca nityatvaparirakSaNArthaM pratibimbodayasvabhAvasya sarvadA sattvamiti sarvadeva bhogasyApi prasaktyA na kadAcana bhoga iti doSastadavastha eva, sArvadikkasya kAdAcitkatvAbhAvAt , svabhAvAntarabhAve ca nahi pUrvasvabhAvaparityAgamantareNottarasvabhAvagrahaNamiti pratibimbodayasvabhAvalakSaNAmuktasvabhAvaparityAgena muktasvabhAvotpAde muktAnAmiSyamANe ca, pariNAmo'nivAritaH svabhAvAnyathAtvalakSaNakaH pariNAmo nivArayitumazakya eva, yathA ghaTanAze ghaTAvacchinnasyAkAzasya ghaTAvacchinnatve'pi svabhAvAparityAgaH, tathA savAsanabuddhinAze viSayAvacchinnasya caitanyasya viSayAnavacchinnatve'pi svabhAvAparityAga eveti cet ? na-dRSTAntAsampratipatteH, ghaTanAze AkAze ghaTAkAza iti vyavahArAbhAvena ghaTAvacchinnatvasvabhAvaparityAgasyAvazyakatvAt , tadaparityAge tannibandhanasya ghaTAkAzavyavahArasyA''patteH, api cAsaGgasya puruSasya pratiniyatasya pratiniyatatayA buddhyA samaM kasyacit sambandhasyAbhAve sA buddhistamevAtmAnaM viSayeNAvacchinattItyatra kimapi niyAmakaM nAstIti yaiva buddhirna nazyati saivaikA sarvAnapi puruSAn viSayeNAvacchindyAdityekabuddhisadbhAve'pi na kasyacinmokSaH syAt , tasmAt buddhireva rAgAdipariNatAtmasthAne'bhiSiktA'stu, tasyA layastu rAgAdilaya eva iti tatraiva muktiriti yuktam // 31 // 224 // Atmano dehAdekAntataH pRthaktve bandhakAraNAnAM hiMsAdInAmaghaTanAcchubhAzubhabandhabhAvApattidoSo'pi sAGkhyasyetyAha - dehAt pRthaktva evAsya, na ca hiMsAdayaH kvacit / tadabhAve'nimittatvAt , kathaM bandhaH shubhaashubhH||32||225|| dehAt pRthaktva eveti-dehAdekAntataH pRthaktva ityarthaH, asya AtmanaH, svIkriyamANe iti zeSaH, na ca hiMsAdayaH kvacit kasminnapyAtmani hiMsAdayo na syuH; na ca brAhmaNazarIrahatyaiva brahmahatyeti vAcyam, mRtabrAhmaNazarIradAhe'pi brahmahatyAyAH prasaGgAt ; na ca maraNoddezAbhAvAnna brAhmaNazarIradAhe brahmahatyApattiriti vAcyam , maraNoddezenApi kRtAyA brAhmaNazarIrahatyAyA brAhmaNAtmano nAzasyAsambhavena tadananukUlAyA mRtabrAhmaNazarIradAhakalpAyA brAhmaNahatyA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH rUpatvAbhAvAt, brAhmaNaM nato'pyazakyabrAhmaNAtmanAzakartRtvAbhAvena brahmahantRtvAsambhavAt ; brAhmaNazarIrAvacchinnajJAnajanakamanaHsaMyogavizeSanAzAnukUlo vyApAra eva brahmahatyeti tAdRzavyApArakarturbrahmahantRtvamupapadyata iti cet ? na-manaso'ticaJcalatvenAnavaratamanaHkriyAta eva jAyamAnanAzapratiyoginastAdRzamanassaMyogasya svata eva nazvaratvAt , paramparayA tathAghAtasambhave'pi sAkSAdghAtAnupapattezca; brAhmaNazarIrAvacchinnaduHkhavizeSAnukUlavyApAra eva brahmahatyeti cet ? zarIrAccharIriNaH sarvathA bhede zarIracchedAdinA''tmano duHkhamapi kathaM bhavet ?; zarIracchedasya svapratiyogizarIrAvacchinnalakSaNaparamparAsambandhenAtmasambaddhatvAt tAdRzaduHkhavizeSAnukUlavyApAratvamiti cet ? zarIrAvayavacchedAdAtmAvayavaccheda eva zarIrAta pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdheH sAkSAdeva kathaM na cchedasambandha AtmanaH, Atmapradezasya cchinnasya chinnazarIrAvayavagatatvAbhAve chinnazarIrAvayavakampa eva na bhavet prANakriyAyA api tanmAtropagrahaM vinA'bhAvAt ; nanvevaM zarIracchinnAvayavAnupraviSTasyAtmapradezasya pRthagAtmatvaprasaGgaH syAditi cet ? na-yasmAccharIrAcchinnAvayavaH pRthagbhUtastasminnavayave'nupraviSTAnAmAtmapradezAnAM pazcAccharIra evAnupravezAt kiyatkAlaM chinne zarIrAvayave hastAdau kampAditalliGgadarzanena cchinnAtmapradezAnAM sadbhAvasiddhAvapi pazcAt tatra talliGgakampAdyadarzanena taccharIrAnupravezasya kalpanAt ; na caikatve Atmano vibhAgAbhAvAcchedo na sambhavatIti vAcyaM, zarIradvAreNAtmano'pi savibhAgatvAt , savibhAgatvAbhAve AtmanaH sAvayavazarIravyApitvaM na syAt , tathA ca zarIracchedanAntarIyakaccheda AtmanaH kiM na syAt ?; na cAtmanazchinnAchinnapradezayoH pazcAt kathaM saGghaTanamiti cet ? na-ekAntena chinnatvAbhAvAt , padmanAlatantuvadacchede'pi chedAbhyupagamAt, saGghaTanamapi tathAbhUtAdRSTavazAdaviruddhameva, hanta ! evaM zarIradAhe'pyAtmAtmadAhaH syAditi cet ? na-kSIra-nIrayorivAbhinnatve'pi bhinnalakSaNatvena zarIradAhe'pyAtmadAhAbhAvAt , tasmAd dehAdAtmana ekAntapRthaktve hiMsAdyabhAvaH, tadabhAve hiMsAdyabhAve, animittatvAt , nimittasaMnidhAnAbhAvAt , kathaM zubhAzubho bandhaH zubhAzubhayobhinnatvena dvivacanasyaiva prAptau yadekavacanaM tadupapattaye itthamatra vimarzaH-atra zubhazvAzubhazceti vigrahe dvivacanApattirato na dvandvaH, zubhazcAsAvazubhazceti vigrahe zubhatvAzubhatvarUpaviruddhadharmAdhyAsAt tayorabhedena vizeSaNavizeSyabhAvo na sambhavatIti na karmadhArayaH kintu zubhena sahito'zubha iti vyAkhyeyam // 32 // 225 // " Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalita. bhavatvAtmanaH sarvathA zarIrAt pRthaktva uktadizA bandhAbhAvaH, tataH ko doSa ? ityata Aha bandhAdRte na saMsAro, muktirvA'syopapadyate / yamAdi tadabhAve ca, sarvameva hyapArthakam // 33 // 226 // bandhAdRte iti-bandhaM vinetyarthaH, na saMsAraH deva-narakAdicaturgatilakSaNasaMsAro na, naJaH upapadyate ityanena sambandhaH, vA athavA, asya AtmanaH, muktiH mokSaH, nopapadyate iti sambandhaH, yato baddhAnAM karmaNAM kSaya eva muktiriti, tadabhAve muktirUpaphalasyAbhAve, ca punaH, tadartha sarvameva yamAdi nikhilameva yama-niyamAdyanuSThAnam , hi nizcitam, apArthakaM gataprayojanakam , iSTaprayojanaviparItakaSTaikamAtraprayojanakamiti yAvat, na khalu svAbhISTaprayojanaM kimapyanabhilaSanneva prekSAvAn svAtmAnaM duSkaraklezairavasAdayatIti // 33 // 226 // sAGkhyAbhiprAyaM pratikSeptumupadarzayatiAtmA na badhyate nApi, mucyate'sau kadAcana / badhyate mucyate cApi, prakRtiH svAtmaneti cet // 34 // 227 // Atmeti-caitanyasvarUpapuruSa ityarthaH, asyAsAviti vizeSaNaM bandhamuktyabhAve'pi pratyakSasiddhatvAnnAyamapalapituM zakya ityasyAdhigataye, na badhyate na prAkRtika vaikRtikAdibandhapariNato bhavati, savAsanaklezakarmAzayAnAM bandhatvena samAmnAtAM puruSe'pariNAminyasambhavAt , nApi kadAcana mucyate mucidhAtobandhanavizleSArthatvena bandhanavizleSarUpA muktirbandhanapUrvikA sarvadA'baddha Atmani na sambhavatItyato'sAvAtmA kasminnapi kAle muktibhAga na bhavatIti, yadyAtmano na bandha mokSau tarhi kasya tAvityapekSAyAmAha-badhyata iti-asya prakRtirityanena sambandhaH, tathA ca svAtmanA svasvarUpAbhinnena svapariNAmalakSaNena bandhena prakRtibaMdhyate bandhabhAginI bhavati, ca punaH, mucyate'pi svAtmanetyasyAtrApi sambandhAt svapariNAmalakSaNena bandhanena prakRtireva baddhA bhavati, bandhavizleSasya pratiyogividhayA bandhajanyasya yatraiva bandhastatraiva tadvizleSa iti niyamena bandhasamAnAdhikaraNasya ca prakRtAveva sambhavAt , yathA ca jaya-parAjayau bhRtyagatau svAminyupacaryete tathA prakRtigatAvapi bandha-mokSau bhedAgrahAt puruSe upacaryete, nAto'yamAtmA baddho vAmadevAdizca mukta iti vyavahArasyopapattiH, taduktamIzvarakRSNena www Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / " tasmAnna badhyate nApi, mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH " // 1 // [ sAGkhyakA0 62 ] iti, wwwwww iti cet evaM sAGkhyo'bhimanyate yadi // 34 // 227 // anantarAbhihitaparAbhiprAyazaGkAyAmuttaramAha 140 [ tRtIyaH ekAntenaikarUpAyA, nityAyAzca na sarvathA / " tasyAH kriyAntarAbhAvAd, bandha-mokSau suyuktitaH // 35 // 228 // ekAnteneti - sarvathetyarthaH, ekarUpAyAH ekasvabhAvAyAH, ca punaH sarvathA sarvaiH prakAraiH, nityAyAH nityasvarUpAyAH, svarUpaM ca tasyAH pravRttirUpaikakriyAvatvamiti sarvaprakArairnityapravRttirUpaikakriyAvatyA iti yAvat tasyAH prakRteH, kriyAntarAbhAvAt pravRtteranyA kriyA kriyAntaranivRttiH, tasyA abhAvAt, suyuktitaH sabhyAyAt, bandha-mokSau na sambhavataH, prakRti-puruSAnyatAkhyAtita eva mokSaH sAGkhyasyAbhimataH, prakRtipuruSAnyatAkhyAtizca vyApAraH puruSasyaiva, cetanatvAt, iti tasyaiva mokSaH sannyAyAnugataH, na tu pravRttyekarUpAyAH prakRteH, acetanAyAzca tasyAH puruSArthaM vyApArAsambhavAt kiJca sarvapuruSAn prati sAdhAraNasvarUpAyA ekasyAH prakRtermuktau sarveSAmapi puruSANAmavizeSeNa svarUpAvasthAnAdekamuktau sarvapuruSamuktitaH saMsArocchedaH prasajyeta, yathA ca prakRtiH sarvagatA tathA pratyekaM sarve'pyAtmAnaH sAGkhyamate sarvagatA iti yadavacchedenaikaM puruSamAzritya sA muktA tadavacchedenAnyeSAmapi puruSANAM sadbhAvAt tAn puruSAnAzrityApi sA muktai, veti "ekAvacchedena tasyA muktirnAnyAvacchedena" ityasyApi vaktumazakyatvAt - buddhInAM mahattattvAbhidhAnAnAM prati puruSaM bhinnAnAM svIkArAt tadbuddhyavacchedena muktatvaM nAnyAvacchedenetyapi kSINAyA buddheranavacchedakatvAdanudbodhyam, kiJcaivamupagame yahuddhiyogena yasya puruSasya saMsArastadbuddhyupagame tasya mokSa ityasyAgatatvAt puruSasyaiva mokSaprasaGgAcca // 35 // 228 // paramate doSAntaramapi darzayati mokSaH prakRtyayogo, yadato'syAH sa kathaM bhavet ? / svarUpavigamApattestathA tatravirodhataH / / 36 / / 229 // " Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH mokSa iti / yat yasmAddhetoH, sAGkhyamate prakRtyayogaH prakRtisambandhAbhAvaH, mokSaH sammataH "prakRtiviyogo mokSaH" iti vacanAt, ataH asmAt kAraNAt, asyAH prakRteH, sa mokSaH, kathaM bhavet ? kathamapi na syAt, niruktalakSaNamokSaH prakRterna sambhavatItyatra hetumupadarzayati-svarUpa vigamApatteriti - prakRtisvarUpanivRttiprasaGgAt, prakRternityAyAH sarvadA bhAve svatAdAtmyalakSaNasya svasambandhasyApi bhAvena tadabhAvalakSaNaviyogo na syAdeveti tadupapattaye yadrUpeNa prakRtiH pUrvamAsIt tadrUpaM vihAya rUpAntareNa sA tadAnIM jAteti yadi svIkriyeta evaM sati svarUpavigamApattiravazyambhAvinIti, puruSasya mokSAbhyupagame tu tatra prakRtivyApAranivRttidvArA prakRtisambandhanivRttiryujyetApi, svasmin svanivRttistu ghaTAdAvapi na dRzyate, svatAdAtmyameva svasmin sambandhaH, tadabhAvaH svabhAve satyeva syAditi na tasya tatra sambhavaH, svasmin svasya sambandhAntaraM tu prasaktameveti na tasya niSedhosprasaktasyApratiSedhAt, tathA evaM, tantravirodhataH svadarzanavirodhataH prakRtermokSo na saMbhavatIti // 36 // 229 // 141 tantravirodhamevopadarzayannAha paJcaviMzatitattvajJo yatra kutrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vAspi, mucyate nAtra saMzayaH ||37||230|| paJcaviMzatitattvajJa iti - sAGkhyadarzanAbhimataprakRtimahadAdipaJcaviMzatitattvarahasyavettetyarthaH, yatra tatra yasmin kasminnapi, Azrame brahmacarya - gRhastha- vAnaprasthasaMnyAsAzrame, rataH tattvajJAnaikAbhyasanazIlaH, jaTI jaTAvAn, brahmacArIti yAvat, arnena brahmacaryAzramasthito darzitaH, muNDI muNDitazirAH, anena saMnyAsAzramasthito darzitaH, zikhI vA'pi anena vAnaprastha- - gArhasthyAzramiNorupadarzanam, mucyate prakRti-vikAropadhAnavilayena kevalacaitanyasvarUpAvasthito bhavati, jaTI - tyAdinA bAhyaliGgaM na muktau kAraNamiti bhAvitam, nAtra saMzayaH yatra tatrAzramarato'pi paJcaviMzatitattvajJo mukto bhavatyeva vacanaprAmANyAt // 37 // 230 // etAvatA kathaM svasiddhAntavirodhaH sAGkhyasyetyapekSAyAM nigamayatipuruSasyoditA muktiriti tatre cirantanaiH / itthaM na ghaTate ceyamiti sarvamayuktimat // 38 // 231 // puruSasyeti, iti uktasvarUpe, tantre sAGkhyadarzane, cirantanaiH prAcInaiH, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH sAGkhyAcAryaiH, puruSasya AtmanaH, muktiH bandhanivRttilakSaNA, uditA kathitA, na ca naiva, iyaM muktiH, ittham , upadarzitaprakAreNa vicAryamANA satI, ghaTate yujyate, iti etasmAt kAraNAt, sarva sAGkhyoktamakhilam, ayuktimat yuktivikalam ; udayanAcAryaistu sAGkhyaprakriyetthamapAkRtA-tathAhi "kartRdharmA niyantArazcetitA ca sa eva naH / anyathA'napavargaH syAdasaMsAro'thavA dhruvaH" // 1 // kRtisAmAnAdhikaraNyavyavasthitAstAvaddharmAdayo niyAmakA iti vyavasthitam , cetano'pi kataiva, kRti-caitanyayoH sAmAnAdhikaraNyenAnubhavAt , nAyaM bhramo bAdhakAbhAvAt ; pariNAmitvAd ghaTavaditi bAdhakamiti cet ? na kartRtve'pi samAnatvAt, tathA ca kRtirapi svAbhAvikI mahato na syAt , dRSTatvAdayamadoSa iti cet ? tulyam / acetanakAryatvaM bAdhakaM, kArya-kAraNayostAdAtmyAditi cet ?, na-asiddheH, nahi kartuH kAryatve pramANamasti, pratyuta "vItarAgajanmAdarzanAt" iti nyAyAdanAditaiva siddhyati, yadyacca kArya rUpaM dRzyate tasya tasya kAraNAtmakatve rAgAdayo'pi prakRtau svIkartavyAH syuH, tathA ca saiva buddhirna prakRtiH, bhAvASTakasampannatvAt , sthUlatAmapahAya sUkSmatayA te tatra santIti cet ? caitanyamapi tathA bhaviSyati, tathApyasiddho hetuH, tathA sati ghaTAdInAmapi caitanyaprasaGgastAdAtmyAditi cet ? rAgAdimattvaprasaGgo'pi durvAraH, saumyaM ca samAnamiti, tasmAt yajAtIyAt kAraNAd yajAtIyaM kArya dRzyate tathAbhUtAt tathAbhUtamAtramanumAtavyaM, na tu yAvaddharmakaM kAraNaM tAvaddharmakaM kArya, vyabhicArAditi kimanenAprastutena ?; yadi ca buddhinityA, [tadA] anirmokSaprasaGgaH, puMsaH sarvadA sopAdhitve svarUpeNAnavasthAnAt ; atha vilIyate tato nAvAdevilaya ityAdimattve tadanutpattidazAyAM ko niyantA?, prakRteH sAdhAraNyAt , tathA cAsaMsAraH, pUrvapUrvavAsanAnuvRtteH, sAdhAraNye'pyasAdhAraNIti cet? buddhi nivRttAvapi taddharmavAsanAnuvRttirityapadarzanam , saukSmyAnna doSa iti cet ? muktAvapi punaH pravRttiprasaGgaH niradhikAratvAnnaivamiti cet ? tarhi sAdhikArA prasuptasvabhAvA buddhireva prakRtirastu, kRtamantarA prakRtyahaGkAramanaHzabdAnAmarthAntarakalpanayA, saiva hi tattadvyavahAragocarA tena tena zabdena vyapadizyate zarIravAyuvadityAgamo'pi saGgacchate ityato'pi heturasiddhaH, adhikAranivRttyA buddherapravRttirapavargaH, vAsanAyogAccAdhikAraH, tataH saMsAraH dharma-dharmiNoratyantabhede ca kauTasthyAvirodhaH, bhedazca Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 143 viruddhadharmAdhyAsalakSaNaH, ghaTapaTAdivat pratyakSasiddhaH, na ca sAmAnAdhikaraNyAdabhedaH taddhi samAnazabdavAcyatvam , ekajJAnagocaratvam , ekAdhikaraNaka AdhArAdheyabhAvaH, vizeSyatvaM sambandhamAnaM vA, bheda eva bhede'pi copapadyamAnaM nAbhedaM spRzatIti sarvamavadAtam" iti // 38 // 231 // prakRtiH karma sukhaduHkhAdikAraNatvAt , tena baddha AtmA sukhaduHkhAdikaM bhuGkte, tadviyutastu mukto bhavatItyevaM yAvadupapannaM sAGkhyavAde tAvatastattvavArtAmAha atrApi puruSasyAnye, muktimicchanti vAdinaH / prakRtiM cApi sannyAyAt , karmaprakRtimeva hi // 39 // 232 // atrA'pIti-sAGkhyavAde'pItyarthaH, anye vAdinaH jainAH, puruSasya AtmanaH, muktiM prakRtiviyogasvarUpAM muktiM, icchanti svIkurvanti, prakRti cApi na kevalaM puruSasya muktimeva kintu prakRtimapi, sanyAyAt sattarkAt , hi nizcitam , karmaprakRtimeva karmasvarUpAM prakRtimeva, icchantIti sambandhaH, buddhayahaGkArAdInAM sarveSAM karmaNa eva nimittakAraNatvAt , uktaprakAreNa prakRtipuruSAdivAdaH sAGkhyasya kathaJcidvAda eva ghaTate, sarvathA satkAryavAde tu na kiJcidupapadyate, yacca sadeva kArya nAsadityatra asadakaraNAdikaM hetupaJcakaM, tadapi viparItam , yataH sataH siddhatvena kAraNAsambhavAt , asadakaraNAdityasya viparItaM sadakaraNAdityeva bhadram , sAdhyArthitayaivopAdAnagrahaNaM na siddhArthatayetyupAdAnagrahaNAt satkAryamityasya viparItam -upAdAnagrahaNAdasatkAryamityeva yuktam ; niyatAdeva kSIrAdeH sAmagryA dadhyAdidarzanAt sarvasambhavAbhAvAdapyasatkAryameva yujyate, sarvathA sacca siddhatvAta kartumazakyatvena zaktivyApArAviSayatvAdasata eva kartuM zakyatve zaktivyApAraviSayatvamiti zaktasya zakyakaraNAdityapyasata eva kAryatvaM vyavasthApayati, kArya-kAraNayoH sarvathA tAdAtmye nahi svameva svasmAt pUrvamaparaM ca sambhavatIti paurvAparyAbhAvAta tanniyatakAryakAraNabhAvo'pi na sambhavatIti kArya-kAraNayoH kathaJcid bheda eva kArya-kAraNabhAva iti kAraNabhAvAdapyasatkAryameva; yadi kAraNavyApArAt prAgapi paTastantuSu sanneva tadA kimityupalabdhikAraNeSu satsu satyAmapi jijJAsAyAM nopalabhyate?; anAvirbhAvAditi cet ? ko'yamanAvirbhAvaH? upalabdherabhAvazcet ? upalabdhyabhAvAdupalabdhyabhAvaM iti kathaM svastho brUyAt ; athopalabdhiyogyasyArthakriyAkArirUpasyAbhAvo'nAvirbhAva iti cet ? tathA sati siddho'satkAryavAdaH, arthakriyAkArirUpasya prAgasata eva pazcAdbhAvAt ; vijAtIyasaMyogasya tadavacchedena Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ tRtIyaH sannikarSasya vA vyaJjakasyAbhAvAnna prAgulabdhiriti cet ? tathA sati prAgasato vijAtIyasaMyogasyendriyasannikarSasya vottarakAlaM bhAvAdasatkAryavAda Apatatyeva prAk sanneva vyaJjaka AvirbhUta iti cet ? na - AvirbhAvasya pUrvaM sattve AvirbhUtasya saMyogasya saMnikarSasya vA vyaJjakasya sadbhAvAdupalabdhiprasaGgasya tAdavasthyAt, AvirbhAvasya prAgasattve ca tasyaiva prAgasataH uttarakAle bhAvAdasatkAryavAdo'nivArya iti; sthUlarUpAvacchinnasya prAgasattvAnnopalabdhiH, dharma-dharmiNozca saukSmya sthaulyayozcaikatvAnnAvastheti cet ? tarhi sUkSmarUpAvacchinnasyA hetukatve'tiprasaGgaH, prakRtimAtrahetukatve ca sthUlatAdazAyAmapi tadApattiH, tatsambandhAccAtmano mokSo na kadApi bhavet, tasmAdanantadharmAtmakasyaiva vastunaH kathaJcit sattvamasattvaM copapattimat, tathA ca buddhi-sukha-duHkhAdInAmahantvasAmAnAdhikaraNyenAnuvyavasIyamAnatvAt taddharmatayA tatraiva samanvayaH karmaprakRtistu tatra nimittamAtramiti pratipattavyamityevamupAdhyAyA vyAvarNayAJcakruH // 39 // 232 // 144 evamanekAntavAdyabhyupagatAyAM karmaprakRtau na sAGkhyapakSokta doSa ityAhatasyAzcAnekarUpatvAt, pariNAmitvayogataH / Atmano bandhanatvAcca, noktadoSasamudbhavaH // 40 // 233 // tasyAzceti karmaprakRteH punarityarthaH, anekarUpatvAt ekAnekasvarUpatvAt, citratvAditi yAvat, pariNAmitvayogataH jJAnAvaraNAdivipAka pariNAmazAlitvAt, tatazcAnekakAryajanakatvasambhavAt, sarvathaikasvarUpatva eva vicitra kAryajanaka - tvAnupapattiH, AtmanaH puruSasya, bandhanatvAcca ca - punaH, anyo'nyAnupravezena svarUpatirodhAyakatvAt karmaNo bandhanarUpeNa Atmano badhyasvarUpeNa pariNamanataH karmaNa AtmasvarUpatirodhAyakatvopapatteH, noktadoSasamudbhavaH sAGkhyapakSopadazitA nirmokSApattyAdidoSasya na samudbhavo'vakAzaH, mokSadazAyAM karmaNaH pUrvabandhanapariNatibhinnapariNatirUpatvAt, Atmanazca pUrvabadhyapariNatibhinnapariNatirUpatvAdityevaM bhedAt // 40 // 233 // Atmano bandhAdi na saGgatamityasya vyavasthApanaparaM paramatamupadarzayatinAmUrta mUrtatAM yAti mUrta nAyAtyamUrtatAm / yato bandhAd yato nyAyAdAtmano'saGgataM tathA // 41 // 234 // nAmUrtamiti-amUrta rUpAdimatvarahitam, mUrtatAM rUpAdimatpariNatiM, . Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 145 na yAti naivAzrayati, AkAzAderamUrtasya rUpAdimatpariNateH kadApyadarzanAt , evaM mUrta rUpAdimat, amUrtatAM rUpAdirahitapariNatirUpatAm , na naiva, AyAti prApnoti, atra na yAtIti pATho haribhadrasUrisammataH, paramANvAdiSu mUrteSu amUrtapariNatibhAvAsiddheH, yataH yasmAt kAraNAdevasvarUpavipariNAmo na bhavati, ataH asmAt , nyAyAt niyamAt, AtmanaH puruSasya rUpAdirahitasvarUpasya, vandhAdi jJAnAvaraNAdiparipAkalakSaNakarmapariNatisambandhAdi, tayA karmalakSaNaprakRtyA, asaGgataM aghaTamAnam // 41 // 234 // atrottaramupadarzayatidehasparzAdisaMvittyA, na yAtyavetyayuktimat / anyonyavyAptijA ceyamiti bandhAdi saGgatam // 42 // 235 // dehasparzAdisaMvittyeti-dehe sparza:-kaNTakAdisaMyogaH, anena upaghAtahetUpanipAtAnyupalakSitAni, AdipadenAnugrahahetUpanipAtaparigrahaH, teSAM saMvittyAtajanitasukhaduHkhAdyanubhavenetyarthaH, amUrta mUrtatAM yAtIti prAktanAnuSaGgaH, yatazcAmUrtamapi mUrtatAM yAti tataH, na yAtyeva "amUrta mUrtatAm" ityanuSaGgaprAptasyAtrApi sambandhaH, tathA ca dehasya sukhaduHkhAdimattvaM tadanubhavazca nAsti, bhavati ca tathA'nubhavo'to'nyo'nyAnupravezalakSaNasambandhAt kathaJcid dehAdirUpa AtmA dehasparzAdinA sukhaduHkhAdimAn bhavati tadanubhavavAMzca bhavati, anayaiva cAmUrtasyAtmanaH kathaJcinmUrtatvaprAptisaGgatatvasAdhikayA'mUrta mUrtatAM na yAtyeva, iti etat , ayuktimat anubhavabAdhitam , yathA ca ghaTAdisaMvittirAtmano ghaTAdimayatvAbhAve'pyupapadyate tathA dehasparzAdisaMvittidehAdimayatvAbhAve'pyupapatsyate, nAto'mUrtasyAtmano rUpAdimatpariNatyAzrayaNena kRtyamityata Aha-anyo'nyavyAptijeti-zarIrAtmanoranyo'nyAnupravezajanyajAtyantaratApattiprabhavetyarthaH, iyaM ca dehasparzAdisaMvittizca, yathA ca guDa-zuNThIdravyayoranyo'nyavilakSaNasaMsargalakSaNAnyo'nyavyAptiprayuktajAtyantaratApattiprabhavA, kapha-pittavikArApahArakatvaM pratyekamekaikasya kapha-pittavikArakArakatve'pi tathA kevalasya zarIrasya, kevalasya cAtmanaH sukhaduHkhAnubhUtyabhAve'pianyo'nyAnupravezaprabhavajAtyantaratAmApannayoH zarIrAtmanomUrtA'mUrtasvabhAvasaMvalitayoH sukha-duHkhAnubhUtiyujyata iti yata eva kSIra-nIrayoriva pratyavayavaM zarIrasyAtmanaH pradezAnAmanusyUtatvena sukha-duHkhAnubhavasyAnugrahahetUpanipAtopaghAtahetUpanipAtato darzanAt , anyo'nyAnupravezato jAtyantaratAmApannasyaiva 10 zAstra.sa.dvi0 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zAstravArtAsamuccayaH / sukhaduHkhAnubhavitRtvamiti yujyate'pi zarIrAvayavAtmapradezAnAmanyo'nyAnupravezato jAtyantaratvAdeva tayoravibhAgo'nubhUyate, jAtyantaramApana eva naratvAdikaM vartate, naratvAdeH zarIrAtmaka bhUtamAtravRttitve kevalAtmavRttitve vA'tiprasaGgAt, jAtInAM vyAsajyavRttitvasya parasiddhAnta viSayI bhUtasyAbhyupagamo'pasiddhAntabhayAdeva kartuM na zakyate yAvadAzrayapratyakSe satyeva vyAsanyavRttipratyakSamiti naratvAdervyAsajya vRttitve ekAzrayatvena tadanubhavo na bhavet, zarIrApratyakSe'pyandhakAre naratvapratItiranupapannA syAt, tadidamuktaM sammatikRtA "aNNoNANurAyANaM, imaM ca taM vatti vibhayaNamajuttaM / jaha duddha - pANiyANaM, jAvaMtA visesapajjAya" // 1 // iti [ sammati gAthA- 47 ] [ " anyo'nyAnugatayoridaM vA tadveti vibhajanamayuktam / tathA dugdhapAnIyayoryAvanto vizeSaparyAyAH // " iti saMskRtam ] anyo'nyAnugatayorAtmakarmaNordugdha-pAnIyayoriva yAvanto vizeSaparyAyAstAvatsu idaM vA tad vA iti vibhajanamayuktaM, pramANAbhAvAt evaM tarhi 'jJAnAdayo'pi dehe syuH, rUpAdayo'pyAtmanIti cet, iSTApattiH, tadidamuktaM sammatikRtA "rUpAipajjavA je, dehe jIvadaviyammi suddhammi | katvam, [ tRtIyaH aNNANuyA, paNNavaNijjA bhavatthammi" // 1 // iti [ sammatigAthA- 48 ] wwww [ "rUpAdiparyaMvA ye dehe jIvadravye zuddhe / te'nyo'nyAnugatAH prajJApanIyA bhavasthe" // iti saMskRtam ] gauro'haM jAnAmItyAdidhiyastathaivopapatteH, rUpAdijJAnAdInAmanyo'nyAnupravezena kathaJcidekatvA'nekatva-mUrtatvA-mUrtatvAdisamAvezAt ata eva daNDAtmAdInAmeanekatvaM ca sthAnAGgaM vyavasthitam, tadAha " evaM ege AyA, ege daNDe ya hoi kiriyAe / karaNaviseseNa yativiha, jogasiddhI vi avirudvA " // [ sammatigAthA- 49 ] [ " evameka Atmaiko daNDazca bhavati kriyayA / karaNavizeSeNa ca trividhayogasiddhyapyaraviruddhA" // iti saMskRtam ] nanvevamantarharSa-viSAdAdyanekavivartamekaM caitanyam, bahirbAlakumArayauvanAdyane Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH kAvasthAtmakamekaM zarIramadhyakSataH saMvedyata ityasya virodhaH, bAhyAbhyantaravibhAgAbhAvAditi cet ? satyam-AtmabhinnatvA'bhinnatvAbhyAM tadabhAve'pi mAnasatvA'mAnasatvAbhyAM tadvayapadezAt , tadAha"na ca bAhirao bhAvo, abhaMtarao a asthi samayammi / NoiMdiyaM puNa paDucca, hoi abbhataraviseso // " [sammatigAthA-50] ["na ca bAhyako bhAvo'bhyantarakazcAsti smye| noindriyaM punaH pratItya bhavatyantaravizeSaH" // 1 // iti saMskRtam] sarvasyaiva mUrta'mUrtAdirUpatayA'nekAntAtmakatvAt , ayaM bAhyo'yaM cAbhyantara iti samaye na vAstavo vibhAgaH, abhyantara iti vyapadezastu noindriya-manaH pratItya, tasyAtmapariNatirUpasya parApratyakSatvAt , zarIra-vAcoriva, na ca tadvadeva tasya parapratyakSatvApattiH, indriyajJAnasyAzeSapadArthasvarUpagrAhakatvAyogAt, evaM ca sthAdvAdoktireva yuktA, na tu parasparanirapekSanayoktivinA zrotRdhIparikarmaNA nimittam , vastuno'nekAntAtmakatvAt , tadAha "davvaTTiyassa AyA, baMdhai kamma phalaM ca veei / biiyassa bhAvamettaM, Na kuNai Na ya koi veei // davvadviyassa jo ceva, kuNai so ceva veyae niyamA / aNNo karei aNNo, paribhuMjai pajjavaNayassa // je vayaNijaviappA, saMjujaMtesu hoMti eesu / sA sasamayapaNNavaNA, titthayarAsAyaNA aNNA // purisajAyaM tu paDumca, jANao paNNavija annnnyrN| parikammaNAnimittaM dAehA so visesaMpi" // [sammatigAthA-51, 52, 53, 54.] "dravyAstikasyAtmA badhnAti karmaphalaM ca vedayati / dvitIyasya bhAvamAtraM na karoti na ca ko'pi vedayati // dravyAstikasya ya evaM karoti sa eva vedayati niyamAt / anyaH karoti anyaH paribhuGkte paryavanayasya // ye vacanIyavikalpAH saMyujyamAnayorbhavantyetayoH / sA svasamayajJApanA tIrthakarAzAtanA'nyA // puruSajAtaM tu pratItya jJApakaH prajJApayedanyatarat / parikarmaNAnimittaM darzayet savizeSamapi" // 4 // iti saMskRtam] Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ tRtIyaH wwwwwww tasmAd dehAtmanoranyo'nyavyAptijaiva dehasparzAdisaMvittiriti siddham, ityevaM svamanISAprakAzaM kRtavanta upAdhyAyAH / iti etasmAt kAraNAt, bandhAdi bandha-mokSAdikam, saGgatam pramANopapannaM karmaprakRtyAtmanoH kathaJciditaretararUpApattimantareNa dehasparzAdiprabhava sukhaduHkhasaMvedanAdikAryAnupapatteH // 42 // 235 // mUrtayA karmaprakRtyA mUrtasyAtmanaH saMyogastato'nugrahopaghAtau ceti nidarzanabalato vyavasthApayati 148 mUrtayA'pyAtmano yogo, ghaTena nabhaso yathA / upaghAtAdibhAvazva, jJAnasyeva surAdinA // 43 // 236 // mUrtayA'pIti - mUrtayA'pi karmaprakRtyetyarthaH, Atmano yogaH amUrtasyAtmanaH sambandhaH, sambhavatIti zeSaH, atra nidarzanamAha - ghaTena nabhaso yatheti - yathA mUrtena ghaTena sahAmUrtasyAkAzasya saMyogo bhavatIti, sarvamUrtagatasyAkAzasya ghaTena saMyoge'pi na ghaTasvabhAvatA''kAzasya bhavati tathA mUrtena karmaNA''tmanaH saMyoge - 'pi na karmasvabhAvatA''tmana iti cet ? ghaTA-sskAzayoryaH saMyogaH sa kiM ghaTasvabhAvaH, utA''kAzasvabhAvaH ? Ahosvid ghaTAkAzobhayasvabhAvaH ? athavA'nubhayasvabhAvaH syAt ? prathamapakSe - ghaTasvabhAvasya tasyAkAzanirUpitatvaM na syAt, dvitIyapakSe - AkAzasvabhAvasya tasya ghaTanirUpitatvaM na bhavet, tRtIye - tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamena ghaTAbhinnasaMyogAbhinnasyAkAzasya ghaTAbhinnatvamurarIkRtamevetyAkAzo ghaTasvabhAvatAM na yAtIti vadato vyAghAtaH syAt, caturthevastumAtrasya parasparaviruddha svabhAvadvayamadhyAdekasvabhAvatvAbhAve'parasvabhAvatvamityasya parasparavirodhe hi na prakArAntarAsthitiriti vacanAdAvazyakatvena tadabhAve niHsvabhAvatvalakSaNAnupAkhyatvApattiH, tato nabhaso'pi ghaTasaMyuktasya ghaTasvabhAvatvaM kathaJciditi taddRSTAntenAtmano'pi mUrtakarmaprakRtisaMyuktasya kathaJcinmUrtasvabhAvatvamiti / nanu ghaTasaMyuktasyApi nabhaso na ghaTAdanugrahopaghAtau yathA tathA karmaprakRtisaMyuktasyAtmanaH karmaprakRtito'nugrahopaghAtau netyata Aha- upaghAtAdibhAva - zceti karmaprakRteH sakAzAdAtmana upaghAtAnugrahasadbhAvo'pItyarthaH, atra nidarzanaMjJAnasyeva surAdineti yathA jJAnasya surayA mAdanazaktimatyopaghAto bhavati brAhmIghRtAdinA cAnugraho bhavati tathA karmaprakRtyA''tmano'pyupaghAtA 'nugrahau yuktau, aGgAGgibhAvalakSaNasambandhasya tatprayojakasya tatra sattvAt, tadabhAvAdeva -- Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH cAkAze na ghaTenAnugrahopaghAtAviti na cAtmanaH zarIrasamAnamAnatvato'vibhutve sarvamidamupapadyate, zarIrasamAnamAnatvameva tu tasya nAdyApi siddhamiti cet ? na'AtmA zarIraniyatapariNAmavAn, zarIramAtrAvacchedenopalabhyamAnajJAnAdiguNavavAt, yo yatra dRSTaguNaH sa tanmAnakaH, yathA kapAladvayopalabhyamAnaguNako ghaTaH kapAladvayamAnasamAnamAnakaH' ityanumAnasiddhena zarIraparimANasamAnaparimANavattvenAtmano'vibhutvasya siddheH; nanvapakRSTaparimANavattvalakSaNamUrtatvasyoktAnumAnataH siddhau tatra mUrtatvasaMzayaH sa syAditi cet ? na - aprAmANyajJAnAnAskanditasyaiva tadvizeSyakatatprakArakanizcayasya tadvizeSyakatatprakArakasaMzayavirodhitvena niruktAtmavizeSyakamUrtatvaprakArakagrahe'prAmANyajJAne sati aprAmANyajJAnAnAskanditasya mUrtatvanizcayasya pratibandhakasyAbhAvAt tatra mUrtatvasaMzayasyopapatteH na ca AtmanastAvat mahatparimANavattvamavazyamabhyupeyam, pratyakSatvAvacchinnaM prati klRptakAraNabhAvasya mahattvasya dravyavRttilaukikaviSayatAsambandhena pratyakSa prati samavAyasambandhena mahattvaM kAraNamiti viziSya dravyapratyakSatvAvacchinna kAraNabhAvasyAhaM sukhyahaM duHkhItyAdilaukikapratyakSaviSaya Atmani siddhAvavayavamahattvA'vayavabahutvA'vayavapracayAnyatamAjanyatvena nityatayA AtmA vibhurnityamahattvAdAkAzavadityanumAnAt tasya vibhutvameva yuktamiti vAcyam, nitya mahattve'pyapakRSTaparimANavattve bAdhakAbhAvenAtmani nityamahattvamastu vibhutvaM mA'stviti vyabhicArazaGkAnivartakatarkAbhAvenAprayojakatvAt ; nanu gaganamahattvAvadhikApakarSasya bahutvajanyatAvacchedakatayA''tmamahattvasyApakRSTatve tadAkrAntatvena janyatvApattireva bAdhiketi cet ? nagagana mahattvAdhikApakarSasya nitye paramANupariNAme bahutvAjanye'pi sattayA'tiprasatatvena bahutvajanyatAyA anavacchedakatvAt ; na ca gaganamahattvAvadhikA'pakarSo'NupariNAmAvRttireva tryaNukAdiparimANavRttirjAtivizeSo bahutvajanyatAyA anatiprasatatvAdavacchedaka iti vAcyam, tathA'bhyupagame vinigamanAviraheNa truTi mahattvAvadhikotkarSasyApi gaganaparimANaparyantamahattvatvRttitayA'bhyupagantuM zakyatvena tadabhAvavati truTimahattve gaganamahattvAvadhikApakarSasya sattvaM, gaganamahattvAvadhikApakarSAbhAvavati gaganamahattvAdau truTimahattvAvadhikotkarSasya sattvamityevaM parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyaM ghaTatva - mahattvAdau ca gaganamahattvAvadhikApakarSa- truTimahattvAvadhi - kotkarSayorubhayorapi sattvamityekAdhikaraNyaM ceti gaganamahattvAvadhikApakarSasya truTimahattvAdhikotkarSeNa samaM sAGkaryeNa jAtirUpasya tasyAsiddhyA bahutvajanyatAvaccheda 149 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tRtIyaH zAstravArtAsamuccayaH / katvAsambhavAt , kiJcAtmano mahattvaM na sarvathA nityaM, pradIpaprabhAyA ivAtmanaH saGkoca-vikAzAbhyAM parimANabhedasyAbhyupagantavyatvAditi vibhutvasAdhakatayopanyastaM nityamahattvalakSaNaM liGgamevAsiddham ; kiJcAtmano vibhutve AkAzAdivanniSkriyatvamapi sasya, tathA ca kathaM tasya svasmin kriyApratItiH?, kriyAyAstatrAbhAve zrUyamANaM tatra tIrthagamanAdihetukamadRSTaM kathamupapattipaddhatimeti ? sarvagatasyAtmanaH svIyatvenAbhimatazarIrAvacchinnatvasyevAnyazarIrAvacchinnatvasyApi sadbhAvAd ghaTAdyavacchedenAtmani jJAnAdyutpattivAraNAyAvacchedakatAsambandhena jJAnAdikaM prati tAdAtmyasambandhena zarIratvena zarIrasya kAraNatve'pi svazarIra iva kAraNatAvacchedakazarIratvadharmAkAntatvena zarIrAntare'pi kathaM na tadAtmIyajJAnAdyutpattiH?, avacchedakatayA tadAtmIyajJAnAdikaM prati tAdAtmyena tadIyazarIratvena kAraNatve'pi zarIre tadIyatvaM yadi tadAtmasaMyuktatvaM tadA vibhostadAtmanaH saMyogo yathA'bhimatazarIre tathA zarIrAntare'pIti tasyApi tadAtmIyazarIratvarUpakAraNatAvacchedakadharmAkAntatvaM syAt , atha tadAtmagatAdRSTopagRhItatvaM tadA zarIrasya kAraNatvaM tadadRSTakAraNatvamantareNa na saMbhavatItyupajIvyatvAt tadadRSTasyaiva tajjJAnAdikaM prati kAraNatvamiti tadadRSTasya taccharIravyAmitvena tadAtmano'pi taccharIravyApitvasiddhau na vibhutvam , taduktaM-"yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra" [anyayogavyavacchedadvAtriMzikA zlo0 9] ityAdi, Atmano vibhutve jJAnAdInAmavyApyavRttitvAdikalpane gauravamapIti / ___ ana syAdvAdyabhyupagatAtmA'vibhutvavAde zrotRRNAM vivekAvadhAraNaparAyaNAnAmavicalitazraddhotpattaye zrImadbhiryazovijayopAdhyAyaiH svopajJanyAyakhaNDakhAdyavyAkhyAsanAthIkRtamahAvIrastavaprakaraNe nyAyamatakhaNDanapravaNA yuktaya upadarzitA eva tahanthollekhataH prakaTIkriyante"svAhAbhujo jvalanamUrdhvamapi svabhAvAt , sambandhabhedakalitAdathavA'stvadRSTAt / digdezavartiparamANusamAgamo'pi, tacchaktito na khalu bAdhakamatra vidmaH" // 71 // mAtmano vibhutvAbhAve nAnAdigvartidahanAdiSu jvalanAdikriyANAM yugapadadRSTavadAtmasaMyogAbhAvAd yugapadanutpattiprasaGgaH, AtmaguNasya sAkSAkriyAdvArakasvAzrayasaMyuktasaMyogenaiva kriyAjanakatvasya prayatnasthale dRSTatvAditi prAcInanaiyAyikairyad Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 151 bAdhakamuktaM tat tu ziromaNinaiva dUSitaM-"janayatu prayatno yathA tathA, adRSTaM tu yathA kathaJcit paramparayA svAzrayasaMyogAdeva janayati, atiprasaGgastu vaibhave'pi tulyaH" iti granthena; yat tu lAghavena svAzrayasaMyogena tajanakatAyA eva kalpanAdAtmavibhutvasiddhiriti tenoktaM, tat tuccham-atiprasaGgavAraNe lAghavasahasrasyApyakiJcikaratvAt, samavAyenoprajvalanatvAvacchinne tAdAtmyena vahnitvena hetutvaM kalpayitvA'tiprasaGgavAraNe tu vRthA viziSyAdRSTahetutvapratyAzA, astu vA dahanatvasyevoprajvalanasyApi svabhAvAdeva dezapratiniyamaH, taduktaM malliSeNAcAryeNa"athAstyeva pramANa vaDherUddhajvalanaM vAyostiryak pavanaM cAdRSTakAritamiti cet ? na-tayostatsvabhAvatvAdeva tatsiddheH, dahanasya dahanazaktivaditi, pUrvakalpe svabhAvAdityasya svo bhAvaH svabhAvastasmAddhetorityarthaH, dvitIyakalpe ca svasvabhAvaH sAdipariNAmastasmAdityarthaH; na ca nodanAdInAM guNAnAM guNatvavyApyaikajAtyA kriyAtvAvacchinne hetutvAdUrdhvajvalanamavazyaM vahradRSTakAritam , ata eva tasya guNatvasiddhirapIti vAcyam , guNasAkSAtkArajanakatAvacchedikayA sAkayeNa tathAhetutvAsiddheH; yadi ca tatrAdRSTahetutva evAgrahastadA'stu kAryasAmAnyajanakatAvacchedakasambandhena tat, nahi so'pi svAzrayasaMyoga eva, AkAzagatazabdAvyApteH, ajasaMyoganiSedhena parairAtmAkAzasaMyogasyAnabhyupagamAt , kAlAkAzadizAmivAdRSTasyApi kAryasAmAnyajanakatAvacchedakasambandhasyAtiriktasyaiva siddheH, tadidamAhasambandhabhedakalitAt-sambandhAntareNa sambaddhAt, athavA'dRSTAdastu svAhAbhuja Urdhvajvalanamiti, etena* "na jvalatyanalastiryag-yadUrdhvaM yAti nAnalaH / ____ acintyamahimA tatra, dharma eva nibandhanam" // 1 // iti hemasUrivacanaM vyAkhyAtam ; vastuto'nilA-'nalayorgativasanAmakarmodayarUpAdRSTavizeSeNa sAkSAdeva kriyAjananamiti na kA'pyanupapattiH, ata eva tayorananyapreritagatimattvena sacittatvaM gandhahastibhASyAdau prasiddham ; na ca jIvavipramuktayostayorvyabhicAro, yadA kadAcijIvavattvasya sAdhyasya vivakSitatvena tadabhAvAt , taddazAyAM ca kriyAvattvaM ca tayoH pUrvaprayogAhitavegavazAditi dik / yadapi bAdhakamuktaM kenacit-"Atmano vyApakatvAbhAve digdezAntaravartiparamANubhiryugapatsaMyogAbhAvAdAdyakarmAbhAvastadabhAvAdatyantasaMyogasya tannimittazarIrasya Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH tena sambandhasya cAbhAvAdanupAyasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt" iti, tadapi na yuktam-nahi yad yena yuktaM tadeva taM pratyupasarpatIti niyamaH saMbhavI, ayaskAntaM pratyayasastenAsaMyuktasyApyupasarpaNopalabdheH; athAsaMyuktasyApyAkarSaNe taccharIrArambhaM pratyekamukhIbhUtAnAM tribhuvanodaravivaravartiparamANUnAmupasarpaNaprasaGgAnna jAne taccharIraM kiyatpramANaM syAditi cet ?, saMyuktasyApyAkarSaNe kathaM sa eva doSo na bhavet ?, Atmano vyApakatvena sakalaparamANUnAM tena saMyogAt ; atha tadbhAvAvizeSe'pyadRSTavazAd vivakSitazarIrotpAdanAnuguNA niyatA eva paramANava upasarpanti, tAMdataratrApi tulyam , tadAha-digdezavartinAmarthAnAM-nAnAdigdezavartinAM paramANUnAM samAgamo'pi, tacchaktitaH-adRSTazaktimahimnopapadyata ityatra na khalu bAdhakaM vidma iti, tAvatparimANataccharIravyaktau tathAbhavyatvasya dRSTakAraNAnAM cAdRSTajanyatAvacchedakajAtivyApyajAtyavacchinna eva hetutvAnnAtiprasaGga iti niSkarSaH // bAdhakAntaranirAcikIrSayA''ha "mUrtatva-sAvayavatA-nijakAryabhAva___ ccheda-praroha-pRthagAtmakatAprasaGgAH / so ivAtivikarAladRzo'pi hi tva tsyAdvAdagAruDasumantrabhRtAM na bhItyai" // 72 // Atmano'vyApakatve mUrtatvaM syAt , tathA ca sAvayavaM zarIraM pratyavayamanupravizanAtmA sAvayavaH syAt , evaM ca nijakAryabhAvaH-AtmanaH kAryatA syAt , paTAdivat ; kiJcAtmanaH kAyapramANatve tacchedAccachedastatprarohAcca prarohaH syAt, tathA khaNDitAvayavAnupraviSTasya pRthagAtmatA syAdityAdayaH prasaGgAH, sarpA ivAtivikarAladRzo'pi hi tava yaH syAdvAdarUpo gAruDasumantrastaM bibhrati ye teSAM bhItyai na bhavanti, ekAntavAdinastu tato bhItAH palAyanta eveti garIyAn bhavataH pravacanamahimeti bhAvaH, tatra yat tAvaduktaM-mUrtatvaM syAditi tadiSyata eva; na caivaM mUrtasya mUrtazarIrAnupravezavirodhastato nirAtmakamevAkhilaM zarIraM syAditi vAcyam , asarvagatasyApi manasaH zarIrAnupravezasya tvayA'bhyupagamAt, tadvadevAsarvagatatvenAtmano rUpAdimattvalakSaNasya mUrtatvasya cApAdayitumazakyatvAt , tAdRzamUrtatvopetasya jalAdervAlukAdAvanupravezo na niSidhyate, Atmanastu tadrahitasyApi zarIre'sau niSidhyate, iti mahat sAhasam , sAvayavatva-kAryatve apyAtmanaH kathaJcidiSTe eva, asaGkhyeyapradezAtmakatvena sAvayavatvAt, pradezeSvapyavayavavyavahArAt , dazAdya Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 153 vacchedena paTotpattivAraNAyAvacchedakatAsambandhena dravyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena hetutayA dezatvasya vilakSaNasya siddheH, ita evAtmAdInAM dezitayA kAryatvasiddhau tadvayAvRttakAryatvasya dezakAryatAvacchedakakoTI praveze'prAmaNikagauravApatteH, na cAtmanaH kAryatve ghaTAdivat prAkprasiddhasamAnajAtIyAvayavArabhyatvaprasiddhiH, avayavA hyavayavinamArabhante, yathA tantavaH paTamiti cet ?, na-na khalu ghaTAdAvapi kArya prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogArabhyatvaM dRSTaM, kumbhakArAdivyApArAnvitAnmRtpiNDAt prathamameva tadutpattipratIteH, dravyasya hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmaH kAryatvaM, tacca bahirivAntarapyanubhUyata evetyato'pi syAt kArya eva; na ca paTAdau svAvayavasaMyogapUrvakakAryatvopalambhAt sarvatra tathAbhAvo yuktaH, kASThe lohalekhyatvopalambhAd vajre'pi tathAbhAvApatteH, stAd vA svapradezasaGkocavikAsAtmakasaMyoganiSThaiva tattaccharIrAnupravezaniyAmikA tattadAtmajanakatAvacchedikA jAtiH, pudgalajanakatAvacchedikA tu dvigusnigdharUkSatvaniyateti kAryatve'pyavAntaravaijAtyam ; na cAtmanaH kAryatve pratisandhAnAnupapattiH, tatra nityAnityatvapratibandhasya bahuzo darzitatvAt ; etenaiva 'bAlyAdibhedena zarIrasyeva tatparimANasyAtmano'pi bhedAt zarIradhvaMse taddhvaMsAt paralokAbhAvaH' ityapyapAstam, taccharIrasantAnopahitaparyAyasamaniyatatvAbhAvAt tadAtmaparyAyamahAsantAnasya; na ca tadravyatvenAnityatvasAdhakamapi tasya kiJcidasti, chedaprarohAvapyAtmanaH kAyaccheda-prarohayoH kathaJcidiSTAveva, anyo'nyAnusyUtapradezatvAt , iyA~stu vizeSaH-chinnazarIrAvayavaprarohastajAtIyotpattiH, Atmapradezaprarohazca tatrAnupravezaH, evaM chedo'pi zarIrasya chinnAvayavatvenotpattiH, kathaJcidAtmacchedazca zarIrasambaddhAtmapradezAnAM katipayAnAM chinnAvayavAnupraveza iti, yadi ca naivaM svIkriyate tadA zarIrAt pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna syAt , padmanAlatantuvadavacchedasyApi svIkArAt, ekAntena chedAnabhyupagamAt , ubhayAvayavavRttyAtmapradezAnAM pazcAt saGghaTanopapattiH, AkRSyamANapradezatvAccAsya mUrtatvaM spaSTameva, ata eva na chinnAvayAnAmAtmapradezAnupravezena pRthagAtmakatAprasaGgaH, pravibhaktapradezatvasyaiva pRthaktvalakSaNatvAt ; na cAtrAtmapradezAH pravibhaktAH, zRGkhalAvayavanyAyena parasparAjahadvRttitvAt , avasthAbhedenAvasthAvad bhedastu nAtyantabhedaniyataH, utphaNaviphaNAvasthasarpavaditi na kiJcidetat / tasmAnnoktadoSopanipAto'vyApakatvavAde, pratyuta vyApakatvavAda eva taduritetyabhiprAyavAn Aha Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zAstravArtAsamuccayaH / "syurvaibhave jananamRtyuzatAni janmanyekatra pATitazatAvayavaprasaGgAt / cittAntaropagamato bahukAryahetubhAvopalopajanitaM ca bhayaM pareSAm // 73 // pratyaMzameva bahubhogasamarthane tu, syAt saGkaraH pRthagadRSTagavRttilAbhe / mAnaM tu mRgyamiyataiva hatazca kAyavyUho'pi yogiSu tavAgamikaiH pareSAm // 74 // nAtmA kriyAmupagato yadi kAyayogaH, prAgeva ko na khalu heturadRSTameva / Adye kSaNe'bhyavahRtiH kila kArmaNena, mizrAt tato'nu tanusargamiti tvamogham // 75 // vIryaM tvayA sakaraNaM gaditaM kilAtma nyAlambanagrahaNasatpariNAmazAli / tenAsya kriyatayA nikhilopapattistvadveSiNAmavitathau na tu bandha-mokSau // 76 // [ tRtIyaH vaibhave-Atmano vibhutve'bhyupagamyamAne, ekatra janmani - ekajanmamadhye, pATi - tAnAM zatadhA chinnAnAM gRhagodhikAdInAM zatAvayaveSu yugapatkampopalambhena tadanumeyaduHkhopabhogArthaM cittAntarapravezopagamato bhogAyatanatvasya prasaGgAt, bhogAyatanazatasambandhAcchataM janmani tAvadavacchinnasmRtyajanakamanaH saMyogavigamAt tAvanti maraNAni ca syuH, evaM ca tadvadeva kramikanAnAjanmamaraNopabhogyakarmaNAmekajanmaparisamApyatvasambhAvanayA vairAgyavyAghAtaH zAstrAnAzvAsaprasaGgazca / kiJcaivaM bahukArya hetubhAvo palopajanitamapi bhayaM pareSAmupatiSThata eva, tathAhi - tajjanmopabhogyatadAtmavRttibhogatvAvacchinne taccharIratvena hetutA'pi na vyavasthitA, chinnAvayavAnAM dravyAntaratvAt evaM taccharIraprANamanoyogatvAdinA'pi, uktasthale vyabhicArAt ; na ca taccharIrArambhakaparamANvArabdhatvAdinA hetutvAnna vyabhicAra iti vAcyam, manasi tathA vaktumazakyatvAt tasya parairnityANutvAbhyupagamAt; na ca chinnAcchinnAvayavAnupraviSTeSu manassvekaM vaijAtyamasti, chinnAvayavavinirgatanAnAmanoyogAdacchinnAvayave bhUtAvezapravezaprasaGgAt ; na ca bhinnabhinnabhogAyatanAvacchedenaiva S " Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH vijAtIyamanasAM bhogavizeSahetutvAnnAnupapattiriti vAcyam, viziSya gurutarakAryakAraNabhAvakalpanaM vinA tathAsvAbhAvyA nirvAhAt, tatkalpane ca mahAgauravamiti // 155 atha pratyaMzaM pratyavayavaM, chinnAcchinnanAnAvayavasthale'vacchedakAntarasaMvalitAvacchedakasamAjamahimnA nAnArUpavadavayavArabdhe'vayavini nAnArUpavannAnAbhogA Atmani samarthyante, avacchedakabhedena virodhaparihArAt; avacchedakAntarasaMvalanaM ca svavijAtIyatve sati sambandhavizeSeNa svAzrayAzritAzrayatvapratyAsattyA sAmAnAdhikaraNyaM, tena naikAvacchedena nAnAbhogApattiriti cet ?, na-ahaM zarIrI mayi zarIramiti pratItyA''tmanaH zarIrAzrayatve'pi tava mate zarIrasya tadanAzrayatvAt, svAzrayAzritatvasthAne svasambaddhasambandhitvadAne caikatra pratyavayavaM nAnAbhogasaGkarasya durvA - ratvAt, mithovijAtIyAnAM karacaraNAdInAM mithaH saMvalitatvAt, saMvalaghaTakasya vaijAtyasya zarIratadavayavAnyataratvavyApyajAtyapekSayaiva grahaNAt, anyathA'sambhavAt ; atha nAnAviSayAvacchinnasamUhAlambanajJAnamivaikatra zarIre nAnAvayavAvacchedenotpadyamAno'pi bhogo'virodhAdeka eva, ekAdRSTajanyatvAt, pRthagbhogAyatanajanyAH punarnAnaiva bhogAH, ekatra samAvezasteSAmavacchedabhedAccitrAvayavinIva nIlAdInAm ; na ca savyApAradAnAdisattve'pi manuSyazarIrasattve devazarIrAnutpAdAnutpAdAdekabhogAyatanasya bhogAyatanAntarapratibandhakatvAnnaivamiti vAcyam, tadvRttilAbhakAlApekSatadadRSTasya devAdizarIra hetutvenoktapratibandhakatvakalpane mAnAbhAvAditi cet ?, na- tathA'pi vipakSodayaprakRtInAM virudvavRttilAbhakAlatvena yugapannAnAbhogAyatanajanyabhogAsambhavAt, anyathA manuSyazarIrasattva eva kuto na devazarIrajanakAdRSTavRttilAbha ityasya praSTavyatvApatteH; manuSyasyApi sata iSTena pUtanetyAdivacanAd divyopabhoga iSyata eveti cet ?, na - tadvacanasyaupacArikatvAt, nAnAdAnAdikriyotpannakAlikA pUrvajanitaparamApUrvaphalopabhogasya devazarIraM vinA'sambhavAt; atha bhavadhAraNIyazarIraikye AntarAlikabhogAyatanabhede'pi chinnAvayavasthale na bhogabhedAnupapattirna vA bhavabhedApattiH, bhavatAmaudArikazarIravatAM vaikriyalabdhimatAM vaikriyotpAdakAla iveti cet ?, na- viruddha bhogajanakAnAM tAvadaddaSTAnAM yugapallabdhavRttikatve pramANasya mRgyatvAt bhavadhAraNIyaikye bhavaikyaM tadaikye ca tadaikyamityanyonyAzrayAcca, asmAkaM tu gatijAtyAdinidhattAyuH karma vipAkodayajanitamanuSyAdiparyAyAtmakabhedasya svAviSvagbhUtabhogAyatanatayA bhogAvacchedAsAGkaryyasya ca nAnupapattirAtmano'vyApakatvavAde, iyataiva tavAgamikaiH - tvatsiddhAntavedibhiH pareSAM - . , Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zAstravArtAsamuccayaH / [tRtIyaH naiyAyikAnAM, yogiSu kAyavyUho'pi-kAyavyUhAbhyupagamo'pi nirastaH, nahi paricchinnasyAtmano dehAntarasaJcAro janmapadArthaH, pariSyate, kintvavasthitasyaiva dehAntarasambandhaH, tathA ca yoginAmekadA nAnAkarmaphalopabhogAya turaGga-kuraGgavihaGga-mataGgaja-zambara-ghUka-kirAta-zRgAla-biDAlAdizarIraparigrahAbhyupagame ekatra bhave bhavasahasrasaGkarasya durvAratvAt , kiJcaivaM narakAdiduHkhajanakabrahmahatyAdiprayojakA. dRSTasattve yoginAM nArakabrahmaghAtakazarIraparigraho'pi syAditi mahad vaizasam ; tAdRzAdRSTaviraha eva tattvajJAnotpattiriti cet ?, zUkarAdizarIrotpAdakAdRSTAsattva eva tattvajJAnotpattirityapi kimiti na rocayeH / tattvajJAnajanyazUkarAdivailakSaNyAnAyaM doSa iti cet ?, tarhi tattvajJAnAdRSTajanyatAvacchedikayoH sAGkaryam , kathaM ca tattvajJAnena kAyavyUhajanane'pyanantakAlaparisamApyakramikazUkarAdizarIropabhogya-" nAnAphalajananam , kathaM ca tadvinA zUkarAdizarIropabhogyacaramaphalaM vinA'dRSTanAzaH? kathaM ca tamantareNa mokSotpattiriti vicAraNIyamAyuSmatA; zUkarAdizarIraropabhogamapyadRSTaphalaM yoginAM svAyurnimittameva tat kalpyata iti cet ?, tarhi lAghavAt tadanupabhogyameva, tacca bhavopagrAhyAdRSTacatuSTayAkhyam, tatrApyanubhavaH karmatrayasyAdhikasthitikatve tatsamIkaraNAtha bhagavataH kevalisamudghAtArambhaH, Ayustu karmatrayAdadhikasthitikaM svabhAvAdeva na bhavati, kevalisamudghAta eva ca pareSAM kAyavyUhabhramaH, tadAlambanenaiva cezvarasya sarvAvezapratipAdikA zrutiriti yuktaM pazyAmaH // tathA AtmA yadi na kriyAmupagato'kriya evetyarthaH, tadA prAgeva-zarIrotpatterAdAveva, kAyayogaH-kAyotpattyanukUlaH prayatnaH, ko na-kazcideva, taccharIrajanyasya tadAtmavizeSaguNasya tadabhAve'bhAvAt ,tathA cAdRSTAkRSTAnAmapi paramANUnAmAhAratayA grahaNasya zarIratayA pariNamanasya cAbhAve Adita eva zarIrAnutpattau saMsArocchedaH, na ca zarIrotpattAvadRSTameva hetuna tu yatna iti vAcyam , zarIrotpattyanantaramapyAhArAdipariNAmasya zvAsaprazvAsAdisantAnasya ca tata evotpattau jIvanayoniyanocchedApatteH, tathA ca svApAdau zarIre'pi prayatnAsamavAyikAraNakakriyA'bhAvAnnizceSTatvaM syAt , adRSTajanyakriyA ca vayUddhajvalanAdinA'tiprasaGginI, sambandhavizeSastvadRSTasya kAyena sahAnyo'nyAnugamAkhyaH pudgalAtmakatva eva ghaTate, bandhananAmakarmaprayuktatvAt : pravRttirUpo'pi prayatna AtmapradezaparispandAnnAtiricyate, saviSayakatvaM ca tasya jJAnopAdhikamanyathA vetyanyadetat , AkAzAdivyAvRtto'nyo'nyAnupravezarUpaH zarIrasaMyoga eva cAtmani kriyAmanumApayati, tasyobhayakarmajatvAt , viziSTa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 157 tvAdeva ca tasyAdRSTAdyapravezena kriyAphalasAmAnAdhikaraNyaniyAmakatvam , tena tadanuruddhabahutarakAryakAraNAntarakalpanAgauravaM parihRtaM bhavati, tasmAdAce kSaNe kArmaNakAyayogAkhyenAtmaparispandenAbhyavahRtirAhAragrahaNaM, tacchaktarekakSaNa eva niSpannatvenAhriyamANasyAhRtatvAt , tato'nu tanusarga zarIraparyAptiniSpattiM yAvat , mizrAd-audArikamizrAt kAyayogAdabhyavahRtiH, tatazca niSpannAyAM zarIraparyAptI tena tamAlambyaudArikakAyayogena lomAhAra-kavalAhArAnyataragrahaNamiti tu bhavato vaco'mogham, zarIraniSpatteH pUrva pazcAdapi cAtmanaH sakriyatva eva cAhAritvopapatteH, tadanupapattau ca pareSAM saMsArAbhAva iti, tadidamuktaM pAramarSe "jogeNa kammaeNa, AhArei aNaMtaraM jiivo| . teNa paraM mIseNaM, jAyasarIrassa Nipphatti // "[ ] iti / niSpanne ca zarIre audArikAdikAyayogenAhAragrahaNaM pratItameva // . nanvekaramAdeva vIryAt kathaM grahaNAdivaicitryamata Aha-tvayA sakaraNaM vIryamAtmani, AlambanaM ca grahaNaM ca sataH pariNAmazva taiH zAlata ityevaMzIlaM gaditaM, tenaiva sakriyatayA nikhilasya prAguktasyopapattiH, ekasyApi vIryasyAsaGkhyayogasparddhakaniSpannasya pRthaganantaparyAyAvaguNThitasya grahaNAdikAryabhedena nAmabhede'pi tattvato'bhedAt , kAryAbhyAsAdivazena kvacit kvacit pradeze tIvramandAdibhAvasya cAduSTatvAditi bhAvaH / taduktaM zrIzivazarmasUribhiH "pariNAmAlaMbaNagahaNasAhaNaM teNa lakSUNAmatigaM / kajabbhAsaNNuNNappavesavisamIkayapaye saMti // " tvadveSiNAM tu naiyAyikAnAM 'bhagavan ! bandha-mokSau nAvitathau, abhinavakarmAdAnarUpasya bandhasya pUrvadezavibhAgapUrvakottarasiddhikSetraprAptirUpasya ca mokSasya ca niSkriyAtmanyasaMbhavAt , upacaritau ca bandha-mokSau na puruSArthAviti; etena AtmA niSkriyo nityatve satyasmadAdipratyakSatvAt' ityAdikamapAstam , aprayojakatvAt , anyathA tato bAhyatvasyApi siddhyApatteH, AbhogavIryAtmakakriyAvattvasya pratyakSasiddhatvena kAlAtyayApadiSTatvAt , AtmA sakriyaH kriyAjanakasaMyogAjanyasaMyogAzravatvAccharIravadityAdinA pratirodhAceti dik" iti // 43 // 236 // ___ upasaMharati-evamiti-uktena prakAreNetyarthaH, prakRtivAdo'pi prakRtermahAn mahato'haGkAra ityAdisAGkhyAbhimatapaJcaviMzatitattvavAdo'pi, hi nizcitam , satya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 shaastrvaartaasmuccyH| [tRtIyaH eva yathArtha eva, evakAreNAnRtatvavyavacchedaH, vijJeyaH jJAtavyaH, tatsatyatve yuktyantaramupapAdakamAha-kapiloktatvaM caiveti-vyArthikanayAvalambikapilamunipraNItatvAdevetyarthaH, prakRtivAdaH satya eva kapilamunipraNItatvAdityanumAnamatra paryavasitaM, tatra kapilo'satyabhASI bhaviSyatItyatastatpraNItatvaM na satyatvaniyatamiti kapilapraNItasvamastu satyatvaM mAstviti vyabhicArazakAnivRttaye tarkamupadarzayati-divyo hi sa mahAmuniriti / hi yataH, sa kapilanAmA, mahAmuniH munInAM prabaraH, divyaH bhadbhutazIlAdhAcaraNazIlaH, tathA cAdbhutazIlAbAcaraNazIlatvAnyathAnupapattyA satyabhASitvaM satyabhASipraNItatvAca prakRtivAdasya satyatvam , satyatA cezvarakRSNopadarzitadizA na sambhavati kintvanekAntavAdAzrayaNenetyAzayaH // 44 // 230 // ekAntAbhinivezamAtradalanAt sAGkhye'pi saGkhyAvatAM, sakhyaM bhAvitamiSTayuktighaTanAdakSeNa ytsuurinnaa| tenAsthA jinavAci yasya bhavitA mUDhasya no vAdina stasmin karmapracArabhAraghaTanA jIve bhavAnantyadA // 1 // , iti zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatatravatantra-jagadguruzrIvijayanemisUrIvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkRtena vijayalAvaNyasUriNA viracitAyAM syAdvAdavATikAbhidhAnAyAM zAstravArtAsamuccaya TIkAyAM tRtIyaH stabakaH samAptaH // w www Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // puNyapattanamaNDanazrIRSabhadevasvAmine nmH|| caudazone cummAlIza graMthanA praNetA-cAkinI mahattarAdharmasanusUripurandara-zrIharibhadrasUrIzvara viracita "zAtravArtA samuccaya'nA dvitIya stabakano saMkSipta bhAvArtha - katta--pacAsajI mahArAja zrIsuzIlavijyajI gaNivarya. hiMsAdibhyo'zubhaM karma, tadanyebhyazca tacchubham / jAyate niyamo mAnAt , kuto'yamiti cApare // 1 // 113 // zubhAzubhakarmanuM kAraNa- aviratinA kAraNa evA je hiMsAdika (hiMsA, amRta, steya, abrahma, ane parigraha) tenAthI azubha karma baMdhAya che, ane viratinA kAraNa evA je ahiMsAdika (ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, ane aparigraha) tenAthI zubha karma baMdhAya che. AvA prakArane niyama vyavasthita che, Ama chatAM paNa keTalAeka paravAdIo zaMkA kare che ke AvI ja jAtano niyama kayA pramANathI kaho cho ? arthAt hiMsAthI puNyabaMdha ane ahiMsAthI pApabaMdha kema nahIM ? eno javAba nIcenA zlokathI jaNAve che. (1) AgamAkhyAt tadanye tu, tacca dRSTAdyabAdhitam / sarvArthaviSayaM nityaM, vyaktArtha paramAtmanA // 2 // 114 // pUrvokta zaMkAkArathI bhinna je tattvavAdI te jaNAve che ke-Agama nAmanA pramANathI hiMsAdikathI pApa ane ahiMsAdikathI puNya thAya che ema samajavuM. te (Agama pramANa) daSTa ane ISTathI aviruddha che, sarva abhilAgabhAvane jaNAvanAruM che, pravAhanI apekSAe nitya che, ane sarva deve prakAzita karela che, mATe e Agama pramANa kharekhara satya che. (2) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSa vastumAM bhale AgamanuM prAmANya mAno, paraMtu atyaMta adaSTa evA je puNya-pApamAM AgamanuM prAmANya kaI rIte hoI zake? AvI zaMkA karanArane nIcenA zlokathI javAba Ape che - candrasUryoparAgAde-stataH saMvAdadarzanAt / tasyApratyakSe'pi pApAdau, na prAmANyaM na yujyate // 3 // 115 // caMdragrahaNa ane sUryagrahaNa vagerene AgamathI vAstavika nirNaya thAya che, mATe apratyakSa evA pApAdikamAM paNa Agama vacananuM prAmANya nathI ema nahIM ? arthAt avazya prAmANya che. (3) vAdInI zaMkA- __ yadi nAma kvacid dRSTaH, saMvAdo'nyatra vastuni / tadbhAvastasya tattvaM vA, kathaM samavasIyate ? // 4 // 116 // dekhAtA evA caMdragrahaNa ane sUryagrahaNa vagere koI sthaLamAM Agama-- vacanano saMvAda dekhela hoya, tethI pApAdikane pratipAdana karanAra je Agamavacana teno saMvAda bhAva ane prAmANya kaI rIte mAnI zakAya ? (4) ukta zaMkAno javAba- Agamaikatvatastacca, vAkyAdestulyatAdinA / suvRddhasampradAyena, tathA pApakSayeNa ca // 5 // 117 // grahaNane pratipAdana karanAra je vacana ane pApAdikane pratipAdana karanAra je vacana, te banne eka ja AgamanA hovAthI grahaNa pratipAdana karanAra vacanane pramANe mAno , to pApAdikane pratipAdana karanAra vacanane paNa pramANabhUta mAnavuM joIe. banne vacane eka AgamanA che ema zAthI mAnI zakAya ? enA javAbamAM jaNAve che ke -bamAM vAkya ane padagA zlIyadikanI samAnatA vagere hovAthI ekAgamapaNuM che. arthAta eka ja AgamanA banne vacano che. kadAca AgamanA jevI zabda racanA karIne koI kahevA mAge ke-amArA vacanamAM paNa tulyA-samAntA che, mATe ene paNa pramANa mAnavAM joIe, to tenA javAbamAM jaNAve che ke-jJAna ane caraNa 1-jenAthI vAstavika prApti thAya evI pravRttinuM je janakapaNuM te saMvAda kahevAya che. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 guNathI saMpanna je gusparaMparA te pa suvRddha saMpradAya dvArA AgamanuM ekapaNuM samajavAnuM che. vaLI kadAca koI ema kahe ke-amArI vRddha paraMparA teja suvRddha saMpradAya che, te tenA javAbamAM jaNAve che ke-samyaktvanA pratibaMdhaka je karma tenA kSayopazamathI eTale zuddha zraddhAnarUpa samyakatva guNathI suvRddha sampradAya dvArA AgamanuM ekatva samajavuM. arthAt jene mithyAbhAva nathI evI je guruparaMparA te suvRddha saMpradAya kahevAya, ane tenAthI AgamanuM ekapaNuM samajavuM. (5) upara jaNAvela yuktiyukta vAtane paNa je na mAne, tene doSa batAve che. anyathA vastutattvasya, parIkSaiva na yujyte| . gArA#A sarva yamarAWopAya che 118 upara jaNAvyA pramANe je mAnavAmAM na Ave to A vastu amuka rIte mAnIe to sata-sAcI che, ane anyarIte vicAravAmAM Ave to te asat che. A rIte vastutattvanI sadasad vicAraNArUpa je parIkSA te koI rIte ghaTI zakaze nahIM, kAraNa ke-chadmasthajIvane asat AgrahathI sarvavastumAM zaMkA saMbhave che. (6) - kadAca ema kahevAmAM Ave ke bhale parIkSA na thAo, aparIkSA ja raho ? enA javAbamAM jaNAve che ke- aparIkSApi no yuktA, guNadoSAvivekataH / mahat saGkaTamAyAtamAzaGke nyAyavAdinaH // 7 // 119 // [he vAdI!-] tArI jaNAvelI aparIkSA paNa ghaTI zake tema nathI kAraNa ke-aparIkSAmAM guNa che ane parIkSAmAM doSa che e vAta tuM nizcita karI zakato ho, te aparIkSA tArI vyAjabI gaNAya, paraMtu te nizcita karI zake tema nathI; kAraNa ketArI ja vAtamAM evI paNa zaMkA thaI zake che ke-parIkSA guNavALI ane aparIkSA doSavALI kema na hoya ? kharekhara niSkapa pravRttinuM prayojaka je guNa ane niSkapa nivRttino prayojaka je doSa, teno anizcaya thavAthI tAre to moTuM saMkaTa AvyuM ke-parIkSA ke aparIkSA e bemAMthI eka paNa tuM kahI zake tema nathI. AmAMthI bacavAne mATe Agama eja tArA mATe zaraNa che. (7) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta vAtane upasaMhAra- tasmAd yathoditAt samyagAgamAkhyAt pramANataH / hiMsAdibhyo'zubhAdIni, niyamo'yaM vyavasthitaH // 8 // 120 // upara jaNAvela yuktithI ane anya pramANathI samarthita je Agama rUpa uttama pramANa, tenAthI evo niyama nizcita thAya che ke-hiMsAdikathI azubha karma ane ahiMsAdikathI zubha karma baMdha thAya che. (8) Aja vAtane vizeSe karIne jaNAve che- kliSTAddhiMsAdhanuSThAnAt, prAptiH kliSTasya karmaNaH / yathA'pathyabhujI vyAdherakliSTasya viparyayAt // 9 // 12 // ghaNuM ja saMkalezavALA hiMsAdikanA AcaraNathI jJAnAvaraNIya vagere kilaSTa karmanI prApti thAya che. arthAta baMdhAya che. jema vyAdhine vRddhi karanAra AhAra levAmAM laMpaTa rogine vyAdhinI prApti thAya che tevI rIte. vaLI kaleza rahita evA ahiMsAdikanA AcaraNathI sAtavedanIyAdi zubha karmano baMdha thAya che. jema vyAdhinI vRddhinA hetubhUta Aharane tyAga karavAthI vyAdhi zamI jAya che ane sukhanI prApti thAya che te rIte. (9) Agama pramANathI puNya pApanA bandhano niyama vyavasthita karIne have svabhAvathI tenI vyavasthA jaNAve che svabhAva eva jIvasya, yat yathApariNAmabhAk / badhyate puNya-pApAbhyAM, mAdhyasthyAt tu vimucyate // 10 // 122 // jIvano evo svabhAva ja che ke ahiMsAdi pariNAmavALo ane hiMsAdi pariNAmavALe kramazaH puNya ane pApathI baMdhAya che. ane mAdhyazcaguNathI eTale vairAgyadvArA puNyakarma ane pApakarmathI chUTo thAya che. (10) sarvavAdio potAnA pakSane sAdhavAne mATe sarvathI balavattara svabhAva ane AgamanuM ane zaraNuM le che. e ja vAta ahIM jaNAve che- sudUramapi gatveha, vihitAsUpapattiSu / # ramAvA-DaDajamAvajo, zALA pravacane? . 11 / 1rarU. zAstrane viSe ghaNe dUra jaIne paNa sUDhamabuddhithI aneka yuktione sthApana karyAbAda, prAMte bAdhatake upasthita thAya tyAre, kyo vAdI svabhAva Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 ane AgamanuM zaraNuM leto nathI ? arthAt prAMte svabhAva ane Agama e banne sau koIne pramANa5 mAnavAM paDe che. AthI e phalita thAya che ke - svabhAvathI puNya-pApanA baMdhanano vyavasthita niyama thaI zake che. (11) vAdInI zaMkA- pratipakSasvabhAvena, pratipakSAgamena ca / bAdhitatvAt kathaM hyeto, zaraNaM yuktivAdinAm ? // 12 // 124 // svabhAvanI sAme pratipakSI (virodhI) svabhAva ane AgamanI sAme pratipakSI Agama hovAthI, bAdhita thayelA evA svabhAva ane AgAma, yuktivAdione kaI rIte zaraNarUpa hoI zake? (12) ukta zaMkAno javAba- pratItyA bAdhate yo yat, svabhAvo na sa yujyte| vastunaH kalpyamAno'pi, vahnayAdeH zItatAdivat // 13 // 125 // vastune kalpanA karAto je svabhAva, te je anubhava ane pramANathI bAdhita hoya, to te svabhAva vyAjabI nathI. jema vahiM vagerene zItatAdi svabhAva, arthAt je svabhAva anubhava ke pramANathI bAdhita na hoya te mAnya rAkhI zakAya che, nahIM ke kalpanA mAtrathI kalpela. (13) praznottararUpe vAdInI zaMkA- vaDheH zItatvamastyeva, tatkArya kiM na dRzyate ? / daphate huM hiMsA, mirca mAvatara 1 12 da jema mRgatRSNikAmAM-jhAMjhavAmAM jaLanI bhrAMti thAya che ane anyajaLamAM jaLanI bhrAMti thatI nathI, e vastu jema svabhAvathI che tema vahine zItapaNuM paNa svAbhAvika che. prazna-vahino je zItaLatA svabhAva che te zitaLatAnuM kArya romAMcAdi kema dazyamAna thatA nathI ? javAba-himanI najIkamAM vahinA zItaLa svabhAvathI romAMcAdi dekhAya che. prazna-Ama zAthI? arthAta himanI pAse vahi hoya te zItakArya kare che, anyathA nahIM ema zAthI? Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 javAma--evA prakArano svabhAva hovAthI. jema cakrAdi sahita ThaMDAdikane ghaTAdi kArya utpanna karavAno svabhAva che, tema himanI pAse rahelA ja vRddhine zItakArya romAMcAdi karavAno svabhAva che; te sivAya nahIM ja. (14) Aja vAtane vAdI puSTa kare che-- himasyApi svabhAvo'yaM, niyamAd vahnisaMnidhau / karoti dAhamityevaM, vahUnyAdeH zItatA na kim ? // 15 // 127 // jema ayaskAntamaNi ( lohacuMbakamaNi ) najIkamAM ja lohanuM (loDhAnuM) AkarSaNa kare che, nAgadamanI auSadhi najIkamAM ja nAganuM damana kare che, tema himano paNa evo svabhAva che ke vahninI najIkamAM ja dAha kare che. A rIte vahni vagereno zItaLatA svabhAva ane hima vagereno dAhakatA svabhAva kema na mAnavo ? arthAt avazya mAnavo joie. ( 15 ) vAdInI ukta zaMkAnuM nirasana-- vyavasthAbhAvato hyevaM, yA tvadbuddhirihedRzI / sA hodA vat jAya, tattvattastatvamAvataH // 16 | 128 // hai vAdI ? himamAM zItaLatA ane vahnimAM dAhakatA che' A vastu A- AlagopAla anubhava siddha che, chatAM tArI mAnyatAne sthira karavA mATe tuM kalpanA kare che ke-himanI pAro rahelA agnimAM zItaLatA che ane agninI pAse rahelA himamAM dAhakatA che. e rIte kalpanAnA ja taraMgo doDAvavAmAM Ave to, tuM je prastuta vicAra calAvI rahyo cho, te vicAraNA tArI nathI, paNa tArI pAse paDelA pASANanI che. ane pASANathI thatA je abhighAtAdi te pASANano svabhAva nathI paNa tAro potAno ja che. ane ene mATe evo anugama karazuM ke--tArI sannihitamAM ( najIkamAM) rahela pASANamAM tAdaza vicAraNA svabhAva che, ane pASANanI sannihitamAM rahela je tuM, teno abhighAtAdi svabhAva che. A rIte tAruM caitanya pASANamAM jaze ane pASANumAM rahelI jaDatA tArAmAM Avaze. (16) kadAcavAdI ema kahe ke-bhale, ema ho ? ethI zuM ? AnA javAkhavAmAM jaNAve che ke-- evaM subuddhizUnyatvaM bhavato'pi prasajyate / atu zvet jo vivAro no, vruddhizUnyana sarvathA // 37 // 121 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 hai vAdI ? upara jaNAvyA pramANe tArAmAM jo pASANu svabhAvapaNuM AvI jaze, to muddhinI zUnyatA paNa Avaze. arthAt tuM buddhi zUnya gaNaIza. kadAca tuM ema kahe ke-bhale buddhinyatva mArAmAM ho, ethI zuM? AnA javAyamAM jaNAve che ke-muddhizanya vyaktinI sAthe vivAda ja hoI zakato nathI, mATe tArI sAthe carcA karavI te nakAmI che. (17) aparavAdInI zaMkA-- anyasvAha siddhe'pi, hiMsAdibhyo'zubhAdike / jhumAneva saulyAti, vena mAnena myate ? / / 18 || 120 || hiMsAthI azubhakarma ane ahiMsAthI zubhakarma bhale siddha ho, paraMtu zubha karmathI sukhAdi thAya ane azubha karmathI duHkhAdi thAya, e vastu kyA pramANathI mAnya karI zakAya ? (18) AnA javAbamAM amuka AcAryano abhiprAya jaNAve che-- atrApi bruvate kecit sarvathA yuktivAdinaH / " pratItiAmaiyA sucA, vidvaitavasIyate || 11 | 12 || A qhAmatamAM Agama nirapekSa yuktimAM parAyaNa evA sUkSmabuddhizALI keTalAeka AcAryo kahe cheke-anubhava saMgata evI yuktithI mAnya karavuM paDaze ke 'zubha karmathI saukhyAdi ane azubha karmathI duHkhAdi thAya che.' (19) Aja vastune prastuta graMthakAra jaNAve che-- tayAhurnAzubhAt saukhyaM, tadbAhulyaprasaGgataH / vathaH pApameLo, vidghA jhumArinaH // 20 // 132 // uparokta AcAryo ema kahe che ke-azubha karmathI jo sukha mAnIe to jagatano moTo bhAga sukhI dekhAvo joIe, kAraNake vizvamAM azubha karma karanArA ghaNA jIvo che ane zubha karma karanArA alpa jIvo che. (20) Aja vAtanI puSTimAM punaH jaNAve che ke-- na caitad dRzyate loke, duHkhabAhulyadarzanAt / zubhAt saukhyaM tataH siddhamato'nyaccApyato'nyataH // 21 // 133 // jagatamAM ghaNA sukhI jIvo dekhAtA nathI, paraMtu ghaNA du:khI jIvo dekhAya che; mATe 'zubha karmathI sukha ane azubha karmathI duHkha' e niyama nakkI thAya che. (21) 12 zA0 sa0 dvi0 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhavavALI yukti bhale sAdhaka he ? paNa te Agama sApekSa sAdhaka che, paraMtu Agama nirapekSa nahIM. eja vAtane have anya AcAryonA abhiprAyathI jaNAve che - ane punari zrA, surata khAna jaio sumAre sauthI, te nAcatA zakti . rara rUe Agamane viSeja apUrva zraddhAvALA anya AcAryo kahe che ke-"zubha karmathI (puNya karmathI) sukha ene azubha karmathI (pApakarmathI) duHkha thAya che' e vAta Agama pramANathI ja siddha thAya che, bIjA koIthI nahIM (22) Aja vAtamAM yukti batAve che- atIndriyeSu bhAveSu, prAya evaMvidhiSu yat / chamasthasyAvisaMvAdi, mAnamanyantra vidyate // 23 // 135 // AvI atIndriya sUma bAbatamAM chavAstha jIvo mATe prAyaH Agama sivAya yathArtha pramANa bIjuM koI hoI zakatuM nathI. (23) , Agama nirapekSa yukti dvArA zubhAdikathI puNya vagerenI vyavasthAne karanAra evA AcAryanI yukti sadoSa che, e vAtane jaNAve che yaJcoktaM duHkhabAhulyadarzanaM tama sAdhakam / dati tathapamDara, sarvatrAnAviti . 24 126 che duHkhanI bahulatA dekhAtI hovAthI azubhathI duHkha thAya che e vAta je jaNAvI te vyAjabI nathI, kAraNa ke bhale koI sthaLamAM ema dekhAtuM hoya, paraMtu dareka sthaLe tema hoI zakatuM nathI. jema mahAvideha kSetrAdikamAM sukhanI bahulatA che, paNa duHkhanI nahIM. (24) zaMkA ane tenuM samAdhAna sarvatra darzanaM yasya, tadvAkyAt kiM na sAdhanam / sAdhanaM tadbhavatyevamAgamAt tu na bhiyate // 25 // 137 // zaMkA-dareka sthaLamAM duHkhanI bahulatAnuM jene jJAna che evA sarvasanA vAkyathI pUrvokta vastu kema siddha na thAya? arthAta duHkhanI bahulatA hovAthI azubha duHkha thAya che, ema kema siddha na thAya ? Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAna-siddha thAya, paraMtu te sarvAnuM vacana AgamathI bhinna nathI, arthAt AgamamAM ja teno samAveza thAya che. (25) zubha karmathI ja je sukha thatuM hota te pApa karanAra jIvomAM sukhanI prApti kema hoI zake? enA javAbamAM jaNAve che- azubhAdapyanuSThAnAt , saukhyaprAptizca yA kvacit / pI ripavivilA, sA tathA vidhavAra 26 me 128 corI vagerethI ane yuddhadevatAne uddezIne karAtI hiMsAdikathI koI sthaLamAM sukhanI prApti je dekhAya che te pUrve karelA pApAnubadhi puNyanuM ja phaLa che, paraMtu bhaviSyamAM tenAthI bhayaMkara duHkha bhogavavuM paDe che. (26) A ja vatanI puSTi daSTAMta dvArA jaNAve che- brahmahatyAnidezAnuSThAnAd grAmAdilAbhavat / na punastata evetadAgamAdeva gamyate // 27 // 139 // koI rAjAe kahyuM ke tuM brAhmaNane mArI nAkha to huM tane gAma ApIza" A sAMbhaLI sAmI vyaktie brahmahatyA karI arthAta brAhmaNane mArI nAkhyo. ane rAjAe tene gAma ApyuM. ahIM mAranArane gAmano je lAbha thayo te brAhmaNane haNavAthI nahIM, paraMtu pUrve karelA pApAnubandhi puNyathI thayela che. brAhmaNanI hiMsA to kevala nimitta mAtra che. A vastu AgamathI ja samajI zakAya che, kAraNa ke-nA hiMyA sarvA mUtAni' ItyAdi Agama "prANI mAtranI hiMsAno jyAM niSedha kare che. te hiMsAthI gAmanA lAbhane kaI rIte kahI zake ? arthAt na ja kahI zake. (27) Agama paNa pratipakSI AgamathI bAdhita che, evuM je vAdInuM kathana te vyAjabI nathI ema jaNAve che- pratipakSAgamAnAM ca, dRSTeSTAbhyAM virodhataH / tathA'nAptapraNItasvAdAgamatvaM na yujyate // 28 // 140 // virodhI AgamanuM (prastuta arthanA bAdhaka ajaina AgamamAM) Agama paNuM ghaTI zakatuM nathI; kAraNa ke-temAM daSTa ane iSTathI virodha che. ane te anAsa puruSathI praNIta che. (28) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara jaNAvela be hetumAMthI duSTa ane ISTa vaDe virodha batAvIne anAsa puruSa praNatapaNuM batAve che - dRSTeSTAbhyAM virodhAca, teSAM nAptapraNIvatA / niyamAd gamyate yamAt, tadasAveva dayate // 29 // 14 // jyAM jyAM daSTa ane ISTane virodha hoya tyAM tyAM AptapuraSa praNItapaNuM nathI" Avo niyama hovAthI nIcenA zlokathI daSTa ane iSTathI virodha ja batAvavAmAM Ave che. jenAthI anApta puruSa praNItapaNuM paNa AvI jAya che. (29) temAM paNa prathama maMDala tatvavAdi matane Azrine dagvaDe virodhabatAve che - agamyAgamanAdInAM, dharmasAdhanatA kacit / uktA lokaprasiddhena, pratyakSeNa virudhyate // 10 // 142 // mAdhyacca guNa e muktinuM kAraNa che" e mAdhya guNanuM rakSaNa karavA mATe svastrInI jema bhaginI-kanyA-vidhavA-parastrI-vezyA vagerenA bhogo paNa bhogavavA joIe. e rIte jo na karavAmAM Ave te ekanA pratye rAga ane bIjAnA pratye dveSa thavAthI mAdhyastha guNa TakI zako nathI. A rIte tAntrika matanI agamya gamanAdikanI je dharmasAdhanA te pratyakSa pramANathI bAdhita che. arthAt AbAla gopAlane pUcho ke tame bhaginI Adino bhoga karI zako kharA ? tyAre te (zrata nizritAdi matithI) kaheze ke A vAta hoI zake ja nahIM, mATe dRSTano virodha che. (30) have tAntrikamatamAM ja ISTa virodha batAve che - svadharmotkarSA(rSaNA)deva, tathA muktirapIpyate / hetvabhAvena tadbhAvo, nitya iSTena bAdhyate // 31 // 143 // svAbhimata je dharma (agamya gamanAdi dharma) tenA prakarSathI ja tAntrikavAdIo muktine Icche che. jagatanI nikhila agamya strIono jo bhoga karavAmAM Ave to ja te parAkASThAe pahoMcela dharma kahevAya. ane te vastu te azakya che, mATe hetuno abhAva hovAthI muktinI prApti nihetuka thaI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaze. ane ema thavAthI mokSanI prApti ekAMta sat athavA ekAMta asata mAnavI paDaze. A rIte potAnI ISTa vastuvaDe karIne muktine bAdha thato hovAthI iSTa virodha che. (31) virodhano parihAra karavA mATe tAntrikanuM samAdhAna- mAdhyasthyameva tddhturgmyaagmnaadinaa| sAdhyate tat paraM yena tena doSo na kazcana // 32 // 14 // agamya gamanAdikathI muktinA hetubhUta je utkRSTa mAdhyastha te ja amAruM sAdhya che, mATe pUrve jaNAvelo doSa heI zakato nathI. arthAta jeTale aMze zakya che teTale aMze agamyagamanAdi karIne utkRSTa mAdhyastha dvArA mokSane prApta karI zakIzuM, mATe mokSano bAdha AvI zakaze nahIM. (32) upara jaNAvela tAnTika vicAranuM khaMDana etadapyuktimAnaM yadagamyAgamanAdiSu / tathA pravRttino guca, mAdhya gopavghare rUrU. 14 / upara jaNAvelI hakIkta vacanamAtra che. arthAta yuktithI rahita che. kAraNake-agamya gamanAdikamAM samAna pravRtti karavAthI batAvAtuM je mAdhyastha te buddhithI vicAra karIe to koIpaNa rIte ghaTI zakatuM nathI. (33) Aja vAtane paramAdhyastha jaNAvavA dvArA spaSTa kare che - apravRttyaiva sarvatra, yathAsAmarthyabhAvataH / vizuddhabhAvanAbhyAsAt , tanmAdhyasthyaM paraM yataH // 34 // 146 // kAraNake-gamya che ke agamya ho, dareka sthaLamAM svazakitane anusAre apravRtti rAkhavAthI ja eTale pravRttino abhAva ke nivRtta rAkhavAthI mAdhyastha jaLavAya che. ane te mAdhyazca vizuddha bhAvanAnA abhyAsathI paramamAdhyacya bane che, e sivAya nahIM. arthAta agamya gamanAdikathI nahIM ja. (34) tAtrikanuM vaktavyayaavdevNvidhN naitat , pravRttistAvadeva yaa| sA'vizeSeNa sAdhvIti, tasyotkarSaprasAdhanAt // 35 // 147 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jyAM sudhI paramamAdhyacca prApta na thAya tyAM sudhI samAnatAthI gamya ane agamyamAM je pravRtti te mAdhyazyavALI hovAthI sArI che, kAraNake-A mAdhyadvArA paramAdhyastha prApta thaI zakaze. (35) tAntrikane javAba nApravRtteriyaM hetuH, kutazcidanivartanAt / sarvatra bhAvAvicchedAdanyathA'gamyasaMsthitiH // 36 // 148 // apravRttithI paramANya prApta thAya che, e vAta pUrve jaNAvI che. A apravRttino hetu upara jaNAvelI pravRtti hoI zakti nathI. kAraNake-AnI aMdara koIpaNa viSayamAM nivRttino prayatna nathI. ulaTuM dareka sthaLamAM (sarvabhogya viSayamAM) kAmavAsanAno vicchedanathI. arthAt kAmavAsanAnuM sAmrAjya che. kadAca ema kahevAmAM Ave ke-amuka sthaLamAM kAmavAsanAnI nivRtti mAnI laIzuM. to enA javAbamAM jaNAvavAnuM ke A rIte mAnavAmAM tamoe agamya vastu mAnI, mATe tenI vyavasthA jaNAvavI paDaze. (36) agamya vyavasthA ane paramAdhyastha- tathAstu loka-zAstroktaM, tantrodAsInyayogataH / sambhAvyate paraM hyetad, bhAvazuddhermahAtmanaH // 37 // 149 // te agamya vastu lokamAM ane zAstramAM agamyarUpe batAvela bhaginyAdi samajavAM, paraMtu potAnI matikalpanAthI kalpela nahIM. te agamya bhaginyAdikamAM rAga-dveSa rahita bhAve apravRttithI daDha prati, sAvALA mahApuruSane bhAvanI zuddhithI paramAdhyastha saMbhave che. arthAta dezavirativaMta jIvane anikAcita evA cAritra mehanIyana zIvra kSaya thavAthI ekAnta vihitAnuSThAnanI sampatti dvArA uca prakAranuM mAdhyastha saMbhave che. A rIte varNavelA ja paramamAdhyasthathI mokSa maLe che. (37) [ Bti makararAvAmilAkhyAna] Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 atha saMsAramocakamatakhaNDanam - have saMsAra mocakavAdI matanuM khaMDana jaNAve che-- saMsAramocakasyApi, hiMsA yad dharmasAdhanam / muktizvAsti tatastasyApyeSa doSo'nivAritaH // 38 // 150 // koIpaNa prANI du:khI thato hoya to tene mArI nAkhavAthI te duHkhathI mukta thAya che. A rIte duHkhathI mukta karavAne mATe je hiMsA karavI te dharmanuM sAdhana che. ane AvA dharmanA parama sAdhanathI mokSa maLI zake che. AvI mAnyatAvALA saMsAra mocakamatanI maMtavyatA vyAjabI nathI. kAraNa ke--temAM paNa tAntrikamatanI jema daeSTathI virodharUpa doSa ubho ja che. arthAt sakala duHkhI jIvonI hiMsA karavAmAM Ave to ja te hiMsA dharmanuM parama sAdhana thaI zake, paraMtu te azakya che mATe parama dharmanuM sAdhana na rahyuM, tethI parama sAdhananA abhAve mukti nihaMtuka thaI jaze. ane nirdetuka vastu ekAnta sat ke ekAnta asat hoya che. AthI mokSa je che te kAyama jaraheze. arthAt navo koI jAva mokSe jaI zakaze nahIM. athavA to mokSa nAmanI vastu ja uDI jaze. A rIte ISTa je hiMsA tenAthI muktino virodha Ave che, mATe iSTa virodha che. vaLI AmAlagopAlane pUcho ke-duHkhIne mArI nAkhavAthI dharma thAya ? tyAre te kaheze ke game tevo duHkhI mAnava hoya, paNa tene maravuM sAruM lAgatuM nathI. ane tene jo mArI nAkhavAmAM Ave to kadI dharma hoI zake ja nahIM. A rIte dRSTavaDe-anubhava vaDe virodha Ave che. Ama dRSTa ane ISTa vaDe virodha hovAthI A saMsAra mocaka mata vyAjabI nathI. kadAca vAdI ema kahe ke-- jIvane koI paNa lAlasAthI mAravAmAM Ave to te dharmasAdhana nathI, chatAM jema kuzalavaidya vyAdhi maTADavA mATe dAMbha vagere de che, to te upakAra buddhithI karAtA hovAthI jema dharmanuM sAdhana che, tema duHkhI jIvone duHkhathI mukta karavAnI bhAvanAe mArI nAkhavAmAM Ave, to te zubha bhAvanAthI karAtI hiMsA dharmanuM sAdhana kema na hoi zake ? Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javAba-jIvananA pApanI AlocanA karyA sivAya avirati bhAve zastrAdikathI marelA prANIo bhavAMtaramAM paNa tethI vizeSa duHkhamAM paDe che. ane ahIMnI vedanA karatAM narakAdikanI adhika vedanAmAM tene mUkavAmAM Ave che, mATe ja upakArane badale ulaTo apakAra thato hovAthI A prastuta hiMsA dharmanuM sAdhana hoI zakti nathI. vaLI sukhI jIve vadhAre jIvatA haze to vihAra ane annabhakSaNAdidvArA aneka vidha jIvahiMsA ane agamya gamanAdika karaze, ane te dvArA teo aneka pApa bAMdhaze, ane jenA pariNAme bhavAMtaramAM vividha duHkhanA bhAgI thaze. tethI tene bacAvavA mATe sukhI jIvone paNa kema na mArI nAkhavA? kAraNa ke temAM paNa tamArI mAnyatA pramANe upakAra buddhi ja che. ane A vAta je yathArtha hoya to bIjAnuM hita karavA pahelAM tamArA potAnA ja kuTumbanA hitanI khAtara tene ja mArI nAkhavA prayAsa kema karatA nathI? kharI hakIkata to e che ke-duHkhanA kAraNabhUta pApakarmano vinAza je rIte thAya te rIte dharmopadezathI zubhakriyAmAM preraNA karavI joIe ke jethI te vAstavika karuNa-dayA gaNAya. A vastunuM poSaka vizvamAM zrIjinendradevanuM zAsana sarvottama che. (38) mokSa kaI rIte maLI zake, te vastu jaNAve che - muktiH karmakSayAdeva, jAyate nAnyataH kvacit / janmAdirahitA yat tat , sa evAtra nirUpyate // 39 // 151 // sala karmanA kSayathI ja mokSa prApta thAya che, te sivAya nahIM. abhayadAna ane supAtradAnAdika bhale karavAmAM Ave, chatAM paNa tethI tarata ja sAkSAta mokSa maLatuM nathI; paNa sakala karmane kSaya jyAre thAya tyAre ja maLe che. karmanA kSayathI ja mokSa kema maLe? evI jIjJAsAvALAne javAba Ape che ke-mokSa je che te janma jarA ane maraNadikathI rahita che, ane dAnAdikathI te devalokAdikanI prApti ane sadganA upadeza zravaNAdikano lAbha thAya che, mATe muktinuM asAdhAraNa kAraNa to karmano kSaya ja che. ane tenuM A prastuta prakaraNamAM have nirUpaNa karAya che. (39) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra7 sakala karmano kSaya thavAmAM paratIrthIe (saMsAra mocakAdie) mAnela hetunuM khaMDana karavA mATe vikalpadvArA karmakSayanA hetune pUche che- hiMsAdhutkarSasAdhyo bA, tadviparyayajo'pi vaa| bhanyo turaheturvA, sa vai karmakSayo nanu // 40 // 152 // zuM uccakoTinI hiMsAdikathI sakala karmano kSaya thAya che? athavA uccakoDinI ahiMsAdikathI sakala karmano kSaya thAya che? athavA A be sivAya koI anya hetuthI sakala karmano kSaya thAya che? ke athavA to zuM eno koI hetu ja nathI? (40) prathama vikalpanuM khaMDana- hiMsAdhutkarSasAdhyatve, tadabhAve na tasthitiH / karmakSayAsthitau ca syAnmuktAnAM muktatAkSatiH // 41 // 153 // uccakoTinI hiMsAdikathI sakala karmano kSaya mAnavAmAM Ave to te vastu azakya che, kAraNa ke-sarva jIvonI hiMsA azakya che. AthI, hetu nahIM rahevAthI sakala karmano kSaya nahIM thAya. ane sakala karmano kSaya nahIM thavAthI mokSa maLI zakaze nahIM. (41) dvitIya vikalpamAM doSa- tadviparyayasAdhyatve, parasiddhAntasaMsthitiH / karmakSayaH satAM yasmAdahiMsAdiprasAdhanaH // 42 // 154 // uccakoTinI ahiMsAdikathI karmano kSaya thAya che" ema ja mAnavAmAM Ave te parasiddhAMtamAM praveza thaI jaze. arthAt paranI mAnyatAmAM dorAvuM paDaze, kAraNake-sapurUSoe uccakoTinI ahiMsAdikathI karmane kSaya mAnela che. (42) tRtIya ane caturtha vikalpanuM khaMDana- tadanbahetusAdhyasve, tatsvarUpamasaMsthitam / ahetutve sadA bhAvo'bhAvo syAt sadaiva hi // 43 // 155 // .. upara jaNAvela be hetu sivAya trIjo koI judo ja hetu mAnavAmAM Ave to te vastu vyAjabI nathI. kAraNa ke-trIjA hetunuM svarUpa ja asiddha che. arthAt siddha thayela nathI. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktinuM koI kAraNa ja nathI ? evo je cotho hetu te paNa vyAjabI nathI. kAraNake-nihetuka vastu kAto ekAnta sat heya ane kAMte ekAnta asat hoya, mATe te paNa vyAjabI nathI. (43) uparokta cAra vikalpa paikI dvitIya vikalpa yukti saMgata che. e vAta jaNAve che- muktiH karmakSayAdiSTA, jJAnayogaphalaM sa ca / ahiMsAdi ca taddheturiti nyAyaH satAM mataH // 44 // 156 // mukti karmane kSayathI ja ISTa che. ane karmano kSaya e jJAna yoganuM (jJAna-darzana-cAritranuM) phaLa che. ane jJAnayoga ahiMsAdikathI thAya che. A rIte jaina AgamananA rahasyane jANanAra satpuruSono A sanmArga che. (44) [kRti saMsAracAhanana] atha yAjJikamatakhaNDanam have yAjJikamatanuM khaMDana- jema saMsAra mocaka matanI mAnyatA muktivikaLa che, tema yarAmAM hiMsA karanAra yAjJikamatanI mAnyatA paNa yukti vikaLa che. eja vAta jaNAve che - evaM vedavihitApi, hiMsA'pAyAya tasvataH / rAmiDavi, vanAttaravAnA A kapa 157 . evI rIte (saMsAra mocaka matavALAe mAnya rAkhelI hiMsAnI jema) "je vAcamanamAmeta tivama" ItyAdi vacanothI yajJamAM batAvelI je hiMsA te paNa yuktithI vicArAya te kharekhara anarthane mATe ja che. kAraNake-bhale te uparokta vidhi vAkyathI jaNAvI hoya, chatAM paNa tenA ja zAstramAM prasiddha "mA hiMcAtta sarvA mUriityAdi niSedha vacanono virodha Ave che. (45) . Aja vastu batAve che- na hiMsyAdiha bhUtAni, hiMsanaM doSakRnmatam / vAha vaidya prasulsa vizeSatA 46 / 118 | Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 jema vaidyakamAM sAmAnya rIte dAhamAtrano spaSTa niSedha che, tema mA hiMsthAt sarvA mUtAni" e vedavAkyamAM hiMsAmAtrane doSakAraka mAnelI che. tethI te niSiddha che. (46) AthI zuM?-- tato vyAdhinivRtyartha, dAhaH kAryastu codite / na tato'pi na doSaH syAt phaloddezena codanAt // 47 // 159 // vyAdhinI nivRttine mATe koI sthaLamAM dAha karavo paDe, to paNa 'dAhamAtra tApAdikanuM kAraNa che' e nirNaya hovAthI, A dAha phaLanA uddezathI karAya che, chatAM paNa sadoSa nathI ema nahIM. arthAt dAhathI bhale roganI nivRtti thAo, paraMtu tApAdipa doSato emAM rahela ja che. ( 47 ) Aja vAtane ghaTAve che-- evaM tatphalabhAve'pi codanAto'pi sarvathA / dhruvamausojo roSo, gAyate jIvonAr // 28 // 160 // jaNAvelA dAhanI jema yajJamAM karAtI hiMsAthI bhale kadAca vibhUti vagere phaLano saMbhava hoya to paNa A hiMsA anya hiMsAnI samAna hovAthI autsargika nizce doSarUpa ja che. arthAt "mA hiMcAt sarvAM jUtAni" e vacanathI sUcavela pApalakSaNa doSarUpa ja che. kAraNake-A hiMsA vibhUti vagere phaLanI abhilASAthI karavAmAM Ave che. 'je je hiMsA tRSNAdikathI karAtI ,hoya te te hiMsA adharmajanaka che' Avo niyama hovAthI yajJamAM karAtI hiMsA paNa vibhUti AdinI tRSNAthI karAya che, mATe te paNa adharmajanaka che. A rIte dRSTa eTale AkhAlagopAla prasiddha koI ne mAravAmAM dharma nathI evo anubhava, ane iSTa eTale "mA hi~yAt" e iSTa vAkyavaDe karIne virodha Avato hovAthI yAjJika ane mImAMsakanI hiMsA che, te vyAjakhI nathI. ane tethI karIne tene pratipAdana karanAra Agama te Agama ja nathI. (48 ) [rUti yAjJikSmatatrujInaC ] Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 upara jaNAvyA pramANe AjIvaka vagere matamAM jaNAvelI hiMsA paNa vyAjabI nathI. e vAta jaNAve che - anyeSAmapi buddhyaivaM, dRSTeSTAbhyAM viruddhtaa| darzanIyA kuzAstrANAM, itazca sthitamityadaH // 49 // 161 // bIjA paNa AjIvaka vagerenA kuzAstronI paNa daSTa ane iSTathI viruddhatA savicAraNAthI pratipAdana karavI. [upara jaNAvela carcAno sArAMza e nIkaLe che ke-maMDaLa ta-vAdI, saMsAra mecakavAdI, yAjJika ane AjIvaka vagerenA Agamo bhale hiMsAne mAnya rAkhanArA sAme dekhAtA hoya, chatAM paNa daSTa ane ISTathI virodha Avato hevAthI te Agama ja nathI paraMtu daSTa ane ISTanA virodhathI rahita zrIjinendra devanuM je Agama te ja satya Agama che. temAM jaNAve che ke hiMsAdikathI azubhakarma ane ahiMsAdikathI zubha karma baMdhAya che. A Agama pramANane anusAre pUrve batAvelo niyama (hiMsAdikathI pApa ane ahiMsAdikathI. puNya) prAmANika che.] (49) uparokta puNya-pApa karmane kAM potAno AtmA ja che. e vAta batAve che- kliSTaM hiMsAdhanuSThAne, na yat tasyAnyato matam / tataH kartA sa eva syAt , sarvasyaiva hi karmaNaH // 50 // 162 // jIvane kliSTa evA hiMsAdi anuSThAna bIjAnI kriyAthI hotA nathI. arthAta potAnI kriyAthI ja hoya che. AthI karIne dareka karmano kartA te jIva pite ja che. (50) AvA aniSamAM jIva zAthI prayata karate haze, tenI spaSTatA- anAviyuvA[i, to pravartatA. hiteDamina kAyo, cAridittivara che pa1 162 jema vyAdhithI vyagracittavALo prANI, potAnI ahitakara vastumAM paNa pravRtti kare che, tema anAdikALathI lAgelA karmane udaye mUDhatAne laIne jIva pravRtti kare che. (51) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 kAraNavAdanuM nirupaNa-- kAlAdInAM ca kartRtvaM manyante'nye pravAdinaH / hevAnAM talunye tu, miya: sAmapekSA // pura || 164 ma jyAre ekAntavAdIo paikI keTalAeka kevaLa kALane asAdhAraNa kAraNapaNuM mAne che, ane te paikInA ja keTalAeka kevaLa svabhAvane, kevaLa niyatine, kevaLa karmane, ane kevaLa prayatane asAdhAraNa kAraNapaNuM mAne che, tyAre anekAntavAdI jaino paraspara sAmagrInI apekSAe eTale paraspara sApekSa evA kALAdika je pAMca tene asAdhAraNa kAraNapaNuM mAne che, kintu kevaLa ekekane ja nahIM. ( para ) ekAnta kALavAdInI yukti-- na kAlavyatirekeNa, garbhabAlazubhAdikam / yat kiJcijjAyate loke, tadasau kAraNaM kila // 53 // 165 // garbhanuM bahAra AvavuM, soLa vaSaeNsudhInI gaNAtI khAlyAvasthA, ane sukha duHkha vagere koI paNa vastu vizvamAM kALa sivAya thaI zakti nathI, mATe kAla eja jagatanuM asAdhAraNa kAraNa che. ( 53) kAlanI mahattA-- vyAja: pati mUtAni, rAhaH saMrati prajJAH | vANa: sukSepu khAti, jAjo hi tutimaH || 14 // 166 // kALa-vastumAtrane paripakva kare che ( athAt pakAve che ). kALa-prajAno eTale utpattizIla vastumAtrano saMhAra kare che arthAt prastuta svabhAvathI anya svabhAvamAM mUke che. kALa-anya sUtA hoya tyAre paNa jAgato hoya che [Ano artha prastuta graMthakAra zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAjanA abhiprAya pramANe 'jJApavamasmikSatti' eTale ApattithI rakSaNa kare che. ane vAcakavarya zrIyazovijayajI mahArAjanA abhiprAya pramANe jJanitAryeSu vAmimatAraLevu sallu' mIna kahevAtA kAryo jyAre ughatA hoya ( arthAt kArya na karatA hoya) tyAre paNa kALa to jAgato ja che. arthAt prastuta kAryane kare che. ] kALa-duratikrama che. eTale anyathA karavAne zakya nathI. arthAt utpatti sthiti ane pralayamAM kALa kAraNa nathI ema koI paNa kahI zake tema nathI. ( 54 ) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kALanI viziSTa zakti kizca kAlAhate naiva mudrapaktirapIkSyate / . sthAlyAdisannidhAne'pi, tataH kAlAdasau matA // 55 // 167 // pAkane upayogI hAMDalI vagere sAdhana samIpamAM hoya, chatAM paNa kALa sivAya (amuka samaya laMbAvyA sivAya) maga raMdhAtA nathI, mATe magane pAka kALathI ja mAnelo che. (55) kALane asAdhAraNa kAraNa mAnavAmAM na Ave to doSa- - kAlAbhAve ca garbhAdi, sarva syAdavyavasthayA / pareSTahetusadbhAvamAtrAdeva tadudbhavAt // 56 // 168 // kALane kAryamAtra pratye asAdhAraNa kAraNa je na mAnIe to gabhadikamAM paravAdIe mAnelA mAtApitAdi sakala kAraNa che, te turata ja garbhe, bahAra Avavo joIe, paraMtu te rIte banatuM nathI paNa amuka samayanI apekSA rahe che. (56) " [ti thA] ekAnta svabhAvavAdInuM mantavya na svabhAvAtirekeNa, garbhabAlazubhAdikam / yat kiJcijAyate loke, tadasau kAraNaM kila // 57 // 169 // | garbha, bALa ke zubha vagere koIpaNa vastu jagatamAM svabhAva sivAya thatI ja nathI, mATe svabhAja eja vastu mAtra pratye asAdhAraNa kAraNa che. (57) Aja vAtanuM spaSTIkaraNa- sarve bhAvAH svabhAvena, svasvabhAve tathA tathA / vartante'tha nivartante, kaamcaarpraangmukhaaH|| 58 // 170 // - aniyata bhAvathI nirapekSa evA dareka padArtho svabhAvathI ja potapotAnA svarUpamAM varte che, ane nAza pAme che. (58) svabhAvanI mahattA na vineha svabhAvena, mudrapaktirapISyate / tathA kAlAdibhAve'pi, nAzvamASasya sA yataH // 59 // 171 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kALAdika hoya chatAM paNa svabhAva sivAya maga raMdhAtA nathI. game teTalA samaya sudhI cUlA para rAkhI mUke to paNa koraDu maga raMdhAto nathI, kAraNa ke temAM te svabhAva nathI. (59) svabhAvane je kAraNa na mAnavAmAM Ave to doSa- ' atatsvabhAvAt tdbhaave'tiprsnggo'nivaaritH| . tulye tatra mRdaH kumbho, na parAdItyayuktimat // 60 // 172 // svabhAva sivAya paNa vastunI utpatti jo mAnIe to aneka doSanI paraMparA utpanna thaze. kAraNake-mATImAM ghaTane utpanna karavAno svabhAva nathI, tema paTane utpanna karavAno paNa svabhAva nathI, te mATIthI ghaDo ja thAya ane paTa na ja thAya e vAta kaI rIte kahI zakazo? kAMTAnI tikSNatA, mRga ane pakSImAM varNAdikanI vicitratA, A badhuM kone karyuM? arthAt svabhAvathI A badhuM banela che. (60) [ti ramAvavA] . atha ekaantniytiruupkaarnntaavaadHjema eka ghaDo navAge utpanna thayo che. temAM bIjA ghaDA karatAM kAMIka vilakSaNatA rahelI che. A vilakSaNatA bIja ghaDAmAM athavA paTAdikamAM nathI. AvI vilakSaNatA niyati nAmanA tattvAntarathI utpanna thayelI che, kAraNa ke-bIjA kAraNe te dareka ghaDA mATe samAna che. enAthI kAMI A vilakSaNatA AvI zakatI nathI, mATe niyati nAmanuM tattvAntara mAnavuM joIe. ane enAthI A vilakSaNatA thAya che. A AvI ekAnta niyativAdInI mAnyatA che te jaNAve che - niyatenaiva rUpeNa, sarva bhAvA bhavanti yat / tato niyatijA hyete, tatsvarUpAnuvedhataH // 61 // 173 // sakala padArtho niyatApe karIne ja (sajAtIya ane vijAtIyamAM nahIM dekhAtuM evuM svabhAvane anusAra je vilakSaNa svarUpa tene karIne ja) utpanna thAya che. tethI ane niyatithI prApta thayela je pratiniyata dharma (amuka amuka vilakSaNa svarU5) tenA saMbaMdhathI sakala padArtho nizca karIne niyatithI utpanna thayelA che. (61) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja vAtane spaSTa kare che- * yad yadeva yato yAvat , tat tadaiva tatastathA / niyataM jAyate nyAyAt , ka etAM bAdhituM kSamaH // 62 // 174 // je vastu (ghaTAda) je kALamAM ja jenAthI (daMDAdi kAraNathI) jeTalA pramANavALI dekhAya che, te vastu (ghaTAdi ) te kALamAM ja tenAthI (daMDAdi kAraNathI) teTalA pramANuvALI niyata (niyatithI karAelA niyamita svarUpavALI) utpanna thAya che. A yuktithI niyatine anyathA karavA koNa samartha che? (2) niyatinuM sAmarthya - na carte niyati loke, mudgapaktirapIkSyate / camAvAmiDaSi, nANAMvariyA thataH che gharU che 175 che. lokane viSe magano pAka (maganuM raMdhAvavuM) paNa niyati sivAya jovAmAM AvatuM nathI. bhale evI jAtanA svabhAvAdi temAM hoya, chatAM paNa A magano pAka aniyata nathI. eTale sajAtIya ane vijAtIyamAM nahIM dekhAtavilakSaNa svarUpathI rahita nathI.arthAta sahita che, mATe niyati sivAya A hakIkta banI zakaze nahIM. svabhAva te mAtra raMdhAvavuM eTalI ja yogyatA Ape che, paNa raMdhAvavA raMdhAvavAmAM je vilakSaNatA rahe che tene mATe niyati sivAya anya koI hetu nathI. (63) niyati na mAnavAmAM Ave to doSa anyathA'niyatatvena, sarvAbhAvaH prasajyate / anyo'nyAtmakatApatteH kriyAvaiphalyameva ca // 64 // 176 // amuka ja vastu amukathI ja amuka kALe ja amuka ja parimANAdi vALI" evo niyama niyati nAmanA tatva sivAya ghaTI zakato nathI. Aja vAta pUrve paNa jaNAvI che, chatAM paNa niyati nAmanuM tatva jo mAnavAmAM na Ave to koI paNa vastuno niyama ghaTI zakaze nahIM. AthI vastu mAtrane aniyatapaNuM thaI jaze. arthAt daMDAdikathI ghaTa thAya ja e niyama ghaDI zakazo nahIM, kAraNake aniyatapaNAne laIne daMDAdikathI ghaTa na thAya e vastu paNa sAme AvIne ubhI rahe che. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 tethI sArAMzamAM e Avaze ke-daMDAdikathI ghaTa na paNa thAya ane taMtu vagerethI paTa na paNa thAya. A sarva rIte vastunA abhAvano prasaMga Avaze. tathA "daMDAdikathI ja thayela hoya te ghaTa kahevAya ane taMtu vagerethI ja thayela hoya te paTa kahevAya" A rIte paNa niyama ghaDI zakAze nahIM, kintu aniyatapaNAne laIne daMDAdithI bhinna vastuthI thayela hoya te paNa ghaTa kahevAya ane taMtu vagerethI bhinna vastuthI thayela hoya te paNa paTa kahevAya. e rIte daMDAdikathI thayelA ghaTamAM paTapaNuM ane taMtu vagerethI thayelA paTamAM ghaTapaNuM AvI jaze. jethI karIne ghaTa-paTAdikamAM paraspara eka bIjAnA svarUpanuM saMkramaNa thaze. vaLI mATI vagerethI ghaTa ja thAya evo niyama nahIM rahevAthI mATI AdithI ghaTa na paNa thavo joIe. ane tethI karIne ghaTa banAvavA mATe mATI vagere lAvavAnI je kriyA te niSphaLa jaze. A badhA doSathI bacavA mATe niyati nAmanuM tattvAntara avazya mAnavuM joIe. (64) [ ti nicativA ] ekAnta karmavAdInI mAnyatA , 7 movatRttiLa, moDyuM natti vidyA. na cAkRtasya bhoktA syAnmuktAnAM bhogabhAvataH // 65 // 177 // jagatamAM bhaktA sivAya bhogya vastu hoI zakti nathI. arthAt je vastuno bhoktA hoya teja vastu bhogya kahI zakAya. ane jene karma nathI karela te bhoktA hoI zakto nathI. arthAta jeNe karma bAMdhyuM che te ja bhaktA hoI zake che. A rIte je na mAnavAmAM Ave to karma rahita je muktAtmA tene paNa bhogano prasaMga AvI jaze. (65) AthI zuM?-- bhogyaM ca vizvaM sattvAnAM, vidhinA tena tena yat / dRzyate'dhyakSamevedaM, tasmAt tatkarmajaM hi tat // 66 // 178 // 13 ra0 0 di Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 je kAraNa mATe dareka prANIone A jagata sukha-duHkhAdi vividha prakAre je pratyakSa bhogya dekhAya che te kAraNa mATe te karmajanya che. arthAt sukhaduHkhAdipe jagatanI koI paNa vastu anubhavAya che te karmane laIne ja che. (66) karmanuM samarthana - na ca tatkarmavaidhurye, mudgapaktirapIkSyate / sthAlyAdibhaGgabhAvena, yat kvacinnopapadyate // 67 // 179 // bhaktAgata karma je na mAnavAmAM Ave te magane pAka paNa joI zakAto nathI, kAraNake-pAkane upayogI sakala sAdhana hoya chatAM paNa (kadAca daivayogathI) hAMDalI vagere phUTI jAya, te pAka thaI zakato nathI. AthI karma nAmavI vastu mAnavI joIe. (67) karma na mAnavAmAM Ave te doSa- citraM bhogyaM tathA citrAt, karmaNo'hetutAnyathA / tasya yasmAd vicitratvaM, niyatyAdena yujyate // 68 // 18 // vividha prakAranI te te svarUpe bhogya vastu vividha prakAranA karmathI ja thAya che. A rIte jo na mAnavAmAM Ave to bhogya vastu nihetuka banI jaze, kAraNake-niyati vagere vicitra svarUpavALA nathI. arthAta niyata svarUpavALA che. tethI tenAthI bhogya vastunuM vicitrapaNuM saMbhavI zakatuM nathI. (68). uparokta vastunuM spaSTIkaraNa- niyaterniyatAtmatvAniyatAnAM samAnatA / tathAniyatamA , vAt cAra diktitratA ha1 181 niyati eka svarUpavALI hovAthI, tenAthI utpanna thayelA padArthonI samAnatA ja thaI jaze. kadAca ema mAnavAmAM Ave ke niyati asamAna kAryane paNa utpanna kare che, to pachI niyati eka svarUpavALI na rahI, kintu anekavidha kAryane utpanna karatI hovAthI aneka svarUpavALI thaI, ema anicchAe paNa mAnavuM paDaze. AthI sakalanI utpAdaka niyati eka svarUpavALI che e siddhAMta TakI zakaze nahIM. (69) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyativAdInI zaMkAnuM nirasana- na ca tanmAtrabhAvAderyujyate'syA vicitratA / tadanyabhedakaM muktvA, samyagryAyAvirodhataH // 70 // 182 // ghaTa janaka niyati paTanI janaka nathI ane paTa janaka niyati ghaTanI janaka nathI. A rIte niyatimAM vicitrapaNuM mAnI laIe to zuM vAMdho che? AvuM niyativAdInuM kathana vyAjabI nathI. kAraNake-niyati to niyati svarUpe eka ja che. tethI ghaTa janaka niyati karatAM paTa janaka niyatimAM je vicitratA batAvAya che, te tenAthI bhinna bhedaka vastu sivAya yuktimArgathI ghaTI zakti nathI. (70) sajAtIya vastumAM avAntara vicitratA bhinna kAraNa sivAya saMbhavI zakti nathI. e vAta daSTAMta dvArA jaNAve che- na jalasyaikarUpasya, viyatpAtAd vicitratA / USarAdidharAbhedamantareNopajAyate // 71 // 183 // AkAzamAMthI paDatuM varasAdanuM pANI eka ja jAtanuM hoya che, chatAM paNa nIce jamIna para paDyA bAda temAM khArAza vagere je vicitratA dekhAya che te ukhara bhUmi vagerenA bhedane AbhArI che. arthAta tenAthI ja te vicitratA thAya che. te rIte niyatirUpe karIne samAna evI je niyatio tenI vicitratA anyabhedaka vastu sivAya hoI zakti nathI. (81) bhale bhedaka anya vastu ho, tethI zuM ? A vAtano javAba- tadbhinnabhedakatve ca, tatra tasyA na krtRtaa| tatkartRtve ca citratvaM tadvat tasyApyasaGgatam // 72 // 184 // niyatithI bhinna bhedaka vastu jo mAnavAmAM Ave to te mAnelI bhedaka vastunuM bIjuM koI kAraNa mAnavuM paDaze. AthI temAM niyati kAraNa na thaI tethI karIne kAryamAtra pratye niyati kAraNa che e tamAro niyama uDI jAya che. kadAca A niyamanuM rakSaNa karavA mATe ema kahevAmAM Ave ke te bhedaka vastu pratye paNa niyati ja kAraNa che, anya nahIM, to A hakIkta vyAjabI nathI. kAraNake-niyatimAM jema vicitrapaNuM nathI, tema tenAthI utpanna Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thayela bhedaka vastumAM paNa vicitrapaNuM AvI zakaze nahIM. tethI avicitra evI je bhedaka vastu te niyatimAM bheda karI zakaze nahIM. (72) zaMkA ane samAdhAna- tasyA eva tathAbhUtaH, svabhAvo yadi ceSyate / caro nicativAdaH cAra, ramAvAyAjanu A 7rU che 18 niyatimAM ja tevo svabhAva che ke jene laIne kAryamAM bhinnatA AvI zakaze. AvuM niyativAdInuM samAdhAna paNa vyAjabI nathI. kAraNake-svabhAvanuM jo AzrayaNa karyuM, to "kAryamAtra pratye niyati ja kAraNa che" evo niyativAda TakI zakato nathI. (73) ekAnta svabhAvavAdanuM nirasanastro bhAvazca svabhAvo'pi, svasattaiva hi bhAvataH / tasyApi bhedakAbhAve, vaicitryaM nopapadyate // 74 // 186 // kevala svabhAvanI vicitratAne laIne kAryanI vicitratA thAya che. AvuM svabhAvavAdInuM maMtavya vyAjabI nathI. kAraNake svabhAvano artha kharI rIte svasattA ja thAya che. A svasattAmAM bhedaka bIjI vastu na mAnIe to vicitrapaNuM AvI zakatuM nathI. ane bhedaka bIjI vastu je mAnavA jaIe te pUrve niyatimAM jaNAvelA doSo utpanna thAya che. (74) bhale svabhAvamAM vicitratA na ho, ethI zuM? AvI zaMkAnA javAbamI jaNAve che - tatastasyAviziSTatvAd , yugapadvizvasambhavaH / na cAsAviti sadyuttyA, tadvado'pi na saGgataH // 75 // 187 // svabhAva eka jAtano che. tenAthI jagatanI utpatti mAnavAmAM Ave to ekI sAthe AkhA jagatanI utpatti thaI javI joIe. ane te thatI nathI, mATe yuktithI vicAratAM ekAnta svabhAvavAda paNa vyAjabI nathI. (75) zaMkA ane samAdhAna tattatkAlAdisApekSo, vizvahetuH sa cennanu / muktaH svabhAvavAdaH syAt , kAlavAdaparigrahAt // 76 // 188 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 te te kALAdikanI apekSAvALo svabhAva che, ane te jagatano hetu che. AvuM svabhAvavAdInuM samAdhAna vyAjabI nathI. kAraNake-AmAM kALane paNa kAraNarUpe svIkAryo, mATe ekAnta svabhAvavAda TakI zakato nathI. (76) ekAnta kALavAdanuM nirasanakaalo'pi samayAdiryat , kevalaH so'pi kAraNam / tata va samUte, yavijApajo . 77 182 che kevaLa samayAdipa kALa kAraNa che, te vastu paNa yukti saMgata nathI. kAraNake--kevaLakALathI ja koI vastunI utpatti hoI zakti nathI. (77) anya doSa- yatazca kAle tulye'pi, sarvatraiva na tatphalam / ato hetvantarApekSaM, vijJeyaM tadvicakSaNaiH // 78 // 199 // kALa samAna hoya che, chatAM tenuM phaLa samAna nathI, mATe anya koI paNa hetu vicakSaNee mAnavo joIe. (78) upasaMhAra- ataH kAlAdayaH sarve, samudAyena kAraNam / garbhAdeH kAryajAtasya, vijJeyA nyAyavAdibhiH // 79 // 191 // kALAdi pAMca garbhAdi sakaLa kAryanA samudAyarUpe kAraNa che, ema yuktivAdIoe mAnavuM joIe. (79). Aja vastunI spaSTatA- na caikaikata eveha, kvacit kiJcidapIkSyate / tasmAt sarvasya kAryasya, sAmagrI janikA matA // 80 // 192 // ekekathI koI paNa sthaLamAM koI paNa kArya dekhAtuM nathI, paraMtu sAmagra bhegI thAya tyAre ja kArya thAya che. (80) matabheda- svabhAvo niyatizcaiva, karmaNo'nye pracakSate / dharmAvanye tu sarvasya, sAmAnyenaiva vastunaH // 81 // 193 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yo svabhAva ane niyati karmanA ja dharma che ema keTalAeka AcAryo kahe che. ane bIjA AcAryo svabhAva ane niyati vastumAtranA dharmarUpa che ema kahe che. (81) $ iti zrI vijayanemisUrIzvara-paTTAladdAra-zrIviyelAvaNya- A sUrIzvara ziSyarata-pabhyAsa pravara - zrIdakSavijyagaNivara - * ziSyarata - pacAsathI suzIlavijayagaNinA syAdvAdavATikATIkAmavalabhya gumiphataH zAsavArtAsamuccayagatadvitIyastabakapaghabhAvArtha: tA. 5-4-55. ) sthaLavIra saM. 2481nA tathA che vikrama saM. 2011nA citra | "zrI kaSabhadeva kezaradi madiraprasAda nikaTavartI che zuda 13ne maMgaLavAra. [zramaNa bhagavAna mahAvIra | zrI lAlajI mahArAjane upAzraya. paramAtmAno janma vetALa peTha, punA naM. 2. kalyANaka divasa.] (mahArASTra) | # zAntiH | ' Bill kalAkathI (ts tapa karI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I guttamapatta-zrI pArzvanAthAya namaH | che. tRtIyastabakano saMkSipta bhAvArtha che PRAESENHORARAAAAAEALALALALALA kartA-pacAsajI mahArAja zrI suzIla vijayajI gaNI. Izvara katvavAda- IzvaraH prerakatvena, kartA kaizcidiheSyate / acintyacicchaktiyukto'nAdizuddhazca sUribhiH // 1 // 194 // pAtaLajalamatAnuyAyI AcAryo mAne che ke-aciMtyajJAna zaktithI sahita ane anAdi zuddha evA Izvara, A jagatamAM prerakapaNAe karIne (hitAdikAryanI pravRttine utpanna karavA dvArA) kAryamAtra pratye kAraNa che. (1) IzvaramAM viziSTa guNa jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / aizvarya caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam // 2 // 196 // vizvapati IzvaranuM apratihata jJAna, apratihata vairAgya, apratihata aNimAdi aizvarya ane apratihata prayatAdidharma, e cAra vastuo svabhAva siddha che. (2) IzvaranI katva sthApanA- ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet , svarga vA zvabhrameva vA // 3 // 196 // ajJa evo A prANuM, potAnA sukha ane duHkhanA cakramAM asamartha che. te IzvarathI preraNA karAyo chato svarga athavA narakamAM jAya che. (3) ! rUti pheravatRtvapUrNAkSa , Izvara kartRtvavAdanuM nirasana- anye tvabhidadhatyatra, vItarAgasya bhAvataH / itthaM prayojanAbhAvAt , kartRtvaM yujyate katham ? // 4 // 197 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya AcAryo (jainAcAryo) A viSayamAM ema kahe che ke-kharI rIte prayojanano abhAva hovAthI IzvaramAM jagatakatRtva kaI rIte ghaTI zake ? arthAt ghaTI zakatuM nathI. (4) vItarAga evA Izvarane vizva nirmANamAM prayojana nathI. eja vAtane spaSTa kare che - narakAdiphale kAMzcit kAMzcit svargAdisAdhane / karmaNi prerayatyAzu, sa jantUn kena hetunA ? // 5 // 198 // Izvara koIne narakAdinA sAdhanabhUta evA brahmahatyAdipa hiMsAdikamAM prere che, ane keTalAekane svargAdikanA sAdhanabhUta yama-niyamAdinA anukAnamAM zIdhra prere che. have ahIM prazna e karavAmAM Ave che ke-A IzvaranI preraNA kayA prayojanathI che ? narakAdikanA sAdhanamAM je preraNA te to te te jIvo pratyeno dveSabhAva jaNAve che. ane svargAdikanA sAdhana yama-niyamAdikamAM je preraNA te to te te jIvo pratyeno rAgabhAva jaNAve che. AthI rAga-dveSanA abhAva5 je Izvarano vairAgya guNa teja naSTa thaI jAya che. kadAca ema kahevAmAM Ave ke-Izvarane kAMI paNa prayojana che ja nahIM? to enA javAbamAM jaNAvavAnuM ke prayojana nathI to prayojanamUlaka preraNA paNa na hoI zake, arthAta jagatamAM koI paNa preraNA karavAmAM Ave che te koI paNa phaLane anulakSIne hoya che. je phaLa na hoya to tene mATe preraNA paNa na hoya. ane preraNAnA abhAve prerakapaNuM paNa na hoI zake, te pachI Izvara preraka che, mATe katAM che evo tamAro siddhAMta naSTa thAya che. arthAt prayojana ke prayojanano abhAva e bemAMthI eke ghaTI zakatuM nathI. (5) parano abhiprAya ane tenuM nirasana- svayameva pravartante, sattvAzceccitrakarmaNi / nirarthamiherAmya, nRvaM jayate tha aa . 121 / jIvo potAnI meLe ja tamoguNanI adhikatAthI brahmahatyAdi azubha kAryamAM pravRtti kare che ane sattvaguNanI adhikatAthI yama-niyamAdi zubha kAryamAM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 pravRtti kare che, mATe IzvaranI vItarAgatA kAyama rahe che. AvuM paranuM samAdhAna vyAjabI nathI. A rIte jo mAnavAmAM Ave to izvaranuM kartRtva vyartha paDe che. (6) Aja vAtane prakArAntarathI jaNAve che-- phalaM dadAti cet sarva, tat teneha pracoditam / jANe pUrvatoSaH sthAt, saSThe mattimAtratA | 7 || 200 || jagatamAM sakala zubha ane azubha karma izvarathI prerAyuM hatuM ja sukha ane duHkhAdikane Ape che, kAraNake-acetana che te cetanathI prerAyuM chatuM ja kArya kare che, mATe Izvarane kartA tarIke mAnavA joI e. Avo parano abhiprAya vyAjakhI nathI, kAraNake A vastumAM be vikalpa saMbhave che. zubha ane azubha karma svayaMphaLa ApavAmAM zuM asamartha che ? athavA zuM samartha che? asamartha che ema jo mAnavAmAM Ave to IzvaranI preraNAdvArA zubha karmathI azubha phaLa ane azubha karmathI zubha phaLa kema na thAya ? arthAt thAya. athavA je karmathI jene Izvara svargamAM laI javA cAhe che tene te karmathI svargamAM laI jAya che. ane jene je karmathI narakamAM laI javA cAhe che tene te karmathI narakamAM laI jAya che. AthI Izvarane eka pratye rAga ane khIjA pratye dveSa thavAthI (izvaranI ) vItarAgatA naSTa thAya che. kadAca ema kahevAmAM Ave ke- karma pAte ja phaLa devAmAM samartha che, to pachI IzvaranI preraNA sivAya paNa zubhAzubha phaLa maLI jaze. tethI karIne IzvaranI preraNA e to kevaLa karmanI Izvare karelI bhakti ja thai. arthAt izvaranA kartRtvanI jarUrata rahetI nathI. ane sarve acetana cetanathI prerAIne ja kArya kare che e vastu paNa vyAjakhI nathI, kAraNake-vanamAM koie kaMi vAvela na hoya chatAM paNa khIjamAMthI aMkuro utpanna thAya che.(7) sauthI prathama sRSTinuM sarjana thAya che. temAM izvaranuM ja kartutva che. Avo parano abhiprAya vyAjabI nathI-- Adisarge'pi no hetuH, kRtakRtyasya vidyate / pratijJAtavirodhitvAt, svabhAvo'pyapramANakaH // 8 // 201 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sauthI prathama sRSTinuM sarjana thAya che ema mAnI laie to paNa kRtakRtya evA Izvarane temAM prayojana nathI. prayojana-lAbhilASA che ema mAnavAmAM Ave to tamoe mAneluM IzvaranuM vItarAgatva-vItarAgapaNuM naSTa thAya che. kadAca ema kahevAmAM Ave ke-bhale prayojana na ho, chatAM paNa Izvarano svabhAva ja evo che ke sRSTinI AdimAM svataMtratAthI ja kArya kare che. ane pachInA kALamAM jIvonI adaSTanI-karmanI apekSA rAkhIne kArya kare che. A vastu paNa vyAjakhI nathI. kAraNake koi paNa pramANathI jo izvara siddha thayela hoya to temAM upara jaNAvela svabhAvanI kalpanA karI zakAya, kintu tenI siddhi ja na thaI hoya tyAM svabhAvanI kalpanA zemAM karazo? ( 8 ) parAbhiprAya ane tenuM nirasana-- karmAdestatsvabhAvatve, na kiJcid bAdhyate vibhoH / vimostu tatvamAvatve, tatvavavAdhanam // 1 // 202 // IzvarathI anapekSa evuM karma jagatane kare che, mATe Izvarane doSa nathI, paraMtu tenuM vItarAgapaNuM daDha thAya che. ane tethI IzvaranuM jagatkartRtva nirdoSa che. AvI paNa paranI mAnyatA vyAjabI nathI. kAraNake--karmAdika kAraNanI anapekSatArUpa svataMtratAthI athavA karmAdika kAraNanI sApekSatAthI IzvaramAM jagatsarjana svabhAva che. ema mAnavAmAM Ave to kRtakRtyatvano pari( pUrNatAno ) khAdha Ave che. jagatsarjananI icchA thavAthI IzvaramAM kRtakRtyatva rahetuM nathI. kRtakRtyatva to kyAre hoI zake ke jyAre kaMipaNa karavAnuM khAkI na hoya tyAre. (9) jaina dRSTie IzvaranuM jagatkartRtva-- tatazcezvarakartRtvavAdo'yaM yujyate param / sambandhAya virodhana, cacAduH sunnuH || 10 || 203 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tha pAtAjala ane naiyAyika vageree batAvelo Izvarano jagatuM kartutvavAda koIpaNa rIte ghaTI zakato nathI, kintu lokaprasiddha evo A Izvarano kartatvavAda koIpaNa tarkathI bAdha na Ave evI judI ja yuktithI je rIte ghaTI zake che te rIte jaina siddhAMtanA niSNAta paramaSio kahe che. (10) paramarSinuM vacana, ane temAM mokSa kartutvanuM pradarzanaiishvrH paramAtmaiva, taduktavratasevanAt / yato muktistatastasyAH, kartA syAd guNabhAvataH // 11 // 204 // sarvajJa mahApuruSa teja Izvara che. ane temaNe kahelA vratonuM sevana karavAthI jIve mukti meLavI zake che, mATe te dRSTie arthAt upacArathI teo (paramAtmA) mokSanA kartA che. (11) saMsAra kartRtvanuM pradarzana- tadanAsevanAdeva, yat saMsAro'pi tattvataH / / tena tasyApi kartRtvaM, kalpyamAnaM na dUSyati // 12 // 205 // te paramAtmAe kahelo vratonuM sevana nahIM karavAthI kharekhara saMsAra (paribhramaNa) hoya che. tethI te dRSTie saMsAranuM paNa kalpanA karAtuM kartutva doSa rahita che. arthAt A rIte teo saMsAranA paNa kartA che. (12) aupacArika kartutvavAdamAM rahela guNa-- kartA'yamiti tadvAkye, yataH keSAJcidAdaraH / atadvAnuAthena, tasya verAnA 12 20 / keTalAeka bhadrika pariNAmI jIvone Izvara jagatano rtA che ema samajAvavAthI Izvare kahelA siddhAMtane viSe AdarabhAva-zraddhA utpanna thAya che. A zraddhA guNane anulakSIne Izvara vizvanA kartA che ema (aupacArika dRSTie) kahI zakAya che. (13) upacAra sivAya sAkSAt kartutvavAda- paramaizvaryayuktatvAnmata Atmaiva vezvaraH / sa ca karteti nirdoSaH, kartRvAdo vyavasthitaH // 14 // 20 // nizcaya nayanI daSTie pratyeka AtmA utkRSTa kevala jJAnAdipa parama aizvarya yukta hevAthI AtmA ja Izvara che. ane te jaina mate paNa sAkSAta Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA che, mATe aupacArika katva levAnI jarUrata nathI. A rIte jaina daSTie kartutvavAdanI vyavasthA sughaTa che. (14) nAstikathI bhinna zAstrakAronI prazaMsA zAstrakArA mahAtmAnaH, prAyo vItaspRhA bhave / sattvArthasaMpravRttAzca, kathaM te'pyuktabhASiNaH // 15 // 208 // ghaNuM karIne saMsAramAM nispRha evA mahAtmA zAstrakAro, jeonI prANIonA iSTane mATe pravRtti che te kaI rIte ayukta vastune kahe ? arthAta na kahe. (15) abhiprAyanuM anveSaNa abhiprAyastatasteSAM, samyaga mRgyo hitaiSiNA / nyAyazAstrAvirodhena, yathAha manurapyadaH // 16 // 209 // yuktabhASI evA zAstrakArane abhiprAya yukti ane Agamano virodha na Ave te rIte hitecchu jIvoe rUDI rIte zodhavo joIe. jene mATe manu paNa A vAta kahe che. (16) manunuM vacana- ASaM ca dharmazAstraM ca, vedshaastraavirodhinaa| yastakeMNAnusaMdhatte sa dharma veda netaraH // 17 // 210 // RSipraNata vedAdi ane purANAdi dharmazAstrane paraspara veda ane purANAdino virodha na Ave te rIte yuktithI je anusaMdhAna kare che te dharmane jANanAra che, bIjo nahIM. (17) [ti jaLavAvavA] sAMkhya matanuM pradarzana- pradhAnodbhavamanye tu, manyante sarvameva hi / mahadAdikrameNeha, kAryajAtaM vipazcitaH // 18 // 211 // Izvara ktatvane nahIM mAnanAra sAMkhyamatAnuyAyI vidvAno mahata AdinA kramathI prakRtithI utpanna thayela sarva vastu mAne che. (18) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtithI utpanna thatA mahat Adino krama pradhAnAnmahatI bhAvo'haGkArasya tato'pi ca / akSatanmAtravargasya, tanmAtrAd bhUtasaMhate // 19 // 212 // prakRtithI mahAna (buddhitattva), mahAnathI ahaMkAra, ahaMkArathI pAMca jJAnendriya (cakSu, zrotra, ghANa, rasana, ane tva), pAMca karmendriya (vApha, pANi, pAda, pAcUpaccha), mana, ane pAMca tanmAtrA (zabda, rUpa, rasa, gaMdha ane sparza) utpanna thAya che. ane pAMca tanmAtrAthI pAMca bhUta (pRthivI, apa, teja, vAyu, ane AkAza) utpanna thAya che. (19) sthUlakAryane AzrIne kathana- ghaTAyapi pRthivyAdipariNAmasamudbhavam / nAtmavyApArajaM kiJcit , teSAM loke'pi vidyate // 20 // 213 // sAMkhya matamAM AtmA akartA hovAthI lokone viSe paNa pRthivI vagerenA pariNAmathI utpanna thayela koIpaNa ghaTa-paTAdi padArtha AtmAnA vyApArathI utpanna thayela nathI. (20) asat kAryavAdInuM kathana- anye tu bruvate hyetat , prakriyAmAtravarNanam / avicAryaiva tad yuktyA, zraddhayA gamyate param // 21 // 214 // pUrva javela sAMkhyamatanI prakriyA yuktizUnya hovAthI, kevala zraddhA mAtrathI gamya che. arthAt yuktithI vicAravAmAM Ave to te ghaTI zakti nathI. ema bauddha vagere sat kAryavAdIo kahe che. (21) yukti vikaLatAnuM pradarzana- yuktyA tu bAdhyate yasmAt pradhAnaM nitymissyte| tathAtvApracyutau tasya, mahadAdi kathaM bhavet // 22 // 215 // yuktithI vicAratAM ukta sAMkhyamata TakI zakato nathI, kAraNake-prakRti nitya mAnela che eTale enA koIpaNa svarUpamAM pheraphAra na thaI zake te pachI tenA pariNAma rUpe mahata vagere kaIrIte hoI zake ? arthAt na hoI zake. (22) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA ane samAdhAna tasyaiva tatsvabhAvatvAditi cet kiM na sarvadA ? / ata eveti cet tasya, tathAtve nanu tat kutaH ? // 23 // 216 // pradhAnane ja (prakRtino ja) teo svabhAva hovAthI pote tasvarUpe kAyama rahe che ane mahatva vagerene utpanna kare che, AvuM sAMkhyamatanuM samAdhAna vyAjabI nathI; kAraNake-mahata vagerene utpanna karavAno prakRtino svabhAva che to pratidina mahatu vagerene kema utpanna na kare ? AnA javAbamAM kadAca ema kahevAmAM Ave ke-kadAcita ja mahatu. vagerene utpanna karavuM evo prakRtino svabhAva hovAthI, prakRti mahata Adikane kAyama utpanna karatI nathI. A samAdhAna paNa vyAjabI nathI. prakRti niyata svarUpathI vikAra pAmatI nathI, to pachI kadAcita utpanna karavAno svabhAva prakRtino kaI rIte hoI zake? (23) ekAnta nitya prakRtithI mahata AdinI anutpattinaanupaadaanmnysy, bhAve'nyajAtucid bhavet / tadupAdAnatAyAM ca, na tasyaikAntanityatA // 24 // 217 // mahat AdithI ekAnta bhinna evI prakRtinuM sannidhAna hoya, chatAM paNa upAdAna kAraNathI rahita evuM mahatu Adika koIpaNa rIte utpanna thaI zake nahIM, kAraNake-ekAnta asata je hoya te kadI paNa sata thaI zakatuM nathI. kadAca ema kahevAmAM Ave ke mahat vagerenuM upAdAne kAraNe prakRti ja che, mATe te rUpe mahata Adi sata che. ane tethI tenI utpatti thaI zakaze, to e vAta paNa tenI vyAjabI nathI. kAraNake-upAdAna kAraNa ane upAdeya kAryanuM abhinnapaNuM hovAthI mahat vagereno vinAza thaye chate prakRtine paNa vinAza thaze. tethI prakRtinuM ekAnta nityapaNuM TakI zakaze nahIM. (24) kevaLa upAdAna kAraNathI ja ghaTAdi kAryanI anutpatti-- * ghaTAdyapi kulAlAdisApekSaM dRzyate bhavat / ato na tat pRthivyAdipariNAmaikahetukam // 25 // 218 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 ghaTAdi kArya, kulAlAdi kartA hoya to ja utpanna thatuM dekhAya che. AthI samajI zakAya che ke pRthivyAdi rUpa upAdAna kAraNa mAtrathI te thatuM nathI. (25) ghaTAdi kAryamAM kartutvanI ghaTanA ane tenuM nirasana- tatrApi dehakartA cennaivAsAvAtmanaH pRthak / pRthageveti ced ? bhoga, Atmano yujyate katham ? // 26 // 219 // ghaTAdikane viSe kulAlAdikano deha che te kartA che, ema je kahevAmAM Ave to te vyAjabI nathI. kAraNake-A deha puruSathI bhinna nathI. kadAca bhinna mAnavAmAM Ave to ene bhoga AtmAne kaI rIte hoI zake ? kAraNake-evo niyama che ke-je kartA hoya te ja bhokatA bane che. prastutamAM kartA to prakRti che ane AtmA to akartA che, mATe AtmAne te bhoga ghaTI zake nahIM. (26) vastutaH AtmAne bhoga nathI evI sAMkhyanI mAnyatA- dehabhogena nevAsya, bhAvato bhoga iSyate / pratibimbodayAt kintu, yathoktaM pUrvasUribhiH // 27 // 220 // vastutaH AtmAne bhoga nathI, kintu dehanA bhoga vaDe karIne AtmAno bhega pratibimbodayathI mAnela che. ema pUrvanA viMdhya vagere sAMkhyAcAryoe * kahela che. arthAta jaLa sUrya svarUpa nathI, mATe sUryano prakAza jaLamAM nathI, chatAM paNa sUryanuM pratibimba jaLamAM paDe che, tethI te pratibiane grahaNa karanAra jaLa prakAzavALuM thAya che. tevI rIte svasthapaNuM hovAthI darpaNanA sarakhI buddhimAM cetanyanuM pratibiMba paDe che, tethI buddhi cetanAvALI thAya che. AvI potAnA pratibimbavALI bhakatR je buddhi tenA sAnnidhyathI AtmA-puruSa paNa bhoktA jevo thAya che. (27) uparokta vAtanuM kathana- puruSo'vikRtAtmaiva, svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // 28 // 221 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 avikRta svarUpavALo nitya ja je AtmA te acetana evA manane piotAnA AbhAsavALuM kare che, chatAM paNa AtmA te avikRta ja che. jema padmarAga maNuM vagere potAnA sAnnidhyathI sphaTikane raktAdi varNavALuM kare che, paraMtu pote to (padmarAga maNI vagere te) avikRta ja che. arthAt vikAra pAmatuM nathI. tevI rIte prastutamAM AtmAne mATe samajI levuM. (28) sArAMzavibhktedRkprinnto, buddhau bhogo'sya kathyate / gativizvAtha che, thathA ramesoDamati . ra rarara . - jema nirmala jaLamAM pratibimbano udaya-pratibimbAkAra pariNAma candrano kahevAya che, tema AtmAthI bhinna ane AtmAnA sAnnidhyathI caitanyanA pratibimbavALI buddhimAM sukha-duHkhanA anubhavarUpa je bhoga te AtmAno che, ema AsUri vagere sAMkhyAcAryo kahe che. (29) sAMkhyamatanuM nirasana- pratibimbodayo'pyasya, nAmUrtatvena yujyate / mukteratiprasaGgAcca, na vai bhogaH kadAcana // 30 // 223 // AtmAne pratibimba pariNAma ja hoI zakto nathI, kAraNa ke-je mUrti hoya (rUpAdivALI vastu hoya) teno ja pratibimba pariNAma hoI zake che, ane AtmA te mUrta nahIM paNa amUrta ja che. tathA mukta AtmAnI jema saMsArI jIvone paNa pratibimbane abhAva hovAthI sakala saMsArI jIvo mukta thaI jaze, ane tethI karIne koIpaNa AtmAne AzrIne bhoga nAmanI vastu ghaTI zakaze nahiM. (30) muktajIvone pratibimbano abhAva hovAthI muktapaNuM che, ane saMsArI jIvane to pratibimbano abhAva hovAthI muktapaNuM nathI. A rIte kadAca sAMkhya samAdhAna kare to tenA javAbamAM jaNAve che ke - na ca pUrvasvabhAvatvAt , sa muktaanaamsnggtH| svabhAvAntarabhAve ca, pariNAmo'nivAritaH // 31 // 224 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa1 muktajIvone saMsArI avasthAmAM je pratibimba svabhAva hato te mukta avasthAmAM paNa kAyama raheze, kAraNake-sAMkhyamatamAM AtmA phUTastha nitya mAnela che. arthAt teno koIpaNa svabhAva koIpaNa kALe badalAto nathI. kadAca ema kahevAmAM Ave ke-mukta avasthAmAM pratibimba svabhAva maTIne apratibimba svabhAva thAya che, te A paNa kathana vyAjabI nathI; kAraNake- eka svabhAvano vinAza ane apara svabhAvanI utpatti mAnavAthI AtmAnuM phUTastha nityapaNuM TakI zakatuM nathI. (31) dehathI AtmAne ekAMta bhinna mAnanAra sAMkhyamatamAM dUSaNa dehAt pRthaktva evAsya, na ca hiMsAdayaH kvacit / tadabhAve'nimittatvAt , kathaM bandhaH zubhAzubhaH // 32 // 225 // zarIrathI AtmAne ekAnta bhinna ja mAnavAmAM Ave te dehe karelA hiMsAdi doSo AtmAne lAgu paDaze nahIM. tethI karIne tagnimittaka zubhAzubha karmano baMdha paNa AtmAne lAgaze nahIM. (32) baMdha nahIM mAnavAmAM doSa- bandhAhate na saMsAro, muktirvA'syopapadyate / ____yamAdi tadabhAve ca, sarvameva hyapArthakam // 33 // 226 // je baMdha nAmanI vastu mAnavAmAM na Ave to saMsAra ghaTI zakatuM nathI, kAraNake karmanuM je baMdhana teja AtmAno saMsAra kahevAya che. temaja AtmAnI mukti paNa ghaTI zakti nathI, kAraNake karmabaMdhanathI sarvathA chUTA thavuM tenuM nAma mokSa kahevAmAM Ave che. vaLI mokSa nAmanI je vastu na hoya to tene mATe karAtA yama-niyamAdi dharmAnuSThAno paNa nirarthaka thaI jaze. (33) sAMkhya matanuM samAdhAna bhAramA na badhyate nApi, mucyate'sau kdaacn| badhyate mucyate cApi, prakRtiH svAtmaneti cet // 34 // 227 / / AtmA kadApi baMdhAtuM nathI tema chUTo paNa thatuM nathI, paraMtu prakRti potAnA pariNAma dvArA baMdhAya che ane mukta thAya che. arthAt baMdha ane mokSa prakRtine AzrIne che, paNa AtmAne AzrIne nahiM. (34) 14 za0 0 dri Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAnanuM nirasana ekAntenaikarUpAyA, nityAyAzca na sarvathA / tasyAH kriyAntarAbhAvAd, bandha-mokSau suyuktitaH // 35 // 228 // prakRti ekAnta pravRttirUpa nitya svabhAvavALI hovAthI teno nivRtti svabhAva kaIrIte hoI zake? ane tethI karIne prakRtine baMdha ane mokSa paNa yuktithI ghaTI zaktA nathI. (35) anya doSa- mokSaH prakRtyayogo yadato'syAH sa kathaM bhavet / svarUpavigamApattestathA tatravirodhataH // 36 // 229 // sAMkhya matamAM prakRtino viyoga tenuM nAma mokSa kahevAya che, to pachI prakRtino viyoga prakRtine kaI rIte hoI zake ? ane prakRtine prakRtino viyoga jo mAnavAmAM Ave to prakRtine prakRtipaNuM ja nahIM rahI zake. tathA sAMkhyazAstrano paNa virodha Avato hovAthI prakRtine mokSa kahevo te paNa vyAjabI nathI. (36) AtmAno mokSa jaNAvanAra sAMkhyazAstra paJcaviMzatitattvajJo, yatra kutrAzrame rtH| jaTI muNDI zikhI vA'pi, mucyate nA'tra saMzayaH // 37 // 230 // pacIza tane jANanAra AtmA koIpaNa AzramanI aMdara hoya, pachI bhale te jaTI (brahmacArI), muMDI (saMnyAsI), ke zikhI (vAnaprastha ane gRhastha) ho, chatAM paNa te mokSane pAme che, A bAbatamAM lezamAtra paNa saMzaya nathI. (37) upasaMhAra- puruSasyoditA muktiriti tantre cirantanaiH / itthaM na ghaTate ceyamiti sarvamayuktimat // 38 // 231 // - sAMkhyazAstramAM pUrvanA sAMkhyAcAryoe upara jaNAvyA pramANe AtmAnI mukti kahelI che. tethI karIne pUrva jaNAvela yuktithI sAMkhyanI prakiyA ghaTI zakatI nathI, mATe sAMkhyamata yuktivikaLa che. (38) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 sAMkhyamatano jaina daSTie ghaTI zakto samanvaya- atrApi puruSasyAnye, muktimicchanti vAdinaH / prakRti cApi sanyAyAt , karmaprakRtimeva hi // 39 // 232 // sAMkhyavAdamAM paNa jaino AtmAnI muktine Icche che ane sAMkhe kalpelI prakRti tene karmaprakRti ja kahe che. arthAt karmaprakRtine laIne Atmane baMdha ane mekSa ghaTI zake che. (39) sAMkhyamatamAM pUrve jaNAvela doSane abhAva- tasyAzcAnekarUpatvAt , pariNAmitvayogataH / AtmAno bandhanatvAJca, noktadoSasamudbhavaH // 40 // 233 // karma prakRtinuM aneka svarUpapaNuM hovAthI tene pariNAmitvano yoga hovAthI arthAt jJAnAvaraNAdi vipAkane yoga hovAthI, tathA AtmAnuM baMdhanapaNuM hovAthI arthAt anyonya praveza pUrvaka Atma svarUpanuM tirodhAyakapaNuM (AcchAdakapaNuM) hovAthI pUrve jaNAvela doSa Avato nathI. (40) vAdInI zaMkA nAmUrta mUrtatAM yAti, mUrta nAyAyamUrtatAm / yato bandhAd yato nyAyAdAtmano'saGgataM tayA // 41 // 234 // AkAzanI jema amUrta kadApi mUrta svarUpane pAmatuM nathI, ane pudagalanI jema mUrta paNa amUrtapaNAne pAmatuM nathI. AthI karIne AtmAne karma prakRtinI sAthe baMdha eTale ekIbhAva-lolImAva koIpaNa rIte ghaTI zakato ja nathI. (41) zaMkAnuM samAdhAna dehasparzAdisaMcittyA, na yAtyevetyayuktimat / anyo'nyavyAptijA ceyamiti bandhAdi saGgatam // 42 // 235 // - zarIrane kaMTakAdikane sambandha thavAthI AtmAne je jJAna thAya che te dehanI sAthe AtmA lolIbhUta thayela hoya to ja ghaTI zakeanyathA nahIM. AthI karIne amUrta che te paNa mUrtapaNAne pAme che, mATe amUrta che te mUrtipaNAne nathI ja pAmatuM evuM je vacana te yuktivikaLa che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ane AtmAne paraspara je praveza te dvArA utpanna thayeluM je jAtyArapaNuM eTale vijAtIyapaNuM tenAthI utpanna thayeluM uparokta jJAna che, mATe karmanA baMdha vagere sArI rIte ghaTI zake che. (42). amUrta evA AtmAne paNa mUrta evI karma prakRti sAthe sambandha thaI zake che ane te sambandhathI AtmAne anugraha ane upaghAta paNa thAya che. Aja vAta daSTAnta purassara jaNAve che - mUrtayA'pyAtmano yogo, ghaTena nabhaso ythaa| upaghAtAdibhAvazca, jJAnasyeva surAdinA // 43 // 236 // amUrta evA AkAzane mUrta evA ghaTanI sAthe sambandha thAya che tema amUrta evA AtmAne mUrta evI karma prakRti sAthe sambandha thAya che. amUrta evA jJAnane brAhmIthI lAbha ane madirAthI nukazAna jema thAya che tema amUrta evA zubhAzubha karma prakRtithI anugraha ane upaghAta (lAbha ane nukazAna) thAya che. (43) PARHARMHARRYHMHMMMPRINTS iti zrIvirya nemisUrIzvara-padAlaMkAra-zrIvijayalAvaNya che che sUrIzvara-ziSyarata - pacAsa pravara - zrI dakSavijayagaNivara che ziSyarata-pabhyAsa pravara zrI kSavijayagaNivara-ziSyarata-pajyAsa ( zrI suzalavijyagaNinA syAdvAdavATikAmavalakhya gukita # zAstravArtAsamuccayasya tRtIyastabakapaghabhAvArtha: // vIra saM. 2481, ) - vikrama saM. 2011nA vaizAkha | sthaLa - # zuda pAMcamane maMgaLavAra | zrIdazAzrImALI dharmazALA & FpUnAsiTimAM prabhupratiSThAne 115, vetALa peTha, pArzvanAtha coka, che vArSika mahotsava divasa] | pUnA naM. 2, (mahArASTra) tA. 26-4-papa ) - I guma ma0 zrI II EUREUREUREURmemes## eee *FUMURHAUPUHURUFRXURRURE BAX SE. anaenezenencrengen Karencanakan Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayasya dvitIya-tRtIyastabake syAdvAdavATikAyoM TIkAyAM samupanyastapadyAdInAmakArAdyanukramaNikA . padyAdi[1] "amikAmo dAruNI maznIyAt" [2] "agnISomIyaM pazumAlabheta" : [3] "ajJo janturanIzo." .. [4] "aNNoNNANugayANaM05 [5]."atiprasaGgAnna phalaM." * [6.] "anantaraM ca vakrebhyo ." [5] "anaikAntaH paricchede." [8] "andhe tamasi majjAmaH / [9] "amAvAsyAyAM pitRbhyo0" 10]"avidyA kSetramuttareSAM." [11] "asattvAdapravRttezca0" [12] "asattvAnnAsti0". ... ... [13] "asadakaraNAdu0" [.14 ] "ahaM sarvasya prabhavaH0" [15] "AkAzazarIraM" [16] "AkSepalabhye saGkhyeye." [17] "Agamazcopapattizca0". [18] "AtmaivedaM sarva" [19] "iti pravRddhAzaya" [20] "ityevaM paTurIzvara." / [21] "iSTahAneraniSTApatte."... [22] "uttamaH puruSastvanyaH0" [23] "utsIdeyurime lokA." [24] "uddeza eva tAtparya" patra-pasI [ ] 87-24 [zruti " ] .15-3 [ ] 81-3" [sammatigAhA-47 ] 146-8 [. . .].89-6 [ ] 85-5 [ ] "10-24 [uttaramImAMsAyAm ] 39-2 ] '41-10 [yogasUtre 2, 4 ] 71-28 [... ] 89-9 [ ] 124-1 [sAGkhyakArikA. 9] 123-10 [bhaga0 gItA 108182-1 [ ] 107-12 89-3 21-18 [chAM. u. 7 / 25 / 2 ] 82-9 .. ] 116-7. [ ] 122-1 [ ... ] 88-2 [bha gI0 15 / 17 ] "82-24 [bha0 gii0.3|24 ] 83-30 [ kusumAJjalau] 87-13 l l l l l Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lll l l l l l ll padyAdi[25] "etasya cAkSarasya." . [bRha. u. 39 ] 82-6 [26] "etena raudramaMzaM." ] 83-7 271 "evaM ege AyA." [sammatimAthA0 49 ] 146-24 28 ] "eSa sarvANi bhUtAni." ] 83-3 29 ] "kartRdharmAniyantAra" ] 142-6 [30] "kaSAyapazubhi0" [31] "kaH kaNTakAnAM." ] 55-1 [32] "kAryatvAnnirupAdhi0" . 1 83-12 [33] "kAryA-''yojana" [kusumAJjalipaJcamastapake-1] 73-20 ' [34] "kAlo sahAva-NiyaI." [sammati0 150 46-13 [35] "kRtAkRtavibhAgena." 44-26 [36] "kRtsna eva hi." ] 89-23 [37] "kleza-karmavipAkA." [yogazAle 1, 24 ] 71-24 [38] "codanAlakSaNo'rtho." ] 40-9 [39] "japastu sarvadharmebhyaH." [mahAbhArata 1 38-23 [40] "japyenaiva tu saMsiddhyed" [manusmRtau ] 35-26 [4] "je vayaNijaviappA." [sammatigAthA-53 ] 147-18 [42.] "jaM jahA bhagavayA." 106-7 [43] "tattha ya aheuvAo0" [ ] 21-17 [44 ] "tarati mRtyum0" 87-27 [45] "tasmAd yajJAt" [puruSasUle 1 85-8 467 "tasmAnna bAdhyate nApi." [sAyakA0 62 ] 140-1 [47 ] "te hoMti parAvekkhA0" [bhASArahasye 3 ] 18-7 [48] "davvaThiyassa jo ceva." / [sammatigAthA-53 ] 147-16 [49] "daza manvantarANIha." ] 71-15 5..] "dRDhabhAvatayA tyakta." [vaziSThena ] 28-14 51.], "dRSTavadAnuzravikaH0" ]; 34-16 [52] "devatAH sannidhAnena." 103-26 [53.] "dharmA'dhauM vinA." 1,11-1 ll llld J - - Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LL pavAda patra-pAlI [54] "dhyAnAmau jIva." [vyAsena ] 39-7 [55]. "na kAlamantareNa." ] 47-2 [56.] "na ca bahirao bhAvo." [sammatigAthA-50 ] 147-4 57.] "na jvalatyanAla" 1 151-20 [44] "na jAtu kAmA" [manu0 dvi0 a0 ] 30-25 [59] "namaH kulAlebhyo." [rudrASTAdhyAyI ] 110-24 [ 6.0 ] "nayaiH parApyanu0" ] 116-11 [61] "na zabdAt" [bAdarAyaNasUtram ] 40-27 [62] "nA heturastIti." 59-23 [ 63: ] "nAtmA kriyAmupagato." ] 154-9 [64 ] "nAtirAne pokhinaM" 1 40-1 65] "bityasattvA bhavanyo" ] 49-20 [66 ] "nityaM vijJAnam" ] 107-14 [15] "nityaM sattvamasattvaM vA." 1 26-17 [6] "nimittabhedasaMsargA." 1 102-16 [ 69.], "naiyAyiko jainamatAzrayeNa ] 116-3 [70.] "notsRSTamanyArtha." [zrIhemacandrasUriNA 'nyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM] 38-13 [1], "pariNAmAlaMbaNa." ] 157-18 [52], "phtiA'hamasya" bha0 mI0 9 / 17 ] 83-27 [73] "purikammaNAnimitta" [sammatigAthA-54 ] 147-20 [54.] "pUrNa zatasahasraM tu." ] 71-12 [75] "pAJcaviMzatitattvajJo." ] 122-14 [76] "prakRtiviyogo0' ] 141.-2 [...] "prakRtermahA~stato." [ sAMkhyakA0 22 ] 128-12 Eve] "pratyaMzameva." [ 1154-5 FOR "pramAdayogena." [ tattvArthasUtre 78 ] 42-26 [.. "pravRttiH kRtirevAtra." ] 66-9 [9] "prANighAtAt tu yo." [vyAsena l l l l l ll Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAdi [2] " prAptavyo niyati 0" [ 83] "buddhidarpaNa 0 " [ 4 ] "bauddhAH zatasahasrANi " [ 85] "bhavio sammaddaMsaNa0 " [86 ] " medAnAM parimANAt0 " [7] "bhogAbhyAsamanu0 " [ 88 ] " mayA'dhyakSeNa prakRtiH 0 " [ 89] "mAnasIrvAsanAH pUrvaM 0 " [9] " mUlaprakRti ra vikRti 0 [91 ] " yajJo vai viSNuH 0 " [ 92] "yatraiva yo dRSTaguNaH * " [ 93 ] "yathA pitAsslasya 0 " [ 94 ] " yathA yathA pUrvakRtasya 0 " [ 95 ] " yadA sa devo jAgarti " [ 96 ] "yadi hyahaM na varteyaM * - [ 97] " yanna duHkhena saMbhinnaM0 [9] "ye cakruH krUrakarmANaH 0" - [ 99 ] "rAtrau zrAddhaM na kurvIta " [100 ] "rUpAipajjavA je0 " [ 101 ] "varaM varAkazcArvAko 0 [ 102 ] "varSAdivadbhavopAdhi0 ' " [ 103 ] "vasante sarva0" [104 ] "vahniruSNo jalaM 0 " [ 105 ] " vAyavyaM zvetaM. ' [ 16 ] "vinaSTIyaM piSTaM0 [17] "vidhirvakturabhiprAyaH " [108] "vizvatazcakSuruta 0" [19] "vIryaM tvayA sakaraNaM 0 " r patra - patI [ ] 56-01 [vAdamahArNave ] 134-10 .]...71-17 [ [ sammati gA0.140 [] 22-19 sAMkhyakArikA - 15] 123-5 / ] '30-23 // ] 73-16 ] 28 11 ] 128-14 ] 89-20 [ pataJjalinA [ bhaga0 gItA 9 / 10 [ vaziSThena - [ sAMkhyakA0-3 [ [ anyayogavyavaccheda [ [ [ 'dvAtriMzikA lo0 9] 150-15 [] 116-5] - ] 59-23 [ bhaga0 gItA 3 / 23: [ [ yoga0 dvi0 zlo0 37] 43-11 55 [ ] 41-91 [ sammatigAthA-48 [ yoga0 dvi0 zlo0 ] 146-16 38] 43-13 [ ] 110-29 126-5 . zruti [ ] '81-7 ] ] 73-9 [ [ puruSasU [ 83-28 ] 14-27 ] 15-4 ] 106-11 ] 89-15 1191 ] 154-213 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyAdi[110 ] "vedAntakRdveda0" [kaivalyopaniSad 22 [111] "zuddho'pi puruSaH" [112] "zrutvaivaM sakRdeva." / [113] "zvetaM vAyavyamaja." [114 ] "saMtuSya naiyAyika0" [ [115] "sarvajJatA tRpti." [116 ] "sarvabhUtAni kaunteya !." [bhaga0 gI0 9 / 7 [117 ] "sAmA udiyA chAyA0" [ [118] "sAmAnyazAstrato." [119] "svAtatrye jaDatAhAni." [kusumAJjali [120 ] "khAmabhUva0" [121] "khAhAbhujo jvalana." [122 ] "syurvaibhave janana0" [ 123] "hetutvAdanumAnAcca0" [ [124 ] "hetvabhAve phalAbhAvAt." [ [125] "hiMsAdibhyo'zubhAdi0" [ [126 ] "hiMsAdisaMsakta." patra-pato ] 85-7 ] 134-7 ] 91-17 ] 34-27 1 116-9 ] 87-5 ] 83-5 ] 135-14 ] 15-2 ] 80-16 ] 90-19 ] 150-22 ] 154-1 1 89-12 ] 113-17 44-5 44-1 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- Page #262 -------------------------------------------------------------------------- _