Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Cheap Jewel Necklace oil EUR49 Jewel . DO TO OTHERS AS YOU WOULD HAVE OTHERS DO TO YOU. . AUFNIOS COURSE OF HINAL. CERITA..., GV TY THE HINDI JAIN ENCYCLOPAEDIA. VOL.I. B. I. Jais, "Ohaitanya', c. I. BU LANDSHAHRI 7 ricer of The Way!Treasury of Sans llindi Grammatiaz Teriniziolong, together with Poetical, Bletwrical, Dramatic & Misicai Techaicalities, Author of more than Cariv other 'Treasiye worl: readinr in Hindi & Uniu, ** A Comprehensise lesicon of Ilindi Laugany o Press). c. DVD 3798378, Vir Nir. S . Vak 1982, AD. 1925 Bound Copy RS 4-0-0 For Personal & Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ svalpArgha jJAnaratnamAlA kA dvitIya ratna / AIRN zrayatAM dharma sarvasvaM zrutvA caivAvadhArayet / AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret // prathama avayava | hindI sAhitya-abhidhAna ISI prathama khaNDa zrI vRhata jaina zabdArNava sampAdaka: B.L. Jain,Chaitanya. bI0 yala jaina, caitanya (bulandazaharI) prathamAvRti ) zrIvIrani0saM02451 ( svalpArgha jJAnaratnamAlA ke sthAyI zuddha ghIra ni0 saMvat grAhakoMko 2 // ) meM aurasajilda30)meM mUlya 3), sajilda 4) ) Printed by Badri Prasada Shukl at the Desh Bandhu Press, Bara Banki. For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina gajaTa kalakalA, zukavAra, pauSa kR08vIra ni0 saM02451, tA016 disambara 1924,varSa 30, aGka 10 smaalocnaa| vRhat jaina zabdArNava / / racayitA-zrIyuta bA0 bihArIlAla jI jaina bulandazahara nivAsI / prakAzaka-yA0 zAMticandra jaina, bArAvatI / AkAra bar3A, kArAz2a chapAI safAI Adi sabhI uttama / / yaha bahuta bar3A jainazabda koSa akarAdi krama se likhA jA rahA hai| hameM samAlocanArtha / abhI prArambha se 208 pRSTa taka prApta huA hai / inameM kevala akAra pUrvaka zabdoM kA hI ullekha hai| 208 ce pRSTha meM 'ajJAna-parISaha' zabda AyA hai| jisa vivecanA zailI aura viSadanirUpaNa / se isa grantha kA prArambha dIkha rahA hai use dekha kara anumAna hotA hai ki abhI kevala akAra | nirdiSTa zabda hI kaI sau pRSTha taka aura jaayNge| phira AkAra, ikAra Adi nirdiSTa zabdoM kI bArI bhI usI vistAra krama se aavegii| isa akAra nirdiSTa zabda racanA se hI bahuta kucha jaina zAstroM kA rahasya sugamatA se jAnA jA sakatA hai ! akSara svarUpa, padadhyAna, alaukika gaNita, itihAsa, karmasvarUpa nidaH rzana, zru tavistAra, dvAdazAMga racanA, svargAdi loka racanA, guNasthAna nirUpaNa, paryoM kI tithiyoM ke bheda vistAra, cakSadarzanAdi upayoga, azINAdi RddhiyAM ityAdi aneka padArthoM kA svarUpa Adi kevala eka 'a' niyojita zabdase jAne jAte haiM / Age jaise 2 isa mahAnAtha kI racanA hogI usase bahuta kucha jainadharma nirdiSTa padArthoM se evaM purAtatva viSayoM kA sUkSma dRSTi se parijJAna ho skegaa| isa prakAra ke anya ko jaina sAhitya meM bar3I bhArI kamI thI jisakI pUrti zrIyuta mA sTara bihArIlAla jI apane asIma zrama evaM buddhi vikAsa se kara rahe haiM / yaha racanA mAsTara sAhaba ke aneka varSoM ke mananapUrvaka svAdhyAya kA pariNAma hai / isa mahatI kRti ke liye lekhaka mahodaya atIva prazaMsA ke pAtra haiN| unakI yaha kRti jainasamAja meM to Adara kI dRSTi se dekhI hI jAyagI sAtha hI jainetara samAja bhI usale jainadharma kA rahasya samajhane meM bahuta bar3I sahAyatA legaa| samasta jaina bandhuoM ko cAhiye ki ve isa koSa ko avazya ma~gAveM / hara eka bhAI | ke liye yaha bar3e kAma kI vastu hai| -sahAyaka sampAdaka. zrI hindI sAhityAbhidhAna . dvitIyAvayava saMskRta-hiMdI vyAkaraNa-zabdaratnAkara (saMkSiptapadyaracanA va kAvyaracanAsahita) mu01), svalpArdhazAlaralamAlA ke / sthAyI grAhakoM ko binA mukhya / zrI hindI sAhityAbhidhAna tRtIyAvayava , zrI vRhat hindI zabdArtha mahAsAgara prathama khaNDa / mU01), svalpArgha jJAnaratnamAlA ke sthAyI grAhakoM ko||) meM AMEHEIREWARIWAPRIKANEINDIATVAALAWmRREnamanMWAIMERAT H ORENERARNATURaW.TARVer For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ koSa lekhaka kA saMkSipta pricy| (1) janma-zrImAna kA janma saMyukta prAnta AgarA va Ama kI meraTha kanihatarI ke / bulandazahara sthAna meM jo kAlo nadI ke kAe~ tara para eka suprasiddha nagara hai zubha mitI zrAvaNa zuklA 14 vi0 saM0 1924, bora nirvANa saM0 239.3 (zuddha cIra ni0 saM0 2412 ), tA. 15 agasta sara 18 67 I0, ka 14. ravI usta no san 1283: hijarI, dina budhavAra kI rAtri ko, zravaNa nakSatroparAnta dhaniSThA nakSatra ke prathama caraNa ke prAraMbha meM, karkAkai matAMza 29 para karka lamna meM iSTakAla ghar3I 58 // 25 // 15 phara zubha muhUrta meM huaa| koSakAra kI janma kuNddlii| aankowaiswMRATAKHAawrakAyarAna 895 mona (2) kula-ApakA janma sUryavaMzAntargata agravAlavaMza ke mittala gotra meM zrIyuta lA0 haz2ArImala ke pautra aura lAlA maMgatarAya ke suputra zrIyuta lAlA devIdAsa jI kI dharmapatnI zrImatI rAmadevI jI ke garbha se huaa| noTa-Apa apane pitA ke ikalaute putra the| ApakI eka bar3I bahana zrImatI bhagavatI devI' nAmaka apane priya putra lAlA pUrNacandra sahita bhAratavarSa kI. rAjadhAnI dehalI meM nivAsa karatI haiN| ApakI eka putro zrImatI kapUrI devI haiM jo dihalI nivAsI zrIyuta lA sanehI lAla jI ke laghu putra zrIyuta lAlA bAcha rAma jI klarka myUnisipala borDa, myUnisipala oNfisa dehalI ke sAtha vivAhI gaI haiM aura dihalI hI meM nivAsa karatI haiM / Apako eka bar3I putrI svargIya zrImatI basantI devI kI eka putrI jJAnavatI aura dauhitrI mInAvatI arthAt ApakI dauhitrI aura dauhitrI kI putrI bhI Ajakala dihalI hI meM nivAsa karatI haiN| Apake eka phuphere bhAI zrIyuta lAlA jJAna caMdra jI jo dihalI nivAsI svargIya lato 1 jugala kizora jI ke priya putra haiM apane putra pautro lA0 aMmala senA Adi sahita Ajakala. pahAr3I dhIraja, dihalI hI meM bajAz2e kA vyApAra karate haiM / Apake priyaputra mujha zAntIzacandra kA vivAha saMskAra bijanaura nivAsI zrIyuta lAlA badrIdAsa jI jaina (bhUtapUrva piil| adAlata ) kI pitRSya sutA ( cacerI bahina ) ke sAtha huA hai| For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMzavRkSa | zrIyuta lAlA jaTamalla jI (1) / pAlA0sAdAgaramalajI 1.kA. munnolAlajI 2. lA0 govindarAmajI / 3. lA* haz2ArImallajI (zA. lA0 gopAladAsajI 5. lA. jahAMgIrI malajI 6.lA0saudAgaramalajA lA0 naubatarAyajI lA sAligarAma 1. lA0 phakIracandra (kavi) 2. lAbhIkhAmala | lA.jvAlAprasAda (2) lA motIrAma (1) lA kAnajImala (2) lA daulatarAma (3)lA0miTThanalAla (4)lAgiradhArIlAla lA0 maTarUmala (5) lA0 zivalAla (1) lAnyAdaramela lA0 amolakabanda For Personal & Private Use Only ( 8 ) lA. nonakacandra (goda). (1) lAO aurAtIlAla (2) lA0 gurucaraNa 1. lA0prabhAnanda 2. lA nirmalAnanda 3. lA0bhImAnanda (1) lA0 mahAbIraprasAda (2) lA0 jayaprakAza (1) lA0 rAmadayAla .(2) lA0 rAmakRSNa lA0 bhagavatIprasAda / (1) lA0 bAbarAma (2) lA0 ranhaiyAlAla | | lA0 maMgatarAya jI (3) (1) lA0 zambhanAtha (2) lA0mohanalAla
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ | lA0 maMgatarAya jI (3) / / 4. lA0 cimmanalAla 1. lo0 durgAdAsa 2. lA0 kalyANadAsa | 3. zrIyuta lA0 debIdAsajI (4) / zrIyuta lA0 bihArIlAlajI sI. TI. bI.yala. jaina, caitanya) (5) lA0 lakSmI canda (1) lA0 amIMcandra (2) lAbenIprasAda lArAdhekRSNa | lA0 tulArAma zAntIzacandra (aisa. sI. jaina)(6)| (1) lA0 malakacanda (2) lA0 hotIlAla (3) lA0 murArIlAla (4) lA0 nAnaka candra | For Personal & Private Use Only | (R) ci. yatIzacandra / | (2) ci. lakSmIzacandra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3)vidyAdhyayana-zrImAn kA vidyAdhyayana janma se paMcamavarSa meM zubha mitI mAgha zuklA 5 vi0 saM0 2628 se prArambha huaa| san 1884 I0 meM urdU miDila pAsa kiyaa| isI varSa meM zrImAn ke pUjya pitA jI kA svargavAsa ho gayA jisase paitRka dhanAdi ke sarvathA abhAva ke kAraNa Age ke liye vidyAdhyayana meM bahuta kucha kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| tau bhI apane pitAmahake eka cacere bhrAtA kavivaralA0phakIracandrajI kI kucha sahAyatAse tathAurdU miDila pAsa karane ke upalakSa meM mile hue gavanmeMTa skAlarazipa aura kucha prAiveTa Thya zana kI Aya se apanA aura apanI pUjya mAtA jI kA pAlana poSaNa karate hue jisa prakAra banA bulandazahara hAIskUla se san 1889 I0 meM aMgrez2I miDila, aura san 1891 I0 meM fArasI bhASA ke sAtha aiMTsa pAsa kara liyaa| una dinoM sarkArI skUloM meM Aja kala kI samAna urdU hindI donoM bhASAe~ sAtha 2 na par3hAI jAne ke kAraNa aiMTransa pAla karane taka Apako hindI bhASA meM kucha abhyAsa na thaa| dhArmika ruci adhika hone aura nityaprati bAlyAvasthA hI se dharmazAstra zravaNa karate rahane meM dattacitta rahane se hindI bhASA sIkhane kI abhilASA hone para bhI aiMTrensa pAsa kara cakane taka use sIkhane kA zubha avasara prApta na ho sakA / varan peTransa pAsa karake avasara milate hI thor3e hI kAla meM hindI bhASA meM bhI yathA Avazyaka svayam hI abhyAsa karake maI san 1862 se nityaprati niyama pUrvaka zAstrAdhyayana aura zAstrasvAdhyAya kA kArya prAraMbha kara diyA aura tabhI se yaha bhI pratijJA kara lI ki "paryApta yogyatA prApta karane aura aba. sara milane para apanI mAtRbhASA hindI kI sevA jo kucha bana par3egI avazya kruuNgaa"| (4) gavanmeMTasarvisa--san 1861 I0 meM aiMTsa pAsa karane ke pazcAt lagabhaga do varSa taka kalakTarI ke aGgarez2I daphtara meM tathA nahara gaMga ke va DisTrikTa eMjiniyara ke oN. fisoM meM avaitanika va savaitanika kArya karake anta meM zikSaka vibhAga ko apane liye adhika upayogI aura utkoca Adi doSoM se mukta tathA vidyonnati va AtmotkarSa meM adhika sahAyaka samajha kara 5 sitambara san 1893 I0 me gavanmeMTa hAIskUla bulandazahara meM kevala 12) mAsika ke vetana para adhyApakI kA kArya prArambha kara diyA jahAM se lagabhaga 10 varSa ke pa. zcAt vetanavRddhi para san 1603 meM tA031 aktUbara ko murAdAbAda jile ke amarohA gavanmaTa hAIskUla ko badalI ho gaI / isI skUla se tA0 1 jUlAI san 1904 se 30 apraila san 1905 I0 taka 10 mAsa ke liye DiyaTa hokara gavamaiMTa saiMTrala TreniMga kAlija, ilAhAbAda se apraila san 1605meM zikSA vibhAga kA TroniMga pAsa karake aura phira isI san ke maI mAsa meM spezala vane kyUlara (hindI urdU) meM pAsa karake 10 jUlAI san 1917 taka lagabhaga 13 varSa taka uparokta amarohA ga0 hAIskUla meM sahAyaka adhyApikI kA kArya 20) ke vetA se 60) ke vetana taka para kiyA / pazcAt tA0 10 jUlAI san 1917 ko avadha prAnta ke bArAbaGkI ga0 hAIskUla ko samAna vetana para badalI huI jahAM kaI bAra vetanavRddhi hokara aba 120) ke vetana para isI skUla meM sahAyaka adhyApakI kA kArya kararahe haiM / aura aba kevala 3mAsa aura raha kara tA030 julAI san 1925 se peMzanara hokara gavanmenTa sarvisa ke kArya se mukta ho jaayeNge| (5) vivAhasaMskAra---urdU miDila pAsa karane ke kucha mAsa pazcAt kasvA jevara For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 > nivAsI zrIyuta kA0 rAmabharose kI suputrI zrImatI sUryyakalA ke sAtha aktUbara san 1884 meM bAkUdAna hokara faravarI san 1886 meM lagabhaga 21 // varSa kI vaya meM zubha muhUrtta meM zrImAn kA vivAha saMskAra huA aura eNTUnsa kI parIkSA de cukane para san 1899 I0 meM dvirAgamana saMskAra huA jisase lagabhaga 24 varSakI vaya taka Apako apanA akhaNDa brahmacarya - vrata pAlana karane meM kisI prakAra kI bAdhA na par3I / 6. santAna - ( 1 ) prathama putrI zrImatI basantI devI kA janma pauSa zuklA 13 vi0 saM0 1650, janavarI san 1864 meM (2) dvitIya putrI zrImatI kapUrI devI kA janma ASAr3ha zuklA 11 vi0 saM0 1653 meM ( 3 ) tRtIya putrI zrImatI candrAvatI kA janma pauSa kR0 5 saM0 1655 meM ( 4 ) prathama putra dayAcaMdra kA janma bhAdrapada kRSNa 3 saM0 1958 meM (5) dvitIya putra zA ntIzacaMdra kA janma vaizAkha kR0 12 saM0 1660 meM, aura ( 6 ) tRtIya putra nemacandra kA janma bhAdrapada kR0 6 saM0 1663 meM huA, jinameM se dvitIya putrI aura dvitIya hI putra isa samaya vidyamAna haiN| zeSa kA yathA samaya svargArohaNa ho cukaa| 7. mAtA, pitA va dharmapatnI kA svargArohaNa- 1-pitA kA svargArohaNa urdU miDila pAsa karate hI vivAha saMskAra se bhI kaI varSa pUrva mitI zrAvaNa zuklA 5 vi0 saM0 1941 hI meM ho gayA aura mAtR-zrI kA svargavAsa unakI lagabhaga 80 varSa kI baya meM mitI baizAkha zukla 5 saM0 1976 tA0 2 maI san 1622 meM huA / dharmapatnI kA svargArohaNa kevala 32 varSa kI vaya meM caitramAsa vi0 saM0 1664 (mArca san 1607 I0 ) meM huA jabaki zrImAn kI vaya 40 varSa se bhI kucha kama thii| itanI thor3I vaya meM hI dharmapatnI kA svargavAsa ho jAne para bhI zrImAn ne apanI zeSa Ayu bhara akhaNDa brahmacarya vrata pAlana karane ke vicAra se apanA dvitIya vivAda na kiyA / A 8. grantha racanA - jisa samaya taka Apa ne urdU miDila pAsa bhI nahIM kiyA thA tabhI se Apa ke pavitra hRdaya kI ruci grantha racanA kI ora thI aura isaliye skUlI zikSA prApta karate samaya jo kucha Apa sIkhate the use yathA ruci, AvazkIya noToM dvArA surakSita rakhate the / Apa kI citrAvRtti bAlyAvasthA hI se gaNita kI ora adhika AkarSita rahane se isa vidyA meM Apa ne adhika kuzalatA prApta kara lI thii| isa lie hAIskUla meM aMgarez2I bhASA sIkhate hue Apa ne rekhA gaNita aura kSetra gaNita sambandhI eka grantha prakAzita karAne ke vicAra se paryApta sAmagrI saMgrahIta kara lI aura aiMTsa kI parIkSA dene se DhAI tIna mAsa ke andara hI Apa ne presa meM dene yogya apanA saba se pahilA 'kSetra gaNita' saMbandhI tazarIDula 'masAita' nAmaka eka apUrva aura mahatvapUrNa prantha urdU meM likha kara taiyAra kara liyA jise dravyAbhAva ke kAraNa svayaM na chapA sakane se eka mitra dvArA sana 1861 I0 meM hI presa ko de diyA jisakA prathama bhAga bar3e sAiz2a ke 166 pRSTha meM chapakara san 1662 I0 meM taIyAra ho gayA aura mitra dvArA prayatna kiye jAne para naoNgmala skUloM meM zikSA ke liye tathA hAIskUla Adi ke pustakAlayoM ke liye "yU0 pI0 kI TaiksTa buka kameTI ( Text Book Committee, U. P. Allahabad.) se svIkRta bhI ho gayA / isake pazcAt zikSA vibhAga meM gavanmeMTa sarvisa milate hI se Apa ne pahile urdU meM For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura phira kucha varSa pazcAt hindI meM bhI prantha likhanA aura yathA avasara nija dravya hI se prakAzita karAnA prAraMbha kara diyA jinakI sUcI nimna likhita hai:-- (ka) Apake racita va svaprakAzita urda prantha-- 1. tazarIhulamasAhata (prathamabhAga)--rekhAgaNita va vIjagaNita ke pramANoM sahita eka kSetragaNita sambandhI apUrva prantha / nirmANa kAla vi0 saM0 1948, mudraNakAla 1646 / 2. dIvAkhA hanumAnacaritra nAvila-nirmANakAla vi0 saM0 1646, mudraNakAla 1650 / 3,4,5. hanumAnacaritra nA~vila ( tIna bhAga)-hanumAna jI kI janmakuNDalI va vaMzAvalI Adi sahita alaMkRta gadya meM lagabhaga 400 pRSTha kA eka cittAkarSaka aitihAsika upanyAsa / nirmANa kAla vama0kAla 1954,55, 56,57 / 6,7,8. haphtajavAhara (tIna bhAga)-vaidyaka, gaNita, yoga, sAMkhya, Adi ke kucha siddhAntoM kA paThanIya saMgraha lagabhaga 150 pRSThoM meM / nirmANa kAla va mudraNa kAla vi0 saM0 1954, 55, 56, 57 / 6. romana uda(prathama bhAga)-binA zikSaka kI sahAyatA ke apanI mAtRbhASA uda __ hindI Adi ko aMgrejI akSaroM meM likhanA par3hanA sikhAne vAlI eka bar3I upayogI pustaka / nirmANa va mudraNa kAla vi0 saM0 1956, 57 / .. 10. anmolabUTI--eka hI suprasiddha sugama prApya bUTI dvArA anekAneka rogoM kI cikitsA Adi sambandhI eka mahatvapUrNa vaidyaka prantha / nirmANa kAla vi0 saM0 1956, mudraNa kAla 1657, 56, 60 / ( 4 saMskaraNa) 11. davAmIjaMtrI--trikAlavartI aGgarez2I tArIkho ke dina aura dinoM kI tArIkha batAne vAlI jNtrii| nirmANa va mu0 kAla vi0 se 1948 va 57 / 12. stra lAsA phanejurAata--kRSi vidyA sambandhI eka saMkSipta TraikTa / nirmANa va mudraNa kAla vi0 saM0 1957, 58 / 13. anmolaqAyadA naM0 1--trikAlavartI kisI aMgrejI jJAta tArIkha kA dina yA jJAta dina kI tArIkha arddhaminaTa se bhI kama meM bar3I sugama rIti se jihvAna nikAla lene kI apUrva vidhi / AviSkAra kAla vi0 saM0 1948, mudraNa kAla 1458 / 14. hakIma aphalAtUna--yanAna deza ke prasiddha vidvAn 'aphalAtUna' kA jIvanacaritra usa ___ kI aneka maulika zikSAoM sahita / nirmANa va mudraNa kAla vi0 saM0 1959 / 15. phAdez2ahara (prathama bhAga)--sA~pa, bicchU, bAghalA kuttA, Adi viSIle prANiyoM ke kATane, DaMka mArane Adi kI pIr3AoM ko dUra karane ke sahaja upAya / nirmANa kAla 1658, mudraNa kAla 1658, va 66 ( do saMskaraNa) 16. phAdez2ahara (bhAga 3 3)-aphayana, kucalA, bhilAvA,Adi banaspatiyoM aura saMkhiyA, har3atAla, pArA Adi dhAtuoM ke viSIle prabhAva kA utAra Adi / nirmANa kAla vi0 saM0 1656, mudraNa kAla 1960 / / 17. z2amImA anmola bUTI--nirmANa kAla va mudraNa kAla vi0 saM0 1660 / - For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ / - 18. bhoja prabandha nATaka (prathama bhAga)--rAjanIti aura dharmanIti kA zikSaka, alaMkRta ___ gadhapadyAtmaka DrAmA / nirmANakAla va mudraNakAla vi0 saM0 1960 / 19. gaMjInae mAlUmAta--saikar3oM prakIrNaka jJAtavya bAtoM kA saMgraha / nirmANa va mudraNa kAla vi0 saM0 1660 / 20. ilAjula amarAz2a-kucha vaidyaka Adi sambandhI cuTakulo se alaMkRta eka pustikA ___nirmANa va mudraNa kAla vi0 saM0 1660 / 21. hakIma arastU-yUnAna deza ke prasiddha vidvAn 'arastU' (sikandara mahAna kA guru ) kA jIvanacaritra usako amUlya zikSAoM sahita / nirmANa va mudraNa kAla vi0 saM0 1661 / 22. nazIlI cI -madirA, ahiphena, bhaMga, carasa, tamAkU Adi aneka mAdhaka dUSita padArthoM ke guNa doSa aura hAni lAbhAdi / nirmANa va mudraNa kAla vi0 saM0 1972,73 / 23. moDarna meMTala arithameTika (prathama bhAga)--navIna zailI para bAlakoM ko zikSA dene vAlo gaNita sambandhI eka sAdhAraNa pustaka / nirmANa va mudraNa kAla vi0saM0 1973 / 24. anpola kAyadA naM0 2--trikAlavI kisI hindI mAla kI jJAta mitI kA nakSatra yA candramA kI rAzi jihvAgU nikAla lene kI sugama vidhi / (kha) Apake svaracita va adyApi aprakAzita urdU ganyaH 1. agravAla itihAsa--sUryavaMza kI eka zAkhA agravaMza yA apravAla jAti kA 7000 __ varSa pUrva ro Aja taka kA eka pramANika itihAsa / nirmANa kAla vi0 saM0 1980 / (ga) Apake svaanuvAdita va svaprakAzita urdU va aMgrejI grantha / 1. bhartRhari nItizataka--anuvAda va mudraNa kAla vi0 saM0 1955 / 2. bhartRhari vairAgyazataka--anuvAda kAla vi0 saM0 1655, mudraNakAla 1655, 1660 / (do saMskaraNa) 3. jaina vairAgyazataka--anuvAda kAla vi0 saM0 1956, mudraNa kAla vi0 saM0 1956, 1960 / (do saMskaraNa) 4. sItAjI kA bArahamAsA--yati naina sukhadAsa kRta bArahamAsA urdU gadya anuvAda sa. __ hita / anuvAda va mudraNa kAla vi0 saM0 1956 / 5. yogasAra--yogendrAcArya kRta 'yogasAra' ( brahmajJAna ko sAra ) kA gadya anuvAda aneka urdU fArasI padyoM se alaMkRta / anuvAda kAla vi0 saM0 1655, mudraNa kAla 1956, 19.80 / (do bAra) 6. cANakyanIti darpaNa--donoM bhAga kA eka nautipUrNa zikSAprada anuvAda / anuvAda kAla vi0 saM0 1957 va mudraNa kAla 1657, 1660 / (do saMskaraNa) 7. praznottarI svAmI zaMkarAcArya--zikSAprada sAdhAraNa anuvAda / anuvAda va mudraNa kAla - vi0 saM0 1955 1610 / (yo bAra) For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 8. jaina vairAgyazataka (aMgrez2o)--anubAda kAla vi0 saM0 1961, mudraNakAla 1667 / (gha) bhApake svaprakAzita anya urdU granthaH1. sudAmAcaritra-urdU padya meM / mudraNa kAla vi0 saM0 1954 / 2. 3.. 4. mithyAtva nAzaka nATaka (3 bhAga)-gadyAtmaka urdU bhASA meM eka bar3e hI mano- raMjaka adAlatI mukadame ke DhaMga para jaina, Arya, bauddha, islAma, IsAI Adi mata matA. ntaroM ke satyAsatya siddhAntoM kA nirNaya / mudraNa kAla vi0 saM0 1656, 57, 58 / 5. vaigagya kutUhala nATaka ( 2 bhAga)-saMsAra kI asAratA dikhAne vAlA eka hRdaya gAhI dRshy| mudraNa kAla vi0 saM0 1958, 1662 / / 7. rAmacaritra-sArI jaina rAmAyaNa kA sArAMza rUpa eka aitihAsika upanyAsa / mudraNa kAla vi0 saM0 1962 (Ga) svaracita va svaprakAzita hindI gandhaH1. hanumAna caritra navila bhUmikA ( nija racita urdU pustaka kA hindI anuvAda)-isameM vAnara vaMza aura rAkSasaghaMza kI utpatti aura unakA saMkSipta itihAsa, bAnaravaMza ke vaMzavRkSa va kaI aitihAsika .phuTanoToM sahita hai| hindI anuvAda kALa vi0 saM0 1952, mudraNakAla 1653 2. anmola baTI (nija racita urdU bhASA kI pustaka kA hindI lipi meM ulthA )-yaha eka bar3A upayogI vaidyaka prantha hai| hindI anuvAda va mudraNa kAla vikrama - saMvat 1971 / 3. upayogI niyama ( zITa )-isa meM sarva sAdhAraNopayogI haradama kaMThAna rakhane yogya cune huye 57 dhArmika tathA vaidyaka niyamoM kA saMgraha hai| nirmANa va mudraNakAla vi0 saM0 1678 4. 24 tIrthaGkaroM ke paJca kalyANako kI zuddha tithiyoM kA tithikrama se nakSatroM sahita zuddha tithi koSTha / nirmANa va mudraNakAla vi0 saM0 1678 | 5. anmola vidhi naM01-trikAlavartI kisI aGrejI jJAta tArIkha kA dina yA zAta dina kI tArIkha addha minaTa se bhI kama meM bar3I sugama rIti se jihvAna nikAla lene kI apUrva vidhi| AviSkAra kAla vi0 saM0 1648, mudraNakAla 1680 / 6. anmola vidhi naM0 2--trikAlavartI kisI hindo mAsa kI mitI kA nakSatra yA candramA kI rAzi jihvAna nikAla lene kI sugama vidhi / mudraNakAla vi0 saM0 1680 / 7. caturvizatijina paMcakalyANaka pATha (eka prAcIna suprasiddha hindI kavi, paM. vRndAvanajI kI kRti kA kalyANaka krama se sampAdana )--sampAdana kAla vi0 saM0 1980 mudraNakAla 1681 ___8. agravAla itihAsa-sUryavaMza kI zAkhA agravaMza yA agravAla jAti kA 7000 varSa pUrva For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 19 ) se Aja taka kA eka pramANika itihAsa / nirmANa kAla vi0 saM0 1678, mudraNa kAla 1681 / 6. hindI sAhitya abhidhAna, prathamASayava, 'vRhat jaina zabdArNava' (jaina lAiphlo pIDiyA (Jain Cyclopaedia) prathama khaMDa - jaina pAribhASika va aitihAsika Adi.. sarvaprakAra ke zabdoM kA artha unakI vyAkhyA Adi sahita batAne vAlA mahAna koSa ! nirmANakAla kA prArambha mitI jyeSTha zu0 5 ( zruta paMcamI ) vikrama saMvat 1656, mudraNakAla saM0 1982 / 10. hindI sAhitya abhidhAna, dvitIya avayava, "saMskRta-hindI vyAkaraNazabdaratnAkara" ( saMkSipta padya racanA va kAtrya racanA sahita ) -- siddhAntakaumudI, laghukaumudI, zAkaTAyana, jainendra vyAkaraNa Adi saMskRta vyAkaraNa grantha, bahutase hindI vyAkaraNa grantha, aura chanda prabhAkara, vAgbhaTAlaMkAra, nATyazAstra, saMgItasudarzana, Adi aneka chandAlaMkAra Adi gUthoM ke AdhAra para unake pAribhASika zabdoMkI sarala paribhASA udAharaNAdi va aGgarejI paryAyavAcI zabdoM sahita kA eka apUrva saMgraha | nirmANakAla vi0 saM0 1681, mudraNakAla vi0 saM0 1682 11. hindI sAhitya abhidhAna, tRtIyAvayava, "bRhat hindI zabdArthamahAsAgara", prathama khaNDa hindI bhASA meM prayukta hone vAle sarva zabdoM ke paryAya vAcI saMskRta, hindI, urdU, fArasI, arabI, aGgarez2I zabdoM aura unakA artha va zabdabheda ? Adi batAne vAlA akArAdi krama se likhA huA sarvopayogI eka apUrva aura mahAnakoSa / nirmANakAla vi0 saM0 1681, mudraNakAla vi0 saM0 1982 / Apake svasaMpAdita va jainadharma saMrakSiNI sabhA amarohA dvArA prakAzita hindI granthaH 1. jainadharma ke viSaya meM ajaina vidvAnoM kI sammatiyAM prathamA bhAga- sampAdana kALa va mudraNa kAla vi0 saM0 1971 2. jainadharma ke viSaya meM ajaina vidvAnoM kI sammatiyAM dvitIyaH bhAga -- sampAdana kAla va mudraNa kAla vi0 saM0 1676 (cha) Apake svaracitaM, anuvAdita aura adyApi aprakAzita hindI granthaH 1. prakIrNaka kavitA saMgraha-nirmANa kAla vi0 saM0 1970-71.... 2. jaina vivAha paddhati (bhASA vidhi Adi sahita ) -- nirmANa kAla vi0 saM0 1671 3. jambU kumAra nATaka--- vairAgya rasapUrNa sTeja para khelane yogya gadyapadyAtmaka eka bar3A manoraMjaka aitihAsika nATaka / nirmANa kAla vi0 saM0 1972, 73 4. AzcaryajanakaM smaraNazakti--tA0 22 maI san 1601 I0 ke suprasiddha dainika patra For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) pAyoniyara ( Pioneer ) ke iMDiyaMsa oNva TuDe ( Indians of Today ) arthAt " Ajakala ke bhAratavAsI" zIrSaka lekha aura svargIya mi. vIracanda gAndhI likhita "smaraNazakti ke adbhuta karataca " ( Wonderful Feats of Memory ) zIrSaka lekha kA hindI anuvAda | anuvAda kAla vi0 saM0 1676 / ( ja ) Apake svaracita va adyApi apUrNa hindI grantha : 1. vijJAnArkodaya nATaka -- jJAna sUryodaya yA prabodhacandrodaya ke DhaMga kA eka AdhyAtmika nATaka | nirmANa kAla kA prAraMbha vi0 saM0 1672 / 3. hindI sAhitya abhidhAna, caturthAvayava, "bRhat vizva caritArNava " -- akArAdi kramase pRthvIbhara ke prAcIna va arvAcIna prasiddha strI puruSoM (tIrthakaroM, avatAroM, RSimuniyoM, bhAcAryoM va santoM, pairAmbaroM, imAmoM, hakImoM, filaoNsafaroM, jyotirvidoM, kaviyoM, gaNitajJoM, dezabhaktoM va cakravartI, arddhacakrI Adi rAjAoM va dAnavIroM Adi ) kA saMkSipta paricaya dilAne vAlA eka aitihAsika koSa / nirmANa kAla kA prAraMbha vi0 saM0 1975 / 3. hindI sAhitya abhiyAna, paJcamAvayava, "laghu sthAnAMgArNava' - vizvabhara ke agaNita padArthoM, tatvoM, dravyoM yA vastuoM kI gaNanA aura unake nAmAdi ko eka eka, do do, tIna tIna, cAra cAra, ityAdi saMkhyAnukrama se batAne vAlA eka apUrva koSa / nirmANa kAla kA prAraMbha vi0 saM0 1978 / 4. vizvAvalokana -- duniyA bharake saptAzcaryAdi anekAneka AzcaryotpAdaka aura vismaya meM DAlane vAle prAcIna yA navIna jJAtavya padArthoM kA saMgraha / nirmANa kAla kA prAraMbha vi0 saM0 1679 / 1. racanAoM ke kucha namUne -- 1.. (1) padyAtmaka hindI racanA sapta divasa kI sampadA, avaguNa lAve sAta / kAma krodha sada lobha chala, tathA baira aru ghAta // para yadi paraupakAra meM, dhana kharce mana khIla / sapta guNanakara yukta jo, so nara ratna amola || kSamA dayA audArya aru, mArdava manasantoSa / cenata Aryava zAntI sahitako vaha nirdoSa // nAte 2. 'prakIrNaka kavitA saMgraha' se - azubha karma a~dhiyAra meM, sAtha deya kucha nA~hi / cetana chAyA manuSa ko, taje a~dhere mA~hi !! 3. kar3e vacana tihu~kAla meM, sajjanaH bolata nA~hi / khetanayA~ vidhanA race, hAr3a na jihvA gA~di / 4. bahu vo kama bovo yaha hai parama viveka / cetana yo vidhine race, kAnadoya jibha eka For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ . - - janma samaya saba kuTamba jana, tuhi rovata lakha viir| / harSita ho phUle phireM, hoya na kachu dilagIra / tinake anucita kAryakA, kyoM nahiM badalA lechu / maraNa samanya avasara milai, aise kAma karehu // cetana para upakAra se, bAMze sabako Aja / jAo haMsate svarga ko, rotA chor3a samAja // vastu nazIlI haiM jitI, sabahI haiM dukha mUla / cetana inako tyAga kara, saba para DAlo dhUla // | 7. re mana DhaMDhe kyoM nA, tere isa ghaTa meM bolatA hai kauna // Teka // jAkU tU DhaMDhata phirai re, vaha nahIM hai kahu~ aur| vahato tere ura basai re, kyoM nahIM karatA aura // re mana huNdai......||1|| nagara DhaMDhorA te diyo re, bagala meM chorA nor| .. phira kyoM tU bhaTakata phirata re, tujha meM terA cIra ||re mana hU~'dai...... // 2 // . mandira masajida tIrtha saba re, nita nita DhaDhata jAya / tana mandira nahIM eka dina re, khojA citta lagAya ||re mana ddhlai......|| 3 // bana jaGgala parabata udadha re, bacA na koI eka / patA na pyAre ko lagA re, thaka rahA binA viveka // re mana duu......||4|| cetana cita. ita lAya kara re, ghaTa ke paTa aba khol| nizcaya darzana hoyagA re, jo mana kare aDola ||re mana hai......||5|| (kha) 'vijJAnArkodaya nATaka se ' 'tribhuvana'nAmaka deza ika, jisakA pAra na pAra / rAjya kare cetana puruSa, tAhI deza maiMjhAra // caurAsI lakha jAti ke, nagara baseM visa deza / sadA saira tinakI kare, sukha dukha ginai na leza // nija rajavAnI 'mukapura' dInI tAhi bisAra / kAyA tamba tAna ke, jAne nija AmAra / 'pudgala' ramaNI ramaNa se, putra huA 'mana' eka / . 'sumati! 'kumati' dou nAri sa~ga, kautuka karai aneka // ....kabhI sumati saMga ramata hai, kabhI kumati ke sa~ga / viSayavAsanA ura khasI, nita cita cAva umaMga / / cAra putra 'sumatI' jane, prabodhAdi guNakhAna / 'kumatI' mohAdika jane, pAMca putra ajJAna // (ga) jambUkumAra nATaka se6. z2amAnA raGga badalatA hai // Teka // jisa ghara prAtaHkAla yuvatiyAM gArahIM maMgalacAra / "sAyaMkAla usI ghara meM bahatI aeNsavana kI dhAra / | For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kI yahI kuTiratA hai| kisI kA vaza nahIM calatA hai| z2amAnA raMga badalatA hai // 1 // kala jinako hama prema raSTi se, samajhe the sukhakAra / Aja unhIMse prema sor3akara, jAna liye dukhabhAra / mana kI kaisI caMcalatA hai, vicalatA kabhI samhalatA hai| jamAvA raMga badalalA hai // 2 // kI kAma ke vaza meM phaMsa kara sakeM parAI naar| kamI prabala ari kAmadeva ko jIta tajeM nija dAra // Aja manakI durbalatA hai, kalha cita kI ujalatA hai // z2amAnA raMga badalatA hai||3|| koI parAye dhanake lAlaca, muse parAyA mAla / koI apana dhana daulata ko bhI, jAneM jI jaMjAla // lobha meM cita phisalatA hai, sAtha kucha bhI nahIM calatA hai // jAmAnA raMga badalatA hai||4|| tana dhana saba cetana haiM caMcala, eka aTala jina nAma / kucha dina kA jIvana jagameM hai, zIghra karo nija kAma // manuSabhaka yahI saphalatA hai / mautakA samaya na TalatA hai // z2amAnA raMga badalatA hai // 5 // (10) jambUkumAra kI eka strI-- mama prItama pyAre prANAdhAre, jarA to idhara naz2ara kara dekha / . . hama rUpavatI, lAvaNyavatI, tuma prANapatI dila bharakara dekha // jambRkumArakauna hai sAthI kisakA jamameM, dArA suta mita sabahI Thaga haiM, seTha dulArI cita dhara dekha / / tana dhana yauvana saba AsAra hai, bijalI kA sA camatkAra hai, aya bekhabara samajha kara dekha // dUsarI strI-- kyoM hamako chor3o muMha ko mor3o, dayA ko cita meM dhara kara dekha / leza na dukha hai bhogana sukha hai, nizcaya nahIM to kara kara dekha // mama prItama pyAre prANAdhAre, z2arA to idhara naz2ara kara dekha / hama rUpavatI lAvaNyavatI tuma prANapatI dila bhara kara dekha // jambakupAra bhoga vilAsoM meM kyA rasa hai, kSaNa 2 nikase tana kA kasa hai, cita meM z2ara z2abara kara dekha / viSaya bhoga saba kar3e roga haiM, tyAga kareM budha so niroga haiM, nizcaya nahIM to kara kara dekha // kona hai sAthI kisakA jagameM, dArA suta mita saba hI Thaga haiM, seTha dulArI cita dhara dekha / tana dhana yauvana saba asAra hai, bijalI kA sA camatkAra hai, aya bekhabara samajha kara dekha // tIsarI strIbana meM jAo duHkha uThAo phira pachatAo samajha kara dekha / bana kI Thokara jhelo kyoMkara dila ko z2arA pakar3a kara dekha // mama prItama pyaare......|| jambakupAra- ..... mAta pitA suta sundara nArI, anta samaya kucha sAthana jArI,cAroM ora najArakara dekha / For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha jaga saba supane kI mAyA) sukha sampati saba taraghara chAyA,isako hiradaya dharakara dekha // kauna. hai saathii......|| 11. eka cora (jambakumAra kI mAtA ko dukhI dekhakara)-- g2ama khAyanA, ghabarAyanA, terA hama se lakhA dukha jAyanA / kyoM rovai, jalAve, satAve jiyA, gama khAyanA, ghabarAyanA // teraa0|| z2ara daulata, dhana sampata, isa pai lAnata, hamako isakI tanaka ava cAha nA, paravAya nA, gama khAya nA, ghabarAya nA, terA hamale lakhA dukha jAya nA // mAtA mata dera karo calake dikhAdo hamako / calake usa putra se aba bheMTa karAdo hamako // mujhako AzA hai ki mana phera sakaMgA unakA / jo na mAnegeM to maiM sAthI banUgA unakA // dukha pAyanA, gama khAyanA, tU mana meM tanaka ghabarAyanA // teraa0|| (2) gadyAtmaka hindI racanA (ka) jambakumAra nATaka se1. sUtradhAra (svayaM)-ahobhAgya hai Aja hamArA / uThata umaMga taraMga apaaraa|| . dekha dekha mana harSita hoI / jJAnI guni sajana avaloI // ahAhA ! Aja isa maMDapa meM kailI zobhA chA rahI hai , vAha vA ! kaisI bahAra Araho hai| yahA~ Aja kaise kaise vidvAn , zAnI aura mahAna puruSoM kA samUha suzobhita hai, jina kA apane apane sthAna para suyogya rIti se Asana jamAye baiThanA bhI, ahA ! kaisA yathAcita hai| ( upasthita maMDalI se)-mahAzayagaNa ! Apa jAnate haiM yaha saMsAra asAra hai| isa kA ghAra hai na pAra hai| yahA~ sadA mauta kA garma bAz2Ara hai| phira isameM adhika jI ula. jhAnA nipaTa bekAra hai / jo isameM jI ulajhAte haiM, manuSya Ayu ko bekAra gaMvAte haiM / pIche pachatAte haiM aura anta samaya isa duniyA se yU hI hAtha pasAre cale jAte haiN| sabhyagaNa ! lakSmI svabhAva hI se caMcala hai / isake sthira rahane kA bharosA ghar3I hai na eka pala hai| saMsAra meM bhalA kauna sAhasa ke sAtha kaha sakatA hai ki yaha aTala hai / yaha indriyoM ke viSaya bhoga bhogate samaya to kahane mAtra rasIle haiM / para nizcaya Aniye apanI tAsIra dikhAne meM kAle nAga se bhI kahIM adhika viSIlehaiM // jItadhya pAnI ke bulabuleke samAna hai| jisako isa rahasya kA yathArtha jJAna hai usI kA nirantara paramAtmA se dhyAna hai| vAstava meM aise hI mahAna puruSoM kA phira sadA ke liye kalyANa hai| ___ mAnyavara mahAzayo! Apane nATaka to bahuta se dekhe hoMge para pApa mola lekara dAma vyartha hI pheMke hoNge| kintu isa samaya jo nATaka Apako dikhAyA jAyagA, AzA hai ki usase Apa meM se hara vyakti parama Ananda uThAyagA / saMsAra kI alAratA aura lakSmI Adi kI kSaNakatA jo isa samaya thor3e se zabdoM meM Apako darzAI hai usI kI hU bahU tasavIra khIMcakara isa amUlya nATaka meM dikhAI hai jisameM ApakA kharca eka paisA hai na pAI hai| kahiye mahAzayagaNa ! kaisI upayogI bAta Apako sunAI hai| For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 2. cora--mAtA jI, kyA batAUM ! maiM eka cora hU~ nAmI, kabhI dekhI nahIM nA kAmI / vidya tacora merA nAma hai, corI karanA merA kAma hai| dhana kI cAha se yahAM AyA, para abhAgyavaza avasara na pAyA / isIliye nirAza ho pIche qadama httaayaa| / jinamatI (bar3I udAsI se )--are ! yaha bahuterI par3I hai mAyA, ise mata jAla, __ mAla parAyA / jitano uThAyA jAya uThA le, mana khUba hI rijhAle, le jAkara caina ur3A le| cora-mAtA jI ! tuma kyoM mujhe banAtI ho, mujhe kyoM zaramAtI ho| jinamatI-nahIM nahIM beTA ! mujhe yaha dhana daulata aura mAlamatA accho nahIM lgtaa| mere saba kucha pAsa hai, para mana isa se udAsa hai| cora (acambhe se )-kyoM, ApakA mana kyoM itanA hirAsa hai| meM bhI bahuta dera se khar3A dekha rahA hU~ ki ApakA dila sacamuca hairAna parezAna aura badahavAsa haiN|......... 3. jambUkumAra-mAnyavara mAmA jI, Apa bhUlate haiM / jarA vicAra kara tau dekhiye ki yaha sarva sAMsArika vibhava aura mana lubhAvane bhoga vilAsa ke dina ke suhAga haiN| zAniyoM kI dRSTi meM to yaha sacamuca kAle nAga haiM / duniyA kI yaha sukhasampatti, yaha manohara rAgaraMga, yaha aTUTa dhanasampadA, yaha javAnI kI umaMge, yaha * devAMganAoM kI samAna striyoM ke bhogavilAsa, yaha sArA kuTamba parivAra kevala do cAra dina kI | bahAra hai / bijulI kA sA camatkAra hai / vAstava meM saba asAra balki dukhoM kA bhnnddaar| hai| svapane ko sI mAyA hai, jisane isameM mana lagAyA hai, dila ulajhAyA hai usane kabhI caina na pAyA hai| ulTA dhokhA hI khAyA aura pIche pachatAyA hai| vidyatacora-kuMvarajI ! tumane jo kucha batAyA vaha vAstava meM ThIka samajhAyA hai| para yaha to batAo ki isake tyAga meM bhI kisI ne kaba sukha uThAyA hai ?...... (kha) bhojapabaMdha nATaka se-- (1) basa yahI ikkAsa umUra haiM jina para amala karanA zAhAnegetI ko puraz2arUra hai / yahI | . rumUz2e saltanata kI jAna haiM, yahI jibetaukorozAna haiM, aura yahI vasIlae ArAmo AsAyazeharadojahAna haiM...... (2) paMja-vatsarAja, usa kAma kA basa tuma hI para sArA dAromadAra hai| vatsarAja-mahArAja, isa khAdima ke lAyaka jo kAma ho usase ise kyA inkAra hai / khAdima to ApakA hara dama tAbedAra va farmAbaradAra hai| mana-hAM bezaka, maiM jAnatA hUM ki tU hI merA muhibbegamagusAra hai / tU hI hara rNjo-| rAhata meM merA zaroka va rANAdAra hai| vatsarAja-hAM hAM, jo kAma isa niyAz2amanda ke lAyaka ho bilAtAmmula irazAda pharamAiye / yaha khAdima to haradama ApakA sAthI va madadagAra hai|...... (3) muna--kyoM kyA soca vicAra hai ? vatsarAja-mahArAja, bhoja aisA kyA khatAvAra hai? comi . n saneleon For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) maMja--basa yahI ki vaha bar3A honahAra hai| mumakina hai ki kisI vakta saltanata kA dAvedAra bana kara mukAbile ke liye taiyAra ho jAya / mere liye yaha kyA kucha kama khAra hai ? vatsarAja mahArAja, vaha to abhI mahaz2a eka timle nAtajurabekAra hai / usa ke pAsa na ! koI lazkarejarrAra hai aura na usa kA koI hAmI va madadagAra hai| phira Apa kA dila itanA kyoM beqarAra hai ?...... (4) bhoja ( vatsarAja ke hAtha meM naMgI talavAra dekha kara )--are are maradUda ! yaha ___ kyA gustAkhI hai / kyA terI akla meM kucha phitUra hai ? vatsarAja--(aphasosanAka lahaje meM )--huz2ara ! yaha namakaNvAra mahaz2a bekasUra hai| __ rAjA ke hukma se majabara hai| bhoja--kyoM, rAjA ko kyA maMjUra hai ? vatsarAja-- Apa ko honahAra pAkara rAjA kA dila badI se bharapUra hai| Apa ko katla karAnA cAhate haiM / isI meM unakI tabIata ko surUra hai| bhoja (kamAla istikalAla va tahammula se)--hIM agara hamAre cacA sAhiya ko yahI maMjUra hai to philahaqIqata tU beqasUra hai / muMziye faz2A va kadra ne kalame kadarata se jisa ke sufahae pezAnI meM jo kucha likha diyA hai usI kA yaha saba z2ahara hai| usakA miTAnA imakAnevazarI to kyA, fariztoM kI tAkata se bhI dUra hai / isaliye aya vatsarAja jo kucha faramAnezAhI hai usakA bajA lAnA hI isa va.ka tumhAre liye pura z2arUra hai|...... (ga) hanumAnacaritra naoNvila ( urda) se-- (1) isa mukAma kA sIna isa vakta. dekhane vAloM kI naz2ara ko bahizta kA dhokhA de rahA hai / vaha dekhiye nA, mandiroM meM logabAga kaisI bhakti aura prema ke sAtha pAko sApha azayAya haztagAnA ( aSTadravya ) se bhagavatpUjana meM masarUfa haiN| koI Avemukattara aura gaMgAjala nukaraI va tilAI jhAriyoM meM liye hue saMskRta nAma meM (padya meM ) bulaMda AvAz2a se ajIba dilakaza lahaje ke sAtha paramAtmA kI stuti karate hue prArthanA kara rahe haiM ki "aya paramAtmA ! Apa hamAre nApAka diloM ko vaisA hI pAka aura pavitra kIjiye jaisA yaha jala pAka va zaphApha hai|" koI maliyAgiri sandala suphe.d......| (2) meghapura ke bAhara eka vasIa maidAna meM jahAM thor3I dera pahile sannATA chAyA huA thA aba gaz2aba hI kA haibatanAka sIna naz2ara A rahA hai / eka jAniba rAkSasoM kI phauja ke dala ke dala chAye par3e haiM jinake baqasiphata ghor3oM kI raga raga meM bharI huI tez2I unheM cupacApa nahIM khar3A hone detI / becaina hoho kara uchalate kUdate aura kanautiyAM badala rahe haiN| masta hAthiyoM kI katAreM duzmanoM ko apane eka hI rele meM rauMda DAlane aura una kI jAnoM kA khAtamA karane ke intijAra meM khar3I haiM jina para mez2AbaradAra baiThe hue apane jA~ sitA~ neje aura kha bahA bhAle havA meM camakA rahe haiM / subaha ke AfatAba kI tirachI kirane For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ahimaa ( 18 ) ina camakate hue. nez2oM aura vicI huI talavAroM para kucha ghabarA ghabarAkara par3atI aura pare. zAna ho hokara idhara udhara phaila jAtI haiN| dUsarI jAniba jhaujI loga z2arAbaktara pahine aura hathiyAra baaNdhe......| (3 ) asAr3ha kA mahInA hai aura barasAta kA AgAz2a / zAma kA vakta hai aura mAnasarovara ko kinArA / hara cahAra tarafa ku.daratI sabz2A lahalahA rahA hai aura raMgabaraMge phala vila rahe haiN| ThaMDI ThaMDI havAoM ke jhoMke ajIba mastAnA andAz2a se jhama jhama kara calate aura nAjuka 2phaloM kI bhInI bhInI khuzabaoM meM basakara kucha aise aThalAte phirate haiM ki z2amIna para pAu~ taka nahIM rakhate / mAnasarovara kA pAnI havA ke jhoMko se hilakore le lekara lahareM mAra rahA hai| koyale U~ce 2 darakhtoM para baiThI huI kuhaka kuhaka kara kUka rahI haiN| juganU (khadyota) idhara udhara camakate phirate aura isa mausima ke ku.daratI caukIdAra jhIMgara aura meMDhaka khuzI meM A A kara apanI bharI huI AvAjeM nikAla rahe haiN|...... (4) rAta ke AkhirI hisle kA vaha suhAnA 3 vakta. hai jaba ki nasImesahara kii| ThaMDI 2 sanaka se beakla duniyA dora loga to aura bhI aiMDa 2 kara sote haiM magara jo loga isa rUha afaz2A ( cittollAsaka) vakta kI z2AhirI va bAtinI khUbiyoM se kucha bhI vAkipha haiM vaha isa yezabaho (bhamUlya ) vakta, ko ganImata jAna kara phauranaM A~kheM malate hue uTha baiThate haiM aura mAyadehakIkI ( parama pUjya ) kI yAda meM apane apane maz2ahabI akIde ke muAphika kucha na kucha dera ke liye jurUra masarUpha ho jAte hai, balki jinhoM ne duniyA kI ulphatoM (mohamamatA ) ko dila se nikAlakara husUle-mAraphata (AtmaramaNa prApti ) ke liye gozaHguz2InI (ekAntavAsa ) ikhtiyAra karalI hai unakA to kacha hAla hI na pUchiye / una se to nIMda kI khumArI taka bhI kosoM dUra bhAga jAtI hai / ....... (5) isa vakta rAtakI tArIkI ( a~dherI) bAnarabaMziyoM kI pastahimmatI kI taraha duniyA se rukhasata ho rahI hai / AfatAba (sUrya) jisake nUrAnI cihare para kala zAma na mAlUma kisa khauphanAka khayAla se z2aradI chA gaI thI aura jisane apanI gardana ahasAna pharA. mozoM (kRtaniyoM) kI taraha nIce jhukAkara dAmanemagariba (pazcima dizA) meM apanA muMha chipA liyA thA rAta hI rAta meM Aja sArI duniyA kA tavApha (parikramA) karake apanI gardana mutakavibarAnA (abhimAnayukta )U~cI uThAe hue Age bar3hA ArahA hai / (10) anyAnya vizeSa jJAtavya bAteM-- 1. Apa jaina samAja meM eka suprasiddha aura pratiSThita vidvAn haiM / jainadharma saMrakSiNI sabhA amarohA z2ilA murAdAbAda ke lagabhaga 12 varSa taka (jaba taka amarohA rahe ), aura jainasabhA, bArAbatI ke 1 varSa taka Apa sthAyI sabhApati ke pada para bhI niyukta raha cuke haiN| 2. Apa 'zrI jJAnavarddhaka jaina pAThazAlA' aura 'bI0 yala0 paropakAraka jaina auSadhAlaya' amarohA ke aura 'jaina auSadhAlaya' bArAbar3I ke mUla saMsthApaka haiM, "paropakAraka jaina auSadhAlaya, amarohA" ke liye Apa ne - For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) 500) ru0 svayaM dekara aura lagabhaga 500) ru0 kA anya bhrAtRgaNa se candA ekatrita karake usake eka sthAyI khAte kI nIva DAlI aura Age ko sthAyI phaNDa bar3hate rahane tathA use suyogya rIti se calate rahane kA bhI acchA prabandha kara diyo| Apa jaba taka amarohA rahe taba taka vahAM kI pAThazAlA aura auSadhAlaya donoM kebhAnarerI saMcAlaka va prabandhaka rahe / aura bArAbaGkI Ate hI se yahAM kI pAThazAlA ke bhI aba se 3 mAsa pUrvataka(6varSa)AnarerI prabandhaka rahe / aura yahAMka jainaauSadhAlaya ko sthApita karake usake abhI taka bhI AnarerI saMcAlaka aura prabandhaka haiN| 3. Apa hindI, urdU, phArasI, aura a~garez2I, ina cAroM bhASAoM kA acchA. parizAna rakhate haiN| 4. Apa jaina dharmAvalambI hone para bhI na kevala jaina granthoM hI ke acche marmajJa aura a. bhyAsI haiM kintu vaidika, bauddha, islAma, IsAI, Adi aneka dharmoM aura vyAkaraNa, gaNita, jyotiSa, vaidyaka Adi kaI vidyAoM sambandhI saikar3oM sahasro granthoM kA bhI mija dravya vyaya se saMgraha kara unakA yathAzakti kucha na kucha jJAna prApta karate rahe haiN| jisase lagabhaga 6 haz2Ara choTe bar3e sarva prakAra ke granthoM kA acchA saMgraha hokara isa samaya ApakA eka jJAnapracAraka'nAmaka bar3A upayogI nija pustakAlaya amarohA meM vidyamAna hai| 5. lagabhaga 58 varSa ke vayovRddha hone para bhI Apa aba bhI bar3e hI udyamazIla aura pari zramI haiN| gavarmeMTa sarvisa meM rahate hue bhI rAtri divaza hindI sAhitya vaddhi ke liye jI tor3a parizrama karanAhI ApakA mukhyadhyeya hai| unakeanekAnekaviSayoM sambandhI zAna aura aTUTa parizrama kA pramANa inake likhe 50 se adhika hindI, urdU prantha aura mukhyataH hindI sAhityAbhidhAna ke prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha, paMcama, avayava 'vRhata jaina zabdArNava' (jo lagabhaga 10, 12 sahasra se bhI adhika bar3e sAija ke pRSThoM meM pUrNa hogA ) aura "saMskRta-hindI vyAkaraNa zabda-ratnAkara" Adi grantha haiN| [ naM0 (Ga) 6, 10 11, (ja) 2, 3, pR0 11, 12 ] 6. Apa san 1867 se 1605 taka ( ATha nava varSa taka) bulandazahara se prakAzita hone bAle eka urdU mAsika-patra ke sampAdaka aura usa ke adhipati bhI raha 7. Apa kevala hindI urdU ke levaka yA kavi hI nahIM haiM kintu jyotiSa, vaidyaka, ramala, yaMtra-maMtra, Adi meM bhI thor3A thor3A aura gaNita meM acchA abhyAsa rakhate haiN| 8. bArAbaGkI hAIskUla ko TrAMsphara hone para lekhana sahAyaka paryApta sAmagrI (gUntha Adi) yahAM sAza na lAsakane ke kAraNa Apane yahAM kevala 1 mAsa kAma karane ke pazcAt hI do varSa kI fauM ( Furlough ) chuTTI le lI aura amarohA raha kara koSAdi likhane kA kArya nityaprati 15 yA 16 ghaMTe se bhI adhika karate rhe| isa - - For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - (20) chuTTI ke atirikta aura bhI kaI bAra eka eka, do do, tIna tIna mAsa kI chuTTiyAM le | lekara apanA adhika samaya gandhalekhana kArya hI meM vyaya karate rahe haiM / 9. Apane ganthAvalokana aura lekhana kArya nityaprati adhika samaya taka bhale prakAra kara sakane kI yogyatA prApta karane ke liye 20 yA 21 varSa kI ghaya se hI rasanendriya ko vaza meM rakha kara thor3A aura sAtvika bhojana karane kA abhyAsa kiyA aura 24 varSa kI vaya se pUrva apanA dvirAgamana saMskAra bhI na karAyA / aura pazcAt bhI bahuta hI parimita rUpa se rahe jisakA zubha phala yaha huA ki san 1897-68 I. meM sarakArI Dya TI, aura vetana kI kamI ke kAraNa cAra pAMca ghaMTe nitya kA prAiveTa vya zana, tathA gRhasthadharma sambandhI Avazyaka kAryoM ke sAtha sAtha mAsika patra ke sampAdana Adi kA adhika kArya bar3ha jAne se kevala Der3ha do ghaMTe hI nitya nidrA lene para bhI paramAtmA kI kRpA se koI kaSTa Adi Apa ko na huA aura aba taka bhI 4-5 ghaNTe se adhika nidrA lene kI mAvazyakatA nahIM pdd'tii| 10. aneka granthAvalokana aura pranthalekhana kArya ke liye adhika se adhika samaya de sakane ke vicAra se Apane apamA sarakArI vetana kevala 40) 10 mAsika ho jAne parahI saMtoSa karake prAiveTa TyUzana kA kArya kama kara diyA, arthAt tIna cAra ghaMTe ke sthAna meM aba kevala ghaMTe savAghaMTe hI kA rakha liyA aura usI samaya ( san 19 13 I0 meM) yaha bhI pratijJA karalI ki "60) 20 mAsika vetana hojAne para prAiveTa Trayazana karanA sarvathA tyAga diyA jAyagA" / ataH san 1916 I0 se jabaki ApakA vetana 60).rU hogayA Apane nija pratijJAnusAra apanI 200) ru0 vArSika se adhika kI prAiveTa TyUzana kI rahI sahI Aya kA bhI moha tyAga diyaa| 11. koSa ke saMgrahIta zabdoM kI vyAkhyA Adi likhamA prAraMbha karane ke samaya vi0 saM0 1976-80 ( san 1623-24 I0 ) meM Apa sAtvika vRtti adhika bar3hAne ke vi. cArase sapA varSase adhika taka kevala sera savAsera godugdha para yA kevala kucha phaloM para namaka aura anna Adi sana myAga kara larkArI kArya karate hue zeSa samaya meM koSa likhane kA kArya bhI bhale prakAra karate rahe / aba bhI ApakA bhojana chaTA~ka Der3ha uTA~ka anna aura Adha sera tIna pAva dudha se adhika nahIM hai| zAntIzacandra jaina ( bulandazaharI) bArASaGkI / tA0 20, apraila 1925 For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) samapaNa bhagavan ! yaha saMsAra asAra hai| isakA kucha bAra hai na pAra hai| isameM nirvAha karanA asA. dhAraNa kaThinAiyoM ko sahana karate hue nAnA prakAra ke spardhAyukta vyavahAroM kI ghur3adaur3a meM bAz2I lagAnA kisI sAdhAraNa buddhi kA kArya nhiiN| jisane apane vAstavika jIvanarahasya ko samajhA aura apane Atmabala se kAma liyA vaha mAnoM cAroM padArtha paagyaa| saca pUchiye to usane bAlU meM se tela nikAla liyA, gaganakusuma ko hastagata kara liyA aura usake liye kucha bhI asaMbhava na raha gayA / parantu yaha kArya kathana karane meM jitanAhI sarala aura bodhagamya hai utanAhI kAryarUpa meM pariNata hone para kaThina tathA kaSTasAdhya siddha hotA hai| isake liye to Apake caraNa kamala ke saMsparza se pavitra hue mRdu-manda-malayAnila ke sAtha guMjAra karane vAlI muni bhUmarAvalI ke madhura guMjAra kA sahArA hI apekSita hai| athavA Apake nakhacandra kI amala candrikA ko prANapaNa se ikaTaka nihArane vAle cAtakA. cAryoM ke bacanAmRta hI eka alaukika jIvana kA saMcAra kara sakate haiN| yahI samajha kara isa anupama paMtha kA pAntha banA, aura vividha zAstra-pArINa una RSi muniyoM kI lagAI aneka vATikAoM meM jo Apake . nigUr3ha tatvoM ke vividha prakAra ke nayanAbhirAma puSpoM se puSpita haiM--anavarata vihAra karane ko prayANa kara diyaa| isIke phala svarUpa yaha "vRhat jamazabdArNava" prastatu hai| isameM . merA nija kA kucha nahIM hai| jJAnakA aucityapUrNa vizada bhaMDAra tI sanAtana se eka rasa aura samabhAva se praptArita hai| isIliye maiM kaise : kahU~ ki maiMne eka navIna kRti logoM ke sanmukha rakhI hai / mujhe yaha kahane kA adhikAra nahIM. phira bhI ApakI viziSTa sRSTi puSpAvalI meM se jo kucha patra puSpa ekatrita karake eka sAdhAraNa sI DAlI sajAI hai vaha Adara pUrvaka kintu saMkoca se Apake pAvana pAda-padmoMmeM parama zraddhA tathA bhakti ke sAtha car3hAne kA sAhasa karatA huuN| Apa bItarAga haiM, Apake liye isakI kucha bhI AvazyaktA nahIM, parantu isa bhakta kI ora tanika dekhiye aura usake sAtha nayana, prakampita zarIraaura gada gada bANIyuta sAgraha tathA sAnurodha prArthanAhIkenAte use apanAiye / bhagavana ! ApakA padArtha Apako hIsamarpita hai| ise ApahIapane pavitrahAthose apane bhaktoMke sanmukha upsthitkiijiye| // iti // - 146 Apake caraNoM kA eka tuccha / bhakta gho0 yala0 jaina, caitanya For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 hindI jaina g2az2aTa [ 16 disambara san 1624 I0] kI isI vRhat koSa kI samAlocanA pIche isI koSa ke pRSTha 2 para dekheM vIra isI varSa ke vizeSAMka (aGka 11, 12 varSa 2) meM prakAzita isa vRhat koSa ke sambandha maiM zrIyuta mi0 campatarAya jI vairisTara-eTa-lA, haradoI kI sammati 1 " isa bahumUlya pustaka kA pahilA bhAga abhI chA hai aura use maiMne par3hA hai / vAstava meM yaha apane DhaMga kA nirAlA koSa hogA jo saba bAtoM meM paripUrNa ( Comprehensive and Exhaustive ) hogA / kamase kama isake vidvAn lekhakakI nIyata to yahI hai ki ise jaina ainasAiklopIDiyA ( Jain Encyclopaedia, vizvakoSa ) banAyA jAve / lekhaka kI himmata, viSada utsAha, parizrama, khoja aura qhUbI kI prazaMsA karanA vRthA hai; svayaM isa zabdArNava ke pRSTha unakI prazaMsA pUrNatayaH kara rahe haiM ! maiMne do eka viSayoM ko parIkSA kI dRSTi se dekhA / lekha ko guMjataka tathA pecIdagI se rahita pAyA / usameM mujhe dikhAve ke pAMDitya kI nahIM pratyuta vAstavika pAMDitya hI kI jhalaka naz2ara AI / yaha koSa zrIyuta mAsTara bihArIlAla jI kI umra bhara kI mihanatakA phala hai| yUM to unhoMne aura bhI bahuta se TraikTa likhe haiM parantu prastuta kRti apane Dha~gameM apUrva hai / " For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) - koSakAra kA vaktavya maura namra nivedana - isa koSa jaise mahAna kArya ko hAtha meM lainA yadyapi mujha jaise ati alpakSa aura alpabuddhI sAdhAraNa vyakti ke liye mAno mahAsamudra ko nija bAhubala se tirane kA duHsAhasa karanA hai tathApi jaina samAja meM atIva Avazyaka hone para bhI aise koSa kA abhAva dekha kara aura yaha vicAra kara ki "maiM apane jIvana bhara meM kama se kama yadi zabda-saMgraha karake unheM akArAdi krama se likhadene kA kArya hI kara lU~gA to apane liye to aneka granthoM kI svAdhyAya kA parama lAbha hogA aura zabda saMgraha akArAdi krama se ho jAne para jaina samAja ke koI na koI dhurandhara vidvAn mahAnubhAva una zabdoM kA artha Adi likha kara isakI ciravAJchanIya AvazyaktA kI pUrti kara deMge", maiMne zabda saMgraha karane kA kArya pratyeka viSaya ke anekAneka jaina granthoM kI svAdhyAya dvArA zubha mitI jyeSTha zu05 (zruta paMcamI ) zrI dhIrani0 saM0 2425 (zuddha vIra ni0 saM0 2444 ) vi0 saM0 1956 se prArambha kara diyA / aura jaina pranthoM kA paryApta bhaNDAra saMgraha karane meM bahuta sA dhana vyaya karake rAta dina ke aTTa parizrama dvArA lagabhaga pAMca sahasra jaina pAribhASika zabda aura lagabhaga Der3ha sahasra jaina aitihAsika zabda saMgraha karake aura unheM aMgrejI | koSoM ke DhaMga para akArAdi krama se likha kara maiMne isakI eka sUcanA jaina mitra meM prakAzanArtha bheja dI jo tA0 16 navambara san 1922 60 ke jainamitra varSa 24 aGka 3 ke pRSTha 40, 41, 42 para prakAzita ho cukI hai, jisameM maiMne apanI nitAnta ayogyatA prakaTa karate hue jaina vidvan maNDalI se savinaya prArthanA kI thI ki vaha isa mahAna kAryako arthAt saMgrahIta zabdoM kA artha aura vyAkhyAdi likhane ke kArya ko aba apane hAtha meM lekara use zIghra pUrNa karane yA karAne kA koI suprabandha kare / isa prArthanA meM maiMne yaha bhI prakaTa kara diyA thA ki maiMne yaha kArya pAramArthika dRSTi se svaparopakArArtha kiyA hai, ataH maiM apane sarva parizrama aura Arthika vyaya kA koI kisI prakAra kA badalA, puruskAra yA pAritoSika Adi pAne kA lezamAtra bhI abhilASI nahIM huuN| kevala yahI abhilASA hai ki kisI na kisI prakAra mere jIvanahI meM yaha kArya pUrNa hojAya to acchA hai| usa lekhameM maiMne isa koSa kI taiyArI ke liye zabdArtha Adi likhe jAne kI eka saMkSipta "skIma"[Scheme]apanI buddhadhanusAra de dii| thii| mujhe AzA thI ki jaina vidvAn maNDalI, yA kisI saMsthA athavA dAnavIra seThoM meM se kisI na kisI kI ora se mujhe zIghra hI yathocita koI uttara milegA jisake liye maiM kaI - For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) mAsa taka bar3A utkaMThita rahA kintu zoka ke sAtha likhanA par3atA hai ki merI isa prArthanA para kisI ne tanika bhI dhyAna na diyA / taba nirAza hokara nitAnta ayogya hone para bhI maiMne hI isa kArya ko bhI yaha vicAra kara prArambha kara diyA ki apanI yogyatAnusAra jitanA aura jaisA kucha mujha se bana par3e aba mujhe hI kara DAlanA cAhie / zakti bhara udyoga karane aura sAtvika vRtti ke sAtha pUrNa sAvadhAnI rakhate hue bhI buddhi kI mandatA, aura jJAna kI hInatA se isameM, jo kucha truTiyAM aura kisI prakAra ke doSAdi raha jAyeMge una saba ko vizeSa vidvAn mahAnubhAva svayaM sudhAra leMge tathA vRddhAvasthA janya zArIrika va mAnasika bala kI kSINatA aura Ayu kI alpatA Adi kAraNoM se isa mahAna kArya kI samApti meM jitane bhAga kI kamI raha jAyagI use bhI ve avazya pUrNa kara deNge| idhara mujhe bhI apane jIvana ke antima bhAga meM grantha svAdhyAya aura unake adhyayana va manana karane kA vizeSa saubhAgya prApta hogA jisase mujhe AtmakalyANa meM mahatI sahAyatA milegI / ataH sajjana mAnanIya vidvAnoM kI sevA meM pratyakSa va parokSarUpa hai ki: (1) ve merI ati alpakSatA ko dhyAna meM rakha kara isameM rahe hue doSoM ko na kevala kSamAdRSTi se hIM avalokana kareM kintu unheM prantha meM sudhAra lene aura mujha sevaka ko bhI una se sUcita kara dene kA kaSTa uThA kara kRtajJa aura AbhArI banAe~, jisase ki maiM isake agale saMskaraNa meM (yadi mujhe apane jIvana meM isake agale saMskaraNa kA saubhAgya prApta ho ) yathA zakti aura yathA Avazyaka unheM dUra kara sakU~ / aura * (2) isa prArambha kiye hue vizAla kArya kA jitanA bhAga mere isa alpa manuSya jIvana meM zeSa raha jAya use bhI jaise bane pUrNa kara dene kA koI na koI suyogya prabandha kara dene kI udAratA dikhAveM / noTa- mudrita hone ke pUrva koSa ke isa bhAga kI presa kApiyoM ko zrIyuta jainadharmabhUSaNa dharma divAkara brahmacArI zItalaprasAda jI ne bhI eka bAra dekha lene meM apanA amUlya samaya dekara unameM Avazyaka saMzodhana kara dene kI suyogya sammati pradAna kI hai jisake anukUla yathA Avazyaka sudhAra kara diyA gayA hai / maiM isa kaSTa ke liye unakA hArdika kRtajJa hU~ / merA namra nivedana bArAbaGkI (avadha) tA0 25 jUna san 1625 I0 hindI sAhitya premiyoM kA sevaka, hindI sAhitya sevI, bihArIlAla jaina, "caitanya" sI. TI., ( bulanda zaharI) asisTenTa mAsTara, gavanmeMTa hAIskUla, bArAbaGkI (avadha) For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) - bhUmikA ( PREFACE ) jainadharma kA sAhitya bahuta vizAla hai| isameM nyAya, vyAkaraNa, kAvya, chanda, itihAsa, purANa,darzana, gaNita, jyoti Adi sarvahI viSayoM ke grantha upalabdha haiN| tathA pracalita saMskRta prAkRta tathA hindI ke zabdoM se vilakSaNa lAkhoM pAribhASika zabda haiM jinako artha samajhane ke liye saiMkar3oM jaina granthoM ke par3hane kI AvazyakatA hai| una sarva zabdoM ko akArAdi ke krama se koSarUpa meM saMgraha karane kI aura aneka granthoM meM prasArita eka zabda sambandhI zAna ko ekatra karane kI bahuta bar3I z2arUrata thii| isa vRhad koSa meM isahI bAta kI pUrti kI gaI hai| isase jaina aura ajaina sabhIko yaha eka bar3A subhItA hogA ki kisI bhI sthala para jaba koI pAribhASika zabda AvegA ve usI samaya isa koSa ko dekha kara usakA pUrNa artha mAlUma kara skeNge| yaha gUntha AgAmI santAnoM ke liye sahasroM varSoM taka upayogI siddha hogaa| gUnyakartA ne apane jIvana kA bahuta sA amUlya samaya isa kArya meM vyaya karake apane samaya ko sacce paropakAra ke artha saphala kiyA hai| ina ke isa mahatvapUrNa kArya kA RNa koI cukA nahIM sktaa| jitanA gambhIra jaina sAhitya hai utanA prayAsa isake pracAra kA isake anuyA. yiyoM ne isa kAla meM aba taka nahIM kiyA hai isI se isake zAnarUpIratna gupta hI par3e hue haiN| vAstava meM jaina sAhitya eka sarvopayogI amaulika ratna hai| ____eka bar3A bhArI mahatva isa sAhitya meM yaha hai ki isameM eka padArtha ke bhinna bhinna svabhAvoM ko bhinna bhinna apekSAoM se varNana kiyA gayA hai jisako samajha lene se jo mata! aise haiM ki jinhoMne padArtha kA eka hI svabhAva mAnA hai dUsarA nahIM mAnA va kisI ne dUsare svabhAva ko mAna kara pahile ke mAne huye svabhAva ko nahIM mAnA hai aura isa liye ina donoM matoMmeM paraspara virodha hai vaha virodha jaina siddhAnta ke anekAntavAda se bilkula miTa jAtA hai| aura sarva matoM ke antaraGga rahasya ko samajhane kI sacI kuMjI hAtha meM AjAtI hai| isI ko 'syAvAda naya' yA 'anekAnta mata' kahate haiM-isa jaina darzana ke paramAgama kA yaha syAdvAda bIja hai| kahA hai-- paramAgamasya bIjaM niSiddha janmAMdha siMdhura vidhAnaM / sakala naya vilasitAnAM virodha mathanaM namAmyanekAntaM // bhAvArtha-maiM usa anekAnta ko namaskAra karatA hUM jo paramAgama kA bIja hai| aura jisane andhoM ke hAthI ke eka aMza ko pUrNa hAthI mAnane ke bhrama ko dUra kara diyA hai, arthAt jo sarva aMza rUpa padArtha hai usake eka aMza ko pUrNa padArtha mAnane kI bhUla ko miTA diyA - For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) hai / isI liye yaha anekAnta siddhAnta bhinna bhinna apekSAoM se bhinna bhinna bAta ko mAnane bAloM ke virodha ko meTane vAlA hai / jaina sAhitya meM dUsarA vilakSaNa guNa graha hai ki isameM AtmA ke sAtha puNya pApa rUpa karmoM ke bandhana kA vistAra se vidhAna hai jisako samajha lene para eka zAMtA yaha sahaja meM jAna sakatA hai ki jo mere yaha bhAva haiM inase kisa kisa taraha kA karmabaMdha maiM karU~gA va kaunasA karma kA bandha kisa prakAra kA apanA phala dikhA rahA hai| tathA kauna se bhAva maiM karU jinake bala se maiM pUrva bA~dhe hue karmoM ko unake phala denese pahile hI apane se alaga kara dU~ / jaina sAhitya meM itihAsa kA vivaraNa bhI vizAla va jAnane yogya hai jisase pUrNataH yaha patA calatA hai ki bhAratavarSa kI sabhyatA bahuta prAcIna hai / aise mahatvapUrNa aneka viSayoM se bharapUra yaha jaina sAhitya hai jisake sarva hI prakAra ke zabdoM kA samAveza isa koSa meM huA hai| ataH yaha koSa kyA hai aneka jaina zAstroM ke rahasya ko dikhAne ke liye darpaNa ke samAna hai| isakA Adara hara eka vidvAna ko karanA cAhiye tathA isakA upayoga bar3hAnA cAhiye / 0 sItalaprasAda, A0 sampAdaka jainamizra - sUrata For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ M ( 20 ) INTRODUCTION ( WHIT) AIS DE We are told that "The Jains possess and sedulously guard extensive Libraries full of valuable literary material as yet very imper. fectly explored, and their books are specially rich in historical and semi-historical matters. ', * It is true to a word, though the science and inethods have advanced far lavishly by now, but to our regret the conditions with the Jain Literature have turned out to be no better at all even in this 20th Century. The existiny Jain Libraries of even a single province have not been fully explored yet: then what to think of a systeinetic publication of sacred Jain Canons ! Even today we cannot hope for a uniform publication of the whole canonical col. lections. We have had a ray of hope in the sincere & sucred efforts, in this connection of memorable late Kumar Devendra Prasada Jain of Arrah. But to our unfathomable sorrow he kicked away his bucket of life quite untimely and with him the 'ray' disappeared. The atmosphere of Jain Literature in one way again plunged in quite dark oblivion. There was no projection or improvement seen in this direction after him, and it was little hoped that the Jain Literature would get again such enthusiustic champions as he was whose efforts might bear sacred fruits for the upheaval of Jainism, and we might get Jain authorititive books in all languages --gpecially in English and Hindi- in the near future. But the rosy tine dawned and we have the occasion to hear a hopeful sound raised for the sacred cause from the far suth. It was welcomed all amongst the Jains. Consequently Mr. C. S. Mallinath, the new chain pion, has been successful in establishing "The Devendra Printing & Publishing Co., Madras", for bringing out the Jain sacred books on the same lines as sacred books of the East. We only wait now for its ripe fruits. Along with this, another inore enthusiastio cha in pion for the selfsame cause has appeared in the self of Mr. BIHARI LAL Jain (Chaitanya) of Bulandshahr, Assistant Master, Govt High School, Barabanki , who was working hard single banded for years in quite seclusion. His untiring zeal & enthusiasm have resulted now in the shape of a comprehensive and exhaustive JAIN ENCYCLOPAEDIA. The first volume of this is now being placed in the hands of general readers. Such a work was need. ed badly. So, to the author is rightly due the credit of the charm and admiration of the work which is the only existing one of its kind. # Late Sir Vincent A. Smith, M. A., M. R. A. S., F. R. N. 3, 'A Special Appeal to Jains'. For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ However our English-knowing readers may grudge and complain for, or feel the want of, an English Edition of this work. But knowing the present conditions in India we would congratulate our author for bringing out this valuable work in Hindi - "The would be Lingua Franca of India. We grant that an English edition would have served greatly for the cause of Jainism, but like a patriot, our author is bent on enriching the Sahitya of his Mother Tongue-the Rash. triya Bhasha of dear Bharatvarsha. So we are sure that everybody shall hail this well-planned and quite indispensable work on Jainisio with all his heart. As for an English edition of it, we should wait anxiously for a future scholars' unbounding zeal for the cause. Anyhow it is needless to point out the necessity of such a work, when we know that the wants and the nature of human beings naturally change, as the time flays on smoothly on its wings The languages, too, automatically change along with the same. She lis. tory of any language prevailing in any corner of the world will support it. We know how in India the ancient Vedic Sanskrit has assumed at present many forms prevailing in various parts of India, e.g. Hindi, Marathi, eto. The game is the cage with the languages, of Europe. Mr. A. C. Woolner M. A. asserts it and says: "An interesting parallel to the history of the Indo Aryan Languages is shown by that of the Romance Languages in Europe. Of several old Italic dialects, that of the Latin tribe prevailed, and Latin became the dominant language of Italy, and then of the Roman Empire. It became the language of the largest Christian Church of the middle ages, and thence the language of Science and Philosophy until the modern languages of Europe asserted their inde pen. dent existence." (The Introduction to Prakrit, page 10 ) So it is natural that phonetic and othor changes may remain appearing in any language, in accordance with the timely revolutions among its votaries Hence it is not easy for a person of latter days to read a work of the days of yore, and to grasp its meaning in full. Consequently an Encyclopaedia acquaints them with that lan: guage & makes them familiar with its literary and other iinportance. This necessity has been felt by enterprising foreigners in the very early days of this century. As a result, many foreign languages have their own Cyclopaedias. In Hindi, too, we have an Encyclopaedia Indica, which is being published from Calcutta. Another such Hindi work was published sometime ago by the Nagri Pracharini Sabha of Benares. In both these works the explanation of a very few Jain technioal terms of both seots- the Digambaras and Swetambarasis given, but it is not cainprehensive and somewhere not to the For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( P& ) point. Amongst the Jains we can make mention of Shatavadhani's "Ardh Magadhi Kosh", which gives a very short explanation, in Gujrati, Hindi and English, of Ardh Magadhi words only from the Swetambara Shastras. While in the present work we see a glimpse of such completion, at least from the Digambaras' point of view, and we may style it a Key? to open the treasuries of hidden Jain Siddhanta. Magtering the 'Key', we shall be able to examine their precious contents. Besides, available Jain books and lyrics have a testative character through the impossibility of exainining the whole collection. So this work would be of a great help to future studies and editions on Jainism. By studying this work, a reader would learn about every branch of Jainology. Really it is a boon to those Hindi readers who are interested in studying the various branches of Indology. The method applied for giving and defining the meaning of every word is very expressive and exhaustive altogether, the style of narration quite definite and authoritative, and the language is, also, simple and comprehensible to all. The author has not kept him reserved to the support of Jain Shastras, but has made use of other non-Jain and research works as far as possible. He has not forgotten to quote the authorities in his favour, but on certain occasions he has failed to do so. However one thing will surely be a cause for the dissension of a reader that the author has omitted all those Hindi words which have no connection with Jainism. If he would have done likewise, the value of the work would have increased much. But this was not easy for a single person to complete such a comprehensive work all alone. Already it is a matter of curiosity and gratification that the author has completed all himself the present big work. Its historical treatises are also worth reading. The first volume covers in its 280 odd pages the words beginning with the Vowel '37', -"3TUOT's being the last. This means that it will get completed in no less than 12000 pages. In short, its perusal will surely enlighten the reader on various topics of Philosophy, History, Geography, Astronomy, etc. in a quite extra-ordinary way. Really the work when published completely shall serve various useful purposes and be of great interest to the students of Religion and History. Of course, 1 think, this is the right way to Propagate interest in the mighty religion of the Jains. I extend my sincere thanks again to the author and wish every success to his future undertakings for the sacred cause. JASIVANTNAGARC ETAWAH] 11th.MAY, 1925. K. PJAIN HONOURARY SUB-EDITOR VIRA, BIJNOR. For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ( EXORDIUM) 1. koSa-granthoM kI bhAvazyakatA jaba hama apane nagara kI pAThazAlA kI kisI nimna zreNI meM baiThakara 'urdU bhASA' kA adhyayana karate the taba kilI pustaka meM par3hA thA: z2amAnA nAma hai merA to maiM saba ko dikhA duuNgaa| ki jo tAlIma se bhAgeMge nAma unakA miTA dUMgA // kintu bAlyAvasthA kI svAbhAvika nindatA, buddhi aparipakvatA aura agrazocAdi upayogI guNoM ke nitAMta hI saMkucita hone ke kAraNa, kabhI isake antastala meM chipe huye upadeza ko na to apekSA hI kI dRSTi le dekhA, aura na usakI upekSA hI kii| aba jyoMhI gahastha jIvanarUpI-rathakA cakra ghUmA, namaka tela lakar3IkI cintA vyApI, aura AvazyakatAoM kA apAra bojha zira ko dabAne lagA tyohI uparokta zera sAkSAt zera vana kara mastiSka kSetra ko apanI krIDA kA rajasthala banAne lgaa| hoza ThikAne Aye aura AMkheM khulii| naz2ara uThA kara dekhA to jJAta huA ki vAstava meM vartamAna kAla azikSitoM ke liye viniSTakArI kAla hI hai| binA zikSita hue Aja kala dAla galanA z2arA Ter3hI khIra hai / hamAre pUrvajoM ne apanI sarvavyApanI dRSTi se isa bAta kA anubhava bahuta pahile hI se kara liyA thaa| hamArI zikSApUrNa sAmagrI apane anubhavoM kI abhatapUrva jJAnalamRddhirAzi, tathA vividha zuddha siddhAntoM aura niyamoM ke saMgraha ko pustaka bhaMDAra rUpa meM hamAre upakArArtha chor3a diyA thA / yadyapi kuTila kAla kI kuTilatA ke kAraNa hamArA upayukta bhaMDAra prAyaH naSTa ho cukA hai kintu phira bhI jo kucha bacA khutrA hai kama nahIM hai| saca pUchiye to hama jaise kUdamaraz2a tathA kuMThita buddhi vAloMke liye to yaha avaziSTa ratna-bhaNDAgAra bhI kuvera kA sampatti se kucha kama nahIM haiN| isa apUrva bhaMDArameM banIhuI aneka anupama koThariyoM aura una koThariyoM meM rakkhe huye agaNita saMdUkoM ke tAloM ke kholane ke liye buddhirUpI tAliyoM kA honA paramAghazyaka hai / jabataka hamAre pAsa una bhaMDAroMtaka pahu~canekA yatheSTa mArgahI nahIM hai to usameM rakkhI huI amUlya vastuoM kA digdarzana kaise kara sakate haiN| hamAre kucha dayAlucitta pUrvajoM kA dhyAna isa bAta parabhI gaye binA na rahA / unhoMne isI kamIko pUrA karane ke liye 'koSapranyo' kI racanA kii| kintu yaha kisI para apragaTa nahIM ki saMsAra parivartana zIla hai / usakI bhASA tathA bhAva sabhI kucha parivartita hote rahate haiN| jaba bhASA badalatI hai to usase prathama ke siddhAntAdi Avazyaka viSayoM se sambandha rakhane vAle zabdoM ke parijJAna kA mArga bhI palaTa jAtA hai aura unako jAnane ke niyama bhI dUsare hI ho jAte haiM vartamAna kAla na to vaidika kAla hai, na darzana tathA sUtrakAla aura na paurANika kAla hI hai| yahI kAraNa hai ki aba usa samaya sambandhI bhASAoMke samajhane vAle bhI nahIM rahe haiM / isake atirikta hama apane pUrvajoM ke vividhakAlIna ananta anubhavoM ko upekSA kI dRSTile dekhane meM bhI apanA akalyANa hI samajhate haiM ataH Avazyaka hai ki saMskRtAdi pUrva rASTra bhASAoM meM surakSita una vicAroM, For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 31 ) ko kramazaH vartamAna rASTra tathA apanI mAtR bhASA hindI meM lAne kA satata udyoga kre|| rASTrabhASA hindI' dvArA hI hamArA kalyANa honA saMbhava hai ataH Aja kala hindI meM bane hue koSa hI hamAre RSi muniyoM ke pragaTa kiye huye rahasya ko samajhAne ke liye prazasta mArga prastuta kara sakate haiM / isa prakAra nirmita kiye gaye koSoM dvArA kitanA Ananda prApta hogA, isa bAta ko sahRdaya pAThaka hI samajha sakate haiM / yaha Ananda bihArI ke isa dohe-- re gandhI mati andha tU, atara sughAvata kAhi / kari phulela ko Acamana, mITho kahata sarAhi // ke anusAra kisI marmazatA vihIna vyakti ko prApta nahIM ho sakatA aura isIliye usa se yukta mArmika racanA bhI sammAnita nahIM ho sktii| "kadre gauhara zAha dAnada yA bidAmada jauharI" arthAt muktA kA sammAna ( usa ke guNoM ko samajha kara ) yA to jauharI (pArakhI) hI kara sakatA hai yA phira usa se vibhUSita hone vAlA nRpatihI kara sakatA hai| saca pUchiye to yaha koSagrantha'hI hamAreliye vAstavika kasauTI haiN| kisI jijJAsuko jauharI athavA bAdazAha kI padavI prApta karAne kI kSamatA unameM hai| bhASA vijJAna aura zabda vijJAnake vAstavika rahasya ko jisane samajha liyA, mAno trailokya kI sampatti para usakA adhikAra ho gyaa| isa AgAdha-ratnAkara ke agaNita ratnoM ke raGga rUpa kA pahacAnanA tanika kaSTa sAdhya hai zabdaratna meM anya raloM se eka viziSTa guNa yaha bhI hai ki usa meM apanA raGga DhaMga palaTane kI sAmarthya hai| ve bahurUpiyA kI upAdhi se vibhUSita kiye jA sakate haiN| dekhiye, zabda-zakti kI bilakSaNatA-"Apa kI kRpA se maiM sakuzala hUM", "ApakI kRpA se Aja mujhe roTI taka nasIba nahIM huI"ina donoM vAkyoM meM eka hI zabda 'kRpA' apane 2 prayoga ke anusAra bhAva rakhatA hai / isI prakAra kevala eka hI zabda ke aneka prayoga hote haiN| unheM hama binA koSa ke kisI prakAra bhI nahIM samajha sakate / vastutaH koSa hamAre liye bar3e hI lAbhadAyaka haiM / kisI kavi ne ThIka kahA hai--kozazcaiva mahIpAnAm kozazca vidussaampi| upayogo mahAneSa kla zastena vinA bhavet / / vAstava meM mahatvAkAMkSI rAjAoM ke liye jitanI AvazyakatA koza (khajAnA) kii| hai utanI hI AvazyakatA sakIAbhilASI vidvAnoM ko koza (zabda bhaMDAra ) kI hai| 2. vattemAna gantha kI AvazyakatA nAgarI-pracAriNI sabhA kAzI ko prAcIna hastalikhita hindI sAhitya kA anveSaNasambandhI kArya karate hue mujhe hindI bhASA ke jaina sAhitya ko avalokana karane kA saubhAgya prApta huA hai / maiM samajhatA hU~ yadi usa ora hamAre mAtR bhASA premI jaina tathA jainetara vidvAnoM kA dhyAna AkarSita ho aura niSpakSa bhAva se pArasparika sahayoga kiyA jAya to hindI ke itihAsa para kisI vizeSa prabhAva ke par3ane kI sambhAvanA hai| prAkRta tathA saMskRta se kiye gaye aneka anuvAdita granthoM ke atirikta, hindI bhASA ke maulika gadya tathA padya granthoM kI bhI vahAM (hiMdI jaina sAhitya meM ) kamI nahIM hai| kintu kheda yahI hai ki aba taka jaina sAhitya ke pAribhASika tathA aitihAsika zabdoM kA saralatA se paricaya karAne ke liye / - For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) koI bhI koSa grantha na thA / para aba bar3e harSa kI bAta hai ki isa cirabA~chanIya AvazyakatAko zrIyuta mAsTara bihArIlAla jI jaina bulandazaharI ne isa 'vRhad jaina zabdArNava kopa' ko vaDhehI parizrama aura khoja ke sAtha likha kara bahutAMza meM pUrNa kara diyA hai / isa 'vRhat jaina zabdArNaya' kA avatIrNa honA na kevala jaina bAMdhavoM ke hI liye saubhA gya kI bAta hai varan samasta hindI saMsAra ke liye bhI eka bar3A upakAra hai / prAkRta meM to eka zvetAmbarI muni dvArA banavAye gaye aise koSa kA honA batAyA bhI jAtA hai parantu hiMdI meM usakA pUrNatayaH abhAvahI thaa| isa abhAva kI pUrti karake zrIyuta mAsTara sAhiba ne hindI jagata ko cira RNI banA diyA hai / hindI meM isa samaya kalakattA ke vizvakoza kAryAlaya aura kAzI kI nAgarI pracAriNI sabhA ke kAryAlaya se nikale hue donoM koSoM meM bhI jaina vi dvAnoM ke mata se unake dhArmika granthoM meM Aye hue bahuta hI thor3e zabdoM kA -- kucha nahIM ke barAbara -- samAveza huA hai / athavA jo kucha zabda liye bhI gaye haiM to unakA yathocita bhASa samajhAne meM prAyaH kucha na kucha truTI yA azuddhi rahagaI hai / ataH isa koza ke nirmANa hone kI bar3I AvazyakatA thI / 3. prastuta koSa ke guNoM kA saMkSipta paricaya --- (1) isa mahAna koza kI racanA a~garejI ke 'enasAiklopIDiyA (Encyclopaedia) ke navIna DhaMga para kI gaI hai / jisa zailI se isa grantharana kA sampAdana ho rahA hai, usase to yaha anumAna hotA hai ki daza bAraha sahasra pRSThoM se kama meM usakA pUrNa honA saMbhava nahIM / merA vicAra to yaha hai ki eka sahasra pRSTha to usakA hasva akAra sambandhI prathama bhAga hI le legA / varttamAna grantha, prathama bhAga kA prathama khaMDa hai jo bar3e sAiz2a ke lagabhaga 350 pRSThoM meM pUrNa huA hai / isakA antima zabda 'aNNa' hai / basa ! samajha lIjiye ki pratyeka bAta ko samajhAne ke liye kitanA parizrama kiyA gayA hogA / (2) ise dekhane se pAThakoM ko jJAta ho jAyagA ki kisI zabda kI vyAkhyA karane aura usako samajhAne kA DhaMga kitanA uttama hai / bhASA atyanta sarala kintu raucaka hai / nAgarI kA sAdhAraNa bodha rakhane vAle sajjana bhI isase yathocita lAbha uThA sakeMge / (3) jijJAsuoM kI tulanAtmaka ruci ko pUrNa karane ke liye catura sampAdaka ne vividha granthoM kI nAmAvalI sahita sthAna sthAna para pramANa bhI uddhRta kara diye haiN| kisI zabda kI vyAkhyA karane meM itanI gaveSaNA kI gaI hai ki phira usako par3ha kara kisI prakAra kA bhrama nahIM raha jAtA / yathA sambhava sabhI jJAtavya viSayoM kA bodha ho jAtA hai / vyAkhyA karate samaya kevala dhArmika granthoM hI ko AdhArastambha nahIM mAnA, aura na kevala bhAratavarSIya vaidyakAdi siddhAntoM kA samAdara kara ekadezIyatA kA hI samAveza hone diyA hai, kintu samayAnusAra kArane anumAna aura anubhavazIlatA kA bhI sadupayoga kiyA hai aura pAzcAtya vidvAnoM ke mata ko bhI yathA Avazyaka samAhRta kiyA hai / sthAna sthAna para dhArmika tathA vaidyaka si ddhAntoM ko bhI bar3e apUrva DhaMga se milAyA hai aura yaha siddha kara diyA hai ki bhAratavarSa ke kSudra se kSudra dhArmika vizvAsa bhI bar3I sudRr3ha nIva para sthira haiN| jahAM taka vicArA jAsakatA hai, yaha kahanA atyukti na samajhA jAvegA ki granthakAra ne isa koSa ke saMgraha karane meM kisI For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI prakAra kA pramAda nahIM kiyA hai| AcAryoM ke mata bhedoM ko bhI faTanoToM dvArA prakaTa kara diyA hai| yathA avasara jainadharma ke gUnthoM ke atirikta, bauddhoM, vaidikoM, aura paurANiko ke mata bhI prakaTa kiye gae haiM / udAharaNa ke liye pR0 38 akSaralipi ke tathA isI prakAra ke anya kitane hI noTa dRSTavya haiM.. 'lalitavistAra' (bauddhaprantha), tathA 'nandisUtra' (jaina grantha) ke anusAra lipiyoM ke 64va 18 bhedoM kI gaNanA karAke ulase Age ke noTa meM 'brAhyI' lipi se nikalI huI koI cAlIsa se bhI adhika nAmoM kI nAmAvalI aGkita karake tathA isI prakAra anya kitanI hI khoja samba. ndhI bAteM likha kara andheSakoM ke kAma kI bahuta sI sAmagrI eka hI sthAna para ekatrita kara dI hai| pRSTha 271 para aNu zabda aura pRSTha 276 para aNDaja zabda kI vyAkhyA bhI khoja se hI sambandha rakhatI hai| (4) aGkavidyA,aura aGkagaNanA-laukika tathA alaukika gaNanA-para prabhAvazAlI bar3I z2oradAra bahasa karake bhArata ke prAcIna gaNita gaurava kA acchA digdarzana karAyA hai / isake sAtha hI pR0 86 va 87 kI TippaNI meM sampAdaka ne lIlAvatI aura siddhAnta zrImaNi Adi granthoM ke racayitA zrI bhAskarAcArya se lagabhaga 300 varSa pUrva ke zrI mahAvIra AcArya racita eka mahatvapUrNa 'gaNitasAra saMgraha' nAmaka saMskRta zlokabaddha grantha kA bhI jisakA aGgarez2I anuvAda mUla sahita san 1912 I0 meM madarAsa gavanmeMTa ne prakAzita karAyA hai z2ikra kiyA hai (yaha grantha lekhaka kI kRpA se hameM bhI dekhane kA saubhAgya prApta huA hai| vAstava meM bar3e hI mahatva kA grantha hai) aura usake milane kA patA ityAdi saba kucha de diyA hai jisase jJAta ho sakatA hai ki unheM apane pAThakoM ko lAbha pahu~cAne kA kitanA dhyAna rahA haiN| (5) 'aGkadidyA' zabda kI vyAkhyAke antargata noToM dvArA kSetramAna meM paramANa se lekara mahAskaMdha (trailokya racanA yA sampUrNa brahmAMDa ) taka kI mApa sUcI ( Table ) aura kAlamAna meM kAla ke choTe se choTe aMza se lekara brahma kalpa se aura bhI Age taka kI mApasUcI bar3I gaveSaNA pUrNa likhI gaI hai jo sarva hI gaNita premiyoM ke liye jJAtavya hai| (6) isa meM bhaugolika viSaya sambandhI prAcIna sthitiyoM kA bhI acchA vivaraNa diyA gayA hai| (7) jisa prakAra chanda zAstra meM chandoM kI sarva saMkhyA, sarva rUpa, iSTasaMkhyA, iSTarUpa ityAdi jAnane ke liye 6 yA 10 prakAra ke pratyaya (sUcI, prastAra, naSTa, uddiSTa, Adi haiM usI prakAra kisI vastu yA guNa Adi kI saMkhyA Adi jAnane ke liye sUcI, prastAra, naSTa, uddiSTa Adi ko 'ajIvagata hiMsA' zabda kI vyAkhyAntargata noTo dvArA bar3I uttama rIti se savistAra diyA hai jo jainetara vidvAnoM ke liye bhI bar3I hI upayogI vastu hai| (8) nyAya darzanAdi anya aura bhI kitane hI viSaya aise haiM jo saba hI ko lAbha pahu~cA skeNge| .. 4. vartamAna koSa kA aitihAsika aMga yahAM taka to jaina pAribhASika zabda koSa viSayaka bAta cIta huI / isI prantha kA dUsarA aMga itihAsa-koSa hai / aba usa para bhI vicAra kara lenA cAhiye-- For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 34 ) (1) isa aGga ko pranthakAra ne bahuta hI rucikara banAyA hai / unheM jaina purANoM ke jitane strI puruSa mile haiM saba hI kA sUkSma paricaya dilAyA hai| (2) kitane hI prAcIna tathA navIna jaina pranyakAroM kI jIvanI unake nirmANa kiye huye| gayoM kI nAmAvalI sahita isa eka hI gantha meM mila skegii| (3) kitane hI vyaktiyoM ke itihAsa isa uttamatAle likhe gaye haiM ki una se itihAsavettA jainetara mahAnubhAva bhI bahuta kucha lAbha uThA skeNge| kyoMki isa khoja meM nijAnubhava ke sAtha hI sAtha anya dezIya vidvAnoM ko sammatiyoM kA bhI ucita Adara kiyA | gayA hai-udAharaNa ke liye 'ajayapAla' zabda ke antargata 'kamArapAla' tathA 'ajitanAtha' tIrthakara sambandhI itihAsa jJAtavya viSaya haiM / ina itihAsoM ko samgadaka ne sarvAMgapUrNa banA-| ne kA pUrNa prayatna kiyA hai| inameM se pahile sajjana ke caritra kA citraNa karane ke liye 'balara' sAhiba kI 'marahaTTA kathA' ke anusAra usake 40 varSa pIche hone vAle jagaDUzAha ke samaya kA digdarzana khoja se sambandha rakhatA hai| (4) pradhAna rAjavaMzoM kA sUkSma jJAna prApta karane ke liye grantha meM sthAna 2 para aisI sAraNiyAM de dI gaI haiM jo kramAnusAra eka ke pIche dUsare rAjAke samayAdi kA paricaya dilA skeNgii| udAharaNa ke liye pRSTha 166 para 'magadha deza' ityAdi ke rAjAoM kI sAriNI upasthita kI jA sakatI hai| 5. vartamAna koSa kI upayogitA uparyuka guNoM para dhyAna dene se hama samajha sakate haiM ki yaha mahAna koSa jaina aura ajaina sarva hI ko lAbha pahu~cA sakatA hai| (ka) jaina pAThakoM ko hone vAle lAbha (1) isameM cAroM hI anuyoga--prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNa nuyoga, aura dravyAnuyoga-ke saikar3oM sahasroM jaina granthoM meM Aye hue sarva prakAra ke zabdoM kA artha savistara vyAkhyA Adi sahita hai| ataH jo mahAzaya kinhIM vizeSa kAraNoM se pRthak pRthak gUnyoMkA | adhyayana nahIM kara sakate ve isa eka hI gUntha kI svAdhyAya se sarva prakAra ke jaina gandhoM ke adhyayana kA bahuta kucha lAbha uThA skeNge| (2) isameM sarva zabda akArAdi kramabaddha haiM ataH kisI bhI jaina grantha kI svAdhyAya karate samaya jisa zabda kA artha Adi jAnane kI AvazyakatA ho vaha akArAdi krama se DhaMDhane para turanta hI isa meM mila jAyagA / idhara udhara anya kahIM DhU~Dhane kA kaSTa na uThAnA pdd'egaa| (3) sarva prakAra ke vratopavAsa aura vratodyApana Adi kI savistara vidhi tathA aneka prakAra ke maMtra aura unake japane kI rIti Adi bhI isI meM yathAsthAna mileNgii| ityAdi / / (kha) jaine tara sajjanoM ko hone vAle lAbha (1) jina logoM ko jainadharma kA kucha jJAna prApta karane kI icchA ho aura usako vi. zeSa gUnthoM ke dekhane kA avasara na milA ho unako yaha bahuta kucha lAbha pahu~cA sakatA hai For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) udAharaNa ke liye 'bhagArI' zabda kI vyAkhyA ke antargata eka 'zrAvaka' zabda ko hI le lIjiye / hameM to isa sAbda ke viSaya meM yaha jJAta thA ki yaha 'jainI' zabda kA paryAyavAcI zabda hai aura jainI jainadharmAnuyAyI vyakti ko kahate haiM / koSakAra mahodaya isake viSaya meM hameM sUcanA dete haiM ki usameM 14 lakSaNa, 53 kriyAyeM, 16 saMskAra, 63 guNa, 50 doSatyAga, mUlaguNa, 11 pratimAyeM yA zreNiyAM, 21 uttaraguNa,17 nityaniyama, 7 saptamauna, 44bhojanaantarAya, 12 vrata, 22 abhakSyatyAga, aura 3 zalyatyAgoM kA varNana usase saMbaddha hai| jinake nAmoM kA alaga alaga vivaraNa bhI isI zabda kI vyAkhyA meM de diyA hai| (2) ekahI niyama para apane tathA jainadharma ke sambandha aikya aura viparyaya kA paricaya prAta hotA hai jisa se tarkanAzakti kI vRddhi ho kara satyAsatya ke nirNaya karane meM acchA bodha hoskegaa| (3) lipiyoM tathA nyAya, itihAsa, gaNitAdi kaI viSayoM para kI duI vyAkhyA sabhI ke liye samAna lAbhakArI hai| 6. koSa ke isa khaNDa kI vizeSa upayogitA koSa ke isI khaMDAntargata nirdiSTa anyAnya upayogI zabdoM kI bhI akArAdi krama yukta eka sUcI lagA dIgaI hai jisane sone meM sugandhi kA kArya kiyA hai| isake dvArA kevala "a" niyojita "aNNa" zabda taka ke hI zabdoM kA nahIM varan 'a' se 'ha' taka ke bhI lagabhaga bA. raha sau.( 1200 ) anya zabdoM ke artha Adi kA bhI bodha isI choTe se prathamakhaNDa se hI ho sakegA / ataH yaha kahanA anucita na hogA ki yaha apUrNa koSa arthAt prathamakhaMDa hI bahutAMza meM eka saMkSipta pUrNa koSa kA sA hI lAbha pahu~cA skegaa| . 7. upasaMhAra. isameM sandeha nahIM ki yaha koSa bahuta hI kAma kI vastu hai| aisA uttama koSa sampAdana karane ke upalakSa meM maiM zrIyuta koSakAra mahodaya ko sAdhuvAda detA huA AzA karatA hUM ki jaina dharmAvalambI mahAnubhAva to isa apUrva aura mahatvapUrNa gUntha ko apane mandiroM, pAThazAlAoM, pustakAlayoM aura gharoM meM sthAna deMge hI para jainetara vidyApremI tathA hindI sAhitya vRddhi ke abhilASI mahAnubhAva bhI kama se kama apane nijI va pablika pustakAlayoM aura vidyAlayoM meM ise avazya sthAna dekara apane udAra hRdaya kA paricaya deMge jisase isa mahatvapUrNa aura apane DhaMga ke apUrva gUnthakA pracAra kastUrIgandha sadRza phaila kara hindI saMsAra ko ekadama saurabhAnvita karade / kiMbahunA // bhavadIya bArAvaGkI (avadha) ( bAburAma bitthariyA, sAhityaratna, *sirasAgaMja ji0 mainapurI nighAsI, rAmanavamI, vi0 saM0 1982 ) sAhitya anveSaka nAgarI pra0 sa0, kaashii| | ---SEMAN'SE-- For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA pRSTha zabda pRSTha / zabda pRSTha zabda pRSTha / .. pUjA 23 1 | akalaGkasaMhitA 12 | akRti 20 akSa mAlA 26 airA 2 | akalaGkastotra 12 | akRtiaGka , akSa bAta(akSavAzu), ailaka akalaGkASTaka akRtidhArA , akSamRkSaNa akaccha .. 4 akalpa . 13 akRti mAtRkaaGka21 akSa saMkrama 28 akaMDukazayana akalpasthita 13 | akRti mAtRkadhArA, akSa saMcAra , akaMDyaka akalpita akRtrima akSaya ananta akatisaMcita akaSAya 13 akRtrimacaitya , akSaya tRtIyA , akampana akaSAya ghedanIya 13 akRtrimacaityapUjA 22 | akSaya tRtIyAvata 26 akarNa. akasmAta bhaya 13 akRtrima caityAlaya, akSaya dazamI akarman akAma 13 akRtrimacaityAlaya | akSayadazamI vrata , akarma bhUmi akAmanirjarA 14 akRtrimajina pUjA 24 akSayadazamIvratakathA , akarmAza akAmika 15 akRtrima jina- akSaya nidhivata , pratimA, akalaGka. akAmukadeva akSayapada akatrima jinaakalaGka kathA 11 akAya bhavana, akSayapadAdhikArI , akRtsna skandhra akalaGkavandra akAraNadoSa akSayabar3a akRtsnA akalaGkacarita 11 akArimadeva akSaya zrImAla , akalaGkadeva akriyAvAda akAru akSaya saptamI akalaGkadeva bhaTTa 11 akriyAvAdI akAlamRtyu akSara akalaGkadevabhaTTAraka11 akara 25 akSara mAtRkA 34 akalaGkadeva svAmI11 araSTi akiJcana akSaramAtRkAdhyAna 35 akalaGka pratiSThApATha11/ akroza akiJcitkara akSara lipi 37 akalaGkapratiSThA pATha kalpa 12 akiJcitkara akSara vidyA 39 / akalaGkapratiSTA __ hetvAbhAsa ,akSa danta vidhirUpA 12 akSara samAsa akalaGkaprAyazcita 12 | akuzalamUlA | akSadhara akSarasamAla jJAna 40 akalaGka bhaTTa 12 | akuzalamUlAnirjarA . akSa parivartana akAlavarSa " akSa For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda akSarAtmaka AganavAhana .. " cazmA ( 37 ) pRSTha | zabda pRSTha | zabda pRSTha | zabda . pRSTha akSarajJAna agada Rddhi amgaludeva 55 | agnila . 65 agamika agni 56 agnilA , akSarAtmaka tajJAna41 agasti agnikAya agnivAhana akSarAtmaka zAna 41 / agAr3ha agnikAyika 56 agnivega . 65 akSarAvalI - 41 | agAr3ha samyagdarzana50 agnikAyikajIva 57 | agnivezma akSauTI 42 | agAra 51 agnikumAra . 58 | agnivezyAyana , akSipra agArI . 51 agnigati agnizikha . .. akSipra matijJAna , agIta . 54 agnigupta agnizikhA 67 akSINa , agItArtha 54 agnijIva agnizikhAcAraNa Rddhi , akSINaRddhi agnijIvikA , agnizikhI akSINamahAnasaRddhi43 aguptabhaya 54 agnijvAla agnizikhendra akSINa mahAnasika43 | agupti agnidatta agnizuddhi akSINa mahAnasA 43 | aguru agnideva agnizekhara akSINamahAlayaRddhi43 aguruka agninAtha agnizauca abhIramadhusarpiSka 43 | agurulaghu agniputra agniSeNa akSobha aguruladhuka 54 agniprabha agnisaha akSobhya | agurulaghu catuSka 54 agniprabhA agnisiMha akSohiNI agurulaghutva 54 agnibega agnisena akhayatIja | agurulaghutva guNa 54 agnibhAnu agnyAbha akhayabar3a | agurulaghutva prati- agnibhUti agra jIvA guNa 55 akhAdya 44 agRha agnimaMDala agracittA akhilavidyAjalanidhi46 agrahIta agnimAnava | agradatta agadatta | agRhIta mithyAtva55 / agnimitra bhagaNapratibaddha 46 | agRhIta mithyAdRSTI55 agadIna miyAdRSTI55 agnimitrA , 64 | agUnAtha agaNitaguNamilaya50 | agRhItArtha 55 | agnimukta agUnivRtti agadu 50 bhaggala 55 / agnira 55 / agnira 65 ' agUnivRtti kiyA ,, agUdevI.. For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ , ajavADA acala agodaka agha ( 38 ) | zabda pR0 zabda pR01 zabda pR0 zabda pRSTha | agUbhAnu aGkagaNanA | aGga prApti 128 aGghi,kSAlana 135 azru ta skandha , aGkagaNita 103 , aGga rakSaka 126 acakSu 136 | agUsena , | aGkanAthapura 103 aGgadhatI acakSudarzana , agUsoca(agUzIca)72 aGkaprabha 104 aGgaghAhya acakSudarzanAvaraNa , agRhaNa , aGkamukha | aGgavAhyazru ta jJAna ,, | acakSudarzani , agRhIta mithyAtva ,, | aGkalezvara 104 aGgasparzana doSa 131 acaGkAritabhaTTA , agRhItArtha aGkaSidyA | aGgAmarza doSa 131 acara 137 agAyaNI pUrva , | aGka saMdRSTi 113 | aGgAra acarama 137 agrAhya dharmaNA 75 | aGkA 114 aGgAraka 132 aGkAvataMsaka " aGgAra doSa acalakIrti 139 aglAni zuddhi 76 | aGkAvatI 115 | aGgAra mardaka 133 acalagar3ha aGkurAropaNa , aGgAravatI acalagrAma 140 aghakArIkriyA , aGkarAropaNavidhAna ,, | aGgAriNI , acala dravya aghaTita brahma aGkuza , aGgira acala pada aGgala aghana aMkuzA 116 acalapura aghanadhArA | aGkuzita doSa , | aMguli cAlanadoSa ,, acala bhrAtA 11 | aMguli doSa acalameru aghanamAtRka dhArA ,, aGga cUlikA 197 | aMguli bhramaNadoSa , acalastoka aGgaja aMgulibhra doSa , acalA aghAtiyA 76 aGgajita , | aMguSTha pradezana 135 acalAvatI. (abalA). aghAtiyA karma , aGgada " aMguSTha prazna acalita karma aghora . 5 aGganyAsakriyA , aMguSTha prasena acAmla (AcAmla), aghogguNa brahmacarya ,, | aGgapaNNattI 118 | aMguSTika (AcAmlavaddhanatapa),, aghoraguNa brahmacarya- | aGgapAhu , | aMgeriyaka acita 142 Rddhi, aghoraguNabrahmacArI | aGgapraviSTa 116 | aGgopAla acitauSNavivRta , aGka 85 | aGgapraviSTazru tazAna ,,' aGgosthita acitauSNasaMvRta , Ala pRthakatva 134 aghanapAna .. 78 aghamI acAmla tapa. For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR.] zabda zabda pR0 zabda pRSTha | zabda pRSTha / acitauSNasaMvata. aJcaNNa 151 | ajitamjaya 182 ajIvakAyaasaMyama161. vikRta142 (AdhaNNa) bhacitakrIta , | acca tAvataMsaka , ajitadeva 184 ajIvakAya - asamArambha 192 acitakrItadoSa , accha ajitanAtha ajIvakAya Aramma, adhita jala , acchavi ajitanAthapurANa , ajIvakAya saMghama acita dravya 143 | acchidra ajitanAmi ajIva kriyA , acita dravya pUjA , acchuttA ajitandhara ajIvagata hiMsA , (jitandhara) 185 acitaparigRha 144 acche doSa ajitapurANa ajIva tatva 203 (AcchedyadoSa) 152 acitaphala acyavana ajitabrahma ajIva dravya acita yoni , acyavana labdhi , ajitabrahmacArI 187 ajIva dhaSTikA , acitazItavighRta146 acyuta ajitavIrya , ajIva deza : acitazItasaMvRta , | acyuta kalpa 158 | ajitazatru 187 | ajIva ni:zrita / acitazItoSNa- acyutasvarga , ajitaSeNAcArya , ajIva niHsRta 204 . vivata acitazItoSNa- ." acyutA ajitasAgarasvAmI , ajIvapad . . saMvRta " acirA acyutAvataMsaka , ajitasena . , | ajISa padArtha , (airA, airA) acyutendra ajitasenaAcArya188 ajIva pariNAma , acetana aja ajitasenacakrI 186 ajIva paryava , acela ajaya 156 ajitasenabhaTTAraka 160 ajIva pRSTikA , acelaka ajayapAla ajitasenA ajIva pradeza 5 acelaka vrata 147 ajarapada 163 | ajitA , ajIva prajJApanA , acailakya(Acelakya), ajAkhurI ajIva 191 | ajIva prAtItiko , acaurya ajAta kalpa 165 ajIva apratyA- ajIyamAddha acaurya aNuvata , khyAnakriyA , ajAta zatru ajIva-abhigama, ajIva bhAva acaurya mahAdhUna 149 170 ajIva-AnAyanI , bhajIvabhAvakaraNa , acauryavrata 150 ajAnaphala ajIva-ArambhikA , ajIpamizritA , acauryavratopavAsa , ajita ajIvaAzApanikA, ajIva rAzi , acauryANughUta 151 | ajitakezavali181. ajIvakAya , ajIva vicaya ajAtA / For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda pRSTha | zabda pRSTha / zabda pRSTha | zabda * pRSTha / ajIva vibhakti 205 ajanaka 212 aTThAIsa indriya- aThArahajamaraNa241 viSaya 222 ajIvavaikrayaNikA , aJjanagiri , aTThAIsa iMdriya aThAraha jIva viSayanirodha , samAsa 252 ajIvavaicAraNikA , aJjanacora 2 aTThAIsanakSatra , aThAraha doSa ajIvavaitAraNikA , aJjanapulAka 214 aTThAIsanakSatrAdhipa ,, | aThAraha dravyaca taajIvavaidAraNikA ,, aJjanaprabha bheda 243 aTThAIsa prarUpaNA223 ajIvasAmantopa- aJjanamUla aThAraha nAte , . nipAtakI , aTThAIsabhAva 224 ajanamUlikA , aThAraha pApa 245 // ajIva spRSTikA aTThAIsamatijJAna(ajIvapRSTikA) , ajanariSTa bheda 225 aThAraha buddhiddhi , aTThAIsamUlaguNa 226 ajIvasvAhastikA, ajanavara aThAraha mizrabhAva ,, ___(ajanaka )215 aTThAIsa mohanIyaajIvAdhikaraNa- ajanA(ajanI) ,, karmaprakRti 227 aThAraha zreNI Astava , aTThAIsazreNIbaddhaajIvAbhigama 206 anjanAcaritra 218 mukhya bila 228 aThArahazreNIpati246 aTThAnave jIvaajaina - aMjanAtmA samAsa 228 aThAraha zreNIzUdra ,, aTThAvanavandhayogyaajaina vidvAnoM aJjanAdri - 216 karmaprakRtiyAM 230 aThArahasahasrapadakI sammatiyAM aThattarajIvavipAkI- vihitaAcArAga, ajairyaSTavyaM aJjanA nATaka , karmaprakRtiyAM 232 | atthaarhshstmaithunkrm| (ajaihotavyaM) 207 aThattara videhanadI , ajoga 208 aJjanA pavanaJjaya aThAraha sahastra. nATaka ,, / aThAI kathA 233 zIla 246 ajjukA aMjanAsuMdarInATaka, aThAraha sthAna 259 / aThAI parva , ajJAna ajinI aThAsI graha , aThAI pUjA , ajJAnajaya abhijakajaya ar3atAlIsaaMtaradvIpa (pavanajaya) aThAI rAsA 236 (lavaNasamudrameM)323 ajJAnatapa anjukA ar3atAlIsaaMtaradvIpa aThAI vrata , | (kAlodakasanudra meM, ajJAnaparISaha ajU aThAIvrataudyApana236 | ar3atAlIsa dIkSAazAnaparIpahajaya 209 aTaTa tvayakriyA, aThAIvratakathA , ar3atAlIsaprazasta-" azAnamithyAtva " aTaTAGga karmaprakRti , aThAIvratodyApana 240 | ar3atAlIsa mati-" ajJAna-vAda aTTana (aTTaNa) jJAnabheda, aThAIbratodyAgana- ar3atAlIsavyaMjanAajJAnavAdI 211 aTThakavi (arhaddAsa), vidhi 241 vgrhmtijnyaanbhed254| aThAraha kUTa " aJcalamata aTThamata 221 ar3atIsajIvasamAsa, aTThAIsaanumonA- aThAraha kSAyopa- ar3asaTha kriyA aJjana bhAsa , zamikabhAva, (68 kriyAkalpa), For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 274 276 zabda pRSTha / zabda pRSTha zabda pRsstth| zabda ar3asaTha puNya- | ar3hAIdvIpa pATha- aNIyala aNuvrata prakRtiyAM254 (ar3hAIdvIpapUjana)259 ar3asaTha zreNIbaddha aNu aNuvratI vimAna (zatAra aNimA 270 aNDaja sahasrArayugalameM), aNuvargaNA 274 aNDayya aNimARddhi 271 ar3hAIdvIpa sArddhadvaya aNavIcI bhASaNa aNDara dvIpa,DhAIdvIpa) 255 / aNimA vidyA ,, (anuSIcIbhASaNa),, aNNa rahae 276 koSa ke isI khaMDAntargata nirdiSTi anyAnya upayogI zabdoM kI akArAdi kramayukta sUcI noTa-koSa ke isa khaMDa meM uparyukta sUcI ke zabdoM ke atirikta yadyapi bahuta se a. nyAnya jaina pAribhASika zabda tathA saikar3oM jaina granthoM, saikar3oM jaina ajaina RSi,muni,AcAryoM, saikar3oM grantha lekhaka yA anuvAdaka paNDito va anya vyaktiyoM aura sahasroM anyAnya vastuoM ke nAma Adi sthAna sthAna para unake artha yA kucha vivaraNa Adi sahita Aye haiM jina sarva kA paricaya to sampUrNa khaMDa ko par3hane hI se milegA, tathApi unameM se kucha mukhya mukhya yA adhika upayogI zabdoM kA paricaya prApta karane ke liye nimna likhita sUcI vizeSa sahAyaka hogI jisake dvArA kevala aniyojita zabdoM kA, aura vaha bhI lagabhaga eka tihAI bhAga hI kA nahIM varan prakAra se hakAra taka ke bhI bahuta se zabdoM ke artha Adi kA parijJAna isI choTe se prathamakhaMDa se prApta ho skegaa| arthAt isa sUcI kI sahAyatA se yaha apUrNa koSa hI eka choTe se saMkSipta pUrNakoSa kA bhI kucha na kucha aMzoM meM kAma de skegaa| - zabda pRSTha / kAlama pRsstth| kolama adbhuta saMkhyAe~, noTa 5 101 / 2 adhigamaja mithyAtva 5,363, noTa2 251 aticAra (lakSaNa), noTa 14 / 2 / anakSarAtmaka zabda janyavidyA, 39 / 2, aticAra 25 (paMcANuvrata ke) 275 / 1,2 : moTa1 105 / 1. atituccha phala (vyAkhyA), naM020 46 / 1 | anakSarAtmaka zra tajJAna 2 ... 40 / 2. atIcAra, noTa 148 / 2 ananujJApana 146 / 2 attimanbe 186 / 2 ananuvIci sevana 159 / 2 athAnA (vyAkhyA), naM06 46 / 2 . anurakSA bhaya 13 / 2 | anAcAra (lakSaNa), noTa : 148 / 2 adattAdAna virati(acauryA gupta) 147 / 1 anAyatana 6 14 / 1,2 addhA palyopamakAla 107 / 1,111 / 2 anindriya viSaya 222 / 1 addhA sAgaropamakAla. 108 // 1,112 / 1 anu (aNu), noTa 3 274 / 9... For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14Ara 1501 ( 42 ) zabda pRSTha / kAlama | zabda pRSTha / kAlama anujIvI guNa 55 / | abhakSya 22 ( akhAdya ), noTa 441,2 524 anurAropapAdika dazAMga 122 // 1 abhayakumAra 25 / 2,12311 noTa anupagUhana abhicandra 4312 anuparodhA karaNa ambhodhi 44 / 1 anupasthApana prAyazcita 501 anuvrata abhyantara tapa 6, noTa 3 274 / 2 anubhaya vacana 126 / 1 ayAja 149 / 2 anumAnAbhAsa 22111 arkakIrti . . 2712 anaikAntika hetvAbhAsa 2011 arjuna (pUrvabhava) antaHkRt kevalI, noTa 2 122 / 1 | arthapada 40 / 1 antaHkRdazAMga 121 // 2 artha prakAzikA antaraMga dharmadhyAna 204, arthAvagraha 42 / 1, 226 / 1 antaraMga tapa 6, noTa 3 134, arhaddAsa kavi - 220 1 2 antara dvIpa 48 25311 arhanta (artha), noTa 2 174 / 1 antara dvIpa 4541954, 258/1,2,256 / 1,2 | arhanta pAsA kevalI . 24 / 1 antaramArgaNa 223 // 2 alaukika gaNita 80 / 1, 106 / 1 80 / 1, antarAya ( bhojana ) 4,44 53,, avarga . 2013 antarIkSa nimita zAna, noTa 4 253 / 1,2 | avargadhArA 2012 andhaka vRSNi 43.2 avargamUla agdhapika, noTa 2 12461 avAtsalya 141 anyadRSTI prazaMsA 14 // 2 / aviddhi, noTa 124 // anyadRSTI saMstava | avinAzI pada 301 anvaya dRSTAntAbhAsa 221, avipAka nirjarA 2012 apaghAta 15.1 azuddha prazasta nidAna 69/2 aparoparodhAkaraNa 1461 aSTa agada Rddhi 5011,2 apavartanaghAta 16 // 2 aSTa apa deviyoM ( indra kI ) 15711 apahRta saMyama 281 aSTa aGga (zarIra ke) 802 apAyavicaya dharmadhyAna 35 // 2 aSTa aGga (nimitta zAna) . 1971 apiMDa prakRti 28 aSTa aMga (gaNita) 1032 aprabhAvanA skAra ag an maathaa 22332 aprazastakarma aSTa upAmalokottaramAna 106 / 1,2 aprazasta nidAna viTAmA aSTa Rddhi (nAma) 4222 aprApyakArI indriyAM 226 / 1 aSTa gandharva vidyA 15-1 abuddhipUrvA nirjarA * 2012 | aSTa guNa (siddhoM ke) pUjAra 14, 84 / 1 . For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 43 ) zabda pRSTha / kAlama zabda pRSTha / kAlama bhA 14 // " 52, 3532 246, aSTa catvAriMzata mUlaguNa aSTa cAraNa Rddhi 671 AkAra yoni bheda 245 / 1 aSTa dikpAla (nAma) 56 / 2 AkSepiNI kathA, noTa 12222 aSTa daitya vidyA, noTa 1 158 AkhAtIja 282 aSTa dUSaNa (nAma ), noTa 1, 2 14 / 1,2 AgamavAdhitaakiJcitakarahetvAbhAsa 2011 aSTa dvIpa, noTa 2 233 / 1 Agama zataka 2332 aSTa nimitta zAna 1271 AgrAyaNIyapUrva 1241 aSTa parikarmASTaka 1052 AcAmlatapa 141 / 1 aSTa mada (nAma), noTa 1, 2 AcAmlavaddhana tapa / 141 / 1 aSTa mUlaguNa AvArAMga 12011 aSTa zatI 1011 AjJASicaya aSTa zuddhi (laukika) AtmaghAta 15 // 1 aSTa zuddhi (saMyama) 28 / 1 AtmaparataH nAstivAda / 242 aSTa sparzanendriya viSaya 22211 AtmavAdapUrva aSTamadharA ( aSTama bhami) 153 / 2 Atma svataH mAstivAda 24 // 2 aSTAkSarI maMtra 36, AtmAMgula 13312 aSTAdaza sahasta maithuna Adi purANa * 102 aSTAdaza sahana maithuna (prastAra) - 248 AdhyAtmika dharmadhyAna 2042 aSTAdaza sahana zIla 246 / 3 AbhyaMtara dharmadhyAna 20413 aSTAdaza sahana zIlAMga koSTha 250 AbhyaMtara dharmadhyAna ke bheda ... 2051 aSTAnhikA kathA 2361 Ayukarma aSTAnhikA pUjA 23312 ArtadhyAna 4 .66 / 2 aSTAnhikA vrata 236, AzvalAyana 124 / 1 aSTAnhikA vrata udyApana Asrava 205 / 2 aSTAnhikA vRttaphala AhAra doSa 7, 46 132 / 2 aSTAnhikA vratapAlaka purANa prasiddha AhAra zuddhi 21, 150 / 1 puruSa, naM0 12 2382 asaMkhyAta loka pramANa, noTa1 2762 asatya vacana 1261 | ikkIsa audayika bhAva... 221 / 1 asiddha hetvAbhAsa 2061 ikosa uttara guNa (zrAvaka ke) asti nAsti pravAda pUrva 124 // 2 ikIsa guNayoni bheda 145 / asteyANu vrata / 1471 | ikkIsa saMkhyA lokottara mAna 80-67 asthitikaraNa . . . 14 / 1 / ijyA (pUjAbheda) 233 / 2 ahiMsA vratopavAla, noTa . . 1503 indraka bila 49 228 / 1,2 237,, 238,, For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (44 ) - - zabda pRSTha / kAlama zabda pRSTha / kAlama indraka vimAna, noTa4 154 / 2 | upazama bhAva 225 / 1 indradhvaja pUjA upAsakAdhyayanAMga 121 / 2 indrati gauttama 6012, 61 / 1,2 uppAdaja 276 / 2 indriya 57 / 2 umAsvAmI 10 / 1 indriya viSaya 28 222 / 1 / ulUka 124 / 1 indriya viSaya nirodha 28 U . ipvAkAra parvata 4 257 / 1 | Umara 47 / 1 ihaloka bhaya 1312 Urjayantagiri ( girinAra tIrtha). 163 / 1 IryApatha zuddhi / RjudAsa , noTa 112 / 1 IzAna tatva Rddhi 64 42 / 2 Izvara parataH nAstivAda 2412 RSabhadeva ke gaNadhara84 Izvara svataH nAstivAda ISat kaSAya ekaTThI 35 / 1,101 / 2 ISat prAgbhAra ...153 / , | eka triMzatyakSarImaMtra 37 / 1 eka saptatyakSarI maMtra 37 / 1 uttara karma prakRtiyAM.. 231 / 2 | ekAkSarI maMtra 36 / 1 uttara guNa (zrAvaka ke) 21, 15 53 / 1, ekAdaza pratimA 52 1 2 . 14 / 2, noTa 3 ekAdazAkSarI maMtra 36 / , uttara purANa 17 / 2 ekAntamithyAtva 25 / 1 uttarAdhyayana 1. 13012 ekAntavAda 24 / 1,2 uttarendra 6.. 3012,15512,2 ekAntavAda 363 123 / 2 uttarendra paTTadevI 8 70 / 1 | ekAnta vAdiyoM ke prasiddha AcArya 124 / 1 utpAdapUrva ekAzana 142 / 1 utsaMkhyaka gaNanA 8712 ekIbhAva strotra 13 / 1 utsarpiNI kAla 112 / 1 ekendriya jIva 5 57 / 2 utsedhAMgula 133 / 2 ekopavAsa 142 / 1 udarAgni prazamana bhikSA- ...28 / 1 elAputra, noTa 124 / 1 udgamadoSa . 142 / unya Adi sapta bhrAtA 44 / 1 aindradarA, noTa 124 / 1 uddhAra sAgaropama 107 12 airAdevI upamanyu 124 / 1 ailaka ( ailaka) upamALokottara mAna 8 106 / 2 | aizvaryamada 14 / 1 / 124 / 1 - For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (45 ) prahAkAlama pro 141 51 * 1312 1661 121 241 24.1. 1401 141 252,165/2 pRSTha / kALama | zabda kAMkSA 361 kAya, noTa 1 . 361 kAyazuddhi kAyotsarga doSa 32 kAsa OMnamaHRSabhAya 29 / 1 OM namo nemanAthAya 262 kArtikeya, noTa OM zrI RSabhAyanamaH kAlamAstivAda 261 OM zrI nemanAthAya namaH kAla parataH nAstivAda 26/2 * hIM aSTamahAvibhUti saMzAya namaH 237 / 2 kAla lokottaramAna au kAla svataH nAstivAda audayika bhAva 21 24 / 1,2, 225 / 1 kuguru anAyatana kuguru pUjaka anAyatana aupazamikabhAva 225 / 1 kuNika auSadhi Rddhi 8 502 kuMDa 450 ka kuthumi kaTha, noTa 2411 kudevaanAyatana kaNThI, noTa 124Ara kudevapUjaka anAyatana / kadalIghAta 112 kudharma anAyatana kandamUla kudharmapUjaka anAyatana kapila, noTa 1241 karaNAnuyoga, noTa 12212 kaNendriya viSaya 7 kundakundAcArya 22211 kumArapAla karmapravAda pUrva 126/2 kumbhanaRSi karma bhUmi 2561 kuka, noTa 8 kalkI (prathama.) 183 / 1 kulabheda kalkI (antima) 183 / 2 kulamada kalpakAla 112 / 1 kulAcaLa 30+1250 kalpakAla ( anyamata) . 2122 kUTa (zikhara) kalpavAsI devoM ke bheda 11, noTa kRtiaMka kalpavRkSa bheda 10 2562 kRtikarma kalpa vyavahAra 13012 kRtrima vyavahAra kalpAkalpa kRSNa, noTa 2 kalpita tIrthakara 1821 | kRSNa kI paTarAniyAM da kalyANavAda pUrva 12001 | kautkala, noTa kAkustha carita 13 / 1' kauzika, noTa 47/2 kuntI 1241 141 141 14 / 1 141 4332 11 / 12 1601 5012 581 571 141 :571 1041 2012 13012 148 1261 131 / 1 124 For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kriya Rddhi 2 kriyA 53 kriyA kriyA 48 kriyA 68 kriyA 108 kriyA 25 kriyA 7 kriyAvAda kriyAvizAla pUrva krItadoSa krUra krauM klIM kla kSAyikabhAva kSAyopazamika bhAva kSAM kSIM kSU kSaH kSIrakadamba, noTa 2 kSubhita vAridha kSetraRddhi kSetrapAla 4 (zrI RSabhadeva ke) kSetravipAkI karmaprakRti 4 kSetra lokottara mAna kharakarma 15 gajakumAra gajapaMthA siddhakSetra gati gati 4 kha ga zabda 67|1| gandharvasenA 53 1.7012,7111 | gandhadastI mahAbhASya gandhinI gartta pUrNa vRtti garttapUrNI bhikSA garbhaja gaNadhara (zrI RSabhadeva ke ) 84 gaNadhara (zrI mahAvIra ke ) 11 gaNitasAra saMgraha ( 46 ) pRSTha | kAlama 71 / 3 71 2 253 2 25419 254/2 76/2 | garbhaja jIva 3 254 / 1 | gAndhArI 24|1 | gArgya, noTa girinAra tIrtha 127/2 142 / 2 | guNa 25|2| guNa (dravya ke ) 276 36/1 guNabhadrAcArya 36/1 guNayoni bheda 36 / 1 | guNavata 3 225/1 guNa (samyagdRSTI ke ) 63 guNa (siddhoM ke ) 8, noTa 3 guNasthAna 14 " 42/2 1561 gocarI bhikSAvRtti 8511 gotrakarma 2062 gommaTarAya (cAmuMDarAya ) gauttama gaNadhara gaurI 59/2 25/2 213/2 pUTAra 1912 86 / 1 pUra 95 36/1 208|1 | guru mUr3hatA 14 / 1 44 / 2 gRhIta mithyAtva 24/1,2,25/1,209 / 2:211/1 govarI bhikSA, 27/2 ghana, ghanAMka ghanamAtRkadhArA pRSTha | kAlama 25/2 10/1 25/2 2.8/1 gyAraha gaNadhara ( zrI mahAvIra ke ) gyAraha sthAna candovA gyAraha pratimA gyAraha hetvAbhAsa graha 88 For Personal & Private Use Only gha 19 27612 57.2, 276/2, 165/2 124 / 1 163 / 1 24/2 55/1 17/2 145 / 1, 2 52/2 14/2 pRSThAra 223/1,2 "3 83 / 1 189/1 72,60/2 165/2 72 53/2 52/2 22112 251/2 77 1,2 78/2
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda ghanamUla ghanAMgula pratikatve aprazasta nidAna ghorabahA ghora brahmacarya caturAkSarI maMtra caturthaka upavAsa, caturdaza guNasthAna caturdaza dhArA caturdaza pUrva caturdaza pUrvAgaprajJapti caturdaza prakIrNaka caturdaza mArgaNA caturdaza lakSaNa ( zrAvaka ke ) caturdaza vastu caturdazAkSarI maMtra caturmukha kalkI, noTa 1 caturviMzati yakSa caturviMzati yogadvAra caturvizati zAsana devI candovA sthAna 11 candra prajJapti candraprabhu tIrthaGkara ke pUrva bhava candraprabhu purANa noTa 2 caraNAnuyoga, noTa caramAserI, noTa 2 caramazarIrI puruSa, noTa 3 caramottamazarIrI noTa 2 calitarasa bhojana cAmuNDarAya cAra anvaya dRSTAntAbhAsa cAra dAna cAra dhyAna cAra vyatarekadRSTatAbhAsa ( 47 ) pRSTha | kAlama 7=1 134:1 70 / 1 44 / 2, 45/1 =5/2 72/2 37/1 183 / 1 181/1 73 / 1 160 12 53.2 133 / 1 189/2, 16011 55/2 cUrNI - 36 / 1 | dhUlikA ( upAMga ) 142/1 cUlikAprakIrNaka prajJapti 223|1 | ceTaka 106/2 celinI (celanA) 7|1, 25/2, 165/2, 167 2 73|1 | caudada dhArA (nAma ) 106/2 128/2 caurArtha dAna 148 / 1 148 / 1 130/1 caurAhRta graha 223 / 1 cyAvita zarIra 16/2 51/1 122/2 16 / 2 " zabda cAra zikSAvrata cAra hetvAbhAsa 53 cAraNa Rddhi cAritra zuddhi vratopavAsa, noTa 2 cilAti putra, noTa 42/1 1882, 186/1, 2, 27612 22112 chabbIsa saMskAra chinna mastaka mahAvIja cha ja jagadUza ( dhana kubera jagaDUzAha ) jatukarNa, noTa 2 janmavidhi 3 jambUdvIpaprajJapti jayakumAra jaya dhavala prantha jaratkumAra pRSTha | kAlama 52/2 2011 67/1 15012 12211 10/1 127/2 12=12 For Personal & Private Use Only 7 / 1 53 / 1 jA jarAyuta jalagatA ( cUlikA ) - jaladhi jala manthana ( kalkI ), noTa 2 65/1,183/2 jAti mada 53 / 1 jAmbavatI 3512 | jitazatru jina, noTa 22112 36/1 161 / 1 124/1 912 123 / 1 pAra 75 / 1 27/1 55 276/2 127/2 44. 1 14 / 1 165 / 1 25/2 206/1
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha / kAlama pRSTa / kAlama zabda / jinadAsa brahmacArI 25603 tadbhava mokSagAmI puruSa jinadharma, noTa 20661 tapa 12 jinasenAcArya 1012, 172 tapoRddhi 7, noTa jinendra kUTa, noTa 1041 sAre saMkhyA jIvagatahiMsA ( 108 bheda ) 19361 tIna karaNa jIvagata hiMsA (432 bheda) 198, 164 tIna guNavata jIvavipAkI karmaprakRti 31,78-85 / 1,23211, tIna gupti jodha samAsa 581, noTa 6, 229/1, 24211 tIna dharmopakaraNa, nauTa 1 jIvAdhikaraNa Asrava 205 / 2 tIna pAriNAmika bhAva jIvAdhikaraNa hiMsA 1631 tIna makAra jUnAgar3ha, noTa 2, 16362,164|1nott 4 tIna mRr3atA jainadharma 2061 tIna yoga jaiminya, noTa 2 1241 tIna rata jyotiSI devoM ke bheda 9 12hara tIna zalya jJAtRdharmakathAMga 12112 | tIrthakAla, noTa jJAnapravAda pUrva 135 / 2 | tIsa caubIsI (nAma 720) zAna locana, noTa 2 13 / 1 terahadvIpapUjana jJAnendriya, noTa 5 . 572 telAvrata, noTa 2 zAnopakaraNa, noTa 1 14661 tyakta zarIra tyakta sevA ivIM, naM0 (4) 361 trayAkSarI maMtra prayodazAkSarI maMtra Thekacandra ( paMDita ), noTa 2 2311 trayoviMzatyakSarI maMtra malakAyika jIva DAlarAma (paMDita) 234 / 1 noTa 2,260|2nN04 nigupti vratopavAsa trima kriyA ha trimakAra DhAIdvIpa (ar3hAIdvIpa) 2551 trimUr3hatA triloka bindusAra pUrva Namo arahatANaM 36 / 2 trilokasAra pUjA namo siddhANaM ( ityAdi) 37.1 trivarga, naM0 (4) trizalya sadAhRtAdAna 1481 tatvArtha rAjavArttikAlaMkAra 10 / 1 | dakSaNendra 6 16.2 301 5331 85 / 2 252 / 1 25111 52.2 5511 159 / 1,2 2252 5 / 2 14 // 2 2472 531 522 1221 265-266 2332 1421 162 1462 361 371 savA 572 15131 531 522 142 12716 2332 512 141 DARA 30.2,155:1,2 - For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..36, dhame ... (46 ) pRSTha / kAlama zabda pRSTha / kAlama dakSaNendroM kI paTTa deviyAM - 701 dvAdaza bhAga 125 / 2 darzana, noTa 13661 dvAdaza vrata .....52 / 1,2 darzana bheda 4, noTa . 136 / 1 | dvAdazAkSarI maMtra darzanAvaraNIya karma 1362 | dvAdazAMgapAThI, noTa 3 41 / 1 daza avasthA yA karaNa (karma), naM08 126 / ,, dvAdazAMga prajJapti 1281 daMza kalpavRkSa 2562 dvArakApurI, noTa 3 164Ara vaza kAma ga 24711 | dvAviMzatyakSarI maMtra 371 daza prANisaMyama 246/2 | dvitIya zru taskandha 74|1.2 daza prAyazcita tapa 501 | dvitIya siddhAnta grantha / daza maithunakarma 2471 dvidala kAra deza lakSaNa dharma 2462 dvIpasAgara prajJapti 12331 daza vaikAlika 130, dvIpIyana muni 71 daza satya 12631 dazAkSarI maMtra 362 dhanyakumAra, noTa 1221 dIkSAnvaya kiyA 48 25312 20402 duryodhana 271 dharmacarcA ...3101 durvyasana 7 dharmadhyAna sA2,20412 dRr3havata 44.1 dharmopakaraNa, noTa 1 146 / 1,2 dRSTAntAbhAsada 2312 dhavala grantha 74 / 2,7561 dRSTi vAdAMga 12331 dhAraNa 4332. deva mUr3hatA 14.1 dhAraNA 150, devAgama stotra 2011 dhAraNI detyakAyana, noTa 2 1241 dhRtarASTra 2711 do aupazamika bhAva 22531 dhRti 4312 do ghrANendriya viSaya 22211 do vAla prayogAbhAsa doSa 18 (jo arhantadeva meM nahIM hote) 24222 nakula (pUrva janma) 62 / 1 222 / 1 doSa 46 (AhAra ke), moTa 1 nakSatra 28 132 / 2 doSa50 (samyakta ke) 22222 nakSatrAkAra 28, noTa.. 14 / 1 nakSatrAdhipa 28 dravyaguNa 2 55 / 1 257,, nadI 450+ 8660000 dravyAkSara 312 122 / 1 duvyAnuyoga nanda, noTa 122, 12211 hopadI (pUrva bhava) nandana, noTa 62 / 1 daza aMga 602, 19741,2, 1162 nandazrI 361 mA tae . .. 53 / 1 / nandIzvara pUjA (aThAI pUjA) 23322,23411 52 / 2 .. .:-- - 441 For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) ...... ... .. ..A IRATRI Howin / zabda pRSTha / kolama zabda pRSTha / kAlama paMca aNuvrata nandIzvara vrata (aThAI vrata) 236 / 2 nyAya kumudacandra, ne08, . 101 nandIzvara brata maMtra 237,, nyAya cUlikA, naM05 . 101 nemi, noTa 1 121, | nyAya vinizcayAlaMkAra, naM07 101 namokAra paccIsI 241 namokAra maMtra, naM0 21 3711 pakSAbhAsa 7 221 // naraka 7, noTa 2 2161 naraka bila, noTa paMgusenA (antima zrAvikA) noTa 2 1831,, 22812 pacAsa doSa naraloka (ar3hAIdvIpa) 2551 141 paMca akSarI maMtra 36 // 2 nava kSAyika bhASa 2251 navadhA bhakti paMca acala dravya 140, 1361 27411,275 / 1,2 navamakArI senA 441 paMca aticAra (ahiMsA) 275/1 navAkSarI maMtra 36 // 2 paMca aticAra (satya) 27512 nAgavarma kavi 188,, paMca aticAra (acaury)14712,149|2,575 nAmakarma ( vyAkhyA) 801 paMca aticAra nAstivAda 13 2411,2 paMca aticAra ( parigraha parimANa) nikala pada 3011 paMca arUpI dravya 14012 nigoda zarIra . 2761 nija anubhUti 3011 paMca indriyanirodha nitya niyama 17 53 // 2 paca udambaraphaDa, naM07-11 471 'nityaniyama pUjA 13 / 1 paMca kalyANaka pUjA 23.2 nidAna cintA 5 64aa paMca kumAra pUjA nimittajJAna 8, 2010 127 / 1 paMca triMzatyakSarI maMtra 371 bil 15 / 1,2011,2 paMcadaza kharakarma 562 nirvANa gamana (niyama) 180/phaTanoTa nirvANa pada 301 paMcadazAkSarI maMtra 371 nirdhANa padAdhikArI(akSayapadAdhikArI)301 | paMca nidAna cintA 662 nityakSara | paMca netrendriya viSaya 2221 nivaijanI kathA, noTa. 122 // 2 paMca parameSThI pUjA 23 / 2 niSiddhikA paMca pApa 274, nisargaja mithyAtva (naisargikamithyAtva) 25 / 1, paMca bhAva, noTa 3 2511 209 / 2,2111 nemanAtha kA byAhalA paMca bhikSAvRtti 2712 241 naisargikamithyAtva(nisargajamithyAtva) 2101 | paMca mahAvrata 226, mokaSAya 13 // 2 | paMca munibheda (saMghake AdhArabhata) 601 126 1311 For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda paMca meru paMca rasanendriya viSaya paMcavizati maladoSa paMcaviMzatyakSarI maMtra paMDita lAlacandra paMDita vinodIlAla paMDita sadAsukha paNNI ( paNaTTI ) padajJAna, noTa 1 padasthadhyAna padmAvatI ( 51 ) pRSTha | kAlama 139/1,2552 naM 1 222 / 1 14 1 37/1 125/2 52.1 pAMDu paMca zabdoccAraNa prayatna paMca zUna paMca samiti paMca samiti vratopavAsa paMca saMyamI muni bheda paTala ( pratara ) paMDita cainasukha paMDita javAharalAla paMDita Tekacandra 234 / 1 paMDita DAlUrAma 234/1 noTa 2, 260/ 2naM04 paMDita dyAnatarAya 234/1 paMDita nAthUlAla dosI 240/1 pAlambaSTha, noTa 1 12112 paMDita nemakumAra 24|1 piMDa prakRti 14,65 ( nAmakarma kI ) 80|1,2 234|1 | piMDastha dhyAna paMDita bhavilAla 23/2 puNDarIka, naM012 puNyapuruSa 169 33 13/1 puNya prakRti 68 1012 | pudgala paramANu rAzi 40/2 pudgalavipAkI karma prakRtiyAM 62 226/2 151 / 1 4 / 1 154/2 rA 260/2naM 5 zabda parISaha 22 palya (palyopama kAla ) pA~ca sau mahAvidyA pAMDava 5 ( pUrvabhava) pAMDitya mada 35/2 noTa, pR0 36, 37 165 / 2 185/2, 186/1 pApa 5 274,, pApa 18 245 / 1 pApa prakRti ( aprazasta prakRti ) 53 84 / 1 pAraNa ( pAraNA ), noTa 1 pArAzara, noTa 2 pAriNAmika bhAva pArzvanAtha carita pArzvanAtha nirvANa kAvya pArzvanAtha (pUrvabhava ) 8 pUraNa pUrvagata pRthvIdevI pampa kavi ( paMpa) parama audArika zarIra 144 / 1 paramANu, noTa 1 272 / 1 paramAvadhijJAnI (akSaya padAdhikArI ) 30|1 parikarma 123 / 1 parikarmASTaka = 105/2 151 / 1 parigrahatyAga vratopavAsa parigraha parimANa vratopavAsa parihAra prAyazcita 2, 3 151 / 1 prakIrNaka vimAna 5011 | prajJApanIya padArtha, moTa 4 pRSTha / kAlama 20619 106/2 271/1 peya padArtha 6 paippalAyana, noTa 2 pocAmbikA 62 / 1 14/1 432 For Personal & Private Use Only potaja paunmakavi prakIrNaka 14 ( aMgavAdyazra utajJAna ) 150/2 124/1 225/2 13 / 1 13 / 1 66/1 35/2 13141 185/1 84 28|2 85/1 43 2 73|1,124/1, naM04 26/2 77 / 1 124/1 55|2 376],, 185,, 130/1 154/2 41,,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) 230, 1111 521, - zabda pRSTha / kAlama zabda pRSTha / kAlamA praNava maMtra, naM0 (2) 361 phUlamAla pazcIsI 24.1 praNavAdya maMtra 21 pratara (paTala ), noTa 4 1542 bandha vyucchitti, noTa 2 . . 231 / 2 pratarAMgula 134 / 1 bandhayogya karmaprakRtiyAM pratikramaNa, naM04 13011 baladeva, noTa 2 27011 pratijIvI guNa, noTa 1 55 / 1 pratimA bahu bIjA, naM0 (4) 4661 522 bAIsa parISada pratirUpaka vyavahAra 148, 2061 bADbali, noda pratiSThAkalpa 1241 bAdAla pratiSThApanA zuddhi 101 / 2 281 pratiSThAvidhirUpA bAraha vrata 1012 pratyakSa vAdhita viSaya akiMcitkara hetvAbhAsa bAvana avatAra 6, bIsa tIrthaMkara 2011 pratyAkhyAna pUrva 12642 buddhiRddhi 18 .. 245 / 1 pratyeka banaspati jIva rAzi buddhi tatva 20 361 prathama zra taskaMdha 73/3,74 / 1,2 buddhipUrvA nirjarA 2012 prathama siddhAnta gUnya belAvata 14221 prathamAnuyoga 122 / 2,124 / 3 brahmacarya vratopavAsa 15.11 prabhAcandra | brahmacArI jinadAsa pramANapada 40.1 brahmacArI zItalaprasAda 234 / 1 pramANAMgula 13312 brahmatatva 361 pramAda ( lakSaNa, bheda ) 1921,, brahmAziva, meM (2) 56 / 1 prarUpaNA 28 123,225 brAhmi 312 prazastakarma prakRti 84.12 brAjhi lipi 3142, 38 / 1,39 / 1 noTa 3 prazasta nidAna 7011 prazna vyAkaraNAMga 122.1 bhaktAmara carita, noTa 2 23 // 2 praznottara ratnamAlA 17 / 10 bhakSya padArtha 4, noTa 2 771 prasiddha satI 16 167 / 2 bhagavajjinasenAcArya 172 prANa 192 / 3 bhagavatI ArAdhanAsAra 13 / 1 prANapravAda kriyA pUrva 1271 bhagavadguNabhadrAcArya 17.2 prApyakArI indriyAM 226 / 1 / bhaTTAkalaMka prAyazti tapa 10 bhaTTAraka kanakakIrti 235/2,240 // 2 priyakAriNI 7 / 1:261 bhaTTAraka devendrakIrti 235/,, bhaTTAraka dharma kIrti 240 / 2 | phalgusenA (antima zrAvikA),noTa2 183 // 2 | bhaTTAraka prabhAcandra :: 11 // 2 // 101 .259/2 10), 501 For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 240 28, zabda pRSTha / kAlama zabda pRSTha / kAlama bhaTTAraka brahmajJAna sAgara 24011 mahA nadiyAM 450 257/2 bhaTTAraka vinaya kIrti 236 / ,, mahA puNDarIka, naM013 13111 bhaTTAraka vizvabhUSaNa mahApurANa 102 bhaTTAraka zra tasAgara 239.3,240,, mahA vana 15 2562 bhaTTAraka sakala kIrti 235/2, 241,, mahAvidyA 3661, naM0 (4), 2711 bhaTTAraka hariSeNa 240,, mahAvata 5 149 / 2 noTa 2,226 / 2, 274 / 2 bhaya 7 14, mahAvIra ( tIrthaGkara,pUrva bhava) 68 / 1,2 bhavanavAsI deva 11, noTa 1261 mahA hRda 130 25712 bhavavipAkI karmaprakRti 4 mahezvara tatva 36 / 1 bhAva 24 // 2, 25 / 1, 224 // 2, 225 / 1 mAThara, noTa 2 124, bhAvanA 25 (paMcANu vrata kI) 275 / 1,2 mAdhyandina, noTa 2 124, bhAvanA (artha), noTa 3 .276 / 1 mAnArtha aprazasta nidAna 7011, bhAvazuddhi mAnuSottara parvata 255 / 1,2 bhAvAkSara 3112 mAnonmAna vaiparItya 148 / 1 bhASA12 1252 mAyAgatA. 128,, bhASAmaMjarI 1001,2 mAyAbIja, naM0(3) 36,, bhikSAvRtti 281 mAyAvarNa, naM0 (3) 36,, bhikSAzuddhi mArgaNA 14 22301,2 bhogArtha aprazastanidAna 7011 mithyAtva 209 / 2 bhaikSyazuddhi 150, mithyAtvabhAva 24 / 1,25 // 121012 bhogabhUmi ( aDhAIdvIpa) 256 / 1,2 mukuTabandha rAjA 245 / 2,246 / 1 bhramarAhAra vRtti 281 muktipada ( akSaya pada) 301, bhramarAhArI bhikSA 281 mukti padAdhikArI 301, mukti zilA 15332 .' ma .. muMDa, noTa 2 124 / 1 magadhadeza ke rAjavaMza, noTa 4 1672 / muni bheda 2, 4, 5, 10 mataGga, noTa 1 .14 / 1,2 matijJAna 336 42 / 2,225 / 2 141 mada - 14.2 | mUlaguNa (muniyoM ke ) 28 4 2,226 / 2 4312 mUlaguNa (zrAvaka ke ) 8,48 14 // 2, 52 / 2 / madhyama pada 4011 mRtyumahotsava 1331 manuSya kSetra ( ar3hAIdvIpa) 255 meghakumAra, naM0 (3) 252 manuSya saMkhyA ( paryApta), naM016 1012 meghanAda 31 / 3 maMtrAdhipa 361 meghezvara 5/2 marIci, noTa 2 124 maithunakarma 18000 - maladoSa 25 2462 kAra mahAkalpa mokSamArgI 111 112 / 1,2, 131|1nN0 11 mahAkuMDa ( mukhyakuNDa ) 450 257 / 2 mohanIya karma 28. 22711,2 mahAkSetra 35 . 2552 moha parAjaya 1562 mahAcUrNI 101 maudgalAyana, noTa 2 124 / 1 mahAdhavala prantha 75,, / mauna 53 / 2 121 // 2 mUr3hatA 3 | mUr3hadRSTi madrI For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda ya yakSa 24 (24 tIrthaMkaroM ke), noTa 3 181 / 1 yazotpatti (ajairyaSTravyaM ) raghuvaMza ratnakaraMDa zrAvakAcAra ranna ( kaviratna ) rAjarSi, noTa 1 tribhutyAga vratopavAsa rAtri bhojana rAmaputra, noTa rASTrakUTa vaMzAvaLI rukmiNI rUpagatA yamalika, noTa 1 yazodhara kAvya yazodhara carita yugmAkSarI maMtra yoni (84 lakSa ) 57/1,5811, 145|1nott, rUpasthadhyAna rupAtItadhyAna romaza, noTa romaharSaNa, noTa 2 lakSmaNA laghIyatrayI labdhyakSara lavakuza LavaNa ( anaMgalavaNa ) lavaNa samudra liGga, noTa 4 liGgajanya vidyA la lokamUr3hatA lokAntika deva ( 54 ) pRSTha | kAlama lokAntikadeva kula 24 lokottara aMkavidyA, noTa 3 lokottara gaNanA 21 2071, 121/2 13/1 13, 36 / ,, 1561 13, 186 / 1, 188 / ,, 42/2 151 / 1 45/1,2 121 / 2 16 165 / 1 128, 35/2 35/2 124|1 124' 57/2 36 2 lipi 5,18,36,40, 64, noTa 1,2,3 38, 36 lokapAla 26/1 zabda laukika aGkavidyA laukika gaNanA laukika mAna 6 vaca vacana bheda 4 vandanA (niryukti doSa 32 ) candanA (prakIrNaka zra uta jJAna ) varadatta vargaNA23 varNamAtRkA dhyAna valika, noTa 1 valkala, noTa 2 vaziSTha, noTa 2 vasu, noTa 1 vasudeva vAmadeva vAyubhUti 165/2 / vArAMga carita vAriSeNa 10/1 40/2 vAla prayogAbhAsa 2 11512 vAlmIki, noTa 2 1152 vikRtAhAra vAkyazuddhi vAgmaTAlaMkAra vAdarAyaNa, noTa 2 vAdAla vAdirAja kavi vAdirAja sUri vAdhitaviSaya akiMcitkara hetvAbhAsa 99/2,100,101 vikramAditya vijaya vijayasenA . vikriyA Rddhi 11 bheda, noTa 1 vikSepiNI kathA 14, vidala 66, videha kSa etra 16, videha deza 32,160 105/2 | videha nadI 60/1 vidyamAna tIrthakara 20 For Personal & Private Use Only pRSTha | kAlama 105 / 2 86/2 105/2 kAr 126 / ,, 116/2 130/1 29 / " 75 / 2 35 / 2 121/2 124/1 1541, 2072 43/2 28 1 13, 124 / ,, 101/2 13 / 1 13 / ,, 20%" 44, 60/2 23/2 25/2, 122 / 1 noTa 222 / 1 124 / ,, 142 / ,, 116,, 2.70 122 / 2 43 / 2 25/2 25/2, 44.2 187/1 18711, 261,263 232 / 1,2 264
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda vidyA ( bheda ) vidyA (nAma ) vidyAnandasvAmI vidyAnuvAda pUrva vinayazuddhi vipAka prajJapti vipAka vicaya vipAka sUtrAMga vipulamatimana:paryayajJAnI vimalanAtha puroNa vimocitAvAsa vimbasAra zroNika viruddha rAjya vyatikrama viruSTra rAjyAtikrama viruddha hetvAbhAsa vizuddha prazasta nidAna vizvasena vikambala, noTa vIjAkSara tatva vIryAnuvAda pUrva veda, noTa 4 vedanAbhaya vedanIya karma vaikayika Rddhi vaiyika zakti vainayika (prakIrNaka tajJAna) vainayikavAda vyaMjanApraha vyatare kI dRSTAnta 4 vyantaradeva 6, noTa 1 148/2,150 / 1 25/2,165/2, 167/1 noTa 1,270/1 noTa 1 148/1 148, vyasana 7 vyAkhyAprajJapti vyAghUbhUti, noTa 2 vyAsa, noTa 2 vyutsarga tapa, noTa 3 vrata 12 vrata (lakSaNa) zaGkAdi maladoSa 25 ( 55 ) pRSTha | kAlama 104/2 158/1,2, 271 / 1 10, 127],, 28'," za zabda zabdajanya vidyA zabdAnuzAsana zabdoccAraNa ke prayatnapU zabdoccAraNa ke sthAna 8 zayanAsana zuddhi 121/2 zalyatraya (3 zalya) 35/2 zAkalya, noTa 2. 122.2 zAntIza 3011 zAlibhadra, noTa 232 | zikSAvata 4 zikhara, noTa zikhara vilAsa zivatatva zizunAgavaMza zizupAla, noTa 1 zIla 18000 20%,, 66 / 2 31/1 121/2 36/1 zUdra 18 124/2 57/2 13/2 83/2 270/1,2 270/2 130/2 24/1 zIlAMga koSTha zuGgavaMza zuddhi 8 124, 134/2 52/1,2, 53 / 1, 275 / 1 274/2 zUnyAgAravAsa zaucopakaraNa zrAvaka guNa 63 zrAvaka candoSA sthAna 11 zrAvaka-doSa 50 zrAvaka-dharma 42/2,226, 2212 zrAvaka nitya niyama 17 zrAvaka pratimA 11 129/1 14, zrAvaka-prAyazcita ( prantha) 121/2, 1232 | zrAvaka mauna 7 124/1 dAra 28/1, 67/2 246/1 148/2,1501,, 14612 zrAvaka abhakSya 22 44/2,52/2 zrAvaka - uttaraguNa 21, 15... 53 / 1, 14/2 noTa3 zrAvaka-kriyA 53, 26 zrAvaka bhojanAntarAya 44 zrAvaka mUlaguNa 48, 8 zrAvaka lakSaNa 14 zrAvaka vrata 12 zrAvaka-zalya 3 zrAvaka-saMskAra 26 14|1 | zrAM zrIM zra pRSTha | kAlama hAra 10/1 125/2 - 125/2 TAr For Personal & Private Use Only 14/1,52/2 124|1 55/2 122 / 1 52/2 104/1 23 / 2 36/1 168| M 183 / ,, 249/9 250 53 / 1,71 / 1 14/2, 53 / ,, 53/2 14/1 51, 52, 53 53/2 52/2 10/2 53/2 parAra 14/2,522 5111 52/1, 2, 53 1, 274/2 62/2 53/1 36|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6602 zabda pRSTha / kAlama | zabda pRSTha / phAlama zrI AryamaMkSa, noTa 4 74.1,2 zrutakevalI, noTa 3 zrI Aryasena 18811, 18901 zra ta jJAna,bheda 20 4012 zrI indrarAja, noTa2 1832 zreNika (bimbasAra ), 2512, 165 / 2, zrI uccAraNa AcArya 7412 16711 noTa1, 27011 noTa? zrI umAsvAmI 118 / 2 zrI kundakundAcArya 74 / 2,118 / 1,2 SaTa agnikAyika jIva 5711 zrI kRSNa ke putra 26 zrI guNadhara AcArya 73 / 2 SaTa acitayoni 1442 zrI guNabhadrAcArya 172 SaTaanAyatana 14 / 1,2 zrI candrAcArya, noTa 2 18312 SaTa antaragatapa (prAyazcitAdi) 53 / 1,134 / 2 zrI jinacandrasvAmI 1982 SaTa Avazyaka 2262 zrI jinasenAcArya 1712 SaTa Avazyaka niyukti 1342 zrI tumbulara AcArya 74 / 1.2 SaTakarma 23302 zrI devasena (yativRSama) 75.1 SaTakarmopadeza ratnamAlA 2312 zrIdharasena AcArya 73 / 2 SaTakAyika jIva 572 zrI nAgahasti .74aa1,2 SaTa kAraNa AhAra-grahaNa 1552,162 zrI nemacandra siddhAnta cakravartI 74aa2,1862, | SaTakhaMDa sUtra, noTa 3 73 / 2 1882,280 / 1 | SaTa dravyaguNa (sAmAnya) 55 / 1 zrI nemanAtha 163 / 1,2 SaTa peya padArtha 77, zrI padmamuni 7501 | SaTa mAna (parimANa) 105 / 2 zrI pArzvanAtha (pUrva janmAdi) SaTa vAhyatapa ( anazana Adi) 5311 zrI bhadrabAhu 562 SaTa vedAMga 11602 zrI malliSaNAcArya 18851 SaTasaptatyakSarI maMtra 372 zrI mahAvIra 71,2 va faTanoTa, 2661, SaDAkSarI maMtra 362 68 / 1,2 SaSThaka vrata 14211 zrI yativRSabha por3aza satiyAM 167 / 2 zrI vappadeva guru 74 / 1,72 / 1 Sor3aza svapna 17012 zrI vijayakIrti, noTa 1 12802 Sor3azAkSarI maMtra 371 zrI vidyAnanda svAmI 1011 zrI viSNukumAra 62 zrI vIranandi 561 sakalasiddha vidyA zrI vIrasenAcArya 74aa2,75, sakalIkaraNa vidhAna 1181,, zrI vIrAjada (antima muni), noTa 2 183 / 2 | sakuzalamalA mirjarA 2012 zrI zubhaGkara 262 sakSaya anantAnanta zrI zubhacandra 128 / 2 noTa 1, 2601 | saMkhyAmAna 21 80 / 1 zrI zyAmakaMDa AcArya 74 // 2 saMgha ke AdhArabhUta muni 5 60,, zrI zrutakIrti saMcitadravya, noTa 143 // zrI samanta bhadrAcArya 1011, 711 sadasaTha ajJAnavAda 2062,210, zrI siMha nandi 1102, 18, satya 10 zrI surendra bhUSaNa 26012 latyamuni, noTa 2 1241, zrI hemacandrAcArya . 1562,16011, 18401 | satyapravAda 66, lA 282 126, 125 / 2 For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda satyabhAmA satyavratopavAsta satyANuvrata kI bhAvanA 5 sadAsukha jI ( paMDita ) samma visaMvAda sandhAnA sapta AhAra doSa saptakarNendriya viSaya sapta kriyA ( paramasthAna ) saptatapaRddhi saptadaza niyama sapta naraka sapta pakSAbhAsa sapta prakArI deva senA sapta pratikramaNa sapta senApati sapta bhaya ( sapta bhIta ) sapta mauna 'saptaviMzatyadhika zatAkSarI maMtra sapta vyasana sapta zIla sapta senA sapta senAnAyaka saMpta svara (karNendriya viSaya) saptAkSarI maMtra samantabhadrAcArya samavazaraNa pUjA samavAyAMga samaya parIkSA samudravijaya Adi 10 bhrAtA sammUrcchana jIva samyakta aticAra 2 samyakta kaumudI samyakta- uttaraguNa 15 samyakta guNa 63 samyakta-doSa 50 samyakta-maladoSa 25 samyakta- mUlaguNa 48 samyakta-lakSaNa 8. samyagdarzana bheda3 saMyamopakaraNa (57) pRSTha | kAlama zabda 165 / 1 sarva tatvanAyaka 151,, sarva vyApI tatva 27442, 275Ara sarvazrI (antima AryikA ), noTa 2 sarvArthasiddhi 131 146 / 1,1501, sarvAvadhijJAnI savipAka nirjarA kAra 132 / 2 saMvejanI kathA, noTa 22211 saMskAra 26 254 / " saMsthAnavicaya 85|2| sahadeva (pUrvabhava) 53 / 2 216/1 221/2 156 / 1 130/1,2 156/1 1312, 14, dhAra 37/2 14 / 152 / 2 52 / 1, 2275 / 1 156,, 156 / ,, 222,, 36/2 10 / 1 rAra. 120/1 57/2; 276/2, 277 1,2 sAgara (sAgaropamakAla) sAta naraka (nAma) sAdhAraNa vanaspati sAmAyika sAmprAyika Asrava sArva siddhakUTa siddhakSetra siddhAlaya sukumAla ( pUrva janma ) sukauzala (pUrvajanma ) siddha guNa 8 siddhapada siddharAzi siddha zilA . siddhasAdhana akiMcitkarahetvAbhAsa siddhArtha sugrIva sudarzana, moTa 2 5,6,, 43 / 2 sunakSatra, noTa 1 susImA (14 / 2 |sUcyAGga la 23 / 2 sUtra sUtrakRtAMga 14/2 142 | sUryaprakSabhi 14|1 | somAdevI 141, 14/2 14 / 2 50Ara 146 / 2 somila, noTa 1 solaha prasiddha satiyAM solaha svapna stavana stimitasAgara pRSTha / kAlama 36 / 1 36,, 183 / 2 153/2 .30/1 20/2 122/2 53 / 1 For Personal & Private Use Only * pAra 62 / 1 107/2, 108, 216 / ,, 262 130 / 1 76 / 2 36+1 104 / " 1532 pUkAra 30/1 28Ara 153 / 2 2011 711,26,, 154, 62/2 62/2 spara 12112 122/1 165/2 1081,134 / 1 123/2 12011 123 / " 25/2 121/2 167/2 17012 130 / 1 3 / 24
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (58) zabda pRSTha / kAlama zabda pRsstth| kAlama stanaprayoga 148 / 1 | svara saptaka ( karNendriyaviSaya) 222 // 1 hateya tyAgAnuvrata 147, 36, hanumAna ( janma kuMDalI) 2152 sthalagatA 127 / 2 hari tatva 361 sthAnAMga 12011 harivaMzapurANa 10, sthApanAkSara 41, harizmazru , noTa 2 12461 sthAvarakAyika jIva 5 . 572 25/2 sthUla nigoda zarIra saMkhyA, noTa 2, 2762 hastimallakavi 1961 sparzanendriya 58 / 1 hArIta, noTa2 124, syAdvAdaratnAkara (zvetAmbara grantha ) 184, himavAna 4332 svakalka 25 / 2 hiMsA 1621,2 svabhAva parataH nAstivAda 242 | hInAdhika mAnonmAna, naM0 (4) 1481 svabhAva svataH nAstivAda 24 // 2 | honAdhika mAnatulA, naM0 (4) . 148, svarga 16, noTa 5 154 / 2 | hetvAbhAsa 11 naM0 2 22112 svavacanavAdhita akiMcitkarahetvAbhAsa 2001 | hAM hI haM hrIM hraH .. 361 For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) isa koSa meM prayuktasaMketAkSaroM kA vivaraNa | dharma. a. parva anA. A. 93 purANa uttara. pro. vahI, Upara kA dharmasaMgraha zrAvakAcAra (arthAtyaha cihna jisa zabdake nIce | naM0 nambara diyA jAtA hai vahAM usI Upara | ni. nirvANa likhe zabda kA kAma detA hai)| nyA. nyAyadIeikA adhyAya pa. a. mA. arddhamAgadhI koSa padmapurANa anAgAra dharmAmRta parIkSAmukha Adi. Adi purANa IsvIsam pRSTha uktaMca paMcAstikAya uttara purANa prakaraNa karNATaka jaina kavi prAkRta kRSNa pakSa bhagavatI. bhagavatI ArAdhanAsAra kSapaNAsAra mUlAcAra gAthA kSepaka yA. da. yAtrA darpaNa gAthA ratnakaraMDa zrAvakAcAra rAjavArtika go. ka. ___ gommaTasAra karmakAMDa labdhisAra ____ gommaTasAra jIvakAMDa vi. saM. vikrama samvat prantha vR. vi.ca. ghRhat vizvacaritArNava carcAzataka vyA. vyAkhyA candraprabhu caritra za. zabda cA. cAritrasAra zuklapakSa ta, sAra tatvArthasAra dhA. zrAvakadharma saMgraha ta. sU. tatvArthasUtra ... zlo . zloka tatvA. tatvArtha rAjavArtika sarvArtha. 'sarvArthasiddhi sAgAradharmAmRta trilokasAra gAthA sthA. sthAnAMgArNava tIrtha. da. tIrtha darzaka di. pra. digambara jaina pranyakartA aura | saM.. samvat unake gantha jJAnArNava dravyasaMgraha harivaMzapurANa gRhastha dharma X . ca. sA. - For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ (60) utthAnikA (PREAMBLE) * zrI jinAyanamaH * bidhna haraNa maMgala karaNa, ajara amara pada dAya / hAtha mAtha dhara RSabhajina, yajana karU~ ziranAya // 1 // rIjha rIjha para vastu pai, nija sat pada visarAya / lAlana pAlana tana malina, karata asat apanAya // 2 // zAnti hetu aba zAnti jina, bandU bArambAra / candra prabhU ke pada kamala, namU na zata bAra // 3 // yatI-pUjya prabhu nAma japa, sAhasa kIna gahIra / zabdArNava ke taraNa ko, zaraNa leya mahAbIra // 4 // candrasUrya nikasata mudata, Aya bItata jAya / jina paca rata mama cita rahai, pratikSaNa he jinarAya // 5 // anupama, agama, agAdha bhAva jala rAzi bhasyo hai| zabda artha jala jantu Adi so jaTila kharayo hai|| alaMkAra vyAkaraNa taraMgana vikaTa karanyo hai| sAhita-sAgara akhila narana ko kaThina parayo hai // 'cetana' zabdArNava tarana, grantha subhaga naukA ahai| bhavi-samUha sevana karai, aghasa ratana agaNita lahai // - pUrvAcAryoM kA mata hai ki kisI prantha ke likhane meM granthalekhaka grantha nirmANa sambandhI | "anubandha-catuSTaya" aura nimna likhita "SaDAGgoM" ko bhI prakaTa kara de| "magala nimittaMphalaM parimANaM nAma kartAramiti SaDapivyAkRtyAcAryAH pazcAcchAstraM vyAkurvatu // __iti vacanAt 1. anubandha catuSTaya 1. adhikArI-jaina sAhitya ke sarvopayogI aTUTa bhaMDAra se paricita hokara laukika aura lokottara jJAna prApta karane aura pAramArthika lAbha uThAne ke icchuka mahAnubhASa | isake paThana pAThana ke mukhyAdhikArI haiN| For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sambandha-isa gUntharatna kA mukhya sambandha jaina sAhitya ratnAkara se hai / 3. viSaya-jaina sAhitya ratnAkara ke aNita zabda ratnoM kA parikSAna isakA mukhya viSaya hai| 4.prayojana(nimitta)-agaNita jaina granthoM meM Ae hue pAribhASika va aitihAsika Adi sarva prakAra ke zabdoM ke artha aura vastu svarUpa Adi kA yathArtha jJAna isa eka hI mahAna grantha kI sahAyatA se prApta ho sake, tathA jisa zabda kA artha Adi jJAnanA abhISTa ho vaha akArAdi kama se DhU~Dhane para turanta bar3I sugamatA se isameM mila jAya, yahI isakA mukhya prayojana hai|| 2. Sar3AMga 1. maGgala ( maMgalAcaraNa)-- (1) zabdArtha-mapApa, doSa, malInatA, ityaadi| gala = galAne vAlA, naSTa karane yA ghAtane vAlA, ityAdi / athavA-maMga=pupya, sukha sampatti, lAbha, ityaadi| la lAne vAlA, AdAna yA gRhaNa yA saMgraha karane vAlA, prakAza DAlane vAlA, ityAdi / (2) bhAvArtha-svedAdi vAhya dravyamala, jJAnAvaraNAdi aSTakarma rUpa antaraMga dravyamala tathA ajJAna yA mithyAjJAnAdi bhAvamala ko jo naSTa kare, athavA jo puNya aura sarva prakAra kI sukha sampatti Adi ko grahaNa karAve use maMgala kahate haiM / maMgala kI vyava. hRti ko "maMgalAcaraNa' kahate haiN| (3) bheda--1. nAma, 2. sthApanA, 3. dravya, 4. kSetra, 5. kAla, 6. bhAka, yaha chaha maMgala ke / 1. nAma maMgala--paramabrahma paramAtmA kA nAma, athavA paMca parameSThi vAcaka OMkAra yaa| arhanta, siddha Adi ke nAma ko 'nAmamaMgala' kahate haiN| 2. sthApanA maMgala-paramabrahma paramAtmA kI athavA paMca parameSThi kI kRtrima yA akR trima tadAkAra yA atadAkAra pratimA yA pratibimba ko "sthApanAmaMgalaM" kahate haiN| 3. dravya maMgala-arhanta, AcArya, Adi pUjya puruSoM ke caraNAdi paudgalika zarIra ko 'dravya maMgala' kahate haiN| 4. kSetramaMgala-pUjya puruSoM ke tapa Adi kalyANakoM kI pavitra bhUmi, kailaash,smmed| zikhara, girinAra, Adi sarva tIrtha sthAnoM ko "kSetra maMgala" kahate haiN| 5. kAla maMgala-pUjya puruSoM ke tapazcaraNa Adi ke parva kAla ko va aSTAnhika Adi parva tithiyoM ko "kAlamaMgala" kahate haiN| 6. bhAvamaMgala-uparyukta pAMcoM mAMgalika dravyoM meM bhaktirUpa bhAva ko athavA bhaktiyuta Atmadravya yA cetana dravya ko bhI "bhAva maMgala" kahate haiN| (4) hetu-1. nirvighnatA se grantha kI samApti 2.nAstikatA kA parihAra 3.ziSTAcAra pAlana.4. upakArasmaraNa / ina cAra mukhya hetuoM se pratyeka granthakAra ko grantha kI Adi meM, yA Adi aura anta meM, athavA Adi, madhya aura anta meM paramAtmA yA apane For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ - iSTadeva kI bhakti, stuti, va bandanA athavA smaraNa va cintavana prakaTa yA aprakaTa rUpa avazya karanA ucita hai| isIko "maMgalAcaraNa" kahate haiN| (5) phala-maMgala grantha kI Adi meM kiyA huA maMgalakartA ko alpa kAla meM ajJAnatA se mukta karatA hai, madhya meM kiyA huA vidyAdhyayana ke vyuccheda se use bacAtA hai aura anta meM kiyA huA Age ko vidyAdhyayana meM par3a sakane vAle aneka vinoM se use surakSita rakhatA hai| (6) rIti--1.namaskArAtmaka 2.vastunirdezAtmaka 3.AzIrvAdAtmaka yA iSTa-prArthanAsmaka / inameM pahilI rIti zreSTha hai| isa grantha kI Adi meM "bina binAzaka RSabha ko ........." ityAdi do dohoM meM, athavA isa utthAnikA ke prArambha meM 'vina haraNa......' ityAdi 5 dohoM meM jo maMgalAcaraNa kiyA gayA hai vaha pahilI va antima rIti kA hai| 2. nimitta-prantha nirmANa ke prayojana ko 'nimitta' kahate haiN| isa grantha ke likhane kA mukhya nimitta yA prayojana uparokta hai jo 'anubandha catuSTaya' meM batAyA gayA hai| 3. phala-kisI gantha ke nirmANa yA paThana pAThana va manana se jo lAbha prApta hotA hai use 'phala' kahate haiN| (1) pratyakSa phala:-- (ka) sAkSAta pratyakSa--lekhaka va pAThaka raunoM ke riye kucha na kucha aMzoM meM ajJAna kA vinAza aura jJAnAvarNIya karma kI nirjarA, isake sAkSAta pratyakSa phalaM haiN| paramparA pratyakSa--grantha meM nirUpita vastuoM sambandhI jJAna prApta ho jAne se kucha na kucha lokapratiSThA yA kIrti tathA icchA honepara ziSya pratiziSyoM dvArA kisI .. na kisI rIti se Arthika lAbhAdi usa paramparA pratyakSakala haiN| (2) parokSaphala:--. (ka) abhyudayarUpa phala--isa gUntha ke likhane va par3hane meM ajJAna kI kamI hone aura apane samaya kA kucha na kucha bhAga zubhopayoga meM bItane se sAtAvedanIya rUpa puNyabandha hokara janmAntara meM svarga yA rAjya vaibhava Adi kisI zubha phala kI prApti honA amyudaya rUpa parokSa phala hai| (kha).nizraya svarUpa phala--binA kisI laukika prayojana siddhi kI icchA ke niSkAma bhAvayukta isa gantha ko kevala 'jJAna prApti' aura 'ajJAna nivRtti' kI abhilASA se likhanA yA paThana pAThana va manana karanA mokSa prAptikA bhI paramparA kAraNa hai| 4. parimANa--prantha ke isa prastuta prathama khaMDa kA pa.remANa lagabhaga 10 sahasra zloka (anuSTupa chanda parimANa ) yA isa se kucha adhika hai| 5. nAma-zrI vRhat jaina zabdArNava ('zrI hindI sAhitya abhidhAna' kA prathama avayatra ) isa gUntharatna kA nAma hai 6. katA--- (1) artha karttA yA bhASagUnya kartA athavA mUlagrantha kartA--zrI arahanta deva haiN| (2) ganthakartA va uttara gandhakartA--zrIgaNadhara deva va anya pUrvAcArya Adi aneka | . vyakti haiN| (3) saMgRha kartA yA lekhaka-eka ati alpakSa 'caitanya' hai| For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM* zrI jinAya namaH // * vRhat jaina zabdArNava ra - **--- bighna vinAzaka vRSabha ko, hAtha jor3a zira naay|| rIti girA jJAtA gaNapa, lAgU tina ke pAya // laghu bala ati para bAhubala, zabdArNava gambhIra / * taraNa hetu sAhasa kiyo, zaraNa leya mahAvIra // vvv.....uvvvvv 6. sAdRzya vAcaka, jaise "abrAhmaNa" (brAhmaNa sadRza anya dvija varNa, a-( 1 ) akSara-prAkRta saMskRta va inase kSatriya yA vaizya ); nikalI huI prAyaH sarva hI bhASAoM 7. durvyavahAravAcaka, jaise anAcAra" kI varNamAlA kA yaha pahilA akSara | (durAcAra ) // hai / yaha svara varNa kA prathama akSara hai| noTa-yaha akSara jaba kisI svara se (2) avyaya- 1. abhAva vAcaka, jaise prArambha hone vAle zabda ke pahile lagAyA jAtA 'aloka' (loka kA abhAva ); hai to "an" ho jAtA hai jaise 'udarI' ke 2. virodhavAcaka, jaise 'adharma' ( dharma | pahile 'a' lagAne se 'an-udarI' - anudarI viruddha pApa); hogayA, aise hI 'AcAra' 'an-AcAra'= anAcAra ityAdi / 3. anyapadArthavAcaka, jaise 'aghaTa' (ghaTa ke atirikta anya koI (3) saMketa-1. arhanta arthAt sakala padArtha ); paramAtmA, jIvanamukta AtmA, parama-pUjya yA parama-stutya AtmA, parama ArAdhanAya 4. alpatAvAcaka, jaise 'anudarI' AtmA; 2. azarIra arthAt sidva yA videha (alpodarI, jisa kA udara alpa mukta yA nikala paramAtmA yA ajarAmara arthAt choTA ho); parama-zuddha AtmA; 3. ananta kara 5. aprazastyavAcaka, jaise 'akAla' | aGka 5 brahma, brahmA, viSNu, maheza, zi, (ayogya kAla yA azubha kAla); | rakSaka, poSaka, vAyu, vaizvAnara, meva, sRSTi, com For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRhat jaina zabdArNava ailaka lalATa, kaNTha ityAdi zabdoM kA bodhaka ___artha--- jo citta lagAkara Ananda se 'a' yaha 'a' akSara hai|| akSara kA pA~casau ( 500 ) bAra japa karatA noTa--- 'a' akSara vAstava meM to arhanta,' hai vaha eka upavAsa ke nirjarA rUpa phala ko prApta hotA hai| azarIra, ajara, amara, akhaMDa, abhaya, abandha, amala, akSaya, ananta, adhipati etaddhi kathitaM zAstra, rucimAtra prasAdhakam / Adi zabdoM kA prathama yA Adi akSara kintvamISAMphalaMsamyak svargamokSakalakSaNam54 hone ke kAraNa kevala ina hI zabdoM kA artha-yaha jo zAstroM meM japa kA eka upasAMketika akSara hai, parantu yaha zabda jina jina vAsa rUpa phala kahA hai so kevala maMtra japane anya aneka zabdoM ke paryAyavAcI haiM prAyaH kI ruci karAne ke lie hai| kintu vAstava una sarva hI ke liye 'a'akSara kA yathA meM usakA phala svarga aura mokSa hI hai| Avazyaka prayoga kiyA jAtA hai / (Agedekho za. "akSaramAtRkA" aura usa | (4) pargaya----praNavAdya arthAt OMkAra | kA nott)|| .. kAAdi akSara,vAgIza, akSarAdhipa, Adya | irA (airA, acirA )--zrI zAntinAtha kSara, prathamAkSara Adi zabda 'a' akSara ke tIrthakara kI mAtA kA nAma / (Age dekho paryAyavAcI haiM / za. "airaa")| (5) maMtra--"a" akSara praNava OM ) kI samAna ekAkSarI maMtra bhI hai jisakA japanA | Aijaka ( aIlaka, ahilaka, ailaka, pUrvAcAryoMne dhyAnakI siddhi aura svarga mokSa | ailuka)--sarvotkRSTa zrAvaka arthAt sarva se ke sAdhana kaliye bar3A upayogI batAyA hai| U~ce darje kI dharmAtmA gRhsthii| kisI kisI AcArya kA mata hai ki mana 'uddiSTa-tyAga' nAmaka 16vIM pratimAdhArI ko vazIbhUta karane ke lie mumukSu ko apane (pratijJAdhArI, kakSArUr3ha) zrAvaka ke 'kSullaka' abhyAsa kI pUrvAvasthA meM arahantAdi paJca aura ailaka' ina do bhedoM meM se yaha dvitIya parameSThI vAcaka, praNava (OM ) kA jApa na bhedaha / ise dvitIyoddiSTa-viratadhArIzrAvaka karakaM pahile praNavAdya arthAt 'a' akSara hI bhI kahate haiM aura donoprakAra ke ravIMpratimA kA jApa aura dhyAna vidhi pUrvaka karanA (pratizA yA kakSA) dhArI zrAvakoM ko 'apacAhiye / isa maMtrakI upayogitA kA maha va vAda liGgI, yA bAnaprastha Azrama' tathA zrI zubhacandrAcArya'apane "jJAnArNava' grantha uddiSTatyAgI-zrAvaka, udiSTa varjI zrAvaka, meM padastha dhyAna sambandhI 38 veM prakaraNa ke uhiSTa vinivRta-zrAvaka, uddiSTa viratanimna zlokoM dvArA pradarzita karate haiM:-prAvaNezya zrAvaka,tyaktoddiSTa zrAvaka,uddiSTAhAravirata'-avarSasya sahasrAddha, japAnanda saMbhRtaH / zrAvaka,uddiSTapiMDavirata-zrAvaka, eka vastraprApnotyekopAdhAsasya,nirjarAMnirjitAzayaH53 | dhArI yA eka zATaka pArI zrAvaka, khaMDa For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ aruaranweenimamsuman | ailaka vRhat jana zabdANava ailaka vastra dhArI yA cela khaMDadhArI-zrAvaka, gRha karai, gatri ko niyama pUrvaka pratimA-yoga tyAgI yA agRhastha-zrAvaka, aura utkRSTa dhAraNa kara (nagna hokara) yathA zakti Atma zrAvaka bhI kahate haiM / yaha donoM hI apane svarUpa cintavana, paramAtmavicAra Adi uddezya se bane hue bhojana ke tyAgI hote dharma dhyAna karaiH haiN| isI liye 'uhiSTa-tyAgI' kahalAte haiN| 'ailaka'vaha virakta Aryahai jonIce likhe (6) sanmukha Aye upasarga pAriSaha ( upaniyAkA bhaleprakAra dRr3hatAse pAlanakare: drava, vipatti yA kaSTa) ko vIratA aura sAhasa ke sAtha jIte, kAyara na bane, jAna (1) sveta * kopIna (laGgoTo) ke ati- bUjha kara kisI upasarga parISada ke sanmukha na rikta sarva vastrAdi parigraha kA tyAgI ho; jAya; ati kaThina Akhir3I (pratizA) na (2) dayA nimitta kevala eka picchikA le aura na munibrata dhAraNa kiye binA trikAla (mayUra pIchI) aura zauca nimitta kevala yoga arthAt gropma, varSA, aura zIta Rtu eka kATha kA 'kamaNDala' sadA sAdha rakhe; kI parISaha (pIr3A) jItane ke sammukha ho; (3) DAr3hI, mUcha aura mastaka ke kezoM kA (7) munivrata dhAraNa karane kA sadA lauMca (apane hAthoM se bAla ukhAr3anA) abhilASI rahe, nirantara isI ko lakSya hara do tIna yA cAra mAla meM karatA rahe banAkara nija kakSA sambandhI niyamoM kA (4) bhojana ko IryApatha-zuddhi' pUrvaka pAlana ni:kaSAya, niHzalya aura viSaya jAya, gRhasthake A~gana taka jahA~taka kisI vAsanA rahita virakta bhAva se karai; ke liye roka Toka na ho jAya; 'akSayadAna' (8) uparyukta niyamoM ke atirikta prathama yA 'dharmalAbha' kahai; gRhastha yathA yogya pratimA ( kakSA ) se dazama taka ke tathA bhakti va zraddhA sahita vidhi pUrvaka par3agAhe 11vIM 'prathamodiSTavirata' (kSullaka vrata) arthAt AhAra dene ko udyata ho to yathA sambandhI vrata niyamAdi bhI yathA yogya sthAna baiTha kara aura antarAya TAla kara pAlana karai // 'karapAtra' meM zuddha bhojana karai, nahIM to anya gRha calA jAya; pA~ca ghara se adhika na | noTa 1.-ailaka ko 'kara pAtra-mojIjAya; eka dina meM eka hI ghara kA AhAra | zrAvaka', 'kopIna mAtra-dhArI zrAvaka', sarvakevala eka hI bAra le, yadi antarAya ho| | tkRSTa zrAvaka' tathA 'Arya' aura 'yatI' mA jAya to usa dina nirjala upavAsa karaiH / kahate hai // __(5) hara mAsa meM donoM aSTamI aura donoM caturdazI ke dina vidhipUrvaka proSadhopavAsa ____ noTa 2.-Age dekho zabda 'ekAdaza pratimA' aura 'agArI' // ... * kisI kisI AcArya kI sammati meM | lAla kopIna bhI grAhya hai| (sAgAra dha0 a07 zloka 37-46) For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - akascha vRhat jaina zabdArNava . akaNDukazayana akaccha.-kaccharahita, laMgoTarahita, ni- | zarIra saMskArAbhAva, aura (4) mayUra picchikA (mora-pIchI),yaha cAra mukhya vAhya grantha-muni, digambarasAdhu, akiJcana, cinha yA liGga hai // jina-liGgI-bhikSuka yA utsagIlagI bhikSuka, anagArI, acelavatI, mahAvratI, yaha sarva hI nimrantha muni paMca mahAvrata, saMyamI, aparigrahI. zramaNa, bhikSukAzramI paMca samiti, paMca indriya-nirodha, SaTa yA sanyasthA mI, ityAdi / Avazyaka, kezaluzca Acelakya, asnAna, bhUmi zayana, adantagharSaNa, sthitibhojana, vratI puruSoM ke do bhedo-1) dezavatI aura eka-bhakta ekAhAra ), ina aSTAyA anuvratI ( aNuvratI ) aura ( 2 ) viMzati (28, aTThAIsa ) mUlaguNoM ke mahAvatI-meM se dUsare vratI puruSoM ko | dhAraka aura yathA zakti aSTAdaza-sahasra 'akaccha' kahate haiM / yaha zuddha saMyama meM hInAdhikyatA kI apekSA yA vratoM meM atI ( 18 haz2Ara ) zIla, aura caturazIti lakSa (84 lAkha) uttara guNoM ke pAlaka hote ghArAdi doSa lagane na lagane kI apekSA 5 haiM / ina zIla aura guNoM kI pUrNatA sarvoprakAra ke hote haiM-(1) pulAka (2) vakuza skRSTa 'arha-ta" padameM pahu~cane para hotI hai / (3) kuzIla (4) nirgrantha aura (5) snAtaka / ina ke pagepakArAdi kI hInAdhi yaha sarva hI sAdhu aSTAGga samyagdarzana, kyatA kI apekSA (1) arhanta (:) aSTAGgasamyagjJAna, trayodaza-samyak-cAritra, AcArya (3) upAdhyAya aura (4) sAdhu paMcAcAra dvAdazatapa, dvAviMzatiparISahajaya, yaha 4 bheda haiM; kaSAyoM kI mandatA se daza lakSaNadharma, dvAdazAnuprekSA-cintavana, Atma-zaktiyoM kI prApti kI apekSA (1) ityAdi ko yathA vidhi aura yathA avasara yati, (2) sAdhu, (3) RSi (-rAjarSi, bar3e utsAha ke sAtha trizalya rahita dhAraNa devarSi. brahmarSi, paramarSi ) aura ( 4 ) muni, karatehue anAdi karmabandha se mukta hone ke yaha cAra bheda haiM; samyakta kI tathA vAhyA- liye nirantara prayatna karate haiM / ntaraGga zuddhi kI apekSA (1) dravyaliMgI noTa - upayukta muni bhedoM aura unake mUla aura (2) bhAvaliMgI, yaha do bheda haiM / | guNa Adi ke nAma va svarUpAdi vyAkhyA guNasthAna apekSA chaThe guNasthAna se teraha | sahita isI koSa meM yathA sthAna dekheM / ( Age taka Aubheda haiN| anya apekSA se AcArya, | dekho za. "aThArahasahasra-zIla" ) // upAdhyAya, vRddha, gaNarakSa, pravartaka, zaikSya, mulAcAra,cAritrasAra, bhagavati-) tapasvI, saMgha, gaNa, glAna, yaha 10 bheda ArAdhanAsAra, dharma saMgraha haiM / ityAdi isa padastha ke aneka bheda zrAvakAcAra Adi / upabheda haiN| inameM se chaThe guNasthAna vAle pratyeka muni kaNDuka.zayana-'akaNDuka' zabda kAartha | ke (1) vastra tyAga, (2) kezaluzca (3) hai 'khAja roga rahita' / ataH 'akaNDuka For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ akaNDUyaka vRhat jaina zabdArNava akampana zayana' isa prakAra sone ko kahate haiM ki sote samaya zarIra meM khAja uThane para bhI na khujalAyA jaave|| noTa 1-yaha akaNDuka-zayana'vAhyatapake SaTabhedoMmeM se paMcama 'kAya klaza' nAmaka tapake antargata 'zayana-kAya klaza' kA eka bheda hai jise zarIra mamatva tyAgI nimrantha muni karmanirjarArtha pAlana karate haiM / noTa 2-icchAoMke ghaTAne yA dUra karane ko tathA icchAoM aura krodhAdi saba kaSAyoM yA manovikAroM ko naSTa karanekI vidhi vizeSa ko 'tapa' kahate haiN| akaNDUyaka-zarIra meM khAja uThane para bhI na khujAne vAlA; nakhujAne kI pratijJAlene vAlA sAdhu // akatisaMcita-agaNita, ekatrita; eka | samaya meM ananta utpanna hone vAle jIvoM kA samUha (a0maa0)|| jA~gala ) dezake dUsare mahA maMDalezvara rAjA 'somaprabha' ke putra 'jayakumAra' (meghezvara ) ko svayambara meM apanA pati svIkRta kiyA / aura dUsarIchoTI putrI 'akSamAlA' zrI RSabhadeva ke pautra 'arkakIrti' ko, jI bharata cakravartI kA sabase bar3A putra thA aura jisa se 'arkavaMza' arthAt "sUryavaMza" kA prArambha huA, vyAhI gaI / vartamAna ava. sarpiNI kAlameM "svayambara" kI paddhati saba se pahile isI rAjA akampana' ne calAI / isake cAra maMtrI (1) zrRtArtha (2) siddhArtha 13; sarvArtha aura (4) sumati the. jo bar3e hI yogya aura guNI the| 'bharata' cakrI isa rAjA ko pitA kI samAna bar3e Adara kI dRSTi se dekhate the / anta meM isa rAjA ne apane bar3e putra hemAGgadatta' ko rAjya dekara munivrata letapobana ko payAna kiyaa| bahuta kAla taka ugrogra tapazcaraNa kara sarva karmoM kI nirjarA kI aura nirvANapada prAptakara sAMsArika duHkhoM se mukti prApta kii| akampana-isa nAma ke nimnalikhita kaI itihAsa prasiddha puruSa hue: (1)kAzI deza ke eka mahA maMDalezvara | rAjA-yaha vartamAna kalpa ke vartamAna avasarpiNIya vibhAgAntargata duHkhama sukhama nAmaka gatacaturtha kAla ke prArambha meM prathama tIrthakara "zrIRSabha deva" ke samayameM hue / nAbhiputra zrIRSabhadeva ne ise eka sahasra mukuTabandha rAjAoM kA adhipati banAyA jisase "nAthavaMza" kI utpatti huii| isakI * eka bar3I suputrI 'sulocanA' ne kuru ( kuru | (2) 'utpala-kheTa' nagara ke rAjA 'baz2ajaMgha' (zrI RSabhadeva kA aSTama pUrva bhavadhArI puruSa jo bIca meM 6 janma aura dhAraNa kara aSTama janma meM 'zrI RSabhadeva' tIrthakara huA) kA senApAta-yaha isI rAjA ke pUrva senApati 'aparAjita' kA putra thA jo aparAjita kI dharma patnI 'aryavA' ke udara se janmA thaa| jisa samaya 'vajUjaGgha', apane mAtula tathA zvasura 'vajUdanta' cakrI ke muni dIkSA dhAraNa karane ke samA cAra milane para,usako rAjadhAnI "puNDarI kiNI" nagarI kI ora sva-strI (vajUdanta - - For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ akampana ( 6 vRhat jaina zabdArNava kI putrI ) zrImatI va anya parivArajana Adi sahita jA rahA thA to yaha senApati 'akampan' bhI sAtha thA / mArga meM kisI vana meM Thaharane para jaba 'bajrajaGgha' aura zrImatI' neapane laghu yugala putroM 'dambarapeNa' aura 'sAgaraSeNa' ko jo kucha dina pUrva pitA se AjJA lekara munipada grahaNa kara cuke the aura jo usa samaya acAnaka vahAM vicarate A nikale the, bar3I bhakti se yathAvidhi antarAya rahita zuddha AhAra dAna diyA taba isa akampana ne bhI zuddha hRdaya se isa dAna kI bar3I anumodanA kI jisase ise bhI mahAna puNya baMdha huA / "vajrajaGgha" aura "zrImatI' ke zarIra tyAga pazcAt 'zrI. dRr3ha dharma svAmI' digambarAcArya se 'akampana' ne digambarI dIkSA grahaNa kI aura ugra tapazcaraNa karake zarIra tyAga kara prathama vaika meM janma le ahamendra pada pAyA / yahI 'akampana ' ahamendra pada ke pazcAt do janma aura lekara pA~caveM janma meM zrI RSabhadeva kA putra 'bAhubalI' prathama kAmadeva padavI dhArI puruSa huA / ( 3 ) eka prasiddha jainAcArya - yaha nave cakravartI rAjA mahApadma ke samaya meM vidya mAna the / yaha 16 veM tIrthaMkara zrI mallinAtha aura bIsaveM tIrthaMkara zrImunisuvratanAtha ke antarAla kAla meM aSTama balabhadra nArAyaNa zrIrAmacandra lakSamaNa ke samaya se pUrva hue jise Aja se lagabhaga 12 yA 13 lAkha varSa vyatIta hogaye / yaha mahA muni samasta zruta ke jJAtA zrutakevalI 700 ziSya muniyoM ke nAyaka the / hastinApura akampana ke kuruvaMzI rAjA padmaratha ( mahApadma ke putra ) ke "bali" nAmakamaMtrI ne rAjA ko bacanavaddha karake aura7dina kA rAjya usase lekara pUrva virodha ke kAraNa 700 ziSyoM sahita ina hI akampanAcArya para "naramedhayajJa" raca kara bhArI upasarga kiyA jise vaikriyika Rddhi dhAraka "zrI viSNukumAra" muni ne, jo hastinApura nareza padmaratha ke laghu bhrAtA the aura pitA ke sAtha hI gRhasthapada tyAga tapasvI digambaramuni ho gaye the, apanI vaikriyika Rddhi ke bala se 52 aMgula kA apanA zarIra banA bAvanarUpa dhAraNa kara nivAraNa kiyA thA / usa dina tithi zrAvaNa zuklA 15 aura nakSatra zravaNa thA / zrI viSNukumAra kA yaha bAvanarUpa hI " bAvana avatAra" ke nAma se loka prasiddha hai| rakSAbandhana (salUnoM ) kA tyohAra usI dina se pracalita huA hai / ( 4 ) laGkApati rAvaNa kA eka senApati - rAma rAvaNa yuddha meM yaha zrI hanumAna ke hAtha se mArA gayA thA / prahasta aura dhUmrAkSa isa ke yaha do bhAI aura the jina meM se prahasta bhI rAvaNa kI senA kA eka vIra adhipati thaa| yaha rAvaNa kI mAtA kekasI kA laghubhrAtA arthAt rAvaNa kA mAtula ( mAmA ) thA // (5) navama nArAyaNa yA vAsudeva zrI kRSNacandra kA jyeSTha pitRvya- putra ( tayerA bhAI ) - yaha zrIkRSNacandra ke pitA vasudeva ke jyeSTha bhrAtA vijaya ke chaha putroM meM se saba se bar3A putra thA / isa ke 5 laghubhrAtA 1 bali, 2 yuganta, 3 kezarI 4. dhI For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ akampana ( 7 ) vRhat jaina zabdArNava mAn aura 5. lambUba tha e // ( 6 ) zrIkRSNacandra ke aneka putroM meM se eka putra // (7) mahAbhArata yuddha ke samaya se pUrva kA eka rAjA - ise eka bAra jaba yuddha zatruoM ne ghera kara pakar3a liyA to isake putra hari ne, jo bar3A parAkramI aura vIra thA, chur3AyA thA // (8) vihAra prAntastha vaizAlI nagara ke licchavi vaMzI rAjA 'ceTaka' kA eka putra - yaha harivaMzI kAzyapa kulotpanna antima tIrthaGkara 'zrI mahAvIra svAmI" ( jinakA janma san IsvI ke prArambha se 617 varSa pUrva aura nirvANa 545* varSa pUrva huA) kI mAtA zrImatI 'priya kAriNI trizalA " kA laghubhrAtA arthAt zrI mahAvIra kA mAtula ( mAmA ) thA / isake chaha jyeSTha bhrAtA 1. dhanadatta, 2. dattabhadra, 2. upendra, 4. sudatta, 5. siMhabhadra, aura 6. sukambhoja, aura tIna laghubhrAtA 1. supataGga, 2. prabhaJjana, aura 2. prabhAsa the / isakI 7 bahaneM 1. priyakAriNI trizalA, 2. mRgAvatI, 3. suprabhA 4 prabhAvatI ( zIlavatI ), 5. celinI, 6. jyeSThA, aura 7. candanA thiiN| ina 7 bahanoM meM se pahilI videhadeza ( vihAra prAnta) ke kuMDapurAdhIza harivaMzI ( nAthavaMza kI eka zAkhA ) mahArAja " siddhArtha " ko vivAhI gaI jisake garbha se zrI mahAvIra tIrthaGkara kA janma huA, dUsarI vatsadeza ke kauzAmbA nagarA dhIza candravaMzI rAjA zatAnIka ko, tIsarI dazArNa deza ke hara kaccha nagarAdhIza sUryavaMzI rAjA dazaratha ko cauthI kaccha deza ke roruka nagara- nareza udayana ko aura pAMcavIM bahana celinI magadhadeza ke rAjagRhI nagarAdhipati zreNika ( bimbasAra ) ko vivAhI gaI thiiN| zeSa do bahaneM jyeSThA aura candanA ne vivAha na karAkara aura AryikA pada meM dIkSita hokara ugra tapazcaraNa kiyA / akampana ( 6 ) zrI mahAvIra svAmI ke 11 gaNagharoM meM se aSTama gaNadhara - yaha saptaRddhidhArI mahA muni savA chahasau ziSya muniyoM ke guru brAhmaNa varNa ke the| inakA janma san IsvI ke prArambha se lagabhaga 600 varSa pUrva aura zarIrotsarga 78 varSa kI vaya meM huA // noTa 1 - zrImahAvIra svAmI ke aSTama gaNadhara "zrI akampana" kA nAma kahIM kahIM " akampita" aura "akaspika" bhI likhA milatA hai / inake jinadIkSA grahaNa karane se pUrva 300 ziSya the jinhoMne apane guru ke sAtha hI digambarI dIkSA dhAraNa kI thI // noTa2- zrImahAvIra tIrthakara ke 11 gaNaghara nimnalikhita the:-- 1. indrabhUti gottama 2, agnibhUti 3. vAyubhUti ye tInoM gaurvara grAma nivAsI vasubhUti (zAM Dilya ) brAhmaNakI strI "pRthvI" (sthiMDilA) aura "kezarI" ke garbha se janme / [ Age dekho zabda "agnibhUti (1) " ] // ke sambandha meM kucha aitihAsaza vidvAnoM ke paka * zrI mahAbIra tIrthaGkara ke nirvANa kAla | dUsare ke viruddha kaI alaga alaga mata haiM jo 'jaina hitaiSI', varSa 11, aGka 1, 2 ke pRSTha 44 For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ akampana vRhat jana zabdArNava akampana 4. vyakta (avyakta)-ye "kollAga-sanni- 6. dhavala (acala bhrAtA -ye kozalA. veza" nivAsI "dhanumitra" brAhmaNa kI | purI nivAsI "vasu" nAmaka brAhmaNa kI "vAruNI" nAmaka strI ke garbha se jnme| strI "nandA" ke udara se janme // 5. sudharma-ye "kollAgasanniveza" nivA- 10. maitreya ( metArya )-ye vatsadezastha | sI "dhammila' brAhmaNa kI "bhadrilAbhava" tugikAkhya nivAsI "datta" brAhmaNa kIstrI! nAmaka strI ke putra the / "karuNA" ke garbha se janme // 6 mauMDa maMDika ) ye mauryAkhya deza 11. prabhAsa-ye rAjagRhI nivAsI nivAsI "dhanadeva" brAhmaNa kI "vijayA. "bala" nAmaka brAhmaNa kI patnI 'bhadrA" devI" strI ke ga se janme // kI kukSi se janme // 7 mauryaputra-ye mauryAkhyadeza nivAsI 'moryaka" brAhmaNa ke putra the|| ina 11 gaNadharoM kI Ayu krama se 62, 8 akampana (akampita)-yemithilA- 24, 70, 80, 100, 83, 65, 78, 72, 60, purI nivAsI "deva" nAmaka brAhmaNa kI 40 varSa kI huI / yaha sarva hI veda vedAMga "jayantI" nAmaka strI ke udara se janme // Adi zAstrI ke pAragAmI aura ucca kulI se 56 taka para savistara prakAzita ho cuke haiM / tathA "bhArata ke prAcIna rAjavaMza" nAmaka grantha ke dvitIya bhAga kI prathamA vRtti ke pR0 42, 43 para bhI 'jaina hitaiSI bhAga 13, aGka pra0533 ke havAle se isa ke sambandha meM eka saMkSipta lekha hai / ina sarva lekhoM ko gambhIra vicAra pUrvaka par3hane aura zrI trailokyasAra kI gA0 850, vasunandI zrAvakAcAra, kaI prAcIna paTTAvaliyoM aura kalakatte se prakAzita zrI harivaMzapurANa kI prastAvanA ke pR0 12 kI paMkti 22se 26 taka, tathA sUrata se mahaTTI bhASA meM prakAzita zrI kunda kundAcArya caritra kI prathamAvRtti ke pR0 25, paMkti 6, ityAdi se zrI vIra nirvANa kAla vikramajanma se 470 varSa pUrva aura vikrama sambat ke prArambha se 488 varSa 5 mAsa pUrva kA 'arthAt san IsvI ke prArambha se 545 (488557) varSa do mAsa pUrva kA ni:zaGka bhale prakAra siddha hAtA hai / Ajakala jaina paMcAga yA jaina samAcAra patroM Adi meM jo vIranirvANa samvat likhA jAtA hai vaha vikrama samvat se 466 varSa 5 mAsa pUrva aura san IsvI se lagabhaga 526 varSa do mAsa pUrva mAnakara pracalita ho rahA hai jisameM vAstavika samvat se 16 varSa kA antara par3a gayA hai / isa koSa ke sampAdaka ke kaI lekha jainamitra varSa 22 aGka 33 pR. 513, 514; ahiMsA, varSa 1 aGka 20 pR0 10; digambarajaina varSa 14 aGka 6 pR0 25 se 28 taka, ityAdi kaI jaina samAcAra patroM meM isa sambat ke nirNayArtha prakAzita ho cuke haiM jinameM kaI dRr3ha pramANoM dvArA yahI siddha kiyA gayA hai ki zrI vIra nirvANa kAla zaka zAlivAhana ke janma se 605 varSa 5 mAsa pUrva aura zAkA samvat se 623 varSa 5 mAsa pUrva arthAt vikrama samvat se 488 varSa mAsa pUrva kA hai jisase jainadharmabhUSaNa brahmacArI zItalaprasAdajI, svargIya brahmacArI jhAnAnandajI Adi kaI jaina vidvAna pUrNatayaH sahamata haiM aura isake viruddha kisI mahAnubhAva kA koI lekha kisI samAcAra patra meM Aja taka prakAzita huA nahIM dekhane meM AyA hai ataH isa koSa ke lekhaka kI sammati meM yahI samaya ThIka jAna par3atA hai // For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ - akarNa vRhat jaina zabdArNava akalaGka brAhmaNoM ke dezaprasiddha parama vidvAn putra the | jo krama se 500, 500, 500, 500, 500, 350, 350, 300,300.300,300 vidyArthiyoM ke gurU the| (hari. pu., mahAcara pu, varddha ca.) akarNa-lavaNa samudra meM samudra taTa se 700 yojana kI dUrI para kAL 17vAM antaradvIpa; isa antaradvIpa meM rahane vAle manuSya / (a0 mA0) akarman-karmarahita, pharmAsravarahita(a.mA.) akarmabhUmi-bhogabhUmi; asi, masi, kRSi Adi SaTakarma varjitabhUmi; kalpavRkSotpAdaka bhUmi / ( Age dekho zabda "bhoga bhUmi" ) akAMza-karmarajarahita,ghAtiyAkarmarahita, snAtaka, kevalI arahanta (bhamA0) // nagarake rASTrakUTavaMzIya karkarAja-putra sAhasa. tuGga' (kRSNarAja akAlavarSazubhatuGga ) ke mantraH 'puruSottama' ke bar3e putra the| inakI mAtA kA nAma padmAvatI aura laghu bhrAtA kA nAma 'niHkalaGka' thA / yaha donoM bhAI bAlabrahmacArI the aura vidyAdhyayana kara choTI avasthAhImeM advitIya vidvaanhoge| inhoMne paTane meM jAkara kucha dina taka bauddhadharma kI zikSA bhI prApta kI thii| yaha akalaGka devasvAmI "ekasaMstha"the arthAt inheM kaThina sekaThina zloka Adi kevala eka hI bAra suna lene para yAda ho jAte the| isI prakAra inakA laghu bhrAtA "dvisaMstha" thA / ekadA bauddhoM ke hAtha se apane choTe bhAI ke mAre | jAne ke pazcAt vora ni0 saM0 1400 / san 855 I.) meM inhoMne kAMcI yA kaliGgake ( ur3IsA ke dakSiNa, madarAsa prAnta meM godAvarI nadI ke muhAne ke Asa pAsa kA deza) dezAntargata 'ratnasazcayapura' ke bauddha dharmI rAjA "himazIla" kI rAja sabhA meM bauddhoM ke eka pradhAna AcArya 'saMghazrI' ko aneka bauddha paMDitoM aura anya vidvAnoM kI upasthiti meM 6 mAsa taka nitya prati zAstrArtha kara kaM parAsta kiyA aura bauddhoM kI bar3hatI huI zakti ko apane pAMDityabala se lagabhaga sAre bhArata deza meM nirbala kara diyA / yaha bhaTTAkalaGka deva the to sarva hI viSayoM ke pAraMgata vidvAna, para nyAya ke advitIya paMDita the jisakA pramANa inake race nimnalikhita granthoM se bhale prakAra mila jAtA hai:(1) vRhatrayI (vRddhatrayI) akalaGkaH-isa nAma ke bhI nimnalikhita kaI itihAsa-prasiddha puruSa hue:(1) 'akalaGkadeva svAmI yA 'bhaTTAkalaGkadeva' nAma se prasiddha eka jainAcArya-yaha aba se laga bhaga gyAraha sau (1100) varSa pUrva vIra nirvANa kI caudahrIM zatAbdI meM tathA dhikrama kI navIM zatAbdI meM deva-saMgha meM hue / yaha karNATaka aura mahArASTra dezoM kI prAcIna gajadhAnI 'mAnyakheTa' (jise Aja kala 'malakher3a' kahate haiM, aura jo haidarAbAda relave lAina para malakher3aroDasTezana se 4 yA mIla dUrI para hai ) For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ emaintaminiummemoun t aMORE Arunaakaa lininance akalaGka akalaGka vRhat jaina zabdArNava (2 laghIyatrayI (laghutrayo ) "harivaMzapurANa" ke racayitA "zrIjinasenA cArya" tathA mahApurANa ke pUrva bhAga "zrI (3) cUrNI Adi-purANa' ke racayitA "zrIbhagavajina(4) mahAcUrNo senAcArya" ke samakAlIna the| (5 : nyAya-cUlikA (2) bhaTTAkalaGka nAma se prasiddha eka jaina (6) tattvArtha rAjavArtikAlaGkAra ( zrI. vidvAna-yaha aba se lagabhaga 750 varSa madbhagavat "umAsvAmI" viracita pUrva vIra nirvANa samvat 1700 meM (vikrama 'tattvArthasUtra' kI saMskRta TIkA, 16 kI terahIM zatAbdI ke pUrvArddha meM ) bambaI sahasra zlokaparimANa) prAnta ke 'gokaraNa' tIrtha ke pAsa kanArA deza ke 'bhaTakala' nagarameM hue / yaha nagara pahile (7) nyAya-vinizcayAlaGkAra 'maNipura' nAma se prasiddha thA jisakI (8) nyAya kumudacandra prabhAcandraracita | pairAdevI rAnI ne, jo ina parama vidvAna isako ekavRtti nyAya kumudacandro- mahAtmA kI ananya bhakta thI, inakI prasidaya' hai) ddhi ke liye inake nAma para apane nagara kA (6) zabdAnuzAsana kanar3o bhASA kA nAma badala kara 'bhaTTAkalaGka' nagara rakhA vyAkaraNa saMskRta bhASA meM) (bhaTTa saMskRta meM "parama vidvAna" tathA brahma zAnI ko kahate haiN)| yaha nAma apabhraMza (10 aSTazatI ( uparyukta 'tattvArthasUtra' ho kara "bhaTakalanagara" yA 'bhaTakala' kahakI svAmI "samanta bhadra" AcArya lAne lagA / inhoMne 'zrAvaka-prAyazcit' kRta 84 sahasra zloka parimANa nAmaka grantha racakara ASAr3ha zu0 14 ko saMskRtaTIkA "gaMdhahastImahAbhASya" vi0 saM0 1256. vIra nirvANa samvat nAmaka ke maGgalAcaraNa 'devAgama 1744meM samApta kiyaa| 'akalaGka saMhitA' stotra" kA saMskRta bhASya 800 yA 'pratiSThAvidhirUpA' 8 sahasra zloka zlokoM meM) parimANa aura bhASA mArI Adi anya kaI (11) akalaGka prAyazcita grantha bhI inhoMne rce| (12) akalaGkASTaka stotra (3) "akalaGka candra" nAma se prasiddha (13) bhASAmArI (2400 zloka); Adi eka digambara bhaTTAraka- yaha gvAlera (gvAlianeka mahAna granthoM ke racayitA yaha yara) kI gahI ke dazave paTTAdhIza the / ina kA janma ASAr3ha zu0 14 vIra nirvANa AvArya haiN| sambat 1667, vikrama sambat 1206 meM ina hI zrI akalaGka deva ke ziSya "zrI huaa| 14 varSa kI vaya meM digambarI dIkSA prabhAvandra" aura "vidyAnanda svAmI' the jI dhAraNa kI / 33 varSa pazcAt pUre 47 varSa - For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1 ) vRhat jaina zabdArNava akalaGka akalaGkapratiSThA pATha kI vaya meM mitI ASAr3ha zu0 14 ko akalaka kathA-prathamAnuyoga ke eka jaina 'dharddhamAna' jI bhaTTAraka ke svargavAsa hone kathA-grantha kA nAma hai jisameM zrI "akalaGka para unase tIna dina pIche unakI gaddI ke deva svAmI' kI kathA varNita hai / isa nAma paTTAdhIza hue / yaha eka varSa 3 mAsa aura kI eka kathA bhaTTAraka "prabhAcana " dvitIya 24 dina paTTAdhIza raha kara 48 varSa 3 mAsa | kI racita hai jo vikrama samvat 1571 meM aura 24 dina kI vaya meM mitI kArtika vidyamAna the| dUsarI ilI nAma kI kathA zu0 . 8 vIra nirvANa samvat 1746, zrI "siMhanandi". jA kRta hai jo zrI vikrama sambat 1257 meM svargavAsI ArAdhanA kathA koza, nemanAtha purANa Adi hue / jAti ke yaha "aThasAkhA pora kaI granthoM ke racayitA haiM / zrI guNakIrti vAla" the|| jI ke ziSya yazaHkIrti jI kI racita bhI (4) "akalaGka candra" nAma se prasiddha isa nAma kI eka kathA hai / eka ghanadhArI bhaTTAraka-yaha aba se sAr3he cAra sau (450 ) varSa pahile vIra nirvANa | akalaGka candra dekho zabda "akalaGka" // samvat 2000 ke lagabhaga vikrama kI 16 akalaGka carita-yaha sujAnagar3ha nivAsI vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM hue / "aka paM0 pannAlAla bAkalIvAla racita 'svAmI laGkapratiSThApATha" yA 'pratiSThAkalpa' nAmaka andha inahI kA racita va saMgrahIta hai // bhaTTAkalaGka deva' kA eka caritra hindIbhASA meM hai jo akalaGka stotra mUla aura bhASA ( dekho grantha 'vR0 vi caritArNava' ) gadya va padya sahita bambaI se prakAzita ho (5) dhAtakIkhaMDa dvIpa meM vijayameru cukA hai| ke dakSiNa bharata kSetrAntargata AryakhaMDa kI atIta caubIsI ke caturtha tIrthaGkara kA nAma | akalaGkadeva-pIche dekho zabda "akalaGka" bhI zrI akalaGka thA / ( Age dekho zabda akala deva bhaTTa-dekhozabda "akalaGka" "ar3hAI dvIpa pATha" ke noTa 4 kA koSTha 3) // akalakAdeva bhaTTAraka-pIche dekho zabda (6 ) puSkarAddha dvIpa kI pUrva dizA meM | "akalaGka" // mandara meru ke dakSiNa bharatakSetra ke antargata akala deva svAmI-pIche dekho zabda AryakhaMDa ke vartamAna avasarpiNI kAla kI caubIsI ke 21 veM tIrthaGkara kA nAma 'akalaGka" || jo "mRgAGka" nAma se bhI prasiddha the| akalaGka pratiSThApATha-yaha vikrama kI 16 ( Agedekho za0 "aDhAI dvIpa pATha' ke noTa vIM zatAbdI ke pUrvAddha meM hue akalaMka bhaTTa 4 kA koSTha 3) // racita eka saMskRta grantha hai jisakA viSaya - - For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMkapratiSThApAThakalpa vRhat jaina zabdArNava akalakASTaka nAma hI se prakaTa hai| (pIche dekhI zabda racita "pratiSThAvidhirUpA' nAma se prasiddha "akalaGka" ) // 8000 zloka kA eka grantha hai // akalapratiSThApAThakalpa-yaha "akalaMka akanaGga stotra-isI kA nAma 'akalaM. pratiSThApATha' kA hI nAma hai / / kATaka' bhIhai jise "zrIbhaTTAkalaM kasvAmI" ne saMskRta padya meM racA hai / isameM saba kevala akalaGkapratiSThAvidhirUpA-yaha vikrama 12 zArdUlavikrIr3ita aura 4 anya chanda kI terahIM zatAbdI meM hue akalaGka deva zrI arahanta deva kI stuti meM haiN| ise paM0 bhaTTAraka' racita 8000 zloka kA eka nAthUrAma premI ne hindI bhASA ke vIra chanda grantha hai / isI kA nAma akalaGka saMhitA" yA Alha chanda nAmaka 31 mAtrA ke 16 bhI hai / (pIche dekho zabda "akalaGka" ) // sama-mAtrika chandoM meM bhI racA hai // akalaGkaprAyazcita- yaha zrI "akalaGka noTa 1-zrImAn paM0 pannAlAla vAkalo vAla ne apane bhASA akalaGkacaritra ke sAtha | devabhaTTa" racita eka saMskRta prAyazcita grantha yaha mUla stotra bhASATIkA sahita tathA hai jo 87 anuSTupa chandoM aura eka anya paM. nAthUrAmajI racita bhASA chandoM sahita chanda, sarva 88 chandoM meM pUrNa huA hai / isa "karNATaka priMTiGga presa 20 7, bambaI" meM meM kevala zrAvakoM ke prAyazcita kA varNana prakAzita karA diyA hai| hai / isakI racanA zailI se anumAna kiyA jAtA hai ki yaha grantha vikrama kI 16vIM noTa 2--isa stotra ke chanda 15, 16 ke | zatAbdI ke pUrvAddha meM hue "akalaMkabhaTTa' dekhane se aisA jAnA jAtA hai ki yA to | nAmaka bhaTTAraka racita hai jinakA racA yaha stotra zrI akalaGka svAmI kA banAyA "akalaMkapratiSThApATha' nAmaka grantha hai| huA nahIM kintu unake kisI zipyAdi kA aisA bhI anumAna kiyA jAtA hai ki banAyA huA hai (jisake sambandha meM anya vikrama kI 13vIM zatAbdI meM hue akalaMka- kaI vidvAnoM kI bhI yahI sammati hai) yA deva bhaTTa ne jo "zrAvakaprAyazcita" nAmaka | zrI bhaTTAkalaGka svAmI racita chanda kevala grantha racakara vikrama samvat 1256 ke 8 yA 6 hoM jaisA ki isake apara nAma "aka. ASAr3ha zu0 14 ko samApta kiyA thA vaha | laGkASTaka" se jJAta hotA hai, aura zeSa chanda yahI "akalaMka prAyazcita" nAmaka grantha hai| unake ziSyAdi meM se kisI ne bar3hA diye| ho|| akalaGkara bhadra-dekho zabda "akalaGka" // akalaGgASTaka-akalaGka stotra hI kA nAma akalaGka saMhitA-yaha vikrama kI 13vIM akalaGkASTaka bhI hai ( pIche dekho zabda zatAbdI meM hue akalaMka deva bhaTTAraka | "akalaGkastotra" noTo sahita) - For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) vRhat jaina zabdArNava akalpa akasmAtbhaya ___ yaha bhASA bacanikA ( hindI gadya ) meM | kalpa rahita, svetAmbarAmnAya ke anukUla paM0 sadAsukha jI khaMDelavAla, kAzalIvAla, bIcake22 tIrthaGkaroM ke sAdhu jo vastra tyAga jayapura nivAsI racita bhI hai jo ki vi0 Adi 10 prakArake kalpa rahitathe (a0 maa0)| saM0 1615 meM racA gayA thA jaba ki inakI vaya 63 varSa kI thii| akalpita-yaha mahAbhArata yuddha meM sammi noTa 1-paM. sadAsukha jI racita anya lita hone vAle rAjAoM meM se pANDavoM ke pakSa kA eka bar3A parAkramI rAjA thA jise | prantha nimna likhita haiM: anya kaI gajAoM sahita garur3a byUha, (1) bhagavatI ArAdhanAsAra kISTIkA racate samaya zrIkRSNacandra ke pitA "zrIvasubacanikA 18000 zloka pramANa, bhAdrapada deva" ne apane kula kI rakSA para niyata zu02 vi0 sambat 1608 (2) tattvArtha | kiyA thaa| (dekho grantha "vR0vi0 ca0') sUtra kI laghu TIkA 2000 zloka pramANa, phAlguNa zu0 10 vi0 saM0 1610 (3) akaSAya-kaSAyarahita,tIvra-kaSAyarahita, tatvArtha sUtra kI 11000 zloka pramANa ISat ( alpa yA kiJcita ) kaSAya arthAt 'artha prakAzikA TIkA', vaizAkha zu. 10 alpa yA thor3I kaSAya, manda kaSAya / jo ravivAra, vi0 saM0 1614 (4) ratnakaraMDa AtmA kI kaSai, kloSita kare, use kaSAya zrAvakAcAra kI TIkA, 16000 zloka kahate haiM / kaSAya ke vizeSa svarUpa va bhedAdi pramANa, caitra kR0 14 vi0 saM0 1920 (5) jAnane ke liye dekho zabda "kaSAya" nitya niyama pUjA TIkA, vi0 saM0 1921 (6) mRtyu mahotsava ghacanikA // akaSAyavedanIya cAritra mohanIya karma noTa 2-isa akalaMkASTaka kI eka | ke do bhedoM ( kaSAya vedanIya,akaSAya vedasaMskRta dIkA bhI hai jo ekI-bhAva stotra, nIya ) meM se eka bheda jisake hAsya, rati, yazodhara carita, pArzvanAtha carita aura arati, zoka, bhaya, jugupsA,strI-veda, puruSakAkustha carita Adi granthoM ke racayitA "zrI veda, napusaka veda, yaha nava bheda haiN| inako vAdirAja sUri" ne athavA vAgbhaTTAlaMkAra kI 'ISat-kaSAya" vA "no kaSAya' bhI saMskRta TIkA, zAnalocana, yazodharakAvya kahate haiN| aura pArzvanAtha nirvANa kAvya Adi granthoM akasmAt bhaya-acAnaka kisI Apatti ke kartA 'zrIvAdirAja" kavi ne banAI hai| ke Apar3ane kA bhaya ; sapta bhaya athavA prakalpa-sAdhu ke na grahaNa karane yogya sapta bhIta-ihaloka bhaya , paraloka maya, . (a0 maa0)| vedanA bhaya, maraNa bhaya, anarakSA bhaya, agupta bhaya aura akasmAt bhaya meM se prakalpasthita-acelakAdi 10 prakAra ke eka prakAra kA bhaya / samyakta ko bigAr3ane For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - akasmAt bhaya - vRhat jaina zabdArNava akAma nirjarA va malIna karane vAle 50 doSoM yA dUSaNoM meM | 6 abhakSya-(1) madhu (2) Umara phala se eka doSa yaha akasmAt bhaya' hai aura (3) kaThUmara phala (4) pAkara phala samyaktI jIva ke 63 guNoM meM se aka- 5) bar3aphala ( 6 ) pIpala phala // smAt bhaya--rahitapanA" eka guNa hai // 2 aticAra--(1) anvadRSTi prazaMsA (2) noTa 1-50 doSa nimna prakAra haiM: anya dRSTi saMstava // 25 maladoSa-1) zaMkA (2) kAMkSA (3. 50 jor3a vicikitsA (4) mUDhadRSTi ( 5 ) anupa | noTa 2-uparyukta 25 maladoSoM meMle Adi gUhana ( 6 ) asthitikaraNa (7) avA- ke ATha "aSTadUSaNa" inase agale ATha aSTa tsalya (8 , aprabhAvanA; (6) jAtimada | | mada, inase agale 3 "trimUr3hatA" aura inase (10) kulamada (11) dhanamada yA lAbhamada agale arthAt antima chaha SaTa anAyatana' (12)rUpamada (13) balamada (14 vidyA yA | kahalAte haiM / pAMDitya mada ( 15 ) adhikAra yA aizvarya noTa 3-samyaktI ke 48 mUlaguNa aura mada (16) tapa madaH (17) devamUr3hatA 15 uttaraguNa sarva 63 guNa hote haiM jo isa ( 18 ) gurumUr3hatA (16) loka mUr3hatA; prakAra haiM-25 maladoSa rahitapanA, 8 saMvegA(20) kudeva- anAyatana-saMgati (21) di lakSaNa, 5 atIcAra rahitapanA, 7 maya kuguru anAyatana-saMgati ( 22 ) kudharma rahitapanA aura 3 zalya rahitapanA, yaha 48 anAyatana-saMgati (23) kudeva-pUjaka mUlaguNa / aura 5 udambara phalatyAga, 3 anAyatana-saMgati (24) kuguru-pUjaka anA makAra tyAga aura 7 vyasana tyAga, yaha 15 yatana-saMgati (25) kudharma-pUjaka-anA uttara guNa // yatana-saMgati // 7 vyasana-(1) dyUta krIr3A(juA khelanA) __ noTa 4-uparyukta pratyekapArimASika zabda (2) vezyA sevana (3) para-strI ramaNa (4) kA artha Adi yathA sthAna dekheM / / caurya karma (5) mAMsa bhakSaNa (6) madya pAna ( zarAba pInA ) (7) mRgayA akAma-kAmanA yA icchArahita, anicchA; (zikAra khelnaa)|| sarva icchAoM kA abhAvarUpa mokSa // 3 zalya- 1) mAyA zalya ( 2 ) mithyA akAmanirjarA-binA kAmanA yA bina zalya ( 3) nidAna zalya // icchA hone vAlI nirjarA; apanI icchA binA 7 bhaya-(1) iha loka bhaya (2) para- kevala parAdhInatA se nija bhogopabhoga kA loka bhapa (3) vedanA bhaya (4) maraNa nirodha hone aura tIvra kaSAya rahita bhUkha, bhaya (5) anarakSA bhaya (6) agupta pyAsa,mArana, tAr3ana rogAdikaSTasahana karane bhaya (7) akasmAt bhaya // se yA prANa haraNa hojAne se, tathA mithyA For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmamra manoono / ( 15 ) akAmika vRhat jaina zabdArNava akAraNa doSa zraddhAna ke kAraNa mandakaSAya yukta dharma- akAmukadeva-dhAtakIkhaMDa dvIpa ko pUrva | buddhi sahita (dhArmika-andhazraddhA se ) __ dizAmeM vijayameruke dakSiNa bharatakSetrAntargata svayam parvatAdi se giranA, barfa meM galanA, AryakhaMDa meM bhaviSya utsarpiNI kAla meM | tIrthajala meM DUbanA, agni meM jalanA, anna hone vAlI caubIsI ke 11veM tIrthakara / jala tyAganA, ityAdi dharmArtha yA dharmarakSArtha ( Age dekho zabda "aDhAI dvIpa pATha" | saharSa kaSTa sahana karane se jo karmoM kI ke noTa 4 kA koSTha 3) // nirjarA (hInatA, vyoga, nAza, kATa-chA~Ta, yA sambandharahitapanA) ho use "akAma | | akAya-kAyarahita, bina zarIra, binA nirjarA" kahate haiM / dhar3a, rAhugraha (jyotiSI loga 'rAhu' kA AkAra manuSya ke kaMTha ke nIce ke sampUrNa ( tatvArtha rAjavArtika a0 6, / zarIra arthAt dhaDarahita kevala gardana 2 . sUtra 20 kI vyAkhyA | sahita mastaka ke AkAra kA mAnate haiM / noTa-krodhAdi kaSAya vaza yadi sva dhar3a ke AkAra kA 'ketu' graha mAnA jAtA zarIra ko koI kaSTa diyA jAya yA kisI hai| dono grahoM kA zarIra milakara manuSyA. upAya dvArA prANa tyAga kie jAMya to isase kAra ho jAtA hai ); nirAkAra brahma, kAyaakAma nirjarA nahIM hotI kintu durgata kA rahita zuddha jIva, videhamukta jIva, nikala kAraNa tIbra pApabandha hotA hai aura aise prANa- paramAtmA yA siddha parameSThI; SaT dravya meM tyAga ko 'apaghAta' yA 'AtmaghAta' kahate se rUpI dravya 'pudgala' ko chor3akara anya haiM jo tIbra pApabandha kA kAraNa hone ke | pA~cadravya-jIvadravya,dharmadravya,adharmadravya, atirikta rAjya-daMDa pAne yogya tIvra apa- || AkAzadravya, aura kAladravya; SaTa dravya meM rAdha bhI hai // se paJcAstikAya arthAt jIva.pudgala,dharma, adharma, aura AkAza ko chor3akara kevala akAmika-(1)puSkarAddha dvIpa ke vidyunmA. eka "kAladravya" // lI meru ke dakSiNa bharata-kSetrAntargata Arya akAraNa doSa-kAraNa rahita yA aprazasta khaMDa kI vartamAna caubIsI ke 22veM athavA ayogya kAraNa sahita doSa / AhAra tIrthaGkara / kavivara vRndAvana jI ne inheM sambandhI eka prakAra kA doSa jisa se 21 ve tIrthaGkara likhA hai // nigrantha digambara muni sadaiva bacate haiN| (2) puSkarAddha dvIpa ke vidyunmAlI nIce likhe 6 kAraNa binA kevala zarIra meru ke uttara airAvata-kSetrAntargata Arya | puSTi yA viSaya-sevanArtha yA jihvA kI khaNDa kI vartamAna caubIsI ke 183 lampaTatA Adi aprazasta kAraNoM se jo tIrthakara ( Age dekho zabda "ar3hAI dvIpa bhojana karanA hai vaha "akAraNa doSa vAlA pATha" ke noTa 4 kA koSTha 3) // bhojana" hai|| - For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) vRhata jaina zabdArNava - - akArima deva akAla mRtyu (1) kSudhA vedanA ke upazama ko (2) akAla mRtya-kusamaya kIyA yogya samaya yogIzvaroM kI vaiyAvRtya ke liye (3 ) SaTa se pahile kI mRtyu, be samaya kI mauta, Avazyaka karma kI pUrNatA ke artha (4) apakka mauta / jo mauta Ayukarma kI saMyama kI sthiti ke artha ( 5 ' dharma-dhyAna sthiti pUrNa hone se pahile hI viSa, agni ke artha / 6) prANa rakSArtha // yA zastrAdi ke ghAta kA vAhya nimitta akArima deva-puSkarArddha dvIpakI pUrva dizA pAkara Ayu karma ke zeSa niSyakoM ke khira meM mandara meru ke uttara airAvata-kSetrAntargata jAne se ho / deva gati va naraka gati ke AryakhaNDa kI atIta caubIsI meM hue kisI bhI jIva kI aura manuSya gati meM 23 veM tIrthaGkara kA naam| (Age dekho zabda bhogabhUmi ke manuSyoM va caramottama zarIrI "ar3hAI dvIpa pATha ke noTa 4 kA kosstt3)|| arthAt 166 puNya puruSoM meM se tadbhava mokSa akAru-zudra varNa ke 'kAra' , 'akAru' gAmI puruSoM kI aura tiryazca gati meM kevala ina do mUla bhedoM meM se eka vaha bhoga bhUmi ke jIvoM kI akAla mRtyu bheda jo kisI prakAra kI zilpakArI yA nahIM hotii| anya sarvatra akAla mRtyu ho kArIgarI kA kArya na karatA ho| isake | sakatI hai / isa mRtyu kA nAma "apavartana do bheda haiM ( 1) spardhya akAru, jaise | ghAta" va "kadalIghAta" bhI hai| nAI, dhobI, mAlI, Adi (2) asparya | noTa 1- 'kadalI ghAta" se chUTane vAlA akAru, jaise bhaMgI, cAMDAla Adi // zarIra yadi samAdhi maraNa rahita chUTA ho to noTa 1-kAru ke bhI do hI bheda hai (1) use "cyAvita zarIra" aura yadi samAdhi spardhya kAru, jaise sunAra, luhAra, kumhAra, | | maraNa sahita chUTA ho to use "tyakta zarIra" citrakAra, bar3haI Adi (2) aspa_kAru, kahate haiM / jaise camAra Adi / ( Age dekho zabda "aThAraha zreNI shudr")|| noTa 2-tadbhava mokSagAmI sarva puruSoM noTa 2-cAra varNoM-brAhmaNa, kSatriya, | ko "carama zarIrI" aura 166 puNya-puruSoM meM vaizya, zUdra-meM se antima tIna varNa unakI tadbhava mokSagAmI puruSoM ko caramottama zarIrI" AjIvikA ke kAryAnusAra prathama tIrthaGkara kahate hai // "zrIRSabhadeva" ne kRtayuga yA karmabhUmi kI noTa 3-14 kulakara (manu), 24 tIrthaAdi meM sthApana kiye aura AvazyaktA jAna kara, 48 tIrthaMkaroM ke mAtA pitA, 24 kAmakara pahilA varNa unake putra "bharata" cakravartI | deva, 12 cakravartI, 11 rudra, 6 balabhadra, 6 ne sthApana kiyA / ina cAroM vargoM ke kaI kaI nArAyaNa, 6 pratinArAyaNa, 6 nArada, yaha sarva bheda upabheda bhI unakI AjIvikA ke anusAra 166 puNya puruSa haiM jinameM 24 tIrthaGkara sarva usI samaya sthApana hogae the aura anya kaI hI tadbhava mokSagAmI haiM; 14 kulakara, 11 rudra, kaI bheda yathA avasara pIche utpanna hue| nArAyaNa, 6 pratinArAyaNa, 6 nArada, yaha 52 For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) akAlavarSa . vRhata jaina zabdArNava akAlavarSa puNya puruSa tadbhava mokSagAmI nahIM haiM; zeSa 63 meM hogayA hai / isa akAlavarSa ke dehotsarga meM se kucha tadbhava mokSagAmI haiM; aura anya | ke samaya uttara bhArata meM 'indrAyudha' dakSiNa sarva hI puNya puruSa niyama se kucha janma dhAraNa meM isI kRSNarAja-akAlavarSakAputra gobinda kara nirvANa pada zIghra hI prApta kareMge // zrIvallabha", pUrva meM gaur3a' va avantipati akAla varSa-isa nAma ke mAnyakheTa nagarA "vatsarAja" aura pazcima meMsaurASTrAdhipati "vIravarAha" zAsana karate the| ilorA kI dhIza rASTrakUTavaMzIya arthAt rAThaura-vaMza pahAr3I para kailAza nAmaka mandira ko ke kaI eka itihAsa prasiddha jainadharma patthara kATakara isI 'akAlavarSa' ne banazraddhAlu dakSiNa dezIya nimna likhita vAyA thaa| rAjA hue:-- (1) akAla varSa prathama,arthAt "kRSNa- (2) akAlavarSa dvitIya-yaha 'akAlarAja-akAlavarSa zubhatuGga"yA"sAhasatuGga" varSa prathama" ke laghu putra "dhruvakalivallabhanAma se prasiddha -yaha rAThauravaMzI prathama dhArAvarSa-nirupama' ke pautra 'zarvadevamahArAjarAjA 'karkarAja' kA laghu putra rASTrakUTavanza | amoghavarSa-nRpatuGga" kA putra rASTrakUTavaMza kA pA~cavA~ rAjA thA / isane apane bar3e | kA 10 vA rAjA thA / isane apane pitA bhAI "indra" ke putroM 'khaGgAvaloka' aura ke pazcAta vIra ni.saM01418 se 1456 'dantidurga' ke zarIra tyAgane paravIra nirvANa (vi0 saM0 630 se 671) taka 'kRSNasamvat 1268 ( vi0 saM0 810 ) meM dakSiNa akAlavarSa zubhatuGga dvitIya" ke nAma se dezIya rAjagaddI paaii| isakI rAjadhAnI | 41 varSa rAjya kiyA isakA putra jagat 'mAnyakheTa' nagarI thI jise Ajakala mala- tuMga apane pitA ke rAjyakAla hI meM mRtyu kher3a kahate haiM / suprasiddha jainAcArya "zrI | ko prApta hocukA thA / ataH isa akAlabhaTTAkalaGkasvAmI" isI "akAlavarSa-zubha- varSa ke pIche isake jyeSTha pautra ( potA ) tuGga' ke mantrI 'puruSottama' ke jyeSTha putra "indrarAja-nityavarSa' ko rAjagaddI milI // the / isa rAjA ne 30 varSa rAjya bhogakara ___ mahApurANa ke pUrva bhAga zrI AdipurANa vi0 saM0 840 ( zaka saM0 7.5 ) meM | ke racayitA "bhagavajinasenAcArya' ke zarIrotsarga kiyA aura isakI jagaha isa | ziSya"bhagavadguNabhadrAcAyya"jinhoMnemahAkA putra rAjagaddIpara ArUr3ha hokara "gobinda- purANa ke uttara bhAga "zrI uttarapurANa' ko zrIballabha-amoghavarSa' nAma se prasiddha huA | racA, isI "akAlavarSa dvitIya' ke sabhajo zrI AdipurANa ke racayitA "bhagavajina kAlIna the / isa akAlavarSa ke pitA senAcArya" kA parama bhakta ziSya aura "amoghavarSa-nRpatuGga" ne vi0 saM0 630 meM "praznottara ratnamAlA" kA racayitA thaa| rAjyapada tyAga kara apane do DhAI varSa ke isa praznottara ratnamAlA kA eka tibbatI- bAlaka putra ko to rAjyatilaka kiyA aura bhASAnuvAda bhI IsA kI 11 vIM zatAbdI apane laghubhrAtA "indrarAja" ko apane putra For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ akAlavarSa vRhat jaina zabdArNava akAlavarSa kA saMrakSaka banAkara svayam "udAsIna- 866, IsvI san 974 ) taka rAjya kiyaa| zrAvaka" ho Ayu ke anta taka varSa ekAMta aura apane pavitra rASTakaTa yA rAThauravaMza vAsa kiyA / akAlavarSa ne pandraha solaha kI dakSiNa dezIya mAnyakheTa kI mahAna varSa pazcAt sArA rAjya kArya apane pitRvya | gaddI kA 18 vA antima rAjA huA jise 'indrarAja' se apane hAtha meM le liyaa| "caulukya tailapa dvitIya" ne vikrama samvat yaha apane pitA kI samAna bar3A parAkramI 1.31 meM jItakara "kalyANI" ke pazcimI aura bIra rAjA thaa| gurjara, gaur3a, dvAra- caulukyoM kI zAkhA sthApita kii| samudra, kaliGga, gaGga, aGga, magadha Adi | (4) akAlagharSazubhatujha-yaha rASTrakUTadezoM ke rAjA isake vazavIya hogae the / vaMzIya gurjara zAkhA kA pA~cavA rAjA (3) akAlavarSa tRtIya-"yaha akAlavarSa huA jo "akAlavarSa prathama' ke laghu putra dvitIya' ke laghu pautra "vaddiga amoghavarSa" 'dhruvakalivalabhadhArAvarSa-nirupama' ke choTe kA jyeSTha putra rAThaura yA rASTrakUTavaMza kA putra 'indrarAja' kA prapautra thaa| yaha vikrama 15 vA~ rAjA thaa| isane apane prapitAmaha kI dazavIM zatAbdI meM gujarAta deza meM hI ke nAma para "kRSNa akAlavarSa-zubha- rAjya karatA thaa| isa vaMza kI isa gurjara tuGga" nAma se vIra ni0 saM0 1484 se zAkhA kA prArambha "indrarAja" se huA 1505 ( vi0 saM0 666 se 1017 ) taka jise isake bar3e bhAI "govinda zrIvallabha" 21 varSa rAjya kiyaa| isake tIna laghu ne, jo rASTrakUTabaMza kA AThavA~ rAjA thA bhrAtA "jagatatuGga," "khoTTiga-nityavarSa" aura jisakA rAjya usa samaya mAlavA aura "kakkaamoghavarSa nRpatuGga" the| isake deza kI sImA taka pahu~ca cukA thA, pazcAt isakA tIsarA bhAI 'khoTTiganitya- lATadeza ( bhar3oMca ) ko bhI vikrama samvat varSa' rAjyAdhikArI huA jisake pazcAt 860 ke lagabhaga jItakara yaha deza de isake cauthe bhAI "kakkaamoghavarSa nRpatuga" diyA thaa| ne rAjagaddI pAkara vIra nirvANa samvat ___ isa vaMza kI vaMzAvalI agale pRSTha 1516 (vi0 saM0 1031, zaka samvat para dekheN| For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ akAlavarSa ( 16 ) vRhat jaima zabdArNava ( 2 ) indra ( 3, 4 ) khaGgAvaloka. dantidurga rASTrakUTa vaMza kI vaMzAvalI ( 1 ) karkarAja ( 6 ) gobinda zrIballabha amoghavarSa (8) govinda zrIvallabha prabhUtavarSa jagatatuGga ( 6 ) zarva mahArAja amoghavarSa nRpatuGga (10) kRSNa akAlavarSa zubhatuGga (1) indrarAja nityavarSa 1 ( 5 : kRSNarAja akAlavarSa zubh (7) dhruvakalivallabhadhArAvarSa nirUpama jagatatuGga (pitA ke jIvita mRtyu ho gaI) (12) amoghavarSa (13) govinda prabhUtavarSa nRpatuGga indrarAja ( gurjara zAkhA ) (1) karkarAja suvarNavarSa (2) govindaprabhUtavarSa (3) dhruvadhArAvarSa nirUpama (4) akAlavarSa zubhatuGga (5) dhruvadhArAvarSa nirupama (6) akAlavarSa (14) vaddiga amoghavarSa (15) kRSNa akAlavarSa zubhatuGga (16) jagatatuGga (17) khoTTiga nittyavarSa For Personal & Private Use Only (18) kakka amoghavarSa nRpatuGga
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ akiJcana vRhat jaina zabdArNava akRtidhArA m entumacarrwasnamanesaman akiJcana-niSparigrahI, sarva sAMsArika hotI rahatI hai| isI ko 'savipAkapadArthoM se moha mamatA tyAgane vAlA, diga nirjarA' tathA 'abuddhipUrvA-nirjarA' bhI kahate haiM / mbara sAdhu / (pIche dekho zabda "akaccha") noTa-karma-nirjarA ke do bheda "akuzala akiJcitkara-kizcitmAtra bhI na kara sakane mUlA" aura 'sakuzalamUlA" yA "savipAka" vAlA, asamartha, niSprayojana, niSphala, aura "avipAka" yA "abuddhipUrvA" aura nirmUla; nyAya kI paribhASA meM hetvAbhAsa "buddhi pUrvA" haiN| ke 4 bhedoM meM se eka bheda jo sAdhya kI akRti-kRti rahita, nikammA, mUrkha, vakra, siddhi karane meM asamartha ho|| sAdhana rahita; avarga, gaNita kI paribhASA noTa-hetvAbhAsa ke 4 bheda.-(1) meM eka prakAra kA aGka jo kisI pUrNAGka asiddha (2) viruddha (3) anaikAntika (4) kA varga na ho|| akizcitkara / | akRti aGka ( avarga aGka )-vaha aGka akiJcitkara hetvAbhAsa-vaha hetu jo | jo kilI pUrNAGka kA varga na ho arthAt sAdhya kI siddhi karane meM asamartha yA anA jisa kA vargamUla koI pUrNAGka na ho, vazyaka ho / isa ke do bheda haiM ( 1 ) siddha jaise 2, 3, 5. 6, 7, 8, 10, 11, 12, sAdhana-akiJcitkara-hetvAbhAsa (2) vA. ___ 13, 14, 15, 17 ityAdi / dhita-viSaya-akiJcitkara-hetvAbhAsa, jisa noTa 1--- zeSa aGka 1, 4, 6, 16, 25, ke pratyakSavAdhita, anumAnavAdhita, Agama-36 Adi jo kisI na kisI aGka kA vAdhita, svabacana-vAdhita Adi kaI varga haiM "kRti aGka" kahalAte haiM / bheda haiM / (pratyeka bheda kA svarUpAdi yathA __ noTa 2-kisI aGka ko jaba usI aGka se eka bAra guNeM to guNanaphala ko usa sthAna isI koSa meM dekheN)|| mUla aGkakA varga' kahate haiM aura usa mUla akuzajamnA-jisakI jar3a kuzala rahita | aGka ko isa guNana phala kA 'vargamUla' kahate haiN| jaise 3 ko 3 hI meM guNe to guNanaphala yA kalyANa rahita ho, niSprayojana, 6 prApta huaa| yaha 1 kA aGka 3 kA varga hai akAryakArI, bekAra, bematalaba, karma-nirjarA aura 3 kA aGka 6 kA vargamUla hai // kA eka bheda // akRti dhArA (avargadhArA)-- aGkagaNita akuzanamUnA-nirjarA-nirjarA ke do kI caudaha dhArAoM meM se eka dhArA kA mUla bhedoM meM se eka kA nAma; vaha nirjarA nAma,sarva akRti aGkoM kA samUha, sarva aGkoM (AtmA se kucha karmoM kA sambaMdha TUTanA ) arthAt 1, 2, 3, 4, 5, 6. Adi utkRSTa jo binA kisI upAya ke abuddhi pUrvaka anantAnanta taka kI pUrNa saMkhyA meM se ve karmoM ke udaya Ane para karma phala ke vipAka sarva aGka jinakA varga mUla koI pUrNa aGka yA bhoga se saMsArI jIvoM ke svayameva | na ho arthAt saMkhyAmAna kI "sarvadhArA" ANDutumparmananesemo For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtimAtRka aGka vRhat jaina zabdArNava akRtrimacaitya meM se kRtidhArA ke aGkoM ko chor3akara akRtimAtakadhArA-(avargamAtaka dhArA ( 1, 4, 6, 16, 25, 36, 46, 64, 81, yA avargamUla dhArA)-aGkagaNita samba100, 121 Adi ko chor3akara ) anya ndhI 14 dhArAoM meM se eka dhArA kA sarva aGka 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10 Adi nAma, sarvadhArA arthAt 1, 2, 3, 4, 5, 6, eka kama utkRSTa-anantAnanta taka / isa 7, 8, Adi utkRSTa anantAnanta taka kI dhArA kA prathama aGka yA prathama sthAna 2 hai pUrNa saMkhyA ( ginatI ) meM se kevala ve sarva aura antima aGka (antima sthAna ) aMka jinakA varga koI aGka na ho arthAt utkRSTa anantAnantase1 kama hai| 'sarvadhArA' eka ke aGka se utkRSTaanantAnanta ke vargake aGkoM kI sthAna saMkhyA arthAt utkRSTa mUla taka ke sarvadhArA ke samasta aGkoM kI anantAnanta meM se 'kRtidhArA' ke aGkoM kI (jo kRtimAtRka yA vargamAtRka yA vargasthAna saMkhyA ( utkRSTa anantAnanta kA mUla dhArA ke aGka haiM ) chor3a kara sarva dhArA vargamUla ) ghaTA dene se jo saMkhyA prApta ke zeSa samasta aGka / isa dhArA kA prathama hogI vaha isa 'akRtidhArA' ke aGkoM kI aGka (prathama sthAna ) utkRSTa anantAnanta sthAna-saMkhyA hai / ( Age dekho zabda ke varga mUla se 1 adhika hai / aura antima "aGkavidyA" aura "caturdaza dhArA" / aGka ( antima sthAna ) utkRSTa anantAprakRtimAtRka aGka (avargamUla aGka) nanta hai / utkRSTa anantAnanta meM se usakA vaha aGka jo kisI kA vargamUla na ho, / arthAt jisa kA varga utkRSTa anantAnanta vargamUla ghaTA dene se jo saGkhyA prApta / kI saMkhyA se bar3ha jAya jo asaMbhava hai / hogI vahI isa 'akRtimAtRka-dhArA' ke pratyeka akRtimAtRka aGka utkRSTa anantA- aGkoM kI sthAna-saMkhyA hai| nanta ke vargamUla ke aGka se bar3A hotA noTa 1-akRtidhArA aura akRtimAtRka / hai arthAt utkRSTa anantAnanta ke vargamUla meM dhArA ke aGkoM kI sthAna-saMkhyA samAna hai| / 1 jor3ane se jo aGkaprApta hogAvaha prathama yA noTa 2-kharva akRtimAtRka aGkoM kA sapa se choTA yA jaghanya "akRtimAtRka- samUha hI "akRtimAtRka dhArA" hai / (dekho aGka" hai / isake Age eka eka jor3ate | zabda "akRtimAtRka aGka) jAne se jo utkRSTa anantAnanta taka aGka prApta hoMge ve sarva hI "akRtimAtaka | akRtrima-ajanya, prAkRtika, svAbhAvika, aGka" haiM jinameM utkRSTa anantAnanta kI binA banAyA huA, jo kisI manuSyAdi saMkhyA "utkRSTa akRtimAtRka aGka" hai|| prANI dvArA buddhi pUrvakana banAyA gayA ho, noTa 1-akRtimAtRka-aGka yadyapi apane anAdianidhana // stavika rUpa meM to kevala kaivalyazAna gamya haiM tathApi mana kI kAlpanika zakti dvArA akRtrimacaitya-akRtrima pratimA, akRtrima kA vicAra aura nirNaya udmastha (alpajJa) devapratimA, ajanya devamUrti, anAdinidhana NitajJa bhI kara sakate haiN| [ noTa 2-Age dekho zabda 'aGka', 'aGkaga- | digambara manuSyAkAra zAnti-mudrA dhArI nA', 'aGka gaNita', 'aGkaSidyA' // pratimA, akRtrima jinabimba // For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) akRtrimacaitya-pUjA vRhat jaina zabdArNava akRtrimacaityAlaya noTa-aSTa prakAra vyantara devoM aura paJca eka mAnuSottara parvata para cAra......4 prakAra jyotiSI devoM ke sthAnoM meM akRtrima pA~ca meru sambandhI pA~ca zAlamalI caitya asaMkhyAta haiN|| triloka ke zeSa saba sthAnoM meM jahA~ kahIM akRtrima jinapratimA haiM bRkSoM meM se pratyeka para eka eka (541,...5 una sarva kI saMkhyA nau sau paccIsa karor3a pA~ca meru sambandhI eka jambU, do tripana lAkha sattAisa hajAra nau sau ar3atA. dhAtakI, do puSkara vRkSoM meM se pratyeka para lIsa ( 6255327648 ) hai // (dekho zabda eka eka (kx1)..... ............. "akRtrima caityAlaya" kA noTa 2) // hara meru sambandhI battIla 2 videhoM akRtrimacaitya-pUjA-jayapura nivAsI paM0 aura eka bharatavaeka airAvata kSetroM se hara cainasukha jI racita pUjana ke eka bhASA eka ke eka eka vijayA yA vaitADhya grantha kA nAma jisameM trailoka kI akRtrima parvata para eka eka (543441)......170 jinapratimAoM kA pUjana hai| kula jor3a 368 akRtrimacaityAlaya-akRtrima devAyatana, isa prakAra ar3hAI dvIpa meM kula 368 akRtrima devAlaya, akRtrima devmndir| / akRtrima caityAlaya haiM / "nandIzvara"nAmaka noTa 1- aSTa prakAra ke vyantaroM aura aSTama dvIpa kI cAra dizAoM meM se haraeka paJca prakAra ke jyotiSI devoM ke sthAnoM meM meM eka 'ajanagiri' cAra 'dadhimukha' aura asaMkhyAta akRtrima jinamandira haiN| triloka ATha 'ratikara' nAmaka parvatahaiM aura hara parvata ke zeSa sthAnoM ke akRtrima jinamandiroM kI para eka eka akRtrima caityAlaya hai| isa saMkhyA nimna prakAra hai: prakAra hara dizA ke 13aura cAroM dizAoM __ ar3hAIdvIpa (manuSya loka ) ke 5 ke sarva ( 1344 ) 52 akRtrima caityAlaya meru meM se pratyeka para solaha solaha haiN| "kuNDalavara" nAmaka gyAraha dvIpa meM (1645 ).........................80 isI nAma ke parvata para4,aura "rucakavara" pratyeka meru sambandhI chaha chaha kulA nAmaka teraha dvIpa meM bhI isI nAma ke parvata caloM meM se hara kulAcala para eka eka para 4 akRtrima caityAlaya haiM / (54641)........................... pratyeka meru sambandhI solaha solaha isa prakAra madhya loka meM sarva vakSAragiroM meM se hara vakSAragira para eka (368152+4+4)458 akRtrimcaityaalyhaiN| eka (541641).................. pAtAla loka meM / bhavanavAsI devoM ke pratyeka meru sambandhI cAra cAra gaja bhavanoM meM citrA pRthvI se nIce ) sarva dantoM meM se hara gajadanta para eka eka 77200000 sAta karor3a bahattara lAkha (54441).................... akRtrima caityAlaya haiM / cAra iSvAkAra (iSu-AkAra arthAt __Uddha loka meM (prathama svarga se sarvArthatIra ke AkAra parvata) meM se haraeka para siddhi-vimAna taka)sarva8467023caurAsI eka eka (441).....""........."4 lAkha 67 hajAra teIsa akRtrima caityaalyhaiN| - For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) armanamavasamue -ara.warned akRtrima caityAlaya vRhat jaina zabdArNava akRtrima caityAlaya pUjA no ___ isa prakAra triloka ke sarva a-| koza kI hai| aise caityAlaya vijiyA trima caityAlaya, vyantaroM aura jyo- giri, jambuvRkSa zAlamalI vRkSa ke haiM / tiSI devoM ke sthAnoM ke asaMkhya caityA- (5) avizeSaNika-inakI lambAI layoM ke atirikta (458+77200000+ Adi aniyata hai / aise caityAlaya avazeSa 24670.3) 85667482 ATha karor3a sarva bhavanavAsI, vyantara Adi ke bhavanoM chappana lAkha sattAnave haz2Ara cAra sau ikyAsI haiM // (tri. gA.561,562,206,451, hai noTa 2-hara caityAlaya meM 108 akRtrima ra 1016,686,678-982) caitya hai| isa liye kula akRtrima caitya yA akatrima caityAlaya pajA-yaha hindI jina pratimAoM kI saMkhyA caityAlayoM kI akRtrima catyAlaya pujA-yaha hindI uparyukta saMkhyA 8566748 ko 108 se | ___ bhASA ke eka pUjana grantha kA nAma hai jo guNana karane se 6255327668 prApta hogii|| | nimna likhita kaviyoM dvArA racita kaI ___ noTa:-hara parvata yA dvIpa yA loka ke prakAra kA upalabdha hai:uparyukta caityAlayoM kI alaga alaga saMkhyAoM ko 108 meM alaga alaga guNana karane se hara 1 sAMgAnera nivAsI paM0 lAlacandaracita eka ke akRtrima jina bimboM kI alaga-alaga bhASA puujo| saMkhyA nikala aavegii| noTa 1-ina kavi ke race anya grantha ___ noTa 4-parimANa apekSA sarva akRtrimaH | nimna likhita haiM:jina caityAlaya utkRSTa, madhyama, jaghanya, laghu aura avizeSaNika bheda se nimna likhita pA~ca (1) SaT karmopadeza ratnamAlA ( vi0 prakAra ke haiM:-- saM0 1810 meM ), ( 2 ) vArAMga caritra (1) utkRSTa-inakI lambAI, caur3AI, | chandovaddha ( vi0 saM0 1827 meM , (3)| U~cAI krama se 100, 50, 75 mahAyojana | vimalanAtha purANa chandobaddha ( vi0 saM0 hai| aise caityAlaya bhadrazAlabana, nandana | 1837), (4) zikhara bilAsa chandobaddha vana, naMdIzvara dvIpa aura Urddha loka ke haiN| (vi0 si. 1842 ). (5) indradhvaja pUjA (2) madhyama-inakI lambAI, caur3AI, / (6) samyakta kaumudI chandobaddha (7) U~cAI, krama se 50, 25, 37 // mahA yojana Agama zataka chandobaddha (8) paJca parameSThI hai| aise caityAlaya saumanasavana,rucakagiri, | pUjA ( 6 ) samavazaraNa pUjA { 10) trilokuMDalagiri, vakSAragiri, gajadanta, iSvAkAra, | kasAra pUjA( 11 ) teraha dvIpa pUjA (12) mAnuSottara aura SaTa kulAcaloM ke haiN| paJca kalyANaka pUjA (13 ) paJca kumAra (3) jaghanya - inakI lambAI caur3AI puujaa| krama se 25, 12 // 1||mhaayojn hai| 2. darigaha malla ke putra paM0 vinodIlAla aise caityAlaya pAMDuka bana ke haiN| racita bhASA puujaa| (4) laghu-inakI lambAI, caur3AI, noTa 2-ina kavi ke race anya granthaH-- U~cAI krama se kevala eka, arddha aura pauna (1) bhaktAmmara caritra chandobaddha (2) nema For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) akRtrimajinapUjA vRhat jaina zabdArNava akriyAvAda nAtha kA vyAhalA (3) namokAra paJcIsI svataHnAstivAda (1) IzvaraparataH nAsti(4) phUlamAla paccIsI (5) arahanta pAsA vAda (7) AtmAsvataH nAstivAda (8) kevalI ( saMskRta), ityAdi // AtmAparataH nAstivAda (6) niyatisvataH 3. paM. nemakumAra racita pUjana / nAstivAda (10 ) niyati parataH nAsti4. paM0 cana sukha jI khaMDelavAla jayapura vAda ( 11 ) svabhAvasvataH nAstivAda nivAsI racita puujaa| (12) svabhAvaparataH nAstivAda / yaha 12 akRtrimajinapUjA-dekho zabda "akR- | mUla bheda haiN| ina 12 ko jIva, ajIva, trima catya puujaa"| Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa, akRtrima-jina-pratimA-dekho zabda ina tatvoM meM se hara eka ke sAtha alaga 2 lagAne se hara tattva sambandhI bAraha bAraha __ "akRtrima caity"| bheda ho kara kula 1247 ( 12 guNita 7) akRtrima-jina-bhavana-dekho zabda "akR- arthAt 84 bheda ho jAte haiM / trima caityaaly'| noTa 1-'bhAva' zabda kA artha hai abhiakRtsnaskandha-aparipUrNa skandha, do | prAya, vicAra, ceSTA, mAnasavikAra, sattA, paramANuoM se lekara eka paramANu kama ana mAnasa kriyA, svabhAva / zAstrIya paribhASA meM 'bhAva' mana kI usa 'kriyA' yA ceSTA' ko nta paramANuoM taka se bane hue sarva prakAra athavA usa "AtmasvabhAva" yA "AtmasattA" ke skandha (a0 mA0 akasiNa skandha ) / ko kahate haiM jo apane prati pakSI karmoM ke upa | zama yA kSayAdi hone para utpanna hotI hai aura akRtsnA -prAyazcita kA eka bheda jisameM jisase jIva kA astitva pahicAnA jAtA adhika tapa kA samAveza ho sake / a0 hai / isa "bhAva' kI 'guNa' saMjJA bhI hai / mA0 aksinnaa)| ___ bhAva ke 5 mUla bhedoM meM se eka 'audaprakriyAvAda-"audayika bhAva" ke 21 bhedoM yika bhAva' hai jisake 21 bheda nimnalikhita meM se eka 'mithyAtva bhAva' janya 'gRhIta haiM jo jIva meM karma ke udaya se utpanna mithyAtva' ke antargata jo 'ekAntavAda' hote haiM:hai usa ke 4 mUla bhedoM-kriyAvAda, (1) devagati janya bhAva, (2) manuSya gati akriyAvAda, ajJAnavAda aura vainayika- janya bhAva, 3) tiryazca gati janya bhAva, bAda meM se dUsarA bheda / isa akriyAvAda (4) narakagati janya bhAva, (5) pulliGga janya ke nimna likhita mUlabheda 12 aura bhAva, (6)strIliMgajanya bhAva, (7) napuMsakavizeSa bheda 84 haiM: liGgajanyabhAva,(8)krodha kaSAyajanyabhAva,(6 (1) kAlanAstivAda (2.) niyata- | mAna kaSAya janya bhAva, (10) mAyA kaSAya nAstivAda (3) kAlasvataH nAstivAda janya bhAva, (11) lobha kaSAya janya bhAva, (4) kAlaparataHnAstivAda (5) Izvara- (12) mithyAtva janya bhAva, (13) kRSNa For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagee akriyAvAda vRhat jaina zabdArNava akrUra lezyA janya bhAva. (14) nIla lezyA janya prakriyAvAdI-akriyAvAda ke 84bhedoM meM bhAva, (15) kApota lezyA janya bhAva. se kisI eka yA aneka bhedoM kA pakSa(16) pIta lezyA janya bhAva, (17) padma pAtI vA zraddhAnI vyakti // lezyA janya bhAva, (18) zukla lezyA janya (pIche dekho zabda "akriyAvAda") bhAva,(16)asiddhatva janya bhAva, (20) asaM. yama janya bhAva, (21) ajJAna janya bhAva / akara-isa nAma ke nimnalikhita kaI noTa 2 - uparyukta 21 bhedoM meM se 12 veM| prasiddha puruSa hue:mithyAtva janya-bhAva ke mUla bheda do haiM- (1) akrUraDaSTi-zrIkRSNacandra kA (1) agRhIta yA nisargaja mithyAtvajanya bhAva eka muserA bar3A bhrAtA / bala aura vIratA aura (2) gRhIta yA adhigamaja mithyAtva ke kAraNa ise "arddha-rathI" kA pada prApta janya bhAva / ina do meM se dUsare gRhIta mithyAtva janya bhAva ke mUla bheda 5 haiM -(1) ekAMta thaa| yaha zrIkRSNacandra ( navama nArAyaNa ) (2) viparIta (3) vinaya (4) saMzaya aura ke pitA zrI vasudeva (20 ve kAmadeva) kI (5) ajJAna-ina 5 meM se pahile bheda "ekA- sabase pahilI strI gandharvasenA ( dvitIya nta mithyAtva" ke jo zeSa cAroM mithyAtva kA nAma vijayasenA) se paidA huA thaa| mUla hai aura jisakI jhalaka prAyaH zeSa cAroM 'somAdevI' isakI mAtA kI bar3I bahana thii| meM bhI dikhAI detI hai usake (1) kriyAvAda (2) akriyAvAda (3) ajJAnavAda aura (4)vaina aura vijayakheTa nagara kA eka prasiddha yikavAda, yaha cAra mUla bheda aura unake kramase | gandharvAcArya "suprIva' nAmaka isakA 180, 84, 67, aura 32 evaM sarva 363 vizeSa nAnA thaa| eka "Rra" nAmaka iskaa| bheda haiN| ina meM se akriyAvAda ke uparyukta 84 laghu bhrAtA thA // bheda haiM jinameM se pratyeka kA abhiprAya hai ki AtmasvarUpa jAnane yA duHkha-nivRtti ke liye (2) zrIkRSNacandra kA eka pitRny| kisI prakAra kI kriyA kalApa ke saMkaTa meM | (cacA)-isake pitA kA nAma 'svaphalka' / pha~sanA byartha hai jisakI puSTI ina uparyukta aura mAtA kA nAma 'gAndhinI' (gAndinI) 64 vAdoM meM se kisI na kisI eka yA thA jo kAzI nareza kI putrI thii| yaha | adhika se ekAnta pakSa ke sAtha binA kisI akrUrAdi 12 bhAI the| apekSA ke kI jAtI hai, jisase aisA hI ekAnta vicAra hRdayastha ho jAtA hai| (3) magadhAdhIza rAjA zreNika (vimba___ noTa 3-bhAva ke 5 mUla bheda yaha haiM- sAra ) kA eka putra-isakA nAma 'kuNika' (1) aupazamika (2) kSAyika (3) mizra aura "ajAtazatru' bhI thA / akrUra, (4) audayika (5) pAriNAmika / inake vAriSeNa, halla, vidala, jitazatru, gajauttara-bheda krama se 2, 6, 18, 21, 3. evaM kumAra ( dantikumAra ), meghakumAra, yaha sarva 53 haiN| (Agedekho zabda "aTThAIsabhAva" kA nott)|| . sAta bhAI the jo zreNika kI "celanI" (go. ka. gA. 884, 85,' nAmaka rAnI se utpanna hue the / ina sAtoM 1812, 813, 818, .... se bar3A ina kA eka muserA bhAI "abhaya tAmA For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ NE - HTTPN - MAINTAMIL akara vRhat jaina zabdArNava akSa kumAra" thA jo zreNika kI pahilI rAnI aura putra ko rAjya siMhAsana dekara saMyamI nandazrI ( seTha indradatta kI putrI ) se apane hogayA // nanihAla meM paidA huA thaa| zrImahAbIra (Age dekho za0 ajAtazatru noToM sahita ) ( antima 24 veM tIrthaGkara ) rAjA zreNika akara dRSTi-pIche dekho zabda "akrUra (1)" kI strI "celinI" ko sabase bar3I bahana "priyakAriNI" jo kuMDapura (vaizAlI yA akroza-sAdhu ke caumAsA na karane yogya vasAr3ha ji0 muz2aphpharapura ke nikaTa ) nareza sthAna jisakI eka do yA tInoM ora nadI "siddhArtha' kI paTarAnI thI usake putra pahAr3a yA hiMsaka pazu ho ( a0 mA0 ) // arthAt isa "akrUra" ke musere bhAI the| akSa-1. dhurA, dhurI, pahiyA, kIla, gAr3I, isakA pitA zreNika pahile bahuta kAla ratha, tarAz2a kI DaMDI, abhiyoga (mukaddamA), taka bauddhadharmI rahA, pazcAt use tyAga causara, causara khelane kA pAsA, karSa kara jina dhamma kA pakkA zraddhAnI hogayA arthAt 16 mAze ko eka tola, janmAndha, parantu akrUra (kuNika ) ne ajJAnavaza ise dhruva tArA, tUtiyA, nIlA thothA, suhAgA, vandIgRha meM DAlakara bar3A kaSTa pahu~cAyA AmalA, baher3A, rudrAkSa, sarpa, garur3a, aura svayam rAjyAlana grahaNa kara liyA A~kha, indriya, AtmA, racanA bheda, cAra aura "ajAta zatru' nAma se prasiddha huaa| hAtha kI lambAI (eka dhanuSa ). prastAra mAtA celinI ke aneka prakAra se bArambAra racanA meM koI abhISTha bhNg|| . samajhAte rahane para jaba eka dina ise kucha 2. jyotiSa cakra sambandhI 88 grahoM meM samajha AI aura apane isa duSkarma para se eka kA nAma; 88 grahoM meM se 27 vAM pazcAtApa karatA huA pitA ko bandhana graha, rAzi cakra ke avayava; grahA ke bhramaNa mukta karane ke vicAra se usake pAsa ko karane kA patha / (dekho zabda "agha" kAnoTa) jA rahA thA to duHkhI zreNika ne yaha samajha .. 3. "mandodarI" ke udara se utpanna laGkAkara ki na jAne kyA aura kitanA kaSTa pati "rAvaNa' ke eka putra kA nAma bhI aura dene ke liye yaha idhara A rahA hai "akSa' thA / yaha aThAraveM kAmadeva bAnara turanta apaghAta kara liyA jisase "akrUra" vaMzotpanna 'pavanaJjaya' ke putra hanumAna ke ko bhArI zoka huA aura kucha hI mAsa hAtha se, jaba vaha 'sItA' mahArANI kA pIche vAriSeNa Adi anya bhAiyoM kI patA lagAne ke liye laGkA gayA thA, mRtyusamAna rAjya lakSmI ko kSaNika aura duHkha- prApta huA / ise "akSakumAra' aura mUla jAna usase virakta ho apane eka "akSayakumAra" nAma se bhI bolate the|| choTe bhAI 'ajitazatru' ko jisakA mana isI nAma kA kAzamIra deza kA bhI eka | indriya bhogause abhI tRpta nahIM huAthAapane prasiddha nareza thA jo kAmazAstra racayitA lokapAla nAmaka putra kA saMrakSaka banAkara kAzamIra nareza "vasunandi" kA pautra aura - - - For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSadanta "nara dvitIya" kA putra thA // ( dekho grantha " vRhat vizva caritArNava " akSadanta-duryodhanAdikauravoM ke pitA ( 27 } vRhat jaina zabdArNava dhRtarASTra ke vaMza kA eka rAjA - yaha mahAbhArata yuddha ke pazcAt dakSiNa deza ke eka " hastivapra " nAmaka nagara meM rAjya karatA thA aura yAdavoM va pANDavoM se zatrutA kA bhAva hRdaya meM rakhatA thA / dvArikApurI "dvIpAyana" muni kI krodhAgni dvArA bhasma ho jAne ke pIche jaba zrIkRSNa nArAyaNa aura zrIbaladeva balabhadra donoM bhAI dakSiNa mathurA ( madurA ) kI ora pANDavoM ke pAsa ko jA rahe the to mArga meM 'hastivapra' nagara ke bAhara vijaya nAmaka upabana (bAg2a ) meM yaha tthhre| bar3e bhAI zrIbaladevajI bhojana sAmagrI lene nagara meM gaye, tabhI jJAta ho jAne para isa rAjA "akSadanta" ne inheM pakar3a lene ke liye eka bar3I sainA bhejI / donoM bhrAtAoM ne bar3I caturatA aura vIratA ke sAtha lar3akara sArI sainA ko bhagA diyA aura zIghratA se turanta dakSiNa mathurA kI aura phira gamana kiyA / "kau zAmbI" nAmaka vana meM pahu~cakara zrIkRSNa " jarA" ( yAdavavaMzI jaratkumAra ) nAmaka vyAdha ke tIra se mRga ke dhokhe meM prANAnta hue / (dekho grantha " vRhatvizvacaritArNava ") akSadhara - Age dekho rA0 "akSobha ( 3 )" akSa parivartana [-akSa kA adala badala, kisI prastAra meM padArthAdi ke kisI bheda yA bhaGga ko eka sthAna se dUsare sthAna le jAnA yA lauTa phera karanA / isI ko C m For Personal & Private Use Only I 'akSasaJcAra' aura akSasaMkrama yA akSasaMkramaNa bhI kahate haiM / kisI padArtha ke bheda Adi jAnane kI kriyA vizeSa ke yaha 5 aGga yA vastu haiM - (1) saMkhyA (2) prastAra (3) akSasaMcAra ( 4 ) naSTa (5) uddiSTa | ( Age dekho za0 "ajIvagata hiMsA" kA noTa 10 ) // ( mU. gA. 1034, go. jI. gA. 35) kSamAlA - nAthavaMza ke sthApaka kAzI deza ke mahAmaMDalezvara rAjA " akampana" kI laghu putrI - isakI eka bar3I bahana 'sulocanA' thI jisake svayambara ke samaya isakA vivAha zrIRSabhadeva ( prathama tIrthaGkara ) ke pautra arthAt bharata cakravartI ke jyeSTha putra "arka kIrtti" ke sAtha kiyA gayA thA / isakA pati 'arkakIrtti', arkavaMza (sUryyavaMza) kA prathama rAjA thA jo apane pitA bharata cakravartI ke pazcAt ayodhyA kI gaddI para baiThA aura sampUrNa bhArata deza aura usake Asa pAsa ke kaI dezoM kA adhipati banA / ( dekho pra0 "vR vi0 ca0" ) akSabAta ( akSavAzu ) -- puSkarArddha dvIpa ke pUrvIya airAvata kSetra kI varttamAna caubIsI ke dvitIya tIrthaGkara / ( Age dekho zabda "ar3hAI dvIpa pATha" ke noTa 4kA koSTha 3) akSamRkSaNa- - dhurI ko bAMganA, gAr3I ke pahiye kI dhurI ko ghI Adi cikanAI lagA kara U~ghanA // 2. eka prakAra kI 'bhikSAvRtti' yA 'bhikSAzuddhi', nirgrantha digambara muniyoM kI paJca prakArI bhikSAvRtti - ( 1 ) gocarI ( go akSamRkSaNa 2
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ A akSasaMkrama vRhat jaina zabdArNava . akSayatRtIyA p amarer awasawaSewanoonamo cAra ) (2) akSamRkSaNa (3) udarAgni- do bhedoM "sakSaya anantAnanta" aura "akSayaprazamana, (4) bhramarAhAra aura ( 5 ) garta anantAnanta' meM kA dUsarA bheda yaha pUrNa (zvabhrapUrNa )-meM se eka vRtti kA "akSaya ananta" hai yaha vaha rAzi yA nAma; tathA 'apahRta saMyama' sambandhI 'aSTa saMkhyA hai jisameM navIna vRddhi na hone para zuddhi'-(1) bhAva zuddhi (2) kAya bhI kucha na kucha vyaya hote hote kabhI jisa zuddhi (3) vinaya zuddhi (4) IryApatha- kA anta na ho / isake viruddha "sakSayazuddhi (5) bhikSAzuddhi (6) pratiSThApanA ananta' yA 'sakSaya-anantAnanta" vaha zuddhi (7) zayanAsana zuddhi (8) vAkya madhyama anantAnanta rAzi yA saMkhyA hai zuddhi-eka bheda "mikSAzuddhi' ke jisa meM navIna vRddhi na hone para yadi usa uparyukta pA~ca bhedoM meM se eka bheda kA nAma; meM se lagAtAra kucha na kucha vyaya hotA rahe arthAt 'akSamRkSaNa' yaha 'bhikSAvRtti' yA to kabhI na kabhI bhaviSyakAla meM usa kA 'bhikSAzuddhi' hai jisa meM bhikSuka surasa | anta ho jAya // virasa bhojana ke vicAra rahita kevala isa | noTa 1.-"utkRSTa anantAnanta" saMkhyAabhiprAya se zuddha aura alpa bhojana mAna ke 21 bhedoM meM se atima 25 vAM bheda hai| grahaNa kare ki jisa prakAra gAr3IvAna jo kaivalyajJAna kI barAbara hai aura sarvotkRSTa "akSaya ananta' hai // apanI iSTavastu se bharI gAr3I ko usa kI noTa 2-( 1) siddhirAzi (2) dhurI ghRta se bAMga kara dezAntara ko apane pratyekabanaspati-jIvarAzi, (3) sAdhAraNa vAMchita sthAna taka le jAtA hai| usI banaspati jIvarAzi yA nigodarAzi (4) prakAra mujhe bhI dharma rUpI ratnoM se bharI isa pudgala paramANu rAzi (5) bhUta, bhaviSyat zarIra rUpI gAr3I ko usa kA udara rUpI aura bartamAnatInoMkAla ke samaya aura (6) akSa (dhurA) bhojana rUpI ghRta se bAMga sarva AkAza-lokAloka-ke pradeza, yaha chahoM kara apane samAdhimaraNa rUpI iSTa sthAna mahArAzi "akSaya anaMta" haiM / ina meM se pratyeka rAzi akSaya ananta hone para bhI pahilI rAzi taka le jAnA hai // se dUsarI, dUsarI se tIsarI, tIsarI se cauthI aura cauthI se pAMcavoM aura chaTI rAzi akSasaMkrama-pIchedekhozabda akSaparivartana" ananta ananta guNI bar3I haiM / akSasaJcAra-pIchedekho zabda'akSaparivartana' ___ noTa 3-Age dekho zabda "aGkagaNanA" // akSaya tRtIyA-akSaya tIja, akhaya tIja, prakSayaananta (akSayaanantAnanta)-kSaya AkhA tIja, baisAkha zu0 3, satayuga ke aura anta rahita, jisa kA na kabhI Arambha kA dina / kRttikA yA rohiNI binAza ho aura na kamI anta ho; __ nakSatra kA yoga yadiisa tithi (baisAkha zu0 alaukika saMkhyA mAna ke 21 bhedoM meM kA 3) ko ho to ati uttama aura zubha hai| eka bheda jo madhyama anantAnanta hai usake isI tithI ko hastinApura ke rAjA | mmmsaocomosmaaommasomewomancement For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aumanum o momorreneursundaramwwwamres concenarernam aAKAananamarpavemaARWALAnimasaram. akSayatRtIyAvata vRhat jaina zabdArNava akSayanidhibata "zreyA~sa' ne "zrIRSabhadeva" jI ko ikSurasa | zu. 10 ko hara varSa 10 varSa taka yathAkA nirantarAya AhAra de kara prathama pAraNA vidhi uttama. madhyama yA jaghanya eka karAyA jisake sAtizaya punya se usI eka upavAsa yA proSadhopavAsa. kiyA samaya usa ke yahAM devoMkRta paJcAzcarya hue jAtA hai / brata ke dina "OM namo nemaaura usake rasoI gRha meM usa dina ke liye nAthAya" yA "OM zrI nemanAthAya namaH" akSaya arthAt aTUTa bhojana ho gayA jisa ina meM se kisI eka maMtra kI kama se kama / se isa tithI kA nAma "akSayatRtIyA" 10 jApa kI jAtI haiM aura daza varSa ke prasiddha huaa|| pazcAt devArcana pUrvaka yathAzakti 10 akSaya tRtIyA vrata-isa vrata meM baizAkha prakAra ko eka eka yA daza daza upayogI zu*3 ko kevala eka eka uttama madhyama yA vastu (zAstra, dhotI, dupaTTA, thAlI, loTA jaghanya upavAsa 3 varSa taka yathA-vidhi ityAdi) eka yA daza devasthAnoM meM cddh'aaii| kiyA jAtA hai| brata ke dina "OM namaH jAto haiM yA garIba vidyArthiyoM yA anya RSabhAya" yA "OM zrIRSabhAyanamaH' isa dukhita bhukSita yA apAhajoM ko dI jAtI maMtra kI kama se kama 3 jApa kI jAtI haiM / haiM tathA isake atirikta sama dAna ke rUpa meM | brata kA sampUrNa samaya sarva gRhArambha tyAga sAdharmI puruSoM meM bhI harSa pUrvaka baaNttii| jAtI haiM / udyApana kI zakti na ho to! kara zAstra svAdhyAya, devArcana, dharma carcA, maMtra jApa, stotra pATha Adi dharmadhyAna ke | dUne vrata kiye jAte hai // kAryoM meM vyatIta kiyA jAtA hai / 3 varSa | akSaya dazamI vrata kathA-isa kathA ke | ke pazcAt yathA vidhiaura yathAzakti vrato. sambandha meM likhA hai ki zrIzubhaGkara nAmaka dyApana kiyA jAtA hai yA dUne vrata kara diye eka avadhi jJAnI muni ke upadeza se eka jAte haiN| rAjagRhI nagara nareza "meghanAda" aura | akSaya dazamI-zrAvaNa zu0 10;zrInemanAtha usakI strI "pRthvI devI" ne daza varSa | tIrthaGkara ne zrAvaNa zu0 6 ko dIkSA grahaNa taka yaha vrata vidhi pUrvaka kiyA; vrata pUrNa kI usake 3 dina pIche isI mitI ko hone para yathA vidhi bar3e utsAha ke sAtha | dvArikApurI mahArAja "varadatta" ke hastase usakA udyApana kiyA jisake mahAtmya se , prathama pAraNA kiyA thA jisa ke puNyodaya | una putra bihIna dampati ke kaI putra putriyAM yA mAhAtmya se rAjA ke rasoI gRha meM usa | huI aura anta meM samAdhi maraNa se zarIra dina ke liye aTUTa bhojana ho gyaa| isI tyAga kara prathama svarga meM jA janma liyA // kAraNa isa tithi kA yaha nAma prasiddha | akSayanidhivrata-eka vrata hai jisameM zrAvaNa huaa|| zu0 10 ko yathAvidhi "proSadhopavAsa," akSaya dazamI vrata-isa vrata meM zrAvaNa | phira zrAvaNa zakkA 11 se bhAdrapada kR. For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwanmansamanarametersex manan marMannumere akSayapada vRhat jaina zabdArNava akSayapadAdhikArI taka nityaprati "ekAzanA", phira bhAdrapada kR0 10 ko 'proSadhopavAsa kiyA jAtA hai| isI prakAra 10 varSa taka hara varSa karane ke pazcAt yathA zakti udyApana pUrvaka pUrNa ho jAtA hai / akSayapada--avinAzIpada, muktipada, nirvANa pada, siddhapada, zuddhAtmapada, nikala para mAtma pd|| yaha mahAna sarvotkRSTa pada tapobala se (jisa ke dvArA sarva prakAra kI icchAoM ke nirodha pUrvaka AtmA ke sarva vaibhAvika bhAvoM aura vikAroM ko pUrNatayaH dUra karane kA nirantara prayatna kiyA jAtA hai ) sarva sazcita karmoM ko kSaya karake AtmA ko pUrNa nirmala kara lene para prApta hotA hai / yaha pavitra nirmala pada hI Atmadeva kA"nija svAbhAvikapada" yA "nija anubhUti" hai jo anantAnanta jJAnAdi zaktiyoM kA akSaya ananta bhaMDAra hai aura jise yaha anAdikarma bandhake pravAha meM rulatA huA saMsArI jIva bhUla rahA hai // akSayapadAdhikArI-mukti pada prApta karane ke adhikArI, arthAt jo avazya mokSa pada prApta kreN| isa adhikAra sambandhI niyama nimna prakAra haiM: 1. tadbhava-sarva tIrthaGkara, sarva kevalI, aSTama yA isase ucca guNa sthAnI kSAyaka samyaka-dRSTi, vipulamati manaHparyayajJAnI, paramAvadhijJAnI, sarvAvadhijJAnI // 2. dvitIya bhava meM prathama svarga kA "saudharma indra", prathama svarga ke indra kI zacI "indrANI", isI ke "cAroMlokapAla'' -soma, varuNa, kuvera, yama-tIsara, pA~caveM, nave, teraha, aura pa. draDhe svargoM ke sanatkumAra, brahma,zukra, Anata, aura AraNa nAmaka 'sarva dakSaNendra" ; "sarva lokAntikadeva" ; "sarva sarvArtha siddhi ke deva" ; "kSAyaka samyaktI nArako jIva'' yA deva paryAyI jIva jo 16 kAraNa bhAvanA se tIrthaGkara nAmakarma kA bandha kreN| 3. tRtIya bhava meM-jo muni 16 kAraNa bhAvanA se tIrthaGkara gotra bA~dhe // - 4. dvitIya yA caturtha bhavame-paJca anuttara meM se vijaya, vaijayanta, jayanta, aura aparAjita ina cAra vimAna tathA nava anudiza vimAnavAsI deva / / 5. caturtha bhava taka-kSAyika samyaktI // 6. aSTama bhava taka-samAdhi maraNa karane vAle bhAvaliGgI muni // 7. adhika se adhika bAra upazamazreNI caDha cukane vAlA upazama samyamdRSTI aura adhika se adhika 32 bAra sakala saMyama ko dhAraNa karane vAlA jIva antima bAra avazya mokSa pada prApta kara letA hai| ___8. mokSa padAdhikArI anya jIva-sarva nikaTa bhavya aura dUra bhavya jIva, upazama samyagdRSTI, kSAyopazamika-samyagdRSTI,cakrI, balabhadra, nArAyaNa, pratinArAyaNa, kulakara, tIthaGkaroM ke mAtA pitA, kAmadeva, rudra, nArada, yaha padavIdhAraka puruSa sarva mokSa padAdhikArI haiM jo Age pIche kabhI na kabhI niyama se mokSa pada prApta kara lete haiM / tri. 548, go.ka 525,616, tatvA.) | a. 4 sU0. 26, mUlA. 118, la. gA.164, dharmaH saM0 zlo74 pR. 80, go. jI.645, kSe. gA. 1, ityAdi / - For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSayabar3a vRhat jaina zabdArNava akSara akSayabar3a-vaha baTavRkSa jisake nIce prathama akSara-(1) sthira, nAza rahita, acyuta tIrthaGkara "zrIRSabhadeva" ne "prayAganagara" nitya, AkAza, mokSa, paramAtmA, brahma,dharma, ke bana meM jAkara digambarI dIkSA dhAraNa dharmadravya, adharma dravya, kAladravya,tara, jl|| kI thI jisake sahasroM varSa pazcAt naSTa (2) akArAdi varNa // hojAne para bhI loga kisI na kisI rUpa __ akArAdi akSaroM ke mUla bheda do haiMmeM usa sthAna ko Aja taka pUjya mAna bhAvAkSara aura drvyaakssr| bhAvAkSara anAdikara pUjate cale Ate haiM / prayAgarAja jisa nidhana akRtrima haiM jinase vyAkSaroM kI kA prasiddha nAma Aja kala 'ilAhAbAda' hai racanA kAlavizeSa tathA kSetravizeSa meM usake kile meM eka naqalI baTa vRkSa triveNI aneka prakAra se aneka AkAroM meM yathA(gaGgA yamunA kA saGgama ) ke nikaTa aba Avazyaka hotI rahatI hai / vartamAna kalpa bhI vidyamAna hai / jise loga "akhaya- kAla ke vartamAna avasarpiNI vibhAga meM vaTa" ke nAma se pUjate haiN|| dravyAkSaroM kI racanA sarva se prathama zrI noTa-gayA" meM bho eka vaTavRkSa hai jo RSabhadeva ne ayodhyApurI meM kI / aura sahasroM varSa purAnA hone se 'akSayavaTa' sarva se pahile apanI bar3I putrI "brAhmI" | kahAtA hai / jagannAthapurI meM bhI isa nAma kA ko yaha akSarAvalI sikhAI / isI liye eka vRkSa hone kA lekha milatA hai parantu aba isa 'akSarAvalI' kA nAma "brAhmIlipi" | vahAM isa nAma kA koI vRkSa nahIM hai / dakSiNa prasiddha huA / isa lipI meM 64 mUla varNa bhArata meM narmadA nadI ke nikaTa aura sIlauna aura eka kama ekaTThI arthAt 184467 (laGkA ) TApU meM bhI ati pracIna aura bahuta 44073706551615 mUla varNoM sahita bar3e eka eka vaTa vRkSa haiN|| saMyogIva kI saMkhyAhai jinake alaga alaga akSaya zrImAla-DhuDhArI bhASA bhASI eka AkAra niyata kiye gaye haiM / 64 mUlAkSara nimna prakAra haiM:svargIya sAdhAraNa jaina vidvAn-inhoMne eka 33 vyaJjanAkSara jinake uccAraNa meM arddha"dharmacarcA" grantha DhuDhArI bhASA vacanikA mAtrA-kAla lagatA hai- k kh g gh G / ca | (gadya) meM likhA / ( dekho grantha "vRhat ch j jh Ja / T Th D d N / t th d dhU vizvacaritArNava') n / p ph b bh m / ya ra la v / zS akSayasaptamI-bhAdoM kR0 7, ise akSaya s h|| lalitA bhI kahate haiM / solhaveM tIrthaGkara ___ hrasva svara jinake uccAraNa meM ekazrIzAntinAtha isI tithi ko bharaNI nakSatra mAtrA-kAla lagatA hai-a i u ka la / e meM hastinApura ke rAjA "vizvasaina" kI ai o au|| rAnI "airAdevI ke garbha meM sarvArthasiddhi ___6 dIrgha svara jinake uccAraNa meM dovimAna se cayakara avatare // . mAtrA-kAla lagatA hai-AI U R la / For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSara ( 32 ) vRhat jaina zabdArNava 2 airuo2 au 2 // 6 pluta svara jinake uccAraNa meM tIna mAtrA- kAla lagatA hai- - A 3 I 3U 3 RR 3 la 3 | e 3 ai 3 o 3 au 3 // - 4 yogavAha jinakA uccAraNa kisI dUsare akSara ke yoga se hI hotA hai-- . (anusvAra - yaha cinha kisI svara yA vyaMjana ke Upara yathA Avazyaka lagAyA jAtA hai ), : (visarga - yaha cinha kisI vyaJjana ke Age yathA Avazyaka lagAyA jAtA hai), (jihvAmUlIya -yaha cinha 'ka, kha' ke pUrva yathAAvazyaka lagAyA jAtA hai), X (upadhmAnIya - yaha cinha 'papha' ke pUrva yathAAvazyaka lagAyA jAtA hai), isa prakAra 33 vyaJjana, 27svara, aura 4 yogavAha, yaha sarva 64 mUla akSara haiN| ( go0 jI0 gA0 351 - 353) 1 akSara noTa 1 -- anya apekSA se akSara ke 3 bheda bhI haiM - (1) labdhyakSara (2) nirvRtyakSara aura (3) sthApanAkSara / ( Age dekho zabda "akSarajJAna" kA noTa 1 ) // noTa 2 - uparyukta 64 mUlAkSaroM se jo mUla varNoM sahita eka kama ekaTTI arthAt 18446744073706551615 asaMyogI (64 mUlAkSara ), dvisaMyogI, trisaMyogI, catuH saMyogI, paMca saMyogI Adi 64 saMyogI taka ke akSara banate haiM unake jAnane kI prakriyA nimna prakAra haiM: udAharaNa ke liye k kh g gh G, ina 5 mUla akSaroM se asaMyogI aura saMyogI sarva rUpa kitane aura kisa prakAra bana sakate haiM yaha bAta nIce diye koSTha se pahile bhalI prakAra samajha lenI cAhiye: For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSara vRhat jaina zabdArNava ronemAraNAta mUlaakSara | mUlAkSaroM se bane hue sarva asaM| yogI aura saMyogI rUpa yA bhaMga mUlAkSara saMkhyA asaMyogo akSaroM kI saMkhyA . dvisaMyogIakSaroM kI saMkhyA . trisaMyogI akSaroM kI saMkhyA catuHsaMyogoakSaroM kI saM0 paMca saMyogI akSaroM kI saM0 >> ! sarva akSaroM kA jor3a . . Aarmananewaaaaaaaaaaaaaaaaaaaando 2 | k. sva. k , khU, kara. 2 | 1 . 0 / . . ___ 3 | k. stra, ga. | k, kha, ga, kha, ga, khaga, | 3 | 3 | 1 | 0 . . 0 6 .. khaga. 4 | ka, kha, ga, ka, kha. ga, gha , kha, ga, dhu, | 4 | 6 4 1 0 15 | khaga, khgha , gdhU , kamvag kavagh , kagagha, khagagha, kakhagagha. va, nA | k kha, ga gha, Ga, kamva, ga, gha, 5 | 10 | 10 | 5 | ? | 3.! n omousewaresamannaaraamananewwwwsaneimanraniodawwwAKARAID | kaGa, khaga, khu, kha, ga, gaG dhva 20 kaga, g, gha, Gkg , 21 22 23 gha, khagagha, khagaGa, khaghaGa, gaghaGa, kakhagagha, kakhagaGa, 28 kakhaghaGa, kagaghaGa, khagaghaGa, 31 kakhagaghaGa // Pas maanemuve INESRAJ a nwwmum For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ | akSara vRhat jaina zabdArNava akSaramAtRkA 64 (1) uparyukta koSTha se prakaTa hai ki eka | (4) uparyukta karaNa sUtra ke anukUla akSara se kevala eka hI asaMyogI bhaMga, | 1 akSara kI bhaMga-saMkhyA... . ... . 2-1=1 do akSaroM se sarva 3 bhaMga, tIna akSaroM se | 2 akSaroM kI bhaMga-saMkhyA 24 2-1 sAta, cAra akSaroM se 15 aura pAMca akSaroM =2-14-1% se 31 bhaMga prApta hote haiN| 3 akSaroM kI bhaMga-saMkhyA 2x2x2-1 (2) bhaMgoM ko krama se bar3hatI huI isa =2-18-17 saMkhyA para dRSTi DAlane se yaha jAnA jAtA hai ki bhaMgoM kI pratyeka agalI agalI 1. akSaroM kI bhaMga-saMkhyA 2x2x2x2-1 saMkhyA apanI nikaTa pUrva-saMkhyA se dviguNa se eka adhika hai; isI niyamAnukUla chaha | 5 akSaroM kI bhaMga-saMkhyA akSaroM se prApta bhaMga-saMkhyA 31 ke dviguNa 2x2x2x2x2-1-2-1=32-1=31 se eka adhika arthAt 63, sAta akSaroM | 6 akSaroM kI bhaMga-saMkhyA se prApta bhaMga-saMkhyA 63 ke dvigaNa se eka 2x2x2x2x2x2-1-2-164-163 adhika arthAt 127, ATha akSaroM se ityAdi prApta bhaMga-saMkhyA 255, nau akSaroM se prApta bhaMga-saMkhyA 511, daza akSaroM se 1023, ataH 64 mUlAkSaroM kI bhaMga-saMkhyA=2-1 ityAdi / isI rIti se dviguNa dviguNa kara =ekaTTI-1-18446744073706551615 ke eka eka jor3ate jAne se 64 akSaroM se . noTa 3-64 mUlAkSaroM se asaMyogI, prApta bhaMga-saMkhyA arthAt sarva asaMyogI dvisaMyogI, trisaMyogI Adi 64 saMyogI taka ke jo sarva eka kama ekaTThI pramANa akSara aura saMyogI akSaroM kI saMkhyA uparyukta eka banate haiM unake jAnane kI prakriyA dUsare prakAra kama ekaTThI pramANa prApta hogii| | sedUsare prakAra ke koSTha sahita "zrIgomaTTasAra" (3) ataH uparyukta niyama se 1, 2, jIvakAMDa kI gA0 352. 353, 355 kI 3, 4, 5, 6 Adi cAhe jitane mUlAkSaroM zrImAn paM. ToDaramala jo kRta vyAkhyA meM drita grantha kA pR. 754) athavA se prApta hone vAlI savaM asaMyogI aura | isI kI prati-lipi rUpa "zrIbhagavatI ArAsaMyogI akSaroM kI saMkhyA jAnane ke lie dhanAsAra" kI gA0 5.5 kI vyAkhyA meM dekheM nimna likhita 'karaNasUtra' yA 'gura' kI (kolhApura jainendra-presa kI prathamAvRti ke utpatti hotI hai: mudrita grantha kA patra 166) jitanI mUlAkSara saMkhyA ho utanI jagaha | akSaramAtRkA-sarva akSaroM kA samUha / 2 kA aGka rakha kara paraspara unheM guNe aura isa ke paryAyavAcaka (anya ekArtha bodhaka guNana phala se eka kama kara deN| zeSa saMkhyA nAma)akSaramAlA, akSarazreNI, akSarAvalI, asaMyogo, dvisaMyogI, trisaMyogI Adi varNamAlA, akSaramAlikA, varNamAtRkA, sarva akSarA kI jor3a saMkhyA hogii| / akSarasamAmnAya, ityAdi haiN| For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakSaramAtRkAdhyAna vRhat jaina zabdArNava akSaramAtRkAdhyAna prAkRtabhASA kI varNamAlA meM 33 vyaJjana, hue cintaye / kamala ko praphullita aura 27 svara aura 4 yogavAha, sarva 64 mUla AkAzamukha cintavana krai|issvraavliiko akSara haiM aura inake paraspara ke saMyoga se jo pratyeka patra para cakrAkAra ghUmatA huA dhyAna mUlAkSarIsahitasaMyogIakSarabanatehaiM unakI karai / "hRdaya-sthAna" para 24 dala kamala saMkhyAekakama ekaTThI arthAt 184467440 karNikA sahita kA cintavana karai / karNikA 73706551615 ( eka sau caurAsI saMkha, aura 24 patroM para kramase ka kha ga gha Adi chayAlIsapadma, cauhattaranIla, cAlIsakharba, ma takake 25 vyaJjana cintve| isa kamala kA tihattara arba, sattara koTi, picAna lakSa, mukha nAbhi kamala kI orako pAtAla mukha ikyAvana sahasra, chaha sau pandraha ) hai // cintavana krai|phir aSTadala "mukhakamala" kA saMskRta bhASA kI akSaramAlA meM 33 vya- cintavanakarai aura "nAbhikamala"ke samAna ana, 22 svara (5hasva, dIrgha aura pluta), isake pratyeka patra para ya ra Adi ha taka ke 4 yogavAha aura 4 yama arthAt yugmAkSara, ATha akSara krama se cakrAkAra ghUmate hue sarva 63 mUlAkSara haiN| dhyAna krai| isa prakAra sthira cittase kiye gaye hindI bhASA kI devanAgarI akSarAvalI isa akSarAvalI ke dhyAnako "akSara-mAtRkA" meM 33vyaJjana, 16 svara aura 3yugmAkSara sarva yA "varNamAtRkA" dhyAna kahate haiM / isa 52 akSara haiM / urdU bhASA meM sarva 38, arabI | dhyAna se dhyAtA kucha kAla meM pUrNa zruta-- bhASAmeM 28, aMgrez2I bhASA meM 26, fArasI zAna kA pAragAmI ho sakatA hai, tathA bhASA meM 24, finika bhASA meM kevala 20 kSayaroga, arucipanA, agnimandatA, kuSTha, akSara haiM / isIprakAra jitanI anya bhASAe~ udara roga, aura kAsa zvAsa Adi rogoM deza dezAntaroM meM dezabheda va kAlabheda se ko jItatA hai aura vacanasiddhatA, mahAna utpanna ho ho kara naSTa ho cukIyA aba praca- puruSoM se pUjA aura paraloka meM zreSTha gati lita ho rahI haiM unameM se hareka kI varNamAlA prApta karatA hai| meM yathA Avazyaka bhinna bhinna akSara-saMkhyA (zA. pra0 38, zlo02-6, u0 1, 2) noTa-jisadhyAna meM ekayA aneka akSaroM akSaramAtakA-dhyAna-"padasthadhyAna" | se bane hue maMtrI yA padoM kA yApadoM ke Azraya una ke vAcya devI devatAoM kA yA zuddhAtmake aneka bhedoM meM se eka kA nAma / yaha tatva yA paramAtma-tatva kA vidhipUrvaka cintadhyAna isa prakAra kiyA jAtAhai:- dhyAtA | vana kiyA jAya use "padastha-dhyAna" kahate apane "nAbhi maMDala" para pahile 16 paMkhar3I haiN| dharma dhyAna ke cAra bhedoM arthAt (1) AjJA ke kamala kA dRr3ha cintavana krai| pratyeka vicaya, (2) apAya vicaya, (3 vipAka vicaya, aura (4) saMsthAna vinaya meM se caturtha bheda pA~khar3I para svarAvalI ke 16 svaroM arthAt "saMsthAna vicaya" ke antargata (1) piMDastha, a A i I u U R ka la la e ai o | (2) padastha, (3) rUpastha aura (4) rUpAtIta, au aM aH meM se eka eka krama se sthita yaha jo cAra prakAra ke dhyAna haiM inameM se dUsare For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) akSaramAtRkAdhyAna vRhat jaina zabdArNava akSaramAtRkAdhyAna adhaar E SODEEEEETHemamacanamatatastmendansartantra prakAra kA dhyAna 'padastha dhyAna" hai| isa bhyaH, ityaadi| padasthadhyAna sambandhI nimna likhita aneka |5. paJcAkSarI-(1) a. si. A. u. sA. "maMtra" haiM jinakA savistara svarUpa, japane kI vidhi aura phala Adi isI grantha meM (.) hrAM hrIM hU~ hrauM haH (3) arhanta siddha "padastha dhyAna" zabda kI vyAkhyA meM yathA (4) NamosiddhANaM (5) namo siddha bhyaH sthAna mileMgeH (6) namoarhate (7) namo abhyaH (8) OM 1. ekAkSarI-(1) , yaha maMtrarAja yA AcAryebhyaH, ityAdi / maMtrAdhipa nAma se prasiddha sarva tatvanAyaka 6. SaDAkSarI-(1) arahanta siddha (1) namo yA bIjAkSaratatva hai| ise koI buddhi tatva, arahate (3) OM hrAM hrIM hU~ hrauM huH (4) OM koI hari, brahmA, mahezvara yA ziva tatva, namo arhate (5) OM namo ahH (6) aura koI sArva. sarvavyApI yA IzAna hrIM OM OM hrIM haMsaH (7) OM namaH siddha tatva, ityAdi aneka nAmoM se nAmAGkita bhyaH, ityaadi| karate haiN| 7. satAkSarI-(1) Namo arahaMtANaM (2) OM (2) OM yA o o3m), yaha "praNava" | hrIM zrI ahaM namaH (3) Namo AiriyANaM nAma se prasiddha maMtra arhanta, azarIra (4) Namo uvajjhAyANaM (5) namo upA(siddha), AcArya, upAdhyAya, aura dhyAyebhyaH (6) namaH sarva siddha bhyaH muni (sAdhu), ina paMca parameSThIvAcaka hai / (7) OM zrI jinAyanamaH, ityAdi / koI koI ise repha yukta isa prakAra | aSTAkSarI-(9) OM Namo arahatANaM 2) (ga) bhI likhate haiN| OM Namo AiriyANaM (3 OM namo upA. (3) hrIM, isamaMtrakA nAma "mAyAvarNa" dhyAyebhyaH (4) OM Namo uvajhAyANaM, yA 'mAyAvIja" hai| ityaadi| (4) ivIM, isa maMtra kA nAma sakala-6. navAkSarI-(1) Namo loe saca sAhUgaM siddha vidyA" yA "mahAvidyA" hai| (2) arahaMta siddha bhyo namaH, ityAdi / (5) strIM, isa maMtra kA nAma "chinna- 10. dazAkSarI-(:.) OM NamI loe sanya mastaka mahAvIja" hai| | . sAhaNaM (.) OM arahanta siddha bhyo namaH, (3) a, hAM hrI,ha, hrauM, haH klIM kla, inyaadi| krauM, zrAM, zrI, zrRM. kSA, kSI, kSaM. kSaH, | 11. ekAdazAkSaro-(1) OM hrAM hrIM ha hrauM haH ityAdi aneka ekAkSarI maMtra haiN| a si A u sA (2) OM zrI arahanta yugmAkSarI-1) arha, (2) siddha, (3) siddha bhyonamaH, ityaadi| sAdhu (4) OM hrIM, ityaadi| 12. dvAdazAkSarI-(1)hAM hrIM hrauM haHa si / 3. trayAkSarI-(1 arhata (2) OM arha (3) A u sA namaH (2) hrAM hrIM hU~ hrauM haH OM siddhaM, ityaadi| asi A u sA svAhA (3) arhatsiddha 4. caturAkSarI-(1) arahanta (2) OM siddha sayoga kevali svAhA, ityAdi / ammeemasoomantSHASHANKSREERSacreRBELASS m s Ance.m For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ IMANDA - IRAL ( 37 ) vRhat jaina zabdArNava prARIVACAARATRNAMENDom akSaramAtRkAdhyAna akSaralipi 13. trayodazAkSarI-(1) OM hrAM hrIM hU~ hrauM haH | 23. SaTasaptatyakSarI-OM namo'hate kevaline a si A u sA namaH (2) OM hrAM hrIM parama yogine'nanta zuddhi pariNAma vihU~ hrauM haH a si A u sA svAhA (3) sphuraduruzukladhyAnAgninirdagdha karmavIjAOM arhatsiddha sayoga kevali sAhA, ya prAsAnanta catuSTayAya saumyAya shaantaaityaadi| ya maMgalAya varadAya aSTAdaza doSa rahitA-1 15. caturdazAkSarI--(1) OM hrIM svaha~ namo ya svAhA // namo'hatANaM hrIM namaH (2) zrImadvaSamAdi | 24. saptaviMzatyadhikazatAkSarI-cattArimaMgalaM | varcamAnAntebhyo namaH, ityAdi / arahantamaMgalaM siddhamaMgalaM sAhUmaMgalaM 15. paJcadazAkSarI-OM zrImadRSabhAdivarddhamA- kevalipaNNattodhammo maMgalaM, cattAri. nAntebhyo namaH, ityaadi| loguttamA arahaMtalIguttamA siddhalo16. Sor3azAkSarI-ahatsiddhAcAryopAdhyAya guttamA sAhUloguttamA kevalipaNNattosarvasAdhubhyAnamaH, ityAdi / , dhammo loguttamA, cattArisaraNaM pavajA17. dvAviMzatyakSarI-OM hrAM hrIM hra' hrauM H aha- mi arahantasaraNaM pavva jAmi siddhasaraNaM siddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyo namaH, pavajAmi sAhUsaraNaM pavvajjAmi kevaalityaadi| paNNattodhammosaraNaM paJcajjAmi // 18. trayoviMzatyakSarI-OM hrAM hrIM hU~ hauM hraH ityAdi ityAdi anekAneka maMtra haiM jo yathAvidhi japane se sAMsArika yA pAralau. asi A u sA aI sarva zAntiM kuruH kika kArya siddhi ke lie tathA AtmakuruH svAhA, ityaadi| kalyANArtha bar3e upayogI haiM / ( vidhi 16. paJcaviMzatyakSarI-OM jogge magge tacce aura phalAdi jAnane ke lie dekho zabda / bhUde bhanne bhavisse akkhe pakkhe jina 'padasthadhyAna" aura grantha 'jJAnArNava' pArisse svAhA, ityAdi / pr038)|| 220. ekatriMza yakSarI-OM samyagdarzanAya namaH | akSaralipi-akSarokI banAvaTa yaalikhaa| samyagnAnAyanamaH samyak cAritrAyanamaH vaTa / isake paryAyavAcI ( arthAvabodhaka ) samyak tapase namaH, i yaadi| nAma akSaranyAsa, varNanyAsa, akSaravinyAsa, 291, paJcatriMzatyakSarI--moarahaMtANaM Namo akSarasaMsthAna, akSagaMTI, akSaralekha siddhANaMNamoAiriyAgaMNamouvAyANaM ityAdi haiN| Namo loe savvasAhaNaM. ityAdi / akSaralipi deza bheda se aneka prakAra kI 22. eka saptatyakSarI-OM arhanmukhakamalavA- pracalita haiM jinakI utpatti aura vinAza ! sini pApAtmakSayaMkarizratajJAna jvAlA deza aura kAla bheda se karmabhUmi yA kRtaH sahasraprajvalitesarasvati mama pAe hana yuga kI Adi se hI sadaiva hotA rahA hai ina daha daha kSAM kSoM kSaM kSauM kSaH kSIra vara aura hotA rahegA / vartamAna kalpa ke varttadhavale amRta sambhave vaM vaM hUM hUM svAhA / mAna avasarpiNI vibhAga meM sarva se For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ memoRINramananesammHANIAN akSaralipi vRhat jaina zabdArNava akSaralipi pahilI akSaralipi kA nAma "brAhmIlipi" hai jise vartamAna kRtayuga ke prArambha se kucha pahile zrIRSabhadeva ( Adi deva yA Adi- brahmA ) ne ayodhyApurI meM racI aura sarva | se pahile apanI bar3I putrI "brAhmI" ko | likhAI / Aja kala kI devanAgarI lipi usI kA eka rUpAntara hai / tathA anyAnya jitanI lipiyoM kA Aja kala pracAra hai unameM se adhikatara usI kA nyUnAdhika rUpAntara hai athavA usI se kucha na kucha sahAyatA lekara racI gaI haiM / usa "brAhmI" | nAmaka mUla akSaralipi kI 64 akSaroM kI akSarAvalI ko "siddha mAtRkA" bhI kahate haiM / isa lie ki zrIRSabhadeva svayambhU bhagavAna ne jo "svAyaMbhuva" vyAkaraNa kI sarva se prathama racanA kI usameM prathama "OM namaH siddham" likhakara "akSarAvalI" kA prArambha kiyA jo samasta "zrutazAna" yA zAstra jJAna siddha kara noTa 1-akSaralipi ke mUla bheda 5 haiM(1) lekhanI Azrita, jo lekhanI se likhI jAya (2) mudrAGkita, jo muhara yA aMguSTAdi se chApI jAya ( 3) zilpAnvita, jo citra. kArI se sambandhita ho (4) guNDikA, jo | tandulAdi ke cUrNa se banAI jAya (5) ghRNAkSara, jo dhuna kIr3e kI banAI rekhAoM ke | samAna ho jaise hathelI kI rekhAeM yA aMgrez2I "zaurTa haiMDa" ko lipi // noTa 2-prAcIna bauddha aura jaina granthoM meM kahIM 64 prakAra kI aura kahIM kahIM 18 yA 36 prakAra ko bhArata varSa meM pracalita nimna likhita lipiyoM kA ullekha pAyA jAtA hai: 64 lipiyoM ke nAma ("lalita vistAra" | meM jo san I0 se kucha adhika 100 varSa pUrva kA saMgrahIta bauddha prantha hai )-(1) brAhmI ( 2 ) kharoSThI (3) puSkarasArI (4) aMga (5) baMga (6) magadha (7) mAMgalya (8) manuSya (6) aMgulIya (10) / zakAri ( 11 ) brahmavallI ( 12 ) drAvir3a (13) kanArI (14) dakSiNa (15) ugra (16) saMkhyA (17) anuloma (18) arddhadhanu (16) darada (20) khAsya (21) cIna ( 22 ) hUNa, (23) / madhyAkSara vistara (24) puSpa (25) / deva (26) nAga (27) yakSa (28), gandharva (26) kinnara (30) mahoraga (31) asura (32) garur3a (33) mRgacakra (34) cakra (35) vAyu marut (36) bhImadeva (37) antarIkSa deva (38) uttara kuru dvIpa (36) aparagaur3Adi (40) pUrva videha (41) utkSepa (42) nikSepa (43) vikSepa, (44) prakSepa (45) sAgara (46 ) vajU (47) lekha prati lekha (48) anudra ta (46) zAstrAvarta (50) gaNanAvata (51) utkSepAvata(52) vikSepAvarta (53) pAda likhita (54 ) dviruttarapada sandhi (55) dazottara pada sandhi (56) adhyAhAriNI ( 57 ) sarvabhUtasaMgrahaNI (58) vidyAnuloma (56) vimizrita / 60 ) RSitapastaptA (61) dharaNI prekSaNa (62) sarvauSadhi niSyandA (63) sarva sAra saMgrahaNI aura (64) sarvabhUta rutprhnnii| 18 lipioM ke nAma (5 vIM zatAbdI IsvI meM likhe gaye jaina grantha 'nandI sUtra' meM)-(1) haMsa (2) bhUta ( 3)yakSa (4) - For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) vRhat jaina zabdArNava akSaralipi rAkSasa ( 5 ) uDDI ( 6 ) yAvanI ( 7 ) turuSkI (8) korI ( 6 ) drAvir3I (10) saindhavI ( 11 ) mAlavI ( 12 ) nar3I ( 13 ) nAgarI ( 14 ) pArasI (15) lATI (16 ) anamitta ( 17 ) cANakyI aura (18) mauladevI // 18 lipiyoM ke nAma ( 'nandI sUtra' hI meM anya prakAra se ) -- (1) lATo ( 2 ) cIr3I (3) DAilI (4) kANar3I ( 5 ) gujarI (6) soraThI (7) marahaThI ( 8 ) kaGkaNI ( 6 ) khurAsAnI ( 10 ) mAgadhI ( 11 ) saiMhalI ( 12 ) hAr3I (13) kIrI ( 14 ) imbIrI ( 15 ) paratIrI (6) masI (7) mAlavI aura (8) mahAyodhI / 18 lipiyA~ ( san I. se lagabhaga 450 varSa pIche ke jaina grantha samavAya sUtra aura prajJApanA sUtra meM ) - (1) brAhmI (2) yavanAnI ( 3 ) dazottarikA (4) kharoSTrikA ( 5 ) puSkara sArikA (6) pArzvatikA (7) uttarakurukA ( = ) akSara pustikA ( 6 ) bhaumavahikA (10) vikSepikA (11) nikSepikA ( 12 ) aGka ( 3 ) gaNita ( 24 ) gandharva (15) Adarzaka (16) mAhezvara ( 7 drAvir3I aura (18) bolidI / 5 nITa 3 - brAhmI lipI se nikalI bhArata varSa kI varttamAna lipiyAM nimna likhita haiM jo akArAdi krama se dI jAtI haiM: ( 1 ) araurA (sindhu pradeza meM ) ( 2 ) asamIyA (3) ur3iyA ( 3 ) ojhA ( vihAra ke brAhmaNoM meM ) ( 5 ) kaNAr3I ( 6 ) karAr3hI (7) kAyathI (8) gujarAtI (6) gurumukhI ( paJjAba meM sikkhoM ke bIca ) (10) grantham (tAmila brAhmaNoM ke madhya ) ( 11 ) tAmila tulU ( maMgalUra meM ) ( 12 ) telagU akSara samAsa ( 23 ) thala ( paJjAba ke DerAjAta meM ) ( 4 ) dogarI ( kAzmIra meM ) ( 5 ) devanAgarI ( 16 ) nimArI ( madhya pradeza meM ) ( 17 ) nepAlI (10) parAcI ( bhere meM ) ( 16 ) pahAr3I (kumAyU~ aura gar3havAla meM ) ( 20 ) baNiyA ( sirasA aura hisAra meM ) (21) baMgalA ( 22 ) bhAvalapurI (63) bisAtI ( 24 ) bar3iyA (25) maNipurA (26) malayAlam (27) marAThI ( 28 ) mAravAr3I (26) (32) rorI ( paJjAba meM ) ( 33 ) mulatAnI (30) maithilI (31) mor3I 2) lAmAvAsI ( 34 ) luNDI (syAlakoTa meM ) ( 35 ) zarAkI yA zrAvakI (pazcima ke baniyoM meM ) ( 36 ) sArikA paJjAba ke DerA jAta meM ) (37) siMhalI ( 36 ) zikArapurI aura (40) saIsI : uttara pazcima ke bhRtyoM meM ) ( 3 ) sindhI / inheM chor3a bhArata ke anudvIpoM meM bamrmI, zyAma, leyasa, kAmboja, peguyAna aura yavadvIpa aura philipAina meM bhI nAnA prakAra kI lipiyA~ calatI haiM // akSaravidyA - vidyA ke mukhya bheda do haiM: ( 1 ) zabda janya vidyA aura ( 2 ) liMga jamya - vidyA / inameM se pahilI zabda-janya vidyA ke bhI do bheda haiM- akSarAtmaka zabda janya - vidyA aura anakSarAtmaka zabda-janya vidyA; ina do meM se pahilI "akSarA tmaka - zabdajanya vidyA" hI kA nAma lAghava ke lie " akSara vidyA" bhI hai| koSa, jyAkaraNa, chanda, alaGkAra Adi sarva vidyAe~ jinase kisI bhASA jJAna yA sAhitya-jJAna kI pUrNatA hotI hai isa " akSara vidyA" garbhita haiM // akSarasamAsa-akSaroM kA mela; eka akSara se adhika aura eka 'madhyamapada' se kama akSaroM kA samUha // For Personal & Private Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARRoamaasumaaranaar SAREERARMANENw OTHARUPTAy akSarasamAsajJAna vRhat jaina zabdArNava akSarajJAna RAUTDana noTa 1-pada ke 3 bheda haiM-(1) artha- | kA hai jo paryAyasamAsajJAna se kucha adhika pada (2) pramANapada (3) madhyamapada // noTa 2-kisI artha vizeSa ke bodhaka | noTa 3-zratajJAna ke bheda yaha haiM - kisI choTe bar3e aniyata akSaroM ke samUha | (1) paryAya jJAna (2) paryAyasamAsa zAna (1) rUpa vAkya ko arthapada kahate haiM; kisI chanda | akSarajJAna (4) akSarasamAsa jJAna (5) padajJAna ke eka caraNa yA pAda ko jisameM chandazAstra | (6) padasamAsa jJAna (7) saMghAta jJAna (8) ke niyamAnukUla akSaroM kI gaNanA chanda bheda | saMghAtasamAsa jJAna (8) pratipattika jJAna (10) apekSA nyUnAdhika hotI hai pramANapada kahate | pratipattikasamAsa jJAna (1 anuyogajJAna hai; aura 1634830588: niyata akSaroM ke | () anuyogasamAsa jJAna (93) prAbhRtaprAbhRtasamUha ko madhyamapada kahate haiM // ( go0 jI. kazAna (14)prAbhRtaprAbhRtakasamAsa zAna (15) gaa| 335) // prAbhRta jJAna (16) prAbhRtasamAsa jJAna (27) noTa 3---Age dekho zabda 'akSarasamAsa- | vastuzAna (18) vastusamAsa zAma (16) pUrvajJAna" kA noTa // jJAna (20) pUrvasamAsa jJAna // . akSarasabhAsajJAna-'zrutajJAna' ke . inameM se prathama do bheda anakSarAtmaka zrutajJAna ke haiM aura zeSa 18 bheda akSarAtmaka ke haiN| bhedoM meM se eka cauthe bheda kA nAma; yaha | (go0 jI0 gA0 317, 327, 348 ) jJAna jo kama se kama do akSaroM kA aura noTa 4 - zrutajJAna ke uparyukta 20 bheda adhika se adhika eka "madhyamapada' se | 'bhAvazruta' apekSA haiM; dravyazruta apekSA aGgaeka akSara kama kA ho / eka "madhyamapada" praviSTa aura aGgavAhya, yaha do mUla bheda haiM // ke akSaroM kI saMkhyA se do kama isa jJAna akSarajJAna-zrutazAna ke 20 bhedoM meM se ke sthAna yA bheda haiM // (go. jI. gA. eka tIsare bheda kA nAma; vaha jJAna jo ___ noTa 1-eka madhyama pada ke akSaroM kI kevala eka mUlAkSara yA saMyogI akSara saMkhyA163481.718hai ataH 'akSarasamAsa sambandhI ho| isI ko 'arthAkSara jJAna' jJAna' ke 16348307886 sthAna yA bheda hai| bhI kahate haiN| yaha zrutajJAna ke 20 bhedo arthAt 2 akSarajJAna, ' akSarajJAna, " akSara- meM se jo dUsarA bheda "paryAya samAsa jJAna" zAna, ityAdi ke eka eka akSara bar3hAkara hai usake utkRSTa bheda se ananta guNA hai // 34.307... akSarazAna paryanta meM se pratyeka ko "akSarasamAsajJAna" kahate haiN| isa __ (dekho 'akSara samAsa jJAna' kA noTa 3) kA prathama sthAna yA jaghanyabheda "do akSara noTa?--akSara ke nimna likhita 3 bheda zAna' hai| isase kama eka akSara ke jJAna ko | haiM:--- "akSarazAna" kahate haiM aura antima sthAna | (1) labdhi-akSara ( labdhyakSara )yA utkRSTa bheda, 1634.307857 akSaroM kA zAna hai| isase eka akSara adhika ke zAnako akSarajJAna kI utpatti kA kAraNa bhAvandriya "padazAna" kahate haiN| rUpa "Atmazakti' kA usa akSaya labdhi ... noTa 2-yahAMakSara se abhiprAya dravyA- (prApti ) ko labdhyakSara kahate haiM jA paryAyakSara kA nahIM hai kintu bhAvAkSararUpa-zrutazAna zAnAvaraNa se lekara zruta-kevala-zAnAvarNa For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41 ) pavana akSarAtmaka - vRhat jana zabdANava akSarAvalI taka ke arthAt pUrNa zrutajJAnAvaraNa ke karma- sUkSma padAthoM kA unakI asaMkhya paryAyoM kSayopazama se huI ho // sahita parokSa rUpa jJAna hotA hai, jisakA (2) nivRtti-akSara (nirvatyakSara)- prAdurbhAva kisI nirgrantha bhAva-liGgI muni kI mukhotpanna uccAraNa rUpa koI svara yA vyaJjanAdi | pavitra AtmA meM mahAna tapobala se hojAtA hai| mUla varNa yA saMyogI varNa // pUrNa 'zratajJAnI' aura 'kaivalyajJAnI' ke jJAna meM kevala itanAhI antara rahatA hai ki kaivalya(3) sthApanA-akSara (sthApanAkSara)-- jJAnaAtma-pratyakSa aura pUrNa vizada hotA hai kisI deza kAlAdi kI pravRti ke anukUla kisI prakAra kI lipi meM sthApita (likhita) aura zrutajJAna parokSa / vaha jJAnAvaraNI, darzanA varaNI karma prakRtiyoM ke kSaya se hotA hai aura koI akSara // yaha unake kSayopazama se arthAt kevalajJAna akSarAtmaka--akSara janya, akSaroM se banA kSAyika jJAna hai aura zrutajJAna kSAyopazamika huaa|| akSarAtmakazratajJAna (akSarAtmaka jJAna) nATa 4-kaivalyajJAniyoM ke pUrNa pratyakSa vaha zAna jo eka yA aneka akSaroM kI jJAna meM jina lokAlokavartI sampUrNa sUkSma yA sahAyatA se ho; zrutajJAna ke mULa do sthUla padArthoM aura unakI bhUta bhaviSyat varta. bhedoM, arthAt 'akSarAtmaka' aura 'ana- mAna tInoM kAla sambandhI anantAnanta paryAyoM kSarAtmaka' meM se eka pahilA bheda; vaha kA jJAna hotA hai unake anantaveM bhAga prazApa-. zAna jo kama se kama eka akSara sambandhI nIya padArtha ( bacana dvArA kahe jAne yogya ho aura adhika se adhika zrutakAna ke padArtha ) haiM / aura jitane padArtha bacana dvArA samasta akSaroM sambandhI ho arthAt pUrNa nirUpaNa kiye jA sakate haiM unakA anantayA~ akSarAtmaka zrutajJAna ho / yaha pUrNa akSarA- bhAga mAtra sampUrNa dravyazrata yA akSarAtmaka tmaka zrutajJAna (1) aGgapraviSTa aura zrutajJAna meM nirUpita hai / to bhI sampUrNa (2) aGgavAha, ina do vibhAgoM meM vibhA. akSarAtmaka zrutajJAna meM uparyukta eka kama jita hai| ekaTThI to apunarukta mUla aura saMyogI akSara __ noTa 1-yaha zAna 'paryAya samAsa jJAna" | haiN| usameM punarukta akSaroM kI saMkhyA unase se adhika sampUrNa "akSarAtmaka-zratajJAna" | bhI kaI guNI adhika hai| yaha pUrNa "akSarAtaka hai|| smaka zrutajJAna" itanA adhika hai ki ise pUrNa __ noTa 2-pUrNa akSarAtmaka-zrutajJAna ke | hI rUpa likhanA yadi asambhava nahIM to atyanta | samasta apunarukta mUla aura saMyogI akSaroM kaThina avazya hai / isI liye Aja taka kabhI kI saMkhyA eka kama ekaTThI arthAt 184467 lekhanI-vaddha nahIM huaa| kevala mukha dvArA 440737065561615 hai / ataH akSarAtmaka hI isakA nirUpaNa hotA rahA / lekhano dvArA zrutazAna ke sthAna yA bheda eka kama ekaTThI to yathA Avazyaka kucha kucha bhAga hI kabhI kabhI likhA jAtA rahA hai // noTa 3-pUrNa zrutajJAnI ko "zrutakevalI" akSarAtmaka jJAna-dekho zabda "akSarA yA "dvAdazAMgapAThI" bhI kahate haiN| aise jJAnI tmaka zrutajJAna" // ko bhUta, bhaviSyat aura vartamAna tItoM | takA |kAla sambandhI triloka ke samasta sthUta va akSarAvalI-dekho zabda "akssrmaalaa'| hai|| - For Personal & Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSarauTI vRhat jaina zabdArNava akSINaRddhi jJAna / akSarauTI-dekho zabda "akSara lipi // manendriya janya arthadhAraNA jJAna // 2. vyaJjana (aprakaTa padArtha) sambandhI akSipra-manda, vilamba, eka muhUrta ke akSipra matijJAna / yaha nimna likhita 4 solhaveM bhAga se kucha hInAdhika samaya // prakAra kA hai: (1) sparzanendriya janya vyaJjanAvagraha | akSipra-matijJAna--mandagata vyaktayA avya zAna (2) rasanendriya janya vyaJjanAvagraha | kta padArtha sambandhI mati-jJAna; pA~coM zAna (3) ghrANendriya janya vyaJjanAvagraha | indriya aura mana, ina chaha meM se kisI ke jJAna (5) 'zrotrendriya janya vyaJjanAvagraha dvArA kisI mandagata prakaTa yA aprakaTa padArtha kA avagrahAdi,arthAt avagraha,IhA, noTa-jisa prakAra yaha uparyukta 28 bheda / avAya aura dhAraNA rUpa jJAna "akSipra "akSipra-matijJAna" ke haiM ThIka usI prakAra matijJAna" kahalAtA hai / isake :nimna yahI 28, 28 bheda (1) eka (2) bahu likhita mUla bheda do aura uttara bheda (3) eka vidha (4) bahu vidha (5) kSipra (6 ) niHsRta (7) aniHsRta (8)| 3. artha ( prakaTa padArtha ) sambandhI | ukta (6) anukta (10). adhruva (11) akSipra matijJAna / yaha nimna likhita 24 | dhruva, ina 11 prakAra ke prakaTa yA apraka prakAra kA hai: padArthoM sambandhI matijJAna ke bhI haiM / ataH (1) sparzanendriya janya arthAvagraha (2) matijJAna ke sarva bheda yA vikalpa 28 ko 12 | rasanendriya janya arthAvagraha (3) ghrANendriya | guNA karane se 336 hote haiM ( dekho zabda ! "matijJAna") // janya arthAvagraha (4) cakSurendriya janya arthAvagraha (5) karNendriya janya arthA- akSINa-kSINatA rahita, na ghaTane yAna kama || vagraha (6) manendriya janya arthAvagraha hone vaalaa| (7) sparzanendriya janya arthIhA jJAna | akSINaRddhi-aSTa RddhiyoM meM se eka (8) rasanendriya janya arthIhA jJAna (8) ghrANendriya janya arthIhA jJAna (10) cakSu kA nAma; kSetra Rddhi kA apara nAma; isake rendriya janya arthIhA jJAna (1.) zrotre | do bheda hai-(1) akSINa mahAnasa Rddhi ndriya janya arthIhA jJAna (22) manendriya (2) akSINa mahAlaya Rddhi| janya arthIdA jJAna (13) sparzanendriya noTa 1-- isa Rddhi va vikriyA Rddhi janya arthAvAya jJAna (4) rasanendriya | ke dhAraka RSi "gajarSi' kahalAte haiN| janya arthAvAya jJAna (15) ghrANendriya noTa 2-aSTa Rddhi--(1) buddhiH Rddhi janya arthAvAya zAna (16) cakSurendriya jaay| (2 ) kriyA Rddhi (3) vikriyA Rddhi arthAvAya zAna (17) zrotrendriya janya | (4) tapo Rddhi (5) bala Rddhi (6)|| arthAvAya jJAna (18) manendriya janya arthA- | auSadha Rddhi (7) rasa Rddhi (8) kSetra vAya zAna 56 sparzanendriya janyaarthadhAraNA | Rddhi yA akSINa Rdi / zAna (2.)rasanendriya janya artha dhAraNA jJAna ina meM buddhi Rddhi Adikrama se 18 yA | ( 2 ) ghrANendriya janya arthadhAraNA jJAna | 25, 2, 11, 7, 3, 8, 6. aura 2 prakAra (22 ) cakSurendriya janyaartha dhAraNAjJAna kI haiM / ataH ATha RddhiyoM ke vizeSa (23) zrotrendriya janya arthadhAraNA zAna (24 bheda 57 yA 64 haiM / inake kaI anyAnya For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - akSINa mahAnasa Rddhi vRhat jaina zabdArNava akSobhya upabheda bhI jAr3a lene se inakI saMkhyA aura | __ 'vijayAddha parvata kI uttara zreNI kI 60 bhI bar3ha jAtI hai / ( dekho zabda 'Rddhi' ) // nagariyoM meM se eka nagarI kA nAma jo akSINa mahAnasa Rddhi-(akSINamahA usa vijayAddha ke pazcima bhAga se 48 vIM aura pUrva bhAga se 13 vIM hai| dekho zabda nasarddhi)-kSetra Rddhi yA akSINa Rddhi ke "vijayAddha parvata" // do bhedA meM se eka bheda; mahAna tapobala se "lAbhAntarAya karma" ke kSayopazama ko (3) svetAmbarAmnAyI antagar3a sUtra ke AdhikyatA hone para prakaTa haI tpsviyoN| prathama varga ke 8 veM adhyAya kA nAma kA vaha 'Atmazakti" jisake hote hue (a. maa.)|| yadi vaha mahA tapasvI kisI gRhastha ke (4) puSkarArddhadvIpa kA pazcima dizA meM ghara bhojana karai to usa gRhastha ne jisa vidyunmAlI meru ke dakSiNa bharatakSetrAntargata pAtra se nikAla kara bhAjana unheM diyA ho AryakhaMDa kI vartamAna kAla meM huI caubIsI usa pAtra (vartana yA bAsana yA bhAjana) ke 16 veM tIrthaMkara kA nAma / yaha zrI meM itanA aTUTa bhojya padArtha ho jAya ki akSobha akSadhara ke nAma se bhI prasiddha haiN| usa dina usa pAtra meM cAhe cakravartI rAjA kaSivara vRndAvana jI ne apane 30 caupIsI ke samasta dala ko jimA diyA jAve to bhI | pATha meM inheM 18 veM tIrthakara 163 kI vaha pAtra rItA na ho| jagaha likhA hai / ( Age dekho zabda akSINa mahAnasika--akSINa mahAnasa | "ar3hAIdvIpa pATha" ke noTa 4 kA Rddhi prApta muni // koSTha 3) // prakSINamahAnasI-akSINamahAnasa lbdhi|| akSobhya-(1) acaMcala, sthira, gambhIra / / (2) navamanArAyaNa zrIkRSNa candra ke jyeSTha akSoNa mahAlayaRddhi- (akSINa mahA pitRvya aura 22 veM tIrthaGkara zrI nemanAtha layaddhi)-kSetra Rddhi ke do bhedoM meM se (ariSTa nemi) ke lagha pitRvya (cacA)eka kA nAma; ugra tapa ke prabhAva se yaha yAdava vaMzI zauryapura neraza 'andhakaprakaTa huI tapasviyoM kI vaha Atma zakti vRSNi' kI mahArAnI 'subhadrA' se utpanna jisake hone se isa Rddhi kA dhAraka daza bhAI the-(1) samudra vijaya (2) RSi jisa sthAna meM sthita ho vahA~ cAhe akSobha (3) stimita sAgara (4) jitane prANI AjAveM una sarva hI ko himavAna (5) vijaya (6) acala ] binA kisI rukAvaTa ke sthAna mila jaay|| (7) dhAraNa (8) pUraNa (8) abhiprakSemadhasaki -dUdha ghI Adi gorasa | candra (10) vasudeva / inameM se saba se kA tyAgI sAdhu (a. mA.) / bar3e bhrAtA "samudra vijaya" ke putra zrI nemanAtha Adi aura saba se choTe prakSobha-(1) kSobha rahita, caMcalatA rahita, vasudeva ke putra zrI baladeva aura zrIkRSNa akrodhita, na ghabar3AyA huA, kSobha kA candra Adi the / ina dazoM bhAiyoM kI : abhAva, zAnti, dRr3hatA, hAthI bAMdhane kA 'kuntI' aura 'madrI' yaha do bahaneM thIM jo khuuttaa| hastinApura nareza pANDu" ko vyAhI gaI ( 2 ) jambUdvIpa ke 'bharata' aura | thIM jina se yudhiSTharAdi 5 pANDava utpanna 'airAvata' kSetroM meM se hara eka ke | hue| isa 'akSobhya' ke usakI "dhRti" For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ aumma Nam akSohiNI vRhat jaina zabdArNava akhAdya nAmaka dharmapatnI ke udara se (1) uddhava, | avaya baDa-dekho zabda "akSayabar3a" (2) vaca (3) kSubhitavAridhi (4) ambhodhi (5) jaladhi (6) vAma deva | akhAdya-abhakSa, na khAne yogya; vaha padArtha aura (7) dRr3ha vrata, yaha sAta putra the|| - yA vastu jisake khAne se zArIrika yA (dekho grantha "vR0vi0 ca0')| mAnasika athavA Atmika bala meM koI na (3) andhakavRSNi kI dUsarI rAnI | koI hAni pahu~ce, jo buddhi ko malIna kare dhAraNI kA eka putra bhI "akSIbhya" thA yA sthUla banAve athavA citta meM koI jisane zrIneminAtha svAmo se dIkSA le vikAra (krodha, mAna, mAyA, lobha Adi) kara aura guNaratna nAmaka tapa karake tathA utpanna kare aura jisameM jIvaghAta 16 varSa taka isI avasthA meM rahakara anta adhika ho|| meM 1 mAsa kA anazana tapa kiyA aura noTa-aise hAnikAraka mukhya padArtha zatrujaya parvata se nirvANa pada pAyA | nimna likhita 22 haiM:(a. maa.)|| (1) indropala yA olA-jame hue akSohiNI-( akSauhiNI, akSauhinI ) jala ke Tukar3e / yaha jala-varSA ke sAtha sAtha kabhI kabhI AkAza se pASANa ke Tukar3e eka bar3I sainA jisameM 10 anIkinI dala jaise barasate haiM / yaha guNa meM ati zIta yukta ho arthAt jisa meM 21870 ratha, itane hI zuSka haiM / dA~toM kI jar3oM ko bahuta hAthI, rathoM se tigune 65610 ghor3e aura hAnikAraka aura bAtaroga utpAdaka haiN| pacagune 109350 pyAde ( paidala ) ho| zIta prakRti ke manuSyoM kI aMtar3iyoM ko noTa1.-hara ratha meM eka rathasavAra aura hAni pahu~cAte haiM // eka rathavAna (sthavAhaka) aura hara hAthI (2) ghora bar3A, yA dahI maThA mizrita para eka hAthI-savAra aura eka hAthIvAna | dvidala-jisa anna yA anAja kI do dAla hote haiM aura hara ghor3e para kevala eka ghur3a hotI haiM, jaise canA, maTara, ur3ada, mUMga, savAra hotA hai| moTha, masUra, ramAsa, lobhiyA, arahar3a noTa 2.-pUrvakAla meM sainA ke nimna Adi, inheM dvidala yA vidala yA dalahana likhita : bheda mAne jAte the: kahate haiM / aise kacce yA pake yA bhune yA (1) patti-jisameM eka ratha, eka ubAle yA pise kisI bhI prakAra ke anna hAthI, 3 ghor3e aura 5 pyAde ho| ko kacce dahI yA takra, mahA yA chAcha ke (2) senA-jisa meM 3 pattidala hoN| sAtha khAne se mu~ha kI lAra milate hI agaNita | ( 3) senAmukha-jisameM 3senAdala ho| sUkSma paJcendriya jIva (jantu) utpanna ho / (4)gulma-jisameM 3 senAmukhAdala hoN| jAte haiM jo khAte khAte mukha hI meM marate | (5) vAhinI-jisameM 3 gulmadala ho| aura navIna navIna utpanna hote rahate haiN| (6) pratanA-jilameM3vAhinIdala ho| jisase na kevala hiMsA kA hI doSa lagatA (7) cam-jisameM 3 pratanAdala ho| hai kinta baddhibaLa aura Atma zakti ko bhii| (8) anIkinI-jisame 3 camUdala hoN| | hAni pahu~catI hai| ( 8 )akSohiNI-jisameM 10 anIkinI | rAI, namaka, hIMga Adi mizrita jala meM | dlhoN| ur3ada, mUga Adi kI pIThI ke bar3e DAla akhaya tIja-dekho zabda "akSaya tRtIyA" | kara jo eka do dina yA isa se bhI For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ -news KamsuAIKAILEDURROR akhAdya vRhat jaina zabdArNava akhAdya adhika samaya taka turzI yA khaTAsa samAna doSoM ke atirikta nimna likhita utpanna karane ke liye rakha chor3e jAte haiM kaI eka anya doSa bhI bahuta hI hAniunheM "ghora bar3A" kahate haiN| jisa prakAra kAraka hai:jala mizrita anna ke kisI bhI kacce yA 1--vaidyaka siddhAnta ke sarvathA viruddha adhapake padArthoM meM zIghra hI aura pUrNa pake hai kyoMki padArthoM meM eka do dina yA kucha adhika hara 24 ghaMTe meM rAtri ko lagabhaga dinoM meM asaMkhya sUkSma jIva par3a kara aura 7yA ghaMTe sonA, khAnA paca jAne se unhIM meM mara kara aprAkRtika khaTAsa pahile nidrA na lenA aura na kAma sevana utpana ho jAtI hai usI prakAra "ghora yA maithuna karma karanA (jisake liye laga. bar3o" meM bhI agaNita jIva utpanna ho kara bhaga 3 ghaMTe bitAne kI AvazyakatA hai), aura mara kara khaTAsa AjAtI hai / yaha sAyaMkAla ke pazcAt adhika rAta taka na khaTAsa yadyapi jihvAlampaTi manuSyoM ko jAganA arthAt zIghra so jAnA aura prAtaH svAdiSTa lagatI hai parantu vIrya ko tathA | kAla sUryodaya se kama se kama do ghar3I pUrva smaraNa zakti ko prAkRtika khaTAI se bhI jAganA, yaha cAroM bAteM sadaiva svAsthya sahasroM guNI hAnikAraka hai| mastiSka ThIka rakhane aura niroga rahane tathA buddhi ko ( dimAga, maja, bhejA) meM kharAba ratUbata nirmala aura mana ko prasanna rakhane ke liye paidA karake buddhi bala aura Atma zaktiyoM ko vaidyaka zAstra kA sarvatantra aura sarva mAnya hAni pahu~cAtI hai // siddhAnta mAnI jAtI haiM / rAtri meM khAne isI prakAra ATe kA khamIra uThA kara | | pIne vAloM se ina cAroM bahumUlya siddhAntoM jo jalebI yA roTI Adi padArtha banAye kA pAlana kadApi nahIM ho sakatA, koI jAte haiM ve vAhya dRSTi meM yadyapi zarIra ko na koI avazya tor3anA hI par3egA / aura koI hAni nahIM pahu~cAte kintu kaI ava- rAtri bhojana kA tyAgI ina cAroM kA sthAoM meM kucha na kucha lAbha bhI pahu~cAte pAlana bar3I sugamatA se kara sakatA aura haiM tathApi ATe ke sar3ane aura isI liye pUrNa svAsthya lAbha uThA sakatA hai| Atmonnati meM bAdhaka hone se yaha padArtha 2-rAtri ke samaya mukhyataH varSARtu meM bhI "abhakSya" hai // | bar3I sAvadhAnI aura yatna ke sAtha bhI (3) rAtri bhojana..rAtri meM kisI bhI khAne pIne yA bhojana banAne meM sAdhAraNa prakAra kA anna jala Adi khAnA pInA, yA jIva jantuoM ke atirikta kisI na kisI rAtri meM banAyA huA koI bhI bhojya padArtha aise viSaile kIr3e makaur3e ke par3ajAne kI | bhI adhika sambhAvanA hai jo khAne vAle dina meM bhakSaNa karanA "rAtri bhojana"kahalAtA hai / dina meM bhI jaba kabhI yA jahA~ kahIM sUrya ke svAsthya ko turanta yA zIghra hI bigAr3a kA paryApta ujAlA na ho tathA prAtaH kAla de| jaise sUryodaya se pIche kI do ghar3o yA kama se (ka) makar3I par3a jAne se rudhira vikAra kama eka ghar3I ke andara aura sAyaMkAla sUryA- utpanna ho jAtA hai| sta se pUrva kI do ghar3I yA kama se kama eka (kha) telanI makSikA paDa jAne se vIrya dakSita ghar3I ke andara koI vastu khAnA pInA bhI hokara prameha roga ho jAtA hai jo prAyaH 'rAtri-bhojana' kI samAna dRkSita hai| rAtri- asAdhya hotA hai| bhojana meM jIva-hiMsA aura mAMsa-bhakSaNa (ga) eka prakAra kI cIMTI yA pipIlikA For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ E Noun -marvaHswwma r ava mana akhAdya vRhat jaina zabdArNava akhAdya aisI viSailI hotI hai jisake par3ajAne phala postA, jisake dAnoM yA bIjoM ko khazase kaMThamAlA kA tIvra roga paidA ho / khAza yA khazakhaza bolate haiM, araMDa kharavraz2A jAtA hai| yA araMDakAkar3I, tijArA, ityAdi phala (gha) jUM par3ajAne se peTa meM jalodara roga ho 'bahuvIjA' kahalAte haiM / isa prakAra ke jAtA hai| sarva hI phala mAnasika zaktiyoM ko bahuta hI (Ga) sAdhAraNa makSikA par3a jAne se turanta | hAnikAraka haiM // ulaTI ( kaya yA vamana ) ho jAtI hai / (5) vRntAkayA baiMgana (bhaTTA yA bhA~TA)(ca) bAbhanI nAmaka kIr3A kor3ha utpanna karatA | yaha eka prasiddha phala hai / yaha pittabarddhaka aura bAtarogotpAdaka hai / isakA zira ghisa(cha) zira kA ghAla kaMTharoga ( galA baiThanA kara bavAsIra ke massoM para lagAnA yadyapi Adi) utpanna karatA yA vamana kA lAbhadAyaka hai parantu isakA khAnA bavAtAra kAraNa hotA aura zarIra ke abhyantara rogotpAdaka aura bavAsIra ke rogI tathA aMgoM ko hAni pahu~bAtA hai| pittaprakRti vAle ko adhika hAnikAraka (ja) vicchU phephar3oM ko hAni pahuMcAtA hai| hai| udarazUla (vAtazUla, pittazUla yA darda (jha) bIra bahoTI nAmaka barasAtI raktavarNa kUlaMja yA kAlika pena Colic pain) kA kIr3A garbhapAta karatA hai| kAraNa hai| Atmonnati meM bAdhaka aura chaha mAnasikabala ko hAnikAraka hai // (a) kaMkhajUrA zIghra prANa nAzaka hai / (Ta) khaTamala matalI rogotpAdaka hai| 6) athAna (athAnA, sadhAna,saMdhAnA, acAra )-Ama, nIMbU, karoMdA, AmalA, (3) jhIMgura udara pIr3A utpanna karatA hai| karelA Adi kacca yA ubAle padArthoM meM yathA (Da) DAMsa macchara pissU aura pataGga (paravAnA) | vidhi namaka, mirca, rAI, taila Adi DAlakara Adi pAcana zakti ko vigAr3ate haiM jinheM taiyAra karate aura kaI dinoM, mahInoM tathA kaI prakAra ke udaravikAra utpanna yA varSoM taka rakha chor3ate aura khAte rahate haiM karate haiN| unheM 'athAnA' yA 'acAra' kahate haiN| kisI (Dha) dIpaka ke ujAle para Ane vAle kIr3oM kisI kI sammati meM sarva prakAra ke murabbe meM se kaI jAti ke kor3e aise bhI hote aura gulakanda, zarvata Adi bhI 'athAnA' hI haiM jo bhojya padArthoM meM par3akara smaraNa haiN| yadi yaha padArtha taIyArI ke dina hI tAje zakti ko bigAr3ate aura buddhi ko malIna | tAz2e khAye jAveM to inakI gaNanA 'athAne meM nahIM hai| ina sarva hI meM zIghra hI trasa (Na) kaI prakAra ke vabAI rogotpAdaka bhI jIvotpatti kA prArambha ho jAtA hai| aura bahudhA kisI na kisI prakAra ke kIr3e kisI kisI meM to mukhyata: jinameM pAnI kA hI hote haiN| aMza adhika hotA hai taIyArI se 24 ghaMTe ityAdi, ityAdi pIche se yA taIyArI ke dina hI sUryAsta ke (4) bahubojA-- jisa phala ke eka hI pazcAt se sUkSma trasa jIvotpatti hone lagatI koSTha meM yA kaI koSTha ho to pratyeka koSTha meM hai jisakI saMkhyA kucha hI dina meM kisI gUde se alipta kaI kaI bIja ho aura jo usa kisI meM to itanI bar3ha jAtI hai ki yadi phala ko tor3ane para svayam alaga gira jAyeM, athAne ko hilA julAkara ulaTa palaTa na jaise ahiphena ( afIma yA afayUna) kA kiyA jAya to sveta yA pIta phUlana yA jAle karate haiN| mamme For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ on ( 47 ) akhAdya vRhat jaina zabdArNava akhAdya ke se AkAra meM pratyakSa dRSTi gocara hone | isa ke khAne meM hAni pahu~cane kI sambhA-1 lagatI hai jo yathArtha meM nirantara jIvana maraNa | vanA hai // karate rahane vAle unhIM agaNita sUkSma jIvoM ke | (13)kandamUla-AlU , kacAlU, ratAlU, kalevaroM kA piMDa hotI hai / isake atirikta | piMDAlU, kaserU, adaraka, haladI, aruI, yA lagabhaga sarva hI prakAra ke athAne, mukhyataH | aravI ( ghuIyA~ ), zakarakandI, z2amIkanda, jo taila se taIyAra kiye jAte haiM aura jinameM | ityAdi jinakA kaMda yA piMGa hI bIja hai khaTAsa hotI hai, vIrya ko kucha na kucha dUSita ! aura jo pRthvI ke abhyantara hI utpanna karate, buddhi aura smaraNa zakti ko hAni pahu~H hote aura bar3hate haiM unheM "kanda" kahate cAte aura mastiSka ko balahIna karate haiN| | haiN| aura mUlI, gAjara, zalajama, pyAz2a, gAMThaisI liye Atmonnati meM bhI bAdhaka haiN| | gobhI, ityAdi jinakA bIja hotA hai aura inheM jitanA adhika sevana kiyA jAtA hai jina para phUla lagakara phalI lagatI haiM aura utanA hI yaha manuSya ko adhika jihvA | prAyaH jinakI jar3eM hI khAne meM AtI haiM lampaTI aura thor3I asAvadhAnI se hI zarI | unheM "mUla' kahate haiM / yaha kanda aura mUla saGgoM ko zIghra roga grahaNa kara lene ke yogya bhI | donoM hI prAyaH kAmoddIpana karate aura banA dete hai |inml biSayalampaTatA ko bar3hAkara Atmonnati aura (7-11) raktapadA yA yakSAvAsa arthAt | dhArmika kAryoM meM bAdhA DAlate haiM / ina meM bar3a-phala yA bar3abaTTA; azvattha phala yA | sUkSma nigoda jIvoM kI utpatti bhI adhika kuMjarAzana-phala arthAt pippala-phala yA | hotI hai| gepalo; yakSAMga yA hemadugdha arthAt Umara yA (14 ) mRttikA (miTTI) A~toM meM kIr3e ghaTumbara yA jantuphala yA gUlara; vanapriyAla | | utpanna karatI aura mastiSka ko nirbala gamalAya yA phalga arthAta jaMgalI aMjIra | banAtI hai|| / kaThiyA gUlara yA kaThUmara; aura plakSa yA | (15) viSa yA z2ahara-yaha sAdhAbhAMDaka yA parkaTI phala arthAt pilakhana raNataH prANAnta karane vAlA padArtha hai| aura pAkara yA pakariyA phala; ina pAMcoM hI vRkSoM | yadi ise vaidyaka zAstra ke niyamAnukUla yathA phala kATha phor3akara binA phUla Aye utpanna | vidhi bhI bhakSaNa kiyA jAya to kAmohIpana te haiM aura ina sarva hI meM pratyakSa rUpa se trasa karatA aura viSaya lampaTI banAtA hai / voM kI utpatti adhika hotI hai / yadyapi ataH Atmonnati ke icchukoM ko yaha tyAjya dhenA phUla oye kATha phor3akara nikalane vAle parva hI phala buddhi ko kucha na kucha sthUla (16) pizita yA pala yA palala yA rate aura mastiSka ko hAni pahu~cA kara AmiSa arthAt mAMsa-trasa jIvoM arthAt tmonnati meM bAdhA DAlate haiM tathApi yaha pAMcoM dvIndriya se paMcendriya taka ke sarva jIvoM ke |dhika hAnikAraka hone se 22 mukhya abhakSya kalevara kI "mA~sa" saMjJA hai| isake bhakSaNa dArthoM meM ginAye gaye haiN| meM nimnalikhita bahuta se dUSaNa haiM:(12) ajAna phala-jisake nAma aura | 1. sa jIva mukhyataH paMcendriya jIva Na Adi se hama anabhijJa haiM tathA jise | ghAta, jo svayam eka mahA pApa hai| mane anya manuSyoM ko khAtA huA bhI kabhI | 2. prANAnta hote hI se mA~sa sar3ane lagatA hIM dekhA ho use 'ajAnaphala' kahate haiM / hai arthAt usameM prati samaya agaNita prasa se abhakSya meM isa liye ginAyA hai ki jIva utpanna ho ho kara marate rahate haiM jisase - - For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhAdya vRhat jaina zabdArNava akhAdya usa mAMsa meM prati samaya durgandhi bar3hatI hI | aura phira use nicor3a kara madhu prApta jAtI hai| jihvA lampaTI aura mAMsa lolupo | karane meM makkhiyAM ke sarva aMDe bacce aura isako durgandhi dUra karane aura svAdiSTa banAne | kucha na kucha makkhiyAM bhI usI ke sAtha ke liye isameM namaka mirca masAlA Adi | nicor3a lI jAtI haiM jisase unake zarIra DAlakara pakAkara yA bhUnakara khAte haiM tathApi kA mAMsa aura rudhira bhI madhu meM sammilata jIvItpattimaraNa isameM pratyeka avasthA meM | ho jAtA hai| banA hI rahatA hai jisase khAne vAle ko 4. chattA tor3a kara lAne aura lAkara agaNita trasa hiMsA kA mahApApa lagatA hai| dukAnadAroM ke hAtha madhu becane vAle manuSya 3. yadi kisI paMcendriya prANoM ko prAyaH nirdaya citta aura aisI nIca jAti binA mAre svayam prANAnta hue prANI kA | ke manuSya hote haiM jinake hAtha kA drava mAMsa grahaNa kiyA jAya to yaha maoNsa aura bhI padArtha ucca jAti ke manuSya khAnA asvIadhika zIghratAse sar3atA hai aura yadyapi jisa | kRta karate haiN| prANI kA mAMsa grahaNa kiyA gayA hai usake 5. ugAla hone ke kAraNa mukha kI lAra mArane kA doSa to nahIM lagatA hai tathApi usa meM mila jAne aura sarva aNDoM baccoM va isake bhakSaNa meM anantAnanta trasa prANiyoM kucha makkhiyoM kA mAMsa rudhira yukta kalevara ke ghAta kA aura bhI adhika pApa hai| sammilata ho jAne se usameM usI jAti ke 4. hara prakAra kA mAMsa viSaya vAsa- madhu ke varNa sadRza agaNita sUkSma jIvoM kI nAoM ko bar3hAtA, dayAlutA ko haratA, utpatti nirantara hotI rahatI hai aura isa krodhAdi kaSAyoM kI ora AtmA ko lie mAMsa samAna dUSita hai| AkarSita karatA aura isa prakAra Atmonati ke vAstavika mArga se sarvathA haTA 6. kucha rogoM meM lAbha dAyaka hone para bhI yaha vAta-rogotpAdaka aura mastiSka detA hai| ko hAnikAraka hai / kabhI kabhI mastaka (17) sAragha yA kSaudra arthAt mAkSika | zUla bhI utpanna karatA hai| yA madhu (zahada )-mumAkhiyA~ jo kaI 7. viSailI makkhiyoM kA yA viSele phUloM prakAra ke phUloM kA rasa cUsa kara lAtIM se lAye hue rasa kA madhu (jisakA pahicAaura lAkara apane chatta meM ugala ugala | nanA kaThina hai ) lAbha ke sthAna meM bahuta hAni kara saMgraha karatI haiM use 'madhu kahate haiN| yaha nimna likhita kAraNoM se abhakSya hai: bhI pahu~cAtA hai| 8. koI koI prakAra kA madhu aisA bhI 1. makkhiyoM ke mu~ha kA ugAla hai| | hotA hai jise anajAne khA lene se kucha 2. lAkhoM makkhiyoM kI bar3e kaSTa se | saMgraha kI huI jAna se adhika priya amUlya | | behozI yA rAzI utpanna ho jAtI aura sampatti hai jise balAt chona lenA ghora | | ThaMDhA pasInA zarIra para AjAtA hai| pApa hai jisake liye dharma granthoM kA baccana | buddhi bhA kucha naSTa sA ho jAtA hai|| hai ki eka madhu chatte ko tor3ane yA usameM | (18) haiyaGgavIna yA saraja yA manthana se cuA cuA kara madhu grahaNa kara lene kA | arthAt navanIta ( nayanI ghI yA makkhana )pApa eka sau grAma phUka dene ke pApa se | tAz2A makkhana kAmoddIpaka, mandAgni kAraka bhI kahIM adhika hai| aura carbI yA majA varddhaka hai jisase anA3. makkhiyoM ko ur3Akara chattA tor3ane | vazyaka muTApA utpanna hokara zarIra bhArI | For Personal & Private Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhAdya vRhat jaina zabdArNava agaNapratibaddha aura dharma sevana meM bAdhA DAlane vAlA ho hAniyAM pahu~cAne se sAMsArika va pAramArthika jAtA hai| mastiSka meM sthUlatA AjAne se | kAryoM meM bAdhA DAlate haiM / AtmavicAra meM rukAvaTa par3a jAtI hai / / noTa 2-ina 22 abhakSya padArthoM ke kaJce dugdha yA dahI meM se nikAlane ke do sambandha meM vizeSa jAnane ke liye dekho zabda ghar3I pazcAt se isameM sUkSma trasa jIva aga- | "abhakSya" // Nita utpanna ho ho kara marane lagate haiN| isI liye kucha ghaMToM meM yA eka do dina meM hI akhilavidyAjalanidhi-vidyArUpI jala jadha anantAnanta jIvoM kA kalevara usa meM kA pUrNa samudra; yaha upAdhi kisI saMgrahIta ho jAtA hai to pratyakSa usa meM asAdhAraNa vidvAna kavi ko rAjA kI ora durgandhi Ane lagatI hai| varNa aura svAda se dI jAtI hai / 'khagendramaNidarpaNa' nAmaka bhI bahuta kucha badala jAtA hai / ataH ise vaidyaka grantha ke racayitA jaina mahAkavi khAne meM mAMsa samAna doSa utpanna hojAte haiM / 'maMgarAja prathama' ko yaha zreSTha upAdhi vijaya nagarAdhIza "harihara" se milI thii| yaha (16) vAruNI yA zuNDA arthAt madya karNATaka deza nivAsI kavi vikrama kI yA surA (madirA yA zarAba )---yaha pratyakSa chaTI zatAbdI ke suprasiddha AcArya rUpa se agaNita jIvoM ke kalevaroM ke rasayukta, durgandhita, buddhi-vinAzaka, smaraNazakti "zrIpUjyapAda yatIndra" kA, jo tatvArthaghAtaka, kAmoddIpaka, viSayavAsanAvaddhaka sUtra kI sarvArthasiddhi TIkA ke kartA haiM, aura paramArthavAdhaka hai| eka ziSya thaa| ise sulalitakavipika(20) ati tuccha phala ( apanI maryAdA vasanta, vidhuvaMzalalAma, kavijanaikamitra, se bahuta choTA phala jisameM abhI bar3hane kI agaNita guNanilaya, paMcagurupadAmbuja bhRga, zakti vidyamAna hai)-yaha sAdhAraNa nigoda ityAdi anyAnya upAdhiyAM bhI prApta thiiN| rAzi kA ghara hone se mastiSka ko hAni yaha karNATaka dezastha devalage prAnta ke mukhya pattana "muguleyapura" kA svAmI thaa| isa kAraka, manovikAravarddhaka aura Atmonnati kI dharmapatnI kA nAma kAmalatA thA jisa meM vAdhaka hote haiN| ke udara se tIna putra janme the| (dekho grantha (21) prAleya yA tuhina arthAta tuSAra 'vR. vi. ca0' meM zabda 'maMgarAja') yA hima (pAlA yA barfa )-yaha indropala yA ole kI samAna dUSita hai| agaDadatta-zaMkhapura nareza "sundara" kI (22) calitarasa-maryAdAvAhya hojAne sulasA rAnI kA eka putra jo apanI strI se yA kisI prakAra kI asAvadhAnI Adi / kA duzcaritra dekha kara sAMsArika viSaya se maryAdA se pUrva bhI jina padArthoM kA svAda / bhogoM se virakta ho gayA thA / (ammaa0)|| bigar3a jAtA hai unheM 'calitarasa' kahate haiN| agaNapratibaddha-antaraGga tapa ke 6 bhedoM aise khAne pIne ke sarva hI padArthoM meM sUkSmatrasa meM se 'prAyazcita' nAmaka prathama bheda kA jIvoM kI utpatti aura maraNa kA prArambha ho eka upabheda arthAt vaha prAyazcita jisake jAtA hai jisase zIghra hI unameM khaTAsa,jAlA, anusAra kisI aparAdha ke daMDa meM guru kI phUlI, tAra baMdhanA, raMga badala jAnA, ityAdi | AzAnusAra kucha niyata kAla taka muni ko kisI na kisI eka yA adhika prakAra kA | saMgha se alaga raha kara kisI aise deza ke parivartana ho jAtA hai / aise padArtha zArIrika | bana meM zraddhA pUrvaka mauna sahita tapa karanA aura mAnasika donoM hI prakAra kI aneka par3e jahAM ke manuSya dharma se anabhijJa ho|| Ram For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 agaNitaguNanilaya vRhat jaina zabdArNava agADhasamyagdarzana noTa-prAyazcita tapa ke dazabheda yaha haiM:-- ___ isa Rddhi ke 8 bheda haiM-(1) Amarza (1) AlocanA (2) pratikramaNa (3) Alo- (2) vela (3) jalla ( 4 ) mala (5 ) canA-pratikramaNa (4) viveka (5) vyutsarga | _ viTa (6) sarvoSadhi (7) AsyAviSa (6) tapa (7) cheda (ka) mUla yA upasthApanA (8) dRSTiviSa / (dekho zabda"akSINaRddhi" yA chedopasthApanA (6) parihAra (10) | kA noTa 2) shrddhaan|| agamika-vaha zruta jisake pATha, gAthA ina daza meM se antima bheda 'zraddhAna' Adi paraspara samAna na ho; AcArAMgAdi nAmaka prAyazcita ko anAvazyaka jAnakara kisI kisI AcArya ne prAyazcita tapa ke kAlikazruta / (a0 mA0 agmiy)|| kevala 6 hI bheda batAye haiM // agasti (agatyi, agastya )-(1) ina daza meM se 'parihAra'prAyazcita ke grahoM meM se 45 veM 'rudra' nAmaka graha kA (1) gaNa pratibaddha aura (2) agaNapratibaddha, naam|| yaha 2 bheda haiM / (2) eka tAre kA nAma jo Azvina kisI kisI AcArya ne isa pari- mAsa ke prArambha meM udaya hotA hai| hAra prAyazcita ke (1) anupasthApana aura (3) eka paurANika RSi kA nAma jo (2) pAraMcika, yaha do bheda karake "anupa- 'kumbhaja' RSi ke nAma se bhI prasiddha the| sthApana" ke bhI do bheda ( 1 ) nija guNAnu- yaha 'mitrAvaruNa' ke putra the / inakA pahilA pasthApana aura (2) paraguNAnupasthApana kiye nAma "mAna" thaa| dakSiNa bhArata ke eka haiM // ( uparyukta sarva bhedoM kA svarUpa Adi parvata kI coTI kA nAma 'gastikUTa' yathAsthAna dekheN)|| ina hI ke nAma se prasiddha hai jisase agaNitaguNanilaya-apAra guNoM kA "tAmUparNI" nadI nikalatI hai // (4) agastya kA putra; baka vRkSa, maulasthAna; yaha eka viradAvalI jaina mahA sirI; dakSiNa dizA // kavi "maMgarAja prathama" kI thI (dekhozabda "akhilvidyaajlnidhi"aur"mNgraaj")|| agATa-asthira,sthira na rahane vAlA, calA. agada-roga rahita, nirogI, svasthya; roga yamAna, adRr3ha. dRr3hatA rahita // agAr3ha samyagdazana-vedaka yA kSAyodUra karane vAlI vastu arthAt auSadhi;akathaka mu~ha cuppA; daivazakti sampanna ratna pazamika samyagdarzana ke 3 bhedoM (1) calavizeSa; nadI vizeSa // samyagdarzana (2) malina samyagdarzana (3) agAr3ha samyagdarzana meM se tIsare bheda kA agada Rddhi-auSadha Rddhi kA dUsarA nAma, jisameM AtmA ke pariNAma yA bhAva nAma | vaha Rddhi (Atmazakti) jisa ke | akampa na raha kara sAMsArika padArthoM meM prApta hojAne para isa Rddhi kA svAmI mamatva, paratva rUpa bhrama kA kucha na kucha RSi apane malAdi taka se rogiyoM ke sadbhAva ho|| asAdhya roga taka ko bhI dUra kara sktaa| noTa-samyagdarzana ke mUla bheda 3 haiM (1) hai / athavA usa RSi ke zarIra kA koI aupazamika (2) kSAyika aura (3) kssaayo| maila Adi yA usake zarIra se sparza huI pazamika / ina meM se tIsare kA eka bheda vAyu yA jalAdi bhI sarva prakAra ke kaThina | uparyukta "agADha samyagdarzana" hai / isa kA se kaThina zArIrika rogoM ko dUra krskeN| sthiti-kAla jaghanya eka antarmuhUrta ( do ghar3I For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ agAra vRhat jaina zabdArNava agArI se kama ) aura utkRSTa 66 sAgaropama hai| (2) sadguNa-gurupUjaka-sadAcAra, svajisa vyakti ko jisa prakAra kA samyagdarzana | paropakAra, dayA, zIla, kSamA Adi sadguNoM prApta hotA hai use usIprakAra kA "samyagdRSTI" | aura unake dhAraka puruSoM tathA mAtA pitA yA "samyaktI" yA "tattvajJAnI" yA Atma- | Adi meM bhakti rakhane vaalaa| zAnI" yA "mokSamArgI" kahate hai / (dekho (3) sadgI-satya, madhura aura hita mita zabda "akasmAt bhaya" ke noTa 1, 2, 3, aura bacana bolane vAlA // pR. 13, 14 zabda "samyagdarzana" Adi ) // o (4) trivargasAdhaka --dharma, artha, kAma, agAra-AgAra, sadana, gRha, ghara, makAna | ina tInoM puruSArthoM ko paraspara virodha rahita gRhasthAzrama, zrAvakadharma; bandhana rahita, 1 dharma dharma kI mukhyatA pUrvaka sAdhana karane vAlA // | mukta, vivandha roga, samudra // . (5) gRhiNIsthAnAlayI-suzIlApati vratA strI sahita aise nagara, grAma, ghara meM agArI ( agAri)-gRhasthI, ghara meM | | nivAsa karane vAlA gRhasthI jahAM trivarga rahane yA basane vAlA, kuTumba parivAra | sAdhana meM kisI prakAra kI bAdhA na par3e // sahita rahana sahana karane vAlA; bratI (6) hImaya-lajjAvanta, nirlajjatA manuSya ke do bhedoM arthAt 'agArI' aura | rahita / 'anagArA' athavA 'AgArI' aura 'anA- (7) yuktAhAravihArI-jisa kA khAna gArI' meM se eka pahile bheda kA nAma; sapta | pAna, gamanAgamana, baiTha uTha Adi sarva kriyA vyasana tyAgI aura aSTa mUlaguNadhArI yogya aura zAstrAnukUla ho| gRhasthI; aNuvratI gRhastha,dezavratI zrAvaka, (8) susaMgI-sadAcArI sajjana puruSoM vaha gRhastha jisane samyagdarzana pUrvaka 5 pApoM kI saMgati meM rahane vAlA aura kusaMga tyaagii|| arthAt hiMsA, asatya, corI, maithuna yA (6) prAza-buddhimAnI se hara kArya ke abrahma, aura parigraha kA ekadeza (apUrNa)| guNAvaguNa vicAra kara dUra darzitA pUrvaka tyAga kiyA ho; vaha gRhastha jo trizalya- kAma karane vAlA // rahita arthAt mAyA, mithyA,nidAna rahita (10) kRtajJa-parAye kiye upakAra ko 5 aNuvrata ( ahiMsANubrata, satyANuvrata, | kabhI na bhUlane vAlA aura sadA prati upa. acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata, aura parigraha | kAra kA abhilASI // parimANANubrata ) kA dhAraka ho, tathA jo (11) vazI ( jitendriya)-indriyAdhIna saptazIla arthAt 3 guNavrata aura 4zikSA- | na rahakara mana ko vaza meM rakhane vAlA // vrata ko bhI paJcANuvrata kI rakSArthapAlatAho |. (12) dharmavidhi zrotA-dharmasAdhana ke aura anta meM sallekhanA arthAt samAdhi | kAraNoM ko sadA zravaNa karane vAlA // maraNa sahita zarIra choDe / ina sarva vratoM (13) dayAla - dayA ko dharma kA mala ko aticAra rahita pAlana karane vAle | jAna kara duHkhI, daridrI, donoM para dayA gRhasthI ko pUrNa sAgAradharmI arthAt bhAva rakhane vAlA // sAgAra dharma ko pUrNatayaH pAlana karane vAlA (14) aghamI ( pApa bhIru )-durAH zrAvaka kahate haiM / caraNoM se sadA bhaya bhIta rahane vAlA // noTa 1-aise zrAvaka ke nIce likhe 14 | ina 14 lakSaNoM yA guNoM ko dhAraNa karane lakSaNa yA guNa haiM: vAlA puruSa pUrNa sAgAradharmI ( agArI yA (1) nyAyopArjita-dhana-grAhI-nyAya AgArI) banane ke yogya hotA hai| aisA puruSa pUrvaka dhana kamA kara bhogane vaalaa| upayukta guNoM kI rakSArtha nimna likhita niyamoM For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ -ram m arA mAAMAARAATRINA KHADMINTONMMeasurm agArI vRhat jaina zabdArNava agArI kA yathA zakti pAlana karatA, AdarzaAgArI prAtaHkAla jAgate samaya nitya prati karatA banane ke liye prayatna karatA aura anAgArI aura yathA Avazyaka doSoM kA prAyazcitta bhI banane ke liye abhyAsa bar3hAtA hai: letA hai| (1) uparyukta 5 anuvrata (aNuvrata ),7 aisA yogya puruSa yadi saMsAradeha-bhogAdi zIla ( 3 guNabrata aura 4 zikSAbata )aura se virakta hokara mokSa-prApti kI utkaTa abhianta-sallekhanAmaraNa, ina 13 meM se pratyeka ke lASA rakhatA ho to avasara pAkara yathA dra 5, 5 aticAra doSoM ko bhI bacAtA aura kSetra kAlaM bhAva yA to turanta anAgArI 5, 5 bhAvanAoM ko dhyAna meM rakhatA hai| (mahAvratI muni) bana jAtA hai yA apanI (2) sapta-durvyasana-tyAga, aSTamUlaguNa yogyatA va zakti anusAra zrAvakadharma kI grahaNa aura trizalya varjana ko bhI atIvAra | nimna likhita 11 pratimAoM (pratikSA, kakSA | DhoSoM se bacAkara pAlana karane meM prayatna | yA zreNI) meM se koI eka dhAraNa karake zIla rahatA hai| udAsIna vRtti ke sAtha Upara ko car3hatA huA (3) 22 prakAra ke abhakSya padArthoM ke yathA avasara munivrata dhAraNa karaletA hai / bhakSaNa se bacatA hai // ve 11 pratimA yaha hai:-(1) darzana (2) (4) gRhastha dharmasanbamdhI 53 kriyAoM| vrata (3) sAmAthika (8) proSadhopavAsa (5) ko yathA yogya aura yathA Avazyaka apane | sacitatyAga (6) rAtri bhojana tyAga (7) pada ke anukUla pAlatA hai| brahmacarya (8) AraMbha tyAga (6) parigraha tyAga (5) garbhAdhAnAdi 26 saMskAroM ko zAstrA- (10) anumati tyAga (11) uddiSTa tyAga / nukUla karane karAne kA udyama rakhatA hai| noTa :-2 (6) samyakta ko bigAr3ane yA malIna 3 guNavata-digabrata, anarthadaMDatyAga | karane vAle 50 doSoM ko bacAtA aura 63 | vrata, aura bhogopabhogaparimANa vrata // guNoM ko avadhAraNa karatA hai| 4 zikSAvrata-dezAvakAzika, sAmA(7) zrAvaka ke 21 uttara guNoM kA yika, proSadhopavAsa aura atithi sNvibhaag| pAlaka aura 17 niyamoM kA dhAraka banatA hai| 7 durvyasana-juA, corI, vezyA gamana, (7 avasaroM para mauna dhAraNa karatA| madyapAna, mAMsabhakSaNa, para-strI-ramaNa aura aura bhojana ke samaya ke 4 prakAra ke 44 mRgayA // antarA-yoM ko bacAtA hai // ___8 mUlaguNa-5 udambara phala aura 3 paMcazana arthAta calhA. caukA, | makAra tyAga arthAta baha phala, pIpala phala. ghA nitya | Umara phala ( gUlara) kaThUmara phala jaMgalI prati kI ghara kI kriyAe~ bar3I zuddhatA se | aMjIra ), pAkara phala ( pilakhana yA yathAvidhi karAtA aura Upara se koI jIva | pakariyA ), madhu, mAMsa,madya, ina aSTa vastuoM jantu na par3e isa abhiprAya se pUjanasthAna ke khAne kA tyAga athavA (1) paJca udambara Adi 11 sthAnoM meM candove lagAtA hai|| phala tyAga (2) madhu tyAga (3) mAMsa tyAga (10) apanI dinacaryA aura rAtricaryA (4) madya tyAga (5) deva bandanA ( 6 ) zAstrAnukUla banAtA hai| jIvadayA (7) duhare ujala nirmala vastra se (11) dinabhara ke kiye kAryoM kI samhA- chanA jalapAna (8) rAtri bhojana tyAga // la aura unakI AlocanA va pratikramaNa 3 zalya-mAyA, mithyA. nidAna // rAtri ko sote samaya aura rAtri ke kAryoM kI __22 abhakSya-olA, ghora bar3A (dvidala), samhAla aura unakI AlocanA va pratikramaNa | niza bhojana, bahuvIjA, baiMgana, sandhAna makAra tyAga athAt bar3a phala, pIpala phala kAlIna Am e mewwmara For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ agArI vRhat jaina zabdArNava agArI (acAra), bar3a phala, pIpala phala, Umara, 17 nityaniyama zrAvaka ke-SaTarasa kaThUmara, pAkara phala, ajAna phala, kanda mUla, bhojana, kumakumAdi vilepana, puSpamAlA, maTTI, viSa, mAMsa, madhu, madya, mAkhana, | tAmbUla, gItazravaNa, nRtyAvalokana, maithuna, ati tuccha phala, tuSAra, calita rasa // snAna, AbhUSaNa, vastra vAhana, zayanAsana, ___53 kriyA-uparyukta 12 brata (5aNuvrata, sacita vastu, dizA gamana, auSadha, gRhArambha, 3guNavata.4 zikSAbata), mUlaguNa, 11 pratimA aura saMgrAma, ina 17 kA yathAAvazyaka (pratijJA ), 12 tapa ( anazana, Unodara, vrata aura yathAzakti nityaprati parimANa sthira parisaMkhyAna,rasaparityAga, viviktazayyAsana, karanA // kAyaklaza, prAyazcita, vinaya, vaiyAvata, 7 mauna-devapUjA, sAmayika, bhojana, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna), 4 dAna | vamana, snAna, maithuna, malamUtratyAga, yaha, ( jJAna dAna, abhaya dAna, AhAra dAna avasara mauna ke haiN| auSadhi dAna), 3 ratnatraya ( samyagdarzana, | 4 prakAra ke 44 antarAya bhojana samyagjJAna, samyak cAritra ), rAtri bhojana | samaya ketyAga, zada jala pAna. aura samatA bhAva // (1) 8 rASTa sambandhI / jasa, hAr3a, mAsa. (Age dekho zabda " agranivati kriyA" rakta, gIlA cAma, viSTA, jIvahisA pR070 aura "kriyaa")|| ___ ityAdi dRSTigocara hone para // ___26 saMskAra-garbhAdhAna, prIti kriyA, | | (2) 20 sparza sambandhI / jaise billI, kuttA Adi paJcendriyapazu, cAma, RtuvatI suprIti kriyA, dhRti kriyA, moda kriyA, | priyodbhava kriyA, nAma karma, bahiryAna kriyA, | strI, nIca strI puruSa, roma, nakha, pakSa (paMkha) Adi ke bhojana se chU jAne para // niSadyA kriyA, annaprAzana kriyA, vyuSTi krayA athavA varSavarddhana kriyA, caula kriyA (3) 10 zravaNa sanbandhI / jaise devamati athavA kezavAya kriyA, lipisaMkhyAna kriyA, | bhaGga honA, guru para kaSTa yA dharma kArya meM upanIti kriyA. bratacaryA. batAvatAra kriyA, vighna, hiMsaka krUra vacana, rone pITane ke vevAha kriyA, varNalAbha kriyA, kulacaryA zabda,agnidAha yA anyAnya utpAta sUcaka kreyA, gRhIsitA kriyA prazAntatA kriyA, bacana sunane pr| hatyAga kriyA. dIkSAdya kriyA. jinarUpatA (4) 6 manovikAra yA smaraNa sambaMdhI / RyA, maunAdhyayana va tatva kriyA, samAdhi mAMsAdi glAni dilAne vAle padArthoM ke raNa yA maraNa kI kriyaa| smaraNahoAnepara yAbhUlasekoI tyAgIhuI 50 doSa samyakta ko malIna karane vAle vastu khAne para smaraNa Ate hii| ityaadi| aura samyaktI ke 63 guNa ( dekho zabda "akaH | 11 sthAna candovA lagAne ke-(1) mAt bhaya" ke noTa 12.3, pR. 13,14) // pUjana sthAna (2) sAmAyika sthAna (3) svA21 uttaraguNa zrAvaka ke-lajjAvata, | dhyAya yA dharma carcA sthAna (4) cUlhA (5) yAvanta, prasannacitta, pratItivanta, para doSA- | cakkI (6) panher3A (7) ukhalI () bhojana chAdaka paropakArI, saumyadRSTi, guNagrAhI, sthAna (6) zayyA (10) ATA chAnane kA paSTavAdI, doghavicArI, dAnI, zolavanta, | sthAna ( 1) vyApAra-sthAna // tajJa, tattvajJa, dharmajJa, mithyAtva tyAgI,saMtoSI, noTa3-uparyukta 11 pratimA va 14 lakSaNa, pAdavAda bhASI, abhakSya tyAgI, SaTakarma | 53 kriyA Adi kA alaga alaga svarUpa vINa // yathA sthAna dekheN| For Personal & Private Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ agIta ( 54 > vRhat jaina zabdArNa na agIta zAstrAra rahita, jinavANI o na 'samajhane vAlA a0 mA0 gItArtha agI, agatya ) || agupta - trigupti rahita; manogupti, vacana gupti, kAya gupti, ina tInoM yA koI eka gupti rahita puruSa, mana bacana kAya ko doSoM se rakSita yA apane vaza meM na rakhane vAlA, arakSita; jo gupta arthAt chipA huA na ho, pratyakSa // guptabhaya - pratyakSa bhaya; prakaTa bhaya; vaha bhaya jo gupta arthAt chipA naho; sAta prakArake bhayoM meM se eka chaThe prakAra ke bhaya kA nAma jisameM dhana mAla ke luTane yA corI jAne Adi kA bhaya rahatA hai| ( pIche dekho zabda "akasmAta bhaya" noToM sahita pR0 13 ) // agupti - trigupti rahita panA, triguptikA abhAva // aguru-gurutArahita, bhArIpanarahita, halakA gauravazUnya; gururahita, bina upadezaka; agaru candana, kAlAgaru; zIzama; laghuvarNa, vaha varNa yA akSara jo anusvAra visarga yAdIrghasvara se yukta, athavA saMyukta varNa se pUrva na ho / aguruka - agurulaghu nAmakarma ( a0mA0 agurua ) // agurulaghu - (1) gurutA aura laghutA rahita na bhArI na halakA | ( 2 ) nAmakarma kI 42 athavA avAntara bhedoM sahita 13 uttara prakRtiyoM meM se eka prakRti kA nAma jisake udaya se kisI saMsArI jIva kA zarIra na ati bhArI ho aura na ati dalakA ho / noTa- dekho zabda "aghAtiyA karma" ke antargata " nAmakarma" / agurulatvaghuguNa agurulaghuka-ve dravya guNa, yA paryAya jina meM bhArIpana yA halakApana nahIM hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kAla, jIva yaha 5 dravya aura caDaphAliyApudgala arthAt bhASA mana, aura karma yogya dravya, bhAva lezyA, dRSTi darzana, jJAna, ajJAna, saMjJA, manoyoga, bacanayoga, sAkAra upayoga, anAkAraupayoga, yaha sarva agurulaghuka hai / ( a0 mA0 agurulaghuga, agurulaDDu ) // upaghAta: agurulaghu catuSka- agurulaghu, paraghAta, ucchravAsa, yaha 4 nAmakarma kI prakRtiyA~ | ( a0 mA0 ) // agurulaghutva - ( 1 ) gurutA aura laghutA kA abhAva, bhArIpana aura halakepana kA na honA // (2) siddhoM arthAt karmabandharahita muktAtmAoM ke mukhya aSTaguNoM meM se eka guNa jo gotra karma ke naSTa hone se prakaTa hotA hai // noTa - siddhoM ke mukhya aSTaguNa - ( 1 ) kSAyika samyakta ( 2 ) ananta darzana ( 3 ) anantajJAna (4) amantavIrya ( 5 ) sukSmatva (6) avagAhanatva (7) agurulaghutva ( 8 ) adhyAvadhitva // agurulaghutva guNa - paTadravyoM meMse hara dravya ke chaha sAmAnya guNoMmeM kA vaha sAmAnya guNa yA zakti jisa ke nimitta se hara dravya kA dravyatva banA rahatA hai arthAt eka dravya dUsare dravya rUpa nahIM ho jAtA aura na eka dUsare guNa rUpa hotA hai aura na dvayaM ke ananta guNa kabhI bikhara kara alaga hote haiM, athavA jisazakti ke nimitta se dravyaM kI ananta zaktiyAM eka piMDarUpa rahatI hai tathA eka zakti dUsarI zakti rUpa nahIM pariNamana karatI yA eka dravya dUsare dravya rUpa For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - | agurulaghutvapratijIvIguNa vRhat jaina zabdArNava aggaladeva nahIM badalatA use "agurulaghutva guNa" | mithyAtva" ) // kahate haiM / agRhItArtha-vaha muni jo ekAvihArI na noTa-SaTa dravyoM ke 6 sAmAnya guNa yaha haiM:-(1) astitva (2) vastutva (3) __ ho kintu dUsare muniyoM ke sAthahI vicarai / / dravyatva (4) prameyatva (5) agurulaghutva | aggala (argala)-(1) Agala, sAMkala, (6) pradezatva // hur3akA, baiMDA yA caTakanI jo kivAr3a banda agurulaghutvapratijIvI guNa-jIva yA| karane meM lagAI jAtI hai // (2) 88 grahoM meM se eka graha kA nAma ajIva ke aneka 'pratijIvI' guNoM meM se | vaha gaNa jisa se usake bhArIpana va hala (a0 mA.) ke panake abhAva kA athavA usa kI uccatA | agaladeva ( argaladeva )-(1) karNATaka va nIcatA ke abhAva kA bodha ho|| dezavAsI eka suprasiddha jainAcArya-inakA noTa 1-dravya ke anujIvI aura prati-| janma sthAna "iGgalevara grAma" aura samaya jIvI, yaha do prakAra ke guNa hote haiN| bhAva vIra ni0 saM0 1634, vi. saM0 1146 svarUpa guNoM ko anujIvI guNa kahate haiM, jaise aura IsvI san 1086 hai| pitA kA nAma samyaktva. sukha, cetanA, sparza, rasa, gandha 'zAntIza', mAtA kA nAma 'pocAmbikA' Adi aura abhAva svarUpa guNoM ko pratijIvI aura guru kA nAma 'zrutakIrtitraividya deva' guNa kahate haiM, jaise nAstitva, amUrttatva, aceta- thaa| yaha apanI gRhasthAvasthA meM kisI natva, agurulaghutva Adi / rAjadarbAra ke prasiddha kavi the| inake race agRha-gRhahIna, ghararahita; ghara tyAgI granthoM meMse Ajakala kevala eka karNATakIya bhASA kA 'candraprabhapurANa' hI milatA hai vAnaprastha; gRhatyAgI muni (pIche dekho jisakI racanA zaka saM0 2011 (vi.saM. zabda "akaccha", pR04)|| 1146 ) meM huI thI / isa grantha kI bhASA pragRhIta (agrahIta)-na grahaNa kiyA huA // bahuta hI praur3ha, pravINatAyukta aura saMskRtapragRhIta mithyAtva-na grahaNa kiyA huA padavahula hai| isameM 16 AzvAsa arthAt adhyAya hai / jainajanamanoharacarita, kavi mithyAtva; vaha asatya bhAva aura asatya kulakalabhatrAtayUthAdhinAtha,kAnyakaraNadhAra, zraddhAna jo kisI mithyA zAstra yA mithyA bhAratIbAlanetra, sAhityavidyAvinoda, zraddhAnI guru Adi ke upadezAdi se na grahaNa jimasamayasarassArakelamarAla, aura sula. kiyA gayA ho kintu AtmA meM svayam usa litakavitAnartakInRtyaraGga Adi aneka kI malInatA ke kAraNa pUrvopArjita"mithyA inake virada arthAt prazaMsA vAcaka nAma tva karma' ke udaya se anAdi kAla se yA padavI haiM jinase ina kI vidvatA aura santAna dara santAna pravAharUpa calA AyA ho| isI ko "nisargaja mithyAtva" yogyatA kA ThIka patA laga jAtA hai| AzcaNNadevakavi, aNDayya, kamalabhava, bhI kahate haiN| yaha mithyAtva 3 prakAra ke bAhubali aura pArzva Adi aneka bar3e bar3e mithyAtvoM-agRhIta, gRhIta, sAMzayikameM se eka hai // kaviyoM ne apane apane granthoM meM inakI bar3I prazaMsA kI hai / yaha AcArya malasaMgha, gRhItamithyAdRSTI-agRhIta mithyAtva- dezIyagaNa, pustakagaccha, aura kundakunda prasita jIva / (Upara dekhozabda "agRhIta- AmnAya meM hue haiN| For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ agni (2) karnATaka dezIya vatsagotrI eka suprasiddha brAhmaNa kA nAma bhI "aggaladeva " thA jisake putra "brahmAziva" ne vaidika mata tyAga kara pahile to liMgAyata mata grahaNa kiyA aura phira liMgAyata mata ko bhI niHsAra jAna kara "meghacandratraividyadeva" ke "zrIvIranAnda " muni ke upadeza se putra jainadharma ko svIkRta kiyA aura samayaparIkSA" nAmaka grantha racA jisameM zaiva vaiSNavAdika matoM ke purANa granthoM tathA AcAroM meM doSa dikhA kara jainadharma kI prazaMsA kI hai / yaha suprasiddha mahAkavi ubhaya bhASA ( saMskRta aura kanar3I ) kA acchA vidvAna thA / isakA samaya IsvI san 1925 ke lagabhaga kA hai // agni - (1) Aga, vahi, vaizvAnara, dhanaJjaya, bIta hotra, kRpITiyoni, jvalana, pAvaka, anala, amarajihna, saptajihna, huta, bhuja, hutAzana, daddana, vAyukha, havyavAhana, zukra, zuci, ityAdi sATha sattara se adhika isake paryAya bAcaka nAma hai / ( 5-6 ) vRhat jaina zabdArNava noTa- vartamAna kalpakAla ke isa avasarpiNI vibhAga meM "agni" kA prAdurbhAva ( prakaTa honA ) zrI RSabhadeva prathama tIrthaGkara ke samaya meM huA jaba ki bhojanAdi sAmagrI dene vAle 'kalpavRkSa' naSTa hojAne para annaAdi utpanna karane aura unheM pakA kara khAne kI AvazyakatA pdd'ii| AvazyaktA par3ane para pahile pahala zrI RSabhadeva ( Adi brahmA ) ne agni utpanna karane kI nimnalikhita tIna vidhiyAM sikhAI': -- PORTAL/VINE.CO agnikAyika 2. sUryakAntamaNi (AtazI zIzA ) banA kara aura use sUrya ke sanmukha karake agni utpanna karanA // 3. (1) vahniprasthara ( cakamaka patthara ) kI pahicAna batAkara aura usake Tukar3oM ko balapUrvaka TakarAkara agni nikAlanA // (2) citrakavRkSa, svarNadhAtu, pitta, cintA, kopa, zoka, jJAna, rAja, gula, bhilAvA, nIva bRkSa, 3 kA aGka, tRtIyAtithi, kRttikA nakSatra // (3) kRttikA nakSatra ke adhidevatA kA nAma pUrva aura dakSiNa dizAoM ke madhya kI vidizAoM ke adhipati deva kA nAma tathA usI vidizA kA bhI nAma // AThoM dizA vidizAoM ke adhipati deva aSTa dikpAla - indra (soma), agni, yama, naiRtya, varuNa, vAyavya, kuvera, IzAna // noTa 2 -- kRttikA nakSatra ke adhideva kA nAma "agni" hone se hI "agni" zabda " kRttikA " nakSatra kA bhI vAcaka hai / tathA yaha nakSatra 'azvinI' nAmaka prathama nakSatra se tIsarA hone ke kAraNa 3 ke aGka kA aura tRtIyA tithi kA vAcaka bhI yaha "agni" zabda hai // agnikAya 1. araNi, ganiyArI, anantA, agnizikhA Adi kaI prakAra ke kASTha vizeSa ke nAma aura unakI pahicAna Adi batA agni kA zarIra; pA~ca prakAra ke eka indriya arthAt sthAvara kAyika jIvoM meM se eka agnikAyika jIvoM kA zarIra // aura unake sukhe Tukar3oM ko ragar3a kara agnikAyika- agni kAya vAlA, jisa agni nikAlanA / prANI kA zarIra agni ho / (4) nAka se Ane jAne vAle zvAsa ke tIna mala bhedar3A, piMgalA, aura suSmaNA meM se tIsare svara kA bhI nAma "agni" hai / isa svara ko 'sarasvatI svara, bhI kahate haiM jisa prakAra 'Ir3A' kA nAma 'candra' aura 'yamunA', aura piMgalA kA nAma 'sUrya' aura 'gaGgA' bhI hai / . ( dekho zabda prANAyAma ) // For Personal & Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ agnikAyikajIva agnikAyika jIva-6 kAya ke jIvoM noTa 2 - gati nAmakarma ke udaya se jIva kI mArakAdi paryAya ko 'gati' kahate haiM / narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati, aura devagati, yaha cAra gati haiM, jina meM se tiryaca gati ke jIvoM ke atirikta zeSa tInoM gatiyoM ke jIva sarva hI 'trasa jIva' haiM aura tiryaca gati ke jIva trasa aura sthAvara daunoM prakAra ke haiM // | meM se eka kAya kA jIvaH 4 gati meM se tiryaJca gati kA eka bheda: 5 sthAvara jIvoM maiM se eka; yaha sammUrcchana janmI, napuMsaka liMgI, eka-indriya arthAt kevala sparzana indriya dhAraka sthAvara- kAyika vaha jIva hai jisakA zarIra agnirUpa ho| isa ko tejakAyika jIva bhI kahate haiM / agnikAyika jIvoM kA zarIra nigodiyA jIvoM se apratiSThita hotA hai arthAt isa meM nigodiyA jIva nahIM hote| isa prakAra ke jIvoM ke zarIra kA Akara suiyoM ke samUha kI samAna sUkSma AkAra kA hotA hai jo netra indriya se dikhAI nahIM par3atA / isa kI utkRSTa Ayu 3 dina kI hotI hai| 84 lakSa yoni bhedoM meM se agnikAyika jIvoM ke 7 lakSa bheda haiM ( dekho zabda " yoni " ) / jIva samAsa ke 57 athavA 68 bhedoM meM se isa ke 6 bheda haiM - ( 1 ) sUkSmaparyApta ( 2 ) sUkSmanivRtyaparyApta (3) sUkSmalabhya paryApta ( 4 ) sthUlaparyApta (5) sthUla nivRtyaparyApta ( 6 ) sthUla ladhyaparyApta (dekho zabda "jIva samAsa" ); 167 // lakSa koTi "kula" ke bhedoM meM isa kAya ke jIvoM ke 3 lakSa koTi ( 300000, ) bheda haiN| (dekho zabda "kula" ) ( go0 jI0 gA0 73-80, aa 0000000 ( 57 ) vRhat jaina zabdArNava 86, 113, 116, 166, 200,00 noTa 1 - jAti nAma karma ke avinAbhAvI sa aura sthAbara nAmakarma ke udaya se hone vAlI AtmA kI "paryAya" ko 'kAya' kahate haiM / pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, banaspatikAyika, yaha pAMca agnikAyikajIba prakAra ke jIva ekendriya jIva haiM arthAt yaha kevala eka sparzana-indriya rakhane vAle jIva haiM / yahI sthAvara-jIva yA sthAvara -kAyikajIva kahalAte haiN| zeSa dvindriya Adi jIva "basa" yA prasakAyika jIva kahalAte haiM / pAMca sthAvarakAyika aura eka trasakAyika yaha chaha " SaTakAyika" jIva haiN| / noTa 3 - sarva hI saMsArI jIvoM kA janma ( 1 ) garbhaja (jelaja, aMDaja, potaja ) ( 2 ) upapAdaja aura ( 3 ) sammUrchana ( svedaja, udbhija Adi ), ina tIna prakAra kA hotA hai jina meM se sammUrcchana kSammI vaha jIva kahalAte haiM jina ke zarIra kI utpatti kisI bAhya nimitta ke saMyoga se ho usa zarIra ke yogya pudgala-skandhoMke ekatritaho jAnese hotI hai // noTa 4- aGgopAMga-nAmakarma ke udaya se utpanna zarIra ke Akara yA cinha vizeSa ko liGga yA veda kahate haiM / isake puruSa liGga straliGga aura napuMsaka liGga yaha tIna bheda haiM jinameM se pUrva ke do liGgoM se rahita jIva ko f 'napuMsaka liMgI' jIva kahate haiM // noTa 5-jo apane apane viSayoM kA anubhava karane meM indra kI samAna svatantra hoM unheM "indriya" kahate haiM / sparzana, rasana, ghrANa, cakSu, zrotra, yaha pAMca vAhya dravyaindriyAM haiM inahI ko "jJAnendriya" bhI kahate For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 58 ) vRhat jaina zabdArNava agnikumAra haiM / ina meM se zarIra nAmakarma ke udaya se utpanna una zarIrAGgoM ko, jinake dvArA AtmA ko zIta, uSNa, komala, kaThina Adi kA sparzayogya viSayoM kA jJAna ho, " sparzana indriya" kahate haiM // noTa 6-- jina dharmoke dvArA aneka jIva tathA unakI aneka prakArakI jAti jAnI jAya unheM aneka padArthoM kA saMgraha karane vAlA hone se "jIva samAsa" kahate haiM ! noTa 7 - jIvoM ke zarIra kI utpatti ke AdhAra ko "yoti" kahate haiM / noTa -- alagara zarIra kI utpatti ke kAraNabhUta nokarma vargaNA ke bhedoM ko "kula' kahate haiM // mo0 jI0 gA0 70, 74, =4, 145, 163, 174, 180, ... * agnikumAra - ( 1 ) eka kSudhAvarddhaka audhi; mahAdevajI ke jyeSTha putra " kArttikeya " kA dUsarA nAma; bhavanavAsI devoM ke 10 bheoM yA kuloM meM se eka kula kA nAma // (2) bhavanavAsI devoM ke "agnikumAra" nAmaka kula meM 'agnizikhI' aura 'agnivAhana' nAmaka do indra aura inameM se hareka ke eka eka pratIndra haiM / ina ke mukuToM, dhvajAoM aura caityavRkSoM meM 'kalaza' kA cinha hai / inakA caityavRkSa 'palAza vRkSa' hai jisake mUla bhAga pratyeka dizA meM pA~ca 2 caitya arthAt digambara pratimAe~ paryakAsana sthita haiN| hara pratimA ke sAmane eka eka mAnastambha hai jina ke uparima bhAga 7 pratimAe~ haiM / uparyukta do indroM meM se prathama dakSiNendra hai aura dUsarA rA uttarendra hai| prathama ke 40 lakSa aura dvitIya ke 36lakSa bhuvana haiM / yaha bhuvana ratna - pRthvI ke bhAga meM citrAbhUmi se agnigupta bahuta nIce haiM / hara bhavana ke madhya bhAga meM eka eka parvata aura hara parvata para eka eka akRtrima caityAlaya hai / Ayu dakSiNendra kI Der3ha palyoyama, uttarendrakI kucha adhika Der3ha palyoyama, ina kI devAMganAoM kI 3 kor3i varSa aura anya agnikumAra kula ke devoMkI utkRSTa Ayu 1 // palyopama ora jaghanya 50 sahasra varSa hai| devAMganAoM kI utkRSTa Ayu tIna koTi varSa aura jaghanya 1 sahasra varSa hai| agnikumAra devoM kI zarIra kI UMcAI 10 dhanuSa arthAt 40 hAtha kI hai / inakA zvAsozvAsa 7 | muhUrtta arthAt 15 ghaTikA (ghar3I) ke antara se aura kaMThAmRta AhAra sAr3hesAta dinake antara se hotA hai / agnigati - prajJapti, rohiNI Adi aneka divya vidyAoM meM se ekakA nAma / (dekho zabda "acyutA" kA noTa 1 ) / agnigupta - zrIRSabhadeva (prathama tIrthaGkara) ke 84 gaNadharoM yA gaNezoM meM se 14 va gaNadhara kA nAma / yaha mahAmuni kaI sau muniyoM ke nAyaka RddhidhArI RSI the / inhoMne zrIRSabhadeva ke nirvANa prApta karane ke pazcAt ugrogra tapazcaraNa ke bala se kaivalyajJAna - nirAvaraNa anendriya anantajJAna prApta kiyA aura nirvANa pada pAyA // noTa- zrI RSabhadeva ke 84 gaNadharoMke nAma (1) vRSabhasena ( 2 ) DhaDharatha ( 3 ) satyambara ( 4 ) devazarmA ( 5 ) bhAvadeva ( 6 ) nandana (7) somadatta ( 8 ) suradatta ( 6 ) vAyu (10) zarmA ( 11 ) yazovA hu ( 12 ) devAni ( 13 ) agnideva (14) agnigupta (15) agnimitra (16) mahIdhara ( 17 ) mahendra ( 18 )vasudeva ( 19 ) vasundharA ( 20 ) acala ( 21) meru (22) merudhana ( 23 ) merubhUti ( 24 ) For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Karnation agnijIva bRhat jaina zabdArNava agnidatta sarvayaza (25) sarvayajJa (26) sarvagupta (27)| halavAI, riztapaz2a ( ITa pakAne vAlA) sarvapriya (28) sarvadeva. 29)sarvavijaya 30) Ahaka-gara ( nyUnA banAne vAlA ).kumhAra, vijayagupta ( 31 ) vijayamitra ( 32 )vijayala luhAra, sunAra, rasoiyA Adi kI ajI(33) aparAjita (34) vasumitra (35) vikaa|| vizvalena (36) sAdhusena ( 37) satyadeva (2) bhogopabhogaparimANa nAmaka guNavata ( 38 ) devasatya ( 31) satyagupta-(40) sa- ke 5 mUla aticAroMke atirikta kucha vi. tyabhitra (41) satAmjyeSTha (42) nirmala zeSa aticAroM meM se eka "kharakarma' nAmaka (43) vinIta (44) saMvara (45) munigupta ativAra sambandhI 15 sthUla bhedoMke aMtara (46) munidatta (47) muniyaza (48) deva- gata yaha "agnijIvikA'' hai| muni ( 46 ) yazagupta (50) sapta-gupta (51) noTa-"kharakarma" ke 15 sthala bheda yaha | satyami (52 ) mitrayaza (53) svayambhU haiM:-(1) dhanajIvikA (2) agnijIvikA (54 ) bhagadeva (55) bhagadatta (56) bhaga- (3) anojIvikA (4) sphoTajIvikA phalgu (57) guptaphalgu (58).mitraphalgu (5) bhATakajISikA (6) yaMtrapIDina (7) (56) prajApati (60) satsaMga (61) va- nilAMcchana (8) asatIpoSa (6) sara-zoSa ruNa (62) dhanapAla (63) maghavAna (64) (10) davaprada (11) viSavANijya (12) tejorAzi (65) mahAvIra (66) mahAratha lAkSAvANijya (13) dantavANijya (14) (67) vizAla netra (68) mahAvAla (69) kezavANijya (15) rasavANijya / (pratyeka suvizAla (70) vajU (71) jayakumAra | kA svarUpa yathA sthAna dekheN)| | (72) vajUsAra (73) candracUla (74) ma agnijvAla-(1) agni jvAlA, AgI hArasa (75) kaccha (76) mahAkaccha (77) lapaTa, AMvale kA vRkSa, jala pippalI, kuanuccha (78) nami (76) vinami (80) baLa (81) atibala (83) bhadrabala ( 83) suma, dhAye ke phUla / | (2 ) jyotiSa cakra sambandhI - grahoM meM se nandI ( 85 ) nandimitra // eka 75 ve graha kA nAma / (dekho zabda ___ (dekho grantha "vR0 vi0 ca0') "agha'' kA noTa ) // . bhagnijIva-agnikITa, agni meM rahane vAle (3) jambudvIpake 'bharata' aura 'airAvata'kSetroM jIpa, arthAt vaha basa jIva jo bahuta samaya meM se hara eka ke madhya meM jo 'vijiyArddha' taka prajvalita rahane vAlI agni meM paidA ho parvatahai usakI uttara zreNIke 60 nagaroM meM jAte haiM jinheM ' agnikITa' aura fArasI| se eka nagara kA nAma jo hara 'vijiyArddha' bhASA meM 'samandira' kahate haiM / tathA vaha | . ke pazcima bhAga se 36 vAM aura pUrva bhAgase jIva jo agnikAya meM janma lene ke liye 22 vA~ hai / (dekho zabda'vijiyArddha prvt')|| jAtA huA vigraha gati meM ho|| agnidatta-1. zrI bhadravAha svAmI (vataMbhagnijIvikA-(1) Aga ke vyApAra mAna paMcama kAla ke paMcama aura antima se hone vAlI AjIvikA, jaise bhar3abhejA, zra takevalI jinhoMne vIra nirvANa saM0 - For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) vRhat jaina zabdArNava agnideva agnibhUti 162 meM arthAt vikrama janma se 308 varSa pUrva aura vikramAbda ke prArambhase 326 varSa noTa- Age dekho zabda " aDhAIdvIpapATha" ke noTa 4 meM koSTha 3 // pUrva zarIra parityAga kara svarga prApta kiyA) agniputra - pIche dekho zabda "agnidatta 2" kA noTa (a0 mA0 ) // ke 4 mukhya ziSya sthaviroM - ( 1 ) godrAsa, ( 2 ) agnidatta, ( 3 ) yajJadanta, ( 4 ) somadatta--meM se dvitIya sthavira kA agniprabha - varttamAna avasarpiNI meM jambU nAma // noTa - saMgha ke AdhAra bhUta ( 1 ) AcArya, (2) upAdhyAya, (3) pravartaka, (4) 'sthaghira' yA bRddha aura ( 5 ) gaNadhara yA gaNarasa, agniprabhA - zrI vAsupUjya 12 veM tIrthaMkara ke dvIpa ke airAvata kSetra meM hue 22veM tIrthaMkarakA nAma / (Age dekho zabda "aDhAIdvIpapATha " ke noTa 4 kA koSTha 3) // yaha 5 prakAra ke muni hote haiM / ( pratyeka kA lakSaNa va svarUpAdi yathA sthAna dekheM ) // (mUlAcAra 155 ) 2. jambUdvIpa sambandhI airAvata kSetra kI varta tapakalyANaka ke samayakI pAlakI kA nAma jisakA dUsarA nAma 'puSpAbhA' bhI thA ( a0ma0 ) // mAna caubIsI meM se 23 veM tIrthaMkara kA | agnibega-Age dekho zabda "agnivega" // agnibhAnu-Age dekho zabda "agrbhaanu"|| nAma bhI agnidatta hai| (Age dekho zabda "adAIdvIpapATha" ke noTa 4 kA koSTha3 ) / noTa - " zrIagnidatta" tIrthaMkara kA nAma kahIM kahIM "zrIapradatta' aura kahIM 'agniputraH bhI likhA pAyA jAtA hai / pragnibhUti - --isa nAma ke nimnilikhita kaI itihAsa prasiddha puruSa hue haiM: 3. jambudvIpa ke airAvata kSetra meM hone vAlI anAgata cobIsI ke antima tIrthaMkara kA nAmabhI yahI 'agnidatta' hogA / (Age dekho zabda aDhAIdvIpa pAThake noTa 4kA koSTa3) // agnideva - zrI RSabhadeva ke 84 gaNadharoM meM se 13 vaeN gaNAdhIza kA nAma / yaha bhI " agnigupta" kI samAna kaI sau muniyoM ke nAyaka RSi the aura zrI RSabhadeva ke pazcAt tapobala se karma bandhana tor3a saMsAra se 'mukta hue | (dekho grantha "vR0 vi0 ca0 ' ) agninAtha 24 tIrthaGkaroM meM se dazoM kA nAma // -gata utsarpiNI kAla meM hue I (1) zrI mahAvIra antima tIrthaGkarake 11 gaNAdhIzoM se dvitIya gaNadhara / yaha prathama gaNadhara "zrI indrabhUti gotama'' ke (jo "zrI gotama svAmI" yA "zrI gotama" ke nAma se adhika prasiddha haiM) laghu bhrAtA the / inake eka laghu bhrAtA 'vAyubhUti' the / arthAt indrabhUti, agnibhUrti aura vAyubhUti yaha tIna sage bhAI the jo gRhasthAzrama tyAgane ke pazcAt krama se gauttama, gArgya aura bhArgava nAna se bhI prasiddha hue / ina kA pitA gottama gotrI - brAhmaNa "vasubhUti" (zAMDilya) magadhadeza prAstu ke " gaurvara-grAma kA rahane vAlA eka suprasiddha dhanADhya pratiSThita vidvAna, aura apane grAma kA mu khiyAthA | vasubhUti (zAMDilya ) kI 'pRthvI' For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 61 ) vRhat jaina zabdArNava agnibhUti (sthiMDilA ) nAmaka paNDitA, suzIlA aura sulakSaNA strIke udarase to do bar3e bhAiyoMkA janma san IsvI ke prArambhase kramase 625 varSa aura 56= varSa pahile huA aura tIsare choTe bhAI 'vAyubhUti' kA janma usa kI dUsarI buddhimati, viduSI strI 'kezarI' nAmaka ke udara se 3 varSa pazcAt arthAt san IsvI se 595 varSa pUrva huA / gaurvaragrAma meM prAyaH usa samaya brAhmaNa varga ke loga hI basate the aura una brAhmaNoM meM gauttamI brAhmaNa bala, vaibhava, aizvarya aura vidvattA Adi ke kAraNa adhika pratiSThita gine jAte the / isI liye isa grAma kA nAma 'brAhmaNa' yA 'brAhmapurI' tathA 'gauttamapurI' bhI prasiddha hogayA thA / pitA ne ina tInoM hI priya putroM ko vidyAdhyayana karAne meM koI kamI nahIM kI jisa se thor3I hI vaya meM yaha koSa, vyAkaraNa, chanda, alaGkAra, tarka, jyotiSa, sAmudvika, vaidyaka, aura veda vedAMgAdi par3ha kara vidyA nipuNa ho ge| ina kI vidvatA, buddhipaTutA aura cAturyatA loka prasiddha ho gaI aura isa liye dUra dUra taka ke vidyArthI vidyAdhyayana karane ke liye inake pAsa Ane lage jisase thor3e hI samaya meM kaI kaI sau vidyArthI inake ziSya ho gae // san I0 se 575 varSa pUrva mitI zrAvaNa kR0 2 ko jaba 'agnibhUti' (gArgya) ke jeTha bhrAtA indrabhUti apanI laga bhaga 50 varSa kI vaya meM zrI mahAbIra tIrthaGkara se, jinheM isI magadha dezAntaragata RjukUTI nadI ke pAsa isa mitI me 66 dina pUrva mitI vaizAkha zu0 10 ko tapo bala se jJAnAvaraNAdi 4 ghAtiyA karma agnibhUti mala dUra hokara kaivalyajJAna (asIma, AvaraNAdi rahita jJAna yA trikAlajJatA ) prApta ho cukA thA zAstrArtha karane ke vicAra se unake pAsa pahu~ve aura unake tapa, teja aura jJAna zakti se pravAhita hokara turanta gRhasthAzrama tyAga muni dIkSA grahaNa karalI to usI dina 'agnibhUti' ne bhI lagabhaga 23 varSa kI vaya meM apane laghu bhrAtA aura pratyeka bhAI ke kaI kaI ziSyoM sahita saharSa dIkSA svIkRta kI aura yaha tInoM hI bhAI zrI vIra barddhamAna jina (mahAvIra tIrthaGkara ) ke krama se prathama, dvitIya aura tRtIya gaNAdhIza arthAt aneka anya muni gaNa ke adhipata bane / agnibhUti gaNadhara dIkSA grahaNa karane ke pazcAt thor3e hI dinoM meM anya gaNadharoM kI samAna tapobala, manaH zuddhi aura AtmasaMyama se aneka RddhiyAM prApta kara zIghra hI dvAdazAMga - ( 1 ) AcArAGga, ( 2 ) sUtrakRtAMga, ( 3 ) sthAnAMga, (4) samavAyAGga, ( 5 ) vyAkhyA prajJapti, (6) zAtRdharmakathA, (7) upAsakAdhyayanAMga, (8) antaHkRddazAMga, anuttaroSpAdikadazAMgala (10) praznavyAkaraNAMga, (11) vipAkasUrbhAga, ( 12 ) dRSTivAdAGga, jisake antaragata aneka bhedopabheda haiM-kepAThI pUrNa zrutajJAnI bana gaye aura kevala 24 varSa kucha mAsa kI yuvAvasthA hI meM jar3a zarIra ko parityAga kara uttama deva gati ko prApta hue / ina ke ziSya muni saba 2130 the| jina dIkSA grahaNa karane se pahale ina ke ziSya laga bhaga 500 the / [ pIche dekho zabda akampana (6) aura usakA noTa ] // For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) agnibhUti vRhat jaina zabdArNava agnibhUti (2) agnilA brAhmaNI kA pati- prApta kiyA aura agnimagdira" nAmaka isa agnimati kI 'agnilA" patnI se parvata se nirvANa pada pApA // utpanna tIna putriyAM (1) dhanazrI, soma isa agnibhUti brAhmaNa kA laghu bhrAtA zrI ( mitrazrI ) aura nAgadhI isakI vuA (pitRsvasU, pitRbhaganI, pitA kI bahana, 'cAyubhUti' jisane apane parama upakArI aura vidyA-guru mAtula "sUrya-mitra" se phUphI ) ketIna putroM (1) somadatta ( 2) doSa kara udamba ra kor3ha se zarIra chor3a, tIna somila aura (3) somabhUtiko campApurI meM vivAho gaI thIM jo kaI janmAntarameM krama bAra kSudra pazu yoni dhAraNa kara pAMcaveM janma meM janmAndha cA~DAla-putrI kA janma se nakula sahadeva aura dropadI huI aura pAyA aura jisane isa pA~caveM janma meM unake pati somadatta Adi kamase yudhiSThira, apane pUrva janma ke jyeSTha bhrAtA aura parama bhIma aura arja na hue // dayAlu zrI " agnibhUti " muni se jo (3) kauzAmbI nagarI (Aja kala vicase hue idhara A nikale the dharmopadeza prayAga ke pAsa usake uttara-pazcima kI suna aura muni ke batAye hue vratopacAsa ora 30 mIla para kosama nAma kI prasiddha ko prahaNa kara mRtyu sanA zubha dhyAna se nagarI) nivAsI 'somazarmA' nAmaka rAjaH zarIra chor3A, campApurI meM "candrayAhana', purohita kA putra-isa agnibhUina kA eka rAjA ke purohita "nAgazarmA' kI "nAgalaghu bhrAtA vAyubhUti thaa| isa samaya zrI'' nAmaka putrI huI jisane apane pUrva kauzAmbI meM rAjA atibala kA rAja thA janma ke mAtula " sUrgamitra muni" se ina donoM bhAiyoM kI mAtA "kAzyapI" dharmopadeza suna, dehabhogoM ko kSaNa sthAyI eka suzIlA aura viduSI strI thii| donoM aura dukhadAI jAna, gRhasthadharma se virakta bhAiyoM ne apane mAtula (mAmA) 'sUrya ho AryakA ke vrata grahaNa kara liye aura mitra' ke pAsa magadha deza kI rAjadhAnI Ayu ke anta meM dharmadhyAna pUrvaka zarIra rAjagRha nagara meM vidyAdhyayana kara ke apane parityAga kara 16 deM deva loka ke utkRSTa pitA ke pazcAt kauzAmbI narezale rAja suSa bhoga avanti deza kI rAjadhAnI purohita pada paayaa| apane mAtala "sUrya ujjaina nagarI meM surendradatta" zreSThIkI yazomitra' ke digambara muni ho jAne ke pazcAt bhadrA seThAnI ke udara se purANa prasiddha yaha 'agnibhati' bhI apane mAmA ke pAsa " sukumAla" nAmaka putra huA / aura hI indriya bhogoM se virakta ho paJcamahA- phira indriya-viSayoM ko viSa tulya aura vrata dhorI, trayodaza cAritra pAlaka aura zArIrika bhogoM ko roga sama jAma, aSTAviMzati mUlaguNasampanna digambara | inase udAsIna ho, mahAvatI saMyamI bana, muni ho gayA / tapovala se vArANasI zarIratyAga, sarvArthasiddhi pada pAyA jahAM (banArasa nagarI) ke udyAna meM guru ziSya kA AdhyAtmika sukha cirakAla bhoga ayodonoM hI ne trailokyavyApI kaivalyajJAna dhyA meM sukauzala nAmaka rAjaputra ho apane For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) agnibhUti vRhat jaina zabdArNava agnimitra pUrva janma ke bhAI agnimitra kI samAna | arthAt jo sahodara bhAI bahana the vahI pati trailokya-pUjya mukti-pada prApta kiyA // patnI ho gye| (Age dekho zabda "aThAraha (4) agnisaha (agnivipra) brAhmaNa kA | naate")|| pitaa|| agnimaMDala (tejomaMDala yA vahnimaMDala)isa agnibhUti kA putra 'agnisadda' nAsikA dvArA nikalane vAle zvAsa ke jisakA dUsarA nAma "agnivipra' bhI mUla vAra bhedoM ( maMDalacatuSka yA maMDala thA aneka bAra deva manuSyAdi yoniyoM catuSTaya ) meM se eka prakAra kA zvAsa jo meM janma dhAraNa kara anta meM 'zrI mahAvIra' yathAvidhi prANAyAma kA abhyAsa karane tIrthaGkara huaa|| vAle vyakti ko (1) udaya hote huye sUrya (5) ujjayanI nivAsI eka "soma zarmA' nAmaka brAhmaNakI "kAyapi" nAmaka kI samAna raktavarNa yA agni ke phuliGgoM strI ke garbha se utpanna eka putra jisake lagha ke samAna piGgalavarNa (2) ati uSNa bAtAkAnAma sombhuutithaa| ekadA jaba yaha ( 3 ) cAra aMgula taka bAhara AtA huA donoM vidyAdhyayana karake apane gharako Arahe | (4) AvartI sahita urddhagAmI (5) svAthe to mArga meM eka "jinadatta" muni ko stika sahita trikoNAkAra (6) vahni apanI mAtA jinamatI nAmaka AyikA bIja se maMDita, dRSTigocara hotA hai / isa se zarIra samAdhAna pUchate dekhakara donoM prakAra kA pavana sAmAnyatayaH vaMzya (vabhAiyoM ne zrI munirAja kI haMsI ur3AI ki zIkaraNa ) Adi kAryoM meM zubha hai / bhaya, dekho vithanA ne isa taruNa puruSa kI isa zoka, pIr3A, vighnAdi kA sUcaka hai // vRddhA strI ke sAtha kaisI jor3I milAI hai / (dekho zabda "praannaayaam'')|| phira ekadA "ekajinabhadra'' muniko apanI agnimAnava-dakSiNa dizA ke agnikumAra putravadhu subhadrA nAmaka AryikA se zarIra- | devoM kA eka indra (a0 maa0)|| samAdhAna pUchate dekha kara hAsya kI ki | agnimitra-(1) zrIRSabhadeva ke 84 gaNa daivane isa vRddha puruSa kI jor3I isa taruNI | dharoM meM se 15 ve kA nAma // ke sAtha kaisI miLAI hai| isa prakAra do bAra akhaMDa brahmacArI suzola muniyoM kI azAta yaha anya pratyeka gaNadhara devakI samAna bhAva se hAsya karane ke pApa se ina donoM RddhidhArI digambara muni dvAdazA~ga zrutabhAiyoM ne Aya ke anta meM zarIra chor3akara jJAna ke pAThI kaI sau zipya muniyoM ke isI ujjayanI nagara meM eka sudatta nAmaka adhipati the // seTha ke vIrya se aura basantatilakA nAmaka (2) mandira nagara nivAsI gauttama nAmaka vezyA ke garbha se eka sAtha janma liyA brAhmaNa kA putra-isa "agnimitra" kI jinakA pAlana poSaNa dezAntara meM do vaNi- mAtA kauzAmbI'' bar3I catura, suzIlA ko ke ghara alaga alaga hone se ajJAta | aura aneka guNa sampanna viduSI thii| avasthA meM paraspara vivAha sambandha hogyaa| yaha 'agnimitra' uparyukta "agnibhUti (4)" For Personal & Private Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ __(64 ) agnimitra . vRhat jaina zabdArNava agnimukta ke putra 'agnisaha' (agnivipra) kA tRtIya | magadha kA rAjya pAyA aura isa prakAra 140 janma dhArI vyakti hai arthAt 'agnisaha' ke | varSa ke rAjya ke pazcAt mauryavaMza kA anta jIva ne bIca meM eka paryAya svarga kI pA- | huaa| . kara "gauttama'' brAhmaNa ke ghara usakI strI noTa 2-isI zuGgavaMza meM nimna likhita kauzAmbI ke udara se janma liyA aura rAjAoM ne magadha kA rAjya kiyAHyahI anya bahu janma dhAraNa kara anta (1) puSpamitra ne vIra ni0 saM0 360 se meM "zrI mahAbIra barddhamAna"tIrthakara huaa| 375 taka arthAt vi0 saM0 ke prArambha se dekho zabda "agnisaha" aura gra0 "0vi. 128 varSa pUrvase 113 varSa pUrva taka yA san c.")|| IsvI ke prArambha se 185 varSa pUrva se 170 (3) magadhadezakA eka prasiddha raajaa| varSa pUrva taka, 15 varSa / yaha agnimitra zuGgabaMzI rAjA puSpamitra kA ( 2) vasumitra ne ( apane pitA puSpamitra lagha putra thA jo apane pitA ke rAjyakAla ke saMrakSaNa meM ) 15 varSa tk| meM usake rAjya ke dakSiNI bhAga kA adhi (3) agnimitra ne (apane pitA puSpamitra pati rahA / jaba vIra ni0saM0 375 meM (vi0 ke saMrakSaNa meM)6 varSa taka aura pazcAt saM0 se 113 varSa pUrva ) "khAravela mahAmegha ma varSa taka, sarva 14 varSa tk| bAhana" nAmaka eka jaina rAjA ne isa ke pitA 'puSpamitra' ko yuddha meM harA kara ma. (4) vasumitra( dvitIya yA su-jyeSTha valu) thurA kI ora bhagA diyA to 15 varSa taka se devabhUti taka 8 rAjAoM ne 68 varSa tk| magadha kI gaddI para isa ke jyeSTha bhrAtA vasumitra ne aura phira 6 varSa taka agni isa prakAra zuGgavaMzI 11 rAjAoM ne mitra ne khArabela kI AjJA meM raha kara aura magadha kI gaddI para vIra ni0 saM0 360 se apane pitA ko apanA saMrakSaka banA kara 472 taka arthAt vi0 saM0 ke prArambha se rAjya kiyA / phira pitA kI mRtyu ke pa 16 varSa pUrva taka yA san IsvI se 73 varSa zvAt 8 varSa aura rAjya karake agnimitrane pUrva taka, saba 112 varSa rAjya kiyaa| apane putra sujyeSTha vasumitra (vasumitra dvi. ( Age dekho zabda "ajAtazatru" kA tIya ) ko apanA rAjyAdhikArI bnaayaa| noTa 5) // prasiddha kavi kAlidAsa racita 'mA bhagnimitrA-gozAlA ke ziSya polasapura lavikAgnimitra" nAmaka nATaka meM isI agnimitra aura mAlavikA ke prema kA va. nivAsI zakadAla kumhAra kI strIkA nAma / rNana hai|| (a0 mA0 ) noTa.1-isa agnimitra kA pitA puSpa- agnimukta-yaha vartamAna avasarpaNI mitra mauryavaMzI antima rAjA purUdaratha ( ghR- kAla ke gata-caturtha bhAga meM huye 24 kAmahadratha ) kA menApati thA jisane rAjA ke 8 deva padavI dhAraka purANa prasiddha mahat varSa ke rAjya kAla ke pazcAt mAre jAne para puruSoM meM se 7 ve kAmadeva huye / ina kA For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 65 ) vRhat jaina zabdArNava agnira samaya 16 veM tIrthaGkara zrIzAntinAtha se pUrva kA hai / (dekho zabda " kAmadeva " ) agnira (aGgira) - tIrthaGkara padavI dhAraka ma hAn puruSoM kI atIta caubIsI meM se yaha 9 vAM tIrthaGkara padavI dhAraka puruSa thA // (dekho zabda "atIta tIrthaGkara" ) // agnila (argala ) - vartamAna avasarpiNI kAla ke varttamAna duHkhama kAla nAmaka paJcama vibhAga ke anta meM aba se lagabhaga sAr3he aThAraha haz2Ara (18500 ) varSa pazcAt isa nAma kA eka dharmAtmA gRhasthI utpanna hogA aura usa samaya ke " jalamanthana" nAmaka kalkI rAjA ke upadrava se 3 dinarAta nirAhAra bhagavadbhajana meM bitAkara kArttika kR030 (amAvasyA ) vIra nirvANa saMvat 21000 ( vikrama sambat 20512 ) ke dina pUrvAnha kAla svAti nakSatra meM zarIra parityAga kara saudharma nAmaka prathama devaloka (svarga) meM jA janma legA | agnivega kI anupasthiti meM "akSINa mahAnas Rddhi" dhArI zrI 'varadatta' nAmaka eka digambara muni ko jo vicarate udhara Anikale the, navadhA bhakti se nirantarAya AhAradAna dekara mahAn puNyabaMdha kiyA / patideva jo svabhAva ke krodhI the, usake isa kArya se bahuta aprasanna hue / ataH vaha dharmajJa viduSI bahuta hI apamAnita aura tiraskRta hokara girinagara ke samIpa ke girinAra parvata para una hI 'zrIvaradatta' muni ke pAsa zarIra bhogoM se virakta ho AryikA ( sAdhvI ) ke vrata dhAraNa karane ke vicAra se apane do putroM zubhaGkara aura prabhaGkara sahita pahu~cI / parantu zrI guru ne ise pati kI AjJA binA krodhavaza AI jAna turaMta dIkSA nahIM dI / pazcAt patideva ke bhaya se yaha parvata se gira kara prANa tyAga aSTa prakArI - vyantara jAti kI deva yoni meM yakSiNI devI huI aura donoM putra pitA kI mRtyu ke pazcAt jitendriya digambaraM muniyoM ke pakke zraddhAlu aura parama bhakta ho gae aura anta meM zrI kRSNacandra ke jyeSTha- pitRvya"zrI neminAtha" ( ariSTanemi ) 22 veM putra tIrthaGkara ke samavazaraNa meM jAkara digambara muni ho, ugra tapazcaraNa kara sarvotkRSTa siddhapada prApta kiyA // (dekho gra0vR0 vi0 ca0 ) agnilA - ( 1 ) eka purANa prasiddha agnibhUti brAhmaNa kI dharmapatnI ( dekho yUrvokta vyakti "agnibhUti" ) // (2) saurASTra deza (gujarAta) ke girinagara meM rahanevAle eka "somazarmA" nAmaka prasiddha dhanI brAhmaNa kI dharmapatnI - yaha 'agnilA' brAhmaNI bar3I dharmAtmA, suzIlA, aura dayAlu hRdaya thI / atithiyoM kA satkAra karanA aura viraka puruSoM ko pUjya dRSTi se dekhanA isa kA svabhAva thA / yaha navama nArAyaNa zrIkRSNacandra ke samaya (dekho pra0 vR0 vi0 ca0 ) agnivAhana (agnivezma ) -- bhavanavAsI devoM ke agnikumAra nAmaka eka kula ke do indroM meM se eka indrako nAma / ( dekho zabda "agnikumAra " ) // meM vidyamAna thI / isane eka bAra pati | agnivega ( razmivega ) - zrI pArzvanAtha For Personal & Private Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ agnivega vRhat jaina zabdArNava agnizikha tIrthaGkara ke eka pUrva bhava kA manuSya / svarga meM deva (6) vajUnAbha cakUvartI (7) yaha agnivega jambUdvIpastha pUrva videha ke madhya veyakatrika ke 'subhadra' nAmaka ! puSkalAvatI deza meM 'trilokottama' nAmaka madhyama vimAna meM "ahamendra" (8) ikSvAkunagara ke vidyAdhara rAjA 'vidyadgati' kI | vaMzI ayodhyApati 'Ananda' nAmaka mahA rAnI 'vidyunmAlA' ke garbha se utpanna mAMDilika nareza (E) 13 veM svargameM 'Anatendra', huA thA / yaha bar3A saumyasvabhAvI | phira ikSvAkuvaMzI kAzyapagotrI vArANasI aura dharmajJa thaa| yaha yavAvasthA ke prArambha | nareza 'vizvasena' kI mahArAnI 'brAhmadattAhI se sAMsArika viSaya bhogoM se virakta | vAmAdevI' ke garbha se janma lekara 23 / / aura bAla brahmacArI rhaa| zrI 'samAdhigupta| tIrthakara ho mokSapada pAyA // muni se digambarIdIkSA lekara ugrogra tapa (pArzvanAtha caritra) karane lgaa| anta meM aba eka dina himAlaya noTa2--zrI trilokasAra granthI gAthA parvata kI eka guhA meM yaha muni dhyAnArUr3ha 811 ke anukUla "zrI pArzvanAtha" ne zrI .the to eka ajagara jAti ke sarpa ne jo inake vIranirvANa se 246 varSa 3 mAsa 15 dina pUrva pUrva janma kA bhrAtA aura zatru kamaTha kA | nirvANapada prApta kiyA / jIva thA inheM kATa liyA, jisa se zubha- agnivezma ( prA0 aggivesa ) caturdazI bhyAna pUrvaka zarIra chor3a kara yaha 'acyuta', tithi kA nAma / dina ke 22 deM muhUrta kA nAmaka 16 veM svarga ke puSkara nAmaka vimAna naam| kRttikA nakSatra kA gotra (a0 ma0) ke adhipati hue / vahAM kI Ayu pUrNa kara | / (dekho zabda 'agnivaahn')|| bIca meM 4 janma aura dhAraNa karane ke | agnivezyAyana (prA0 aggivesAyaNa)pazcAt anta meM kAzI deza kI vArANasI' nagarI meM zrI pArzvanAtha nAmaka 23 veM __ gozAlA ke 5 veM dizAcara sAdhu; dina ke tIrthakara ho zrI vIranirvANa se 246 varSa | 23 muharsa kA nAma, sudharmA svAmI kA 2 mAsa 23 dina pUrva zubha mitI zrAvaNa gotra; sudharmA svAmI ke gotra meM utpanna zu0 7 ko vizAkhA nakSatra meM sAyaMkAla honevAlA puruSa ( a0 maa0)|| ke samaya vihAra dezastha zrI sammedazikhara agnizikha-nave nArAyaNa zrIkRSNa ke ke 'suvarNabhadra' kUTa (zrI pArzvanAtha hila) aneka putroM meM se eka kA nAma / ( dekho vR0 se 66 varSa 7 mAsa 11 dina kI vaya meM vi0 ca0) nirvANa pada pAyA // bhAnu, subhAnu, bhIma, mahAbhAnu, ___ noTa 1-zrI pArzvanAtha ke 9 pUrva janmoM subhAnuka, vRhadratha, viSNu, saMjaya, akampana, ke nAma krama se nimna likhita haiM:-(1) mahAsema, dhIra, gambhIra, udadhi, gottama, brAhmaNaputra-marubhUta (2) vajUghoSa hAthI / vasudharma, prasenajita, sUrya, candravarmA, cAru(3) 12veM svarga meM 'zaziprabha' deva (4) kRSNa, sucAru, devadatta, bharata, zaMkha, pradyumna, vidyAdhara kumAra 'agnivega' (5) 16 veM aura zaMbu Adi zrIkRSNake anya putra the|| For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 ) jaina zabdArNava agnizikhA agnizikhA - [1] agnijvAlA, prajva litaagni kA UparI bhAga [2] cAraNaRddhi ke 8 bhedoM meM se eka kA nAma / agnizikhA vAraNaRddhi-kriyaRddhikA eka upabheda / kriyaRddhi ke mUlabheda [1] cAraNaRddhi aura [2] AkAzagAminIRddhi, yaha do haiM / inameM se pahilI cAraNaRddhi ke [1] jalacAraNa [2] jaMghAcAraNa [3] puSpacAraNa [4] phalacAraNa [5] patracAraNa [6] latAcAraNa [7] tantucAraNa aura [8] agnizikhAcAraNa, yaha ATha bheda haiN| ina ATha meM se aSTama 'agnizikhA-' cAraNaRddhi' vaha Rddhi yA. Atmazakti hai jo kisI kisI RSi muni meM tapobala se vyakta hojAtI hai jisake prakaTa hone para isa Rddhike dhAraka RSi agni kI zikhA Upara svayam ko yA agnikAyika jIvoM ko kisI prakAra kI bAdhA pahu~cAye binA gamana kara sakate haiM // vRhat (dekho zabda "akSINaRddhi" kA noTa 2 ) / agnizikhI - bhavanavAsI devoMke 10 kuloM yA bhedoM meM se "agnikumAra " kula ke jo do indra agnizikhI aura agnivAhana haiM unameM se pahilA indra // noTa- dekho zabda "agnikumAra (2) " agnizikhendra - " agni zikhI" nAmaka indra // agnizuddhi (agnizauca) - laukikazuddhi ke ATha bhedoM (aSTa zuddhi) meM se eka prakArakI zaddhi jo kisI azuddha vastu ko agni saMskAra se arthAt agni meM tapAne Adi se mAnI jAtI hai jisase usa vastu meM kisI apavitra manuSyAdi ke sparza Adi se praviSTa hue apavitra paramANa agniSeNa vAppa ke rUpa meM alaga ho jAte haiM // noTa -- laukika aSTa zuddhi ke nAma - ( 2 ) kAlazuddhi ( 2 ) agnizuddhi (3) bhasmazuddhi ( 4 ) mRttikAzuddhi ( 5 ) gomayazuddhi ( 6 ) jalazuddhi ( 7 ) jJAnazuddhi ( 5 ) aglAni zuddhi // agnizekhara - yaha kAzI deza ke eka ikSvAkuvaMzI raajaathe| vArANasI (banArasa) inakI rAjadhAnI thI / inakA samaya 19 beM tIrthakara "zrI mallinAtha" kA tIrtha kAla hai jise Aja se 12 lAkha se kucha adhika varSa vyatIta ho gaye, arthAt yaha rAjA tretAyuga meM rAmAvatAra se kucha varSa pUrva hue haiM jaba ki manuSyoM kI Ayu lagabhaga 30 yA 32 sahasra varSoM kI hotI thI // saptama balabhadra 'nandimitra' ina hI kAzI nareza kI mahArAnI "kezavatI" ke garbha se aura saptama nArAyaNa 'datta' inakI dUsarI mahArAnI 'aparAjitA' ke udarase paidA hue the / ina donoM bhAiyoM pratinArAyaNa padavI dhAraka apane zatru "balindra" ko, jo usa samaya kA trikhaMDI vidyAdhara rAjA thA aura jisakI rAjadhAnI 'bijayArddha' parvatakI dakSiNa zra eNI meM 'mandAra purI' thI, bhArI yuddha meM mAra kara svayam trikhaMDI (arddha cakravartI) rAjya - vaibhava prApta kiyA || (dekho grantha " vR0vi0ca0 " ) agnizauca - dekho zabda "agnizuddhi" // agniSeNa varttamAna avasarpiNI meM hue . jambudvIpa ke airAvata kSetrake tIsare tIrthaMkara kA nAma / ( a0 mA0-aggiseNa; Age dekho zabda " ar3hAI - dvIpa-pATha" ke noTa 4 kA koSTha 3) // For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ( 68 ) Mar agnisaha ___ vRhat jaina zabdArNava agnyiAbha agnisaha-yaha 'zvetika' nagara nivAsI | "agnisaha' ke jIva ne jo antima 16 bhava "agnibhUti'' nAmaka brAhmaNa kI strI 'go- dhAraNa kara 20 veM bhava nirvANapada prApta kiyA ttamI' ke udara se utpanna huA thA / pari unake nAmaHbrAjaka saMnyAsI hokara ugratapobala se | (1) 'zAMDilya' brAhmaNa kA putra isane devAyu kA bandha kiyA aura zarIra 'sthAvara'(2) brahma svarga meM deva (3) vizvabhati' parityAga karane ke pazcAt sanatkumAra nA | rAjA kA putra 'vizvanandI' (4) 'mahAzukra' nAmaka tRtIya svarga sanma liyaa| cirakAla maka 10 vA svarga meM deva (5) prajApati rAjA svargasukha bhogakara "mandira, nagarameM eka kA putra 'tripRSTha' nArAyaNa (6) mahAtamaprabhA "gauttama"nAmaka brAhmaNakA putra 'agnimitra' | yA mAdhavI nAmaka saptama pRthvI (naraka ) meM huA / tridaMDI sanyasthapada meM dIkSita ho nArakI (7) siMha (pazu) (8) ratnaprabhA yA| kara aura ghora tapa kara Aya ke anta meM ghamA nAmaka prathama pRthvI (naraka) meM nArakI zarIra chor3a 'mahendra' nAmaka caturthasvarga meM (6) siMha (pazu) (10) sodharma svarga meM deva RddhidhArI deva huaa| pazcAt aneka janma (11) 'kanakapuMkha' rAjA kA putra 'kanakojvala' dhAraNa kara anta meM zrI mahAvIra tIrthaDara | (12) lantiva nAmaka saptama svarga meM deva (13) huA // 'bajUsena' rAjA kA putra 'hariSeNa' (14) mahAnoTa-agnisaha ke kucha pUrvabhava aura zukra svarga meM deva (15) 'sumitra' rAjA kA putra 'priyamitra' cakrI, (16) sahasrAra nAmaka 5 AgAmI bhaya, tathA nirvANa prApta taka ke 20 antimabhavaH- (1) 'purUravA' nAmaka bhIlarAja 12 veM svarga meM deva (17) 'nandivarddhana' rAjAkA (2) saudharma nAmaka prathama svarga meM deva (3) pra putra nanda (18) 'acyuta' nAmaka 16 veM svarga thama tIrthaMkara "zrIRSabhadeva" kA pautra aura meM acyutendra(16) zrI varddhamAna mahAvIra tIrthabharata cakravartI kA putra 'marIci (4) brahma nAmaka kara (20) nirvINa / (dekho zabda 'agnimitra' aura pratyeka kA alaga alaga caritra jAnane ke paMcama sthAna meM deva (5) kapila nAmaka brAhmaNa liye dekho grantha "vR0 vi0 c0")|| kA putra 'jaTila' (6) prathama svarga meM deva (7) agnisiMha(prA0 aggisIha)-vartamAna 'bhAradvAja' brAhmaNa kA putra 'puSpamitra' (8) prathama svarga meM deva () 'agnibhUti' brAhmaNa kI avasarpiNI meM bharatakSetra meM huye 7. veM 'gauttamI' nAmaka strI se utpanna 'agnisaha' balabhadra aura nArAyaNa ke pitA kA nAma / (a0 maa0)|| nAmaka putra (10) sanatkumAra nAmaka tRtIya svarga meM deva (11) 'gauttama' brAhmaNa kA putra agnisena-pIche dekho zabda "agniSeNa" 'agnimitra'(12)mahendra nAmaka caturtha svarga meM agnyiAbha-16 svargoM meM se 5 ve svarga deva (13) 'sAlaMkAyana' brAhmaNa kA putra 'bhAra- (brahmasvarga yA brahmaloka ) ke laukAntika / dvAja'(14) 'brahma' nAmaka paMcama svarga meM deva // nAmaka uparistha antima bhAga meM basane brahma svarga kI Ayu pUrNa karane ke pazcAt | vAle laukAntika devoM kA eka kula jo aneka bhavAntaroM meM janma maraNa karane para isI / pUrva dizA aura IzAna kona ke bIca ke w ari For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) agnyiAbha vRhat jaina zabdArNava agUcintA antara kona meM rahatA hai| isa kula meM sarva samAna hone se yaha "devaRSi" kahalAte 7007 deva haiN| isa kula ke deva jisa aura anya indrAdika devoM kara pUjya hote haiM / vimAna meM basate haiM usa vimAna kA nAma | sarva hI 11 aMga 14 pUrva ke pAThI zru takevalI bhI "agnyAbha'' hai| isa kula ke devAM kI samAna zAna ke dhAraka hote haiN| tIrthaGkaroM ke Ayu lagabhaga : sAgaropama varSa prmaannhai| tapakalyANaka ke samaya unheM vairAgya meM dRDha noTa ?--brahmaloka ke laukAntika pAr3e | karane aura utsAha bar3hAne ke liye jAne ke meM basane vAle laukAntika devoMke sarva 24 kala atirikta yaha sarva laukAntika deva apane nimna prakAra haiM: sthAna se bAhara kahIM bhI apane jIvana bhara (1) IzAna kona meM sArasvata (2) pUrva | kabhI jAte Ate nahIM // ina meM ariSTa kula ke dizA meM Aditya (3) agnikona meM vahni | devoM kI Ayu 6 sAgaropama varSa pramANa aura (o dakSiNa meM anya 23 kulake devoMkI Ayu = sAgaropama gardatoya (6) pazcima meM tuSita (7) vAyavya varSakI hotIhai / inake zarIrakI UMcAI 5 hAtha kona meM avyAyAdha (8) uttarameM ariSTa (6,10) pramANa hai // IzAna va pUrva ke antarakonameM agnyAbha va sUryAbha [tri0 gA0 534-540] (11,12 ) pUrva va agnikona ke antara kona meM | agra-(1) agalA, prathama, pradhAna, aguA, candrAbha va satyAbha (13, 14) agni va dakSiNa | mukhiyA, zreSTha, noka, kinArA, vajana, tola ke antara konameM zreyaskara va kSemaGkara(15,16) mApa, ratna // dakSiNa va naiRtya ke antarakona meM vRSabheSTa va | (2) aghAtiyAkarma (a. mA. 'agg")|| kAmadhara (17,18) naiRtya va pazcima ke jayacintA--Age kI cintA; AdhyAna antarakona meM nirmANarajA va digantarakSita | ke 4 bhedoM-iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, (16,20) pazcima va vAyavya ke antarakona pIr3A cintavana aura nidAnacintA'-mese meM AtmarakSita va sabarakSita ( 21,22) caturtha bheda kA anya nAma jise 'agrazoca' vAyavya va uttara ke antaraphona meM mahata va yA 'agrasoca' bhI kahate haiM / tapa saMyamAdi vasu (23.24) uttara va IzAna ke antara kona dvArA vA binA inake bhI kisI iSTa meM azva va vizva / phala kI prApti kI AkA~kSA va icchA yaha 24 kula jina 2 vimAnoM meM yasate | karanA // isake arthAt "agracintA" yA haiM una vimAnoM ke nAma bhI apane apane kula nidAna cintAke nimna likhita 5 bheda haiM:ke nAma para hI bole jAte haiN| (1) vizuddha prazasta (mauktika )= ___ noTa 2-ina sarca kuloM ke laukAntikaH | samasta karmoM ko zIghra kSaya kara ke mokSa deva "ekAbhavatArI" arthAt eka hI bAra prApta karane kI abhilASA // manuSya janma lekara nirvANa pada pAne vAle hote (2) azuddha prazasta (zubhasAMsArika) = haiN| yaha pUrNa brahmacArI hote aura sarva viSayoM isa janma yA AgAmI janmoM meM jinadharma se virakta rahate haiM / sarva devagaNa meM RSi (pUrNa jitendriya puruSoM kara upadiSTa For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 ) vRhat jaina zabdArNava agradatta anivRttikriyA mArga) kI siddhi va vRddhi ke liye uttama zarIra Adi kI prApti kI AkA~kSA // ina agradeviyoM ke atirikta hara indra kula, susaMgata, nirmala buddhi, Arogya | kI bahuta 2 so parivAra deviyAM haiM jinake do bheda haiM- ( 1 ) ballabhikA deviyAM (2) sAmAnya deviyAM // ina devAGganAoM kI Ayu jaghanya 1 palyoyama varSa se kucha adhika aura utkRSTa 55 palyoyama varSa kI hai // agUnAtha ( advitIyanAtha, aparanAtha ) -- dhAtakIdvIpa kI pUrva dizA meM vijayameru ke dakSiNa bharatakSetra ke AryakhaMDa meM anAgata utsarpiNI kAla meM hone vAlI caubIsI ke AThaveM tIrthaMkara kA nAma / ( Age dekho zabda " aDhAIdvIpapATha" ke noTa 4 kA koSTha 3 ) // agUnivRtti-Age ke liye chUTa jAnA, vizrAma, bandhanamukti, sarvocca sukha prApti, nirvANa prApti // (3) bhogArtha aprazasta = aneka prakAra ke bhogopabhoga prApti ke liye isa janma yA AgAmI janmoM meM dhana sampadAdi Sa svargAdi vibhava prApti kI kAmanA // ( 4 ) mAnArtha aprazasta = isajanma yA parajanma meM mAna kaSAya poSaNArtha dUsaroM ko nIcA dikhAne Adi azubha kAryoM ke liye U~ce 2 adhikAra va balAdi pAne kI icchA // ( 5 ) ghAtakatva aprazasta = isa janma yA parajanma meM krodhavaza dveza bhAva se kisI anya prANI ko kaSTa pahu~cAne vA mAra DAlane kI durvAsanA // noTa - agracittA yA nidAna ke mUla bheda to do hI haiM - prazasta aura aprazasta / ina do meM se prazasta ke do aura aprazastake tIna, evaM sarva pAMca uparyukta bheda haiM // agradatta - pIche dekho zabda "agnidatta" 2 kA noTa, (a0 mA0 "aggadatta " ) // agradevI- -paTTa devI, mahAdevI, indrAnI // noTa - 16 svargoM ke 12 indroM meM se hareka kI ATha ATha agradevI haiM ina meM se 6 dakSaNeMdroM meM se hara eka kI ATha agradeviyoM ke nAma (1) zacI ( 2 ) padmA (3) zivA (4). zyAmA (5) kAlindI (6)sulasA (7) ajjukA (8) bhAnuriti haiM | aura 6 uttarendroM meM se hara eka kI ATha = agradeviyoM ke nAma (1) zrImatI (2) rAmA (3) susImA (4) prabhAvatI (5) jayasenA (6) suSeNA (7) vasumitrA (8) vasundharA haiM // anivRtti kriyA - garbhAdhAnAdi 53 garbhAnvaya kriyAoM tathA avatArAdi 48 kriyAoM meM se antima kriyA jo 'kaivalyajJAna' prApti ke pazcAt caudhaveM guNasthAna meM pahu~ca kara zeSa aghAtiyA karma nirjarArtha ( karma kSayArtha ) kI jAtI hai aura jisa ke anantarahI niyamase mokSapadakI prApti hotI hai | yaha kriyA AtmasvabhAvarUpa hai jo sarva karmoM ke kSaya se AtmA meM svayam prakaTa hotI hai / ataH isa kriyA sambandhI maMtrAdi kA koI vizeSa vidhAna nahIM hai // noTa 1 - saMsAra bhramaNa ke dukhoM se chUTane aura zIghra anAdi karma baMdha tor3akara muktipada prApta kara lene kA sarala mArga prApta karaneke liye nimna likhita garbhAnvaya nAmaka 53 kriyAeM yA saMskAra haiM jinheM bhale prakAra sAdhana karane se isa loka For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ anivRttikiyA vRhat jaina zabdArNadha agrasena paraloka ke sukha sampatti aura Ananda ko (1) avatArakriyA (2) vratalAbhakyiA (3) bhogate hue niyama se ati zIghra hI sthAnalAbhakriyA (4) gaNagRhakriyA (5) abhISTaphala (mukti sukha) kI prApti hotIhaiH- pUjArAdhyakriyA ( 6 ) puNyayajJakriyA (7) (1) garbhAdhAna kriyA, (2) prati dRdacaryAkriyA (8) upayogitAkriyA, (6-48) kriyA, (3) suprIti kriyA, (4) dhRti 'upanIti' yA 'yajJopavIta' Adi agranivRtti' kriyA, (5) moda kriyA, (6) priyodbhava paryanta upayukta 53 kiyAoMmeM kI antima kriyA, (7) nAma karma, (8) bahiryAna kriyA 40 kriyAyeM (naM0 14 se 53 tk)| (Age (6) niSadyA kriyA, (10) anna prAzana(11) dekho zabda 'ar3asaTha kriyaa')|| vyuSTi yA varSavarddhana, (12) cauli yA keza Adi pu0 parva 38, zloka54-306, / vAya yA muMDana, (13) lipI saMkhyAna (14) parva 36, zloka 1-1966 upa ti yA yajJopavIta [ janeU ] ( 15 ) noTa 3-ina 53 garbhAnvaya aura 48 vratacaryA (16) vratAvataraNa (17 ) vivAha| dIkSAnvaya kriyAoM yA saMskAroM meM se (18) varNalAbha (19) kula caryA (20) pratyeka kA artha va svarUpa maMtroM aura vyAgRhIzitA ( gRhasthAcAryapada ) (21) khyAdi sahita yathAsthAna dekheM (dekho zabda | prazAnti ( 22) gRhatyAga ( 23 dIkSA "kriyA" aura zabda "agAri" ke noTa 1 meM (24) jina rUpitA (25) maunAdhyayana vRtti anya prakAra kI 53 kriyAoM ke nAma ) (26) tIrthaGkara padotpAdaka bhAvanA ( 27 ) | agabhAnu ( agnibhAnu, agrabhAvI )gurusthApanAbhyupagama (28) gaNopagrahaNa puSkarArddhadvIpa kI pazcima dizAmeM vidyanbhA(26) svagurusthAna saMkrAnti (30) niH lImeru ke dakSiNa bharatakSetrAntargata AryakhaMDa saMgatvAtma bhAvanA (31) yoganirvANa kI atIta caubIsI meM hue 16 veM tIrthaMkara samprApti (32) yoga nirvANa sAdhana (33) kA nAma / (Age dekho zabda "ar3hAIdvIpaindropapAda ( 34 ) indrAbhiSeka (35) vidhi pATha" ke noTa 4 kA koSTha 3) // dAna (36) sukhodaya ( 37 ) indra pada tyAga bhagrazrutaskandha (prathama zru taskandha, agra(38) garbhAvatAra ( 36 ) hiraNyagarbha (40) | siddhAnta grantha )-SaTakhaMDasUtra aura mandarendrAbhiSeka (41) gurupUjana (42) unakI sarva TIkA, vRtti, aura vyAkhyA yauvarAja (43) svarAjya (44) cakralAbha dhavala, mahAdhavala, jayadhavala, gomaTTasAra, (45) dizAJjaya (46) cakrAbhiSeka (47) labdhisAra, kSapaNAsAra Adi, ina sarva sAmrAjya (48) niSkAnti (46) yoga prantha samUha ko "ana zru taskandha" yA "prasaMgraha (50) Arhantya (51) vihAra (52) thama siddhAnta rantha" kahate haiM / yogatyAga (53) aganivRtti // noTa-isake sambandha meM vizeSa jAnane noTa 2-kisI ajaina ko jainadharma meM dIkSita karane ke liye jo ATha vizeSa | ke liye dekho zabda "agrAyaNIpUrva" // kriyAe~ aura 40 sAdhAraNa kriyAyeM haiM unheM agasena-sUryavaMzI mahArAjA "mahIdhara" 'dIkSAnvaya kriyA' kahate haiN| ve yaha haiM- kA putra // For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) agrasena vRhat jaina zabdArNava aprAyaNIpUrva - isa agrasena ne suprasiddha ayodhyApati | vAla itihAsa" nAmaka grantha dekheM // mahArAjA "mAnadhAtA" kI lagabhaga 52vIM agasoca- dekho zabda"agracintA" // pIr3hI meM vIra nirvANa se 4681 varSa pUrva | agrahaNa-(prA0agahaNa)-(1) agrAhya, naga zrI neminAtha tIrthakara ke tIrthakAla meM haNa karane yogya, asvIkRta, asvIkAra / (dvAparayuga ke antima caraNa meM ) janma (2) vaha pudgala vargaNA jisakA audAriliyA thaa| apane pitA mahIdhara ke lagabhaga 200 varSa kI vaya meM rAjya tyAga kara kAvi zarIrarUpa se gRhaNa na hosake kulAmnAya ke anusAra digambarI dIkSA (a. maa.)| dhAraNa karane ke pazcAt 35 varSa kI vaya meM (3) mArgazira mAsa kA nAma jo vIranirvANa se 4646 varSa pUrva rAjakumAra agavaMza ke mUla sUryabaMzI mahArAjA agrasenako rAjagaddI milI yaha rAjA 425 "agasena" ke rAjyAbhiSeka kA agamAsa varSa rAjya sukha bhogakara 460 varSakI vayameM arthAt prathama mAsa hone se tathA unhIM ke vIra ni0 se 4521 varSa pUrva mizradeza ke nAma para vikrama saM0 se 4.30 varSa pUrva se jainadharmI rAjA "kuruSavindu" ke sAtha yuddha "agRhaNa" nAma se prasiddha huaa| meM bar3I vIratA se lar3a kara mArA gyaa| agahIta mithyAtva-dekho zabda "agR___ sAre agravaMzI yA agravAla jAti ke hIta mithyAtva" // . loga isI rAjA ke 18 suputroM kI santAna | agahItArtha-dekho zabda"agRhItArtha" // | haiM / isa rAjA ne pitA se rAjagaddI pAne agAyaNI pUrva (AgrAyaNIya parva )-- ke pazcAt "pAtaJjali" nAmaka eka vedA zru tajJAna ke 12 mUla bhedoM yA aGgoM meMse nuyAyI saMnyAsI mahAnubhAva kI saMgati antima bheda ke arthAt bAraha aMga "dRSTi se apane kuladharma ko tyAga kara vaidika vAda' ke caturtha bheda "pUrvagata' ke jo dharma ko grahaNa kara liyA thA jo bahuta 14 bheda haiM unameM se dUsare bheda kA nAma pIr3hiyoM taka isa kI santAna meM pAlana "AgrAyaNIya pUrva" hai // kiyA jAtA rahA / pazcAt agarohApati - isa pUrva meM 700 sunaya va durnaya, paJcArAjA "divAkaradeva" ke rAjya meM vIra ni0 stikAya, SaTadravya, saptatatva, nava padArtha saM0 515 ke pazcAt aura 565 ke pUrva Adi kA savistara varNana hai / isa pUrva meM | (vikrama saM0 27 aura 77 ke antargata ) (1) pUrvAnta (2) aparAnta (3) dhruva (4) | saptAGgapAThI digambarAcArya zrI lohAcArya adhruva (5) acyavanalabdhi (6) adhruva jI' ke upadeza se jainadharma phira isa vaMza meM saMpraNadhi (7) kalpa (E) artha (9) bhaumArAjadharma bana gayA jise bahuta se agravAla vaya (10) sarvArtha kalpaka (11) nirvANa jAtIya loga Ajataka pAlana kara rahe haiM / (12) atItAnAgata (13) siddha (14) / noTa-mahArAjA agrasena aura usa upAdhyAya,ina 14 vastuoM kA savistAra kI santAna kA savistAra itihAsa jAnane kathana hai / ina 14 vastu meM se pazcama 'vastu' ke liye isa koSa ke lekhaka likhita "agra- "acyavanalabdhi meM 20 pAhur3a [prAbhata haiM, For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ agAyaNI-pUrva . vRhat jaina zabdArNava agAyaNI-pUrva jina meM se "karma prakRti" nAmaka cauthe | 6720 pAhuDAMga arthAt prAbhRtaprabhRta yA pAhur3a arthAt prAbhUta meM (1) kRti (2) yonadvAra nAmaka adhikAra haiM / vedanA (3) sparza (4) karma (5) prakRti ____ noTa 2--isa 'AgAyaNIyapUrva' sambaMdhI (6) bandhana (7) nivandhana (8) prakrama (9) pUrvokta 14vastu meM se 'acyavana'nAmaka paJcama upakUma (10) udaya (11) mokSa (12) vastu ke jo upayukta 20 prAbhRta haiM una meM se saMvama (33) lezyA (14) lezyAkarma (15) 'karma prAbhRta' nAmaka caturtha prAbhRtake caubIsoM lezyA-pariNAma (16) sAtAsAta (17) | yogadvAroM ke antima pUrNa jJAtA muni 'zrIdIrghaDhasva (18) bhavadhAraNa (16) pudaga-dharasena' the jo prathama aGga 'AcArAMga'ke pAThI lAtmA (20) nidhattAnidhattaka (21) 16varSa raha kara vIra ni0saM0 633 meM giranAra sanikAcita (22) anikAcita (23) parvata kI caMdraguhA se svargavAsI hue| kamasthiti (24) skandha, yaha 24 apanI Ayu ke antima bhAga meM inhoMne yaha "yogadvAra" hai / / | 'karmaprAbhUta' 'zrI puSpadaMta' aura 'bhatavali' isa pUrva meM 66 lakSa madhyama pada haiM / eka ziSyoMko par3hAyAM jo zubha mitI ASAr3ha zu0 madhyama pada 16348307EEE apunarukta | 11 ko samApta huaa| inhoMne isa prAbhUta kA akSaroM kA hotA hai| | upasaMhAra karake (1) jIvasthAna (2) kSullakanoTa 1-"pUrvagata" ke caudaha bheda (1) | | baMdha (3) vandhasvAmitva (4). bhAvavedanA utpAda (2) AgrAyaNIya (3) vIryAnupravAda (5) vargaNA (6) mahAvandha, ina chaha khaMDoM meM (4) astinAstipravAda (5) zAnapravAda (6) use racakara lipivaddha kiyA aura usakI satyapravAda (7) AtmapravAda (E) karmapravAda jyeSTha zakla 5 ko caturvidhasaMgha sahita veSThanAdi (9) pratyAkhyAna (10) vidyAnuvAda (11) meM vaiSThita kara yathA vidhi pUjA kii| isI kalyANavAda (12) prANAnuvAda (13) kriyA-' | liye yaha zubha tithi usI dina se 'zru ta vizAla (14) lokavindussAra / ina meM krama | / paJcamI' kahalAtI hai| se 10. 14, 8, 18, 12, 12, 16, 20, 30, noTa 3-upayukta chaha khaMDoM meM se 15. 10, 10, 10, 10, sarva 195 vastu pahile pAMca khaMDa 6000 (chaha sahasna ) sUtroMmeM nAmaka adhikAra haiN| hara vastu nAmaka adhi- aura chaTA khaMDa 30000 ( tosa sahana ) sUtroM kAra meM bosa bIsa prAbhRta yA pAhur3a nAmaka meM race gaye / yaha chahoM khaMDa milakara 'SaTaadhikAra haiM jina sarva kI gaNanA 3600 hai| khaMDasUtra' ke nAma se tathA 'karmaprAbhRta' ke hara prAmRta yA pAhur3a meM caubIsa 2 'prAbhUta- nAma se bhI prasiddha hai / inhIM ko prathama zra ta prAbhRta yA pAhuDAGga yA yogadvAra nAmaka skaMdha' yA 'prathamasiddhAMtagrantha' bhI kahate haiM / adhikAra haiM / jina sarva kI saMkhyA 63600 hai noTa4- uparyukta zrIdharasena AcArya arthAt "pUrvagata" ke caudahI bhedoM meM sarva ke hI lagabhaga kAla meM eka 'zrI guNadhara' / 63600pAhuDAGga yA prAbhRtaprAbhata yA yogadvAra AcArya the jinheM upayukta 14 pUrvI meM se 5 veM nAmaka adhikAra hai aura kevala AgrAyaNIya- 'jJAnapravAda' pUrvake antaragata jo 12 vastu haiM parva' meM 14 vastu ke sarva 280 pAhur3a yA | unameM se dasavIM vastuke tIsare kaSAya-prAbhUta' - For Personal & Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 74 ) jagAyaNI-pUrva vRhat jaina zabdArNava agAyaNI pUrva yA 'kaSAyapAhar3a' kA pUrNa jJAna thA / inhoMne / likhii|| isa prAbhRta kA sArAMza 183 mUla gAthAoM (5) citrakUTa pura nivAsI siddhAnta meM aura 53 vivaraNa rUpa gAthAoM meM racakara | tatvajJAtA 'zrI palAcArya' ke ziSya zrI vIra aura 15mahA adhikAroMmeM vibhAjita karake zrI senAcArya' ne pUrva khaMDoM para 18 adhikAroM meM nAgahasti' aura 'AryamaMkSa' muniyoko vyA- "satkarma" nAmaka grantha likhA phira chahA~ khaMDoM khyA sahita sunAyA jinhoMne use lipibaddha para 72 hajAra zloka parimita saMskRta prAkRta bhI krdiyaa| yaha 'kaSAyaprAbhRta'kA sArAMza- bhASA mizrita "dhavala" nAma kI TIkA rcii|| rUpa kathana 'doSa-prAbhRta' yA 'kaSAyaprAbhUta' (6) pazcAt zrI nemacandrasiddhAntacakradono nAmoM se prasiddha hai| isI ko dvitIya- vartI ne upayukta siddhAnta granthoM kA sArarUpa zra taskaMdha' yA 'dvitIyasiddhAntagrantha' bhI "gommaTasAra" "ladhisAra" "kSapaNAsAra" kahate haiN| Adi grantha race // noTa 5-pazcAt 'prathama zra taskaMdha' "dvitIya zru taskandha" para nimna likhita ko jo jo prAkRta, saMskRta, yA karNATakIya | TIkA Adi likhI gaI:bhASAoM meM TIkAe~ yA vRttiyAM Adi racI (1) uparyukta "zrInAgahasti" aura gaI ve bhI "prathamazra taskaMdha' yA prathama AryamaMkSa' muniyoM se "zrIyativRSabha" siddhAntagrantha hI kahalAI / isI prakAra (yatinAyaka ) muni ne "doSaprAbhRta" dvitIya 'dvitIya taskandha' kI TIkA Adi bhI zru taskandha ke sUtroM kA adhyayana karake usakI "dvitIya zru ta skandha'' yA "dvitIyasiddhAnta- "cUrNavRtti' 6000 (chaha hajAra ) zloka prantha' kI koTi hI meM ginI gii|| | pramANa sUtrarUpa banAI // "prathama zru taskandha'' para nimma likhita (2) "zrI uccAraNa" (zrI samuddharaNa) TIkA Adi likhI gaI: | AcArya ne,12000 zloka pramANa "uccAraNa(1) "zrI padmamuni" ne pahile 3 khaMDoM vRtti' nAmaka eka vistRta TIkA racI jise kI 12 hajAra zloka pramANa TIkA rcii|| | zrI kundakundAcArya ne apane guru "zrIjina (2) "zrI tumbulara' AcArya (zrIvarya candrAcArya' se par3hakara nATaka.traya (samayasAra, deva) ne chaThe khaMDa kI 7 hajAra zloka pramANa paMcAstikAya, pravacanasAra ) aura 84 pAchur3a karNATakIya bhASA meM "paMjikATIkA" racI // | Adi grantha race / yaha apane guruzrIjinacandrA (3) tArkikasUrya "zrI svAmI samanta- cArya ke pazcAta vIra ni. saM. 672 se 724 bhadra AcArya' ne pahile pA~ca khaMDoMkI saMskRta (zAkA 46 se 101) taka unake paTTAdhIza TIkA 48 haz2Ara zlokoM meM racI // rahe // (4) zrI vappadeva gurune pahile prathama ke (3) "zrI zyAmakuMDa'' AcArya ne prathama 5 khaMDoM para "vyAkhyAprajJapti" nAmaka vyA- tha taskandha ke kevala chaTe khaMDa ko chor3akara khyA likhI, jisa meM chaThe khaMDa kA saMkSepa donoM zra taskandhoM para 12000 zloka pramANa kathana bhI sammilita kara diyA, pazcAt chaThe TIkA rcii|| . khaMDa para bhI 8005 zloka pramANa vyAkhyA (4) uparyukta "tumbulUra'' nAmaka A For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 75 ) agrAhyavargaNA vRhat jaina zabdArNava agodaka cArya ne bhI pahile to prathama zra taskandha ke yaka hotI hai| chaTe khaMDa ko chor3akara zepa donoM zru taskandhoM .. ( 2 ) agrAhya-taijasa vargaNA-jo para karNATakIya bhASA meM 84000 zloka "gAyataijasavargaNA" kI samAna tejasapramANa "cUr3AmaNi" nAmaka vyAkhyA rcii| zarIra to nahIM banatI kintu 'gAyataijasapazcAt chaThe khaMDa parabhI 7000 zloka pramANa vargaNA' ko taijasazarIra banane meM kucha na / TIkA likhii|| kucha sahAyaka hotI hai| (5) upayukta 'zrIvApadeva guru' ne prAkRta (3) agAya-bhASAvargaNA-jo vacanabhASA meM 60000 (sATha hajAra ) zloka rUpa pariNavAne meM "gAhya-bhASAdhaNA" pramANa dvitIya zru taskandhakI vyAkhyA rcii| kI sahAyaka to hotI hai kintu svayam / (6) uparyukta 'dhavala' nAmaka TIkA ke vacanarUpa nahIM pariNavatI ravayitA 'zrIvIrasenAcArya ne kaSAyaprAbhUta (4) agrAhya-manovargaNA-jo hRdayakI cAroM vibhaktiyoM para 'jayadhavala' nAmaka stha dravyamana ke banane meM "gADa-manoTIkA 20 hajAra zlokoM meM racakara svargA- vargaNA" ko sahAyatA to detI hai kintu / rohaNa kiyA / ataH unake priya zipya 'zrI skyam dravyamana nahIM yanatI jayasenaguru' ne 40000 loka aura banAkara noTa-23 vargaNAoM ke nAma nimna ise pUre sATha hajAra zlokoM meM pUrNakara diyaa| likhita haiM:__ noTa 6-uparokta 'zrIdhavala' aura 'jaya- (1) aNuvargaNA (2) saMkhyAtANuvargaNA dhavala' nAmaka TIkAoM kA ( yA donoM zru ta- (3) asaMkhyAtANuvargaNA (4) anantANuskandhoM kA) sArabhUta eka 'mahAdhavala' nAmaka vargaNA (5) grAhyAhAravargaNA (6) agrAhyAhAra40000 ( cAlIsa sahasra ) zloka pramANa vargaNA (7) grAhyataijasaghargaNA (8) agrAhyagrantha 'zrI devasenasvAmI ne racA // (pariSa jasavargaNA (8) grAhya bhASAvargaNA (10) noTa7-upayukta AcAryoM kA caritra | agrAhya bhASAvargaNA zAhya manovargaNA aura samaya Adi jAnane ke lie dekho 'gUnya (12) agrAhya manovargaNA (13) kArmaNavargaNA bRhat vizva caritArNava' // (14) dhruvavargaNA (15) sAntaranirantaravaNA agrAhya vargaNA-paramANu se lekara mahA- (16) sAntaranirantara zU yavargaNA (17) skandha paryanta pudgala dravya kI jo 23 pratyekazarIravargaNA (18) dhruva zanyavargaNA vargaNA haiM unameM se nIce likhI cAra prakAra | (16) vAdara nigodavargaNA (20) vAdara nikI vargaNAaiM, 'agrAhyavargaNA' haiM:- godazanyavargaNA (21) sUkSma nigodavargaNA ( 1 ) agrAhya-AhAra-vargaNA-jo (22) nabhovargaNA (23) mahAskandhavargaNA // AhArayogya hone para bhI "gAhya AhAra- . (go. jI. gA. 563-607 ityAdi ) vargaNA" kI samAna audArikazarIra, vai- agrodaka ( prA0 aggodaya )-lavaNakriyikazarIra aura AhArakazarIra kA samudra ke madhyabhAma kI do kroza U~cI koI aMza nahIM vanatI, kintu unake banane | zikhA jo jala ke utAra car3hAva se nyUnAmeM grAhyaAhAraka vargaNA kI kevala sahA- | dhika hotI rahatI hai / ( a0 maa0)|| For Personal & Private Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ mero aglAnizuddhi vRhat jaina zabdArNava taaghl aglAnirAddhi-aSTa laukika zuddhiyoM meM srava hotAhai use sAmprAyika Asrava kahIMhaiM / se eka prakAra kI zaddhi jo kisI apa-' yahI Atratra saMsAra paribhramaNa kA mUla kAraNa vitra vastu ke sambaMdha meM glAni na karane hI hai| isake mUla bheda (1) 5indriya [sparzana, rasana, se yA kisI sAdhAraNa upAya dvArA mana | ghrANa, cakSa, zrotra] (2) 4 kapAya [kova, mAna, ! se glAni dUra ho jAne para loka-mAnya ho; mAyA, lobha ] (3) 5 anala arthAt hiMsA, jaise zarkarA (jA~Da, cInI ) jisake banane amRta [asatya]. sseya [coga]. ku.zIla yaa| meM asaMca agaNita choTe-bar3e trasa ( jagama) * abrahma, parigraha aura (4) 25 kiyA, yaha sarva jIvoM kA ghAta ho kara unakA kalevara 34 haiM / 25 kriyA nimna likhita hai:usI meM sammilita ho jAne para bhI tathA (1) samyaktvavaInI kriyA (2) mithyAtva camArAdi asparya zUdroM dvArA padadalita puSTakAriNI kriyA (3) prayoga kiyA yA hone para bhI use azuddha nahIM mAnA jAtA; asayamavarddhanI kriyA (4) samAdAna kriyA mleccha sparzita dugdha, yA matsyajIvI / (5) IryApatha kriyA (6) prAdoSika kriyA mAMsAhArI dhIvara ( kahAra, maharA) kA (7) kAyika kriyA (8) adhikaraNa kiyA chuA jala; aspaya-akArU se chU jAne (aghakArI kriyA).(9) pAritApika kriyA para suvarNasparzita jala se chir3akanA, rogI (10) prANAtipAtika kriyA (11) darzana rajasvalA strI ko yA janma maraNa sambaMdhI kriyA (12) sparzana kiyA (13) prAtyayika lage sataka vAle rogI manuSya ko jise kiyA (24) samantAnupAta piyA (15) vaidyaka-zAstrAnukala snAna varjita ho koI anAbhoga kiyA (16) svahasta kiyA (17) nirogI manuSya yathAniyama kaI bAra chU chu nisarga kiyA (18) vidAraNa kiyA (16) kara snAna kare to vaha rogI zuddha huAmAzAyApAdika kiyA (20 ) anAkAMkSA mAnA jAtA hai |shvaadi // kiyA (21) prArambha kiyA (22) pAriagha-pApa, vyasana, duzva, adharma // grAhika kiyA (23) mAyA kiyA (24) jyotiSacakra sambaMdhI 88 mithyAdarzana kiyA (25) apratyAkhyAna 76 ce graha kA nAma // kiyA // noTa-88 pahoM ke nAma jAnane ke liye noTa 3-pratyeka kiyA kA svarUpa yathAAge de vo zabda "aThAsIgraha" // sthAna dekheM // (tri. gA0 363-370) aghaTitabrahma (paramabrahma, brAhmadeva)--puSka | aghakArIkriyA ( aghakAriNI kriyA, rArddha dvIpakI pUrvadizA meM mandarameza ke adhikaraNa kiyA)-pApotpAdaka kiyA, hiM- dakSiNa-bharatakSetrAntargata AryavaNDa kI sA ke upakaraNa zastrAdi grahaNa karane kA anAgata caubIsI meM hone vAle cauthe kArya karanA, sAmparAyika Asrava sambandhI tIrthakara kA nAma / (Age dekho zabda 35 kiyAoM meM se AThavIM kiyA kA nAma // 'aDhAIdvIpapATha' ke noTa 4 kA koSTha 3) // noTa 1-kaSAya sahita jIvoM ke jo karmA-aghana--[1] aghanapAna, patalA, peya arthAt For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ aghana ( 77 ) vRhat jaina zabdArNava pIne yogya / peya padArthoM ke ghana, aghana, lepI, alaMpI, sasiktha, asivatha ina 6 bhedoM meM se dUsare prakAra kA padArtha jo dahI Adi kI samAna gAr3hA na ho // noTa 1 - dahI Adi pIne yogya gAr3he padAthoM ko 'gha' aura nAraMgI, anAra Adi phaloM ke rasa ko va dugdha, jala Adi patale peya padArthoM ko ''avana'; hathelI para cipakane vAle peya padArthoM ko 'lepI' aura na cipakane vAloM ko 'alepI'; bhAta ke kaNa sahita mAMDa ko tathA sAgUdAnA Adi anya padArthoM ke kaNa sahita pake jala ko athavA fare peya padArtho ko 'sakthi' aura binA kaNa ke mA~Da ( kAMjI ) ko tathA auSadhi Adi ke pake jala ko athavA jo peya padArtha snigdha na hoM unako 'asiktha' kahate haiM // noTa :- sarvabhakSya padArtha 4 bhedoM meM vibhAjita haiM- (1) khAdya (2) svAdya (3) lehya ( 4 ) peya, inameM se 'peya' ke uparyukta 6 bheda haiM // [2] gaNita kI paribhASA meM 'aghana' vaha aGka hai o kisI pUrNAGka kA ghana na ho arthAt jo kisI aGka ko 3 jagaha rakha kara paraspara guNana karane se prApta nahIM huA ho // noTa 3- kisI aGka ko tIna jagaha rakha kara unheM paraspara guNana karane se jo aGka prApta ho use usa prathama aGka kA 'ghana' kahate haiM, jaise 1 kA ghana (1 x 1 x 1 = 1) eka hai, arthAt ekake aGka ko tIna jagaha rakhakara jaba paraspara guNana kiyA to eka hI prApta huA; ataH 1 kA ghana 1 hI hai / isI prakAra 2 kA ghana (2x2x2= 8) ATha hai arthAt do ke aGka ko tIna jagaha rakha kara paraspara guNana karanese n For Personal & Private Use Only aghanadhArA ( do duguNa 4 aura 4 duguNa 8) AThakA aGka prApta huA; ataH 2 kA ghana = hai| aise hI 3 kA ghana (3 x 3 x 3 = 27 arthAt tInatiye 6 aura tiye 27) sattAIsakA aGka hai / 4kA ghana 4 x 4 x 4 = 64 hai; 5 kA ghana 125, 6 kA ghana 216, 7 kA ghana 343, 8 kA ghana 512, * 1 6 kA ghana 736, 10 kA ghana 1000, 11 kA ghana 1331 ityAdi / yahAM uparyukta aGka 1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 729, 1000, 1331 Adi ghanAGka haiM jo krama se 1, 2, 3 Adi aGkoM ke 'ghana' haiM / ataH jo aGka kisI anya aGkakA ghana na ho use aghana kahate haiM arthAt uparyukta ghanAGkoM ko chor3a kara zeSa sarva aGka 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 16, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 26, 30 AdimeM se 'pratyeka aGka aghanAGka' hai // aghanadhArA -lokottara gaNita sambandhI 14 dhArAoM meM se usa dhArA kA nAma jisakA hara aGga 'aghana' ho / "sarvadhArA" meM se 'ghanadhArA' ke sarva aGkoM ko chor3a kara jo zeSa aGka raheM ve sarva' 'aghanadhArA' ke a haiM arthAt 1 se prArambha karake utkRSTa anantAnanta takakI pUrNa saMkhyA ( sarvadhArA ) ke aGkoM meM se ghanadhArA ke sarva aGka 1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 726, 1000, 1331 Adi chor3a dene se jo 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 12, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30 Adi utkRSTa anantAnanta taka zeSa aGka haiM una sarva ke samUha ko "aghanadhArA" kahate haiM // isa dhArA kA prathama aGka 2 hai aura antima aGka "utkRSTa anantAnanta" haiM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 78 ) aghanapAna aghabhI jisakI saMkhyA aGkoM dvArA prakaTa kiye jAne yogya nahIM hai kevala sarvajJa zAnagamya hI hai / isa dhArA ke madhya ke aGka 3, 4, 5, 6, 7, 6, 10, 11 Adi eka kama ukRSTa anantAnanta paryaMta anantAnanta haiN| utkRSTa anantAnanta meM se "ghanadhArA" ke aGkoM kI 'sthAna - saMkhyA' ghaTA dene se jo saMkhyA prApta hogI vaha isa 'aghanadhArA' ke aoM kI "sthAna saMkhyA" hai / ( dekho zabda 'aGkagaNanA' tathA 'aGkavidyA' aura usakA noTa 5) // avanapAna-dekho zabda " aghana" // Adi utkRSTa anantAnanta taka ke sarva aGka 'sarvadhArA' ke aGka haiM / 1, 2, 3, Adi utkRSTa anantAnanta ke 'Asanna - ghanamUla' takake sarva aGka "ghanamAtRkadhArA" ke aGka haiN| isase Age ke utkRSTa anantAnanta taka ke sarva aGka "aghanamAtRkadhArA" ke aGka haiM / ataH isa dhArA kA prathama aGka ( prathama sthAna ) utkRSTa anantAnanta ke "Asanna ghanamUla se 1 adhika hai aura antima aGka ( antima sthAna ) " utkRSTa anantAnanta" hai / sarva dhArA kI sthAnasaMkhyA ( utkRSTa anantAnanta ) meM se 'ghanamAtRkadhArA" kI sthAna saMkhyA (ghanamAtRka dhArA kA antima aGka ) ghaTA dene se jo saMkhyA prApta ho vaha isa aghanamAtRkadhArA ke aGkoM kI aGkasaMkhyA yA " sthAna saMkhyA" hai / (dekho zabda 'aGkavidyA kA noTa 5 ) // / aghanamAtRkadhArA - isako "aghanamUla dhArA' bhI kahate haiM / alokika aGkagaNita yA lokottara saMkhyAmAna sambandhI 14 dhArAoM meM se vaha dhArA jisakA koI aGka kisI anya aGka kA 'ghanamUla' na ho // noTa 2 - " Asanna " zabda kA artha hai 'nikaTa' | utkRSTa anantAnanta kI saMkhyA sarvadhArA ke aGkoM meM se ghanamAtRka (gha- ghamadhArA kA aGka nahIM hai arthAt vaha svayam namUla ) dhArA ke sarva aGka chor3ane se jo kisI bhI aGka kA ghana nahIM haiM ataH usase zeSa aGka raheM una sarva ke samUha ko pUrva usake nikaTa se nikaTa jo aGka kisI "aghanamAtRkadhArA'' kahate haiM / arthAt anya aGka kA ghana ho vahI aGka usa ghana kI jisa aGka kA ghana utkRSTa anantAnanta apekSA anantAnanta kI saMkhyA kA "AsannakA Asanna aGka hai usase Age ke utkRSTa | aGka" kahilAyagA aura vaha anya aGka u anantAnanta taka ke sarva hI aGka 'aghanamAtRkadhArA' ke aGka haiM / kA 'Asanna ghanamUla ' kahilAyagA / jaise 128 kI saMkhyA svayam kisI aGka kA ghana nahIM hai kintu usase pUrva nikaTa se nikaTa 125 kA aGka 5 kA ghana hai| ataH yahAM 125 ko 128 kA Asanna aGka aura 5 ko 128 kA "Asanna ghanamUla" kaheMge // abhI - pApabhIru, pApoM se bhayabhIta // vRhat jaina zabdArNava noTa 1 - kisI aGka ko tIna jagaha rakha kara paraspara guNana karane se jo aGka prApta ho vaha aGka pUrva aGka kA 'ghana' kahalAtA hai aura vaha pUrva aGka uttara aGka kA " ghanamUla" yA "ghanamAtRka" kahalAtA hai / jaise 2 kA ghana 8 hai aura 8 kA ghanamUla 2 hai, 3 kA ghana 27 hai aura 27 kA ghanamUla 3 hai // 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, gRhasthadharma ko suyogyarIti se pAlana karane yogya puruSa ke 14. mukhya guNoM meM se usa guNa ko dhAraNa karane vAlA manuSya | For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ aghAtiyA vRhat jaina zabdArNava aghAtiyAkarma jisa se vaha sarva prakAra ke pApoM se DaratA | utkRSTa sthita 3 palyoyama kAla pramANa hai / deva. manuSya aura nArakI jIvoM (dekho zabda "agaarii")|| ke atirikta zeSa sarva saMsArI prANiyoM aghAtiyA-na ghAta karane vAlA, coTAdi , ko tiryaJca kahate haiM / ( eka antara duHkha na pahu~cAne vAlA,naSTa na karane vAlA, | muhartta do ghar3I yA 48 minaTa se kucha kama karma prakRtiyoM ke do mUla bhedoM-ghAtiyA, kAla ko kahate haiN| jaghanya antaramaharta aghAtiyA-meM se eka kA nAma // eka AvalI se eka samaya adhika aura aghAtiyAkarma-vaha karma prakRti jo utkRSTa antaramuhUrta do ghar3I se eka jIva ke anujIvI guNa ko na ghAte, kintu samaya kama kA hotA hai / madhya ke bheda jIva ke liye vAhya zarIrAdi kA sambandha eka AghalI se do samaya adhika, 3 milaave|| samaya adhika ityAdi do samaya kama do ___ isa karma ke mUlabheda cAra (9) Ayukarma | ghar3I taka asaMkhyAta haiN)| [ dekho zabda aGka (2) nAmakarma (3) gotrakarma (4) ghedanIyakarma | vidyA'' kA noTa 8 ] // haiM aura uttara bheda 101 athavA 1113 haiM // (ga) jisa karma ke nimitta se jIva (1)Ayukarma-jo karma jIyako kiso manuSya paryAya meM sthita rahe use "manuSyAyu paryAya dhAraNa karAne ke liye nimitta karma" kahate haiM / isa karma kI jaghanya va kAraNa hai use Ayukarma kahate haiM / isa utkRSTa sthita "tiryaJcAyu karma" kI sthita karma kA svabhAva lohe kI sA~kala yA ke samAna hai // kATha ke yaMtra kI samAna hai jisase rAjA (gha) jisa karma ke nimitta se jIva Adi kisI. aparAdhI ko niyata sthAna | deva paryAya meM sthita rahe use "devAyu varma" meM rakha kara anya sthAna meM jAne se roke | kahate haiM / isa karma kI jaghanya va utkRSTa rakhate haiM / isa karma ke (ka) narakAyu (kha) sthiti "narakAyu karma' kI sthiti ke tiryaJcAyu (ga) manuSyAyu aura (gha) devAyu, / samAna hai| yaha 4 bheda haiM / ____sAmAnyatayaH Ayukarma kI jaghanya (ka) jisa karma ke nimitta se jIva sthita eka svAsa (bAla svAsocchvAsa) naraka paryAya ( narakazarIra ) meM sthita ke 18 vai bhAgamAtra aMtaramuhUrta kAla hai aura rahe use "narakAyukarma" kahate haiM / isa | utkRSTha 33 sAgaropama kAla hai // tatkAla karma kI jaghanya sthiti 10 sahasna varSa ke utpanna hue svastha bAlaka ke svAso aura utkRSTa sthiti 33 sAgaropamakAla cchvAsako 'bAla-svAsocchvAsa' kahate pramANa hai| haiM jo yuvA svastha puruSa ke svAsocchvAsa (kha ) jisakarma ke nimittase jIva tiryaMca | kA 5 vA~ bhAga mAtra aura eka muhUrta kA mA paryAya (tirya zarIra ) meM sthita rahe use | 3773 vAM bhAga hotA hai| svastha puruSa kI "tiryaJcAyu karma" kahate haiM / isa karma kI | nAr3I bhI eka muhUrta meM (do ghar3I yA 48 jaghanya sthita antaramahUrta kAla aura minaTa meM ) 3773 bAra phar3akatI hai // For Personal & Private Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ aghAtiyA karma vizeSa - narakAyu aura devAyu kI utkRSTa sthiti 33 sAgaropama aura jaghanya 10 sahasra varSa hai / manuSya aura tiryaJca kI utkRSTa sthiti 3 palyopama aura jaghanya antaramuttaM kAla hai / utkRSTa sthiti kevala saMjJI paJcendriya paryApta jIva hI kI ba~dhatI hai / narakA kI utkRSTa sthiti utkRSTa saMleza pariNAmoM se kevala mithyAdRSTI manu* pya va tiryaJca hI kai ba~dhatI hai / deva Ayu kI utkRSTa sthiti jaghanya saMkleza pariNAmoM se kevala samyagdRSTo manuSya hI sAtaveM guNasthAna car3hane ko sanmukha chare guNasthAna vAlA hI vAMdhatA hai / zeSa tiryaJca aura manuSya Ayu ko utkRSTa sthiti jaghanya saMkleza pariNAma vAlA mithyAdRSTI jIva hI bAMdhatA hai // 7 ( 2 ) nAmakarma - naraka, tiryaJca, manupya aura deva, ina cAroM paryAyoM sambaMdhI sarva prakAra ke zarIroM kI aneka prakAra kI racanA ke liye jo karma nimitta kAraNa hai use "nAmakarma" kahate haiM / isa karma kA svabhAva citere (citrakAra ) kI samAna hai jo aneka prakAra ke citrAm banAtA hai / isa karma ke 2 yA 42 yA 93 athavA 103 bheda haiM : 2 bheda - ( 1 ) piNDa prakRti, arthAt kaI 2 bheda vAlI prakRti ( 2 ) apiNDa prakRti, arthAt abheda vAlI prakRti // 42 bheda - 14 piNDa prakRtiyAM aura 28 apiNDa prakRtiyAM // 63 bheda -- 65 bheda caudaha piNDaprakRtiyoM ke aura 28 apiNDa prakRtiyAM // ( 80 ) vRhat jena zabdArNava -: aghAtiyA karma 103 bheda - - 75 bheda caudaha piNDa prakRtiyoM ke aura 28 apiNDa prakRtiyAM // caudaha piMDa prakRtiyAM apane 65 bhedoM sahita nimna prakAra haiM:-- Yao ( 1 ) gati 4 -- narakagati, tiryaja gati, manuSyagati, devagati // ( 2 ) jAti -- e kendriyajAti, dvIndriyajAti trIndriyajAti, caturindriya jAti, paJcendriyajAti // ( 3 ) zarIra 5-- audArika zarIra, vaikriyika zarIra, AhAraka zarIra, taijasa zarIra, kArmANazarIra // * ( 4 ) aMgopAMga 3--audArikaAMgopAMga, vaikriyika AMgopAMga, AhArakaAMgopAMga // noTa -- do jaMghA, do bhajA, nitamba, pITha, hRdaya, zira, yaha ATha aGga kahalAte haiM aura ina aMgoM ke aGga yA avayava kAna nAka, A~kha, kaMTha, nAbhi, a~gulI, Adi upAMga kahalAte haiM // ( 5 ) bandhana 5 - audArikazarIra bandhana vaikriyikazarIra baMdhana, AhArakazarIra bandhana, taijasazarIra bandhana, kArmANazarIra bandhana // (6) saMghAta5 -- audArikazarIra saMghAta, vaiki kizarIra saMghAta, AhArakazarIra saMghAta, taijasazarIra saMghAta, kArmANazarIra saMghAta | (7) saMsthAna 6 -- samacaturasra saMsthAna, nyagrodhaparimaNDala saMsthAna, svAtikUsaMsthAna, kubjaka saMsthAna, vAmanasaMsthAna, huNDaka saMsthAna | For Personal & Private Use Only - www.jaihelibrary.org
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 81 ) aghAtiyAkarma vRhat jaina zabdArNava aghAtiyAkarma ( = ) saMhanana 6--vaz2avRSabhanArAca | 7vIM nirmANa prakRti ke bhI do bheda(1) sthAnasaMhanana, vajUnArAca saMhanana, nArAca saMhanana, | nirmANa aura (2) pramANanirmANa mAne jAte arddhanArAva saMhanana, kIlaka saMhanana, | haiM jisase piMDaprakRtiyoM kI saMkhyA 15 asaMprAptAsRpATika saMhanana, // aura apiMDaprakRtiyoM kI 27 ginI jAtI hai| (6) sparza 8--kaThora, komala, guru | kisI kisI AcArya ne nirmANa prakRtiko (dhArI), laghu ( halakA ), rUkSa, snigdha, | piMDaprakRtiyoM meM ginAyA hai aura vihAyozIta, uSNa // gati prakRti ko jo upayukta 14piMDa prakRtiyoM : . (10) rasa 5-tikta (carparA), kaTu meM ginAI gaI hai apiMDa meM ginAyA hai, arthAt ( kar3avA ), kaSAyala, Amla ( khaTTA ), | nirmANa prakRti aura vihAyogati prakRti ko madhura (miitthaa)|| paraspara eka dUsare ke sthAna meM parivartita (11) gandha2-sugandha, durgandha // | karake ginAyA hai // . (12) varNa 5- kRSNa (kAlA), nIla, | caudaha piMDaprakRtiyoM meM zarIra piMDaprakRti pIta, padma( lALa ), zukla (svet)| ke jo upayukta 5 bhedahaiM unake nimnalikhita (13) AnupUrvI 4-narakagatyAnupUrvI, | 10 saMyogI bheda aura haiM jisase 14 piMDatiryazcagatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI, deva- prakRtiyoM ke 65 ke sthAna meM 75 bheda ho gatyAnupUrvI // jAte haiM:(14) vihAyogati3-prazasta vihAyo- (1) audArikataijasa (2) audArikagati, aprazasta vihAyogati // . kArmANa (3) audArikataijasakArmANa (4) aTThAIsa apiMDa prakRtiyAM:-- vaikriyikajasa (5) vaikriyikakArmANa (6) (1) aguruGa (2) upaghAta (3) paraghAta vaikriyikataijasakArmANa (7) AhArakataijasa (4) Atapa (5) udyota (6) ucchvAsa (7) (E) AhArakakArmANa (8) AhArakataijasanirmANa (8) pratyeka (E) sAdhAraNa (10) kArmANa (10) taijasakArmANa // prasa (11) sthAvara (12) subhaga (13) durbhaga | isa prakAra nAmakarma kI upayukta 63 (14) susvara (15) duHsvara (16) zubha | prakRtiyoM meM yaha daza prakRtiyAM jor3a dene se (17) azubha (18) sUkSma (16) sthUla (20) nAmakarma kI sarva 63 prakRtiyoM ke sthAnameM paryApta (21) aparyApta (22) sthira (23), 103 prakRtiyAM bhI ginI jAtI haiM / asthira (24) Adeya (25) anAdeya | nAmakarma kI jadhanya sthiti 8 muhUrta (26) yazaHIti, (27) ayazaHauti (28) aura utkRSTa sthiti 30 koDAkoDI sAga-1 tIrthaGkara // ropamakAla pramANa hai| isa prakAra nAmakarmakI upayukta caudaha vizeSa-nAmakarmakIjaghanya sthiti kevala piMDaprakRtiyoM kI 65 prakRtiyAM aura 28 | yazaHkIrti kI = muhUrta kI 10 ce sUkSmaapiMDa prakRtiyAM sarva milA kara 63 | sAmparAya guNasthAna hI meM ba~dhatI hai / u skRSTa sthiti 20 kor3Akor3I sAgaropama kI noTa2--ina 28 apiMDa prakRtiyoM meM se | huNDaka saMsthAna aura asaMprAptAmRpATika prakRtiyAM haiN| - For Personal & Private Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 82 ) aghAtiyAkama vRhat jaina zabdArNava aghAtiyAkarma saMhanana kI dhuMdhatI hai / bAmanasaMsthAna aura | koTi se adhika aura eka koTAkoTi se kIlaka saMhanana kI 18 koDAkor3I sAga- kama) sAgaropama hai| aura manuSyagati aura ropama kI; kubjaka saMsthAna aura aI- manuSyagatyAnupUrvI kI utkRSTa sthiti 15 nArAca saMhanana kI 16 koDAkor3I sAga- phor3Akor3I sAgaropama hai / isa prakAra ropama ko; svAtika saMsthAna aura nAgaca baMdhayogya nAmakarma kI sarva 67 prakRtiyoM kA saMhanana phI 14 kor3Akor3I sAgaropama kI; | utkRSTa sthiti bandha hai // nyagrodhaparimaNDala saMsthAna aura vajU- noTa3-zarIra nAmakarmakI pAMca prakRtiyoM nArAca saMhanana kI 12 koDAkor3I sAga- meM apanI apanI baMdhana nAmakarma kI 5 aura ropama kI aura samacaturasra saMsthAna aura saMghAta nAmakarmakI 5 evam 10 prakRtiyoM vajUvRSabhanArAva saMhanana ko 10 koTA kA avinAbhAva hai / tathA varNa, gandha, rasa, koTi sAgaropama kI sthiti ba~dhatI hai / / | sparza, ina 4 nAmakarma kI piMDaprakRtiyoM ke jAti nAmakarma meM vikalatraya (dvIndriya, jo 20 bheda haiM vaha abhedarUpa baMdha apekSA zrIndriya, caturindriya) kI aura apiMDa 4hI ginI jAtI haiM / ataH baMdhana aura saMghAta prakRtiyoM meM sUkSma, aparyApta aura kI 10 aura varNAdi kI yaha 16 sarva 26 sAdhAraNa, ina chaha kI 18 kor3Akor3I prakRtiyA~ 93 prakRtiyoM meM se kama ho jAne se sAgaropama kI; tiryaJcagati, narakagati. nAmakarma kI bandhayogya sarva uparokta 67 tiryaJcagatyAnupUrvI, narakagatyAnupUrvI, taijasa- prakRtiyAM hI hotI haiM / zarIra, kArmANazarIra, audArikazarIra, noTa 4-nAmakarma kI sarva bandhayogya | vaikriyikazarIra, audArikaaGgopAMga, vaiki- 67 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha yathA yikamagopAMma, Atapa, udyota, prasa, sthUla sambhava utkRSTa saMkleza (kaSAyohita ) pariNA(bAdara), paryAta, pratyeka, varNa 5, rasa 5, mo se aura jaghanya sthitiyandha jaghanya saMkleza gaMdha 2, sparza =, aguralagha, upaghAta, paraghAta, pariNAmoM se hotA hai| ucchvAsa, ekendriya, paMcendriya, nirmANa, noTa:-nAmakarma kI bandhayogya 67 | sthAvara, aprazasta vihAyogati, asthira, prakRtiyoM meM se AhArakazarIra, AhArakaazubha, durbhA. du svara, anAdeya,ayazaHkIrti, aGgopAMga, aura tIrthaGkaratva ina 3 prakRtiyoM kI ina 35 pratiyoM kI utkRSTa sthiti 20 utkRSTasthiti kevala samyagdRSTI jIva hI bA~dhakoDAkor3I sAgaropama kI baMdhatI hai| sthira, tA hai| zeSa 64 prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti zubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza-kIrti, | mithyAdRSTI jIva bAMdhatA hai // prazastavihAyogati, devagati, devagatyAnupUrvI, noTa 6-AhArakazarIra aura AhAina prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti 10 kor3A rakaaGgopAMga, ina do kI utkRSTa sthiti 7 / / kor3I sAgaropama hai|aahaark zarIra,AhAraka apramatta guNasthAna vAlA manuSya jo chaThe guNaalopAMga, tIrthakaratva, ina tIna prakRtiyoM kI sthAna meM utarane ko sanmukha ho yA~dhatA hai| utkRSTa sthiti antaH kor3Akor3I ( eka | tIrthakara nAmakrama kI utkRSTa sthiti cauthe For Personal & Private Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ / aghAtiyAkarma vRhat jaina zabdArNava aghAtiyAkarma guNasthAna vAlA avirata samyagdRSTI manuSyahI, santAna krama se ucca yA nIca AcaraNa ' jo samyakta prApta karane se pahile narakagatibaMdha paripATIrUpa calA AyA ho use "gotra" kara cukane se naraka meM jAne ke liye sanmukha | kahate haiM / kisI aisI ucca yA nAca ho, bAMdhatA hai| aura zeSa 64 prakRtiyoM meM se AcaraNa vAlI paryAya meM prApta karAne paikiyikaSaTka (arthAt devagati, devagatyAnu- vAlI jo karmaprakRti hai use "gotrakarma" pUrvI, narakagati, narakagatyAnupUrvI, vaikUiyika- kahate haiN| isa karmaprakRti kA svabhAva zarIra, vaikiyikaAMgopAMga ), vikalatraya kuMbhakAra (kumhAra ) kI samAna hai jo (dvIndriya, trIndriya, caturindriya ) sUkSma, apa- bar3hiyA ghaTiyA sarva prakAra ke bAsana ryApta, sAdhAraNa, ina 12 prakRtiyoM kA utkRSTa banAtA hai| isa karma prakRti ke (1) uracasthitibandha mithyAdRSTI manuSya aura tiryazca gotra aura (2) nIcagotra, yaha do bheda haiM / hI karate haiM / aura audArikazarIra, audA . (go.. ka. 13) // rikaAMgopAMga, tiryazcagati, tiryaJcagatyAnu isa karma kI jaghanya va utkRSTasthiti pUrvI, udyota, aura asaMprAptA pATika saMhanana, |' 'nAmakarma' kI samAna hai arthAt jaghanyaina chaha prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti bandha sthiti 8 muhUrta aura utkRSTa 20 kor3AmithyAdRSTIdeva aura nArakI hI karate haiN| kor3I sAgaropamakAla pramANa hai| yaha ekendriya, Atapa aura sthAvara, ina tIna jadhanya sthiti uccagotra kI aura utkRSTa ! prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha mithyAdRSTI sthiti nIcagotra hI kI ba~dhatI hai // deva hI karate haiN| zeSa 43 prakRtiyoM kI u vizeSa-nIca gotrakarma prakRti kI tkRSTa sthiti yathAsambhava utkRSTasaMkleza pari utkRSTa sthiti 20 koDAkor3I sAgaropamaNAmI tathA Ipamadhyama ( manda aura madhyama ) kAla aura uzcagotra kI 10 koDAkor3I saMklezapariNAmI cAroM hI gatiyoM ke jIva sAgaropamakAla kevala mithyAdRSTIjIva hI ghAMdhate haiN| cAroM gatiyoM meM ajaghanya (utkRSTa, mabhyam, ISata) saMkeza pariNAmoM se bAMdhate haiN| tIrthakaratva, AhArakazarIra, AhAraka uccamotra kI = muhUrta kI jaghanya sthiti AMgopAMga, ina tIna nAmakarma kI prakRtiyoM ko 1.veM sUkSmasAmprAya guNasthAna vAlA kI jaghanya sthiti antaHkoDAkor3I sAgara hai jise 8ve apUrvakaraNa guNasthAna vAlA manuSya hI bAMdhatA hai| kSapakaNI car3hatA huA manuSya hI bAMdhatA ___ (5) vedanIya karma-indriyoM ko apane hai| vaikiyikaSaTaka ( devagati, devagatyAnupUrvI, sparzAdi viSayoM kA sukha duHkha rUpa anunarakagati, narakagatyAnupUrvI, vaikUiyikazarIra, bhava karane ko 'vedanIya' kahate haiN| aise vaikriyikaAMgopAMga ) kI jaghanyasthiti ko anubhava ko karAne vAlI karmaprakRti ko asaMzI paJcendriya jIva yAMdhate haiM / 'vedanIyapharma' kahate haiN| isa karma prakRti kA svabhAva madhulapeTI asidhArA (tala(3) motrakarma-lokapUjita va loka- | vAra kI dhAra) kI samAna hai jine madhunindita kula ko athavA jisa kula meM sthala se cakhate samaya prathama kucha muNa For Personal & Private Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ puch.MPAN aghAtiyAkarma vRhat jaina zabdArNava aghAtiyAkarma nubhava pazcAta jIbha kaTa jAne se adhika prazastaprakRtiyAM-(1) Ayukarma kI duHkhAnubhava hotA hai aura madharahita sthala | narakAyu chor3a kara zeSa............ 3 para jIbha jA lagane se prathama hI duHkhATa- / (2) nAmakarma kI manuSyagati, manuSyabhava hI hotA hai| isa karmaprakRti ke (1) gatyAnupUrvI, devagati, devagatyAnupUrvI, sAtAvadanIya aura (2) asAtAvedanIya paMcendriyajAti, audArikazarIra Adi 5, yaha do bheda haiN| bamdhana 5, saMghAta 5, AMgopAMga 3, samaisa karma kI jaghanyasthiti 12 muhUrta caturasrasaMsthAna, vavRSabhanArAca saMhanana, aura utkaSTasthiti 30 koDAkor3I sAga- prazastavihAyogati, agurulaghu, paraghAta, ropamakAla pramANa hai // Atapa, udyota, ucchvAsa, nirmANa, prasa, vizeSa-asAtA vedanIyako utkRSTa | sthUla, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, sthiti 30 koDAkor3I sAgaropamakAla susvara, Adeya, yaza-kIrti, tIrthaka aura sAtAvadanIma kI 15 koDAkoDI | ratva........... .............."43 sAgaropamakAla kevala mithyAdRSTi jIva hI (3) gotrakarma kI uccagotra........ 1 cAroM gatiyoM meM ajaghanya saMkleza (kaSAya- (4) vedanIyakarmakI sAtAvedanIya 1 yukta ) pariNAmoM se bAMdhate haiN| sAtA- | isa prakAra sarva................ 48 vedanIya kI jaghanyasthiti 12 muharta kI ubhayapakRtiyAM-nAmakarma kI sparza 8, 10ce sukSmasAraprAya guNasthAna vAlA | rasa 5, gandha 2, varNa 5, evaM sarva 20 / manuSya hI bAMyatA hai / prakRtiyA~................................... 20 noTa 7-aghAtiyAkarma kI uparyukta | aprazastaprakRtiyAM-zeSa 33 .........33 mUlaprakRttiyA~ 4 haiM aura uttaraprakRtiyA~ jo 101 yA 111 haiM vaha sattA kI apekSA se haiN| (ubhayaprakRti 20 zubha bhI haiM aura bandha aura udaya kI apekSA se nAmakarma kI azubha bhI ataH donoM ora jor3a lene se uparyuka 67 aura zeSa tIna kI 8, evaM sarva prazastaprakRtiyA~ sarva 68 aura aprazasta75 hI haiN| prakRtiyA~ sarya 53 haiN)|| (go. ka. 35, 36 ) // Ta 7 meM bandhodaya kI anoTa :-isa aghAtiyAkarma kI 101 pekSA aghAtiyAkarma kI jo sarva 75 uttara uttara prakRtiyoM meM se 48 prakRtiyA~ 'prazasta' | prakRtiyAM batAI gaI haiM una meM se prazasta haiM jina zubhaprakRtiyA~' yA 'puNyaprakRtiyA~ 38, aprazasta 33, aura ubhaya 4 haiM / yaha bhI kahate haiN| 33 prakRtiyAM "aprazasta" haiM | 4 donoM ora jor3a dene se prazasta sarva jinheM 'azubhaprakRti' yA 'pApaprakRti' bhI | 42 aura aprazasta sarva 37 haiM // kahate haiM / zeSa 20 prakRtiyAM ubhayarUpa arthAt noTa -aghAtiyAkarma kI sarva 101 "prazastAprazasta' haiM / inakA vivaraNa nimna | uttara prakRtiyoM meM (1) pudgalavipAkI 62, prakAra hai: ' (2) bhavavipAkI 4, (3) kSetravipAkI 4, aura NRHESAVADMRESHARESH For Personal & Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tithI / ( 85 ) . aghora vRhat jaina zabdArNava aGka (4) jIvavipAkI 31 prakRtiyA~ haiM jinakA | ziva, eka zaivIsampradAya, bhAdoM kR0 14 vivaraNa nimna prakAra hai: __(1) pudgala vipAkI 62-zarIra 5, aghoraguNabrahmacarya( ghorabrahmacarya )--18 AGgopAMga 3, bandhana 5, saMghAta 5, saMsthAna sahasra dUSaNarahita akhaMDabrahmacarya, jisa 6, saMhanana 6, sparza, rasa 5, gandha 2, varNa 5, meM zAntipUrvaka tapobala se cAritra mohiagurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, nIyakarma kA utkRSTa kSayopazama hokara kabhI nirmANa, pratyeka, sAdhAraNa, zubha, azubha, svapnadoSa taka na ho aura kAmadeva ko sthira, asthira, yaha sarva 62 prakRtiyAM nAma: pUrNatayaH jIta liyA gayA ho / yaha aSTakarma kI 63 prakRtiyoM meM se haiM // . RddhiyoM meM se cauthI 'tapoRddhi' ke 7 bhedoM (2) bhavavipAkI 4--Ayukarma kI meM se antima bheda hai / isa RddhikA svAmI cAroM prakRtiyAM // apane "akhaMDabrahmacaryabala" se upraIti(3) kSetravipAkI 4--nAmakarma kI bhIti, marI, durbhikSa, roga, Adi upadravoM prakRtiyoM meM seM AnupUrvI cAroM prakRtiyAM // ko apanI icchAmAtra se turanta zAnta kara (4) jIvavipAkI 31--nAmakarma kI sakatA hai| zeSa 27 aura gotrakarma kI donoM, aura veda noTa 1--tapoRddhi ke sAta bhedaH-- nIyakarma kI donoM prakRtiyAM // (1) upratapoRddhi (2) dIptatapoRddhi (3) (ghAtiyAkarma kI 47 uttara prakRtiyAM taptatapoRddhi (4) mahAtapoRddhi (5) ghorasarva hI jIvavipAkI haiM / ataH sarva 148 | tapoRddhi (6) ghoraparAkamaRddhi (7) ghorauttaraprakRtiyoM meM se 7 prakRtiyAM jIva- | brahmacarya yA aghoraguNabrahmacaryaRddhi // vepAkI haiN)|| ( dekho zabda "akSINaRddhi'ke noTa 2 meM noTa 10--jina karma prakRtiyoM kA phala | | aSTamUlaRddhiyoM aura unake 64 bhedoM kA IT udaya paudgalika zarIra meM hotA hai unheM | vivaraNa ) // pudgalavipAkI", jinakA udaya manuSyAdi noTa 2--brahmacaryavrata sambandhI 18 voM meM hotA hai unheM "bhavadhipAkI", jinakA sahasra doSoM kA vivaraNa jAnane ke liye daya jIva ko paraloka gamana karate samaya | dekho zabda "aThArahasahasramaithuna krm"| rgakSetra meM hotA hai unheM "kSetravipAkI" aura aghoraguNa brahmacaryaRddhi-dekho zabda nakA udaya jIvakI nAraka Adi paryAyo | 'aghoraguNabrahmacarya' // . / avasthAoM meM hotA hai unheM 'jIvavipAkI' aghoraguNabrahmacArI-ghaha brahmacArI jise 'aghoraguNabrahmacaryaRddhi' prApta hogaI ho // go. ka. 6,11-14,21,41-51,84,127, / / aGka (aMka)--(1) cinha, saMketa, saMkhyA, 147,ta.sU.a.8-tU.8,10,11,12,14-20 saMkhyA kA cinha, zUnya sahita 1 se hai ghora-zAnti, saumyatA, ghraNA yA glAni taka saMkhyA, dAga, rekhA, lekha, akSara, nATaka tyAga, atighora, atibhayaMkara, ugropra, | | kA eka aMza yA pariccheda, goda, bAra, ava For Personal & Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA sara, samIpa, sthAna, aparAdha, parvata, eka aGkagaNanA-.saMkhyAmAna, gaNimAna, aGkoM yuddhabhUSaNa, duHkha, pApa, deha, eka prakAra kI gintI zanyase utkRSTa anantAnanta taka // kI svetamaNi, eka ratna, saMcitabhUmi // | aGkagaNanA laukika aura lokottara (2) navaanudiza vimAnoM meM se eka | bhedoM se do prakAra kI hai| ina meM se "lauvimAna kA nAma // kika aGkagaNanA' to yathA Avazyaka hama (3) prathama va dvitIya svaMga saudharma aneka dezavAsI saMsArI manuSyoM ne kucha aura IzAna ke yugma ke 31 indrakavimAnoM | aGko(sthAnoM)taka apanI AvazyakatAoM meM se 17ve indraka vimAna kA nAma // ko dhyAna meM rakha kara apanI apanI buddhi (tri. 465) / vA vicArAnusAra aneka prakArase niyata (4) 'kuMDalavara' nAmaka 11ve dvIpa kI hai| udAharaNa ke liye kucha vidvAnoM ke madhya ke kuMDalagiriparvata para ke 20 phUToM kI niyata saMkhyA nimna prakAra hai:-- meM se eka sAdhAraNa kUTa kA nAma arthAt (1) arabI fArasI-ikAI, dahAI, pazcima dizA ke4kaToM meM se prathama kara saikar3A, hajAra, dazahajAra, lAkha, dazalAkha, jisakA nivAsI 'sthirahRdaya' nAmaka eka kevala 7 aGka pramANa arthAt 7 sthAna taka palya kI Ayu pAlA nAgakumAradeva hai|| (arabI bhASA meM ahAda, azarAta, miAta, (5) 'rucakavara' nAmaka 13ve dvIpa ke alfa, ulaGga, laka, lukUka, aura phArasI madhya ke 'rucakagiri' nAmaka parvata para jo bhASA meM yaka, daha, sada, hapAAra, dahahapAra, dikkumArI deviyoM ke rahane ke cAroM di. laka, dhlk,)|| zAoM meM ATha 2phaTa haiM. unameM se uttara (2) lIlAvatI-eka, daza, zata, dizA kA eka kUTa jisameM 'mizrakezI' sahasra, ayuta, lakSa, prayuta, koTi, arbuda, nAmaka dikkumArI devI basatI hai|| abja, kharba, nikharba, mahApadma, zaMku, jaladhi, (6) saptanarakoM meM se prathama 'dharmA' aMtyaja, madhya, parArdha, 18 aGka pramANa yA 'ratnaprabhA' nAmaka pRthvI ke kharabhAga | arthAt 18 sthAna tk|| kA aGkaratnamaya sahasra mahAyojana moTA - (3) urdU hindI-ikAI, dahAI, 11vAM kAMDaka yA upabhAga / (dekho zabda saikar3A, sahastra, dazasahastra,lakSa, dazalakSa, koTi, dazakoTi, arba, dazaarba, kharva, 'angkaa')|| (tri. gA0 146-148) daza kharba, nIla, dazanIla, padma, dazapama, __ noTa----svetAmbarAmnAya ke anukUla saMkha, dazazaMkha / 16 aGka pramANa // 'aGka' kharakAMDa kA 14vAM bhAga 100 yojana (4) zrI mahAvIra jainAcAryakRta caur3A hai (a0 mA0 koSa ) // . 'gaNitasArasaMgraha' -eka,daza, zata,sahasra, * gaNakacakravartI zrI mahAvIrAcArya apane samaya ke gaNitavidyA ke eka suprasiddha jaina vidvAn the / lIlAvatI aura siddhAnta zrImaNi Adi kaI gaNita va jyotiSa granthoM ke racayitA gaNakacakracUr3AmaNi jyotirvida zrI bhAskarAcArya se, jinakA samaya san 1914-1184 I0 hai. yaha zrI mahAvIrAcArya 300 varSa pUrva san 814--878 I0 meM dakSiNa bhArata meM rASTrakUTavaMzI mahArAjA 'amoghavarSanapatuMga' ke zAsanakAla meM vidyamAn the| For Personal & Private Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkagaNanA vRhat jena zabdArNava aGkagaNanA dazalahana, lakSa, dazalakSa. koTi, daza- Triliyana, dazaTriliyana, sauTriliyana, koTi, zatakoTi, arbuda, nyarbuda, kharva, | haz2AraTriliyana, dazahaz2Ara Triliyana, mahAkharva, padma, mahApadma, kSoNI, mahAkSoNI, | sauhaz2AraTriliyana / 24 aGka pramANa hai zaMva, mahAzaMva, kSitya, mahAzitya, kSobha, jo AvazyaktA par3ane para kvADriliyana mahAkSobha / 24 aGka pramANa // Adi zabdoM dvArA upayukta rIti se chaha (5) aMgrejI bhASA--ikAI, dahAI, chaha aGka pramANa 24 aGkoM ( sthAnoM ) se saikar3A, hajAra, dazahaz2Ara, sauhajAra, kucha Age bhI bar3I sugamatA se bar3hAI miliyana, dazamiliyana, saumiliyana, jA sakatI hai // haz2Aramiliyana, dazahajAra miliyana, sauhajAra miliyana; biliyana, dazabi (6) utsaMkhyaka gaNanA-isa kI liyana, saubiliyana, hajArabiliyana, | ikAI dahAI 150 aGka pramANa ( DeDhasau dazahaz2Ara biliyana, sauhajArabiliyana; sthAna ) se bhI adhika takahai jo eka eka - zrI mahAvIrAcArya racita granthoM meM se eka "gaNitasArasaMgraha" nAmaka gaNita grantha saMskRta zlokavaddha mUla agarejI anuvAda sahita madrAsa sarakAra kI AjJA se madrAsa gavarnameMTa presa se san 1912 meM prakAzita ho cukA hai| gaNitavidyA kA yaha mahatvapUrNa grantha jo prAcIna mahAna jainagaNita gUnya kA bar3A uttama aura upayogI sAra hai 1931 saMskRta chandoM meM saMkalita hai jo do aGgarezI bhUmikAoM aura agarejI anuvAda sahita tathA viSayasUcI, kaThina pAribhASika zabdoM ke artha, aGka saMdRSTivAcaka zabdoM kI vyAkhyA aura bahuta se phaTanoTo Adi sahita 20426 sAijA ke aTapejI 550 bar3e pRSThoM para sajilda prakAzita huA hai| sAipA aura grantha parimANa Adi ko dekhate huye isakA mUlya kevala 2) bahuta kama rakhA gayA hai| isake anuvAdakartA hai mi0 raGgAcArya aima0 e0 rAvabahAdura, jo madrAsa presIDeMsI kAlija ke saMskRta va dArzanika prophesara va pUrvI hastalikhita granthoM ke sarakArI ganthAlaya ke mukhya granthAdhyakSa hai| do bhamikA lekhakoM meM se eka to yahI prophaisara mahAzaya . haiM aura dUsare DAkTara DaiviDa yUjInasmitha ( Dr. David Eugine Smith ) haiM, jo uttarI amarIkAntargata nyayArka kI 'kolambiyA nivarsiTI' sambandhI adhyApakAya-mahAvidyAlaya meM gaNita ke prophesara haiM / yaha donoM mahAnubhAva ina 24 pRSThoM meM likhI huI savistAra donoM hI bhamikAoM meM zrI brahmaguptasiddhAnta' ke racayitA thI brahmagupta, sUryasiddhAnta ke TIkAkAra va anya kaI gaNita jyotiSa granthoM ke racayitA zrI AryabhaTTa, aura siddhAMtazromaNi Adi kaI ganthoM ke racayitA zrI bhAskarAcArya Adi ke samaya Adi kA nirNaya aura unake ganthoM kI tulanA zrImahAvIrAcArya racita "gaNitasArasATha se karate ho kaI sthAnoM para zrI mahAvIrAcArya ke kArya kI adhika sarAhanA karate aura udAharaNa dedekara gaNita sampardhA inake kaI varaNa | ko adhika sugama, adhika sahI aura pUrNa batalAte haiM // yaha mahatvapUrNa grantha nimna likhita eka adhikAra aura ATha vyavAhAroM meM | vibhAjita hai: (1) saMjJAdhikAra [ Terminology ] isameM maMgalAcaraNa, gaNitazAstra prazaMzA, saMjJA, kSetraparibhASA, kAlaparibhASA, dhAnyaparibhASA, ityAdi 14 vibhAga 70 ilokoM meM haiN| For Personal & Private Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGka gaNanA zabda dvArA chaha chaha sthAla Age bar3hAI | saptama 20 sthAna 'mahAnamahAnasaMkhya' ke, jAne vAlI agarejI kI ikAI dahAI ke aSTama 20 sthAna 'paramasaMkhya' ke, navama 20 samAna saMkhyAvAcaka eka eka hI zabda sthAna 'mahAparamasaMkhya' ke, dazama 20 sthAna dvArA bIsa bIsa sthAna bar3hAkara 150 'mahAmahAparamasaGkha' ke, ekAdazam 20 sthAnoM se bhI bahuta Age yathA Avazyaka sthAna 'mahAnaparamasaGkha' ke, dvAdazama 20 bar3hAI jA sakatI hai // sthAna 'mahAmahAnaparamasaGkha' ke, trayodazama jisa prakAra agarejI bhASA kI ikAI 20 sthAna 'mahAnamahAnaparamasaGkha' ke, cadahAI ke pahile 6 sthAna "thAujeMDja" | turdazama 20 sthAna 'brahmasaGkha' ke, paJcada(Thousands) ke haiM, dUsare 6 sthAna zama20 sthAna'mahAbrahmasAke, ityaadi| 'milayanja' ( Millions ) ke, tIsare 6 isa 'utsaMkhyaka' ikAI dahAI meM pahile sthAna 'biliyanja' (Billions) ke,cauthe 6 'parArddha' ke 20 sthAnoM se 20 aGka pramANa sthAna TriliyantA'(Trillions) ke, ityAdi saMkhyA kI gaNanA, dUsare 'saGkha' ke 20 haiM / isI prakAra 'utsaMkhyaka' ikAI dahAI sthAnoM se40 aGkapramANa saMkhyA kI gaNanA ke prathama 20 sthAna 'parArddha' ke, dvitIya tIsare 'mahAsaGkha' ke 20 sthAnoM se 60 20 sthAna 'saMkhya' ke, tRtIya 20 sthAna aGka pramANa, cauthe 'mahAmahAsaGkha' ke 'mahAsaMkhya' ke, caturtha 20 sthAna 'mahAmahA- 20sthAnoM se80aGka pramANa, pAMcaveM mahAna saMkhya'ke, paJcama 20 sthAna 'mahAnasaMkhya' | saGkha' ke 20 sthAnoM se 100 aGka pramANa, ke, SaSThama 20 sthAna 'mahAmahAnasaMkhya ke, chaThe 'mahA mahAnasa' ke 20 sthAnoM se (2) prathamaH parikarma vyavahAra ( Arithmetical Operations )-isameM pratyutpanna, bhAgahAra, varga, vargamUla Adi 8 vibhAga 115 zlokoM meM haiN| * (3) dvitIyaH kalAsavarNa vyavahAra ( bhinna parikarma Fractions)-isameM bhinna pratyutpanna Adi 11 prakaraNa 140 zlokoM meM hai // (4) tRtIyaH prakIrNakavyavahAra [Miscellaneous Problems on fractions &c.]isameM bhAgajAti, zeSajAti, mUlajAti, zeSamUlajAti, dviraprazeSamUlajAti, Adi nava prakaraNa 72 zlokoM meM haiN| (5) caturthaH trairAzika vyavahAra ( Rule of Three )-isameM trairAzika,vyasta traipaMcasaptanavarAzika, gatinivRti, aura paMcasaptanavarAzikoddezaka, yaha 4 prakaraNa 43 zlokoMmeM haiN| (6) paMcamaH mizrakanyavahAra (Mixed Problems &c.)--isa meM saMkramaNasUtra, paMcarAzikavadhi, dRddhividhAna, prakSepakuTTIkAra, Adi 10 prakaraNa 337 // zlokoM meM haiN| (7) SaSTaH kSetragaNitavyavahAra ( Measurement of Areas &c.)-isameM vyavahArika gaNita, sakSamagaNita, janyavyavahAra, aura paizAcika vyavahAra, yaha 4 prakaraNa 232 // zlokoMmeM haiN| (E) saptamaH khAtavyavahAra (Calculations regarding excavations.)-isameM khAtagaNita, citigaNita, aura krakacikAvyavahAra, yaha 3 prakaraNa 68 // ilokoM meM haiN| (8) aSTamaH chAyAvyavahAra ( Calculations relating to Shadows.)--isameM eka prakaraNa 52 // zlokoM meM varNita hai| isa prakAra isa mahAna gaNitagrantha meM sarva 1131 zloka anuSTapa Adi kaI prakAra ke chandoM meM haiN| For Personal & Private Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8ha ) vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA 120 aGka pramANa saMkhyA kI gaNanA bar3IsugamatAse kI jA sakatI hai; ityAdi bIsa 2 sthAna Age ko bar3hate hue sAtaveM, AThaveM, naveM, dazaveM Adi upayukta bIsa bIsa sthAnoM se kama se 140,160, 180, 200 ityAdi aGkapramANa saMkhyA kI gaNanA ho sakatI hai / isakI ikAI dahAI nimna likhita hai: -- eka, daza, zata, sahasra, dazasahasra, lakSa, dazalakSa, koTi, dazakoTi, arbuda, dazaabuda, kharva, dazakharva, niyala, dazaniyala, padma, dazapadma, parArddha, dazaparArddha, zataparArddha zaGkha, dazazaGkha, zatazaGkha, sahastrazaGkha, dazasahasrazaGkha, lakSazaMkha, dazalakSasaMkha, koTizaGkha, dazakoTizaGkha ka. abu dazaMkha, dazaabu dazaMkha, kharva zaGkha, daza varvazaGkha, miyala zaMkha, dazaniyalazaMkha. padmazaGkha, dazapadmazaMkha, parArddha zaGkha, dazaparArddhazaMtra, zata parArddhazaMkha; mahAzaGkha, dazamahAzaGkha, zatamahAzaGkha, sahasramahAzaGkha, daza. sahasramahAzaMva, lakSamahAzaMkha, dazalakSamahAzaGkha koTimahAzaGkha, dazakoTimahAzaGkha, arbuda mahAzaGkha, dazaabu damahAzaGkha, kharva mahAzaGkha, dazavarSamahAzaGkha, niyalamahAzaGkha. dazaniyala mahAzaGkha, padmamahAzaGkha, dazapadmamahAzaGkha, parArddhamahAzaGkha, dazaparArddhamahA zaGkha. zataparArddha mahAzaGkhaH mahAmahAzaGkha, dazamahAmahAzaGkha, zatamahAmahAzaGkha, sahasramahAmahAzaGkha, dazasahasramahAmahAzaGkha, la kSamahAmahAzaGkha, dazalakSamahAmahAzaGkha, koTi | 660466 ( 76 aGka pramANa ) hai | mahAmahAzaGkha, dazakoTimahAmahAzaGkha, abudamahAmahAzaGkha, dazaabu damahAmahAzaGkha, kharvamahAmahAzaGkha, dazakharvamahAmahAzaGkha, niya lamahAmahAzaGkha, dazaniyalamahAmahAzaGkha, padmamahAmahAzaGkha, dazapadmamahAmahAzaGkha, parArddhamahAmahAzaGkha, dazaparArddhamahAmahAzaMkha, zataparArddha mahAmahAzaMkha; ityAdi // aGkagaNanA isI prakAra aba mahAnazaMkha zabda likha kara Age ko isake pUrva daza, zata, sahasra, dazasahasra, lakSa, dazalakSa Adi zataparAddha taka ke zabda jor3a dene se 100 aGka pramANa ikAI dahAI bana jAyagI; phira isI prakAra mahAmahAnazaMkha zabda likhakara Age ko isake pUrva bhI daza, zata, sahasU Adi zabda jor3a dene se 120 aGka pramANa, aura phira 'mahAnamahAnazaMkha', 'paramazaGkha', 'mahAparamazaGkha' Adi uparyukta zabdoM ke pUrva bhI vahI daza, zata, sahasrAdi zabda jor3ate jAne se 140, 160, 180, 200, 220, ityAdi aGka pramANa ikAI dahAI bar3I sugamatA se likhI jA sakatI hai aura choTI bar3I sarva prakAra kI saMkhyAoM yA utsaMkhyAoMkA uvAraNa isa ikAI dahAI kI sahAyatA se bar3I sugama rIti se kiyA jA sakatA hai // udAharaNa ke liye nimna likhita "zrI RSabhanirvANa samvat" kI 76 aGka pramANa saMkhyA ko isI ikAI dahAI dvArA par3hane yA uccAraNa karanekI rIti nIce likhI jAtI hai: Aja Azvina mAsa vikrama samvat 1981 aura vIranirvANa samvat 2466 meM zrI RSabha nirvANa saMvat 413452630308 20317774651216166666666666666 EEEEEEEE666666666666666666666 4 padma, 13 niyala, 45 kharva, 26 arbuda, 30 koTi, 30 lakSa, 82 sahasra aura 031 'mahAmahAzaMkha'; 777 parArddha, 46padma, 51 niyala, 21 kharva 61 arbuda, 66 koTi, 99 lakSa, 99 sahasra, aura 999 'mahAzaMkha', 999 parArddha, 99 padma, 66 niyala, 99 kharca 66 For Personal & Private Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80 ) sakatA hai| aGkagaNanA kalama vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA arbuda, 6 koTi,99sahasra aura 999 "zaMkha"; | kA bhAga dene athavA eka ko eka meM guNana REE parArddha, 99 panna, 68 niyala, 66 kharva, | karane se kucha bhI hAni vRddhi nahIM hotii| 66 arbuda, 99 koTi, 99 lakSa, 60 sahasra | isa liye alaukikagaNanA meM saMkhyA kA bhaura 469 // prArambha 2 ke aGka se grahaNa kiyA jAtA isa rIti se sarva prakAra kI choTI bar3I | hai / aura 1 ke aGka ko gaNanA zabda kA saMkhyAoM yA utsaMkhyAoM ko ginA par3hA jA vAvaka mAnA jAtA hai| isa liye jaghanya saMkhyAta kA aGka 2 hai|| isa prakAra "laukikaaGkagaNanA" to / (2) madhyamasaMkhyAta-3, 4, 5, 67, yathAAvazyaka aneka prakAra kI kucha ni- 8.6, 10, 11 ityAdi eka kama utkRSTa yata sthAnoM taka racI gaI hai / parantu dUsarI saMkhyAta paryaMta // "lokottaraaGkagaNanA" do se anantAnanta (3) utkRSTasaMkhyAta-jaghanyaparItAtaka anantAnanta aGka pramANa hai| | saMkhyAta se eka kama // isa "lokottaraaGkagaNanA'' ke nimna | (4) jaghanyaparItAsaMkhyAta-yadyapi likhita 21 vibhAga hai: yaha saMkhyA itanI adhika bar3I hai ki ise [1] saMkhyAta 3 bheda-1jaghanyasaMkhyAta, | aGkoM dvArA likha kara batAnA to nitAnta 2madhyasaMkhyAta, 3utkRSTasaMkhyAta; azakya hai ( kevala anendriya jJAnagamya hai) 27 asaMkhyAta 9bheda-4jaghanyaparItAsaM-| parantu to bhI isakA parimANa hRdayAGkita khyAta, 5madhyaparItAsaMkhyAta, utkRSTa karane ke liye gaNadharAdi mahARSiyoM parItAsaMkhyAta, jaghanyayuktAsaMkhyAta, | ne jo eka kalpita upAya batAyA hai vaha 8madhyayuktAsaMkhyAta, 9utkRSTayuktAsaM- nimna likhita hai jise bhale prakAra samajha khyAta, 10jaghanyaasaMkhyAtAsaMkhyAta, | kara hRdayAGkita kara lene se alaukika 11madhyaasaMkhyAtAsaMkhyAta, 12utkRSTa- | aGkagaNanA ke zeSa 20 bhedoM yA vibhAgoM asaMkhyAtAsaMkhyAta; ko samajha lenA sugama hai:-- [3] ananta 6 bheda-13jaghanyaparItAnanta, kalpanA kIjiyeki (1)ana 14madhyaparItAnanta, 15utkRSTaparItAnanta, vasthA (2) zalAkA (3)prati16jaghanyayuktAnanta, 17madhyayuktAnanta, zalAkA aura (4) mahA18utkRSTayuktAnanta, 16jaghanyaanantA zalAkA nAma ke cAra gola kuMDa haiM nanta, 20madhyaanantAnanta, 21utkRSTa jina meM se pratyeka kA vyAsa ( gola anntaannt|| vastu kI eka taTa se dUsare taTa taka noTa 1-lokottaraaGkagaNanA ke ina kI lambAI yA caur3AI ) eka lakSajaghanyasaMkhyAta Adi 21 vibhAgoM yA bhedoM mahAyojana (4 koza kA 1 yojana kA svarUpa nimna prakAra hai: aura 500 yojana yA 2000 kroza (1) jaghanyasaMkhyAta-eka meM eka kA pramANa yojana yA mahAyojana), For Personal & Private Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 1 ) aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA aura gaharAI eka sahasU mahAyojana dvIpa eka dUsare kI cAroM ora vlhai| inameM se pahile anavasthAkuMDa ko yAkAra sthita mintI meM asaMkhyAta haiN| gola sarasoM ke dAnoM se zikhAU smaraNa rahe ki kisI dvIpa yA ( pRthvI para kI annarAzi ke samAna samudra kI paridhi ( golAI ) ke eka zikhA bAMdha kara )bhreN| gaNitazAstra taTa se dUsare ThIka sAmhane kI dizA ke niyamAnukUla hisAba lagAne se ke taTa taka kI caur3AI ko "sUcI" isa anavasthAkuMDa meM 166711293- kahate haiM / ataH. "jambUdvIpa" kI 84513163636363636363636- sUcI to usakA vyAsa hI hai jo eka 36363636363636 (46 aGkapra- lakSa mahAyojana hai aura "lavaNamANa ) sarasoM ke dAne smaaveNge| samudra" kI sUcI 5 lakSa mahA( gaNitazAstrAnukUla isa saMkhyA ko . yojana hai| dUsare dvIpa "dhAtakIkhaMDa" nikAlane kI vidhi jAnane ke liye kI sUcI 13 lakSa mahAyojana kI, dekho zabda "anavasthAkuMDa'' ). dUsare samudra "kAloddha" kI sUcI aba isa sarasoko kyA kiyA . 29 lakSa mahA yojanakI, tIsare dvIpa jAya yaha batAne se pahale yaha bAta "puSkara'' kI sUcI 61 lakSa mahAdhyAna meM rakha lIjiye ki tInaloka yojanakI aura tIsare samudra "puSkarake madhya bhAga ko nAya "madhyaloka" vara" kI sUcI 125 lakSa mahAyojana hai, aura isa madhyaloka ke bIcoM kI hai / isI prakAra agale 2 pratyeka bIca eka lakSa mahAyojana. ke vyAsa dvIpa yA samudra kI sUcI apane 3 pUrva kA sthAlIvata golAkAra eka"jambU- . ke samudra yAdvIpa kI sUcI se 3 lakSa dvIpa" hai / isa dvIpa kI cAroM ora adhika dUnI hotI gaI hai| ataH aba balayAkAra ( kar3e ke AkAra ) do yaha bhI bhale prakAra dhyAna meM rakhiye lakSa mahAyojana caur3A "lavaNasamudra' ki jaba gaNita karanese 'pahile dvIpa' hai / isa lavaNasamudra kI cAroM ora kI sUcI kevala eka lakSa hone para 4 kakSa mahAyojana caur3A balayAkAra tIsare hI dvIpa ko sUcI 61 lakSa dUsarA "dhAtakIkhaMDadvIpa" hai| isa aura tIsare samudrakI sUcI 125lakSa dvIpa kI cAroM ora valayAkAra 8 mahAyojana kI ho jAtI hai to saikalakSa mahAyojana caur3A dUsarA "kA DoM, sahasroM,lo, saGkhoM yA asaMkhoM lodakasamudra" aura isa samudra kI dvIpa samudra Age bar3hakara unakI sUcI cAroM ora valayAkAra 16 lakSa mahA pratyeka bAra dUnI dUnI se bhI adhika yojana caur3A tIsarA "puSkaradvIpa" bar3hatI jAne se kitanI adhika bar3I hai| isI prakAra Age Age ko dvIpa hojaaygii|| se dUnA caur3A agalA samudra aura aba upayukta dUsare kuMDa - phira samudra se dUnA caur3A agalA "zalAkA"nAmaka meM anya eka dAnA For Personal & Private Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) aGkamANanA vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA sarasoM kA DAla kara 'anavasthAkuMDa' samAna vyAsa vAlA 1000 mahAmeM zikhAU bharI huI uparokta 46 yojana gaharA aba "tIsarA * anava. aGkapramANa sarasoM meM se eka dAnA sthAkaMDa" banA kara ise bhI pUrvavat sambaddhopa meM, eka dAnA 'lavaNa sarasoM se zikhAU bhariye aura upasamudra' meM, eka dAnA dUsare"dhAtakI rokta "zalAkAkuMDa' meM phira eka khaNDadvIpa" meM, eka dAnA dUsare "kA anya tIsarA dAnA sarasoM kA DAla lodaka" samudra meM DAliye aura isI kara aura tIsare "anavasthAkuMDa" prakAra agale 2 dvIpoM aura samudroM kI sarasoM bhI nikAla kara agale meM se pratyeka meM vahAM taka eka 2 dAnA agale pratyeka dvIpa aura samudra meM DAlate jAiye jahAM taka ki vaha pUrvavat eka eka sarasoM DAlate "anavasthAkuMDa'' rItA ho jAya / jaaiye| sarasoM kA antima dAnA kiso jisa samudra yA dvIpa para yaha samudra meM (na ki jIpa meM ) girAyA sarasoM bhI samApta ho jAya usa sajAyagA, kyoMki sarasoM kI saMkhyA mudra yA dvIpa kI sUcI barAbara vyAsa kA aGka 'sama' hai 'viSama' nahIM // vAlA 1000 mahAyojana gaharA jisa anta ke samudra meM antima "cauthA anavasthAkuMDa" phira sadAnA girAyA jAya, usa samudra kI rasoM se zikhAU bhara kara eka anya sUcI barAvara vyAsa vAlA 1000 'cothAdAnA' sarasoM kA uparokta mahAyojana gaharA aba 'dUsarA a- "zalAkAkuMDa' meM DAliye aura pUrva navasthAkuMDa' banAiye aura use bhI vat isa cauthe 'anavasthAkuMDa' ko pUrvokta prakAra zikhAU sarasoM se rItA kara dIjiye // bhriye| aba eka aura dUsarA dAnA pUrvokta prakAra eka se eka asarasoM kA uparokta zalAkAkaMDa galA agalA saMkhoM gunA adhika 2 meM DAla kara isa dUsare "anavasthA- bar3A navIna navIna "anavasthAkuMDa" kuMDa" meM zikhAU bharI huI sarasoM banA banA kara aura sarasoM se ziko bhI nikAla kara jisa samudra meM khAU bhara bhara kara rIte karate jAiye pahile "anavasthAkuMDa' kI sarasoM aura prativAra "zalAkAkuMDa" meM samApta huI thI usase agale dvIpa se eka eka sarasoM chor3ate jAiye jaba prArambha karake eka eka sarasoM pratyeka taka ki "zalAkAkuMDa" bhI eka eka dvIpa aura samudra meM pUrvavata Age sarasoM par3a kara zikhAU na bhare / Age ko DAlate jaaiye|| isa rIti se jaba "zalAkAkuMDa" jisa samudra yA dvIpa para zikhAU pUrNa bhara jAya taba eka sarapahu~ca kara yaha sarasoM bhI samApta ho so tIsarekaMDa 'pratizalAkA'nAmaka jAya usa samudra yA dvIpa kI sUcI / meM DAliye // - For Personal & Private Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA pUrvokta prakAra pratyeka agale (7) jaghanyayuktAsaMkhyAta-isa saMkhyA agale adhika 2 bar3e anavasthAkuMDa ko kA parimANa jAnane ke liye pahile 'bala' | sarasoM se bhara bhara kara rItA karate zabda kA nimnalikhita artha gaNita zAstra samaya eka eka sarasoM aba 'dUsare kI paribhASA meM jAna lainA Avazyaka hai; navIna utanehI bar3e 'zalAkAkuMDa' meM 'bala' zabda ke liye dUsarA pAribhASika zabda phira bAra bAra DAlate jAiye / jaba 'ghAta' bhI haiM:phira yaha dUsarA zalAkAkuMDa bhI kisI aGka ko 2 jagaha rakha kara zikhAU bhara jAya taba dUsarA dAnA . paraspara guNana karane ko usa aGka kA sarasoM kA 'pratizalAkA' kuMDa meM 'dvitIyabala' yA usa aGka kA 'varga' ddaaliye| isI prakAra karate 2 jaba kahate hai, 3 jagaha rakha kara paraspara guNana "pratizalAkAkuMDa" bhI bhara jAya karane ko usa aGka kA 'tRtIyabala' yA taba eka sarasoM cauthe kuMDa 'mahAza- 'ghana' kahate haiM, isI prakAra 4 jagaha rakha lAkA' nAmaka meM DAliye // kara paraspara guNana karane ko 'caturthabala' . jisa krama se eka bAra prati- 5 jagaha rakha kara paraspara guNana karane ko zalAkAkuMDa bharA gayA hai usI kUma 'paJcamabala' kahate haiM, ityAdi............. // se jaba dUsarA utanA hI bar3A prati jaise 2 ko 2 jagaha rakha kara paraspara zalAkAkuMDa bhI bhara jAya taba 'dUsa- guNana kiyA to (242=4) 4 prApta . rA dAnA sarasoM' kA 'mahAzalAkA' huA ataH 2 ko dvitIya bala 4 hai| isI kuMDa meM DAliye / isI prakAra jaba prakAra 2 kA tRtIya bala 2x2x2=4 eka eka sarasoM par3a kara mahAza hai; 2 kA caturtha bala 2x2x2x2= 16 lAkAkuMDa bhI zikhAU bhara jAya / hai; 2 kA paJcama bala 2x2x2x2x2 taSa sarva se bar3e antima anavasthA = 32 hai, ityAdi / isI prakAra 3 kA kuMDa meM jitanI saraso samAI usake dvitIyabala 343%D6; tRtIyabala 343 dAnoM kI saMkhyA kI barAbara "jagha 43=27, caturthabala 3434 343= nyaparItAsaMkhyAta" kA pramANa hai // 81, paJcamabala 343434343=243 - (tri. gA. 28-35 ) // | ityAdi // (5) madhyaparItAsaMkhyAtaM-jaghanyapa- aGkasaMdRSTi meM ise isa prakAra likhate rItAsaMkhyAta se 1 adhika se lekara utkR- haiM ki mUlaaGka ke Upara kucha sIdhe hAtha STaparItAsaMkhyAta se 1 kama taka kI saMkhyA kI ora ko haTa kara 'bala' sUcaka aGka ragva kI jitanI saMkhyAyeM haiM ve sarva hI 'madhyapa- | dete haiN| jaise 2 kA dvitIyabala, tRtIyarItAsaMkhyAta' kI saMkhyAyeM haiN| bala, caturthabala, paJcamabala ityAdi ko (6) utkRSTaparItAsaMkhyAta-"jagha- | krama se 22,23,20,25, ityAdi; aura nyayuktAsaMkhyAta" kI saMkhyA se 1 kama // 3 ke dvitIya, tRtIya, caturtha, paJcamabala - For Personal & Private Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) aGkagaNanA vRhat jaina zabdANava aGkagaNanA ityAdi ko krama se 32.33,34:35. 100000100000 = 1 ke aGka para ityaadi| 500000 zUnya arthAt 500001 pA~ca upayukta niyamAnukUla, lakSa eka aGka pramANa, ityAdi // 22=2x2= 4 (eka aGka pramANa) upayukta udAharaNoM meM pratyeka aGka kA 'bala' usI aGka pramANa liyA gayA hai| 33 = 3 4 3 4 3= 27 ( do aGkapramANa) ina udAharaNoM para sAdhAraNa hI dRSTI DAlane 4=4444444 = 256 ( tIna aGka se yaha bhI prakaTa hai ki pratyeka aGkaH ke usI prmaann)| aGka pramANa 'bala' kI saMkhyA Age 2 ko 55=545454545= 31:5(cAra | kitanI 2 adhika bar3hatI jAtI hai. yahAM taka aGka prmaann)| ki kevala 100000 (eka lAkha ) hI kA 66=64646464646=46656 usI pramANa 'bala' 500001 ( pA~ca lAkha (5 angkprmaann)| eka ) aGka pramANa ho jAtA hai, arthAt 1010 = 10x10 x 10x104 10x | uparyukta udAharaNoM kI antima saMkhyA itanI adhika bar3I hai ki use likhane meM 1 ke aGka 10x10x10x10x10=1000000 0000 (11 aGka prmaann)| para pA~ca lAkha zUnya rakhane hoMge jo bahuta 2020 = 10485760000000000000 mahIna mahIna banAne para bhI laga bhaga 'AI mola lambI jagaha meM smaaveNge|| . 0000000 (27 aGka prmaann)| upayukta rIti se 'bala' zabda ka 100100 =100000000000000000 artha aura usakA bala ( zakti ) bhale prakAra hRdayAGkita kara lene para aba jaghanyayuktA saMkhyAta kI mahAna saMkhyA jo nimnalikhita 00000000000000000000000000 pramANa hai usake mahatva kI kucha jhalaka hRdaya para par3a sakatI hai:00000000000000000000000000 jaghanya parItAsaMkhyAta kI saMkhyA | 0000000000000000000000000000 kA jaghanya parItA saMkhyAtakI saMkhyA pramANa (1 ke aGka para 200 zUnya arthAt 201 athAt 201 bala = jaghanyayuktAsaMkhyAta, jisakA artha yaha | angkprmaann)| hai ki upayukta 'jaghanyaparItAsaMkhyAta kI | 10001000 = 1 ke aGka para 3000 mahAnasaMkhyA' kA 'jaghanyaparItAsaMkhyAta kii| zUnya arthAt 3001 tIna hajAra eka aGka saMkhyA' pramANa hI 'vala' laine se (arthAt || pramANa / jaghanyaparItAsaMkhyAta kI mahAna saMkhyA ko 1000010000 = 1ke aGka para 40000 | jaghanyaparItA saMkhyAta jagaha alaga alaga| zUnya arthAt 40001 cAlIsa haz2Ara | | rakhakara phira paraspara saba ko guNana kiyaa| eka aGka pramANa / / jAve ) jo mahAmahAnasaMkhyA prApta hogI vh| 00000000000000000000000000 00000000000000000000000000 00000, 00000000000000000000 00000000000000000000000000 For Personal & Private Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) aGkagaNanA vRhat jena zabdArNava aGkagaNanA 'jaghanyayuktAsaMkhyAta' kI saMkhyA hai| isa dvitIya uttara pramANa phira bala leM / (tri0 gA0 36) // isI prakAra pratyeka navIna navIna uttara noTa-isa jaghanyayuktAsaMkhyAta hI kI saMkhyAoM kA usI usI pramANa bala ko "AvalI" bhI kahate haiM, kyoMki eka | itanI bAra leM jitanI 'jaghanyaasaMkhyAtAAvalI pramANa kAla meM jaghanya yuktAsaMkhyAta | saMkhyAta' kI saMkhyA hai| kI saMkhyA pramANa samaya hote haiM / isa prakAra jo antima saMkhyA prApta ( tri0 gA0 37) // | hogI vaha abhI "asaMkhyAtAsaMkhyAta' kI (8) madhya yuktAsaMkhyAta-'jagha- eka madhyama saMkhyA hI hai| aba 'asaMkhyAtAnyayuktAsaMkhyAta kI saMkhyA' se eka saMkhyAta' kI isa madhyama saMkhyA kA isI 'adhika se lekara 'utkRSTa yuktAsaMkhyAta' kI saMkhyA pramANa phira 'bala' le uttara meM jo saMkhyA se 1 kama taka kI saMkhyA kI jitanI saMkhyA prApta ho usakA isa uttara pramANa phira saMkhyAe~ haiM ve sarva madhyayuktAsaMNyAMta kI bala leM / isI prakAra pratyeka navIna navIna saMkhyAeM haiM // uttara kI saMkhyA kA usI usI pramANa bala (6) utkRSTa yuktAsaMkhyAta-'jaghanya itanI bAra leM jitanI upayukta "madhyamaa. asaMkhyAtAsaMkhyAta' kI saMkhyA se eka kama // saMkhyAtAsaMkhyAta" kI saMkhyA hai // (10) jaghanya apsaMkhyAtAsaMkhyAta- isa prakAra kara cukane para jo antima (jaghanyayuktAsaMkhyAta), arthAt 'jaghanyayuktAsaM uttara prApta hogA vaha bhI "madhyamaasaMkhyAtA saMkhyAta" hI kA eka bheda hai / isa antima khyAta' kA 'dvitIya bala yA varga' jo jaghanya saMkhyA kA phira isa antima saMkhyA pramANa yuktAsaMkhyAta ko 'jaghanyayakAsaMkhyAta' hI meM hI 'cala' leN| aura upayukta rIti se hara naguNana kara lene se prApta hotA hai / / vIna 2 uttara kA usI 2 pramANa itanI bAra (tri0 gA0 37) // bala leM jitanI dvitIya cAra prApta huI uparyukta (11) madhya asaMkhyAtAsaMkhyAta-- "madhyamaasaMkhyAtAsaMkhyAta" kI saMkhyA hai| 'jaghanyaasaMkhyAtAsaMkhyAta' se eka adhika se isa rIti se 3 bAra upayukta kriyA lekara "utkRSThaasaMkhyAtAsaMkhyAta" se 1 kama kara cukane para bhI jo antima saMkhyA prApta taka kI jitanA saMkhyAe~ haiM ve sarva // hogI vaha bhI "madhyamaasaMkhyAtAsaMkhyAta" (12) utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta ho kA eka bheda hai / isa kUmAnusAra tIna "jaghanya parItAnanta" kI saMkhyA se 1 kama // bAra kiye hue guNana vidhAna ko "zalA(13) jaghanyaparItAnanta--'jaghanyaa kAtrayaniSThApana" kahate haiM / saMkhyAtAsaMkhyAta' kI upayukta saMkhyA kA uparyuka "zalAkotrayaniSThApana" vi'jaghanyaasaMkhyAtAsaMkhyAta' kI saMkhyA pramANa | dhAna se jo antimarAzi prApta huI usameM / 'bala' la / uttara meM jo saMkhyA prApta ho nIce likhI chaha rAziyAM aura jor3a:-- usakA usI uttara pramANa phira "bala" | (1) lokapramANa "dharmadravya" ke asaM leM / uttara meM jo saMkhyA prApta ho usa kA | khyAta pradeza, For Personal & Private Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16 ) aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGka gaNanA (2) lokapramANa "adharma dravya" ke | phala kA phira upayukta vidhi se"zalAkotrayaasaMkhyAta pradeza, niSThApana" kreN| uttara meM jo antima 'mahAna(3) lokapramANa eka "jIva dravya" | rAzi' prApta hogI vahI 'jaghanyaparItAnanta' ke asaMkhyAta pradeza, | kI saMkhyA hai // . (4) lokapramANa "lokAkAza"ke asaM (tri0 gA0 38-45) // khyAta pradeza, (14) madhyaparItAnaMta-aghanya parItAnanta (5) loka se asaMkhyAtaguNA "aprati- se 1 adhika se lekara 'utkRSTaparItAnanta' se SThita pratyekavanaspatikAyika jIvoM' kA 1 kama taka kI jitanI saMkhyAyeM haiM ve sarva // pramANa, (15) utkRSTaparItAnanta-'jaghanyayuktA(6) asaMkhyAta loka se asaMkhyAta ti nanta' kI saMkhyA se 1 kama // loka guNA (sAmAnyapane asaMkhyAta loka (16) jaghanyayuktAnanta-(jaghanyaparIpramANa pratiSThata pratyekavanaspatikAyika jIvoM kA pramANa, tAnanta ) jaghanyaparItAnanta,arthAt 'jaghanyaina sAtoM rAziyoM kA jo kucha jor3a parItAnanta' kI saMkhyA kA 'jaghanyaparItAnanta' phala prApta ho usa mahArAzi kA "zalAkA kI saMkhyA pramANa bala (jaghanyaparItAmanta praya niSThApana" usI rIti se kareM jisa prakAra kI saMkhyA ko jaghanyaparItAnanta jagaha alaga ki"jadhanyaasaMkhyAtAsaMkhyAta" kI saMkhyA kA alaga rakha kara sarva ko paraspara guNana kareM ) / pahile kiyA jA cukA hai / tatpazcAta isa (tri0 gaa046|| mahArAzi meM nimna likhita cAra raziyAM aura noTa-sarva abhavya jIvoM kI saMkhyA milAveM: | 'jaghanyayuktAnanta' pramANa hai // (1) 20 koDAkor3I sAgaropama pramANa | (tri. gaa.46)|| eka "kalpakAla" ke samayoM kI saMkhyA, __ (17) madhyayaktAnaMta--'jaghanyayuktAnanta' (2) asaMkhyAta lokapramANa "sthiti- / | se 1 adhika se lekara 'utkRSTayuktAnanta' se 1 vandhAdhyavasAya sthAna" ( karma sthitivandha ko | kama taka kI jitanI saMkhyAyeM haiM ve sarva / / / kAraNabhUta Atma-pariNAma ), (3) 'sthiti bandhAdhyavasAya' se asaM (18)utkRSTayaktAnaMta-jaghanya anantAkhyAtaguNe ( sAmAnyapane asaMkhyAta loka | nanta' kI saMkhyA se 1 kama // pramANa ) "anubhAgabandhAdhyavasAya sthAna" (16) jaghanya anaMtAnaMta-( jaghanyayu(anubhAgabandha ko kAraNa Atma-pariNAma ), tAnanta),arthAt 'jaghanyayuktAnanta' kA varga (4) anubhAgabandhAdhyavasAya sthAna se yA dvitIya bala (jaghanyayuktAnanta ko jaghanya asaMkhyAtaguNe (sAmAnyapane asaMkhyAtaloka yuktAnanta se guNana kreN)|| pramANa ) mana-vacana-kAya yogoM ke utkRSTa a (tri. gaa.47)|| vibhAga-praticcheda (guNoM ke aNsh)|| (20)madhyaanantAnanta-'jaghanyaanaM. ina pA~coM mahAna-rAziyoM ke jor3a tAnanta' se 1 adhika se lekara 'utkRSTaanantA For Personal & Private Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ (67) aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA nanta' se 1 kama taka kI sarva sNkhyaaeN|| (1) dharmadravya ke agarulagha gaNa ke (21) utkRSTa anantAnanta--'jaghanya anantAnanta avibhAgI praticcheda, . anantAnanta' kIsaMkhyA kA upayukta vidhi se | (2) adharmadravya ke agurulaghu guNa ke | 'zalAkAtrayaniSThApana'kareM / aisA karane se jo anantAnanta avibhAgI praticcheda // eka mahArAzi prAta hogo vaha 'madhyaanantA isa yogaphala kA phira 'zalAkAtrayananta' ke anantAnanta bhedoM meM se eka bheda hai // niSThApana' pUrvokta vidhi se kareM / prApta huI yahAM taka ke madhyaanantAnanta' ko | yaha mahArAzi bhI 'madhyaanantAnanta' 'sakSAananta' kahate haiM / isape Age nimna ke anantAnanta bhedoM meM kA hI eka bheda hai| likhita 'madhyaantAnanta' ke sarva bhedo ise 'kaivalyajJAna' zakti ke avibhAgaprati aura 'utkRTaanantAnanta' ko 'akSayaananta' ledoM ke samara parAzi meM se ghaTAveM kahate haiN| aura isa prakAra ananta ke upa- aura zeSa meM vahI mahArAzi ( jise ghaTAyA yukta 6 bhedoM kI jagaha dUsarI apekSA se gayA hai ) joDadeM / jo kucha yogaphala prApta ho kevala yaha do hI sAmAnya bheda haiN| (dekho vahI 'utkRSTaanantAnanta' kA pramANa hai, arthAt zabda 'akSayaananta' ) // 'utkRSTaanantAnanta' kA parimANa 'kaivalyazAna' aba uparokta madhyaanantAnanta (utkRSTa zakti ke bhavibhAgapraticchedoM ke parimANa kI sakSa-ananta ) meM nimnokta chaha 'akSaya- barAbara hI hai| jisakA mahatva hRdayAGkita ananta' rAziyA~ jor3eM: karane ke liye upayukta vidhAna se kAma (1) jIvarAzi ke anantaveM bhAga liyA gayA hai // siddharAzi, (tri. gA. 48-51) / (2) siddharAzi se anantaguNI ni- noTara-uparyukta aGkagaNanA sambandhI godarAzi, saMkhyAta ke 3 bheda, asaMkhyAta ke 6 bheda aura (3) siddharAzi se anantaguNI sarva ananta ke 9 bheda, evam 21 bhedoM meM se saMkhyAta vanaspatikAyika rAzi, kI gaNanA to 'zra tajJAna' kA pratyakSa viSaya, (4) sarva jIvarAzi se anantaguNI asaMkhyAta kI gaNanA 'avadhijJAna' kA prapudgalarAzi, tyakSa viSaya aura ananta kI gaNanA kevala (5) pudagalarAzise bhI anantAnanta 'kaivalyajJAna' hI kA yugapata pratyakSa viSaya gaNI vyavahArakAla ke trikAlavartI samaya, (6) sarva alokAkAza ke anantA (tri. g.52)| nanta prdesh| noTa3-alaukika aGkagaNanA (saMkhyA * ina uparyukta sAtoM rAziyoMkA yoga- lokottaramAna ) sambandhI 14 dhArA haiM // phala bhI 'madhyaanantAnanta' kA hI eka (dekho zabda 'aGkavidyA' kA noTa 5 ) / bheda hai| isa yogaphala kA phira 'zalAkA- noTa 4--aGkagaNanA sambandhI vizeSa prayaniSThApana' pUrvokta rIti se karake usameM smaraNIya kucha gaNanAeM nimna likhita haiM nimna likhita do mahArAzi aura milAyeM:- jina ke jAna lene kI adhika AvazyaktA For Personal & Private Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA 'gomadRsAdi' karaNAnuyoga ke granthoM kI 000000000000000 (45 aGka pramANa, 14 svAdhyAya meM par3atI hai:-- aGka aura 31 zUnya) aura zikhA kI sarasoM (1) jinavANI ke eka madhyama pada ke 179920084545163636363636363636 / apunarukta akSaroM kI saMkhyA 1634830788- 3636363636363636 (46aGka pramANa) he|| ( gyAraha aGka pramANa ) hai / (7) jambaddhaHpa kA kSetraphala 7905664 (2) caudaha prakIrNaka sahita dvAdazAMga 150 varga mahAyojana ( 20 aGkaH pramANa ) hai // jinavANI yA pUrNa 'dravyaca tajJAna' ke sarva sUcanA 1--kisI gola padArtha kI pamadhyamapada 1228358005 ( daza aGkapramANa) ridhi (golAI ) usake vyAsa se tRguNI se aura apunarukta akSara 80108275 ( ATha- kucha adhika hotI hai / jaba kisI gola aGka pramANa ) haiM / ina meM se daza aGkapramANa | padArtha kA kSetraphala jAnanA ho to vahAM vyAsa jo padoM kI saMkhyA hai vaha to dvAdazAMga kI aura paridhi ke isa pArasparika sambandha saMkhyA hai aura ATha aGkapramANa jo apunarukta (anupAta) ko jAnane kI AvazyaktA par3atI akSaroM kI saMkhyA hai vaha 14 prakIrNaka ( aGga- hai / yaha pArasparika sambandha 1:3, yA vAhya) kI saMkhyA hai jo eka pada se kama hai // 1:3 . yA 1:570yA 1:19. yA 1:3 16 (3) sampUrNa jinavANI ( aGga aura ina pAMca prakAra se gaNitajJoM ne niyata aGgavAhya ) ke apunarukta akSaroM kI saMkhyA kiyA hai| ina meM se pahilA atyanta sthUla hai 18446744,773706551615 bIsa aGka pra aura isase agalA agalA apane pUrva pUrva ke se mANa hai| sUkSma hai / antima arthAt 1:31% atyanta (7) paryApta manupyoM kI saMkhyA 79, sUkSma hai aura 1 : 10 madhyama hai| jahAM jaisA 22,81,625:142,64,33,75,63,54,36,50, 336 ( 26 aGkapramANa ) hai // sthUla yA sUzma kSetraphala nikAlane kI Ava(5) palya ke romoM kI saMkhyA 41345; zyakatA hotI hai vahAM gaNitajJa usI sthUla 2630308203,1777465121.120000000 yA sUdabha sambandha se yathAAvazyaka kArya le 00000000000 (45 aGka pramANa, 27 aGka aura 18 zanya ) hai / / yahAM jambadvIpa kA kSetra phala nikA(6) jaghanyaparItAsaGkhyAta kA pramANa | lane meM madhyama sambandha 1:10 arthAt 1:10 jAnane ke liye banAye gaye 1000 mahAyojana kA vargamUla ( 3.162277660168379.") gahare aura jambUdvIpa samAna gola 1 lakSa se kAma liyA gayA hai / aura palya mahAyojana pyAsa vAle prathama 'anavasthA ke romoM kI saMkhyA nikAlane ke liye jo kuNDa' kI zikhAU bharI huI sarasoM ke dAnoM palya kA khAtaphala ( ghanaphala ) liyA kI saMkhyA 166721,2638451316,3636 gayA ha vA 11 isa sambandha Ara 36363636363636363636363636 (46 / vasthA kuMDa' kI sarasoM kI saMkhyA nikAlane aGkapramANa ) hai / isa meM se kuNDa kI sarasoM meM atyanta sthUla sambandha 1:3 se hI kAma 117612062666680000000000000000 | nikAlA gayA hai| A WARA For Personal & Private Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 10241683487mahAyojana (.3312202760 mahAyojana hai| (E ) aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA sUcanA 2-eka 'mahAyojana' hI ko do lAkha mahAyojana, caur3AI hai ) kSetraphala 'pramANayojana' kahate haiM aura yaha sAdhAraNa jambUdvIpa ke kSetraphala se 24 guNA, arthAt yojana se 500 guNA arthAt 2000 koza kA 186736656600 varga mahAyojana ( 12 hotA hai| sthAna pramANa ) hai aura isakA dhanaphala (= ) sarva vAtavalayoM kA ghanaphala yA gvAtaphala (pAtAlagattoM ko chor3a kara ) jagatapratara (arthAt 46 vargarAjU) guNita usI ke kSetra phala se 535 guNA arthAt 8 ..58367 611746290000 (14. sthAna pramANa) ghana / 109760 yA lagabhaga 93312 // pramANayojana ) hai // sUcanA 3-lavaNasamudra jambUdvIpa (tri. gA. 136,140 ) // kI cAroM ora valayAkAra hai, samabhUmi kI | (9) eka kalpakAla ke 'sAgaroM' saudha meM 2 lAkha mahAyona aura talabhAga | kI saMkhyA 20 kor3Akor3I arthAt 2000000 meM kevala 10 sahasra mahAyojana caur3A hai| 000000000 (16 aGka pramANa, do padma) hai // | isako gaharAI. donoM choroM para makSikA (10) eka kalpakAla ke 'palyopamoM' (mAkhI) ke pakSa (paMkha ) kI muTAI kI kI saMkhyA sAgaroM kI saMkhyAse 10koDAkor3I samAna aura krama se bar3hatI huI madhya bhAga meM guNita, arthAt 2,000000000,000000000 ( jahAM kA tala bhAga 10 sahasra mahAyojana 000000000000 (31 aGka pramANa, eka aGka caur3A hai) eka sahasra mahAyojana hai, isake aura 30 zanya ) hai // madhya meM cAroM dizAoM meM eka eka pAtAla . (11) eka vyavahAra palyopama ke gardA pratyeka khar3e mRdaMgAkAra gola madhyabhAga varSoM kI saMkhyA eka palya ke uparyuka romoM meM 1 lAkha mahAyojana, talI meM aura zirokI saMkhyA se 100 guNita arthAt 413452 | | bhAga meM 10 sahasra mahAyojana vyAsa kA,aura 630308203177749512192000000000 ratnaprabhA pRthvI ke paGkabhAga taka eka lAkha 00000000000 (47 aGka pramANa, 27 aGka mahAyojana gaharA hai, cAroM vidizAoM meM aura 20 zanya ) hai // eka eka pAtAla garta pratyeka khar3e mRdaMgAkAra (12) eka vyavahAra sAgaropama ke gola, madhyabhAga meM 10 sahastra mahAyojana, talabhAga aura zirobhAga meM 1 sahasra mahA'varSoM' kI saMkhyA upayukta eka vyavahAra yojana vyAsa kA, aura 10 sahasra mahAyojana palyopama ke varSoM kI saMkhyA se 10 koDAkor3I gaharA hai aura AThoM dizA vidizAoM ke guNita arthAt 413452630308203177 bIca meM savA savA sau pAtAla garta pratyeka 74651216200000000000000000000 khar3e mRdaMgAkAra gola, madhyabhAga meM 1 sahasra 000000000000000 (62 aGkapramANa, 27 mahAyojana, talabhAga aura zirobhAga meM aGka aura 35 zUnya ) hai // 100 mahAyojana vyAsa kA, aura 1 sahasra (13) lavaNasamudra kI uparistha mahAyojana gaharA hai; ( yaha sarva 1000 pAtAdharAtala kA ( samabhUmi kI sIdha meM jahAM lagarta apanI 2 gaharAI ke nIcale tihAI For Personal & Private Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 100 ) vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA bhAga meM vAyu se, upara ke tihAI bhAga meM jala se, aura madhya ke tihAI bhAga meM jala mizrita pavana se bhare rahate haiM ); isa kA jala samabhUmi se 11 sahasra mahAyojana U~cA uThA rahatA hai jo pratyeka mAsa meM zukla pakSa kI par3hivA tithi se jaba pAtAla gata kI pavana Upara ko uThane lagatI hai krama se bar3ha kara pUrNimA ko samabhUmi se 16 sahala mahAyojana U~cA ho jAtA hai aura phira kRSNapakSa kI par3ivA se jaba pAtAla gattoM kI pavana nIce ko dabane lagatI hai krama se ghaTa kara amAvasyA ko samabhUmi se 11 sahasra mahAyojana U~cA hI pUrvavata raha jAtA hai / isa uThe huye jala kI caur3AI samabhUmi kI sIdha para do lAkha mahA yojana hai jo donoM ora krama se ghaTatI huI 11 sahasra yojana kI U~cAI para 69375 mahAyojana raha jAtI aura zuklapakSa meM jaba jala U~cA uThatA hai tau yaha caur3AI krama aura bhI kama hotI huI pUrNimA ko 16 sahasra yojana kI U~cAI para kevala 10 sahalU mahAyojana raha jAtI hai| lavaNa samudra ke 2000 choTe pAtAlagaryo meM se pratyeka garttakA khAtaphala 39923 7554575 ( arthAt 366237554 aura eka yojana ke eka sarasa bhAgoM meM se 575 (bhAga ) ghana mahAyojana hai aura sarva 1000 gattoM kA khAtaphala 392237/58575 ghana mahAyojana hai| cAra vidizA ke pAtAla gata meM se pratyeka gartta kA khAtaphala 3662 37554575 ghana mahAyojana aura cAroM kA 2566950218300 ghana mahAyojana hai / aura cAra dizAoM ke pAtAlagattoM meM se pratyeka garbha kA khAtaphala 36623755457 aGkagaNanA 5000 ghana mahAyojana aura cAroM kA khAtaphala 1566650218300000 ghana mahAyojana hai / ina sarva 1008 pAtAlagata kA milA kara khAtaphala 15686464060728 75 ( 16 aGka pramANa ) ghana mahAyojana hai // pUrNimA ke dina jaba ki lavaNasamudra kA jala 16000 mahAyojana U~cA uThA honA hai pratyeka bhAga ke jala kA pramANa nimna likhita hai: [1] 1008 pAtAla kuMDoM meM ke bace hue pavana mizrita jala kA ghanaphala 51584 65432875 ( 13 aGka pramANa ) ghana mahA yojana // [ 2 ] pAtAla kuMDoM ko chor3a kara samabhUmi taka ke lavaNasamudra ke jala kA ghanaphala 66611746260000 ( 14 aGka pramANa ) ghana mahAyojana // [3] samabhUmi se 11000 mahAyojana U~ce uThe hue jala kA ghanaphala 140 5533568663135 (16 aGka pramAma ) ghana mahAyojana // [ 4 ] 11000 mahAyojana U~cAI se Upara 16000 mahAyojana U~cAI taka ke arthAt zuddhapakSa meM pAtAla kuMDoM se nikala kara 5000 mahAyojana adhika U~cA uTha jAne vAle jala kA ghana phala 188254341646875 ( 15 aGka pramANa ) ghana mahA yojana // [ 5 ] sarva pAtAla kuMDoM ke ora be uThe rahane vAle sarva jala sahita lavaNasamudra ke sampUrNa jala kA ghanaphala yA khAtarUla 1668558152362875 ( 16 aGka pramANa ) ghana mahAyojana | (14) pAtAla kuMDoM ke aura samabhUmi se Upara uThe hue jala ko chor3a kara DRESOWOHARE TOURNEO For Personal & Private Use Only *
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 101 ) aGkagaNanA vRhat jaina zabdArNava aGkagaNanA lavaNasanudra meM ke sAre jala ke yadi sarasoM kiyA gayA hai / ke dAne kI barAbara ke choTe choTe jalavindu (16) 216 yA 2562 arthAt 2 kiye jAve to una kI saMkhyA upayukta naM0 kA 16vAM bala yA 226 kA dvitIya bala yA (6) meM varNita anavasthA kuMDa kI sarasoM kI / 256 kA varga 65536 hai / ise 'paNaTThI' yA saMkhyA 1676120626666800000000000 'paNNaTThI' kahate haiM / yaha dvirUpa vargadhArA co000000000000000000 | kA cauthA sthAna hai / paNaTThI kA varga 4294 Nita arthAt usake 5 sayabhAgoM meM se 3 96 7296 hai / yaha saMkhyA 232 arthAt 2 kA bhAga adhika 12 guNI 24636623717659 | 32vA~ bala hai| ise 'vAdAla' kahate haiN| yaha 68 000000000000000000000000000 | dvirUpa vargavArA kA pA~cavAM sthAna hai| vA000 (46 sthAna pramANa, 16 aGka aura 30 | dAla kA varga 18446744073709551616 zUnya ) hai aura yadi pAtAla kuMDoM ke aura hai| yaha saMkhyA264 arthAt 2 kA 64 vAM samabhUmi se UMve uThe hue jala sahita usa bala hai / ise 'ekaTThI' kahate haiM / yaha dvirUpa ke sampUrNa jala ke aise hI jalabindu kiye. vargadhArA kA chaTA sthAna hai| vAdAla kA ghana jAve to unakI saMkhyA isa upayukta saMkhyAse | 792281625,14264337563543950336 kucha adhika 17 guNI hogii|| ( 26 aGka pramANa, arthAt unAsI karor3a, (15) lavaNasamudra ke sampUrNa jala kI bAIsa lAkha, ikyAsI hajAra, chaha sau pacIsa tola (1008 pAtAla kuMDoM ke aura samabhUmi | mahAsaMkha; eka sau bayAlIsasaMkha, cauMsaTha se U~ce uThe huye jala sahita kI.) 1834442 | padma, tetisa pIla, pichattara kharva, tirAnave 8045516 0500000000000000000000 | arva, cabvana karor3a, untAlIsa lAkha, pacAsa 00 ( 16 aGka aura 22 zanya, sarva 38 sthAna | hajAra, tIna sau chatIsa ) hai / yaha saMkhyA pramANa ) mana hai // 266 arthAt 2 kA 66vAM bala (ghAta) hai // sUcanA 4-eka ghanaphaTa sthAna meM 30 sera | yaha saMkhyA ar3hAIdvIpa ke sarva paryApta manuSyoM 6 chaTA~ka nadI kA jala aura 31 sera 4 | kI hai // chaTA~ka samudrI khArI jala (lavaNa samudra kA noTa 5-aGkagaNanA meM koI 2 saMkhyA jala ) AtA hai; eka ghanahasta pramANa sthAna | bar3I adbhuta aura 'AzcaryotpAdaka' hai, jaise meM 2 mana 25 sera 7 // chaTA~ka, eka ghana gaz2a | (1) 142857; yaha aisI saMkhyA hai ki (bIkha yA ki ku ) arthAt eka gaz2a lambe, jise 2,3,4,5 yA 6 meM alaga alaga guNana eka gaz2a caur3e aura eka gaja gahare sthAna meM karane se jo 'guNanaphala' kI saMkhyAyeM 2857 21 mana 3 // sera aura isI rIti se eka ghana | 14, 428571, 571428,714285,857142, mahAyojana kSetra meM 10800000000000000 prApta hotI haiM unameM se pratyeka meM guNya 000000 ( 108 para 20 zUnya ) mana jala arthAt mUlasaMkhyA" 2857 ke hI aGka samAtA hai / yahA~ 80 tolA ( 80 rupaye bhara kevala sthAna badala kara AjAte haiM, tisa para kA eka sera aura 40 sera kA eka mana grahaNa bhI vizeSa Azcarya janaka bAta yaha hai ki For Personal & Private Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkagaNanA vRhat jaina zabdANava aGkagaNanA pratyeka guNana phala kI saMkhyA ke aGka apanA 18,27,36,45,54,63, 73, 81, 60, pratyeka kamabhaMga bhI nahIM karate // aisI saMkhyA AtI hai jisake aGkoM ko jor3a usI mUlasaMkhyA ko yadi 7 se guNana laine se mUla aGka 6 hI prApta hotA hai // kiyA jAya to guNanaphala EEEEEE meM sarva kevala itanA hI nahIM, 10 se Age kI | aGka: hI AjAte haiM / aura yadi uparyukta bhI utkRSTa anantAna takakI cAhe jisa saMkhyA chahoM guNanaphaloM meM se kisI hI guNanaphala ko isase guNe pratyeka avasthA meM aisA hI ko bhI 7 se guNana kareM to bhI pratyeka navIna guNanaphala prApta hogA jisake sarva aGkoM ko guNanaphala 1666668,2666667.3199996, | jor3ane se ( yadi jor3a kI saMkhyA 1 aGka se 4666665,5666664.6999993, meM prathama adhika aGkoM kI ho to usake aGkoM ko bhI | aura antima eka eka aGka ke atirikta zeSa | phira jor3a jor3a leM jaba takaki antima jor3a sarva hI aGka hI Ate haiM aura vaha prathama eka aGka kI saMkhyA na bana jAya ) vahI mUla aura antima aGka bhI pratyeka guNanaphala meM aise aGka prApta hogaa| jaise 527 ko 6 guNita Ate haiM jinakA jor3a bhI hI hotA hai / kiyA tau 47 43 prApta huA, isake aGkoM 3, usI mULa saMkhyA ko, yA use 2,3,4,4,7,4, ko jor3ane se 18, aura phira 18 ke 5.6, se guNana karake jo uparyukta guNanaphala | aGko 8 aura 1 ko jor3ane se yahIM mUla aGka prApta ho unameM se kisI ko 8 yA 9 se guNana prApta huaa| kareM tau bhI pratyeka navIna guNanaphala meM aise 7! isake atirikta isa adbhuta aGka 9 meM aGka AjAte haiM ki yadi unake kevala prathama anya bhI kaI nimna likhita 'Azcaryajanaka' aura antima aGkoM ko jor3akara ikAI ke guNa haiM:sthAna para rakhadeM jisase pratyeka saMkhyA 6 aGka! 1. yadi 123456789, isa saMkhyA ko pramANa hI ho jAve to bhI mUlasakhyA (jo 1 se lekara itakake ,aGkoM ko kramavAra ke ve hI chahoM aGka kevala apanA sthAna rakhane se banI hai) 9 se guNeM to guNanaphala 11 badala kara binA kramabhaMga kiye huye pUrva 11111101 meM sarva aGka 1 hI 1 AjAte haiM, vat jyoM ke tyoM AjAte haiM / kevala dahAI para zanya AtA hai| usI saMkhyA aura yadi mUlasaMkhyA aura 7 ke guNana ko yadi 9 ke dUne 18, tigune 27, cogune36, phala EEEEEE ko 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, yA pacagune 45, chaha gune 54,sAtagune 63, ATha6 meM se kisI aGka se guNana kiyA jAya to gune 72, yA navagune 81 se guNe to bhI pratyeka bhI kevala prathama aura antima aGka ko jor3a guNanaphala meM sarva hI aGka 2 hI 2, 3 hI 3, kara rakha lene se pratyeka guNanaphala meM hI 64 hI 4, ityAdi eka hI prakAra ke Ate haiM ke aGka AjAte haiN| | aura dahAI para pratyeka avasthA meM zanya ___(2) 9 kA aGka bhI upayukta saMkhyA 142 AtA hai| 857 se kama "AzcAtpAdaka" nahIM hai / ise 2.yadi 687654321 isa saMkhyA ko jo 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, meM se kisI pUrva saMkhyA kI 'vilomasaMkhyA' hai yA ke hI ase guNana karane se pratyeka guNanaphala | dviguNa, triguNa, caturaguNa, AdimeM se kisI For Personal & Private Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 103.) aGkagaNita vRhat jaina zabdArNava aGka nAthapura se guNeM to bhI pratyeka guNanaphala EEEEEEE anumAna, yaha 6 bheda haiM / ina 6 bhedoM meM se 886,17777777778,26666666667,355 tRtIbheda "gaNimAna" aGkagaNita kA 55555556, ityAdi meM sarva aGka= hI 8, 7 mukhya bheda hai jisake parikarmASTaka, zAtAhI 7, 6hI 6 tyAdi eka hI se Ate haiM, jJAtarAzika, vyavahAragaNita, dara, vyAja kevala eka prathama aGka yA prathama aura antima Adika aneka bheda haiM / ina meM se "parieka eka aGka anya Ate haiN| yaha anya aGka karmASTaka" sarva anya bhedoM kA mUla hai / bhI pratyeka guNanaphala meM aise Ate haiM jinakA isake (1) sAdhAraNaparikarmApTaka (2)mizraor3a bhI hI hai aura pahile guNanaphala meM parikarmASTaka (3) bhinnaparikarmASTaka (4) ikAI ke sthAna para jo aGka AtA hai vaha zamyaparikarmASTaka (5) dazamalavaparikarmAsvayam hI hai| pratyeka guNanaphala meM kevala pTaka (6) zreDhIbaddhaparikarmASTaka Adi kaI itanI hI bAta nahIM hai ki prathama aura antima bheda haiM jina meM se pratyeka ke ATha2 aGga (1) aGka aise Ate haiM jinakA jor3a hai kintu saMkalana arthAt jor3a yA yoga (2) vyavaitanI aura vizeSatA hai ki ve donoM aGka pAsa kalana arthAt bAqI yA antara (3) guNA pAsa yathAkrama rakhane se vahI saMkhyA bana jAtI (4) bhAga (5) varga (6) vargamUla (7) dhana hai jo pratyeka guNAkAra meM "guNaka"saMkhyA hai| (8) ghanamUla haiM / aura jJAtAzAtagazika yadi guNaka saMkhyA do aGko se adhika hai a- ke trairAzika, paMcarAzika, saptarAzika, rthAt 88 se bar3I hai to bhI guNya meM madhya ke | Adi kaI bheda haiM / isI prakAra vyavahArasamAna akoM ke atirikta donoM choroM para jo gaNita, dara aura vyAja ke bhI (1) sAdhAaGka Age ve bhI aile hoMge jo yA to raNa (2) mizra, yaha do do bheda haiM // uparokta niyamabaddha hoMge yA unakA antima ___noTa-dekho zabda "aGkavidyA" noToM jor3aphala yahI aGka hogA jo madhya ke 'samAna | sahita // aGka' haiM ( dekho zabda "aGkagaNita" aura | aGkanAthapura-dakSiNa bhArata ke maisUra rA"aGkavidyA" noToM sahita ) // jyAntargata mandagiri sTezana se 14 mIla aGkagaNita-aGkavidyA yA gaNitavidyA ke | para eka "zravaNabelagula" ( jainabadrI ) grAma kaI vibhAgoM meM se vaha vibhAga jisameM hai jahAM isI nAma ke parvata para 'zrIvAhuzUnya sahita 1 se 6 taka ke mUla 10 aGkoM balo' yA gommaTasvAmI' kI bar3I vizAla se tathA ina hI mUlaaGko ke saMyaugika pratimA 60 phiTa yA 40 hasta UMcI khar3e aGkoM se kAma liyA jAtA hai / ( Age| Asana ( utthitAsana ) virAsamAna hai| dekho zabda 'angkvidyaa')|| isI ke nikaTa yaha 'aGkanAthapura' nAmaka isa aGkagaNita ke (1) mAna (2) a- eka Ujar3a grAma hai jo prAcIna samaya meM vamAna (3) gaNimAna (4) pratimAna (5) gaGgavaMzIya jaina rAjAoM ke rAjya meM jainoM tatpratimAna (6) unmAna, yaha 6, yA (1) / kA eka prasiddha kSetra thaa| yahAM Ajakala dravyamAna (2) kSetramAna (3) gaNimAna (8) 'aGkanAthezvara' nAma se prasiddha eka hindU kAlamAna (5) tulAmAna (6) unmAna yA mandira hai jisakI kaI chattoM va sIr3hI - For Personal & Private Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 104 ) aGkaprabha vRhat sena zabdArNava aGkavidyA Adi para ke lekhoM ko dekhane se jJAta hotA kala 20 yA 21 ghara digambara jainoM ke haiM hai ki yaha navIna hindU mandira jainiyoM ke aura 4 bar3e bar3e vizAla jainamandira haiN| 10vIM zatAbdI ke bane mandiroM kI sA- jina meM sahasroM jinapratimA virAjamAna | magrI se banA hai| isa mandira ke eka hai| yahAM eka bhauMre meM caturthakAla kI prAstambha para kaI choTo choTo jainapratimAeM cIna jinapratimA zrI pArzvanAtha tIrthakara bhI abhI taka virAjamAna haiN| kI zyAmavarNa bAlareta kI banI huI bar3IhI aGkaprabha-kuMDalagiri nAmaka parvata para ke | manohara hai jo 'cintAmaNipAdanAtha' ke pazcima dizA ke eka kUTa kA nAma, jisa nAma se suprasiddha hai| isI liye yaha kSetra kA nivAso 'aGkaprabha' yA 'mahAhRdaya' nA- bhI zrIcintAmaNipArzvanAtha' hI ke nAma | maka eka palyopama kI AyuvAlA nAga- se prasiddha hai| yaha bhAratavarSa ke lagabhaga kumAra jAti kA deva hai| 50 jaina atizayakSetroM meM se eka atizaya___ yaha parvata 'kuMDalavara' nAmaka 11veM kSetra aura bambaI ihAte ke 24 yA kevala dvIpa ke madhya meM valayAkAra hai / isa parvata gujarAta prAnta ke 13 prasiddha jainatIrthakSetroM kI cAroM dizAoM meM se pratyeka meM cAra 2 meM se eka tIrthakSetra hai| ( dekho zabda "asAdhAraNakUTa aura eka eka 'siddhakUTa' yA | tizayakSetra" aura 'tIrthakSetra' ) // 'jinendrakUTa' haiM / aGkavidyA-gaNitavidyA / vaha vidyA (tri. gA. 944, 945, 946, 960; ? jisameM gaNanA ke aGkoM yA revAoM yA / hari. sarga 5 zloka 684-664 // kalpita cinhoM yA anyAnya AkAroM Adi noTa-kisI parvata kI coTI ko se kAma lekara abhISTa phala kI prApti kI| 'zivara' yA 'kUTa" kahate haiM / jisa kUTa para jAya // koI jinacaityAlaya ho use "siddhakUTa" yA ____ noTa1-vidyA ke do mUla bheda haiM-(1) 'jinendrakUTa' kahate haiM / zabdajanya vidyA aura ( 2 ) liGgajanya vidyaa| inameM se pahilI 'zabdajanya vidyA' akSarAtmaka aGkamukha (aGkanuha)-padmAsana kA agra zabdajanya aura anakSatmaka zabdajanya ina bhAga (a0 mA0 ) // do bheda rUpa hai / aura dUsarI 'liGgajanyavidyA' aGkalezvara -yaha eka atizayayuka jaina- kevala anakSarAtmaka hI hotI hai // tIrthasthAna hai jo bambaI gujarAta prAnta | akSarAtmaka zabdajanyavidyAmeM vyAkaraNa, meM sUrata relave jaGkazana se bharIca hotI | koSa, chanda, alaGkAra tathA gaNita, jyotiSa, huI bar3audA jAne vAlI lAina para sUrata vaidyaka, itihAsa aura gAna Adi garbhita se uttara aura bharoMca se dakSiNa kI ora / haiM / jinameM vyAkaraNavidyA aura gaNita ko hai| bharoMca se lagabhaga 6 yA 7 mIla vidyA yaha do mukhya haiM / 'gaNitavidyA' kA 'aGkalezvara' nAmaka relave sTezana se 1 mIla hI nAma 'aGkavidyA' bhI hai / ( isa vidyA . para yaha eka prasiddha nagara hai / yahAM Aja | meM akSaroM kI mukhyatA na hone se ise MaulanaKAR / For Personal & Private Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ D ( 105 ) aGkavidyA vRhat jaina zabdArNava aGkavidyA liGgajanya yA anakSarAtmaka vidyA kA bheda ityAdi aneka nAmoM se prasiddha haiM aura jina bhI kaha sakate haiN)|| | ke rAjyasamaya ko Aja se sAuntAlIsa _ 'anakSarAtmaka zabdajanya vidyA' vaha sahasravarSa kama eka koDAkor3I sAgaropamavidyA hai jisa se anakSarAtmaka zabdoM dvArA kAla se kucha adhika vyatIta ho gyaa| kucha jJAna prApta ho / jaise paza, pakSiyoM (debo 'akSara' aura 'akSaravidyA' zabda ) // ke zabda, manuSya kI khAMsI, chIMka, tAlI noTa 3-yaha "aGkavidyA" lauzika bajAnA, thapathapAnA, karAhanA, ronA Adi aura lokottara (alaukika ) bhedoM se do prake zabda, aneka prakAra ke bAjoM ke zabda, kAra kI hai| ina meM se pratyeka ke (1) aGkaraityAdi se koI zakuna yA apazakuna vidhA- gaNita. (2) vIjagaNita, (3) kSetragaNita, (4) rane yA unakA koI vizeSa prayojana rekhAgaNita. (5) tRkoNamiti, ityAdi aneka yA phala yA artha pahacAnanA / | bheda haiM aura pratyeka bheda ke kaI kaI aGga __ liGgajanyabidyA'vaha vidyA hai jisase binA haiM / ina bhedoM meM se prathama bheda 'aGkagaNita' ke kisI akSarAtmaka yA anakSarAtmaka zabda ke | nimnalikhita kaI aGga aura upAGga haiM:kevala kisI na kisI cinha dvArA hI koI (ka) parikarmASTaka arthAt (1) saMkalana jJAna prApta ho sake / jaile hAtha, a~gulI, A~kha, (jor3a), (2) vvavakalana ( antara ), (3) palaka Adi ke kholane, banda karane, phailAne, guNA, (4) bhAga, (5) varga, (6) vargamUla, (7) sukor3ane, hilAne Adi se banI huI bhASA | ghana, (8) ghanamUla; (gaMgI yA mUkabhASA ), yA karNaindriya ke | (ja) jJAtAzAtarAzika arthAt trairAatirikta anya kisI indriya dvArA vizeSa zika, paJcarAzika Adi; jJAna prApta karane kI vidyA / sarva prakAra kI / (ga)vyavahAragaNita sAdhAraNa va mizra, hastakalA aura tairanA, va kuztI lar3anA Adi bhI isI prakAra kI vidyA meM ginI jA (gha) byAja sAdhAraNa va mizra yA cakrasakatA haiM // vRddhi, do prakAra kA; noTa 2-uparyukta donoM prakAra kI / (Ga) dara sAdhAraNa va mizra; zreDhIvaddha mukhyavidyA vartamAna avasarpiNI kAla meM sarva vyavahAra; se prathama pahile tIrthakara 'zrIRSabhadeva' ne a ityAdi aneka aGga aura upAGga panI do putriyoM ko par3hAI thIM-bar3I putrI haiM jina sarva kA mUla 'parikarmASTaka' aGga hai| 'brAhmI' ko 'vyAkaraNavidyA' aura choTI putrI aura jisase yathA Avazyaka 'bIjagaNita' 'sundarI' ko 'aGkavidyA'-aura anya aneka Adi anya aGgoM meM bhI kArya liyA jAtA vidyAeM yathA Avazyaka anyAnya vyaktiyoM hai| (dekho zabda 'angkgnnit')|| ko sikhaaii| ataH vartamAnakAla meM ina donoM | laukika 'aGkagaNita' ke mukhya sahAyaka mUlaghidyAoM ke tathA aura bhI bahuta sI anya nimna likhita 6 prakAra ke mAna (parimANa) vidyAoM ke janmadAtA 'zrIRSabhadeva' hI haiM | haiM:jo zrI Adideva, AdinAtha, AdibrahmA, (2) dravyamAna-pAI, paisA, adhannA, For Personal & Private Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) vRhat jaina zabdArNava aGka vidyA noTa 4 - prakArAntara se alaukika ga Nita sambandhI kevala do hI mAna arthAt (1) saMkhyA lokottaramAna aura (2) upamAloko ramAna kahe jA sakate haiM jina meM se pahile meM muhUrtta prahara, ityAdi // (3) kAlamAna - vipala, pala, ghaTi, 'dravyalokottaramAna' aura 'bhASalokottaramAna' aura dUsare meM 'kAla lokottaramAna' aura 'kSetralokottaramAna' garbhita haiM // (4) gaNimAna - eka, do, tIna Adi // (5) tulAmAna - cAvala, rattI (cimiTI), mAzA, tolA, TaMka, cha~TAka, sera Adi / aGkavidyA ikannI, tuannI, rupayA, muhara, ityAdi // (2) kSetramAna - aMgula, pAda vitasti, hasta, bIkha, dhanuSa yojana Adi va gaTThA, jarIba, bisvA, bIghA Adi || (6) anumAna - bUMda, cullU, cammaca, muSTI Adi // isI prakAra alaukika yA lokottara gaNita ke sahAyaka nimna likhita cAra mAna (parimANa) haiM: - (1) dravyalokottaramAna (ka) 21 bheda yukta saMkhyA lokottara( dekho 'aGkagaNanA' zabda ) // ( kha ) = bheda yukta upamAlokottaramAna - 1. palya, 2. sAgara, 3. sUcyaMgula, 4. pratarAMgula, 5. ghanAMgula, 6. jagacchU NI, 7. jagatpratara, 8. jagatdhana arthAt loka / (dekho Age noTa 6 ) // mAna (2) kSetralokottaramAna - eka pradeza se lekara loka aura aloka ke anantAnanta pradeza samUha taka ke sarva bheda / (Age dekho noTa7) / (3) kAlalokottaramAna - eka samaya se bhUta, bhaviSyata, varttamAna, tInoM kAla ke anantAnanta samaya samUha taka ke sarva bheda / ( dekho Age noTa 8 ) // (4) bhAvalokottaramAna - sUkSmanigodiyA labdhi aparyAptaka jIvakA labdhi akSarajJAna arthAt zaktike eka avibhAga praticcheda | se pUrNazakti 'kevalajJAna' taka ke sarva bheda // noTa 5 - saMkhyA lokottaramAna ke antagata 21 prakAra kI lokottaraaGkagaNanA ( dekho zabda 'aGkagaNanA' ) ke atirikta nimna likhita 14 dhArA bhI haiM: (1) sarvadhArA (2) samadhArA (3) vi. madhArA (4) kRttidhArA yA vargadhArA (5) akRtidhArA yA avargadhArA (6) ghanadhArA (7) aghanadhArA (8) kRttimAtRkadhArA yA vargamAtRkavArA (9) akRtimAtRkadhArA yA avargamAtRkadhArA (10) ghanamAtRkadhArA (11) aghanamAtRkadhArA (1) dvirupavargadhArA yA dvirUpakRtidhArA (13) dvirUpaghanadhArA (14) dvi rUpaghanAghanadhArA / sthAna ( ina meM se pratyeka kA svarUpAdi yathA pratyeka zabda ke sAtha dekheM ) // noTa 6 - upamAlokottaramAna --- isake nimna likhita 8 bheda haiM:-- [1] palya-palya zabda kA artha hai 'khaliyAna', 'khattA' yA 'gar3hA' jisameM anAja bharA jAtA hai / ataH vaha parimANa jo kisI palya vizeSa kI upamA se niyata kiyA gayA ho use 'palyaupamAlokottaramAna' yA 'palyopamAna' kahate haiM / palya ke 3 bheda haiM- (1) vyavahArapalya (2) uddhArapalya (3) aDDApatya / ina meM se pratyeka kA svarUpa nimna likhita hai: eka pramANa yojana ( eka pramANa For Personal & Private Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - ( 107 ) aGkavidyA vRhat jaina zabdArNava aGkavidyA yojana yA mahAyojana 2000 kroza kA nitAnta asambhava hai| isI liye yahAM sAhotA hai) gaharA aura itane hI vyAsa mAnyasaMjJA 'asaMkhyAta' kA prayoga kiyA gayA vAlA kaMe ke AkAra kA eka gola hai| yahAM isa asaMkhyAta zabda se itanA agarta ( gar3hA ) khoda kara use uttamabhoga vazya jAna lenA cAhiye ki yaha saMkhyA jaghanya bhami ke meDhe ke bAlAnoM se pUrNaThosa bhreN| asaMkhyAta se adhika aura jaghanyaparItAnanta ( isa bAlAgra kA parimANa jAnane ke liye se kama hai / isakI ThIka 2 saMkhyA pratyakSazAna dekho agalA noTa 7) // ( avadhizAna, manaHparyazAna aura kaivalyajJAna) isa gar3he meM jitane bAlAgra yA roma gamya hI hai, parokSazAna ( matijJAna aura zra tasamAge unakI saMkhyA gaNitazAstra ke ni- zAna ) gamya nahIM hai // yamAnusAra gaNita karane se 41345263030 ina upayukta tIna prakAra ke palyoM meM 82031777465121920000000000000 se vyavahArapalya se to saMkhyA yA gaNanA 00000 (27 aGka aura 18 zanya, sarva 45 batAne meM, uddhArapalya se dvIpa yA samudroM kI aGkapramANa ) hai // saMkhyA batAne meM aura addhApalya se karmoM kI isa garta ke eka eka roma ko sau sau sthiti Adi batAne meM kAma liyA jAtA hai| varSa meM nikAlane se jitane kAla meM vaha garta yahAM itanA jAna lenA aura bhI AvarItA ho jAya usa kAla ko eka 'vyavahAra- zyaka hai ki yaha upayuka kathana sAmAnya hai| palyopamakAla' kahate haiM / ataH isa 'vyavahA- isameM vizeSa itanA hai ki addhApalya se jo rapalyopamakAla' ke varSoM kI saMkhyA upayukta | karmoM kI sthiti batAI jAtI hai usameM AyuromoM kI saMkhyA se sauguNI 47 aGkapra- karma ke atirikta zeSa sarva karmoM kI batAI mANa hai| | jAtI hai| Ayukarma kI sthiti aura / uddhArapalya ke romoM kI saMkhyA vyavahAra kAla yA usake vibhAgoM kA parimANa vyavapalya ke romoM kI saMkhyA se aura 'uddhArapa- hArapalya * se batAyA gayA hai| lyopamakAla' ke varSoM kI saMkhyA 'vyavahArapa [2] sAgara-yaha bhI palya kI samAna lyopamakAla' ke varSoM kI saMkhyA se asaMkhyAta tIna prakAra kA hotA hai, arthAt (1) vyavakoTi guNI hai aura addhApalya ke romoM kI hArasAgara (3) uddhArasAgara (3) addhAsAsakhyA uddhArapalya ke romoM kI saMkhyA se aura | gr| inameM se pratyeka kA parimANa nimna 'bhaddhApalyopamakAla' ke varSoM kI saMkhyA kita.. 'uddhArapalyopamakAla' ke varSoM kI saMkhyA se 1. daza koDAkor3I (10 karor3a kA asaMkhyAta guNI hai // karor3a guNA arthAt 1 padma) vyavahArapalyoyahAM asaMkhyAta kI saMkhyA 'madhya- pamakAla kA 1 'vyavahArasAgaropamakAla' / asaMkhyAta' kA koI mukhya bheda hai jo kaivalya- | 2. daza koDAkor3I uddhArapalyopamazAna gamya hai / kyoMki madhyaasaMkhyAta ke bheda - * kaI AcAryoM kI sammati meM Aitane adhika (asaMkhyAta) haiM ki una sarva yakarma aura kalpakAla kA parimANa bhI addhAkI alaga 2 saMjJA zabdadvArA niyata karanA palya hI se hai // . / - For Personal & Private Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 108 ) avidyA vRhat jaina zabdANava aGkavidyA kAla kA 1 'uddhArasAgaropamakAla' // AkAzapradeza eka 'sUcyAMgula' lambAI meM 3. daza koDAkor3I addhApalyopama- smaadeNge| kAla kA 1 'addhaasaagropmkaal'|| . ( kisI saMkhyA ko jitanI bAra 'sAgara' zabda kA artha hai samudra / ataH AdhA karate karate 1 zeSa rahe use usa mUlavaha parimANa jo kisI sAgara ( samudra ) vi. saMkhyA kI 'arddhacchedasaMkhyA' kahate haiM / jaise zeSa kI upamA rakhatA ho use 'sAgaraupamA 128 kA pahilA arddha 64. dUsarA 32, tIlokottaramAna' yA 'sAgaropamamAna' kahate haiN| sarA 16, cauthA 8, pAMcavAM 4, chaTA 2 aura yahAM isa mAna ko jisa sAgara se upamA de sAtavA~ 1 hai, ataH 128 ke arddhacchedoM kI kara isakA parimANa niyata kiyA gayA hai vaha saMkhyA 7 hai)| dekho zabda 'arddhaccheda' / 'lavaNasamudra' hai jisake chaThe bhAgAdhika cau- [4] pratarAMgula-sUcyAMgula ke barga guNe kI barAbara usakA parimANa hai, arthAt ko, arthAt eka pramANAMgula lambe, eka pra-1 'lavaNasamudra' ke chaTe bhAgAdhika caturguNe sa- mANAMgula caur3e aura eka pradezamAtra bhoTe mudra kA parimANa yA ghanaphala ( khAtaphala ) kSetra ko 'pratagaMgula' kahate haiN| 'pratarAMgula' ! upayukta 'palya' ke parimANa yA ghanaphala kevala lambAI caur3AI (dharAtala ) kA eka ( khAtaphala ) se pUrA daza koDAkor3I guNA 'mAna' hai jisakI muTAI nAmamAtra kevala eka hI hai|| | pradeza hai / isa dharAtalakSetra meM upayukta sUcyAM[3] sUcyAMgula-eka pramANAMgula gula ke pradezoM kI saMkhyA ke ghargapramANa pradeza | (yaca kI madhyamuTAI kA 1 utsedhAMgula aura samAvege / ataH isa vargapramANa saMkhyA ko 500 utsedhAMgula kA 1 pramANAMgula-bharata 'pratarAMgulaupamAlokottaramAna' kahate haiM // / cakravatI kA aMgula ) lambe, eka pradeza caur3e 5] ghanAMgula-sUcyAMgula ke ghana aura 1 pradeza moTe kSetra ko 1 "sUcyAMgula" | ko, arthAt eka pramANAMgula lambo, itane hii| kahate haiM, arthAt sUcyAMgula kevala lambAI caur3e aura itane hI moTe kSetra ko 'ghanAMgula' (rekhA ) bhApa kA eka 'mAna' hai jisakI kahate haiM / isameM upayukta sUnyAMgula ke pracauDAI moTAI nAmamAtra 1 pradeza hai| isa la- dezoM kI saMkhyA ke ghanapramANa pradeza smaaveNge| svAI meM jitane AkAzapradeza samAge utanI ataH isa ghanapramANa saMkhyA ko ghanAla | saMkhyA ko "sUyAMgulaupamAlokottaramAna' upamAlokottaramAna' kahate haiM / kahate haiN| (uparyukta antima tInoM prakAra ke | | 'mAna' niyata karane meM bharatacakrayoM ke aMgula addhApalyopamakAla ke jitane samaya haiM unakI saMkhyA kA unake arddhagchedoM kI ko upamA meM grahaNa kiyA gayA hai ) // saMkhyApramANa 'bala' (dhAta) lene se (addhApalya [6] jagacchreNI ( jagatzreNI)ke samayoM kI saMkhyA ko usake arddhacchedoM kI lokAkAza kI arddha u~cAI ko, arthAt 7 // saMkhyApramANa sthAnoM meM rakha kara paraspara unheM | rAjU lambI rekhA ko (jisakI caur3AI aura | guNana karane se) jitanI saMkhyA prApta ho utane | muTAI nAma mAtra kevala eka pradeza ho)| For Personal & Private Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ (. 109 ) aGkavidyA vRhat jaina zabdArNava aGkavidyA jagacchraNI kahate haiM / ghanAMgula ke pradezoM kI nyamAna 1 pradeza hai| AkAza ke jitane kSetra saMkhyA kA addhApalya kI arddhacchedoM kI saMkhyA ko eka paramANu ghare utane atyanta sUkSmazeSa ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa 'bala' (ghAta ) | ko pradeza' kahate haiM / pudgaladravya kA aisA lene se, arthAt ghanAMgula ke pradezoM kI sNkhyaa| choTe se choTA aMza jisako koI tIkSNa se ko addhApalya kI arddhacchedasaMkhyA ke asaM- tIkSNa zastra yA jala yA agni athavA saMsAra khyAtaveM bhAga pramANa sthAnoM meM rakhakara paraspara | bhara kI koI prAkRtikazakti bhI do khaMDoM meM guNana karane se jitanI saMkhyA prApta ho utane vibhAjita na kara sake use 'paramANu kahate pradeza eka jagacchaNIpramANa lambAI meM sa- haiN| aise anantAnanta paramANuoM kA samUha mAge / ataH isa saMkhyA ko "jagatzreNI- rUpa skandha eka "avasannAsanna" nAmaka upamAlokottaramAna" kahate haiM / skandha hai| = avasannAsanna kA 1 sannAsanna / [7] jagatpatara-jagacchNI ke varga 8 sannAsanA kA 1 tRTareNu ko, arthAt 7 rAjU lambe, 7 rAjU caur3e dharA. - tRTareNu kA 1 trasareNu taka kSetra ko ( jisakI muTAI nAmamAtra kevala 8 trasareNu kA 1 rathareNu 1 pradeza ho ) "jagatpratara'' kahate haiM / isake 8 rathareNu kA 1 uttama bhoga bhUmiyA mer3ha kA pradezoM kI saMkhyA 'jagacchreNI' ke pradezoM kI | bAlAgra saMkhyA ke vargapramANa hai / ataH isa saMkhyA | / isa sakhyA = uttama bhogabhUmiyA mer3he ke bAlAna kA | pramANa rAzi ko "jagatprataraupamAlokottara- | 1 madhyama bhogabhUmiyA kA bAlAna mAna" kahate haiM / 8 madhyama bhogabhUmiyA ke bAlAgra kA 8] jagatghana yA loka-jagacchRNI 1 jaghanya bhoga bhUmiyA kA baalaan| ke ghana ko, arthAt 7 rAjU lambe,7 rAjU caur3e 8 jaghanya bhoga bhUmiyA ke bAlAgU kA | aura 7 rAjU moTe ghanakSetra ko 'jagatdhana' kahate 1 karma bhUmiyA kA bAlAgU / haiN| itanA hI arthAt 7 rAjU kA ghana 343 | 8 karma bhUmiyA ke bAlAgU kI 1 lIkha / ghanarAjU sarva lokAkAza yA trilokaracanA kA | = lIkha kI muTAI kI 1 sarasoM yA j| ghanaphala ( khAtaphala ) hai / ataH 'jagatdhana' ko 8 sarasoM kI muTAI kI 1 jau (yava) ke 'ghanaloka' yA 'loka' bhI kahate haiM / isake madhya bhAga kI muttaaii| pradezoM kI saMkhyA jagacchreNI ke pradezoM kI = jau kI muTAI kA 1 agula ( 1 utsedhAsaMkhyA ke ghanapramANa hai| ataH isa saMkhyA gul)| pramANa rAzi ko "jagatyanaupamAlokosara | 500 utsedhAGgula kA 1 pramANAgula / mAna" kahate haiM // ... 6 utledhAGgula lambAI kA 1 pAda / ( uparyukta antima tIno prakAra ke 2 pAda lambAI kI 1 vitasti (bAlizta ) / mAna niyata karane meM 'loka' yA jagat se u- | 2 bitasti lambAI kA 1 hasta / pamA dI gaI hai)| 2 hasta lambAI kA1bIkha, yA kiku (gaja) noTa 7-'kSetralokottaramAna' kA jagha- | 2 bIkha lambAI kA 1 dhanuSa yA daMDa / For Personal & Private Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110 ) aGkavidyA vRhat jaina zabdArNava aGkavidyA 2000 dhanuSa lambAI kA 1 kroza / 534 stokayA3773bAlasvAsocchavAsa 4 kroza lambAI kA 1 yojana / (tatkAla ke janme svasthya bAlaka ko 500 yojana lambAI kA 1 mahAyojana yA svAsocchvAsa jo svasthya yuvA puruSa ke pramANa yojana / eka svAsocchvAsa kA eka paJcama bhAga asaMkhyAta mahAyojana lambAI kA 1 rAjU / yA jisakA kAla svastha puruSa kI pratyeka 7 rAjU lambAI kI ? jgcchuunnii| . nAr3o-gati yA nAr3I-phar3akana kAlako 46 vargarAjU (7 rojU lambA aura 7 rAjU samAna hai ) kA 1 muhUrta / caur3A kSetra) kA 1 jgtprtrkssetr| 1. samaya kama 1 muhU kA 1 utkRSTa antara343 ghanarAjU (7 rAjU lambA, 7 rAjU muhUrta / caur3A aura 7 rAjU moTA kSetra ) kA 12 // ghaTikA yA 60 miniTa kA 1 ghNttaa| jagatvana yA lok| 3 ghaMTA yA 7 // ghaTikA kA 1 prahara / anantAnanta loka kA sarva aloka / 8 prahara yA 24 ghaMTA yA 60 ghaTikA kA 1 loka aura aloka milakara lokaalok| ahorAtri ( dina raatri)| noTa8-kAla lokottara mAna kA 7 ahorAtri kA 1 saptAha / jaghanya mAna 1 samaya hai| jisa prakAra pudgala 15 ahorAtri kA 1 pakSa / ke choTe se choTe aMza kA nAma "paramANa" aura 2 pakSa yA 30 ahorAtri kA 1 mAsa (sAdhAAkAza kSetra ke choTe se choTe aMza kA nAma raNa ) / "pradeza" hai, isI prakAra kAla ke choTe se 26 / / ahorAtri kA 1 sthUla cAndra mAsa / choTe aMza kA nAma samaya hai // 29 ahorAtri, 31 ghaTikA, 50 pala, 7 vipala * jaghanya yutAsaMkhyAta saMkhyA pramANa (29.53058764607 ahorAtri ) kA 1 samaya kI 1 aavlii| sUkSma cAndra mAsa / eka samaya adheka 1 AvalI kA 1 jaghanya 30 // ahorAtri kA 1 sthUla sauramAsa / ___ antrmuhuurt| 30 ahorAtri, 26 ghaTikA, 17 pala, 37 // saMkhyAt AvalI kA 1 prtiviplaaNsh| vipala ( 30.43822916666 ahorAtri) 60 prativipalAMza kA 1 prativipala / kA 1 sUkSma sauramAsa / 60 prativipala kA 1 vipala / 2 mAkha (sAdhAraNa) kI 1 Rtu / 60 vipala yA 24 saikaMDa kA 1 pala yA 3 Rtu kA 1 ayana / vinaadd'ii| 2 ayana yA 12 mAsa ( sAdhAraNa ) yA 360 60 pala yA 25 miniTa kI 1 ghaTikA (ghar3I dina kA 1 varSa sAdhAraNa ) / yA nAr3I yA nAlI) 354 // dina kA 1 sthUla cAndravarSa / 2 ghaTikA yA 48 minaTa yA 77 lava yA | 354 dina, 22 ghar3I, 1 pala, 24 vipala* jaghanya yuktosaMkhyAta kI saMkhyA kA (354.36705535284 dina ) ko 1 parimANa jAnane ke liye dekho zabda "aGka sUkSma caandrvrss| gaNanA ke noTa 1 ke antargata (7)' / | 365 / dina kA 1 sthUla sauravarSa / For Personal & Private Use Only www.tainelibrary.org
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 1 111 ) aGkavidyA vRhat jaina zabdArNava aGkavidyA 365 diA, 15 ghar3I, 31 pala, 30 vipala / 84 lakSa aTaTAMga kA 1 aTaTa / (365.25875 dina)kA 1 sUkSma saurvrss| 84 lakSa aTaTa kA 1 ammaaNg| 365 dina, 15 ghar3I, 22 pala, 54 // vipala | 84 lakSa amamAMga kA 1 amama / ' . kA 1 sUkSma sauravarSa (nabIna khojse)| 84 lakSa amama kA 1 uuhaaNg| 365 dina, 14 ghar3I, 32 pala, 4 / vipala yA 84 lakSa UhAMga kA 1 Uha / 365 dina, 14 ghar3I, 31 pala, 56 vipaLa 84 lakSa Uha ko 1 ltaaNg| (365.242242 yA 365.242218 dina) 84 lakSa lAMga kI 1 ltaa| kA 1 Rtvik varSa (fasalI vrss)| / 84 lakSa latA kA 1 mhaaltaaNg| 12 varSa kA 1 yuga (saadhaarnn)| 84 lakSa mahAlatAMga kI 1 mahAlatA (kAla100 varSa kI 1 shtaabdii| . / / vstu)| 84 sahasra zatAbdI yA 84 lakSa varSa kA 1 84 lakSa mahAlatA kA 1 ziraprakampita / 84 lakSa ziraHprakampita kI 1 hasta prhelikaa| puurvaangg| 84 lakSa pUrvaga kA 1 pUrva / / 84 lakSa hastaprahelikA kA 1 carcika / 84 lakSa pUrva kA 1 prvaag| ataH ( 84 lakSa varSa ) arthAt 84 84 lakSa pauMga kA 1 parva / lAkha kA 29vAM bala (ghAta ) pramANa varSoM 84 lakSa parva kA 1 niyutaaNg| kA eka cadhika kAla hotaahai| gaNita phailAne 84 lakSa niyutAMga kA 1 niyuta / se arthAta 84 lakSa ko 24 jagaha rakha kara 84 lakSa niyuta kA 1 kumudaaNg| . paraspara guNana karane se jo varSoM kI saMkhyA 84 lakSa kumudAMga kA 1 kumuda / prApta hogI baha 201 aGkaH pramANa hogii| 84 lakSa kumuda kA 1 pdmaaNg| arthAt usa saMkhyA meM 56 aGka aura 145 84 lakSa padmAMga kA 1 padma / / zUnya, 201 sthAna hoNge|| . 84 lakSa padma kA 1 nalinAMga 4134526, 3030-203177746512162.0 0000000000000000000 (27 aGka (eka nalinAMga kI varSa saMkhyA 146 aura 20 zandha, sarva 47 aGka pramANa ) varSa 61703216342397,061840000000 kA 1 vyayahAra palyopama kAla / 00000000000000000000000000 * asaMkhyAtakoTi vyavahAra patyopamakAla 00,00000000000000000000 (22 kA 1 uddhAra plyopmkaal| aGka aura 55 zUnya sarva 77 sthAna * asaMkhyAta uddhAra palyopamakAla kA yA 77 aGka pramANa ) hai / 1 addhApalyoSamakAla / 84 lakSa nalinAMga kA 1 nalina / 10 koDAkor3I (1 padma ) vyavahAra pasyopama 84 lakSa nalina kA 1 kamalAMga (akssnikuraangg)| kAla kA 1 vyavahArasagaropamakAla / 84 lakSa kamalAMga kA 1 kml(akssnikur)| 10 koDAkor3I (1 pana ) uddhArapalyopama / 84 lakSa kamala kA 1 bRtyAMga / kAla kA 1 uddhArasAgaropamakAla / 14 lakSa trutyAMga kA 1 zrutya / * dekho upayukta noTa6 meM (1) 'palya' 24 lakSa trutya kA 1 attraaNg| kI vyaakhyaa| For Personal & Private Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) avidyA vRhat ana zabdArNava avidyA 10 koDAkor3I (1 padma )addhApalyopamakAla | noTa 10-kaI prAcIna anya matAghakA 1 addhA sAgaropamakAla / lambI jyotirvida gaNitajJoM ne eka 'brahmakalpa' 10 koDAkor3I (1 pAna ) * vyavahArasAgaro- kA jo parimANa nimna likhita rIti se pamakAla kA 1 utsapiNA kAla / batAyA hai usake varSoM kI saMkhyA bhI upa10 koDAkor3I(1 padma) * vyavahArasAgaropama yukta noTa meM dI huI saMkhyA kI samAna pUrI kAla kA 1 avasarpiNIkAla / | 77 aGkoM hI meM hai:-- 20 koDAkor3I ( 2 padma ) * vyavahArasAgaro padA vyavahArasAgaro 432000 varSa (sauravarSa) kA 1 kliyug| pamakAla (yA eka utsarpiNI aura eka 864000 varSa ( sauravarSa ) kA 1 dvAparayuga / avasarpiNI donoM) kA 1 kalpa kAla / / 1266000 varSa ( sauravarSa ) kA 1 tretaayug| 20 kor3Akor3I (2 panna) addhAsAgarogma 1728000 varSa (sauravarSa) kA 1 styyug| kAla ( yA asaMkhyAta utsarpiNIava 4320000 varSa ( sauravarSa) kI 1 cturyugii| . sarpiNI) kA 1 mahAkalpa kAla / 1000 caturyugI kA 1 sAmAnyakalpakAla / anantAnanta mahAkalpoM kA bhuutkaal| 12 sAmAnya kalpakAla (12000 caturyugI) eka samaya mAtra kA vartamAna kAla / ___ kA 1 devyug| . anantAnanta mahAkalpoM kA bhaviSya kaal| 2000 devayuga kI 1 brahmaahorAtri / bhUta,bhaviSyata, vartamAna, ina tInoM ke samUha 360 brahmaahorAtri kA 1 brahmavarSa / kA trikAla = kaivalyajJAna / 4320000 brahmavarSa kI 1 brhmcturyugii| noTa :--upayukta mAna se gaNanA karane 2000 brahmacaturyugI kI 1 vissnnuahoraatri| para 1 utsarpiNI yA 1 abasarpiNI kAla meM 360 viSNaahorAtri kA 1 viSNavarSa / varSoM kI saMkhyA 41345263030820317,77 | 4320000 viSNuvarSa kI 1 vissnnucturyugii| 195121420000000000,000000000000 | 2000 viSNa caturyugI kI 1 zivaahorAtri / 00000000,00000000000000000000(27 360 zivaahorAtri kA 1 zivavarSa / aGka aura 50 zanya, sarva 77 aGka pramANa) hai|| 4320000 zivavarSa kI 1 shivcturyugii| ____ataH eka kalpa kAla ke varSoM kI saMkhyA 2000 zivacaturyugI kI 1 paramapralaahorAtri isa se dUnI arthAt 82660526061640 | 360 paramabrahmaahorAtri kA 1 paramabrahmavarSa / 635,54660243840000000000,000000 4320000 paramabrahmavarSa kI 1 paramabrahmacatu00000000000000, 0000000000000000. yugii| 0000 ( 27 aGka aura 50 zUnya, sarva 77 1000 paramabrahmacaturyugI kA 1 mahAkalpa / aGkapramANa ) hai // 1000 mahAkalpa kA 1 mahAnakalpa / * kaI AcAryoM kI sammati meM addhA 100000 mahAnakalpa kA 1 paramakalpa / sAgaroM se utsarpigI, abasarpiNI aura kalpa 100000 paramakalpa kA 1 brhmklp| kAla kI gaNanA mahAkalpa kI gaNanA kI upayukta parimANa ke anukUla gaNita samAna hai / (dekho isI zabda ke noTa 6 meM phailAne para 1 "brahmakalpa" ke varSoM kI saMkhyA zabda 'palya' kI vyAkhyA) / 4852102460441335701504000000000 For Personal & Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkasaMdRSTi 0000000000000000000000000000,00 000000000000000000 (22 aGkoM para 55 zUnya, sarva 77 aGka pramANa ) hai // yaha jyotirvida gaNakoM kI rIti se nikAlI huI saMkhyA yadyapi pUrNatayaH jyoM kI tyoM hI nahIM hai jo noTa 6 meM batAI huI saMkhyA hai tathApi aGkoM kI sthAnasaMkhyA' 77 donoM meM samAna hone se paraspara koI bar3A antara nahIM hai // saMdRSTi - aGka sahanAnI, aGkasaGketa // kisI mahAna saMkhyA yA dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi ke parimANa Adika ko sugamatA ke liye jisa sahanAnI yA saMketa yA cinha dvArA prakaTa kiyA jAtA hai use 'saMdRSTi' kahate haiM / saMdRSTiyAM koI aGkarUpa, koI AkArarUpa, koI akSararUpa, koI kisI paMdArtha ke nAmarUpa, koI aGka aura AkAra ubhayarUpa, koI aGka aura akSara ubhayarUpa, koI AkAra aura akSara ubhayarUpa, ityAdi kaI prakAra se niyata / ina meM se aGka dvArA prakaTa kiye hune saMketa ko 'aGkasaMdRSTi aura anya kisI prakAra kiye hue saMketa ko 'arthasaMdRSTi' kahate haiM // prakaTa saMdRSTiyoM ke kucha udAharaNaH (1) aGkarUpa jaise jaghanyasaMkhyAta kI saMdRSTi 2 15 utkRTasaMkhyA kI saMdRSTi jaghanyaparItA saMkhyAta kI saMdRSTi. 16 jaghanyaparItAnanta kI saMdRSTi 56 6 ghanAMgula kI saMdRSTi (2) AkArarUpa jaise saMkhyAMta kI saMdRSTi ( 193 ) vRhat jaina zabdArNava asaMkhyAta kI saMdRSTi jagatpratara kI saMdRSTi ... ...... ... ghanaloka kI saMdRSTi prabhRta yA ityAdi kI saMdRSTi saMkalana kI saMdRSTi vyavakalana kI saMdRSTi kI dRSTi guNA bhAga kI saMdRddhi.. antara kI saMdRSTi (3) akSararUpa jaise lakSa kI dRSTi koTi kI saMdRSTi jaghanya kI saMdRSTi ananta kI saMdRSTi 0 For Personal & Private Use Only ... (4) kisI padArtha ke nAmarUpajaise kI saMdRSTi AkAza ......... ... ... aGkasaMdRSTi ... ... ... ...... ja kha sUtrAMgula ke arddhachedoM kI saMdRSTi cheche ""E yA 8. + 1 kI 2 kI 3 kI saMdRSTi kAla, loka. gupti: yoga 4 kI saMdRSTi kapAya, gati (5) aGka aura AkAra ubhayarUpa - jaise 65536 ( paNatUThI ) kI saMdRSTi 4264667266 (bAdAla) kI saMdRSTi 184467440 73706551616 ( ekaThI) kI saMdRSTi rajju (rAjU) kI saMdRSTi rajju pramANa pratarakSetra kI dRSTi 4 (6) aGka aura akSara ubhaya rUpa - jaise sarva pudgalarAzi kI saMdRSTi 16kha trikAla samaya kI saMdRSTi 16khakha AkAza pradeza kI saMdRSTi. 16khakhakha pratarAMgula ke arddhachedoM kI saMdRSTi ...cheche2 x + saMdRSTi vidhu, indu, candra saMdRSTi upayoga ... 65=. ***42=. 18= * #
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ a m arom Tamatam marASEEN ( 114 ) aGkA vRhat jaina zabdArNava apArataMsaka ghanAGgula ke bhaIchedoMkI kA naam|| saMdRSTi ... ... ... ... 3 gharmA (ghAmA) arthAt ratnaprabhA (7) AkAra aura akSara ubhayarUpa nAmaka prathama naraka ke kharabhAga, paGka bhAga! jaise jaghanya kI saMdRSTi ja=. aura abdhahula bhAga / ina tInoM bhAgoM meN| palya ke arddha chedarAzi ke asaMkhyAtarphe se sargha se Upara ke "svarabhAga' meM (1) bhAga kI saMdRSTi ... ... ... ... citrA, (2) vajarA, (3) vaiDaryA, (4) lohi tAsyA, (5) asArakalpA, (6) gomedA, ghanaloka adhika ananta kI saMdRSTi ... (7) prayolA, (8) jyotirasA, (6) a janA, (10) aJjana mRlikA, (11) aGkA ! kiJcita adhika ananta kI saMdRSTi ... rakha (12) sphaTikA, (13) candanA, (14) sarvanizcita jana ananta kI saMdhi ... kha zaMkA, (15) vakulA, (16) zailA, yaha 16 // (:) AGkara, AkAra aura akSara, tInoM rUpa pRthvI haiN| yaha sarva krama se Upara se nIce jaile eka adhika koTi kI saMdRSTiko nIce ko pratyeka eka eka sahastra mahAyojana moTI haiM / ina meM se 11vIM kA nAma 'aGkA eka kama koTi kI saMdRSTi ...ko yA ko hai| isa meM bhavanayAsI aura vyantara devoM ke | nivAsa sthAna hai // yA ko yA ko yA ko) yA ko ? noTa-prathama naraka sambandhI 16 sa-! hastra mahAyojana moTe 'kharabhAga' kI upayukta sarva 16 pRthvIoM meM tathA 84 sahana mahAtIna kama ananta kI saMdRSTi"kha yA kha-3 yojana mo? "paGkabhAga' meM bhavanavAsI aura dhyantaradevoM ke nivAsa sthAna haiM aura zeSa 80 yA kha yA kha yA kha) yA yA kha- -3 sahA mare nIce ke tIsare "abba hula bhAga" meM nArakiyoM ke utpanna hone ke "bila' haiM / utkRSTa parItAnanta phI saMdRSTi"jajaa (2) videhakSetra ke pUrva bhAga sambandhI __ jo 16 videha deza una meM se sItAnadI ke dakSiNataTa para ke = videha dezoM meM se pratagaMgula ke vargazalAkA-1 1 paJcama "ramyA' nAmaka deza kI rAjadhAnI rAzi kI saMdRSTi kA nAma "aGkA" hai jo 12 yojana lambI noTa-anyAnya saMdRSTiyA~ jAnane ke | ora 6 yojana caur3I hai| isa kA nAma | liye dekho zabda "artha saMsRSTi" // "aGkAyatI" bhI hai| aGkA (aGka)-(1) adholoka ( pAtAla (tri. gA. 146-148,688,713) / loka ) meM kI 7 pRthvIyoM ( narakoM ) meM se aGkAvataMsaka-IzAna indra ke mukhya sarva se Upara ke pahile naraka ke eka bhAga vimAna kAma ( a. maa.)| 2 "va2 For Personal & Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 115 ) aGkAvatI vRhat jaina zabdANava aMkuza prAvatI-(1) pUrva videha ke "ramyAdeza" | lavaNa ( "anagAlavaNa" ) isa kA kI rAjadhAnI [ devo zabda 'aGkA (2) ] // jyeSTha bhrAtA thaa| yaha donoM bhAI zrI rAma(2) pazcima mahAvideha ke dakSiNa candra kI paTTarAnI sItA ke udara se yugala khaMDa kI pahilI vijaya kI sImA para kA (oThaDe ) utpanna hue the / yaha donoN| vajArA ( vakSAra ) parvata / isakA dUsarA | bhAI ( analalavaNa aura madanAMku.) nAma "zraddhAvAna" bhI hai // lavaNAMkuza yA "lavakuza" nAma se (a. mA., tri. 668) adhika prasiddha haiM / ina kA janma sItA mahArAnI ke banavAsa ke samaya zrAvaNa aMkurAropaNa-bIja se naI utpanna hone zuklA 15 ko zravaNa nakSatra meM ayodhyA se vAlI kopala jo maTTI ko phAr3a kara ni 160 yojana dakSiNa ko rAjA ghajUjala kI kale usakA sthApana yA racana yA eka rAjadhAnI "puNDarIkiNI" nagarI meM huA sthAna se dUsare sthAna meM lagAnA // thaa| ina ke vidyAguru eka "siddhArthaaMkurAropaNa vidhAna-vedI pratiSThA va | vAlmIki'' nAmaka gRhatyAgI kSuluka the| indradhvaja Adi pUjana vidhAnoM ke jo kRSNA ( tamasA) nadI ke taTa pr| prArambha meM yogya maMtrAdi se "aMkurAropaNa" apanA samaya dharmadhyAna meM tathA lavakuza karane kI eka vizeSa vidhi // ko vidyAdhyayana karAne meM bitAte the / bar3e noTa-isa nAma kA eka saMskRta grantha bhAI 'lava' ko 'banajaGgha' ne apanI putrI / bhI hai jo vikrama saM0 160 ke lagabhaga "zazibhUtA' anya 32 putriyoM sahita "nandisaMgha" meM hone vAle zrI "indra- vivAhI aura choTe bhAI 'kuza' ko pRthvI nandI" nAmaka eka digambara muni racita hai puranareza 'pRthu' ko putrI "kanakamAlA" jo zAnticakra pUjA, muniprAyazcita, pra bhArIyuddha meM use nIcA dikhA kara aura tiSThApATha, pUjAkalpa, pratimAsaMskArAropaNa ina donoM vIroM ke bala parAkrama aura ucca pUjA, mAtRkAyaMtra pUjA, auSadhipharUpa, kula kA pratyakSa paricaya dilAkara vivAhI bhUmikalpa, samayabhUSaNa, nAtisAra, aura pazcAt ina vIroM ne apane bala se thor3e | indranandisaMhitA Adi granthoM ke racayitA hI samaya meM dakSiA dezIya aneka rAjAoM aura zrI nemacandra siddhAnta cakravartI ke eka ko parAsta kara ke apane AdhIna kiyA guru the| aura phira apane pUjya pitA aura pitRvya (i. dravya0, prastAvanA) ko unake sAtha gupta yuddha kara ke aura aMkuza-(1) A~kar3A, niyantraNa karane isa prakAra apanA bala parAkrama dikhA kara vAlA, daMDa dene vAlA, adhikAra meM rakhane unake sammAna-pAtra bane / ina kI pajya | vAlA, vaza meM rakhane vAlA, hAthI ko mAtA mahArANI sItA ne jaba apane pUjya / vaza meM rakhane kA eka zastra vizeSa // prANapati zrI rAmacandra kI AzAnukUla (2) ayodhyAdhIza zrI rAmacandra kA eka apane parNa pativatA hone kI sAkSI sarca putra-isa kA pUrNa nAma madanAMkuza' thaa| ayodhyA vAsiyoM ko "agniparIkSA" For Personal & Private Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMkuzA vRhat jaina zabdArNava dvArA dekara aura phira turanta hI saMsAra | vazyaka karma meM bandanA niyukti (kRzisvarUpa dhiyAra gRhasthAzrama se virakta ho / karma ) sambandhI 32 doSoM meM se eka doSa kara "pRthvImatI" AryikA ( sAdhvI ) ke kA nAma jo hAtha ke aMguSTa pho aMkuza samIpa AtmakalyANArtha dIkSA dhAraNa samAna mor3a kara candanA karane se karalI to ina donoM hI bhAiyoM ko lagatA hai| mAtR-viyoga kA kucha dina taka bar3A noTa1-bandanA-niyukti sambandhI 32 zoka rahA / anta meM jaba mAgha kR. 30 doSa--(1) anAhata (2) stabdha (3) praviSTa (amAvasyA ) ko apane pitRvya lakSmaNa (4) paripAr3ita (5) dolAyita (6) aMkuzita ke zarIra parityAga karane para apane pitA (7) kacchapariNita (E) matsyodvarta (9) manoko prAta-snehavaza ati zokAtura dekhA duSTa (0) vedikAbaddha (11) bhaya (12) vibhya | to ina donoM hI bhAiyoM ko isa asAra (13) Rddhigaurava (14) gaurava (15) stenita saMlAra ke kSaNabhaMgura viSaya sukha ati (16) pratinIta (17) praduSTa (18) tarjita (16) virasa dikhAI pdd'e| pitA se kisI na zabda (20) holita (21) trivalita (22) kisI prakAra AzA lekara aura ayodhyA kuMcita (23) iSTa (24) adRSTa (25) saMghakarake samIpa hI ke mahendrodaya bana meM jAkara mocana (26) Alabdha (27) anAlabdha (28) / "zrI amRtasvara" muni se digambarI hIna (26) uttara cUlikA (30) mUka (31) | dIkSA grahaNa kara lI / cirakAla ugra dadura (32) calalita // (pratyeka kA svarUpa tapascAraNa ke bala le trikAladarzI aura Adi yathAsthAna dekheN)|| prailokya vyApI, AtmasvabhAvI kaivalya- noTa 2-isa doSa ke samyandha meM jJAna kA AvirbhAvakara pAbAgiri se anya bhI bhinna bhinna kaI mata haiM--(1) rajonirvANapada prApta kiyA / ayodhyA kA haraNa ko aMkuza kI samAna donoM hAthoM meM rAjya zrI rAmacandra ke virakta hokara rakhakara guru Adi ko bandanA karanA (2) rAjya-vibhava tyAgane para lakSmaNa ke soye hue guru Adi ko unake vastrAdi kheMca jyeSTha putra 'aGganda' ko diyA gayA jo kara jagAnA aura phira bandanA karanA (3) rAjagadI pAkara "pRthvIcandra' nAma se aMkuza lagAne se jaise hAthI sira U~cA nIcA praliddha huA aura yuvarAjapada anaMgalavaNa | karatA hai vaise hI UMcA nIcA sira bandanA ke * (lava ) ke puna ko milA / / samaya karanA (a. maa.)|| (3) mahAzu nAmaka devaloka ke eka aGga-(1) zarIra yA anya kisI vastu kA vimAna kA nAma jahAM 16 sAgazepama kI eka bhAga, avayava, zarIra, jor3a, mitra, __ Aya he (a. mA.) upAya, karma, pradhAnaavayava, eka prakAra | aMkazA-caudaveM tIrthakara 'zrI anantanAtha' kA vAkyAlaGkAra; kI eka zAsana devI (a. maa.)|| (2) vedAGga arthAt zikSA, kalpa, vyA karaNa, jyotiSa, chanda aura nirukta; | aMkazita doSa-digambara muni ke SaTA- (3) eka deza (uttarI vihAra) kaa| Ema For Personal & Private Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 117 ) amla vRhat jaina zabdArNava aGganyAsakriyA nAma jo bhArata varSa meM gaMgA aura sarayU ke (10) prazna vyAkaraNAGga (11) dhipAkasaMgama ke nikaTa saMyukta prAnta aura baMgAla sUtrAGga (12) dRSTi vaadaangg| (dekho zabda prAnta ke madhya hai jisa kI rAjadhAnI bhA- "akSarAtmaka zra tajJAna" aura 'aMga praviSTagalapura ke nikaTa 'campApurI' thii|| zru tazAna'' aura "aGgavAhya zru tazAna'') / (4) campApura nareza "balirAja" ke aGgacalikA-dvAdazAGga granthoM kA parieka kSetraja putra kA nAma jo bali kI strI | ziSTa bhAga ( svetAmbara ) // "sudeSNA" ke garbha se eka janmAndha tapasvI "dIrghatamA" ke vIrya se janmA thaa| isake aGgaja-(1) putra, putrI, rudhira,keza, pIr3A, cAra sahodara laghu bhrAtA (1) baGga (2) kAma, mada, moha, zarIra se utpanna hone kaliGga (3) puMDa aura (4) sUkSa the| vAlI pratyeka vastu / ___ (5) zrI rAmacandra ke mitra bAnaravaMzI (2) AgAmI utsarpiNIya kAla ke kiSkandhAnareza sugrIva' kA bar3A putra jisa tRtIya bhAga "duHkhama sukhama" nAmaka meM ko laghamAtA aGgada thaa| yaha donoM bhAI hone vAle 11 rudroM meM se antima rudra kA maam| sugrIva kI rAgI sutArA ke garbha se jnmthe| zrI rAmacandra ke rAjya-vaibhava tyAga karane | (3) AgAmI 24 kAma devoM meM se ke samaya 'aGga' ne apane pitA 'sugrIva' ke 'eka kAmadeva kA nAma / sAtha hI muni-dIkSA grahaNa karalI aura isa (4) rAmarAvaNa yuddha ke samaya lar3ane liye kikandhAdhurI kA rAjya isake choTe | ___ vAle aneka yoddhAoM meM se rAma kI senA bhAI aGgada ko diyA gyaa| ke eka vIra yoddhA kA nAma // (6) nimitta zAna ke ATha bhedoM arthAta | (dekho pra. vR. vi. ca.) antarIkSa, bhauma, aGga, svara, svapna, lakSaNa, | aGgamit-eka gRhastha kA nAma jisa ne vyaJjana, chinna, meM se tIsare bheda kA nAma zrI pArzvanAtha ke samIpa dIkSA lI thii| jisa se kisI ke aMgopAMga dela kara yA sparza kara yA koI aMga pharakane ko dekhakara | | aGgada-(1) bAjU, bAjUbanda, bAhu-bhUSaNa, usa ke trikAla sambandhI sukha dukhAdi aGgadAna karane vAlA, dakSiNa dizA ke kA jJAna ho jAya // hAthI kI hathanI // (7) akSarAtmaka zra tajJAna ke AdhA (2) AThaveM balabhadra zrI rAmacandra ke rAGga' Adi dvAdaza bhedoM meM se pratyeka mitra vAnara vaMzI rAjA "sugrIva" kA choTA putra jisa kA bar3A bhAI aMga thaa| kA nAma / / ___ dvAdazAMga ke nAma-(1) AcArAGga isanAma ke anya bhI kaI purANaprasiddha ! (2) sUtrakRtAGga (3) sthAnAGga (4) sama .. puruSa hue haiM ( dekho grantha "vRhata vizvacAyAGga (5) vyAkhyAprazantyAGga (6) dharma caritArNava ) / kathAGga (7) upAsakAdhyayanAGga (8) antaH | aGganyAsakriyA-tAntrika kriyA vikRzAGga (8) anuttaraupapAdikadazAGga ) zeSa; kisI devatA kI ArAdhanA yA - - For Personal & Private Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 118 ) aGgapaNNatto vRhat jaina zabdArNava aGgapAhur3a upAsnA meM maMtroM dvArA aMga sparza karanA; | meM huaa| ina ke pitA kA nAma 'kundazreSThi' donoM hAthoM kI kaniSThA Adi aMguliyoM aura mAtA kA nAma kundalatA thA / 11 varSa meM paMca namaskAra maMtra kA pAla kara ke kI vaya meM inhoMne munidIkSA dhAraNa kI / 33 donoM hAtha jor3a kara donoM aMgUThoM se varSa ke ugratapazcaraNa ke pazcAt 44 varSa kI ___ "OM DhAM Namo arahaMtANaM svAhA vaya meM mi0 pauSa kR08 vikramajanma samvat hRdaye", yaha maMtra bolakara hRdaya sthAna meM 46 meM apane guru 'zrIjinacandrasvAmi' ke nyAsa arthAta sparzana kare svargArohaNa ke pazcAt una kI gaddI ke paTTA___OM hrIM Namo siddhANaM svAhA lalATe', dhIza hue / 51 varSa 10 mAsa 10 dina paTTAyaha maMtra bola kara lalATa sthAna meM dhIza raha kara aura 5 dina samAdhimaraNa meM nyAsa kara | bitA kara 95 varSa 10 // mAsa kI vaya meM mitI ___ "OM hUM Namo AiriyANaM syAhA kArtika zuklA 8 vikramajanma sambat 101 zirasi dakSiNe", yaha maMtra bolakara zira meM svargArohaNa kiyaa| isI dina zrI 'umAke dakSiNa bhAga meM nyAsa kare; svAmi' inake paTTAdhIza huye / zrI kundakundA___ "OM hrIM Namo ukjhAyANaM svAhA cArya (1) padmanandi (2) elAcArya (3) gRddhapazcime", yaha maMtra bolakara zira ke | | piccha (4) vakragrIva (5) kundakunda, ina 4 nAmoM pazcima bhAga meM nyAsa kare, se prasiddha the / yaha jAti ke pallIvAla the| yaha ___ "OM huH Namo loe sabbasAhuNaM svAhA nandisaMgha, pArijAtagaccha aura balAtkAragaNa vAme", yaha maMtra bola kara zira ke vAma meM the / inake race (1) aMgapAhu (2) aSTapAhuDa bhAga meM nyAsa kre|| (3) AcAra pAhuDa (4) AlApa pAhui (5) isaprakAra aMga sparza karane ko aMganyAsa- AhAraNA pAhur3a(6) ughAta pAhur3a(7)utpAdakriyA kahate haiM / yaha kriyA "sakalI. pAhur3a (8) eyaMma pAhur3a (8)karmavipAka pAhuDa karaNa vidhAna'' kA eka aMga hai jo (10)krama pAhur3a (11) kriyAsAra pAhuDa(12) devArAdhanA Adi meM vighnazAnti ke kSapaNa pAhur3a (13) caraNa pAhuDa (14) cUrNIlie kiyA jAtA hai| ( dekho zabda pAhui (15) cUlI pAhuDa (16) jIva pAhuDa "sakalI karaNa vidhaan")|| (17) joNIsAra pAhui (18) tatvasAra pAhuSTa aMga raNAttI-dekho zabda 'aMgaprazapti' // (16) divya pAhuMDa (20) dRSTi pAhur3a (21) dra vya pAhur3a (22) naya pAhur3a(23) nitAya pAhur3a aGgapAhur3a-zrI kundakundAcArya racita (24) niyamasAra pAhuDa (25) nokarma pAhuGa | 84 pAhupranthoM meM se eka kA nAma // (26) paJcavarga pAhui (27)paJcAstikAya pAhusa, ___no: 1--zrI kundakundAcArya tatvArtha- (28) payaddha pAhuDa (20.) puNya pASTuDa (30) / sUtra ke racayitA zrI 'umAsvAmI' ( umA- | prakRti pAhuDa(31) pramANa pAhur3a (32) pravacasvAti ) ke guru the| inakA janma mAlavAdeza nasAra pAhur3a (33) bandha pAhur3a (34) yuddhimeM baMdIkoTA ke pAsa bArApura sthAna meM vikrama- | pAhur3a (35) bodhi pAhur3a (36) bhAvasAra pAjanma se 5 varSa pIche pIranirvANa samvat 475 hur3a (37) ratnasAra pAhur3a (38) labdhi pAhur3a AAL- -RRA For Personal & Private Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) vRhat jaina zabdArNava aGgapAhur3a aGgapraviSTa zrutajJAna | (36) loka pAhur3a (40) vastu pAhur3a (41) vidyA pAhur3a (42) vihiyA pAhuDa (43) zikSA pAhur3a (44) paTa pAhur3a (45) paTadarzana pAhur3a (46) samayasAra pAhur3a (47) samavAya pAhuDa (48) saMsthAna pAhur3a (49) sAlmI pAhur3a (50) siddhAnta pAhur3a (51) sUtra pAhur3a (52) sthAnapAhur3a ityAdi 84 pAhur3a grantha tathA dvAdazAnuprekSA Adi anya kaI grantha prAkRtabhASA meM haiN| pAhur3a ko prAbhrata bhI kahate haiM jisakA artha 'adhikAra' hai / aura pavitra jinadharma va jainadharmiyoM para aneka atyAcAra hote huye dekha kara inakA mana dukhita thA / jaba 11 varSa kI vaya meM munidIkSA lene ke pazcAt guru ke sanmukha yaha bhale prakAra vidyAdhyayana kara cuke aura ugrogra tapazcaraNa dvArA inhoMne Atmabala bahuta ucca zra eNI kA prApta kara liyA to guruAzA lekara zaivoM tathA anya dharmAvalambiyoM se bhI bar3e bar3e zAstrArtha kara bhAratavarSa bhara meM apanI vijayapatAkA phairA dI / anyamatI bar3e 2 diggaja vidvAna inakI vidvatA aura tapobala ke camatkAra ko dekha kara ina ke caraNasevaka bana gaye jisa se luta sA hotA huA pavitra dayAmaya jinadharma prANImAtra ke bhAgyodaya se phira se samhala gayA // noTa 2. - zrI kundakunda svAmi ke janma ke samaya mAlavAdeza meM jise usa sa maya 'avantideza' kahate the zakravaMzI jainadharmI rAjA 'kumudacandra' kA rAjya thA jise dhArAnagarAdhIza 'dhAra' ke dauhitra aura 'gandharvasena' ke putra 'vikramAditya' ne kisI na kisI prakAra avasara pAkara apanI 18 varSa kI vaya meM apane adhikAra meM kara liyA aura ujjainanagarI ko apanI rAjadhAnI banA kara 'vIravi kramAditya zakArI' ke nAma se apanA rAjyAbhiSeka karAyA aura isI dina se isa vijaya kI smRti meM apane nAmakA eka samvat pracalita kiyA / pazcAt thor3e hI dinoM meM isane apane bAhubala se gujarAta, magadha, baMgAla, uDIsA Adi aneka dezoM ko apane rAjya meM milA kara bar3I prasiddhi prApta kI aura 22 varSa kI vaya meM rAjAdhirAjapada prApta kara liyA / yaha pakkAzaivI aura jainadharma kA dveSI thA / ataH isake rAjya meM zivasampradAya kA bala itanA adhika bar3ha gayA ki jainadharma prAyaH lupta sA dikhAI par3ane lagA / isake rAjya abhiSeka ke | samaya 'zrI kundakundAcArya' kI vaya kevala 13 varSa kI thii| zaivoM kA dala aura bala anaucitta rIti se dina pratidina bar3hatA huA 1 noTa 3 - zrI kundakundAcArya yA vIravikramAdityazakArI kA vizeSa caritra jAnane ke liye dekho grantha "bRhatavizvacaritArNava" // aGgapraviSTa - aMga meM praveza pAyA huA, aMga ke antargata, dvAdazAMga tajJAna, akSarAtmaka zrutajJAna ke do mUlabhedoM meM se eka bheda jo 12 'aMgoM' meM vibhAjita hai // aGgapraviSTazrutajJAna- pUrNa 'akSarAtmaka jJAna' ke do vibhAgoM arthAt (1) aM praviSTa aura (2) aMgavAla meM se prathama vibhAga | ( jo zabda "akSarAtmaka zrutajJAna" ) // pUrNa akSarAtmaka zra tajJAna kA yaha vi bhAga nimna likhita 12 aGgoM meM vibhAjita hai jisa meM sarva apunarukta akSaroM kI saMkhyA 18446744073626443440 ( bIsa apramANa ) hai jisa ke 1128358005 For Personal & Private Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ praviSTa zrutajJAna u ( 120 ) vRhat jena zabdArNava ( daza aGka pramANa ) madhyampada haiM / eka madhyampada 16348307888 ( gyAraha aGka pramANa ) apunaruktaakSara hote haiM:-- [1] AcArAGga - yaha aMga 18000 madhyamapadoM meM hai / isa meM 'amAgAradharma' arthAt munidharma ke 28 mUlaguNa, 84 lakSauttaraguNa Adi samasta AcaraNa kA savistAra pUrNa varNana hai // -yaha aGga 36000 [2] sUtrakRtAGgamadhyamapadoM meM hai / isa meM 'jJAnavinaya' Adi paramAgama kI nirvighna adhyayanakriyA kA tathA prajJApanA, kalpAkalpa, chedopasthApanA Adi vyavahAradharmmakriyA kA aura svasamaya, parasamaya Adi kA svarUpa sUtroM dvArA savistAra varNita hai // [3] sthAnAGga- -- yaha aGga 42000 madhyamapadoM meM hai / isa meM sarva dravyoM ke eka, do, tIna, cAra, pA~ca ityAdi asaMkhya yA ananta paryanta jitane jitane vikalpa aneka apekSAoM yA nayA~ upanayoM dvArA ho sakate haiM una sarva vikalpoM kA krama se eka eka sthAna bar3hate huye alaga alaga varNana hai / yaha 'aGga' sthAnakrama se nirUpaNa kiye huye sarva dravyoM ke ekAdi aneka vikalpoM yA bhedoM ko batAne vAlA eka prakAra kA " mahAnakoSa" hai / (dekho grantha 'laghusthAnAGgArNavasAra' ) // [4] samavAyAGga -- yaha 164000 madhyamapadoM meM hai / isa meM sampUrNa dravyoM kA varNana kisI apekSA dvArA paraspara kI samAnatA kI mukhyatA se hai| arthAt kauna kauna dravya yA padArtha kisa 2 dravya yA padArtha ke sAtha kina kina guNoM aGgapraviSTa zra utajJAna u yA dharmo meM samAnatA rakhatA hai, yaha isa aGga meM varNita hai| jaise: (ka) dravyatulyatA-dharma dravya, adharma dravya, lokAkAza dravya aura eka jIva dravya, ye pradezoM kI saMkhyA meM samAna haiM / sAmanyatayaH karmabandha kI apekSA sarva saMsArI jIva samAna 111 bandha rahita hone kI apekSA sarva siddhAtmA samAna haiM / svAbhAvika guNa apekSA sarva saMsArI aura siddha jIva samAna haiM | ityAdi (na) kSetra tulyatA-madhyaloka meM "aDhAIdvIpa," 16 svagoM meM se prathama svarga kA 'RjuvimAna', 7 narakoM meM se prathama naraka ke prathama pAthar3e kA " sImantaka" indraka bila, muktazilA yA siddha kSetra, yaha sarva kSetra vistAra meM samAna haiM // sAtaveM naraka kA avadhasthAna'" yA "apratiSThitasthAna' nAmaka indrakavila, jambUdvIpa aura "sarvArtha siddhi" vimAna, yahabhI vistAra meM samAna haiM // madhya ke sudarzana meru ko chor3akara zeSa cAroM meru U~cAI meM samAna haiM // ityAdi (ga) kAla tulyatA- utsarpiNI kAla aura apa sarpiNI kAla, yaha daunoM kAla maryAdA meM samAna haiM // prathama naraka ke nArakiyoM, bhavanavAsI aura vyantara devoM kI jaghanya Ayu samAna hai // saptama naraka aura sarvArtha siddhi kI u tkRSTa Ayu samAna haiM / utkRSTa tathA jaghanya Ayu sthiti kI For Personal & Private Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaaEECRETATISTICua4BIKASHANTDARSHAD ( 12.1 ) aGgapraviSTa zru tajJAna vRhat jaina zabdArNava - aGgapraviSTa zra tajJAna apekSA nArakI aura deva samAna hai tathA| [5] vyAkhyAprazapti( vipAkaprazapti)--yaha manya aura tiryazca samAna haiN| aMga 224000 madhyama padoM meM hai| jIva __ ityAdi................... asti hai yA nAsti, eka hai yA aneka nitya / (gha) bhAva tulyatA-vasyazAna aura kaivalya- hai yA anitya, baktavya hai yA avaktavya, darza samAna haiN| ityAdi 60 sahastra prazna uThAkara inake uttara. ityAdi.................... rUpa savistara vyAkhyAna isa aja meM hai // (kha) anyAnya tulyatA-arUpI guNakI apekSA [6] zAtRdharmakathAGga-yaha aGga 556000 eka pudagala dravya ko chor3a kara zeSa dravya madhyama padoM meM hai| isameM jIvAdi dravyokA jIva, dhana, adharma, AkAza aura kAla svabhAva, tIrthaGkaroM kA mAhAtmya, tIrthaGkaroM samAna hai| kI sahaja svAbhAvika divyadhvani kA samaya kAya apekSA ekakAla dravya ko chor3akara pUrvAnha, madhyAnha, aparAnha, aura arddhazeSa 5draya sakAya hone se samAna haiN| rAtri kI chahachaha ghaTikAe~ ratnatraya va dazajasatva guNa kI apekSA eka jIva dravya lakSaNa rUpa dharma kA svarUpa, tathA gaNadhara, ko chor3akara zeSa 5 dravya samAna haiN| indra, cakravartI Adi zAnI puruSoM sambandhI __ sthAvara hone kI apekSA pRthvokAyika, | dharma kathAoM kA nirUpaNa hai| jala kAdika, agnikAyika, vAyukAyika [7] upAsakAdhyayanAGga-yaha aMga ora banaspatikAthika, yaha pAMcoM prakAra ke 1170000 madhyamapadoM meM hai / isa meM jova samAna haiM / upAsakoM arthAt zrAvakoM yA dhArmika sapane kI apekSA do indriya, triindriya, gRhasthoM kI samyagdarzanAdi 11 pratimAoM caturendriya aura paJcendriya, yaha cAroM prakAra (11 prakAra kI pratijJArUpa zreNiyoM) ke jIva samAna hai // sambandhI vrata, guNa, zIla, AcAra, kriyA, ___ asaMzopane kI apekSA sarva prakAra ke | mantra Adi kA savistAra prarUpaNa hai|| sthAvara, (yA ekendriya jIva ) aura do- [8] antaHkRddazAMga- yaha aga indriya, viindriya, caturendriya tathA 2328000 madhyamapadoM meM hai| isameM pratyeka amanaska-paJcendriya jIva samAna haiN| tIrthakara ke tIrthakAla meM jina daza dsh| gati kI apekSA sAtohI narakoM ke munIzvaroM ne cAra prakAra kA ghora upasarga nArakI samAna haiM; cAroM nikAya ke deva sahana karake kaivalyazAna prApta kara siddha samAna hai; Arya va mleccha yA bhUmigocarI pada (muktipada ) prAta kiyA una sarva kaa| va vidyAdhara yA strI va puruSa yA rAjA savistAra varNana hai // va raMka ityAdi sarva prakAra ke manuSya noTa1-antima tIrthaGkara zrI mahAvIra samAna haiM; aura sarva prakAra ke pazu pakSI, | svAmI ke tIrthakAlameM (1) nami (2)matA (3) / kIr3e makor3e aura banaspati Adi paJca | somina (4) rAmaputra (5) sudarzana (6) yamasthApara, yaha sarva tiryaMca jIva samAna haiM / lika (7 ) valika ( = ) vikambita ityAdi ityAdi........................ (kikambala) (6) pAlambaSTa (10) putra, ina daza syA For Personal & Private Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 122 ) vRhat jaina zabdArNava aGgapraviSTa zra tajJAna munIzvaroM me tIvra upasarga sahana kiyA || ( bhaga0 A0 patra 203 // ) noTa2 - jinheM ghora upasarga sahana karate hue kaivalyajJAna prApta hotA aura turanta hI antarmuhUrta meM mukti pada mila jAtA hai una kaivalya-zAniyoM ko'antaH kRtkevalI" kahate haiM / nirUpaNa hai // noTa- jisa kathA meM tIrthaGkarAdi purANa- puruSoM kA caritrarUpa " prathamAnuyoga", lokAloka kA tathA karmAdi ke svarUpAdi kA varNanarUpa "karaNAnuyoga, "gRhasthadharma aura munidharma kA nirupaNa rUpa "caraNAnuyoga", aura paTa dravya, paJcAstikAya, saptatattva, nava pArtha Adi kI vyAkhyA rUpa "dravyAnuyoga", ina cAra anuyogoM kA kathana satamArga meM pravRti aura asat mArga se nivRti karA dene vAlA ho ise "AkSepiNI kathA" kahate haiM // | noTa3 - eka tIrthaGkara ke janmale agale tIrthaGkara ke janma taka ke kAla ko pUrva tIrthaGkara kA "tIrthakAla" kahate hai | | [9] anuttaraupapAdikadazAMga - yaha aGga 9244000 madhyama padoM meM hai| isa meM pratyeka tIrthaGkara ke tIrthakAla meM jina daza daza suniyoM ne mahA bhayaGkara upasarga sahana kara aura samAdhi dvArA prANa tyAga kara "vijaya" Adi pAMca anuttara vimAnoM meM se kisI na kisI meM jA janma dhAraNa kiyA una sarvakA vistAra sahita varNana hai / noTa- zrI mahAvIra svAmI antima tIrthaGkara ke tIrthakAla meM ( 1 ) RjudAsa ( 2 ) dhanyakumAra ( 3 ) sunakSatra (4) kArttikeya (5) nanda ( 6 ) nandana ( 7 ) zAlibhadra (=) abhayakumAra (9) vAriSeNa (10) cilAti putra, ina daza ne dAruNa upasarga sahana kiyA || ( bhaga0 A0 patra 204 ) [10] praznavyAkaraNAGga - yaha 31 6000 madhyama padoM meM hai| isameM naSTa. muSTi, lAbha, alAbha, sukha, duHkha, jIvana, maraNa, bistA, bhaya, jaya, parAjaya, Adi trikAla sambandhI anekAneka prakAra ke praznoMkA uttara dene kI vidhi aura upAya batAne rUpa vyAkhyAna hai, tathA praznAnusAra AkSepiNI, vikSepaNI, saMvejanI, nivejanI, ina cAra prakAra kI kathAoM kA bhI isameM apravie tha tajJAna 7 jisa kathana meM gRhItamithyAtvajanya bhAva sambandhI ekAnta vAda" ke antargata jo 363 mithyAtva haiM una kA khaMDana naya pramAAnvita dRr3ha yuktiyoM dvArA nyAya paddhati se kiyA jAya use "vikSepiNI kathA" kahate haiM // jisa kathA meM yathArtha dharma aura usake uttama phala meM anurAga utpanna karAnevAlA kavana ho use "saMvejanI kathA" kahate haiM // jisa kathA meM sAMsArika bhogabilAsI aura paJvendriyajanya viSayoM kI asAratA, kSaNa maMturatA, aura antima azubha phala Adi nirUpaNa karake upa se virakatA utpanna karAne vAlA kathana ho use "nivejanI kathA" kahate haiM // [11] vipAkasUtrAGga-yaha aMga 18400000 madhyama padoM meM hai| isameM sarva prakAra kI zubhAzubha karma prakRtiyoM ke udadya, udIraNA, sattA Adi kA phala dene rUpa vipAka kA varNana tIvra, manda, madhyama anubhAga ke anusAra dravya, kSetra, kAla, bhAva catuSTaya kI ape kSA se hai // For Personal & Private Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 123 ) aGgapraviSTa zru tajJAna vRhat jaina zabdArNava aGgapraviSTa zru tajJAna noTa-upayukta 11 aGgoM ke sarpa nirUpaNa hai // madhyama padoM kA joDa 41502000 hai // . 5. vyAkhyA prazapti-yaha vimAga 84 [12] dRSTivAdAGga-yaha aMga 1086 | 36000 madhyama padoM meM hai| isa meM jIva 856005 madhyama padoM meM hai / isa aMga ke pudgalAdi dravyoM kI savistAra vyAkhyA (1) parikarma (2) sUtra ( 3) prathamAnu- anekAnta ana se hai // yoga (4) pUrvagata aura (5) cUlikA, noTa-isa rikarma' nAmaka upAGga ke yaha pAMca upAMga haiM jina meM se pratyeka kA | upayukta pA~cA hA vibhAgoM meM yathAsthAna aura sAmAnya varNana nimna prakAra hai:- yathA Avazyaka gaNita sambandhI anekAneka (3) parikarma-isaupAMgameM 18105000 "karaNasUtra" bhI diye gaye haiM / madhyama pada haiN| (2) sUtra-yaha upAGga, 8800000 yaha upAMga nimna likhita 5 bhAgoM meM | madhyamapadoM meM hai| . vibhAjita hai: isa meM jIva astirUpa hI hai, 1. candra prApti-yaha vibhAga 360 nAstirUpa hI hai, kartA hI hai, akartA hI hai, 5000 madhyama padoM meM hai / isameM candramA baddha hI hai, abaddha hI hai, saguNa hI hai, kI Ayu, gati, Rddhi, kalA kI hAni nirguNa hI hai, svaprakAzaka hI hai, para vRddhi, usa kA vibhava, parivAra, pUrNa yA prakAzaka hI hai, ityAdi kalpanAyukta apUrNa prahaNa, aura usa sambandhI vimAna sarva padArtho ke svarUpAdi ko ekAnta saMkhyA Adi kA savistAra varNana hai|| pakSa se mithyA zraddhAna karane vAle 180 . 2. sUrya prApti-yaha vibhAga 503000 kriyAvAda, 84 akriyAvAda,67 azAnavAda, madhyama padoM meM hai| isa meM sUrya kI Ayu, aura 32 zinayavAda sambandhI 363 prakAra gati, Rddhi, usa kA vibhava, parivAra, ke ekAntavAdiyoM ke svIkRta pakSa aura prahaNa, teja, parimANAdi kA savistAra apane pakSa ke sAdhana meM unakI sarva varNana hai|| prakAra kI kuyuktayoM Adi kA savistAra 3. jambUdvIpa prajJapti-yaha vibhAga nirUpaNa karake aura phira dRr3ha naya pramANoM 325000 madhyama padoM meM hai / isa meM jamyU- dvArA unakA mithyApanA bhale prakAra dikhA dvIpa sambandhI nadI, parvata, hRda, kSetra, khaMDa, kara kathaJcita jIva astirUpa bhI hai| bana, bedI, vyantaroM ke AvAsa Adi kA - nAstirUpa bhI hai, kartA bhI hai, akartA | savistAra nirUpaNa hai // bhI hai, sabandha bhI hai, abandha bhI hai, saguNa 4. dvIpa-sAgara prajJapti-yaha vibhoga | bhI hai, nirguNa bhI hai, svaprakAzaka bhI hai, 5236000 madhyama padoM meM hai / isameM madhya- para prakAzaka bhI hai, eka bhI hai, aneka bhI loka ke sampUrNa dvIpa-samudro sambandhI sarva hai, alpaza bhI hai, sarvajJa bhI hai, eka dezI prakAra kA kathana tathA samasta jyotiSa- | bhI hai, sarva vyApI bhI hai, janma maraNa cakra, jyotiSI, vyantara aura bhavanakAsI | sahita bhI hai, janma maraNa rahita bhI hai, devoM ke AvAsa Adi kA savistAra | ityAdi anekAntAtmaka sarva padArthoM - For Personal & Private Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ apraviSTa zra tajJAna 7 ( 124 ) vRhat jaina zabdArNava ke svarUpAdi kA yathArtha nirUpaNa hai // noTa 1 - dekho zabda "akriyAvAda" noTa 2 - 180 bheda yukta kriyAvAda ke pracAraka prasiddha AcAryoM meM kala, kaNThI, aviddhi, kauzika, harizmazra andhapika, romaza, hArIta, muMDa, AzvalAyanItyAdi hue| 84 bheda yukta akriyAvAda meM pracAraka prasiddha AcArya marIci, kapila, ulUka, gArgya, vyAghrabhUti, bADvali ( bAli), mAThara, maudgalAyana, ityAdi hue / 67 bheda yukta ajJAnavAda ke pracAraka prasiddha AcArya zAkalya, valkala, kuthumi, satyamuni, nArAyaNa, kaTha, mAdhyandina, bhoja (mauda), paippalAyana, vAdarAyaNa, sviThikya, daityakAyana, vasu, jaiminya, ityAdi hue| aura 32 bheda zukta 'vinayavAda' ke pracAraka prasiddha AcArya vasiSTha ( vaziSTha ), pArAzara, jatukarNa, vAlmIki, romaharSaNi, satvadatta, vyAsa, elAputra, upamanyu, aindradatta, agasti ityAdi hue // (3) prathamAnuyoga -- yaha upAMga 5000 madhyamapadoM meM varNita hai / isa meM 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI. nArAyaNa, 6 valabhadra, 6 pratinArAyaNa, ina 63 zalAkA puruSoM ke caritra kA lapittAranirUpaNa hai / / (4) pUrvagata -- yaha upAMga 155000005 madhyamapada meM varNita hai / isake nimna likhita 14 vibhAga haiM:1. utpAdapUrva- - yaha pUrva 1 karoDa ma dhyamoM meM varNita hai / isa meM pratyeka dravya ke utpAda vyaya bhogya aura una ke aneka saMyogI dharmo kA aneka prakAra nayadhivakSA kara savistAra nirUpaNa hai // 2. AgrAyaNIyapUrva- - yaha pUrva 96 anupraviSTa zutajJAna lAkha madhyamapadoM meM varNita hai / isa meM dvAdazAMga kA sArabhUta paJcAstikA, gharadravya, saptatatva, navapadArtha Adi kA tathA 700 sunaya aura durvaya Adi ke svarUpa kA savistAra nirUpaNa hai // noTa - isa pUrva ke sambandha meM vizeSa kathana jAnane ke liye dekho zabda "amAyaNIpUrva" // 3. vIryAdavAdapUrva- - yaha pUrva 7000000 ( sattara lAkha ) madhyamapadoM meM varNita hai / isa meM svadIrya ( AtmavIrya ), paravIrya ( phudgalAdi anAtsarya ), ubhayavIrya, dravyavIrya, kSetravIrya, kAlavIrya, bhAdavIrya, vIrya ityAdi dravya, guNa, paryAya kI zaktirUpa aneka prakAra ke vIrtha (sAmartha ) kA nirUpaNa hai // ( 4. astinAstivApUrva - yaha pUrva 60 lAkha madhyamapadoM meM hai| isa meM pratyeka dravya yA vastu ke anekAntAtmaka svarUpa kA sAdhana saptabhaMgI nyAya dvArA anekAneka nayavivakSA kara sAta sAta se kiyA gayA hai| yathA 'jIva' vya, kSetra, kAla, bhAva ) kI apekSA 'astirUpa' hai| paramuSya kI apekSA 'vAstirUpa' hai, meM asti aura nAsti yaha donoM dharma sApekSa para upasthita hai isa liye vaha zit 'astinAsti' rUpa hai; jIvadravya kA yathArtha aura pUrNa svarUpa batAnA vacana agocara hai--kevala svAnubhavagamya yA zAnagavya hI hai- --ataH vaha kathaJcit anirvacanIya yA "avaktavya' hai; jIvadravya meM uparyukta alaga alaga apekSAoM se astipanA aura avakavyapanA donoM hI dharmayugapat For Personal & Private Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 125 ) vRhat jaina zabdArNava aGgapraviSTa zramAna upasthita hai, ataH vaha kathaJcit 'astika hai, isI prakAra nAstipamA aura acakavyapanA, yaha donoM dharma bhI yugapat sa meM vidyamAna hai, ataH vaha kathaJcit 'nAsti avatavya' hai; isI rIti se jIvadravya meM astipanA, nAsvipanA aura avakavyapanA, yaha tInoM dharma, athavA astinAstipanA aura avaktavyapanA, yaha donoM dharma sApekSa pat pAye jAte haiM, isa liye vaha savacit "asti nAsti avatavya" bhI hai // athavA antima tIna aMga nimna likhita apekSAthoM se bhI kahe jA sakate apraviSTa tajJAna anekAneka bhedoM meM se pratyeka ke yathArtha svarUpa kA virodharahita nirUpaNa hai | 5. jJAnapravAdapUrva -- yaha pUrva 6666666 ( eka kama karor3a ) madhyamapadoM meM hai / isa maiM mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, aura kai balya ina pAMca bheda rUpa yathArtha yA prAmANyajJAna, aura kumati, kuta aura kuavadhi ( vibhaMgA ), ina tIna mithyA yA aprAmApyajJAna, aura ina AThoMmeM se pratyeka ke anekAneka bhedopabhedoM ke svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phala Adi kA nyAyapaddhati se pUrNa rUpa varNana hai / 6. satyapravAdapUrva -- yaha pUrva 10000006 (chaha adhika karor3a ) madhyamapadoM meM hai / isa meM baccana saMskAra ke 2 kAraNa, zabdoccAraNa ke 8 sthAna, 5 prayatna, 2 baccana prayoga, 12 prakAra bhASA, 4 vacana bheda, 10 prakAra satya vacana, 4 prakAra tathA aneka prakAra asatya vacana, 6 prakAra anubhayavacana, vacanagupti, mauna, ityAdi ke lakSaNa svarUpAdi kA savistAra nirUpaNa hai // noTa-bacana saMskAra ke do kAraNa jaba meM sti aura nAsti yaha donoM dharmavadyapi sApekSa yugapat upasthita hai tathApi dvArA yugapat nahIM kahe jA sakate, kama se hI kahane meM A sakate haiM isa liye kathaMcit nAsti vaktavya hone ke (jIvadravya) kathaJcit "astivya" hai aura astivatavya hone ke samaya kahi "nAstiavaktavya" hai, (1) sthAna (2) prayatna || donoM dharma paraspara virodhI hone se inheM yugapat kahanA agopara hai, ataH jIva kathaJcit "atinAstiavakaya" hai // isI prakAra eka aneka, ekAneka, avadha, phAktavya, anekavaktavya, aura ekAveLAvakalya, yaha sota bhaMga haiM; aise hI nitya, adhika nityAnitya, abapAvya, divAkayya, anisyAvakavya aura nityAdityApasavya yaha lAta bhaMga, ityAdi anekAneka prakAra se jIvAdi dravyoM aura pratyeka zabdoccAraNa ke 8 sthAna -- (1) hRdaya (2) kaNTha (3) mastaka (4) jilhA kA mUla (5) danta (6) tAlu (7) nAsikA (=) oSTha // zabdoccAraNa ke 5 prayatna - (1) spRSTato (2) ISatspRSTatA (3) vivRtatA (4) ISadvivRtatA (5) saMvRtatA // bacana prayoga 2 -- ( 1 ) ziSTa prayoga (2) duSTaprayoga || bhASA 12 prakAra -- (1) abhyAkhyAnI (2) kSA se kiye gaye | kalahakAriNI ( 3 ) paizUnya (4) asambaddha yA For Personal & Private Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - aGgapraviSTa zru tajJAna vRhat jena zabdArNava apraviSTa zrutajJAna pralApayukta (5) ratikAraka (6) aratikAraka | hai, mUrtIka hai amUrtIka hai, sakta hai asakta (7). upadhi yA parigrahavarddhaka (E) nikRti hai, jantu hai ajantu hai, kapASa yukta hai aka(8) apraNati (10) moSaka (11) samyak (12) pAyI hai, rAgadvapI hai vIjarAgI hai, icchuka mithyaa|| hai niricchuka hai, yogI hai ayogI ghavana bheda 4--(1) satya (2) asatya hai, saMkuTa hai asaMtuSTa hai, nArakI hai, / / (3) ubhaya (4) anubhaya // tiryaMca hai, mAnava hai, deva , bahirAtmA hai . satya 10 prakAra-(1) janapada satya (2) antarAtmA hai, paramAtmA hai, rodanamA sammati satya (3) sthApanA satya (4) nAma viSNu hai, ziva hai, maheza hai, svayaMbha hai| satya (5) rUpa satya (6) pratItya satya thA ityAdi ityAdi apane asaMkhya naimitika! ApekSikasatya(7)vyavahAra satya (8)saMbhAdhanA | yA ananta svAbhAvika guNoMkI apekSA se| satya (6) bhAva satya (10) upamA satya // AtmA anekAneka rUpa hai| AtmA ke ina ____ anubhayavacana prakAra (1) AmantraNI sarva dharmoM kA nirUpaNa isa 'pUrva meM kiyA gayA hai| (2) AjJApanI (3) yAcanI (4) AcchanI (5) prazApanI (1) pratyAkhyAnI (7) saMzaya- 8. karmapravAdapUrva-yaha pUrva 1 karoSa vacanI (8) icchAnulomnI (6) ankssraatmikaa|| 80 lAkha madhyama padoM meM hai / isa meM drazya___ asatya dhacana ke cAra bheda-(1) sadbhUta karma, bhAvakarma, dravya karma kI 8 mUlaprakRti, niSedhaka (2) asadbhUta vidhAyaka (3) pari- 148utsaraprakRti aura anekAneka uttarottara vartita (4) garhita, jisa ke antargata kisI prakRti rUpa bhedoM sahita unake bandha, udaya, ko satAne yA dezameM upadrava phailAne vAle yA udIraNA, sattva, utkarSaNa, apakarSaNa, upahinsotpAdaka ArambhAdi meM pha~sAne vAle zamana, saMkramaNa, nidhatti, miHkAcama, ina sAvadha pavana, tathA karkaza, kaTuka, paruSa, daza kAraNoM yA avasthAoM kA aura uma niSThura, parakopinI, madhyakRzA, abhimAninI, kA 14 guNasthAnoM meM yathAsambhaya hone na anayaMkarI, chedaMkarI, bhUtabandhakarI, yaha hone kA tathA guNasthAna apekSA karmoM daza prakAra kI athavA aneka prakAra kI a. ke bandha, udaya sattA ko saMkhyA aura unakI priya bhASA garbhita hai| vyucchitti, ityAdi ityAdi karma sambandhI ___7. AtmapradhAdapUrva-yaha pUrva 26 karor3a sarva hI bAtoM kA savistAra nirUpaNa hai|| ' madhyamapadoM meM hai| AtmA jIva hai pudgala 9. pratyAkhyAnapUrva--yaha pUrva 84 lAkha hai, kartA hai akartA hai, bhoktA hai, abhoktA | madhyamapadoM meM hai| isa meM nAma, sthA-| hai, prANI hai aprANI hai, baktA hai avaktA hai, panA, dravya, kSetra, kAla, bhAva apekSA sarvajJa hai alpaza hai, zAnI hai ajJAnI hai, | manuSyoM ke bala aura saMhanana Adi ke cetana hai avetana hai, vyApI hai avyApI | anusAra yAvajIva yA kAlamaryAdA se , saMsArI hai siddha hai, zarIrI hai azarIrI (yama yA niyamarUpa) sarva prakAra kI hai, rUpI hai arUpI hai, sAkAra hai mirAkAra sadoSa vastuoM aura kriyAoM kA tyAga, / / For Personal & Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ apraviSTa zra tajJAna upavAsa- vidhi, upavAsa paJca samiti, tInagupti saMvistAra nirUpaNa hai // ( 127 ) vRhat jaina zabdArNava kI bhAvanA, Adi kA 10. vidyAnuvAdapUrva - yaha pUrva 1 karoDa 10 lAkha madhyamapadoM meM hai / isa meM 'aMguSTaprasena' Adi 700 alpa vidyA aura 'rohiNI' Adi 500 mahAvidyAoM kA svarUpa, sAmarthya aura una ke sAdhanabhUta maMtra, taMtra, yaMtra, pUjA vidhAnAdi kA, tathA siddhavidyAoM ke phala kA aura (9) antarIkSa (2) bhauma (3) aGga (4) svara (5) svapna ( 6 ) lakSaNa (7) vyaJjana (8) chinna, itra aprabhedayukta 'nimittajJAna' kA 'savistAra nirUpaNa hai // -Ap 11. kalyANavAdapUrva-pUrva 26karor3a madhyapadoM meM varNita hai| isameM tIrthaGkara, cakravartI, arddhacakrI - balabhadra, narAyaNa, prati nArAyaNa, ina zalAkA puruSoM ke garbha janmAdi ke mahAn utsava aura ina padoM kI prApti ke kAraNabhata 16 bhAvanA, tapazcaraNa yA vizeSa kiMvA AcaraNAdi kA, tathA candra, sUrya, graha, nakSatroM ke gamana, grahaNa Adi se aura zubhAzubha zakunoM se phala nizcita karane kI anekAneka vidhiyoM kA savisvAra varNana hai | 12. prANapravAkriyApUrva - yaha pUrva 13 karor3a madhyama padoM meM hai / isa meM kAya cikitsA Adi aTAGga Ayurveda (vaidyaka); bhUtAdi vyantarakRta vyAdhi dUra karane ke upAya mantra yaMtrAdi sarva prakAra ke viSa ko utArane vAlA jAGgalika pratIkAra; ir3A, pillA, suSumnA nAr3iyoM tathA svaroM kA sAdhana aura unakI hAyatA se trikAla sambandhI kucha jJAna aMgapraviSTa zra tajJAna va zarIra ko Arogya rakhane ke upAya Adi; aura gati ke anusAra 10 prakAra ke prANoM ke upakAraka, anupakAraka yA apakAraka dravyoM kA savistAra nirUpaNa hai // 13. kriyAvizAlapUrva- - yaha pUrva ha karor3a madhyama padoM meM hai / isa meM saMgIta, chaMda, alaGkArAdi 72 kalA, striyoM ke 64 guNa, zilpa Adi vijJAna, garbhAdhAnAdi kriyA, samyagdarzanAdi 108 kriyA, deva bandanA Adi 25 kriyA, tathA anyAnya nitya naimittika kriyAoMkA nirUpaNa hai // 14. trilokavindusArapUrva- - yaha pUrva 12 karoDa 50 lAkha madhyama padoM meM hai / isa meM tIna loka kA svarUpa; 26 parikarma, aTa vyavahAra, cAra vIja, ityAdi gaNita; aura mokSa kA svarUpa, mokSa gamana kI kAraNabhUta kriyA, mokSa sukha, ityAdi ka- kathana kA nirUpaNa hai // noTa - devo zabda "agrAyaNI pUrva" kA noTa 1 // (5) cUlikA-- isa upAGga meM 104646000 madhyamapada haiM / yaha nimna likhita 5 vibhAgoM meM vibhAjita hai jina meM se pratyeka meM madhyamapadoM kI saMkhyA 206 200 hai: 1. jalagatA - isa meM jalagamana, jalastambhana, aneka prakAra ke jalayAna - racana, jalayaMtra - nirmANa, tathA agni-stambhana, agni bhakSaNa, agni praveza Adi kI kriyAe~ aura una meM nirbhaya hokara tairane, calane phirane, baiThane Adi ke upAya, Asana, tathA maMtra, taMtra, yaMtra, tapazcaraNa Adi kA savistAra nirUpaNa hai // 2. sthalagatA - isameM aneka prakAra ke # sa For Personal & Private Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 128 ) RDASTI mymarrNETRIENTATE PEgA mhdi bRhat jaina zabdArNava sthala-yAna-nirmANa tathA meru kulAcala yA | sAra aura ula ke padoM kI saMkhyA pAla samabhUmi Adi para zIghragamana, zIghra uda. bhASA ke 74 Arga-undoM ( gandI ) ntapreSaNa(saMvAda, samAcAra yA sUcanA Adi aura toca anumAna hai| bhejanA ) Adi ke upAya, tathA maMtra, taMtra, tapazcaraNAdi kA savistAra nirUpaNa hai // meM bAraheM aMga ko 5 3. mAyAgatA-isameM mAyArUpa indra- se pahile 4 mA aura ki jAla vidyA Adi aneka prakAra kI meM se pratyeka ke phavAra kA sAra pada AzcaryotpAdaka vikriyA adi kara | kI saMsthA lakSita 117 mAthA do / dikhAne ke aneka upAya, mantra, yaMtra, tapa varNita hai| zcaraNAdi kA varNana hai // . ___ (3) dhUlikAmatakaprazati:-- . 4. AkAzagatA-isameM aneka prakAra meM bAraha abakA pAnA kiyaa| ke AkAza-yAna--vAyuyAna yA dhimAna-- ke pAMcoM vibhAgoM aura aMgavAlA 14 prakIbanAne, binA yAna AkAza meM gamanA koM meM se pAka ke pAthana kA sAra unako gamana karane, AkAza mArga se samAcArAdi pado yA akSaroM kI saMkhyA sahita 53 gAthA preSaNa karane Adi ke aneka upAya, mantra, chandoM meM varNita hai|| taMtra, tapazcaraNAdi kA savistAra nika upayukta chanda saMkhyA ke atirik| gaale haar' n shogaajii | 5. rUdagatA--isa meM aneka prakAra ke bhl i s laa neti ki te bhaai | pazu pakSI Adi ke rUpa meM apanA rUpa pala- ke nAma bhI yathAsthAna ginAye haiM tathA ! Tane ke upAya, maMtra,taMtra,tapazcaraNAdi tathA chare pUrva 'satyamavAda' aura sAtadhe pUrva aneka prakAra ke citra khIMcanA yA mRttikA, 'AtmapravAda'kI aura sAmAyika prakIrNaka pASANa, kASTha Adi kI mUrti banAnA, kI yathA Ayaka chucha vyAkhyA bhI gadya una ke zubhAzubha lakSaNAdi batAnA aura prAkRta meM kI gaI hai| dhAtuvAda, rasavAda, Adi rasAyana Adi noTa 1.--zrI vijaya ziSya kA nirUpaNa hai| | zrI 'zubhacanAcArya' vikrama saM0 1608 meM .. noTa-dekho zabda "akSarAtmaka zruta- vidyamAna the| vidhidhiniyAdhara' aura 'paTa / jAna'' aura "aMgavAsa zru tazAna" // bhAgAkadhiyA ' hA pI upaadhiyaaN| aGgaprajJApta-zrI 'zubhacandra' AcArya kRta yaha AcArya subhASitaramAmalI aura joraaneka granthoM meM se eka prAkRta anya kA bhAracaritra, tatvanirdhAya, kistAmaNi (prAkRtanAma // vyAkaraNa ) Adi aneka saMrata prayo yaha grantha nimna likhita tIna bhAgoM meM | racayitA aura rAhui. svAmikA kiyAvibhAjita hai:-- subhekSA, padmanandipaJcaviMzatikA Adi aneka ____ (1) dvAdazAGgaprajJapti-isa bhAga meM granthoM ke saMskRta TokAyAra the| dvAdaza aGgoM meM se pratyeka ke kathana kA zrI 'zAnArNava' (zogAjIpa ) grantha ke For Personal & Private Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM ( 126 ) aGgarakSaka vRhat jaina zabdArNava aGgavAhya zru tazAna racayitA vikrama kI 11vIM zatAbdI ke zrI meM 200000 (7) navama dazama meM 160000 'zubhacandra' AcArya se tathA ina se pIche (0) ekAdazam dvAdazam meM 120000 (8) vikrama saM0 1450 meM hue iso nAma ke eka trayodazam. caturdazam, paJcadazama aura Sor3a-1 'agravAla' jAti ke bhaTTAraka se aGgaprazapti | zama, ina 4 svargoM meM 20000, evam 16 ke racayitA zrI zubhacandrAcArya bhinna the // svargoM meM sarva aGgarakSaka deva2024000 haiN| noTa 2--zrI zubhacandra nAma se prasiddha (tri0 ga0 464) / kaI AcAryoM aura bhaTTArako kA samaya yA daza bhavanavAsI devoM ke 20 indroM meM (1) una kI grantha racanAdi jAnane ke liye dekho camarendra ke aGgarakSaka deva 256000 (2) grantha 'vRhat vizva dharitArNava' // dhairocana ke 240000 (3) bhUtAnanda ke 224 bhaGgarakSaka-zarIra kI rakSA karane vAlA // 000 aura (4) zeSa 17 indroM ke 200000, kalpavAsI, jyotiSI, bhavanavAsI | evam sarva 920000 haiM // aura vyantara, ina cAroM nikAya ke devoM meM (tri0 gA0227,228 ) / se eka vizeSa prakAra ke deva jo rAjA ke ___ aSTa vyantara devoM ke 16 indroM meM se pratyeka aGgarakSakoM kI samAna pratyeka indra ke aGga | ke aGgarakSaka deva 16000, evam sarva 256000 rakSaka ( tanurakSaka, AtmarakSaka ) hote haiM / . noTa 1--kalpavAsI arthAt 16 svarga (tri0 gA0 279 ) / vAsI devoM ke aura bhavanavAsI devoM ke, padavI kI apekSA (1) indra (2) pratIndra (3) dikpAla jyotiSI devoM ke 2 indroM meM se pratyeka ke ( lokapAla ) (4) trAyatriMzat (5) sAmA 16000 evam sarva 32000 aGgarakSaka haiN| nika (6) aMgarakSaka (7) pAriSada (antaHpa ina sarva kI Ayu, kAya, AvAsa Adi jAnane ke liye dekho grantha "trilokasAra' riSada yA samiti, madhyapariSada yA candrA, gAthA 244, 500, 518, 530, 575 // vAhyapariSada yA jatu ) (8) anIka (6) prakIrgaka (10) Abhiyogya (11) kilviSika, | aGgavatI--campApurI ke eka seTha priyadatta yaha 11 bheda haiM / aura vyantara devoM aura jyo- kI suzIlA dharmapatnI / nArIratna dharmaparAyaNa tithI devoM ke bheda trAyastriMzat aura loka- satI "anantamatI" jisane Ajanma kumArI pAla, ina do ko chor3a kara zeSa 6 haiM // . rahakara brahmacarya vrata kA pUrNa rIti se akhaMDa (tri0 gA0 223, 224, 22) / pAlana kiyA isI mahilA 'aMgavatI" kI noTa 2--16 kalpoM (svargoM) aura putrI thii|| (dekho zabda anntmtii')| bhavatrika meM aGgarakSaka devoM ko saMkhyA nimna aGgavAhya--aGga se bAhara, dvAdazAGga prakAra hai:-- ___ (1) prathama svarga meM 336000 (2) dvitIya zru tajJAna se bAhara, akSarAtmaka zru tajJAna ke svarga meM 320000 (3) triIya meM 288000 do mUla bhedoM meM se eka bheda jo 14 prakIrNaka (4) caturtha meM 280000(5) paJcama SaSThama nAmaka upabhedoM meM vibhAjita hai yugala meM 240000 (6) saptama aSTama yugala aGgavAhya zrutajJAna-pUrNa akSarAtmaka | For Personal & Private Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 130 ) aGgavAhya zru tajJAna vRhat jaina zabdAca aGgavAhya va tajJAna zrata zAna ke do vibhAgoM (aGgapraviSTa aura cAturmAsika (5) sAmvatsarika (6) airyAanacAhya) meM se dUsarA vibhaag| pathika aura (7) uttamArtha, ina sAta pra( devo zabda 'aGgapraviSTa') kAra ke pratikramaNa kA bharata Adi kSetra / pUrNa akSarAtmaka zra ta jJAna kA yaha duHvamA suvamAdi kAla, vajU vRSabha Adi vibhAga sni likhita 24 upavibhAgoM meM saMhanana, ityAdi apekSAsahita nirUpaNa hai| vibhAjita hai, jinheM 24 prakIrNaka isa liye 5. vainayika-isa prakIrNaka meM sakahate haiM ki yaha pUrNa 'akSarA maka zruta- myagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, sajhAna' ke eka kama ekaTThI 184467440- myaktapa, ina cAra kA vinaya aura pAMgvayAM 73706551615 akSaroM meM se bane hue upacAra vinaya, ina paJca prakAra vinaya kA aMgapraviSTa yA dvAdazAMgake 1128358005 savistAra varNana hai|| . madhyamapadoM ke atirikta jo eka madhyamapada 6. kRtikarma-isa prakIrNaka meM ara. se kama zeSa akSara 80108175 raha jAte hanta, siddha, AcArya upAdhyAya, sAdhu haiM arthAt jina se pUrA eka madhyamapada jo Adi nava-deva-vandanA ke liye tIna zuddhatA, 1634-3078== akSaroM kA hotA hai nahIM tIna pradakSiNA, do sASTAMga namaskAra, cAra bana sakatA, unhIM zeSa akSaroM kI saMkhyA- zironatti, 12 Avarta kA, tathA devapujana, pramANa 'aMgavAhya' ke yaha nIce likhe 14 guruvandana, trikAlasAmAyika, zAstrasthAprakIrNaka yA 14 phuTakara vibhAga hai:-- dhyAya, dAna, saMyama, Adi sarva nitya 1. sAmAyika-isa meM sarva prakAra naimittika kriyAoM ke vidhAna kA nirUke mithyAtva aura viSaya kaSAyoM se citta paNa hai| ko haTAne ke liye nAma, sthApanA, dravya, 7. dazakAlika-isa prakIrNaka meM kSetra, kAla, bhAva, ina chaha bhedoM yukta 'sA- 10 prakAra ke vizeSa avasaroM para jisa ! mAyikaH kA savistAra varNana hai| prakAra sAdhuoM ko apane AcAra aura 2. stavana-isa prakIrNaka meM tIrthaMkaroM AhAra Adi kI zuddhatA rakhanI va ke 5 kalyANaka, 34 atizaya, = prAti zyaka hai usa kI vidhi Adi kA nirU-| hArya, paramaudArika divya dera, samavazaraNa- paNa hai / sabhA, dharmopadeza, ityAdi tIrthakaratva kI 8. uttarAdhyayana-isa prakIrNaka meM mahimA kA prkaashnruu| stabana kA nirU- cAra prakAra kA upasarga, 22 parISaha Adi paNa hai|| sahana karane kA vidhAna aura una ke phala 3. bandanA-isa meM kisI eka tIrtha- kA tathA zrI mahAvIra svAmI ke upasarga Gkara ke avalambana kara caityAlaya, pratimA sahana aura parISahajaya aura mokSagamana Adi kI stuti kA nirUpaNa hai // kA savistAra nirUpaNa hai // . 4. pratikramaNa--isa meM pUrvakRt pra- ___6. kalpavyavahAra-isa prakIrNaka meM | mAda ghaza lage doSoM ke nirAkaraNArtha (1): munIzvaroM ke yogya AcaraNa kA vidhAna devasika (2) rAtrika (3) pAkSika (4) aura ayogya sevana se lage doSoM ko dUra For Personal & Private Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGgasparzanadoSa vRhat jaina zabdArgava aGgAra karane ke liye dravya, kSetra, kAla, bhAvA- | prakAra antaraMga tapa kA jo pAMcavA bheda nusAra yathA yogya prAyazcit dene kI vidhi "vyutsarga' nAmaka tapa hai usake antargata Adi kA savistAra nirUpaNa hai| "kAyotsarma tapa'' sambandhI 32 doSoM meM se / 10. kalpAkalpa-isa prakIrNaka meN| antima doSa kA nAma "aMgasparzana" yaa| dalya, kSetra, kAla, bhAya ke anukUla sA- 'aMgAmarza (kAyotsarga tapa ke samaya zarIra | dhuoM ke liye yogya aura ayogya donoM ke kisI aMgako chUnA yA masalanA) hai // prakAra ke AcAra kA varNana hai| noTa--kAyotsarga ke 32 doSa yaha hai11. mahAkalpa--isa prakIrNaka meM utkRSTa (1) ghoTakapAda (2) latAvaka (3) staMbhASabha saMhanana Adi yukta jinakalpI mahA muniyoM (4) kuDiyAzrita (5) mAlikobahana (6) ke yogya dravya, kSetra, kAla, bhAvAnukUla zavarI guhya gRhana (7) khalita (8)laMvita utkRSTa AcAra, vRtacaryA, kAyaklezatapa- (2) uttarita (10)stana dRSTi (11) kAkAlokana pratimA yoga, AtApana yoga, abhrAvakAza, (12) khalInita (13) yugakandhara (14) / trikAlayoga--ityAdi, tathA,sthavirakalpI | kapittha muSTi (15) zIrSa prakampita (16) / muniyoMkI dIkSA, zikSA, saMgha yA gaNa- mUka saMjJA (17 )aMguli pAlana (18) bhra kSepa poSaNa,yathA yogya zarIra-samAdhAna yA A- (16) unmatta (20) pizAca (21-28) smasaMskAra, sallekhanA, utkRSTa sthAnagata | pUrva, agni, dakSiNa, naiRtya, pazcima, vAyavya, yA uttamArtha sthAna prApti, uttama ArAdhanA | uttara, ISAna, yaha aSTa dizAvalokana (26)[ Adi kA nirUpaNa hai / / prIvonnamana (30) prIvAvanamana (31) .. 12.puNDarIka--isa prakIrNaka meM bhavana-niSThIvana aura ( 32) aGgasparzana // vAsI, vyantara, jyotiSI, kalpavAsI devoM (dekho zabda" aMgulicAlana doSa" aura usa ke vimAnoM meM janma dhAraNa karane ke prathaka | ke noTa 2, 3) . prathaka kAraNoM--dAna, pUjA, tapa, saMyama, aMgAmarzadoSa-dekho zabda "aGgaparzanasamyakta, akAmanirjarA Adi-kA vidhAna doSa" tathA una sthAnoM ke vibhava Adika kA savistAra varNana hai| aMgAra-(1) jalatA huA koyalA yA la. 13. mahApuNDarIka-isa prakIrNaka meM kar3I kA Takar3AyA upalo lAlaraMga;rAmabhAdha; indra pratIndra aura kalpAtIta vimAnoM ke a- 'AsaktatA yA viSaya-lampaTatA; mrkaasur|| himindrAdi maharddhika devoM meM utpanna hone ke (2) maMgalavAra; 48 grahoM meM se eka kAraNabhUta vizeSa tapazcaraNAdi kA tathA praha kA nAma jise maGgala, bhauma, mahIsuta, unake vibhava AdikA savistAra nirUpaNa hai| kuja, aMgAraka, lohitAMma bhI kahate haiN| 11. niSiddhikA-isa prakIrNaka meM pramAda (dekho zabda 'agha' kA noTa ) janya doSoM ke nirAkaraNArtha aneka prakAra ke (3) nabhastilakapura ke vidyAdhara prAyazcita kA pUrNarUpa se nirUpaNa hai| rAjA trizikhara kA eka putra jo "zrIkRSNa praGgasparzanadoSa( aGgAmarza doSa)-chaha candra" ke pitAH 'vasudeva' kI eka 'madana - For Personal & Private Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 132 ) aGgAraka vRhat jaina zabdArNava aGgAradoSa vegA nAmaka strI ke bhAI caMDavega ke hAtha | kI tIna avivAhita putriyA~, 'candrarekhA', se yuddha meM parAsta huA thA jaba ki 'vasu 'vidyutaprabhA' aura 'taraGgamAlA' manodeva' ne usI yuddha meM usake pitA trizikhara' gAmanI vidyA siddha kara rahI thIM aura do| ko mAra kara aura 'madanavegA' ke pitA ko cAraNa RddhidhArI muni dhyAnArUr3ha the aura trizikhara ke kArAgAra se chur3A kara 'madana- jisa agni ko 'pavana-aMjaya' ke putra 'hanuvegA' se vivAha kiyA thA jisase prathama putra mAna' ne, jaba ki vaha zrIrAmacaMdra kI ora "anAvRSTi" nAmaka utpanna huaa| ( aMgAra se dUta pada para niyukta ho kara kikandhAsambandhI vizeSa kathA jAnane ke liye dekho purI se laGkA ko jA rahA thaa| varSAyaMtra kI prantha 'vRhat vizvacaritArgava' yA harivaMza sahAyatA se bujhAI thii|| purANa, sarga24, zloka 84-86, va sarga (dedo grantha 'bRhat vizvacaritArNava' 25, zloka 62 aadi)|| yA padmapurANa sarga 51) aGgAraka-(1) ciGgArI; maMgala graha; eka aGgAradoSa-ati AsaktatA yA lolupatA tela jo sarva prakAra ke jvaroM ko dUra karatA se kisI vastu ko grahaNa karanA / bhojana hai; bhImarAja nAma se prasiddha eka kuraMTaka sambadhI eka prakAra kA doSa; atigRddhatA se bhojana karane kA doSa; nigrantha digambara vRkSa jise bhRGgarAja bhI kahate haiM // muniyoM ke AhAra sambandhI tyAjya doSoM ke - (2) zrIkRSNacandra ke pitA 'vasudeva' kI eka zyAmA'nAmaka strI ke pitA azanivega' jo mUlabheda 7 aura ubheda 46 haiM una meM ke bar3e bhAI rAjA 'jvalanavega' kA eka putra, se eka usa doSa kA nAma jo lolupatA ke jisane zyAmA ke pitA ko bandIgRha meM sAtha bhojana karane se lagatA hai / vasatikA DAla rakhA thA aura pati 'vasudeva' ko bhI arthAt digambara muniyoM ke liye Avazya tAnusAra Thaharane ke sthAnasambandhI jo jaba sote samaya eka bAra haraNa kara liyA tyAgane yogya 46 doSa haiM una meM se vaha to zyAmA ne bar3e sAhasa ke sAtha usase doSa jo mohavaza vasatikA ko grahaNa karane yuddha karake usakI AkAzagAmanI vidyA yA usa meM adhika samaya taka Thahare rahane (vAyu-yAna yo vimAna') cheda dI thii|| se lagatA hai // ( dekho grantha 'vRhat vizvacaritArNava' yA ___ noTa 1-AhArasambandhI doSoM ke 7 haribaMza purANa, sarga 16 zloka 67 se mUlabheda aura una ke 46 urabheda nigna / 109 taka va sarga 22 zloka 144 Adi; prakAra haiM:-- sarga 24 daloka 31-34) / (1) 16 bhedayukta udgama doSa (2) 16, (3) dakSiNa dezIya eka vidyAdhara bhedayukta utpAdana doSa (3) 10 bhedayukta eSaNa rAjA kA putra, jisane dakSiNa bhArata ke eka (azana ) doSa (4) saMyojana doSa (5) pramA'dadha mukha' nAmaka bana meM SAgni se | NAtireka doSa (6) aGgAra doSa aura (7) prajvalita ho agni lagA dI thI jahAM dhanadoSa / usI bana ke nikaTavartI 'dadhamukha' nAmaka noTa 2--yahI upayukta 46 doSa va nagara ke vidyAdhara rAjA 'gandharvasena' | satikA sambandhI bhI haiM / For Personal & Private Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 133 ) bRhat jaina zabdArNava aGgAramardaka noTa 3--ina 46 uparyukta doSoM ke atirikta eka " adhaH karma' jisa ke 4 bheda | haiM aura eka 'akAraNa' jisa ke 6 bheda haiM, yaha | do mUla bheda yA daza uttara bheda rUpa tyAjya doSa aura bhI haiN| yaha adhika nikRSTa hone se alaga ginAe gae haiM // ( ina sarva doSoM ke alaga alaga nAmAdi jAnane ke liye dekho zabda 'AhAra doSa' ) // aGgAramardaka-i 5- isa nAma se prasiddha 'rudra'deva' nAmaka eka abhavya jainAcArya | a. mA. aGgAravatI - svarNanAbhapura ke eka vidyAdhara rAjA 'citavega' kI strI jisa ke putra kA nAma 'mAnasavega' aura putrI kA nAma 've gatratI' thA jo 'zrIkRSNa' ke pitA 'zrI vasudeva' kI eka patnI thI // ( dekho grantha vRhat vizvacaritArNava' yA harivaMzapuraNa sarga 24, 30 ) aGgAriNI -hAtha - prajJapti. rohiNI Adi aneka divya vidyAoM meM se eka vidyA kA nAma / ( dekho zabda 'acyutA' noToM sahita ) aGgira- dekho zabda 'agnira' // aGgutayA pAMva kI zAkhA arthAt aMguli, a~gulI yA u~galI; eka aMguli kI caur3AI barAbara mApa, ma yava ( java yA jau ) kI madhya-bhAga kI muTAI barAbara mApa; vikrama kI sAtavIM zatAbdI meM vidyamAna kAmasUtra ke racayitA vAtsyA yana muni kA apara nAma; ur3IsA prAnta kA eka dezIrAjya ( mahAnadI ke uttara jo san 1847 se a~garez2I rAjya meM sa aMgula mmilita kara liyA gayA hai| isa kI mukhya nagarI kA nAma bhI 'aMgula' hI hai / noTa 1--aMgula nimna likhita tIna prakAra kA hotA hai: (1) utsedhAMgu -- yaha 8 yava yA 64 sarasoM kI muTAI barAbara kA eka mApa hai jo 'zrI mahAvIra' tIrthakara ke hAtha kI aMgulo kI caur3AI se ThIka arddhabhAga aura una ke nirvANa kI sAtavIM zatAbdI meM vidyamAna 'zrI puSpadantAcArya' aura 'zrI bhUtavatyAcArya' ke hAtha kI aMguli kI caur3AI kI barAbara hai jaba ki kaMThastha jinavANI kA kucha bhAga varttamAna paJcama kAla meM saba se prathama paTakhaMDa sUtroM (prathama zra utaskandha ) meM lipibaddha kiyA gayA thA / yaha aMgula-mApa Ajakala ke sAdhAraNa zarIravAle manuSyoM kI aMguli se kucha bar3A hai / ( dekho zabda " aGkavidyA" kA noTa 7 aura "agrAyaNIpUrva" ke noTa 2, 3 ) // (2) pramANAMgula - yaha mApa uparyukta utleghAMgula ke mApa 500 guNA bar3A hai jo isa bharata kSetra ke varttamAna avasarpiNIkAla ke caturtha vibhAga meM hue prathama tIrthakara "zrI RSabhadeva svAmI" kI yA una ke putra prathama cakravartI "bharata' kI aMguli kI cor3AI kI barAbara hai // (3) AtmAMgula - -isa kA pramANa koI eka niyata nahIM hai / 'bharata' va 'airAvata' Adi kSetroM ke manuSyoM kI apane apane samaya meM jo jo aMguli hai usI ke barAbara ke mApa kA nAma "AtmAMgula" hai o pratyeka samaya maiM zarIra kI U~cAI ghaTane se ghaTatA aura bar3hane se bar3hatA rahatA hai arthAt hara samaya ke hara manuSya kA apane apane aMguli kI For Personal & Private Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgalapRthakva vRhat jaina zabdArNaka aMgulibhra doSa caur3aI kA mApa hI "AtmAMgula" haiN| tsarga' ke samaya kisI a~gulI ko hilAne noTa 2-jinavANI meM naraka, ti- calAne se lagatA hai // ryazca, manuSya aura deva, ina cAroM hI gati ke noTa 1-kAyotsarga sambandhI 32 | jIvoM ke ( arthAt triloka aura trikAla sa- | doSoM ke nAma jAnane ke liye dekho zabda 'aGgAmbandhI sarva hI jIvoM ke) zarIra kA aura sparzanadoSa kA noTa // devoM ya manuSyoM ke nagarAdi kA parimANa noTa 2-SaTaAvazyaka niyukti-(1) utsedhAMgula' se, mahAparvata, mahAnadI, mahA- | sAmAyika (2) stava (3) bandanA (4) pratidvIpa, mahAsamudra, narakabiloM, svargavimAnoM, kramaNa (5) pratyAkhyAna (6) kAyotsarga Adi kA parimANa 'pramANAMgula se, aura noTa 3-prAyazcita, vinaya, dhaiyAvRtya, pratyeka tIrthaGkara yA cakravartI Adi ke chatra, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna, yaha antaraMga camara, kalazA Adi maMgaladravyoM yA aneka tapa ke 6 bheda haiM / ina chaha bhedoM meM se vyutsargaupakaraNoM va zastroM Adi kA tathA samavaza tapa ke (1) vAhyopadhi vyutsarga aura (2) araNAdi kA parimANa AtmAMgula se nirUpaNa bhyantaropadhi vyutsarga, yaha do mUla bheda haiM / kiyA gayA hai // isa 'abhyantaroradhi vyutsarga' ke (1) yAvatnoTa 3-eka aMgula lambAI ko jIva abhyantaropadhi vyutsarga aura (2) niyata'sUcyAMgula', eka aMgula lambI aura itanI kAlAbhyantaropadhi vyutsarga, yaha do bheda haiN| hI caur3I samadharAtala ko 'pratarAMgula' aura ina do meM se bhI prathama ke tIna bheda (1) eka aMgula lambe, itane hI caur3e aura itane hI bhaktapratyAkhyAna (2) ginImaraNa aura (3) moTe ( yA U~ce yA gahare ) kSetra ko 'ghanAMgula' prAyopagamana haiM aura dvitIya ke do bheda (1) kahate haiM / nitya niyatakAlAbhyantaropadhi vyutsarga aura aSTa upamAlokottaramAna meM sUnyAMgula (2) naimittika-niyatakAlAbhyantaropadhi pyuAdi kA mAna pramANAMgula se grahaNa kiyA tsarga haiN| gayA hai| ( dekho zabda 'aGkavidyA' ke moTa | | ina antima do bhedoM meM se pahile bheda 3 aura 6) // 'nityaniyatakAlAbhyantaropadhi vyutsarga' hoke | alapRthaktva-do aMgula se mava aMgula uparyukta 'sAmayika' Adi SaTAvazyaka kriyA taka (a. maa.)|| ( yA karma yA niyukti ) haiM jina meM 'kAyoazalicAlana doSa (aMgulibhramaNa doSa, | tsarga' chaTA bheda hai| (pratyeka bheda upabheda / / aMgulibhra doSa, aMgali doSa - Adi kA svarUpa aura vyANyA Adi pratyeka . nAmaka antaraMga tapa ke antargata yA SaTA- zabda ke sAtha yathA sthAna dekheN)|| vazyaka niyukti kA chaTA bheda jo 'kA- aGgalidoSa / yotsargatapa' yA 'kAyotsarganiyukti' hai | aGgalibhramaNadoSa licAlamadoSa' // - dekho zabda 'aMgu usa ke 32 tyAjya atIcAroM yA doSoM meM se eka kA nAma 'aMgulidoSa' hai jo 'kAyo- | aGgulibhUdoSa / For Personal & Private Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 135 ) vRhat jaina zabdArNava aMguSTapradezana aMguSThapradezana) aGguSThaprazna aMguSThaprasena ( aMguSpadezana yA aMguTha prazna ) - aMguSTa arthAt a~gUThe meM kisI devatA kA AhvAnana karake yA A smika vidyuttaraMgeM utpanna karake a~gUThe se hI praznoM kA uttara dene kI eka vidyA / yaha vidyA 700 alpa vidyAoM meM se sarva se pahilI hai / isa vidyA kA svarUpa, sAmartha, aura prApta karane kI vidhi - maMtra, taMtra, pUjA, vidhAnAdi -- ityAdi kA savistAra pUrNa nirUpaNa 'vidyAnuvAda' nAmaka daza pUrva meM hai jahAM zeSa alpa vidyAoM tathA 'rohiNI' Adi 500 mahA vidyAoM kA aura aSTa mahAnimittajJAna kA bhI pUrNa varNana hai / 'praznavyAkaraNa' nAmaka 10va aGga meM bhI isa vidyA kA nirUpaNa hai // Age dekho zabda 'aMguprasena' [ dekho zabda 'aMgamaviSTa tajJAna' meM (12) dRSTivAdAMga kA bheda (4) pUrvagata aura usa kA vibhAga 10 vidyAnuvAdapUrva aura (10) praznavyAkaraNAMga ] aMguSTika-Age dekho zabda 'aMgosthita' // ariyaka - bharatakSetra ke eka parvata kA prAbIna nAma // bharata cakravartI kI digvijaya ke samaya mArga meM jo aneka nadI, parvata, bama, nagarAdi par3e unameM se eka parvata yaha bhI thA // aGgopAGga - (1) zarIra ke aGga aura upAGga / zarIra ke avayava yA bhAga do paga do hAtha, nitamba (kamara ke nIce kA bhAga, cUtar3a ), pITha, hRdaya, aura mastaka yA zira, yaha ATha 'aMga' haiM / ina aMgoM ke jo mukha, nAka, aMghrikSAlana kAna, A~kha, gardana, pahu~cA, hathelI, a~gulI, nAbhi, jaMghA, ghaTanA, par3I Adi aneka aGga yA avayava haiM unheM 'upAGga' kahate haiM // noTa--nitamboM sahita do paga do hAtha, zira aura dhar3a ( zarIra kA madhyabhAga ), isa -prakAra aGgoM kI gaNanA 6 bhI mAnI jAtI hai / AThoM yA chahIM aGgoM se namaskAra karane ko 'aSTAGganamaskAra' yA 'sASTAGganamaskAra' yA 'SaDAGganamaskAra' bolate haiM // (2) nAmakarma kI 42 uttara prakRtiyoM meM se jo 14 piMDa prakRtiyAM ( bhedayukta prakR tiyAM ) haiM una meM se eka kA nAma 'aGgopAGga' hai jisa ke udaya se zarIra ke aneka avayavoM kI racanA hotI hai / isa piMDaprakRti ke zarIrabheda apekSA tIna bheda (1) audArika zarIrAGgopAMga (2) vaikathika za rAMgopAMga (3) AhAraka zarIrAMgopAMga haiN| zeSa do prakAra ke zarIroM arthAt taijasazarIra aura kArmANa zarIra ke aGgopAMga nahIM hote [ devo zabda 'aghAtiyAkarma' maiM (2) nAmakarma ] // maGgosthita- -eka tIrthaGkara kA nAma // jambUdvIpa ke sudarzanameru kI uttaradizA meM sthita airAvatakSetra kI gata caubIsI ke yaha 9 veM tIrthaGkara haiM / ( Age dekho zabda 'aDhAIdvIpapATha' ke noTa 4 kA koSTha 3 ) // aMdhidAlana - 'aghi' yA 'aghi' zabda kA artha hai 'caraNa', aura 'kSAlana' kA artha hai 'prakSAlana' yA 'ghonA', ataH navadhAbhakti ( nava prakAra kI bhakti ) meM se eka prakAra kI bhakti 'akSAlana' hai jo kisI muni ko AhAra dene ke samaya udAra hRdaya dAtAra prakaTa karatA hai arthAt 'akSiA For Personal & Private Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 136 ) acakSa vRhat jaina zabdArNava acngkaaritbhttttaa| lana' vaha hRdayasthita bhakti hai jo dAtAra avakSa darzanAvaraNa-cakSa ke atirikta AhAra dAnAdi ke samaya muni ke caraNa anya kisI indriya yA mana kI darzana dhokara aura usa caraNodaka (caraNAmRta) zakti kA AvaraNa yA AcchAdana (DhakanA), ko nija mastakAdi para lagA kara prakaTa darzanAvaraNIya karma ke bhedoM meM se eka karatA hai| kA nAma, jisake udaya se jIva ko cakSa noTa--navadhAbhakti-(1) pratigraha yA ke atirikta anya kisI eka yA adhika par3agAhana arthAt kisI atithi ( muni ) ko indriyoM dvArA darzana na hosake athavA Ate deva kara svAmin ! namo'stu, namo'stu, jisake udaya se jIva ke paudgalika zarIra namo'stu, atra tiSTha, tiSTha tiSTha, anna jala meM rasanA, ghrANa, zrotra aura mana, ina cAra zuddha" aise vacana donoM hAtha jor3e hue mastaka dravyendriyoM meM se kisI eka yA adhika namA kara bar3I vinaya se kahanA, (ka) ucca kI racanA hI na huI ho, yA netra ko chor3a sthAnapradAna, (3) aGghi, kSAlana (caraNa prakSA kara anya kisI dravyendriya kI racanA hote | lana ), (4) arcA ( pUjana ), (5) Anati hue bhI unameM se kisI eka yA adhika meM | ( sASTAGga namaskAra ), (6) manaHzuddhi, (7) kisI prakAra kA vikAra hone se usa ke vacana zuddhi, (8) kAyazuddhi, (6) anna shuddhi|| | dvArA usake. yogya viSaya kA darzana na pracakSu-cakSurahita, vinA netra; cakSu ke ho sake // . atirikta anya 4 indriye aura mana // noTa-darzanAvaraNIya karma ke bheda | (1) cakSa-darzanAvaraNa (2) avakSadarzanAvaraNa acakSu darzana-darzana ke 4 bhedoM meM se eka | (3) avadhi-darzanAvaraNa (4) kevala-darzanAvaraNa bheda, cakSu ( AMba, netra) ke atirikta | | (5) nidrotpAdaka-darzanAvaraNa (6) nidrAnidroanya cAra indriyoM meM se kisI jJAnendriya tpAdaka darzanAvaraNa (7) pracalotpAdaka darzanAse yA mana se hone vAlA darzana yA ava varaNa (E) pracalApravalotpAdaka darzanAvaraNa lokana vA sAmAnya nirvikalpa jJAna // (0.) styAnagRddhaya tpAdaka-darzanAvaraNa // - noTa-AtmA ko svayam binA kisI acakSudarzani-cakSudarzana rahita jIva, indriyAdi kI sahAyatA ke yA pAMcoM jJAnendriyoM meM se pratyeka ke yA mana ke dvArA jo | ephendriya, hIndriya, aura trIndriya jIva // apane apane viSaya kA sAmAnya nirvikalpa avakAritabhaTTA-dhanya nAmakAeka seTha jJAna hotA hai use 'darzana" kahate haiM / arthAt kI putrI jisa kA vivAha usakI AzA vaha sAmAnya jJAna jisa meM kisI vastu yA uThAne vAle ke sAtha huA thaa| yaha sadA padArtha kI kevala sattA mAtra kA nirvikalpa apane pati ko davAva meM rakhatI thI / eka rUpa se AbhAsa yA grahaNa ho use 'darzana' bAra rAjA ke dabAva DAlane se pati strI / kahate haiM / isa darzana ke cAra bheda (1) cakSu kI AmA kA pAlana na kara sakA to vaha darzana (2) acakSa darzana (3) avadhi darzana ruSTa hokara bhAga niklii| rAste meM coroM ne aura (8) kevala darzana haiM / laTA aura raMgere ke yahAM becA / isa prakAra | For Personal & Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ acara ( 137 ) vRhat jena zabdArNava acala jaba bahuta kaSTa uThAyA taba use usake | . (2) dhAtukIkhaMDa nAmaka dvitIya pati ne chudd'aayaa| taba se usane krodha mAna mahAdvIpa kI pazcima dizA ke meru-giri | Adi karanA chor3a diyaa| munipati nAmaka kA nAma / eka sAdhu ke jale hue zarIra kI davA ke yaha 'acala' nAmaka merugiri lie lakSapAka (lAkSAdi) nAmaka tela mInAra yA zikhara ke samAna gola gRJjana lene ke lie eka sAdha isa ke ghara AyA / (gAjara) ke AkAra kA lagabhaga gAvaduma usa samaya usa tela kI tIna zIziyAM 84 sahasra pramANayojana UMcA aura eka sadAsI ke hAtha se phUTa gaI to bhI use hasra pramANayojana samabhami se nIce citrA krodhana aayaa| cautho bAra vaha svayaM zIzI pRthvI taka mUlarUpa gaharA hai / isake mUla lekara AI aura sAdhu ko tela diyaa| isa ke tala bhAga kA vyAsa sAr3he nava hajAra kA vistRta varNana munipaticaritra meM hai| (6500 ) yojana aura coTI kA vyAsa (a0 maa0)|| eka haz2Ara ( 1000 ) yojana hai / mUla se noTa-isI kathA se bahuta kucha milatI eka sahasra yojana Upara samabhUmi para isa huI eka kathA zrI zubhacaMdra bhaTTArakakRta 'zre. kA vyAsa 1400 yojana hai| yahAM se Nika caritra' ke 11veM sarga meM tuMkArI' kI hai 500 yojana Upara jAkara isa meM 500 yojo ujjainI nivAsI somazarmA bhaTTa kI tharma jana caur3I cAroM ora eka kaTanI hai jahAM patnI thI / ( Age dekho zabda 'tuMphArI' ) // | meru kI golAI kA vyAsa kaTanI ke vAhya acara-(1) acala, dRr3ha, sthira; (2)jo | kinAre para 6350 yojana aura abhyantara apanI icchA se cala phira na sake arthAt kinAre para 8350 yojana hai| yahAM se daza sarva acetana yA jar3a padArtha (jIva ke ati sahasra (10000 ) yojana kI U~cAI taka rikta zeSa 5 dravya ) (3) jIva aura puda merugiri gRjanAkAra gAvaduma nahIM hai kiMtu / gala ke atirikta zeSa cAra dravya, arthAt samAna caur3A ( samAna vyAsayukta ) calA dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAla aura gayA hai jisa se isa U~cAI para pahu~ca kara | AkAza; (4) acara jIva arthAt pRthvI bhI usa kA vyAsa 8350 yojana hI hai| kAyika, jalakAyika, agni kAyika, vAyu yahAM se sAr3he paiMtAlIsa sahasra (45500) kAyika, aura banaspati kAyika, yaha 5 | yojana kI U~cAI taka phira gRjanAkAra prakAra ke sthAvara jIva ,arthAt sarva prakAra gAvaduma jAkara usa meM eka kaTanI 500 ke ekendriya, jIva // yojana caur3I cAroM ora hai jahAM meru kI acarama-saMsAra kI caramAvasthA (antima golAI kA vyAsa kaTanI ke pAhya kinAre para to 3800 yojana aura abhyantara kiavasthA ) ko na pahu~cA huA, janma maraNa nAre para 2800 yojana hai| yahAM se dazayukta saMsArI jIva // sahasra (10000 ) yojana kI U~cAI taka bhacala-(.1 ) aTala, sthira, dhIra, parvata, | merugiri phira samAna vyAsayukta calA vRkSa, khaMTA gayA hai jisa se isa U~cAI para pahu~ca For Personal & Private Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - acala acala ra 13E" vRhat jaina zabdArgava kara bhI usa kI golAI kA vyosa 2800 akRtrima jinacaityAlaya hai; ataH sarva 16 yojana hI hai| yahAM le zeSa aThAraha sahastra caityAlaya haiM / ina meM se 'bhaprazAla' aura (18000) yojana kI U~cAI taka arthAt 'nandana' banoM ke caityAlaya jyeSTha haiM, 'sau. coTI taka phira gAvaduma jAkara coTI kI manasa' ke madhyama aura 'pANDuka' ke laghu golAI kA vyAsa eka sahasra (1000) haiM / jyeSTha caityAlayoM kI lambAI, caur3AI, yojana hai| UMcAI krama se 100, 50, 75 yojana hai, coTI para usake madhya meM eka cUlikA madhyama kI 50, 25, 37 // yojana aura laghu gola gAvaduma 40 yojana U~cI hai jisa kI 25, 12 // 18 // yojana hai|| kI golAI kA vyAsa nIce mUla meM 12 pANDuka bana meM usa ke IzAna koNa yojana aura Upara zirobhAga meM 4 yojana (uttara pUrva ke madhya ) meM 'pANDaka' nAmaka hai| isa cUlikA ke mUlamaM cAroM ora kaTanI zilA svarNa ke raMga kI, agnikoNa (pUrva ke AkAra kA jo sthAna zeSa rahA usa kI dakSiNa ke madhya ) meM "pANDu-ka~valA' nA. caur3AI 464 yojana hai // maka zilA rUpAvarNa kI, naiRtya ( dakSiNa isa meha ke mUla meM sama bhUmi para jo pazcima ke madhya meM 'raktA' nAmaka zilA mUla ke tala bhAga se 1000 yojana Upara tAye svarNavarNakI, aura vAyavya (pazcima hai eka "bhadrazAla" nAmaka dhana usa kI uttara ke madhya ) meM 'raktaka~valA' nAmaka zilA raktavarNa kI, yaha cAra 'arddhacandrAcAroM ora uttara dakSiNa 1225 yojana kAra' zilAaiM pratyeka 100 yojana lambI aura pUrva pazcima 107876 yojana caur3A (100 yojana vyAsa ko ), bIca meM 50 hai| yahAM se 500 yojana U~cAI para jo yojana caur3I, aura 8 yojana moTI haiN| upayukta 500 yojana caur3I kaTanI meru ke ina meM se pratyeka para tIna tIna golAkAra cAroM ora hai usameM "nandana" nAmaka pana pUrva-mukha siMhAsana haiM, jina meM se madhya kA 500 yojana caur3A hai / yahAM se 55500 tIrthakara deva sambandhI, isake dakSiNa dizA yojana Upara jAkara jo upayukta kA saudharmendra sambandhI aura uttara dizA dUsarI kaTanI 500 yojana caur3I kA IzAnendra sambandhI hai| pratyeka Asana hai usameM tIsarA 'saumanasa' nAmaka kI UMcAI 500 dhanuSa ( 1000 gaz2a), bana 500 yojana caur3A hai / yahAM se talavyAsa 500 dhanuSa aura mukhanyAsa 28000 yojana Upara meru kI coTI para 250 dhanuSa hai| "cUlikA" ke mUla meM usake cAroM ora upayukta 'pANDuka' Adi cAroM zijo upayukta 414 yojana cor3A kaTanI ke lAoM para 'dhAtukaLakhaMDa' mahAdvIpa ke AkAra kA sthAna hai usameM cothA pANDuka" | pazcimIya bhAga ke bharata, pazcimavideha, nAmaka bana 464 pojana caur3A hai| airAvata, aura pUrvavideha-kSetroM meM janme uparyuka pratyeka bana kI pUrva, pazcima, | sarthakaroM kA krama se janmAbhiSeka hotA |.. uttara, dakSiNa pratyeka dizA meM eka eka hai, arthAt 'pANDuka' zilA para bharatakSetra 88 For Personal & Private Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ N dalitish-HIRANDA GARCAtti- ( 139 ) acala vRhat jaina zabdArNava acalagar3ha ke, 'pANDura-ka~valA' zilA para pazcima | meM se dvitIya balabhadra kA nAma; antima videhakSetra ke, 'raktA' zilA para airAvatakSetra tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI ke 11 gaNake aura 'rakta-kavalA' zilA para pUrva videha- dharoM meM se naghe maNa ghara kA nAma: 11 rudroN| kSetra ke tIrthaGkaroM kA janmAbhiSeka hotA hai| meM se chaTe rudra kA nAma; zoryapura ke rAjA ___ noTa 1.- ar3hAIdvIpa meM (1) sudarzana andhakavRSNi ke samudravijaya Adi 10, (2) vijaya (3) acala (4) mandara (5) vidyut putroM meM se choTe putra kA nAma jo zrI nemamAlI (vidyunmAlo ), yaha pA~ca me hai / ina nAtha tIrthaGkara kA eka cacA aura zrIkRSNa | meM se pahilA 100000 (eka lAkha ) yojana kA eka tAU thA; isI acala ke 7 putroM, UMcA 'jambUdvIpa' meM hai, dUsarA aura tIsarA meM se eka putra kA nAma bhI acala hI thaa| pratyeka 81 hajAra yojana U~kA 'dhAtukI- jo zrI nemanAtha kA cacerA bhAI thA; AkhaMDa' dvIpa meM krama se pUrvabhAga aura pazcima- gAmI utsarpiNIkAla ke tRtIya bhAga meM bhAga meM haiM, aura cauthA, pAMvAM bhI pratyeka hone kAle 6 nArAyaNa padavIdhAraka puruSoM 85 saina yojana UMcA 'pu:karArddhadvIpa' meM me se pazcama kA nAma zrI mallinAtha tIrthakama se pUrvabhAga aura pazcimabhAga meM haiN| kara ke pUrvabhava (mahAbala ) kA eka mitr|| pratyeka kI yaha upayukta UMcAI mUlabhAga noTa 3.-ina sarva prasiddha puruSoM kA sahita hai| caritrAdi jAnane ke liye dekho 'vRhavizva-I noTa 2.-pAMcoM mehaoM kI mUla kI caritArNava' nAmaka grantha // gaharAI 1000yojana, bhadrazAla bana kI UMcAI (4) mallinAtha ke pUrvabhava kA eka 100 yojana, zeSa nandana Adi lIno banoM kI mitra; 10 dazAhoM meM se chaTA dazAI; caur3AI krama se 500, 500, 464 yojana, antagar3hasUtra ke dUsare varga ke 5. adhyAya coTI kA vyAsa 1000 yojana aura cUlikA kA nAma ( a. maa.)| kA talanyAsa 12 yojana, mukhavyAsa 4 yojana acalakIrti-eka bhaTTAraka kA nAma jiaura UMcAI 40 yojana, tathA pANDuka Adi nhoM ne hindI bhASA meM "viSApahAra stotra" zilAoM sambandhI racanA Adi jo Upara ko chandovaddha kiyaa| acala meru kI batalAI gaI haiM vahI zeSa cAroM meruoM kI haiM / zeSa bAtoM meM prathama 'sudarzana acalagar3ha-yaha eka prasiddha tIrtha sthAna meru' se to antara hai / parantu anya tIna se sirohI rAjya meM hai jahAM pahu~cane ke liye . prAyaH koI antara nahIM hai, arthAt choTe cAroM ajamera se dakSiNa-pazcimIya koNa ko 'mA-| meruoM kI sarva racanA prAyaH samAna hai| ravAr3a' jaGkazana hote hue yA ahamadAyAda | (devo zabda 'paJcameha' aura 'ar3hAIdvIpa') se uttara-pUrSIya koNa ko mahasAnA jaGkazana (3) vartamAna abasarpiNIkAla ke gata hote hue "AbU-roDa" sTezana para pahu~ca caturthakAla meM hue 24 tIrthaGkaroM meM prathama | kara isI sTezana se "dailabAr3A-AbU'' kI tIrthaGkara zrI RSabhadeva ke 84 gaNadharoM meM | pahAr3I taka 20 mIla pakkI sar3aka jAtI| . se eka gaNadhara kA nAma; 6 palabhadro hai nahAM se acalagar3ha pahu~cane ke liye kevala Manish For Personal & Private Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 140 ) rameramanand acalagar3ha vRhat jaina zabdArNava abalapura 4 mIla kA pahAr3I rAstA hai / yahAM gar3ha / kI dharmapatnI 'anupamAdevI' kI icchA se cA-1 ke nIce eka tAlAba, eka maidAna aura lukya vaMzIya rAjya ke anta hone para 'vIradhakaI hinduoM ke zivamandira haiN| tAlAba vala vAghelA' ke rAjya kAlameM sana 1250 I0 ke kinAre para eka darzanIya gaU kI ke lagabhaga nirmANa karAyA thaa| isI Ava mUrti hai / rAha meM eka svetAmbarI jaina maMdira pahAr3I ke mandiroM meM se eka mandira poravAla hai| yahA~ se addha mIla kI car3hAI para "a- jAtiratna 'vimalazAha' ne bhI 'bhImadeva' ke calagar3ha" nAmaka grAma hai jisameM do svetA- zAsana kAla meM san 2031 I0 meM shriiaadi| mbarI dharmazAlA aura ina dharmazAlAoM meM nAtha' prathama tIrthakara kA banavAyA thaa| 3 jaina maMdira dekhane hI yogya haiN| ina meM se acalagrAma-prAcIna samaya ke eka prasiddha / eka to atyanta vistRta aura vizAla hai grAma kA nAma jisa ke nivAsI eka prasiddha jisa meM bahuta bar3I bar3I 14 svetAmbarI zreSThI (seTha ) kI putrI "banamAlA'' aura pratimAeM 1444 mana svarNa kI bar3I manohara rAjapatrI 'mitrazrI' zrIkRSNa ke pitA 'zrI| haiN| isa mandira ke nIce dUsarA mandira hai vasudeva' ko vivAhI gaI thiiN| jisameM 24 deharI haiN| ina mandiroM aura una acaladravya-paTa dravyoM meM se eka rUpI kI pratimAoM kA nirmANa gujarAta deza nivAsI eka "bheSA zAha" nAmaka prasiddha dravya pudgala ko chor3a kara zeSa pAMcoM arUdhanakudhera ne karAyA thA jisakA banavAyA pI dravya arthAt (1) zuddha jIva dravya (2) huA 'dailavAr3AAva-pahAr3I para 18 karor3a dharmadravya (3) adharma dravya (4) AkArupayoM kI lAgata kA eka vizAla darzanIya za dravya (5) kAladravya acala haiN| ina | jaina mandirahai jisameM cahu~ ora 24bar3I bar3I | ke pradeza sadaiva sthira hai / jIva dravya jaba aura 28 choTI deharI eka se eka bar3hiyA taka kArmaNa Adi paudgalika zarIroM ke aura manohAriNI tathA maMdira ke sAmhane bandhana meM phaMsa rahA hai taba taka yaha bhI rUpI kI ora pASANa ke siMha, hastI, ghoTaka hai aura isIlio viprahagati meM isa ke Adi sarva dekhane hI yogya hai yaha mandira a pradeza cala haiM, caudha ayoga guNasthAna meM panI racanA aura zilpakalA Adi ke liye| (kevali samudghAta ke kAla ko chor3akara ) / itanA loka-prasiddha hai ki bhAratavarSa se bA acala hai aura zeSa avasthAoM meM calA hara ke dUra dUra dezoM ke yAtrI bhI ise dekhane Ate aura isakI prAcIna adbhata racanA ko acalapada-mokSapada, akSayapada, abhayapada. dekha kara cakita ho jAte haiN| avinAzIpada, zuddhAtmapada, nikala paramAtma ____ noTa.-kisI kisI lekha se aisA pada nirvANapada, siddhapada, paJcamagati, jAnA jAtA hai ki dailavAr3A Ava pahAr3I para aSTapravarAprApti // (dekho zabda akSayapada') ke jagata prasiddha jaina mandira ko gujarAta deza acalapura-brahmadvIpa ke pAsa ke AbhIra nivAsI poravAla jAti bhUSaNa "vastupAla'' | deza kA eka nagara,jisameM revatI nakSatrAcArya aura "tejapAla", ina do bhAiyoM ne 'tejapAla' ke ziSyoM ne dIkSA lI thii| (a0maa0)|| EnAmsanmaamanual For Personal & Private Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 141 ) acalabhrAtA vRhat jaina zabdArNava acAmlatapa macalatrAtA-zrI mahAvIra tIrthaGkara ke 11 sampatti, zru tajJAna-sampatti, ekAvalI,dvigaNadharo meM se dhavala nAmaka 1.veM gaNadhara kA kAvalI, ratnAvalI, mahAratnAvalI, kanakAdvitIya nAma / [ pIche dekho zabda akampana valI, muktAvalI, ratnamuktAvalI,mRdaGgamadhya, (6) kA noTa 2] // vajUmadhya, murajamadhya, karmakSapaNa, trailokya sAra, cAndrAyaNa, saptasaptama kapala, sauvIra acalameru-dekho zabda "acala (2)" // bhukti, darzanazuddhi tapaHzuddhi, cAritrazuddhi, acalastoka-vartamAna avasarpiNI kAla paJcakalyANaka, zIlakalyANa, paJcaviMzatike gata caturtha vibhAga meM hue 6 balabhadroM bhAvanA, paJcaviMzatikalyANa-bhAvanA, duHkha meM se dUsare kA nAma // haraNa, dharmacakra, paraspara kalyANa (parama ' [dekho zabda "acala (3)"] kalyANa ), parinirvANa, sUryaprabha, caM. pra , avalA-zakrendra kI 7 vIM agra-mahiSI kumArasambhava, sukumAra, ityAdi aneka prakAra tapovidhiyoM meM se eka prakAra kI (a0 mA0 ) // tapo vidhi kA nAma 'AcAmla varddhana ta,' acalAvatI ( abalA )-eka vyantarI hai| ise 'sauvIra bhukti' bhI kahate haiM / isa devI kA nAma jisakA nivAsa sthAna kI vidhi nimna prakAra hai:-- jambUdvIpa ke madhya sudarzana meru ke bhaiRtya ___ pahile eka SaSThaka aura eka caturthaka koNa ke 'vidyutprabha' nAmaka gajadanta parbata arthAt eka belA aura eka upavAsa nirvike eka zivara (svastika nAmaka kUTa ) kRta AhAra pUrvaka kare jinameM 6 divaza lageMge / pazcAt sAtaveM dina imalI yA acalitakarma-vaha karma jisakA udaya na anya koI zuddha acita amla (turza, khaTTA) humA ho (a0 mA0, acaliyakamma ) // padArtha yukta bhAta yA kevala bhAta kA eka pracAmla ( AcAmla )-alpAhAra, taka grAsa athavA bhAta se nikalA huA mA~Da yA takra kA eka ghaMTa le / agale dina (chAcha ,,bhAta milA huA anapakA kAMjI do grAsa yA do ghaMTa le| isI prakAra eka rasa, arthAt pake cAvaloM se nikalA huA eka prAsa yA ghaMTa prati dina bar3hA kara 10 pUtalA mAMDa jo phira pakA kara gAr3hA na grAsa yA 10 dhaMTa taka 10 dina meM bar3hAve / kiyA gayA ho usa meM milAye hue pake phira 17 veM dina se eka eka grAsa yA ghaMTa cA~vala / imalI-rasa milA bhAta yA bhAta prati dina ghaTA kara daza hI dina meM eka kA mAMDa // . grAsa yA ghaMTa para AjAya / tatpazcAt pracAmlatapa (AcAralavarddhanatapa)-sarva- 27 veM dina nirvikRta alpAhAra se ekAtobhadra, basantabhadra,mahAsarvatobhadra, trividha- zana kara ke eka upavAsa aura eka belA | siMhaniSkrIr3ita, trividha-zatakumbha, meru- yA telA kare / isa prakAra yaha AcAmlapaMkti ( mandara paMkti), vimAna paMkti, nandI- vrata ( AcAmla varddhanatapa ) 33 yA 24 zvara paMkti, divya-lakSaNa-paMkti, jingunn| dina meM pUrNa ho jAtA hai / For Personal & Private Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ acita noTa - vikRta rahita AhArako 'nirvi kRtAhAra' kahate haiM / jo jihvA (jIbha) aura mana meM vikAra yA caTorapana yA jihvA lampaTatA Adi avaguNa utpanna kare use 'vikRta' kahate haiM / aisA vikRta bhojana 5 prakAra kA hotA hai(1) gorasa (2) ikSurasa (3) phalarasa (4) dhAnya rasa aura (5) sarva prakAra ke caTapaTe masAledAra yA kAmoha paka yA ati svAdiSTa saMyogika padArtha // ( 142 ) vRhat jaina zabdAva ati uSNa-saMvRtavivRta ) acitakrIta noTa 2 - madhyAnha ( dupahara ) se kucha dera pazcAt zuddha alpAhAra kevala eka bAra grahaNa karane ko 'ekAzana' kahate haiM / pahile aura pichale dina 'ekAzana' aura madhya ke eka dina nirAhAra - (nirjala ) rahane ko ekopavAsa kahate haiM / isI kA nAma 'caturthaka' bhI hai, kyoM ki isa vrata meM pUre 3 dina rAtri meM 6 bAra ke sthAna kevala do bAra bhojana grahaNa kiyA jAne se cAra bAra ke bhojana kA tyAga ho jAtA hai / isI prakAra do dina nirAhAra (nirjala ) rahane aura pUrva va udhara divazoM meM eka eka dina ekAzanA karaneko 'velA' (dva elA) kahate haiM jisa meM pUrvokta rIti se chaha bAra kA AhAra tyAga ho jAne ke kAraNa use 'SaNThaka' bhI kahate haiM / aise hI tIna dina nirAhAra aura pUrvottara dina eka eka 'ekAzana' karane ko 'telA' (trelA ) yA 'aSTama' kahate haiM // acita-citarahita arthAt caitanya yA cetanA yA jIva pradeza rahita, nirjIva, prAzuka // cita-uSNa-vita acita-uSNa-saMvRta acitajala (1) kAraNa ghI, dugdha, gur3a, zakkara, vastra, bhAjana, bhUSaNa, Adi koI adhita dravya becakara yA badale meM dekara mola liyA huA koI padArtha | atikrItadoSa ( acitadravya krItadoSa ). - muniyoM ke AhAra yA vasatikA ( vastavya sthAna, vasane yogya yA Thaharane yogya koI makAna ) sambandhI 16 prakAra ke "ugama doSoM meM se eka "kI" nAmaka doSa kA eka bheda jo acita krIta sAmagrI se banA huA AhAra yA vasatikA grahaNa karane se kisI nitha sAdhuko lagatA hai| noTa - 16 prakAra ke udgama doSa yaha haiMauddezika, (2) adhyadhi (3) pUti (4) mizra ( 5 ) sthApita (6) bali (7) prAvartita ( prAbhRtaka ) (=) prAvidhakaraNa (prAdukAra ) (E) krIta (10) prAmRSya (11) parivartaka (12) abhighaTa (13) udbhinna (14) mAlArohaNa (15) accheya (16) anisRSTa (anISArtha ) // ina 16 meM se naveM " krItadoSa" ke do bheda dravyakrIta aura bhAvakIta haiM jina meM se 'dravyakrIta' doSa ke bhI do bheda, sacitadravyakrIta doSa aura acitadravyakrIta doSa haiM, arthAt krItadoSa ke sarva tIna bheda (1) sacitadravyakata doSa yA sacitakrIta doSa (2) atidravyakIta doSa yA 'acitakrIta doSa' aura (3) bhAvakIta doSa hai / (dekho zabda 'aGgAradoSa' aura 'ahAradoSa' ) // azcitajala - jo jala chAna kara itanA | garma (uSNa ) kara liyA gayA ho ki usa meM cAvala gala jAya yA jisa meM lavaMga, ilAyacI Adi koI tikta athavA kaSailI vastu milA dI gaI ho / ' dekho zabda "acitayoni 33 [-dAma pAsa na hone ke For Personal & Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 143 ) vRhat jaina zabdAva acitadravya sUrya kI kiraNoM se AtApita yA tIvra vAyu yA pASANa Adi se tAr3ita nadI, sarovara, vApikA Adi kA bhI sI kisI AcArya kI sammati meM 'acita' hai // acitadravya-va - vaha dravya jisa meM usa dravya kA svAmI caitanya yA adhiSThAtA jaudhAtmA yA usa meM vyApaka rahane vAlA koI jIva na ho, arthAt Saha dravya jo kisI vidya jIvadravya kA saudgalika zarIra na ho aura jisa meM koI sajIva sthAvara zarIra ( sapratiSThita yA apratiSThita ) athavA sajIva yA nirjIva trasazarIra bhI vidyamAna na ho / aise azvitadravya hI ko 'prAzukadravya' bhI kahate haiM // noTa 1. - jisa anna ke dAne meM yA kisI phala ke bIz2a meM cAhe vaha sUkhA ho yo harA ho jaba taka pRthvI Adi meM bone se upajane kI zakti vidyamAna hai taba taka vaha dAnA yA vIja yA guThalI 'sacita' hai / aura jaba ati jIrNa hone, agni meM bhUtate, pakAne yA TUka TUka karadene Adi se usa kI vaha zakti naSTa ho jAya taba vaha 'ati' hai / kisI pUrNa pake phala kA gUdA acita hai parantu kacce phala kA gUdA tathA kavyAjala, sarva kanda, mULa, phala, patra, zAka, Adi sa cita haiM jo mirca, khaTAI, lavaMga, ilAyacI yA kisI anya tikta yA kapAyale padArtha ke milA dene se yA agni para pakA lene se yA sukhA lene se acita ho jAte haiM / noTa 2. - vizeSa jAnane ke liye dekho zabda 'abhakSya' aura 'sacitatyAga pratimA' // acitadravyapUjA-pUjA ke he SaTa bhedoM arthAt atidravya pUjA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM se 'dravyapUjA' kA eka bheda / zrI arahantadeva ke sAkSAt paramaiaudArika, divya, nirvikAra, vItarAga mudrAyukta 'zarIra' kA tathA 'tryana ta' ( jinavANI yA jinavANI gaMdhita grantha athavA akSarAtmaka yA 'zabda anya zra tajJAna' ) kA jala candanAdi aSTa dravyoM meM se kisI eka yA adhika sacita yA acita yA ubhaya zuddha dravyoM se pUjana karanA ati dravyapUjA' hai // noTa 1. - prakArAntara se 'acita dravya pUjA' meM do vikalpa haiM - 1. acita 'dravyapUjA' arthAt dravyapUjA ke tIna bhedoM (1) acita ( 2 ) sacita aura (3) sacitAcita yA mizra, ina meM se prathama bheda jisa kA svarUpa uparyukta hai // haiM . - (1) acitadravya kI pUjA aura (2) 2. 'acitadravya' pUjA jisake do artha atidravya se pUjA | prathama artha grahaNa karane se isa meM tIna vikalpa utpanna hote haiM- (1) azcitadravya kI pUjA akSatAdi acitadravya se (2) acitadravya kI pUjA puSpa phala Adi sacitadravya se (3) acitadravya kI pUjA pakke phala yA akSata puSpAdi sammilita mizradravya se / inameM se pratyeka vikalpa ke pUjya dravya ke bheda se nimna likhita 4 bheda haiM: 1. muktigamana arthAt nirvANaprApti pIche arahanta ke zeSa nirjIva zarIra (adhita zarIra ) kI pUjA | 2. arhantAdi paJcaparameSThI kI sadbhAvasthApanA pUjA arthAt unakI vIsarAga mudrAyukta azvitadhAtu yA pASANa kI tadAkAra pratimA meM una kI kalpanA kara unakI pUjA karanA / 3. arhantAdi para For Personal & Private Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 144 ) acitadravyapUjA vRhat jaina zabdArNava acitayoni meSThI kI yA SoDaza-kAraNa-bhAvanA, daza- | avasthA meM nigoda rAzi sahita 'sapratiSThata lakSaNa dharma, ratnatrayadharma, ityAdi kI asa. pratyeka ' hote haiM jima meM ( tIrthara zarIra ke dbhAva sthApanA pUjA arthAt acita kamala- atirikta zeSa meM ) trasa jIva bhI Azraya pAte gaTTA, sUkhe puSpa, akSata Adi atadAkAra | haiN| pavitra acita padArthoM meM unakI kalpanA kara | (dekho zabda 'aSTa sthAnanigoda rahita') unakA pUjana krnaa| 4. dravyazrata yA - noTa 3-pUjana ke sambandha meM vizeSa | jinavANI pratipAdita granthoM kA pUjana // bAteM jAnane ke liye dekho zabda 'arcana' // _ 'citadravya pUjA' kA dvitIya artha acitaparigraha-parigraha ke mUla do bhedoM 'acitadravya se pUjA' grahaNa karane se isa (1) antaraGga yA abhyantara parigraha aura meM bhI tIna vikalpa utpanna hote haiM-(1) | (2) vAhyaparigraha meM se "vAhyaparigraha' ke acitadravya se pUjA upayukta arhanta zarI jo tIna vikalpa haiM arthAt (1) acitarAdi meM se kisI acitathya kI (2) parigraha (2) sacitaparigraha aura (3) mizraayitadravya se pUjA sacitadravya arthAt | parigraha. inameM se rupayA paisA,sonA cAMdI, 'sAkSAta' arhantAdi ( siddhoM ke atirikta)4 | vartana vastra, Adi 'acitaparigraha' haiM / parameSThI kI athavA sacita puSpAdi dvArA | | dekho zabda 'parigraha' // asagAva sthApanA se parokSarUpa pUjA pa. caparameSThI Adi kI (3) acita dravya se acitaphala-pIche dekho zabda 'acitapUjA mizradravya arthAt aSTa prAtihArya Adi dravya' aura usakA noTa // yukta sAkSAta arahanta deva kI athavA dravya acitayoni-Atmapradeza rahita yoni / zru ta yA pIchI kamaMDala upakaraNayukta guNayoni ke mUla tIna bhedoM meM se eka AcAryAdi kii|| . ina meM se pratyeka vikalpa ke bhI pUjana bheda // kI bhacita sAmagrI ke bhedoM se--(1) ___isa ke gaNa apekSA nimna likhita chaha acita jala se pUjA (2) acita caMdana bheda haiM:se pUjA (3) acita tandula se pUjA, (1) acita-zIta-saMkRta yoni-vaha aityAdi--kaI vikalpa ho sakate haiN| cita yoni jo zItaguNa yukta DhakI huI ho| noTa 2.-manuSya zarIroM meM kevala zrI. jaise kucha deva aura nArakiyoM kI tatho arhanta deva ( kevalI bhagavAna ) ke zarIra meM | kucha ekendriya jIvoM kI yoniyAM // nigoda rAzi nahIM hotI aura na usameM kisI (2) acita-zIta-vikRta yoni--vaha samaya trasa jIva hI par3ate haiM / isI liye una acita yoni jo zItaguNa susta khulI huI | kA audArika zarIra 'paramaudArika apratiSThata | ho / jaise kucha vikalatraya aura sammarchana | pratyeka' hotA hai| ataH nirvANa prApti pazcAt | paJcendriya jIvoM kI yoniyAM // vaha parama pavitra acita hai| parantu zeSa sarva (3)acita uSNa-saMvRta yoni-vaha a. manuSya-zarIra chadmastha (asarvajJa yA alpaza) cita yoni jo uSNa guNayukta DhakI huI ho|| For Personal & Private Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02210E / 145 ) (acitayoni vRhat jaina zabdArNava acitayoni jaise kucha deva aura nArakiyoM kI tatho | hI haiM--(1) acita (2) sacita aura (3) kucha ekendriya jIvoM kI yoniyAM // sacitAcita mizra / ina meM se pratyeka ke (4) aci ta-uSNa-vivRta yoni-vaha | (1) zIta (2) upNa aura (3) zItoSNa sacita yoni jo uSNaguNa yukta khulI huI | mizra, yaha tIna tIna bheda hone se yoni ke ho / jaise kucha vikalapraya aura sammUrchana | nau bheda haiN| ina nava meM se (1) sacitA. paJchandriya jIvoM kI yoniyAM // cita-zIta (2) sacitAcita uSNa aura (5) acita-zItoSNa-saMvRta yoni-- (3) sacitAcita-zItoSNa, ina tIna meM se vaha acita yoni jo zItoSNa mizraguNa pratyeka ke (1) saMvRta (2) vivRta aura (3) yukta DhakI huI ho / jaile kucha ekendriya saMvRta-dhivRtamizra, yaha tIna tIna bheda haiM jIpoM kI yoniyAM // aura zeSa 6 meM se pratyeka ke (1) saMvRta | . - (6) acita-zItoSNa-vivRta yoni- aura (2) vivRta, kevala yaha do hI bheda haiM | yaha acita yoni jo zItoSNa mizraguNa jisa se yoni ke sarva bheda guNa apekSA 21 ho / yukta khulI huI ho / jaile kucha vikalatraya jAte haiM jina ke alaga alaga nAma nimna / aura sammUrchana paJcendriya jIvoM kI likhita haiM:yoniyAM // (1) acita-zIta-saMvRta (2) acitta * * noTa?-paidA hone yA upajane ke sthAna zIta-vivRta (3) acita-uSNa-saMvRta (4) avizeSa ko 'yoni' kahate haiM jisa ke mUla bheda cita-uSNa-vivRta (5) acit-shiitossnnesNvRt| (6) adhita-zItoSNa-vivRta (7) sacita-zIta. (1) AkAra yoni aura (2) gunnyoni| saMvRta (8) sacita-zIta-vivRta (8) sacita yoni ke AkAra apekSA tIna bheda hai-- | uga-saMvRta (10) sacita-uSNavivRta (11) / - (1) zaMbAvartta-jisa ke bhItara zaGkha kI sacita-zItoSNa-saMvRta (12) sacita-zItosamAna cakra ho| paNa-vivRta (13) scitaacit-shiit-sNvRt| (2) karmonnata--jo kachave kI pITha (14) savitAvita-zIta-dhivRta (15) sacisamAna uThI huI ho| ta.cita-zIta-saMvRta-vivRta (16) sacitA__ (3) vaMzapatra--jo bAMsa ke patra kI cita uSNa-saMvRta (17) sacitAvita-upA-pi. samAna lambI ho // vRta (18) sacitAvita-da-saMvRtadhivRta ina meM se prathama prakAra kI yoni meM (16) sacilAdhita-zIto-rAvRta (20) saniyama se garbha nahIM rahatA aura yadi rahatA citAcita-zItoSNa vivRta (21) sacitA-1 bhI hai to naSTa ho jAtA hai| dUsarI meM tIrtha cita-zItoSNa-saMvRta vit|| rAdi padavI dhAraka mahAna puruSa tathA guNaapekSA yonike ina 21 bhedoM meM se sAdhAraNa puruSa bhI utpanna hote haiM aura prathama ke 6 bheda "acitayoni' ke haiN| ina tIsarI meM tIrthaGkarAdi mahAna puruSa janma nahIM se agale 6 bheda "sacitayoni" ke haiM aura lete, sAdhAraNa manuSyAdi janma lete haiN| zeSa bheda sacitAcita mizra yoni ke haiN| yoni ke guNa apekSA bhI mUla bheda tIna yoni ke ina 21 bhedoM ko upayuka sAja For Personal & Private Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ athitayoni vRhat jaina zabdArNava acelaka AkArApaMkSita tIna bhadau arthAt zaM bAvartta, avita-zIta-vivRta , dekho zabda kUrmonnata aura vaMzapatra meM se pratyeka para | acita-zIta-saMvRta / aura garbhaja, uppAdaja, sammUrchana, ina | acita-zItoSNa-vivRta "acitatIna prakAra ke anmoM meM se pratyeka para yoni " // tathA sarva saMsAro jIpoM meM aikendriya, dvI avita-zItoSNa-saMvRta yoni niSTaya Adi ke aneka jAti bhedoM para yathA- bhavirA ( airA, perA)-16ve tIrthakara sambhaya lagAne se sarva yoniyoM ke vizeSa | zrI zAntinAtha kI mAtA kA nAma ( devo bheda 84 lakSa ho jAte haiM jina kA vivaraNa zabda 'airA' aura airaa')| (a. maa.)|| "yoni" zabda ke sAtha yathAsthAna milegaa|| acatana-cetanArahita padArtha, ajIva yA (go. jI. gA081-8) ___ jaDa padArtha SaTa dravyoM meM se eka jIvadravya nareTa 2.-upAda janma vAle sarva ko chor3a kara anya pA~coM dravya arthAt jIvoM kI, arthAt sarva deva gati aura naraka pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, Agati meM utpanna hone vAloM kI aura kucha kAzadravya aura kAladravya acetanadravya' haiN| sammarchana jIvoM kI "acitayoni' hotI acela-(1) celarahita arthAt vastrarahita, hai| garbhaja jIvoM meM ( jinake potaja, jarAyuja vastratyAgI // . . yA jelaja, aura aNDaja, yaha tIna bheda hote ___ (2) alpa vastradhArI (a. maa.)|| haiM) "acita-yoni'' kisI kI bhI nahIM | | acelaka-(1) vijayArddha parvata para ke eka hotii|| yoni ke uparyukta 21 bhedoM meM se (1) nagara kA nAma jisakA svAmI 'amitavega' acita zIta-saMvRta aura (.) acita-uSNa nAmaka rAjA thaa| isI rAjA kI putrI saMvRta, kevala yaha do hI bheda uppAda janma | 'maNimatI' ne laGkAnareza 'rAvaNa' dvArA vAloM ke-deva aura nArakiyoM ke-ho haiN| apanI 12 varSa meM siddha kI huI vidyA hasammUrchana janma vAle pahendriya jIvoM kI raNa kiye jAne se nidAna bandha yukta yoni upayukta 21 bhedoM meM se 1,35,7.6.11 zarIra tyAga karake rAvaNa' kI paTarANI 13. 16, 16 ina saMkhyA vAle kaMvala nava bhaMdI 'mandodarI' ke udara se janma liyA aura kI aura zaMpa IndriyAdi kI yoni 24,6, mithilAnareza 'janaka' kI rAnI 'videhA' 8,10,12, 14.7,20, ina saMrayA vAla kaMvala kI putrI 'sItA' nAma se prasiddha hokara nava hI bhoM kI hotI hai / aura garbha ja jIvoM aura zrI rAmacandra' ko svayambara dvArA kI yoni upayukta 21 bhedoM meM se 15, 8.21 vivAhI jAkara anta meM rAvaNa ke nAza ina saMkhyA pAThe, arthAt (1) saciAbita. kA kAraNa huI // zIta-saMvRtadhiyata (.) sacitAvita uSNa- (u0 pu0 parva 68, zloka 13-27) // saMvRta vivRA aura (3) savitA-dhita zIto. (2) calarahita yA kutsita alpamUlya paNa-saMvRta vivRtAvala ina tIna hI bhedoM kI ke vastra vAlA (a. mA. acela)| hotI hai| (3) vastra na rakhane kA yA sveta mAmo(go0jI0 85-87) peta alpavastra rakhane kA AcAra; prathama . Gaa. For Personal & Private Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 147 ) vRhat jaina zabdArNava anekakaprata aura antima tIrthakaroM ke sAdhuoM kA AcAra ( a. mA. acelaga ) // alakatrata - sarva prakAra ke vastra tyAga dene kA vrata / digambara muniyoM ke 28 mUlaguNoM meM se eka guNa kA nAma 'Avelakya' hai / isa 'Avelakya' nAmaka mUlaguNa ko dhAraNa karane kA nAma hI 'ace laka vrata' hai // noTa - 28 mUlaguNa Adi kA viva raNa jAnane ke liye devo zabda 'anagAradharma' // lakya (acelakya ) - acelakapanA, vapratyAga, digambaratva // maurya - corItyAga, corIvarjitakarma adattagrahaNatyAga, steyatyAgaH pramatta-yoga pUrva arthAt lobhAdi kaSAya vaza yA indriyaviSaya- lampaTatAvaza binA dI huI kisI kI vastu ko grahaNa karanA 'steya ' yA 'corI' hai / isake ATha bheda haiM - (1) grAma (2) araNya (3) khaliyAma (4) ekAnta (5) anyatra (6) upadhi (7) amuktaka (8) pRSThagrahaNa, ina a ThoM prakAra kI corI kA tyAga 'acaurya' hai // ( hari0 pu0 sarga 34, zloka 103 ) / pracaurya praNuvrata ( acauryANuvrata ) - gRhasthadharma sambandhI 5 aNuvrata ( 'anuvrata' arthAt mahAvata yA pUrNatrata ke sa hAyaka yA anuvartI vratoM) meM se tIsare aNuvrata ko nAma jisameM sthUla corI kA tyAga kiyA jAtA hai| isI ke nAma 'adasAdAnavirati' yA 'adattAdAnaviramaNa' yA 'adasagrahaNa tyAgANuvrata' yA 'steyatyAgANu vrata' yA 'asteyANuvrata' bhI kahate haiM / A ( Age dekho zabda 'aNuvrata' ) // isa vrata ko dhAraNa karane vAlA manuSya kisI anya prANI kI kahIM rakhI huI, par3I huI, girI huI, bhUlI huI, dharohara rakhI huI, Adi kisI prakAra kI koI vastu lobhAdi kaSAyavaza nahIM grahaNa karatA, na kisI se grahaNa karAtA hai aura na uThA kara kisI ko detA, na uThavAkara kisI ko dilavAtA hai | kilI vastu ko usa ke svAmI kI AjJA binA usa ke sammukha bhI na balAt letA, na kisI se livAtA hI hai aura na uThA kara kisI anya ko detA, ma dilAtA hI hai / isa vrata ko dhAraNa karane bolA manuSya koI aisI vastu jisa kA koI svAmI na ho yA koI aisI vastu bhI jisa ke viSaya meM yaha sandeha ho ki yaha merI hai yA kisI anya kI hai na svayam grahaNa karatA, na anya kisI se prahaNa karane ko kahatA hI hai / acauryANuvatI gRhastha kisI kUpa sarovara Adi jalAzaya kA jala, khAna kI miTTI, ghAsa, vRkSa, phala Adi aisA koI padArtha jise usa ke svAmI rAjA Adi me sarva sAdhAraNa ke liye chor3a rakhA ho aura jisake lene meM kisI kI koI roka Toka Adi na ho use grahaNa kara sakatA hai / athavA mAtA, pitA, bhAI, bandhu, Adi kA yaha mAla jisa ko dAyedAra koI anya manuSya dharmazAstrAnukUla yA zAya niyamA nukUla yA rIti rivAja ke anusAra na ho, binA diye bhI una kI mRtyu ke pazcAt le sakatA hai // - isa acauryANuvrata ke nimna likhita 5 aticAra doSa haiM jinase isa vrata ke pAlana For Personal & Private Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ acaurya-aNuvrata bRhat jaina zabdArNava acauryaaNata karane vAle ko sadaiva bacanA cAhiye :- (5) pratirUpaka vyavahAra yA pratirUpaka(1) caura-prayoga yA sena-prayoga--kisI vyavati thA kRtrima vyavahAra--bahumUlya kI ko corI karane ke upAya Adi batAnA yA vastumai usI kI saraza alpa mUlya kA svayam sIkhanA yA caurya karma ke liye uo- koI vastu gupta rUpase milAkara bahu mUlyakI janA utpanna karAne vAlI koI anumati vastu ke bhAva pecanA yA nakalI vastu ko vA sahAyatA Adi denA yA caura karma ke asalo yA adhiyA ko liyA batAkara | sAdhana yA sahAyaka padArtha 'kamanda' Adi paMcanA, ityaadi| banAnA, vecanA yA mAMge denA, ityAdi // yaha pA~cau tathA isI prakAra ke anya bhI (2) caurArthadAna yA caurAhRta-graha yA aise kArya jo lomAdi varA gupta rIti se tadAhatAdAna-corI kA mAla dharohara ra yA balAt karane par3e va saba corI hI kA khanA, yA mola lainA, yA kisI anajAna rUpAntara yA usake tivaar| yAbhole manuSyAdi se lobha Adi kaSAyavaza (sAgAra0 a04oka 50) / ghahu mUlya kI vastu bahuta kama mUlya meM noTa --kisI grahaNa ki hue ta kA lainA yA utkoca(arthAt ghUsa yA rizavata) eka aMza bhaMga honA arthAt antaragayA bahilainA, ityAdi // raga ina donoM meM se kisI eka kAra se bhaga (3) viruddharAjyAtikrama yA viruddharAjya- honA "aticAra" yA "atIdhAra" doSa pAhadhyatikramaNa--rAjA kI kisI AzA kA lAtA hai jisa se usa vrata meM zithilatA aura ghorI se ulaGghana karanA, rAjasva (rAjA kA kucha asayaMmapanA A jA / aura antaraGga niyata "kara" yA mahasUla ) corI se (gupta vahiraGga donoM prakAra se jaba koI prata bhaMga ho rIti se ) na denA yA kama dainA, rAja bhaMga jAya to vA "anAcAra' kahalAtA hai| hone para nIti kA ulaMghana karake anacita "aticAra dopa" lagane meM prataTane se bacane vyApAra karanA, rAjAjJA binA apane rAjA ke liye citta meM kucha na kucha bhaya banA rahatA ke virodhI rAjya meM jAnA arthAt zatra hai pantu ."anAcAra" meM hRdaya meM niyatA rAjA ke rAjya meM jAnA, apane rAjA ke AjAtI hai / / zatruse gupta rIti se milanA yA use kisI (sA. a. 4, iloka 18 mU gA. 10.6) prakAra kI sahAyatA denA, ityAdi // ___ isa "acauryANavata'' ko nila ramane . (5) hInAdhika mAnonmAna yA hInAdhika | ke liye nimna likhita 5bhAvanAoM ko bhI mAnatulA yA mAnonmAnavaparItya yA mAnava- avazya dhyAna meM rakhanA aura haradama unake nyUnatAdhikya-tolane nApane ke yAra yA anukUla pravartanA cAhiye :--- gaja Adi kama bar3ha rAvanA yA tAkhar3I (3) zUnyAgAravAsa--suryasanI, tIvra (tulA yA tarAja ) kI DaMDI meM kAna rakhanA kaSAyI, bhraSTAcaraNI manuSyoM se zaya sthAna | yA uMDI mArakara tolanA jisase gupta rUpameM meM nivAsa karane kA sadA dhyAna rakhanA // apanA mAla kama diyA jAya aura parAyA | (2) vimocitAvAsa--kisI anya manumAla adhika liyA jAya // - pya ke jhagar3e TaMTe se rahita sthAna meM nivAsa For Personal & Private Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . acaurya-mahAvrata vRhat jaina zabdArNava acaurya-mahAvata karane kA sadaiva vicAra rakhanA // | saMyamopakaraNa "pIchI", aura zaucopakaraNa (3) aparoparodhAkaraNa-kisI anya | 'kamaMDala', yaha tIna upakaraNa ( sAdhana yA manuSya ke sthAna meM jahA~ jAne kI roka Toka upakArI padArtha ) dhammo pakaraNa haiM // ho balAt praveza na karane kA sadaiva dhyAna noTa2.-jo svayam mahAna haiM, jinake rhnaa|| | grahaNa karane se grahaNa karane vAlA vyakti (4)AhAra zuddhi-nyAyopArjitadhana mahAna ho jAtA hai athavA jinheM mahAna zaktise prApta kI huI zuddha bhojana-sAmagrI se bane vAna punyavAna puruSa hI dhAraNa kara sako hai hue AhAra ko lolupatA rahita santoSa tathA jina kA AcaraNa atyanta pane saMsAra sahita grahaNa karane kA sadaiva dhyAna rkhnaa| kI nivRti aura mokSa mahA-pada kI prApti ke ( 5 ) sadhauvisaMvAda-sAdharmI liye hI kiyA jAya unheM "mahAtrata" kahate haiN| manuSyoM se kisI vastu ke sambandha meM "yaha isa acaurya mahAvrata ke nimna lignita merI hai yaha terI hai' ityAdi kahana sunana 5 aticAra doSa hai jo isa vrata ke pAlaka dvArA koI phalada visaMvAda Adi na rakha muniyoM ko bacAne cAhiyeH-- kara paraspara kArya nikAlane kA sadA vi. (1) ayAtra-AcArya Adi se cAra rakhanA // prArthanA pUrvaka AzA liye binA kisI dharmApakaraNa ko grahaNa karanA yA kisI bhavaurya-mahAnata-muni dharma sambandhI 5 anya sAdharmI muni ke upakaraNa ko apane mahAvatoM meM se tIsarA mahAvata, tathA 28 kAma meM lAnA // mUlaguNoM meM se eka mUlaguNa jisa meM sthUla (2) ananujJApana-kisI anya muni aura sUkSma sarva hI prakAra kI corI kA, ke upakaraNa ko binA usakI anumati ke arthAt vinA dI huI vastu grahaNa karane kA apane kAma meM lAnA // mana, bacana aura phAya se kRta, kArita, (3) anyathAbhAva-dharmopakaraNoM yA anumodanA yukta pUrNatayaH tyAga kiyA zipyAdi meM mamatva bhAva rakhanA // jAtA hai| (4) prati sevA yA tyakta seghA-- isa vrata ko dhAraNa karane vAle muni, AcAryAdi kI yathArtha sevA se mana ko RSi, sAdhu sarva prakAra ke parigraha ke arthA- pratikUla rakhanA arthAt sevA se jI t dhana, dhAnya, vastra, phaTamba Adi 10 curAnA // prakAra ke sarva padArthoM aura krodha, mAna, (5) ananucisevana--anya kisI mAyA, lobhAdi 14 prakAra kI sarva kaSAyoM sAdharmI muni ke kisI upakaraNa ko usa ke tathA nija paudgalika zarIra taka se ma- kI anumati se lekara yogya rIti se kAma ! matva bhAva rakhane ke tyAgI hote haiM / ataH meM na lAnA // dharmopakaraNa aura bhojana ke atirikta anya . . (mU0 gA0 336) / koI vastu dI huI bhI grahaNa nahIM karate // isa acaurya-mahAghrata ko nirmala rakhane ___ noTa 1.-jJAnopakaraNa "zAstra" ke liye nimna likhita 5bhASanAoM ko bhI - For Personal & Private Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ avIryavata hara dama dhyAna meM rakhanA aura tadanukUla pravartanA Avazyaka hai:-- ( 150 ) bRhat jaina zabdAva ( 1 ) zUnyAgAra ghAsa - parvatoM kI guhAoM yA vRkSoM ke koTaroM Adi sune sthAnoM meM nirmamatvabhAva se nivAsa karane kI bhAvanA rakhanA // ( 2 ) vimocitAvAsa --dUsare ke chor3e hue sthAna meM arthAt aise AvAsa meM nirmama bhAva se nivAsa karane kI bhAvanA rakhanA jo kisI gRhastha ne nija kArya ke liye banavA kara ! pazcAt atithiyoM ke Akara Thaharane yA dharma sAdhana karane ke hI liye chor3a diyA ho (3) anuparodhAkaraNa - anya manuSya yA pazu pakSI Adi ko apane Thaharane ke sthAna meM Ane se yA Akara Thaharane yA basane se na rokane kI bhAvanA rakhanA / isa bhAvanA ke anya nAma "paranuparodhA karaNa", "aparoparodhAkaraNa", "anyAnuparodhAkaraNa", "anyAnuparodhitA" bhI haiM // ( 4 ) bhaikSyazuddhi yA AhAra zuddhizAstrAnukUla AhAra sambandhI 46 doSa aura 32 antarAya bacA kara 'bhikSA zuddhi' kI bhAvanA rakhanA // (5) sadharmAvisaMvAda--3 -- anya kisI sAdharmI muni ke sAtha upakaraNoM ke samba ndha meM "yaha merA hai yaha terA hai" ityAdi visaMvAda na rakhane kI bhAvanA rakhanA // acauryavrata - dekho zabda 'acaurya aNuvrata' aura "acaurya mahAvrata" // acauryavratopavAsa-acauryavrata ke upa vAsa // acauryavratopavAsa "acauryavrata" meM ATha prakAra kI corI meM se pratyeka kA tyAga (1) manaH kRta (2) manaH kArita (3) manaHanumodita (3) vacana kRta ( 5 ) vacana kArita ( 6 ) vacana anumodita (7) kAya kRta (8) kAya kArita (9) kAya anumodita, ina madha vidhi se kiyA jAtA hai jise "navakoTi tyAga vidhi" kahate haiM, jisa se pratyeka prakAra kI corI ke nava nava bheda hone se AThoM prakAra kI corI ke sarva 72 bheda ho jAte haiM / ataH isa vrata ko parama zuddha aura nirmala banAne ke liye jo "upabAsa" kiye jAte haiM unakI saMkhyA bhI 72 hI hai / pratyeka upavAsa se agale dina 'pAraNA' kiyA jAtA hai | ataH pAraNoM kI saMkhyA bhI 72 hI hai / upavAsa prArambha karane se pUrva ke dina 'dhAraNA kI jAtI hai| ataH isa acauryavratopavAsa' meM lagAtAra sarva 145 dina lagate haiM / noTa 1. -- ekopavAsa, yA ilA, yA belA Adi yA pakSopavAsa, mAsopavAsa Adi vrata pUrNa hone para jo bhojana kiyA jAtA hai use 'pAraNa' yA 'pAraNA' kahate haiM aura upavAsa ke prArambha se pUrva ke dina jo pratikSA sUcaka bhojana kiyA jAtA hai use dhAraNA' kahate | pAraNA aura dhAraNA ke dina prAyaH 'ekA zanA' hI kiyA jAtA hai // noTa 2. - yaha "acauryatratopavAsavidhi" "cAritrazuddhi vidhi' ke antargata hai jisa ke 1234 upavAsa, 1234 pAraNA aura 8 dhAraNA meM sarva 2476 dina nimna prakAra se lagate haiM:-- (1) ahiMsA vratopavAsa - 126 upavAsa, 126 pAraNA, 1 dhAraNA, sarva 253 dina // For Personal & Private Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 151 ) bRhat jaina zabdArNava ayovrata (2) satya vratopavAsa-72 upavAsa, 72 pAraNA, 1 dhAraNA, sarva 145 dina // (3) acaurya pratopavAsa-- 72 upavAsa, 72 pAraNA, 1 dhAraNA, sarva 145 dina (4) brahmakharya pratopavAsa-- 180 upavAsa, 180 pAraNA, 1 dhAraNA, sarva 361 dina // (5) pariprahatyAga yA parigrahaparimANa vrato pavAsa - 216 upavAsa, 216 pAraNA, 1 dhAraNA, sarva 433 dina // (6) rAtribhukkityAga vratopavAsa-- 10 upavAsa, 10 pAraNA, 1 dhAraNA, sarva 21 dina | (7) trigupti vratopavAsa - 27 upavAsa, 27 pAraNA, 1 dhAraNA, sarva 55 dina // (8) paJcasamiti vratopavAsa -- 531 upavAsa, 531 pAraNA 1 dhAraNA, sarva 1063 dina !! ina sarva vratopavAsoM kA vivaraNa uma ke vAcaka zabdoM meM se pratyeka zabda kI vyAkhyA meM yathAsthAna dekheM // acauryAzuvata -pIche devo zabda "acauM - aNuta // acchuttA nAthapurANa meM jo ki I0 san 1205 meM aa gayA hai prazaMsA kI hai / isase spaSTa hai ki yaha I0san 1205 se pahile hogayA hai aura isane apane pUrvakAlIna kaviyoM kI stuti karate samaya "aggalakavi" kI o ki I0 san 1089 meM huA hai, prazaMsA kI hai, isase yaha I0 san 1089 ke pIche huA hai| isake sivAya revaNa nAmaka senApati rAjA kalacuri kA maMtrI thA aura zilA lekhoM se mAlUma hotA hai ki AhaSamalla ( 1981 - 1983 ) ke aura navIna hayazAla baMza ke vIra vallAla ( 11 72 - 1216 ) ke samaya meM bhI vaha jIvita thA / isase isa kavi kA samaya 1195 ke lagabhaga nizcita hotA hai / barddhamAna purANa maiM mahAvIra tIrthaGkara kA carita hai| isameM 16 AzvAsa haiN| isakI racanA anuprAsa yamaka Adi zabdAlaMkAroM se yukta aura praur3ha hai| isa kavi kA aura koI grantha nahIM milatA // ( ka. 41 ) accutAvataMsaka -Age dekho zabda "acyuta (6) " aura "acyutAvataMsaka" accha-nirmala, meru parvata, eka Arya deza, sphaTika maNi ( a. mA. ) // aJcaraNa (AcaNa ) -- samaya I0 san 1965 | yaha kavi bharadvAja gotrI jaina brAhmaNa thA / isake pitA kA nAma kezavarAja, mAtA kA malla/mbikA, guru kA nandiyogIzvara aura grAma kA purIkaranagara ( pulagira ) thaa| isake pitA kezavarAja ne aura recaNa nAma ke sainApati ne jo ki basudhaivAndhava ke nAma se prasiddha thA varddhamAna purANa nAma prantha kA prArambha kiyA thA; parantu dudaiba se unakA zarIrAnta ho gayA aura tava ukta prantha ko AcaraNa ne samApta kiyA / acchavi-kAyayoga ko rokane vAlA snAtaka, 14 ve guNasthAnavartI sAdhu // ( a. mA. ) macchidra - chidrarahita; gozAlA ke 6 dizAcara sAdhuoM meM se cauthA ( a. mA. acchi ) // isa kavi kI pArzvakavi ne apane pArzva | acchruttA - 20 veM tIrthaGkara zrI munisuprata For Personal & Private Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 152 ) acchadha doSa vRhat jaina zabdArNava acyuta nAtha kI zAsana devI (a. maa.)| (2) zrI RSabhadeva ke "bharata" aadi| macchedyadoSa ( Achedya doSa)--kisI 100 putroM meM se eka kA nAma / rAjA Adi ke bhaya yA dayAva se diyA | (3) 16 (solaha) svagau yA kalpoM meM | huA bhojana grahaNa karanA / munivrata samba- | se sola kalpa kA nAma // . ndhI aSTa-zaddhiyoM ke antargata jo "bhikSA- | (4) solhaveM svarga ke indra kA nAma // zuddhi" yA "AhAra zuddhi'' aura "zayanA (5) antima cara svargI arthAt A-, sana zuddhi" yA "ghasatikA zuddhi" nAmaka nata,prANata,bhAraNa,acyuta sabandhI 6 indraka | bheda haiM usameM nirdoSa pAlanArtha jo 46 doSoM vimAnoM meM le saba se Upara ke chaThe indraka | se bacane kA upadeza hai una meM se eka vimAna kA nAma jo 16 svargoM ke 52pttloN| dora kA nAma 'achedya doSa' hai / yaha una meM se sarva se Uparake antima paTala ke madhya 46 doge ke antargata 16 udagama doSoM' meM se eka prakAra kA doSa hai jo saadhoN| (6) uparyukta adhyuta'nAmaka indraka viko aise AhAra yA sthAna ke jAna bUjhakara mAna kI uttara dizA ke 11 (hari pu0 12) / prahaNa karane meM lagatA hai jise kisI gRha- zreNIvaddha vimAnoM meM se madhya ke chaTe (hari0 / stha ne rAjA Adi kisI balavAna puruSa pu0cauye) zreNIghaddha vimAna kA nAma jisa | ke bhaya yA dabAva se diyA ho| meM 'ajyurondra' kA nivAsa sthAna hai| isI noTa--pIche de vo zabda "akSa mRkSaNa", vimAna ko agutAyatasaka' vimAna bhI "agara dopa' aura "adhitakrIta doSa // acAna yuta na honA, cyuta na hone noTa1-adhyuta svarga ke nivAsI devoM bAlA, na girane vaalaa|| ke mukuTa kA cinda 'kalpavRkSa hai| yahAM jaghanya praccana-libdha-vaha lamdhi yA prApti jo Ayu 20 sAMgaropama varSa aura utkRSTa 22 eka bAra prApta hokara phira kabhI cyuta na sAgaropama yarpa pramANa hai / devAGganAoM kI ho; AtmA ke vaha pariNAma yA bhAva jo jaghanya Ayu kucha samayAdhika 48 patyopama pragaTa hokara phira luna na ho| varSa kI aura utkRSTa 55 palyopama varSa kI hai| apAya go pUrva meM jo '14 ghastu" nAmaka | zarIra kA ulledha ( UMcAI ) kucha kama 3 hasta mahA adhikAra hai usa meM se pAMcavIM vastu | | (3 arali) pramANa hai| acyuta svarga sambandhI kA nAma 'acyavana labdhi' hai jisa meM 20 sava vimAna zuruH vaNa ke hai| prAmRta yA pAhur3a haiM / ina 20 pAhur3oM meM (tri0 530, 542, 543) se "karma prakRti" nAmaka cauthe pAhur3a meM noTa 2-anyurendra kI AzA svargoM ke kRti, vedanA, Adi 24 yogadvAra hai| sabase Upara ke tIna prataroM yA paTaloM ke uttara - (devo zabda 'aprAyaNIpUrva') // | dizA ke sarvazreNIbaddha aura cAyaSya ( uttara acyuta-(1) cyuta na hone vAlA, amara, pazcima ke madhya kI vidizA ) aura IzAna ( uttara pUrva ke madhya kI vidizA ) koNoM ke bhavala, sthira // sarva prakIrNaka vimAnoM meM pravartita hai| ina tIna For Personal & Private Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15.3 ) vRhat jaina zabdArNava acyuta prataroM (paTaloM) ke isI uttarI bhAga kA nAma ( jahAM acyutendra kI AjJA kA pravartana hai ) 'acyutasvarga' hai jisa ke pratyeka paTala kI bhUmi kI muTAI 527 mahA yojana pramANa hai // 14 veM svarga 'prANata' nAmaka kI coTI yA dhvajA daNDa se Upara asaMkhyAta mahAyoja na pramANa antarAla ( racanA rahita zUnya A kAza ) chor3a kara isa svarga ke prathama paTala kI racanA kA prArambha hai / phira isI prakAra asaM khyAta asaMkhyAta mahAyojana Upara Upara ko antarAla chor3a chor3a kara dUsare tIsare aura cauthe paTala kI racanAoM kA prArambha hai / ina cAroM antarAloM sahita isa svarga kI racanA arddha rAjU pramANa U~cAI meM hai arthAt 14veM svarga kI ghoTI se isakI coTI taka kA antara arddha rAjU pramANa hai| aura 'sudarzana merU' ke tala bhAMga yA mUla kI talI se isakI coTI yA dhvajA daMDa kI noka kA antara chaha rAjU pramANa hai / acyuta paTala ke madhya ke indraka vimAna kA nAma " acyuta", aura kalpAtIta vimAnoM meM saba se Upara ke 11 veM paTala ke madhya ke vimAna kA nAma " sarvArthasiddhi" hai / isa "sarvArthasiddhi" nAmaka indraka vi mAna se kevala 12 mahAyojana pramANa antarAla chor3akara " ISatprabhAra yA ISatprAgbhAra' nAmaka "aSTamadharA" yA aSTama bhUmi 8 mahA yojana moTI, 7 rAjU lambI, 1 rAjU caur3I caukora loka ke anta taka hai jisake bIcoM bIca itanI hI muTAI kA, aura manuSya kSetra yA ar3hAI dvIpa samAna 45 lAkha yojana pramANa vyAsa vAlA gola Urddha mukha ulTe chAte ke AkAra kA zvetavarNa "siddhakSetra'' hai / yaha kSetra 8 yojana moTA madhya meM haiN| kinAroM kI ora ko isakI muTAI krama se ghaTatI ghaTatI anta meM bahuta kama raha gaI hai / isI kSetra ko "siddha zilA" yA "mukti zilA" bhI kahate haiM / isake Upara isa se sparza karatI huI "ghanodadhivAta" arddha yojana moTI, isake Upara "ghana vAta" cauthAI yojana moTI, aura isake Upara 1575 mahAdhanuSa ( 2 gaz2a x 500 = 1000 gaz2a yA 500 dhanuSa ko 1 mahAdhanuSa) moTI "tanuvAta " hai / arthAt eka mahA yojana se kucha kama (425 mahA dhanuSa kama ) muTAI meM yaha tInoM prakAra kI vAyu haiM jinake antameM loka kA bhI anta hojAtA hai / ataH sarvArtha siddhi vimAna se Upara ko loka ke anta taka savA cAra sau mahA dhanuSa kama 21 mahA yojana kI aura "acyuta" nAmaka indraka vimAna se pUre eka rAjU kI U~cAI hai // isa acyuta svarga sambandhI jo uparyukta 3 paTala haiM unameM se pratyeka ke dakSiNa bhAga kI racanA "AraNa" nAmaka 15 veM svarga kI hai| isa " AraNAcyuta" yugala kI coTI se asaMkhyAta asaMkhyAta mahAyojana kA anta rAla chor3a chor3a kara nava "praveyaka" bimAnoM ke paTala, nava anudiza vimAnoM kA 1 paTala aura paJca anuttara vimAnoM kA bhI 1 paTala, evaM sarva 11 paTala haiM / 16 strargoM ke upayukta 52. paTala haiM / ataH Urddhaloka ke sarva paTaloM kI saMkhyA 63 hai / 16 svarga sambadhI 52 paTaloM ke vimAnoM ko "kalpa vimAna" aura Upara ke graiveyaka Adi sambandhI 11 paTaloM ke vimAnoM ko "kalpAtIta vimAna" kahate moTe "siddha kSetra" meM athavA isa siddha kSetra / kalpa vimAnoM meM sabase Upara ke 52 veM | para ( siddhazilA para ) siddhoM (mukti pada | yaha dhyAna rahe ki uparyukta aSTa yojana For Personal & Private Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimAna' kahate haiN| ( 154 ) acyuta vRhat jena zabdArNava acyuta / prApta jIvoM ) kA nivAsa sthAna nahIM hai, vimAna, aura zeSa do vidizA-Agneya, / kintu isake Upara pauna mahAyojana muTAI kI | | naiRtya-ke 57 prakIrNaka vimAna, evam | ghanodadhi vAta aura ghanavAta se Upara jAkara sarva 168 vimAna haiM / inhIM 168 vimAnoM ke jo 1575 mahA dhanuSa moTI "tanuvAta" hai samUha kA nAma "AraNa'' svarga hai jo 16 usakI muTAI kA bhI 1573 1-mahAdhanuSa svargoM meM 15vAM hai / / moTA nIce kA bhAga chor3a kara isa kI muTAI noTa 4.-tiryakarUpa barAbara kSetra meN| ke uparima zeSa bhAga 1 mahAnupa(525 arthAt samadharAtala meM jahAM jahAM vimAnoM kii| dhanuSa ) meM anantAnanta siddhau ( mukta racanA hai use "pratara' yA "paTala' kahate haiM / jIvoM) kA nivAsa sthAna hai| yahI "siddhA ____ hara paTala ke madhya ke vimAna ko 'indraka | laya" hai| yaha bhI vistAra meM siddhakSetra samAna hara indraka ke pUrva, dakSiNa, pazcima aura 45 lAkha mahA yojana pramANa vyAsa yukta vRttAkAra hai aura usI kI ThIka sIdha meM usa uttara, ina cAroM dizAoM ke paMkti rUpa vimAnoM ko "zreNIvaddha" vimAma kahate haiM / ke Upara kucha kama eka mahA yojana pramANa cAroM dizAoM ke madhya ke Agneya Adi antarAla chor3akara hai| | 4 koNoM (vidizAoM) meM ke anukrama rahita noTa 3.-acyuta svarga samvandhI jo jahAM tahAM phaile hue vimAnoM ko prakIrNaka' upayukta 3 paTala haiM unameM se sabase nIce ke vimAna kahate haiM / paTala kI uttara dizA meM zreNIvaddha vimAna noTa 5-16 svargoM ke nAma yaha hai-(1) 13, isase Upara ke paTala kI uttara dizA meM saudharma (2) IzAna (3) sanatkumAra (4) mahendra 12 aura sase Upara ke tIsare paTala kI (5) brahma (6) brahmottara (7) lAntava () kApiSTa uttara dizA meM 11 haiM, arthAt uttara dizA ke (9) zukra (10), mahAzukra (11) zatAra (1.) sarvazreNIbaddha vimAna 36 ( harivaMza pugaNa sahastrAra (13) Anata (14) prANata (15) meM 36) asaMkhyAta asaMkhyAta yojana vistAra AraNa (16) acyuta / / ke haiM / ora vAyavya va IzAna koNoM ke sarva ina 16 svargoM ke 8 yugala (jor3e) haiN| prakIrNaka vimAna 56 haiM jinameM kucha asaMnyAta pahile yugala sodharma IzAna meM se saudharma kI asaMdhyAta aura kula saMkhyAta saMkhyAta yojana | racanA dakSiNa dizA ko, aura IzAna kI racavistAra ke haiM / ataH sarva vimAnoM kI saMkhyA nA usakI barAbara hI meM uttara dizA ko hai| jinameM avyumendra kI AjJA pravartatI hai 62 hai| isa yugala ko racanA jarabUdvIpa ke madhya sthiina tInoM paTaloM meM se pratyeka ke madhya meM jo ta sudarzana bheru kI cUlikA (coTI ) se eka eka indraka vimAna hai unameM Ayurendra kA kevala eka bAla ko muTAI kA antara chor3a AjJApana nahIM hai kintu "AraNendra" kA hai | kara Upara kI ora ko 31 paTalo (khaMDoM, jisakI AzA meM yaha tInoM indraka vimAna | maMjiloM yA darjI) meM eka lAkha aura cAlIsa aura ina tInoM paTaloM kI zeSa tIna dizA- (100040) mahA yojana kama Der3ha rAjU pramANa pUrva,dakSiNa aura pazcima-ke 108 zreNIbaddha | U~cAI meM phailI huI hai| pratyeka paTala kI| momen For Personal & Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ In reORE acyuta vRhat jaina zabdArNava acyuta racanA Upara Uparako eka dUsare se asaMkhyAta | jo 4 yugala haiM unameM pratyeka svarga kA zAsaka mahA yojana kA antarAla chUTa chUTa kara hai| eka eka indra hone se una meM 8 indra haiM jisa / jahAM se isa yugala kA Arambha hai vahAM hI se se 16 svargoM ke sarva 12 hI indra haiM / ata: "Uddha loka" kA prArambha hai // indroM kI apekSA svarNA yA kalpoM kii| isI prakAra krama se do do svargoM kA saMkhyA kevala 12 hI hai aura isI apekSA se| eka eka gugala eka dUsare se Upara Upara hai 'acyuta svarga' 12 vA~ svarga yA 12 hvA~ klp| aura pratyeka yugala kA pahilA pahilA svarga hai // dakSiNa kI ora kA bhAga hai aura dasarA dasarA noTa7-'acyata' svarga lambandhI kuch| svarga uttara kI ora kA bhAga hai| arthAt | anyAnya jJAtavya bAteM nimna likhitaM haiM:1, 3,5,7,9,11,13,15 saMkhyaka svagI kI 1. isa svarga ke sarva vimAna jina kI racanA dakSiNa bhAga kA hai aura 2, 4, 6,8, saMkhyA 62 hai zukla varNa ke haiN| 10, 12 14, 16 saMkhyaka svargoM kI racanA 2. isa svarga meM basane vAle sarva hI uttara bhAga kI hai| saudharma-IzAna Adi = | indrAdika devoM ke bhAva zuklalezyA rUpa haiN|| yugaloM ke krama se 31, 7,42, 1, 1, 3, 3, | 3. isa svarga ke 'acyutAvataMsaka' evam sarva 52 paTala 16 svargoM meM haiM / pratyeka | nAmaka zreNIbaddha vimAna kI pUrvAdi cAra paTala ke madhya meM eka eka indraka vimAna hai| dizAoM meM krama se rucaka, mandara, azoka, ataH 52 hI indraka vimAna haiN| saptacchada nAmaka vimAna haiM noTa 6-pAMca chaTe arthAt brahma aura 4. isa svarga ke indrAdika devoM ke brahmottara ina do svargo kA eka hI indra | mukaTa kA cinha kalpavRkSa hai| . " brahma ndra'' hai jisakA nivAsa sthAna dakSiNa | 5. isa svarga ke indra kA 'amarAvatI' bhAga meM brahma svarga meM hai| sAtaveM aThaveM nAmaka nagara 20 sahasra yojana lambA aura iarthAt lontava aura kApiSTa, ina do svargo tanA hI caur3A samacaturasra caukora hai jisa ke kA bhI eka hI indra 'kApiSThendra' hai, jisakA prAkAra ( koTa yA cAra dIvArI ) kI uucaaii| nivAsa sthAna uttara dizA kI ora 'kApiSTa' | 80 yojana kI, gAdha (nIva) aura caudd'aaii| svarga meM hai| naveM dasaveM arthAt zukra aura (AsAra ) pratyeka ar3hAI ( 20) yojana hai // mahAzukra, ina do svargoM meM bhI eka nagara ke prAkAra meM jo gopura arthAt dvAra hI indra 'zukrandra' hai jisakA nivAsa sthAna yA daravAje haiM una kI saMkhyA 100 hai jina meM dakSiNa bhAga meM zukra svarga meM hai| se pratyeka kI U~cAI 100 yojana (dIvAra isI prakAra gyAraha bArahe arthAt zatAra aura | kI U~cAI se 20 yojana adhika) aur| sahastrAra. ina do svargoM kA indra bhI eka hI caur3AI 30 yojana kI hai|| 'sahasrArendra' hai jisa kA nivAsa sthAna uttara 6. sarva hI svargoM ke devoM ke jo indra, bhAgameM 'sahasrAra svarga'meM hai| isa prakAra 5ve / pratIndra, digindra yA lokapAla, trAyastriMzat, se bAraha taka ke 8 svargoM ke jo 4 yugala haiM | sAmAnika, aGgarakSaka, pAriSat, anIka, pra-- unake zAsaka 4 indra haiM aura zeSa 8 svargoM ke | kIrNaka, Abhiyogya, kitviSika, yaha 12 Em2 For Personal & Private Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ acyuta vRhat jaina zabdArNava acyuta bheda haiM ina meM se isa solhave svarga meM 1 indra, | cAroM ora usa se 13 lAtra yojana ke antara 1 pratIndra, 4 lokapAla (soma, yama, varuNa, para dUsarA koTa, dUsare se 63 lAtra yojana! kuvera ), 33 prAyastriMzat. 20 sahastra sAmA- ke antara para tIsarA koTa, tIsare se 64 nika, 80 sahasra aGgarakSaka, 250 samit nA- lAkha yojana ke antara para chaudhA koTa maka abhyantara pariSada ke pAriSat, 500 ca- | aura cauthe se 84 lAkha yojana ke antara para ndrA nAmaka madhya pariSada ke pAriSat. 1000 pAMvavA~ koTa hai| prathama antarAla meM aGgarakSaka jatu nAmaka vAhya pariSada ke pAriSat sAta deva aura senAnAyaka basate haiN| dUsare antaprakAra kI anIka (senA) meM se pratyeka ke rAla meM tInoM prakAra ke pariSadoM ke pAriSat prathama kakSa meM 20 sahasra aura dvitIya Adi deva aura tIsare antarAla meM sAmAnika deva saptam kakSa paryanta pratyeka prakAra kI anIka basate haiN| cauthe antarAla meM vRSabhAdi para meM Age Age ko apane apane pUrva ke kakSa | car3hane vAle Arohaka deva tathA Abhiyogya se duguNa duguNa saMkhyA; zeSa prakIrNaka Adi 3 aura kitviSika Adi deva yathAyogya AkI saMkhyA asaMkhyAta hai| vAsoM meM basate haiM / tri. gA0 223-226, 226, ? pAMcaveM koTa se 50 sahasra yojana 1464, 495, 468 antarAla chor3a kara pUrvAda dizAoM meM krama 7. sAta prakAra kI senA (1) vRSabha se azoka, saptacchada, campaka aura Amrabana(2) azva (3) ratha (4) gaja (5) padAti ( pa- khaMDa pratyeka 1000 yojana lambe aura 500 yAde) (6) gandharva aura (7) nartakI hai jina meM yojana caur3e haiN| pratyeka bana meM eka eka caise pratyeka ke sAta sAta kakSa (bhAga yA samUha) tyavRkSa jambadvIpa ke jambUvRkSa samAna vistAra eka se dUsarA, dUsare se tIsarA, ityAdi vAlA hai / duguNa duguNa saMkhyA yukta haiM / yaha vRSabhAdi ina banakhaMDoM se bahu yojana antarAla ! pazu jAti ke nahIM haiM kintu ina ina jAti ke dekara pUrvAdi dizAoM meM krama se soma, yama, devagaNa hI apanI vaikriyika Rddhi kI zakti | varuNa aura kudhera, ina lokapAloM ke nivAsa se vRSabhAdi rUpa AvazyakatA hone para bana sthAna hai| Agneya Adi cAra vidizAoM meM jAte haiN| krama se kAmA, kAminI, padmagandhA aura aina vRSabhAdi sAta prakAra kI senA lambUSA nAmaka gaNikA mahattarI devAGganAoM ke nAyaka (senApati ) krama se (1) mahAdA- ke nivAsa sthAna hai // mayaSTi (2) amitigati (3) rathamanthana (4) (tri. 466, 506) puSpadanta (5) salaghuparAkrama (6) gItarati, 6. isa svarga ke 'indrAdika devoM ke yaha chaha mahattara (adhyakSa) aura mahAsenA mahaloM kI U~cAI, lambAI aura caur3AI kama nAmaka eka mahattarI (adhyakSiNI ) haiN|| se 250, 50, 25 yojana aura devAMganAoM ... (tri. 464, 467) ke mahaloM kI U~cAI Adi 200, 40, 20 8. 'amarAvatI' nAmaka rAjadhAnI ke yojana hai|| girda jo upayukta prAkAra (koTa ) hai usake / (tri0 507, 508) For Personal & Private Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ acyuta ( 157 ) bRhat jaina zabdArNava 10. isa svarga ke indra kI agra-deviyAM Au haiM jinameM se pratyeka kI parivAra deviyAM apradevI sahita 250, 250 haiM jina meM se indra kI trubhikA deviyAM 63 haiM // ATha adeviyoM ke nAma - (1) zrImatI (2) rAmA (3) susImA (4) prabhAvatI (5) jayasenA (6) suSeNA (7) vasumitrA (8) vasundharA / (devo zabda 'agradevI' ) // (tri0 506, 511, 513 ) // 11. isa svarga ke indra kI pratyeka apradevI apanI vaikriyika zakti se mUla zarIra sahita apane 1024000 ( dazalAkha 24 haz2Ara ) zarIra banA sakatI 11. (Foto 482) 11 12. amarAvatI nAmaka indrapurI indra ke rahane ke mahala se IzAna koNa kI ora ko 'sudharmA' nAmaka AsthAna- maMDapa arthAt 'sabhAsthAna' 100 yojana lambA, 50 yojana caur3A aura 75 yojana U~cA hai // (FSTO 484) 11 13. sarva devAMganAe~ kevala prathama aura dvitIya svargau hI meM janma letI haiM / ataH isa 16veM svarga kI agra-devI Adi deviyAM bhI yahAM nahIM janmIM kintu yaha dUsare svarga 'IzAna' meM janma letI haiM jahAM 4 lAkha vimAma to kevala deviyoM hI ke janma dhAraNa karane ke liye haiN| zeSa 24 lAkha vimAnoM meM deva aura deviyAM donoM hI utpanna hote haiM // (tri0 524,525 ) // 14. isa svarga ke igdrAdika deva aura deviyoM meM kAma- sevana na to paraspara ramaNa kriyA dvArA hai na zarIra sparzana dvArA hai, na rUpa dekha kara hai aura na rasIle zabda zravaNa | kara hI hai kintu rAga kI mandatA aura indriya acyuta bhogoM kI ora bahuta alpa ruci hone se ke vala mana kI prasannatA yA mAnasika kalpanA hI se mana kI tRpti ho jAtI hai| (tri0 526 ) // 15. isa svarga ke indrAdika devoM kI "avadhijJAna" zakti tathA gamanAgamana kI 'vaikriyika' zakti nIce ko to ariSTA' nAmaka pA~caveM naraka kI 'dhUma-pramA' nAmaka paJcama pRthvI taka aura Upara ko nija svarga ke dhvajA daNDa taka kI hai (FOTO 420) 11 16. isa svarga meM utkRSTa 'janmAntara' tathA 'maraNAntara' kAla 4 mAsa hai aura utkRSTa 'virahakAla' indra, indra kI agradevI (indrANI) aura lokapAla kA to 6 mAsa, aura prAyastriMzata, aGgarakSaka, sAmAnika aura pAriSat bheda vAle devoM kA 4 mAsa hai // (tri0 529, 530 ) // 17. isa svarga meM indrAdika devoM ke zvAsocchvAsa kA antarAla kAla aghanya 20 pakSa aura utkRSTa 22 pakSa hai aura AhAra grahaNa karane kA antarAla kAla jaghanya 20 sahasra varSa aura utkRSTa 22 sahasra varSa hai ina kA AhAra 'nijakaMThAmRta' hai / ( Ayu jaghanya 20 sAgaropama kAla aura utkRSTa 22 sAgaropama kAla hai ) // ( tri0 544 ) // 18. isa svarga meM prathama ke 4 saMhanana vAle kevala karmabhUmi ke koI koI samyagdRSTI manuSya yA tiryaJca hI Akara janma lete haiM / kA~jI Adi sUkSma aura apa oDAra lete vAle ati manda kaSAya yukta sagoSI manuSya jo 'AjIvaka' nAma se prasiddha haiM unameM se bhI koI koI isa sbarga taka pahu~ca sakate haiM // ( tri0 545 ) // For Personal & Private Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ aja ( 158 ) acyutakalpa vRhat jaina zabdArNava 16. isa svarga se Ayu pUrI karake yahAM triparvA, daza pavikA, zata patrikA, sahasra ke indrAdika deva karma bhUmi ke 63 zalAkA pu- | parvikA, lakSa parghikA, utpAtinI, tripAruSoM meM yA sAdhAraNa manuSyoM meM hI yathA yogya tinI, dhAriNI, antarvicAriNI, jaMlagatA, janma dhAraNa karate haiM / agnigati, sarvArthasiddhA, siddhArthA, jayaMtI, - 20. devagati meM Akara utpanna hone maGgalA, jayA, prahAriNI, azayyArAdhinI, vAle sarva hI jIva 'bhavapratyaya avadhizAna' vizalpAkAriNo, saMjIvanI, vraNarohiNI, sahita utpAda zaiyyA se eka antaramuhUrta meM zaktiviSamocanI, savarNakAriNI, mata saMSaTa paryApti pUrNa sugandhita zarIra yukta janma jIvanI, ityAdi // dhAraNa kara lete haiM / (hari0 pu0 sarga 22 zloka 56-73 ) // noTa -dekho za da 'kalpa' // noTa 2-rohiNI, prazapti, vajUzRGkhaacyuta-kalpa pIche devo zabda 'acyuta' lA, vajAMkSA, jAmbunandA, puruSadattA, kAlI, mahAkAlo, gaurI, gAndhArI, jvAlAmAlinI, acyuta-svarga noToM sahita // mAnavi zikhaMDinI, bairoTI, acyutA',mAnasI, acyutA-(1) anekadivya vidyAoM meM se mahAnAnalI, yaha 16 bhI vidyA deviyAM haiM eka vidyA kA nAma // jinameM se acyutA caudahrIM vidyA kA nAma noTa -aSTa gandharva vidyA-manu, mA- hai // nava, kauzika, gaurika, gAndhAra. bhUmituNDa, (pratiSThAsAroddhAra ) // mUlavIryaka, shNkuk| ina aSTa vidyAoM kA (2) chaThe aura 17veM tIrthaGkara zrI pa. nAma Arya, Aditya, vyomacara Adi bhI hai // maprabhu aura zrI kunthanAtha kI zAsana devI bhaSTa daitya vidyA-mAtaGga, pA~Duka, (a0 mA0 accu paa)| Age dekho zabda kAla, svapAka, parvata, vaMzAlaya, pAMzumUla, 'ajitA // vRkSamUla / ina aSTa vidyAoM ko pannaga- acyutAvataMsaka-acyuta svarga ke usa vidyA aura mAtaGga vidyA bhI kahate hai // zreNIbaddha vimAna kA nAma jisa ke madhya yaha 16 digya vidyAe~ aneka anya | meM acyutendra kI 'amarAvatI' nAmaka rAjadivya vidyAoM kI mUla haiM jinameM se kucha dhAnI (indrapurI) basatI hai| (dekho zabda ke nAma yaha haiM-prApti, rohiNI, aGgAri- 'acyuta' noTau sahita ) // NI, gaurI, mahAgaurI, sarva vidyA prakarpiNI, acyatendra-'acyuta' nAmaka 16veM svaga zvetA, mahAzvetA, mAyarI, hArI, nirvazAdvalA, tiraskAriNI, chAyA, saMkrAmi- | kA indra / dekho zabda "acyuta" noToM NI, kUSmAMDagaNamAtA, sarca vidyAvirAji sahita // tA, AryakUSmAMDo, acyutA, AryavatI, aja-(1) janmarahita, aMkura utpanna karane | gAndhArI, nivRti, daMDAdhyakSagaNA, daMDabhUta- kI zaktirahita, trivArSika yava yA tuSasahasraka, bhadrA, bhadrakAlI, mahAkAlI, rahita zAli, bakarA, meddh'aa| (Age dekho kAlI, kAlamukhI, ekaparvA, dviparvA, zabda 'ajairyaSTadhyaM' ) // For Personal & Private Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajaya ( 156 ) vRhat jaina zabdArNava (2) 28 nakSatroM meM se pUrvA bhAdrapada nakSatra ke adhidevatA kA nAma / ( deSo zabda 'aTThAIsa nakSatrAdhipa' ) // (3) aSTama balabhadra zrI rAmacandra ke pitAmaha jo 'anaraNya' nAma se bhI prasiddha the aura jinake pitA kA nAma 'raghu' thA // pratApI mahArAjA ' raghu' ke gRhatyAgI ho jAne para inhIM ke vaMzaja 'sagara' ne ' raghu' ke putra yuvarAja 'anaraNya' ko a yodhyA kI gaddI se vaMcita rakha kara balAt vahAM apanA adhikAra jamA liyA aura 'araNya' ko vArANasI kI gaddI para suzobhita kiyA / pazcAt sagara kI mRtyu para avasara pAkara anaraNya ke putra vArANasI nareza dazaratha ne ayodhyA ko phira apanI rAjadhAnI banA liyA / dazaratha ke do putra rAma aura lakSmaNa kA janma vArANasI meM aura do putroM 'bharata' aura 'zatrughna' kA janma ayodhyA meM huA / rAma ke prapitAmaha mahArAjA ' raghu' ke nAma para hI 'ayodhyA' kI gaddI kI sUrya. vaMzo zAkhA 'raghuvaMza' ke nAma se prasiddha huI // ajaya- (1) nagadeza kA eka suprasiddha jaina rAjA jo mahA maMDalezvara rAjA 'zra e ki bisAra ke putra 'koNika ajAtazatru' kA pautra thaa| Age dekho zabda 'ajAtazatru'" noTa 1- isa kA caritra va rAjyakAla Adi jAnane ke liye devo grantha 'vRhat vizvacaritArNava' // ( 2 ) zrI RSabhadeva ke cAra kSetrapAla yakSoM meM se pahile yakSa kA nAma // noTa 2 - anya tIna kSetrapAloM ke nAma vijaya, aparAjita aura mAnabhadra haiM // ajayapAla (3) yatnAcAra rahita, gRhastha ke samAna sAdhu, avirata sabhyagdRSTI caturtha guNasthAnI | ( a0 mA0 ) // ajayapAla - cAlukyavaMzI suprasiddha mahArAjA 'kumArapAla' kA putra // ajayapAla apane pitA ke 30 varSa 6 mAsa 27 dina kA rAja bhogakara lagabhaga 81 varSa kI vaya meM vi0 saM0 1230 meM paraloka sidhArane ke pazcAt aNahilapATaNa ( anahila nAr3A- gujarAta ) kI gaddI para baiThA / kumArapAla ne ise rAjyAsana pAne ke liye ayogya dekha kara apane parama pUjya guru 'zrI hemacandrAcArya' kI sammati se apane bahaneja 'pratApamalla' ko rAjya siMhAsana dene kA nizcaya kiyA thA / para isa durAcArI 'ajayapAla' ne isa vicAra kA patA laga jAne para 'zrI hemacandra' ke svargArohaNa se lagabhaga chaha mAsa pIche avasara pAkara apane pUjya dharmajJa, paropakArI, paramadayAlu pitA ko rAja pAne kI lolupatAvaza viSa dilA kara mRtyu ke gAla meM pahu~cA diyA / 'mohaparAjaya' nAmaka eka nATaka grantha isI ajayapAla' ke maMtrI 'yazaHpAla' kRta hai jo 'kumArapAla' kI mRtyu ke pazcAt vi0 saM0 1232 ke lagabhaga likhA gayA thA / isa meM 'zrI hemacandra' aura una ke ananya bhakta 'kumArapAla' kA aitihAsika caritra nATaka ke rUpa meM savistAra varNita hai // noTa 1. - gujarAtadeza ke caulukyavaMzI rAjya kA prArambha lagabhaga vi0 saM0 997 se huA jisa ke saMsthApaka solaGkI For Personal & Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajayapAla vRhat jaina zabdArNava ajayapAla 'mUlarAja' ne cAvar3AvaMziyoM se gujarAta | pahilI yAtrA meM prabhu kI pUjA meM car3hAye, 21 chIna kara aNahillapATana ko apanI rAjadhAnI mahAna jJAnabhaMDAra sthApita kiye| bnaayaa| yahAM isa vaMza kA rAjya vi0 saM0 (3) 72 lAkha rupayAvArSika kA rAjya- | 1262 taka lagabhaga 300 varSa rahA / pazcAt kara zrApakoM kA chor3A aura zeSa prajA ke liye yahAM bagheloM ne apanA rAjya jamA kara vi. | bhI kara bahuta halakA krdiyaa| saM0 1353 taka zAsana kiyaa| vi0 saM0 (4) dhana hIna vyaktiyoM kI sahAyatArtha 1353 yA 1354 meM yaha rAjya dillI ke bAda eka karor3a rupayA prati varSa diyaa|| zAha alAuddIna khilajI ke adhikAra meM (5) putrahIna vidhavAoM kA dhana jo calA gyaa| purAne rAjya niyamAnusAra rAjabhaMDAra meM jamA noTa 2.-ina cAlukyavaMziyoM meM kaI kiyA jAtA thA aura jisakI saMkhyA lagabhaga rAjA jainadharmI hue jina meM 'kumArapAla' saba | 72 lAkha ru0 vArSika thI use bar3I nirdayatA se adhika prasiddha hai| isa kA janma vi0 saM0 aura anIti kA kArya jAna kara lainA chor3a 1142 meM aura rAjya abhiSeka vi0 saM0 | diyaa| 1166 meM 50 varSa kI vaya meM huA / isa ne (6) juA, corI, mAMsa bhakSaNa, madya'zrI hema bandra' ke tAtvika sat-upadezoM para pAna, dhezyA sevana,para strI ramaNa, aura zikAra mugdha hokara aura vaidika dharma ko tyAga kara khelanA, yaha sapta durvyasana apane rAjya bhara meM apanI yuvA avasthA hI meM jainadharma ko grahaNa se lagabhaga sarvathA dUra kara diye| kara liyA / pazcAt vi0 saM0 1216 ke mA- | | (7) ahiMsA dharma kA pracAra na kevala rgazira mAsa kI zuklapakSa kI doyaja ko | apane hI adhikAra ghartI deza meM kiyA kintu zrAvakadharma ke dvAdazavata bhI grahaNa kara liye|| bhAratavarSa ke kaI anya bhAgoM meM bhI yahAM ke isa bhAgyazAlI dharmajJa dayApremI adhipatiyoM ko kisI na kisI prakAra apanA rAjA ke sambandha meM nimna likhita bAteM jJA- mitra banAkara bar3I buddhimAnI se kiyA aura tanya haiM: isa taraha bhArata varSa ke 18 choTe bar3e dezoM meM (1) sAr3he tIna karor3a zloka pramANa ma- | jIva dayA kA bar3I uttamarrAti se pAlana hone hona jaina granthoM ke racayitA 'kalikAlasarpajJa' lagA aura dharma ke nAma para aneka devatAoM upAdhi prApta "zrI hemacandra sUri" isake pUjya ke sanmukha jo lAkhoM nira aparAdha mUka pazuoM dharma guru the| kA prativarSa balidAna hotA thA vaha saba dUra (2) isane apane rAjyakAla meM 1400 | hogyaa| prAsAda (jinAlaya ) banavAye.16000 mandiroM (E) zAntimaya ahiMsAtmaka dharma phailAkA jIrNoddhAra kiyA, 1444 naye ne ke prabandha meM jina jina vyaktiyoM ko kisI jina mandiroM para svarNa kalaza car3hAye, 68 prakAra kI Arthika hAni pahu~cI una saba ko | lAkha rupayA anyAnya zubha dAna kAryoM meM vyaya | yathA Avazyaka dhana de dekara prasanna kara diyA kiyA, sAta bAra saMghAdhipati hokara tIrtha | thaa| yAtrA kI jinameM se 9 lAkha rupaye ke nava rala (E) garIboM kA kaSTa dUra karane ko isane For Personal & Private Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajayapAla ( 161 ) vRhat jaina zabdArNava eka vizAla dAnazAlA apane nagara meM kholI jisa kI dekha rekha kA prabandha seTha neminAga' ke suputra 'abhayakumAra zrImAlI' ko sauMpA gayA / (10) svadArAsantoSa vrata bar3I dRr3hatA se pAlana karane ke kAraNa 'paranArI sahIdara', zaraNAgatapAlaka hone se 'zaraNAgatavajUpaMjara', jIva dayA kA sarvatra prasAra karane se 'jIvadAtA', vicArazIla hone se 'vicAra caturmukha', dInoM kA uddhAra karane se 'dInoddhAraka', aura rAjyazAsana karate hue bhI trikAla devapUjA, gurusevA, zAstrazravaNa, indriyasaMyama, dharmaprabhAvanA Adi zrAvakocita Avazyaka kAryoM meM sadaiva dattacitta rahane se "rAjarSi" ityAdi isake kaI yathA guNa tathA nAma prasiddha ho gae the / ityAdi // sArAMza yaha ki isa ke rAjya meM sarvatra zAMti kA sAmrAjya thA / prajA ko sarva prakAra kA sukha caina aura prasannatA prApta thI / mAno kaliduSTa ko jItakara satyuga kI jAgRti hI kara dI thI // noTa 3-jagaDUzAha ( jagadRza ) nAmaka eka dhanakubera jainadharmI vaizya jo sadaiva apane aTUTa dhana kA bahubhAga guptadAna meM lagAtA rahatA thA isI 'kumArapAla' ke rAjya meM kaccha deza ke 'mahuvA' yA 'bhadrezvara' nAmaka grAma; meM rahatA thaa| apane dharmaguru 'zrI hemacandra jI sUri', 'vAgbhaTTa' Adi sAmanta aura mantrI, rAjyamAnya nagaraseTha kA putra 'AbhaTa', SaTabhASA cakravartI 'zrI devapAla kavi', dAnezvaroM meM apragaNya "siddhapAla", rAja bhaMDArI "kapardi", pATanapuranareza prahlAda, 66 lAkha kI pUMjI kA dhanI 'chAr3AzeTha,' bhANeja 'pratApa malu', 1800 anya zeTha sAhUkAra, bahuta ajayapAla sevatIyA avatI zrAvaka aura agaNita anyAnya jaina aura ajaina, 11 lAkha azva, 11 sahasra hAthI, 18 lAkha sarva payAde, ityAdi ThATha bATa ke sAtha itane bar3e saMgha kA adhipati banakara jaba kumArapAla ne zrI zatruMjaya Adi tIrthasthAnoM kI yAtrArtha prayANa kiyA to zatruMjaya, girinAra aura devapattana ( prabhAsapATana), ina tInoM tIrthoM para pUjA ke samaya indramAla ( jayamAlA ) kI bolI saba se bar3hakara "jagaDUzAha" hI kI savA savA karor3a rupaye kI hokara isI ke nAma khatama huI / ( kumArapAla carita ) // 'kumArapAla' kI mRtyu se lagabhaga 40 varSa pIche jabaki gujarAta meM aNahilla pATaNa kI gaddI para isI vaMzakA rAjA bIsaladeva yA vizAladeva rAjya kara rahA thA, uttara tathA madhya bhArata meM gondhAra deza taka 5 varSa ke liye bhArI duSakAla par3A usa samaya isI "jagaDUzAha" ne apane aTUTa dhana se sarva akAla pIr3itoM kI parama prazaMsanIya aura advitIya sahAyatA kI thI jisa kA ullekha prAMDipha sAhiba ne apanI " marahaTTA kathA" meM kiyA hai / tathA DAkTara bUlara ne isa dhanakubera kI pUrI kathA ko saMskRta kathA ke gujarAtI anuvAda se lekara svayam prakAzita karAyA hai| isI kA sArAMza nimna prakAra hai:-- san 1213 I0 (vi. saM. 1270 ) meM bhArata varSa meM bhArI akAla par3A / yaha gujarAta, kAThiyAvAra, kachaM, sindhu, madhya deza aura uttarIya pUrvIya bhArata meM dUra taka phailA jo lagAtAra 5 varSa taka rahA / isa akAla pIDita prAntoM ke sarba hI rAje mahArAje use rokane meM kaTibaddha the to bhI lagAtAra pA~ca For Personal & Private Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajayapAla vRhat jaina zabdArNava ajayapAla varSa taka par3ate rahane se saba ke haka chUTa | vaha bhUtroM aura adhika dukhiyoM ko eka eka gaye / jabataka anAja rahA barAbara bA~Tate rahe, svarNa muhara bhI dene lgaa| rAtri ko veza badala parantu 5 varSa taka sUkhA par3ane se anAja kahAM kara una bhale manupyoM ke ghara bhI jAtA thaa| taka raha sakatA thaa| jo cupacApa apane apane gharoM meM bhUkhe mrte| - usa samaya yapi bahuta se dhnaaddhyauN| the parantu mAnArtha mA~ganA anucita jAnate the| aura udAra hRdaya zaktizAlI mahAnubhAvoM | jAdUza ne aise logoM kI bhI yathA Avazyaka ne yathAzakti apanI apanI udAratA kA pari- pUrI sahAyatA kii| caya diyA tathApi kacchadeza ke bhadrezvara grAma Korev isa akAla ke tRtIya varSa san 1215 nivAsI eka 'jaina hindI ne apanI udAratA meM saba rAjA mahArAjA bhI ghabarA gae / unake aura dAnazIlatA anta ko hI pahu~cA dI / isa anAja ke bhaNDAra rIte ho gaye / idhara udhara jaina mahAnubhAva kA nAma jagadUza (jagaDUzAha) se anAja ma~gAne ke kAraNa koSa bhI dhana / thaa| yaha eka vyApArI jaina' thA / vyApAra | zUnya hone lage, taba gujarAta ke rAjA vizAmeM usane karor3oM rupayA kamAyA / pArasa | ladeva ne 'jagadRza' ke pAsa apanA eka e-1 (phArasa ) aura araba dezoM taka usakA vyA- lacI bhejA aura usale anAja dene kI prArthanA pAra kA kArya phailA huA thA / jaisA vaha dha- kI / 'jagadUza' ne elacI se kahA ki "yaha nADhya thA vaisA hI dAnI aura udArahRdaya 700 bar3I bar3I khattiyAM to saba dukhI da. bhI thA / akAla duHkAla ke liye vaha lakhUvA ridrI aura kaMgAloM meM baTa ciiN| aba maiM mana anAja jamA rakhatA thA / isa akAla ke kyA karUM' ? para nahIM, itanA kaha kara bhI prArambha se ducha pahile jaba ki use kisI| usane gujarAta ke rAjA ko nirAza nhiiN| jainamuni kI bhaviSyavANI dvArA yaha jJAta ho kiyA / agaNita dhana vyaya karake jahAM kahIM se gayA ki asahya akAla par3ane vAlA hai to aura jisa prakAra banA usane anAja dUra deshoN| uto pRthvI meM 700 bahuta bar3I bar3I I se ma~gAyA / aura na vai vala gujarAta ke raajaa| yattiyAM khudavA kara anAja se bhrvaadiiN| vo kintu anya achuta se rAjA mahArAjAoM / ina saba para usane eka eka tAmrapatra lagavA ko bhI usane nIce likhe anusAra anAja kara una para likhavA diyA ki "yaha sarva diyaa:| anAja kevala akAla pIr3ita dudhI daridriyoM 1. gujarAta ke rAjA ko 8 lAla mana / 2. sindhudeza ke rAjA ko 18lAkha 90 ha. san 1213 I0 meM akAla par3anA jAra mana / rambha huaa| 'jagadUza' anAja pAMTane lgaa| 3. mAlave ke rAjA ko 18 lAkha mana / ! kevala anAja hI nahIM kintu usane laDDU bhI 4. dillI ke bAdazAha ko 21 lAkha mana / bAMTe / bhUtre loga saharSa laDDu khA khAkara usa / 5.dhandahAra ke adhipati ko 32 lAkha mmH| duSkAla kA kusamaya bitAne lge| jagadUza ityAdi ityAdi anya bahuta se nreshoN| ne kevala anAja aura laDDU hI nahIM bAMTe,kiMtu | ko bhI 'jagadUza' ne anAja diyA / aura isa P REHENP For Personal & Private Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ajaraSada vRhat jaina zapdArNavaH ajAkhurI prakAra sarva anoja jo usane bAMTA usa kI pUrvaka prAtaHkAla meM cAroM ghAtiyA karmI taula lagabhaga 6 karoDa 66 lAkha mana thI. kA nAza kara kaivalyajJAna kI prApti kii| aura sAtha hI isake svarNa muhare jo usane tatpazcAt 666 varSa = mAsa 4 dina deza bAMTI una kI saMkhyA lagabhaga sAr3he cAra ka- dezAntaroM meM vihAra karate hue anekAneka ror3a thii| bhagya prANiyoM ko dharmAmRta pilA kara bagavAsI, kalakattA ta 0 16. 11. / isI girinAra pahAr3I para Akara aura / 1866 I0, pR02 kAlama 6. 32 dina zukla dhyAna meM bitA kara ASAr3ha ajarapada-jarA (vRddhAvasthA) varjitapada, zuklA 7 ko aSTamI tithi meM rAtri ke prathama pahara ke antargata citrA nakSatra kA udaya amarapada, devapada, muktipada. arthAt vaha hone para isI pahAr3I para se paryata Asana | paramapada jile pAkara anantakAla taka lagAye 668 varSa 11 mAsa. 2 dina kI phira kabhI vRddhAvasthA (bur3hApa.) kA ghaya meM parama pavitra nirvANapada prApta kiyaa| mukha na dekhanA par3e / (dekho zabda 'akSaya isI parvata para jUnAgar3hAdhIza mahArAjA pada' aura 'akSayapadAdhikArI' ) // 'ugrasena' kI suputrI 'rAjulamatI' ne bhI bhanAkhuga-(1) surASTra (gujarAta) deza jisake sAtha zrI nemanAtha ke vivAha sake eka prasiddha rAjA rASTravarddhana' kI rAja mbandha ke liye vAgdAna ho cukA thA AdhAnI jisakA dUsarA nAma girinagara tathA ryikA ke vrata dhAraNa kara tapazcaraNa kiyA 'girinAra' bhI thA jisake nAma para vahAM aura strIliGga cheda samAdhimaraNa pUrvaka kI pahAr3I bhI 'girinAra' ke nAma hI se zarIra chor3a surapada pAyA / ( hari. sarga prasiddha thI aura Aja taka bhI isI nAma 60, zloka 340, nemi pu0 a09)|| .. se prasiddha hai| isI pahAr3I kA nAma isI girinAra parvata para se vartamAna | 'Urjayantagiri' bhI hai| yaha pahAr3I jainiyoM avasarpiNIkAla ke caturtha vibhAga meM zrI kA to eka bahu prasiddha tIrtha hai hI,para yaha neminAtha, zaMbukumAra, pradyumnakumAra, aura hinduoM kA bhI eka tIrtha hai| aniruddhakumAra Adi bahattara karor3a sAta 22veM tIrthakara zrI neminAtha' ne pUre sau (720000700) muniyoM ne ugrona tapa300 varSa kI vaya meM apanI janmatithi aura zvaraNa dvArA aSTa karma nAza kara siddhapada janma nakSatra ke dina zrAvaNa zu06 ko citrA (mokSapada) prApta kiyA, ataH yaha parama nakSatra meM sAyaMkAla ke samaya isI 'giri- pacitra kSetra siddha kSetra' kahalAtA hai| nAra' parvata yA 'Urjayantagiri' para 'saha- noTa 1:-zrI nemanAtha kA nirvANa trAsa yana' meM SaSThopavAsaH (belA, dvalA) zrI mahAvIra svAmI ke nirvANa se 83996 vrata dhAraNa kara digambarI dIkSA dhAraNa kI varSa 3 mAsa aura 22 dina pUrva huaa| thI aura yahAM hI pUre 56 ahorAtri uprona noTa 2.-jUnAgar3ha kAThiyAvAr3a (gu. tapazcaraNa kara Azvina zu. 1 ko citrA | marAta.) meM eka dezI riyAsata kI rAjadhAnI nakSatra ( janma nakSatra ) meM SaSThopavAsa | aura relave sTezana hai jo giranAra parvata kii| For Personal & Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ . / 164 ) ajAkhurI vRhat jaina zabdArNava ajAkhurI talahaTI se uttara dizA ko lagabhaga 4 mIla kI car3hAI utarAI sahita 16 mIla ke lagabhaga cadUrI para hai / jUnAgar3ha sTezana se dakSiNa dizA | lanA par3atA hai| ko 'gherAvala' sTezana kevala 52 mIla ke laga / noTa 5.-nIce se DhAI mIlakI cddh'aaii| bhaga hai jo samudra ke kinAre para hai aura jahAM ke pazcAt soraThamahala' AtA hai| yahA~ Aja se hinduoM kA prasiddha 'somanAtha-mandira' kA kala do dukAneM, eka svetAmbara dharmazAlA sTezana kevala r3hAI tIna mIla hI kI dUrI para | aura 27 svetAmbara jaina mandira haiM jina meM samudra taTa para hI hai| yahAM se 'pora bandara' 7 mandira adhika manoja aura bar3hiyA haiN| hote hue dvArakApurI jAne ke liye jahAz2a dvArA yahAM se kucha dUra Age eka koTa meM do digasamudrI mArga lagabhaga 125 ( savA sau) mIla mbara jaina mandira bar3e ramaNIya aura vizAla uttara-pazcimIya koNa ko hai| dvArakA jAne ke haiM jina meM bar3I manojJa aura vizAla pratiliye jUnAgar3ha sTezana se uttara dizA ko jaita- mAaiM virAjamAna haiM / pAsa hI meM zrImatI lasara yA jaitapura jaGkazana hote hue 'porabaMdara' | 'rAjula kumArI' kI eka guhA hai jahAM para isa taka rela dvArA bhI jA sakate haiN| kumArI ne tapazcaraNa kiyA thaa| isa guhA ke noTa 3.-Aja kala yadyapi "dvArakA" andara isa kumArI kI eka pratimA aura kI dUrI "girinAra parvata" se lagabhaga 100 caraNapAdukA hai| mola yA 50 kroza hai para zrI nemanAtha ke / yahAM se laganaga eka mIla kI UMcAI samaya meM 'dvArikA' kI bastI samudra ke taTa se | para dUsarI aura tIsarI ToMka haiM / rAste meM | giranAra parvata kI talahaTI ke nikaTa taka thI, | khetAmbara mandira, hinduoM ke mandira makAna, ! kyoMki usa samaya ke itihAsa se pAyA jAtA | unake sAdhuoM kI kuTI aura ThAkuradvArA hai ki dvArakApurI 12 yojana lambI aura | Adi par3ate haiM / ina dUsarI tIsarI Toko para yojana caur3I AbAda thii| eka yojana 4 zrI neminAtha,ne tapa kiyA thaa| yahAM para kroza kA aura eka zAstrIya kroza 4000 gaz2a una kI caraNapAdukA banI haiM / yahAM hI eka yA lagabhaga 2 / mIla kA hai| ataH dvArikA kI 'gorakSAAtha jI' kI dhanI bhI hai // lambAI kA parimANa lagabhaga 108 mIla thA / yahAM se lagabhaga eka mIla Age pahu~na noTa 4.-jUnAgar3ha meM digambara jainoM kara cauthI aura pAMvavI TImeM haiN| cauthI Toka kA Aja kala eka bhI ghara nahIM hai parantu gira- zrI neminAtha ke kaivalya jJAna prApti kA, aura mAra kI talahaTI meM eka dinambara aura eka sve- pAMcavI Toka nirvANa pada prApti kA sthAna tAmbara dharmazAlA hai| do mandira bhI haiM / yahAMse haiN| pratyeka ToMka para eka eka pratimA aura 'giranAra' parvata para car3hane ke liye eka dvAra meM caraNa pAdukA bar3I manojJa banI haiN| hokara jAnA par3atA hai jahA~ rAjA kI ora se yahAM se Age lagabhaga do mIla noce ko prati manuSya eka AnA kara baMdhA hai| aura jahAM utara kara bar3A sundara aura ramaNIya "sahasrAse pA~cavIM ToMka ('sahasrAmavana') taka sIr3hiyA~ pravana" hai jahAM zrIneminAtha ne antaraGga aura banI huI haiM jinakI sayA 7 sahasra se kucha | vAhya sarva parigraha tyAga kara digambarI dIkSA adhika hai / pahAr3a kI sarva bandanA karane meM dhAraNa kI thii| yahAM do deharI, tIna caraNa For Personal & Private Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajAkhurI vRhat jaina zabdArNava ajAtazatru pAdukA aura eka zilA lekha hai| mArga meM | utpanna huI putrI // hinduoM ke kuMDalIla, gaNezadhArA, gomubI . susImA (suzIlA )--surASTradeza | Adi par3ate haiN| yahAM se Age talahaTI kI (gujarAta-kAThiyAvAr3a) kI rAjadhAnI giridharmazAlA taka lauTa Ane kA vahI mArga hai nagara ( ajAkhurI ) ke rAjA rASTravaddhana jahAM hokara pahAr3a para car3hate haiM // guNazAli varddhana ) aura unakI rAnI ___ noTa 6.- isa pahAr3a para bandanA ke liye | jyeSThA (vijayA) kI putrI // hindU aura musalmAna Adi saba hI yAtrI 5.lakSmaNA--siMhala dvIpa ke suprakAraAte haiN| zrIneminAtha kI mUrti ko hindU pura nareza rAjA "zambara'' (ilakSaNaroma) aura yAtrI "dattAtraya" mAna kara aura unakI vizAla unakI rAnI hImatI ( kurumatI) kI putrI // caraNa pAdukAoM ko musalamAna yAtrI "bAbA 6. gAndhArI-gandhAra deza kI rAjaAdama" ke caraNoM ke cinha mAna kara pUjate dhAnI puSkalAvatI ke rAjA "indragiri" aura haiN| yaha pahAr3a jaina, hindU aura musalmAna sarva unakI rAnI "merumatI" kI putrI // hIkA tIrthasthAna hone se hI saba hI ke dravya 7. gaurI-sindhu deza kI rAjadhAnI dAna se isa pahAr3a para car3hane kI uparyukta | "vItazokApurI" ke rAjA merucandra" kI sAta sahasra se adhika sIr3hiyAM banavAI rAnI candravatI kI putrii| gaI haiN| 8. padmAvatI-ariSTapurAdhIza rAjA __noTa 7.-giri nagara ( girinAra yA a- "svarNanAbha" (hiraNyanAbha, harivarmA) aura jAkhurI) ke upayukta rAjA "rASTravardhana" kI unakI rAnI 'zrImatI' (zrIkAntA) kI putrI eka parama sundarI putrI "susImA" nAmaka zrI noTa 8-zrI kRSNa kI upayukta kRSNa kI ATha paTarAniyoM meM se eka thii|| | pratyeka paTarAnI kA caritrAdi jAnane ke liye zrI kRSNa kI ATha paTharAniyAM yaha thIM:- dekho grantha "vRhat vizva critaarnnv"|| .. 1. satyabhAmA-rajitAdri parvata (vi-bhajAtakalpa- agItArtha kA 'AcAra jayArddha yA vaitADhya parvata ) kI dakSiNa zreNI (a. mA. ajAya kpp)|| para ke rathanUpurA(za vidyAdhara rAjA suketu ajAtazatra-(1) jisakA koI zatru kI putrI jo unakI rAnI svayaMprabhA ke udara na janmA ho yA jo janma hI se kisI kA se utpanna huI thii|| zatru na ho / 2. rukmiNI-vidarbha deza ke prasiddha (2) magadhadeza kA eka prasiddha raajaa| nagara kuMDalapura ke rAjA 'vAsava" jo 'bhIma' yaha rAjya prApta karane se pUrva "vonAma se prasiddha the unakI "zrImatI'' nAmaka Nika" yA 'kuNika' nAma se prasiddha thaa| rAnI ke udara se utpanna huI putrI // yaha 'zizunAga vaMzI mahAmaMDalezvara rAjA 3. jAmbavatI-vijayArddha parvata kI | 'zreNika bimbasAra' kA jyeSTha putra thA uttara zreNI para ke jambupura ( jAMbadha ) nAmaka jo usakI 'ghelanA' rAnI ke garbha se janmA nagara ke vidyAvara rAjA "jAmbava" kI thaa| isa ke sahodara laghu bhAtA (1) rAnI zivacandrA (jambuSeNA) ke udara se | vAriSeNa (2) halla (3) vidala (4) jita - RDERA For Personal & Private Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajAtazatra vRhat jaina zabdArNava ajAtazatra zatra (5) gajakumAra yA dantikumAra aura liye bandIgRha meM gayA / parantu mahArAjA (6) megha kumAra the / yaha apane chahoM laghu | zreNika ne dUra se hI ise apanI ora bhrAtAoM se adhika bhAgyazAlI aura vIra zIghratA se AtA huA degna kara aura parantu apanI pUrva avasthA meM dayAzUnya yaha samajha kara ki yaha karacitta isa aura adharmI thA / ajAtazatru se bar3A samaya mujhe avazya koI adhika kaSTa dene isakA eka aura bhAI bhI thA jo zreNika ke liye ArahA hai turanta apaghAta kara kI dUsarI rAnI 'nandazrI' ke garbha se apanI liyA jisa se kuNika aura usakI mAtA nanihAla meM utpanna huA thaa| isa kA | celanAko ati zoka huA / pazcAt nAma 'abhayakumAra' thA jo bar3A catura, | jainadharma kI aTala zraddhAlu mahArAnI paTubhuddhi, dUradarzI aura dharmajJa thA / 'ghelanA' ne apanI choTI sahodarA mahArAjA ne isI ko yuvarAja pada diyA bahana 'candanA' ke pAsa jA kara, jo bAla thA aura apanI senA kA senApati bhI brahmacAriNI parama tapasvanI AryikA thI, niyata kiyA thA, parantu jaba 'ajAtazatru AryikA (gRhatyAgI strI) ke vrata niyakuNika' ke anucita vartAva se jitazatru mAdi dhAraNa kara liye| ke atirikta anya bhrAtAoM ke gRhatyAgI vIra nirvANa se 8 varSa pUrva aura gautama ho jAne para mahArAjA zreNika ne kuNika buddha ke zarIrolarga se 10 varSa pUrva ko rAjya pAne kI ati lAlasA meM (samvat vikramI se 466 varSa aura san prasita dekha kara aura apanI Ayu kA IsvI se 553 varSa pUrva ) "ajaatshtru''| zeSa samaya dharmadhyAna meM bitAne ke zubha ne magadha deza kA rAjya pAkara videha deza | vicAra se rAjya bhAra saba kuNika hI ko yA tirahuta prAnta, aura aGgadeza ko bhI saura diyA to isa adharmI ne isa para bhI apane rAjya meM milA liyA aura pitA ke | santuSTa na ho kara thor3e hI samaya pazcAt pazcAt isane rAjagRhI' kI jagaha 'campAapane dharmajJa pUjya pitA ko eka 'devadatta' purI' ko apanI rAjadhAnI bnaayaa| pitA nAmaka gRhatyAgI ke kahane se kA~TedAra kI mRtyu ke pIche usI ke zoka meM jaba kucha kATha ke eka kaThahare meM banda karAkara kArA- phama eka varSa, aura sarva lagabhaga 31 varSa ke gRha meM bhijavA diyA aura bahuta dina taka rAya zAzana ke pazcAt 'ajAtazatru' ne bar3hA kaSTa detA rahA / mAtA ke bArambAra muni dIkSA grahaNa karalI to isakA utsarAsamajhAte rahane para aura pAlaka (loka- dhikArI isakA putra pAlaka banA jo darzaka, pAla) nAmaka apane zizu putra ke sneha meM darbhaka, harSaka Adi kaI nAmoM se prasiddha apane mana ko ati mohita dekhakara jaba thaa| isakA rAjya abhiSeka, 'lokapAla' eka dina usane paitRka prema kA mUlya nAma se kiyA gayA aura bAlaka hone ke samajhA to use apanI bhUla aura nAdAnI | kAraNa isake pitRvya cacA ) jita zatrako para atyanta kheda aura pazcAtApa huaa| isako saMrakSaka banAyA gyaa| yaha 'ajAtaturanta hI pitA ko bandhanamukta karane ke zatra' kI 'avantI' nAmaka rAnI ke garbha se For Personal & Private Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrajAtazatru ( 167 ) vRhat jaina zabdArNava utpanna huA thA // noTa 1 -- mahArAjA 'zra eNika bimbasAra' ne apanI kumAra avasthA meM eka bauddha zramaNa ke upadeza se bauddha dharma grahaNa kara liyA thA parantu rAjagaddI para baiThane aura mahArAnI belinI ke sAtha vivAha hone ke kucha samaya pazcAt inhoM ne mahArAnI celinI ke aneka upAyoM dvArA paitRkadharma arthAt jainadharma ko phira svIkRta kara liyA jisa para inakI itanI dRr3ha acala aura gAr3ha zraddhA ho gaI thI ki yaha antima tIrthaMkara zrI 'mahAvIra vaddhamAna' kI dharmasabhA mukhya zrotA yA 'zrotA zrImaNi' mAne jAte the / aura rAjya prabaMdha kA bahubhAga apane putroM aura maMtriyoM para chor3a kara apanA adhika samaya dharmopadeza sunane yA tatva vicAra meM vyaya karate the| 'ajAtazatru' apanI vIratA aura vidvatA ke ghamaMDa meM apane anya bhrotAoM ko tiraskAra kI vRddhi se dekhatA huA aura zIghra se zIghra pUrNa rAjyAdhikAra pAne kI lolustA meM grasita raha kara apane dharma karma se sarvathA vimukha thA / upayukta devadatta brahmacArI gRhatyAgI kI sahAyatA se usI ke race SaDayaMtra dvArA apane anya bhAiyoM ke virakta hokara gRhatyAgI hojAne para isane rAjya prApta kiyA thA / ataH yaha devadatta kA bar3A kRtajJa thA / devadatta jainadharma aura bauddhadharma donoM hI se hArdika droha rakhatA thA / isI liye isI ke | prabhAva se daba kara 'ajAtazatru' ne apane paitRkadharma jainadharma ko tyAga kara vaidika dharma grahaNa kara liyA thA aura isI kAraNa devadatta ke kahane meM Akara pitA ko kArAgRha meM DAlA thA / noTa 2 - mahArAjA zreNika kI nimna ajAtazatra likhita tIna rAniyAM thIM :-- (1) nandI - gheNapadma nagara nivAsI seTha indradanta kI putrI jisake garbha se 'abhayakumAra' kA janma huA // (2)velinI - vaizAlI nagarAdhIza rAjA beTaka kI putrI jisake garbha se uparyukta 'kuNika ajAtazatra' Adi 7 putra utpanna hue | [ pIche dekho zabda 'akampana' (8) ] // (3) vilAsavatI (tilakAvatI) - kerala nareza mRgAMka kI putrii| isa ke garbha se eka 'padmAvatI' nAma kI putrI janmI thI // noTa 3 - 'ajAtazatru' kI mAtA 'celinI' kI gaNanA 16 prasiddha satiyoM arthAt viduSI, zIlavatI aura pativrata-parAyaNa striyoM meM kI jAtI hai jinake nAma yaha haiM:-- ( 1 ) brAhmI ( 2 ) sundarI yA zIlavatI (3) kauzalyA ( 4 ) sItA ( 5 ) kuntI ( 6 ) draupadI (7) rAjamatI yA rAjula (=) candanA yA candanabAlA ( 6 ) subhadrA ( 10 ) ziva devI ( 11 ) velinI yA cUlA ( 12 ) padmAvatI (13) mRgAvatI ( 14 ) sulasA ( 15 ) damayantI ( 16 ) prabhAvatI // zuddha mana bacana kAya se pAtivratya pAlana karane meM yadyapi aJjanA sundarI, maile sundarI, rayanamaMjUrA, vizalyA, manoramA Adi aneka anya striyAM bhI purANaprasiddha haiM parantu 16 kI gaNanA meM unakA nAma nahIM ginAyA gayA hai // noTa 4 --magadha ko gaddI para zizunAga vaMziyoM ke rAjyAdhikAra pAne kA sambandha aura usakA prArambha nimna prakAra hai: mahAbhArata yuddha meM candravaMzI magadhanareza 'jarAsandha' ke zrI kRSNa ke hAtha se mAre jAne ke pazcAt jaba 'jarAsandha' kA antima vaMzaja For Personal & Private Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ (. 168 ) ajAtazatru vRhat jaina zabdArNava ajAtazatra 'ripaMjaya' magadha kA rAjA thA to ise isake | nanda *arthat navIna yA dUsarA mahAnanda (nandamaMtrI 'zunakadeva' ne vi0 saM0 se 677 varSa pUrva mahApadma) aura subhAlya (sukalpa) Adi usa mAra kara apane putra pradyotana ko magadha kA | ke kaI putroM ke adhikAra meM 61 varSa rhaa|| rAnA banA diyA / isa vaMza meM vi0 saM0 ke | pazcAt mahArAjA candraguta se vRhadratha taka! 677 varSa pUrva se 585 varSa pUrvataka 62 varSa meM | 10 mauryavaMzI rAjAoM ke adhikAra meM raha pradyotana, pAlaka, vizAvayUpa, janaka aura kara magadha kA rAjya zuGgavaMzI puSpamitra ko nandivarddhana, ina. 5 rAjAoM ke pazcAt milaa| isa vaMza ke 11 rAjAoM ne 112 varSa 'zizunAga' nAmaka aisA vIra, pratApI aura | taka rAjya kiyA / ( pIche dekho zabda 'agnilokapriya rAjA huA ki Age ko yaha mitra' aura usake noTa 1, 2 ) // vaMza isI ke nAma para 'zizunAgavaMza' nAma | noTa 6.- jarosandha' ke samaya meM mase prasiddha ho gayA / zizunAga vaMza meM gadha kI rAjadhAnI girija' nagarI thI jise (1) zizunAga (2) kAkavarNa yA zAkaparNa badala kara zreNika ne apanI navIna basAI (3) kSemadharmaNa (4) kSatrIja (kSemajita, kSetrajJa | nagarI rAjagRhI ko, phira usake putra ajAtakSemArca yA upakSeNika ) (5) zreNika bimba- zatru ne campApurI aura rAjagRhI donoM ko, sAra (vindhyasAra, bindusAra yA vidhisAra) pazcAt 'udayAzva' ne (kisI 2'kI sammati (6) kuNika ajAtazatra (7) darabhaka ( darzaka, meM 'ajAtazatru' hI meM ) pATalIputra (paTanA) harSaka, yA vaMzaka ) () udayAzva ( udAsI, ko rAjadhAnI bamAyA // ajaya, udAyI, yA udayabhadraka ) (5) nandi- noTa 7.-matmapurANa, vAyupurANa, vacana ( anuruddhaka yA muMDa) (10) mahAnandi, viSNupurANa, brahmAMDapurANa, bhAgavata, Adi yaha 10 rAjA vi0 saM0 ke 585 varSa pUrva se | purANoM tathA anyAnya aitihAsajJoM ke lekhoM 423 varSa pUrva taka 162 varSa meM hue / | meM magadhadeza ke rAjAoM ke nAma, gaNanA, noTa 5.-magadha kA rAjya zizunAga- samaya aura zAsanakAla Adi ke sambandha meM ghaMzI antima rAjA 'mahAnandi' ke hAtha se paraspara bahuta kucha mata bheda pAyA jAtA hai| nikala kara aura kaI bhinna 2 dezIya ajJAta uparokta noTa 4 aura 5 kA sArAMza rAjAoM ke adhikAra meM 64 varSa raha kara nava- | agale pRSTha ke koSTa se dekheMH MEAalamma * nava zabda kA artha navIna aura nava kI saMkhyA arthAt 6, yaha donoM haiN| ataH pAI aitihAsajJoM ne dUsarA artha mAna kara liyA hai ki nava-nanda arthAt 'nandamahApadma' (mahAnanda) aura usake nanda nAma se prasiddha - putroM, evaM sarvananda ne 91 varSa taka magadha kA rAjya kiyaa| kisI kisI ne zizunAgavaMzI antima rAjA mahAnandi ke pazcAt hone vAle kaI azAta nAma vAle rAjAoM kA rAjyakAla 64 varSa nandavaMza ke rAjyakAla 91 varSa meM jor3a kara nandavaMza kA hI rAjyakAla 155 varSa likhA hai| For Personal & Private Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikAsa magadha deza ke rAja-vaMza / vIra nirvANa samvat / vikrama saMvat / ajAtazatra kama varSa sthI san / zAkA saMvat saMkhyA For Personal & Private Use Only mahAbhArata yuddha ke anta se jarAsandha kI santAna nahA- .... | 186 varSa pUrva taka | 677 varSa pUrva taka / 734 varSa pUrva taka | 812 varSa pUrva taka bhArataparase zizunAga ke pUrvaja (5 rAjA) 97 varSa pUrva taka 585 varSa pUrva taka . 642 varSa pUrva taka 720 varSa pUrva taka zizunAga vaMza ( 10 rAjA) saM0 65 taka , 423 ___. . 480 ___ " . 558 , , kaI bhinna bhinna dezIya rAjA 64 saM0 126 taka nandavaMza ( 2 yA harAmA) saM0 220 taka 268 , , 403 mauryavaMza (10 rAjA) saM0 360 taka / 128 , , 185 . | 263 , , zugavaMza (11 rAjA) 112 | saM0472 taka 16 , , 73 , 151 . . vRhat jaina zabdArNava ( 166 ) - (3) ajAtazatru eka yAdava vaMzI rAjA kA bhI nAma thA, jo zrIkRSNa ke pitA pasudeva kI eka "jarA" nAmaka rAnI ke putra "jaratkumAra" kA eka vaMzaja thA aura jo 23ce tIrthakara 'zrI pArzvanAtha' kI nirvANa prApti ke pazcAt "surASTra" aura 'kali deza meM rAjya karatA thaa| (dekho grantha 'p.vi.c.')|| (hari0 sarga 66 zloka 1-5) (4) ajAtazatru mahArAja yudhiSThira kA bhI eka apara nAma thA (5) eka brahmajJAnI rAjA kA nAma bhI ajAtazatru thA, jo zrI kRSNa ke samaya meM vidyamAna thA // ajAtazatra
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ "ajAtA . vRhat jaina zabdArNava ajita bhajAtA-sAdhu ke tajane yogya vastu ko tIrthakara 'zrI mahAvIra svAmI' ke nirvANa yatnAcAra pUrvaka tyAganA // . kAla se lagabhaga 42 sahasra varSa kama 72 . (a. mA. ajAyA ) // | lakSa pUrva adhika 50 lakSa koTi sAgabhajAnaphala-ajJAtaphala // ropamakAla pahile huaa|| 22 prakAra ke abhakSya padArthoM meM 'a- noTa :-84 lakSa varSa kA eka pUrvAGga jAnaphala' bhI eka padArtha mAnA jAtA hai| kAla aura 84 lakSa pUrvANa kA eka pUrvakAla (pIcha degne zabda 'avAdya' ) // hotA hai| 413452630302031777495 1216200000000000000000000 (27 ajita-[1] ajeya jo kisI se jInA na aGka aura 20 zanya, sarva saiMtAlIsa aGka jA sake, netra roga nivAraka eka taila vi. pramANa ) varSa kA eka vyavahAra palyopamakAla zeSa, eka prakAra kA jairamuhaga, eka pra. aura 10 koDAkor3I arthAt 1 padma (1000. kAra kA jaharIlA cUhA / viSNu, ziva, 000000000000) vyavahAra palyoSamakAla zuddhAtmA, paramAtmA // kA 1 vyavahAra sAgarophmakAla hotA hai| [-] dvitIya tIrthaMkara kA nAma / varta- (dekho zabda 'aGkavidyA' kA noTa =) // mAna avasarpiNI kAla ke gata caturtha ataH 70560000000000 varSa kA eka vibhAga 'duHkhama sukhama' nAmaka kAla meM pUrva kAla aura 413452630308203177 hue 24 tIrthaGkaroM (dharmatIrtha pravartaka | 744512192000000000000000000000 mahAna puruSoM ) meM se dvitIya tIrthakA kA 000000000000000 (27 aGka aura 35 nAma 'ajita' yA 'zrI ajitanAtha' hai // zanya, sarva 62 aGka pramANa ) varSoM kA eka 1. inhoMne ikSvAkavaMzI kAzyapa gotrI vyavahAra sAgaropamakAla hotA hai| . ayodhyA nareza mahArAja 'jitazatru' (nRpa 3. jisa rAtri ko 'zrI ajitanAtha' jita ) kI paTarAnI 'vijayAdevI' (vija apanI mAtA ke zizukukSi arthAt mabha meM yasenA ) ke garbha meM zubha sitI jyeSTha kRSNa Aye usa rAtri ke antima bhAga meM lakI 30 ( amAvasyA ) kI rAtri ke pichale pra mAtA ne nimna likhita 16 zubha svapna hara 'rohiNI' nakSatra meM vijaya nAmaka anu dekheHtara vimAna se Akara aura daza divaza (1) sveta airAvata istI / adhika aSTamAsa garbhastha raha kara navama | (2) gambhIra zararatA eka puSTa sveta vRSabha mAsa meM zubha mitI mAgha zukla 10 ko arthAt bailg| prAtaHkAla rohiNI nakSatra meM janma dhAraNa (3) nirbhaya vicAtA huA keharisiMhI. kiyA // (4) lakSmIdevI jise dI sveta hastI apanI ___2. ina kA janma prathama tIrthaGkara 'zrI apanI sUMDa meM svaccha jala bhara kara slAna / RSabhadeva' ke nirvANa gamana se lagabhaga 72 | * kara rahe the| lakSa pUrva kAla kama 50 lakSa koTi sAgaro- | (5) AkAza meM laTakI do sugandhita puSpapramakAla pIche, aura antima arthAt 24ve | . maalaaeN| For Personal & Private Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 171 ) ajita vRhat jaina zabdArNava ajita (6) tArAgaNa maMDita pUrNa cndrmnnddl| bhara meM Ananda lahara vidyuta lahara kii| (7) udaya hotA huA sUrya / samAna phaila gii| (8) kamalapatroM se Dhake do svarNa kalaza / 5. apane apane 'mati-zAnAvaraNa' aur| (6) sarovara meM kallola karatI machaliyoM kA 'zru ta-zAnAvaraNa' kamoM ke kssyopshmaanujodd'aa| sAra matijJAna aura zra tajJAna, yaha do pra(10) svaccha jala se bharA eka vistIrNa kAra ke zAna to arahantova siddhoM ke atisrovr| rikta prailovaya ke prANI mAtra ko hara samaya (11) jalacara jIvoM sahita vizAla samudra / nirantara kucha na kucha prApta haiM para isa pavitra (12) ratnajar3ita eka utaMga siMhAsana ! AtmA ko apane avadhi zAnAvaraNa karma ke (13) AkAza meM gamana karatA eka ratnamaya kSayopazama se sumatijJAna aura suzrutadevadhimAna / zAna ke atirikta tIsarA anugAmI su(14) pRthvI se nikalatA eka nAgendra bhavana / avadhizAna bhI garbhAvasthA se hI prApta thA (15) bahu mUlya ratnoM kI eka U~cI rAzi / jo sAdhAraNa manuSyoM meM se kisI kisI calita agni| ko hI ugratapobala se prApta hotA hai / ataH ina 16 svapnoM ke pazcAt mAtA ne isa mahAna AtmA ko vidyAdhyayana yA * apane mukha mArga se eka sveta pandhasindhura kisI laukika yA pAramArthika zikSA ke (gandha yukta hastI) ko sUkSma rUpa meM praveza liye kisI vidyA-guru kI AvazyaktA karate dekhA aura phira turanta hI midrA na huI / khula gii|| 6. inakA divya pavitra bhojana-pAna 4. garma meM isa mahAna pavitra AtmA ke | itanA vizuddha, sUkSma, alpa aura agara avatIrNa hone se SaTa mAza pUrva hI se ma- (halkA) hotA thA jo pUrNa rUpa se zarI. hArAjA jitazatru'ke nagara va rAja bhavana meM rAGga bana jAtA thA. jisase sAdhAraNa . daivavala se aneka divya zaktiyoMkA prakAza prANiyoM kI samAna ina ke zarIra meM mala:divya dRSTi rakhane vAloM ko praSTigocara mUtra aura sveda (pasInA ) na banatA thA hotA rhaa| isa daivI camatkAra se mAtA arthAt sampUrNa bhojya padArtha yathA Adhake garbha kA samaya pUrNa Ananda aura bhagavad | yaka zarIra kI sapta dhAtuoM meM parivartita bhakti va dharmacarcA meM vyatIta huaa| prasava ho jAtA thA jisa se inheM mala mUtra Adi ke samaya bhI mAtA ko kisI prakAra kA | kisI bhI maila-tyAga kI AvazyakatA na kaSTa nahIM huA kintu usa mahAna AtmA ke par3atI thii| pUrNa punyodaya se kSaNa bhara ke liye saMsAra | (16) niLUna * Ayu bhara bhojana pAna grahaNa karate huye mala mUtra tyAga na karanA yadyapi eka Azcarya janaka aura bar3I hI adbhuta bAta tathApi sarvathA asambhava nahIM hai| jaba ki hama yaha dekhate hai ki Aja kala bhI koI 2 sAdhAraNa manuSya kabhI kabhI aura kahIM kahIM aise dRSTigocara hojAte hai ko do cAra ATha dina, yo pakSa dopakSa hI nahIM, do cAra mAsa yA kevala varSa do varSa nahIM, For Personal & Private Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ STERS ajita vRhat jaina zabdArNava ajita 7. inake zarIra kA rudhira raktavarNa nathA 6. ina kA sampUrNa AyukAla laganaga kintu dugdha jaisA svetavarNa thaa| inakA zarIra 72 lakSa pUrva kA thA jisa meM se caturtha ati sundara, sugandhita, samacaturasna, aura bhAga arthAt lagabhaga 18 lakSa pUrva kI aSTAdhika sahasra (1008) zubha lakSaNa yukta vaya taka yaha kumAra avasthA meM rahe / pitA thaa| inake zarIra kA saMhanana bajUvRSabhanA ke dIkSita hone ke pazcAta 53 lakSa purva rAba aura atulya balavAna thaa| sadaiva hita aura eka pUrvANa kAla taka maMDalezvara rAjyamita priya vacana bolanA una kA svabhAva vaibhava kA sukha bhogate rahane para bhI yaha thaa|| bhogoM meM kisI samaya lipta na hue| 8. ina ke zarIra kA pUrNa aura kAnti rAjya kArya ko jisa uttama se uttama ! tAye svarNa-samAna dedIpyamAna aura U~ prabandha aura pUrNa yogyatA ke sAtha inhoMne cAI 450 dhanuSa arthAt 900 gaja thI / kiyA usake viSaya meM itanA hI batA denaa| ima ke zarIra ke 1008 zubha lakSaNoM meM se | paryApta hogA ki ina sarva kalApUrNa / eka 'gaja cinha' mukhya thA jo ina ke vAma | aura vidyAnipuNa mahAnubhAva ne prajA ke caraNa kI pagatalI meM thaa| upakAra meM apanI zaktikA koI aMza bacA kintu nimna likhita eka vyakti to pUre bAraha gharSa taka nitya prati bhojana pAna grahaNa karatA humA bhI mala-tyAga binA pUrNa niroga aura kaSTa puSTa banA rahA : 1. zrImAn bAbU pyAre lAla jI jamIMdAra barauThA, DAkakhAnA hAgaMja, jio alIgar3ha jo eka pratiSThita aura suprasiddha puruSa haiM aura jo jyotiSa. vaidyaka, gaNita, itihAsa, bhUgola. kRSi, vANijya, zilpa, ityAdi aneka vidyAoM aura kalAoM sambandhI anekAneka granthoM ke racayitA va anuvAdakartA haiM, nija racita 'jauharehikamata' nAmaka urdU grantha kI san 1868 I0 kI chapI dvitIya AvRtti ke saptama bhAga 'ilAjulaamarAz2a' ke pRSTha 7 para saMkhyA (2) meM nimna samAcAra likhate haiM : "maujA sAsanI, tahasIla iglAsa, jilA aAgar3ha meM mere mAsU kA sAlA eka zarUsa / paTavArI hai / usakI bArAta gaI / rAste meM vaha eka karake pAsa pAstrAne ko baiTA / usI roja se usakA pAkhAne jAnA banda hogayA / vaha tandurusta rhii| khUba vAtA pItA javAna hogyaa| magara'bAraha barasa taka kabhI usako pAkhAne kI hAjata mohuI na dagta aayaa| DAkTarI ilAja karAyA magara besUda / ArivAra esakI aurata mara gaI / phira dUsarI zAdI huI / usa vaktase khuda bakhuda baha pAkhAne jAne lagA aura dasta Ane lgaa| yadyapi isa koSake lekhaka ne isa 12 varSa taka mala tyAgana karane vAle vyaktiko svayam nahIM dekhA tathApi isake pitAmaha ke eka cacere bhrAta svargIya zrImAn lAlA miTana lAla jI sabaovarasiyara ne jo usa samaya sthAna hAgaMja jilA alIgar3ha meM kArya karate the sthayam use kaI bAra mala na tyAga karane kI avasthA meM pUrNa niroga aura svasthya dekhA thaa| jisase upayukta lekha kI pUrNatayaH puSTi ho jAtI hai| - 2. upayukta vyakti ke atirikta cAra cAra, pA~ca pA~ca, ATha ATha, daza daza, yA gyAraha gyAraha divaza ke pazcAt mala tyAga karane vAle niroga nIyA puruSa to kaI eka sunane aura dekhane meM Aye haiM / isa koSake pAThakoM meM se bhI kucha na kucha mahAzayoM ne aise koI na koI pyakti avazya dekhe yA sune hoNge| 3. isa koSa ke lekhaka kI putravadhU ko lagabhaga sadaiva hI nitya prati donoM samaya udara - For Personal & Private Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajita vRhat jaina zabdArNava ajita nahIM rakhA / inake zAsana kAla meM prajA sarva agale dina mAgha zu09 ko prAtaHkAla prakArase sukhI dharmajJa aura SaTa karma parAyaNa hI apane priyaputra 'ajitasena' ko raajythii| dharma, artha, kAma, mokSa, ina cAroM bhAra sauMpa kara aparAnha kAla, rohiNI puruSArthoM kA yathAyogya rIti se nirvighna nakSatra meM jabaki tithi 10 kA prArambha ho sAdhana karatI thii| sAgAra aura nAgAra cakA thA 'suprabhA' nAmaka divya zivikA dharma arthAt gRhastha aura muni dharma donoM (pAlakI) meM ArUr3ha ho ayodhyApurI hI sarvAMza suvyavasthita niyamAnukUla (vinItA purI vA sAketAnagarI ) ke vApAlana kiye jAte the| hara sahetuka ( sahasrAna) nAmaka bana meM 10. jaba Ayu meM eka pUrvAGga kama pahu~cakara aura viSamacchada arthAt saptachada eka lakSa pUrva aura eka mAsa 26 dina / yA saptaparNa vRkSa ( sataune kA per3a) ke nIce zeSa rahe tava mAgha zu0 8 kI rAtri ko SaSThopavAsa (belA, dvalA) kA niyama 'ulkApAta' avalokana kara kSaNaka sAMsA- lekara digambarI dIkSA dhAraNa kara lii| rika vibhava se eka dama virakta ho gye| isI samaya inheM caturtha jJAna arthAt 'mana:bhara bhojana khAte pIte rahane para bhI prAyaH pratyeka tIna tIna, cAra cAra divaza meM nihAra arthAt mala tyAga kI AvazyakatA par3atI hai| isa ke atirikta tIna vyakti aise dekhane aura kaI eka ke sambandha meM sunane kA avasara milA hai jinakI prakRti ATha ATha daza daza yA gyAraha gyAraha divaza ke pazcAt nihAra karane kI thii| inameM se eka do ke sambandhame aisA bhI dekhane aura sunane meM AyA ki unake pasIne meM tathA makha meM kacha vizeSa prakAra ko dargandhi bhI AtI thii| zeSa vyakti sarva prakAra se niroga aura svasthya the|| . caraka Adi paidyaka granthoM se yaha bhI patA lagatA hai ki 'bhasmakavyAdhi' nAmaka eka roga bhI aisA hotA hai jisa kA rogI cAhe jitanA bhojana karai vaha sarva hI mala nahIM banatA kiMtu udara meM pahu~cate hI bhasma hokara adRzya ho jAtA hai jisase aisA rogI kSadhA se hara dama becaina rahatA hai / yaha roga kafa ke atyanta kama ho jAne aura vAta pitta ke bar3ha jAne se jaTharAgni tIvra hokara utpanna ho jAtA hai / ise aGgarejo bhASA meM bUlImUsa ( Bulimus ), arabI bhASA meM 'jAulabaka' aura urda bhASA meM 'bhAla kA hokA' bolate hai // upayukta kathana se niHsaMkoca yaha to pratIta ho hI jAtA hai ki grahaNa kiye hue sthUla bhojana kA bhI asAra bhAga sthala mala bana kara kisI na kisI anya sUkSma aura adRzya rUpa meM parivartita hokara zarIra se nikala jA sakatA hai| ataH jaba sAdhAraNa vyaktiyoM ke sambandha meM sthUla aura gariSTa Adi sarva prakAra kA adhika bhojana karate hue bhI kisI na kisI vizeSa kAraNa se unake zarIra meM sthala mala na banane kI sambhAvanA haitI divyazaktiyukta mahA puNyAdhikArI asAdhAra puruSoM kA vizuddha sUkSma aura alpa AhAra malamUtrAdika rUpa meM na pAravartita honA kaise asambhava ho sakatA hai| yahAM itanA vizeSa hai ki sAdhAraNa vyaktiyoM ke zarIra meM to AhAra kA asAra bhAga (khalabhAga) sthala yA sUkSma mala ke rUpa meM avazya parivartita hotA aura kisI na kisI mArga se zIghra yA azIghra kabhI na kabhI nikala jAtA hai parantu tIrthaGkara jaise asAdhAraNa vyaktiyoM kA prathama to AhAra hI aisA vizuddha hotA hai jisa meM asAra bhAga nahIM hotA, dvitIya una ke zarIra kI jaTharAgni tathA agnyAzaya,. pAkAzaya Adi abhI asAdhAraNa hote haiM jo AhAra ko sarvAGga rasa meM paripartita kara ke khala bhoga zeSa nahIM chor3ate // For Personal & Private Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 174 ) - ajita vRhat jaina zabdArNava ajita paryayajJAna' kA bhI AvirbhAva ho gayA // 'kaivalyajhAna' (pUrNazAna yA anantajJAna) 11. jisa samaya inhoMne dIkSA dhAraNa kA prakAza hokara sarvatra usakI vyApakatA | kI usa samaya ina ke ananya bhakta eka sa- hone se 'viSNu', aura ananta sukha sampatti hasra anya rAjAoM ne bhI ina kA sAtha yukta pUrNAnandamaya hone se tathA sarva ghAtiyA diyaa| karmoko jo saMsArItpatti yA janmamaraNakA mukhya 12. SaSThopavAsa (belA) ke do dina bItane kAraNa haiM naSTa kara dete se 'ziva', lokAloka para mAgha zu0 12 ko ariSTapurI arthAt ke sarvacarAcara padArtho kA nirAvaraNa atendriya ayodhyA hI meM mahArAja brahmadatta (brahmabhUta) jJAna prApta ho jAne se 'sarvajJa', tIna kAla ne inheM navadhA bhaki pUrvaka godugdha pAka | sambandhI padArtho kA jJAtA hone se traikAlaza', kA zuddha aura pavitra AhAra nirantarAya ityAdi aSTAdhika sahasra yA asaMkhya aura karAyA // ananta "yathA guNa tathA nAma" isI avasthA 13. muni dIkSA dhAraNa karane ke paz- | yukta pavitra AtmA ke haiM / AtmA kI isI cAt 11 varSa, 11 mAsa aura 1 dina taka | avasthA kA nAma "jIvanamukti" yA 'sadehake ugrogra tapobala se inake pavitra AtmA mukti' hai| isI avasthAyukta AtmA ko meM aneka RddhiyoM kA prakAza huA aura "sakala paramAtmA' bhI kahate haiM / anta meM zubhamiti pauSa zu011 ko aparAnha 14. kaivalya jJAna prApta hone ke pazcAt kAla (sAyakAla ) rohiNI nakSatra meM ayo- 'zrI ajitanAtha' ke dvArA eka pUrvAhna 11 dhyApurI ke samIpa hI ke bana meM SaSTopavA- varSa, 10mAsa,6 dina kama ekalAkha pUrvakAla sAntargata jJAnAvaraNI Adi cAroM ghAtiyA taka aneka bhavya prANiyoM ko dharmopadeza karmIkA ekadama abhAva hokara anantacatuSTaya kA mahAnalAna prApta huaa| tatpazcAt arthAt ananta jJAna, ananta darzana, ananta baGgadezastha sammedAcala arthAt sammedaparvata sukha aura anantavIryakA AvirbhAva hogyaa| jo baGgAla dezAntargata 'haz2ArIyAga' jile noTa 2-jaba kabhI kisI saponiSTha meM Aja kala 'pAzrghanAthahila' yA 'pArzvamahAnubhAva ke AtmA meM mahAna tapobala se nAtha parvata ke nAma se loka prasiddha hai usa 'ananta jJAnAdi catuSTaya' kA AvirbhApa aura ke zivira (coTI) para zubha mitI phA46 mUlaguNoM tathA 84 lakSa uttara guNoM lguna zu0 5 ko pahu~cakara Ayu ke zeSa kI pUrNatA ho jAne para jo parama pUjya, pavitra bhAga arthAt eka mAsa paryanta 'siddhakUTa' aura paramotkRSTa avasthA prApta ho jAtA hai, nAmaka kUTa para dhyAnArUr3ha rahe jisase usI avasthA vizeSa kA nAma 'arhanta' (a- zeSa cAroM aghAtiyA karmoM ko bhI naSTa kara rahanta ) hai / ghAtiyA karmoM para vijaya pAne ke zubha mitI caitra zu05 ke prAtaHkAla rohiNI kAraNa usI avasthA yA padavI kA nAma nakSatra meM kAyotsarga Asana se paramotkRSTa 'jina' hai| karmamala dUra hone aura parama ucca / nirvANapada prApta kiyA / bana kara trailokya pUjya apUrva avasthA kI 15. zrI ajitanAtha ke sambandha meM navIna utpatti hojAne se 'brahma' yA 'brahmA', anya jJAtavya bAteM nimna likhita hai:-. For Personal & Private Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ajita vRhat jaina zabdArNava ajita (1) kaivalyajJAna prApta hotehI dharmopa- sthAnoM meM, evam sarpa 7710. ne kaivalya dezArtha 4 prAkAra ( golAkAra koTa kI| jJAna yathA avasara prApta kiyA aura zrI | bhIta yA cAra dIvArI), 5 vedikA, 8 ajitanAtha ke kaivalya jJAna prApti ke samaya pRthvI, 12 sabhAkoSTha, 3 pITha, aura 1 se mokSa gamana taka ke samaya taka ina sarva gandhakuTI ,ityAdi racanAyukta jo divya ne mukti pada pAyA // 20 sahana ne paMca golAkAra samavazaraNa arthAt sarva prA- anuttara, tathA nava anudiza vimAnoM meM NiyoM ko samabhAva se avazaraNa dene vAle aura zeSa 2600 ne nava veyaka tathA 16 sabhAmanDapa kI racanA kI gaI usa kA svargoM meM janma dhAraNa kiyaa| vyAsa sAr3he 11 yojana ( 46 kroza yA (6)inakA tIrthakAla inake janma samaya lagabhaga 104 mIla) thaa| [vizeSa racanA se tIsare tIrthaGkara zrI saMbhavanAtha' ke janma dekho dharma saM. zrA0 adhi0 2, zloka 46- samaya taka lagabhaga 12 lakSa pUrva a. 142 ] // dhika 30 lAkhakoTi sAgaropama kaalrhaa|| ___(2) ina kI sabhA meM 90 gaNadhara, (7)inake tIrthakAlameM hamAre bharatakSetra 3750pUrvadhArI,9400 avadhijJAnI,12400 ke AryakhaMDa meM yathArtha dharma kI pravRti aanuttaravAdI, 12450 vipula manaHparyaya khaMDa rUpa rahI aura nirantara kaivalya zAniyoM zAnI,20000 kevalajJAnI,20500vikriyA ke upadeza kA lAbha milatA rahI // RddhidhArI, 21600 sUtrAbhyAsI zikSaka, () yaha tIrthakara apane pUrva bhava evaM sarva 1 lAkha aura 60 yatI the; aura arthAt pUrva janma meM jambU dvIpa ke pUrvayatiyoM ke atirikta praharajA ( phAlgu ) videha kSetra' meM 'sItA nadI' ke dakSiNa taTa Adi 3 lAkha 20 sahana ( 320000) para base hue 'vatsa' nAmaka deza kI 'su . AryikA, 3 lakSa pratimAdhArI ( pratizA- sImA' nAma kI suprasiddha nagarI ke adhidhArI) zrAvaka, 5 lAkha zrAvikA, evam pati 'vimala vAhana'nAmaka mAMDalika rAjA sarva 11 lAkha 20 sahasra dezasaMyamI the jo sAMsArika bhogoM se virakta ho, vyakti the|| rAjya ko tyAga, 'zrI arindama' AcArya (3) ina ke mukhya gaNadhara 'siMhasena' the se munidIkSA grahaNa kara, ugra tapazcaraNa jo mati, zru ta, avadhi aura manaHparyaya, karate hue 11 aGga ke pAThI ho, 16 kAraNa ina cAroM zAna ke dhAraka aura dvAdazAMga bhAvanAoM se tIrthaGkara nAma karma kA bandha pAThI zru takevalI the // bAMdha, samAdhimaraNa pUrvaka zarIra tyAga ___ (4) ina ke mukhya zrotA jo samaya 'vijaya' nAmaka anuttara vimAna meM ahamendra zaraNa meM mukhya gaNadhara dvArA apane praznoMke pada prApta kiyA aura 33 sAgaropama kI uttara zravaNa karate the 'sagara' cakravartI the // Ayu ko nirantara adhyAtma-carcA aura (5) uparyukta 1 lakSa yatiyoM meM se AtmAnanda meM vyatIta kara ayodhyA purI 20 sahasra ne to zrI ajitanAtha ke samavaH | meM uparyukta pavitra rAja vaMza meM avatAra le zaraNa hI meM, aura 57100 ne anyAnya tIrthaGkara pada paayaa|| . For Personal & Private Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajita vRhat jaina zabdArNava ajita (9) jisa dina inhoMne nirvANa pada zatru' jisane lagabhaga 71 lAkha pUrva prApta kiyA usI dina lagabhaga 1000 anya kI vaya meM paramakRSNa lezyAyukta zarIra | mahA muniyoM ne bhI inakA sAtha diyA, tyAgasaptama naraka meM janma liyA,yaha donoM arthAt aDhAI dvIpa bhara meM kahIM na kahIM 'zrIajitanAtha' tIrthaGkarake samakAlInathe // se nirvANa pada pAyA / (dekho nIce diye (11) zrI sammeda zikhara ke jisa 'sikoSTha kI krama saMkhyA 78 kA phaTa noTa ) | ddhakUTa' nAmaka kUTa se inhoM ne nirdhANa pada (10.) dvitIya cakravartiH 'sagara' pAyA usase vartamAna avasarpiNI kAla ke jisane lagabhaga 72 lAkha pUrva kAla | gata caturtha vibhAga meM eka araba assI kI vaya meM nirvANa pada pAyA aura | 'karoDa 54 lAkha ( 1805400000 ) anya 11 aGga 10 pUrva pAThI dvitIya rudra jita- | muniyoM ne bhI muktipada pAyA // . zrI ajitanAtha tIrthaGkara ke 84 bola kA vivaraNa koSTha / krama saMkhyA bola vivaraNa 1 pUrva janma 4. rAjyapada nAma vimalavAhana 2. sthAna ambadvIpa, pUrvavideha kSetra sItA nadI ke dakSiNa, vatsadeza, masImA nagarI | 3. zarIravarNa svarNa samAna maMDalIka 5. dIkSAguru zrI arindama 6. munipada 11 AGga pAThI antima vrata siMhaniHkrIDita vrata saMnyAsa prAyopagamana 9. saMnyAsakAla 1mAsa 10. gati - "vijaya" anuttara vimAna ( Ayu 33 sAga ropama) garbha . . . | 1. sthAna jahAM se garbha meM Aye | "vijaya'' anuttara vimAna 12 | 2. garbhasthAna ayodhyApurI (sAketA) 13 / 3. pitA ayodhyA nareza "jita zatru" ( nRpajita) For Personal & Private Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajita krama saMkhyA 194 15 16 17 118 16 30 21 22 23 24 25 26 27 26 30 3 janma 33. 28 6 kumAra kAla 7 rAjya padavI 4. mAtA 5. vaMza 6. gotra 7. garbha tithi 8. garbha samaya 9. garbha nakSatra 10. garbha sthiti kAla 1. tithi 2. samaya 3. nakSatra 4. zarIra varNa 5. mukhya cihna 4 zarIra kI UMcAI 5. Ayu pramANa bola 8 rAjya kAla 31 6 vivAha kiyA yA nahIM 32 10 samakAlIna mukhya puruSa 11 tapa grahaNa 1. tithi ( 177 vRhat jaina zabdArNava vijayAdevI (vijayasenA ) ikSvAku kAzyapa jyeSTha kR0 30 ( amAvasyA ) rAtri kA antima prahara rohiNI 8 mAsa 10 dina vivaraNa mAgha zu0 10 prAtaHkAla ( pUrvAnha ) rohiNI ( vRSa rAzi ) tAye svarNa samAna gaja ( caraNa kI pagatalI meM ) 450 dhanuSa (1800 hAtha ) laga bhaga 72 lakSa pUrva lagabhaga 18 lakSa pUrva maMDalezvara laga bhaga 53 lakSa pUrva aura 1 pUrvAGga kiyA sagara (dvitIya cakravartI ) aura jitazatru ( dvitIya rudra ) mAgha zu0 9 For Personal & Private Use Only ajita
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 178 ) vRhat jaina zabdArNava / - - - ajita ajitA krama saMkhyA bola vivaraNa iii samaya sAyaMkAla (aparAnha, tithi 10) nakSatra rohiNI 4. gherAgya kA kAraNa ulkApAta avalokana 5. zibikA (pAlakI) kA nAma suprabhA 6. dIkSA dhana sahetuka arthAt sahasrAna ( ayodhyAke nikaTa) 7. dIkSA vRkSa viSamacchada arthAt saptachada yA saptaparNa yA sataunA 8. sAtha dIkSA lene vAle anya rAjAoM kI saMkhyA 1000 6. dIkSA samaya upavAsa SaSThopavAsa (belA yA dvalA arthAt do dina kA upavAsa) 10. dIkSA se kaunase dina pAraNA cauthe dina 11. pAraNe kI tithi mAgha zu0 12 12. pAraNe kA AhAra godugdha pAka 13. pAraNe kA sthAna ariSTapurI ( ayodhyA yA dhinItA) * 14. pAraNA karAne vAle kA nAma | brahmadatta (brahmabhUta ) 15. tapazcaraNakAla (chamasthakAla) 15 varSa 11 mAsa, 1 dina kevalajJAna 2. bithi pauSa zu0 12 2. samaya aparAnha kAla 3. nakSatra rohiNI 4. sthAna ayodhyA ke nikaTa 5. upavAsa jisa ke anantara | SaSTopavAsa (belA) kaMvalajJAna prApta huaa| samavazaraNa 1. parimANa 11 // yojana vyAsa kA golAkAra 2. gaNasaMkhyA . 60 / - For Personal & Private Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajita vRhat jaina zabdArNava ajita krama saMkhyA . bola vivaraNa , 3. mukhya gaNadhara siMhasena 4. anuttaravAdI muniyoM kI saMkhyA 12400 ( bAraha hajAra cAra sau) 11 aGga 14 pUrva pAThI zrutakaMvaliyoM kI saMkhyA 3750 (tIna hajAra sAta sau pacAsa) kevAlayoM kI saMkhyA 20000 (bIsa hajAra) manaHparyaya zAniyoM kI saMkhyA 12450 ( bAraha hajAra cAra sau pacAsa) 8. avadha zAniyoM kI saMkhyA 1400 (nava hajAra cAra sau) 9. AcArAMgAdi sUtrapAThI zikSa ko (upAdhyAyoM) kI sakhyA 21600 (ikIsa haz2Ara chaha sau) 10. vaikriyika RddhidhAriyoM kI sakhyA 20400 ( bIsa hajAra cAra sau) . . 11. muniyoM yA sakalasaMyamiyoM : kI sarva saMkhyA 100000 (eka lAkha) 12. sarva sakalasaMyamiyoM kI 20000 ne samavazaraNa hI meM kevalazAna pAkara gati kA vivaraNa aura 57100 ne anyAnya sthAnoM se kevalajJAna prApta kara nirvANa pada prApta kiyA; 20 sahana ne paMca anuttara tathA nava anudiza vimAnoM meM aura zaSa ne nava preSaka tathA 16 svargoM meM janma pAyA | 13. AryikAoM kI saMkhyA / 320000 (tIna lAkha vIsa hajAra) 14. gaNanI yA mukhya AryikA | prakubjA (phAlgu) 15. zrAvakoM kI saMkhyA 300000 (tIna lAkha) 16. mukhya zrAvaka yA zrotA | sagara cakrI 17. zrAvakAoM kI saMkhyA | 500000 ( pA~ca lAkha) 18. deza saMyamiyoM kI sarva saMkhyA 1120000( gyAraha lAkha vIsa haz2Ara.) 16. samavazaraNa nirvANa prApti se kitane dina pUrva vighaTA 30 dina | 20. samavazaraNa kA sthiti kAla 1 lakSa pUrNAGga 11 varSa, 10 mAsa 6 dina kama 1 lakSa pUrva kAla. | 14 nirvANa 731. tithi | caitra zu05 - For Personal & Private Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . . ( 180 ) ajita ___ vRhat jaina zabdArNava ajita krama saMkhyA bola vivaraNa 2. samaya 3. nakSatra Asana prAtaHkAla (pUrvAnha ) rohiNI kAyotsarga khaDgAzana sammedAcala kA siddhavara nAmaka vRTa (zikhara yA coTI) 1000 (eka hajAra ) * . 5. sthAna sAtha nirvANa prApta karane vAloM kI saMkhyA samavazaraNa ke sarva sakala-saMyamiyoM meM se kitanoM ne sAtha yA pahile pIche nirvANa pada pAyA 77100 ( satattara hajAra eva sau) pUrva ke tIrthaGkara ke nirvANa kAla se inake nirmANa kAla taka kA 50 lakSa koTi sAgaropama antarAla agale tIrthaGkara ke nirvANa kAla taka kA antarAla 30 lakSa koTi sAgaropama 2| 16 | zAsana yakSa, aura 4 kSetrapAla yakSa mahAyakSa. aura (1) kSemabhadra (2) kSAntibhadra (3) zrImadra, (4) zAntibhadra / 20 zAsana yakSiNI ajitabalA ( ajitA) ghora nirvANa se kitane varSa pUrva lagabhaga 42 sahasra varSa vamai 50 lakSa koTi nirvANa pada pAyA sAgaropama * nirvANa gamana sambandhI kucha niyama nimna likhita haiM: 1. ar3hAIdvIpa arthAt manuSya kSetra bhara se pratyeka 6 mAsa aura samaya meM niyama se 608 jIva sadaiva nirvANa prApta karate hai // 2. nirvANa prApti meM adhika se adhika 6 mAsa kA antara bhI par3a sakatA hai, arthAt kabhI kabhI aisA ho sakatA hai ki ar3hAIdvIpa bhara se adhika se adhika 6 mAsa paryaMta eka bhI jIva nirvANapada na paaye| aisI avasthA meM 6 mAsa aura 8 samaya ke antima bhAga arthAt zeSa 8 samaya hI meM 608 jIva avazya nirvANa pada prApta kara leMge jisase uparyukta niyamAnukUla pratyeka 6mAsa 8 samaya meM 608 jIvoMke mokSagamana kA paratA Thoka par3a jaaygaa| 3. nirvANa prApti ke liye antararahita kAla adhika se adhika kevala = samaya mAtrahI hai| ina 8 samaya meM yadi jIva nirantara muktigamana kareM to prati samaya kama se kama 1 jIva aura | adhika se adhika 108 jIba muktilAbha kara sakate haiM aura AThoM samara meM adhika se adhika - - For Personal & Private Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka ajita vRhat jaina zabdArNava - ajitakezaka~vali [3] magadhAdhipati arddhacakrI nareza ajitakezavali-yaha antima tIrtha'jarAsandha' ke eka putra kA nAma bhI 'ajita' thA jo 'mahAbhArata' yuddha meM bar3I |. Gkara zrI mahAvIra svAmI' kA samakAlIna vIratA se lar3akara mArA gayA hai / eka mithyAtva mata pracAraka sAdhu thA jo [4] 24 tIrthaGkarI ke bhaka jo 24 svayam ko vAstavika tIrthaGkara batalAkara 'yakSadeva' haiM una meM se 9veM tIrthaGkara zrI grAmINa avidya aura anabhijJa manu'yoM meM 'puSpadanta' ke bhakta eka yakSa kA nAma bhI apane siddhAnta kA pracAra kara rahAthA / zrI ajitA hai| mahAvIra tIrthaGkara ko mAyAvI aura unakI __ noTa 3.-24 tIrthakaroM ke bhakta 24 divya zaktiyoM tathA divya atizayI thamayakSa krama se nimna livita haiM: skAroM ko indrajAla vidyA ke khela batAkara (1) gomuva (2) mahAyakSa (3) trimukha bholI janatA ko una se vimukha karane kI (4) yakSezvara (5) tumbara (6) puSpa (7) mAtaGga ceSThA meM apanI sarva zakti kA vyaya kara | (E) zyAma (E) ajita (10) brahma (11) I rahA thA / yaha eka vastra dhArI sira muMDe zvara (12) kumAra (13) catumukha (14) pA sAdhuoM ke rUpa meM rahatA thaa| isI ke tAla (15) kinnara (16) garur3a (17) gandharva sarIkhe usa samaya gautama buddha' ke atirikta (18) khendra (16) kuvera (20) varuNa (21) | 4 sAdhu aura bhI the jo svayam ko tIrthaGkara bhRkuTi (22) gomeda (23) dharaNa (24) maatngg|| | batalAkara prAyaH isI ke siddhAnta kA (pratiSThA sAroddhAra patra 67-70) / pracAra alaga alaga sthAnoM meM vicarate hue 608 ho jIva mukti lAbha kareMge, adhika nhiiN| (rAja. a. 10 sU. 10, tatvArtha sAra / a. = zlo. 41, 42 kI vyAkhyA / upayukta niyamoM se aviruddha kabhI kabhI aisI sambhAvanA ho sakatI hai ki ar3hAIdvIpa bhara se adhika se adhika 608 ke duguNa 1216 jIva taka eka hI dina meM yA eka ho ghaTikA yA isa se bhI kucha kama kAla meM nirvANa prApta kara leM / udAharaNArtha mAna lo ki pratyeka 6 mAsa 8 samaya ke antima 8 samaya meM 6 mAsa kA utkRSTa antara dekara Aja prAtaHkAla 600 jIvoM ne nirvANapada paayaa| pazcAta Aja hI kucha antara dekara eka ghaTikA'yA kucha kama meM athavA sAyaMkAla taka yA Aja kI rAtri ke anta taka ke kAla meM (jo agale yA dUsare 6 mAsa 8 samaya kA eka prArambhika vibhAga hai) anya 600 jIvo ne bhI sambhavataH muktilAbha kara liyA aura phira isa dUsare 6 mAsa 8 samaya ke zeSa bhAga meM arthAt lagabhaga 1 ghaTikA yA 1 dina kama 6 mAsa taka eka jIva ne bhI nirvANapada na paayaa| aisI asAdhAraNa avasthA Apar3ane para upayukta niyama bhI nahIM raTA aura eka hI ghar3I yA kucha kama meM athavA eka hI dina meM 1216 jIvoM ne mokSalAbha bhI kara liyaa| ataH jaba eka dina se bhI kama meM sambhavataH 1216 jIva taka mokSalAbha kara sakate hai tau mahA puNyAdhikArI paramotkRSTa pada prApta 'zrI ajitanAtha' ke nirvANa prApti ke samaya unake sAtha ( arthAt usI dina yA usI tithi meM ) kevala 1000 jIvoM kA nirvANa prApta kara lene kA asAdhAraNa avasara Apar3anA kisI prakAra niyama viruddha nahIM hai // (koSa lekhaka) For Personal & Private Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajitjy| / vRhat jaina zabdArNava ajitaJjaya kara rahe the| inameM pahilA 'maskarI' (maMkha- 'ajitajaya' ajitarAma ke mAma se bhI li gozAla), dUsarA 'pUraNa' ( pUranakazyapa), prasiddha thA / lakSmaNa ke zarIrotsarga ke paratIsarA 'pakudhakaccAyana' aura cauthA 'saMjaya- cAt rAma ne lakSmaNa ke bar3e putra pRthvIsundara' belaTThi' thA / ina kalpita tIrthaGkaroM meM se (pRthvI candra ) ko to rAjya diyA aura pahile do sarvathA vastra tyAgI digambarI mahArAnI sItA ke garbha se utpanna lavAMkuza veza meM rahate the / samaya kI AvazyakatA | Adi (anaGga lavaNa aura madanAMkuza Adi)| aura janatA ke vicAroM kI adhikatara anu- | apane bar3e putroM ke virakta hokara muni kUlatA dekha kara, arthAt vaidika yajJAdi | dIkSA le lene ke kAraNa apane isa choTe putra kriyAkAMDoM meM hone vAlI jIva hiMsA kI 'ajitaJjaya' ko yuvarAja banAyA aura AdhikyatA prAyaH asahya ho jAne se midhalA deza (tihuta, vihAra ) kA rAjya yadyapi yaha sarva hI sAdhu hiMsA ke diyaa| isane apane pUjya pitA ke munivrata pUrNa virodhI ho kara 'ahiMsA' kA pracAra dhAraNa karane ke samaya zrIzivagupta kaivalyakara rahe the tathApi inakA mUla siddhAnta zAnI se dharmopadeza sunakara zrAvaka ke prAyaH cAravAkya siddhAnta se bahuta kucha vrata ( gRhasthadharma sambandhI vrata milatA julatA nAstikatA kA phailAne niyamAdi ) grahaNa kiye // ghAlA thA / una kA siddhAnta thA ki "sarva | (uttara pu. parva 68, zloka 704-713) / prakAra ke dukhoM kA anubhava 'zAna' dvArA noTa-padma purANa ke racayitA 'zrIhotA hai| ataH jJAna sarvathA naSTa ho jAnA raviSeNAcArya' kA mata hai ki rAma aura | hI dukhoM se mukti dilAne vAlA hai aura lakSmaNa ke sarva hI putroM ne muni dIkSA isa liye hamArA dhAstavika aura antima | dhAraNa kara lI thii| isa liye rAma ne apane dhdheya yahI honA cAhiye / jIvoM kA punarA- eka pautra ko jo 'anaGgalavaNa' kA jyeSTha putra gamana arthAt bAra bAra janma maraNa nahIM thA rAjya diyA // hotA / varNa bheda sarvathA nirarthaka hai / indri (2) munisuvratanAtha' tIrthaGkara ke mukhya | yoM ko una ke viSayoM se rokanA aura nira zrotA kA nAma bhI ajitaJjaya thA // rthaka AtmA ko kaSTa pahu~cAnA ajJatA hai| (3) 16veM tIrthaGkara zrI 'zAntinAtha' icchAnusAra sarva prakAra ke bhoga vilAsa ke nAnAkA nAma bhI jo gAndhAra (kandahAra) karanA koI anucita kArya nahIM hai| puNya | deza ke rAjA the'ajitaJjaya hI thA / pApa aura una kA phala kucha nahIM hai| ___ina kI rAjadhAnI 'gAndhAranagarI' ityAdi // thii| ina ko putrI kA nAma 'airA' ajitaJjaya-isa nAma ke nimnalikhita thA jisane 'sanatkumAra' nAmaka tRtIya svarga se Akara mahArAja 'ajitakaI itihAsa prasiddha puruSa hue: aya' kI rAnI 'ajitA' ke udara se janma (1) sItA se utpanna, rAma ke = | liyA aura jo hastinApura ke rAjA 'viputroM meM se sarva se choTe putra kA nAma; yaha zvasena' ko vivAhI gaI thii| isI 'airA - For Personal & Private Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 183 ) vRhat jaina zabdArNava ajitaJjaya devI' ke garbha se 'zrI zAntinAtha' ne janma dhAraNa kiyA 1 ajitaJjaya ke garbha se janma liyA aura mara kara apane duSkarmoM ke phala meM 'ratnaprabhA' nAmaka prathama narakabhUmi meM jA janmA / vahAM eka sAgaropama kAla kI Ayu pAI // (uttara pu0 parva 76 zloka 397-400, 415) noTa 2 - ' duHkhama' nAmaka vartamAna paMcama kAla ke anta meM 21vAM antima kalki - rAja ayodhyA meM 'jalamanthana' nAmaka hogA / usa samaya zrI indrarAja (candrAcArya) nAmaka AcArya ke ziSya zrI vIrAGgada ( vIrAMgaja ) nAmaka antima muni, sarvazrI nAmaka antima AryikA agnila (argila) nAmaka antima zrAvaka, aura paMgusenA ( phalgusenA ) nAmaka antima zrAvikA ayodhyA ke nikaTa bana meM vidyamAna hoMge / yaha cAroM dharmajJa mahAnubhAva pApI 'kalkirAja' ke upadrava se 3 dina taka saMnyAsa dhAraNa kara zrI vIranirvANa pUre 21000 varSa pIche ( jaba paMcamakAla meM 3 varSa 8 // mAsa zeSa raheMge) kArttika kR0 30 (amAvasyA) ke dina pUrvAnha kAla, svAti nakSatra maiM zarIra parityAga kara saudharma nAmaka prathama svarga meM jA janma leNge| vahAM muni kI Ayu lagabhaga eka sAgaropama kAla kI aura anya tInoM kI Ayu eka palyopama kAla se kucha adhika hogI / aura isa liye isI dina pUrvAnha kAla meM isa bharatakSetra meM dharma kA nAza hogA / pazcAt madhyAnha kAla meM usa antima rAjA 'jalamanthana' kA nAza aura aparAnha kAla (sAyaMkAla ) meM agni (sthUla agni) kA bhI nAza 62 sahasra varSa ke liye ho jAyagA, arthAt 'atiduHkhama' (duHSama duHSama ) nAmaka chaThe kAla ke 21 sahasra varSa, phira AgAmI utsarpiNI kAla ke 'atiduHkhama' nAmaka prathama rAjA 'zizupAla' kI rAnI 'pRthivIsundarI' | kAla ke 21 sahasra varSa aura phira duHkhama nA ( Age dekho zabda 'ajita senacakrI' ) (6) 'caturmukha' nAmaka prathama kalkI rAjAkA putra bhI 'ajitaMjaya' nAmacArI thA / 8 apane anAcAra ke kAraNa ghamarendra ke zastra se jaba pApI 'caturmukha' 40 varSa rAjya bhoga kara 70 varSa kI vaya meM mArA gayA taba yaha 'ajitaJjaya' vIranirvANa saM0 1070 meM apane pitA kI gaddI para baiThA aura 'celakA' nAmaka apanI strI sahita jainadharma kA pakkA zraddhAnI huA / (dekho zabda 'caturmukha' ) // ( tri0 sAra gA0 855, 856 ) noTa 1 - isa caturmukha nAmaka prathama kalkI rAjA ne vIra ni0 saM0 1000 meM (madhA nAmaka samvatsara meM) pATalIputra (paTanA) ke thA // ( pIche dekho zabda 'airA' ) (4) eka cAraNa RddhidhArI muni kA bhI nAma 'ajitaJjaya' thA, jinhoMne himacAna parvata para eka siMha ko dharmopadeza dekara aura use usake pUrva bhavoM kA aura una pUrva bhavoM meM kiye duSkarmoM Adi kA smaraNa karA kara sumArga ke samukha kiyA jisane krama se Atmonnati karake aura gyAraheM janma meM zrI mahAvIra tIrthakara hokara nirvANa pada prApta kiyA // ( pIche dekho zabda 'agnisaha' ) (5) alakAdeza kI rAjadhAnI 'kau zalApurI' kA rAjA bho ajitaMjaya nAma se prasiddha thA jo zrI candraprabha tIrthaGkara ke paJcama pUrvabhavadhArI ajitasena cakrI kA pitA thA / For Personal & Private Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 184 ) ajitadeva vRhat jaina zabdArNava ajitanAbhi maka dUsare kAla ke 21 sahasra varSa meM se 20, meM hue 24 tarthaGkaroM meM se dvitIya tIrthaGkara sahasra varSa taka isa kSetra meM dharma, rAjA aura (pIche dekho zabda 'ajita' ) / agni kA lopa rhegaa| itane samaya taka loga ajitanAtha pugaNa-'aruNamaNi paMDita pazu samAna jIvana bitAyeMge / vartamAna paMcama kAla ke anta meM manuSyoM kI utkRSTa Ayu racita zrI ajitanAtha tIrthaGkara kA caritra ( Age dekho zabda 'ajitapurANa') // kevala 20 varSa kI, chaTe kAla ke anta meM kevala 16 varSa kI, pazcAt utsarpiNI ke bhajitanAbhi ( jitanAbhi, tri0 gA0 prathama kAla ke anta meM 20 varSa kI aura dUsare / 836 )-vartamAna avasarpiNI kAla ke gata ke anta meM 120 varSa kI hogI / ( pIche dekho caturtha vibhAga meM hue 11 rudro meM se navama zabda 'agnila' aura 'agni' ) // rudra kA nAma: tri0 gA0 857-861, / uttara pu0parva 76 zloka 431-437 // ___ yaha pandrahaveM tIrthaGkara 'zrIdharmanAtha' ke | tIrtha kAla meM, jinakA nirvANa gamana noTa 3-prathama tIrthaGkara zrI RSabhadeva | antima tIrthakara zrI mahAvIra' ke nirvANa ke putra 'bharata-cakravartI' kI savArI ke ratha kA kAla se laga bhaga 6584000 varSa adhika nAma bhI ajitaJjaya' thaa|| 3 sAgaropama kAla pahile huA thA, ajitadeva-yaha eka prasiddha zvetAmbarA | vidyamAna the| ajitanAbhi ke zarIra kI cArya the jinhoMne vi.saM.1204 meM phalavardhi' U~cAI 28 dhaDapa ( 56 gaja) aura Ayu grAma meM caityabimba kI pratiSThA kI aura lagabhaga 20 lAkha varSakI thii| pAMca lAkha ArAsaNa meM 'zrI nemanAtha' kI pratiSThA | . barSa se kucha kama inakA kumAra kAla rhaa| kI / inhoMne 'syAdvAdaratnAkara' nAmaka | phira isase kucha kama saMyama kAla rahA eka zvetAmbara jainagrantha 84000 zloka | arthAt digambara-muni-vrata pAlana karate rhe| pramANa racA / vi0 saM0 1220 meM inakA isI avasthA meM inheM 11 aGga 10 pUrva taka svargavAsa huaa| sAr3he tIna karor3a zloka | kA jJAna prApta hogayA / pazcAt kisI -pramANa aneka granthoM ke racayitA zrI | kAraNa vaza munipada se vyuta hokara Ayu 'hemacandrasUri' ina hI 'ajitadevasUri' ke | ke anta taka zeSa kAla asaMyamI rahe / isa samaya meM vidyamAna the jo 'zrI devacandrasUra' asaMyama avasthA meM kAma vAsanA kI Adhike zipya aura gujarAta dezAntargata 'pA kyatA aura raudra pariNAmI rahane se naraka TaNa ke rAjA 'kumArapAla' ke pratibodhaka' Ayu kA bandha kiyA jisase mRtyu kAla * meM bhI kRSNa lezyAyukta raudra pariNAma (pIche dekho zabda 'ajayapAla'noTo sahita) rahane ke kAraNa zarIra parityAga kara 'paGkaprabhA' ( aMjanA ) nAmaka caturtha naraka | ajitanAtha-vartamAna avasarpiNI ke bhUmi meM jA janme ! yahA~ kI kucha kama | 'duHkhamA sukhamA' nAmaka gata caturtha kAla | 10 sAgaropama kola kI Ayu pUrNa karane | For Personal & Private Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 185 ) ajitandhara __ vRhat jaina zabdArNava ajitapurANa ke pazcAt manujya aura devagati meM kaI gae / tatpazcAt kAmAtura hokara isa uttama janma dhAraNa kara anta meM nirvANa pada prApta pada se cyuta hogae aura Ayu kA zeSa kareMge / (dekho zabda 'rudra' ) / kAla asaMyama avasthA meM bitAyA / anta (tri. gA0 836-841, 166) meM raudra pariNAma yukta zarIra ko tyAga kara * noTa.-11rudroM kI gaNanA 166 puNya 'dhanaprabhA' (ariSTA ) nAmaka paJcama dharA puruSoM meM se hai jinameM se kucha to tadbhava arthAt meM jA utpanna hue jahAM kI kucha kama 17 usI janma se aura zeSa kaI janma aura dhAraNa | sAgaropama kAla kI Ayu pUrNa kara manuSya kara niyama se nirvANa pada prApta karate haiM una | aura devAyu meM kuchaeka janma dhAraNa karane 169 puNya puruSoM kA vivaraNa isa prakAra hai :- ke pazcAt anta meM muktipada prApta kreNge| 24 tIrthaGkara, 48 ina tIrthaGkaroM ke (dekho zabda "ajitanAbhi" kA noTa ) // mAto pitA, 24kAmadeva, 14kulakara yA manu, (tri0 gA0 836-841, 166) 12cakravartI, balabhadra, nArAyaNa, 6 prati bhajitapurANa ( ajitanAtha purANa)nArAyaNa, 11 rudra, aura nArada / (inake alaga 2 nAma Adi kA vivaraNa 'tIrthaGkara', eka purANa kA nAma jisameM dvitIya tIrtha 'kAmadeva' Adi zabdoM ke sAtha yathA sthAna kara 'zrI ajitanAtha' kA caritra varNita dekheN)|| yaha purANa kITaka deza nivAsI su. ajitandhara ( jitandhara )-vartamAna prasiddha kaviratna 'ranna' kRta 3000 zloka avasarpiNI kAla ke gata caturtha vibhAga pramANa kITakIya bhASA meM hai jo 'tailipameM hue rudra padavI dhAraka 11 puruSoM meM se deva' ke sainApati 'mallapa' kI dAnazIlA aSTama rudra kA nAma putrI 'atisabbe-dAnacintAmaNi' ke sa_. inakA samaya 143 tIrthaGkara "zrI ntoSArtha zaka samvat 115 meM racA gayA thaa| anantanAtha" ke tIrtha kAla meM, jinakA ni- __yaha purANa 12 AzvAsoM yA adhyaayo| rvANa gamana antima tIrthaGkara "zrI mahAvIra meM eka campU ( gadya padya maya kAvya) svAmI ke nirvANa gamana se lagabhaga 65 prantha hai| ise 'kAvya-ratna' aura 'purANa84000 varSa adhika 7 sAgaropama kAla tilaka' bhI kahate haiM / isa grantha ke viSaya pahile huA thA, hai / inake zarIra kI meM kaviratna kA vacana hai ki jisa prakAra U~cAI lagabhaga 50 dhanuSa (100 gaz2a) isa gUntha se 'ranna' vaizyavaMzadhvaja phaha aura Ayu lagabhaga 40 lAkha varSa kI thI lAyA, usI prakAra 'AdinAthapurANa' ina kA kumArakAla Ayu ke caturtha bhAga se ke kAraNa "Adi paMpa" 'brAhmaNa vaMzadhvaja' kucha kama rahA / pazcAt yaha digambarI | kahalAyA thA / ajita-purANa ke eka padya dIkSA lekara kumAra kAla se kucha adhika | se yaha bhI jJAta hotA hai ki paMpa, paunna, samaya taka saMyamI rahe aura tapazcaraNa ranna, yaha tIna kavi kanar3I sAhitya karate hue 11 ja 10 pUrva ke pAThI ho' (karNATakIya bhASA) ke 'ralatraya haiN| For Personal & Private Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ | ajitapurANa vRhat jaina zabdArNava ajitabrahma noTa1-kaviratna 'ranna' vaizyakula bhUSaNa cArya 'zrI nemacandra siddhAntacakravartI' jinhoM| jinavallabhendra' ke putra the / inakI mAtA kA | ne cAmuNDa rAya kI preraNA se mahAna grantha nAma 'abbalabbe'thA / inakA janma zaka saMvat 'zrI gomaTTasAra' kI racanA kI, isI kaviratna -871 meM tRdubola' nAmaka grAma meM huA thaa| 'ranna' ke samakAlIna the| kabirana, kavicakravartI, kavikaMjarAMkaza, noTa 2.-ajitapurANa jisa dAnaubhaya bhASAkavi Adi inakI padaviyAM thii| cintAmaNi strI-ratna "attimance" ke santoyAha rAjyamAnya kavi the| rAjA kI ora se SArtha racA gayA thA vaha upayukta cAlukya svarNadaDa, ca~vara, chatra, hAthI Adi inake sAtha | vaMzI rAjA 'Ahavamalla deva' ke mukhyAdhikArI clothe| inake guru 'ajitasenAcArya the| 'mallipa' kI suzIlA putrI thii| yaha isI gaMgakulacUr3AmaNi mahArAjA rAcama' kA rAjA ke mahAmaMtrI 'dahipa' ke suputra 'nAgadeva' suprasiddha jaina maMtrI 'cAmuNDarAya' isa kavi- ko vivAhI gaI thI jise bar3A sAhasI aura ratna kA guru-bhrAtA aura sarva prakAra sahAyaka parAkramI dekhakara cAlukya cakravartI 'Ahavava poSaka thaa| cAlukya vaMzI rAjA Ahavamalla' | malla' ne apanA pradhAna senApa | malla' ne apanA pradhAna senApati banA diyaa| bhI isa kaviralakA poSaka thaa| isa kavirala eka yuddha meM isa nAgadeva ke kAma AjAne para racita 'sAhalabhIma vijaya' yA 'gadAyuddha' isa kI choTI strI 'guMDamabbe' to isake sAtha | nAmaka eka anya grantha bhI isa samaya upalabdha | satI hogaI parantu 'attimabbe' apane priya putra hai jo 10 AzvAsoM meM vibhakta hai| yaha bhI 'annagadeva' kI rakSA karatI huI vrataniSTha hokara gadya padya maya (camyU) haahai| isa meM mahAbhArata rahane lgii| jaina dharma para ise agAdha zraddhA thii| kathA kA siMhAvalokana karake cAlukyanareza | isane svarNa-maya ratna jar3ita eka saMhasra 'Ahavamalla' kA caritra likhA gayA hai jisameM (1000) jinapratimAyeM niramANa karAkara pratikaviratna ne apane poSaka 'Ahabama' kA Thita kraaii| bar3I udAratA se lAkhoM mudrA pAMDava 'bhImalena' se milAna kiyA hai| yaha kA dAna kiyaa| dAna meM yaha itanI prasiddha bar3A hI vilakSaNa grantha hai| karNATaka kavi huI ki loga ise 'dAnacintAmaNi' ke nAma se caritra kA lekhaka isa kaviratna ke sambandha meM isakA sammAna karate the / ( pIche dekho zabda likhatA hai ki 'ranna' kavi ke grantha sarasa 'ajitanAtha purANa' ) // aura pror3ha racanA yukta haiM / usakI pada-sAmagrI, ajitabrahma (ajita brahmacArI )-yaha racanA-zakti aura bandha-gaurava Azcarya- zrI devendra kIrti bhaTTAraka ke zipya 16 vIM janaka haiN| pada pravAharUpa aura hRdayagrAhI haiN| zatAbdI ke eka prasiddha vidvAna brahmacArI ityAdi...... // isa kavi kI abhinava paMpa, the / yaha golabhaMgAra ( golasiMghAr3e) nayalena, pAzce madhura maMgarasa, ityAdi kArNA- vaMzI vaizya the / ina ke pitA kA nAma Tika bhASA ke bar3e bar3e kaviyoM ne bhI bahuta . 'vIrasiMha' aura mAtA kA nAma 'dhIdhA' yA prazaMsA kI hai / eka "rannakanda' nAmaka 'pRthvI' thaa| zrI vidyAnandi' bhaTTAraka ke grantha bhI isI kaviratna racita hai jo Adeza se inhoMne bhRgukaccha ( bhiroMca ) isa samaya upalabdha nahIM hai| suprasiddha A-| meM jo bambaI prAnta meM narabadA nadI ke taTa For Personal & Private Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 187 ) | ajita brahmacArI vRhat jaina zabdArNava ajitasena para samudra ke nikaTa eka prasiddha nagara hai aura adhika se adhika 160 taka bhI ho jAte | 'hanumaccaritra' nAmaka saMskRta grantha likhaa| haiN| ina jaghanya, madhya yA utkRSTa saMgyAke tIrthakalyANAloyaNA (kalyANAlocanA)nAmaka GkaroM ke nAmoM meM 20 nAma upayukta hI hote / prAkRta grantha ke racayitA yahI vidvAna haiM | haiM / zeSa nAmoM ke liye koI niyama nahIM hai|| jisa meM 46 Arya chanda ( gAthA chanda) aura tri0 gA0 681, va paM0 javAhiralAla / 5 anuSTupa chanda, sarva54 chanda haiM / 'utsava / kRta 30 caubIsI pATha paddhati' aura 'Urdhvapaddhati' nAmaka grantha bhI noTa-Age dekho zabda 'ar3hAIdvIpa' ina hI kI kRti haiN|| ke noTa 4 ke koSTha 1,2, vizeSa noToM sahita, | ajitabrahmacArI-pIche dekho zabda 'a aura zabda 'videhakSetra' // * ajitazatra-magadha-nareza 'jarAsandha' ke jita brhm|| 'kAlayavana' Adi aneka putroM meM se eka bhajita vIrya-videha kSetra meM sadaiva rahane | . kA nAma / ghAle 20 tIrthaGkaroMke 20 nAmoM meM se eka // * yaha mahAbhArata yuddha meM pANDavoM ke | noTa1-videha kSetra ke 20 tIrthaGkaroM ke | hAtha se bar3I vIratA ke sAtha lar3a kara kuzAzvata nAma-(1) sImandhara (2) yugama rukSetra ke maidAna meM kAma aayaa|| ndhara ( 3 ) bAhu (4) subAhu (5) saMjAta __ (hari0 sarga 52) (6) svayamprabha (7) RSabhAnana (E) ananta- ajitaSaNAcArya-vikrama kI 12 vIM yA vIrya (6) sUraprabha (10) vizAla kIrti (11) 13 vIM zatAbdI ke eka chanda-zAstraza digavajUdhara ( 12 ) candrAnana (13) bhadrabAhu mbarAcArya // (14) bhujaMgama (15 ) Izvara ( 16 )nemiprabha inhoMne alaGkAra-cintAmaNi, chandazAstra, (17) vIraSeNa ( 18 ) mahAbhadra ( 16) deva- vRttavAda, aura chanda-prakAza, Adi kaI yaza (20) ajitavIrya / (Age dekhA zabda acche acche prantha race // 'ar3hAIdvIpa pATha' ke noTa 4 kA koSTha 1,2) // (di0 pra0 4 pR01) __ noTa 2-ar3hAIdvIpa ke pAMco meru | ajitasAgara-svAmI-yaha siMha saMgha | sambandhI 32, 32 videha haiN| ina 32 meM se meM eka prasiddha vidvAn hue // 16, 16 to pratyeka meru ko pUrva dizAko aura __siddhAntaziromaNi' aura 'SaTakhaNDa16,16 pazcima dizA ko haiN| pUrva aura pazcima bhUpaddhati'nAmaka granthoMke yaha racayitA the|| dizA ke 16. 16 videha bhI dakSiNI aura ( dekho pra0 vR0 vi0 c0)| uttarI ina do do vibhAgoM meM vibhAjita haiM jisase pratyeka vibhAga meM 8, videha haiM / ina (di0 pra07 pR0 3) pratyeka bhAga ke 8, = videhoM meM kama se kama | ajitasena-(1) hastinApura nareza // eka eka tIrthakara aura adhika se adhika - yaha kAzyapa-gotrI the| ina kI 'vAla8, 8 tIrthaGkara taka sadaiva vidyamAna rahate haiM | candrA' (priyadarzanA ) rAnI se mahArAja jisa se sarva 160 videhoM meM kama se kama 20 vizvasena'kA janma huA jinakI mahArAnI For Personal & Private Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 188 ) ajitasena-AcArya vRhat jaina zabdArNava ajitalena-AcArya 'airAdevI' ke garbha se 16veM tIrthaGkara 'zrI | (3) kauDinya gotrI brAhmaNa bennAzAntinAtha' utpanna hue / ( zAntinAtha- mayya kA putra eka prasiddha karNATaka jainpuraann)|| kavi 'nAgavarma' jo 'chandAmdhudhi' aura (dekho gra0 vR0 vi0 ca0) 'kAdambarI' Adi kaI granthoM kA racayitA (2) jambUdvIpastha airAvatakSetra ke varta- thaa| (ka0 1%) // mAna avasarpiNI ke 6veM tIrthaGkara kAnAma / (4) dakSiNa mathurA ( madurA) kA (a. mA. ajiyaseNa ) // gaMgavaMzI mahArAjA'gacamala' jisakA maMtrI (3) svetAmbarI antagar3a sUtra' ke tI. aura gurubhrAtA prasiddha kavi cAmuNDarAya sare varga ke tIsare adhyAya kA nAma ( a. thA / (ka0 17) // (5) mahArAjA rAcamalla'kA maMtrI mA. ajiysenn)|| ___ (4) bhaddalapura nivAsI nAga gAthA. senApati 'cAmuNDarAya' jo zrI gommaTasAra pati kI strI 'sulasA' kA putra jisane nAmaka suprasiddha siddhAnta grantha kI racanA zrI nemanAtha se dIkSA lekara aura 20 varSa kA preraka aura usa kI karNATaka vRtti taka pravajyA pAlana karake zajhuMjaya pahAr3a kA kartA tathA 'triSaSTilakSaNa-mahApurANa'. para se eka mAsakA saMthArA kara nirvANapada (cAmuNDarAya purANa ) aura 'cAritrasAra' paayaa| (a. mA. ajiya seNa ) // Adi kA bhI racayitA thA / (ka0 17) / dekho zabda "aNNa' aura 'cAmuNDabhajitasena-prAcArya-yaha nandisaMgha ke rAya' // zrI siMhanandI AcArya ke ziSya aura | ____ yaha 'zrI ajitasenAcArya' upayukta dezIya gaNa meM pradhAna eka suprasiddha diga- | siddhAnta prantha zrI gommaTasAra' apara nAma sbarAcArya the jo vikUma kI 11vIM zatA 'paJcasaMgraha' ke kartA 'zrI nemicandra-siddhAMta bdI meM vidyamAna the / zrI Aryasena muni cakravartI ke samakAlIna the / yaha siddhAnta ina AcArya ke vidyA-guru the|| zAstroM ke pAragAmI mahAn AcArya zrI ___nimna likhita suprasiddha puruSa ina | nemacandra svaracita gommaTasAra' grantha ke hI zrI ajitasenAcArya ke muraya ziSya * pUrva bhAga 'jIvakAMDa' kI antima gAthA theH 733 meM, aura uttara bhAga 'karmakAMDa' kI (1) maladhArina padavIdhAraka 'zrI ma- prazasti sambandhI gA0 666 meM apane alliSeNAcArya' jo vikrama saM0 1050 kI | nyatama zipya cAmuNDarAya ko AzIrvAda phAlguna 30 3 ko zravaNa belazula meM (mai- dete hue ina hI 'zrI ajitasenAcArya' ka sUra rAjya meM) samAdhistha hue the / ( vidva0 jina zreSTha mAnanIya zabdoM meM smaraNa karate pR0 154-158) // (2) karNATaka dezIya suprasiddha kaviratna 'ranna' jisane kanar3I bhASA meM ajita- samUha saMdhAri ajiyaseva gurU / purANa nAmaka grantha racA / (dekho zabda bhuvaNagurU jassa gurU . ajitpuraann')|| so rAmo gommaTo jaya // 733 // For Personal & Private Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) - - ajitasena-AcArya vRhat jaina zabdArNava ajitasena-cakI . artha--zrI Aryasena AcArya ke aneka pratimA kA vindhyAgiri kI 'gomanta' ( goguNagaNa ko dhAraNa karane vAle aura tIna loka mmaTa ) nAmaka coTI para nirmANa aura usa ke guru zrI ajitasena AcArya jisake guru kI pratiSThA aparimita dhana lagA kara kraaii| haiM vaha zrI gommaTa rAjA (cAmuNDarAya) thI aura jisa kA nAma usa pahAr3I ke nAma jayavanta raho // 733 // hI para 'zrI gomantasvAmI' yA 'gommaTezvara' jamhi guNA vissaMtA . loka prasiddha ho gayA hogA isI se sambhava ___gaNahara devAdideDhipattANaM / hai cAmuNDarAya ko nAma bhI 'gommaTarAya' prasiddha huA ho / athavA yaha bhI saMbhava hai so ajiya seNaNAho ki anya kisI kAraNa se cAmuNDarAya kA jassa gurU jayau so gyo||666|| nAma anya upanAmoM ke samAna' 'gomantarAya' ____ artha--jisa meM buddhiAdi Rddhi-prApta yA 'gommaTarAya' par3a gayA ho aura phira isa gaNadhara devAdi muniyoM ke guNa vizrAma pA kI pratiSThA karAI huI 'zrI bAhubalI' kI prake Thahare hue haiM arthAt gaNadharAdikoM ke sa- timA kA nAma, tathA parvata ke jisa zikhara | mAna jisameM guNa haiM aisA ajitasena nAmA- para yaha pratimA pratiSThita karAI gaI una donoM muninAtha jisa kA vrata (dIkSA ) dene vAlA hI kA nAma 'gomantarAya' yA 'gommaTarAya' ke guru hai vaha cAmuNDarAya sarvotkRSTapane se jaya nAma para 'gommaTezvara' aura 'gommaTagiri' pAyau // 666 // prasiddha ho gayA ho / ( dekho zabda 'aNNa' noTa-uparyukta gAthA 733 se jAnA aura 'cAmuMDarAya')" jAtA hai ki 'cAmuNDarAya' kA samara-dhurandhara, ajitasena-cakrI-aSTama tIrthahUra 'zrI. vIramArtaNDa; samyaktaratnAkara Adi aneka candraprabha' kA paJcama pUrvabhava-dhArI eka upanAmoM meM se eka nAma 'gommaTarAya' bhI dharmaza cakravartI raajaa|| thA / isase aisA bhI anumAna hotA hai ki yaha ajitasenacakrI alakA deza kI uparyukta pazca-saMgraha' nAmaka siddhAnta grantha rAjadhAnI 'kozalApurI' ke rAjA 'ajitaMjise cAmuNDarAya yA gommaTagaya kI prA. jaya' kA putra thA jo mahArAnI 'ajitarthanA para hI gUnthakartA ne racA thA aura jisa | senA' ke udara se utpanna huA thA / kI karNATakavRtti bhI isI 'gommaTarAya' ne rAjA ajisaaya ne jaya rAjakumAra kI thI usakA dUsarA nAma gommaTasAra' | ajitasena ko yuvarAjapada dediyA taba gommaTarAya hI ke nAma para lokaprasiddha pUrva janma kA eka zatra 'caMDarudhi' nAmaka huA ho|| 'asura use hara le gyaa| zatru ke paMje se cAmuNDarAya kA yaha 'gommaTarAya' | chUTane para 'ariMjayadeza' ke vipula purAdhIza upanAma isa kAraNa se prasiddha huA jJAta 'jaSadharmA' kI zaziprabhA nAmaka putrI ke hotA hai ki isa ne jo 'zrI RSabhadeva' ke sAtha ajitasena kA vivAha huaa| putra bharatacakravartI ke lazubhrAtA 'zrI bAhu- Adityapura ke vidyAdhara rAjA dharaNIdhara balI' svAmI kI muni-avasthA kI vizAla | ko yuddha meM parAsta karane ke pazcAt jaba For Personal & Private Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 10 ) ajitasena cakI vRhat jaina zabdArNava asin| yaha bhArI sampatti ke sAtha apane nagara ajitasena-bhaTTAraka-kanar3I bhASA 'kauzalApurI' ko vApisa AyA tabhI ke cAmuNDaroya purANa ( triSaSTi lakSaNamahAn puNyodaya se AyudhazAlA meM ise mahApurANa ) kI saMskRta-kanar3Imizrita 'cakraratna' ko lAbha huaa| TIkA ke racayitA eka bhaTTAraka (di. ___ pazcAt ajitasena ne jaba digvijaya | gr05)|| dvArA bharatakSetra ke chahoM khaMDoM ko apane ajitasenA-kozalApurI-nareza 'ajitaM. adhikAra meM le liyA to yaha 14 ratna aura navanidhi Adi vibhUti kA svAmI hokara jaya' kI rAnI aura ajitasenacakrI kI 32 sahasra mukuTabandha rAjAoM kA svAmI motaa| pUrNa cakravartI rAjA hogayA / (devo zabda 'ajitasenacakrI' ) // kucha dina rAjyavaibhava bhogakara 'zrI ajitA-(1) gAndhAra nareza 'ajitaJjaya' gaNaprabha' nAmaka munirAja se ajitasena ne kI rAnI aura zrI zAntinAtha tIrthakara kI digamvarI dIkSA grahaNa kI / ugropra tapazca nAnI / / raNa kara samAzmiraNa pUrvaka zarIra tyAgane (2) caubIsa tIrthaGkaroM kI.mukhya upA para 16 veM svarga meM 'acyutendra' pada prApta sikA jo caubIsa zAsana deviyAM haiM unameM kiyA jahAM kI 22 sAgaropama kI Ayu | se dUsarI kA nAma / isakA nAma 'ajitapUrNa karake tIsare janma meM ratna saMcayapura- | / balA' bhI hai| nareza 'kanakaprabha' kAputra 'padmanAma' huaa| ___noTa1-24 zAsana devayAM 24 tIrthaGkaroM padmanAbha ke bhava meM rAjya vibhava bhogane kI bhata krama se nimna prakAra haiM:ke pazcAt usane ugrogra tapazcaraNa karate apratihata cakrezvarI, 2. ajitA, 3. hue SoDazakAraNa bhAvanAoM dvArA tIrthaGkara- namrA,4.duritAri..mohinI.7.mAnavA,ma.jvAnAmakarma kA mahAna puNyabandha kiyA aura lAmAlinI, bhRkuTI,10.cAmuMDA,11.gomedhaAyu ke anta meM samAdhimaraNa pUrvaka zarIra kA,12.vidyunmAlinI,13.ghidyA, 14.kaMbhiNi, tyAga paMca-anuttara vimAnoM meM se dhaijayanta' | 15. parabhRtA, 16. kandarpA, 17. gAndhAriNI, nAmaka vimAna meM cauthe bhava meM ahamindra | 18. kAlI, 16. manajAta, 20 sugandhinI, pada pAyA // 21. kusumamAlinI. 22. kumAMDinI, 23. __ tatpazcAt usane ahamindra pada ke mahAna padmAvatI, 24. siddhAyinI / ( pratiSTA0 sukhoM ko 33 sAgaropamakAla taka bhoga | a0 3 zloka 154-179 ) // kara aura pAMcaveM janma meM candrapurI ke ikSvA- | . ___ (3) pUrvAdi cAra dizA aura kuSaMzI rAjA 'mahAsena' kI paTarAnI 'lakSmaNAdevI' ke garbha se zrI candraprabha' nAmaka AgneyAdi cAra vidizA sambandhI aSTama tIrthakara hokara nirvANa pada paayaa| deviyoM meM se pazcima dizA sambandhI eka ( dekho zabda 'candraprabha' aura 'pra0 pR0 devI kA nAma / vi0c0')|| noTa-2. pUrvAdi cAra dizAoM aura (candra prabha caritra) AgneyAdi cAra vidizAoM sambandhI dekhiyo / For Personal & Private Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiriyA' ) // ( 169 ) | ajIva vRhat jaina zabdArNava ajIvakAya-asaMyama ke nAma krama se nimna likhita haiM:- pAMcoM meM se pratyeka kA vizeSa svarUpAdi 1. jayA, 2. vijayA, 3. ajitA, | yathA sthAna dekheN| 4. aparAjitA.5. jambhA,6. mohA,7. stambhA. | ajIva-apratyAkhyAnakriyA-madirA 8. stambhinI / (pratiSThA. a. 3, zloka 214, Adi ajIva vastuoM kA pratyAzyAna 219) // (nirAkaraNa, tiraskAra ) na karane se hone / (4) bhAdrapada kR0 11 kI tithi kA vAlA karma dhandhana; apratyAkhyAnakriyA kA 1 nAma bhI 'ajitA' hai / isI ko 'anyA eka bheda (a. mA. 'ajIva-apacakkhaNa | ekAdazI', 'ajA 11' yA 'jayA 11' bhI | kahate haiN| (5) cauye tIrthaMkara zrI abhinandana ajIva-abhigama ( ajIvAbhigama )nAtha kI mukhya sAdhvI / (a.mA. ajipA, | guNapratyaya avadhi Adi zAna se pudgajiaa)|| lAdi kA bodha honA ( a. maa.)|| ajIva-jIva-rahita, nirjIva, acetana, ajIva-AnAyanI-ajIva vastu ma~gAne ar3a padArtha, jIva ke atirikta vizva bhara ke se hone vAlA karmabandha; AnAyA kriyA anya sarva padArtha; vizva racanA ke do aGgoM | kA eka bheda (a. mA. 'ajIvaANavayA do heyopAdeya dravyoM-jIva aura NiyA' ) // ajIva-meM se eka aGgayA eka heya dravya / bhajIva-ArambhikA-ajIgha kalevara ke jIva, ajIva, Azrava, bandha, saMvara, ni. | nimitta Arambha karane se hone vAlA karmajarA, mokSa, ina sAta prayojanabhUta (zuddhA bandha; ArambhikA kriyA kA eka bheda / / tmapada yo makti gda kI prApti ke liye (a.maa.)|| prayojana bhUta ) tatvoM yA puNya aura pApa sahita nava prayojanabhUta padArthoM meM se ajIva-prAjJApanikA-ajIva sambaMdhI dUsarA prayojanabhUta tatva yA padArtha // AzA karane se hone vAlA karmabandha; A ajIva baha tattva yo padArtha hai jo darzano- zApanikA kriyA kA eka bheda / ( a. mA. payoga aura jJAnopayoga rahita (dekhane aura 'ajIva-ANavaNiyA' ) // jAnane kI zakti rahita) hai arthAt jo cetanA ajIva-kAya-jIvarahita kAya; dharmAstiguNa varjita hai| isa ke 5 bheda haiM (1) kAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgala (2) dharmAstikAya (3) adharmAsti pudgalAstikAya, yaha cAra dravya, paMcAkAya (4) AkAza aura (5) kAla // stikAya meM se eka jIvAstikAya ko ___ ajIva dravya ke ina upayukta pA~cau chor3a kara zeSa cAra dravya; SaTa dravya meM se bhedoM meM se prathama bheda "pudgala dravya" to jIvadravya aura kAladravya ina do ko chor3a sparza, rasa, gandha aura varNa guNa viziSTa ! kara zeSa cAra dravya // aura zabda paryAya yukta hone se 'rUpI dravya' hai aura zeSa cAroM 'arUpI davya' haiN|in | anAvakAya-asayama-vastra pAtra Adi / For Personal & Private Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 162 ) vRhat jaina zabdArNava ajIvakAya asamArambha ajIva vastuoM kA upayoga karane se hone vAlI hiMsA / ( a.mA. 'ajIvakAya asaM . jama' ) // ajIva kAya asamArambha-vastra, pAtra Adi ajIva vastuoM ko uThAne dharate kisI prANI ko duHkha na denA / ( a. mA. 'ajIva kAya asamAraMbha' ) // ajIva kAya Arambha - vastra pAtrAdi uThAte rakhane kisI prANI ko duHkha denA (a. mA. 'ajIvakAya AraMbha' ) // ajIva kAya - saMyama-vastra. pAtra, pu. staka Adi uThAte rakhate yatnAcAra rA ki kisI prANI ko kaSTa na phuNce| (a. mA. 'ajIva kAya-saMjama' ) // jIvakriyA - ajIva kA vyApAra pudgala samUha kA IryApathika bandha, yA sAMprAyikabandha rUpa se pariNamanA; hariyAvahiyA aura sAMparAyikI, ina donoM kriyAoM meM se eka (a.mA. 'ajIva kiMriyA') // ajIgata hiMsA - ajIvAdhikaraNa hiMsA. kisI ajIva padArtha ke AdhAra se hone vAlI hiMsA, paudgalika drazya ke AvAra se hone vAlI hiMsA // T AvAra apekSA hiMsA do prakAra kI hai -- (1) jIvagata hiMsA yA jIvAdhikaraNa hiMsA aura (2) ajIvagata hiMsA yA ajIkiraNa hiMsA / inameM se dUsarI ajIva gata hiMsA yA ajIvAdhikaraNa-hiMsA ke mUla bheda 4 aura uttara bheda11 nimna prakAra haiM : :1. nikSepAdhikaraNa hiMsA - - (1) sahasA nikSepAdhikaraNa hiMsA (2) anAbhoga nikSepAdhi karaNa hiMsA (3) duHpramRSTa nikSepAdhikaraNa ajIvagata hiMsA hiMsA (4) aprattyavekSita nikSepAdhikaraNa hiMsA; 2. nirvartanAdhikaraNa hiMsA-- (1) dehaduH prayukta nirvartanAdhikaraNa hiMsA (2) upakaraNa nirvartanAdhikaraNa hiMsA; 3. saMyojanAdhikaraNa hiMsA -- (1) upakaraNa saMyojanAdhikaraNa hiMsA ( 2 ) bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNa hiMsA; 4. nisargAdhikaraNa hiMsA - (1) kAya nisargAdhikaraNa hiMsA (2) vAkU nisargAdhikaraNa hiMsA (3) mano nisargAdhikaraNa hiMsA || ( pratyeka kA lakSaNa svarUpAdi yathA sthAna dekheM ) !! ( bhagavatI a0 sAra gA0 806 - 814 ) noTa1. - pramAdavaza apane va parake athavA kSetroM ke kisI eka yA adhika bhAvaprANa yA dravyaprANa yA ubhayaprANoM kA vyaparopaNa karanA arthAt ghAnA yA chedanA 'hiMsA' hai // ( tattvArtha sUtra a0 7 sU0 13) noTa 2. -- svarUpa kI asAvadhAnatA yA manakI anavadhAnatA kA nAma pramAda' hai / isa ke mUla bheda kapAya, vikathA, indriya viSaya, nidrA aura sneha, yaha 5 haiM / inake uttara bheda krama se 4,4,5,9,1 evam sarva 15 haiM aura vizeSa bheda 80 tathA 37500 haiM / inakA alaga 2 vivaraNa jAnane ke liye dekho zabda 'pramAda' // noTa 3. - jinake dvArA yA jinake sadbhAva meM jIva meM jIvitapane kA vyavahAra kiyA jAya unheM 'prANa' kahate haiM / inake nimna likhita sAmAnya bheda 4 aura vizeSa bheda 10 haiM : -- 1. indriya-- sparzana, rasana, ghrANa, cakSu, zrotra; 2. bala - - manobala, vacanabala, kAya bala; For Personal & Private Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 193 ) ajIvagata hiMsA bRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA 3. zvAsocchUnAla; | karAI huI hiMsA aura 9 prakAra kI manumo4. aayu| dita arthAt anumodana yA prazaMsA kI huI | ina 10 meM se manobala aura pA~coM- | hiMsA, evam 27 prakAra kI hiMsA hai // indriya, yaha chaha prANa jo svapara padArtha ko yaha 27 prakAra kI krodhavaza hiMsA, grahaNa karane meM samartha labdhi nAmaka bhAvendriya | 27 prakAra kI mAnavaza hiMsA, 27 prakAra kI rUpa haiM, vaha 'bhAva-prANa' haiM aura zeSa cAra mAyAcArayaza hiMsA aura 27 prakAra kI 'dravyaprANa' haiN| lobhavaza hiMsA, evam sarva 108 prakAra kI | (go0 jI0 128, 129, 130) | hiMsA hai // ___noTa 4.-hiMsA ke upayukta do bhedoM | upayukta 108 prakAra kI hiMsA ameM se pahilI jIdhagata hiMsA yA jIvAdhika- | nantAnubandhI kaSAyacatuSkavaza, apratyAkhyAraNa hiMsA ke nimna likhita 108 yA 432 | nAvaraNI kaSAyacatuSkaSaza, pratyAkhyAnAvabheda haiM: raNI kaSAyacatuSkavaza, yA saMjvalana kaSAya1. jIvagata hiMsA ke mUlabheda (1) saM- catuSkavaza hone se 432 prakAra kI hai| prarambhajanya hiMsA (2) samArambhajanya hiMsA (3) kArAntara se isake anya bhI aneka bheda ho Arambhajanya hiMsA, yaha tIna haiM / ina meM se | sakate haiM / pratyeka prakAra kI hiMsA mAnasika, vAcanika uparokta 108 bhedoM meM se pratyeka bheda aura kAyika ina tIna prakAra kI hone se isa kA yA yathAicchA cAhe jethaveM bheda kA alaga hiMsA ke 3 guNita 3 arthAt 6 bheda haiM // alaga nAma nimna likhita prastAra kI sahA yaha prakAra kI kRta arthAt svayam | yatA se bar3I sugamatA se jAnA jA sakatA kI huI hiMsA, 6 prakAra kI kArita arthAt | hai: jIvagata hiMsA ke 108 bhedoM kA prastAra : prathamapaMkti saMrambhajanya hiMsA 1 samArambhajanya hiMsA 2 Arambhajanya hiMsA 3 dvitIya paMkti | mAnasika . yAcanika 3 kAyika tRtIya paMkti | svakRta 0 kArita | anumodita 18 lobha54 vaza caturtha paMkti | kodhavaza . mAnavaza - 27 mAyAvaza abhIpTa bheda jAnane kI vidhi-pramANa jor3a isa prastAra kI cAroM paktiyoM (1) jIvagata hiMsA ke 108 bhedoM meM ke jina jina koSThakoM ke aGkoM, yA aGkoM aura se jethayoM bheda hameM jAnanA abhISTa hai usI | zUnyoM kA ho usI usI koSThaka meM likhe For Personal & Private Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 164 ) ajIvagata hiMsA vRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA zabda (akSa) kama se le lene yA likha lene para zUnya ( svakRta ). zUya (mAnasika ), abhISTa bheda kA nAma prApta ho jAyagA / aura 3 ( Arambhajanya hiMsA) lene se jJAta / (2) yaha dhyAna rahe ki jJAta-jor3a prApta | jor3a 30 prApta hotA hai / ataH 'mAnavazakarane ke liye pratyeka hI paMkti kA koI na svakRta-mAnasika-Arambhajanya hiMsA', yaha 30 koI aGka athavA zanya lenA AvazyakIya hai // | dhA~ abhISTa bheda hai| (3) yaha bhI dhyAna rahe ki eka paMkti ___udAharaNa tIsaga-hameM 54 vAM bheda kA yathAAvazyaka koI eka hI aGka athavA | jAnanA abhISTa hai| zUnya liyA jAve // . yahAM uparyukta vidhi ke niyamoM ko (4) sugamatA ke liye yaha bhI dhyAna gambhIra dRSTi se vicAre binA aura zabda rahe ki abhISTa jor3a prApta karane ke liye ca 'yathAAghazyaka' para pUrNa dhyAna na dekara yadi turtha paMkti se prArambha pharake Upara Upara kI bar3e se bar3A aGka caturtha paMkti se 54 le paMktiyoM ke koSThakoM se yathAAvazyaka bar3e liyA jAya to cAroM hI paMktiyoM kA se bar3A aGka athavA zUnya liyA jAya // . jJAta joDa 54 lAne ke liye tRtIya aura udAharaNa-jIvagata hiMsA ke 108 dvitIya paMktiyoM se to hama.zanya le leMge bhedoM meM se hameM 25ve bheda kA nAma jAnanA | parantu prathama paMkti ke kisI koSThaka meM zUnya abhISTa hai| na hone se isa paMkti se koI aGka na liyA jA upayukta vidhi ke anukUla | sakegA jo upayukta niyama viruddha hai aura yadi antima paMkti se zUnya (krodhavaza ), tRtIya koI aGka leMge to jor3a 54 se bar3ha jaaygaa| pakti se 18 ( anumodita), dvitIya paMkti | ataH hamArI AvazyaktAnukUla bar3e se se 6(kAyika ), aura prathama paMkti se 1 bar3A aGka caturtha pakti se 7 (mAnavaza ), (saMrambhajanya hiMsA) lene se jJAta jor3a tRtIya se 14 (anumodita), dvitIya se 25. prApta hotA hai| ataH ina hI zanya 6 (kAyika ), aura prathama se 3 (Araaura aGkoM ke koSThakoM meM likhe zabdoM mbhajanya hiMsA) laine se jJAta joDa 54 (akSoM) ko krama se le lene yA likha lene prApta ho jAtA hai| ataH 'mAnavaza anumo. para "kodhavaza-anumodita-kAyika-saMrambha-dita-kAyika-Arambhajanya hiMsA', yaha 54vAM | janya-hiMsA', yaha 25veM bheda kA nAma jAna | | abhISTa bheda hai / liyA gayA // udAharaNa cauthA- 63 vA bheda hameM udAharaNa dUsarA-hameM jIvagata hiMsA hiraNa dUsarA- jAta hatA| jAnanA hai| ke 108 bhedoM meM se 30vAM bheda jAnanA upayukta diye hue niyamoM ke anukUla abhITa hai| | bar3e se bar3e aGka caturthAdi paMktayoM se kama se . upayukta vidhi ke anukUla bar3e | 81,8, 0, 3 laine se inakA jor3a 63 prApta se bar3e aGkacaturtha, tRtIya, dvitIya aura | hotA hai| ataH ina aGkoM vAle koSThoM meM prathama paMktiyoM se kama se 27. (mAnavaza ), | likhe zabda krama se laine para "lobhavaza-kArita For Personal & Private Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ (165 ) ajIvagata hiMsA vRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA mAnasika aArambhajanya hiMsA" yaha 63 vAM kA sugamatA ke liye nIce diye jAte haiM:-. / bheda jJAta ho gayA // 1. krodhavaza svakRta mAnasikanoTa5-dUsare aura cauthe udAharaNoM meM saMrambhaanya hiMsA yadi 3 kA aGka prathama paMkti se na lekara 2. krodhavaza svakRta mAnasikadvitIya paMkti se hI le liyA jAtA to abhISTa samArammajanya , jor3a 30 yA 93 tIna hI pa.ktayoM taka pUrA 3. krodhavaza svakRta mAnasika ho jAne se aura prathama paMkti meM zUnya na hone Arambhajanya se yaha paMkti binA aGka yA zanya liye hI | 4. krodhavaza svakRta pAcanika- . . chUTa jAtI / iso liye dvitIya paMkti se 3 | saMrambhajanya , kA aGka na lekara zanya hI liyA gayA hai // 5. krodhavaza svakRta vAcanikanoTa 6-yadi jIvagata hiMsA ke 108 samArambhajanya , bhedoM meM se kisI bheda ke zAta nAmake sambandha 6. krodhavaza svakRta vAcanikameM hameM yaha jAnanA ho ki amuka nAma vAlA ArambhajanyaH - bheda gaNanA meM kethavA~ hai to nimna likhita | 7. krodhavaza svakRta kAyika- .. vidhi se yaha bhI jAnA jA sakatA hai.: saMrambhajanya " vidhi-jJAta nAma jina cAra aGgoM yA | 8. krodhavaza svakRta kAyikazabdoM ke mela se banA hai ve zabda Upara diye samArambhajanya.. hue prastAra meM jina jina koSThoM meM ho unake | 6. krodhavaza svakRta kAyikaaGka, yA zUnya aura aGka jor3ane se jo kucha __ Arambhalatya jor3a phala prApta hogA vahI abhISTa aGka yaha 10. krodhavaza kArita mAnasika batAyegA ki jJAta nAma kethavAM bheda hai|| saMrambhajanya , udAharaNa- "lobhavaza-kArita-mAna- | 11. krodhavaza kArita mAnasikasika-Arambhajanya hiMsA' yaha nAma jIvagata. samArambhajatya. , hiMsA ke 108 bhedoM meM se kaMthavAM bheda hai ? / 12. krodhavaza kArita mAnasika Arambhajanya , jJAta nAma ke cAroM aGgarUpa zabdoM ko 13. krodhavaza kArita vAcanikaprastAra meM dekhane se 'lobhavaza' ke koSTha meM saMrambhaanya. .. 81, 'kArita' ke koSTha meM 6, 'mAnasika' ke 14. krodhakA kArila vAcanikakoSTha meM zUnya, aura Arambha janya-hiMsA ke samArambhajanya koSTha meM 3, yaha aGka mile / ina kA jor3a phala | 15. krodhavaza kArita vAcanika13 hai / ataH jIvagata hiMsA kA jJAta nAma | .. Arambhajanya , 93 vAM bheda 108 bhedoM meM se hai| | 16. krodhavaza kArita kAyikanoTa 7-Upara diye hue prastAra kI ___saMrambhajanyaH , sahAyatA se jIvagata hiMsA ke 108 bhedoM ke | 17. kodhavaza kArita kAyikasarva alaga 2 nAma nikAla kara bAla-pAThakoM |, . samArambhajanya - - For Personal & Private Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIvagata hiMsA - vRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA 18. kodhavaza kArita kAyika 35. mAnavaza svakRta kAyika- Arambhajanya hiMsA samArambhajanya hiMsA 16. kodhavaza anumodita mAnasika | 36. mAnavaza svakRta kAyika- . saMrambhajanya , Arambhajanya ,, 20. kodhavaza anumodita mAnasika- 37. mAnavaza kArita mAnasika. samArambhajanya , saMrambhajanya , 21. kodhavaza anumodita mAnasika 38. mAnavaza korita mAnasika Arambhaanya , samArambhajanya , 22. kodhavaza anumodita vAcanika- 26. mAnavaza kArita mAnasika- . - saMrabhijanya , Arambhajanya, 23. kodhavaza anumodita vAcanika- 40. mAnavaza kArita vAcamikasamArambhajanya , saMrambhajanya ,, 24. kodhavaza anumodita vAcanika- 41. mAnavaza kArita vAcanika Arambhajanya , . samArambhajanya :, 25. phodhavaza anumodita kAyika- 42 mAnavaza kArita vAcanikasaMrambhajanya , Arambhajanya , 26. kodhavaza anumodita kAyika- 43. mAnavaza kArita kAyikasamArambhajanya, __ saMrambhajanya , 27. kodhavaza anumodita kAyika 44. mAnavaza kArita kAyika .. , samArambhajanya , 28. mAnavaza svakRta mAnasika 45. mAnavaza kArita kAyikasaMrambhajanya , , Arambhajanya ,, 26. mAnavaza svakRta mAnasika 46. mAnavaza anumodita mAnasikasamArambhajanya , ___ saMrambhajanya , 30. mAnavaza svakRta mAnasika 47. mAnavaza anumodita mAnasikaArambhajanya samArambhajanya , 31. mAnavaza svakRta vAcanika 48. mAnavaza anumodita mAnasikasaMrambhajanya , Arambhajanya , 32. mAnavaza svakRta pAvanika... 46. mAnavaza anumodita vAcanikasamArambhajanya , saMrambhajanya , .33. mAnaghaza svakRta vAcanika- ... / 50. mAnavaza anumodita vAcanika__ Arambhajanya , samArambhajanya , 34. mAnavaza svakRta kAyika-... | 51. mAnavaza anumodita vAcanikasaMrambhajanya , Arambhajanya". Arambhajanya I : For Personal & Private Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ samArambhajanya " ( 167 ) . ajIvagata hiMsA vRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA 52. mAnavaza anumodita kAyika- 66. mAyAvaza kArita vAcanika-.. saMrambhajanya hiMsA Arambhajanya hiMsA 53. mAnavaza anumodita-kAyika- | 70. mAyAvaza kArita kAyika__ samArambhajanya , saMrambhajanya , 54. mAnavaza anumodita-kAyika- | 71. mAyAghaza kArita kAyika Arambhajanya , 55. mAyAvaza svakRta mAnasika 72. mAyAvaza kArita kAyikasaMragbhajanya , Arambhajanya , 56. mAyAvaza svakRta-mAnasika 73. mAyAvaza anumodita mAnasikasamArambhajanya , saMrambhajanya , 57. mAyAvaza svakRta-mAnasika 74. mAyAvaza anumodita mAnasikaArambhajanya " samArambhajanya , 56. mAyA svakRta vAcanika- 75. mAyAvaza anumodita mAnasikasaMrambhajanya , __Arambha janya , 56. mAyAvaza svakRta-vAcanika 76. mAyAvaza anumodita vAcanika. samArambhajanya , .. saMrambhajanya , 60. mAyAvaza svakRta-vAcanika 77. mAyAvaza anumodita vAcanikaArambhajanya, samArambhajanya , 61. mAyAvaza svakRta-kAyika 74. mAyAvaza anumodita vAcanika-.. saMrambhajanya , . Arambhajanya , / 62. mAyAvaza svakRta-kAyika | 76. mAyAvaza anumodita kAyikasamArambhajanya ,, saMrambhajanya , 63. mAyAvaza svakRta-kAyika 80. mAyAvaza anumodita kAyikaArambhajanya " samArambhajanya , 64. mAyAvaza kArita-mAnasika 81. mAyAvaza anumodita kAyikasaMrambhaanya , - Arambhajanya , 65. mAyAvaza kArita-mAnasika 82. lobhavaza svakRta mAnasika- .:: samArambhaanya , saMrambhajanya, 66. mAyAvaza-kArita-mAnasika 83. lobhavaza svakRta mAnasika* . Arambhajanya , samArambhajanya , | 67. mAyAvaza kArita-pAcanika 84. lobhavaza svakRta mAnasika-. . . . saMrambhajanya , Arambhajanya , 68. mAyAvaza kArita vAcanika- 85. lobhavaza svakRta vAcanika ....... samArambhajanya , saMrammajanya.., For Personal & Private Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ( 198 ) ajIvataga hiMsA . vRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA 100. lobhavaza anumodita mAnasika86. lobhavaza svakRta vAcanikasamArambhajanya hiMsA saMrambhajanya hiMsA 87. lobhavaza svakRta vAcanika 101. lobhavaza anumodita mAnasikaArasabhajanya , samArambhajanya , 88. lobhavaza svakRta kAyika 102. lobhavaza anumodita mAnasikasaMrabhajanya , Arambhajanya , 86. lobhavaza svakRta kAyika 103. lobhavaza anumodita vAcanikasamArabhajanya " . saMrambhajanya , 10. lobhavaza svakRta kAyika 104. lobhavaza anumodita vAcanikaArambhajanya , samArambhajanya , 61. lobhavaza kArita mAnasika 105. lobhavaza anumodita vAcanikasaMrambhajanya Arambhajanya, 13. lobhavaza kArita mAnasikasamArabhbhajanya , 106. lobhavaza anumodita kAyika 93. lobhavaza kArita mAnasika __saMrambhajanya , Arambhajanya. " lobhavaza anumodita kA ka-mi 64. lobhavaza kArita vAcanika samArambhajanya , saMrambhajanya , 108. lobhavaza anumodita kAyika65. lobhavaza kArita vAvanika Arambhajanya , samArambhajanya " noTa -yadi jIvagata hiMsA ke 432 66. lobhavaza kArita vAcanika bhedoM meM se pratyeka bheda kA yA yathAicchA Arambhajanya " 97. lobhavaza kArita kAyika cAhe jethaveM bheda kA nAma jAnanA ho athavA saMrambhajanya isake viparIta, nAma jJAta hone para yaha 98. lobhavaza kArita kAyika jAnanA ho ki yaha kethavAM bheda hai to 108 samArambhajanya bhiMdoM bAle Upara diye hue prastAra hI kI sa99. lobhavaza kArita kAyika- |maan nIce diye hue do prastAroM meM se kisI Arambhajanya , eka kI sahAyatA se kAma liyA jAya:jIvagata hiMsA ke 432 bhedoM kA prathama prastAra / prathama paMkti | saMrambhajanya hiMsA samAraMbhajanya hiMsA Arambhajanya hiMsA dvitIya paMkti mAnasika vAcanika 3 | kAyika tRtIya paMkti svakRta kArita 6 anumodita 18 caturtha paMkti kodhavaza ... mAnavaza 27 | mAyAvaza 54 lomavazara paMcama paMkti / anantAnubandhI 0 apratyAkhyAnAvaraNI pratyAkhyAnAvaraNI saMjvalana 324 108 For Personal & Private Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) ajIvagata hiMsA vRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA jIgata hiMsA ke 432 bhedoM kA dvitIya prastAra / / dvitIya pa.kta / tRtIya pakti caturtha pakti saMrambhajanya hiMsA 1 | mAnasika . svakRta . | anantAnubandhI kodhavaza samAraM najanya hiMsA2 vAcanika 3 | kArita hai| | anantAnubandhI mAnavaza ArambhajanyahiMsA 3' kAyika 6 anumodita 18 anantAnubandhI mAyAvaza anantAnubandhI lobhavaza * 81 apratyAkhyAnAvaraNI-koyavaza 10% apratyAsyAnAvaraNa. mAnavaza 135 apratyAkhyAnAvaraNI-mAyAvaza162 apratyAkhyAnAvaraNI-lobhavaza 289 pratyAkhyAnAvaraNI-dhodhavaza 296 pratyAkhyAnAvaraNI-mAna vaza 243 pratyAkhyAnAcaraNI-mAyAvaza 270 pratyAkhyAnAvaraNA-lobhavaza -267 sa.valana-krodhavaza 324 sa.valana-mAnavaza saMjvalana-mAyAvaza 378 | saM.valana-lobhavaza , 405 udAharaNa---jIdhagata hiMsA ke 432 saMrambhajanya-hiMsA', yaha 400 vAM bheda hai| bhedoM meM se 400 veM bheda kA kyA nAma hai| uttara dvitIya prastAra kI sahAyatA uttara prathama prastAra kI sahAyatA se- se-pUrvokta niyamAnusAra cauthI paMkti se 108 bhedoM vAle prastAra ke sAtha batAI huI 378 ( saMghalana mAyAvaza), tIsarI pakti se vidhi ke niyamoM ke anusAra praJcama paMki se 18 (anumodita), dUsarI pakti se 3 (vAca324 ( saMjvalana ), cauthI paMkti se 54.(mAthA | | nika), aura pahalI pakti se 1 (saMrambha-janya vaza ), tRtIyapaMkti se 18 (anumodita), | hiMsA), yaha aGka lene se ina kA jor3a400 hai| dvitIya paMkti se 3 ( vAcanika), prathama paMkti ataH ina aGko ke koSThoM meM likhe zabda (akSa) se 1 (saMrambha janya hiMsA), yaha aGka lene se kramase likha lene para, 'saMgvalana-mAyAvaza-anuina kA jor3a 400 hai / ataH ina aToM ke modita-vAcanika-saMrambhajanya hiMsA', yaha 400 koSThakoM meM likhe zabda ( akSa) krama se rakhane vAM bheda hai jo prathama prastAra kI sahAyatA se para "saMjvalana-mAyAvaza-anumodita-vAcanika bhI prApta huA thaa| .. For Personal & Private Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 200 ) vRhat jaina zabdArNava ajIvagata hiMsA dUsarA ( viloma) udAharaNa - 'saMjvalana-mAyAvaza-anumodita vAcanika-saMrambhajanya hiMsA', yaha nAma jIvagata hiMsA ke 432 bhedoM meM se kethavAM bheda hai ? uttara prathama prastAra kI sahAyatA se--isa jJAta nAma ke pAMcoM aGgarUpa zabdoM ( akSoM ) ko prathama prastAra meM dekhane se saMjvalana ke koSThaka meM 324, mAyAvaza ke koSThaka meM 54, anumodita ke koSThaka meM 18, vAcanika ke koSThaka meM 3. saMrambhajanya hiMsA ke koSThaka meM 1, yaha aGka mile| inakA jor3aphala 400 hai / ataH jJAta nAma 400 vAM bheda hai / uttara dvitIya prastAra kI sahAyatA se jJAta nAma ke cAroM aGgarUpa zabdoM (akSoM) ko dUsare prastAra meM dekhane se 'saMjvalanamAyAvaza' ke koSTha meM 378, 'anumodita' ke koSTha meM 18, vAcanika ke koSTha meM 3, aura saMrambhajanya hiMsA ke koSTha meM 1, yaha aGka mile| ina kA jor3aphala 400 hai / ataH jIbagata hiMsA kA jJAta nAma 400 vAM bheda 432 bhedoM meM se hai // noTa 9 - isI prakAra zIla guNa ke 18000 bhedoM, brahmacaryavrata ke 18000 varjita doSoM yA kuzIloM yA vyabhicAroM, pramAda ke 37500 bhedoM yA mahAvratI muniyoMke 84 lAkha uttara guNoM meM se pratyeka kA yA yathA icchA cAhe jeya bheda kA nAma bhI aise hI alaga alaga prastAra banAkara bar3I sugamatA jAnA jA sakatA hai| ( Age dekho zabda 'aThAraha sahasra maithuna karma' aura 'aThAraha sahasra zIla' noToM sahita ) // noTa 10 - uparyukta prakriyA sambaMndhI nimna likhita kucha pAribhASika zabda haiM ajavagata hisa jina kA jAnanA aura samajha lenA bhI isa prakriyA meM vizeSa upayogI haiH ke 1. piMDa - kisI dravya, padArtha yA guNa mUla bhedoM ke samUha ko tathA vizeSa bheda utpanna karAne vAle bhedoM ke pratyeka samUha ko piMDa kahate haiM / ina meM se mUla bhedoM kA samUha prathama piMDa hai, dUsarA samUha dvitIya piMDa hai, tIsarA samUha tRtIya piMDa hai, ityAdi / jaise jIvagata hiMsA ke uparyukta 108 yA 432 bhedoM meM mUla bheda saMrambha Adi tIna haiM; yaha prathama piMDa hai ! Age vizeSa bheda utpanna karAne vAle mAnasika Adi tIna triyoga haiM; yaha dvitIya piMDa hai / Age svakRta Adi tIna trikaraNa haiM; yaha tRtIya piMDa hai / Age krodha Adi 4 kaSAyacatuSka haiM, yaha caturtha piMr3a hai ( athavA anantAnubandhI krodha Adi 16 kaSAya, yaha caturtha piMDa hai ) / aura saMJcalana Adi catuSka, yaha paJcama piMDa hai| 2. anaGkita sthAna - koI piMDa jina bhedoM yA avayavoM kA samUha hai unameM se kisI grahaMta bheda se agale sarva bheda 'anaGkita sthAna' kahalAte haiM // 3. zrAttApa - sarva bhedoM meM se pratyeka bheda ko AlApa kahate haiM / 4. bhaGga - AlApa hI kA nAma bhaMga hai| 5. akSa-AlApa ke pratyeka aGga ko 'akSa' kahate haiM / piMDa ke pratyeka avayava ko bhI 'akSa' kahate haiM / 6. saMkhyA -- prastAra ke koSThakoM meM jo pratyeka 'akSa' ke sAtha aGka likhe jAte haiN| saMkhyA haiM yA AlApoM ke bhedoM kI gaNanA ko saMkhyA kahate haiM // For Personal & Private Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ nound ( 201 ) | ajIvagata hiMsA vRhat jaina zabdArNava . ajIgata hiMsA 7.prastAra--akSoM aura saMkhyAoM sahita | 3. dvitIya paMkti meM dvitIya piMDa ke sarva koSThakoM ke samUha rUpa pUrNa koSTha ko pras- | jitane akSa ho utane koSThaka banAkara unameM tAra kahate haiN| 'prastAra' ko 'gUr3hayaMtra' bhI kUma se usa piMDa ke akSoM ko likheM aura isa kahate haiN| . paMkti ke pahile koSThaka meM akSa ke sAtha zUnya 8. parivartana-sarva koSThakoM para dRSTi likheM, dUsare koSThaka meM vaha aGka likheM jo prathama pakti ke antima koSThaka meM liyA thA, ghumAte hue apanI AvazyaktAnusAra yathAvidhi isase Age ke tIsare Adi koSThakoM meM dUsare unameM se akSoM yA saMkhyAoM kograhaNa karane kI kriyA ko parivartana kahate haiM / isa parivartana koSThaka ke aGka kA dviguNa, triguNa Adi aGka hI kA nAma 'ajha parivartana' yA 'akSa-saMsAra' kama se liva likha kara yaha dvitIya paMkti pUrI kara de| bhI hai| 4. tRtIya paMkti meM tRtIya piMDa ke akSoM 6.naSTa- cAhe jethave AlApa kA nAma kI saMkhyAke barAbara koSThaka banAkara kamase sarva jAnane kI kiyA yA vidhi ko naSTa kahate haiM / | akSa likhai aura isa paMktike pahile koSThaka meM | 10. uhiSTa--AlApa ke zAta nAma se zanya rkheN| dUsare koSThaka meM yaha aGka likheN| yaha jAnanA ki yaha AlApa kethavAM hai, isa jo isa paMkti se pUrva kI prathama aura dvitIya kiyA yA vidhi ko , uddiSTa yA samuddiSTa paMktiyoM ke antima antima koSThakoM ke aGkoM kahate haiN| kA jor3aphaLa ho| phira tIsare Adi Age! noTa 11--gUr3ha yaMtra yA prastAra banAne ke sarva koSThakoM meM kama se dUsare koSThaka kA kI vidhi bhI nIce likhI jAtI hai jise sokha dviguNa, triguNa, Adi aGka likha likha kr| lene se zIla guNa ke 18000 ( 18 hajAra ) | yaha tIsarI paMkti bhI pUrNa kara deve // bhedoM, pramAda ke 37500 ( 37 hajAra 5 sau) 5. caturtha Adi Age kI sarva pNktiyaaN| bhedoM, aura digambara muni ke 8400000 bhI upayukta rIti hI ke anusAra koSThaka banA (83 lAja) uttaraguNoM Adi ke gUr3hayaMtra bhI banA kara bharadai / yaha dhyAna rahe ki koSThako banAkara una bhedoM yA guNAdika ke alaga | meM aGka bharate samaya prathama paMkti ke atirikta alaga nAma hama bar3I sugamatA se jAna sakate hara paMkti ke prathama koSThaka meM bo zUnya ho ligNAM jAyagA, dUsare koSThaka meM pUrva kI | 1. jisa dravya, padArtha yA guNa Adi sarva paMktiyoM ke antima antima koSThakoM ke || ke vizeSa bhedoM kA prastAra banAnA ho usameM aGkoM kA jor3aphaLa likhA jAyagA aura Age jitane piMDa ho utanI paMkti bnaaveN| ke tIsare Adi kopThakoM meM dUsare koSThaka kaa| 2. prathama paMkti meM prathama piMDa ke jita- | viguNa. triguNa, caturguNa Adi krama se antima ne bheda (akSa) ho utane koSTaka banA kara koSThaka taka likhA jaaygaa| . . una koSThakoM meM kUmase usa piMDa ke bheda (akSa)| isa prakAra yathA Avazyaka prastAra bnaayaa| likheM aura una akSoM ke sAtha kama se 1,2,3, | jA sakatA hai / Adi aGka likhdeN| noTa 12--binA prastAra banAye hI - For Personal & Private Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 202 ajIdhagata hiMsA vRhat jaina zabdArNava 'ajIvagata hiMsA naSTa yA uddiSTa kiyA kI vidhi nimna | nAma jJAta ho jaaygaa| likhita hai udAharaNa-jodhagata hiMsA ke 432 1. naSTa kI vidhi-kisI padArtha Adi bhedoM meM se 400vAM bheda (AlApa)kaunasA hai ? ke sarva bhedoM yA AlApoM meM se jethavAM AlApa ___ yahAM prathama piMDa saMrambhajanya hiMsA Adi jAnanA abhISTa ho usa AlApa kI zAta saMkhyA ko prathama piMDa kI gaNanA (piMDa ke kI gaNanA 3, dvitIya piMDa mAnasika Adi bhedoM yA aGgoM kI gaNanA ) kA bhAga kI gaNanA 3, tRtIya piMDa svakRta Adi kI dene se jo avazera rahe yahI isa piMDa kA gaNamA 3, caturtha piMDa krodha Adi kI gaNanA akSasthAna hai / yadi avazeSa kucha na bace to 4, aura paMcama piMDa anantAnubandhI Adi kI isa piMDa kA antima bheda akSa sthAna hai|| gaNanA 4 hai jinake paraspara ke guNana karane se - phira majanakala (bhAga kA uttara ) meM 1 jIvagata hiMsA ke vizeSa bhedoM kI saMkhyA jor3akara jor3aphala ko yA bhAga dene meM zeSa | | 432 prApta hotI hai / ina meM se 400 veM bheda kA kucha na bacA ho to kucha na jor3akara bhajanaphala | nAma jAnanA abhISTa hai / aba upayukta hI ko dvitIya piMDa kI gaNanA kA bhAga | vidhi ke anusAra 400 ko prathama piMDa kI daine se jo zeSa bace vahI isa dvitIya piMDa kA gaNanA 3 kA bhAga dene se 133 bhajanaphala akSa-sNana hai / avazeSa kucha na bace to prApta huA aura 1 zeSa rhaa| ataH prathama antima bheda akSa-sthAna hai| piMDa meM pahilA bheda akSa-sthAna hai jisakA isI prakAra jitane piMDa ho utanI akSa saMrambhajanya hiMsA' hai| vAra kUma se hara piMDa ko gaNanA aba bhajanaphala 133 meM 1 jor3a kara para bhAga de dekara jo zeSa bace use yA zeSa jor3aphala 134 ko dvitIya piMDa kI gaNanA na bace to antima bheda ko akSa-sthAna jAne 3 kA bhAga dene se 44 bhajanaphala prApta huA aura jo bhajanaM phala ho usameM 1 jor3a kara aura 2 zeSa rahA / ataH dvitIya piMDa meM jor3aphala ko yA bhAga dene meM zeSa kucha na dUsarA bheda akSasthAna hai jisa kA akSa bacA ho to binA 1 jor3e hI bhajanaphala ko | 'vAcanika' hai| agale agale piMDa kI gaNanA para bhAga dete aba majanaphala 44 meM 1 jor3a kara 45 raheM / jahAM kahIM bhAjaka se bhAjya choTA ho ko tRtIya piMDa kI gaNanA 3 kA bhAga dene se vahAM bhAjya hI ko akSa-sthAna jAne / aura 15 bhajanaphala prApta huA aura zeSa kucha nahIM bhajanaphala (zanya ) meM upayukta vidhi ke bcaa| ataH tRtIya piMDa meM antima bheda akSa anukUla 1 jor3a jisase agale agale piMDoMmeM sthAna hai jisa kA akSa 'anumodita' hai| prathama sthAna hI akSa sthAna prApta hogaa| aba ma samaphala 15 meM kucha na jor3akara ____ aba sarva akSa-sthAnoM ke akSoM ko viloma ise caturtha piMDa kI gaNanA 4 kA bhAga dene se kama se rakha laine para arthAt anta meM prApta hue bhajanaphala prApta huA aura 3 hI zeSa bce| akSasthAna ke anta se prArambha karake prathama ataH caturtha piMDa meM tIsarA bheda akSasthAna hai| prApta hue akSasthAna ke akSa taka sarva akSoM jisakA akSa 'mAyAvaza' hai| - ko kama sa rakha laine para abhISTa AlApa kA | aba bhamalaphala 3 meM eka jor3a kara PPORTANT For Personal & Private Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 203 ) vRhat jaina zabdAva ajIvagata hiMsA jor3aphala 4 ko paJcama piMDa kI gaNanA 4 kA bhAga dene se 1 bhajanaphala prApta huA aura zeSa kucha nahIM bacA / ataH paJcama piMDa meM antima bheda akSasthAna hai jisa kA akSa 'saMjvalana' hai 1 ataH aba sarva akSoM ko viloma krama se rakha lene para 'saMvalana-mAyAvaza-anumodita vAcanika-saMmnajanya hiMsA, yaha 400 ghA~ abhISTa AlApa prApta ho gayA // 2. uddiSTa kI vidhi-AlApa kA nAma jJAta hone para yaha jAnanA ho ki yaha AlApa kethAM hai to pahile 1 ke kalpita aGka ko antima piMDa kI gaNanA se guNa kara guNanaphala meM se usa piMDa ke anaMkita sthAnoM kA pramANa ghaTAyeM / zeSa ko antima piDa se pUrva ke piMDa kI gaNanA se guNa kara guNanaphala se isa piMDa ke anaMkita sthAnoM kA pramANa ghaTAveM / yahI kriyA karate huye prathama piMDa taka pahu~cane para aura isa prathama piMDa) ke anaMkita sthAnoM kA pramANa ghaTAne para jo saMkhyA prApta hogI bahI saMkhyA yaha batAyegI ki jJAta nAma thava AlApa kA nAma hai / ajIva-niHzrita kI saMkhyA kucha nahIM hai / ataH zUnya ghaTAne se zeSa 4 ko antima piMDa se pUrva ke piMDa ( krodhAdi) kI gaNanA 4 se guNane para 16 prApta huA / isa guNanaphala meM se isa piMDa ke 'mAyAvaza' akSa ke AMge ke sthAnoM kI ( anaGkita sthAnoM kI ) saMkhyA 1 ko ghaTAne se zeSa 15 rahe / isa 15 ko tIsare piMDa svakRta Adi kI gaNanA 3 se guNana kiyA to 45 prApta hue / isa meM se isa piMDa ke 'anumodita' akSa se Age ke anaGkita sthAnoM kI saMkhyA zUnya ko ghaTAne se 45 ho rahe / ise dvitIya piMDa kI gaNanA 3 se guNane para 135 Aye / isa meM se 'bAcanika' akSa se Age ke anaGkita sthAnoM kI saMkhyA 1 ghaTAne se zeSa 134 rahe / isa zeSa ko prathama piMDakI gaNanA 3 se guNane para 402 Aye / isa guNanaphala se 'saMrambhajanya hiMsA' akSa se Age ke anaGkita sthAnoM kI saMkhyA 2 ghaTAne se zeSa 400 rhe| yahI abhISTa aGka hai arthAt jJAta nAma 400 vA~ AlApa hai / (go0 jI0 gA0 35 -44 kI vyAkhyA) ajIva-tattva - jIvAdi sapta prayojana bhUta isa AlApa meM saMcalana, mAyAvaza, anumodita, vAcanika, aura saMrambhajanya hiMsA, yaha pAMca akSa haiM / aba uparyukta vidhi ke anusAra kalpita aGka 1 ko antima piMDa ( anantAnubandhI catuSka ) kI maNanA 4 se guNane para guNanaphala 4 prApta huA / isa guNanaphala meM se usI piMDa ke saMjvalana akSa tatvoM meM se dUsarA tatva | ( pIche dekho zabda 'ajIva', pR0 161 ) // ajIva dravya-dravya ke jIva aura ajIva, ina do sAmAnya bhedoM meM se dUsarA bheda / (pIche dekho zabda 'ajIva', pR0 161.) // ajIva dRSTikA - ajIva citrAdi dekhane se hone vAlA karmabandhaH dRSTikA kriyA kA eka bheda (a. mA. ajIvadiThiyA ) // ajIva-deza- kisI ajIva padArtha kA eka bhAga (a. mA. ajIvadesa ) // se Age ke sthAnoM kI arthAt amaGkita sthAnoM bhajIva- niHzrita - ajIva ke Azraya rAhI udAharaNa - 'saMghalana-mAyAvaza-anumoditavAcanika-saMrambhaanya hiMsA', yaha jIvagata hiMsA ke 432 bALApoM meM se kethave AlApa kA nAma hai ? For Personal & Private Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 204 / ajIva-niHsRta vRhat jaina zabdArNava ajIva vicaya huA ( a. mA. ajIvaNissiya ) // |ajIva-bhAvakaraNa-svAbhAvika rItile ajIva-niHsata-arjAva senikalA huA| megha Adi kI samAna kisI ajIva padArtha - (a. mA. arjIvaNissiya ) // kA rUpAntara honA (a. maa.)| ajIva-pada-pannavaNA sUtra ke 5 pada kA ajIva-mizritA-satyAsatya yA satyanAma (a. maa.)|| mRSA bhASA kA eka bheda ( a. mA. ajIya prajIva-padArtha-jIvAdi nava prayojana missiyaa')|| ajIva-rAzi-ajIva padArthoM kA samUha bhUta padArthoM meM se dUsarA padArtha (pIche (a. mA. 'ajIvarAsi' ) // dekho zabda 'ajIya', pR0 161 ) // ajIva-vicaya-acetana padArtha sambandhI ajIva-pariNAma-bandhana, gati Adi khoja yA vicAra yA cintavana Abhyantara ajIva kA pariNAma ( a. maa.)|| yA AdhyAtmika dharma-dhyAna ke 10 bhedoM meM ajIva-paryava-arjAva kA paryAya, a. | se eka bheda // jIya kA vizeSa dharma yA guNa (a. mA. padArthoM ke vAstavika svarUpa va 'ajiivpj'v')|| svabhAva ko 'dharma' kahate haiM / usa svarUpa se cyuta na hokara ekAgra citta honA ajIva-pRSTikA-Age dekho zabda 'a 'dharma dhyAna' hai / jisa dharmadhyAna ko kevala jIva spRSTikA', pR. 205 // apanA hI AtmA yA koI pratyakSakAnI ajIva-pradeza-ajIvadravya kA choTe se AtmA hI jAna sake athavA jo dharmadhyAna choTA vibhAga ( a. mA. 'ajiivppes')|| Atma dravya sambandhI ho use 'Abhyantara' ajIva-prajJApanA-ajIva kA nirUpaNa yA 'antarA' yA 'AdhyAtmika' dharmadhyAna kahate haiN| kisI ajIva padArtha ke vAstakaranA yA svarUpa batAnA (a. mA. aMjIva vika svarUpa kA ekAgra citta ho cintavana | pnnnnvnnaa)|| karanA "ajIva-vikSaya dharmadhyAna" hai| . ajIva-prAtItikI-ajIva meM ga ___ vAdya yA Abhyantara dharmadhyAna ke anya chaSa karane se hone vAlA karmabandha; bhedoM kI samAna yaha dharmadhyAna caturtha guNaprAtikI kiyA kA eka bheda ( a. mA. . sthAna se saptama guNasthAna taka ke pIta 'ajIva-pADucciyA' ) // panna zukla lezyA vAle jIvoM ke hotA hai| ajIva-prAdveSikI-kisI ajIva padArtha eka samaya isakA jaghanya kAla, aura eka ke sAtha dvaSa karane se hone vAlA karmabaMdha; utkRSTa antama harsa arthAta eka samaya kama prASikI kiyA kA eka bheda (a. mA. | do ghaTikA isakA utkRSTa kAla hai / svarga 'ajiiv-paausiyaa')|| prApti isakA sAkSAt phala aura mokSa ajI-bhAva-ajIva kI paryAya ( a. | prAni isako paramparAya phala hai| - maa.)| - noTa 1-Abhyantara dharmadhyAna ke 10 For Personal & Private Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 205 ) ajIva vibhakti ajIvAdhikaraNa Astrava bheda nimna likhita haiM: vaidAraNikA kriyA kA eka bheda (a. mA. (1) apAya vicaya (2) upAya ghicaya _ 'ajiiv-dheyaarnniyaa')|| / (3) jIva vicaya (4) ajIva vicaya (5). | ajIba-sAmantopanipAtikI-apanI vipAka vicaya (6) virAga vicaya (7) bhava bastu kI prazaMsA suna kara prasanna hone se vicaya (8) saMsthAna vicaya (8) AzA vicaya hone vAlA karmabandha; sAmantopanipAtikI (10) hetuvicaya / ( pratyeka kA svarUpAdi kriyA kA eka bheda ( a. mA. 'ajIyayathAsthAna dekheN)|| sAmantoSaNivAiyA' ) // . (hari0 sarga 56 zloka 35-52) / noTa2-dharma dhyAna ke uparokta 10. 4ASTakA ( ajAya pRSTikA )bhedoM kA antarbhAva (1) AzA vicaya (2) / kisI ajIdha padArtha ko rAgadvaSarUpa apAya vicaya (3) viNaka viSaya aura (4) bhAvoMse sparza karane se hone vAlA karmabaMdha; saMsthAna vicaya, ina cAroM bhedoM meM ho sakatA | spRSTikA kriyA kA eka bheda ( a. mA. hai / ataH kisI kisI AcArya ne dharmavyAna | 'ajIvAThiyA' ) // ke yahI cAra bheda ginAye haiM // agrIva-svAhastikA--khaDga Adi noTa 3-dharmadhyAnake upayukta 20 bhedoM| kisI ajIva padArtha dvArA kisI ajIva meM se aSTama bheda, yA cAra bhedoM meM se antima | ko apane hAtha se mArane se hone vAlA " saMsthAna-vicaya dharmadhyAna" ke (1) piMDasva | karmayandha, svAhastikA kriyA kA eka (2) padastha (3) rUpastha aura (4) rUpAta ta, | | bheda (a. mA. 'ajIyasAhatthiyA' ) // yaha cAra bheda haiM / ( pratyeka kA svarUpAdi | ajIvAdhikaraNAsava-kisI ajIya yathAsthAna dekheN)|| padArtha ke AdhAra se hone vAlA karmAnava (jJAnArNava prakaraNa 13 zlo05, pra037 zlo01) (zubhakarmAsnava yA azubha-karmAsrava, pupyAajIva vibhakti-ajIva padArthoM kA srava yA pApAsUba ) // prathakkaraNa yA vibhAga ( a. mA. ajIba - kAya, bacana, mana kI kiyA dvArA vibhatti ) // Atma pradezoM ke sakampa hone se dravya karma ajIvavaikrayaNikA ? na.ce dezo zabda (karma prakRti yA kArmaNavargaNA) kA AtmA ke sannikaTa AnA yA AtmA kI ora ajIvavaivAraNikA " ajIvavaida... ko sannikarSa honA 'Aya' kahalAtA hai| ajIvavaitAraNikA / NikA" // ___ AdhAra apekSA AsraSa do prakAra kA hai-(1) 'jIvAdhikaraNa Anava' aura (2) ajIvavaidAraNikA ( ajIva-dhaikraya- 'ajIpAdhikaraNa Anadha' / jIvAdhikaraNa NikA, ajIva vaicAraNikA, ajIva-vaitAra- hiMsA aura ajIvAdhikaraNa hiMsA ke samAna NikA)kisI ajIva vastu kA vidAraNa jIbAdhikaraNa Asrava ke bhI vahI 108 karane yA usake nimitta se kisI ko Thagane | yA 432 bheda aura ajIvAdhikaraNa Asrava se hone vAlA karmabandha; vidAraNiyA yA| ke sAmAnya 4, aura vizeSa 11 bheda haiN| For Personal & Private Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 206 ) ajIvAbhigama vRhat jaina zabdArNava ajaina vidvAnoM kI sammatiyAM | ( pIche dekho zabda 'ajIgata hiMsA', | ajaina vidvAnoM kI sammatiyAMpR. 162 ) // eka TUkaTa (pustikA ) kA nAma jisa meM -- ( tatvArtha. a. 6 sU. 7, 8, 6) jainadharma ke sambandha meM aneka suprasiddha ajIbhigama-dekho zabda 'ajIvaa- | ajaina vidvAnoM kI sammatiyoM kA bar3A bhigama', pRSTha 161 // uttama saMgraha hai / isa nAma kA TraikTa bhajana-jainadharma varjita, jainadharma vimukha nimnalikhita do sthAnoM se prakAzita jinAzAbAhya, jainadharma ke atirikta kisI 1. zrI jainadharma saMrakSiNI sabhA, 'amaanya dharma kA upAsaka // rohA' ( ji0 murAdAbAda ) kI ora se do ___ noTa-'jina' zabda jit dhAtu se | bhAgoM meM / prathama bhAga meM (1) zrIyuta mahA banA hai jisa kA artha hai jItanA yA vijaya | mahopAdhyAya DAkTara satIzacandra vidyAprApta karanA / ataH 'jina' zabda kA artha hai bhUSaNa ema0 e0, pI0 eca0 DI0, epha0 jItane vAlA yA vijaya pAne vAlA, indriyoM AI0 Ara0 esa0, siddhAntamahodadhi aura karma zatruoM ko jItane vAlA tathA priMsipala saMskRta kAlija kalakattA,(2 ) trailokya-vijayI-kAmazatru para pUrNa vijaya zrIyuta mahAmahopAdhyAya satyasampradAprApta karane ghAlA / ataH kAmadeva, pAMcoM yAcArya sarvAntara paNDita svImi rAmamizra indriyoM aura karma zatruoM para vijaya prApta jI zAstrI bhUtapUrva profasara saMskRta kAkarane vAle parama pUjya mahAna puruSoM ke anu lija banArasa, (3) zrIyuta bhArata gaurava pAyI arthAt una kI AzAnusAra calane ke tilaka puruSazromaNi itihAsa mAnadhAle aura unhIM ko Adarza mAna kara una kI nIya paM0 vAlagaGgAdhara tilaka, bhUtapUrva samAna kAmadhijayI aura jitendrI banane sampAdaka 'kezarI' aura (4) suprasiddha zrIkA nirantara abhyAsa karate rahane vAle vyakti yuta mahAtmA zivavratalAla jI ema0 e0 ko jaina' kahate haiM / aura padArthoM ke vAstadhika sampAdaka 'sAdhu' 'sarasvatI bhaNDAra' Adi svarUpa aura svabhAva ko 'dharma' kahate haiM / ataH kaI eka urdU hindI mAsikapatra, pa racayitA | jisa dharma meM jIvAdi padArthoM kA vAstadhika | vicArakalpad ma Adi grantha, Sa anuvAdaka svarUpa dikhA kara jitendriya banAne aura viSNupurANAdi, ina 4 mahAnubhAvoM kI 'jinapada' (paramAtmapada) prApta karAne kI , sammatiyoM kA saMgraha hai| aura dUsare bhAga vAstavika zikSA ho use 'jainadharma' yA meM zrI yuta gharadAkAnta mukhyopAdhyAya ema0 'jinadharma' kahate haiM / isa kAraNa jo vyakti e. aura rA0 rA. vAsudeva govinda ApaTe jitane aMza jitendriya hai yA jitendriya banane bI0 e0 indaura nivAsI, ina do mahAnukA abhyAsa kara rahA hai vaha utane hI aMzoM bhAvoM kI savistara sammatiyoM kA saMgraha meM dhAstadhika jaina yA 'jainadhI ' hai| kevala hai| ina donoM bhAgoM kI sammatiyAM isI jainakula meM janma le lene mAtra se vaha vAsta- 'vRhat jainazabdArNa' ke racayitA kI saMpravika 'jainadharmI' nahIM hai| hIta haiN| mUlya // aura =) / hai| ajainoM For Personal & Private Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 207 ) ajairyaSTraSya vRhat jaina zabdArNava ajairyaSTravyaM ko binA mUlya // aura pramANoM ke sAtha gaharA zAstrArtha 2. mu. kesarImala motIlAla rA~kA, huaa| 'parvata' rAjA 'ghasu' kA guru bhrAtA AnarerI mainejara, jaina pustaka prakAzaka aura guru putra thaa| ataH rAjA ne vidhavA kAryAlaya 'jyAvara' kI ora se saMgrahIta gha gurupatnI (parvata kI mAtA) se bacanabaddha prakAzita / isa meM 21 suprasiddha ajaina ho jAne ke kAraNa nyAya anyAya kI ora vidvAnoM kI suyogya sammatiyoM kA sArAMza bhyAna na dekara antameM parvata hI ko jitAyA rupa saMgraha hai| mUlya ). ajainoM ko binA jisase rAjA to durnAmatA aura durgata mUlya // kA pAtra banA hI, para mA~sa lolupI parvata ajairyaSTravyaM (ajaiotavyaM )--yaha eka kA sAhasa bhI pavitra veda dhApayoM kA artha saMskRta bhASA kA vAkya hai jisakA artha kA kuartha lagAne meM itanA bar3ha gayA ki hai 'ajoM se arthAt na utpanna hone yogya phira usane gheda ghAyoM ke sahAre eka trivarSe yava yA zAli se yaza karanA 'mahAkAla' nAmaka asura kI sahAyatA cAhiye // se yakSoM meM aneka pazuoM ko svAhA kara ___ 'ajairyaSTravyaM' aura 'ajaiotavyaM' yaha yajJa dene kA pUrNa jI khola kara pracAra kiyA // ke prakaraNa meM Aye hue veda-vAkya haiM jina .. noTa 1.-rAjA basu aba se lagabhaga ke aja' zabda kA artha lagAne meM eka bAra | 10 yA 11 lAkha varSa pUrva tirahutta prAnta yA 'nArada' aura 'parvata' nAmaka do brAhmaNa mithilAdeza ke harivaMzI rAjA abhicandra putroM meM paraspara bhArI vAda vivAda huA aura usakI ugrayaMzI rAnI 'vasumatI(zrImatI, thA / 'nArada' to guru AmnAya se sIkhA surakAntA)kA putra thA aura 20veM tIrthakara bhI huA paramparAyasiddha aura kriyAvala yA| 'munisuvratanAtha' kI santAna meM una kI 22vIM vyutpatti se bananevAlA tathA prakaraNAnusAra, pIr3hI meM jammA thA / usa samaya isake rAjya artha 'na jAyate ityajAH' arthAt jinakA | kI sImA pUrva meM videha yA tirahuta prAnta janma naho ve aja haiM, jo pRthvI meM bone se ( uttarI vihAra ) se pazcima meM cedirASTra (vi. na utpanna ho aise trivarSe purAne dhAna | dhyAcala parvata ke pAsa jabalapura ke uttara)taka (cAvala yA jau), yaha lagAtA thA / parantu thI / basu ke pitA abhicandra ne jo 'yayAti' mAMsa lolupI 'parvata' isa 'aja' zabi kA aura vizvAvasu' nAmoM se bhI itihAsaprasiddha paramparAya aura prakaraNa viruddha sAmAnya haiM buMdelakhaNDa aura dhavalapura (jabalapura) ke loka prasiddha rUr3hi artha 'chAga' yA 'bakarA' madhya ke deza ko apane adhikAra meM lAkara lagAtA thaa| yahA~ vedi rAjya sthApana kiyA aura zuktamatI ____ anta meM isa jhagar3e ko nyAya jaba nadI ke taTapara zuktamatI (svastikAvatI) nyAyaprasiddha nyAyAdhIza rAjA 'basu' ke nAmaka nagara basA kara usI ko apanI rAjapAsa pahu~cA to rAjo ke sanmukha rAjasabhA dhAnI banAyA / isa samaya ayodhyA meM | madhya bahujana kI upasthiti meM kucha dera isvAkuvaMzI rAjA sagara kA rAjya thA jo taka donoM kA apanI apanI yuktiyoM 'hariSena' nAmaka 10veM cakravatI kI saMtAna For Personal & Private Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajoga vRhat jaina zabdArNava ajJAna parISaha meM usake devaloka prApta karane se lagabhaga eka mUrkhatA, ajJAnatA, aviveka, na jAnane sahasra barSa pIche janmA thA / (pIche dekho vAlA, mUrkha, ajAna zAna rahita avivekI, zabda 'aja', pRSTha 158) // mithyA zAnI, AtmajJAnazUnya, mandamAnI, noTa2.- parvata kI mAtA kA nAma alpjny| / 'svastimatI' aura pitA kA nAma 'kSIraka (2) mithyAtva arthAt tatvArtha ke damba' thA jo brAhmaNa kulotpanna bar3A zuddha viparIta zraddhAna ( atatva zraddhAna, kutatva AcaraNI, dharmaza, veda bedAMgoM kA jJAtA, zraddhAna, tatvArtha jJAna rahita zraddhAna ) ke aura svastikAvatI nareza abhicandra kA mUla 5 bhedo--1. ekAnta, 2. viparIta, rAjapurohita thA / rAjakumAra vasu, eka 3. vinaya, 4. saMzaya, 5. azAna,--meM se brAhmaNa putra nArada, aura paryata, yaha tInoM eka antima bheda (Age dekho zabda sahapAThI the aura isI rAjapurohita se vidyA. 'azAna mithyAtva', pR.206) // pana karate the| ajJAnajaya-azAna parISaha jaya / ( Age (ri. sarga 17 zloka 34-160; ] dekho zabda 'ajJAna parISaha jaya' pR.206)| padmapurANa parva 11:20 pu0 parSa67 / daloka 155-461 ajJAnatapa-zAna zUnya tapa, tattvArtha jJAna ) rahita tapa, AtmajJAna rahita tapa; ajoga (ajaugika, ayaugika)-puSka- | yaha tapa jisake sAdhana meM ajJAnavaza rArddhadvIpa kI pazcima dizA meM vidyunmAlI yA vastu svarUpa kI anabhijJatA se bhAva, meru ke dakSiNa bharatakSetrAntargata AryakhaMDa pyAsa, jAr3A, garmI Adi ke aneka prakAra kI atIta caubIsI meM hue tRtIya tIrthaGkara / ke kaSTa sahana kara kara ke zarIra ko sukhAyA ( Age dekho zabda 'ar3hAIdvIpa pATha' ke noTa yA tapAyA jAya aura svargIkI devAMganAoM 4 kA koSTha 3) // saMbandhI bhoga vilAsoM kI prApti yA anya prajjukA-(1) 16 svargoM meM se pratyeka kisI laukika icchA kI pUrti kI abhi dakSiNendra kI ATha ATha anadeviyoM yA lASA yA lAlasA se anekAneka vratopapaTTadeviyoM meM se sAtaghI sAtavIM agra-devI ghAsa Adi kiye jAya:athavA vesarva kriyA: kA nAma / kalApa jo Atma anAtma ke yathArtha jJAna (tri. gA.510) se zUnya raha kara kAma, krodha, mAna, mAyA, (2) nATakIya paribhASA meM isa 'a- | lobha, Adi ko jItane ke upAya binA jjukA' zabda kA prayoga 'vezyA' ke liye kevala loka rijhAne yA loka pUjya banane kiyA jAtA hai // Adi kI vAJchA se kiye jAMya "ajJAna (3) yaha 'ajjukA' zabda tathA auju, tapa" kahalAte haiM / ajjU aura ajjUkA, yaha cAroM zabda prajJAnaparISaha-ajJAna janpa kapTa, zAna'bar3I bahima' ke artha meM bhI Ate haiN| / prApti ke liye bArambAra zAstra syAdhyAya, ajJAna ( ajJAna )--(1) na jAnanA, | yA guruupadezazravaNa Adi aneka upAya For Personal & Private Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 206 ) azAna parISahajaya vRhat jaina zabdArNava ajJAnavAda karate rahane para bhI jJAna prApta na hone kA abhAva / duHkha / athavA jJAnAvaraNIya karma ke pracara gRhIta mithyAtva ke ekAnta, viparIta, udayapaza apane jJAna kI mandatA yA saMzaya, vinayA aura ajJAna, ina 5 bhedoM mUrkhatA ke kAraNa apanA amAdara yA meM le ekaantima bheda yaha 'abAna mithyAtiraskAra hone kA kaSTa / yaha 'ajJAna parISaha' nimna likhita noTa 1-darzana-mohanI karma kI mithyA22 prakAra kI parISahoM meM se 21 vIM hai :-- tva prakRti ke udaya se jo audayika bhAva kA 1. kSudhA, 2. tRSA, 3. zIta,4. uSNa, | eka bheda 'mithyAtva-bhAva' saMsArI AtmAoM meM 5. daMzamazaka,.6.nAnya,7. arati, 8. strI, utpanna hotA hai usI ke nimitta se agRhIta 6. caryA, 10. niSadyA, 11. zayyA. 12. | (nisargaja), athavA gRhIta (adhigamaja) Akroza,13. vadha, 14.yAcanA,15.alAbha, mithyAtva kA sadbhAva hotA hai| 16. roga, 17. tRNasparza, 18. mala, 16. moTa 2-'mithyAtva' zabda kA artha hai satkAra puraskAra, 20. prazA, 21. ajJAna, | asatyatA, asatya yA ayathArtha zraddhAna, 22. adarzana // asatyArtha ruci, atatva zraddhAna, kudeva kuguru ___ inameM se prajJA aura azAna, yaha donoM | kuzAstra yA kudharma kA zraddhAna, ityAdi / parISaha 'zAnAgharaNIyakarma' ke udaya se hotI | ( nIce dekho zabda 'ajnyaanvaad')|| haiM aura 12 / guNasthAna taka inake sadbhAva ajJAnavAda-kriyAvAda, akriyAvAda, kI sambhAvanA hai| ajJAnavAda, aura vainayikavAda, ina cAra yaha sarva hI parISaha zArIrika aura | prakAra ke mithyAvAdoM meM se ekA mithyAmAnasika asahya pIr3A utpanna karatI vaad| haiN| inakA manovikAra rahita dhairya pUrvaka isa bAda ke anuyAyI loga jIvAdi samabhAvoM se saha lenA 'saMvara' arthAt 9 padArthoM ke yathArtha svarUpa ke anukUla yA karmAstra ke nirodha kA tathAaneka duSkarmoM pratikUla kisI prakAra kI zraddhA nahIM rakhate kI nirjarA (kSaya ) kA kAraNa hai| kintu ajJAnavaza aisA kahate haiM ki kisI ita. sU. a. 9, sUtra 8,9, 10, 13, / padArtha kA svarUpa dRr3hatA ke sAtha kauna cA. pR. 125 (parISahajaya prakaraNa) kaha sakatA hai ki yaha hai yA yaha hai, isa prajJAna parISahajaya-dhairya aura samatA prakAra hai yA usa prakAra hai; arthAt unakA kahanA hai ki kisI padArtha kA yathArtha pUrvaka nirvikRta mana se ajJAna parISaha kA svarUpa koI nahIM jaantaa| isa SAda ke sahana karanA / ( Upara dekho zabda 'ajJAna anuyAyI loga zAnazUbhya kAya klezAdi priissh')|| . tapa ko mukti kA kAraNa yA upAya mAnate bhajJAnamithyAtva-ajJAnajanya mithyA tatvabhavAna, hitAhita yA satyAsatya kI isa ajJAnavAda ke nimnalikhita 67, parIkSA rahita zraddhAna, tatva zraddhAna kA bhA, vikalpa, yA bheda haiM: For Personal & Private Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 210 ) | ajJAnavAda vRhat jaina zabdArNava ajJAnavAda / (1-7) jIva padArtha sambandhI bhaMga 7- . 2. zuddha padArtha nAsti ajJAna, 1.jIvAsti azAna, 2. jIva-nAsti- 3. zuddha padArthAsti nAsti azAna, ajJAna, 3. jIvAsti-nAsti ajJAna, 4. zuddhapadArtha avaktavya ajJAna | 4. jIva avaktavya ajJAna, 5. jIvA- noTa?--jIva padArtha ke (1) aupasti avaktavya ajJAna, 6.jIva-nAsti | zamika, (2) kSAyika, ( 3) kSAyopazamika avaktavya bhajJAna, 7. jIvAsti | mizra, (4) audayika, (5) pAriNAmika, mAsti-avaktavya ajJAna, yaha 5 bhAva haiM / (8-14) aMjIva padArtha sambandhI bhaGga ina pAMcoM bhAvoM meM se auyika bhAva 1ajIvAsti azAna,2ajIva-nAsti ke 'devagatijanyabhAva' Adi 21 bheda haiN| azAna, ityAdi 'ajIvAsti nAsti ina 21 bhedoM meM se 12vAM bheda 'mithyA avaktavya ajJAna' paryanta sAtoM | tvajanya bhAva' hai jisa ke (2) gRhIta mithyA(15-21) Asrava padArtha sambandhI bhaMga- | tvajanya bhAva, aura (3) agRhIta mithyAtva 1. AsravAsti ajJAna, ityAdi janya bhAva, yaha do mUla bheda haiN| sAto bhaMga; 'mithyAtva jatya bhAva' ke ina do mULa (22-28 ) bandha padArtha sambandhI bhaMga 7- bhedoM meM se pahile 'gRhIta mithyAtvajanya bhAva' 1. baMdhAsti ajJAna, ityAdi | kI (1) ekAnta mithyAtva, (2) viparIta sAto bhaMga; mithyAtva, (3) vinaya mithyAtva, (4) (29-35 ) saMvara padArtha sambandhI bhaMga 7- saMzaya mithyAtva, aura (5) ajJAna mithyA 1. saMvarAsti ajJAna, ityAdi tva, yaha 5 zAkhA haiN| sAto bhaMga; gRhIta mithyAtva kI ina 5 zAkhAoM 16-42 ) nirjarA padArtha sambandhI bhaMga 7- | meM se pahilo zAkhA 'ekAnta mithyAtya' ke a... 1. nirjarAsti ajJAna, ityAdi (1) kriyAvAda 180, (2) akriyAvAda 84, sAto bhaMga; | ( 3) ajJAnavAda 67, aura ( 4 ) baina(43-49 ) mokSa padArtha sambandhI bhaMga 7- yikavAda 32,yaha 4 aGga aura 363 upAGga 1. mokSAsti ajJAna, ityAdi haiN| [ pIche dekho pR0 24,25,123, 124 para sAto bhaMga; zabda 'akriyAvAda' aura 'aGgapraviSTa zruta(50-56) puNya padArtha sambandhI bhaMga 7- zAna' ke antargata (12) dRSTivAdAMga (2) . . 1. puNyAsti ajJAna, ityAdi 'sUtra' upAMga kI vyAkhyA noToM sahita ] sAto bhaMga; noTa 2--jina apane pratipakSI ko (57-63) pApa padArtha sambandhI bhaMga 7- ke upazamAdi hone para utpanna hue bhAvoM kara 1. pApAsti akSAna, ityAdi jIva padArtha pahacAnA jAya una bhAvoM kI sAto bhaMga; saMjJA 'guNa' bhI hai| (64-67) zuddha padArtha sambandhI bhaMga- - noTa 3-tatvazraddhAnAbhAva rUpa mithyA . : 1. zuddha padArthAsti ajJAna, / tva ko jo binA kisIkA upadezAdi nimitta - For Personal & Private Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ / kahate haiN| 6. 211 ) ajJAnavAdI vRhat jaina zabdArNava aMjana mile kevala mithyAtva karma prakRti ke udaya se, ke pANDuka nAmaka bana kA eka golAkAra hotA hai 'agRhIta mithyAtva' kahate haiN| aura | bhavana // jo kudeva Adi ke nimitta se aura mithyA- | ar3hAIdvIpa (manuSya-loka) meM sudarzana, tya karma prakRti ke udaya rUpa antaraMga nimitta | vijaya, acala, maMdara aura vidyutmAlI, se svayam apanI ruci se cAha kara atatva yaha pAMca meru parvata haiN| ina meM se pratyeka yA kutatva zraddhAna rUpa mithyAtva navIna kI pUrva aura pazcima dizAoM meM samabhUmi | utpanna hotA hai use 'gRhIta mithyAtva' kahate / para to bhadrazAla nAmaka bana hai. aura haiM / agRhIta mithyAtva ko 'naisargika' thor3I thor3I UMcAI para cAroM ora aura gRhIta mithyAtva ko 'adhigamaja' bhI golAkAra kama se nandana, saumanasa aura pAMDuka nAmaka bana haiM / bhadrazAla ko chor3a (go0 jI0 gA0 15; mo0 ka. gA01 kara zeSa ke pratyeka bana kI cAroM dizAoM 812,13, 818. 886, 887) meM se pratyeka dizA meM eka eka gola hari0 sa058 zloka 162-145, bhavana hai| ina meM saudharma indra ke loma, sa0 10 zloka 47-60 yama, varuNa aura kubera, yaha cAra 2 lokata0 sU0 a0 8 sU17 ta. sAra / a05 zloka 2-8 pAla kama se pUrva dakSiNAdi dizAoM meM ajJAnavAdI-azAnabAda kA anuyAyI nivAsa karate haiM / ina bhavanoM meM se pAMcoM meru ke pAMcoM pANDaka banoM kI dakSiNaH azAnavAda ke 67 bhedoM meM se kisI eka dizA ke pAMcoM bhavanoM kA nAma 'aMjana' yA aneka bhedoM kA pakSapAtI yA zraddhAnI hai jisa kA adhipati. 'yama' nAmaka | vyakti / (Upara dekho zabda 'ajnyaanbaad')|| lokapAla hai| yaha bhavana 12 // yojana aJcala mata-zvetAmbara jainAcArya zrI mu- UMce, 7 // yojana byAsa (diametery ke nicandra' ke jyeSTha gurubhrAtA zrI candraprabha aura lagabhaga 23 yojana golAI ke haiN| ke vi0 saM0 1152. meM calAye hue 'paurNi (pIche dekho zabda 'acala' pR0 137; aura mIyaka' nAmaka mata kI eka zAkhA jise paMcameru parvatoM kA citra ) // eka paurNimIya matAvalambI narasiMha upA (tri0 gA0.616-621) dhyAya ne sambat 1213 meM athavA matAntara (2) meruparvata kI dakSiNa dizA meM se khaM0 1214 yA 1233 meM calAyA devakuru bhogabhUmi ke. do diggaja parvatoM thaa| yA vi0 saM0 1966 meM bhI vidhipakSa meM se eka parvata kA nAma / yaha 'bhaJjana:mukhyAbhidhAna, AryarakSitasUri ne sthApA nAmaka parvata 'sItodA' nAmaka mahAnadI thaa|| . ke bAma taTa para hai // videhakSetra ke bIcoM bIca meM meru hai|| / jainamata vRkSa pR0 63, 'jainasAhitya- / / saMzodhaka' khaM02 a. 2 pR. 141 / meru kI dakSiNa dizA meM 'saumana aura 'vidyuta prabha' nAmaka do majadanta prvto| aJjana(1) meru parvata para saba se Upara ke madhya 'devakuru-bhogabhUmi' hai / isI For Personal & Private Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMjana ( 212 ) vRhat jaina zabdArNava prakAra meru kI uttara dizA meM 'gandhamAdana' aura 'mAlyavAna' nAmaka do gajadanta parvatoM ke madhya ' uttarakuru-bhogabhUmi' hai / meru kI pUrva aura pazcima dizAoM meM bhadrazAlabane hai / devakuru aura pazcima bhadrazAla meM sItodA nadI aura uttarakuru va pUrva bhadrazAla meM sItAnadI bahatI hai / ina donoM nadiyoM ke pratyeka taTa para donoM bhogabhUmiyoM ora donoM banoM meM do do diggaja parvata haiM / ataH meru kI cAroM dizAoM meM sarva 8 diggaja haiM, jina meM se sItodA nadI ke bAma taTa para ke eka diggaja kA nAma 'aJjana' hai / (dekho jambU - videhakSetra kA citra ) // ( ji0 gA0 661-664 ) (3) pUrva videha meM sItA nadI kI dakSiNa dizA ke 4 vakSAra parvatoM meM se eka parvata kA nAma / yaha parvata sItA nadI kI dakSiNa dizA ke 8 videha dezoM meM se pazcimI sImA ke pAsa maMgalAvatI aura ramaNIyA nAmaka dezoM ke madhya meM hai / ( Age dekho zabda 'aJjanAtmA', pR0218, aura videha kSetra kA citra ) / / (tri0 gA0 667 ) (4) sanatkumAra- mahendra nAmaka yugma arthAt tRtIya caturtha svargI ke yugala kA saba se nIce kA prathama indraka vimAna // (tri0gA0 466 ) (5) khara bhAga kI 16 pRthviyoM meM se 'aJjanamUlikA' nAmaka 10 vIM pRthvI kA nAma 'aJjana' bhI hai (a0mA0 ) | ( Age - dekho za* 'aJjana mUlikA, pR0 214 ) // (6) AThaveM svarga ke eka vimAna kA nAma (a0 mA0 ) // aMjanagiri (7) rucakavara parvata kA 7vAM kUTa ( a0 mA0 ) // (8) isa nAma kA eka belandhara deva (a0 mA0 ) / / (ha) dvIpakumAra devoM ke indra ke tIsare lokapAla kA nAma ( a0 mA0 ) // (10) udadhikumAra devoM ke indra prabhajana ke cauthe lokapAla kA nAma (a0 ATO) II (11) vAyukumAra jAti ke indra kA nAma (a0 mA0 ) // (12) kAjala; sauvIrAJjana ( suramA ) nAmaka eka upadhAtu; rasAMjana yA rasavatI, dArUhaldI ke aSTamAMza kAr3he meM ajAmUtra milAkara usase saMskArita A~jane kI salAI; netra meM dukha utpanna karane vAlI lohe kI garma salAI; eka jAti kA ratna; eka banaspati vizeSa ( a0 mA0 ) // aJjanaka - ( 1 ) aJjanavara dvIpa va a janavara samudra kA nAma hai / ( Age dekho zabda 'aJjanavara', pR0 215 ) // (2) rucakavara nAmaka 13veM dvIpa ke madhya rucakagiri parvata para ke pUrva dizA ke 8 kUToM meM se chaTA kUTa jisa para 'nandAant' nAmaka divakumArI devI basatI hai / (zi0gA0 305, 648-656 ) A (3) nandIzvara dvIpa ke aJjana giri parvata kA nAma (a0 mA0 ) // aJjana giri (aJjanAdri ) - (1) nandIzvara nAmaka aSTama dvIpa kI pUrvAdi cAroM dizAoM ke cAra parvatoM meM se pratyeka parvata kA nAma / For Personal & Private Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 213 ) aMjanagiri vRhat jaina zabdArNava aMjana cora (2) devakuru bhogabhUmi kA eka diggaja mukhya pratimA zrIpArzvanAtha bhagavAna kI hai| parvata / [ Upara dekho zabda 'aJjana' (2) yahA~ se pahAr3a ke Upara jAne ke liye purAnI pR0 211 ]" (trigA0667) jIrNa sIr3hiyA~ banI huI haiN| guhA se eka (3) sItAnadI ke dakSiNa dizA kA mIla Upara jAkara eka prAcIna saroghara eka bakSAra parvata / [ Upara dekho zabda darzanIya hai jisake nikaTa anya eka choTI 'aMjana' (3) pR. 212] // pahAr3I hai / yahA~ do deviyoM kA eka sthAna (4) rucakavara nAmaka 13ve dvIpa ke | hai jo 'aJjanA devI' aura 'sItA devI' madhya cAroM ora balayAkAra rucakagiri ke nAma se prasiddha haiN| kahate haiM ki ajanA nAmaka parvata kI uttara dizA ke 'varddhamAna' aura sItA ne banavAsa ke samaya yahA~ nAsaka kUTa para basane vAle eka deva kA nivAsa kiyA thA aura hanumAna kA janma nAma / bhI yahAM hI huA thaa| isI liye yahAM (hari. sarga 5 zlo0701) donoM hI mUrtiyAM sthApita haiM aura grAma va (5) meru ke bhadrazAla vana kA cauthA parvata kA nAma bhI 'aJjanA' ke adhika kUTa aura usakA adhipati deva (a0mA0 ) / samaya taka yahAM nivAsa karane se usI ke (6) eka jaina-tIrthasthAna kA nAma / nAma para prasiddha hai| gasika aura tryambaka, yaha eka atizaya kSetra hai jo nAsika yaha donoM hI sthAna hinduoM ke prasiddha zahara se tryambaka nagara jAte hue mArga meM tIrtha haiM / nAsika zahara se kevala 3 yA 4 sar3aka se 1 mIla haTa kara dakSiNa dizA mIla aura nAsika sTezana se mIla kI ko par3atA hai / nAsika se lagabhaga 14 dUrI para 'masAla' grAma ke nikaTa zrI mIla aura yambaka se 7 yA 8 mIla para 'gaMjapanthA siddha kSetra hai jahAM se balabhadrAdi eka 'ajanI' nAmaka grAma ke nikaTa hI 8 koTi ( 80000000 ) munIzvaroM ne yaha tIrtha eka 'aJjanagiri' nAmaka pahAr3I nirvANa pada prApta kiyA hai| para hai| grAma ke Asa pAsa bahuta prAcIna (tIrtha. da. pR. 35) 12 yA13 jIrNa phUTe TUTe mandira haiM / jinake dvAroM, stambhoM, zikharoM aura dIvAroM Adi amanacora-(1) samyakta kaumudI kathA para bahutasI jaina mUrtiyAM darzanIya haiM / eka vihita eka 'rUpakhura' nAmaka prasiddha cora // mandira meM akhaMDita ati prAcIna jaina uttara mathurAdhIza 'padmodaya' ke samaya pratimA bar3I manohAriNI hai / yahAM zAkA nivAsI eka pakhura' saM. 1063 kA eka zilA lekha bhI hai| nAmaka cora 'aJjanacora' ke nAma se prasiddha yahA~ se lagabhaga 1 mIla kI UMcAI para thaa| isake pAsaM 'aJjanabaMTI' yA 'aJjanapahAr3I ke Upara, era. vizAla guhA hai jo guTikA' nAmaka eka maMtrita auSadhi bahuta lambI aura pahAr3a kA patthara kATa aisI thI jise netroM meM Aja lene se paha kara banAI gaI hai / isa guhA meM kaI anya manuSyoM kI dRSTi se marazya ho jaina pratimAeM bar3I manohara haiM jina meM jAtA thA / jihvAlampaTatA vaza vaha cha For Personal & Private Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 214 ) aMjana cora vRhat jaina zabdArNava aMjanariSTa dinoM taka aJjanabaTI netroM meM lagA kara aura usa se dharmopadeza suna kara isa ne aura isa prakAra adRzya ho kara rAjA ke munivrata kI dIkSA eka cAraNa RvidhAsAtha svAdiSTa bhojana karatA rahA / jaba raka muni ke pAsa jAkara le lI / anta meM eka dina maMtrI ke batAye upAyoM se vaha | kailAzaparvata ke zikhara para se mahAna tapo. pakar3A gayA aura apane aparAdha ke daNDa bala dvArA sarva karma kalaGka nAza kara isa meM sUlI para car3hAye jAne ko le jAyA | aMjanacora ne niraMjanapada usI janma se mArahA thA to seTha arahadAsa ke pitA prApta kara liyaa| seTha jinadatta se NamokAra maMtra pAkara | aJjanapulAka-ratnaprabhA nAmaka prathama aura prANAnta samaya usI ke dhyAna meM naraka ke kharakANDa ke 11 vibhAgoM meM se zarIra chor3a kara 'saudharma' nAmaka prathama 11veM 'aGkA' nAmaka bhAga kA apara nAma svarga meM jA jnmaa|| (a. maa.)|| (2) aJjanaguTikA auSadhi lagA kara | bhaJjanaprabha-rAma-rAvaNa yuddha meM rAvaNa kI corI karane vAlA rAjagRhI nivAsI eka sainA ke aneka prasiddha yoddhAoM meM se eka anya ghora bhI 'aJjanacora' nAma se yoddhaa| prasiddha thA jo samyagdarzana ke ATha aGgoM ajanamala-"rucakabara'' nAma ke 13 bai meM se 'niHzAMkita' nAmaka prathama Aja ko pUrNa dRr3hatA ke sAtha pAlana karane meM purANa dvIpa ke "rucaka giri" nAmaka parvata para prasiddha hai| pUrva dizA kI ora ke kamaka Adi aSTa jisa samaya eka somadatta nAmaka kUToM meM se sAtabAM kUTa, jo "nandottarA" mAlI eka jinadatta nAmaka seTha se A nAmaka dikkumArI devI kA nivAsa kAzagAminI vidyA siddha karane kI vidhi 1 sthAna hai| sIkha kara kRSNapakSa kI 14 kI rAta ko noTa-ina aSTa kUToM para basane vAlI zmazAna bhUmi meM vidyA siddha kara rahA deviyAM tIrthaGkaroM ke janma samaya meM parama thA parantu prANanAza ke bhaya se zaMkita pramoda ke sAtha apane hAthoM meM bhaMgAra (jhArI) hokara bAra bAra ruka jAtA thA to liye hue mAtA kI bhakti aura sevA karatI.haiM usI samaya yamadaNDa ( kotavAla) ke (tri. gA. 648,646,655,656) bhaya se bhAgatA huA yaha aMjanacora ajanamAlakA- 'dharmA' nAmaka prathama bhAgyavaza usI sthAna meM pahu~ca gyaa| naraka ke khara bhAga kI 16 pRthviyoM meM se usane usa mAlI se vidhi sokha kara | 10 vIM pRthvI jisa kI muTAI 1000 mahA paMca namaskAra maMtra kA azuddha uccAraNa yojana hai| (pIche dekho zabda " aGkA" karate hue bhI kevala dRr3ha zraddhAvaza prANa- | pR0 114 ) // nAza kI leza zaMkA na karake batAI vidhi (tri0 gA0 148) dvArA vaha vidyA turanta siddha krlii| ajanariSTa-vAyu kumAra jAti ke devoM pazcAt zeTha jinadatta kA bar3A kRtajJa hokara | kA eka indra ( a. maa.)| For Personal & Private Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNjnaa| ( 215 ) aMjanavara vRhat jaina zabdArNava aMjanavara, ('aJjanaka)-madhya loka, ke | skArita ho kara garbhAvasthA meM 6 mAsa se asaMkhyAta dvIpa samudroM meM se svayambhUramaNa adhika banavAsa ke aneka kaSTa sahana kiye| bana hI meM isa ke garbha se vIra hanumAna kA nAmaka antima samudra se pUrva kA 12 vAM zubha muhUrta meM janma huA jisakA nAmasamudra aura isI nAma ke antima dvIpa se karaNa saMskAra aura kucha samaya taka pAla-| pUrva kA 12 vAM dviip| aJjanavara dvIpa meM kinnara kula ke vyantara ma poSaNa aJjanA ke mAtula pratisUrya ke | deSoM ke indroM ke nagara hai| kinnara kula ke yahAM huaa| do indra 'kimpuruSandra' aura 'kinnarendra' haiN| (padmapurANa parva 15-16) ina meM se pahile indra ke (5), kimpuruSapura 'noTa1-aMjanI ke putra "vIrahanumAna" (2) kimpuruSa prabha (3) kimpuruSakAnta kA janma aba se lagabhaga 10 lAkha varSa pUrva, (4) kimpuruSAvartta (5) kimpuruSamadhya, yaha zubha mi. vaizAkha kR.8 (gujarAtI caitra kR.8) 5 nagara dakSiNa dizA meM haiM aura dUsare | aai dizA meM haiM aura dasare | zanivAra, zravaNa nakSatra-caturtha caraNa, brahmayoga, indra ke (1) kinnarapura (2) kinnaraprabha (3) lagna mIna meM iSTa 56 / 15 (56 ghar3I 15 pala) kinnarakAnta (4) kinnarAvarta (5) kinnara para rAtri ke antima bhAga meM huA thA jisa madhya, yaha 5 uttara dizA meM haiM / kI janma kuMDalI yaha hai:-- (tri. gA. 305,283,284 ) 1 sU0/ aMjanA ( aJjanI)-(1) rAmabhakta prasiddha vIra hanumAna kI maataa| (12bu0zu0za010caM0|| yaha Adityapura ke eka vAnarabaMzI rAjA 'prahalAda' ke vIra putra "pavanaJjaya" kI strI aura mahendrapurAdhIza rAjA mahendra kI putrI thI / rAjakumAra prasannakIrti | 4 vR0 isa kA bhrAtA aura hanu nareza pratisUrya isa kA mAtula (mAmA) thA / 'hRdaya vegA' isa kI mAtA kA nAma aura 'ketumatI' isa kI zvazrU ( sAsa ) kA / noTa2-vAlmIkIya rAmAyaNa ke lekhAnAma thaa| nusAra 'aJjanA' eka 'puMjakasthalA' nAmaka isa ne pUrva janma ke eka azubha karma | apsarA ( svarga ghezyA ) thI jo 'kezari' ke udaya se vivAha hote hI 22 varSa taka | nAmaka eka tapasvI kapirAja (vAnara pati) pati ke nirAdara aura pativiyoga kA kI patnI ho kara 'aJjanA' nAma se prasiddha niraparAdha mahAna kaSTa sahana kiyA aura huI / eka dina apane rUpa ke ahaMkAravaza phira pati saMyoga hone para pati kI anupa- | RSi ke zApa se yaha pazujAti kI kurUpA sthiti meM zvasura aura zvana se tira-| vAmarI hogaI / phira prArthanA karane para RSi maM. . - For Personal & Private Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMjanA ( 216 ) aMjanA vRhat jaina zabdArNava ke anugraha se apanA rUpa yathA icchA banA| 1. pRthvI ke varSa ko yA usakI dIpti sakane kA baradAna pAkara "va" nAmaka eka kI apekSA se isa naraka kA nAma 'paMkaprabhA' vAnara kI strI bana gaI / ekadA eka parvata hai| citrA pRthvI ke tala bhAga se isa naraka para pItavastrAdi se zRGgArita ho vihAra karate ke anta taka kI dUrI 3 rAjU pramANa hai|| samaya pavana devatA ne isa ke rUpa para mohita 2. yaha naraka Upara se nIce nIce ko hokara aura isa ke zarIra meM romoM dvArA prataroM yA paTaloM meM vibhAjita hai jina ke praveza kara ise garbhavatI kiyA jisa se kucha nAma ArA, mArA, tArA, carcA (varcaska ), dina pazcAt anjanI kI icchA hone para tamakA, ghATA (khaDa), aura ghaTA (khaDakhaDa) akasmAt "hanumAna" kA janma huA / hai / ina meM se pratyeka paTala ke madhyasthita ityAdi / bila ko indraka bila kahate haiM jinakA nAma kiso kisI ajaina paurANika lekha se apane apane paTala ke nAma samAna ArA mArA pAyA jAtA hai ki aMjanA apane pUrva janma Adi hI haiN| meM "puMjakasthalA" nAmaka apsarA thI / 3. prathama paTala ke madhya meM eka indraka bhasmAsura kI kathA meM hanumAna ko zivajI ke bila hai, pUrvAdi cAroM dizAoM meM solaha vIrya se utpanna batalAyA hai| kahIM ziva jI solaha aura AgneyAdi cAroM vidizAoM kA bhavatAra batA kara inakA nAma "zaMkara. meM pandraha panAha / | meM pandraha pandraha, evam cAroM dizAoM meM suvana' likhA hai / ityAdi // 64 aura vidizAoM meM 60, sarva 124 zrI. (bAlmIki. kimki. sarga 67) / NIbaddha bila haiN| dUsare paTala meM 1 indraka (2) caturtha naraka kA nAma adholoka kI prasanAlI 7 vibhAgoM yA | bila. pUrvAdi pratyeka dizA meM 15 aura ApraviyoM meM vibhAjita hai| varNa yA dIpti | gneyAdi pratyeka vidizA meM 14, evam cAroM kI apekSA se ina 7 pRthviyoM ke nAma Upara | pUrvAdi dizAoM meM 60, aura vidizAoM se nIceko kramase (1) ratnaprabhA (2) zarkarA meM 56, sarva 116 zreNIbaddha bila haiN| isI prabhA (3) bAlukA prabhA (4) paGka prabhA (5) | prakAra tIsare cauthe Adi nIce nIce ke eTaloM dhamaprabhA (6) tamaprabhA (7)mahAtamaprabhA haiN| kI pratyeka dizA vidizA meM eka eka zreNIinameM se cautho pRthvIkA rUr3hi nAma aJjanA baddha bila kama hotA gayA hai jisase tIsare paTala meM 108, cauthe meM 100, pAMcaveM meM 62, ina sAta pRthciyoM ke artha rahita rUr3hi chaTe meM 84, aura sAtave meM 76, evam sAtoM nAma kramase (1)dharmA (2)baMzA (3) meghA(4) paTaloM meM saba 700 zreNIbaddha bila haiM / / / aJjanA (5) ariSTA (6)maghavI (7)mAghavI 4. isa naraka meM uparyukta 7 paraloM haiN| yahI sAtoM pRthvI sapta naraka haiN| ke madhya ke 7 indraka-bila, ina.indrakabiloM kI (tri. 144-151) | pUrvAdi dizA vidizAoM ke 700 zreNIbaddhanoTa:- isa aJjanA nAmaka caturtha naraka bila aura dizA vidizAoM ke bIca antasambandhI jAnane yogya kucha bAteM nimna li. | | rAla ke 666263 prakIrNakabila, evam sardha khita haiM: 10 lAkha bila haiN| . For Personal & Private Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMjanA 5. isa naraka ke 'ArA' nAmaka prathama indrakabila kI pUrvAdi cAra dizAoM meM jo 64 zra eNIbaddha bila haiM una meM se pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizAoM ke pahile pahile biloM ke nAma krama se nisRSTA, nirodhA, anisRSTA (ati nisRSTA ) aura mahAnirodhA haiM // 1261666 ( 217 ) jaina zabdArNava 6. isa naraka ke pratyeka bila meM ati uSNatA, durgandhatA, aura mahA andhakAra hai / 7. isa naraka ke sabase Upara ke prathama paTala ke 'ArA' nAmaka prathama indrakabila kA vistAra 1475000 mahAyojana hai / dUsare paTala ke 'mArA' nAmaka indrakabila kA vistAra 13833331 mahAyojana, tIsare kA vRhat 3 kA, 1108333 1, chaThe kA 1016666 2, 3 3 aura sarva se nIce ke sAtaveM kA sa25000 mahAyojana hai / 700 zra eNIbaddha biloM meM se pratyeka kA vistAra : asaMkhyAta mahAyojana aura zeSa 666263 prakIrNaka biloM meM se 766300 kA asaMkhyAta asaMkhyAta mahAyojana aura 199993 kA saMkhyAta saMkhyAta mahAyojana hai | 10. isa naraka ke sabase Upara ke 'ArA' nAmaka prathama paTala kI bhUmi kI maTTI jise vahAM ke nArakI jIva ati kSudhAtura ho kara bhakSaNa karate haiM itanI durgandhita hai ki yadi usa mRtikA kA kucha bhAga yahA~ manuSya loka meM Apar3e to 17 koza takake prANI cauye kA 1200000, pAMcaveM usakI ati durgandhitA se mRtyu ko prApta ho jAvaiM, aura isI prakAra vahAM ke dvitIyAdi paTaloM kI mRttikA se krama se 17, 18, 1= // 19, 12 // , aura 20 koza taka ke prANI mRtyu ke mukha meM cale jAya / 3 11. isa naraka ke prathamAdi sAtoM paTaloM meM jaghanya Ayu krama se eka eka samaya 3 6 2 kama 7, 7 7 " 7 7 7 8. isa naraka ke pratyeka indrakabila kI pRthvI kI muTAI 2 kroza, pratyeka zra eNIbaddha 3 bila ko 5 kroza hai // 6 bila kI 3-kroza aura pratyeka prakIrSaka 3 6. isa naraka ke biloM kI chata meM nArakiyoM ke utpanna hone ke uppAda sthAna go aMjanA mukha, gajamukha, azvamukha, bhattrA (phuMkanI yA mazaka), nAva, kamalapuTa Adi jaise AkAra ke eka eka yojana vyAsa yA caur3AI ke aura pAMca pAMca yojana UMce haiN| nArakI vahAM jamma lete hI uppAda sthAna se nIce gira kara aura pRthvI para coTa khAkara geMda kI samAna pahalI bAra 62 // | yojana U~ce uchalate haiM, phira kaI bAra gira gira kara kucha kama kama OM U~ be uchalate haiM // 5 1 8 -, 6 -, 6 7 7 sAgaropama kAla pramANa aura utkRSTa Ayu 6 2. 5 9 8- 1 ha 7 ka 7 7 10 lAgaropama kAla pramANa hai, arthAt paTala paTala prati Ayu sAgaropama kAla bar3hatI jAtI hai| 7 12. isa naraka ke nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI prathamAdi sAtoM paTaloM meM krama se 35 dhanuSa 2 hAtha 204 aMgula, 40 dhanuSa 39 krama se 7 llh 3 For Personal & Private Use Only no , 9 " 4
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 218 ) aJjanA vRhat jaina zabdArNava aJjanAtmA 17 aMgula, 44 dhanuSa 2 hAtha13, aMgula, | ... maraNa yA donoM se zanya raha sakatA hai| (tri. gA. 144-206, hari. sarga 4) 46dhanuSa 10 aMgula,53 dhanuSa 2 hAtha 66 (3) gharmA nAmaka prathama naraka ke khara bhAga kI 16 pRthviyoM meM se 8vIM pRthvI aMgula, 54 dhanuSa 33 aMgula aura 62 dhanuSa kA nAma bhI aJjanA' hai jisakI muTAI 1000 mahAyojana hai / ( pIche dekho zabda 2 hAtha hai / arthAt paTala paTala prati 4 dhanuSa 'aGkA', pR0114) / ra hAtha 205 aMgula UMcAI bar3hatI gaI hai| (tri. gA. 147) ((24 aMgula kA eka hAtha aura 4 hAtha kA (4) jambUvRkSa ke naiRtya koNa kI eka dhanuSa hotA hai)| eka bAvar3I kA nAma ( a. maa.)|| 13. isa naraka ke nArakiyoM kA adha- aMjanA carita-karNATaka dezIya prasiddha dhizAna kA kSetra DhAI kroza taka kA hai| aura | jainakavi 'zizumAyaNa' kRta eka carita lezyA nIla hai| prantha jisameM pavanaJjaya kI strI 'aJja14. isa narakakA nArakI vahAM kI Ayu nAsundarI' kA carita varNita hai|| pUrNa hone para tIrthaGkara, cakrI, balabhadra, nArA- isa carita prantha kI racanA kadhi ne yaNa,pratinArAyaNa, ina padoM ke atirikta anya belukerepura ke rAjA gummaTadeva kI ruci koI karmabhUmija saMzI paMcendriya paryApta garbhaja aura preraNA se kI thii| isa kavi racita manuSya yA tiryaJca hI hotA hai / anya bheda eka anya prantha 'tripuradahana sAMgatya'nAmaka vAlA manuSya yA tiryaca nahIM hotaa| bhI hai| kavi ke pitA kA nAma 'bomma . 15. isa naraka meM niyama se koI karmaH | zeThi' thA jo kAverInadI kI nahara ke bhUmiz2a saMzI paMcendriya tiryaMca yA manuSya pAsa 'nayanApura' nAmaka grAma nivAsI hI Akara janma lete haiN| saMzI jIvoM meM bhI mAyaNazeThi' nAmaka eka prasiddha dhanika chipakalI giragaTa Adi sarIsarpa aura bheruMDa vyApArI kI 'tAmarasi' nAmaka strI ke pakSI Adi vihaMgama paMcendriya yahAM janma nahIM garbha se utpanna huaa| kavi kI mAtA lete / yaha tRtIya naraka taka hI janma le 'nemAMbikSA' aura guru zrI bhAnumuni' the|| sakate haiM / isa naraka meM Akara janma lene (dekhI pra0 'vR0 vi0 ca' ) // vAlA koI jIpa 5 bAra se adhika niraMtara (ka046) yahAM janma nahIM letaa| . aMjanAtmA-pUrva videhakSetra meM 'sItA' 16. isa naraka meM janma aura maraNa meM pratyeka kA utkRSTa antara eka mAsa kA hai, nAmaka mahAnadI kI dakSiNa dizA ke cAra arthAt kucha samaya taka yahAM koI bhI 'vakSAra' parvatoM meM se eka kA nAma // prANI Akara janma na le yA kucha samaya taka | pUrva videhakSetra meM sItAnadI kI dakSiNa | yahAM koI bhI prANI na mare to adhika se | dizA meM jo videhakSetra kA cauthAI bhAga adhika eka mAsa parvata yaha naraka janma yo hai vaha trikUTa, vaizravaNa, aJjanAtmA aura | For Personal & Private Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ anjanAdri bRhat jaina zabdArNava ajU aJja, ina cAra vakSAragiri aura tapta- bhASA ke grantha haiN|| jalA, mattajalA aura unmatta jalA, ina (ka056) 3 vibhA nadiyoM se vatsA, suvatsA, aJjanA sundarI nATaka-isa nAma kA mahAvatsA, vatsakAvatI, ramyA, suramyA, eka nATaka prantha bharatapura nivAsI bAbU ramaNIyA aura mahalAvatI, ina 8 videha maMgalasiMha vAsavazrImAla ke putra baabuu| dezoM meM vibhakta hai ina meM se ramyA, suramyA kanhaiyAlAla ajaina ne hindI gadya padya meM nomaka dezoM kI madhya sImA para ke parvata jaina kathA ke AdhAra para san 1866 I. meM! kA nAma 'aJjanAtmA' hai| rakhakara isa ke mudraNAdi kA sarvAdhikAra . (tri. 667, 688) 'zrI beGkaTezvara presa' bambaI ke svAmI khema-1 aMjanAdi-pIche dekho zabda 'aJjana rAja zrIkRSNadAsa ko de diyA hai, jo giri', pR0 212 // prathama bAra san 1606I. (vi0saM01966) aMjanA nATaka-hindI ke suprasiddha eka | meM usI presa se mudrita ho cukA hai| paina lekhaka savAla vivAsI zrIyuta su. aJjanI-pIche dekho zabda 'aJjanA (1) | darzana kavi racita nATaka // . pR0 215 // aJjanA-pavanaJjaya nATaka-karNATaka aJjikajaya (pavanaMjaya)-bharata cakra dezIya ubhaya bhASA kavi-cakravarti 'hasti- vartI kI savArI ke azva kA nAma / malla' racita eka saMskRta bhASA kA nATaka aJjakA-17 veM tIrthaMkara zrIkunthanAtha grnth| ke samavazaraNa kI mukhya sAdhvI ( mukhy| isa kavi kA samaya vikrama ko cauda AryikA yA gaNanI) kA nAma (a.mA. hvIM zatAbdI hai / kahA jAtA hai ki isa aNjuyaa)| kavi ne eka bAra eka madonmatta hastI ko damana kiyA thaa| isI liye isa kA nAma zrI kunthanAtha ke samavazaraNa kI mukhya | AryikA kA nAma 'bhASitA' bhI thA jo 'hastimalla' prasiddha huA / yaha gobinda 6035. AryikAoM kI mukhya gaNanI thii| bhaTTa kA putra thA / pAzrvapaMDita bhAdi isa ke kaI putra the aura zrIkumAra, satyavAkya, (uttara pu0 parSa 64 zloka 46 ) / devaraballabha aura udayabhUSaNa, yaha cAra isa noTa-zvetAmbara jaina muni zrI 'AtmA' ke jyeSTha bhrAtA the aura barddhamAna isakA eka rAma jI racita grantha 'jaina tatvAdarza'maiM pR0 30 laghu bhrAtA thaa| lokapAlArya nAmaka isa para 'zrIkunthanAtha' kI mukhya sAdhvI kA nAma kA eka ziSya thA / isa kavi racita | 'dAmimi' diyA hai| anya saMskRta nAraka grantha, subhadrAharaNa, | aja-(1) zukrendra (98 svarga kA indra) vikAntakauravIya ( sulocanA nATaka ), kI cauthI paTarAnI kA nAma ( a0 mA0 maithilI pariNaya Adi haiM aura kaI kanar3I | aMjU ) i For Personal & Private Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 220 ) - aTaTa vRhat anazabdArNava aTThakavi (2) eka dhanadeva seTha kI putrI kA kAla hotA hai / (pIche dekho zabda 'aGkanAma jisa kA kathana vipAkasUtra ke 10 ve vidyA,' kA noTa 8 pR0 110,111) // adhyAya meM hai (a0 mA0 aNjuu)| (hari0 sarga 7 zloka 16-31) aTaTa-kAla vizeSa, eka bahuta bar3A kAla | aTTana ( aTTaNa )--ujjayanI meM rahane parimANa, caurAsI lAkha aSTAGga varSa, vAle eka malla kA nAma / __yaha malla sopAraka nagara ke rAjA ke "(84 lakSa )18 varSa // .. pAsa se bahuta bAra inAma (pAritoSika ) 84 lakSa kA 18 vAM bala ( ghAta ), lAyA thA, parantu usakI vRddhAvasthA meM . arthAt 84 lAkha ko 18 jagaha rakha kara eka pratispardhI ( IrSAlu,dekha jalane vAlA) : paraspara guNana karane se jo saMkhyA prApta ho khar3A ho gayA jisane use parAjita kiyA, utane varSoM kA eka aTaTa hotA hai / 433 , isa liye aTTaNa ne dukhI hokara munidIkSA 53,76763626533853218365, 2115 lelI (a0 mA0 ) // 1529960000000000,00000000000 aTrakavi :( ahaMdAsa )-eka karNATaka 000000000000000000000000000 00,00000000000000000000, 0000 dezIya brAhmaNa kulotpanna prasiddha jaina 0000000000000000 (35 aGka aura 10 ___ kavi // zanya,sarva 125 sthAna) varSoMkA eka 'aTaTa' isa kavi ke sambandha meM nimna likhita kAla kahalAtA hai| (pIche dekho za0 'aGka bAbeM jJAtavya haiN|:-- vidyA' kA noTa 8pR0 110, 111) // (1) isa kavi kA samaya IsvI san aTaTAGga-kAla vizeSa, eka bahuta bar3A 1300 ke lagabhaga hai // (2) IsA kI dasavIM zatAbdI ke madhya kAla parimANa / 84 lakSa zrutya pramANa meM hue gaGgavaMzIya mahArAja 'mArasiMha' ke kAla / eka 'aTaTa' kAla kA 84 lAkhavAM senApati 'kADamarasa' ke vaMza meM usakI / bhAga pramANa varSa, (84 lAkha) varSa // 16vIM pIr3hI meM isa kavi kA janma huA 84 lAkha kA 17vA~ bala (ghAta ), thaa| arthAt 84 lAkha ko 17 jagaha rakha kara . (3) isake pitA kA nAma 'nAgakumAra' paraspara guNana karane se jo saMkhyA prApta ho utane varSoM kA eka 'aTaTAGga' kAla hotA (4) isane apane nAmake sAtha 'jina hai| 516116642098754030,145043 nagarapati', 'girinagarAdhIzvara' Adi 47756134400000,00000000000000 , vizeSaNa likhe haiM jisa se jAnA jAtA hai 000000,00000000000000000000,00 ki yaha kavi ina nagaroM kA svAmI bhI thaa| 000000000000000000,0000000000 (5) isa kavi ke pUrvaja 'kADamarasa' 0000000000 ( 33 aGka aura 85 zUnya, ko jo mahArAjA 'mArasiMha' kA eka vIra sarva 118 sthAna ) varSoM kA eka 'attNttaa| senApati thA eka balavAna zatra para vijaya .... For Personal & Private Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 221 ) aTThamata vRhat jaina zabdArNava aTThAIsa anumAnAbhAsa pAne ke upalakSa meM 25 grAmoM ko eka bar3I haiN| isa anumAnAbhAsa ke nimna likhita jAgIra milI thii| 5 mUla bheda aura 28 uttara bheda haiM:(6) yaha kavi 'arhatkavi' aura 'arha- 1. pakSAbhAsa 7--(1) aniSTa pakSAdAsa' nAmoM se bhI prasiddha thaa| bhAsa (2) siddha pakSAbhAsa (3) pratyakSa(7) kanar3I bhASA kA 'aThamata' | vAdhita pakSAbhAsa (4) anumAna bAdhitanAmaka eka prasiddha jyotiSa prantha isI pakSAbhAsa (5) AgamavAdhita pakSAbhAsa kavi kA banAyA huA hai / yaha samagra nahIM (6) lokavAdhita pakSAbhAsa (7) svvcnmiltaa| isake upalabdha bhAga meM nimna vAdhita pakSAmAsa / likhita viSaya haiM :-- 2. hetvAbhAsa 11--(1) svarUpAsiddha * 1. varSA ke cinha, 3. Akasmika la- yA asatasattAsiddha hetvAbhAsa (2) sandi- 1 kSaNa, 3. zakuna, 4. vAyucakra, 5: mo gdhAsiddha yA anizcitasattAsiddha hetvApraveza, 6. bhUkampa, 7. bhUjAtaphala, 8. u- bhAsa (3) virudhetvAbhAsa (4) nizcita tyAtalakSaNa, 6. parivezalakSaNa, 10 indra- vipakSavRtti anaikAntika hetvAbhAla (5) dhanuSalakSaNa, 11. prathamagarbha lakSaNa, 12. zaGkita vipakSavRtti anaikAntikahetvAbhAsa droNasaMkhyA, 13. vidyu ta lakSaNa, 14. prati (6) siddhasAdhana akiJcitkara hetvAbhAsa sUrya lakSaNa, 15. samvat sara phala, 16. (7) pratyakSavAdhita viSaya akiJcitkara grahadveSa, 17. meghoM ke nAma kula/varNa, 18. hetvAbhAsa (E) anumAna vAdhita viSaya dhvani vicAra, 19. dezavRSTi, 20. mAsa akiJcitkara hetvAbhAsa (8) Agama phala, 21 rAhubaka, 22. nakSatraphala, 23. pAdhita viSaya akiJcitkara hetvAbhAsa saMkrAntiphala, ityAdi / (dekho pra0 'vR0 | (10) lokavAdhita viSaya akiJcitkara vi0 ca0') (ka0 60) hetvAmAsa (11) svavacanavAdhita viSaya aTThamata- aTTha kavi racita kanar3I akiJcitkara hetvaabhaas| bhASA kA eka jyotiSa grantha / (Upara 3. anvaya dRSTAntAbhAsa 4-- (1) sAdhya vikala anyaya dRSTAntAbhAsa dekho zabda 'aTThakavi' ) // (2)-sAdhana vikala-anvaya dRSTAntAbhAsa aTThAisa-anumAnAbhAsa-anumAna (3) ubhaya cikala andhaya dRSTAntAbhAsa pramANa sambandhI 38 prakAra ke doSa / / (4) viparIta yA atiprasaMga anvaya dRSTA. ___ yathArtha na hone para bhI jo yathArtha sa- mtAmAsa / rIkhA jAna par3e use nyAya kI paribhASA 4. vyatireka dRSTAntAbhAsa 4-- meM AbhAsa ( jhalaka, pratibimba, tulyatA, (1) sAdhya vikala vyatireka dRSTAntAbhAsa sadRzatA ) kahate haiN| yaha AbhAsa jaba (2) sAdhana vikala vyatireka dRSTAntAbhAsa anumAna pramANa ke kisI eka yA adhika (6) ubhaya vikala vyatireka dRSTAntAbhAsa avayavoM meM ho athavA usake prayoga meM ho / (4) viparIta yA atiprasaGga vyatirekadRSTAto usa AbhAsa ko 'anumAnAbhAsa' kahate ntaabhaas| dasa For Personal & Private Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 222 ) vRhat jaina zabdAva aTThAIsa nakSatrAdhipa vasu, puSya, AzleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3ha, uttarASAr3ha, abhijita, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revatI / (dekho grantha 'sthAnAM gArNaSa' ) // ( tri. gA. 432, 433 ) aTThAIsa nakSatrAdhipa-azvinI Adi 28 nakSatroM ke 28 adhipati devatAoM ke nAma krama se nimna likhita haiM: 1. azva, 2. yama 3. agni, 4. prajApati, 5. soma, 6. ruSTra, 7. aditi, ma. devamaMtrI, 6. sarpa, 10. pitA, 11. bhaga 12. aryamA, 13. dinakarA, 14. tvaSTA, 15. anila, 16. indragni, 17. mitra, 18. indra, 19. naiRti, 20. jala, 21. vizva, 22. brahmA, 23. viSNu, 24. vasu, 25. varuNa, 26. aja, 27. abhivRddhi, 28. pUSA / (dekho pra0 'sthAnAM gArNava' ) // ( tri0 gA0 434, 435 ) 5. karNendriya viSaya 7--par3aja, noTa 1 - azvinI Adi pratyeka nakSatra RSabha, gAmdhAra, madhyama, paMcama, dhaivata, ke tAroM kI alaga alaga saMkhyA krama se 5, niSAda aTThAIsa indriyaviSaya 5. bAla prayogAbhAsa 2 - (1) hIna prayogAbhAsa (2) krama bhaGga prayogAbhAsa / noTa - ina 28 prakAra ke anumAnAbhAsa meM se pratyeka kA lakSaNa svarUpAdi yathAsthAna dekheM | ( dekho grantha 'sthAnAGgAofa') 11 parI0 a0 6 sUtra 11-50 ) aTThAIsa indriyaviSaya- pAMcoM bAhya indriyoM aura manendriya (abhyantara indriya) ke 18 mUla viSaya nimna likhita haiM: - 1. sparzanendriya viSaya - komala, kaThora, laghu, guru, zIta, uSNa, rUkSa, snigdha // 2. rasanendriya viSaya 5 - kaTa, miSTa, kaSAyala, Amla, tirU // 3. ghrANendriya viSaya 2-sugandha, dugaMdha // 4. netrendriya viSaya 5 - sveta, pIta, harita, aruNa, kRSNa // 3, 6, 5, 3, 1, 6, 3, 6, 4, 2, 2, 5, 1, 1, 4, 6, 3, 9, 4, 4, 3, 3, 5, 111, 2, 2, 32 haiM // 6. anindriya ( manendriya) viSaya 1 - saMkalpavikalpa | ( dekho grantha 'sthAgArNava' ) // ( go0 jI0 478, mU0 418 ) pratyeka nakSatra ke tAroM kI isa saMkhyA ko 1111 meM alaga alaga guNana karane se una * bhaTThAIsa indriyaviSaya nirodha - 28 nakSatroM ke parivAra tAroMkI saMsthA prApta hogii| prakAra ke indriya viSayoM se mana ko rokanA / ( Upara dekho zabda 'aTThAIsa 'indriyaviSaya' ) // aTThAIsa nakSatra - azvinI, maraNI, kuttikA, rohiNI, mRrgAzarA, ArdrA, puna, noTa 2 - pratyeka nakSatra ke tArAgaNa kI sthiti se jo AkAra dRSTigocara hote haiM vaha krama se ( uparokta nakSatrakrama se ) nimna likhita haiM:- 1 azbamastaka, 2. ghulIpASANa, 3. bIjanA, 4. gAr3A kI UddhikA, 5. mRgamastaka, 6. dIpaka, 7. toraNa, 8. chatra, For Personal & Private Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - ( 223 ) aTThAIsa-prarUpaNA vRhat jaina zabdArNava aTThAIsa-prarUpaNA 6.valmIka, 10. gomUtra, 11. zarayugala, 12. noTa 1.-moha kI hInAdhikyatA aura hasta, 13. kamala, 14. dIpa, 15. adhikaraNa | yogoM kI sattA-asattA ke nimitta se hone | (AhariNI, arddhapAtra yA ardhAsana) 16. ghara- | vAlI AtmA ke samyagdarzana zAna cAritra mAlA 17. vINA,18. zRGga, 16. vRzcika,20. | rUpa guNoM kI avasthAoM ko 'guNasthAma' jIrNayApI, 21. siMhakumbhasthala, 22. gaja- | kahate haiM / athavA darzana mohinIyAdi karmoM kumbhasthala, 23. mRdaGga, 24. patanamukhapakSI, kI udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi | 25. senA, 26. gajazarIrAnabhAga, 27. gaja avasthAoM ke nimitta se hone vAle pariNAmoM zarIra kA pRSTa bhAga, 28. naukA // ko 'guNasthAna' kahate haiN| noTa 3.-nakSatroM aura unake sarva tAroM (go. jI. ET kI utkRSTa Ayu eka palyopamakAla kA cau. noTa 2.-jina bhAvoM yA paryAyoM ke thAI bhAga aura jaghanya Ayu AThavAM bhAga | | dvArA aneka avasthAoM meM sthita jIvoM kA | pramANa hai|| zAna ho unheM mArgaNA kahate haiM / athavA (tri0 140-446) zra tajJAna meM jisa prakAra se dekhe jAne gaye aTrAIsa-prarUpaNA-jIvadravya kA sva. | ho usI prakAra se jina jina bhAvoM dvArA yA rUpAdi nirUpaNa karane ke 28 AdhAra // | jina jina paryAyoM meM jIvadravya kA vicAra jisa AdhAra dvArA jIvadravya kA kiyA jAya unheM 'mArgaNA' kahate haiN| savistAra svarUpa Adi nirUpaNa kiyA (go0 jI0 14.) jAya use 'prarUpaNA' kahate haiM / isake mUla / noTa 3.-saMkSepa, sAmAnya aura ogha, bhedI do arthAt (1) guNasthAna aura (2) yaha tInoM bhI 'guNasthAna' kI saMjJA yA usa mArgaNA hai| ina hI. do bhedo ke vizaSa ke paryAyavAcI anya nAma haiN| aura vistAra, bheda nimna likhita 28 hai: vizeSa aura Adeza, yaha tInoM mAma'mArgaNA' 1. guNasthAna 14-(1) mithyAtva (2) kI saMjJA yA usake paryAyavAcI nAmAntare hai / / sAsAdana (3) mizra (4) avirata samya (go0 jI03) gdaSTi (5) dezavirata (6) pramattavirata (7) noTa 4.-uparyukta 2 yA 28 prarUpaapramattavirata (E) apUrvakaraNa (6) ani- NAoM ke atirikta (1) jIvasamAsa (2) vRttikaraNa (10) sUkSmasAraprAya (11) upa- paryApti (3) prANa () saMjJA (5) upayoga, zAntamoha (12) kSINamoha (13) sayoga | yaha 5 prarUpaNA tathA = antaramArgaNA aura phevalijina (14) ayogakAlajina // bhI haiM jina kA antarbhAva upayukta 14 2. mArgaNA 14--(1) gati (2) indriya mArgaNAoM meM hI ho jAtA hai| (3) kAya (4) yoga (5) veda (6) kaSAya . (go0 jI04-7, 142) (7) zAna (8) saMyama (8) darzana (10) lezyA noTa 5.-abheda vivakSA se athavA (11) bhavya. (12) samyaktva (13) saMzI saMkSipta rUpa se to prarUpaNAoM kI saMkhyA (14) AhAra // kevala do ( guNasthAna aura mArgaNA) hI hai| (go. jI. 6,10, 141) | para bheda vivakSA se athavA vizeSa rUpa se - For Personal & Private Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 224 ) aTThAIsa-prarUpaNA vRhat jaina zabdArNava . aTThAIsa-bhAva nimna prakAra isa meM aneka vikalpa ho sakate 8, yaha 36 bheda // | 15. upayukta 36 bhedoM meM jIvasamAlAdi 5 1. guNasthAna, mArgaNA, antaramArgaNA, yaha milAne se 41 bheda // . tIna bheda // ityAdi............... 2. guNasthAna, mArgaNA, jIvasamAsa, paryApti, noTa 6.-upayukta 14mArgaNAoM meM se .. prANa, saMjJA, upayoga, yaha 7 bheda / / gati 4, indriya 2 yA 5 yo 6, kAya 2 yA 3. upayukta 7 bhedoM meM antaramArgaNA milAne | 6, yoga 3 yA 15,veda 2.yA 3, kaSAya 2 yA . se 8 bheda // 4 yA 25, zAna 2 yA 5 yA 8, saMyama 2 yA | 4: do mUla bhedoM meM 8 antaramArgaNA milAne 5 yA 7 yA 12 yA 22, darzana 4, lezyA 6, se 10 bheda / / | bhavya 2, samyaktva 3 yA 6, saMjJI 2, AhAra 5. uparyukta 10 bhedoM meM jIva-samAsa Adi | 2 yA 3 yA 5, aura ina meM se pratyeka ke __ 5 ko milAte se 15 bheda / yA guNasthAna | aneka avAntara bheda haiM / isI prakAra guNasthAna aura 14 mArgaNA yaha 15 bheda // Adi meM anekAneka vikalpa haiM jinakA viva6. upayukta 15 bhedoM meM antaramArgaNA mi- raNa aura svarUpAdi yathAsthAna dekheM / ( dekho lAne se 16 bheda / yA guNasthAna, 14 prantha 'sthaanaaNgaarnnv')|| ... mArgaNA aura antaramArgaNA, yaha 16 bheda / / bhaTrAIsa bhAva (aSTama ca navama guNasthA7. guNasthAna, 14 mArgaNA aura jIvasamAsa nI jIva ke )-53 bhAvoM meM se upazamaAdi 5, yaha 30 bheda // zreNI yA kSAyikaraNI car3hane vAle jIva . (bheda vivakSA se mukhyataH yahI 20 bheda ke AThaveM aura na guNasthAnoM meM nimna prarUpaNAoM ke ginAye jAte haiN)|| likhita 28 bhAva hote haiM:8. upayukta 20 bhedoM meM antaramArgaNA milAne 1. aupazamikabhAva 2, yA kSAyika__se 31 bheda // bhAva 2 ( upazamazraNI ghAle ke )-upa| 9. guNasthAna, 14 mArgaNA, aura 8 antaramA. zamasamyaktva, upazamacAretrayA kSAyika, gaNA. yaha 23 bheda // samyaktva, kssaayikcaaritr|| 10. upayukta 20 bhedoM meM 8 antaramArgaNA ___ yA kSAyikabhAva 2 (kSAyika zreNI milAne se 28 bheda / yA 14 guNasthAna vAle ke )-kSAyika-samyavatva, kSAyikaaura 14 mArgaNA, yaha 28 bheda // cArina / 15. guNasthAna 14, mArgaNA 14, aura antara 2. kSAyopazamikabhAva 13--zAna 4 . mArgaNA, yaha 26 bheda / (matikSAna, zru tajJAna, avadhijJAna, manaH | 12. guNasthAna 14, mArgaNA 14, aura jIva | paryayajJAna ), darzana 3 (cakSudarzana, acasamAsAdi 5, yaha 33 bheda // kSadarzana, avadhidarzana ), labdhi 5 ( dAna, | 13. uparyukta 29 bhedroM meM jIvasamAsAdi 5 lAbha, bhoga, upabhoga, vArya ), aura sa___ jor3ane se 34 bheda // raagcaaritr1|| 14. guNasthAna 17, mArgaNA 14, aMtaramArgaNA 3. audayikabhAva 11-manuSyagati 1, / For Personal & Private Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 225 ) aTThAIsa bhAva vRhat jaina zabdArNava ___aTThAIsa matijJAna bheda kaSAya 4 (krodha, mAna, mAyA, lobha), (50) ajJAna, liGga 3.(puruSa, stro, napuMsaka ), zukla- 5. pAriNAmika bhAgha 3--(51) jIlezyA 1, asiddhatva 1, ajJAna 1 // ghatva (52) bhavyatva (53) abhavyatva / (dekho| 4. pAriNAmikabhAva 2-jIvatva, bha- pra0 sthaanaaNgaarnnv')|| vytv|| [go0 ka0 813-822] (goH ka. gA. 822 kI vyAkhyA) | aTrAIsa matijJAna bheda-matimAna ke noTa-53 bhAva nimna prakAra haiM:- (1) vyaMjanAvagraha (2) arthAvagraha (3) 1. aupazamikabhAva 2-(1) upazama. IhA (4) avAya (5) dhAraNA, yaha 5. samyaktva (2)upazama cAritra, mUla bheda haiM / ina pAMca meM se pahile prakAra 2. kSAyikabhAva 9-(3) kSAyikajJAna | kA arthAt vyaJjanAvagraha matijJAna to (4) kSAyikadarzana (5) kSAyikasamyaktva sparzana, rasana, ghrANa aura zrotra, ina 4.hI (6) kSAyikacAritra (7) kSAyikadAna (6) indriyoM dvArA hotA hai / / ataH isa vyakSAyikalAbha (9) kSAyikabhoga (10) janAvagraha matijJAna ke bheda cAroM indriya kSAyikaupabhoga (11) kSAyikIya, apekSA cAra haiN| aura bhAvagraha Adi 3. kSAyopazamika yA mizrabhASa18- zeSa cAra prakAra ke matijJAna meM se pratyeka (12) matijJAna (13) zru tajJAna (14) / / mavijJAna sparzana, rasana, ghrANa, cakSu, zrotra avadhijJAna (15) manaHparyayajJAna (16) aura mana, ina chahoM indriyoM dvArA hotA hai| cakSadarzana (17) acakSadarzana (18) ataH ina cAroM prakAra ke matijJAna ke bheda avadhidarzana (16) kumatijJAna (20) chahoM indriya apekSA 446=24 bheda haiN| kuzra tajJAna (21) kuavadhijJAna (22) arthAt vyaJjanAvagraha matijJAna ke cAra kSAyopazamikadAna (23) kSAyopazamika- bheda, aura arthAvagraha Adi ke 24 bheda, lAbha (24) kSAyopazamika bhoga(25)kSAyo- evaM sarva 28 bheda matijJAna ke haiN| ( pIche pazamikaupabhoga (26) kSAyopazamikIrya dekho zabda 'akSipra-matijJAna', pR042) (27) vedaka arthAt kSAyopazamika samya-, | noTa1-matijJAna abheda dRSTi se eka ktva (28) sarAgacAritra (26) dezasaMyama, hI prakAra kA hai| aura bheda dRSTi se avagraha, 4. audayikabhAva 21--(30) naraka- IhA, avAya, aura dhAraNA kI apekSA cAra gati (31) tiryaJca gati (32) manuSyagati prakAra kA hai| vyaJjanAvagraha, arthAvagraha, IhA, (33) devagati (34) puMlliGga (35) strIliGga avAya, aura dhAraNA kI apekSA 5 prakAra kA (36) naHpuMsakaliGga (37) krodhakaSAya(38) | hai| pAMca indriyoM aura chaTe mana se avagrahAdi mAnakaSAya (36) mAyAkaSAya (40) lobha- | hone kI apekSA 24 prakAra kA hai| vyaMjanAkaSAya (41) mithyAtva (42) kRSNalezyA vagraha, arthAvagUha, IhA, avAya, dhAraNA aura (43) nILalezyA (44) kApotalezyA (45) chahoM indriyoM kI apekSA upayukta 28 prakAra pAMtalezyA (46) padmalezyA (47) zukla- kA hai / bahu, bahuvidha, kSipra, aniHsRta, lezyA (48) asiddhatva (46) asaMyama anukta, dhrava, ina 6, aura inake viruddha eka -- For Personal & Private Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 226 ) "aTThAIsa matijJAnabheda vRhat jainazabdArNava aTThAIsa mUlaguNa ekavidha, akSipa, niHsRta, ukta, aura adhruva, aura vyaJjanAvagUha ) donoM prakArakA matizAna ina 6, evam 12 kI apekSA 12, yA 48,60, | hotA hai| 288 yA 336 prakAra kA hai // __ataH prApta yA sambaddha padArtha ke : (dekho gandha 'sthAnAgArNava') | avagraha matijJAnako 'vyaJjanAvagRha matijJAna' (gojI0 305-313 ) kahate haiM aura prApta aprApta yA sambaddha asambaddha - noTa 2-kisI padArthakA avagRha' nAmaka donoM prakAra ke padArthoM ke avagRha matijJAna pratijJAna aba sparzana, rasana, ghrANa, zrotra, ko 'arthAvagRha matijJAna' kahate haiN| ina cAra indriyoM dvArA hotA hai to vaha jJAna (go0 jI0 306 ) prathama samaya meM arthAt apanI pUrva avasthA aTThAIsa mUlaguNa (nintha muniyoM meM avyaktarUpa aura uttara avasthA meM vyaktarUpa hotA hai| parantu vahI jJAna aba cakSu indriya ke )-munivrata sambandhI aneka niyamoM aura mana dvArA hotA hai to vaha vyakta padArtha yA guNoM meM se 28 mukhya guNa haiM jina para ke viSaya meM vyakta rUpa hI hotA hai| munidharma kI nIva sthira kI jAtI hai| ataH kisI padArtha ke 'avyaktAvagRha | ina meM se kisI eka kI nyUnatA bhI muni matijJAna'ko 'vyaJjanAvagraha matijJAna' kahate dharma ko duSita karatI yA bhaMga kara detI hai| haiM aura vyaktApagRha matizAna ko arthAvagRha arthAt jisa prakAra mUla vinA vRkSa sthira matikSAna' kahate haiN| nahIM rahatA isI prakAra ina guNoM ke binA upayukta paribhASA se yaha prakaTa hai muni dharma sthira nahIM rahatA / isIliye ki vyaJjanAyagRha kevala 4 hI indriyoM dvArA inheM mUlaguNa kahate haiN| inakA vivaraNa hotaahai| parantu arthASagRha pAMcoM indriya aura nimna likhita hai:chaTe mana dvArA bhI hotA hai| 1. paMcamahAvrata (1)-ahiMsA-mahAnata noTa 3-cakSa indriya aura mana, yaha | (2) satya-mahAvrata (3) acaurya mahAvrata (4) | 2 indriyAM aprApyakArI haiM, arthAt ina do ke brahmacarya-mahAvrata (5) aparigraha mahAvrata / dvArA kisI padArtha kA jo jJAna hotA hai vaha ____2. paMca samiti-(1) IryA samiti | ina do indriyoM se usa padArtha ke asaMbaddha (2) bhASA samiti (3) eSaNA samiti arthAt dUra rahate hue hI hotA hai isI liye (4) AdAnanikSepaNa samiti (5) pratiSThAina do indriyoM dvArA kevala vyaktAvagRha panA smiti| (arthAvamUha ) hI hotA hai| 3. paMcendriya nirodha-(1)sparzanendriya zeSa 4 indriyAM prApyakArI haiM, arthAt | nirodha (2) rasanendriya nirodha (3) ghrANeina ke dvArA kisI padArtha kA jo jJAna hotA | ndriya nirodha (4) cakSurendriya nirodha (5) hai. vaha ina indriyoM ke sAtha usa padArtha ke | zrotrendriya nirodha / sambaddha arthAt ati nikaTa hone para hI 4. SaTAvazyaka-(1) sAmAyika AhotA hai| isI liye ina cAra indriyoM dvArA __ghazyaka (2) caturviMzatistava Avazyaka vyaktAvagRha aura adhyaktAvagRha ( avagRha (3) bandanAvazyaka (4) pratikramaNa Avazyaka For Personal & Private Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 227). aTThAIsamohanIya karmaprakRti vRhat jaina zabdArNava aTThAIsamohanIyakarmaprakRti / (5) pratyAkhyAna Avazyaka (6) kAyotsarga | (13-16) saMjvalana krodha, mAna, mAyA, aavshyk| lobha / 5. saptaprakIrNaka--(1) keza-luJca (2)/ (17-25) hAsya, rati, arasi, zoka, Acelakya (3) astAna (4) bhUmizayana | bhaya, jugupsA, puruSaveda, strIveda, nApuMsaka(5) adantagharSaNa (6) sthiti bhojana (7) gheda // eka bhakta / ___ noTa--mohanIya karma prakRti ke bhedoM noTa.--nirgrantha muniyoM ke upayukta | meM upayukta bhedoM hI se nimna likhita aneka | 28 mUlaguNoM ke atirikta 84 lAkha uttara- | vikalpa ho sakate haiM :-- ... guNa haiM jinakA pAlana yathAzakti sarva hI jaina 1. abheda raSTi se mohanIyakarma eka muni, karate haiM parantu inakI pUrNatA 12ve | guNasthAna ke pazcAt hotI hai jaba ki vAsta- _____2. darzana-mohanIya, aura cAritra-mo vika nirgrantha pada pUrNarUpa se prApta ho jAtA | hanIya, yaha mUla bheda 3 haiN| hai / (dekho prantha 'sthAnAMgArNava' ) 3. darzana-mohanIya, kaSAya-vedanIya (mU0 2-36,'1023) aura akaSAya-vedanIya, yaha 3 bheda haiM // . ____4. darzanamohanIya ke upayukta 3 bheda bhaTThAIsa-mohanIyakarmaprakRti aura cAritra mohanIya, Saha 4 bheda haiN| jIva ko apane svarUpa se asAvadhAna yA 5. darzana-mohanIya ke uparyuka 3 bheda aceta karane vAle karma ko 'mohanIya karma' aura cAritra-mohanIya ke do bheda, yaha 5 kahate haiM jisake mUla bheda do aura vizeSa bheda haiN| bheda 28 nimna prakAra haiM :-- 6. darzana-mohanIya, kapAya-ghedanIya 1. darzana mohanIyakarma prakRti 3 -- krodha, mAna, mAyA loma, aura bhakAya the| (1) mithyAtva karmaprakRita (2) samyami- danIya, yaha 6. bheda haiN| thyAtva (mizra ) karma'prakRti (3) samyaktyA yA darzana-mohanIya, kaSAyavedanIya karma prakRti / anantAnuSandhI Adi 4, aura akaSAya2. cAritra mohanIya karma prakRti 25-- vedanIya, yaha 6 bheda haiM kaSAya ghedanIya 16 aura akaSAya (noka- 7. darzana-mohanIya 3, kaSAyabedanIya pAya ) bedanIya 6, evama 25 jinakA | 4 aura akaSAya vedanIya, yaha 8 bheda haiN| vivaraNa yaha hai :-- 8. darzana-mohanIya, pAnavedanIya ! (1-4) anantAnuvandho krodha, mAnaH | aura akaSAya vedanIya 6, yahaH11 bheda haiN|| mAyA, lomA 6. darzanamohanIya 3, kaSAya . vedanIya, (5-8 apratyAkhyAnAdharaNI krodha,mAna, aura akraSAya vedanIya 9, yaha 13 bheda haiN| mAyA, lobha / 10. darzana-mohanIya, kaSAya vedanIya , . (1-12) pratyAsthAnAdharaNa koSa, aura akaSAya. ghedanIya 6, yaha 14 bheda haiN| mAna, mAyA, lobha / 19. darzanamohanIya , kaSAyanIya . . For Personal & Private Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 228 ) aTThAIsazreNIbaddhamukhyabila vRhat jaina zabdArNava aTThAIsazreNIbaddhamukhyabiLa aura akaSAyavedanIya 6, yaha 16 bheda haiM / / duHkhA (4) mahAvedA // 12. darzanamohanIya, kaSAyavedanIya 4. aJjanA nAmaka caturtha naraka ke 16 aura akaSAyavedanIya, yaha 18 bheda haiN| 'ArA' nAmaka prathama indraka kI pUrvAdi - 13. darzana mohanIya 3, kaSAyadhedanIya dizAoM meM kama se (1) nisRSTA (2) 16 aura akaSAyavedanIya, yaha 20 bheda haiN| nirodhA (3) atinisRSTA (4) mahAni 14. darzana mohanIya,kaSAyavedanIya16 rodhaa|| aura akaSAyavedanIya hai, yaha 36 bheda haiN| ____5. ariSTA nAmaka paJcama naraka ke 15. darzana mohanIya 3, kaSoya veda 'tamaka' nAmaka prathama indraka kI pUrvAdi nIya 16, aura akaSAyavedanIya hai, yaha dizAoM meM kama se (1) niruddha (2) vima28 bheda / ityAdi anyAnya apekSAoM se dana (3) atiniruddha (4) mahAvimardana // isake aura bhI aneka vikalpa ho sakate haiM 6. maghavI nAmaka SaSTama naraka ke (dekho grantha 'sthaanaalaarnnv')|| 'himaka' nAmaka prathama indraka kI pUrvAdi bhaTTAIsa zreNIvaddha mukhyabila (sa- dizAoM meM krama se (6) nIlA (2) paGkA (3) ta narakoM ke)-sAto narakoM meM se pra- mahAnIlA (4) mahApaGkA // tyeka naraka ke saba se Upara ke eka eka ___7. moghavI nAmaka saptama naraka meM indrakapila kI pUrvAdi cAroM dizAoM kevala eka hI indraka bila 'avadhisthAna' meM jo kaI kaI zreNIbaddha bila haiM una meM yA 'apratisthAna' nAmaka hai| isako pU. se una indrakabiloM ke nikaTa ke jo cAroM rSAdi dizAoM meM krama se (1) kAla (2) dizAoM ke cAra cAra bila haiM vahI mukhya raurava (3) mahAkAla (4) mahAraurava, yaha bila haiM jo gaNanA meM nimna likhita 28 cAra hI zreNIbaddha bila haiN| noTa-prathama Adi sapta narakoM meM sarva 1. dharmA nAmaka prathama naraka ke 'sI. indraka bila krama se 13, 11, 9, 7, 5, 3 * manta' nAmaka prathama indraka bila kI pUrva. aura 1. evam sarva 46 haiM aura zreNIbaddhabila dakSiNa, pazcima aura uttara dizAoM meM ma krama se 4420, 2684, 1476, 700, 260, krama se (1) kAMkSA (2) pipAsA (3) ma.60. aura 4, evam sarva 1604 haiM / inake atihAkAMkSA (4) mahApipAsA // | rikta AThoM dizAoM aura vidizAoM ke - 2. vaMzA nAmaka dvitIya naraka ke | antarakoNoM meM jo prakIrNaka bila haiM una kI 'tataka' nAmaka prathama indraka ko pUrvAdi | saMkhyA prathamAdi narakoM meM krama se 2665567, . dizAoM meM krama se (1) anicchA (2) 2467305, 1468515, 999293,266735, avidyA (3) mahA'micchA (4)mhaa'vidyaa| 99932, 0, evam sarva 8390347 hai| isa 3. meghA nAmaka tRtIya naraka ke 'tapta' | prakAra lAto narakoM meM 46 indrakabila, nAmaka prathama indraka kI pUrvAdi dizAoM 9604 AThoM dizA vidizAoM ke zreNImeM kama se (1) duHkhA (2) ghedA (3) mahA- | baddhabila aura 8390347 prakIrNaka bila, - For Personal & Private Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ aTThAnave jIvasamAsa vRhat jaina zabdArNava aAnave jIvasamAsa evam sarva 84 lAkha bila haiN| [ dekho zabda | ryacoM ke jIvasamAsa 12-(1) garbhaja'aJjanA (:)' pR0 216, aura grantha | saMzI-jalacara (2) garbhaja saMzI thalacara (3) sthAnA ' (tri. 151, 156-165) / garbhaja saMzI nabhacara (4) garbhaja asaMzI ja lacara (5) garbhaja asaMjJI thalacara (6) aTrAnave jIvasamAsa-jina dharma | garbhaja asaMhI nabhacara, yaha chahoM prakAra dvArA aneka jIvoM athavA unakI aneka | ke garbhaja paMcendriya tiryaMca (1) paryApta prakAra kI jAtiyoM kA saMgraha kiyA jAya aura (2) nityaparyApta, ina do do prakAra una dharma vizeSoM ko 'jIva-samAsa' kahate ke hote haiM / ataH ina chaha bhedoM ko dvaguNA haiM jinakI saMkhyA 98 nimna prakAra hai: karane se ina ke 12 bheda hote haiM / 1. sthAvara yA ekendriya jIvoM ke 4. karmabhUmina sammUrchana paMcendriya jIvasamAsa 42-(1) sthUla pRthvI kA tiryaJcoM ke jIvasamAsa18--sammUcrchanayika (2) sUkSma pRthvAkAyika (3) sthUla saMzI jalacara thalacara nabhacara aura sammUjalakAyika 4) sUkSma jalakAyika (5) chaina asaMjJI jalacara thalacara nabhacara, yaha sthala agnikAyika (6) sUkSma agnikA. chaha prakAra ke sammUrchana paMcendriya tiryaJca - yika (7) sthUla vAyukAyika (5) sUkSma vAyukAyika (E) sthUla nityanigoda sA (1) paryApta (2) nirvRtyaparyApta aura (3) dhAraNa banaspatikAyika (10) sUkSma nitya labdhyaparyApta, ina tInoM prakAra ke hote haiN| nigoda sAdhAraNa banaspatikAyika (11) ataH 6 bhedoM ko tiguNA karane se inake sthUla itaranigoda sAdhAraNa banaspati 18 bheda haiN| kAyika (12) sUkSma itara tigoda sAdhA 5. bhogabhUmija paMcendriya tiryaJcoM ke raNabanaspatikAyika (13) sapratiSThita jIvasamAsa 4-(1) paryApta thalacara (2) pratyekabanaspatikAyika (14) apratiSThita paryApta nabhacara (3) nityaparyApta thalacara pratyekavanaspatikAyika; ekendriya jIvoM (4) nivRtyaparyApta nabhacara / ke ina 14 bhedoM meM se hara eka bheda ke jIva noTa 1-bhogabhUmija jIva jalacara, (1) paryApta (2) nivRtyaparyApta aura (3) sammUrchana tathA bhasaMjJI nahIM hote aura na labdhyaparyApta, ina tInoM prakAra ke hote haiN| | labdhyaparyAptaka hote haiM / bhogabhamija paMcendriya .. ataH ina 14 bhedoM ko tigunA karane se tiryaJcagarbhaja hI hote haiM / bhogabhUmi meM vikaephendriya jIvoM ke 42 jIvasamAsa hote haiN| latraya jIva bhI nahIM hote| ___2. vikalatraya jIvoM ke jIvasamAsa .6. karmabhamija manuSyoM ke jIvasamAsa 8-(1) dvIndriya (2) trIndriya (3) catu 5--(1) AryakhaMDI garbhaja paryApta manuSya rindriya. yaha tIna vikalatraya jIva haiN| ina meM se hara eka prakAra ke jIva paryApta, | (2) AryakhaMDI garbhaja nivRtyaparyApta manuSya nivRtyaparyApta, aura lakSyaparyApta hote haiN|| (3) AryakhaMDI sambhUrchana labdhyaparyApta ataH 3 bhedoM ko tiguNA karane se vika- | manuSya (4) mlecchakhaMDI paryApta manuSya | latraya jIvoM ke 8 jIvasamAsa hote haiM / / (5) mlecchakhaMDI nivRtyaparyApta manuSya / ___3. karmabhUmija garbhaja paMcendriya ti- 7. bhogamija manuSyoM ke jIdha samAsa For Personal & Private Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ) deva // . aTThAnave jIpasamAsa vRhat jaina zabdArNava aTThAvana bandhayogya karmaprakRtiyAM 4-[1] subhogabhUmija paryApta manuSya [2] noTa 5-abheda vivakSA se yA dravyAsubhogabhUmija nivRtyaparyApta manuSya [3] rthika naya se to yadyapi jIvasamAsa eka hI| kubhogabhUmija paryApta manuSya [4] kubhoga hai kyoMki 'jIva' zabda meM jIvamAtra kA grahaNa | bhUmija nityaparyApta manuSya // | ho jAtA hai tathApi bheda vivakSA se sthAnA 8. deva paryAyI jIvoM ke jIvasamAsa ghikAra dvArA jIvasamAsa 2,3,4,5,6,7,8, 2-[1] paryApta deva [2] nirvRtyiparyApta 9,10,11,12,13,14,15, 16,17,18,16,20, 21, 22, 24, 26, 27, 28, 30, 32, 33, 6. nArakI jIvoM ke jIvasamAsa 2034,36.38,36,42,45,48, 51, 54, 57, 68 [1] paryApta nArakI [2] nivRtyaparyApta Adi aneka ho sakate haiM / isI prakAra nArakI // yoni, zarIrAvagAhanA aura kula, ina tIna ... noTa 2-sammUrchana manuSya niyama se adhikAroM dvArA bhI jIvasamAsa ke aneka labdhyaparyAptaka hI hote haiN| aura sarva garbhaja vikalpa haiN| jIva tathA uppAdaja [ deva aura nArakI ] | noTa 6.-yoni apekSA jIvasamAsa labdhyaparyAptaka nahIM hote / sammUrchana manuSyoM ke utkRSTa bheda 84 lAkha, kula apekSA 167 // kI utpatti cakrI kI rAnI Adi ko chor3a lAkha koTi arthAt 19 niyala 75 kharva (16kara AryakhaMDa kI zeSa niyoM kI yoni, 7500000000000), aura zarIrAvagAhanA kA~kha (bagala ), stana, mala, mUtra, dantamala apekSA asaMkha haiM / ( dekho prantha 'sthAnAGgAAdi meM hotI hai| noTa 3-mlecchakhaNDI aura bhogabhUmija manuSya sammUrchana nahIM hote tathA deva aura | | aTThAvana bandhayogya karmaprakRtiyAM nArakI jIva labdhyaparyAptaka nahIM hote| (aSTama guNasthAna meM )-AThaveM guNasthAna - isa prakAra (1) ekendriya (2) vikala- meM bandha yogya 58 karma prakRtiyAM nimnapraya (3) karmabhUmija-garbhajapaMcendriya tiryaJca likhita haiM:-- (4) karmabhUmija sammUrchana paJcendriya 1. jJAnAvaraNI karmaprakRtiyAM--(1) tiryaJca (5) bhogabhUmija pacendriya tiryaJca matijJAnAvaraNI ( 2 ) zru tajJAnAvaraNI (6) karmabhUmija manuSya (7) bhogabhUmija (3) avadhizAnAvaraNI ( 4 ) manaHparyayamanuSya (E) deva (6) nArakI, ina 8 ke krama | jJAnAvaraNI (5) kevljnyaanaavrnnii| se 42, 1, 12, 18, 4, 5, 4. 2, 2, 2.darzanAvaraNI karmaprakRtiyAM 6--(6) evam sarva 68 jIva samAsa haiN| cakSadarzanAvaraNI (7) acakSudarzanAvaraNI ____noTa 4.--sampUrNa jIvasamAsoM kA ni- (8) avadhidarzanAvaraNI (8) kevalarUpaNa [1] sthAna[2] yoni [3] zarIrAvagA. darzanAdharaNI ( 10 ) nidrAdarzanAvaraNI hanA[4]kulabheda, ina 4 adhikAroM dvArA kiyA | (11) prclaadrshnaadhrnnii|| jAtA hai| upayukta 98 jIvasamAsa sthAnA- | ... 3. vedanI karmaprakRti 1--(12) sAtA dhikAra dvArA nirUpaNa kiye gaye haiN| vedanI / rNaya')" (go0 jI0 70-116) For Personal & Private Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ (231 ) aTThAvana bandhayogya karmaprakRtiyAM vRhat jaina zabdArNava aTThAvana bandhayogya karmaprakRtiyAM 4. mohanI karmaprakRti :--( 13-16) / noTa 1--uttara karmaprakRtiyAM jJAnAvasaMgvalana krodha mAna mAyA lobha (17) raNI kI 5, darzanAvaraNI kI hai| ghedanIya kI hAsya (18) rati ( 16) bhaya (20) | 2, mohanIya kI 28, nAmakarma kI 93 [ yA jugupsA (21) puruSaveda / 103], gotra karma kI 2, Ayukarma kI 4 aura ___5. nAmakarma prakRti 31--(23) deva- | antarAya karma kI 5, evam sarva 148 [ yA gati ( 23) paMcendriya jAti ( 24 ) vaikri- | 158] haiN| parantu abheda vivakSA se nAmakarma yika zarIra ( 25 ) AhAraka zarIra ( 26) kI 93 yA 103 ke sthAna meM kevala 67 hI haiN| taijasa zarIra ( 27 ) kArmANa zarIra (28) ataH abheda vivakSA se sarva uttarakarmaprakasamacaturasra saMsthAna ( 26 ) vaikriyika- tiyAM 122 hI haiM jina meM se darzana mohanIya AGgopAMga (30)AhAraka-AGgopAMga (31) | kI samyaktvaprakRti aura samyagmithyAtva varNa ( 32 ) gandha (33) rasa (34) sparza [mizra] prakRti, ina do ko chor3a kara zeSa 120 (35) devagatyAnupUrvya ( 36) aguru- prakRtiyAM hI bandha yogya haiM / inhI 120 laghu (37) upaghAta (38 ) paraghAta prakRtiyoM meM se upayukta 58 prakRtiyAM aSTama( 36 ) ucchvAsa (40) prazasta vihA- guNasthAna meM bandha yogya haiN| [ pIche dekho yogati (41) prasa (42) bAdara ( 43) zabda 'aghAtiyA karma' aura usakA noTa 3, paryApti (44) pratyeka zarIra ( 45 ) pR0 82 ] / sthira (46) zubha ( 47) subhaga (48 ) noTa 2-aSTama guNasthAna meM uparyuktA susvara (46) Adeya (50) yazaskIrti 58 bandhayogya karmaprakRtiyoM meM se 36 kI (51) nirmANa (52) tIrthaGkara / bandha vyucchitti ( bandha kA anta arthAt 6. gotra karmaprakRti 1 --(53) ucca- Age ke guNasthAnoM meM bandha kA abhAva) isI aSTama guNasthAna meM, 5 kI navama guNa____7. antarAya karmaprakRti 5--(54) sthAna meM, 16 kI dazamaguNasthAna meM, aura dAnAntarAya ( 55 ) lAbhAntarAya (56) zeSa 1 kI teraheM guNasthAna meM nimna prakAra se bhogAntarAya [ 57 ] upabhogAntarAya[58] | hotI hai:-- viiryaantraay| (1) aSTama guNasthAna kI kAla isa prakAra [1] jJAnAvaraNI[2]darzanA- maryAdA ke sAta bhAgoM meM se prathama bhAna meM varaNI [3] vedanIya [4] mohanIya [5] | | 2 ko [ na0 10, 11 kI arthAt nidrA aura nAma [6] gotra [7] antarAya, ina sAta pracalA darzanAvaraNIkarmaprakRtiyoM kI ], chaTe mUla karmaprakRtiyoM kI krama se 5, 6, 1, bhAga ke anta meM 30 ko [ na0 22 se 9, 31, 1,5, evam sarva 58 uttaraprakRtiyAM 49 taka aura 51, 52 kI ], aura antima aSTama guNasthAna meM bandha yogya haiM / isa | sAtaveM bhAga meM zeSa 4 kI [naM0 17 se 20 guNasthAna meM Ayukarma kA bandha nahIM hotA taka kI ], evam 36 kI bandhavyucchitti ho ataH Ayukarma kI cAroM prakRtiyoM meM se | | jAtI hai| eka bhI bandha yogya nahIM hai| (2) navama guNasthAna kI kAla maryAdA | gotra For Personal & Private Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 232 / auttarajopavipAkIkarmaprakRtiyAM vRhat jaina zabdArNava aThattara videhanadI ke pAMca bhAgoM meM yathAkrama naM0 21, 13, 14, / [1] pUrva videha ke 16 videha dezoM meM se 15, 16, ina 5 kI bandhavyucchitti hotI hai| pratyeka deza meM do do nadiyAM, evam 32 (3) dazama guNasthAna ke antima [2] pazcima videha ke 16 videha dezoM meM samaya meM naM0 1 se taka, naM050, aura naM0 se pratyeka deza meM bhI do do nadiyAM, evam | 53 se 58 taka, ina 16 kI bandhavyucchitti | ____ 32 / sarva 64 // hotI hai // 3. vibhaMgA nadiyAM 12-(1) pUrva (4) teraha guNasthAna ke anta meM zeSa videha kI sItA nadI kI uttara dizA meM 1 karmaprakRti 2012 kI bandha vyucchitti gAdhavatI, drahavatI, paGkavato, (2) sItA nadI kI dakSiNa dizA meM taptajalA, mattaH ___noTa 3-bandha yogya sarva 120 karma- jalA, unmattajalA, (3) pazcima videha kI prakRtiyoM meM se uparyukta 58 ke atirikta zeSa sItodAnadI kI dakSiNa dizA meM kSIrodA, 62 kI bandha vyucchitti aSTama guNasthAna se sItodA, zrotovAhinI (4) sItodA nadI pUrva ke guNasthAnoM ke anta meM isa prakAra se kI uttara dizA meM gambhIramAlinI, phena hotI hai ki prathama guNasthAna meM 16 kI, | mAlinI, UrmimAlinI // dvitIya meM 25 kI, caturtha maiM 10 kI, paMcama noTa.- upayukta 78 'mukhya nadiyoM ke meM 4 kI, SaSTama meM 6 kI aura saptama meM eka atirikta videhakSetra meM 14 lAkha parivAra kii| nadiyAM aura haiM jo nimna prakAra haiM:_(go0 ka0 95-102) . [1] gaGgAsindhu samAna jo 64 nadiyAM aThattarajIvavipAkIkarmaprakRtiyAM- haiM unameM se pratyeka nadA kI parivAra nadiyAM cAroM ghAtiyA karmoM kI sarva 47 14 sahasU haiM / ataH sarva parivAra nadiyAM 64 guNita 14000 arthAt 896000 haiN| UttaraprakRtiyAM aura cAroM aghAtiyA karmoM | [2] vibhaMgA 12 nadiyoM meM se pratyeka kI 101 meM se 31 prakRtiyAM jIvavipAkI haiM / (pIche dekho zabda 'aghAtiyAkarma' kI parivAra nadiyAM 28 sahasU haiM / ataH aura usake noTa naM0 9, 10, pR084,85)|| sarva parivAra nadiyAM 12 guNita 28 sahasU arthAt 336000 haiN| (go0 ka048-51) (3) devakuru meM sItodA nadI ke pUrva aThattara videhanadI-jambUdvIpa ke sapta pArzva meM 42 sahasa aura pazcima pArzva meM kSetroM meM madhya kA jo 'videha' nAmaka kSetra 42 sahasa, evam sarva 84000 parivAra hai usameM mukhya nadiyAM sarva 78 haiM jinakA nadiyAM sItodA nadI kI haiN| vivaraNa nimna prakAra hai : ___ (4) uttarakuru meM sotA nadI ke pUrva 1. jambUdvIpa kI sarva 14 mahA nadiyoM aura pazcima pAvoM meM se pratyeka meM 42 meM se 2--[1] sItA pUrvanideha meM [2] sahasU, evam sarva 84000 parivAra nadiyAM sItodA pazcimavideha meN| sItA nado kI haiN| 2. gaGgA siMdhu samAna nadiyAM 64- isa prakAra videhakSetra kI sarva parivAra - | - For Personal & Private Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 233 ) aThAIkathA vRhat jaina zabdArNava aThAIpUjA nadiyoM kA jor3a 866000+336000 + | dhAtakIkhaNDa, puSkaravara, vAruNIvara, kSIravara, 84000+84000 = 1400000 (caudaha | ghRtavara, ikSabara aura nandIzvara / inameM se lAkha ) hai| kevala ar3hAIdvIpa taka arthAt puSkarArddha taka (tri0 667-666, 731, 748 ) | hI manuSyoM kA gamanAgamana hai, isaliye itane maThAI kathA-Age dekho zabda'aThAIvrata- hI kSetra kA nAma manuSyakSetra hai| kathA', pR0 239 // (tri0 304) maThAI parva-aSTAnhika' parva, adhAnhikA kA aThAI pUjA-aSTAnhika pUjA,aSTAnhika parva, AThadina kA pavitrotsava / yajJa, aSTAnhikamaha ( Upara dekho zabda | ____ yaha ATha dina kApavitra kAla prativarSa 'aThAI prv')| tIna bAra kArtika, phAlguna aura ASAr3ha yaha avAhikapajA nimnalikhita 5 mahInoM ke antima ATha ATha divaza prakAra kI ijyA (pUjA) meM se eka hai:aSTamI se pUrNimA taka rahatA hai| isI (1) nityamaha (2) aSTAnhikamaha liye isa parva kA nAma 'aSTAnhika parva' a. (3)caturmukhamaha yA mahAmaha yA sarvatobhadra rthAt ATha dinakA parva hai / ina parva divazoM (4) kalpadmamaha (5) aindradhvaja // meM devagaNa 'nandIzvara'nAmaka aSTama dvIpa meM noTa1-uparokta pAMca prakArakI pUjA jAkara vahAM kI cAroM dizAoM meM sthita gRhasthadharma sambandhI nimnalikhita SaTakarmoM meM 52 akRtrima caityAlayoM meM devArcana karake se eka mukhya karma hai :mahAn puNyopArjana karate haiM / isIliye isa | (1) ijyA arthAt pUjA (2) vArtA parva kA nAma 'nandIzvaraparva bhI hai| isa a- arthAt AjIvikA (3) datti arthAt dAna Tama dvIpa meM jAne ke liye asamartha hone se (4) tapa (5) saMyama (6) svAdhyAya / ar3hAIdvIpa arthAt manuSya-kSetra ke bhavya inameM se ijyA ke uparokta 5 mUla bheda strI puruSa apane apane prAma nagara yA tIrtha haiM aura vizeSa bheda aneka haiM / vArtA ke sthAnAdi hI meM parokSa rUpa se mana bacana- | asi, masi, kRSi, vANijya, zilpa aura kAya zuddha kara bar3I bhakti ke sAtha aSTa vidyA (zadradharNa ke liye 'vidyA' ke sthAna pavitra svaccha dravyoM se pharma nirjarArtha meM 'sevA'), yaha chaha bheda sAmAnya aura vizeSa nandIzvaradvIpavidhAna Adi pUjana karate bheda aneka haiN| datti ke pAtradatti, dadyAdatti, samAnadatti, aura andhayatti yA sakala___ noTa 1-nandIzvaradvIpa aura usake | datti, yaha 4 mUla bheda aura abhayadAna, 52 akRtrima caityAlaya Adi kI savistara | jJAnadAna, AhAradAna, auSadhidAna, yaha racanA jAnane ke liye Age dekho zabda 'nandI- cAra inake 'mukhya bheda tathA vizeSa bheda zvaradvIpa' yA grantha tri0 gA0 666-677 | aneka .haiM / tapa ke chaha bAhya aura 1 noTa 2-nandIzvaradvIpa taka ke ATha abhyantara, yaha 12 sAmAnya bheda aura vizeSa dvIpoM ke nAma krama se yaha haiM :-jambUdvIpa, bheda aneka haiM / saMyama ke 6 indriyasaMyama aura - For Personal & Private Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 234 ) aThAIpUjA. vRhat jaina zabdArNava aThAIpUjA 6 prANIsaMyama , yaha 12 bheda tathA anyAnya | 1. zrI tatvArthasUtra (mokSazAstra ) ko zra tasAapekSAoM se anyAnya aneka bheda haiM / garI TIkA kI bacanikA, vi0 saM0 1837 svAdhyAya ke vAcana, pRcchana, anuprekSA, AmnAya, dharmopadeza, yaha 5 mUlabheda tathA 2. sudRSTataraGgiNI vacanikA, vi0 saM0 1838 vizeSa aneka bheda haiM / ( yaha sarya bheda upabheda | aura unakA artha, lakSaNa, svarUpa Adi | 3. kathAkoSa chandobaddha / yathAsthAna dekheN)| 4. budhaprakAza chandobaddha / noTa 2--aThAIpUjA yA aSTAnhikA 5. SaTapAhur3a bacanikA TIkA pUjA ( nandIzvara pUjA) eka to saMskRta | 6. DhAlagaNa chandobaddha / mAkRta mizrita Aja kala adhika pracalita hai | 7. karmadahana puujaa| aura eka AparA nighAsI agravAla jAtIya 8. solahakAraNa puujaa|| zrImAn paM0 dyAnatarAya jI kRta bhASA pUjA | 9. dazalakSaNa puujaa| adhika prasiddha hai| ina ke atirikta bhASA | 10. ratnatraya puujaa| pUjA anya bhI bhadrapura nighAsI paM0 Tekacanda, | 11. triloka puujaa| mAdhavarAjapura nivAsI paM0 DAlUrAma, aura | 12. paMcaparameSThI puujaa|| paM0 vilAla Adi kRta kaI eka haiM. tathA | 13. paMcakalyANaka pUjA / eka aThAIpUjA. jainadharmabhUSaNa brahmacArI . noTa 3-adhyAtma-bArahakhar3I ke ra zItala prasAda kRta bhI hai jo unhIM kI racita | cayitA bhI eka paNDita Tekacanda jI hue haiM I'sukhasAgara bhajanAvalI' nAmaka pustaka meM | parantu yaha dUsare haiN| sUrata magara se prakAzita ho cukI hai| inakA | jainadharmabhUSaNa zrIyuta brahmacArI zItapracAra bahuta kama hai| laprasAda jI racita dha anuvAdita anya grantha - paM.mAnata rAya kA samaya vikrama kI | nimnalikhita haiM:16vIM zatAbdI ( 17), paTekacanda kA (1) jinendramata darpaNa prathama bhAga (jainadharma aura paM0 DAlUrAma kA 16vIM zatAbdI (krama- kA svarUpa) se 1838 aura 1850) aura paM0 vilAla (2) jinendramatadarpaNa dvitIya bhAga ( tatva. kA samaya ajJAta hai| paM0 DAlarAma racita - mAlA) anya pranthoM kI sUcI jAnane ke liye Age | (3) jinendra matadarpaNa tRtIya bhAga (gRhadekhoM zabda 'aDhAI dvIpa-pATha' ke noTa 1 kA na0 sthadharma) 4 // paM0 dyAnatarAya jI racita grantha carcAH | | (4) zrIkundakundAcArya kRta samayasAra kI | zataka bhASA chandobaddha, dravyasaMgraha bhASA hiMdI bhASA TIkA chandobaddha aura aneka pUjA Adi kA saMgraha- (5) jainaniyamapothI rUpa dyAnatavilAsa hai| | (6) zrI kundakundAcArya kRta niyamasAra kI | ___paM0 Tekacanda racita va anuvAdita anya hindI bhASA TIkA prantha nimna likhita | (7) sukhasAgara bhajanAvalI - - For Personal & Private Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ yArtha ( 235 ) aThAIpUjA vRhat jaina zabdArNavaH aThAIpUjA (8) paM0 daulatarAma kRta chahaDhAlA sAnva- | maMgalasena ke suputra lAlA makkhana lAla jI kI dharmapatnI ke garbha se huaa| vi0 saM01666 i(8) Atmadharma ke mArgazira mAsa meM Apane sthAna zolApura (10) zrI sAmAyika pATha kA vidhi sahita meM ailaka zrI pannAlAla jI ke kezaloca ke artha . samaya 'brahmacarya pratimA ke niyama grahaNa kiye (11) anubhavAnanda | Apa ko adhyAtma carcA kI ora gAda ruci (12) sacce sukha kA upAya (13) dvIpamAlikA vidhAna (dIvAlI pUjana ) noTa 4-upayukta aThAIpUjA pAThoM (14) prAcIna zrAvaka (mAnabhUma jile meM ) | ke atirikta sA~gAnera kI gaddI ke, paTTAdhIza (15) zrI pUjyapAda svAmI kRta samAdhi za- | zrI devendrakIrti jI bhaTTAraka ne vi0 samvada taka kI hindI bhASA TIkA | 1662 ke lagabhaga 'saMskRta mandIvara vidhAna'! (16) svasamarAnanda (cetana-karma yuddha) aura nandIzvaralaghupUjA racI, zrI kanaka(17) zrI pUjyapAda svAmI kRta iSTopadeza | kIrti bhaTTAraka ne 'saMskRta aSTAnhikA sarvato kI hindI bhASA TIkA bhadra pUjA' racI aura zrI sakalakIrti bhaTTAraka ( 18 ) AtmAnanda kA sopAna . | ne 'aSTAnhikAsarvatobhadrakalpa,vi0 saM0 1565 (16) prAcIna jaina smAraka (baMgAla bihAra ke ugabhaga rcaa| ur3IsA ke) . ina mahAnubhAvoM ke race anya grantha (20) prAcIna jaina smAraka ( saMyukta prAnta | nimna likhita haiM:. AgarA va avadha ke ) (1) zrI devendra kIrti (vi0 saM01662 ) (21) zrI kundakundAcArya kRta pravacanasAra kSetrapAla pUjA vidhAna ( zloka 575 ), prathama khaNDa kI hindI bhASA TIkA Aditya vratodyApana (zloka 150), buddhASTa(zAnatatva dIpikA) myudyApana ( zloka 226), puSpAMjalividhAna (22) sulocanA caritra ( zloka 500 ), kevalacAndrAyaNodyApana (23) zrI kundakundAcArya kRta pravacanasAra | ( zloka 130 ), palyavratodyApana, kalyANamadvitIya khaNDa kI hindI bhASA TIkA | ndirodyApana, viSApahArapUjA vidhAna, tripaMcA(zeyatatvadIpikA) | zatkiyodyApana, siddhacakrapUjA, raida vratakathA, (20) zrI kundakundAcArya kRta pravacanasAra vratakathA koza // tRtIya khaMDa kI / hindI bhASA TIkA (2) zrI kanakakIrti--aSTAnhika*(cAritra tatvadIpikA). udyApana ina granthoM ke atirikta Apa isa samaya (3) zrI sakala kIrti (vi0 saM0 sAptAhika patra jainamitra ke aura pAkSika patra | 1465)--siddhAntasAra, tatvArthasArIpaka, 'cora' ke AnarerI sampAdaka bhI haiM / Apa kA sArabaturvizatikA, dharma praznottara, mUlAcArajanma vikrama saM0 1935 meM lakhanaU nagara meM | pradIpaka, praznottarazrAvakAcAra, yatyAcAra, agravAla vaMzIya goyala gotrI zrImAna lAlA | sadbhASitAvalI, AdipurANa, uttarapurANa, nAma - - For Personal & Private Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 236 ) aThAI rAsA vRhat jainazabdArNava aThAIvrata dharmanAtha purANa, zAntinAtha purANa, mallinAtha| paryAya pAI aura phira hastinApurI hI meM purANa, pArzvanAtha purANa, barddhamAna purANa, | janma lekara aura rAjyasukha bhoga kara siMsiddhAntamuktAvalI, karmavipAka, devasena kRta ghASTaka nAmaka muni ke upadeza se rAjya tatvArthasAra TIkA, dhanyakumAracaritra, jamba. tyAga kiyA aura munivrata dvArA karmabandha svAmI caritra, zrIpAlacaritra, gajasukumAla kATa kara muktipada paayaa| (pIche dekho caritra, sudarzana caritra, yazodhara caritra, | zabda 'aThAIparva' noTa sahita, pR0233) / upadezaratnamAlA, sukumAla caritra ityAdi // aThAIvrata-yaha vrata eka varSa meM tIna bAra aThAIrAsA-isa nAma kA zrI vinaya- aThAIparva ke dinoM meM arthAt kArsika, kIrti bhaTTAraka racita eka padyAtmaka ka. phAlguna aura ASAr3ha, ina tIna mahInoM ke thAnaka hai jisameM aThAIvrata aura nandIzvara antima ATha ATha dina taka kiyA jAtA pUjA kA mahAtma varNita hai / kathA kA hai| yaha vrata anya pratoM kI samAna utsama, sArAMza yaha hai-podanapura nareza eka madhyama aura jaghanya bhedoM se tIna prakAra vidyApati nAmaka vidyAdhara rAjA me eka kA hai jisa kI vidhi nimna prakAra hai:cAraNa muni se nandIzvara pUjA kA mahAtma 1. uttama-saptamI ko dhAraNA arthAt suna kara vimAna dvArA nandIzvaradvIpa kI ekAzanA pUrvaka kisI muni yA jina yAtrArtha gAr3ha bhaktivaza gamana kiyaa| para- pratimA ke sanmukha vrata karane kI pratijJA stu mAnuSottara parvata se TakarA kara usaM. le / aSTamI se pUrNimA taka nirjala upavAsa kA vimAna pRthvI para gira gayA / rAjA ne karai / pUrNimA se agale dina par3iyA ko prANAnta ho kara devagati pAI aura namdI- pAraNa arthAt ekAzanA pUrvaka vrata kI zvaradvIpa jAkara aSTadravya se vidhipUrvaka | samApti karai / isa prakAra prativarSa tIna pUjA kI / pazcAt vidyApati ke rUpa meM bAra vrata karatA huA ATha varSa taka kreN| podanapura Akara rAnI somA se kahA ki 2. madhyama-saptamI ko dhAraNA, a. maiM nandIzvaradvIpa ke jinAlayoM kI pUjAkara emI, dazamI, dvAdazI, caturdazI aura AyA hU~ / rAnI bArambAra yaha uttara dekara pUrNimA ko nirjala upavAsa karai aura naki mAnuSottara ko ullaMghanakara jAnA manuSya vamI, ekAdazI, trayodazI aura par3iyA kI zakti se sarvathA bAhara hai apane samya- ko ekAzanA karai / isa prakAra prativarSa zraddhAna meM dRr3ha banI rhii| taba deva ne tIna bAra karatA huA ATha varSa, sAta varSa 'prakaTa hokara yathArtha bAta batAI / vidyA- | athavA 5 varSa taka vrata krai|| pati kA jIva devAyu pUrNa kara hastinApurI __3. jaghanya-aSTamI, caturdazI aura meM eka rAjyagharAne meM A jammA aura kucha pUrNimA ko athavA kevala aSTamI aura dina rAjya bhoga kara aura phira rAjya ko pUrNimA ko, yA aSTamI aura caturdazI ko, | tyAga munivata pAlakara usI janma se pA kevala aSTamI yA caturdazI yA pU. nirvANapada pAyA / somA rAnI ne bhI rNimA ko nirjala upavAsa karai aura zeSa aThAIvrata ke mahAtma se sroliGga cheda deva / dinoM meM ekAzana karai athavA nirjala upa For Personal & Private Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 237 ) aThAIvrata vRhat jaina zabdArNadha atthaaiivrt| vAsa kI zakti na ho to dazoM dina ekA- khita maMtroM ko 108 bAra jape arthAt eka zanA hI karai / isa prakAra prativarSa 3 dhAra | mAlA phere:-- karatA huA 8 varSa yA 5 varSa yA kevala / (1) aSTamI ko-OM hrIM nandIzvara sNjnyaaynmH| 3hI varSa krai|| (2) navamI ko--OM hrIM aSTamahAdhibhUtisaMtInoM prakAra ke vratoM meM nimnokta zAya nmH| niyamoM kA avazya pAlana karaiH- | (3) dazamI ko-OM hrIM trilokasAgarasaMzAya 1. saptamI kI dhAraNA ke samaya se mmH|| pavivA ke pAraNA ke samaya taka manda- / (4) ekAdazI ko--OM hrIM caturamukhasaMzAya kaSAyayukta rahe aura sarva gRhArambha tyAga kara dharma dhyAna meM samaya ko lagAve // (5) dvAdazI ko--OM hrIM paJca mahAralalakSaNa . 2. nitya prati abhiSeka aura nitya- saMjJAya nmH| niyama pUjA pUrvaka nandIzvara dvIpa sambandhI (6) prayodazIko--OM hrIM svargasopAna saMzAya aSTAnhikA pUjana kare aura nandIzvaradvIpa nmH| sambandhI sarva racanA kA pATha trilokalAra | (7) caturdazI ko-OM hrI siddhacakrasaMjJAya | Adi kisI prantha se bhale prakAra samajhatA nmH| huA mana lagA kara nitya prati kare yA (8)pUrNimA ko-OM hIM indradhvaja saMjJAya nmH|| sune // 8. pratyeka ekAzanA yA yathAyogya 3. nitya prati paJcameru pUjA bhI karai bhakti vinaya sahita pAraNe ke dina kisI sathA bana par3e to caubIsa tIrthakarAdi | supAtra ko yo sAdharmI ko yA karuNA saanyAnya pUjana bhI yathAruci krai|| hita kisI bhUkhe ko bhojana karAkara svayam 4. ho sake to nandIzvaradvIpa kA, bhojana kare // . . .. maMDala banA kara pUjana kiyA krai|| 3. isa prakAra 3, 5, 7, yA 8 varSa 5. saptamI se par3ivA taka do dina taka isa vrata ko karane ke pazcAt nimna akhaNDa brahmacarya se rahe / caTAI Adi para prakAra usa kA udyApana' kare aura udyApana bhami meM sove / alpa nidrA le // karane kI zakti na ho to dUne varSa taka 6. ekAzanA ke dina kisI prakAra vrata kare:kA abhakSa yA gariSTa bhojana kA bhaahaar| (1) utkRSTa-jahA~ jahA~ kahIM Avana karai / sacita padArthoM kA bhI tyAga zyakatA ho vahA~ yahA~ 8, 7, 5 mA 3 karai / halkA aura alpa bhojana kare jisa maSIna jinAlaya nirmANa karA kara una kI se nidrA aura AlasyAdi na satAvai / ghedI pratiSThA aura jinavimva pratiSThA Adi ho sake to chahoM rasa kA yA jitanoM kA pUrvaka una meM ve pratiSThita jina pratimAe~ pana par3e tyAga kare / gRddhatA se yA jihvA- padharAve aura AvazyakIya sarva upakaraNalampaTatA ke liye koI bhojana na kare // | Adi de, tathA pratyeka jina mandira meM yathA 7. aSTamI se pUrNimA taka nimna li- bhAvazyaka sarasvatIbhaMDAra bhI avazya - - For Personal & Private Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 238 ) aThAIvrata ghRhat jaina zabdArNava aThAivata sthApe, athavA AvazyaktAnusAra jinAlayoM (6) prayodazI kA-40 lakSApaghAsa kA phala aura jaina pranthoM kA jIrNoddhAra karAve / / (7) caturdazo kA-1 koTi upacAsakA phala jahAM 2 AvazyaktA ho vahAM vahAM 8,7,5/(8) pUrNimA kA-3koTi 50 lakSa upavAsa yA 3 navIna pAThazAlAeM khulavAve athavA | kA phala yathAzakti aura yathA Avazyaka purAnI 11. isa vrata ko utkRSTa pariNAmoM ke pAThazAlAoM ko sahAyatA pahu~cAve aura sAtha yathAvidhi pAlana karane kA antima vidyArthiyoM ko pAThya pustakeM va miThAI phala nimna prakAra hai:-- Adi dekara saMtuSTa kare / yathA Avazyaka (1) tIna varSa taka karane vAle ko jina mandiroM ke atirikta anyAnya sara- svarga prApta hotA hai, tatpazcAt kucha hI svatI-bhavana sarva sAdhAraNa ke lAbhArtha janma meM muktipada prApta hojAtA hai| khole| sakaladatti, pAtradatti, dayAdatti, (2) pAMca yA sAta varSa karane vAlA aura samAnadatti, ina cAra prakAra ke dAna svarga aura manuSya paryAya ke uttamottama sukha meM se jo jo bana par3eM yathAzakti vidhi bhoga kara 7 ve janma taka mokSapada prApta pUrvaka kre| kara letA hai| ___ (2) madhyama-nimnalikhita jaghanya- | (3) ATha varSa taka karane vAlA dravya, vidhi se adhika jo kucha bana par3e krai| kSetra, kAla, bhAva kI yogyatA pUrvaka usI - (3) jaghanya-kisI eka jainamandira bhava se athavA tRtIya bhagha taka siddha pada meM yathA Avazyaka veSThana sahita koI jaina .. pAtA hai| prantha, dhotI, dupaTTA, loTA, thAla, Adi 12. isa mahAna vrata ko dhAraNa karane ATha upakaraNa, pratyeka eka eka car3hAve meM nimna likhita strI puruSa purANa-prasiddha aura apanI lAI hUI sAmagrI se abhiSeka aura nityapUjana pUrvaka paMcameru aura aThAI (1) anantavIrya-isane isa vrata ko | pUjA svayaM kare, 'athavA apanI pAlana kara cakravartI pada paayaa| upasthiti meM karAve / yathAAvazyaka (2) aparAjita-isane bhI cakravartI | pAtradatta yA dayA datti bhI kre| Age pada prApta kiyaa| dekho zabda 'aThAI vratodyApana', pR0240 // . (3) vijayakumAra--yaha cakravartI kA 10. isa vrata ko nirmala bhAva ke sAtha senApati huaa| sarvotkRSTa rIti se pAlana karane kA pratyeka (4) jarAsandha--isa ne pUrva bhava meM yaha dina sambandhI mahAtma nimnokta hai :- vrata kiyA jisa ke prabhAva se trikhaMDI (1) aSTamI kA-10 lakSopavAsa kA phala (arddhacakrI) huaa| (2) navamI kA-10 sahasopavAsa kA phala (5) jayakumAra-usI janma meM avaH | (3) dazamI kA-60 lakSopavAsa kA phala dhijJAnI ho zrI RSabhadeva kA 72vAM gaNaH | (4) ekAdazI kA-50 lakSopavAsa kA phala dhara huA aura usI janma se mokSapada bhI (5) dvAdazI kA-84 lakSopavAsa kA phala | paayaa|| For Personal & Private Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ and ( 239 ) aThAI vrata udyApana vRhat jaina zabdArNava aThAIvrata katha (6) jayakumAra kI strI sulocanA--1 se hama donoM bhAI ariMjaya aura amita. usI janma meM AryikA ho tapobala le ajaya utpanna hue haiN'| yaha suna kara rAjA strIliGga cheda kara svarga meM maharddhika deva / hariSeNa ne zrI guru se vidhi pUcha kara unakI AjJAnusAra nandIzvaravata phira grahaNa (7) zrIpAla--isa kA aura isa ke kiyA aura anta meM munidIkSA dhAraNa kara 700 sAthiyoM kA tIbra kuSTa roga usI tapobala se aSTakarma nAza kara usI janma janma meM dUra huA // se muktipada pAyA // .. ityAdi / .. noTa 1-dhartamAna avasarpiNI ke gata aThAIvrata udyApana-Age dekho zabda caturtha kAla meM 20veM tIrthaMkara zrI munisuvata nAtha ke tIrthakAla meM rAma-lakSmaNa-khe pUrva 'aThAIvratodyApana', pR0 240 // hariSeNa nAma kA 10dhA~ cakravartI rAjA mI aThAIvrata kathA-aSTAnhikavata yA na- | sUryavaMza meM huA hai, para upayukta kathAvihita | ndIzvaravrata kI kathA / isa kathA kA | hariSeNa aura cakravartI hariSeNa eka mahIM haiM, sArAMza nimna prakAra hai:-- . . kyoMki donoM ke janmasthAna aura mAtA pitA isI bharatakSetra ke AryakhaMDa kI ayo- ke nAmoM meM bar3A antara hai / iTAvA nivAsI dhyA nagarI ke sUryavaMzI rAjA 'hariSeNa' paM0 hemarAja kRta eka bhASA kathAgrantha meM ne eka bAra apanI gandharvasenA' Adi use bhI cakravartI likhA hai, parantu kaI kathAkaI saniyoM sahita 'ariMjaya' aura 'a- pranthoM kA paraspara milAna karane se jJAta mitaJjaya' nAmaka cAraNaRddhidhArI muniyoM hotA hai ki vaha koI anya samaya anya kSetra se dharmopadeza suna kara apane bhavAntara | kA bhI cakravartI na thA / / pUche / uttara meM zrI guru ne kahA ki 'isI noTa 2--aThAIvratakathA saMskRta, hiMdI ayodhyApurI meM pahile eka kuveradatta nAmaka bhASA, chandobaddha aura bacanikArUpa kaI saMvaizya rahatA thA jisa kI sundarI nAmaka skRtajJa kaviyoM kI aura kaI bhASA kakyioM strI ke garbha se zrIvarmA, jayakIrti aura kI bhanAI huI haiM jina kA vivaraNa nimna pra. jayacandra nAma ke tIna putra paidA hue| | phAra hai:tInoM ne nigrantha guru ke upadeza se zraddhA- 1. saMskRtakathA--(1) zrI zrutasAgara pUrvaka yathAvidhi nandIzvaravata pAlana | (2) surendrakIrti (3) hariSeNa ityAdi racita kiyA jisake phala meM zrIvarmA to prathama | 2..hindIbhASA kathA caupAIyandhasvarga ke sukha bhoga kara isI nagara ke rAjA (1) iTAvA nivAsI paM0 hemarAja (2) zrI cakravAhu kI rAnI vimalAdevI ke udara bhUSaNabhaTTAraka ke ziSya zrI brahmajJAnasAgara se tU utpanna huA aura zeSa donoM bhAI (3) kharauA jAtIya zrI jagabhUSaNa bhaTTAraka jayIrtti aura jayacandra svargasukha bhoga ke paTTAdhIza zrI vizvabhUSaNa (phAlguna zukla kara hastinApura meM zrIvimala nAmaka | 11 budhavAra vi0 saM0 1738) ityAdi racita / vaizya kI dharmapatnI zrI lakSmImatI ke garbha 3. hindI bhASA kathA bacanikA--- For Personal & Private Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 240 ) aThAIvrata kathA vRhat jaina zabdArNava aThAIvratodyApana yapura nivAsI paM0 nAthalAla dosI khaMDelavAla | (2) sukumAlacarita, bhASA bacanikA vi0 racita (vi0 saM0 1922 meM ) // saM0 1918 meM .. ina mahAnubhAvoM ke race anya prantha | (3) mahIpAla carita, bhASA bacanikA vi0 nimna likhita haiM:-- saM0 1919 meM 1. 'zrI zru sasAgara' racita grantha-- , (4) darzanasAra, bhASA chandavaddha vi0 saM0 (1) tasvArtha kI subodhinI ttiikaa| 1920 meM (2) trkdiipk| (5) SoDazakAraNajayamAla, bhASA chandavaddha (3) SaTapAir3a kI ttiikaa| vi0 saM0 1920 meM (4) yazastilaka kAvya kI ttiikaa| (6) ratnakaraMDazrAvakAcAra, bhASA chandabaddha (5) vikrama prabandha / vi0 saM0 1920 meM (6) kriyApATha stotra / (7) ratnatrayajayamAla, bhASA chandavaddha vi (7) vratakathA kosh| . . saM0 1922 meM () tha tskndhaavtaar| (8) ratnatrayajayamAla, bhASA bacanikA vi0 (8) jJAnArNava TIkA saM01624 meM (10) AzAdharakatapUjAprabandha kI ttiikaa| (8) siddhapriya stotra, bhASAM chandabaddha (11) sArasvatayaMtra puujaa| . noTa 3--eka bhASA caupAIbaddha (12) nndiishvrudyaapn| . .. 'aThAIvrata kathA' 'zrI bhUSaNa' bhaTTAraka ke (13) aSTAnhikodyApana / ziSya 'zrI brahmazAnaplAgara' racita hai aura * (14) AkAzapaJcamI kthaa| eka khagaivA jAti ke zrI jagabhUSaNa bhaTTAraka (15) AdityacAra kathA ke paTTAdhIza zrI vizvabhUSaNa racita adhika (16) bhktipaatth| prasiddha hai jo zubha miti phAlguna zu0 11 (17) sahastranAmastotra kI TIkA / budhavAra ko pramodaviSNu nAmaka vi0saM0 1738 (18) lakSaNapaMkti kthaa| meM racI gaI hai| (19) jainendryshvidhi| aThAIvratodyApana-isa nAma ke nimna (20) ekIbhAva kI kthaa| likhita vidvAnoM ke racai kaI grantha haiM jinameM (21) candanaSaSThIvratakathA / aSTAnhikAvrata ke udyApana kI vidhi 2. zrI hariSeNa' racita grantha savistara varNita hai:-- * (1) bRhat ArAdhanA kathA koza 1.zrI kanakakIrti bhaTTAraka--ina ke (2) dharma parIkSA (saMskRta) race anya gantha--aSTAnhikAsarvatobhadra 3. 'zrI vizvabhUSaNa' racita jinadatta carita pUjA Adi // . chandobaddha, saM0 1738 meM // 2. zrI dharmakIrti bhaTTAraka-ina ke race 4. paM0 nAthUlAla dosI racita anya prantha-(1) AzAdhara kRta yatyAcAra (1) paramAtmAprakAza, bhASA chandayaddha, kI TIkA (2) dhanaMjayakRta dvisandhAnakAvya - saM0 1911 meM / kI TIkA (3) haribaMzapuroNa (4) padmapurANa | For Personal & Private Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ (241 ) aThAIvratodyApanavidhi vRhat jaina zabdArNava aThAraha janmamaraNa (5) gaNadharavalaya pUjA (6) nandizAntika | adhika 18 bAra eka zvAsocchvAsa meM kara 3. zrI zru tasAgara-pIche dekho zabda sakatA hai jisa kA vivaraNa nimna prakAra 'aThAIvrata kathA' kA noTa 2, pR0 236 // 4. zrI sakalakIrtti (dvitIya)-inake pRthvIkAyika, jalakAyika, agnirace anya prantha--(1) Sor3azakAraNa kathA | kAyika, pavanakAyika aura sAdhAraNa(2) zru takathAkoza (3) kAtaMtrarUpamAlA banaspatikAyika, yaha 5 prakAra ke jIva laghuvRtti (4) gulAvalI kathA (5) rakSA- sthUla aura sUkSma bhedoM se 10 prakAra vandhana kathA (6) trivarNAcAra kathA (7) ke haiN| ina meM pratyekavanaspatikAyika kA jinarAtri kathA (8) sahasranAma stotra (6) eka bheda milAne se sargha 11 bheda haiN| ina labdhividhAna // 11 prakAra ke labdhyaparyAptaka zarIroM meM se aThAIvratodyApanavidhi- pIche dekho hara eka prakAra ke zarIra ko koI eka zabda 'aThAIvrata', pR0 236-236 jIva eka antamuhUrta meM adhika se adhika aThAraha kUTa bharata, aura airAvata kSetroM ke | 6012 bAra aura isaliye gyArahoM prakAra ke zarIroM ko 11 guNita 6012 arthAt daunoM vijayAddha parvatoM para)-1. bharatakSetra 66132 bAra, aura dvIndriya, trIndriya, ke "vijayArddha" para ke kUTa pUrva dizA kI caturendriya aura paMcendriya labdhyaparyAptaka ora se krama se (1) siddhakUTa (2)dakSi zarIroM ko kama se 0, 60, 40, 24 bAra, NA bharatakUTa (3) khaMDaprapAta (4) pUrNa evam sarva 66132+0+60+4+ bhadra (5) vijayArddhakumAra (6) maNibhadra (7) 24 =66336 bAra pA sakatA hai| tAmizraguha (8) uttara-bharata (9) vaizravaNa // eka muhUrta meM 3773 zvAsocchvAsa ___2. airAvata kSetra ke "vijayArddha" para hote haiM ataH eka antamuhUrta meM arthAt ke kUTa krama se (1) siddhakUTa (2) uttarArddha eka muhUrta se kucha kama kAla meM 3773 se airAvata kUTa (3) tAmizraguha (4) maNibhadra 15) vijayArddha kumAra (6) pUrgabhadra (7) khaMDa kucha kama zvAsocchvAsa hoNge| yadi yahAM prapAta (E) dakSiNairAvatAddha (6) caizravaNa // janma maraNa kI gaNanA meM 3685 zvAso(tri0732--734) chvAsa kA eka antarmuharta grahaNa kiyaa| aThArahatAyopazamika bhAva- 18 jAya arthAt 36851 zvAsocchvAsa meM | mizrabhAva / ( pIche dekho zabda "aTThAIsa bhAva" kA noTa, pR0 225) adhika se adhika janma maraNa ko upayukta | __ (go0 ka0 813,817) saMkhyA 66336 ho to 66336ko 36853 aThAraha janmamaraNa ( eka zvAso- kA bhAga dene se eka zvAsocchvAsa meM cchvAsa ke )--koI labdhyaparyAptaka jIva janma maraNa kI utkRSTa saMrayA pUrI 18 yadi apanI aparyApta avasthA meM ati | prApta ho jAtI hai| zIghra zIghra janma maraNa kare to adhika se ) noTa 1-eka muhUrta do ghar3I yA 48 For Personal & Private Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ dha ( 242 ) aThAraha jIvasamAsa ____ aThAraha doSa miniTa kA hotA hai / utkRSTa antamuharta eka (18) saMzI paMcendriya / arthAt sthAvara samaya kama eka muhUrta kA aura jaghanya anta- (ephendriya ) jIvoM ke 13 bheda aura trasa muhUrta eka samaya adhika eka AvalI pramANa (dvandriyAdi ) jIvoM ke 5 bheda, evam kAla kA hotA hai| sarva 18 jIvasamAsa // noTa 2--yahAM eka antamuhUrta yadi 2. dvitIya rIti-uparokta sthAvara utkRSTa antamuharta ko hI grahaNa kiyA jAya jIvoM ke 13 bhedoM meM pratyeka vanaspati ke aura 3772 yA3773 zvAsocchvAsahI honA sapratiSThita aura apratiSThita, yaha do bheda eka antamuharta meM mAnA jAya to bhI janma ginane se sthAvara jIvoM ke sarca 14 bheda maraNa kI uparokta saMkhyA 66336 ko 3772 aura dvIndriya, zrIndriya, caturendriya, paMce yA 3773 kA bhAga dene se 17 // (sAr3helata- ndriya, yaha cAra bheda trasa jIvoM ke, isa raha ) se kucha adhika prApta hone ke kAraNa prakAra sarva 18 jIvasamAsa haiN| utkRSTa saMkhyA pUrI 18 hI mAnI jaaygii|| . 3. tRtIya rIti--paMca sthAvara aura noTa 3-eka muhurta meM jo 3773zvA- eka prasa, yaha 6 bheda paryApta Adi tInoM socchvAsa mAne gaye haiM vaha bAla zvAsocch- prakAra ke hone se 18 jIvasamAsa haiM / vAsa haiM arthAt eka muhUrta meM turanta ke janme 4. caturtha rIti--pRthvIkAyika Adi svastha bAlaka ke 3773 zvAsocchvAsa hote sthAvara 5 bheda, aura vikalatraya (dvIndriya, haiM / yaha eka zvAsocchvAsakAla svastha yudhA trIndriya, caturindriya ) ke paryApta, nivRtyapuruSa ke eka bAra nAr3I phar3akana kAla kI paryApta, labdhyaparyApta bhedoM se bheda aura barAbara eka sekenDa se kucha kama samaya kA paMcendriyoM ke tiryaJca, manuSya,deva, nArakI, yA lagabhaga do vipaLa kA hotA hai| yaha 4 bheda, evam sarva 18 jIvasamAsa . (go0 jI0 122-124) haiM / ityAdi anya kaI rItiyoM se bhI aThAraha jIvasamAsa-18 jIvasamAsa 18 jIvasamAsa ho sakate haiN| (pIche dekho nimnalikhita kaI rItiyoM se ginAye jA zabda 'aTThAnave jIvasamAsa', pR0 229) / (go0 jI0 75-80) 1. prathama rIti-(1) sthala pRthvIkA- aThAraha doSa-nimnalikhita 18 doSa yika (2) sUkSma pRthvIkAyika (3) sthUla haiM jo zrI arahantadeva meM nahIM hoteHjala kAthika (4) sUkSma jalakAyika (5) (1) janma (6) jarA (3) maraNa (4) sthUla agnikAyika (6) sUkSma agnikA- roga (5) bhaya (6) zoka (7) kSudhA (8) yika (7) sthUla pavanakAyika (E) sUkSma tRSA (9) nidrA (10) rAga (11) dveSa pavanakAyika (5) sthala nityanigoda (10) (12) moha (13) sveda (14) kheda (15) sUkSma nityanigoda (11) sthala itaranigoda vismaya (16) mada (17) arati (18) | (12) sUkSma itaranigoda (13) pratyeka bana- cintaa|| spati (14) dvIndriya (15) zrIndriya (16) anagAra dharmAmRta a0 2 / caturindriya (17) asaMjJI paMcendriya zloka 14 / 1,2, 3, ratna06 / sakate haiM: For Personal & Private Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ NHSARAPRI5550MAINTAINA (243 ) aThAraha dravyazru ta bheda vRhat jaina zabdArNava aThAraha nAte aThAraha dravyazrutabheda-(1) aryAkSaraH prANiyoM meM se pratyeka ke sAtha chaha chaha, (2) arthAkSarasamAsa (3) pada (4) padasa evam tInoM ke sAtha 18 nAtoM kI eka mAsa (5) saMghAta (6) saMghAtasamAsa (7) kathA purANa prasiddha hai jo saMkSiptarUpa meM | nimnokta hai:pratipattika (8) pratipattikasamAsa (9) anuyoga (10) anuyogasamAsa (11) prA. kisI samaya 'vizvasena' nAmaka rAjA | bhRtaprAbhUtaka (12) prAbhRtaprAbhRtakasamAsa ke zAsana kAla meM mAlava deza kI rAja(13) prAbhRta (17) prAbhRtasamAsa (15) dhAnI 'ujjayanI' meM eka 16 koTi dravya vastu (16) ghastusamAsa (17) pUrva (18) kA dhanI sudatta zreSThI rahatA thaa| yaha seTha pUrvasamAsa / (pIche dekho zabda 'akSara eka 'basantatilakA' nAmaka vezyA se samAsa', 'akSara-samAsajJAna', 'akSarazAna', Asakta thA / usa seTha ke sambandha se| 'akSarAtmaka-zru tajJAna' aura unake noTa, vezyA ke garbha se eka yugala putra putrI kA | pR039, 40, 41) // janma huaa| vezyA ne bar3e yatna se putra ko go0 jI0 347, 348, / to nagara ke uttara dvAra se bAhara aura putrI 314-317... ko dakSiNa dvAra se bAhara kahIM jaMgala meM pahu~cA diyaa| putra to sAketapura nivAsI aThAraha nAte-anAdikAla se saMsAra eka 'subhadra' nAmaka banajAre ke hAtha lagA meM bArambAra janma maraNa karate huye prA. aura putrI prayAga nivAsI eka anya banaNiyoM ke paraspara aneka aura agaNitaH | jAre ke hAtha lgii| donoM ne apane apane | sambandha to hote hI rahate haiM arthAt, jo ghara unheM bar3e yatna se pAlA / putra kA nAma do prANI Aja bhAI bhAI haiM ye paraspara 'dhanadeva' aura putrI kA nAma 'kamalA' rakhA kabhI pitA putra, kabhI pitA putrI, kabhI gyaa| yuvAvasthA prApta hone para karmavaza mAtA putra, mAtA putrI, bhAI bahana, pati | ina donoM kA paraspara vivAha hogayA patni, mitra mitra, zatru zatru, cacA bhartAje, arthAt jo ekahI udara se paidA hue bhAIcacA bhatIjI, cacI bhatIje, dAdA pote, | bahana the vahI aba anajAnapane se patinAnA dohitA, zvasura jAmAtA, ityAdi pani ho gae / ekadA 'dhanadeva' apane ityAdi sarva hI prakAra ke sambandha paate| sAketanagara se baNija ke liye 'ujjayanI' rahe haiM aura pAte raheMge jabataka pharmavandhana | gayA jahAM 'basantatilakA' vezyA se, jo meM jikar3a rahe haiM / parantu saMsAra cakra | isa kI mAtA thI, isakA anajAna meM meM isa prakAra cakkara kATate huye kabhI kabhI sambandha huA jisase vezyA garbhavatI ho aisA bhI hotA hai ki eka hI janma meM gaI / navama mAsa meM vezyA ke garbha se eka kaI 2 prANiyoM ke paraspara kaI 2 nAte sa- putra kA janma huA jisakA nAma paruNaM mbandha ho jAte haiN| sAdhAraNa do do tIna rakhA gyii| tIna nAtoM ke udAharaNa to adyApi bahutere | eka dina jaba kamalA ne apane paradeza mila jAyage para eka prANI ke anya tIna gaye pati 'dhanadeva' ke samAcAra kisI - For Personal & Private Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 244 ) vRhat jaina zabdArNava aThAraha nAte avadhijJAnImuni se pUche to munine inake pUrva janma ke caritra sahita sArA yathArtha vRtAnta use batA diyA jise savistAra suna kara 'kamalA' ko turanta jAti-smaraNa ho gayA arthAt use apanI isa janma aura pUrva janma kI sArI bAteM svayam bhI smaraNa ho AI / [ pUrva janma kA caritra jAnane ke liye pIche dekho zabda "agnibhUti (5)" pRSTha 63 ] pazcAt 'kamalA' 'ujjayanI' gaI aura 'basantatilakA' vezyA ke mahala meM pahu~cI jahAM varuNa pAlane meM jhUla rahA thA / kamalA usake pAsa baiTha kara use jhulAtI huI kahane lagI :-. 3. dhanadeva merA aura tumhArA daunoM kA pati hai / ataH tuma merI sautina ho / 4. tuma mere pati dhanadeva kI mAtA ho / ataH tuma merI bhI ho / sAsU he bAlaka tere sAtha mere chaha nAte haiM1. ghanadeva merA pati hai / usakA tU putra hai / ataH tU merA bhI hai / putra 2. dhanadeva merA bhAI hai / usakA tU putra hai / ataH merA bhatIjA hai / 5. dhanadeva sautina kA putra hone se merA sautIlA putra hai aura tuma usakI strI ho / ataH tuma merI putravadhU bhI ho / 3. basantatilakA terI aura merI daunoM kI 6. dhanadeva tumhArA pati hai aura maiM tumhAre mAtA hai / ataH tU merA bhAI hai| 1 garbha se janmI hUM / ataH dhanadeva merA pitA hai aura tuma dhanadeva kI mAtA bhI ho| isa liye tuma merI dAdI bhI ho / kamalA basantatilakA se itanA kaha kara dhanadeva se bhI kahane lagI ki Apake sAtha bhI mere 6 hI nAte haiM, so suniye :1. Apake sAtha merA vivAha huA hai / ataH Apa mere pati haiM / 4. basantatilakA terI aura dhanadeva kI mAtA hone se tU dhanadeva kA choTA bhAI hai aura dhanadeva merA pati hai | ataH pati kA choTA bhAI hone se tU merA devara hai / 5 basantatilakA merI mAtA hai / dhanadeva usa kA pati hai, ataH dhanadeva merA pritA hai / tU dhanadeva kA choTA bhAI hai / ataH tU merA cacA (kAkA) hai / aThAraha nAte / basantatilakA ne jaba kamalA ko 'varuNa' se isaprakAra kahate hue sunA to kamalA ke pAsa Akara usase pUchane lagI ki tU kauna hai jo mere putra se isa prakAra 6 nAte prakaTa kara rahI hai| taba kamalA bolI ki suno tumhAre sAtha bhI mere 6 hI nAte haiM : 1. maiM dhamadeva ke sAtha tumhAre hI udara se janmI hUM / ataH tuma merI mAtA ho / 2. dhanadeva merA bhAI hai / tuma mere bhAI ghanadeva kI strI ho / ataH tuma merI bhAvaja (bhaujAI ) ho / 2. Apa aura maiM donoM eka hI mAtA ke udara se janme haiM / ataH Apa mere bhAI haiM / 3. merI mAtA vasantatilakA ke Apa pati haiN| ataH Apa mere pitA bhI haiN| 6. basantatilakA aura maiM donoM hI dhanadeva katra hone se basantatilakA merI sautina hai / dhanadeva sautina kA putra hone se merA bhI putra hai ataH tU mere putrakA putra hone se | 4. Apa mere aura basantatilakA donoM ke merA potA bhI hai / pati haiM | aura Apa basantatilakA ke putra 1 For Personal & Private Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 245 ) aThAraha pApa vRhat jaina zabdArNava aThAraha zreNI bhI haiM / ataH sautina ke putra hone se Apa | (4) bIjabuddhi (5) koSTabuddhi (6) padAnumere sautIle putra bhI haiN| sAritva (7) saMbhinna zrotRtva (8) dUraspa5. Apa merI sAnu vasantatilakA ke pati | rzana-samarthatA (6) dUrAsvAdana-samarthatA hone se mere zvasura bhI haiN| (10) dUraghroNa-samarthatA (11) dUradarzana 6. varuNa ApakA choTA bhAI hone se merA / samarthatA (12) dUrazravaNa-samarthatA (13) cAcA ( kAkA ) hai| usake Apa pitA dazapUrvasva (14) caturdazapUrvatva (15) aSTAMga haiM / ataH Apa mere dAdA (pitAmaha ) haiM // mahAnimittajJatA (16) prajJAzravaNatva (17) __ noTa 1-jisa prakAra kamalA ke chaha pratyekabuddhatA (18) vAditva / yaha aThAraha chaha nAte varuNa, basantatilakA aura dhanadeva bheda buddhiRddhi ke haiN| ke sAtha Upara dikhAye gae haiM, isI prakAra | noTa-RddhiyoM ke ATha mUla bhedoM meM varuNa ke, basantatilakA ke, aura dhanadeva ke se eka bheda "buddhiRddhi" hai jisake uparokta bhI chaha chaha nAte anya tInoM ke sAtha dikhAye | 18 uttara bheda haiN| (pIche dekho zabda jA sakate haiN| 'akSINa Rddhi' aura usake noTa, pRSTha,42,43) noTa2-yadi kisI eka ke nAtoM kA aThAraha mizrabhAva-18 kSAyopazamika anya ke sarva pArasparika nAtoM ke sAtha | bhAva / ( pIche dekho zabda 'aThAraha kSAyopasambandha lagA lagA kara vicAra kiyA jAya | zamika bhAva', pR0 241) to pratyeka vyakti ke anya bhI kaI kaI nAte (go0 ka0817) eka dUsare ke sAtha nikala sakate haiN| jaise | aThAraha zreNI--eka mukuTabandha rAjA kamalA ne dhanadeva ko naM05 meM apanA zvasura | jisa dala yA samUha para zAsana karatA hai siddha kiyA hai tau zvasura kI mAtA basanta- vaha dala nimnalikhita 18 zrejI meM tilakA kamalA kI dAdasa bhI siddha hotI | vibhakta hai:hai| phira dAdasa kA pati dhanadeva usakA | (1) senApati (2) gaNakapati arthAt dadiyA zvasura bhI siddha hotA hai / ityAdi // jyotiSanAyaka (3) vaNikapati arthAt aThAraha pApa-(1) prANAtipAta (2) rAjazreSThI yA vyApArapati (4) daMDapati mRSAvAda (3) adattAdAna (4) maithana (5) arthAt sarva prakAra kI senAoM kA nAika parigraha (6) krodha (7) mAna (E) mAyA (5) mantrI (paMcAGgamaMtravida ) (6) mahattara (6) lobha (10) rAga (11) dveSa (12) arthAt kulavRddha (7) talavara arthAt koTakalaha (13) abhyAkhyAna (14) paizanya pAla yA kutavAla (8-11) varNa catuSTaya (15)paraparivAda (16) rati arati (17) arthAt brAhmaNa, kSatriya, vaizya, * zUdra mAyAmoSA (18) mithyAdarzanazalya / (12-15) caturaGgasenA arthAt gaja,turaGga ___ (varddhamAnacaritra pR020) ratha, payAdA (16) purohita (17) AmAtya | arthAt 'dezAdhikArI (18 ) mahAmAtya | aThAraha baddhirddhi-(1 ) kaivalyajJAna arthAt sarva rAjyakAryAdhikArI // (2) avadhiHjJAna (3) bhanaHparyayajJAna | .. (tri0683,684)| For Personal & Private Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 246 ) aThAraha zreNIpati vRhat jaina zabdArNava aThArahasahasra maithunakarma | aThAraha zreNIpati-aThAraha zreNI kA raGgAra, raNarez2a, raGgasAja chIpI, citra- | kAra aadi| nAyaka eka mukuTadhArI rAjA / ( Upara ___2. aspRzya kAru 1-carmakAra dekho zabda "aThAraha-zreNI") arthAt camAra yA mocA Adi / noTa-500 mukuTabandha rAjAoM ke (2) akAra ke 9 bheda.svAmI ko "adhirAja", 1000 mukuTavandha rAjAoM ke svAmI ko "mahArAjA", 2000 1. spRzya akAru 7--(1) / mukuTabandha rAjAoM ke svAmI ko "arddha nApita arthAt nAI (2) rajaka amaMDalIka", 4000 mukuTavandha rAjAoM ke rthAt dhobI (3) zavara arthAt bhIla adhipati ko "maMDalIka" yA "maMDalezvara'', Adi (4) udyAnapa arthAt mAlI yA 8000mukuTabandha rAjAoM ke adhipati ko kAchI Adi(5)ahIra arthAt AbhIra, "mahAmaMDalIka", 16000 mukuTabandha rAjAoM gopa yA gvAlA Adi (6) vAdyakara ke adhipati ko "addhacakrI" yA "trikhaMDI" arthAt vajantrI (7) katthaka yA gandharva aura 32000 mukuTabandha rAjAoMke adhipati arthAt gAyaka yA gavaiyA, nRtaka yA | ko "cakrI" yA "cakravartI" kahate haiM / natyakAra Adi (tri0 685) 2. aspRzya akAra 2-(1) zvapaca aThAraha zreNI zUdra-zadra varNa ke mukhya yA zvapAka arthAt bhaGgI (2) badhaka arthAt vyAdha, macherA, dhIvara, pAsI, bheda do haiM (1) kAra (3) akAru yA nAru / jallAda,cAMDAla, kaMjara Adi // . inameM se pratyeka ke sAmAnya bheda do do noTa 1--ina 18 zreNI zUdroM kI aura vizeSa bheda nava 2 nimnalikhita haiM | upajAtiyAM aneka haiN| arthAt 6 zreNI kAru aura 9 zreNI noTa2-kisI prakAra kI zilpakArI, akAru yA nAru, evam sarva 18 zreNI hastakalA, kArIgarI yA dastakArI ke kArya zUdroM ko hai :-- karane vAle 'kAra' kahalAte haiN| aura jo (1) kAru ke bheda. kAru nahIM haiM be sarva akAra haiN| 1. spRzya kAru 8-- (1) kumbhakAra arthAt kumhAra (2) aThArahasahasrapadavihitaAcArAGgabhUSaNakAra arthAt sunAra, jaDiyA aGgapraviSTa zra tajJAna ke 13 bhedoM arthAt bhAdi (3) dhAtukAra arthAt luhAra, dvAdazAGgoM meM se eka aGga, arthAt dvAda kaMsakAra yA kaserA Adi (4)paTakAra zAMga jinavANI kA prathama aGga jo arthAt kolI yA kaulika (5) sUcI. 18000 madhyama padoM meM varNita hai| (pIche kAra arthAt darjI (6) kASThakAra a dekho zabda 'aGgapraviSTa-zru tajJAna',pRSTha119) rthAt sthapati yA bar3haI, khAtI Adi (go0 jI0 356, 357) (7) lepakAra arthAt lepaka yA thavaI, bhaThArahasahasra maithunakarma-( aThAraha rAja yA memAra (8) raGgakAra arthAt | sahasU kuzIla yA vyabhicAra bheda )-- ! For Personal & Private Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 247 ) aThArahasahasra maithunakarma vRhat jaina zabdArNava aThArahasahasra maithunakarma brahmacarya ata ko pUrNa rIti se sarva prakAra, karma mana, vacana, kAya, ina tInoM yogoM nirdoSa pAlana karane ke liye jina 18000 dvArA ho sakane se isake 3 guNita 500 prakAra ke maithuna yA vyabhicAra yA kuzIla arthAt 1500 bheda haiN| se bacane kI AvazyakA hai unakA vivaraNa nimna prakAra hai: 5. uparokta 1500 prakAra kA maithuna1. maithanakarma ke mUla bheda 10 haiM(1)vi karma kRta, kArita, anumodita, ina tIna SayAbhilASA yA viSaya-saMkalpa-vikalpa (2) prakAra se ho sakane se isa ke 3 guNita vastivimokSa yA vIrya skhalana yA zukrakSa 1500 arthAt 4500 bheda haiN| raNa yA liGgavikAra.(3) praNIta rasa sevana 6. yaha 4500 prakAra kA maithunakarma yA vRSyAhAra sevana yA zukravRddhikara-A jAta aura spala, ina donoM hI aba hAra gRhaNa (4) saMsakta dravya sevana yA sthAoM meM ho sakane se 2 guNita 4500 sambandhita dravya sevana (5) indriyAva arthAt 6000 bheda haiN|| lokana yA zarIrAGgopAGgAvalone (6) pre 7. yaha nau sahana prakAra kA maithuna karma mI satkAra puraskAra (7) zarIrasaMskAra cetana aura acetana, ina donoM hI prakAra (E) atItasmaraNa yA pUrvAnubhoga sambhoga kI striyoM ke sAtha ho sakane se isa ke smaraNa (E) anAgata bhogAvilASa (10) 1000 kA duguNa 18000 (aThAraha sahana) iSTaviSasevana yA premIsaMsarga // bheda haiN| 2. uparokta 10 prakAra meM se pratyeka prakAra kA maithunakarma kAmaceSThA yA kAma- noTa 1.-agale pRSTha para diye prastAra kI vikAra kI nimna likhita 10 avasthAoM sahAyatA se athavA binA sahAyatA hI maithn| yA 10 vegoM ko utpanna karane kI saMbhA- ke sarva bhedoM ke alaga alaga nAma yA naSTa vanA rakhane se 100 (10x10 = 100) uddiSTa lAne aura prastAra banAne Adi kI prakAra kA hai:-- rIti jAnane ke liye pIche dekho zabda 'ajI___ (1) cintA (2) draSTumicchA yA darza- vagatahiMsA' aura usa ke sarva noTa, pR0 193necchA (3) dIrghanizvAsa (4) jvara (5) dAha (6) azanAruci (7) mUrchA (8) | noTa 2.-puruSa kA maithuna karma uparokta do prakAra kI strI ke sAtha hone se isa ke unmAda (E) prANasaMdeha yA jIvanasaMdeha 18000 bhedahaiM isI prakAra strI kA bhI do prakAra (10) maraNa / ke puruSa ke sAtha maithuna karma ho sakane se isa 3. uparokta 100 prakAra kA maithuna | | ke aThAraha haz2Ara bheda haiN| sparzana Adi 5 indriyoM meM se pratyeka ke vazIbhUta hone se ho sakatA hai| ataH | | goTa3--maithuna karma ke uparokta 18 sahana isa ke 5 guNita 100 arthAt 500 bheda | bhedoM ke sampUrNa alaga alaga nAma yA maSTa | uddiSTa lAne ke liye nIce diye prastAra se sa4. uparokta 500 prakAra kA maithuna- hAyatA leM:-- haiN| For Personal & Private Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetana strI saMbandhI 1 acetana strI saMbandhI bhaSTAdaza sahasra maithuna bhedoM kA prastAra / aThArahasahastra maithunakarma jAgRtAvasthA svapnAvasthA madhya svakRta kArita | anumodita .4 mAnasika vAcanika kAyika For Personal & Private Use Only vRhat jaina zabdArNava ( 248 ) sparzanendriya | rasanendriya vaza ghaza nANendriya | nenendriya kaNendriya vaza | vaza / vaza | 144 cintotpA- | darzanecchotpA,dIrgha nizyA- jvarolpA-dAhotpAdaka azanAru- mUchoM- | unmAdo- prANasaMdeho maraNosotpAdaka cyotpAdaka tpAdaka tpAdaka tpAdaka pAdaka 0 180 360 720 / 600 / 2040 1260 / 1440 / 1620 viSayA liMgavikAra yana kama aThArahasahasra maithanakarma bhilASa vRjyAdAra |saMsaktadravya aMgopAlA-premIsatkA, zarIrasaM- | atIta anAgata / iSTa viSaya sevanabhaithuna saMvanamaithuna balokana puraskAra kAra . smaraNa | bhogAbhie savana. | maithanakarma | maizanakarma | maithuna karma | maithanakarma | panaithunakame | maithanakarma 3600 5400 | 7200 / 16200 maithana karma kama
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 244 ) aThAraha sahasra maithunakarma vRhat jaina zabdArNava aThAraha sahasra zI / noTa 4-anyAnya kaI pranthakAroM ne jAtI haiM, kintu gambhIratA se vicAra karane | nimtrokta anyAnya rItiyoM se bhI maithuna ke | para ghe adhikAMza meM nimUla hI siddha hotI 18000 bheda ginAye haiM: haiM aura prastAra meM diye huye bhedoM para to kisI (1) jAgRtAvasthA aura svapnAvasthA prakAra kI zaMkA hotI hI nahIM / yadi hogI, ke sthAna meM divA-maithuna aura rAtrimaithuna to vaha thor3e hI se gambhIra vicAra se sazaza rakha kr| nimala siddha ho jAyagI (2) strI ke do bheda karane ke sthAna meM aThArahasahastra zIla-zIla zabda kA 14 bheda arthAt devI, manupyanI, tiryaJcanI artha hai svabhAva, zuddhavicAra, abhyAsa, aura acetana stro, karake aura jAgRta va svapna Atma manana, AtmasamAdhi, AtmaramaNa, ina do avasthAoM ko na lekr| Atma rakSA, Atma satkAra, ityAdi / ataH (3) strI kA sAmAnya bheda eka hI jisa abhyAsa se yA jisa prakAra ke vi| rakha kara ora do prakAra kI strI aura do ava cAra rakhane se sarva vikAra dUra ho kara sthAoM ke sthAna meM krodhAdi cAra kaSAyeM AtmA meM nirmalatA AtI aura munidharma lekr| sambandhI vrato yA mUla guNoM kI rakSA (4) cetana zrI 3, kRta Adi 3, hotI hai tathA jina kI sahAyatA se saMyama manoyogAdi 3, sparzanAdi indriya 5, AhAra, ke bheda rUpa munidharma ke 84 lAkha uttara guNoM bhaya, maithuna, parigraha , yaha saMjJA 4, dravyatva, kI pUrNatA hotI hai ve 18 hajAra prakAra ke bhAvatva, yaha 2, anantAnuvandhI-krodhAdi 16, nimna likhita haiM:yaha ginA kara 34 3434544424 16 1.Atmadharma ke lakSaNa 10-(1) = 17280 prakAra kA maithuna to cetana strI sa. uttama kSamA (2) uttama mArdava (3) / mbandhI / aura acetana strI 3 (1. maTTI, kASTha, uttama Aryava (4) uttama zauca (5) pASANa Adi kI kaThora spardhya, 2.ruI Adi ustama satya (6) uttama saMyama (7)uttama! ke patra kI yA rabara Adi kI komala spardhya, tapa (2) uttama tyAga (9) usame A3. citrapaTa), kRta Adi. 3, mana bacana 2, kiJcanya (10) uttama brhmcry| indriya 5, saMjJA 4, dravyatva bhAvatdha 2, isa ___ yaha daza lakSaNa hI zIla ke 10 mUla prakAra 34342454442 = 720, athavA bheda haiN| abetana strI 3, kRta Adi 3, mano yoga 1, 2. prANisaMghama 10-(11 pRthvI / indriya 5, kapAya 16, isa prakAra 34341 kAyika prANisaMyama (2) jala kAyika 454 16= 720 prakAra kA maithuna acetana prANisaMyama (3) agnikAyika prANisaMyama strI sambandhI / cetanastrI sambandhI 17280 (4) vAyukAyika prANisaMyama (5) aura avetanastrI sambandhI 720 bheda jor3ane pratyekabanaspatikAyika prANisaMyama (6) / se 18000 bheda // ityAdi................ sAdhAraNabanaspatikAyika prANisaMyama noTa 5-maithanakarma ke uparokta | (7) dvIndriya prANisaMyama (8) zrIndriya | 18000 bhedoM para kaI prakAra kI zaMkAe~ uThAI | prANisaMyama (8) caturindriya prANisaMyama - For Personal & Private Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ - svakRta | kArita | anumodita | aSTAdazasahasa zIlAGga aThArahasahasra zIla manogupti sahita bacanagupti sahita kAmagupta sahita AhArasaMjJA bhayasaMjJA virakta virakta | maithuna saMjJA | parigrahasaMjJA virakta *dhirakta | For Personal & Private Use Only sparzanendriya rasanendriya | ghrANendriya- | netrendriya- | karaNendriyavaza rahita vaza rahita | vaza rahita ghaza rahita |vaza rahita 72 100 ( vRhat jaina zabdArNava 250 ) pRthvIkAyi-jala kAyika agnikAyikA vAyakAyikA pratyeka bana-| sAdhAraNa / dvIndriya | zrIndriya / caturendriya | paMcendriya ka prANisaM prANisaMyama | prANisaMyama | prAzisaMyama | spatikAyika banaspati kA- proNisaMyama prANisaMyama | prANisaMyama prANiyama yamasahita sahita sahita sahita prANisaMyama | yika prANi-| sahita | sahita sahita sahita sahita saMyama sahita 100 360 540 720 600 1080 1440 1620 uttama uttama uttama uttama uttama uttama uttama kSamAzvita mArdavAnvita | AryavAnvita | zaucAdhita satyAnvitaH saMyamAnvita | tapAncita zIla zIla zIla zIla zIla zIla - zIla uttama uttama uttama tyAgAndhita AkiJcanyA- brahmacaryAnvita | zIla |nvita zIla zIla aThArahasahana zIla 1800 3600 5400 7200 9000 10800 12600 14400 16200
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 251 ) aThAraha sahasra zIla vRhat jaina zabdArNadha aThAsI graha (10) paMcendriya prANisaMyama noTa 2-'aThArahasahastra-maithunakarma' zIlake uparokta 10 mUla bheda arthAt ke prastAra ke samAna ina 18000 zIla ke. dazalakSaNa dharma ina 10 prakAra ke prANi bhedoM ko prastAra bhI banAyA jA sakatA hai! saMyama meM se pratyeka ke sAtha pAlana kiye aura pratyeka bheda kA nAma athavA naSTa uddiSTa jAne se zIla ke 10 guNita 10 = 100 lAyA jA sakatA hai / ( pIche dekhI pR0 250 bheda haiN| aura zabda 'aThAraha sahasra maithanakarma' ko 3. indriya saMyama 5.-(1)sparzanendriya noTa 1, pR0 247) // saMyama (3) rasanendriyasaMyama (3) ghrANendriya | jJA0 pra0 11 zloka 7,8,9,317 anagAra0 a04.zloka 61, 66, / saMyama ( 4 ) nendriya saMyama (5) thotra bhaga. gA0.878,879.880; ndriya sNym| ( gR0 a0 93 zrA0 pR0 204 ) ___ uparokta 100 prakAra kA zIla pratyeka aThAraha sthAna-(1) vairAgyotpAdaka 1% indriya saMyama ke sAtha pAlana karane se vicAra sthAna / pramAvaza koI AkulanA zola ke 500 bheda haiN| . yA citta vikAra utpanna hone para saMyama 4. saMjJA 4-(1) AhAra ( 2) bhaya meM dRr3hatA rakhane aura mana sthira rakhane ke (3) maithana ( 4 ) prigrh| liye sAdhuoM ko vicArane yogya 18 . uparyukta 500 prakAra kA zIla ina sthAna haiM / ( a0 maa0)|| 4 saMjJAoM meM se pratyeka se viraka raha kara (2) doSotpAdaka 18 pApasthAna / zuddha pAlana kiye jAne se zIla ke 2000 bheda vicAra se girAne vAle aura jIvana ko bigAr3ane vAle prANAtipAta Adi doSo5. gupti 3--(1) manogupti (2) tpAdaka 18 pApasthAna haiN| (a0 mA0 bacanagupti (3) kAyagupti / 'aTThArasaThANa' ) // (pIche dekho zabda athavA karaNa 3-(1)manakaraNa (2) 'aThAraha pApa', pR0 245) // bacakaraNa (3) kAya karaNa / aThAsIgaha-(1) kAlavikAla (6) uparokta 2000 prakAra kA zIla mano. lohita ( 3 ) kanaka (4) kanakasaMsthAna gupti Adi 3 gupti sahita arthAt mana . (5) antarada(6) kacayava (7) du'dubhi karaNa Adi 3 karaNa rahita, pAlana kiyo / (8) ratnanibha (6) rUpanirbhAsa (10) jAne se zIla ke 6000 bheda haiM jinake sva- | nIla (11) nIlAbhAsa (12) azva (13) kRta, kArita, anumodanA dvArA kiye jAne azvasthAna (14) koza (15) kaMsavarNa se 18000 bheda ho jAte haiN| (16) kaMsa (17) zaMGkhaparimoNa (18) __noTa 1--kisI. kisI gUnthakAra ne zaGkhavarNa (16) udaya (30) paMcavarNa kRta, kArita, anumodanA, ina tIna ke sthAna ( 21 ) tila (22) tilapuccha (23) meM uparokta 3 gupti aura 3 karaNa ko alaga kSArarAzi (24) dhUmU (25) dhUmraketu alaga ginA kara zIla ke..8000 bheda di- (26) eka saMsthAna (27) akSa (26) khAye haiN| kalevara (26) vikaTa (30) abhinna For Personal & Private Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 252 ) aThAsI graha vRhat jainazabdArNava aThAsI graha saMdhi ( 31 ) prathi (32) mAna (33) | ina hI se kAma liyA jAtA hai aura isaliye catuHpAda (34) vidyajjita ( 35 ) nabha sAdhAraNa gaNita jyotiSa granthoM meM bhI anya (36) sadRza (37 ) nilaya (38) kAla kI upekSA kara ina hI 7 kA savistAra va (26) kAla ketu (40 ) anaya ( 41) rNana hai / ina 7 grahoM meM candra aura sUrya, ina siMhAyu (42) vipula ( 43 ) kAla do ko milA kara jyotiSI loga navagraha (44) mahAkAla (45) rudra (46) kahate haiM / yadyapi yaha do vAstava meM graha mahArudra (47) santAna (48) saMbhava nahIM haiM tathApi phalita jyotiSa meM ina se (46) sarvArthI (50) dizA (51) zAMti bhI grahoM kI samAna hI kAma liyA jAtA hai| (52) bastana (53) nizcala (54) pralaMbha isI liye yaha do bhI vAstavika 7 gahoM se| (55) nimaMtra ( 56 ) jyotiSmAna (57) milA kara navagaha kahane meM Ate haiN| svayamprabha (58) bhAsura (56) viraja noTa 3-bahuta loga jAnate haiM ki / (60) nidu:kha (61) vItazoka (62) yaha navagRha hI hama manupyoM ko sarva prakAra | sImaGkara (63) kSemaGkara (64) abhayaMkara kA sukha duHkha dete rahate haiM parantu vAstava meM (65) vijaya (66) vaijayanta (67) jayanta | aisA nahIM haiN| ve hameM kisI prakAra kA sukha (68) aparAjita (66) vimala (70) trasta | duHkha nahIM dete aura na ve kisI prakAra bhI (71) vijayiSNu (72) vikasa (73) kari- hamAre sukha duHkha kA kAraNa haiM / isI liye kASTha (74) ekajaTi (75) agnijvAla | unakA ariSTAdi dUra karane ke liye jo pUjana, (76) jala ketu (77) ketu (78) kSIrasa anuSThAna, japa Adi kiye jAte haiM una se | (76) agha (80) zravaNa (81) rAhu (82) ghe prasanna bhI nahIM hote aura na ve hamArA mahAgraha (83) bhAvagraha (84)maMgala (aMgAra) | koI bhI kaSTa dUra karane meM hameM kisI prakAra | (85) zanaizcara (86) budha (87) zukra (88) kI sahAyatA hI dete haiM / hAM itanA avazya dhRhaspati // hai ki gaNita jyotiSa zAstroM ke niyamAnu-! (tri0 363-370) kala unake gamanAgamana se 12 rAziyoM meN| noTa 1-jambUdvIpa sambandhI do ca. unakI sthiti Adi ko bhale prakAra jAnakara / ndramA haiM pratyeka candramA kA parivAra 88 tathA apane janma samaya ke dravya, kSetra, kAla, graha, 28 nakSatra aura 6697500000000000 bhAva Adi kA una se sambandha milA kara 100 tAre haiN| hama apane pUrva karmoM ke nimitta se hone vAle (tri0 362) sukha duHkha ke sambandha meM pahile hI se bahuta noTa 2-uparokta 88 grahoM meM se kucha jJAna prApta kara sakate haiM / isa prakAra kA naM0 77, 81, 84, 85, 86, 87, 88 (a- jJAna prApta karAne vAle niyamoM kA nAma hI rthAt ketu, rAhu. maMgala, zani, budha, zukra, 'phalitajyotiSa' hai / yaha niyama yadi kisI bRhaspati ), ina 7 prahoM kA manuSya loka ke yathArthazAnI RSi muni dvArA batAye hue haiM yA | sAtha anya grahoM kI apekSA kucha adhika sa- | unahI ke vacana kI paramparAgata haiM to una ke mbandha hone ke kAraNa phalita jyotiSa meM | anukUla jAnA huA phala avazya satya hotaa| KAROO For Personal & Private Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 253 ) ar3atAlAsa antaradvapa vRhat jaina zabdArNava ar3atAlIsa matijJAna bheda hai| yaha phala yadi kisI karma ke tIvra udaya- | vAhyataTa para dhAtakIkhaMDadvIpa ke nikaTa rUpa hai taba to kisI bhI upAya dvArA badala | sarva 24 antaradvIpa haiM / / nahIM sktaa| hAM, jaba manda udayarUpa hotA (6) isa prakAra sarva mila kara lavaNahai to yogya aura dhArmika upAyoM dvArA pari- samudra meM donoM taToM ke nikaTa 48 antaravartita ho sakatA hai, parantu grahoM ke anu- dvIpa haiN| SThAna Adi ayogya upAyoM dvArA nhiiN| (tri. 613) noTa 4-phalita jyotiSa ke niyamoM ar3atAlIsa antaradvIpa ( kAlodakadvArA jo trikAla sambandhI kucha sthUlazAna samudra meM )-lavaNasamudra kI samAna kA prApta hotA hai yaha jyotiSa cakra ke nimitta lodakasamudra meM bhI usa ke donoM taToM ke se hone ke kAraNa nimittAna' ke ATha aGgoM nikaTa ar3atAlIsa antaradvIpa haiN| [ Upara meM se eka aGga ginA jAtA hai| isI kA dekho zabda 'ar3atAlIsa antaradvIpa (lavanAma 'antarIkSa nimittajJAna' bhI hai / (ni samudra meM ) ] // mittajJAna ke ATha aGgoM ke nAma jAnane ke liye pIche dekho zabda 'aGgapraviSTatha tajJAna' ar3atAlIsa dIkSAnvaya kriyAke 12veM aGga 'dRSTivAdAGga' ke bheda 'pUrvagata' __ aghatAra kriyA Adi upayogitA kriyA meM 10vA~ vidyAnuvAdapUrva, pR0 127 ) / / paryanta 8 vizeSa kriyA aura upanIti | ar3atAlIsa antaradvIpa (lavaNasamudra Adi anivRti paryanta 40 sAdhAraNa | kriyA / ( ina kA vivaraNa jAnane ke meM)-ina antara dvIpoM kA vivaraNa nimna liye pIche dekho zabda 'agUnivRti kriyA' prakAra hai: kA noTa 3. pR0 71 ) / (1) lavaNasamudra kI 4 dizAoM meM 4, aura 4 vidizAoM meM 4, evam sarva 8 ar3atAlIsa prazastakarmaprakRti__ (2) cAroM dizAoM aura cAroM vidi. | pIche dekho zabda "aghAtiyo karma" kA zAoM ke madhya kI = antara dizAoM meM - noTa = pR0 84 / ___ (3) hibhavana kulAcala, zikharI kulA- aDatAlIsa matijJAna bheda- maticala, bharatakSetra kA vaitADhya parvata (vijayArddha parvata ), aura airAvatakSetra kA vaitA jJAna ke mUla bheda avagraha, IhA, avAya, vya parvata, ina cAroM parvatoM ke donoM a dhAraNA,yaha 4 haiN| inameM se pratyekake viSayantima kinAroM ke nikaTa lavaNasamudra meM do bhUta padArtha bahu, bahuvidha Adi 12, bheda do antaradvIpa, evam sarva rUpa hone se matijJAna 12 guNita 4 arthAt (4) uparokta prakAra lavaNasamudra ke 48 bheda rUpa hai / ( pIche dekho zabda "aabhyantara taTa para jambUdvIpa ke nikaTa sarva TThAIsa matijJAna bheda" ke noTa 1, 2, 3, 24 antaradvIpa haiN| pR0 225) // (5) uparokta prakAra laSaNasamudra ke (go0 jI0 313) | For Personal & Private Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 254 ) ar3atAlIsavyaMjanAvagrahamatijJAnabheda vRhat jaina zabdArNava ar3asaTha zreNIvaddha vimAna ar3atAlIsa-vyaMjanAvagrahamatijJAna ke ArAdhana ke phalarUpa haiM / inheM mahApuNyA dhikArI puruSa hI pAte haiN| bheda-vyaMjanAvagraha kevala sparzana, isana | Adi pu0 parva 38 / zlo064 / ghrANa, zrotra, ina 4 indriyoM dvArA hone | / 65, parva36 zlo0.76-166 / se 4 bheda rUpa hai| ina meM se pratyeka noTa 1-zeSa 53 aura 8 kriyAoM viSayabhUta padArtha bahu, bahuvidha, Adi | | kA vivaraNa jAnane ke liye pIche dekho zabda 12 bheda rUpa hone se vyaJjanAvagraha ke 12 "agranivRti kriyA'' ke noTa 1,2,3,pR.70. // guNita 4 arthAt 48 bheda haiM / ( pIche noTa 2-yaha 53 garbhAnvaya, = athavA dekho zabda "aTThAIsa matijJAna bheda", | | 48 dIkSAnvaya aura 7 katRnvaya, evam sarva pR0 225) 68 athavA 108 kriyAe~ "kiyAkalpa'' kaha(go0 jI0 306, 313, ) lAtI haiN| ar3atIsa jIvasamAsa-sthAvara (eke ar3asaTha puNya prakRtiyAM-(pIchedekho ndriya ) jIvoM ke sAmAnya jIvasamAsa 14 zabda 'avAtiyA karma' kA noTa 8 pRSTha-5) (pIche dekho zabda 'aTThAnave jIvasamAsa' ___aSTa mUla karma prakRtiyoM ke 148 uttara kA na01 pR0 229), bhedoM meM se 4 ghAtiyA karmoM kI 47 uttara ___ina meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya, karmaprakRtiyAM to sarva popa prakRtiyAM hI haiM asaMzI paMcendriya aura saMjhI paMcendriya, yaha parantu zeSa 4 aghAtiyA karma kI 101 5 sAmAnya jIvasamAsa trasa jIvoM ke uttara prakRtiyoM meM se 33 prakRtiyAM to | jor3ane se sarva 16 jIvasamAsa haiM / ina pAparUpa haiM, 48 prakRtiyAM puNya rUpa haiM 16 meM se pratyeka paryApta aura aparyApta ke aura zeSa 20 prakRtiyAM ubhaya rUpa haiM abheda se dviguNa 16 arthAt 38 bheda rthAt puNyarUpa bhI hai, aura pAparUpa bhii| jIvasamAsa ke hote haiM / ataH 48 puNya prakRtiyoM meM yaha 20 jor3ane (go0 jI0 gA0 76,77, 78 ) se 68 puNya prakRtiyAM haiN| puNyaprakRtiyoM bhar3asaThakriyA- (68 kriyAkalpa )- ko zubha prakRtiyAM' yA "prazasta prakRtiyAM" garbhAdhAnAdi 53 garbhAnvaya kriyA, avatA- bhI kahate haiM / abheda vivakSA se yA bandhorAdi upayogitA paryanta 8 dIkSAnvaya daya kI apekSA se puSyaprakRtiyAM sarva 42 kriyA, aura nimnalikhita 7 kartRnvaya kriyAH (go0 ka.0 gA. 41, 42) / - (1) sajjAtikriyA (2) sadgRhosatva ar3asaTha zreNIbaddha vimAna ( zatAra | kriyA (3) pArivrAjya kriyA (4) surendratA sahasrAra yugala meM )-Urddhaloka ke sarva 63 kriyA (5) sAmrAjya kriyA (6) paramAhata paTaloM meM se zatAra aura sahasrAra nAmaka | kriyA (7) paramanirvANa kriyA / yaha 7 11 veM, 12 veM svargoM ke yugma meM kevala eka - kriyAe~ sapta parama sthAna haiM jo jinamArga | hI paTala hai jisake madhya ke indraka vimAna | For Personal & Private Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 255 ) ar3hAIdvIpa vRhat jaina zabdArNava aDhAIdvIpa kA nAma "zatAra" hai| isa indraka vimAna | jana caur3A kAlodakasamudra balayAkAra hai| kI pUrva Adi pratyeka dizA meM 17 aura isa samudra ko beDhe 16 lakSa yojana caur3A cAroM dizAoM meM 68 zreNIbaddhavimAna haiN| | puSkaravara dvIpa balayAkAra hai jisa ke biicoN| (tri. gA. 467, 473 ) | bIca meM balayAkAra "mAnuSottara" parvata par3A pAhATI (mAdaya dIpahAdI-- | hai jisa se isa dvIpa ke do samAna bhAga ho jambudvIpa,dhAtakIkhaMDadvIpa aura puSkarArddha | jAte haiN| (tri0 300) dvIpa arthAt arddha puSkaradvIpa / noTa 2-ar3hAIdvIpa kI racanA kA ____ ar3hAI-dvIpa kA sarva kSetra sAmAnyavivaraNa nimna prakAra hai:-- 1. meru 5"manuSya kSetra", "manuSya loka" yA "naraloka" bhI kahalAtA hai,kyoMki sarva prakAra ___ jambUdvIpa ke bIcoM bIca meM sudake manuSya isa ar3hAIdvIpa hI meM basate haiM / rzanameru, dhAtakIkhaMDadvIpa kI pUrvadizA meM vijayA meru aura pazcimadizA meM 'acala isa se bAhara manuSya kI gamya vimAna Adi kI sahAyatA se bhI nahIM hai / isI meru', puSkarAddha kI pUrvadizA meM mandarakAraNa tIsare "puSkara-dvIpa" ke madhya meM meru' aura pazcima dizA meM vidya nmaalii| meru|| use do addha bhAgoM meM vibhAjita karane ghAlA jo eka parvata hai usakA nAma 'mAnu (tri. gA.563) Sottara' hai, arthAt yahI parvat manuSya kSetra 2. mahAkSatra35-- . kI antima sImA hai / isa manupyakSetra meM (1) pratyeka meru kI pUrva aura pazcima di. jamvadvIpa aura usakI cAroM dizAoM kA zAoM meM eka eka videha kSetra hai jo hareka (girdAgiI kA ) "lavaNasamudra", dhAta 16 pUrvavidehadezoM aura 16 pazcimavidehakIkhaMDadvIpa aura usakI cAroM dizAoM dezoM, evam 32, 32, videhadezoM meM vibhA. kA (gigirda kA ) "kAlodaka samudra", | jita hai aura haraeka videhadeza meM eka eka tathA mAnuSottara parvata taka kA AdhA | AryakhaNDa aura pAMca pAMca mlecchakhaNDa puSkara dvIpa, isa prakAra ye r3hAI dvIpa aura | haiM / ataHpAMcoM meru sambandhI 5 videhakSetra unake madhya ke do mahAsamudra sammilita haiM jo 160videhadezoM tathA160AryakhaNDoM haiM / isa kSetra kA vyAsa 45 lakSa mahA va 800 mlecchakhaNDoM meM vibhAjita haiN|| yojana hai| (tri. gA. 665,661) (tri. 304, 307,332,323) (2) pratyeka meru kI dakSiNa dizA meM noTa 1--isa naraloka meM jambadvIpa | dakSiNa se uttara ko krama se bharata, haimavata, bIcoM bIcameM eka lakSa yojana caur3A vatulA aura hari, isa nAma ke tIna tIna kSetra haiM kAra hai| ise ber3he hue do lakSa yojana caur3A aura uttara dizA meM dakSiNa se uttara ko lavaNasamudra balayAkAra hai / isa samudra ko | krama se ramyaka, hairaNyavata aura airAvata beDhe 4 lakSa yojana caur3A dhAtakIkhaMDadvIpa nAma ke tIna tIna kSetra haiM / ataH pAMcoM balayAkAra hai| isa dvIpa ko ber3e lakSa yo- meru sambandhI yaha 30 6H hai| ina meM hai For Personal & Private Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 256 ) aDhAIdvIpa bRhat jaina zabdArNava kSetroM meM pAMcoM bharata aura pAMcoM airAvata se pratyeka kSetra eka eka AryakhaMDa aura pAMca pAMca mlecchakhaMDoM meM vibhAjita hai // isa prakAra yaha 35 kSetra haiM jina meM pAMcoM videhakSetra karmabhUmi ke kSetra haiM / ina meM avasarpiNI ko apekSA sadaiva duHSamasuSama nAmaka caturthakAla (yA utsarpiNI kI apekSA tRtIyakAla) vartatA hai | pAMcoM bharata aura patra airAvata kSetroM ke AryakhaMDoM meM kucha samaya taka to uttama, madhyama, jaghanya mogabhUmi sambandhI supamasuSama, suSama, su duHSamaM, yaha avasarpiNIkI apekSA prathama * dvitIya aura tRtIya kAla ( yA utsarpiNI kI apekSA caturtha, paMcama, SaSThama kAla) krama se vartate haiM aura kucha samaya taka karmabhUmi sambandhI duHSama suSama, duHSama, duHSama duHSama yaha avasarpiNI kI apekSA caturtha, paMcama, aura SaSThama kAla[yA utsarpiNI kI apekSA prathama, dvitIya, tRtIya kAla ] krama se vartate haiN| aura ina donoM kSetroM ke pAMca pAMca mleccha khaNDoM tathA vijayAddha parvatoM kI zra eNiyoM meM kevala duHSamasuSama kAla hI apanI Adi avasthA se anna avasthA taka hAni vRddhi sahita vartatA hai / zeSa 20 kSetra bhogabhUmi ke haiM jinameM se pA~coM haimavata aura pA~coM hairaNyavata to jaghanya bhogabhUmi ke kSetra haiN| inameM avasarpiNI kI apekSA sadaiva tRtIyakAla suSamaduHSama nAmaka vartatA hai / aura pA~coM hari va pA~coM ka madhyamabhogabhUmi ke kSetra haiM / inameM avasarpiNI kI apekSA sukSma nAmaka dvitIya kAla sadaiva vartatA hai / 4 isa prakAra 35 mahAkSetroM meM se 20 kSatra akhaMDa bhogabhUmi ke, 5 kSetra akhaNDa aDhAIdvIpa karmabhUmike aura zeSa 10 kSetra ubhaya prakAra ke haiN| tri0gA0 564, 653, 665, 779, 882, 883 } 3. uparokta 35 mahAkSetroM ke atirikta pratyeka meru ke nikaTa usakI dakSiNa dizA meM devakuru aura uttara dizA meM uttarakuru nAmaka kSa etra uttamabhogabhUmi ke kSetra haiN| jahAM avasarpiNI kI apekSA sadaiva prathama kAla suSamasuSama nAmaka vartatA hai / arthAt pAMcoM meru sambandhI 5 devakuru aura 5 uttarakuru yaha 10 kSetra uttamabhogabhUmi ke haiN| isa prakAra aDhAIdvIpa meM sarva 45 kSetra haiM jina meM se 30 kSetra nitya-bhogabhUmi ke, 5 kSetra nitya karmabhUmi ke, aura zeSa 10 kSetra anityamavartI bhogabhUmi aura karmadonoM ke haiN| ( kri0 653 ) 4. bhogabhUmi ke kSetroM meM kalpavRkSa 10 prakAra ke hote haiM - ( 1 ) tUga ( 2 ) pAtrAMga (3) bhUSaNAMga ( 4 ) pAnAMga (5) AhAraMga (6) upAGga ( 7 ) jyotirAGga (8) gRhAMga ( 8 ) balAMga (10) dIpAMga // ( tri. gA. 787 ) 5. mahAvana 15 ( 1 ) pratyeka meru ke nikaTa usa ke caugirda bhadrazAla vana hai. jo pUrva meM sItA nadI se aura pazcima meM sItodA nadI se do do bhAgoM meM vibhAjita hai / ataH pA~coM meru sambandhI 5 bhadrazAlavana haiM / For Personal & Private Use Only ( 2 ) pratyeka meru kI pUrva dizA meM pUrva-devAraNya yA bhUtAraNyavana aura pazcima dizA meM pazcima-bhUtAraNya yA dedAraNya
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 257 ) vRhat jaina zabdArNava aDhAIdvIpa 15 haiM / bana samudra-taTa ke nikaTa ( videha dezoM aura samudra taTa ke bIca meM ) haiM jo krama se sItA aura sItodA nadiyoMse do do bhAgoM meM vibhAjita haiM / ataH pratyeka merusambaMdhI do do aura pAMcoM meru sambandhI 10 devAraya yA bhUtAraNya nAma ke vana haiN| isa prakAra sarva bana ( 5+10 ) (tri0 gA0 607-612, 672 ) // 6. kulAcala 30 - - pratyeka merA sambandhI dakSiNa se uttara dizA ko krama se ( 1 ) himavata ( 2 ) mahA himavata ( 3 ) niSadha (4) nIla (5) rUkmI (6) zikharoM nAmaka chaha chaha kulAcala, bharata haimavata Adi sAta sAta mahAkSetroM ke bIca bIca meM haiN| ataH pAMcoM meru sambandhI sarva kulAcala (546) 30 haiM // (tri0 gA0 565, 731, 926 ) // 7. anya parvata 1520 - - pratyeka meru sambandhI yamagiri 4 kAMcanagiri 200, diggaja 8, vakSAragiri 16, gajadanta 4, vijayArddha yA vaitADhya yA rUrAMcala 34, vRSabhAcala 34, nAbhigiri 4, evam sarva 304 haiM / ataH pAMcoM meru sambandhI sarva ( 5x 304 ) 1520 haiM / f tri0gA0654,655,656 661,663, 665- 670, 710, 718, 731,626 8. iSvAkAra parvata 4- dhAtakI khaNDa dvIpa kI dakSiNa uttara donoM pAvoM meM eka eka, aura puSkarArddha kI dakSiNa uttara donoM pAvoM meM bhI eka eka, evam sarva 4 haiM / [ tri0gA0925] isa prakAra ar3hAI dvIpa meM 5 meru, 30 kulAcala, iSvAkAra sahita sarva parvatoMkI saMkhyA 1556 hai / ina ke atirikta ar3hAI aDhAIdvIpa dvIpakI vAhya sImA para use sarva dizAoM se ber3he huye eka mAnuSottaraparvata hai / [ tri0 gA0 937, 642 ] haiM. mukhyanadI 450 - - pratyeka meru sambandhI bharata Adi 7 mahAM kSetroM meM gaGgA Adi mahAnadI 14, videhadezoM meM gAdhavI Adi vibhaMgA nadI 12 aura gaMgA, sindhu, raktA, raktodA, nAmaka pratyeka nadI 16, 16, evam sarva 60 ( 14+12+16+16+ 16 + 16=90 ) haiM / ataHpAMcoM meru sambandhI sarva 450 (5x90 = 450 ) haiM / . tri.gA. 578, 579,581, { } 10. parivAra nadI 8660000 - - pratyeka meru sambandhI 90 mukhya nadiyoM kI sahAyaka yA parivAra nadiyAM 1722000 haiM / ataH pAMcoM meru sambandhI 8660000 (5x 1762000 = 8960000 ) haiM / isa prakAra ar3hAI dvIpa meM 450 mukhya nadiyoM ko milA kara sarva nadiyAM 8660450 haiN|. tri0 gaoN0 731,747-750 ) 11. mahAhRda ( draha yA tAla ) 130pratyeka me sambandhI chaha kulAcaloM para padmadraha Adi hada 6 jina se 14 mahA nadiyA~ nikalatI haiM, sItA mahAnadI meM 10 aura sItodA mahAnadI meM 10, evam sarva 26 hrada haiM / ataH pAMcoM meru sambandhI sarva hRda 130 (5 x 26 = 130 ) haiM / [ tri0 gA0 567, 656,731,626 ] 12. mukhyakuMDa 450 - pratyeka meru sambandhI upayukta 60 mukhya nadiyoM meM se 14 mahAM nadiyAM SaTa kulAcaloM se nikala kara una kulAcaloM ke mUlastha jina kuNDoM maiM gira kara Age ko bahatI haiM ve kuNDa14, For Personal & Private Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25E ) aDhAI dvIpa vRhat jainazabdArNava ar3hAIdvIpa aura zeSa 76 nadiyA~ jina kuNDoM se ni- Na samudra kA eka bhAga)hai usakA nAmaAjakala kalatI haiM ghe kuMNDa 76, evam sarva kuNDa | hiMda mahAsAgara prasiddha hai / arabakI khAr3Iaura 90 haiN| ataH pAMco meru sambandhI sarva | baGgAlakI khAr3I isa upasamudra ke mukhyavibhAga kuNDa 450 (5xt=450) haiN|| aura lAla samudra, adana kI khAr3I, pArasakI (tri0 gA0 586, 731, 626) khAr3I, omAna kI khAr3I, kaccha kI khAr3I, 13. pRthvIkAyika akRtrima vRkSa1401200 khambAtakI khAr3I, manAra kI khAr3I, martAbAna jambadvIpa meM jambU vRkSa 1 aura zAlmalI kI khAr3I, ityAdi aneka isake upabhAga haiN| vRkSa 1,dhAtakIDIpa meM dhAtakI dRkSa 2 aura isa 'hinda mahAsAgara' nAmaka upasamudra zAlmalI vRkSa 3, puSkarAddha meM puSkara vRkSa meM jo antaradvIpa haiM aura jinake nAma, rUpa, 2 aura zAlmalI vRkSa 2, evam sarva AkAra, aura parimANa Adi meM samaya ke 10 mahAvRkSa haiM / ina 10 mahAvRkSoM meM se phera se bahuta kucha parivartana bhI hotA rahatA pratyeka ke parivAra vRkSa 140116 haiM, ataH hai unameM se kucheka Ajakala nimna likhita sarva parivAra vRkSa 1401190 haiM jina kI nAmo se prasiddha hai:saMkhyA 10.mukhya vRkSoM sahita1401200 hai (1) aphrIkA deza ke nikaTa usake pUrva meM (tri0gA0636-652,634, 562) maiDegAskara ( lagabhaga 680 mIla lambA 14. mukhya antaradvIpa 4542164- aura 300 mIla caur3A) aura isake Asa [1] aDhAI dvIpa ke sarva 160 videha dezoM pAsa niyana, maoNrIzasa roDrIgIz2a,sIcai meM se pratyekake AryakhaMDa meM sItA sItodA lIz2a, amIreMTIz2a, proviDeMsa aura komoro nadiyoM ke nikaTa eka 2 upasamudra hai / tathA | Adi aneka antaradvIpa haiN| 5 bharata aura 5 airAvata kSetroM meM se pratyeka | (2) araba deza ke dakSiNa ( aphrIkA ke ke nikaTamI mahAsamudroM ke aMzarUpa ekaeka pUrva ) pairima, saoNkoTarA, phyUriyAmyUupasamudra hai / ataH sarva upasamudra 170haiM / | riyA, Adi haiN| '! (3) pArasa deza kI khAr3I meM pArasa aura | inameM se pratyeka meM 56 sAdhAraNa antara ___ araba dezoM ke madhya baharena aura oNradvIpa, 26000 ratnAkara dvIpa aura kukSi maz2a Adi haiN| vAsa 700, evam sarva 26756 haiN| ataH (4) bhAratavarSa ke nikaTa usake dakSiNa-pazcima 170 upasamudroM meM sarva 4548520 ( 170 | meM lakAdvIpa, mAladvIpa Adi choTe choTe 4 26756 = 4548520) antaradvIpa haiN| sahasroM TApuoM ke samaha haiN| .." noTa (ka)-jina antaradvIpoM meM cAMdI, (5) bhAratavarSa ke dakSiNa-pUrva baGgALa kI saunA, motI, maMgA, nIlama, pukharAja, hIrA, khAr3I meM sIlona ( laGkA-267 mIla pannA, lAla, Adi aneka prakAra ke ratna lambA, 140 mIla caur3A ), aMDamAna utpanna hote haiM unheM 'ratnAkara dvIpa, aura jo (mahA IsvI san 1789 se bhArata varSa kisI deza ke taTa ke ati nikaTa ho unheM | ke tIbra daMDita aparAdhI bheje jAte haiM aura 'kukSivAsa' kahate haiN| jo kAle pAnI ke nAma se bhI prasiddha hai), __ noTa (kha)-jambadvIpa ke bharata kSetra ke ni- nikobAra, rAmarI, caDUbA, maraguI Adi kaTa usakI dakSiNa dizA meM jo upasamudra(lava- kaI TApuoM ke samUha haiN| : For Personal & Private Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 256 ) ar3hAIdvIpa vRhat jainazAdArNava ar3hAI dvIpa pATha (6) brahmAdeza ke dakSiNa malAyA praayHdviip| 16, gautama nAmaka 1, do bharata aura do ke nikaTa samAttarA ( lagabhaga 1000 airAvata kSetroM ke nikaTa mAgadhAdi nAma ke mIla lambA, 250 mIla caur3A), jAvA, 12, abhyantara taTa para24aura vAhya taTapara boraniyo, selIbIz2a, nyUginI aura inake 24, evam sarvaH5(+16+1+12+24 dakSiNa meM AsTreliyA ( lagabhaga 2360 +24 ==5 ) antaradvIpa haiN| mIlalambA aura 1050 mIlacaur3A bhArata isa prakAra 170 Arya dezoM, aura sItA, barSasebar3A) Adi bar3e aura unake Asa sAtodA lavaNa samudra aura kAlodakasamudra pAsa bahuta se choTe choTe antaradvIpa haiN| ke sarva antaradvIpoM kI saMkhyA 4549164 noTa (ga)-uparokta antaradvIpoM meM sI- (4548520+480+7+5:45461 lona, boraliyo, AsTreliyA Adi kaI bar3e 64 ) hai| bar3e aura lakAdvIpa moladvIpa Adi sahasroM (tri.677,678,808-813.931) choTe 2 ratnAkara dvIpa hai / aura paurama, kyU- 15. akrazrima jinAlaya 368-meru 5, riyAyariyA, kaccha, bambaI, sAlasaTa, | kulAcaLa 30, vakSAragiri 80,gajadanta20, rAmezvarama, jAnA, zrIharikoTA, sAgara, ipvAkAra 4, mAnuSottara 1, jambUdhAtakIrAmarI, caDabA, maraguIAdi aneka kukSivAsa puSkaravRkSa5,zAlmalIvRkSa 5,aura vijayArddha haiN| zeSa sAdhAraNa antaradvIpa haiN| parvata 170,inameM akRtrima caityAlaya krama [2] ar3hAIdvIpa sambandhI 160 videha dezoM se 80, 30, 80, 20, 4,4,5,5,170, evam ke 160 AryakhaMDoM meM se pratyeka ke nikaTa sarva 368 haiM / (pIche dekho zabda "akRtrima sItA aura sItodA nAmaka mahAnadiyoM caityAlaya", pR0 22) / meM mAgadha, varatanu aura 'prabhAsa'nAmaka tIna (tri0 gA0 563) tIna antaradvIpa, evam sarva 480 antaradvIpa hai| ar3hAIdvIpa pATha ( ar3hAIdvIpa pUjanaH / [3] lavaNa samudra meM abhyantara taTa se sArddhadvayadvIpa pUjana )--aDhAI dvIpa samba 42000yojana dUra cAra vidizAoM meM 'sUrya' ndhI 368 akRtrima jina caityAlayoM aura nAmaka dvIpa 8,ATha antara dizAomeM "ca unameM virAjamAna jina pratimAoM kA, ndra" nAmakadvIpa11, usake abhyantara taTa se 160 videha dezoM meM nitya vidyamAna 20 12000 yojana dUra vAyavya dizAma gautama' tIGkaroM kA, tathA pAMca bharata aura pAMca nAmaka dvIpa 1, bharata kSetra ke dakSiNa aura airAvata ina 10 kSetroM meM se pratyeka kI airAvata kSetrake uttara ko samudra ke abhyantara bhUta bhaviSyata vartamAna tIna tIna caubIsI taTa se kucha yojana dUra mAgadha,varatanu aura arthAt sarva 30 caubIsI (720 tIrthaGkaro. prabhAsa nAmaka tInatIna dvIpa aura abhyantara kA, ityAdi kA pUjana vidhAna hai| taTapara 4 dizA,4 vidizA,8 antara dizA noTa 1-isa nAma ke prAkRta, saMskRta meM tathA himavana, zikharo, bharata sambandhI | aura hindI bhASA meM kaI eka pATha haiM jinameM ghetAnya,aura airAvata sambandhI vaitATya,ina se kucha ke racayitA nimna likhita mahAcAroM parvatoM ke donoM choroM para sarva 24, | nubhAva haiM:-- aura vAhya taTa parabhI isI prakAra24,evam 1. zrI jinadAsa brahmacArI--inakA sarva76(8+1+1+3+3+24+24= | samaya vikrama kI 15 vIM zatAbdI kA uttraarddh| 76 ) antaradvIpa haiN| aura 16 vIM zatAbdI kA pUrvArddha hai ( saMvat [4] lavaNa samudra kI samAna kAlodaka 1510 ) / inake racita anya grantha nimna / samudra meM 'sUrya' nAmaka dvIpa8, candra' nAmaka | likhita haiM: . For Personal & Private Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 260 ) ar3hAIdvIpa pATha vRhat jaina zabdArNava aDhAI dvIpa pATha (1) harivaMza purANa ( 2 ) padma 3. zrI surendrabhUSaNa-ina kA samaya purANa ( 3 ) jambUsvAmI caritra, (4 ) vikramakI 16vIM zatAbdI hai ( sa0 1882) / hanucaritra (5) holI caritra ( 6 ) rAtri | inake banAye anya grantha nimnalikhita haiM:bhojana kathA, (7) jambadvIpa, pUjana, (8) munisuvrata purANa,zreyAMzanAtha purANa anantavrata pUjA (8) caviMzatyudyApana | zreyaskaraNodyApana, sukha sampati vratodyA (10) medha mAlodyApana ( 11) caturviMza pana, caturdazodyApana, bhaktAmarodyApana, kaduttaradvAdazazatodyApana (12) ananta vrato lyANa mandirodyApana, rohiNI kathA, sAra dyApana (13) vRhatsiddha caka pUjA (14) | saMgraha, carcA zataka, paMcakalyANaka pUjA dhrmpNcaasikaa| (di. 0 370) (di0 pra097) 4. mAdhava rAjapura nivAsI paM0 DAlU2, trividhavidyAdhara SaTa bhASAkavicakra- rAma agravAla--inakA samaya vikrama kI vartI zrIzubhacandra--inakA samaya vikrama kI 16vIM zatAbdI hai| inake banAye anya grantha 17 vIM zatAbdI hai (sN01680)| inake race nimna likhita haiM:anya grantha nimna likhita haiM:-- gurUpadeza zrAvakAcAra chandobaddha 1 subhASitaratnAvalI, 2 jIvandharacaritra, (saM0 1867 meM ), zrImatsamyakaprakAza chandoIpAMDayapurANa,4 pradyumnacaritra, 5 karakaMDucaritra vaddha (saM0 1871 meM ), paMcaparameSThI pUjA, 6 jinayazakalpa, 7 zreNikacaritra, - subhASi. aSTAnhikA pUjA, zikharavilAsa pUjA, paMcatorNana, samyaktvakaumudI, 10 zrIpAlacaritra kalyANaka pUjA, indradhvaja pUjA, dvAdazAMga 11padmanAbhapurANa, 12 aMgaprajJapti, 13 trailokya pUjA, pa | pUjA, paMcameru pUjA, ratnatraya pUjA, dazaprApti,14cintAmaNilaghuvyAkaraNa,15apazabda lakSaNa pUjA, tInacaubIsI pUjA // khaMDana,16tarkazAstra,17stotrapaJcaka,18sahastra (di0 pra048, pR044) nAmastotra, 19SaTapadastotra,20nandIzvarakathA,31 5. paM0 javAhiralAla-inakA samaya bhI dhikrama kI 16vIM zatAbdI hai / inhoMne SoDazakAraNodyApana,22caturviMzatijinapUjA,23 yaha pATha lagabhaga 9500 zloka pramANa sarvatobhadrapUjA,24cAritrazaddhitapodyApana,25 - hindI bhASA meM likha kara zubha mitI jyeSTa terahadvIpapUjA,26paMcaparameSTIpUjA, 27catustriMza gu0 13 zakravAra, vikrama saM0 1887 meM | dadhikadvAdazazatnatodyApana(1234vratodyApana), pUrNa kiyA thaa| inake race anya grantha ni28patyavratodyApana,21karsadahana pUjA, 30 siddha | | snokta haiM: siddhakSetra pUjA,sammedazikhara mAhAtmya cakravahatpUjA, 31samayasArapUjA, 32 gaNadhara | pUjA vidhAna sahita, trailokyasAra pUjA, valayapUjA, 33 cintAmaNiyaMtrapUlA, 34vimAna tInacaubIsI pUjA, trikAla caubIsI pATha / zuddhizAntika,35 ambikA kalpa, 36 svarUpa yA tIsacaubIsIpATha (vi0 saM0 1878 meM ) | saMbodhana kI TIkA,,37adhyAtmapada kI TIkA, noTa 2. inameM se pahiletIna mahAnubhAvoM 38 svAbhikArtikeyAnuprakSA kI TIkA, 36aSTa ke racita pATha saMskRta bhASA meM haiM aura aMtima do ke hindI bhASA meM haiN| pAhar3akI TokA,40tatvArtharIkA,11pArzvanAtha ___noTa 3.-ar3hAIdvIpa sambandhI 368 a. kAzya kI paMjikA TIkA, 42 AzAdharakRta | kRtrima jinAlayoM kA vivaraNa jAnane ke liye pUjAkI TIkA, 43pa manandipaMcaviMzati kA kI pIche dekho zabda "akRtrima caityAlaya' noToM TIkA, 43 sAraspana-yaMtra puujaa|| sahita pR0 22 aura zabda"ar3hAIdvIpa"ke noTa (6i0 pra0 334) / 2 kA naM0 15 pR0 259 // For Personal & Private Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ / ( 261 ) ar3hAIdvIpa pATha vRhat jaina zabdANava __ ar3hAIdvIpa pATha noTa 4-160 videha dezoM aura unameM nitya vidyamAna 30 tIrthaMkaroM aura bharata, airAvata kSetroM kI 30 caubIlo AdikA vivaraNa jAnane ke lie nIce koSTha 1, 2, 3 noToM sahita dekheM: koSTha 1 / jambUdvIpa ke sudarzanameru sambandhI videha deza 32 / krama saMkhyA videha deza rAjadhAnI vivaraNa kacchA sukacchA mahAkacchA kacchakAvatI AvarsA lAGgalAvarttA (maGgalAvatI) puSkalA puSkalAvatI kSemA yaha 8deza sudarzanameru kIpUrva dizA meM sItAkSemapurI | nadI ke uttara taTa para meru ke nikaTa ke bhadrazAlavana ariyA kI bedI se lavaNa samudra ke nikaTa ke devAraNyabana kI vedI taka krama se pazcima se pUrva ko haiM // | ariSTapurI ina kacchA Adi dezoMkA paraspara vimAga karane khaDgA bAle citrakUTa, panakUTa, nalina, eka zaila, yaha maMjUSA cAra vakSAragiri aura gAMdhabatI, drahavatI, pakavatI, yaha tIna vibhaMgA nadI haiM jo krama se eka giri, eka nadI, eka giri, eka nadI, eka giri, eka nadI, eka giri, ina dezoM ke bIca bIca par3a kara inakI puMDarIkiNI | sImA banAte haiM / auSadhI ghatsA susImA ___ yaha ATha deza sudarzanameru kI pUrva dizA | meM sItAnadI ke dakSiNa taTa para lavaNa samudra savatsA kuNDalA ke nikaTa ke devAraNyabana kI vedI se meru ke mahAvatsA aparAjitA nikaTa ke bhadrazAlabana kI vedI taka krama se / vatsakAvatI abhaMkarA | pUrva se pazcima ko haiN|| ina vatsA, Adi dezoM ke bIca bIca meM .. ramyA aGkA | trikUTa, caizravaNa, aMjanAtmA, aMjana, yaha cAra suramyakA padmAvatI vakSAra parvata, aura taptajaLA, mattajalA, unmatta ramaNIyA jalA, yaha tIna vibhaMgA nadI krama se parvata, zubhA nadI, parvata, nadI, ityAdi par3a kara ina dezoM 16. maGgalAvatI ratnasaMcayA | kI pArasparika sImA banAte haiM / yaha kacchA Adi 16 'videhadeza' merukI pUrva dizAmeM honese 'pUrva videhadeza'kahalAte haiN| - For Personal & Private Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ aDhAIdvIpa pATha kramasaM0, videha deza 17. padmA 18. supadmA 16. mahApadmA 20. padmAvatI 21. zaMkhA 22. nalinI 23. kumudA 24. saritA ( nalinAvatI) vaprA 25. 26. sucaprA 27. mahAvaprA 28. vaprakAvatI ( prabhAvatI) gandhA (valgu ) 26. 30. sugandhA (subalagu) 31. gandhilA 32. dhamAlinI (gandhalAvatI) ( 262 ). vRhat jaina zabdArNava rAjadhAnI azvapurI siMhapurI mahApurI vijayapurI arajA virajA azokA bItazokA vijayA vaijayantI jayantA aparAjitA cakrapurI khaDgapurI ayodhyA avadhyo vivaraNa aDhAIdvIpa pATha yaha ATha deza sudarzanameru kI pazcima dizA meM sItodAnadI kI dakSiNa aura meru ke nikaTa ke bhadrazAla bana kI vedI se lavaNasamudra ke nikaTa ke devAraNyavana kI vedI taka krama se pUrva se pazcima ko haiM // ina padmA Adi dezoMkI pArasparika sImA banAne vAle zraddhAvAna, vijaTAvAna, AzIviSa, sukhAvada, yaha 4 vakSAragiri aura kSIrodA, sItodA, zrotobAhinI yaha tIna vibhaMgA nadI haiM jo giri, nadI, giri, nadI isa krama se bIca bIca meM par3ate haiM // yaha ATha deza sudarzanameru kI pazcima dizA meM sItodAnadI kI uttara aura lavaNa samudra ke nikaTa ke devAraNyabana kI vedI se meru ke nikaTa ke bhadrazAlabana kI vedI taka krama se pazcima se pUrva ko haiM / ina vaprA Adi dezoM kA pArasparika vi bhAga karane vAle candramAla, sUryamAla, nAgamAla, devamAla, yaha 4 vakSAraparvata aura gambhIramAlinI, phenamAlinI, UrmimAlinI, yaha 3 vibhaMgAnadI inake bIca sImA para eka giri, eka nadI, eka giri, eka nadI, isa krama se bIca bIca meM par3ate haiM / yaha padmA Adi 16 videha deza merukI pazcima dizAmeM honese "pazcima videhadeza" kahalAte haiM // For Personal & Private Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ar3hAIdvIpa pATha vRhat jaina zabdArNava ar3hAIdvIpa pATha noTa 5-yaha 32 videhadeza "jambUdvIpa" | videha dezoM meM candrabAhu, mujaGgaprabha, Izvara, ke madhya sudarzanameru sambandhI haiM / isI prakAra nemIzvara, ina nAmoM ke 4 tIrthaMkara aura "dhAtakI dvIpa'' ke vijaya aura acala donoM pAMcaveM vidyunmAlImera sambandhI 32 videha meru aura puSkarAddhadvIpa ke mandara aura vidyu- dezoM meM vIrasena, mahAbhadra, devayaza, ajitanmAlI donoM meru, ina cAroM meM se pratyeka vIrya, ina nAmoM ke 4 tIrthakara sadaiva vidyameru sambandhI bhI 32, 32 videha deza inhIM mAna rahate haiN| aura pratyeka deza meM alaga 2 nArmoM ke haiM jinakI rAjadhAniyoM ke nAma eka eka tIrthakara ho sakane se pratyeka meru aura unakA pArasparika vibhAga Adi saba sambandhI 32, 32 dezoM meM 32, 32 tIrthakara racanA uparokta koSTha meM dI huI racanA kI bhI eka hI samaya meM hone kI sambhAvanA hai| samAna hI hai| ataH pAMcoM meru sambandhI sarva | arthAt pAMcoM meru sambandhI 160 videha dezoM videhadeza 5 guNita 32 = 160 haiM // . meM kama se kama to uparokta nAma ke sudarzanameru sambandhI ina 32 dezoM meM se 20 tIrthaMkara aura adhika se adhika ina "kacchA" Adi 8 dezoM meM se kisI eka meM 20 aura anyAnya nAma vAle 140 evaM sarva "sImandhara" nAma ke, 'vatsA' Adi = dezoM 160 tIrthakara taka trikAla meM kabhI na kabhI meM se kisI eka meM "yugamandhara" nAma ke, yugapat ho sakate haiM / padmA Adi ATha dezoM meM se kisI eka meM uparyukta 160 videha dezoM meM jisa pra. "bAhu" nAma ke aura vaprA Adi = dezoM meM kAra kama se kama aura adhika se adhika se kisI eka meM "subAhu" nAma ke koI na 160 tIrthakara yugapata kabhI na kabhI ho koI puNyAdhikArI mahAna puruSa tIrthaMkara pa. sakate haiM usI prakAra cakravartI yA arddha davI dhAraka sadaiva vidyamAna rahate haiM / pratyeka cakrI (nArAyaNa, pratinArAyaNa ) bhI yugadeza meM alaga alaga eka eka tIrthakara ho pata kama se kama 20 rahate haiM aura adhika se sakane se sarva 32 dezoM meM 32 tIrthakara bhI adhika 160 taka ho sakate haiM / eka hI samaya meM kabhI ho sakate haiM / arthAt yadi ar3hAIdvIpa ke pAMcoM meru sambandhI ina 32 dezoM meM kama se kama upa-5 bharata aura 5 airAvata ke tIrthakarAdi bhI rokta cAra tIrthakara aura adhika se adhika gaNanA meM liye jAyeM to ar3hAIdvIpa bhara meM a. uparokta nAmoM ke cAra aura anyAnya nAmoM ke dhikase adhika tArthaMkara, aura cakrI yA addha28, evaM sarva 32 tIrthaMkara taka sugapat hone | cakrI meM se pratyeka kI utkRSTa saMkhyA yugapata kI sambhAvanA hai| 170 taka ho sakatI hai| parantu jaghanya saMkhyA isI prakAra vijayameru sambandhI 32 vi- pratyeka kI uparyukta 20 hI hai kyoMki bharata deha dezoM meM saMyAtaka, svayamprabha, RSabhAnana, | aura airAvata kSetroM meM kAla palaTate rahane se anantavIryya, ina nAmoM ke cAra tIrthakara, tIrthaMkarAdi eka eka bhI sadaiva vidyamAna acalameru sambandhI 32 videha dezoM meM sUraH | nahIM rahate // prabha, vizAlakIrti, vajUdhara, candrAnana, ina | | (tri0665-666.681,687-690,712-715) nAmoM ke 4 tIrthakara, mandarameru sambandhI 32 For Personal & Private Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ aDhAIdvIpa pATha kramasaM0 2. 3. 4. ( 264. ) bRhat jaina zabdArNava koSTha naM0 2 / ar3hAI dvIpa ke pAMcoM meru sambandhI 5 videha kSetroM ke 160 videha dezoM meM vidyamAna 20 tIrthaMkara 1 7. 8. nAmatIrthakara lakSaNayA cinha subAhu 5. saMyAtaka 6. svayaMprabha sImandhara vRSa yuga mandhara bAhu * gaja RSabhAnana hari anantavIrya 15 bajraghara 12. candrAnana 13. candrabAhu mRga kapi ravi zazi ha. sUraprabha sU 10. vizAla kIrti candra zaMkha gaja vRSabha padma candra ravi kamala 39 sudarzanameru sItAnadI ke uttara satyA dakSiNa sutArA sItodAnadI ke dakSiNa vijayA " 99 " 59 " " susImA uttara sunandA niziDhila | ayodhyA vijayameru sItA nadI ke uttara devasenA devasena alakApurI " sItAnadI ke dakSiNa sumaGgalA mitrabhUta vijayAnagara sItodA ke dakSiNa dhIrasenA kIrttirAja susImA ayodhyA megharAya nAgarAja vijayapurI bhadrA dakSiNa vijayA | vijayapati puMDarIkapura sItodA ke dakSiNa sarasvatI padmArtha susImA uttarapadmAvatI vAlmIki puMDarIkinI maMdara meru sItAnadI ke uttara reNukA devanandi vinItA (ayodhyA) vijayAnagara susImA ayodhyA 39 99 acalameru sItA nadI ke uttara sthAna wr "" 39 7 14. bhujaGgaprabha 15. Izvara 16. nemIzvara vRSa 17. vIrasena airAvata vidyunmAlImeru sItAke uttara 18. mahAna zazi 16. devayaza svastika 20. ajitavIrya " " * de* " 99 dw , sItodAnadI ke dakSiNa jvAlA " 99 " 75 " " uttara maGgalA mAtA sUryA dakSiNa umAde sItodAnadI ke dakSiNa gaGgA uttara kanakA " "" dakSiNa mahimA mahAbala galasena uttara senA vIraSeNa SHARE TO MINGPO aDhAIdvIpa pATha For Personal & Private Use Only pitA zreyAMsa dRr3harAja sugrIva janma nagarI puMDarIkapura vijayavatI pRthvIpAla puMDarIkinI devarAja vijayanagara avabhUta susImA subodha ayodhyA
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ koSTha 3 ( 265 ) ar3hAI dvIpa ke pAMcau meru sambaMdhI 5 bharata aura 5 airAvata kSetroM kI traikAlika 30caubiis| jambadvIpa bharata kSetra (sudarzana meruke dakSiNa) _ airAvata kSetra (sudarzana meru ke uttara ) atIta vartamAna | anAgata / atIta ghetamAna | anAgata | 24 tIrthakara | 24 tIrthakara | 24 tIrthakara 34 tIrthakara 24 tIrthakara | 24 tIrthakAra / 2 zrI nirvANa zrIRSabhadeva zrI mahApadma | zrI paMcarUpa zrI vAlacandra zrI siddhArtha (AdinAtha) 2, sAgara , aMjitanAtha ,, sUradeca ,, jinadhara |, suvrata ,, vimala | (jinadeva) 3 ,mahAsAdhudeva , saMbhavanAtha ,, suprabha ...,, sAMpratIka | ,, agnisena , jayaghoSa (supAca) (saMpuTika) 4, vimala prabha , abhinandana ,, svayaMprabha, urjayanta , nandasena , Anandasena .( urddhata) (naMndisena) |, zrIdhara , sumatinAtha , sarvAyudha , adhikSAyaka , zrIdatta , svargamaMgala (zrIzuddhAbha) (sarvAtmabhUta) , dattanAtha , padmaprabhu ,, jagadeva / ,, abhinandana , vratadhara , asukh (sudatta) devaputra) ,, amalaprabha supAva , udaya deva , ratneza |somacandra , nirvANa (kula putra) ,, uddharanAtha ,candrapramu |, rAmezvara |, dhRtadIrgha , dharmadhvaja (prabhAdeva) (dIrghasena) 6, agninAtha |, puSpadanta , praznakoti, aMguSThika . zatapuSpaka , siddhasena (suvidhinAtha) (prauSTila) zatAyudhaajita 20 , sanmati , zItalanAtha , jayakIrti , vinyAsa ,, ziva zata,mahAsena (udayakIrti 21 ,, saMgamasiMdhu ,zreyAMzanAtha ,, munisuvrata, AroSa , zreyAMza |, ravimitra 12, kusamAMjali, vAsupUjya , aranAtha | ,, suvidhAna |, zra ti jala |,, satyasena | (pappAMrjAla) (amama) | (svayaMjala) 13,zivagaNAdhipa, vimalanAtha ,, niHpApa ,vipradatta siMhasena 1, candranAtha (pUrNabuddha) (pradatta) (zrIcandra ) 24, utsAha prabha , anantanAtha ., niH kaSAya ,, kumAra | , upazAnta ,,mahIcandra | (mahendra) 15 , jJAnezvara, dharmanAtha | ,, vipula , sarva zaila " saba zala "guptAsana "zra tAMjana (jJAnanetra) vimalaprabha) | (svayaMjvala) , paramezvara | , zAntinAtha,nirmaLa (bahula) , prabhajana , anantavIrya zrI devasena (mahAvArya) ,, vimalezvara , kunthu nAtha , citragupta , saubhAgya , pArzvanAtha zrI suvrata , yazodhara | " aranAtha , samAdhigupta ,, divAkara | ,, abhidhAna zrI jinendra (yathArtha) kRSNacandra |, mallinAtha | ,, svayaMbhuva , vratavindu , marudeva zrI. supArzva (dhvanivindu) jJAnamati ,, munisuvrata ,, kandarpa |, zrIdhara zrI sukozala .(anivRta) | ,, maminAtha |, jayanAtha | , jJAnazarIra , zyAma kaMTha zrI ananta ,, memanAtha ,, vimaladeva , kalpadruma | ", agniprabha zrI vimalaprabha atikrAnta , pArzvanAtha | ., devapAla |, tIrtha nAtha, agni datta zrI amRtasena (divyavAda) , zAntinAtha, mahAvIra ,, anantavIrya , vIramaprabha , vIra sena zrI agnidatta (varddhamAna) (phaleza) zuddhamati zrIbhadA Jain Education international For Personal & Private Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ M ._ms. I sakhyA (varasena) / ( 266 ) dhAtakI khaNDa dvIpa (pUrva bhaag)| | pUrva bharatakSetra (vijaya meru ke dakSiNa) / pUrva perAvata kSetra (vijaya bheru ke uttr)| atItacaubIsI vartamAna 24 sI anAgata 4sI atIta 24sA vartamAna24sI anAgata24sI zrI ratna prabha zrI yugAdideva zrI siddhanAtha zrIvajUsvAmin zrIapazcima | zrI dhIranAtha ,, amitanAtha , siddhAMta | samyakanAtha ,, udayadatta , puppadatta zrIvijayaprabha 3" sambhavanAtha ,, mahezanAtha , jinendradeva | sUryadeva |., arihanta zrIsatyaprabha 4" akalaGka ,, paramArtha | , sampratinAtha ,, puruSottama | , succAritra zrImahAmRgendra 5,,candrasvAmin ,, samuddhar . ,, sarvasvAmin zaraNasvAmin ,, siddhAnanda zrIcintAmaNi 6 :, zubhaGkara , bhUdharanAtha | , muninAtha 1,, avirodhana |,, nandaka | khriish 7 ., tatvanAtha ,, udyAta , vaziSThadeva ,, vikrama ;, panAkara zrIdvimRgendra (paakUpa) 8),sundarasvAmin ,, AjavaadvitIyadeva ,, nirghaTaka |,, udayanAbhi zrIupacAsika (agranAtha) 6. purandara , abhaya nAtha ,, brahma zAMti ,, harIndra ,, rukmendu zrIpadAcandra 10, svAmideva | ,, aprakampa |, pUrvanAtha pratirita | ,, kRpAla zrIbodhakendu (pariprerita 11, devadatta , padmanAtha | akAmukadeva ,, nirvANapUra ,, proSTila zrIcintAhima 112, vAsavadatta , padmanandi |, dhyAnanAtha ,, dharmadhurandhara ,, siddhezvara zrIutsAhika 123, zreyanAtha ,,prayaMkara |, kalpajina |,, caturmukha ,, amRtendu |zrIupAsika (zreyAMza) : (apAsika) 124, vizvarUpa , sukRtanAtha ,, saMvara deva |, kRtendra , svAminAtha zrIjaladeva 15, tapoja, subhadranAtha ,,svacchanAtha , zrutAmbudhi , bhuvanaliMga zrImArikadeva 16), pratibodhadeva ,, municandra , AnandanAtha, vimalAditya ., sarvArtha zrIamogha (maNicandra) (anindha) 117 ,, siddhArthadeva ,, paMcamuSTi , raviprabha ., deva prabha |, meghananda zrInAgendra 18 , amalaprabha,, trimuSTi ., candraprabha |, dharaNendra | ., nandakeza zrInIlotpala (prabhaMjana) 29, amalasaMyama, gAMgayika, nandasundara ,, tIrthanAtha ., adhiSNatrika zrIaprakampa nAtha 20, devendra |, 'gaNa nAtha | ,, sukarNadeva udayAnanda | ,, harinAtha zrI purohita 21 ,, pravaranAtha |,, sarvAGga deva ,, sukarmaNadeva ,, sarvArthadeva |, zAntikadeva zrIbhindakanAtha (upendra) 22,, vizvasena |, brahmandranAtha ,, amamadeva |, dhArmika |, Ananda zrIpArzvanAtha svAmim 23 ,, meghanandi , indradatta | pArzvanAtha , kSetranAtha | ., kundapArzva | zrInirvAcyaka 2, trinetrika , dayAnAtha , virocana | zrIviroSanAtha 1 / sarvajJa . |"(jinpti) |" zAsvatanAtha " haricandra amminisammom (svayabuddha / RANI For Personal & Private Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ mumo u ranounce WW. 70 U ~ ( 267 ) dhAtakIkhaMDa dvIpa (pazcima bhAga) F pazcima bharata kSetra ( acala meru ke dakSiNa ) pazcima airAvata kSetra (acala meru ke uttara) atItacIbIsI vartamAnacau0 / anAgatacau0 atIta cau0 | vartamAna cau0| anAmatsa cau0 zrI vRSabha deva zrI vizvacandra zrI rakta keza zrI sumeru zrI uSAdhika zrI ravIndra zrI priya mitra zrI kapiladeva zrI cakra hasta, jinakRta " jina svAmi " sukumAlikA zrIzAntinAtha zrI RSabhadeva zrI kRta nAtha | kaiTabha nAdha, stamitendra " pRthvI pAna ruSikeza,aruSi prazrita vanta 4 zrIsumatinAtha zrI priya teja zrI jinacandra | " prazasta ,atyAnandadhAma " kularatna (paramezvara) zrIatItajina zrI prazama zrI sumUrtadeva ,nidarpa (nirmada)"puSpakotphallaka " dharmanAtha | | ( Adijina) (viSamA~ga) | , anyaktajina zrI cAritranAtha zrI muktakAMta " kulakara " muMDika ' somajina (apisom)| zrIkamala sena ,,prazamasvAmin zrI nikeza" varddhamAna prahita deva " varuNendra |, sarva jina | zrI prabhAditya zrI prazAnlika " amRtenduH " madana siMha " abhinandana ,, prabodhajina zrI puMjakeza zrI nirAhAra , saMkhyAnanda " hastendra " sarvanAtha , nivRtta deva zrI pItavAsa zrI amUrta " kalpakRta, candra pAzrdha sudRSTa 11 ,, saudharma zrI surAdhipa zrI dvijanAtha " harinAda | ""abja bodha "ziSTha jina 12 ,, arddhadIpta zrI dayA nAtha ,, zreyanAtha "bahusvAmin" jina ballabha " dhanya jina tamodIpta) (svetAMgada) (jinASTi) (suparNa) 23 ,, jAsa zrIsahasrarazmi 1, aruja nAtha " bhArgava , vibhUti somacandra 14, prabuddhanAtha zrI jina siMha , , devanAtha: |, subhadra deva ,, kukupza. . " kSetrAdhIza (kusUra ) / 15/ ,, prabandhadeva zrI revatinAtha ., dayAdhika , pavipati |" svarNa zarIra "sadaMtikanAtha 16), atIta zrI vAhu jina ,, puSpanAtha " vipeSita , harivAsa " jayanta deva | (amitanAtha) (kRmaya) 17 sumukha deva zrI zrImAla | , naramAtha ,, brahmacAritra " priyamitra " tamoripu. 318,, palyopama zrI ayogadeva , pratibhUta " asaMzyaka " sudharmadeva " nirmala deSa 16 ,, akopa deva zrIayoganAtha ,, nAgendra * cAritrasena , priyaratna " kRtapArtha 20 ,, niSThita , kAmariSu | " tapodhika , pariNAmika " nandinAtha "vodhalAma - (bahuprAva) 21 ,, mRga nAbhi zrIaraNyavAhu , dazAnana , zAzvatanAtha " azvAnIka " bAhunanda (kamboja) 22 ,, devendra zrI neminAtha , AraNyaka , nidhinAya " pUrva nAtha " kuSTijina 23 ,, padasthita garbha nAtha, dazAnIka, kauzika " pArzvanAtha " kakunAbha (vikaMka 24 , zivanAtha | ikArjita sAtvika |, dharmeza citra hRdaya " vakSeza | (maupTika) - For Personal & Private Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramasa0 . puSkarArddhadvIpa (pUrva bhAga) pUrva bharata kSetra ( mandarameru ke dakSiNa ) | pUrva-airAvata kSetra ( mandara meru ke uttara) atIta24sI0 vartamAna24sI anAgata24sI atIta24sI vartamAna24sI anAgata24mA 1 zrImadanendra zrIjagannAtha dhAvata | zrIjagannAtha | zrIvasantadhvaja zrIkRtanAtha zrIzaGkara. zrIyazodhara (damananda) (nizAmita) 2 zrImUtendra zrIprabhAsa ,, vijayanta upaviSTa akSapAta sukRta (trimAtula) zrI nirAga zrIsUrasvAmin , triskandha Adittadeva nagnAdi abhaya ghoSa (tristhaMbha) zrI pralaMvita zrIbharateza "paramabrahma asthAnika nagnAdhipa nirvANa (aghaTita) (aSTAnhika) 5dhIpRthvIpati zrIdIrdhApana |,, avAlIza pracandra naSTapAkhaMDa vratavAsu (panapaTa) 6 dhIcaritranidhi zrIvikhyAta ,, pravAdika veNuka svapnaprabodha atirAja kIrti / (svapada) zrIaparAjita ,, avazAnana |, bhUmAnanda tribhAnu tapodhana azvajina (azramaNa) zrIsubodhaka , prabodhana 1;, trinayana brahmabrahmaNya puSyaketu ajuka (brahmAditya) zrI yuddhaza saponidhi ,, vivaza ghajAGga dhArmika tapazcandra | (buddha za) | 1. zrI vaitAlikA, pAvaka ,, paramAtma avirodhana candra ketu zArIrika prazama 11 zrItrimudhi , mipureza | bhUmIndra apApa vItarAga mahezvara (muktidhana) (praNaripu 12 zrImunibodhaka ,, saugata ,, gosvAmin lokottara anurakta (virakta) 13) zrItIthendra ,, yavAsa , kalyANa jaladhizeSa udyotaka dRr3haprahAra prakAzita 14 zrIdharmAdhIza, manohara |maMDaleza vidyodyuti tamIpekSa dayonIti / (adhamana) 15 zrIdhAraNaza |, zubhakarma zamahAghasu madhunAtha ambarISa (atItadeSa) 16 zrIprabhavadeva 1, dRSTa pevaka ,, tejodayendu bhAvita marudeva tuMvaranAtha (kRmtikRcch)| 17 zrIanAdidevA,kamalendra divyajoti vatsala damamAya sarvazIla (durdarIka) (damayuka) 18 zrIanAdhipa |, dharmadhvaja 1. prabodhajayati jinAlaya vaSabhasvAmina pratijAtaka 6, sarvatIrthArtha ,, prasvAdanAtha ,, abhayaMka tuSArika zilAtana jitendriya 120 ., nirupamadeva ,, prabhAmRgAMkA , namiteza bhuvaneza vizvanAtha tapAditya (nidhicandra) (21 , kumArika ,, akalaGka ,divyasphAraka sukAmuka mahendrasanaka ralakiraNa | (mRgAMka) 32., vihAragRha |.. sphaTikaptama,, bratendrasvAmi devAdhideva nandasahasrAdhi diveza (vigraha) (z2imacandra 23 , dhAraNezvara, gaNendra . nidhinAtha akArimadeva tamonima || lAMchaneza (gajendra) vikAzadeva, dhyAnendra 1., nirmakadeva vinIta / brahmadhAraNa |(pikaaln)| | (trikarmaka) / (vivNk)| sugrIva sumeru For Personal & Private Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 269 ) puSkarArddha dvIpa (pazcima bhAga ) (pazcima-bharata kSetra (vidyunmAlI meru ke dakSiNa ) pazcima airAvata kSetra (vidyunmAlI meruke uttara) atItacaubIsI vartamAna cau0 | anAgata cau0 atIta cau0 ! vartamAna cau0 anAgata cau0 1 zrI padmacandra zrI adoSa zrI gAyaka zrI sarvAGga zrI prabhAkaradeva zrI upazAnta (padmaprabha zrIprabhAkaradeva (vidyutprabha ) 3 zrI ajogika zrI padmAkara 2 zrI ratnAGga vinayendra vRSabha svabhAvakadeva vinayAnanda dinakara munibhArata anaGgateja (agasta) dhanadatta paura va jinadatta pArzvanAtha munisindhu astaka (Astika) bhavanIka ( balanAtha) 4 zrI siddhArtha | zrIyoganAtha (sarvArtha) 5 zrI RSinAtha (ruSinAtha) zrI sUkSmAGga 6 zrI haribhadra zrI balAtIta 7 zrI gaNAdhipa zrI mRgAMka = zrI pAratrika zrI kalaMvaka 6 zrI brahmanAtha zrI parityAga (padmanAtha) 10 zrImunicandra zrI niSedhaka 11 zrI kuladIpaka zrIpApaprahAraka 12 zrI rAjarSi zrI mukta candra svAmi 13 zrIvizAravadeva zrI aprakAza ( aprAsika) 14 zrI Anandita zrI jayacandra (Anandita ) zrI malAdhAra ( maladhAriNa) zrI susaMjaya 15 zrIravisvAmin 16 zrI somadatta 17 zrIjayasvAmi zrImalaya siMdhu | 18 zrI mokSanAtha zrI akSadhara (JFAITHT) dharAjayati (dharadeva) zrI gaNAdhipa ( prayacchata) zrI akAmika 16 zrI agrabhAnu 120 zrI dhanuSAGga 21 zrI. muktanAtha 22 zrI romAMca binIta 23 " prasiddhanAtha, vItarAga 24, jinezasvAmi rAnanda 35 23 w nRpanAtha nArAyaNa prazamauka bhUpati sudRSTi (haSTAMka) bhavabhoru nandana bhArgava vAsava phAlgu puravAsa sundara gaurava trivikrama nRsiMha mRgavAsaba parama zobha (somezvara) zuddhezvara apApajina vivAdha jina sandhikajina (bhavavAsa) bharateza manidhAtra zrazvateja vidyAdhara sulocana nidhi munIndra paravAsava sarvakalA (kilviSAda) vanavAsi bhUrizravaNa puNyAGga puMDarIka citragaNa puSpAGga For Personal & Private Use Only mallavAsa ( nalavAsa bhIma dayAnAtha ' ( dhvajAdhipa ) subhadra nAtha svAmi jina hanika nandaghoSa rUpa vIrya vajranAbha santona sudharma pharnAzvara vIracandra medhAnIka svaccha nAtha ko pakSa akAmika dharmagrAma ( santoSika) sukta sena (satya sena) kSemaGkara (kSemAGga ) dayAnAtha kIrtipa zubhaGkara indraka candraketu dhvajAditya vastubodhaka mukagati 'dharma prabodhaka devoGga marIci jIva nAtha ( dharmaratha ) yazodhara gautama munizuddha prabodhaka sadAnIka cAritra nAtha sadAnanda dArtha nAtha sudhAnIka ( prazasta ) jyotimUrti surAdhaM (subuddha)
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNimA ( 270 > vRhat jaina zabdArNava noTa 1 - jambU dvIpa ke bharatakSetra kI anAgata caubIsI ke "zrI mahApadma" nAmaka prathama tIrthaMkara kA pada magadha nareza mahArAjA zra eNika "vimbasAra" kA jIva prathama naraka se Akara pAyegA "zrI nirmala" nAmaka 16 vAM tIrthaGkara "zrIkRSNa candra" 9veM nArAyaNa kA jIva hogA aura zrI ananta vIrya nAmaka antima 24 vAM tIrthaMkara "sAtyaki tanaya" nAmaka 11 veM rudra kA jIva hogA / (tri. 872, 874, 875) noTa 2 -- jisa samaya zrIkRSNa kA jIva anAgata caubIsI kA 16vAM tIrthaMkara 'nirmala' nAmaka hogA usI samaya zrIkRSNa ke jyeSTha bhrAtA "zrI baladeva" kA jIva muktipada prApta karegA || ( tri. 833 ) aNimA - laghutA, aNutva, sUkSma parimANa, eka daivI vidyA, eka Rddhi vizeSa jisa ke tapobala dvArA prApta ho jAne para apanA zarIra yathA icchA cAhe jitanA choTA banA sakane kI zakti tapasviyoM ko prApta ho jAtI hai / yaha zakti sarva devoM aura nArakiyoM meM, tathA kucha anya paryAyoM meM janmasiddha hotI hai / noTa 1 - yaha Rddhi buddhi Rddhi Adi 8 RddhiyoM meMse tIsarI vikriyA ( vai kriyika) Rddhi ke 11 bhedoM meM se eka bheda hai jina ke nAma nimnalikhita haiM:-- ( 1 ) | aNimA ( 3 ) mahimA ( 3 ) laghimA ( 4 ) garimA ( 5 ) prApti ( 6 ) prAkAmya ( 7 ) Izitva ( 8 ) vazitva ( 6 ) apratighAta (10) antarddhAna ( 11 ) kAma rUpitva // aNimA noTa 2 - vaikiyika zakti do prakAra kI hotI hai, eka pRthaka vikriyA aura dUsarI athaka vikriyA / jisa zaktile apane zarIra se pRthak ( alaga ) yugapat aneka zarIrAdi kI racanA vijAtma pradezoM dvArA kI jA sake use "pRthak vaikikizakti" kahate haiM / aura jisa zakti se apane hI zarIra ko yathA icchA sUkSma, sthUla, halakA, bhArI Adi aneka prakAra ke rUpoM meM yathA icchA parivartita kiyA jA sake use 'apRthaka vaikithika zakti' kahate haiM / noTa 3 - sarva prakAra ke devoM aura nArakiyoM kA zarIra janma hI se vaikiyika hotA hai jisa se deva tau pRthaka aura apRthaka donoM prakAra kI, aura nArakI kevala apRthaka vi kriyA kara sakate haiN| vaikriyika zarIra ko "vigUrva zarIra" yA "vaimUrvika zarIra" bhI kahate haiN| noTa 4 - vaikriyika zakti ko sambhA vanA sarva devoM, sarva nArakiyoM aura tapobala dvArA Rddhi prApta kisI2 RSi muniyoM meM tathA kucha sthUla tejasa kAyika aura vAyukAyikaH paryApta ekendriya jIvoM meM, kucha saMjJI paryApta paJcendriya tiryaJcoM meM, bhogabhUmija manuSyoM aura tiryaJcoM meM, tathA karmabhUmija arddhacaka aura cakravartI pada vibhUSita puruSoMmeM hai / inameM se devoM meM pRthak aura apRthak donoM, bhogabhUmija manuSya aura tiryacoM meM sathA karmabhUmija cakrI, arddha cakriyoM meM pRthak. aura zeSa meM apRthaka-vaikriyika-zakti hai / ( go0 jI0 231, 232, 256 noTa 5 -- tapasviyoM ko tapobala se 'jaba yaha zakti prApta hotI hai to vaha 'vaikriyika Rddhi' kahalAtI hai jo pRthakU aura aprathak For Personal & Private Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 271) aNa / aNimA Rddhi vRhat jaina zabdArNava donoM prakAra kI hotA hai / zeSa jIvoM kI aisI | __dAruNI ( 36 ) vAriNI (37) madanAzanI janmasiddha zakti ko vaikriyikazakti kahate | (38) vaza kAriNI (36) jagata kmpaahaiN| vaikriyikaRddhi nhiiN|| yinI (40) pragharSiI (41) bhAnu mA. noTa 6--bhogabhUmija prANiyoM meM | linI (42) cittodbhavakarI(43) mahA kaSTa | vikalatraya ( arthAt dvIndriya, trIndriya aura nivAriNI (44) icchA pUrNI (45) / caturendriya jIva ), asaMzo aura sammUchana / sukha sampatti dAyinI (46) ghorA (57) paJcendriya jIva, aura jalacara prANI nahIM dhIrA ( 48 ) vIrA (49.) bhavanA (50) / hote| avadhyA (51) vandhamAcanI (52) bhA(go0 jI0 76, 80, 61, 42) skarI (53) udyotano ( 54 ) vajA aNimAddhi --pIchedekhozabda "aNimA" (55)rUpa sampannA (56) rUpaparivartanI (57) rozAnI (58) vijayA (59) aNimAvidyA-rohiNI, prajJapti Adi jayA (60) bahuvarddhanI (61) saMkaTa 500 mahAvidyAoM meM se eka vidyA kA mocanI (63) vArAhI (63) kuTilAkRti nAma jo mantrAdi dvArA siddha kI jaatiihaiN| (64) zAnti (65) kauverI (66) isa vidyA ke siddha ho jAne para aNimA yogezvarI (67) palotsAhI ( 68 ) cNddii| Rddhi ke samAna zakti isa ke sAdhaka ko (66) bhIti (70) durniyArA (71) prApta ho jAtI hai / ina 500 vidhAoM savRddhi (72) jUbhaNI (73) sarva hAriNI meM se kucha ke nAma nimna likhita hai :- (74 ) vyoma bhAminI (75) indrANI (1) rohiNI (2) prazapti (3) (76 ) siddhArthA (77 ) zatra damanI (78) gaurI (4)gAndhArI ( 5 ) nabha samcAriNI nirvyAdhAtA (76) AghAtinI (80) (6) kAna dAyinI (7) kAna gAminI dhaja bhedanI / ityAdi // * / (8) ANalA (9) laghimA (10 ) a- maNIyasa-bhahilapura nivAsI "nAga'' nAkSobhyA (11) manaH stamAna kAriNaH maka adhikArI kI strI sulasA ke garbha se (12) sudhiyAnA (13) saporUpA (14 ) utpanna putra, jisane zrI neminAtha se dIkSA dahanI ( 15 ) vizlodarI ( 16) zabhapradA lekara, 14 pUrva pATI ho 20 varSa taka prava ( 17 ) rajorUpA ( 18) divArAtri vidhA jyA ( saMnyAsa vizeSa, muni dharma ) pAlana yinI ( 19.) vajodarI (20) samAkRSTi karane ke pazcAt zatrujaya parvata se muktipada (21) adarzanI (22) ajarA ( 23 ) pAyA; SaTabhrAtAoM ke nAma se prasiddha amarA (24) agalastambhanI (25) jalasta. muniyoM meM se eka muni| (a0 mA0) mbhanI (26) vAyustambhanI (27) pavana saM. cAriNI ( 28) giridAmaNI ( 29 ) apa- bhaNa-bhAga, aMza, kaNaM; leza, sUkSma, kSada, saMcAriNI ( 30) avalokinI (31) laghu, adRzya, dhAnya, saMgItazAtra kI mAtrA banhiprajAlinI ( 32) duHkha mocanI (33)| vizeSa, pudgalakaNa, pudgalaparamANu, anu bhujaGginI ( 34 ) sarva viSa mocanI ( 35) / (upasarga vizeSa,) pIche, sAdRzya, samIpa, For Personal & Private Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 272 ) . aNu vRhat jainazabdArNava aNa sahakAroM, anusaar| | jA sakatA kintu jalAne se pItavarNa kI 'aNa' zabda kA prayoga mukhyataH pudagala | lapaTa pradarzita karatA aura auksijana gaisa / dravya (maiTara matter ) ke aMzahI keliye (Oxygen gas)se niyamAnusAra vidhipUrvaka / kiyA jAtA hai, aura kAla dravya kI aMza | milane para jala kaNa banAtA hai usa ke sATha kalpanA meM bhI, parantu anya cAra dravyoM a- | lAkha saMkha ( 600000000000000000000 rthAt jIva, dharmAstikAya, adharmAstikAya, 000 caubIsasthAnapramANa ) aNu tola meM aura AkAza kI aMzakalpanA meM nahIM / kevala "eka rattI bhara" hote haiM / isI eka kI meM pradezATa aNa ko arthAt eka rattIbhara hAiDrojana gaisa kA prayoga hotA hai aura guNoM kI aMza- ke 60 lAkha saMkhave bhAga ko ve paramANa mAnate kalpanA meM "avibhAgI praticheda" kaa| / hai jo vAstava meM naiyAyika Adi ke mAne pradeza yathArtha meM AkAza dravya ke yA kSetra hue paramANu se atyanta sUkSma aura lagha hai|| ke usa choTese choTe aMza ko kahate haiM jisameM / Ajataka AviSkRta aNuvIkSaNa arthAt | pudagaladravya kA kevala eka choTe se choTA cUkSma darzaka yaMtroM meM sarvotkRSTa yaMtra se dekhane | aMza arthAta paramANa samAve / pradeza para koI vastu apane sahaja AkAra se ATha | yadyapi kSetramAna kA eka aMza hai tathApi sahasra (8000) guNI bar3I dIkha par3atI hai|| chahoM hI dravyoM ke laghutva aura gurutva kA vaijJAnikoM kA kahanA hai ki yadi koI aisA andAz2A isI mAna ke dvArA bhale prakAra aNuvIkSaNa yaMtra AviSkRta ho jAya jisa ke / laga sakanese bhAcAyauM ne alaukika gaNanA dvArA koI padArtha apane sahaja AkAra se | meM isI ko eka paimAnA mAna liyA hai jisa causaTha sahasra (64000) guNA bar3A dIkha sake | se nApa kara pratyeka dravya kA mAna batAyA to jalake paramANu alaga alaga usa yaMtra dvArA jAtA hai| ( pIche dekho zabda "avidyA" | dekhe jA sakate hai arthAt ve mAnate haiM ki jo kA noTa 7) // choTe se choTA jalakaNa hameM netra dvArA dIkha noTa 1-paramANu (jarga yA aiTama Atom) sakatA hai-athavA dUsare zabdoM meM yo kahiye | koI to bAla reta ke kaNa ko aura koI ki jo jalakaNa kisI suI kI bArIka se isake 60 veM bhAga ko mAnate haiM / naiyAyika | bArIka noka para ruka sakatA hai-usa jalaandherI koTharI meM kisI chidra dvArA pravezita kaNa kA causaTha sahasravAM bhAgAMza jala kA sUryakiraNoM meM ur3ate camakate pratyeka rajakaNake eka paramANu hai / yaha paramANu upayukta hAi60 veM bhAga ko paramANu samajhate haiN| Aja Drojana gaisa ke eka paramANu se bahuta bar3A hai| kala ke vaijJAnikoM ne hisAba lagA kara anu- sana 188 3 I0 meM DAkTara DAliMjara mAna kiyA ki hAiDrojana gaisa (Hydrogen ( Dr. Dallinger ) ne kisI sar3e mAMsa gas ) jo halake se halakA amizra dravya vAyu ke kevala eka ghana inca ke eka sahasraveM bhA. 1 se bhI bahuta hI sUkSma hai aura jisa meM na gAMza meM aNu vIkSaNa yaMtra (khurdavIna Micras koI varNa, na rasa aura na gandha hai arthAt jo| cope ) dvArA 2 arba 80 karor3a ( 280 netrAdi kisI indriya dvArA pahicAnA nahIM koTi, 2800000000 ) jIvita kITa (kIr3e) For Personal & Private Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 273 ) | aNu vRhat jainazabdArNava dekhe the jisa se usane aNu yA paramANu sthUla bheda 200 nimna prakAra ho jAte haiM:kI laghatA yA sUkSmatA kA anumAna kiyA | 1. sparza guNa apekSA 4 bheda--(1) zItathA ki vaha isa kITa ke sahasrAMza le bhI choTA | snigdha (2) zItakakSa (3) uSNasnidha (4) / hogA / ityAdi ussnnkkss| ___sArAMza yaha ki upayukta vidvAnoM ne / 2. sparzaguNa apekSA ina upayukta 4 jisa jisa ko paramANu svIkRta kiyA yA prakAra ke paramANuoM meM se pratyeka meM rasa ke samajhA hai una meM se pratyeka aNu jaina siddhA- 5 bhedoM meM se koI eka rahanese rasaguNa apekSA ntAnukUla eka skandha hI hai, paramANu nahIM usake 5 guNita 4 arthAt 20 bheda ho jaahai| paramANu to pudgala dravya ( Matter ) yeNge| kA itanA choTA aura antima aMza hai jise 3. isI prakAra ina 20 prakAra ke paramA| saMsAra bhara kI koI prAkRtika zakti bhI do NuoM meM se pratyeka meM gandha ke 2 bhedoM meM se bhAgoM meM nahIM bA~Ta sakatI / Ajakala ke koI eka rahane se gandha guNa apekSA usake do vaijJAnikoM kI dRSTi meM hAiDrojana gaisa kA jo guNita 20 arthAt 40 bheva ho jAyeMge / aura upayukta choTe se choTA aMza AyA hai atyanta 5 varNaguNa apekSA 5 guNita 40 arthAt 200 sakSma hone para bhI jainasiddhAnta kI dRSTi se bheda ho jAte haiN| .. asaMkhya paramANuoM kA samUharUpa eka skandha pudgala dravya ke uparyukta 20 asAdhAraNa yA piMDa hai|| |guNoM meM se pratyeka guNa ke avibhAgI pratinoTa 2-paramANu pudgala dravya kA eka ccheda yA avibhAgI aMza anantAnanta hote atyanta laghakaNa hai| isI liye hama alpajJoM haiN| ataH ina guNoM ke avibhAgI aMzoM kI ko indriyagocara na hone para bhI usa meM asA- honAdhikyatA kI apekSA se paramANa bhI dhAraNa paudagalika guNa(Material-proper | anantAnanta prakAra ke haiM jinake prAkRtika ties)sparza, rasa, gandha, varNa sadaiva vidyamAna | niyamAnusAra yathA yogya saMyoga viyoga se rahate haiN| pudgala Tradhyake ina cAra mUla guNoM ke vizvabhara ke sarva prakAra ke pauDgalika padArthoM vizeSa bheda 20 haiM jina meM se paramANu meM sparza ( Material Substances ) kI racanA ke 8 bhedoM meM se do ( zIta-uSNa yugala meM se | sadaiva hotI rahatI hai| koI eka aura snigdha-rUkSa yugala meM se koI yahAM itanA dhyAna rahe ki pRthvI, jala, eka aura halakA-bhArI, narma kaThora, ina 4 meM agni, vAyu, yA sonA, cAMdI, lohA, tAMbA, se koI nahIM), rasa ke 5 bhedoM arthAt tikta, gandhaka, hAiDrojana, oNksijana, nAiTrojana kaTu, kaSAyala, Amla aura madhura meM se koI Adi padArthoM kI apekSA,jinheM kucha prAcIna yA eka, gandha ke do bhedoM arthAt sugandhi durganthi arvAcIna dArzinika yA vaijJAnika loga 'dravya' meM se koI eka, aura varNa ke 5 bhedo arthAt ( amizrita padArtha Elements) mAnate haiM, kRSNa, nIla, pIta, padma, aura zukla meM se koI paramANuoM meM kisI prakAra kA koI mUla eka, isa prakAra yaha 5 guNa sadaiva vidyamAna | bheda nahIM hai kintu jina jAti ke paramANumo rahate haiN| ina 20 guNoM kI apekSA paramANu ke | ke saMyoga se pRthvI Adi meM se kisI eka EHRA For Personal & Private Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ - / ( 274 ) aNuvargaNA vRhat jaina zabdArNava aNavrata padArtha ke skandha banate haiM unhIM paramANuoM ke | hara dama rakhane aura unake anukUla calane saMyoga se unake mUlaguNoM ke aMzoM meM yathA se isa aNuvrata kI asatya bhASaNa se Avazyaka hInAdhikyatA hokara kisI anya | rakSA hokara usakA pAlana nirdoSa rIti se padArtha ke skandha bhI bana sakate haiM aura banate | bhale prakAra ho sakatA hai| rahate haiN| aura isI liye pRthvI, agni, jala, noTa-satyANuvrata kI 5 bhAvanAoM ghAyu yA sonA, cA~dI Adi ke skandha bhI ke nAma yaha haiM-(1) krodha tyAga (3) lobha vAdyanimitta milane para paraspara eka dUsare | tyAga (3) bhayatyAga (4) hAsyatyAga (5) 1 ke rUpa meM parivartita ho sakate haiN| anuvIci bhASaNa // (paMcAstikAya 80, 81, 2,] (ta0 sU0 5, a07) go0 jI0 608...... ) praNavata (anuvrata)-ekodeza viraktatA, noTa 3-"aNu" zabda kA prayoga 'anu' hiMsA Adi paMca pApoM kA eka deza tyAga, ke sthAna meM bhI kabhI 2 kisI anya saMjJA. pUrNa viraktatA yA mahAvrata kI sahAyaka yA vAcI yA kriyAbAcI zabda ke pUrva usake sahakArI pratijJA, mahAvata kI yogyatA upasarga rUpa bhI kiyA jAtA hai taba yaha anu prApta karane vAlI pratijJA // . kI samAna "pIche, sAdRzya, samAna, anukUla, sahAyaka", ityAdi artha meM bhI AtA hai| hiMsA, anRta ( asatya ), steya (adatta jaise "aNuvrata" zabda meM "aNu" "anu" ke grahaNa yA apaharaNa yA corI), abrahma (ku. artha meM hai // zIlayA maithuna), aura parigraha (anAtmayA maNavargaNA-aNusamudAya, trailokyavyApI acetana padArthoM meM mamatva ), yaha 5 pApa haiN| inase viraka hone ko, inheM tyAga karane pudgaladravya ke avibhAgI aNuoM arthAt ko, yA inase nivRti svIkRta karane kI | paramANuoM ke samUha kI jo 23 prakAra kI zalya rahita pratijJA ko 'vrata' kahate hai| paramANu se lekara mahAskandha paryaMta varga yaha pratijJA jaba taka pUrNa tyAga rUpa na "NAyeM haiM unameM se prathama vargaNA kA nAma / ho kintu pUrNa tyAga kI sahAyaka aura (pIche dekho zabda "aNu" aura "agrAhya usI kI ora ko le jAne vAlI ho tathA vrgnnaa')|| kisI na kisI anza meM usI kI anu. ( go0 jI0 593-603) karaNa rUA ho to use "aNavrata" yA noTa- "aNavargaNA" zabda meM "aNu" 'anuvrata' kahate haiM / aura jaba yahI pratijJA zabda kA prayoga 'paramANu' ke artha meM kiyA pUrNa rUpase pAlana kI jAya to use 'mahAgayA hai // ata' kahate haiN| aNuvIcIbhASaNa (anuvIcIbhASaNa)- uparyukta paMca pApa tyAga kI apekSA AgamAnusAra parimita vacana bolnaa| se aNuvrata ninokta 5 haiM:. yaha sattyANuvrata kI 5 bhAvanAoM meM | (1) ahiMsANuvrata, yA prasahiMsAtyAga se eka bhAvanA kA nAma hai jinakI smRti vrata / - For Personal & Private Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata ( 275 ) __ vRhat jaina zabdArNava aNuvrata - (2) satyANuvrata, yA sthUla asatya- (2) satyANuvrata kI 5 bhAvanA-1. tyAga vrata // | krodha tyAga 2. lobhatyAga 3.. bhayatyAga 4. ___ (3) asteyANuvrata, yA. acauryANuvrata, hAsya tyAga 5. aNuvIcIbhASaNa ( AgamAnuyA sthUla corI tyAgavata // | sAra bolnaa)| ___ (4) brahmacaryANuvata, yA zIlANuvrata, isa vrata ke 5 aticAra-1. mithyopayA svadArA santoSa yA svapati santoSa | deza 2. rahobhyAkhyAna 3. kUTalekhakriyA 4. brata // nyAsApahAra 5. sAkAramaMtrabheda / ___ (5) parigraha tyAgANavata, yA parigraha (3) asteyANuvrata kI 5 bhAvanA-- parimANavata yA anAvazyaka parigraha 1. zUnyAgAra vAsa 2. vimocitAvAsa 3. tyAgavata, yA alpaparigraha-santoSavrata, yA aparoparodhAkaraNa 4. AhAra zuddhi 5. sadha. niyamina-parigraha-santoSavrata // / visaMvAda / noTa 1-ina pAMcoM aNuvratoM ko sura- isa vrata ke 5 aticAra-1. cauraprayoga kSita rakhane aura nirdoSa pAlana karane ke liye | 2. caurArthadAna yA caurAhatagraha 3. viruddharAnimna likhita saMpta zIla pAlana karanA aura jyAtikrama 4. hInAdhika mAnonmAna 5. pratipratyeka vrata kI pAMca pAMca bhAvanAoM para ya- rUpaka vyavAra / thocita dhyAna denA tathA paMcANuvratoM aura (4) brahmacaryANuvrata kI 5 bhAvanA--- saptazIla meM se pratyeka ke pAMca pAMce mukhya | 1. anya strI ( yA anya puruSa) rAga kathA aura anyAnya gauNa aticAroM se bacanA zravaNa tyAga 2.para strI(yAparapuruSa)tana-manohabhI paramopayogI hai: rAMga nirIkSaNa tyAga 3. pUrvaratAnusmaraNatyAga 1. saptazIla (3 guNavata+4 zikSA- 4. vRSyeSTa rasa tyAga 5. svazarIrAtisaMskAra vrata )-(1) digvata (2) anarthadaNDatyAgavata tyAga / (3) bhogopabhoga parimANavata; (4) dezA- isa vrata ke 5 aticAra-1. para vakAzika (5) sAmAyika (6) proSadhopa- vivAhakaraNa 2. ittvarikA-parigRhItAgamana 3. vAsa (7) atithi sNvibhaag| ittvarikA aparigRhItAgamana 4. bhanaGga krIr3A 3. pAMcoM aNuvratoMkI pAMca 2 bhAvanA 5. kAmatIvrAbhiniveza / aura unake pAMca 2 mukhya aticAra nimnokta (5) parigrahatyAgANavatako 5 bhASanA 1. sparzanendriya viSayAtirAgadvaSa tyaag| (1) ahiMsANuvrata ko 5 bhAvanA-- 2. rasanendriya viSayAtirAga tyAga / 1. manogupti 2. bacanagupti 3. IryA samiti | 3. ghANendriya viSayAtirAgadvaSa tyAga / 4. AdAna nikSepaNa samiti 5. Alokita | 4. cakSa rendriya viSayAti rAga dvaSa tyaag| pAna bhojana / 5. zrotrendriya viSayAti rAga dveSa tyaamH| ___ * ahiMsANuvrata ke 5 aticAra-1. vadha isa vrata ke 5 aticAra2. bandhana 3. cheda 4. ati bhArAropaNa 5. a- 1.-vAstukSetrAtikamA nnapAna nirogh| ......... 2. dhanadhAnyAtikamA For Personal & Private Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - aNDaja .. ( 276 ) aNuvratI vRhat jainazabdArNava 3. kanakarUpyAtikrama trailokya bhara ke prANImAtra ke janma 4. kunya bhAMDAti krama sAmAnyataH nimna likhita tIna prakAra ke (yA vastrakupyAti krama) 5. dAsI dAsAttikrama 1. uppAdaja-uppAdazayyA se pUrNa (yA dvipadacatuSpadAti krama ) // yuvAvasthA yukta utpanna hone vAle prANI / ita0sU0a07 sU0 1-8, 24-24 / isa prakAra kA janma kevala devagati aura sA0a0 4 / 15,18,45,50,58,64 / narakagati ke prANiyoM kA hI hotA hai| noTa 2-uparokta paMcANavato, sapta (dekho zabda 'uppaadj')|| zIloM, sarva bhAvanAoM va sarva aticAroM kA 2. garbhaja--garbha se utpanna hone vAle lakSaNa va svarUpa Adi pratyeka zabda ke sAtha prANI arthAt ve prANI jo pitA ke zukra yathAsthAna dekheM // (vIrya) aura mAtA ke zoNita ( raja ) ke noTa 3-bhAvanA zabdakA artha "bAraMbAra saMyogase mAtAke garbhAzayameM utpanna ho kara cintavana karanA, bicAranA yA dhyAna rakhanA" aura kucha dinoM taka bahIM bar3hakara mAtA kI hai / aticAra zabda kA artha jAnane ke liye yonidvAra se bAhara Ate haiN.|| pIche dekho zabda "acaurya-aNuvrata'kA noTa 1 // ___ yaha sAmAnyataH 3 prakAra ke hote haiM-- . noTa 4--saMsAra meM jitane bhI pApa yA (1) jarAyuja; jo garbha se jarAyu arthAt durAcAra haiM ve sarpa uparokta 5 pApoM hI ke a- | jera yA patalI jhillI yukta utpanna ho, jaise mtargata haiN| itanA hI nahIM kintu sUkSma vicAra manuSya, gAya, bhaiMsa, ghor3A, bakarI, hariNa dRSTi se dekhA jAya to eka 'hiMsA' nAmaka Adi / (2) potaja; jo garbha se binA ja. pApa meM hI pApoM ke zeSa cAroM bhedoM kA samA- gayu ( jera yA jhillo ) ke utpanna hoM, peza hai / arthAt vAstava meM kevala 'hiMsA' hI | jaise siMha, syAra, bheDiyA, kuttA Adi / kA nAma "pApa" hai| anya sarva hI prakAra ke ( 3) aNDasa; jo garbha se aNDe dvArA aparAdha jinheM 'pApa' yA durAcArAdi' nAmose utpanna hoM, jaise kacchava matsya Adi pukArA jAtA hai ve kisI na kisI rUpameM eka bahuta se jalacara jIva, sarpa, chapakalI, 'hiMsA' pApa ke hI rUpAntara haiM / ( poche dekho mer3haka Adi kaI prakAra ke thalacara jIva zabda 'ajIvagatahiMsA' aura esa ke noTa 1 aura prAyaH sarva pakSI yA nabhacara jIva / 2, 3, pRSTha 162 ) // (dekho zabda 'garbhaja' ) // noTa 5--pIche dekho zabda 'agArI' 3. saMmUrchana (sammUcrchana)-prANI noToM sahita pRSTha 51 // jo binA uppAda zayyA aura binA garbha ke bhaNu vratI-paMcANuvratoM ko pAlana karane anya kisI na kisIrIti se utpanna hoN| pAlA / (pIche dekho zabda 'avata' noToM inake udbhija ( udbhida ) svedaja, TIvanaja, sahita, pR0273)|| .. Adi aneka bheda haiM / ( dekho zabda "sammU chn")| bhiNDaja-apaDe se janma lene vAle prANI // noTa 1-ekendriya se cauindriya taka kAkAkA A - For Personal & Private Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 277 ) . aNDaja vRhat jaina zabdArNava aNDaja ke sarva hI prANI sammUrchana hI hote haiM / aura | patale zarIrAkAra aura svabhAva, zakti aura paMcendriya jIva upayukta tInoM prakAra ke a- | kArya kuzalatA Adi kisI na kisI guNa rthAt uppAdaja, garbhaja,aura sammUrchana hote haiN| vizeSa kI apekSA se kI jAtI hai / vAstava noTa 2-sarva sammUrchana prANI meM unameM garbhaja jIvoM kI samAna zukrazoNita aura uppAdoM meM nArakI jIva sarva hI napuM- dvArA santAnotpatti karane kI yogyatA nahIM saka liMgI hote haiM / devagati ke sarva jIva | hotii|| pulliMgI aura strIliMgI hI hote haiM / aura ma- | noTa 5-garbhaja aura sammUrcchana donoM rbhaja jIva pulliMgI, strIliMgI aura napuMsaka- prakAra ke aNDaja va kucha anya prANiyoM ke liMgI tInoM prakAra ke hote haiN| sambandha meM kucha nimna likhita bAteM zAtavya __noTa 3--aNDe do prakArake hote haiM- haiM jo pAzcAtya vidvAnoM aura vaijJAnikoM ne garbhaja ora sammUrchana / sIpa, ghoMghA, cIMTI apane anubhava dvArA jAna kara likhI haiM:-- (pipIlikA ), madhumakSikA, ali (bhauMrA), 1.ghoMghA eka bAra meM lagabhaga 50 aNDe bara, tataIyA Adi vikalatraya (dvIndriya, | | detA hai . zrIndriya, catuH indriya) jIvoM ke aNDe sa. 2. dImaka (sveta cIMTI White akti) mmUrchana hI hote haiM jo garbhase utpanna na hokara eka dita rAta meM gabhaga assI sahana una prANiyoM dvArA kucha vizeSa jAti ke pu. (80000) aNDe detI hai| dagala skandhoM ke saMgrahIta kiye jAne aura una 3. madhumakSikA (mumAkhI ) eka fasla ke zarIra ke paseva yA mukha kI lAra (STIvana) | meM ekalakSa (100000) taka aNDe rakhatI hai| gAjAra kI uSNatA Adi ke saMyoga se 4. koI jAti kI makar3I do sahana aNDAkAra se bana jAte haiM / yA koI 2 sa-| (2000) taka aNDe detI hai| mmUrchana prANIke sammUrchana aNDe yoni dvArA 5. kachuvA eka bArame 50le 150 taka unake udara se nikalate haiM, parantu ve udara meM | aNDe detA hai / bhI garbhaja prANiyoM kI samAna puruSa ke zukra | 6. haMsanI jaba aNDe denA prArambha karatI aura strI ke zoNita se nahIM banate, kyoMki | hai to 15 yA 16 dina taka barAbara nitya prati sammUrchana prANI sarva napuMsakaliMgI hI hote | detI rahatI hai / haiM / aura na ve yoni se sajIva nikalate haiM | 7. sAdhAraNataH pakSiyoM ke aNDe 2, 3 kintu bAhara Ane para jinake udarase nikalate yA 4 taka eka bArameM hote haiM para choTI jAti haiM unakI yA usI jAti ke anya prANiyoMkI ke pakSI 18 yA 20 taka aNDe dete haiN| makha lAra Adi ke saMyoga se unameM jIvo- . pakSiyoM meM zutaramI kA aNDA saba | se bar3A lagabhaga eka phuTa lambA hotA hai| noTa 4-sammUrchana prANI sarva hI . pakSI sAdhAraNataH basanta aura napaMsakaliMgI hone para bhI unameM nara mAdIna gISma RtuoM meM aMDe dete haiM, parantu rAjahaMsa arthAta pulliMgI strIliMgI hone kI jo kalpanA | aura kabUtara Adi koI 2 pakSI isa niyama kI jAtI hai vaha kevala unake bar3e choTe, moTe | se bAhara haiM / For Personal & Private Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 278 ) vRhat jaina zabdANava aNDayya aNDe detI haiN| jhIMgA machalI jo bahuta choTI jAti kI sAdhAraNa machalI hotI hai vaha 21666 taka, kauDa machalI 3636760 taka aura sAmana machalI ( Salmon ) sarva se adhika 1 karoDa 20 lAkha se 2 karor3a taka aMDe detI pAI gaI haiM // 10. machaliyAM lagabhaga sarva hI jAti do ke cAra ityAdi hone se lagabhaga 3 padma kI sahasroM, lakSoM aura karor3oM takakI saMkhyA (281474676710656 ) taka ho jAtI hai / 14. koI koI jIva jantu aise haiM jina ke zarIra para eka yA kabhI kabhI kaI gAMThe yA vraNa jaise cihna utpanna ho kara ve phala jAte haiM phira dhIre dhIre unhIM vraNoM se eka eka nayA kIr3A usI jAti kA utpanna ho jAtA hai / ina jantuoM kA santAnotpattikrama yahI hai / 11. anya santAna kI rakSA va pAlana poSaNa karane vAle pakSiyoM meM murgoM aura tItara sarvotkRSTa dhAtrI haiM // 12. tImI Adi jAtikI kucha machaliyoM ke atirikta zeSa machaliyAM aura kisI2 jAti kI. saikiyAM apane udarase nirjIva aMDe nikAlatI haiM pazcAt nara matsya yA nara meMDhaka una aMDoM maise, jina para apanA zukra tyAga karatA hai unameM jIvotpatti ho jAtI hai jinase unakI santAna kA janma hotA hai / aNDaja 13. koI koI jalajantu aise vilakSaNa dekhane meM Aye haiM ki una ke zarIra ke TUTa TUTa kara yA tor3a dene se jitane bhAga ho jAte haiM utane hI navIna jantu pratyeka bhAga se usI jAti ke bana jAte haiM arthAt pratyeka bhAga meM thor3e hI samaya meM zira aura duma ( puccha ) Adi anya zarIra avayava nikala Ate haiN| inakI utpatti kA krama yahI hai / yaha kIr3e apanI utpatti ke samaya se eka ghaMTe ke andara aura kabhI kabhI Adhe ghaNTe hI meM santAnotpatti yogya ho jAte haiM / arthAt phaTa kara eka ke do ho jAte haiM / isI krama se prati ghaNTA eka ke do aura do ke cAra aura cAra ke ATha ityAdi bar3hate bar3hate 24 ghaNTe meM kevala eka kIr3e kI santAna eka karor3a 68 lAkha ke lagabhaga aura hara Adhe ghaNTe meM ekake do aura 15. jina jantuoM ke kAna prakaTa dRSTi gocara haiM ye prAyaH bacca e dete haiM aura jina ke kAna prakaTa nahIM dikhAI dete yA jina meM sunane kI zakti hI nahIM hotI arthAt jinake kAna nahIM hote ve prAyaH aNDe se utpanna hote haiM yA garbha ke atirikta anya kisI rIti se ( sammUrchana ) janma lete haiM I 16. pAlU kharaddA ( Rabbit ) chaha mAsa kI vaya kA hokara pratyeka varSa meM sAta sAta bAra taka vyAtA hai aura pratyeka bAra meM' 4 se 12 taka bacce detA hai andAjA lagAyA gayA hai ki yadi kharahA ( zazaka ) kA kevala eka hI jor3A aura usakI santAna yogya khAna pAna aura jalavAyu Adi se pAlana poSaNa pAkara pUrNa surakSita rahe to kevala 4 varSa hI meM usa kI santAna kI saMkhyA lagabhaga 12 lakSa taka ho sakatI hai / [ Beeton's Dictionary of UniIversal Information, zabda 'Oviparous, Egg etc.' fasa koSa, zabda 'aNDA'; hamAre zarIra kI racanA bhAga 2 pRSTa 132, Every body's Pocket Cyclopaedia; .etc. maNDayya - eka karNATaka dezIya jainakavi / isa kavi ke pitAmaha kA nAma bhI aNDayya thA jisake zAnta, gummaTa aura vai For Personal & Private Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 272 ) . s aNDara vRhat jaina zabdArNava aNNa jaNa, yaha tIna putra the / ina meM se bar3e putra hai jinakI asaMkhyAta loka pramANa saMkhyA zAnta kI dharma patnI "ballabbe" ke garbha se eka eka skandha meM hai| isa kavikA janma huaa| isane 'kmbigr'| noTa 1-lokAkAza ke pradeza asaM. nAma kA eka grantha zuddha kanakI bhASA meM khyAta haiM / isa pradeza saMkhyA kI asaMkhyAta likhA hai jisa meM saMskRta zabdoM kA mizraNa | guNita saMkhyAvizeSa kA nAma "asaMkhyAta nahIM hai| isa kA samaya lagabhaga san | loka pramANa" hai| asaMkhyAta kI gaNanA ke 1235 I... anumAna kiyA jAtA hai| asaMkhyAta bheda haiM / yahAM asaMkhyAta ke jisa (ka0 52) bheda kA prahaNa kiyA gayA hai vaha kaivalyajJAna ... gamya hai| aNDara-- sthUla nigodiyA jIvoM kA noTa 2-asaMkhyAta loka pramANa saMkhyA zarIra vizeSa / nigodiyA jIvoM ke 5 ko 5 bAra paraspara guNana karane se jo asaMprakAra ke piMDoM yA golakoM meM se eka pra khyAta kI eka bar3I saMkhyA prApta hogI usa kI kAra kA golaka / sapratiSThita pratyeka zarIra barAbara sarva sthUla nigoda zarIroM kI saMkhyA kA eka avayava / / sarvalokAkAzameM hai / lokAkAza meM asaMkhyAta skandha, aNDara, AvAsa, pulavi, aura loka pramANa skandha tathA eka eka skandha meM zarIra, yaha 5 prakAra ke golaka, koSTha yA asaMkhyAta loka pramANa aNDara, ityAdi ke piMDa haiN| yahAM sapratiSThita pratyeka jIvoM ke vidyamAna hone kI sambhAdhanA AkAza aura zarIra kA nAma skandha hai / yaha skandha sarva padagala dravya kI avagAhanA zakti ke nimitta lokAkAza meM asaMkhyAta loka pramANa vidyamAna haiN| eka eka skandha meM asaMkhyAta (go0 jI0 193, 194, 195) loka pramANa "aNDara" haiM / eka eka aNDara meM asaMkhyAta loka pramANa AvAsa aNNa-cAmuMDarAya kA apara nAma / haiM / eka eka AvAsa meM asaMkhyAta loka yaha drAvir3a dezastha dakSiNa mathurA yA pramANa pulavi haiM / eka eka pulavi meM a. madurA nareza, gaMgakula cUr3AmaNi mahArAja saMkhyAta loka pramANa sthUla nigoda zarIra rAcamallake mantrI aura senApati the| inakA haiM / aura eka eka nigoda zarIra meM ana- janma brahmakSatriya kula meM vIra ni0 saM0 tAnanta sAdhAraNa nigodiyA jIva haiN| 1523 (vi0 saM0 1035) meM huA thaa| arthAt anantAnantasAdhAraNanigodakAyika | ina kI udAratA se prasanna hokara rAcamalla jIvoM ko nivAsa sthAna eka eka nigoda ne inheM "rAya' kI padavI pradAna kii| yaha zarIra hai / aise asaMkhyAta loka pramANa bar3e zUra aura parAkramI the / gobindarAja, nigoda zarIroM ke samUha kA nAma pulavi, ghekoDurAja Adi aneka rAjAoMko inhoMne asaMkhyAta loka pramANa pulaviyoM ke samUha | parAjita kiyA thaa| isI liye inheM samarakA nAma AvAsa, aura asaMkhyAta Thoka | dhurandhara, vIramArtaDa, raNazasiMha, dhairikula. pramANa AvAsoM ke samahakA nAma 'aNDara'. kAladaNDa, sagara,parazurAma, pratipakSarAkSala For Personal & Private Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNNa aNNa ( 280 ) vRhatjainazabdArNava Adi aneka upanAma prApta the| yaha jaina- ____ elAcArya, vIrasena, jinasenAdi kA dharma ke anyatama zraddhAlu the| isI liye ullekha kiyA hai aura phira apane guru kI! jaina vidvAnoM ne inheM "samyaktvaratnAkara" | stuti kI hai| yaha purANa prAyaH gadyamaya | zaucAbharaNa, satya yudhiSThira Adi aneka hai| padya bahuta hI kama hai| kamar3I ke upaprazaMsA vAkhaka pada diye the / mahArAjA labdha gadyagranthoM meM cAmuMDarAya purANa ho| rAvamalla aura yaha, donoM hI zrI ajita- sarva se purAnA ginA jAtA hai / gommaTaanAcAra ke lie ko| AcArya nemicandra | sAra kI prasiddha kanar3I TIkA ( karnATaka lacakanI ne suprasiddha gommaTa- 'vRtti ).bhI cAmuMDarAya hI kI banAI huii| sAra prantha kI racanA hI kI preraNA hai, jisa parase kezavayarNi ne saMskRta TokA | se kI thii| ina kA banA huA. prasiddha | banAI hai| isa se mAlUma hotA hai ki ! prantha triSaSThilakSaNa mahApurANa yA cAmuM| cAmuMDarAya kevala zaravIra rAjanIliza aura DarAya purANa hai |smeN causoM tIrthaH | kavi hI nahIM the, kintu jainasiddhAnta ke karoM kA pAtra hai| isa ke prArambha meM bhI bar3e bhArI paMDita the / ( pIche dekho likhA hai ki isa caritra ko pahile | zabda "ajitasena AcArya' 50 188 ) | "kUcimandi munIzvara, ( ka. 17) tatpazcAt kavi paramezvara aura tatpazcAt jinasena va guNabhadra svAmI, isa prakAra para- noTa-cAurAya kA vizeSa caritra mparA se kahate Aye haiM, aura unhIM ke Adi jAnane ke liye zeSo saMskRta chandovaddha anusAra maiM bhI kahatA huuN| maMgalAcaraNa meM | 'bhujabala caritra' ( bAhuvalicaritra ) chanda 6, gRddha picchAcArya se lekara ajitasena 11, 28, 43, 55, 61, 62, 63, Adi paryanta AcAryoM kI stuti kI hai aura aura gommaTasAra karmakAMDa kI antima 7 anta meM zru tavalI, dazapUrvadhara, ekA- gAthA 966 se 972 taka, jina kA sArAMza va dazAMgadhara, AcArAMgadhara, pUrvAMgadezadhara ke bhAvArtha anya kaI AvazyakIya sUcanAoM ENNha kara ahadhali, mAghanandi, bhUta- sahita zrI vR0 dravya saMgraha kI vidvadvara paM0 pravI-2 . appadaMta, zyAmakuMDAcArya, tumbularA- javAhara lAla jI ata TIkA kI prastAvanA cArya, samantabhadra, zubhanandi, ravinandi, | meM bhI pR0 1 se 7 taka diyA hai| iti bulandazahara nagara nivAsi zrIyuta lAlA devIdAsAtmaja mAsTara bihArIlAla caitanya viracita hindI sAhityAbhidhAnAntargata prathamAvayave zrI bRhat jainazabdArNave prathamo khaNDaH .. // itizubham // For Personal & Private Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra (koSa ke prArambhika bhAga kA) | zuddhipatra (koSa ke mana bhAge kaa)| MEER azuddha zuddhaE E azuddha zunna kAlama azuddha zuddha paMkti azuddha zuddha - 3.4 / 4 bAe~ dAe~ / 2 / 16 vazvAnara 74 / 23. AvazkIya AvazyakIya 21 / 30 arva 12 / / 27 cenataAryavazAM cetanaAryaka 8phu.no.18 (488 57) rAja) tIsahitajo yaha zAMtiyuta,jenarate haa2|28 . to 14 / 4 / 1 z2anAnA jamAnA 134 daduga: dantidurga 14 / 4 / 16 AsAra asAra 16I X kakaguja kakarAja . 15 / 4 / 15 taragaM taraMga 23 // 3 // nema 25 / 4 / 5 jyoSi jyotiSa 26 / 1 / 30 adhita hitazatru 26 / 4 / 6 Treasuries , Treasures 2711 / 28 akSayaparivartana, akSapani REIX 139 Propagate propagate 28 // 1 38 // 3 // 22 aMguSTa aMguSTha 28 / 2 / 17 siritA siddhAza 38 / 3 / 23 , 3012 / 33 kSe. 38 / 3 / 24 , 31 / 1 / 16 pracIna prAcIna - 38 / 3 / 25 , 32 / 2 / 10 haiN| unake haiM unake 36 / 4 / 23 ajIva prAva ajIvaprA 41 / 2 / 36 akSaramAlA akSaramAtRkA zikA. zikI 43 / 1 / 28 akSIramadhu- akssiirmdhu42|1|2 . '55 / 2 55 / 1 sapika .. sarpiSka 42 / 1 / 16 4548164 4549164 4332 / 37 dhati dhati aura bala 42 / 1 / 17 aura 462 / 16 222 / 2 22312 4711116 (7-11) raktapadA (7-11) paMca 421:19 25311,2 25311 4211124 anvaya dRSTAnta anvaya dRSTAntA. bhAsa . 51 / 26,7 aura pR0 13,14 4211433. 662 7011 42 / 2 / 16 221 53 / 2 / 29 (kaThUmaraphala, kaThUmaraphula) 42 / 2 / 31 aSTa upAma aSTa upamA . 54|2|heddiNg agurulatvaguNa gurulaghutva / 43 / 115 158, 1581 ...54|11 zAstrajJAva zAstrajJAna 53 / 18 271 1271 1.56 / 2 / 4 : (1) 43 / 2 / 22 71 / 1 761 | 56/2 / 30 sarya sUrya 43 / 2 / 27 461 281 |571 / 12. Akara AkAra 44 / 1 / 31 udbhava uddhava | 56 / 3 ajI AjI-, . guNa For Personal & Private Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 282 ) - . PS azuddha kAlama zuddha zuddha pRSTha kAlama paMkti azuddha azuddha zuddha / . m aMguSTha 601112 varSa varSa 108 / 2 / 17 kA 601113 kiyA kiyA) 110 / 2 / 5 svasthya svastha 6911.32 kUTA kUTA(RjukUlA) | 114 / 1 / 13 yA koyA ko) yA ko yAko) 63 / 1 / 13 prAtA bhrAtA 65 / 2 / 23 anta meM antameM donohIne 66 / 3 vimAma vimAna 124 / 1 / 25 savistAra, savistAra 68 / 1 / 22 svarma svarga 127112 sapazca paJca 69 / 2 / 31 azaddha. azuddha 17 / 1117 narAyaNa nArAyaNa 73 / 2 / 1 prAbhRta prabhRta prAbhRta prAbhUta 12812 / 11 kA pAMcavAM ke pAMcaveM 73 / 212 yogyadvAra yogadvAra 135|161,2,3aNgusstth 74 / 2 / 15 zrI yatikRpama zrIyativRSabha 137 / 1 / 32 parvata parvata 75 / 1 / 15 iloka zloka 132 / 1 / 1 pANDuka-ka~valA pANDu-ka~valA 7pAza21 ne racA (yativRSabha)nerayA 14 // 1 // 31 apratiSThata apratiSThita 76 / 1 / 21 iyAdi ityAdi 147 / 1 / 29 IsI isI 76 / 12 raho rahA 148 / 1 / 12 mnussyaadi| manuSyAdi 76 / 1 / 32 tirthavya tiryaJca 148 / 2 / 23 pantu parantu 7631 // 34 sthita sthiti 151 / 2 / 27 sAdha sAdhu 72 / 2 / 1 sthita3palyoyama sthiti 3palyo 156 / 1 / 6 ragha ragha pama 156 / 1 / 12 araNya anaraNya 98 / 2 / 17 sthita sthiti 160 / 2 / 8 ja 802 / 6 tiryajja tiryazca 166 / 2 / 1 varSa 82 / 2 / 20 (kaSAyarahita) (kaSAyasahita) 166 / 3.1 varSasaMkhyA zAsanakAlavarSa EE21 paptama saptama 166 / 2 / 2. santAna santAna (mahAbhA9011 koTi, 99 koTi, 8 rata yuddha ke antase) lakSa, 171 / 1 / 24 STaSTigocara dRSTigocara 902 / 1 dharma | 173 / 115 zanAgAra anAgAra 39 / 2 / 11 yoyana . yojana / 173 / 2 / - (sahasrAma) (sahasrAna) 10111 / 22 gha phuTa ghana phuTa 173phu.no.18asAdhAra asAdhAraNa 102 / 1 / 32 AzrthotpAdaka AzcaryotpAdaka | 174 / 2 / 25 zi vara ziravara 103 / 1 / 4 tyAdi ityAdi 17631 parva 103 / 2 / 2 tRtIta tRtIya 976315 rAjyayada rAjyapada 10 / 26 yA 7. 7 176 / 4 / 2 pUrvadhideha, kSetra pUrvavidehakSetra 108 / 2 / 10 sU yAMgula sUcyAMgula / 1764 / 3 musImA musImA - jo vaMza . dharma - - For Personal & Private Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha kAlama paMkti azuddha 1812 / 16 isIke 184/2/1 tarthaGkaro 186 / 2 / 30 'zI 186117 iDDhi 168215 kApika 168/2/16 samArambha 206/2/16 svomi 219/1/12 suprasiddha eka 296| 1 | 13 jaina lekhaka hAtharasa nivAsI 223 / 1 / 19 bhedo 2311 x | heDiGga aTThAnavana 238 / 2 / 1 lakSApavAsa zuddha ilAke jaise tIrthaGkaro vaMzI ir3a di kAyika ( 283 } samArambha svAmI eka suprasiddha lekhaka bheda aTThAvana kakSopavAsa 54 kAlama pati azuddha kisI 243/2/34 kila 247/1/13 zarIrAGgopAMgA- zarIrAGgopAGkA valona 248/2/14 darzanecchotpa 248|6|4 premIsatkA 251/2/33 dhUmraketu 256 / 2 / 18 bhami 263/9/4 vidya 263/2 / 174 273/2/3 uSNastidha 277/2/14 aut 272/114 kar3hI zuddha For Personal & Private Use Only lokama darzanecchotpA premIsatkAra dhUmraketu bhUmi vidya u - 20 uSNa snigdha ant kanar3I noTa - uparokta azuddhiyoM ke atirikta bhI chapate samaya presa ke dabAva meM Akara kisI Age pIche kI yA Upara nIce kI mAtrA yA anusvAra (bindu) athavA rephAke TUTa jAnese koI zabda jahAM kahIM azuddha ho gayA ho vahAM pAThakamahodaya yathAAvazyaka zuddha karake par3he // :
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) - - svalpArgha jJAnaratnamAlA niyama (1) isa mAlA ke pratyeka ratna kA svalpa mUlya rakhanA isakA mukhya uddezya hai| (2) jo mahAnubhAva // -) praveza zulka jamA karAkara mAlA se prakAzita hone vAle sarva grantha raloM ke athavA 1) jamA karAkara mana cAhe grantha ratnoM ke sthAyI prAhaka bana jAte haiM unheM mAlA kA pratyeka ratna paune mUlya meM hI de diyA jAtA hai| (3) zAnadAnotsAhI mahAnubhAvoM ko pablika pustakAlayoM yA pAThazAlAoM yA vidyApremiyoM Adi meM dharmArtha bAMTane ke liye kisI ratnakI kama se kama 10 prati lene para ), 25 prati para / ), 100 prati para =) aura 250 prati para // ) prati payA kamIzana bhI kATa diyA jAtA hai| mAlA meM bhAja taka prakAzita hue grantha ratna 1. prathamaratna--"zrI vartamAna caturvizati jina paMcakalyANaka pATha" ( hindI bhASA ) | yaha pATha kAzI nivAsI prasiddha kavivara ghRndAvana jI kRta unake jIvanacarita, janmakuNDalI aura vaMzavRkSa tathA unake race anya sarva pranthoM kI sUcI, pratyeka grantha kA viSaya va racanA kAla Adi sahita navIna prakAzita huA hai arthAt kavivara kRta "zrI caturviMzati jina pUjA" to kaI sthAnoM se kaI bAra prakAzita ho cukI hai, kintu unakA "paMcakalyANaka pATha" kalyANaka kama se Aja taka anya kisI sthAna se bhI prakAzita nahIM huaa| isameM na kevala 25 pUjAoM (samuccaya caubIsI pUjA sahita ) kA saMgraha hai paran garbha Adi pAMcoM kalyANako meM se pratyeka kalyANaka sambandhI caubIsoM tIrthaMkaroM kI caubIsa caubIsa pUjAoM aura eka lamu. caya pUjA, evaM sarva 121 pUjAoM kA saMgraha hai| jisameM sarva 121aSTaka,241 argha aura jayamAlArdha haiN| va upayukta vizeSatAoM ke atirikta isa pATha meM yaha bhI eka mukhya vizeSatA hai ki paMca kalyANakoM kI koI tithi anya hiMdI bhASA caubIsI pAThoM ko samAna azuddha nahIM hai| satra tithiyoM kA milAna saMskRta caubIsI pAThoM tathA zrI AdipurANa, uttarapurANa aura harivaMzapurANa se aura jyotiSazAstra ke niyamAnukUla garbhAdi ke nakSatroM se bhI bhale prakAra kara liyA gayA hai| aura sAtha hI meM tIrthaMkara kama se tathA tithi kama se do prakAra ke zuddha paMcakalyANaka tithi koSTha bhI nakSatroM sahita isa grantharatna meM lagA diye gaye haiN| ina sarva vizeSa. tAoM para bhI nuchAvara kevala |-)| sajilda kI hai| vI. pI. ma~gAne se DAka vyaya eka prati para I) aura isase adhika hara eka pratipara =) lagegA / mAlAke 11) zulka dene vAle sthAyI grAhakoM ko zrI mandira jI ke liye 1 prati binA bhUlya hI kevala DAka vyaya lekara hI dI jA sakatI hai| kisI anya grantha ke sAtha ma~gAne se usakA DAka vyaya kevala // hI lgegaa| 2.dvitIya ratna-"zrI vRhat jaina zabdArNava"--yahI prantha hai jo isa samaya pAThakoM ke hastagata hai| For Personal & Private Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) 3.tRtIya ratna--"agravAla itihAsa"-sUryavaMzakI eka zAkhA agravaMzakA lagabhaga sAta sahasra (7000 ) varSa pUrva se Aja taka kA kaI pramANika jaina ajaina granthoM aura paTTAvaliyoM ke AdhAra para likhA gayA sarvAMga pUrNa aura zikSAprada itihAsa / mUlya =), lekhaka ke phoTo sahita ) 4. cataratna-'saMskRta-hindIvyAkaraNa zabdaratnAkara" (saMkSipta padyaracanA, kAvya racanA nATyakalA aura saMgItakalA Adi sahita)-yaha gantharatna isI 'zrI vRhat jaina zabdArNava' ke mAnanIya lekhaka kI lekhanI dvArA likhA gayA hai| yaha apane viSaya aura DhaMga kA saba se pahilA aura apUrva gUnya hai / isI zabdArNava ke jaise bar3e bar3e 116 pRSToM meM pUrNa huA hai| isa meM jainendra, zAkaTAyana, pANinI, siddhAnta kaumudI Adi kaI saMskRta vyAkaraNa granthoM aura bahuta se prasiddha aura pramANika hindI vyAkaraNa granthoM, tathA chandaprabhAkara, kAvyaprabhAkara, vAgbhaTAlaMkara, nATyazAstra, saMgItasudarzana Adi kaI chandogantha, kAvyAlaMkAra gantha, nATya va saMgIta gUnthoM meM Aye hindI bhASA meM prayukta hone vAle lagabhaga sarva hI zabdoM kI nirdoSa paribhASA udAharaNa Adi sahita aisI uttama rIti se kramabaddha dI gaI hai jisa kI sahAyatA se vyAkaraNa ke vidyArthI apanI hindI bhASA meM isa eka hI gantha dvArA acchA jJAna prApta karake uparokta viSayoM sambandhI parIkSAoM meM adhika se adhika uttama aMka prApta kara skeNge| aMgarejI miDila yA hAI skUloM tathA inTaramiDiyeTa kAlijoM ke saMskRta va hindI par3hane vAle vidyArthI isa le aura bhI adhika lAbha uThA sakeMge, kyoMki isa grantha meM prArambha se aMta taka ke sarva lagabhaga 1000 (eka sahasra) pAribhASika zabdoM ke aGgarez2I pAribhA Sika zabda ( paryAya vAcI zabda ) aGgarez2I akSaroM hI meM pratyeka zabda ke sAtha de diye gaye haiN| bhASA aura usake bheda,vyAkaraNa aura usake bheda, akSaravicAra aura akSarabheda, lipi aura usake paryAyavAcI aneka nAmAdi, svara, vyaMjana, sandhi, zabdava usakI jAti bheda, upabhedAdi, saMjJA, sarvanAma, vizeSaNa, krivA va dhAtu Adi, avyaya aura ina sarvake aneka bheda upabheda Adi, zabdarUpAntara-liMga, vacana, kAraka, puruSa, vizeSaNAvasthA, vAcya, kAla, artha yA rIti, prayoga, kRdanta,kAlaracanA Adi-samAsa aura usake aneka bheda upabhedAdi,vAkya meM anvaya, adhikArAdi va usake aGga pratyaMga Adi, vAkya bheda-arthApekSA, vAcyApekSA, racanApekSA--,virAmacihna, hindI meM prayukta hone vAle anya aneka cihna, chandaracanA-chanda, gati, | yati,pAda, dagdhAkSara, gaNa Adi-kAvyaracanA-kAvya,kAvyarasa, kAvyaguNa,kAvya doSa,kAvya rIti, kAvyAlaMkAra, zabdAlaMkAra, arthAlaGkAra, ubhayAlaGkAra aura ina saba ke lagabhaga 125 bhedopabhedAdi, nyAyAlaGkAra aura usake 45 bheda, nATaka sambandhI 40 aura saMgIta meM 6 rAga, 30 rAgaNI, 30 rAgaputra, 30 rAgaputravadha ityAdi, aura tAla nRtyAdi ke aneka bhedopabheda ityAdi isa mahAna gandharatna meM hindI sAhitya sambandhI aneka viSayoM kA samAveza hai / bar3I dRr3hatA aura sAhasa ke sAtha kahA jA sakatA hai ki hindI vyAkaraNa ke athavA saMskRta yA hindI ke sAtha aMgrejI bhASA sIkhane vAle vidyArthiyoM ke liye itanA mahatva pUrNa aura upayogI anyagrantha Aja taka ekabhI nahIM likhA gyaa| tisa para bhI mUlya kevala 1),sajilda 1) sva For Personal & Private Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - / (286) rUpAdhaM zAnaratnamAlA ke sthApI grAhakoM ko arddha mUlya hI meM / pablika pustakAlayoM ko paune mUlya meM / vI. pI. DAka vyaya eka prati kA 45) aura isase adhika pratyeka prati kA DAka mahasUla ) grAhakoM ko denA hogaa| 5. paMcamaratna-uparyukta cAroM grantha ratnoM ke sampAdaka mahodaya kA saMkSipta jIvanacaritra, unake race 50 se adhika granthoM kI sUcI aura unameM se kucha kI gadyAtmaka aura padyAtmaka racanAoM ke nasUnoM sahita / mUlya =)| phoTo sahita ) 6. SaSTamaratna--zrI vRhat "hindI zabdArtha mahAsAmara" ( prathamakhaMDa)-yaha grantharatna bhI isI zrI vRhat jaina zabdArNava ke mAnanIya lekhaka kI lekhanI dvArA likhA gayA hai| yaha eka caturbhASika-yA bhASAcatuSka zabda koSa hai| hindI bhASA meM likhe par3he aura bole jAne vAle lagamaga sarva hI vidyAoM, kalAoM yA viSayoM sambandhI sarva prakAra ke zabdoM ke saMskRta, hindI, urdU aura aMgrez2o akSaroM meM aMgrez2I paryAya vAcI zabda aura unake artha Adi diye | gyehaiN| zaha kisa bhASAle hindI meM AyAI tathA usakA zabda bheda aura liMga bhI pratyeka zabda ke sAtha dedire haiN| ina vizegtAoM atirikta isakA mahatva pragaTa karate hue dAve ke sAtha kahA jA sakatAhai ki hindI meM prayuka adhika se adhika jitane zabdoMkA saMgraha isa koSa gantha meM kiyA gayA hai utanoM kA saMgraha anya kisI bhI hindI koSa gantha meM-kalakatte kA vizvakoSa hresthaedia Indica of Calcutta) aura kAzI nAgarI pracAriNI sabhA kA da hIM huA / arthAt isa mahAn koSamai vizvakoSa aura hiMdI zabdasAgara | ke sarva hI zabdAkai atirikta hindI meM Ane vAle anya saikar3oM sahasroM zabda bhI mAnanIya lekhaka, ne rakhakara hindI saMsAra kA mahAn upakAra kiyA hai| hA~ itanA avazya hai ki ina uparyukta donoM vRhat koSoM ke samAna isa "vRhat hindI zabdArtha mahA sAgara' meM zabdoM kI vyAkhyA nahIM dI gaI hai isI liye yaha gUnya ratna sAinA ( AkAra aura parimANa ) meM unase choTA hai| para uparyukta apanI anya kaI viSeSatAoM meM unameM se pratyeka se adhika mahatvapUrNa hai / prathama khaMDa likhA jA cukA hai aura presa ko chapane ke liye diyA jA cukA hai| AzA hai ki chapakara ! mo zIghra hI tayAra hojAyagA / prathama khaMDa kA mUlya laga bhaga 2) rhegaa| _ noTa--isa vRhatjaina zabdArNava ke lekhaka mahodaya racita,anuvAdita va prakAzita hindI aMga jI,anyAnya sarva gantha bhI jinakA saMkSipta vivaraNa paMcama ratna meM (jo isI zabdArNava prArambha meM jor3a diyA gayA hai ) dediyA gayA hai nIce likhe pate para mAlA ke sthAyI gAhakoM ko mAlA ke uparoka niyamAnukUla mila sakate haiM / ...zAntIzacandra jaina, jara svalpArghajJAnaratnamAlA, bArAbaMkI (avadha) RomaARTANINGE R For Personal & Private Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Personal & Private Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ -puspara PATI - -Pangene - T ratnamAlA . sarva pradhAnoM ke milane kA patA :-- (1) manejara gira ra puztakAra. turana (2) manajara laganyAnAkara kAya 05 115 111 8. AI STAR - ST ja nA janavArNa pracAraka ke 1 ra , mA 8) mana jara 'ga' pustakamAjA, ma 2014 31. sanna U ( are anaMta kumAra jaina, kIra , REAM / LADMRd. ne meM 4 nara ra vaDA kA LEn A n.iittees.. 220 Tarateiadioact For Personal & Private Use Only