Book Title: Chakradutt
Author(s): Jagannathsharma Bajpayee Pandit
Publisher: Lakshmi Vyenkateshwar Steam Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032136/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarapauDara ) * zrIveGkaTezvarAya nmH| HODodha ADMIN 8gabobayAna Goo acco 200000 Dobblow laodopan Dooooo 1.00000000000pooto DOOOODOOOOOOOOD MOODob00000000apaci ROOPOOTOoopGENNAINMEOS Dosadooooor ZOCORo000000ODolbobOON Do0OODGPCO00000bpoor 20000000000ODoor koooooocola NoGapoom OOODOGooGala good MODOGoaaaaaaaaaaaaa / 3 5500ROO0 Basilapanessage 11092AND0000000 JOODDODOO OOGOOOO GOO Hapooadeooooodogol 100000000000000000 PiA Masopggggggggggga ooo00oOGODO00000GG 3 MOODOOGOODCDomgoaacha Moodooaaaaaaaaaao PoCURR 00000000000000 gooooooooooo SHAR DoCop G000Rs aboapor 98448ignedoles000 RAGHOROR55565668856566536365656558136000RRASSMARHANSRIANBAR ANO00000000000000000000000000000odacodbohadoaabpoo Nooo plogOOOOOOOOOOOOOOOOOOOooooooooooOrO9001 SRO 25BERRBBBBBBBBBBBBB8 Ofotofotoil // shriiH|| cakradattaH DOGA subodhinyaakhybhaassaattiikyopetH| SELECIRN Dostotopotos DECENER TAMANENEM adhyakSAH khemraajshriikRssnndaasshressttinH| " zrIveGkaTezra" sTIma-presa, baMbaI. BOLLEONaray a n Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // shriiH|| zrImanmahAmahimacarakacaturAnana shriickrpaannivircitH| ckrdttH| zrIvArANasIhindUvizvavidyAlayasthAyurvedavidyAlayAdhyApakAyurvedAcArya-bI. e. ityupAdhidhArizrIpaNDitajagannAthazarmavAjapeyipraNItayA subodhi nyAkhyavyAkhyayA smlkRtH| gaMgAviSNu zrIkRSNadAsa, mAlika "lakSmIveGkaTezvara" sTIm -presa, kalyANa-bambaI. saM0 1998, zake 1863. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drakAra sakArAka mudraka aura prakAzakagaMgAviSNu zrIkRSNadAsa, adhyakSa-"lakSmIveGkaTezvara" sTIm-presa, kalyANa-bambaI. punarmudraNAdi sarvAdhikAra "lakSmIveGkaTezvara" mudraNayantrAlayAdhyakSake adhIna hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHAKRADATTA BY CHAKRAPANI DATTA. TRANSLATED AND MADE EASY. BY AYURVEDACHARYA PANDIT JAGANNATHASHARMA BAJPEYEE, Professor, Ayurveda College, Benares Hindu University. THIRD EDITION. PUBLISHED BY THE PROPRIETOR, SHRI LAXMI VENKATESHWAR.STEAM PRESS. KALYAN-BOMBAY Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --------- ---------- dvitIya saMskaraNake viSayameM do zabda / BORDEREDEOGaaaaaaaaaaaaaaaa usa parama pitA paramAtmAko koTizaH dhanyavAda hai ki, jisakI asIma anukampAse " subodhinI sahita cakradatta" ke dvitIya saMskaraNa prakAzita karanekA suavasara samupalabdha huA / aneka truTiyoMke rahate hue bhI prathama saMskaraNako pAThakoMne jisa prakAra apanAyA usase parama santoSa huA / isa saMskaraNameM pahilekI prAyaH sabhI truTiyAM dUra kara dI gaI haiM, phira bhI bhUla honA manuSyameM svAbhA* vika hai ataH sahRdaya mahAnubhAvoMse sAdara nivedana hai ki, yadi koI truTi unakI dRSTimeM Ave to use kRpayA lekhaka yA prakAzakake pAsa likhakara bheja deM / unake prati kRtajJatA pragaTa karate hue tIsare saMskaraNameM una truTiyoMkA sudhAra kara diyA jaaygaa| vinamra nivedaka:jagannAtha zarmA vAjapeyI. DOOOOOOOODCDDDDDDDDDDDDDDDEDEO Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinamra nivedanam / / mAnanIya-vAcaka-mahodayAH ! manuSya jIvanakA phala dharma, artha, kAma, mokSarUpI cAroM padArthoM kA prApta karanA hai, para zarIrakI ArogyatA vinA unameMse eka bhI nahIM sampAdana kiyA jA sktaa| jaisA ki maharSi agnivezane kahA hai dharmArthakAmamokSANAmArogyaM mUlamuttamam / rogAstasyApahartAraH zreyaso jIvitasya ca // usa Arogya zarIrakI rakSA tathA roga utpanna ho jAnepara unake vinAzake upAyoMkA varNana hI "Ayurveda" hai| ataeva parama kuzala vAgbhaTane likhA hai AyuSkAmayamAnena dharmArthasukhasAdhanam / __ AyurvedopadezeSu vidheyaH paramAdaraH // usa Ayurvedake AcArya sarva prathama devAdhideva brahmA, tataH prajApati, tataH azvinIkumAra, tataH indra, tataH bharadvAja, tataH agnivezAdi hue / una AcAryoMne apanI apanI vistRta saMhitAe~ sarva sAdhAraNake upakArArtha banAyIM / para samayake parivartanase alpAyu tathA sAmAnyabuddhiyukta manuSyamAtrako una saMhitAoMse sAra nikAlanA kaThina samajha, karuNAI maharSiyoM tathA sAmayika vidvAnoMne una saMhitAoMko aneka aGgoMmeM vibhakta kara diyA / ataH sAdhAraNa rItise usake do vibhAga hue / 1 rogacikitsA, aura 2 svaasthyrkssaa| jaisA ki zrImAn suzrutane likhA hai iha khalvAyurvedaprayAjanam, vyAdhyupasRSTAnAM vyAdhiparimokSaH svasthasya svAsthyarakSaNam iti / usameM rogavinAzArtha zIghra kriyAkI AvazyakatAkA anubhava kara rogavinAzameM prathama jJeya viSaya rogako jAnanA caahiye| taduktaM carake rogamAdau parIkSeta tato'nantaramauSadham / tataH karma bhiSakpazcAjJAnapUrva samAcaret // zrImAn mAdhavakArane "mAdhavanidAna" nAmaka roganirNAyaka-granthakA saMgraha kiyaa| isake kucha samayAnantara hI zrImAn carakacaturAnana dattopAha cakrapANijIne isa cikitsAsArasaMgraha " cakradatta" kI racanA kI / mAdhavanidAnake anantara hI isakI racanA huI, isameM kucha bhI sandeha nahIM / kyoMki jisa kramase rogoMkA varNana zrImAn mAdhavakArane kiyA hai, usI kramase cikitsA vidhAna isa granyameM varNita hai / isa granthake racayitA nayapAla nAmaka vaGgandezIya narendrake pradhAna vaidya the, jaisA ki unhoMne apanA paricaya isI granthake antameM diyA hai / isa granthakI racanAke sAtha hI unhoMne carakasaMhitAkI "AyurvedadIpikA" nAmaka vyAkhyA bhI kI thii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) vinamra nivedanam | isI liye unheM carakacaturAnanakI upAdhi bhI prApta huI thI, jaisA ki unakI carakasaMhitA vyAkhyAkI samApti ke paricaya se vidita hotA hai / inake AvirbhAvakA samaya IsavIya 1100 kA madhyakAla hai / jaisA ki zrImAn vartamAna dhanvantari mahAmahopAdhyAya kavirAja gaNanAthasenajIne pratyakSa zArI rake upodghAta meM likhA hai: tatazca paramekAdazazatake cakrapANirnAma nayapAlarAjasya vaidyavaraH prAdurbabhUva punazca cakrapA NakAlazca khrIstIyaikAdazazataka madhyabhAga iti sarvavAdisammataH siddhAntaH pUrvoktahetuH / isakI upayogitA tathA sAravattAkA anubhava kara hI carakasaMhitA ke TIkAkAra zrIyuta zivadAsa - senajIne isakI " tattvacandrikA " nAmaka saMskRta vyAkhyA kI / zrIzivadAsa senajIkA janmakAla 1500 I0 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / yaha grantha baMgAla meM banA thA, ataeva prathama baGgAlameM hI isakA pracAra bhI adhika huA aura abataka baGgAla meM cikitsAgranthoM meM "cakradatta" zreSTha samajhA jAtA hai / isa grantha meM ArSa praNAlI ke anusAra svalpamUlya meM taiyAra hone aura pUrNa lAbha pahu~cAnevAle kvAtha, kalka, cUrNa, avaleha, ghRta, taila, Asava, ariSTa Adi likhe gaye haiM aura unake banAnekI vidhikA vivecana isameM pUrNarUpa se kiyA gayA hai / isakI upayogitAko svIkAra kara hI anya prAntoMke vibhinna vidyAlayoMne apane pAThya granthoMmeM ise rakkhA, yahA~ taka ki hindU vizvavidyAlaya meM prophesara niyata honepara mujhe bhI sarva prathama isa grantha paDhAne kI AjJA milI / yaha san 1925 I0 ke agasta mAsakA avasara thA / usa samaya bAjAra meM jo "cakradatta" milatA thA, vaha atyanta vikRtAvasthA meM thA, ataeva mere hRdaya meM yaha bhAva utpanna huA ki isa granthapara sarala hindI TIkA likha tathA ise saMzuddha kara prakAzita karanA cAhiye / ataH maiMne isa " subodhinI " nAmaka TIkAkA likhanA prArambha kiyA aura vaha zrIgurupUrNimA saMvat 1983 ko samApta huI, ataeva zrIgurujI ke karakamaloM meM arpita hai / yadyapi san 1926 I0 meM kucha saMskaraNa vizeSa sudhArake sAtha nikala cuke haiM, para mujhe vizvAsa hai ki Apa isa subodhinI TIkAko vivecanAtmaka buddhise paDhakara isakI upayogitA avazya svIkAra kareMge / isa svalpa sevAse yadi sarvasAdhAraNako kucha bhI lAbha huA to maiM apane parizramako saphala samajhaMgA / isa pustaka chApane prakAzita karane aura dubArA chApanekA adhikAra Adi saba svattva sahita zrImAn " zrIveMkaTezvara " sTImmudraNayantrAlayAdhyakSa zrIseTha khemarAjajI zrIkRSNadAsajIko samarpaNa kara diyA hai / vinamra - nivedaka:jagannAthazarmA vAjapeyI AyurvedAcAryaH prophesara Ayurveda - hindU vizvavidyAlaya-vArANasIsthaH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // . atha cakradattasthaviSayAnukramaNikA / was viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH | viSayAH pRSThAMkAH avamaMyakAyako atha jvraadhikaarH| jvarasya tAruNyAdinizcayaH 5 nimbAdikAthaH maMgalAcaraNam tatra cikitsA sinduvArakAthaH abhidheyAdipratijJA AmajvaralakSaNam AmalakyAdikAthaH nirAmajvaralakSaNam cikitsAvidhiH triphalAdikAthaH navavare tyAjyAni sarvajvarapAcanakaSAyaH mustAdikkAthaH laMghanasya prAdhAnyaM vidhiH auSadhaniSedhaH cAturbhadrAvalehikA __ phalaM maryAdA ca annasayuktAsayuktAphalam " cUrNAdimAnam laMghananiSedhaH auSadhapAkalakSaNam "avalehasevanasamayaH samyaglaMghitalakSaNam ajIrNauSadhalakSaNam pippalyavalehaH avilaMdhitadoSAH ajIrNAnnauSadhayoroSadhAna dvandvajacikitsA vamanAvasthAmAha sevane doSAH " vAtapittajvaracikitsA anucitavamanadoSAH bhojanAvRtabheSajaguNAH triphalAdikkAthaH jalaniyamaH mAtrAnizcayaH , kirAtAdikkAthaH SaDaGgajalam sAmAnyamAtrAH nidigdhikAdikAthaH pUrvAparagranthavirodhaparihAramAha 3 kAthe jalamAnam paJcabhadrakAthaH jalapAkavidhiH mAnaparibhASA madhukAdizItakaSAyaH pathyavidhiH vAtajvaracikitsA 8 pittazleSmajvaracikitsA viziSTaM pathyam / prakSepAnupAnamAnam ,, (paTolAdikkAthaH) dvandva-sannipAtajvareSu pathyam vibhinnAH kAthAH , guDUcyAdikkAthaH vyAdhyAdiyavAgUH pittajvaracikitsA kirAtapAThAdiH kalkasAdhyayavAgvAditrAyamANAdikvAthaH kaNTakAryAdikAthaH paribhASA mRdvIkAdikvAthaH vAsArasaH maNDAdilakSaNam parpaTAdikkAthaH paTolAdikAthaH maNDAdisAdhanAthai jalamAnam vizvAdikAthaH amRtASTakakAthaH yavAgUniSedhaH aparaH parpaTAdiH aparaH paTolAdiH tarpaNaparibhASA drakSAdikAtha: paJcatiktakaSAyaH jvaravizeSa pathyavizeSa: antardAhacikitsA kaTukIcUrNam jvaranAzakayUSadravyANi zItakriyAvidhAnam dhAnyAdiH jvaraharazAkadravyANi vidAryAdilepaH vAtazleSmajvaracikitsA pathyAvazyakatA anye lepAH vAlukAsvedaH arucicikitsA jaladhArA mustAdikkAthaH bhojanasamayaH kaphajvaracikitsA paJcakolam apathyabhakSaNaniSedhaH pippalyAdikAthaH pippalIkvAthaH jvarapAcanAni , kaTukAdikAthaH AragvadhAdikvAthaH Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) viSayAH kSudrAdikvAthaH dazamUlakvAthaH mustAdikvAthaH dAdikvAthaH hiMgvAdimAnam mukhavairasyanAzanam sannipAtajvara cikitsA laMghanam laMghana sahiSNutA niSThIvanam nasyam saMjJAkArakaM nasyam aJjanam aSTAMgavalehikA madhuvyava thA paJcamuSTikaH paJcamUlyAdikvAthaH dazamUlam caturdaza kvAthaH pRSThAMkA: aSTAdazAGgakvAthaH aparo'STAdazAGgaH mustAdikvAthaH zaTayAdikvAthaH bRhatyAdikvAthaH bhAGgaryAdikAthaH dvipaJcamUlyAdikAthaH abhinyAsacikitsA ( kAravyAdikaSAyaH ) viSayAH 13 tazcikitsA mAtuluGgAdikAthaH abhinyAsalakSaNam kaNTharogAdicikitsA vyoSAdikAthaH trivRtAdikAthaH svedabAhulyacikitsA jihvAdoSacikitsA nidrAnAzAcakitsA sannipAte vizeSavyavasthA karNamUlalakSaNam gairikAdilepa: | kulatthAdilepa: 35 14 | jIrNajvaracikitsA 59 39 asya samayaH " guDUcIkAthaH " " ," triphalAkAthaH " guDUcyAdikkAthaH " yogAntaram 15 mustAdikAthaH " " " "" " " 22 " viSamajvare pathyam 16. viSamajvaraharamaJjanam 39 "" " -22221 " cakradatta "" guDapippalIguNAH | viSamajvarAcakitsA "" mahauSadhAdikAthaH vAsAdikAthaH 19 sAmAnya cikitsA | viSamajvarahara virecanam "" nasyam dhUpaH nasyAntaram dhUpAntaram apare yogAH | viziSTacikitsA kSIraSaTpalakaM ghRtam ,, dazamUlaSaTpalakaM ghRtam | snehe kAthyAdiniyAmikA paribhASA vAsAdyaM ghRtam "" 18 | guDUcyAdighRtapaJcakam peyAdidAnasamayaH | kSIradAnasamaya: pRSThAMkA: viSayA: 18 | paJcamUlIpayaH kSIrapAkavidhiH trikaNTakAdikSIram vRzvIrAdyaM kSIram "" "" "9 " kSIravinizcayaH saMzodhananizcayaH 35 vamanam virecanam "" 19 saMzodhana niSedhaH vastividhAnam virecananasyam 59 2252 39 "" 35 "" 59 " aMgAraka lam lAkSAditailam 20 yavacUrNAditailam | sarjAditailam tailAntaram "" 59 "" 29 17 devavyapAzrayaM karma pAThAdikAthaH sarpiSpAnAvasthA sarpiniSedhaH nAgarAdikAthaH | nirdazAhe kaphottare zamanamazanam hrIberAdikAtha: "" pippalyAdyaM ghRtam "" guDUcyAdikAthaH 22 |uzIrAdikvAthaH siddhasneha parIkSA == "" "" "" "" 39 "" 39 21 jvarAtisAre cikitsA | abhyaGgAdivibhAgaH SaTkaTvaratailam === 35 39 | AgantukaJcaracikitsA | krodhakAmAdijvaracikitsA bhUtajvarA cikitsA jvaramukte vayani 15 | vigatajvaralakSaNam "3 23 mustakAdikAthaH ghanAdikvAthaH paJcamUlyAdikAthaH kaliMgAdikAthaH vatsakAdikAthaH nAgarAdikAthaH pRSThAMkA: | kaliGgAdiguTikA utpalAdi cUrNam 23 " 24 atha jvarAtisArAdhikAraH / 26 27 "" 15 1:|: e rm b mi rn rgyungtsho m 'tho 'hmrgyuu rgyu. 25 26 " 55 "" ; rm che shts rn rm7 ss2 " " 28 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| - wwwer-or wwwPw-- w - - - - - - - - viSayaH pRSThAMkAH viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH - - - pRSThAMkAH vyoSAdicUrNam 28 vAtApittAtisAra kalkaH 32 takrasyAtra vaiziSTayam dazamUlIkaSAyaH kuTajAdikvAthaH " zuNThayAdikkAthaH viDaMgAdicUrNa kAtho vA , samaGgAdikAthaH 33 dhAnyakAdikAthaH kirAtAdicUrNadvayaM kAthadvayaM ca 29/hijjalasvarasaH citrakAdiguTikA vaTArohakalkaH paJcalavaNagaNanA athaatisaaraadhikaarH| aGkoThamUlakalkaH zrIphalakalkaH atisArAvizeSajJAnam 29 babbUladalakalkaH zrIphalapuTapAkaH AmAcakitsA kuTajAvalehaH nAgarAdikvAthaH atisAre jalavidhAnam aMkoThavaTakaH nAgarAdicUrNam atisAre'nnavidhAnam raktAtisAracikitsA bhUnimbAdyaM cUrNam AhArasaMyogizAlipAdiH , rasAJjanAdikalkaH kaphagrahaNyAzcikitsA aparaH zAlipAdiH viDaMgAdicUrNa kvAtho vA 34 pranthikAdicUrNam vyaJjanAniSedhaH vatsakAdikaSAyaH bhallAtakakSAraH viziSTAhAravidhAnam dADimAdikaSAyaH sannipAtagrahaNIcikitsA saJcitadoSaharaNam bilvakalkaH , dviguNottaracUrNam stambhanAvasthA bilvAdikalkaH | pAThAdicUrNam virecanAvasthA zallakyAdikalkaH kapitthASTakacUrNam dhAnyapaJcakam | taNDulIyakalkaH , dADimASTakacUrNam pramathyAH kuTajAvalehaH vArtAkuguTikA tilakalkaH AmAtisAranacUrNam tryUSaNAdighRtam pippalImUlAdicUrNam gudaprapAkAdicikitsA 35 masUraghRtam haridrAdicUrNam puTapAkayogyAvasthA zuNThIghRtam khaDyUSakAmbAlako kuTajapuTapAkaH citrakaghRtam nAgarAdipAnIyam zyonAkapuTapAkaH bilvAdighRtam pAThAdikkAthazcUrNa vA kuTajalehaH cAMgerIghRtam mustAkSIram kuTajASTakaH maricAcaM ghRtam saMgrahaNAvasthA anukta-jalamAnaparibhASA , 36 mahASaTpalakaM ghRtam paJcamUlyAdikAthazcUrNa vA SaDaGgaghRtam |cukranirmANavidhiH kaJcaTAdikkAthaH kSIridumAdyaM ghRtam , bRhaccukravidhAnam nAbhipUraNam kSIrapAnAvasthA takrAriSTam kirAtatiktAdikkAthaH vAtazuddhathupAyaH kAjIsandhAnam vatsakabIjakkAthaH pravAhikAcikitsA kalyANakaguDaH madhukAdicUrNam atisArasyAsAdhyalakSaNam 37 kUSmANDaguDakalyANakaH kuTajAdicUrNa kAtho vA atIsAre varjanIyAni , rasaparpaTI tAmrayogaH kAthAntaram vilvAdikvAtha: atha grhnnydhikaarH| | athaasho'dhikaarH| paTolAdikvAthaH grahaNIpratikriyAkramaH 37 arzasAJcikitsAbhedAH priyaMgvAdicUrNama grahaNyAM peyAH , arzoghnalepAH Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakradatta- - (8) viSayA wwwrorror ordererrorer- wo-wr wr - - - - - - - - pRSThAMkA viSaya viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH liGgAsi lepaH aparo lepaH vizeSavyavasthA / takraprAdhAnyam vizeSatakavidhAnam abhayAprayogAH anye yogAH dantyariSTaH nAgarAyo modakaH guDamAnam prANadA guTikA kAMkAyanaguTikA mANibhadramodakaH svalpazUraNamodakaH bRhacchUraNamodakaH sUraNapiNDI vyoSAdhaM cUrNam samazarkaraM cUrNam lavaNottamAcaM cUrNam nAgArjunayogaH vijayacUrNam bAhuzAlaguDaH guDapAkaparIkSA guDabhallAtakaH dvitIyaguDabhallAtakaH cavyAdighRtam palAzakSAraghRtam udakaSaTpalakaM ghRtam siMhyamRtaM ghRtam pippalAdyaM tailam raktArzazcikitsA raktasrAvannI peyA raktAzInAzakasAmAnyayogAH kuTajAvalehaH kuTajarasakriyA kuTajAdyaM ghRtam suniSaNNakacAMgerI ghRtam * kSAravidhiH 45 pratisAriNIyakSAravidhiH 54 viSTabyAjIrNa-rasazeSAjIrNa kSArapAkanizcayaH 55 cikitsA kSArasUtram " divA svapnayogAH kSArapAtanavidhiH ajIrNasya sAmAnya 46 kSAreNa samyagdagdhasya lakSaNam | cikitsA kSAradagdha uttarakarma viSUcikAcikitsA agnidagdhalakSaNam mardanam agnidagdha uttarakarma vamanam upadravacikitsA aJjanam aparamajanam pathyam udvartanaM tailamardanaM vA anuvAsanAvasthA upadravacikitsA agnimukhaM lauham 48 bhallAtakalauham 57/ atha krimirogaadhikaarH| arzonnI vaTI , pArasIkayavAnikAcUrNam 64 parivarjanIyAni "mustAdikAthaH piSTakapUpikAyogaH athaagnimaaNdyaadhikaarH| palAzabIjayogaH 49/cikitsAvicAraH surasAdvigaNakAtha: viDaMgAdicUrNa ca "hiMgvaSTakaM cUrNam viDaMgAdiyavAgUH , agnidIpakAH sAmAnyAH bimbIghRtam , yogAH 50 maNDaguNAH viDaMgaghRtam , atyagnicikitsA "yUkAcikitsA " vizvAdikkAthaH viDaMgAditailam 51 agnidIpakA yogAH " kapitthAdikhaNDaH | atha paannddurogaadhikaarH| " zArdUlakAJjikaH cikitsAvicAraH " agnimukhacUrNam " pAMDunAzakAH kecana yogAH 66 52/pAnIyabhaktaguTikA haiphalatrikAdikAthaH ayastilAdimodakaH "bRhadagnimukhacUrNam " maNDUravidhiH " bhAskaralavaNam " navAyasaM cUrNam agnighRtam 61 yogarAja: mastuSaTpalakaM ghRtam " vizAlAdyaM cUrNam bRhadagnighRtam lohakSIram . kSAraguDaH kAmalAcikitsA "citrakaguDaH 62 kAmalAnAzakA yogAH , mAmAjIrNacikitsA , aJjanam 54 vidagdhAjIrNacikitsA , aparamaanaM nasya ca 58 triphalAdighRtam Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| (9) - - - - - - - - - viSayAH pRSThAkAH viSayA: pRSThAMkA: | viSayAH pRSThAMkAH balAcaM ghRtam kUSmANDakarasAyanam 74 ajApazcakaM ghRtama lehAH kumbhakAmalAcikitsA kUSmANDakarasAyane dravamAnam 75 balAgarbha ghRtam halImakacikitsA vAsAkUSmANDakhaNDaH nAgabalAghRtam viDaMgAcaM loham nirguNDIghRtam vAsAkhaNDaH khaNDakAdyo lohaH maNDUravaTakAH atra pathyApathyam 76 candanAdyaM tailam punarnavAmaNDUram chAgasevotkRSTatA maNDUravajravaTakaH pariziSTam uraHkSatacikitsA dhAcyariSTaH atha raajykssmaadhikaarH| balAcaM ghRtam ____ 84 drAkSAghRtam haridrAdighRtam rAjayakSmaNi pathyam va 76 atha kaasrogaadhikaarH| . murvAdhaM ghRtam . zodhanam " vAtajanyakAse sAmAnyataH vyoSAdhaM ghRtam rAjayakSmaNi malarakSaNa pathyAzupAyAH prayojanam 77 paJcamUlIkvAthaH atha rktpittaadhikaarH| SaDaMgayUSaH " zRMgyAdilehaH raktapittacikitsAvicAraH 70 dhAnyakAdikkAthaH "vizvAdilehaH trivRtAdimodakaH . , azvagandhAdikkAthaH " bhAGgAdilehaH adhogAmi-raktapittacikitsA , dazamUlAdikkAthaH pittajakAsacikitsA pathyam kakubhatvagAdyutkArikA pathyam stambhanAvasthA mAMsacUrNam balAdikvAthaH stambhakayogAH nAgabalAvalehaH. zarAdikSIram vAsAprAdhAnyam lehadvayam >> viziSTarasAdividhAnam anye yogAH navanItaprayogaH " drAkSAdilehaH kSIravidhAnam , sitopalAdicUrNam " khajUrAdilehaH kecana lehAH , lavaGgAdyaM cUrNam zaTayAdirasaH dravamAnam 72 tAlIzAcaM cUrNa modakazca , kaphakAsacikitsA elAdiguTikA zRMgyAdicUrNam " pauSkakarAdikvAthaH / pRthvIkAyogaH madhutApyAdiloham "zRGgavarasvarasaH mUrdhni lepaH vindhyavAsiyogaH nasyam rasendraguTikA dazamUlakvAthaH uttaravastiH | elAdimanthaH ., kaTphalAdikvAthaH dUrvAdyaM ghRtam sarpiguMDaH " anye yogAH zatAvarIghRtam cyavanaprAzaH 80 harItakyAdiguTikA mahAzatAvarIghRtam cyavanaprAzasya guNAH " maricAdiguTikA prakSepamAnam "jIvantyAcaM ghRtam 81 samazarkaracUrNam vAsAghRtam | pippalIghRtam , haritakyAdimodakaH puSpakalkamAnam " pArAzaraM ghRtam vyoSAMtikA guTikA kAmadevaghRtam , chAgalAcaM ghRtam , manaHzilAdidhUmaH . saptaprasthaM ghRtam 74/ chAgaghRtam 82 aparo dhUmaH 79 navAGgayUSaH Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) viSayA: anyo dhUmaH vArtA kI dhUmaH dazamUlaghRtam aparaM dazamUlaghRtam dazamUlaSaTpalakaM ghRtam kaNTakAdvayam bRhatkaNTakArIghRtam rAsnAdyaM ghRtam agastyaharitakI bhRguharItakI hikkAzvAsayozcikitsAkramaH kecana lehAH nasyAni kacana yogAH gyAdicUrNam kalkadvayam amRtAdikAtha: dazamUlakkAthaH kulatthAdi kvAthaH guDaprayogaH aparaM gyAdicUrNam haridrAdilaha: mayUrapicchabhUti: bibhItaka cUrNam hiMsrAdyaM ghRtam tejovatyAdyaM ghRtam bhAGgaguDaH kulatthaguDaH pRSThAMkA: viSayAH 87 | svarasAbhAve grAhyadravyam bhRMgarAjaghRtam cikitsA kaNTakArIghRtam "3 "3 39 atha hikkAzvAsAdhikAraH / 89 97 "" "" 88 "2 39 "" "" 39 23 "5 laMghanaprAzastyam " vAtacchardicikitsA 39 pittacchardicikitsA " kaphacchardicikitsA 90 sannipAtajacchardicikitsA zItakaSAyavidhAnam zrIphalAdizItakaSAyA: | elAdi cUrNam 19 " kolamajjAdilehaH 27 "" cakradatta - " arocake cikitsopAyA: kavalagrahAH amlikAdikavalaH kAravyAdikavalaH tryUSaNAdikavala: 39 dADimarasa: yamAnISADavam kalahaMsakAH "" athArocakAdhikAraH / atha chardhadhikAraH / peyaM jalam raktacchardicikitsA triyo lehAH padmakAdyaM ghRtam "" 91 vAjatRSNA cikitsA pittajatRSNA cikitsA kaphajatRSNAcikitsA atha svarabhedAdhikAraH / kSatakSayajacikitsA 91 sarvajatRSNA cikitsA svarabhede cikitsAkramaH cavyAdicUrNam 92 sAmAnyacikitsA kecana yogAH uccairvyAharaNaja-svarabheda pRSThAMkA: atha tRSNAdhikAraH / " gaNDUSastAluzoSe anye yogAH " mukhAlepaH 33 vAriNA vamanam viSayAH 92 vaTaGgAdiguTI | cirotthatRSNAcikitsA jaladAnAvazyakatA 39 92 atha mUrcchAdhikAraH / 93 | sAmAnyacikitsA "" "" "" 19 | triphalAprayogaH 37 94 saMnyAsacikitsA | kharjUrAdimanthaH 94 manthavidhiH " tarpaNam " sarvamadAtyayacikitsA 95 dugdhaprayogaH " punarnavAdyaM ghRtam "" "" aSTAGgalavaNam " cavyAdicUrNam "" "3 "" yathAdoSaM cikitsAkramaH kolAdicUrNam | mahauSadhAdikAthaH bhramacikitsA 96 pathyAghRtam 99 96 pUgamada cikitsA kodravadhustUramadacikitsA 33 "" 97 "3 "" "" madyapAnavidhiH pAnavibhramacikitsA pRSThAMkA: dAhe sAmAnyakramaH kuzAdyaM ghRtaM tailaM ca phalinyAdilepa: hIberAdyavagAha : atha dAhAdhikAraH / atha madAtyayAdhikAraH / pAyA: svarasaprayogAH dazamUlakvAthaH 97 98 athonmAdAdhikAraH / 99 sAmAnyata unmAda cikitso "" "" purANa ghRtalakSaNam pAyasaH 98 " rd " 19 "" 99 99 39 "3 19 " 35 100 " "" "" "" 59 99 100 37 101 39. 101 = = = = Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L -awar " 114 " vissyaanukrmnnikaa| viSayAH pRSThAMkAH / viSayAH pRSThAMkAH / viSayAH pRSThAMkAH unmAdanAzakanasyAdi 101 snehalavaNam 107 AjaghRtam 112 siddhArthakAdyagadaH vibhinnasthAnasthavAtacikitsA ,, elAditailam 113 byUSaNAdyavartiH 102 zuSkagacikitsA balAzairIyakataile sAmAnyaprayogAH zirogatavAtacikitsA mahAbalAtailam kalyANakaM ghRtaM kSIrahanustambhacikitsA nArAyaNatelam kalyANakaM ca arditacikitsA mahAnArAyaNatelam mahAkalyANakaM ghRtam 103 manyAstambhacikitsA azvagandhAtailam 115 caitasaM ghRtam jihvAstambhacikitsA mUlakAdyaM tailam mahApaizAcikaM ghRtam kalyANako lahaH 108 rasonatelam hiMgvAdhaM ghRtam trikaskandhAdigatavAyu ketakyAcaM tailam lazunAdhaM ghRtam / cikitsA saindhavAdyaM tailam AgantukonmAdacikitsA mASabalAdikvAthanasyam mAsasaindhavalam ajanam vizvAcIcikitsA mASAditailam dhUpAH pakSAghAtacikitsA dvitIyaM mASatelam nasyam " harItakyAdicUrNam tRtIyaM mASatelam tIkSNoSadhaniSedhaH svalparasonapiNDaH caturtha mASatelam vigatonmAdalakSaNam vividhA yogAH 109 paJcamaM mASatelam athaapsmaaraadhikaarH| gRdhrasIcikitsA SaSThaM mahAmASatailam vAtakAdikrameNa sAmAnyatayanAgugguluH majjatnehaH gRdhrasyA vizeSacikitsA mahAsnehaH zcikitsA , vaMkSaNazUlAdinAzakAH yogAH 110 kubjaprasAraNItalama ajanAni zirAvyadhaH trizatIprasAraNItailam , dhUpotsAdanalepAH pAdadAhacikitsA saptazatIkaM prasAraNItelam 119 vacAcUrNam ekAdazazatikaM prasAraNItailam 120 anye yogAH jhijhinivAtAcikitsA aSTAdazazatikaM prasAraNItelam ,, svalpapaJcagavyaM ghRtam " kroSTakazIrSavAtakaNTakakhallI- mahArAjaprasAraNItelam .. 121 bRhatpaJcagavyaM ghRtam | cikitsA zuktavidhiH 123 mahAcaitasaM ghRtam AdityapAkagugguluH gandhAnAM kSAlanam kUSmANDakaghRtam bhAvanAvidhiH paJcapallavam brAhmaghRtam AbhAdigugguluH 111 nakhazuddhiH palaMkaSAdhaM tailam mizritavAtacikitsA vacAharidrAdizodhanam abhyaGgaH AhAravihArAH pUtizodhanam atha vAtavyAdhyadhikAraH vAtanAzakagaNaH turuSkAdizodhanam tatra sAmAnyatazcikitsA 106 kolAdipradehaH 112/ kastUrIparikSA bhinnabhinna sthAnasthavAtavaMzavAraH karpUrazreSThatA - cikitsA zAlvaNabhedaH kuSThAdizreSThatA . SaDdharaNayogaH azvagandhAghRtam mahAsugandhitelam pakvAzayagatavAtacikitsA 107/ dazamUlaghRtam " patrakalkavidhiH 104 105 pAdaharSacidi " Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - na 126 (12) viSayAH pRSThAMkAH / viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH lakSmIvilAsartalam 124 aSTakaTvaratailam . 131 zyAmAdikalkaH 137 dravadAnaparibhASA 125 kuSThAditailam yamAnyAdicUrNam anayorguNAH " athaamvaataadhikaarH| vividhA yogAH viSNutailam " sAmAnyatAzcakitsA 131] dvitIyaM hiMgvAdicUrNam , , sauvarcalAdiguTikA atha vaatrktaadhikaarH| zaTayAdipAcanam " hiMgvAdiguTikA zaTayAdikalkaH bAhyagambhIrAdicikitsA 125 rAsnAdazamUlakAthaH bIjapUrakamUlayogaH amRtAdikkAthadvayam eraNDatailaprayogaH svedanaprayogAH vAsAdikAthaH rAsnApaJcakam pittazUlacikitsA muNDitikAcUrNam rAsnAsaptakam bRhatyAdikAthaH pathyAprayogaH vividhA yogAH zatAvaryAdijalam guDUcIprayogAH " amRtAdicUrNam triphalAdikkAthaH guDUcyAzcatvAro yogAH "vaizvAnaracUrNam. eraNDatailayogAH vAtapradhAnacikitsA __" alambuSAdicUrNam aparatriphalAdikvAthaH pittaraktAdhikye paTolAdikAthaH,, dhAtrIcUrNam lepasekAH bhAgottaracUrNam kaphajazUlacikitsA kaphAdhikyaciphitsA. yogarAjagugguluH saMsargasannipAtajacikitsA 127 siMhanAdagugguluH paJcakolayavAgUH " paJcakolacUrNam navakArSikaH kAthaH " bhAgottaramalambuSAdicUrNam 134 bilvamUlAdicUrNam guDucIghRtam "triphalApathyAdicUrNam mustAdicUrNam zatAvarIghRtam ajamodAdyavaTakaH amRtAcaM ghRtam nAgaraghRtam dazapAkabalAtailam, amRtAghRtam AmazUlacikitsA guDUcyAditailam khuDDAkapadmakatailam zuNThIghRtAni " citrakAdikvAthaH nAgabalAtailam rasonapiNDaH " dIpyakAdicUrNam piNDatailatrayam prasAraNIrasonapiNDaH . pittAnilAtmajazUlacikitsA kaizoragugguluH rasonasurA kaphapittajazUlacikitsA amRtAdyo gugguluH ziNDAkI paTolAdikvAthaH amRtAkhyo gugguluH sidhmalA vAtazleSmajacikitsA yogasArAmRtaH " vizvAdikvAthaH " AmavAte vAni bRhadU guDUcItailam " rucakAdicUrNam | atha shuulaadhikaarH| hiMgvAdicUrNam athorustmbhaadhikaarH| zale vamanalaMghanAyupAyAH 136] eraNDAdikvAthaH 142 sAmAnyatazcikitsAvicAraH 130 vAtazUlacikitsA 137 hiMgvAdicUrNamaparam / kecana yogAH balAdikkAthaH . ,mRgazRGgabhasma lepadvayam viDaGgacUrNam vihAravyavasthA , tumburvAdicUrNam sannipAtajazUlacikitsA "vacAdicUrNam 135/yogadvayama 128 higvAdighRtam "hiMgvAdicUrNam 131 hiMgvAdicUrNam Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| pRSThAMkAH / viSayAH pRSThAMkAH viSayAH - - - www wre-WT viSayAH pRSThAMkAH vidAryAdirasaH 142 nArikelakhaNDaH . 147 rohiNyAdiyogaH .. 153 eraNDadvAdazakakvAthaH , kalAyacUrNAdiguTI . 148 dIptAgnyAdiSu snehamAtrA - " gomUtramaNDUram triphalAyogI "kaphajagulmajacikitsA zaMkhacUrNam annadravazUlacikitsA , vamanayogyatA lohaprayogaH vividhA yogAH " guTikAdiyogyatA mUtrAbhayAyogaH pathyavicAraH lepasvedI dAdhika ghRtam athodaavrtaadhikaarH| prayogaH zUlaharadhUpaH sAmAnyakramaH 148 ranjacikitsA apathyam kAraNabhedena cikitsAbhedaH , sannipAtajacikitsA atha prinnaamshuulaadhikaarH| zyAmAdigaNaH 149/vacAdicUrNam sAmAnyacikitsA 143 trivRtAdiguTikA " yamAnyAdicUrNam 154 viDaGgAdiguTikA haritakyAdicUrNam " hiMgvAdyaM cUrNa guTikA vA hiMgvAdicUrNam nAgarAdilehaH " pUtIkAdikSAraH zambUkabhasma nArAcacUrNam hiMgvAdiprayogaH vibhItakAdicUrNam lazunaprayogaH vacAdicUrNam tilAdiguTikA phalavartayaH mUtrajodAvartacikitsA , zambUkAdivaTI "surAprayogaH " nAdeyyAdikSAraH zaktuprayogaH 144 jambhajAAdAvartacikitsA "hiMgvAdibhAgottaracUrNam 155 lauhaprayogaH zakrajodAvartacikitsA 150 triphalAdicUrNam sAmudrAdyaM cUrNam kSudvighAtAdijacikitsA , kAMkAyanaguTikA nArikelAmRtam | athaanaahaadhikaarH| hapuSAcaM ghRtam saptAmRtaM lauham cikitsAkramaH vapalakaM ghRtam .. 156 guDapippalIghRtam pippalIghRtam tryUSaNAcaM ghRtam . dviruttaraM cUrNam trAyamANAdyaM ghRtam kolAdimaNDUram vacAdicUrNam drAkSAcaM ghRtam trivRtAdiguTikA bhImavaTakamaNDUram dhAtrISaTpalakaM ghRtam kSAralavaNam kSIramaNDUram rAThAdivartiH cavikAdimaNDUram bhASiTpalakaM ghRtam 151 trikaTukAdivartiH kSIraSaTpalakaM ghRtam guDamaNDUraprayogaH zuSkamUlakAdyaM ghRtam . bhallAtakaghRtam zatAvarImaNDUram sthirAdhaM ghRtam rasonAdyaM ghRtam tArAmaNDUraguDaH dantIharItakI rAmamaNDUram 146 atha gulmaadhikaarH| vRzvIrAdhariSTaH rasamaNDUram cikitsAkramaH 151/ raktagulmAcakitsA .. 158 triphalAlauham vAtagulmacikitsA 152 zatAhAdikalkaH lohAvalehaH eraNDatailaprayogaH tilakvAthaH dhAtrIloham -, lazunakSIram vividhA yogAH lohAmRtam 147 utpattibhedena cikitsAbhedaH , bhallAtakaghRtam khaNDAsalakI vidahyamAnagulmacikitsA ...., apathyam Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - www Howww , yavakSArayogaH vA " |dhyam AC (14) cakradattasthaviSayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH viSayAH pRSThAMkAH atha hRdrogaadhikaarH| elAdicUrNam 163 varuNAyaM tailam 168 vAtajahRdrogacikitsA 158 lohayogaH zastracikitsA pippalyAdicUrNam atha prmehaadhikaarH| nAgarakAthaH 159 zatAvAdighRtaM kSAra vA 169 pittajahRdrogacikitsA trikaNTakAdisarpiH aSTamehApahA aSTo kvAthAH anye upAyAH sukumArakumArakaM ghRtam zukramehaharaH kAtha: kSIraprayogaH phinamehaharaH kvAthaH | atha muutraaghaataadhikaarH|| kakubhacUrNam kaSAyacatuSTayI kaphajahRdrogacikitsA sAmAnyakramaH 164 SaNmehanAzakAH SaT kvAthAH 170 tridoSajahRdrogacikitsA vividhA yogAH kaSAyacatuSTayI puSkaramUlacUrNam trikaNTakAdikSIram "vAtajamehacikitsA nalAdikvAtha: godhUmapArthaprayogaH kaphapittamahacikitsA godhUmAdilapsikA pASANabhedakAthaH tridoSajamehacikitsA upAyAntaram vividhAH kvAthAH nAgabalAdicUrNam " ativyavAjamUtrAghAtAcaki0 165 cUrNakalkAH hiMgvAdicUrNam citrakAdyaM ghRtam , nyagrodhAdyaM cUrNam dazamUlakkAtha: trikaNTakAdyAH snehAH pAThAdicUrNam | athaashmydhikaarH| kaphapittamehayoH sarpiSI mRgshRnggbhsm| varuNAdikvAthaH krimihadrogacikitsA 165/dhAnvantaraM ghRtama vIratarAdikvAthaH "tryUSaNAdigugguluH .. 172 vallabhakaM ghRtam " zuNThayAdikvAdhaH " zilAjatuprayogaH zvadaMSTrAcaM ghRtam pASANabhedAcaM ghRtam 166 viDaMgAdiloham balArjunaghRtadvayam USakAdigaNaH mAkSikAdiyogaH atha muutrkRcchraadhikaarH| kuzAdyaM ghRtam " mehanAzakavihArAH 173 vAtajamUtrakRcchracikitsA 161 kaphajAzmarIcikitsA "pramehapiDikAcikitsA amRtAdikvAthaH varuNAdigaNaH " vAni pittajakRcchracikitsA vividhA yogAH tRNapaJcamUlam nAgarAdikvAthaH atha sthaulyaadhikaarH| zatAvodikkAtha: varuNAdikvAthaH sthaulye pathyAni harItakyAdikvAthaH zvadaMSTrAdikvAthaH kecanopAyAH guDAmalakayogaH zvadaMSTrAdikalka: vyoSAdisaktuyogaH evArubIjAdicUrNam anye yogAH prayogadvayam 174 kaphajacikitsA elAdikvAthaH amRtAdigugguluH tridoSajacikitsA trikaNTakacarNam navakagugguluH bRhatyAdikvAthaH pASANabhedAdicUrNam lauharasAyanam utpattibhedena cikitsAbhedaH kulatthAyaM ghRtam 168 triphalAdyaM tailam elAdikSIram tRNapaJcamUlaghRtam vaSapradehAH raktajamUtrakRcchracikitsA , varuNAdyaM ghRtam trikaNTakAdikvAthaH 163 saindhavavIratarAditailam , dalAdilepaH 173 " 75 aGgarAgaH Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| - - sindPrere--- - - - - 180 lepaH rohItakaghRtam vipayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH / viSayAH pRSThAMkAH ciJcAharidrodvartanam 175/ atha pliihaadhikaar| dazamUlaharItakI hastapAdasvedAdhikyAcakitsA , yamAnyAdicUrNam kaMsaharItakI aruSkarazothacikitsA athodraadhikaarH| vividhA yogAH viSazothacikitsA bhallAtakamodakaH sAmAnyatazcikitsA . 176) zothe vAni prayogadvayam vAtodaracikitsA , yakRcikitsA atha vRddhayadhikAraH / / sarvodarANAM sAmAnyacikitsA ,, vividhA yogA: vAtavRddhicikitsA 188 takravidhAnam atra zirAMvyadhavidhiH pittaraktavRddhicikitsA dugdhaprayogaH parikaro yogaH zleSmamedomUtrajavRddhicikitsA sAmudrAcaM cUrNam " rohItakacUrNam zirAvyadhadAhavidhiH pittodaracikitsA "pippalyAdicUrNam 182/rAsnAdikAthaH kaphodarAcakitsA 177 varddhamAnapippalIyogaH balAkSIram sannipAtAyudaracikitsA "pippalIcitrakaghRtam harItakIyogI pippalIghRtam triphalAkAtha: vividhA yogAH gacitrakaghRtam saralAdicUrNam paTolAdyaM cUrNam pathyAyogaH nArAyaNacUrNam 178 mahArohItakaM ghRtam AdityapAkaghRtam // dantyAdikalkaH " | atha shothaadhikaarH| aindrIcUrNam mAhiSamUtrayogaH rudrajaTAlapaH " vAtazothAcakitsA gomUtrayogaH 183 anye lepAH " pittajazothAcakitsA arkalavaNam , bilvamUlAdicUrNam kaphajazothacikitsA zimukvAthaH 184 badhnarogasya viziSTacikitsA " sannipAtajazothAcakitsA "saindhavAdyaM tailam indravAruNImUlotpATanam punarnavASTaka: kvAthaH rohitayogaH " zatapuSpAcaM ghRtam . 190 vividhA bogAH devadumAdicUrNam guDayogAH atha glgnnddaadhikaarH| dazamUlAdikvAthaH 179 anye yogAH 185/padhyam haritakyAdikvAthaH punarnavAdirasAdayaH eraNDatailAdiyogatrayI kSAraguTikA nasyam punarnavASTakaH kvAthaH punarnavAcaM ghRtam jalakumbhIbhasmayogaH punarnavAguggulayogaH punarnavAzuNThIdazamUlaghRte upanAha: gomutrAdiyogaH citrakAdyaM ghRtam uSitajalAdiyogI punarnavAdicUrNam paJcakolAdighRtam apare yogAH mANapAyasam |citrakaghRtam zastracikitsA dazamUlaSaTpalakaM ghRtam mANakaghRtam "nasyaM tailam citrakaghRtam 180 sthalapadmaghRtam amRtAditailam zaileyAcaM tailaM pradeho vA varuNamUlakvAthaH snuhAkSArasadvayam " zuSkamUlAdhaM tailama kAJcanArakalkaH nArAcaghRtam "punarnavAvalehaH 187 ArapaziphAprayogaH . 190 lepA: " bindughRtam Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- - - - PoPow--- wrior wrrrrorrorer viSayAH pRSThAMkA | viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH nirguNDInasyam 191/ sorezvaraM ghRtam 196 vividhA yogAH . 201 vividhAni nasyAni viDaMgAdyaM telam sadyovraNacikitsA vividhAni pAnAni naSTazalyacikitsA lepaH atha vidrdhydhikaarH| vizeSacikitsA chuchundarIvelam sAmAnyakramaH 196 vraNakrimicikitsA zAkhoTatvagAditailadvayam vAtavidradhicikitsA 197 triphalAgugguluvaTakaH nirguNDItelam pittavidradhicikitsA triphalAgugguluvaTakaH kArpAsapUpikAH zleSmajavidradhicikitsA , viDaMgAdigugguluH lepaH raktAgantuvidradhicikitsA , amRtAgugguluH zastracikitsA apakvAntarvidradhicikitsA, jAtyAdyaM ghRtam byoSAditailam pakkavidradhicikitsA , gaurAdyaM ghRtaM tailaM ca candanAdyaM tailam ropaNaM tailam 198 karaMjAcaM ghRtam gukhAdyaM tailam prapauNDarIkAdyaM ghRtam atha vrnnshothaadhikaarH| tiktAcaM ghRtam granthicikitsA 193 sAmAnyakramaH vAtajagranthacikitsA 198 viparItamalatailam vAtazothe lepAH pittajagranthicikitsA "aGgArakaM tailam zleSmapranthicikitsA aparI lepaH "prapauNDarIkAdyaM tailam lepaH pittAgantujazothalepAH dUrvAdyaM tailaM ghRtaM ca kaphajazothacikitsA zastracikitsA maJjiSThAdyaM ghRtam arbudacikitsA kaphavAtajazothacikitsA pATalItailam vAtArbudacikitsA lepavyavasthA candanAdyaM yamakam vimlApanam pittArbudacikitsA manaHzilAdilepaH kaphajArbudacikitsA raktAvasecanam ayorajaAdilepaH vizeSacikitsA pATanam savarNakaraNo lepaH upanAhAH romasaJjanano lepaH upodikAprayogaH godantaprayogaH vraNagranthicikitsA anye lepAH sarpanirmokayogaH atha shliipdaadhikaarH| | atha naaddiivrnnaadhikaarH| dAraNagrayogAH nADIvraNacikitsAkramaH 204 sAmAnyacikitsA prakSAlanam vAtajacikitsA lepadvayam tilAdilepaH pittakaphazalyacikitsA prayogAntaram vraNazodhanalepaH " sUtravartiH, vartayaH anye lepAH zodhanaropaNayogA: kaMgunikAmUlacUrNam zastracikitsA ropaNayogAH "kSAraprayogaH pittajazlIpade lepaH sUkSmAsyavraNacikitsA saptAGgagugguluH kaphazlIpadacikitsA dAhAdicikitsA sarjikAdyaM tailam vAtakaphajazlIpadacikitsA .. yavAdidhUpaH ,kumbhIkAdyaM tailam trikaTvAdicUrNam | vraNadAhano lepaH , bhallAtakAdyaM tailam pippalyAdicUrNam AgnidagdhavraNacikitsA ,, nirguNDItailam / kRSNAgho modakaH , jIrakaghRtam - 201 haMsapAdAditailam 206 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| (17) viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH / viSayAH pRSThAMkAH 212/ pratikAdilepaH atha bhgndraadhikaarH|| atha bhgnaadhikaarH| gandhakayogaH raktamokSaNam sAmAmyakramaH - 210 udvartanam vaDhapatrAdilepaH sthAnApannatAkaraNam sindUrayogaH / pakkApakkapiDakAvizeSaH lepaH kuSThaharo gaNaH trivRdAdyutsAdanam bandhamokSaNavidhiH bhallAtikAdilepaH ......" rasAjanAdikalkaH sekAdikam viSAdilepaH . . kuSThAdilepaH / pathyam zazAMkalekhAdilehaH / snuhIdugdhAdivartiH asthisaMhArayogaH ,, somarAjIprayogaH vilAdilepaH rasonopayogaH avalgujAyogaH vividhA lepAH varATikAyogaH... triphalAdikvAthaH navAMzako gugguluH vividhA yogAH , chinnAprayogaH saptaviMzatiko gugguluH lAkSAgugguluH ThAdikvAtha: vividhA upAyAH AbhAgugguluH " saptasamo yogaH viSyandanatelam satraNabhagnacikitsA " viDaGgAdicUrNam karavIrAdyaM tailam gandhatailam " vijayAmUlayogaH nizAdyaM tailam 24 bhanne vAni 212 vividhAM yogAH vayAni " atha kusstthaadhikaarH| vAyasyAdilepaH ---- athopdNshaadhikaarH| vamanam virecanam gajAdicarmamasIlepaH sAmAnyakramaH lepayogyatA avalgujaharitAlalepaH paTolAdikkAthAH lepAH dhAtryAdikvAthaH vAtike lepaseko paittike lepaH manaHzilAdilepaH 213 gajaleNDajakSArayogaH kuSTAdilepaH jayantIyogaH pittaraktaje triphalAdilepaH paJcanimbacUrNam prakSAlanam viDaMgAdilepaH citrakAdigugguluH triphalAmasIlepaH 218 " aparo viDaMgAdiH bhallAtakaprayogaH rasAjanalepaH .." darvAdilepaH bhallAtakatelaprayogaH babbUladalAdiyogAH " digajeMdrasiMho lepaH khadiraprayogaH sAmAnyopAyAH tiktaSaTpalakaM ghRtam pAkaprakSAlanakAthaH... bhUnimbakAcaM ghRtam sidhme lepAH 214 paJcatiktakaM ghRtam " kiTibhAdinAzakA lepAH karajAyaM ghRtam ,, mahAtiktaM ghRtam agAradhUmAdyaM telam ___" unmattakatelam liMgAzcikitsA mahAkhAdaraM ghRtam 215/paJcatiktakagugguluH atha shuukdossaadhikaarH| pAdasphuTananAzako lepaH ,vajrakaM ghRtam sAmAnyakramaH . 209 kacchraharalepI , AragvadhAditailam ,,, pratibhedacikitsA. pAnam . .. " haNakatelam pratyAkhyeyAH .. 210/pathyAyogaH ,mahAtRNakatalam ra "vividhA lepAH 209 vividhA lepAH tiktakaM ghRtam " anye lepAH ..." taNDulalepAH Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) roorw viSayAH pRSThAMkAH / viSayA: pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH 231 vajraka telam 221 vAsAdigugguluH 225 zirISAdilepaH 230 mAracAdya telam vividhA yogAH viSAcaM ghRtam bRhanmAracA tailam , aparaH paTolAdiH , paJcatiktaM ghRtam . viSatelam 222 guDUcyAdikAthaH mahApadmakaM ghRtam karavIrAcaM telam anye yogAH 226 snAyukacikitsA aparaM karavIrAcaM telam guDAdimodakaH lepaH sindUrAdyaM tailam ,hiMgvAdipuTapAkaH mahAsindUrAva tailam "varAyogAH atha msuurydhikaarH| AdityapAkaM tailam paJcanimbAdicUrNam "sAmAnyakramaH dUrvAdyaM tailam anAdizodhanamAraNam zamanam arkatailam kSudhAvatI guTI vamanavirecanaphalam jIrakAyaM ghRtam gaNDIrAdha telam vividhA yogAH paTolazuNThIghRtam muSTiyogaparibhASA citrakAdi tailam vividhA yogAH somarAjItelam pippalIghRtam sAmAnyaniyamaH drAkSAcaM ghRtam 228 dhUpAH pathyam .. zatAvarIghRtam vAtajacikitsA pittajacikitsA athodardakoThazIta visrpvisphottaadhikaarH| nimbAdikAthaH pittaadhikaarH| visarpa sAmAnyatazcikitsA 228 paTolAdikAthaH sAdhAraNaHkramaH vamanam anyatpaTolAdidvayam virecanayogaH virecanam khadirASTaka: kecana yogAH vAtavisarpacikitsA amRtAdikAthaH kuSThAdigaNaH udvartana lepazca pralepaH AnimanthamUlalepaH pittavisarpacikitsA pAdapiDakAcikitsA koThasAmAnyacikitsA virecanam pAkAvasthAprayogAH nimbapatrayogaH zleSmajavisarpacikitsA vividhAsvavasthAsu vividhA vividhA yogA yogA: bamanam sAmAnyacikitsA anye yogA: nizAdilepaH tridoSajavisarpacikitsA bimbyAdikAtha: athaamlpittaadhikaarH| prabhAvaH amRtAdigugguluH sAmAnyacikitsA 224 amRtAdikAthadvayam atha kssudrrogaadhikaarH| yavAdikvAtha: paTolAdikAthaH ajagallikAdicikitsA 234 zrRMgaverAdikAtha: 225 bhUnimbAdikkAthaH 230 valmIkacikitsA paTolAdikAthaH anye yogAH pAdadArIcikitsA aparaH paTolAdiH " candanAdilepaH upodikAdikSAratelam aparo yavAdiH " " zukatarvAdilepaH alasakacikitsA vAsAdikAthaH "kavalaprahAH kadaracippacikitsA phalatrikAdikAtha: zirISAdilepAH / padhinIkaNTakacikitsA pathyAdicUrNama dizAGgalepaH meM jAlagardabhacikitsA cikitsA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA / - - - - - viSayAH pRSThAMkAH . viSayAH pRSThAMkAH - viSayAH - - - pRSThAMkAH ahipUtanakacikitsA 236 nimbabIjayogaH 242 rohiNIcikitsA 247 gudabhraMzacikitsA , nimbatailayogaH kaNThazAlUkAdicikitsA cAMgerIghRtam ,,kSIrAditailam kaNTharogacikitsA mUSikAtelam ,, mahAnIlaM telam " kaTukAdikAthaH parikartikAcikitsA " palitanaM ghRtam , kAlakacUrNam bhavapATikAdicikitsA , zelukatalam paJcakolakakSAracUrNam yuvAnapiDakAdicikitsA 237 vRSaNakacchvAdicikitsA , pItakacUrNam mukhakAntikarA lepAH paTolAdighRtam 243 yavAgrajAdiguTikA kAlIyakAdilepaH , zUkaradaMSTrakacikitsA sAmAnyayogAH yavAdilepaH pAdadAhacikitsA pazcakolAdikSAraguTikA . rakSonAdilepaH mukharogacikitsA atha mukhrogaadhikaarH| sarvasaracikitsA dadhyAdilepaH 228 vAtajauSTharogacikitsA haridrAdilepaH 243 mukhapAkacikitsA zrIveSTakAdilepaH kanakatailam " jAtIpatrAdikAthagaNDUSaH majiSThAditelam pittajacikitsA "kRSNajIrakAdicUrNam kaphajacikitsA kuMkumAditailam " rasAanAdicUrNam medojacikitsA dvitIyaM kukkumAditailam " paTolAdidhAvanakaSAyAH zItAdacikitsA varNakaM ghRtam "dAArasakriyA raktasrAvacikitsA arUMSikAcikitsA 244 saptacchadAdikvAthaH " |caladantasthirIkaraNam haridrAdvayatelam paTolAdikvAthaH dantazulacikitsA dAruNacikitsA " zaiziracikitsA " triphalAdiyogAH nIlotpalAdilepaH "dagdhamukhacikitsA "paridaropakuzacikitsA triphalAditelam " daurgandhyaharo yogaH " dantavaidarbhacikitsA citrakAditailam " sahacaratelam adhikadantacikitsA gujAlam " irimedAditailam adhimAMsacikitsA zRMgarAjatailam dantanADIcikitsA lAkSAditailam pratimarzatailam adhimAMsAdicikitsA bakulAditailam indraluptacikitsA kapAlikAkrimidantacikitsA "laghukhAdiravATikA " vadanasaurabhadA guTI chAgIkSIrAdilepadvayam bRhatyAdikkAthaH snuhyAdhaM tailam nIlyAdicarvaNam " bRhatkhadiraguTikA AdityapAkatailam 241 hanumokSAdicikitsA 246| atha krnnrogaadhikaarH| candanAditailam jihvArogacikitsA , karNazUlacikitsA yaSTImadhukatailam kaNTakacikitsA __ " dIpikAtelam kRSNIkaraNam |jihvAjADayacikitsA "akepatrayogaH aparaM kRSNIkaraNam dantazabdacikitsA "anye yogAH apare yogAH upajihvAcikitsA "kSAratelam zaGkhacUrNaprayogaH , galazuNDIcikitsA | karNanAdacikitsA mAnam 242 tuNDIkaryAdicikitsA 247 apAmArgakSAratelam // 245/ Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) cakradattastha viSayAH pRSThoMkAH | viSayAH rrorepRSThAMkAH / viSayAH pRSThAMkAH - 261 . 262 , , sarjikAditailam 252 atha netrrogaadhikaarH| zirAvyadhavyavasthA dazamUlItailam " sAmAnyatazcikitsAkramaH 257 amlAdhyuSitacikitsA bilvatelam " zrIvAsAdiguNDanam , zirotpAtacikitsA karNanAvacikitsA laMghanaprAdhAnyam zirAharSacikitsA jambvAdirasaH "pAcanAni ., vraNazukracikitsA . karNanADIcikitsA pUraNam , phenAdivartiH karNapratinAhacikitsA karavIrajalasekaH " Azcyotanam vividhA yogAH zikhariyogaH " puSpacikitsA varuNAditailam lepAH " karajavartiH karNAkramicikitsA , Azcyotanam 258 saindhavAdivartiH dhAvanAdi 254 akhanAdisamayanizcayaH ,, candanAdicUrNAcanam kuSThAditailam , bRhatyAdivartiH . dantavartiH karNavidradhicikitsA , haridrAdyajanam zaMkhAdyaJjanam karNapAlIpoSaNam garikAdyaJjanam anyAnyajanAni durvyadhAdicikitsA pittajanetraroge Azcyotanam , kSArAJjanam lodhrapuTapAkaH paTolAdyaM ghRtam atha naasaarogaadhikaarH| kaphajacikitsA . kRSNAditailam pInasacikitsA saindhavAdyAzcyotanam ajakAcikitsA vyoSAdicUrNam , sAmAnyaniyamAH .. zazakaghRtadvayam pAThAditailam raktAbhiSyandacikitsA pathyam vyAghyAditailam dAAdirasakriyA timire triphalAvidhiH trikaTvAditalam vizeSacikitsA ,, jalaprayogaH kaliGgAdinasyam dhUpaH , sukhAvatI vartiH nAsApAkacikitsA , nimbapatraguTikA candrodayA vartiH zuNThayAditailaM ghRtaM vA bilvapatrarasapUraNam harItakyAdivartiH dIptAnAhacikitsA lavaNAdisiJcanam kumArikAvartiH pratizyAyacikitsA anye upAyAH triphalAdivartiH dhUmayogaH 6 netrapAkacikitsA anyA vartayaH zItalajalayogaH vibhItakAdikAthaH candraprabhA vartiH jayApatrayogaH vAsAdikAthaH , zrInAgArjunIyavartiH anye upAyAH bRhadvAsAdiH pippalyAdivartiH mASayogaH triphalAkAtha: vyoSAdivartiH avapIDaH AgantujacikitsA aparA vyoSAdiH krimicikitsA ,, sUryodyapahatadRSTicikitsA 261/nIlotpalAdyaJjanam / karavIratailam ,nizAdipUraNam ,patrAdyaJjanam / gRhadhUmAditailam netrAbhighAtanaM ghRtam , zaMkhAdyacanam citrakAditailam zuSkapAkannamasanam haridrAdiguTikA citrakaharItakI 257/anyadvAtamArutaparyayacikitsA , gaNDapadakajjalam " Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| . . (21) - - PUPP - - - - - - viSayAH pRSThAMkA: viSayAH viSayAH pRSThAMkAH dhUpaH aGguliyogaH 266 pillacikitsA 272 lepAH 277 nAgayogaH 267 zirAvyadhaH, zalAkAH praklinnavarmacikitsA ziraHkampacikitsA gauJjAjanam haridrAdevartiH yaSTayAcaM ghRtam saindhavayogaH majiSThAdyaJjanam mayUrAdyaM ghRtam uzIrAjanam tutthakAdisekaH , prapauNDarIkAdyaM tailam dhAtryAdirasakriyA pakSmoparodhacikitsA 273 mahAmAyUraM ghRtam / .. zRMgaverAdinasyam lekhyabhedyarogAH liGganAzacikitsA kaphAnAhAdicikitsA athaasRgdraadhikaarH| rujAharalepAH sAmAnyacikitsA 278 268/ atha shirorogaadhikaarH| dAAdikAthaH ghRtam zirAvyadhaH vAtikacikitsA 273 rasAjanAdiyogaH meSazRGgayAdyajanam zirobastiH |vividhA yogAH srotojAMjanam paittikacikitsA 274 sAmAnyAnayamaH rasAjanAjanam "nasyam puSpAnugacUrNam nAlanyajanam raktajacikitsA mudgAdyaM ghRtam nadIjAjanam zItakalyANakaM ghRtam kaphajacikitsA kaNAyogaH kRSNAdilepaH zatAvarIghRtam gaudhayakRdyogaH devadAdilepaH naktAndhyaharA vividhA yogAH,, sannipAtajacikitsA atha yonivyaapddhikaarH| triphalAghRtam " trikaTvAdikAthanasyam sAmAnyacikitsA : 280 mahAtriphalAghRtam "aparaM nasyam 275 vacAdiyogaH , kAzyapatraphalaM ghRtam lepAH, zatAvAdyaM tailam pariSecanAdyupAyAH timiranatraphalaM ghRtam 270 jIvakAditailam yonivizodhinI vartiH bhRGgarAjatailam bRhajjIvakAcaM telam . , doSAnusAravartayaH gozakRttailam , SaDvindutailam , yonyazcikitsA nRpavallabhatailam ,, kSayajacikitsA acaraNAdicikitsA abhijitalam . ..., krimijacikitsA ,, Akhutailam acikitsA , apAmArgalam 276 bhinnAdicikitsA puSpAdirasakriyA 271 nAgarAdiyogI yonisaMkocanam zuktikAcikitsA , sUryAvartacikitsA .. yonigandhanAzakaM ghRtam arjunacikitsA kukumanasyam ,, kusumasajananI vartiH piSTikAcikitsA kRtamAlaghRtam prAzaH, dUrvApAzaH upanAhacikitsA dazamUlaprayogaH rajonAzakayogau ... phalabIjavartiH anye prayogAH garbhapradA yogAH .. triphalAyogaH zarkarodakayogaH svarNAdibhasmayogaH aJjananAmikAcikitsA , anantavAtacikitsA niyatagarbhacikitsA nimiSavisandhicikitsA, 272/zaMkhakacikitsA putrotpAdakA yogAH , Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) viSayA: phalaghRtam aparaM phalaghRtam somaghRtam nIlotpalAdi ghRtam bRhacchatAvarIghRtam lonAkA yogAH AragvadhAdim karpUrAditailam kSAram garbhAvacikitsA apare prayogAH kazerukAdikSIram kazerukAdicUrNama zuka garbhacikitsA sukhaprasavopAyAH suprasUtikaro mantraH yantraprayogaH aparApAtanayogAH aparo mantraH apare yogAH makkala cikitsA raktasrAvacikitsA kikzarogacikitsA atha strIrogAdhikAraH hIrAdikAthaH amRtAdikAtha: sahacarAdikAthaH vajraka paJcajIrakaguDaH kSIrAbhivardhanam stanyavizodhanam stanakIla cikitsA stanazotha cikitsA stanapIDAcikitsA stana kaThinIkaraNam zrIparNItelam kAsIsAditailam pRSThAMkA: viSayAH viSayAH 282 stanasthirIkaraNam 288 puSkarAdicUrNam 283 yonisaMkocanaM vazIkaraNaM ca 289 tRSNAcikitsA RRRRRRR "" 99 284 sAmAnyakramaH " cakradattastha 99 RRRR (netrAmayacikitsA atha bAlarogAdhikAraH / sidhmapAmAdicikitsA 35 tuNDicikitsA " nAbhipAkAcakitsA "" 95 289 | azvagandhaghRtam cAGgerIghRtam kumAra kalyANakaM ghRtam aSTamaGgalaM ghRtam lAkSAditailam | grahacikitsA 290 | sArvakAmiko mantraH " balimantraH nandanAmAtRkAcikitsA sunandAlakSaNaM cikitsA ca ahiNDikAcikitsA | anAmakacikitsA | anAmakaharaM tailam kajjalam 284 | apare prayogAH "" / . "" "" "" ". 35 35 99 "" 35 "" 285 sAmAnyamAtrAH | haridrAdikAtha: cAturbhadracUrNam dhAtakyA dilehaH rajanyAdicUrNam 286 | mizyAdilehaH | zRGgayAdilehaH chardicikitsA " peTathAdipiNDaH " bilvAdikvAthaH " samaGgAdikvAthaH 291 1 pUtanAcikitsA | mukhamaNDikAcikitsA kaThapUtanAmAtRkAcikitsA zakunikAcikitsA | zuSkarevatI cikitsA | arthakA cikitsA bhUsUtikAcikitsA | nirRtAcikitsA "3 19 "" "" "" 22 | pilipicchilikAcikitsA 298 22 287 nAgarAdikvAthaH "" samaGgAdiyavAgUH "" "" 35 "" "" "" lAjAyogaH priyaGgvAdikalkaH | raktAtisArapravAhikAcikitsA " mahaNyatIsAranAzakA yogAH 292 nimbapatrayogaH "" "" punarnavAyogAH "" 33 bilvAdikSIram 288 | gudapAka cikitsA "" ,, mUtrapratAlupAta cikitsA "" mahAgadaH "3 | mukhapAkacikitsA dantodbhavagadacikitsA | ariSTazAntiH | hikkA cikitsA | citrakAdicUrNam " saMyogaja viSacikitsA ," kITAdiviSacikitsA 293 | mUSakaviSacikitsA vRzcikacikitsA | godhAdiviSacikitsA pRSThAMkA: " drAkSAdileha : "" 22 kAlikA cikitsA atha viSAdhikAraH / | sAmAnya cikitsA pRSThAMkA: | pratyaGgirAmUlayogAH sarpadaSTacikitsA 293 35 b i m b m b gtso 99 295 29 59 296 Li "2 35 297 = = = = = = = "" "9 298 " = = = = = 299 vividhAvasthAyAM vividhA yogAH,, 300 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayA: mInAdiviSacikitsA zvaviSacikitsA bhekaviSacikitsA lAlAviSacikitsA nakhadaMtaviSe lepaH kITaviSacikitsA mRtasaJjIvano'gadaH sAmAnyavyavasthA pathyArasAyanam abhayAprayogaH lauhatriphalAyogaH pippalIrasAyanam triphalArasAyanam vividhAni rasAyanAni azvagandhArasAyanam dhAtrItikarasAyanam vRddhadArakarasAyanam hastikarNacUrNarasAyanam dhAtrIcUrNarasAyanam guDUcyAdileha:' sArasvataghRtam jalarasAyanam amRtasAraloharasAyanam jalanizvayaH dugdhanizcayaH lauha mAtrAnizcayaH prakSepyoSadhanirNayaH lohamAraNavidhiH | bhojanAdiniyamaH bhojanavidhiH atha rasAyanAdhikAraH / phalazAkaprayoga: sthAlIpAka vidhiH puTapAka vidhi: lauhapAkarasAyanam trividhapAkalakSaNam trividhapAkaphalam prakSepya vyavasthA lohasthApanam lohA ghRtAharaNam pRSThAMkA: viSayAH 300 triphalA ghRta niSekaH | lohapAkAvaziSTaghRtaprayogaH lohA rasAyanam 39 301 abhraka bhasmavidhiH | loha sevanavidhiH anupAna pathyAdikam "" 33 "" "" 301 koSThabaddhatAharavyavasthA mAtrAvRddhihAsaprakAra: "" 302 amRtasAra lauha sevanaguNAH upasaMhAraH sAmAnyaloha rasAyanam kAntaprazaMsA rasAdirasAyanam tAmrarasAyanam zilAjaturasAyanam "" 59 "2 "" "" "" 303 | zilAjatubhedAH prayogavidhiH parIkSA ca zilAjatuguNAH pathyApathyam zivAguTikA: 27 304 | zivAguTikAguNAH amRtabhallAtakI "" " viSayAnukramaNikA | pRSThAMkA: "" 97 "2 "" " vidArI cUrNam 305 AmalakacUrNam vidArIkalka: "" 306 | svayaMguptAdicUrNam RR uccaTAcUrNam 307 madhukacUrNam "" "" " 97 viSayAH 307 godhUmAdyaM ghRtam zatAvarIghRtam guDakUSmANDakam "" 308 sAmAnyavRSyam gokSurAdicUrNam mASapAyasaH rasAlA matsyamAMsayogaH | nArasiMha carNam 33 liMgavRddhikarA yogAH | azvagandhAditailam ," 309 | bhallAtakAdilepa: anye yogAH " "" "" " "" 310 "" "" "" "" 311 312 " "" | atha vAjIkaraNAdhikAraH / 315 "" 313 " "" sadyaH snehyAH " snehana yogAH 314 "" 39 55 39 199 "" kuprayogajaSAMDhayacikitsA atha mukhagandhaharo yoga: adhovAtagandhacikitsA "" atha snehAdhikAraH / snehavicAraH, snehasamayaH | snehA anarhA vA snehavidhiH (23) pRSThAMkA: | pAzvaprasRtikI peyA yogAntaram | snehavicAra: upasaMhAraH "" " svedaprayogavidhiH, svedAH 316 sAmAnyavyavasthA asvedyAH | anAmeyaH svedaH | samyasvinnalakSaNam 316 317 39 318 atha svedAdhikAraH / sAmAnyavyavasthA, mantraH vamanoSadhapAnaniyamaH 29 | mAtrAnupAnanizvayaH | snehavyApatticikitsA snehamaryAdA vamanavirecanasamayaH | snigdhAtisnigdhalakSaNam 35 asnigdhAtisnigdhacikitsA 321 atisvinnalakSaNaM cikitsA ca " 55 "3 319 "" 319 "" "" 320 ARAR atha vamanAdhikAraH / " "" "" "" "" 59 "" "" 321 "" 322 "" 93 "" 323 "7 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - --- - - - - - -- - - - - 05 354 130 327 (24) ckrdttsth-vissyaanukrmnnikaa| - - - -- - viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH | viSayAH pRSThAMkAH vamanakarA yogAH 323 bastidAnavidhiH 328 dhUmapAnavidhiH vamanAthai kAthamAnam samyaganuvAsitalakSaNam dhUmavartayaH nimbakaSAyaH " anuvAsanottaropacAraH , dhUmAnahoH,dhUmavyApat , vamanadravyANi ,, snehavyApaJcikitsA: 329 atha kvlgnndduussaadhikaarH| samyagvamitalakSaNam vizeSopadezaH sAmAnyabhedAH durvabhitalakSaNam nAnuvAsyAH sukavalitalakSaNam saMsarjanakramaH 324 anAsthApyAH vividhA gaNDaSAH hInamadhyottamazuddhilakSaNam " | atha niruuhaadhikaarH| , zuddhimAnam athaashcyotnaadydhikaarH| sAmAnyavyavasthA prasthamAnam AzcyotanavidhiH 336 ayogAtiyogacikitsA " dvAdazaprasRtiko bastiH , atyuSNAdidoSAH aJjanam, , suniyojitabastilakSaNam , zalAkA aJjanakalpanA, avAmyA: bastidAnavidhiH aJjananiSedhaH atha virecnaadhikaarH| sunirUDhalakSaNam ,, tapeNam , tRptalakSaNam sAmAnyavyavasthA 324 nirUhamaryAdA 331 puTapAkaH koSThavinizcayaH 325 nirUhavyApazcikitsA ." | atha shiraavydhaadhikaarH| mRduvirecanam " sunirUDhe vyavasthA " brIhimukhakuThArikayoH ikSupuTapAka: , arddhamAtriko bastiH prayogasthAnam pippalyAdicUrNam " anuktauSadhagrahaNam 332 ayogAdivyavasthA 339 harItakyAdicUrNam atha kSArabastiH / uttarakRtyam trivRtAdiguTikA leho vA , vaitaraNabastiH zirAvyadhaniSedhaH abhayAdyo modakaH picchilabastayaH pathyavyavasthA eraNDatailayogaH bastiguNaH vizuddharaktino lakSaNam ." samyagviriktaliMgam / 326 atha nsyaadhikaarH| atha svsthvRttaadhikaarH| durviriktaliGgam dinacaryAvidhiH ativiriktalakSaNam nasyabhedAH 340 pathyaniyamaH pratimarzavidhAnam aJjanAdividhiH abhyaGgavyAyAmAdikam yathAvasthaM vyavasthA avapIDaH 222 sAmAnyaniyamAH .. 341 atiyogacikitsA nasyam " RtucaryAvidhiH / avirecyAH pradhamanam zirovirecanam " ziziracaryA, vasantacaryAH athaanuvaasnaadhikaarH| samyaknigdhAdilakSaNam 334 grISmacaryyA, varSAcaryA 342 snehamAtrAkramI 327 nasyAnarhAH " zaraccayA, sAmAnyatucaryA , vidhiH , dhUmAdikAlanirNayaH " upasaMhAraH, atha bastibastinetravidhAnam , atha dhuumaadhikaarH| granthakAraparicayaH / , nirUhAnuvAsanamAtrA 328 dhUmabhedAH, dhUmanetram ,, TIkAkAraparicayaH , iti cakradattastha-viSayAnukramaNikA smaaptaa| 338 332 " hemantacaryAvidhiH Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... . . . . . 444 zrIgaNezAya nmH| PASS. THD SHAL Com-dimananmidin cakradattaH / subodhinyAkhyabhASATIkayopetaH / atha jvraadhikaarH| cikitsaavidhiH| rogamAdau parIkSeta tato'nantaramauSadham / tataH karma bhiSak pazcAjjJAnapUrva samAcaret // 3 // maGgalAcaraNam / vaidya ko prathama nidAna pUrvarUpAdike dvArA rogakI parIkSA karanI guNatrayavibhedena mUrtitrayamupeyuSe / cAhiye, tadanantara auSadhakA nizcaya kara zAstrajJAnapUrvaka trayAbhuve trinetrAya trilokIpataye namaH / / 1 // cikitsA karanI cAhiye // 3 // TIkAkArakRtamaMgalAcaraNam / navajvare tyAjyAni / lakSmI vivarddhayatu kIrtitatiM tanotu navajvare divAsvapnasnAnAbhyaGgAnamaithunam / zAnti dadAtu vidadhAtu zarIrarakSAm / krodhapravAtavyAyAmakaSAyAMzca vivarjayet // 4 // vinAnvinAzayatu buddhimupAkarotu navIna varameM dinameM sonA, snAna. mAliza, anna, bhAvAnprakAzayatu me gurupAdareNuH // 1 // | maithuna, krodha, adhikavAyu, kasarata tathA kvAthakA tyAga karanA cikitsaikaphalasyAsya cakradattasya bodhinIm / cAhiye // 4 // TIkAM karomi bhASAyAM sadvaidyA anumanvatAm // 2 // laMghanasya prAdhAnyaM vidhiH phalaM maryAdA ca / sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNarUpI bhedoMse trimUrtiyoM (brahmA, jvare laGghanamevAdAvupadiSTamRte jvarAt / viSNu, mahezatA ) ko prApta honevAle, tInoM vedoMke prakAzaka yA kSayAnilabhayakrodhakAmazokazramodbhavAt // 5 // tInoM lokoMke utpAdaka tathA unake svAmI zrIzivajIke liye AmAzayastho hatvAni sAmo mArgAnpidhApayan / praNAma karatA huuN||1|| vidadhAti jvaraM doSastasmAllaMghanamAcaret // 6 // abhidheyaadiprtijnyaa| anavasthitadoSAgnerlaGghanaM doSapAcanam / nAnAyurvedavikhyAtasadyogaizcakrapANinA / jvaraghnaM dIpanaM kAGkSArucilAghavakArakam // 7 // kriyate saMgraho gUDhavAkyabodhakavAkyavAn // 2 // prANAvirodhinA cainaM laMghanenophpAdayet / cakrapANijI aneka AyurvedIya granthoM meM likhe hae| balAdhiSThAnamArogyaM yadartho'yaM kriyaakrmH||8|| uttama yogoMkA unake gUDhArtha vAkyoMko spaSTa kara saMgraha navIna jvarameM laMghana (upavAsa karAnA) hI ucita hai. karate haiN||2|| para kSayaja (dhAtukSayaja tathA rAjayakSmahetuka ) vAtajanya, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [ jvarA - Horrorrorriers-- wwwwwwwwwww bhayajanya tathA kAma, krodha, zoka aura thakAvaTase utpannajvarameM vmnaavsthaamaah| laMghana na karanA cAhiye / sAma (Amayukta) doSa AmAzayameM pahu~ca aniko naSTa kara rasAdivAhI mArgoko banda karatA huA sadyo bhuktasya vA jAte jvare santarpaNotthite / jvara tpanna karatA hai, ataH laMghana karanA cAhiye / laMghana vamanaM vamanArhasya zastamityAha vAgbhaTaH // 14 // avyavasthita ( nyUnAdhikyako prApta ) doSa tathA agniko kaphapradhAnAnukliSTAndoSAnAmAzayasthitAn / svasthAna tathA samAna mAnameM prApta karatA aura AmakA pAcana, buddhvA jvarakarAnkAle vamyAnAM vamanaiharet // 15 // jvarakA nAza, AgnikI dIpti, bhojanakI abhilASA tathA bhojanameM mAci utpanna karatA aura zarIrako halakA banAtA hai| para bhojana karaneke anantara hI Aye hue tathA adhika bhojana laMghana itanA hI karAnA cAhiye ki jisase balakA adhika karanese Aye hue barameM vamanayogya rogiyoMko vamana karAnA hrAsa na ho, kyoMki ArogyakA Azraya bala hI hai aura Aro- | hitakara hai / yadi jvara-kAraka doSa phaphapradhAna, AmAzayameM gyaprAptike liye hI cikitsA hai // 5-8 // sthita tathA var3he hue (hallAsAdiyukta) hoM, to unheM kaphavR ddhike samaya arthAt prAtaHkAla vamanayogya rogiyoMko vamana lNghnnissedhH| karAkara nikalavA denA cAhiye // 14 // 15 // tattu mAratakSuttRSNAmukhazoSabhramAnvite / * anucitvmndossaaH| kArya na bAle vRddhe ca na garbhiNyAM na durbale // 9 // bAtajvaravAleko tathA bhUkha, pyAsa, mukhazASa ba bhramase| anupasthitadoSANAM vamanaM taruNe jvare / pIDita tathA bAlaka, vRddha va garbhiNIko laMghana na karAnA hRdrogaM zvAsamAnAhaM mohaM ca kurute bhRzam // 16 // cAhiye // 9 // nabIna uvarameM bhI yadi do doSa ukliSTa ( hallAsAdiyukta ) na hoM to vamana karAnA, hRdayameM darda, zvAsa, apharA tathA samyaglaMghitalakSaNam / mUrchAkA hetu ho jAtA hai // 16 // vAtamUtrapurISANAM visaMgai gAtralAghave / / jlniymH| hRdayodgArakaNThAsyazuddhau tandrAklame gate // 10 // svede jAte rucau cApi kssutpipaasaashodye| / tRpyate salilaM coSNaM dadyAdvAtakaphajvare / kRtaM laMghanamAdezyanniya'the cAntarAtmani // 11 // / madhotthe paittike vAtha zItalaM tiktakaiH zRtam // 17 // dIpanaM pAcanaM caiva jvaraghnamubhayaM ca tt| apAnavAyu, mUtra tathA malakA bhalIbhAMti niHsaraNa ho,| srotasAM zodhanaM balyaM rucisvedapradaM zivam // 18 // zarIra halakA ho, hRdaya halakA ho, DakAra sApha Ave, kaNThameM | vAtakaphajvarameM pyAsakI zAntike liye garama garama jala kaphakA saMsarga na ho, mukhakI virasatA naSTa ho gayI ho, tandrA, pilAnA cAhiye tathA madya pInese va pittase utpanna jvarameM tathA glAni dUra ho gayI ho, pasInA nikalatA ho, bhojanameM tiktarasa yukta oSadhiyoMke sAtha auTAneke anantara chAna, ruci ho, bhakha tathA pyAsa rokanekI zakti na rahI ho aura mana ThaNDA kara denA cAhiye // 17 // isa prakAra prayukta jala agniprasanna ho to samajhanA cAhiye ki laMghana ThIka hogyaa||10||11|| dIpaka, AmapAcaka, jvaranAzaka, chidazodhaka, valavardhaka, atilNdhitdossaaH| | sAciMkAraka aura pasInA lAneva lA aura kalyANakara hotA hai // 18 // parvabhedo'Ggamardazca kAsaH zoSo mukhasya ca / SaDaGgajalam / kSutpraNAzo'rucistRSNA daurbalyaM shrotrnetryoH||12|| manasaH saMbhramo'bhIkSNamUrdhvavAtastamo hRdi / mustprpttkoshiircndnodiicynaagraiH| dehAgnibalahAnizca laMghane'tikRte bhavet // 13 // zRtazItaM jalaM dadyAtpipAsAjvarazAntaye // 19 // ati laMghana karanese sandhi tathA zarIrameM pIDA, khAMsI, paDA, khaza, lAla candana, sugandhavAlA tathA soMTha DAla pipAsAyukta jvarakI zAntike liye nAgaramothA, pittapA. mukhakA sUkhanA, bhUkhakA nAza, aruci, pyAsa, kAna tathA netroma | ni tathA natrAma auTAkara, ThaNDhA kiyA jala denA cAhiye // 19 // nirbalatA (svaviSayagrahaNAsAmarthya) manakI anvsthittaa,aadhik| DakArakA AnA, behozI tathA zarIra, Ani va balakI kSINatA 1 vamanake yogya tathA ayogya isI granthameM Age dhamanAdhi. hotI hai // 12 // 13 // kArameM batAveMge, ataH vahAMse jaannaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] pUrvA paragranthavirodhaparihAramAha / mukhyabheSajasambandho niSiddhastaruNe jvare / toyapeyAdisaMskAre nirdoSaM tena bheSajam // 20 // navIna jvara meM pradhAna auSadha ( kAtha cUrNa Adi) kA niSedha hai, para jala yA annake saMskAra meM auSadha prayoga. doSakAraka nahIM hotA // 20 // jalapAkavidhiH / yadapsu zrutazItAsu SaDaGgAdi prayujyate / karSamAtraM tatra dravyaM sAdhayetprAsthike'mbhasi // 21 // ardhataM prayoktavyaM pAne peyAdisaMvidho / jo SaDaGgAdi dravya garama kara ThaNDe pAnImaM diye jAte haiM arthAt jahAM kevala jala kucha auSadhiyoM ke sAtha pakAkara ThaNDA karanA likhA hai vahAM 1 tolA dravya 64 tolA jalemeM pakAnA caahiye| AdhI rahane para pIne tathA peyA yUSa maNDAdike liye prayukta karanA cAhiye // 21 // * pathyavidhiH / bamitaM laMghitaM kAle yavAgUbhirupAcaret // 22 // yathAstrauSadhasiddhAbhirmaNDapUrvAbhirAditaH / bhASATIkopetaH * AvazyakatAnusAra vamana tathA laMghana karAneke anantara pathya ke samayapara tattaddoSa zAmaka oSadhiyoMke sAtha auTe hue jalase siddha kiyA maNDa tathA yavAgU Adi kramazaH denA cAhiye // 22 // - 6 1 jala drava honese dravadvaiguNyamiti niyamAt tolA choDanA cAhiye / T: 1 ( 3 ) sAtha udara meM pIDA tathA jvara ho to munakkA, piparAmUla, cavya, cIteko soMThake jalameM banAyI gayI peya pilAnI jaDa, | cAhiye // 23-25 // dvandva - sannipAtajvareSu pathyam / pavamUlyA laghIyasyA gurvyA tAbhyAM sadhAnyayA // 26 kaNayA yUSapeyAdi sAdhanaM syAdyathAkramam / vAtapitte vAtakaphe tridoSe zleSmapittaje // 27 // vAtapittajvara meM laghupaJcamUla (zAliparNI, pRSThaparNI, choTI kaTerI, baDI kaTerI, gokharU ) ke jalase, vAtakaphajvara meM bRhatpaJcamUla ( belakA gUdA, sonApAThA, khambhAra, pADhala, araNI ) se, sannipAtajvara meM donoM paJcamUloM (dazamUla ) se, kaphapittajvara meM dhaniyA ke sahita choTI pIpalase siddha kiye jalameM yUSa peyA Adi banAkara denA cAhiye // 26 // 27 // vyAghrAdiyavAgUH / yavAgUH syAttridoSaghnI vyAghrIduHsparzagokSuraiH / choTI kaTerI, javAsA, gokhurUke jalameM siddha kI gayI yavAgU tridoSanAzaka hotI hai / viziSTaM pathyam / choTI pIpala va sauMTha pratyeka chaH chaH ma.ze le athavA kalka lAjapeyAM sukhajarAM pippalInAgaraiH zRtAm // 23 // dravya 4 tolA le kalka banA ekaprastha jala ( dravadvaiguNyAt pibejjvarI jvaraharAM kSudvAnalpAgnirAdita: 1. 128 tolA ) meM milA kalkasAdhya yavAgU banAnA cAhiye / peyAM vA raktazAlInAM pArzvavastiziroruji // 24 // pramANa bar3hA denA cAhiye // 28 // yahAM para kaNA va zuNThI | isI prakAra yadi adhika yavAgvAdi banAnA ho to jalAdikA zvadaMSTrA kaNTakArIbhyAM siddhAM jvaraharAM pibet / tIkSNa dravyakA tathA kalka dravya mRdu dravyoMkA upalakSaNa hai / koSThe vibaddhe saruji pibetpeyAM zRtAM jvarI ||25|| isakA bhAva yaha hai ki tIkSNavIrya dravya AdhA karSa, aura mRdumRdvIkA pippalImUlacavya citrakanAgaraiH / vIrya dravya 1 pala lekara 1 prastha jalateM pakA ardhAvaziSTa rahane jo jvarI kucha agmike udaya honese bubhukSeita ho use prathama para utAra chAnakara peyA yavAgU Adi banAnA cAhiye / choTI pIpala tathA soMThase pakAye hue jalase siddha kI huI peyA denI cAhiye | isase jvara naSTa hogA / tathA pasuliyoM, mUtrAzake Upara athavA zirameM zUlake sAtha yadi jvara ho: to gokharU, choTI kaTerIse siddha kiye hue jalameM lAla cAvaloMkI peyA banAkara pilAnI cAhiye / yadi malamUtrAdikI rukAvaTake peyAdisAdhanArthaM kvAthAdiparibhASA / 128 kalkasAdhyayavAgvAdiparibhASA | karSA vA kaNAzuNThayoH kalkadravyasya vA palam 28 vinIya pAcayedyuktyA vAriprasthena cAparAm / SaDaGgaparibhASeva prAyaH peyAdisammatA // 29 // * yavAgUmucitAdbhaktAccaturbhAgakRtAM vadet / payA, yavAgU Adi banAneke liye SaDaMgaparibhASA se hI vyavahAra karanA cAhiye / pUrvAbhyasta annakI apekSA caturthAMza cAvaloM kI yavAgU banAnI cAhiye // 29 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a - aurangewwwwwwwwwwws yaH ckrdttH| [jvarA G - maNDAdilakSaNam / jisa prakAra vRSTi miTTIke Dherako Adhika kIcaDa banA detI hai | usI prakAra baDhe hue kaphako yavAgU adhika bar3hA detI hai, ataH smaanvtaa30|| kaphAdhika jabarameM. tathA madAtyaya meM, nitya madya pInevAloMke syAdvilepI virldrvaa| / virldrvaa| | liye, prISmaRtumeM, pittakaphakI adhikatAmeM tathA UrdhvagAmI siktharahita 'maNDa, sikthasahita 'peyA,' adhika sIthasahita | ... raktapittase yukta uvarameM yavAgU na denI cAhiye / aisI dazAmeM 'yavAgU' tathA siktha hI jisameM adhika hoM aura drava kama ho jvara nAzaka phaloMke rasa tathA madhu va zakkara ke sahita lAI ke uMse"vilepI" kahate haiM * // 30 // saktuoMse tarpaNa hI karAnA cAhiye // 32-34 // trpnnpribhaassaa| maNDAdisAdhanArtha jalamAnam / annaM paJcaguNe sAdhyaM vilepI tu caturguNe // 31 // draveNAloDitAste syustarpaNaM laajsktvH||35|| maNDazcaturdazaguNe yavAgUH SaDguNe'mbhasi / | dravadravya ( jala yA kSIra yA phalarasa ) meM milAye hue khIlake saktu tarpaNa kahe jAte haiM / arthAt tRptikAraka hote haiM // 35 // bhAta paJcaguNa jalameM, vilepI caturguNa jalameM, maNDa caturdazaguNa jalameM tathA yavAgU chaH guNa jalameM pakAnI - jvaravizeSe pthyvishessH| caahiye:||31|| zramopabAsAnilaje hito nityaM rasaudanaH / yvaaguunissedhH| mudgayUSaudanazcApi deyaH kaphasamudbhave // 36 // pAMzudhAne yathA vRSTiH kedayatyatikardamam // 32 // sa eva sitayA yuktaH zItaH pittajvare hitaH / tathA zleSmaNi saMvRddhe yavAgUH shlessmvrddhinii| / raktazAlyAdayaH zastAH purANAHSaSTikaiH sh|||37|| madAtyaye madyanitye grISme pittakaphAdhike // 33 // yavAgvodanalAjArthe jvaritAnAM jvraaphaaH| Urdhvage raktapitte ca yavAgUrahitA jvre| muddAmalakayUSastu vAtapittAtmake hitH||38|| tatra tarpaNamevAgre pradeyaM lAjasaktubhiH // 34 // / hrasvamUlakayUSastu kaphavAtAtmake hitaH / jvarApahai: phalarasairyuktaM samadhuzarkaram / nimba (nimbu)mUlaka(kUlaka)yUSastu hitaH pittakaphAtmake zrama upavAsa tathA vAtase utpanna jvarameM nitya mAMsarasa tathA isa viSaya meM aneka matabheda haiN| kucha logoMkA siddhAnta bhAta hitakAraka hotA hai| kaphajanya jvarameM mUMgakA yUSa aura hai ki yavAgUkA hI uparistha drava maNDa hai tathA kaNasahita bhAta denA cAhiye / tathA mUMgakA yUMSa va bhAta mizrI milA yavAgU payA tathA viraladravayukta yavAgU vilepI kahI jAtI hai, ThaNDhA kara pittajvarameM denA cAhiye / yavAgU bhAta tathA lAIke para Ageke hI zlokameM maNDAdike liye alaga alaga jalakA liye, jvaranAzaka purAne lAla cAvala tathA sAThIke cAvala parimANa diyA gayA hai, ataH Upara likhita artha hI ThIka | jvaravAloMke liye denA cAhiye / vAtapittajvarameM mUMga tathA jacatA hai / vaise yadi koI peyA tathA vilepIko bhI yavAgU kahe AmalAkA yUSa hita hai / choTI mUlIkA yUSa kaphavAtajvarameM to kahe, para peya!, vilepI, yavAgU tInoM pRthak 2 hI haiN| isa hitakAraka hai| nImakI pattI tathA mUlIkA yuSa athavA paravalake zlokameM peyA sAdhanArtha jalamAna nahIM likhA, para pUrvazlokameM pattoMkA yaSa nimbUke rasake sAtha athavA nImakI pattI aura likha cuke haiM-' peyA sikthasamanvitA' isase siddha hotA hai | paravalakI pattIkA yUSa pittakaphajvarama hitakara he // 36-39 // ki siktharahita arthAt chAnakara dravamAtra liyA gayA maNDa aura | sikthasahita arthAt jisakA maNDa nahIM nikAlA gayA use peyA jvrnaashkyuussdrvyaanni| kahate haiM aura jalamAna donoMkA eka hI hai, kucha loga yahAM likhI gayI yavAgUko hI peyA mAnate haiM, para isase pUrvApara mudgAnmasUrAMzcaNakAnkulatthAMzcADhakAnapi / prabala granthavirodha utpanna ho jAtA hai / tathA kucha loga cAvaloMke AhArakAle yUSArtha jvaritAya pradApayet // 40 // cala jAnese maNDa tathA jisameM cAvala jalameM mila na jAya use peyA kahate haiM / maNDameM chAnanekI AvazyakatA unake matase| jvarameM bhojanake samaya mUMga, masara, canA, kulathI tathA nhiiN| para yaha atha bhI ThIka nahIM pratIta hotA / | araharakA yUSa denA cAhiye / / 40 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - n or jvaraharazAkadravyANi / asamayameM bhojana na karanA cAhiye / ahita bhojana usakI Ayu yA sukhake liye hitakara nahIM ho sakatA // 46||pttolptrN vArtAka kulakaM kAravellakam / / karkoTakaM parpaTakaM gojihAM bAlamUlakam // 41 // jvarapAcanAni / patraM guDUcyAH zAkArtha jvaritAya pradApayet / / laMghana svedana kAlo yavAgvastiktako rsH||47|| jvarameM paravalake patte, baiMgana, paravala, karelA, khekhasA| pAcanAnyavipakkAnAM doSANAM taruNe jvare / (par3horA athavA vanaparaurA ), pittapApar3A, jaMgalI gobhI, kaccI | mUlI tathA gurcake pattoMkA zAka denA cAhiye // 41 // laMghana, pasInA nikAlanA, samayakI (ATha dinakI ). pratIkSA, yavAgU va tiktarasa (peyA, yavAgU Adike sNskaapthyaavshyktaa| rameM ) navIna jvarameM Ama doSakA pAcana karate haiM ||47||jvrito hitamaznIyAdyadyapyasyArucirbhavat // 42 // jvarasya taarunnyaadinishcyH| annakAle hyabhujAnaH kSIyate mriyate'pi vaa|| AsaptarAtraM taruNaM jvaramAhurmanISiNaH // 48 // bhojanakA samaya nizcita ho jAnepara aruci honepr| madhyaM dvAdazarAtraM tu purANamata uttaram / bhI hitakAraka padArtha khAnA hI cAhiye / usa samaya bhojana na karanese bala kSINa hotA hai athavA mRtyu ho jAtI | sAta rAtri paryanta ( jvarotpattidivasase ) ' taruNa ' jvara, bAraha rAtri paryanta 'madhya' jvara, isake anantara 'purANa' jvara' vidvAna loga mAnate haiM // 48 // arucicikitsA / arucI mAtuluGgasya kezaraM sAjyasaindhavam // 43 // tatra cikitsaa| dhAtrIdrAkSAsitAnAM vA kalkamAsyena dhArayet / / pAcanaM zamanIyaM vA kaSAyaM pAyayettu tam // 49 // arucimeM bijaure nImbUkA kezara ( rasabharI theliyAM ) ghI va | jvaritaM SaDahe'tIte ladhvannapratibhojitam / seMdhA namakake sAtha athavA AmalA, munakkA va mizrIkI cttnii| saptAhAtparato'stabdhe sAme syAtpAcanaM jvare // 50 // mukhameM rakhanA cAhiye // 43 // nirAme zamanaM stabdhe sAme nauSadhamAcaret / sAtatyAtsvAdvabhAvAdvA pathyaM dveSyatvamAgatam // 44 // jvaravAleko 6 dina bIta jAnepara arthAt sAtaveM dina halakA kalpanAvidhibhistaistaiH priyatvaM gamayetpunaH / | pathya dekara AThaveM dina bhI yadi doSa sAma hoM to pAcana sadA eka hI vastu khAnese athavA svAdiSTha na honase yadi kaSAya, yadi nirAma hoM to zamanakAraka kaSAya, pilAnA pathya acchA na lagatA ho to bhinna bhinna kalpanAoM (saMyoga cAhiye / sAta dinake anantara yadi doSa sAma honepara bhI saMskArAdi) se pathyako punaH rucikAraka banAve // 44 // - nikala raha hoM to pAcana kaSAya denA cAhiye / nirAma hoM to zamana kaSAya denA cAhiye / aura yadi doSa sAma tathA vibaddha bhojanasamayaH / hoM to auSadha na denA cAhiye // 49 // 50 // jvaritaM jvaramuktaM vA dinAnte bhojayellaghu // 45 // zleSmakSaye vivRddhoSmA balavAnanalastadA / AmajvaralakSaNam / jise jvara A rahA ho athavA jo zIghra hI jvaramukta huA lAlApraseko hRllAsahRdayAzuddhatharocakAH // 51 // ho use sAyaMkAla ( aparAhna ) meM halakA bhojana denA cAhiye / / tandrAlasyAvipAkAsyavairasyaM gurugaatrtaa| usa samaya kapha kSINa rahanese garamI bar3hatI hai, ataeva agni | dIpta hotA hai // 45 // kSunnAzo bahumUtratvaM stabdhatA blvaavrH|| 52 // __ apthybhkssnnnissedhH| Amajvarasya liGgAni na dadyAttatra bheSajam / bheSajaM hyAmadoSasya bhUyo jvalayati jvaram // 53 // gurvabhiSyaMdyakAle ca jvarI nAdyAtkathaJcana // 46 // nahi tasyAhitaM bhuktamAyuSe vA sukhAya vaa| 1 taruNajvara likhakara bhI avipakva doSa jo likhA hai jvarIko guru (dravyaguru-laDDUAdi, mAtrAguru-adhika ataH madhyajvarameM bhI yadi doSa Ama ho to pAcana hI bhojana ) abhiSyandi ( doSa-dhAtu-mala-sroto rodhaka) tathA denA caahiye| ... Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [jvarA wwwwwww -- - -- -- lArakA bahanA, micalAIkA honA, hRdayakA bhArI honA auSadhake ThIka paripakva ho jAnepara vAyukI anulomatA, aruci, tandrA, Alasya, bhojanakA na pacanA, mukhakA svAda svAsthya, bhUkha, pyAsa, manakI prasannatA, zarIrakA halakApana, kharAba rahanA, zarIrakA bhArIpana, bhUkhakA na laganA, pezAbakA | iMdriyoMko apane viSaya grahaNa karane meM utsAha tathA udgArakI zuddhi adhika AnA, jakaDAhaTa, jvarake vegakA Adhikya "Ama jvarake" hotI hai // 58 // lakSaNa haiM / aisI avasthAmeM auSadha na denA cAhiye / auSadha | AmadoSayukta jvarako adhika bar3hA detA hai // 51-53 // ajiirnnaussdhlkssnnm| nirAmajvaralakSaNam / kumo dAho'GgasaMdanaM bhramo mUrchA shirorujaa| aratirbalahAnizca saavshessossdhaakRtiH|| 59 // mRdI jvare laghau dehe pracaleSu maleSu c| ___ auSadhake ThIka paripakka na honepara glAni, jalana, zarIrapakaM doSaM vijAnIyAjjvare deyaM tadauSadham // 54 // zaithilya, cakkara, mUrchA, zirameM darda, becainI tathA balakI kSINatA jaba jvara halakA ho gayA ho, zarIra halakA ho gayA ho. hotI hai // 59 // malakA niHsaraNa hotA ho, usa samaya doSa paripakva samajhanA ajIrNAnnauSadhayorauSadhAnnasevane dossaaH| cAhiye aura tabhI auSadha denA cAhiye // 54 // auSadhazeSe bhuktaM pItaM tathauSadhaM sazeSe'nne / srvjvrpaacnkssaayH| na karoti gadopazamaM prakopayatyanyarogAMzca // 60 // nAgaraM devakASThaM ca dhAnyakaM bRhatIdvayam / auSadhake vinA pace bhojana karanA tathA annake vinA pace auSadha sevana karanA:rogako bhI zAnta nahIM karatA tathA anya dadyAtpAcana pUrva jvaritAya jvarApaham // 55 // rogoMko bhI utpanna kara detA hai // 6 // soMTha, devadAru, dhaniyAM, choTI kaTerI tathA baDI kaTerIkA kvAtha jvarameM prathama pAcanake liye denA cAhiye // 55 // . bhojnaavRtbhessjgunnaaH| aussdhnissedhH| zIghraM vipAkamupayAti balaM na hiMsyA dannAvRtaM naca muhurvadanAnireti / pItAmbulaMdhitaH kSINo'jIrNI bhuktaH pipAsitaH / / prAgbhuktasevitamathauSadhametadeva na pibedISadhaM jantuH saMzodhanamathetarat // 56 // dadyAcca vRddhazizubhIruvarAGganAbhyaH // 61 // jisane jala pI liyA hai athavA laMghana kiyA hai, jo kSINa Na bhojanake avyavahitapUrva auSadha khAnese zIghra paca jAtI tathA ajIrNayukta hai, jisane bhojana kiyA hai athavA jise | hai / bala kSINa nahIM krtii| tathA anase AcchAdita honeke pyAsa laga rahI hai, use saMzodhana tathA saMzamana koI bhI auSadha | kAraNa mukhase ( asvAdiSTha honeke kAraNa) nikalatI bhI nhiiN| napInA cAhiye // 56 // vRddha, bAlaka, sukumAra tathA striyoMko isI prakAra auSadha annasaMyuktAsaMyuktauSadhaphalam / khilAnA cAhiye // 6 // vIryAdhikaM bhavati bheSajamannahInaM maatraanishcyH| hanyAttadAmayamasaMzayamAzu caiva / udghAlavRddhayuvatImRdubhizva pIvaM mAtrAyA nAstyavasthAnaM doSamAgniM balaM vyH| glAniM parAM nayati cAzu balakSayaM ca // 57 // / vyAdhi dravyaM ca koSTaM ca vIkSya mAtrAM pryojyet||60 mAtrAkA ThIka nizcaya nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki saba annahIna ( kevala) auSadha adhika guNa karatA hai tathA| rogiyoMke liye tathA saba auSadhoMkI ekahI mAtrA nahIM ho niHsandeha zIghra hI rogako naSTa karatA hai, para vahI bAlaka, vRddha, sakatI / ataH doSa, agni, bala, avasthA, roga, dravya, koSThakA striyAM tathA sukumAra puruSa yadi sevana kareM to adhika glAni nizcaya kara mAtrA nizcita karanI cAhiye // 12 // tathA balako kSINa karatA hai // 57 // auSadhapAkalakSaNam / saamaanymaatraaH| anulomo'nilaH svAsthyaM kSuttRSNA sumnsktaa|| uttamasya palaM mAtrA tribhizvAkSazca madhyame / / laghutvamindriyodgArazuddhi NauSadhAkRtiH // 58 // jaghanyasya palArdhena snehakkAthyoSadheSu ca // 63 // . Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAkapitaH / dhikAraH ] sneha, tathA kvAthya ( jinakA kADhA banAyA jAya ) auSadhiyoMkI mAtra pUrNabalAdi-yukta ke liye 4 tolA, madhyake liye 3 tolA tathA hInake liye 2 tAlA kI hai // 63 // kvAthe jalamAnam / karSAdau tu palaM yAvaddadyAt SoDazikaM jalam / tatastu kuDavaM yAvattoyamaSTaguNaM bhavet // 64 // kvAthyadravyapale kuryAtprasthArdha pAdazeSitam / ekai tolese cAra tolAtaka auSadhameM 16 guNA jala choDanA ( isameM dravadvaiguNyase dviguNa nahIM liyA jA sakatA, kyoMki isameM karSase hI varNana hai ) caahiye| eka palase Upara 4 pala - paryanta aSTaguNA jala choDanA caahiye| (yaha paribhASA peya kvAthake liye nahIM hai| kyoMki pIneke liye 4 tolese adhika kvAthryakA varNana kahIM nahIM hai ) pUrvokta paribhASAko hI spaSTa karate hue likhate haiM / 1 pala kvAthya dravya 32 tolA dravadvaiguNyAt 64 tolA jalameM pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara pilAnA cAhiye // 64 // * mAnaparibhASA | dvAtriMzanmASakarmASazcarakasya tu taiH palam // 65 // aSTacatvAriMzatA syAtsuzrutasya tu mASakaH / dvAdazabhirdhAnyamASaizcatuHSaSTayA tu taiH palam // 66 // etacca tulitaM pazvaraktimASAtmakaM palam / carakAlonmAnaM carake dazaraktikaiH // 67 // mASaiH palaM catuHSaSTayA yadbhavettattatheritam / ( 7 ) * tasmAtpalaM catuHSaSTayA mASakairdazaraktikaiH // 68 // carakAnumataM vaidyaizcikitsAsUpayujyate / caraka ke mata se .32 uDadoMkA 1 2 " raktikAdiSu mAneSu yAvanna kuDavo bhavet / zuSkadravAyacApi tulyaM mAnaM prakIrtitam " mAzA, 48 1 thahAM jo carakakA mAzA 32 uDadoMkA batAyA hai| use 10 rattIkA na samajhanA cAhiye / kyoMki 12 ur3ada jaba 5 rattI hue to 24 ur3ada hI 10 rattI hoMge / ataH daza rattIkA mAzA pharjI haiM / 24 ur3adakA mAna kara 64 mAzekA pala mAnA hai / ataH palakI paribhASA meM carakake siddhAntase 2 bhAga aura suzrutake siddhAntase 1 bhAga liyA jA sakegA / Ajakala ke pracalita mAnase isa mAnakA nirNaya karanA bhI Avazyaka hai / ataH use yahAM para likha denA ucita samajhatA hU~ / carakakA pala 640 rattIkA huA, vartamAna mAzA 8 rattIkA hotA hai, ataH 80 mAze hue / 12 mAzekA tolA hotA hai, 6 tolA 8 mAze hue / isIprakAra suzrutakA pala 320 rattIkA aura vaha 3 tolA 4 mAzAke barAbara huA / para yahAM para TIkA meM jo mAna sthAna sthAna para diyA gayA hai vaha ina donoM mAnoMse bhI kucha bhinna para pracalita diyA gayA hai / vaha isa prakAra haiM, aneka AcAryoM ne suzrutake pAMca ratIke mASAko hI 6 ratIkA likhA hai / yathA zArGgadharaH | "bhistu raktikAbhiH syAnmASako hemadhAnya kau / mASaizcaturbhiH zANaH syAddharaNaH sa nigadyate // TaMkaH sa eva kathitastaddvayaM kola ucyate / koladvayaM ca karSaH syAt sa proktaH pANimAnikA " // arthAt inake siddhAntase 6 rattI = 1 mASA / 4 mASa (24 ratI ) = 1 zANa / 4 zANa ( 96 rattI ) = 1 karSa / isa 1 vartamAna samaya meM 2 to0 hI uttama, 1 to0 hIna aura prakAra inake matase karSa 96 rattIkA huA / Ajakala pracalita 1 // to0 madhyama samajhanA cAhiye / isa siddhAntase raktikAse kuDava paryanta mAnavAcaka zabdoM kA jahAM prayoga hogA vahAM samAna hI drava tathA Ardra bhI liye jAya~ge / isase adhika arthAt zarAba Adi zabdoM se jahAM varNana ho vahAM, " dviguNaM taddravArdvayoH " isa siddhAntase dravAdi dviguNa liye jAte haiM / ataeva pUrvameM karSa mAna hai, ataH dviguNa nahIM ( gavarnameNTadvArA bhI nizcita ( mAna 8 rattI = 1 mAzA / 12 mAzA ( 96 rattI ) 1 tolA isa prakAra pracalita 1 toLA aura pUrvokta karSa donoM 96 rattIke hote haiM, ataeva barAbara hue / ataH isI siddhAntase TIkA meM pala ( 4 karSa ) = 4 tolA, kuDava ( 16 karSa ) = 16 tolA, prastha ( 64 karSa ) = 64 tolA, Ar3haka ( 256 karSa ) = 256 tolA aura pracalita sera 80 tolAkA hotA / isa prakAra 3 sera 16 tolA aura liyA jaataa| uttarArddhamaM prasthazabdase varNana hai, ataH dviguNa droNa 1024 karSa = 12 sera 64 tolA / isI prakAra 5 liyA jAtA hai / kvAtha miTTIke navIna pAtrameM khulA mandAgnipara pakAnA cAhiye / * vartamAna samayake liye AdhI mAtrA hI paryApta hogI / chaTAka tolekI pracalita hai, ataeva 64 tolekI chaTAkeM banA lenepara 12 cha. 4 to0 ataH droNa = 12 sera 64 tolA yA 12 sera 12 cha. 4 to0 bhI likhA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jvarA -wrww mAzAkA 1 pala / suzrutake siddhAntase 12 ur3adoMkA 1 mAzA, pUrNake samAna arthAt caturthAMza sneha tathA kyAthyadravyase mAnanA 64 mAzAkA 1 pala hotA hai / yaha pala paJca rAktike | cAhiye // 72-74 // barAbaravAle mAse 64 mAzekA hotA hai aura carakakA Adhe vibhinnAH kvaathaa| palake barAbara hotA hai / carakakA pala 10 rattIke mAzese 64 mAzekA hotA hai aura yahI 1.0 rattIke mAzese 64 mAzekA bilvAdi paJcamUlI ca guDUcyAmalake tathA / pala vaidyaloga cikitsAmeM upayukta karate haiM // 65-68 // - kustumburusamo hyeSa kaSAyo vAtike jvare // 75 // pippliishaarivaadraakssaashtpusspaahrennubhiH| vaatjvrcikitsaa| kRtaH kaSAyaH saguDo hanyAtpavanajaM jvaram // 76 // bilvAdipaJcamUlasya kvAthaHsyAdvAtike jvre||69|| guDUcI zArivA drAkSA zatapuSpA punarnavA / pAcanaM pippalImUlaM guDUcI vizvajo'thavA / saguDo'yaM kaSAyaH syAdvAtajvaravinAzanaH // 77 // kirAtAbdAmRtodIcyabRhatIdvayagokSuraiH // 70 // drAkSAguDUcIkAzmaryatrAyamANAH sazArivAH / sasthirAkalazIvizvaiH kvAtho vaatjvraaphH|| niHkvAthya saguDaM kvAthaM pibedvaatjvraaphm||78|| rAnA vRkSAdanI dAru saralaM sailavAlukam // 71 // zatAvarIguDUcIbhyAM svaraso yantrapIDitaH / kaSAyaH zakerAkSaudrayukto vaatjvraaphH| guDapragADhaH zamayetsadyo'nilakRtaM gharam // 79 // vAtajvarameM pAcanake liye bilvAdipaJcamUla (velakI chAla, bilvAdi, paJcamUla, gurca, AmalA tathA dhaniyAMkA kvAtha sonApAThA, khambhAra, pAr3hala, araNI) kA kvAtha athavA pipa- vAtajvarako naSTa karatA hai| choTI pIpala, zArivA, (anantarAmUla, gurca, soMThakA kvAtha athavA cirAyatA nAgaramothA, mUla), munakkA, sauMpha, sambhAlU ke bIja milAkara banAyA gayA gurca, sugaMdhavAlA (netravAlA), choTI kaTerI, bar3I kaTerI, kvAtha guDake sAtha athavA gurca, zArivA munakkA, sauMpha, punarnavA gokhurU, zAliparNI, pRznipIkA kvAtha athavA rAsana, bAndA, (sAMTha) kA kAtha guDake sAtha athavA munakkA, gurca, khambhAra, devadAru, sarala, eluvAkA kvAtha zakerA va zahada milAkara trAyamANa va zArivAkA kvAtha, guDake sAtha vAtajvarako naSTa denA cAhiye // 69-71 // karatA hai / isI prakAra zatAvarI va gurcakA yantrase dabAkara |nikAlA gayA svarasa 2 tolA. guDa AdhA tolA milAkara pInese prakSepAnupAnamAnam / vAtajvara zAnta hotA hai // 75-79 // prakSepaH pAdikaH kvAthyAtsnehe kalkasamo mataH72, . pittjvrcikitsaa| paribhASAmimAmanye prakSepe'pyacire ythaa| karSazcUrNasya kalkasya guTikAnAM ca srvshH||73|| kaliGgaM kaTphalaM mustaM pAThA siktakarohiNI / pakvaM sazarkaraM pItaM pAcana paittike jvare // 8 // dravazuktyA sa leDhavyaH pAtavyazca caturdravaH / / saikSaudraM pAcanaM paitte tiktAbdendrayavaiH kRtam / mAtrA kSaudraghRtAdInAM snehakvAtheSu cUrNavat // 74 // kADhameM prekSepa kADhekI oSadhiyoMse caturthIza tathA sneha lodhrotpalAmRtApadmazArivANAM sazarkaraH // 81 // (ghRtAdi) meM kalkasama " kalkastu snehapAdikaH " arthAt kvAthaH pittajvaraM hanyAdathavA parpaTodbhavaH / caturthAza hI chor3anA cAhiye / kucha AcArya agrima paribhASAko paTolendrayavakvAtho madhunA madhurIkRtaH bhI prakSepaviSayaka mAnate haiN| usakA isakA aikya hI hai virodha tIvrapittajvarAmardI pAnAttRDdAhanAzanaH // 82 // nhiiN| 1 tolA auSadha (cUrNa, kalka yA golI Adi)ratolA drava- durAlabhAparpaTakapriyaGgudravya milAkara cATanA cAhiye tathA 4 tolA dravyadravya milAkara bhUnimbavAsAkaTurohiNInAm / pInA cAhiye tathA zahada aura ghIkI mAtrA sneha tathA kvAthameM | jalaM pibecchakarayAvagADhaM tRssnnaasrpittjvrdaahyuktH||83|| -jA sakatA hai| para dravadravyoMke mAna kur3avake Upara prAyaH dune | ho jAte haiM, ataeva dravadravyoMkA prastha 642% 128 karSa- 1 jahAM kvAthakI pradhAnatA ho vahAM 'prakSepaH' ityAdi 128 tolA = 1 sera 9 cha. 3 to0 likhA jA sakatA hai| paribhASA, aura jahAM cUrNAdikI pradhAnatA ho vahAM 'karSazcUrNasya . para jahAM danA mAna na likhA ho aura dravadvaiguNyakI prApti ho kalkasya' ityAdi paribhASA samajhanA cAhiye / " mAtrA kSIdavahAM dUnA kara lenA cAhiye // ghRtAdInAm" ityAdi paribhASA to "prakSepaH pAdikaH" isIko 1 kvAthAdimeM jo kucha siddha honepara milAte haiM, use spaSTa karatI hai| prakSepa kahate haiN| 2 zahadako kAthake ThaNThe ho jAne para hI milAnA caahiye| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| indrayava, kAyaphara, nAgaramothA, pADha, kuTakIkA kvAtha zarkarA | aparaH prpttaadiH| milAkara pInese pittajvarako zAnta karatA hai| tathA kuTakI, parpaTAmRtadhAtrINAM kvAthaH pittajvarApahaH / nAgaramothA, indrayavakA kvAtha zahada milA huA pittajvarakA pAcana karatA hai| paThAnIlodha, nIlakamala (nIlophara ) gurca, drAkSAragvadhayozcApi kAzmayozvAthavA punH||88|| kamala, zArivA (anantamUla) kA kvAtha zakarake sahita athavA pittapApar3A, gurca, AmalAkA kvAtha pittajvarako naSTa karatA akele pittapApar3AkA kvAtha zakarake sAtha denese pittajvarako hai / isI prakAra munakkA, va amalatAsakA gUdA tathA khambhArakA zAnta karatA hai| tathaiva paravalakI pattI va indrayavakA kAtha | kvAtha lAbha karatA hai // 88 // zahada DAla kara denA cAhiye / athavA yavAsA, pittapApaDA, priyaGgu (phUlapriyaGgu) cirAyatA, rusAhake phUla tathA drkssaadikaathH| kuTakIkA vAtha zakkara milAkara pyAsa, pittajvara tathA dAvA drAkSAbhayAparpaTakAbdatiktAkvAthaM sazamyAkaphalaM leko pInA cAhiye // 80-83 // vidadhyAt / pralApamUrchAbhramadAhazoSatRSNAnvite praaymaannaadikaathH| pittabhave jvare tu // 89 // munakkA, bar3I harrakA chilakA, pittapApar3A, nAgaramothA, trAyamANA ca madhukaM pippalImUlameva ca / kuTakI tathA amalatAsake gUdekA kvAtha pralApa, mUrchA, bhrama, kirAtatiktakaM mustaM madhUkaM savibhItakam // 84 // dAha, mukha sUkhanA tathA pyAsase yukta pittajvarameM denA sazarkaraM pItametatpittajvaranibarhaNam / cAhiye // 89 // trAyamANa, ( eka prasiddha latA hai, paMsArI lAlalAla bIjA antrdaahcikitsaa| de dete haiM vaha nahIM hai ) maureThI, piparAmUla, cirAyatA, nAgara- vyuSitaM dhAnyAkajalaM prAtaH pItaM sazarkaraM puMsAm / mothA, mahuA, baher3A-inakA kvAtha banA, ThaMr3hA kara zakkara, antardAhaM zamayatyacirAd daraprarUDhamapi // 90 // milAkara denese pittajvarako naSTa karatA hai // 84 // 1 pala dhaniyAM 6 pala jalameM sAyaGkAla bhigo denA cAhiye, . sabere mala chAna zakkara milAkara pInese kaThina antardAha zIghra mRdvIkAdikvAthaH / hI zAnta ho jAtA hai // 9 // mRdvIkA madhukaM nimbaM kaTukA rohiNI smaa| / zItakriyAvidhAnam / avazyAyasthitaM pAkyametatpittajvarApaham // 85 // pittajvareNa taptasya kriyAM zItAM samAcaret / munakkA, moreThI, nImakI chAla, kuTakI sama bhAga le, kAtha| ma Atha pittajvarase tapta puruSake liye zItala cikitsA karanI na ke liye zItala nihita banA, rAtrimeM osameM rakhakara sabere pilAnese pittajvara naSTa cAhiye arthAt jisakA pittajvara adhika samayakA ho gayA hai hotA hai // 85 // zAnta nahIM hotA, usake liye zItala lepAdi karanA caahiye| prpttaadikvaathH| bidaaryaadilepH| ekaH parpaTakaH zreSThaH pittjvrvinaashnH| vidArI dADima lodhra dadhitthaM bIjapUrakam // 91 // kiM punaryadi yujyeta candanodIcyanAgaraiH // ebhiH pradihyAnmUrdhAnaM tRDdAhArtasya dehinaH / jisa rogIko pyAsa adhika lagatI hai tathA jalana adhika akelA hI pittapApar3A pittajvarako zAnta karatA hai aura hotI hai, usake zirameM vidArIkanda, anArakA phala, paThAnIyadi lAla candana, netravAlA tathA soMTha milA dI jAya to| lodha, kaithekA gUdA tathA bijaure nimbUke kezarakA lepa kyA kahanA ? arthAt avazya hI pittajvarako zAnta karegA 86 // karanA cAhiye // 11 // vishvaadikkaathH| . anye lepaaH| . vizvAmbuparpaTIzIraghanacandanasAdhitam / / ghRtabhRSTAmlapiSTA ca dhAtrI lepAca dAhanut // 92 // dadyAtsuzItalaM vAri tRchardijvaradAhanut // 87 // Amaleko ghImeM bhUna nimbUke rasake sAtha pIsakara lepa karanese soMTha, sugandhavAlA, pittapApaDA, khaza, nAgaramothA. lAla jalana naSTa hotA hai // 92 // caMdanase banAkara ThaMDA kiyA gayA kvAtha pyAsa, vamana, jvara tathA| amlapiSTaiH suzItairvA palAzatarudihet / / jalanako zAnta karatA hai // 87 // badarIpallanotthena phenenAriSTakasya ca // 93 // .. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) cakradatta [ jvarA nimbUke rasa athavA kAjImeM pIsakara DhAkake pattoMkA athvaa| pIpala choTI, piparAmUla, cavya, cautekI jaDa, soMTha, berakI pattI athavA nImakI pattIke phenakA lepa karanA cAhiye93 | kAlI mica, ilAyacI bar3I, ajamoda, indrayava, pAr3hI, sambhA kaaleycndnaanntaayssttiibdrkaajikaiH| luke bIja, sapheda jIrA, bhAraGgI, bakAyanake phala, hIMga, kuTakI, saghRtaiHsyAcchirolepastRSNAdAhArtizAntaye // 94 // sarasoM, bAyabiDaMga, atIsa, mUrvA yaha 'pippalyAdi gaNa ' kahA pIlA candana,, sapheda candana, yavAsA, moreThI, berako jAtA hai / yaha kapha, jukhAma, aruci tathA vAyuko naSTa karatA, pattI sabako mahIna pIsa ghI tathA kAjI milAkara pyAsa, dAha agniko dIpta karatA tathA gulma va zulako naSTa karatA aura tathA becainIkI zAntike liye zirameM lepa karanA cAhiye // 94 // AmakA pAcana karatA hai // 98-100 // jldhaaraa| kttukaadivaayaa| uttAnasuptasya gabhIratAmra kaTukaM citrakaM nimbaM haridrAtiviSe vacAm / kAMsyAdi pAtraM praNidhAya naabhii| kuSThamindrayavaM mUrvI paTolaM cApi saadhitm||101|| tatrAmbudhArA bahulA patantI pibenmaricasaMyuktaM sakSaudraM zlaiSmike jvare / nihanti dAhaM tvaritaM suzItA / / 95 // kuTakI, cItakI jar3a, nImakI chAla, haladI, atIsa, rogIko uttAna sulAkara usakI nAbhIpara gaharA tAmrapAtra rakha vaca dUdhiyA, kUTha, iMdrajava, mUrvA, pakhalake patte inakA kvAtha usameM ThaNDhe jalakI dhArA adhika samaya taka chor3anese tatkAla banAkara kAlI mica tathA zahada milAkara kaphajvarameM denA dAhako zAnta kara detI hai // 95 // cAhiye ||101||piitkaajikvstraavgunntthnN dAhanAzanam / nimbaadikvaathH| kapar3eko cauparata kara kAjImeM bhigokara zira, hRdaya tathA peTapara rakhanese dAha zAnta hotA hai| nimbavizvAmRtAdAru zaTI bhUnimbapauSkaram // 102 .. jihvAtAlugalaklomazoSe mUrdhni tu dApayet / / pippalyau bRhatI ceti kvAtho hanti kaphajvaram / nAmakI chAla, soMTha, gurca, devadAru, kapUrakacarI, cirAyatA, kezaraM mAtuluGgasya madhusaindhavasaMyutam // 96 // pohakaramUla, choTI pIpala, bar3I pIpala, bar3I kaTerI ina jihvA, tAlu, galA tathA kloma (pipAsAsthAna) ke sakhane "samasta auSadhiyoMkA banAyA kAtha kaphajvarako naSTa para mastakama bijore nimbUkA kezara, zahada tathA saMdhAnamaka | karatAnA milAkara rakhanA cAhiye // 96 // sinduvaarvaathH| kaphajvaracikitsA / sinduvAradalakvAthaH soSaNaH kaphaje jvare // 103 // mAtuluGgaziphAvizvabrAhmIgranthikasaMbhavam / / aMghayozca bale kSINe karNe vA pihite pibet|| kaphajvare'mbu sakSAraM pAcanaM vA kaNAdikam // 17 // sambhAlUke pattoMkA kAr3hA kAlI mirca milAkara denese bijore nimbUkI jar3a, soMTha, brAhmI, piparAmUla saba samAna | saba samAna kaphajvara, kAnoMkI avaruddhatA tathA jaMghAoMkI nirbalatAko bhAga le kvAtha banA javAkhAra milAkara pilAnese kaphajvarakA / kA dUra karatA hai // 103||paacn hotA hai| athavA pippalyAdi kvAtha yavakSAra milAkara pilAnA cAhiye // 9 // aamlkyaadikvaathH| pipplyaadikvaathH| AmalakyabhayA kRSNA citrakazcetyayaM gnnH|| sarvajvarakaphAtaGkabhedI dIpanapAcanaH // 104 // pippalIpippalImUlacavyacitrakanAgaram / A~valeko chilakA, baDI harrakA chilakA, choTI maricailAjamodendupAThAreNukajIrakam // 98 // pIpala. cItakI jar3a yaha " AmalakyAdi gaNa" samasta jvara bhAGgI mahAnimbaphalaM rohigI higu sarvapam / tathA kaphake rogoMko naSTa karatA hai, dasta sApha lAtA hai, agniko viDaGgAtiviSa mUrvA cetyayaM kIrtito gaNaH // 99 // dIpta tathA AmakA pAcana karatA hai // 104 // pippalyAdiH kaphaharaH pratizyArocakAnilAn / / nihnyaadiipnogulmshuulghnstvaampaacnH||100 / / - triphlaadikvaathH| triphlaapttolvaasaachinnruhaatiktrohinniissddmnthaaH| 1 jala zarIrameM na par3ane pAve, isakA dhyAna rhe| / madhunA zleSmasamutthe dazamUlIvAsakasya vA kaathH|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] AmalA, harra, baher3A, paravala ke patte, rusAhake phUla, gurca, kuTakI, baca - ina auSadhiyoMkA kAtha athavA dazamUla (zAli - parNI pRzniparNIbRhatIdvaya gokSurAH / bilvazyonAkakAzmarya pATalAgaNikArikAH) aura sAhakI chAla yA phUlokA kAtha zahadake sAtha kaphajvarako zAnta karatA hai // 105 // mustAdikvAthaH / bhASATIkopetaH / mustaM vatsakabIjAni triphalA kaTurohiNI / parUSakANi ca kAthaH kaphajvaravinAzanaH // 106 // nAgaramothA, indrayava, triphalA, kuTakI, phAlasAkA kAtha kaphajvarako zAnta karatA hai // 106 // caturbhadrAvalehikA / kaTphalaM pauSkaraM zRGgI kRSNA ca madhunA saha / kAsazvAsajvaraharaH zreSTho lehaH kaphAntakRt // 107 // kAyaphara, pohakaramUla, kAkaDAsiMgI, choTI pIpala saba cIjeM sApha kI huI samAna bhAga le kUTa kapar3achAna kara zahada meM milA kara caTanI banA lenI cAhiye / yaha avaleha kAsa, zvAsa, jvarako naSTa karanevAlA tathA kapha nAza karane meM zreSTha hai // 107 // ec cUrNAdimAnam / karSavarNasya kalkasya guTikAnAM ca sarvazaH / dravazuktyA sa leDhavyaH pAtavyazca caturdravaH 108 yaha zloka pahile bhI likhA jA cukA hai / " 1 tolA cUrNa, kalka yA golI, 2 tolA drava dravyase cATanA cAhiye arthAt jahAM leha ho vahAM dviguNa drava chor3anA cAhiye, jahAM pAna ho vahAM caturguNa drava chor3anA cAhiye // 108 // avaleha sevana samayaH / Urdhvajatru garoganI sAyaM syAdavalehikA / aghorogaharI yA tu sA pUrvaM bhojanAnmatA // 109 // triphalAdikAthaH | triphalAzAlmalIrAsnArAjavRkSATarUSakaiH / tamambu harettUrNaM vAtapittodbhavaM jvaram // 112 // triphalA, semarakA musarA, rAsana, amalatAsakA gUdA, rusAhake phUla yA chAlakA kvAtha vAtapittajvarako zIghra hI naSTa // karatA hai // 112 // jase Uparake rogoM ( kAsa, zvAsa Adi) ko naSTa karane vAlA avaleha sAyaGkAla cATanA cAhiye / jo adhogAmI rogoMko naSTa karanevAlA ho use bhojanase pahile denA cAhiye // 109 // ( 11 ) 1 yaha avaleha bAlakoMke jvara khAMsI AdimeM bahuta lAbha karatA hai / bAlakoMko 4 ratIse 1 mAzAtakakI mAtrA denI cAhiye / tathA balAnusAra 2 mAze, 3 mAze yA 4 mAzekI mAtrA javAna rogiyoMke liye denI cAhiye / yahI vyavahAra hai / yadyapi mAtrA 1 tolAkI Ageke zlokameM kaheMge, para vaha Aja kalake liye bahuta hai| pippalyavalehaH / kSIdropakulyA saMyogaH kAsazvAsajvarApahaH / lahAnaM hanti hikkAM ca bAlAnAM ca prazasyate // 110 choTI pIpalakA cUNa tathA zahada milAkara banAyA gayA ava| leha kAsazvAsayukta jvara, plIhA tathA hikkAko naSTa karatA hai aura bAlakoMke liye adhika hitakara hai // 110 // dvandvacikitsA | saMsRSTadoSeSu hitaM saMsRSTamatha pAcanam / mile hue doSoM meM milA huA pAcana hitakara hotA hai / vAtapittajvarAcikitsA | vizvAmRtAndabhUnimbaiH paJcamUlIsamanvitaiH / kRtaH kaSAyo hantyAzu vAtapittodbhavaM jvaram 111 // soMTha, gurca, nAgaramothA, cirAyatA tathA laghupaJcamUla (zAliparNyAdi ) kA kvAtha zIghra hI vAtapittajvarako naSTa karatA hai // 111 // kirAtAdikvAthaH / kirAtatiktamamRtAM drAkSAmAmalakIM zaTIm / niSkAthya pittAnilaje kAthaM taM saguDaM pibet 113 cirAyatA, gurca, munakkA, AmalA tathA kacUrakA kvAtha gur3a milAkara pInA cAhiye // 113 // nidigdhikAdikvAthaH / nidigdhikAbalArAsnAtrAyamANAmRtAyutaiH / masUravidaH kAtho vAtapittajvaraM jayet // 114 // chATI kaTerI, kharaiTI, rAsana, trAyamANa, guca tathA masUrakI dAlakA kvAtha vAtapittajvarako zAnta karatA hai 114 // paJcabhadrakvAthaH / guhacI parpaTaM mustaM kirAtaM vizvabheSajam / vAtapittajvare deyaM paJcabhadramidaM zubham // 115 // gurca, pittapApaDA, nAgaramothA, cirAyatA tathA soMThakA kkAtha 'paJcabhadra' kahA jAtA hai / yaha vAtapittajvarako naSTa | karatA hai // 115 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| virA mdhukaadishiitkssaayH| kaSAyaM pAyayedetapittazleSmajvarApaham / madhukaM sArive drAkSA madhUkaM candanotpalam / / dAhatRSNArucicchadikAsahRtpArzvazUlanut // 123 / / kAzmarI padmakaM lodhaM triphalAM pdmkeshrm||116|| choTI kaTerI, gurca, bhArgI, soMTha, indrayava, yavAsA, cirAparUSakaM mRNAlaM ca nyaseduttamavAriNi / yatA, lAla candana, nAgaramothA, paravalake patte, kuTakI, ina sabakA kvAtha banAkara pilAnA cAhiye / yaha pittakaphajvara, jalana, madhulAjasitAyuktaM tatpItamuvitaM nizi // 117 // pyAsa, aruci, vamana, kAsa tathA pazuliyoMke dardako naSTa vAtapittajvaraM dAhatRSNAmUrchAvamibhramAn / karatA hai // 129-123 // zamayedraktapittaM ca jImUtAniva mArutaH // 118 // vaasaarsH| moreThI, donoM sArivA, munakkA, mahuA, lAla candana, nIlo-1 phara, khambhAra, padmAkha, paThAnI lodha, AmalA, hare, baher3A, sapatrapuSpavAsAyA rsHkssaudrsitaayutH| kamalakA kezara, phAlasA, kamalakI DaNDI sabakI dUra kucA kiyA kaphapittajvaraM hanti sAsrapittaM sakAmalam // 124 // carNa rAtri meM SaDguNa garama jalameM milA miTTIke bartanameM rakha sAhake patte tathA phUloMse nikAlA gayA svarasa 2 tolA, sabere zahada mizrI aura khIla milAkara pInese vAtapittajvara, zahada tathA mizrI donoM milAkara 6 mAse milAkara pInese kaphadAha, pyAsa, murchA, vamana, cakkara aura raktapittako isa prakAra pittajvara, raktapitta tathA kAmalAko naSTa karatA hai // 124 // naSTa kara detA hai jaise vAyu meghoMke samUhako naSTa kara detA hai // 116-118 // pttolaadikvaathH| pittazleSmajvaracikitsA(paTolAdikAthaH) / paTolaM picumardazca triphalA madhukaM blaa| paTolaM candanaM mULa tiktA paatthaamRtaagnnH| sAdhito'yaM kaSAyaH syAtpittazleSmodbhave jvare125 pittazleSmArucicchardijvarakaNDUviSApahaH // 119 // paravalake patte, nImakI chAla, AmalA, harra, baher3A, moreThI, khareTI inakA kvAtha pittakaphajvarako naSTa karatA hai // 125 // paravalake patte, lAla candana, mUrvA, kuTakI, pAr3ha, gurca yaha 'paTolAdi kvAtha ' pitta, kapha, aruci, vamana, jvara, khujalI | amRtaassttkkvaathH| aura viSako naSTa karatA hai // 119 // guDUcIndrayavAriSTapaTolaM ktturohinnii| - gudduucyaadikvaathH| nAgaraM candanaM mustaM pippalIcUrNasaMyutam // 126 // amRtASTaka ityeSa pittazleSmajvarApahaH / guDUcI nimbadhAnyAkaM padmakaM candanAni ca / eSa sarvajvarAnhanti guDUcyAdistu diipnH|| hRllAsArocakaccharditRSNAdAhanivAraNaH // 127 / / hRllAsArocakacchardipipAsAdAhanAzanaH // 120 // gurca, indrayava, nImakI chAla, paravalI pattI, kuTakI, soMTha, lAla candana, nAgaramothA, inakA kvAtha banA choTI pIpalakA gurca, nImakI chAla, dhaniyAM, padmAkha, lAla candana, | cUrNa milAkara pInase pittakaphajvara, micalAI, aruci, vamana, yaha * guDUcyAdi kvAtha ' samasta jvaroMko naSTa kara agniko pyAsa tathA dAha naSTa hotA hai / ise ' amRtASTaka / kahate dIpta karatA hai / micalAI, aruci, vamana, pyAsa tathA dAhako haiM // 126 // 127 // naSTa karatA hai // 120 // kiraatpaatthaadi| aparaH pttolaadiH| kirAtaM nAgaraM mustaM guDUcI ca kaphAdhike / / paTolayavadhAnyAkaM mudrAmalakacandanam / pAThodIcyamRNAlaistu saha pittAdhika pibet 121 // paittike zleSmapittotthe jvare tRTchardidAhanut // 128 // cirAyatA, soMTha, nAgaramothA, gurcakA kvAtha banAkara pitta- paravalakI pattI, yava, dhaniyAM, mUMga, AmalA, lAla candana kaphajvarameM yadi kaphakI adhikatA ho to denA cAhiye / yadi ina sabakA kvAtha pittajvara tathA kaphapittajvarameM denA cAhiye / pittakI adhikatA ho to ihoM oSadhiyoMke sAtha pAr3ha sugandha- yaha pyAsa, vamana tathA dAhako naSTa karatA hai // 128 // vAlA tathA kamalake phUla milA kvAtha banAkara denA cAhiye 121 . knnttkaaryaadikvaathH| 1 vAsAke pattoM va phUloMko jalase dho sApha kapar3ase poMchakara kaNTakAyamRtAmAGgInAgarendrayavAsakam / khUba mahIna pIsanA cAhiye, tabhI svarasa niklegaa| pisa jAnepara bhUnimbaM candanaM mustaM paTolaM kaTurohiNI // 122 // sApha kapar3ese chAna lenA caahiye| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| pnyctiktkssaayH| pshckolm| kSudrAmRtAbhyAMsaha nAgareNa sapauSkaraM caiva kiraattiktm| pippalIpippalImUlacavyacitrakanAgaram / pibetkaSAyaM tviha paJcatiktaM jvaraM nihantyaSTavidhaM samagram dIpanIyaH smRto vargaH kaphAnilagadApahaH // 135 // choTI kaTerI, gurca, soMTha, pohakaramUla va cirAyatAkA banAyA | choTI pIpala, piparAmUla, cavya, cItakI jaDa, sauMTha yaha gayA kvAtha samasta jvaroko naSTa karatA hai| ise * paJcatikta' paJcakola' kaphavAtajanya rogoMko naSTa karanevAlA tathA agniko kaSAya' kahate haiM / 129 // dIpta karanevAlA hai // 135 // kaTukIcUrNam / pippliikvaathH| sazarkarAmakSamAtrAM kaTukAmuSNavAriNA / pippalIbhiH zRtaM toyamanabhiSyandi dIpanam / . pItvA jvaraM jayejjantuH kaphapittasamudbhavam // 130 // vAtazleSmavikAraghnaM plIhajvaravinAzanam // 136 // eka tolo kuTakIkA cUrNa barAbara mizrI milAkara garama choTI pIpalakA kvAtha chidroMko sApha kara vAtakaphajanyaroga jalase pInese kaphapittajvara zAnta hotA hai // 130 // tathA plIhA aura jvarako naSTa karatA hai|| 136 // dhaanyaadiH| - aargvdhaadikvaathH| dIpanaM kaphavicchedi vaatpittaanulomnm| . AragvadhapranthikamustatiktAjvaraghnaM pAcanaM bhedi zRtaM dhAnyapaTolayoH // 131 // harItakIbhiH kvathitaH kssaayH| dhaniyAM tathA paravalakI pattIkA kvAtha kaphanAzaka, agnidIpaka, sAme sazUle kaphavAtayukte pAcana, dastAvara, jvaranAzaka tathA vAtapittakA anulomana | jvare hito dIpanapAcanazca // 137 // karatA hai // 131 // amalatAsakA gUdA, piparAmula. nAgaramothA. kuTakI tathA vaatshlessmjvrcikitsaa| bar3I harrake chilakese banAyA gayA kvAtha Ama tathA zulayukta kaphavAtajvarako naSTa karanevAlA, dIpana tathA pAcana hai // 13 // kaphavAtajvare svedAnkArayedkSanirmitAn / srotasAM mArdavaM kRtvA nItvA pAvakamAzayam / kssudraadikvaathH| hatvA vAtakaphastambhaM svedo jvaramapohati // 142 // kSudrAmRtAnAgarapuSkarAhvayaiH kaphavAtajvarameM rUkSa padArthoMse pasInA nikAlanA cAhiye / kRtaH kaSAyaH kphmaarutodbhve| pasInA nikAlanA chidroMko mulAyama kara agniko apane sthAnameM sazvAsakAsArucipArzvarukkare lA vAtakaphakI jakar3AhaTako dUra kara jvarako naSTa karatA hai||132|| jvare tridoSaprabhave ca zasyate // 138 / vaalukaasvedH| choTI kaTerI, gurca, soMTha tathA pohakaramUlase banAyA gayA kAtha zvAsa, kAsa, aruci, pasuliyoMkI pIr3A sahita kaphavAtakhaparabhRSTapaTasthitakAlikasikto hi vaalukaasvedH| janya jvarameM tathA tridoSajvarameM bhI adhika lAbha karatA hai 138 zamayati vAtakaphAmayamastakazUlAGgabhaGgAdIn // 133 // khaparemeM garama kI huI bAlako kapar3emeM rakha kAjImeM Dubokara | dshmuulkvaathH| seMka karanese vAtakaphajanya roga, mastakazUla tathA zarIrakI pIr3A| dazamUlIrasaHpeyaH kaNAyuktaH kaphAnile / Adi roga naSTa hote haiM / 133 // avipAke'tinidrAyAM pArzvarukzvAsakAsake // 139 // mustaadikaathH| dazamUlakA kvAtha pIpalakA cUrNa milAkara pArzvazUla, zvAsa, | kAsa tathA Amayukta kaphavAtajvarameM denA cAhiye // 139 // mustanAgarabhUnimbaM trayametabhikArSikam / kaphavAtAmazamanaM pAcanaM jvaranAzanama // 134 // mustaadikvaathH| nAgaramothA, soMTha, cirAyatA tInoM eka eka tolA le kAtha cI sduraalbhaa| banAkara pilAnese Amako pacAkara kaphavAtajvarako zAnta kphvaataarucicchrdidaahshossjvraaphH|| 140 // karatA hai // 134 // nAgaramothA, pittapApar3A, soMTha, gurca aura yavAsAkA kvAtha kaphavAtajanya aruci, vamana, dAha mukhakA sUkhanA aura jvarako 1 donoM milakara eka tolA honA cAhiye / naSTa karatA hai // 14 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) [jvarA daadikvaathH| sannipAtajvarameM pAhale laMghana, vAlukAsveda, nasya, niSThIvana daaruprpttbhaarybdvcaadhaanykkttphlaiH| - avaleha tathA aJjanakA prayoga karanA cAhiye / tathA pahile sAbhayAvizvabhUtIkaiH ('pUtIkaiHbhUtiktaH') Ama aura kapha ko zAnta karanekA upAya karanA cAhiye / kvAtho hiMgumadhUtkaTaH // 141 // | tadanantara pitta aura vAyuko zAnta karanA cAhiye // 145-146 kaphavAtajvare pIto hikkAvAsagalagrahAn / laMghanam / kAsazoSaprasekAMzca hmyaattrumivaashniH|| 142 // trirAtraM paJcarAtraM vA dazarAtramathApi vaa| devadAru, pittapApaDA, bhAraGgI, nAgaramothA, baca, dhaniyAM, laMghanaM sannipAteSu kuryAdvArogyadarzanAt / / 147 // kAyaphara, bar3I harra, soMTha, ajevAinakA kvAtha, hIMga tathA zahada sannipAta jvarameM tIna, pAMca athavA daza dina athavA jabataka milAkara denA cAhiye / yaha kvAtha kaphavAtajvara, hikkA, zvAsa, Arogya na ho, tabataka laMghana karAnA cAhiye // 147 // galekI jakar3AhaTa, kAsa, mukhakA sUkhanA tathA micalAhaTako isa prakAra naSTa karatA hai, jaise vajra vRkSako naSTa karadetA lNghnshissnnutaa| hai // 141 // 142 // doSANAmeva sA zaktileghane yA sahiSNutA / ___hiNgyaadimaanm| na hi doSakSaye kAzcatsahate laMghanAdikam / / 148 // mAtrA kSaudraghatAdInAM snehakvAtheSu cUrNavat / / doSoMkI hI zaktise manuSya laMghana sahana kara sakatA hai / doSoMke naSTa ho jAnepara koI laMghana nahIM saha sakatA // 148 // mASikaM higusindhUtthaM jaraNAdyAstu zANikAH143 / sneha tathA kvAthameM ghI tathA zahadakI mAtrA cUrNake samAna | niSThIvanam / arthAt sneha tathA kvAthyadravyase caturthAMza chor3anA cAhiye / hIMga ArdrakasvarasopetaM saindhavaM sakaTutrikam / tathA seMdhAnamaka 1 mAzA aura jIrA Adika 3 mAze chor3anA AkaNThaM dhArayedAsye niSThIvecca punaH punH||149|| cAhiye // 143 // adarakhakA svarasa, seMdhAnamaka, soMTha, mirca va pIpala milAkara galetaka mukhameM bAra bAra rakhanA cAhiye aura thUkanA cAhiye 149 mukhvairsynaashnm| tenAsya hRdayAcchleSmA manyApAzirogalAt / mAtuluGgaphalakezarodhRtaH lIno'pyAkRSyate zuSko lAghavaM cAsya jAyate150 sindhujanmamaricAnvito mukhe / parvabhedo'Ggamardazca mU kAsagalAmayAH / hanti vAtakapharogamAsyagaM mukhAkSigauravaM jADayamutklezazcopazAmyati // 151 // zoSamAzu jaDatAmarocakam // 144 // sakRd dvitricatuH kuryAd dRSTvA doSabalAbalam / bijaure nimbUkA gUdA, seMdhAnamaka tathA kAlI mirca ke saath| etaddhi paramaM prAdurbheSajaM sannipAtinAm // 152 // mukhameM rakhanese vAtakaphajanya mukharoga, mukhakA sukhanA, jar3atA | niSThIvanase hRdaya, manyA ( galeke bagalakI zirAyeM ), tathA aruci tatkAla naSTa ho jAtI hai // 144 // pasuliyAM, zira tathA galemeM sUkhA tathA rukA huA kapha khica sannipAtajvaracikitsA / bhAtA hai / tathA yaha aGga halake ho jAte haiM aura sandhiyoMkA laMghanaM vAlukAsvedo nasyaM niSThIvanaM tathA / darda, zarIrakA darda, mUrchA, kAsa tathA galeke roga, mukha tathA avaleho'JjanaM caiva prAk prayojyaM tridoSaje // 145 netroMkA bhArIpana, jar3atA tathA micalAI zAMta hotI hai / sannipAtajvare pUrva kuryAdAmakaphApaham / doSoMkA balAbala dekhakara eka, do, tIna yA cAra bAra taka pazcAcchaleSmaNi saMkSINe shmyetpittmaarutii||146|| niSThIvana karAnA cAhiye / sannipAtavAloMke liye yaha uttama prayoga hai // 150-152 // 1 kisI pustakameM 'bhUtIka' ke sthAnameM * pUtIka' tathA nasyam / kisImeM 'bhUtikta ' pATha hai / para yaha pAcanakkAtha hai, hiMgu bhI | mAtuluGgAkarasaM koSNaM trilavaNAnvitam / par3atI hai| ataH sAhacaryase ajavAina hI choDanA ucita pratIta anyadvA siddhivihitaM tIkSNaM nasyaM prayojayet 153 hotA hai| pUtIka-pUtikajA / bhuutikt-ciraaytaa| 2 yaha mAtrA| bijaure nimbUkA rasa, adarakhakA rasa kucha garama kara saiMdhava, vartamAnasamayameM adhika hogii| ataH vaidyoMko isakA nirNaya svayaM sAmudra, sauvarcala namaka milAkara nasya denA cAhiye / athavA karanA cAhiye / mere vicArase bhunI hIMga 2 ratI aura namaka | siddhisthAnameM kahe gaye anya tIkSNa nasyoMkA prayoga karanA 1 mAze DAlanA ThIka hogaa| . |cAhiye // 153 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAra ] 'bhASATIkopetaH / tena prabhidyate zleSmA prabhinnazca prasicyate / ziro hRdayakaNThAsyapArzvaruk copazAmyati // 154 // | cAhiye // 160 // nasya se kapha phaTa-phaTa kara gira jAtA hai tathA zira, hRdaya, kaNTha, mukha aura pasaliyAMkI pIr3A zAnta hotI hai // 154 // aJjanam / zirISabIjagomUtra kRSNAmarica saindhavaiH / anaM syAtprabodhAya sarasonazilAvacaiH // 157 // sirasa ke bIja, gomUtra, choTI pIpala, kAlI mirca, seMdhAnamaka, lahasuna, zuddha manazila tathA bacako mahIna pIsa kara netroM meM Ajanese behozI va tandrA dUra hotI hai // 157 // aSTAMgAvalehikA / // kaTphalaM pauSkaraM zRMgI vyoSaM yAsazca kAravI / RkSNacUrNIkRtaM caitanmadhunA saha lehayet // 158 eSAvalehikA hanti sannipAtaM sudAruNam / hikkAM zvAsaM ca kAsaM ca kaNTharogaM niyacchati129 kAyaphala, pohakaramUla, kAkar3AsiMhI, soMTha, mirca, choTI pIpala, thavAsA, kAlA jIrA saba samAna bhAga le cUrNa kapar3achAna kara zahadake sAtha caTAnA cAhiye / yaha caTanI kaThina sanni - pAtajvara, hikkA, zvAsa, kAsa tathA itara kaNTharogoMko naSTa karatI hai // 158 // 159 // saMjJAkArakaM nasyam / madhUkasArasindhUtthava coSaNakaNAH samAH / zlakSNaM piSTvAmbhasA nasyaM kuryAtsaMjJAprabodhanam 155 saindhavaM zvetamaricaM sarSapaM kuSThameva ca / vastamUtreNa piSTAni nasyaM tandrAnivAraNam / / 156 | | | mahue ke bhItarakA kUTa, seMdhAnamaka, vaca, kAlImirca, choTI pIpala, samAna bhAga le mahIna pIsa jalameM milAkara nasya denese behozI dUra hotI hai / isI prakAra seMdhAnamaka, sahijanake bIja, sarasoM, kUTha inheM bakarake mUtra ke sAtha pIsakara nasya denese bhI behozI dUra hotI hai // 155-156 // madhuvyavasthA / Urdhvaga zleSmaharaNe uSNe svedAdikarmaNi / virodhyuSNe madhu tyaktvA kAryaiSArdrakajai rsaiH|| 160 yaha caTanI zahadake sAtha na banA kara aderakhake rasase hI vanAnI zahada garama padArthoM ke sAtha garama kiyA huA tathA garama zarIrameM bhI niSiddha hotA hai / aura sannipItajvara meM Urdhvagata zleSmA naSTa karaneke liye uSNa svedAdi karma kiye jAte haiM / ataH (15) paJcamuSTikaH / yavakIlakulatthAnAM mudramUlakakhaNDayoH / ekaikamuSTimAhRtya pacedaSTaguNe jale // 161 // paJcamuSTika ityeSa vAtapittakaphApahaH / zasyate gulmazUle ca zvAse kAse kSaye jvare // 16 // yava, bera, kulathI, mUMga, mUlI ke Tukar3e eka eka muSTi (antarnakha muSTi yA 4 tolA ) pratyeka dravya lekara aThagune jalameM pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara kaI bAra meM thor3A thor3A pilAnA cAhiye / yaha vAta, pitta, kapha, gulma, zula, zvAsa, kAsa, dhAtukSaya yA yakSmA tathA jvarako zAnta karatA hai // 161 // 162 // paJcamUlyAdikvAthaH / paJcamUlI kirAtAdirgaNo yojyastridoSaje / pittotkaTe ca madhunA kaNayA ca kaphotkaTe // 163 // 1 sannipAtajvaracikitsA meM aneka kriyAyeM batAyI gayI haiM, ataH samasta kriyAyeM eka sAtha karanI cAhiyeM ? yA eka eka yaha zaMkA utpanna huI, isIko spaSTa karaneke liye suzruta ne likhA hai-" kriyAyAstu guNAlAbhe kriyAmanyAM prayojayet / pUrvasyAM zAntavegAyAM na kriyAsaMkaro hitaH // " isase eka kAlameM aneka kriyAyeM niSiddha hI siddha huI / para ukta suzrutokta vyavasthA antaH parimArjana - cikitsA athavA jahAM eka kriyAse dUsarI kriyAmeM virodha par3atA ho, vahIMke liye hai / kyoMki antaH-parimArjaka aneka prayogoM se agnimAnya yA koSTabhedAdi utpanna ho jAya~ge athavA viruddha guNavAlI auSadhiyoMse paraspara virodha utpanna ho jAyeMge athavA viruddha guNavAlI auSadhiyoM se paraspara virodha utpanna ho jAnepara ekakA bhI guNa nahIM hogA / para yahAM saba prayAga antaHparimArjaka yA paraspara virodhI nahIM haiM, ataH koI virodha nahIM par3atA / isI siddhAntakA samarthana zrIyuta vRndajIne bhI kiyA hai / yathA - " kriyAbhistulyarU* pAbhiH kriyAsAMkaryabhiSyate / bhinnarUpatayA yAstu tAH kurvanti na dUSaNam // " aura aJjana, nasya, avaleha Adi balavatI vyApattiyoMke dUra karaneke liye kiye jAte haiM, ataH koI virodha na | samajhanA cAhiye || 2 kisI kisIkA mata hai ki uparokta dravya saba milakara 4 to0 lenA cAhiye, para yaha AhAra dravya hai, ataH pratyeka hI 4 to 0 lenA ucita haiM / isI yogameM dhaniyA, soMTha milAkara ise ' saptamuSTika ' bhI kahate haiM / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| . [varI - - - -rowriwriwariya laghupaJcamUla tathA kirAtAdi gaNakI auSadhiye cirAyatA, apro'ssttaadshaanggH| soMTha, nAgaramothA, gurcako pittapradhAna tridoSajvarameM shhdke| sAtha tathA kaphapradhAnameM choTI pIpalake cUrNake sAtha denaa| bhUnimbadArudazamUlamahauSadhAbdacAhiye // 163 // tiktendrabIjadhAnakebhakaNAkaSAyaH / tandrApralApakasanArucidAhamohadazamUlam / zvAsAdiyuktamakhilaM jvaramAzu hanti // 170 // bilvshyonaakkaashmrypaattlaagnnikaarikaaH| cirAyatA, devadAru, dazamUla, soMTha, nAgaramothA, kuTakI, dIpanaM kaphavAtaghnaM paJcamUlamidaM mahat // 164 // indrayava, dhaniyAM, aura gajapIpala inakA kvAtha, tandrA, pralApa, zAliparNI pRzniparNI bRhatIdvayagokSuraMm / kAsa, aruci, dAha, moha, tathA zvAsAdiyukta samasta jvaroMko naSTa vAtapittaharaM vRSyaM kanIyaH paJcamUlakam // 65 // karatA hai // 17 // ubhayaM dazamUlaM tu sannipAtajvarApaham / mustaadikvaathH| kAse zvAse ca tandrAyAM pArzvazUle ca zasyate // pippalIcUrNasaMyuktaM kaNThahRdgrahanAzanam // 166 // mustaparpaTakozIradevadArumahauSadham / belakI jar3akI chAla, sonApAThA, khambhAra, pAr3hala, araNI triphalA dhanvayAsazca nIlI kampillakaM trivRt // ise " mahatpaJcamUla" kahate haiM / yaha agniko dIpta karanevAlA kirAtAtiktakaM pAThA balA kttukrohinnii| tathA kaphavAyuko naSTa karanevAlA hai / sarivana, piThivana, choTI madhukaM pippalImUlaM mustAdyo gaNa ucyate 172 / / kaTerI, bar3I kaTerI tathA gokhurU yaha "laghupaJcamUla " vAtapi- aSTAdazAGgamuditametadvA sannipAtanut / ttako naSTa karanebAlA tathA vAjIkara hai| donoM milakara 'daza- pittottare sannipAte hitaM coktaM manISibhiH / mUla ' kahA jAtA hai| yaha khAMsI, zvAsa, tandrA tathA pArzvazU manyAstambha uroghAte uraHpArzvazirogahe 173 / / lameM vizeSa lAbha karatA hai| sAnnipAtajvarako naSTa karatA hai| choTI pIpalake cUrNake sAtha kaNTha tathA hRdayakI jakar3AhaTako nAgaramothA, pittapApar3A, khaza, devadAru, soMTha triphalA, yavAsA, nIla kabIlA, nisotha, cirAyatA, pAThA, . naSTa karatA hai // 164-166 // khareMTI ( bariyArIbIja ) kuTakI, moreThI tathA piparAmUla yaha cturdshaaNgkvaathH| mustAdigaNa' athavA 'aSTAdazAMga' kvAtha kahA jAtA hai| cirajvare vAtakapholvaNe vA yaha pittapradhAna sannipAtameM vizeSa hitakara hai| manyAstambha, tridoSaje vA dshmuulmishrH| chAtIke darda tathA chAtI, pasalI va zirakI jakar3AhaTako naSTa kirAtatiktAdigaNaHprayojyaH karatA hai // 171-173 // zuddhayarthine vA trivRtAvimizraH // 167 // . zaTyAdikvAthaH / vAtakaphapradhAna jIrNajvarameM athavA vAtakaphapradhAna sannipAta-| zaTI puSkaramUlaM ca vyAghrI zRMgI durAlabhA / jvarameM dazamUlake sahita kirAtatiktAdigaNa (" kirAtatiktakaM| guDUcI nAgaraM pAThA kirAtaM kaTurohiNI // 174 // mustaM guDUcI nAgaraM tathA") kI auSadhiyoMkA kvAtha denA caahiye| eSa zaTayAdiko vargaH snnipaatjvraaphH| yadi virecanadvArA zuddhi karAnA Avazyaka ho to nizothakA | kAsahRdrahapArdhArtizvAse tandrayAM ca zasyate 175 / / cUrNa milAkara denA cAhiye // 16 // kacUra, pohakaramUla, choTI kaTerI, kAkar3AsiMgI, yavAsA, __ assttaadshaanggkvaathH| gurca, soMTha, pAr3ha, cirAyatA, kuTakI yaha "zaTayAdikvAtha" sanidazamUlI zaThI zRGgI paupkaraM sadurAlabham / pAtajvara, kAsa, hRdayakI jakar3AhaTa, pArzvazUla, tathA taMdrAko bhAI kuTajabIjaM ca paTolaM kaTurohiNI 168 // naSTa karatAhai // 174 // 175 // aSTAdazAGga ityeSa sannipAtajvarApahaH / kAsahadahapAzvAtizvAsahikAvamIharaH 169 // bRhtyaadikaathH| dazamUla, kacUra,kAkar3AsiMgI, pohakaramUla, yavAsA, bhAraMgI, bRhatyau puSkaraM bhAI zaThI zRMgI duraalbhaa| indrayava, paravalake patte, kuTakI ise ' aSTAdazAMga kvAtha' kahate . vatsakasya ca bIjAni paTolaM ktturohinnii||176|| haiN| yaha sannipAtajvara, khAMsI, hRdayakI jakaDAhaTa, psliyoNkaa| bahatyAdirgaNa: proktaH snnipaatjvraaprH| darda, zvAsa, hikkA tathA vamanako naSTa karatA hai| 168 // 169 // kAsAdiSu ca sarveSu deyaH sopadraveSu ca // 177 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (17) donoM kaTerI, puSkaramUla, bhAraMgI, kacUra, kAkar3AsiMhI, milAkara pInese abhinyAsajvara, aphArA tathA dardako naSTa yavAsA, iMdrayava, paravalake patte, kuTakI-yaha "bRhatyAdikkAtha" karatA hai // 183 // sannipAtajvara tathA upadravasahita samasta kAsoMko naSTa | abhinyAsalakSaNam / karatA hai // 176 // 177 // nidropetamabhinyAsaM kSINaM vidyAddhataujasam / jisa sanipAtajvarameM nidrA adhika ho, rogI kSINa ho, use bhaanggaadikvaathH| 'hataujasa' yA 'AbhinyAsa' kahate haiN| jaisA ki-bhagavAn suzratane bhAI puSkaramUlaM ca rAstrAM bilvaM yavAnikAm / likhA hai-" abhinyAsaM tu taM prAhurhatojasamathApare / sannipAtanAgaraM dazamUlaM ca pippalIM cApsu sAdhayet 178 // jvaraM kRcchramasAdhyamapare jaguH / sannipAtajvare deyaM hRtpArdhAnAhazUlinAm / kaNTharogAdicikitsA / kAsazvAsAgnimandatvaM tandrAM ca viniyacchati 179 bhAraNI, pohakaramUla, rAsana, belakI chAla, ajavAyana, soMTha, ___ kaNTharodhakaphazvAsahikkAsaMnyAsapIDitaH / dazamUla tathA choTI pIpalakA kAtha sannipAtajvara, hRdaya tathA mAtuluGgAkarasaM dazamUlyambhasA pibet // 154 // pasaliyoM ke darda, aphArA, kAsa, zvAsa, agnimaMdatA tathA taMdrAko kaNThAvarodha, kapha, zvAsa, hikkA tathA abhinyAsa jvarase naSTa karatA hai // 178 // 179 // pIr3ita manuSyako dazamUlake kAr3heke sAtha bijIre niMbU tathA ada rakhakA rasa pilAnA cAhiye // 184 // dvipnycmuulyaadikaarthH| vyossaadikvaathH|| dvipaJcamUlISaDgranthAvizvagRdhranakhIdvayAt / vyoSAbdatriphalAtiktApaTolAriSTavAsakaiH / kaphavAtaharaH kvAthaH sannipAtaharaH paraH // 180 // sabhUnimbAmRtAyAsaitridoSajvaranujjalam // 185 // dazamUla, baca, soMTha, nakha, nakhAMse banAyA gayA kvAtha | soMTha, kAlImirca, choTI pIpala, nAgaramothA, triphalA, kapha, vAta tathA sannipAtako naSTa karatA hai // 180 // kuTakI, paravalakI pattI, nImakI chAla, rusAhake phUla yA abhinyAsacikitsA (kaarvyaadikssaayH|) chAla, cirAyatA, gurca, tathA yavAsA-inase banAyA huA kvAtha kaarviipusskrrnnddtraayntiinaagraamRtaaH| tridoSajvarako naSTa karatA hai // 185 // dazamUlIzaThIzRMgIyAsabhAGgIpunarnavAH // 181 // trivRtaadikvaathH| tulyA mUtreNa niSkvAthya pItAH srotovishodhnaaH| trivRdvizAlAtriphalAkaTukAragvadhaiH kRtaH / abhinyAsaM jvaraM ghoramAzunanti samuddhatam 182 // sakSAro bhedanaH kvAthaH peyaH srvjvraaphH||186|| * kAlA jIrA, pohakaramUla, eraNDakI chAla, vAyamANa, soMTha, nisotha, indrAyanakI jar3a, triphalA, kuTakI, amalatAsake gurca, dazamUla, kacUra, kAkar3AsiMhI, yavAsA, bhAraGgI, puna- gUdese banAyA gayA kAtha javAkhAra milAkara pilAnese samasta navA--saba samAna bhAga le gomUtrameM kvAtha banAkara pilAnese jvaroMko naSTa karatA hai // 186 // chidroMko zuddha kara bar3he hue ghora abhinyAsajvarako zAnta svedabAhulyacikitsA / karatA hai // 181 // 182 // . svedodgame jvare deyazcUrNo bhRSTakulatthajaH // 187 // maatulunggaadivaathH| pasIneke adhika Anepara kulathI bhUna, mahIna cUrNa kara urAMnA cAhiye // 187 // mAtuluGgAzmabhidvilvavyAghrIpAThoruvakajaH / kAtho lvnnmuutraaddhyo'bhinyaasaanaahshulnut183|| jihvaadosscikitsaa| bijIre niMbUkI jar3a, pASANabheda, belakI chAla, choTI| gharSejihvAM jaDAM sindhutryUSaNaiH sAmlavetasaH / kaTerI, pAlI, eraNDakI chAlakA kvAtha gomUtra tathA seMdhAnamaka ucchukAM sphuTitAM jihvAM drAkSayA madhupiSTayA 188 lepayetsaghRtaM cAsyaM sannipAtAtmake jvare / 1"nakhI paJcavidhA jJeyA gaMdhArtha gaMdhatatparaiH / kAci- jar3a jihvAko seMdhAnamaka, trikaTu ( soMTha, mirca, pIpala) dvadarapatrAbhA tathotpaladalA matA // kAcidazvakhurAkArA gajakarNa-tathA amlabetake cUrNase ghisanA cAhiye / yadi jihvA sakha tathA samA'parA / varAhakarNasaMkAzA paJcamI parikIrtitA // " isa bhAMti | pAMca prakArake nakha hote haiN| inameMse pUrvake do badarapatra tathA 1 pasInA adhika Anepara use poMchanA na cAhiye, kinta utpalapatrakA prayoga karanA cAhiye / athavA rakta, zvetapuSpabhedase | yahI cUrNa urrAte rahanA cAhiye (eka rattIkI mAtrAse maMmekI lenA cAhiye bhasmakA prayoga bhI zIghra pasInA banda karatA hai) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) ckrdttH| [ jvarA phaTa gayI ho, to mukhameM ghI lagAkara pisI huI munakkA zahadameM | kultthaadilepH| milAkara lagAnA cAhiye // 188 // .. kulatthakaTphale zuNThI kAravI ca samAMzakaiH / nidraanaashcikitsaa| sukhoSNairlepanaM kArya karNamUle muhurmuhuH // 194 // kAkajaMghAjaTA nidrAM janayecchirasi sthitA 189 // kulathI, kAyaphala, soMTha, kAlA jIrA samAna bhAga le, pAnaki kAkajaMghAkI jar3a mahIna pIsa zirameM lepa karanese nidrAko | sAtha mahIna pIsa, garama kara gunagunA gunagunA lepa karanA utpanna karatI hai // 189 // cAhiye // 194 // sannipAte vishessvyvsthaa| jiirnnjvrcikitsaa| sannipAte prakampantaM pralapantaM na bRhayet / nidigdhikAnAgarakAmRtAnAM tRSNAdAhAbhibhUte'pi na dadyAcchItalaM jalam 190 kArtha pibenmizritapippalIkam / sannipAtameM kampanevAle tathA pralApa karanevAlekI bhI bRhaNa | jIrNajvarArocakakAsazUlacikitsA na karanI cAhiye / aura pyAsa tathA dAhase vyAkula zvAsAnimAndyArditapInaseSu // 195 // honepara bhI ThaNDA jala na denA cAhiye // 19 // choTI kaTerI, soMTha tathA gurcakA kvAtha choTI pIpalakA cUrNa |milAkara, jIrNajvara, aruci, kAsa, zUla, zvAsa, agnimAMdya, karNamUlalakSaNam / ardita tathA pInasa rogameM pInA cAhiye // 195 // sannipAtajvarasyAnte karNamUle sudAruNaH / asya smyH| zothaH saMjAyate tena kazcideva pramucyate // 191 // sannipAtajvarake antameM kAnake nIce kaThina sUjana ho jAtI hantyUrdhvagAmayaM prAyaH sAyaM tenopayujyate / hai, isase koI hI bacatA hai // 191 // adhikatara UrdhvagAmI rogoMko yaha kvAtha naSTa karatA hai, ataH isakA sAyaMkAla prayoga kiyA jAtA hai| tcikitsaa| guDUcIkvAthaH / raktAvasecanaiH pUrva sarpiSpAnazca taM jayet / / pradehaiH kaphapittanairvamanaiH kavalagrahaH / / 192 // | pippalIcUrNasaMyuktaH kAthazchinnaruhodbhavaH // 196 // | jIrNajvarakaphadhvaMsI paJcamUlIkRto'thavA / / use pahile ghRta pilAkara rakta nikalavAnA ( joMka yA zirA gurcakA kvAtha, choTI pIpalakA cUrNa milA, athavA laghupaJcavyadha dvArA) cAhiye / tathA kaphapittanAzaka lepa va kavalagraha | athavA vamana karAkara karNamUla zAMta karanA cAhiye // 192 // mU 'mUlakA kvAtha pippalI cUrNa milA, jIrNajvara tathA kaphako naSTa | karatA hai // 196 ||..gairikaadilepH / guddpippliigunnaaH| gairikaM pAMzujaM zuNThI vacAkaTukakAjikaiH / kAsAjI'rucizvAsahRtpANDukrimiroganut // 197 karNazothaharo lepaH sannipAtajvare bhRzam // 193 // jIrNajvare'gnimAnye ca zasyate guDapippalI / gerU, khArI namaka, soMTha, baca dUdhiyA aura kuTakIko mahIna | pIsa kAjIke sAtha sannipAtajvarameM karNamUlameM lepa krnaa| | gur3ake sahita choTI pIpala kA cUrNa kAsa, ajIrNa, aruci, zvAsa, hRdroga, pANDuroga, krimiroga, jIrNajvara tathA agnimAcAhiye // 193 // nyako naSTa karatA hai // 197 ||1yho para 'anta' zabdakA samIpa artha bhI karate haiM, ataH yaha vissmjvrcikitsaa| artha ho jAtA hai ki saMnnipAtajvarake samIpameM ( arthAt pahile kaliGgakAH paTolasya patraM kaTukarohiNI // 198 // yA antameM yA madhyameM ) kaThina zotha karNamUlameM ho jAtA hai, paTolaM zArivA mustaM pAThA kaTukarohiNI / isase koI hI bacatA hai arthAt yaha kaSTasAdhya hotA hai / ataeva nimbaM paTolaM triphalA mRdvIkA mustavatsako // 199 // kucha AcAryoMne likhA hai " jvarasya pUrva jvaramavyato vA jvarAntato vA zrutimUlazothaH / krameNa sAdhyaH khalu kaSTasAdhyastatastva kirAtatiktamamRtA candanaM vizvabheSajam / sAdhyaH kathito bhiSagbhiH // " isIko pAThabhedase "krmaadsaadhyH| guDUcyAmalakaM mustmrdhshloksmaapnaaH.|| 20 // khalu kaSTasAdhyastatastu sAdhyaH kathito munIndraH" likhA hai| yaha kaSAyAH zamayantyAzu paJca paJcavidhAna jvarAn / rogavijJAnakA viSaya hai, ataH vahIMse nirNaya karanA cAhiye / / santataM satatAnyezustRtIyakacaturthakAn // 201 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH ] indrayava, paravalakI pattI tathA kuTakIkA kvAtha santatajvarako, paravalakI patI zArivA, nAgaramothA, pAr3hI tathA kuTakIkA satatajvarako, nImakI chAla, paravalakI pattI, triphalA, munakkA, nAgaramothA, va kur3ekI chAla, anyeyuSkajvarako, cirAyatA, gurca, lAlacandana, soMTha tRtIyajvarako tathA gurca, AmalA va nAgaramothAkA ate caturthikajvarako zAnta karatA hai // 198 - 201 // triphalAkvAthaH / bhASATIkopetaH / guDapragADhAM triphalAM pibedvA viSamArditaH / viSamajvarase pIr3ita puruSako triphalAkA kvAtha gur3a milAkara pInA cAhiye / guDUcyAdikvAthaH / guDUcImustadhAtrINAM kaSAyaM vA samAkSikam / / 202 athavA gurca, nAgaramothA va AmalAkA kvAtha banA ThaNDhAkara zahada DAlake pInA cAhiye // 202 // yogAntaram / dIrghapatraka karNAkhyanetraM khadirasaMyutam / tAmbUlaistaddine bhuktaM prAtarviSamanAzanam // 203 // lahasunakA bIja tathA katthA prAtaHkAla pAnameM rakhakara khAnese viSamajvara naSTa hotA hai // 203 // mustAdikvAthaH / mustAmalakaguDUcIvizvauSadhakaNTakArikAkvAthaH / pItaH sakaNAcUrNaH samadhurviSamajvaraM hanti // 204 // nAgaramothA, AmalA, gurca, soMTha tathA choTI kaTerIkA kvAtha, choTI pIpalakA cUrNa tathA zahada milAkara pInese viSamajvarako naSTa karatA hai // 204 // mahauSadhAdikvAthaH / mahauSadhAmRtAmustacandanozIradhAnyakaiH / kvAthastRtIyakaM hanti zarkarAmadhuyojitaH || 205 || soMTha, gurca, nAgaramothA, lAlacandana, khaza tathA dhaniyAMkA kvAtha mizrI tathA zahada milAkara pInese tRtIyakajvara naSTa hotA hai // 205 // vAsAdikAthaH / vAsAdhAtrIsthirAdArupathyAnAgarasAdhitaH / sitAmadhuyutaH kvAthazcAturthikanivAraNaH / 206 // . aDUsA, AmalA, zAliparNI, devadAru, choTI harar3a tathA soMThakA kvAtha mizrI tathA zahada milA huA cAturthika jvarako naSTa karatA hai // 206 // sAmAnyacikitsA | madhunA sarvajvaranucchephAlIdalajo rasaH / 1 ( 19 ) ajAjI guDasaMyuktA viSamajvaranAzinI / agnisAdaM jayetsamyagvAtarogAMzca nAzayet // 207 // sambhAlU athavA harasiMgAra ke pattoM kA rasa zahada ke sAtha sevana karanese samasta viSamajvara zAnta hote haiM / sapheda jIre kA cUrNa gur3ake sAtha viSamajvara, agnimAnya tathA vAtarogoMko naSTa karatA hai // 207 // rasonakalkaM tilatailamizraM yo nAti nityaM viSamajvarArtaH / vimucyate so'pyacirAjjvareNa vAtAmayaizcApi sughorarUpaiH // 208 // jo manuSya lagAtAra lahasuna kI caTanI tilataila milAkara cATatA hai, vaha viSamajvara tathA kaThina vAtarogoM se zIghra hI mukta ho jAtA hai // 208 // prAtaH prAtaH sasarpirvA rasonamupayojayet / pippalIM varddhamAnAM vA pibetkSIrarasAzanaH // 209 // SaTpalaM vA pibetsarpiH padhyAM vA madhunA lihet / prAtaHkAla ghIke sAtha lahasunakA prayoga karanA cAhiye / athavA dUdha athavA mAMsarasakA bhojana karatA huA varddhamAnapippalI kA prayoga kare / athavA SaTpala ghRta ( Age likheMge ) pIve / yA zahada ke sAtha choTI harrakA cUrNa cATe // 209 // payastailaM ghRtaM caiva vidArIkSurasaM madhu / / 210 // samma pAyayedetadviSamajvaranAzanam / viSamajvara nAza karaneke liye dUdha, tela, ghI, vidArIkandakA rasa, IkhakA rasa, zahada ekameM milAkara pilAnA caahiye||210|| pippalIzarkarAkSaudraM ghRtaM kSIraM yathAbalam / khajena mathitaM peyaM viSamajvaranAzanam / / 211 // choTI pIpala, mizrI, zahada, ghI va dUdha mathAnIse mathakara apanI zaktike anusAra pInA cAhiye / isase viSamajvara naSTa hogA // 211 // payasA vRSadaMzasya zakRdvegAgame pibet / vRSasya dadhimaNDena surayA vA sasaindhavam // 212 // biDAlakI viSThA dUdhake sAtha, athavA bailakA gobara, seMdhAnamaka milAkara dahIke tor3a yA zarAbake sAtha pInA cAhiye // 212 // 1 jIrA bhUnakara cUNa banAnA cAhiye / 2 vardhamAnapippalI 3 yA 5 yA 7 balAbalake anusAra 11 dina yA 21 dina taka pratidina bar3hAnA cAhiye / usI prakAra utane hI dinameM ghaTAnA cAhiye / aisA zAstrokta vidhAna hai / para Ajakalake liye 1 yA 3 pIpalase bar3hAnA hitakara hogA // 3 isa yoga meM dUdha garama kiyA huA aSTaguNa tathA 1 - yaha yoga adhikatara cAturthika jvarameM lAbha karatA hai | | anya dravya 1 bhAga pratyeka chor3anA ucita hogA / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) cakradattaH / viSamajvaraharavirecanam / nIlinImajagandhAM ca trivRtAM kaTurohiNIm / pibejjvarasyAgamane snehasvedopapAditaH // 213 // pahile snehana tathA svedana kara jvara AnevAle dina nIla, babaI, nisotha va kuTakIkA kvAtha pUrNamAtrA meM pilAnA cAhiye, isase virecana hogA // 213 // viSamajvare pathyam / surAM samaNDAM pAnArthe bhakSyArthe caraNAyudham / tittirIMzca mayUrAMzca prayuJjyAdviSamajvare // 214 // viSamajvara meM maNDa yA zarAba pIneke liye bhojana ke liye murge, tItara yA mayUrokA prayoga karanA cAhiye // 214 // amloTajasahasreNa dalena sukRtAM pibet / peyAM ghRtaplutAM jaMtucAturthikaharIM tryaham // 215 // 1000 AmaloniyAM ( cAMgerI ) kI pattIkI peyA banA zrI milAkara tIna dinataka viSamajvara nAza karaneke liye pInA cAhiye // 215 // viSamajvaraharamaJjanam / saindhavaM pippalInAM ca taNDulAH samanaHzilAH / netrAJjanaM tailapiSTaM viSamajvaranAzanam // 216 // saMdhAnamaka, choTI pIpalake dAne, zuddha manazila telameM pIsakara netro lagAnese viSamajvara na hotA hai || 216 // nasyam / vyAghIra sAhigusamA nasyaM tadvatsa saindhavA // 217 // choTI kaTerI, rAsana, hIMga tathA seMdhAnamakakA nasya isI prakAra viSamajvarako naSTa karatA hai // 217 // dhUpaH / nasyAntaram / zirISapuSpasvaraso rajanIdvayasaMyutaH / nasyaM sarpiH samAyogAccaturthikaharaM param // 219 // sirasAke phUloMkA svarasa, haldI, dArUhaldIkA cUrNa tathA ghI milAkara nasya denese cauthiyA jvara chUTa jAtA hai // 219 // [ jvarA dhUpAntaram / palaGkaSA nimbapatraM vacA kuSThaM harItakI || 220 // sarSapAH sayavAH sarpirdhUpanaM jvaranAzanam / puradhyAmavacAsarjanimbArkAgurudArubhiH / / 221 / sarvajvaraharo dhUpaH kAryo'yamaparAjitaH / guggula, namike patte, baca, kUTha, bar3I harrakA chilkA, sarasoM, yava, ghI milAkara athavA guggula, rohipa ghAsa, baca, rAla, cAhiye // 220 // 225 ||niimkii pattI, AkakI jar3a, agara tathA aervaaa dhUpa denA beDAlaM vA zakRdyojyaM vepamAnasya dhUpane // 222 // kampate hue rogIko biDAlakI viSThAkA dhUpa denA cAhiye // 222 // kRSNAmbaradRDhAbaddhaguggulUlUkapucchajaH / dhUpaz cAturthikaM hanti tamaH sUrya ivoditaH // 228 // kAle kapar3e meM guggula tathA ullUkI pUMcha bAMdhakara dhUpa denese caturthika jvara aise naSTa hotA hai, jaise sUryodayase andhakAra naSTa ho jAtA hai / / 218 // lepa apare yogAH / apAmArgajaTA kaTyAM lohitaiH saptatantubhiH / baddhvA vAre vestUrNaM jvaraM hanti tRtIyakam 223|| kI jar3a sAta lAla DoroMse kamara meM ravivAra ke dina bAMdhanese tRtIyaka ( tIsare dina AnevAlA ) jvara naSTa hotA hai // 223 // kAkajaMghA balA zyAmA brahmadaNDI kRtAJjaliH / pRzniparNI tvapAmArgastathA bhRMgarajo'STamaH || 224 // eSAmanyatamaM mUlaM puSyeNoddhRtya yatnataH / raktasUtreNa saMveSTaya baddhamai kAhikaM jayet / / 225 / kAkajaMghA, bariyArI, nisotha yA vidhArA, brahmadaNDI, lajjA, piThivana, laTajIrA tathA bhAMgarA- inameM se kisI ekakI jar3a puSyanakSatra meM ukhAr3a lAla Dorese lapeTakara hAtha yA galemeM bAMdhanese ekAhika jvara naSTa hotA hai / / 224 // 225 // mUlaM jayantyAH zirasA dhRtaM sarvajvarApaham / aranIkI jar3a coTImeM bAMdhane athavA jalase pIsakara zirameM karanese samasta jvara dUra hote haiM / viziSTacikitsA | karma sAdhAraNaM jahyAttRtIyaka caturthako / Aganturanubandho hi prAyazo viSamajvare // 226 // donoM cikitsAyeM ( daivavyapAzraya - balimaMgalahomAdi tathA yuktivyapAzraya - kaSAyalehAdi ) tRtIyakacaturthaka jvarako naSTa karatI haiM / kevala yuktivyapAzraya kaSAyAdi hI nahIM | kyoMki viSamajvara meM prAyaH Agantuka ( bhUtAdi) kA saMsarga hotA nasyaM cAturthikaM hanti raso vAgastyapatrajJaH / agastya ke pattoM ke rasakA nasya bhI cAturthikako naSTa karatA hai / hai / 226 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikaaptH| (21) - - daivavyapAzrayaM karma / haiM-para laMghana karanese yadi vAyukA vega adhika ho to mAtrA va gaMgAyA uttare kUle aputrastApaso mRtaH / |kAlakA nizcayakara vaidya unheM bhI deve // 233-235 // tasmai tilodake datte muJcatyakAhiko jvaraH // 227 // pippalyAyaM ghRtam / etanmaMtreNa cAzvatthapatrahastaH pratarpayet // 228 // / pippalyazcandanaM mustamuzIraM ktturohinnii| pIpalakA patra hAthameM lekara ''gaMgAthA uttare kUle aputra- kaliMgakAstAmalakI zArivAtiviSe sthirA // 236 stApaso mRtaH / tasmai tilodakaM namaH svadhA " isa mantrase tarpaNa | drAkSAmalakabilvAni trAyamANA nidigdhikA / karanese ekAhika jvara chor3a detA hai // 227 // 228 // siddhametaighRtaM sadyo jvaraM jIrNamapohati // 237 / / somaM sAnucaraM devaM samAtRgaNamIzvaram // kSayaM kAsaM ziraH zUlaM pAzvezUlaM halImakam / pUjayanprayataH zIghraM mucyate viSamajvarAt // 229 // aGgAbhitApamagniM ca viSamaM sanniyacchati // 238 // viSNuM sahasramUrdhAnaM carAcarapatiM vibhum / pippalyAdyamidaM kvApi tantre kSIreNa pacyate / stuvannAmasahasreNa jvarAnsarvAnvyapohati // 230 // pIpala choTI, caMdana lAla,nAgaramothA, khaza, kuTakI, iMdrayava, umAsahita tathA anucaroM va mAtRgaNasahita zaMkarajIkA | bhui AmalA, zArivA, atIsa, zAliparNI, munakA, AmalA, niyamase pUjana karanese viSamajvara chUTa jAtA hai / isI prakAra | belakA gUdA, trAyamANa, choTI kaTerI-inake kalkase caturguNa ghRta sarvavyApaka, virATasvarUpa, carAcarasvAmI viSNu bhagavAnakI sahasra aura ghRtase caturguNa jala milAkara siddha kiyA ghRta zIghra hai nAmase stuti karanevAlA viSamajvarase mukta hojAtA hai229||230 jIrNa jvarako naSTa karatA hai / tathA kSaya, kAsa, ziraHzula, paarshvsrpisspaanaavsthaa| zUla, halImaka, zarIrakI jalana tathA viSamAniko naSTa karatA hai| jvarAH kssaayairvmnairlghnlghubhojnaiH| 1yahAM' halImakam ' ke sthAnameM ' arocakam ' bhI pAThArUkSasya ye na zAmyanti sarpisteSAM bhiSagjitama231/. ntara hai / tathA yahAMpara ghRtakA mAna nahIM likhA, ataH jo jvara kaSAya, avalehAdi tathA vamana, virecana, laMghana, Ind " anirdiSTapramANAnAM snehAnAM prastha iSyate / anukte kvAthamAne svedana tathA laghubhojanase nahIM zAMta hote aura zarIra rUkSa ho tu pAtramekaM prazasyate " isa sAmAnyaparibhASAse 1 prastha ghRta jAtA hai, unakI uttama cikitsA ghRta hai // 231 // lenA cAhiye |athvaa mAna nirdeza na karanekA yaha bhI AbhiprAya srpinissedhH| hai ki jitane ghRtase lAbha honekI sambhAvanA ho, utanA dhRta nirdazAhamapi jJAtvA kaphottaramalaMdhitam / / banAve / tathA yahAM para yadyapi cakrapANija.ne tathA zivadAsajIne na sarpiH pAyayetprAjJaH zamanestamupAcaret // 232 // ghRtamUrchanake sambandhameM kucha nahIM likhA, para sAmAnya niyama yahI darza dina bIta jAnepara bhI jisakA kapha bar3hA huA ho tathA hai ki sneha mUrchita karake hI pAka karanA cAhiye |atHghRtmuurchnkii laMghanake guNa utpanna na hue hoM, use ghRta na pilAnA cAhiye | vidhi nIce likhI jAtI hai " pathyAdhAtrIvibhItairjaladhararajanIkintu zamanakAraka upAya karanA cAhiye // 232 // mAtulagavaizca dravyairetaiH samastaiH palakapAramitamaMdamaMdAnalena / nirdazAhe kaphottare zamanamazanam / AjyaprasthaM viphenaM paripacanagataM mUrchayedvaidyavaryastasmAdAmopadoSaM harati ca sakalaM vIryavatsaukhyadAyi // (bhaiSajyaratnAvalI) // choTI yAvallaghutvAdazanaM dadyAnmAMsarasena tu / harra, AmalA, baher3A, nAgaramothA, haldI pratyeka 4 tolAkA mAMsArthameNalAvAdInyuktyA dadyAdvicakSaNaH // 233 kalka tathA bijaure nImbUkA rasa 4 tolA chor3akara, ghI 1 prastha kukkuTAMzca mayUrAMzca tittiAraM krauJcameva ca / (dravadvaiguNyAt 2 prastha baMgAlakA 4 sera tathA 80 toleke serase gurUSNatvAnna zaMsanti jvare kecicikitskaaH||2341 sera 9 cha. 3 to0) kA mUrchana karanA cAhiye / mUrchanake laMghanenAnilabalaM jvare yadyadhikaM bhavet / | liye pahile ghI garama karanA cAhiye, jaba ghI pakakarake phena rahita bhiSaka mAtrAvikalpajJo dadyAttAnapi kAlavitU235 hojAya, taba utAra ThaNDhAkara uparoka kalkAdi chor3anA cAhiye, jaba taka jvara tathA zarIra halkA na ho, taba taka halkA pathya phira ghIse caugunA jala chor3a pAka kara chAna lenA cAhiye / tathA mAMsarasake sAtha denA cAhiye / mAMsake liye eNamRga athavA | jahA~ kevala dUdhase hI ghRta pAka likhA hai, vahAM ghRtase caturguNa lavA denA cAhiye / jvarameM kucha vaidya kukkuTa, mayUra, tIhara tathA jalabhI chor3anA cAhiye, tathA kalka ghRtase aSTamAMza hI chor3anA krauJcako denA uSNa tathA bhArI honake kAraNa anucita samajhate cAhiye / yathA zArGgadharaH-" dugdhe dani rase take kalko deyo' TamAMzakaH / kalkasya samyakpAMkArthe toyamatra catuguNam " kintu 1 sAmAnyataH daza dinake anaMtara ghI pilAnA likhA hai / yaha samagra paribhASAyeM prAyaH anitya ho jAtI haiM, ataH vyavasthA yaha usakA niSedha hai| . vaidyako svayaM vicArakara karanI caahiye| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - (22) ckrdttH|. |jvarArowroo rg yaha "pippalyAdi" caturguNa dUdha milAkara bhI pakAnA kisI kSIraSaTpalakaM ghRtam / kisI granthameM likhA hai // 236-238 // paJcakoleH sasindhUtthaH palikaiH payasA samam / yatrAdhikaraNenoktirgaNe syAtsnehasaMvidhau // 239 // sarpiHprasthaM zRtaM plIhaviSamajvaragulmanut // 245 // tatraiva kalkani!hAviSyete snehavedinA / atra dravAntarAnukteHkSIrameva caturguNam / etadvAkyabalenaiva kalkasAdhyaparaM ghRtam // 240 // dravAntareNa yoge hi kSIra snehasamaM bhavet // 246 // sneha siddha karaneke liye jisa gaNameM adhikAra arthAt paJcakola ( choTI pIpala, piparAmUla, cavya, cItakI jar3a, nizcaya kara diyA gayA hai, vahIM kalka tathA kvAtha donoM chor3e soMTha ) tathA seMdhAnamaka pratyeka eka eka paila, ghRta eka prastha jAte haiM, isa vAkyake balase hI ghRta kalka sAdhya mAnA, dUdha 4 prastha milAkara pakAnA cAhiye / ghRtamAtra zeSa rahanepara jAtA hai // 239 // 240 // | utAra chAnakara pilAnA cAhiye / yaha ghRta plIhA, viSamajvara tathA jalasnehoSadhAnAM tu pramANaM yatra neritam / gulmako naSTa karatA hai / yahAM dUsare drava dravyake na kahanese dUdha hI tatra syAdauSadhAtsnehaH snehAttoyaM cturgunnm||241|| caturguNa chor3anA cAhiye / tathA snehake liye caturguNa jala bhI chor3anA cAhiye / jahAM para dUsare drava dravyakA varNana ho, vahAM dUdha / jahAM para jala auSadha tathA snehakA pramANa nahIM batAyA gayA, snehake samAna hI lenA cAhiye // 245 // 246 // vahAM auSadhase caturguNa sneha tathA snehase caturguNa jala choDanA cAhiye / yahAM 'jala' dravamAtrakA upalakSaNa hai // 241 // dazamUlaSaTpalakaM ghRtm| anukte dravakArye tu sarvatra salilaM matam / / jahAM drava dravyakA nirdeza nahIM kiyA gayA, vahAM jala hI) dazamUlIrase sarpiH sakSIre paJcakolakaiH // 247 // chor3anA caahiye| sakSArairhanti tatsiddhaM jvrkaasaagnimndtaaH| ghRtatelaguDAdIMzca naikAhAdavatArayet // 542 // / | vAtapittakaphavyAdhInplIhAnaM cApi pANDutAm248 vyuSitAstuprakurvanti vizeSeNa gunnaanytH||. dUdha tathA dazamUlake kvAthameM paJcakola tathA yavAkhArake ghI, taila tathA guDa Adi eka hI dinameM nahIM pakAnA | sAtha siddha kiyA ghRta jvara, kAsa, abhimAndya, vAtakapha, pittacAhiye, kyoMki bAsI rakkhe gaye (kaI dinameM pakAye gaye ) roga, pAMDuroga tathA plIhAko naSTa karatA hai // 247 // 248 // vizeSa guNa karate haiM // 242 // snehe kAthyAdiniyAmikA paribhASA / . siddhsnehpriikssaa| kAthyAccaturguNaM vAri pAdasthaM syAzcaturguNam / snehakalko yadAGgulyA vartito vrtivdbhvet| / snehAtsnehasamaM kSIraM kalkastu snehapAdikaH / / 249 // vahI kSipte cano zabdastadA siddhiM vinirdizet243/ caturguNaM tvaSTaguNaM dravadvaiguNyato bhavet / zabdasyoparame prApta phenasyoparame tthaa| paJcaprabhRti yatra syurdaivANi snehasaMvidhau // 250 // gandhavarNarasAdInAM sampattI siddhimaadishet||244|| tatra snehasamAnyAhurarvAk ca syAzcaturguNam / (ghatasyaivaM vipakvasya jAnIyAtkuzalo bhiSak / / kvAthyadravyase caturguNa jala chor3akara kvAtha banAnA, caturthAMza phenotimAnaM tailasya zeSaM ghRtavadAdizet // 1 // ) zeSa rahanepara utAra chAna kvAthase caturthAMza ghRta milAkara pakAnA jisa samaya aMgulIse ragar3anese sneha kalkakI battI banane cAhiye / snehameM dUdha snehake barAbara chor3anA cAhiye / kalka lage tathA agnimeM chor3anese zabda na ho tathA snehameM zabda na ho | snehase catuzi chor3anA cAhiye / dravadvaiguNyake siddhAntase caturguNa aura phenA zAnta hogayA hA tathA gandha, varNa aura rasa uttama aSTaguNa hotA hai| ho gayA ho, usa samaya ghRta siddha jAnanA cAhiye / isI prakAra taila siddha jAnanA cAhiye / para tailama siddha ho jAnepara 1 pUrvokta paribhASAnusAra suzratamAnase pala vartamAna mAnake 3 phenA adhika uThatA hai, zeSa lakSaNa siddha ghRtake samAna tolA 4 mAzeke barAbara, usI prakAra prastha vartamAna 10 cha. 3 hote haiM // 243 // 244 // | tolA 4 mAzeke barAbara hotA hai aura carakamAnase pala 6 tolA 8 mAzAkA, tadanusAra prastha 1 sera 5 cha. 1 tolA 8 vacitpustake koSThAntagartaH pATho na dRzyate / mAzekA hotA hai / aura dravadravya honese dviguNa kara diyA jAtA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaapaariikopetH| (23) jahAMpara snehavidhAnameM paJcaprabhRti ( pAMca yA isase adhika) catarthAza nIce likhI oSadhiyoMkA kalka banA chor3akara pAka dava dravya ho, vahAM pratyeka snehake samAna chor3anA cAhiye / isase karanA cAhiye / kalkakI oSadhiyAM-piparAmUla, munakkA, lAla kama arthAt cAra yA tIna Adi hoM to snehase catuguNA chor3anA | candana nIlophara hanA | candana, nIlophara va soMTha hai / yaha ghRta jIrNajvarako mora cAhiye // 249 // 250 // | karatA hai // 251 // 252 // vAsAdyaM ghRtam / guDUcyAdighRtapaJcakam / pAsAM guDucI triphalAM trAyamANAM yavAsakam / paktvA tena kaSAyeNa payasA digaNena ca ||25||gudduucyaaH kAthakalkAbhyA triphalAyA vRSasya ca / pippliimlmRddhiikaacndnotplnaagraiH|| mRdvIkAyA balAyAzca siMddhAH snehA jvaracchidaH // 253 // kalkIkRtaizca vipaced ghRtaM jIrNajvarApaham // 252 // pRthak 2 gurca, triphalA, aDUsA, munakkA athavA bariyArIke aDUsA, gurca, triphalA, trAyamANa, yavAsA-inakA kvAtha kvAtha kalkase siddha ghRta jvara nAzaka hote haiM // 253 // snehase caturguNa, dUdha dviguNA tathA ghRta 1 bhAga tathA ghRtase peyaadidaansmyH| 1 isa paribhASAmeM aneka sandeha tathA matabheda haiM / yadi jvare peyAH kaSAyAzca sarpiH kSIraM virecanam / / pratyeka sthAnameM "caturguNaM tvaSTaguNam" paribhASA lage to| / SaDahe SaDahe deyaM kAlaM vIkSyAmayasya ca // 254 // kvAthyadravyase jala bhI aSTa guNa hI choDanA par3egA, tathA| jvarameM peyo (laMghana yA yavAgU) kvAtha, ghRta, dUdha, virecana "pAdasthaM syAccaturguNam " isameM sneha tathA drava donoM hI chaH chaH dinake anantara denA cAhiye tathA rogakA kAla dekhakara draya dravya honese koI vizeSatA na hogI, para kvAthya snehase | AdhA par3egA / para yaha dravadvaiguNyakI paribhASA kur3avake anntr| vizeSa vyavasthA karanI cAhiye // 254 // hI lagegI, pahale nahIM / yathA-" ArdrANAM ca dravANAM ca dviguNAH - kssiirdaansmyH| kur3avAdayaH" isa siddhAntase kur3ava Adi zabdake prayogase jahAM mAnakA varNana hogA, vahIM dviguNa liyA jAyagA, para kahIM jIrNajvare kaphe kSINe kSIraM syAdamRtopamam / ina zabdoMkA prayoga na honepara bhI vivakSA kara dviguNa lete haiN|| tadeva taruNe patiM viSavaddhAnti mAnavam // 255 // isI prakAra paJcaprabhRti bhI aneka vimatoMse pUrNa haiM / kucha vaidyoNkaa| | jIrNajvarameM kaphake kSINa hojAnepara dUdha amRtake tulya guNasiddhAnta hai ki jahAM pAMca yA pAMcase adhika drava dravya hoM, vahAM dAyaka hotA hai, vahI taruNajvarameM viSake tulya mAraka ho jAtA pratyeka snehake samAna lenA cAhiye aura jahAM pAMcase kama hoM, hai // 255 // vahAM saba milakara snehake caturguNa lenA caahiye| kuchakA siddhAnta hai ki pAMcase pUrva dravyadravyoMmeM pratyeka snehase caturguNa aura pAMcase | pnycmuuliipyH| pratyeka snehake samAna lenA cAhiye / kyoMki yadi pUrvake milakara | kAsAcchvAsAcchiraHzUlAtpArzvazulAtsapInasAt / caturguNa liye jAte, to jahAM cAra drava dravya hote, vahAM pratyeka mucyate jvaritaH pItvA paJcamUlIzRtaM payaH // 256 / / snehake samAna lenese snehase caturguNa hohI jAte, phira paJcaprabhRti | paJcamUla (laghu ) se siddha kiye hue dUdhake pInese kAsa, zvAsa, likhanA vyartha hI hai, catuSprabhRti hI likhanA caahiye| para kucha | ziraHzula, pArzvazula tathA purAne jvarase manuSya mukta ho jAtA AcAyoMne isI se" catuSprabhRti yatra svANi snehasaMvidhau "hai||256 // yahI nizcita pATha mAnA hai| mere vicArase to pAThaparivartanase | bhI yaha viSaya spaSTa nahIM ho jAtA / kyoMki milakara caturguNa kssiirpaakvidhiH| ho, yaha artha kisI zabdase yA bhAvase nahIM AtA / pratyuta) dravyAdaSTaguNaM kSIraM kSIrAnIraM caturguNam / snehasamAni ' se pratyekakA AkarSaNa karanA hI par3egA / anyathA kSIrAvazeSaH kartavyaHkSIrapAke tvayaM vidhiH||257|| vahAM bhI milita hI snehake samAna liye jAyeMge, para yaha kisIko abhISTa nahIM haiM, ataH vaha pratyeka arvAkke sAtha bhI anvita 1'peyA' zabda laMghanAdikA upalakSaNa hai| jina jvaroM hogA, isa prakAra pAMcase kamameM jahAM vizeSa vidhi niSedha na hoM, vAtAdijanya ) meM laMghanakA niSedha hai, unameM peyA Adi tathA vahAM pratyeka caturguNa pAMca tathA pAMcase adhika dravadravyoMmeM pratyeka zeSa meM 6 dina laMghana karAkara sAtaveM dina halakA pathya de| snehake samAna lenA cAhiye / isa viSayameM aura bhI likhA jA jvarako nirAma samajhakara AThaveM dina kAtha pilAnA cAhiye / sakatA hai. para vistAra karanA abhISTa nahIM / buddhimAnoMko svayaM nirAmatA vizeSatayA AThaveM dina hI hotI hai| ataH usI dina nirNaya karanA caahiye| kAtha pilAnA ucita hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) ckrdttH| (jvarA --more - -- - - auSadhaMse aSTaguNa dUdha tathA dUdhase caturguNaM jala milAkara virecnm| pakAnA cAhiye / dUdhamAtra zeSa rahanepara utAra lenA caahiye|| AragvadhaM vA payasA mRdvIkAnAM rasena vaa| yahI kSIrapAkakI vidhi hai // 257 // trivRtAM trAyamANAMvA payasA jvaritaH pibet // 263 trikaNTakAdikSIram / amalatAsakA gUdA dUdhake athavA aGgurake rasake sAtha athavA nisotha va trANamANa dhake sAtha jvaravAleko paniA trikaNTakabalAvyAghrIguDanAgarasAdhitam / cAhiye, isase halakA recana hogA // 263 // va!mUtravibandhanaM zophajvaraharaM pyH|| 258 // gokhurU, khareTI, kaTerI, gur3a tathA soMThase siddha kiyA dUdha . sNshodhnnissedhH| malamUtrakI rukAvaTa, sUjana tathA jvarako naSTa karatA hai // 258 // jvarakSINasya na hitaM vamanaM na virecanam / vRzcIrAdyaM kSIram / kAmaM tu payasA tasya nirUhairvA harenmalAn // 264 jvarase jo rogI kSINa ho rahA ho, usako vamana athavA virevRzcIravizvavarSAbhUH payazcodakameva ca / cana na karanA cAhiye / kintu dUdha pilAkara athavA nirUhaNa pacekSIrAvAziSTaM tu taddhi sarvajvarApaham / / 259 / / vasti dekara usakA mala nikAlanA cAhiye // 264 // zveta punarnavA, soMTha, lAla punarnavA, dUdha aura jala milAkara pakAnA cAhiye / dUdhamAtra zeSa raha jAnepara utAra kara pilAnA| vastividhAnam / cAhiye / yaha samasta jvarako naSTa karatA hai // 259 // prayojayejjvaraharAnnirUhAnsAnuvAsanAn / kssiirvinishcyH| pakvAzayagate doSe vakSyante ye ca siddhiSu // 265 / / - doSa yadi pakkAzayameM sthita hoM, to siddhisthAnameM jo nirUzItaM koSNaM jvare kSIraM yathAsvai haNa tathA anuvAsana vastiyAM batAyA gayA hai, unakA prayoga eraNDamalasiddhaM vA jvare saparikartike / / 260 // karanA cAhiye // 265 // jvarameM jaisA doSa (vAta yA pitta ) ho, usake anusAra oSadhiyoM dvArA siddha kara pittameM zIta tathA vAtameM koSNa virecananasyam / dUdhakA prayoga karanA cAhiye / aura yadi gudAmeM kartanake samAna | gaurave zirasaH zUle viddheSvindriyeSu ca / pIr3A hotI ho, to eraNDakI chAlase siddha kara dUdha pInA | jIrNajvare rucikaraM dadyAcchIrSavirecanam // 266 // bAhiye // 26 // zirake bhArIpana tathA dardameM tathA indriyoMke apane viSaya sNshodhnnishcyH| grahaNa karanemeM asamartha honepara jIrNa jvarameM zirovirecana (nasya ) | denA cAhiye, isase indriyoMko apane viSaya grahaNakI ruci utpanna jvaribhyo bahudoSebhya Urdhva cAdhazca buddhimAn / / hotI hai // 266 // dadyAtsaMzodhanaM kAle kalpe yadupadekSyate // 261 // Adhika doSayukta jvaravAloMke liye saMzodhanayogya kAlameM abhynggaadivibhaagH| UrdhvamArga tathA adhomArgase saMzodhana (vamana virecana ) karanA abhyaGgAzca pradehAMzca sasnehAnsAnuvAsanAn / cAhiye jo ki kalpasthAnameM kheNge|| 261 // . vibhajya zItoSNakRtAndadyAjjjIrNajvare bhiSa267 vamanam / tairAzu prazamaM yAti bahirmArgagato jvrH| . madanaM pippalIbhirvA kaliGgairmadhukena vaa| labhante sukhamaGgAni balaM varNazca vardhate // 268 // yuktamuSNAmbunA pItaM vamanaM jvarazAntaye // 262 // snehake sahita abhyaGga ( mAliza ), lepa athavA anuvAsana mainaphala, choTI pIpala, indrayava, athavA moreThaki mahIna vasti zIta athavA uSNa padArthoMse jesI AvazyakatA ho, denA cUrNake sAtha garama jala milAkara pilAnese vamana hokara ghara cAhiye / zItajanya jvarameM uSNa tathA uSNajanya jvarameM zIta zAnta hotA hai // 262 // | 1"zItenoSNakRtAnogAJcha mayanti bhiSagvidaH / ye ca zItakRtA rogAsteSAmuSNaM bhiSagjitam // 1kSIrapAkameM auSadha mahIna pIsa pAnI milA chAna dUdhameM| arthAt vaidyajana zItadvArA uSNajanya rogokA zamana karate haiM milAkara pakAnA caahiye| aura zItajanya rAgoMke zamanakI uSNa oSadhi hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] praroga karanA cAhiye / abhyaGgAdise tvacAmeM prApta jvara naSTa ho jAtA hai, zarIrako sukha milatA hai, bala tathA varNa uttama hotA dvai // 267 // 268 // bhASAko paitaH / SaTkadavaratailam / suvarcikAnAgarakuSThamUrvAlAkSA nizAlohitayaSTikAbhiH / telaM jvare SaDguNakaTvasiddhamabhyaJjanAcchIta vidAhanutsyAt // dadhnaH sasArakasyAtra takraM kaTvaramiSyate / ghRtavattailapAko'pi taile pheno'dhikaH paraH // 270 // sajjIkhAra, sauMTha, kUTha, mUrvA, lAkha, haladI tathA maMjITha kakase caturguNa tilekA taila tathA tailase SaDguNa mahA milAkara pakAyA gayA taila zIta tathA jalanako naSTa karatA hai / makkhanake sahita mathe gaye dadhiko hI ' kaTvara' kahate haiM / dhIke samAna hI tailakA bhI pAka hotA hai / para ghIke paka jAnepara phenA naSTa ho jAtA hai aura tailake paka jAnepara phenA utpanna ho jAtA hai // 269 // 270 // 1 yahAM para tilatailakI mUrcchA vidhi bhI nahIM likhI hai, ataH pratIta hotA hai ki zrImAn cakrapANiko mUrcchanakI Ava zyakatA nahIM pratIta huI, ataeva unake anuyAyI zrIyuta zivadAsajI ne bhI apanI tattvacandrikA nAmaka TIkAmeM nahIM kiyA / para Ajakala vaGgadezIya vaidya vizeSakara mUrcchanakI AvazyakatA samajhate haiM, ataH tilatailamUrchA likhI jAtI hai-" kRtvA tailaM kaTAhe dRDhataravimale mandamandAnalaistat tailaM niSphenabhAvaM gatamiha ca yadA zaityayuktaM tadaiva / maJjiSThArAtrilodhairjaladharanAlakaiH sAmalaiH sAkSapathyaiH, sUcIpatrAMghrinIrairupahitamathitairgandhayogaM jahAti // 1 // tailasyendukalAM zikaika vikasAbhAgo'pi mUrchAvidhau, ye cAnye triphalApayodarajanIhIberalodhAnvitAH / sUcIpuSpavaTAva (25) aMgArakatailam / mUrvA lAkSA haridre dve maJjiSThA sendravAruNI / bRhatI saindhavaM kuSThaM rAsnA mAMsI zatAvarI || 271 / / AranAlADhakenaiva tailaprasthaM vipAcayet / tailamaMgArakaM nAma sarvajvaravimokSaNam // 272 // mUrvA, lAkha, haladI, dAruhaladI, majITha, indrAyaNa, bar3I kaTerI, seMdhAnamaka, kUTha, rAsana, jaTAmAMsI tathA zatAvarIkA kalka 1 kur3ava, tilataila 1 prastha, kAMjI 1 ADhaka milAkara |pakAnA cAhiye / tailamAtra zeSa rahanepara utAra chAna mAliza karanese jvara naSTa hotA hai / / 271 // 272 // lAkSAditailam / lAkSAharidrAmaJjiSThA kalkaistailaM vipAcayet / SaDguNenAranAlena dAhazItajvarApaham // 273 // usase SaDguNa kAjI milAkara pakAnA cAhiye / yaha taila mAliza lAkha, haldI va maJjIThakA kalka usase caturguNa tilataila aura karanese jalana tathA zItasahita jvarako naSTa karatA hai // 273 // yavacUrNAditailam / yavacUrNAkuDavaM maJjiSThArdhapalena tu / tailaprasthaH zataguNe kAJjike sAdhito jayet // 274 jvaraM dAhaM mahAvegabhaMgAnAM ca praharSanut // yavakA cUrNa 8 tolA, maJjITha 2 tolA, taila 1 prastha (1 sera tela mAtra zeSa rahanepara utAra chAnakara rakhanA cAhiye / yaha taila 9cha0 3 to0 ) kAJjI 100 prastha milAkara pakAnA cAhiye / mahAvegayukta jvara, dAha tathA zIta donoMko naSTa karatA hai||274|| sarjAditailam / sarjakAJjikasaMsiddhaM tailaM zItAmbumarditam // 275 // jvaradAhApahaM lepAtsadyovAtAsradAhanut // rAla tathA kAse siddha kiyA gayA taila ThaNDe jalameM mardana naSTa karatA hai // 275 // rohanalikAstasyAzca pAdAMzikA, durgandhaM vinihatya tailamaruNaM | kara lepa karanese tatkAla jvarake dAha tathA vAtaraktake dAhako saurabhyamAkurvate // 2 // " tilatailako kar3AhI meM chor3akara manda AMcapara usa samayataka pakAve, jabataka ki phena jAtA hai / phira use ThaNDA kara prathama tailase SoDazAMza ne majIThakA kalka chor3anA cAhiye / phira anya triphalA, nAgaramothA, haladI, sugandhavAlA, lodhra, kevar3e kI jar3a, vaTajaTA tathA nAr3IzAka pratyeka majIThase catuthAMza le kalka kara chor3anA cAhiye / phira tailase caturguNa jala chor3a pakAkara chAna lenA cAhiye / isa prakAra mUrchA kara lenese tailakI durgandha miTa jAtI aura sugandha A jAtI tathA taila ISadrakta varNa ho jAtA hai / tailAntaram / candanAdyamagurvAdyaM tailaM carakakIrtitam // 276 // tathA nArAyaNaM tailaM jIrNajvaraharaM param // candanAditaila, agurvAdyataila tathA nArAyaNatailakA prayoga jIrNajvaranAzanArtha karanA cAhiye // 276 // - Agantuka jvaracikitsA / abhighAtajvaro na syAtpAnAbhyaGgena srpissH|| 277 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jvarAtisArA dhoke pIne tathA mAliza karanese abhidhAta jvara nahIM| krodhajanya jvarameM pitta zAnta karanevAlI cikitsA, iSTa viSarahatA // 27 // |yoNkii prApti tathA manohara vArtAlApa lAbhadAyaka hotA hai / kAma, krodha tathA bhayase utpanna jvara AzvAsana, iSTa viSayoMkI prApti bhatAnAM braNitAnAM ca ksstvrnncikitsyaa| lathA prasannatAkAraka upAyoMse zAnta hote haiM / kAmase krodhajvara, oSadhIgandhaviSajI viSapItaprabAdhanaiH // 278 // krodhase kAmajvara aura una donoMse bhaya-zokajanya jvara zAnta jyetkssaayairmtimiinsrvgndhkRtstthaa| ho jAtA hai // 280 // 281 // 282 // jinake kSata (Agantuka vraNa) athavA vraNa ( zArIra ) ho| bhuutjvrcikitsaa| gayA ho, unakI kSatavraNakI cikitsA karanI cAhiye / oSadhigandhajanya tathA viSajanya jvara meM viSapItake liye jo kAtha| bhuutvidyaasmuddissttebndhaaveshntaaddnaiH| batAye gaye haiM, unakA prayoga karanA cAhiye / tathA sarvagandha jayad bhUtAbhiSaMgotthaM manaHsAntvaizva mAnasam 283 dravyoMkA kAtha banAkara pilAnA cAhiye // 278 // -- | bhUtavidyA ( muzruta-uttara tantrameM ) batAye bandha Avezana, tAina Adise bhUtajvarako zAnta karanA cAhiye / tathA mAnasika cAbhizApotthI jvarI homAdinA jayat 79 bhayazokAdijanya jvarako manako prasanna karanevAle upAyoM tathA daansvstyynaatithyairutpaatgrhpiiddjii| dhairyAtmAdivijJAnase jItanA cAhiye // 283 // abhicAra ( mAraNakriyA-iyenayAgAdi ) tathA abhizApa (kruddha maharSike aniSTa vacana ) tathA azubha vanAdipAta athavA jvaramukte vajyAni / prahakI pIr3Ase utpanna jvarako homa bali, mAla dAna, svasti- vyAyAmaM ca vyavAyaM ca snAnaM caMkramaNAni ca / vAcana, atithipUjana Adise jItanA cAhiye // 279 // . jvaramakto na seveta yAvanno balavAnbhaveta // 2 // jaba taka balavAn na ho jAya, jvaramukta ho jAnepara bhI krodhakAmAdijvaracikitsA / | kasarata, maithuna va snAna na kare, tathA vizeSa Tahale nahIM // 284 // krodhaje pittajitkAmyA arthAH sadvAkyamava ca280 AzvAseneSTalAbhena vAyoH prazamanena ca / vigatajvaralakSaNam / harSaNaizca zamaM yAnti kAmakrodhabhayajvarAH // 28 // dehA laghurvyapagatalamamohatApaH kAmAkrodhajvaro nAzaM krodhAtkAmasamudbhavaH / pAko mukhe karaNasauSThavamavyathatvam / yAti tAbhyAmubhAbhyAM ca bhayazokasamudbhavaH 282 // svedaH kSavaH prakRtigAmimano'nnalipsA kaNDUzca mUrdhni vigatajvaralakSaNAni // 285 / / 1 sarvagandhase " cAturjAtakakarpUrakaMkolAguruzilakam / latra zarIra halakA ho jAve, glAni, mUrchA, tathA jalana zAnta ho sahitaM caiva sarvagandhaM vinirdizet // jAveM, mukhameM dAne par3akara paka jAveM, indriyAM apane apane | viSayoMko grahaNa karane meM samartha hoN| kisI prakArakI pIr3A na ho, yaha nighaNTukta gaNa na lenA cAhiye / kintu suzrutokta | pasInA tathA chIMkeM AtI hoM, mana prasanna ho, bhojanameM ruci ho -elAdi gaNa hI lenA caahiye| kyoMki yaha gaNa bahiHpari tathA mastakameM khujalI honA-yaha jvara mukta ke lakSaNa haiM // 285 // mArjanArtha udvartanAdike liye hI hai| suzrutokta elAdi:-elA ( elAyacI) tagara, kuSTha (kUTha) mAMsI ( jaTAmAMsI ) dhyA iti jvarAdhikAraH samAptaH / maka (rauhiSatRNa) tvak (dAlacInI) patra ( teja-pAta ) nAgapuSpa (nAgakezara) priyaMgu ( gujarAtI dher3alA ) hareNukA atha jvraatisaaraadhikaarH| (sambhAlUke, bIja ) vyAghranakha (nakhabhedaH) zukti ( badarapatrAkArA) caNDA (corapuSpI ) sthauNeyaka ( granthiparNa) zrIveSTaka (gandhAvirojA ) coca (kalmItaja ) coraka ( corapu- jvarAtisAre cikitsaaH| pIbheda) bAlaka (sugandhavAlA ) guggula,sarjarasa ( rAla ) turuSka (zilArasa ) kunduruka ( kunduru khoTI baMgAlI ) spRkkA jvarAtisAre peyAdikramaH syAlayite hitaH (mAlatIpuSpa ) agara, uzIra ( khaza ) bhadrAdAru ( devadAru jvarAtisArI peyAM vA pibetsAmlAM zRtAM nrH||1|| punnAgakezara (punnAgaH pAvetIyo vRkSavizeSastatkezaram ) / ' elA- prshripiiblaabilvnaagrotpldhaanykii| diko vAtakapho nihanyAviSameva ca / varNaprasAdanaH kaNDApiDi- jvarAtisArameM laMghana karanake anantara peyA vilepI AdikA kAkASThamAzanaH" iti| kramazaH sevana karanA hitakara hotA hai| tathA jvarAtisAravAleko Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH]: bhaassaattiikopetH| (27) sannnnncha n piThivana, khareTI, belakA gUdA, soMTha, nIlophara aura dhaniyAMve khaza, sugandhavAlA, nAgaramothA, dhaniyAM, soMTha, lajAjalase siddha kI huI peyA anAra tathA nimbUke rasase khaTTI kara vantIke bIja, dhAyake phUla, paThAnIlodha, belakA gUdA-inakA pilAnI cAhiye // 1 // kvAtha agniko dIpta tathA AmakA pAcana karatA hai / aruci, lAsedAra dastoMkA AnA, Ama, vibandha, adhika pIr3A tathA paatthaadikaathH| raktake dastoMko "jo ki jvarake sAtha athavA jvarake vinA hoM," paatthendryvbhuunimbmustprpttkaamRtaaH| unheM naSTa karatA hai // 8 // 9 // jayantyAmamatIsAraM sajvaraM samahauSadhAH // 2 // ! pnycmuulyaadvikvaathH| pAr3hI, indrayava, cirAyatA, nAgaramothA,, pittpaapdd'aa| gurca tathA soMThakA kAtha jvarasahita AmAtisArako zAnta pnycmuuliiblaabilvgudduuciimustnaagraiH| karatA hai // 2 // pAThAbhUnimbahIberakuTajatvakphalaiH zRtam // 10 // hanti sarvAnatIsArAvaradoSaM varmi tathA / naagraadikvaathH| sazUlopadravaM zvAsaM kAsaM hanyAtsudAruNam // 11 // nAgarAtiviSAmustabhUnimbAmRtavatsakaiH / / laghupaJcamUla, khareTI, belakA gUdA, gurca, nAgaramothA, soMTha, sarvajvaraharaH kAthaH sarvAtIsAranAzanaH // 3 // pAr3ha, cirAyatA, sugandhavAlA, indrayava, tathA kuDekI chAlase soMTha, atIsa, nAgaramothA, cirAyatA, gurca tathA karaiyAkI siddha kiyA kvAtha-samasta atIsAra, jvaradoSa, va chAlase banAyA gayA kvAtha sarvajvara tathA sarvAtisArako naSTa tathA kaThina kAsako naSTa karatA hai // 10 // 11 // karatA hai // 3 // kliNgaadikvaathH| hiiberaadikvaathH| kaliMgAtiviSAzuNThIkirAtAmbuyavAsakam / hiiberaativissaamumtbilvdhaanyknaagraiH| / jvarAtisArasantApaM nAzayedavikalpataH // 12 // pibatpicchAvibandhanaM zUladoSAmapAcanam // 4 // indrayava, atIsa, soMTa, cirAyatA, sugandhavAlA tathA yavAsaraktaM hantyatIsAraM sajvaraM vAtha vijvarama // 5||saakaa kAtha jvarAtisAra aura santApako niHsandeha naSTa . sagandhavAlA, atIsa, nAgaramothA, belakA gadA. dhaniyAM tathA karatA hai // 12 // soMThase siddha kiyA kvAtha lAsedAra maror3ase tathA raktayukta dastoMke vtskaadikvaathH| sahita jvarako naSTa karatA, zUlako naSTa karatA aura doSa tathA vatsakasya phalaM dAru rohiNI gajapippalI / AmakA pAcana karatA hai // 4 // 5 // zvadaMSTrA pippalI dhAnyaM bilvaM pAThA yvaanikaa13|| gudduucyaadikvaathH| dvAvapyetI siddhayogI zlokArddhanAbhibhASitI / gudduucytivissaadhaanyshunntthiibilvaabdbaalkH| jvarAtIsArazamanI vizeSAddAhanAzanau // 14 // pAThAbhUnimbakuTajacandanozIrapadmakaiH // 6 // / indrayava, devadAru, kuTakI, gajapIpala athavA gokharU, choTI kaSAyazItala peyo raatiimaartthshaantye| pIpala, dhaniyAM, belakA gUdA, pAr3ha, ajavAina ye Adhe Adhe hallAsArocakacchardipipAsAdAhanAzanaH // 7 // zlokameM kahe gaye donoM yoga jvarAtisAra tathA dAhako naSTa gurca, atIsa, dhaniyAM, soMTha, belakA gUdA, nAgaramothA, karate haiM // 13 // 14 // mugandhavAlA, pAr3ha, cirAyatA, kuraiyAkI chAla, lAla candana, naagraadikvaathH| khaza tathA padmAkhakA kvAtha ThaNDhA kara, jvarAtIsAra, micalAI, naagraamRtbhuunimbbilvbaalkvtskaiH| bharuci, vamana, pyAsa aura jalana zAnta karaneke liye pInA| cAhiye // 6 // 7 // samustAtiviSozIrevarAtIsArahajalam // 15 // ___ soMTha, gurca, cirAyatA, belakA gUdA, sugandhavAlA, kuDekI ushiiraadikvaathH| chAla, nAgaramothA, atIsa tathA khazakA kvAtha-jvarAtIsArako uzIraM vAlakaM mustaM dhanyAkaM vizvabheSajam / naSTa karatA hai // 15 // samaMgA dhAtakI lobhraM bilvaM dIpanapAcanam // 8 // . mustkaadikvaathH| hantyarocakapicchAmaM bibandhaM sAtivedanam / / mustakabilvAtiviSApAThAbhUnimbabatsakaiH kaathH| sazoNitamatIsAraM sajvaraM vAtha vijvaram // 9 // ' makarandagarbhayukto jyarAtisArI jayedorI // 16 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) ckrdttH| [jvarAtisArAsanmansa sannnn nAgaramothA, belakA gUdA, atIsa, pAr3ha, cirAyatA tathA zlakSNacUrNIkRtAnsastittulyAM vatsakavacam / kur3ekI chAlakA kAtha ThaNDhA kara zahada milA pilAnese ghora jvara sarvamekatra saMyojya prapibettaNDulAmbunA // 23 // tathA atisArako naSTa karatA hai // 16 // sakSaudraM vA lihedetatpAcanaM pAhi bheSajam // ghnaadikvaathH| tRSNAruciprazamanaM jvarAtIsAranAzanam // 24 // kAmalAM grahaNIdoSAngulmaM plIhAnameva ca / ghanajalapAThAtiviSApathyotpaladhAnyarohiNIvizvaiH / / sendrayavaiH kRtamambhaHsAtIsAraM jvaraM jayati // 17 // pramehaM pANDurogaM ca zvayadhuM ca vinAzayet // 25 // nAgaramothA, sugandhavAlA, pADha, atIsa, choTI harI, soMTha. kAlI mirca, choTI pIpala, indrayava, nImakI chAla, nIlophara, dhaniyAM, kuTakI, soMTha tathA indrayavakA kAtha jvarAti-cirAyatA, bhAMgarA, cItakI jar3a, kuTakI, pAr3hI, dAruhaladI, sArako naSTa karatA hai // 17 // atIsa-saba cIjeM samAna bhAga le kUTakara kapar3achAna karanA __klinggaadiguttikaa| cAhiye / jitanA cUrNa ho utanI hI kur3ekI chAlakA cUrNa milAkara cAvalake jalase pilAnA cAhiye / athavA zahadake sAtha kaliMgabilvajambvAmrakapitthaM sarasAjanam / caTAnA cAhiye / yaha cUrNa AmakA pAcana tathA dastoMko banda lAkSAhAradre hrIberaM kaTphalaM zukanAsikAm // 18 // karatA hai pyAsa tathA arucike sahita jvarAtIsArako naSTa lobhraM mocarasaM zaMkhaM dhAtakIM vaTazuGgakam / karatA hai, kAmalA, saMgrahaNI, gulma, plIhA, prameha, pANDuroga piSTvA taNDulatoyena vaTakAnakSasammitAn // 91 // tathA sUjanako naSTa karatA hai // 22-25 // chAyAzuSkAnpibecchIghra jvarAtIsArazAntaye / raktaprasAdanAzcaite zulAtIsAranAzanAH // 20 // dshmuuliikssaayH| indrayava, belakA gUdA, jAmunakI guThalI, AmakI guThalI, dazamUlIkaSAyeNa vizvamakSasamaM pibet / kethekA gUdA, rasoMta, lAkha, haladI, dAruhaldI, mugandhavAlA, kaipharA, sonA pAThAkI chAla, paThAnI lodha, mocarasa, zaMkhakI jvare caivAtisAre ca sazothe grahaNIgade / / 26 / / bhasma, dhAyake phUla, baragadake navIna patte-saba samAna bhAga le soMThakA cUrNa 1 tolA dazamUlake koDheke sAtha jvarAtisAra mahIna pIsa cAvelake dhovanameM ghoTa eka tolekI golI banAkara tathA sUjana sahita grahaNI rogako naSTa karatA hai // 26 // cAvalake dhovanake sAtha hI khilAnA cAhiye / ina goliyoMse jvarAtisAra, zUlayukta atIsAra tathA rakta vikAra naSTa ___viDaMgAdicUrNa kvAtho vaa| hote haiM // 18-20 // viDaMgAtiviSAmustaM dAru pAThA kaliMgakama / __ utpalAdicUrNam / maricena samAyukta zothAtIsAranAzanam // 27 // utpalaM dADimatvak ca padmakezarameva ca / bAyabiDaMga, atIsa, nAgaramothA, devadAru, pAr3ha, indrayava pibettaNDulatoyena:jvarAtIsAranAzanam // 21 // tathA kAlI mirca kA cUrNa kara sUjanayukta atIsArameM denA nIlophara, anArake phalakA chilakA, kamalakA kezara caahiye| athavA kvAtha banAkara denA cAhiye // 27 // inakA cUrNa banA taNDulAdakake sAtha jvarAtisArakI zAntike liye pInA cAhiye // 21 // 1 isakA anupAna jo Upara likhA hai jvarAtisArakA hai| vyoSAdicUrNam / | bhinna 2 rogoMmeM bhinna bhinna anupAnoMke sAtha denA cAhiye / vyoSaM vatsakabIjaM ca nimbbhuunimbmaarkvm| / 2 yahAMpara kvAthakI pradhAnatA honese "karSacUrNasya kalkasya citrakaM rohiNI pAThAM dAmitiviSAM smaam||22|| guTikAnAM ca sarvazaH / dravazuktyA sa leDhavyaH pAtavyazca cturdvH|" yaha paribhASA na lagegI, kintu " kvAthena cUrNapAnaM 1 kaliGgake sthAnameM kucha AcArya kaTavaGga" paDhate haiN| yattatra kvaathprdhaantaa| pravartate na tenAtra cUNApekSI cturdrvH||" kaTvaja-sonApAThA / 2 taNDulodakavidhi-" jalamaSTaguNaM dattvA | isa siddhAntase kvAthakI pradhAnatA nizcita ho jAnepara "prakSepaH palaM kANDatataNDulAt / bhAvayitvA tato grAhyaM taNDalo-pAdikaH kvAthyAt " ke anusAra kvAthyadravyase caturthAMza cUrNakA dakakarmaNi // " 4 tolA cAvala pAnI meM milA dhokara 32 prakSepa karanA cAhiye / ataeva pUrNa mAtrAke liye zuNThIcUrNa 1 tolA jalameM milAkara kucha dera rakhaneke anantara chAnakara karSa likhA hai, kvAthakI mAtrA hIna honepara prakSeparUpa cUrNa bhI kAmameM lAnA caahiye| utanI hI kama mAtrAmeM chor3anA cAhiye / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] _ bhaassaattiikopetH| (29) Horror kirAtAdicUrNadvayaM kvAthadvayaM ca / / AmAtisArameM prathama laMghana tathA pAcana karAnA cAhiye, kiraataabdaamRtaavishvcndnodiicyvtskaiH| laMghanake anantara, zAstrokta drava padArtha bhojanake liye denA cAhiye / balavAna puruSake liye eka laMghana chor3akara anya zothAtisArazamanaM vizeSAjjvaranAzanam // 28 // auSadha nahIM hai| laMghana baDhe hue doSoMko zAnta tathA AmakA kirAtAbdAmRtAdAcyamustacandanadhAnyakA pAcana karatA hai // 4 // 5 // zothAtIsAratRDdAhazamano jvaranAzanaH // 29 // / cirAyatA, nAgaramothA, gurca, soMTha, sapheda candana, sugandha- atisAre jalavidhAnam / vAlA tathA kuraiyAkI chAlakA cUrNa-zothAtisAra tathA jvrko| hrIberazRMgaverAbhyAM mustaparpaTakana vaa| naSTa karatA hai / isI prakAra cirAyatA, nAgaramothA, gurca, netra-| mastodIcyakRtaM toyaM deyaM vApi pipAsave // vAlA, nAgaramothA, sapheda candana va dhaniyAMkA cUrNa zothAtisAra, mugandhavAlA, soMTha athavA nAgaramothA, pittapApar3A athavA pyAsa, dAha tathA jvarako naSTa karatA hai / athavA inakA kAtha nAgaramothA, sugandhavAlAse siddha kiyA huA jala pipAsAvAbanAkara denA cAhiye // 28 // 29 // leke liye denA cAhiye / iti jvarAtisArAdhikAraH samAptaH / atisAre'nna vidhAnam / athaatisaaraadhikaarH| yukta'nnakAle kSutkSAmaM laghUnyannAni bhojayet / / 6 / / auSadhasiddhAH peyA lAjAnAM sktvo'tisaarhitaaH| vastraprasutamaNDaH peyA ca masUrayUSazca // 7 // atisaarvishessjnyaanm| gurvI piMDI kharAtyartha ladhvI saiva viparyAyAn / AmapakkakramaM hitvA nAtisAre kriyA ytH| / saktUnAmAzu jIryaMta mRdutvAdavalehikA // 8 // ataH sarvAtisAreSu jJeyaM pakkAmalakSaNam // 1 // | jaba rogI bhUkhase vyAkula ho aura annakA samaya upasthita majatyAmA gurutvAdvid pakkA tUtplavate jale / ho, taba halake padArtha yathA oSadhi siddha peyA athavA khILake vinAtidravasaMghAtazaityazleSmapradUSaNAt // 2 // . sattU athavA kapar3ese chAnA huA maNDa athavA peyA athavA zakRd durgandhi saattopvissttmbhaartiprsekinH|| masUrakA yUSa denA cAhiye / sattaoMkI kar3I piMDI bhArI aura viparItaM nirAmaM tu kaphAtpakaM ca majati // 3 // | patalA avaleha halakA hotA hai, ata eva halake honase patale * atisArameM Ama-pakvajJAna vinA cikitsA nahIM ho sakatI.. | satta jaldI hajama hote haiM // 6-8 // ataH samasta atIsAroMmeM prathama Ama-pakka lakSaNa jAnanA aahaarsNyogishaalipaadiH| cAhiye / ataH usakA nirNaya kara dete haiN| Amayukta mala bhArI honeke kAraNa jalameM DUba jAtA hai tathA pakka mala tairtaa| zAliparNI pRzniparNI bRhatI kaNTakArikA // 9 / / hai, para bahuta patale bahuta kaThina tathA zItalatA aura kaphase | | balAzvadaMSTrAbilvAni pAThAnAgaradhAnyakam / / dUSita malameM yaha niyama nahIM lagatA, arthAt atidava mala| etadAhArasaMyoge hitaM sarvAtisAriNAm // 10 // Ama sahita bhI jalameM tairatA hai aura atikaThina tathA kapha sarivana, piThivana, bar3I kaTerI, choTI kaTerI, khareTI, ta pakka bhI jalameM DUba jAtA hai| Amayukta mala durgandhita gokhurU, kacce velakA gUdA, pADhI, soMTha, dhaniyAM-ina dravyoMkA hotA hai / rogIke peTameM aphArA jakar3AhaTa tathA pIDA hotI hai AhArake siddha karane meM prayoga karanA cAhiye // 9 // 10 // aura mukhase pAnI AtA rahatA hai| isase viparIta lakSaNa honepara nirAma samajhanA cAhiye / kaphase dUSita mala pakka bhI. __ aparaH shaalipaadiH| baiTha jAtA hai|| 1-3 // zAliparNIbalAbilvaiH pRznipA ca saadhitaa|| dADimAmlA hitA peyA pittazleSmAtisAriNAm 11 aamcikitsaa| Ame vilaMghanaM zastamAdI pAcanameva c| 1 AmAtisArameM yadyapi drava dravya niSiddha hai, yathA-" varjakArya cAnazanasyAnte pradravaM laghu bhojanam // 4 // yedvaidalaM zUlI kuSThI mAMsaM kSayI striyam / dravamannamatIsArI sarve laMghanamekaM muktvA na cAnyadastIha bheSajaM blinH| ca taruNajvarI " // para yahAM ' pradrava' pathya likhA hai, ataH prazabda samudINa doSacayaM zamayati tatpAcayatyapi ca // 5 // zAstrokta drava dravyakA pratipAdaka hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) cakradattaH / sarivana, khareTI, belakA gUdA, piThavanase siddha kI gayI tathA anArakA rasa chor3akara khaTTI kI gayI peyA pittazleSmAtisAravAloMke liye hitakara hotI hai // 11 // vyaJjananiSedhaH / yavAgUmupayuJjAno naiva vyaJjanamAcaret / zAkamAMsaphalairyuktA yavAgvo'mlAzca durjarAH ||12|| yavAgUkA sevana karanevAlA kisI vyaJjanakA prayoga na kare, kyoMki zAka, mAMsa aura phala - rasoMse yukta athavA khaTTI yavAgU kaThinatA se hajama hotI hai // 12 // viziSTAhAravidhAnam / dhAnyapaJcakasaMsiddho dhAnyavizvakRto'thavA / AhAro bhiSajA yojyo vAtazleSmAtisAriNAm // 13 // dhAnyapaJcaka (dhaniyAM, soMTha, mothA, sugandhavAlA, bela ) athavA dhaniyAM va sauMThase siddha kiyA AhAra vaidyako vAtazleSmAtisAravAleke liye denA cAhiye // 13 // vAtapitte paJcamUlyA kaphe vA paJcakolakaiH / dhAnyodIcyazRtaM toyaM tRSNAdAhAtisAranut // 14 // AbhyAmeva sapAThAbhyAM siddhamAhAramAcaret / . vAtapittAtisArameM laghupaJcamUlase, kaphAtisArameM paJcakola ( " pippalIpippalImUlacavya citrakanAgaraiH " ) se tathA tRSNA dAhayukta atIsArameM dhaniyAM va sugandhavAlAse siddha kiyA huA jala pIneke liye denA cAhiye / aura dhaniyAM sugandhavAlA aura pAr3hase siddha jalase pathya banAkara denA cAhiye // 14 // saJcitadoSaharaNam / doSAH sannicitA yasya vidagdhAhAramUrcchitAH // 15 // atasArAya kalpante bhUyastAnsampravartayet / na tu saMgrahaNaM dadyAtpUrvamAmAtisAriNe // 16 // doSA hyAdI rudhyamAnA janayantyAmayAnbahUn / zotha pAMDvA mayaplIhakuSThagulmodarajvarAn // 17 // daNDakAlasakAdhmAnAnprahaNyarzogadAMstathA / jisake avipakka AhArase bar3he hue doSa ikaTThe hokara atIsAra utpanna karate haiM, una doSoMko virecana dvArA nikAla hI denA cAhiye / AmAtisArakhAleko prathama dasta banda karanevAlI auSadha na denA cAhiye / kyoMki bar3he hue doSa ruka jAnase sUjana, pANDuroga, plIhA, kuSTha, gulma, udararoga, jvara, daNDAlasaka, aphArA, grahaNI tathA arzaAdi aneka rogoMko utpanna kara dete haiM / 15-17 // [ atisArA stambhanAvasthA | kSINadhAtubArtasya bahudoSo'titisrutaH // 18 // Amo'pi stambhanIyaH syAtpAcanAnmaraNaM bhavet 19 jisakA dhAtu va bala kSINa ho gayA hai, dasta bahuta Acuke haiM, phira bhI doSa bar3he hue haiM aura Ama bhI hai, to bhI saMgrAhI auSadha denA cAhiye, kevala pAcanase mRtyu ho sakatI hai // 18 // - virecanAvasthA | stokaM stokaM vibaddhaM vA sazUlaM yo'tisAryate 19 // abhayApippalI kalkaiH sukhoSNaistaM virecayet / jisako pIr3Ake sahita thor3A thor3A ba~dhA huA dasta utaratA hai, use kucha garama garama harra tathA choTI pIpalakA kalka dekara virecana karAnA cAhiye // 19 // -- dhAnyapaJcakam / dhAnyakaM nAgaraM mustaM vAlakaM bilvameva ca / / 20 / / AmazulavibandhannaM pAcanaM vahnidIpanam / idaM dhAnyacatuSkaM syAtpitte zuNThIM vinA punaH // 21 // dhaniyAM, soMTha, nAgaramothA, sugandhavAlA, belakA gUdA, yaha ' dhAnyapaJcaka' kahA jAtA hai| yaha Ama, zUla tathA vibandhako naSTa kara agniko dIpana karatA hai / pittAtisAra meM soMThako pRthak kara zeSa cAra cIjeM denI cAhiye, ise dhAnyacatuSka' kahate haiM // 20 // 21 // pramathyAH / pippalI nAgaraM dhAnyaM bhUtIkaM cAbhayAM vacAm / berabhadramustAni bilvaM nAgaradhAnyakam // 22 // pRzniparNI vadraMSTrA ca samaMgA kaNTakArikA / tisraH pramathyA vihitAH zlokArthairatisAriNAm 23 // kaphe pitte ca vAte ca kramAdetAH prakIrtitAH / saMjJA pramadhyA jJAtavyA yoge pAcanadIpane // 24 // (1) choTI pIpala, soMTha, dhaniyAM, ajavAina, harra tathA bacase ( 2 ) sugandhavAlA, nAgaramothA, belakA gUdA, soMTha va dhaniyAM (3) tathA piThavana, gokharU, lajjAlu, bhaTakaTaiyA kI jar3ase banAyI gayI Adhe Adhe zlokameM kahI gaI tIna ' pramadhyA ' kramazaH prathama kapha, dvitIya pitta tathA tRtIya vAtajanya atisAra meM denA cAhiye / ' pramathyA' pAcana dIpana yogako hI kahate haiM / 1- dhAnyapaJcakam - "dhAnyakaM nAgaraM mustaM bilvaM bAlakameva ca / arthAt yaha tInoM prayoga cUrNa athavA kaSAyadvArA dIpana pAcana dhAnyapaJcakamAkhyAtamAmAtIsArazUlanut " / karate haiM // 22-24 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] . bhaassaattiikopetH| - wrr or-wror-- -o-orderaw AmAtisAranacUrNam / naagraadipaaniiym| tryuussnnaativissaahiNgublaasauvrclaabhyaaH| pItvoSNenAmbhasA hanyAdAmAtIsAramuddhatam // 25 // nAgarAtiviSAmustairathavA dhaanynaagraiH| tRSNAtIsArazUlanaM pAcanaM dIpanaM laghu // 30 // soMTha, kAlI mirca, choTI pIpala, atIsa, bhUnI hAMga, soMTha, atIsa, nAgaramothA athavA dhaniyAM va soMThase siddha khareTI, kAlA namaka, bar3I harekA chilkA kUTa kapar3a chAnakara kiyA jala pyAsa, atIsAra tathA zulako naSTa karatA hai, halakA, garama jalake sAtha pInase uddhata AmAtIsAra naSTa hotA hai / pAcana tathA dIpana hai // 30 // ( isakI mAtrA 3 mAzese 6 mAze taka hai ) // 25 // . pAThAdikAthazcUrNa vA / pippalImUlAdicUrNam / pAThAvatsakabIjAni harItakyo mahauSadham / athavA pippliimuulpippliidvycitrkaan| etadAmasamutthAnamatIsAraM savedanam // 31 // sauvarcalavacAvyoSahiGguprativiSAbhayAH // 26 // kaphAtmakaM sapittaJca varcI badhnAti ca dhruvam / pibeclcheSmAtisArAtazcarNitAzcopNavAriNA / pAr3ha, indrayava, bar3I harrakA chilkA aura soThakA cUrNa athavA athavA piparAmUla, donoM pIpala, cItakI jar3a, kAlA namaka, kAtha kapha athavA pittase utpanna pIr3A sahita AmAtisArako naSTa baca-dUdhiyA, soMTha, mirca, pIpala, bhUnI hIMga, atIsa, harrakA karatA tathA malako gAr3hA karatA hai // 31 // chilakA kUTa kapar3a chAnakara zleSmAtisArase pIr3ita rogIko garama mustaakssiirm| jalake sAtha pInA cAhiye // 26 // payasyutkAthya mustAM vA viNshtimbhdrkaahvyaaH||32|| __haridrAdicUrNam / kSIrAvaziSTaM tatpItaM hanyAdAmaM savedanam / 2. mothekI jar3a dUdha tathA jala milAkara pakAnA cAhiye. haridrAdiM vacAdi vA pibedAmeSu buddhimAm // 27 // hAradrAdi vacAdi vA pibadAmaSu buddhimAn ||rnnaa dUdha mAtra zeSa rahanepara pInese pIDAyukta AmAtisAra naSTa khaDayUSayavAgUSu pippalyAdi prayojayet / / hotA hai // 32||aamaatisaarmeN haridrAdigaNa (" haridrA daaruhridr| kalazIkuTajabIjAni madhukaJcati") athavA vacAdigaNa "(vacA mustAti sNgrhnnaavsthaa| viSAbhavAbhaddAru nAgarazceti") kA prayoga karanA caahiye| tathA pakko'sakRdatIsAro grahaNI mArdavAdyadA // 33 // khar3a caTanIyAM, acAra, yUSa, yavAgU AdimeM pippalyAdigaNa | pravartate tadA kAryaH kSipraM sAMgrAhiko vidhiH / (jvarAdhikArokta) kA prayoga karanA cAhiye // 27 // grahaNIke kamajora ho jAnepara jaba pake hue dasta bArabAra Ate haiM, usa samaya tatkAla saMgrAhaka auSadhakA prayoga karanA khddyuusskaambliko| cAhiye // 33 ||tke kapitthacAGgerImaricAjAjicitrakaiH // 28 // paJcamUlyAdikAthazcUrNa vA / supakaH khaDayUSo'yamayaM kaambliko'prH| dadhyamlo lavaNasnehatilamASasamanvitaH // 29 // paJcamUlIbalAvizvadhAnyakotpalabilvajAH // 34 5 vAtAtisAriNe deyAstaRNAnyatamena vaa| maDhemeM kaithA, amaloniyAM, kAlI mirca, jIrA, cItakI jar3a tathA yUSa honese mUMga bhI chor3anA cAhiye, tIkSNa dravya chaHchaH laghupaJcamUla, khareTI, soMTha, dhaniyAM, nIlophara, belakA gUdA, | sabakA cUrNa banAkara maTeke sAtha athavA anya kisI drava mAze, sAdhAraNa dravya eka eka pala, taka eka prastha chor3akara pakAkara chAna lenA cAhiye / yaha "khaDayUSa" kahA jAtA hai aura dravyake sAtha denA cAhiye / athavA inakA kAtha banAkara pilAnA dahI, lavaNa, sneha, tila, ur3ada milAkara pakAyA gayA " kAmba cAhiye // 34 ||lik" kahA jAtA hai // 28 // 29 // knycttaadikaathH| kaJcaTajambUdADimazRGgATakapatrabilvahIberam // 35 // 1 pippalyAdigaNakA pATha suzrutasaMhitAmeM isaprakAra hai- jaladharanAgarasahitaM gaGgAmapi veginI rundhyAt / " pippalIpippalImUlacavyacitrakazRMgaveramaricahastipippalIhareNu-1kailAjamodandrayavapAThAjIrakasarSapamahAnimbaphalahigubhArgImadhurasA- 1kSIrapAkavidhiH-" dravyAdaSTaguNaM kSIraM kSIrAnnIra catutiviSAvacAviDaMgAni kaTurohiNI cati" / "pippalyAdikaharaH1rguNam / kSIrAvazeSaH kartavyaH kSIrapAke tvayaM vidhiH||" prtishyaayaanilaarucii| nihanyAddIpano gulmlnshcaampaacnH||'yhaaN dUdha bakarIkA lenA caahiye| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ckrdtH| [ atisArA - - -- - caulAI athavA jalapippalI, jAmunake patte, anArake kvAthAntaram / patte, siMghAr3Ake patte, belakA gUdA, sugandhavAlA, nAgaramothA tathA soMThakA kyAtha * vegayukta atIsArako naSTa | kuTajatvakphalaM mustaM kAthayitvA jalaM pibet / karatA hai // 35 // atIsAraM jayatyAzu zarkarAmadhuyojitam // 42 // kur3ekI chAla, indrayava, tathA nAgaramothAkA kvAtha zakara tathA nAbhipUraNam / zahada milAkara pInese atIsAra naSTa hotA hai // 42 // kRtvAlavAlaM sudRDhaM piSTaimilakaibhiSak // 36 // bilvaadikvaathH| AIkasvarasenAzu pUrayenAbhimaNDalam / nadIvegopamaM ghoramatIsAraM nirodhayet // 37 // bilvacUtAsthiniyUhaH pItaH skssaudrshkrH| AmaloMko mahIna pIsakara nAbhike cAroM ora meDa bAMdhanI nihanyAcchadyetIsAraM vaizvAnara ivAhutim // 43 // cAhiye, phira adarakhakA rasa nAbhimaNDalameM bhara denA caahiye|| kacca balakA gUdA tathA AmakI guThalIkA kAtha zakara tathA isase nadIke vegake samAna bar3hA huA atisAra naSTa hoza zahadake sAtha pInese Agni Ahutike samAna vamana tathA atIjAtA hai||36||37|| sArako naSTa karatA hai // 43 // kiraattiktaadivaathH| pttolaadikvaathH| kirAtatiktakaM mustaM vatsaka sarasAJjanam // | paTolayavadhAnyAkakkAthaH peyaH suzItalaH / pibetpittAtisAranaM sakSaudraM vedanApaham // 38 // zarkarAmadhusaMyuktazchadyatIsAranAzanaH // 44 // cirAyatA, nAgaramothA, kur3ekI chAla, tathA rasautakA paravalake patte, yava tathA dhaniyAMkA kAtha ThaNDA kara zakara kAtha zahada milAkara pInese pIDAyukta pittAtisAra naSTa ho tathA zahada milAkara pAnase vamana tathA atIsAra naSTa hotA jAtA hai / athavA isakA cUrNa banAke zahada va cAvalake jalase | hai // 44 // sevana karanA cAhiye // 38 // priyaMgvAdicUrNam / vtskbiijkaathH| priyaMgvajanamustAkhyaM pApayettu yathAbalam / palaM vatsakabIjasya zrapayitvA jalaM pibet / / tRSNAtIsArachardighnaM sakSaudraM taNDulAmbunA // 45 // yo rasAzI jayecchIghraM sa paittaM jaTharAmayam // 39 // phalapriyaMgu, rasauta tathA nAgaramothAkA cUrNa banAke zahada tathA eka pala indrayavakA kvAtha banAkara pIne tathA mAMsa cAvalake dhovanake sAtha balake anusAra sevana karanese pyAsa, vamana rasake sAtha bhojana karanese paittika atIsAra naSTa ho jAtA tathA atIsAra naSTa hotA hai // 45 // vAtapittAtisAre klkH| madhukAdicUrNam // kaliMgakavacAmustaM dAru sAtiviSaM samam / madhukaM kaTraphalaM lodhaM dADimasya phalatvacam / kalka taNDulatoyena pibetpittAnilAmayI // 46 // pittAtisAre madhvaktaM pAyayettaNDulAmbunA // 40 // indrayava, vaca dUdhiyA, nAgaramothA, devadAru tathA atIsakA maureThI, kAyaphala, paThAnI lodha, anArakA chilakA saba kalka cAvalake dhovanake sAtha pInese bAtapittAtisArako naSTa samAna bhAga le, cUrNa banA, zahada milAkara caTAnA cAhiye | nrsm aura Uparase cAvalakA dhovana jala pilAnA cAhiye, isase pittAtisAra naSTa hotA hai // 40 // kuttjaadikaathH| kuTajAdicUrNa kAtho vaa| kuTajaM dADimaM mustaM dhAtakIbilvavAlakam / kuTajAtiviSAmustaM haridrApaNinIdvayam / / lodhracandanapAThAzca kaSAyaM madhunA pibet / / 47 // sakSaudrazarkaraM zastaM pittazleSmAtisAriNAm // 41 // sAme sazUle rakte'pi picchAsrAveSu zasyate / kur3ekI chAla, atIsa, nAgaramothA, haladI, dAruhaladI, kuTajAdiriti khyAtaH sarvAtIsAranAzanaH / / 48 / / mASaparNI, mudraparNIkA kvAtha athavA cUrNa banAkara zahada va kuDekI chAla, anArakA chilakA, nAgaramothA, dhAyake phUla, mizrI milAkara pInese pittazleSmAtisAra naSTa hotA hai||41||belkaa gUdA, sugandhavAlA, paThAnI lodha, lAla candana tathA pAr3hakA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ]. bhaassaattiikopetH| - - - kAr3hA zahada milAkara pInese AmazUla, raka tathA lAsedAra haiM, para prakSepa honese caturthoza hI chor3anA cAhiye, yaha granthadastoMko rokatA hai tathA yaha " kuTajAdi kvAtha samasta kArakA mata hai| tathA anyatra bhI yahI vyavasthA samajhanA atIsAroMko naSTa karatA hai||47|| 48 // cAhiye / yaduktam-"lehetu yatra no bhAgo nirdiSTo drvklkyo| | tatrApi pAdikaH kalka dravAtkAryoM vijAnatA " // 53 // 54 / / - smnggaadikvaathH| samaMgAtiviSA mustaM vizvaM hriiberghaatkii| aNkotthvttkH| kuTajatvakphalaM bilvaM kAthaH sarvAtisAranut // 49 // sadAvyakoThapAThAnAM mUlaM tvakkuTajasya ca // 55 // lajjAvantIke bIja, atIsa, nAgaramothA, soMTha, sugandhavAlA, zAlmalIzAlAniryAsadhAtakIlodhradADimam / ghAyake phUla, kur3ekI chAla, indrayava, belakA gUdA-sabakA kvAtha piSTvAkSasammitAnkRtvA vaTakAMstaNDulAmbunA // 56 // banAkara pInese samasta atIsAra naSTa hote haiN| 49 // tenaiva madhusaMyuktAnekaikAnprAtarutthitaH / hijjlsvrsH| pibedatyayamApanno viDvisargeNa mAnavaH // 57 // * dalotthaH svarasaH peyo hijjalasya smaakssikH| / aMkoThavaTako nAmnA sotIsAranAzanaH / jayatyAmamatIsAraM kAtho vA kuttjtvcH||50|| dAruhaladI, aMkohara, pAr3hakI jar3a, kur3ekI chAla, mocarasa, hijala ( samudraphala ) ke pattoMkA svarasa zahadake sAtha rAla, dhAyake phUla, paThAnI lodha, anArakA chilakA, saba athavA kur3ekI chAlakA kvAtha AmAtisArako naSTa karatA hai||50|| samAna bhAga le, mahIna pIsakara cAvalake dhovanake sAtha vaTArohakalkaH / eka eka tolekI golI banAnI cAhiye aura usI jalake vaTArohaM tu sampiSya zlakSNaM tnnddulvaarinnaa| sAtha zahadameM milAkara prAtaHkAla sevana karanA cAhiye / yaha * aMkoTavaTaka' samasta atIsAroMko naSTa karatA taM pibettakasaMyuktamatIsArarujApaham // 51 // | varagadakI bauMko cAvalake dhovanake sAtha mahIna pIsa maTheke | sAtha milAkara atIsArakI pIr3A naSTa karaneke liye pInA rktaatisaarcikitsaa| cAhiye // 51 // payasyauMdake chAge hiiberotplnaagraiH|| 58 // akotthmuulklkH| peyA raktAtisAranI pRbhipayA ca saadhitaa| taNDulajalapiSTAMkoThamUlakardhipAnamapaharati / / Adhe jala mile hue bakarIke dUdhameM sugandhavAlA, nIlosarvAtisAragrahaNIrogasamUha mahAghoram // 52 / / phara. nAgaramothA tathA piThivanakA kvAtha milAkara banAyI gayI .6 mAze aMkoharakI jar3ako cAvalake jalake sAtha pIsa-peyA raktAtIsArako naSTa karatI hai // 58 // kara pInese samasta atIsAra tathA ghora grahaNIroga naSTa ho| jAte haiM // 52 // rsaanyjnaadiklkH| bbbuuldlklkH| rasAJjanaM sAtiviSaM kuTajasya phalaM tvayam // 59 // kalkaH komlbbbuuldlaatpiito'tisaarhaa| dhAtakI zRMgaveraM ca prapibettaNDulAmbunA / komala babbUlakI pattIkA kalka jalameM chAnakara pInese atI- kSaudreNa yuktaM nudati raktAtIsAramulbaNam // 6 // sArako naSTa karatA hai| mandaM dIpayate cAmiM zUlaM cApi nivartayet / kuttjaavlehH| rasauta, atIsa, kuraiyAkI chAla, indrayava, dhAyake phUla, kuTajatvakkRtaH kAtho dhanIbhUtaH suzItalaH // 53 // soMTha-saba samAna samAna bhAga le mahIna pIsa cAvalake dhovanase lehito'tiviSAyaktaH srvaatiisaarnvet| zahadake sAtha cATakara utAranese bar3hA huA raktAtIsAra naSTa vadantyatrASTamAMzena kAthAdativiSArajaH ||54||haataa hai / manda AmakA dapti tathA zUlako naSTa karatA hai|| 59 // 6 // prakSepyatvAtpAdikaM tu lehAditi ca no mtiH|| kuDekI chAlake kvAthako gAr3hA kara ThaNDhA honepara atIsa carNa milAkara cATanese samasta atIsAra naSTa hote haiM / kAthakI 1 atra nAgarammustameva na tu zuNThI "ajAkSIrakoSTrIapekSA aSTamAMza atIsakA cUrNa chor3anA kucha bhAvArtha batalAte | dhanajalotpaleH" iti jatukarNasaMvAdAt zivadAsenApi svIkatam / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [atisArA ramewor wr - - -- e w viDaMgAdicUrNa kvAtho vaa| jambvAmrAmalakInAM tu pallavAnatha kuTTayet saMgRhya svarasaM teSAmajAkSAraNa yojayet // 68 // viDaMgAtiviSA mustaM dAru pAThA kliNgkm61|| taM pibenmadhunA yuktaM raktAtIsAranAzanam / maricena ca saMyuktaM shothaatiisaarnaashnm||62||! jAmuna, Ama tathA AmalAke pattoMko kUTa svarasa nikAla vAyaviDaMga, atIsa, nAgaramothA, devadAru, pAr3ha, indrayava, bakarIkA dUdha tathA zahada milAkara pInA cAhiye / isase rakkAkAlImirca, inakA cUrNa athavA kvAtha pInese sUjanayukta atI-tisAra naSTa hogA // 68 ||saar naSTa hotA hai // 61 // 32 // tnndduliiyklkH| vtskaadikssaayH| jyeSThAmbunA taNDulIyaM pItaM ca sasitAmadhu // 69 // savatsakaHsAtiviSaHsabilvaH pItvA zatAvarIkalkaM payasA bhIrabhugjayet / sodIcyamustazca kRtaH kaSAyaH raktAtisAraM pItvA vA tayA siddhaM ghRtaM naraH // 70 // sAme sazUle sahazoNite ca caulAIkA kalka mizrI tathA zahada milAkara cAvalake cirapravRtte'pi hito'tisAre // 63 // jalake sAtha pInese raktAtisAra naSTa hotA hai / isI prakAra zatAkuDekI chAla, atIsa, belakA gUdA, mugandhavAlA va nAgara- varIkA kalka dUdhake sAtha pInese tathA dUdhakA pathya lenese raktAmothAse banAyA gayA kAtha AmasUla, rakta sahita tathA adhika tIsAra naSTa hotA hai / isI prakAra inhIM auSadhiyoM dvArA siddha samayase utpanna hue atIsArako naSTa karatA hai||33|| tase bhI rakAtIsAra naSTa hotA hai // 69 // 7 // daaddimaadikssaayH| kuttjaavlehH| kaSAyo madhunA pItastvaco daaddimvtskaat|| kuTajasya palaM grAhyamaSThabhAgajale zRtam / sadyo jayedatIsAraM saraktaM durnivArakam // 64 // tathaiva vipaceda bhUyo dADimodakasaMyutam // 71 // anArake chilakekA tathA kuDekI chAlakA kAtha zahadaka sAtha | yAvazcaiva lasIkAmaM zRtaM tamupakalpayet / ponese tatkAla hI kaThina raktAtIsAra naSTa hotA hai // 64 // / tasyAddhakarSa takreNa pibedraktAtisAravAn / / 72 // bilvakalkaH / __ avazyamaraNIyo'pi mRtyoyAti na gocaram / / guDena khAdayadvitvaM raktAtIsAranAzanam / kAyatulyaM dADimAmbu bhAgAnuktI samaM yataH // 73 // AmazUlavibandhanaM kukSirogavinAzanam // 65 // kuDekI chAla eka pala lekara mahIna pIsa aSTaguNa jalameM kacce belakA kalka gur3ake sAtha khAnese raktAtIsAra, Ama pakAkara aSTamAMza rahanepara isIke barAbara anArakA rasa milAkara doSa, zUla, malakI rukAvaTa tathA anya udararoga naSTa jabataka gAr3hA na ho jAya, tabataka pakAnA cAhiye. gADhA ho jAnepara isako utArakara chaH mAzekI mAtrA maTeke sAtha pAnI hote haiM / 65 // cAhiye / isase mumUrSu bhI raktAtisArI Arogya lAbha karatA hai| bilvaadiklkH| isameM kAthake samAnahI anArakA rasa chor3anA cAhiye / kyoMki bilvAbdadhAtakIpAThAzuMThImocarasAH smaaH| jahAM bhAgakA vizeSa varNana na ho, vahAM samAna bhAga hI chor3A jAtA hai / 71-73 // pItA rundhantyatIsAraM guDatakreNa durjayam 66 // belakA gUdA, nAgaramothA, dhAyake phUla, pADha, soMTha, moca tilklkH| rasa-saba samAna bhAga le kalka kara gur3a tathA maThe meM milAkara pAnase kaThina rakAtisAra naSTa hotA hai||66|| kalkastilAnAM kRSNAnAM zarkarAbhAgasaMyutaH / Ajena payasA pItaH sadyo raktaM niyacchati // 74 // shllkyaadiklkH| kAle tilakA kalka 1 bhAga, zarkarA 4 bhAga, donoMse caturguNa shllkiibdriijmbuupriyaalaamraarjuntvcH| bakarIkA dUdha milAkara pInese tatkAla raktAtIsAra naSTa pItAHkSIreNa madhvADhayAH pRthakzoNitanAzanAH 67 hotA hai // 74 // zAla, bera, jAmuna, cirauMjI, Amra tathA arjuna-inameMse | - kisIkI chAlakA kalka dUdha tathA zahadake sAtha sevana karanese| 1isa avalehameM kur3ekI chAlakA kAtha chAnA nahIM jAtA, raktAtIsArako naSTa karatA hai // 6 // ataH kalka mahIna chor3anA caahiye| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / gudaprapAkAdicikitsA / gudadA prapAke vA paTolamadhukAmbunA / sekAdika prazaMsanti cchAgena payasA'pi vA // 75 // gudabhraMze prakartavyA cikitsA tatprakIrtitA / gudAkI jalana tathA gudAke paka jAnepara paravalakI pattI tathA mulahaTIke kvAthase athavA bakarIke dUdhase siJcana ( tara ) karanA cAhiye / gudabhraMza ( kAMca nikalane) meM gudabhraMzakI cikitsA ( kSudrarogAdhikArokta ) karanI cAhiye // 75 // puTapAkayogyAvasthA / avedanaM susampakaM dIptAH sucirotthitam / nAnAvarNamatIsAraM puTapAkairupAcaret // 76 // jisakI agni dIpta hai, pIr3A bhI nahIM hotI, doSa paripakka ho gaye haiM, para adhika samaya se aneka prakArake dasta A rahe haiM, unheM puTapAka dvArA Arogya karanA cAhiye || 76 // kuTajapuTapAkaH / snigdhaM ghanaM kuTajavalkamajantujagdhamAdAya tatkSaNamatIva ca pothayitvA / jambU palAzapuTataNDulatoyasiktaM 'baddhaM kuzena ca bahirghanapaGkaliptam // 77 // svinnametadavapIDayarasaM gRhItvA kSaudreNa yuktamatisAravate pradadyAt / kRSNA triputramatapUjita eSa yoga: sarvAtisAraharaNe svayameva rAjA // 78 // svarasasya gurutvena puTapAkapalaM pibet / puTapAkasya pAke ca bahirAraktavarNatA // 79 // jo kIr3e Adise kharAba na huI ho, aisI cikanI moTI tathA tAjI kur3ekI chAlako khUba kUTa cAvalake jalase tarakara jAmuna ke pattoM ke sampuTa meM rakha kuzoMse lapeTa bAhara gIlI miTTIse moTA lepa kara kaNr3oM meM pakAnA cAhiye, paka jAnepara miTTI patte alaga | kara svarasa nikAlanA cAhiye, phira use zahadake sAtha atisAra - vAleko denA cAhiye / yaha yoga bhagavAn punarvasudvArA kahA gayA samasta atIsAroMke naSTa karanemeM zreSTha hai / svarasakI apekSA puTapAka halkA hotA hai, ataH ise 4 tolA pInA cAhiye tathA puTapAkako tabataka pakAnA cAhiye, jabataka bAhara lAla na ho jAve // 77-79 // ( 35 ) yonAkapurapAkaH / svapiNDaM dIrghavRntasya kAzmarIpatraveSTitam / mRdAvaliptaM sukRtamaGgAreSvavakUlayet // 80 // svinnamuddhRtya nippIDaya rasamAdAya yatnataH / zItIkRtaM madhuyutaM pAyayedudasamaye // 81 // sonApATha kI chAlake piNDako khambhArake pattoM meM lapeTa kuzoMse bAMdha Uparase miTTIkA lepa karanA cAhiye, punaH aMgAroM meM pakAnA cAhiye / pakajAne para nikAlakara rasa nicor3a ThaNDA kara zahada milAkara atIsAra meM pilAnA cAhiye // 80 // 81 // kuTajalehaH / zataM kuTajamUlasya kSuNNaM toyArmaNe pacet / kAthe pAdAvazeSe'smillehaM pUte punaH pacet // 82 // sauvarcalayavakSAraviDa saindhavapippalIH / dhAtakIMdrayavAjAjI cUrNa dattvA paladvayam // 83 // lihyAidaramAtraM tacchIta kSaudreNa saMyutam // pakkApakkamatIsAraM nAnAvarNa savedanam // durbAraM grahaNI rogaM jayeccaiva pravAhikAm // 84 // kur3ekI chAla eka sau 100 tole, eka droNa jalameM pakAnA cAhiye / kvAtha caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara punaH avaleha pakAnA cAhiye / / avaleha kucha gAr3hA ho jAnepara kAlA namaka, yavAkhAra, vir3anamaka, seMdhAnamaka, choTI pIpala, dhAyake phUla, indrayava, jIrA - saba milAkara ATha tole arthAt pratyeka eka tolA DAlanA cAhiye / taiyAra ho jAnepara utAra ThaNDhAkara ardha karSakI mAtrAse zahata milAkara cATanA cAhiye / isase aneka prakArakI pIr3AoMse yukta aneka prakArake, pakka tathA apakka atisAra tathA kaThina grahaNI roga tathA pravAhikA roga naSTa hote haiM // 82-84 // kuTajASTakaH / tulA mAdrI girimallikAyAH saMkSudha paktvA rasamAdadIta / tasminsupUte palasammitAni RkSNAni piSTvA saha zAlmalena // 85 // 1 isa prayogako suzrutameM kucha adhika bar3hA diyA hai, yathA" tvapiNDaM dIrghavRntasya padmakezarasaMyutam / kAzmarIpadmapatraizvAveSTaya sUtreNa taM dRDham " / zeSampUrvavat / arthAt sonA pAThAkI chAla va kamalakA kezara samAna bhAga ke mahIna pIsa kamala va pUrvavat puTa pAka dvArA pakAnA 1 tathA ca zAMrgadharaH-svarasasya gurusvAca paLamadhe prayoja- kAzmarIke pattoM se lapeTa kara yet / nizoSitaM cAmisiddhaM palamAtraM rasaM pibet // | cAhiye / 2 armaNo droNaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Forware (36) ckrdttH| [atisArA nya pAThAM samaGgAtiviSAM samustAM indrayava, dAruhaladIkI uttama chAla, choTI pIpala, soMTha, bilvaM ca puSpANi ca dhAtakInAm / lAkha, kuTakI-ina chaH oSadhiyoMke kalkase caturguNa dhRta prakSipya bhUyo vipacettu tAvad aura ghRtase caturguNa jala chor3akara siddha karanA cAhiye / ise maNDake sAtha sevana karanese tridoSaja atIsAra bhI daprilepaH svarasastu yAvat // 86 // naSTa hotA hai // 89 // 9 // pItastvasau kAlavidA jalena maNDena cAjApayasA'thavA'pi / kSIrinumAdyaM ghRtam / nihanti sarva tvatisAramugraM kSIridumAbhIrurase vipakaM kRSNaM sitaM lohitapItakaM vA // 87 // ___ tajjaizca kalkaiH payasA ca sarpiH / doSaM grahaNyAM vividhaM ca raktaM sitopalAdha madhupAdayukta zulaM tathAzIsi sazoNitAni / raktAtisAraM zamayatyudIrNam // 91 // amRgdaraM caivamasAdhyarUpaM kSIrivRkSa ( vaTa, gUlara Adi) milita athavA kisI ekake nihantyavazyaM kuTajASTako'yam // 88 // kvAtha bhora zatAvarake rasameM ghRta tathA ghRtake samAna dUdha chor3akara aura inhIM oSadhiyoMkA kalka chor3a ghata pakAnA cAhiye / kuDekI gIlI chAla 1 tulA le, , droNa jalameM pakAkara isa ghatako AdhI mizrI tathA caturthAza zahada milAkara sevana caturthIza zeSa rahanepara utAra chAnakara phira pakAnA cAhiye, karanese raktAtisAra naSTa hotA hai||11|| pakAte samaya mocarasa 1 pala, pAr3ha 1 pala, lajjAluke bIja 1 pala, atIsa 1 pala, nAgaramothA 1 pala, belakA gUdA kSIrapAnAvasthA / 1 pala dhAyake phUla 1 pala sabakA-cUrNa kara chor3anA cAhiye, jIrNe'mRtopamaM kSIramatIsAre vishesstH| phira jaba kalachulamoM cipakAne laga jAya, taba utArakara rakha | chAgaM tadbheSajaH siddhaM deyaM vA vArisAdhitam // 92 / / lenA cAhiye / isako avazyakatAnusAra ThaNDhe jala, maNDa | purAne atIsArameM dUdha vizeSa hitakara hotA hai| ataH bakaathavA bakarI ke dUdhake sAtha pInese samasta atIsAra, grahaNI-13 rIkA dUdha atIsAranAzaka auSadhiyoMke sAtha siddhakara athavA doSa, raktapilazUla, raktArza tathA pradararoga naSTa hote | kavala jalake sAtha siddha kara pInA cAhiye // 92 // haiM / // 85-88 // vaatshuddhyupaayH| anukt-jlmaanpribhaassaa| bAlaM vilvaM guDaM tailaM pippalI vizvabheSajam / tulAdravye jaladroNo droNe dravyatulA mtaa| / lihyAdvAte pratihate sazUle sapravAhike / / 93 // jahAMpara eka tulA dravyakA kAtha banAnA ho, vahAM eka jisakI vAyu na khulatI ho, zUlake sahita bArabAra dasta droNa jala chor3anA cAhiye / isI prakAra eka droNa jalameM eka Ate hoM, use kacce belakA gUdA, gur3a, taila, choTI pIpala tathA tulA dravya chor3anA caahiye| soMTha milAkara cATanA cAhiye // 93 // prvaahikaacikitsaa| SaDaGgavRtam / __ payasA pippalIkalkaH pIto vA maricodbhavaH / vatsakasya ca bIjAni dAyA'zca tvaca uttamAH 89 // / vyahAtpravAhikA hanti cirakAlAnuvandhinIm // 94 pippalI zRMgevaraM ca lAkSA kttukrohinnii| / dUdhake sAtha pIpala athavA kAlI mircakA kalka tIna dina SabhirebhighRtaM siddhaM peyaM maNDAvacAritama // paM.nese purAnA pravAhikAroga naSTa ho jAtA hai // 94 // atIsAraM jayecchIghraM tridoSamapi dAruNama // 9 // dannaH saro'mlaH snehADhayaH khaDA hnyaatprvaahikaam| | bilvoSaNaM guDaM lodhe tailaM lihyAtpravAhaNe // 95 // 1 yadyapi yahAMpara cUrNa pakAte samaya hI chor3anA likhA hai,/para vaha AsannapAka ho jAnepara hI chor3anA cAhiye, yahI ziva. 1 isI ghRtameM kuTajakI chAlakA kalka bhI chor3a diyA jAya dAsajIkA mata hai / isakI mAtrA 4 mAzese 8 mAzetaka hai| to " saptAMga ghata" ho jAtA hai / yadukta vaidyapradIpe-"maNDena' zahada milAkara cATanA caahiye| peyaM tatsarpiH saptAgaM kuttjtvcaa"| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ghikAraH ] bhASATIkopetaH / khaTTe dahIkA tor3a tathA kAle tilakA tela milA huA 'khaDa' kahA jAtA hai / yaha pravAhikArogako naSTa karatA hai / isI prakAra kacce belakA gUdA, kAlI mirca, gur3a, paThAnI lodha va kAle tilakA tela milAkara cATanese pravAhikA roga naSTa hotA hai // 95 // dadhnA sasAreNa samAkSikeNa bhuJjIta nizcAraka pIDitastu / sutaptakupyekathitena vApi kSIreNa zItena madhuplutena // 96 // pravAhikAvAleko vinA makkhana nikAle hue dahI zahadake sAtha athavA acchI taraha tapAye huye sone cAndIse bhinna dhAtuse bujhAkara ThaNDe kiye hue dUdhameM zahada milAkara usIke sAtha bhojana karanA cAhiye // 96 // dIptAbhirniSpurISo yaH sAryate phenilaM zakRt / sapibetphANitaM zuNThIdadhitailapayoghRtam // 97 // jisakI agni dIpta hai, mala bhI adhika nahIM haiM, para phenila dasta Ate haiM, use rAba - soMTha, dahI, tela, dUdha va ghI milAkara pInA cAhiye // 17 // atisArasyAsAdhyalakSaNam / zothaM zUlaM jvaraM tRSNAM zvAsaM kAsamarocakam / chardimUrcchA ca hikkAM ca dRSTvAtIsAriNaM tyajet / bahumehI naro yastu bhinnaviTko na jIvati // 98 // zotha, zUla, jvara, tRSNA, zvAsa, kAsa, aruci, chardi, mUrcchA, hikkAyukta atisAravAlekI cikitsA na karanI cAhiye / isI prakAra jise pezAba adhika lagatA hai aura patale dasta Ate haiM, vaha bhI asAdhya hotA hai // 98 // atIsAre varjanIyAni / snAnAbhyaGgAvagAhAMzca gurusnigdhAtibhojanam / vyAyAmamagnisantApamatIsArI vivarjayet // 99 // atisAravAleko snAna, abhyaGga, jalameM baiThanA, guru tathA snigdha bhojana, atibhojana, vyAyAma tathA agnimeM tApanA niSiddha hai // 99 // ityatIsArAdhikAraH samAptaH / 1 "kupya" zabdakA artha sonA cAMdIse bhinna dhAtu hai / vaidyaka zabdasindhumeM ise jastA mAnA hai / zivadAsajI vinA AbhUSaNAdimeM pariNata suvarNAdiko bhI ' kupya ' likhate haiM / athavA pAThabheda kara kUrpa mAnate haiM aura use dakSiNa dezameM honevAlA zaMkhanAbhikI AkRtivAlA pASANabheda mAnate haiM / nivArakako pravAhikA hI kahate haiM / yathA - " nirvAhayetsaphenaM ca purISaM yo muhurmuhuH / pravAhiketi sAkhyAtA kaizvinizvArakaca saH " / hindImeM isa rogako 'peciza ' kahate haiM / atha grahaNyadhikAraH / -0-00 grahaNIpratikriyAkramaH / ( 37 ) grahaNImAzritaM doSamajIrNavadupAcaret / atIsAroktavidhinA tasyAmaM ca vipAcayet // 1 // zarIrAnugate sAme rase laMghanapAcanam / grahaNI meM prApta doSakI ajIrNa ke samAna cikitsA karanI cAhiye aura atIsArakI vidhise AmakA pAcana karanA cAhiye / tathA yadi samasta zarIrameM Amarasa vyApta ho gayA ho, to laMghana, pAcana karAnA cAhiye // 1 // vizuddhAmAzayAyAsmai paJcakolAdibhiryutam / dadyAtyAdi ladhvannaM punaryogAMzca dIpakAn // 2 vamana, virecana tathA laMghanAdi dvArA AmAzaya ke zuddha ho jAne para paMcakolAdise siddha kiyA huA halkA peyAdi anna tathA agnidIpaka yogoM kA prayoga karanA cAhiye // 2 // grahaNyAM peyA / kApatthAbelvacAMgerItakradADimasAdhitA / pAcinI grAhiNI peyA savAte pAzrvamUlikI // 3 // kaithekA gUdA, belakA gUdA, amaloniyA, anArakA chilkA athavA dAnA saba milAkara eka pala, raktazAli yA sAThIke cAvala 1 pala, maTThA 14 pala, athavA maTThA, 7 pala, jala 7 pala milAkara peyA banAnI cAhiye / yaha kaphavAtagrahaNI meM hitakara hotI hai / kevala vAtamaNI meM laghu paJcamUlakI peyA banAnI cAhiye // 3 // takasyAtra vaiziSTyam / grahaNIdoSiNAM takraM dIpanaM prAhi lAghavAt / pathyaM madhurapAkitvAnnaca pittaprakopaNam // 4 // kaSAyoSNavikAzitvAdraukSyAcaiva kaphe hitam / vAte svAdvamlasAndratvAtsadyaskamavidAhi tat // 5 // maTThA amiko dIpta karanevAlA, dastako rokanevAlA tathA halkA honese grahaNIvAloM ke liye adhika hitakara hotA hai, kasailA, garama, pAkameM mIThA honese pittako kupita nahIM karatA, vikAzi ( srotoM ko zuddha karanevAlA ) tathA rUkSa honese kaphameM hita karatA hai, vAtameM mIThA, khaTTA tathA sAndra honese hitakara 1 pippalI, pippalImUla, cavya, citraka, soMTha inako 'paJcakola' kahate haiM | Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) [ grahaNya - hotA hai, tatkAlakA banAyA huA maTThA vizeSa jalana | shriiphlputtpaakH| nahIM karatA // 4 // 5 // jambUdADimazrRMgATapAThAkaJcaTapallavaiH / shunntthyaadikaathH| pakaM paryuSitaM bAlabilvaM saguDanAgaram // 12 // zuNThI samustAtiviSAM guDUcI hanti sarvAnatIsArAngrahaNImatidustarAm / pibejalena kathitAM samAMzAm / jAmuna, anAra, siMghAr3A, pADha, caulAIke pattoMko lapeTa mandAnalatve satatAmatAyA Dorese yA kuzase bAMdhakara aGgAroMmeM bhunA gayA kaccA bela, mAmAnubandhe grahaNIgade ca // 6 // paryuSita (bAsI) samAna bhAga gur3a tathA jitanemeM kaTu ho jAya, soMTha, nAgaramothA, atIsa, gurca saba cIjeM samAna utanI soMTha milAkara khAnese samasta atisAra tathA grahaNI naSTa bhAga le kvAtha banAkara mandAgni, AmadoSa tathA grahaNImeM hotI hai // 12 // pInA cAhiye // 6 // naagraadikaathH| dhaanykaadikvaathH| nAgarAtiviSAmustakAthaH syAdAmapAcanaH // 13 // dhAnyakAtiviSodIcyayamAnImustanAgaram / cUrNa hiMgvaSTakaM vAtagrahaNyAM tu ghRtAni ca / balAdviparNIbilvaM ca dadyAdIpanapAcanam // 7 // soMTha, atIsa, nAgaramothAkA kvAtha AmakA pAcana karatA dhaniyAM, atIsa, sugandhavAlA, ajavAina, nAgaramothA, hai / "hiMgvaSTaka" cUrNa ghIke sAtha sevana karanese vAtagrahaNIko soMTha, khareTI, mudgaparNI, mASaparNI, tathA belakA gUdA agniko naSTa karatA hai, tathA Age likhe dhRta vAtaja grahaNIko zAnta dIpta tathA AmakA pAcana karatA hai // 7 // karate haiM // 13 // citrkaadiguttikaa| nAgarAdicUrNam / citrakaM pippalImUlaM dvau kSArI lavaNAni ca / / nAgarAtiviSAmustaM dhAtakI sarasAjanam // 14 // vyoSahiMgvajamodA ca cavyaM caikatra cUrNayet // 8 // vatsakatvakphalaM bilvaM pAThAM kaTukarohiNIm / / guTikA mAtulaMgasya dADimAmlarasena vaa| pibetsamAMzaM taccUrNa sakSaudraM taNDulAmbunA // 15 / / kRtA vipAcayatyAmaM dIpayatyAzu cAnalam // 9 // paittike grahaNIdoSe raktaM yazcopavezyate / cItakI jar3a, piparAmUla, yavAkhAra, sajjIkhAra, pAMcoM asyitha gude zUlaM jayeccaiva pravAhikAm // 16 // namaka, soMTha, mirca, pIpala, bhunI hIMga, ajavAina, | __nAgarAdyamidaM cUrNa kRSNAtreyeNa pUjitam / aura cavya-sabako samAna bhAgale kUTa chAna bijaure nimbUke rasa | zItakaSAyamAnena taNDulodakakalpanA // 17 // athavA khaTTe anArake rasase golI banA lenI cAhiye / yaha AmakA ke'pyaSTaguNatoyena prAhustaNDulabhAvanAm / pAcana tathA agniko dIpta karatI hai // 8 // 9 // soMTha, atIsa, nAgaramothA, dhAyake phUla, rasauta, kur3ekI pnyclvnngnnnaa| chAla, indrayava, belakA gUdA, pAr3ha, kuTakI-samAna bhAga le cUrNa sauvarcalaM saindhavaM ca biDamauddhidameva ca / banAkara zahada tathA cAvalake pAnIke sAtha sevana karanese paittika grahaNI, raktake dasta, raktAza, gudAkA zUla va pravAhikA roga sAmudreNa samaM paJca lavaNAnyatra yojayet // 10 // naSTa hote haiM / zItakaSAyakI vidhi arthAt SaDguNa jalameM kAlA namaka, seMdhA namaka, vir3a namaka, khArI thA sAmbhara rakkhA gayA chAnA gayA athavA kisIke siddhAntase namaka, sAmudra namaka-yaha "pAMca lavaNa" kahe jAte haiM // 10 // aSTaguNajalameM rakhakara chAnA gayA " taNDulodaka" kahA jAtA shriiphlklkH| hai|| 14-17 ||shriiphlshlaattuklko nAgaracUrNena mizritaH saguDaH / / bhUnimbAdyaM cUrNam / grahaNIgadamatyugraM takrabhujA zIlito jayati // 11 // - kacce belake gUdAkA kalka soMThake cUrNa tathA gur3ake sAtha sevana bhUnimbakaTukAvyoSamustakendrayavAnsamAn // 18 // karanese tathA maTheke pathyase kaThina grahaNIroga naSTa ho dvI citrakAdvatsakatvagbhAgAnSoDaza cUrNayet / jAtA hai // 11 // guDazItAmbunA pItaM grahaNIdoSagulmanut // 19 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASAkapetaH / kAmalAjvarapANDutvamehArucyatisAranut / guDayogAd guDAmbu syAd guDavarNarasAnvitam 20 // cirAyatA, kuTakI, trikaTu, nAgaramothA, indrayava, samAna bhAga, cItakI jar3a do bhAga, kur3ekI chAla solaha bhAga lekara cUrNa banAve | gur3a mile ThaNDhe jalake sAtha pIne se yaha cUrNa grahaNIroga tathA gulmako naSTa karatA hai / kAmalA, jvara, pAMDuroga, prameha, aruci, atIsArako naSTa karatA hai| gur3a milAkara mIThA banAyA gayA jala 66 " guDAmbu jAtA hai / 18-20 // kahA kaphagrahaNyAzcikitsA | grahaNyAM zleSmaduSTAyAM vabhitasya yathAvidhi / kaTvamlalavaNakSAraistIkSNaizcAgniM vivardhayet // 21 // grahaNI meM vidhipUrvaka vamana karAkara tIkSNa, kaTu, amla, lavaNa, kSAra, padArthoM se ani dIpta karanA cAhiye // 21 // granthikAdicUrNam / mUlAM pippalIM kSArau dvau paJca lavaNAni ca / mAtuluMgAbhayArAsnAzaThImaricanAgaram // 22 // kRtvA samAMzaM taccUrNa pibetprAtaH sukhAmbunA / laiSmi grahaNadoSe balavarNAgnivarddhanam // 23 // aiterevauSadhaiH siddhaM sarpiH peyaM samArute / pIpala choTI, piparAmUla, yavAkhAra, sajjIkhAra, pAMcoM namaka, bijaure nimbUkI z2ar3a, bar3I harrakA chilakA, rAsana, kacUra, kAlI mirca, soMTha - saba samAna bhAga le cUrNa banAkara kucha garma jalake sAtha sevana karanese kaphajanya grahaNIroga naSTa hotA hai, bala, varNa tathA agnikI vRddhi hotI hai / inhIM auSadhiyoMdvArA siddha kiyA ghRta vAtagrahaNIko naSTa karatA hai // 22 // 23 // - bhallAtakakSAraH / bhallAtakaM trikaTukaM triphalA lavaNatrayam // 24 // antardhUmaM dvipalikaM gopurISAbhinA dahet / sakSAraH sarpiSA peyo bhojye vA'pyavacAritaH // 25 // hRtpANDugrahaNI doSagulmodAvartazUlanut / ( 39 ) sannipAtagrahaNIcikitsA / sarvajAyAM prahaNyAM tu sAmAnyo vidhiriSyate // 26 // sannipAtaja grahaNI meM sAmAnya cikitsA karanI cAhiye // 26 // 'dviguNottaracUrNam / cUrNa marica mahauSadha kuTajatvaksaMbhavaM kramAd dviguNam / guDamizramathitapItaM grahaNIdoSApahaM khyAtam // 27 // kAlI mirca, soMTha, kuDekI chAla kramazaH ekakI apekSA dUsarA dviguNale cUrNa banAve | ise gur3a milA vinA makkhana nikAle mathe hue dahI ke sAtha pInese grahaNIdoSa naSTa hotA haiM // 27 // pAThAdicUrNam / pAThAbilvAnalavyoSajambUdADimaghAtakI / kaTukAtiviSAmustadArvI bhUnimbavatsakaiH // 28 // sarvairetaiH samaM cUrNa kauTajaM taNDulAmbunA / sakSaudraM ca pibecchardijvarAtIsArazUlavAn // 29 // tRDdAgrahaNIdoSArocakAnalasAda jit / pAr3ha, velakA gUdA, cItekI jar3a, soMTha, mirca, choTI pIpala, jAmunakI guThalI, anArakA chilkA, dhAyake phUla, kuTakI, atIsa, mothA, dArUhaldI, cirAyatA, kur3ekI chAla-ina sabako samAna bhAga le sabake samAna indrayava le kUTa kapar3e chAnakara zahada tathA cAvalake jalake sAtha sevana karane se vamana, jvara, atIsAra, zUla, tRSA, dAha, grahaNIdoSa, arocaka tathA mandAgni naSTa hotI hai // 28 // 29 // kapitthASTaka cUrNam / yavAnIpippalImUlacAturjAtakanAgaraiH // 30 // maricAnijalAjAjIdhAnyasauvarcalaiH samaiH / vRkSAmladhAtakI kRSNA bilvadADimatindukaiH // 31 // triguNaiH SaDguNasitaiH kapitthASTaguNaiH kRtaH / cUrNo'tisAra grahaNIkSayagulmagalAmayAn // 32 // kAsaM zvAsa ruci hikkAM kapitthASTamidaM jayet / 1 yahAM para " SaDguNasitaiH " ke artha karanemeM aneka prakA bhilAvA, soMTha, mirca, pIpala, AmalA, harDa, baher3A, seMdhAnamaka, kAlAnamaka, sAmudanamaka pratyeka 8 tole bhaMDiyA meM rakI zaMkAyeM karate haiM / prathama yaha ki yavAnyAdi samasta dravyoM se bandakara gAya ke gobarake kaNDoMkI AMcase jalAnA cAhiye / punaH SaDguNa / dUsarI yaha ki vRkSAmlAdise SaDguNa / jaisA ki aru mahIna pIsa chAnakara ghIke sAtha pIne athavA bhojanameM prayoga | Nadattane vAgbhaTa TIkA meM likhA hai / tIsarI yaha ki kapitthase karanese hRdroga, pANDuroga, prahaNIdoSa, gulma, udAvarta tathA SaDguNa / para yaha samagra mata avyAvahArika haiM / ataH uparoka lako naSTa karatA hai // 24 // 25 // - niyamase hI chor3anA cAhiye // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) ckrdttH|... [grahaNya - nnnnnnna ajavAina, piparAmUla, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, trikaTu tathA triphalAkA kalka eka pala, gur3a eka pala, dhRta nAgakezara, soMTha, kAlI mirca, cItakI jar3a, netravAlA, sapheda ATha pala, caturguNa jala chor3akara pakAnA cAhiye / ghRtamAtra zeSa jIrA, dhaniyAM, kAlA namaka-pratyeka eka bhAga, amlaveta, rahanepara utAra chAnakara mAtrAse sevana karanA cAhiye // 38 // dhAthake phUla, choTI pIpala, belakA gUdA, anArakA chilkA, teMdU-pratyeka tIna tIna bhAga, mizrI chaH bhAga, kaithekA gUdA masUraghRtam / ATha bhAga le kUTa kapar3achAna kara cUrNa banAnA cAhiye / yaha __ masUrasya kaSAyeNa bilvagarbha paced ghRtam / cUrNa atIsAra, grahaNI, kSaya, gulma, galeke roga, kAsa, zvAsa, hanti kukssyaamyaansrvaanprhnniipaannddukaamlaaH||39|| aruci tathA hikkAko naSTa karatA hai // 30-32 // kevalaM vrIhiprANyaMgakAtho vyuSTastu doSalaH / dADimASTakacUrNam / masUrake kAr3heke sAtha kacce belake gUdekA kalka choDakara karSoMnmitA tugAkSI dikaarssikm||33|| pakAyA gayA ghRta samasta udaravikAra, grahaNI, pANDuroga tathA vyoSa palAMzikam / kAmalAko naSTa karatA hai| kevala dhAnya yA prANyaGga (mAMsAdi) kAmalAko naSTa karatA palAni dADimAdRSTau sitAyAzcaikataH kRtaH / hotA hai, ataH yaha ghRta kA kvAtha bAsI ho jAnese doSakAraka hotA hai, ataH yaha ghRta guNaiH kapitthASTakavaccUrNo'yaM daaddimaassttkH|| 34 // tAjA hI ( eka hI dinameM ) pakAnA cAhiye, kaI dina taka na pakAte rahanA cAhiye ||39||vNshlocn 1 tolA, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakezara-pratyeka do tolA, ajavAina, dhaniyAM, sapheda zuNThIghRtam / jIrA, piparAmUla, trikaTu-pratyeka 4 tolA, anAradAnA 32 tolA, mizrI 32 tolA, sabakA vidhipUrvaka banAyA gayA vizvauSadhasya garbheNa dazamUlajale zRtam / cUrNa kapitthASTakake samAna lAbhadAyaka hotA hai // 33 // 34 // ghRtaM nihanyAcchvayarthai grahaNIsAmatAmayam // 40 // ghRtaM nAgarakalkena siddhaM vAtAnulomanam / vaartaakuguttikaa| grahaNIpANDurogannaM plIhakAsajvarApaham // 41 // catuSpalaM sudhAkANDAdhipalaM lavaNatrayAta // 35 // dazamUlakA kAtha tathA sauMThakA kalka milAkara pakAyA gayA vArtAkukuDavazvAdiSTau dve citrkaatple| ghRta sUjana tathA grahaNa kI sAmatAko naSTa karatA hai| tathA kevala ghRta sUjana dagdhAni vArtAkurase guTikA bhojanottarAH // 36 // | soMThake kalkase bhI siddha kiyA gayA ghRta prahaNI, pANDuroga, plIhA, kAsa, tathA jvarako naSTa karatA hai // 40 // 41 // bhuktaM bhuktaM pacantyAzu kAsazvAsArzasAM hitAH / viSUcikApratizyAyahRdrogazamanAzca vAH / / 37 // citrakaghRtam / thUharakI lakar3I 16 tolA, seMdhA namaka, kAlA namaka, sAmudra | citrakakvAthakalkAbhyAM grahaNInaM zRtaM haviH / namaka milAkara 12 tolA, sUkhA baiMgana 16 tolA, AkakI gulmazothodaraplIhazUlAzAnaM pradIpanam // 42 // jaDa 32 tolA, cItakI jar3a 8 tolA, saba cIjeM kUTa tAje| citrakake kvAtha tathA kalkase siddha kiyA gathA ghRta grahaNI, baiMganake rasameM milA bhaMDiyAmeM bandakara pakAnA cAhiye / phira gulma, sUjana, udararoga, plIhA, zUla tathA arzako naSTa karatA usa bhasmako baiMganake hI rasameM ghoTakara eka mAsekI golI aura agniko dIpta karatA hai // 42 // banA lenI cAhiye / bhojanake anantara sevana karanese bhojanako tatkAla pacAtI haiM, tathA kAsa, zvAsa, pratizyAya, arza, vidhU bilvAdighRtam / cikA aura hRdrogako naSTa karatI haiM // 35-37 // "bilvAgnicavyAkazRMgaverajyUSaNAdighRtam / kAthena kalkena ca siddhamAjyam / sacchAgadugdhaM graNIgadotthatryUSaNAtriphalAkalke bilvamAtre guDAtpale / zothAgnimAndyArucinudvariSTham // 43 // sarpiSo'STapalaM paktvA mAtrAM mandAnalaH pibet38|| belakA gUdA, cItakI, jar3a, cavya, adarakha, soMThake kvAtha |tathA kalka tathA bakarI ke dUdhake sAtha siddha kiyA gayA ghRta 1 pahile saba cIjoMkA cUrNa kUTa chAna lenA cAhiye, taba | grahaNIrogase utpanna sUjana, amimAMdya tathA aruciko naSTa karamizrI milAnA caahiye| 'nemeM zreSTha hai // 43 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH]. bhaassaattiikopetH| (41) cAMgerIghRtam / plIhA, kAsa, zvAsa, kSaya, arza, bhagandara tathA kaphavAta ve krimijanya rogoMko isa prakAra naSTa karatA hai jisa prakAra sukhI nAgaraM pippalImUlaM citrako hestipipplii| lakar3Iko agni bhasma kara detA hai // 47-51||shvdNssttraa pippalI dhAnyaM bilvaM pAThA yvaanikaa||44 cAMgerIsvarase sarpiH kalkairetarvapAcitam / mahASaTpalakaM ghRtam / caturguNena nA ca tad ghRtaM kaphavAtanut // 45 // sauvarcalaM paJcakolaM saindhavaM hapuSAM vAm // 52 // azIsi grahaNIdoSaM mUtrakRcchre pravAhikAm / / ajamodAM yavakSAraM hiMgu jIrakamaudbhidam / gudabhraMzatimAnAhaM dhRtametadvathapohati // 46 // | kRSNAjAjI sabhUtIka kalkIkRtya palArdhakam / soMTha, piparAmUla, cItakI jar3a, cavya, gokharU, choTI | Ardrakasya rasaM cukaM kSIraM mastvamlakAlikam / pIpala, thaniyAM kacce balakA gUdA, pAr3ha tathA ajavAinakA dazamUlakaSAyeNa ghRtaprasthaM vipAcayet // 54 // kalka, amaloniyAkA svarasa tathA caturguNa dahI milAkara siddha bhaktena saha dAtavyaM nirbhaktaM vA vickssnnaiH| kiyA gayA ghRta kapha tathA vAyujanya arza, grahaNIdoSa, mUtra krimiplIhodarAjINejvarakuSThapravAhikAm // 55 // kRccha, pravAhikA, gudabhraMza, ( kAMca nikalanA ) tathA aphArAko | vAtarogAn kaphavyAdhInhanyAcchUlamarocakam / naSTa karatA hai // 44-46 // pANDurogaM kSayaM kAsaM dobalyaM grahaNIgadam // 56 // maricAyaM ghRtam / mahASaTpalakaM nAma vRkSamindrAzaniryathA / maricaM pippalImUlaM nAgaraM pippalI tathA / kAlA namaka, choTI pIpala, piparAmUla, cavya, cItakI jar3a, bhallAtakaM yavAnI ca viDaMgaM hastipippalI // 47 // soMTha, seMdhAnamaka, hAUbera, baca dUdhiyA, ajamodA, yavAkhAra, higusauvarcalaM caiva biDasaindhavadAya'tha / / hIMga, sapheda jIrA, khArI namaka, kAlA jIrA, ajavAina-pratyeka sAmudraM sayavakSAraM citrako vacayA saha // 48 // vastu do do tole leke kalka banAkara tathA adarakhakA rasa, etairarddhapalairbhAgaighRtaprasthaM vipAcayet / cukra, dUdha, dahIkA tor3a, khaTTI kAjI tathA dazamUlakA kvAtha dazamUlIrase siddhaM payasA dviguNena ca // 49 // pratyeka eka eka prastha chor3akara eka prastha ghRta pakAnA caahiye| mandAnInAM hitaM caitad graMhaNIdoSanAzanam / | yaha ghata bhojanake sAtha athavA kevala sevana karanA caahiye| yaha viSTambhamAmaM daurbalyaM plIhAnamapakarSati // 50 // ghRta krimi, plIhA, udararoga, ajIrNa, jvara, kuSTha, pravAhikA,vAta roga, kapharoga, zUla, arocaka, pANDuroga, kSaya, kAsa, durbalatA kAsa zvAsaM kSayaM caiva durnAma sabhagandaram / tathA grahaNIrogako aise naSTa kara detA hai jaise indravajra vRkSako kaphajAn hanti rogAzca vAtajAnkriAmasambhavAn51 naSTa karatA hai|52-56|| tAnsarvAnnAzayatyAzu zuSkaM dArvanalo yathA / kAlI mirca, piparAmUla, soMTha, choTI pIpala, bhilAvA, cukrnirmaannvidhiH| ajavAina, vAyaviDaMga, gajapIpala, hIMga, kAlA namaka, viDana yanmastvAdi zucau bhANDe saguDajhaudrakAjikam 57 maka, seMdhA namaka, dAruhaldI, sAmudra namaka, yavakSAra, cItakI jar3a tathA baca pratyeka do do tolA, ghI causaTha tolA, (dravadvai dhAnyarAzau trirAtrasthaM zuktaM cukaM taducyate / guNyAt 128 // to =1 sera 9 cha0 3 to0) ghIse dviguNa dviguNaM guDamadhvAranAlamastukramAdiha / / 58 // dUdha tathA dviguNa hI dazamUlakA kvAtha milAkara pakAnA cAhiye / __zuddha pAtrameM gur3a 1 bhAga, zahada 2 bhAga, kAjI 4 bhAga. dahIkA toDa 8 bhAga bharakara anAjake DherameM tIna rAtri taka rakhayaha ghRta mandAgni, grahaNIdoSa, kabjiyata, AmadoSa, durbalatA, nase sirakA rUpa "cukra" bana jAtA hai // 57 // 58 // 1yahAM para"hastipippalI"se cavya hI lenA cAhiye / aisA hI bRhaccukravidhAnam / jatukarNane bhI mAnA hai aura hastipippalI cavyakA payArya bhI hai| tadyathA "cavikA kolavallI ca hastipApalyapAdhyate " iti / / prasthaM taNDulatoyatastuSajalAtprasthatrayaM cAmlataH (2) dugdhe dani rase take kasko deyo'STamAMzakaH / / prasthAdha dadhito'mlamUlakapalAnyaSTI guDAnmAnike / kalkasya samyak pAkAtha toyamatra caturguNam // isa paribhASAke anusAra yahAM kalka caturthAMza aura kalkase caturguNa jala | 1 isameM 'vacAm ' ke sthAnameM 'viDam ' bhI pAThAntara hai| chor3anA caahiye| 2 daghnastUpAra thattoyaM tanmastu parikIrtitam / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) mAnyau zodhitazrRMgaverazakalA dve sindhvajAjyo: pale kRSNoSaNayorniza yugaM nikSipya bhANDe dRDhe59 snigdhe : dhAnyayavAdirAzinihitaM trInvAsarAnsthApayed prISme toyadharAtyaye ca caturo varSAsu pusspaagme| bazIte'STadinAnyataH paramidaM visrAtrya sanacUrNayecAturjAtapalena saMhitamidaM zuktaM ca cukraM ca tat 60 hanyAdvAtakaphAmadoSajanitAnnAnAvidhAnAmayAn / durnAmA nilagulmazulajaTharAnhatvA'nalaM dIpayet 61 // cakradattaH / taMDulodaka ( pUrvavarNita vidhise banAyA ) eka prastha, suSodaka ( bhUsI sahita yava va ur3adakI kAjI ) tIna prastha, kAjI tIna prastha, dahI AdhA prastha, kAjI meM uThAyI gayI mUlI ATha pala, gur3a do mAnI arthAt eka prastha, sApha kiye adaraka ke Tukar3e eka prastha, seMdhA namaka 'pala, sapheda jIrA do pala, choTI pIpala do pala, kAlI mirca do pala, haldI 4 pala saba eka cikane tathA dRr3ha bartanameM bhara mukha bandakara dhAnyarAzimeM rakha denA cAhiye / grISma tathA zaradRtu meM tIna dina, varSA kAlameM cAra dina, vasanta RtumeM chaH dina tathA zItakAlameM ATha dinataka rakhanA cAhiye / phira nikAla chAnakara dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakezarakA cUrNa pratyekakA eka eka pala milAnA cAhiye / yaha 'zukta ' tathA 'cuka' kahA jAtA hai / yaha vAtakapha tathA AmadoSajanya aneka prakArake roga, arza, vAtagulma, zUla, udararoga Adiko naSTa karatA tathA agniko dIpta karatA hai // 59-61 // takrAriSTam / yavAnyAmalakaM pathyA maricaM tripalAMzakam / lavaNAni palAMzAni paJca caikatra cUrNayet // 62 // takrakaMsAsutaM jAtaM tatrAriSTaM pibennaraH / kAJjIsandhAnam / vATyasya dadyAdyavazaktakAnAM pRthakpRthaktvADhakasammitaM ca / madhyapramANAni ca mUlakAni / dadyAccatuHSaSTisukalpitAni // 64 // droNe'mbhasaH plAvya ghaTe sudhIte dadyAdidaM bheSajajAtayuktam / kSAradvayaM tumburuvastagandhAdhanIyakaM syAdviDasaindhavaM ca // 65 // sauvarcalaM hiMgu zivATikAM ca cavyaM ca dadyAd dvipalapramANam / imAni cAnyAni palonmitAni [ prahaNya vijarjarIkRtya ghaTe kSipeca // 66 // kRSNAmajAjImupakuJcikAM ca tathAsurIM kAravicitrakaM ca / pakSasthito'yaM balavarNadeha vayaskaro'tIva balapradazca // 67 // kAM jIvayAmIti yataH pravRttastatkAjiti pravadanti tajjJAH / AyAmakA lAjjarayecca bhakta mAyAmiti pravadanti cainam // 68 // dakodaraM gulmamatha plihAnaM hRdrogamAnAhamarocakaM ca / mandAgnitAM koSThagataM ca zUla marzovikArAnsabhagandarAMzca / / 69 / / tAmAnAzu nihanti sarvAn saMsevyamAno vidhivannarANAm // 70 // | ) dIpanaM zothagulmArzaH krimimahodarApaham // 63 // ajavAina, AmalA, choTI harra, kAlI mirca pratyeka 12 tolA, pAMco namaka pratyeka 4 tolA saba mahIna kapar3achAna cUrNa kara eka Ar3haka ( 256 tolA dravadvaiguNyAt 6 sera 32 tolA maTThA milAkara dhAnyarAzimeM rakhakara khaTTA kara lenA cAhiye phira ise 4 tolAkI mAtrAse pInA cAhiye / yaha agmiko dIpta karanevAlA tathA zotha, gulma, arza, krimiroga, prameha tathA udararogako naSTa karatA hai // 62 // 62 // / tuSa rahita yavakA banAyA gayA maNDa tathA yavoMke sattu alaga alaga eka eka ADhaka, madhyama pramANakI arthAt na adhika patalI na moTI mUlIke 64 Tukar3e eka droNa jala-ye oSadhiyAM durakucAkara chor3anA cAhiye | yavAkhAra, sajjIkhAra, saba eka sAtha dhoye hue ghar3e meM bharanA cAhiye, tathA nIce likhI tumarU, nepAlI dhaniyAM, ajavAina, dhaniyAM, viDanamaka, saiMdhApunarnavA, cavya- pratyeka do do pala tathA choTI pIpala, sapheda namaka, kAlA namaka, bhunI hIMga, hiMgupatrI yA vaMzapatrI ( nAr3I ), jIrA, kalauMjI, rAI, kAlA jIrA, cItakI jar3a-pratyeka eka eka pala chor3akara ghar3ekA mukha banda kara rakha denA cAhiye / pandraha dinake bAda nikAla chAnakara pInA cAhiye / yaha bala, varNa tathA zarIrako bar3hAtA hai, jIvanI zaktiko pradAna karatA hai, ataeva ise ' kAJjI' kahate haiN| bhojanako eka praharake andara hI pacA detA hai, ataeva ise ' AyAmikA' kahate haiN| jalodara, gulma, plIhA, hRdroga, aphArA, aruci, mandAgni, | tathA samasta vAtarogoMko naSTa ( 1 ) bRhaccukota Rtubhedase samayakA nizcaya karanA koSThazUla, arza, bhagandara | karatA hai / / 64-70 // cAhiye / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| ww- - klyaannkguddH| kuussmaannddguddklyaannkH| prasthatrayeNAmalakIrasasya kUSmANDakAnAM rUDhAnAM susvinnaM niSkulatvacAm / zuddhasya dattvA'rdhatulAM 'guDasya / sarpiHprasthe palazataM tAmrabhANDe zanaiH pacet // 76 / / cUrNIkRtaipraithikajIracavya pippalI pippalImUlaM citrako hastipippalI / dhAnyakAni viDaMgAni yavAnI maricAni c||77|| vyoSebhakRSNAhapuSAjamodaiH / / 71 // triphalA cAjamodA ca kaliMgAjAjisaindhavam / viDaMgasindhutriphalAyamAnI ekaikasya palaM caiva trivRdaSTapalaM bhavet // 78 // pAThAnidhAnyaizca palapramANaH / tailasya ca palAnyaSTau guDapaJcAzadeva tu / dattvA trivRccUrNapalAni cASTA prasthaitribhiH sametaM tu rasenAmalakasya ca // 79 // . vaSTau ca vailatya pacedyathAvat // 72 // yadA darvIpralepastu tadainamavatArayet / taM bhakSayedakSaphalapramANaM yathAzakti guDAnkuryAtkarSakarSArdhamAnakAn // 8 // yatheSTaceSTaM trisugandhiyuktam / anena vidhinA caiva prayuktastu jayadimAn / anena sA grahaNIvikArAH prasahya grahaNIrogAnkuSThAnyarthIbhagandarAn // 81 // sazvAsakAsasvarabhedazothAH / / 73 // jvaramAnAhahRdrogagulmodaraviSUcikAH / kAmalApANDurogAMzca pramehAMzcaiva viMzatim // 82 // zAmyanti cAyaM ciramantharAne vAtazoNitavIsandidrucarmahalImakAn / Itasya puMstvasya ca vRddhihetuH| kaphapittAnilAnsarvAnprarUDhAMzca vyapohati / / 83 // strINAM ca vandhyAmayanAzano'yaM vyAdhikSINA vayaHkSINAH strISu kSINAzca ye narAH / kalyANako nAma guDaH pradiSTaH // 74 // teSAM vRSyazca balyazva vayaHsthApana eva ca // 84 // tele manAgmajayanti trivRdatra cikitskaaH| guDakalyANako nAma vandhyAnAM garbhadaH prH| atroktamAnasAdhAghisugandhi palaM pRthak75/ acche pake hue kumhar3oMke chilkA tathA bIjarahita Tukar3e AmalekA rasa tIna prastha ( 192 tolA dravadvaiguNyAt | prathama manda AMcameM ubAlanA cAhiye, mulAyama hojAnepara 384 tolA 4 sera 12 cha0 4 tolA), sApha gur3a 2 // sera, utAra ThaNDAkara rasa nikAla kara alaga rakhanA cAhiye / phira piparAmUla, sapheda jIrA, cavya, trikaTu, gajapIpala, hAUbera, 5 sera sakhe Tukar3oMko tAmrapAtrama 64 tolA ghRtameM manda amise ajavAina, vAyaviDaMga, seMdhAnamaka, AmalA, hare, baher3A, aja- pakAnA cAhiye / jaba sugandha Ane lage, taba AmalekA rasa 3 vAina, pAr3ha, cItakI jar3a, dhaniyAM pratyeka cAra tolA le cUrNa-1 prastha. guDa 2 // sera. tilakA tela 32 tolA, choTI pIpala, kara tathA nisothakA cUrNa 32 tolA tathA tilakA taila 32 piparAmala, cItakI jar3a, gajapIpala, dhaniyAM, bAyaviDaMga, tolA ekameM chor3a pakAkara avaleha siddha honepara dAlacInI,teja- ajavAina, kAlI mirca, triphalA, ajamoda, indrayava, jIrA, pAta, ilAyacI pratyekakA cUrNa 4 tolA chor3akara 1 tolAkI sendhAnamaka pratyeka 4 tolA, nisotha 32 tolA tathA kumhaDekA / mAtrAse sevana karanA cAhiye / isase samasta grahaNIroga, zvAsa, rasa milAkara usa samaya taka pakAnA cAhiye, jabataka kAsa, svarabheda, zotha naSTa hote haiM, madAgni tathA naSTa puMstvako kalachImeM cipakane na laga jAya / kar3A hojAnepara eka tolA uddIpta karatA hai tathA striyoMke vandhyAtvadoSako naSTa karatA hai| yA chaH mAzAkI mAtrAse prayoga karanA cAhiye / yaha grahaNIroga, ise 'kalyANakaguDa' kahate haiM / isameM nisotha tailameM kucha kuSTha, arza, bhagandara, jvara, aphArA, hRdroga, gulma, udararoga, dera bhUnakara chor3ate haiM / trisugandhikA parimANa na likhanepara viSUcikA, kAmalA, pANDuroga, prameha, vAtarakta, vIsarpa, dru, bhI uparokta mAnake anusAra pratyeka eka pala lete carmaroga, tathA halImakAdi, kapha, pitta va vAtajanya samasta haiN||71-75 // / 1 isameM guDako Amaleke rasameM chAna lenA cAhiye, phira 1 yaha antaHparimArjana yoga hai, ataH ajamodase aja- talA huA peThA usI rasameM milAkara pAka karanA cAhiye / vAina hI lenA caahiye| ataH ajavAina do bhAga chor3anA | samyaka pakvaguDalakSaNam-" sukhamardaH sukhasparzo gndhvrnnrsaanvitH| cAhiye / yaduktam-"ekamapyauSadhaM yoge yasminyatpunarucyate / pIDito bhajate mudrAM guDaH pAkamupAgataH // " isakI mAtrA mAnato dviguNaM prAkta tad dravyaM tattvadarzibhiH" / 16 mAzekI zivadAsajIne likhI hai aura vahI upayukta hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'cakradattaH / ' rogoMko naSTa karatA hai| yaha 'gur3a kalyANaka ' roga, strIgamana tathA vRddhAvasthA honese jo kSINa ho gaye haiM unake liye vAjIkara, baladAyaka tathA vayaHsthApaka hai aura vandhyAstriyoMke garbha utpanna karanevAlA hai // 76-84 // saparpaTI | keleke patteke Upara r3hAlakara dUsare keleke pattese r3haka Uparase gobarase Dhakakara kucha dera rahane denA cAhiye / phira ghoTakara 2 rattI kI mAtrAse bar3hAkara kramazaH bAraha rattI taka sevana karanA cAhiye | isake khAneke 1 // ghaNTe bAda supArI khUba khAnA cAhiye, punaH tIsare dina se mAMsa, ghRta, dUdha Adi sevana karanA cAhiye / jalana karanevAle padArtha, strIgamana, kelAkI jar3a, sarasoMkA tela, yAmlapitte vidhAtavyA guDikA ca kSudhAvatI // 85 // choTI machalI tathA anya jalake samIpake pakSI sevana na kare / tatra proktavidhA zuddhau samAnI rasagandhako / nidrAke anantara dUdhakA sevana kare / yaha ' rasaparpaTI ' grahaNI, saMma kajjalAbhaM tu kuryAtpAtre dRDhAzraye // 86 // kSaya, kuSTa, arza, zoSa tathA ajIrNako naSTa karatI hai / isa saparpaTIkA cakrapANine AviSkAra kiyA hai / / 85-91 // tato bAdaravahristhalohapAtre dravIkRtam / gomaya para vinyastakadalIpatrapAtanAt // 87 // kuryAtparpaTikAkAramasya raktidvayaM kramAt / dvAdazaraktikA yAvatprayogaH praharArdhataH // 88 // tadUrdhva bahupUgasya bhakSaNaM divase punaH / tRtIya eva mAMsAjyadugdhAnyatra vidhIyate // 89 // varjya vidAhikhIrambhAmUlaM tailaM ca sArSapam / kSudramatsyAmbujakhagAMstyaktvAnnidraH payaH pibet // 90 // grahaNIkSayakuSThArzaH zoSAjIrNavinAzinI / tAmrayogaH / parpaTikA khyAtA nibaddhA cakrapANinA / / 91 // (44 ) amla pittAdhikArokta kSudhAvatI guTikAkI vidhise zuddha pArada va gandhaka samAna bhAga lekara dRDha pAtrameM kajjalI kare, punaH | ariat lakar3IkI nirdhUma agnimeM loha pAtra rakhakara kajjalIko chor3e, jaba kajjalI patalI ho jAve, to gobarake Upara biche " guttamaH // 5 // grahaNIM hanti zoSaM ca suvarNarasaparpaTI / saya bakarI zukravarddhinI vahidIpanI // 6 // kSayakAsazvAsame hazUlAtIsArapaH Dunun / " isameM nIja liye hai usase vartamAna vRddha vaidyoMkA vyavahAra kucha bhinna hai aura vahI uttama hai| vaha yaha ki, prathama zuddha soneka varka eka tolA 4 tolA pAradakaM sAtha ghoTanA, phira usI meM gandhaka milAkara kajjalI banAnA, zeSa yathokta karanA cAhiye / [ grahaNya sthAlyAM saMmadye dAtavyo mASiko rasagandhako / nakhakSuNNaM tadupari taNDulIyaM dvimASikam // 93 // tato nepAla tAmrAdi pidhAya sukarAlitam / pAMzunA pUrayedUrdhva sarvA sthAlIM tato'nalaH // 93 // sthAlyo nAlikA yAvaddeyastena mRtasya ca / tAmrI tAmrasya raktyekA triphalA cUrNaracikA ||94 || tryUSaNasya ca raktyekA viDaMgasya ca tanmadhu / ghRtenAloDaya leDhavyaM prathame divase tataH // 95 // raktavRddhi: pratidina kAryA tAmrAdiSu triSu / sthirA viDaMgaraktistu yadA bhedo vivakSitaH ||96 // tadA viDaMgaM tvadhikaM dadyAdratidvayaM punaH / dvAdazAhaM yogavRddhistato hrAsakramo'pyayam // 97 // grahaNImamlapittaM ca kSayaM zUlaM ca sarvadA / tAmrayogo jayatyeSa balavarNAgnivardhanaH / / 98 / | 1 rasagranthoMmeM aneka prakArakI parpaTI likhI gayI haiM, para unake likhanese grantha bahuta bar3ha jAyagA, ataH unheM na likhakara atyanta prasiddha tathA guNakArI suvarNaparpaTIko likha datA hU~ :- zuddhasUtaM palamitaM turyAzasvarNasaMyutam / mardayennimbunIreNa yAvadekatvamApnuyAt // 1 // prakSAlyoSNAmbunA pazcAtpalamAtre tu gandhake / drute lohamaye pAtre bAdarAnalayogataH // 2 // prakSipya cAlayellohyAM mandaM lohazalAkayA / tataH pAkaM viditvA tu rambhApatre zanaiH kSipet // 3 // gomayasthe tadupari rambhApatreNa yantrayet / zItaM taccUrNitaM guJjA kramavRddhaM niSevayet // 4 // mASamAtraM bhavedyAvattato mAtrAM na vardhayet / sakSaudreNoSaNenaiva lehayedbhi zuddha pArada 1 mAzA, zuddha gandhaka 1 mAzA donoM ko kharalameM ghoTa kajalI maMDiyA meM chor3anA cAhiye, usake Upara mahIna pisI caurAIkA cUrNa do mAzA chor3akara Uparase kaNTakavedhI tAmrapatra 15 mAzekI kaTorI bandakara Uparase dUsarI kaTorIse r3haka sandhibandakara denA cAhiye, Uparase bAlU bhara denA cAhiye, phira maMDiyA cUlhepara car3hAkara nIce agni jalAnA cAhiye, eka ghaNTAtaka AMca denA cAhiye, isa prakAra siddha kI gayI to bhasma 1 rattI, triphalA cUrNa 1 isameM parada gandhakakI kajjalI 2 mAse chor3anA cAhiye tathA mAtrA kI likhI hai, para yaha adhika hai, vartamAna samaya meM AdhI ratIsa hI bar3hanA uma hai / tAmra bhasmakI aneka vidhiyAM haiM, unheM rasapranthoMsa jAnanA cAhiye / para yahAM ke liye jitanA Avazyaka hai, zrImAn cakrapANijIne svayaM likha diyA hai / viSaya bar3hAne kI AvazyakatA nahIM / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| 1 rattI, trikaTucUrNa 1 rattI, vAyaviDaMga , rattI, saba ghRta: tathA (1) thUharakA dUdha haladIke cUrNake sAtha lepakaranese arza ko zahadase milAkara caTAnA cAhiye / itanI mAtrA prathama dina | naSTa karatA hai| isI prakAra (2) kaDuI toraIkA cUrNa ghisanese denA cAhiye / phira pratidina saba cIjeM eka eka rattI bar3hAnA | masse kaTa jAte haiN| tathA (3) AkakA dUdha, thUharakA dUdha, cAhiye, kevala vAyaviDaMga na bar3hAnA caahiye| para yadi kabji- kaDuI tombIke patte tathA kajAke bIja-saba bakarake mUtrameM yata yA aphArA Adi ho, to virecanake liye vAyaviDaMga 2] pIsakara lepa karanese masse naSTa hote haiM / tathA(4)gur3a va kaDuI rattI chor3anA caahiye| isa prakAra 12 dina taka eka eka toraIkI battI banAkara gudAmeM lepa karanese arzake masse naSTa rattI bar3hAnA cAhiye, aura isI prakAra phira eka eka rattI kama hote haiM / tathA kaDuI toraIkI jar3akA kalka lepa karanese karanA caahiye| yaha grahaNI, amlapitta, kSaya tathA zUlako 'raktArza' ko naSTa karatA hai / kar3aI tombIke bIja va khArInaSTa karatA hai, bala, varNa tathA agmiko dIpta karatA namaka athavA sAmbharanamaka samAna bhAga le kAjImeM pIsa hai|| 92-98 // | golI banAkara gudAmeM rakhanese tIna golImeM hI bavAsIra iti grahaNyadhikAraH smaaptH| . naSTa hotA hai / isa prayogameM bhaiMsIke dahIkA pathya lenA cAhiye // 4-7 // athaarsho'dhikaarH| liGgArzasi lepH| apAmArgAvijaH kSAro haritAlena sNyutH| arshsaashcikitsaabhedaaH| lepanaM liGgAsambhUtamI nAzayati dhruvam // 8 // apAmArga (laTajIrA) kI jar3akA kSAra tathA haratAla ekameM durnAmnAM sAdhanopAyazcaturdhA prikiirtitH| ghoTakara lepa karanese "liGgArza" naSTa hotA hai||8|| bheSajakSArazaskhAgnisAdhyatvAdAdya ucyte||1|| / arza (1) auSadha, (2)kSAra, (3) zastra tathA (4) ami ina __aparo lepH| cAra upAyoMse acchA hotA hai , inameM prathama auSadhakA | ___ mahAbodhipradezasya pathyA kozAtakIrajaH / varNana karate haiM // 1 // kaphena lepato hanti liMgavartimasaMzayam // 9 // yadvAyorAnulomyAya ydgniblvRddhye| choTI harra, kaDuI toraI, samudraphena tInoM mahIna pIsa |pAnIke sAtha lepa karanase 'liGgArza' niHsandeha naSTa hotA anupAnauSadhadravyaM tatsevyaM nityamarzasaiH / / 2 // pAnI jisase vAyukA anulomana tathA agni va balakI vRddhi ho, vaha anupAna tathA auSadha arzavAloko sadaiva sevana karanA vishessvyvsthaa| cAhiye // 2 // | vAtAtIsAravadbhinnavAsyAsyupAcaret / zuSkArzasAM pralepAdikriyA tIkSNA vidhIyate / / udAvartavidhAnena gADhaviTkAni cAsakRt // 10 // srAviNAM raktamAlokya kriyA kAryAsrapaittikI / / 3 / / bavAsIrake sAtha yadi dasta Ate hoM, to atIsArake bavAsIrake sUkhe massoMmeM tIkSNa lepAdi karanA cAhiye, tathA samAna aura yadi kar3e dasta Ate hoM, to udAvartake samAna rakta vahana karanevAle massoM meM raktapittanAzaka lepAdi karanA | cikitsA karanI cAhiye // 10 // cAhiye // 3 // takraprAdhAnyam / arshoghnlepaaH| vivibandhe hitaM takraM yamAnIviDasaMyutam / ksnukSIraM rajanIyuktaM lepAd durnAmanAzanam / vAtazleSmAsAM takrAtparaM nAstIha bheSajam // 11 // kozAtakIrajogharSAnipatanti gudodbhavAH // 4 // tatprayojyaM yathAdoSaM sasnehaM rUkSameva vA / arkakSIraM sudhAkSIraM tiktatumbyAzca pllvaaH| na virohati gudajAH punastakrasamAhatAH // 12 // kara jo vastamUtreNa lepanaM zreSThamarzasAm // 5 // manakI rukAvaTameM ajavAina tathA viDanamaka yukta maTThA azaoNnI gudagA vartirguDaghoSAphalodbhavA / pilAnA cAhiye / vAtakapha-janya arzake liye maDhese bar3hakara jyosnikAmUrakalkena lepo raktaH zaMsAM hitH||6|| tumbIbIjaM modbhidaM tu kAjIpiSTaM guTotrayam / / 1 takraLakSaNam / -" dadhi pramathitaM pAdajalopetaM sarojjhitam / arzoharaM gudasthaM syAdadhi maahissmtH||7|| takramatra samAkhyAtaM tridoSazamanaM param / arucau viDvibandhe ca Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) cakradattaH / [ bharzo asitAnAM tilAnAM prAk prakuJcaM zItavAryanu / khAdato'si nazyanti dvijadADharthAGgapuSTidam 22 tila tathA zuddha bhilAvAMkA cUrNa agniko dIpta karatA hai, kuSTa tathA arzako naSTa karatA hai / tathA kAle tila, bhilAvA, choTI harra, gur3a samAna bhAga le cUrNa athavA golI banAkara sevana hotA hai| isI prakAra gomUtra meM basAyI ( rAtribhara bhigoI gayI ) karanese arza, kAsa, zvAsa, plIhA, pAMDuroga tathA jvara naSTa bar3I harra gur3a milAkara sevana karanese athavA paJcakolakA cUrNa milAkara maTThA pInese arza naSTa hotA hai / tathA jamIkandake Upara miTTIkA lepakara puTapAkake vidhAnase pakA taila tathA namaka milAkara sevana karanese arza naSTa hotA hai / tathA kaDuI toraI kSAra jalase ubAle gaye baiMganako ghImeM bhUnakara gur3ake sAtha tRpti paryanta bhojana kara Uparase maTThA pInase nissandeha tatkAla hI artha naSTa ho jAtA hai tathA sAta dina sevana karanese sahaja arza bhI naSTa ho jAtA hai / kAle tila 1 pala cabAkara Uparase ThaNDA jala pInese arza naSTa hotA hai tathA dAMta va zarIra puSTa hote haiM // 16-22 // | koI auSadha nahIM hai / vaha vAtajanya bavAsIra meM vinA makkhana nikAle tathA kaphajanyameM makkhana nikAla kara pInA cAhiye / maTTheke sevana se naSTa huA arza phira nahIM utpanna hotA hai // 11 // 12 vizeSatakravidhAnam / // tvacaM citrakamUlasya piSTvA kumbhaM pralepayet / takraM vA dadhi vA tatra jAtamarzoharaM pibet // 13 tAjI cItakI jar3akI chAlako mahIna pIsakara ghar3e meM lepa karanA cAhiye, phira usI ghaDemeM jamAyA gayA dahI athavA usI dahIkA banAyA maTThA pInese arza naSTa hotA hai // 13 // abhayAprayogAH / pittazleSmaprazamanI kacchUkaNDUrujApahA / gudajAnnAzayatyAzu yojitA saguDAbhayA // 14 // saguDa pippalIyuktAmabhayAM ghRtabharjitAm / trivRntIyutAM vApi bhakSayedAnulomikIm // 15 // gur3ake sAtha-harrake cUrNako khAnese khujalI, chAle tathA bavAsI rake masse naSTa hote haiM / isI prakAra ghI meM bhUjI gayI harItakI kA cUrNa pIke cUrNa tathA gur3ake sAtha sevana karanese athavA nisotha vadantIkI jar3ake cUrNake sAtha sevana karanese dasta sApha AtA hai| bavAsIra naSTa hotI hai // 14 // anye yogAH / tilAruSkarasaMyogaM bhakSayedagnivardhanam / kuSTharogaharaM zreSThamarzasAM nAzanaM param // 16 // tilabhallAtakaM pathyA guDazceti samAMzakam / durnAma kAsazvAsannaM plIhapAMDujvarApaham // 17 // gomUtravyuSitAM dadyAtsaguDAM vA harItakIm / paJcakolakayuktaM vA takramasmai pradApayet // 18 // mRllaptaM sUraNaM kandaM paktvAnI puTapAkavat / adyAtsatailalavaNaM durnAma vinivRttaye // 19 // strinnaM vArtAkuphalaM ghoSAyAH kSArajana salilena tad ghRtabhRSTaM yuktaM guDenAtRptito yo'tti // 20 // pibati ca takraM nUnaM tasyAzvevAtivRddhagudajAni // yAnti vinAzaM puMsAM sahajAnyapi saptarAtreNa // 21 / // -takaM syAdamRtopamam / na takradagdhAH prabhavanti rogA na takrasevI vyathate kadAcit / yathA surANAmamRtaM hi svarge tathA narAgAM bhuvi takramAdduH // kailAse yadi takramasti girizaH kiM nIlakaNTho bhave - dvaikuThe yadi kRSNatAmanubhavedadyApi kiM kezavaH / indro durbhagatAM kSayaM dvijapatirlambodaratvaM gaNaH kuSThitvaM ca kuberako dahanatAmagnizca kiM viMdati " // dantyariSTaH / dantIcitrakamUlAnAmubhayoH paJcamUlayoH / bhAgAnpalAMzAnApothya jaladroNe vipAcayet // 23 tripalaM triphalAyAzca dalAnAM tatra dApayet / rase caturthazeSe tu pUtazIte pradApayet // 24 // tulAM guDasya tattiSThenmAsArdhaM ghRtabhAjane / tanmAtra yA pibannityamarzobhyo vipramucyate / 25 // grahaNI pANDurogaghnaM vAtavarco'nulomanam / dIpanaM cArucighnaM ca dantyariSTamidaM viduH / pAtre'riSTAdisaMndhAnaM dhAtakIlodhralepite // 26 // jamAlagoTAkI jar3a athavA choTI dantI, cItakI jar3a, laghu paJcamUla, bRhatpaJcamUla pratyeka eka pala tathA triphalAkA | chilkA tIna pala saba durakucAkara eka droNa jalameM pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra 5 sera gur3a milAkara | ghI ke bartana meM 15 dina taka rakhanA caahiye| phira chAnakara 1 bhallAtaka-zodhanavidhiH- bhallAtakAni pakvAni samAnIya kSipejgale / majjanti yAni tatraiva zuddhayarthaM tAni yojayet / iSTakA cUrNanikarairgharSaNe nirviSaM bhavet // 2 isa prayogako granthAntara meM mahIne bhara rakhane ke liye likhA hai / yathA - " triphalAdazamUlAgninikumbhAnAM palaM palam / vAridroNe sthitaH pAdazeSo guDatulAyutaH // AjyabhANDe sthito mAsaM dantyariSTo niSevitaH " // zrIyuta zivadAsajI smRti dvaidhakA dRSTAnta dekara donoM ko pramANika batAyA hai / mere vicArase zIta, uSNa, kAla bhedase 15 yA 1 mAsa rakhanA cAhiye, arthAt uSNa kAlameM 15 dina aura zIta kAlameM eka mahInA / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - wrror-e-wrwr-o dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (47) - - - cAra tolAkI mAtrA pInese arza naSTa ho jAtA hai, tathA grahaNI, soMTha 12 tolA, kAlI mirca 4 tolA, choTI pIpala pANDurogoMko bhI naSTa kara mala va vAyukI zuddhatA, agnikI 8 tolA, cavya 4 tolA, tAlIzapatra 4 tolA, nAgakezara dIpti tathA aruciko naSTa karatA hai| ise 'dantyariSTa ' kahate 2 tolA, piparAmala 8 tolA, tejapAta 6 mAze, choTI haiM / dhAyake phUla tathA paThAnIlodhase lepa kiye pAtrameM AraSTAdi ilAyacI 1 tolA, dAlacInI 6 mAze, khaza 6 mAze, sandhAna karanA cAhiye // 23-26 // gur3a 1 // sera-saba ekameM milAkara 1 tolAkI golI banAnA caahiye| ise "prANadA vaTI" kahate haiN| ise bhojanake prathama tathA - nAgarAyo modkH| anantara balake anusAra sevana karanA cAhiye / Uparase madya, sanAgarAruSkara vRddhadArukaM mAMsarasa, yUSa, dUdha athavA jala pInA cAhiye / isase sahaja, guDena yo modakamattyudArakam / raktaja tathA doSaja samasta bavAsIra naSTa hote haiM / madAtyaya, azeSadunAmakarogadArakaM mUtrakRccha, vAtaroga, svarabheda, viSamajvara, mandAgni, pANDu roga, krimiroga, hRdoga, gulma, zUla, zvAsa, tathA kAsase karoti vRddhaM sahasaiva dArakam / / 27 // pIDita manuSyoMke liye yaha amRtake tulya lAbhadAyaka hotI soMTha, zuddha bhilAvAM tathA vidhAyarA tInoMko gur3ake sAtha hai |pittjny arzameM soMThake sthAnameM bar3I harrakA chilkA golI banA sevana karanese samasta arza naSTa hote haiM / tathA zarIra | isameM chor3anA cAhiye / " isa prANadA vaTI " ko gur3ake sthAnameM valavAna hotA hai // 27 // cUrNamAnase caturguNa mizrI chor3a banAkara amlapitta tathA agnimuDamAnam / mAMdya AdimeM prayoga karanA cAhiye / zleSmajarogameM anupAna 1 pala, vAtajanyameM 2 pala tathA pittajanyameM 3 pala sevana cUrNe cUrNasamI jJeyo modake dviguNo guddH| . karanA cAhiye // 28-37 // gur3a cUrNameM cUrNake samAna tathA goliyoMmeM cUrNase dUnA | chor3anA cAhiye // 28 // kaaNkaaynguttikaa| prANadA guttikaa| pathyApaJcapalAnyekamajAjyA maricasya ca // 38 // tripalaM zRGgaverasya caturtha maricasya ca / / 28 // pippliipippliimuulcvycitrknaagraaH| pippalyAH kuDavArdhaM ca cavyAyAH palameva c|| palAbhivRddhAH kramazo yavAkSarapaladvayam // 39 // tAlIzapatrasya palaM palAdha kezarasya ca // 29 // bhallAtakapalAnyaSTau kandastu dviguNo mataH / dve pale pippalImUlAdardhakarSa ca patrakAt / dviguNena guDeneSAM vaTakAnakSasaMmitAn // 40 // kRtvenaM bhakSayetprAtastakramambho'nu vA pibet / sUkSmailAkarSamekaM tu karSa ca tvaGmRNAlayoH // 30 // guDAtpalAni tu triMzaccUrNamekatra kArayet / mandAgniM dIpayatyeSA grahaNIpANDuroganut // 41 // kAMkAyanena ziSyebhyaH zastrakSArAgnibhirvinA / akSapramANA guTikA prANadeti ca sA smRtaa||31|| pUrva bhakSyA'tha pazcAca bhojanasya ythaablm|| miSagjitamiti proktaM zreSThamovikAriNAm // 42 // madyaM mAMsarasaM yUSaM kSIraM toyaM pibedanu // 32 // | harai 20 tolA, jIrA sapheda 4 tolA, kAlI mirca 4 tolA, Ni sahajAnyasrajAni c| choTI pIpala 4 tolA, piparAmUla 8 tolA, cavya 12 tolA, vAtapittakaphotthAni sannipAtodbhavAni ca // 33 / / / cItakI jar3a 16 tolA, soMTha 20 tolA, yavAkhAra 8 tolA, bhilAvA 32 tolA, jamIkanda 24 tolA, sabakA cUrNa banAkara pAnAtyaye mUtrakRcchre vAtaroge glgrhe| dviguNa gur3ase golI 1 toleke barAbara banAnA cAhiye / prAtaHviSamajvare ca mande'mI pANDuroge tathaiva ca // 34 // kAla 1 golI khAke Uparase maTThA yA jala pInA cAhiye / yaha krimihadrogiNAM caiva gulmazUlArtinAM tthaa| golI mandAgniko dIpta karatI hai, grahaNI tathA pAMDurogako naSTa zvAsakAsaparItAnAmeSA syAdamRtopamA // 35 // karatI hai / kAMkAyanane yaha golI zastrakSArAdike binA arzake zuNThayAH sthAne'bhayA deyA viDmahe pittapAyuje / prANadeyaM sitAM dattvA cUrNamAnAccaturguNAm // 36 // 1 granthAntarameM isIko cAzanI banAkara golI banAnA likhA amlapittAmimAndyAdI prayojyA gudjaature| hai| yathA vAgbhaTa:-"paktvainaM guTikA kAryA guDena sitayApi anupAnaM prayoktavyaM vyAdhI zleSmabhave palam // 37 // vA / paraM hi vahisaMyogAlaghimAnaM bhajanti tAH / " vibhinna / paladvayaM tvanilaje pittaje tu palatrayam / granthoM meM yaha yoga pAThabhedase likhA hai| hanyAta jAna c| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (48) ckrdttH| [bhoM -ware - -- - - - naSTa karaneke liye apane ziSyoMke liye batalAyI thI, ata eva guruvRSyabhojyarahiteSvitareSUpadravaM kuryAt // 51 // ise 'kAkAyanabaTI' kahate haiM // 38-42 // bhasmakamanena janitaM pUrvamagastyasya yogarAjena / maannibhdrmodkH| bhImasya mAruterapi yena tau mahAzanI jAtI // 52 // agnibalabuddhiheturna kevalaM sUraNo mhaaviiryH| viDaMgasArAmalakAbhayAnAM prabhavati zastrakSArAgnibhivinApyarzasAmeSaH // 53 // palaM palaM syAtrivRtastrayaM ca / zvayathuzlIpadajidrahaNImapi kaphavAtasambhUtAm / guDasya SaD dvAdazabhAgayuktA nAzayati valIpalItaM medhAM kurute vRSatvaM ca // 54 // mAsena triMzada guTikA vidheyAH // 43 // hikkAM zvAsaM kAsaM sarAjayakSmapramehAMzca / / nivAraNe yakSavareNa sRSTaH plIhAnaM cAthograM hanti sadaitadrasAyanaM puNsaam||55|| samANibhadraH kila shaakybhikssve| ayaM hi kAsakSayakuSTanAzano jamIkanda 16 bhAga, cItakI jar3a 8 bhAga, soMTha 4 bhAga, mirca 2 bhAga, triphalA, choTI pIpala, piparAmUla, tAlIsapatra, bhagandaraplIhajalodarArzasAm // 44 // | bhilAvAM, vAyaviDaGga pratyeka 4 bhAga, syAhamusalI 8 bhAga, yatheSTaceSTAnnavihArasevI vidhAyarA 16 bhAga, bhAMgarA tathA choTI ilAyacI pratyeka 2bhAgaanena vRddhastaruNo bhaveJca // 45 // sabakA cUrNakara dviguNa gur3a milA golI banAkara ise dhanI puruvAyaviDaGga, AmalA, bar3I harra pratyeka 4 tolA, nisotha 12/poMko sevana karanA cAhiye / garIba logoMko ise na khAnA tolA. saba kUTa chAna 24 tAlA gur3a milAkara 30 golI cAhiye, kyoMki guru tathA vAjIkara dravye na khAnese yaha banAnA cAhiye / eka golI prati dina sevana karanA caahiye| upadrava karatA hai / isa prayogane prathama agastya yaha mANibhadra ' nAmaka golI kisI yakSane zAkya bhikSuke tathA bhIma hanumAnake bhasmaka utpanna kara diyA thA, jisase liye batalAyI thii| yaha kAsa, kSaya, kuSTha, bhagandara, plIhA, ve adhika bhojana karanevAle hae / yaha agni, bala, baddhi tathA jalodara tathA azako naSTa karatI hai / isameM kisI prakArakA para-vIryako bar3hatA hai, aura zastra kSArAdike vinA hI. arzako naSTa heja nahIM hai / isake sevanase vRddha puruSa bhI javAna ho jAtA hai| karatA hai / sUjana, slIpada tathA kaphavAta-janya grahaNIko arthAt vAjIkaraNa bhI hai // 43-45 // naSTa karatA hai / zarIrakI jhurriyAM tathA bAloMkI saphedIko dUra karatA hai / medhA tathA maithunazaktiko bar3hAtA hai / svlpshuurnnmodkH| hicakI, zvAsa, kAsa, rAjjayakSmA, prameha tathA bar3he hue maricamahauSadhacitrakasuraNabhAgA yathottaraM dvigunnaaH| plIhAko yaha naSTa karatA tathA rasAyana hai // 48-55 // sarvasamo guDabhAgaHsevyo'yaM modakaH prasiddhaphalaH // 46 jvalanaM jvalayati jATharamunmUlayati zUlagulmagadAn / suurnnpinnddii| niHzeSayati zlIpadamazAsyapi nAzayatyAzu // 47 // | cUrNIkRtAH SoDaza sUraNasya kAlI mirca 1 bhAga, soMTha 2 bhAga, cItakI jar3a 4 ___ bhAgAstato'rdhena ca citrakasya / bhAga, jamIkanda 8 bhAga, gur3a 15 bhAga-saba milAkara mahauSadhAbdI maricasya caiko golI banAnI cAhiye / isakA phala prasiddha hai| agniko dIpta guDena durnAmajayAya piNDI / / 56 // karatI hai, udararoga, zUla, gulma, lIpada tathA arza ko zIghra hii| naSTa karatI hai // 46 // 47 // piNDayAM guDo modkvtpinnddtvaapttikaarkH||57|| sUraNakA cUrNa 16 bhAga, cItakI jar3a 8 bhAga, soMTha, bRhcchuurnnmodkH| nAgaramothA, kAlI mirca-pratyeka eka bhAga, cUrNakara gur3a saraNaSoDazabhAgA vaDheraSTau mhaussdhsyaatH| milA golI banAkara arzake nAzArtha sevana karanA caahiye| ardhana bhAgayuktirmaricasya tato'pi cArdhena // 48 // isameM gur3a modakake samAna arthAt samasta cUrNase dUnA chor3anA triphalAkaNAsamUlAtAlIzAruSkarakriminnAnAm / cAhiye // 56 // 55 // bhAgA mahoSadhasamA dahanAMzA tAlamUlI ca // 49 // bhAgaH sUraNatulyo dAtavyo vRddhadArukasyApi / vyoSAyaM cUrNam / bhaMgele maricAMze sarvANyekatra saMcUrNya // 50 // | vyoSAgnyaruSkaraviDaMgatilAbhayAnAM dviguNena guDena yutaH senyo'yaM modakaH prkaamdhnaiH|| cUrNa guDena sahitaM tu sadopayojyam / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - ---- - arror-error-are durnAmakuSThagarazothazakRdvibandhA jantudaSTaM tu toyena tvagdoSaM khadirAmbunA / nanejeyatyabalatAM krimipANDutAM ca // 58 // / mUtrakRcchaM tu toyena hRdrogaM tailasaMyutA // 65 / / soMTha, kAlImirca, choTI pIpala, cItakI jar3a, bhilAvAM, indrasvarasasaMyuktA sarvajvaravinAzinI / vAyaviDaMga, kAle tila, bar3I harrakA chilkA-sabakA cUrNa mAtuluMgarasenAtha sadyaH zUlaharI smRtA // 66 // banA gur3ake sAtha sevana karanese arza, kuSTha, kRtrima viSa, sUjana | malakI rukAvaTa, krimi tathA pANDuroga naSTa hote haiN| tathA agni | kapitthatindukAnAM tu rasena saha mizritA / dIpta hotI hai // 58 // viSANi hanti sarvANi pAnAzanasuyogataH // 67 / / gozakRdrasasaMyuktA hanyAtkuSThAni sarvazaH / samazarkaraM cUrNam / zyAmAkapAyasahitA jalodaravinAzinI // 68 // zuNThIkaNAmAracanAgadalatvagelaM bhaktacchandaM janayati bhuktasyopari bhakSitA / ' cUrNIkRtaM kramavivardhitamUrdhvamantyAt / akSirogeSu sarveSu madhunA ghRSya cAjayet // 69 // khAdedidaM samasitaM gudajAgnimAndha lehamAtreNa nArINAM sadyaH prdrnaashinii|| __ kAsArucizvasanakaNThahRdAmayeSu // 59 // vyavahAre tathA dyUte saMgrAme mRgayAdiSu // soMTha, choTI pIpala, kAlI mirca, pAna, dAlacInI, choTI | moTI pIpala kAlI mirca pAna. dAlacInI. chottii| samAlabhya naro ghanAM kSipraM vijymaapnuyaat||7|| ilAyacI kramazaH chaH pAMca, cAra, tIna, do, eka-bhAga le kUTa | triphalA, pAMconamaka, kUTha, kuTakI, devadAru, vAyaviDaMga, chAna sabake samAna bhAga mizrI milAkara arza, agnimAnya, canImake bIja, khareTIke bIja, kaMghI, haldI, dAruhaldI, hulahula, kAsa, aruci, zvAsa, kaNTha tathA hRdayake rogomeM khAnA saba kUTa kajAkI chAlake rasameM ghoTakara berakI guThalIke barAbara cAhiye // 59 // golI banA lenA cAhiye / eka eka golI bhinna bhinna lavaNottamAdyaM cUrNam / | rogoMmeM bhinna bhinna anupAnoMke sAtha denA caahiye| garama jalake sAtha mandAgniko, mache sAtha arzako, kAjIke lavaNottamavahnikaliGgayavAna sAtha gulmako, jalake sAtha kIDoMke, viSako, khadira kAthake cirabilvamahApicumardayutAn / | sAtha tvacAke rogoMko, jalake sAtha mutra kRchako. tailake piba saptadinaM mathitAlulitAn sAtha hRdrogako, indrayavake kvAthake sAtha samasta jvaroMko, bijaure yadi marditumicchati pAyuruhAn // 60 // nimbUke rasake sAtha zUlako, kethA tathA tendUke rasake sAtha samasta bavAsIra naSTa karaneke liye seMdhAnamaka, cItakI jar3a, indrayava, viSoMko, gAyake gobarake rasake sAtha samasta kuSThoMko tathA nisokajA, bakAyanake bIja mahIna pIsa mahAmeM milAkara sAta dina | thake kAr3heke sAtha jalodarako naSTa karatI hai / bhojanake anantara taka pInA cAhiye // 6 // sevana karanese zIghra hI bhojanakI icchA utpanna karatI hai / samasta netrarogoMmeM zahadameM ghisakara lagAnA cAhiye / zahadameM hI milA naagaarjunyogH| cATanese striyoMkA pradararoga naSTa hotA hai| vyavahAra, yUta, saMgrAma triphalA paJcalavaNaM kuSThaM kaTukarohiNI / tathA zikAra AdimeM isa golIko pAsa rakhanese zIghra hI devadAruvinAni picumadephalAni ca // 61 // | saphalatA prApta hotI haiM // 61-70 // balA cAtibalA caiva haridre dve suvrclaa|| etatsambhRtya sambhAraM kara khatvagrasena ca // 62 // vijayacUrNam / piSTvA ca guTikAM kRtvA badarAsthisamAM budhaH / trikatrayavacAhizupAThAkSAranizAdvayam / ekaikAM tAM samuddhRtya roge roge pRthak pRthk||6|| cavyatiktAkaliGgAgnizatAhvAlavaNAni ca // 7 // uSNena vAriNA pItA zAntamagniM pradIpayet / / pranthivilvAjamodA ca gnno'ssttaaviNshtirmtH| azAsi hanti takreNa gulmamamlena niharet // 64 // etAni samabhAgAni lakSNacUrNAni kArayet // 72 // tato biDAlapadakaM pibeduSNena vAriNA / 1 isa prayogameM AmalA va baher3A bhI milAkara golI banAneke liye granthAntarameM likhA hai / yathA-" guDavyo eraMDatelayuktaM vA sadA lihyAttato naraH // 73 // SavarAcitratilAruSkAvaDaMgakaiH / kRtA tu guDikA hanti guda- kAsaM hanyAttathA zothamazIsi ca bhagandaram / jAni vishesstH|" hRcchUlaM pArzvazUlaM ca vAtagulmaM tathodaram // 74 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) ckrdttH| [ aze -- - -- - -- - - - - arrowroom hikkAzvAsapramehAMzca kAmalAM pANDurogatAm / / rasAyanavara zvaiSa medhAjanana uttamaH / AmAnvayamudAvartamantravRddhiM gudAkrimIn // 75 // guDaH zrIbAhuzAlo'yaM durnAmAriH prakIrtitaH 88 / / anye ca grahaNIdoSA ye mayA prikiirtitaaH|| mahAjvaropasRSTAnAM bhUtopahatacetasAm / / 76 / / / nisotha, cavya, jamAlagoTAkI jar3a yA choTI dantI, gokhurU, cItakI jar3a, kacUra, indrAyaNakI jar3a, nAgaramothA, aprajAnAM tu nArINAM prajAvardhanameva c| | soMTha, vAyaviDaMga, harar3a pratyeka 4 tolA, bhilAvAM 32 tole, vijayo nAma cUrNo'yaM kRSNAtreyaNa pUjitaH // 77 // vidhAyarA 24 tolA, jamIkanda 64 tolA saba durakucAkara 2 trikaTu, triphalA tathA trimada ( nAgaramothA, cItakI jaDa.. droNa jalameM pacAkara caturthAMza zeSa rakha, chAnakara kvAthya auSadhiyoMse vAyaviDaMga) vaca mIThI, bhunI hIGga, pAr3ha, yavAkhAra, haldI, triguNa (arthAt 492 tolA ) guDa milAkara avaleha banAnA dAruhaldI, cavya, kuTakI, indrayava, cItakI jar3a, sauMpha, pAMcoM | cAhiye / jaba gAr3hA ho jAya, taba utArakara nimna likhita namaka, piparAmUla, belakA gUdA, ajabAina yaha aTThAisa cIjeM auSadhiyoMkA cUrNa chor3anA cAhiye / nisotha, cavya, jamIkanda pratyeka samAna bhAga le.mahIna cUrNa kara 1 tolAkI mAtrA garama | cItakI jar3a pratyeka 8 tolA, ilAyacI, dAlacInI, kAlI jalake sAtha sevana karanA cAhiye / athavA eraNDataila milAkara | mirca tathA gajapIpala pratyeka 24 tolA kA cUrNa banA chor3akara cATanA cAhiye / yaha cUrNa kAsa, sUjana, hRdroga, arza, bhagandara, | rakhanA cAhiye / phira mAtrAse isakA sevana karanA cAhiye / hajama pasaliyoMkA darda, vAtagulma, udararoga, hikkA, zvAsa. prameha, ho jAnepara dUdha tathA mAMsa rasAdi sevana karanA cAhiye / yaha kAmalA, pANDuroga, Amayukta udAvarta, antravRddhi, gudAke kIDe | pAcAgulma, prameha, pANDuroga, halImaka, arza, udararoga, grahaNI, tathA grahaNIdoSoMko naSTa karatA hai / jvara tathA bhUtonmAdase | yakSmA, pAnasa, pratizyAya tathA Urustambhako naSTa karatA hai / yaha pIr3ita tathA vandhyA striyoMke liye parama upakArI hai / yaha samasta rogoMmeM lAbha pahuMcAtA hai para arzako vizeSatayA naSTa 'vijayacUrNa' bhagavAn punarvasune kahA hai // 71-77 // karatA hai| yaha hajAroM bArakA anubhUta hai / isake prayoga karane vAle 100 varSataka nIroga hokara jIte haiN| yaha Ayuko bar3hAtA, baahushaalguddH| jhariyoM tathA bAloM kI saphedIko naSTa karatA tathA medhAko bar3hAtA hai / yaha arzako naSTa karane meM zreSTha 'bAhuzAlanAmaka guDa ' uttama trivRttejovatI dantI zvadaMSTrA citrakaM shttii| rasAyana hai||78-88 // gavAkSImustavizvAhraviDaMgAni harItakI // 78 // palonmitAni catAni palAnyaSTAvaruSkarAt / guddpaakpriikssaaH| SaTpalaM vRddhadArasya suraNasya tu SoDaza // 79 // toyapUrNe yadA pAtre kSipto na plavate guDaH / jaladroNadvaye kAthyaM caturbhAgAvazeSitam / kSiptazca nizcalastiSThetpatitastu na zIryate // 89 // pUtaM tu taM rasaM bhUyaHkAthyebhyastriguNo guDaH / / 80 // yadA darvIpralepaH syAdyAvadvA tantulI bhavet / lehaM pacettu taM tAvadyAvaddaprilepanam / eSa pAko guDAdInAM sarveSAM parikIrtitaH // 90 // avatArya tataH pazcAccUrNAnImAni dApayet // 81 // sukhamadaH sukhasparzo guDaH pAkamupAgataH / pIDito bhajate mudrAM gandhavarNarasAnvitaH // 91 // trivRttejovatIkandacitrakAndvipalAMzikAn / jalase bhare hue pAtrameM chor3anepara jaba utarAve nahIM aura elAtvaGmaricaM cApi gajAhvAM cApi SaTpalAm82] jahAM gire vahIM baiTha jAve tathA jalameM phaile nahIM aura kalachImeM dvAtriMzataM palAnyevaM cUrNa dattvA nidhApayet / / capakane laga jAve athavA tAra bandhane laga jAveM tathA mardana nato mAtrAM prayujIta jIrNa kSIrarasAzanaH / / 83 / / karanemeM. sparza karanemeM acchA pratIta ho aura do aMguliyoMka paJca gulmAnpramehAMzca pANDurogaM halImakam / bIcameM dabAnese aMguliyoMkI rekhAyeM banajAveM tathA gandha varNa va jayedarzAsi sarvANi tathA sarvodarANi ca / / 84 // rasa uttama ho, taba samajhanA cAhiye ki gur3a pAka dIpayeda grahaNIM mandA yakSmANaM cApakarSati / uttama huA // 89-91 // pInase ca pratizyAye ADhayavAte tathaiva ca // 85 // ayaM sarvagadeSveva kalyANo leha uttamaH / guddbhllaatkH| durnAmArirayaM cAzu dRSTo vArasahasrazaH // 86 // bhallAtakasahasra dve jaladroNe vipAdhayet / bhavantyenaM prayuJjAnAH zatavarSa niraamyaaH| | pAdazeSe rase tasminpaced guDatulAM bhiSak // 92 // AyuSo dairghyajanano valIpalitanAzanaH // 87 // bhallAtakasahasrArdha chittvA tatraiva dApayet / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - siddhe'smitriphalAvyoSayamAnImustasaindhavam // 93 // dazamUla, gurca, bhAraGgI, gokhurU, cItakI jar3a, kacUra pratyeka kAMzasaMmitaM dadyAttvagelApatrakezaram / dravya 4 tolA, bhallAtaka adhakuTe 1000 eka hajAra saba eka khAdedagnibalApekSI prAtarutthAya mAnavaH // 94 // droNa jalameM pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAna 5 kuSThArzaHkAmalAmehagrahaNIgulmapANDutAH / sera gur3a chor3akara pakAnA caahiye| jaba avaleha taiyAra ho jAve, to hanyAtplIhodaraM kAsakrimirogabhagandarAn / / ThaNDhAkara zahada 16 tolA, choTI pIpalakA mahIna cUrNa 16 | tolA, zuddha eraNDataila 16 tolA, dAlacInI 16 tolA, tejagaDabhallAtako hyeSa zreSThazvArthIvikAriNAm // 95 // |pAta 16 tolAM, choTI ilAyacI 16 tolA, sabakA mahIna dhakuTe zuddha bhallAtaka 2000 do hajAra eka droNa jalameM cUrNa chor3akara rakha lenA cAhiye / yaha arza, kAsa, udAvarta, pakAnA cAhiye / caturthIza zeSa rahanepara utAra chAnakara 5 sera pANDuroga, zotha, agnimAndyako naSTa karatA hai / mAtrAdi Uparake gur3a tathA 500 pAMca sau bhilAvA kUTe hue DAlakara pakAnA prayogake anusAra hai // 96-99 // cAhiye / pAka taiyAra ho jAnepara triphalA, trikaTu, ajavAina, nAgaramothA, seMdhAnamaka, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAga cvyaadighRtm| kezara-saba eka eka tolA le cUrNa banA (kapar3achAna kiyA ) / cavyaM trikaTukaM pAThAM kSAraM kustumburUNi ca / chor3a utArakara rakha lenA cAhiye / agni tathA balake anusAra yamAnI pippalImalamubhe ca viDasaindhave // 10 // isakI mAtrAkA prAtaHkAla sevana karanA caahiye| yaha kuSTha, aza, citrakaM bilvamabhayAM piSTavA sapirvipAcayet / kAmalA, prameha, grahaNI, gulma, pANDa, plIhodara, kAsa, krimi.| zakRdvAtAnulomyAthai jAtaM dani caturguNe // 171 // roga tathA bhagandarako naSTa karatA hai| tathA arzarogavAloM ke liye pravAhikAM gudabhraMzaM mUtrakRcchre parisravam / vizeSa hitakara hai|| 92-95 // gudavaMkSaNazUlaM ca ghRtametadvathapohati // 102 // dvitiiyguddbhllaatkH| cavya, soMTha, kAlI mirca, choTI pIpala, pAr3ha, yavAkhAra, dazamUlyamRtA bhAI zvadaMSTrA citrakaM shttii| dhaniyAM, ajavAina, piparAmUla, viDanamaka, seMdhAnamaka, cItakI bhallAtakasahasraM ca palAMzaM kAthayed budhaH // 96 // jar3a, belakA gUdA, bar3I harrakA chilkA sabakA kalka tathA catupAdazeSe jaladroNe rase tasminvipAcayet / rguNa dahI tathA caturguNa jala milAkara ghRta pakAnA caahiye| yaha dattvA guDatulAmekAM lehIbhUtaM samuddharet // 97 // ghRta pravAhikA, gudannaMza, mUtraklacchra, dastoMkA AnA, gudA tathA mAkSikaM pippalI tailamArubUkaM ca dApayet / vaMkSaNake zUlako naSTa karatA hai // 100-102 // kuDavaM kuDavaM cAtra tvagelAmaricaM tathA // 98 // palAzakSAraghRtam / arzaH kAsamudAvarta pANDutvaM zothamava ca / vyoSagarbha palAzasya triguNe bhasmavAriNi / nAzayedvahrisAdaM ca guDabhallAtakaH smRtaH // 99 // sAdhitaM pibataH sapiH patantyasyasaMzayam 103 / / ghRtase triguNa palAzakSAra jala, ghRtake samAna jala aura catu1 isakI mAtrA 6 mAzese prArambha kara 2 tolA taka kramazaH thoza soMTha, mirca, pIpalakA kalka chor3akara pakAyA gayA ghRta baDhAnA cAhiye, aura taila, mircA( lAla ) khaTAI, gur3a Adi sevana karanese arzake massoMkA avazya pAtana hotA hai // 103 // garama cIjoMkA paraheja rakhanA cAhiye tathA pratizyAyameM nhiiN| khAnA cAhiye aura dhUpameM kama nikalanA caahiye| __udakaSaTpalakaM ghRtam / sakSAraiH paJcakolestu paliketriguNodake / 2 bhallAtakake aneka prayoga aneka granthoM meM kucha pAThAntara samakSIraM ghRtaprasthaM jvarArzaH plIhakAsanut // 104 // yA prakaraNAntarase haiM aura sabhI rasAyana vAjIkaraNa batAye gaye haiN| yathA-yogaratnAkaravAjIkaraNAdhikArameM amRtabhallAtakatathA arzos Is bhallAtakakI chITe Adi par3a jAnese zotha ho jAve, to dhikArameM bhallAtakAvaleha, gadanigraha, lehAdhikAra ityAdi / para | karanA caahiye| bhallAtaka sevana karAneke samaya yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki. karanA kisI kisIko bhallAtakase zotha ho jAtA hai, ataH jise shoth| 1 kSArapakvaghRtalakSaNam-"yasminnavasare kSAratoyasAdhyaghRtAdiSu / ho jAve, use isakA sevana na karAnA cAhiye / tathA bhallAtaka-| phenodgamasya nirvRttinaSTadugdhasamAkRtiH // sa eva tasya pAkasya doSanAzArtha kaccI garI khilAnA cAhiye / aura kAle tila va kAlo netaralakSaNaH / " arthAt kSArajalasAdhya ghRtoMmeM jaba phenodgama garIkA ubaTana lagavAnA cAhiye / tathA imalIke pattese garama ho jAve aura bigaDe dUdhake samAna usakI AkRti ho jAve, jalase snAna karAnA cAhiye / yahI vidhi yadi banAte samaya | tabhI siddha ghata sasajhanA cAhiye / dUsarA lakSaNa nhiiN| . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) ckrdttH| [arzo pippalI, pippalImUla, cavya, cItakI jar3a, soMTha tathA yava- nikalanA, zUla, mUtrakRcchra, pravAhikA, kamara, Uru aura pIThakI kSAra pratyeka eka pala, ghata eka prastha, dUdha eka prastha tathA jala durbalatA, aphArA, lAsedAra dastoMkA AnA, gudAkI sUjana, 3 prastha milAkara pakAnA cAhiye, ghata mAtra zeSa rahanepara utAra mala tathA vAyukA vibandha tathA doSayukta bahuta dastoMkA AnA chAnakara rakhanA caahiye| yaha ghRta jvara, arza, plIhA tathA Adi rogoMko naSTa karatA hai // 107-110 // kAsako naSTa karatA hai // 104 // rktaarshshcikitsaa| siMhyamRtaM ghRtam / raktArzasAmupekSeta raktamAdI sravadbhiSak / pacedvAricatudroNe kaNTakAryamRtAzatam / duSTAne nigRhItetu zUlAnAhAvamRgagadAH / / 111 // tatrAgnitriphalAvyoSapUtikatvakkaliMgakaiH // 105 // bahate hue raktakI prathama upekSA hI karanA cAhiye / kyoMki sakAzmayaviDaMgaistu siddhaM durnAmamehanut / duSTa rakta roka denese zula hojAtA hai tathA raktajanya anya roga ghRtaM siMhyamRtaM nAma bodhitattvena bhASitam / / 106 // | bhI ho jAte haiM // 151 // choTI kaTerIkA paJcAMga 5 sera, gurca 5 sera, jala 51 sera raktasrAvanI peyaa| 16 tolA chor3akara pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara lAjaiH peyA pItA cukrikaakeshrotplaiH| utAra chAnakara ghRta 3 sera 16 tolA tathA nIce likhI oSadhiyoMkA milita kalka eka prastha chor3akara pakAnA cAhiye / / hantyasrastAva sA tathA blaashniprnniibhyaam||112|| kalka dravya-(cItA, triphalA, trikaTu, kaJjAkI chAla, indrayava, amaloniyA, nAgakezara tathA nIlopharake jalameM athavA khambhArakI chAla, vaayviddNg)| yaha ghRta arza tathA pramehako kha khareTI aura piThivanake jalameM dhAnakI khIlase banAyI gayI peyA naSTa karatA hai| isakA sarva prathama kisI bauddha mahAtmAne pracAra sevana karanese raktasrAva naSTa hotA hai // 112 // kiyA thaa||105||106 // rktaashiinaashksaamaanyyogaaH| pippalAdyaM tailm| zaMkrakAthaH savizvo vA kiMvA bilvazalATavaH / pippalI madhukaM bilvaM zatAhAM madanaM vacAm / / yojyA rktaarshsaaNtdvjyotsnikaamuullepnm||113|| kuSThaM zaTI puSkarAkhyaM citrakaM devadAru ca // 107 / / navanItatilAbhyAsAtkezaranavanItazarkarAbhyAsAt / piSTavA tailaM vipaktavyaM dviguNakSIrasaMyutam / dadhisaramathitAbhyAsAdgudajAH zAmyanti raktavahAH14 arzasAM mUDhavAtAnAM tacchreSThamanuvAsanam // 108 // smNgotplmocaahvtiriitttilcndnaiH| gudaniHsaraNaM zUlaM mUtrakRchaM pravAhikAm / chAgakSIraM prayoktavyaM gudaje zoNitApaham // 115 // kaTyUrupRSThadaurbalyamAnAhaM vaGkSaNAzrayam // 109 // picchAsrAvaM gude zothaM vAtavardhevinipraham / / |-vacAbilvahutAzanaiH / supiSTaM dviguNaM kSIraM tailaM toyaM caturguNam / utthAnaM bahudoSaM ca jayeccaivAnuvAsanAt // 110 // paktvA bastI nidhAtavyaM mUDhavAtAnulomanam / " etadanusAreNa 'tacchreSThamanuvAsanam ' ityasya sthAne'pi tacchreSThamanulomanam / choTI pIpala, maureThI, belakA gUdA, sauMpha, mainaphala, vaca | arthAt isI siddhAntase 'tacchreSThamanuvAsanam ' isake sthAnameM bhI dUdhiyA, kUTha, kacUra, pohakaramUla, cItakI jar3a, devadAru-saba samAna bhAga le kalka banAkara kalkase caturguNa tela aura tailase / ' taccheSTamanulomanam ' yahI honA cAhiye / yadi yaha kaho ki yaha taila anuvAsanake liye hai, to yaha artha 'jayecaivAnuvAsanAt' dviguNa dugdha aura dugdhase dviguNa jala milAkara pakA lenA caahiye| yaha taile anuvAsanase arza, vAyukI rukAvaTa, kAMca |se hI siddha ho jAyagA / aura anuvAsana do bAra likhanese punarukti doSa bhI AtA hai| 1 yadyapi isa grayogame / ephenApi cAturguNyaM dvAbhyAmapi 1 yahAM "zaka" zabdakA artha nizcala nAmaka AcAryake siddhAcAturguNyam ' isa paribhASAke anusAra dviguNa hI jala siddha |ntase likhA gayA hai aura vaha vizeSatayA raktasaMgrAhaka hai / para hotA hai, para kucha AcAryoMkA mata hai ki-"kSIradadhyAranAlastu zakrakA artha indrayava (kuTajabIja ) na hokara kuTajachAla hI pAko yatreritaH kvacit / jalaM caturguNaM tatra vIryAdhAnA- hotA hai aura carakameM likhA bhI hai " kuTajatvaniyUhaH sanAgaraH rthamAvapet // " yahI ucita bhI hai kyoMki yahI prayoga- snigdho raktasaMgrahaNaH" / aura vAgbhaTameM bhI isIkA anuvAda suzrutameM likhA hai / vahAMpara kaNTharavase hI caturguNa jala likhA hai| kiyA gayA hai / yathA-sakaphe prapibetpAkyaM zuNThIkuTajayathAzInuSkaraNAlAmadanAmaradArubhiH / zatAbakuSThayaSTayAhva- valkajam iti dik / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| indrayavakA kvAtha soMThake cUrNake sAtha athavA belake kacce kuttjrskriyaa| gUdekA kvAtha pInese aura kar3avI toraIkI jar3a pIsakara lepa karanese "raktArza" naSTa hotA hai| isI prakAra makkhana va kAletilA kuTajatvaco vipAcyaM zatapalamA mhendrslilen| athavA kamalakA kezara athavA nAgakezara, makkhana va mizrI| yAvatsyAdarasaM tad dravyaM svarasastato grAhyaH // 123 // athavA dahIkA tor3a va mathe hue dahI (vinA makkhana nikAle mocArasa: samaMgA phalinI ca palAMzibhitrimistaizca / maThe ) ke sAtha sevana karanese 'raktArza' zAnta hotA hai| isI vatsakabIjaM tulyaM cUrNIkRtamatra dAtavyam // 124 // prakAra majITha, nIla kamala, mocarasa, lodha, kAle tila va canda- pUtotkathitaH sAndraH saraso darvIpralepano graahyH| nase siddha ajAdugdhake pInese raktArzase vahanevAlA khUna banda hotA| mAtrAkAlopahitA rasakriyaiSA jytysRksraavm||125 hai / athavA uparokta auSadhiyoMkA cUrNa bakarIke dUdhake sAtha sevana | chAgalIpayasA yuktA peyA maNDena vA yathAgnibalam / karanA cAhiye // 113-115 // jIrNauSadhazca zAlInpayasA kathitena bhuJjIta // 226 // kuttjaavlehH| raktagudajAtisAraM zUlaM sAmRgujo nihntyaashu| balavacca raktapittaM rasakriyaiSA hyubhayabhAgam // 127 // kuTajatvakapalazataM jaladroNe vipaacyet| ___gIlI kur3ekI chAla 5 sera AkAzase base hue eka droNa aSTabhAgAvaziSTaM tu kaSAyamavatArayet // 116 // parimita mAheMdra jalameM pakAnA cAhiye / jaba chAlakA rasa jalameM vastrapUtaM punaH kAthaM pacellehatvamAgatam / A jAve, taba utAra chAnakara gAr3hA karanA cAhiye / gAr3hA ho jAnepara mocarasa, majITha, priyaGgu pratyeka 4 tole, indrayava 12 bhallAtakaM viDaMgAni trikaTu triphalAM tathA // 11 // tolA cUrNakara chor3anA cAhiye / isakI mAtrA prAtaHkAla bakarasAjanaM citrakaM ca kuTajasya phalAni ca / rIke dadha yA maNDake sAtha sevana karanese raktasrAvako banda vacAmativiSAM bilvaM pratyekaM ca palaM palam // 118 // karatI hai / auSadha paca jAnepara zAli cAvaloMkA bhAta triMzatpalAni guDataH cUrNIkRtya nidhApayet / garama kiye dUdhake sAtha khAnA cAhiye / raktArza, zUla madhunaH kuDavaM dadyAd ghRtasya kuDavaM tathA // 119 // tathA raktakA bahanA tathA balavAn raktapitta isase naSTa hotA eSa lehaH zamayati cArmo raktasamudbhavam / hai // 123-127 // vAtika paittikaM caiva zlaiSmikaM saannipaatikm||120/ kuTajAdyaM ghRtam / ye ca durnAmajA rogAstAnsarvAnnAzayatyapi / | kuTajaphalatvakkezaranIlotpalalodhradhAtakIkalkaiH / amlapittamatIsAraM pANDurAgamarocakam / grahaNImArdavaM kArya zvayathu kAmalAmapi // 121 // ../siddhaM ghRtaM vidheyaM zUle raktArzasAM bhiSajA // 128 // indrayava, kur3ekI chAla, nAgakezara, nIlophara, paThAnI lodha. anupAnaM ghRtaM dadyAnmadhu takaM jalaM pyH| dhAyake phUla, inakA kalka tathA kalkase caturguNa ghRta aura ghRtase rogAnIkavinAzAya kauTajo leha ucyate // 122 // catargaNa jala milAkara siddha kiyA gayA ghRta raktArzako naSTa karatA hai // 128 // kuDekI chAla 5 sera, jala 25 sera 48 tolAmeM pakAnA cAhiye / aSTamAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara 1 // sera gur3a suniSaNNakacAMgerIghRtam / aura 16 tole ghI milAkara pakAnA cAhiye / jaba leha siddha| avAkpaSpI balA dArvI pRznipI trikaNTakam / ho jAya, to bhilAvAM, vAyaviDaMga trikaTu, triphalA, rasauta, nyagrodhodumbarAzvatthazuGgAzca dviplonmitaaH||129|| cItakI jar3a, indrayava, baca, atIsa, belakA gUdA pratyeka cAra / kaSAya eSa peSyAstu jIvantI kaTurohiNI / cAra tolA chor3a utAra lenA cAhiye / ThaNDA ho jAnepara zahada 16 tolA chor3akara rakha lenA cAhiye / yaha leha raktArza, pippalI pippalImUlaM maricaM devadAru ca // 130 / / vAtika, paittika, zlaiSmika, sAnipAtika tathA sahaja arzako bhI naSTa karatA hai| aura amlapitta, atIsAra, pANDaroga, arocaka, 1 mAhendra-salila grahaNa karanekI vidhi yaha hai ki ghRSTi grahaNIroga, durbalatA, sUjana, kAmalAko bhI naSTa karatA hai| prArambha honeke Der3ha ghaMTe bAda AkAzase barasatA huA anupAnake liye goghRta, zahada, maTThA, jala athavA dUdha jo jala sApha bartana meM lenA cAhiye / yaduktam-" yAmAodha ucita ho, denA cAhiye / yaha "kuTajAvaleha rogasamUhako | gRhItaM yadU vRssttipraarmbhkaaltH| zuddhapAtre vRSTijalaM tanmAhendranaSTa karatA hai // 116-122 // |jalaM matam / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [arzI W ww ww -ore kha orror cha 80 kaliGgaM zAlmalIpuSpaM vIrA candanamaJjanam / / __ ADhakaM tvekamAdAya jaladroNe pacedbhiSak / kaTphalaM citraka mustaM priyaGgvativiSe sthirA // 131/ caturbhAgAvaziSTena vastrapUtena vAriNA // 139 // padmotpalAnAM kiJjalkaH samaMgA snidigdhikaa| zahacarNasya kuDavaM prakSipya vipacetpunaH / bilvaM mocarasaMpAThAbhAgAH syuH kArSikAH pRthak13, zanaiH zanaistu mRdvagnau yAvatsAndratanurbhavet // 140 // catuSprasthazRtaM prasthaM kaSAyamavatArayet / / sarjikAyA sarjikAyAvazUkAbhyAM zuNThI maricapippalI / triMzatpalAni tu prastho vijJeyo dvipalAdhikaH // 133/ vacA cAtiviSA caiva hiMgucitrakayostathA // 141 // suniSaNNakacAGgaryoH prasthau dvau svarasasya c| eSAM cUrNAni nikSipya pRthaktvenASTamASakam / sa~varetairyathoddiSTaghRtaprasthaM vipAcayet // 134 // dayA saMghaTTitaM cApi sthApayedAyase ghaTa / etadarzaHsvatIsAre tridoSe rudhirasutau / eSa vahnisamaH kSAraH kIrtitaH kaashypaadibhiH||14|| pravAhaNe gudabhraMze picchAsu vividhAsu ca // 135 // acche dina tathA muhUrtameM mAlAcaraNa Adi karake itanA utthAne cApi bahuzaH zothazUlagudAmaye / kAlA mokhA lAkara jalAnA cAhiye ki eka Ar3haka arthAt mUtragrahe mUDhavAte mandAnAvarucAvapi // 136 // tIna sera 16 tolA bhasma taiyAra ho jAve / phira usa bhasmako prayojyaM vidhivatsarpibalavarNAgnivadhanam / eka droNa arthAt 12 sera 64 tolA jalameM pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara utAra kara kaI bAra chAna lenA cAhiye / vividheSvannapAneSu kevalaM vA niratyayam / / 137 / / phira usa jalameM 16 tolA zaMkhakI bhasmakA cUrNa chor3akara manda sauMpha yA sovAke bIja, khareMTIke bIja, dAruhaldA, piThivana, AMcase pakAnA cAhiye, jaba taka ki kucha gAr3hA na ho jAya / gokharU, baragada, gUlara, pIpalake navIna aMkura pratyeka 8 tolA, punaH sajIkhAra, yavAkhAra, soMTha, kAlI mirca, choTI pIpala, 6 sera 32 tolA jalameM pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara dUdhiyA baca, atIsa, bhunI hIMga, cItakI jar3a pratyekakA cUrNa utArakara chAna lenA cAhiye / phira itanA hI patiyAkA svarasa 6 mAze ( vartamAnatolase ) chor3a kalachIse calAkara lohapAtrameM aura itanA hI amaloniyAkA svarasa tathA itanA hI dhRta aura rakhanA caahiye| yaha agnike samAna teja kSAra kAzyapAdi itanAhI jala tathA nIce likhI oSadhiyoMkA kalka chor3akara ghRta siddha | maharSiyoMne batalAyA hai // 138-141 // karanA caahiye| kalkadravya-jIvaMtI,kuTakI, choTIpIpala,piparAmUla, prtisaarinniiykssaarvidhiH| kAlI mirca, rasauta, devadAru, indrayava, semaraka phUla, zatAvarI,|. lAla candana, kAyaphala, cItakI jar3a, nAgaramothA, priyaGgu, toye kAlakamuSkakasya vipacedbhasmADha SaDguNe / atIsa, zAlaparNI, nIla kamalakA kezara, mITha, choTI kaTerI, pAtre lohamaye dRDhe vipuladhIrdA zanairghaTTayan / belagirI, lAla kamala tathA mocarasa aura pADha pratyeka eka eka | dagdhvAgnI bahuzatanAbhizakalAnpUtAvazeSe kSipetolA le kalka banA kara chor3anA cAhiye / tridASaja atisAra, dhoraNDajanAlameSa dahati kSAro varo vAkzatAt // 143 raktasrAva, pravAhikA, gudabhraMza, lAsedAra dastoMkA AnA, bahuta | praaystribhaagaashsstte'sminncchpaicchilyrkttaa| dastoMkA AnA, sUjana, zUla, aza, mUtrAvarodha, vAyukI rukAvaTa, sajAyate tadA srAvyaM kSArAmbho grAhyamiSyate // 144 // mandAgni, aruci Adi rogoMmeM aneka prakAraka anna pAnA deke taryeNASTamakena SoDazabhavenAMzena saMvyUhimo / sAtha athavA kevala isa ghRtakA prayoga karanA cAhiye 129-137 madhyaH zreSTha iti krameNa vihitaHkSArodakAcchaMkhakaH145 kssaarvidhiH| kAle mokhAkI bhasma 3 sera 16 tolA, jala SaDguNa chor3aprazaste'hani nakSatre kRtamaMgalapUrvakam / kara majabUta lohekI kar3hAImeM kalchIse dhIre dhIre calAte hue kAlamuSkakamAhRtya dagdhvA bhasma samAharet // 138 // pakAnA cAhiye / tRtIyAMza zeSa rahanepara utAra chAna zaMkhakI nAbhikI bhasma chor3akara punaH usa samaya taka pakAnA cAhiye 1" catuguNaM tvaSTaguNaM dravadvaiguNyato bhavet " isa paribhASAke ki eranDanAla isameM 100 mAtrA uccAraNa kAla taka rakhanese anusAra yadyapi 4 prasthakA prastha hI liyA jAtA arthAt 32 jala jAya / yaha uttama kSAra hogA / prAyaH tRtIyAMza palakA hI dravadravyakA prastha mAnA jAtA hai, phira "triMzatpalAni kSArajala raha jAnepara svacchatA, lAlApana tathA lAlimA Atu prastho vijJayo dvipalAdhikaH " isase siddha hotA hai ki drava-jAtI hai| usa samaya chAnakara kSArajala lenA cAhiye / kSArodvaiguNya kAraka paribhASA anitya hai arthAt saba jagaha nahIM lgtii| dakase caturthAza, aSTamAMza, SoDazAMza zaMkha bhasma cha unase para kucha AcAyoMkA mata hai ki ise ziSyoMke sugama bodhArtha kramazaH saMvyUhima ( arthAt-mRdu ) madhyama tathA zreSTha kSAra hI likhA hai| banatA hai // 142-145 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] * bhASATIkopetaH / kSArapAkanizcayaH / nAtisAndro nAtitanuH kSArapAka udAhRtaH / durnAmaka do nirdiSTaH kSAro'yaM pratisAraNaH // 146 // pAnIyo yastu gulmAdI taM vArAnekaviMzatim / srAvayetSaDguNe toye kecidAhucaturguNe // 147 // pratisAraNa ( lagAnevAlA ) kSAra na bahuta patalA na bahuta gAr3hA pakAnA cAhiye / arza Adipara isakA prayoga hotA hai / pInake yogya jo gulmAdi nAzArthaM kSAraM banAyA jAtA hai, usameM bhasma SaDguNa yA caturguNa jalameM 21 vAra chAna lI jAtI hai // 146 // 147 // kSArasUtram / vitaM rajanI cUrNaiH snuhIkSiIre punaH punaH / bandhanAtsudRDhaM sUtraM bhinattyarzo bhagandaram // 148 // haldI ke cUrNake sAtha thUharake dUdhameM aneka bAra bhAvita sUtra kasakara arzake Upara bAMdha denese arza kaTakara gira jAtA hai // 148 // kSArapAtanavidhiH / prAgdakSiNaM tato vAmaM pRSThajaM ca (prajaM kramAt / paJcatiktena saMsnihya dahetkSAreNa vahninA // 149 // vAtajaM zleSmajaM cAroM: kSAreNAsrajapittaje / mahAnti tanumUlAni chintvaiva balino dahet // 150 // carmakIla tathA chittvA dahedanyatareNa vA / pakkajambUpamo varNaH kSAradagdhaH prazasyate // 151 // gojIzephAlikApatrairarzaH saMlikhya lepayet / kSAreNa vAkzataM tiSThedyantradvAraM pidhAya ca // 152 // 1 kSAravidhi suzruta tathA vAgbhaTase vistArapUrvaka samajhanI cAhiye / yahAM sAmAnya varNana kiyA gayA / pAnIya kSArameM vizeSatA yaha hai ki kucha AcAryoM kA mata hai ki caturguNa yA SaDguNa jalameM 21 bAra chAna lenese hI pAnIya kSAra tayAra ho jAtA para kucha AcAryoM kA mata hai ki bhasmako catuguNa jalameM 21 bAra chAnakara chanA huA jala kalka sahita pakAnA cAhiye, AdhA bAkI rahanepara kalka pRthak kara 21 bAra chAna lenA cAhiye / yahI vidhi vizvAmitrane bhI likhI hai / yathA - " pAnAya bhAvanAyAtha parisrAvyaM caturguNe / jale cArghAvaziSTe ca kSArAmbho grAhyamiSyate // " pAnIthakSArakI mAtrA pala, tIna karSa, yA arddha palarUpa zrIzivadAsajIne likhI hai / para Ajakalake liye yaha bhI adhika hai / Ajakala 6 mAze 1 tolA aura 2 tole kramazaH hIna madhyama uttama mAtrA samajhanA cAhiye / ( 55 ) prathama dakSiNase kSAra karma yA dAha prArambha karanA cAhiye / prathama dakSiNa phira vAma phira pRSThavaMzakI orakA phira agrabhAgake masseko pazJcatiktaghRtase snigdha kara kSAra athavA abhise vAtaja yA kaphaja arza dAganA cAhiye / pittase tathA raktase bar3e hoM aura unakI jar3a patalI ho, unheM zatrudvArA kATa utpanna arza kSArase dagdha karanA cAhiye / para jo masse kara hI jalAnA cAhiye / tathA carmakIlako zakhase kATakara kSAra athavA agnise jalA denA cAhiye / kSArase jalA huA yadi pake jAmunake sadRza nIlA ho jAya, to use uttama samajhanA cAhiye / arzako gAjuvA yA sambhAlU Adi kisI karkaza patrase khuracakara yantra lagA salAIse kSAra lepakara 100 mAtrA uccAraNa kAlataka yantrako banda rakhana cAhiye // 149 - 152 // kSAreNa samyagdagdhasya lakSaNam / taM cApanIya vIkSeta paikkajambUphalopamam / yadi ca syAttato bhadraM no cellimpettathA punaH // 153 phira usa yantrako nikAlakara dekhanA cAhiye / yadi pake jAmunake phalake samAna ho gayA ho, to ThIka, anyathA phira usI prakAra lepa karanA cAhiye // 153 // kSAradagdha uttarakarma | tattaSAmbuplutaM sAjyaM yaSTIkalkena lepayet / samyagdagdha vraNako bhUsIyuta dhAnakI kAjIse siMcita kara ghI cupara maureThIke kalkakA lepa karanA cAhiye / agnidagdhalakSaNam / na nimnaM tAlavarNAbhaM vahridagdhaM sthitAsRjam // samyagdagdhameM nIcA nahIM hotA tAlake varNayukta arthAt mulAyama saphedI liye hotA hai aura rakta ruka jAtA hai // 154 // agnidagdha uttarakarma | nirvAya madhusarpi vahnisaJjAtavedanAm / samyagdagdhe tugAkSIrIplakSacandanagairikaiH // 155 // sAmRteH sarpiSA yuktairAlepaM kArayedbhiSak / muhUrtamupavezyo'sau toyapUrNe'tha bhAjane / / 156 / / 1 kSAradagdha sambandha meM vAgbhaTane likhA hUM-" pakkajambva sitaM sannaM samyagdagdhaM viparyaye / tAmratAtodakaNDvAdyairdurdagdhaM ta punardahet // atidagdhe savedraktaM mUrchAdAhajvarAdayaH / vizeSAdatra seko'mlairlepo madhu ghRtaM tilAH // vAtapittaharA ceSTA sarvaiva zizirA kriyA / Amlo hi zItaH sparzena kssaarstenopsNhitH|| yAtyAzu, svAdutAM tasmAdamlairnirvApayettarAm // " Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [ arzI wrior wrror-arroreverer agnise utpanna huI pIDAko ghI aura zahada lagA kr| triphalAyAH paJca palaM zilAjatu palaM nyaset / zAnta karanA cAhiye / tathA samyagdagdhameM vaMzalocana plakSakI| divyauSadhihatasyApi vaikaMkatahatasya vA // 162 // chAla, sapheda candana, gerU aura gurca saba mahIna pIsa ghI milA-| kara lepa karanA caahiye| phira jalase bhIge hae TabameM kucha dera paladvAdazaka deyaM rukmalauhe sucUrNitam / (do ghar3Itaka ) baiThanA cAhiye // 155 // 156 // palaizcaturviMzatimirmadhuzarkarayoryutam // 163 // ghanIbhUte suzIte ca dApayedavatArite / updrvcikitsaa| etadagnimukhaM nAma dunomAntakaraM param // 164 // kSAramuSNAmbunA pAyyaM vibandhe muutrvrcsoH|| samamAgniM karotyAzu kAlAgnisamatejasam / dAhe bastyAdije lepaH zatadhautena sarpiSA // 157 // parvatA api jIryante prAzanAdasya dehinA // 165 / / navAnnaM mASatakAdi sevyaM pAkAya jaantaa| guruvRSyAnnapAnAni payomAMsaraso hitH| pibed vraNavizuddhayartha varAkAthaM saguggulum // 158 // durnAmapAMDuzvayathukuSThaplIhodarApaham / / 166 // mala aura mUtrakI rukAvaTameM garama jalake sAtha kSAra pilAnA | akAlapalitaM caitadAmavAtagudAmayam / cAhiye / yadi bastyAdimeM jalana ho to 100 bAra dhoye nasa rogo'sti yaM cApi na nihanyAdidaM kSaNAt167 hue ghRtakA lepa karanA cAhiye / yadi vraNa pakatA huA jAna karIrakAJjikAdIni kakArAdIni varjayet / par3e, to navAnna, ur3ada aura maTThA Adi sevana karanA cAhiye / vraNaphI zaddhike liye triphalAkvAtha zuddha gugguluke sAtha sravatyato'nyathA lauhaM dehAtkiTTaM ca durjaram // 168 pInA cAhiye // 157 // 158 // nisotha, cItakI jar3a, sambhAlUkA paJcAGga, thUhara, muNDIkI jar3a pratyeka ATha pala eka droNa jalameM pakAnA caahiye| pathyam / caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara vAyaviDaMga 12 tolA, jIrNe zAlyannamudgAdi pathyaM tiktAjyasaindhavam // 159 // soMTha, kAlI mirca, choTI pIpala pratyeka tIna tolA, AmalA, bhUkha laganepara uttama cAvaloMkA bhAta, muMgako dAla, tikta harra, baher3A pratyeka 20 tolA, zilAjatu 4 tolA, manaHzilA auSadhiyAM athavA unase siddha paJcatikta ghRta, seMdhAnamaka athavA vikaMkatase bhasma kiyA huA tIkSNa lauha 48 tolA Adi pathya lenA cAhiye // 129 // chor3akara pakAnA cAhiye / jaba gAr3hA pAka hojAya, to utAra ThaNDhAkara madhu 48 tolA aura zakara zuddha 48 tolA milAkara anuvaasnaavsthaa| rakhanA cAhiye / yaha * agnimukha lauha ' arzako naSTa karanemeM rUDhasarvatraNaM vaidyaH kSAraM dattvAnuvAsayet / uttama hai, zIghra hI samAgniko dapti kara detA hai / isake sevanase pippalyAdhena tailena sevehIpanapAcanama // 160 // manuSya kaThina cIjoMko bhI hajama kara DAlatA haiM / isameM samasta vraNa ThIka ho jAnepara kSAra milAkara pippalyAdi | bhArI, vAjIkara, annapAna dugdha tathA mAMsarasa hitaka tailase anuvAsana vasti denA cAhiye / aura dIpana pAcana auSa- pANDu, sUjana, kuSTha tathA plIhAko naSTa karatA haiN| asamaya dhiyoMkA sevana karanA cAhiye // 16 // bAloMkA sapheda ho jAnA aura AmavAta Adi aisA koI roga nahIM hai, jise yaha zIghra hI naSTa na kara de / karIra, kAMjI, agnimukhaM lauham / karelA Adi kakArAdi dravya na sevana karanA caahiye| anyathA trivRccitrknirgunnddiisnuhiimunnddtikaajttauH| lauha aura kiTTa durjara honese vinA pace hI nikala pratyekazo'STapalikA jaladroNe vipAcayet / jAtA hai // 161-168 // palatrayaM viDaMgasya vyoSAtkarSatrayaM pRthak // 161 // 1 yahAM ukta na honepara bhI vaidyaloga 24 pala ghI chor3ate 1 yadyapi zivadAsajIne yahAM para ' kSAraM dattvA ' kA | haiN| kyoMki ghIke vinA lauha pAka nahIM hotA, zakkara aura ghaki artha kSAravasti dekara kiyA hai, para zrImAn cakrapANijIne | sAtha pAka karanA cAhiye aura zahada ThaNDA ho jAnepara chor3anA kSAravastikA koI svatantra vidhAna nahIM likhaa| ataH pratIta | cAhiye / manaHzilAse sAMkSipta lauha mAraNavidhi-"lohacUrNe hotA hai ki unako kSAra milAkara pippalyAdi tailase hI anu- suvimale pAdAMzAM vimalAM zilAm / dattvA kumArIpayasA vaikaGkavAsana danA abhISTa thaa||2"ajjhttetypi pAThaH / ajjhaTAtajalena vA // sampeSya bhiSajAM varyaH puTayetsampuTasthitam / evaM bhuumyaamlkii|| nAticireNaiva lauhaM tu sumRtaM bhavat // " Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (57) - wrary ___ bhallAtakalauham / bar3hAtA tathA zarIrake simaTe va bAloMkI saphedIko naSTa karatA hai| citrakaM triphalA mustaM granthika cvikaamRtaa|| yaha zreSTha rasAyana samasta rogoMko dUra karatA hai // 169-176 // hastipippalyapAmArgadaNDotpalakuTherakAH // 159 // arzInI vttii| eSAM catuSpalAnbhAgAjaladroNe vipAcayet / / rasastu pAdikastulyA viddNgmricaabhrkaaH| bhallAtakasahasre dve chittvA tatraiva dApayet // 170 / / / gaMgApAlaMkajarase khalvayitvA punaH punH||177|| tena pAdAvazeSeNa lohapAtre pacedbhiSak / raktimAtrA gudArzonnI vaDheratyarthadIpanI / tulAdha tIkSNalohasya ghRtasya kuDavadvayam // 171 // rasa ( rasasindura ) 1 tolA, vAyaviDaMga, kAlI mirca abhrakadhyUSaNaM triphalAvahisaindhavaM viDamaudbhidam / bhasma pratyeka 4 tolA jalapAlakake rasameM aneka bAra ghoTakara 1 sauvarcalaviDaMgAni palikAMzAni kalpayeta // 172 // rattIkI banAyI gayI golI agniko dIpta karatI tathA arzako kuDavaM vRddhadArasya tAlamUlyAstathaiva c| | naSTa karatI hai // 177 // sUraNasya palAnyaSTau cUrNa kRtvA vinikSipet // 173 parivarjanIyAni / siddhe zIte pradAtavyaM madhunaH kuDavadvayam / prAtarbhojanakAle ca tataH khAdedyathAbalam // 174 // vegAvarodhastrIpRSThayAnamutkaTakAsanam / arzIsi grahaNIdoSa pANDurogamarocakam / ___ yathAsvaM doSalaM cAnnamarzasaH parivarjayet // 178 // krimigulmAzmarImehAzUlaM cAzu vyapohati // 175/ mUtrapurISAdivegAvarodha, maithuna, ghor3e AdikI savArI, uTakaroti zukropacayaM valIpalitanAzanam / / kuruAM baiThanA tathA jisa doSase arza ho,taddoSakAraka annapAnArasAyanamidaM zreSThaM sarvarogaharaM param // 176 // |dikA tyAga karanA cAhiye // 178 // ityartho'dhikAraH smaaptH| cItakI jar3a, AmalA, harra, baher3A, nAgaramothA, piparAmUla, cavya, gurca, gajapIpala, laTajIrAkI jar3a, sapheda phUlakI sahadevI, sapheda tulasI pratyeka 16 tolA le durakucAkara durakuTa kiye hue athaanimaaNdyaadhikaarH| milAveM 2000 DAlakara eka droNa (12 se0 64 tolA - - davadvaiguNyAt 25 sera 9 cha03 to0) jalameM pakAnA cAhiye / / caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara tIkSNa lauhabhasma 2 // sera, . cikitsaavicaarH| ghI 32 tolA, soMTha, kAlI mirca, choTI pIpala, triphalA, samasya rakSaNaM kArya viSame vaatnigrhH| cItakI jar3a, seMdhAnamaka, vir3alavaNa, khArI namaka, kAlA namaka, tIkSNe pittapratIkAro mande zleSmavizodhanam // 1 // bAyaviDaMga-pratyeka cAra cAra tolA vidhAyarA 16 tolA, musalI16 samAgnikI rakSA karanI cAhiye, viSamAgnimeM vAtanAzaka, tolA, jamIkanda 32 tolA le sabakA mahIna cUrNa chor3akara tIkSNAgnimeM pittanAzaka aura mandAgnimeM kaphazodhaka cikitsA pakAnA cAhiye / taiyAra ho jAnepara utAra ThaNDAkara madhu 32 karanI cAhiye // 1 // tolA chor3akara rakhanA cAhiye / ise prAtaH kAla tathA bhojanake samaya balAnusAra 2 mAzese 1 tolA taka sevana karanA caahiye| hiMgvaSTakaM cUrNam / yaha arza, grahaNIdoSa, pANDuroga, arocaka, krimiroga, gulma, trikaTukamajamodA saindhavaM jIrake dve patharI, prameha tathA zulako zIghra hI naSTa karatA hai / vIryako ___samadharaNadhRtAnAmaSTamo higubhaagH| prathamakavalabhuktaM sarpiSA cUrNameta1 bhallAtaka zuddha kara chor3anA caahiye| usakI zodhana vidhi| janayati jaTharAgniM vAtarogAMzca hanyAt // 2 // AyurvedavijJAnameM nimna likhita hai:-" bhallAtakAni pakkAni samAnIya kSipejjale / majjanti yAni tatraiva zuddhayarthaM tAni 1 rasasindUranirmANavidhiH-" palamAtraM rasaM zuddhaM tAvanmAnaM yojayet // iSTikAcUrNanikaSarmardanAnimalaM bhavet / arthAt bhallAtaka tu gandhakam / vidhivatkaJjalIM kRtvA nygrodhaakurvaaribhiH|| prathama jalameM chor3anA caahiye| jo jalameM DUba jAveM, unheM bhAvanAtritayaM dattvA sthAlImadhye nidhApayet / viracya kavacIyantraM nikAlakara ITake cUreke sAtha ragar3avAnA cAhiye / para hAthase na vAlukAbhiH prapUrayet // dadyAttadanu mandAgni bhiSagyAmacatuSTayam / ragar3akara kisI pAtra dvArA ragar3anA adhika uttama hai| jAyate rasasinduraM taruNAdityasanibham // " Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) soMTha, mirca, pIpala, arjamodA, saMdhAnamaka, sapheda jIrA, syAha jIrA aura bhUnI hIMga - saba mamAna bhAga le kUTa kapar3achAna kara cUrNa banA lenA cAhiye / bhojanake samaya prathama prAsameM ghIke sAtha khAnese yaha cUrNa abhiko dIpta tathA vAtarogoM ko naSTa ratA hai // 2 // agnidIpakAH sAmAnyAH yogAH / samayavazuka mahauSadhacUrNa lIDhaM ghRtena gosarge / kurute kSudhAM sukhodakapItaM sadyo mahauSadhaM vaikam // 3 // annamaNDaM pibeduSNaM hiGgu sauvarcalAnvitam / viSamo'pi samastena mando dIpyeta pAvakaH // 4 // prAtaHkAla ke sAtha samAna bhAga yavAkhAra aura soMThakA cUrNa cATane se athavA kevala soMThakA cUrNa cATanese athavA kevala soMThakA cUrNa garama jalake sAtha pInase ani dIpta hotA hai / bhAtakA mAMDa garama garama bhUnI hIMga va kAlA namakakA cUrNa chor3akara pInA cAhiye / isase viSamAmi sama aura mandAgni dIpta hotI hai // 3 // 4 // maNDaguNAH / kSudbodhano vastivizodhanazca prANapradaH zoNitavardhanazca / cakradattaH / jvarApahArI kaphapittahantA vAyuM jayedaSTaguNo hi maNDaH // 5 // mA~ meM ATha guNa hote haiM / yaha (1) bhUkhako bar3hAtA, (2) mUtrAzaya ko zuddha karatA, ( 3 ) bala tathA raktako bar3hAtA, jvara (4) tathA kapha, pitta, vAyu tInoMko (5-8) naSTa karatA hai // 5 // atyagnicikitsA | [ agnimAMdyA muhurmuhurajIrNe'pi bhojyamasyopakalpayet / nirindhano'ntaraM labdhvA yathenaM na nipAtayet // 8 // strI ke dUdha ke sAtha gUlarakI chAlakA cUrNa athavA isIse siddha kI huI khIra atyagnizAntike liye khAnA cAhiye / jo dravya guru, medhya, kaphako bar3hAnevAle hote haiM, ve saba atyanivAloMke liye hitakara haiM, tathA dinameM bhojana kara sonA bhI hitakara hai| ajIrNa meM bhI ise bAra bAra bhojana karAnA cAhiye / jisase ki ani avakAza pAkara ise naSTa na kara de // 6-8 // vizvAdikAthaH / nArIkSIreNa saMyuktA pibedaudumbarIM tvacam | AbhyAM vA pAyasaM siddhaM pibedatyanizAntaye // 6 // yatkiJcid guru medhyaM ca zleSmakAri ca bheSajam / sarvaM tadatyagnihitaM bhuktvA prasvapanaM divA // 7 // vizvAbhayAguDUcInAM kaSAyeNa SaDUSaNam / pibecchleSmaNi mande'gnau tvakpatrasurabhIkRtam // 9 // paJcakolaM samaricaM SaDUSaNamudAhRtam / soMTha, bar3I harrakA chilkA tathA gurvake kAr3hemeM SaDUSaNaka cUrNa va dAlacInI, tejapAtakA cUrNa chor3a panise kaphakA nAza tathA agni dIpta hotI hai / kAlI mirca ke sahita paJcakola ( pippalI, pippalImUla, cavya, citraka, soMTha ) ko ' SaDUSaNa kahA jAtA hai // 9 // - " afrate yogAH / harItakI bhakSyamANA nAgareNa guDena vA / saindhavopahitA vApi sAtatyenAgnidIpanI 10 sindhUtthapathyamagadhodbhavavahnicUrNa muSNAmbunA pibati yaH khalu naSTavahniH / tasyAmiSeNa saghRtena yutaM navAnnaM bhasmIbhavatyazitamAtramiha kSaNena // 11 // sindhUtthahiGgutriphalAyamAnI vyoSerguDAMzairguDikAnprakuryAt / tairbhakSitaistRptimanApnuvannA bhuJjIta mandAgnirapi prabhUtam // 12 // viDaMgabhallAtakacitrakAmRtAH sanAgarAstulyaguDena sarpiSA / bhajanti ye mandahutAzanA narA 1 yahAM para aMtaHparimArjana honese "ajamoda" zabdase ajavAina hI lenA cAhiye / aisA hI samagra khAneke prayogoM meM lenA cAhiye / kevala lagAneke liye ajamoda lenA cAhiye / isa prayoga meM hiMguke viSaya meM bhI bar3I zaGkAye haiM / kucha logoM kA kathana hai ki eka bhAgase aSTamAMza hiMgu / kucha logoM kA kathana hai| ki, sAtoMse aSTamAMza / para mere bicArase " aSTama" zabda vibandheSu ca nityamadyAt // 14 // pUraNArthaka pratyayase niSpanna hone ke kAraNa " sapta bhAgAH pUrvamuktA bhojanApre hitaM hRdyaM dIpanaM lavaNArdrakam / aSTamo hiMgubhAgaH " isa siddhAntase hIMga barAbara hI chor3anA bar3I harrakA cUrNa sarvadA soMTha athavA gur3a athavA seMdhAnama cAhiye / isakI mAtrA 1 // mAzese 3 mAze taka denA cAhiye | | | kake sAtha khAnese abhiko dIpta karatA hai| jo mandAbhipIr3ita bhavanti te vADava tulyavahnayaH // 13 // guDena zuNThImathavopakulyAM pathyAM tRtIyAmatha dADimaM vA / varNeSu gudAmayeSu Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAra: ] bhASATIkopetaH / manuSya seMdhA namaka, harra, choTI pIpala, cItakI jar3akA cUrNa garama jalake sAtha sevana karatA hai, vaha mAMsa tathA ghRtase yukta navAna bhI zIghra hI hajama kara jAtA hai / seMdhA namaka, bhUnI hIMga, AmalA, harra, baher3A, ajavAina, soMTha, mirca, choTI pIpala pratyeka samAna bhAga, sabase dviguNa gur3a milAkara 1 mAkI golI banA lenI cAhiye / inake khAnese manuSya bhojanase tRpta nahIM hotA aura mandAgnivAlA bhI bahuta khA jAtA hai / vAyaviDaMga, zuddha bhallAtaka, cItakI jar3a, gurca aura soMTha savakA mahIna cUrNa vanA sabake samAna gur3a tathA ghI milAkara jo mandAnivAle sevana karate haiM, ve vADavAnike samAna dIptAgni ho ' haiN| gur3ake sAtha soMTha athavA choTI pIpala athavA harra athavA anAra dAnAkA cUrNa-AmAjIrNa, arza, tathA malakI bara meM nitya sevana karanA cAhiye / bhojanake pahile namaka aura adarakha khAnA sadA hitakara hotA hai // 10-14 ||kpitthaadikhddH / kapitthabilvacAMgerI maricAjAjicitrakaiH // 15 // kaphavAtaharo grAhI khaDo dIpanapAcanaH / kaithAkA gUdA, belagirI, amaloniyA, kAlI mirca, sapheda cItakI jar3a inase banAyI caTanI kaphavAtanAzaka, grAhI jIrA, tathA dIpana pAcana hotI hai // 15 // - zArdUlakAJjikaH / pippalI zRMgaveraM ca devadAru sacitrakam // 16 // cavikAM bilvapezIM cAjamodAM ca harItakIm / mahauSadhaM yamAnIM ca dhAnyakaM maricaM tathA // 17 // jIrakaM cApi hiMguM ca kAJjikaM sAdhayedbhiSak / eSa zArdUlako nAma kAJjiko'gnibalapradaH // 18 // siddhArthatailasaMbhRSTo daza rogAnvyapohati / kAsaM zvAsamatIsAraM pANDurogaM sakAmalam // 19 // 1 uparokta saindhavAdi tathA viDaMgAdimeM gur3ake sambandhameM sandeha haiM | saindhavAdimeM gur3AMza pada hai, ataH siddha huA ki gur3akA yogya aMza arthAt dviguNa denA cAhiye / yaduktam" cUrNe guDasamo deyo modake dviguNo guDaH / " parantu zivadAsajIkA mata hai ki, gur3a zleSmAdhika agnimAndyameM adhika denA ucita nahIM, ataH eka dravyake samAna hI chor3anA cAhiye tathA viDaMgAdi lehameM ' tulyaguDena sarpiSA' kA vizeSaNa kara samasta cUrNake samAna bhAga gur3a aura utanA hI ghI milAnA cAhiye / yahI nAgArjunakA bhI mata hai / yathA " saMcUrNitA guDUcI viDaMgabhallAtakanAgarahutAzAH / jvalayanti jaTharavahiM samena guDasarpiSA lIDhAH // " / ( 59 ) AmaM ca gulmazUlaM ca vAtagulmaM savedanam / zazviyathuM caiva bhukte pIte ca sAtmyataH // 20 // kSIrapAkavidhAnena kAJjikasyApi sAdhanam / pIpala choTI, adarakha, devadAru, cItakI jar3a, cavya, belakA gUdA, ajamoda, bar3I harrakA chilakA, soMTha, ajavAina, dhaniyAM, kAlI mirca, sapheda jIrA, bhUnI hIMga - saba cIjeM samAna bhAga le aSTaguNa jalameM miTTI ke bartanameM 7 dinataka bandakara rakhanA cAhiye, phira isameM kar3ave tailakA chauke lagAnA cAhiye / yaha zArdUlakAJjika' pInese abhi tathA balako bar3hAtA, kAsa, zvAsa, atIsAra, pANDuroga, kAmalA, AmadoSa, gulma, zUla, tathA pIr3A yukta vAtagulma, arza, sUjanako naSTa karatA hai / ise bhojanake anantara jitanI ruci ho, utanA pInA cAhiye / kSIrapAka vidhAnase ( arthAt dravyase aSTaguNa jala chor3akara ) kAjI siddha karanA cAhiye // 16-20 // agnimukhacUrNam / hiGgubhAgo bhavedeko vacA ca dviguNA bhavet // 21 pippalI triguNA caiva zRMgaveraM caturguNam / mAnikA pacaguNA SaDguNA ca harItakI // 22 // citrakaM saptaguNitaM kuSThaM cASTaguNaM bhavet / etadvAtaharaM cUrNa pItamAtraM prasannayA / / 23 / / pibedanA mastunA vA surayA koSNavAriNA / sodAvartamajIrNa ca plIhAnamudaraM tathA // 24 // aMgAni yasya zIryante viSaM vA yena bhakSitam / arzoharaM dIpanaM ca zleSmaghnaM gulmanAzanam // 25 // kAsaM zvAsaM nihantyAzu tathaiva yakSmanAzanam / cUrNamabhimukhaM nAma na kacitpratihanyate // 26 // bhunI hIMga 1 bhAga, dUdhiyA vaca 2 bhAga, choTI pIpala 3 bhAga, sauMTha 4 bhAga, ajavAina 5 bhAga, bar3I harrakA chilkA 6 bhAga, cItakI jar3a 7 bhAga, kUTa 8 bhAga sabako kUTa kapar3a chAna karanA caahiye| yaha cUrNa zarAbake sAtha sevana karanese zIghra hI vAyuko naSTa karatA hai / ise dahI, dahIke tor3a, zarAba yA garama jalake sAtha pInA cAhiye / yaha udAvarta, ajIrNa, plIhA, udararogako naSTa karatA hai| jisake aMga gala rahe hoM, yA jisane viSa khA liyA hai, usake liye bhI yaha lAbhadAyaka hai / arza, gulma, kAsa, zvAsa tathA yakSmA aura kaphako yaha cUrNa naSTa karatA tathA agniko dIpta karatA hai / yaha ' abhimukha ' namaka cUrNa kabhI vyartha nahIM hotA / arthAt mandAgnijanya sabhI rogoMko naSTa karatA hai // 21-26 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) cakradattaH / pAnIyabhakta guTikA | so'rdhabhAgikastulyA viDaMgamaricAbhrakAH / bhaktodakena saMma kuryAd guJjAsamAM guTIm ||27|| bhaktodakAnupAne kA sevyA vahnipradIpanI / vAryannabhojanaM cAtra prayoge sAtmyamiSyate // 28 // rasasindUra AdhA bhAga, vAyaviDaMga, kAlI mirca, abhraka bhasma pratyeka eka eka bhAga saba ghoTakara cAbalake mAMr3ameM golI 1 rattIkI mAtrA se banAnA cAhiye / aura cAvalake mAMr3ake hI sAtha eka eka golI prAtaH sAyaM khAnA cAhiye / tathA jala cAva lakA bhAta hI pathya lenA cAhiye // 27 // 28 // bRhadagnimukhacUrNam / kSArau citraka karaJjalavaNAni ca / sUkSmailApatrakaM bhAMga krimighnaM hiMgu pauSkaram // 29 // zaTI dArvI trivRnmustaM vacA sendrayavA tathA / dhAtrIjIrakavRkSAmlaM zreyasI copakuJcikA // 30 // amlavetasamamlIkA yamAnI suradAru ca / abhayAtiviSA zyAmA habuSAragvadhaM samam // 31 // tilamuSkakaziNAM kokilAkSapalAzayoH / kSArANi lohakiTTe ca taptaM gomUtrasecitam // 32 // samabhAgAni sarvANi sUkSmacUrNAni kArayet / mAtuluMgarasenaiva bhAvayecc, dinatrayam // 63 // dinatrayaM ca zuktena cArdrakasvarasena ca / atyanikArakaM cUrNa pradIptAgnisamaprabham // 34 // upayukta vidhAnena nAzayatyacirAdgadAn / ajIrNakamatho gulmAnplIhAnaM gudjAni ca // 35 // udarANyantravRddhiM cApyaSThIlAM vAtazoNitam / praNudatyulbaNAnrogAnnaSTaM vahniM ca dIpayet // 36 // samastavyaJjanopetaM bhaktaM dattvA subhAjane / dApayedasya cUrNasya biDAlapadamAtrakam // 37 // godohamAtrAttatsarva dravIbhavati soSmakam / yavAkhAra, sastIkhAra, cItakI jar3a, pAr3ha, kaJjA, pAMcoM choTI ilAyacI, tejapAta, bhAraGgI, vAyaviDaMga, bhunI namaka, hIMga, pohakaramUla, kacUra, dArUhaldI, nisotha, nAgaramothA, mIThA vaca, indrayava, AmalA, sapheda jIrA, kokama athavA jambIrI nImbU, gajapIpala, kalauMjI, Amlaveta, imalI, ajavAina, 1 yahAMpara kucha loga "rasa" zabdase zuddha pArada hI lete haiM aura akele pAradakA prayoga na honeke kAraNa samAna bhAga kabhI milA jI kara chor3ate haiM // [ agnimAMdyA devadAru, bar3I harrakA chilkA, atIsa, kAlA nisotha, hAUvera, | amalatAsakA gUdA - saba samAna bhAga tathA tila, mokhA, sahijana, tAlamakhAnA tathA DhAka sabake kSAra tathA tapA tapA kara gomUtrameM bujhAyA huA maNDUra, saba samAna bhAga lekara mahIna cUrNa karanA cAhiye / phira bijaure nimbU ke rasase hI tIna dina bhAvanA denI cAhiye / phira tIna dina, sirakese tathA 3 dina adarakha ke rasase bhAvanA denI cAhiye / yaha cUrNa agniko atyanta dIpta karatA tathA niyamase sevana karanese zIghra hI ajIrNa, gulma, plIhA, arza, udararoga, antravRddhi, aSTIlA, vAtaraktako naSTa karatA tathA manda agniko dIpta karatA hai / haratarahake bhojana banAkara thAlI meM rakhiye aura yaha cUrNa 1 tolA usImeM milA dIjiye, to jitanI derameM gAya duhI jAtI hai, utanI hI dera meM saba anna garama hokara pighala jAyagA // 29-37 // bhAskaralavaNam / pippalIpippalImUlaM dhAnyakaM kRSNajIrakam // 38 // saindhavaM ca biDaM caiva patraM tAlIzakezaram / eSAM dvipalikAbhAgAnpaJca sauvarcalasya ca // 39 // maricAjAjizuNThInAmekaikasya palaM palam / gele cArdhabhAge ca sAmudrAtkuDavadvayam // 40 // dADimAtkuDavaM caiva dve cAmlavetasAt / etaccUrNIkRtaM lakSNaM gandhADhyamamRtopamam // 41 // lavaNaM bhAskaraM nAma bhAskareNa vinirmitam / jagatastu hitArthAya vAtazleSmAmayApaham // 42 // vAtagulmaM nihantyetadvAtazUlAni yAni ca / takramastusurAsIdhuzuktakAjikayojitam // 43 // jAMgalAnAM tu mAMsena raseSu vividheSu ca / mandAgneraznataH zakto bhavedAveva pAvakaH // 44 // arzAsi grahaNIdoSakuSThAmayabhagandarAn / hRdrogamA madoSAMzca vividhAnudara sthitAn // 45 // plIhAnamazmarI caiva zvAsakAsodarakrimIn // 45 // vizeSataH zarkarAdInrogAnnAnAvidhAMstathA // 46 // pANDurogAMzca vividhAnnAzayatyazaniryathA / choTI pIpala, piparAmUla, dhaniyAM, kAlA jIrA, seMdhAnamaka, vir3anamaka, tejapAtra, tAlIzapatra, nAgakezara pratyeka 8 tolA, kAlA namaka 20 tolA, kAlI mirca, sapheda jIrA, soMTha pratyeka 4 tolA, dAlacInI, choTI ilAyacI pratyeka 2 do tolA, sAmudra namaka 32 tolA, anAradAnA 16 tolA, amlaveta 8 tolA - sabako kUTakara kapar3achAna cUrNa karanA cAhiye / yaha ' bhAskaralavaNa ' bhagavAn bhAskarane saMsArake kalyANArtha banAyA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| thA / yaha uttama gandhayukta tathA amRtatulya guNadAyaka hai / isakA| paJcakola tathA yavAkhAra pratyeka 4 tolA kA kalka tathA prayoga maTThA, dahIkA toDa, sIdhu,zarAba,sirakA, kAjI, jAMgala kalkase caturguNa ghRta aura ghatase caturguNa dahIkA tor3a milAkara prANiyoMke mAMsarasa yA anya rasoMke sAtha karanA cAhiye / isase | pakAnA caahiye| yaha ghata mandAgni tathA kapha, gulmako naSTa mandAgnei zIghra hI dIpta hotI hai / yaha cUrNa vAtagulma tathA karatA hai // 53 // vAtazUla, arza, grahaNI, kuSTha, bhagandara, hRdroga, AmadoSa, plIhA, azmarI, zvAsa, kAsa, udararoga, krimirAga, zarkarA tathA bRhadagnivRtam / pAMDurogako isa prakAra naSTa karatA hai jaise vajra anya padArthoMko bhallAtakasahasrArdha jaladroNe vipAcayet / / naSTa karadetA hai * // 38-46 // aSTabhAgAvazeSaM ca kaSAyamavatArayet // 54 // agnighRtam / ghRtaprasthaM samAdAya kalkAnImAni dApayet / pippalI pippalImUlaM citrako hstipipplii||47|| jyUSaNaM pippalImUlaM citrako hastipippalI // 55 // hiGgu cavyAjamodA ca paJcaiva lavaNAni ca / hiMgu cavyAjamodA ca paJcaiva lavaNAni ca / dvau kSArI hapuSA caiva dadyAdardhapalonmitAn // 48 // dvI kSArau hapuSA caiva dadyAdardhapalonmitAn // 56 // dadhikAjikazuktAni srehamAtrAsamAni c| dadhikAjikazuktAni snehamAtrAsamAni ca / ArdrakasvarasaprasthaM ghRtaprasthaM vipAcayet / / 49 // AIkasvarasaM caiva saubhAjanarasaM tathA // 57 / / latsarvamekataH kRtvA zanairmRdvagninA pacet / etadanighataM nAma mandAgnInAM prazasyate etadanighRtaM nAma mandAgnInAM prazasyate // 58 // arzasAM nAzanaM zreSThaM tathA gulmAdarApaham // 50 // arzasAM nAzanaM zreSTha mUDhavAtAnulomanam / prandhyarbudApacIkAsakaphamedo'nilAnapi / kaphavAtodbhave gulme zlIpade ca dakodare // 59 // nAzayed grahaNIdoSa zvayadhuM sabhagandaram // 51 // zothaM pANDvAmayaM kAsaM grahaNIM zvAsameva c| ye ca bastigatA rogA ye ca kukssismaashritaaH| / sarvAstAnnAzayatyAzu sUryastama ivoditaH // 52 // etAnvinAzayatyAzu sUryastama ivoditaH // 69 // choTI pIpala, piparAmUla, cItakI jar3a, gajapIpala, hIMga, bhilAvAM 500 durukuTa kara eka droNa jalameM pakAnA caahiye| cavya, ajamoda, pAMcoM namaka, yavAkhAra, sajjIkhAra, tathA | aSTamAMza zeSa rahanepara utArakara chAna lenA cAhiye, phira isameM hAUvera pratyeka 2 tolAkA kalka, dahI kAjI, sirakA tathA| trikaTu, piparAmUla, cItakI jar3a, gajapIpala, hIMga, cavya, adarakhakA rasa pratyeka 1'prastha aura ghI eka prastha chor3akara ajamoda, pAMcoM namaka, yavAkhAra, sajjIkhAra, hAUvera pratyeka pakAnA cAhiye, yaha ghata mandAgnivAloMke liye hitakara hotA hai| 2 tolAkA kalka ghRta 64 tolA, dahI, kAjI, sirakA, tathA arza. gulma, udara, granthi, arbuda, apacI, kAsa, kapha, adarakhakA rasa, sahijanakA rasa pratyeka ghRtake samAna milAkara meda, vAtaroga, grahaNIdoSa, sUjana, bhagandara Adi rogoMko | mandAgnise pakAnA cAhiye / yaha ghRta, arza, kaphavAtotpanna gulma, isa prakAra naSTa karatA hai jaise sUryodayase andhakAra naSTa ho | zlIpada, jalodara, sUjana, pANDuroga, kAsa, grahaNI tathA zvAsako AtA hai // 47-52 // naSTa karatA tathA vAyukA anulomana isa prakAra karatA hai jaise sUrya andhakArako naSTa karatA hai // 54-60 // mastuSaTpalakaM ghRtam / palikaiHpaJcakolestu ghRtaM mastu caturguNam / kssaarguddH| sakSAraiH siddhamalpAni kaphagulmaM vinAzayet // 53 | dve paJcamUle triphalAmarkamUlaM zatAvarIm / dantI citrakamAsphotAM rAstrAM pAThAM sudhAM zaTIm61, * kucha pustakoMmeM "vaDavAmukha cUrNa'" mastuSaTpalakaghRtake ana pRthagdazapalAnbhAgAndagdhvA bhasma samAvapet / ntara hai / para vaha ghRtake prakaraNameM rakhanA ucita nahIM pratIta hotaa|| ataH yahIpara likhatA hUM-"pathyAnAgarakRSNAkarajAbalvAnAbhaH viHsaptakRtvastadsma jaladroNena gAlayet // 62 // sitAtulyaiH / vaDavAmukhaM vijayate gurutaramapi bhojanaM cUrNam // " tasaM sAdhayedagnau caturbhAgAvazeSitam / arthAt harI, soMTha, choTI pIpala, kajA, belakA gUdA, cItakI tato guDatulAM dattvA sAdhayenmRdunAgninA // 63 // jar3a pratyeka samAna bhAga le cUNa kara cUrNake samAna mizrI milA siddhaM guDaM tu vijJAya cUrNAnImAni dApayet / denA cAhiye / yaha cUNa gurutara bhojanakA bhI pacA detA hai| vRzcikAlI dvikAkolyo yavakSAraM smaavpet||64|| isakA -- vaDavAmukha ' nAma hai| mAtrA 2 mAzasa 4 mAze tk|| ete paMcapalA bhAgAH pRthak paMca palAni ca / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) ckrdttH| [agnimAMdyA wwwww w harItakI trikaTukaM sarjikAM citrakaM vacAm // 65 // baca aura lavaNakA cUrNa garamaH jalameM milA pIkara vamana hiMgvamlavetasAbhyAM ca dve pale tatra dApayet / karanese AmAjIrNa naSTa hotA hai // akSapramANAM guTikAM kRtvA khAdedyathAbalam // 66 // vidgdhaajiirnncikitsaa| ajIrNa jarayatyeSArjINe sandIpayatyapi / bhuktaM bhuktaM ca jIryeta pANDutvamapakarSati // 67 / / annaM vidagdhaM hi narasya zIghra plIhArzaHzvayadhuM caiva zleSmakAsamarocakam / / zItAmbunA vai paripAkamoti / mandAgniviSamAgnInAM kaphe kaNThorasi sthite // 68 // taddhayasya zaityena nihanti pittakuSThAni ca pramehAMzca gulmaM cAzu niyacchati / / mAkledibhAvAcca nayatyadhastAt // 71 // khyAtaH kSAraguDo hyeSa rogayukta prayojayet // 69 // | vidahyate yasya tu bhuktamAtraM dahyeta hRtkoSThagalaM ca yasya / sarivana, piThivana, bar3I kaTerI, choTI kaTerI, gokharU, belakA | drAkSAsitAmAkSikasaMprayuktAM gUdA, sonApAThA, khambhArakI chAla, pAr3hala, araNI, AmalA, harra, lIDhvAbhayAM vai sa sukhaM labheta // 72 // baher3A, AkakI jar3a, zatAvarI, dantI, cItakI jar3a, oNsphotA, harItakI dhAnyatuSodasiddhA rAsana, pADhI, thUhara, kacUra pratyeka 40 tolA jalAkara bhasma kara lenA cAhiye / isa bhasmako eka droNa jalameM 21 sapippalI saindhavahiMguyuktA / bAra chAnanA caahiye| phira isa jalako agnipara pakAnA cAhiye, sodvAradhUmaM bhRzamapyajIrNa caturthIza zeSa rahanepara gur3a 5 sera chor3akara manda AMcase vijitya sadyo janayetkSudhAM ca // 73 // pakAnA cAhiye / pAka taiyAra ho jAnepara vichuA, kAkolI, manuSyakA vidagdha anna ThaNDe jalake pInese paca jAtA hai| kSArakAkAlA, yavAkhAra, bar3A harakA chilkA, sAla, maca, ThaNDA jala ThaNDe honese pittako zAnta karatA tathA gIlA pIpala, sajjIkhAra, cItakI jar3a, vaca-pratyaka 20 tAlA, honese nIceko le jAtA hai| jisake bhojana karate hI anna bhunI hIMga tathA amlaveta pratyeka 4 tolA sabakA kapar3achAna | |vidagdha ho jAtA hai, hRdaya, koSTha aura galemeM jalana hotI hai, kiyA huA cUrNa chor3akara 1 tolAkI mAtrAse golI banA| | vaha munakkA, mizrI aura bar3I harrakA cUrNa zahatase cATakara lenA caahiye| yaha golI balAnusAra sevana karanese ajIrNako], sukhI hotA hai / isI prakAra kAjImeM pakAI harrakA cUrNa, naSTa karatI, agniko dIpta karatI, bhojanako pacAtI tathA choTI pIpala, seMdhAnamaka aura bhunI hIMgakA cUrNa milAkara pANDurogako naSTa karatI hai / tathA plIhA, aze, sUjana, kapha- phAkanese sadhUma DakAra aura ajIrNako naSTa kara zIghra hI janya kAsa tathA aruci, kuSTha, prameha tathA gulmako zIghra hI| bhUkhako utpanna karatA hai // 71-73 // naSTa karatI hai| mandAgni tathA viSamAgnivAloMko lAbha pahu~cAtI hai|| kaNTha tathA chAtIke kaphako dUra karatI hai| ise "kSAragur3a" viSTabdhAjIrNa-rasazeSAjIrNacikitsA / kahate haiM // 61-69 // viSTabdhe svedanaM pathyaM peyaM ca lavaNodakam / citrkguddH| rasazeSe divAsvapno laGghanaM vAtavarjanam / / 74 // nAsAroge vidhAtavyA yA citrakaharItakI // viSTabdhAjIrNameM peTa sekanA tathA namaka milA garama jala pInA hitakara hotA hai / rasazeSAjIrNameM dinameM sonA, laMghana aura vinA dhaatriirsNso'sminproktshcitrguddo'nidH||70 70 nirvAta sthAnameM rahanA hitakara hotA hai // 74 / / nAsArogameM jo citraka harItakI likheMge, usameM AmalekA rasa na chor3anese 'citraka guDa' taiyAra hotA hai, yaha agniko divA svpnyogaaH| dIpta karatA hai // 7 // vyAyAmapramadAdhvavAhanarataklAntAnatIsAriNaH aamaajiirnncikitsaa| zUlazvAsavatastRSAparigatAnhikkAmarutpIDitAna / vacAlavaNatoyena vAntirAme prazasyate / kSINAnkSINakaphAJchizUnmadahatAnvRddhAn rasAjorNino rAtrI jAgaritAMstathA nirazanAnkAmaMdivA svApayet 75 1 "AsphotA" viSNukAntAke nAmase hI prAsaddha dravyakA kasarata, strIgamana, mArga, tathA savArIse thake hue, atIvizeSataH mAnate haiN| para vaGgadezIya vaidya eka dUsarI latAko sAravAloM tathA zula, zvAsa, tRSA, hikkA va vAyuse pIr3ita hI mAnate haiN| puruSoMko, kSINa tathA kSINakaphavAloMko, bAlakoM, vRddhoM, rasA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (63) jIrNavAloM tathA rAtrimeM jAgaraNa karanevAloMko aura jinhoMne mardanam / bhojana nahIM kiyA, unheM dinameM yatheSTa sonA cAhiye // 75 // kuSThasaindhavayoH kalkaM cukratailasamanvitam / ajIrNasya saamaanycikitsaa| / viSUcyAM mardanaM koSNaM khallIzUlanivAraNam / / 83 // Alipya jaTharaM prAjJo hiNgutryuussnnsaindhvaiH| kUTha, seMdhAnamakakA kalka cUkA aura taila milA kucha divAsvapnaM prakurvAta sarvAjIrNaprazAntaye // 76 // garama kara mardana karanA-hAtha paira Adike zula naSTa karadhAnyanAgarasiddhaM tu toyaM dadyAvicakSaNaH / |tA hai // 83 // AmAjIrNaprazamanaM dIpanaM vastizodhanama // 77 // vmnm| pathyApippalisaMyuktaM cUrNa sauvarcalaM pibet / mastunoSNodakenAtha buddhvA doSagati bhiSak // 78 // krjnimbshikhrigudduucyrjkvtskaiH| caturvidhamajIrNa ca mandAnalamatho'rucim / / pItaH kaSAyo vamanAd ghorAM hanti viSUcikAm 84 kajA, nImakI chAla, laTajIrA, gurca, zveta tulasI kur3ekI AdhmAnaM vAtagulmaM ca zUlaM cAzu niyacchati // 79 // chAla-inakA kvAtha pIkara vamana karanese ghora viSUcikA naSTa bhavedajINe prati yasya zaMkA hotI hai // 84 // snigdhasya jntorblino'nnkaale| pUrva sazuNThImabhayAmazaMkaH / aJjanam / ___ saMprAzya bhujIta hitaM hitAzI // 8 // vyoSa karaJjasya phalaM haridrAM kiJcidAmena mandAgnirabhayAguDanAgaram / mUlaM samAvApya ca mAtuluMgyAH / jagdhvA takreNa mujIta yuktanAnaM SaDUSaNaiH 81 chAyAvizuSkA guDikAH kRtAstA bhunI hIMga, soMTha, mirca, pIpala, seMdhAnamaka saba garama jalameM| hanyurviSUcI nayanAJjanena // 85 // mahIna pIsa peTapara lepa kara dinameM sonese samasta ajIrNa trikaTu, kajA, haldI, bijaure nimbUkI jar3a saba samabhAga zAnta hote haiM / tathA dhaniyAM aura soMThakA kvAtha AmAjIrNako la, |le kUTa chAna jalameM ghoTa golI banAkara chAyAmeM sukhA lenI caahiye| ye goliyAM AMkhameM lagAnese vicikAse utpanna behozAnta karatA, agni ko dIpta karatA tathA mUtrAzayako| zaddha karatA hai| harra va choTI pIpalakA cUrNa kAlA namaka zIko naSTa karatI haiM // 85 // milAkara dahaki tor3a athavA garama jalake sAtha jaisA Ava aparamaJjanam / zyaka ho, pIve / isase ajIrNa, mandAgni, aruci, peTakI| guDapuSpasArazikharigur3agur3AhaTa tathA bAtagulma zIghra dUra hote haiM / yadi snigdha tnnddulgirikrnnikaahridraabhiH| tathA balabAn manuSyako bhojanake samaya ajIrNakI zaMkA | ho, to pahile soMTha aura harrake cUrNako khAkara hitakAraka aJjanaguTikA vilayati halkA pathya leve / yadi Amake kAraNa kucha Amimanda vicikAM trikaTukasanAthA / / 86 // ho. to harra, guDa, aura soMThako khAkara SaDUSaNa (pippalI| | guDa, madhu, apAmArgake cAvala, zvetapuSpA-viSNukAntA,haldI gur3a, madhu, pippalImala cavya citraka soMTha kAlImi ta thA trikaTu milAkara banAyI gayI golI netrameM lagAnese viSaci. sAtha bhAta khAve // 76-81 // kAko naSTa karatI hai // 86 // vissuucikaacikitsaa| utanaM tailamardana vaa| vicikAyAM vamitaM virikta tvapatrarAsnAguruzikuSThasulaMdhitaM vA manujaM viditvA / ramlena piSTaiH svcaashtaaH| peyAdibhirdIpanapAcanaizca udvartanaM khalliviSUcikAnaM tailaM vipakkaM ca tadarthakAri // 87 // samyakkSudhAtai samupakrameta // 82 // dAlacInI, tejapAta, rAsana, agara, kUTha, sahijanekI chAla, haijemeM vamana, virecana tathA laMghana ho jAneke anantara jaba vaca, sauMpha sabako mahIna pIsa kAjImeM milAkara ubaTana lagA. khUba bhUkha lage, to dIpana pAcana auSadhiyoMse siddha peyA vilepI nese khallIyukta viSUcikA naSTa hotI hai / tathA inhIM cIjoMse Adi denA cAhiye // 2 // | siddha taila bhI yahI guNa karatA hai // 87 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [krimirogA- - - updrvcikitsaa| pAribhadrArkapatrotthaM rasaM kSaudrayutaM pibet / kebukasya rasaM vApi pattUrasyAtha vA rasam / pipAsAyAmanUtleze lavaMgasyAmbu zasyate / / lihyAtkSaudreNa vaiDaMga cUrNa krimivinAzanam // 2 // jAtIphalasya vA zItaM zRtaM bhadraghanasya vA // 88 // viSUcyAmativRddhAyAM pAyaryordAhaH prshsyte| | nIma tathA Akake pattoMkA rasa zahadake sAtha athavA vamanaM tvalase pUrva lavaNenoSNavAriNA // 89 // kebuka athavA jalapippalI (yA pItacandana ) kA rasa athavA svedo vartilaMghanaM ca kramazcAto'gnivardhanaH bAyaviDaMgakA cUrNa zahadake sAtha cATanese krimi naSTa hote haiN||2|| sarak cAnaddhamudaramamlapiSTaiH pralepayet / mustAdikAthaH / daaruhemvtiikusstthshtaabaahiNgusaindhvaiH||90 // takreNa yuktaM yavacUrNamuSNaM mustAkhuparNIphaladAruzigrusakSAramAti jaThera nihanyAt / __ kAthaH skRssnnaakrimishtruklkH| svedo ghaTairvA bahubASpapUNe mArgadvayenApi cirapravRttAn ruSNaistathAnyairapi pANitApaiH // 91 // krimInihanti krimijAMzca rogAn // 3 // yadi micalAhaTa aura pyAsa adhika ho, to lavaMgakA jala | nAgaramothA, mUsAkAnI, mainaphala, devadAru, sahijanake athavA jAyaphalakA jala athavA nAgaramothAkA jala pInA | bIjakA kAtha, choTI pIpala tathA bAyaviDaMgakA cUrNa chor3akara "pInese donoM mAgoMse adhika samayase Ate hae krimiyoM tathA cAhiye / bahuta bar3hI viSUcikAmeM eDiyoMko dAga denA caahiye| pAna alasaka (jisameM na vamana ho na dasta) meM pahile namaka mile kAr3Ase utpanna honevAle rogoMko naSTa karatA hai||3|| garama jalase vamana karAnA cAhiye / phira svedana, phalavartidhAraNa pissttkpuupikaayogH| aura laMghana karAkara agnivarddhaka upAya karane cAhiye / yadi peTameM pIr3A tathA aphArA ho, to devadAru, vaca, kUTa, sauMpha, hIMga, AkhuparNIdalaiH piSTaiH piSTakena cA pUpikAm / seMndhAnamakako kAjImeM pIsakara peTapara lepa karanA cAhiye / jagdhvA sauvIrakaM cAnu pibekrimiharaM param // 4 // maTheke sAtha yavacUrNa va yavAkhAra garama kara lepa karanese udarakI | | masokAnIke pattoMko pIsa ATemeM milAkara pUr3I banAnI pIDAko naSTa karatA hai| tathA bhApase bhare ghaTase svedana | svadana | caahiye| ina pUr3iyoMko khAkara Uparase kAjI pInese krIr3e naSTa karanA athavA hAtha Adi garamakara sakanese udarazUla naSTa hote haiM / hotA hai||88-91|| tIbrArtirapi nAjIrNI pibecchUlannamaSidham / plaashbiijyogH| doSAcchanno'nalo nAlaM paktuM dossossdhaashnm||92|| palAzabIjasvarasaM pibedA kSaudrasaMyutam / ajIrNI tIvra pIr3A honepara bhI zUlagna auSadha na khAve, pibettadvIjakalkaM vA takreNa kriminAzanam // 5 // kyoMki Amase DhakA agni doSa auSadha aura bhojanako nahIM DhAkake bIjoMkA svarasa zahadake sAtha athavA unhIMkA kalka pakA sakatA // 92 // maTheke sAtha pAnase krimiroga naSTa hotA haiM // 5 // ityagnimAnyAdhikAraH samAptaH / surasAdigaNakAthaH viDaMgAdicUrNaM ca / atha krimirogaadhikaarH| surasAdigaNaM vApi sarvathaivopayojayet / viDaMgasaindhavakSArakAmpillakaharItakIH // 6 // pibettaRNa sapiSTAH sarvAkriminivRttaye / pArasIkayavAnikAcUrNam / 1 yahAM mUsAkAnIke pattoMke 3 bhAga aura piSTaka ( yavakA pArasIkayavAnikA pItA paryuSitavAriNA praatH| ATA): bhAga lenA zivadAsajIne suzrutake TIkAkArakA mata guDapUrvA krimijAtaM kASThagataM pAtayatyAzu // 1 // | dikhalAte hue likhA hai / nizcalake matase piSTakase cAvalakI prathama guDa khAkara Uparase khurAsAnI ajavAina bAsI pAnIke pihI honA cAhiye / para kriminAzaka honese yavapiSTaka hI sAtha utAranese koSThagata krimisamUhako girA detI hai // 1 // zreSTha hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] surasAdigaNakI oSadhiyoMkA kAtha kalka Adi banAkara prayoga karanA cAhiye | athavA vAyabiDaMga, seMdhAnamaka, yavAkhAra, kabIlA, bar3I harekA chilakA sabakA cUrNa banAkara maTTheke sAtha pInA cAhiye / isase saba prakArake krimi naSTa hote haiM // 6 // - viDaMgAdiyavAgUH / bhASATIkopaitaH / viDaMgapippalImUla zizubhirmaricena ca // 7 // tasiddhA yavAgUH syAtkiminI sasuvarcikA / vAyaviDaMga, piparAmUla, sahijanake bIja, kAlI mircakA kalka chor3akara madre meM siddha kI gaI yavAgU, sakhAra chor3akara khAnese saba tarahake kIr3e naSTa hote haiM // 7 // bimbIghRtam / pItaM bimbIghRtaM hanti pakkAmAzayagAnkrimIn // 8 // kar3avI kundarUse siddha kiyA ghI panise pakkAzaya tathA AmAzaya meM honevAle kIr3e naSTa hote haiM // 8 // triphalAdighRtam / triphalA trivRtA dantI vacA kAmpillakaM tathA / siddhamebhirgavAM mUtre sarpiH krimivinAzanam // 9 // triphalA, nisotha, dantI, baca, kabIlA-inase siddha kiyA kIr3oM ko naSTa karatA hai / isameM ghRtase caturguNa gomUtra chor3akara pakAnA cAhiye // 9 // viDaMgaghRtam / triphalAyAstrayaH prasthA viDaMgaprastha eva ca / dvipalaM dazamUlaM ca lAbhatazca vipAcayet // pAdazeSe jaladroNe zRte sarpirvipAcayet // 10 // prasthonmitaM sindhuyutaM tatpalaM kriminAzanam // 11 // viDaMgaghRtametacca lehyaM zarkarayA saha / sarvAnkrimanpraNudati vajraM muktamivAsurAn // 12 // (44) triphalA (tInoM milakara ) 3 prastha, vAyabiDaMga 1 prastha, dazamUlakI pratyeka oSadhi 2 pala saba turakucAkara 1 droNa jalameM pakAnA cAhiye / caturthAza zeSa rahanepara 1 prastha ghRta chor3akara pakAnA cAhiye, tathA seMdhAnamakakA kalka chor3anA cAhiye / isa ghRtako zarkarAke sAtha sevana karanese saba tarahake kIr3e isa prakAra naSTa hote haiM jaise vajrase rAkSasa // 10-12 // yUkAcikitsA | rasendreNa samAyukto raso dhattUrapatrajaH / tAmbUlapatrajo vApi lepo yUkAvinAzanaH // 13 // pArada ke sAtha dhatUre ke pattekA rasa athavA pAnakA rasa lepa karanese jue~ naSTa hotI haiM // 13 // " viDaMgAditailam / viddNggndhkshil| siddhaM surabhIjalena kaTutailam / Ajanma nayati nAzaM likSAsahitAzca yUkAstu // 14 bAyabiDaMga, AmalAsAragandhaka, mainazilakA kalka tathA gomUtra chor3akara siddha kiyA gayA kaTutaila lagAnese yAvaddeha | yUkA tathA lIkheM nahI hotIM // 14 // iti krirmarogAdhikAraH samAptaH / atha pANDurogAdhikAraH / - cikitsAvicAraH / sAdhyaM tu pANDvAmayinaM samIkSya snigdhaM ghRtenordhvamadhazva zuddham / 1 zilA = manaH zilA / kucha logoMkA siddhAnta hai ki "gandhakazilA" eka hI pada hai| ataH gandhaka zilA gandhakakA tthelaa| para zilAkA manaHzilA hI artha karanA ThIka hai, kyoMki yogaratnAkarameM pAThabhedase yahI taila likhA hai / para usameM bhI manaHzilA Avazyaka hai / yathA - " saviDaMgaM ca zilayA siddhaM surabhijale ta kaTutailam / nikhilA nayati vinAzaM likSAsahitA dinairyuukaaH|| " yahAMpara yadyapi " kaTutaila-mUrchanavidhi" nahIM likhI / para vaidyaloga prAyaH mUrcchana karake hI taila-pAka karate haiM / ataH kaTutailamUrchanavidhi, likhatA hUM | vayasthA rajanI mustabilvadADimakezaraiH / kRSNajIrakahIberanAlikaiH savibhItakaiH // etaiH samAzaiH prasthe ca karSamAtraM prayojayet / aruNA dvipalaM tatra toyaM cADhakasammitam / | 1 suzrutameM isa prakAra hai- surasA (kAlI tulasI), zvetasuramA ( sapheda tulasI ), phaNijjhaka ( maruvA), arjaka ( babaI ), bhUstRNa ( chAtiyetiprasiddham / bhUstRNaM tu bhavecchannaM mAlAtRNakAma tyapi ), sugandhaka ( rauhiSa ), sumukha ( vanababaI ), kAlamAla ( ayamapi tulasIbhedaH), kAsamarda ( kasauMdI ), kSavaka ( nakachikavI), kharapuSpA ( babaIbheda ), viDaMga ( vAyaviDaMga ), kaTphala ( kaipharA ), surasI ( kapitthapatrA tulasI ), nirguNDI (sambhAlU), kulAhalondurakarNikA (kukurazuGga va mUsAkAnI) phajI ( bhAraGgI ), prAcIvala ( kAkajaMghA ), kAkamAcyaH ( makoya) kaTutailaM pacettena AmadoSaharaM param // " asyArthaH-viSamuSTikazceti ( kucilA ) " surasAdirgaNo hyeSa kaphahRtkRmi - AmalA, haldI, nAgaramothA, belakI chAla, anArakI sUdanaH / pratizyAyArucizvAsakAsanno vraNazodhanaH " // chAla, mAgakezara, kAlA jIrA sugandhavAlA, nAr3I, 9 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [pANDurogA sampAdayetkSaudraghRtapragADhe phltrikaadikaathH| - harItakIcUrNamayaiH prayogaH // 1 // sAdhya pANDurogIko dekhakara prathama ghRtapAna dvArA snehana kara phalatrikAmRtAvAsAtiktAbhUnimbanimbajaH / vamana tathA virecana karAnA cAhiye, tadanantara zahada aura ghIke kAthaH kSaudrayuto hanyAtpANDurogaM sakAmalam // 7 // sAtha harra mile cUrNa khilAnA cAhiye // 1 // triphalA, gurca, rusAhake phUla, kuTakI, cirAyatA, nImakI pibed ghRtaM vA rajanIvipakkaM satraiphalaM tailakameva cApi / chAlakA kvAtha zahadake sAtha pInese pANDuroga sahita kAmalAroga virecanadravyakRtAnpibedvA yogAMzca vairecanikAnghRtena 2 naSTa hotA hai // 7 // haldIkA kalka chor3a siddha kiyA ghRta athavA triphalA aura lodhase siddha kiyA ghRta athavA ghRtake sAtha dasta lAnevAle ayastilAdimodakaH / yogIkA prayoga karanA cAhiye // 2 // ayastilatryUSaNakolamArgaH vidhiH snigdho'tha vAtotye tiktazItastu paittike / ___ sarvaiH samaM mAkSikadhAtucUrNam / zlaiSmike kaTurUkSoSNaH kAryoM mizrastu mizrake // 3 // __ taiaudakaH kSaudrayuto'nutakra: vAtajanya-pANDurogameM snigdha vidhi, pittajamai tikta, zIta pAMDvAmaye dUragate'pi zastaH // 8 // aura kaphajameM kaTu, rUkSa, uSNa aura mile hue doSoMmeM milI lohabhasma, kAle tila, soMTha, kAlI mirca, choTI cikitsA karanI cAhiye // 3 // pIpala pratyeka 6 mAse sabake samAna svarNa-mAkSika bhasma / pAMDunAzakAH kecana yogaaH| sabako zahadameM sAnakara golI banA lenI cAhiye / ise macheke dvizarkaraM trivRccUrNa palArdha paittike pibet / sAtha sevana karanese purAnA pANDuroga bhI naSTa hotA hai * // 8 // kaphapANDustu gomUtrayuktAM klinnAM harItakIm // 4 // mnndduuraavidhiH| nAgaraM lohacUrNa vA kRSNAM pathyAmathAzmajam / gugguluM vA'tha mUtreNa kaphapANDvAmayI pibet // 5 // ayomalaM tu santaptaM bhUyo gomUtravApitam / saptarAtraM gavAM mU bhAvitaM vaapyyorjH| madhusarpiryutaM cUrNa saha bhaktena yojayet // 9 // pANDurogaprazAntyartha payasA prapibennaraH // 6 // | dIpanaM cAgnijananaM zothapANDvAmayApaham / paittika pANDurogameM 2 tolA nisotha dviguNa zakkara milAkara maNDUrakA tapA tapA kara gomUtrama bujhA lenA cAhiya pInA cAhiye / kaphaja pANDurogameM gomUtrake sAtha pakAyI haI | usakA cUrNakara zahada aura dhImeM milAkara bhojanake sAtha harra gomUtrake sAtha hI khAnA cAhiye / soMTha, lauhabhasma athavA khilAnA cAhiye / isase agni dIpta hotI hai aura sUjana tathA choTI pIpala, athavA harra va zilAjatu athavA zuddha guggula pANDuroga naSTa hote haiM // 9 // gomUtrake sAtha kaphaja-pAMDu rogIko pInA cAhiye / athavA 7 dina navAyasaM cUrNam / gomUtrameM bhAvita lauha bhasma dUdhake sAtha pAnA cAhiye // 4-6 // byUSaNatriphalAmustaviDaMgacitrakAH samAH // 10 // --baheDA pratyeka 1 tolA, majITha 8 tolA, kaDuvA (sara- navAyorajaso bhAgAstaccUrNa madhusarpiSA / sAMkA ) taila (1 sera .9 cha 3 tolA, vartamAna ) baMgAlI 4 bhakSayetpAMDuhRdrogakuSThArza:kAmalApaham // 11 // sera tathA jala 6 sera 32 to0 (baMgAlI 16 sera) choDakara soMTha, girca, pIpala, AmalA, harra, baher3A, nAgaramotha pakA lenA caahiye| 1" na vAmayettamirikaM na gulminaM na cApi pANDUdararoga. pIDitam " / yadyapi yaha vamanakA niSedha karatA hai, para vahA~ 1-"amRtAyAH kaSAyeNa svedayitvA'tha guggulam / gRhNIyAdAtape zuSka "pIDita"zabdase vidita hotA hai ki caramAvasthA meM hI niSedha | tathAvakaravarjitam // " grAhyaguggululakSaNam-" sa navo bahaNo yukta hai, ataH prathama avasthAmeM vamana karAnA viruddha nahIM / / vRSyaH purANastvAtalakhanA vRSyaH purANastvAtalekhanaH / snigdhaH kAJcanasaMkAzaH pakvajambUphaataeva suzrutane likhA hai-" avamyA api ye proktAste'pyajI-lopamaH // nUtano gugguluH proktaH sugandhiryastu picchilH| zuSko rNavyathAturAH / viSArtAzcolbaNakaphA vAmanIyAH prayatnataH" durgandhikazcaiva tyaktaprAkRtavarNakaH // purANaH sa tu vijJeyo guggu 2 guggula zodhanavidhise zuddha kara hI lenA cAhiye zodhaluvIyavajitaH " // navidhiH-" dugdhe vA triphalAkkAthe dolAyantre vipaacitH| * lauha tathA svarNa-mAkSikakA zodhana-mAraNa rasapranthoMse vAsasA gAlito prAyaH sarvakarmasu guggulaH / // athavA-kIjiye // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] cItakI jar3a, vAyaviDaGga saba bhasma milAnA cAhiye / isa bhASATIkopetaH / samAna bhAga sabake samAna lauhacUrNako zahada aura ghIke sAtha khAnese pANDu, hRdroga, kuSTha arza aura kAmalAroga naSTa hote haiM // 10 // 11 // milita triphalA 3 bhAga, milita trikaTu 3 bhAga, cItakI jar3a 1 bhAga, vAyaviDaMga 1 bhAga, zilAjatu 5 bhAga, raupya mAkSika bhasma 5 bhAga, svarNamAkSika bhasma 5 bhAga, lauhabhasma 5 bhAga, mizrI 8 bhAga sabakA mahIna cUrNakara zahada meM abaleha sarIkhA banAkara lauha-pAtrameM rakhanA cAhiye / phira isase 1 tolAkI mAtrA tathA agnibalake anusAra sevana karanA cAhiye auSadhakA paripAka ho jAnepara yathepsita bhojana karanA cAhiye / / yogarAjaH / triphalAyAstrayo bhAgAstrayastrikaTukasya ca / bhAgazcitrakamUlasya viDaMgAnAM tathaiva ca // 12 // pazcAzmajatuno bhAgAstathA rUpyamalasya ca / mAkSikasya vizuddhasya lohasya rajasastathA // 23 // aSTI bhAgAH sitAyAzca tatsarva lakSNacUrNitam / mAkSikeNAplutaM sthApyamAyase bhAjane zubhe // 14 // udumbarasamAM mAtrAM tataH khAdedyathAgninA / dine dine prayogeNa jIrNe bhojyaM yathepsitam // 15 // varjayitvA kulatthAMzca kAkamAcIkapotakAn / yogarAja iti khyAto yogo'yamamRtopamaH // 16 // taka pIve // 21 // rasAyanamidaM zreSThaM sarvarogaharaM param / pANDurogaM viSaM kAsaM yakSmANaM viSamajvaram // 17 // kuSThAnyajarakaM mehaM zvAsaM hikkAmarocakam / vizeSAddhantyapasmAraM kAmalAM gudajAni ca // 18 // vizAlAdyaM cUrNam / vizAla kaTukAmustakuSThadA rukaliMgakAH / karSAzAdvi picurmUrvA karSArdhA ca ghuNapriyA // 19 // ( 67 ) pItvA taccUrNamambhobhiH mukhailihyAttato madhu / pANDurogaM jvaraM dAhaM kAsaM zvAsamarocakam // 20 // gulmAnAhAmavAtAMzca raktapittaM ca tajjayet / indrAyaNakI jar3a, kuTakI, nAgaramothA, kUTha, yava pratyeka eka tolA mUrvA 2 tolA, atIsa 6 mahIna cUrNakara garama jalake sAtha khAnA cAhiye zahada cATanA cAhiye / yaha pAMDuroga, jvara, dAha, kAsa, zvAsa, arocaka, gulma, AnAha, AmavAta tathA raktapittako naSTa karatA hai // 1920 // 1 yaha cUrNa yakRta, plIhA aura zothameM vilakSaNa prabhAva dikhAtA hai / devadAru, indramAze sabakA / phira kucha lauhakSIram / lohapAtre zRtaM kSIraM saptAhaM pathyabhojanaH // 21 // pivetpANDvAmayI zoSI grahaNIdoSapIDitaH / lohapAtra meM pakAyA gayA dUdha pathya bhojana karatA huA pANDurogI, zoSI tathA grahaNIse pIr3ita manuSya 7 dina kAmalAnAzakA yogAH / para kulathI, makoya aura kabUtara nahIM khAnA cAhiye / yaha triphalAyA guDUcyA vA dArvyA nimbasya vA rasaH // 24 6 yogarAjanAmaka yoga ' amRtake tulya guNadAyaka hotA hai / prAtarmAkSikasaMyuktaH zIlitaH kAmalApahaH / samasta rogoM ko naSTa karanevAlA yaha uttama rasAyana vizeSakara pANDuroga, viSa, kAsa, yakSmA, viSamajvara, kuSTha, ajIrNatA, prameha, zvAsa, hikkA, arocaka, apasmAra, kAmalA tathA arzako naSTa karatA hai // 12-18 // kAmalAcikitsA | kalyANakaM paJcagavyaM mahAtiktamathApi vA // 22 // snehanArthaM ghRtaM dadyAtkAmalApANDurogiNe / recanaM kAmalArtasya snigdhasyAdau prayojayet // 23 // tataH prazamanI kAryA kriyA vaidyena jAnatA / kAmalA tathA pAMDurogavAleko snehanake liye kalyANaka, paJcagavya athavA mahAtikta ghRta denA cAhiye / snehanake anantara virecana denA cAhiye / phira doSoMko zAnta karanevAlI cikitsA karanI cAhiye // 22 // 23 // - triphalA athavA gurca yA dArUhaldI yA nImakA svarasa prAtaHkAla zahadake sAtha cATane se kAmalAko naSTa karatA hai // 24 // - aJjanam / kAmalArtasya droNapuSpIrasaH smRtaH // 25 // gUmAkA rasa kAmalAvAlekI AMkhoMmeM AMjanA cAhiye // 25 // aparamaJjanaM nasyaM ca / nizAgairikadhAtrINAM cUrNa vA saMprakalpayet / nasyaM karkoTamUlaM vA preyaM vA jAlinIphalam // 26 // haldI, gerU aura Amaleke cUrNakA aJjana lagAnA cAhiye / 2 isameM kucha AcArya ' dvipicuH ' se 2 tolA nImakI chAla athavA khekhasAkA cUrNa athavA kaDuI toraIke phalakA cUrNa sUMghanA bhI DAlate haiM / cAhiye arthAt nasya lenA cAhiye // 26 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) cakradattaH / lehAH / sazarkarA kAmalinAM tribhaNDI hitA gavAkSI saguDA sa zuNThI // 27 // dAva satriphalA vyoSaviDaMgAnyayaso rajaH / madhusarpiryutaM lihyAtkAmalApANDurogavAn // 28 // tulyA ayorajaH pathyAharidrAH kSaudrasarpiSA / cUrNitAH kAmalI lihyAd guDakSaudreNa vAbhayAm 29 dhAtrIlohara jo vyoSanizAkSIdrAjyazarkarAH / laDhA nivArayantyAzu kAmalAmuddhatAmapi // 30 // kAmalAvAloMko zakkara ke sAtha nisodhakA cUrNa athavA gur3a aura soMThake sAtha indrAyaNakI jar3akA cUrNa khAnA cAhiye / tathA dArUhaldI, triphalA, trikaTu, vAyaviDaMga, lauhabhasma saba samAna bhAga le zahada ghI milAkara kAmalA tathA pANDurogavAleko cATanA caahiye| tathA lauhabhasma, harra, haldI saba samAna bhAga le zahada, va ghIke sAtha athavA kevala bar3I harekA cUrNa gur3a aura zahadake sAtha cATanA cAhiye / AmalA, lauhabhasma, trikaTu, haldI, zahada, ghI va zakkara milAkara cATane se kAmalA zIghra hI naSTa hotI hai / / 27-30 // kumbhakAmalAcikitsA / dagdhvAkSakASThairmalamAyasaM tu gomUtranirvApitamaSTavArAn / vicUrNya lIDhaM madhunA cireNa kumbhAhvayaM pANDugadaM nihanti // 31 // lauhrakiSTako baher3ekI lakar3iyoMse tapAkara 8 bAra gomUtrameM lenA cAhiye | phira mahIna cUrNakara zahadake sAtha cATane se kAmalA - nAmaka pANDuroga naSTa hotA hai // 31 // [ pANDurogA | cUrNakara sabake samAna lauhabhasma milAkara aTha gune gomUtrameM pakAnA cAhiye / isakI eka eka tolAkI golI banAkara pratidina khAnA cAhiye / isase kAmalAvAn tathA pANDurogI zIghra hI ArogyatArUpI sukha pAte haiM // 33-34 // bujhA kumbha halImaka cikitsA | pANDurogakriyAM sarvAM yojayeca halImake | kAlAyAM ca yA dRSTA sApi kAryA bhiSagvaraiH || 32 // pANDuroga tathA kAmalAkI jo cikitsA kahI gayI hai, vahI halImakameM bhI karanI cAhiye // 32 // maNDUravaTakAH / tryUSaNaM triphalA mustaM viDaMga cavyacitrakau / dAtva mAkSiko dhAturgranthikaM devadAru ca // 35 // eSAM dvipalikAbhAgAMzcUrNa kRtvA pRthak pRthak / maNDUraM dviguNaM cUrNAcchuddhamaJjanasannibham // 36 // mUtre cASTaguNe paktvA tasmiMstu prakSipettataH / udumbarasamAnkuryAdvaTakAMstAnyathAgnitaH // 37 // upayuJjIta takreNa sAtmyaM jIrNe ca bhojanam / maNDUkA hyete prANadAH pANDurorogiNAm ||38 // kuSThAnyajarakaM zothamUrustambhakaphAmayAn / arzAsi kAmalAmehAnplIhAnaM zamayanti ca // 39 // nirvApya bahuzo mUtre maNDUraM grAhyamiSyate / prAhayantyaSTaguNitaM mUtraM maNDUracUrNataH // 40 // soMTha, kAlImirca, choTI pIpala, triphalA, nAgaramothA, vAyaviDaMga, cavya, cItakI jar3a, dArUhaldI, dAlacInI, sonAmakkhIkI bhasma, piparAmUla, devadAru pratyeka 8 tole le cUrNa karanA cAhiye / cUrNase dviguNa maNDUra milAkara aThagune gomUtrameM pakAnA cAhiye / gAr3hA ho jAnepara cUrNa chor3akara eka tolAkI golI banA lenA cAhiye / oSadhi paca jAnepara mahake sAtha hitakara anna bhojana kare / yaha laDDU pANDurogavAleko prANadAyaka hote haiM / yaha kuSTha, ajIrNa, sUjana, Urustambha, kaphake roga, arza, kAmalA, prameha, plIhAko zAnta karate haiN| maNDUra, gomUtrameM | aneka bAra bujhAyA huA lenA cAhiye, tathA pakAnemeM maNDUra - aSTaguNa gomUtra chor3akara pakAnA cAhiye aura Asanna pAka honepara cUrNa milAnA cAhiye // 35-40 // 1 kucha vaidyoM kA mata hai ki yahAM para lauha pradhAna hai, ataH lohase hI aThagunA gomUtra lekara prathama loha gomUtrameM pakAnA cAhiye / gAr3hA ho jAnepara cUrNa milAkara goliyAM banAnI | caahiyeN| kyoMki cUrNa milAkara pakAnese cUrNa jala jAyagA / para kucha baidyoMkA mata hai ki cUrNake samAna lohabhasma milAkara sabase aThagune gomUtrameM pakAnA cAhiye / yahI mata ucita pratIta hotA hai / cakrapANijI ke zabdoMse yahI artha nilakatA hai / para zivadAsajIne donoM matoM kA nidarzana kiyA hai, apanA nizcaya nahIM likhA / tathA yahAM dravadvaiguNya nahIM hotA, isakI mAtrA viDaMgAdyaM lauham / viDaMga mustAphalA devadAruSaDUSaNaiH / tulyamAtramayazcUrNa gomUtre'STaguNe pacet // 33 // tairakSamAtrAM guDikAM kRtvA khAdaddine dine / kAmalApANDurogArtaH sukhamApadyate'cirAt // 34 // vAyaviDaMga, nAgaramothA, triphalA, devadAru, SaDUSaNa ( pippalI, pippalImUla, cavya, citraka, soMTha, kAlImirca ) saba samAna bhAga | vartamAnakAlake liye 4 ratIse 1 mAzetaka hai // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| punarnavAmaNDUram / 2000 do hajAra AmaloMkA rasa nikAla kara rasase panavani aSTamAMza zahada aura choTI pIpalakA cUrNa 8 tolA, zakkara 2 // zera milAkara, cikane bartanameM rakha denA cAhiye / viDaMgaM devakASThaM ca citraka puSkarAhvayam // 41 // ariSTa siddha hojAnepara pANDurogIko ise pilAnA cAhiye / triphalAM dve haridre ca dantI ca cavikaM tthaa| isake hajama ho jAnepara hitakAraka thor3A bhojana karanA kuTajasya phalaM tiktA pippalImUlamustakam // 42 // cAhiye / yaha ariSTa kAmalA. pANDa, hRdroga, vAtarakta, etAni samabhAgAni maNDUraM dviguNaM ttH| viSamajvara, kAsa, hikkA, aruci, zvAsako naSTa karatA gomUtre'STaguNe paktvA sthApayesnigdhabhAjane // 43 // hai // 49-51 // pANDuzothodarAnAhazUlArza:krimigulmanut / punarnavA, nisotha, soMTha, choTI pIpala, kAlI mirca, drAkSAghRtam / vAyaviDaMga, devadAra, cItakI jar3a, pohakaramUla, AmalA, hara purANasarpiSaH prastho draakssaadheprsthsaadhitH| baher3A, haldI, dAruhaldI, dantIkI jar3a, cavya, indrayava, kuTakI, kAmalAgulmapANDvartijvaraimehodarApahaH // 52 // piparAmUla, nAgaramothA-pratyeka samAna bhAga aura sabase dviguNa purAnA ghI prastha, munakkAkA kalka AdhA prastha, catumaNDUra milAkara aThagune gomatrameM pakAkara cikane vartanameM rakhanA | guNa jala DAlakara pakA lanA cAhiye / yaha ghRta kAmalA, cAhiye / yaha pANDuroga, zotha, udararoga, AnAha, zUla, arza, gulma, pANDuroga, jvara, prameha tathA udararogako naSTa krimi aura gulmako naSTa karatA hai // 41-43 // | karatA hai // 52 / / mnndduurvjrvttkH| hridraadighRtm| paJcakolaM samaricaM devadAru phalatrikam // 44 // haridrAtriphalAnimbabalAmadhukasAdhitam / viDaGgamustayuktAzca bhaagaastriplsNmitaaH| sakSIraM mAhiSaM sarpiH kAmalAharamuttamam // 53 // yAvantyetAni cUrNAni maNDUraM dviguNaM tataH // 45 // | haldI, triphalA, nImakI chAla, khareTI aura maureThIke dUdhake sAtha siddha kiyA bhaisakA ghI-kAmalAko naSTa karapaktvA cASTaguNe mUtre ghanIbhUte taduddharet / tA hai // 53 // tato'kSamAtrAn guDakAnpibettakreNa takrabhuk // 46 // pANDurogaM jayatyeSa mandAgnitvamarocakam / mUrvAdyaM ghRtam / arzAsi prahaNIdoSamUrustambhamathApi vA / / 47 / / mUrvAtiktAnizAyAsaMkRSNAcandanaparpaTaiH / krimi plIhAnamudaraM gararogaM ca nAzayet / trAyantIvatsabhUnimbapaTolAmbudadArubhiH // 54 // maNDUravanAmAyaM rogAnIkavinAzanaH // 48 // | akSamAtraighRtaprasthaM siddhaM kSIre caturguNe / . paJcakola, kAlI mirca, devadAru, AmalA, harra, baheDA, pANDutAjvaravisphoTazothArzoraktapittanut // 75 // vAyaviDaMga, nAgaramothA-saba milAkara-12 tolA, isameM 24/ mUrvA, kuTakI, haldI, javAsA, choTI pIpala, lAlacandana, tolA zuddha maNDUra milAkara aSTaguNa gomUtrameM pakAnA caahiye| pittapApar3A, trAyamANa, indrayavakI chAla, cirAyatA, paravagAr3hA ho jAnepara 1 tolAkI mAtrA maTeke sAtha sevana karanA | lakI pattI, nAgaramothA devadAru-pratyeka eka eka karSa le cAhiye aura maTThA pInA caahiye| yaha 'maNDaravajravaTaka' mandAgni kalka banAkara eka sera 9 chaTAMka 3 tolA ghI, dUdha 6 sera pAMDuroga, aruci, arza, grahaNI, Urustambha, kIr3e, plIhA, 32 tolA aura samyak pAkArtha itanA hI jala milAkara udararoga tathA garadoSako naSTa karatA hai // 44-48 // | pakAnA cAhiye / yaha pANDuroga, jvara, phaphole, zotha, arza aura raktapittako naSTa karatA hai // 54 // 55 // dhaavyrissttH| vyoSAdhaM ghRtam / dhAtrIphalasahasra dve pIDayitvA rasaM bhiSak / vyoSaM bilvaM dvirajanI triphalA dvipunarnavAH / saudASTabhAgaM pippalyAzcUrNArdhakuDavAnvitam // 49 // mustAnyayorajaH pAThA viDaGgaM devadAru ca // 56 // zarkarArdhatulonmizraM pakkaM snigdhaghaTe sthitam / vRzcikAlI ca bhAGgI ca sakSIrestaighRtaM zRtam / prapibetpANDurogA" jIrNe hitamitAzanaH / / 50 // sarvAnprazamayatyetadvikArAnmRttikAkRtAn // 57 // kAmalApANDuhRdrogavAtAsagviSamajvarAn / kAsahikArucizvAsAneSo'riSTaH praNAzayet // 51 // ... vAseti pAThAntaram / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [raktapittA trikaTu, belakA gUdA, haldI, dAruhaldI, triphalA, donoM | raktapitta tathA jvarako naSTa karate haiN| isase virecana hotA punarnavA, nAgaramothA, lohabhasma, pAr3ha, vAyaviDaMga, devadAru, hai // 6 // vichuvA, bhAraGgI-ina sabakA kalka banA kalkase caturguNa ghRta . adhogAmi raktapittacikitsA / aura ghRtase caturguNa dUdha aura itanA hI jala milAkara pakAnA . cAhiye / yaha ghRta mRttikAse utpanna samasta vikAroMko naSTa zAlapAdinA siddhA peyA pUrvamadhogate / karatA hai // 56 // 57 // vamanaM madanAnmizrI manthaH sakSaudrazarkaraH // 7 // iti pANDurogAdhikAraH smaaptH| adhogAmi-raktapittameM pahile zAlapAdi laghupaJcamUlake jalase siddha peyA denI cAhiye / phira mainaphala, zahada aura zakkara milA pAnIse patalA kara pilAnA cAhiye / isase vamana . atha rktpittaadhikaarH| hogA aura adhogAmi-raktapitta naSTa hogA // 7 // pthym| rktpittcikitsaavicaarH| zAliSaSTikanIvArakoradUSaprazAtikAH / naudriktamAdI saMgrAhyaM balino'pyaznatazca yat / zyAmAkAzca priyaguzca bhojanaM raktapittinAm // 8 // masUramudgacaNakAH mkusstthaashcaaddhkiiphlaaH| hRtpANDugrahaNIdoSaplIhagulmajvarAdikRt // 1 // Urdhva pravRttadoSasya pUrva lohitpittinH| prazastAH sUpayUSArtha kalpitA raktapittinAm // 9 // zAkaM paTolavetrAgrataNDulIyAdikaM hitam / akSINabalamAMsAgneH kartavyamapatarpaNam // 2 // mAMsaM lAvakapotAdizazaiNahariNAdijam // 10 // urdhvage tarpaNaM pUrva kartavyaM ca virecanam / / vinA zuNThI SaDaMgena siddhaM toyaM ca dApayet / prAgadhogamane peyA vamanaM ca yathAbalam // 3 // zAlike cAvala, sAThI, nIvAra, kodaI, pasaI, sAvAM, tarpaNaM saghRtakSaudralAjacUrNaiH pradApayet / kAkunakA pathya-masUra, mUMga, canA, mothI, araharakI dAlake UrdhvagaM raktapittaM tatpItaM kAle vyapohati // 4 // sAtha denA caahiye| tathA paravala, betakI kaoNpala, caurAI jalaM khajUramRdvikAmadhukaiH spruusskaiH| AdikA zAka aura lavA, kabUtara, kharagoza tathA hariNakA. zRtazItaM prayoktavyaM tapaNAthai sazarkaram // 5 // mAMsa denA cAhiye / tathA SaDaMgakI auSadhiyoMse soMTha kama kara pAMca auSadhiyoMse siddha jala pIneko denA balavAn tathA pUrNa bhojana karate hue, rogIke bar3he hue cAhiye // 8-10 // raktapittako rokanA nahIM cAhiye / anyathA hRdroga, pANDaroga, grahaNI, plIhA, gulma, aura jvarAdi utpanna kara detA stambhanAvasthA / hai| jisakA bala, mAMsa tathA agni kSINa nahIM hai aura kSINamAMsabalaM bAlaM vRddhaM zoSAnubandhinam // 11 // UrdhvagAmi-raktApatta hai, aise rogIko pahile laMghana kraanaa| avamyamavirecyaM ca stambhanaiH samupAcaret / cAhiye / jo kSINabalAdi ho, use prathama tarpaNa karAnA cAhiye, jisakA bala, mAMsa kSINa hai, jo bAlaka vRddha athavA rAjaphira virecana karAnA cAhiye / aura jise adhogAmi-raktapitta yakSmAse pIDita aura vamana tathA virecanake ayogya hai, use hai, use pahile peyA pilAkara phira vamana karAnA cAhiye / tarpa-stambhanadvArA rokanA cAhiye // 11 ||nnke liye khIlake satta banAkara ghI zahadake sAtha caTAnese | tarpaNa hotA tathA UrdhvagAmiraktapitta naSTa hotA hai / tathA stmbhkyogaaH| khajUra (chuhArA ), munakkA, maureThI aura phAlsAse siddh| vRSapatrANi niSpIDya rasaM samadhuzarkaram / / 12 // jala zakkara milAkara tarpaNake liye pilAnA cAhiye // 1-5 // // pibettena zamaM yAti raktapittaM sudAruNam / ATarUSakaniyUhe priyaGgurpattikAlane / trivRtAdimodakaH / vinIya lodhaM sakSaudra raktapittaharaM pibet // 13 // trivRtA triphalA zyAmA pippalI zarkarA mdhu| / vAsAkaSAyotpalamRtpriyaGgumodakaH snnipaatorvrktpittjvraaphH||6|| / __lodhrAjanAmbhoruhakesarANi / nisotha, triphalA, kAlA nisotha, choTI pIpala, zakkara| pItAni hanyurmadhuzarkarAbhyAM aura zahada inase banAye gaye modaka sannipAta, Urdhvaga| pittAsRjo vegamudIrNamAzu // 14 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (71) tAlIzacUrNayuktaH peyaH kSaudreNa vaasksvrsH|| chAlakA cUrNa jalake sAtha utAranese aura mUMgakI dAlake yUSake kphvaatpitttmkshvaassvrbhedrktpitthrH||15|| sAtha pathya lenese raktapitta zAnta hotA hai // 18 // 19 // ATarUSakamRdvIkApathyAkAtha kSIravidhAnam / kSIdADhayaH kasanazvAsaraktapittanibarhaNaH // 16 // kaSAyayogairvividhairdIpte'nau nirjite kphe| aiseke pattoMkA svarasa nikAlakara zahada aura zakkarake | raktapittaM na cecchAmyettatra vAtolbaNe pyH||20|| sAtha cATanA cAhiye / isase kaThina raktapitta zAnta ho jAtA | hai| athavA aDUsAke kvAthameM priyaMgu ( abhAvameM kamalagaTTA yA chAgaM payo'thavA gavyaM zRMtaM paJcaguNe jle| meMhadIke bIja ) piMDorAmiTTI, sapheda suramA athavA rasauMta abhyasetsasitAkSIdraM paJcamUlIzRtaM payaH // 21 // aura paThAnI lodhakA cUrNa chor3akara pilAnA cAhiye / tathA drAkSayA parNinIbhivA balayA madhukena vaa| aDUsekA kAtha, nIlophara, miTTI, priyaMgu, paThAnIlodha,saphedasuramA zvadaMSTrayA zatAvaryA raktajitsAdhitaM payaH // 22 // athavA rasAta kamalakA kazara-inakA cUrNa Ara zahada va shkkr| aneka kADhe ityAdi pilAkara agnike dIpta tathA kaphake milAkara pInese bar3hA huA raktapitta zAnta hotA hai| tAlI-kSINa ho jAnepara yadi raktapitta zAnta na huA ho, to vAtAdhizapatrake cUNese yukta aDUsekA svarasa zahadake sAtha pInese kapha kyameM bakarI athavA gAyakA dUdha paJcaguNa jalameM pakAkara denA vAta, pitta, tamaka zvAsa aura raktapitta naSTa hotA hai / isIliyo zatA isA cAhiye / athavA paJcamUla (laghu ) se siddha dha, mizrI aura prakAra aDUsA, munakkA, aura harekA kvAtha zahada aura zakkara zahada milAkara pInA cAhiye / athavA manakA. zAliparNI, milAkara pInese kAsa, zvAsa aura raktapitta naSTa hotaa| pRSTaparNI, mudgapaNI, mASaparNI, athavA khareTI, maureThI, gokharU hai // 12-16 // aura zatAvara inameMse kisI ekase siddha dUdha raktapitako zAnta karatA hai // 20-22 // - vAsAprAdhAnyam / vAsAyAM vidyamAnAyAmAzAyAM jIvitasya ca / kecana lehaaH| raktapittI kSayI kAsI kimarthamavasIdati // 17 // pakkodumbarakAzmaryapathyAkharjUragostanAH / vAsAke rahate hue aura jIvanakI AzA rahate hue madhunA nanti saMlIDhA raktapittaM pRthak pRthak // 23 // raktapitta, kSaya, tathA kAsavAloMko duHkhI nahIM honA cAhiye 17 mustAzAkhoTakatvagrasabindudvitayayugdviguNitAjyaH / anye yogaaH| bhUnimbakalka UrdhvagapittAsrazvAsakAsahAnikaraH24 khadirasya priyaGgUnAM kovidArasya zAlmaleH / samAkSikaH phalguphalodbhavo vA puSpacUrNa tu madhunA lIDhvA cArogyamaznute // 25 // pIto rasaH zoNitamAzu hanti / abhayA madhusaMyuktA pAcanI dIpanI mtaa| madayantyadhijaH kaathstdvtsmdhushrkrH||18|| zleSmANaM raktapittaM ca hanti zUlAtisArakam // 26 // atasIkusumasamaGgA vaTAvarohatvagambhasA pItA / / vAsakasvarase pathyA saptadhA paribhAvitA / prazamayati raktapittaM yadi bhuMkte mudgayUSeNa // 19 // kRSNA vA madhunA loDhA raktapittaM drutaM jayet // 27 zahadake sAtha ajIrakA rasa athavA zahada aura zakkarake | isI prakAra pake gUlara, khambhArake phala, harra, chuhArA, munakkA sAtha nevArIkI jar3akA kAtha raktako zIghra naSTa karatA hai / isI inameMse kisI ekakA kalka zahadake sAtha cATanese raktapitta naSTa prakAra alasIke phUla, lajjAvantIke bIja, baragadakI voM aura hotA hai| cirAyatAkA kalka, nAgaramothA aura sihorekA do | bindu rasa aura sabase dvigunA ghRta milAkara cATanese Urdhvaga 1 vAsAke pattoMko mahIna pIsakara kapar3emeM rakhakara | raktapitta, zvAsa, kAsa naSTa hote haiM / katthA priyaMgu, kacanAra, nicoDanese rasa nikalatA hai / yaha anubhata hai| para semara inameMse kisI ekake phUloMkA cUrNa zahadake sAtha cATanese zivadAsajIne likhA hai ki bAseke pattoMkA svedana kara Arogya prApta hotA hai| isI prakAra bar3I harrakA cUrNa zahadake rasa nikAlanA cAhiye / anyathA rasa nikAlanA kaThina hai| sAtha cATanese pAcana tathA dIpana hotA hai aura kapha, raktapitta, yaha bAta kucha aMzoMmeM ThIka bhI haiM / rasa kaThinatAse hI zUla tathA atisAra naSTa hote haiN| isI prakAra aDUseke svarasameM nikalatA hai, para asambhava nahIM hai, parizramase nikalatA hai 7 vAra bhAvita hare athavA pippalI zahadake sAtha cATanese rakaaura vahI vizeSa lAbhadAyaka hotA hai| pittako zIghra hI naSTa karatI hai // 23-27 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) ckrdttH| [ raktapicA dravamAnam / mUrdhni lepH| bhAvanAyAM dravo deyaH samyagArdratvakArakaH / bhAvanAmeM itanA drava chor3anA cAhiye, jisase cUrNa acchI nAsApravRttarudhiraM dhRtabhRSTaM lakSNapiSTamAmalakam / taraha tara ho jAya / seturiva toyavegaM ruNaddhi mUrdhni pralepena // 33 // AmalA mahIna pIsa ghImeM bhUnakara zirameM lepa karanese nAsAse elaadiguttikaa| bahate hue raktako jalavegako bAndhake samAna rokatA hai // 33 // elapatratvaco'rdhAkSAH pippalyardhapalaM tathA // 28 // sitAmadhukakharjUramRdvIkAnAM palaM palam / nasyam / saMcUrNya madhunA yuktA guTikAH kArayedbhiSak // 29 // brANapravRtte jalameva deyaM akSamAtrAM tatazcaikAM bhayakSennA dine dine / sazarkaraM nAsikayA payo vaa| kAsaMzvAsaMjvaraM hikkAM chardi mUrchA madaM bhrmm||30|| drAkSArasaM kSIraghRtaM pibedvA raktaniSThIvanaM tRSNAM pArzvazulamarocakam / / sazarkaraM cakSurasaM hitaM vA // 34 // zothaplIhADhayavAtAMzca svarabhedaM kSatakSayam // 31 // nasyaM dADimapuSpottho raso dUrvAbhavo'thavA / guTikA tarpaNI vRSyA raktapittaM ca nAzayet / / AmrAsthijaH palANDorvA nAsikAtaraktajit // 35 choTI ilAyacI ke dAne, tejapAta, dAlacInI pratyeka 6 mAze. nAkase bahate hue raktako rokaneke liye nAsikAse-zakkarake choTI pIpala 2 tolA, mizrI, moreThI, khajara athavA chahArA. sahita jala, athavA dUdha, athavA aMgurakA rasa, athavA zakkara munakkA pratyeka 4 tolA-saba cIjeM mahIna pIsa hadamazeM milAkara milA dUdha, va ghI, athavA IkhakA rasa, athavA anArake phUloMkA golI banA lenI cAhiye / isakI 1 tolekI mAtrA pratidina | rasa, athavA dUrvAkA rasa, athavA AmakI guThalIkA rasa, yA lenA cAhiye / yaha kAsa, zvAsa, jvara, hikkA, vamana, mI, pyAjakA rasa pInA cAhiye / arthAt nasya lenA cAhiye 34 / 35 mada, bhrama, raktapitta, pyAsa, pasaliyoMkA darda, aruci, sUjana, uttaravastiH / plIhA, Urustambha, svarabheda tathA kSatakSayako naSTa karatI hai aura tarpaNa tathA vAjIkara hai // 28-31 // mer3hage'tipravRtte tu bastiruttarasaMjJitaH / zRtaM kSIraM pibedvApi pazcamUlyA tRNAhvayA // 36 // pRthviikaayogH| liGgase adhika rakta Anepara uttaravasti denA cAhiye / lohagandhini niHzvAse udgAre raktagandhini // 32 // athavA tRNapaJcamUla (kuza, kAza, zaradhAnakI jar3a aura IkhakI pRthvIkA zANamAtrAM tu khAded dvigunnshrkraam| jar3a) se siddha dUdha pInA cAhiye // 36 // zvAsa tathA DakArameM lohakI gandha Anepara bar3I ilAyacIkA cUrNa 3 mAze dviguNa zakkara milAkara phAkanA cAhiye // 32 // dUrvAyaM ghRtam / dUrvA sotpalakijalkA maJjiSThA sailavAlukA / 1 bhAvanAvidhiH-" divA divAtape zuSka rAtrau rAtrI ca sitA zItamuzIraM ca mustaM candanapadmako / / 37 // bAsayet / zuSkaM cUrNIkRtaM dravyaM saptAhaM bhAvanAvidhiH // dravyeNa vipacetkArSikaireteH sarpirAjaM sukhaagninaa| yAvatA dravyamekIbhUyAdretAM vrajet / tAvatpramANaM nirdiSTaM bhiSagbhi- taNDulAmbu tvajAkSIraM dattvA caiva caturguNam // 38 // rbhAvanAvidhau // ". tatpAnaM vamato raktaM nAvanaM nAsikAgate / 2 isase sUkhI cIjeM kUTa kapar3achAnakara lenA cAhiye / / karNAbhyAM yasya gacchettu tasya kau~ prapUrayet // 39 // gIlI cIjeM silapara mahIna pIsakara milAnA cAhiye / cakSuHsrAviNi rakte tu pUrayettena cakSuSI / 3 yahAMpara zrIzivadAsajIne 'pRthvIkA' zabdase kAlA jIrA | mer3hapAyupravRtte tu bastikarmasu yojayet // 40 // likhA hai| vaha bhI isa liye ki TIkAkAroMne nahIM vyAkhyAna | romakUpapravRtte tu tadabhyaMge prayojayet // 41 // kiyaa| Age Apa likhate haiM ki yadyapi kAlA jIrA uSNa | dUdha, kamalakI kezara, majITha, elavAluka, sapheda dUba, kapUra, hotA hai, para dviguNa zakkara milaneke kAraNa athavA prabhAvase khasa, nAgaramothA, sapheda candana, padmAkha-pratyeka eka eka tolA roganAzaka hotA hai| para ilAyacIkA prayoga kyoM na kiyA le kalka banA karakase caturguNa bakarIkA ghI aura ghIse . caturguNa jAya ? isakA kucha hetu Apane nahIM likhA, ataH maiMne bar3I dUdha va caturguNa cAvalakA jala milAkara pakAnA cAhiye / yaha ilAyacI hI likhanA ucita smjhaa| |ghRta jise rakakA vamana hotA ho, use pilAnA caahiye| jisake Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaarttiikotH| (73) - - nAkase AtA ho, use nasya denA cAhiye / jisake kAnoMse AtA pakAnA cAhiye / ghRta siddha ho jAnepara ghRtase caturthAMza zahada ho, usake kAnoM meM chor3anA cAhiye / yadi netrase khUna AtA ho, aura mizrI milAkara chAna lenA cAhiye / para mizrIkA cUrNa to netroMmeM bharanA cAhiye / gudA yA liGgase yadi rakta AtA kucha garamameM aura zahada ThaNDhA honepara chor3anA cAhiye / yaha ho, to vastiM denA cAhiye aura romakUpoMse AtA ho, to isakI ghRta raktapitta, vAtaraka tathA kSINazukravAloMko lAbha karatA hai| mAliza karanA cAhiye // 37-41 // kandhoM tathA zirakI jalana, pittajvara, yoni-zUla, dAha, paittika | mUtra kRcchrako yaha ghRta jaise choTe choTe meghoMke Tukar3oMko vAyu shtaavriighRtm| vaise hI naSTa karatA hai| tathA bala, varNa aura aniko uttama zatAvarIdADimatintiDIkaM banAtA hai| 44-49 // . kAkolibheda madhukaM vidArIm / prkssepmaanm| piSTvA ca mUlaM phalapUrakasya snehapAdaH smRtaH kalkaH klkvnmdhushrkre|| ghRtaM pacetkSIracaturguNaM jJaH // 42 // iti vAkyabalAtsnehe prakSepaH pAdiko bhvet||50|| kAsavarAnAhavibandhazUlaM "snehase caturthAMza kalka aura kalkake samAna hI zahada aura tadraktapittaM ca ghRtaM nihanyAt / / 43 // zabara milita chor3anA cAhiye " isa paribhASAse prakSepa nehase zatAvara, anAradAnA, amalI, kAkolI, * medA, mAraThA, caturthAza chor3anA cAhiye // 50 // vidArIkanda tathA bijaure nimbUkI jar3akA kalka chor3a caturguNa | dUdha milAkara ghRta pakAnA cAhiye / yaha ghRta kAsa, jvara, peTakA | vAsAghRtam / darda, aphArA aura raktapittako naSTa karatA hai // 42 // 43 // bAsAM sazAkhAM sapalAzamUlAM mahAzatAvarIghRtam / kRtvA kaSAya kusumAni caasyaaH| pradAya kalkaM vipaced ghRtaM tatzatAvaryAstu mUlAnAM rasaprasthadvayaM matam / sakSaudramAzveva nihanti raktam // 51 // tatsamaM ca bhavet kSIraM ghRtaprasthaM vipAcayet // 44 // aDUseke paJcAMgakA kvAtha aura aDUseke phUloMkA karaka chor3ajIvakarSabhako medA mahAmedA tathaiva c| kara ghRta pakAnA cAhiye / yaha ghRta zIghra hI raktapittako naSTa kAkolI kSIrakAkolI mRdvIkA madhukaM tathA // 45 // karatA hai // 21 // mudraparNI mASaparNI vidArI raktacandanam / pusspklkmaanm| zarkarAmadhusaMyuktaM siddhaM visrAvayedbhiSak // 46 // zaNasya kovidArasya vRSasya kakubhasya ca / raktapittavikAreSu vAtaraktagadeSu ca / kalkADhayatvAtpuSpakalkaM prasthe palacatuSTayam // 52 // kSINazakreSu dAtavyaM vAjIkaraNamuttamam // 47 // zaNa, kacanAra, aDUsA tathA arjunake phUloMkA kalka adhika aMsadAhaM zirodAhaM jvaraM pittasamudbhavam / | honeke kAraNa 1 prastha (dravadvaiguNyAt-1sera 9 cha0 3 to0) yonizalaM ca dAhaM ca mUtrakRcchaMca paittikam // 48 // meM inakA kalka 4 pala arthAt 16 to. hI chor3anA etAnrogAnihantyAzu chinnAbhrANIva maarutH| cAhiye // 52 // zatAvarIsAparidaM balavarNAgnivardhanam // 49 // kAmadevaghRtam / tAjI zatAvarI kI jar3akA rasa 2 prastha aura dUdha do prasthA azvagandhApalazataM tadadhai gokSurasya ca / aura ghI 1 prastha tathA jIvaka, RSabhaka, tathA medA, mahAmedA, zatAvarI vidArI ca zAlipI balA tathA // 53 // kAkolI, kSIrakAkolI, munakkA, maureThI, mudgaparNI, mASapaNI, azvatthasya ca zuGgAni padmavIjaM punrnvaa| vidArIkanda, lAlacandanakA kalka ghRtase caturthAza chor3akara ghRta kAzmarIphalamevaM tu mASabIja tathaiva ca // 54 // pRthagdazapalAnbhAgAMzcaturdoNe'mbhasaH pacet / * isameM kAkolIke abhAvameM asagandha aura bhedAke abhA caturbhAgAvazeSe tu kaSAyamavatArayet // 55 // vameM zatAvara chor3anA cAhiye / tintiDIkake bIja choTe lAla cirauMjIke samAna hote haiN| pasArI inheM trAyamANake nAmase dete haiN| mRdvIkA panakaM kuSThaM pippalI raktacandanam / koI koI imalI hI chor3ate haiM / tathA samyak pAkArtha caturguNa | bAlakaM nAgapuSpaM ca AtmaguptAphalaM tathA // 56 // jala bhI chor3anA caahiye| nIlotpalaM zArive dve jIvanIyaM vishesstH| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [ raktapittA pRthakkarSasamaM caiva zarkarAyAH paladvayam // 57 // saptaprasthaM ghRtam / rasasya pauNDakekSaNAmADhakaM tatra dApayet / caturguNena payasA ghRtaprasthaM vipAcayet / / 58 // zatAvarIpayodrAkSAvidArIkSvAmalaiH rasaiH // 64 // raktapittaM kSatakSINaM kAmalA. vAtazoNitam / sarpiSA saha saMyuktaH saptaprasthaM paced ghRtam / halImakaM tathA zothaM varNabhedaM svarakSayam // 59 // / zarkarApAdasaMyukta raktapittaharaM pibet / / 65 // arocakaM mUtrakRcchaM pArzvazUlaM ca nAzayet / / uraHkSate pittazUle yonivaate'pymRgdre| etadrAjJAM prayoktavyaM bahvantaH puracAriNAm // 60 // balyamUrjaskaraM vRSyaM kSudhAhRdroganAzanam // 66 // strINAM caivAnapatyAnAM durbalAnAM ca dehinAm / / zatAvarIkA rasa, dUdha, aGgurakA rasa, vidArIkandakA rasa, klIbAnAmalpazukrANAM jIrNAnAM yakSmiNAM tathA // 61 / IkhakA rasa, AmalekA rasa, pratyeka eka eka prastha, ghI eka zreSThaM balakaraM hRdyaM vRSyaM peyaM rasAyanam / prastha, mizrI 1 kur3ava milAkara pakAnA cAhiye / yaha raktapita, ojastejaskaraM caiva AyuHprANavivardhanam // 62 // uraHkSata, pittazUla, yoniroga raktapradarako naSTa kara bala, oja, saMvadharyati zukraM ca puruSaM durbalendriyam / vIryako bar3hAtA aura kSudhA tathA hRdrogako zAnta karatA hai // 64-66 // sarvarogavinirmuktaM toyasikto yathA drumaH // 63 // kAmadeva iti khyAtaH sarvarogeSu zasyate / kUSmANDakarasAyanam / asagandha 5 sera, gokharU 2 // sera, zatAvarI, vidArIkanda, zAliparNI, khareTI, pIpalakI koMpala, kamalagaTTAkI mAMgI, puna kUSmANDakAtpalazataM susvinaM niSkulIkRtam / rnavA, khambhArake phala tathA ur3ada pratyeka 40 tolA saba duraku pacettapte ghRtaprasthe zanastAmramaye dRDhe // 67 // bAkara 2 mana 22 sera 32 tolA jalameM pakAnA caahiye| yadA madhunibhaH pAkastadA khaNDazataM nyaset / catuthAMza zeSa rahanepara utArakara chAna lenA cAhiye / isa kAthameM pippalIzRGgavarAbhyAM dve pale jIrakasya ca // 68 // 1prastha (1sera 9 cha0 3 to0) ghI tathA munakkA, padmAkha, tvagelApatramAracadhAnyakAnAM palArdhakam / kUTha, choTI pIpala, lAlacandana, sugandhavAlA, nAgakezara, nyasyeccUrNIkRtaM tatra dayA saMghaTTayenmuhuH // 69 // kA~cake bIja, nIlophara, sapheda zArivA tathA kAlI sArivA | tatpaka sthApayedbhANDe dattvA kSaudraM ghRtArdhakam / aura jIvanIya gaNakI auSadhiyAM pratyeka eka eka tolekA kalka, tadyathAgnibalaM khAdedraktapittI kSatakSayI // 70 / / zakara 8 tolA, pauMDAkA rasa 6 sera 32 tolA tathA dUdha kAsazvAsatamazchaditRSNAjvaranipIDitaH / sera 32 tolA tathA itanA hI jala milAkara siddha karanA vRSyaM punarnavakaraM balavarNaprasAdhanam // 71 // cAhiye / yaha ghRta raktapitta, kSatakSINa, kAmalA, vAtarakta, halImaka, zotha, svarabheda, varNabheda, arocaka, mUtrakRccha, tathA uraHsandhAnakaraNaM bRMhaNaM svarabodhanam / pasuliyoMke zUlako naSTa karatA hai| yaha jinake bahuta striyAM haiM azvibhyAM nirmitaM siddhaM kuussmaannddkrsaaynm||72|| aise rAjAoMke liye tathA jinake santAna nahIM hotI, aisI peThA (chilkA tathA bIja nikAlA huA) manda AMcameM striyoMke liye, durbala manuSyoMke liye, napuMsaka tathA alpavIya ubAlakara rasa nicor3akara alaga rakhanA cAhiye / phira peThAko vAloMke liye, pRddhoMke tathA yakSmAvAloMke liye vizeSa lAbha mamahIna pIsakara 5 sera meM 64 tolA ghI DAlakara manda AMca meM dAyaka hai| balako bar3hAtA, hRdayako bala detA hai, vAjIkara haiM, khaba seMkanA cAhiye / jaba paka jAya aura sugandha uThane lage, oja, teja, Ayu tathA vIryako bar3hAtA hai / durbala puruSoMko taba vahI peThekA jala aura 5 sera mizrI milAkara pakAnA saprakAra rogarahita tathA balavAn banAtA hai jaise jalase | cAhiye / jaba siddha honepara A jAya, taba choTI pIpala 8 sIMcA gayA vRkSa / yaha " kAmadava ghRta" saba rAgAma lAbha tolA, soMTha 8 tolA, sapheda jIrA 8 tolA, dAlacInI, karatA hai // 53-63 // -- |tejapAta, ilAyacI, kAlI mirca, dhaniyAM pratyeka 2 tolAkA - mahIna pisA huA cUrNa chor3anA cAhiye aura khUba kalchIse 1jIvanIyagaNaH-"jIvakarSabhako medA mahAmadA kAkolI milAkara utAra lenA cAhiye / ThaNDA ho jAnepara zahada 32 kSIrakAkolI mudgamASapaNyau jIvantI madhukamiti dazemAni jIva- tolA milAkara rakha lenA cAhiye / ise agni aura balake anunIyAni bhavanti " / yaha prayoga parama vAjIkara hai, ata eva sAra sevana karanA cAhiye / yaha raktapitta, kSatakSaya, kAsa, zvAsa, isakA"kAmadeva ghRta" nAma hai| aura anya granthoMmeM ise vAjI-netroMke sAmane andhakArakA A jAnA, vamana, pyAsa, jvarako naSTa karaNAdhikArameM likhA hai| karatA hai / vAjIkaraNa, zarIrako navIna banAtA, bala aura varNa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / uttama karatA, zarIrako var3hAtA, svarako uttama banAtA tathA uraH kSatako jor3atA hai / yaha kUSmANDakarasAyana " bhagavAna azvinIkumArane nirmANa kiyA hai // 67-72 // kUSmANDakarasAyane dravamAnam / khaNDAmalakamAnena rasaH kUSmANDakadravAt / pAtra pAkAya dAtavyaM yAvAnvA tadraso bhavet // 73 atrApi mudrayA pAko nistvacaM niSkulIkRtam / khaNDAmalake anusAra kUSmANDekA rasa eka Ar3haka chor3anA cAhiye | athavA rasa jitanA nikale utanA hI chor3anA cAhiye / niSkulIkRta mAne chIle aura pAka jaba hue mudrA banane laga jAya, taba samajhanA cAhiye // 73 // vAsAkUSmANDakhaNDaH / * paJcAzazca palaM svinnaM kUSmANDAtprasthamAjyataH // 74 // grAhyaM palazataM khaNDaM vAsAkkAthADhake pacet / mustA dhAtrI zubhA bhAGga trisugandhezva kArSikaiH 75 // aileya vizvadhanyAkamaricaizca palAMzikaiH / pippalIkaDavaM caiva madhumAnIM pradApayet // 76 // kAsaM zvAsaM kSayaM hikkAM raktapittaM halImakam / hRdrogamamlapittaM ca pInasaM ca vyapohati // 77 // peThA (chilA huA tathA bIja nikAlA huA ) ubAlanA cAhiye, phira isako nicor3akara rasa alaga rakhanA cAhiye, phira peTheko mahIna pIsakara ghI meM bhUnanA cAhiye, 50 pala (2 // sera) peThe meM ghI 1 prastha chor3anA cAhiye / bhuna jAnepara mizrI 5 sera, peThekA rasa aura vAsA kvAtha 1 Ar3haka milAkara pakAnA cAhiye / siddha honepara nAgaramothA, AmalA, vaMzalocana, bhArajI, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI- pratyeka eka tolA ela bAluka, soMTha, dhaniyAM, kAlI mirca pratyeka 4 tolA tathA pIpala 16 to0 kA mahIna cUrNa chor3a milAkara utAra lenA cAhiye | phira ThaNDA honepara zahada 32 tolA chor3anA cAhiye / yaha avaleha -- kAsa, zvAsa, kSaya, hikkA, raktapitta, halamika, hRdroga, amlapitta, aura pInasako naSTa karatA hai // 74-77 // vAsAkhaNDaH / tulAmAdAya vAMsAyAH pacedaSTaguNe jale / tena pAdAvazeSeNa pAcayedADhakaM bhiSak // 78 // 1 yogaratnAkarameM isI prayogako kucha bar3hA diyA hai / arthAt isameM " kSaudraM ghRtAdharkam " se samApta ho jAtA hai / para unhoMne Age likhA hai " kSaudrArdhikAM sitAM kecitkacid drAkSAM sitArdhi kAm / drAkSArdhAni lavaGgAni karSe karpUrakaM kSipet / tathA kUSmANDa ubAlakara nicor3ane para jitanA svarasa nikalatA hai, usIse pAka karamekA vyavahAra hai / (04) cUrNAnAmabhayAnAM ca khaNDAcchuddhAttathA zatam / dvela pippalIcUrNAtsaddhazIte ca mAkSikAt // 79 kuDavaM palamAtraM tu cAturjAtaM sucUrNitam / kSiptvA viloDitaM khAdedraktapittI kSatakSayIM / kAsazvAsaparItazca yakSmaNA ca prapIDitaH // 80 // aDUsekA paJcAMga 5 sera 40 sera jalameM pakAnAM cAhiye, | 10 sera zeSa rahanepara utAra chAnakara bar3I harrakA cUrNa 3 sera 16 tolA, mizrI 5 sera, pIpalakA cUrNa 8 tolA milAkara pakAnA cAhiye / pAka ho jAnepara utAra ThaNDAkara zahada 32 tolA, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakezara - pratyekakA cUrNa 4 tolA chor3a milAkara raktapitta, kSatakSaya, kAsa, zvAsa yakSmAse pIr3ita rogIko yaha " vAsAkhaNDa " khAnA cAhiye // 78-80 // tathA khaNDako lauhaH / zatAvarIcchinnaruhAvRSa muNDatikAbalAH / tAlamUlI ca gAyatrI triphalAyAstvacastathA // 81 // bhAGga puSkaramUlaM ca pRthak paJca palAni ca / jaladroNe vipaktavya maSTamAMzAvazeSitam // 82 // divyoSadhahatasyApi mAkSikeNa hatasya vA / paladvAdazakaM deyaM rukmalauhaM sucUrNitam // 83 // khaNDatulyaM ghRtaM deyaM palaSoDazikaM budhaiH / pacettAmramaye pAtre guDapAko yathA mataH // 84 // prasthA madhuno deyaM zubhAzmajatukaM tvacam / zRGgI viDaGgaM kRSNA ca zuNThathajAjI palaM palam 85 triphalA dhAnyakaM patraM dvayakSaM maricakezaram / cUrNa dattvA sumathitaM snigdhe bhANDe nidhApayet 86 // yathAkAlaM prayuJjIta biDAlapadakaM tataH / gavya kSIrAnupAnaM ca sevyaM mAMsarasaH payaH // 87 // guruvRSyAnnapAnAni snigdhaM mAsAdi bRMhaNam / raktapittaM kSayaM kAsaM paktizUlaM vizeSataH // 88 // 1 yahAM vAsA Ardra hI lenA cAhiye aura " zuSkadravyeSvidaM mAnaM dviguNaM tad dravAIyoH / " isa siddhAntase dviguNa nahIM karanA cAhiye kyoMki " guDUcI kuTajo vAsA kUSmANDava zatAvarI / azvagandhA sahacaraH zatapuSSA prasAraNI // prayoktavyAH sadaivArdrA dviguNA naiva kArayet " // isI prakAra aSTaguNa jalako bhI dviguNa nahIM karanA cAhiye / " mAnaM tathA tulA yAstu dviguNaM na kvacinmatam / " tathA madhu kur3ava honepara bhI dviguNa liyA jAtA hai / "sarpiH khaNDajalakSaudratailakSIrAsavAdiSu / aSTau palAni kuva nArikele ca zasyate // " Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) . . ckrdttH| [rAjayakSmA D vAtaraktaM pramehaM ca zItapittaM vami lamam / __ varjanIyaM vizeSeNa khaNDakAdyaM prakurvatA / zvayathu pANDuroga ca kuSThaM plIhodaraM tathA / / 89 // lohAntaravadatrApi puTanAdikriyeSyate // 95 // AnAhaM raktasaMsrAvaM cAmlapittaM nihanti ca / / bakarI, kabUtara, tItara, kaikar3A, kharagoza, kAlA mRga, cakSuSyaM bRhaNaM vRSyaM mAGgalyaM prItivardhanam // 10 // "tathA mRga inakA mAMsa, nariyalakA jala, caupatiyA, ArogyaputradaM zreSTha kaamaagniblvrdhnm| | bathuvA, sUkhI mUlI, jIrA, paravala, bar3I kaTelI, baiMgana, zrIkara lAghavakaraM khaNDakAdyaM prakIrtitam // 91 // pake Ama, chuhArA, mIThA anAra khAnA caahiye| jina vastu oMke nAmake AdimeM kakAra hai aisI cIjeM tathA anUpamAMsa zatAvarI, gurca, aDUsA, muNDI, khareTI, musalI, katthA, ""| khaNDakAya' sevana karanevAloMko tyAga denA cAhiye / dUsare triphalA, bhAraMgI, pohakaramUla pratyeka 5 pala (20 tolA ) eka prayogoMke samAna isameM bhI lauhabhasma hI chor3anA cAhiye92-95 droNa jalameM pakAnA cAhiye / aSTamAMza zeSa rahanepara utArakara chAna lenA caahiye| phira isameM manaHzilA athavA svarNa maakssikke| pariziSTam / yogase banAyA kAntalauhabhasma 48 tolA, ghI 64 tolA, ___ yacca pittavare proktaM bAharantazca bheSajam / mizrI 64 tolA chor3akara pakAnA cAhiye / avaleha siddha ho jAnepara vaMzalocana, zilAjatu, dAlacInI, kAkar3AsiMhI, raktapitte hitaM tacca kSINakSatahitaM ca yat // 96 // vAyaviDaMga, choTI pIpala, soMTha, jIrA, pratyeka 4 tolA, jo pittajvarake liye bAharI tathA bhItarI cikitsA kahI gaI triphalA, dhaniyAM, tejapAta, kAlI mirca, nAgakezara pratyeka hai, vaha tathA kSatakSINakI jo cikitsA hai, vaha raktapittameM 2 tolA cUrNa chor3a ThaMDhA ho jAnepara zahada 32 tolA chor3a lAbhadAyaka hotI hai // 96 // milAkara cikane bartana meM rakha lenA cAhiye / isakA 1 tolA pratidina sevana karanA caahiye| anupAna-gAyakA dUdha, pathya-dUdha, iti raktapittAdhikAraH smaaptH| / mAMsarasa, bhArI tathA vAjIkara annapAna tathA bRMhaNa mAMsAdi sevana karanA cAhiye / yaha " khaNDakAdyAvaleha " raktapitta,kSaya, kAsa, atha raajykssmaadhikaarH| pariNAmazUla, vAtarakta, prameha, zItapita, vamana, glAni, sUjana, pAMDuroga, kuSTha, plIhA, AnAha, raktasrAva tathA, amlapittako naSTa karatA, netrabala zarIkhuddhi, vIrya, maGgala tathA prasannatA utpanna rAjayakSmaNi pathyam / karanevAlA, Arogya, putra, kAma, agni tathA balako bar3hAnevAlA, zarIrakI zobhA tathA lAghava karanevAlA hai||81-91 / / zAliSaSTikagodhUmayavamudrAdayaH shubhaaH| madyAni jAGgalAH pakSimRgAH zastA vishssytaam||1 atra pthyaapthym| zuNyatAM kSINamAMsAnAM kalpitAni vidhAnavit / chAgaM pArAvataM mAMsaM tittiriH karAH shshaaH|| dadyAtkrayAdamAMsAni bRMhaNAni vizeSataH // 2 // zAli tathA sAThIke cAvala, gehUM, yava, mUMga, zarAba, jAMgala kuraGgAH kRSNasArAzca teSAM mAMsAni yojyet||12|| prANiyoMkA mAMsa hitakara hai| jinakA mAMsa kSINa ho gayA hai, nArikelapayaHpAnaM suniSaNNakavAstukam / unheM mAMsa khAnevAle prANiyoMkA mAMsa khilAnA adhika pauSTika zuSkamUlakajIrAkhyaM paTolaM bRhatIphalam // 93 // hotA hai // 1 // 2 // phalaM vArtAku pakkAnaM kharaM svAdu dADimam / / zodhanam / ... kakArapUrvakaM yacca mAMsaM cAnUpasambhavam / / 94 // / doSAdhikAnAM vamanaM zasyate savirecanam / snehasvedopapannAnAM snehanaM yanna karSaNam // 3 // 1 kucha AcAya isa prayogameM gandhaka, abhraka aura rsko| bhI milAte haiM aura isIke anukUla pramANa dete haiM / "na rasena jinake doSa adhika baDhe haiM, unheM nehana svedana karAkara snigdha vinA lohaM gandhakaM cAbhraka vinA / tathA capalena vinA lohaM yaH padAthoMse vamana athavA virecana karAnA cAhiye / para zodhana aisA karoti pumAniha // udare tasya kiTAni jAyante nAtra sNshyH|" ho, jisase kRzatA na bddh'e||3|| para yaha vyavahAra siddha nahIM hai| uparokta pramANa kevala catuHsamalauhake liye hai / ataeva vahAM 'iha' zabda bhI par3hA hai / yaha zuddhakoSThasya yujIta vidhi bRMhaNadIpanam / zivadAsajIkA mata hai // koSTha zuddha ho jAnepara bRMhaNa tathA dIpana prayoga karanA caahiye| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkopetaH / dhikAraH ] (77) dazasUla, khareTI, rAsnA, pohakaramUla, devadAru, va sAMThakA rAjayakSmaNi malarakSaNa prayojanam / zukrAyattaM balaM puMsAM malAyattaM hi jIvitam // 4 // kvAtha -pasalI tathA kandhoM va zirakI pIr3A va kSayaja kAsAdikI zAMtike liye pInA cAhiye // 10 // tasmAdyatnena saMrakSedyakSmiNo malaretasI / kakubhatvagAdyutkArikA / manuSyoMkA bala vIryake adhIna aura jIvana malake adhIna rahatA hai | ataH mala aura vIryakI yatnase rakSA karanI cAhiye // 4 // SaDaMgayUSaH / sapippalI savaM sakulatthaM sanAgaram // 5 // dADimAmalakopetaM siddhamAjarasaM pibet / tena SaD vinivartate vikArAH pInasAdayaH // 6 // rase dravyAmbupeyAvatsUpazAstravazAdiha / palAni dvAdaza prasthe ghane'tha tanuke tu SaT // 7 // mAMsasya vaTakaM kuryAtpalamacchatare rase / choTI pIpala, soMTha, yava, kulathI, anAradAnA, AmalA - inakA jala banA bakarIkA mAMsa chor3a ghIke sAtha pakAkara yUSa chAnakara pilAnA cAhiye / isase pInasa, svarabheda Adi naSTa hote haiM / rasa banAneke liye jisa bhAMti peyA AdimeM jala aura auSadhiyAM ( arthAt 1 karSa auSadhi 1 prastha jala ) chor3I jAtI haiM, usI prakAra chor3anA cAhiye / yadi rasa gAr3hA banAnA ho, to prastha jalameM 12 pala mAMsa aura patale 6 pala mAMsa aura bahuta patalA banAnemeM 1 pala hI mAMsa chor3anA caahiye| ( isameM soMTha va papila itanA chor3e, jisase kaTutA A jAya, AmalA va anAradAnA itanA chor3e, jisase khaTTA ho jAya, yava aura kulathI yUSadrava haiM, ataH inheM adhikachor3e ) // 5-7 // - dhAnyakAdikAyaH / dhanyAkapippalIvizva dazamUlIjalaM pibet // 8 // pArzvazUlajvarazvAsapInasAdinivRttaye / dhaniyAM, choTI pIpala, soMTha, tathA dazamUlakA kkAthapArzvazUla, jvara, zvAsa tathA pInasAdikI nivRtti ke liye pilAnA cAhiye // 8 // - azvagandhAdikvAthaH / azvagandhAmRtAbhIrudazamUlI balAvRSAH / puSkarAtiviSA nanti kSayaM kSIrarasAzinaH // 9 // asagandha, gurca, zatAvarI, dazamUla, khareTI, aDUsA, pohaka - mUla tathA atIsakA kvAtha pIne tathA dUdha yA mAMsarasa sevana karanese kSaya naSTa hotA hai // 9 // dazamUlAdikvAthaH / dazamUlabalArAsnApuSkarasuradArunAgaraiH kathitam / peyaM pArzvAsazirorukSayakAsAdizAntaye salilam kakubhatvaGnAgabalAvAnaribIjAni cUrNitaM payAse / pakkaM ghRtamadhuyuktaM sasitaM yakSmAdikAsaharam // 11 // arjunakI chAla, khareTI tathA kauMca ke bIjoM kA cUrNa dUdhameM pakAkara ghI zahada va mizrI milAkara khAnese yakSmA aura kAsAdi naSTa hote haiM // 11 // mAMsacUrNam / pArAvattakapicchAgakuraGgANAM pRthak pRthak / mAMsacUrNamajAkSIraM pItaM yakSmaharaM param / / 12 / / kabUtara, bandara, bakarA, mRga-inameM se kisI ekake mAMsakA cUrNa khAkara bakarIkA dUdha pInese yakSmA naSTa hotA hai // 12 // nAgabalAvalehaH / ghRtakusumasAralIDhaM kSayaM kSayaM nayati gajabalAmUlam / dugdhena kevalena tu vAyasajaGghA nipItaiva // 13 // nAgabalAkI jar3akA cUrNa, ghI aura zahadake sAtha cATane se athavA kAkajaMghA kA cUrNa kevala dUdhake sAtha pIne se kSaya naSTa hotA hai // 13 // hadvayam / kRSNAdrAkSAsitAlehaH kSayahA kSIdratailavAn / madhusarpiryuto vAzvagandhAkRSNAsitodbhavaH // 14 // choTI pIpala, munakkA va mizrIko taila va zahadake sAtha cATanese tathA asagandha, choTI pIpala, va mizrIkA cUrNa ghI va zahadake sAtha cATane se kSatra naSTa hotA hai // 14 // navanItaprayogaH | zarkarAmadhusaMyuktaM navanItaM lihan kSayI | kSIrAzI labhate puSTimatulye cAjyamAkSike // 15 // makkhanako zahada va zakkara ke sAtha cATane se athavA viSama bhAga ghI va zahada cATane se kSaya naSTa hotA aura puSTi hotI hai // 15 // sitopalAdicUrNam / sitopalAtugAkSIrIpippalI bahulAtvacaH / antyAdUrdhvaM dviguNitaM lehayetkSaudrasarpiSA // 16 // cUrNitaM' prAzayedetacchvAsakA sakSayApaham / suptajihvArocakinamalpAni pArzvazUlinam // 17 // hastapAdAMsadAheSu jvare rakte tathordhvage // 18 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78) [ rAjayakSmAnccasann dAlacInI, 1 bhAga, choTI ilAyacIke dAne 2 bhAga, hRtpANDugrahaNIrogaplIhazoSajvarApaham / choTI pIpala 4 bhAga, vaMzalocana 8 bhAga, mizrI 16 charyatIsArazUlanaM mUDhavAtAnulomanam // 24 // bhAga sabakA cUrNa kapar3achAnakara ghI va zahadake sAtha cATanese kalpayed guTikAM cai pakvA sitopalAm / zvAsa, kAsa, kSaya, jihvAkI suptatA, arocaka, mandAgni, gaTikA hyagnisaMyogAccUrNAllaghutarAH smRtaaH| pasaliyoMkA darda, hAtha, paira aura kandhoMkI jalana tathA uurdhvg| paittike grAhayantyeke zubhayA vaMzalocanam // 25 // raktapitta naSTa hote haiM // 16-18 // tAlIzapatra 1 bhAga, kAlI mirca 2 bhAga, soMTha 3 bhAga, lavaGgAdyaM cUrNam / choTI pIpala 4 bhAga, vaMzalocana 5 bhAga, dAlacInI tathA lavaGgakakkolamuzIracandanaM choTI ilAyacIke dAne pratyeka AdhA AdhA bhAga, mizrI nataM sanIlotpalajIrakaM samam / 32 bhAga milAkara cUrNa banA lenA cAhiye / yaha cUrNatruTiH sakRSNAgurubhRGgakezaraM | zvAsa, kAsa, aruciko naSTakara Agniko dIpta karatA tathA kaNA savizvA naladaM sahAmbudam // 19 // hRdroga, pANDuroga, grahaNIroga, plIhA, rAjayakSmA, jvara, vamana, ahIndrajAtIphalavaMzalocanA atIsAra aura zulako naSTa karatA tathA mUDha vAyukA anulomana karatA hai| isI cUrNako pakAkara golI banA lenese goliyAM sitASTabhAgaM samasUkSmacUrNitam / halakI hotI haiM, kyoMki inameM agnikA saMyoga hotA hai| kucha surocanaM tarpaNamagnidIpanaM logoMkA mata hai ki zubhAse vaMzalocana paittika rogoMke liye balapradaM vRSyatamaM tridoSanut // 20 // lenA cAhiye // 22-25 // urovibandhaM tamakaM galagrahaM sakAsahikAruciyakSmapanisam / zRMgyAdicUrNam / grahaNyatIsArabhagandarAbudeM zRGgatharjunAzvagandhAnAgabalApuSkarAmayAcchannaruhAH / pramehagulmAMzca nihanti sajvarAn // 21 // taulIzAdisametA lehyA madhusArpabhyA yakSmaharA: 26 lavaGga, kaMkola, khaza, saphedacandana, tagara, nIlophara, sapheda | kAkar3AsiMhI, arjunakI chAla, asagandha, nAgabalA, pohajIrA, choTI ilAyacI, choTI pIpala, agara, bhAMgarA, nAga-1 | karamUla, kUTha, gurca-saba samAna bhAga, sabake samAna tAlIkezara, choTI pIpala, soMTha, jaTAmAMsI, nAgaramothA, zArivA, zAdicUrNa milAkara ghI, zahadake sAtha cATanese rAjayakSmA jAyaphala, vaMzalocana--pratyeka samAna bhAga, mizrI 8 bhAga " naSTa hotA hai // 26 // milAkara cUrNa banA lenA cAhiye / yaha cUrNa rocaka, tarpaka, agnidIpaka, baladAyaka, vAjIkara aura tridoSanAzaka hai |chaatii madhutApyAdilauham / kI jakar3AhaTa, netroMke sAmane andherA chA jAnA, galekI jakar3AhaTa, khAMsI, hikkA, aruci, rAjayakSmA, pAnasa, grahaNI- mdhutaapyviddnggaashmjtulohghRtaabhyaaH| roga, atIsAra, bhagandara, prameha, gulma, aura jvara isase naSTa nanti yakSmANamatyugraM sevyamAnA hitAzinA // 27 // hote haiM // . 19-21 // zahada, svarNamAkSika bhasma, vAyaviDaGga, zilAjatu, lohatAlIzAcaM cUrNa modakazca / | bhasma, ghRta, bar3I harrakA chilakA-saba sAtha milAkara tAlIsapatraM maricaM nAgaraM pippalI shubhaa| cATanesa tathA bhojana pathyakAraka karanese rAjayakSmA naSTa hotA hai // 27 // yathottaraM bhAgavRddhathA tvagele cArdhabhAgike // 22 // pippalyaSTaguNA cAtra pradeyA shitshrkraa| 1para vAstavameM vaMzalocana hI liyA jAtA hai / dUsare bhIzvAsakAsAruciharaM taccUrNa dIpanaM param // 23 // tAlIzaM marica zuNThI pippalI baMzalocanA ityAdi " |aise hI pAThAntara haiM // 2 yahAM " tAlIzAdisametAH " 1 yahAM sitASTabhAgase ekabhAgakI apekSA hI aSTaguNa | zabdase tAlIzAdi cUNAkta dravyamAna liya jAte haiM, vahAMkA samajhanA cAhiye / samasta cUrNase aSTaguNa nahIM / kyoMka bhAgakrama Avazyaka nahIM hai / jaisA ki caitasaghRtameM 'kalyANaanyatra zArGgadharAdimeM samasta cUrNakA AdhA bhAga mizrI likhI kAya cAGgena' yaha likhanepara bhI kalyANavRtokta kalka mAtra hai aura vaha prAyaH aSTabhAgake samAna hI hai| yahI zivadA liyA jAtA hai / ataH yahAM zRMgAdike samAna hI tAlIzAdi sajIkA bhI mata hai| pratyeka dravya chor3anA cAhiye / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASAkopetaH / vindhyavAsiyogaH / vyoSaM zatAvarI trINi phalAni dve bale tathA / sarvAmayaharo yogaH so'yaM loharajo'nvitaH // 28 eSa vakSaHkSataM hanti kaNThajAMzca gadAMstathA / rAjayakSANamatyugraM bAhustambhamathArditam // 29 // soMTha, kAlI mirca, choTI pIpala, zatAvarI, triphalA, khareTI, kaMdhI - pratyeka eka bhAga, tathA lohe bhasma sabake samAna milA sevana karanese samasta roga naSTa hote haiN| yaha uraHkSata, kaNThajaroga, kAsAdi, bAhustambha, ardita tathA rAjayakSmAko naSTa karatA hai // 28 // 29 // . sendrakA | karSaH zuddharasendrasya svarasena jayArdrayoH / zilAyAM khalvayettAvadyAvatpiNDaM ghanaM tataH // 30 // jalakaNAkAkamAcIrasAbhyAM bhAvayetpunaH / saugandhikapalaM bhRGgasvarasena vibhAvitAm // 31 // cUrNitaM rasasaMyuktamajAkSIrapaladvaye / khalvitaM ghanapiNDaM tu guTIM svinnakalAyavat // 32 // kRtvAdI zivamabhyarcya dvijAtInparitoSya ca / jIrNAno bhakSayedekAM kSIramAMsarasAzanaH // 33 // sarvarUpaM kSayaM kAsaM raktapittamarocakam / api vaidyazataistyaktamamlapittaM niyacchati // 34 // 1 tolA zuddha pArada kharalameM araNI va adarakha ke svarasase usa samaya taka ghoTanA ki ghanatA AjAya arthAt golA bana jAya / phira jalapippalI, makoya ke rasase bhAvanA denI cAhiye phira isI meM bhAMgareke rasase bhAvita gandhaka 4 tolA chor3anA cAhiye aura bakarIkA dUdha 8 tolA milA ghoTakara gAr3hA ho jAne para maTarake barAbara golI banA lenI caahiye| phira zaMkarajIkA pUjana tathA brAhmaNoM ko santuSTa kara anna pAka ho jAne para golI khAnI cAhiye / dUdha yA mAMsa rasakA pathya lenA cAhiye | yaha samasta prakArake kSaya, kAsa, raktapitta, aroinako tathA saikar3oM vaidyoMse tyakta amlapittako naSTa karatA hai // 30-34 // / 1 elAdimanthaH / elAjamodAmalakAbhayAkSagAyatrinimbAzanazAlasArAn / 1 - yahAM loha adhika guNakAraka honese sabake samAna hI chor3anA cAhiye / tathA yahAM ghRta madhu nahIM likhA 1 para leha prakaraNa meM kahA hai / ataH leha hI banAkara prayoga karanA cAhiye aisA hI zivadAsajIkA bhI mata hai / (79) viDaMgabhallAtakacitrakAMzca kaTutrikAmbhodasurASTrikAzca // 35 // paktvA jale tena pacettu sarpistasminsusiddhe tvavatArite ca / triMzatpalAnyatra sitopalAyA dadyAttugAkSIripalAni SaT ca // 36 // prasthe ghRtasya dviguNaM ca dadyAt kSaudraM tato manthahataM nidadhyAt palaM palaM prAtarato lihacca pazcAtpabetkSIramatandritazca // 37 // etaddhi medhyaM paramaM pavitraM cakSuSyamAyupyatamaM tathaiva / yakSmANamAzu vyapahanti zUlaM pAMDvAmayaM cApi bhagandaraM ca / na cAtra kiJcitparivarjanIyaM rasAyanaM caitadupAsyamAhuH // 38 // ilAyacI, ajavAyana, AmalA, bar3I harra, baher3A, kathA, nImakI chAla, vijesAra, zAla, vAyaviDaMga, bhilAvAM, cItakI jar3a, trikaTu, nAgaramothA, surASTrikA ( soraThI miTTI isake abhAva meM bhunI phiTakarI ) jalameM pakA kvAtha banAkara isI kAthase ghRta pAka kare / isa 1 prastha ghRtameM 30 pala mizrI, 6 pala vaMzalocana aura ghRtase dviguNa zahada milA mathakara rakhanA cAhiye / isase 1 palakI mAtrA prAtaHkAla cATanA cAhiye / Upara se dUdha pInA cAhiye | yaha medhAko bar3hAnevAlA, pavitra, netroMke liye hitakara, Ayu bar3hAnevAlA, yakSmA, zUla, pANDuroga, tathA bhagandarako naSTa karatA hai| isameM kucha paraheja bhI karane kI AvazyakatA nahIM / yaha rasAyana hai // 35-38 // sarpirguDaH / balA vidArI hrasvA ca paJcamUlI punarnavA / pazcAnAM kSIrivRkSANAM zuMgA muSTayaMzikAH pRthak // eSAM kaSAye dvikSIre vidAryAjarasAMzike jIvanIyaiH pacetkalkairakSamAtrairdhRtADhakam // 40 // sitApalAni pUte ca zIte dvAtriMzadAvapet / godhUmapippalIvAMzIcUrNa zRGgATakasya ca // 41 // 1 yahAM para ' dvikSIre' kA artha " dviprakArakaM kSIraM yatreti tathA / kSIradvayaM cAtra prAdhAnyAdAjaM gavyaM ca prAtyam " aisA kiyA hai / arthAt 1 bhAga gAyakA dUdha, tathA 1 bhAga bakarIkA dUdha chor3anA cAhiye / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) ckrdttH| [rAjayakSmA - samAkSika kauDavika tatsarva khajamUchitam / eSAM palonmitAnbhAgAn zatAnyAmalakasya ca / styAnaM sarpirguDAnkRtvA bhUrjapatreNa veSTayet // 42 // paJca dadyAttadaikadhyaM jaladroNe vipAcayat // 49 // tAjagdhvA palikAnkSIre madyaM caanupibettthaa| / jJAtvA gatarasAnyetAnyoSadhAnyatha taM rasam / zoSe kAse kSatakSINe zramastrIbhArakarSite // 43 // taccAmalakamuddhRtya niSkulaM tailasarpiSoH // 50 // raktaniSThIvane tApe pInase corasi kSate / paladvAdazake bhRSTvA dattvA cArdhatulAM bhiSak / zastAH pArzvaziraHzule bhede ca svaravarNayoH // 44 // / matsyaNDikAyAH pUtAyA lehavatsAdhu saadhyen||51 kAthye trayodazapale dravyAlpatvabhayAjalam / SaTpalaM madhunazcAtra siddhazIte pradApayet / aSTaguNaM kAthasamo vidAryAjarasau pRthak // 45 // catuSpalaM tugAkSIryAH pippalyA dvipale tathA // 52 // kecidyathoktakkAthye tu kAthaM ghRtasamaM jaguH / / palamekaM nidadhyAca tvagelApatrakezarAt / khareTI, vidArIkanda, laghupaJcamUla, punarnavA, pAMcoM kSIrivRkSoM ityayaM cyavanaprAza: paramukto rasAyanaH / / 53 // (kapItana, vaTa, gUlara, pIpala, plakSa ) ke komala patte pratyeka 4| _belakA gUdA, araNI, sonApAThA, khambhAra, pADhala, khareTI, cAra tolA unakA kvAtha tathA ghIse dviguNa dUdha aura vidArA-gavana. maghavana, choTI pIpala, sarivana, piAThavana, gokhurU, kandakA rasa tathA bakareke mAMsakA rasa ghoke samAna milAkara | choTI kaTerI, bar3I kaTerI, kAkar3AziMgI, bhU, AMvalA, munakkA, tathA jIvanIyagaNakI oSadhiyAMkA kalka pratyekakA 1 tolA| | jIvantI, pohakaramUla, agara, bar3I harrakA chilkA, gurca, Rddhi, milAkara eka Ar3haka ghRta pakAnA cAhiye / ghRta siddha hotI jIvaka, RSabhaka, kapUrakacarI yA. kapUra, nAgaramothA, punarvavA, Anepara utAra chAnakara mizrI 32 pala tathA gehU~kA ATA, ATA, medA, choTI ilAyacI, nIlophara, lAla candana, vidArIkanda, choTI pIpala, vaMzalocana, siMghAr3ekA cUrNa tathA zahada pratyeka aMDasakI chAla, kAkolI, kAkanAsA pratyeka dravya ATha ATha eka kuDava arthAt 16 tolA chor3akara milAnA cAhiye / laDDU cha to aura 500 tAje pake hue AMvaloMko chor3akara eka droNa banAnake yogya ho jAnepara eka eka palake laDDU banAkara Uparase jala arthAt (51 sera 16 to0 jala ) meM pakAnA cAhiye / bhojapatra lapeTa denA cAhiye / inako khAkara dUdha yA madha pInA AmalA paka jAnepara utAra ThapaDhAkara kvAtha chAnakara alaga rakha cAhiye / yaha rAjayakSmA, kAsa, kSatakSINa, thake tathA strIgamana lenA cAhiye / AMvale nikAlakara unakI guThalI nikAla kapava bojhA Dhonese kRza, khUna thUkanevAloM tathA dAha va pInasase ise ragar3akara chanA huA gUdA lenA cAhiye / aura jo naseM pIr3ita va uraHkSatase yukta puruSoMke liye vizeSa hitakara hai / nikalatI haiM, unheM alaga kara denA cAhiye / phira isa gUdeko pasaliyoM tathA zirakA darda, svarabheda, varNavikRti bhI isase naSTa kAle tilakA taila 48 tolA aura ghI 48 tolA chor3akara hotI hai / kvAthya dravya ghRtase kama hai, ataH aSTaguNa jala chor3anA sekanA caahiye| jaba kucha sursI A jAve aura sugandha uThane aura caturthAMza zeSa rakhanA tathA kvAthake samAna vidArIkandakA | lage taba, mizrI 5 sera aura kAr3hA chor3akara pakAnA cAhiye / rasa aura bakareke mAMsakA rasa chor3anA cAhiye / kuchakA mata | avaleha siddha ho jAnepara utAra ThaNr3hA kara zahada 48 tolA, hai ki kvAthya dravya kama honepara bhI kvAtha ghIke samAna hI vaMzalocana 32 tolA, choTI pIpala 16 tolA, dAlacInI, banAnA cAhiye // 39-45 // | choTI ilAyacI, tejapAta, nAgakezara pratyeka 8 tolA cUrNa | kiyA huA milAnA cAhiye / yaha "cyavanaprAza "taiyAra huaa| cyvnpraashH| yaha parama rasAyana hai // 46-53 // bilvAgnimanthazyonAkakAzmayaH pATalI blaa|| parNyazcatasraH pippalyaH zvadaMSTrA bRhatIdvayam // 46 // cyavanaprAzasya gunnaaH| shRnggiitaamlkiidraakssaajiivntiipusskraaguru| kAsazvAsaharazcaiSa vizeSeNopadizyate / abhayA sAmRtA RddhirjIvakarSabhako zaThI // 47 // kSINakSatAnAM vRddhAnAM bAlAnAM cAGgavardhanaH // 54 / / mustaM punarnavA medA sUkSmailotpalacandane / svarakSayamurAroga hRdrogaM vAtazoNitam / vidArI vRSamUlAni kAkolI kAkanAsikA // 48 // pipAsAM mUtrazukrasthAndoSAMzcaivApakarSati // 55 // asya mAtrAM prayujIta yoparundhyAnna bhojanam / (1) Rddhi jIvaka, RSabhaka, medA tathA kAkolIke | asya prayogAccyavanaH suvRddho'bhUtpunaryuvA / / 56 // abhAvameM kramazaH pratinidhi dravya ( bArAhIkanda vidArI- medhAM smRti kAntimanAmayatvaM kanda, bidArIkanda, zatAvara asagandha) chor3anA cAhiye / / vapuHprakarSa balamindriyANAm / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] paramavRddhi varNaprasAda pavanAnulomyam // 57 // rasAyanasyAsya naraH prayogAlabheta jIrNo'pi kuTIpravezAt / jarAkRtaM rUpamapAsya sarva bibharti rUpaM navayauvanasya // 58 // sitAmatsyaNDikAlAbhe dhAtryAzca mRdubharjanam / caturbhAgajale prAyo dravyaM gatarasaM bhavet // 59 // pArAzaraM ghRtam / ( upayukta mAtrA sevita huA yaha kAsa tathA zvAsako naSTa karanevAlA, kSINakSata, vRddha tathA bAlakoM ke zarIrako puSTa karanevAlA, svarabheda, uraHkSata, droga, vAtarakta, pipAsA tathA mUtra aura vIryake doSoMko naSTa karatA hai / isakI mAtrA utanI hI sevana karanI cAhiye, jo bhojanako kama na kare / isake prayoga se vRddha cyavana phira javAna hue the / isa rasAyanake sevanase meghA, smRti, kAnti, nIrogatA, zarIravRddhi, indriyazakti, strIgamanazakti, abhivRddhi, varNakI uttamatA tathA vAyukI anulomatA hotI hai / isako " kuTI prAvezika " vidhise sevana karanese vRddha puruSa bhI vRddhatA ke lakSaNoM ko chor3akara navayovanake rUpako dhAraNa karatA / matsyaNDikAke abhAva meM mizrI chor3anA tathA Avaloko manda AMcase mRdu bharjana karanA cAhiye / caturthAMza kAtha rahanepara prAyaH dravya gatarasa ho jAtA hai / ( yaha prayoga carakasaMhitAkA hai | ataH unhIM ke mAnake anusAra saba cIjoM kA mAna likhA hai ) // 54-59 // yaSTI balAguDUcyalpa paJcamUlItulAM pacet / zupeM'pAmaSTabhAgasthe tatra patraM paced ghRtam // 64 // dhAtrIvidArIkSura se tripAtre payaso'rmaNe / supiSTerjIvanIyaizca pArAzaramidaM ghRtam // 65 // sasainyaM rAjayakSmANamunmUlayati zIlitam / arthAt pratyeka 10 cha0) jala 2 droNa ( 51 sera 18 maureThI, khareTI, gurca, laghu paJcamUla saba milAkara 5 sera to 0 ) jala chor3akara pakanA cAhiye / aSTamAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara 1 ADhaka ghI, 1 ADhaka AMvaloMkA rasa, 1 ADhaka vidArIkanda rasa, 1 Ar3haka IkhakA rasa, dUdha 1 milAkara pakAnA cAhiye / yaha parAzara maharSikA banAyA ghRta aura ghRtase caturthAMza jIvanIya gaNakI auSadhiyoM kA kalka sevana karane se sasainya rAjayakSmAko naSTa karatA hai ||64||65||chaaglaadyN ghRtam / chAgamAMsatulAM dattvA sAdhayennavaNe'mbhasi / pAdazeSeNa tenaiva ghRtaprasthaM vipAcayet // 66 // RdvivRddhI ca mede dve jIvakarSabhakau tathA / kAkolI kSIrakAkolI kalkaiH palamitaiH pRthak ||67 samyak siddhe'vatAryAtha zIte tasminpradApayet / zarkarAyAH palAnyaSTau madhunaH kuDavaM tathA // 68 // palaM palaM pibetprAtaryakSmANaM hanti durjayam / kSatakSayaM ca kAsaM ca pArzvazulamarocakam // 69 // svarakSayamurorogaM zvAsaM hanyAtsudAruNam / jIvantyAdyaM ghRtam / jIvantIM madhukaM drAkSAM phalAni kuTajasya ca / zaTIM puSkaramUlaM ca vyAghrIM gokSurakaM balAm // 60 // nIlotpalaM: tAmalakIM trAyamANAM durAlabhAm / pippalIM ca samaM piSTvA ghRtaM vaidyo vipAcayet // 61 // etadvayAdhisamUhasya rogezasya samutthitam / rUpamekAdazavidhaM sarpiramyaM vyapohati // 62 // kopetaH / ( 81 ) choTI pIpala va gur3akA kalka donoMse caturguNa ghI aura ghIse caturguNa bakarIkA dUdha tathA dUdhake samAna jala milAkara pakAnA cAhiye / yaha kSaya tathA kAsavAloMko abhivRddhike liye sevana karanA cAhiye // 63 // jIvantI, maureThI, munakkA, indrayava, kacUra, pohakaramUla, choTI kaTerI, gokharU, khareTI, nIlophara, bhUmi AMvalA, trAyamANa, yavAsA, choTI pIpala - saba samAna bhAga le pIsa jala milAkara kalka banAnA cAhiye / kalka dravyase caturguNa ghI aura ghIse caturguNa jala milAkara ghI pakAnA cAhiye / yaha ghI rAjayakSmA ke samagra lakSaNoM ko naSTa karanemeM zreSTha hai // 60 - 62 // pippalIghRtam / pippalIguDasaMsiddhaM chAgakSIrayutaM ghRtam / etadabhivivRddhayarthaM savyabhva kSayakAsibhiH // 63 // 49 bakare kA mAMsa 5 sera jala 25 sera 48 tole chor3akara pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara 1 prastha ghI tathA Rddhi, vRddhi, medA, mahAmedA, jIvaka, RSabhaka, kAkolI, kSIrakAkolI, ( zatAvara, vidArIkanda, asagandha, vArAhIkanda ye unake abhAva meM chor3ane cAhiyeM ) pratyeka 4 tolAkA kalka chor3akara ghI pakAnA cAhiye / siddha ho jAnepara utAra chAna ThaNDhAkara mizrI 32 tolA, zahada 16 tolA milAkara rakhanA caahiye| isase pratidina 4 tolAkI mAtrA sevana karanA cAhiye / yaha rAjayakSmA, kSatakSaya, kAsa, pArzvazUla, arocaka, svarabheda, uraHkSata tathA kaThina zvAsako naSTha karatA hai // 66-69 // - 1 pAtram - ADhakam / 2 natvaNo = droNaH / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ckrdttH| [rAjayakSmA wwwr" -wrwww - - - kadhI, khareTI, monA cAhiye / tathA -janya roga, kAsa, chAgaghRtam / plaardhikaishvaatiblaablaayssttipunrnvaiH| toyadroNadvitaye mAMsaM chAgasya palazataM paktvA / prapauNDarIkakAzmayapiyAlakapikacchubhiH // 77 // jalamaSTAMzaM sukRtaM tasminvipaced ghRtaprastham // 7 // azvagandhAsitAbhIrumedAyugmAtrikaNTakaiH / kalkena jIvanIyAnAM kuDavena tu mAMsasarpiridam / mRnnaalvisshaalkshRnggaattkksherukaiH|| 78 / / pittAnilaM nihanyAttajAnapirasakayojitaM pItam71] etannAgabalAsapI raktapittaM kSatakSayam / / kAsazvAsAvuno yakSmANaM pArzvahRdrujaM ghoraam| / hanti dAhaM bhramaM tRSNAM balapuSTikaraM param // 79 // adhvavyavAyazoSaM zamayati caivAparaM kinycit||72|| balyamIjasyamAyuSyaM valIpalitanAzanam / upayujIta SaNmAsAnvRddho'pi taruNAyate / / 80 / / bakarekA mAMsa 5 sera jala 2 droNa chor3akara pakAnA caahiye| aSTamAMza zeSa rahanepara utAra, chAna, 1 prastha ghI milA tathA| nAgabalAkA paJcAMga 5 sera, 1 droNa jalameM pakAnA caahiye| jIvanIya gaNakI oSadhiyoM ( jIvaka, RSabhaka, kAkolI, kSIra-caturthAMza rahanepara utAra chAna kvAthake barAbara ghI aura itanA kAkolI, mudgaparNI, mASaparNI, jIvantI, maureThI, medA, mahA- hI dUdha tathA ghIse dviguNa jala milAkara pakAnA cAhiye / tathA medA ) kA milita kalka 1 kur3ava chor3akara ghRta pakAnA cAhiye / pakAte samaya kadhI, khareTI, maureThI, punarnavA, puNDariyA, yaha ghata mAMsarasake sAtha pInese vAtapitta-janya roga, kAsa, khambhAra, ciroMjI, kA~cake bIja, asagandha, sapheda dUrvA, zatAzvAsa, yakSmA, pasaliyoM tathA-hRdayakI pIr3A tathA adhvazoSa varI, medA, mahAmedA, gokhurU, kamalakI DaNDI, tantu tathA aura vyavAyazoSako naSTa karatA hai // 70-72 // kanda, siMghAr3A aura kazerU-pratyeka 2 do tolA le kalka vanA kara chor3anA cAhiye / yaha "nAgabalAta"-raktapitta, urakSita, ajApaJcakaM ghRtam / dAha, bhrama tathA pyAsako naSTa karatAhai aura bala va puSTiko | bar3hAtA hai| oja tathA Ayuko bar3hAtA aura vadanakI jhuriyoM chAgazakRdrasamUtra-kSIradenA ca sAdhitaM saarpH| |tathA bAloMkI saphedIko naSTa karatA hai / isakA 6 mAsataka sakSAraM yakSmaharaM kAsazvAsopazAntaye peyam / / 73 / / pragoga karanese vRddha bhI javAnoMke samAna balavAna hotA bakarIkI leMDiyoMkA rasa tathA usIkA mUtra, dUdha aura dahI hai||76-80|| pratyeka ghIke samAna milAkara ghI siddha karanA cAhiye / yaha ghI yavAkhAra milAkara cATanese yakSmA tathA-kAsa, zvAsako zAnta nirguNDIghRtam / karanemeM zreSTha hotA hai / yahAM ghI bhI bakarIkA hI chor3anA samUlaphalapatrAyA nirguNDayAH svarasaighRtam / cAhiye // 73 // siddhaM pItvA kSayakSINo nirvyAdhi ti devavat 81 balAgarbha ghRtam / sambhAlUke paJcAGgase siddha ghRta sevana karanese manuSya | kSaya rogase mukta hokara devatAoMke samAna zobhAyamAna dvipaJcamUlasya pacetkaSAye hotA hai // 81 // prasthadvaye mAMsarasasya caike| kalkaM balAyAH suniyojya garbha balAcaM ghRtam / siddhaM payaH prasthayutaM ghRtaM ca // 74 / / balAzcadaMSTrAbRhatIkalazodhAvanIsthirAH / sarvAbhighAtotthitayakSmazUla nimbaM parpaTakaM mustaM trAyamANAM durAlabhAm // 82 // kSatakSayotkAsaharaM pradiSTam // 75 // kRtvA kaSAyaM peSyArtha dadyAttAmalakI zaTIm / dazamUlakA kvAtha 2 prastha, mAMsarasa 1 prastha, dUdha 1 prastha, drAkSAM puSkaramUlaM ca medAmAmalakAni ca // 83 // khareTI 1 kur3avakA kalka saba ekameM milAkara pakAnA cAhiye / / ghRtaM payazca tatsiddhaM sarpivaraharaM param / ghRtamAtra rahanepara utAra chAnakara sevana . karanA cAhiye / yaha kSayakAsaprazamanaM ziraHpAzcarujApaham // 84 // samasta prakArake coTake roga, rAjayakSmA, zula, kSatakSaya aura kAsako naSTa karatA hai // 74 // 75 // carakoditavAsAdyavRtAnantaramuktitaH / / vadantIha ghRtAtkArtha payazca dviguNaM pRthaka // 85 // nAgabalAghRtam / khareTI, gokhurU, bar3I kaTerI, zAliparNI, choTI. kaTerI, pAdazeSe jaladroNe pacennAgabalAtulAm / pRSThaparNI, nImakI chAla, pittapApar3A, nAgaramothA, trAyamANa, tena kAthena tulyAMzaM ghRtaM kSIraM ca sAdhayet // 76 // yavAsA inakA kAr3hA aura bhUmiAMvalA, kacUra, munakkA, pohakara Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (83) mUla, medA, A~valA inakA kalka aura dUdha milAkara ghI pakAnA | yaha siddha taila grahanna, valavarNakAraka, apasmAra, jvara, unmAda, cAhiye / yaha ghRta jvarako naSTa karatA, kSaya, kAsa, zira va maharSizApa tathA kurUpatAko naSTa karatA, Ayu aura puSTiko pasaliyoMkI pIDAko zAnta karatA hai / isako carakameM vAsAdya karatA tathA vAjIkara hai // 86-89 // ghRtake anantara likhA hai, ataH usIke anusAra ghRtase dUnA kvAtha tathA dUnA hI dUdha chor3anA cAhiye // 82-85 // chaagsevotkRsstttaa| candanAdyaM tailam / chAgaM mAMsaM payazchAgaM chAgaM sarpiH sazarkaram / candanAmbu nakhaM vApyaM yaSTIzaileyapadmakam / chAgopasevA zayanaM chAgamadhye tu yakSmanut // 90 // , majiSThA saralaM dAru zaTathalA pUtikezaram // 86 // patra tailaM murAmAMsI kakkolaM vanitAmbudam / bakarIkA mAMsa, bakarIkA dUdha, bakarIkA ghI, zakkarake sAtha tathA bakariyoMke bIcameM rahanA tathA bakArIyoMke madhyameM sonA haride zArive tiktA lavaGgAgurukuGkumam // 87 // yakSmAko naSTa karatA hai // 90 // svagreNu nalikA caibhistailaM mastu cturgunnm| . lAkSArasasamaM siddhaM grahannaM balavarNakRt // 88 // urHksstcikitsaa| apasmArajvaronmAdakRtyAlakSmIvinAzanam / uro matvA kSataM lAkSAM payasA madhusaMyutAm / AyuHpuSTikaraM caiva vAjIkaraNamuttamam // 89 // sadya eva pibejIrNe payasAdyAtsazarkaram / / 91 // lAlacandana, sugandhavAlA, nakha, kUTha, maureThI, zilArasa, ikssvaalikaabisgrnthipdmkeshrcndnH| padmAkha, majITha, sarala, devadAru, kacUra, ilAyacI, khaTTAzI zRtaM payo madhuyutaM sandhAnArtha pibetkSatI // 92 // (abhAve latAkastUrI), nAgakezara, tejapAta, charIlA, maror3a balAzvagandhAzrIparNIbahuputrIpunarnavAH / phalI, jaTAmAMsI, kaMkola, priyaGgu, nAgaramothA, haladI, dAruhaldI, zArivA, kAlI zArivA, kuTakI, lavaGgA, agara, payasA nityamabhyastAH kSapayanti kSatakSayam // 93 // kezara, dAlacInI, sambhAlUke bIja, nalikA ina sabakA uraHkSata jAnakara tatkAla hI lAkhako zahadameM milAkara kalka, kalkase caturguNa taila tathA tailase caturguNa dahIkA | cATanA cAhiye, Uparase dUdha pInA cAhiye / tathA paca jAnepara toDa tathA tailake barAbara lokhakA rasa milAkara pakAnA caahiye| dUdha zakkarake sAtha hI pathya lenA cAhiye / tathA uraHkSatako - jor3aneke liye kAzakI jar3a, kamalake tantu, gAMTha, kamalake 1 lAkSArasa banAneke sambandhameM kaI mata haiM / bhaiSajya- phUlakA kezara tathA lAla candanase siddha dUdha, zahada milAkara ratnAvalIkArakA mata hai ki-" lAkSAyAH SaDguNaM toyaM dattvaika-pInA cAhiye / isI prakAra khareTI, asagandha, zAlaparNI athavA viMzativArakam / parisrAvya jalaM prAcaM kiM vA kvAthyaM yatho- gambhArIphala, zatAvarI, va punarnavAko pratidina dUdhake sAtha ditam // " arthAt lAkhako chaH gune jalameM gholakara 21 vAra sevana karanese uraHkSata naSTa hotA hai / ( zveta suramAko kUTa chAna lenese lAkSArasa taiyAra hotA hai / athavA kvAthakI vidhi-kapar3achAnakara lAkhake rasakI 21 bhAvanA dekara rakhe / isakI " AdAya zuSkadravyaM vA svarasAnAmasambhave / vAriNyaSTaguNe kvAthyaM | 1 mAzekI mAtrA dinameM 4 bAra makkhana va zahada milAkara sevana prAcaM pAdAvazeSitam // " isa siddhAntase aSTaguNa jalameM pakAkara karanese avazya lAbha hotA hai / yaha kitane hI bAra anubhava caturthAza zeSa rakhanA caahiye| yogaratnAkarakArane dUsarI hI paddhati kiyA gayA hai / isI prakAra yakSmAke rogIko abhraka bhasma batAyI hai| unakA mata hai ki " dazAMzaM lodhramAdAya taddazAMzAM| 1 rattI, vidruma bhasma 1 rattI milAkara lisor3eke zarbatake sAtha ca sarjikAm / kizcica badarIpatraM vAri SoDazadhA smRtam // caTAte rahanese rogIko sukha milatA hai arthAt upadrava nahIM vastrapUto raso grAhyo lAkSAyAH paadshessitH|" arthAt lAkhase bar3hate / lisor3AkA zarbata isa bhAMti banAnA cAhiye / 4 cha. dazAMza lodhra, lodhrase dazAMza sajjI aura kucha berakI pattI milA | lasor3hA sUkhe hue sApha lekara durakucAkara rAtameM do sera jalameM solaha gune jalameM pakAkara caturthIza zeSa rahanepara utAra chAnakara miTTIke pAtrameM bhigodena cAhiye / sabere kucha garama kara chAna kAmameM lAnA cAhiye / para zivadAsajIne likhA hai-"lAkSAraso | lenA cAhiye / lugadI pheMka denA cAhiye / isameM 1 sera mizrI lAkSAkAthaH, lAkSAyAH SoDazapalam, pAkArthajalaM SoDazazarAvam / milAkara patalI cAzanI banA lenI caahiye|yhii"shrbt lisoDA" zeSa prasthaikam " arthAt lAkha 64 tolA, jala 6 sera 32 hai / ise hakIma loga " laukasapiztA" ke nAmase vyavahAra karate tolA, zeSa 64 tolA rakhanA cAhiye / yaha paddhati saralatAke haiN| yaha jukhAma, sUkhI khAMsI, raktapitta AdimeM akele hI vicArase hI unhoMne likhI hai aura rasa bhI nikala aavegaa|atH bar3A lAbha karatA hai / isakI mAtrA dinabharameM 2 tolAse 4 yahI vidhi kAmameM lAnI cAhiye / toletaka kaI bArameM denA cAhiye // 91-93 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (84) ckrdttH| [kAsarogA balAcaM ghRtam / vishvaadilehH| ghRtaM balAnAgabalArjunAmbu cUrNitA vizvadusparzazRGgIdrAkSAzaTIsitAH / siddhaM sayaSTImadhukalkapAdam / lIDhAstailena vAtotthaM kAsaM nantIha dAruNam // 6 // hRdrogazUlakSataraktapitta soMTha, yavAsA, kAkar3AziMgI, munakkA, kacUra, mizrI inako kAsA'nilAmRk zamayatyudIrNam // 94 // tailake sAtha cATanese vAtaja kAsa naSTa hotA hai // 6 // khareTI, gaGgerana aura arjunakI chAlakA kvAtha tathA more-! bhaanggaadilehH| ThIkA kalka chor3akara siddha kiyA ghRta-ghRtahRdroga, zUla, uraHkSata, bhAGgIdrAkSAzaTazRiGgIpippalIvizvabheSajaiH / raktapitta, kAsa aura vAtaraktako naSTa karatA hai // 94 // guDatailayuto leho hito mArutakAsinAm // 7 // iti rAjayakSmAdhikAraH smaaptH| bhAraGgI, munakkA, kacUra, kAkar3AziMgI, pIpala, soMTha inakA cUrNa gur3a taila milAkara cATanese vAtaja kAsa naSTa hotA hai // 7 // athkaasrogaadhikaarH| pittjkaascikitsaa| pittakAse tanukaphe trivRtAM madhurairyutAm / vAtajanyakAse sAmAnyataH pthyaadhupaayaaH|| dadyAddhanakaphe tiktairvirekAthai yutAM bhiSak / / 8 // pittaja kAsamaM yadi kapha patalA AtA ho, to madhura auSadhivAstUko vAyasIzAkaM mUlakaM suniSaNNakam / / yoMke sAtha aura yadi kapha gAr3hA ho, to tikta auSadhiyoM ke sAtha snehAstailAdayo bhakSyAH kssiirekssursgauddikaaH||1|| nisothakA cUrNa virecanake liye denA cAhiye // 8 // dadhyAranAlAmlaphalaM prasannApAnameva ca / zasyate vAtakAseSu svAdvamlalavaNAni ca // 2 // pathyam / shyaamaakyvkodrvaaH| grAmyAnUpodakaiH zAliyavagodhUmaSaSTikAn / rasaiauSAtmaguptAnAM yUpairvA bhojayeddhitAn // 3 // mudrAdiyUSaiH zAkaizca tiktakairmAtrayA hitAH // 9 // mIThe padArtha, jAMgalaprANiyoMke mAMsarasa, mUMga Adike yUSa bathavA makoya, mUlI, caupatiyA, taila Adi sneha,dUdha, Ikhake aura tiktazAkoM ke sAtha sAMvA, kodo tathA yavake padArtha khilAne rasa aura guDase banAye gaye bhojana, dahI, kAjI, khaTTephala, zarA-cAhiyeM // 9 // bakA pAna, mIThe, khaTTe aura namakIna padArtha sevanase vAtaja kAsa zAnta hotA hai / prAmya, AnUpa aura audaka prANiyoMke mAMsa blaadikaathH| rasa tathA ur3ada va keMvAcake yUSase zAli, sAThike| balAdvibRhatIvAsAdrAkSAbhiH kathitaM jalam / / cAvaloMkA bhAta, yava, gehUMse banAye padArtha sevana karane | pittakAsApahaM peyaM zarkarAmadhuyojitam // 10 // cAhiye // 1-3 // khareTI, choTI kaTerI, bar3I kaTerI, aDUsA, munakkA-inakA kAtha zakara va zahada milAkara pInese pittajakAsako naSTa pnycmuuliikaathH| karatA hai // 10 // paJcamUlIkRtaH kAthaH pippliicuurnnsNyutH| rasAnnamanato nityaM vAtakAsamudasyati // 4 // zarAdikSIram / laghupaJcamUlake kvAthameM pIpalakA cUrNa chor3akara pIne tathA zarAdipaJcamUlasya pipplaadraakssyostthaa| nitya mAMsarasake sAtha bhAta khAnese vAtaja kAsa naSTa hotA hai||4|| kaSAyeNa zRtaM kSIraM pibetsamadhuzarkaram // 11 // zarAdi paJcamUla (zara, darbha, kAza, ikSu tathA zAlikI mUla) shRNgyaadilehH| choTI pIpala munakkA-inake kvAthase siddha kiyA dUdha zahada va shRnggiishttiiknnaabhaaiiguddvaaridyaaskaiH| zakkara milAkara pInA cAhiye // 11 // satailaitikAsano leho'yamaparAjitaH // 5 // kAkar3AziMgI, kAvUra, choTI pIpala, bhAraGgI, gur3a, nAgaramothA, viziSTarasAdividhAnam / yavAsA tathA taila-inakA leha banAkara cATanese vAtaja kAsa| kAkolIbRhatImedAyugmaiH savRSanAgaraiH naSTa hotA hai||5|| | pittakAse rasakSArayuSAMzcApyupakalpayet // 12 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| kAkolI, bar3I kaTerI, medA, mahAmedA, aDUsA va soMThake milAye gaye mAMsarasake sAtha halke annakA bhojana karAnA kvAthase rasa, kSIra, yuSa banAkara pittajakAsameM sevana karanA cAhiye* // 16 // 17||caahiye // 12 // pausskkraadikaathH| draakssaadilehH| pauSkaraM kaTphalaM bhAGgavizvapippalisAdhitam / drAkSAmalakakharjUraM pippalImaricAnvitam / / pibetkAthaM kaphodreke kAse zvAse ca hRdrahe // 18 // pittakAsApahaM hyetallihyAnmAkSikasarpiSA // 13 // pohakaramala, kAyaphala, bhAraGgI, soMTha va choTI pIpalakA kvAtha __ munakkA, AmalA, chuhArA, piNDakhaz2ara athavA choTI pIpala, kaphakI AdhikatAse utpanna kAsa, zvAsa tathA hRdayake darda va kAlI mirca-inakI caTanI banA ghI va zahada milAkara pittaja- jakar3AhaTako naSTa karatA hai|| 18 // kAsake nAzArtha cATanI cAhiye // 13 // shRnggversvrsH| khrjuuraadilehH| svarasaM zRGgaverasya mAkSikeNa samanvitam / kharjUrapippalIdrAkSAsitAlAjAH smaaNshikaaH| / pAyayecchvAsakAsannaM pratizyAyakaphApaham // 19 // adarakhakA svarasa zahada milAkara cATanese zvAsa, kAsa, madhusarpiyuto lehaH pittakAsaharaH paraH // 14 // | pratizyAya tathA kapha naSTa hote haiM / khajUra athavA chuhArA, choTI pIpala, munakkA, mizrI, dhAnakI nvaanggyuussH| lAI-samAna bhAga lekara ghI va zahada milAkara cATanese pittajakAsa zAnta hotA hai // 14 // mugAmalAbhyAM yavadADimAbhyAM karkandhunA mUlakazuNThakena / shvyaadirsH| zaTIkaNAbhyAM ca kulatthakena zaTIhIberabRhatIzarkarAvizvabheSajam / yUSo navAGgaH kapharogahantA // 20 // piSTvA rasaM pibetpUtaM saghRtaM pittakAsanut // 15 // | mUMga, AMvalA, yava, anAra, bera, mUlIke Tukar3e, kacUra, choTI madhunA padmabIjAnAM cUrNa paittikakAsanut / pIpala tathA kulathIkA yUSa kapharogako naSTa karatA hai / ise navAkacara, sugandhavAlA, bar3I kaTerI, zakkara, soMTha-inako jalameM gayUSa ' kahate haiM // 20 // mahIna pIsa rasa nikAlakara ghIke sAtha pInese pittajakAsa naSTa ____dshmuulkvaayH| hotA hai| zahadake sAtha kamalake bIjoMkA cUrNa cATanese bhI paittika pArzvazUle jvare zvAse kAse zleSmasamudbhave / / kAsa naSTa hotA hai // 15 // pippalIcUrNasaMyuktaM dazamUlIjalaM pibet // 21 // __ kphkaascikitsaa| dazamUlakA kAr3hA pIpalakA cUrNa chor3akara pInese pArzvabalinaM vamanenAdI zodhitaM kaphakAsinam // 16 // zUla, jvara, zvAsa, kAsa Adi kaphajanya roga naSTa hote yavAnnaiH kaTurUkSoSNaH kaphantraizcApyupAcaret / haiM // 21 // pippalIkSArakai!SaiH kaulatthairmUlakasya ca // 17 // kttphlaadikvaathH| laghUnyannAni bhujota rasairvA kaTukAnvitaiH / / kaTphalaM kattRNaM bhAI mustaM dhAnyaM vacAbhayA / balavAn kaphakAsavAleko prathama vamana karAkara kaTu, rUkSa,uSNa, zRGgI parpaTakaM zuMThI surAhvA ca jale zRtam // 22 // kaphanAzaka yavAdi anna sevana karAnA cAhiye / tathA kulathI madhuhiMguyutaM peyaM kAse vaatkphaatmke| athavA mUlIke yUSameM pIpala va kSAra milAkara athavA kaTudravya | kaNTharoge kSaye zUle zvAsahikkAjvareSu ca // 23 // 1 yadyapi yahAM isa yogameM pittajakAsake liye likhA hai, ____* paJcakolasAdhitaM kSIram--" paJcakolaiH zRtaM kSIraM tathApi kaphasahita pittaja kAsameM ise denA ucita hai| para kevala | kaphanaM laghu zasyate / zvAsakAsajvaraharaM balavarNAgnivarddhanam // " pittajameM maricake sthAnameM zarkarA chor3anI caahiye| yadAha kSIra-.-arthAt paJcakolase siddha dUdha kaphanAzaka, halkA aura pANiH-"pippalyAmalako. drAkSA kharjuraM zarkarA madhu / leho'yaM zvAsa, kAsa, jvarako naSTa karanemeM tathA bala, varNa va agni saghRto lIr3haH pittakSayajakAsajit // bar3hAnemeM zreSTha hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) ckrdttH| [kAsarogA - .worror -www-re-Prerrorariawwwww orrow kAyaphala, rohizaghAsa, bhAraGgI, nAgaramothA, dhaniyAM, vaca, sarvoSadhairasAdhyA ye kAsAH sarvavaidyasaMtyaktAH / bar3I harrakA chilkA, kAkar3AziMgI, pittapApaDA, soMTha, tulasI| api pUyaM chardayatAM teSAmidaM mahauSadhaM pathyam // 31 sabakA kAtha banAkara zahada va bhUnIhIMga milAkara pInese vAta- kAlI mirca 1 tolA, choTI pIpala 6 mAze, kaphAtmaka kAsa, kaNTharoga, kSaya, zUla, zvAsa, hikkA tathA jvara anArakA chilkA 4 tolA, gur3a 8 tolA, yavAkhAra naSTa hotA hai // 22 // 23 // 6 mAze milA golI banAkara sevana karanese Adhika kapha anyeyogaaH| yukta asAdhya kAsa bhI naSTa hote haiM // 30 // 31 // kaNTakArIkRtaH kAthaH sakRSNaH sarvakAsahA / samazarkaracUrNam / bibhItakaM ghRtAbhyaktaM gozakRtpariveSTitam // 24 // lavaGgajAtIphalapippalInAM svinnamagnau haretkAsaM dhruvamAsyavidhAritam / / bhAgAnprakalpyAkSasamAnamISAm / vAsakasvarasa: peyo madhuyukto hitAzinA // 25 // palArdhamekaM maricasya dadyAt pittazleSmakRte kAse raktapitte vizeSataH / palAni catvAri mahISadhasya // 32 // pippalI madhukaM drAkSA lAkSA zRGgI zatAvarI // 26 sitAsamaM cUrNamidaM prasahya dviguNA ca tugAkSIrI sitA srvaishcturgunnaa|| rogAnimAnAzu balAnnihanyAt / taM sihyAnmadhusarpibhyA kSatakAsanivRttaye // 27 // kAsajvarArocakamehagulmapippalI padmakaM lAkSA sapakkaM bRhatIphalam / zvAsAnimAndyagrahaNIpradoSAn // 33 // ghRtakSaudrayuto lehaH kaasshvaasnibrhnnH|| 28 // lavaGga, jAyaphala, choTI pIpala pratyeka 1 tolA, kAlI bhaTakaThaiyAkA kvAtha choTI pIpalake cUrNake sAtha pInese samasta | | mirca 2 tolA, soMTha 16 tolA, sabake barAbara mizrI kAsa naSTa hote haiM / baher3eke Upara ghI cupar3akara gAyakA gobara Uparase lapeTakara agnimeM pakAnA cAhiye, paka jAnepara nikAla | milA cUrNa banAkara sevana karanese kAsa, jvara, arocaka, Tukar3e kara mukhameM rakhanA cAhiye / isase kAsa avazya naSTa prameha, gulma, zvAsa, agnimAMdya, prahaNIroga naSTa hote hotA hai / aDsekA svarasa zahada milAkara pIne tathA pathya haiM // 32 // 33 // bhojana karanese pittakaphajanya kAsa tathA raktapitta naSTa hotA hritkyaadimodkH| hai| choTI pIpala, maureThI munakkA, lAkha, kAkar3AziMgI, zatAvara samabhAga, vaMzalocana 2 bhAga, mizrI sabase caturguNa milA | harItakI kaNA zuNThI maricaM guDasaMyutam / cUrNa banAkara ghI, zahadake sAtha cATanese kSatakAsa naSTa hotA kAsanno modakaH proktastRSNArocakanAzanaH // 34 // hai| choTI pIpala, padmAkha, lAkha, bar3I kaTerIke phala sabakA baDI harrakA chilkA. choTI pIpala, sauMTha, tathA mircakA mahIna cUrNa kara ghI, zahada milAkara cATanese kAsa, zvAsa naSTa cUrNa gur3a milAkara sevana karanese tRSNA, arocaka tathA kAsa hotA hai // 24-28 // naSTa hote haiM // 34 // hriitkyaadiguttikaa| vyoSAMtikA guttikaa| harItakInAgaramustacUrNa taaliishvhnidiipykcvikaashuNtthymlvetsvyossaiH| guDena tulyaM guTikA vidheyA / tulyastrisugaMdhiyutairguDena guTikA prakartavyA // 35 // nivArayatyAsyavidhAriteyaM kAsazvAsArocakapInasahRtkaNThavAnirodheSu / zvAsaM pravRddhaM prabalaM ca kAsam // 29 // | grahaNIgudodbhaveSu guTikA vyoSAntikA nAma // 36 baDI harrakA chilkA, soMTha tathA nAgaramothAkA cUrNa gur3ake| trisugandhamatra saMskAratvAccatumASikaM grAhyam / sAtha milA golI banAkara mukhameM rakhanese zvAsa tathA kAsa naSTa hotA hai // 29 // tAlIsapatra, cItA, ajavAina, cavya, soMTha, amlaveta, soMTha, mirca, pIpala, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI-saba maricAdiguTikA / samAna bhAga le, sabase dviguNa gur3a milAkara golI banAnI karSaH karSAdhamatho palaM paladvayaM tathArdhakarSazca / cAhiye / yaha-kAsa, zvAsa, arocaka, pInasa, hRdaya, kaNTha maricasya pippalInAM dADimaguDayAvazUkAnAm // 30 | tathA vANIkI rukAvaTa ( svarabheda ), prahaNI tathA arzako naSTa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkopetaH / dhikAraH ] karatI hai / trisugandha saMskAra honese pratyeka 4 mAzA lenA cAhiye // 35 // 36 // manaHzilAdidhUmaH / manaHzilAlamadhukamAMsI musteGgudaiH pibet / dhUmaM tryahaM ca tasyAnu saguDaM ca payaH pibet // 37 // eSa kAsAnpRthagdvandvasarvadoSasamudbhavAn / zatairapi prayogANAM sAdhayedaprasAdhitAn // 38 // manAzala, haratAla, maureThI, jaTAmAMsI, nAgaramothA, tathA iMgudIkI battI banAkara dhUma pInA cAhiye, Uparase gur3akA zarvata pInA cAhiye / yaha anekoM prayogoMse na siddha honevAle hajAroM kAsoMko naSTa karatA hai // 37-38 // aparo dhUmaH / manaHzilAliptadalaM badaryA dharmazoSitam / sakSIraM dhUmapAnAt mahAkAsanirbahaNam // 39 // berI pattIpara manazilakA lepa kara dhUpameM sukhA kara dhUma pAna karanese mahAkAsa naSTa hotA hai / manAzalako dUdhameM pIsa kara lepa karanA cAhiye // 39 // anyo dhUmaH / arkacchalAzale tulye tato'rdhena kaTutrikam / cUrNitaM vahninikSiptaM pibed dhUmaM tu yogavit // 40 // bhakSayedatha tAmbUlaM pibed dugdhamathAmbu vA / kAsAH paJcavidhA yAnti zAntimAzu na saMzaya: 41 AkakI chAla aura manazila samAna bhAga le donoMse AdhAmilita trikaTu cUrNa milA kara agnimeM jalAkara dhUma pAna karaneke bAda Uparase pAna khAne yA dUdha yA jala pInese zIghra hI pAMcoM kAsa naSTa hote haiM // 40 // 41 // vArtAkIdhUmaH / maricazilArka kSIrairvArtAkIM tvacamAzu bhAvitAM zuSkAm / kRtvA vidhinA dhUmaM pibataH kAsAH zamaM yAnti // 42 // mirca, manaHzilA aura baiMganakI chAlako Akake dUdhameM bhAvanA dekara battI banA sukhAkara dhUmrapAna karanese samasta kAsa zAnta hote haiM // 42 // dazamUlaghRtam / dazamUlIkaSAyeNa bhAGgIkalkaM paced ghRtam / dakSatittiriniryUhe tatparaM vAtakAsanut // 43 // dazamUlake kAr3he aura murgA va tItarake mAMsarasameM bhAraM - gokA kalka chor3akara siddha kiyA ghRta vAtakAsako naSTa hai // 43 // karatA (87) 1 yahAM para " trisugandha " ke zambandhameM zivadAsajIne likhA hai- ' sarvacUNApekSayA caturthAMzena militaM trisugandhicUrNam / arthAt samasta cUrNakI apekSA caturthAMza milita trisugandhi ( dAlacInI, tejapAta, ilAyacI ) kA cUrNa lenA cAhiye / aparaM dazamUlaghRtam / dazamUlADhake prasthaM ghRtasyAkSa sameH pacet / puSkarAhaTIbilvasurasavyoSahiGgubhiH // 44 // peyAnupAnaM taddeyaM kAse vAtakaphAdhike / zvAsarogeSu sarveSu kaphavAtAtmakeSu ca / / 45 / dazamUlakA kAtha eka ADhaka, pohakaramUla, kacUra, belakA gUdA aura tulasI tathA trikaTu va hIMga pratyeka eka karSa milA kalka banAkara eka prastha zrI milAkara pakAnA cAhiye / ise peyA ke anupAnake sAtha denese vAtakaphAtmaka kAsa tathA zvAsa naSTa hote haiM // 44 // 45 // dazamUlaSaTpalakaM ghRtam / dazamUlIcatuHprasthe rase prasthonmitaM haviH / sakSAraiH paJcakolaistu kalkitaM sAdhu sAdhitam // 46 kAsahRtpArzvazUlaghnaM hikkAzvAsanibarhaNam / kalkaM SaTpalamevAtra grAhayanti bhiSagvarAH // 47 // dazamUlakA kAtha 4 prastha, ghI 1 prastha, yavAkhAra va paJcakola pratyeka eka pala kalka banA chor3akara ghI pakAnA cAhiye / yaha ghI - kAsa, hRdaya va pasaliyoM kA zUla, hikA, zvAsa naSTa karatA hai / isameM pratyeka kalka dravyakA kalka 1 eka pala arthAt milakara 6 pala hI kalka vaidya chor3ate haiM // 46 // 47 // kaNTakArIdvayam / kaNTakArIguDUcIbhyAM pRthak triMzatpalAdrase / prasthaH siddho ghRtAdvAtakAsanudvahnidIpanaH / / 48 / / ghRtaM rAsnAbalAvyovazvadaMSTrAkalkapAcitam / kaNTakArIra se pItaM paJcakAsa niSUdanam // 49 // kaNTakArI tathA gurca pratyekakA 120 tolA kvAtha ( yA rasa ) ghI 1 prastha milAkara siddha karanese vAtakAsako naSTa tathA abhiko dIpta karanevAlA hotA hai / isI prakAra caturguNa kaNTakArIke rasa meM 1 bhAga ghRta aura ghRtase caturthAza rAsana, khareTI, trikaTu, gokharUkA kalka milAkara siddha kiyA ghRta- pAMcoM prakA ke kAsako naSTa karatA hai // 48 // 49 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) cakradattaH / bRhatkaNTakArIghRtam / sapatramUlazAkhAyAH kaNTakAryA rasADhake / ghRtaprasthaM balAnyoSaviDaGgazaTicitrakaiH // 50 // sauvarcalayavakSAra bilvAmalakapuSkaraiH vRzcIra bRhatIpadhyAyamAnIdADimadhibhiH // 51 // drAkSApunarnavAcavyadhanvayAsAmlavetasaiH / zRGgItA malakI bhAGgarAsnAgokSurakaiH pacet // 52 // kalkaistu sarvakAseSu hikkAzvAse ca zasyate / kaNTakArIghRtaM siddhaM kaphavyAdhivinAzanam // 53 // ghI aura khareTI, trikaTu, viDaMga, kacUra, cItakI jar3a kAlAnamaka, yavAkhAra, belakA gUdA, AMvalA, pohakara mUla, punarnavA, bar3I kaTerI, harra, ajavAyana, anAradAnA, Rddhi, munakkA, punarnavA, cavya, yavAsA, amlaveta, kAkar3AziMgI, bhUmyAmalakI, bhAraMgI, rAsana, gokharUkA milita kalka ghI se caturthAMza chor3akara pakAnA cAhiye / isase kapharoga, kAsa, zvAsa vikA Adi naSTa hote haiM // 50-53 // [ kAsarogA rAsnAdyaM ghRtam / droNe'pAM sAdhayedrAsnAM dazamUlIM zatAvarIm / palikAM mAnikAMzAMstrInkulatthAnbadAnyavAn // 54 tulA cAjamAMsasya tadazeSeNa tena ca / ghRtADhakaM samakSIraM jIvanIyaiH palonmitaiH // 55 // siddhaM taddazabhiH kalkairnasyapAnAnuvAsanaiH / samIkSya vAtarogeSu yathAvasthaM prayojayet // 56 // paJcakAsAn kSayaM zvAsaM pArzvazUlamarocakam / sarvAGgaikAGgarogAMzca saplIhordhvAnilaM jayet / / 57 jIvakarSabhako mede kAkolyo zUrpaparNike / jIvantI madhukaM caiva dazako jIvako gaNaH // 58 // agastyaharitakI / dazamUlIM svayaMguptAM zaMkhapuSpIM zaTIM balAm / hasti pippalyapAmArgapippalImUlacitrakAn // 59 // bhAGgapuSkaramUlaM ca dvipalAMzaM yavADhakam / harItakIzataM caikaM jalapazvADhake pacet // 60 // yaH svinnaiH kaSAyaM taM pUtaM taccAbhayAzatam / paced guDatulAM dattvA kuDavaM ca pRthagghRtAt // 61 // tailAtsapippalIcUrNAtsiddhazIte ca mAkSikAt / lihyAd dve cAbhaye nityamataH khAdedrasAyanAt // 62 // tadvalIpalitaM hanyAnmeghAyurbalavardhanam / paJcakAsAnkSayaM zvAsaM hikkAH saviSamajvarAn // 62 hanyAttathA grahaNyarzohRdrogArucipInasAn / agastya vihitaM dhanyamidaM zreSTha rasAyanam // 64 // dazamUla, kauMca ke bIja, zaMkhapuSpI, kacura, khareTI, gajapIpala, laTajIrA, piparAmUla, cItakI jar3a, bhAraMgI, pohakaramUla pratyeka 8 tolA, yava eka Ar3haka, bar3I hare 100, jala 5 Ar3haka | milAkara pakAnA cAhiye / yava paka jAnepara kAr3hA utArakara chAna lenA cAhiye aura harra alaga nikAla lenA cAhiye / phira kADhA va harra va gur3a 5 sera tathA ghI va taila pratyeka 32 tolA, choTI pIpalakA cUrNa 16 tolA chor3akara pakAnA cAhiye / siddha ho jAnepara ThaNDhAkara 32 tolA zahada milAnA cAhiye / phira pratidina 2 hareM isakI khAkara Uparase 2 tolA avaleha cATanA cAhiye / yaha rasAyana hai| bAloMkI saphedI tathA jhurriyoM ko naSTa karatA, medhA, Ayu va balako bar3hAtA hai| pAMcoM kA kSaya, zvAsa, hikkA, viSamajvara, grahaNI, arza, hRdroga, aruci, va pInasako naSTa karatA hai / maharSi agastyakA batAyA yaha zreSTha rasAyana hai / 59-64 // harItakI / samUlapuSpacchadakaNTakAryAstulAM jaladroNapariplutAM ca / harItakInAM ca zataM nidadhyA rAsanA, dazamUlakI auSadhiyAM, zatAvara pratyeka eka pala, kulathI, bera va yava pratyeka 32 tolA, bakarIkA mAMsa 2 // sera eka droNa jala milA pakA chAnakara kvAthameM eka Ar3haka ghI eka ADhaka dUdha aura 2 Ar3haka jala tathA jIvanIya gaNa ( jIvaka, RSabhaka, kAkolI, kSIra kAkolI, medA mahAmedA, mudraparNI, mASaparNI, jIvantI madhuka ) inakA kalka pratyeka 4 tolA chor3akara ghI pakAnA cAhiye / yaha ghI - nasya, pAna, anuvAsana vastidvArA jahAM jaisA ucita ho, vAtarogoM meM prayoga karanA cAhiye / yaha pAMca prakArake kAsa, kSaya, pAzva zUla, arocaka, sarvAMga, ekAMga roga, plIhA, tathA UrdhvavAtako naSTa karatA hai / jIvanIyagaNa koSTha meM likhA samajhiye // 54-58 // | 1 yahAMpara yavoMkA svedana caturthAMza raha jAnepara ho jAtA hai / yadyapi kucha AcAryAMne aSTamAMza zeSa likhA hai, para vaha suzruta viruddha par3atA hai / ataeva zivadAsajIko abhISTa nahIM hai / tathA ghRta, taila va zahada yahAM dviguNa hI liye jAte haiM / yadyapi ghRtake samAna zahada yahAM par3atA hai, para dravyAntarase saMyukta honeke kAraNa viruddha nahIM hotA / dathAtra paktvA caraNAvazeSe / / 65 / / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maapaatthopetH| * guDasya dattvA zatametadanau kecana lehaaH| vipakamuttArya tataH suzIte / kolamajjAjana lAjAtiktAkAzcanagarikam // 2 // kaTutrika ca dvipalapramANaM kRSNA dhAtrI sitA zuNThI kAsIsaM dadhi nAma ca / palAni SaT puSparasasya tatra // 66 // pATalyAH saphalaM puSpaM kRSNA khajUramustakam // 3 // kSipecaturjAtapalaM yathAni SaDete pAdikA lehA hikkAnA mdhusNyutaaH| prayujyamAno vidhinaavlehH| (1) berakI guThalI, kAlA suramA va khIla / (2)kuTakI, vAtAtmaka pittakaphodbhavaM ca sunahalA gerU / ( 3 ) choTI pIpala, AMvalA, mizrI, va soMTha / dvidoSakAsAnapi tAMtridoSAn / / 67 // (4) kasIsa va kaithA / (5)pADhalake phala va phUla / kSayodbhavaM ca kSatajaM ca hanyAta (6) pIpala, chuhArA naagrmothaa| ye cha: leha zlokake eka eka pAdameM kahe gaye zahada ke sAtha cATanese hikAko naSTa karate sapInasazvAsamuraHkSataM ca / haiM ||2||3||ykssmaannmekaadshruupmugrN bhRgUpadiSTaM hi rasAyanaM syAt // 68 // nasyAni / kaTerIkA paJcAMga 5 sera, jala eka droNa tathA bar3I harai 100 madhuka madhusaMyukta pippalI zarkarAnvitA // 4 // milAkara pakAnA cAhiye / caturthIza bAkI rahanepara utAra chAna nAgaraM guDasaMyuktaM hikkAnaM nAvanatrayam / hareM alaga nikAla kAthameM milA usImeM gur3a 5 sera milAkara stanyena makSikAviSThA nasyaM vAlaktakAmbunA // 5 // pakAnA cAhiye / avaleha bana jAnepara utAra ThaNDanakara trikaTu yojyaM hikkAbhibhUtAya stanyaM vA candanAnvitam / pratyeka 8 tolA, zahada 24 tolA, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakezara pratyeka 4 tolA, milAkara rakhanA caahiye| zahadake sAtha maureThIkA cUrNa athavA zakkarake sAtha choTI anike anusAra isakA prayoga karanese samasta kAsa, pInasa, pIpalakA cUrNa athavA soMTha gur3ake sAtha athavA makSikAviSThA, zvAsa, uraHkSata tathA ugra yakSmA bhI naSTa hotA hai / 65-68 // nIdugdha va lAkSA rasake sAtha athavA bIdugdha, candana milAkara sUMghanese hikA naSTa hotI hai // 4 // 5 // iti kAsarogAdhikAraH smaaptH| kecana yogaa| madhusauvarcalopetaM mAtuluGgarasaM pibet // 6 // hikkAtasya payazchAgaM hitaM nAgarasAdhitam / kRSNAmalakazuNThInAM cUrNa madhusitAyutam // 7 // muhurmuhuH prayoktavyaM hikkAvAsanivAraNam / / hikkaashvaasyoshcikitsaakrmH| hikkAzvAsI pibedAGgo svishvaamussnnvaarinnaa| nAgaraM vA sitA bhAGgI sauvarcalasamanvitam // 8 // hikAzvAsAture pUrva tailokta sveda issyte| madhu va kAlA namaka milA bijaure nimbUkA rasa pInese snigdhairlavaNayogaizca mRdu vAtAnulomanam // 1 // athavA soMThase siddha dUdha pInese athavA choTI pIpala, AMvalA, UrdhvAdhaHzodhanaM zakta durbale zamanaM matam / soMThakA cUrNa zahadake sAtha bArabAra cATanese athavA soMThake sAtha hikkA tathA zvAsase pIr3ita rogIko prathama tailase mAliza bhAGgIkA cUrNa garama jalake sAtha pInese athavA soMTha, mizrI. kara svedana karanA cAhiye / tathA snigdha va lavaNayukta padArthoMse bhArajI, va kAlA namaka milAkara garama jalase utAranese hikkA. vAyukA anulomana karanevAle vamana va virecana balavAnko tathA zvAsa naSTa hote haiM // 6-8 // nirbalako zamanakAraka upAya karane cAhiye // 1 // zrRMgyAdicUrNam / zRGgIkaTutrikaphalatrayakaNTakArI1 yaha prayoga granthAMtarameM kucha pAThabhedase milatA hai| vahAM "trikaTu" tripala likhA hai| kaTutrika ca tripalapramANam / ' bhAI sapuSkarajaTAlavaNAni pazca / cUrNa pibedazizireNa jalena hikkApara zivadAsajIne pratyeka 2 pala hI likhA hai| isa prakAra 6 pala | kaTutrika hotA hai| zvAsovAtakasanArucipAnaseSu // 9 // artha hikaavaasaadhikaarH| 12 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) ckrdttH| [ hikkAzvAsA wwwr wp- www kAkar3AziMgI, triphalA, trikaTu, bhaTakaTaiyA, bhAraGgI, pohakara- kAkaDAziMgI, sauMTha, choTI pIpala, nAgaramothA, pohakara* mUla, pAMco lavaNa samAna bhAga le cUrNa banAkara garama jalake mUla, kacUra, kAlI mirca, tathA zakkara saba samAna bhAga le sAtha pAnase hikkA, zvAsa, DakAra, kAsa aura aruci va pInasa cUrNa aDUsA tathA laghu paJcamUlake kvAthake sAtha pInese 3 dinameM naSTa hote haiM // 9 // uprazvAsako naSTa karatA hai // 15 // klkdvym| haridrAdilehaH abhayAnAgarakalkaM pauSkarayavazUkamaricakalka vaa| | haridrAM maricaM drAkSAM guDaM rAnAM kaNAM zaTIm / toyenoSNena pibecchavAsIhikkIca tcchaansy||10 jahAcailena vilihaalchvaasaanpraannhraanpi|| 16 // bar3I harra va soMThakA kalka athavA pohakaramUla, yavAkhAra va| kAlI mircakA kalka garama jalake sAtha pInese hikkA tathA haldI, kAlI mirca, munakkA, gur3a, rAsnA, pIpala, kacUrazvAsa naSTa hote haiN||10|| inakA cUrNa tailake sAtha cATanese prANahara zvAsa bhI naSTa hote __ amRtaadikvaathH| myuuraapicchbhuutiH| amRtAnAgaraphajIvyAghrIparNAsasAdhitaH kaathH| pItaH sakaNAcUrNaH kAsazvAsI jayatyAzu // 11 // hikAM harati prabalAM prabalaM zvAsaM ca nAzayatyAzu / gurca, soMTha, bhAraMgI, choTI kaTerI tathA tulasIkA kvAtha, zikhipicchabhUtipippalicUrNa madhumizritaM lIDham17 choTI pIpalakA cUrNa milAkara pInese kAsa, zvAsa zIghra naSTa mayUra piccha bhasma aura pIpala cUrNa milAkara zahadake sAtha hote haiM // 11 // cATanese hikkA tathA zvAsa naSTa hote haiM // 17 // dshmuulkvaathH| bibhItakacUrNam / dazamUlIkaSAyastu puSkareNa vicUrNitaH / karSa kaliphalacUrNa lIDhaM cAtyantamizritaM madhunA / zvAsakAsaprazamanaH pArzvahRcchUlanAzanaH // 12 // / acirAddharati zvAsaM prabalAmuddhaMsikAM caiva // 18 // dazamUlakA kvAtha, pohakaramUlakA cUrNa milAkara pInese zvAsa, __ baher3ekA cUrNa 1 tolA zahadameM milAkara cATanese prabala zvAsa kAsa, pasalI tathA hRdayaMkA zUla naSTa hote haiN| 12 // tathA hikkA naSTa hotI hai // 18 // kultyaadikvaathH| hiMsrAyaM ghRtm| kulatthanAgaravyAghrIvAsAbhiH kathitaM jalam / / hiMsrAviDaGgapUtIkatriphalAvyoSacitrakaiH / pItaM puSkarasaMyuktaM hikkAzvAsanibarhaNam // 13 // dvikSIraM sarpiSaH prasthaM caturguNajalAnvitam // 19 // kulathI, soMTha, choTI kaTerI tathA aDUsAse banAyA gayA kolamAtraiH pacettaddhi kAsazvAsa vyapohati / kvAtha pohakaramUla cUrNa milAkara pInese hikkA, zvAsa naSTa | asthirocakaM gulmaM zakRr3hedaM kSayaM tathA // 20 // hote haiM // 13 // jaTAmAMsI athavA haiMsa, tathA vAyaviDaMga, pUtikaraja guddpryogH| 1( kajI), triphalA, trikaTu tathA cItakI jar3akA kalka, 64 guDaM kaTukatailena mizrayitvA samaM lihet / tolA ghI tathA ghIse dviguNa dUdha aura caturguNa jala milA trisaptAhaprayogeNa zvAsaM nimUlato jayet // 14 // siddha kara sevana karanese kAsa, zvAsa, arza arocaka, gulma, guDa, kaDuA taila milAkara cATanese 21 dinameM zvAsa | dastoMkA patalA AnA tathA kSaya naSTa hote haiN| kalkakI pratyeka nirmUla ho jAtA hai| donoM samAna bhAga milAkara cAra tolAtaka auSadhi 6 mAze chor3anI cAhiye // 19 // 20 // ghATa sakate haiM // 14 // tejovatyAdyaM ghRtam / ____ aparaM zRMgyAdicUrNam / tejovatyabhayA kuSThaM pippalI kaTurohiNI / zRGgImahauSadhakaNAdhanapuSkarANAM bhUtIkaM pauSkaraM mUlaM palAzaM citrakaM zaTI / / 21 // cUrNa zaTImaricazarkarayA sametam / sauvarcalaM tAmalakI saindhavaM bilvapezikA / kAthena pItamamRtAvRSapaJcamUlyAH tAlIsapatraM jIvantI vacA tairakSasaMmitaiH // 22 // zvAsaM tryaheNa zamayedatidoSamugram // 15 // | higupAdaighRtaprasthaM pacettoyacaturguNe / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - -- snnnnn etadyathAvalaM pItvA hikAzvAsau jayennaraH // 23 // pAdAvazeSe tasmistu guDasyArdhatulAM kSipet / zothAnilAzIgrahaNIhatpArzvaruja eva ca / zItIbhUte ca pakke ca madhuno'STau palAni ca // 32 // cavya, var3I harrakA chilkA, kUTha, choTI pIpala, kuTakI. aja-| SaT palAni tugAkSIryAH pippalyAzca paladvayam / vAina, pohakaramUla, DhAkake bIja, cItakI jar3a, kacUra, kAlA trisugandhikayuktaM tatkhAdedagnivalaM prati // 33 // namaka, bhuMiAMvalA, seMdhAnamaka, belakA gUdA, tAlIzapatra, zvAsaM kAsaM jvaraM hikkAM nAzayettamakaM tathA / jIvantI, vacA pratyeka 1 eka tolA, hIMga 3 mAzekA kalka ghI pratizataM droNaniyamAjhaMyaM droNatrayaM tviha // 34 // 64 tolA aura jala caturguNa milAkara, pakAnA cAhiye / isa ghRtaka balAnusAra sevanase hikA tathA :zvAsa,zotha, vAtArza, praruNI, kulathI, dazamUla, bhAraGgI pratyeka 5 sera, jala 3 'droNa hRdaya tathA pArzvazUla naSTa hotA hai // 21-23 // (arthAt 38 sera 32 tolA) milAkara pakAnA, caturthAza zeSa rahanepara utAra chAna guDa 2 // sera milAkara avaleha banAnA bhaaiiguddH| cAhiye / siddha ho jAnepara zahada 32 te.lA, vaMzalocana 24 zaMtaM saMgahya bhAgasta dazamalyAstathAparam // 24 // tolA, choTI pIpala 8 tolA, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI 8 tolA pratyeka milAkara agnibalAnusAra khAnA cAhiye / yahazataM harItakInAM ca parcattoye cturgunne| zvAsa, kAsa, jvara, hikA tathA nirbalatAko naSTa karatA hai| pAdAvazeSe tasmiMstu rase vastrapariSkRte // 25 // pratitulApara 1 droNake siddhAntase jala 3 droNa hI AloDatha ca tulAM pUtAM guDasya tvabhayAM ttH| par3egA // 31-34 // punaH pacettu mRdvanI yAvallehatvamAgatam // 26 // suzIte madhunazcAtra SaTpalAni pradApayet / iti hikkAzvAsAdhikAraH smaaptH| trikaTu trisugandhaM ca palikAni pRthak pRthk||27|| karSadvayaM yatrakSAraM saMcUrNya prakSipettataH / atha svrbhedaadhikaarH| bhakSayedabhayAmekAM lehasyArdhapalaM lihet // 28 / / zvAsaM sudAruNaM hanti kAsaM paJcavidhaM tthaa| svaravarNaprado hyeSa jaTharAmezva dIpanaH // 29 // svarabhede cikitsaakrmH| palollekhAgate mAne na dvaiguNyAmiheSyate / vAte salavaNaM tailaM pitte sarpiH samAkSikam / haritakIzatasyAtra prasthatvAdADhakaM jalam // 30 // kaphe sakSArakaTukaM kSaudra kavala iSyate // 1 // bhAraGgI 5 sera, dazamUla milita 5 sera, hara 100 sabase gale tAluni jihvAyAM dantamUleSu cAzritaH / caturguNa jala milAkara pakAnA caahiye| caturthAMza zeSa rahane- sena niSkRSyate zleSmA svarazvAsya prasIdati // 2 // para utAra chAna, hareM nikAla kAthameM milA usImeM 5 sera guDA Adhe koSNaM jalaM peyaM jagdhvA ghRtaguDIdanam / milAkara pakAnA cAhiye / leha siddha ho jAnepara ThaNDAkara kSIrAnapAnaM pittotthe pibetsapiratandritaH // 3 // zahada 24 tolA, trikaTu, trisugandha (dAlacInI, tejapAta, pippalI pippalImUlaM mArecaM vizvabheSajam / ilAyacI) pratyeka pRthak pRthak 4 tole tathA yavAkhAra 2 tole milAnA cAhiye / phira isase 1 harai khAkara Uparase 2 tolA pibenmUtreNa matimAnkaphaje svarasaMkSaye // 4 // caTanI cATanI cAhiye / yaha kAsa tathA zvAsako naSTa karatA, svaropaghAte medoje kaphavadvidhiriSyate / agni dIpta karatA tathA svara va varNako uttama banAtA hai| yahAM kSayaje sarvaje cApi pratyAkhyAya samAcaret // 5 // palase parimANa likhA hai, ataH caturguNako hI choDanA cAhiye, caturguNako dviguNa kara aSTaguNa nahIM DAlanA cAhiye / harItakI vAtajanya svarabhedameM lavaNake sahita taila, pittajanya svarabhe100 honese 1 prastha hogI, unakA bhI caturguNa eka Ar3haka | dameM zahadake sahita ghI aura kakajanyameM kSAra aura kaTapadAhI jala chor3hanA cAhiye // 24-30 // thoMke sAtha zahadakA kavala dhAraNa karanA cAhiye / isase galA, tAlu, jilA tathA dantamUlAmeM jamA huA kapha nikalatA hai kultthguddH| aura svara uttama hotA hai / isI prakAra vAtajanyameM ghI, guDa milAkara bhAta khAnA cAhiye, Uparase garama jala pAnA caahiye| kulatya dazamUlaM ca tathaiva dvijyssttikaa| pittajanyameM dUdhake sAtha bhojana tathA dUdha aura ghI pInA caahiye| zataM zataM ca saMgama jaladroNe vipAcayet // 31 // | kaphajanyameM choTI pIpala, piparAmUla, kAlI mirca, soMThakA pUrNa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [arocakA gomUtra milAkara pInA cAhiye / medojanya svarabhedameM kaphake kaNTakArIghRtam / samAna hI cikitsA karanI cAhiye / tathA kSayaja va vyAghrIsvarasavipakaM raanaavaattyaalgokssurvyossH| sannipAtaja svarabhedameM pratyAkhyAna ("asAdhya hai, acchA ho, yA sarpiH svaropaghAtaM hanyAtkAsaM ca paJcavidham // 12 na ho," aisA kaha) kara cikitsA karanI cAhiye // 1-5 // choTI kaTerIkA svarasa tathA rAsana, khareTI, gokharU aura cvyaadicuurnnm| mirca, pIpalake kalkase siddha ghRta-kAsa tathA svarabhedako naSTa karatA hai // 12 // cavyAmlavetasakaTutrikatintiDIkatAlIsajIrakatugAdahanaiH smaaNshaiH| svarasAbhAve graahydrvym| cUrNa guDapramRditaM trisugandhiyuktaM zuSkadravyamupAdAya svarasAnAmasambhave / vaisvayaMpInasakaphAruciSu prazastam // 6 // vAriNyaSTaguNe sAdhyaM grAhyaM pAdAvazeSitam // 13 // cavya, amlaveta, soMTha, mirca, pIpala, tintiDIka, svarasake abhAvameM sUkhA dravya aThaguNe jalameM pakAnA cAhiye, tAlIzapatra, sapheda jIrA, vaMzalocana, cItakI jar3a, dAla-caturthAza zeSa rahanepara chAnakara kAmameM lAnA cAhiye // 13 // bInI, tejapAta, ilAyacI-samAna bhAga, sabake samAna gur3a milAkara sevana karanese svarabheda, pInasa tathA kaphajanya aruci, bhuMgarAjaghRtam / naSTa hotI hai // 6 // bhRnggraajaamRtaavlliivaaskdshmuulkaasmdrsaiH| sarpiH sapippalIka siddhaM svrbhedkaasjinmdhunaa| kecana yogaaH| bhAMgarA, gurca, aDUsA, dazamUla aura kAsamardakA svarasa tathA tailAkta svarabhede vA khadiraM dhArayenmukhe / choTI pIpalake kalkase siddha ghRta zahadake sAtha cATanese svarabheda pathyAM pippaliyuktAM vA saMyuktAM nAgareNa vA // 7 // tathA kAsako naSTa karatA hai // 14 // ajamodAM nizAM dhAtrIM kSAraM vanhi vicUrNya ca / iti svarabhedAdhikAraH smaaptH| madhusarpiryutaM lIr3havA svarabhedaM vyapohati // 8 // kalitaruphalasindhukaNAcUrNa vakreNa lIDhamapaharati / athaarockaadhikaarH| svarabhedaM gopayasA pItaM vAmalakacUrNa ca // 9 // -atbadarIpatrakalkaM vA ghRtabhRSTaM sasaindhavam / svaropaghAte kAse ca lehamenaM prayojayet // 10 // arocake cikitsopaayaaH| vAnti samIraNe pitte virekaM vamanaM kphe| kattheke cUrNako tilatailameM DubAkara athavA harra choTI piiplke| kuryAd dhRdyAnukUlAni harSaNAni manonaje // 1 // sAtha athavA soMThake sAtha mukhameM rakhanA cAhiye / ajavA- | ina, haldI, AMvalA, yavAkhAra, va cItakI jar3akA cUrNa vAnto vacAdbhiranile vidhivapibettu banAkara ghI va zahadake sAtha cATanese svarabheda naSTa hotA hai / / snehoSNatoyamadirAnyatamena cUrNam / isI prakArase baher3eke phalakA chilkA seMdhAnamaka choTI pIpalakA kRSNAviDaGgayavabhasmahareNubhAGgIcUrNa maTeke sAtha cATanese athavA AMbalekA cUrNa godugdhake sAtha rAsnelahiGgulavaNottamanAgarANAm / / 2 / / sevana karanese svarabheda naSTa hotA hai / athavA berakI pattIkI paitte guDAmbumadhurairvamanaM prazastaM caTanI ghImeM bhUna saMdhAnamaka milAkara svarabheda tathA kAsameM lehaH sasaindhavasitAmadhusarpiriSTaH / cATanA cAhiye // 7-10 // nimbAmbu charditavataH kaphaje tu pAnaM uccaiAharaNaja-svarabhedacikitsA / rAjadrumAmbu madhunA saha dIpyakAvyam // 3 // zarkarAmadhumizrANi zRtAni madhuraiH saha / cUrNa yaduktamathavAnilaje tadeva pibetpayAMsi yasyoccaivedato'bhihataH svaraH // 11 // sarvaizca sarvakRtamevamupakrameca / / 4 // | vAtArocaka vamana, pittameM virecana tathA kaphameM vamana aura madhura gaNakI auSadhiyoMse siddha dUdhameM zakkara va zahada milA- manake vikAra, tathA ghRNA Adise utpanna arocakameM hRdayake liye kara pInA cAhiye // 11 // hitakara anukUla prasannatAkAraka padArthoMkA sevana karanA caahiye| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - dhikAraH] bhaassaattiikopetH| nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn vAtArocakameM vacAke kvAthase vamana kara vidhipUrvaka sneha garama | kAlA jIrA, sapheda jIrA, mirca, munakkA, amlaveta, jala athavA zarAbameMse kisI ekake sAtha choTI pIpala, vAyaviDaMga, anAradAnA, kAlA namaka, gur3a, zahada-inakA kavala dhAraNa karanA yavAkhAra, sambhAlake bIja, bhAraGgI, rAsana, ilAyacI, bhunI | hitakara hai // 11 // hIMga, seMdhAnamaka tathA soMThakA cUrNa pInA cAhiye / pittArocakameM gur3akA zarbata va mIThI cIjoMse vamanakara seMdhAnamaka, mizrI, zahada byuussnnaadikvlH| aura ghI milAkara cATanA cAhiye / kaphArocakameM nImake kvAthase | trINyUSaNAni triphalA rajanIdvayaM ca vamana kara amalatAsakA kvAtha ajavAinakA cUrNa va zahada DAlakara cUrNIkRtAni yavazUkavimizritAni / pInA cAhiye / athavA vAtArocakameM jo cUrNa likhA hai, vahI kSaudrAnvitAni vitarenmukhadhAraNArthakhAnA cAhiye / aura sannipAtajako sabhI prayogoMke sammizraNase manyAni tiktakaTukAni ca bhessjaani||12|| zAnta karanA cAhiye // 1-4 // trikaTu, triphalA, haldI, dAruhaldI, yavAkhArakA cUrNa banA | zahada milAkara mukhameM dhAraNa karanese tathA anya tika kaTu kvlgrhaaH| padArtha mukhameM dhAraNa karanese arocaka naSTa hotA hai // 12 // kuSThasauvarcalAjAjI zarkarAmaricaM viDam / dhAvyelApadmakozIrapippalIcandanotpalam // 5 // daaddimrsH| lodhaM tejovatI pathyA tryUSaNaM sayavAprajam / / viTcUrNamadhusaMyukto raso dADimasambhavaH / AIdADimaniryAsazvAjAjIzarkarAyutaH // 6 // asAdhyAmapi saMhanyAdaruciM vakradhAritaH // 13 // satailamAkSikAzcaite catvAraH kvlprhaaH| bir3alavaNakA cUrNa va zahada anArake rasameM milAkara kavala dhAraNa karanese asAdhya aruciko bhI naSTa karatA hai||13|| caturo'rocakAnhanyurvAtAcekajasarvajAn // 7 // tyamustamelA dhAnyAni mustamAmalakAni ca / yamAnIpADavam / tvakca dArvI yamAnyazca pippalyastejovatyapi // 8 // yamAnI tintaDIkaM ca nAgaraM cAmlavevasam / yamAnI tintiDIkaM ca paJcaite mukhshodhnaaH| dADimaM badaraM cAmlaM kArSikANyupakalpayet // 14 // zlokapAdarabhihitAH sarvArocakanAzanAH // 9 // dhAnyasauvarcalAjAjI varAGgaM cArdhakArSikam / (1) kUTha, kAlA namaka, sapheda jIrA, zakkara, mirca, pippalInAM zataM caikaM dve zate maricasya ca / / 15 // bir3alavaNa (2) AMvalA, ilAyacI, padmAkha, khaza, choTI| zarkarAyAzca catvAri palAnyekatra cUrNayet / pApala, sapheda candana, nIlophara ( 3 ) lodha, cavya, harra, trikaTu, jihAvizodhanaM hRdyaM taccUrNa bhaktarocanam // 16 // yavakSAra (4) tAje anArakA rasa, jIrA va zakkarake sAtha isa hRtpIDApArzvazUlanaM vibandhAnAhanAzanam / prakAra yaha cAra prayoga kramazaH vAta, pitta, kapha tathA sannipAtaja arocakameM taila va zahadake sAtha kavalake rUpameM prayukta karanA kAsazvAsaharaM prAhi grahaNyazovikAranut // 17 // cAhiye / dAlacInI, nAgaramothA, choTI ilAyacI, dhaniyAM.] ajavAina, tintir3I, soMTha, amlaveta, anAradAnA, khaTTe nAgaramothA, AMvalA,dAlacInI, dAruhaladI, ajavAina, choTI | bara pratyeka eka tolA, dhaniyAM, kAlA namaka, sapheda jIrA, pIpala, va cavya, ajavAina, tintiDIka ina pAMca prayogameMse dAlacInI pratyeka 6 mAze, choTI pIpala 100 ginatImeM, kAlI siddha kisI eka auSadhakA kavala dhAraNa karanese samasta arocaka mirca 200, mizrI 16 tolA-savakA cUrNa banA lenA caahiye| naSTa hojAte haiM // 5-9 // . yaha "yamAMnISADava" cUrNa jihvAko zuddha karatA, hRdya tathA bhojanameM ruci karatA, hRdayakA darda, pasalIkA darda, malakI rukAvaTe, ___ amlikaadikvlH| aphArA, kAsa, zvAsa tathA grahaNI aura azako naSTa amlikA guDatoyaM ca tvgelaamricaanvitm| karatA hai // 14-17 // abhaktacchandarogeSu zastaM kavaladhAraNam // 10 // / SADava iti madhurAnayogasya saMjJA / yamAnyapalakSitaH amlI, gur3a, jala, dAlacInI, ilAyacI, mirca milAkara kavala dhAraNa karanese arocaka naSTa hotA hai // 10 // pADavaH yamAnISADavaH / iti zivadAsaH / " tintiDIka imlIkA bhI paryAyavAcaka hai, ataH imlI bhI vaidyaloga chAr3ata haiN| para mere kAravyAdikavalaH / vicArase tintiDIka eka svatantra khaTTA dravya hotA hai, isake bIja kAravyAjAjImaricaM drAkSAvRkSAmladADimam / lAla lAla cirauMjIke dAnese kucha choTe hote haiM, unheM hI sauvarcalaM guDaM kSaudraM sarvArocakanAzanam // 11 // chor3anA caahiye| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) ckrdttH| [charya - - klhNskH| pittcchrdicikitsaa| aSTAdaza zigruphalAnyathai daza maricAni pittAtmikAyAM tvanulomanArtha viMzatizca pipplyaaH| ArdrakapalaM drAkSAvidArIkhurasainivRtsyAt / guDapalaM prasthatrayamAranAlasya // 18 // etadviDalavaNayutaM khajAhataM surabhi gandhAdayam / / kaphAzayasthaM tvatimAtravRddhaM pittaM jayetsvAdubhirUvameva // 4 // vyajanasahasraghAti jJeyaM kalahaMsakaM nAma // 19 // aThAraha sahijanake bIja, 10 kAlI mirca, 20 chottii| zuddhasya kAle madhuzarkarAbhyAM pIpala, adarakha 4 tolA, gur3a 4 tolA, kAjI 3 prastha saba lAjaizca manthaM yadi vApi peyAm / ekameM milA tathA lavaNase namakIna ho itanA bir3alavaNa milA pradApayenmudgarasena vApi mathanIse mathakara rakhanA cAhiye / yaha sugandhita, bhojanameM ruci zAlyodanaM jAGgalajai rasairvA // 5 // . karanevAlA tathA pAcaka "kalahaMsa" nAmaka panA hai // 8 // 19 // candanenAkSamAtreNa saMyojyAmalakIrasam / ityarocakAdhikAraH samAptaH / pibenmAkSikasaMyuktaM chardistena nivartate // 6 // candanaM ca mRNAlaM ca bAlakaM nAgaraM vRSam / atha chaadhikaarH| sataNDulodakakSaudraM pItaH kalko vamiM jayet // 7 // kaSAyo bhRSTamudgasya salAjamadhuzarkaraH / chadyatIsAratRDdAhajvaraghnaH sNprkaashitH||8|| laMghanaprAzastyam / harItakInAM cUrNa tu lihyAnmAkSikasaMyutam / AmAzayotlezabhavA hi sarvA adhobhAgIkRte doSe chardiH kSipraM nivartate // 9 // zcha? matA laMghanameva tasmAt / guDUcItriphalAriSTapaTole: kathitaM pibet / prAkkArayenmArutajAM vimucya kSaudrayuktaM nihantyAzu chadi pittAmlasambhavAm // saMzodhanaM vA kaphapittahAri // 1 // kAthaH paTaja: pItaH sakSaudrazchardinAzanaH // 10 // samasta chardiyAM AmAzayameM doSa bar3ha jAnese hI hotI haiN,| pittacchAmeM munakkA, vidArIkanda aura Ikhake rasake sAtha ataH vAtajako choDakara sabameM prathama laMghana hI karAnA cAhiye / ja sa lelA jAgi athavA kapha, pittanAzaka saMzodhana arthAt, vamana virecana | AM athavA kaphAzayastha adhika bar3he pitako madhura dravyoM dvArA vamana karAnA cAhiye // 1 // | karAkara hI nikAla denA cAhiye / zuddha ho jAnepara bhojanake vaatcchrdicikitsaa| samaya zahada va zakkarake sAtha dhAnakI lAIkI peyA athavA mantha athavA mUMgake yUSake sAtha yA jAMgala prANiyoMke mAMsa rasake hanyAtkSIrodakaM pItaM chArdai pavanasambhavAm / / sAtha zAli cAvaloMkA bhAta khilAnA caahiye| candanakA cUrNa sasaindhavaM pibetsarpirvAtacchardinivAraNam // 2 // 1 tolA, AMbalAkA rasa 4 tolA, zahada 1 tolA milAkara mudrAmalakayUSaM vA sasarpiSkaM sasaindhavam / pInase vamana banda ho jAtA hai / isI prakAra sapheda candanakA yavAgU madhumizrAM vA paJcamUlIkRtAM pibet // 3 // kalka, kamalakI DaNDI, sugandhavAlA, soMTha, aDUsA inakA kalka dUdha va jala milAkara pInA athavA seMdhAnamakake sAtha ghI cAvaloMke dhovana va zahadake sAtha pInese pittaja vamana zAnta pInA athavA mUMga va AMvalekA yUSa, ghI, seMdhAnamaka milAkara hotA hai / isI prakAra bhunI mUMgakA kAr3hA khIla, zahada va athavA paJcamUlase siddha kI huI yavAgU zahada milAkara pInese zakkara milAkara pInase vamana, atIsAra, tRSA, dAha va jvarako vAtacchardi naSTa hotI hai // 2 // 3 // zAnta karatA hai / athavA harrakA cUrNa zahada milAkara cATanese | virecanase doSa zuddha ho jAte haiM aura vamana zAnta hotI hai| 1 yahAMpara 'kSIrodakam ' ke sthAnameM pAThAntara ' kSIraghRtam' athavA gurtha, triphalA, nImake patte, parabalake patekA kvAtha banA aisA suzruta TIkAkAra DahaNane kiyA hai| aura usakA artha"kSIrA- zahada milAkara pInese pittaja chardi zIghra hI zAnta dudbhutaM ghRtam " kiyA hai| para vAgbhaTane "pItaM tulyAmbu vA pittapApar3AkA kAtha zahadake sAtha pAnase vamana zAnta hotI paba kahA hai, ataH vahI yahAM likhA gayA hai| hai||4-1.|| -nila Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH ] bhASATIkopataH / kaphacchardicikitsA | kaphAtmikAyAM vamanaM prazastaM sapippalI sarSapa nimbatoyeH / piNDItakaiH saindhavasaMprayukta zchadya kaphAmAzayazodhanArtham // 11 // viDaGgatriphalA vizvacUrNa madhuyutaM jayet / viDaGgalavazuNThInAmathavA zleSmajAM vamim 12 / / sajAmbavaM vA badarasya cUrNa mustAyutAM karkaTakasya zRGgIm / durAlabhAM vA madhusaMprayuktAM lihyAtka phacchardivinigrahArtham // 13 // kaphAtmaka vamanameM kapha aura AmakI zuddhike liye choTI pIpala, sarasoM, nImakA kAtha, mainaphala va seMdhAnamakakA cUrNa milA pIkara vamana karanA cAhiye / vAyaviDaMga, triphalA va soMThakA cUrNa athavA vAyaviDaMga, nAgaramothA va soMThakA cUrNa zahada milAkara cATanese kaphaja chardi zAnta hotI hai| jAmunakI guThalI aura berakI guThalI kA cUrNa athavA nAgaramothA va kAkaDaziMgIkA cUrNa athavA jabAsAkA cUrNa zahada milAkara cATane se kaphaja chardi zAnta hotI hai // 11-13 // sannipAtajacchardicikitsA | tarpaNaM vA madhuyutaM tisRNAmapi bheSajam / kRtaM guDUcyA vidhivatkaSAyaM himasaMjJitam // 14 // tisRSvapi bhavetpathyaM mAkSikeNa samAyutam / zahada yukta tarpaNa ( lAIke sasuoMkA ) tridoSaja chardiko hitakara hai| isI prakAra gurvakA zIta kaSAya banA zahada milAkara pInese tridoSaja chardi zAnta hotI hai // 14 // zItakaSAyavidhAnam / dravyAdApothitAttoye pratapte nizi saMsthitAt 15 // kaSAyo yo'bhiniryAti sa zItaH samudAhRtaH / SaDbhiH palaizcaturbhirvA salilAcchItaphANTayoH 16 // AplutaM bheSajapalaM rasAkhyAyAM paladvayam / dravyako kucala kara garama jalameM rAtameM bhigonA cAhiye, prAtaH malakara chAnanese jo kAr3hA nikale vahI "zItakaSAya " hai / dravya eka pala zItakaSAya yA phANTa banAneke liye 6 pala yA 4 pala jalameM bhigonA cAhiye aura yadi rasa banAnA ho to utane hI jala meM 2 pala auSadha chor3anA cAhiye // 15 // 16 // (15) jambvAmrapallavagavedhukadhAnyasevyavAra madhunApito'lpamalpam / chardiH prayAti zamanaM trisugandhiyuktA lIDA nihanti madhunAtha durAlabhA vA // 18 // jAto rasaH kapitthasya pippalImaricAnvitaH / kSaudreNaH yuktaH zamayeleho'yaM chardimulbaNAm // 19 // piSTvA dhAtrIphalaM drAkSAM zarkarAM ca palonmitAm / dattvA madhupalaM cAtra kuDavaM salilasya ca / vAsasA gAlitaM pItaM hanti chardi tridoSajAm 20 // bela athavA gurcakA zItakaSAya zahada ke sAtha athavA mUrvAkA cUrNa cAvala ke jalake sAtha pInese tridoSaja chardi zAnta hotI | jAmuna, Amake patte, pasahIke cAvala, khaza, tathA sugandhavAlAkA kAtha zahada milAkara thor3A thor3A pInese athavA dAlacInI, tejapAta, ilAyacI va javAsAkA cUrNa zahada ke sAtha cATane se tridoSaja chardi zAnta hotI hai| kaithekA rasa choTI pIpala va kAlI mircakA cUrNa tathA zahada milAkara ca bar3hI huI chardi zAnta hotI hai| AMvalA, munakkA va zakkara tInoM milAkara 4 tolA, zahada 4 tolA va jala 16 tolA milA chAnakara pInese tridoSaja chardi zAnta hotI hai // 17-20 // elAdicUrNam / zrIphalAdizItakaSAyAH / zrIphalasya guDUcyA vA kaSAyo madhusaMyutaH / peyazcharditraye zIto mUrvA vA taNDulAmbunA // 17 // / elAlavaGgagajakezarakolamajjA lAjA priyaGgughana candana pippalInAm / cUrNAni mAkSikasitAsahitAni lIvA chArda nihanti kaphamArutapittajAM ca / / 21 / / choTI ilAyacI, lavaGga, nAgakezara, berakI guThalIkI gudI, khIla, priyaMgu ( isake abhAva meM kamala gaTTekI mIMgI ); nAgaramothA, sapheda candana, choTI pIpalakA cUrNa zahada va mizrI milAkara cATanese tridoSaja chardi zAnta hotI hai // 21 // kolamajjAdihaH / kolAmalakamajjAnI mAkSikA visitAmadhu / sakRSNAtaNDulo lehazchardimAzu niyacchati // 22|| bera va AMvalekI guThalI kI gUdI, moma, mizrI, zahada tathA choTI pIpalakA banAyA gayA avaleha chardiko zAnta karatA hai // 32 // peya jalam / azvatthavalkalaM zuSkaM dagdhvA nirvApitaM jale / tajjalaM pAnamAtreNa chardi jayati dustarAm // 23 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tRSNA pIpalakI sukhI chAlako jalAkara jalameM bujhA denA cAhiye / tRNa-kaNTaki-vallI-bhedAt ) ke paJcAGgakA jala athavA prathama gaNa yaha jala pIne mAtrase chardi naSTa hotI hai // 23 // (laghupaJcamUla) meM siddha kiyA jala kucha garama pInA caahiye| pyAsa kabhI na rokanA cAhiye ||1||rktcchrdicikitsaa| yayAI candanopaMtaM samyaka kSIraprapeSitama / pittjtRssnnaacikitsaa| tenaivAlobya pAtavyaM rudhiracchardinAzanam // 24 // pittotthitaM pittaharairvipakaM - maureThI tathA sapheda candanako dUdhameM pIsa tathA dUdhameM hI| nihanti toyaM paya eva cApi // 2 // milAkara pInese raktacchardi zAnta hotI hai // 24 // kAzmaryazarkarAyuktaM candanozIrapadmakam / trayo lehaaH| drAkSAmadhukasaMyuktaM pittatarSe jalaM pibet // 3 // lAjAkapitthamadhumAgadhikoSaNAnAM pittajAyAM tu tRSNAyAM pakkodumbarajo rsH|| kSaudrAbhayAtrikaTudhAnyakajIrakANAm / tatkAtho vA himastadvacchArivAdigaNAmbu vA // 4 // pathyAmRtAmaricamAkSikapippalInAM syAjjIvanIyasiddhaM kSIraghRtaM vAtapittaje tarSe lehAstrayaH sakalavamyaruciprazAMtyai // 25 // tadvad drAkSAcandanakhajUMrozIramadhuyutaM toyam // 5 // sazArivAdI tRNapaJcamUle (1) khIla, kaithA, zahada, choTI pIpalaM, kAlI mirca,(2) tathotpalAdI madhure gaNe vaa| athavA zahada, bar3I hare, trikaTu, dhaniyAM, jIrA (3) athavA choTI harra, gurca, kAlI mirca, zahada, choTI pIpala, yaha tInoM kuryAtkaSAyAMstu tathaiva yuktAm avaleha-samasta vamana-tathA aruciko zAnta karate haiM // 25 // ___ madhUkapuSpAdiSu cApareSu // 6 // padmakAcaM ghRtm| pittaja tRSNAko pittahara oSadhiyoMse siddha dUdha athavA panakAmRtanimbAnAM dhAnyacandanayoH paceta / jala naSTa karatA hai / khambhAra, mizrI, candana, khaza, pAkha, kalke kAthe ca haviSaH prasthaM chArdanivAraNam / munakA, maureThIse siddha jala pInA cAhiye / pake gUlarakA rasa |athavA usIkA hima kaSAtha athavA zArivAdigaNakA kaSAya tRSNAruciprazamanaM dAhajvaraharaM param // 26 // pittaja tRSNAko naSTa karatA hai / jIvanIya gaNase siddha dUdha padmAkha, gurca, nImakI chAla, dhaniyAM, lAlacandanake kalka tathA ghRta vAtapittaja-tRSNAko zAnta karatA hai / tathA munakkA aura kvAthameM siddha kiyA ghRta-chardi, tRSNA, aruci, dAha tathA candana, chuhArA, khaza aura zahadakA zarbata tathA zArivAdigaNa jvarako zAnta karatA hai // 26 // athavA tRNapaJcamUla, utpalAdi gaNa aura madhuragaNa tathA mahuA iti chadhikAraH smaaptH| AdimeMse kisI ekakA kaSAya banAkara pittaja tRSNAse pIr3ita atha tRssnnaadhikaarH| puruSako pilAnA cAhiye // 2-6 // kphjtRssnnaacikitsaa| vaatjtRssnnaacikitsaa| bilvADhakIdhAtakipaJcakola darbheSu siddhaM kaphajAM nihanti / tRSNAyAM pavanotthAyAM saguDaM dadhi zasyate / hitaM bhavecchardanameva cAtra rasAzca bRhaNAH zItA gUDUcyA rasa eva ca // 1 // taptena nimbaprasavodakena // 7 // paJcAGgakAH paJcagaNA ya uktA sajIrakANyAkazRGgaverasteSvambu siddhaM prathame gaNe vA / sauvarcalAnyardhajalAplutAni / pibetsukhoSNaM manujo'lpamAtraM madyAni hRdyAni ca gandhavanti tRSNoparAdhaM na kadApi kuryAt / pItAni sadyaH zamayanti tRSNAm // 8 // vAtajanya tRSNAmeM gur3ake sAtha dahI tathA brahaNa zItalarasa | tathA gurcakA rasa lAbhadAyaka hotA hai / paJcagaNa (laghu-mahat- ikSuzcota gaNo varaH / tRNapaJcamUlamAkhyAtam / " " guDUcI. - | meSabhaMgI-zArivA-vidArI-haridrAsu vallIpaJcamUlamiti saMjJA / " 1"paJcagaNase" laghupaJcamUla, bRhatpazcaMmUla, arthAt dazamUlake2/"karamadaH zvadaMSTA ca hiMsA miNTI zatAvarI iti kaNTaki. gaNa hue tathA tIsarA tRNapaJcamUla, " kuMzaH kAzaH zarA darbha paJcamUlam / " Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - vikAraH] maapaattiikotH| --- w w w - - - velakA gUdA, araharakI pattI, va dhAyake phUla, paJcakola, gnndduussstaalshothe| tathA kuzase siddha jala kaphaja tRSNAko dUra karatA hai / tathA nImake kvAthase vamana karanA isameM vizeSa hita karatA hai / madyameM kSIrekSurasamAdhvIkaiH kssaudrshiidhuguddodkaiH| AdhA jala aura jIrA, adarakha, soMTha va kAlA namaka milAkara | vRkSAmlAmlaizca gaNDUSastAluzoSanivAraNaH / / 15 // pInese tRSNA zIghra hI zAnta hotI hai // 7 // 8 // dUdha, IkhakA rasa, mAdhvIka ( madhukA Asava ) zahada, zIdhu ksstkssyjcikitsaa| (madhura dravyoMkA Asava) zarvata amlaveta, kAlI inameMse kisI / ekase gaMDUSa dhAraNa karanA-tAlu zoSako naSTa karatA hai // 15 // kSatotthitAM rugvinivAraNena jayadrasAnAmasRjazca paanH| __ anye yogaaH| kSayosthitAM kSIrajalaM nihanyA tAluzoSe pibetsarpighRtamaNDamathApi vaa| nmAMsodakaM vAtha madhUdakaM vA // 9 // kSatotthita tRSNAmeM pIr3A zAntakara mAMsarasa rakta pilAnA mUcchoMccharditRSAdAhastrImadyabhRzakarzitAH // 16 // cAhiye / kSayotthita tRSNAko dUdha aura jala athavA mAMsarasa | pibeyuH zItalaM toyaM raktapitte madAtyaye / tathA zahadakA zarbata zAnta karatA hai.||9|| dhAnyAmlamAsyavairasyamaladorgandhyanAzanam // 17 // tadevAlavaNaM pItaM mukhazoSaharaM param / srvjtRssnnaacikitsaa| vaizA janayatyAsthe saMdadhAti mukhavaNAn // 18 // gurvannajAmullikhanairjayettu.kSayAhate sarvakRtAM ca tRssnnaam|| dAhatRSNAprazamanaM madhugaNDUSadhAraNam / lAjodakaM madhuyutaM zItaM guDavimArdatam / tAluzoSame ghRta athavA dhRtamaNDa pInA cAhiye / kAzmaryazarkarAyuktaM pibettRSNAdito naraH // 10 // mUrchA, chardi, tRSa', dAha, strIgamana va madya pInese kuza gurvannajanya tRSNAmeM vamana karAnA cAhiye / tathA kSayajako puruSoMko tathA raktapitta va madAtyayameM ThaNDhA hI jala choDakara samasta tRSNAoMko vamana zAnta karatA hai / khIlase pInA cAhiye / kAjI mukhakI virasatA, mala tathA durgandhiko siddha jalako ThaMDhAkara gur3a, khambhAra va zakara milA kara pAnase naSTa karatI tathA binA namaka pInese mukhazoSako zAnta karatI samasta tRSNAe~ zAnta hotI haiM // 10 // hai / isI prakAra madhukA gaNDUSa mukhako sApha karatA, mukhake ghAvoMko bharatA tathA dAha va tRSNAko zAnta karatA hai // 16 // 18 saamaanycikitsaa| atirUkSadubailAnAM tarSe zamayennRNAmihAzu pyH| mukhaalepH| chAgo vA ghRtabhRSTaH zIto madhuro raso hRdyH|| 11 // koldaaddimvRkssaamlckriikaackrikaarsH|| 19 // AmrajambUkaSAyaM vA pibenmAkSikasaMyutam / pazcAmlako mukhAlepaH sadyastRSNAM niyacchati / chadi sarvA praNudati tRSNAM caivApakarSati // 12 // vera, anAra, vRkSAmla, cUkA aura imalIke rasakA mukhake vaTazuGgasitAlodhradADimaM madhukaM madhu / bhItara lepa karanese tatkAla tRSNA zAnta hotI hai // 19 // - . pibettaNDulatoyena charditRSNAnivAraNam / / 13 // vAriNA vmnm| gostanekSurasakSIrayaSTImadhumadhUtpalaiH / vAri zItaM madhuyutamAkaNThAdvA pipAsitam // 20 // niyataM nasyataH pAnestRSNA zAmyati daarunnaa||14|| pAyayedvAmayecApi tena tRSNA prazAmyati / atirUkSa tathA durbala puruSoMkI tRSNAko dUdha athavA baka-1. * ThaNDhA jala zahada milA kaNTha paryanta pilAkara vamana karAnese rekA mAMsarasa ghImeM bhUna ThaMDA kara madhura dravya milAkara pInese | dRSNA zAnta hotI hai // 20 ||shaant karatA hai / isI prakAra Ama aura jAmunakI pattIkA kADhA zadada milAkara pInase samasta chardi tathA tRSNAe~ naSTa vttshunggaadiguttiiH| hotI haiM / baragadake komala patte, mizrI, lodha, anAradAnA, moreThI, zahada-saba milA cAvalake jalake sAtha pAnase chardi vaDazuGgAmayakSaudralAjanIlotpalaiIDhA // 21 // tathA tRSNA naSTa hotI hai / tathA munakkA, IkhakA rasa, dUdha, guTikA vadananyastA kSipraM tRSNAM niyacchati / moThI, zahada aura nIlopharako milAkara nAkake dvArA pInase varagadakI koMpala, kUTha, zahada, khIla tathA nIlopharakI dRDha kaThina tRSNA zAnta hotI hai||11-14|| golI banAkara mukhameM rakhanese tatkAla tRSNA zAnta hotI hai 21 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) [ macchI - cirotthtRssnnaacikitsaa| madyajAyAM vamenmadyaM nindrAM sevedyathAsukham / odana raktazAlInAM zItaM mAkSikasaMyutam / / viSajAyAM viSanAni bheSajAni prayojayet // 4 // bhojayettena zAmyetta chardistRSNA cirotthitA // 22 doSaja mUmeM yathAdoSa jvaranAzaka kAr3he tathA raktajanya lAla cAvaloMkA bhAta ThaNDA kara zahada milAkara bhojana | mU meM zIta kriyAe~ hitakara haiM / madyajanya mUchAmeM madyakA vamana karanese cirottha tRSNA zAnta hotI hai // 22 // kara sukhapUrvaka sonA cAhiye / viSajanya mUrchA meM viSanAzaka , auSadhiyoMkA prayoga karanA cAhiye // 3 // 4 // jldaanaavshyktaa| pUrvAmayAturaH sandInastRSNArdito jalaM yAcan / kolAdicUrNam / na labheta cedAzveva maraNamApnoti dIrgharoga vaa||23/ kolamajjoSaNozIrakezaraM zItavAriNA / tRSito mohamAyAti mohAtprANAnvimuJcati / / pItaM mUcchI jayellIDhaM tRSNAM vA madhusaMyutam // 5 // tasmAtsarvAsvavasthAmu na kacidvAri vAryate // 24 // berakI guThalI, kAlI mirca, khaza tathA nAgakezarakA cUrNa ThaMDhe jalake sAtha pInese athavA zahada milAkara cATanese chardi pahile kisI rogase pIr3ita huA aura usI meM tRSNA bar3ha| va tRSNA zAnta hotI hai // 5 // gayI aura jala mAMgatA, hai, aisI avasthAmeM jala na milanese | zIghrahI mara jAtA hai / athavA koI bar3A roga ho jAtA hai / mhaussdhaadikvaathH| pyAsa adhika lagane para mUrchA hotI hai / mUrchAse prANatyAga kara mahISadhAmRtAkSudrApauSkaragranthikodbhavam / detA hai|atH kisI avasthAmeM jalakA niSedha nahIM hai // 23 // 24 // pivetkaNAyutaM kAthaM mUchAyeSu madeSu ca // 6 // iti tRSNAdhikAraH smaaptH|| soMTha, gurca, choTI kareMTI, pohakaramUla tathA piparAmUlakA kvAtha pippalIkA cUrNa milAkara pInase mUrchA va mada zAnta cUrNa milAkara pAnAla tathA piparAma atha muurchaadhikaarH| / hotA hai bhrmcikitsaa| zatAvarIbalAmUladrAkSAsiddhaM payaH pibet / saamaanycikitsaa| sasitaM bhramanAzAya bIjaM vATyAlakasya vaa||7|| sekAvagAhI maNayaH sahArAH pibed durAlabhAkAthaM saghRtaM bhrmshaantye| zItAH pradehA vyajanAnilazca / triphalAyAH prayogo vA prayogaH payaso'pi vA / zItAni pAnAni ca gandhavanti rasAyanAnAM kaumbhasya sarpiSo vA prazasyate // 8 // svanivAritAni // 1 // zatAvarI, khareTIkI jar3a tathA munakkAse siddha dUdha mizrIke siddhAni varge madhure payAMsi sAtha pInese cakkara AnA banda hotA hai / isI prakAra khareTIke bIjoMkA cUrNa mizrI dUdhake sAtha bhramako naSTa karatA hai / athavA sadADimA jAGgalajA rasAzca / yavAsAkA kAtha ghI milAkara athavA triphalAkA prayoga athavA tathA yavA lohitazAlayazca ddhakA prayoga athavA rasAyana auSadhiyoMkA prayoga athavA mUrchAsu zastAzca satInamudrAH // 2 // "kaumbha" saMjJaka (10 varSa yA 100 varSa purAne ) ghRtakA prayoga zItala davadavyAMse siJcana tathA avagAha ( jalAdimeM | hitakara hai // 7 // 8 // baiThanA ) zItala maNi tathA hAra tathA zItala lepa va paMkhe triphlaapryogH| kI vAyu tathA gandhayukta zItala pAnaka samasta mUrchAoMmeM | hitakara haiM / tathA madhuravargameM siddha dUdha tathA jAMgala prANi- madhunA hantyupayuktA triphalA rAtrI guDAkaM praatH| yoMkA mAMsarasa tathA lAla cAvala, yava va maTara, mUgakA pathya saptAhAtpathyabhujo madamUchokAsakAmalonmAdAn9 hitakara hai||1||2|| zahadake sAtha triphalA rAtameM tathA gur3a adarakha prAta: kAla sevana karanese pathya bhojana karanevAleke sAta dinamai yathAdoSaM cikitsaakrmH| yathAdoSaM kaSAyANi jvaranAni prayojayet / 1 sthitaM varzataM zreSThaM kAmbhaM sarpistaduvyate / " iti raktajAyAM tu mUrchAyAM hitaH shiitkriyaavidhiH||shaa tattvamandrikA / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - - - mada, mUrchA, kAsa, kAmalA, tathA unmAdaroga naSTa hote | pittapAnAtyaye yojyaH sarvatazca kriyA himAH / pAnAtyaye kaphodbhUte laMghanaM ca yathAbalam // 6 // sNnyaascikitsaa| sarvaje sarvamevedaM prayoktavyaM cikitsitam // 7 // ajanAnyavapIDAzca dhUmaH pradhamanAni ca / AbhiH kriyAbhirmizrAbhiH zAMtiM yAti mdaatyyH| sUcIbhistodanaM zastaM dAhaH pIDA nakhAntare // 10 // vAtajanyameM madya kucha jala tathA kAlA namaka va trikaTuluJcanaM kezaromNAM ca dantairdazanameva c| cUrNa milAkara pInA cAhiye / pittajanya madAtyayameM mUMgakA AtmaguptAvagharSazca hitAstasyAvabodhana // 11 // | yUSa mizrI milAkara athavA mAMsarasa mIThA milAkara pInA tIkSNa ajana, tIkSNa drava tathA zuSka nasya, dhUmapAna, suii| caahiye| tathA samasta zItala cikitsA karanI cAhiye / kocanA, jalAnA, nAkhUnoMke bIca meM suI Adi mAnA. kaphAtmaka madAtyayameM balAnusAra laMghana tathA dIpanIya auSadhi* bAla va romoMkA ukhAr3anA, dAtoMse kATanA, kA~cakA ghisanA yose yukta madya pInA cAhiye / tathA sarvajameM yaha sabhI 'bahAzAko dUra karatA hai||10||11|| cikitsA karanI cAhiye / ina kriyAoMse madAtyaya zAnta ho jAtA hai // 4-7 // iti mUrchAdhikAraH smaaptH| dugdhpryogH| mdaatyyaadhikaarH| na cenmadyakrama muktvA kSIramasya prayojayet // 8 // laMghanAdyaiH kaphe kSINe jAtadaurbalyalAghave / ojastulyaguNaM kSIraM viparItaM ca mdytH||9|| khjuuraadimnthH| kSIraprayoga madyaM vA krameNAlpAlpamAcaret / mamthaH khjuurmRdviikaavRkssaamlaamliikdaaddimaiH| / yadi pUrvokta cikitsAse madAtyaya zAnta na ho, to madyakA parUSakaiH sAmalakairyukto madyavikAranut / / 1 // kama chor3akara dUdhakA prayoga karanA cAhiye / laMghanAdise kaphake chuhArA, munakkA, bijaurA, nImbU yA amlaveta yA kokama, kSINa ho jAnepara tathA durbalatA va laghutA bar3ha jAne para dUdha imalI, anAra, phAlasA va AMvalA milAkara banAyA gayA mantha-hI pInA caahiye| dUdha ojake samAna tathA madyase viparIta madyavikArako naSTa karatA hai // 1 // hai| ataH kSIra yA madyakA prayoga kramazaH thor3A thor3A 'mnthvidhiH| karanA cAhiye // 8 // 9 // jale catuSpale zIte kSuNNadravyapalaM kSipet / / punarnavAcaM ghRtm| mRtpAtre mardayatsamyaktasmAJca dvipalaM pibet // 2 // 16 tolA ThaNDhe jalameM 4 tolA kuTI auSadhi chor3a, mala, payaH punanevAkAthayaSTIkalkaprasAdhitam / chAnakara 8 tolA pInA cAhiye // 2 // ghRtaM puSTikaraM pAnAnmadyapAnahataujasaH / / 10 // punarnavA kvAtha, dUdha, tathA moreThIke kalkase siddha ghRta tarpaNam / puSTikAraka tathA madyapAnase kSINa ojavAleko hitakara hai||10|| satInamudramizrAnvA dADimAmalakAnvitAn / aSTAGgalavaNam / drAkSAmalakakhajUraparUSakarasena vA // 3 // kalpayettarpaNAnyUSAn rasAMzca vividhAtmakAn / / sauvarcalamajAjyazca vRkSAmlaM sAmlavetasam / maTara, mUMga, AMvalA, anAra milAkara munakkA, aaNvlaa,| tvagelAmaricArdhAzaM zarkarAbhAgayojitam // 11 // chuhArA, phAlasAke rasase tarpaNa, yUSa tathA aneka prakArake mAMsa-1 hitaM lavaNamaSTAGgamanisandIpanaM param / rasa banAnA cAhiye // 3 // - . madAtyaye kaphaprAye dadyAtsrotovizodhanam // 12 // kAlA namaka, () jIrA, (2) bijaurA (3) nimbU, srvmdaatyycikitsaa| (4) amlaveta pratyeka eka bhAga, (5) dAlacInI, madhaM sauvarcalavyoSayuktaM kizcijalAnvitam // 4 // (6) ilAyacI, (7) kAlI mirca, pratyeka AdhA bhAga, jIrNamadyAya dAtavyaM vAtapAnAtyayApaham / zakkara 1 bhAga, milAkara banAyA gayA cUrNa kaphaja madAtyayako mudyUSaH sitAyuktaH svAdurvA paizito rasaH // 5 // naSTa, agni dIpta tathA srotoMko zuddha karatA hai // 1 // 12 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) ckrdttH| [dAhA wwww cavyAdicUrNam / kodrvdhusvrmdcikitsaa| dhavyaM sauvarcalaM hiMgu pUrakaM vizvadIpyakam / / kUSmANDakarasaH saguDaH zamayati madanakodravajam / cUrNa madhena dAtavyaM pAnAtyayarujApahama // 13 // dhausturaM ca dugdhaM sarzakaraM pAnayogena // 18 // madakAraka kodavake nazeko gur3ake sAtha peThekA rasa tathA cavya, kAlA namaka, bhUnI hIMga, bijaurA nimbU, soMTha dhatUreke nazeko zakkarake sAtha dUdha pInese naSTa karatA hai // 18 // ajavAinakA cUrNa madyake sAtha pAnase madAtyayako naSTa kara karatA hai // 13 // iti madAtyayAdhikAraH samAptaH / mdypaanridhiH| atha daahaadhikaarH| jalAplutazcandanarUSitAGgaH sragvI sabhaktAM pizitopadaMzAm / pibana surAM naiva labheta rogAn dAhe saamaanykrmH| manomatighnaM ca madaM na yAti // 14 // zatadhautaghRtAbhyaktaM dihyAdvA yavasaktubhiH / zItajalameM snAna kara candana lagA, mAlA pahina bhojanake | kolAmalakayuktarvA dhAnyAmlairapi buddhimAn // 1 // sAtha mAMsa khAte hue zarAba pInese koI roga unmAda madAtya- chAdayettasya sarvAGgamAranAlArdravAsasA // yAdi nahIM hote // 14 // lAmajenAtha zuktena candanenAnulepayet / / 2 // paanvibhrmaackitsaa| cndnaambuknnaasynditaalvRntopbiijitH|| supyAhAhArdito'mbhojakadalIdalasaMstare // 3 // drAkSAkapitthaphaladADimapAnakaM yat / pariSekAvagAheSu vyajanAnAM ca sevane / tatpAnavibhramaharaM madhuzarkarADhayam / / zasyate zizira toyaM tRSNAdAhopazAntaye // 4 // munakkA, kaithA tathA anArake rasakA panA, zahada, zakkara kSIraiH kSIrikaSAyaizca suzotaizcandanAnvitaiH / milAkara pInese pAnavibhrama naSTa hotA hai / antardAhaM prazamayedetezcAnyaizca zItalaiH // 5 // pathyAghRtam / 10. bAra dhoye hue ghRtase mAliza kara yavasattuoMse athavA bera aura AMvale milI kAjIke sAtha lepa karanA cAhiye / pathyAkAthena saMsiddhaM ghRtaM dhAtrIrasena vaa| samasta zarIra kAjIse tara kapar3ese Dhaka denA cAhiye / athavA sarpiH kalyANakaM vApi madamUchoharaM pibet / / 15 // khaza. candana aura sirakAse lepa karanA cAhiye / cArapAIpara choTI harrake kAr3he athavA AMvaleke kAr3heke sAtha siddha ghRta kamala va kelAke patte bichAkara sulAnA cAhiye / tathA candanake athavA "kalyANaka" ghRta mada mUrchAko naSTa karatA hai // 15 // jalase tara tAr3ake paMkhase isa prakAra havA karanA ki rogIkA zarIra jalabinduoMse tara ho jAya / pyAsa aura jalanakI zAntike puugmdcikitsaa| liye pariSeka, avagAha tathA paMkhAke tara karanemeM ThaNDhA jala sacchardimUrchAtIsAraM madaM pUgaphalodbhavam / hitakara hotA hai / zItala dUdha, kSIri vRkSoMke kvAtha ThaNr3he kiye, sadyaH prazamayetpItamAtRptAri zItalam / / 16 // candana mile hue tathA anya zItala padAthoMko pilA tathA vnykriissghraannaajlpaanaallvnnbhkssnnaadvaapi|| | sekAdi kara antardAha zAnta karanA cAhiye // 1-5 // zAmyati pUgaphalamadazcUrNarujA zarkarAkavalAt 17/ zaMkhacUrNarajoghrANaM svalpaM madamapohati / kuzAdyaM ghRtaM tailaM c| kuzAdizAlaparNIbhirjIvakAyena sAdhitama / supArIke nazeko jisameM vamana, mUrchA tathA atIsArataka hotaa| ho tRptiparyanta ThaNDA jala pInese naSTa karatA hai, vanakaNDeko | - tailaM ghRtaM vA dAhanaM vAtapittavinAzanam // 6 // sUMghanese, jala pInese tathA namaka khAnese suparIkA nazA tathA kuzAdipaJcamUla, zAlaparNI tathA jIvakAdigaNakI oSazakkara kA kavala dhAraNa karanese cUneke khAnese utpanna pIr3A naSTa hotI hai| zaMkhakA cUrNa muMghanese bhI isakA nazA , yahAM 'zAlaparNI" zabdase ghRndake siddhAntase suzrutoka utaratA hai / / 16 // 17 // vidArigandhAdi gaNa lenA caahiye| dUsare cAyA~ne laghupabamUla pavamA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (101) Pow- worwar ore dhiyoMse siddha taila va ghRta dAha tathA vAtapittako naSTa | apasmArameM kaheMgeM, vaha unmAdameM bhI karanI caahiye| kyoMki donoMmeM karatA hai // 6 // | doSa tathA dhAtu samAna hI dUSita hote haiM // 1 // 2 // ___ phlinyaadiprlepH| __svrspryogaaH| phalinI lodhrasevyAmbu hemapatraM kuTannaTam / braahmiikuussmaannddiiphlssddmnthaashngkhpusspikaasvrsaaH| kAlIyakarasopetaM dAhe zastaM pralepanam // 7 // | unmAdahRto dRSTAH pRthagete kuSThamadhumizrAH // 3 // . priyaMgu ( isake abhAvameM meMhadI athavA kamalagaTTAgirIke | brAhmI, kUSmANDa, vaca tathA zaMkhapuSpImeMse kisI ekakA svarasa kUThakA cUrNa va zahada milA cATanese unmAda nae varTI ) lodha, khaza, sugandhavAlA, nAgakezara, tejapAta, hotA hai // 3 // mothA, inake cUrNako pIle candanake rasameM pIsakara lepa karanA cAhiye // 7 // dshmuulkkaathH| hiibraadyvgaahH| dazamUlAmbu saghRtaM yuktaM mAMsarasena vA / sasiddhArthakacUrNa vA purANaM vaikakaM ghRtam // 4 // hiiberpdmkoshiircndnkssiidvaarnnaa| dazamUlakA kvAtha ghI athavA mAMsarasake sAtha athavA sampUrNamavagAheta droNI dAhArdito nrH||8|| sapheda sarasoMke cUrNake sAtha athavA kevala purAnA ghI sevana sugandhavAlA, padmAkha, khaza, candanake cUrNase yukta jalase karanA cAhiye // 4 // bhare TabameM baiThanA cAhiye // 8 // purANaghRtalakSaNam / iti dAhAdhikAraH samAptaH / upagandhaM purANaM syAddazavarSasthitaM ghRtam / lAkSArasanibhaM zItaM prapurANamataH param // 5 // athonmaadaadhikaarH| daza varSakA purAnA ghI lAkSArasake samAna lAla tathA ugra gandhayukta hotA hai, isase adhika dinakA "prapurANa" kahA jAtA hai // 5 // sAmAnyata unmaadcikitsopaayaaH| paaysH| unmAde vAtike pUrva snehapAnaM virecanam / / zvetonmattottaradiGmUlasiddhastu paaysH| pittaje kaphaje vAntiH paro bastyAdikaH krmH||1|| guDAjyasaMyuto hanti sarvonmAdAstu doSajAn // 6 // yaccopadekSyate kiJcidapasmArAcikitsite / / sapheda dhatUrekI uttara dizAko gayI jar3ase siddha dUdhameM gur3a, unmAde tacca kartavyaM saamaanyaadossdussyyoH|| 2 // ghI tathA cAvala milAphara banAyI gayI khIra samasta doSaja unmAdoMko zAnta karatI hai // 6 // vAtonmAdameM pahile snehapAna, pittonmAdameM pahile virecana tathA kaphonmAdameM prathama vamana karAnA caahiye| tadanantara unmaadnaashknsyaadi| vastyAdi kramakA sevana karanA cAhiye / jo jo cikitsA unmAde samadhuH peyaH zuddho vA taalshaakhjH| raso nasye'bhyajane ca sASepaM tailamiSyate // 7 // mAnA hai| para nizcalakA mata hai ki yahAM Adi zabda nahIM hai, apakkacaTakI kssiirpiitonmaadvinaashinii| ataH kevala zAlaparNI hI lenA caahiye| zivadAsajIne isa matako | baddhaM sArSapatalAktamuttAnaM cAtape nyaset // 8 // antameM likhakara chor3a diyA hai, ataH pratIta hotA hai unheM bhI unmAdameM zahadake sAtha tAr3I pInA cAhiye / athavA kevala yahI mata abhISTa thA / yahAMpara yadyapi vibhinna TIkAkArIne kalka tAr3I pInA cAhiye / nasya aura mAlizameM sarasoMke tailakA aura kvAtha donoM chor3anA likhA hai, usameM "kuzAdizAlipIbhiH prayoga karanA cAhiye / kaccI guJjA pIsakara dUdhake sAtha kvAthaH jIvakAdyena kalkaH " athavA " kalkakkAthAvanirdeze pilAnI cAhiye / tathA zarIrame taila lagavA bAndhakara utAnA gaNAttasmAtsamAvapet " isa vacanase sabhIse kalka kvAtha lenA dhUpameM sulAnA cAhiye // 7 // 8 // likhA hai / para mere vicArase cakrapANi likhita pUrva paribhASA| " yatrAdhikaraNe noktirgaNe syAtsnehasaMvidhau / tatraiva kalkani!hA siddhaarthkaadygdH| viSyate snehavedinA // etadvAkyabalenaiva kalkasAdhyaparaM ghRtam" ke siddhArthako hiGagu vacA karakho devadAru c| siddhAntase kevala kalka chor3akara pAka karanA caahiye| mazidhA triphalA zvetA kaTabhItvakUkadAtrikam // 9 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (103) ckrdttH| [unmAdAcnnnnnnnnnncca nchan samAMzAni priyaguzca zirISo rajanIdvayam / tathA zAsana dvArA mana, buddhi va smaraNazaktiko zuddha karanA vastamUtreNa piSTo'yamagadaH pAnamajanam // 10 // cAhiye / DATanA, duHkha denA, dAna, zAnti denA, prasanna karanA, nasyamAlepanaM caiva snAnamudvartanaM tathA / DarAnA, AzcaryakI bAteM kahanA, yaha upAya smaraNazaktiko utpanna apasmAraviSonmAdakRtyAlakSmIjvarApahaH / / 11 / / |kara manako zuddha karate haiM / kAma, krodha, zoka, bhaya, harSa, IrSA, bhUtebhyazca bhayaM hanti rAjadvAre ca zasyate / lobhase utpanna unmAdoMko paraspara viruddha inhIM ( yathA kAmo nmAdIko krodhotpanna karAkara ) se zAnta karanA cAhiye / isI sapiretena siddhaM vA sagomUtraM tadarthakRt / / 12 / / prakAra jisako iSTa dravya Adike nAzase unmAda huA hai, use * sapheda sarasoM, bhunI hIMga, vaca, kajA, devadAru, usIke sadRza prApti, zAMti tathA AzvAsanase jItanA cAhiye / majITha, triphalA, sapheda viSNukAntA, mAlakAMganI, lepa, ubaTana, mAliza, dhUma tathA ghRtapAna karAnA cAhiye / dAlacInI, trikaTu, priyaGgu, sirasAkI chAla, haldI tathA dAruhaldI inase mana, buddhi, smaraNazakti tathA jJAna prabuddha hotA hai| cUrNa kara bakarake mUtrameM pAsa golI banA lenI cAhiye / isakA kalyANaghRta, mahAkalyANavRta, caitasaghRta, nArAyaNataila tathA prayoga anjana kara, pilAkara, nasya dekara,, Alepa kara, udvartana mahAnArAyaNatailakA prayoga karanA cAhiye // 15-20 // kara tathA snAnake jalameM milAkara karanA cAhiye / yaha-apasmAra, unmAda, viSa, zApa, kurUpatA, jvara tathA bhUtabAdhAko kalyANakaMghRtaM kSIrakalyANakaM ca / naSTa karatA haiN| rAjadvArameM mAna hotA hai| inhIM auSadhiyoM ke vizAlAtriphalAkauntIdevadArvelavAlukam / kalka tathA gomUtrameM siddha ghRta bhI yahI guNa karatA hai // 9-12 // sthirAnataM rajanyau dve zArive dve priyaGgukAH // 21 // tryuussnnaadyvrtiH| nIlotpalailAmaJjiSThAdantIdADimakezaram / tryUSaNaM hiGagu lavaNaM vacA kttukrohinnii| tAlIzapatraM bRhatI mAlatyAH kusumaM navam // 22 / / zirISanaktamAlAnAM bIjaM zvetAzca sarSapAH // 13 // viDaGgaM pRznipI ca kuSTaM candanapadmako / gomUtrapiSTaretairvA vatirnebAjane hitaa| aSTAviMzatibhiH kalkaretairakSasamanvitaiH // 23 // cAturthikamapasmAramunmAdaM ca niyacchati // 14 // caturguNaM jalaM dattvA ghRtaprasthaM vipAcayet / trikaTu, hIMga, namaka, vaca, kuTakI, sirasAkI chAla, kajAke apasmAre jvare kAse zoSe mandAnale kSaye // 24 // bIja, sapheda sarasoM-inako gomUtrameM pIsa battI banAkara AMkhameM| vAtarakta pratizyAye tRtIyakacaturthake / lagAnese cAturthika jvara, apasmAra* tathA unmAda roga naSTa | vamyarzomUtrakRcchre ca visarpopahateSu ca // 25 // hotA hai // 13 // 14 // kaNDUpANDvAmayonmAde viSamehagareSu ca / saamaanypryogaaH| bhUtopahatacittAnAM gadgadAnAmaretasAm // 26 / / zastaM strINAM ca vandhyAnAM dhanyamAyubelapradam / zuddhasyAcAravibhraMze tIkSNaM nAvanamajanam / alakSmIpAparakSonnaM sarvagrahanivAraNam // 27 // tADanaM ca manobuddhismRtisaMvedanaM hitam // 15 // tarjanaM trAsanaM dAnaM sAntvanaM harSaNaM bhayam / kalyANakamidaM sarpiH zreSTha puMsavaneSu ca / vismayo vismRterhetonayanti prakRtiM manaH // 16 // dvijalaM sacatuHkSIraM kSIrakalyANaka tvidam // 28 // kAmazokabhayakrodhaharSAlobhasambhavAn / indrAyaNakI jar3a, triphalA, sambhAlUka bIja, devadAru, elaparasparapratidvandvarobhareva zamaM nayet // 17 // vAluka, zAliparNI, tagara, haldI, dAruhaldI, sArivA, kAlI iSTadravyavinAzAttu mano yasyopahanyate / sArivA, priyaGgu, nIlophara, choTI ilAyacI, majITha, dantI. anAradAnA, nAgakezara, tAlIzapatra, bar3I kaTerI, mAlatI phUla, tasya tatsadRzaprAptyA zAntyAzvAsaizca tAJjayet 18 // vAyaviDaMga, piThivana, kUTha, candana, padmAkha pratyeka 1 tolAkA pradehotsAdanAbhyaGgadhUmAH pAnaM ca srpissH| kalka, ghI 1 prastha, jala 4 prastha milAkara siddha karanA caahiye| prayoktavya manAbuddhismRtisajJAprabAdhanam // 19 // yaha ghata apasmAra, jvara, kAsa, zoSa, mandAgnei, kSaya, vAtarakta kalyANaka mahadvApi dadyAdvA caitasaM ghRtm| pratizyAya, tRtIyaka cAturthikajvara, vamana, arza, mUtrakRcchra, tailaM nArAyaNaM cApi mahAnArAyaNaM tathA // 20 // visarpa, khujalI, pANDuroga, unmAda, viSa, prameha, garaviSa, bhUtojisa manuSyako (vamana virecana dvArA) zuddha honepara bhI nmAda tathA svarabhedako naSTa karatA hai| yaha vandhyA striyoMko apane AcAra AdikA jJAna na rahe, use tIkSNa nasya, anjana lAbha karatA hai| dhana, Ayu tathA bala detA hai| kurUpatA, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| (10) For pAparoga,rAkSasadoSa tathA grahadoSa naSTa hote haiM / yaha "kalyANaka" jaTAmAMsI, choTI harra, jaTAmAMsI, nIla, kA~cake bIja, vaca, ghRta santAna utpanna karane meM tathA vAjIkaraNameM uttama hai| trAyamANa, araNI, zatAvarI, bhaTeura, kuTakI, gurca, bArAhIdviguNa jala tathA caturguNa dUdha milAkara siddha karanese yahI ghRta kanda, sauMpha, sovAke bIja, guggulu athavA lAkSA, zatAvarI, "kSIrakalyANaka " kahA jAtA hai // 21-28 // | brAhmI, rAnA, gandharAsnA, mAlakAMganI, vichuA tathA zAlapa NIkA kalka aura kalkase caturguNa ghI aura ghIse caturguNa jala mahAkalyANakaM ghRtm| . milAkara siddha kiyA yaha ghRta cAturthika jvara, unmAda, prahaebhya eva sthirAdIni jale pktvaikviNshtim| doSa, ba apasmArako naSTa karatA tathA medhA, buddhi aura bAlarase tasminpacetsarpiSTikSIracaturguNam // 29 // / koMke zarIrako bar3hAtA hai // 34-37 // viiraadvimaasskaakoliisvyNguptrssbhrddhibhiH| hiMgvAyaM ghRtam / medayA ca samaiH kalkaistatsyAtkalyANakaM mahat // | hiMgusauvarcalavyopaipilAMzerpatADhakam / brahaNIyaM vizeSeNa sannipAtaharaM param / / 30 // | caturguNe gavAM mUtre siddhamunmAdanAzanam // 38 // pUrvokta vizAlA Adi 28 auSadhiyoMse pahilekI 7 alaga | kara zAlaparNI Adi 21 auSadhiyoMkA kAtha, ghRtase catargaNa| hoga, kAlA bamaka, trikaTu pratyeka 8 tolA, ghI 6 sera tathA caturguNa ekabAra vyAI gAyakA dUdha aura ghRtase caturthAza | 32 tolA, gomUtra 25 sera 48 to0 milA siddha kara sevana zatAvara, donoM uDada, kAkolI, kauMca, RSabhaka Rdi. medAkA| karanase unmAda roga naSTa hotA hai // 38 // kalka chor3akara ghI pakAnA caahiye| yaha " mahAkalyANaka" ghRta lazunAcaM ghRtam / vizeSakara brahaNIya tathA sanipAtako naSTa karatA hai // 29 // 30 // lazunasyAvinaSTasya tulAdhaiM nistuSIkRtam / caitasaM vRtam / tadardha dazamUlyAstu dvathADhake'pAM vipAcayet // 39 // paJcamUlyAvakAzmayau~ raatrairnnddaatrvRddhlaa| pAdazeSe ghRtaprasthaM lazunasya rasaM tathA / mUrvA zatAvarI ceti kAthyairdvipalikairimaiH // 31 // kolamUlakavRkSAmlamAtuluGgAkai rasaiH // 40 // kalyANakasya cAGgena tad ghRtaM caitasaM smRtam / daaddimaambusuraamstukaalikaamlaistdrdhikH| sarvacatovikArANAM zamanaM paramaM matam // 32 // sAdhayetriphalAdArulavaNavyoSadIpyakaiH // 41 // ghRtaprastho'tra paktavyaH kAtho droNAmbhasA ghRtAt / / yamAnIcavyahiMgvaslavetasaizca plaardhikaiH| caturguNo'tra sampAdyaH kalkaH kalyANake ritH|| siddhametatpibecchUlagulmAzoMjaTharApaham // 42 // badhnapANDvAmayaplIhayonidoSakrimijvarAn / kAzmarIko chor3akara zeSa donoM paJcamUla, rAsana, eraNDakI vAtazleSmAmayAMzcAnyAnunmAdAMzcApakarSati // 43 // chAla, nisAtha, khareTI, mUrvA, zatAvarI pratyeka 8 tolA 1 droNa jalameM pakAnA cAhiye / caturthAza zeSa rahanepara utAra chAnakara 1 lahasuna chilA huA 2 // sera, dazamUla 1 / sera, jala 2 prastha ghI tathA kalyANaka ghRtameM kahI oSadhiyoMkA kalka chor3akara ADhaka ( yahAM "dviguNaM tad dravAyoH" se 12sera64 tolA) meM pakAnA cAhiye / yaha ghRta samasta manovikArajanya rogoMko zAnta milAkara pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara karane meM zreSTha hai // 31-33 // kvAthameM , prastha ghRta, lazunakA rasa 1 prastha, bera, mUlI, bijaurA nimbU, kokama, adarakhakA, rasa, anArakA rasa, zarAba, dahIkA mahApaizAcikaM ghRtam / tor3a, kAjI pratyeka 64 tolA, triphalA, devadAru, lavaNa, jaTilA pUtanA kezI cAraTI markaTI vcaa| |trikaTu, ajavAina, ajamoda, cavya, hIMga, amlaveta, trAyamANA jayA vIrA corakaH kaTurohiNI // 34 // pratyeka 2 tolAkA kalka milAkara siddha kiyA gayA vayasthA zUkarI chatrA sAticchatrA plngkssaa| ghRta pAnase, zUla, gulma, arza, udararoga, bada, pANDuroga, mahApuruSadantA ca vayasthA nAkulIdvayam // 35 // | plIhA, yonidoSa, krimiroga, jvara, vAtakaphake anya roga tathA unmAdako naSTa karatA hai / 39-43 // kaTumbharA vRzcikAlI sthirA caiva ca taighRtm| / siddhaM cAturthakonmAdagrahApasmAranAzanam / / 36 // aagntukonmaadcikitsaa| mahApaizAcikaM nAma ghRtametadyathAmRtam / sarpiHpAnAdirAgantormantrAdizceSyate vidhiH / medhAbuddhismRtikaraM bAlAnAM cAGgavardhanam // 37 // pUjAbalyupahAreSTihomamantrAjanAdimiH // 44 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (104) ckrdttH| [ apasmArA Wrvwrwww% , jayedAgantumunmAdaM yathAvidhiH zucibhiSak / / deva, RSi, pitR, tathA gandharvAdi grahoMse tathA (brahmarA* AgantukonmAdameM ghRtapAna, mantrajapa, pUjA, bali, upahAra, kSasase ) unmattako tIkSNa aanAdi kara cikitsA na karanI yajJa, homa, aJjana pavitratAse karanA cAhiye // 4 // cAhiye // 51 // aJjanam / vigatonmAlakSaNam / kRSNAmaricasindhUtthamadhugopittanirmitam // 45 // prasAdazcendriyArthAnAM buddhathAtmamanasAM tathA / aJjanaM sarvabhUtotthamahonmAdavinAzanam / dhAtUnAM prakRtisthatvaM vigatonmAdalakSaNam / / 52 // dArumadhubhyAM puSyaH kRtaM ca guddikaanyjnm||46|| unmAda zAnta ho jAnepara indriyAM apane viSayako ThIka maricaM vAtape mAsaM sapittaM sthitamaJjanam / |grahaNa karane laga jAtI haiM / buddhi, AtmA va mana prasanna hote haiM vaikRtaM pazyataH kArya bhUtadoSahatasmRteH / / 47 // aura zarIrastha dhAtu apane rUpameM ho jAte haiM // 52 // choTI pIpala, kAlI mirca, seMdhAnamaka, zahada, gorocanase | ityunmAdAdhikAraH samAptaH / banAyA aJjana samasta bhUtonmAdoMko naSTa karatA hai / isI prakAra dAruhaldI va zahadase banAyI golIko Ajanese bhI unmAda naSTa athaapsmaaraadhikaarH| hotA hai| kAlI mirca va gorocanako mahIne bhara dhUpameM rakhakara bhatadoSase unmattakI AMkhoMmeM lagAnA cAhiye // 45-47 // . vAAtakAdikrameNa sAmAnyatazcikitsAH / dhUpAH / vAtikaM bastibhiH prAya: paittaM prAyo virecnaiH| nimbptrvcaahiNguspnimokssspaiH| zlaiSmikaM vamanaprAyairapasmAramupAcaret / / 1 // DAkinyAdiharo dhUpo bhUtonmAdavinAzanaH // 48 // sarvataH suvizuddhasya samyagAzvAsitasya ca / kAsAsthimayUrapiccha bRhatInirmAlyapiNDItakai- | apasmAravimokSArtha yogAnsaMzamanAJchRNu // 2 // stvgvaaNshiivRssdNshvitttussvcaakeshaahinirmoNkkaiH| / vAtika apasmArako vastise, pittajako virecanase tathA gozRMGgadvipadantahiMgumaricaistulyaistu dhUpaH kRtaH kaphajako prAyaH vamana karAkara cikitsA karanI cAhiye / zuddha skandonmAdapizAcarAkSasasurAvezajvaraghnaH smRtaH49 ho jAnepara saMsarjana kramake anantara zAnta karanavAle yogoMkA sevana karanA cAhiye // 1 // 2 // nImakI pattI, vaca, hIMga, sAMpakI keMcula tathA sarasoMse banAyA dhUpa DAkinI tathA bhUtAdijanya unmAdako naSTa karatA aJjanAni / hai| isIprakAra kapAsakI guThalI, mayUrakA paMkha, bar3I kaTerI, manohvA tAmaMjaM caiva zakRtpArAvatasya c| zivanirmAlya, mainaphala, dAlacInI, vaMzalocana, bilAr3akI viSThA, aJjanaM hantyapasmAramunmAdaM ca vizeSataH // 3 // dhAnakI bhUsI, vaca, keza, sAMpakI keMcala, gaukA sIMga, hAthIke dAMta, hIMga, kAlImirca-ina saba auSadhiyoMse banAyA gayA dhUpa, yaSTIhiMguvacAvakrazirISalazunAmayaiH / skandonmAda, pizAca, rAkSasa, murAveza tathA jvarako naSTa sAjAmUtrairapasmAre sonmAde nAvanAJjane // 4 // karatA hai // 48 // 49 // SuSyoddhRtaM zunaH pittamapasmAranamaJjanam / tadeva sarpiSA yuktaM dhUpanaM paramaM smRtam // 5 // nasyam / manazila, rasauMta, kabUtarakI viSThA tInoMkA aJjana apasmAra brahmarAkSasajinnasyaM pakkaindrIphalamUtrajam / tathA unmAdako naSTa karatA hai / tathA mareThI, hIGga, vaca, sAjyaM bhUtaharaM nasyaM zvetAjyeSThAmbunimitam // 50 // tagara, sirasAkI chAla, lahasuna, kUTha isako vakareke mUtra meM pake indrAyaNake phala tathA gomUtrakA nasya athavA sapheda pIsakara ajana tathA nasya denA cAhiye / isI prakAra puSya viSNukAntA Ara cAvalakA jala milAkara banAyA gayA nasya nakSatrameM nikAlA gayA kuttekA pitta apasmArako aanase naSTa ghoke sAtha lenese bhUtadoSa naSTa hotA hai // 50 // karatA hai / vahI ghImeM milAkara dhUpa denA cAhiye // 3-5 // tiikssnnaussdhnissedhH| dhuupotsaadnlepaaH| devarSipitRgandharvairunmattasya ca buddhimAn / nkuloluukmaarjaargRdhrkriittaahikaakH| varjayedaJjanAdIni tIkSNAni krUramaMva ca // 51 // tuNDaiH paraH purISaizva dhUpanaM kArayedbhiSak // 6 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaassaattiikoptH| kaaysthaanyshaardaanmudraanmustoshiiryvaaNstthaa|| mer3hAsiMhI va amaravelakA rasa nikAla jalAkara kAja meM pakAkara savyoSAnbastamUtreNa piSTvA varti prakalpayet // 7 // khAnese apasmAra naSTa hotA hai| jisake hRtkampa, akSirujA, apasmAre tathonmAde sarpadaSTe gardite / pasInA tathA hAtha pairoMmeM ThaNDhaka ho, use dazamUlakvAtha tathA viSapIte jalamRte caitAH syurmRtopmaaH||8|| kalyANaghRta pilAnA cAhiye // 12-15 // apetraaksssiikusstthpuutnaakeshicorkaiH| svalpapazcagavyaM dhRtam / utsAdanaM mUtrapiSTaimUtrarevAvasecanam // 9 // gozakRdrasadadhyamlakSIramUtraiH samaidhutam / jatukAzakRtastadvaddagdhairvA bstrombhiH| / siddhaM cAturthikonmAdagrahApasmAranAzanam // 16 // apasmAraharo lepo mUtrasiddhArthazigrubhiH // 10 // ghIke barAbara gAyake gobarakA rasa, dahI, dUdha va mUtra milAkara nevalA, ullU, billI, gRdhra, kITa, sarpa, tathA kAkakI coMca, | siddha karanA cAhiye / yaha ghRta cAturthika jvara, unmAda, praha paMkha aura malase dhUpa denA cAhiye / sambhAlU, zaradaRtukI mUMga, tathA apasmArako naSTa karatA hai // 16 // nAgaramothA, khaza, yava tathA trikaTuko bakareke mUtrameM pIsa battI bRhatpazcagavyaM ghRtam / banAkara ajana tathA dhUpase ye apasmAra, unmAda, sarpake kATe dve paJcamUle triphalA rajanyau kuTajatvacam / hueko tathA viSa piye hue, kRtrima viSa khAye hue tathA jalase saptaparNamapAmArga nIlinI kaTurohiNIm / / 17 // mare hueko amRtatulya guNa dete haiN| inakA ajana lagAnA cAhiye tathA dhUpa denI cAhiye / tathA tulasI, kUTha, choTI zamyAkaM phalgumUlaM ca pauSkaraM sadurAlabham / harra, jaTAmAMsI, bhaTeura, inako gomUtrameM pIsakara ubaTana lagAnA dvipalAni jaladroNe paktvA pAdAvazeSite // 18 // cAhiye tathA gomUtrase hI snAna karAnA cAhiye / lAkha va kAza bhAGgo pAThAM trikaTukaM trivRtAM niculAni ca / tathA jalAye hue bakareke rAvAM athavA gomUtra, sarasoM va sahi- zreyasImADhakI mUrvA dantI bhUnimbacitrako // 19 // janakI chAlase lepa karanA cAhiye // 6-10 // dve zArive rohiSaM ca bhUtikaM madayantikAm / vacAcUrNam / kSipopiSTvAkSamAtrANi teH prasthaM sarpiSaH pcet||20|| gozakRdrasadadhyamlakSIramUtraizca tatsamaiH / yaH khAdetkSIrabhaktAzI mAkSikeNa vacArajaH / paJcagavyamiti khyAtaM mahattadamRtopamam // 21 // apasmAraM mahAghoraM sucirotthaM jayed dhruvam // 11 // apasmAre jvare kAse zvayathAvudareSu ca / jo zahadake sAtha vacakA cUrNa cATatA tathA dUdha bhAtakA | gulmArza:pANDurogeSu kAmalAyAM halImake // 22 // pathya letA hai, usakA purAnA mahAghora apasmAra bhI naSTa alakSmIgraharakSonnaM cAturthikavinAzanam / hotA hai // 11 // dazamUla, triphalA, haldI, dAruhaldI, kur3ekI chAla, anye yogaaH| sAtavana, laTajIrA, nIla, kuTakI, amalatAsakA gUdA, aJjIrakI jar3a, pohakaramUla, yavAsA pratyeka 8 tolA, eka ullambitanaraprIvApAzaM dagdhvA kRtA masI / droNa jalameM milAkara pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahazItAmbunA samaM pItA hantyapasmAramuddhatam // 12 // nepara utAra chAnakara kvAthameM ghI 1 prastha, bhAraGgI, pAr3ha, trikaTu, prayojyaM tela lazunaM payasA vA zatAvarI / nisotha, jalavetasa athavA samudraphala, gajapIpala, arahara, mUrvA brAhmIrasazca madhunA sarvApasmArabheSajam // 13 // dantI, cirAyatA, cItakI jar3a, sArivA, kAlI sArivA, rohiSa nirdA nivAM kRtvA chAgikAmaranAlikAm / / | ghAsa, ajavAyana tathA nevArI pratyeka 1 tolA pIsa kalka kara tAmamlasAdhitAM khAdannapasmAramudasyati // 14 // chor3anA cAhiye / tathA gAyake gobarakA rasa, khaTTA dahI. hatkampo'kSirujA yasya svedo hstaadishiittaa| dUdha, gomUtra ghIke samAna chor3akara pakAnA cAhiye / yaha 1. dazamUlIjalaM tasya kalyANAjyaM ca yojayet ||15||bRhtpshcgvy ghRta" apasmAra, jvara, kAsa, sUjana, udararoga, gulma, arza, pANDuroga, kAmalA, halImaka, kurUpatA, grahadoSa, jisa rassIse manuSya phAMsIpara laTakAyA gayA ho, usa rAkSasadoSa, tathA cAturthika jvarako naSTa karatA hai| 17-22 // rassIko jalAkara ThaMDhe jalake sAtha pInase uddhata apasmAra naSTa hotA hai| tailake sAtha lahasuna tathA dUdhake sAtha zatAvarI athavA mahAcaitasaM ghRtam / zahadake sAtha brAhmIrasa samasta apasmAroMko naSTa karatA hai| zaNakhivRttathairaNDo dazamUlI zatAvarI // 23 // 14 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mer-wor "or-emprewwww vAtavyAdhyaw er ' rAsnA mAgadhikA zigruH kAthyaM dvipalikaM bhavet / / lazunAtiviSAcitrAkuSThavibhizca pakSiNAm // 32 // vidArI madhukaM mede dve kAkolyo sitA tathA // 24| mAMsAzinAM yathAlAbhaM bastamUtre caturguNe / ebhiH khjuurmRdviikaabhiiruyujaatgokssuraiH| siddhamabhyajane tailamapasmAravinAzanam // 33 // caitasasya ghRtasyAGgaH paktavyaM sarpiruttamam / / 25 // guggula, baca, hare, vichuA, Aka, sarasoM, jaTAmAMsI, mahAcaitasasaMjJaM tu sarvApasmAranAzanam / | kArayArI, jaTAmAMsI, choTI harra, hIMga, maTeura, lahasuna, garonmAdapratizyAyatRtIyakacaturthakAn // 26 // atIsa, dantI, kUTha tathA mAMsa khAnevAle pakSiyoMkI pApAlakSmyau jayedetatsarvagrahanivAraNam / viSThAkA kalka tathA caturguNa gomUtra milAkara siddha kiyA gayA kAsazvAsaharaM caiva zukrAvavizodhanam // 27 // ghRta mAliza karanese apasmArako naSTa karatA hai // 31-33 // ghRtamAnaM kvAthavidhiriha caitasavanmatam / abhynggH| kalkazcaitasakalkoktadravyaiH sArdha ca pAdikaH // 28 // ___ abhyaGgaH sApa tailaM bastamUtre caturguNe / nityaM yujAtakAprAptau tAla mastakamiSyate / siddhaM syAdgozakRnmUtraiH pAnotsAdanameva ca // 34 // sana, nisotha, eraNDakI chAla, dazamUla, zatAvara, rAsana, - caturguNa bakareke mUtrameM milAkara siddha kiyA gayA sarasoMkA choTI pIpala, sahijana yaha pratyeka 8 tolA le 1 droNa jalameM | pakAnA cAhiye / caturthAza rahanepara utAra chAnakara vidArI-1 | taila mAliza karane tathA gAyake gobarake rasakA gomUtrake sAtha | pInA tathA ubaTana lagAnA hitakara hai // 34 // kanda, maureThI, medA, mahAmedA, kAkolI, kSIrakAkolI, ityapasmArAdhikAraH samAptaH / mizrI, chuhArA, munakkA, zatAvara, gokharU, yuAta, tathA kalyANakaghRtakA kalka ghRtase caturthAMza milAkara ghRta pakAnA cAhiye / yaha " mahAcaitasadhRta" samasta apasmAra, kRtrima viSa, atha vaatvyaadhydhikaarH| unmAda, jukhAma, tRtIyaka cAturthika jvara, pApa, kurUpatA, prahadoSa, kAsa, tathA zvAsako naSTa karatA aura rajavIryako zuddha karatA hai / ghIkA mAna tathA kvAtha caitasake samAna tatra saamaanytshcikitsaa| samajhanA cAhiye / kalka kula milAkara ghRtase caturthAMza hI ho / yuJjAtakake abhAvameM tAr3akA mastaka lenA svAdvamlalavaNaiH snigdhairAhAraitirogiNaH / cAhiye // 23-28 // abhyaGgasnehabastyAyaiH sarvAnevopapAdayet // 1 // samasta vAtarogiyoMko mIThe khaTTe namakIna tathA snehayukta kUSmANDakaghRtam / bhojana tathA mAliza va snehayukta vasti Adi denA hita kara hai // 1 // kUSmANDakarase sarpiraSTAdazaguNe pacet / / 29 // yaSTayAhvakalkaM tatpAnamapasmAravinAzanam / bhinnabhinnasthAnasthavAtacikitsA / ghIse caturthAza maureThIkA kalka tathA aThAraha guNA kumhar3ekA rasa milAkara siddha kiyA gayA ghRta apasmArako naSTa karatA vizeSatastu koSThasthe vAte kSAraM pibennaraH / - hai||29|| AmAzayasthe zuddhasya yathA doSaharI kriyA // 2 // AmAzayagate vAte charditAya yathAkramam / brAhmIghRtam / deyaHSaDdharaNo yogaH saptarAtraM sukhAmbunA // 3 // brAhmIrase vacAkuSThazaGkhapuSpIbhireva ca // 30 // yadi vAyu koSThagata ho, to kSAra pilAnA cAhiye / yadi purANaM medhyamunmAdagrahApasmAranud ghRtam / | AmAzayameM ho, to zodhana kara vAta nAzaka kriyA karanI cAhiye brAhmIke rasameM purAnA ghI, vaca, kUTha, va zaMkhapuSpIkA kalka arthAt AmAzayagata vAyumeM prathama snehana svedana karAkara vamana choDakara pakAnese unmAda grahadoSa, apasmArako naSTa karatA tathA karAnA caahiye| phira SaDdharaNa yoga 7 dinataka garama jalase medhAko bar3hAtA hai // 30 // denA cAhiye // 2 // 3 // palaMkaSAyaM tailam / ssdddhrnnyogH| palaMkaSAvacApathyAvRzcikAyarkasarSapaiH // 31 // | citrakendrayavAH pAThAkaTukAtiviSAbhayAH / jttilaapuutnaakeshiilaanggliihinggucorkaiH| mahAvyAdhiprazamano yogaH SaDdharaNaH smRtaH // 4 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] paladazamAMzo dharaNaM yogo'yaM sauzrutastatastasya / mASeNa paMcaguJjakamAnena pratyahaM deyaH / / 5 / / bhASATIkopetaH / cItakI jar3a, indrayava, pAr3ha, kuTakI, atIsa, bar3I harrakA chilkA yaha vAtavyAdhiko naSTa karanevAlA " SaDdharaNa " yoga kahA jAtA hai / yaha yoga suzrutakA hai, ataH unhIMke mAna ( 5 ratIke mAzA ) se palake dazamAMza ( 32 rattI ) eka khurAka banAnA cAhiye // 4 // 5 // pakvAzayagatavAtacikitsA / pakkAzayagate vAte hitaM snehavirecanam / bastayaH zodhanIyAzca prAzAzca lavaNottarAH // 6 // pakvAzayagata vAtameM snehayukta virecana, zodhanIya vasti tathA namakIna caTanI hitakara hai // 6 // snehalavaNam / snuhIlavaNavArtAkusnehAMzchanne ghaTe dahet / gomayeH snehalavaNaM tatparaM vAtanAzanam // 7 // thUhara, baiMgana, namaka, tilataila samAna bhAga bandakara vanakaNDoMkI AMcameM pakAnA cAhiye / karanemeM uttama " snehalavaNa" hai // 7 // eka bhaNDiyA meM yaha vAta naSTa vibhinnasthAnasthavAtacikitsA | kAryo bastigate cApi vidhirvastivizodhanaH / tvaGmAMsAsRzirAprApte kuryAccAsRgvimokSaNam // 8 snehopanAhAdmikarmabandhanonmardanAni ca / snAyusandhyasthisamprApte kuryAdvAte vicakSaNaH // 9 // svedAbhyaGgAvagAhAMzca hRdyaM cAnnaM tvagAzrite / zItAH pradehA raktasthe vireko raktamokSaNam // 10 // vireko mAMsamedaHsthe nirUhAH zamanAni ca / bAhyAbhyantarataH sneherasthimajjagataM jayet // 11 // harSo'nnapAnaM zukasthe balazukrakaraM hitam / vibaddhamArga zukraM tu dRSTvA dadyAdvirecanam // 12 // ( 107) bAhya va abhyantara snehakA prayoga karanA cAhiye / zukragatavAyumeM prasannatA tathA balazukakAraka anna pAna hitakara haiM, cAhiye // 8-12 // para yadi zukakA mArga manda ho to zukra birecana auSadha denA zuSkagarbhacikitsA | garbhe zuSke tu vAna bAlAnAM cApi zuSyatAm / sitAmadhuka kAzmaryairhitamutthApane payaH / / 13 / / garbhake sUkhane tathA bAlakoM ke zoSa rogameM mizrI, maureThI tathA khambhArake cUrNake sAtha dUdha pInA hitakara hai // 13 // zirogatavAtAcikitsA / zirogate'nile vAtazirorogaharI kriyA / zirogata vAyumeM vAta ziroroganAzaka cikitsA karanI cAhiye / hastambhacikitsA | vyAditAsye hanuM svinnAmaGguSThAbhyAM prapIDaya ca14 pradezinIbhyAM connamya cibukonnAmanaM hitam / jisakA mukha khulA hI raha gayA ho, usakI Thor3hIko svedita kara aMgUThoMse dabAkara usI samaya donoM tarjaniyoMse Thor3hIko UparakI ora uThAve // 14 // - arditacikitsA | ardite navanItena khAdenmASeNDarI naraH / / 15 // kSIramAMsaraserbhuktvA dazamUlIrasaM pibet / snehAbhyaGgazirobastipAnanasyaparAyaNaH // 16 // arditaM sa jayetsarpiH pibedauttarabhaktakam / arditarogamaM makkhanake sAtha ur3adake bar3e khAne cAhiyeM, tathA dUdha va mAMsarasake sAtha bhojana kara dazamUlakA kvAtha pInA cAhiye / tathA jo manuSya snehAbhyaGga zirobasti, snehapAna tathA | snehayukta nasya letA hai tathA ghIke sAtha bhojana karatA hai, usakA arditaroga naSTa hotA hai // 15 // 16 // - manyAstambhacikitsA | paJcamUlIkRtaH kkAtho dazamUlIkRto'thavA // 17 // rUkSaH svedastathA nasyaM manyAstambhe prazasyate / paJcamUlakA kAr3hA athavA dazamUlakA kAr3hA tathA rUkSa sveda va bastigata vAyumeM bastizodhaka vidhi aura tvacA, mAMsarakta tathA zirAoM meM prApta vAyumeM raktamokSaNa karanA cAhiye / tathA yadi vAyu snAyu sandhi va asthimeM prApta ho, to snehana, rUkSa nasya manyAstambhako dUra karatA hai // 17 // upavAhana, abhikarma, bandhana, va mardana karane cAhiyeM / tvaggatavAyumeM sveda, abhyaMga, avagAha tathA hRdayake liye hitakara anna sevana karanA cAhiye / raktagata vAyumeM zItala lepa birevana tathA raktamokSaNa hitakara hai| tathA mAMsabhedaH sthita vAyumeM nirUhaNabasti tathA zamanaprayoga aura asthi va majjAgata vAyumeM jihvAstambhacikitsA / vAtAdvAdhamanIduSTI sneha gaNDUSadhAraNam // 18 // vAyusevA vAhinI zirAoMke dUSita honepara snehakA gaNDUSadhAraNa karanA cAhiye // 18 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) ckrdttH| [vAtanyAdhya - kalyANako lehH| | (1) dazamUla, khareTI, ur3adakA kvAtha, taila va ghI milAkara sAyaMkAla bhojana karaneke anantara pInese vizvAcI tathA saharidrA vacA kuSThaM pippalI vizvabheSajam / apabAhuka roga naSTa hotA hai / tathA (2) khareTIkA rasa majAjI cAjamodA ca yaSTImadhukasaindhavam // 19 // va (3) nImakA rasa (4) athavA kauMcakA rasa jo pItA etAni samabhAgAni zlakSNacUrNAni kArayet / hai tathA (5) mAMsarasase nasya letA hai, usake vizvAcI taccUrNa sarpiSAloDya pratyahaM bhakSayennaraH // 20 // va apabAhuka roga naSTa hote haiM // 25 // 26 // ekaviMzatirAtreNa bhavecchratidharo nrH| / pkssaaghaatcikitsaa| meghadundubhinirghoSo mattakokilaniHsvanaH / / 21 / / mASAtmaguptakairaNDavATayAlakazRtaM pibet / jaDagadgadamUkatvaM lehaH kalyANako jayet / / higusaindhavasaMyuktaM pakSAghAtanivAraNam // 27 // haridrA, vaca, kUTha, choTI pIpala, sauMTha, jIrA, ajavAina, bAhuzoSe pibetsarpibhuktvA kalyANakaM mahat / moreThI, seMdhAnamaka sabakA mahIna cUrNakara ghoke sAtha pratidina hRdi prakupite vAte cAMzumatyAH payo hitm||28|| cATanA cAhiye / ikkIsa rAtrataka isake prayoga karanese manuSya | ur3ada, kauMcake bIja, eraNDakI chAla tathA khareTIkA zrutidhara (ekavAra munakara sadA yAda rakhanevAlA ), megha tathA " kAtha bhunI: hIMga va seMdhAnamaka milAkara pInese pakSAghAtaroga duMdubhIke samAna garajanevAlA tathA matta kokilake samAna svara naSTa hotA hai| bAhuzoSameM bhojanake anantara mahAkalyANakaghRtakA vAlA hotA hai / jar3atA, gadgadakaNTha tathA mUkatAko yaha "kalyA sevana karanA caahiye| tathA hRdayameM vAyuke kupita honepara Naka" leha naSTa karatA hai // 19-21 // ( apatantrakavAtameM ) zAlipIMse siddha kiyA dUdha pInA trikaskandhAdigatavAyucikitsA / cAhiye // 27 // 28 // harItakyAdicUrNam / rUkSaM trikaskandhagataM vAyuM manyAgataM tathA / vamanaM hanti nasyaM ca kuzalena prayojitam // 22 // harItakI vacA rAsnA saindhavaM cAmlavetasam / trika, skandha tathA manyAgatavAyuko kuzala puruSadvArA prayukta ghRtamAtrAsamAyuktamapatantrakanAzanam // 29 // . sUkSa vamana tathA nasya zAnta karatA hai // 22 // bar3I harrakA chilkA, vaca, rAsana, seMdhA namaka tathA amla |vetakA cUrNa ghImeM milAkara cATanese apatantraka roga naSTa hotA mASa lAdivAyanasyam / mASabalAzUkazimbIkattRNagasnAzvagandhorubUkANAm / svlprsonpinnddH| kAtho nasyanipIto rAsaThalavaNAnvitaH kossnnH||23 palamadhe palaM caiva rasonasya sukuTTitam / aSaharati pakSavAtaM manyAstaMbhaM sakarNanAdarujam / / hiMgujIrakasindhUtthaiH sauvarcalakaTutrayaiH // 30 // darjayamarditavAtaM saptAhAjjayati cAvazyam // 24 // cUrNitairmANakonmAnairavacUrNya viloDitam / / ur3ada, khareTI, kauMcake bIja, rohiSa ghAsa, rAsana, yathAgni bhakSitaM prAtA rubUkkAthAnupAnataH // 31 // asagandha tathA eraNDakI chAlakA kvAtha, bhUnI hIMga va dine dine prayoktavyaM mAsamekaM nirantaram / namaka milAkara kucha garama garama nAsikA dvArA pInese ( nasya vAtarogaM nihantyAzu arditaM sApatantrakam // 32 // lenese) avazyameva pakSAghAta, manyAstambha, kAnakA darda tathA| sanasanAhaTa va kaThina arditaroga 7 dinameM naSTa hojaataa| ekAGgarogiNe caiva tathA sarvAGgarogiNe / hai // 23 // 24 // Urustambhe ca gadhrasyAM krimikoSThe vizeSataH // 33 // vishvaaciicikitsaa| kaTIpRSThAmayaM hanyAdudaraM ca vishesstH| dazamUlIbalAmASakkAthaM tailAjyamizritam / sApha kuTA huA lahasuna 6 tolA, bhunI hIMga, jIrA, seMdhAnamaka, kAlA namaka, soMTha, mirca, pIpala pratyeka 1 mAze sAyaM bhuktvA pibennaktaM vizvAcyAmapabAhuke // 25 // cUrNakara apanI agni tathA balake anusAra sevana karane tathA rasaM balAyAstvatha pAribhadrA Uparase eraNDakI chAlakA kvAtha pInese 1 mAsameM vAtaroga, __ ttathAtmaguptAsvarasaM pibedvA / ardita, apatantraka, pakSAghAta, sarvAGgagraha, Urustambha, gRdhrasI, nasyaM tu yo mAMsarasena dadyA krimikASTha, kamara, pIThake roga tathA udara rogoMko naSTa karatA nmAsAdasI vjrsmaanbaahuH||26|| hai // 30-33 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAra] bhaassaattiikoptH| (109) - vividhA yogaaH| vArtAkaM gRdhrasIkhinnaH pUrvAmApnotyaso gatim // 45 hanti prAgbhojanAtpItaM dadhyamlaM savacoSaNam // 34 // | piSTvairaNDaphalaM kSIre savizvaM vA phalaM ruboH| apatAnakamanyo'pi vAtavyAdhikramo hitaH / pAyaso bhakSitaH siddho gRdhrasIkaTizUlanut // 46 // vAtantrairdazamalyA ca naraM kubjamapAcareta // 35 // dazamUla, khareTI, rAsana, gurca, soMThekA cUrNa eraNDatailake snehAsarasairvApi pravRddhaM taM vivarjayet / sAtha gRdhrasI, khaja tathA paMgutAmeM pInA cAhiye / athavA sammApippalyAdirajastUnIpratitUnyoH sukhAmbunA // 36 // lakI pattIkA kAtha manda AMcapara pakAkara pInA cAhiye / isase pibedvA snehalavaNaM saghRtaM kSArahiMgu vaa| | zIghrahI gRdhrasIroga naSTa hotA hai / athavA paJcamUlakA kAtha, eraNDatailake sAtha athavA nisotha va ghIke sAtha athavA kevala AdhmAne laMghanaM pANitApazca phalavartayaH // 37 // nisothake sAtha pInA cAhiye / isase gRdhrasI, gulma, va zUla dIpanaM pAcanaM caiva bastizcApyatra zodhanaH / naSTa hotA hai| isI prakAra taila athavA ghI adarakha va vijaure pratyAdhmAne tu vamanaM laMghanaM dIpanaM tathA / / 38 // nimbUke rasa tathA cUkAke sAtha athavA gur3ake sAtha pInese kamara, pratyaSThIlASThIlikayorantarvidradhigulmavat / | UrU, pATha, trika tathA gulmakA zUla, gRdhrasI va udAvarta roga vaca va kAlImircake cUrNake sAtha khadya dahI bhojanake pahile naSTa hote haiM / athavA eraNDakA taila gomUtrake sAtha eka mAsataka pInese apatantraka naSTa hotA hai tathA dUsarA bhI vAtavyAdhikrama | pInese gRdhrasI tathA Urustambha roga naSTa hotA hai / choTI pIpasevana karanA cAhiye / kubja puruSako vAtanAzaka sneha va mAMsa lakA cUrNa gomUtra va eraNDatailake sAtha pInese kaphavAtaja purAnI rasa tathA dazamUlakA sevana karAkara acchA karanA cAhiye / tathA gRdhrasI naSTa hotI hai / jo manuSya eraNDatailameM bhUne baiMgana pratipurAne va baDhe hue kubjatvakI cikitsA na karanI cAhiye / / | dena khAtA hai / usakA gRdhrasI roga naSTa hotA tathA tUnI tathA pratitUnImeM kucha garama jalake sAtha pippalyAdigaNakA | pUrvaka samAna zarAra hAtA hai / eraNr3aka kavala bAja athavA soTha cUrNa pInA cAhiye / athavA snehalavaNa athavA ghIke sAtha | sahita pIsa dUdhameM milAkara khIra banA khAnase gRdhrasI tathA bhunI hIMga va lavaNa khAnA cAhiye / peTameM aphArA honepara | kamarakA darda naSTa hotA hai // 39-46 // *laMghana karAnA, hAtha garama kara peTapara phirAnA tathA phalavarti rAstrAgugguluH / (jisase dasta sApha ho) dhAraNa karAnA cAhiye / dIpana, pAcana auSadhiyoMkA tathA zodhanabAstakA bhI prayoga karanA rAstrAyAstu palaM caikaM karSAnpaJca ca gugguloH / cAhiye / pratyAdhmAnameM vamana, laMghana tathA dIpana auSadha sevana sarpiSI vaTikAM kRtvA khAdedvA gRdhrasIharAm // 47 // karanA cAhiye / pratyaSThIlA tathA aSThIlikAmeM antarvidadhi va rAsana 4 tolA, guggulu 20 tolA donoM ekameM milA ghIke gulmake samAna cikitsA karanI cAhiye // 34-38 // sAtha golI banAkara khAnese gRdhrasI roga naSTa hotA hai // 47 // gRdhrasIcikitsA / dazamUlIbalArAsnAguDUcIvizvabheSajam // 39 // gRdhrasyA vishesscikitsaa| pibederaNDatelena gRdhrasIkhajapaMguSu / gRdhrasyAta naraM samyakpAcanAyairvizodhitam / zephAlikAdalaiH kAtho mRdvagniparisAdhitaH // 40 // jJAtvA naraM pradIptAgniM bastibhiH samupAcaret // 48 // durvAraM gRdhrasIrogaM pItamAtraM samuddharet / nAdau bastividhiM kuryAdyAvadUrdhva na zudhyati / paJcamUlakaSAyaM tu rubUtailaM trivRddhRtam / sneho nirarthakastasya bhasmanyevAhutiyathA // 49 // trivRtaivAthavA yuktaM gRdhrasIgulmazUlanut / / 41 // gRdhrAsyArtasya jaMghAyAH snehasvede kRte bhRzam / tailaM ghRtaM vAkamAtulaGgayo rasaM sacukaM saguDaM pibedvaa|| padbhayAM nirmarditAyAzca sUkSmamArgeNa gRdhrasIm // 50 // kaTathUrupRSThatrikagulmazUlagRdhrasyudAvataharaH pradiSTaH42] avatAryAGgulo samyakkaniSThAyAM zanaiH shnaiH| tailameraNDajaM vApi gomUtreNa pibennaraH / jJAtvA samunnataM prathiM kaNDarAyAM vyavasthitam // 51 // mAsamekaM prayogo'yaM gRdhrasyUrugrahApahaH // 43 // / taM zastreNa vidAryAzu pravAlAkurasannibham / gomUtraraNDatailAbhyAM kRSNA pItA sucuurnnitaa| | samuddhRtyAninA dagdhvA limpedyaSTayAvacandanaiH // 52 dIrghakAlotthitAM hanti gRdhrasI kaphavAtajAm // 44 // vidhyocchirAmiMdrabasteradhastAccaturaGgule / anAti yo naro nityameraNDatailasAdhitam ! | yadi nopazamaM gacchehahetpAdakaniSThikAm // 53 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (110) ckrdttH| [vAtavyAdhya gRdhrasIse pIr3ita puruSako pahile pAcanAdise zuddha kara agni paadhrsscikitsaa| dIpta ho jAnepara basti denA cAhiye / jabataka UrdhvabhAga zuddha na agnitapteSTikAkhaNDaM kAjikaiH pariSicya tu / ho jAya, tabataka basti na denA caahiye| kyoMki vinA zuddhi sneha tadvASpasvedanaM kArya pAdaharSavinAzanam // 59 // bhasmameM Ahutike samAna vyartha hotA hai / tathA jaMghAmeM snehana va | agnimeM tapAye gaye IMTake Tukar3eko kAjImeM bujhAne para jo svedana khUba karaneke anantara pairoMse dabavAnA cAhiye, phira Uparase bAppa uThatA hai, usase svedana karanese pAdaharSa zAnta davA dabAkara gRdhrasIkI gAMThako dhIre dhIre kaniSThikA agulImeM hotA hai // 59 // lAkara jaba yaha vidita ho jAya ki gAMTha nasameM Akara UMcI uTha gayI hai, taba use zastrase kATakara nikAla denA cAhiye / jhinyjhinivaatcikitsaa| vaha mUMgeke aMkurake sadRza nikalegI, use nikAlakara usa sthAnako | dazamUlasya ni!ho hiMgupuSkarasaMyutaH / agnise jalAkara moreThI va candanakA lepa karanA cAhiye / athavA zamayeta paripItasta vAtaM jhimjhinisaMjJitam // 6 // indrabastike 4 aMgula nIce zirAvyadha karanA caahiye| aura yadi dazamUlakA kvAtha bhunI hIMga va pohakaramUlakA cUrNa milAkara na zAnta ho to parakA kAnaSThA agulAkA jalApInese ziJjhinI vAta naSTa hotA hai // 6 // denA cAhiye // 48-53 // kroSThakazIrSavAtakaNTakakhallIcikitsA / vaMkSaNazUlAdinAzakAH yogaaH| guggulu kroSTazIrSe tu guDUcItriphalAmbhasA / tagarasya ziphAmAdrI piSTavA takreNa yaH pibet / kSIreNairaNDatailaM vA pibedvA vRddhadArakam // 61 // vajhaNAnilarogAtaH sa kSaNAdeva mucyate // 54 // raktAvasecanaM kuryAdabhIkSNaM vAtakaNTake / dazamUlIkaSAyeNa pibedvA nAgarAmbhasA / pibederaNDatailaM vA dahetsUcibhireva vA / / 62 / / kaTizUleSu sarveSu tailameraNDasambhavam // 55 // khallayAM snigdhAmlalavaNaiH svedanamardopanAhanam / vaMkSaNa sandhimeM jisake zUla ho, use tagarakI jar3a pIsakara maTaTheke sAtha pInA caahiye| tathA dAmalake kADhake sAtha azA gurca va triphalAke kADheke sAtha guggulu athavA dUdhake sAtha soMThake kAr3heke sAtha samasta kaTizUloMmeM eraNDa taila pilAnA eraNDataila athavA vidhArekA cUrNa pInA caahiye| vAtakaNTaka rogameM, cAhiye // 54 // 55 // bAra bAra raktamokSaNa (phasta khulAnA ) karAnA cAhiye / athavA eraNDataila pInA cAhiye / athavA suIse jalA denA cAhiye / shiraavydhH| khallIrogameM cikane khaTTe va namakIna padArthoMse svedana, mardana va vizvAcyAM khaJjapaGgvozca dAhe harSe ca paadyoH| | upanAhana karanA cAhiye // 61 // 62||krossttushiirssvikaare ca vikAre vAtakaNTake // 56 // aaditypaakgugguluH| zirAM yathoktAM nirvidhya cikitsA vAtaroganut / pRthakpalAMzA triphalA pippalI ceti cuurnnitm||62|| vizvAcI, khajavAta, paGgutA, pAdaharSa tathA pAdadAha va koSTakazIrSa va vAtakaNTaka rogameM jo zirA ucita ho, usakA dazamUlAmbunA bhAvyaM tvagelArdhapalAnvitam / vyadha kara vAtaroganAzaka cikitsA karanI cAhiye // 56 // dattvA palAni paJcaiva gugguloveTakIkRtaH / / 64 // eSa maaNsrsaabhyaasaadvaatrogaanvishesstH| paaddaahcikitsaa| hanti sndhysthimjjsthaanvRkssbhindraashnirythaa||65|| zirAvyadhaH pAdadAhe vAte kaNTakavat kriyA // 57 // triphalA, choTI pIpala pratyeka 4 tolA, dAlacInI, ilAyacI shtdhautghRtonmitrairnaagkeshrknnttkaiH| pratyeka 2 tolA milA cUrNakara 20 tolA guggula milAkara dazamUlake kAr3hese sAta bhAvanA denI cAhiyeM, phira golI banA piSTaiH pralepaH sekazca dazamUlyambuneSyate // 58 // lenI cAhiye / yaha mAMsarasake sAtha khAnese sandhi, asthi Alipya navanItena svedo hstaadidaahhaa| tathA majjAgata vAtarogoMko vRkSako indravajrake samAna naSTa pAda dAhameM zirAvyadha karanA cAhiye tathA vAtakaNTaka rogake | karatA hai // 63-65 // samAna cikitsA karanI cAhiye / nAgakezarake kANToMko mahIna pIsa sau vAra dhoye hue ghImeM milAkara lepa karane tathA dazamUla bhaavnaavidhiH| kAthakA siJcana karanese pAda dAha zAnta hotA hai / makkhanase lepa bhAvyadravyasamaM kAthyaM kAtho'STAMzastu tena ca / kara svedana karanese hastAdi dAha naSTa hotA hai // 57-58 // / Ardra yAvaddinaM bhAvyaM saptAhaM bhAvanAvidhiH // 66 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] maapaattiikoptH| tAvarImIyamAnA / / 6 jitane draSyako bhAvanA denI ho, utane hI kvAthya dravya mizrita vAyumeM prathama baDhe hue doSako jItakara vAtahara(jisakA kAr3hA banAyA jAya) lenA cAhiye aura usakA cikitsA karanI cAhiye / annase AvRta vAyumeM arthAt AmAaSTamAMza kvAtha rakhakara utAra chAna bhigonA cAhiye, aisA zayameM bar3he vAyumeM pahile vamanadvArA zuddha kara dIpana, pAcana tathA ki jisase dinabhara gIlA rahe / sAta dinataka bhAvanA | laghu (halake) auSadhakA sevana karanA cAhiye / sparzajJAna na denI cAhiye // 66 // honepara bAra bAra phasta khulAnA tathA tailameM milAye hue namaka tathA gRha dhUmakA lepa karanA cAhiye // 72 // 73 // aabhaadigugguluH| AhA (bhA) zvagandhAhapuSAguDUcI aahaarvihaaraaH| __ zatAvarIgokSuravRddhadArakam / srpistailvsaamjpaanaabhynyjnbstyH|| rAsnAzatAbAsazaThIyamAnI svedAH snigdhA nivAtaM ca sthAna prAvaraNAni ca // - sanAgarA ceti samaizca cUrNam // 67 // tulyaM bhavetkauzikamatra madhye rasAH payAMsi bhojyAni svAdvamlalavaNAni ca / deyaM tathA sarpirato'rdhabhAgam / bRMhaNaM yattu tatsarva prazastaM vAtarogiNAm / / 75 / / ardhAkSamAtraM tvatha tatprayogAt paTolapAlakairyuSo vRSyo vAtaharo lghuH| kRtvA'nupAnaM surayAtha yUpaiH // 68 // vATyAlakakRto yUSaH paraM vAtavinAzanaH / / 76 // madyena vA koSNajalena vAtha balAyAH paJcamUlasya dazamUlasya vA rse| kSIreNa vA mAMsarasena vApi / ajAzIrSAmbujAnUpakravyAdapizitaiH pRthak / / 77 // kaTigrahe gRdhrasibAhupRSThe sAdhayitvA rasAnnigdhAndadhyamlavyoSasaMskRtAn / hanugrahe jAnuni pAdayugme // 69 // bhojayedvAtarogAta tairvyaktalavaNenaram // 78 // sandhisthite cAsthigate ca vAte paJcamUlIbalAsiddhaM kSIraM vAtAmaye hitam / majjAgate snAyugate ca koSThe / ghI, taila, vasA, majAkA pInA tathA mAliza karanA va rogAjayedvAtakaphAnuviddhAn basti denA, snigdha svedana, vAtarahita sthAna,garama or3hanA, mAMsavAteritAn hRdgrahayonidoSAn / / 70 // | rasa, dUdha tathA usase banAye padArtha, mIThe, khaTTe, namakIna bhagnAsthividveSu ca khajavAte padArtha tathA jo zarIrako bar3hAte haiM ve saba vAtarogako naSTa karate trayodazAGgaM pravadanti tajjJAH // 71 // haiM / tathA paravala va pAlakakA yUSa vAjIkara, laghu tathA vAta nAzaka hotA hai / khareTIkA yUSa vAtanAzaka dravyoMmeM zreSTha hai| AhA athavA AmA ( babUlakI chAla athavA lazuna ), (yahAMpara kucha AcAryoMkA mata hai ki yUSa honese yuSapradhAna asagandha, hAUbera, guce, zatAvarI, gokhurU, ajavAina, vidhArA, madAdibhI choDanA cAhiye, kuchakA mata hai ki nahIM / para yadi rAsana, soMpha, kacUra, sATha saba samAna bhAga le kUTa, chAna cUrNa choDI hI jAya to uDada choDanA cAhiye ) tathA khareMTI, kara sabake samAna zuddha guggulu tathA gugguluse AdhA ghI milAnA |paJcamUla tathA dazamUlake kAthameM bakarekI maMDI athavA jalIya caahiye| isakI 6 mAzA mAtrA zarAba athavA yUSa athavA prANI athavA AnUpadezake prANI tathA mAMsabhakSaka prANiyoMkA maca athavA kucha garama jala athavA dUdha athavA mAMsarasake sAtha mAMsa pakAkara rasa chAna sneha tathA dahI va trikaTa milAnA sevana karanese sandhi, asthi, majjA, snAyu tathA koSThagata vAta, cAhiye tathA inhIM meM namaka milAkara bhojanake sAtha khAnA tathA kaphavAtake anyaroga, hRdroga, yonidoSa, bhana, asthividdha, cAhiye / isase vAtaroga naSTa hote haiN| tathA paJcamala va khareMTIse khajavAta Adi naSTa hote haiM / ise " trayodazAja guggulu "siddha dUdha vAtarogako naSTa karatA hai // 74-78 // kahate haiN||67-71|| mishritvaatcikitsaaH| vaatnaashkgnnH| jitvA varakamame tu vAte vAtaharaM hitam / vAjigandhA balAstisro dazamUlI mahauSadham / annAvRte tadullekho dIpanaM pAcanaM laghu // 72 // | dve gRdhranakhyau rAsnA ca gaNo mArutanAzanaH // 79 // suptivAte tvasRGmokSaM kArayedbahuzo bhiSak / / asagandha, tInoM balA (khareTI, kaMghI, gaMgarane ) dazamUla, diyAca lvnnaagaardhuumstailvimrditH||73|| / soMTha, nakhanakhI, rAsana yaha gaNa vAyuko naSTa karatA hai // 79 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (112) [ vAtavyAdhya kolaadiprdehH| mAMsa tathA jitamese khaTTA ho jAve, utanA kAjI Adi khaTTA dravya chor3anA cAhiye / tathA isako bAMdhakara Uparase paTTI bAMdhanI kolaM kulatthaM suradArurAnA cAhiye / sneha cAroM milAkara itane hI chor3ane cAhiye jisase mASA umAtelaphalAni kuSTham / acchI taraha paka jAve / isameM samasta athavA Adhe athavA vacAzatAhve yavacUrNamamla yathAlAbha dravya milAne cAhiye / yahI niyama saba gaNoMmeM muSNAni vAtAmayinAM pradehaH / / 80 // | samajhanA cAhiye // 82-86 ||aanuupveshvaarossnnprdeho vAtanAzanaH / azvagandhAghRtam / bera, kulathI, devadAru, rAsana, ur3ada, alasI tathA tila| Adi tailadravya, kUTha, vaca, sauMpha, sovA, yavacUrNa, kAMjI sabako azvagandhAkaSAye ca kalke kSIracaturguNam // 87 // garama kara vAtarogavAloMke lepa karanA cAhiye / athavA AnUpa- ghRtaM pakkaM tu vAtaghnaM vRSyaM mAMsavivardhanam / mAMsake vezavArakA garama garama lepa karanA cAhiye // 8 // | asagandhake kAr3he tathA kalkameM caturguNa dUdhake sAtha siddha veshvaarH| huA ghRta vAtanAzaka, vAjIkara tathA mAMsavarddhaka hotA hai||8||nirsthi pizitaM piSTaM svinnaM guddghRtaanvitm||81|| dazamUlaghRtam / kRSNAmaricasaMyuktaM vezavAra iti smRtam / haDI rahita mAMsako pIsa pakAkara gur3a, ghI, mirca, va pIpala | | dazamUlasya niyuhe jIvanIyaiH palonmitaH // 88 // milAnese "vezavAra" banatA hai // 81 // kSIreNa ca ghRtaM pakaM tarpaNaM pavanAtinut / 2 prastha ghI, 2 prastha dUdha, 6 prastha dazagUlakA kvAtha shaalvnnbhedH| tathA jIvanIya gaNakI auSadhiyAM pratyeka 4 tolA choDakAkolyAdiH sa vAtanaH srvaamldrvysNyutH||82|| kara siddha kiyA ghRta tRptikAraka tathA vAtanAzaka hotA sAnUpamAMsaH susvinnaH srvsnehsmnvitH| hai // 88 89 // sukhoSNaH spaSTalavaNaH zAlvaNaH parikIrtitaH // 83 // AjaghRtam / tenopanAhaM kurvIta sarvadA vAtarogiNAm / Aja carmavinirmuktaM tyaktazRGgakhurAdikam / vAtanno bhadradAdiH kAkolyAdistu sauzrutaH 84 | paJcamUlIdvayaM caiva jaladroNe vipAcayet / / 90 // mAMsenAtrISadhaM tulyaM yAvatAmlena caamltaa| tena pAdAvazeSeNa ghRtaprasthaM vipAcayet / paDhvI syAtsvedanArtha ca kaalikaadymlmissyte||85 jIvanIyaiH sayaSTayAhaiH kSIraM caiva zatAvarIm // 91 catuHsneho'tra tAvAnsyAtsusvinnatvaM yato bhavet / chAgalAdyamidaM nAmnA sarvavAtavikAranut / samastaM vargamadha vA yathAlAbhamathApi vA // 86 // ardite karNazUle ca bAdhirye mUkaminmine // 92 // prayujIteti vacanaM sarvatra gnnkrmnni| jaDaga gadapaMgUnAM khanne gRdhrasikubjayoH / kAkolyAdigaNa, vAtana bhadradAdigaNa tathA amladravya, apatAne'patantre ca sarpiretatprazasyate // 13 // kAjI, AnUpamAMsa cAroM snehoMmeM seMka kucha namaka milAkara garama garama upanAhana (pulTisa) karanA cAhiye / isameM vAtaghna gaNa droNe dravyatulAzrutyA syAcchAgadazamUlayoH / devadAdigaNa, kAkolyAdigaNa, suzrutokta inake cUrNake samAna | pRthaka tulAdhai yaSTathAhvadvayaM deyaM dvidhoktitaH / / 94 // carma, sIMga, tathA khura Adise rahita bakarekA mAMsa 2 // sera 1 kAkolyAdigaNa, tathA vAtanna bhadradAdigaNa yahAM suzru- tathA dazamUla milita 2 // sera 25 sera 48 to0 jalameM tokta lenA cAhiye / unake pATha isa prakAra haiN| " kAkolyau | pakAnA cAhiye, caturthAMza rahanepara utAra chAnakara 1 prastha ghI madhukAmede jIvakarSabhako sahe / RddhiddhistugAkSArI puNDarIkaM | tathA jIvanIya gaNakI auSathiyAM va maureThI va zatAvarakA sapadmakam // jIvantI sAmRtA zRGgI mRdvIkA ceti kutracit / kalka tathA ghIke barAbara dUdha milAkara pakAnA cAhiye / yaha kAkolyAdirayaM pittazoNitAnilanAzanaH // " iti kAkolyAdiH / " chAgalAdi ghRta " samasta vAtaroga yathA-ardita, karNazUla, " bhaddAru nize bhAI varuNo messnggikaa| jaTAjhiNTI cArtagalo bAdhirya, mUkatA, minminApana, jar3atA, gadgadavANI tathA paMgutA, varA gokSurataNDulAH // arko zcadaMSTrA gaNikA dhattUrazvAzmabhedakaH / khaJja, gRdhrasI, kubjatA, apatAnaka va apatantrakako naSTa karatA varI sthirA pATalA rugvarSAbhUrvasuko yavaH // bhadadAdirityeSa hai| 1 droNa jalameM 1 tulA kvAthya chor3anA cAhiye, ataeva gaNo vAtavikAranut // " | mAMsa va dazamUla donoM AdhA tulA pRthak pRthaka milAnese 1 tulA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - --- vikAraH] maapaajkaaptH| nhuA / maureThI donoM chor3anA cAhiye / kyoMki do maureThIko prakSipya kalaze samyaksunigupta nidhApayet // 102 / / jAtiyAM haiM // 90-94 // balatilamidaM nAmrA sarvavAtavikAranut / elAditailam / yathAbalamito mAtrAM sUtikArya pradApayet // 103 // yA ca garbhArthinI nArI kSINazukrazca yaH pumAn / elAmurAsaralazailajadArukontI kSINavAte marmahate'bhihate mathite'thavA // 104 // caNDAzaTInaladacampakahemapuSpam / bhane zramAbhipanne ca sarvathaivopayojayet / sthoNeyagandharasapUtidalAmRNAla sarvAnAkSepakAdIMzca vAtavyAdhIvyapohati / / 105 // zrIvAsakundurunakhAmbuvarAGgakuSTham // 95 // hikkAkAsamadhImanthaM gulmazvAsaM sudustaram / kAlIyakaM jaladakarkaTacandanazrI SaNmASAnupayujyaitadantravRddhimapohati // 106 // rjAtyAH phalaM savikasaM sahakuMkuma ca / pratyapradhAtuH puruSo bhavecca sthirayauvanaH / spRkAturuSkalaghu lAbhatayA vinIya etaddhi rAjJA kartavyaM rAjamAtrAzca ye nraaH||107|| tailaM balAkkathanadugdhayutaM ca dazA // 96 // sukhinaH sukumArAzca balinazcApi ye nraaH| sArdha pacettu hitametadudAharanti vAtAmayeSu balavarNavapuHprakAri // khareTIkI jar3akA kvAtha, dazamUlakA kAtha, yava; bera, kulathIkA kvAtha tathA dUdha pratyeka 8 bhAga, tilachoTI ilAyacI, murAmAMsI, sarala ( devadAruvizeSa ) bhUri taila 1 bhAga tathA jIvakAdi madhura gaNakI auSadhiyA~ va seMdhAcharIlA, devadAru, sambhAlUke bIja, coraka, kadhUra, jaTAmAMsI, namaka, agara, rAla, sarala, devadAru, mITha, candana, kUTha, campA, nAgakezara, thunera bola, khaTTAzI, tejapAta, kamalakI ilAyacI, kAlI zArivA, jaTAmAMsI, charIlA, tejapAta, tagara, DaNDI, gandhAvirojA, tApani, nakha, sugandhavAlA, dAlacInI, zArivA, vaca, zatAvarI, asagandha, sauMpha, punarnavAkI jar3a kUTha, tagara, nAgaramothA, kAkar3AziMgI, sapheda candana, jAyaphala, | sabakA kalka, tailase caturthAMza milAkara siddha kiyA taila sone, majITha, kezara, caturguNa khareTIkA kAtha tathA utanA dUdha va | cAMdI athavA miTTIke bartanameM rakhakara samayapara prayoga karanA utanA hI dahI milAkara pakAnA cAhiye / yaha taila vAtarogoMko cAhiye / yaha vAtarogoMko naTa karanevAlA "balAtaila" hai| isakI naSTa karatA tathA bala, varNa va zarIrako uttama banAtA mAtrA balake anusAra sUtikA strIko denA cAhiye / jo strI garbhakI icchA karatI hai athavA jo puruSa kSINa ho gayA hai tathA kSINatAse bar3he hue vAyu tathA marmAbhighAta athavA kahIM aabhblaashairiiyktaile| ghAta yA mathita ho, TUTa gayA ho athavA thakAvaTa ho inameM balAniSkAthakalkAbhyAM tailaM pakkaM payo'nvitam / isakA prayoga karanA cAhiye / AkSepakAdi samasta bAtarogoMko sarvabAtavikAraghramevaM zairIyapAcitama // 97 // naSTa karatA tathA hikkA, kAsa, adhimantha, gulma, zvAsako naSTa balAke kvAtha va kalka athavA kaTasailAke kAtha va kalkase siddha karatA hai / isake 6 mAsataka prayoga karanese antravaddhi naSTa tela samasta vAtarogoMko naSTa karatA hai / isameM tailake samAna dUdha | hotI hai, navIna dhAtu banate haiM, yauvana sthira hotA hai / yaha bhI chor3anA cAhiye // 9 // rAjAoM, dhanikoM, sukhI puruSoM, sukumAra tathA balavAnoMke liye banAnA cAhiye // 98-107 // - mahAvalAtailam / balAmUlakaSAyasya dazamUlIkRtasya ca / nArAyaNatailam / yavakolakutthAnAM kAthasya payasastathA // 98 // bilvAmimanthazyonAkapATalApAribhadrakAH / aSTAvaSTI zubhA bhaagaastailaadekstdektH| prasAraNyazvagandhA ca bahatI kaNTakArikA // 108 / / pacedAvApya madhuraM gaNaM saindhavasaMyutam // 99 // balA cAtibalA caiva zvadaMSTrA sapunarnavA / tathAguru sarjarasaM saralaM devadAru c| eSAM dazapalAnbhAgIzcatudroNe'mbhasaH pcet||109|| mAjiSThAM candana kuSThamelAM kAlAnuzArivAm ||100/maaNshii zaileyakaM patraM tagaraM zArivAM vacAm / / -isake Age navIna pustakoMmeM viSNutaila nAmaka eka taila zatAvarImazvagandhA zatapuSpAM punarnavAm / / 101 // likhA hai / para prAcIna prAtiyoMmeM na honeke kAraNa use yahAM na tatsAdhu siddhaM sauvarNe rAjate mRNmaye'pi vaa| likhakara prakaraNake antameM likhA hai // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ckrdttH| [ vAtavyAdhyamannnnncna pAdazeSa parisrAvya sailapAtra pradApayet / antravAddha hai, unake liye yaha uttama "nArAyaNa" taila likhA hai| zatapuSpA devadAru mAMsI zaileya vacA // 110 // tagara na milanepara zItalI jaTA (zItakuMbhI nAmaka jalajavRkSa) candana tagaraM kuSThamelA parNIcatuSTayam / chor3anI cAhiye // 108-118 ||raasnaa turagagandhA ca saindhavaM sapunarnavam // 111 // mahAnArAyaNatailam / eSAM dvipalikAnbhAgAnpeSayitvA vinikSipet / / zatAvarI cAMzumatI pRzniparNI zaTI varA / zatAvarIrasaM caiva telatulyaM pradApayet // 112 // eraNDasya ca mUlAni bRhatyoH pUtikasya c||119|| Aja vA yadi vA gavyaM kSIraM dattvA caturguNam / gavedhukasya mUlAni tathA sahacarasya ca / pAne bastI tathAbhyaGge bhojye caiva prazasyate // 113 / / eSAM dazapalAnbhAgAjaladroNe vipAcayet // 120 // pAdAvazeSe pUte ca garbha cainaM samAvapet / adho vA vAtasambhano gajo vA yadi vA nrH| punarnavA vacA dAru zatAhvA cndnaagru|| 121 // pagulaH pIThasapI ca tailenAnena sidhyati / / 114 // zaileyaM tagaraM kuSThamelA mAMsI sthirA blaa| adhobhAge ca ye vAtAH ziromadhyagatAzca ye|| azvAhvA saindhavaM rAsnA palArdhAni ca pessyet||122|| dantazule hanustambhe manyAstambhe galagrahe // 115 // gavyAjapayasoH prasthI dvau dvAvatra pradApayet / yasya zuSyati caikAGgaM gatiryasya ca vihvlaa|| zatAvarIrasaprasthaM telaprasthaM vipAcayet // 123 // kSINondriyA naSTazukrA jvarakSINAzca ye narAH 116 // asya tailasya siddhasya zRNu vIryamataH param / badhirA lallajihvAzca mandamedhasa eva ca / azvAnAM vAtabhagnAnAM kuJjarANAM nRNAM tthaa||224|| alpaprajAca yA nArI yA ca garbha na vindati117/ telametatprayoktavyaM sarvavAtanivAraNam / vAtAtauM vRSaNI yeSAmantravRddhizca daarunnaa| AyuSmAMzca naraH pItvA nizcayena dRDho bhavet 125 etattailavaraM teSAM nAmnA nArAyaNaM smRtam / / 118 // garbhamazvatarI vindetki punarmAnuSI tathA / sagaraM natamatra syAdabhAve zItalI jttaa| hRcchUlaM pArzvazUlaM ca tathaivArdhAvabhedakam // 126 // apacI gaNDamAlAM ca vAtaraktaM hanugraham / belakI chAla yA gUdA, araNI, sonApAThA, pAr3hala, nIma yA| kAmalAM pANDurogaM ca hyazmarI cApi nAzayetU127 pharahada, gandhaprasAraNI, asagandha, bar3I kaTerI, choTI kaTerI, tailametadbhagavatA viSNunA parikIrtitam / khareTI, kaMghI, gokhurU, punarnavA pratyeka AdhA sera 102 sera nArAyaNamiti khyAtaM vAtAntakaraNaM param // 128 / / 32 tolA jalameM pakAnA cAhiye / caturthAMza rahanepara utAra zatAvara, zAlaparNI, piThivana, kacUra, triphalA, eraNDakI chAnakara 6 sera 32 to0 tilatala tathA sauMpha, devadAru, jaTA- jar3akI chAla, choTI bar3I kaTerIkI jar3a, pUtikaraJjakI jar3a, mAMsI, charIlA, vaca, candana, tagara, kUTha, ilAyacI, mudgapaNI, nAgabalAkI jar3a, piyavAsAkI jar3a pratyeka 40 tolA jala mASaparNI, zAlaparNI, pRSThipaNI, rAsana, asagandha, seMdhAnamaka, 25 sera 48 tolA chor3akara pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa punarnavA pratyeka 8 tolAkA kalka tathA zatAvarIkA rasa 6 sera rahanepara utAra chAnakara kvAthameM punarnavA, vaca, devadAru, sauMpha, 32 tolA aura gAya athavA bakarIkA dUdha 25 sera 48 tolA | candana, agara, charIlA, tagara, kUTa, ilAyacI, jaTAmAMsI, milAkara pakAnA caahiye| yaha tela pIne basti dene tathA zAlaparNI, khareTI, asamandha, seMdhAnamaka, rAsana pratyeka 2 mAliza va bhojanake sAtha dameke liye hitakara hai| vAtase tolAkA kalka tathA gAyakA dUdha 2 prastha tathA bakarIkA dUdha pIr3ita ghor3A, hAthI athavA manuNya isase sabhI sukhI hote haiN| 2 prastha tathA bakarIkA dUdha 2 prastha, zatAvarakA rasa 1 prastha tathA maga tathA lakaDiyoM poloMke sahAre ghasITaka nAtilataila 1 prastha chor3akara pakAnA cAhiye / yaha taila vAtapIr3ita bhI acchA hotA hai / jo vAtaroga adhobhAgameM tathA jo zirameM ghor3oM, hAthiyoM tathA manuSyoMko lAbha pahuMcAtA hai| isake pInese hote haiM, ve naSTa hote haiM / dantazUla, hanustambha, manyAstambha. Ayu vaDhatI tathA zarIra dRr3ha hotA hai / khaccarI bhI garbha dhAraNa galagraha isase acche hote haiM / jisakA eka aMga sUkha rahA hai karatI hai phira strIke liye to kyA khnaa| hRdayakA darda, pArzvazula, athavA jisakI gati ThIka nahIM hai jisakI indriyAM zithila. adhavibheda, apacI, gaNDamAlA, vAtarakta, "hanugraha, kAmalA, vIrya naSTa tathA jo jvarase kSINa haiM, jo bahire, jihvAzakti rAhata. tathA mandabuddhivAle haiM, jinake saMtAna kama hotI athavA .1"zItalI, zItakumbhI ca zaklapuSpA jlodbhvaa|" iti hotI hI nahIM, jinake aNDakoSa vAyuse pIr3ita kaThina | ratnamAlAyAm / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (16) naTa pANDuroga tathA azmarIko naSTa karatA hai / yaha taila sAkSAt , sonatelam / bhagavAna viSNukA banAyA huA samasta vAtarogoMko naSTa karanevAlA hai // 119-128 // rasonakalkasvarasena pakvaM tailaM pibedyastvanilAmayAtaH / azvagandhAtailam / tasyAzu nazyanti hi vAtarogA . zataM paktvAzvagandhAyA jaladroNe'zazeSitam / / prathA vizAlA iva durgRhiitaaH||137 // visrAvya vipacecailaM kSIraM dattvA cturgunnm||129|| jo vAtavyAdhise pIr3ita puruSa lahasanake kalka va svarasase kalkairmRNAlazAlUkabisaki jalkamAlatI / | pakAyA huA tela pItA hai, usake vAtaroga isa prakAra zIghra hI puSpahIberamadhukazAparavApadmakezaraiH // 130 // naSTa ho jAte haiM jaise duSTake hAthameM par3e hue * athavA jJAnapUrvaka medApunarnavAdrAkSAmajiSThAbRhatIdvayaiH / na par3he gaye vizAla prantha // 137 // elailavAlutriphalAmustacandanapadmakaiH // 131 // pakaM raktAzrayaM vAtaM raktapittamasRgdaram / ketakyAcaM tailam / hanyAtpuSTibalaM kuryAtkRzAnAM mAMsavardhanam // 132 // retoyonivikAranaM ghrANazoSApakarSaNam / ketakinAgabalAtibalAnAM ......... / SaNDhAnapi vRssaankuryaatpaanaabhynggaanuvaasnaiH||133|| yadvahulena rasena vipakam / tailamanalpatuSodakasiddhaM . asagandha 5 sera jala 1 droNameM pakAnA tathA caturthAMza .. mArutamasthigataM vinihanti / / 138 // rahanepara utAra chAna 1 prastha tilataila, 4 prastha dUdha tathA kama- analpavacanAttatra tulye kaathtussodke| lakI DaNDI, kamalakI jar3a, kamalake tantu tathA kamalakA kezara, akalko'pi bhavetneho yaH sAdhyaH kevale drave.139 mAlatIke phUla, sugandhavAlA, maireThI, zArivA, kamalake phUla, nAgakezara, medA, punarnavA, munakkA, majITha, choTI kaTerI, baDI kebar3A, gaGgerana va kaMghIke kvAtha tathA kAjImeM siddha kiyA kaTerI, choTI bar3I ilAyacI, elavAluka, triphalA, nAgaramothA gayA taila asthigata vAyuko zAnta karatA hai / isameM candana, pAkha, pratyekakA milA huA kalka tailase catarthI pratyeka dravyakA kvAtha tathA tuSodaka ( kAjI) tailake chor3akara pakAnA caahiye| yaha taila raktAdhita vAta. raktapitta barAbara chor3anA cAhiye / kalkake binA bhI sneha raktapradarako naSTa karatA, puSTi tathA bala bar3hAtA aura kRza puru siddha hotA hai, jo kevala dravameM siddha kiyA jAtA bA~ke mAMsako baDhAtA, raja va vIryake doSoM ko naSTa karatA. hai // 138 // 13 // nAkakA sUkhanA naSTa karatA tathA napuMsakoMko bhI pIne, mAliza tathA anuvAsana vastise puruSatva pradAna karatA hai||129-133|| saindhavAdyaM tailam / mUlakAdyaM tailam / dve pale saindhavAtpazca zuNThayA prandhikacitrakAt / mUlakasvarasaM tailaM kSIradadhyamlakAlikam / dve dve bhallAtakAsthinI viMzatiDhe tathADhake // 14 // tulyaM vipaacyetklkebelaacitrksaindhvaiH|| 23 AranAlAtpacatprastha tailmetrptydm|| pipplytivissaaraasnaacvikaagurucitrkaiH| gRdhrasyUrugrahArtho'rtisarvavAtavikAranut // 141 // bhllaatkvcaakusstthshvdNssttraavishvbhessjaiH||135 // seMdhAnamaka 2 pala, soMTha 5 pala, piparAmUla 2 pala, pusskraahshttiibilvshtaabntdaarubhiH| cItakI jar3a 2 pala, bhilAvAMkI guThalI 20 ginI huI, kAmI . tatsiddhaM pItamatyugrAnhanti vAtAtmakAngadAna 136 | |2 mADhaka tathA tala prastha milAkara pakAnA cAhiye |yh mUlIkA svarasa, tilataila, khaTTA dahI, kAjI pratyeka samAna | tale santAnadAyaka tathA gRdhrasI, Urugraha, arza aura bAsarogoMko bhAga tathA khareTI, cItakI jar3a, seMdhAnamaka, choTI pIpala.| naSTa karatA hai // 140 // 141 // . atIsa, rAsana, cavya, agara, cItakI jar3a, bhilAvAM, baca, kUTha, gokhurU, soMTha, pohakaramUla, kacUra, belakA gUdA, sauMpha, 1isameM kalka adhika hai, ataH " dviguNaM tad dravAIyoH" tagara, devadArukA milita karaka telase caturzIza chor3akara isa paribhASAko lagAkara dviguNa taila arthAt 118 tolA pakAnA cAhiye / yaha tela pInese ugravAtAtmaka rogoMko naSTa aura dviguNa kAjI arthAt 12 sera 64 tolA chor3anA karatA hai / / 134-136 // caahiye| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| (vAtavyAdhya canca mAsasaindhavatailam / tRtIyaM mApatailam / telaM saGkucite'bhyaMgo mASasaindhavasAdhitam / mASAtasIyavakuraNTakakaNTakArIbAho zIrSagate nasya pAnaM cauttarabhAktikam // gokaNTaTuNTukajaTAkapikacchutoyaiH / kAtho'tra mASaniSpAdyaH saindhavaM kalkameva ca 142/ kArpAsakAsthizaNabIjakulatthakolaur3adakA kvAtha tathA seMdhAnamakakA kalka chor3akara siddha | kAthena bastapizitastha rasena cApi // 149 / / kiyA taila saMkucita aMgoMmeM mAliza karaneke liye tathA bAhu zuNThayA samAgadhikayA zatapuSpayA ca pA zirogata vAyumeM nasya tathA bhojanake sAtha pilAnAM hita. sairaNDamUlasapunarnavayA saraNyA / kara hotA hai // 142 // rAsnAbalAmRtalatAkaTukairvipakaM mASAkhyametadavabAhuharaM ca tailam // 150 // mASAditailam / ardhAGgazoSamapatAnakamADhayavAta. bhASAtmaguptAtiviSArabUka mAkSepakaM sabhujakampaziraHprakampam / rAsnAzatAhAlavaNaiH supissttaiH| nasyena bastividhinA pariSecanena caturguNe mASavalAkaSAye hanyAtkaTIjaghanajAnurujazva sarvAH // 151 // tailaM kRtaM hanti ca pakSavAtam // 143 // | ur3ada, alasI, yava, piyAvAMsA, bhaTakaTaiyA, gokharU, sonApAThekI jar3akI chAla tathA kauMcake bIja va vinaule, ur3ada tathA khareTIkA kvAtha tathA ur3ada, kauMca, atIsa, sanake bIja, kulathI va berakA kvAtha tathA bakareke mAMsa eraNDa, rAsana, sauMpha seMdhAnamakakA kalka chor3akara siddha kiyA rasa tathA soMTha, choTI pIpala, sauMpha, eraNDakI jar3a, punagayA tela pakSAghAtako naSTa karatA hai|| 143 // nevA, gandhaprasAraNI, rAsana, khareTI, gurca, kuTakIkA kalka dvitIyaM mASatailam / chor3akara pakAye gaye telako abhyaGga, nasya, bastikarma tathA pariSecanake dvArA prayoga karanese avabAhuka, ardhAGgazoSa, apamASaprasthaM samAvApya pcetsmygjlaaddhke| tAnaka, Urustambha, AkSepaka, bhujA, tathA zirake kampanako pAdazeSe rase tasminkSIraM dadyAzcaturguNam // 144 // dUra karatA hai / tathA kamara, jaMghA va ghuTanoMkI pIDAko naSTa prasthaM ca tilatailasya kalkaM dattvAkSasammitam / karatA hai // 149-15 // jIvanIyAni yAnyaSTau zatapuSpAM sasaindhavAm 145/ rAnAtmaguptAmadhukaM balAvyA trikaNTakama / caturtha mApatailam / pakSaghAte'rdite vAte karNazUle sudAruNe // 146 // mApakA balAkAthe rAsnAyA dazamUlaje / mandazrutau cAzravaNe timire ca tridossje| yavakolakulatthAnAM chAgamAMsabhave pRthak / / 152 // hastakampe ziraHkampe vizvAcyAmavabAhuke / / 147 // prasthe tailasya ca prasthaM kSIraM dattvA caturguNam / zastaM kalAyakhaje ca pAnAbhyajanabastibhiH / rAsnAtmaguptAsindhUtthazatAharaNDamustakaiH // 150 / / mASatailamidaM zreSThamUrdhvajatrugadApaham // 148 // jIvanIyaibalAvyoSaiH pacedakSasamaibhiSak / 1 prastha ur3ada 1 Ar3haka jalameM pakAnA, caturthAza zeSa | hastakampe ziraHkampe bAhuzoSe'vabAhuke // 150 // rahanepara utAra chAna lenA cAhiya, phira isameM 4 prastha bAdhirye karNazUle ca karNanAde ca dAruNe / dUdha, taila 1 prastha tathA jIvanIya gaNakI auSadhiyAM tathA vizvAcyAmardite kubje gRdhrasyAmapatAnake // 155 / / sauMpha, seMdhAnamaka, rAsana, kauMcake bIja, maureThI, khareTI, bastyabhyaJjanapAneSu nAvane ca prayojayet / trikaTu, gokharU pratyeka 1 tolAkA kalka chor3akara pakAnA mASatailamidaM zreSThamUrdhvajatrugadApaham / / 156 / / cAhiye / yaha tela pakSAghAta, Ardata, karNazUla, kama sunAI kAthaprasthAH SaDevAtra vibhaktyantena kiirtitaaH| par3anA yA na sunAI par3anA, tridoSaja timiraroga, hasta tathA zirake kampa, vizvAcI, avabAhuka tathA kalAyakhajako pIne, ur3adakA kvAtha 64 tolA, khareTIkA kvAtha 64 tolA. mAliza tathApicakArI lagAnese naSTa karatA hai / tathA jatruke Upara rAsanakA kvAtha 64 tolA, dazamUlakA kAtha 64 to0 yava, ke samasta rogoMko naSTa karatA hai // 144-148 // |bera va kulathIkA kvAtha 64 tolA tathA bakareke mAsakA kAtha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| . (117) 64 tolA, taila, 64 tolA, dUdha 3 sera 16 tolA tathA ko hI kyA samasta vAtarogoMko naSTa karatA hai * // rAsana, kauMcake bIja, seMdhAnamaka sauMpha, eraNDakI chAla, // 157-164 // nAgaramothA, jIvanIyagaNakI auSadhiyAM khareTI, tathA trikaTu pratyeka 1 tolAkA kalka chor3akara pakAnA cAhiye / yaha SaSThaM mahAmASatailam / taila basti, abhyaGga, nasya tathA pAnase hasta va zirake kampa, dvipaJjamUlI niSkAdhya tailASoDazabhirguNaiH / bAhuzoSa, avabAhuka, bAdhirya karNazUla, karNanAda, vizvAMcI, ardita, kubja, gRdhrasI, apatAnaka tathA zirake rogoMko naSTa mASADhakaM sAdhayitvA tanni!haM caturguNam // 165 / / karatA hai| drava dravya arthAt kvAtha taila dviguNa mAtrAmeM chor3anA grAhayitvA tu vipacettailaprasthaM payaH samam / cAhiye // 152-156 // kalkAthai ca samAvApya bhiSagdravyANi buddhimAn 166 azvagandhAM zaTI dAru balAM rAnAM prasAraNIm / paJcamaM mASatailam / kuSThaM parUSakaM bhAI dve vidAyauM punarnavAm / / 167 / / mASasyArdhADhakaM dattvA tulAdha dazamUlataH // 157 // mAtuluGgaphalAjAjyau rAma; zatapuSpikAm / palAni chAgamAMsasya triMzad droNe'mbhasaH pacet / zatAvarI gokSurakaM pippalImUlacitrakam / / 168 // pUtazIte kaSAye ca caturthAzAvatArite // 158 // jIvanIyagaNaM sarva saMhRtyaiva sasaindhavam / tatsAdhu siddhaM vijJAya mASatailamidaM mahat // 169 // prasthaM ca tilatailasya payo ddyaashcturgunnm| bastyabhyajane pAnanAvaneSu prayojayet / / AtmaguptorubUkazca zatAlA lavaNatrayam // 159 / / pakSAghAte hanustambhe ardite sApatantrake / / 170 / / jIvanIyAni majiSThA cavyacitrakakaTphalam / ababAhukavizvAcyoH khajapaoNlayorapi / . savyoSa pippalImUlaM rAstrAmadhukasaindhavam // 160 // hanumanyAgrahe caivamadhimanthe ca vAtike // 171 // devadArvamRtA kuSThaM vAjigandhA vacA shttii| zukrakSaye karNanAde karNazule ca dAruNe / etairakSasamaiH kalkaiH sAdhayenmRdunAgninA / / 161 // kalAyakhajazamane bhaissjyaamidmaadishet|| 172 // dazamUlADhakaM droNe niSkAthya pAdiko bhavet / pakSAghAtArdite vAte bAdhirye hanusaMgrahe / kAthazcaturguNastailAnmASakAthe'pyayaM vidhiH // 173 // karNanAde ziraHzUle timire ca tridoSaje // 162 // dazamUla .3 sera 16 to0, jala 25 'sera 48 tole meM pANipAdaziroprIvAbhramaNe mandacakrame / pakAkara kvAtha 6 sera 32 to0, ur3ada 4 prasthakA kvAtha 6 sera kalAyakhaje pAGgulye gRdhrasyAmavabAhuke // 163 // 32 tolA, taila 128 tolA, dUdha .128 tolA, asagandha, pAne bastI tathAbhyaGge nasye krnnaakssipuurnne| kacUra, devadAru, khareTI, rAsana, gandhaprasAraNI, kUTha, phAlsA, telametatprazaMsanti savevAtarujApaham / / 164 / / bhAI, vidArIkanda, kSIravidArI, punarnavA, bijaure nimbUkA phala, sapheda jIrA. bhanI hIMga, sauMpha, zatAvarI, gokhurU, piparAmUla, ur3ada 1 // sera 8 tolA, dazamUla 2 // sera, bakarekA mAMsa | cItakI jar3a, jIvanIyagaNa, seMdhAnamaka saba samAnabhAga kA kalka 1 // sera, saba 25 sera 48 tolA jalameM pakAnA cAhiye / chor3akara tela pakAnA caahiye| yaha "mahAmASataila "-basti, caturthAMza zeSa rahane para utAra chAna 1 prastha tila taila, dUdha mAliza, pAna tathA natyake liye prayukta karanA caahiye| yaha 6 sera 32 tolA, kauMcake bIja, eraNDakI chAla, sauMpha, tInoM pakSAghAta, hanustambha, ardita, apatantraka, avabAhuka, vizvAcI, namaka, jIvanIyagaNakI auSadhiyAM, majITha, cavya, cItakI jar3a, kaipharA, trikaTu, piparAmUla, rAsana, maureThI, seMdhAnamaka, * isI tailake anantara trizatIprasAriNI taila dUsarI devadAru, gurca, kUTha, azvagandha, baca. kacUra, pratyeka 1 tolAkA pratiyoMmeM likhA hai, para mASa tailoMke madhyameM prasAriNItaila * kalka chor3akara manda AMcapara pakAnA cAhiye / isa talako likhanA ucita nahIM samajhA gayA, kintu Age trizatIpilAne, basti dene, mAliza nasya, kAna tathA netroM meM DAla- | prasAriNI taila dUsarA likheNge| usameM aura isameM pAThabhedake neke liye prayoga karanA caahiye| yaha pakSAghAta, ardita, sivAya koI dUsarA antara nahIM hai| hAM, isameM guNa adhika - bAdhirya, Thor3hIkI jakar3AhaTa, karNanAda, ziraHzUla, timira, likha diye gaye haiM utane usameM nahIM likhe / para taila eka hAtha, paira, zira, gardanake ghUmane tathA pairoMkI zakti kama hI honese guNoMmeM antara nahIM ho sakatA, ataH vahIMpara isakA , ho jAne, kalAyakhaja, pAMgulya, gRdhrasI, aura avabAhuka-bhI pATha dekhiye // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (118) ckrdttH| [vAtavyAdhyasannnnnnnnnn khajatA, pAGgulya, hanugraha, manyAgraha, vAtika adhimantha, kAjI 64 tolA, dahIkA tor3a 64 tolA, sauvIraka tuSo. zukrakSaya, karNanAda, karNazUla tathA kalAyakhaJjako zAnta karatA hai / | daka, bera, anAra tathA bijaure nimbUkA rasa pratyeka drava 64 Upara jo " Sor3azabhirguNaiH" hai usakA artha yaha hai ki tailase tolA, taila, ghI, cI, majjA tathA dUdha pratyeka 64 tolA tathA 16 guNa jala chor3akara kvAtha banAnA cAhiye // 165-173||jiivniiygnnkii oSadhiyAM milita 24 tolAkA kalka chor3akara pakAnA cAhiye / yaha mahAsneha mAlizake liye zirA, majjA tathA mnjsnehH| | asthigata vAta, sarvAGgaroga, ekAGgaroga, kampa, AkSepa tathA prAmyAnUpaudakAnAM tu bhinnAsthIni pacejale / zUlameM prayukta karanA cAhiye // 178-182 // taM snehaM dazamUlasya kaSAyeNa punaH pacet // 174 // kubjaprasAraNItailam / jIvakarSabhakAsphotAvidArIkapikacchubhiH / prasAraNIzataM kSuNNaM pacettoyAmaNe zubhe / vAtannerjIvanIyaizca kalkaikSiIrabhAgikam // 17 // pAdaziSTe samaM tailaM dadhi dadyAtsakAjikam // 183 tatsiddhaM nAvanAbhyagAttathA pAnAnuvAsanAt / dviguNaM ca payo dattvA kalkAndvipalikAMstathA / ziraH pArthAsthikoSThasthaM praNudatyAzu maarutm176||| citrakaM pippalImUlaM madhukaM saindhavaM vacAm // 184 // ye syuH prakSINamajAnaH kSINazukrojasazca ye|| zatapuSpAM devadAru rAnAM vAraNapippalIm / balapuSTikaraM teSAmetatsyAdamRtopamam // 177 // prasAraNyAzca mUlAni mAMsIM bhallAtakAni c||185|| grAmya, AnUpa tathA audaka prANiyoMkI haDDiyoMko cUrNa kara | pacenmRdvagninA tailaM vAtazleSmAmayAJjayet / jalameM pakAnA cAhiye, jitanA isakA sneha nikale usase catuguNa azItiM naranArIsthAnvAtarogAnapohati // 186 // dazamUlakvAtha tathA dviguNa dUdha tathA jIvaka, RSabhaka, AsphotA | kubjaM stimitapaMgutvaM gRdhrasIM khuDakArditam / (viSNukAntA yA hAparamAlI ) vidArIkanda, kauMcake bIja, hanupRSThazirogrIvAstambha vApi niyacchati // 187 / / vAtaghna ( devadAdi ) tathA jIvanIyagaNakI oSadhiyoMkA kalka snehase caturthAMza chor3akara pakAnA cAhiye / yaha sneha nasya, anu- gandhaprasAraNI 5 sera jala 1droNameM pakAnA cAhiye / catubAsana, basti, mAliza tathA pInese zira, pasalI, haDDI tathA rthozaM zeSa rahanepara utAra chAna kvAthake samAna taila tathA utanA koSThagata vAyuko naSTa karatA hai, jinake majjA, oja tathA zukra hI dahI aura utanA hI kAjI aura tailase dUnA dUdha tathA kSINa ho gaye haiM, unake liye yaha sneha amRtatulya bala tathA puSTi cItakI jar3a, piparAmUla, maureThI, seMdhAnamaka, vaca, sauMpha, devakaranevAlA hai // 174-177 // dAru, rAsana, gajapIpala, gandhaprasAraNIkI jar3a, jaTAmAMsI, bhilAvAM pratyeka 8 tolAkA kalka chor3akara mandAgnise pakAnA mhaasnehH| cAhiye / yaha tela vAtakaphake rogoMko jItatA tathA assI prakArake puruSa tathA striyoMke vAtarogoM tathA kubjatA, jakar3AhaTa, 'prasthAsyAtriphalAyAstu kulatthakuDavadvayam / kRSNagandhAtvagADhakyoH pRthakpaJcapalaM bhvet| |paMgutA, gRdhrasI, vAtakaMTaka, hanu, pRSTha, zira va gardanakI jakar3AhaTa ityAdiko naSTa karatA hai // 183-187 // rAsnAcitrakayoddhe dva dazamUlaM palonmitam / jaladroNe pacetpAdazeSa prasthonmitaM pRthak // 179 // trizatIprasAraNItailam / surAranAladhyamlasauvIrakatuSodakam / prasAraNyAstulAmazvagandhAyA dazamUlataH / koladADimavRkSAmlarasaM tailaM ghRtaM vasAm // 180 // tulA tulAM pRyagvAri droNe pAdAMzazeSite // 188 // majjAnaM ca payazcaiva jIvanIyapalAni SaT / kalkaM dattvA mahAsnehaM samyagenaM vipAcayet // 181] 1 sauvIra tathA tuSodakakI nirmANAvIdha-" sauvIrastu yavai. zirAmajjAsthige vAte sarvAGgaikAGgarogiSu / rAmaH pakkairvA nistuH kRtaH / godhUmairapi sauvIramAcArthAH kecidUvepanAkSepazuleSu tamabhyaGge pradApayet // 182 // | cire" arthAt kacce yA paka bhUsIrahita yavoMko aSTaguNa jala pUrita ghar3emeM banda kara 15 dinataka rakha chAnakara kAmameM lAnA triphalA 64 tolA, kulathI 32 tolA, sahiMjanekI chAla cAhiye / kucha loga gehuoMse bhI sauvIraka banAnA kahate haiN| 20 tolA, arahara 20 tolA, rAsana 8 tolA, cItakI jaDa 8" tuSAmbu saMdhita jJeyamAmairvidalitaryavaiH / tuSodakaM tuSajalaM tolA, dazamUla pratyeka dravya 4 tolA, jala 12 sera 64 tolA tadeva parikIrtitam // " athavA-"bhRSTAnmASatuSAnsiddhAnyavAMstu chor3akara pakAnA cAhiye, caturthAMza zaSa rahanepara utAra chAna- cUrNasaMyutAn / AbhUtAnambhasA tadvajjAtaM taca tuSodakam / tuSokvAtha alaga rakhanA cAhiye / usI kAthameM zarAba 64 tolA, dakaM yavairAmaiH satuSaiH zakalI kRtaiH||" Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH 1. bhaassaattiikopetH| tailADhaka catuHkSIraM dadhitulyaM dvikAlikam / saptazatIkaM prasAraNItalam / dvipalainthikakSAraprasAraNyakSasaindhavaiH // 189 // samaJjiSThAniyaSTayAhnaH plikairjiivniiykaiH|| samUlapatrAmutpATya zaratkAle prasAraNIm // 192 // zuNThathAH paJca palaM dattvA triMzadbhallAtakAni ca 189 zataM grAhyaM sahacarAcchatAvaryAH zataM tathA / balAtmaguptAzvagandhAketakInAM zataM zatam // 193 // pacedvastyAdinA vAtaM hanti sandhizirAsthitam / / paceccaturguNe toye dravaistailADhakaM bhiSak / puMstvotsAhasmRtiprajJAbalavarNAnivRddhaye // 191 // mastu mAMsarasaM cukaM payazcADhakamADhakam // 194 // prasAraNIyaM trizatI akSaM sauvarcalaM vih| / dadhyADhakasamAyuktaM pAcayenmRdunAminA / gaMdhaprasAraNI 5 sera, asagaMdha 5 sera, dazamUla 5 sera dravyANAM ca pradAtavyA mAtrA cArdhapalAMzikA // 19 // pratyeka alaga alaga 25 sera 48 tolA jalameM milA tagaraM madanaM kuSThaM kezaraM mustakaM tvacam / caturthAMza zeSa kvAtha banAnA cAhiye, phira kAthameM taila 6 sera rAsnA saindhavapiApalyau mAMsI maJjiSThayaSTikA 196 32 tolA, dUdha 25 sera 48 tolA, dahI 6 sera 32 tathA medA mahAmedA jIvakarSabhako punaH / tolA, kAjI 12 sera 48 tolA tathA pIparAmUla, yavAkhAra, * zatapuSpA vyAvanakhaM zuNThI devAhvameva ca // 197 // gandhaprasAraNI, sauvarcalanamaka, seMdhAnamaka, majITha, cItakI jar3a, kAkolI kSIrakAkolI vacA bhallAtakaM tthaa| moreThI pratyeka 8 tolA tathA jIvanIyagaNakI pratyeka auSadhiyAM peSayitvA samAnetAnsAdhanIyA prasAraNI // 198 // 4 tolA, soMTha 20 tolA, libhAvAM. 30 ginatIke chor3akara pakAnA caahiye| yaha taila basti AdidvArA sandhi tathA zirAoMmeM nAtipakkaM na hInaM ca siddhaM pUtaM nidhApayet / sthita vAyuko naSTa karatA hai / puruSatva, utsAha, smRti, buddhi, yatra yatra pradAtavyA tanme nigadataH zRNu // 199 // bala, varNa tathA amikI vRddhi karatA hai| yaha "trizatIprasA-1 kubjAnAmatha pazUnAM vAmanAnAM tathaiva ca / raNI " taila hai| isameM "akSa" zabdakA artha sauvarcala namaka | yasya zuSyati caikAGgaM ye ca bhgnaasthisndhyH||200 hai // 188-191 // vAtazoNitaduSTAnAM vAtIpahatacetasAm / strISu prakSINazukrANAM vAjIkaraNamuttamam // 201 // yahI taila dUsarI pratiyoM meM isa prakAra pAThabhedase likhA bastI pAne tathAbhyaGge nasye caiva pradApayet / hai--" samUlapatrazAkhAM ca jAtasArAM prasAraNIm / kudRyitvA | prayuktaM zamayatyAzu vAtajAnvividhAngadAn 202 / / palazataM dazamUlazataM tathA // azvagandhApalazataM kaTAhe samadhikSipet / vAridroNe pRthakpaktvA pAdazeSAvatAratam // kssaayaaH| zaradaRtumeM mUla patte sahita ukhAr3I gayI prasAraNI 5 sera. samamAtrAsta tailapAnaM pradApayet / dadhanastathADhakaM dattvA digaNaM] piyAvAMsA (kaTasailA)5 sera, zatAvarI 5 sera, khareTI, kA~ca, caiva kAjikam // caturguNena payasA jIvanIyaiH palonmitaiH / asagandha tathA kevar3A pratyekakA paJcAGga 5 sera sabase caturguNa bhagaverapalAnpaJca triMzadbhalAtakAni ca // dve pale pippalImalAcci-jala milAkara kvAtha banAnA caahiye| caturthAMza rahanepara utAra prakasya paladvayam / yavakSArapale dve ca madhukasya palayama ||chaankr taila 8 sera 32 tolA, dahIkA tor3a mAMsarasa, cUkA prasAraNI pale dve ca saindhavasya paladvayam / sauvarcalalavaNe ca tathA dUdha pratyeka eka Ar3haka tathA dahI eka ADhaka milA majiSThAyAH paladvayam // sarvANyetAni saMskRtya zanairmudragninA | mRdu AMcase pakAnA cAhiye / tathA tagara, mainaphala, kUTha, pacet / etadabhyajanaM zreSThaM bastikarmanirUhaNe // pAne nasye ca nAgakezaraM, nAgaramothA, dAlacInI, rAsana, seMdhAnamaka, choTI dAtavyaM na kacitpratihanyate / azItiM vAtajAna rogAMzcatvArizaca | pIpala, jaTAmAMsI, majITha, maureThI, medA, mahAmedA, jIvaka, paittikAn // viMzatiM zlaiSmikAMzcaiva sarvAnetAnvyapohati / gRdhra-/RSabhaka, sauMpha, nakha, soMTha, devadAra | RSabhaka, sauMpha, nakha, soMTha, devadAru, kAkolI, kSIrakAkolI, sImasthibhaMgaM ca mandAgnitvamarocakam / apasmAramathonmAda vibhramaM vaca, bhilAvAM pratyeka 2 tolAkA kalka chor3akara manda AMcase mandgAmitAm / tvaggatAzcaiva ye vAtAH zirAsandhigatAzca ye| yaha "prasAraNItaila" siddha karanA cAhiye / yaha na jalane pAve na jAnusandhigatAzcaiva paadpRsstthgtaastthaa| azvo vAtAca saMbhagno gajo mRdu rahe arthAt madhyapAka karanA caahiye| siddha ho jAnepara vA yadi vA nrH||prsaaryti yasmAddhi tasmAdeSA prsaarnnii|indriyaannaaN prajananI vRddhAnAM ca rasAyanI // etenAndhakavRSNInAM kRtaM puMsavanaM isakI nirmANapaddhati uparokta talase bhinna nahIM arthAt yaha mahat / prasAraNItailamidaM balavarNAnivardhanam // apanathati valI- aura vaha taila eka hI hai |atH usIke azusAra isakA bhI artha palitamutpATathati pakSAghAtam / vAtastambhaM sarvAGgagataM vAyugulma samajhanA / para isameM guNa Adhika likhe gaye haiN| unheM samAsa ca nAzayati // etadupasevamAnaH prasannavaNendriyo bhavati // lenA caahiye| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . www (120) [ shaakhaaunnnn utAra chAnakara rakhanA cAhiye / ise kubar3e, pazu tathA vAma- kAjI 2 droNa dahIkA tor3a 6 sera 32 tolA, sirakA, bakarekA noMko denA cAhiye, jinakA ekAMga sUkhatA hai, jinakI asthiyA~ mAMsarasa, IkhakA rasa, dUdha pratyeka 6 sera 32 tolA, mAlatAMke tathA jor3a TUTa gaye haiM, vAtarakta, vAtonmAda tathA kSINazukra- phUla, kAkar3AziMgI, jIvakAdigaNakI auSadhiyAM, majITha, vAloMko atyanta hitakara hai, basti, pAna mAliza, tathA nasyameM | kAkolI kauMcake bIja, choTI ilAyacI, kapUra, kundake phUla, isakA prayoga karanA cAhiye / prayoga karanese yaha vAtaja aneka | sarala, kUTha yA pohakaramUla, jaTAmAMsI, nakha, tagara, nIlophara, rogoMko naSTa karatA hai / ( ina prasAraNI tailoMko yadyapi eka hI padmAkha, haldI, kaMkola, piparAmUla, campAvatI, khaza, kalamI bar3e pAtrameM pakAnA likhA hai aura uttama bhI yahI hai, para itane taja, supArI, latAkasturI jAyaphala, zatAvarI, gandhavirojA, bar3e pAtroMkA yadi prabaMdha na ho sake to eka eka dravake sAtha | devadAru, candana, vaca, charIlA, seMdhAnamaka, zilArasa, nAgarakaI bArameM maMda AMcase pakA lenA cAhiye // 192-202 // mothA, prasAraNIkI jar3a, nAr3I, punarnavA, kacUra, kastUrI, dazamUla, | kevar3Ake phUla, tagara, rohiSaghAsa, asagandha, sugandhavAlA, ekAdazazatikaM prasAraNItailam / sambhAlUke bIja, rasauta, zAla, jAyaphala, agara, nisotha, sauMpha zAkhAmUladalaiHprasAraNitulAstisraH kuraNTAttule kUTha, bhilAvAM, triphalA, kamalakA kezara, vidhArA, lavaGga, chinnAyAzca tule tule rubukato rAsnAzirISAttulAma | trikaTu, triphalA, sabakA kalka milita telase caturthAMza chor3akara devAhvAcca saketakAd ghaTazate niSkvAthya kumbhaaNshike| | bar3e kar3AhameM manda AMcase pakAnA cAhiye / yaha taila pAna, toye tailapaTa taSAmbakalazo davADha mastana:203 abhyaga, basti tathA nasyavidhise vAyuko naSTa karatA, sarvAGgagata, ardhAGgagata tathA sandhi, asthi, majAgata vAyu tathA kapha va zuktAcchAgarasAdathekSurasataH kSIrAcca dattvADhakaM pittake roga naSTa karatA, dhAtuoMko bar3hAtA, navIna yauvanako spRkkaakrkttjiivkaadyviksaakaakolikaakcchuraa| sthAyI karatA, vRddhako bhI balavAn banAtA, bandhyAko bhI sUkSmailAdhanasArakundasaralAkAzmIramAMsInakhaiH / / garbhavatI banAtA hai / vRddhA bhI isa telako pIkara bAlaka utpanna kAlIyotpalapadmakAhvayanizAkakkolakagranthika:204 kare / isase sIMcanese sUkhe vRkSa bhI phalayukta ho sakate haiM, cAmpeyAbhayacocapUgakaTukAjAtIphalAbhArubhi / bhagnAMga manuSya, baila, ghor3A, hAthI isase dRDhAMga aura sthira zrIvAsAmaradArucandanavacAzaileyasindhUdbhavaiH / hote haiM / 203-208 // sailAmbhodakaTambharAMghrinalikAvRzcIrakaccArakaH / aSTAdazazatikaM prasAraNItalam / / kstuuriidshmuulketkntdhyaamaashvgndhaambubhiH||205| kauntItAya'jazallakIphalalaghuzyAmAzatAhvAmayai- samUladalazAkhAyAH prasAraNyAH zatatrayam / bhellaattriphlaabjkeshrmhaashyaamaalvnggaanvitaiH| zatamekaM zatAvaryA azvagandhAzataM tathA // 209 // samyopaitriphalamahIyAsa pacenmandena patri'gninA ketakInAM zataM caikaM dazamUlAcchataM zatam / pAnAbhyaMjanabAstinasyavidhinA tanmArutaM naashyet|| zataM vATyAlakasyApi zataM sahacarasya c|| 210 // sarvAGgArdhagataM tathAvayavagaM sandhyasthimajjAnvitaM / jaladroNazataM datvA zatabhAgAvazeSitam / zlepmotthAnatha paittikAMzca shmyennaanaavidhaanaamyaan|| tatastena kaSAyeNa kaSAyadviguNena ca // 2111 // dhAtUnya ti sthiraM ca kurute puMsAM navaM yauvanaM suvyaktenAranAlena dadhimaNDADhakena ca / vRddhasyApi balaM karoti sumahadvandhyAsugarbhapradam207 | kSIrazukkSuniryAsacchAgamAMsarasADhakaiH // 212 // pItvA tailamidaM jaratyapi sutaM sUte'munA bhUruhAH tailAd droNaM samAyuktaM dRDhe pAne nidhApayet / siktAHzauSamupAgatAzca phalinaH snigdhA bhavanti sthirAH dravyANi yAni peSyANi tAni vakSyAmyataH param / / bhanAGgAH sudRDhA bhavanti manujA gAvo hayAH kunyjraaH|| bhallAtakaM nataM zuNThI pippalI citrakaM shttii| vacA spRkA prasAraNyAH pippalyA mUlameva c||214 gandhaprasAraNIkA paJcAMga 15 sera ( 3 tulA ) piyAvAMsA 10 devadAru zatAhvA ca sUkSmailA tvakca bAlakam / sera, gurca 10 sera, eraNDakA paJcAMga 10 sera rAsana va sirasAkI chAla milAkara 5 sera, devadAru va kevar3A milAkara 5 sera, saba kuMkumaM madamaJjiSThA turuSkaM nakhikAguru // 215 / / milAkara 100 droNa (AjakalakI taulase 64 mana ) jalameM karpUrakundurunizAlavaGgadhyAmacandanam / milAkara pakAnA cAhiye / kvAtha pakate pakate jaba 1 droNa (25 // kakkolaM nalikA mustaM kAlIyotpalapatrakam // 216 sera 48 tolA ) raha jAve, taba utAra chAnakara isI kvAthameM| zaTIhareNuzaileyazrIvAsaM ca saketakam / taila 1 droNa arthAt 25 sera 48 tolA, satuSa dhAnyakI | triphalA kacchurAbhIruH saralA pAkezaram // 217 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. .. dhikAraH bhaassaattiikoptH| - - priyaMgUzIranaladaM jIvakAcaM punarnavA / mothA, tagara, nIlophara, tejapAta, kacUra, sambhAlUke bIja, dazamUlyazvagandhe ca nAgapuSpaM rasAjanam // 218 // charIlA, gandhAbirojA, kevar3Ake phUla, triphalA, kauMcake bIja, kaTukAjAtipUgAnAM phalAni zallakArasam / / zatAvarI, sarala, kamalakA kezara, priyaMgu, khaza, jaTAmAMsI, bhAgAMtripalikAndattvA zanairmedvagninA pacet // 129 jIvakAdigaNakI oSadhiyAM, punarnavA, dazamUla, asagandha, nAgavistIrNe sudRDhe pAtre pAkyaiSA tu prsaarnnii| kezara, rasautaM, latAkasturI, jAyaphala, supArI, rAla pratyeka TraeNvya 12 tole le kalka banA milAkara eka bar3e vizAla pAtrameM prayogaH SaDvidhazcAtra rogArtAnAM vidhIyate // 220 // manda AMca se pakAnA cAhiye / isakA prayoga 6 prakArase hotA hai| abhyaGgAttvaggataM hanti pAnAtkoSThagataM tthaa| (1) mAliza karanese tvacAke rogoMko tathA (2) pInase koSThagata bhojanAtsUkSmanADIsthAnnasyAdUrdhvagatAMstathA // 221 // bAtako(3)bhojanake sAtha sUkSma nAr3iyoMmeM praviSTa vAyuko,(4)nasyase pakkAzayagate bastinirUhaH saarghkaayike| UrdhvajatrugatavAtako,(5)pakkAzayagata vAyuko anuvAsana vasti tathA etaddhi vaDavAzvAnAM kizorANAM yathAmRtam // 222 // (6)samasta dehagata vAyuko niruhaNa basti dvArA naSTa karatA hai| yaha etadeva manuSyANAM kuJjarANAM gvaampi| ghor3I, ghor3e, hAthI, gAya tathA manuSya sabhIke liye amRtatulya anenaiva ca tailena zuSyamANA mhaadumaaH||223|| guNadAyaka hai / isa tailake sIMcanese sUkhe hue vRkSa phira hare hote siktAH panaH prarohanti bhavanti phaLajhAvimo tathA aMkura aura phala tathA zAkhAoMse yukta hote haiM / isa tailase vRddho'pyanena tailena punazca taruNAyate // 224 // | vRddha bhI balavAn hotA tathA jisa strIke santAna nahIM hotI usake santAna hotI hai| zukradoSase jise santAna nahIM hotI use bhI na prasUte ca yA nArI sApi pItvA prasUyate / . yaha santAna detA hai| hara prakArake vAta, pitta, kapha tathA aprajaH puruSo yastu so'pi pItvA labhetsutam 225 | sannipAtase honevAle roga isase naSTa hote haiN| isase andhaka aura azItiM vAtajArogAnpattikAlaSmikAnapi / vRSNike vaMzameM bahuta bAlaka utpanna hue| viSNu bhagavAnakA pUjana sannipAtasamutthAMzca nAzayetkSiprameva tu / / 226 // | kara isa tailakA prayoga karanA cAhiye / isa kvAthameM rAsana etenAndhakavRSNInAM kRtaM puMsavanaM mahat / 2 // khera aura devadAru 2 // sera aura chor3anA cAhiye / yadi kratvA viSNobeliM cApi tailametatprayojayet // 227 milAvAM sahana na ho (kisIko bhilAvAM vizeSa vikAra karatA kAthe tulArdha rAstrAyAH kilimasya ca diiyte|| hai ataH aise rogIke liye yadi banAnA ho ) to bhilAvAMke bhallAtakAsahatve tu tatsthAne raktacandanam // 228 // sthAnameM lAla candana chor3anA caahiye| tathA dAlacInI, tejapAta, sovAkI pattI, kUTha, campA, gerU, pranthiparNa, jAvitrI aura tvakpatraM ptrmdhuriikusstthcmpkgairikaaH| pranthikoSo marubakamadhikatvena dIyate // 229 // marukaba bhI chor3anA cAhiye / kapUra aura kastUrI sirakeke sAtha milAkara chor3anA caahiye| dravyoMkI zuddhi tathA pAkakI vidhi karpUramadadAnaM ca shuktairgndhodkkriyaa| Age likhe prasAraNI tailakI bhAMti karanA cAhiye / (taila dravyazaddhiH pAkavidhibhAviprasAraNIsamaH ||230||paakmeN gandha dravya jaba taila paripakka honeke samIpa pahu~ca jAya tabhI chor3anA uttama hogaa| kyoMki pahile chor3anese gandha gandhaprasAraNIkA paJcAMga 15 sera, zatAvarI 5 sera, asa ur3a jaaygaa)|| 209-230 // gaMdha 5 sera, kevar3AkA paJcAMga 5 sera, dazamUlakI pratyeka oSadhi 5 sera, khareTIkA paJcAMga 5 sera, piyAvA~sA 5 sera, __ mahArAjaprasAraNItailam / 'saba durakucAkara 64 mana jalameM pakAnA cAhiye / 25 sera 48 tolA bAkI rahanepara utAra chAnakara kvAtha alaga karanA caahiye|| zatatraya prasAraNyA dve ca pItasahAcarAt / phira isI kvAthameM kvAthase dUnI kAjI tathA 1 ADhaka dahIkA azvagandhairaNDabalA varI rAsnA punarnavA // 231 // tor3a, dUdha 1 Ar3haka (arthAt 6 sera 32 tolA0) tathA| ketakI dazamUlaM ca pRthaktvakpAribhadrataH / sirakA. IkhakA rasa tathA bakarakA mAMsa rasa pratyeka 1 ADhaka, pratyekameSAM tu tulA tulAdhai kilimAttathA // 232 // taila 1 droNa arthAt 25 sera 48 to0 tathA bhilAvAM, tulAdha syAcchirISAcca lAkSAyAH pnycviNshtiH| tagara, soMTha, choTI pIpala, cItakI ar3a, kacUra, palAni lodhrAJca tathA sarvamekatra sAdhayet // 233 / / vaca, mAlatIke phUla, gaMdhaprasAraNI, piparAmUla, devadAru, sauMpha, choTI, ilAyacI, kalamI taja, sugaMdhavAlA, jalapaJcATakazate sapAde tatra zeSayet / / kezara, kastUrI, majITha, zilArasa, nakha, agara, kapUra, kuMdarugoMda, droNadvayaM kAJjikaM ca SaDviMzatyADhakonmitam 234 haldI, lavaMga rohiSadhAsa, lAlacandana, kaMkola, nAr3I, nAgaraM- kSIradanoH pRthakprasthAndaza mastvADhakaM tthaa| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - wwwwwww (122) ckrdttH| [ vAtavyAdhya -ree ikSurasADhako caiva chAgamAMsatulAtrayam // 235 // 5 sera, devadAru 2 // sera, sirasAkI chAla 2 // sera, lAkha, 1 // jalapaJcacatvAriMzatprasthAnpakke tu zeSayet / sera, tathA lodha 11 sera tathA jala 525 ADhaka arthAt 42 saptadazarasaprasthAnmaJjiSThAkvAtha eva ca // 236 // mana milAkara pakAnA cAhiye, 2 droNa arthAt 25 sera 48 kuDavonADhakonmAno dravairatastu sAdhayet / / | tolA zeSa rahanepara utArakara chAna lenA cAhiye / phira isameM suzuddhatilatailasya droNaM prasthena saMyutam // 237 // kAjA 26 Ar3haka arthAt 1 mana 3 sera 16 tolA chor3anA kAJjikaM mAnato droNaM zuktenAtra vidhiiyte|| cAhiye ( yadyapi yahAM kAjI 26 ADhaka likhI hai, tathApi Age "kAjika mAnato droNam" isa zlokaseM pUrvakA khaNDana Adya ebhirdevaiH pAkaH kalko bhallAtakaM knnaa||238, kara 1 droNa hI likhA hai ) ataHkAjI 1 droNa (12 sera 64 nAgaraM maricaM caiva pratyake SaTapalonmitam / | tolA), dUdha 8 sera, dahI 8 sera, dahIkA tor3a 1 Ar3haka bhallAtakAsahatve tu rktcndnmucyte||239 // (3 sera 16 tolA ), IkhakA rasa 6 sera 32 tolA, bakapathyAkSadhAtrI saralaM zatAhvA, karkaTI vcaa| |rekA mAMsa 15 sera jala 36 serameM pakAkara zeSa 17 prastha corapuSpI zaTI mustadvayaM padmaM ca sotpalam / / 240 // arthAt 13 sera 48 tolA chAnakara siddha kiyA rasa, majI. pIppalImUlamaJjiSThA sAzvagandhA punarnavA / | ThakA kAr3hA 3 sera tathA tilataila 13 sera 48 tolA tathA dazamUlaM samuditaM cakramardo rasAJjanam // 241 // bhilAvAM choTI pIpala, sauMTha, kAlImirca pratyeka 24 tolA, gandhatRNaM haridrA ca jIvanIyo gnnstthaa| bhallAtaka yadi bardAzta na ho to usake sthAnameM lAla candana eSAM tripAlikabhAgarAyaH pAko vidhIyate // 241 / / chor3anA cAhiye / tathA harra, baher3A, AMvalA, sarala, sauMpha, | kAkar3AziMgI, vaca, corapuSpI (corahulI), kacUra, mothA, devapuSpI bolapatraM shllkaarsshailje| nAgaramothA, kamala, nIlophara, piparAmUla, majITha, asagandha, priyaGgazIramadhurImAMsIdArubalAcalam // 243 // punarnavA milita dazamUla, caur3A, rasauta, rohiSaghAsa, haldI zrIvAso nalikA khoTi: | tathA jIvanIyagaNakI auSadhiyAM pratyeka 12 tolA chor3akara nakhItrayaM ca tvakpatrI pamarA pUticampakama // 244 // pakAnA cAhiye / yaha pahilA pAka huaa| pAka taiyAra hojAne para utAra chAnakara phira kar3AhAmeM car3hAnA caahiye)| (2) phira madana reNukA spRkkA maruvaM ca palatrayam / lavaGga, bola, tejapAta, zAlakA rasa, chArachIlA, priyaGgu, pratyeka gandhatoyena dvitIyaH pAka ipyate // 245 // khaza, sauMpha, jaTAmAMsI, devadAru, khareTI, sunahalI campA, gandhodakaM tu tvakpatrIpatrakozIramustakam / gaMdhAvirojA, nADIzAka, kundarU khoTI, choTI ilAyacI, murA, zAna paJcAvazAtaH / / 246 / / tIna prakArakA nakha, kAlA jIrA, pamarA ( devadArubheda ) khaTAzI, kuSThArdhabhAgo'tra jalaprasthAstu pnycviNshtiH| campA, mainaphala, sambhAlUke bIja, mAlatIke phUla, maruvA arghAvaziSTAH karttavyAH pAke gndhaambukrmaann||247 | pratyeka 12 tolA tathA gaMdhodaka milAkara dvitIya pAka karanA gandhAmbucandanAmbubhyAM tRtIyaH pAka ipyate / cAhiye / gandhodakavidhiH-tejapAta, dAlacInI, khaza, kalko'tra kezaraM kuSThaM tvakkAlIyakakuMkumama // 248 mothA, khareTIkI jar3a pratyaka 1 / sera kUTha 10 cha. bhadrazriyaM granthiparNa latAkastUrikA tathA / jala 20 sera milAkara pakAnA cAhiye, AdhA raha lavaGgAgurukakkolajAtIkoSaphalAni ca // 349 // jAnepara utAra chAna lenA cAhiye / yahI gaMdhodaka elA lavaGgaM challI ca pratyekaM tripalonmitam / / chor3anA cAhiye / isa prakAra dvitIya pAka karanA cAhiye / phira (3) gaMdhodaka tathA caMdanakA jala chor3a tathA nAgakezara, kaTha, kastUrI caTpalA candrAt palaM sAdhai ca gRhyte||250/ dAlacInI, tagara, kezara, caMdana, bhaTeura, latAkastUrI, lavaMga, vedhArtha ca punazcandramado deyo tthonmitau| agara, kaMkola, jAvitrI, jAyaphala, ilAyacI, lavaMga, challIkA mahAprasAraNI seyaM rAjabhogyA prakIrtitA // 251 // phUla lavaMgake per3akI chAla pratyeka 12 tolA, kastUrI 24 to0, guNAnprasAraNInAM tu vahatyeSA balottamAn / kapUra 6 tolA chor3akara tRtIya pAka karanA caahiye| isameM canda. nodakakA vizeSa varNana nahIM hai, ataH caMdanakA kvAtha hI tailase (1) gadhraprasAraNIkA paJcAMga 15 sera, pIle phUlakA piyAvAMsA samAna bhAga chor3anA caahiye| siddha ho jAnepara utAra chAnakara 10 sera, asagandha, eraNr3a, khareTI, zatAvarI, rAsana, punarnavA, vizeSa sugaMdhita banAnake liye kastUrI tathA kapUra utanA hI phira kebar3A, dazamUlakI pratyeka auSadhi, nImakI, chAla, pratyeka dravya chor3anA caahiye| yaha "mahArAjaprasAraNI" taila mahArAjAoMke hI liye banAyA jA sakatA hai| yaha pUrvokta prasAraNI tailoMke samaya lavajachallIti pAThAntaram / guNoMko vizeSatAke sAtha karatA hai / / 231-251 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] .. bhaassaattiikopetH| shuktvidhiH| gandhoyA zudhyate hyevaM rajanI ca vizeSataH / atra zuktavidhimaNDaH prasthaH paJcADhakonmitam 252, mustakaM tu manAk kSuNNaM kAjike triMdinoSitam / / kAlikaM kuDavaM dadhno guDaprastho'mlamUlakAt / / paJcapallavapAnIyasvinnamAtapazoSitam / palAnyaSTau zodhitAtpalaSoDazakaM tathA // 253 // guDAmbunA sicyamAnaM bhrjyeccuurnnyetttH||262|| . kaNAjIrakasindhUtthaharidrAmaricaM pRthak / AjazobhAjanajalairbhAvayeJceti zudhyati / dvipalaM bhAvite bhANDe ghRtenASTadinasthitam // 254 // kAjike kvathitaM zailaM bhRssttpthyaaguddaambunaa||263|| siddhaM bhavati tacchuktaM yadA visrAvya gRhyate / | siJcadevaM punaH puSpairvividhairadhivAsayet / sadA deyaM catutiM pRthakkarSatrayonmitam // 255 // j mAMDa 64 tolA, kAjI 16 sera, dahI 16 tolA, guDa 64| gomUtra, muNDIke kvAtha tathA paJcapallavake jalameM pakAkara phira tolA, khaTTI mUlI 32 tolA, adarakha chilI huI 64 tolA, gandhodaka dvArA bAppasvedase svedana karanA cAhiye,isa prakAra "vaca" choTI pIpala, jIrA, seMdhAnamaka, haldI, kAlImirca pratyeka Ara "haldA" zuddha hotI haiM / mAthAko durakucAkara kAjImeM 3 8 tolA saba ekameM milAkara ghIse bhAvita bartanameM e dinataka dina rakhanA cAhiye, phira paJcapallavake jalameM dolAyantrase svedita rakhanA cAhiye, phira ise chAnakara isameM dAlacInI, tejapAta, kara dhUpameM sukhAnA caahiye| phira gur3akA zarbata chor3akara pakAnA ilAyacI, nAgakezara pratyeka 3 tole choDane cAhiyeM yaha zaktAcAhiye / zarbata jala jAnepara utAra mahIna cUrNakara bakarake matra huA / yahI kAjIke sthAnameM mahArAjaprasAraNItailameM chor3anA tathA sahijanake kvAthameM bhAvanA denI cAhiye / isa prakAra caahiye| isa tailameM dravadvaiguNyakI paribhASAke anusAra samasta drava | "mothA"zuddha hotA hai| zilArasako kAjImeM pakAnA cAhiye, phira dravya (kvAtha va telAdi) dviguNa chor3ana cAhiye // 252-255 // bhunI choTI hare va gur3ake jalameM milAnA cAhiye / phira aneka sugandhita puSpoMse adhivAsita karanA cAhiye // 260-263 // gandhAnAM kssaalnm| pUtizodhanam / paJcapallavatoyena gandhAnAM kSAlanaM tathA / zodhanaM cApi saMskAro vizeSazcAtra vkssyte||256|| yathAlAbhamapAmArgasnuhyAdikSAralepitam // 264 // gandhadravyoMkA kSAlana, zodhana tathA saMskAra paJcapallavase siddha | bASpasvedena saMsvedya pUrti nirlomatAM nayet / jalase karanA cAhiye / vizeSa Age likheMge // 256 // dolApakaM pacetpazcAtpaJcapallavavAriNi / / 265 // khalaH sAdhumivotpIDya tato niHsnehatAM nayet / paJcapallavam / AjazobhAjanajalairbhAvayecca punaH punaH // 266 // AmrajambUkapitthAnAM bIjapUrakabilvayoH / zimUle ca ketakyAH puSpapatrapuTe ca tam / gandhakamaNi sarvatra patrANi paJcapallavam // 257 // pacedevaM vizuddhaH sanmRganAmisamo bhavet // 267 // Ama, jAmuna, kaithA, bijaurA tathA belake patte gandhAdi karmameM "paJcapallava" nAmase lenA cAhiye // 257 // khaTTAzI (gandhamArjArANDa ) ko apAmArgAdi jitane kSAra mila sake unase lepa kara paJcapallavake jalameM (dolAyantrase) nkhshuddhiH| svedana karanA cAhiye / phira loma sApha kara denA cAhiye / phira caNDIgomayatoyena yadi vA tintiddiijlaiH|| pazcapallavake kvAthameM pakA nicor3akara nisneha karanA cAhiye / phira * nakhaM saMkvAthayedemiralAbhe mRNmayena tu // 258 // | ajamUtra tathA sahijanake kvAthameM 7 bhAvanAyeM denI cAhiye / punaruddhRtya prakSAlya bharjayitvA niSecayet / / phira sahijanake kvAthameM kevar3eke puSpa vA patroMke sampuTa meM rakhakara guDapathyAmbunA hyevaM zudhyate nAtra saMzayaH // 259 // pakAnA cAhiye / isa prakAra "khaTTAzI" zuddha hokara kastUrIke bhaiMsake gobarake rasa athavA imalAke kAtha athavA miTTI samAna hotI hai // 264-267 // mile pAnIse nakha pakAnA caahiye| phira nikAlakara dhonA turusskaadishodhnm| caahiye| phira tapAkara gur3a mile choTI harrake kAr3hemeM bujhAnA turuSkaM madhunA bhAvyaM kAzmIraM cApi sarpiSA / cAhiye // 258 // 259 // rudhireNAyasaM prA.gomUtrairgranthiparNakam // 268 // vacAharidrAdizodhanam / madhUdakena madhurI patrakaM tnnddulaambunaa| gomUtre cAlambuSake paktvA pnycdlodke| __ turuSkakI zahadase bhAvanA, kezarakI ghIse bhAvanA, kezarake punaH surabhitoyena bASpasvedena svedayet // 260 // jalase agarakI bhAvanA, gomUtrase bhaTeurakI bhAvanA, zahadake Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vAtanyAdhya jalase sauMphakI, cAvalake jalase tejapAtakI bhAvanA denI mahAsugandhitailam / cAhiye // 268 // jiGgIcorakadevadArusaralaM vyAghrIvacA celkkstuuriiprikssaa| tvapatraiH saha gndhptrkshttiipthyaakssdhaatriicnaiH| etaiH zodhitasaMskRtaiH palayugetyAkhyAtayA saMkhyayA : ISatkSArAnugandhA tu dagdhA yAti na bhasmatAm 269 pItA kevakagandhA ca laghusnigdhA mRgottamA / tailaprasthamavAsthitaiH sthiramati:kalkaiH pacegAndhikam mAMsImurAmadanacampakasundarItvakjisakA kevar3eke samAna gaMdha tathA kucha kSAra anugandha ho pranthyamburuGmarubakaipilaiH sapRkkaiH / aura jalAnese bhasma na ho, ragar3anese pIlI, halkI tathA cikanI zrIvAsakundurunakhInalikAmiSINAM ho, vaha kastUrI uttama hotI hai // 269 // pratyekataH palamupAyya punaH pacettu // 278 / / krpuurshresstthtaa| elAlavaGgacalacandanajAtipUtipakkAtkarpUrataH prAhurapakkaM guNavattaram / / 270 // kakkolakAgurulatAghusRNaiH palAdhaiH / tatrApi syAdyadakSudraM sphaTikAbhaM taduttamam / kastUrikAkSasahitAmaladIptiyuktaiH pakkaM ca sadalaM snigdhaM haritadyuti cottamam // 271 // pakvaM tu mandazikhinaiva mahAsugandham // 279 // bhane manAgapi na cennipatanti tataH knnaaH| '| paJcadvikena cAna madAtkarpUramiSyate / karpUramadayoradha patrakalkAdiheSyate // 280 // pakAye kapUrakI apekSA vinA pakA acchA hotA hai / kaccA | (1) majITha, bhaTer3A, devadAru, dhUpasarala, choTI kaTerI, kapara bhI jo cUrA na ho tathA sphaTikake samAna sApha ho, vaha dUdhiyA vaca, supArIkI chAla, tejapAta, gandhapatra ( yUkeliacchA hotA hai| pakAyA huA bhI dalake sahita, cikanA,pTasa ), kacUra, hara, baher3A, AMvalA, nAgaramothA yaha pratyeka haritavarNayakta aura TUTanese yadi kucha bhI kaNa alaga na ho, vaha pUrvokta zodhanAdise zuddha kara 16 tolA saba mile hue uttama hotA hai // 270-272 // kalka banAkara 1 prastha (1 sera 48 to0) tailameM caturguNa paJcapallavodaka chor3akara pakAnA cAhiye / prathama pAka ho kusstthaadishresstthtaa| jAnepara (2) tailase caturguNa gandhodaka tathA mAMsI, murA, devanA, campA, priyaMgu, dAlacInI, piparAmUla, sugandhavAlA, kUTha, maruvA mRgazRGgApamaM kuSThaM candanaM raktapItakam // 272 // | tathA mAlatIke phUla saba milAkara 8 tolA, tArpina, gandhAkAkatuNDAkRtiH snigdho gurushcaivottmo'guruH| virojA, nakhanakhI, nAr3I tathA sauMpha pratyeka 4 tolAkA kalka snigdhAlpakezaraM tvatraM zAlijo vRttmaaNslH||273|| chor3akara phira pakAnA cAhiye / yaha dvitIya pAka huaa| phira (3) varA proktA mAMsI pinggjttaakRtiH| tailase caturguNa gandhodaka athavA gandha dravyoMse dhUpita jala reNukA mudgasaMsthAnA zastamAnUpajaM ghanam // 374 // tathA ilAyacI, lauMga, sunahalI campA, candana, jAvitrI, khaTTAzI, jAtIphalaM sazabdaM ca snigdhaM guru ca zasyate / kaMkAla, agara, latAkastUrI, kezara, kastUrI, baher3A, AMvalA, elA sUkSmaphalA zreSTA priyaGgu zyAmapANDarA 275 ajavAina pratyeka 2 tolA, milAkara manda AMcase pakAnA cAhiye / isameM kastUrIse paJcamAMza kapUra milAnA cAhiye / nakhamazvakhuraM hastikaNe caivAtra zasyate / kastUrI aura kapUrase AdhA isameM patra kalka chor3anA eteSAmapareSAM ca navatA prabalo guNaH // 276 // cAhiye // 277-280 // kUTha, mRgake sIMgake samAna, lAla, pIlA candana, kauAkI | ptrklkvidhiH| coMcakI AkRtivAlA tathA bhArI agara uttama hotA hai| cikanA pakapUte'pyuSNa eva samyakpeSaNavartitam / tathA patalI kezaravAlA kezara, pUti gola tathA moTI, murA dIyate gandhavRddhayartha patrakalkaM taducyate // 281 // pIlI tathA mAMsI pilAI liye hue uttama hotI hai| sambhAlUke paka jAnepara chAnakara garamameM hI pIsakara jo dravya gandhabIja mUMgake barAbara tathA AnUpasthalakA nAgaramothA, jAyaphala ghRddhi ke liye chor3e jAte haiM ve "patrakalka' kahe jAte haiM // 281 // zabda karanevAlA bhArI tathA cikanA, choTe phalavAlI ilAyacI, priyaMgu AsamAnI tathA sapheda pIlI, nakha azvakhura tathA hasti lakSmIvilAsatailam / karNake sadRza, uttama hote haiM / yaha tathA anukta navIna oSadhiyAM prAguktI zuddhisaMskAro gandhAnAmiha taiH punH| adhika uttama hotI haiM // 272-276 // dviguNairlakSmIvilAsaH syAdayaM taileSu sttmH||282|| murApItA va Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAdIkopetaH / dhikAraH ] pahile gandhadravyoM ke jo zodhana tathA saMskAra batAye haiM, unase zuddha tathA mAtrAmeM jo patrakalka mahArAja prasAraNItailameM likhA hai, usase dUnA mahAsugandha tailameM chor3anese "lakSmIvilAsa " taila banatA hai // 282 // dravadAnaparibhASA | pacapatrAmbunA cAdya dvitIyo gandhavAriNA / tRtIyo'pi ca tenaiva pAko vA dhUpitAmbunA ||283 pahilA pAka paJcapalavodakase dvitIya pAka gandhodakase tathA tRtIya pAka bhI gandhodaka athavA dhUpita jalase karanA cAhiye // 283 // anayorguNAH / tailayugmamidaM tUrNa vikArAnvAtasambhavAn / kSapayejjanayetpuSTiM kAnti medhAM dhRtiM dhiyam // 284 // yaha donoM taila vAtarogoM ko zIghra hI naSTa karate tathA puSTi, kAnti, medhA, dhairya va buddhi bar3hAte haiM // 284 // viSNutailam / zAlaparNI pRzniparNI balA ca bahuputrikA / eraNDasya ca mUlAni bRhatyoH pUtikasya ca // 285 gavedhukasya mUlAni tathA sahacarasya ca / eSAM tu pailikaiH kalkestailaprasthaM vipAcayet // 286 AjaM vA yadi vA gavyaM kSIraM dadyAccaturguNam / asya tailasya kasya zRNu vIryamataH param // 287 azvAnAM vAtabhagnAnAM kuJjarANAM tathA nRNAm / tailametatprayoktavyaM sarvavyAdhinivAraNam // 288 // AyuSmAMzca naraH pItvA nizcayena dRDho bhavet / garbhamazvatarI vindyAtkimpunarmAnuSI tathA // 289 // 'hRcchUlaM pArzvazUlaM ca tathaivArddhAvabhedakam / kAmalApANDurogaghnaM zarkarAzmarinAzanam // 290 // kSINendriyA naSTazukrA jarayA jarjarIkRtAH / yeSAM caiva kSayo vyAdhirantravRddhizca dAruNA ||291 // arditaM galagaNDaM ca vAtazoNitameva ca / striyo yA na prasUyante tAsAM caiva prayojayet / etaddhanyaM varaM tailaM viSNunA parikIrtitam // 292 // zAlaparNI, pRSThaparNI, kharaiTI, zatAvara, eraNDakI jar3a, choTI kaTerI tathA bar3I kaTerIkI jar3a, pUtikaraJjakI jar3akI chAla, kaMghI kI jar3a tathA kaTasaraiyAkI jar3a pratyeka 4 tole le kalka banA 1 sera 9 chaTAMka 3 tolA tilataila tathA 6 sera 32 to0 gAya athavA bakarIkA dUdha tathA itanA hI jala milAkara siddha ( 125 ) karanA cAhiye / isa tailakI zakti varNana karate haiM / suno-vAtase pIr3ita ghor3e, hAthI tathA manuSyoM ko isa tailakA prayoga karanA cAhiye / yaha samasta rogoMko naSTa kara detA hai / AyuSmAn tathA dRr3ha banAtA hai| isase khaccarI ( jisake garbha rahatA hI nahIM ) ke bhI garbha raha sakatA hai / phira striyoMke liye kyA kahanA ? yaha hRdayake darda, pasaliyoMke darda tathA ardhAvabhedako naSTa karatA hai / tathA kAmalA, pANDuroga, zarkarA va azmarIko naSTa karatA hai| jinakI indriyAM zithila ho gayI haiM, vIrya, naSTa ho cukA hai, vRddhAvasthA se jarjara ho rahe haiM, jinake kSaya athavA antravRddhi, ardita, galagaNDa tathA vAtaraktarUpI kaThina roga haiN| tathA jina striyoMke santAna nahIM hotI, unake liye isakA prayoga karanA caahiye| yaha dhanyavAdAha zreSTha taila viSNu bhagavAnUne kahA hai / / 285-292 // iti vAtavyAdhyadhikAraH samAptaH / atha vAtaraktAdhikAraH / bAhyagambhIrAdicikitsA / bAhyaM lepAbhyaGgasekopanAhaivatizoNitam / virekAsthApanasnehapAnargambhIramAcaret // 1 // dvayormuzvedasRk zRGgasUcyalAbujalokasA | dezAddezaM vrajet srAvyaM zirAbhiH pracchanena vA / aGgaglAnI ca na srAvyaM rUkSe vAtottare ca yat // 2 // uttAna vAtaraktako lepa, abhyaGga, seka tathA upanAhase aura gambhIrako virecana, AsthApana tathA snehapanase dUra karanA cAhiye / donoM prakAraka vAtarakta meM zRMga, sUcI, tombI athavA joMka, dvArA rakta nikalavA denA cAhiye / jo eka sthAnameM phaila rahA ho use zirAvyadhadvArA athavA pachane lagA khUna nikAlakara lagA khUna nikAlakara zAnta karanA cAhiye / para yadi rogI zithila athavA vAtAdhikyase rUkSa hA, to rakta na nikAlanA cAhiye // 1 // 2 // amRtAdikAthadvayam / amRtAnAgaradhanyAkakarSatrayeNa pAcanaM siddham / jayati saraktaM vAtaM sAmaM kuSThAnyazeSANi // 3 // vatsAdanyudbhavaH kAthaH pIto guggulusaMyutaH / samIraNasamAyuktaM zoNitaM saMprasAdhayet // 4 // (1) gurva, soMTha tathA dhaniyAM pratyeka 1 tolA le kvAtha banAkara pInese Amasahita vAtarakta tathA samasta kuSThoMko naSTa karatA hai / isI prakAra ( 2 ) kavala gurvakA kvAtha gugguluke sAtha pInese vAtaraktako avazya naSTa karatA haiM // 3 // 4 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| - [bAtaraktA vaasaadikaathH| vaatprdhaancikitsaa| dazamalIzRtaM kSIraM sadyaH zalanivAraNama / bAsAguDUcituraGgulAnAmeraNDatailena pibatkaSAyam / pariSeko'nilaprAya tadvatkoSNena sarpiSA // 10 // krameNa sarvAGgajamapyazeSa dazamUlase siddha dUdha zIghra hI zulako naSTa karatA hai| isI jayedamRgvAtabhavaM vikAram // 5 // prakAra vAtapradhAnameM gunagune ghIse seka karanA cAhiye // 10 // aDUsA, gurca tathA amalatAsake gUdAkA kvAtha eraNDataila| pittaraktAdhikye paTolAdikAthaH / milAkara pInese samasta zarIrameM bhI phailA huA vAtarakta naSTa | paTolakaTakAbhIrutriphalAmRtasAMdhitam / hotA hai // 5 // kAthaM pItvA jayejantuH sadAhaM vAtazoNitam // 11 // muNDitikAcUrNam / paravalake patte, kuTakI, zatAvarI, triphalA tathA gurcase lIDhvA muNDitikAcUrNa mdhusrpiHsmnvitm| siddha kiyA gayA kvAtha pInese dAhake sahita vAtaraktako naSTa chinnAkAthaM pibanhanti vAtaraktaM sudustaram // 6 // karatA hai // 11 // muNDaki cUrNako zahada aura ghauke sAtha cATakara Upa-1 lepsekaaH| rase gurcakA kADhA pInese kaThina vAtarakta nisandeha naSTa godhUmacUrNAjapayo ghRtaM vA hotA hai // 6 // ___ sacchAgadugdho rububIjakalkaH / pthyaapryogH| lepe vidheyaM zatadhautasarpiH tisro'thavA paJca guDena pathyA seke payazcAvikameva zastam // 12 // jagdhvA pibecchinnarahAkaSAyam / lepaH piSTAstilAstadvad bhRSTAH payasi nirvRtaaH| tadvAtaraktaM zamayatyudIrNa gehU~kA ATA, bakarIkA dUdha aura ghI athavA bakarIke mAjAnusaMbhinnamapi hyavazyam // 7 // dUdhake sAtha eraNDabIjakA kalka athavA saubAra dhoye hue ghokA lepa karanA cAhiye / tathA bakarIke dUdhakA seka karanA 3 athabA 5 choTI harar3oMkA cUrNa guDa milA khAkara cAhiye / isI prakAra tila pIsa bhUna dUdhameM pakAkara lepa karanA Uparase gurcakA kvAtha pInase jAnuparyanta bhI phailA huA vAta-cAhiye // 12 // rakta zAnta hotA hai // 7 // kphaadhikycikitsaa| gudduuciipryogaa| kaTukAmRtayaSTayAzuNThIkalkaM samAkSikam // 13 // ghRtena vAtaM saMguDA vibandha gomutrapItaM jayati sakarpha vAtazoNitam / pittaM sitADhathA madhunA karpha vaa| dhAtrIhAradrAmustAnAM kaSAyo vA kaphAdhike // 14 // vAtAsRgumaM rubutailamizrA kokilAkSAmRtAkAthe pibetkRSNAM kaphAdhike / zuNThayAmavAtaM zamayed guDUcI // 8 // pathyabhojI trisaptAhAnmucyate vaatshonnitaat||15|| (1)guDUcI ghIke sAtha vAyuko, (2)gur3ake sAtha vibandha | kapharaktaprazamanaM kacchravIsarpanAzanam / (malAvarodha ) ko, (3) mizrIke sAtha pitta, (4) zahadake sAtha | vAtaraktaprazamanaM hRdyaM guDaghRtaM smRtam / kapha, (5) eraNDatelake sAtha vAtarakta tathA (6) soMThake sAtha kuTakI, guca, maureThI tathA soMThakA kalka zahadake sAtha cATaAmavAtako naSTa karatI hai // 8 // kara Uparase gomUtra pInese sakapha vAtarakta naSTa hotA hai / guDUcyAzcatvAro yogaaH| athavA AMvalA, haldI, va nAgaramothAkA kvAtha athavA tAlaguDUcyAH svarasaM kalkaM cUrNa vA kAthameva vaa| makhAnA va gucakA kvAtha pIpalakA cUrNa chor3akara pAnase aura prabhUtakAlamAsevya mucyate vAtazoNitAt // 9 // pathyase rahanese 21 dinameM kapha-pradhAna vAtarakta naSTa ho jAtA hai / isI prakAra gur3a milAkara ghI khAnese kaphaja vAta(1) gurcakA svarasa, (2) kalka, (3) cUrNa yA (4) kvAtha rakta kacchU tathA visarpa zAnta hote tathA hRdaya balavAna adhika samayataka sevana karanese vAtarakta naSTa ho jAtA hai // 9 // hotA hai // 13-15 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikAraH] bhaassaattiikotH| (127) FF w sNsrgsnnipaatjcikitsaa| zatAvarIghRtam / saMsargeSu yathodreka mitraM vA pratikArayet // 16 // zatAvarIkalkagarbha rase tsyaashcturgunne| sarveSu saguDAM pathyAM guDUcIkAthameva vaa| kSIratulyaM ghRtaM pakaM vAtazoNitanAzanam // 22 // pippalIvardhamAnaM vA zIlayetsusamAhitaH // 17 // zatAvarIkA kalka caturthAMza aura rasa caturguNa tathA samAna indrajameM jo doSa baDhA huA ho usakI pradhAna cikitsA bhAga dUdha milAkara siddha kiyA gayA ghRta vAtaraktako naSTa karatA athavA milita cikitsA karanI caahiye| sanipAtajameM gur3ake hai|| 22 // sAtha hara athavA gurcakA kAr3hA athavA varddhamAna pippalIkA amRtAcaM ghRtam / prayoga karanA cAhiye * // 16 // 17 // amRtA madhukaM draukSA triphalA nAgaraM balA / . navakArSika: kvaathH| vAsAragvadhavRzcIradevadArutrikaNTakam // 23 // triphlaanimbmjisstthaavcaakttukrohinnii| kaTukA zavarI kRSNA kAzmaryasya phalAni ca / raastaakssrkgndhrvvRddhdaarghnotplaiH| vatsAdanIdArunizAkaSAyo navakArSikaH // 18 // kalkairebhiH samaiH kRtvA sarpiHprasthaM vipAcayet // 34 vAtaraktaM tathA kuSThaM pAmAnaM raktamaNDalam / dhAtrIrasaM samaM dattvA vAri triguNasaMyutam / kuSThaM kApAlikAkuSThaM pAnAdevApakarSati // 19 // paJcaraktikamASeNa kAryo'yaM navakArSikaH / samyak siddhaM tu vijJAya bhojye pAne ca zasyate25 kiMtvevaM sAdhite kAthe yogyamAtrA pradIyate // 20 // bahudoSAnvitaM vAtaM raktena saha mUrchitam / uttAnaM cApi gambhIraM trikajasorujAnujam // 26 // triphalA, nImakI chAla, maJjITha, vaca, kuTakI, gurca, kroSTazIrSe mahAzUle cAmavAte sudaarunne| haldI eka eka karSa pArimita ina nau auSadhiyoMkA banAyA neva vAtarogopasRSTasya vedanAM cAtidustarAm // 27 // karSakA kvAtha pInese vAtarakta, kuSTha, pAmA, lAla cakatte, kApA mUtrakRcchramudAvarta pramehaM viSamajvaram / / lika kuSTa naSTa hote haiN| yaha pAMca rattike mASAse nava karSa lekara kvAtha banAnA cAhiye aura isa prakAra siddha kvAtha bhI ucita / etAnsAnnihantyAzu vAtapittakaphotthitAn // 28 // mAtrAmeM hI pInA caahiye||18-20|| sarvakAlopayogena varNAyubalavardhanam / azvibhyAM nirmitaM zreSThaM ghRtametadanuttamam // 29 // gudduuciighRtm| gurca, maureThI, munakkA, triphalA, soMTha, khareTI, aisAke guDUcIkAthakalkAbhyAM sapayaska zRtaM ghRtam / phUla, amalatAsakA gudA, punarnavA, devadAru, gokharU kuTakI, hanti vAtaM tathA raktaM kuSThaM jayati dustaram // 21 // haldI, choTI pIpala, khambhArake phala, rAsana, tAlamakhAnA, gurcakA kvAtha va kalka tathA dUdha milAkara siddha kiyA gayA eraNDakI chAla, vidhArA, nAgaramothA, nIlophara saba samAna bhAga le kalka kara chor3anA cAhiye, tathA AMvalekA rasa 1 prastha tathA ghRta vAtarakta tathA kuSThako naSTa karatA hai // 21 // ghI 1 prastha aura jala 3 prastha milAkara pakAnA cAhiye, ThIka siddha ho jAnepara utAra chAnakara pInA caahiye| tathA bhojanake * guDUcItailam-" guDUcIkkAthakalkAbhyAM pacettailaM tilasya | sAtha prayoga karanA cAhiye / bahudoSayukta, uttAna tathA gaharA c| payasA ca samaM paktvA bhiSaGmandena vahninA // hanti vAtaM tathA trika, jaMdhA, Uru, jAnutaka phailA huA vAtarakta isase tathA raktaM kuSThaM jayati dustaram / tvagdoSa vraNavIsapaikaNDUdavi naSTa hotA hai| tathA koSTukazIrSa,AmavAta, vAtavyAdhikI pIr3A, nAzanam // " gurcakA kvAtha tathA kalka tathA samAna bhAga dUdha mUtrakRcchra, udAvarta, prameha, viSamajvara Adi vAta, pitta, kaphake milAkara tila tela manda AMcase vaidyako pakA lenI cAhiye / samasta rogAMko zIghra hI naSTa karatA hai| hara samaya prayoga yaha taila * vAtarakta, kuSTa, tvagdoSa, vraNa, vIsarpa, kaNDU karate rahanese varNa, Ayu tathA balakI vRddhi hotI hai / bhagavAn, tathA danuko naSTa karatA hai / azvinIkumArane yaha ghRta banAyA hai // 23-29 // . 1ise pranthAntarameM "bhajiSThAdikAtha"ke nAmase likhA hai, isameM balAbalake anusAra AdhI chaMTAkase, chaTAkataka kvAthya dravya dazapAkabalAtailam / chor3akara kvAtha banAkara pilAnA cAhiye / isake panise 4 yA 5 balAkaSAyakalkAbhyAM tailaM kSIracaturguNam / . taka dasta pratidina Ate haiN| dazapAkaM bhavedetadvAtAmRgvAtapittajit // 30 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) dhanyaM puMsavanaM caiva narANAM zukravardhanam / retoyonivikArannametadvAtavikAranut // 31 // khareTIkA kvAtha tathA kalka aura ghIse caturguNa dUdha milAkara taila pakAnA cAhiye, eka bAra paka jAnepara phira utAra chAnakara isI kramase kvAtha, kalka va dUdha milAkara pakAnA cAhiye, isa prakAra daza vAra pakAnA cAhiye / isameM kvAtha prativAra ghIse caturguNa hI chor3anA cAhiye / yaha taila vAtarakta tathA vAtapittako naSTa karatA, vIrya va, puruSatvako bar3hAtA, vAta roga tathA zukra aura rajake doSoM ko naSTa karatA hai // 30 // 31 // cakradattaH / guDUcyAditailam / guDUcIkA dugdhAbhyAM tailaM lAkSArasena vA / siddhaM madhuka kAzmaryarasairvA vAtaraktanut // 32 // guceke kAr3he aura dUdhake sAtha athavA lAkhake rasake sAtha athavA maureThI va khambhArake rasake sAtha siddha taila vAtaraktako naSTa karatA hai // 32 // khuDDAkapadmakatailam / padmakozIrayaSTayAhArajanAkkAthasAdhitam / syAtpiSTaiH sarjamaJjiSThAvI kAkolicandanaiH / khuDDAkapadmakamidaM tailaM vAtAsradoSanut // 33 // padmAkha khaza, maureThI va haldIkA kvAtha tathA rAla, majITha, zIrakAkolI, kAkolI, va candanase siddha kiyA gayA taila khuDDAka- padmaka " taila kahA jAtA hai aura vAta raktako naSTa karatA hai // 33 // 66 nAgabalAtailam / zuddhAM pacennAgabalAtulAM tu visrAvya tailADhakamatra dadyAt / ajApayastulyavimizritaM. tu natasya yaSTImadhukasya kalkam // 33 // pRthakpacetpaJcapalaM vipakkaM tadvAtaraktaM zamayatyudIrNam / vastipradAnAdiha saptarAtrAt pItaM dazAhAtprakarotyarogam // 35 // tulAdravye jaladroNo droNe dravyatulA matA / [ vAtaraktA 7 dina tathA pAnase 10 dinameM Arogyakara hai| tulA arthAt 400 tolebhara dravyameM eka droNeM jala isI prakAra 1 droNa jalameM 1 tulA dravya chor3anA cAhiye // 34-35 // - piNDatailatrayam / samadhUcchiSTamaJjiSThaM sasarjarasazArivam / piMDatailaM tadadbhyaGgAdvAtaraktarujApaham // 36 // zArivAsarjamaJjiSThAyaSTI sikthaiH payo'nvitaiH / 'tailaM pakkaM vimaJjiSThaiH ruborvA vAtaraktanut // 37 // (1) moma, mITha, rAla aura zArikhAkA kalka tathA jala milAkara siddha kiyA gayA taila vAtaraktako naSTa karatA hai| isI prakAra ( 2 ) zArivA, rAla, majITha, maureThI va momakA kalka va dUdha 'milAkara pakAyA gayA taila athavA (3) majIThake binA aura saba hotA hai / yaha " piMr3atela " hai // 36 // 37 // cIjeM milAkara pakAyA gayA eraNDataila lagAnese vAtarakta naSTa y kaizora gugguluH / varamahiSalocanodarasannibhavarNasya gugguloH prastham / prakSipya toyarAzI triphalAM ca yathoktaparimANAm 38 dvAtriMzacchinnaruhApalAni deyAni yatnena / vipacedapramatto darvyA saMghaTTayanmuhuryAvat // 39 // ardhakSayitaM toyaM jAtaM jvalanasya samparkAt / avatArya vastrapUtaM punarapi saMsAdhayedayaHpAtre // 40 // sAndrIbhUte tasminnavatArya himopalaprakhye / triphalA cUrNArthapalaM trikaTozcUrNa SaDakSaparimANam 41 krimiripucUrNArdhapalaM karSakarSa trivRdantyoH / palamekaM ca guDUcyAH sarpiSazca palASTakaM kSipedamalam / upayujya cAnupAnaM yUSaM kSIraM sugandhi salilaM ca / icchAhAravihArI bheSajamupayujya sarvakAlamidam 43 tanurodhi vAtazoNitamekajamatha dvandvajaM cirotthaM ca / jayati srutaM parizuSkaM sphuTitaM cAjAnujaM cApi 44 vraNakA sakuSTha gulmazvayathUdara pAMDumehAMzca / mandAgniM ca vibandhaM pramehapiDakAMzca nAzayatyAzu 45 satataM niSevyamANaH kAlavazAddhanti sarvagadAn / AbhabhUya jarAdoSaM karoti kaizorakaM rUpam // 46 // pratyeka triphalAprastho jalaM tatra SaDADhakam / guDavad gugguloH pAkaH sugandhistu vizeSataH // 47 // sApha nAgabalAkA paJcAGga 5 sera, 25 sera 48 tolA jalameM pakAnA cAhiye / caturthAMza rahanepara utAra chAnakara 1 Ar3haka uttama bhaiMsake netra tathA udarake samAna nIlA tathA kucha arthAt 6 sera 3.2 tolA taila tathA itanA hI bakarIkA harApana va lAlimA yukta guggulu 1 prastha, AMvalA, harra, baheDA dUdha tathA tagara va maureThI pratyeka 20 tolAkA kalka milAkara pratyeka 1 prastha, gurca 2 prastha, jala 6 Ar3haka milAkara kalaMmakAnA cAhiye / yaha bar3he hue vAtaraktako zAMta karatA, bastise / chIse calAte hue pakAnA cAhiye / jaba AdhA jala jala 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| Pr F ow-oner jAya, taba utAra chAnakara phira lohake bartana meM pakAnA cAhiye / cAhiye, pAka ho jAne para dantI, trikaTu, vAyaviDaGga, gurca, gAr3hA ho jAnepara utAranA cAhiye / phira ThaNDA tathA kar3A triphalA pratyekakA kuTA huA cUrNa 2 tolA nisothakA cUrNa 1 ho jAnepara kUTa kUTakara triphalAkA cUrNa pratyeka 2 tolA, tAlA milAkara golI banA rakhanI cAhiye / isakI mAtrA trikaTukA cUrNa pratyeka 2 tolA, vAyaviDaMgakA cUrNa 2 agnibalake anusAra denI cAhiye / vAtarakka, kuSTha, arza, agnitolA, nisotha va dantI pratyekakA cUrNa 1 tolA va gurca 4 mAMdya, duSTatraNa, prameha, AmavAta, bhagandara, nADIvraNa, ADhayavAta tolA milAnA cAhiye, phira ghI 32 tolA milAkara 1(Urustambha) tathA sUjanako naSTa karatA hai / ise bhagavAna mAzekI mAtrAse golI banAnI cAhiye / isako khAkara azvinIkumArane banAyA thA // 48-54 // Uparase yuSa dUdha thA sugandhita ( dAlacInI Adise siddha) jala pInA caahiye| isa oSadhikA sevana karate hue icchAnukUla| amRtAkhyo gugguluH| AhAra vihAra karanepara bhI samasta zarIrameM phailA huA, ekaja __ amRtAyAzca dviprasthaM prasthamekaM ca gugguloH| tathA dvandvaja, bahatA huA tathA sUkhA, adhika samayakA bhii| vAtarakta naSTa hotA hai| tathA vraNa, kAsa, kuSTha, gulma, sUjana, pratyekaM triphalAprasthaM varSAbhUprasthameva ca // 55 // udararoga, mandAgni, vibandha va pramehapir3akA naSTa hotI haiM / sadA sarvametacca saMkSudya kAthayennalvaNe'mbhasi / sevana karanase kucha samayameM sabhI rogoMko naSTa karatA hai| vRddhtaa| punaH pacetpAdazeSaM yAvatsAndratvamAgatam // 26 // miTatI tathA javAnI A jAtI hai| Upara likhe anusAra triphalA dantIcitrakamUlAnAM kaNAvizvaphalatrikam / pratyeka eka prastha tathA jala 6 Ar3haka chor3anA cAhiye tathA| guDUcItvagviDaGgAnAM pratyekApalonmitam // 57 // gur3ake samAna hI guggulukA pAka karanA cAhiye, para guggulukI jaba | trivRtAkarSamekaM tu sarvamekatra cUrNayet / sugAMdha uThane lage, taba utAranA cAhiye // 38-47 // siddhe coSNe kSipettatra tvamRtA gugguloHprm||6|| amRtAdyo gugguluH| yathAvahibalaM khAdedamlapittI vizeSataH / vAtaraktaM tathA kuSThaM gudajAnyagnisAdanam // 59 // prasthamekaM guDUcyAstu ardhagrasthaM ca gugguloH / duSTatraNapramehAMzca sAmavAtaM bhagandaram / pratyekaM triphalAyAzca tatpramANaM vinirdizet // 48 // nADayADhayavAtazcayathUnhanyAtsarvAmayAnayam // 60 // sarvamekatra saMkSudya sAdhayettvamaNe'mbhasi / azvibhyAM nirmito hyeSo'mRtAkhyo gugguluH purA / pAdazeSaM parisrAvya punaramAvadhizrayet // 49 // tAvatpacetkaSAyaM tu yAvatsAndratvamAgatam / gurca 2 prastha, guggulu 1 prastha, triphalA pratyeka 1 prastha, punarnavA 1 prastha sabako durakUcAkara 1 droNa jalameM maMda agnise dantIvyoSaviDaGgAni guDUcItriphalAtvacaH // 50 // 50pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara phira pakAnA cAhiye, pAka tatazcApilaM pUtaM gRhNIyAca prati prti| | siddha ho jAnepara, dantI, cItakI jar3a, choTI pIpala, soMTha karSa tu trivRtAyAzca sarvamekatra kArayet // 51 // triphalA, gurca dAlacInI, vAyaviDaMga pratyeka 2 tolA, nisotha tasminsusiddhe vijJAya kavoSNe prakSiped budhH| 1 tolA sabako cUrNa kara garama guggulu meM hI milA denA caahiye| tatazcAgnibalaM jJAtvA tasya mAtrAM pradApayet // 52 // | yaha "amRtAguggulu" agnibalAdike anusAra sevana karanese amla pitta, vAtarakta, kuSTha, arza, agnimAMdya, duSTatraNa, prameha, AmavAta, vAtaraktaM tathA kuSThaM gudjaanygnisaadnm| bhagandara nADIvraNa, Urustambha, sUjana Adi samasta rogoMko duSTavraNapramehAMzca sAmavAtaM bhagandaram // 53 // naSTa karatA hai / sarva prathama bhagavAn azvinIkumArane ise nADyADhayavAtazvayathUnsarvAnetAnvyapohati / banAyA thA // 55-60 ||aashvibhyaaN nirmitaH pUrvamamRtAyo hi gugguluH|| ardhaprasthaM triphalAyAH pratyekamiha gRhyate // 54 // yogsaaraamRtH| gurca 64 tolA, guggulu 32 tolA, triphalA pratyeka 32 zatAvarI nAgabalA vRddhadArakamuccaTA / to sabako kUTakara 1 droNa (25 sera 48 to0 ) jalameM punarnavAmRtA kRSNA vAjigandhA triknnttkm||61|| pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara phira pakAnA pRthagdazapalAnyeSAM lakSNacUrNAni kArayet / tadardhazarkarAyuktaM cUrNa saMmardayet budhH||62|| ..1 guggulukA pAka kar3AhI karanA cAhiye, anyathA phophandI sthApayetsudRDhe bhANDe madhvardhADhakasaMyutam / (saphedI) laga jAnase zIghra hI sar3a jAtA hai| ghRtaprastha samAloDapatrisugandhipalena tu / / 63 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [ UrustammA wroorvser dhana tthaa| taM khAdediSTaceSTAnno yathAvahibalaM nrH| | parNI, AMvalA, tagara, nAgakezara, sugandhavAlA, padmAkha, nIlophara, vAtaraktaM kSayaM kuSThaM kAya pittAsrasambhavam // 64 // tathA candana pratyeka eka tolekA kalka banA chor3akara tailapAka vAtapittakaphotthAMzca rogAnanyAMzca tadvidhAn / | karanA cAhiye / yaha taila pIne, mAliza tathA anuvAsana vastihatvA karoti puruSaM valIpalitavarjitam // 65 // dvArA prayoga karanese vAtaraktaja tathA sannipAtaja antarastha rogoMko naSTa karatA hai| yaha santAna utpanna karatA, striyoMko garbhadhAraNa yogasArAmRto nAma lkssmiikaantivivrdhnH| karatA tathA vAtapittaja rogoMko naSTa karatA, tathA sveda, khujalI, divAsvapnAgnisantApaM vyAyAma mai pIr3A, pAmA, ziraHkampa, ardita tathA vaNadoSoMko naSTa karatA hai, kaTUSNagubhiSyandilavaNAmlAni varjayet // 66 // yaha uttama "guDUcItaila" hai // 67-72 // zatAvarI, nAgabalA, vidhArA, bhuIAMvalA punarnavA, gurca, iti vAtaraktAdhikAraH smaaptH| choTI pIpala, asagandha, gokhurU, pratyeka 8 cha0 kUTa chAnakara jitanA cUrNa tayAra ho, usase AdhI zakara tathA zahada 1 // sera 8 tolA, ghI 64 to0 aura dAlacInI, tejapAta, ilAyacI athorustmbhaadhikaarH| pratyekakA cUrNa 4 tolA milAkara rakhanA cAhiye / isako agnibalAdike anusAra sevana karane tathA yatheSTa AhAra vihAra karanese vAtarakta, kSaya, kuSTha, kArya, pittarakta vAta-pitta-kaphajanya saamaanytshcikitsaavicaarH| anya roga naSTa hote haiM aura zarIra valIpalila rahita hotA hai / / yaha " yogasArAmRta " zobhA va kAnti bar3hAnevAlA hai / isa | zleSmaNaH kSapaNaM yatsyAnna ca mArutakopanam / auSadhake sevana kAlameM dinameM sonA, agni tApanA, vyAyAma, tatsarvaM sarvadA kAryamUrustambhasya bheSajam // 1 // methuna tathA kaTu, uSNa, guru, abhiSyandi, namakIna aura khaTTe tasya na snehanaM kArya na bastine ca recanam / padArthoMko tyAganA cAhiye // 61-66 // sarvo rUkSaH kramaH kAryastatrAdau kaphanAzanaH // 2 // bRhad guDUcItailam / pazcAdvAtavinAzAya kRtsnaH kAryaH kriyAkramaH / tulA pacejaladroNe guDUcyAH pAdazeSitam / jo kaphako zAnta kare aura vAyuko na bar3hAve, aisI cikitsA kSIradroNaM ca tAbhyAM tu pacettailADhakaM zanaiH // 67 // sadA UrustambhakI karanI cAhiye / isameM snehana, vasti aura kalkairmadhukamaJjiSThAjIvanIyagaNaistathA / virecana na karanA cAhiye / prathama kaphako zAnta karaneke liye kuSThalAgarumRdrIkA mAMsI vyAghranakhaM nkhii||an | samasta rUkSa cikitsA karanI cAhiye / phira vAtanAzaka cikitsA karanI cAhiye ||1||2||hrennu srAviNI vyoSaM zatAhA bhnggshaarive| tvapatre vacavikrAntA sthirA cAmalakI tathA // 69/ kecana yogaaH| nataM keshrhiiberpnkotplcndnH| siddhaM karSasamai gaiH pAnAbhyaGgAnuvAsanaH // 7 // zilAjatuM gugguluM vA pippalImatha nAgaram // 3 // paraM vAtAsrajAnhanti sarvajAnantarAsthitAn / Urustambhe pibenmUtrairdazamUlIrasena vaa| / dhanyaM puMsavanaM strINAM garbhadaM vAtapittanut // 71 // bhallAtakAmRtAzuNThIdArupathyApunarnavAH // 4 // svedakaNDUrujApAmAziraHkampArditAmayAn / / paJjamUlIdvayonmizrA uurustmbhnibrhnnaaH| pippalIpippalImUlabhallAtakAtha eva vA // 5 // hanyAd vraNakRtAndoSAnguDUcItailamuttamam // 72 // kalko vA samadhurdeya uurustmbhvinaashnH| gurca 5 sera jala 25 se0 48 to milAkara pakAnA triphalAcavyakaTukaM granthikaM madhunA lihet // 6 // cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utArakara chAna lenA cAhiye / UrustambhavinAzAya puraM mUtreNa vA pibet / phira usI kvAthameM dUdha 25 sera 48 to0, tilataila 6 sera lihyAdvA triphalAcUrNa kSaudreNa kaTukAyutam // 7 // 32 to0 tathA moreThI, majITha, jIvanIyagaNa (jIvaka, RSabhaka, kAkolI, kSIra kAkolI, medA, mahAmedA, mudgaparNI, mASaparNI, sukhAmbunA piyedvApi cUrNa SaDdharaNaM nrH| jIvaMtI, maureThI) kUTha, ilAyacI, agara, munakkA, jaTAmAMsI, pippalIvardhamAnaM vA mAkSikeNa guDena vA // 8 // vyAghranakha, nakhI, sambhAluke bIja, Rddhi, trikaTu, sauMpha, Urustambhe prazaMsanti gaNDIrAriSTameva vA / bhAMgarA, sArivA, dAlacInI, tejapAta, vaca, varAhakAntA, zAla-I cavyAbhayAgnidArUNAM samadhuH syAdUrugrahe // 9 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| zilAjatu, guggula, choTI pIpala athavA soMTha, gomUtrake sakSaudraM mAtrayA tasmAdUrustambhArditaH pibet / sAtha athavA dazamUlake kAr3heke sAtha pInA cAhiye / isI prakAra saindhavAdyaM hitaM tailaM vrssaabhvmRtgugguluH|| 15 // bhilAvAM, gurca, soMTha, devadAru, harra, tathA punarnavAkA cUrNa kUTha, gandhAvirojA, sugandhavAlA, sarala dhUpa, devadAru, dazamUlake kvAthake sAtha pInese Urustambha naSTa hotA hai / athavA nAgakezara. ajavAina sarasoMke tailase caturthAMza tathA tailase catuchoTI pIpala, piparAmUla va bhilAvekA kvAtha athavA kalka guNa jala milAkara pakAnA cAhiye / siddha ho jAnepara utAra zahadake sAtha cATanA cAhiye / athavA triphalA, cavya, kuTakI, chAnakara mAtrAke anusAra zahada milAkara ise pInA cAhiye / rAmUlakA cUrNa zahadase cATanA cAhiya / athavA (inhAka | saindhavAdi taila athavA punarnavAyukta amRtA guggulukA sevana sAtha siddha ) guggulu gomUtrake sAtha pInA cAhiye / athavA | karanA hitakara hai // 14-15 // triphalA va kuTakIkA cUrNa zahadake sAtha cATanA cAhiye / athavA ityurustambhAdhikAraH smaaptH| kucha garama jalake sAtha SaDdharaNa ( vAtavyAdhimeM kahA) yogakA sevana athavA vardhamAna pippalIkA zahada athavA gur3ake sAtha, athavA gaNDIrAriSTa athavA cavya, bar3I harrakA chilkA, cItakI athaamvaataadhikaarH| jar3a aura devadArukA kalka zahadake sAtha sevana karanA cAhiye // 3-9 // lepadayam / saamaanytshcikitsaa| . kalka dihecca mUtrADhathaiH krnyjphlsrsspaiH| / laGghanaM svedanaM tiktaM dIpanAni kaTUni ca / kSaudrasarSapavalmIkamRttikAsaMyutaM bhiSak // 10 // virecanaM snehapAnaM bastayazcAmamArute // 1 // gADhamutsAdanaM kuryAdurUstambhe salepanam / saindhavAdyenAnuvAsyaH kSArabastiH prazasyate / AmavAte pazcakolasiddhaM pAnAnnAmiSyate // 2 // (1) kajA aura sarasoMkA gomUtrake sAtha kalka kara lepa | karanA cAhiye athavA (2) zahada, sarasoM, balmIkakI miTTIkA! rUkSaH svaMdA vidhAtavyo bAlukApuTakaistathA / ubaTana lagAnA tathA isIkA lepa karanA cAhiye // 10 // - laMghana, svedana, tikta, kaTu, agnidIpaka, virecana, snehapAna aura basti AmavAtameM hitakara hotI hai / saindhavAdi tailase vihaarvyvsthaa| anuvAsana, kSAravasti tathA paJcakolase siddha annapAna tathA bAlUkI kaphakSayArtha vyAyAmeSvenaM zakyeSu yojayet // 11 // poTalIse rUkSa ( garama karake vedanAyukta aGgoMmeM ) svedana karanA sthalAnyAkAmayetkalyaM pratisroto nadIstaret / cAhiye // 1 // 2 // kaphake kSINa karaneke liye jitanA ho sake, vyAyAma karAnA zavyAdipAcanam / cAhiye / prAtaHkAlaH kudAnA tathA bahAva jisa taraphakA ho usase zaTI zuNThayabhayA coprA devAhvAtiviSAmRtA // 6 // ulTA nadiyoMmeM tairAnA cAhiye // 11 // kaSAyamAmavAtasya pAcanaM ruukssbhojnm| aSTakaTvaratailam / kacUra, soMTha, bar3I harrakA chilkA, dUdhiyA vaca, devadAru, atIsa tathA gurca inakA kvAtha AmavAtakA pAcana karatA hai palAbhyAM pippalImUlanAgarAdaSTakaTvaraH // 12 // tailaprasthaH samo danA gRdhrasyUrumahApahaH / " tathA isa rogameM rUkhA hI bhojana karanA caahiye||3||assttkttvrtaile'tr tailaM sArSapamiSyate // 13 // shttyaadiklkH| choTI pIpala, soMTha pratyeka eka pala, sarasoM kA taila 1 prastha, zaTIvizvauSadhIkalkaM varSAbhUkkAthasaMyutam // 4 // dahI 1 prastha tathA maTThA (makkhanasahita mathA ) 8 prastha saptarAtraM pibjntraamvaatvipaacnm| milAkara pakAyA gayA taila mAliza karanese gRdhrasI aura Uru- kacUra tathA soMThakA kalka, punarnavAke kvAthake sAtha dinastambhako naSTa karatA hai // 12 // 13 // . taka AmavAtake pAcanake liye pInA cAhiye // 4 // kusstthaaditailm| raasnaadshmuulNkvaathH| kuSThazrIveSTakodAcyaM saralaM dAru kezaram / dshmuulaamRtairnnddraasnaanaagrdaarubhiH||5|| ajagandhAzvagandhA ca tailaM taiH sArSapaM pacet // 14 // kAtho rubUkatailena sAmaM hantyanilaM gurum| gA / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132) ckrdttH| [AmavAtA dazamUla, gurca, eraNDakI chAla, rAsana, soMTha tathA devadArukA | kvAtha athavA bar3I harrakA chilkA va sauMTha, athavA gurca, va kvAtha eraNDatailake sAtha pInese kaThina AmavAta naSTa hotA| soMTha athavA eraNDa tailake sAtha harake chilkeke cUrNako Ama vAta, gRdhrasI vRddhi tathA aditase pIr3ita puruSa nitya khAve / soMThakA cUrNa 1 tolA kA ke sAtha sadA pAnase AmavAta ernnddtailpryogH| tathA kaphavAta naSTa hotA hai / isI prakAra paJcakolakA cUrNa garama dazamUlIkaSAyeNa pibedvA nAgarAmbhasA / jalake sAtha pAnase mandAgnizUla, gulma, Ama, kapha, tathA aruci kukSibastikaTIzUle tailameraNDasambhavam // 6 // naSTa hotI hai|9-13|| ' dazamUlake kvAtha athavA soMThake kvAthake sAtha eraNDa-1 taila pInese peTa mUtrAzaya tathA kamarakA darda zAnta hotaa| amRtAdicUrNam / amRtAnAgaragokSuramuNDatikAvaruNakaH kRtaM cUrNam / mastvAranAlapItamAmAnilanAzanaM khyAtam // 14 // rAsnApaJcakam / gurca, soMTha, gokharU, muNDI, tathA varuNakI chAlakA * rAsnAM guDUcImeraNDaM devadAru mahoSadham / cUrNa dahIke tor3a athavA kAjIke sAtha pInese AmavAta naSTa pibetsarvAGgage vAte sAme sandhyasthimajjage // 7 // hotI hai // 14 // rAsana, gurca, eraNDakI chAla, devadAru, tathA sA~ThakA kvAtha sarvAGgavAta, sandhyasthi tathA majjAgata bAta tathA AmavAta vaizvAnaracUrNam / pInA cAhiye // 7 // mANimanthasya bhAgo dvau yamAnyAstadvadeva tu / rAsnAsaptakam / bhAgAstrayo'jamodAyA nAgarAdbhAgapaJcakam // 15 // daza dvau ca harItakyAH zlakSNacUrNIkRtAH shubhaaH| rAsnAmRtAragvadhadevadAru mastvAranAlatakreNa sarpiSoSNodakena vA // 16 // trikaNTakaraNDapunarnavAnAm / pItaM jayatyAmavAtaM gulmaM hRdvastijAn gadAn / kvAthaM pibennAgaracUrNamidaM plIhAnaM hanti zUlAdInAnAhaM gudajAni ca // 17 // jaGghorupRSThatrikapArzvazUlI // 8 // vibandhaM jATharAm rogAMstathA vai hastapAdajAn / rAsana, gurca, amalatAsakA gUdA, devadAru, gokharU, vAtAnulomanamidaM cUrNa vaizvAnaraM smRtam // 18 // eraNDakI chAla tathA punarnavAkA kAr3hA, soMThakA cUrNa milAkara jaMghA, Uru, pRSTha, kamara va pasaliyoMke zUlameM pInA seMdhAnamaka 2 bhAga, ajavAina 2 bhAga, ajamoda cAhiye // 8 // 3 bhAga, soMTha 5 bhAga, bar3I harrakA chilkA 12 bhAga sabakA mahIna cUrNa kara dahIke tor3a, kAjI, maTTA, vividhA yogaa| ghI, athavA garama jalake sAtha pInese AmavAta, gulma, zuNThIgokSurakakvAthaH prAtaH praatrnissevitH|| | hRdaya tathA bAstike roga, plIhA, zUla, aphArA, bavAsAmavAte kaTIzUle pAcano rukpraNAzanaH // 9 // sIra, malakI baddhatA, udara tathA hAtha, pairoMke roga naSTa hote haiN| isakA nAma "vaizvAnara " cUrNa, hai / yaha vAyukA anulomana AmavAte kaNAyuktaM dazamUlarasaM pibet / karatA hai // 15-18 // khAdedvApyabhayAvizvaM guDUcI nAgareNa vA // 10 // eraNDatailayuktAM harItakI bhakSayennaro vidhivat / ___ alambuSAdicUrNam / AmAnilArtiyukto gRdhrasIvRddhardito nitym||11|| alambuSAM gokSurakaM guDUcI vRddhadArakam / karSa nAgaracUrNasya kAjikena pibetsdaa|| pippalI trivRtAM mustaM varuNaM sapunarnavam // 19 // AmavAtaprazamanaM kaphavAtaharaM param // 12 // triphalAM nAgara veSa sUkSmacUrNAni kArayet / paJcakolakacUrNa ca pibedussnnen.vaarinnaa|| mastvAranAlataRNa payomAMsarasena vA // mandAgnizUlagulmAmakaphArocakanAzanam // 13 // . AmavAtaM nihantyAzu zvayadhuM sandhisaMsthitam // 20 // soMTha va gokharUkA kAr3hA prAtaHkAla sevana karanese AmakA | gorakhamuNDI, gokharU, gurca, vidhArA, choTI pIpala, nisotha, pAcana va pIDAkA nAza karatA hai / kaTizUlameM ise vizeSatayA nAgaramothA, varuNAkI chAla, punarnavA, triphalA, soMTha inakA pInA cAhiye / athavA choTI pIpalake cUrNake sAtha dazamUlakA mahIna cUrNakara dahIke tor3a, kAjI, maTThA, dUdha athavA mAMsa. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| rasake sAtha sevana karanese yaha "alambuSAdicUrNa" AmavAta tathA tejapAta sabakA mahIna cUrNa karanA cAhiye / jitanA yaha ho sandhigata sUjanako naSTa karatA hai // 19 // 20 // utanA hI guggula chor3a milAkara ghIse golI banA lenI caahiye| isakI mAtrA sevana karate hue yatheSTa AhAra vihAra karanA zatapuSpAdicUrNam / cAhiye / yaha "yogarAjanAmaka" yoga amRtake tulya guNa karatA zatapuSpA viDaGgazca saindhavaM maricaM smm| hai / yaha AmavAta, Urustambha, krimiroga, duSTa vraNa, plIhA, cUrNamuSNAmbunA pItamagnisandIpanaM param // 21 // gulma, udara, AnAha, arzako naSTa karatA, Amiko dIpta, teja, sauMpha, vAyaviDaGga, seMdhAnamaka, kAlI mirca samAna bhAga tathA balakI vRddhi tathA sandhi va majjAgata vAtarogoMko bhI naSTa le cUrNa kara garama jalake sAtha pInese jaTharAgni dIpta karatA ha // 23-28 // hotI hai // 21 // siNhnaadgugguluH| bhAgottaracUrNam / palatrayaM kaSAyasya triphalAyAH sucUrNitam / hiMgu cavyaM viDaM zuNThI kRSNAjAjI sapauSkaram / / saugandhikapalaM caikaM kauzikasya palaM tathA // 29 // bhAgottaramidaM cUrNa pItaM vAtAmajidbhavet // 22 // kuDavaM citratailasya sarvamAdAya ytntH| bhunI hIMga, cavya, bir3anamaka, soMTha, kAlAjIrA, tathA pAcayetpAkavidvaidyaH pAtre lauhamaye dRDhe // 30 // pohakaramUla uttarottara bhAgavRddha (arthAt hIMga 1 bhAga, cavya 2 hanti vAtaM tathA pittaM zleSmANaM khajapaMgutAm / bhAga, bir3anamaka 3 bhAga Adi ) lekara cUrNa karanA caahiye| zvAsaM sudurjayaM hanti kAsaM,paJcavidhaM tathA // 31 // yaha AmavAtako naSTa karatA hai // 22 // kuSThAni vAtaraktaM ca gulmazulodarANi ca / yograajmugguluH| AmavAtaM jayedetadapi vaidyavivarjitam // 32 // etadabhyAsayogena jarApalitanAzanam / citrakaM pippalImUlaM yamAnI kAravIM tathA / sarpisvailarasopetamaznIyAcchAliSaSTikam // 33 // viDaGgAnyajamodAca jIrakaM suradAru ca // 23 // siMhanAda iti khyAto rogavAraNadarpahA / cavyailAsaindhavaM kuSThaM rAsnAgokSuradhAnyakam / vatidhuddhikaraH paMsAM bhASito daNDapANinA // 34 // triphalAmustakaM vyoSaM tvaguzIraM yavAgrajam // 24 // tAlIsapatraM patraM ca sUkSmacUrNAni kArayet / / triphalAkA kvAtha 12 tolA, zuddha gandhaka 4 tolA, guggulu yAvantyetAni cUrNAni tAvanmAtraM tu guggulum // 25/4 tolA, eraNDatala 16 tolA * sabako lohekI kaDhAImeM pakAnA saMmartha sarpipA gADhaM snigdhe bhANDe nidhApayeta / cAhiye / yaha guggulu vAtapittakaphake roga, tathA khaja, paMgutA, kAThana zvAsa, pAMcoM prakArake kAsa, kuSTha, vAtarakta, gulma, zUla, tato mAtrAM prayujIta yatheSTAhAravAnapi // 26 // udararoga, tathA AmavAtako naSTa karatA hai / tathA sadaiva sevana yogarAja iti khyAto yoge'ymmRtopmH| | karanese rasAyana hotA, vRddhAvasthA va bAloMkI saphedIko dUra AmavAvADhayavAtAdInkrimiduSTavaNAnapi // 28 // | karatA hai| isameM ghI, taila, mAMsarasa yukta zAli yA sAThIke * plIhagulmodarAnAhadurnAmAni vinAzayet / cAvaloMkA pathya denA cAhiye / yaha " siMhanAdanAmaka " guggulu aniM ca karate dIptaM tejovRddhiM balaM tathA / rogarUpI hAtha ke darpako carNa karatA tathA agnivAdi karatA hai| vAtarogAJjayatyeSa sandhimajagatAnapi // 28 // | ise daNDapANine prakAzita kiyA hai * // 29-34. // cItakI, jar3a, piparAmUla, ajavAina, kAlA jIrA, vAyaviDaMga, ajamoda, sapheda jIrA, devadAru, cavya, choTI ilA- * bahatsiMhanAdaguggula yahAMpara eka bRhatsiMhanAdagugguyacI, seMdhAnamaka, kUTha, rAsana, gokhurU dhaniyAM triphalA, nAga-1 lA, nAga-|lukA bhI pATha milatA hai / vaha isa prakAra hai-"piNDitAM gugguramothA, trikaTu, dAlacInI, khaza, yavakSAra, tAlIzapatra, tathA lormANI kaTatailapalASTake / pratyeka triphalAprasthau sArddhadroNe jale. pacet // pAdazeSe ca pUtaM ca punaramAvadhizrayet / trikaTu triphalA 1 kucha pustakoM meM isake guNoMmeM itanA aura bar3hAyA | mustaM viDaMgAmaradAru ca // guDUcyAmitrivadantIcavIzUraNamAnakam / gayA hai "plIhagulmodarAnAhadurnAmAni vinAzayet / agniM ca | pAradaM gandhakaM caiva pratyeka zaktisammitam // sahasraM kAnakaphalaM kurute dIptaM tejovRddhiM balaM tathA // vAtarogAjayatyaSa sandhi-siddhaM saMcUrNya nikSipet / tato mASadvayaM jagdhvA pibettptjlaamjaagtaanpi||" dikam ||"guggul 32 tolA, kaDuA tala 32 tolAma Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) ckrdttH| [AmavAtAwww--- - bhAgottaramalambuSAdicUrNam / ajmodaadyvttkH| almbussaagokssurktriphlaanaagraamRtaaH| yathottaraM bhAgavRddhayA zyAmAcUrNa ca ttsmm||35|| | ajmodaamricpippliividdnggsurdaarucitrkshtaahvaaH| | saindhavapippalimulaM bhAgA navakasya palikAH syuH // 39 / / pibenmastusurAtakrakAJjikoSNodakena vaa| pItaM jayatyAmavAtaM sazothaM vAtazoNitam // zuNThI dazapalikA syAtpalAni tAvanti vRddhadArasya / trikajAnUrusandhisthaM jvarArocakanAzanam // 36 // | pathyApaJcapalAni sarvANyekatra kArayeccUrNam // 40 // gorakhamuNDI 1 bhAga, gokharU 2 bhAga, triphalA samaguDavaTakaM bhajatazcUrNa vApyuSNavAriNA pibtH| milita 3 bhAga, soMTha 4 bhAga, gurca 5 bhAga, nisotha nazyantyAmAnilajAH sarve rogAH sukaSTAstu // 41 // 15 bhAga sabakA mahIna cUrNa kara dahIke tor3a, zarAba, maTThA, vizvAcIpratitUnItUnIhRdrogAzca gRdhrasI coprA / kAzI yA garamajalake sAtha pInA cAhiye / yaha AmavAta, kaTibastigudasphuTanaM sphuTanaM caivAsthijaGghayostIvram 42 sUjana, vAtarakta, kamara, ghuTane tathA jaMghAoMke zUla, zotha va zvayathustathAGgasandhiSu ye cAnye'pyAmavAtasambhUtAH / jvara tathA aruciko naSTa karatA hai // 35 // 36 // sarve prayAnti nAzaM tama iva sUryAzuvidhvastam / / 43 // triphalApathyAdicUrNam / ajamoda, kAlI mirca, choTI pIpala, vAyaviDA, devadAru, pathyAkSadhAtrItriphalA bhAgavRddhAvayaM kramaH / / cItakI jar3a, sauMpha, seMdhAnamaka, piparAmUla, pratyeka eka eka pathyAvizvayamAnIbhistulyAbhizcUrNitaM pibet||37|| pala, soMTha 10 pala, vidhArA 10 pala, tathA harar3a 5 pala takreNoSNodakenAtha athavA kAJjikena ca / sabakA ekameM cUrNa karanA cAhiye / phira samAna gur3a milA golI AmavAtaM nihantyAzu zothaM mandAgnitAmapi // 38 // banA athavA cUrNa hI garama jalake sAtha khAnese AmavAtake harra 1 bhAga, baher3ekA chilkA 2 bhAga, AMvalA 3 bhAga, samasta roga, tUnI, pratitUnI, vizvAcI, hRdoga, gRdhrasI kamara. sabakA mahIna cUrNa kara athavA harra, ajavAina va soMTha samAna | basti va gudAkI pIr3A tathA haDDiyoM va piMDaliyoMkI pIDA, bhAga le cUrNa kara maTThA, garama jala athavA kAjIke sAtha sevana karanese AmavAta, zotha tathA mandAgniko naSTa karatA vAtaharaM zreSThaM sarvavAtaghnamagnidam / kaTIjAnUrusandhisthe pAhadvaMkSaNA zraye // zastaM vAtAntrabuddhau ca saindhavAdyamidaM mahat // " seMdhA namaka, triphalA, rAsana, choTI pIpala, gajapIpala, sajjIkhAra, milAkara AMvalA 128 tolA, harra 128 tAlA, baher3A, kAlI mirca, kUTha, soMTha, kAlAnamaka, viDanamaka, ajavAina, 128 tolA saba ekameM milAkara jala.38 .sera 32 to0 ajamoda, pohakaramUla, jIrA, moreThI, sauMpha pratyeka 2 to kA milAkara pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAna- kalka tathA mUrchita eraNDataila 1 sera 9 cha0 3 to0, soMphakA kara phira AgnimeM pakAnA cAhiye / jaba gAr3hA ho jAve, taba kvAtha 1 sera 9 cha0 3 to0, dahIkA tor3a 3 sera 16 to0, trikaTu, triphalA, nAgaramothA, vAyaviDaMga, devadAru, gurca, kAjI 3 sera 16 to0 milAkara taila pAka kara lenA caahiye| cItakI jar3a, nisotha, dantIkI chAla, cavya, zUraNa mAnakanda yaha taila pIne athavA vasti yA mAlizadvArA prayoga karanese pratyeka 2 tolAkA cUrNa aura pArA 2 to0, gandhaka 2 to0 AmavAtako naSTa karanemeM zreSTha hai / tathA samasta vAtarogoMko naSTa kI kajjalI banAkara chor3anA cAhiye / tathA taiyAra ho jAnepara karatA, agni dIpta karatA tathA kamara, jAnu, Uru, sandhiyoM tathA 1000 zuddha jamAlagoTekeM bIja milA dene cAhiye / isakI pArca, hRdaya aura vaMkSaNAzrita vAyuko naSTa karatA tathA vAtavRddhi mAtrA 2 mASA khAkara Uparase garama jala pInA cAhiye / isase va antravRddhiko zAnta karatA hai| virecana hogaa| isakI mAtrA vartamAna samayameM 4 rattIse 1 | eraNDakatailamUrchAvidhi" vikasA mustakaM dhAnyaM triphalA mASAkI hogii|| vaijayantikA / nAkulI vanakhajUraM vaTazuGgA nizAyugam // nalikA * bRhatsaindhavatailam / yahAM "saindhavAdyatela"kucha pustakoMmeM bheSajaM deyaM ketakI ca samaM samam // prasthe deyaM zANAmataM mUrchane aura milatA hai / usakA pATha yaha hai-"saindhavaM triphalA dadhikAcikam // "1 prastha dravadvaiguNyAt 2 prastha eraNDatailameM rAnA pippalI gajapippalI / sarjikA maricaM kuSThaM zuNThI sauvarcala majITha, mothA, dhaniyAM, triphalA, araNI, rAsana, khajUra, varaviDam // yamAnyo puSkarAjAjI madhukaM zatapuSpikA / palArddhikaH gadake aMkura, haldI, dAruhaldI, nAr3I, soMTha, kevar3Ake phUla pacedetaiH prasthameraNDatailataH // prasthAmbu zatapuSpAyAH pratyekaM pratyeka 3 mAze chor3akara dahI va kAjI pratyeka 1 prastha tathA jala mastukAjike / dadyAd dviguNite paanbstybhynggpryojitm||aam-4 prastha milAkara pakAnA caahiye| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] zarIrakI sandhiyoMkA zotha tathA anya samasta Ama yA vAtase utpanna honevAle roga sUryakI kiraNoMse naSTa hue andhakArake samAna adRzya ho jAte haiM // 39-43 // bhASATIkopetaH / nAgaraghRtam / nAgarakkAthakalkAbhyAM ghRtaprasthaM vipAcayet / caturguNena tenAtha kevalenodakena vA // 44 // vAtazleSmaprazamanamagnisaMdIpanaM param / nAgaraM ghRtamityukta kaTayAmazUlanAzanam // 45 // caturguNa soMThakA kvAtha tathA caturthAMza usIkA kalka athavA kevala kalka aura caturguNa jala milAkara ghI 1 prastha pakAnA cAhiye / yaha ghI vAta, kaphako zAnta, agniko dIpta tathA kamara AdimeM honevAle zUlako naSTa karatA hai // 44 // 45 // amRtAghRtam / amRtAyAH kaSAyeNa kalkena ca mahauSadhAt / mRdvaninA ghRtaprasthaM vAtaraktaharaM param // 46 // AmavAtADhayavAtAdIn krimiduSTavraNAnapi / azasi gulmazUlaM ca nAzayatyAzu yojitam // 47 ke kAr3he aura soMTha kalkako chor3akara manda AMca se pakAyA gayA 1 prastha ghI vAtarakta, AmavAta, Urustambha, krimiroga, duSTavraNa, arza tathA gulma, va zUlako naSTa karatA hai // 46 // 47 // hiMgvAdighRtam / higu trikaTukaM cavyaM mANimanthaM tathaiva ca / kalkAnkRtvA ca palikAnghRtaprasthaM vipAcayet // 48 AranAlADhakaM dattvA tatsarpirjaTharApaham / zUlaM vibandhamAnAhamAmavAtaM kaTIgraham / nAzayedgrahaNIdoSaM mandAgnerdIpanaM param // 49 // hIMga, sauMTha, mirca, pIpala, cavya, seMdhAnamaka, pratyeka 4 tolAkA kalka, ghI 1 prastha ( 1 sera 9cha0 3 tolA ) tathA kAau 6 sera 32 tolA milAkara pakAyA gayA ghRta sevana karanese udararoga, zUla, vibandha, aphArA, AmavAta, kamarakA darda tathA grahaNIroga naSTa hote haiM aura abhi dIpta hotA hai // 48 // 49 // zuNThIghRtAni / puSTaparthI payasA sAdhyaM dadhnA viNmUtrasaMgrahe / dIpanArtha matimatA mastunA ca prakIrtitam // 50 // sarpirnAgarakalkena sauvIrakacaturguNam / siddhamanikaraM zreSThamAmavAtaharaM param // 51 // ( 135 ) ( 1 ) puSTike liye dUdhake sAtha ( 2 ) mala mUtrakI rukAvaTake liye dahIke sAtha tathA ( 3 ) agnidIpanake liye dahIke tor3ake sAtha soMThakA kalka chor3akara ghI siddha karanA cAhiye / isI prakAra (4) soMThakA kalka aura caturguNa sauvIraka (kAjI bheda) milAkara pakAyA gayA ghRta abhiko dIpta karatA tathA AmavAtako naSTa karatA hai // 50 // 51 // rasonapiNDaH / rasonasya palazataM tilasya kuDavaM tathA / hiMgu trikaTukaM kSAroM paJcaiva lavaNAni ca // 52 // zatapuSpA tathA kuSThaM pippalImUlacitrako / ajamodA yamAnI va dhAnyakaM cApi buddhimAn // 53 pratyekaM tu palaM caiSAM sUkSma cUrNAni kArayet / ghRtabhANDe dRDhe caitatsthApayeddi naSoDaza // 54 // prakSipya tailamAnIM ca prasthArdha kAJjikasya ca // khAdetkarSapramANaM tu toyaM madyaM pibedanu / / 55 / / AmavAte tathA vA sarvAGgekAGgasaMzrite / apasmAre'nale mande kAse zvAse gareSu ca / sonmAdavAtabhagne ca zUle jantuSu zasyate // 56 // zuddha lahasuna 5 sera, tila 16 tolA, bhunI hIMga, soMTha, mirca, choTI pIpala, yavAkhAra, sajjIkhAra, pAMca namaka, sauMpha, kUTha, piparAmUla, cItakI jar3a, ajamodA ajavAina tathA dhaniyAM pratyeka 4 tolA sabakA mahIna cUrNa kara majabUta ghIke bartana meM 16 dinataka tilataila 64 tolA, kAjI 4 tolA milAkara rakhanA cAhiye / phira 1 tolAkI mAtrA se khAnA cAhiye, Uparase jala yA maya pInA cAhiye / yaha A sarvAGga tathA ekAMga-gata vAta, apasmAra, mandAgni, kAsa, zvAsa kRtrimaviSa, unmAda, vAtabhama, zUla, tathA krimiyoMko naSTa karatA hai // 52-56 // prasAraNa rasonapiNDaH / prasAraNyADhakakkAthe prastho guDarasonataH / pakkaH paJcoSaNarajaH pAdaH syAdAmavAtahA // 57 // gandhaprasAraNIkA kvAtha 1 Ar3haka, gur3a va lahasuna milAkara 64 tolA tathA paJcakolakA cUrNa 16 tolA milAkara pakAyA gayA leha AmavAtako naSTa karatA hai // 57 // sonasurAH / valkalAyAH surAyAstu supakkAyAH zataM ghaTe / tato'rdhena rakhonaM tu saMzuddhaM kuTTitaM kSipet // 58 // 1 bahulAyAH" iti vA pAThaH / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [zUlAna wer pippalI pippalImUlamajAjI kuSThacitrakam / jIrakadvayavRzcIrasurasArjakazigrukaiH / / 67 / / nAgaraM marica cavyaM cUrNitaM cAkSasammitam // 59 // / dazamUlAtmaguptAbhyAM mArkavailavaNaitribhiH / * saptAhAtparataH peyA vAtarogAmanAzinI / cUrNitaiH palikaiH sArdhamAranAlapariplutaiH // 68 // krimikuSThakSayAnAhagulmAzaHplIhamehanut // vinyasetsnehapAtre ca dhAnyarAzI punarvyaset / agnisandIpanI caiva pANDurogavinAzinI / / 60 // saptarAtrAtsamuddhRtya paanbhkssnnbhojnaiH||69|| eka ghar3e 5 sera valkalI nAmaka zarAba 2 // sera | sidhmaleyaM prayoktavyA sAme vAte vizeSataH / lahasuna kuTA huA tathA choTI pIpala, piparAmUla, bhagnarugNAbhyupahatAH kampinaH pIThasarpiNaH // 7 // sapheda jIrA, kUTha, cItakI jar3a, soMTha, mirca va cavya pratyeka | gRdhrasImagnisAdaM ca zUlagulmodarANi ca / eka eka tolA chor3akara 7 dina rakhaneke anantara pInA | valIpalitakhAlityaM hatvA syuramalendriyAH // 71 // cAhiye / yaha vAtaroga, AmavAta, krimi, kuSTha, kSaya, aphArA, gulma, arza, plIhA tathA pramehako naSTa karatI, agniko dIpta | zIta kAlameM tvagAdi rahita navIna sUkhI machalI 1200 karatI tathA pAMDurogako vinaSTa karatI hai // 58-60 // tolA cUrNa kI huI, kaDuA taila 400 tolA, soMTha, mirca, pIpala, dhaniyAM, bhunI hIMga, bAyaviDaMga, ajavAina, haldI, shinnddaakii| cavya, piparAmUla, adarakha, sapheda jIrA, syAha jIrA, punarnavA, tulasI, devanA, sahijana, dazamUla, kauMcake bIja, bhAMgarA tathA siddhArthakakhalIprasthaM sudhautaM nistuSaM jle| tInoM namaka pratyeka 4 tolA milA kAjIse bhara denA phira maNDaprasthaM vinikSipya sthApayehivasatrayama // 61 // sneha pAtrameM bharakara annake Dherake andara sAta dinataka rakhanA dhAnyarAzI tato da palikAni c| cAhiye / phira nikAla bhojana tathA bhakSaNa Adise athavA alambuSA gokSurakaM zatapuSpIpunarnave // 62 // kavala isakA prayoga karanA caahiye| yaha "sidhmalA"-AmavAtameM prasAraNI varaNatvak zuNThI madanameva ca / vizeSa lAbha karatI hai / tathA TUTe hue, dardayukta, coTavAloMko samyakpAkaM tu vijJAya siddhA taNDulamizritA 63 // kampanavA kampanevAloM, paulapara calanevAloMko tathA gRdhrasI, agnimAndya, bhRSTA sarSapatailena hiMgusaindhavasaMyutA / zUla, gulma aura udararogavAloMko lAbha karatI hai| isake sevanase puruSa jhurriyAM, bAloMkI saphedI aura indralupta Adise rahita bhakSitA lavaNopetA jayedAmaM mahArujam / / 64 // hokara zuddhendriya hote haiM // 66-71 // ekajaM dvandvajaM sAdhyaM sAnnipAtikameva ca / kaDyUruvAtamAnAhajAnujaM trikmaagtm| AmavAte vayA'ni / udAvartaharI peyA balavarNAgnikAriNI // 65 // | dadhimatsyaguDakSIrapotakImASapiSTakam / sapheda sarasoMkI khalI 64 tolA pAnImeM dho bhusI alaga varjayedAmavAtAkhoM gurvabhiSyandakAri ca // 72 // . kara pAnIsahita khalImeM maNDa 128 tolA chor3akara 3 dinataka dahI, machalI, gur3a, dUdha, poya, ur3adakI piTI tathA dhAnyarAzimeM rakhanA cAhiye / phira nikAlakara muNDI, gokharU, bhArI aura abhiSyandI padArtha AmavAtavAleko tyAga denA sauMpha, punarnavA, prasAraNI, varuNAkI chAla, soMTha, tathA mainaphala, cAhiye // 72 // pratyekakA 4 tolA cUrNa milAnA cAhiye / phira pake bhAtake sAtha ityAmavAtAdhikAraH smaaptH| sarasoMkA taila, hIMga, seMdhAnamaka milAkara khAnese AmavAta, ekaja, dvandvaja tathA sannipAtaja roga, kamarakA darda, jaMghAoMkA darda, aphArA, ghuTanoMkA darda, trikazUla tathA udArvata roga naSTa atha shulaadhikaarH| hotA aura bala va varNa uttama hotA hai // 61-65 // sidhmlaa| .. zUle vmnlNghnaadyupaayaaH| tvagAdihInAH saMzuSkAH pratyayAH sakulAdayaH / / vamanaM laMghanaM svedaH pAcanaM phalavartayaH / lakSNacUrNIkRtaM teSAM zIte palazatatrayam // 66 // kSAracUrNAni guDikAH zasyante zUlazAntaye // 1 // zatena kaTutelasya vyossraamtthdhaanykaiH| puMsaH zUlAbhipannasya sveda eva sukhAvahaH / kriminadIpyakanizAcavikAgranthikAIkaiH / | pAyasaiH zaraiH piSTaiH snigdhairvApi sitotkaraiH // 2 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| cannnnnnnnnnnnnnn vamana, laMghana, svedana, pAcana, phalavati, kSAra, cUrNa tathA kalkaM samaM madyayutaM ca pItvA kSArAdi yukta goliyAM zUlako zAnta karatI haiN| vizeSataH zula zUlaM nihanyAdanilAtmakaM tu // 7 // vAlako svedana hI sukhadAyaka hotA hai| vaha khIra, khicar3I, , sahijanake bIja, hare, kavIlA, tathA snigdha piTThI athavA mizrIyukta halavese karanA cAhiye // 1 // 2 // zallakI (sAkhobheda) saba samAna bhAga le kalka kara zarAbake vaatshuulcikitsaa| sAtha pInese vAtAtmaka zUla naSTa hotA hai // 7 // vAtAtmakaM hantyAcireNa zUlaM yamAnyAdicUrNam / snehena yuktastu kultthyuussH| __ ymaaniihiNgusindhuutthkssaarsauvrclaabhyaaH| sasaindhavo vyoSayataH salAva: surAmaNDena pAtavyA vAtazUlaniSUdanAH // 8 // sahiMgusauvarcaladADimADhayaH // 3 // kulathI va baTerakA mAMsa donoM milAkara (1 pala) cAra ajavAina, bhunI hIMga, seMdhAnamaka, yavakSAra, kAlA namaka tolA, jala 64 tolA milAkara pakAnA caahiye| catarthAza tathA bar3I harekA chilkA saba samAna bhAga le cUrNa kara zarAbake zeSa rahanepara utAra malakara kapar3ese chAna le| phira isa yaSako svacchabhAgake sAtha pInese vAtajazUla naSTa hotA hai| hIMga, va ghImeM taila, seMdhAnamaka, trikaTu, kAlA namaka, anArakA vividhA yogaaH| rasa DAlakara pInese vAtajanya zUla zAnta hotA hai| "yUSavidhi"| yahI zivadAsajIne likhI hai||3|| vizvameraNDa mUlaM kAthayitvA jalaM pibet / higusauvarcalopetaM sadyaH zUlanivAraNam // 9 // blaadivaathH| blaapunrnvairnnddbhtiidvygokssraiH| higupuSkaramUlAbhyAM higusaurvacalena vaa| vizvairaNDayavakAthaH sadyaH zUlanivAraNaH / sahiMgulavaNaM pItaM sadyo vAtarujApaham // 4 // | khareTI, punarnavAkI jar3a, eraNDakI chAla, choThI kaTerI, bar3I | tadvadubuyavakkAtho higusauvarcalAnvitaH // 10 // kaTerI tathA gokhurUkA kAtha, bhunI hIMga va sauvarcala namaka | soMTha, va eraNDakI jar3akI chAlakA kvAtha banAkara bhunI / milAkara pInA cAhiye / isase tatkAla hI vAtajazUla zAnta hIMga va kAlAnamaka milAkara pInese tatkAla zUla zAnta hotA hai // 4 // hotA hai| isI prakAra soMTha, eraMDakI chAla va yavakA kvAtha, bhunI hIMga va pohakaramUlake cUrNake sAtha athavA bhunI hIMga va hiMgyAdicUrNam / kAle namakake sAtha pInese zUla naSTa hotA hai| isI prakAra zUlI vibandhakoSTho'dviruSNAbhizcUrNitAH pibet / eraNDakI chAla va * yavakA kvAtha, bhunI hIMga va kAle namakake hiMguprativiSAvyoSavacAsauvarcalAbhayAH // 5 // sAtha pInase zUla naSTa hotA hai // 9 // 10 // bhunI hIMga, atIsa, trikaTu, vaca, kAlA namaka, bar3I harrakA | chilkA cUrNa kara garama jalakeM sAtha pInase zUla tathA vibandha dvitIyaM higvAdicUrNam / naSTa hotA hai // 5 // hiGgvamlakRSNAlavaNaM yamAnItumbudicUrNam / kSArAbhayAsaindhavatulyabhAgam / cUrNa pibedvAruNamaNDaminaM tumburUNyabhayA hiMgu poSkaraM lavaNatrayam / zUle pravRddhe'nilaje zivAya // 11 // pibedyavAmbunA vAtazUlagulmApatantrakI // 6 // tumbarU, bar3I harrakA chilkA, bhunI hIMga, pohakaramUla, seMdhA- bhunI hIMga, amlaveta, choTI pIpala, seMdhAnamaka ajavAnamaka, kAlAnamaka tathA samudra namakakA cUrNa, yavakSAra ala ina, yavakSAra, bar3I harra tathA kAlAnamaka samAna bhAga le athavA yavake kvAthake sAtha pInA cAhiye // 6 // cUrNa kara tAr3Ike svaccha bhAgake sAtha pInese vAtajanya zulakI zAMti hotI hai* // 11 // shyaamaadiklkH| zyAmA viDaM zimuphalAni pathyA naarikelkhnnddH| " supakkanArikelasya zasyaM pralacatuSTa. viddnggkmpillkmshvmuutrii| yam / piSTavA ghRtapala bhRSTvA kSipetkhaNDacatuSpalam // nArikelasya ca prasthe kizcicchasyavato jale / dhAnyAkaM pippalI mustaM dvijIra 1 zyAmA'tra yuddhadArakaH iti zivadAsaH // 7 // ghaMzalocanAm ||shaannmaanN catutiM cUrNaM zIte kSiped budhH| 18 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) ckrdttH| / (zUlA Pr-rrr - - - - - - - sauvrclaadiguttikaa| tilaizca guDikAM kRtvA bhrAmayejjaTharopari / sauvrclaamlikaajaajiimricairdvigunnottraiH| guDikA zamayatyeSA zUlaM caivAtiduHsaham // 16 // mAtuluGgarasaiH piSTvA guDikAnilazUlanut // 12 // nAbhilepAjayecchUlaM madanaH kaajikaanvitH| jIvantImUlakalko vA satailaH pArzvazUlanut // 17 // kAlA namaka 1 bhAga, imalI 2 bhAga, jIrA sapheda 4 bhAga, kAlI mirca bhAga le caNakara bijaure niMbake rasameM golI bnaa| belakI chAla, tila tathA eraNDakI chAlako kAkhIke sAtha lenI caahiye| yaha vAtazUlako naSTa karatI hai // 12 // pIsa garama kara gunagunI gunagunI golI peTapara phirAnese zUla naSTa hotA hai| isI prakAra kAle tilako pIsa golI banA garama kara hiNgvaadiguttikaa| peTapara phirAnese vAtajanya zUla naSTa hotA hai| isI prakAra mainahiGgvamlabetasavyoSayamAnIlavaNatrikaiH / phalakA cUrNa kAjImeM milA garama kara nAbhIpara lepa karanese athavA bIjapUrarasopetairguDikA vAtazUlanut // 13 // jIvantIkI jar3akA kalka taila milAkara lepa karanese pasaliyoMkA darda naSTa hotA hai // 15-17 // bhunI hIMga, amlaveta, soMTha, mirca, choTI pIpala, ajavAina, tInoM namaka, samAna bhAga le cUrNa kara pittshlcikitsaa| bijaure nimbUke rasameM golI banAkara sevana karanese vAtazula naSTa | guDaH zAliryavAH kSIraM sarpiSpAnaM virecanam / hotA hai // 13 // jAGgalAni ca mAMsAni bheSajaM pittshuulinaam||18|| ... biijpuurkmuulyogH| paitte tu zUle vamanaM,payobhIbIjapUrakamUlaM ca ghRtena saha pAyayet / rasaistathekSoH spttolnimbaiH| jayedvAtabhavaM zUlaM karSamekaM pramANataH // 14 // zItAvagAhAH pulinAH savAtAH 1 tolA bijaure nimbUkI jar3akA cUrNa athavA kalka ghIke | kAMsyAdipAtrANi jalaplutAni // 19 // sAtha pilAnese vAtazUla naSTa hotA hai // 14 // virecanaM pittaharaM ca zastaM rasAzca zastAH zazalAvakAnAm / svednpryogaaH| santarpaNaM lAjamadhUpapannaM bilvamUlatilairaNDaM piSTvA cAmlatuSAmbhasA / yogAH suzItA madhusaMprayuktAH // 20 // guDiko bhrAmayeduSNAM vAtazulavinAzinIm // 15 // chI jvare pittabhave'pi zUle ghore vidAhe tvatitarSite ca / -hantyamlapittamaruci raktapittaM kSayaM vamim ||shuulN ca pittazulaM ca yavasya peyAM madhunA vimizrAM pRSTharugnaM rasAyanam / vizeSAdvalakRd vRSyaM puSTimojaskaraM smRtm||" pibetsuzItAM manujaH sukhArthI / / 21 // acche pake hue tAje nArikela (nAriyala ) kI girI 16 dhAcyA rasaM vidAryA vA trAyantI gostanAmbu vA / tolA prathama khUba mahIna katara yA ghiyA kasase kasakara 4 pibetsazarkaraM sadyaH pittazUlaniSUdanam // 22 // tolA gAyake ghomeM bhUnanA cAhiye / jaba sukhI A jAve zatAvarIrasaM kSaudrayutaM prAtaH pibennrH| tathA sugandha uThane lage, taba usameM mizrI 16 tolA tathA nAriyalakA jala 1 sera, 9 cha. 3 to0 DAlakara pakAnA ___ dAhazUlopazAntyarthaM sarvapittAmayApaham // 33 // caahiye| gAr3hA ho jAnepara utAra lenA cAhiye tathA ThaNDA ho, gur3a, zAlike cAvala, yava, dUdha, ghIpAna, virecana tathA jAnepara dhaniyAM, choTI pIpala, nAgaramothA, donoM jIrA, vaMzalo-jAMgala prANiyoMke mAMsa pittazUlaghAloMko sevana karanA cAhiye / cana, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI tathA nAgakezara pratyeka 3 paittika zUlameM paravalakI pattI va nImakI patIkA kalka dUdhameM mAzekA cUrNa milA denA cAhiye / yaha amlapitta, aruci, athavA Ikhake rasameM milA pIkara vamana karanA cAhiye / isI raktapitta, kSaya, vamana, zUla, pRSThazUla tathA pittazUlako naSTa | prakAra zItala jalAdimeM baiThAnA, nadIkA taTa, zuddha vAyu tathA karatA tathA rasAyana hai| (isakI mAtrA 3 mAzese 1 tole jalabhare kAMsyAdi pAtra peTapara phirAnA, pittanAzaka virecana, taka gunagune dUdhake sAtha denI cAhiye / ) yaha kucha pratiyoM meM kharagoza athavA vaTerakA mAMsarasa, khIla va zahadakA santarpaNa milatA hai, kuchameM nhiiN| ise yogaratnAkarameM pAThabhedase amlapi- athavA zahadayukta zItala padArtha sevana karanA hitakara hai / pittatAdhikArameM likhA hai / yaha bahuta svAdiSTha tathA guNakArI hai| janya chardi, jvara, zUla, dAha tathA tRSNAmeM yavakI peyA ThaNDI isakA kitane hI bAra anubhava kiyA gayA hai| kara zahada milA pAnase zAMti milatI hai| isI prakAra AMvalekA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] bhaassaattiikopetH| (139) rasa, vidArIkandakA rasa trAyamANakA rasa athavA aGgurakA rasa| AMvalekA cUrNa zahadake sAtha cATanese pittazula nA zakkara milAkara pInese zIghra hI pittaja zUla naSTa hotA hai| isI hotA hai * // 29 // prakAra zatAvarIkA rasa, zahada milAkara prAtaHkAla pInese dAha, zula tathA samasta pittaja roga zAMta hote haiM // 18-23 // kphjshuulcikitsaa| zleSmAdhike chardanalaGghanAni bRhtyaadikvaathH| zirovirekaM madhuzIdhupAnam / bRhatyau gokSureraNDakuzakAzekSuvAlikAH / madhUni godhUmayavAnariSTAn pItAH pittabhavaM zUlaM sadyo hanyuH sudaarunnm||24|| . seveta rUkSAnkaTukAMzca sarvAn // 30 // choTI kaTerI, bar3I kaTerI, gokhurU, eraNDakI chAla, kuza, kaphAdhika zUlameM vamana, laMghana, zirovirecana (nasya ) zahadake kAza, tathA IkhakI jar3akA kvAtha pittaja zUlako tatkAla zAMta zIdhu ( madyavizeSa ) kA pAna, zahada, gehU~, yava, ariSTa tathA karatA hai // 24 // rUkhe aura kaDue samasta padArtha hitakara haiM // 30 // zatAvaryAdi jalam / pnyckolyvaaguuH| zatAvarIsayaSTayAhvavATayAlakuzagokSuraiH / pippliipippliimuulcvycitrknaagraiH| zRtazItaM pibettoyaM saguDakSaudrazarkaram // 25 // yavAgUrdIpanIyA syAcchUlanI toyasAdhitA // 31 // pittAmRgdAhazUlanaM sadyo dAhajvarApaham / / pippalI, papilAmUla, cavya, cItA, soMTha ina oSadhiyoMke zatAvarI, maureThI, khareTI, kuza, tathA gokhurUkA jala ThaNr3hA| kvAthameM siddha yavAgU agniko dapti karatI tathA kaphajanya zUlako kara gur3a, zahada va zakkara milAkara pInese raktapitta, dAha, zUla naSTa karatI hai // 31 // tathA dAhayukta jvara zAMta hotA hai // 25||triphlaadikaathH| * aparo nArikelakhaMDaH / "nArikelapalAnyaSTau zarkarAprastha saMyutam / tajalaM pAtramekaM tu sarpiSpaJcapalAni ca // zuNThIcUrNasya triphalAnimbayaSTathAhvakaTukAragvadhaiH zRtam // 26 // | kuDavaM prasthAddhaM kSArameva ca / sarvamekIkRtaM pAtre zanairmudAminA pAyayenmadhusaMmizra daahshuulopshaantye| pacet // tugAtrikaTukaM mustaM caturjAtaM sadhAnyakam / dve kaNe triphalA, nImakI chAla, mAraThA, kuTakA, tathA amalatAsakAkarSayagmaM ca jIrakaM ca pRthakpRthaka // lakSaNacUrNa vinikSipya gUdekA kvAtha ThaMr3hA kara zahada milA pInese dAyukta zala zAnta sthApayedbhAjane mRdaH / khAdetpratidinaM zANaM yatheSTAhAravAnapi // hotA hai // 26 // sarvadoSabhavaM zUlamAmavAtaM vinAzayet / pariNAmabhavaM zulamamlapittaM vinAzayet // balapuSTikaraM caiva vAjIkaraNamuttamam / raktapittaharaM ernnddtailyogaaH| | zreSTha chardihRdroganAzanam // anisandIpanakaraM sarvaroganibarhaNam // " tailameraNDa vApi madhukakvAthasaMyutam // 27 // |kacI garI 32 tolA, ghI 20 tolAmeM prathama bhUna lenA cAhiye / zUlaM pittodbhavaM hanyAd gulmaM paittikameva c| phira usImeM zakkara 64 tolA aura nariyalakA jala 6 se. 32 tolA, soMTha 16 tolA, dUdha 64 tolA saba ekameM milAkara athavA eraNDakA taila moreThIke kvAthake sAtha pAnase pitta zUla dhIre dhIre manda AMcase pakAnA cAhiye / pAka taiyAra ho jAnepara tathA pittaja gulma zAnta hotA hai // 27 // utAra kara vaMzalocana, soMTha, mirca, pIpala, nAgaramothA, daalaprstriphlaadikvaathH| cInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakezara, dhAniyAM, choTI pIpala, . gajapIpala, jIrA inameMse pratyeka oSadhikA yathA-vidhi nirmita triphalAragvadhakvAthaM sakSaudraM zarkarAnvitam // 28 // |2 tolA cUrNa chor3akara miTTIke bartanameM rakhanA cAhiye / isase pAyayedraktapittanaM dAhazulanivAraNam / | pratidina 3 mAza khAnA cAhiye tathA yatheccha AhAra karanA triphalA tathA amalatAsakA kAtha zahada va zakara milAkara cAhiye / yaha samasta doSaja zula, AmavAta, pariNAma pInese raktapitta tathA dAhayukta zUla naSTa hotA hai // 28 // - zUla va amlapittako naSTa karatA hai| yaha raktapitta, chardi ba hRdrogako naSTa, amiko dapti tathA samasta rogoMko dUra karatA hai| dhAtrIcUrNam / yaha prayoga bhI kucha pustakoMmeM haiM, kuchameM nhiiN|atH TippaNIrUpameM pralihyApittazUlanaM dhAtrIcUrNa samAkSikam // 29 // likhA gayA hai / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zUlA (140) cannnnnnn paJcakolacUrNam / AmazUlameM kaphazUla nAzaka tathA agnidIpaka va AmapAcaka lavaNatrayasaMyuktaM paJcakolaM sarAmaTham / cikitsA karanI cAhiye // 37 // sukhoSNenAmbunA pItaM kaphazUlavinAzanam // 32 // hiMgvAdicUrNam / tInoM namaka, paJcakola, tathA bhunI hIMga saba samAna bhAga le cUrNa kara garama jalake sAtha pInese kaphajanya zUla shigutumburuvyossymaaniicitrkaabhyaaH| naSTa hotA hai // 32 // sakSAralavaNAzcUrNa pibetprAtaH sukhAmbunA // 38 // bilvamUlAdicUrNam / viNmUtrAnilazUlaghnaM pAcanaM vahnidIpanam / bilvamUlamathairaNDaM citrakaM vizvabheSajam / bhunI hIMga, tumburU, trikaTu, ajavAyana, cItakI jar3a, bar3I hiMgusaindhavasaMyukaM.sadyaH zUlanivAraNama // 33 // |harekA chilkA, yavAkhAra, va seMdhAnamaka saba samAna bhAga le belakI jar3akI chAla, eraNDakI chAla, cItakI jar3a, soMTha | cUrNa kara gunagune gunagune jalake sAtha pInese viSThA, mUtra tathA tathA bhunI hIMga va seMdhAnamakakA cUrNa garama jalake sAtha pInese vAyukI rukAvaTa tathA zUla naSTa hotA hai aura AmakA pAcana tathA agni dIpta hotI hai * // 38 // tatkAla zUla naSTa hotA hai // 33 // mustAdicUrNam / ___ * dhAtrIlauham-" SaTpalaM zuddhamaNDUraM yavasya kuDavaM tathA / mustaM vacA tiktakarohiNIM ca pAkAya nIraprasthAdhaM caturbhAgAvazeSitam // zatamUlIrasasyASTAvAmatathAbhayAM nirdahanI ca tulyAm / lakyA rasastathA / tathA davipayobhUmikUSmANDasya catuSpalam // pibettu gomutrayutAM kaphottha catuSpalaM zarkarAyA ghRtasya ca catuSpalam / prakSepaM jIrakaM dhAnya zUle tathAmasya ca pAcanArtham // 34 // trijAtaM kari-pippalIm // mustaM harItakI caiva abhraM lauhaM kaTunAgaramAthA, dUdhiyA baca, kuTakI, baDI harakA chilkA.|trayam / raNukaM triphalAM caiva tAlIzaM nAgakezarama // pratyeka tathAmA, samAna bhAga le cUrNa kara gomatrake sAtha pInese kaphaja | kArSikaM cUrNa peSayitvA vinikSipet / bhojanAdau tathA madhye zUlakA nAza tathA AmakA pAcana hotA hai|| 34 // cAnte caiva samAhita / tolekaM bhakSayanityamanupAnaM payo'thavA / zUlamaSTavidhaM hanti sAdhyAsAdhyamathApi vA // vAtika paittikaM vacAdicUrNam / caiva zlaiSmikaM sAnipAtikam / pariNAmasamutthAMzca annadravasamudbhavacAbdAgnyabhayAtiktAcUrNa gomUtrasaMyutam / vAn // dvandvajAnpaktizUlAMzca amlapittaM sudAruNam / sarvazUlaharaM sakSAraM vA pibetvArtha bilvAdeH kphshuulvaan||35| zreSThaM dhAtrIlauhamidaM smRtam // " zuddha maNDUra 24 to0, yava 16 mIThA vaca, nAgaramothA, cItakI jar3a, bar3I harrakA chilka tolA ko 64 to0 jalameM pakAkara 16 to0 zeSa chanA huA tathA kuTakIkA cUrNa gomutrake sAtha athavA bilvAdi gaNakI| kvAtha, zatAvarakA rasa 32 tolA, AMvalekA rasa 32 to0 tathA auSadhiyoMkA kvAtha yavAkhAra milAkara pInese kaphajanya zUla dahI 16 to0 dUdha 16 to0 tathA vidArIkandakA rasa 16 naSTa hotA hai // 35 // to0, zakkara 16 to. tathA ghI 16 to. sabako milAkara | pakAnA cAhiye / pAka taiyAra ho jAnepara jIrA, dhaniyAM, dAlayogadvayam / cInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakesara, gajapIpala, nAgaramothA, mAtuluGgaraso vApi shikkaathstthaaprH| harra, abhrakabhasma, lauhabhasma, trikaTu, sambhAlUke bIja, triphalA tathA tAlIzapatra pratyeka 1 to0 kA cUrNa chor3anA cAhiye / sakSAro madhunA pItaH pArzvahRdvastizUlanut // 36 / / isako bhojanake pahile, madhyameM tathA antameM 1 to0 kI mAtrAse (1) bijore nimbUkA rasa(2) athavA sahijanakAkvAtha yavAkhAra sevana karanA cAhiye / anupAna dUdha athavA jala / yaha " dhAtrIva zahada milAkara pInese pasalI, hRdaya tathA vastike zUlako | lauha " sAdhya tathA asAdhya vAtika, paittika, zlauSmika tathA naTTa karate haiM // 36 // sAnnipAtika, annadrava, pariNAmajanya zUla tathA kaThina amla pittako naSTa karatA hai| yaha samasta zUlako naSTa karanemeM zreSTha hai| aamshuulcikitsaa| vartamAna samayameM isakI mAtrA 4 rattIse 2 mAzetaka hai| yaha AmazUle kriyA kAryA kphshuulvinaashinii| prayoga bhI kisI kisI meM hai, kisI meM nahIM / ataH TippaNIrUpameM sevyamAmaharaM sarva yadamibalavardhanam // 37 // likhA gayA hai / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| hA samaSTUTI yAna citrkaadikkaathH| cUrNa pibed dhRdayapArzvakaTIgrahAmacitrakaM pranthikairaNDazuNThIdhAnyaM jalaiH zRtam // 39 // paMkAzayAMsabhRzarugjvaragulmazUlI // 45 // zulAnAhavibandheSu sahiMgu viDadADimam / / kAthena cUrNapAnaM yattatra kaathprdhaantaa| cItakI jar3a, piparAmUla, eraNDakI chAla, soMTha tathA dhani. pravartate na tenAtra cUrNApekSI caturdravaH // 46 yAMkA kAtha banA bhunI hIMga, viDanamaka tathA anArakA rasa | soMTha, eraNDakI chAla, dazamUla aura yavakA kvAtha banA milAkara pInese zUla, aphArA tathA kabjiyata dUra hotI hai||39||- yavAkhAra, sajjIkhAra, bhunI hIMga, tInoM namaka, tathA pohakaradIpyakAdicUrNam / mUlakA cUrNa milAkara pInese hRdaya, pasaliyoM va kamarakA darda, dIpyakaM saindhavaM pathyA nAgaraM ca catuHsamam // AmAzaya va pakvAzayakI pIr3A, jvara, gulma va zUla naSTa hote haiM / bhRzaM zUlaM jayatyAzu mandasyAgnezca dIpanama // 10 // jahAMpara kvAthase cUrNapAna likhA hai, vahAM kvAthakI pradhAnatA hai / ataH cUrNakI apekSA caturguNa drava chor3anA yahAM nahIM ajavAyana, seMdhAnamaka, harra tathA soMTha cAroM samAna | lagatA // 45 // 46 // bhAga le cUrNa kara sevana karanese zulakA nAza tathA agnikI dIpti hotI hai // 40 // rucakAdicUrNam / pittAnilAtmajazUlacikitsA / cUrNa samaM rucakahigumahauSadhAnAM samAkSikaM bRhatyAdi pibetpittaanilaatmke| zuNThyambunA kaphasamIraNasambhavAsu / vyAmizraM vA vidhiM kuryAcchUle pittaanilaatmke||41|| hRtpArzvapRSThajaTharAtiviSUcikAsu pittAnilAtmaka zUlameM bRhatyAdi oSadhiyoMkA kvAtha zahada | peyaM tathA yavarasena tu vivibandhe // 47 // milAkara pInA cAhiye tathA vAtapittakI alaga alaga kahI huii| yojanA cikitsA aMzAMza kalpanA kara mizrita karanI cAhiye // 41 // | tenAlpamAnamevAtra higu saMparidIyate // 48 // kphpittjshuulcikitsaa| kAlA namaka, bhunI hIMga tathA soMThakA cUrNa soMThake kvAthake |sAtha pInese kaphavAtajanya hRdaya, pasaliyoM, pITha va udarakI pittaje kaphaje cApi yA kriyA kathitA pRthak / pAr3A tathA vicikA naSTa hote haiM / malakI rukAvaTameM isI ekIkRtya prayujIta tAM kriyAM kaphapittaje // 42 // cUrNako yavake kvAthake sAtha pInA cAhiye / isa padyameM 'sama' pittaja tathA kaphajameM jo alaga alaga cikitsA kahI gayI kA sambandha 'zuNThayambunA' se hai, aura vaha sahArthaka hai tulyArthaka hai, use kaphapittaja zUlameM milAkara karanA cAhiye // 42 // nahIM, ataH hIMga bhI samAna DAlanA ucita nahIM / hIMga utanI pttolaadikaathH| hI chor3anI cAhiye, jitanIse micalAI na ho // 47 // 48 // paTolatriphalAriSTAkAthaM madhuyutaM pibet / hiMgvAdicUrNam / pittazleSmajvaracchardidAhazulopazAntaye // 43 // paravalakI pattI, AMvalA, harra, baher3A tathA nImakI chAlakA hiGgu sauvarcalaM pathyAviDasaindhavatumburu / kvAtha zahada milAkara pInese pittakaphajvara, chardi, dAha aura poSkaraM ca pibeccUrNa dazamUlayavAmbhasA // 49 // zUla zAnta hote haiM // 43 // pArzvahRtkaTipRSThAMsazUle tantrApatAnake / zothe zleSmAmaseke ca kaNeroge ca zasyate // 50 // vaatshlessmjcikitsaa| rasonaM madhusaMmizraM pibetrAtaH prkaangkitH| | bhunI hIMga, tathA kAlA namaka, hara, bir3alavaNa, seMdhA namaka, vAtazlaSmabhavaM zulaM vihantaM vhnidiiptye||44|| tumburu tathA pohakaramUla saba samAna bhAga le cUrNa kara dazamala lahasunakA kalka prAtaHkAla zahada milAkara cATanese vAta-va yavaka kvAthake sAtha sevana karanese pasaliyoM, hRdaya, kamara, kaphajazUla naSTa ho jAtA hai tathA agni dIpta hotI hai // 44 // 1" dravazuktyA sa leDhavyaH pAtavyazca caturdavaH " isa vishvaadikaathH| siddhAntake anusAra 'cUrNase caturguNa hI kvAtha milAnA cAhiye vizvorubUkadazamUlayavAmbhasAtu thA, para isa (kvAthena cUrNapAnam ) paribhASAse kvAthakI pradhAnatA dvikSArahigulavaNatrayapuSkarANAm / siddha ho jAnepara kvAthakI mAtrA 2 pala hI lenI caahiye| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) ckrdttH| [zUlA-- - pATha aura skandhakA zUla, apatantraka, apatAnaka, zotha, kapha| eraNDadvAdazakakvAthaH / va AmakA giranA tathA karNaroga zAnta hote haiM // 49 // 50 // eraNDaphalamUlAni bRhatIdvayagokSuram / ernnddaadikaathH| parNinyaH sahadevI ca siMhapucchIkSubAlikA // 56 // tulyairetaiH zRtaM toyaM yavakSArayutaM pibet / eraMDabilvabRhatIdvayamAtuluGga pRthagdoSabhavaM zulaM hanyAtsarvabhavaM tathA // 57 // pASANabhitrikaTumUlakRtaH kssaayH| eraNDake bIja tathA jar3akI chAla, donoM kaTherI, gokharU, sakSArahigulavaNo rubutailamizraH mudgaparNI, mASapaNI, zAlaparNI, pRSThaparNI, sahadevI, piThavana tathA zroNyasamadrahRdayastanarukSu pyH|| 51 // IkhakI jar3a saba samAna bhAga le kvAtha banA yavAkhAra eraNDakI chAla, belakA gUdA, baDI kaTerI, choTI kaTerI, milAkara pInesa doSAMse alaga alaga utpanna zUla tathA sannibijorAkI chAla, pASANabheda, trikaTa aura piparAmUlakA kvAtha, pAtaja zUla naSTa hotA hai // 56 // 57 // yavAkhAra, bhunI hIMga, kAlAnamaka tathA eraNDakA tela milAkara gomUtramaNDUram / kamara, kandhe, liGga, hRdaya aura stanoMkI pIr3AmeM pInA gomUtrasiddha maNDUraM triphalAcUrNasaMyutam / cAhiye // 51 // vilihanmadhusarpiA zUlaM hanti tridoSajam // 58 // hiNgvaadicuurnnmprm| gomUtrameM bujhAyA gayA maNDUra, triphalAkA cUrNa milAkara hiGgu trikaTuka kuSThaM yavakSAro'tha saindhavam / zahada va ghIke sAtha cATanese sannipAtaja zula naSTa hotA hai // 58 // mAtuluGgarasopetaM plIhazUlApahaM rajaH // 52 // bhunI hIMga, trikaTu, kUTa, yavAkhAra tathA seMdhAnamakakA cUrNa| zaMkhacUrNam / bijaure nimbUke rasake sAtha pInese plIhAkA zula naSTa hotA zaGkhacUrNa salavaNaM sahiMgu vyoSasaMyutam / hai // 52 // uSNodakena tatpItaM zUlaM hanti tridoSajam // 59 // mRgazRGgabhasma / zaMkhacUrNa (bhasma ) kAlA namaka, bhunI hIMga va trikaTu cUrNa milAkara garama jalake sAtha pInese tridoSaja zUla naSTa hotA dagdhamanirgatadhUma mRgazRGgaM goghRtena saha piitm| / hRdayanitambajazUlaM harati zikhI dArunivahamiva 53 lauhpryogH| sampuTameM banda kara gajapuTameM bhasma kiyA huA mRgazRGga tIkSNAyazcUrNasaMyuktaM triphalAcUrNamuttamam / gAyake ghIke sAtha cATanese hRdaya tathA kamarake zulako agni prayojyaM madhusarpiyo sarvazulanivAraNam // 60 // lakar3iyoMke Dherake samAna naSTa karatA hai // 53 // tIkSNa loha bhasma va triphalAkA cUrNa milAkara zahada va ghIke viDaGgacUrNam / sAtha cATanese samasta zUla naSTa hote haiM // 60 // krimiripucUrNa lIDhaM svarasena vaGgasenasya / muutraabhyaayogH| kSapayatyacirAniyataM leho'jINodbhavaM zUlam // 54 // matrAntaHpAcitAM zuddhAM lohacUrNasamanvitAm / vAyaviDaMgakA cUrNa agastyake svarasake sAtha cATanese zIghra saguDAmabhayAmadyAtsarvazUlaprazAntaye // 61 // hI ajIrNajanya zula naSTa hotA hai|| 54 // gomatrameM pakAyI huI haroMkA cUrNa, lauhabhasma tathA gur3a milAkara khAnese samasta zUla zAnta hote haiM // 61 // dAdhikaM ghRtam / vidaaryaadirsH| pippalaM nAgaraM bilvaM kAravI cavyacitrakam / vidArIdADimarasaH sanyoSalavaNAnvitaH / / hiMgudADimavRkSAmlavacAkSArAmlavetasam // 62 / / kSaudrayukto jayatyAzu zUlaM doSatrayodbhavam / / 55 // varSAbhUkRSNalavaNamajAjI bIjapUrakam / vidArIkanda aura anArakA rasa, soMTha, mirca, pIpala va seMdhA dadhi trigaNitaM sarpistatsiddhaM dAdhikaM smRtm||3|| namakakA cUrNa va zahada milAkara pInese sannipAtajanya zUla zIghra gulmArzaHplIhahRtpAvazUlayonirujApaham / hI naSTa hotA hai // 55 // doSasaMzamanaM zreSThaM dAdhikaM paramaM smRtam // 64 // snnipaatjshuulcikitsaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] __ 'bhaapaattiikopetH| (146) choTI pIpala, soMTha, velakA gUdA, kalauMjI, cavya, cItakI | naagraadilehH| jar3a, hIMga, anAradAnA, bijorA, nimbU, baca, yavAkhAra, amla nAgaratilaguDakalkaM payasA saMsAdhya yaH pumAnadyAt / veta, punarnavA, kAlA namaka, sapheda jIrA, tathA imlI saba samAna ugraM pariNatizalaM tasyApati trisaptarAtreNa // 4 // bhAga le kalka banA kalkase caugunA ghI aura ghIse tigunA dahI | soMTha, tila va gur3akA kalka dUdhake sAtha pakAkara jo khAtA tathA ghIke samAna bhAga jala milAkara siddha kiyA gayA ghRta hai, usakA pariNAmazUla ikkIsa dinake prayogase avazya naSTa ho sevana karanese gulma, arza, plIhA, hRdroga, pArzvazUla, yonizUlako jAtA hai // 4 // naSTa karatA tathA tridoSako zAnta karatA hai| yaha "dAdhikaghRta" (danA saMskRta) hai|| 62-64 // zambUkabhasma / shuulhrdhuupH| zambUkajaM bhasma pItaM jalenoSNena tatkSaNAt / kambalAvRtagAtrasya prANAyAma prkurvtH| paktijaM vinihantyetacchUlaM viSNurivAsurAn // 5 // kaTutailAktasaktUnAM dhUpaH zUlaharaH paraH // 65 // / zaMkha yA ghoMghAkI bhasma garama jalake sAtha pInese pAraNAmakambala or3hakara prANAyAma karate hue kaDae tailameM sAne | 20 zulako isa prakAra naSTa karatA hai jaise viSNu bhagavAn rAkSasoMkA "nAza karate haiM // 5 // sasUkA dhUpa zUlako naSTa karane meM zreSTha hai // 65 // apthym| vibhItakAdicUrNam / vyAyAma maithunaM madyaM lavaNaM kaTu vaidalam / akSadhAcyabhayAkRSNAcUrNa madhuyutaM lihet / vegarodhaM zucaM krodhaM varjayecchUlavAnaraH // 66 // danA tu lUnasAreNa satInayavasaktukAn // 6 // kasarata, maithuna, madya, namaka, kaTu dravya, dAla, vegAvarodha, bhakSayanmucyate zUlAnnaro'nuparivartanAt / zoka tathA krodha zulavAnko tyAga denA cAhiye // 66 // baher3A, vilA, bar3I harakA chilkA tathA choTI pIpalake iti zUlAdhikAraH smaaptH| cUrNako zahadake sAtha milAkara cATanA caahiye| tathA makkhana nikAle dahIke sAtha, maTara va yavake sattuoMke khAnese pariNAma zUla naSTa ho jAtA hai // 6 // -a-on tilAdiguTikA / ___saamaanycikitsaa| tilanAgarapathyAnAM bhAgaM zambUkabhasmanAm // 7 // dvibhAgaM guDasaMyuktaM guDI kRtvAkSabhAgikAm / vamanaM tiktamadhurairvirekazcApi zasyate / zItAmbupAnAM pUrvAhne bhakSayetkSIrabhojanaH // 8 // bastayazca hitAH zUle pariNAmasamudbhave // 1 // | sAyAhne rasakaM pItvA naro mucyeta durjayAt / tikta tathA mIThe dravyoMse vamana tathA virecana kraanaa| pariNAmasamutthAcca zUlAJcirabhavAdapi // 9 // prazasta hai| aura bastikarma karAnA pariNAmazalameM hitakara tila, soMTha, tathA harra pratyeka eka bhAga, zambUkabhasma 2bhAga sabase dviguNa gur3a milAkara 1 to0 kI golI banA ThaNDhe jalake viddnggaadiguttikaa| sAtha sabere khAnA cAhiye tathA dUdhakA pathya lenA caahiye| sAyaviDaGgataNDulavyoSaM trivRhantIsacitrakam / / kAla mAMsarasa pInA cAhiye / isase manuSya kaThina purAne parisarvANyetAni saMskRtya sUkSmacUrNAni kArayet ||2||nnaamshuulse mukta ho jAtA hai // 7-9 // guDena modakaM kRtvA bhakSayetprAtarutthitaH / shmbuukaadivttii| uSNodakAnupAnaM tu dadyAdanivivardhanam / jayastridoSajaM zUlaM pariNAmasamudbhavam // 3 // zambUka vyUSaNaM caiva paJcaiva lavaNAni ca / vAyaviDaMga, soMTha, mirca, pIpala, nisotha, dantI, tathA samAMzAM guDikAM kRtvA kalambUrasakena vA // 10 // cItekI jar3a saba sApha kara cUrNa karanA cAhiye / phira cUrNase prAtarbhojanakAle vA bhakSayettu yathAbalam / dUnA gur3a milA golI banAkara prAtaHkAla garama jalake sAtha| zUlAdvimucyate jantuH sahasA pariNAmajAt // 11 // khAnese tridoSajanya pariNAmazUla naSTa hotA hai tathA ami dIpta zambUkabhasma, trikaTu tathA pAMcoM namaka, samAna bhAga lekara hotI hai // 2 // 3 // karemuvA ( nAr3I ) ke rasameM golI banAkara prAtaHkAla thA atha prinnaamshuulaadhikaarH| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [pariNAmazUlA bhojanake samaya balAnusAra sevana karanA caahiye| isase pariNAma- sAmadra namaka. seMdhA namaka, kAlA namaka. rUmA namaika.(zAMbhazUla naSTa hotA hai // 10 // 11 // | ranamaka, ) khArI namaka, biDa namaka, dantI, lohabhasma, maNDUra, | nisotha, tathA jimIkanda saba samAna bhAga le cUrNa kara dahI, shktupryogH| gomUtra, dUdha pratyeka cUrNase caturguNa chor3akara manda agnise pakAnA yaH pibati saptarAtraM zaktUnekAnkalAyayUSeNa / |cAhiye / siddha ho jAnepara agnibalake anusAra garama jalake sajayatipariNAmarucirajAmApikimuta nUtanajAma12 sAtha pInA cAhiye / auSadhi hajama ho jAnepara ghIke sAtha jo sAta dinataka maTarake yUSake sAtha kevala sattUkA sevana | pakAye mAMsakA sevana karanA cAhiye / nAbhizUla, yakRcchUla, karatA hai, usakA navIna kyA purAnA bhI pAraNAmazUla naSTa gulma, plIhAkA zUla, vidradhi tathA kapha, vAtaja aSTIlikA, hotA hai // 12 // aura samastazUloMko naSTa karaneke liye isase bar3hakara koI prayoga nahIM hai| para pariNAmalako yaha vizeSa naSTa karatA lauhaprayogaH / hai // 16-19 // lohacUrNa varAyukta vilIDhaM madhusarpiSA / pariNAmazUlaM zamayettanmalaM vA prayojitam // 13 // nArikelAmRtam / kRSNAbhayAlohacUrNa guDena saha bhakSayet / nArikelaM satoyaM ca lavaNena prapUritam // 20 // paktizUlaM nihantyejaTharANyagnimandatAm // 14 // / vipakkamagninA samyakpariNAmajazUlanut / AmavAtavikArAMzca sthaulyaM caivApakarSati / vAtika paittikaM caiva zlaiSmikaM sAnnipAtikam 21 // pathyAloharajaHzuNThIcUrNa mAkSikasarpiSA // 15 // jala bhare hue nAriyalake golameM namaka bharakara agnise acchI pariNAmarujaM hanti vaatpittkphaatmikaam| taraha pakA lenA cAhiye / yaha pariNAmajazUlako tathA vAtaja, lohabhasma aura triphalAko zahada va ghImeM milA cATanese , pittaja, kaphaja va sannipAtajanya pariNAmazUlako naSTa karatA tathA isI prakAra maNDUra sevana karanese pariNAmazUla naSTa hotA hai|| hai // 20 // 21 // athavA choTI pIpala, bar3I harrakA chilkA, lauhabhasma tathA gur3a saptAmRtaM lauham / milAkara sevana karanese pariNAmazUla, udararoga tathA agnimAndya | madhukaM triphalAcUrNamayorajaHsamaM lihan / aura AmavAta naSTa hotA hai aura sthUlatA miTatI hai / athavA madhusarpiryutaM samyaggavyaM kSIraM pibedanu // 22 // lauhabhasma, harra va soMThakA cUrNa zahada aura dhImeM milAkara cATanese tridoSaja pariNAmazula naSTa hotA hai // 13-15 // chadi satimirAM zUlamamlapittaM jvaraM klamam / AnAhaM mUtrasaGgaM ca zothaM caiva nihanti saH // 23 // ' sAmudrAyaM cUrNam / maureThI, triphalAkA cUrNa aura lauhabhasma pratyeka samAna bhAga sAmudraM saindhavaM kSAro rucakaM romakaM biDam / lekara ghI aura zahadameM milAkara cATa Uparase gAyakA dUdha dantI loharajAkiTeM trivRcchUraNakaM samam // 16 // pInA cAhiye / yaha vamana, netroMkI nirbalatA andhakAra, zUla, dadhigomUtrapayasA mandapAvakapAcitam / amlapitta, jvara, glAni, aphArA, mUtrakI rukAvaTa tathA sUjanako tadyathAgnibalaM cUrNa pibeduSNena vAriNA // 17 // / naSTa karatA hai 22 // 23 // jINe jINe tu bhujIta mAMsAdi ghRtasAdhitam / guDapippalIghRtam / nAbhizUlaM yakRcchUlaM gulmaplIhakRtaM ca yat // 18 // sapippalIguDaM sarpiH pacetkSIracaturguNe / yaSThIlikAM hanti kaphavAtodbhavAM tthaa| vinihantyamlapittaM ca zalaM ca pariNAmajama // 24 // zUlAnAmapi sarveSAmauSadhaM nAsti tatparam // 19 // choTI pIpala, va gur3akA kalka tathA caturguNa dUdha milAkara pariNAmasamutthasya vizeSeNAntakRnmatam / pakAyA gayA ghI amlapitta va pariNAmazUlako naSTa karatA 1 lauhabhasmakI mAtrA 1 ratIse 2 rattItaka tathA cUrNa 3). mAsataka milAnA cAhiye / athavA pratyeka cUrNake samAna lohabhasma athavA samasta cUrNake samAna lauhabhasma milAkara sevana karanA cAhiye / isakI mAtrA 4 rattIse 1 mAzetaka lenI cAhiye // pippalIghRtam / kAthena kalkena ca pippalInAM siddhaM ghRtaM mAkSikasaMprayuktam / kSIrAnapasyaiva nihantyavazyaM zalaM pravRddhaM pariNAmasaMjJam // 25 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH ] choTI pIpalake kvAtha va kalkase siddha kiye ghRtameM zahada milA kara cATane se tathA dUdha bhAtakA pathya sevana karanese avazya hI pariNAmazUla naSTa ho jAtA hai // 25 // kolAdimaNDUram / kolAgranthikazRGgavera capalAkSAraiH samaM cUrNitaM maNDUraM surabhIjale'STaguNite paktvAtha sAndrIkRtam taM khAdedazanAdimadhyavirato prAyeNa dugdhAnnabhug jetuM vAtakaphAmayAnpariNatau zUlaM ca zUlAni ca 26 || bhASA kopetaH / cavya, piparAmUla, soMTha, pIpala, tathA yavAkhAra pratyeka samAna bhAga, sabake samAna maNDUrakA cUrNa aThagune gAyake mUtrameM pakA gAr3hA kara lenA cAhiye / ise bhojanake pahile, madhya tathA antameM khAnA cAhiye aura dUdha bhAtakA pathya lenA cAhiye / isase vAta va kaphake roga, pariNAmazUla tathA anyazUla naSTa hote haiM // 26 // bhImaTakamaNDUram / kolAgranthikasahitairvizvaSidhamAgadhIyavakSAraiH / prasthamayorajasAmapi palikAMzaizcUrNitermiH ||27|| aSTaguNamUtrayuktaM kramapAkAtpiNDatAM nayetsarvam / kolapramANA guDikAstisro bhonyAdimadhyaviratau 28 rasasarpiryuSapayomAMsairaznannaro nivArayati / annavivartanazUlaM gulmaM plIhAgnisAdAMzca // 29 // cavya, 4 tolA, piparAmUla, soMTha, choTI pIpala tathA yavAkhAra pratyeka 4 tolA tathA lauhabhasma 64 tolA sabase aThagunA gomUtra milA kramazaH manda madhya takSNi AMse pakAkara golI banAneke yogya ho jAnepara 6 mAzake barAbara golI banAnI cAhiye / ise bhojanake pahile madhya meM tathA antameM eka eka golI khAnI cAhiye aura mAMsarasa, ghI, yUSa tathA mAMsake sAtha bhojana karanA cAhiye / isase pariNAmazUla, gulma, tathA plIhA va agnimAMdya naSTa hote haiM // 27-29 // kSIramaNDUram / loha kiTTapalAnyaSTau gomutrArdhADhake pacet / kSIraprasthena tatsiddhaM paktizulaharaM nRNAm // 30 // kiTa (maNDUra) 32 tolA, gomUtra AdhA ADhaka tathA dUdha eka prastha milAkara pakAyA gayA manuSyoM ke pariNAmazUlako maSTa karatA hai // 30 // saMcUrNya nikSipettasminpalAMzAH sAndratAM gate / guDikAH kalpayettena paktizUlanivAriNIH / / 32 // lauha kiTa 32 tolA, gomUtra 64 pala, choTI pIpala, cavya, soMTha, yavAkhAra, piparAmUla, pratyeka 4 tolA chor3akara pakAnA cAhiye / gAr3hA ho jAnepara golI banAnI cAhiye / yaha pariNAmazUlako naSTa karatI hai // 31 // 32 // / maNDUra prayogaH / cavikAdimaNDUram | loha ki palAnyaSTau gomUtre'STaguNe pacet / vikAnAgarakSA ra pippalImUlapippalIH // 31 // 19 ( 145) * maNDUraM zodhitaM bhUtiM lohajAM vA guDena tu / bhakSayenmucyate zUlAtpariNAmasamudbhavAt // 33 // zuddha kiyA maNDUra athavA lauhamasmako gur3ake sAtha khAnese pariNAmazUla naSTa hotA hai // 33 // zatAvarImaNDUram / saMzodhya cUrNitaM kRtvA maNDUrasya palASTakam / zatAvarIrasasyASTau daghnastu payasastathA // 34 // palAnyAdAya catvAri tathA gavyasya sarpiSaH / vipacetsarvamaikadhyaM yAvatpiNDatvamAgatam // 35 // siddhaM tu bhakSayenmadhye bhojanasyAgrato'pi vA / vAtAtmakaM pittabhavaM zUlaM ca pariNAmajam // 36 // nihantyeva hi yogo'yaM maNDUrasya na saMzayaH / zuddha tathA cUrNa kiyA maNDUra 32 tolA, zatAvarIkA rasa 32 tolA, dahI 32 tolA, dUdha 22 tolA tathA gAyakA ghI 16 tolA, sabako eka meM milAkara pakAnA cAhiye / siddha ho jAnepara bhojanake pahale athavA madhya meM khAnA cAhiye / vAtaja tathA pittaja pariNAmazUlako yaha " zatAvarI maNDUra " naSTa karatA haiM // 34-36 // tArAmaNDUramuDaH / viDaGgaM citrakaM cavyaM triphalA tryUSaNAni ca // 37 navabhAgAni caitAni lohakiTTasamAni ca / gomUtraM dviguNaM dattvA mUtrArdhikaguDAnvitam ||38|| zanairmRdvagninA paktvA susiddhaM piNDatAM gatam / snigdhe bhANDe vinikSipya bhakSayetkolamAtrayA // 39 // prAGmadhyAdikrameNaiva bhojanasya prayojitaH / yogo'yaM zamayatyAzu paktizUlaM sudAruNam ||40 // kAmalAM pANDurogaM ca zothaM mandAgnitAmapi / azasi grahaNadoSa krimigulmodarANi ca // 41 // nAzayedamlapittaM ca sthaulyaM caivApakarSati / varjayecchuka zAkAni vidAhyamlakaTUni ca // 42 // paktizUlAntako hyeSa guDo maNDUrasaMjJakaH / zUlArtAnAM kRpAhatostArayA parikIrtitaH // 43 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 146 ) cikradattaH / vAyaviDaGga, cItakI jar3a, canya, triphalA va trikaTu pratyeka eka bhAga, sabake barAbara maNDUra, sabase dviguNa gomUtra tathA gomutra se AdhA gur3a milAkara dhIre dhIre mandAgmise pakAkara gAr3hA ho jAnepara cikane bartana meM rakhanA cAhiye / 6 mAzekI mAtrAse bhojanake pAhile, madhya tathA antameM isakA prayoga karanA cAhiye | yaha kaThina se kaThina pariNAmazUla, kAmalA, pANDuroga, zotha, mandAgni, arza, grahaNI, krimiroga, gulma, udara tathA amlapittako naSTa karatA hai / tathA zarIrakI sthUlatA ko kama karatA hai / isameM sUkhe zAka, jalana karanevAle, khaTTe va kaDue padArthoM kA sevana na karanA cAhiye / yaha " pariNAmazUlAntaka maNDUra gur3a " zUlAtoM ke Upara dayA kara tArAne batAyA thA // 37-43 // rAmamaNDUram / vaziraM zvetavATayAlaM madhuparNI mayUrakam / taNDulIyaM ca karSA dattvAdhazcordhvameva ca // 44 // pAkthaM sujIrNa maNDUraM gomUtreNa dinadvayam / antarbASpamadagdhaM ca tathA sthApyaM dinatrayam ||45 // vicUrNya dviguNenaiva guDena suvimarditam / bhojanasyAdimadhyAnte bhakSyaM karSatribhAgataH // 46 // tAnupAnaM varjya ca vArkSamamlakamatra tu / amlapitte ca zUle ca hitametadyathAmRtam // 47 // cavya, sapheda khareTI, maureThI, apAmArga tathA caurAI pratyeka samAna bhAga le kalka kara AdhA nIce AdhA Upara madhya meM kalkake barAkara maNDUra aura sabase caturguNa gomUtra chor3a banda kara do dina taka manda AMca se pakAnA cAhiye / phira 3 dina aise hI rakhakara cUrNa banAnA cAhiye | phira dviguNa gur3a milA vimardana kara rakhanA cAhiye / isakI 1 tolAkI 3 khurAka banAkara bhojanake Adi, madhya va antameM maTThese pInA cAhiye / isameM vRkSoMse utpanna khaTAI nahIM khAnI cAhiye / yaha amlapitta tathA zUlameM amRtake tulya guNadAyaka hai * // 44-47 // bRhacchatAvarImaNDUram - " zatAvarI rasaprasthe prasthe ca surabhIjale / ajAyAH payasaH prasthe prasthe dhAtrIrasasya ca // lauha kiTTa - palAnyaSTau zarkarAyAzca SoDaza / dattvAjyakuDavaM caiva pacenmRdva manA zanaiH // siddhazIte ghaTe nIte cUrNAnImAni dApayet / viDaGgatriphalAvyoSayamAnIgajapippalIH // dvijIrakaghanAnAM ca lakSNA nyakSasamAni ca / khAdedagnibalApekSI bhojanAdau vicakSaNaH // nihanti paktizUlaM ca amlapittaM sudAruNam / raktapittaM ca zUlaM ca pANDurogaM halImakam // " zatAvarIkA rasa 1 sera 9 cha0 3 tolA, gomUtra 1 sera 9 cha0 3 tolA, bakarIkA dUdha 1 sera 9 cha0 3 tolA, AMvalekA rasa 1 sera 9cha0 3 tolA, lohaki ( maNDUra) 32 tolA, zakkara 64 tolA, tathA ghI * [ pariNAmazUlA rasamaNDUram / kaDavaM pathyAcUrNa dvipalaM gandhAzma lohakiTTaM ca / zuddharasasyArdhapalaM bhRGgasyarasaM ca kezarAjasya // 48 // prasthonmitaM ca dattvA lauhe pAtre'tha daNDasaMghRSTam / zuSkaM ghRtamadhuyuktaM mRditaM sthApyaM ca bhANDake snigdhe upayuktametadacirAnnihanti kaphapittajAn rogAn / zUlaM tathAmlapittaM grahaNImapi kAmalAmuprAm // 50 // harra 16 tolA, zuddha gandhaka tathA maNDUra pratyeka 8 tolA, zuddha pArada 2 tolA, bhAMgarekA rasa tathA kAle bhAMgarekA rasa pratyeka 1 prastha milAkara loheke kharalameM daNDase ghoTanA cAhiye / sUkha jAnepara ghI aura zahada milAkara cikane bartana meM rakhanA cAhiye / isakA prayoga karanese zIghra hI kaphaMpita janyaroga, zUla, amlapitta, grahaNI aura bhayaMkara kAmalAroga naSTa hote haiM // 48-50 // triphalAlauham | akSAmalakazivAnAM svarasaiH pakkaM sulohajaM cUrNam / guDaM yadyupabhuMkte muJcati sadyastridoSajaM zUlam 51 baher3A, AMvalA tathA hareke svarasa yA kvAtha ke sAtha pakAyA gayA lauha bhasma gur3ake sAtha khAnese tridoSaja zUla naSTa hotA hai // 51 // lohAvahaH / lohasya rajaso bhAgatriphalAyAstathA trayaH / guSTa tathA bhAgA guDAnmUtraM caturguNam // 52 // etatsarvaM ca vipaced guDapAkavidhAnavit / liheca tadyathAzakti kSaye zUle ca pAkaje // 53 // lauhabhasma 1 bhAga, triphalA 3 bhAga, gur3a 8 bhAga, gomUtra 32 bhAga sabako milA pAka karanA cAhiye / siddha ho jAnepara yathAzakti cATanA cAhiye / isase kSaya tathA pariNAmazUla naSTa hotA hai // 52 // 53 // dhAtrIlauham / cUrNasyASTau palAni catvAri lohacUrNasya / yaSTImadhukarajazca dvipalaM dadyAtpaTe ghRSTam // 54 // 32 to0 saba ekameM milAkara manda AMca se pakAnA cAhiye / taiyAra ho jAnepara utAra ThaNDA kara vAyaviDaMga, triphalA, trikaTu, ajavAina, gajapIpala, donoM jIrA, tathA nAgaramothA pratyeka eka tolAkA cUrNa chor3akara agnibalake anusAra bhojanake AdimeM ise khAnA cAhiye / yaha kaThina pariNAmazUla, amlapitta, raktapitta, zUla, pANDuroga aura halImakako naSTa karatA hai / sAmAnya mAtrA 4 rattI se 1 mAzetaka / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhaassaattiikopetH| (147) amRtAkArthanaitaccUrNa bhAvyaM ca saptAham / soMke kalkase lipta kara phira dhUpameM lepa sukha jAnepara dUsarI caNDAtapeSu zuSkaM bhUyaH piSvA nave ghaTe sthApyam 55 bAra sarasoMke kalkase lepa kara sukhAnA cAhiye / phira tapA dhRtamadhunA saha yuktaM bhuktyAdI madhyatastathAnte ca / tapA kara triphalAke kvAthameM bujhAnA caahiye| phira 'cUrNa kara tInapi vArAnkhAdetpathyaM doSAnubandhena || 56 // kapar3ese chAna lenA cAhiye / phira ise agnike anusAra zahada va ghoke sAtha khAnA cAhiye / 1 mAzA, 3 mAzA athavA 4 bhaktasyAdI nAzayati vyaadhiinpittaanilodbhvaansdyH|| mAzA taka, Uparase lohase 64 gunA bakarIkA dUdha athavA madhye'nnaviSTambhaM jayati nRNAM saMvidahyate nAnnam 57 gAyakA dadha garama kara gunagunA pInA cAhiye / yaha eka mahInema pAnAnnakRtAn rogAnmuktyante zIlitaM jayati / pAraNAmazUlako naSTa karatA hai / ise brahmAne sarva prathama banAyA thaa| evaM jIryati cAnne nihanti zUlaM nRNAM sukaSTamapi 58 isake sevanameM kakArAdi nAmavAle dravya tathA amla padArtha va harati sahasA yukto yogazcAyaM jaratpittama / jalaprAya pradezake prANiyoMke mAMsako na khAnA cAhiye // 60-65 // cakSuSyaH palitannaH kaphapittasamudbhavAjayedrogAn / khnnddaamlkii| prasAdayatyapi raktaM pANDutvaM kAmalA jayati // 51 // AMvalekA cUrNa 32 tolA, lohabhasma 16 tolA, tathA | svinnapIDitakUSmANDAttulArdha bhRSTamAjyataH / / 66 / / moreThIkA cUrNa 8 tolA sabako ekameM milAkara gurcake kvAthakI | prasthArdhe khaNDatulyaM tu pacedAmalakIrasAt / sAta dinataka bhAvanA denI caahiye| phira kar3I dhUpameM sukhAya prasthe susvinnakUSmANDarasaprasthe vighaTTayan // 67 // ghoTakara naye ghaTameM rakhanA cAhiye / phira ghI aura zahadake sAtha | dA pAkaM gate tasmiMzcUrNIkRtya vinikSipet / bhojanake Adi, madhya tathA antameM isa rItise pratidina tIna | dve dve pale kaNAjAjIzuNThInAM maricasya ca // 68 // vAra balAnusAra khAnA cAhiye / pathya doSoMke anusAra lenA palaM tAlIsadhanyAkacAturjAtakamustakam / cAhiye / bhojanake pahile khAnese pitta, vAtajanya rogoMko zIghra karSapramANaM pratyekaM prasthAdha mAkSikasya ca // 69 // hI naSTa karatA hai / madhyameM annake vibandhako naSTa kara pacAtA hai| paktizUlaM nihantyetadoSatrayabhavaM ca yat / - bhojanaka antameM sevana karanese annapAnake doSoMko naSTa karatA hai| chadyamlapittamUcchozva zvAsakAsAvarocakam // 70 / aisehI pariNAmazUla tathA annadrava nAmaka zulako bhI naSTa karatA hai| netroMko lAbha pahu~cAtA, bAloMko kAlA karatA, kapha, tathA hRcchUlaM raktapittaM ca pRSThazulaM ca nAzayet / rasAyanamidaM zreSTha khaNDAmalakasaMjJitam // 71 // pittaja rogoMko zAnta karatA aura raktako zuddha karatA tathA pANDuroga aura kAmalAko naSTa karatA hai // 54-59 // ubAlakara nicoyA gayA kUSmANDa 2 // sera, ghI 64 to. chor3akara bhUnanA caahiye| phira isameM 2 // sera mizrI 128 to. lauhAmRtam / AMvalekA rasa, tathA 128 to0 ubAle hue kUSmANDakA svarasa tanUni lohapatrANi tilotsedhasamAni ca / milAkara pakAnA cAhiye / pAka siddha ho jAnepara choTI papila, kazikAmUlakalkena saMlipya sArSapeNa vA // 60 // jIrA tathA soMTha, pratyeka 8 tolA, kAlI mirca 4 tolA, vizopya sUryakiraNaiH punarevAvalepayet / tAlIzapatra, dhaniyAM, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, nAgakezara, triphalAyA jale dhamAta vApayecca punaH punaH / / 61 // va nAgaramothA pratyeka 1 tolA tathA ThaNDA hone para zahada 64 tataH saMcUrNitaM kRtvA karpaTena tu chAnayet / tolA milAkara rakhanA cAhiye / yaha tridoSajanya pariNAmazUla, bhakSayenmadhusarpiyo yathAnyetatprayogataH // 2 // vamana, amlapitta, mUcho, zvAsa, kAsa, aruci, hRdayake darda, mASakaM triguNaM vAtha caturguNamathApi vaa| raktapitta tathA pIThake zUlako naSTa karatA hai / yaha "khaMDAmalaka" zreSTha rasAyana hai / / 66-71 // chAstha payasaH kuryAdanupAnamabhAvataH / / 63 // gavAM zRtena dugdhena catuH SaSTiguNena ca / naarikelkhnnddH| paktizUlaM nihantyetanmAsenaikena nizcitam // 64 // kuDavAmitamiha syAnnArikelaM supiSTaM lauhAmRtamidaM zreSThaM brahmaNA nirmitaM purA / palaparimitasarpiHpAcitaM khaNDatulyam / kakArapUrvakaM yacca yaccAmlaM parikIrtitam // 65 // / nijapayasi tadetatprasthamAtre vipakkaM sevyaM tanna bhavedatra mAMsaM cAnUpasambhavam / guDavadatha suzIte zANabhAgAnkSipecca // 72 // tilake samAna patale loheke patroMko kazikA (eka prakAra dhanyAkapippalipayodatugAdvijIrAbcAmara ghAsa nAmase prasiddha) kI jer3ake kalkase athavA sara- zANaM trijaatmibhkeshrvdvicuume| . Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) [ udAvA - - - - - - hantyamlapittamaruciM kSayamasrapittaM . ] zAlitaNDulamaNDaM vA kavoSNaM sikthavarjitam / zUlaM varmi sakalapauruSakAri hAri // 73 // vATyaM kSIreNa saMsiddhaM ghRtapUra sazarkaram / / 80 / / acchI taraha pisA huA kaccA nariyalakA gUdA 16 zarkarAM bhakSayitvA vA kSIramutkathitaM pivet / to0 4 tolA dhImeM bhUnanA cAhiye, sugandha uThane laganepara paTolapatrayUSeNa khAdecaNakasaktukAn / / 81 / / barAbara mizrI tathA nAriyalakA jala 128 to0 milAkara vinA chilkA nikAlI ur3adakI piDhIke bar3e dhImeM pakAkara pakAnA cAhiye / avaleha taiyAra ho jAnepara utAra ThaMDA kara khAnA cAhiye / athavA gehUMkA maNDa ghI va gur3a milAkara khAnA dhaniyAM, choTI pIpala, nAgaramothA, vaMzalocana, sapheda jIrA tathA cAhiye / athavA mizrI va ThaNr3hA dUdha milAkara khAnA cAhiye / syAha jIrA pratyeka 3 mAze tathA dAlacInI, tejapAta, ilA-athavA zAlI cAvaloMkA maNDa kucha garama garama sItha rahita yacI, nAgakezara pratyeka 6 rattIkA cUrNa milAkara sevana karanese athavA yavakA maNDa dUdha, ghI va zakkara milAkara pInA cAhiye / amlapitta, aruci, kSaya, raktapitta, zUla, vamana naSTa hote haiM athavA zakara khAkara Uparase garama dUdha pInA cAhiye / athavA tathA puruSatva bar3hatA hai / 72 // 73 // paravalake patteke yUSake sAtha canAke sattuoMko khAnA cAhiye78.81 klaaycuurnnaadiguttii| pthyvicaarH| kalAyacUrNabhAgI dvau lohacUrNasya caaprH| annadrave jaratpitte vahnirmando bhvedytH| kAravellapalAzAnAM rasenaiva vimarditaH // 74 // tasmAdatrAnnapAnAni mAtrAhInAni kalpayet // 82 // annadrava tathA jaratpittameM agni manda ho jAtI hai / ataH karSamAtrAM tatazcaikAM bhakSayed guTikAM naraH / |isameM annapAna Adi saba padArthoMko alpamAtrAmeM hI denA maNDAnupAnAtsA hanti jarapittaM sudAruNam / / 75 / / ucita hai // 82 // maTarakA cUrNa 2 bhAga, lauhabhasma 1 bhAga vartamAna samayake liye 1 mAzAkI vaTI paryApta hogii| bhAga donoMko kareleke iti pariNAmazUlAdhikAraH samAptaH / patteke rasase ghoTakara 1 tolekI golI banA lenI cAhiye / yaha maNDake anupAnake sAtha sevana karanese jaratpittako zAnta karatI hai // 74 // 75 // triphlaayogau| saamaanykrmH| lihyAdvA traiphalaM cUrNamayazcUrNasamanvitam / yaSTIcUrNena vA yuktaM lihyAtkSaudreNa tadde // 76 // trivRtsudhApatratilAdizAka(1) athavA triphalAkA cUrNa lauha bhasmake sAtha athavA grAmyaudakAnUparasairyavAnnam / (2) maureThIke cUrNake sAtha zahada milAkara cATanese jaratpitta anyaizca sRSTAnilamUtravibhizAnta hotA hai // 76 // ___ radyAtprasannAguDasIdhupAyI // 1 // nisotha, sehuNDake patte, va tila Adike zAka tathA prAmya, anndrvshuulcikitsaa| a AnUpa jalameM rahanevAle prANiyoMke mAMsarasa tathA mala mUtra va pittAntaM vamanaM kRtvA kaphAntaM ca virecanam / vAyuko zuddha karanevAle dUsare padArthoka sAtha yavakA daliyA tathA annadrave ca tatkAye jarAtpitte yadIritam / / 77 // | roTI Adi khAnA cAhiye aura zarAvakA svaccha bhAga athavA AmapakkAzaye zuddhe gacchedannadravaH zamam / gur3ase banAyA gayA sIdhu pInA cAhiye // 9 // pittAnta vamana va kaphAnta virecana karaneke anantara jara-1 tpittakI jo cikitsA batAyI gayI, vaha annadrava zUlameM bhI . kAraNabhedena cikitsAbhedaH / karanI cAhiye / AmAzaya va pakvAzaya zuddha ho jAne para anna- AsthApanaM mArutaje snigdhasvinnasya zasyate / dravazUla zAnta ho jAtA hai // 77 // purISaje tu kartavyo vidhirAnAhikazca yaH // 2 // vividhA yogaaH| kSAravaitaraNI bastI yuddhyAttatra cikitsakaH / vAtajanya udAvartameM mehana svedanake anantara AsthApana basti mASeNDarI satuSikA svinnA sarpiryutA hitaa||78|| denA cAhiye / malAvarodhase utpanna udAvartameM AnAha nAzakI godhUmamaNDakaM tatra sapiSA guddsNyutm| cikitsA karanI caahiye| tathA kSAra basti aura vaitaraNabasti sasitaM zItadugdhena mRditaM vA hitaM matam / / 79|| I(AsthApanakA bheda ) denA cAhiye // 2 // athodaavrtaadhikaarH| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / zyAmAdigaNaH / zyAmA dantI dravantItvaG mahAzyAmA snuhI trivRt 3 kahate haiM // 9 // 10 // saptalA zaMkhinI zvetA rAjavRkSaH satilvakaH / ) kampillakaM karaJjazca hemakSIrItyayaM gaNaH // 44 // sarpistelarajaHkkAtha kalkeSvanyatameSu ca / udAvartodarAnAhaviSagulmavinAzanaH // 5 // kAlA nisotha, dantI, dravantI ( dantIbheda ) kI chAla vidhArA, thUhara, sapheda nisotha, saptalA ( sehuNr3akA bheda kAlAdAnA, sapheda viSNukrAntA, amalatAsakA gUdA, paThAnIlodha, kavIlA, kajA tathA hemakSIrI ( ise satyAnAzI tathA bhar3abhAr3a bhI kahate haiM ) ina auSadhiyoMke sAtha ghRta athavA tailakA pAka karake athavA ina auSadhiyAMkA cUrNa, kkAtha athavA kalka Adi kisI prakAra sevana karanese udAvarta, udararoga, AnAha, viSa aura gulma naSTa hotA hai // 3-5 // trivRtAdiguTikA | 5 trivRtkRSNAharItakyo dvicatuSpaJcabhAgikAH / guDikA guDalyAstA vivibandhagadApahAH // 6 // nisotha 2 bhAga, choTI pIpala 4 bhAga, bar3I harrakA chilkA bhAga kUTa chAna sabake barAbara gur3a milAkara golI banA lenI cAhiye | yaha malakI rukAvaTako naSTa karatI hai // 6 // haritakyAdicUrNam / harItakIyavakSArapIlUni trivRtA tathA / ghRtezcUrNamidaM peyamudAvartavinAzanam // 7 // bar3I harrakA chilkA, yavAkhAra, pIlu tathA nisotha samAna bhAga le cUrNa banAkaraM ghIke sAtha khAnese udAvarta naSTa hotA hai // 7 // hiMgvAdicUrNam / hiMgukuSThavacAsarji viDaM ceti dviruttaram / pItaM madyena taccUrNamudAvartaharaM param // 8 // bhunI hIMga 1 bhAga, kUTha 2 bhAga, vaca 4 bhAga, sajjIkhAra 8 bhAga tathA viDanamaka 16 bhAga le cUrNa banAkara zarAba ke sAtha pInese udAvartaroga niHsandeha naSTa hotA hai // 8 // ( 149 ) cAhiye / yaha mIThA yoga rAjAoMke yogya hai / ise " nArAcacUrNa" nArAcacUrNam | khaNDapalaM trivRtA samamupakulyA karSacUrNitaM lakSNam prAgbhojane ca samadhu viDAlapadakaM lihetprAjJaH ||9|| etadgADhapurISe pitte kaphe ca viniyojyam / susvAdurnRpayogyo'yaM yogo nArAcako nAmnA // 10 // mizrI 4 tolA, nisotha 4 tolA, choTI pIpala 1 tolA ina bhoSadhiyoMkA mahIna cUrNa kara bhojanake pahile 1 tolAkI mAtrA zahada ke sAtha cATanI cAhiye / isakA kar3e dastoM ke AnemeM tathA pitta aura kaphajanya udAvarta meM prayoga karanA sauvarcalADhayAM madirAM mUtre tvabhihate pibet / elAM vApyatha madyena kSIraM vAri pibecca saH // 15 // duHsparzAsvarasaM vApi kaSAyaM kakubhasya ca / evArubAjaM toyena pibedvA lavaNIkRtam // 16 // paJcamUlIzRtaM kSIraM drAkSArasamathApi vA / sarvathaivopayuJjIta mUtrakRcchrAzmarIvidhim // 17 // mUtrakI rukAvaTase utpanna udAvarta meM kAlA namaka chor3akara zarAba pInA cAhiye / athavA choTI ilAyacIkA cUrNa zarAba ke sAtha athavA jala va dUdha ekameM milAkara pInA cAhiye / athavA | yavAsAkA svarasa athavA arjunakI chAlakA kAtha athavA kakar3I ke bIja pAnI meM pIsa lavaNa milAkara pInA cAhiye / athavA pazJcamUlase azmarInAzaka vidhikA sarvathA sevana karanA cAhiye // 15-17 // siddha dUdha athavA munakkekA rasa pInA cAhiye / tathA mUtrakRcchra va jRmbhajAdyudAvartacikitsA / snehasvederudAvarta jRmbhajaM samupAcaret / amokSo'je kAryaHsvapno madyaM priyAH kathAH 18 // kSavaje kSavapatreNa ghrANasthenAnayetkSavam / tathordhva jatrugo'bhyaGgaH svedo dhUmaH sanAvanaH // 19 // / lazunaprayogaH / rasonaM madya saMmizraM pibetprAtaH prakAGkSitaH / gulmodAvartazUlanaM dIpanaM balavardhanam // 11 // prAtaHkAla bhUkha lagane para zuddha lahasunako madyake sAtha milAkara pIve / yaha gulma, udAvarta va zUlako naSTa karatA, abhi dIpta karatA tathA balako bar3hAtA hai // 11 // phalavartayaH / hiGgumAkSikasindhUnyaiH paktvA varti sunirmitAm / ghRtAbhyaktAM gude dadyAdudAvartavinAzinIm // 12 // madanaM pippalI kuSThaM vacA gaurAzca sarSapAH / guDakSArasamAyuktAH phalavartiH prazasyate // 13 // AgAradhUma sindhUtthatailayuktAmlamUlakam / kSuNNaM nirguNDapatraM vA svinne pAyau kSiped budhaH 14 hIMga, zahada va seMdhAnamakako pakAkara banAyI gayI battI ghI cuparakara gudAmeM rakhanese udAvarta naSTa hotA hai / isI prakAra mainaphala, choTI pIpala, kUTha, dUdhiyA jaca va sapheda-sasoM mahIna pIsa gur3a aura kSAra milAkara banAyI gayI battI bhI uttama hai| athavA gRhadhUma, seMdhAnamaka tathA tailake sAtha uThAyI gayI khaTTI mUlIkI battI athavA kevala sambhAlakI pattIke kalkakI battI gudAkA svedana kara gudAmeM rakhanI cAhiye // 12-14 // 1 mUtrajodAvartacikitsA | Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (150) [AnAhAnannna n janmannnn hitaM vAtaghnamayaM ca ghRtaM cauttarabhaktikam / athaanaahaadhikaarH| udgAraje kramopetaM snaihikaM dhUmamAcaret // 20 // charyAghAtaM yathAdoSa nasyasnehAdimirjayet / bhuktvA pracchardanaM dhUmo laMghanaM raktamokSaNam // 21 // cikitsaakrmH| rUkSAnnapAne vyAyAmo virekazcAtra zasyate / / udAvartakriyAnAhe sAme laMghanapAcanam // 1 // jammAIke avarodhase utpanna udAvartameM nehana va svedana AnAhameM udAvartakI cikitsA tathA AmasahitameM laMghana va karanA cAhiye / AMsuoMke avarodhase utpannameM AMsuoMkApAcana karanA cAhiye // 1 // lAnA, sonA, madya pInA tathA priya kathAyeM sunanA hitakara hai| chikAke rokanese utpannameM nakachikanIke pattoMko pIsa nAkameM dviruttaraM cUrNam / rakhakara chIMka lAnA cAhiye / tathA jatruke Upara abhyaGga, dviruttarA higuvacA sakuSThA svedana tathA dhUmapAna va nasya tathA vAtaghna madya va ghRtake sAtha suvarcikA ceti viDaGgacUrNam / bhojana karanA hitakara hai / udgArajanyameM vidhipUrvaka snehayukta sukhAmbunAnAhaviSUcikArtidhUmapAna karanA caahiye| vamanake rokanese utpanna udAvartameM hRdrogagulmosamIraNanam // 2 // doSoMke anusAra nastha, snehana Adi karanA, bhojana kara vamana karanA, dhUmapAna, laMghana, raktamokSaNa, rUkSa annapAna, vyAyAma | bhUnI hIMga 1 bhAga, dUdhiyA baca 2 bhAga, kUTha 4 bhAga, tathA virecana denA hitakara hotA hai // 18-21 // sajjIkhAra 8 bhAga, vAyaviDaGga 16 bhAga, sabako mahIna shukrjodaavrtcikitsaa| |cUrNa kara gunagune jalake sAtha pInese aphArA, haijA, droga, gulma tathA DakAroMkA adhika AnA zAnta hotA hai // 2 // bastizuddhikarAvApaM caturguNajalaM payaH // 22 // AvArinAzAkathitaM pItavantaM prakAmataH / vacAdicUrNam / ramayeyuH priyA nAryaH zukrodAvartinaM naram // 23 // vacAbhayAcitrakayAvazUkAn atrAbhyaGgAvagAhAzca mdiraashvrnnaayudhaaH| sapippalIkAtiviSAnsakuSThAn / zAliH payo nirUhAzca zastaM maithunameva ca // 24 // uSNAmbunAnAhavimUDhavAtAn basti zuddha karanevAle padArthoMkA kalka tathA caturguNa jala pItvA jayedAzu hitodanAzI // 3 // chor3akara pakAye gaye dUdhako pilAkara sundarI striyoMkA sahavAsa dUdhiyA baca, bar3I harrakA chilkA, cItakI jar3a, yavAkarAve tathA abhyaGga ( vizeSataH vasti va liGgameM ) jalameM khAra, choTI pIpala, atIsa tathA kUTha sabako mahIna cUrNa baiThAnA, zarAba, muragekA mAMsarasa, zAlike cAvala, dUdha, nirUhaNa kara gunagune jalake sAtha pInese AnAha tathA vAyukI rukAvaTa basti aura maithuna karanA vizeSa hitakara hai // 22-24 // zIghra hI naSTa hotI hai / isameM hitakAraka padAthoMke sAtha bhAta khAnA cAhiye // 3 // kssudvighaataadijcikitsaa| kSudvighAte hitaM snigdhamuSNamalpaM ca bhojanam / / trivRtaadiguttikaa| tRSNAghAte pibenmanthaM yavAgU vApi shiitlaam||25|| trivRddharItakIzyAmAH snuhIkSIreNa bhAvayet / rasenAdyAtsuvizrAntaH zramazvAsAturo nrH| vaTikA mUtrapItAstAH zreSThAzcAnAdikAH // 4 // nidrAghAte pibetkSIraM svapnaH saMvAhanAni c||26|| nisotha, bar3I harrakA chilkA tathA kAlA nisotha sabako bhUkhake rokanese utpannameM cikanA, garama va thor3A bhojana, mahIna pIsa thUharake dUdhakI bhAvanA de golI banA gomUtrake sAtha pInese aphArA naSTa hotA hai||4|| karanA hitakara hai| pyAsake rokanese utpannameM mantha athavA zItala yavAgU pInA cAhiye / zramaja zvAsase pIr3ita (thake hue) kSAralavaNam / puruSako vizrAma karAkara mAMsarasake sAtha bhojana karAnA phalaM ca mUlaM ca virecanoktaM cAhiye / nidrAghAtajameM dUdha pInA, sonA tathA deha dabavAnA hiGgvarkamUlaM dazamUlamatryam / hitakara hai // 25 // 26 // snukcitrako caiva punarnavA ca ityudAvartAdhikAraH smaaptH| __ tulyAni savailavaNAni paJca // 5 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| snehaH samUtraiH saha jarjarANi sUkhI aura gIlI mUlI, punarnavAkI jar3a, laghu paJcamUla zarAvasandhI vipcetsulipte| | tathA amalatAsakA gUdA saba samAna bhAga le kalka karanA pakaM supiSTaM lavaNaM tadannaH cAhiye / kalkase caugunA ghI aura ghIse caugunA jala milA pakA-kara sevana kiyA gayA ghRta niHsandeha udAvartako zAnta paanstthaanaahrujaaghnmdhym||6|| karatA hai||10|| virecanAdhikArokta phala tathA mUla, hIMga, AkakI jar3a, dazamUla, thUhara, cItakI jar3a tathA punarnavA saba samAna bhAga, sthirAvaM ghRtam / sabake samAna pAMcoM namaka le cUrNa kara sneha tathA gomUtra meM milA zarAvasampuTa meM banda kara phUka denA caahiye| isa taraha pakAye sthirAdivargasya punarnavAyAH lavaNako pIsakara anna tathA pInekI cIjoMke sAtha prayoga karanese | sampAkapUtIkakara ayozca / aphArA avazya dUra hotA hai // 5 // 6 // siddhaH kaSAye dvipalAMzikAnAM raatthaadivtiH| prastho ghRtAtsyAtpratiruddhavAte // 11 // rAThadhUmaviDavyoSaguDamUtrairvipAcitA / zAlaparNI Adi pazcamUla, punarnavA, amalatAsakA gUdA, kajA gude'GguSThasamA vartirvidheyAnAhazUlanut // 7 // | tathA durgandhitakajA pratyeka 8 tolA le kAr3hA banAkara ghI 128 mainaphala, gharakA dhuAM, viDalavaNa, trikaTu, gur3a tathA gomUtra | tolA milAkara pakAnA caahiye| yaha ghI vAyukI rukAvaTako sabako ekameM milA pakAkara banAyI gayI aMgUTheke samAna mottii| naSTa karatA hai // 11 // battIko gudAmeM rakhanese aphArA va zUla naSTa hotA hai // 7 // ityAnAhAdhikAraH smaaptH| trikttukaadivrtiH| vartistrikaTukasaindhavasarSapagRhadhUmakuSThamadanaphalaiH / atha gulmaadhikaarH| madhuni guDe vA paktvA pAyAvaguSThamAnato vezyA8 vatiriyaM dRSTaphalA gadezanaiH praNihitA ghtaabhyktaa|| AnAhodAvartazamanI jaTharagulmanivAriNI // 9 // cikitsaakrmH| trikaTu, seMdhAnamaka, sarasoM, gharakA dhuAM, kUTha, mainaphalakA cUrNa kara zahada athavA gur3ameM milAkara pakAkara aMgUTheke barAbara ladhvannaM dIpanaM snigdhamuSNaM vAtAnulomanam / moTI battI ghI cuparakara gudAmeM rakhanI cAhiye / isakA phala bRMhaNaM yadbhavetsarvaM taddhitaM sarvagulminAm // 1 // dekhA gayA hai / yaha aphArA, udAvarta, udara va gulmako naSTa snigdhasya bhiSajA svedaH kartavyo gulmazAntaye / karatI hai||8||9|| srotasAM mArdavaM kRtvA jitvA mArutamulbaNam // 2 // zuSkamUlakAcaM ghRtam / bhittvA vibandhaM snigdhasya svedo gulmamapohati / mUlakaM zuSkamAI ca varSAbhUH paJcamUlakam / kumbhIpiNDeSTakAsvedAnkArayetkuzalo bhiSak / / 3 / / ArevataphalaM cApi piSTvA tena paced ghRtam / upanAhAzca kartavyAH sukhoSNAH shaalvnnaadyH| tatpIyamAnaM zamayedudAvartamasaMzayam // 10 // styAne'vaseko raktasya bAhumadhye shiraavydhH||4|| svedo'nulomanaM caiva prazastaM sarvagulminAm / 1 jitane gur3a tathA gomUtrase pakAkara battI bana sake, peyA vAtaharaiH siddhAH kaulatthA dhanvajA rsaaH||5|| utanA gur3a va gomUtra chor3anA cAhiye / yaha zivadAsajIkA mata hai / kucha AcAryoMkA mata hai, ki samasta khaDAH sapaJcamUlAzca gulminAM bhojane hitaaH| cUrNake samAna gur3a, sabase caturguNa gomUtra chor3akara battI | jo padArtha halke, agnidIpaka, snigdha, vAyuke anulomana karane banAnI caahiye| vAle tathA bRMhaNa hote haiM, ve samasta gulmavAloMko hitakara haiN| 2 yahAMpara trikaTukAdi milAkara 1 karSa, gur3a 1 karSa tathA gulmakI zAntike liye,snehana kara svedana karanA caahiye| snehana madhu 4 karSa milAkara vattI banAnI kucha AcAryoko abhISTa hai| karaneke anantara kiyA gayA svedana chidroMko mulAyama karatA, para isa prakAra vattI bananemeM hI sandeha hai| ata: jitanese bana | baDhe vAyuko zAnta karatA tathA bandhe hue malakI gAThoMko sake, utanA parimANa chor3anA caahiye| kor3akara gulmako naSTa karatA hai| isaliye vaidya jaisA ucita Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (151) cakredasaH / samajhe kumbhIsveda, piNDasveda, iSTikAsveda tathA sukhoSNa zAlvaNAdi upanAha kreN| raktaja gulmameM bAhumeM zirAvyadha kara raktako nikAla denA cAhiye / tathA svedana va vAyukA anulomana sabhI gulmoM hitakara hai / tathA vAtanAzaka padArthoMse siddha peyA, kulathIkA yUSa tathA jAMgala prANiyoM kA mAMsarasa tathA paJcamUla milakara banAye gaye khar3a gulmavAloMko pathyake sAtha dene cAhiyeM // 1-5 // vAtagulmacikitsA | mAtuluGgaraso higu dADimaM biDasendhavam || 6 | surAmaNDena pAtavyaM vAtagulmarujApaham / nAgarArdhapalaM piSTaM dve pale luzcitasya ca // 7 // tilasyaikaM guDapalaM kSIreNoSNena pAyayet / vAtagulmamudAvarta yonizUlaM ca nAzayet // 8 // bijaure nimbUkA rasa, bhunI hIMga, anArakA rasa, biDanamaka, Faraar aura zarAbakA acchI bhAga milAkara pInese vAtagulma naSTa hotA hai| isI prakAra soMTha 2 tolA, bijaure nimbUkA rasa 8 tolA, kAlA tila 4 tolA, gur3a 4 tolA milAkara garama dUdha ke sAtha pilAnA cAhiye / yaha vAtagulma, udAvarta aura yonizulako naSTa karatA hai // 6-8 // eraNDatailaprayogaH / pibederaNDatailaM vA vAruNI maNDamizritam / tadeva tailaM payasA vAtagulmI pivennaraH // 9 // athavA eraNDakA taila tAr3Ike sAtha athavA dUdhake sAtha pInese vAtagulma naSTa hotA hai // 9 // lazunakSarim / sAdhayecchuddhazuSkasya lazunasya catuSpalam / kSIrodake'STaguNite kSIrazeSaM ca pAyayet // 10 // vAtagulmamudAvarta gRdhrasIM viSamajvaram / hRdrogaM vidradhiM zoSaM zamayatyAzu tatpayaH // 11 // evaM tu sAdhite kSIre stokamapyatra dIyate / sarjikAkuSThasahitaH kSAraH keta kijo'pi vA // 12 // tailena pItaH zamayed gulmaM pavanasambhavam / [ guhamI - zuddha sukhAyA gayA lahasuna 16 tolA aThagune dUdha aura pAnI meM milAkara pakAnA cAhiye, dUdhamAtra zeSa rahanepara pInA cAhiye / isase vAtagulma, udAvarta, gRdhrasI, viSamajvara, hRdroga, vidradhi tathA rAjayakSmA zIghra hI zAnta hotA hai| tathA isI prakAra siddha dUdha meM saMjjIkhAra, kUTha tathA kevar3ekI kSAra thor3A chor3a eraNDataila milAkara pInese vAtaja gulma zAnta hotA |hai // 10-12 // 9 vAtanAzaka kvAthAdise pUrNa ghar3ekI bhApase svedana karanA "kumbhIsvedana," ubAle hue ur3ada AdikI piNDI bAndhakara svedana karanA " piNDasveda" aura ITeM garama kara vAtanAzaka kAthase sizvana karanA " iSTikAsveda " kahA jAtA | svedakA vistAra caraka sUtrasthAna 14 adhyAya meM dekhiye / utpattibhedena cikitsAbhedaH / vAtagulme kaphe vRddhe vAntivarNAdiriSyate // 13 // paitte tu recanaM snigdhaM rakta raktasya mokSaNam / snigdhoSNenodite gulme paittike sraMsanaM hitam ||14|| rUkSoSNena tu sambhUte sarpiH prazamanaM param / kAkolyAdimahAtiktavAsAdyaiH pittagulminam 15 // snehitaM sraMsayetpazcAdyojayedvastikarmaNA / snigdhoSNaje pittagulme kampillaM madhunA lihet 16 recanArthI rasaM vApi drAkSAyAH saguDaM pibet / vAtaja gulma meM kapha bar3ha jAnepara cUrNAdi denA tathA vamana karAnA hitakara hai ( yadyapi gulma meM vamanakA niSedha hai, para | avasthA vizeSa meM usakA bhI apavAda ho jAtA hai ) / pittaja | gulma meM snehayukta recana aura raktajameM raktamokSaNa hitakara hai / garama aura cikane padArthoM se utpanna pittaja gulma meM virecana denA cAhiye / tathA rUkhe aura garama padArthoM se utpanna gulmameM ghRtapAna parama lAbha dAyaka hotA hai / pittagulmavAleko kAkolyAdi, mahAtikta athavA vAsAdi ghRtase snehana kara virecana denA cAhiye, phira basti denA cAhiye / cikane aura garama padArthoM se utpanna pittagulma meM zahada ke sAtha kabIlA virecanArtha | denA cAhiye, athavA aMgUrakA rasa gur3a milAkara pInA cAhiye // 13-16 // - vidahyamAna gulmacikitsA / dAhazUlA'nilakSobhasvapnanAzArucijvaraiH // 17 // vidadyamAnaM jAnIyAd gulmaM tamupanAhayet / pakke tu vraNavatkArya vyadhazodhanaropaNam // 18 // svayamUrdhvamadho vApisa ceddoSaH prapadyate / dvAdazAhamupekSeta rakSannanyAnupadravAn // 19 // paraM tu zodhanaM sarpiH zubhaM samadhutiktakam / yadi gulma meM jalana, zUla, vAyukA idhara udhara ghUmanA, nidrAnAza, aruci aura jvara ho, to gulmako pakatA huA 1 lazunase caturguNa dUdha aura caturguNa hI jala milAkara pAka karanA cAhiye / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH 1 samajhanA cAhiye, ataH usameM pulTisa bAMdhakara pakAnA cAhiye, paka jAnepara vraNake samAna cIranA, sApha karanA aura ghAva bharanA cAhiye / yadi paka jAne para doSa apane Apa Uparase yA nIce se nikalane laga jAyeM, to aura upadravoMkI rakSA karate hue 12 dina taka upekSA karanI cAhiye / isake anantara tikarasa yukta zodhana dravyoMke sAtha siddha ghRta zahadake sAtha zodhanake liye prayatna kare // 17-19 // bhASATIkopetaH / rohiNyAdiyogaH / rohiNI kaTukA nimbaM madhukaM triphalAtvacaH // 20 // karSAzAstrAyamANA ca paTolatrivRtApale / dvipalaM ca masUrANAM sAdhyamaSTaguNe'mbhasi // 21 // ghRtAccheSaM ghRtasamaM sarpiSazca catuSpalam / pibetsaMmUcchitaM tena gulmaH zAmyati paittikaH // 22 // jvarastRSNA ca zUlaM ca bhramamUrcchA ratistathA / dIptAgnyAdiSu snehamAtrA / dIptAyo mahAkAyAH snehasAtmyAzca ye narAH // 23 gulminaH sarpadazca visarpopahatAzca ye / jyeSThAM mAtrAM pibeyuste palAnyaSTau vizeSataH // 24 // dIptAbhi, bar3e zarIravAle, jinako snehakA adhika abhyAsa hai ve, gulma va visarpavAle tathA sAMpase kATe hue manuSya snehakI bar3I mAtrA arthAt 8 pala ( 32 tolA ) pIveM // 23 // 24 // kaphajagulmajacikitsA / laGghano lekhane vede kRte'gnau saMpradhukSite / ghRtaM sakSArakaTukaM pAtavyaM kaphagulminAm // 25 // kaphagulmarogiyoMko laMghana, vamana, svadena karaneke anantara ani dIpta ho jAnepara kSAra aura kaTudravya mizrita ghRta pilAnA cAhiye // 25 // vamanayogyatA / mando'gnirvedanA mandA gurustimitakoSThatA / sokzA cAruciryasya sa gulmI vamanopagaH // 26 // * yadyapi yaha mAtrA bahuta adhika hai, para vyAdhike prabhAvase isakI adhikartA doSakAraka nahIM, pratyuta lAbhadAyaka hotI hai| 20 ( 153 ) kuTakI, nImakI chAla, maureThI, triphalA, trAyamANa pratyeka 1 tolA, paravala kI pattI va nisotha pratyeka 4 tolA, masUra 8 tolA, sabako durakucAkara 42 pala arthAt 168 tolA jalameM pakAnA cAhiye, 16 tolA bAkI rahanepara utAra chAna 16 tolA at milAkara pInA cAhiye isase paittikagulma, jvara, tRSNA, zUla, bhrama, mUrchA tathA becainI zAnta hotI hai // 20-22 // - hue lohe ke pAtrase svedana karanA cAhiye // 29 // jisakI ani manda ho, pIr3A bhI manda ho, peTa bhArI tathA jakar3A huA tathA micalAI aura aruci ho, use vamana karAnA cAhiye // 26 // TikAdiyogyatA | mandeprAvanile mUDhe jJAtvA sasnehamAzayam / guDikAcUrNaniryUhAH prayojyAH kaphagulminAm // 27 // kSAro'riSTagaNazcApi dAhazoSe vidhIyate / paJcamUlIkRtaM toyaM purANaM vAruNIrasam // 28 // phagulmI pibetkAle jIrNa mAdhvIkameva vA / abhimanda, vAyukI rukAvaTa aura Azaya snigdha honepara golI, cUrNa aura kvAtha kaphagulmavAloMko denA cAhiye / tathA jalana va zoSa ityAdimeM kSAra va ariSTakA prayoga karanA cAhiye / | paJcamUlakA kvAtha athavA purAnI tAr3I athavA purAnA mAdhvIka ( zahada se banAyA gayA Asava ) pInA cAhiye // 27 // 28 // - svedau / tilairaNDAta sIbI jasarSapaiH parilipya vA // 29 // zleSma gulmamayaspAtraH sukhoSNaiH svedayedbhiSak / tila, aNDI, alasI va sarasoMko pIsa, lepa kara garama kiye taka prayogaH / yamAnIcUrNitaM takaM biDena lavaNIkRtam // 30 // pibetsandIpanaM vAtamUtravarco'nulomanam / maTThe meM ajavAyana tathA vir3anamakakA cUrNa DAlakara pInese agnidIpti tathA vAyu, mUtra aura malakI zuddhatA hotI hai // 30 // - dvandvajacikitsA | vyAmizradoSe vyAmizraH sarva eva kriyAkramaH // 31 // mile hue doSoM meM milI huI cikitsA karanI cAhiye // 31 // sannipAtajacikitsA / sannipAtodbhave gulme tridoSaghno vidhirhitaH / yathoktena sadA kuryAdbhiSak tatra samAhitaH // 32 // sannipAtaja gulma meM tridoSanAzaka cikitsA yathokta vidhise karanI cAhiye // 32 // vacAdicUrNam / vacAviDAbhayA zuNThI hiMgukuSThAgnidIpyakAH / dvitriSaTcaturekASTasaptapaJcAzikAH kramAt / cUrNa madyAdibhiH patiM gulmAnAhodarApaham // 33 // zUlArthaH zvAsakAsanaM grahaNIdIpanaM param / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - --- - - ckrdttH| [ gulmA nya baca 2 bhAga, viDanamaka 3 bhAga, bar3I harrakA chilkA 6 puutiikaadikssaarH| bhAga, soMTha 4 bhAga, bhunI hIMga 1 bhAga, kUTha 8 bhAga, pUtIkapatragajaciTicavyavahnicItekI jar3a 7 bhAga, tathA ajavAyana 5 bhAga sabakA cUrNa vyoSaM ca saMstaracitaM lavaNopadhAnam / banA madya yA garama jala Adise pInese gulma, AnAha, udararoga, dagdhvA vicUrNya dadhimaNDayutaM prayojyaM zula, arza, zvAsa, kAsako naSTa karatA tathA grahaNIko balavAna banAtA hai // 33 // gulmodarazvayathupAMDugudodbhaveSu // 41 // pUtikarajake patte, indrAyanakI jar3a, cavya, cItakI jar3a, yamAnyAdicUrNam / trikaTu, tathA seMdhAnamaka saba samAna bhAga le miTTIkI haMDiyA meM ymaaniihiNgusindhuutthkssaarsauvrclaabhyaaH| banda kara phUMka denA cAhiye / phira mahIna cUrNa kara dahIke surAmaNDena pAtavyA gulmazUlanivAraNAH // 34 // tor3ake sAtha gulma, udara, sUjana, pANDu va arza rogameM prayoga karanA cAhiye // 41 // ajavAyana, bhunI hIMga, seMdhAnamaka, yavAkhAra, kAlAnamaka tathA bar3I harrake chilkeke cUrNako zarAbake svaccha bhAgake sAtha hiNgvaadipryogH| pInese gulma va zula naSTa hotA hai // 34 // hiMgupuSkaramUlAni tumburUANa harItakIm / hiMgvAdyaM cUrNa guTikA vaa| zyAmAM biDaM saindhavaM ca yavakSAraM mahauSadham // 42 // yavakkAthodakenaitad dhRtabhRSTaM tu pAyayet / hiMgu trikaTukaM pAThAM hapuSAmabhayAM zaTIm / / tenAsya bhidyate gulmaH sazulaH sprigrhH|| 43 / / ajamodAjagandhe ca tintiDIkAmlavetasau // 35 // dADimaM pauSkaraM dhAnyamajAjI citrakaM vacAm / / hIMga, pohakaramUla, tumburU, bar3I harrakA chilkA, nisotha, viDanamaka, seMdhAnamaka, yavakhAra tathA soMTha saba samAna bhAga dvI kSArI lavaNe dve ca cavyaM caikatra cUrNayet // 36 // le ghImeM bhUnakara yavake kAr3heke sAtha pInA cAhiye / isase cUrNametatprayoktavyamanapAnevanatyayam / gulmakA bhedana hotA tathA zulAdi anya saba upadrava naSTa prAgbhaktamathavA peyaM madyenopNodakena vA // 37 // hote haiM // 42 // 43 // pArzvahRdvastizUleSu gulme vaatkphaatmke| vcaadicuurnnm| AnAhe mUtrakRcchre ca gudayonirujAsu ca // 38 // prahaNyoMvikAreSu plIhni paannddvaamye'rucii| / vacA harItakI hiMgu saindhavaM sAmlavatasam / urovibandha hikAyAM zvAse kAse galagrahe // 39 // / yavakSAraM yamAnI ca pibeduSNena vAriNA / / 44 // bhAvitaM mAtuluGgasya cUrNametadrasena vA / etAddha gulmanicayaM sazUlaM saparigraham / / bahuzo guDikAH kAryAHkArmukAHsyustato'dhikam40 bhinatti saptarAtreNa vahnardIptiM karoti ca // 45 // baca, hara, bhunI hIMga, seMdhAnamaka, amlaveta, yavAkhAra, bhanI hIGga, soMTha, mirca, pIpala, pAr3ha, hAUbera, bar3I tathA ajavAyanakA cUrNa kara garama jalake sAtha pInese sAta harrakA chilkA, kacUra, ajamoda, ajavAina, tintir3Ika, dinameM zUla va jakar3AhaTa yukta gulma naSTa hotA aura Agni amlaveta, anAradAnA, pohakaramUla, dhaniyAM, jIrA, cItekI | dIpta hotI hai // 44 // 45 // jar3a, vaca, yavAkhAra, sajjIkhAra, seMdhAnamaka, kAlAnamaka tathA cavya sabakA cUrNa kara annapAnameM prayoga karanA caahiye| suraapryogH| isameM kisI prakArake parahejakI AvazyakatA nahIM athavA | pippalIpippalImUlacitrakAjAjisaindhavaH / bhojanake pahile madyake sAtha athavA garama jalake sAtha pInA| yaktA pItA surA hanti gulmamAzu sudustaram 46 / / cAhiye / yaha pasaliyoM, hRdaya aura bastike zUla, gulma choTI pIpala, piparAmUla, cItekI jar3a, sapheda jIrA (vAtakaphAtmaka), aphArA, mUtrakRccha, guda va yonikI pIr3A, tathA seMdhAnamakakA cUrNa milAkara pI gayI zarAba zUlako zIghra prahaNI, arza, plIhA, pANDuroga, aruci, chAtIkI jakar3AhaTa, hI naSTa karatI hai // 46 // hikA, zvAsa, kAsa tathA galekI jakar3AhaTako dUra karatA hai| athavA bijaure nimbUke rasameM aneka bhAvanA dekara isakI (eka naadeyyaadikssaarH| eka mAzekI mAtrAse ) golI banA lenI cAhiye, yaha vizeSa | nAdeyAkuTajAzibRhatIsnugvilvabhallAtakaguNa karatI hai // 35-40 // / | vyAghrIkiMzukapAribhadrakajaTA'pAmArganIpAgnikam / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - D - - - vAsAmuSkakapATalAH salavaNA dagdhvA jale pAcitaM plIhA, kuSTha aura arza va zothase pIr3ita puruSako sevana karanA hiMgvAdiprativApametaduditaM gulmodraasstthiilissu||47|| cAhiye // 49 // 50 // araNI, eraNDa athavA jAmunakI chAla, kur3akI chAla, Aka, kaaNkaaynguttikaa| sahiMjanekI chAla, bar3I kaTerI, thUhara, belakI chAla, bhilAvAMkI chAla, choTI kaTerI, DhAka, nImakI chAla, laTajIrA, kadamba, zaTI puSkaramUlaM ca dantI citrakamADhakIm / cItekI jar3a, aDUsA, mokhA, pAr3hala, inameM namaka DAlakara | zRGgaveraM vAM caiva palikAni samAharet / / 51 / / sabako jalA bhasma kara 6 guna jalameM milA 21 bAra chAnakara | kSAravidhise pakAnA cAhiye / taiyAra ho jAnepara bhunI hIMga, | trivRtAyAH palaM caiva kuryAt trINi ca higunH| yavAkhAra, kAlA namaka AdikA prativApa chor3akara utaarnaa| yavakSArapale dve ca dve pale cAmlavetasAt // 52 / / cAhiye / isakA gulma, udara tathA patharImeM prayoga karanA yamAnyajAjI maricaM dhAnyakaM ceti kArSikam / cAhiye // 47 // upakucyajamodAbhyAM tathA cASTamikAmApa // 53 / / hiMgvAdibhAgottaracUrNam / mAtuluGgarasenava guTikAH kArayedbhiSak / tAsAmekAM pibed dve ca tisro vApi sukhAmbunA54 hiMgUpragandhAbiDazuNThayajAjI amlaizca madhahSaizca ghRtena payasA'thavA / ___ harItakIpuSkaramUlakuSTham / bhAgottaraM cUrNitametadiSTaM epA kAGkAyanenoktA guDikA gulmanAzinI // 55 // azIhRdrogazamanI krimINAM ca vinAzinI / * gulmodarAjIrNaviSUcikAsu / / 48 // gomUtrayuktA zamayet kaphagulmaM cirotthitam // 56 // bhunI hIMga 1 bhAga, baca 2 bhAga, viDa namaka 3 bhAga, kSIreNa pittagulmaM ca mayeramlaizca vAtikam / / soMTha 4 bhAga, jIrA 5 bhAga, harai 6 bhAga. pohakaramUla 7 bhAga triphalArasamUtraizca niyacchet sAnnipAtikam / kUTha 8 bhAga, sabakA cUrNa kara gulma, udararoga, ajIrNa aura | raktagulme ca nArINAmuSTrokSIreNa pAyayet // 57 // viSUcikAmeM prayoga karanA cAhiye // 40 // kacara, pohakaramala, dantI, cItakI jaDa. arahara, soMTha tathA triphalAdicUrNam / baca pratyaka 4 tolA, nisotha 4 tolA, bhunI hIMga 12 tolA, triphlaakaanycnkssiiriisptlaaniiliniivcaaH| |yavAkhAra 8 tolA, amlaveta 8 tolA, ajavAyana, jIrA, mirca trAyantIhapuSAtiktAtrivRtsaindhavapippalIH // 49 // dhaniyAM pratyeka 1 tolA, kalauMjI tathA ajamoda pratyeka 2 pibetsaMcUrNya muutrossnnvaarimaaNsrsaadibhiH| tolA, sabakA cUrNa kara vijaure nimbUke rasase golI banA lenI savegulmodaraplIhakuSThAzeH zothakheditaH // 50 // cAhiye / inameMse 1 yA 2 yA 3 goliyoMkA garama jala, kAjI, madya, yUSa, ghRta athavA dUdhake sAtha sevana karanA cAhiye / yaha. triphalA, svarNakSIrI, sAtalA, nIla, baca,trAyamANa, hAUbara | kAMkAyanakI batAyI huI golI gulma arza tathA hRdrogako zAnta kuTakI, nisotha, seMdhAnamaka tathA choTI pIpala sabakA cUrNa kara karatI aura kIDoMko naSTa karatI hai / gomUtrake sAtha purAne kaphaja gomUtra, garama jala athavA mAMsarasake sAtha sarvagulma, udararoga, gulmako dhake sAtha pittaja gulmako, madya tathA kAjIke sAtha |vAtaja gulmako, triphalAke kvAtha va gomUtrake sAtha sAnipAtika 1nAiyo" bhUmijambU, araNI, nAraGgI, bhUmyAmala, eraNDa gulmako tathA UMTanIka dUdhake sAtha striyoMke raktagulmako naSTa kAza aura jalavetake liye AtA hai tathA yaha pAnIyakSAra hai, | karatI hai // 51-57 // ataH usakI vidhi isa prakAra zivadAsajIne likhI hai-nAdeyI Ade jalA, eka ADhaka yA eka tolA bhasma le caturguNa yA hapuSAdya ghRtam / SaDguNa jalameM 21 bAra chAna pakAkara caturthoza zeSa rahanepara hapuSAvyoSapRthvIkAcavyacitrakasaindhavaiH / utArakara phira 21 bAra chAnakara rakhanA cAhiye / isakA 1 karSa yA 2 karSa usIke anusAra caturthIza hiMgvAdi pratIvApa __ sAjAjIpippalImUladIpyakavipaced ghRtam // 58 // chor3anA cAhiye / aura phira use mAMsa, ghI yA dUdhase kisI sakolamUlakarasaM sakSIraM dadhi dADimam / ekameM chor3akara pInA cAhiye / kucha AcAryoMkA siddhAnta hai ki tatparaM vAtagulmannaM zUlAnAhavibandhanut / / 59 // rakhanese kSAra jala amlatAmeM pariNata ho jAyagA, ataH pratidina yonyarthIgrahaNIdoSazvAsakAsA'rucijvaram / pIne yogya pakA lenA cAhiye // pArzvahadvastizUlaM ca ghRtametadvadhapohati // 60 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (156 ) cakradattaH / hAUbera, trikaTu, bar3I ilAyacI, cavya, cItakI, jar3a, para utAranA cAhiye / yaha ghRta pittagulma, raktagulma, visarpa, seMdhAnamaka, sapheda jIrA, piparAmUla, ajavAyana inakA kalka pittajvara, hRdroga, kAmalA tathA kuSThako naSTa karatA hai / aura kalkase caturguNa ghRta tathA ghRtake samAna pratyeka bera va isa kvAthameM palake mAnase dviguNa nahIM hotA, ataeva mUlI kA rasa (kAtha) dUdha, dahI va anArakA rasa chor3akara pakAnA 40 pala arthAt 160 tolA ( 2 sera ) jala chor3A cAhiye / yaha vAtagulma, zUla, AnAha tathA vibandha, yonidoSa, jAtA hai // 64-68 // arza, grahaNIdoSa, zvAsa, kAsa, aruci jvara, pasaliyoM, hRdaya aura bastike zulako naSTa karatA hai // 58-60 // drAkSAdyaM vRtam / drAkSAmadhUkakharjUraM vidArI sazatAvarIm / parUSakANi triphalAM sAdhayetpalasaMmitAm // 69 // jalADhake pAdazeSe rasamAmalakasya ca / ghRtamikSurasaM kSIramabhayAkalkapAdikam // 70 // sAdhayettu ghRtaM siddhaM zarkarAkSIdrapAdikam / yAjayetpittagulmannaM sarvapittavikAranut // 71 // sAhacaryAdiha pRthagghRtAdeH kvAthatulyatA // 72 // paJcapalakaM ghRtam / pippalyAH picuradhyardho dADimAd dvipalaM palam / dhAnyAtpazva ghRtAcchuNThayAH karSaH kSIraM caturguNam // siddhametairdhRtaM sadyo vAtagulmaM cikitsati / yonizUlaM ziraHzUlamazasi viSamajvarAn // 62 // choTI pIpala 1 // tolA, anAradAnekA rasa 8 tolA, dhaniyAM 4 tolA, ghI 20 tolA, soMTha 1 tolA, dUdha 1 sera chor3akara pakAnA cAhiye / yaha ghI vAtagulma, yonizUla, ziraHzUla arza aura viSamajvarako naSTa karatA hai // 61 // 62 // tryUSaNAdyaM ghRtam / tryUSaNatriphalAdhAnyaviDaGgacavyacitrakaiH / // kalkIkRterdhRtaM siddhaM sakSIraM vAtagulmanut // 63 trikaTu, triphalA, dhaniyAM vAyaviDaGga, cavya, cItakI jaDa inakA kalka tathA dUdha milAkara siddha kiyA gayA ghRta vAtagulmako naSTa karatA hai // 63 // [ gulmA munakkA, mahuvA, chuhArA, vidArIkanda, zatAvarI, phAlsA tathA triphalA pratyeka 4 tolA lekara eka Ar3haka jalameM pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara kvAthake barAbara AMvale kA rasa, utanA hI IkhakA rasa, utanA hI ghI, utanA hI dUdha aura ghRtase caturthAMza harrakA kalka chor3akara pakAnA | cAhiye / siddha ho jAnepara utAra chAnakara ghIse caturthAMza milita zahada va zakkara chor3anA caahiye| yaha pitagulma tathA samasta pittarogoM ko naSTa karatA hai / yahAM anuktamAna honese sAhacaryAt ghRtAdikAtha ke samAna hI chor3anA cAhiye // 69-72 // dhAtrISaTpalakaM ghRtam / dhAtrIphalAnAM svarase SaDaGgaM pAcayed ghRtam / zarkarAsaindhavopetaM taddhitaM sarvagulminAm // 73 // trAyamANAdyaM ghRtam / jale dazaguNe sAdhyaM trAyamANAcatuSpalam / paJcabhAgasthitaM pUtaM kalkaiH saMyojya kArSikaiH // 64 // rohiNIkaTukA mustatrAyamANAdurAlabhaiH / kalkaistAmalakIvIrAjIvantI candanotpalaiH // 65 // cAtA hai // 73 // rasasyAmalakInAM ca kSIrasya ca ghRtasya ca / palAni pRthagaSTASTau dattvA samyagvipAcayet // 66 // pittagulmaM raktagulmaM visarpa paittikaM jvaram / hRdrogaM kAmalAM kuSThaM hanyAdetad ghRtottamam ||67 // palollekhAgate mAne na dvaiguNyamiSyate / catvAriMzatpalaM tena toyaM dazaguNaM bhavet // 68 // trAyamANa 16 tolA, jala 2 sera milAkara pakAnA cAhiye / 1 sera bAkI rahanepara utAra chAnakara nIce likhI cIjoMkA kalka pratyeka eka tolA chor3anA cAhiye / kalkadravya- kuTakI, mothA, zrAyamANa, javAsA, bhuMiAMvalA, kSIrakAkolI, jIvantI, candana tathA nIlophara aura AMvalekA rasa 32 tolA, dUdha 32 tolA zrI 32 tolA, milAkara pakAnA cAhiye, ghRtamAtra zeSa rahane AMvalekaM svarasameM paJcakola va yavAkhArakA kalka va ghI milAkara siddha karanese samasta gulmoMko lAbha pahuM bhAGgaSaTpalakaM ghRtam / SaDbhiH palairmagadhajAphalamUlacanyavizvauSadhajvalanayAvajakalkapakkam / prasthaM ghRtasya dazamUlyurubUkabhAGgakvAthe'pyathopayasi dani ca SaTpalAkhyam // 74 // gulmodarA ruci bhagandaravahrisAdakAsajvarakSayaziroprahaNIvikArAn / sadyaH zamaM nayati ye ca kaphAnilotthA bhAGgaryAkhyaSaTpalamidaM pravadanti tajjJAH // 75 // paJcakola va yavAkhAra pratyeka eka pala ( isa prakAra 6 pala ) kA kalka, ghI 1 prastha ( 128 tolA ) aura dazamUla, eraNDa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] bhaassaattiikopetH| - aura bhArajIkA kvAtha ghIse caturguNa, dUdha samAna tathA dahI catu-1 lahasunakA svarasa, paJcamUlakA kvAtha, zarAba, kAjI, dahIkA rguNa milAkara, siddha kiyA gayA ghRta gulma, udara, aruci, | tor3a tathA mUlIkA svarasa pratyeka ghIke samAna tathA ghIse caturthAza bhagandara, agnimAMdya, kAsa, jvara, kSaya, ziroroga, grahaNIroga | trikaTu, anAradAnA, imalI, ajavAyana, cavya, seMdhAnamaka, hIMga, tathA kapha, va vAtajanyarogoMko zAnta karatA hai / ise amlaveta, jIrA tathA ajavAyana pratyeka samAna bhAgakA kalka "bhASiTpala ghRta" kahate haiM // 74 // 75 // chor3akara siddha kiyA ghRta gulma, grahaNI, arza, zvAsa, unmAda, kSaya, ghara, kAsa, apasmAra, mandAgni, plIhA, zUla aura vAyuko kSIraSadapalakaM ghRtam / naSTa karatA hai|| 82-84 // pippliipippliimuulcvycitrknaagraiH| palikaiH sayavakSAraiH sarpiSprasthaM vipAcayet / / 76 // dntiihriitkii| kSIraprasthena tatsarpirhanti gulmaM kaphAtmakam / jaladroNe vipaktavyA viMzatiH paJca caabhyaaH| grahaNIpANDurogannaM plIhakAsajvarApaham // 77 // / dantyAH palAni tAvanti citrakasya tathaiva ca / / 85 choTI pIpala, piparAmUla, cavya, cItakI jar3a, soMTha tathA| tenASTabhAgazeSeNa paceddantIsamaM guDam / yavAkhAra pratyeka eka pala, ghI 2 prastha, dUdha 2 prastha, jala 6 tAzcAbhayAnivRccUrNAttailAcApi catuSpalam // 86 // 'prastha milAkara pakAnA cAhiye / yaha ghI kaphAtmaka gulma, palamekaM kaNAzuNThayoH siddhe lehe ca zItale / grahaNI, pANDuroga, plIhA, kAsa aura jvarako naSTa karatA naudraM tailasamaM dadyAcAturjAtapalaM tathA / / 87 // hai|| 76 // 77 // tato lehapalaM lIDhvA jagdhvA caikAM harItakIm / bhallAtakaghRtam / sukhaM viricyate snigdho doSaprasthamanAmayaH // 88 // bhallAtakAnAM dvipalaM paJcamUlaM palonmitam / pliihshvythugulmaarthiihRtpaannddugrhnniigdaaH|| sAdhyaM vidArIgandhADhayamApothya slilaaddhke||78|| zAmyantyutklezaviSamajvarakuSThAnyarocakAH 89 // pAdAvazeSe pate ca pippalI nAgaraM vacAma / bar3I hara. 25, dantI 1 / sera, cItakI jar3a 1 / sera, jala viDaGgaM saindhavaM hilagu yAvazUkaM biDaM zaTIm // 79 // droNa (dravadvaiguNyAt 25 sera 9 cha. 3 to0) meM pakAnA citrakaM madhukaM rAsnAM piSTvA krsssmaanbhissk| cAhiye, aSTamAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara dantIke barAbara prasthaM ca payaso dattvA ghRtaprasthaM vipAcayeta rA|gur3a tathA pahilekI hareM milAnA cAhiye tathA nisotha 16 tolA aura tilataila 16 tolA, choTI pIpala 2 tolA, tathA soMTha etadbhallAtakaM nAma kaphagulmaharaM param / 2 tolA chor3akara pakAnA cAhiye / avaleha siddha ho jAnepara. plIhapANDvAmayazvAsagrahaNIkAsagulmanut // 81 // utAra ThaNDAkara telake samAna zahada tathA dAlacInI, tejapAta, bhilAvA 8 tolA, laghupazcamUla pratyeka 4 tolA sabako choTI ilAyacI, va nAgakezarakA milita cUrNa 4 tolA chor3anA durakucAkara eka Ar3haka jalameM pakAnA cAhiye, caturthIza zeSa caahiye| isameMse 4 tolA, avaleha cATanA aura eka harai khAnA rahanepara utAra chAnakara choTI pIpala, soMTha, vaca, vAyaviDaMga, cAhiye, isase snigdha puruSa sukhapUrvaka 1 prastha doSoMko virecanase seMdhAnamaka, hIMga, yavAkhAra, vir3anamaka, kacUra, cItakI jar3a, nikAlatA hai aura plIhA, sUjana, gulma, arza, hRdroga, pANDuroga, maureThI, tathA rAsana pratyeka eka tolA pIsakara chor3anA cAhiye grahaNIroga, micalAI, viSamajvara, kuSTha aura arocaka roga naSTa tathA ghI 128 tolA aura dUdha 128 tolA chor3akara pakAnA hote haiM // 85-89 // cAhiye / yai "bhallAtaka ghRta" kaphaja gulma, plIhA, pANDuroga, zvAsa, grahaNI, kAsa aura gulmako naSTa karatA hai // 78-81 // vRshciiraadhrissttH| vRzvIramurubUkaM ca varSADhU bRhatIdvayam / rasonAyaM ghRtam / citrakaM ca jaladroNe pacetpAdAvazeSitam // 9 // rasonasvarase sapiH paJcamUlarasAnvitam / mAgadhIcitrakakSaudraliptakumbhe nidhApayet / surAranAladadhyamalamUlakasvarasaiH saha // 82 // madhunaH prasthamAvApya pathyAcUrNArdhasaMyutam // 91 // vyossdaaddimvRkssaamlymaaniicvysaindhvaiH| vuSoSitaM dazAhaM ca jIrNabhaktaH pibennrH| hiGgvamlavetasAjAjIdIpyakaizca palAnvitaiH // 8 // ariSTo'yaM jayed gulmamavipAkaM sudustaram / / 92 // siddhaM gulmagrahaNyarzaHzvAsonmAdakSayajvarAn / / punarnavA, eraNDakI chAla, sapheda punarnavA, donoM kaTerI, cItakI kAsA'pasmAramandAmiplIhazUlAnilAjayet // 84 // jar3a saba milA , tulA, 1 droNa jala ( dravadvaiguNyAt 250 sera Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) ckrdttH| [hRdrogAnannnannnna nn 8 to0) meM pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara choTI pIpala, kSArayukta mAMsa (yA tila kalka ) athavA thUharake dUdhake sahita cItakI jar3a aura zahadase lipe ghar3emeM rakhanA cAhiye tathA zahada mAMsapiNDa yonimeM dhAraNa kare aura raktake adhika bahanepara rakta. 128 to0 aura harar3oMkA cUrNa 32 tolA milAkara 10 dinataka | pittanAzaka cikitsA kare // 96-98 // busake andara rakhanA cAhiye phira nikAla chAnakara anna hajama bhallAtakaghRtam / honeke bAda pInA cAhiye / yaha ariSTa gulma aura mandAgniko | naSTa karatA hai // 90-92 // bhallAtakAtkalkakaSAyapakvaM sarpiH pibecchakarayA vimizram / rktgulmcikitsaa| tadraktapittaM vinihanti pItaM balAsagulmaM madhunA sametam / / 99 // rodhirasya tu gulmasya garbhakAlavyatikrame / bhilAveka kalka aura kvAthase pakAyA gayA ghRta zakarake sAtha snigdhasvinnazarIrAyai dadyAsnigdhaM virecanam // 93 // pInese raktapitta aura zahadake sAtha pInese kaphagulmako naSTa karatA raktagulmakI cikitsA garbhakAla vyatIta ho jAnepara hI|ha // 9 // karanI cAhiye / usa samaya nehana svedana kara nigdha virecana apthym| denA cAhiye // 13 // ballUraM mUlakaM matsyAJzuSkazAkAni vaidalam / . na khAdecAlukaM gulmI madhurANi phalAni ca // 10 // shtaabaadiklkH| sUkhA mAMsa, mUlI, machalI, sUkhe zAka, dAla, AlU aura shtaahaacirbilvtvgdaarubhaanggiiknnodbhvH| mIThe phala gulmavAleko nahIM khAne cAhiye // 10 // kalkaH pIto hared gulmaM tilakvAthena raktajam // 94| iti gulmAdhikAraH smaaptH| sauMpha, kajAkI chAla, devadAru, bhAraMgI tathA choTI pIpalakA kalka tilake kAr3heke sAtha pInese raktagulma naSTa | atha hRdrogaadhikaarH| hotA hai // 94 // tilkvaathH| vaatjhRdrogcikitsaa| tilakkAtho guDavyoSahiMgubhAIyuto bhavet / / vAtopasRSTe hRdaye vAmayesnigdhamAturam / pAnaM raktabhave gulme naSTapuSpe ca yoSitAm // 95 // dvipaJcamUlIkAthena sasnehalavaNena ca // 1 // tilakA kvAtha, gur3a, trikaTu, bhunI hIMga tathA bhAraMgIkA. vAtahRdogayukta puruSako snigdha kara dazamUlake kvAthameM sneha, namaka aura vamanakAraka dravya milAkara vamana karAnA cUrNa milAkara raktagulma tathA mAsikadharma na honepara denaa| cAhiye // 2 // cAhiye // 95 // pippalyAdicUrNam / vividhA yogaaH| pippalyelAvacAhiguyavakSAro'tha saindhavam / sakSAratryUSaNaM madya prpibedsrgulminii| sauvarcalamatho zuNThImajamodAvacUrNitam // 2 // palAzakSAratoyena siddhaM sarpiH pibecca sA // 96 // phaladhAnyAmlakolatthadadhimadyAsavAdibhiH / uSNairvA bhedayedbhinne vidhirAsRgdaro hitH| pAyayecchuddhadehaM ca snehenAnyatamena vA // 3 // na prabhidyeta yadyevaM dadyAdyonivizodhanam // 97 // choTI pIpala, bar3I ilAyacI, vaca, bhunI hIMga, yavAkhAra, kSAreNa yuktaM palala sudhAkSIreNa vA punH| | seMdhAnamaka, kAlAnamaka, soMTha, tathA ajavAina saba samAna bhAga rudhire'tipravRtte tu raktapittaharI kriyA // 98 // 1 kucha pustakoMmeM " palala" zabdakA aisA vivaraNa hai kiraktagulminI yavAkhAra va trikaTuke sahita madya pIve / athavA palAzakSArake sAtha palala ( tilacUrNa) ko milA kara jalake palAzake kSAra jalase siddha ghRta pIve / athavA garama prayogoMse | sAtha ghe Takara bartikA banA le / athavA palAza kSAra tathA gulmako phoDanA cAhiye, phira raktapradarakI cikitsA karanI tilakalkako thoharake sAtha ghoTakara bartikA banA le|(is barticAhiye / yadi isa prakAra na phUTe to yonivizodhanake liye | kAko yonimeM rakhanesa yoni vizuddha ho jAtI hai)| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaarttiikopetH| le cUrNa kara phalarasa, kAjI, kulasthakvAtha, dadhi, madya, Asava | arjunakI chAla athavA laghupaJcamUla athavA balAmUla athavA AdimeMse kisI ekake sAtha athavA kisI snehake sAtha zuddha | khareTI aura maureThIse siddha kiyA dUdha mizrI milAkara pInA puruSako pilAnA cAhiye // 2 // 3 // cAhiye // 8 // naagrkvaathH| - kakubhacUrNam / nAgaraM vA pibeduSNaM kaSAyaM cAgnivardhanam / / ghRtena dugdhena:guDAmbhasA vA kAsazvAsAnilaharaM shulhRdrognaashnm||4|| pibanti cUrNa kakubhatvaco ye / athavA soMThakA garama garama kvAtha pInA cAhiye / isase hRdrogajIrNajvararaktapittaM agni bar3hatI hai tathA kAsa, zvAsa, vAyu, zUla va hRdroga naSTa ! ___hatvA bhayeyuzcirajIvinaste // 9 // hote haiM // 4 // jo loga arjunakI chAlakA cUrNa ghI, dUdha athavA gur3ake pittjhNdrogcikitsaa| zarbatake sAtha pIte haiM, ve hRdroga jIrNajvara va raktapittarahita hokara zrIpImadhukakSaudrasitAguDajalaikmet / cirajIvI hote haiM // 9 // pittopasRSTe hRdaye seveta madhuraiH zRtam / kaphajahRdrogacikitsA / ghRtaM kaSAyAMzcoddiSTAnpittajvaravinAzanAn // 5 // vacAnimbaMkaSAyAbhyAM vAntaM hRdi kaphotthite / khambhArake phala, maureThI, zahada, mizrI, gur3a aura jala milA vAtahRdrogahRcUrNa pippalyAdi ca yojayet // 10 // pIkara vamana karanA cAhiye / tathA madhura auSadhiyoMse siddha ghRta tathA pittajvaranAzaka vAthakA sevana krnaa| kaphaja hRdrogameM vaca va nImake kAr3hese vamana karAkara vAtarogacAhiye * // 5 // | nAzaka pippalyAdi cUrNa khilAnA cAhiye // 10 // anye upaayaaH| tridossjhRdrogcikitsaa| tridoSaje laGghanamAditaH syAzItAH pradehAH pariSecanAni dannaM ca sarveSu hitaM vidheyam / tathA vireko hRdi pittaduSTe / drAkSAsitAkSaudraparUSakaiH syA hInAdhimadhyatvamavekSya caiva kArya trayANAmapi karma zastam // 11 // cchuddhe ca pittApahamannapAnam // 6 // piSTavA pibedvApi sitAjalena / tridoSajameM pahile laMghana karAnA cAhiye / phira tridoSanAzaka annapAna tathA doSoMkI nyUnAdhikatA dekhakara ucita cikitsA yaSTathAlayaM tiktakarohiNI ca // 7 // karanI cAhiye // 11 // pittaja hRdrogameM zItala lepa, zItala seka tathA virecana denA | cAhiye / zuddha ho jAnepara munakkA, mizrI, zahada, phAlsA puSkaramUlacUrNam / ityAdike sAtha pittanAzaka annapAnakA sevana karanA caahiye| cUrNa puSkarajaM lihyAnmAkSikeNa samAyutam / athavA maureThI aura kuTakIkA cUrNakara mizrIke zarbatake sAtha | hRcchUlakAsazvAsanaM kSayahikkAnivAraNam // 12 // pInA cAhiye // 6 // 7 // poharakaramUlakA cUrNa zahadake sAtha cATanese hRdroga, kssiirpryogH| zvAsa, kAsa, kSaya aura hikkA roga naSTa hote haiM // 12 // arjunasya tvacA siddhaM kSIra yojyaM hRdAmaye / godhuumpaarthpryogH| sitayA paJcamUlyA vA balayA madhukena vA // 8 // tailAjyaguDavipakvaM godhUmaM vApi pArtha cUrNam / * madhura auSadhiyoMse yahAM kAkolyAdi gaNa lenA cAhiye / pibati payo'nu ca sa bhave- . usakA pATha suzrutameM isa prakAra hai-kAkolIkSIrakAkolIjIvakarSabhakamudgaparNImedAmahAmedAchinaruhAkarkaTa_gItugAkSIrIpanaka jitasakalahadAmayaH purussH|| 13 // prapauNDarIkavRiddhimRdvIkAjIvantyo madhukaM ceti|" kAkolyAdi.. jo manuSya taila, ghI aura gur3a milAkara pakAyA gahU~ke ATe rayaM pittazoNitAnilanAzanaH / jIvano bRhaNo vRSyaH stanya- aura arjunakI chAlake cUrNakA haluvA khAtA hai aura Uparase dUdha zleSmakaraH sadA // " pitA hai, usake sakala haddoga naSTa hote haiM // 13 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160) (drogA godhuumaadilpsikaa| pADha, vaca, yavAkhAra, bar3I harrakA chilkA, amlaveta, yavAsA, godhUmakakubhacUrNa chAgapayogavyasarpiSi vipakbam / cItekI jar3a, trikaTu, triphalA, kacUra, pohakara mUla, tinti DIka, anAradAnA tathA bijaure nimbUkI jar3a sabakA mahIna madhuzarkarAsametaM zamayati hRdrogamuddhataM puNsaam||14|| cUrNa kara kucha garama jala athavA madyake sAtha pilAnA gehaMkA ATA aura arjunakI chAlakA cUrNa milA bakarIke dUdha cAhiye / yaha arza, zUla, hRdroga aura gulmako zIghra hI naSTa va gAyake dhImeM pakA zahada va zakkara milAkara khAnese uddhata | karatA hai // 19-21 // hRdroga zAnta hotA hai // 14 // mRgazaGgabhasmA nAgabalAdicUrNam / puTadagdhamazmapiSTaM hariNaviSANaM tu sarpiSA pibataH / mUlaM nAgabalAyAstu cUrNa dugdhena pAyayet / hRtpRSThazUlamupazamamupayAtyacireNa kaSTamapi // 22 // hRdrogazvAsakAsannaM kakubhasya ca valkalam // 15 // puTameM pakAkara pIsA gayA mRgazRGga ghIke sAtha cATanese rasAyanaM paraM balyaM vAtajinmAsayojitam / kaSTasAdhya bhI hRdoga tathA pRSThazUla zIghra hI zAnta hotA saMvatsaraprayogeNa jIvadvarSazataM dhruvam // 16 // // 22 // gaMgeranakI jar3a aura arjunakI chAlakA cUrNa dUdhake sAtha pInese krimihRdrogcikitsaa| hRdroga, zvAsa, kAsako naSTa karatA tathA rasAyana aura bala-| kAraka hai / eka mAsa prayoga karanese vAtako naSTa karatA hai | krimihadrogiNaM snigdhaM bhojayetpizitaudanam / aura 1 varSataka nirantara prayoga karanese 100 varSataka manuSya dadhnA ca palalopetaM myahaM pazcAdvirecayet / / 23 / / jItA hai // 15 // 16 // sugandhibhiH salavaNairyogaiH saajaajishrkraiH| viDaGgagADhaM dhAnyAmlaM pAyayaddhitamuttamam / / 24 // hiMgvAdicUrNam / krimije ca pibenmUtraM viDaGgAbhayasaMyutam / higUpagandhAbiDavizvakRSNA hadi sthitAH patantyevamadhastAkrimayo nRNAma / kuSThAbhayAcitrakayAvazUkam / yavAnna vitarecAsmai saviDaGgamataH param / / .25 // pibecca sauvarcalapuSkarADhayaM / krimija hRdogavAleko snehayukta mAMsa mizrita bhAtako dahI yavAmbhasA zUlahRdAmayeSu // 17 // va tila kalka milA 3 dina khilAkara virecana denA cAhiye / bhunI hIMga, vaca, biDanamaka, soMTha, choTI pIpala, kUTha, bar3I tathA namaka, jIrA va zakarake sahita vAyaviDaGga chor3akara sugandha yukta kAjI pilAnA hitakara hai| athavA kUTha aura vAyaviDaharrakA chilkA, cItekI jar3a, javAkhAra, kAlAnamaka tathA poha GgakA cUrNa chor3a gomUtra pInA cAhiye / isase hRdayasthita karamUlakA cUrNa banAkara yavake kAr3heke sAtha pInese zula aura kIr3e dastadvArA nikala jAte haiN| isake anantara yavakA pathya hRdoga naSTa hotA hai // 17 // vAyAviDaGgakA cUrNa milAkara denA cAhiye // 23-25 // dshmuulkkaathH| vallabhakaM ghRtam / dazamUlIkaSAyaM tu lavaNakSArayojitam / mukhyaM zatAdha ca harItakInAM kAsaM zvAsaM ca hRdrogaM gulmaM zUlaM ca nAzayet 18 sauvarcalasyApi paladvayaM ca / dazamUlakA kADhA namaka aura javAkhAra milAkara pilAnese kAsa, zvAsa, hRdroga, gulma aura zUla naSTa hote haiM // 18 // pakkaM ghRtaM vallabhaketi nAnA ___hRcchvAsazUlodaramArutaghnam / / 26 // pAThAdicUrNam / uttama 50 harar3eM va kAlA namaka 8 tolAkA kalka pAThAM vacAM yavakSAramabhayAmamvetasam / chor3akara ghRta pakAnA caahiye| yaha "vallabha ghRta" hRdroga, durAlabhAM citrakaM ca tryUSaNaM ca phalatrikam ||19||shcaas, zUla, udararoga aura vAtarogoMko naSTa karatA zaThI puSkaramUlaM ca tintiDIkaM sadADimam / mAtuluGgasya mulAni zlakSNacUrNAni kArayet // 20 // . zvadaMSTrAcaM ghRtam / sukhodakena madhairvA cUrNAnyetAni pAyayet / zvadaMSTrIzIramaJjiSThAbalAkAzmaryakattRNam / arzaH zUlaJca hRdrogaM gulmaM cAzu vyapohati // 21 // / darbhamUlaM pRthakparNI palAzarSabhako sthirA // 27 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| ererwron palikAnsAdhayetteSAM rase kSIre caturguNe / | auSadhiyoMse siddha mAMsarasAdiko vAtajamUtrakRcchmeM denA kalkaiH svaguptarSabhakamedAjIvantijIrakaiH // 28 // | cAhiye // 1 // shtaavy'ddhimRdviikaashrkraashraavnniivissaiH|| __ amRtaadikaathH| prasthaH siddho ghRtAdvAtapittahRdrogazulanut // 29 // amRtAM nAgaraM dhAtrIvAjigandhAtrikaNTakAn / muutrkRcchrprmehaarsh:shvaaskaaskssyaaphH| prapibedvAtarogAtaH sazulI mUtrakRcchvAn // 2 // dhanuHkhImadhabhArAdhvakSINAnAM balamAMsadaH // 30 // gokharU, khaza, majITha, khareTI. khambhAra, rohiSa guce, sA~Tha, AMvalA, asagandha, tathA gokharUkA kAtha. ghAsa, kuzakI jar3a, pRzniparNI, DhAkake bIja, RSabhaka, vAtarogapIr3ita, zUlayukta, mUtrakRcchavAleko pInA caahiy||2|| zAlaparNI, pratyeka eka pala lekara kvAtha banAnA cAhiye / isa pittjkRcchrcikitsaa| chane kAthameM 1 prastha ghI, 4 prastha dUdha aura kevAcake bIja, RSabhaka, medA, jIvantI, jIrA, zatAvarI, Rddhi, munakkA, . sekAvagAhAH zizirA: pradehA mizrI, muNDI tathA atIsakA kalka chor3akarasiddha kiyA gayA preSmo vidhistipayovikArAH / ghRta vAtapittaja zUla, hRdroga, mUtrakRccha, prameha, arza, zvAsa, drAkSAvidArIkSurasaighRtezva kAsa, tathA dhAtukSayako naSTa karatA hai aura dhanuSa car3hAnA, strI- kRcchreSu pittaprabhaveSu kAryAH // 3 // ' gamana, madyapAna, bojhA DhonA aura mArgameM calanA ina kAraNoMse | siJcana, jalameM baiThanA, ThaMDhe lepa, prISmaRtuke yogya vidhAna, kSINa puruSoMke bala va mAMsako baDhAtA hai|| 27-30 // basti, dUdhake banAye padArtha, munakkA, bidArIkanda aura balArjunaghRtadvayam / | Ikhake rasa tathA ghRtakA pittaja-mUtrakRcchrameM prayoga karanA cAhiye // 3 // ghRtaM balAnAgabalArjunAmbusiddhaM syssttiimdhuklkpaadm| * tRNapazvamUlam / hRdrogazalakSataraktapitta kuzaH kAzaH zaro darbha ikSuzceti tRNodbhavam / kAsAnilAmRk zamayatyudIrNam // 31 // pittakRcchraharaM paJcamUlaM bastivizodhanam / pArthasya kalkasvarasena siddhaM etatsiddhaM payaH pItaM medagaM hanti zoNitam // 4 // zastaM ghRtaM sarvahRdAmayeSu // 32 // kuza, kAza, zara, dAbha, Ikha yaha " tRNapaJcamUla " pittaja (1) khareTI, gaMgerana tathA arjunake kAtha aura moreThIke kRcchako naSTa karatA, bastiko zuddha karatA tathA ina auSakalkase siddha ghRta hadoga, zUla, vraNa, raktapitta, kAsa va|dhiyoMse siddha dUdhako pInese liGgase jAnevAlA rakta zAnta vAtaraphako zAnta karatA hai / isI prakAra (2) kevala arjunake hotA hai // 4 // kAtha va kalkase siddha ghRta bhI samasta rogoM meM hitakara shtaavryaadikaathH| hai||31||32|| iti hRdrogAdhikAraH smaaptH| zatAvarIkAzakuzazvadaMSTrA vidArizAlIkSukazerukANAm / atha muutrkRcchaadhikaarH| kAthaM suzItaM madhuzarkarAktaM pibaJjayetpaittikamUtrakRcchram // 5 // zatAvarI, kAza, kuza, gokharU, vidArIkanda, dhAnakI jar3a, vaatjmuutrkRcchrcikitsaa| | Ikha aura kazerUkA kvAtha ThaNDhAkara zahada aura zakkara DAlakara abhyaJjanasnehanirUhabasti | pInese paitika mUtrakRcchra zAnta hotA hai // 5 // svedopanAhottarabastisekAn / hriitkyaadikaathH|| sthirAdibhirvAtaharaizca siddhAn harItakIgokSurarAjavRkSapASANabhiddhanvayavAsakAnAm / dadyAdrasAMzvAmilamUtrakRcchre // 1 // kAthaM pibenmAkSikasaMprayuktaM kRcchre sadAhe saruje vibandhe6 mAliza, snehabasti nirUhabasti, sveda, upanAha, uttaravasti | bar3I harrakA chilkA, gokharU, amalatAsakA gUdA, pASANatathA sekakA sevana karanA cAhiye / zAlipI Adi vAtanAzaka bheda tathA yavAsA ina auSadhiyoMke yathAvidhi sAdhita kAthako Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [mUtrakRcchrA romawranwr Prewwer rrowrooferore ThaNDhAkara zahada milA panise dAha aM aura pIDAsahita mUtrakRcchra tribhyo'dhike prAgvamanaM kaphe syAt zAnta hotA hai // 6 // pitte virekaH pavane tu bastiH // 13 // guddaamlkyogH| tridoSajakRcchrameM vAyuko sthAnapara lAte hue sabhI ci. kitsA karanI cAhiye, tathA yadi tInoMmeM kapha adhika ho guDenAmalakaM vRSyaM zramannaM tarpaNaM param / to pahile vamana, pittameM virecana tathA vAyumai basti denA pittAsRgdAhazUlanaM mUtrakRcchranivAraNam // 7 // cAhiye // 13 // gur3ake sAtha AMvalekA cUrNa sevana karanese thakAvaTako dUra bRhtyaadikaathH| karatA hai, tarpaNa tathA pittarakta, dAha aura zUla sahita mUtra- | kRcchrako dUra karatA hai // 7 // bRhatIdhAvanIpAThAyaSTImadhukaliGgakAH / pAcanIyo bRhatyAdiH kRcchradoSatrayApahaH // 14 // eribIjAdicUrNam / bar3I kaTerI, choTI kaTerI, pADha, moreThI tathA indrayava yaha evArubIjaM madhukaM sadAvarvI paitte pibettaNDuladhAvanena / | "bRhatyAdi gaNa" pAcana karatA tathA tridoSaja mUtrakRcchrako dArvI tathaivAmalakIrasena samAkSikAM paittikmuutrkRcchre||8] naSTa karatA hai // 14 // - kakar3Ike bIja, maureThI tathA dAruhaldIkA cUrNa cAvalake dhovanake sAtha pauttika mUtrakRcchameM pInA cAhiye / isI prakAra utpattibhedena cikitsAbhedaH / kevala dAruhaldIkA cUrNa AMvaleke rasa aura zahadake sAtha sevana tathAbhighAtaje kuryAtsadyotraNacikitsitam / karanese pettika mUtrakRccha zAnta hotA hai // 8 // mUtrakRcchre sadA cAsya kAryA vAtaharI kriyaa||15|| kaphajacikitsA / svedacUrNakriyAbhyaMgavastayaH syuH purISaje kSAroSNatIkSNoSaNamannapAnaM kAthaM gokSurabIjasya yavakSArayutaM pibet / mUtrakRcchaM zakRjaM ca pItaH zIghraM nivArayet // 16 / / svedo yavAnnaM vamanaM nirUhAH / hitA kriyA tvazmarizarkarAyAM takaM satiktauSadhasiddhatelA_nyabhyaGgapAnaM kaphamUtrakRcche // 9 // yA mUtrakRcchre kaphamArutotthe // 17 // mUtreNa surayA vApi kadalIsvarasena vaa|| lehyaM zukravibandhotthe zilAjatu samAkSikam / kaphakRcchravinAzAya zlakSNaM piSTavA truTiM pibet||10|| vRSyabehitadhAtozca vidheyAH prmdottmaaH|| 18 // : takreNa yuktaM zitimArakasya abhighAtaja mUtrakRcchrameM sadyovraNacikitsA karanI cAhiye, bIjaM pibetkRcchvinaashhetoH| tathA vAtanAzaka kriyA isameM sadaiva karanI cAhiye / purISa (mala)ja mUtrakRcchmeM, sadA sveda, cUrNa, mAliza tathA basti pibettathA taNDuladhAvanena denI cAhiye / gokharUke kvAthameM javAkhAra DAlakara pInese pravAlacUrNa kaphamUtrakRcchre // 11 // malaja mUtrakRccha zIghra hI naSTa hotA hai / azmarI tathA zarkarAse zvadaMSTAvizvatIya vA kaphakRcchravinAzanam // 12 // | utpanna mUtrakRcchameM kaphavAtaja kRcchakI cikitsA karanI caahiye| kSAra, uSNa, tIkSNa tathA kaTu annapAna, sveda, yavakA pathya, zukrake vibandhase utpanna kRcchrameM zahadake sAtha zilAjatu cATanA vamana, nirUhaNabasti, maTThA tathA tikta auSadhiyoMse siddha tela caahiye| tathA vAjIkaraNake sevanase dhAtuoMke bar3ha jAnepara mAliza aura pInake liye kaphaja mUtrakRcchrameM prayoga karanA | uttama striyoMke sAtha maithuna karAnA cAhiye // 15-18 // cAhiye / isI prakAra gomUtra, zarAba athavA keleke svarasake sAtha choTI ilAyacIkA cUrNa pInA cAhiye / athavA maTheke elaadikssiirm| sAtha zitimAra( vaGgadeze zAliJca ) ke bIja mUtrakRcchrake | | elAhiMguyuta kSIraM sarpimizraM pibennrH| nAzArtha pInA cAhiye / athavA cAvalake dhovanake sAtha maMgekA mUtradoSavizuddhayarthaM zukradoSaharaM ca tat / / .19 // cUrNa yA bhasma pInA cAhiye / tathA gokharU aura soMThakA kAtha | mUtradoSa tathA zukradoSa dUra karaneke liye choTI ilAyacI, kaphaja kRcchrako naSTa karatA hai // 9-12 // bhunI hIMga tathA ghIse yukta dUdhako pInA cAhiye // 19 // - tridossjcikitsaa| rktjmuutrkRcchcikitsaa| sarva tridoSaprabhave tu vAyoH yanmUtrakRchre vihitaM tu paitte sthAnAnupUrvyA prasamIkSya kAryam / tatkArayecchoNitamUtrakRcchre // 20 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / jo pittaja mUtrakRcchrakI cikitsA batAyI gayI, vahI rakta jameM karanI cAhiye // 20 // trikaNTakAdikAthaH | trikaNTakAragvadhAdarbhakAzadurAlabhAparvatabhedapathyAH / nighnanti pItA madhunAzmarI ca samprAptamRtyorapi mUtrakRcchram // 21 // kaSAyo'tibalAmUlasAdhitaH sarvakRcchrajit / gokharU, amalatAsakA gUdA, darbha, kAza, yavAsA, pASANabheda, tathA harrake kAtha meM zahada milAkara pInase azmarI tathA kaThina mUtrakRcchra bhI zAMta hotA hai| tathA kaMdhIkI jar3akA kvAtha bhI samasta mUtrakRcchroM ko naSTa karatA hai // 21 // - elAdicUrNam / elAzmabhedaka zilAjatupippalInAM cUrNAni taNDulajalelulitAni pItvA / yadvA guDena sahitAnyavaliya tAni cAsannamRtyurapi jIvati mUtrakRcchrI // 22 // ilAyacI, pASANabheda, zilAjatu tathA choTI pIpalakA cUrNa cAvalake ghovanake jala meM milAkara pInese athavA gur3a milAkara cATanase Asanna mRtyuvAlA bhI mUtrakRcchrarogI baca jAtA hai // 22 // lauhayogaH / ayorajaH lakSNa piSTaM madhunA saha yojitam / mUtrakRcchraM nihantyAzu tribhirleherna saMzayaH // 23 // lauhamasma zahadake sAtha cATanese tIna khurAkameM hI mUtrakRccha naSTa ho jAtA hai // 23 // yavakSArayogaH / sitAtulyo yavakSAraH sarvakRcchranivAraNaH / nidigdhikAraso vApi sakSodraH kRcchranAzanaH // 24 mizrIke barAbara javAkhAra athavA zahadake sAtha choTI kaTerIkA rasa samasta gUtrakRcchroM ko zAMta karatA hai // 24 // zatAvaryyAdighRtaM kSIraM vA / zatAvarI kA zakuzazvadaMSTrAvidArikezvAmalakeSu siddham / sarpiH payo vA sitayA vimizra kRcchreSu pittaprabhaveSu yojyam // 25 // zatAvarI, kAza, kuza, gokharU, bidArIkanda, IkhakI jar3a aura AMvalese siddha ghI athavA dUdha mizrI milAkara sevana kara mese pitta mUtrakRcchra zAnta hotA hai // 25 // ( 163 ) trikaNTakAdisAH / trikaNTakeraNDakuzAdyabhIrukarkArukesvarasena siddham / sarpirguDAzayutaM prapeyaM kRcchrAzmarImUtravighAtahetoH // 26 // gokharU, eraNr3akI chAla, kuzAdi tRNapaJcamUla, zatAvarI, kharabUjAke bIja aura Ikha pratyekake svarasase siddha ghImeM AghA gur3a milAkara pInase, mUtrakRcchra, mUtrAghAta tathA azmarIkA nAza hotA hai // 26 // sukumArakumArakaM ghRtam / punarnavAmUlatulA dazamUlaM zatAvarI / balA turagagandhA ca tRNamUlaM trikaNTakam // 27 // vidArIvaMzanAgAhvAguDUcyatibalA tathA / pRthagdazapalAnbhAgAJjaladroNe vipAcayet // 28 // tena pAdAvazeSeNa ghRtasyArdhADhakaM pacat / madhukaM zRGgaveraM ca drAkSAsaindhavapippalIH // 29 // pRthadvipAlikA dadyAdyavAnyAH kuDavaM tathA / triMzad guDapalAnyatra tailasyairaNDajasya ca // 30 // prasthaM dattvA samAloDatha samyaG mRdvagninA pacat / etadIzvaraputrANAM prAgbhojanamaninditam // 31 // rAjJAM rAjasamAnAM ca bahukhIpatayazca ye / mUtrakRcchre kaTistambhe tathA gADhapurISiNAm ||32|| medravaGkSaNazUle ca yonizule ca zasyate / yathoktAnAM ca gulmAnAM vAtazoNitakAzca ye // 33 // balyaM rasAyanaM zItaM sukumArakumArakam / punarnavAzate droNo deyo'nyeSu tathAparaH // 34 // punarnavA 5 sera, dazamUla, zatAvarI, khareTI, azvagandhA, tRNapaJcamUla, gokharU, vidArIkanda, bAMsakI pattI, nAgakezara, gurca, kaMdhI pratyeka 8 cha. lekara 2 droNa jalameM pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara ghI 3 sera 16 tolA tathA maureThI, soMTha, munakkA, seMdhAnamaka, tathA choTI pIpala pratyeka 8 tolA, ajavAyana 16 tolA, gur3a 1 // sera, eraNDa| taila 64 to0 chor3akara manda AMcase pakAnA cAhiye / isakA prayoga amIroMke liye bhojanake pahile karanA cAhiye / isase mUtrakRcchra, kamarakA zUla, dastoMkA kar3A AnA, liGga va vaMkSaNasaMdhiyoMkA zula, yonizUla, gulma aura vAtarakta naSTa hotA, bala bar3hatA tathA yaha zItavIrya va rasAyana hai / ise " sukumArakumAraka " kahate haiM / zatapala punarnavAmeM jala 1 droNa tathA itara auSadhiyoM meM 1 droNa arthAt " dravadvaiguNyAt " isameM 4 droNa chor3anA cAhiye // 27-34 // iti mUtrakRcchrAdhikAraH samAptaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (164) ckrdttH| [ mUtrAghAtA panna atha muutraaghaataadhikaarH| trikaNTakAdikSIram / trikaNTakairaNDazatAvarIbhiH siddhaM payo vA tRnnpnycmuulaiH| saamaanykrmH| guDapragADhaM saghRtaM payo vA mUtrAghAtAnyathAdoSa mUtrakRcchraharaijayet / rogeSu kRcchrAdiSu zastametat // 9 // bAstimuttarabastiM ca dadyAsnigdhaM virecanam // 1 // gokhurU, eraNDakI chAla tathA zatAvarIse siddha dUdha athavA doSAnusAra mUtrakRcchranAzaka prayogoMse mUtrAghAtakI cikitsA tRNapaJcamUlase siddha dUdharma gur3a milAkara athavA dUdhameM ghI karanI cAhiye aura basti, uttaravasti tathA snehayukta virecana: DAlakara pInese mUtrakRcchra tathA mUtrAghAta Adi vikAra dUra denA cAhiye // 1 // ho jAte haiM // 9 // vividhA yogaaH| nlaadikaathH| nalakuzakAzekSuziphAM kalkamerubIjAnAmakSamAtraM sasaindhavam / . __ kathitAM prAtaH suzItalAM sasitAm / dhAnyAmlayuktaM pItvaiva mUtrAghAtAdvimucyate // 2 // pibataH prayAti niyata pATalyA yAvazakAcca.pAribhadrAttilAdApa / mUtragraha ityuvAca kacaH // 10 // kSArodakena madirAM tvageloSaNasaMyutAm // 3 // narasala, kuza, kAza, vA Ikha kI jar3oMkA zIta kaSAya pibed guDopadezAnvA lihyAdetAnpRthakpRthak / / | banA prAtaHkAla mizrI milA pInese mUtrAghAta naSTa hotA hai| triphalAkalkasaMyuktaM lavaNaM vApi pAyayet // 4 // yaha kacane kahA hai // 10 // nidigdhikAyAH svarasaM pibedvastrAntarasutam / jale kuMkumakalkaM vA sakSaudramuSitaM nizi // 5 // paassaannbhedkvaathH| satailaM pATalAbhasma kSAravadvA parisrutam / / godhAvatyA mUlaM kathitaM ghRtatailagorasamizram / surAM sauvarcalavatI mUtrAghAtI pibennaraH // 6 // pItaM niruddhamacirAdbhinatti mUtrasya saMghAtam // 11 // dADimAmbuyutaM mukhyamelAbIjaM sanAgaram / pASANabhedakI jar3ake kvAthameM ghI, taila va gorasa ( maTThA ) pItvA surAM salavaNAM mUtrAghAtAdvimucyate // 7 // | milAkara pInese zIghra hI mUtrAghAta naSTa hotA hai // 11 // pibecchilAjatu kAthe gaNe viirtraadike| upAyAntaram / rasaM durAlabhAyA vA kaSAyaM vAsakasya vA // 8 // jalena khadirIbIjaM mUtrAghAtAzmarIharam / kakar3Ike bIjoMkA kalka 1 tolA, seMdhAnamaka aura kAjI mUlaM tu trijaTAyAzca takrapItaM tadarthakRt // 12 // milAkara pInese mUtrAghAta naSTa hotA hai / athavA zarAvameM pADhala, mUtre vibaddhe kapUracUrNa liGge pravezayet / java, nIma yA tilakA kSAra, jala tathA dAlacInI, ilAyacI zRtazItapayo'nnAzI candanaM taNDulAmbunA // 13 // va kAlI mircakA cUrNa milAkara pInA cAhiye / athavA uparokta pibetsazarkaraM zreSThamuSNavAte sazoNate / kSAra gur3ake sAtha cATanA cAhiye / athavA triphalAke kalkameM namaka milAkara pilAnA cAhiye / athavA choTI zIto'vagAha AbastimuSNavAtanivAraNaH // 14 // kaTerIkA svarasa kapar3ese chAnakara pInA cAhiye / athavA kUSmANDakarasazcApi pItaH sakSArazakaraH / jalameM kezarakA kalka va zahada milA rAtabhara rakhakara jalake sAtha azokake bIjoMke cUrNako athavA maTaTheke sabare pInA cAhiye / athavA pATalAkI bhasma athavA sAtha belakI jar3ake cUrNako pInese mUtrAghAta tathA azmarI kSAra jala sailake sAtha pInA caahiye| athavA kAlAnamaka | naSTa hotI hai / yadi mUtra na utaratA ho, to kapUrakA cUrNa liGgameM milAkara zarAba pInI cAhiye / athavA anArakA rasa, ilAya- rakhanA caahiye| tathA garama kara ThaMDhe kiye dUdhake sAtha pathya lete cIkA cUrNa, soMThakA cUrNa, zarAba va namaka milAkara pInA hue candanakA kalka, cAvalakA jala va zakkara milAkara pInese. cAhiye / athavA vIratarAdi gaNake kvAthameM zilAjatu milAkara raktayukta uSNavAta naSTa hotA hai / isIprakAra vastiparyanta aGga athavA javAsAkA rasa athavA aDUsekA kAtha pInA | DUbane lAyaka jalameM baiThanese uSNavAta naSTa hotA hai| tathA cAhiye // 28 // kumhaDekA rasa kSAra va zakkara milAkara pInA caahiye||12-14|| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAra . maapaattiikopetH| (165) aativyvaayamuutraaghaatcikitsaa| hai| isake prayogase strIko garma prApta hotA hai tathA raktadoSa, khINAmatiprasaMgena zoNitaM yasya sicyate // 15 // cAhiye // 18-25 // yonidoSa aura mUtradoSoMmeM isakA upayoga karanA maithunoparamazvAsya bRhaNIyo hito vidhiH / iti mutrAghAtAdhikAraH smaaptH| svaguptAphalamRdvIkAkRSNekSurasitArajaH // 16 // samAMzamardhabhAgAni kSIrakSaudraghRtAni ca / athaashmy'dhikaarH| sarva samyagvimathyAkSamAnaM lIDhvA payaH pibet 17| hanti zukrAzayotthAMzca doSAnvandhyAsutapradam / / jisako adhika strIgamana karanese rakta AtA hai, use maithuna | vrunnaadikaathH| banda karanA tathA bRhaMNa (balavIryavardhaka ) upAya karanA caahiye| varuNasya tvacaM zreSThAM zuNThIgokSurasaMyutAm / kA~cake bIja, munakkA, choTI pIpala, tAlamakhAnAke bIja | yavakSAraguDaM dattvA kvAthayitvA pibeddhitAm // 1 // tathA mizrIkA cUrNa pratyeka samAna bhAga, sabase Adhe pratyeka | azmarI vAtajA hanti cirakAlAnubandhinIm / dUdha, ghI va zahada milA mathakara 1 tolAkI mAtrAse cATakara | Uparasa dUdha pInese zukrAzayake doSa naSTa hote haiM tathA vaMdhyA- varuNAkI uttama chAla, soMTha va gokhurUkA kAtha banA gur3a oMke bhI santAna utpanna hotI hai // 15-17 // va javAkhAra chor3akara pInese purAnI vAtaja azmarI naSTa hotI hai||1||citrkaadyN ghRtam / citrakaM zArivA caiva balA kAlAnuzArivA // 18 // viirtraadikvaathH| drAkSA vizAlA pippalyastathA citraphalA bhavet / vIrataraH sahacaro darbho vRkSAdanI nalaH // 2 // tathaiva madhukaM dadyAddadyAdAmalakAni ca // 19 // gundraakaashkushaavshmbhedmorttttunnttukaaH| ghRtADhakaM pacedebhiH kalkairakSasamanvitaiH / kuruNTikA ca vaziro vasukaH sAnimanthakaH // 3 // kSIradroNe jaladroNe tatsiddhamavatArayet // 20 // indIvarI zvadaMSTrA ca tathA kApotavakrakaH / zItaM parisutaM caiva zarkarAprasthasaMyutam / vIratarAdirityeSa gaNo vAtavikAranut // 4 // tugAkSIryAzca tatsarva matimAnpratimizrayet / / 21 // ashmriishrkraamuutrkRcchraaghaatrujaaphH|| tato mitaM pibetkAle yathAdoSaM yathAbalam / vAtaretAH pittaretAH zleSmaretAzca yo bhavet // 22 // zarakI jar3a, pIle phUlakA piyAvAsA, dAbha, vAMdA, nara sala, gurca, kAza, kuza, pASANabheda, IkhakI jar3a, sonApAThA, raktaretA pranthiretAH pibadicchannarogatAm / | nIle phUlakA piyAvAsA, gajapIpala, agastyakI chAla, jIvanIyaM ca vRSyaM ca sapiretanmahAguNam // 23 // araNI, nIlophara, gokhurU, aura kAkamAcI yaha "vIratarAdigaNa" prajAhitaM ca dhanyaM ca sarvarogApahaM zivam | vAtaroga, azmarI, zarkarA, mUtrakRcchra, mUtrAghAtakI pIDAko naSTa sarpiretatprayukhAnA strI garbha labhate'cirAt // 24 // karatA hai // 2-4 ||amRgdossaajyeccaiv yonidoSAMzca saMhatAn / . shunntthyaadikvaathH| mUtradoSeSu sarveSu kuryAdetacikitsitam // 25 // zuNThathagnimanthapASANazigruvaruNagokSuraiH // 5 // cItakI jar3a, zArivA, khareTI, kAlI zArivA, munakkA, abhayAragvadhaphalaiH kAthaM kuryAdvicakSaNaH / indrAyanakI jar3a, choTI pIpala, kakar3Ike bIja, maureThI tathA rAmaThakSAralavaNacUrNa dattvA pibennaraH // 6 // AMvalA pratyeka eka eka tolAbhara le kalkakara 256 tolebhara ghRta eka droNa dUdha tathA eka droNa jala milA pakAve, pAka siddha | 1"kapotavakraka"se zirISasadRza svalpapatraka svalpaviTapa ho jAnepara utAra chAnakara 1 prastha mizrI tathA eka prastha zivadAsajI batalAte hai / vaidyakazabdasindhumeM vIratarAdigaNa vaMzalocana milAnA cAhiye / isakI mAtrA yukta anupAnake sAtha | "kAkamAcI" hI likhA hai, ataH yahI yahAM likhA gayA hai| para sevana karanese bAta, pitta, kaphase dUSita zukra rakta tathA gAThi- vAgbhaTameM isI gaNameM "arjuna" AyA hai yahAM arjunakA nAma nahIM yoMse yukta zukra zuddha hotA hai / yaha jIvanIya bAjIkara hai| mere vicArase arjuna bhI kapotavaktrakA artha ho sakatA hai| santAnako baDhAnevAlA tathA samasta rogoM ko naSTa karanevAlA athavA "kapotavarNikA pATha kara ilAyacIarthakaranA caahiy|| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) cakradattaH / azmarImUtrakRcchrannaM pAcanaM dIpanaM param / hanyAtkoSThAzritaM vAtaM kaTayUrugudameDhragam // 7 // soMTha, araNI, pASANabheda, sahijanakI chAla, varuNAkI chAla, gokharU, bar3I haroMkA chilkA tathA amalatAsakA gUdA pratyeka samAna bhAga le kAtha kara bhunI hIMga, javAkhAra aura namaka DAlakara pInese azmarI, mUtrakRcchra naSTa hotA, pAcana aura dIpana hotA tathA koSThAzrita, kaTi, Uru, gudA va liMgagata vAyu naSTa hote haiM // 5-7 // pASANabheda, agastya, gajapIpala, kAJcanAra khaTTe pattoMvAlA, zatAvarI, gokharU, bar3I kaTerI, choTI kaTerI, makoya, nIlI kaTasaraiyA, lAla kacanAra kI chAla, kharA, nAgakezara, vAMdA, sonApAThA, varuNAkI chAla, zAkavRkSa ( sahijana ) ke phala, yava, kulathI, bera, tathA nirmalIke kAthameM siddha ghRta kAdi gaNakA prativApa chor3akara sevana karanese vAtaja azmarI zIghra hI naSTa hotI hai / isI vAtanAzaka vargameM kSAra, yavAgU, peyA, kAtha, kSIra tathA bhojana banAnA cAhiye // 8-11 // USakAdigaNaH / USakaM saindhavaM higu kAzIsadvayaguggulU | zilAjatu tutthakaM ca USakAdirudAhRtaH // 12 // USakAdiH kaphaM hanti gaNo medovizodhanaH / azmarIzarkarAmUtrazUlaghnaH kaphagulmanut // 13 // [ azmarya pASANabhedAdyaM ghRtam / kuza, kAza, zara, granthiparNa, rohiSa ghAsa, IkhakI jar3a, pASANabheda, darbha, vidArIkanda, vArAhI kaMda, dhAnakI jar3a, gokhurU, sonApAThA, pADhalA, pAr3hI, lAla candana, kaTasaraiyA, pASANabhedo vasuko vaziro'zmantakaM tathA / donoM punarnavA tathA sirasAkI chAla samAna bhAga le kvAtha banA zatAvarI zvadaMSTrA ca bRhatI kaNTakArikA // 8 // kvAthase caturthAMza ghI milA pakA zilAjIta, maureThI va nIlopharake kapotavArtagalakAJcanozIragulmakAH / bIjakA prativApa chor3akara athavA khIreke bIja va kharbujeke bIjoM kA pratIvApa chor3akara sevana karanese pittaja azmarI zAnta | hotI hai / tathA yaha gaNa pittanAzaka hai, isameM kSAra, yavAgU, peyA, kAr3he, dUdha athavA bhojana bhI banAnA cAhiye // 14- 17 // / vRkSAdanI bhallukazca varuNaH zAkajaM phalam // 9 // yavAH kulatthAH kolAni katakasya phalAni ca USakAdipratIvApameSAM kAthe zRtaM ghRtam // 10 // bhinatti vAtasambhUtAmazmarI kSiprameva tu / kSArAnyavAgUH peyAzca kaSAyANi payAMsi ca // bhojanAni ca kurvIta varge'sminvAtanAzane // 11 // kaphajAimarIcikitsA | bhallUkaH pATalI pAThA pattaro'tha kuruNDikA / punarnave zirISazca kathitAsteSu sAdhitam // 15 // ghRtaM zilAhvamadhukabIjairindavirasya ca / rehU miTTI, seMdhAnamaka, hIMga, donoM kazIsa, guggulu, zilAjIta, tUtiyA - yaha " USakAdi gaNa" kahA jAtA hai| yaha kapha, meda, patharI, zarkarA, mUtrakRcchra va kaphaja gurumako naSTa karatA hai // 12 // 13 // purvArukANAM vA bIjezvAvApitaM zrutam // 16 // bhinatti pittasambhUtAmazmarI kSiprameva tu / kSArAnyavAgUH peyAzca kaSAyANi payAMsi ca / bhojanAni ca kurvIta varge'sminpittanAzane // 17 // gaNe varuNakAdI ca guggulvelAhareNubhiH / kuSThamustAhamaricacitrakaiH sasurAhvayaiH // 18 // etaiH siddhamajA sarpirUSakAdigaNena ca / bhinatti kaphasambhUtAmazmarIM kSiprameva tu // 19 // kSArAnyavAgUH peyAzca kaSAyANi payAMsi ca / bhojanAni prakurvIta varge'sminkaphanAzane // 20 // vahaNAdi gaNa kAthameM guggulu, ilAyacI, sambhAlUke bIja, kUTha, mothA, mirca, cItakI jar3a, devadAru tathA USakAdi gaNakA kalka chor3akara siddha kiyA gayA bakarIkA ghRta kaphajanya azmarIko zIghra hI naSTa karatA hai / tathA isI kaphanAzaka varga meM kSAra, yavAgU, peyA, kADhe aura dUdha tathA bhojana Adi banAkara | denA cAhiye // 18-20 // varuNAdigaNaH / varuNo'rtagalaH zizrutarkArImadhuzigrukAH / meSazRGgIkaraJjau ca bimbyagnimanthamoraTAH // 21 // zairIyo vaziro darbhoM varI vasukacitrakI / bilvaM caivAjazRGgI ca bRhatIdvayameva ca // 22 // varuNAdigaNo hyeSa kaphamedo nivAraNaH / vinihanti ziraHzUlaM gulmAdyantaravidradhIn // 23 // varuNAkI chAla, nIlA kaTasaraiyA, sahijana, araNI, mIThA kuzaH kAzaH zaro gulmaitkaTo moraTo'zmabhit / sahijana, meDhAziMgI, kakSA, kundaru, araNI, moraTa, pIlA darbhoM vidArI bArAhI zAlimUlaM trikaNTakaH ||14|| | kaTasaraiyA, gajapIpala, darbha, zatAvarI, agastya, trItakI jar3a, kuzAdyaM vRtam / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| belakA gUdA, meDhAziMgI choTI kaTerI, bar3I kaTerI yaha "varuNAdi / gokhurU, tAlamakhAnA, eraNDa tathA donoM kaTerIkI jar3a dUdhake gaNa" kapha, meda, ziraHzUla, gulma tathA antarvidradhiko naSTa | sAtha pIsa mIThA dahI milAkara pInese 7 dinameM azmarI karatA hai // 21-23 // kaTa jAtI hai // 30 // vividhA yogaaH| anye yogaa| varuNatvakaSAyaM tu pItaM ca guDasaMyutam / pakSvAkurasaH kssaarsitaayukto'shmriihrH||31|| azmarI pAtayatyAzu bastizUlanivAraNam // 24 // pASANarogapIDAM sauvarcalayuktA surA jyti| yavakSAraM guDonminaM pibetpuSpaphalodbhavam / / tadvanmadhudugdhayuktA trirAtraM tilanAlabhUtizca // 32 // rasaM mUtravibandhanaM zarkarAzmarinAzanam // 25 // | pakI kaDuI tombaki rasameM kSAra aura mizrIko milAkara pibedvaruNamUlatvakkvAthaM tatkalkasaMyutam / pAnase azmarI naSTa hotI hai / isI prakAra kAle namakake sAtha kAthazva tthaH kaduSNo'zmarighAtakaH // 26 // zarAbako pInese athavA zahada va dUdhake sAtha tilapijIkI bhasmako varuNAkI chAlake kvAthameM gur3a milAkara pInese azmarI giratI| meM milAkara pInese 3 rAtameM patharI naSTa hotI hai // 31-32 // tathA mUtrAzaya,aura zUla zAnta hotA hai / athavA javAkhAra bagur3a | elaadikaathH| milAkara kUSmANDakA rasa pInA cAhiye, isase mUtrAghAta, zarkarA ba azmarI naSTa hotI hai / athavA varuNAkI chAlake kvAthameM | " ekopakulyAmadhukAzmabhedakontIzvadaMSTrAvRSakorukaiH / usIkA kalka chor3a kara pilAnese athavA kucha garama garama kAthaM pibedazmajatupragADhaM sarzakare sAimarimUtrakRcchre 33 sahijanakI chAlake kvAthako pilAnese azmarI naSTa | ___ ilAyacI, choTI pIpala, maureThI, pASANabheda, 'sambhAlUke. hotI hai // 24-26 // bIja, gokhurU, aDUsA, eraNDakI chAla inake kvAthameM | zilAjatuko milAkara zarkarA, azmarI va mUtrakRcchrameM naagraadikaathH| pInA cAhiye // 33 // nAgaravAruNagokSurapASANabhedakapotavakajaH kAthaH / guDayAvazUkamizraH pIto hantyazmarImugrAma // 27 // trikaNTakacUrNam / soMTha, varuNAkI chAla, gokhurU, pASANabheda tathA makoyake trikaNTakasya bIjAnAM cUrNa mAkSikasaMyutam / kvAthameM gur3a va javAkhAra milAkara pInese ugra azmarI naSTa avikSIreNa saptAhaM pibedazmarinAzam / hotI hai // 27 // zukrAimaryA tu sAmAnyo vidhirazmarinAzanaH // 34 // vrunnaadivaathH| gokhurUke bIjoMke cUrNako zahada va bher3ake dUdhake sAtha sAta varuNatvakzilAbhedazuNThIgokSurakaiH kRtH| dina panise azmarI naSTa hotI hai / isI prakAra zukrAzmarImeM kaSAyaH kSArasaMyuktaH zarkarAM ca bhinattyapi // 28 // sAmAnya azmarInAzaka vidhikA sevana karanA cAhiye // 34 // varuNAkI chAla, pASANabheda, soMTha tathA gokhurU inake kvAthameM pASANabhedAdicUrNam / kSAra milAkara pInese mUtrazarkarA naSTa hotI hai // 28 // pASANabhedo vRSakaH zvadaMSTA shvdshaadikaathH| pAThAbhayAvyoSazaTInikumbhAH / zvadaMSTraraNDapatrANi nAgaraM varuNatvacam / hiMsrAkharAzvAsitimArakANAetatkAthavaraM prAtaH pibedazmaribhedanam // 29 // mervArukAcca vapuSAcca bIjam // 35 // gokhurU, eraNDake patte, soMTha tathA varuNAkI chAlake kvAthako upakuJcikAhiGgusavetasAmlaM prAtaHkAla pInese azmarIkA bhedana hotA hai // 29 // syAd dve bRhatyau hapuSA vacA c| shvdNssttraadiklkH| cUrNa pibedazmaribhoda pakkaM sarpizca gomatracatargaNaM taiH||36|| mUlaM zvadaMSTrekSurakorubUkAt pASANabheda , aDUsA, gokhurU, pAr3ha, bar3I harrakA chilkA, kSIreNa piSTaM bRhatIdvagAcca / trikaTu, kacUra, dantIkI chAla, jaTAmAMsI, ajamodA, zAlizcaAloDatha dadhnA madhureNa peyaM zAka, kakar3Ake bIja va khIrAke bIja, kalauMjI, bhunI hIMga, dinAni saptAzmaribhedanArtham // 30 // amlaveta, choTI kaTerI, bar3I kaTerI, hAUvera tathA baca inakA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) cakradattaH / [ azmarya cUrNakara azmarI nAzanArtha sevana karanA cAhiye / tathA inake kalka jar3a pratyeka 1 karSakA kalka chor3akara pakAnA cAhiye / isakA va caturguNa gomUtra meM siddha ghIkA sevana karanese azmarI naSTa | mAtrA ke sAtha sevana karanA cAhiye / tathA hajama ho jAnepara hotI hai // 35-36 // | purAnA gur3a dahIke tor3ake sAtha pInA cAhiye / yaha azmarI zarkarA va mUtrakRcchrako naSTa karatA hai // 40-43 // kulatthAdyaM ghRtam / kulatthasindhUtthaviDaGgasAraM sazarkaraM zItaliyAvazUkam / bIjAni kUSmANDakagokSurAbhyAM ghRtaM pacennA varuNasya toye // 37 // duHsAdhya sarvAzmarimUtrakRcchraM mUtrAbhighAtaM ca samUtrabandhanam | etAni sarvANi nihanti zIghraM prarUDha vRkSAniva vajrapAtaH // 38 // kulathI, seMdhAnamaka, vAyaviDuGga, zakkara, zItalI ( jalavRkSa sapheda phUlayukta ), javAkhAra, kUSmANDabIja tathA gokhurUke bIjakA kalka tathA varuNAkA kvAtha chor3akara ghRta siddha karanA cAhiye / yaha ghRta duHsAdhya samagra azmarI, mUtrakRccha va mUtrAghAtako isa prakAra naSTa karatA hai jaise bar3he vRkSoM ko bijalIkA giranA // 37-38 // . tRNapaJcamUlaghRtam / zarAdipaJcamUlyA vA kaSAyeNa paced ghRtam / prasthaM gokSurakaklena siddhamadyAtsazarkaram / asmarImUtrakRcchranaM retomArgarujApaham // 39 // tUNapaJcamUlake kvAtha va gokharU ke kalkase ghRta siddha kara zakkara milA sevana karanese azmarI, mUtrakRcchra aura zukramArgakI pIr3A naSTa hotI hai // 39 // varuNAdyaM ghRtam | varuNasya tulA kSuNNAM jaladroNe vipAcayet / pAdazeSaM parisrAvya ghRtaprasthaM vipAcayet // 40 // varuNaM kadalIM bilvaM tRNajaM paJcamUlakam / amRtAM cAzmajaM deyaM bIjaM ca puSodbhavam // 41 // zataparvatilakSAraM palAzakSArameva ca / yUthikAyAzca mUlAni kArSikANi samAvapet // 42 // asya mAtrAM pibejjanturdezakAlAdyapekSayA / jIrNe tasminpibetpUrva guDaM jIrNa tu mastunA / azmarIM zarkarAM caiva mUtrakRcchraM ca nAzayet // 43 // varuNAkI chAla 5 sera 1 droNa jalameM pakAnA cAhiye / * caturthAza zeSa rahanepara utAra chAna 1 prastha ghRta tathA varuNAkI chAla, kelA, bela, tRNapaJcamUla, gurca, zilAjatu, khIre ke bIja, Ikha, tilakA kSAra, palAzakSAra tathA jUhI kI saindhavavIratarAditailam / braghnAdhikAre yattailaM saindhavAdyaM prakIrtitam / tattailaM dviguNakSIraM paceMdvIratarAdinA // 44 // kAna pUrvakaklena sAdhitaM tu bhiSagvaraiH / etat tailavaraM zreSTamazmarINAM vinAzanam // 45 // mUtrAghAte mUtrakRcchre piccite mathite tathA / bhagne zramAbhipanne ca sarvathaiva prazasyate // 46 // bAdhikAra meM jo saiMdhavAdi tela kaheMge usa siddha tailase dviguNa kalka milAkara punaH pakAnese jo taila banegA, vaha azmarI mUtrAaura dviguNa vIratarAdigaNakA kvAtha tathA saindhavAdi tailakA ghAta, mUtrakRcchra pizcita, mathita, bhanna tathA thake hueko parama hitakArI hogA // 44-46 // dUdha varuNAdyaM tailam / tvakpatramUlapuSpasya varuNAtsatrikaNTakAt / kaSAyeNa pacettailaM vastinA sthApanena ca / zarkarAzmarizUlaghnaM mUtrakRcchranivAraNam // 47 // varuNA va gokharUke paJcAGgake kvAthase siddha tailakA anuvAsana dvArA prayoga karanese mUtrazarkarA, azmarI, bastizUla va mUtrakRcchra naSTa hote haiM // 47 // zastracikitsA | zalyavittAmazAmyantIM pratyAkhyAya samuddharet / pAkSiptAGgulIbhyAM tu gudameDhrAntare gtaam||48|| sevanyAH savyapArzve ca yavamAtraM vimucya tu / vraNaM kRtvAzmarImAtraM karSettAM zastrakarmavit // 49 // bhinne bastI tu durjJAnAnmRtyuH syAdazmarIM vinA / niHzeSAmazmarI kuryAdvasto raktaM ca nirharet // 50 // hatAzmarIkamuSNAmbho gAhayedbhojayecca tam / mUtravizuddhayarthaM madhvAjyAktatraNaM tataH // 51 // dadyAtsAjyAM tryahaM peyAM sAdhitAM mUtrazodhibhiH / AdazAhaM tato dadyAtpayasA mRdubhojanam // 52 // svedayedyavamadhvADhyaM kaSAyaiH kSAlayed vraNam / . prapauNDarIkamaJjiSThAyaSTilotraizca lepayet // 53 // etaizca sanizaiH siddhaM ghRtamabhyaJjane hitam / aprazAnte tu saptAhAd vraNe dAho'pi ceSyate // devAnnAbhyAM tu yA lagnA tAM vipATayApakarSayet 54 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikoptH| ( 169) -- - - - - - - yadi uparokta upAyoMse azmarI zAnta na ho, to zalya- purAne sAvAM kodava, jaGgalI kAdava, gehUM, canA, ara. zAstravettA pratyAkhyAna kara zastra dvArA use nikAle / gudAmeM hara aura kuthalI pramehavAloMke liye sadA pathya haiN| isI 2 aMgulI chor3akara azmarIko gudA va liGgake madhyameM lAve / prakAra jAMgala prANiyoMkA mAMsarasa, tiktazAka, yavake padArtha phira sevanIse vAma aura yavamAtra chor3a azmarIke barAbara vraNa- tathA madhu hitakara hai ||1||kr azmarIko nikAla de| ThIka jJAna na honeke kAraNa yadi aSTamehApahA aSTau kaathaaH| patharI na huI to vraNa karanase basti kaTa jAyagI aura rogI mara jAyagA, ataH acchI taraha nizcaya kara zastrakarma karanA caahiye| pArijAtajayAnimbavahigAyatrINAM pRthak // 2 // yadi azmarI nikAle hI to samagra nikAla le| tathA jo rakta pAThAyAH sAguroH pItAdvayasya zAradasya c| jamA ho use bhI sApha kara de| (tathA azmarI nikAla denepara jalekSumadyasikatAzanairlavaNapiSTakAn / garama jalameM baiThAve ) tathA mUtrazuddhike liye gur3a khilAve / / sAndramehAnkramAd nanti hyaSTau kaathaa:smaakssikaaH|3 phira ghAvameM zahada va ghI lagAve tathA mutrazodhaka dravyoMse pArijAta, araNI, nIma, cItakI jar3a, katthA, aguru, aura siddha peyA ghI milAkara 3 dinataka pilAve, phira dUdhake sAtha pADhakA kvAtha tathA haldI va dAruhaldI (zaradatumeM utpanna) kA pathya halakA bhAta Adi 10 dinataka khilAve tathA kvAtha isa prakAra batAye gaye 8 kvAtha kramazaH jalameha, ikSumeha, yava va zahadase banAyI poTalIse svedana kare tathA kaSAya madyameha, sikatAmeha, zanairmeha, lavaNameha, piSTameha aura sAndrameharasa yukta kAr3hoMse vraNako sApha kare tathA puNDariyA, majITha, ko naSTa karate haiM // 2 // 3 // maureThI va lodhrase lepa kare tathA haldIke sahita inhIM dravyoMse siddha ghRtakI mAliza kare / sAta dinataka aisA karanese zukramehaharaH kvaathH| yadi vraNa ThIka na ho to use jalA denA cAhiye / yadi bhAgya dUrvAkazerupUtIkakumbhIpalvalazaivalam / vaza patharI nAbhImeM aTaka gayI ho, to kATakara nikAlanA jalena kathitaM pItaM zukramehaharaM param // 4 // cAhiye // 48-54 // ityazbharyadhikAraH smaaptH| dUba, kazerU, pUtikaraja, jalakumbhI tathA sevAra inakA kAtha zukramehako naSTa karatA hai // 4 // atha prmehaadhikaarH|* phenamehaharaH kvaathH| triphalAravadhadrAkSAkaSAyo mdhusNyutH| pIto nihanti phenAkhyaM pramehaM niyataM nRNAm // 5 // pathyam / triphalA, amalatAsake gUdA tathA munakkeke kvAthameM zahada shyaamaakkodrvohaalgodhuumcnnkaaddhkii| DAlakara panise phenameha naSTa hotA hai // 5 // kulatthAzca hitA bhojye purANA mehinAM sadA // 1 // kssaayctussttyii| jAGgalaM tiktazAkAni yavAnnaM ca tathA madhu / lodhAbhayAkaTphalamustakAnAM * kuzAvalehaH-" vIraNazca kuzaH kAzaH kRSNakSuH khAga viDaGgapAThArjunadhanvanAnAm / DastathA / etAndazapalAnbhAgAjaladroNe vipAcayet / aSTabhAgA- kadambazAlArjunadIpyakAnAM vazeSa tu kaSAyamavatArayet / avatArya tataH pazcAcUrNA- viDaGgadAdhivazallakInAm // 6 // nImAni dApayet // madhukaM karkaTIbIjaM karkALaM puSaM tathA / zubhAmalakapatrANi elAtvanAgakezaram / varuNAmRtApriyaMgUNAM nAgakezara, varuNAkI chAla, gurca, tathA priyaMgu pratyeka 1 pratyekaM cAkSasaMmmitam / pramehAnvizatiM caiva mUtrAghAtaM tathA-tolekA cUrNa milAkara utAra lenA cAhiye / yadyapi isameM zmarIm // vAtikaM paittikaM caiva laiSmikaM sAnnipAtikam / zakkarakA varNana nahIM hai / para vaidyaloga avaleha pakAte samaya hantyarocakamevograM tuSThipuSTikarastathA // " khaza, kuza, kAza,64 tolA zakkara bhI DAlate haiM / yaha 20 prakArake kAlI, Ikha, rAmazera pratyeka dravya 8 cha* jala 25 sera 9 prameha, mUtrAghAta, azmarI, tathA hara prakArake arocaka, naSTa cha. 3 tolA milAkara pakAnA cAhiye, aSTamAMza zeSa karatA hai / isakI mAtrA 6 mAzese 2 tole taka hai| rahanepara kADhA utAre, chAnakara punaH pAka karanA cAhiye |(yh prayoga kisI pustakameM hai, kisI meM nahA~ aura isake gADhA ho jAnepara maureThI, kakar3Ike bIja, peTheke bIja, khIrAke Upara zivadAsajIne TIkA bhI nahIM kI, ataH TippaNI rUpameM bIja, vaMzalocana, AMvalA, tejapAta, ilAyacI, dAlacInI, likhA gayA hai)| 22 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) ckrdttH| [pramehA- - - - - -- - catvAra ete madhunA kaSAyAH pAThAzirISadusparzamUrvAkiMzukatindukam / kaphaprameheSu nissevnniiyaaH||7|| kapitthAnAM bhiSak kAthaM hastimehe prayojayet / / 14 (1)paThAnI lodha, baDI harrakA chilkA, kAyaphala nAgara | gurca aura cItakI jar3ake kAr3heke sAtha mothakA kvAtha (2) athavA vAyaviDaMga, pADha, arjuna aura | | chAla, bhunI hIMga, kuTakI aura kUThake cUrNakA sevana karanese dhAminakA kvAtha (3) athavA kadamba, zAla arjuna aura | sarpirmeha naSTa hotA hai / tathA durgandhita khaira, khaira aura supArIkA ajavAinakA kvAtha (4)athavA vAyaviDaMga, dAruhaldI, dhava kvAtha madhumehameM pInA cAhiye / tathA araNIkA kvAtha aura zallakI (zAlabhedaH) kA kvAtha inameMse kisI ekame zahada | 5vasAmehameM pInA cAhiye / tathA pAr3ha siAkI chAla, thavAsA, milAkara kaphapramehavAloMko pAnA caahiye||6||7|| mUrvA, DhAkake phUla aura tendU tathA kaithekA kvAtha hastimehameM SaNmehanAzakAH SaTa kvaathaaH|| denA cAhiye // 12-14 // azvatthAzcaturaMgulyA nyagrodhAdeH phalatrikAt / kphpittmehcikitsaa| sajiGgiraktasArAca kAthAH paJca samAkSikAH / / 8 / / kampillasaptacchadazAlajAni nIlahAridraphenAkhyakSAramajiSThakAhayAn / __ vibhItarohItakakoTajAni / mehAnhanyuH kramAdete sakSaudro raktamehanut / kapitthapuSpANi ca cUrNitAni kAthaH khajUrakAzmayatindukAsthyamRtAkRtaH // 9 // kSaudreNa lihyAtkaphapittamehI // 15 // (1)pIpalakI chAlakA kAtha, (2) amalatAsake gUdekA kavIlA, saptaparNa, zAla, baher3A, ruheDA, kuTaja aura kaithake kvAtha (3) nyagrodhAdi gaNakA kvAtha, (4 ) triphalAkA | phUlakA cUrNa kara zahadake sAtha kaphapittaja pramehameM cATanA kAtha, (5) mITha va lAlacandanakA kvAtha yaha pAMca kvAtha cAhiye // 15 // zahadake sAtha kramazaH nIla, hAridra, phena, kSAra aura maaiSTamehako naSTa karate hai| tathA (6) chuhArA, khambhAra, tendUkI tridossjmehcikitsaa| guThalI aura gurcakA kvAtha zahadake sAtha rakta pramehako naSTa sarvamahaharoM dhAtryA rasaH kSIdranizAyutaH / karatA hai // 8-9 // kaSAyatriphalAdArumustakairathavA kRtaH // 16 // kssaayctussttyii| phalatrikaM dArunizA vizAlA lodhrArjunozIrakucandanAnA mustaM ca niHkvAthya nizAMzakalkam / mariSTasevyAmalakAbhayAnAm / pibetkaSAyaM madhusaMprayukta dhAvyarjunAriSTakavatsakAnAM sarveSu meheSu samutthiteSu // 17 // nIlotpalailAtinizArjunAnAm // 10 // AMvalekA rasa, zahada aura haldIke cUrNake sAtha samasta catvAra ete vihitAH kaSAyAH pramehoMke naSTa karatA hai| athavA triphalA, devadAru aura nAgaramothAkA kvAtha pInA cAhiye / athavA triphalA, dAruhaldI, indrAyaNakI pittapramehe mdhusNpryuktaaH|| 11 // jar3a tathA nAgaramothAkA kvAtha haldIkA kalka aura zahada milAkara (1) lodha, arjuna, khaza, lAlacandana (2) nImakI chAla, samasta pramehoMmeM sevana karanA cAhiye // 16 // 17 // khaza, AMvalA, baDI hare (3) AMvalA, arjunakI chAla,nImakI chAla, kuraiSAkI chAla (4) athavA nIlophara, ilAyacI, tiniza vividhAH kvaathaaH| aura arjunakI chAla isa prakAra likhe cAra kvAthoM se koI kaTaMkaTerImadhukatriphalAcitrakaiH samaiH / bhI zahada milAkara sevana karanese pittaprameha naSTa hotA siddhaH kaSAyaH pAtavyaH pramehANAM vinaashnH||18|| hai||10||11|| triphalAdArudAya'bdakkAthaH kSaudreNa mehahA / vaatjmehcikitsaa| kuTajAzanadAya'bdaphalatrayabhavo'thavA // 19 // dAruhaldI, maureThI, triphalA tathA cItakI jar3akA kAtha chinnAvahnikaSAyaNa pAThAkuTajarAmaTham / .. samasta pramehoMko naSTa karatA hai / tathA triphalA, devadAru, dAruhaldI tiktAM kuSThaM ca saMcUrNya sarpimehe pibennaraH // 12 // va nAgaramothAkA kvAtha zahadake sAtha pInase pramehako naSTa karatA hai| kadarakhadirapUgakAthaM kSaudrAhvaye pibet / isI prakAra kuTaja, vijaisAra, dAruhaldI, nAgaramothA aura triphabhanimanthakaSAyaM tu vasAmehe prayojayet // 13 // lAkA kAtha samasta pramehoko naSTa karatA hai // 18 // 19 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH 1 cUrNakalkA: / triphalA lohazilAjatupathyAcUrNa ca loDhamekaikam / madhunAmarAsvarasa iva sarvAnmahAnnirasyati // 20 // zAla muSkakakampilakalkamakSa samaM pibet / dhAtrIrasena sakSaudraM sarvamehaharaM param // 21 // bhASATIkopetaH / triphalA, lauha, zilAjatu, tathA hareM, inameMse kisI cUrNa zahadake sAtha cATane se zahada ke sAtha gurcake svarasake samasta prameha ko naSTa karatA hai / tathA zAla, mokhA aura lAkA kalka 1 tolA AMvalekA rasa aura zahada milAkara pIne se samasta meha naSTa hote haiM // 20 // 21 // nyagrodhAdyaM cUrNam / nyagrodhodumbarAzvatthasyonAkAragvadhAsanam / AmrajambUkapitthaM ca priyAlaM kakubhaM dhavam // 22 // madhUko madhukaM lodhraM varuNaM pAribhadrakam / paTAleM meSazRGgI ca dantI citrakamADhakI // 23 // kara triphalA zakrabhallAtakaphalAni ca / etAni samabhAgAni RNacUrNAni kArayet // 23 // nyagrodhAdyamidaM cUrNa madhunA saha lehayet / phalatrayarasaM cAnu pibenmUtraM vizudhyati // 25 // etena viMzatirmehA mUtrakRcchrANi yAni ca / prazamaM yAnti yogena piDakA na ca jAyate / nyagrodhAdyamidaM svatra cAmrajambvasthi gRhyate // 26 // trikaNTakAdyAH snehAH / trikaNTakAzmantakasomavalke vaTa, gUlara, pIpala, sonApAThA, amalatAsa, vijesAra, Ama, jAmuna, kaithA, cirauMjI, arjuna, dhava, mahuA, maureThI, lodha, varuNAkI chAla, nImakI chAla, paravalakI pattI, meSazRMgI, dantI, cItakI jar3a, arahara, kabjA, triphalA, indrayava tathA bhilAvAM saba samAna bhAga le cUrNa kara zahadake sAtha cATanA cAhiye, Uparase triphalAkA kvAtha pInA cAhiye / isase mUtra zuddha AtA, vIsoM prameha, pir3akA, tathA mUtrakRcchra naSTa hote haiN| ise "nyagrodhAdicUrNa " kahate haiM / isameM Ama va jAmunakI guThalI chor3anI cAhiye / / 22- 26 // bhallAtakaiH sAtiviSaiH salonaiH / vacApaTolArjuna nimbamuste - M haridrA dIpyakapadmakezca // 27 // maJjiSThapAThAgurucandanaizca sarvaiH samastaiH kaphavAtaneSu / eka kA samAna kavI - ( 171 ) meheSu tailaM vipaced ghRtaM tu pitteSu mizraM triSu lakSaNeSu // 28 // gokharU, kaJcanAra, katthA, bhilAvAM, atIsa, lodha, baca, paravala, arjuna, nAgaranIma, mothA, haldI, ajavAyana, padmAkha, majITha, pADhI, agara tathA candanase siddha kiyA taila kaphavAtaja pramehameM tathA unhIMse siddha ghRta pittaprameha meM tathA donoM milAkara tridoSaja prameha meM pilAnA cAhiye // 27 // 28 // kaphapittahayoH sarpiSI / kaphamehaharakAthasiddhaM sarpiH kaphe hitam / pittamehananiryUhasiddhaM pitte hitaM ghRtam // kaphameha - nAzaka kvAthameM siddha ghRta pittameha - nAzaka kvAthameM siddha ghRta cAhiye // 29 // 29 // kaphame hameM tathA pittamehameM denA dhAnvantaraM ghRtam / dazamUlaM karajI dvau devadAru harItakI / varSAbhUrvaruNo dantI citrakaM sapunarnavam // 30 // sudhAnIpakadambAzca bilvabhallAtakAni ca / zaTI puSkaramUlaM ca pippalImUlameva ca // 31 // pRthagdazapalAnbhAgAMstatastoyAmaNe pacet / yavakolakulatthAnAM prastha prasthaM ca dApayet / tena pAdAvazeSeNa ghRtaprasthaM vipAcayet // 32 // niculaM triphalA bhAGga rohiSaM gajapippalI / zRGgaveraM viDaGgAni vacA kampillakaM tathA // 31 // garbheNAnena tatsiddhaM pAyayettu yathAbalam / etaddhAnvantaraM nAma vikhyAtaM sarpiruttamam // 34 // kuSThaM gulmaM pramehAMzca zvayathuM vAtazoNitam / plIhodaraM tathAzasi vidradhiM piDakAzca yAH / apasmAraM tathonmAda sarpiretanniyacchati // 35 // pRthaktAyAmaNe tatra paced dravyAcchataM zatam / zatatrayAdhike toyamutsargakramato bhavet // 36 // dazamUla, donoM karaJjA, devadAru, harra, rakta punarnavA, varuNAkI chAla, dantI, cItakI jar3a, zveta punarnavA, sehuMDa, veta, kadamba, bela, bhilAvAM, kacUra, pohakaramUla tathA piparAmUla pratyeka 10 pala, yava, bera, kulathI pratyeka 1 prastha chor3akara ucita mAtrAmeM jala milAkara kvAtha banAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAna 1 prastha ghRta milAkara pakAnA cAhiye / tathA ghRtameM caturthAMza mAjUphala, triphalA, bhAraMgI, rohiSa ghAsa, gaja| pIpala, adarakha, vaca va kavIlAkA kalka choDakara pakAnA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 172 ) cakradattaH / cAhiye / isakA balAnusAra sevana karanA cAhiye / yaha " dhAnvantara ghRta " kuSTha, gulma, prameha, sUjana, vAtarakta, plIhodara, arza, vidradhi, prameha, piDikA, apasmAra tathA unmAdako naSTa karatA hai / oSadhiyAM 1 tulA honepara jala 1 droNa chor3anA cAhiye aura 3 tulA dravyase adhika honepara jala svAbhAvika niyamase arthAt caturguNa chor3A jAtA hai / kvAthya dravya pratyeka 10 pala lenese 13 // sera aura 1 prastha ke mAnake 3 dravya 2 sera 6 cha0 2 to0 arthAt samagra 15 sera 14 cha0 | bihAra karanA cAhiye // 37 // 38 // 2 tolA kvAthya dravya huA / ataH jala tIna droNa tathA 3 sera 9 cha0 3 to0 chor3anA cAhiye // 30-36 // * [ pramehA na cAtra parihAro'sti karma kuryAdyathepsitam / pramehAnmUtradoSAMzca bAlarogodaraM jayet // 38 // guggula milAkara gokharUke kAthase golI banA lenI cAhiye / trikaTu, triphalAkA cUrNa samAna bhAga, sabake samAna zuddha ise deza, kAla va balake anusAra sevana karanese vAyukA anulomana hotA hai tathA prameha, mUtradoSa aura bAlaroga naSTa hote haiN| isameM koI parihAra nahIM hai / yatheSTa AhAra zilAjatuprayogaH / zAlasArAditoyena bhAvitaM yacchilAjatu / pivettenaiva saMzuddhadehaH piSTaM yathAbalam // 39 // jAMgalAnAM rasaiH sArdhaM tasmiJjIrNe ca bhojanam // kuryAdevaM tulAM yAvadupayuJjIta mAnavaH // 40 // madhumehaM vihAyAsI zarkarAmazmarIM tathA / vapurvarNabalopetaH zataM jIvatyanAmayaH // 41 // zAlasArAdi gaNakI auSadhiyoMse zuddha zilAjatu inhIMke kvAthakeM sAtha pIsakara balAnusAra pInA cAhiye / tathA auSadha hajama ho jAnepara jAMgala prANiyoMke mAMsarasake sAtha bhojana * mahAdAr3imAdyaM ghRtam - " dADimasya phalaprasthaM yavaprasthau tathaiva ca / kulatthakuDabaM caiva kvAthayitvA yathAvidhi // tena pAdAvazeSeNa ghRtaprasthaM vipAcayet / catuHSaSTipalaM kSIraM kSIratulyaM varIrasam // dattvA mRdvagninA kalkerakSamAtrAyutaiH saha / drAkSAkharjUrakAkolIdantIdADimajIrakaiH // tathA medAmahAmedAtriphalAdAru- karanA cAhiye / isa prakAra 1 tulA zilAjatukA prayoga reNukaiH / vizAlArajanAdAruharidrA vikasAmayaiH // kRmighnabhUmikU - kara jAnese madhumeha, zarkarA, azmarI naSTa hote aura SmANDazyAmailAbhirbhiSagvaraH / pAne bhojye pradAtavyaM sarvartuSu ca zarIra niroga, varNa balapUrNa hokara 100 varSataka jIvana mAtrayA // pramehAviMzatiM caiva mUtrAghAtAMstathAzmarIm / kRcchraM dhAraNa karatA // 39-41 // sudAruNaM caiva hanyAdetadasAyanam // zUlamaSTavidhaM hanti jvaramaSTavidhaM tathA / kAmalAM pANDurogAMzca halImakamathArucim // zlIpadaM ca vizeSeNa ghRtenAnena nazyati / idamAyuSyamojasyaM sarvarogaharaM param // dAr3imAdyamidaM nAma azvibhyAM nirmitaM mahat // " anArake dAne 64 tolA yava 128 to0, kulathI 16 to0 sabase aSTaguNa jala milAkara pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra, chAnakara siddha kvAtha meM ghI 1 sera 9cha0 3 to0 tathA dUdha 3 sera 16 to0, zatAvarIkA rasa 3 sera 16 to0 tathA munakkA, chuhArA, kAkolI, dantIkI chAla, anAradAnA, jIrA, medA, mahAmedA, triphalA, devadAru, sambhAlU ke bIja, indrAyaNa, haldI, dArUhaldI, majITha, kUTha, vAyaviDaMga, bidArIkanda, kAlIsArivA, ilAyacI pratyeka 1 to0 kA kalka chor3akara pAka karanA cAhiye / isakA anukUla mAtrAmeM pratyeka Rtu meM pAna va bhojanake sAtha prayoga karanA cAhiye / yaha 20 prakArake prameha, mUtrAghAta, azmarI tathA dAruNa mUtrakRcchrako naSTa karatA aura rasAyana hai / tathA ATha prakArake zUla, AThoM jvara, kAmalA, pANDuroga, halImaka, aAce aura zlIpadako naSTa karatA hai / yaha bhagavAn azvinIkumAradvArA banAyA huA "mahAdA DemAdighRta" AyuSya, ojasya va sarvaroganAzaka hai / ( yaha kucha pratiyoM meM milatA, kucha meM nahIM, ataH TippaNI meM likhA gayA hai ). mAkSikaM dhAtumapyevaM yuJjyattasyApyayaM guNaH / zAlasArAdivargasya kvAthe tu ghanatAM gate // 43 // dantIlodhrazivAkAntalauhatAmrarajaH kSipet / ghanIbhUtamadagdhaM ca prAzya mehAnvyapohati // 44 // svarNamAkSika dhAtukA bhI isI prakAra prayoga karanA cAhiye, usakA bhI yahI guNa hai / tathA zAlasArAdi varga ke kvAthako punaH pakA kkAya gADhA ho jAnepara dantI, lodha, choTI harra, kAntalauibhasma tathA tAmra bhasmako chor3a kara pakAnA cAhiye / kar3A ho jAnepara jalane na pAve, usI dazAmeM utAranA cAhiye / isako cATanese prameha naSTa hote haiM // 43 // 44 // tryUSaNAdigugguluH / trikaTutriphalA cUrNatulyayuktaM ca guggulam / gokSurakkAtha saMyuktaM guTikAM kArayedbhiSak // 37 // dezakAlabalApekSI bhakSayeccAnulomikIm / viDaMgAdilauddam / viDaMgAtriphalAmustaiH kaNayA nAgareNa ca / jIrakAbhyAM yuto hanti pramehAnatidustarAn / ho mUtravikArAMzca sarvAneva na saMzayaH // 42 // vAyaviDaMga, triphalA, nAgaramothA, choTI pIpala, soMTha, sapheda jIrA aura syAha jIrAse yukta lauhabhasma kaThina prameha tathA mUtradoSoM ko naSTa karatA hai, isameM saMzaya nahIM // 42 // mAkSikAdiyogaH / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (173) " mehnaashkvihaaraaH| / atha sthaulyaadhikaarH| vyAyAmajAtamAkhilaM bhajanmahAnvyapohati / / pAdatracchatrarahito bhaikSAzI munivadyataH // 45 // sthaulye pthyaan| yojanAnAM zataM gacchedadhika vA nirantaram / mehAjetuM balenopi nIvArAmalakAzanaH // 46 // ! zramacintAvyavAyAdhvakSaudrajAgaraNapriyaH / aneka prakArake vyAyAmase prameha naSTa hote haiM / tathA jUtA! hantyavazyamatisthaulyaM yavazyAmAkabhojanaH // 1 // aura chAtA vinA arthAt naMge paira aura naMge zira mAniyoM asvApa ca vyavAyaM ca vyAyAma cintanAni ca / samAna jitaudriya ho bhikSA mAMgakara bhojana karate hue 400 sthaulyamicchanparityaktuM krameNAtipravadhayet // 2 // koza yA aura adhika nirantara paidala calanA cAhiye / aura parizrama, cintA, maithuna, mArgagamana, zahadakA sevana aura pasaIke cAvala va AMvaleko khAnA cAhiye // 45 // 46 // jAgaraNa karanevAlA tathA yava va sAMvAkA bhojana karanevAlA prmehpiddikaacikitsaa| avazya atisthUlatAse mukta hotA hai| ataH sthaulya dUra. kara. nekI icchA karanevAlA puruSa kramazaH jAgaraNa, maithuna, vyAyAma, zarAvikAdyAH piDakAH sAdhayecchothavadbhiSak / cintA Adhika baDhAve // 1 // 2 // pakkAzcikitsedraNavattAsAM pAne prazasyate // 47 // kArtha vanaspate staM mUtraM ca vraNazodhanam / kecnopaayaaH| elAdikena kurvIta tailaM ca vraNaropaNam // 48 // / prAtarmadhuyutaM vAri sevitaM sthaulyanAzanam / AragvadhAdinA kuryAtkvAthamudvartanAni ca / uSNamannasya maNDaM vA pibankuzatanurbhavet // 3 // zAlasArAdisekaM ca bhojyAdiM ca knnaadinaa||49|| scvyjiirkvyophigusauvrclaanlaaH| zarAvikA Adi pir3ikAoMkI zothake samAna cikitsA, mastunA zaktavaH pItA medonA vahnidIpanAH // 4 // karanI cAhiye / phUTanepara vraNake samAna pIneke liye vanaspati- viDaGganAgarakSArakAlaloharajo madhu / yoMkA kAtha tathA bakarekA mUtra denA cAhiye / isase vraNa zuddha | yavAmalakacUrNa tu prayogaH sthaulyanAzanaH // 5 // hote haiM / elAdigaNase vraNaropaNa taila banAnA cAhiye / Arazva- prAtaHkAla zahadakA zarbata pInese athavA garama garama annakA dhAdikA kvAtha denA cAhiye / zAlasArAdivargase ubaTana tathA mAMDa pInese zarIra patalA hotA hai / isI prakAra cavya, jIrA, sekAdi karanA cAhiye / aura choTI pIpala Adi milAkara trikaTa, hiMgu, kAlAnamaka, aura cItakI jar3ake cUrNa tathA bhojana banAnA cAhiye // 47-49 // dahIke tor3ake sAtha satta pInese medakA nAza tathA amikI vRddhi hotI hai / isI prakAra vAyaviDaMga, soMTha, javAkhAra, lauhabhasma, vAni / zahada aura yava va AMvalekA cUrNa milAkara sevana karanase sthUlatA sauvIrakaM surAM zuktaM tailaM kSIraM ghRtaM guDam / naSTa hotI hai // 3-5 // amlekSurasapiSTAnnAnUpamAMsAni varjayet // 50 // vyossaadisktuyogH| kAjI, zarAba, sirakA, taila, dUdha, ghI, gur3a, khaTTI vyoSaM viDaGgaziNi triphalAM kaTurohiNIm / cIjeM, IkhakA rasa, piTThIke anna aura AnUpamAMsa na khAne | bRhatyo dve haridre dve pAThAmativiSAM sthirAm // 6 // cAhiye // 50 // hiMgu kebUkamUlAni yamAnIdhAnyacitrakam / iti pramehAdhikAraH samAptaH / sauvarcalamajAjI ca hapuSAM ceti cUrNayet // 7 // cUrNatelaghRtakSaudrabhAgAH syurmAnataH samAH / 1 vane vApi iti prAcInapustakeSu paatthH| saktUnAM SoDazaguNo bhAgaH saMtarpaNaM pibet // 8 // pramemuktilakSaNam-" pramehiNAM yadAmUtramanAvilamapi- prayogAttasya zAmyanti rogAH santarpaNotthitAH / cchilam / vizadaM kaTu tiktaM ca tadArogyaM pracakSate // " pramehake pramehA mUDhavAtAzva kuSThAnyazasi kAmalA // 9 // rogiyoMkA mUtra jaba sApha, lAsArahita, phailanevAlA, kaTu va|tikta Ane lage, taba samajhanA cAhiye ki aba prameha| *viDaMgAdyaM lauham-" viDaMgatriphalAmustaiH kaNayA nahIM rahA // nAgareNa ca / bilvacandanahIberapAThozIraM tathA blaa|| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (171) ckrdttH| [ sthaulyAnnnnnnnn plIhapANDvAmayaH zotho muutrkRcchrmrockH| | gurca 1 bhAga, choTI ilAyacI 2 bhAga, vAyaviDaGga 3 bhAga, hRdrogo rAjayakSmA ca kAsazvAsau galagrahaH // 10 // kuraiyAkI chAla 4 bhAga, indrayava 5 bhAga, choTI harai 6 bhAga krimayo grahaNIdoSAH vaidhyaM sthaulyamatIva c| AMvalA 7 bhAga, tathA guggulu 8 bhAga sabako zahadameM milAkara narANAM dIpyate cAgniH smRtirbuddhizca varddhate // 11 // mAtrAnusAra sevana karanese pir3akA, sthaulya aura bhagandara naSTa hotA hai // 13 // trikaTu, vAyaviDaMga, sahijanakI chAla, triphalA, kuTakI, donoM kaTerI, haldI, dAruhaldI, pATha, atIsa, zAliparNI, bhunI hIMga, nvkgugguluH| kebukamUla, ajavAyana, dhaniyAM, cItakI jar3a, kAlAnamaka, jIrA, vyoSAgnitriphalAmustaviDaGgugguluM samam / hAUvera inakA cUrNa karanA cAhiye / punaH cUrNa 1 bhAga, taila 1 khAdansarvAJjayedvathAdhInmedaHzleSmAmavAtajAn 14 // bhAga, ghRta 1 bhAga, zahada 1 bhAga, aura saktU 16 bhAga jala| ki trikaTu, triphalA, vimada (nAgaramothA, cItakI jar3a, vAyamilAkara pInA cAhiye / isa prayogase santarpaNajanya roga tathA prameha, hA viDaMga ) pratyeka samAna bhAga cUrNa kara sabake samAna guggulu maDhavAta, kuSTa, aze, kAmalA, plAhA, pANDurAga, zAtha, mUtrakRccha, milAkara sevana karanese meda. kapha aura AmavAtajanya samasta aruci, hRdoga, rAjayakSmA, kAsa, zvAsa, galekI jakar3AhaTa, roga naSTa hote haiM // 14 // krimiroga, grahaNIdoSa, citra tathA atisthUlatAkA nAza hotA hai, ani dIpta hotI tathA buddhi aura smaraNazakti bar3hatI hai|6-11|| lauharasAyanam / __ prayogadvayam / guggulustAlamUlI ca triphalA khadiraM vRSam / badarIpatrakalkena peyA kAjikasAdhitA / trivRtAlambuSA snukca nirguNDI citrakaM tathA / / 15 / / sthaulyanutsyAtsAgnimantharasaM vApizilAjatu // 12 // eSAM dazapalAnbhAgAMstoye paJcADhake pacet / (1) berakI pattIke kalka aura kAlI milAkara siddha peyaa| pAdazeSaM tataH kRtvA kaSAyamavatArayet // 16 // athavA (2) araNIke rasake sAtha zilAjatu sthaulyako naSTa paladvAdazakaM deyaM tIkSNaM lauhaM sucUrNitam / karatA hai // 12 // purANasarpiSaH prasthaM zarkarASTapalonmitam // 17 // amRtaadimugguluH| pacettAmramaye pAtre suzIte caavtaarite| prasthAdha mAkSikaM deyaM zilAjatu paladvayam // 18 // amRtAtruTivellavatsakaM elAtvakca palArdhaM ca viDaGgAni paladvayam / kaliGgapathyAmalakAni gugguluH / marica cAJjanaM kRSNAdvipalaM triphlaanvitm||19|| kramavRddhamidaM madhuplutaM paladvayaM tu kAsIsaM sUkSmacUrNIkRtaM budhaiH| piDakAsthaulyabhagandaraM jayet // 13 // cUrNa dattvA sumathitaM snigdhe bhANDe nidhApayet // 20 -eSAM sarvasamaM lauhaM jalena vaTikAM kuru / ghRtayogena kartavyA tataH saMzuddhadehestu bhakSayedakSamAtrakam / mAlekA vaTikA zubhA // anupAnaM prayoktavyaM lohasyATaguNaM pyH|| anupAnaM pibetkSIraM jAGgalAnAM rasaM tathA // 21 // sarvamehaharaM balyaM kAntyAyurbalavarddhanam // agnisandIpanakaraM vAjI-1 vAtazleSmaharaM zreSThaM kuSThamehodarApaham / karaNamuttamam / somaroMgaM nihantyAzu bhAskarastimiraM yathA // kAmalAM pANDurogaM ca zvayadhu sabhagandaram // 22 // viDaMgAdyamidaM lauhaM sarvaroganiSUdanam // " vAyaviDaMga, triphalA, mUrchAmohaviSonmAdagarANi vividhAni ca / nAgaramothA, choTI pIpala, soMTha, belakI chAla, candana, sugandha sthUlAnAM karSaNe zreSThaM medure paramauSadham / / 23 / / vAlA, pADha, khaza, khareTI saba samAna bhAga sabake samAna karSayeccAtimAtreNa kukSiM pAtAlasannibham / lauhabhasma milAkara jalameM ghoTa ghI milAkara golI 1 mAzekI balyaM rasAyanaM medhyaM vAjIkaraNamuttamam // 24 // banA lenI cAhiye, isake Upara anupAna dUdha lohase ATha guNa, zrIkara putrajananaM valIpalitanAzanam / lenA cAhiye / yaha samasta pramehoMko naSTa karatA, bala, kAnti, nAzrIyAtkadalIkandaM kAlikaM karamardakam / Ayurbala bar3hAtA, agni dIpta karatA tathA uttama vAjIkaraNa hai|| somarogako isa prakAra naSTa karatA hai jaise andhakArako sUrya / yaha karIraM kAravellaM ca SaT kakArANi varjayet // 25 // "viDaMgAdiloha" sabhI rogoMko naSTa karatA hai (yaha prayoga bhI kucha guggulu, musalI, triphalA, katthA, aDUsA, nisotha, muNDI, pustakoM meM hI milatA hai, ataH TippaNIrUpameM likhA gayA hai) sehaNDa, sambhAlU tathA cItakI jar3a pratyeka 10 pala 1 kalisthAne kalIti pAThAntaram / kli-vibhiitkH|| (40 tolA ) jala 5 Ar3haka (dravadvaiguNyAt 32 serameM pakAnA katthA, aisA, nisotha, muNDI, sehuNDa, sambhAlU natyAne kalIti pAThAntaram / kali Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| cAhiye, catuthAza zeSa rahanepara utArakara chAnanA caahiye| phira | prakAra aDUseke pattoMkA rasa zaMkhacUrNa milAkara: lepa karanese athavA lauhabhasma 48 tolA, purAnA ghI 128 tolA, mizrI 32 tolA | belake pattoMke rasake sAtha lepa karanese zarIrakI durgandha naSTa tathA kAtha milAkara pakAnA cAhiye / taiyAra honepara utAra ThaNr3hA | hotI hai // 29 // 30 // kara zahada 64 tolA, zilAjita 8 tolA, choTI ilAyacI, dAlacInI pratyeka 2 tolA, vAyaviDaGga 8 tolA, kAlI mirca, anggraagH| rasauta tathA choTI pIpala pratyeka 8 tolA, triphalA pratyeka 8 harItakIlodhramAraSTapatraM tolA tathA kAzIsa 8 tolA, sabakA cUrNa avalehameM milA cUtatvaco dADimavalkalaM ca / mathakara cikane pAtrameM rakhanA caahiye| phira virecanAdise zuddha puruSako 1 tolA kI mAtrAse sevana karanA cAhiye / anupAna eSo'GgarAgaH kathito'GganAnAM dUdha athavA jAMgala prANiyoMkA mAMsarasa rakkhe / yaha vAtazleSma, jaGghAkaSAyazca narAdhipAnAm // 31 // kuSTha, prameha, udara, kAmalA, pANDuroga, sUjana, bhagandara, mUcho, hare, lodha, nImakI pattI, AmakI chAla, anArakA chilkA moha, unmAda, viSa, kRtrimaviSako naSTa karatA tathA medasvI va | aura kAkajaMghAkA kaSAya milAkara lepa karanese striyoMke aGgoMko sthUla puruSako parama hitakara hai / peTako atimAtra kRza kara detA - uttama banAtA hai| tathA rAjAoMko isakA prayoga karanA hai / balya hai, rasAyana, medhya tathA vAjIkara hai / zobhA bar3hAtA, tathA vAjAkara ha / zAmA bar3hAtA cAhiye // 31 // santAna utpanna karatA tathA zarIrakI jhurriyoM va bAloMkI saphedIko naSTa karatA hai| isakA sevana karate hue kelA, koI bhI kanda, dalAdilepaH / kAjI, karauMdA, karIra, karelA inakA tyAga karanA cAhiye // 15-25 // dalajalalaghumalayabhavavilepanaM harati dehadorgandhyam / triphalAdyaM tailm| vimalAranAlasahitaM pItamivAlambuSAcUrNam // 32 // gomUtrapiSTaM vinihanti kuSThaM triphalAtiviSAmUtrivRJcitrakavAsakaiH / varNojjvalaM gopayasA ca yuktam / nimbAragvadhaSaDmanthAsaptaparNanizAdvayaiH // 26 // kakSAdidorgandhyaharaM payobhiH guDUcIndrasurAkRSNAkuSThasarSapanAgaraiH / zastaM vazIkRdrajanIdvayena // 33 // tailamebhiH samaM pakkaM surasAdirasAplutam // 27 // pAnAbhyajanagaNDUSanasyabastiSu yojitm| tejapAta, sugandhavAlA, agara va candana kAjIke sAtha pIsakara lepa karanese tathA usIke sAtha muNDIkA cUrNa pInese deha sthUlatAlasyakaNDvAdAjayat kaphakRtAndAndhArAdaurgandhya naSTa hotA hai| isI prakAra muNDIkA cUrNa gomUtrake sAtha triphalA, atIsa, mUrvA, nisotha, cItakI jar3a, aDsA, nIma, | kuSThako naSTa karatA, godugdhake sAtha lepa karanese varNako uttama amalatAsa, baca, saptaparNa, haldI, dAruhaldI, gurca, indrAyaNa, banAtA tathA haldI dAruhaldI va dUdhake sAtha lepa karanese kakSAdi choTI pIpala, kUTha, sarasoM tathA soMThakA kalka aura surasAdi | dorgandhyako naSTa karatA tathA vazIkaraNa hai // 32 // 33 // gaNakA rasa milAkara pakAye gaye tailakA pAna, mAliza, gaNDUSa, nasya aura bastidvArA prayoga karanese sthUlatA, Alasya, kaNDU / ciJcAharidrodvartanam / Adi kaphajanya roga naSTa hote haiM // 26-28 // ciJcApatrasvarasamukSitaM kakSAdiyojitaM jayati / prghrssprdehaaH| dagdhaharidrodvartanamacirAdehasya dorgandhyam // 34 // zirISalAmanjakahemalodhestvagdoSasaMsvedaharaH prghrssH| / manovo | imalIkI pattIke svarasake sAtha bhunI haldIkA cUrNa kakSA patrAmbulauhobhayacandanAni zarIradIrgandhyaharaH pradehaH29 AdimeM malanese zIghra hI deha dorgandhya naSTa hotA hai // 34 // vAsAdalaraso lepAcchaGkhacUrNena sNyutH| hstpaadsvedaadhikycikitsaa| vilvapatrarasaivApi gAtradogendhyanAzanaH // 30 // hastapAdasrutI yojyaM gugguluM paJcatiktakam / siAkI chAla, rohiSaghAsa, nAgakezara, tathA lodhakA uba-| athavA pazcatiktAkhyaM ghRtaM khaadedtndritH||35|| Tana karanese tvagdoSa va pasInekI durgandhi naSTa hotI hai| tathA hAtha va pairoMse adhika pasInA Anepara paJcatiktaguggulu athavA tejapAta, sugandhavAlA, aguru, tathA lAla va sapheda candanakA pazcatiktata khAnA cAhiye // 35 // jalake sAtha lepa karanese zarIrako durgandha naSTa hotI hai / isI __iti sthaulmAdhikAraH smaaptH| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) athodarAdhikAraH / sAmAnyatazcikitsA / udare doSasampUrNa kukSau mando yato'nalaH / tasmAdbhojyAni yojyAni dIpanAni laghUni ca // 1 // raktazAlInyavAnmudgAJjAGgalAMzca mRgadvijAn / payomUtrAsavAriSTamadhuzIdhu tathA pibet // 2 // udara roga meM peTa doSoM se bhara jAtA hai aura ani manda ho jAtI hai / ataH dIpanIya aura laghu bhojana karanA caahiye| tathA lAla cAvala, yava, mUMga, jAMgala prANiyoM ke mAMsarasa, dUdha, mUtra, Asava, ariSTa, madhu aura zIdhu (eka prakArakA madya ) kA prayoga karanA cAhiye // 1 // 2 // 'cakradattaH / todaracikitsA | vAtodaraM balavataH pUrva snehairupAcaret / snigdhAya sveditAGgAya dadyAtsnehavirecanam // 3 // hRte doSe parimlAnaM veSTayedvAsasodaram / tathAsyAnavakAzatvAdvAyurnAdhmApayetpunaH // 4 // balavAn puruSake vAtodarakI pahile snehana kara cikitsA karanI cAhiye / snehana va svedana ke anantara snigdha virecana denA cAhiye / doSoMke nikala jAnepara jaba peTa mulAyama ho jAve, taba kapar3A kasakara bAMdha denA caahiye| jisase kiM vAyu sthAna pAkara peTako phulA na de // 3 // 4 // sarvodarANAM sAmAnyacikitsA | doSAtimAtropacayAtsrotomArganirodhanAt / sambhavatyudaraM tasmAnnityamenaM virecayet // 5 // virikte ca yathAdoSaharaiH peyA zRtA hitA / vAtodarI pibettakaM pippalIlavaNAnvitam // 6 // zarkarAmAriyopetaM svAdu pittodarI pibet / yamAnI saindhavAjAjIvyoSayuktaM kaphodarI // 7 // doSoM ke adhika ikaTThe honese tathA srotoMke mArga banda ho jAnese udara utpanna hote haiM, ataH udavAloMko nitya virecana denA cAhiye / virecanAnantara jo doSa pradhAna ho, tannAzaka dravyoMse siddha peyA denI cAhiye / tathA vAtodarI choTI pIpala va namakayukta maTThA pIve / vittodarI zakkara va mirca milAkara mIThA maTThA pIve / tathA kaphodarI ajavAyana, seMdhAnamaka, jIrA aura trikaTu milAkara maTThA pIve // 5-7 // takavidhAnam / pibenmadhuyutaM ta vyaktAmlaM nAtipelavam / madhulavacAzuNThI zatAhvAkuSThasaindhavaiH // 8 // [ udarA " yuktaM plIhodarI jAtaM savyoSaM tu dakodarI / baddhodarI tu hapuSAdIpyakAjAji saindhavaiH // 9 // pibecchidrodarI takraM pippalIkSaudrasaMyutam / tryUSaNakSAralavaNairyuktaM tu nicayodarI // 10 // gauravArocakArtAnAM samandAgnyatisAriNAm / ta vAtakaphArtAnAmamRtatvAya kalpyate // / 11 // lohodarI" zahada milAkara khaTTA tathA gADhA maTThA pIve athavA zahada, taila, vaca, sauMTha, sauMpha, kUTha tathA seMdhAnamaka milAkara pItre / "jalAMdarI " trikaTu milAkara tAjA maTThA pIve / "baddhagudodarI " hAUbera, ajavAyana, jIrA tathA seMdhAnamaka milAkara maTThA pIve / "chidrodarI" choTI pIpala va zahada milAkara maTThA pIve / "sannipAtodarI" trikaTu, kSAra aura lavaNa milAkara maTThA piive| gaurava, arocaka, mandAgni, atisAra tathA vAtakaphase pIr3ita puruSoMke liye maTThA amRtatulya guNadAyaka hotA hai // 8-11 // dugdhaprayogaH / vAtodare payo'bhyAso nirUho dazamUlakaH / sodAvarte vAtahAlazRtairaNDAnuvAsanaH // 12 // vAtodarameM dUdhakA abhyAsa, dazamUlake kvAthase anuvAsana tathA udAvartayukta vAtodarameM vAtanAzaka khaTTe padArthoMse siddha eraNDatailakA anuvAsana denA cAhiye // 12 // sAmudrAdyaM cUrNam / sAmudrasauvarcalasaindhavAni kSAraM yavAnAmajamodakaM ca / sapippalIcitrakazRGgaveraM hiMgurviDaM ceti samAni kuryAt // 13 // etAni cUrNAni ghRtaplutAni pUrva kevalaM prazastam / vAtodaraM gulmamajIrNabhuktaM vAyuprakopa prahaNI ca duSTAm // 14 // azasi duSTAni ca pANDurogaM bhagandaraM ceti nihanti sadyaH // 15 // samudranamaka, kAlAnamaka, seMdhAnamaka, yavAkhAra, ajamoda, choTI papila, cItakI jar3a, soMTha, bhunI hIMga tathA binama saba samAna bhAga lekara cUrNa banAnA cAhiye / isa cUrNako ghI sAtha bhojana ke prathama kaura meM khAnA cAhiye / yaha vAtodara, gulma, ajIrNa bhojana, vAyuprakopa, grahaNIdoSa, arza, pANDuroga tathA bhagandarako zIghra hI naSTa karatA hai // 13-15 // pittodaracikitsA | pittodare tu balinaM pUrvameva virecayet / anuvAsyAbalaM kSIravastizuddhaM virecayet // 16 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] . bhaassaattiikotH| (177) payasA satrivRtkalkenoravUkazRtena vaa| vividhA yogaa| zAtalAnAyamANAbhyAM zRtenAragvadhena vA // 17 // mUtrANyaSTAvudariNAM seke pAne ca yojayet / pittodarameM balavAn puruSako pahile hI virecana denA caahiye| snuhIpayobhAvitAnAM pippalInAM payo'zanaH // 24 // nirbalakA anuvAsana kara tathA kSIrabasti dekara nisothake kalkake sahasraM ca prayujIta zaktito jtthraamyii| sAtha dUdhase athavA eraNDake sAtha auTe hue dUdhase athavA sAtalA zilAjatUnAM mUtrANAM guggulosvaiphalasya ca // 25 // (sehuNDabheda ) va trAyamANAse siddha dUdhase athavA amalatAsase siddha dUdhase virecana denA cAhiye // 16 // 17 // snuhIkSIraprayogazca zamayatyudarAmayam / snukpayasA paribhAvitavaNDulacUrNairvinirmitaH pUpaH26 kphodrcikitsaa| udaramudAraM hiMsyAdyogo'yaM saptarAtreNa / kaphAdudariNaM zuddhaM kaTukSArAnnabhojitam / pippalIvardhamAnaM vA kalpadRSTaM prayojayet // 27 // jaTharANAM vinAzAya nAsti tena samaM bhuvi / mUtrAriSTAyaskRtibhiryojayecca kaphApahaiH // 18 // / udaravAloMko siJcana tathA pAnake liye AThoM matroMkA prayoga kaphodaravAleko kaTu, kSAra anna bhojana karAke zuddha kara karanA cAhiye / tathA dUdhakA sevana karate hue sehuNDake dUdhase gomUtra, ariSTa tathA lauhabhasma Adi kaphanAzaka prayogoMse yukta | bhAvita 1000 pippaliyoMkA prayoga zaktike anusAra karanA karanA cAhiye // 18 // cAhiye / athavA zilAjatu, mUtra athavA triphalA, guggulu, snnipaataayudrcikitsaa| athavA thUharake dUdhakA prayoga udararogako zAnta karatA hai| | isI prakAra thUharake dUdhase bhAvita cAvalake ATekI puDI 7 sannipAtodare sarvA yathoktAM kArayekriyAm / dinameM baDhe hue udararogako naSTa karatI hai| athavA kalpoka varddhaplIhodare plIhaharaM karmodaraharaM tathA // 19 // mAna pippalIkA prayoga karanA caahiye| isase bar3hakara udararogoMka svinnAya baddhodariNe mUtraM tIkSNauSadhAnvitam / nAzArtha koI prayoga nahIM hai // 24-27 // satailaM lavaNaM dadyAnnirUha sAnuvAsanam // 20 // paTolAdyaM cUrNam / parisraMsIni cAnnAni tIkSNaM caiva virecanam / paTolamUlaM rajanI viDaGgaM triphalAtvacam // 28 // chidrodaramRte svedAccheSmodaravadAcaret // 21 // kampillakaM nIlinI ca trivRtAM ceti cUrNayet / jAtaM jAtaM jalaM srAvyaM zAstroktaM zastrakarma ca / SaDAdyAnkArSikAnantyAMstrIMzca dvitricaturguNAn // 29 jalodare vizeSeNa dravasevAM vivarjayet // 22 // kRtvA cUrNa tato muSTiM gavAM mUtreNa nA pibet / sannipAtodarameM sabhI cikitsA karanI cAhiye / plIhodarameM virikto jAGgalarasairbhujIta mRdumodanam // 30 // plIhAnAzaka tathA udaranAzaka cikitsA karanI cAhiye / baddho-| maNDaM peyAM ca pItvA ca savyoSa SaDahaH payaH / darameM svedanakara tIkSNauSadhayukta mUtra tathA taila va lavaNayukta zRtaM pibettu taccUrNa pibedevaM punaH punH|| 31 // anuvAsana va AsthApana basti denI cAhiye / dasta lAnevAle hanti soMdarANyetaccUrNa jaatodkaanypi| anna tathA tIkSNa virecana denA cAhiye / chidrodarameM svedake kAmalAM pANDurogaM ca zvayarthaM cApakarSati // 32 // sivAya zeSa saba kaphodarakI cikitsA karanI cAhiye / jalodarameM utpanna jalako nikAlanA cAhiye tathA zAstrokta zastra paravalakI jar3a 1 tolA, haldI 1 tolA, vAyaviDaGga 1 to, karma karanA cAhiye / isameM jalIya dravyoMko na khAnA | AMvalA 1 to0, hare 1 to0, baher3A 1 to0, kavIlA 2 to0, cAhiye // 19-22 // nIlakI pattiyAM 3 to0, nisotha 4 to0, sabakA cUrNa kara 4 tolAkI mAtrA gomUtrameM milAkara pInA cAhiye, isase virecana lepH| hogaa| dasta AjAneke anantara jAMgala prANiyoMke mAMsarasase halkA bhAta khAnA cAhiye / athavA mAMDa, peyA, vilepI athavA devdaaruplaashaarkhstipipplishikaiH| trikaTuse siddha dUdha 6 dinataka pInA cAhiye / 7 veM dina sAzvagandhaiH sagomUtraiH pradihyAdudaraM zanaiH / / 23 // yahI cUrNa phira gomUtrake sAtha pInA cAhiye / isa taraha bArabAra devadAru, DhAkake bIja, AkakI jar3a, gajapIpala, sahijanakI chAla, asagandha inako gomUtrameM pIsakara dhIre dhIre peTapara lepa / 1. sairibhAjAvikarabhAgokharadvipavAjinAm / karanA cAhiye // 23 // mUtrANIti bhiSagvaryairmUtrASTakamudAhRtam // " Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (178) [udarAjanmannanscnnnnnnnna prayoga karanese yaha cUrNa jalodarAdi samasta udara tathA kAmalA, kalka kara gomutrake sAtha pInA cAhiye / isase udararoga naSTa pANDuroga aura sUjanako naSTa karatA hai // 28-32 // hotA hai // 41 // nArAyaNacUrNam / ___ maahissmuutryogH| sakSIraM mAhiSa mUtraM nirAhAraH pibennaraH / yamAnI hapuSA dhAnyaM triphalA:sopakuJcikA / zAmyatyanena jaTharaM saptAhAditi nizcayaH // 42 // kAravI pippalImUlaMmajagandhA zaTI vacA // 33 // nirAhAra rahakara gAyake dUdhako bhaiseke mutrake sAtha pInese 7 zatAhA jIrakaM vyoSaM svarNakSArI sacitrakam / dinameM udararoga naSTa hotA hai // 42 // . dvau kSArau pauSkaraM mUlaM kuSThaM lavaNapaJcakam // 34 // viDaGgaM ca samAMzAni dantyA bhAgatrayaM tathA / gomuutryogH| trivRdvizAle dviguNe zAtalA syAJcaturguNA // 35 // gavAkSIzavinIdantInIlinIkalkasaMyutam / eSa nArAyaNo nAma cUrNorogagaNApahaH / sarvodaravinAzAya gomUtraM pAtumAcaret / / 43 // nainaM prApyAbhivardhante,rogA viSNumivAsurAH // 36 // indrAyaNa, kAlAdAnA, dantI tathA nIlake kalkake sAtha gomUtra taNodaribhiH peyo gulmibhirbadarAmbunA / pInese samasta udararoga naSTa hote haiM // 43 // AnaddhavAte surayA vAtaroge prasannayA // 37 // arkalavaNam / dadhimaNDena viTsaGge dADimAmbubhirazasi / arkapatraM salavaNamantadhUmaM dahettataH / parikarte ca vRkSAmle ruSNAmbubhirajIrNake // 38 // mastunA tatpiberakSAraM gulmaplIhodarApaham // 44 // bhagandara pANDuroge kAse zvAse galagrahe / Akake patte aura namaka donoMko antardhUma pakAkara mahIna hRdroge grahaNIdoSe kuSThe mandAnale are // 39 // pIsa | pIsa dahIke tor3ake sAtha pInese gulma aura plIhA naSTa hotA daMSTrAviSe mUlaviSe sagare kRtrima viSa / yathAha snigdhakoSThena peyametadvirecanam / / 40 // shikkaathH| ajavAyana, hAUbera, dhaniyAM, triphalA, kalauMjI, kAlAjIrA, pItaH plIhodaraM hnyaatpippliimaaricaanvitH| piparAmUla, ajavAina, kacUra, baca, sauMpha, jIrA, trikaTu, svarNa amlavetasasaMyuktaH zikkAthaH sasaindhavaH // 45 // kSIrI, cItakI jar3a, javAkhAra,sajjIkhAra, pohakaramUla, kUTha,pAcoM-| sahijanakA kAtha choTI pIpala, kAlI mirca, amlaveta namaka tathA vAyaviDaMga, pratyeka 1 bhAga, dantI3 bhAga, nisAtha aura, |aura seMdhAnamakakA cUrNa milAkara pInese plIhodara naSTa hotA indrAyaNa pratyeka 2 bhAga,zAtalA (sehuNDabheda )4 bhAga inakA cUrNa || karanA cAhiye / yaha cUrNa rogasamUhako naSTa karatA hai| isake sevanase roga isabhAMti naSTa hote haiM jaise viSNu bhagavAnase indravAruNImUlotpATanam / rAkSasa / udaravAloMko maTheke sAtha, gulmavAloM ko berake kvAthake gRhItvA yasya saMjJAM pATayitvendravAruNImUlam / sAtha, vAyukI rukAvaTameM zarAbake sAtha, vAtarogameM zarAbake prakSipyate sudUre zAmyeta plIhodaraM tasya // 46 // svacchabhAgake sAtha, malakI rukAvaTameM dahIke tor3ake sAtha, jisakA nAma lekara indrAyaNakI jar3a ukhAr3a dUra pheMka dI anAraka rasase arzameM, parikatena (gudAma kacAsa kATanA sAjAya, usakA plIhodara zAnta ho jAtAhai // 46 // pratIta hone ) meM bijoreke rasase, tathA ajIrNameM garama jalase pInA cAhiye / snigdhakoSTha puruSako virecanake liye yathocita rohityogH| anupAnake sAtha, bhagandara, pANDuroga, kAsa, zvAsa, galagraha, rohItakAbhayAkSodabhAvitaM mUtramambu vA / hRdroga, grahaNIdoSa, kuSTha, mandAgni, jvara, daMSTrAviSa, mUlaviSa, | pItaM sarvodarappIhamehArza:krimigulmanut // 47 // garaviSa tathA kRtrimaviSameM ise pInA cAhiye // 33-40 // | ruher3ekI chAla ba bar3I harrakA cUrNa kara gomUtra athavA jalake sAtha pInese samasta udara, plIhA, meha, arza, krimi aura gulma dntyaadiklkH| naSTa hote haiM // 47 // dantI vacA gavAkSI ca zaMkhinI tilvakaM trivRt / devadrumAdicUrNam / gomUtreNa pibet kalkaM jaTharAmayanAzanam // 41 // devadrumaM zigru mayUrakaM ca dantI, baca, indrAyaNa, kAlAdAnA, lodha tathA nisothakA gomUtrapiSTAnatha sA'zvagandhAn / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhaassaattiikopetH| (179) pItvAzu hanyAdudaraM pravRddhaM ___tvagdoSazothodarapANDurogakRmInsazothAnudaraM ca dUSyam // 48 // sthaulyaprasekordhvakaphAmayeSu // 53 // devadAru, sahijanakI chAla, laTajIrA, aura asgndhko| punarnavA, devadAru, bar3I harrakA chilkA, tathA gurcakA kvAtha yA gomUtrameM pIsakara pInese udara, krimi,zotha tathA sannipAtodara naSTa MIcUrNa, gomUtra aura guggula milAkara pInese tvagdoSa, zotha, udara, hotA hai // 48 // pANDuroga, sthaulya, mukhase pAnI AnA tathA Urdhva bhAgake kapha roga naSTa hote haiM // 53 // dshmuulaadikaathH| dazamUladArunAgarachinnaruhApunarnavAbhayAkAthaH / gomuutraadiyogH| jayati jlodrshothshliipdglgnnddvaatrogaaNshc||49 gomUtrayuktaM mahiSIpayo vA dazamUla, devadAru, soMTha, gurca, punarnavA aura bar3I haroMke kSIraM gavAM vA triphalAvimizram / chilkekA kvAtha jalodara, zotha, zlIpada, galagaNDa aura vAtarogoMko kSIrAnabhakkevalameva gavyaM naSTa karatA hai // 49 // __ mUtraM pibedvA zvayathUdareSu / / 54 // . gomUtrake sAtha bhaisIkA dUdha athavA godUgdhake sAtha triphalAkA ___ hritkyaadikvaathH| cUrNa athavA kevala gomUtra pInase tathA dUdhakA hI pathya lenese harItakInAgaradevadArupunarnavAchinnaruhAkaSAyaH / sUjana udararoga naSTa hotA hai // 54 // saguggulurmUtrayutazca peyaHzothodarANAM prvrHpryogH|| bar3I haroMke chilke, soMTha, devadAru, punarnavA aura gurcakA * punarnavAdicUrNam / kvAtha, guggulu aura gomUtra milAkara pInese zothayukta udarako | punarnavA dAvamRtA pAThA bilvaM zvavaMSTrikA / naSTa karanemeM zreSTha hai // 50 // bRhatyo dve rajanyau dve pippalyazcitrakaM vRSam // 55 // ernnddtailaadiyogtryii| samabhAgAni saMcUrNya gavAM mUtreNa nA pibet / eraNDatailaM dazamUlamizraM bahuprakAraM zvayadhuM sarvagAtravisAriNam / __gomUtrayuktatriphalAraso baa| hanti zUlodarANyaSTau vraNAMzcaivoddhatAnapi // 56 / / punarnavA, devadAru, gurca, pAr3ha, belakA gUdA, gokharU, nihanti vAtodarazothazUlaM choTI kaTerI, bar3I kaTerI, haldI, dAruhaldI, choTI pIpala, kAthaHsamUtrI dazamUlajazca // 51 // cItakI jar3a, tathA aDUsA saba samAna bhAga cUrNa kara (1) dazamUla kvAthake sAtha eraNDataila, athavA (2) gomUtrake gomUtrake sAtha pInese samasta zarIrameM phailI huI aneka prakArasAtha triphalAkA rasa athavA (3) gomUtrayukta dazamUlakA kvAtha kI sUjana zUlayukta AThoM udara tathA uddhata vraNa naSTa hote vAtodara, zotha aura zUlako naSTa karatA hai||51|| haiM // 55 // 56 // punarnavASTakaH kvaathH| maannpaaysm| punarnavAnimbapaTolazuNThI purANaM mANakaM piSTvA dviguNIkRtataNDulam / tiktaabhyaadaarvmRtaakvaayH| sAdhita kSIratoyAbhyAmabhyasetpAyasaM tataH // 57 // sarvAGgazothodarakAsazUla hanti vAtoharaM zotha grahaNI pANDutAmapi / zvAsAnvitaM pANDugadaM nihanti // 52 // | siddho bhiSambhirAMkhyAMta: prayogo'yaM nirtyyH||58 punarnavA, nImakI chAla, paravalakI pattI, soMTha, kuTakI, parAne mAnakandako pIsakara kandase dviguNa cAvala milA dUdha baDI harrakA chilkA, devadAru, tathA gurcakA kAtha, sarvAGga- jamA khIra banAkara khAnese vAtoTAzotha zotha, udara, kAsa, zUla, zvAsa aura pANDurogako naSTa karatA va pANDuroga, naSTa hote haiM / isa prayogameM koI Apatti nahIM hotI, yaha vaidyoMkA anubhUta hai // 57 // 58 // punrnvaagugguluyogH| dazamUlaSaTpalakaM ghRtam / punarnavAM dArvabhayAM guDUcI . dazamUlatulAdharase sakSAraiH paJcakolakaiH plikaiH|| pibetsamUtrAM mahiSAmayuktAm / siddhaM ghRtArdhapAtraM dvimastukamudaragulmannam // 59 // hai // 52 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (180) pkrdttH| [plIhA dazamUla 2 // serakA kAtha, paJcakola pratyeka 1 pala, javA- dUdha 8 prastha, thUharakA dUdha 1 pala aura nisothakA kalka 6 pala khAra 1 pala, gAyakA ghI achur3haka tathA dahIkA tor3a 1 Ar3haka milAkara siddha kiyA gayA ghRta pInA cAhiye // 65 // 66 // milAkara yathAvidhi pAka ho jAnepara sevana karanese udara tathA gulmaroga naSTa hote haiM // 59 // nArAcaghRtam / snukakSIradantItriphalAviDaGgacitrakaghRtam / siMhItrivRccitrakakalkayuktam / caturguNe jale mUtre dviguNe citrakAtpale / ghRtaM vipakkaM kuDavapramANaM kalke siddhaM ghRtaprasthaM sakSAraM jaTharI pibet // 60nj __ toyena tasyAkSamathArdhakarSam // 67 // ghI 1 prastha, gomUtra 2 prastha, jala 4 prastha tathA cItakI pItvoSNamambho'nu pibedvirikte jar3a 2 pala milAkara siddha kiye gaya ghRtameM javAkhAra milAkara peyAM sukhoSNAM vitaredvidhijJaH / pInese udararoga naSTa hotA hai // 6 // nArAcametajjaTharAmayAnAM bindughRtam / yuktyopayuktaM zamanaM pradiSTam / / 68 // thUharakA dUdha, dantI, triphalA, vAyabiDaGga, choTI kaTerI, arkakSIrapale dve ca snuhIkSIrapalAni SaT / ...nisotha tathA cItakI jar3akA kalka aura eka kur3ava ghRta catupathyAkAmpallaka:zyAmAsampAkaM girikrnnikaa||6||nn jalameM choDakara eka pAka karanA cAhiye / isakA eka nIlinI trivRtA dantI zaMkhinI citrakaM tthaa| karSa athavA ardhakarSa garama jalake sAtha pInA cAhiye / isase eteSAM palikairbhAgaghRtaprasthaM vipAcayet // 62 // virecana ho jAnepara kucha garama garama peyA denI cAhiye / isa athAsya maline koSThe bindumAtraM prdaapyet| " nArAcaghRta " kA yuktipUrvaka prayoga karanese udararoga zAnta yAvato'sya pibedvindUstAvadvArAnviricyate ||6||hote haiM // 67 // 68 // kuSThaM gulmamudAvate zvayadhuM sabhagandaram / ' ityudarAdhikAraH smaaptH| zamayatyudarANyaSTau vRkSamindrAzaniryathA / etadvindughRtaM nAma yenAbhyakto viricyate / / 64 // atha pliihaadhikaarH| AkakA dUdha 8 tolA, thUharakA dUdha 24 tolA, harra, kavIlA, kAlAnisotha, amalatAsakA gUdA, indrAyaNa, nIla, nisotha, dantI, kAlAdAnA, tathA cItakI jar3a pratyeka 1 yamAnyAdicUrNam / pala, ghRta 1 prastha (dravadvaiguNya kara 128 tolA ) milAkara yamAnikAcitrakayAvazukapakAnA cAhiye / isakI bindumAtrA malina koSThavAloMko denI SaDgranthidantImagadhodbhavAnAm / cAhiye / jitane bindu isake piye jAte haiM, utane hI dasta plIhAnametadvinihanti cUrNaAte haiM / yaha kuSTha, gulma, udAvarta, sUjana, bhagandara, tathA udararogoMko isa prakAra naSTa karatA hai jaise vRkSako indravajra / muSNAmbunA mastusurAsavairvA // 1 // isa" bindughRta" kI nAbhimeM mAliza karanese bhI dasta Ate | ajavAyana, cItakI, jar3a, javAkhAra, baca, dantI, hai // 61-64 // tathA choTI pIpalake cUrNako garama jala, dahIke tor3a, zarAba athavA Asavake sAtha sevana karanese plIhA naSTa hotI snuhIkSIraghRtadvayam / dadhimaMDADhake siddhAtsnukkSIraparikalkitAt / vividhA yogaaH| ghRtaprasthApibenmAtrAM tadvajjaTharazAntaye // 65 // pippalI kiMzukakSArabhAvitAM saMprayojayet / tathA siddhaM ghRtaprasthaM payasyaSTaguNe pibet / gulmaplIhApahAM vahnidIpanI ca rasAyanIm // 2 // snukkSIrapalakalkena trivRtA SaTpalena ca // 66 // viDaGgAjyAgnisindhUtthazaktandagdhvA vacAnvitAn / (1) dahIkA tor3a 3 sera 16 tolA, thUharakA dUdha 4 tolA, pibetkSIreNa saMcUrNya gulmaplIhodarApahAn // 3 // gAyakA ghI 64 tolA milAkara siddha kiyA huA ghRta udara tAlapuSpabhavaH kSAraH saguDa: pliihnaashnH| zAnti ke liye pInA cAhiye / isI prakAra (2) ghI 1 prastha, kSAraM vA biDakRSNAbhyAM puutiiksyaamlniHsrutm||4 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikoptH| (181) plIhayakRtprazAntyartha pibetprAtaryathAbalam / zAGgeSTAniya'haH sasaindhavastintiDIkasaMmizraH / pAtavyo yuktitaH kSAraH kSIraNodadhizuktijaH // 5 // plIhavyuparamayogyaH pakkAmraraso'thavA samadhuH // 11 // payasA vA prayoktavyAH pippalyaH plIhazAntaye / | lahasuna, piparAmUla va bar3I harrakA prayoga kare / __ DhAkake kSArameM bhAvita pippalIkA prayoga karanA cAhiye / athavA gomUtrako gaNDUSamAtrakI mAtrAmeM plIhArogakI yaha gulma aura plIhAko naSTa karatI agniko dIpta karatI | zAntike liye pIve / tathA zarapuMkhAkA kalka maTThake tathA rasAyana hai / isI prakAra vAyaviDaGga, ghRta, cItakI jaDa, sAtha pInese plIhA naSTa hotI hai / plIha nAzaka peyAkA pathya seMdhAnamaka, sattU aura bacako antardhUma jalA kara cUrNa banA lete hue zarapuMkhAko cabAnese athavA kAka jaMghAke kvAthameM dUdhake sAtha pInase gulma, plIhA tathA udararoga zAnta hote haiN| seMdhAnamaka aura titir3Ikako milAkara pInese athavA pake isI prakAra tAlapuSpakA kSAra gur3ake sAtha plIhAko naSTa karatA hue Amake rasako zahada milAkara cATanese plIhAkI zAMti hai / athavA viDalavaNa, choTI pIpala aura kAjIkA kSAra hotI hai // 9-11 // kAoke sAtha balAnusAra pInese plIhA va yakRt zAnta hote haiN| athavA dUdhake sAtha samudrasIpake kSArakA prayoga karanA atra shiraavydhvidhiH| cAhiye / athavA dUdhake sAtha choTI pIpalakA prayoga karanA dadhnA muktavato vAmabAhumadhye zirAM bhiSak / cAhiye // 2-5 // vidhyetplAhavinAzAya yakRnnAzAya dakSiNe // 12 // ___ bhllaatkmodkH| plIhAnaM mardayedgADhaM duSTaraktapravRttaye / | dahIke sAtha bhojana karAkara vaidyako plIhAnAzArtha vAmabAbhallAtakAbhayAjAjI guDena saha modakaH // 6 // hameM tathA yakRtzAntyartha dakSiNabAhumeM zirAvyadha karanA cAhiye saptarAtAnihantyAzu plIhAnamatidAruNam / tathA dUSitaraktake nikAlanake liye plIhAko jorase dabAnA bhilAvAM, bar3I harrakA chilkA tathA jIrAko gur3ameM milA-cAhiye // 12||kr vanAyI gayI goliyAM sAta rAtrimeM plIhAko naSTa karatI haiM // 6 // parikaro yogH| prayogadyam / mANamArgAmRtAvAsAsthirAcitrakasaindhavam // 13 // nAgaraM tAlakhaNDaM ca pratyekaM tu trikArSikam / zobhAMjanakaniyuMha saindhavAgnikaNAnvitam // 7 // viDasauvarcalakSArapippalyazcApi kArSikAH / / 14 // palAzakSArayuktaM kA yavakSAraM prayojayet / etaccUrNIkRtaM sarva gomUtrasyADhake pacet / (1) sahijanake kvAthake sAtha seMdhAnamaka, cItakI jar3a vaM sAndrIbhUte guDI kuryAdattvA triplmaakssikm||15|| choTI pIpalake cUrNako milAkara pInA cAhiye / athavA yakRtplIhodaraharo gulmaarttogrhnniihrH| (2) DhAkake kSArake sAtha javAkhArakA prayoga karanese plIhA dUra yogaH parikaro nAmnAcAgnisandIpanaH prH||16|| hotI hai| mANakanda, apAmArga, gurca, aDUsA, zAliparNI, cItakI ykRcikitsaa| jar3a, seMdhAnamaka, soMTha tathA tAr3akI phalI ( jo Ajakala nakalI gajapIpalake nAmase becate haiM) pratyeka 3 tolA, vir3atilAnsalavaNAMzcaiva ghRtaM SaTpalakaM tathA // 8 // | namaka, kAlAnamaka, javAkhAra va choTI pIpala pratyeka 1 karSa plIhoddiSTAM kriyAM sarvA yakRtaH saMprayojayet / sabakA cUrNa kara gomUtra 1 ADhaka' (dravadvaiguNyAt 6 sera 32 kAle tila va namaka athavA SaTpalaghRta tathA plIhAkI samasta to0) meM pakAnA cAhiye / gADhA ho jAnepara zahada 12 tolA cikitsA yakRtameM prayukta karanI cAhiye // 8 // chor3akara golI banAnI cAhiye / yaha yakRta, plIhA, udara, vividhA yogaa| gulma, arza, prahaNIko naSTa karatA tathA Agniko dIpta karatA hai| ise "parikarayoga " kahate haiM // 13-16 // lazunaM pippalAmUlamabhayAM caiva bhakSayet / pibad gomUtragaNDUSaM plIharogavimuktaye // 9 // rohItakacUrNam / plIhajiccharapulAyAH kalkastakeNa sevitH| | rohItakAbhayAkSAdabhAvitaM mUtramambuvAH / zarapuGkhava saMcaLa jagdhApeyAbhujAthavA // 10 // | pItaM sarvodaraplIhamehArzaHkrimigulmanut // 17 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - www-- (182) ckrdttH| [plIhAcannnn -www -m rohItakakI chAla va bar3I harrake chilkoMke cUrNako gomUtra kara siddha kiyA ghRta yakRt , plIhA aura udararogoMko naSTa athavA jalameM milAkara pAnase samasta udararoga, plIhA, prameha karatA haiM * // 24 // arza, kRmi aura gulmaroga naSTa hote haiM // 17 // pippalAghRtam / pippalyAdicUrNam / pippalIkalkasaMyuktaM ghRtaM kSIracaturguNam / pippalI nAgaraM dantI samAMzaM dviguNAbhayam / | pibetplIhAgnisAdAdiyakRdrogaharaM param // 25 // cUrNa pItaM biDArdhAzaM plIhannaM hRSNavAriNA // 18 // choTI pIpalakA kalka tathA caturguNa dUdhake sAtha siddha ghRtako plIhA, AnimAMdya, yakRt Adike nAzAnArtha pInA choTI pIpala, soMTha, tathA dantI pratyeka 1 bhAga, bar3I| cAhiye // 25 // / harrakA chilkA 2 bhAga, viDanamaka AdhAbhAga sabakA cUrNa kara garama jalake sAtha pInese plIhA naSTa hotI hai // 18 // citrakaghRtam / vrddhmaanpippliiyogH| citrakasya tulAkAthe ghRtaprasthaM vipAcayet / AranAlaM tadviguNaM dadhimaNDaM caturguNam / / 26 / / kramavRddhathA dazAhAni dazapippalikaM dinam / vardhayetpayasA sAdha tathaivApanayetpunaH // 19 // paJcakolakatAlIsakSArailavaNasaMyutaiH / jIrNe jIrNe ca bhuJjIta SaSTikaM kSIrasarpiSA / dvijIrakanizAyugmamaricaiH kalkamAvapet // 27 / / pippalInAM prayogo'yaM sahasrasya rasAyanaH // 19 // dazapippalikaH zreSTho madhyamaH SaT prakIrtitaH / ___ * lokanAtharasaH--zuddhasUtaM dvidhA gandhaM khalve kuryAca | kajalIm / sUtatulyaM jAritAbhraM sammarya kanyakAmbunA // golaM yastripippaliparyantaH prayogaH so'varaH smRtH||21|| kuryAttato lauhaM tAnaM ca dviguNIkRtam / kAkamAcIrasaiH piSTvA bRMhaNaM vRSyamAyuSyaM plIhodaravinAzanam / golaM tAbhyAM ca veSTayet // varATikAyA bhasmAtha rasatastriguNaM vayasaH sthApanaM medhyaM pippalInAM rasAyanam // 22 // kSipet / tatazca sampuTaM kRtvA mUSAmadhye prakalpayet // tanmadhye paJcapippalikazcApi dRzyate vrdhmaankH| gAlakaM kRtvA zarAveNa pidhApayet / puTegajapuTe vidvAnsvAgazItaM piSTAstA balibhiH peyAH zRtA mvyblainraiH| / | samuddha // zivaM sampUjya yatnena dvijAMzca paritoSayet / khAdeMzItIkRtA hrasvabaladeMhadoSAmayAnprati // 23 // draktidvayaM cUrNa mUtraM cApi pibedanu // madhunA pippalIcUrNa sagur3A mbuharItakIm / ajAjI vA gur3enaiva bhakSayedasya mAnataH // yakR10dinataka kramazaH pratidina 10pippaliyAko baDhAte he| dgulmodaraplIhazvayathujvaranAzanam / vahnimAndyaprazamanaM sarvAnvyAdUdhaphe sAtha sevana karanA cAhiye aura isI prakAra kama krnaa| karanAdhIniyacchati // " zuddha pArada 1 bhAga, zuddha gandhaka 2 bhAga, cAhiye, auSadha paca jAnepara sAThIka cAvaloMkA bhAta dUdha va donoMko ghoTakara uttama kajalI banAve / phira isa kajjalImeM ghIke sAtha khAnA cAhiye / isa prakAra 20 dinameM 1000 pAradake barAbara abhraka bhasma milA ghIkumArake rasase ghoTakara pippaliyAM ho jAtI haiN| yaha "uttama" rasAyana prayoga hai| prati golA banA leve / punaH lauhabhasma tathA tAmrabhasma pratyeka pAra, dina 6 pippalI bar3hAnA " madhyama" aura pratidina 3 pippalI |dase dunI lekara makoyake rasameM ghoTakara pUrvokta goleke Upara bar3hAnA "nikRSTa" kahA jAtA hai| yaha 'varddhamAna pippalI' baMhaNa. lepa kre| phira pAradase triguNa kaur3IkI bhasma lekara zarAvasampuvRSya AyuSya, plIhA, udarako naSTa karanevAlI avasthAko TameM AdhI bhasma nIce, bIcameM golA, AdhIbhasma Upara rakhakara sthira rakhanevAlI tathA madhya hai / paJcapippalIkA bhI varddhamAna dUsare zarAvase bandakara kapar3a miTTIkara de / phira isako gajapuTameM prayoga karate hai / balavAn puruSako pIsakara madhyabalavAloMko | bhasma kare / svAMgazItala ho jAnepara nikAla le / phira ghoTale / kvAthakara tathA alpabalavAloMko zItakaSAya banAkara pInA punaH zaMkarajIkA pUjana kara tathA brAhmaNoMko santuSTa kara isakI cAhiye // 19-23 // 2 rattIkI mAtrA khAve, Uparase gomUtra pIve tathA itanA hI pippalIcitrakaghRtam / pIpalakA cUrNa zahadake sAtha athavA harItakI cUrNa gur3ake zarba take sAtha athavA jIrA gur3ake sAtha khAnA cAhiye / yaha pippalIcitrakAnmUlaM piSvA samyagvipAcayet / yakRt , gulma udara, plIha, sUjana, jvara, agnimAnya Adi sarva ghRtaM caturguNakSIraM yakRtplIhodarApaham / / 24 // rogoMko naSTa karatA hai ( yaha rasaprayoga kucha pustakoMmeM hI choTI pIpala va cItakI jar3ake kalkameM caturguNa dUdha milA- milatA ha, ataH kSepaka pratIta hotA hai)|| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaarttiikopetH| (183) plIhagulmodarAdhmAnapAMDurogArucijvarAn / / yakRtplIhodaraM caiva plIhazUlaM ykRttthaa| bastihRtpArzvakaTayUruzUlodAvartapInasAn // 28 // kukSizulaM ca hRcchUla pArzvazUlamarocakam // 49 // hanyAtpItaM tadarzoghnaM zothannaM vahridIpanam / . vibandhazUlaM zamayetpANDurogaM sakAmalam / balavarNakaraM cApi bhasmakaM ca niycchti||29|| charghatIsArazamanaM tandrAvaravinAzanam / mahArohitakaM nAma plIhaghnaM tu vizeSataH // 40 // cAhiye tathA isameM kAjI 3 sera 13 cha. 1 to0 dahIkA rohItakakI chAla 5 sera, berakI 3 sera 16 tolA saba 2 tor3a 6 sera 32 tolA tathA paJcakola, tAlIzapatra, javAkhAra, droNa (dravadvaiguNyAt 4 droNa) jalameM pakAnA cAhiye, caturthAMza seMdhAnamaka, donoM jIre, haldI, dAruhaldI, va kAlI mircakA | zeSa rahanepara utAra chAnakara ghRta 1 prastha, bakarIkA dUdha 4 kalka chor3akara pakAnA cAhiye / yaha ghRta plIhA, gulma, udara, prastha tathA trikaTu, triphalA, hIMga, ajavAyana, tumburu, AdhmAna, pANDuroga, aruci jvara, basti, hRdaya, pasaliyoM, vir3anamaka, jIrA, kAlAnamaka, anAradAnA, devadAru, punarnavA, kamara aura jadhoMkA zula, udAvarta, pInasa, arza aura zothako indrAyaNa, javAkhAra, pohakara mUla, vAyaviDaGga, cItakI jar3a, naSTa karatA, bala aura varNako uttama banAtA tathA agniko itanA hAUbera, cavya, baca pratyeka 1 tolAkA kalka chor3akara pakAnA dIpta karatA hai ki bhasmaka ho jAtA hai||26-29 // cAhiye / isakI mAtrA vyAdhi, bala AdikA nizcayakara 3 pala taka denI cAhiye / mAMsa rasa, yUSa athavA dUdhake sAtha bhojana rohItakaghRtam / karanA cAhiye / yaha ghRta aneka rogoMko naSTa karatA hai| rohItakatvacaH zreSThAH palAnAM pnycviNshtiH| yathA yakRt , plIhA, udara, plIhazUla, yakRcchUla peTake koladviprasthasaMyuktaM kaSAyamupakalpayet // 30 // | darda, hRdayake darda, pasaliyoMke darda, aruci, malakI rukAvaTa, palikaH paJcakolezca tatsarvazcApi tulyyaa| pANDuroga, kAmalA, vamana, atIsAra, tathA tandrAyukta jvarako rohitakatvacA piSTaighRtaprasthaM vipAcayet // 31 // | naSTa karatA hai / vizeSakara plIhAko naSTa karatA hai|| 33-40 // plIhAbhivRddhiM zamayedetadAzu prayojitam / iti plIhAdhikAraH smaaptH| tathA gulmajvarazvAsAkrimipANDutvakAmalAH // 32 // atha shothaadhikaarH| rUher3ekI chAla 1 / sera tathA bera 1 sera 9 cha0 3 to0 kA kvAtha banAnA cAhiye / isa kvAthameM paJcakola pratyeka 1 pala, ruher3ekI chAla 5 palakA kalka milAkara ghI 1 ( dravartaNyAt | vaatshothcikitsaa| 128 tolA) milAkara siddha karanA cAhiye / yaha ghI plIhAko zuNThIpunarnavairaNDapaJcamUlazRtaM jalam / zIghra naSTa karatA tathA gulma, jvara, zvAsa, krimi, pANDu aura vAtike zvayathI zastaM pAnAhAraparigrahe / kAmalAko bhI zAnta karatA hai // 30-32 // dazamUlaM sarvathA ca zastaM vAte vizeSataH // 1 // __ soMTha, punarnavA, eraNDakI chAla tathA paJcamulase siddha mahArohItakaM ghRtam / jala vAtajanya zothameM pIne tathA AhAra banAneke liye rohItakAtpalazataM kSodayadvadarADhakam / | hitakara hai / tathA dazamUla sabhI zothoMmeM hitakara hai, vAtameM sAdhayitvA jaladroNe caturbhAgAvazoSite // 33 // vizeSa hitakara hai * // 1 // ghRtaprasthaM samAvApya chaagkssiircturgunnm| pittjshothcikitsaa| tasmindadyAdimAnkalkAnsAstAnakSasammitAn 34/ kSIrAzanaH pittakRte'tha zothe vyoSaM phalatrikaM higu yamAnIM tumburuM biDam / | trivRdguDUcItriphalAkaSAyam / ajAjI kRSNalavaNaM dADimaM devadAru ca // 35 // pibegavAM mUtravimizritaM vA punarnavAM vizAlAM ca yavakSAraM spausskrm| phalatrikAccUmathAkSamAtram // 2 // viDaGgaM citrakaM caiva hapuSAM cavikAM vacAm // 36 // - * pRznipAdikaSAyaH " pRznipIMghanodIcyazuNThIsiddha etaighRtaM vipakaM tu sthApayedbhAjane dRDhe / tu paittike / " paittikazothameM piThavana, mothA, sugandhavAlA tathA pAyayetripalA mAtrAM vyAdhi balamapekSya ca // 37 // soMTha ina auSadhiyoMse siddha kvAthakA sevana karanA caahiye| rasakenAtha yUSeNa payasA vApi bhojyt| (yahAMpara yaha kaSAya kaI pratiyoM meM pAyA jAtA hai, kaImeM nhiiN| upayuktaM ghRtazcaitadvathAdhInhanyAdimAnbahUn // 38 // ataH TippaNIrUpameM likhA gayA hai) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (184) ckrdttH| (zothA - nerwwwsagrorror-r rrieremoriww ererrerioner abhayA dAru madhukaM tiktA dantI spipplii| punarnavASTakaH kaathH| paTola candanaM dAvI trAyamANendravAruNI // 3 // punarnavAnimbapaTolazuNThI eSAM kAthaH sasarpiSkaH shvythujvrdaahhaa| tiktaamRtaadaarvbhyaakssaayH| visarpatRSNAsantApasannipAtaviSApahA / sarvAGgazothodarakAsazUlazItarvIyarhimajalarabhyaGgAdIMzca kArayet // 4 // zvAsAnvitaM pANDugadaM nihanti // 8 // pitta pradhAna zothameM dUdha pItA huA nisotha, gurca aura punarnavA, nImakI chAla, paravalakI pattI, soMTha, kuTakI, triphalAkA kvAtha piive| athavA 1 tolA triphalAkA cUrNa gomUtrameM gurca, devadAru tathA bar3I harrakA chilkA inakA kvAtha sarvAGgazotha, milAkara pIve / isI prakAra bar3I harrakA chilkA, devadAru, udara, kAsa, zUla aura zvAsayukta pANDurogako naSTa karatA hai // 8 // moreThI, kuTakI, dantI, choTI pIpala, paravalakI pattI, candana, vividhA yogaaH| dAruhaldI, trAyamANa, va indrAyaNake kvAthameM ghI milAkara pInese sUjana, jvara, dAha, visarpa, tRSNA, jalana, sannipAta aura viSa Ardrakasya rasaH pItaH purANaguDa mazritaH / doSa naSTa hote haiM / tathA zIta vIrya sneha tathA ThaNr3he jalase | ajAkSIrAzinAM zIghraM sarvazothaharo bhavet // 9 // mAliza siJcana va avagAhanAdi karAnA cAhiye // 2-4 // punarnavAdAruzuNThIkAthe mUtre ca kevale / kphjshothcikitsaa| dazamUlarase vApi gugguluH zothanAzanaH // 10 // punarnavAvizvatrivRdguDUcI bilvapatrarasaM pUtaM zoSaNaM zvayathau vije / sampAkapathyAmaradArukalkam / viTsaGge caiva durnAni vidadhyAt kaamlaasvpi|11 zothe kaphotthe mahiSAkSayukta guDapippalizuNThInAM cUrNa zvayathunAzanam / mUtraM pibedvA salilaM tathaiSAm // 5 // AmAjIrNaprazamanaM zulannaM bastizodhanam // 12 // kaphe tu kRSNAsikatApurANa puro mUtreNa sevyeta pippalI vA pyo'nvitaa| piNyAkazigrutvagumApralepaH / guDena vAbhayA tulyA vizvaM vA zotharogiNAm // 12 kulatthazuNThIjalamUtraseka bakarIke dUdhakA sevana karate hue purAnA gur3a milAzvaNDAgurubhyAmanulepanaM ca // 6 // kara adarakhakA rasa pInese zIghra hI samasta zotha naSTa kaphajanya zothameM punarnavA, soMTha, nisotha, gurca, amalatAsakA hAta hai / isA prakAra punanavA, davadAru gUdA, hare, tathA devadArukA kalka, guggulu va gomUtra milAkara kvAthameM athavA kevala gomUtrameM athavA dazamUlake pIve / athavA inhIMkA kvAtha banAkara pIve / tathA choTI pIpala, kvAthama guggula milAkara pAnasa vAla, purAnA pInAka (tilakI khalI) sahijanakI chAla aura | belake pattoMkA rasa chAnakara kAlImirca ke cUrNake sAtha pInese alasIkA lepa karanA cAhiye / tathA kulathI aura soMThakA jala sannipAtaja zotha, malakI rukAvaTa, arza tathA kAmalAroga naSTa banA gomatra milAkara seka karanA cAhiye / tathA ajamoda hote haiM / isI prakAra gur3a, pippalI va sAThakA cUrNa sajana, aura agarakA lepa karanA cAhiye // 5 // 6 // AmAjIrNa va zulako naSTa karatA tathA bastiko zuddha karatA hai| | athavA gomUtrake sAtha guggulu athavA choTI pIpala dUdhake sAtha snnipaatjshothcikitsaa| athavA gur3ake sAtha bar3I harrakA chilkA athavA soMThakA prayoga zothavAloMko karanA cAhiye // 9-13 // ajAjipAThApanapaJcakolavyAghrIrajanyaH sukhatoyapItAH / guddyogaa| zothaM tridoSaM cirajaM pravRddhaM guDAkaM vA guDanAgaraM vA nimnanti bhUnimbamahauSadhe ca // 7 // guDAbhayaM vA guDapippalI vaa| jIrA, pAr3ha, nAgaramothA, paJcakola, choTI kaTerI, tathA karSAbhivRddhathA tripalapramANaM haldI saba samAna bhAga la cUrNakara garama garama jalake sAtha pInese tridoSaja bar3he purAne zotha naSTa hote haiN| isI prakAra . khAdennaraH pakSamathApi mAsam // 14 // cirAyatA aura soMThake cUrNako garama garama jalake sAtha pInese zothapratizyAyagalAsyarAgAn purAne zotha naSTa hote haiM // 7 // sazvAsakAsArucipanisAMzca / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] maapaattiikopetH| rerwarnannnnnnna jIrNajvarAzegrahaNIvikArAn rasA yavAgvazva hanyAttathAnyAnkaphavAtarogAn // 15 // zothe pradeyA dazamUlaga H // 21 // gur3a adarakha, athavA gur3a soMTha, athavA gur3a harra, athavA | punarnavAkI jar3a, kaithA, devadAru, gurca, cItekI jar3a tathA gur3a pippalI pratidina 1 karSa (tolA) bar3hAte hue 1 dazamUlake jalase siddha mAMsarasa, yavAgU, dUSa tathA yUSa zothameM tolAse 12 tolAtaka khAnA caahiye| phira aise hI 1 tolAkI | dene cAhiyeM // 21 // mAtrAtaka kramazaH kama kara phira bar3hAnA cAhiye, isa prakAra eka kssaarguttikaa| pakSa athavA 1 mAsataka khAnA cAhiye / yaha zotha, pratizyAya, kSAraddhayaM syAllavaNAni catvAgale tathA mukhake roga, zvAsa, kAsa, aruci aura pInasa, ryayorajo vyoSaphalatrike ca / jIrNajvara, arza, grahaNI tathA anya kaphavAtaja rogoMko naSTa | karatA hai // 14 // 15 // sapippalImUlabiDaGgasAraM mustAjamodAmaradArubilvam // 22 // anye yogaa| kaliGgakazcitrakamUlapAThe sthalapadmamayaM kalkaM payasAloDaya pAyayet / / yaSTayAhvayaM sAtiviSaM palAzam / plIhAmayaharaM caiva sarvAGgaikAGgazothajit // 16 // sahiMgu kare tvatha zuSkacUrNa dArugugguluzuNThInAM kalko mUtreNa zothajit / / droNaM tathA mUlakazuNThakAnAm // 23 // varSAbhUzRGgaverAbhyAM kalko vA sarvazothAjit // 17 // syAdbhasmanastatsalilena sAdhyasiMhAsyAmRtabhaNTAkIkAthaM kRtvA samAkSikam / / mAloDaya yaavdghnmpydgdhm| pItvA zothaM jayejjatuH zvAsaM kAsaM vamiM jvrm||18 styAnaM tataH kolasamAM ca mAtrAM bhUnimbavizvakalkaM jagdhvA peyaH punrnvaakaathH| kRtvA suzuSkAM vidhinA prayujyAt // 23 // apaharati niyatamAzu zothaM sarvAGgagaM naNAm // 19 // plIhodarazcitrahalImakArza:zothanutkokilAkSasya bhasma mUtreNa vAmbhasA / pANDvAmayArocakazothazoSAn / kSIraM zothaharaM dAruvarSAbhUnAgaraiH zRtam // 20 // viSUcikAgulmagarAzmarIzca peyaM vA citrakavyoSatrivRhAruprasAdhitam / sazvAsakAsAnpraNudetsakuSThAn // 25 // sauvarcalaM saindhavaM ca viDamaudbhidameva c| sthalakamalake kalkako dUdhameM milAkara pInese plIhA patra syAjalamaSTaguNaM bhavet // 26 // tathA sarvAGgagata va ekAGgagata zotha naSTa hote haiN| javAkhAra, sajjIkhAra, sauvarcala, seMdhA, bir3a tathA khAra (sthala padma kaI prakArake hote haiM / yathA--"etAni sthalapadmAni namaka, lauha bhasma, trikaTu, triphalA, piparAmUla, bAyaviDaMga, sevantI guladAvadI / nepAlI ca gulAvazca bakulazca kadambakaH // nAgaramothA, ajamoda, devadAru, belakA gUdA, indrayava, cItakI vaidyakazabda sindhuH ) aise hI devadAru, guggulu va soMThakA kalka jar3a, pAr3ha, maureThI, atIsa, DhAkake bIja tathA bhunI hIMga pratyeka gomatrake sAtha zothako naSTa karatA hai / athavA punarnavA aura 1karSakA cUrNa tathA mUlIke Tukar3oMkI bhasma 12 sera 64 tolA morakA kalka samasta zothAko naSTa karatA hai| esa hI bAsA, gane jalamaM milA (7 bAra chAna) kara pakAnA caahiye| phira gurca, bar3I kaTerIkA kAtha zahada milAkara pInese zotha, zvAsa, pAnasa zAtha, zvAsa, golI banAneke yogya gADhA ho jAnepara 6 mAzekI mAtrAse golI kAsa tathA jvara naSTa hote haiM / aise hI cirAyatA aura soNtthkaa| kAbanA sukhAkara vidhipUrvaka sevana karanA caahiye| isase plIhA, kalka khAkara punarnavAkA kvAtha pInese niHsaMdeha samasta zarIragata "ta| udara, zvetakuSTa, halImaka, arza, pANDuroga, arocaka, zotha, zotha naSTa hotA hai| isI prakAra tAlamakhAnekI bhasma gomUtra gomUtra zASa, viSUcikA, gulma, garaviSa, patharI, zvAsa, kAsa tathA kuSTha athavA jalake sAtha pAnase zotha naSTa hote haiN| athavA devadAru, punarnavA aura soMThase siddha dUdha athavA cItekI jar3a, trikaTu, nisotha aura devadAru inase siddha dUdhako pInA cAhiye 16-20 punarnavAdyaM ghRtam / punrnvaadirsaadyH| punarnavAcitrakadevadAru paJcoSaNakSAraharItakInAm / punarnavAmUlakapitthadAru kalkena pakkaM dazamUlatoye chinnodbhvaacitrkmuulsiddhaaH| dhRtottamaM zothaniSadanaM c||27|| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 186 ) punarnavA, cItakI jar3a, devadAru, paJcakaTu, javAkhAra aura harrake kalka aura dazamUlake kvAthase siddha ghRta zothako naSTa karatA hai // 27 // punarnavAzuNThIdazamUlaghRte punarnavAkkAthakalkasiddhaM zothaharaM ghRtam / vizvoSadhasya kalkena dazamUlajale zRtam / ghRtaM nihanyAcchvayathuM grahaNIM pANDutAmayam // 28 // punarnavA ke kvAtha va kalkase siddha ghRta zothako naSTa karatA 1 isI prakAra soMThakA kalka aura dazamUlakA kvAtha milAkara siddha ghRta sUjana, grahaNI tathA pANDurogako naSTa karatA hai // 28 // 'cakradattaH / citrakAdyaM ghRtam / sacitrakA dhAnyayamAnipAThAH sadIpyakatryUSaNavetasAmlAH / bilvAtphalaM dADimayAvazUkaM sapippalImUlamathApi cavyam // 29 // pivAmAtrANi jalADhakena paktvA ghRtaprasthamathopayuJjyAt / azasi gulmAJchvayathuM ca kRcchre nihanti vahniM ca karoti dIptam // 30 // cItakI jar3a, dhaniyAM, ajavAyana, pAr3ha, ajamoda, trikaTu, amlaveta, belakA gUdA, anAradAnA, yavAkhAra, piparAmUla tathA caya, pratyeka 1 tolekA kalka ghI 64 tolA tathA jala 3 sera 16 to0 milAkara pakAnA cAhiye / yaha ghI arza, gulma, zotha va mUtrakRcchrako naSTa karatA tathA abhiko dIpta karatA hai / / 29-30 // paJcakolAdivRtam / rase vipAcayetsarpiH paJcakolakulatthayoH / punarnavAyAH kalkena ghRtaM zothavinAzanam // 31 // rasta aura kuoria kvAtha tathA punarnavA ke kalse siddha ghRtazothako naSTa karatA hai // 31 // 1 citrakaghRtam / kSIraM ghaTe citrakakalka lipte dadhyAgataM sAdhu vimadhya tena / tajjaM ghRtaM citrakamUlakalkaM tatreNa siddhaM zvayathunnamadhyam // 32 // arzo'tisArAnilagulma mehAM [ zothA milAkara siddha karanA cAhiye / yaha ghRta sUjanako tathA arza, atisAra, vAtagulma aura pramehako naSTa karatA aura agnidIpta karatA hai // 32-33 // mANakavRtam / mANakakkAthakalkAbhyAM ghRtaprasthaM vipAcayet / ekajaM dvandvajaM zothaM tridoSaM ca vyapohati // 34 // mANake kvAtha va kalkase siddha kiyA gayA ghRta samasta zothoMko naSTa karatA hai // 34 // sthalapadmaghRtam / sthalapadmapalAnyaSTau tryUSaNasya catuHpalam / ghRtaprasthaM pacedebhiH kSIraM dattvA caturguNam / paJca kAsAnharecchItraM zothaM caiva sudustaram ||35|| sthalapadma 32 tolA, trikaTu milita 4 pala ( 16 tolA ) ghI 1 prastha ( dravadvaiguNyakara 1|| se0 8 to0 ) tathA ghIse caturguNa dUdha milAkara siddha kiye gaye ghRtakA sevana karane se pAMcoM kAsa tathA dustara zotha naSTa hote haiM // 35 // zaileyAdyaM tailaM pradeoSA / zaileyakuSThA gurudArukautI tva padmalAMbu palAzamusteH / priyaMguNeyakamamAMsI tAlIsapatraplavapatradhAnyaiH // 36 // zrIveSTakadhyAmakapippalIbhiH kAnakhairvApi yathopalAbham / vAtAnvite'bhyaGgamuzanti telaM siddhaM supiSTairapi ca pradeham // 37 // charIlA, kUTha, agara, devadAru, sambhAlUke bIja, dAlacInI, padmAkha, ilAyacI, sugandhavAlA, DhAkake phUla, mothA, priyaGgu, mAlatI ke phUla, nAgakezara, jaTAmAMsI, tAlIzapatra, kevaTI mothA, tejapAta, dhaniyAM, gandhA birojA, rohiSa ghAsa, choTI pIpala, gaTheunA tathA nakha inameMse jitane dravya mila sakeM, unase siddha tailakI mAliza karanI cAhiye / tathA inhIMko pIsakara lepa karanA cAhiye // 36 // 37 // zuSkamUlAdyaM tailam / staddhanti saMvardhayate'nalaM ca // 33 // zuSkamUlaka varSAbhUdArurAsnAmahauSadhaiH / pakkamabhyaJjanAttailaM sazUlaM zvayathuM jayet // 38 // sUkhI mUlI, punarnavA, devadAru, rAsana, tathA soMThake kalkase cItake kalkase lipta thar3emeM dUdha jamAkara dahI ho jA nepara test nikAlA gayA ghRta aura vItakI jar3akA kalka tathA maTThA | siddha tailakI mAliza karanese zulayukta zotha naSTa hotA hai // 38 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (187) manca punarnavAvalehaH / prasthArdhamAtraM madhunaH suzIte punarnavAmRtAdArudazamUlarasADhake / kiMcicca cUrNAdapi yAvazUkAt / AIkasvarasaprasthe guDasya tu tulAM pacet // 39 ekAbhayAM prAzya tatazca lehAtasiddhaM vyoSacavyalAtvapatraiH kArSikaiH pRthak / cchuktiM nihanti zvayadhuM pravRddham / / 47 // cUrNIkRtaiH kSipecchIte madhunaH kuDavaM lihet // 40 // kAsajvarArocakamehagulmAn lehaH paunarnavo nAma shothshuulnissuudnH| plIhatridoSodbhavapANDurogAn / zvAsakAsA'ruciharo balavarNAgnivardhanaH // 41 // kAryAmavAtAmRgamlapittaM punarnavA, gurca, devadAru va dazamUlake eka ADhaka kvAtha vaivarNyamUtrAnilazukradoSAn // 48 // adarakhake 1 prastharasameM gur3a 5 sera milAkara pakAnA cAhiye / leha atra vyAkhyAntaraM noktaM taiyAra hojAnepara trikaTu, cavya, ilAyacI, dAlacInI aura vyAkhyA pUrvava yacchubhA // 49 // tejapAtakA cUrNa pratyeka 1 tolA chor3anA caahiye| tathA utArakara ThaNDhA ho jAnepara zahada 16 tole chor3anA cAhiye / yaha yaha tathA pUrvokta dazamUla harItakI donoM eka hI haiM, ata: "punarnavAvaleha zotha, zula, zvAsa, aruciko naSTa karatA tathA vizeSa likhanekI AvazyakatA nahIM / isakI eka harai khAkara 2 "bala, varNa va agniko bar3hAtA hai // 39-41 // to0 avaleha cATanA cAhiye / yaha sUjana, kAsa, jvara, aro caka, prameha, gulma, plIhA, tridoSaja, pAMDuroga, durbalatA, aamdshmuulhriitkii| vAta, raktadoSa, amlapitta, vaivarNya tathA mUtravAyu aura vIrya doSoM ko naSTa karatA hai // 46-49 // dazamUlakaSAyasya kaMse pathyAzataM pacet / tulAM guDAd ghane dadyAdvayoSakSAraM catuHpalam // 42 // arusskrshothcikitsaa| trisugandhaM suvarNAzaM prasthAdha madhuno hime / lepo'ruSkarazothaM nihanti tildugdhnvniitH| dazamUlIharItakyaH zothAnhanyuH sudAruNAn // 43 // / tattarutalamRdbhirvA zAladalairvA tu na cireNa // 50 // jvarArocakagulmAzemehapANDUdarAmayAn / pratyekamekakarSAzaM trisugandhamitI bhavet // 44 // bhilAvAMkI sUjanako tila, dUdha tathA makkhanakA lepa athavA kasaharItakI caiSA carake ptthyte'nythaa| bhilAveke vRkSake nIcekI maTTIkA lepa athavA zAlake pattoMkA lapa naSTa karatA hai // 50 // etanmAnena tulyatvaM tena tatrApi varNyate // 45 // vissjshothcikitsaa| dazamUlake eka ADhaka kvAthameM 100 hara tathA gur3a 5 sera | chor3akara pakAnA cAhiye / gAr3hA ho jAnepara trikaTu tathA javA- zothe viSanimitte tu viSokA saMmatA kriyA // 51 // khArakA milita cUrNa 16 to0 dAlacInI, tejapAta, ilAyacI| viSajazothameM viSokta cikitsA karanI cAhiye // 51 // pratyeka 1 to0 chor3anA cAhiye / tathA ThaNDhA ho jAne para madhu 32 to0 chor3anA cAhiye / yaha " dazamUla harItakI" kaThina | zothe vAni / zothoMko naSTa karatI tathA jvara, arocaka, gulma, arza, prmeh,| grAmyAnUpaM pizitalavaNaM zuSkazAkaM navAnnaM pANDa aura udararogoMko naSTa karatI hai| isIko carakameM "kaMsa| goDaM paiSTaM dadhi sakRzaraM vijjalaM madyamamlam / harItakI" ke nAmase likhA hai| vahAM bhI aisA hI mAna hai|| ( isameM 100 hareM prathama kvAtha banAte hI chor3a zuSkaM mAsaM samazanamatho gurvasAtmyaM vidAhi denI cAhiye, kvAtha ho jAnepara haroM ko bhI nikAla lenA cAhiye svapnaM cAhni zvayathugavAnvarjayenmaithunaM ca // 52 // aura inhIM haroMko kvAthake sAtha punaH pakAnA cAhiye)42-45| grAmya tathA AnUpa prANiyoMke mAMsa, namaka, sukhe zAka, navIna anna, gur3a tathA piThThikA madya, dahI, khicar3I, vijala (dahIbheda) shriitkii| madya, khaTTe padArtha, sUkhe mAMsa, guru, asAtmya tathA vidAhI dvipaJcamUlasya pacetkaSAye padAthoMkA sevana, dinameM sonA tathA maithuna zothavAleko tyAga kaMse'bhayAnAM ca zataM guDAzca / denA cAhiye // 52 // lehe susiddhe ca vinIya cUrNa iti zothAdhikAraH smaaptH| vyoSatrisaugandhyamupasthite ca // 46 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188) ckrdttH| [vRddhaya atha vRddhydhikaarH| vyatyAsAdvA zirAM vidhydntrvRddhinivRttye| aMguSThamadhye tvak chittvA dahedaGgaviparyaye // 9 // aNDakoSoMke nIce sIvanIke bagalameM vrIhimukhazastrase zirAvAtavRddhicikitsA / vyadha karanA cAhiye / tathA zaMkhake Upara karNake samIpa sIvanako chor3akara dAha karanA cAhiye / antravRddhi dUra karaneke liye jisa guggulu rubutailaM vA gomUtreNa pibennrH| jisa aNDameM vRddhi hai, usake dUsarI orake a~gUThemeM zirAvyadha vAtavRddhiM nihantyAzu cirakAlAnubandhinIm // 1 // karanA cAhiye / athavA carma kATakara dUsarI hI ora jalA denA sakSIraM vA pibettailaM mAsameraNDasambhavam / cAhiye // 8 // 9 // punarvavAyAstailaM vA tailaM nArAyaNaM tathA // 2 // raanaadikvaathH| pAne bastau rubostailaM peya vA dazakAmbhasA / / raasnaayssttymRtairnnddblaagokssursaadhitH| manuSya guggulu athavA eraNDatailako gomUtrake sAtha pIve, isase kAtho'ntravRddhi hantyAzu rubutailena mizritaH // 10 // purAnI vAtavRddhi naSTa hotI hai / athavA dUdhake sAtha eka mAsataka rAsana, maureThI, gurca, eraNDakI chAla, khareTI tathA gokharUse eraNDataila athavA punarnavAtaila athavA nArAyaNa taila pIve / athavA siddha kvAtha eraNDatailake sAtha antravRddhiko zIghrahI naSTa karatA dazamUlake kvAthake sAtha eraNDatalako pIve aura bastikA prayoga hai||10|| kare // 1 // 2 // balAkSIram / pittrktvRddhicikitsaa| tailameraNDaja pItvA balAsiddhapayo'nvitam / candanaM madhukaM padmamuzIraM nIlamutpalam // 3 // AdhmAnazUlopacitAmantravRddhi jyennrH|| 11 // kSIrapiSTaH pradehaH syAdAhazotharujApahaH / khareTIke siddha dUdhake sAtha eraNDakA taila pInese peTakI guDapaJcavalkalakalkana saghRtena pralepanam // 4 // guDAhaTa tathA zUlayukta antrAddha naSTa hotI hai // 11 // sarva pittaharaM kArya raktaje raktamokSaNam / hriitkiiyogau| candana, maureThI, khaza, kamalake phUla tathA nIlopharako dUdhameM | pIsakara lepa karanese dAha, zotha aura pIr3A naSTa hotI hai / / harItakI mUtrasiddhAM satailAM lavaNAnvitAm / athavA paJcavalkalake kalkako ghIke sAtha lepa karanA caahiye| tathA prAtaH prAtazca seveta kaphavAtAmayApahAm // 12 // raktajadhRddhimeM samasta pittanAzaka cikitsA tathA raktamokSaNa krnaa| gomUtrasiddhA rubutailabhaSTA cAhiye // 3 // 4 // harItakI saindhavasaMprayuktAm / khAdennaraH koSNajalAnupAnAM zleSmamedomUtrajavRddhicikitsA / / _ nihanti vRddhi cirajAM pravRddhAm // 13 // zleSmavRddhiM tUSNavIryairmUtrapiSTaiH pralepayet // 5 // | (1)harrako mUtrameM pakAya eraNDa taila tathA namaka milAkara pratipItadArukaSAyaM ca pibenmUtreNa saMyutam / | dina prAtaH sevana karanese kaphavAtajavRddhi naSTa hotI hai| aise hI svinnaM bhedaH samutthaM tu lepayetsurasAdinA // 6 // (2) gomUtrameM pake eraNDatailameM bhUna seMdhAnamaka milAkara garama zirovirekadravyervA sukhossnnairmuutrsNyutaiH| jalake sAtha khAnese purAnI bar3hI huI aNDavRddhi naSTa hotI saMsvedya mUtraprabhavAM vastrapaTTena veSTayet // 7 // hai|| 12 // 13 // zleSmavRdvimeM pAse hue uSNavIrya padAthoMse lepa karanA caahiye| tathA dAruhaldIkA kvAtha gomUtra milAkara pInA cAhiye / medAja triphlaakvaath:| bRddhikA svedana kara surasAdigaNakI oSadhiyoMkA lepa karanA triphalAkAthagomUtraM pibetprAtaratandritaH / cAhiye / mUtrajavRddhi meM zirovirecana dravyoM ( kaipharA nakachikanI) kaphavAtodbhavaM hanti zvayadhuM vRSaNotthitam // 14 // Adi ) ko mUtrameM pIsa garama garama lepa kara kapar3ese bAMdha denA triphalAkkAtha va gomUtra pratidina prAtaHkAla pInese kaphavAtaja cAhiye // 5-7 // aNDakoSoMkA zotha naSTa hotA hai // 14 // shiraavydhdaahvidhiH| saralAdicUrNam / sIvanyAH pArzvato'dhastAdvidhyed vrIhimukhena vai| / saralAgurukuSThAni devadArumahauSadham / zaGkhopari ca karNAnte tyakvA sIvanimAdahet // 8 // mUtrAranAlasaMyuktaM zothanaM kaphavAtanut // 15 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASaretarinH / saraladhUpa, agara, kUTha, devadAru tathA soMThakA cUrNa gomUtra aura kAjI milAkara pIne se sUjanako naSTa tathA kaphavAtako dUra karatA hai // 15 // pathyAyogaH / 16 // bhRSTo rubukatailena kalkaH padhyAsamudbhavaH / kRSNA saindhavasaMyukto vRddhirogaharaH paraH // choTI harrakA kalka eraNDatailameM bhUna choTI pIpala va seMdhAnamaka milAkara sevana karanese buddhiroga naSTa hotA hai // 16 // AdityapAkaghRtam / gavyaM ghRtaM saindhavasaMprayuktaM zambUkabhAMDe nihitaM prayatnAt / saptAhamAdityakarairvipaka nihanti kUraMDamatipravRddham // 17 // gAya kA ghI va seMdhAnamaka ekameM milA ghoMghoM ( kSudra zekhoM ) meM rakhakara 7 dinataka sUryake tApameM pakAkara mAliza karane tathA khAnese aNDavRddhi naSTa hotI hai // 17 // aindrI cUrNam / aindrI mUlabhavaM: cUrNa rubutailena marditam / yahAdgopayasA pItaM sarvavRddhinivAraNam // 18 // indrAyaNakI jar3ake cUrNako eraNDatailake sAtha ghoTakara 3 dina godugdhake sAtha pInese hara prakArakA buddhiroga naSTa hotA hai // 18 // rudrajaTAlepaH / rudrajaTAmUlaliptA karaTavyaGkacarmaNA / baddhA vRddhiH zamaM yAti cirajApi na saMzayaH // 19 // IzvarI ( rudrajaTA ) kI jar3ako pIsa lepa kara Uparase vRkSamUbikA ( gilaharI) ke camar3eko bAndhanese purAnI bhI aNDavRddhi zAMta ho jAtI hai, isameM sandeha nahIM // 19 // anye lepAH / niSpiSTamAranAlena rUpikAmUla valkalam / lepo vRddhadhAmayaM hanti baddhamUlamapi dRDham // 20 // vacAsarSapakalkena pralepo vRddhinAzanaH / lajjAgRdhramalAbhyAM ca lepo vRddhiraH paraH // 21 // kAjI ke sAtha pisI huI sapheda AkakI jar3akI chAlakA lepa purAnI aNDavRddhiko naSTa karatA hai / tathA baca va sarasoM ke kalkakA lepa vRddhiko naSTa karatA hai / isI prakAra sapheda lajjAvatI va gRdhrake vITako lepa karanese aNDavRddhi naSTa karatI hai // 20-21 // ( 1891 vilvamUlAdicUrNam / mUlaM bilvakapitthayoraralukasyAgne bRhatyordvayoH zyAmApUtikaraJjazizukatarorvizvauSadhAruSkaram / kRSNAgranthikacavyapabhvalavaNakSArAjamodAnvitaM pItaM kAJjikakoNatoyamathitaM cUrNIkRtaM bradhnanut 22 bela, kaithA, sonApAThA, cIta, choTI bar3I kaTerI, nisotha kAlA, pUtikaraJja aura sahijana pratyekakI jar3akI chAla, soMTha, bhilAvAM, choTI pIpala, piparAmUla, cavya, pAMcoM namaka, kSAra aura ajamodakA cUrNa kara kAjI aura garama jalameM melA paneise bradhnaroga ( bada ) naSTa hotA hai // 22 // rogasya viziSTacikitsA / avikSIreNa godhUmakalkaM kundurukasya vA / pralepanaM sukhoSNaM syAd braghnazUlaharaM param / / 23 // mRtamAtre tu kA vizaste saMpravezayet / .. dhanaM muhUrta medhAvI tatkSaNAdarujaM bhavet // 24 // ajAjI hapuSA kuSThaM godhUmaM badarANi ca / kAzJjikena samaM piSTvA kuryAd braghnapralepanam // 25 // bher3a ke dUdha ke sAtha gehU~ ke kalka athavA gandhAvirojeke kalkaka 1 kucha garama garama lepa karanese badaroga naSTa hotA hai / tathA mare hue kAkako cIrakara badake Upara thor3I dera lagA denese hI yaha roga naSTa gehU~ aura berako kAjI ke sAtha pIsakara badake Upara lepa karanA jAtA hai / athavA jIrA, hAUbera, kUTha cAhiye // 23-25 // saindhavAdyaM tailam / saindhavaM madanaM kuSThaM zatAhnAM niculaM vacAm / beraM madhukaM bhAGga devadAru sanAgaram / / 26 / kaTphalaM pauSkaraM medAM cavikAM citrakaM zaThIm / viDaGgAtiviSe zyAmAM reNukAM nalinIM sthirAm 26 // bilvAjamode kRSNAM ca dantIrAstre prapiSya ca / sAdhyameraNDajaM tailaM tailaM vA kaphavAtanut // 28 // bradhnodAvarta gulmArzaHlpIha mehADhadhamArutAn / AnAhamazmarI caiva hanyAttadanuvAsanAt / ghRtaM saurezvaraM yojyaM bradhnavRddhinivRttaye // 29 // seMdhAnamaka, mainaphala, kUTha, sauMpha, jalaveta, baca, sugandhavAlA, maureThI, bhAGga, devadAru, soMTha, kAyaphala, pohakaramUla, medA, cavya, cItakI jar3a, kacura, vAyaviDaGga, atIsa, nisotha, sambhAlUke bIja, kamalinI, zAliparNI, bela, ajamoda, choTI pIpala, dantI tathA rAsanakA kalka chor3akara siddha kiyA gayA eraNDataila athavA tila taila kapha, vAtaroga, bada, Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (190) ckrdttH| galagaNDA udAvarta, gulma, arza, plIhA, prameha, Urustambha, AnAha tathA lepAH / padharIko naSTa karatA hai / isa taila kA anuvAsana karanA cAhiye / taNDulodakApiSTena mUlena parilepitaH / tathA saurezvara ghRtako bada aura dvirogake nAzArtha denA] hastikarNapalAzasya galagaNDaH prazAmyati // 2 // cAhiye // 26-29 // sarSapAzigrubIjAni zaNabIjAtasIyavAn / zatapuSpAdyaM ghRtam / mUlakasya ca bIjAni takreNAmlena peSayet // 3 // gaNDAni granthayazcaiva galagaNDAH sudAruNAH / zatapuSpAmRtA dAru candanaM rajanIdvayam / jIrake dve bacAnAgAtriphalAguggulutvacaH // 30 // pralepAttena zAmyanti vilayaM yAnti cAcirAt // 4 // mAMsI kuSThaM patrakailArAsnAzRMgI: scitrkaaH|| hastikarNa palAzakI jar3ako cAvalake dhovanake sAtha pIsakara kriminamazvagandhaM ca zaileyaM kaTurohiNIm / / 31 // | lepa karanese galagaNDa zAnta hotA hai| tathA sarasoM, sahijanake saindhavaM tagaraM piSTvA kuTajAtiviSa sme| | bIja, sana, alasI, yava, tathA mUlIke bIjoMko khaTTe maTeke sAtha etaizca kArSikaiH kalkaighRtaprasthaM vipAcayet // 32 // pIsakara lepa karanese gaNDa, pranthi tathA kaThina galagaNDa zAnta hote haiM // 2-4 // vRSamuNDitikairaNDanimbapatrabhavaM rasam / kaNTakAryAstathA kSIraM prasthaM prasthaM vinikssipet||33|| nasyam / siddhametad ghRtaM pItamantravRddhimapohati / jIrNakarkArukaraso biddsaindhvsNyutH| vAtavRddhiM pittavRddhiM medovRddhiM ca dAruNAm // 34 // nasyena hanti taruNaM galagaNDaM na saMzayaH // 5 // mUtravRddhiM zlIpadaM ca yakRtplIhAnameva c| / pakI kaDuI tombIkA rasa, biDanamaka tathA seMdhAnamaka milA* zatapuSpAghRtaM rogAnhanyAdeva na saMzayaH // 35 // | kara nasya lenese navIna galagaNDa zAnta hotA hai // 5 // sauMpha, gurca, devadAru, candana, haldI, dAruhaldI, sapheda | jalakumbhIbhasmayogaH / jIrA, syAha jIrA, baca, nAgakezara, triphalA, guggula, jalakumbhIkajaM bhasma pakaM gomUtragAlitam / dAlacInI, jaTAmAMsI, kUTha, tejapAta, ilAyacI, rAsana, pibet kodravabhaktAzI galagaNDaprazAntaye // 6 // kAkar3AzA, cAtakA jar3a, vAcAvaDA, asagandha, charAlA, jalakumbhIkI bhasmako gomUtrameM milA chAnakara pInese kuTakI, seMdhAnamaka, tagara, kuDekI chAla, tathA atIsa tathA kodayake bhAtakA pathya lenese galagaNDa zAnta hotA pratyeka eka tolekA kalka, ghI 1 sera 9 chaTAka 3 tolA|TMER tathA itanI hI mAtrAmeM pratyeka aDUsekA svarasa, muNDI, eraNDa, nImakI pattI tathA bhaTakaTaiyAkA rasa tathA dUdha milA upnaahH| kara pakAnA cAhiye / yaha ghRta pInese vAta vRddhi, antravRddhi, sUryAvartarasonAbhyAM galagaNDopanAhane / pittaddhiM, dAruNamedovRddhi, mUtraddhi, zlIpada, yakRt, tathA sphoTAsAvaiH zamaM yAti galagaNDo na sNshyH||7|| plIhA niHsandeha naSTa ho jAte haiM / ise " zatapuSpAghRta sUryAvarta tathA lahasunakI pulTisa banAkara galagaNDapara bAndhakahate haiM // 30-35 // nese phapholA par3akara phUTatA aura bahatA hai / isase galagaNDa iti vRddhayadhikAraH smaaptH| zAnta hotA hai / isameM sandeha nahIM hai // 7 // ussitjlaadiyogau| atha glgnnddaadhikaarH| tiktAlAbuphale pakke saptAhamuSitaM jalam / madyaM vA galagaNDaghnaM pAnAtpathyAnusevinaH // 8 // karDaI tombIke pake phalameM 7 dina rakkhA gayA jala pathyam / | athavA madya pIne tathA pathyase rahanese galagaNDa zAnta hotA hai||8|| yavamudrapaTolAni kaTu rUkSaM ca bhojanam / chadi saraktamuktiM ca galagaNDe prayojayet // 1 // apare yogaaH| yava, mUMga, paravala, kaDuA, rUkSa bhojana, vamana, tathA rakta-/ kaTphalacUrNAntargalagharSoM galagaNDamapaharati / mokSaNakA galagaNDameM prayoga karanA cAhiye // 1 // ghRtamizra pItamiva zvetagirikarNikAmUlam / / 9 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] maapaattiikopetH| mahiSImUtravimizra lohamalaM saMsthitaM ghaTe mAsam / / varuNAkI jar3ake kAthameM zahada milAkara sevana karanese purAnI antadhUmamavidagdhaM lihyAnmadhunAtha galagaNDe // 10 // gaNDamAlA naSTa hotI hai // 17 // kaipharekA cUrNa galeke andara ghisanese tathA ghImeM milAkara kaashcnaarklkH| sapheda viSNukAntAkA kalka pInese galagaNDa naSTa hotA hai| piSTA jyeSThAmbunA peyAH kaanycnaartvcHshubhaaH| tathA maNDUra cUrNa bhaiMsIke mUtrameM milAkara 1 mAsataka ghar3emeM rakhakara phira antadhUma pakAnA cAhiye / paka jAnepara zahadake vizvabheSajasaMyuktA gaNDamAlApahAH parAH // 18 // sAtha cATanese galagaNDa zAnta hotA hai // 9 // 10 // kaJcanArakI chAlako pIsa cAvalakA jala tathA soThakA cUrNa milAkara pInese gaNDamAlA naSTa hotI hai // 18 // zastracikitsA / jihvAyAH pArzvato'dhastAcchirA dvAdaza kIrtitAH / / AragvadhaziphAprayogaH / tAsAM sthalazire de'dhasindA ca zaH11 AragvadhaziphAM kSipraM piSTvA tnnddulvaarinnaa| baDizenaiva saMgRhya kuzapatreNa buddhimAn / samyaGnasyapralepAbhyAM gaNDamAlA smuddhret||19|| amalatAsakI jar3ako pIsakara cAvalake jalake sAtha nasya srute rakte vraNe tasmindadyAtsaguDamAkam // 12 // lene tathA pralepa karanase gaNDamAlA naSTa hotI hai // 19 // bhojanaM cAnabhipyandi yUSaH kaulattha issyte| karNayugmabahiHsandhimadhyAbhyAse sthitaM ca yat // 13 nirgunnddiinsym| uparyupari tacchindyAdgalagaNDe zirAtrayam / / gaNDamAlAmayArtAnAM nasyakarmaNi yojayet / jihvAke nIce bagalameM 12 zirAyeM batAI gayI haiN| unameMse nirgaNDayAzca ziphAM samyagvAriNA paripeSitAm20 nAMcekI 2 zirAoMko bar3izase pakar3akara kuzapatrase dhIre dhIre kATa | ___jalameM acchItaraha pIsI huI sambhAlUkI jar3ako nasyake liye denA cAhiye / rakta baha jAnepara usa vraNameM gur3a va adarakhakA gaNDamAlAvAloM ko prayoga karanA cAhiye // 20 // rasa lagAnA cAhiye / pathya-anabhiSyandi tathA kulathIkA yUSa denA cAhiye / tathA donoM kAnoMkI bAharI sandhike samIpa jo| vividhAni nasyAni / Upara tIna zirAe~ haiM, unakA bhI vyadhana karanA caahiye||11-13|| koSAtakInAM svarasena nasya nasyaM tailam / __ tumbyAstu vA pippalIsaMyutena / tailena vAriSTabhavena kuryAd viDaGgakSArasindhUnArAsnAgnivyoSadArubhiH // 14 // vacopakulye saha mAkSikeNa // 21 / / kaTutumbIphalarasaiH kaTutailaM vipAcayet / choTI papilake cUrNake sahita kaDuI toraIke svarasakA nasya cirotthamapi nasyena galagaNDaM nivArayet // 15 // NDa nivArayat // 15 // athavA kaDuI tombIke svarasakA nasya athavA nImake tailakA vAyaviDaGga, javAkhAra, seMdhAnamaka, baca, rAsana, cItakI nasya athavA dUdhiyA vaca aura choTI pIpalake cUrNakA nasya bar3a, trikaTu va devadAruke kalka tathA kaDuI tombIke rasameM zahadake sAtha karanA cAhiye // 21 // siddha kaDae tailake nasya denese purAnA galagaNDa naSTa hotA hai // 14 // 15 // vividhAni pAnAni / amRtAditalam / aindrayA vA girikA vA mUlaM gomuutryogtH| tailaM pibeccAmRtavallinimba gaNDamAlAM haretpItaM cirakAlotthitAmapi // 22 // hNsaahvyaavRksskpippliimiH| alambuSAdalodbhUtAtsvarasAd dvipalaM pibet / siddhaM balAbhyAM ca sadevadAru apacyA gaNDamAlAyAH kAmalAyAzca naashnH||23|| hitAya nityaM glgnnddrogii||16|| indrAyaNa athavA viSNukAntAkI jar3ako gomUtrake sAtha pIsakara pAnase purAnI gaNDamAlA naSTa hotI hai| isI prakAra gurca, nImakI chAla, haMsapAdI, kuTaja, choTI. pIpala, donoM , muNDIkA svarasa 2 palakI mAtrAse sevana karanese apacI gaNDakhareTI tathA devadAruke kalkase siddha taila galagaNDavAleko nitya : mAlA va kAmalA naSTa hotI hai // 22 // 23 // pInA cAhiye // 16 // vrunnmuulkkaathH| mAkSikADhayo'sakRtpItaH kvAtho vrunnmuulmH| galagaNDagaNDamAlAkuraNDAMzca vinAzayat / gaNDamAlAM nihntyaashucirkaalaanubndhiniim||17|| piSTaM jyeSThAmbunA mUlaM lepAd braahmnnyssttijm||24|| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (193) ckrdttH| [galagaNDA nmannanbhAraGgIkI jar3ako pIsakara cAvalake sAtha lepa karanese gala-1 shstrcikitsaa| gaNDa, gaNDamAlA tathA aNDavRddhi naSTa hotI hai // 24 // pANi prati dvAdaza cAMgulAni chuchundarItailam / bhittvendrabastiM parivartya samyak / abhyaGgAnAzayenaNAM gaNDamAlAM sudAruNAm / . vidArya matsyANDanibhAni vaidyo chuchundaryA vipakaM tu kSaNAttailavaraM dhruvam // 25 // ___ nikRSya jAlAnyanalaM vidadhyAt // 32 // chuchundarase pakAye tailakI mAlizase gaNDamAlA eka kSaNameM | maNibandhopariSTAdvA kuryAdrekhAtrayaM bhiSak / naSTa hotI hai // 25 // agulyantaritaM samyagapacInAM prazAntaye // 33 // daNDotpalAbhavaM mUlaM baddhaM puSye'pacI jayet / zAkhoTatvagAditailadvayam / apAmArgasya vA chindyAjjibAtalagate shire|| 34 // galagaNDApahaM tailaM siddhaM shaakhottktvcaa| eMDIkI ora 12 aMgula nApa indrabastiko chor3akara bimbAzvamAranirguDIsAdhitaM cApi nAvanam // 26 // zastrase cIrakara machalIke aNDake samAna jAloMko dUrakara (1) sihorekI chAlase pakAyA gayA taila athavA (2) kundurU ani lagA denI cAhiye / athavA maNibandhake Upara eka lanasa gaNDamAlA naSTa eka aMgulake bIcase 3 rekhAyeM kare / isase apacI zAnta hotI hai // 26 // hotI hai / athavA jihvAtalagata 2 zirAoMkA vyadha karanA nirguNDItailam / cAhiye / athavA puSya nakSatrameM pIle phUlakI sahadevIkI jar3a nirguNDIsvarase cAtha lAgalImUlakalkitam / athavA apAmArgakI jar3a apacIko naSTa karatI hai // 32-34 // tailaM nasyAnnihantyAzu gaNDamAlAM sudaarunnaam||27|| ___ vyoSAditailam / sambhAlUke svarasameM kalihArIkI jar3akA kalka milAkara | vyoSaM viDaoN madhukaM saindhavaM devadAru c| siddha kiye gaye tailake nasyase kaThina gaNDamAlA naSTa hotI hai27|| tailametaiH zRtaM nasyAt kRcchrAmapyapacI jyet||35|| __ kaarpaaspuupikaaH| trikaTu, vAyaviDaMga, moreThI, seMdhAnamaka, tathA devadAruse taila siddha karanA cAhiye / isa tailakA nasya denese apacI naSTa vanakArpAsikAmUlaM taNDulaiH saha yojitam / / hotI hai // 35 // paktvA tu pUpikAM khAdedapacInAzanAya tu // 28 // jaGgalI kapAsakI jar3a aura cAvalako pIsakara banAyI gyii| candanAyaM tailam / pUr3Iko khAnese apacI naSTa hotI hai // 28 // candanaM sAbhayA lAkSA vacA kaTukarohiNI / etestailaM zRtaM pItaM samUlAmapacI jayet / / 36 / / lepH| candana, bar3I harrakA chilkA, lAkha, baca tathA kuTakIke zobhAJjanaM devadAru kAlikena tu peSitam / koSNaM pralepato hanyAdapacImatidustarAm // 29 // ... kalkase siddha taila nasyAbhyaMgAdise samUla apacIko naSTa sarSapAriSTapatrANi dagdhvA bhallAtakaH saha / chAgamUtreNa saMpiSTamapacInaM pralepanam // 30 // ___ guJjAyaM tailam / azvatthakASThaM niculaM gavAM dantaM ca dAhayet / / guJjAhayArizyAmAkasarSapaimUtrasAdhitam / vArAhamajjasaMyuktaM bhasma hantyapacItraNAn // 31 // tailaM tu dazadhA pazcAtkaNAlavaNapaJcakam / / 37 / / sAhi~jana va devadAruko kAoke sAtha pIsa kucha gara maricaizcUrNitairyukta sarvAvasthAgatAM jayet / kara lepa karanese kaThina apacI naSTa hotI hai| tathA sarasoM, abhyaGgAdapacImunAM valmIkArtho'rbudavaNAn // 38 // nImakI pattI va bhilAvA~ sabako antardhUma pakA bakareke mUtrameM gujA, kanaira, kAlA nisotha aura sarasoMkA kalka tathA pIsa lepa karanase apacI naSTa hotI hai / isI prakAra pIpalakI gomatra chor3akara 10 bAra siddha tailameM choTI pIpala pAMcoM lakaDI, jalaveta va godantako jalAkara bhasma karanA cAhiye / namaka aura mircakA cUrNa milA mardana karanese hara prakAisa bhasmako zUkarakI majjAke sAtha lepa karamese apacI vraNa rakI apacI, valmIka, arza, arbuda aura vraNa naSTa hote naSTa hote haiM // 29-31 // hai||37||38|| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] bhaassaattiikoptH| grnthicikitsaa| AlepayedenamalAbubhAGgIM- . pranthiSvAmeSu kurvIta bhiSak zothapratikriyAm / __ karajakAlAmadanaizca vidvAn // 44 // pakkAnApATaya saMzodhya ropayed vraNabheSajaiH / / 39 // dantI citrakamUlatvak sudhArkapayasI guddH| kaccI gAMThoMmeM vaidyako zothakI cikitsA karanI cAhiye / __ bhallAtakAsthi kAsIsaM lepo bhindyaacchilaampi| pakI gAMThoMko cIra sApha kara praNakI oSadhiyoMse ropaNa krnaa| granthyarbudAdijillepo mAtRvAhakakITajaH // 45 // cAhiye // 39 // sarjikAmUlakakSAraH shngkhkhcuurnnsmnvitH|| vaatjgrnthicikitsaa| pralepo vihitastIkSNo hanti grandhyarbudAdikAn 46 hiMsrA sarohiNyamRtA ca bhArjI kaNTAI, amalatAsa, gujA, makoya, hiMgoTa, pratyekakI jar3a tathA kaDuI tombI, bhAraGgI, karaja, nisotha aura mainphshyaamaakbilvaagurukRssnngndhaaH| lase lepa karanA cAhiye / athavA dantI, cItakI jar3akI chAla, gopittapiSTAH saha tAlapA sehuNDa aura AkakA dUdha, gur3a, bhilAvAMkI majjA aura kasI- granthau vidheyo'nilaje prlepH|| 40 // sakA lepa pattharako bhI phor3a detA hai / isI prakAra mAtRbAhajaTAmAMsI, kuTakI, gurca, bhAraGgI, nisotha, bilva, aguru, | kakITa ( baMgalA pedApokA ) kA lepa pranthi, arbuda Adiko sahijana, tathA musalIko gopittameM pIsakara vAtaja pranthimeM lepa naSTa karatA hai / isI prakAra sajjIkhAra, mUlIkA khAra tathA zaMkhakaranA cAhiye // 40 // cUrNa inako pIsakara lepa karanese granthi aura arbuda Adi naSTa pittjgrnthicikitsaa| hote haiN| 44-46 // jalAyukAH pittakRte hitAstu shstrcikitsaa| kSIrodakAbhyAM pariSecanaM ca / pranthInamarmaprabhavAnapakkAkAkolivargasya tu zItalAni nuddhRtya vAgniM vidadhIta vaidyaH / pibetkaSAyANi sazarkarANi // 41 // kSAreNa vai tAnpratisArayettu drAkSArasenecurasena vApi saMlikhya saMlikhya yathopadezam // 47 // . ___ cUrNa pibedvApi harItakInAm / jo pranthiyAM marma sthAnameM na hoM, unheM nikAlakara anise madhUkajambvarjunavetasAnAM jalA de| athavA khuraca khuraca kara kSArakA pratisAraNa kre||47|| tvagbhiH pradehAnavatArayecca // 42 // pittaja pranthimeM joMka lagAnA, dUdha tathA jalase siJcana, tathA __ arbudcikitsaa| kAkolyAdivargake kAr3he ThaNr3e kara zakkara milA pAnA cAhiye / andhyarbudAnAM na yato vizeSaH athavA haroMkA cUrNa munakkeke rasase athavA Ikhake rasase pIve / prdeshhetvaakRtidossdRssyaiH| tathA mahuA, jAmunakI chAla, arjuna, aura betakI chAlakA tatazcikitsedbhiSagarbudAni lepa kare // 41 // 42 // vidhAnavid pranthicikitsitena // 48 // shlessmgrnthicikitsaa| granthi aura arbudameM sthAna, kAraNa, lakSaNa, doSa aura hRteSu doSeSu yathAnupUrvyA dUdhyameM koI vizeSatA nahIM hai, isa liye arbudakI cikitsA pranthike samAna hI karanI cAhiye // 48 // pranthI bhiSak zleSmasamutthite tu / svinne ca vimlApanameva kuryA vaataarbudcikitsaa| daGguSThareNvAdRSadIsutaizca // 43 // vAtArbude cApyupanAhanAni kaphaja pranthimeM vamana dvArA doSa nikAla svedana kara aMgUThemeM snigdhaizca mAMsairatha vesvaaraiH| miTTI lekara ragar3anA cAhiye, athavA pattharake TukaDese ragar3anA svedaM vidadhyAtkuzalastu nADayA cAhiye // 43 // zRGgeNa raktaM bahuzo hareJca / / 49 // vAtAbuMdameM cikane mAMsa athavA besavArakI pulTisa bA~dhanI vikaGkakatAragvadhakAkaNantI caahiye| tathA nAr3Isveda karanA cAhiye aura RSase aneka kaakaadniitaapsvRkssmuulaiH| vAra raka nikAlanA cAhiye // 49 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 194 ) pittArbuha cikitsA | svedopanAhA mRduvastu pathyAH pittArbude kAyavirecanAni / vighRSya codumbarazAkagojI patrairbhRzaM kSaudrayuteH pralimpet // 50 // lakSNIkRtaiH sarjarasapriyaGgupataGgaloghrArjunayaSTikAhneH // 51 // pittaja arbudameM mRdu sveda tathA upanAha karanA cAhiye tathA virecana denA cAhiye / tathA kaThUmara zAka aura gojihvA gAujuvAM ) kI pattI se ghisa ( khuracakara ) zahada meM mahIna pisI rAla, priyaGgu, pataMga, lodha, arjuna aura moreThIkA leMpa karanA cAhiye // 50-51 // cakradattaH / kaphajArbuda cikitsA | lepanaM zaGkhacUrNena saha mUlakabhasmanA / kaphArbudApahaM kuryAdgandhyAdiSu vizeSataH // 52 // kaphaja granthi meM mUlIkI bhasma aura zaMkhake cUrNakA lepa karanA cAhiye // 52 // vizeSacikitsA / niSpAvapiNyAkakulattha kalkai - pragADhedadhimarditaizca / lepaM vidadhyAtkrimayo yathAtra muJcantyapatyAnyatha makSikA vA / / 53 / / alpAvaziSTaM krimibhiH prajagdha likhettato'gniM vidadhIta pazcAt / yadalpamUlaM traputAmrasIsai: saMveSTaya patrerathavAyasairvA // 54 // kSArAgnizakhANyavacArayecca muhurmuhuH prANamavekSyamANaH / yadRcchayA copagatAni pArka pAkakrameNopacaredyathoktam // 55 // / semake bIja, pInA, kulathIkA kalka tathA mAMsako dahI meM marditakara lepa karanA cAhiye / jisase isameM kIr3e par3a jAya~ yA makkhiyA~ kIr3e utpanna kara deN| phira kIr3oMse bahuta aMza khA jAnepara alpAvaziSTa khuraca kara abhise jalA denA caahiye| jo thor3I jar3a raha jAya, use rAMgA, tAmA, zIzA athavA loheke patroMse lapeTa kSAra agni athavA zastrakA prayoga rogI ke balakA dhyAna rakhakara kare / yadi apane Apa paka jAve, to pAkakramase cikitsA kare // 53-55 // [ galagaNDA sazeSadoSANi hi yo'rbudAni karoti tasyAzu punarbhavanti / tasmAdazeSANi samuddharettu hanyuH sazeSANi yathA viSAmnI // 56 // jisake arbudake doSa kucha zeSa raha jAte haiM, usake zIghra hI baDha jAte haiM, ataH arbuda samasta nikAla denA cAhiye / kyoMki arbudake doSa yadi kucha zeSa raha jAte haiM, to be viSa tathA anike | samAna zIghra hI mAra DAlate haiM // 56 // | upodakAprayogaH / upodikA rasAbhyaktAstatpatraparivaSTitAH / praNazyantyacirAnnRNAM piDakArbudajAtayaH || 57 // upodikA kAJjikatakrapiSTA tayopanAho lavaNena mizraH / dAnAM prazamAzciddine dine vA triSu marmajAnAm // 58 // pokI rasakI mAliza kara poyake patte hI bA~dhanese zIghra hI manuSyoM kI pir3ikA va arbuda naSTa ho jAte haiM / athavA poyako kAjI aura maTTheke sAtha pIsa namaka milA garama kara pulTisa bAndhanese 3 dinameM marmasthAna meM bhI utpanna arbuda naSTa ho jAte haiM // 57-58 // anye lepAH / lepo'rbudajidrambhAmocakabhasma tuSazaGkhacUrNakRtaH / sararudhirArdragandhakayavaja viDaGganAgarairvAtha // 59 // snuhIgaNDIrika svedo nAzayedarbudAni ca / zirISeNAtha lavaNaiH piNDArakaphalena vA // 60 // haridrAlo pattaGgagRhadhUmamanaH zilAH / madhupragADho lepo'yaM medo'rbudaharaH paraH / etAmeva kriyAM kuryAdazeSAM zarkarArbude / / 61 / / kelA aura semarakI bhasma, dhAnyakI bhUsI aura zaMkhake cUrNakA | lepa arbudako naSTa karatA hai| athavA giradAnakA rakta, adarakha, gandhaka, yavAkhAra, vAyaviDaGga aura soMThakA lepa athavA sirasekI chAla athavA namaka athavA kAle mainaphalakA lepa karanA hitakara hai / tathA sehuNDa aura majIThakI pulTisa bAndhanA hitakara hai| tathA haldI, lodha, lAlacandana, gRhadhUma aura mainazilako zahada meM milAkara lepa karanese medo'rbuda zAnta hotA hai / tathA yahI kriyA zarkarArbudameM karanI cAhiye // 59-61 // iti galagaNDAdhikAraH samAptaH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaH dhikAraH] bhaassaattiikopetH| nnnnnnnnn atha shliipdaadhikaarH| pittajazlIpadameM gulphake nIce zirAvyadha karanA cAhiye / tathA pittAbuMdavisarpake samAna pittanAzaka cikitsA karanI caahiye6||7 pittajailIpade lepH| saamaanycikitsaa| maMjiSThAM madhukaM rAnAM sahiMsrAM sapunarnavAm / laGghanAlepanasvedarecanai raktamokSaNaH / piSTvA''ranAlaileMpo'yaM pittazlIpadazAntaye // 8 // 1 // | majITha, maureThI, rAsana, jaTAmAMsI va punarnavAko kAMjIke sAtha pIsakara lepa karanese pittaja zlIpada zAnta hotA hai // 8 // laMghana, Alepana, sveda, recana, raktamokSaNa tathA zleSmahara uSNa upAyoMse lIpadakI cikitsA karanI cAhiye // 1 // kphliipdcikitsaa| lepadvayam / zirAM suviditAM vidhyedaMguSThe zleSmazlIpade / dhatturairaNDanirguNDIvarSAbhUzigrusarpaSaiH / madhuyuktAni cAbhIkSNaM kaSAyANi pibennaraH // 9 // pralepaH zlopadaM hanti cirotthamatidAruNam // 2 // | pibetsarSapatailena zlIpadAnAM nivRttaye / / pUtIkara acchadajaM rasaM vApi yathAbalam // 10 // niSpiSTamAranAlena rUpikAmUlavalkalam / pralepAcchlIpadaM hanti baddhamUlamatho dRDham // 3 // anenaiva vidhAnena putrajIvakajaM rasam / kAlikena pibeccUrNa mUtrairvA vRddhadArajam // 11 // (1) dhattUra, eraNDa, sambhAlU, punarnavA, sahijana aura sarasoMkA rajanI guDasaMyuktAM gomUtreNa pibennrH| lepa karanA purAne kaThina zlIpadako lAbha karatA hai| tathA (2) varSotthaM zlIpadaM hanti DhukuSThaM vizeSataH // 12 // sapheda AkakI jar3akI chAlako kAjImeM pIsa kara lepa karanese kaphaja lIpadameM a~gUThekI spaSTa zirAkA vyadha karanA cAhiye / badamUla glIpada naSTa hotA hai // 2 // 3 // | tathA zahadake sAtha kaphanAzaka kvAtha sadaiva pInA cAhiye / prayogAntaram / athavA pUtikaraJjake pattoMkA rasa sarasoMkA taila milAkara pInA piNDArakatarusambhavavandAkaziphA cAhiye / isI prakAra putrajIvAkA rasa pInA caahiye| athavA kAjI yA gomUtrake sAtha vidhArekA cUrNa pInA caahiye| tathA haldIkA jayati sarpiSA piitaa| cUrNa gur3a milA gomUtrake sAtha pInese eka barSakA purAnA zlIpada zlIpadamugraM niyataM | tathA dagu ( dAda) nAmakA kuSTha dUra ho jAtA hai // 9-12 // baddhA sUtreNa jaMghAyAm // 4 // vaatkphjshliipdcikitsaa| kAle menaphalake Uparake vAndekI jar3a ghIke sAtha pIne tathA Dorese jaMghomeM bAMdhanese niyamase ugra zlIpada naSTa ho| gandharvatailabhRSTAM harItakI gojalena yaH pibati / jAtA hai // 4 // zlIpadabandhanamukto bhavatyasau saptarAtreNa // 13 // dhAnyAmlaM tailasaMyuktaM kaphavAtavinAzanam / anye lepaaH| . dIpanaM cAmadoSaghnametacchlIpadanAzanam // 14 // hitazcAlepane nityaM citrako devadAru vA / godhAvatImUlayuktAM khAdenmASeNDarI naraH / siddhArthazigrukalko vA sukhoSNo muutrpessitH||5|| jayecchalIpadakopotthaM jvaraM sadyo na sNshyH||15|| cItA athavA devadAru athavA sahiMjana va sarasoM gomUtrameM pIsa | zlIpadanno raso'bhyAsAd gudduucyaastailsNyutH| garama kara nitya lepa karanA hitakara hai||5|| ___ jo manuSya eraNDa tailameM bhunI harrako gomUtrake sAtha khAtA hai, shstrcikitsaa| vaha 7 dinameM zlIpada bandhanase mukta ho jAtA hai| tathA kAjI, snehasvedopanAhAMzca zlIpade'nilaje bhiSak / tailake sAtha kapha vAtako naSTa karatI, dIpana, AmadoSanAzaka tathA kRtvA gulphopari zirAM vidhyettu caturaMgule // 6 // zlIpadanAzaka hai / vaTapatrIpASANabhedakI jar3ake sAtha ur3adake bar3e gulphasyAdhaH zirAM vidhyecchlIpade pittasambhAkhAnase zlIpadakopottha jvara naSTa hotA hai / gurcake rasakA tailake pittaghnIM ca kriyAM kuryAtpittAbuMdavisarpavat // 7 // sAtha sevana karanese zlIpadaroga naSTa hotA hai // 13-15 ||vaatj zlIpadameM snehana svedana tathA pulTisa bAMdhakara gulphake trikaTvAdicUrNam / cAra aMgula Upara vaidyako zirAvyadha karanA cAhiye / tathA' trikaTu triphalA cavyaM dAviruNagokSuram // 16 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 196 ) cakradattaH / alambuSAM guDUcIM ca samabhAgAni cUrNayet / sarveSAM cUrNamAhRtya vRddhadArasya tatsamam // 17 // kAJjikena ca tatpeyamakSamAtraM pramANataH / jIrNe cAparihAraM syAdbhojanaM sArvakAmikam // 18 // nAzayecchlIpadaM sthaulya mAmavAtaM sudAruNam / gulmakuSThAnilaharaM vAtazleSmajvarApaham // 19 // trikaTu, triphalA, cavya, dArUhaldI, varuNAkI chAla, gokharU, mur3I tathA saba samAna bhAga sabake samAna vidhArekA cUrNa banAkara 1 tolekI mAtrAse kAjIke sAtha pInA cAhiye / auSadha paca jAnepara yatheccha bhojanAdi karanA cAhiye / yaha zlIpada, sthaulya, AmavAta, gulma, kuSTha vAta tathA vAtazleSmajvarako naSTa 1 karatA hai // 16-19 // pippalyAdicUrNam / pippalItriphalAdArunAgaraM sapunarnavam / bhAgairdvipalikaireSAM tatsamaM vRddhadArakam // 20 // kAJjikena pibeccUrNa karSamAtraM pramANataH / jIrNe 'cAparihAraM syAd bhojanaM sArvakAmikam // 21 // zlIpadaM vAtarogAMzca hanyAtplIhAnameva ca / agniM ca kurute ghoraM bhasmakaM ca niyacchati ||22|| choTI pIpala, triphalA, devadAru, soMTha tathA punarnavA pratyeka 8 tolA aura sabake samAna vidhArAkA cUrNa kara 1 karSakI mAtrAse kAjI ke sAtha pInA cAhiye / hajama ho jAnepara yathAruci bhojana karanA cAhiye | yaha zlIpada vAtaroga tathA plIhAko naSTa karatA aura aniko pradIpta karatA // 20-22 // kRSNAdyo modakaH / kRSNAcitrakadantInAM karSamardhepalaM palam / viMzatizca harItakyo guDasya tu paladvayam / madhunA modakaM khAdecchlIpadaM hanti dustaram // 23 // choTI pIpala, cIta kI jar3a, dantI kramazaH 1 to0 2 to0 aura 4 to0 tathA 20 hareM sabakA mahIna cUrNa kara gur3a 8 tolA aura zahada milA golI banAnI cAhiye / ye goliyAM zlIpadako naSTa karatI haiM // 23 // saurezvaraM ghRtam / surasAM devakASThaM ca trikaTutriphale tathA / lavaNAnyatha sarvANi viDaGgAnyatha citrakam // 24 // cavikA pippalImUlaM guggulurhapuSA vacA / yavAgrajaM ca pAThA ca zaTyelA vRddhadArukam // 25 // kalkaizca kArSikairebhirdhRtaprasthaM vipAcayet / dazamUlIkaSAyeNa dhAnyayUSadraveNa ca // 26 // [ vidravya - dadhimaNDasamAyuktaM prasthaM prasthaM pRthak pRthak / pakkaM syAduddhRtaM kalkAtpibetkarSatrayaM haviH // 27 // padaM kaphavAtotthaM mAMsaraktAzritaM ca yat / medaH zritaM ca pittotthaM hanyAdeva na saMzayaH // 28 // apacI gaNDamAlAM ca antravRddhiM tathA'rbudam / nAzayed grahaNodoSaM zvayathuM gudajAni ca // 29 // paramanikaraM hRdyaM koSThakrimivinAzanam / ghRtaM saurezvaraM nAma zlIpadaM hanti sevitam / jIvakena kRtaM hyetadrogAnIkavinAzanam // 30 // cItekI jar3a, cavya, piparAmUla, guggulu, hAUbera, baca, javAkhAra, tulasI, devadAru, trikaTu, triphalA, samasta namaka, vAyaviDaGga', pAr3ha, kacUra, ilAyacI, vidhArA pratyekakA kalka 1 karSa, ghI 2 prastha, dazamUlakA kvAtha 1 prastha, dhAnyayUSa kAjI 1 prastha, dahIkA tor3a 9 prastha tathA jala 1 prastha chor3akara ghI pakAnA cAhiye / isameMse 3 tolekI mAtrAkA sevana karanA cAhiye / yaha kaphavAtaja mAMsa raktAzrita, medaHzrita tathA pittajanya zlIpadako naSTa karatA hai / vRddhi, arbuda, grahaNIdoSa, sUjana tathA arzako naSTa karatA, agniko isameM sandeha nahIM / isake atirikta apacI, gaNDamAlA, antra - dIpta karatA, hRdya, peTake kIr3oMko naSTa karatA, adhika kyA kahA jAya, yaha jIvakakA banAyA huA ghRta roga samUhako naSTa karatA hai // 24-30 // viDaMgAdyaM tailam / viDaGgamaricArkeSu nAgare citrake tathA / bhadradArtelakAkhyeSu sarveSu lavaNeSu ca / tailaM pakkaM pibedvApi zlIpadAnAM nivRttaye // 31 // vAyaviDaGga, kAlImirca, arkakI chAla, soMTha, cItakI jar3a, devadAru, ilAyacI, tathA samasta lavaNoM ke sAtha pakAyA gayA taila pInese zlIpadaroga naSTa hotA hai // 31 // iti zlIpadAdhikAraH samAptaH / atha vidradhyadhikAraH / i sAmAnyakramaH | jalaukApAtanaM zastaM sarvasminnetra vidradhI / mRdurvireko laghvannaM svedaH pittottaraM vinA // 1 // samasta vidradhiyoM meM joMka lagAnA, mRdu virecana, laghu anna tathA pittavidradhike sivAya anya meM svedana karanA hitakara hai // 1 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / vAtavidradhicikitsA | vAtaghnamUlakalkaistu vasAtailaghRtaplutaiH / sukhoSNo bahalo legaH prayojyo vAtavidradhau // 2 // svedopanAhA: kartavyAH zitrumUlasamanvitAH / yavagodhUmamudvaizva siddhapiSTaiH pralepayet // 3 // vilIyate kSaNenaivamapakvazcaiva vidradhiH / punarnavAdAru vizvadazamUlAbhayAmbhasA // 4 // guggulaM butailaM vA pibenmArutavidradhI / vAtanAzakamUla ( dazamUla ) ke kalkako carbI, ghI, aura taila milA kucha garama kara moTA lepa karanese vAtavidradhi zAnta hotI hai / tathA sahijanakI jar3ase svedana va lepa karanA cAhiye / tathA jaba gehU~ aura mUMgako pIsa pakAkara lepa karanA cAhiye / isa prakAra apakka vidradhi kSaNabhara meM hI zAnta ho jAtI hai / tathA punarnavA, devadAru, soMTha, dazamUla aura harrake kvAtha ke sAtha gulagulu athavA eraNDatailakA prayoga karanese vAtajavidradhi zAnta hotI hai // 2-4 // pittavidradhicikitsA / paittikaM zarkarAlAjAmadhukaiH zArivAyuteH // 5 // pradihyAtkSIrapiSTervA payasyozIracandanaiH / pibedvA triphalAkAthaM trivRtkalkAkSasaMyutam // 6 // paJcavalkalakalkena ghRtamizreNa lepanam / yaSTayAhvazArivAdUrvAnalamUlaiH sacandanaiH // 7 // kSIrapiSTeH pralepastu pittavidradhizAntaye / ( 197 ) | svedana karanA cAhiye / tathA dazamUlakA kvAtha athavA, snehasahita mAMsarasa kucha garama garama siJcana karanese zothavaNa aura zUla naSTa hotA hai / athavA triphalA, sahijanakI chAla, varuNAkI chAla aura dazamUlake kvAthake sAtha athavA gomUtrake sAtha gugguluko pInese kaphaja vidradhi zAnta hotI [ hai / / 8-10 // - zleSmajavidradhicikitsA / iSTakA sikatAlohagozakRttuSapAMzubhiH // 8 // mUtrapiSTaizca satataM svedayecchleSmavidradhim / dazamUlakaSAyeNa sasnehanaM, rasena vA // 9 // zothaM vraNaM vA koSNena sazulaM pariSecayet / triphalAzinu varuNa dazamUlAmbhasA pibet // 10 // gugguluM mUtrayukta vA vidradhI kaphasambhave / kaphajavidradhiko IMTa, bAlU, loha, gAyake gobara, dhAnakI bhUsI athavA miTTIko gomUtrameM pIsa garama kara nirantara raktA gantu vidradhicikitsA | pittavidradhivatsava kriyAM niravazeSataH // 11 // vidradhyoH kuzalaH kuryAdraktAgantunimittayoH / raktaja tathA Agantuja vidradhimeM pittavidradhike samAna hI samagra cikitsA karanI cAhiye // 11 // apakvAntarvidradhicikitsA | zobhAnaka niryUha hiMgusaindhavasaMyutaH // 12 // acirAd vidradhiM hanti prAtaH prAtarniSevitaH / zizumUlaM jale dhotaM darapiSTaM pragAlayet // 13 // tasaM madhunA pItvA hantyantarvidradhiM naraH / zvetavarSAbhuvo mUlaM mUlaM varuNakasya ca // 14 // jalena kathitaM pItamapakaM vidradhiM jayet / varuNAdigaNakkAthamapakve'bhyantarotthite / USakAdipratIvApaM pibetsaMzamanAya vai // 15 // zamayati pAThAmUlaM kSaudrayutaM taNDulAmbhasA pItam / - antarbhUtaM vidradhimuddhatamAzveva manujasya // 16 // sahijanakA kAtha bhunI hIMga va seMdhAnamaka milAkara prAtaH pittajavidradhimeM dUdhake sAtha zakkara, khIla, maureThI tathA kAla sevana karanese vidradhi zIghra hI naSTa hotI hai| isI zArivA athavA kSIravidArI, khaza aura candanakA lepa karanA prakAra sahijanakI chAla jalameM dho pIsa chAnakara svarasa caahiye| athavA triphalAkA kAtha nisothakA kalka 1 tolA nikAlanA cAhiye / isa svarasako zahadake sAtha pInese milAkara pInA cAhiye / tathA ghI milAkara paJcavalkalake kalkakA antarvidradhi naSTa hotI hai / tathA sapheda punarnavAkI jar3a va lepa karanA cAhiye / athavA maureThI, zArivA, dUdha, narasalakI varuNAkI jar3akA kvAtha banAkara pInese apakvavidradhi zAnta mUla aura candanako dUdhameM pIsakara lepa karanese pittaja vidradhi hotI hai / varuNAdigaNake kvAthameM rehamiTTI Adi DAlakara pIne se zAnta hotI hai // 5-7 // - apakka abhyantara vidradhi zAnta hotI hai / isI prakAra pAThAkI jar3a zahada aura cAvalaka jalake sAtha pInese manuSyakI anta vidradhi zIghra hI zAnta hotI hai // 12-16 // pakkavidradhicikitsA | apakve tvetaduddiSTaM paktre tu vraNavatkriyA // ssrute'pyUrdhvamadhazcaitra maireyAmlasurAsavaiH / peyo varuNakAdistu madhuziraso'thavA // 17 // apakkavidradhikI cikitsA Upara likhI hai / pakka vidradhimeM vraNake samAna kriyA karanI cAhiye / UrdhvamArga athavA adhomAse bahanepara maireya ( madyavizeSa) kAjI, zarAba aura Asavake Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19.) ckrdttH| [vraNazothA - - sAtha varuNAdigaNake kalkakA rasa athavA mIThe sahijanakA rasa sasarpiSkaH pralepaH syAcchothanirvApaNaH smRtaH // 6 // pInA cAhiye // 17 // AgantI zoNitotthe ca eSa eva kriyaakrmH| ropaNaM tailm| dUba, narasalakI jar3a, mAreThI, candana tathA samasta zAMtala priyagudhAtakIlAdhaM kaTphalaM tinizatvacam / padArthoMkA lepa pittazotha ko naSTa karatA hai| isI prakAra baragada, etaistailaM vipaktavyaM vidradhI ropaNaM parama // 18 // |gUlara, pIpala, pakariyA tathA vetako chAlako ghIke sAtha lepa ..karanese zothakI dAha zAnta hotI hai / Agantuja tathA raktaja priyaMgu, dhAyake phUla, lodhra, kaipharA tathA tinizakI chA-: zothameM bhI yahI cikitsA karanI cAhiye // 5 // 6 // lake kalkase siddha taila parama ropaNa ( ghAva bharanevAlA ) / hotA hai // 18 // kaphajazothacikitsA / iti vidradhyAdhikAraH samAptaH / ajagandhA'zvagandhA ca kAlA saralayA saha // 7 // ekeSikAjazRGgo ca pralepaH zleSmazothahA / atha vrnnshothaadhikaarH| ajavAina, asagandha, kAlA nisotha, sapheda nisotha, agastike phUla aura kAkar3AziMgIkA lepa kaphaja zothako naSTa karatA hai ||7||saamaanykrmH| kaphavAtajazothacikitsA / Adau vimlApanaM kuryAd dvitIyamavasecanam / punarnavAzigrudArudazamUlamahauSadhaiH // 8 // tRtIyamupanAhaM ca caturthI pATanakriyAm // 1 // kaphavAtakRte zothe lepaH koSNo vidhIyate / paJcamaM zodhanaM caiva SaSThaM ropnnmissyte| punarnavA, sahijana, devadAru, dazamUla tathA soMThakA kucha ete kramA vraNasyoktAH saptamo vaikRtApahaH // 2 // garama garama lepa vAtakaphaja zothako naSTa karatA hai // 8||vrnnshothmeN sabase pahile vimlApana ( aMgulI Adise lepvyvsthaa| ghisakara sUjana miTAnA ) karanA cAhiye / vraNa zothakI na rAtrI lepanaM dadyAdattaM ca patitaM tathA // 9 // dUsarI avasthAmeM avasecana (zirAvyadha kara rakta nikalanA ), tIsarI avasthA meM pulTisa bAMdhanI, cauthI avasthAmeM phAr3anA na ca paryuSitaM zuSyamANaM naivAvadhArayet / pAMcavIM avasthAmeM zodhana, chaThI avasthAmeM ropaNa tathA sAtavIM. zuSyamANamupekSeta na lepaM pIDanaM prati // 10 // avasthAmeM upadravoMkA nAza isa taraha vraNazothakI cikitsAke | na cApi mukhamAlimpettena doSaH prasicyate / krama haiM // 1-2 // rAtrimeM lepa na lagAnA cAhiye / eka bAra lagAyA lepa yadi gira gayA ho tathA vAsI tathA rakkhe hI rakkhe sUkhA vAtazothe lepH| huA na lagAnA / sUkhatA huA lepa chur3A DAlanA caahiye| mAtuluGgAgnimanthau ca bhadradAru mahauSadham / tathA vraNake mukhapara lepa na lagAnA cAhiye, jisase mavAda ahiMsrA caiva rAsnA ca pralepo vAtazothahA // 3 // nikalatA rahe // 9 // 10 ||vijauraanimbuu, araNI, devadAru, soMTha, jaTAmAMsI, aura rAsanakA lepa vAtazothako naSTa karatA hai // 3 // vimlApanam / sthirAnmandarujaH zothAnsneharvAtakaphApahaiH // 11 // aparo lepH| abhyajya svedayitvA ca veNunADayA tataH shnaiH| kalkaH kAjikasampiSTaH snigdhaH zAkhoTakatvacaH / / vimlApanArtha mRdnIyAttalenAGguSThakena vA // 12 // suparNa iva nAgAnAM vaatshothvinaashnH||4|| manda pIDAyukta Adhika samayase sthira zothAko vAtakaphasihorekI chAlako kAjIke sAtha pIsa milAkara lepa karanese nAzaka snehoMse mAliza kara bAMsakI nalIse nAr3Isveda karanA nAgoMko garur3ake samAna vAtaja zothako naSTa karatA hai // 4 // cAhiye / phira tala athavA aMgUThese vilayanake liye ragar3anA - pittaagntujshothlepaaH| cAhiye // 11 // 12 // dUrvA ca nalamUlaM ca madhukaM candanaM tthaa| raktAvasecanam / zItalAzca gaNAH sarve pralepaH pittazothahA // 5 // raktAvasecanaM kuryAdAdAveva vickssnnH| nygrodhodumbraashvtthplkssvetsvlklaiH| zothe mahati saMbaddhe vedanAvati ca vraNe // 13 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] yo na yAti zamaM lepasveda se kApatarpaNaiH / so'pi nAzaM vrajatyAzu zotha: zoNitamokSaNAt 14 ekatazca kriyAH sarvA raktamokSaNamekataH / raktaM hi vyamlatAM yAti taccennAsti na cAsti ruk // 15 bar3I jakar3AhaTayukta sUjana tathA pIDAyukta vraNameM pahale hI raktamokSaNa karanA cAhiye / jo sUjana lepa, sveda, seMka aura laMghanase zAnta nahIM hotI, vaha bhI raktamokSaNase zIghra hI zAnta ho jAtI hai / vraNazothameM samasta kriyA eka ora aura raktamokSaNa eka ora hai, kyoMki rakta hI bigar3a jAtA vikRta rakta nikala jAnepara pIr3A bhI nahIM rahatI // 13-15 // ataH bhASATIkopetaH / pATanam / sa cedevamupakrAntaH zotho na prazamaM prajet / tasyopanAhaH pakkasya pATanaM hitamucyate // 16 // isa prakArakI cikitsA karanepara bhI yadi zotha zAnta na ho, to pulTisase pakAkara cIra denA cAhiye // 16 // upanAhAH / tailena sarpiSA vApi tAbhyAM vA saktapiNDikA / sukhoSNaH zothapAkArthamupanAhaH prazasyate // 17 // satilA sAtasIbIjA dadhyaglA saktapiNDikA / sakiNvakuSThalavaNA zastA syAdupanAhane / / 18 / / tailake sAtha athavA ghIke sAtha athavA donoM ke sAtha banAyI gayI sattI piNDIko garama kara sUjana pakAneke liye prayoga karanA cAhiye / athavA tila, alasI, dahI, sattU, zarAba kiTa, kUTha aura namakakI pulTisa banAkara bAMdhanA cAhiye // 17 // 18 // godantaprayogaH / bAlavRddhAsaha kSINabhIrUNAM yoSitAmapi / marmopari ca jAte ca pakke zothe ca dAruNe / gavA dantaM jale ghRSTaM bindumAtraM pralepayet // 19 // atyantakaThine cApi zothe pAcanabhedanam / bAlaka, vRddha, sukumAra, kSINa, Darapoka tathA striyoM ke pake hue kaThina vraNa para tathA marmasthAnapara utpanna hue vraNapara gAyakA dAMta jalameM ghisakara 1 bindu lagAnA cAhiye / yaha atyanta kaThina zothako bhI pakAkara phor3a detA hai // 19 // sarpaniyogaH / kaTutailAnvitairlepAtsarpa nirmoka bhasmAbhiH // 20 // cayaH zAmyati gaNDasya prakopaH sphuTati drutam / sAMpa kI keMcalakI bhasmako kaDue telake sAtha milAkara lepa karanese zotha ke sacita doSa zAnta ho jAte haiM / tathA praku"pata doSa phUTa jAte haiM // 30 // ( 199 ) dAraNaprayogAH / cirabilvAniko dantI citrako hayamArakaH // 21 // kapotakaM gRdhrANAM purISANi ca dAraNam / kSAradravyANi vA yAni kSAro vA dAraNaH paraH // 22 dravyANAM picchilAnAM tu tvamUlAni prapIDanam / yavagodhUmamASANAM cUrNAni ca samAsataH // 23 // kaMka aura gRdhrakI viSThA milA garama kara bAndhanese vraNa phUTa kaA, cItakI, jar3a, dantI, ajamoda, kanaira tathA kabUtara, jAtA hai / athavA kSAradravya athavA kevala kSArake prayogase vraNa phUTa jAtA hai / isIprakAra lAsedAra dravyoMke tvacA aura mUla tathA java, gehU~ aura ur3adake cUrNAMkA lepana vraNako phor3a detA hai // 21-23 // prakSAlanam / tataH prakSAlanaM kvAthaH paTolInimbapatrajaH / avizuddhe vizuddhe ca nyagrodhAditvagudbhavaH // 24 // paJcamUladvayaM vAte nyagrodhAdizca paittike / AragvadhAdiko yojyaH kaphaje sarvakarmasu // 25 // yadi vraNa zuddha na huA ho, to paravala va nImakI pattiyoM ke kAthase aura yadi zuddha ho gayA, to nyagrodhAdi paJcavalkala kAthase dhonA cAhiye / tathA vAta meM dazamUla, pitameM nyagrodhAdi aura kapha tathA saba kAmoMke liye AragvadhAdi gaNakA kvAtha prayukta karanA cAhiye // 24 // 25 // tilAdilepa: / tilakalkaH salavaNo dve haridre trivRd ghRtam / madhukaM nimbapatrANi lepaH syAdraNazodhanaH // 26 // tilakA kalka, namaka, haldI, dArUhaldI, nisotha, ghI, moreThI tathA nImakI pattIko pIsakara lepa karanese vraNa zuddha hotA hai // 26 // vraNazodhanalepaH / nimbapatraM tilA dantI trivRtsaindhavamAkSikam / duSTavraNaprazamano lepaH zodhanakezarI // 27 // ekaM vA zArivAmUlaM sarvavraNavizodhanam / paTolaM tilayaSTayAhnatrivRddantInizAdvayam // 28 // nimbapatrANi cAlepaH sapadurvraNazodhanaH / nIma kI pattI, tila, dantI, nisotha, seMdhAnamaka, aura | zahadakA lepa duSTa vraNako zAnta karatA tathA zodhanameM zreSTha hai / athavA akele sArivAkI jar3a samasta vraNoMko zuddha karatI hai / aise hI paravalakI pattI, tila, moreThI, nisotha, dantI, haldI, dArUhaldI aura nImakI pattIko pIsa namaka milAkara lepa karanese vraNa zuddha hotA hai // 27 // 28 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [praNazothA Horroriorrenior shodhnropnnyogaaH| sUkSma mukhavAle marma aura sandhigata vraNoMke bhItara battI rakha. triphalA khadiro dArvI nyagrodhAdirbalA kushaaH||29|| | kara unheM zuddha karanA cAhiye / tathA bar3I harrakA chilkA, nimbakolakapatrANi kaSAyaH zodhane hitaH / / nisotha, dantI, kariyArI, zahada, seMdhAnamaka, kAlAjIrAke patra, apetapUtimAMsAnAM mAMsasthAnAmarohatAm // 30 // lAla candana, babaI aura maruvA inameMse kisI ekake lepa karanese gambhIra vraNa zuddha hote haiM / athavA zukticUrNake sAtha paJcavalkala kalkaH saMropaNaH kAryastilAnAM mdhukaanvitH|| cUrNase athavA dhAyake cUrNa va lodhase ve ghAba bhara jAte nimbapatramadhubhyAM tu yuktaH saMzodhanaH smRtaH // 31 // haiM // 36-38 // pUrvAbhyAM sarpiSA vApi yuktshcaapyuprohnnH| nimbapatilaiH kalko madhunA kSatazodhanaH / daahaadicikitsaa| ropaNaH sarpiSA yukto yavakalke'jyayaM vidhiH||32||| sadAhA vedanAvanto vraNA ye mArutottarAH / nimbapatraghRtakSaudradA/madhukasaMyutA / teSAM tilAnumAMzcaiva bhRSTAnpayasi nivRtAn // 39 / / vartistilAnAM kalko vA zodhayedropayedraNam // 33 // tenaiva payasA piSTvA dadyAdAlepanaM bhiSak / triphalA, katthA, dAruhaldI, nyagrodhAdi gaNakI auSadhiyAM, vAtAbhibhUtAnsAsrAvAndhUpayedugravedanAn // 40 // khareTI tathA kuza, nIma va berIkI pattIkA kvAtha vraNako zodhana jo vraNa dAha aura vedanAke sahita tathA vAtapradhAna hoM, unameM karatA hai| isase mAMsastha, durgandhitamAMsayukta na bharanevAle vraNa | tila aura alasIko bhUna dUdhameM pakA usI dUdhake sAtha pIsakara zuddha hote haiN| isI prakAra tilakA kalka maureThIke cUrNake sAtha | lepa karanA cAhiye / tathA vAtapradhAna srAva yukta ugra vedanAvAle ghAvako bharatA haiN| tathA nImakI pattI va zahada usI meM milA|vaNAMko dhupAnA cAhiye // 39 // 40 // denese zodhana karatA hai / athavA pUrvakI oSadhiyAM tila va yvaadidhuupH| muleThI ghI milAkara lagAnese ghAva bharatA hai| isI prakAra nImakI pattI aura tilakA kalka zahadake sAtha ghAvako zuddha karatA tathA yvaajybhuurjmdnshriivessttksuraahyH| ghIke sAtha ghAvako bharatA hai / tathA yavakalkameM bhI yahI vidhi zrIvAsaguggulvaguruzAlaniryAsadhUpitAH // 41 // hai| isI prakAra nImakI pattI, ghI, zahada, dAruhaldI aura maure-1 kaThinatvaM vraNA yAnti nazyantyugrAzca vednaaH||42|| ThIkI battI athavA tilakA kalka ghAvako zuddha kara bharatA | yava, ghI, bhojapatra, mainaphala, gandhA birojA, devadAru, lohhai|| 29-33 // |vAna, guggulu, agara tathA rAlakI dhUpa denese vraNa kar3e ho jAte haiM ropnnyogaa| aura ugra pIr3A zAnta hotI hai // 41 // 42 // saptadaladugdhakalkaH zamayati duSTatraNaM pralepena / / vraNadAhano lepH| madhuyuktA zarapuDA sarvavraNaropaNI kathitA // 34 // tilAH payaH sitA kSaudra tailaM madhukacandanam / mAnuSaziraH kapAlaM tadasthi vA lepayeta mUtreNa / | lepanaM zotharugdAharakta nirvApayegaNAt // 4 // ropaNamidaM kSatAnAM yogazatairapyasAdhyAnAm // 35 // saptacchadake dUdhakA lepa vraNako zAMta karatA hai| isI prakAra tila, dUdha, mizrI, zahada, taila, mAraThI, tathA candanakA |lepa vraNake zotha, pIr3A zahadake sAtha zarapuMkhA samasta ghAvoMko bharatI hai / manuSyake aura dAha va lAlimAko zAnta zirakA khapar3A athavA dUsarI haDDI gomUtrake sAtha pIsakara karatA hai // 43 // chepa karanese aneka yogoMse asAdhya ghAva zAMta ho jAte | agnidagdhavraNacikitsA / haiN||34||35|| pittabidradhivIsarpazamanaM lepanAdikam / sUkSmAsyavraNacikitsA / agnidagdhe vraNe samyakprayuJjIta cikitskH|| vraNAnvizodhayedvA sUkSmAsyAnmarmasandhigAn / | mahArASTrIjaTAlepo dagdhapiSTAvacUrNitam / abhayAtrivRtAdantIlAgalImadhusaindhavaiH // 36 // jIrNagehatRNAccUrNa dagdhavraNahitaM matam // 45 // sussviiptrpttuurkrnnmottkuttherkaiH| agnidagdhaja-vraNameM pittaja vidrAdhi aura visarpa zAMta karanevAle / pRthagete pralepena gambhIravraNaropaNAH / / 37 // NAH / / 37 // lepAdikA prayoga acchI tarahase vaidyako karanA cAhiye / tathA paJcavalkalacUrNairvA zukticUrNasamanvitaiH / alapippalIkA lepa athabA purAne makAnoMke tRNako jalA pIsakara dhAtakIcUrNalodhairvA tathA rohanti te vraNAH // 38 // lepa karanA jale hue vraNoM ke liye hitakara hai // 44 // 45 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH ] bhASAko paitaH / jIrakaghRtam / nIra kalkaM pazcAtsikthaka sarjarasamizritaM harati / ghRtamabhyaGgAtpAvakadgdhajaduHkhaM kSaNArdhena // 46 // jIrA ke kalkase siddha ghRtameM moma va rAla milAkara lagAne se adigdha duHkha kSaNa bharameM zAnta ho jAtA hai // 46 // vividhA yogAH / / antardagdha kuTherako dahanajaM lepAnnihanti vraNamazvatthasya vizuSkavalkalakRtaM cUrNa tathA guNDanAt abhyaGgAdvinihanti tailamakhilaM gaNDUpadeH sAdhitaM piSTvA zAlmalitUlakairjalagatA lepAttathA vAlukA47 antardagdha sapheda tulasIkA lepa karanese abhise jale vraNa zAMta hote haiN| tathA pIpalakI sUkhI chAlake cUrNako urrAnese bhI zAnti hotI hai / tathA kecuvoMse siddha taila agni dagdhaja samagra pIr3A zAnta karate haiM / tathA semarakI ruIke sAtha bAlUko jalameM pIsakara lepa karanese zAnti hotI hai // 47 // sadyovraNacikitsA | sadyaH kSatatraNaM vaidyaH sazUlaM pariSecayet / yaSTImadhukakalkena kizciduSNena sarpiSA // 48 // buddhvAgantuvraNaM vaidyo ghRtaM kSaudrasamanvitam / zItAM kriyAM prayuJjIta pittaraktoSmanAzinIm // 49 // kAntakrAmakamekaM suzlakSNaM gavyasarpiSA piSTam / zamayati lepAnniyataM vraNamAgantUdbhavaM na sandehaH 50 apAmArgasya saMsiktaM patrotthena rasena vA / sadyovraNeSu raktaM tu pravRttaM paritiSThati // 51 // karpUrapUritaM baddhaM saghRtaM saMprarohati / sadyaH zastrakSataM puMsAM vyathApAkavivarjitam // 52 // zarapuMkhA kAkajaMghA prasUtamahiSImalam / lajjAvatI ca sadyaskatraNaghnaM pRthageva tu // 53 // jihvAkRtacUrNaH sadyaH kSatavirohaNaH / vakratailaM kSate viddhe ropaNaM paramaM matam // 54 // zUlayukta vraNa sadyovraNa ( tatkAla lage ghAva ) meM maureThIse siddha ghIkA kucha garama garama siMcana karanA cAhiye / tathA vaidya AgantukatraNa jAnakara usameM prathama ghI va zahadako lagAve / phira pittarakta aura garmI naSTa karanevAlI zItala cikitsA kre| eka nAgaramothAkI jar3a gAyake ghIke sAtha pIsakara lepa karanese Agantuka vraNa niHsandeha naSTa hotA hai / tAtkAlika ghAvake bahate hue raktako laTajIre ke pattoM ke rasase sizcana kara rokanA cAhiye / tathA sAtha kapUra bharakara bAndha denese ghAva bhara jAtA / puruSoMke sadyotraNa jinameM pIr3A nahIM hotI yA jo pake nahIM haiM, unako ( 2011 zarapuMkhA, kAkajaMghA, byAI bhaisIkA gobara tathA lajjAvatI ye saba | alaga alaga tatkAla zAnta karate haiM / kuttekI jihvAkA cUrNa sadyotraNako bharatA hai / tathA cakrataila ( tAjA taila) kSata tathA vindheko bharanevAlA hai // 48-54 // naSTazalyacikitsA | yavakSAraM bhakSayitvA piNDaM dadyAdraNopari / zRgAlakolimUlena naSTazalyaM viniH saret // 55 // lAGgalI mUlalepAdvA gavAkSImUlatastathA / javAkhAra khAkara ghAvake Upara choTe berakI jar3akA kalka rakhanA cAhiye / isase naSTa zalya nikala AtA hai| isI prakAra kalihArI kI jar3ake lepa tathA indrAyaNakI jar3ake lepase bhI naSTa zalya nikala AtA hai // 55 // - vizeSa cikitsA | kSatoSmaNo nigrahArthaM tatkAlaM visRtasya ca // 56 // kaSAyazItamadhurAH snigdhA lepAdayo hitAH / AmAzayasthe rudhire vamanaM pathyamucyate // 57 // pakkAzayasthe deyaM ca virecanamasaMzayam / kAtho vaMzatvaraNDazvadaMSTrAzmabhidA kRtaH // 58 // sahiMgusaindhavaH pItaH koSThasthaM srAvayedasRk / yavakolakulatthAnAM niHsnehena rasena ca // 59 // bhuMjItAnnaM yavAgUM vA pibetsaindhavasaMyutAm / atyarthamatraM sravati prAyazo yatra vikSate // 60 // tato raktakSayAdvAyau kupite'tirujAkare / snehapAnaM parISeka snehale popanAhanam // 61 // snehavasti ca kurvIta vAtannauSadhasAdhitAm / iti sAptAhikaH proktaH sadyotraNahito vidhiH|| 62 // saptAhAtparataH kuryAcchArIravraNavatkriyAm / tatkAla lage hue ghAvakI garmI zAnta karaneke liye tathA raktako rokaneke liye kaSaile, ThaNr3he, madhura, tathA cikane lepAdika hitakara haiM / AmAzaya meM yadi rakta bhara gayA ho, to vamana karAnA cAhiye / tathA pakvAzaya meM bhare raktako nikAlane ke liye virecana denA cAhiye / bAMsakI chAla, eraNDa, gokharU va pASANabhedakA kvAtha hIMga va seMdhAnamaka milAkara pInese koSTha meM bharA huA rakta baha jAtA hai / tathA yava, bera va kulathI ke sneharahita rasase bhojana kare / athavA inhIM kI yavAgUmeM seMdhAnamaka milAkara pIne / tathA adhika rakta baha jAnepara vAyu kupita hokara jisa vraNameM pIr3A adhika kare, usameM snehapAna, snehasizcana tathA snigdha padArthoM kA lepa va upanAhana karanA cAhiye / tathA vAtanAzaka auSadhiyoM se siddha kvAtha karake lehabastikA prayoga karanA cAhiye / yaha sAta Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (202) ckrdttH| [vraNazothA ma dinataka sadyotraNameM karane yogya cikitsA batAyI hai / saptAhake | sarpiSA vaTakIkRtya khAdedvA hitabhojanaH / anantara zArIravraNake samAna cikitsA karanI caahiye||56-62|| duSTavraNApacImehakuSThanADIvraNApahaH // 7 // vrnnkrimicikitsaa| vAyaviDaMga, triphalA, tathA trikaTukA cUrNa samAna bhAga karajAriSTanirguDIraso hanyAdraNakrimIn // 63 // | gugguluke sAtha ghI milA golI banAkara pathya bhojanake sAtha khAte rahanese duSTavraNa, apacI, prameha, kuSTha aura nADIvraNa naSTa kalAyavidalIpatraM koSAmrAsthi ca pUraNAt / hote haiM // 69 // 70 // surasAdirasaiH seko lepanaM svarasena vA // 64 // nimbsmpaakjaatyrksptprnnaashvvaarkaaH| amRtaagugguluH| kriminA mUtrasaMyuktAH sekAlepanadhAvanaiH // 65 // amRtApaTolamUlatriphalAtrikaTukriminAnAm / pracchAdya mAMsapezyA vA krimInapaharedraNAt / / samabhAgAnAM cUrNa sarvasamo guggulorbhAgaH / / 71 // lazunanAthavA dadyAllepanaM kriminAzanam // 65 // prativAsaramekaikAM guDikAM khAded draMkSaNapramANAm / kakSA, nIma aura sambhAlUke pattokA rasa ghAvake kIDoMko jetuMbaNAnvAtaraktagulmodarazvayathupANDurogAdIn 72 mAratA hai| isI prakAra maTarakI pattI tathA choTe AmakI guThalIkA| gurca, paravalakI jar3a, triphalA, trikaTu, tathA vAyavilepa athavA tulasI Adike rasakA seka athavA lepa krimiyoMko DaMga pratyeka samAna bhAga cUrNa kara sabake samAna guggulu milA naSTa karatA hai| isI prakAra nImakI chAla, amalatAsa, camelI, pratidina 1 to0 kI mAtrAkA sevana karanase vraNa, vAtarakta, Aka, sAtavana tathA kanairako pIsa gomUtrameM milAkara siJcana, lepa gulma, udara, sUjana tathA pAMDu Adi roga naSTa hote haiN||71||72|| tathA prakSAlana karanese krimi naSTa ho jAte haiN| athavA ghAvake jAtyAyaM ghRtam / Upara mAMsakA Tukar3A rakhanA cAhiye, usameM jaba krimi cipaTa jAya~, taba use ghAvake Uparase haTA denA caahiye| athavA jAtInimbapaTolapatrakaTukAdA/nizAzArivAlahasunakA lepa karanA cAhiye / isase krimi naSTa ho majiSThAbhayatutthasikthamadhukanektAhabIjeH smH| jAte haiM // 63-66 // sarpiH siddhamanena sUkSmavadanA marmAzritAH srAviNo gambhIrAHsarujo vraNAHsagatikAHzuSyanti rohati ca 73 triphlaagugguluvttkH| camelI athavA jAvitrI, nIma tathA paravalakI pattI, kuTakI, ye kledapAkasutigandhavanto dAruhaldI, haldI, zArivA, majITha, khaza, tUtiyA, moma, vraNA mahAntaH sarujaH sazothAH / | maureThI, kajAke bIja pratyeka samAna bhAgakA. kalka milAkara prayAnti te guggulumizritena siddha kiyA gayA ghRta sUkSmamukhavAle, marmasthAnake, bahate pItena zAnti triphalArasena // 67 // hue, gahare, pIDAyukta nAsUra sUkha jAte tathA bhara jAte haiN||73|| jo vraNa sar3e, pake, srAva, gandha, pIr3A tathA zothayukta | gaurAdyaM ghRtaM tailaM ca / hote haiM, ve guggula milAkara triphalArasako pAnase zAnta ho| jAte haiM // 6 // gArA haridrA majiSThA mAMsI madhukameva ca / prapoNDarIkaM hIberaM bhadramustaM sacandanam // 74 // triphlaagugguluvttkH| jAtInimbapaTolaM ca karajaM kaTurohiNI / triphalAcUrNasaMyukto guggulurvttkiikRtH| madhUcchiSTaM samadhukaM mahAmedA tathaiva ca // 75 // niyantraNo vibandhano vrnnshodhnropnnH||68|| | paJcavalkalatoyena ghRtaprasthaM vipAcayet / amRtAgugguluH zasto hitaM tailaM ca vajrakam / eSa gauro mahAvIryaH sarvavraNavizodhanaH // 76 // triphalA cUrNake sAtha guggulukI banAyI huI goliyoMkA AgantuH sahajazcaiva sucirotthAzca ye vraNAH / sevana karanemeM koI pathyakA yantraNa nahIM hai| isase vibandha naSTa viSamAmapi nADI ca zodhayecchIghrameva ca // 77 // hotA, ghAva zuddha hokara bharatA hai / tathA isameM amRtAguggulu va | gaurAdyaM jAtikAdyaM ca tailamevaM prasAdhyate / bajraka taila hitakara haiM // 68 // - . tailaM sUkSmAnane duSTe vraNe gambhIra eva ca // 78 // viddNgaadigugguluH| gorocana, haldI, majITha, jaTAmAMsI, maureThI, puNDariyA, viDaGgatriphalAvyoSacUrNa guggulunA samam // 69 // sugandhavAlA, nAgaramothA, candana, camelI athavA jAvitrA, Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAkopetaH / cikAraH ] nImakI pattI, paravalakI pattI, kajA, kuTakI, moma, maureThI tathA mahAmedAkA kalka va paJcavalkalakA kAtha milAkara 1 prastha ghRta pakAnA cAhiye / yaha 'gaurAdi ghRta' mahAzaktizAlI, samasta vraNoMko zuddha karanevAlA, Agantuka, sahaja ( janmase hI honevAle ) purAne ghAvoMko tathA nAsUrako bhI zuddha karatA hai / isI prakAra gaurAdi aura jAtyAdi taila bhI siddha kiyA jAtA hai| tala sUkSma mukhavAle, duSTa aura gambhIra praNako zAnta karatA hai // 74-78 // ke patte, tathA kacce phala, camelI ke patte, parabala aura nIma kI pattI, haldI, dArUhaldI, moma, moreThI, kuTakI, majITha, candana, khaza, nIlophara, sArivA, kAlI sArivA tathA nisotha, pratyekakA eka eka tolA kalka chor3a 1 prastha ghRta pakAnA cAhiye / yaha ghRta duSTa vraNoMko zAnta karatA tathA nADIvraNako zuddha karatA aura sayovraNoMko hitakara hai // 79-81 // prapauNDarIkAdyaM ghRtam / prapauNDarIkamaJjiSThAmadhukozIra padmakaiH / saharidreH zRtaM sarpiH sakSIraM vraNaropaNam // 82 // karaMjAdyaM ghRtam / talavArake ghAva, bar3e galagaNDa, upadaMza, nADIvraNa, vraNa, naktamAlasya patrANi taruNAni phalAni ca / | vicarcikA, kuSTha tathA pAmAko zAnta karatA hai / isameM icchAsumanAyAzca patrANi paTolAriSTayostathA // 79 // nusAra sonA, baiThanA aura bhojana karanA cAhiye ( isameM taila | kaDuA hI lenA cAhiye ) // 84 // 85 // aGgArakaM tailam | haridre madhUcchiSTaM madhukaM tiktarohiNI / maJjiSThAcandanozIramutpalaM zArive trivRt / eteSAM kArSikairbhAgairghRtaprasthaM vipAcayet // 80 // duSTatraNaprazamanaM tathA nADIvizodhanam / sadyarichannavraNAnAM ca karaJjAdyamiheSyate // 81 // kuThArakAtpalazataM sAdhayennatvaNe'mbhasi / tena pAdAvazeSeNa tailaprasthaM vipAcayet // 86 // kalkaiH kuThArApAmArgaproSThikAmakSikAyuteH / etadaMgArakaM nAma vraNazodhana ropaNam / nADISu paramobhyaMgo nijAsvAgantukISu ca // 87 // puNr3ariyA, majITha, maureThI, khaza, padmAkha tathA haldaki kalka aura dUdhake sAtha siddha ghRta ghAvako bharatA hai // 82 // tiktAdyaM ghRtam / tiktA sikthanizAyaSTI naktAhaphalapallavaiH / paTolamAlatInimbapatrairvraNyaM ghRtaM pacet // 83 // kuTakI, moma, haldI, maureThI, kajAke phala aura pattI tathA paravala, camelI aura nImakI pattIse siddha ghRta ghAbake liye hitakara hai // 83 // ( 203 ) viparIta malatailam / sindUrakuSTha viSahiMgura sonacitrabANAGghrilAMgalikakalkavipakkatailam / . prAsAdamantrayutaphUtkRtanunnapheno duSTatraNaprazamano viparIta mallaH // 84 // khaDgAbhighAtagurugaNDamahopadaMzanADIvraNatraNavicarcikakuSThapAmAH / etAnnihanti viparIta kamallanAma tailaM yatheSTazayanAsanabhojanasya // 85 // siMdUra, kUTha, soMgiyA, hIMga, lahasuna, cItakI jar3a, mUJjakI jar3a tathA kalihArIke kalkase siddha taila, jisakA | phena prasannatAkAraka mantroMse phUMka DAlakara zAnta kiyA gayA hai| duSTa vraNoMko zAnta karanevAlA " viparIta mallanAmaka" hai / yaha kuThAraka ( babaI ) 5 sera, jala 25 sera 9 // cha0 milAkara pakAnA cAhiye / caturthAza zeSa rahanepara utAra chAnakara taila 1 prastha ( 128 to0 ) tathA babaI, laTajIrA, proSThikA machalI bheda, tathA makSikAkA kalka milAkara pakAnA cAhiye / ise "aGgAraka taila" kahate haiM / yaha zArIra tathA Agantuka vraNa yA nADIvraNake liye paramottama hai // 86 // 87 // prapauNDarIkAdyaM tailam / prapauNDarIkaM madhukaM kAkolyo dve sacandane / siddhamebhiH samaM tailaM tatparaM vraNaropaNam // 88 // puNDariyA, maureThI, kAkolI, kSIrakAkolI tathA candanake | kalkase siddha taila ghAvakA ropaNa karatA hai // 88 // dUrvAdyaM tailaM ghRtaM ca / dUrvAsvarasasiddhaM vA tailaM kampillakena ca / dAtvacazca kalkena pradhAnaM ropaNaM vraNe // 89 // yenaiva vidhinA tailaM ghRtaM tenaiva sAdhayet / raktapittottaraM jJAtvA sarpirevAvacArayet // 90 // dUrvA ke svarasa tathA kavIlA aura dArUhaldIkI chAlake kalkase | siddha taila ghAvako bharatA hai / jisa vidhise taila likhA hai, usI vidhise ghRta bhI pakAnA cAhiye aura raktapitta pradhAna samajhakara ghIkA ho prayoga karanA cAhiye // 89 // 90 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (205) ckrdttH| (nADIvraNA maJjiSThAcaM ghRtm| romasaJjanano lepH| majiSThAM candanaM mULa piSTvA sapirvipAcayet / catuSpadA hi tvagromakhurazRGgAsthibhasmanA / sarveSAmagnidagdhAnAmetadropaNamiSyate // 91 // | sailAktA cUrNitA bhUmirbhavadromavatI punaH // 98 // majITha, candana, tathA murvAke kalkase siddha ghRta samasta | caupAyoMkI khAla, roma, khura, zRMga aura haDDiyoMkI bhasmaagnise jale hue dhAvoMke liye lAbhadAyaka hotA hai // 51 // ko tailameM milAkara lagAnese vraNavAle sthAnapara roma jama pATalItailam / jAte haiM // 98 // siddhaM kaSAyakalkAbhyAM pATalyAH kaTutailakam / / vrnngrnthicikitsaa| dagdhavraNarujAnAvadAhavisphoTanAzanam // 92 // | vraNagranthi pranthivazca jayetkSAreNa vA bhiSak // 19 // ghAvakI gAMThakI cikitsAse athavA prayogase vraNapranthiko zAnta pAr3halake kAtha va kalkase siddha kaDuA taila jale vraNoMkI | karanA cAhiye // 19 // pIr3A, srAva, jalana va phapholoMko naSTa karatA hai // 92 // | iti vraNazothAdhikAraH smaaptH| candanAyaM yamakam / / candanaM vaTazaGkha ca maJjiSThA madhukaM tthaa| atha naaddiivrnnaadhikaarH| prapauNDarIkaM mUrvA ca pataGgaM dhAtakI tathA // 93 // ebhistalaM vipaktavyaM sarpiHkSIrasamanvitam / AgnidagdhavraNeSviSTaM mrakSaNAdropaNaM param // 94 // naaddiivrnncikitsaakrmH| candana, varagadake komala aMkura, majITha, maureThI, puNDa-| nADInAM gatimanviSya zastreNApATaya karmavit / riyA, mUrvA, lAla candana tathA dhAyake phUla inakA kalka| sarvavraNakramaM kuryAcchodhanaM ropaNAdikam // 1 // chor3akara taila, ghI aura dUdha milAkara pakAnA caahiye| nAr3I ( nAsUra ) kI gatikA patA lagA zastrase cIrayaha sneha lagAnese agnidagdhavraNa zIghra bhara jAte haiM ||kr zodhana tathA ropaNAdi samasta praNacikitsA karanI // 93 // 9 // cAhiye // 1 // mnHshilaadilepH| vaatjcikitsaa| manaHzilAle majiSThA salAkSA rajanIdvayam / | nADI vAtakRtAM sAdhupATitAM lepayedbhiSak / pralepaH saghRtakSaudrastvagvizuddhikaraH paraH // 95 // | pratyakpuSpIphalayutastilaiH piSTaiH pralepayet // 2 // manazila, haratAla, majITha, lAkha, haldI va dAruhaldI, inakA | bAtaja-nADIko ThIka cIrakara laTajIrAke phala aura tilako ghI va zahadake sAtha lepa tvacAko zuddha karatA hai // 95 // pIsakara lepa karanA cAhiye // 2 // ayorjaadilepH| pittakaphazalyacikitsA / paittikI tilmkhisstthaanaagdntiinishaayugaiH| ayorajaH sakAzIzaM triphalAkusumAni ca / zlaiSmikI tilyssttyaahvnikumbhaarissttsaindhvaiH| pralepaH kurute kAye sadya eva navatvaci // 96 // zalyajAM tilamadhvAjyailepayecchinnazodhitAm // 3 // lohacUrNa, kAzIsa tathA triphalAke phUloMkA lepa navIna tvacA-1 pittaja-nAsUrameM tila, majITha, nAgadamana, haldI tathA ko kAlA karatA hai // 16 // dAruhaldIko pIsakara tathA kaphajameM tila, maureThI, dantI, nIma tathA seMdhAnamakako pIsakara lepa kare tathA zalyajanyako bhI savarNakaraNo lepH| pUrvavat cIrakara tathA zodhana kara tila, madhu aura ghRtase lepa kaaliiykltaamraasthihemkaalaarsottmaiH| karanA cAhiye // 3 // lepaH sagomayarasaH savarNakaraNaH prH||97|| dAruhaldI, dUba, AmakI guThalI, nAgakezara, kAlAnizotha suutrvrtiH| tathA rasautakA gobarake rasake sAtha lepa karanese tvacA samAna-| AragvadhanizAkAlAcUrNAjyakSaudrasaMyutA / varNavAlI hotI hai // 97 // sUtravartitraNe yojyA zodhanI gatinAzinI // 4 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vikAraH]] bhaassaattiikopetH| (2057 - nnnn amalatAsa, haldI tathA nisothake cUrNako ghI aura zahadameM| arbudAdiSu corikSapya mUle sUtraM nidhApayet / milA lapeTakara banAyI gaI sUtravartI (vraNake andara bharanese ).. sUcIbhiryavavakAbhirAcitaM cAsamantataH // 13 // vraNako zuddhakara nAsUrako naSTa karatI hai // 4 // mUle sUtreNa banIyAcchinne copacared praNam / vrtyH| patale, kamajora, Darapoka puruSoMkI nAr3I tathA jo marmasthA. ghoNTAphalatvaG madanAtphalAni nameM huI hai, use zastrase kabhI na kATanA cAhiye / patA lagAne vAlI salAIse kahAMtaka nAr3IkI gati arthAt 'pUyakI utpatti pUgasya ca tvak lavaNaM ca mukhyam / ho gayI hai, isakA patA lagAkara utanA hI lambA kSArasUtra luhyarkadugdhena saheSa kalko sUcIke dvArA andara rakhanA cAhiye / aura suIko kucha Upara - vartIkRto hantyacireNa nADIm / / 5 // uThAkara nikAla lenA cAhiye / tathA sUtra nikala na jAya, isa vartIkRtaM mAkSikasaMprayukta liye Uparase kasakara bAMdha denA cAhiye / tathA jana sUtrameM nADInamuktaM lavaNottamaM vaa| kSArakI zaktikI zithilatA pratIta hone lage, taba dUsarA kSArasUtra duSTavaNe yadvihitaM ca tailaM praviSTa karanA cAhiye, jabataka gati kaTa na jAve / bhagandarameM tatsevyamAnaM gatimAzu hanti // 6 // bhI yahI cikitsA vaidyako karanI cAhiye / arbuda Adike jAtyarkasampAkakara jadantI Upara uThAkara cAroM ora yavake samAna mukhavAlI suiyoMse kssindhuutthsauvrclyaavshuukaiH| kara kSArasUtrase bAndhanA cAhiye / tathA kasa jAnepara vraNake samAna vartiH kRtA hantyacireNa nADI cikitsA karanI caahiye|9-13|| snukArApiSTA saha mAkSikeNa // 7 // saptAGgaguggulu berake phala aura chAla, mainaphala, supArIkI chAla tathA guggulukhiphaLAvyoSaiH smshaiiraajyyojitH| seMdhAnamakake kalkameM sehuNDa. aura AkakA dugdha milA| nADIduSTavraNazUlabhagandaravinAzanaH // 14 // kara banAyI gayI battI zIghra hI nAsUrako naSTa karatI hai / guggulu, triphalA tathA trikaTukA samAna bhAga le ghI milA tathA kevala seMdhAnamakakI battI banA zahada milAkara rakhanesa | sevana karanese nAr3I, duSTavaNa, zUla aura bhagandara naSTa hota nAsUra ThIka hAtA hai| isI prakAra duSTa vraNake liye jo hai taila kahe haiM, ve bhI nAsUrako zuddha karate haiM / tathA camelI, Aka, kajA, amalatAsa, dantI, seMdhAnamaka, kAlAnamaka sarjikAcaM tailam / aura javAkhArako pIsa sehuNDadugdha aura zahada milAkara lagAnase | sarjikAsindhudantyanirUpikAnalanIlikA / nAsUra naSTa hotA hai // 5-7 // kharamacaribIjeSu tailaM gomUtrapAcitam / / kaMgunikAmUlacUrNam / duSTatraNaprazamanaM kaphanADIvraNApaham // 15 // mAhiSadadhikodravAnnamizraM harati ciravirUDhAM c| | sajIkhAra, seMdhAnamaka, dantI, cItekI jar3a, sapheda Aka, bhuktaM kaMgunikAmUlacUrNamatidAruNAM nADIm // 8 // nala, nIla aura apAmArga bIjake kalka tathA gomUtrameM bhaiMsAkA dahI aura kodravake bhAtake sAtha kAMkunakI jar3ake | siddha tela duSTatraNa tathA kaphaja nADItraNako zAnta karatA cUrNako khAnese nAsUra zIghra hI zAnta hotA hai // 8 // kssaarpryogH| kumbhIkAcaM tailm| kRzadurbalabhIrUNAM gatimarmAzritA ca yaa| kumbhIkakharjUrakApatthAbalvakSArasUtreNa tAM chindyAnna zastreNa kadAcana // 9 // __ vanaspatInAM tu shlaattuvgeN| eSaNyA gatimanviSya kSArasUtrAnusAriNIm / / kRtvA kaSAyaM vipacettu tailasUcIM nidadhyAdabhyantazconnAmyAzu gha niharet 10 mAvApya mustaM saralaM priyaMgum // 16 // sUtrasyAntaM samAnIya gADhaM bandhaM samAcaret / saugandhikAmocarasAhipuSpatataH kSINabalaM vIkSya sUtramanyatpravezayet // 11 // lodhrANi dattvA khalu dhAtakI ca / kSArAktaMmatimAndyo yAvanna chidyate gatiH / / / etena zalyaprabhavA hi nADI bhagandare'pyeSa vidhiH kAryoM vaidyena jAnatA // 12 // rohed vraNo vai sukhamAzu caiva // 17 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206) - [bhagandarA - sare supArI, chuhArA, kaiyA, bela aura anya vanaspatiyoMke kacce vttptraadilepH| phaloMke kvAthameM taila pakAnA cAhiye / tathA nAgaramAthA,dhUpakASTha , vaTapatreSTakAzuNThIguDUcya priMyagu, dAlacInI, tejapAta, ilAyacI, mocarasa, nAgakezara, supiSTAH piDakArambhe lepaH zasto bhagandare // 2 // lodha aura dhAyake phUlakA kalka chor3anA cAhiye / isase zalyaja-| varapadake komala patte, iMTakA cUrA, soMTha, gurca, tathA punarnanAr3I tathA vraNa bhara jAtA hai // 16 // 17 // vAko mahIna pIsakara bhagandarakI uThatI huI pir3akAmeM lepa bhallAtakAcaM tailm| karanA cAhiye // 2 // bhallAtakArkamaricarlavaNottamena pkkaapkkpiddkaavishessH| siddhaM viDaGgarajanIdvayacitrakaizca / piDakAnAmapakAnAmapatarpaNapUrvakam / syAnmArkavasya ca rasena nihanti tailaM karma kuryAdvirekAntaM bhinnAnAM vakSyate kriyA // 3 // nAhI kaphAnilakRtAmapacI vraNAMzca // 18 // eSaNIpATanaM kSAravahnidAhAdikaM kramam / milAvAM, akaur3A, kAlI mirca, seMdhAnamaka, vAyaviDaGga, vidhAya vraNavatkArya yathAdoSaM yathAkramam // 4 // haldI, dAruhaldI va cItekI jar3ake kalka tathA bhAMgarake apakka pir3akAoMmeM apatarpaNapUrvaka virecanAnta cikitsA rasase siddha taila kaphavAtaja nAr3I tathA apacI aura vraNoMko karanI cAhiye / tathA phUTa jAnepara nAr3IkA patA lagAkara cIranA naSTa karatA hai // 18 // tathA kSAra va Agnise dAha kara vraNake samAna yathAdoSa yathAkrama nirguNDItailam / cikitsA karanI cAhiye // 3 // 4 // samUlapatrAM nirguNDI pIDayitvA rasena tu / / trivRdAdyutsAdanam / tena siddhaM samaM tailaM nADIduSTavraNApaham // 10 // trivRttilA nAgadantI maJjiSThA saha sarpiSA / hitaM pAmApacInAM tu paanaabhyjnnaavnaiH| utsAdanaM bhavedetatsaindhavakSaudrasaMyutam // 5 // vividheSu ca sphoTeSu tathA sarvatraNeSu ca // 20 // nisotha, tila, nAgadamana tathA majIThako pIsakara, ghI, - sambhAlUke paJcAMgake svarasameM samAna bhAga taila siddha kiyA | zahada va saMdhAnamaka milAkara apakka piDakAAma ubaTana gayA nAr3IvraNa, duSTavraNa, pAmA, apacI, phapholoM tathA samasta | lagAnA | lagAnA cAhiye // 5 // voMko pAna, mAliza tathA nasyase naSTa karatA hai // 19 // 20 // rsaanyjnaadiklkH| haMsapAdAditailam / rasAkhana haridre dve maJjiSThA nimbapallavAH / haMsapAriSTapatraM jAtIpatraM tato rasaiH / trivRttejovatIdantIkalko nADIvraNApahaH // 6 // tatkalkairvipacelaM nADIvraNavirohaNama // 21 // / rasota, haldI, dAruhaldI, majITha, nImakI pattI, nisotha, lAla lajjAvantIkI pattI, nImakI pattI tathA camelIkI cabya aura dantIkA kalka nADIvraNako zAMta karatA hai // 6 // pattI inake kalka tathA svarasase siddha taila nAr3I vraNako | kusstthaadilepH| bharatA hai // 21 // kuSThaM trivRttilAdantImAgadhyaH saindhavaM madhu / iti nADIvraNAdhikAraH smaaptH| rajanI triphalA tutthaM hitaM vraNavizodhanam // 7 // Tha, nisotha, tila, dantI, choTI pIpala, seMdhAnamaka, atha bhgndraadhikaarH| zahada, haldI, triphalA tathA tUtiyAkA lepa ghAvako zuddha | karatA hai // 7 // . snuhiidugdhaadivtiH| raktamokSaNam / snuhyarkadugdhadArvIbhirvati kRtvA vicakSaNaH / gudasya zvayadhuM jJAtvA vizoSaya shodhyetttH| / bhagandaragatiM jJAtvA pUrayettAM prayatnataH // 8 // raktAvasecanaM kArya yathA pAkaM na gacchati // 1 // eSA sarvazarIrasthAM nADI hanyAnna saMzayaH // 9 // gudAmeM sUjana jAnakara laMghanAdikarSaNa dvArA sukhAkara vamana, sehuNDakA dUdha, AkakA dUdha aura dAruhaldIke cUrNakI battI virecanAdise zodhana karanA caahiye| tathA phasta khulAnA caahiye| banAkara bhagandarake nAsUrameM rakhanA cAhiye / yaha samasta zarIjisase pake nahIM // 1 // rake nADIvraNako naSTa karatI hai||8||9|| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikoptH| (107) Pr tilaadilepH| pohakaramUla, cavya, indrAyaNakI jar3a, haldI, dAruhaldI, viDaMtilAbhayAlodhramariSTapatraM | namaka, kAlAnamaka, javAkhAra, sajjIkhAra, seMdhAnamaka, gaja | pippalI, pratyeka samAna bhAga cUrNakara cUrNase dviguNa guggula nizA vacA kusstthmgaardhuumH| milAkara 6 mAzekI golI banAkara zahadake sAtha cATanA bhagandare nADathupadaMzayozca | cAhiye / yaha kAsa, zvAsa, zAtha, arza, bhagandara, hRdayakA duSTavaNe zodhanaropaNo'yam // 10 // zUla, pasaliyoMkA zUla, kukSi tathA vasti aura gudAkI pIr3A, tila, baDI hareM, lodha, nImakI pattI tathA haldI, baca, kUTha, azmarI, mUtrakRccha, antravRddhi tathA krimirogako naSTa karatA hai| va gRhadhUmakA lepa bhagandara, nADIvraNa, upadaMza tathA duSTavaNako | purAne jvaravAloMke liye tathA kSayavAloMke liye hitakara hai| kramazaH zuddha karatA aura bharatA hai // 10 // tathA AnAha, unmAda, kuSTha, udararoga, nADIvraNa,duSTavraNa, prameha, vividhA lepaaH| lIpada Adi samasta rogoMko yaha "saptaviMzatika guggulu" naSTa kharAnapakkabhUrohacUrNalepo bhagandaram / / karatA hai // 14-19 // hanti dantyagnyativiSAlepastadvacchano'sthi vA // 11 / vividhA upaayaa| triphalArasasaMyuktaM biDAlAsthipralepanam / bhagandaraM nihantyAzu duSTavraNaharaM param / / 12 / / jambukasya ca mAMsAni bhkssyedvynyjnaadibhiH| gadheke raktameM keMcuvAkA cUrNa pakAkara banAyA gayA lepa tathA ajIrNavarjI mAsena mucyate nA bhagandarAt // 20 // dantI, cItakI jar3a va atIsakA lepa athavA kuttekI haDDIkA | paJcatiktaM ghRtaM zastaM pazcatiktazca gugguluH| lepa athavA triphalAke rasake sAtha bilArIkI haDDIkA lepa bhaga- nyagrodhAdigaNo yastu hitaH zodhanaropaNaH // 21 // ndara tathA duSTa vraNako zIghra naSTa karatA hai // 11 // 12 // tailaM ghRta vA tatpakaM bhagandaravinAzanam / navAMzako gugguluH| jambUkakA mAMsa vvajanAdimeM khAnA caahiye| ajIrNakA triphalApurakRSNAnAM tripaJcaikAMzayojitA / tyAga karanA cAhiye / isa prakAra karanase 1 mAsameM bhagandara naSTa guDikA zothagulmArzobhagandaravatAM hitA // 13 // / hA jAtA hai / paJcatikta ghRta, paJcatikta guggulu tathA nyagrodhA digaNase siddha ghRta athavA taila bhagandarako naSTa karatA triphalA (milita)3 bhAga, guggula 5 bhAga, choTI pApalAdigaNasa siddha ghRta athavA tala bhagandarakA / 1 bhAgakI golI bhagandara, zotha, gulma aura arzavAloMko hai // 20 // 21||hitkr hai // 13 // viSyandanatelam / saptaviMzatiko gugguluH| citrakAkI trivRtpAThe malapUhayamArako // 22 // . trikaTutriphalAmustaviDaGgAmRtacitrakam / sudhAM vacA lAGgalikI haritAlaM suvarcikAm / / zaTathelApippalImUlaM hapuSA suradAru ca // 14 // jyotiSmatI ca saMyojya tailaM dhIro vipAcayet // 33 tumburuH puSkaraM cavyaM vizAlA rjniidvym| etadviSyandanaM nAma tailaM ddyaadbhgndre| biDaM sauvarcalaM kSArI saindhavaM gajapippalI // 15 // yAvantyetAni cUrNAni taavdvigunngugguluH|| zodhanaM ropaNaM caiva savarNakaraNaM tathA // 24 // cItakI jar3a, Aka, nisotha, pAThA, kaThUmara, kanera, sehuNDa, kolapramANAM guDikAM bhakSayenmadhunA saha // 16 // baca, kariyArI, haritAla, sajjI tathA mAlakAMgunIkA kalka kAsaM zvAsaM tathA zothamazIsi sbhgndrm| choDakara taila pakAnA cAhiye / yaha "viSyandana tela" bhagandarameM hRcchUlaM pArzvazUlaM ca kukSibastigude rujam // 17 // lagAnA cAhiye / yaha zodhana, ropaNa tathA savarNakAraka azmarI mUtrakRcchre ca antravRddhiM tathA krimIn / hai // 22-24 // cirajvaropasRSTAnAM kSayopahatacetasAm // 18 // AnAhaM ca tathonmAdaM kuSThAni codarANi ca / / karavIrAcaM tailam / nADIduSTavraNAnsarvAnprameheM zlIpadaM tthaa| krviirnishaadntiilaanggliilvnnaagnibhiH|| saptaviMzatiko hyeSa srvrognissuudnH| mAtuluGgArkavatsAhaH pacettailaM bhagandare // 25 // kanera, haldI, dantI, kalihArI, seMdhAnamaka, cItakI jar3a, trikaTu, triphalA, nAgara mothA, vAyaviDaMga, gurca cItakI | vijaurA, Aka tathA kuraiyAkI chAlake kalkase siddha taila bhagandajar3a, kacUra, ilAyacI, piparAmUla, hAUvera, devadAru, tumbarU, rako naSTa karatA hai // 25 // cAsatra / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (208) ckrdttH| [ upadaMzA cnnnnnnnnnnnnnnnn nizArya tailam / . paittike lepH| nizArkakSIrasiMdhvagnipurAzvahanavatsakaiH / gairikaajnmnjisstthaamdhukoshiirpdmkaiH| siddhamabhyakhane telaM bhagandaravinAzanam // 26 // sacandanotpale: snigdhaiH paittikaM saMpralepayeta // 5 // haldI, AkakA dUdha, seMdhAnamaka, cItakI jar3a, guggula, gerU, suramA, mITha, maureThI, khaza, padmAkha, candana, tathA kanaira tathA kuTajake kalkase siddha tela abhyaJjanadvArA bhagandarako nIlopharako pIsa sneha milAkara lepa karanA cAhiye // 5 // naSTa karatA hai // 26 // pittrktje| vAni / nimbArjunAzvatthakadambazAlajambUvaTodumbaravetaseSu / vyAyAma maithunaM yuddhaM pRSThayAnaM gurUNi ca / prakSAlanAlepaghRtAni kuryAccUrNAni pittaasrbhvopdNshe|6 saMvatsaraM parihareduparUDhavraNo naraH // 27 // | nIma, arjuna, pIpala, kadamba, zAla, jAmuna, baragada, | gUlara, vetasa inake cuNoMse pittaraktake upadaMzameM prakSAlana va vyAyAma, maithuna, yuddha, ghor3e AdikI pIThakI savArI tathA| thA lepa hitakara hai| tathA ina auSadhiyoMke kAthameM siddha ghRta sabameM guru dravyakA ghAva bhara jAneke anantara 1 varSataka sevana na| nahitakara hai||6|| karanA cAhiye // 27 // iti bhagandarAdhikAraH smaaptH| prakSAlanam / triphalAyAH kaSAyeNa bhRGgarAjarasena vA / athopdNshaadhikaarH| vraNaprakSAlanaM kuryAdupadaMzaprazAntaye // 7 // triphalAke kvAtha athavA bhAMgareke rasase upadaMzatraNako dhonA cAhiye // 7 // saamaanykrmH| snigdhasknizarIrasya dhvajamadhye zirAvyadhaH / triphlaamsiilepH| jalokaH pAtanaM vA syAdUrvAdhaH zodhanaM tathA // 1 // dahetkaTAhe triphalAM samAMzAM madhusaMyutAm / upadaMze pralepo'yaM sadyo ropayati vraNam // 8 // sadyo nirhatadoSasya rukshothaavupshaamytH| / kar3AhImeM triphalA jalA samabhAga zahada milAkara lepa pAko rakSyaH prayatnena ziznakSayakaro hi sH||2|| snehana svedana kara liGgameM zirAvyadha karanA cAhiye / athavA karanese upadaMzakA ghAva zIghra hI bhara jAtA hai // 8 // joMka lagAnA caahiye| tathA vamana, virecana karAnA caahiye| rsaanyjnlepH| prayatnapUrvaka pakanese rokanA caahiye| kyoMki pakanese liakSaya rasAjanaM zirISeNa padhyayA vA samanvitam / ho jAtA hai||1||2|| sakSaudraM vA pralepena sarvaliMgagadApaham // 9 // pttolaadikaathaaH| . rasAtako zirISakI chAla athavA choTI harrake cUrNa athavA paTolanimbatriphalAguDUcI | zahada milAkara lepa karanese liMgake samasta roga naSTa hote haiM // 9 // kvArtha pibedvA khadirAzanAbhyAm / saguggulu vA triphalAyutaM vA bbbuuldlaadiyogaaH| saoNpadaMzApaharAH pryogaaH||3|| babbUladalacUrNena dADimatva Dimatvagbhavena vaa| paravalakI pattI, nImakI chAla, triphalA tathA gurcake kvAtha guNDanaM trasthicUrNena upadaMzaharaM param // 10 // athavA katthA va vijaisArake kvAthameM guggula athavA triphalAcUrNa babUlakI pattIkA cUrNa athavA anArake chilkekA cUrNa athavA DAlakara sevana karanese samasta upadaMza naSTa hote haiM // 3 // manuSyakI haDDIkA cUrNa urrAnese upadaMza naSTa hotA hai // 10 // vAtike lepseko| saamaanyopaayaaH| prapauNDarIkaM madhukaM rAsnA kuSThaM punarnavA / lepaH pUgaphalenAzvamAramUlena vA tthaa| saralAgurubhadrAdvairvAtike lepasecane // 4 // sevennityaM yavAnnaM ca pAnIyaM kaupameva ca // 11 // puNDariyA, moreThI, rAsana, kUTha, punarnavA, sarala, agara va supArIke phala athavA kanerakI jar3akA lepa karanA cAhiye devadArase vAtajameM lepa tathA seka karanA cAhiye // 4 // tathA yavake padArtha aura kue~kA jala pInA cAhiye // 11 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetaa| cnnmnnnnnnnnnnnnpaakprkssaalnkaathH| ghRtapAna virecana raktasrAva tathA laghubhojana hitakara hai // 1 // jayAjAtyazvamArArkasampAkAnAM dulaiH pRthak / / prtibhedcikitsaa| kRtaM prakSAlane kvArtha mer3hapAke prayojayet // 12 // araNI, camelI, kanera, Aka tathA amalatAsameMse kisI sarSapI likhitAM sUkSmaiH kaSAyairavacUrNayet / ekake pattoMkA kvAtha liMgake paka jAnepara dhoneke liye prayukta tairevAbhyajanaM talaM sAdhayedraNaropaNam // 2 // karanA cAhiye // 12 // kriyeyamadhimanthe'pi rakkaM srAvyaM tthobhyoH| bhUnimbakAdyaM ghRtam / aSThIlAyAM hRte rakte zleSmapranthivadAcaret // 3 // bhUnimbanimbAtriphalApaTolaM kumbhikAyAM haredrakaM pakAyAM zodhite vraNe / karajajAtIkhadirAsanAnAm / tindukatriphalAlodhairlepastailaM ca ropaNam // 4 // satoyakalkaighRtamAzu pakkaM alajyAM hRtaraktAyAmayameva kriyaakrmH| sarvopadaMzApaharaM pradiSTam // 13 // svedayed grathitaM snigdhaM nADIsvedena buddhimAn // 5 / / cirAyatA, nIma, triphalA, paravalakI pattI, kajA, camelI, sukhoSNarupanAhaizca sasnigdhairupanAyet / katthA tathA vijaisArake kvAtha aura kalkase pakAyA gayA ghRta uttamAkhyAM tu piDakAM saMcchidya bddishoddhRtaam||6|| samasta upadaMzoMko naSTa karatA hai||13|| kalkaizcUrNaiH kaSAyANAM kSaudrayuktairupAcaret / karAyaM ghRtm| kramaH pittavisoktaH puSkarImUDhayorhitaH // 7 // karajanimbArjunazAlajambU tvakpAke sparzahAnyAM ca secayenmRditaM punaH / vaTAdibhiH kalkakaSAyasiddham / balAtailena koSNena madhuraizcopanAhayet // 8 // sarpinihanyAdupadaMzadoSa rasakriyA vidhAtavyA likhite zataponake / sadAhapAkaM sutirAgayuktam // 14 // pRthakpAdisiddhaM ca tailaM deyamanantaram // 9 // kalA, nImakI pattI, arjuna, zAla, jAmuna, tathA vaTAdike | pittavidradhivacApi kriyA zoNitaje'rbude / kaSAya aura kalkase siddha ghRta dAha, pAka, srAva aura lAlimA- kaSAyakalkasapauSi tailaM cUrNa rasakriyAm // 10 // sahita upadaMzako naSTa karatA hai // 14 // zodhane ropaNe caiva vIkSya vIkSyAvatArayet / ___ agAradhUmAyaM tailam / agAradhUmarajanIsurAkiTTaM ca taitribhiH| sarSapIko khuracakara kaSAyadravyoMkA cUrNa urInA caahiye| tathA inhIMse ghAva bharaneke liye taila siddha kara lagAnA caahiye| bhAgottaraiH pacettalaM kaNDUzotharujApaham // 15 // adhimanthameM bhI yahI cikitsA karanI caahiye| tathA rakta donoM meM zodhanaM ropaNaM caiva savarNakaraNaM tthaa| | nikAlanA cAhiye / aSThIlAmeM rakta nikAlakara kaphajapranthike gRhadhUma 1 bhAga, haldI 2 bhAga, zarAbakA kiTTa 3 bhAga samAna cikitsA karanI cAhiye / kumbhikAmeM bhI rakta nikAlanA inakA kalka chor3akara pakAyA gayA taila khujalI, sUjana, aura cAhiye / para yadi paka gayI ho, to ghAvako zuddhakara tendU, pIDAko naSTa karatA,zodhana, ropaNa tathA savarNatAkAraka hai||15||- triphalA aura lodhakA lepa karanA cAhiye / tathA ropaNa tailakA liNgaashcikitsaa| prayoga karanA cAhiye / alajIkA raka nikAlakara yahI arzasAM chinnadagdhAnAM kriyA kAryoMpadaMzavat // 16 // cikitsA karanI cAhiye / prathitako snigdha kara nAr3Isvedase arzako kATa jalAkara upadaMzake samAna cikitsA karanI | svinna karanA cAhiye / tathA snehayukta garama pulTisa bAMdhanI cAhiye // 16 // cAhiye / uttamA pir3akAko baDizase pakar3a kATakara kaSAyarasayukta ityupadaMzAdhikAraH smaaptH| dravyoMke kalka aura cUrNameM zahada DAlakara lagAnA caahiye| puSkarI aura mUDhazUkameM pittavisarpokta cikitsA karanI caahiye| tvakpAka aura sparzajJAna na honepara mardanakara kucha garama garama balAtailakA siJcana karanA caahiye| tathA mIThI cIjoMkI pulTisa bAndhanI cAhiye / zataponakako khuracakara rasakriyA saamaanykrmH| (kAthako gAr3hA kara lagAne ) kA prayoga karanA caahiye| hitaM ca sarpiSaH pAnaM pathyaM cApi virecanam / tadanantara pRthakpAdise siddha tela denA cAhiye / rakajAI hitaH zoNitamokSazca yacApi laghubhojanam // 1 // dameM kaSAya, kalka, ghRta, taila, ghUrNa, rasakriyA jahAM jo atha shuukdossaadhikaarH| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 210 ) Avazyaka ho, zodhana ropaNAdike liye vicArakara prayukta karanA cAhiye // 2- 10 // - cakradattaH / pratyAkhyeyAH / arbudaM mAMsapAkaM ca vidradhiM tilakAlakam / pratyAkhyAya prakurvIta bhiSakteSAM pratikriyAm // 11 arbuda, mAMsapAka, vidradhi aura tilakAlakakA pratyAkhyAna kara cikitsA karanI cAhiye // 11 // // iti zukadoSAdhikAraH samAptaH / atha bhagnAdhikAraH / sAmAnyakramaH | 1 // Adau bhagnaM viditvA tu secayecchItalAmbunA / paGkanAlepanaM kArya bandhanaM ca kuzAnvitam / suzrutoktaM ca bhagneSu vIkSya bandhAdimAcaret // pahile bhagna (TUTA huA ) jAnakara ThaNr3he jalakA siJcana karanA cAhiye | phira kIcar3akA lepa tathA vraNabandhaka dravyoMse bAMdhanA cAhiye / bandhAdi suzrutokta bhamavidhAna ke anusAra karanA cAhiye // 1 // sthAnApannatAkaraNam / avanAmitamunnahyedunnataM cAvanAmayet / AJchedatikSiptamadhogataM copari vartayet // 2 // jo asthi nIceko laca gayI ho, use Upara uThA denA cAhiye / jo Uparako lauTa gayI ho, use nIce lAnA cAhiye / arthAt jisaprakAra asthi apane sthAnapara ThIka baiTha jAya, vaisA upAya kare // 2 // lepaH / AlepanArtha maJjiSThAmadhukaM cAmlapeSitam / zatadhauta ghRtonmizraM zAlipiSTaM ca lepanam // 3 // majITha va maureThIko kAjImeM pIsakara athavA zAli cAvaloMko pIsa 100 bAra dhoye hue ghRtameM milAkara lepa karanA cAhiye // 3 // bandhamokSaNAvadhiH / saptarAtrAtsaptarAtrAtsaumyeSvRtuSu mokSaNam / kartavyaM syAttrirAtrAcca tathA''meyeSu jAnatA ||4| kAle ca samazItoSNe paJcarAtrAdvimokSayet / zItakAla meM 7 sAta dinameM, uSNakAlameM 3 tIna dinameM tathA sAdhAraNa kAlameM pAMca dinameM bandhana kholanA cAhiye // 4 // - [ bhagnA sekAdikam / nyagrodhAdikaSAyaM ca suzItaM pariSecane / 5 // paJcamUlIvipakvaM tu kSIraM dadyAtsavedane / sukhoSNamavacArya vA cakratailaM vijAnatA // 6 // siJcanake liye nyagrodhAdi gaNakA zItala kAtha tathA pIr3Ayukta honepara laghupaJcamUlase pakAye dUdhakA sizcana karanA cAhiye / tathA tAjA tela garamakara malanA cAhiye // 5 // 6 // pathyam / mAMsaM mAMsarasaH sarpiH kSIraM yUSaH satInajaH / bRMhaNaM cAnnapAnaM ca deyaM bhagne vijAnatA // 7 // gRSTikSIraM sasarpiSkaM madhurauSadhasAdhitam / zItalaM drAkSayA yukta prArtabhagnaH pibennaraH // 8 // mAMsa aura mAMsarasa, ghI, dUdha, maTarakA yUSa, tathA bRMhaNa annapAna bhanavAleko denA cAhiye / tathA eka bAra byAI huI gAyakA dUdha madhura auSadhiyoM ke sAtha siddha kara ghI meM milA prAtaHkAla munakkA ke sAtha ThaNDA ThaNDA pInA cAhiye // 7 // 8 // asthisaMhArayogaH / saghRtenAsthisaMhAraM lAkSAgodhUmamarjunam / sandhimukte'sthibhagne ca pibetkSIreNa mAnavaH // 9 // ghI mile dUdhake sAtha lAkha, gehU~, arjunakI chAla, asthisaMhArake cUrNakA sevana karanese sandhibhanna tathA asthibhanna donoM ThIka hote haiM // 9 // sonopayogaH / rasonamadhulAkSAjyasitAkalkaM samaznatAm / chinnabhinnacyutAsthInAM saMdhAnamacirAdbhavet // 10 // lahasuna, zahada, lAkha, ghI tathA mizrIkI caTanI cATane se chinna, bhinna, cyuta ( alaga huI ) haDDiyAM zIghra hI jur3a jAtI haiM // 10 // varATikAyogaH / pItavaMrATikA cUrNa dviguJjaM vA triguJjakam / apakvakSIrapItaM syAdasthibhagnaprarohaNam // 11 // pIlI kaur3Ike cUrNako 2 rattI athavA 3 rattIkI mAtrA meM kacce dUdhake sAtha pInese TUTI haDDI zIghra hI jur3a jAtI hai // 11 // vividhA yogAH / kSIraM salAkSAmadhukaM sasarpiH 'syAjjIvanIyaM ca sukhAvahaM ca / bhaH pibet payasA'rjunasya godhUmacUrNa saghRtena vAtha // 12 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] jIvanIyagaNase siddha dUdha, lAkha aura maureThIke cUrNa tathA ke sAtha pInese sukha milatA hai / athavA arjunakI chAlakA cUrNa dUdhake sAtha athavA gehU~kA cUrNa ghI va dUdhake sAtha pakAkara pInA cAhiye // 12 // bhASATIkopetaH / lAkSAmugguluH / lAkSAsthisaMhRtkakubhAzvagandhAcUrNIkRtA nAgabalA purazca / saMprayuktAsthirujaM nihanyA daGgAni kuryAtkulizopamAni // 13 // atrAnyatoSpi dRSTatvAttulyazcUrNena gugguluH 14 // lAkha, asthisaMhAra, arjuna, asagandha tathA nAgabalAkA cUrNa kara sabake samAna guggulu milA khAnese bhamayukta asthikI pIr3A naSTa hotI hai tathA zarIra vajrake samAna dRDha hotA hai / yahAM granthAntaroMke pramANase cUrNake samAna hI guggulu chor3anA cAhiye // 13 // 14 // AbhAgugguluH / AbhA phalatrikevyaSiH sarvairobhaH samIkRteH / tulyo guggulurAyojyo bhagnasandhiprasAdhakaH // 15 // babUlakI phalI, triphalA, trikaTu saba samAna bhAga, sabake samAna guggulu milAkara sevana karanese TUTI saMdhiyAM jur3a jAtI haiM // 15 // savraNabhagnacikitsA / savraNasya tu bhagnasya vraNaM sarpirmadhUttamaiH / pratisArya kaSAyaizca zeSaM bhagnavadAcaret // 16 // bhanaM naiti yathA pAkaM prayateta tathA bhiSak / vAtavyAdhivinirdiSTAn snehAnatra prayojayet // 17 // jahAM TUTane ke sAtha ghAva bhI ho gayA hai, vahAM kvAthakI rasakriyA kara ghI zahada milA lepa karanA cAhiye / bhagnasthAna pake nahIM aisA upAya karanA cAhiye / vAtavyAdhimeM kahe hue snehoMkA prayoga karanA cAhiye // 16 // 17 // ( 211 ) caturguNena payasA tattailaM vipacetpunaH / elAmaMzumatI patraM jIrakaM tagaraM tathA / / 22 / / lodhraM prapauNDarIkaM ca tathA kAlAnuzArivAm / zaileyakaM zrIrazuklAmanantAM samadhUlikAm // 23 // piSTvA zRGgATakaM caiva prAguktAnyoSadhAni ca / ebhistadvipacettailaM zAstravinmRdunA'gninA // 24 // etattailaM sadA pathyaM bhagnAnAM sarvakarmasu / AkSepake pakSavadhe cAGgazoSe tathA'rdite / / 25 // manyAstambhe ziroroge karNazUle hanugrahe / bAdhirye timire caiva ye ca strISu kSayaM gatAH // 26 // padhye pAne tathA'bhyaGge nasye bastiSu yojayet / grIvAskandhorasAM vRddhiranenaivopajAyate / / 27 / / mukhaM ca padmapratimaM syAtsugandhisamIraNam / gandhatailamidaM nAmnA sarvavAtavikAnut // 28 // rAjAImetatkartavyaM rAjJAmeva vicakSaNaiH / tilacUrNacaturthAMzaM militaM cUrNamiSyate / / 29 / / kAle tiloMkI rAtrimeM bahate jalameM poTalI bAMdhakara rakhanA cAhiye aura dinameM sukhAnA cAhiye, isa prakAra eka saptAha karanA caahiye| dUsare saptAhameM dUdhakI bhAvanA denI cAhiye / tIsare saptAha meM tilake samAna maureThIkA kvAtha banAkara bhAvanA denI cAhiye / phira eka saptAha dUdhakI bhAvanA de sukhAkara cUrNa kara | lenA cAhiye / phira tiloMse caturthAMza milita cUrNa kAkolyAdigaNa, gokharU, majITha, zArivA, kUTha, rAla, jaTAmAMsI, devadAru, candana va sauMphakA milAkara elAdigaNase siddha dUdhase tara kara kolhU meM pIr3ita kara taila nikalavA le tailameM caturguNa dUdha, ilAyacI, zAliparNI, tejapAta, jIrA, tagara, lodha, puNr3ariyA, kAlI zArivA, charIlA, kSIravidArI, yavAsA, gehU~ aura siMghAr3ekA kalka chor3akara mandAbhi taila pakAnA cAhiye / yaha taila bhanavAlako kAmoM meM hitakara hai 1 yaha AkSepaka, pakSAghAta, aGgazoSa, ardita, manyAstambha, ziroroga, karNazUla, hanugraha, vAdhirya, timivAloMko tathA jo strIgamanase kSINa haiM, || | unheM pathyameM pIneke liye, mAliza, nasya tathA bastimeM prayoga karanA cAhiye, garadana, kandhe aura chAtI kI vRddhi isIse hotI | hai / mukha kamalake samAna tathA sugandhita vAyuyukta hotA hai / yaha "gandhataila" samasta vAtarogoMko naSTa karatA hai / yaha taila rAjAoMke yogya hai / ise rAjAoMke liya hI banAnA cAhiye / tila cUrNase cauthAI saba cIjoMkA milita cUrNa honA cAhiye / ( tila itane lane cAhiyeM, jinase 1 Adaka taila nikala saba gandhatailam / rAtrI rAtrI tilA kRSNAnvAsadayedasthire jale | divA divaiva saMzoSya kSIreNa paribhAvayet || 18 tRtIyaM saptarAtraM ca bhAvayenmadhukAmbunA / tataH kSIraM punaH pItAnsuzuSkAMzcUrNayedbhiSak // 19 // kAkolyAdiM zvadaMSTrAMca maJjiSThAM zArivAM tathA / kuSThaM sarjarasaM mAMsIM suradAru sacandanam // 20 // zatapuSpAM ca saMcUrNya tilacUrNena yojayet / pIDanArthaM ca kartavyaM sarvagandhaH zrutaM payaH // 21 // | Ave ) // 18-99 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (212) ckrdttH| [kuSThAnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn bhagne vAni / parNAni piSTvA caturaGgulasya lavaNaM kaTukaM kSAramam maithunamAtapam / takreNa parNAnyatha kaakmaacyaaH| vyAyAmaM ca na seveta bhanno rUkSAnameva ca // 30 // tailAktagAtrasya narasya kuSThAbhamarogIko lavaNa, kaTu, kSAra, khaTTe padArtha, maithuna, nyudvartayedazvahanacchadaizca // 7 // bhAtapa, vyAyAma aura rUkSAna, inakA sevana na karanA AragvadhaH saiDagajaH karajo cAhiye // 30 // vAsA guDUcI madanaM haridre / iti bhagnAdhikAraH smaaptH| zyAhnaH surAhvaH khadiro dhavazva nimbo viDataM karavIrakatvak // 8 // atha kusstthaadhikaarH| prAnthizca bhaujoM lazunaH zirISaH salomazo guggulukRSNagandhe / phaNijjako vatsakasaptapau~ vAtottareSu sapirvamanaM zleSmottareSu kuSTheSu / pIlUni kuSThaM sumanaHpravAlAH // 9 // pittottareSu mokSo rakasya virecanaM cAmyam // 1 // vacA hareNukhivRtA nikumbho pracchanamalpe kuSThe mahati ca zastaM zirAvyadhanam / __ bhallAtakaM gairikamajanaM ca / bahudoSaH saMzodhyaH kuSThI bahuzo'nurakSatA prANAn2 manaHzilAle gRhadhUma elAvAtapradhAna kuSThoMmeM ghI pInA, kaphapradhAnameM vamana, pittapradhAnameM ___ kaasiislodhraarjunmustsrjaaH|| 10 // raktamokSaNa tathA zirAvyadha uttama hai / tathA thor3e kuSTameM pachane ityardharUpairvihitAH SaDete lagAnA, bahutameM zirAvyadha karanA tathA bahudoSayukta kuSThIko __gopittapItAH punareva piSTAH / balakI rakSA karate hue saMzodhana karanA cAhiye // 1 // 2 // siddhAH paraM srssptailyuktaavmnm| zcUrNapradehA bhiSajA prayojyAH // 11 // vacAvAsApaTolAnAM nimbasya phliniitvcH| kuSThAni kRcchrANi navaM kilAsaM kaSAyo madhunA pIto vAntikRnmadanAnvitaH // 3 // surendraluptaM kiTibhaM sadadum / baca, aDUsA, paravalakI pattI, nImakI pattImeM tathA priyaM bhagandarAzIsyapacI sapAmAM gukI chAlake kAthameM mainaphalakA cUrNa milAkara pInese vamana / hanyuH prayuktA acirAnarANAm // 12 // hotA hai // 3 // manaHzilA, haritAla, kAlI mirca va Akake dUdhakA lepa virecanam / kuSThako naSTa karatA hai / tathA kajAke bIja, pavAMDake bIja va virecanaM tu kartavyaM trivRdantIphalatrikaiH // 4 // | kUThako gomUtrameM pIsakara lepa karanA cAhiye / athavA amalanisotha. dantI aura triphalAse virecana denA cAhiye ||4||taaskii pattI, makoyakI pattI tathA kanairakI pattIko maThemeM pIsa kara lepa karanA cAhiye / tathA (1) amalatAsa, pavAMr3a, kajA, lepyogytaa| vAsA, gurca, mainaphala, haldI tathA dAruhaldI (2) athavA navanIta ye lepAH kuSThAnAM prayujyante nigetAstradoSANAm / khoTi (gandhAvirojAbheda ) devadAru, katthA, dhAyake phUla, nIma, saMzodhitAzayAnAM sadyaH siddhirbhavati teSAm // 5 // vAyaviDaGga va kanerakI chAla / athavA (3) bhojapatrakI gAMTha, vamana, virecanadvArA koSTha tathA raktamokSaNadvArA rakta zuddha ho | lahasuna, sisAkI chAla, kAzIsa, guggulu va sahiMjana / athavA (4) jAnepara kuSThavAloMko jina lepoMkA prayoga kiyA jAtA hai, unakI maruvA, kuTaja, satavana, pIlu, kUTha tathA camelIkI pattI / siddhi zIghrahI hotI hai // 5 // |athavA(5)vaca, sambhAlUke bIja,nisotha, dantI, bhilAvAM, gerU va lepAH / |surmaa| athavA (6) manAMsala, haratAla, gharakA dhuvA~, ilAyacI, kAzIsa, lodha, arjuna, mothA, rAla / yaha Adhe Adhe zlokameM manaHzilAle maricAni taila kahe gaye 6 lepa gopitta (gorocana athavA gomUtrameM :) bhAvanA mArka payaH kuSThaharaH prdehH| dekara pIse gaye sarasoMke tailameM milAkara lepa karanA cAhiye / karajabIjaiDagajaH sakuSTho ye lepa kaThina, kuSTha, navIna kilAsa, indralupta, kiTibha, dava, gomUtrapiSTazca varaH prdehH||6|| bhagandara, arza, apacI va pAmAko zIghra hI naSTa karate haiM6-12 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaarttiikopetH| (213) mnHshilaadilepH| pIsa tilatailameM milAkara lepa karanese samasta kuSTha naSTa hote manaHzilAtvakkuTajAtsakuSThAtU salomazaH saiDagajaH krtH| viddNgaadilepH| pranthizca bhaurjaH karavIramUlaM viDAsaindhavazivAzazirekhAsaMrSapakara jarajanIbhiH cUrNAni sAdhyAni tuSodakena // 13 // gojalapiSTo lepaH kuSThaharo divsnaathsmH|| 18 / / palAzanidAharasena vApi vAyaviDaMga, seMdhAnamaka, harra,vakucI, sarasoM, kajA, va haldIko karpoddhRtAnyADhakasaMmitena / gomUtrameM pIsakara banAyA gayA lepa kuSThako naSTa karanemeM sUryake dArvIpralepa pravadanti lepa samAna hai| sUryacikitsA ( razmicikitsA) se bhI kuSTha naSTa hotA haiM // 18 // metatparaM kuSThavinAzanAya // 14 // aparo viddNgaadiH| manazila, kuraiyAkI chAla, kUTha, kasIsa, pAMDake bIja, kajA, bhojapatrakI gAMTha, tathA kanairakI jar3a pratyeka eka eka| viddnggddgjaakusstthnishaasindhuutthspaiH| tolekA cUrNa eka Ar3haka bhUsI sahita annakI kAjI athavA dhAnyAmlapiSTairlepo'yaM daddUkuSTharujApahaH // 19 // DhAkake vRkSako jalAkara nIce Tapake hue rasake sAtha avalehake vAyaviDaMga, pAMr3a, kUTha, haldI, seMdhAnamaka va sarasoMsamAna kalchImeM cipaTane taka pakAnA cAhiye / yaha kuSTha nAza ko kAjImeM pIsakara lepa karanese dadu kuSTha naSTa hote karanemeM zreSTha hai // 13 // 14 // haiN|| 19 // kusstthaadilepH| duurvaadilepH| kuSThaM haridre surasaM paTole dUrvAbhayAsaindhavacakramardanimbAzvagandhe surdaarushimuu| kuTherakAH kAjikatakrapiSTAH / sasarSapaM tumburudhAnyavanyaM tribhiH pralaipairatibaddhamUlaM caNDAJca dUrvAJca samAni kuryAt // 15 // dardU ca kuSThaM ca nivArayanti // 20 // taistakrayuktaH prathamaM zarIraM dUrvA, bar3I hareM, seMdhA namaka, cakavar3a, tathA vanatulasIko tailAktamudvartayituM yateta / kAjI tathA majheMmeM pIsakara tIna bAra lepa karanese hI gahare dAda tathA'sya kaNDUH piDakAH sakoSThAH aura kuSTha naSTa hote haiM // 20 // kuSThAni zothAzca zamaM prayAnti // 16 // dadugajeMdrasiMho lepH| kUTha, haldI, dAruhaldI, tulasI, paravalakI pattI, nIma, tulyo rasaH sAlatarostuSeNa asagandha, devadAru, sahijana, tumburu, sarasoM, dhaniyAM, kevaTI sacakramardo'pyabhayAvimizraH / mothA, dantI aura dUrvA samAna bhAga le madrumeM milA pAnIyabhaktena tadA'mbupiSTo kara pahile taila lagAye hue zarIrameM ubaTana karanA cAhiye / / lepaH kRto dadugajeMdrasiMhaH // 21 // isase khujalI, phunsiyAM, dadare, kuTha aura sUjana zAnta hotI zAlakA rasa ( rAla ), dhAnakI bhUsI, cakavaDa, tathA haiM // 15 // 16 // bar3I harrakA chilkA inako cAvalake jalameM pIsakara lepa karanese triphlaadilepH| dadarUpI gajendrako siMhake samAna naSTa karatA hai // 21 // dhAtryakSapathyAkrimizatruvahi vividhA lepaaH| bhllaatkaavlgujlohbhRnggH| prapunnADasya bIjAni dhAtrI sarjarasaH snuhI / bhAgAbhivRddhaistilatailamitraiH sauvIrapiSTaM dadUNAmetadudvartanaM param // 22 // sarvANi kuSThAni nihanti lepaH // 17 // | cakramardakabIjAni karakhaM ca samAMzakam / AmalA 1 bhAga baher3A 2 bhAga, harra 3 bhAga, vAyaviDaMga| stokaM sudarzanAmUlaM dadukuSThavinAzanam // 23 / / 4 bhAga, cItakI jar3a 5 bhAga, bhilAvAM 6 bhAga, vakucI| lepanAdbhakSaNAccaiva tRNakaM dadrunAzanam / 7 bhAga, lauhacUrNa 8 bhAga tathA bhaMgarA 9 bhAga sabako yuthIputrAgamUlaM ca lepAtkAjikapaSitam // 24 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (214) ckrdttH| [ kuSThA kAsamardakamUlaM ca sauvIreNa ca peSitam / / dadukiTibhakuSThAni hanti sidhmAnameva ca // 33 // dakiTibhakuSThAni jayedetatpralepanAt / / 25 // bIjAni vA mUlakasarSapANAM pavAMr3ake bIja, AmalA, rAla, tathA sehuNDako kAjImeM lAkSArajanyau prapunADabIjam / pIsakara lepa karanA caahiye| cakavar3ake bIja, kajAke bIja- zrIveSTakavyoSaviDaGgakuSThaM ke samAna kucha sudarzanakI jar3a milAkara lagAnese dava naSTa hotA| piSTvA ca mUtreNa tu lepanaM syAt // 34 // hai| gandhatRNake khAne tathA lagAnese dadu naSTa hotA hai| dadUNi sidhmaM kiTibhAni pAmAM kAjImeM jUhI aura supArIkI jar3ako pIsakara athavA kasauM ___ kApAlakuSThaM viSamaM ca hanyAt // 35 // dIkI jar3ako kAjImeM pIsakara lagAnese dAda va kiTibhakuSTha naSTa eDagajakuSThasaindhavasauvIrasarSapaiH kriminnaizca / hotA hai| 22-25 // krimisidhmadadumaNDalakuSThAnAM nAzano lepaH // 36 // sidhme lepaaH| pavAMr3ake bIjoMko sehuNDake dUdha bhAvanA de gomUtra milA zikharirasena supiSTa mUlakabIjaM pralepataH sidhm| dhUpameM garama kara lepa karanese kiTibhakuSTha naSTa hotA hai / athavA amalatAsake pattoMko kA meM pIsakara lepa karanese dava, kiTibha, kSAreNa vA kadalyA rajanImizreNa nAzayati // 26 // kuSTha, aura sidhma naSTa hote haiM / mUlI, sarasoMke bIja, lAkha, gandhapASANacUrNena yavakSAreNa lepitam / haldI, pAMDake vIja, gandhAbirojA, trikaTu, vAyaviDaGga tathA sidhmanAzaM vrajatyAzu kaTutailayutena vA / / 27 // kUThako gomUtrameM pIsakara lepa karanese dudu sidhma kiTibha pAmA kAsamardakabIjAni mUlakAnAM tathaiva ca / aura kApAlakuSTha tathA viSamakuSTha naSTa hote haiN| tathA pAMDa, kUTha, gandhapASANAmazrANi sidhmAnAM paramodham // 28 // | seMdhAnamaka, kAjI, sarasoM tathA vAyaviDaGgase banAyA gayA dhAtrIrasaH sarjarasaH sapAkyaH lepa, krimi, sidhma, dava aura maNDalakuSThoMko naSTa sauvIrapiSTazca tathA yutazca / karatA hai // 32-36 // bhavanti sidhmAni yathA na bhUya anye lepaaH| stathaivamudvartanakaM karoti // 29 // kuSThaM mUlakabIjaM priyaGgavaH sarSapAstathA rjnii|| snukkANDe sarSapAtkalkaH kukuulaanlpaacitH| etatkezarayuktaM nihanti bahuvArSikaM sima // 30 // lepAdvicarcikA hanti rAgavega iva trapAm // 37 // nIlakuruNTakapatraM svarasenAlipya gaatrmtibhushH|| snukkANDazuSire dagdhvA gRhadhUmaM sasaindhavam / limpenmUlakabIjaistakeNetadvi sidhmanAzAya // 31 // antardhUmaM tailayuktaM lepAddhanti vicArcakAm / / 38 // eDagajAtilasarSapakuSThaM mAgAdhikAlavaNatrayamastu / apAmArga ke rasameM athavA haldIyukta keleke kSArake sAtha mUlI-| pUtikRtaM divasatrayametaddhanti vicarcikadadru skusstthm|| ke bIjoMko pIsakara lagAyA gayA lepa sidhma kuSThako naSTa | karatA hai / isI prakAra gandhakako javAkhAra tathA kaDuA tailameM sehaNDakI zAkhAmeM sarasoMkA kalka rakhakara koyaloMkI AMcameM sahuNDakI zAra milAkara lepa karanese sidhma naSTa hotA hai| isIbhAMti kasauMdIke | pakAkara lepa karanese prema vegase lajjAke samAna vicarcikA naSTa bIja, mUlIke bIja va gandhaka milAkara lepa karanA sidhmakI hotI hai| tathA sehuNDakI DAlameM chidrakara andara gRhadhama parama auSadhi hai| tathA AmalekA rasa, rAla aura khArInamaka saMdhAnakaka tela bharakara antadhUma pakAkara lepa karanese vicainako kAjImeM pIsakara lepa karanese sidhma naSTa hokara phira nahIM rcikA naSTa hotI hai / tathA pavAMr3a, tila, sarasoM, kUTha, choTI hotaa| kUTha, mUlIke bIja, priyaMgu, sarasoM, haldI va nAgakezara pIpala, va tInoM namakoMko dahIke tor3ake sAtha tIna dina ekameM inakA lepa purAne sidhmako naSTa karatA hai / nIla kaTasailAke rakhanake anantara lagAnese vicarcikA dru va kuSTha naSTa hote svarasako dehameM lagAkara maTaThemeM pise mulIke bIjoMkA lepa karanA hai // 37-39 // sidhmako naSTa karatA hai // 26-31 // unmattakatailam / kiTibhAdinAzakA lepaaH| unmattakasya bIjena mANakakSAravAriNA / cakrAhvayaM snuhIkSIrabhAvitaM mUtrasaMyutam / / katailaM vipaktavyaM zIghra hanyAdvipAdikAm // 40 // ravitaptaM hi kiJcittu lepanAkiTibhApaham // 32 // dhatUreke bIjoMke kalka tathA mAnakandake kSArajalase siddha Aragvadhasya patrANi AranAlena peSayet / kaTutaila vipAdikAko naSTa karatA hai||40|| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (215) tnnddullepaaH| ___ jo manuSya zuddha gandhakakA cUrNa 2 tolA kaDuye tailameM nArikelodake nyastAstaNDulAH pratitAM gtaaH| milA sUryakI kiraNoMmeM tapAkara 3 dinataka pItA hai aura lepAdvipAdikAM nanti cirkaalaanubndhiniim||41|| snAna kara dUdhakA pathya letA hai, usakA zarIra kanakake nAriyalake jalameM rakkhe cAvala sar3a jAnepara lepa karanese sasamAna dedIpyamAna kAmayukta hotA hai / (yaha mAtrA 1 dinakI vipAdikAko naSTa karate haiM // 41 // na samajhanA cAhiye kintu 3 dinameM itanA kaI bArameM khilAnA caahiye)||47|| pAdasphuTananAzako lepH| udvartanam / sarjarasaH sindhUdbhavaguDamadhumahiSAkSagairikaM saghRtam / / nizAsudhAragvadhakAkamAcIsikthakametatpadaM pAdasphuTanApahaM siddham // 42 // __ patraiH sadApripuNADabIjaiH / rAla, seMdhAnamaka, gur3a, zahada, guggula, gerU, ghI tathA momako milA pakAkara lepa karanese pairoMkA phaTanA zAnta | takreNa piSTaiH kaTutelabhitraiH hotA hai // 42 // pAmAdiSUdvartanametadiSTam // 48 // kcchuuhrlepau| haldI, sehuNDa, amalatAsa tathA makoyake patte aura dAruhaldI va pavAMr3ake bIja sabako maThemeM pIsa kaDuA taila milAkara uba. avalgujaM kAsamarda cakramarda nizAyutam / Tana lagAnA pAmAdimeM hitakara hai // 48 // mANimanthena tulyAMzaM mastukAMjikapeSitam / / kacchU kaNDUM jayatyumAM siddha eSa pryograatt||43|| sinduuryogH| komalaM siMhAsyadalaM sanizaM surabhijalena sNpissttm|| sindUramaricacUrNa mahiSInavanItasaMyutaM bahuzaH / divasatrayeNa niyata kSapayati kacchU vilepanataH 44] lepAnihanti pAmAM tailaM karavIrasiddhaM vA // 49 / / (1) bakucI, kasauMdI, cakavar3a, haldI tathA seMdhAnamaka samAna| siMdUra. va kAlI mircakA cUrNa bhaisIke makkhanameM milAkara bhAga le dahIke tor3a va kAjImeM pIsakara lepa karanese ugra kicchU aneka bAra lepa karanese tathA kanairase siddha taila lagAnese pAmA va kaNDU naSTa hotI hai / athavA (2) komalavAsAke patte aura naSTa hotI hai // 49 // haldIko gomUtrameM pIsakara lepa karanese niHsandeha 3 dinameM kaccha naSTa hotI hai // 43 // 44 // kuSThaharo gnnH| - mAMsI candanasampAkakarajAriSTasarSapam / paanm| zaTIkuTajadAya'bdaM hanti kuSThamayaM gaNaH // 50 // haridrAkalkasaMyuktaM gomUtrasya paladvayam / jaTAmAMsI, candana, amalatAsa, kajA, nIma, sarasoM, kacUra pibennaraH kAmacArI kacchUpAmAvinAzanam // 45 // kuTaja, dAruhaldI aura nAgaramothA yaha gaNa, kuSThako naSTa haldIke kalkake sAtha gomUtra 2 pala pInese yatheSTa karatA hai // 50 // AhAra vihAra karanepara bhI kacchU va pAmA naSTa hotI hai // 45 // __bhllaatikaadilepH| pthyaayogH| bhallAtakadvIpisudhAkamUlaM zothapANDvAmayaharI gulmamehakaphApahA / gujAphalaM tryUSaNazaGkhacUrNam / kacchUpAmAharI caiva pathyA gomUtrasAdhitA // 46 // tutthaM sakuSThaM lavaNAni paJca gomUtra meM pakAyI gayI choTI haroMke sevana karanese sUjana, kSAradvayaM lAGgalikAM ca paktvA // 51 // pANDuroga, gulma, prameha, kapha, kacchU, aura pAmA naSTa snuhyarkadugdhe dhanamAyasasthaM hotI hai // 46 // zalAkayA taM vidadhIta lepam / gndhkyogH| kuSThe kilAse tilakAlake ca pibati sakaTutailaM gandhapASANacUrNa azeSadurnAmasu carmakIle // 52 // / ravikiraNasutaptaM pAmalo yaH plaardhm| bhilAvAM, cItA, sehuNDa va AkakI jar3a, gujAphala, trikaTu, tridinatadanusiktaH kSIrabhojI ca zIghraM / | zaMkha, tUtiyAM, kUTha, pAMcoM namaka. yavAkhAra, sajjIkhAra, kAlabhavati kanakadIptyA kAmayukto mnussyH||47|| hArI inako sehuMDa va Akaka dUdhake sAtha loheke pAtrameM pAka kara Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (216) . ckrdttH| [kuSThA na Prerw-worrier gAr3hA ho jAnepara salAIse lepa karanA caahiye| yaha kuSTha, kilAsa, vakucIke bIja 1 karSa kucha garama jalake sAtha pIkara ghIke sAtha tilakAlaka, aza aura carmakIlako naSTa karatA hai // 51 // 52 // bhojana karanese samasta kuSTha naSTa hote haiM // 56-58 // vissaadilepH| triphlaadikvaathH| viSavaruNaharidrAcitrakAgAradhUma- | triphlaapttolrjniimnyjisstthaarohinniivcaanimbaiH| __ manalamAracadUrvAH kSIramakasnuhIbhyAm / eSa kaSAyo'bhyasto nihanti kaphapittajaM kuSTham / / 59 // dahati patitamAtrAtkuSThajAtIrazeSAH triphalA, paravalakI pattI, haldI, majITha, kuTakI, vaca, kulizamiva saroSAcchakahastAdvimuktam // 53 | nImakA kvAtha kucha dinataka sevana karanese kaphapittaja kuSTha naSTa hotA hai // 59 // sAMgiyA, varuNA, haldI, cItakI jar3a, gRhadhUmra, bhilAvAM, marica tathA dUbake cUrNako Aka aura sehur3ake dUdhameM milAkara | chinnaapryogH| lepa karanA cAhiye / yaha lagate hI samasta kuSThakI jAtiyoMko| chinnAyAH svaraso vApi sevyamAno yathAbalam / indake hAthase chUTe hue vajrake samAna naSTa karatA hai // 53 // jINe ghRtena bhuJjIta svalpaM yUSodakena vaa| shshaaNklekhaadilehH| atipUtizarIro'pi divyarUpo bhvennrH||60|| zazAkalekhA saviDaGgasArA zaktike anusAra gurcakA svarasa sevana karate hue oSadhi |paca jAnepara ghI athavA yUSake sAtha bhojana karanese ati sapippalIkA shutaashmuulaa| durgAndhata zarIravAlA bhI niHsandeha svarUpavAn ho jAtA sAyomalA sAmalakA satelA hai // 6 // sarvANi kuSThAnyupahanti lIDhA // 54 // pttolaadikaathH| vakucI, vAyaviDaMga, choTI pIpala, cItakI jar3a, maMDUra tathA AmalAke cUrNako telake sAtha cATanese samasta kuSTha naSTa paTolakhadirAriSTatriphalAkRSNavetrajam / hote haiM // 54 // tiktAzanaH pibetvArtha kuSThI kuSThaM vyapohati // 61 // paravalakI pattI, katthA, nImakI chAla, triphalA, kAlA veta somraajiipryogH| inake kAthako pIne tathA tikta padArtha sevana karanese kuSTharoga tIvraNa kuSThena parItadeho naSTa hotA hai // 61 // yaH somarAjI niyamena khAdet / / saptasamo yogH| saMvatsaraM kRSNatiladvitIyAM tilaajytriphlaakssiidrvyossbhllaatshrkraaH| sa somarAjI vapuSA'tizete // 55 // / vRSyaH saptasamo medhyaH kuSThahA kAmacAriNaH / / 62 // tIvra kuSThase vyApta dehavAlA jo manuSya kAle tilake sAtha | tila, ghRta, triphalA, zahada, trikaTu, bhilAvAM aura zakkara ye bakucI niyamase khAtA hai, usakA zarIra caMdramAke samAna prakA-1 saba samAna bhAga milAkara sevana karanese kuSTha naSTa hotA hai / ise zamAna hotA hai // 55 // " saptasamayoga" kahate haiN| isameM kisI prakArake niyamakI avlgujaayogH| AvazyakatA nahIM // 62 // dharmasevI kaduSNena vAriNA vAgujI pibeta / viDaGgAdicUrNam / kSIrabhojI trisaptAhAtkuSTharogAdvimucyate // 56 // viDaGgatriphalAkRSNAcUrNa lIDhaM samAkSikam / ekastilasya marAjyAstathaiva ca / / hanti kuSThakrimInmehAnnADIvraNabhagandarAn // 63 // bhakSyamANamidaM prAtaguhyavinAzanam // 57 // | vAyAvar3A, triphalA tathA choTIpIpalake cUrNako zahadake avalgujAdvIjakarSa pItvA koSNena vaarinnaa| sAtha sevana karanese kuSTha, krimi, prameha, nAr3I vraNa va bhagandara roga naSTa hote haiN| 63 // bhojanaM sarpiSA kArya sarvakuSThapraNAzanam // 58 // |" dharmakA sevana karate hue kucha garama jalake sAtha 21dinataka vijyaamuulyogH| vakucI pInA cAhiye tathA dUdhakA pathya lenA cAhiye / isase 21 indrAzanaM samAdAya prazaste'hani codadhRtam / dinameM kuSTaroga naSTa hotA hai / tathA eka bhAga tila aura 2bhAga | taccUrNa madhusarpiyI lihyAtkSIraghRtAzanaH // 64 // vakucI milAkara khAnese guhyasthAnakA dadu naSTa hotA hai / athavA | hatvA ca sarvakuSThAni jIvedvarSazatadvayam / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| amr-errerwww __ acche dina bhAgake vRkSoMko ukhAr3a cUrNa banAkara zahada va | ko gomUtrameM pIsakara lepa karanese zarIrake samAna varNa ho ghIke sAtha cATanA cAhiye / tathA dUdha va ghIke pathya lenA jAtA hai // 71 // caahiye| yaha samasta kuSThoMko naSTa karatA tathA puruSako dIrghAyu banAtA hai // 64 // dhaacyaadikvaathH| dhAtrIkhAdirayoH kAthaM pItvA valgujasaMyutam / vividhA yogaaH| zavendudhavalaM zvitraM tUrNa hanti na saMzayaH // 72 // yaH khAdedabhayAriSTamariSTAmalakAni vA // 65 // / AMvalA aura katthekA kvAtha vakucIkA cUrNa milAkara sa jayetsarvakuSThAni mAsAdUrva na sNshyH| pAnase zaMkha aura candramAke samAna citra bhI naSTa hotA hai // 2 // dahyamAnAccyutaH kumbhe mUlage khdiraadrsH||66|| sAjyadhAtrIrasakSaudro hanyAtkuSThaM rasAyanam // 67 // gjlennddjkssaaryogH| jo harra va nImakI pattI, athavA nImakI pattI va AmalA eka kSAreNa dagdhe gajaleNDaje ca mAsataka khAtA hai, usake samasta kuSTha niHsandeha naSTa hote haiN| gajasya mUtreNa bahumute c| athavA hare khar3e kattheke vRkSako jalAkara mUlameM Tapake hue rasako droNapramANe dazabhAgayukta le ghI, Amaleke rasa tathA zahadake sAtha sevana karanese samasta dattvA pacedvAjamavalgujasya // 73 / / kuSTha naSTa hote haiN| 65-67 // etadyadA cikkaNatAmupaiti vaaysyaadilepH| tadA susiddhAM guDikAM prayuLyAt / vAyasyeDagajAkuSThakRSNAbhirguDikA kRtaa| zvitraM vilimpedatha tena ghuSTaM bastamUtreNa saMpiSTA lepAcchvitravinAzinI // 68 // - tadA bajatyAzu savarNabhAvam // 74 // makoya, pAMDake bIja, kuTha tathA choTI pIpala pIsa bakareke kSAra dravyAMka sAtha hAthIkI viSThAko jalA bhasmako mUtrameM ghoTa golI banAkara bakarake mUtrameM hI pIsakara lepa karanese aneka bAra hAthIke mUtrameM hI chAnakara chane hue 1 droNa jalako dazamAMza vakucIkA cUrNa milAkara pakAnA cAhiye, zvetakucha naSTa hotA hai // 68 // jaba yaha golI banAneke yogya cikanA ho jAve, taba utAra puutikaadilepH| ThaNDhA kara golI banA lenI cAhiye, phira isa golIko ghise hue pUtIkArkasnuGnarendradrumANAM zcitrake Upara hAthIke mUtrameM hI ghisakara lepa karanA caahiye| ___ mutre piSTAH pallavAH saumanAzca / isase zvetakuSTha naSTa hotA hai // 73 // 74 // lepAcchvitraM pranti duvraNAMzca / __ jyntiiyogH| kuSThAnyAsyugranADIvraNAMzca // 69 // zvetajayantImUlaM piSTaM pItaM ca gavyapayasaiva / pUtikaraja, Aka, sehuNDa, amalatAsa aura camelIke| zvitraM nihanti niyataM ravivAre vaidyanAthAjJA // 5 // pattoMko gomatrameM pIsa lepa karanase zveta kuSTha, davaNa, kuSTha, arza| sapheda jayantIkI jar3ako pIsakara gAyake dUdhake sAtha tathA nADIvraNa naSTa hote haiM // 69 // ravivArake dina pInese zvitra naSTa ho jAtA hai, yaha vaidhanAthakI pratijJA hai // 75 // gjaadicrmmsiilepH| gajacitravyAghracarmamasItailavilepanAt / paJcanimbacUrNam / vitraM nAzaM vrajetkiM vA pUtikITavilepanAt // 70 // puSpakAle tu puSpANi phalakAle phalAni ca / hAthI, cItA, tathA vyAghrake carmakI bhasmako telameM milA saMcUrNya picumardasya tvaGmUlAni dalAni ca // 76 // kara lepa karanase athavA durgandhita kITake lepa karanese zvitra dviraMzAni samAhRtya bhAgikAni prakalpayet / ( sapheda kor3ha) naSTa hotA hai // 70 // triphalA tryUSaNaM brAhmI zvadaMSTrAruSkarAnikAH // 7 // avlgujhritaallepH| viDAsAravArAhIlohacUrNAmRtAH smaaH| kuddvo'vlgujbiijaaddhritaalcturthbhaagsNmishrH|| dviharidrAvalgujakavyAdhighAtAH sazarkarAH // 78 // mUtreNa gavAM piSTaH savarNakaraNaH paraH zvitre // 1 // kuSThendrayavapAThAzca kRtvA cUrNa susaMyutam / zcitrameM vakucIke bIja 16 tolA, haritAla 4 tolA donoM, khadirAsananimbAnAM ghanakAthena bhAvayet // 79 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (218) ckrdttH| [kuSTA resor r o rarware- www -www -o-or-areral saptadhA paJcanimbaM tu mArkavasvarasena tu / citrkaadigugguluH| snigdhazuddhatanu/mAnyojayecca zubhe dine // 80 // citrakaM triphalAM vyoSamajAjI kAravIM vacAm / madhunA tiktahaviSA khadirAsanavAriNA / saindhavAtiviSe kuSThaM cavyailAyAvazUkajam // 87 // lehyamuSNAmbunA vApi kolavRddhayA palaM pibet // 81) viDaGgAnyajamodAM ca mustAnyamaradAru ca / jIrNe ca bhojanaM kArya snigdhaM laghu hitaM ca yt82|| yAvantyetAni sarvANi tAvanmAnaM tu guggulum||88|| vicarcikodumbarapuNDarIka saMkSudya sarpiSA sArdha guDikAM kArayedbhiSak / __ kapAladakiTimAlasAdIn / prAtarbhojanakAle ca bhakSayettu yathAbalam / / 89 // zatAruvisphoTavisarpapAmAM hantyaSTAdaza kuSThAni krimInduSTavraNAni ca / kaphaprakopaM trividhaM kilAsam / / 83 // grahaNyazovikArAMzca mukhAmayagalagrahAn // 9 // gRdhrasImatha bhagnaM ca gulmaM cAzu niyacchati / bhagandarazlIpadavAtarakta vyaadhiinkosstthgtaaNshcaanyaanyjydvissnnurivaasuraan||11|| ___jAtAndhyanADIvraNazIrSarogAn / sarvAnpramehAnpradarAMzca sarvAn cItekI jar3a, triphalA, trikaTu, jIrA, kAlA jIrA, baca, daMSTrAvivaM mUlaviSaM nihanti // 84 // saiMdhava, atIsa, kUTha, cavya, ilAyacI, javAkhAra, vAyaviDaMga, ajamoda, nAgara mothA tathA devadAra pratyeka samAna bhAga kUTa sthUlodaraH siMhakRzodarazca chAna sabake samAna guggulu milAkara golI banA lenI cAhiye / sushlissttsndhirmdhunopyogaat| prAtaH tathA bhojanake samaya balAnusAra isakA sevana karanA samopayogAdapi ye dazanti cAhiye / yaha aThAraha prakArake kuSTa, krimi, duSTa vraNa, prahaNI, sarpAdayo yAnti vinAzamAzu / / 85 // | azoroga, mukharoga, galaroga, gRdhrasI, bhanna tathA oSThagata rogoMko jIveciraM vyAdhijarAvimuktaH jaise viSNu rAkSasoMko naSTa karate haiM vaise hI naSTa karatA hai87-91 zubhe ratazcandrasamAnakAntiH // 86 // bhallAta nImake phUloMke samaya phUla aura phaloMke samaya phala le | paJca bhallAtakAMzchittvA sAdhayed vidhivjjle| kaSAyaM taM pibecchItaM ghRtenAktoSThatAlukaH // 92 // sukhAkara tathA nImakI hI chAla, mUla va pattIko sukhAkara pratyeka 2 bhAga tathA triphalA, trikaTu, brAhmI, gokhurU, bhilAvAM, cItakI paJcavRddhathA pibedyAvatsaptati haasyetttH| jar3a, vAyaviDaMga, vArAhIkanda, lohabhasma, gurca, haldI, dAruhaldI, jIrNe'dyAdodanaM zItaM ghRtakSIropasaMhitam // 93 // vakucI, amalatAsa, zakkara, kUTha, indrayava tathA pAr3ha pratyeka eka etadrasAyanaM medhyaM balIpalitanAzanam / bhAga le cUrNa kara katthA vijesAra aura nImake gADhe kvAthakI | kuSThArza:krimidoSaghnaM duSTazukravizodhanam // 94 // bhAvanA denI cAhiye / phira isa cUrNako bhAMgareke svarasakI 7 paJca bhilAvoMko durakucAkara jalameM vidhipUrvaka kvAtha banAnA bhAvanA denI cAhiye / phira zuSka cUrNa kara nigdha aura vire- cAhiye / phira oThoM tathA tAlameM ghI lagAkara ThaNr3hA kvAtha pInA canAdise zuddha zarIra hokara zubha muhUtemeM zahada athavA tikta ghRta | cAhiye / isI prakAra dUsare dina 5 bar3hAkara arthAt 10 bhilAathavA katthA va vijaisArake kvAthake sAtha athavA garama jalake vokA kAtha pInA cAhiye / isa prakAra jabataka 70 bhilAvAM na sAtha 6 mAzese 1 pala taka prayoga karanA cAhiye / auSadha paca ho jAya, tabataka bar3hAnA cAhiye / phira kramazaH 5 pAMca hI jAnepara cikanA laghu hitakAraka bhojana karanA cAhiye / yaha pratidina ghaTAnA cAhiye / auSadha paca jAnepara ghI aura dUdhake vicacikA, udumbara, puMDarIka, kapAla, dru, kiTibha, alasa, | sAtha bhAta khAnA cAhiye / yaha rasAyana hai / medhAko bar3hAtA, zatAru, visphoTaka, visarpa, pAmA, kapharoga, kilAsa, bhagandara, jhurriyoM tathA bAloMkI saphedIko naSTa karatA, kuSTa, arza, kimilIpada, vAtarakta, dRSTidoSa, nADIvraNa, zirIroga, prameha, pradara, doSako dUra karatA tathA dUSita zukrako zuddha karatA hai||92-94|| daMSTAviSa tathA mUlaviSa Adiko naSTa karatA hai| zahadake sAtha sevana karanese moTe peTavAle siMhake samAna kRzodara ho jAte hai| bhllaatktailpryogH| isako eka varSabhara lenevAleko yadi sarpa kATa khAte haiM, to ve| tailaM bhallAtakAnAM ca pibenmAsaM yathAbalam / (sarpa ) hI tatkAla mara jAte haiN| isakA sevana karanevAlA vyAdhi | sarvopatApanirmukto jIvedvarSazataM dRDham // 95 // tathA vRddhatAdise rahita ho candrasamAna kAntiyukta zubha karma karatA mahanitaka bhilAveke tailakA balAnusAra sevana karanese samasta huA adhika samayataka jItA hai // 76-86 // duHkhoMse rahita hokara 100 varSataka jItA hai // 95 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhaassaattiikopetH| khdirpryogH| tiktakaM ghRtam / pralepodvartanasnAnapAnabhojanakarmaNi / triphalAdvinizAvAsAyAsaparpaTakUlakAn / zIlitaM khAdiraM vAri sarvatvagdoSanAzanam // 16 // trAyantIkaTukAnimbAnpratyekaM dviplonmitaan||105 lepa, ubaTana, snAna, pAna tathA bhojanameM khadirake jalakA kAthayitvA jaladroNe pAdazeSeNa tena tu / sevana karanese samasta tvagdoSa naSTa hote haiM // 96 // ghRtaprasthaM pacetkalkaiH pippalIvanyacandanaiH // 106 / / tiktaSaTpalakaM ghRtam / trAyantIzakrabhUnimbaistatpItaM tiktakaM ghRtam / nimbaM paTolaM dArvI durAlabhAM hanti kuSThajvarArzAsi zvayarthai grahaNIgadam / tiktakarohiNI triphalAm // 97 // pANDurogaM visarpa ca klIbAnAmapi zasyate // 107 / / kuryAdapalAMzAnparpaTakaM trAyamANAM ca / triphalA, haldI, dAruhaldI, aDUsA, yavAsA, pittapAsaMlilADhakasiddhAnAM rase'STabhAgasthite kSipetpUte / par3A, paravalakI pattI, trAyamANa, kuTakI tathA nImakI candanakirAtatiktakamAgAdhikAtrAyamANAzca ||98||chaal pratyeka 8 tolA, jala 15 sera 48 tolA milAkara mustAvatsakabIjaM kalkIkRtamardhakArSikAn bhAgAn / pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara ghI 128 navasarpiSazca SaT palametatsiddhaM ghRtaM peyama // 99||tolaa tathA choTI pIpala, kevaTImothA, candana, trAyamANa, | indrayava va cirAyatA pratyeka 2 tolAkA kalka chor3akara siddha kuSThajvaragulmArzoprahaNIpANDvAmayazvayathUn / karanA cAhiye / yaha ghRta kuSTha, jvara, arza, sUjana, grahaNIroga, pAmAvisarpapiDakAkaNDUgalagaNDanutsiddham // 100 // pANDuroga aura visarpako naSTa karatA hai / napusakoMke liye bhI nImakI chAla, paravalakI pattI, dAruhaldI, yavAsA, kuTakI, hitakara hai // 105-107 // triphalA, pittapApar3A tathA trAyamANA pratyeka 2 tole, jala dravadvaiguNyAt 2 ADhaka arthAt 6 sera 32 tole milAkara aSTamAMza mahAtiktakaM ghRtam / zeSa kvAtha banA utAra, chAnakara 24 to0 nayAghRta tathA candana, saptacchadaM prativiSAM sampAkaM tiktarohiNI pAThAma108 cirAyatA, choTI pIpala, trAyamANA, nAgaramothA va indrayava | mustamuzIraM triphalAM paTolapicumardaparpaTakam / pratyeka 6 mAzekA kalka chor3akara ghRta siddha karanA cAhiye / dhanvayavAsaM candanamupakulye padmakaM rajanyau ca / isakA mAtrAse sevana karanese kuSTha, jvara, gulma, arza, prahaNI, SaDgranthAM savizAlAM zatAvarIzArive cobhe // 109 // pAMDuroga, zotha, pAmA, visarpa, pir3akA, kaNDU, aura galagaNDa | vatsakabIjaM vAsAM mamamRtAM kirAtatiktaM ca / roga naSTa hote haiM // 97-100 // kalkAnkuryAnmatimAnyaSTayA trAyamANAM ca // 110 // paJcatiktakaM ghRtam / kalkazcaturthabhAgo jalamaSTaguNaM raso'mRtaphalAnAm / nimbaM paTolaM vyAghrIM ca guDUcI vAsakaM tthaa| dviguNo ghRtAcca deyastatsapiH pAyayatsiddham // 111 // kuryAddazapalAnbhAgAnekaikasya sukuTTitAn // 101 // kuSThAni raktapittaM prabalAnyAsi raktavAhIni / jaladroNe vipaktavyaM yAvatpAdAvazeSitam / / vIsarpamamlapittaM vAtAsakpANDurogaM ca // 112 // ghRtaprasthaM pacettena triphalAgarbhasaMyutam // 102 // visphoTakAnsapAmAnunmAdaM kAmalAM jvaraM kaNDUm / paJcatiktamidaM khyAtaM sarpiH kuSThavinAzanam / hRdrogagulmapiDakAmasRgdaraM gaNDamAlAM ca // 113 // azItiM vAtajAnrogAMzcatvAriMzacca paittikaan||103 hanyAdetatsadyaH pItaM kAle yathAbalaM srpiH| viMzatiM zlaiSmikAMzcaiva pAnAdevApakarSati / yogazatairapyajitAnmahAvikArAnmahAtiktam // 114 // duSTavraNakrimInarzaH paJca kAsAMzca naashyet||104|| saptaparNa, atIsa, amalatAsakA gUdA, kuTakI, pADha, nIma, paravala, choTI kaTerI, gurca, tathA asA pratyeka 40 nAgaramothA, khaza, triphalA, paTola, nimba, pittapApar3A, yavAsA, molA le darakacAkara jala 1 droNameM pakAnA cAhiye. catoMza | candana, choTI va bar3I papila, padmAkha, haldI, dAruhaldI. zeSa rahanepara utAra, chAnakara ghI 1 prastha tathA triphalAkA milita vaca, indrAyaNa, zatAvara, donoM sArivA, indrayava, aDUsA, kalka 16 tolA milAkara siddha karanA cAhiye / yaha "paJcati-mUrvA, gurca, cirAyatA, tathA trAyamANakA ghA~se catuH taghRta" kuSTha, vAta, kapha, pittake samasta roga, duSTa vraNa, kIr3e jala aThagunA tathA paravalake phaloMkA kvAtha vidhivat banAkara aura arzako pInese hI naSTa karatA hai // 101-104 // | ghIse dUnA chor3akara ghI pakAnA cAhiye / yaha ghRta, saikar3oM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (210) ckrdttH| [kuSThA nna yogoMse asAdhya kuSTha, raktapitta, raktasrAvI arza, visarpa, amla- | nADIvraNArbudabhagandaragaNDamAlA pitta, vAtarakka, pANDuroga, visphoTaka, pAmA, unmAda, kAmalA, ___jaba_sarvagatagulmagudotthamahAn / jvara, kaNDroga, hRdroga, gulma, pir3ikA, raktapradara tathA gaNDa yakSmArucizvasanapInasakAsazoSamAlAko balAnusAra sevana karanese naSTa karatA hai / ise " mahA-- hRtpANDurogagalavidradhivAtaraktam // 123 // tiktaka ghRta" kahate haiM // 108-114 // nImakI chAla, gurca, aDUsA, paravala, tathA choTI mahAkhadiraM ghRtam / | kaTerI pratyeka 40 to0 lekara jala 25 sera 48 to. khadirasya tulAH paJca ziMzapAzanayostule / milAkara pakAnA cAhiye / aSTamAMza raha jAnepara utAra chAnakara talArdhAH sarva evaite karajAriSTavetasAH / / 115 / / ghI 128 to0 tathA pAr3ha, vAyaviDaGga, devadAru, gajapIpala, parpaTaH kuTajazcaiva vRSaH krimihrstthaa| javAkhAra, sajjIkhAra, soMTha, haldI, sauMpha, cavya, kUTha, tejovatI, haridre kRtamAlazca guDUcI triphalA trivRt||116|| marica, kur3ekI chAla, ajavAyana, cItakI jar3a, kuTakI, saptaparNastu saMkSuNNo dazadroNe ca vAriNaH / bhilAvAM, dUdhiyA vaca, piparAmUla, majITha, atIsa, triphalA, va aSTabhAgAvazeSaM tu kaSAyamavatArayet // 117 // ajamoda pratyekakA eka tolA mahIna pisA huA kalka tathA dhAtrIrasaM ca tulyAMzaM sarpiSazcADhakaM pacet / zuddha guggulu 20 tolA milAkara pakAnA cAhiye / yaha viSa, mahAtiktakakalkaizca yathoktaH palasaMmitaiH // 118 // ati prabala vAyu sandhi asthi tathA majjAgata kuSTha, nADIvraNa, | arbuda, bhagandara, gaNDamAlA, java'rdhvajaroga, sarvagataroga, gulma, nihanti sarvakuSThAni pAnAbhyaMgAnniSevaNAt / arza, prameha, yakSmA, aruci, zvAsa, pInasa, kAsa, zoSa, mahAkhadiramityetatparaM kuSThavinAzanam // 119 // haroga, pANDuroga, galavidradhi aura vAtaraktako naSTa kathA 25 sera zIzama va vijesAra donoM milAkara 10 karatA hai // 120-123 // sera tathA kajA, nImakI chAla, veta, pittapApar3A, kuraiyekI chAla, AMvalA, vAyaviDaMga, haldI, dAruhaldI, gurca, triphalA, vajrakaM ghRtam / nisotha, va saptaparNa pratyeka 2 // sera, jala 10 droNa dravadvaiguNya vAsAguDUcItriphalApaTolakara 256 serameM milAkara pakAnA cAhiye, aSTamAMza zeSa ___ karajanimbAzanakRSNavetram / rahanepara utAra kara chAnanA cAhiye / phira AMvalekA rasa 6 tatkAthakalkena ghRtaM vipakaM sera 32 to0 tathA ghI 6 sera 32 tolA tathA mahAtikta tadvajrakaM kuSThaharaM pradiSTam / / 124 // ghRtakI pratyeka auSadhikA kalka 4 tolA milAkara pakAnA vizIrNakarNAgulihastapAdaH cAhiye / isa ghRtake pIne tathA mAliza karanese samasta kuSTha naSTa hote haiN| yaha " mahAkhadira" nAmaka ghRta kuSThake naSTa karanemeM krimyAdato bhinnagalo'pi mrtyH| zreSTha hai // 115-119 // paurANikI kAntimavApya jIve davyAhato varSazataM ca kuSThI // 125 // pnyctiktkgugmuluH| aDUsA, gurca, triphalA, paravalakI pattI, kA, nImakI nimbAmRtAvRSapaTolanidigdhikAnAM chAla, vijaisAra tathA kAle vetake kvAtha va kalkase pakAyA ghRta __ bhAgAnpRthagdazapalAnvipaced ghaTe'pAm / | "bajraka" kahA jAtA hai / yaha kuSThako naSTa karatA hai / isase aSTAMzazeSitajalena suniHsrutena kIr3oMse pIr3ita svarabhedayukta kuSThI punaH purAnI kAntiko prApta prasthaM ghRtasya vipcetpicubhaagklkaiH||120|| kara 100 varSartaka sukhapUrvaka jItA hai // 124 // 125 // pAThAviDaGgasuradArugajopakulyA. dvikSAranAgaranizAmizicavyakuSThaiH AragvadhAditailam / tejovatImaricavatsakadIpyakAgni AragvadhaM dhavaM kuSThaM haritAlaM manaHzilAm / rohiNyaruSkaravacAkaNamUlayuktaH // 121 / / rajanIdvayasaMyuktaM pacettailaM vidhAnavit / maJjiSThayA'tiviSayA varayA yamAnyA etenAbhyaJjayecchavitrI kSipraM zvitraM vinazyati 126 saMzuddhaguggulupalairapi paJcasaGkhyaiH / amalatAsa, dhAyake phUla, kUTha, haritAla, menasila, haldI tatsevitaM viSamatiprabalaM samIraM |tathA dAruhaldIke kalkake sAtha taila pakAkara zcitra vAloMko sandhyasthimajjagatamapyatha kusstthmiihk||122||maalish karanA cAhiye / isase citra naSTa hotA hai| 126 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (221) - - tRNakatailam / karaJjabIjaM triphalAM trikaTuM rajanIdvayam / majiSThArunizAcakramaragvadhapallavaiH / siddhArthakaM viDaGgaM ca prapunADatilaiH saha / / 137 // tRNakasvarase siddhaM tailaM kuSThaharaM kaTu // 127 // | mUtrapiSTaiH pacettailamabhiH kuSThavinAzanam / majITha, kUTha, haldI, cakavar3a tathA amalatAsake pattoMkA abhyaGgAdvajrakaM nAma nADIduSTavraNApaham / / 138 // kalka aura tRNapazcamUlakA svarasa chor3akara siddha kaDuA taila saptaparNa, kajA, Aka, camelI aura kanerakI jar3a tathA kuSThako naSTa karatA hai // 12 // thUhara, sirasA aura cItA va AsphotekI jar3a, kaJjAke bIja, mahAtRNakatailam / | triphalA, trikaTu, haldI, dAruhaldI, sarasoM, vAyaviDaGga, pavAMDake bIja tathA kAle tila inako gomUtrameM pIsa kalka banA haridrAtriphalAdAruhayamArakacitrakam / chor3akara jalake sAtha taila pakAnA cAhiye / yaha taila saptacchadazca nimbatvakarakho vAlakaM nakhI // 128 // mAliza karanese kuSTha tathA nADIvraNa va duSTa vraNako naSTa karatA kuSThameDagajAbIjaM lAGgalI gaannkaarikaa||129 // an 38-320 jAtIpatraM ca dAvI ca haritAlaM manaHzilA / kaliGgA tilapatraM ca arkakSIraM ca gugguluH||130|| maricAyaM tailam / guDatvaGmaricaM caiva kuMkuma pranthiparNakam / maricAlazilAhvArkapayo'zvArijaTAtrivRt / sarjaparNAzakhadiraviDaGgaM pippalI vacA // 131 // zakRdrasavizAlArunizAyugdArucandanaiH / / 139 // ghanareNvamRtAyaSTikezaraM dhyAmakaM viSam / kaTutailAtpace prasthaM dvayakSairviSapalAnvitaiH / vizvakaTphalamAjiSThA volastumbIphalaM tathA // 132 // sagomUtraM tadabhyaGgAdaduzvitravinAzanam / snuhIsampAkayoH patraM vaagujiibiijmaaNsike| / sarveSvapi ca kuSTheSu tailametatprazasyate // 140 // elA jyotiSmatImUlaM zirISo gomyaadrsH||133|| kAlI mirca, haratAla, mainasila, AkakA dUdha, kanerakI jar3a, candane kuSThanirguNDI vizAlA mallikAdvayam / nisotha, gobarakA rasa, indrAyaNa, kUTha, haldI, dAruhaldI, vAsA'zvagandhA brAhmI ca zyAI campakakaTaphalama34| devadAru tathA candana pratyeka do tolA, viSa 4 tolA, kaDuA etaiHkalkaiH pacettailaM tRNakasvarasadravam / taila 128 tolA tathA caturguNa gAmUtra chor3akara pakAnA caahiye| sarvatvagdoSaharaNaM mahAtRNakasaMjJitam / / 135 // yaha taila mAliza karanese dadra, zvitra tathA samasta kuSThoMko naSTa | karatA hai // 139 // 140 // haldI, triphalA, devadAru, kanera, cItekI jar3a, saptaparNa, | nImakI chAla, kajA, sugandhavAlA, nakha, kUTha, pAMDake bIja, bRhanmaricAyaM tailam / kalihArI, araNI, jAvitrI, dAruhaldI, haratAla, mainazila, maricaM trivRtA dantI kSIramArka shkRdrsH| indrayava, tilakI pattI, AkakA dUdha, guggulu, dAlacInI, devadAru haridre dve mAMsI kuSThaM sacandanam // 14 1 kAlI mirca, kezara, bhaTeura, rAla, choTI tulasI, ktthaa,| vizAlA karavIraM ca haritAlaM manaHzilA / vAyaviDaMga, choTI pIpala, dUdhiyA vaca, nAgaramothA, sambhAlUke | bIja, gurca, maureThI, nAgakezara, rohiSaghAsa, zuddha sIMgiyA, citrako lAGgalAkhyA ca viDaGgaM cakramardakam 142 soMTha, kaipharA, majITha, vola, tombIke bIja, thUharake patte, amala zirISa kuTajo nimbaM sptprnnsnuhaamRtaaH| tAsake patte, bakucIke bIja, jaTAmAMsI, choTI ilAyacI, mAla- sampAko naktamAlo'bdaH khadiraM pippalI vacA 143 kAMganIkI jar3a, sirasAkI chAla, gobarakA rasa, sapheda candana, jyotiSmatI ca palikA viSasya dvipalaM bhavet / lAla candana, kUTha, sambhAlUkI pattI, indrAyaNakI jar3a, camelIke ADhakaM kaTutailasya gomUtraM tu caturguNam // 144 // phUla, belAke phUla, aDUsA, asagandha, brAhmI, gandhAbirojA paktvA tailavaraM hyetnmrkssyetkausstthikaantrnnaan||145| campAke phUla va kepharAkA kalka aura tRNapaJcamUlakA svarasa mRtpAtre lauhapAtre vA zanairmudvagninA pacet / chor3akara taila pakAnA cAhiye / yaha taila samasta tvagdoSoMko pAmAvicarcikAdadukaNDUvisphoTakAni ca / naSTa karatA hai // 128-135 // valayaH palitaM chAyA nIlI vyaGgastathaiva ca / vajrakaM tailam / abhyaGgena praNazyanti saukumArya ca jAyate // 146 // saptaparNakara jArkamAlatIkaravarijam / prathame vayasi strINAM yAsAM nasyaM tu dIyate / mUlaM snuhIzirISAbhyAM citrakAsphotayorapi136 // / parAmapi jarAM prApya na stanA yAnti nmrtaam147|| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122 ) cakradattaH / vardasturaGgo vA gajo vA vAyupIDitaH / ebhirabhyaJjanairgADhaM bhavenmArutavikramaH // 148 // kAlI mirca, nisotha, dantI, AkakA dUdha, gobarakA rasa, devadAru, haldI, dArUhaldI, jaTAmAMsI, kUTha, candana, indrAyaNa, kanerakI chAla, haratAla, mainazila, cItakI jar3a, kalihArI, vAyaviDaMga, cakavar3ake bIja, sirasekI chAla, kuraiyekI chAla, nImakI chAla, sataunA, huNDa, gurca, amalatAsa ke patte, kajA, nAgaramothA, kathA, choTI pIpala, dUdhiyA baca, tathA mAlakAMganI pratyeka 4 tolA, sAMgiyA 8 tAlA, kaDuA taila 1 Ar3haka (dravadvaiguNyakara 6 sera 32 tolA ) gomUtra 25 sera 48 tolA chor3akara miTTI yA lohake pAtrameM manda Acase pakAnA cAhiye / isa uttama tailako kuSThavAloMke vraNoMmeM lagAnA cAhiye / isase pAmA, bivAI, dAda, khujalI, phaphole, jhurriyAM, bAloMkI saphedI, uhAM tathA jhAMI naSTa hote haiM aura zarIra sundara hotA hai / jina striyoMko choTI avasthAmeM isa tailakA nasya diyA jAtA hai, unake bahuta buDhApAmeM bhI stana kar3e bane rahate haiM / vAyuse pIr3ita baila ghor3A athavA hAthI isakI mAlizase vAyuke samAna vegavAlA hotA haiM // 141-148 // viSatailam / naktamAlaM haridre dve arkastagarameva ca / karavIraM vacA kuSThamAsphotA raktacandanam // 149 // mAlatI saptaparNa ca maJjiSThA sindhuvArikA / eSAmardhapalAnbhAgAnviSasyApi palaM tathA // 150 // caturguNe gavAM mUtra tailaprasthaM vipAcayet / zvitravisphoTAkeTibhakITalUtAvicarcikAH // 151 // kaNDUkacchravikArAzca ye vraNA viSadUSitAH / viSatailamidaM nAmnA sarvatraNavizodhanam // 152 // kaJja, haldI, dArUhaldI, Aka, tagara, kanera, baca, kUTha, AsphotA, lAlacandana, camelI, sataunA, maJjITha tathA sambhAlU pratyeka 2 tolA, sIMgiyA 4 tolA, taila eka prastha, ( dravadvaiguNyase 1 sera 9 cha. 3 tolA ) caturguNa gomUtra milAkara pakAnA cAhiye / isa tailase sapheda kuSTha, phaphole, kiTibha, kITa, makaDIkA viSa, vicarcikA, khujalI, kacchU tathA viSase dUSita vraNa naSTa hote haiM / yaha " viSataila " samasta vraNoMko zuddha karatA hai / / 149- 152 // karavIrAdyaM tailam / zvetakaravIrakaraso gomUtraM citrakaM viDaGgaM ca / kuSTheSu tailayoga: siddho'yaM saMmato bhiSajAm 153 // sapheda kanerakA rasa, gomUtra, cItakI jar3a aura vAyabiDaMga, milAkara vidhipUrvaka siddha tela saba kuSThoM ko naSTa karane bAlA hai, aisA vaidyaloga batAte haiM // 153 // [ kuSThA aparaM karavIrAdyaM tailam | zvetakara vIramUlaM viSAMzasAdhitaM gavAM mUtre / carmadala sidhmapAmAvisphoTakrimikiTibhajittailam 154 sapheda kanerakI jar3a aura sIgiyAkA kahaka tathA gomUtra milAkara siddha tela carmadala, khujalI, sighmakuSTha, phaphole, kIr3e aura kiTibha kuSThako naSTa karatA hai // 154 // sindUrAdyaM tailam / sindUrArdhapalaM piSTA jIrakasya palaM tathA / kaTutailaM pacenmAnIM sadyaH pAmAharaM param // 155 // sindUra 2 tolA, jIrA 4 tolA, kaDuA taila 32 tolA milA pakAkara lagAnese tatkAla khujalI naSTa hotI hai // 155 // mahAsindUrAdyaM tailam / sindUraM candanaM mAMsIviDaGgaM rajanIdvayam / priyaM padmakaM kuSThaM maJjiSThAM khadiraM vacAm // 156 jAtyarkatrivRtAnimbakaraJjaviSameva ca / kRSNavetrakalodhraM ca prapunnADaM ca saMharet // 157 // lakSNapiSTAni sarvANi yojayettailamAtrayA / abhyaGgena prayuMjIta sarvakuSThavinAzanam // 158 // pAmAvicarcikAkaNDUvisarpAdivinAzanam / raktapittotthitAnhanti rogAnevaMvidhAnbahUn // 159 sindUra, candana, jaTAmAMsI, vAyaviDaMga, haldI, dArUhaldI phUlapriyaGgu, padmAkha, kUTha, maJjITha, katthA, vaca, camelI, Aka, nisotha, nImakI chAla, kajA, sIMgiyA, kAlA veta, lodha tathA pavAr3a ke bIja sabako mahIna pIsa taila milAkara pakAnA cAhiye / isakI mAliza karanese samasta kuSTha, pAmA, vicarcikA, kaNDU, visarpa tathA raktapitta roga naSTa hote haiM // 156-159 // AdityapAkaM tailam / maJjiSThA triphalAlAkSAnizA gandhArIlAlakaiH / cUrNitestailamAdityapAkaM pAmAharaM param // 160 // majITha, triphalA, lAkha, haldI, manazila, tathA gandhakakA cUrNa kara taila milA sUrya kI kiraNoMse ( 7 dinataka ) pakAnA cAhiye / yaha taila pAmAko naSTa karatA hai // 160 // dUrvAdyaM tailam / svarase caiva dUrvAyAH pacettailaM caturguNe / kacchU vicarcikApAmA abhyaGgAdeva nAzayet 161 // dUba svarasameM caturthAMza tela milA pakAkara mAliza karanese kaccha, bivAI aura pAmA naSTa hotI hai // 161 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / I arkatailam | arkapatrarase pakkaM kaTutelaM nizAyutam / manaHzilAyutaM vApi pAmAkacchvAdinAzanam 162 Aka ke pattoMke rasa aura haldI athavA manazilake kalka ke sAtha siddha taila pAmA, kacchu Adiko naSTa karatA hai // 162 // gaNDIrAdyaM tailam / pandraha, pandraha dinameM vamana karanA cAhiye / eka eka mahI nema virecana lenA cAhiye / tIna tIna dinameM avapIr3aka nasya lenA cAhiye / tathA chaH chaH mahIne meM zirAvyagha karanA ( phasta kholanA ) cAhiye // 169 // | pathyam / gaNDIrikAcitrakamArkavArkakuSThadumatvaglavaNaiH samUtraiH / tailaM pacenmaNDalada dukuSThaduSTatraNAruH kiTibhApahAri 163 yoSinmAMsa surAtyAgaH zAlimudrayavAdayaH / purANAstiktazAkaM ca jAGgalaM kuSThinAM hitam 170 thUharakA dUdha, cItakI jar3a, bhAMgarI, Aka, kUTha tathA amalatAsakI chAla, lavaNa aura gomUtra milAkara siddha kiyA haiM // 170 // taila maNDala, dadu, kuSTha, duSTa vraNa, arUMSikA aura kiTibhako naSTa karatA hai // 163 // gayA citrakAdi tailam / citrakasyAtha nirguNDayA hayamArasya mUlataH / nADIca bIjAdviSataH kAjipiSTaM palaM palam 164 karaJjatailASTapalaM kAJjikasya palaM punaH mizritaM sUryasantaptaM tailaM kuSThatraNAsrajit // 165 // cItakI jar3a, sambhAlUkI jar3a, kanerakI jar3a, nAr3Icake bIja, tathA sIMgiyA pratyeka 4 tolA kAjI meM pIsa, kaJjIkA taila 32 tolA aura kAjI 4 tolA, milAkara sUryakI kiraNoMmeM tapAnA cAhiye / yaha taila kuSTha, vraNa aura raktadoSako naSTa karatA hai // 164 // 165 // somarAjItailam / somarAjI haridre dve sarSapAragvadhaM gadam / karajaiDagajAbIjaM garbhaM dattvA vipAcayet // 166 // tailaM sarSapasambhUtaM nADIduSTatraNApaham / anenAzu prazAmyanti kuSThAnyaSTAdazaiva tu // 167 // nIlakA piDakAvyaGga gambhIraM vAtazoNitam / kaNDUkacchraprazamanaM kacchUpAmAvinAzanam // 168 bakucI, haldI, dArUhaldI, sarasoM, amalatAsa, kUTha, kakSA tathA pavAMr3a ke bIjakA kalka chor3akara sarasoMkA taila pakAnA cAhiye / yaha taila nADIvraNa, duSTa, vraNa, aThAraha prakArake kuSTha, jhAI, phuMsiyAM, sthauhAM, gambhIra vAtarakta tathA khujalI Adi naSTa karatA hai // 166-168 // sAmAnyaniyamaH / pakSAtpakSAcchardanAnyabhyupeyAt mAsAnmAsAtsraMsanaM cApyadhastAt / strIgamana, mAMsa aura zarAbakA tyAga, purAne cAvala, mU~ga, yava tathA jaGgalI tiktazAka kuSThavAloMko hitakara hote iti kuSTAdhikAraH samAptaH / athodardako zItapittAdhikAraH / sAdhAraNaH kramaH / abhyaGgaH kaTutailena sekazcoSNAmbubhistataH / uda vamanaM kArya paTolAriSTavAriNA // 1 // darda kaDue tailakI mAliza kara garama jalase siMcana karanA cAhiye / tathA paravalakI pattI aura nImakI pattIse vamana karAnA cAhiye // 1 // virecanayogaH / triphalApurakRSNAbhirvirekazcAtra zasyate / triphalAM kSaudrasahitAM pibedvA navakArSikam / visarpoktamamRtAdi bhiSagatrApi yojayet // 2 // triphalA, guggulu aura choTI pIpalase birecana lenA cAhiye / athavA zahadake sAtha triphalA athavA navakApiMka kvAtha ( vAtaraktokta ) visarpokta amRtAdi kvAthakA prayoga kare // 2 // kecana yogAH / sitAM madhukasaMyuktAM guDamAmalakaiH saha / guDaM dIpyakaM yastu khAdetpathyAnnabhuG naraH // 3 // tasya nazyati saptAhAdudardaH sarvadehajaH / tryahAsya hAnnastatazcAvapIDAn maureThIke sAtha mizrI athavA AMbalAke sAtha gur3a athavA gur3a ke sAtha ajavAyana pathyAnna sevana karate hue jo manuSya mAseSvasRmokSayetSaTsu SaTsu // 169 // khAtA hai, usakA udarda sAta dinameM naSTa ho jAtA hai // 3 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 224 ) udvartanaM lepazca / siddhArtharajanIkalkaiH prapunnADatilaiH saha // 4 // kaTutailenaM saMmizrametadudvartanaM hitam / dUrvA nizAyuto lepaH kacchrapAmA vinAzanaH // 5 // krimida duharazcaiva zItapittaharaH paraH / cakradattaH / sarasoM, haldI, pavAMr3ake bIja tathA tilakA kalka, kaDuA taila milAkara ubaTana karanA cAhiye / isa prakAra dUba aura haldIkA lepa kacchU, pAmA tathA krima, dahu, aura zItapittako naSTa karatA hai // 4 // 5 // - agnimanthamUlalepaH / agnimanthabhavaM mUlaM piSTaM pItaM ca sarpiSA // 6 // zItapittodarda koThAnsaptAhAdeva nAzayet / araNIkI jar3a pasikara ghIke sAtha pInese sAta dinoM meM hI zItapitta, udarda aura kor3hako naSTa karatI hai // 6 // - koThasAmAnyacikitsA / kuSThoktaM ca kramaM kuryAdamlapittaghnameva ca // 7 // udardoktAM kriyAM cApi koTharoge samAsataH / sarpiSpItvA mahAtiktaM kAryaM zoNitamokSaNam // 8 // koTharoga meM kuSTokta, amlapittana tathA udardokta cikitsA karanI cAhiye / tathA mahAtiktaghRtako pIkara phasta khulAnA cAhiye // 7 // 8 // nimbapatrayogaH / nimbasya patrANi sadA ghRtena dhAtrI vimizrANyathavopayujyAt / visphoTako ThakSatazItapittaM kaNDvasrapittaM rakasAM ca hanyAt // 9 // nIma ke pattoMke cUrNa ko sadA ghIke sAtha athavA AMvale ke sAtha upayoga karanA cAhiye / isase phaphole, dadare, vraNa zIta pitta, khujalI, aura raktapitta, tathA rakasA nAmake kuSTha naSTa hote haiM // 9 // [amlapitA kSAra aura seMdhAnamaka ke cUrNako telameM milAkara mAliza karanA cAhiye / khambhArakA pakA phala sUkhA huA ubAlakara dUdhake sAtha khAne tathA pathyase rahanese zIta pitta naSTa hotI hai / tathA tailake sAtha elAdigaNakA ubaTana lagAnA cAhiye / sUkhI mUlIke yUSa, kulathIke rasa athavA lavA va tItarake mAMsarasake sAtha sadA bhojana karanA cAhiye // 10-12 // vividhA yogAH / kSAra sindhUtthatailaizca gAtrAbhyaGgaM prayojayet / mArikAphalaM pakkaM zuSkamutsveditaM punaH // 10 // kSIreNa zItapittaghnaM khAditaM pathyasevinA / tailodvartanayogena yojya elAdiko gaNaH // 11 // zuSkamUlakayUSeNa kaulatthena rasena vA / bhojanaM sarvadA kArya lAvatittirijena vA // 12 // sAmAnyacikitsA | zItalAnyannapAnAni buddhvA doSagatiM bhiSak / uSNAni vA yathAkAlaM zatipitte prayojayet // 13 // zItapitta doSoM kI gati samajhakara zIta athavA uSNa annapAnakA yathA samaya prayoga karAve // 13 // ityudarda koThazItapittAdhikAraH samAptaH / athAmlapittAdhikAraH / sAmAnyacikitsA | vAnti kRtvAmlapitte tu virekaM mRdu kArayet / samyagvAntaviriktasya susnigdhasyAnuvAsanam // 1 // AsthApanaM cirodbhUte deyaM doSAdyapekSayA / kriyA zuddhasya zamanI hyanubandhavyapekSayA // 2 // doSasaMsargaje kAryA bheSajAhArakalpanA / urdhvagaM vamanairdhImAnadhogaM recanairharet / tiktabhUyiSThamAhAraM pAnaM vApi prakalpayet // 3 // yavagodhUmavikRtIstIkSNasaMskAravarjitAH / yathAsvaM lAjazaktUnvA sitAmadhuyutAnpibet // 4 // amlapitta meM vamana karane ke anantara mRdu virecana karanA cAhiye / ThIka vamana virecana kara leneke bAda snehana kara purAne amlapitta meM doSAdike anusAra anuvAsana yA AsthApana basti denA cAhiye / zuddha ho jAnepara zAnta karanevAlI auSadha va AhArakI kalpanA karanI cAhiye / tathA Urdhvaga amlapittako vamanase aura adhogako virecanase zAnta karanA cAhiye / tathA tiktarasayukta AhAra athavA pAna | denA cAhiye / yava tathA gehU~ke padArtha tIkSNasaMskAra ke binA athavA khIlake satta mizrI va zahada milAkara pilAnA cAhiye // 1-4 // yavAdikAthaH / nistuSayavavRSadhAtrIkAthastrisugaMdhimadhuyutaH pItaH / apanayati cAmlapittaM yadi bhuMkte mudrayUSeNa // 5 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] maapaattiikopetH| (215) - - - . bhUsIrahita yava, aisA tathA AMvalekA kAr3hA, dAlacInI, aura zahadake sAtha pInese jvara, vamana va amlapittako tejapAta va ilAyacIkA cUrNa tathA zahada milAkara pInese | naSTa karatA hai // 11 // tathA mUMgakI dAlake sAtha bhojana karanese amlapitta naSTa hotA pathyAdicUrNam / hai||5|| pathyAbhRGgarajazcUrNa yukta jIrNaguDena tu / shRNgveraadikaathH| jayedamlapittajanyAM chardimannavidAhajAm // 12 // kaphapittavamIkaNDUjvaravisphoTadAhahA / choTI harra va bhAMgarekA cUrNa purAne gur3ake sAtha amlapitta pAcano dIpanaH kAthaH zRGgaverapaTolayoH // 6 // |tathA annavidAhajanya chardiko naSTa karatA hai // 12 // adarakha va paravalakA kvAtha kaphapittaja vamana, khujalI, jvara, vAsAdigugguluH / phaphole, va dAhako naSTa karatA, pAcana tathA dIpana hai // 6 // vAsAnimbapaTolatriphalAzanayAsayojito jayati / pttolaadikvaathH| adhikakaphamamlapittaM prayojito gugguluH krameNa 13 paTolaM nAgaraM dhAnyaM kAthayitvA jalaM pibet / / aDUsA, nImakI chAla, paravala, triphalA tathA vijaisAra kaNDapAmAtiThAlanaM kaphapittAnimAndAjita ||7||yukt guggulu kramazaH AMdhakakaphayukta amlapittako nAma kaNDUpAmAtizUlaghnaM kaphapittAgnimAndyajit // 7 // | yukta paravala, soMTha va dhaniyAMkA kvAtha pInese khujalI, pAmA, kph,| karatA hai // 13 // pitta va animAnyako naSTa karatA hai||7|| vividhA yogaaH| aparaH pttolaadiH| chinnAkhadirayaSTayAhvadAya'mbho vA madhudravam / paTolavizvAmRtarohiNIkRtaM sadrAkSAmabhayAM khAdetsajhaudrAM saguDAM ca tAm 14 // jalaM pibetpittakaphocchraye tu / kaTukA sitAvalehyA paTolavizvaM ca kSaudrasaMyuktam / zUlabhramArocakavahnimAndya raktasrutau ca yuktyA vA khaNDakUSmANDakaM zreSTham 15 dAhajvaracchardinivAraNaM tat // 8 // gurca, katthA, maureThI va dAruhaldIke kvAthako zahadake sAtha athavA harar3ake cUrNako munakkA, zahada va purAne gur3ake sAta paravala, soMTha, gurca tathA kuTakIkA kvAtha pittakaphAdhika athavA paravala tathA soMThake cUrNako zahadake sAtha khAnese amlaamlapittameM denA caahiye| yaha zUla, bhrama, arocaka, agnimAndha, pitta dUra hotA hai / tathA rakta giranepara khaNDakUSmANDakA prayoga dAha, jvara, aura vamanako naSTa karatA hai // 8 // | uttama hai|| 14 // 15 // aparo yvaadiH| apara pttolaadiH| yavakRSNApaTolAnAM kAthaM kSaudrayutaM pibet / paToladhanyAkamahauSadhAbdaiH nAzayedamlapittaM ca aruciMca vamiM tathA // 9 // kRtaH kaSAyo vinihanti zIghram / thava, choTI pIpala va paravalake kvAthako zahada milAkara mandAnalaM pittabalAsadAhapInese amlapitta, asAca tathA vamana maSTa hotA hai||9|| cchardijvarAmAnilazularogAn // 16 // vaasaadikaathH| paravala, dhaniyAM, soMTha tathA nAgaramothAkA kAtha zIghra hI mandAgni, pitta, kapha, dAha, vamana, jvara, AmavAta aura zula vaasaamRtaaprpttknimbbhuunimbmaarkvaiH| | Adi rogoMko naSTa karatA hai // 16 // triphalAkulakaH kAthaH sakSaudrazvAmlanAzanaH // 10 // gudduucyaadikaathH| aDUsA, gurca, pittapApar3A, nImakI chAla, cirAyatA, bhAMgarA, triphalA tathA paravalakA kAtha zahadake sAtha lenese| chinnodbhavAnimbapaTolapatraM amlapittako naSTa karatA hai // 10 // ___ phalatrikaM sukkathitaM suzItam / kSaudrAnvitaM pittamanekarUpaM phltrikaadikaathH| sadAruNaM hanti hi cAmlapittama // 17 // phalatrikaM paTolaM ca tiktAkAthaH sitaayutH| / gurja, nImakI chAla, paravalakI pattI.tathA triphalAkA kAtha pItaH chItakamadhvAtto jvrcchdymlpittjit||11|| banAya ThaNDA honepara zahada milAkara pInese aneka prakArakA triphalA, paravala tathA kuTakIkA kAr3hA, mizrI, maureThI pittaroga tathA amla pitta naSTa hotA hai // 17 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (226) / ckrdttH| [ amlapittA anye yogaa| aura zahadameM milAkara sevana karanese amlapitta naSTa hotA paTolatriphalAnimbazRtaM madhuyutaM pibet / / pittazleSmajvaracchardidAhazulopazAntaye // 18 // paJcanimbAdicUrNam / siMhAsyAmRtabhaNTAkIkAthaM pItvA samAkSikam / eko'zaH paJcanimbAnAM dviguNo vRddhadArakaH / amlapittaM jayejantuH kAsaM zvAsaM jvaraM vamim // 19 zakturdazaguNo deyaH zarkarAmadhurIkRtaH // 26 // vAsAghRtaM tiktaghRtaM pippalIghRtameva ca / amlapitte prayoktavyaM guDakUSmANDaka tathA // 20 // zItena vAriNA pItaH zUlaM pittakaphotthitam / paktizUlApahA yogAstathA khaNDAmalakyapi / nihanti cUrNa sakSaudramamlapittaM sudAruNam // 27 // nimbakA paJcAMga (phUla, phala, patra, chAla tathA mUla) pippalImadhusaMyuktA cAmlapittavinAzinI // 21 // milita 1 bhAga, vidhArA 2 bhAga, sattU 10 bhAga, tathA zakajambIrasvarasaH pItaHsAyaM hantyamlapittakam // 22 // rase mIThAkara ThaNDhe jalake sAtha zahada milAkara pInese pittaparavala, triphalA tathA nImake kvAthako zahada milAkara pAnasa | kaphaja zula tathA amlapitta naSTa hotA hai // 26 // 27 // pittakaphajvara, vamana, dAha va zula zAnta hote haiM / isI prakAra aDUsA, gurca va bar3I kaTerIke kvAthako zahada milAkara pInese abhrAdizodhanamAraNam / manuSya amlapitta, kAsa, zvAsa, jvara, aura bamanako jItatA AzubhaktodakaiH piSTamabhrakaM pAtrasaMsthitam / / 28 // hai| amlapittameM vAsAghRta, tiktaghRta, pippalIghRta aura gur3a ___ kandamANAsthisaMhArakhaNDakarNarasairatha / kUSmANDakA prayoga karanA cAhiye / tathA pariNAma zUlako naSTa taNDulIyaM ca zAliM ca kAlamAriSajena ca // 29 // karanevAle yoga athavA khaNDAmalakI athavA zahadake sAtha __ vRzvIra bRhtiibhRngglkssmnnaakeshraajkaiH| pIpala amlapittako naSTa karatI hai / isIprakAra jambIrI| nimbUkA svarasa sAyaMkAla pInese amlapitta naSTa hotA. peSaNaM bhAvana kuyotpuTaM cAnekazI bhiSak // 30 // hai // 18-22 // yAvannizcandrakaM tatsyAcchuddhirevaM vihaaysH| svarNamAkSikazAliM ca dhmAtaM nirvApitaM jale // 31 guDAdimodakaH / traiphale'tha vicUNyaivaM lohaM kAntAdikaM punH| guDapippalipathyAbhistulyAbhirmodakaH kRtH| / bRhatpatrakarIkarNatriphalAvRddhadArajaiH // 32 // pittazleSmApahaH prokto mandamagniM ca diipyet||23|| mANakandAsthisaMhArazRGgaverabhavai rasaiH / Di. choTI pIpala vaha samAna bhAga le golI banA| dshmuuliimunndditikaataalmuuliismudbhvaiH||33|| sevana karanese amlapitta va kapha naSTa hotA tathA agni dIpta puTitaM sAdhu yatnena zuddhimevamayo vrajet / hotI hai // 23 // vaziraM zvetavATyAlaM madhuparNI mayUrakam / / 34 // taNDulAyaM ca varSAhU dattvAdhazcorvameva ca / hiMgvAdipuTapAkaH / pAkyaM sajIrNamaNDUraM gomUtreNa dinatrayam // 35 // hiMgu ca katakaphalAni antarbASpamadagdhaM ca tathA sthApyaM dinatrayam / cizcAtvaco ghRtaM ca puTadagdham / vicUrNitaM zuddhiriyaM lohakiTTasya darzitA / / 36 // zamayati tadamlapitta jayantyA varddhamAnasya Ardrakasya rasena tu / mamlabhujo yadi yathottaraM dviguNam // 24 // vAyasyAzcAnupUrvyavaM mardanaM rasazodhanam // 37 // bhunI hIMga 1 bhAga, nirmalI 2 bhAga, imlIkI chAla 4 bhAga gandhakaM navanItAkhyaM kSudritaM lauhabhAjane / ghI.8 bhAga sabako puTapAka vidhise pakAkara sevana karane tathA| tridhA caNDAtape zuSkaM bhRGgarAjarasAplutam // 38 // khaTTe padArtha khAnese amlapitta zAnta hotA hai||24|| tato vahnau dravIbhUtaM tvaritaM vastragAlitam / yatnAd bhRGgarase kSiptaM punaH zuSkaM vishudhyti||39|| kAntapAtre varAkalko vyussite'bhyaasyogtH| | tAje cAbalake mAMise abhrakako pIsakara mAnakanda, asthisitAkSaudrasamAyuktaH kaphapittaharaH smRtaH // 25 // saMhAra tathA khaNDakarNa ( khArakonA ) ke rasa tathA caurAI va kAntalauhake pAtra meM triphalAkA kalka vAsI rakha mizrI zAliJca va marsA tathA punarnavA, bar3I kaTerI, bhAMgarA, lakSmaNA va vraayogH| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (227) - - -- - - - kAlA bhAMgarA inase ghoTa ghoTa kara aneka puTa usa samayataka bhojyaM yatheSTamiSTaM ca vAri bhktaamlkaalikm||50|| denA cAhiye, jabataka nizcandra na ho jAya / isa prakAra abhraka hantyamlapittaM vividhaM zUlaM ca pariNAmajam / kAryayogya hotA hai / tathA svarNamAkSikako zAliJcazAkake pANDurogaM ca gulmaM ca shothodrgudaamyaan|| 51 // rasake sAtha pIsakara kAnta lauhapara lepa kara use triphalAke yakSmANaM paJca kAsAMzca mandAgnitvamarocakam / kAthameM bujhAnA cAhiye / phira usa kAntalauhakI zveta lodhra, hastikarNa, palAza, triphalA, vidhArA, mAnakanda, asthisaMhAra, plIhAnaM zvAsamAnAhamAmavAtaM sudAruNam / adarakha, dazamUla, muNDI tathA muzalIke rasameM aneka bAra puTa guTI kSudhAvatI seyaM vikhyAtA roganAzinI // 52 // danese vaha zuddha ho jAtA hai / isI prakAra sapheda sUryAvarta, abhraka 8 to0, lauha 4 to0, maMDUra 2 to0 sabako kharalameM sapheda khareTI, apAmArga, caurAI, punarnavA tathA gurcakA kalka chor3akara maNDUkaparNI (brAhmIbheda ), gajapIpala, muzalIke rasa nAca Upara AdhA AdhA rakhakara 3 dina taka gomatrA tathA zatAvarI, bhAMgarA, kAlA bhAMgarA tathA masaki rasa tathA sAtha maNDUra antarbASpa pakAnA cAhiye aura jalane na| triphalA va nAgaramAthAka svarasase sthAlIpAka vidhise pakAkara pAve / phira usakA cUrNa kara lenA cAhiye / isa prakAra pratyeka pArA va gandhaka 2 tole kI kajalI kara milAnA caahiye| maNDra zuddha ho jAtA hai / tathA jayaMtI, vidhArA, adarakha, phira baca, cavya, ajavAyana, donoM jIre, sauMpha, trikaTu, nAgaraaura makoyake rasase pArada zuddha hotA hai| AMvalAsAra gandhakake mothA, vAyaviDaMga, piparAmUla, laTajIrA, nisotha, cIta, dantI, Tukar3a kara bhAMgareke rasameM loheke bartanameM 3 dina taka dhUpameM | kAlA sUryAvarta, bhAMgarA, mAnakanda, khaNDakarNa ( zakarakanda ) sukhAneke anantara AnimeM tapAkara kapar3ese bhAMgareke rasameM hI nIlophara, kAlA bhAMgarA tathA kAkar3AsiMhI pratyeka 2 tolA le chAnakara sukhA lenese zuddha ho jAtA hai / isa prakAra samasta vastu kUTa kapar3achAna cUrNa kara triphalA pratyeka 6 tolA cUrNa kara saba oMkA zodhana kara kSudhAvatI guTImeM chor3anA cAhiye // 28-39 // | cIjoMko lohapAtrameM adarakhake rasakI bhAvanA de, daNDase ghoTakara tIna dina dhUpameM rakhanA caahiye| phira adarakhake hI rasase silakSudhAvatI guttii| para pIsakara berakI guThalAke barAbara golI banAnI cAhiye / sUkha jAnepara rakhanA cAhiye / ise prAtaHkAla bhojanake pahile 3 goli. gaganAd dvipalaM cUrNa lauhasya palamAtrakam / yoMkI mAtrAmeM kAjIke sAtha sevana karanA cAhiye / mIThe padArtha, lauhakiTTapalArdha ca sarvamekatra saMsthitam / / 40 // | dUdha tathA nariyalakA jala nahIM khAnA cAhiye / zeSa padArtha maNDUkaparNIvaziratAlamUlIrasaiH punH| | yatheSTa khAnA cAhiye / vizeSataH kAjI aura bhAta tathA jalakA varIbhRGgakezarAjakAlamAriSajairatha // 41 // sevana karanA cAhiye / yaha "kSudhAvatI guTI" amlapitta, paritriphalAbhadramustAbhiH sthAlIpAkAdvipAcitam / / NAmazUla, pANDuroga, gulma, zotha, udararoga, arza, yakSmA, pAMcoM | kAsa, mandAgni, asAce, plIhA, zvAsa, aphArA, AmavAta ina rasagandhakayoH karSoM pratyekaM praahymektH||42|| saba rogoMko naSTa karatI hai // 40-52 // tanmardanAcchilAkhalve yatnataH kjjliikRtm| vacA cavyaM yamAnI ca jIrake zatapuSpikA // 43 // jIrakAdyaM ghRtam / vyoSaM mustaM viDaGgaM ca pranthikaM khrmnyjrii| piSTavAjAjI sadhanyAkAM prasthaM vipAcayet / trivRtA citrako dantI sUryAvarto'sitastathA // 44 // kaphapittAruciharaM mandAnalavami jayet // 53 // bhaMgamANakakandazca khaNDakarNaka eva c| jIrA va dhaniyAMke kalkameM 1 prastha ghRta pakAnA cAhiye / yaha daNDotpalAkezarAjakAlAkarkaTako'pi ca // 45 // kaphapitta, aruci, mandAgni va vamanako naSTa karatA hai // 53 // eSAmardhapalaM prAcaM paTaghRSTaM sucUrNitam / paTolazuNThIghRtam / pratyekaM triphalAyAzca palAdhai palameva ca // 46 // etatsarva samAloDatha lohapAtre tu bhAvayet / / paTolazuNThyoH kalkAbhyAM kevalaM kulakena vA / Atape daNDasaMghRSTamArdrakasya rasaitridhA // 47 // ghRtaprasthaM vipaktavyaM kaphapittaharaM param // 54 // paravala va soMThake kalka athavA kevala paravalake kalkase siddha tadrasena zilApiSTAM guDikAM kArayedbhiSak / . ghRta kaphapittako naSTa karatA hai // 54 // badarAsthinibhAM zuSkA suniguptAM nidhApayet // 48 // satprAtarbhojanAdau tu sevitaM guddikaatrym| pippalIghRtam / amlodakAnupAnaM ca hitaM madhuravarjitam // 49 // pippalIkAthakalkena ghRtaM siddhaM madhuplutam / dugdhaM ca nArikelaM ca varjanIyaM vishesstH| pibettatprAtarutthAya amlapittanivRttaye // 55 / / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (228) ckrdttH| - [visarpavisphoTA - - - pIpalake kvAtha va kalkase siddha ghRtameM zahadako milAkara | vamanam / prAtaHkAla amlapittake nivAraNArtha pInA cAhiye // 55 // paTolapicumardAbhyAM pippalyA madanena ca / drAkSAcaM ghRtam / visarpa vamanaM zastaM tathaivendrayavaiH saha // 2 // drAkSAmRtAzakrapaTolapatraiH paravalakI patI, nImakI chAla, choTI pIpala, mainaphala tathA sozIradhAtrIdhanacandanaizca / indrayavake sAtha visarpameM vamana karAnA cAhiye // 2 // trAyantikApadmakirAtadhAnyaiH / virecanam / kalkaiH pcetsrpirupetmebhiH||56|| triphalArasasaMyuktaM sarpitrivRtayA saha / yujIta mAtrAM saha bhojanena prayoktavyaM virekArtha visarpajvarazAntaye // 3 // sarvatra pAne'pi bhiSagvidadhyAt / rasamAmalakAnAM vA ghRtamizra pradApayet / balAsapittaM grahaNI pravRddhAM triphalAke rasa tathA nisothake cUrNake sAtha ghRtakA prayoga virekAsAgnisAdaM jvaramamlapittam / cana dvArA visarpa tathA jvarako zAnta karatA hai| athavA AMvaleke sarva nihanyAd ghRtametadAzu | rasako ghImeM milAkara pilAnA cAhiye ||3||smykpryuktN hyamRtopamaM ca // 57 // munakkA, gurca, indrayava, paravalakI pattI, khaza, AMvalA, vaatvisrpcikitsaa| nAgaramothA, candana, trAyamANa, kamalake phula, cirAyatA, dhniyaaN| tRNavaje prayoktavyaM paJcamUlacatuSTayam / inake kalkase yukta ghIko (vidhipUrvaka) pakAnA cAhiye / ise | | pradehasekasarpibhirvisa vAtasambhave // 4 // bhojanake sAtha mAtrAse denA cAhiye / saba RtuoMmeM isakA | tRNapaJcamUlako chor3akara zeSa cAroM paJcamUloMkA lepa seka aura prayoga karanA cAhiye / yaha kaphapitta, grahaNI, kAsa, agnimAnya, ghRtase vAtaja visarpameM prayoga karanA cAhiye // 4 // jvara va amlapittako naSTa karatA hai| vidhipUrvaka prayoga karanese amRtake tulya guNa detA hai // 56 // 57 // ___ kusstthaadignnH| kuSThaM zatAbAsuradArumustAzatAvarIghRtam / vArAhikustumburukRSNagandhAH / zatAvarImUlakalkaM ghRtaprasthaM payaHsamam / vAte'rkavaMzAtaMrgalAzca yojyAH pacenmRdvagninA samyak kSIraM dattvA cturgunnm||58|| sekeSu lepeSu tathA ghRteSu // 5 // nAzayedamlapittaM ca vAtapittodbhavAngadAn / kUTha, soMpha, devadAru, nAgaramothA, vArAhIkanda, dhaniyAM, raktapittaM tRSAM macchI zvAsa santApameva ca // 59 // sahiMjana, Aka, vAMsa tathA kaTaselekA seka, lepa tathA ghRtadvArA zatAvarIkA kalka, ghRta samAna bhAga jala tathA caturguNa dUdha | prayoga karanA cAhiye // 5 // milAkara mandAgnise pakAnA cAhiye / yaha amlapitta, vAtapittake roga, rakapitta, pyAsa, mUrchA, zvAsa aura santApako naSTa pittvisrpcikitsaa| karatA hai // 58 // 59 // prapauNDarIkamaJjiSThApadmakozIracandanaH / ityamlapittAdhikAraH samAptaH / sayaSTIndIvaraH pitta kSIrapiSTaiH pralepayet // 6 // kazeruzRGgATakapadmagundrAH sazaivalAH sotpalakardamAzca / vastrAntarAH pittakRte visarpa lepA vidheyAH saghRtAH suzItAH // 7 // visarpa saamaanytshcikitsaa| pradehAH pariSekAzca zasyante paJca valkalAH / virekvmnaalepsecnaasRgvimokssnnaiH| padmakozIramadhukacandanairvA prazasyate // 8 // upAcaredyathAdoSaM visarpAnavidAhibhiH // 1 // | pitte tu padminIpata piSTaM vA zaGkharzavalam / visapoko doSoMke anusAra virecana, vamana, Alepa, siJcana, gundrAmUlaM tu zuktirvA gairikaM vA ghRtAnvitam // 9 // raktamokSaNa aura avidAhI (jalana na karanevAle) prayogoMse nyagrodhapAdA gundrA ca kadalIgarbha eva c| cikitsA karanI cAhiye // 1 // bisagranthikalepaH syAcchatadhautaghRtAplutaH // 10 // atha visrpvisphottaadhikaarH| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] ... bhaassaattiikopetH| (229) jannnnnna hareNavo masUrAzca mudgAzcaiva sshaalyH| Aragvadhasya patrANi tvacaH zleSmAtakodbhavAH / pRthakpRthakpradehAH syuH sarvairvA sarpiSA saha // 11 // zirISapuSpaM kAmAcI hitA lepAvacUrNanaiH // 17 // puNDariyA, majITha, padmAkha, khaza, candana, maureThI tathA| triphalA, padmAkha, khaza, lajjAlu, kanera, mainaphalakI jar3a nIlopharako dUdhameM pIsakara lepa karanA cAhiye / athavA kazerU, tathA yavAsAkA kaphaja-visarpanAzArtha prayoga karanA caahiye| siMghAr3A, kamalake phUla, gurca, sevAra, nIlophara tathA usake tathA amalatAsake patte, lasor3ekI chAla, sirasAke phUla va pAsakA kIcar3a inako dhImeM milA patale kapar3epara zIta lepa makoyakA lepa va avacUrNana dvArA prayoga karanA caahiye||16||17|| karanA cAhiye / paJcavalkala athavA padmAkha, khaza, maureThI va tridossjvisrpcikitsaa| candanase lepa karanA caahiye| pittameM kamalinIkA kIcar3a athavA kalka athavA gurcakI jar3a athavA zukti mustAriSTapaTolAnAM kAthaH sarvavisarpanut / athavA ghIke sAtha gerU athavA baragadakI vauM va gurca athavA dhAtrIpaTolamudgAnAmathavA ghRtasaMplutaH // 18 // kelekA sAra athavA kamalakI daNDIkA lepa so vAra ghoye hue| nAgaramothA. nImakI chAla va paravalakI pattIkA kAtha ghIke sAtha athavA maTara, masUra, mUga, cAvala alaga alaga samasta visapoMko naSTa karatA hai| athavA AMvalA, paravala aura athavA saba milAkara ghIke sAtha lepa karanA cAhiye // 6-11 // maMgakA kAtha ghIke sAtha samasta visarpa naSTa karatA hai // 18 // virecanam / amRtAdigugguluH / draakssaargvdhkaashmyetriphlairnnddpiilubhiH| amRtavRSapaTolaM nimbakalkairupetaM trivRddhatikIbhizca visarpa zodhanaM hitam // 12 // triphalakhadirasAraM vyAdhighAtaM ca tulyam / munakkA, amalatAsa, khambhAra, triphalA, eraNDa, pIla, nisotha kathitamidamazeSaM guggulorbhAgayuktaM tathA haroMko virecanake liye denA cAhiye // 12 // jayati viSavisarpAnkuSThamaSTAdazAkhyam 19 // shlessmjvisrpcikitsaa| gurca, aDUsA, paravala, nImakI pattI, triphalA, katthA, gAyatrIsaptaparNAbdavAsAragvadhadArubhiH / | amalatAsakA gUdA pratyekaH samAna bhAga, sabake samAna zuddha guggula milAkara sevana karanese viSadoSa, visarpa tathA aThAraha kuTannaTairbhavellepo visarpa zleSmasambhave // 13 // prakArake kuSTha naSTa hote haiM // 19 // ajAzvagandhA saralAtha kAlA saikezikA vaapythvaajshRnggii| amRtAdikAthadvayam / gomUtrapiSTo vihitaH pralepo amRtavRSapaTolaM mustakaM saptaparNa hanyAdvisapai kaphajaM suzIghram // 14 // ___ khadiramasitavetraM nimbapatraM haridre / katthA, satInA, nAgaramothA, aDUsA, amalatAsakA gUdA, vividhaviSavisarpAnkuSThavisphoTakaNDUdevadAru va kevaTImothekA lepa kaphaja-visarpameM karanA caahiye| rapanayati masUrI zItapittaM jvaraM ca // 20 // athavA babaI, asagandha, dhUpa, kAlA nisotha, pADhI, athavA paTolAmRtabhUnimbavAsakAriSTaparpaTaiH meDhAziMgI inako gomUtrameM pIsakara kaphajameM lepa karanA khadirAbdayutaiHkAtho visphoTArtijvarApahaH // 21 cAhiye // 13 // 14 // (1) gurca, aDUsA, paravala, nAgaramothA, saptaparNa, katthA, kAlA - vamanam / veta, nImakI pattI, haldI tathA dAruhaldIkA kvAtha aneka madanaM madhukaM nimbaM vatsakasya phalAni ca / prakArake viSa, visarpa, kuSTha, visphoTaka, khujalI, masUrI, zIta pitta aura jvarako naSTa karatA hai / isI prakAra (2) paravala, vamanaM ca vidhAtavyaM visa kaphasambhave // 15 // gurca, cirAyatA, aDUsA, nImakI pattI, pittapApar3A, kathA, mainaphala, maureThI, nImakI chAla tathA indrayavako kaphaja-nAgaramothAkA kvAtha, phapholA, becainI va jvarako naSTa bisarpameM vamanake liye prayukta karanA cAhiye // 15 // karatA hai // 20 // 21 // anye yogaaH| pttolaadikvaathH| triphalApanakozIrasamajhAkaravIrakam / / pttoltriphlaarissttgudduuciimustcndnH| phalamUlamanantA ca lepaH zleSmavisarpahA // 16 // / samUrvA rohiNI pAThA rajanI sadurAlabhA // 22 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 230 ) " 'cakradattaH / kaSAyaM pAyayedetacchleSma pittajvarApaham / kaNDUtvagdoSavisphoTaviSavIsapanAzanam // 23 // paravalakI pattI, triphalA, nImakI pattI, gurca, nAgaramothA, candana, mUrvA, kuTakI, pADha, haldI va yavAsAkA kvAtha banAkara pilAnese kaphapittajvara, khujalI, tvagdoSa, phaphole, viSa aura visarpa naSTa hote // 22 // 23 // bhUnimbAdikAthaH / bhUnimbavAsAkaTukApaTolaphalatrikAcandananimbasiddhaH / visarpadAhajvaravazoSa - cirAyatA, aDUsA, kuTakI, paravala kI pattI, triphalA, candana aura nImakA kvAtha visarpa, dAha, jvara, mukhakA sUkhanA, phaphAle, tRSNA aura vamanako naSTa karatA hai // 24 // candanAdilepaH / candanaM nAgapuSpaM ca taNDulIyakazArive / zirISavalkalaM jAtIlepaH syAddAhanAzanaH // 28 // [ visarpavisphoTA sirsAkI chAla, gUlarakI chAla va jAmunakI chAla lepa aura visphoTatRSNAvaminutkaSAyaH // 24 // sekameM hitakara haiM / athavA lakhauDhAkI chAla pralepa aura AzcyotanameM hitakara hai // 31 // 'candana, nAgakezara, caurAI, zArivA, sirsAkI chAla, va camelIkA lepa dAiko naSTa karatA hai // 28 // kavalagrahAH / zirISamUlamaJjiSThAcavyAmalakayaSTikAH / zukatarvAdilepaH / zukatarunate ca mAMsI rajanI padmA ca tulyAni / piSTAni zItatoyena lepaH syAtsarvavisphoTe // 29 // sirsAkI chAla, tagara, jaTAmAMsI, haldI, bhAraGgI inako samAna ' le ThaNDhe jalameM pIsakara lepa karanese yaha samasta phapholoMko bhAga naSTa karatA hai // 29 // sajAtI pallavIdrA visphoTe kavalagrahAH || 30 // sirsAkI chAla, maJjITha, cavya, AMvalA, maureThI tathA camelIkI pattIkA cUrNa banAkara zahada meM milA kavala dhAraNa karanese mukhake phaphole naSTa hote haiM // 30 // zirISAdilepAH / zirISodumbarI jambu sekAlepanayorhitAH / zleSmAtakatvaco vApi pralepAzcyotane hitaaH|| 31 // anye yogAH / // sakaphe pittayukte tu triphalAM yojayetpuraiH // 25 // durAlabhAM parpaTakaM paTalaM kaTukAM tathA / soSNaM guggulusaMmizraM pibedvA khadirASTakam // 26 // kuNDalI picumardAmbu khadirendrayavAmbu vA / visphoTaM nAzayatyAzu vAyurjaladharAniva // 27 pittakaphajanya visarpameM guggulu ke sAtha triphalAkA prayoga karanA cAhiye / athavA yavAsA, pittapApar3A, paravala kI pattI va kuTakI ke garama garama kvAthako guggulu milAkara pInA cAhiye | athavA khadirASTakakA kvAtha ( masUrikAdhikArokta ) pInA cAhiye / athavA gurca va nImakI chAlakA kvAtha athavA katthA va indrayavakA kvAtha visarpako meghoMko vAyuke samAna naSTa karatA hai // 25-27 // sirsAkI chAla, maureThI, tagara, sapheda candana, choTI ilAyacI, jaTAmAMsI, haldI, dAruhaladI, kUTha va sugandhavAlAkA | lepa ghIke sAtha visarpa, kaNDU, jvara aura zothako naSTa karatA hai / ise " dazAGgalepa " kahate haiM // 32 // dazAGgalepaH / zirISayaSTanitacandanelAmAMsIharidrAdvayakuSThavAleH / lepo dazAGgaH saghRtaH pradiSTo visarpakaNDUjvarazothahArI // 32 // zirISAdilepaH / zirISozIra nAgAhvahiMsAbhirlepanAd dutam / visarpaviSavisphoTA: prazAmyanti na saMzayaH // 33 // sirsekI chAla, kharA, nAgakezara va jaTamAMsIkA lepa visarpa, viSa aura phapholoMko naSTa karatA hai // 33 // viSAdyaM ghRtam / vRSakhadira paTolapatranimbatvamRtAmalakI kaSAyakalkaiH / ghRtamabhinavametadAzu pakkaM jayati visarpagadAnsakuSThagulmAn // 34 // aDUsA, katthA, paravalakI pattI, nImakI, chAla, gurca va AMvalAke kvAtha va kalka meM siddha ghRta visarpa, kuSTha va gulmako naSTa karatA hai // 34 // paJcatiktaM ghRtam / paTolasaptacchadanimbavAsAphalatrikaM chinnaruhAvipakam / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIko paitaH / dhikAraH ] tatpazcatiktaM ghRtamAzu insi tridoSavisphoTavisarpakaNDUH // 35 // paravalakI pattI, saptaparNa, nImakI chAla, aDUsA, triphalA tathA gurcase siddha " paJcatita " kahA jAtA hai / yaha tridoSajanya visphoTaka, visarpa va khujalIko naSTa karatA hai // 35 // mahApadmakaM ghRtam / padmakaM madhukaM lodhraM nAgapuSpasya kezaram / dve haridre viDaGgAni sUkSmailA tagaraM tathA // 36 // kuSThaM lAkSApatrakaM ca sikthakaM tutthameva ca / bahuvAraH zirISazca kapitthaphalameva ca // 37 // toyenAloDya tatsarvaM ghRtaprasthaM vipAcayet / yAMzva rogAnnihanyAdve tAnnibodha mahAmune // 38 // sarpakITAkhudaSTeSu lUtAmUtrakRteSu ca / vividheSu sphoTakeSu tathA kuSThavisarpiSu // 39 // nADISu gaNDamAlAsu prabhinnAsu vizeSataH / agastyavihitaM dhanyaM padmakaM tu mahAghRtam // 40 // padmAkha, maureThI, lodha, nAgakezara, haldI, dArUhaldI, vAyaviDaGga, choTI ilAyacI, tagara, kUTha, lAkha, tejapAta, moma, tUtiyA, lasor3hA, sirasekI chAla va kaithA ina sabakA kalka jalameM milAkara 1 prastha ghRta siddha karanA cAhiye / isase sarpa, kIr3oM va mUsoMke viSameM, makar3Ike viSameM, phaphomeM tathA kuSThavisarpa, nAsUra, va gaNDamAlAseM vizeSa lAbha hotA hai / yaha agastyakA banAyA " mahApadmAka" nAmaka ghRta hai // 36-40 // snAyukacikitsA | rogastu snAyukAkhyo yaH kriyA tatra visarpavat / gavyaM sarpirUyahaM pItvA nirguNDIsvarasaM tryaham / pibetsnAyukamatyugraM hantyavazyaM na saMzayaH // 41 // snAyuka (naharuvA ) nAmaka roga meM visarpa ke samAna cikitsA karanI cAhiye / 3 dina gAyakA ghI pIkara 3 dina sambhAlUkA svarasa pInA cAhiye / isase ugra snAyukaroga naSTa hotA hai // 41 // ( 231 ) lepaH / zobhAJjanamUladalaiH kAJjikapiSTeH salavaNairlepaH / hanti snAyukarogaM yadvA mocakatvaco lepaH // 42 // sahijanakI mUla aura pattoMko namaka milA kAoM meM pIsa - kara lepa karanese athavA semarakI chAlakA lepa karanese snAyuka roga naSTa hotA hai // 42 // iti visarpavisphoTAdhikAraH samAptaH / atha masUryadhikAraH / sAmAnyakramaH / sarvAsAM vamanaM pathyaM paTolAriSTavAsakaiH / kaSAyaizca vacAvatsayaSTyAhvaphala kalkitaiH // 1 // sakSaudraM pAyayed brAhvayA rasaM vA hailamocikam / vAntasya recanaM deyaM zamanaM cAbale nare // 2 // samasta masUrikAoM meM paravalakI pattI, nImakI pattI tathA aDUsekI pattIke kvAthameM baca, kur3ekI chAla, maureThI, va | mainaphalakA kalka chor3akara vamanake liye pilAnA hitakara hai / tathA zahadake sAtha brAhmIke rasako athavA hilamocikA ke rasako pilAnA cAhiye / vamana karAkara virecana karanA cAhiye / tathA nirbala puruSako zamanakAraka upAya karanA cAhiye // 1 // 2 // zamanam / suSavI patra niryAsaM haridrAcUrNasaMyutam / romAntajvara visphoTa masUrIzAntaye pibet // 3 // kAle jIrake pattoMke rasameM athavA karaleke pattoMke rasa meM haldI ke cUrNako milAkara pInese romantikA, jvara, phaphAle tathA masurIkI zAnti hotI hai // 3 // vamanavirecanaphalam / ubhAbhyAM hRtadoSasya vizuSyanti masUrikAH / nirvikArAzcAlpapUyA: pacyaMte cAlpavedanAH // 4 // vamana tathA virecanase doSoMke nikAla denese masUrikAe~ sUkha jAtI haiM / athavA vinA upadrava va pIr3Ake zIghra hI paka jAtI haiN| aura mavAda kama AtA hai // 4 // vividhA yogAH / kaNTAkumbhAMDumUlaM kvathanavidhikRtaM higumASaikayuktaM pItaM bIjaM jayAyAH saghRtamuSitavAH pItamaGghriH sikaTayAH / mAdhyAmUlaM ziphA vA madanakusumajA soSaNA vAtha pUrtiH / yogA vAsyambute prathama maghagade dRzyamAne prayojyAH // 5 // kaNTAkumbhANDu ( kaTIlI latAvizeSa ) kI jar3akA kAtha hIMga 1 mAze ( vartamAna kAlake liye 1 rattI ) ke sAtha athava Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (232) ckrdttH| [ masUryajannnnnnnn bhAMgake bIjoMko ghIke sAtha athavA zikaTI (latAvizeSa) kI vaatjcikitsaa| jar3ake cUrNako bAsI jalake sAtha athavA kundakI jar3ako | athavA devanAkI jar3ako athavA kAlImircamilita pUtikaraja tarpaNaM vAtajAyAM prAglAjacUrNaiH sarzakaraiH // 12 // ko masUrikAke dikhAI denepara bAsI jalake sAtha pInA bhojanaM tiktayUSaizca pratudAnAM rasena vA / cAhiye // 5 // dvipaJcamUlaM rAsnA ca dATuMzIraM durAlabhA // 13 // sAmRtaM dhAnyakaM mustaM jayedvAtasamutthitAm / mussttiyogpribhaassaa| guDUcI madhukaM rAnAM paJcamUlaM kaniSThakam // 14 // uddhRtya muSTimAcchAdya bheSajaM yatprayujyate / candanaM kAzmaryaphalaM balAmUlaM vikalakatam / tanmuSTiyogamityAhurmuSTiyogaparAyaNAH // 6 // pAkakAle masUryA tu vAtajAyAM prayojayet // 15 // auSadhi ukhAr3a muTThI meM banda kara rogIko denA "muSTiyoga' vAtajanya masUrikAmeM prathama zakkarake sahita khIlake cUrNake kahA jAtA hai, aisA muSTiyogako jAnanevAle vaidya kahate dvArA tarpaNa karAve / athavA tiktayUSa aura pratuda (khajuraAdi) prANiyoMke mAMsarasake sAtha bhojana denA cAhiye / dazamUla, rAsana, dAruhaldI, khaza, yavAsA, gurca, dhaniyAM, nAgaramothA vividhA yogaa| inakA kAtha vAtaja masUrikAko naSTa karatA hai / tathA gurca, uSTrakaNTakamUlaM vApyanantAmUlameva vA / maureThI, rAsana, laghupaJcamUla, candana, khambhArake phala khareTIkI vidhigRhItaM jyeSThAmbu pItaM hanti masUrikAm // 7 // jar3a, katthA inake kvAthakA vAtaja masUrikAke samaya prayoga tadvacchRgAlakaNTakamUlaM vyuSitAmbhasA yuktam / - karanA cAhiye // 12-15 // masUrI mUJchito hanti gandhakArdhastu pAradaH // 8 // pittjcikitsaa| nizAciJcAcchade zItavAripIte tathaiva tu| drAkSAkAzmaryakharjUrapaTolAriSTa mAsakaiH / yAvatsaMkhyA masUryaGge tAvadbhiH zailujairdalaiH // 9 // lAjAmalakaduspazaiMH sitAyuktaizca paittike // 16 // chinnairAturanAnA tu guTI vyeti na vardhate / zirISodumbarAzvatthazelunyagrodhabalkalaiH / vyuSitaM vAri sakSaudraM pItaM dAhaguTIharam // 10 // pralepaH saghRtaH zIghraM vraNavisphoTadAhahA // 17 // zelatvakkRtazItAmbhaHseko vA kAyazoSaNe / durAlabhAM parpaTakaM bhUnimbaM kaTurohiNIm / UMTakaTArekI jar3ako athavA anantamUlakI jar3ako cAvalake zlaiSmikyAM pittajAyAM vApAne niSkvAthya dApayet 18 jalake sAtha pInese masUrikA naSTa hotI haiN| isI prakAra zRgAlakaNTaka kI jar3ako bAsI jalake sAtha athavA pAradase aadhaa| munakkA, khambhAra, chuhArA, paravala, nImakI pattI, asA, gandhaka milA kajjalI banAkara sevana karane athavA haldI vA. pAkhIla, AMvalA tathA yavAsAke kvAthameM mizrI milAkara pitta vA haldA vAjameM pInA caahiye| tathA sirasAkI chAla, gUlara, pIpala laso. amlIkI pattIko ThaNDhe jalake sAtha pInese masUrI naSTa hotI hai|| hara va baragadakI chAlako pIsa ghI milA lepa karanese zIghra hI vraNa tathA zarIrameM jitanI masUriMkAe~ hoM, utane hI lasoDheke pattoko kAphaphole tathA dAha naSTa hote haiN| tathA yavAsA, pittapApar3A, tor3a rogoMkA nAma lekara pheMka denese masUrikAe~ naSTa hotI haiN| cirAyatA, va kuTakIkA kvAtha pittaja athavA zleSmaja-masUriisI prakAra bAsI jalako zahadameM milAkara pInese jalana aura lana Ara kAmeM denA cAhiye // 16-18 // masUrikAe~ naSTa hotI haiM / athavA lasor3heke pattoMkA zItakaSAya jalanako zAnta tathA masUrikAoMkA zoSaNa karatA nimbaadikkaathH| nimbaM parpaTakaM pAThAM paTole kaTurohiNIm / dhuupaaH| vAsAM durAlabhAM dhAtrImuzIraM candanadvayam / / 19 / / ugrAjyavaMzanIlIyavavRSakAposakIkasabrAhmI // 12 // eSa nimbAdikaH khyAtaH pItaH zarkarayA yutaH / surasamayUrakalAkSAdhUpo romaantikaadihrH| / hanti tridoSamasUrI jvaravIsapesambhavAm // 20 // baca, ghI, bAMsa, nIla, yava, aDUsA, kapAsakI mIMgI, brAhmI,' utthitA pravizedyA tu punastAM bAhyato nayet // 21 // tulasI, apAmArga tathA lAkhakI dhUpa romAntikAko naSTa nImakI chAla, pittapApar3A, pAr3ha, paravala, kuTakI, aDUsA, karatI hai // 11 // yavAsA, AMvalA, khaza tathA donoM candanakA kvAtha, nimbAdi Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] bhaassaattiikopetH| nnnnannnnnnccannnnna kAtha" hai / isako zakkarake sAtha pInese tridoSajamasUrikA, jvara prlepH| tathA visarpa janita masUrikAeM naSTa hotI haiN| jI uThatI huI sauvIreNa tu saMpiSTaM mAtuluGgasya kezaram // 27 // masarikA daba jAtI hai, use phira nikAla detA hai| 19-21 // pralepArapAtayatyAzu dAhaM cAzu niycchti| pttolaadikaathH| bijaure nimbUkI kezarako kAjIke sAtha pIsakara lepa karanese dAha avazya naSTa hotA hai tathA masurikAoMkI papar3I gira paTolakuNDalImustavRSadhanvayavAsakaiH / jAtI hai // 27 // bhUnimbanimbakaTukAparpaTaizca zRtaM jalam // 22 // masUrI zamayedAmA pakAM caiva vizoSayet / paadpiddkaacikitsaa| nAtaH parataraM kiJcidvisphoTajvarazAntaye // 23 // pAdadAhaM prakurute piDakA pAdasaMbhavA // 28 // tatra sekaM prazaMsanti bahuzastaNDulAmbunA / paravalakI pattI, gurca, nAgaramothA, aDUsA,yavAsA,cirAyatA, bhImakI chAla, kuTakI, tathA pittapApar3AkA kAtha Ama (apakka) pairoMmeM pir3akA utpanna hokara dAha karatI hai, usameM cAvalake jalakA siJcana hitakara hai ||28||msuuriiko zAnta karatA, tathA pakkako sukhAtA hai| isase bar3hakara phaphole tathA jvarako zAnta karanevAlA dUsara koI zreSTha prayoga paakaavsthaapryogaa| nahIM hai // 22 // 23 // pAkakAle tu sarvAstA vizoSayati mArutaH // 29 // anyatpaTolAdidvayam / tasmAtsaMbRMhaNaM kArya na tu pathyaM vizoSaNam / guDucI madhukaM drAkSA moraTaM dADimaiH saha // 30 // paTolamUlAruNataNDulIyakaM pAlakAle tu dAtavyaM bheSajaM guDasaMyutam / pibaddharidrAmalakalkasaMyutam / tena pAkaM vrajatyAzu na ca vAyuH prakupyati // 31 // masUrikAsphoTavidAhazAntaye lihedvA bAdaraM cUrNa pAcanArtha guDena tu / tadeva romAntivamijvarApaham // 24 // anenAzu vipacyante vaatpittkphaatmikaaH|| 32 // paTolamUlAruNataNDulIyakaM tathaiva dhAtrIkhadireNa saMyutam / . pAkakAlameM sabhI prakArakI masUrikAoMko vAyu sukhA detA hai, ataH sabhImeM bRhaNa cikitsA hitakara hotI hai, zoSaNa nhiiN| pibejalaM sukathitaM suzItalaM ataH gurca, moreThI, munakkA, ikSumUla tathA anAradAnAke cUrNako masUrikArogavinAzanaM param // 25 // | gur3ake sAtha pAkake samaya denA caahiye| isase masUrikAe~ paka (paravalakI jar3a va lAla caurAIkA kAtha, haldI va AMvaleke jAtI haiM, vAyu nahIM bar3hatI / athavA pakAneke liye berakA cUrNa kalkake sAtha masUrikA, phaphole, jalana, jvara, romAntikA va gur3ake sAtha khAnA cAhiye / isase vAtapitta kaphAtmaka masurikAe~ vamanako naSTa karatA hai| tathA (2) paravalakI jar3a, lAla caurAIkA zIghra hI paka jAtI haiM // 29-32 // kAtha, AMvalA va kattheke kalkake sAtha ThaNr3hA kara pInese masUrikA vividhAsvavasthAsu vividhA yogaaH| roga naSTa hotA hai // 24 // 25 // khdiraassttkH| zulAdhmAnaparItasya kampamAnasya vAyunA / khadiratriphalAriSTapaTolAmRtavAsakaiH / dhanvamAMsarasAH zastA ISatsaindhavasaMyutAH // 33 // kAtho'STakAGgo jayati romAntikamasUrikAH / dADimAmlarasairyuktA yUSAH syurarucau hitAH / pibedambhastaptazItaM bhAvitaM khAdirAzanaiH // 34 // kuSThavIsarpavisphoTakaNDvAdInapi pAnataH // 26 // zauce vAri prayujIta gAyatrIbahuvArajam / katthA, triphalA, nImakI pattI, paravalakI pattI, gurca tathA jAtIpatraM samajiSThaM dApUigaphalaM zamIm // 35 // ahasAkA kvAtha romAntikA masUrikA, kuSTha, visarpa, visphoTa, dhAtrIphalaM samadhukaM kathitaM madhusaMyutam / khujalI Adiko naSTa karatA hai // 26 // mukharoge kaNTharoge gaNDUSArtha prazasyate // 36 // amRtaadikaath| akSNoH sekaM prazaMsanti gavedhumadhukAmbunA / amRtAdikaSAyastu jayetpittakaphAtmikAm / / madhukaM triphalA mUrvA dArUtvaG niilmutplm||37|| bhamRtAdi kAtha pittakaphAtmaka masUrikAko naSTa karatA hai|| uzIralodhramajiSThAH pralepAzcyotane hitAH Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (234) ckrdttH| [kSudrarogA pawar sir HTRA - - - - Wwwwar nazyantyanena hagjAtA masUryo na dravanti ca // 38 // sasvedavisphoTavisarpakuSThapaJcavalkalacUrNena kvedinImavacUrNayet / / daurgandhyaromAntiharaH prdehH||44|| bhasmaMnA kecidicchanti kecidgomayareNunA // 39 // haldI, dAruhaldI, khaza, sirasekI chAla, nAgaramothA, lodha, krimipAtabhayAcApi dhuupyetsrlaadinaa| candana tathA nAgakezarakA lepa sveda, phaphole, visarpa, kuSTha, durgandhi vedanAdAhazAntyartha srutAnAM ca vizuddhaye // 40 // |tathA romAntikAko naSTa karatA hai // 44 // saguggulu varAkAthaM yuJjyAdvA khadirASTakam / / bimbyaadikvaathH| kRSNAbhayArajo lihyAn madhunA kaNThazuddhaye // 41 // bimbyatimuktakA'zokaplakSavetasapallavaiH / athASTAGgAvaleho vA kvlshcaakaadibhiH| / paJcatiktaM prayuJjIta pAnAbhyaJjanabhojanaiH / / 42 // nizi paryuSitaH kAtho masUrIbhayanAzanaH / / 45 // karyAda vraNavidhAnaM ca tailAdInvajeyeciram / kuMdarU, atimuktaka ( mAdhavIlatA), azoka pakAriyA vetake pattoMko rAtri meM jalameM bhigokara prAtaHmala chAna kara pInese masUriviSatraiH siddhamantraizca prajyAttu punaH punH| kAkA bhaya naSTa hotA hai * // 45 // tathA zoNitasaMsRSTAH kaashcicchonnitmokssnnaiH||43|| prbhaavH| zUla tathA peTakI gur3agur3AhaTase yukta tathA vAyuse kaMpate hue| caitrAsitabhUtadine raktapatAkAnvitaH snuhI bhavane / puruSako jAMgala prANiyoMkA mAMsarasa kuMcha seMdhAnamaka milAkara dhavalitakalazanyastA pAparujo dUrato dhatte // 46 // denA hitakara hai| arucimeM anAra Adi khaTTe rasoMse yukta yUSa caitra kRSNapakSakI caturdazIke dina sapheda kalazake Upara lAla hitakara hai| jala garama kara ThaNDhA kiyA huA athavA katthA va | patAkAse yukta sehuNDako dharameM rakhanese pAparoga (maMsArikA) dUra vijaisArase siddha kara denA cAhiye / zaucAdike liye katthA va hI rahate haiM // 46 // lasoDhekA jala denA cAhiye / mukha tathA kaNThake rogoM meM camelIke iti masUryadhikAraH smaaptH| patte, majITha, dAruhaldI, supArI, zamI, AMvalA, tathA maureThIke kvAthameM zahada milAkara gaNDUSa dhAraNa karanA cAhiye / aura pasahI tathA maureThIke jalase AMkhoMmeM seka karanA caahiye| tathA maureThI, triphalA, mUrvA, dAruhaldIkI chAla, nIlophara, khaza, lodha, va manIThakA lepa tathA Azcyotana (inake rasakA prakSepa) karanA ajgllikaadicikitsaa| AMkhoMmeM hitakara hai| isase dRSTimeM utpanna masurikAe~ naSTa ho jAtI haiM aura phUTatI nahIM / phUTa gayI masUrikAmeM paJcavalkalakA tatrAjagallikAmAmAM jalaukAbhirupAcaret / cUrNa urrAnA cAhiye / kucha AcAryoMkA mata hai ki rAkha tathA zuktisaurASTrikAkSArakalkaizcAlepayenmuhuH // 1 / / kuchakA mata hai ki gobarakA cUrNa urrAnA cAhiye / kIr3e na par3a navInakaNTakAryAstu kaNTakaiveMdhamAtrataH / jAveM, ataH sarala AdikI dhUpa denI cAhiye / pIr3A va jalanakI kimAzcarya vipacyAzu prazAmyatyajagallikA / / zAnti tathA bahatI huI masUrikAoMko zuddha karaneke liye guggu- kaThinAM kSArayogaizca drAvayedajagallikAm / luke sAtha triphalAkA kvAtha athavA khadirASTakakA prayoga krnaa| zleSmavidradhikalpena jayedanuzayIM bhiSak // 2 // cAhiye / kaNTha zuddhike liye choTI pIpala va haroMke cUrNako zahadake vivRtAmindravRddhAM ca gardabhI jAlagardabham / sAtha cATanA cAhiye / athavA aSTAMgAvalehikA cATanI caahiye|| harivallikAM gandhanAnI jayetpittavisarpavata // 3 // tathA adarakha Adike rasakA kavala dhAraNa karanA cAhiye / pIne mAliza tathA bhojanameM paJcatiktatakA prayoga karanA cAhiye / / karparAdizothacikitsA-" masarIsphoTayorante kara tathA vraNokta cikitsA karanI cAhiye aura tela AdikA cira-maNibandhake / mukheM'saphalake zotho jAyate yaH sudAruNaH // kAlataka tyAga karanA cAhiye / viSanAzaka siddha mantroMse bArabAra vraNazothahogairvAtanaizca jlauksaa| hartavyastailabhRSTasya vRzcikasya mArjana karanA cAhiye / tathA jina masUrikAoMmeM rakta dUSita ho, vilepnaiH||" masUrIke phapholoMke anantara kurpara, maNibandha, unameM raktamokSaNa karanA cAhiye // 33-43 // mukha aura aMsaphalakameM jo kaThina sUjana ho jAtI hai, use vrnnnishaadilepH| zothanAzaka tathA vAtaghna yogoMse athavA joMka lagAkara athavA tailameM bhUne hue bIjU (yA vRzcikanAmaka oSadhivizeSa )ko nizAdvayozIrazirISamustakaiH pIsa lepa kara naSTa karanA caahiye| slodhrbhdrshriynaagkeshraiH| J masUrikA hI zItalA hai| atha kssudrrogaadhikaarH| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] bhaassaattiikopetH| cAhiye / isI prasAda karanA cAha kara devadAru madhurauSadhasiddhena sarpiSA zamayed vraNAn / pAdadArImeM talazodhanI zirAkA vyadha karanA cAhiye / raktAvasekairbahubhiH svedanairapatarpaNaiH // 4 // tathA pairoMkA snehana, svedana kara moma, carbI, majjA, ghI va jayadvidArikA lepaiH shigrudevdumodbhvaiH| kSArakA lepa karanA cAhiye / tathA rAla va seMdhAnamakake cUrNako panasikAM kacchapikAmanena vidhinA bhiSak // 5 // zahada, ghI tathA kaDae tailameM milAkara pairoMmeM lagAnA hitakara hai // 10 // 11 // sAdhayetkaThinAnanyAJzothAndoSasamudbhavAn / / antrAlajI kacchapikAM tathA pASANagardabham // 6 // upodikAdikSAratailam / suradAruzilAkuSThaH svedayitvA pralepayet / upodikAsarSapanimbamocakaphamArutazothano lepaH pASANagardabhe // 7 // krkaarukairvaarukbhsmtoye| kabI ajagallikAko joMka lagAkara zAnta karanA caahiye| tailaM vipakkaM lavaNAMzayuktaM tathA zukti va phiTakarIke kSArakalkako bAra bAra lagAnA caahiye| navIna kaNTakAraki kAMToMse cheda denese ajagallikA pakakara zAnta tatpAdadArI vinihanti lepAt // 12 // ho jAtI hai| isameM koI sandeha nhiiN| tathA kaThina ajagali poya, sarasoM, nImakI pattI, semara tathA kakar3I va khIrA ina kAkA kSArayogase bahAnA cAhiye / anuzayIko zleSmAvata- ASadhiyoMko yathAvidhi jalAkara bhasma banA le| isa bhasmake dhikI vidhise jItanA cAhiye / tathA vivRtA, indravRddhA, gardabhI, jalameM pakAyA gayA taila namaka milAkara lepa karanese pAdadArIko jAlagardabha, irivellikA aura gandhanAmikAko pittavisarpake | samAna jItanA cAhiye / vraNoMko mIThI oSadhiyoMse siddha ghIse alskcikitsaa| jItanA cAhiye / tathA raktAvaseka, svedana tathA apatarpaNase vidArikAko jItanA caahiye| tathA sAhiMjana va devadArukA lepa lagAnA alase'mlaizciraM siktI caraNI parilepayet / cAhiye / isI prakAra panasikA aura kacchapikA tathA doSajanya paTolAriSTakAzIsatriphalAbhirmuhurmuhuH // 13 // anya zothoMko siddha karanA cAhiye / tathA antrAlajI, kaccha- karajabIjaM rajanI kAzIsaM madhukaM madhu / pikA tathA pASANagardabhameM svedana kara devadAru, mainazila aura rocanA haritAlaM ca lepo'yamalase hitaH // 14 // kUThakA lepa karanA cAhiye / pASANagardabhameM kapha va vAyuzotha lAkSAbhayAraso lepaH kArya vA raktamokSaNam / nAzaka lepa lagAnA cAhiye // 1-7 // jAtIpatraM ca saMmadya dadyAdalasake bhiSak / / 15 / / vlmiikcikitsaa| bRhatIrasasiddhena tailenAbhyajya buddhimAn / zastreNotkRtya valmIkaM kSArAgnibhyAM prasAdhayet / / zilArocanakAzIsacUrNairvA pratisArayet // 16 // manaHzilAlabhallAtasakSmalAgarucandanaiH // | alasakameM pairoMko kAjIse tara kara paravala. nIma. kAzIsa jAtIpallavakalkaizca nimbatailaM vipAcayet / va triphalAke kalkakA bArabAra lepa kare / athavA kajAke bIja, valmIkaM nAzayettaddhi bahucchidraM bahasvanama ||9||hldii, kAzIsa, maureThI, zahada, gorocana va haritAlakA lepa | lagAnA cAhiye / athavA lAkha, harra aura rAsanakA lepa karanA valmIkako zastrase kATakara kSAra tathA agnikA prayoga karanA cAhiye / athavA raktamokSaNa karanA cAhiye / athavA camelIke caahiye| tathA manazila, haratAla, bhilAvA, choTI ilAyacI,ag2ara pattoMko pIsakara alasakameM lagAnA cAhiye / athavA bar3I kaTerIke candana tathA camelIke pattoMke kalkase nImakA tela siddha karanA rasase siddha tailase mAliza kara manazila, gorocana va kAzIsake caahiye| yaha tela bahuta chidra tathA bahuta zabdayukta balmIka cUrNako urAMve // 13-16 // rogako naSTa karatA hai // 8 // 9 // kdrcipcikitsaa| paaddaariicikitsaa| dahetkadaramuddhRtya tailena dahanena vaa| pAdadArISu ca zirAM vydhyettlshodhiniim| / cippamuSNAmbunA svinnamutkRtyAbhyajya taM vrnnm||17 . snehasvedopapannI tu pAdau cAlepayenmuhuH // 10 // dattvA sarjarasaM cUrNa baddhvA vraNavadAcet / mdhuucchissttvsaamjaaghRtkssaarairvimishritaiH| svarasena haridrAyAH pAtre kRSNAyase'bhayAm // 18 // sarjAkhyasindhUdbhavayozcUrNa mdhughRtaaplutm| / ghRSTvA tajjena kalkena limpacippaM punaH punaH / nirmadhya kaTutailAka hitaM pAdapramArjanam // 11 // | cippe saTakaNAsphotAsUlalepo nakhapadaH // 19 // vAyuzotha Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kSudrarogA gudaM ca gavyapayasA kSayedavizaGkitaH / duSpravezo gudabhraMzo vizatyAzu na saMzayaH // 28 // mUSikANAM vasAbhirvA gude samyakpralepanam / svinnamUSikamAMsena cAthavA svedayed gudam ||29|| gudabhraMza meM snehakI mAliza kara gudAko praviSTha karanA cAhiye / praviSTa ho jAnepara svedana kara gophaNAbandhase bAndha denA cAhiye / | tathA jo komala kamalinIke pattoMko zakarake sAtha khAtA hai, usakI gudA niHsandeha nahIM nikalatI tathA kokama athavA amlaveta, cIta, cAGgerI, bela, pAThA tathA javAkhAra ina oSa dhiyoM ke cUrNako maTTheke sAtha khAnese gudabhraMza naSTa hotA hai aura ani dIpta hotI hai / yadi gudA baiThatI na ho, to gAyake dUdhakA sivana karanA cAhiye, isase gudA zIghra hI baiTha jAtI hai / mUsoMkI vasAse gudAmeM lepa karanA athavA mUSikAmAMsase svedana karanA cAhiye // 25-29 // | padminIkaNTaka cikitsA / nimbodakena vamanaM padminIkaNTake hitam / nimbodakakRtaM sarpiH sakSIdraM pAnamiSyate // 20 // padmanAlakRtaH kSAraH padminIM hanti lepataH / nimbAragvadhakalkairvA muhurudvartanaM hitam // 21 // nImake jalase vamana karAnA padminIkaNTakameM hitakara hai| tathA nImake jalase siddha ghRtameM zahadako milAkara pInA cAhiye / tathA kamalakI DaNDIkI kSArakA lepa padminIko naSTa karatA hai / tathA nIma va amalatAsa ke kalkakA bArabAra uvaTana karanA zvAhiye // 20 // 21 // ( 236 ) kadarako khuracakara taila athavA agnise jalAnA cAhiye / cippakako garama jalase svedita karaneke anantara khuraca kara usa vraNameM rAlakA cUrNa urrAkara vraNake samAna cikitsA karanI cAhiye / tathA kAle lohake pAtrameM haldI ke svarasa se hareko ghisakara cippameM bArabAra lepa karanA cAhiye / tathA cippameM suhAgA aura Asphote kI jar3akA lepa nAkhUnako utpanna karatA hai // 17-19 // cakradattaH / jAlagardabhacikitsA | nIlIpaTolamUlAbhyAM sAjyAbhyAM lepanaM hitam / jAlagardabharoge tu sadyo hanti ca vedanAm // 22 // ghIse milita nIla va paravalakI jar3akA lepa jAlagadarbha rogako naSTa karatA tathA pIr3Ako zAnta karatA hai // 22 // ahipUtanakacikitsA | ahipUtana ke dhAtryAH pUrvaM stanyaM vizodhayet / triphalAkhadirakkAthairbraNAnAM dhAvanaM sadA // 23 // karaJjatriphalAtiktaiH sarpiH siddhaM zizorhitam / rasAJjanaM vizeSeNa pAnAlepanayorhitam // 24 // ahipUtanAmeM pahile ghAyakA dUdha zuddha karanA caahiye| tathA triphalA va katthAke kAthasa sadA ghAvoMko dhonA cAhiye / tathA kA, triphalA va tiktadravyoMse siddha ghRta bAlakoM ke liye hitakara hai| tathA pIne va lepake liye vizeSakara rasauta hitakara haiM // 23 // 24 // " cAMgerIghRtam / cAGgerIkoladadhyamlanAgarakSArasaMyutam / ghRtamutkathitaM peyaM gudabhraMzarujApaham / Tusharrat kalko ziSTaM tu dravamiSyate // 30 // amoniyA, bera, dahI, kAjI, sauMTha aura kSArase siddha ghRta gudabhraMzako naSTa karatA hai| isameM sauMTha va kSArakA kalka tathA zeSadrava chor3anA cAhiye // 30 // mUSikAtailam / kSIre mahatpaJcamUlaM mUSikAmantravarjitAm / paktvA tasminpacettailaM vAtaghnauSadhasAdhitam // 31 // gudabhraMzamidaM tailaM pAnAbhyaGgAtprasAdhayet // 32 // dUdhameM mahatpaJcamUla aura Antorahita mUSikAko pakA kara usI kvAthameM vAtanAzaka oSadhiyoMke sahita taila siddha karanA cAhiye / yaha taila pIne tathA mAliza karanese gudabhraMzako naSTa karatA hai // 31 // 32 // parikartikA cikitsA / svedopanAhI parikartikAyAM kRtvA samabhyajya ghRtena pazcAt / pravezayecca zanaiH praviSTai gudabhraMzacikitsA | gudabhraMze gudaM snehairabhyajyAzu pravezayet / rmAsaiH sukhoSNairupanAhayecca // 33 // parikartikA meM svedana tathA upanAha kara ghIse mAliza kara dhIre praviSTe svedayeccApi baddhaM gophaNayA bhRzam // 25 // dhIre carma praviSTa karanA caahiye| phira kucha garama garama mAMsase komalaM padminIpatraM yaH khAdeccharkarAnvitam / svedana karanA cAhiye // 33 // etannizcitya nirdiSTaM na tasya gudanirgamaH // 26 // vRkSAmlAnalacAGgerIbilvapAThAyavAgrajam / takreNa zIlayetpAyubhraMzArto'naladIpanam // 27 // avapATikAdicikitsA / snehasvedaistathaivainAM cikitsedavapATikAm / niruddhaprakaze nADIM dvimukhIM kanakAdijAm // 34 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (237) kSiptvA'bhyaktvA cullakAdisnehena pariSecayet / / masUraiH sarpiSA piSTailiptamAsyaM pyo'nvitaiH| tailena vA pacAdArukalkaiH siddhena ca vyahAt // 35/ saptAhAcca bhavetsatyaM puNDarIkadalaprabham // 45 // punaH sthUlatarA nADI deyA srotovivRddhye| mAtuluGgajaTAsarpiH zilAgozakRto rasaH / zastreNa sevanIM tyakvA mittvA vraNavadAcaret // 36 | mukhakAntikaro lepaH piDakAtilakAlajit // 46 // snigdhaM ca bhojanaM baddhe gude'pyeSa kriyaakrmH| navanItaguDakSaudrakolamajapralepanam / carmakIlaM jatumaNiM mazakAMstilakAlakAn // 37 // vyaGgajidvaruNatvagvA chAgakSIraprapeSitA / / 47 // uddhRtya zastreNa dhekssaaraagnibhyaamshesstH| jAtIphalakalkalepo nIlIvyaGgAdinAzanaH / rubunAlasya cUrNena gharSoM mazakanAzanaH // 38 // / sAyaM ca kaTutelenAbhyaGgo vakraprasAdanaH / / 48 // nimokabhasmagharSAdvA mazaH zAnti vrajetsadA / vyaGgameM arjunakI chAla athavA majIThako pIsa zahada milAkara avapATikAkI snehana va svedana kara cikitsA karanI caahiye| lepa karanA cAhiye / athavA makkhanake sAtha sapheda ghor3eke niruddhaprakazameM sone AdikI dvimukhI nAr3I chor3e, phira cullakAdi | khurakI rAkha lagAnA cAhiye / tathA lAla candana, majITha, jala jantuoMke snehase siJcana kare / athavA vaca va devadAruke lodha, kUTha, priyaGgu varagadake aMkura va masUrakA lepa vyaGgako kalkase siddha tailase siJcana kre| phira 3 dinake bAda chidra | naSTa karatA tathA mukhakI zobhAko baDhAtA hai / tathA kharagozake bar3hAneke liye bar3I nalI lagAve / tathA sevanIko chor3a zastrase | raktase vyaGgameM lepa karanA uttama hai / isI prakAra masUrako pIsa kATakara vraNavat cikitsA kare / tathA snehayukta bhojana deve / milAkara kha lepa karaneseTinameM kamalake baddhagudameM bhI yahI cikitsA karanI cAhiye / carmakIla, jatumANi, sadRza mukha hotA hai| tathA vijore nimbUkI jar3a, ghI, mainazila mazaka, tilakAlaka inako zastrase kATakara kSAra tathA agnise va gAyake gobarake rasakA lepa mukhakI zobhAko bar3hAtA samagra jalAnA cAhiye / eraNDanAlake cUrNase masemeM ghisanA tathA phunsiyAM va tila Adiko naSTa karatA hai / isI prakAra masako naSTa karatA hai / tathA sAMpakI keMculakI bhasma ghisanese| makkhana, gur3a, zahada va berakI guThalIkA lepa athavA varuNAkI mazA zAnta hotA hai // 34-38 // chAlako bakarIke dUdha pIsakara lepa karanese mukhakI jhAiyAM yuvaanpiddkaadicikitsaa| miTatI haiN| tathA jAyaphalake kalkakA lepa nIlI vyaGga Adiko | naSTa karatA hai| tathA sAyaMkAla kar3ae tailakI mAliza mukhako yuvAnapiDakAnyacchanIlikAvyaGgazarkarAH // 39 // prasanna karatI hai // 42-48 // zirAvyadhaiH pralepaizca jyedbhynyjnaistthaa|| lodhrdhaanyvcaalepstaarunnyaapiddkaaphH||40|| kAlIyakAdilepaH / tadvadgorocanAyuktaM maricaM mukhleptH| kaaliiykotplaamyddhisrbdraasthimdhyphliniibhiH| siddhArthakavacAlodhrasaindhavaizca pralepanam // 41 // | liptaM bhavati ca vadanaM zaziprabhaM saptarAtreNa // 49 // vamanaM ca nihantyAzu piDakAM yauvanodbhavAm / / dAruhaldI, nIlophara, kUTha, dahIkA tor3a, berakI guThalIkI muhAse, syAuhAM, jhAI, nIlikA tathA zarkarAko zirAvyadha, mAMgI tathA priyaGgukA lepa karanase mukha 7 dinameM candramAke lepa, tathA mAlizase jItanA cAhiye / paThAnI lodha, dhaniyAM | samAna zobhAyamAna hotA hai // 49 // tathA vacakA lepa muhAsoMko naSTa karatA hai| isI prakAra gorocana, mirca milAkara lepa karanese lAbha karatA hai / tathA sarasoM, yvaadilepH| vaca, lodha va seMdhAnamakakA lepa tathA vamana karAnA muhAsoMko tuSarahitamasRNayavacUrNasayaSTImadhukalodhralepena / naSTa karatA hai // 39-41 // bhavati mukhaM parinirjitacAmIkaracArusaubhAgyam50 mukhakAntikarA lepaaH| chilake rahita cikane yavakA cUrNa, maureThI aura lodhake lepase vyaGgeSu cArjunatvagvA majiSThA vA samAkSikA /mukha suvarNase adhika manohara hotA hai // 50 // lepaH sanavanItA vA zvetAzvakhurajA msii| rkssonaadilepH| raktacandanamajiSThAlodhrakuSThapriyaGgavaH // 43 // rakSonazarvarIdvayamajiSThAgairikAjyabastapayaH / vaTAMkuramasUrAzca vyaGganA mukhakAntidAH siddhena liptamAnanamudyadvidhabimbavadbhAti // 51 // vyaGgAnAM lepanaM zastaM rudhireNa zazasya ca // 44 // / sapheda sarasoM, haldI, dAruhaldI, majITha tathA gerUko ghI va Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (238) ckrdttH| - [ kSudrarogA - dUdhameM milAkara banAye gaye lepako lagAnese mukha udaya hote hue majITha, candana, lAkha, bijaurAnimbU, tathA moreThI, candramAke samAna svaccha hotA hai // 51 // pratyeka eka tolA, taila 16 tolA, bakarIkA dUdha 32 to. sabako milAkara manda AMcase pakAve / isakI mAlizase jhAMI, ddhyaadilepH| phunsiyAM, vyaGga naSTa hote haiM, mukha prasanna aura sthUla hotA hai, pariNatadadhizarapuGkhaH | tathA jhurriyAM va bAloMkI saphedI naSTa hotI hai, sAta rAtake ___ kuvlydlkusstthcndnoshiiraiH| prayogase mukha soneke samAna sundara hotA hai // 58-60 // mukhakamalakAntikArI kuMkumAditailam / bhraphuTItilakAlakAjayati // 52 // kuGkumaM candanaM lAkSA majiSThA madhuyaSTikA / jamA dahI, zarapuMkhA, kamalakI pattI, kUTha, candana va khazakA lepa mukhakI kAntiko bar3hAtA tathA bhauMhoMke tila Adiko naSTa kAlIyakamuzIraM ca padmakaM nIlamutpalam / / 61 // karatA hai / 52 // nyagrodhapAdAH plakSasya zuGgAH padmasya kezaram / dvipaJcamUlasahitaiH kaSAyaiH palikaiH pRthak / / 62 / / hridraadilepH| jalADhakaM vipaktavyaM pAdazeSamathoddharet / hridraadvyyssttthaahvkaaliiykkucndnH| maJjiSThA madhukaM lAkSA pataGgaM madhuyASTikA // 63 // prapoNDarIkamaJjiSThApadmapadmakakuMkumaiH // 53 // | karSapramANaretaistu tailasya kuDavaM tathA / kapitthatindukaplakSavaTapatraiH payo'nvitaiH / ajAkSIraM tadadviguNaM zanairmRdvagninA pacet // 34 // lepayetkalkitairebhistailaM vAbhyaJjanaM caret // 54 // samyakpakaM paraM hyetanmukhavarNaprasAdanam / piplavaM nIlikAvyaGgAstilakAnmukhadUSikAn / / nIlikApiDakAvyaGgAnabhyaGgAdeva nAzayet // 65 // nityasevI jayetkSipraM mukhaM kuryAnmanoramam // 55 // saptarAtraprayogeNa bhavetkAJcanasannibham / haldI, dAruhaldI, moreThI, dAruhaldI, lAlacandana, puMDariyA, kuGkumAdyamidaM tailamazvibhyAM nirmitaM purA // 66 / / majITha, kamala, padmAkha, kezara, kaithA, tendU, pakariyA tathA varagadake pattoMkA dUdhake sAtha kalkakara lepa karanese athavA inase kezara, candana, lAkha, majITha, maureThI, dAru haldI, siddha telakI mAliza karanese maze, nIlikA, vyaGga, tila, khaza, padmAkha, nIlophara, varagadakI vauM, pakariyAkI mulAyama muhAse Adi zIghra naSTa hote hai tathA mukha manohara |pattI, kamalakA kezara tathA dazamUla pratyeka 4 tolAkA hotA hai // 53-55 // kADhA 3 sera 16 to0 jala (dravadvaiguNyAt 6 sera 32 to0) meM pakAnA cAhiye, caturthAza zeSa rahanepara utArakara chAna lenA kanakatailam / cAhiye / phira isI kvAthameM majITha 1 tolA, maureThI, lAkha, madhukasya kaSAyeNa tailasya kuDavaM pacet / pIlA candana, moreThI pratyeka 1 tolAkA kalka tathA taila 16 kalkaiH priygumjisstthaacndnotplkeshraiH||56|| to0 aura bakarIkA dUdha dUnA milAkara manda AMcase pakAnA kanakaM nAma tattailaM mukhakAntikaraM param / cAhiye / acchI taraha pakA huA yaha mukhake varNako uttama abhArunIlikAvyaGgazodhanaM paramarcitam // 57 // karatA hai / jhAI, phunsiyAM, vyaGga Adiko mAlizase naSTa karatA maureThIke kAr3he tathA priyaGgu, majITha, candana, nIlophara hai / sAta rAtake prayogase mukha soneke samAna uttama hotA hai| nAgakezarake kalkase siddha taila mukhakAntiko bar3hAtA tathA | yaha "kuMkumAdi " taila pahile pahila azvinIkumArane |banAyA thA * // 61-66 // muhAse, nIlikA, vyaMga Adiko naSTa karatA hai| ise "kanakataila"| kahate haiM // 56 // 57 // * yahA~para isI tailake anantara eka dUsarA taila bhI dvitIya maJjiSThAditailam / kuMkumAdike nAmase hai| yaha pUrva tailakA eka bahuta choTA aMza majiSThA candanaM lAkSA mAtuluGgaM syssttikm| hai / yathA,-" kuMkuma candanaM lAkSA majiSTA madhuyaSTikA / karSapramANairetaistu tailasya kuDavaM pacet // " zeSa prathamake karSapramANairetaistu tailasya kuDavaM tathA // 58 // 64, 65, 66, ke anusAra arthAt kevala kezara, candana, Aja payastadviguNaM zanairmedvagninA pacet / | lAkha, majITha, maureThI inake 1 to0 kI mAtrAse kalka nIlikApiDakAvyaGgAnabhyaGgAdeva nAzayet // 59 // chor3akara eka kuDava taila, 2 kuDava bakarIkA dUdha aura 2 mukhaM prasannopacitaM valIpalitavajitama / kur3ava jala milAkara pakAnA cAhiye / hama ise "laghukuMkumAdi" saptarAtraprayogeNa bhavetkanakasannibham // 60 // kaha sakate haiM / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| r dvitIyaM kuGkumAditailam / purANamatha piNyAkaM purISaM kukkuTasya vA / mUtrapiSTaM pralepo'yaM zIghra hanyAdarUMSikAm // 76 // kuGkumaM kiMzukaM lAkSA majiSThA raktacandanam / / kAlIyakaM padmakaM ca mAtuluGgasya kezaram // 67 // arUMSighnaM bhRSTakuSThacUrNa telaina sNyutm| arUSikAoMmeM zirAvyadha athavA joMkoMse rakta nikAla kusumbhaM madhuyaSTIkaM phalinI madayantikA / nImake jalakA siJcanakara ghor3ekI lIdake rasa tathA seMdhAnamakase nize dve rocanA padmamutpalaM ca manaHzilA // 68 // lepa karanA cAhiye / athavA purAnA pInA athavA murgekI viSThAko kAkolyAdisamAyuktaire tairakSasamaibhiSak / mUtrameM pIsakara lepa karanese phunsiyA dUra hotI haiM / isI prakAra lAkSArasapayobhyAM ca tailaprasthaM vipAcayet // 69 // bhune kUThake cUrNako tailameM milAkara lepa karanese arUMSikA naSTa kukkumAdyamidaM tailamabhyaGgAtkAJcanopamam / hotI hai // 75-76 ||kroti vadanaM sadyaH puSTilAvaNyakAntidam / haridrAdvayatailam / saubhAgyalakSmIjananaM vazIkaraNamuttamam // 70 // hridraadvybhuunimbaatrphlaarissttcndnaiH| kezara, DhAkake, phUla, lAkha, majITha, lAlacandana, dAruhaldI etattailamarUMSINAM siddhamabhyajane hitam // 77 // padmAkha, bijaure nimbUkA kezara, kusuma, maureThI, priyaMgu, camelI, haldI, dAruhaldI, gorocana, kamala, nIlophara, mainazila tathA haldI, dAruhaldI, cirAyatA, AMvalA, hare, baheDA, nImakI kAkolyAdi. gaNakI auSadhiyAM pratyeka 1 tole lAkhakA rasa tathA chAla, candanake kalko siddha tailakI mAliza karanese arUMSikAe~ dUdha telase caturguNa milAkara taila 128 tolA choDakara pakAnA| naSTa hotI hai // 77 // cAhiye / yaha "kuMkumAdi taila"mAliza karanese mukhako kamalake daarunncikitsaa| samAna banAtA tathA puSTi, manoharatA, kAMti, saubhAgya va lakSmIko bar3hAtA tathA uttama vazIkaraNa hai // 67-70 // dAruNe tu zirAM vidhyesnigdhAM svinnAM lalATajAm / avapIDazirobastInabhyaGgAzcAvacArayet : // 78 // varNakaM ghRtam / kodravANAM tRNakSArapAnIyaM paridhAvane / madhukaM candanaM kaGgu sarSapaM padmakaM tthaa| / kAryo dAruNake mUrdhni pralepo madhusaMyutaH / / 79 // kAlIyakaM haridrA.ca lodhramebhizca kalkitaiH / / 71 // priyAlabIjamadhukakuSThamizreH ssaindhvaiH| vipaceddhi ghRtaM vaidyastatpakaM vastragAlitam / / kAnikasthAnisaptAhaM mASA dAruNakApahAH // 8 // pAdAMzaM kuGkumaM sikthaMkSiptvA mandAnale pacetU72/ dAruNa rogameM snehana va svedana kara mastakakI zirAkA vyadha tatsiddhaM zizire nIre prkssipyaakrssyetttH|| karanA cAhiye / tathA avapIDaka nasya, zirobasti aura tadetadvarNakaM nAma ghRtaM varNaprasAdanam // 73 // mAliza bhI karanI cAhiye / dhoneke liye kodavake kSAra jalakA anenAbhyAsaliptaM hi valIbhUtamapi kramAt / prayoga karanA caahiye| tathA cirauMjI, maureThI, kUTha va seMdhAnamaniSkalaGkendubimbAbhaM syAdvilAsavatImukham // 74 // kako pIsakara zahadake sAtha sirameM lepa karanA cAhiye / isI maureThI, candana, kAMkuna, sarasoM, padmAkha, tagara, haldI tathA | prakAra kAjImeM ur3ada bhigo pIsakara 21 dinataka lagAnese lodhake kalkako chor3akara ghIko pakAve / phira use chAnakara | dAruNa roga naSTa hotA hai // 78-80 // caturthAza kezara va moma milAkara manda AMcase pkaave| phira ise niilotplaadilepH| ThaNDhe jalameM chor3akara nikAla leve / yaha "varNaka" nAma ghRta varNako saha nIlotpalakezarayaSTImadhukatilaiHsadRzamAmalakam / uttama banAtA hai / ise niyamase lagAnese striyoMkA mukha candra cirajAtamapi ca zIrSe dAruNarogaM zamaM nayati // 81 / / mAke samAna sundara hotA hai // 71-74 // nIlophara, nAgakezara, maureThI, tila tathA sabake samAna aruussikaackitsaa| AMvalA milAkara lepa karanese purAnA dAruNa roga naSTa hotA hai // 81 // arUMSikAyAM rudhire'vasikte zirAvyadhenAtha jalaukasA vaa| triphalAditailam / nimbAmbusiktaiH zirasi pralepo triphalAyA rajo mAMsI mArkavotpalazArivaiH / peyo'zvavorasasaindhavAbhyAm / / 75 // | sasaindhavaiH pacecailamabhyaGgagAdUkSikAM jayet / / 82 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 240 ) cakradattaH / triphalAkA cUrNa, jaTAmAMsI, bhAMgarA, nIlophara, zArivA tathA seMdhAnamakase siddha taila rUkSikA phihAsako naSTa karatA hai // 82 // citrakA ditailam | citrakaM dantimUlaM ca koSAtakIsamanvitam / kalkaM piSTvA pacettailaM kezadaduvinAzanam // 83 // cItakI jar3a, dantIkI jar3a, tathA kaDuI toraIkA kalka chor3akara siddha taila bAloMke dAdako naSTa karatA // 83 // guJjAtailam / guphalaiH zRtaM tailaM bhRGgarAjarasena tu / kaNDUdAruNahRtkuSThakapAlavyAvinAzanam // 84 // gujA kalka aura bhAMgareke rasase siddha taila khujalI, dAruNa, kuSTha aura kapAla vyAdhiko naSTa karatA hai // 84 // bhRMgarAjatailam / bhRGgarajastriphalotpalazAri lohapurISasamanvitakAri / tailamidaM paca dAruNahAri kuJcitakezaghanasthirakAri / / 85 / / bhAMgarA, triphalA, nIlophara, sArivA, lohaki ina sabake kalkameM tailako chor3akara pakAnA cAhiye / yaha dAhaNako naSTa karatA tathA bAloMko ghana, sthiraM tathA ghuMghurAle banAtA hai // 85 // [ kSudrarogA avagADhapadaM caiva pracchAyetvA punaH punaH / guphalaiciraM limpetkezabhUmiM samantataH // 91 // hastidantamasIM kRtvA mukhyaM caiva rasAJjanam / lomAnyanena jAyante nRNAM pANitaleSvapi // 92 // bhallAtaka bRhatIphalaguJjAmUlaphalebhya ekena / madhusahitena viliptaM surapatiluptaM zamaM yAti // 93 // bRhatIphalarasapiSTaM guJjAphalamUlaM cendraluptasya / kanakanighRSTasya sato dAtavyaM pracchitasya sadA 94 // ghRSTasya karkazaiH patrairindraluptasya guNDanam / cUrNitairmaricaiH kAryamindralupranivAraNam // 95 // indraluptacikitsA | mAlatIkaravIrAgninaktamAlavipAcitam // 87 // tailamabhyaJjane zastamindraluptApahaM param / idaM hi tvaritaM hanti dAruNaM niyataM nRNAm // 88 // dhAtryAzramajjale pAtsyAtsthiratA srigdhakezatA / indralupte zirAM viddhvA zilAkAsIsatutthakaiH 89 // lepayetparitaH kalkaistailaM cAbhyaJjane hitam / kuTannaTazikhIjAtI karaJjakaravIrajeH // 90 // mAlatI, kanera, cItakI jar3a tathA kajAse siddha tailakI mAliza karanese indralupta naSTa hotA hai / yaha taila dAruNako zIghra hI naSTa karatA hai / isI prakAra AMvalA aura AmakI guThalIkA lepa karanese bAla majabUta tathA cikane hote haiM / indra luptameM zirAvyadha kara mainArIla, kasIsa aura tUtiyAkA lepa karanA cAhiye / tathA kevaTI mothA, laTajIrA, camelI, kajA va kanerase siddha tela lagAnA cAhiye / tathA gAr3ha pachane lagAkara bAra bAra gujAphalakA lepa karanA cAhiye / hAthIdAMtakI bhasma banA rasAJjana | milA lagAne se hAtha ke taluoM meM bhI bAla jamate haiM / bhilAvAM, bar3I kaTerIkA phala, guJjAkI jar3a athavA phala inameM se kisI ekako zahada milAkara lepa karanese indralupta naSTa hotA hai / suvarNadvArA khurace athavA pachane lagAye indralupta ( bAloMke girane, ) meM bar3I kaTerIke rasameM pasi guJjAmUla va phalako lagAnese indralupta naSTa hotA hai / athavA kar3e pattoMse khuracakara kAlI mircakA cUrNa uronese indralupta naSTa hotA hai // 87-95 // chAgakSIrAdilepadvayam / pratimarzatailam / prapauNDarIkamadhukapippalIcandanotpalaiH / kArSikaistailakuDavaM tairdvirAmalakIrasaH // 86 // sAdhyaH sa pratimarzaH syAtsarvazIrSagadApahaH / puNDariyA, maureThI, choTI pIpala, candana va nIlophara pratyeka eka tolA, taila 16 tolA tathA AMvalekA rasa 32 tolA milAkara pakAnA cAhiye / isa pratimarzakA nasya lenese samasta ziroroga naSTa hote haiM // 86 // chAgakSIrarasAJjanapuTadagdhagajendradantamasiliptAH / | jAyante saptarAtrAt khallyAmapi kuzvitAzcikurAH // 96 madhukendIvara mUrvAtilAjyagokSIrabhRGgalepena / acirAdbhavanti kezA ghanadRDhamUlAyatA RjavaH // 97 // | bakarIkA dUdha, rasauta puTameM jalAI hAthIdAMtakI syAhIkA lepa karanese 7 dinameM khalvATake bhI ghana keza utpanna hote haiM / isI prakAra maureThI, nIlophara, mUrvA, tila, ghI, gAyakA dUdha, bhAMgarA inakA lepa karanese bAla ghane, dRr3hamUla, lambe tathA sIdhe hote haiM // 96 // 97 // snuhyAdyaM tailam / snuhIpayaH payo'rkasya mArkavo lAGgalIviSam / mUtramAjaM sagomUtraM raktikA sendravAruNI / / 98 / / siddhArtha tIkSNatailaM ca garbha dattvA vipAcitam / vahninA mRdunA pakkaM tailaM khAlityanAzanam // 99 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (241) apare yogaaH| kUrmapRSThasamAnApi ruhyA yA romataskarI / aparaM kRSNIkaraNam / digdhA sAnena jAyeta RkSazArIralomazA / / 100 // triphalAcUrNasaMyuktaM lohacUrNa vinikSipet / sehuNDakA dUdha, AkakA dUdha, bhAMgarA, kalihArI, sIMgiyA, ISatpakke nArikele bhRGgarAjarasAnvite // 107 // bakarIkA mUtra, gomUtra, gujA, indrAyaNa tathA sarasoMkA kalka mAsamekaM tu nikSipya samyaggarbhAtsamuddharet / chor3akara siddha kiyA gayA sarasoMkA taila khAlityako naSTa karatA tataH ziro muNDayitvA lepaM dadyAdbhiSagvaraH // 108 // hai| kachuvekI pIThake samAna lomarahita ruhyA isakI mAlizase | saMveSTaya kadalIpatrairmocayetsaptame dine / RkSake samAna bAloMse yukta hotI hai // 98-100 // kSAlayetriphalAkvAthaiH kSIramAMsarasAzinaH // 109 AdityapAkatailam / kapAlaraJjanaM caittkRssnniikrnnmuttmm| kucha pake nariyalameM bhAMgarekA rasa chor3akara triphalAcarNa va vaTAvarohakezinyozcarNenAdityapAcitam / lohacUrNa chor3a bandakara gar3hemeM gAr3a denA cAhiye / eka mAsake guDUcIsvarase tailaM cAbhyaGgAkezaropaNam // 101 // anantara nikAlakara zirakA muNDana karA lepa karanA cAhiye / Uparase keleke patteko lapeTakara bAMdha denA caahiye| phira 7 dinake baragadakA vA va jaTAmAsAka cUNasa yukta kiya gucaka svarasamolakA triphalA kATese dhonA caahiye| dadha nazA mAMga. saryakI kiraNoMse pakAye tailakI mAliza karanese bAloMko utpanna bAda kholakara triphalAke kAr3hese dhonA caahiye| dUdha tathA mAMsakaratA hai||10|| rasakA bhojana karanA cAhiye / yaha zira tathA bAloMko kAlA karatA hai arthAt eka prakArakA khijAba hai // 107-109 // candanAditailam / candanaM madhukaM mUrvA triphalA nIlamutpalam / utpalaM payasA sArdha mAsaM bhUmau nidhApayet // 110 // kAntA vaTAvarohazca guDUcI bisameva ca / / 102 // kezAnAM kRSNakaraNaM snehanaM ca vidhIyate / lohacUrNa tathA kezI zArive dve tathaiva ca / bhRGgapuSpaM japApuSpaM meSIdugdhaprapeSitam // 111 // mArkavasvarasenaiva tailaM mRdvagninA pacet / / 103 / / tenaivAloDitaM lauhapAtrasthaM bhUmyadhaHkRtam / zirasyutpatitAH kezA jAyante ghanakuJcitAH / saptAhAduddhRtaM pazcAd bhRGgarAjarasena tu // 112 / / dRDhamUlAzca snigdhAzca tathA bhrmrsnnibhaaH| AloDayAbhyajya ca ziro veSTayitvA vasennizAm / nasyenAkAlapalitaM nihanyAttailamuttamam / / 104 // prAtastu kSAlanaM kAryamevaM syAnmUrdhara janam / candana, maureThI, mUrvA, triphalA, nIlophara, priyaGgu, vaTakI | evaM sindUrabAlAmrazaGkhabhRGgarasaiH kriyA / / 113 // vauM, gurca, kamalake tantu, lohacUrNa, jaTAmAMsI, zArivA tathA | nIlophara dUdhake sAtha mahInebhara pRthivImeM gAr3akara lepa karanese kAlI zArivAke kalka aura bhAMgarekesvarasase manda AMcase pakAyA bAla kAle tathA cikane hote hai| isI prakAra bhAjarAke phala va gayA taila mAlizaze zirake ukhar3e bAloMko ghane ghughurAle, cikane, japAke phUla, bher3ake dUdhameM pIsa usImeM milA loheke bartana meM bhramarake samAna kAle tathA dRDhamUla banAtA hai| isake nasyase | pRthiva ke andara gAr3a sAta dinameM nikAlakara bhAMgareke rasameM akAlapalita naSTa hotA hai / 102-104 // milAkara mAliza karanA cAhiye aura pattoMse lapeTa denA caahiye| prAtaHkAla dhonA cAhiye / isa prakAra zira kAlA hotA hai| isI yaSTImadhukatailam / prakAra sindUra, kacce AmakI guThalI va zaMkhako yathAvidhi sAdhita tailaM sayaSTImadhukaiH kSIre dhAtrIphalaiH zRtam / kara bhAMgareke rasase kriyA karanI cAhiye // 110-113 // nasye dattaM janayati kezAmaNi cApyatha // 105 // shngkhcuurnnpryogH| maureThI va AMvaleke kalka tathA dUdhameM pakAye tailakA nasya navadagdhazaGkhacUrNa lenese bAloM tathA mUchoMko utpanna karatA hai // 105 // ___ kAjikasiktaM hi sIsakaM ghRSTvA / kRSNIkaraNam / lepAtkacAnarkadalaitriphalA nIlinIpatraM lohaM bhRGgarajaHsamam / baMddhAnkaroti hi nIlatarAn // 114 // avimatreNa saMyuktaM kRSNIkaraNamuttamam // 106 // navIna zaMkhabhasmako kAjImeM Dubokara zIsA ghisakara bAloMmeM triphalA, nIlakI pattI, lauha tathA bhAMgarAko bher3ake mUtrameM lagA Uparase Akake patte bAMdhanese sapheda bAla atizaya nIla milAkara lepa karanese bAla kAle hote haiN|| 106 // hote haiM // 114 // 31 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 242 ) cakradattaH / snAnam / loha malAmalakalkaiH sajavAkusumairnaraH sadA snAyI / palitAnIha na pazyati gaGgAsnAyIva narakANi // 115 // loha ki, AMvalA tathA japApuSpake kalkakI mAliza kara jalase snAna karanese gaMgAsnAnase pAtakoM ke samAna bAloMkI saphedI naSTa ho jAtI hai // 115 // [ kSudrarogA lohapAtre tataH pUtaM saMzuddhamupayojayet / pAne nasyakriyAyAM ca ziro'bhyaMge tathaiva ca // 125 // etacakSuSyamAyuSyaM zirasaH sarvaroganut / mahAnIlamiti khyAtaM palitannamanuttamam // 126 // nimbabIjayogaH | nimbasya bIjAni hi bhAvitAni bhRGgasya toyena tathAzanasya / tailaM tu teSAM vinihanti nasyAd dugdhAnnabhoktaH palitaM samUlam // 116 // nImake bIjoMko bhAMgareke kvAtha tathA vijaisArake kvAthakI bhAvanA deneke anantara nikAle gaye tailakA nasya lenese tathA dUdha bhAtakA pathya lenese sapheda bAla kAle ho jAte haiM // 116 // nimbatailayogaH / nimbasya tailaM prakRtisthameva naye niSikta vidhinA yathAvat / mAsena gokSIrabhujo narasya jarAbhUtaM palitaM nihanti // nImake tailakA eka mAsataka nasya lene tathA godugdhakA pathya lenese sapheda bAla kAle hote haiM // 117 // 117 // sUryamukhIkI jar3a, kAle kaTasailAkI jar3a, tulasIkI pattI, kAle sanake phala, bhAMgarA, makoya, maureThI, tathA devadAru pratyeka daza pala, choTI pIpala, triphalA rasauta, puNDariyA, majITha, lodha, kAlA agara, nIlophara, AmakI guThalI, kAlA kIcar3a, kamala, lAla candana, nIla, bhilAvekI guThalI, kAzIsa, velA, bakucI, vijesAra, tIkSNa lauhabhasma, kAlA mainaphala, kAlI cIta, arjuna va khambhArake phUla tathA Ama va jAmunake phala, phulakI guThalI pratyeka 5 pala pIsakara eka ADhaka baher3ekA taila, 4 ADhaka AMvale kA rasa milAkara pakAnA cAhiye / athavA sUrya kI kiraNoMse rasako sukhA lenA cAhiye / phira lohe ke bartanameM chAnakara pIne, nasya tathA | mAlizase upayoga karanA cAhiye / yaha netroMke liye hitakara, | Ayuko baDhAnevAlA tathA zirake saba rogoM ko naSTa karatA hai / ise " mahAnIla" taila kahate haiM / yaha palitarogako naSTa karatA | hai // 119-126 // palitaghnaM ghRtam / bhRGgarAjarase pakkaM zikhipittena kalkitam / ghRtaM nasyena palitaM hanyAtsaptAhayogataH // 127 // bhAMgare ke rasa meM mayUrake pittake kalkako chor3akara siddha ghRtakA nasya lenese 7 dinameM palita naSTa hotA hai // 127 // kSIrAditailam / kSIrAtsamArkavarasAd dviprasthe madhukAtpale / tailasya kuDavaM pakkaM tannasyaM palitApaham // 118 // dUdha va bhAMgarekA rasa donoM milakara 2 prastha, mauraThI 2 pala, taila 1 kur3ava pakAkara nasya lenese palita naSTa hotA hai // 118 // mahAnIlaM tailam / AdityavallimUlAni kRSNazairIyakasya ca / surasasya ca patrANi phalaM kRSNazaNasya ca // 119 // mArkavaM kAkamAcI ca madhukaM devadAru ca / pRthagdazapalAMzAni pippalI triphalAJjanam // 120 // pauNDarIkaM maJjiSThA lodhraM kRSNAgurUtpalam / AmrAsthikardamaH kRSNo mRNAlI raktacandanam 122 // haiM // 128 // 129 // vRSaNakacchvAdicikitsA / bhallAtakAsthIni kAsIsaM madayantikA / somarAjyazanaH zastraM kRSNo piNDItacitrako 122 puSpANyarjuna kAzmaryozcAmrajambUphalAni ca / pRthakpaJcapalerbhAgaiH supiSTairADhakaM pacet // 123 // bhItakasya tailasya dhAtrIrasacaturguNam / kuryAdAdityapAkaM vA yAvacchuSko bhvedrsH|| 124 // ] hotI hai // 130 // kAsIsaM rocanAtulyaM haritAlaM rasAJjanam / amlapiSTeH pralepo'yaM vRbakacchvahipUtayoH // 130 // kAzIsa, gorocana, haritAla tathA rasautako samAna bhAga le kAJjI meM pIsakara lepa karanese vRSaNakacchu tathA ahipUtanA naSTa | zelukatailam / kAJjikapiSTazelu phalamajjJi sacchidralauhage / darkatApAtpatati tailaM tannasyamrakSaNAt // 128 // kezA nIlAlisaGkAzAH sadyaH snigdhA bhavanti ca / nayanazravaNagrIvAdantarogAMzca hantyadaH / / 129 // kAjI meM pIsI lasoDheke phalakI majjAko chidrayukta lohapAtra meM bharakara sUrya kI kiraNoMse tapakara jo taila nIce giratA hai, usake nasya tathA mAlizase bAla nIla bha~varoMke sadRza kAle tathA cikane hote haiM tathA netra, kAna, gardana aura dantoM ke roga naSTa hote | Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| npaTolAdighRtam / pittjcikitsaa| paTolapatratriphalArasAjanavipAcitam / vedhaM zirANAM vamanaM viraka pItaM ghRtaM nihantyAzu kRcchrAmapyahipUtanAm // 131 tiktasya pAnaM rasabhojanaM c| paravalakI pattI, triphalA tathA rasotase siddha ghRtako pInese| zItAnpralepAnpariSecanaM ca bhahipUtanA naSTa hotI hai // 131 // pittopasRSTeSvadhareSu kuryAt / / 3 // shuukrdNssttrkcikitsaa| pittaraktAbhighAtotthAjalaukAbhirupAcaret / rajanImArkavamUlaM piSTaM zItena vAriNA tulym| pittavidradhivaJcApi kriyAM kuryAdazeSataH // 4 // hanti visarpa lepAdvarAhadazanAhvayaM ghoram / / 132 // pittayukta oSThoMmeM zirAvyadha, vamana, virecana, tikta rasa haldI va bhAMgarekI jar3a donoM samAna bhAga le ThaNDe jalameM sevana, mAMsarasakA bhAjana, zItala lepa tathA siJcana karanA pIsakara lepa karanese ghora zaMkaradaMSTaka roga naSTa hotA cAhiye / aura pittarakta tathA abhighAtajanya oSTharogameM hai|| 132 // joMka lagAkara tathA pittavidradhike samAna cikitsA karanI cAhiye // 3 // 4 // paaddaahcikitsaa| nAgakezaracUrNa vA zatadhautena sarpiSA / kphjcikitsaa| piSTvA lepo vidhAtavyo dAhe harSe ca paadyoH||133 zirovirecanaM dhUmaH svedaH kavaladhAraNam / nAgakezarake cUrNako10. bAra dhoye hue dhImeM milAkara pAda- hRtarakta prayoktavyamoSThakope kaphAtmake // 5 // dAha tathA pAdaharSameM lagAnA cAhiye // 133 // trikaTuH sarjikAkSAraH kSArazca yaavshuukjH| . iti kSudrarogAdhikAraH smaaptH| kSaudrayuktaM vidhAtavyametacca pratisAraNam // 6 // kaphAtmaka oSTharogameM rakta nikAlaneke anantara zirovirecana. atha mukhrogaadhikaarH| dhuma, sveda, kavala dhAraNa karane caahiyeN| tathA trikaTu, sajjIkhAra va javAkhArake cUrNako zahada milAkara lagAnA cAhiye // 5 // 6 // vaatjausstthrogcikitsaa| medojcikitsaa| oSThaprakope vAtotthe zAlvaNenopanAhanam / medoje svadite bhinne zodhite jvalano hitH|| mastiSke caiva nasye ca tailaM vAtaharaiH zRtam / / priyaGgutriphalAlodhaM sakSaudraM pratisAraNam / / svedo'bhyaGgaH snehapAnaM rasAyanamiheSyate // 1 // hitaM ca triphalAcUrNa madhuyuktaM pralepanam // 7 // vAtaja oSThakopameM zAlvaNasvedakI oSadhiyoMse pulTisa sarjarasakanakagairikadhanyAkaghRtatailasindhusaMyuktam / bAndhanI cAhiye / tathA vAtanAzaka auSadhiyoMse siddha tailako| siddhaM sikthakamadhare sphuTitoccaTitaM vraNaM hrti||8|| zirameM lagAnA tathA nasya lenA cAhiye / aura pasInA nikA medoja oSTharogameM svedana bhedana tathA zodhana agni tApa karanA lanA, mAliza karanA, nehapAna tathA rasAyana sevana isameM hitakara cAhiye aura priyaMgu triphalA va lodhake cUrNako zahadake sAtha lagAnA cAhiye / athabA triphalAke cUrNako zahadameM milAkara shriivessttkaadilepH| lagAnA cAhiye / tathA rAla, sunaharA gerU, dhaniyAM, ghI, tela, zrIveSTakaM sarjarasaM gugguluM suradAru c| seMdhAnamaka tathA moma inakA yathAvidhi pAka kara lagAnese yaSTImadhukacUrNa ca vidadhyAtpratisAraNam // 2 // oSThakA phaTanA va papar3I par3anA naSTa hotA hai // 7 // 8 // gandhAvirojA, rAla, guggula, devadAru aura maureThIka cUrNako shiitaadcikitsaa| oThApara lagAnA cAhiye // 2 // zItAde hRtarakte tu toye nAgarasarSapAn / 1" sadAho rakaparyantastvakpAkI tInavedanaH / kaNDUmAva- niHkAdhya triphalAM cApi kuryAdgaNDUSadhAraNam // 9 // rakArI ca sa sthAcchUkaradaMSTrakaH " // priyaGgavazva mustA ca triphalA ca prlepnm||10|| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (244) ckrdttH| mukharogA zItAda nAmake dantarogameM, raktako nikAlakara jalake lagAnA cAhiye aura gaNDUSa dhAraNake liye kSIrI vRkSAMka sAtha soMTha, sarasoM aura triphalAkA kvAtha kara gaNDUSa | kaSAyameM zahada, ghI va zakkara milAkara prayoga karanA dhAraNa karanA cAhiye / tathA priyaMgu triphalA aura mothAkA lepa | cAhiye // 15-17 // karanA cAhiye // 9 // 10 // shaishircikitsaa| rktstraavcikitsaa| zazire hRtarakte ca lodhramustarasAjanaiH / kuSThaM dAvarmindalobhraM samaMgA sakSaudraiH zasyate lepo gaNDUSe kSIriNo hitaaH||18|| pAThA tiktA tejanI pItikA ca / dAMtoMke zaizirarogameM rakta nikAlakara zahadake sAtha loSa, cUrNa zastaM gharSaNaM tadvijAnAM nAgaramothA aura rasauMtakA lepa karanA cAhiye aura dUdhavAle raktasrAvaM hanti kaNDUM rujAM ca // 11 // vRkSoMkA gaMDUSa dhAraNa karanA cAhiye // 18 // kUTha, dAruhaldI, nAgaramothA, lodha, lajjAlu, pATha, kuTakI, pridropkushcikitsaa| cavya tathA haldIke cUrNako dAMtoMmeM ghisanese raktasrAva, khujalI va kriyAM paridare kuryAcchItAdoktAM vicakSaNaH / pIr3A naSTa hotI hai // 11 // saMzodhyobhayataH kArya zirazcopakuze tataH // 19 // caladantasthirIkaraNam / kAkodumbArikAgojIpatraivisrAvayed bhiSak / caladantasthirakara kArya bakulacarvaNam / kSaudrayuktaizca lavaNaiH savyoSaiH pratisArayet // 20 // ArtagaladalakkAthagaNDUSo dantacAlanut // 12 // pippalyaH sarSapAH zvetA nAgaraM naiculaM phalam / / dantacAle hitaM zreSThaM tilopAcarvaNaM sadA / sukhodakena saMgRhya kavalaM tasya yojayet // 21 // dantapuppuTake kArya taruNe raktamokSaNam // 13 // paridarameM zItAdokta cikitsA karanI cAhiye / tathA upakuzameM sapazcalavaNaH kSAraH sakSaudraH pratisAraNam / vamana, virecana tathA nasyase zodhana kara kaThUmara yA gojihvAke dantAnAM todaharSe ca vAtaghnAH kavalA hitAH // 14 // | pattoMse khuraca kara rakta nikAlanA cAhiye / phira zahadameM trikaTu aura pAMcoM namakoMko milAkara lagAnA cAhiye / tathA choTI dantacAle tu gaNDUSo bakulatvakkRto hitaH / pIpala, sarasoM, soMTha va samudraphalako gunagune jalameM milAkara kavala maulasirIkI chAlako cAbanA hilate dA~toMko majabUta dhAraNa karAnA cAhiye // 19-21 // karatA hai / tathA nIle kaTasailekI pattIke kvAthakA gaNDaSa dhAraNa karanese dA~toMkA hilanA banda hotA hai tathA dA~toMke dantavaidarbhacikitsA / hilanameM tila va bacako cabAnA hitakara hai| navIna danta | zastreNa dantavaidarbha dantamUlAni zodhayet / puppuTakameM raktamokSaNa karanA cAhiye / tathA pAMcoM namaka aura tataH kSAraM prayujIta kriyAH sarvAzca shiitlaaH22|| kSArake cUrNako zahada milAkara lagAnA cAhiye / dA~toMke darda va dantavaidarbhameM zastrase dantamUlako zodha kara kSAra lagAnA guMThalAnemeM vAtanAzaka kavala hitakara hai / tathA dAMtoMke hilanemeM | cAhiye / tathA samasta zItala cikitsA karanI cAhiye // 22 // maulasirIkI chAlake kvAthakA gaNDUSa dhAraNa karanA cAhiye // 12-14 // adhikdntaacekitsaa| uddhRtyAdhikadantaM tu tato'gnimavacArayet / 'dntshuulcikitsaa| krimidantakavacAtra vidhiH kAryoM vijAnatA // 23 // mAkSikaM pippalIsarpimizritaM dhArayenmukhe // 15 // adhika dAMtako ukhAr3a kara agnise jalA denA cAhiye dantazalaharaM prokta pradhAnamidamauSadhama / | tathA isameM krimidantake samAna cikitsA karanI cAhiye // 23 // visrAvite dantaveSTe vraNaM tu pratisArayet // 16 // | adhimaaNscikitsaa| lodhrpttNgmdhuklaakssaacuunnairmdhuuttraiH| . gaNDUSe kSIriNo yojyAH sakSaudraghRtazarkarAH // 17 // chittvA'dhimAMsaM sakSauretezcUrNerupAcaret / zahada, choTI pIpala va ghIko milAkara mukhameM rakhanA | pAThAvacAtejovatisarjikAyAvazUkajaiH / cAhiye / yaha dantazUlako naSTa karanemeM pradhAna auSadhi hai|| kSIdradvitIyAH pippalyaH kavalazcAtra kiirtitH||24|| tathA dantaveSTake raktako nikAlakara ghAvameM lodha, piilaa| paTolAnambAtraphalAkaSAyazcAtra dhAbane / bandana, maureThI va lAkhake cUrNako zahada milAkara | zirovirekazca hito dhUmo vairecanazca yaH // 25 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mApATIkopetaH / dhikAraH ] adhimAMsako kATakara zahada ke sAtha pATha, vaca, cavya sajjIkhAra tathA javAkhArake 'cUrNako lagAnA cAhiye tathA pIpalako zahadake sAtha milAkara kavala dhAraNa karanA cAhiye / isameM dhoneke liye paravala nIma va triphalAke kAr3heko kAmameM lAnA cAhiye / tathA zirovirecana aura virecana ( kaphaniHsAraka ) dhUmakA prayoga karanA cAhiye // 24 // 25 // (245) dantanAr3I ThIka hotI hai / tathA inhIMke kAtha va lodha, katthA maJjITha tathA moreThIkai kalkase siddha taila dantanAr3Iko zuddha karatA hai / Uparake tailameM jAtI AdikA kvAtha tathA lodha AdikA kalka chor3anA cAhiye aura mainaphala kaTIlA tathA svAdukaNTakase vikaMkata lenA cAhiye / kucha garama garama snehake kavaladhAraNa karane cAhiyeM / danta harSameM traivRta ghRtake dvArA kamala dhAraNa karanA cAhiye / tathA vAtanAzaka auSadhiyoM ke kvAtha danta| haSako naSTa karate haiM / snaihika dhUma tathA snaihika nasyakA prayoga | karanA cAhiye / dantamUla kaTane na pAve, isa prakAra zarkarAko | khuraca kara nikAlanA cAhiye / phira zahadase mile hue lAkhake karanI cAhiye // 27-35 // cUrNako lagAnA cAhiye aura dantaharSakI samagra kriyA dantanADIcikitsA | nADIvraNaharaM karma dantanADISu kArayet / yaM dantamadhijAyeta nADI taddantamuddharet // 26 // dantanAr3I pAyariyA meM nADIvraNanAzaka cikitsA karanI cAhiye / tathA jisa dantameM nAr3I hogayI ho, use ukhAr3a DAlanA cAhiye // 26 // adhimAsAdicikitsA / chittvAdhamAMsaM zastreNa yadi noparijo bhavet / zodhayitvA dahezcApi kSAreNa jvalanena vA // 27 // gatirhinasti hanvasthi dazane samupekSite / tasmAtsamUlaM dazanamuddharedbhagnamasthi ca // 28 // udghRta tUttare dante zoNitaM saMprasicyate / raktAbhiyogAtpUrvoktA ghorA rogA bhavanti c||29|| calamapyuttaraM dantamato nApaharedbhiSak / kaSAyaM jAtimadanakaTukasvAdukaNTakaiH // 30 // lodhrakhadiramAJjaSThAyaSTayAhaizvApi yatkRtam / tailaM saMzodhanaM taddhi hanyAddantagatAM gatim // 31 // kaSAyaM parataH kRtvA piSTvA loghrAdikAlkitam / kaNTakImadano yojyaH svAdukaNTo vikaMkataH // 32 // sukhoSNAH snehakavalAH sarpiSastrevRtasya vA / niryUhAcAnilannAnAM dantaharSapramardanAH / / 33 / / kizca hito dhUmo nasyaM snaihikameva ca / ahiMsan dantamUlAni zarkarAmuddharedbhiSak // 34 // lAkSAcUrNairmadhuyutaistatastAM pratisArayeta / dantaharSakriyAM cApi kuryAnniravazeSataH // 35 // kapAlikA krimidantacikitsA | kapAlikAH kRcchrasAdhyAstatrApyeSA kriyA matA / jayedvisrAvaNaiH strinnamacalaM krimidantakam // 36 // tathAvapIDairvAtannaiH snehagaNDUSadhAraNaiH / bhadradArvAdivarSAbhULepaiH snigdhaizca bhojanaiH / soSaNa hiMgu matimAntrimidanteSu dApayet ||37 // kapAlikA kRcchrasAdhya hotI hai, usameM bhI yahI kriyA khUnako nikAlanA cAhiye / tathA vAtaghna avapIr3aka nasya, karanI caahiye| jo krimidanta hilatA na ho, usakA svedana kara snehagaNDUSa aura bhadradArvAdi aura punarnavAke lepa tathA snigdha bhojana karAnA cAhiye / tathA krimidaMtameM buddhimAn vaidya kAlI mirca va hIMgako rakhavAve // 36 // 37 // bRhatyAdikvAthaH / i bRhatI bhUmikadambakapaJcAGgulikaNTakArikAthaiH / gaNDUSastailayutaH krimidantakavedanAzamanaH // 38 // bar3I kaTerI, muNDI, eraNDa va kaNTakArikAke kvAthameM taila milAkara gaNDUSa dhAraNa karanese krimidantakI pIr3A zAMta hotI hai // 38 // nIlyAdicarvaNam / nIlIvAyasajaMghAsnudugdhInAM tu mUlamekaikam / saMca dazanavidhRtaM dazanakrimipAtanaM prAhuH // 39 // calamuddhRtya vA sthAnaM dahettu zuSirasya vA / tato vidArIyaSTayAhnazRGgATakakazerubhiH / adhimAsa yadi Upara na ho, to zastrase kATakara zuddha karanA cAhiye / phira kSAra yA agnise jalA denA cAhiye / dAMtakI upekSA karanese nAsUra dADhako naSTa kara detA hai, tailaM dazaguNakSIrasiddhaM nasye tu yojayet // 40 // nIla, kAkajaMghA, sehuNDa, dUdhImeMse kisI ekakI jar3a ataH samUla dAMta aura TUTI haDDI inako ukhAr3a DAlanA cAhiye / Uparake dAMtako ukhAr3anese khUna bahatA hai, raktake bahanese aura aneka kaThina roga ho jAte haiM, khoda cabAkara dAMtameM rakhanese dAMtake kIr3e gira jAte ataH hilate hue bhI Uparake dAMtako na ukhAr3anA cAhiye / haiM / caladantako ukhAr3anA tathA chidrameM Aga lagA denI camelI, mainaphala, kuTakI va vikaMkatake kAthase kavaladhAraNase cAhiye / phira bidArakanda, moreThI, siMghAr3A va kazerUka Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [mukharogA - - - kalka tathA tailase dazaguNa dUdha milAkara siddha telakA nasya | vAtaja oSTharogameM jo cikitsA kahI gayI hai, vahI vAtaja. denA cAhiye // 39 // 40 // kaNTakoMmeM karanI cAhiye / pittajakaNTakoMmeM kaNTakoMko khuraca. kara duSTa rakta nikala jAnepara pratisAraNa gaNDUSa aura nasya, hanumokSAdicikitsA / madhura hitakara haiM / kaphajakaNTakoMko khuracakara raktake kSINa ho hanumokSe samuddiSTA kAryA caarditvkriyaa|| | jAnepara zahadase milita pippalyAdigaNakI oSadhiyoMkA prayoga phalAnyamlAni zItAmbu rUjhAnnaM dantadhAvanam 41 // karanA cAhiye / aura sapheda sarasoM va seMdhAnamakakA kevala dhAraNa tathAtikaThinAnbhakSyAndantarogI vivarjayet / karanA cAhiye / tathA paravala, nIma, baiMgana, kSAra va yuSase bhojana saptacchadArkadugdhAbhyAM pUraNaM krimidantanut // 42 // karAnA cAhiye // 47-50 // jIvanIyena dugdhena krimirandhraprapUraNam / jihvaajaaddycikitsaa| arkakSIreNaivamekayogaH sadbhiH prazasyate // 43 // | jihvAjADayaM cirajaM mANakabhasmalavaNagharSaNaM hanti / droNapuSpIdravaH phenmdhutailsmaayutH| ISatsnukSIrAktaM jambIrAdyamlacarvaNaM vApi // 51 // krimidantavinAzAya kArya karNasya pUraNam // 44 // mANakandakI bhasma va namakake ghisanese purAnI jihvAkI jar3atA hanumokSameM arditake samAna cikitsA karanI cAhiye / naSTa hotI hai / tathA thor3e sehuNDake dUdhase yukta jambIrAdi khaTTI dantarogI khaTTe phala, ThaNDhA jala, rUkhA anna, dantadhAvana cIjoMkA cabAnA hitakara hai // 51 // tathA ati kaThina padArtha ina sabako tyAga deve / saptaparNa aura Akake dUdhase bharanA krimidantako naSTa karatA hai| dntshbdcikitsaa| jIvanIya gaNase siddha dUdhase kIr3Ake chidra bhara jAte haiM / athavA | karkaTAdhikSIrapakkaghRtAbhyaGgena nazyati / akele Akake dUdhase kIDoMke chidra bhara jAte haiM / krimidantake dantazabdaH karkaTAghrilepAdvA dantayojitAt // 52 nAzArtha gUmAke rasameM samudraphena zahada va taila milAkara kAnameM kAkar3AziGgIkI jar3ase siddha dUdhase banAye ghIkI mAliza karachor3anA cAhiye // 41-44 // nese dAMtoMkI kaTakaTAhaTa naSTa hotI hai / athavA kAkar3AziGgIkI jar3ake lepase bhI naSTa hotI hai // 52 // __ jidvArogacikitsA / pttolkttukaavyosspaatthaasaindhvbhaanggikaiH| upjihaacikitsaa| cUrNairmadhuyuto lepaH kavalo madhutailakaH / upajihvAM tu saMlikhya kSAreNa pratisArayet / jihvArogeSu kartavyaM vidhAnamidamauSadham // 45 // zirovirekagaNDUSadhUmaizcainAmupAcaret // 53 // mustAmadhukanirguNDIkhadirozIradAsAbhiH / vyoSakSArAbhayAvahnicUrNametatpragharSaNam / / samajiSThAviDaGgaizva siddhaM tailaM hareskrimIn // 46 // upajihvAprazAntyarthametaistailaM vipAcayet // 54 // paravala, kuTakI, trikaTu, pADha va seMdhAnamakake cUrNako zahadameM upajihvAko khuracakara kSAra lagAnA cAhiye / tathA milAkara lepa karanA cAhiye / tathA zahada va tailakA kavala dhAraNa zirovirecana, gaNDUSa aura dhUma pilAnA caahiye| aura karanA cAhiye / jihvA rogoMke liye yaha pradhAna auSadha hai| tathA trikaTu, kSAra, bar3I hare va cItakI jar3ake cUrNako ghisanA cAhiye / nAgaramothA, maureThI, sa~bhAlu, katthA, khaza, devadAru, majITha, va | tathA upajihvAkI zAMtike liye inhIMse taila pakAnA vAyaviDaGgase siddha taila kIr3oMko naSTa karatA hai // 45 // 46 // | cAhiye // 53 // 54 // knnttkcikitsaa| ___glshunnddiicikitsaa| chinnAM gharSagalazuNDI vyoSonAkSaudra sindhujaiH| oSThaprakope'nilaje yaduktaM prAk cikitsitam / / kuSThoSaNavacAsindhukaNApAThAplavairapi // 55 // kaNTakeSvanilottheSu tatkAya bhiSajA khalu // 47 // sakSaudrabhiSajA kArya galazuNDayA vigharSaNam / pittajeSu nighRSTeSu nisute duSTazoNite / upanAsAvyadho hanti glshunnddiimshesstH||56|| pratisAraNagaNDUSA nasyaM ca madhuraM hitam // 48 // galazuNDIharaM tadvacchephAlImUlacarvaNam / kaNTakeSu kaphottheSu likhiteSvasRjaH kSaye / vacAmativiSAM pAThAM rAsnAM kaTukarohiNIm / pippalyAdimadhuyutaH kArya tu pratisAraNam // 49 // niSkvAthya picumarda ca kavalaM tatra yojayet // 57 // gRhNIyAtkavalAnvApi gaursrsspsaindhvaiH| galazuNDIko kATakara trikaTu, vaca, zahada va seMdhAnamakase paTolanimbavArvAkukSArayuSaizva bhojayet // 50 // athavA kUTha, kAlI mirca, vaca, seMdhAnamaka, choTI pIpala, pAr3ha Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkopetaH / vikAraH ] va kevaTI mothAko zahadake sAtha milAkara ragar3anA cAhiye / tathA upanAsAkA vyadha galazuNDIko naSTa karatA hai, isI prakAra sambhAlUkI jar3akA carvaNa galazuNDIko naSTa karatA hai / tathA isameM baca, atIsa pAr3ha, rAsana, kuTakI aura nImakA banAkara kevala dhAraNa karanA cAhiye // 55-57 // tuNDIryAdicikitsA | kSArasiddheSu mudreSu yUSAzcApyazane hitAH / tuNDikeryaSe kUrme saMghAte tAlupuppaTe // 58 // eSa eva vidhiH kAryoM vizeSaH zastrakarmaNi / tAlupAke tu kartavyaM vidhAnaM pittanAzanam // 59 // snehasvedau tAluzoSe vidhizvAnilanAzanaH / DikerI, adhuSa, kUrmasaMghAta aura tAlupuppuTa meM kSArase siddha keyUSakA pathya denA cAhiye / tathA zastrakarma bhI vizeSa avasthA meM karanA cAhiye / tAlupAkameM pittanAzaka cikitsA karanI cAhiye / tAluzoSameM snehana, svedana tathA vAtanAzaka cikitsA karanI cAhiye // 58 // 59 // - rohiNIcikitsA | sAdhyAnAM rohiNInAM tu hitaM zoNitamokSaNam // 60 // chardanaM dhUmapAnaM ca gaNDUSo nasyakarma ca / vAtikIM tu hRte rakte lavaNaiH pratisArayet // 61 // sukhoSNAMstailakavalAndhArayeccApyabhIkSNazaH / pataMgazarkarAkSIdreH paittikIM pratisArayet // 62 // drAkSAparUSakakvAtho hitazca kavalagrahe / AgAradhUmakaTukaiH kaphajAM pratisArayet // 63 // zvetAviDaMgadantISu siddhaM tailaM sasaindhavam / nasyakarmANi dAtavyaM kavalaM ca kaphocchraye // 64 // pittavatsAdhayedvaidyo rohiNIM raktasambhavAm / sAdhyarohiNiyoM meM rakta nikAlanA cAhiye / tathA vamana, dhUmapAna, gaNDUSa aura nasyakarma karanA cAhiye / vAtikarohiNI meM raat nikAlakara namakoM ko urrAnA cAhiye / kucha garama garama tailake kavala dhAraNa karanA cAhiye / paittikarohiNI meM pItacandana a Ear zahada milAkara lagAnA cAhiye / tathA munakkA va phAlsake kvAthakA kavala thAraNa karanA cAhiye / kaphajameM gRhadhUma tathA trikaTuko milAkara urAnA cAhiye / tathA sapheda viSNukrAntA, vAyaviDaGga va dantIse siddha tailameM seMdhAnamaka milAkara nasya tathA kavala dhAraNa karanA cAhiye / tathA pittake samAna raktaja rohiNI kI cikitsA karanI cAhiye // 60-64 // ( 247 ) ekakAlaM yavAnnaM ca bhuJjIta snigdhamalpazaH / upajihnivaccApi sAdhayedadhijihvikAm // 66 // unnAya jihvAmAkRSya baDizenAdhijihvikAm / chedayenmaNDalAgreNa tIkSNoSNairgharSaNAdibhiH // 67 // ekavRnda tu visrAvya vidhiM zodhanamAcaret / gilAyuzcApi yo vyAdhistaM ca zastreNa sAdhayet 68 // amarmasthaM supakvaM ca bhedayedgalavidradhim / kaNThazAlakako cIrakara tuMDikera ke samAna cikitsA karanI cAhiye / tathA eka bAra yavakA anna cikanA ghRtAdiyukta thor3A thor3A khAnA cAhiye | upajihnA ke samAna adhijihvAkI cikitsA karanI cAhiye / jihvAko uThAkara bar3a khIMcakara maNDalAgrase kATa denA cAhiye / ekavRndeko tIkSNa uSNa gharSaNAdise bahAkara zodhanavidhi karanI cAhiye / gilAyunAmaka rogako zastrase siddha karanA cAhiye / tathA jo galavidradhi paka gayI ho, aura marmasthAna meM na ho, use cIra denA cAhiye // 65-68 // - kaNTharogacikitsA | kaNTharogeSvasRGmokSastIkSNairnasyAdikarma ca // 69 // kAthapAnaM tu dArvItvahnimbatArkSyaka liGgajam / harItakIkaSAyo vA peyo mAkSikasaMyutaH // 70 // kaNTharogoM meM raktako nikAlanA cAhiye / tathA tIkSNa auSadhiyoMse nasyAdi karma karanA cAhiye / tathA dArUhaldIkI chAla, nIma, rasauta va indrayavake kAr3heko pInA cAhiye / athavA haroM ke kAr3hameM zahada milAkara pInA cAhiye // / / 69 / / 70 / / kaTukAdikvAthaH / kaTukAtiviSAdArupAThAmustaka liGgakAH / gomUtrakathitAH peyAH kaNTharogavinAzanAH // 71 // kuTakI, atIsa, devadAru, pAr3ha, nAgaramothA, va indrayavakA gomUtra meM kvAtha banAkara pInese kaNTharoga naSTa hote haiM // 71 // kAlakacUrNam / gRhadhUmo yavakSAraH pAThA vyoSarasAJjanam / tejohrA triphalA lohaM citrakazceti cUrNitam // 72 // sakSaudraM dhArayedetadgalarogavinAzanam / kAlakaM nAma taccUrNa dantajihvAsyaroganut // 73 // gRhadhUma, javAkhAra, pAr3ha, trikaTu, rasauta cavya, triphalA, | lauha bhasma va cItakI jar3a ke cUrNako zahada milAkara dhAraNa kara nese danta, jihvA va mukhake rogoMko naSTa karatA hai / ise "kAlaka kaNThazAlUkAdicikitsA / visrAvya kaNThazAlUkaM sAdhaye tuNDike rivat ||65 || cUrNa kahate haiM // 72 // 73 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (248) [ mukharogAsannnnnnn - pnyckolkkssaarcuurnnm| cAzanImeM berake barAbara golI banAkara sAta dina mokhAkIbhasmameM pippliipippliimuulcvycitrknaagraiH| rakha kaNTharogoMmeM dhAraNa karanA cAhiye / yaha amRtake tulya guNa sarjikAkSAratulyAMzaizcUrNo'yaM galaroganut // 74 // detI hai // 79-81 // choTI pIpala, piparAmUla, cavya, cItakI jar3a, soMTha, aura | mukharogacikitsA / sajjIkhAra saba samAna bhAga le cUrNa banAkara mukhameM rakhanese gala-| roga naSTa hote haiM // 74 // mUtrasvinnAM zivAM tulyAM mdhuriikusstthptrkaiH| abhyasya mukharogAMstu jayedvirasatAmapi // 8 // pAtakacUrNam / gomUtrameM svinna choTI hareM, sauMpha, kUTha, va tejapAta tInoMke manaHzilA yavakSAro haritAlaM sasaindhavam / barAbara lekara mukhameM rakhanese mukhakI virasatA tathA anya mukharoga dAtvikceti taccUrNa mAkSikeNa samAyutam // 75 // naSTa hote haiM // 82 // mUrchitaM ghRtamaNDena kaNTharogeSu dhArayet / srvsrcikitsaa| mukharogeSu ca zreSThaM pItakaM nAma kIrtitam // 76 // vAtAtsarvasaraM cUrNairlevaNaiH pratisArayet / manazila, javAkhAra, haritAla, seMdhAnamaka va dAruhaldI tailaM vAtaharaiH siddhaM hitaM kavalanasyayoH // 83 / / kI chAlake cUrNako zahada tathA ghI milAkara kaNTharoga | pittAtmake sarvasare zuddhakAyasya dehinH| aura mukharogoMmeM dhAraNa karanA cAhiye / ise "pItaka cUrNa" sarvapittaharaH kAryoM vidhirmadhurazItalaH // 84 // kahate haiM // 75 // 76 // pratisAraNagaNDUSAndhUmaM saMzodhanAni ca / yavAgrajAdiguTikA / kaphAtmake sarvasare kramaM kuryAtkaphApaham / / 85 // yavAgrajaM tejavatIM sapAThAM vAtaja sarvasarameM lavaNoMke cUrNako dhAraNa karanA cAhiye / tathA rasAjana dArunizAM sakRSNAm / kavala va nasyameM vAtanAzaka tailakA prayoga karanA cAhiye / kSaudreNa kuryAd guTikAM mukhena pittAtmaka sarvasarameM zuddha zarIravAle puruSako samasta pittanAzaka mIThI va ThaNr3hI cikitsA karanI cAhiye / kaphAtmaka sarvasarameM tAM dhArayetsarvagalAmayeSu // 77 / / kaphanAzaka pratisAraNa gaNDUSa, dhUma, saMzodhana tathA samasta kapha javAkhAra, cavya, pAr3ha, rasauta, dAruhaldI tathA choTI pIpalakA | nAzaka cikitsA karanI cAhiye // 83-85 // cUrNa kara zahadase golI banA samasta galarogoMmeM mukhameM dhAraNa karanA cAhiye // 7 // mukhapAkacikitsA / saamaanyyogaaH| mukhapAke zirAvedhaH ziraHkAyavirecanam / kArya ca bahudhA nityaM jAtIpatrasya cavarNam // 86 // dazamUlaM pibeduSNaM yUSaM mUlakulatthayoH / mukhapAkameM zirAvyadha, zirovirecana, kAyavirecana tathA prati 78 / / |dina aneka bAra camelIkI pattIkA cavaNa caranA cAhiye // 86 // vidhyAtkavalAnvIkSya doSaM telghRtairpi| dazamUlakA kvAtha tathA mUlI va kulathIke yUSa athavA dUdha va | jaatiiptraadikaathgnndduussH| ikhake rasa, gomUtra dahIke tor3a kAjI athavA taila va ghIke kavala | jAtIpatrAmRtAdrAkSAyAsadArvIphalatrikaiH / doSoMke anusAra nizcita kara dhAraNa karanA cAhiye // 78 // - kAthaH kSIdrayutaH zIto gaNDUSo mukhapAkanut // 87 // pnyckolaadikssaarguttikaa| camelIkI pattI, gurca, munakkA, yavAsA, dAruhaldI va triphalAke kAthako ThaNr3hAkara zahadake sAtha kavala dhAraNa karanese mukhapAka paJcakolakatAlIsapatrailAmAracatvacaH // 72 // | naSTa hotA hai // 87 // palAzamuSkakakSArayavakSArAzca cUrNitAH / guDe purANe kathite dviguNe guDikAH kRtAH // 80 // kRSNajIrakAdicUrNam / karkandhumAtrAH saptAhaM sthitA musskkbhsmni| | kRSNajIrakakuSThedrayavAnAM cUrNatakhyahAt / kaNTharogeSu sarveSu dhAryAH syuramRtopamAH // 81 // | mukhapAkavraNakledadorgandhyamupazAmyati / / 88 // paJcakola, tAlIzapatra, ilAyacI, mirca, dAlacInI, DhAkake| kAle jIrA, kUTha va indrayavake cUrNako 3 dinataka dhAraNa karakSAra, mokhAke kSAra tathA javAkhArake cUrNako dUne purAne gur3akI nese mukhapAka, vraNakA gIlApana aura durgandha naSTa hotI hai // 8 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -dhikAraH ] rasAJjanAdicUrNam / rasAJjanaM lopramathAbhayAM ca manaHzilAnAgaragairikaM ca / pAThA haridrA gajapippalI ca syAdvAraNaM kSaudrayutaM mukhasya // 89 // rasauMta, lodha, bar3I harra, manazila, sauMTha, gerU, pAr3ha, haldI va gajapIpalake cUrNako zahada milAkara mukhameM dhAraga karanA cAhiye // 89 // bhASATIkopetaH / paTolA didhAvanakaSAyAH / paTolanimbajambvAmramAlatInavapallavAH / paJcapallavajaH zreSThaH kaSAyo mukhadhAvane // 90 // paJcavalkakaSAyo vA triphalAkAtha eva vA / mukhapAkeSu sakSaudraH prayojyo mukhadhAvane // 91 // paravala, nIma, jAmuna, Ama va camelIkI navIna pattiyoM ke kAkA mukha dhoneke liye prayoga karanA cAhiye / tathA paJcavalkalake kvAtha athavA triphaleke kAthako zahada milAkara mukha dhoneke liye mukhapAkameM prayoga karanA cAhiye // 90 // 91 // dAratakriyA | svarasaH kathito dArvyA ghanIbhUto rasakriyA / sakSaudrA mukharogAsRka doSanADIvraNApahA // 92 // dArUhaldIkA svarasa gAr3hA kara zahada meM milA mukhameM lagAnese mukharoga, raktadoSa tathA nADIvraNa naSTa hote haiM // 92 // saptacchadAdikAthaH / sapacchadozI rapaTola mustaharItakItikakarohiNIbhiH / yaSTayAhvarAjadumacandanaizca kAdhyaM pibetpAkaharaM mukhasya // 93 // saptaparNa, kharA, paravala kI patI, nAgaramothA, harra, kuTakI, moreThI, amalatAsa va candanase siddha kAtha mukhapAkako naSTa karatA hai / ise pInA cAhiye // 93 // paTolAdikAthaH / paTola zuNThItriphalA vizAlAtrAyantitikAdvinizAmRtAnAm / pItaH kaSAyo madhunA nihanti ( 249) triphalAdiyogAH / kathitAstriphalApAThamRdvIkA jAtipallavAH / niSevyA bhakSaNIyA vA triphalA mukhapAkahA // 95 // triphalA, pATha, munakkA va camelIkI patIke kADheko bana kara pInA cAhiye / athavA triphalA ke kAr3heko pInA caahiye| ina yogoM se mukhapAka naSTa hotA hai // 95 // dagdhamukha cikitsA | tilA nIlotpalaM sarpiH zarkarA kSIrameva ca / kSaudro dagdhavaktrasya gaNDUSo dAhapAkanut / tailena kAJjikenAtha gaNDUSazcUrNa dAhA / / 96 / / tila, nIlophara, ghI, zakkara aura dUdhako zahadake sAtha milAkara gaNDUSa dhAraNa karanese mukhakI dAha tathA pakanA zAnta hotA hai| | aura taila athavA kAjIkA gaNDUSa cUnese kaTe mukhakI vedanAko zAnta karatA hai // 96 // doharo yogaH / ghanakuSThailAdhAnya kayaSTImadhvelavAlukAkavalaH / vadane'tipUtigandhaM harati surAlazunagandhaM ca // 97 // nAgaramothA, kUTha, dhaniyAM, moreThI tathA elavAlukakA kavala mukhakI durgandha tathA zarAba lazunakI durgandhako naSTa karatA hai // 97 // sahacaratailam / tulAM tathA nIlakuraMdakasya droNe'mbhasaH saMzrapayedyathAvat / pUtvA caturbhAgarase tu tailaM pacecchanairardhapalaprayuktaiH // 98 // kalkeranantAkhadirArimeda jambvAyaSTImadhukotpalAnAm / tattailamAzveva dhRtaM mukhena sthairya dvijAnAM vidadhAti sadyaH // 99 // nIle kasailAkA paJcAGga 5 sera, jala 25 sera 48 to0 meM milAkara pakAnA cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAna kAtha meM 128 to0 tine tathA yavAsA, katthA, durgandhita katthA, jAmuna, Ama, maureThI nIlophara, pratyeka 2 tolAkA kalka chor3akara siddha taila mukhameM dhAraNa karanese dA~toM ko puSTa karatA hai // 98 // 99 // mukhe sthitazcAsyagadAnazeSAn // 94 // irimedAditailam / paravala kI pattI, soMTha, triphalA, indrAyaNa, trAyamANa, kuTakI, haldI, dAruhaldI va gurca inake kvAthako zahada milAkara pInese irimedatvakpalazatamabhinavamApotthya khaNDazaH kRtvA / athavA mukhameM dhAraNa karanese samagra mukharoga naSTa hote haiM // 94 // toyADhakaizcaturbhirniSkAthya caturthazeSeNa // 100 // 32 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (250) ckrdttH| [mukharogA - --- -- tena kAthena matimastilasyArdhADhakaM zanairvipacet / / maulasirIke phala, lodha, haDajor3a, kaTasailA, amalatAsa,babUla, kalkairakSasamAMzairmajiSThAlodhramadhukAnAm // 101 // - rAla, durgaMdhi katthA va bijaisArake kvAtha, va kalkase siddha tailako irimedakhadirakaTphalalAkSAnyagrodhamustasUkSmailA / mukhama rakhanese dAMta sthira hote haiM / tathA isa kvAthase dhonese bhI karpUrAgurupadmakalavaGgakaMkolajAtInAm // 102 // / dAMta majabUta hote haiM // 108 // 109 // pataGgakoSagarikavarAGgagajakusumadhAtakInAM ca / / vadanasaurabhadA guttii| siddha bhiSagvidadhyAdidaM mukhottheSu rogeSu // 103 / / elAlatAlavanikAphalazItoSa. parizIrNadantavidradhizaizirazItAdadantaharSeSu / * koladvikAni khadirasya kRte kaSAye / krimidantadAraNacalitapraduSTamAMsAvazIrNeSu / tulyAMzakAni dazabhAgamite nidhAya mukhadaurgandhye kArya prAgukteSvAmayeSu tailbhidm||104|| prodbhinnakaitakapuTe puTavadvipAcya // 101 // naI durgandhita khairakI chAla 5 sera, jala 25 sera 48 to. prAgaMzatulyazazinAmitamekasaMghaM milA pakA caturthAza zeSa rahane para utAra chAna kvAthameM 3 piSTvA navena sahakArarasena hastau / sera 16 to taila tathA majITha, lodha, maureThI, irimeda ( durga- liptvA yathAbhilaSitAM guDikAM vidadhyAt ndhitakhaira ) khaira, kaipharA, lAkha, baragadakI chAla, nAgaramothA, strIpuMsayorvadanasaurabhabandhubhUtAm // 111 // choTI ilAyacI, kapUra, agara, padmAkha, lavaMga kaMkola, jAyaphala, raktacandana, jAvitrI, gerU dAlacInI tathA dhAyake phUla pratyeka ilAyacI, latAkastUrikAke bIja, lavaMga, jAvatrI choTe bar3e eka tolAkA kalka chor3akara siddha tailakA vaidyako mukharogoM meM prayoga bera saba samAna bhAga dazabhAga kattheke kAthameM khile kevar3Ake karanA cAhiye / tathA girate hue dAMtoM, vidrAdha, zaizira, zItAda. phUlake andara rakha vidhipUrvaka pakAkara pUbai aMzake barAbara hI dantaharSa, krimidanta, dAruNa, cala danta, dUSitamAMsake kaTanemeM | tisA (1 bhAga) kapUra milAkara pIsanA cAhiye, phira Amake rasako mukhakI durgandhimeM tathA aura kahe hue rogoMmeM isakA prayoga|| | hAthoM meM lepakara golI banA lenI caahiye| yaha strI va puruSake karanA cAhiye // 100-104 // mukhako sugandhita karatI hai // 110 // 111 // lAkSAditailam / lghukhdirvttikaa| tailaM lAkSArasaM kSIraM pRthakprasthaM samaM pacet / / khadirasyA tulA samyagjaladroNe vipAcayet / caturguNe'rimakAthe dravyaizca palasaMmitaiH // 105 // zeSe'STabhAge tatraiva prativApaM pradApayet // 112 // lodhakaTphalamaMjiSThApadmakezarapadmakaiH / jAtIkarpUrapUgAni kakolaphalakAni ca / candanotpalayaSTayAdvaistailaM gaNDUSadhAraNam // 106 // ityeSA guDikA kAryA mukhasaubhAgyavardhinI / dAlanaM dantacAlaM ca hanumokSaM kapAlikAm / dantoSThamukharogeSu jihvAtAlvAmayeSu ca // 113 // zItAdaM pUtivakraM ca hyaruciM virasAsyatAm / katthA 5 sera, jala 25 sera 48 to. milAkara pakAnA hnyaadaasygdaanetaankuryaahntaanpisthiraan||107|| cAhiye, aSTamAMza rahanapara jAvitrI, kapUra supArI, kaMkAla pratyeka tela, lAkhakA rasa, dUdha pratyeka 1 prastha (1se. 9 cha.3/4 tolA cUrNako chor3akara golI banA lenI cAhiye / yaha mukhako to0) durgandhita katthekA kAtha6sera 32 to aura lodha kaipharA | sugandhita karatI tathA danta, oSTha, mukha, jilA va tAlurogoMko majITha, kamalakA kezara, padmAkha, candana, nIlophara, maureThI/ naSTa karatA hai|| 112 // 113 // pratyeka 4 tolekA kalka chor3akara siddha taila gaNDUSa dhAraNa kara bRhtkhdirguttikaa| nese phaTanA, danta hilanA, hanumokSa, kapAlikA, zItAda, mukhadurgandhi, aruci, birasatA ina mukharogoMko naSTa karatA tathA gAyatrisAratulayerimavalkalAnAM dAMtoMko dRDha karatA hai // 105-107 // __sArdha tulAyugalamambughaTezcaturbhiH / niSkvAthya pAdamavaziSTasuvastrapUtaM bakulAditailam / bhUyaH pacedatha zanairmRdupAvakena // 114 // bakulasya phala lo vajravallI kuruNTakam / tasminghanatvamupagacchati cUrNameSAM caturagulavavvolavAjikarNerimAzanam // 198 // lakSNaM kSipecca kavalapahabhAgikAnAm / eSAM kaSAyakalkAbhyAM tailaM pakaM mukhe dhRtam / / elAmRNAlasitacandanacandanAmbusthairya karoti calatAM dantAnAM dhAvanena ca // 109 / / shyaamaatmaalvikssaaghnlohyssttii||115|| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikiipetH| nnnnnnnnannnnca lajjAphalatrayarasAjanadhAtakIbha. ArdrakasUryAvartakazrIpuSpagairikakaTaGkaTakaTphalAnAm / shobhaajnmuulmuulksvrsaaH| padmAvalodhravaTarAhayavAsakAnAM madhutailasaindhavayutAH maaNsiinishaasurbhivlklsNyutaanaam||116|| pRthaguSNAH krnnshuulhraaH||4|| kakkolajAtiphalakoSalavaGgakAni zobhAjanakaniryAsastilatailena sNyutH| cUrNIkRtAni vidadhIta palAMzakAni / / kaduSNaH pUraNaH kaNa karNazulopazAntaye // 5 // zIte'vatArya ghanasAracatuHpalaM ca aSTAnAmapi mUtrANAM mUtreNAnyatamena c| kSiptvA kalAyasadRzIrvaTikAHprakuryAt 117| koSNena pUrayetkau~ karNazUlopazAntaye // 6 // zuSkA mukhe vinihitA vinivArayanti azvatthapatrakhalvaM vA vidhAya bahupatrakam / rogAngalISTharasanAdvijatAlujAtAn / tailAktamaGgArapUrNa nidhyAcchravaNopari // 7 // . kuryurmukhe surabhitAM paTutAM ruciM ca yatailaM cyavate tasmAtkhalvAdaGgAratApitAt / sthairya paraM dazanagaM rasanAlaghutvam // 118 // tatprAptaM zravaNasrotaH sadyo gRhNAti vedanAm // 8 // arkapatrapuTe dagdhasnuhIpatrabhavo rasaH / katthA 5 sera, durgandhita khaira 12 // sera donoMko 2 mana 22 | kaduSNaM pUraNAdeva karNazUlanivAraNaH // 9 // sera 32 to0 jalameM pakAnA cAhiye / caturthAza zeSa rahanepara kapar3ese chAnakara phira manda AMcase pakAnA cAhiye / jaba gADhA| phaithA, bijaurA nimbU tathA adarakhake rasako garama kara gunaho jAya, to ilAyacI, sapheda candana, kamalakI DaNDI, lAla-gunA gunagunA kAnameM DAlanese karNazUla zAnta hotA hai| athavA candana, sugandhavAlA, priyaMgu, tejapAta, majITha, nAgaramothA, adarakhakA rasa, zahada, seMdhAnamaka va taila kucha garamakara kAnameM agara, moreThI lajjAvaMtI, triphalA, rasauta, dhAyake phUla nAga | chor3anese pIr3A naSTa hotI hai| athavA lahasuna, adarakha, sahiMkezara, lauMga, gerU, dAruhaldI, kaipharA, padmAkha, lodha, bara-jana, lAla sahijana, mUlI aura kelAke svarasako kucha garama gadakI vauM, yavAsA, jaTAmAMsI, haldI, dAlacInI pratyeka | garama kAnameM chor3anase athavA samudraphenake cUrNako chor3anese kAnakI eka tolA, kaMkola, jAyaphala, jAvitrI, lavaGga pratyeka 4/pIr3A zAnta hotI hai / adarakha, sUryAvartaka, sahijanakI . jaDa tolA le cUrNakara chor3anA cAhiye / TaNDhA honepara kapUra aura mUlI inameMse kisI ekake svarasako garama kara zahada, 16 tolA milA maTarakI varAbara golI banAkara sukhA |tala va seMdhAnamaka milA chor3anese kAnake zula naSTa hote haiN| lenA cAhiye / yaha golI mukhameM rakhanese gale, oSTa, tathA sahijanake svarasako tila tailake sAtha milA garama jihvA va tAluke roga naSTa hote haiM / mukha sugandhita svaccha |kara kAnameM chor3anese athavA ATha mUtromeMse kisI ekako garamahotA, ruci utpanna hotI, danta dRDha tathA jihvA halkI hotI kara kAnameM chor3anese karNazUla zAnta hotA hai / athavA pIpalake hai // 114-118 // pattoMkA donA banAkara taila cupara aMgAra rakha kara kAnake Upara (kucha dUra ) rakhanA cAhiye / isase jo taila kAnameM . iti mukharogAdhikAraH samAptaH / | TapakegA, usase karNazUla tatkAla zAnta hogA / athavA Akake pattoMke andara thoharake pattoMko rakha puTapAkase nicor3akara nikAlA rasa kAnameM chor3anase tatkAla karNazUla naSTa hotA hai // 1-9 // krnnshuulcikitsaa| dIpikAtailam / mahataH paJcamUlasya kANDAnyaSTAGgulAni ca / kapitthamAtuluGgAmlazRGgavararasaiH shubhaiH| kSImeNAveSTaya saMsicya tailenAdIpayettataH // 10 // sukhoSNaiH pUrayetkarNa karNazUlopazAntaye // 1 // yattailaM cyavate tebhyaH sukhoSNaM tatprayojayet / zRMgaberaM ca madhu ca saindhavaM tailameva ca / / jJeyaM taddIpikAtailaM sadyo gRhNAti vedanAm // 11 // kaduSNaM karNayordeyametadvA vedanApaham // 2 // evaM kuryAdbhadrakASThe kuSThe kASThe ca sArale / lazunAkaziyUgAM suraMgyA mUlakasya ca / matimAndIpikAtalaM karNazUlanivAraNam // 12 // kadalyAH svarasaH zreSThaH kaduSNaH krnnpuurnne|| bela, sonApAThA, khambhAra, pADhala va araNIkI lakar3I samudraphenacUrNena yuktyA vApyavacUrNayet // 3 // ATha 2 aMgulakI le alasIke vastrase lapeTa tailase tara kara atha krnnrogaadhikaarH| Prart: pUrayet sandharva tailameva // 2 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (252 ) cakradattaH / jalAnA cAhiye / isase jo taila cuve, vaha gunagunA gunagunA kAmeM DAlane se tatkAla pIr3A zAnta hotI hai / isI prakAra devadAru, kUTha aura saralakI lakar3iyoMse tela nikAla kAnameM chor3anese zUla miTatA hai // 10-12 // * arkapatrayogaH / arkasya patra pariNAmapIta mAjyena liptaM zikhinAvataptam / ApIDaya toyaM zravaNe niSikta nihanti zUlaM bahuvedanaM ca // 13 // jo AkakA pattA apane Apa pakakara pIlA ho gayA ho, usameM ghI lagA agnimeM garamakara rasa nicor3a kAnameM chor3anese pIr3A naSTa hotI hai // 13 // anye yogAH / tatrazulAtu karNe sazabde vedavAhini / bastamUtraM kSipetkoSNaM saindhavenAvacUrNitam // 14 // vaMzAvalekhasaMyukte mUtre vAjavike bhiSak / tailaM pacettena karNaM pUrayetkarNazUlinaH // 15 // hiMgutumburuzuNThIbhiH sAdhyaM tailaM tu sArSapam karNazUle pradhAnaM tu pUraNaM hitamucyate // 16 // [ karNarogA madhubhANDe vinikSipya dhAnyarAzI nidhApayet / mAsena tajjAtarasaM madhuzuktamudAhRtam // 23 // mUlI ke TukaDoM ko sukhAkara banAyA gayA kSAra, hIMga, soMTha, sauMpha, baca, kUTha, devadAru, sahijana, rasauta, kAlAnamaka, javAkhAra, sajjIkhAra, khArInamaka, saMdhAnamaka, bhojapatrakI gAMTha, vir3anamaka, nAgaramothAkA kalka, tathA tailase caturguNa madhuzukta | tathA bijaurenimbU kA rasa va kelekA rasa pratyeka tailase caturguNa | milAkara siddha telako kAnameM chor3anese kAnakeM kIr3e naSTa hote haiN| yaha bhagavAn punarvasukI AjJA hai / yaha " kSAratela" mukha aura dAMtake rogoM ko naSTa karanemeM zreSTha hai / madhu pradhAna zukta " madhuzukta" kahA . hai / athavA jambIrI nimbUke phalake rasako piparAmUlake sAtha milAkara zahada ke bartana meM rakhakara dhAnyarAzimeM rakhanA caahiye| yaha mahIne bhara meM khaTamiTThA ho jAnepara " madhuzukta kahA jAtA hai // 17- 23 // | " tIvrazUla yukta bahate aura zabda karate hue kAnameM kucha kucha garama garama bakareke mUtra meM saMdhAnamaka milAkara chor3anA cAhiye / athavA vaMzalocanase yukta bakarI aura bher3a ke mUtrameM taila pakAkara kAnameM chor3anese karNazUla naSTa hotA hai / athavA hIMga, tumbaru, soMTha ke kalkase sarasoM ke tailako siddha kara kAna meM chor3anese lAbha hotA hai // 14-16 // kSAratailam / bAlamUlakazuNThInAM kSAro hiMgu sanAgaram / zatapuSpavacAkuSThaM dAruzimurasAJjanam // 17 // sauvarcalaM yavakSAraH sarjikodbhidasaindhavam / bhUrjagranthiviDaM mustaM madhuzuktaM caturguNam // 18 // mAtuluMgarasazcaikadalyA rasa eva ca / tailamebhirvipaktavyaM karNazUlaharaM param // 19 // bAdhiyai karNanAdazca pUyAsrAvazca dAruNaH / pUraNAdasya tailasya krimayaH karNasaMzritAH // 20 // kSipraM vinAzaM gacchanti kRSNAtreyasya zAsanAt / kSAratailamidaM zreSThaM mukhadantAmayApaham // 21 // madhupradhAnaM zuktaM tu madhuzuktaM tathAparam / jambIrasya phalarasaM pippalImUlasaMyutam // 22 // karNanAdacikitsA | karNanAde karNaveDe kaTutailena pUraNam / nAdabAdhiryayoH kuryAtkarNazUloktamauSadham // 24 // karNanAda aura kAnoMkI sanasanAhaTa meM kaDue tailako kAna meM chor3anA cAhiye / tathA baharepana meM karNazUlota auSadha | chor3anA cAhiye // 24 // apAmArgakSAratailam / apAmArgakSArajale tatkRtakalkena sAdhitaM tilajam / apaharati karNanAdaM bAdhiryaM cApi pUraNataH // 25 // apAmArgakSArake jalameM apAmArgake hI kalkase siddha tilatailako kAnameM r3Alanese karNanAda va bahirApana naSTa hotA hai // 25 // sarjikAditailam / sarjikA mUlakaM zuSkaM hiMgu kRSNA mahauSadham / zatapuSpA ca taistailaM pakvaM zuktacaturguNam / . praNAdazU bAdhiyai srAvaM cAzu vyapohati // 26 // sajjIkhAra, sUkhI mUlI, hIMga, choTI pIpala, soMTha va sauMphake kalka tathA caturguNa sirakA milAkara siddha taila zIghra hI karNanAda, bAdhirya aura srAvako naSTa karatA hai // 26 // dazamUlItailam / dazamUlIkaSAyeNa tailaprasthaM vipAcayet / etat kalkaM pradAyaiva bAdhirye paramauSadham // 27 // dazamUlake kAr3he va kalkase siddha taila bAdhiryakI paramauSadha hai // 27 // bilvatailam | phalaM bilvasya mUtreNa piSTvA tailaM vipAcayet / sAjakSIraM harettaddhi bAdhirya karNapUraNe // 28 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhaassaattiikopetH| janmannannnnnnnnnnnna eSa eva vidhiH kAryaH praNAde nsypuurvkH| | nizAgandhapale pakvaM kaTutailaM palASTakam / guDanAgaratoyena nasyaM syAdubhayorapi // 29 // | dhUstUrapatrajarase karNanADIjiduttamam // 37 // . belake phalako gomUtrake sAtha pIsa bakarIke dUdhameM milA taila ghogheke mAMsase kaDDae telako pakAkara kAnameM chor3anese kAnakA siddha kara kAnameM chor3anase bAdhirya naSTa hotA hai / yahI vidhi nAsUra zAnta hotA hai| isI bhAMti haldI va gandhaka pratyeka nasyapUrvaka karNanAdameM karanI caahiye| tathA donoM meM guDa va soMThake | 4 to0, kaDuA taila 32 to0 dhatUreke patteke rasameM siddha kara jalase nasya lenA cAhiye // 28 // 29 // | kAnameM chor3anese kAnake nAsUrako naSTa karatA hai // 36 // 30 // krnnsraavcikitsaa| krnnprtinaahcikitsaa| cUrNa paJcakaSAyANAM kapittharasasaMyutam / atha karNapratInAhe snehasvedI prayojayet / karNasrAve prazaMsanti pUraNaM madhunA saha / / 30 // | tato viriktazirasaH kriyAM prAptAM samAcaret // 38 // mAlatIdalarasamadhunA pUritamathavA gavAM muutraiH| | karNapratInAhameM, snehana, svedana tathA zirovirecana kara ucita dUreNa parityajyate ca zravaNayugaM pUtirogeNa // 31 // cikitsA karanI cAhiye // 38 // haritAlaM sagomUtraM pUraNaM pUtikarNajit / / sarjatvakcUrNasaMyuktaH kArpAsIphalajo rasaH / vividhA yogaaH| madhunA saMyutaH sAdhu karNasrAve prazasyate // 31 // karNapAkasya bhaiSajyaM kuryAtkSatavisarpavat / / nADIsvedo'tha vamanaM dhUmamUrdhvavirecanam // 39 // paJcakaSAya (vaca, aDUsA, priyaMgu, paTola, nimba ) ke cUrNako vidhizca kaphahA sarvaH karNakaNDUM vyapohati / kaitheke rasa va zahada meM milAkara kAnameM chor3anA hitakara hai| tathA kledayitvA tu tailena svedena pratilApya ca // 40 // camelIkI pattIke rasako zahadake sAtha athavA gomUtrake sAtha zodhayetkarNagUthaM tu bhiSak samyak shlaakyaa| kAnameM pUraNa karanese durgandhita karNatA naSTa hotI hai| isI prakAra haritAla va gomUtrake athavA rAlakI chAlake cUrNako kapAsake nirguNDIsvarasastailaM sindhudhUmarajo guDaH // 41 // rasameM va zahadameM milA kAnameM DAle to karNasrAva zAnta pUraNAtpUtikarNasya zamano mdhusNyutH| hotA hai // 30-32 // jAtIpatrarase tailaM vipakvaM pUtikarNajit / / 42 // jmbvaadirsH| karNapAkakI cikitsA kSatavisarpake samAna karanI cAhiye / jambAmrapatraM taruNaM samAMzaM kaphajanya khujalIko nAr3Isveda, vamana, dhUma, zirovirecana aura kaphanAzakavidhi naSTa karatI hai / karNagUtha meM tela chor3a svedana DhIlA ___ kapitthakArpAsaphalaM ca sAm / kara salAIse use nikAla denA cAhiye / sambhAlUkA svarasa, taila, kSuttvA rasaM tanmadhunA vimizra seMdhAnamaka, gRhadhUma, gur3a va zahadako milAkara kAnameM chor3anese ____ srAvApahaM saMpravadanti tajjJAH // 33 // kAna kI dudhi naSTa hotI hai| tathA camelIkI pattIke rasameM pakAyA etaiH zRtaM nimbakaraJjatailaM taila kAnakI durgandhiko naSTa karatA hai // 39-42 // sasArSapaM srAvaharaM pradiSTam // 34 // puTapAkavidhisvinnahastiviDjAtagoNDakaH / varuNAditailam / rasaH satailasindhUtthaH karNasrAvaharaH prH||35|| varuNArkakapitthAmrajambUpallavasAdhitam / pUtikApahaM tailaM jAtIpatrarasena vA // 43 // mulAyama jAmuna va AmakI pattI tathA kaithA va kapAsakA phala pratyeka samAna bhAga le rasa nikAla zahada milAkara kAnameM | varuNa, Aka, kaithA Ama va jAmunakI pattIke rasa athavA chor3anese karNasrAva naSTa hotA hai / athavA inhIMse siddha nIma va| kevala camelIkI pattIke rasase siddha taila kAnakI durgandhako kajIkA taila sarasoMke tailake sAtha srAvako naSTa karatA hai / tathA|" naSTa karatA hai| puTapAka vidhise svina hAthIkI vITake golekA rasa taila va seMdhA krnnkrimicikitsaa| namakake sAtha karNasrAvako naSTa karatA hai // 33-35 // . sUryAvartakasvarasaM sindhuvArarasastathA / krnnnaaddiicikitsaa| lAgalImUlajarasaM jyUSaNenAvacUrNitam / / 44 / zambUkasya tu mAMsena kaTutailaM vipAcayet / / pUrayetkrimikarNa tu jantUnAM nAzanaM param / .. tasya pUraNamAtreNa karNanADI prazAmyati // 36 // | krimikarNakanAzArtha kriminnaM yojayedvidhim // 45 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [karNarogAjanmannnnnnnnnna vArtAkudhUmazca hitaH sarSapasneha eva c| vipagarbha tiktatumbItelamaSTaguge kharAt // 54 // halisUryAvartavyoSasvarasenAtipUrite // 46 // mUtre pakvaM tadabhyaGgAtkarNapAlavivardhanam / karNe patanti sahasA savAstu kriaamjaatyH|| kalkena jIvanIyena tailaM payAsa sAdhitam / / 55 // . niilvhaarsstailsindhukaajiksNyutH||47|| | AnupamAMsakkAthena paaliipossnnvrdhnm| * kaduSNaH pUraNAtkaNe niHzeSakrimipAtanaH / mAhiSanavanItayutaM saptAhaM dhAnyarAziparivAsitam 56 'dhUpanaH karNadorgandhye gugguluH zreSTha ucyate // 48 // navamusalikandacUrNamRddhikaraM karNapAlInAm / sUryAvartakA svarasa, sambhAlUkA rasa tathA kalihArIkA rasa zatAvarI, asagandha, kSIravidArI va eraNDabIjake kalka trikaTuke cUrNake sAtha kAnameM chor3anese kAnake kIr3e naSTa hote dUbake sahita pakAyA taila karNapAliyoMko puSTa karatA hai / isI haiM / tathA kAnake kriminAzArtha kriminnavidhikA prayoga karanA prakAra gujAke cUrNake sAtha pakAya bhaiMsIke dUdhase nikAle cAhiye / isake liye baiMganakA dhuA~ tathA sarasoMkA tela bhI makkhanakI mAliza karanese karNapAlI puSTa hotA hai / isI prakAra uttama hai| kalihArI, sUryAvarta aura trikaTuke svarasase kAnako sIMgiyAke kalka, kaDuI tombIke bIjoMke tela tathA gadhekA bharanese kIr3e gira jAte haiM / isI prakAra nIlakA rasa, taila, aThagunA mUtra chor3akara siddha tailakI mAliza karanese karNapAlI seMdhAnamaka va kAjIko milAkara kucha garama garama kAnameM bar3hatI hai| tathA jIvanIya kalkase dUdhake sAtha AnUpa mAMsakA chor3anase samagra kIr3e gira jAte haiM / tathA kAnakI durgaMdhimeM kvAtha chor3akara siddha tailakI mAlizase karNapAlIko puSTa karatA guggulukI dhUpa denA zreSTha hai // 44-48 // tathA bar3hAtA hai| isI prakAra bhaisIke makkhanako sAta dina dhAnyarAzimeM rakha navIna musalIkandake cUrNako chor3a malanese dhaavnaadi| karNapAlIko bar3hAtA hai // 52-56 ||raajvRkssaaditoyen surasAdijalena vA / karNaprakSAlanaM kArya cUrNaretaiH prapUraNam // 49 // durvyadhAdicikitsA / ghRtaM rasAnaM nAryAH kSIreNa kSaudrasaMyutam / / karNasya durvyadhe bhUte saMrambho vedanA bhavet // 57 // prazasyate cirotthe'pi sAsrAve pUtikarNake // 50 // tatra durvyadharohAthai lepo mdhvaajysNyutH| rAjavRkSAdi athavA surasAdike kvAthase kAnako dhonA tathA madhUkayavamAjiSThArubumUlaiH samantataH // 58 // inhIMkA cUrNa chor3anA tathA ghI, rasauMta, strIkA dUdha aura zahada anekadhA tu cchinnasya sandheH karNasya vai bhiSak / . milAkara chor3anese purAne bahate hue durgandhiyukta kAnako zuddha | yo yathAbhiniviSTaH syAttaM tathA viniyojyet59|| karatA hai / 49 // 5 // dhAnyAmlopNodakAbhyAM tu seko vaate| dUpite / kuSThAditailam / raktapittena payasA zleSmaNA tUSNavAriNA / / 60 / / "kuSThahiMguvacAdAruzatAbAvizvasaindhavaiH / tataH sIvya sthiraM kuryAtsaMdhi bandhena vA punaH / patikarNApatailaM bastamatreNa sAdhitama // 51 // | madhdhAjyena tato'bhyajya picUnA sandhiveSTakam / phUTha, hIMga, baca, devadAru, sauMpha, soTha, va seMdhAnamaka kapAlacUrNena tatazcUrNayetpathyayAthavA // 61 // inake kalkako bakarake mUtra meM milAkara siddha kiyA gayA taila kAnake ThIka vyadha na honepara sUjana tathA pIr3A hotI hai / kAnakI durgadhiko naSTa karatA hai // 11 // ataH usake bharane ke liye zahada va ghIse milita mahuA, yava, karNavidradhicikitsA / | majITha va eraNDa tailakA lepa karanA cAhiye / tathA aneka prakArase -vidradhI cApi kurvIta vidradhyuktaM hi bheSajam / | kaTe kAnakI sandhi jo jahAM baiTha sake, use vahAM lagAnA karNa vidradhimeM vidradhikI cikitsA karanA cAhiye / cAhiye / vAtadUSitameM kAjI va garama jalakA seka, raktapittase dUSitameM dUdhase, tathA kaphase dUSitameM garama jalase seka karanA karNapAlIpoSaNam / caahiye| phira sauMkara athavA baMdhase saMdhiko ThIka karanA caahiye| zatAvarIvAjigandhApayasyairaNDabIjakaiH / / 52 // phira ghI, zahada cupar3akara khAke cUrNa athavA choTI haraoNke tailaM vipakaM sakSIraM pAlInAM puSTikRtparam / cUrNako usanA cAhiye // 57-61 // gukhAcUrNayute jAle mAhiSe kSIra' udgatam // 53 // . iti karNarogAdhikAraH smaaptH| * navanIta tadabhyaGgAtkarNapAlivivardhanam / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dhikAraH bhaassaattiikopetH| atha naasaarogaadhikaarH| / taireva mUtrasaMyuktaiH kaTu tailaM vipAcayet / apInase pUtinasye zamanaM kIrtitaM param // 8 // indrayava, hIMga, mirca, lAkha, tulasI, kaipharA, kUTha, vaca, sahijana va vAyaviDaMgake cUrNakA nasya denA caahiye| inhoMmeM piinscikitsaa| gomUtra milAkara pakAyA gayA kaDuA taila pAnasa aura nAsAkI paJcamUlIzRtaM kSIraM syAccitrakaharItakI / durgandhako zAnta karatA hai // 7 // 8 // sarpirguDaH SaDaGgazca yUpaH pInasazAntaye // 1 // naasaapaakcikitsaa| pInasakI zAMtike liye paJcamUlase siddha dUdha citraka va harItakI nAsApAke pittahRtsaMvidhAna athavA sarpirguDa aura SaDaMgayUSa inakA prayoga karanA caahiye||1|| kArya sarva bAhyamAbhyantaraM ca / ' vyoSAdicUrNam / haredraktaM kSIrivRkSatvacazva vyoSacitrakatAlIsatintiDIkAmlavetasam / yojyAH seka saghRtAzca prdehaaH||9|| sacavyAjAjitulyAMzamelAtvapatrapAdikam / pUyAsraraktapittannAH kaSAyA nAvanAni ca / vyoSAdikaM cUrNamidaM purANaguDasaMyutam / / nAsApAkameM bAhya tathA Abhyantara pittahara cikitsA pInasazvAsakAsanaM rucisvarakaraM param // 3 // karanI cAhiye / rakta nikAlanA cAhiye / tathA kSIrI vRkSoM trikaTu, cItA, tAlIzapatra, titiDIka, amlaveta, canya, (audumbarAdi) kI chAlake kAthakA siMcana tathA ki sahita va jIrA pratyeka samAna bhAga, ilAyacI, dAlacInI, tejapAta | lepa lagAnA cAhiye / tathA mavAda, rakta va raktapittanAzaka kADhe pratyeka caturthAza le cUrNakara purAnA gur3a milAkara sevana karanese aura nasya denA hitakara hai||9||jukhaam, zvAsa, kAsa naSTa hote tathA ruci aura svara uttama zuNThayAditailaM ghRtaM vaa| hote haiM // 2 // 3 // zuNThIkuSThakaNAdhilvadrAkSAkalkakaSAyavat / pAThAditalam / sAdhitaM telamAjyaM vA nasyaM kSavathurukapraNut // 10 // paatthaadvirjniimuupippliijaatipllvaiH| / soMTha, kUTha, choTI pIpala, belakA gudA va munakkAke kalka dantyA ca tailaM saMsiddhaM nasyaM samyaktu piinse||4|| aura kADhese siddha taila athavA ghIkA nasya denese chIMka tathA pADha, haldI, dAruhaldI, mUrvA, choTI pIpala, camelIkI pattI | pIr3A zAnta hotI hai // 10 // aura daMtIse siddha tailakA nasya denese pInasameM lAbha hotA hai||4|| diiptaanaahcikitsaa| vyAdhyAditailam / dIpte roge paittikaM saMvidhAna vyaaghriidntiivcaashigrupursvyosssaindhvaiH| sarva kuryAnmAdhuraM zItalaM ca / pAcitaM nAvanaM tailaM pUtinAsAgadaM jayet // 5 // nAsAnAhe snehapAnaM pradhAne choTI kaTerI, daMtI, vaca, sahijana, tulasI, trikaTu snigdhA dhUmA mUrdhni bastizca nityam // 11 // va seMdhAnamakase siddha tailake nasyase nAsAkI dugaMdha naSTa dIptarogameM paittika cikitsA samasta madhura va ThaNDI karanI hotI hai // 5 // cAhiye / tathA nAsAnAimeM snehapAna, snigdhadhUma, tathA zirobatrikaTavAditailam / stikA prayoga nitya karanA cAhiye // 11 // trikaTuviDaGgasaindhavabRhatIphalazigrusurasadaMtIbhiH / prtishyaaycikitsaa| tailaM gojalasiddhaM nasyaM syAtpUtinasyasya // 6 // vAtike tu pratizyAye pibetsarpiryathAkramam / trikaTu, vAyaviDaMga, seMdhAnamaka, bar3I kaTerIkA phala, sahiMjana, paJcabhirlavaNaiH siddhaM prathamena gaNena ca // 12 // tulasI va dantIke kalkase milita gomUtrameM siddha telake nasya | nasyAdiSu vidhiM kRtsnamavekSetArditaritam / denese nAsAkI durgaMdha naSTa hotI hai // 6 // .. pittaraktotthayoH peyaM sarmidhurako zRtam // 13 // kAliGgAdinasyam / pariSekAnpradehAMzca kuryAdapi ca zItalAn / klingghigumriclaakssaasurskttphlaiH| kaphaje sarpiSA sigdhaM tilamASavipakvayA // 14 // kuSThoprAzivajantunaravapIDaH prazasyate // 7 // yavAgvA vAmAyaskhA vA kaphavaM kramamAcaret / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ckrdttH| [nAsArogA- . cnncchanncccnn ___vAtika pratizyAyameM pAMcoM lavaNoMse siddha athavA vAtanAzaka tathA khaTTe bhojana, vamana .va ghRtapAna jo ucita ho, karanA gaNase siddha ghI pilAnA cAhiye / tathA ardita rogameM kahe | cAhiye // 19-21 // nasya Adi dene cAhiye / pittaraktaja pratizyAyameM mIThI cIjoMse siddha ghI pilAnA cAhiye tathA zItala seka tathA lepa karanA maassyogH| caahiye| aura kaphaja pratizyAyameM ghIse snehana kara tila tathA uDa- bhakSayati bhuktamAtre salavaNamutsvinnamASamatyuSNam / dase pakAyI yavAgUse vamana karAkara kaphanAzaka cikitsA karanI | sa jayati sarvasamutthaM cirajAtaM ca pratizyAyam 22 cAhiye // 12-14 // bhojanakaranepara hI ubAle garama garama ur3adako jo khAtA hai, vaha saba doSoMse utpanna purAne pratizyAyako dhuumyogH| bhI jItatA hai // 22 // dA-gudInikumbhaizca kiNihyA surasena ca // 15 // vartayo'tra kRtA yojyA dhUmapAne yathAvidhi / avpiiddH| athavA saghRtAnsaktankRtvA mllksmputte| pippalyaH zivIjAni viDaGga maricAni ca / navapratizyAyavatAM dhUmaM vaidyaH prayojayet // 16 // avapIDaH prazasto'yaM pratizyAyanivAraNaH // 23 // choTI pIpala, sahijanake bIja, vAyaviDA, va kAlI mircakA dAruhaldI, iMgudI, dantI, laTajIrA va tulasIse banAyI | va nasya pratizyAyako naSTa karatA hai // 23 // battIkA dhUma pInA cAhiye / athavA ghIke sahita sattu chidrayukta sampuTa meM rakhakara dhUma pInA cAhiye / yaha prayoga naye prati krimicikitsaa| zyAyameM karanA cAhiye // 15 // 16 // samUtrapiSTAzcoddiSTAH kriyAH krimiSu yojayet / zItala jlyogH| nAvanArtha kriminnAni bheSajAni ca buddhimAn / yaH pibati zayanakAle zayanArUDhaH suzItalaM bhuuri| zeSANAM tu vikArANAM yathAsvaM syaanycikitsitm||24 salilaM pInasayuktaH sa mucyate tena rogeNa // 17 // mUtrameM pIsakara kahI gayI kriyAe~ krimi rogameM karanI jo soneke samaya yatheSTa ThaNDA jala pItA hai, usakA pInasa. cAhiye / tathA nasyake liye kriminna auSadhiyoMkA prayoga karanA cAhiye / zeSa rogoMkI yathAdoSa cikitsA karanI roga naSTa hotA hai // 17 // cAhiye // 24 // jyaaptryogH| krviirtailm| puTapakkaM jayApatraM sindhUtalasamanvitam / pratizyAyeSu sarveSu zIlitaM paramauSadham // 18 // | | raktakaravIrapuSpaM jAtyazanakamallikAyAzca / puTapAka-sAdhita araNIke pattoM meM seMdhAnamaka tathA | / etaiH samaM tu tailaM nAsAjhenAzanaM zreSTham // 25 // tela - milAkara sevana karanese samasta pratizyAya dUra hote lAla kanerake phUla, camelI, bijaisAra, aura mAlikAke haiM // 18 // | phUloM ke sAtha siddha taila nAsArzako naSTa karatA hai // 25 // anye upaayaa| gRhadhUmAditailam / zoSaNaM guDasaMyuktaM snigdhadhyamlabhojanam / / gRhadhUmakaNAdArukSAranaktAhvasaindhavaiH / siddhaM zikharibIjaizca tailaM nAsArzasAM hitm||26|| navapratizyAyaharaM vizeSAtkaphapAcanam // 19 // gRhadhUma, choTI pIpala, devadAru, javAkhAra, kajA, seMdhAnapratizyAye nave zasto yuussaashcinycaadlodbhvH| |maka aura apAmArgake bIjoMse sidva taila nAsArzake liye tataH pakkaM karpha jJAtvA harecchISavirecanaiH // 20 // hitakara hai // 26 // shirso'bhyjnsvednsykttvmlbhojnaiH| vaimanaghRtapAnazca tAnyathAsvamupAcaret // 21 // citrakAditailam / kAlI mirca va gur3ake sAtha snehayukta (binA makkhana nikAle) citrakacavikAdIpyakanidigdhikAkara abiijlvnnaarkaiH| dahIke sAtha bhojana navIna jukAmako naSTa karatA tathA kaphakA gomUtrayutaM siddhaM tailaM nAsArzasAM vihitam // 27 // pAcana hotA hai / navIna jukAmameM imalIkI patIkA yuSa cItakI, jar3a, cavya, ajavAyana, choTI kaTerI, kajA. hitakara hai / phira kapha paru jAne para zIrSavirecanase nikA- lavaNa va Akake kalka va momUtrase siddha taila nAsArzake liye lanA cAhiye / zirakI mAliza, svedana, nasya, kar3ave hitakara hai // 27 // sa Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| (257) citrkhriitkii| pAcanAni / citrakasyAmalakyAzca guDUcyA dazamUlajam / / svedaH pralepastiktAnnaM seko dinacatuSTayam / zataM zataM rasaM dattvA pathyAcUrNADhakaM guDAt // 28 // laMghanaM cAkSirogANAmAmAnAM pAcanAni SaT / zataM paced ghanIbhUte palaM dvAdazakaM kSipet / . / aJjanaM pUraNaM kAthapAnamAme na zasyate // 4 // vyoSatrijAtayoH kSArAtpalArdhamapare'hani // 29 // sveda, pralepa, tiktAna, seka, netra dakhanepara cAra dina vyatIta prasthAdha madhuno dattvA ythaagnydyaadtndritH| hojAnA, laMghana yaha chaH Ama netrarogoMke pAcana haiM / tathA aJjana, vRddhaye'gneH kSayaM kAsaM pInasaM dustaraM krimIn / pUraNa aura kvAthapAna AmameM hitakara nahIM hai // 4 // gulmodAvartadurnAmazvAsAnhanti rasAyanam // 30 // pUraNam / cItakI jar3a, AMvalA, gurca, dazamUla, pratyeka 5 sera dhAtrIphalaniryAso navahakkopaM nihanti puurnntH| rasa ( kvAtha) meM choTI haroMkA cUrNa 3 sera 16 to0, sakSaudrasaindhavo vA zidbhavapatrarasasekaH // 5 // gur3a 5 sera chor3akara pakAnA cAhiye, gAr3hA ho jAnepara | milita trikaTu, triphalA 48 tole (arthAt pratyeka 8 tolA) dArisAjanaM vApi stanyayuktaM prapUraNam / javAkhAra 2 tolA chor3anA cAhiye / dUsare dina 32 tolA nihanti zIghra dAhAzruvedanAH syandasambhavAH // 6 // zahada milAnA cAhiye, phira agnike anusAra sAvadhAnIse sevana | AMvaleke phalakA rasa pUraNa karanese navIna netrarogako naSTa karanA cAhiye / isase agni bar3hatI tathA kSaya, kAsa, kaThina karatA hai| athavA zahada va seMdhAnamaka(ke)sAtha sahijanake pattoMke rasakA seka / athavA dAruhaldIke kvAthase yathAvidhi sAdhita pInasa, krimi, gulma, udAvarta, arza, va zvAsaroga naSTa hote haiN| rasautako strIke dhameM pIsakara chor3anese abhiSyandajanya jalana, yaha rasAyana hai // 28-30 // iti bhAsArogAdhikAraH smaaptH| adhu aura pIr3A zAnta hote haiM // 5 // 6 // krviirjlsekH| karavIrataruNakisalayacchedodbhavabahulasalilasaMpUrNam / | nayanayugaM bhavati dRDhe sahasaiva tatkSaNAtkupitam // 7 // ___ kanerakI mulAyama pattiyoMke tor3anese nikalA jala AMkhameM saamaanytshcikitsaakrmH| bharanese sahasA kupita netra dRr3ha hote haiM // 7 // laMghanAlepanasvedazirAvyadhavirecanaiH / shikhriyogH| upAcaradebhiSyandAnajanAzcyotanAdibhiH // 1 // laMghana, Alepana, sveda, zirAvyadha, virecana, ajana, zikharimUlaM tAmrakabhAjane stokasaindhavonmizram / tathA AzcyotanAdise abhiSyandoMkI cikitsA karanI| mastu nighRSTaM bharaNAddharati navaM locanotkopam // 8 // cAhiye // 1 // apAmArgakI jar3a, thor3e seMdhAnamaka aura dahIke toDako tAmrapAtrameM ghisakara A~khameM chor3anese navIna netraroga naSTa hotA ___ zrIvAsAdiguNDanam / shriivaasaativissaalodheshcuurnnitairlpsaindhvaiH| avyakte'kSigade kArya plotasthairguNDanaM bahiH // 2 // lepaaH| devadAru, atIsa, va lohake cUrNameM thor3A seMdhAnamaka saindhavadAruharidrAgairikapathyArasAjanaiH piSTaiH / milA kapar3e meM bAhara ragar3anA cAhiye jabataka netrarogakA pUrva datto bahiH pralepo bhvtyshessaakssiroghrH||9|| rUpa ho // 3 // tathA zAravakaM lodhaM ghRtabhRSTaM biDAlakaH / ghatabhraSTaharIvakyA tadvatkAryo biDAlakaH // 10 // lNghnpraadhaanym| zAlAkye'NohileMpo biDAlaka udaahRtH| AkSikukSibhavA rogAH prtishyaayvrnnvraaH| / giriccandananAgarakhaTikAMzayojito bahilepaH 11 paJcaite paJcarAtreNa prazamaM yAnti laghanAta // 3 // kurute vacayA mizrI locanamagadaMna sandehaH // 12 // netra aura peTake roga, jukhAma, vraNa aura jvara ye pAMcoM roga bhUmyAmalakI ghaSTA saindhavagRhavAriyojitA taane| saMpana karanese pAMca rAtrimeM hI zAnta ho jAte haiM // 3 // | yAtA ghanatvamakSNojeyati bahirlepataH paaddaam||13|| atha netrrogaadhikaarH| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (258) ckrdttH| netrarogAnnnnnnn seMdhAnamaka, dAruhaldI, gerU, choTI harra va rasautako pIsakara haldI, dAruhaldI, maureThI, harra va devadAruko pIsakara netrake bAhara lepa lagAnese samasta netraroga naSTa hote haiN| isI bakarIke dUdhameM lagAnA abhiSyandake liye hitakara prakAra sAvara lodhako ghImeM bhUnakara zalAkAse netrake bAhara lepa hai // 19 // lagAnA cAhiye / isI prakAra harrako dhImeM bhUnakara biDAlaka lepa lagAnA cAhiye / zAlAkya tantrameM netroMke bAhara lepa lagAnA - gairikAdyaJjanam / "biDAlaka " kahA jaataahai| athavA gerU, candana, soMTha, khar3iyA gairika saindhavaM kRSNAM nAgaraM ca yathottaram / aura vaca samAna bhAga le netrake bAhara lepa karanA cAhiye / isI| piSTa dviraMzato'dbhirvA guDikAjanamiSyate // 20 // prakAra bhuI A~valeko tAmrake bartanameM seMdhAnamaka aura kAjIke | gerU 1 bhAga, seMdhAnamaka 2 bhAga, choTI pIpala 4 bhAga, sAtha ghisakara gADhA ho jAnepara bAhara lepa karanese netrapIr3A zAnta soMTha 8 bhAga inako jalameM pIsa golI banAkara aJjana lagAnA hotI hai // 9-13 // cAhiye // 20 // Azcyotanam / pittajanetraroge Azcyotanam / AzccotanaM mArutaje kAtho bilvaadibhirhitH| | prapauNDarIkayaSTayAhvanizAmalakapadmakaiH / koSNaH sairaNDabahatItarkArImadhuzigrubhiH // 14 // zItairmadhusitAyuktaiH sekaH pittAkSiroganut / / 21 / / eraNDapallave mUle tvaci cAjaM payaH zRtam / / drAkSAmadhukamaJjiSTAjIvanIyaiH zRtaM pyH| kaNTakAryAzca mUleSu sukhoSNaM secane hitm|| 15 // prAtarAzcyotanaM pathyaM zothazUlAkSirogiNAm // 22 // vAtajanya netrarogameM bilvAdi paJcamUla, eraNDa, bar3I kaTerI, puNDArayA, maureThI, haldI, AMvalA va padmAkhake zItakaSAaraNI, va mIThe sahijaneke kvAthakA gunagunA gunagunA Azcyotana | yameM zahada va zakkara milAkara netrameM chor3anese pittaja-netraroga karanA cAhiye / eraNDake patte, chAla aura jar3ase siddha bakarIke | zAnta hotA hai / athavA munakkA, maureThI, majITha aura jIvanIya. dUdha athavA kaTerIkI jar3ase siddha gunagune gunagune dUdhakA siMcana | gaNakI auSadhiyoMse siddha dUdha prAtaHkAla netrameM choDanese netroM kA karanA cAhiye // 14 // 15 // zotha va zUla naSTa hotA hai // 21 // 22 // ___ anyjnaadismynishcyH| lodhrputtpaakaaH| sampake'kSigade kArya cAlanAdikamipyate / / nimbasya patraiH parilipya lodhaM prazastavamatA cAkSNoH saMrambhAzruprazAntatA // 16 // svedo'minA cUrNamathApi kalkam / mandavedanatA kaNDUH pakkAkSigadalakSaNam / AzcyotanaM mAnuSadugdhayuktaM aJjanAdividhizvAne nikhilenAbhidhAsyate // 17 // pittAsravAtApahamadhyamuktam // 23 // paka netradoSoMmeM ajanAdi lagAnA cAhiye / vini- lodhake kalka athavA cUrNake Upara nImakI patIkA lepa kara pokA svaccha honA netroM kI lAlimA va AMsuAMkA kama agnimeM pakA strIdugdhameM milAkara netrameM Azcyotana karanA pittaja honA, pIr3A kama honA, khujalIkA honA, pakka netrarogake aura vAtaja netrarogoMko zAnta karatA hai // 23 // lakSaNa haiM / aisI avasthAke liye Age ajanAdi likhate haiM // 16 // 17 // kphjcikitsaa| bRhtyaadivtiH| kaphaje laGghanaM svedo nasyaM tiktAnnabhojanam / bRhatyeraNDamUlatvak ziprormUlaM sasaindhavam / tIkSNaiH pradhamanaM kuryAttIkSNaizcaivopanAhanam // 24 // ajAkSIreNa piSTaM syAdvartirvAtAkSiroganut // 18 // phnnijjkaasphotkpiitbilvpttuurpiiluusursaarjbhnggaiH| svedaM vidadhyAdathavA pralepaM barhiSThazuNThIsuradArukuSThaH bar3I kaTerI, eraNDakI jar3akI chAla, sahijanakI jar3akI chAla | zuNThInimbadalaiH piNDaH sukhossnnaiHsvlpsaindhvaiH| va seMdhAnamaka ina sabako pIsakara bakarIke dUdhameM battI banAkara dhAryazcakSuSi saMlepAcchothakaNDUrujApahaH // 26 // vAtaja-netrarogameM lagAnA cAhiye // 18 // valkalaM pArijAtasya tailakAjikasaindhavam / hridraadynyjnm| | kaphobhUtAkSizulanaM tarughnaM kulizaM tathA // 27 // haridre madhukaM pathyAM devadAru ca peSayet / Ajena payasA zreSTamabhiNyande tadajanama // 19 // kapistha iti pAThAntaram / tammate kaithAkI chAla / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| kaphajameM laMghana, sveda, nasya, tikkAnna bhojana, tIkSNa auSa daaaadirskriyaa| dhiyoMkA nasya tathA tIkSNa hI pulTisa bAMdhanI caahiye| athavA maruvA, AsphotA, pArasa, pIpala, bilva, pattara, (pakArayAathavA ___ dApiTolamadhukaM sanimba panakotpalam / lAla candana) pIla, tulasI, vanatulasIke pattoMko garama kara prapauNDarIka caitAni pacettoye caturguNe // 32 // sveda karanA cAhiye / athavA sugandhavAlA, soMTha, devadAru va vipAcya pAdazeSaM tu tatpunaH kuDavaM pacet / kUThakA lepa karanA cAhiye / isI prakAra soMTha va nImakI pattIke zItIbhUte tatra madhu dadyAtpAdAMzikaM tataH // 33 // piMDameM thor3A namaka milA garamakara gunagunA netroM meM dhAraNa karanese rasakriyaiSA dAhAzrurAgaraktarujApahA / zotha khujalI aura pIr3A miTatI hai| isI prakAra pArijAtakI dAruhaldI, paravalakI pattI, nIma, maireThI, padmAkha, nIlophara, chAla, taila, kAlI aura seMdhAnamaka milAkara lepa karanese kaphaja | puMDariyA, inako caturguNa jalameM milAkara pakAnA cAhiye, netrazUla isa prakAra naSTa hotA hai jaise vRkSako vajra naSTa karatA caturthAza zeSa rahanepara utAra chAnakara phira pakAnA cAhiye, hai // 24-27 // gADhA ho jAnepara utArakara caturthAMza zahada milAnA cAhiye / yaha rasakriyA jalana, AMsU, lAlimA aura raktakI pIr3Ako zAnta saindhavAdyAzcyotanam / karatI hai // 32 // 33 // sasaindhavaM lodhramathAjyabhRSTaM vishesscikitsaa| sauvIrapiSTaM sitavastrabaddham / tiktasya sarpiSaH pAnaM bahuzazca virecanam // 34 // AzcyotanaM tannayanasya kuryAt akSNorapi samantAcca pAtanaM tu jlauksH| kaNDUM ca dAhaM ca rujAM ca hanyAt // 28 // pittAbhiSyandazamano vidhizvApyupapAditaH // 35 // lodhako ghImeM bhUna seMdhAnamaka milA kAjImeM pIsa sapheda | tikta ghRtapAna, aneka bAra virecana, netroMke cAroM ora kapar3emeM bAMdhakara netrameM nicor3anA cAhiye / yaha khujalI, jalana joka lagAnA tathA pittAbhiSyanda nAzaka cikitsA karanI aura pIDAko naSTa karatA hai // 28 // cAhiye // 34 // 35 // saamaanyniymaaH| snigdhairuSNazca vAtotthAH pittajA mRdshiitlaiH| | zigrupallavaniryAsaH sughRssttstaamrsNputte| tIkSNarUkSoSNavizadaiH prazAmyanti kphaatmkaaH| | ghRtena dhUpito hanti shothoshruvednaaH|| 36 // tIkSNoSNamRduzItAnAM vyatyAsAtsAnnipAtikAH29/ sahijanake pattoMke rasako ghoke sAtha tAmrake pAtrameM ghisa |milAkara dhUpa denase sUjana, kirakirAhaTa, AsuoMkA giranA aura cikane va garama padArthoMse vAtaja, mIThe va zItala padAthoMse pIDA zAMta hotI hai||36|| pittaja, teja rUkhe garama va phelanevAle padArthoMse kaphaja tathA tIkSNa, uSNa, mRdu, va zItalake sammizraNase sannipAtaja roga| nimbapatramuTikA / zAnta hote haiM // 29 // | piSTainimbasya patrairativimalatarairjAtisindhUtthamizrA / rktaabhissyndcikitsaa| antargarbha dadhAnA paTutaraguDikA piSTalodhreNa mRSTA / tUlaiH sauviirsaadertishymRdubhirvessttitaa sA smntaatiriitttriphlaayssttiishrkraabhdrmustkaiH| cakSuHkopaprazAnti ciramupari piSTaiH zItAmbunA seko rktaabhissyndnaashnH||30 dRzobhrAmyamANA karoti / / 37 // kazerumadhukAnAM ca cUrNamambarasaMyutam / sapha mulAyama nImakI pattI pIsa camelIkI pattI aura nyastamapsvAntarIkSyAsu hitamAzcyotanaM bhvet3|| seMdhAnamaka milA golI banAkara Uparase pIse lodhako lapeTakara kAjIse tara mulAyama ruIse lapeTanA cAhiye, isa golIko AMkhoMke lodha, triphalA, maureThI, zakara va nAgaramothAko pIsa ThaNDe Upara adhika samaya taka ghumAnese netrakopa zAMta hotA hai // 37 // jalameM milAkara netrameM sizcana karanA raktAbhiSyandako naSTa karatA hai / athavA kazerU aura maureThIkA cUrNa kapar3emeM bilvapatrarasapUraNam / bAMdha AkAzake jalameM DUbokara netrameM nicor3anA hitakara | bilvapatrarasaH pUtaH saindhavAjyena cAnvitaH / hai // 30 // 31 // zulbe varATikAghRSTo dhUpito gomayAgninA // 38 // dhuupH| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (260) [netrarogAbhannnnnnnna payasAloDitazcAkSNoH pUraNAcchothazUlanut / vAsAdikAya! abhiSyande'dhimanthe ca srAve rakte ca zasyate // 39 // belakI pattIke rasameM seMdhAnamaka aura ghI milAkara tAmrake aattruussaabhyaanimbdhaatriimustaaksskuulkaiH| bartanameM kaur3iyoMke sAtha ghisa gAyake gobarakI AMcase garamakara| raktasrAvaM karpha hanti cakSuSyaM vAsakAdikam // 46 / / dUdha milA AMkhoMmeM chor3anese sUjana, zUla, abhiSyanda, adhimantha, aDUsA, harra, nImakI chAla, AMvalA, nAgaramothA, baher3A, srAva aura raktadoSa zAMta hote haiM // 38 // 39 // paravalakA kvAtha raktasrAva va kaphako naSTa karatA tathA netroMke liye hitakara hai // 46 // lavaNAdisiJcanam / salavaNakaTutailaM kAjikaM kAMsyapAtre bRhdaasaadiH| vAsAM ghanaM nimbapaTolapatraM ghanitamupaladhRSTaM dhUpitaM gomyaanii| tiktAmRtAcandanavatsakatvak / sapavanakaphakopaM chAgadugdhAvasikta jayati nayanazulaM srAvazothaM sarAgam // 40 // kaliGgadAUdahanaM ca zuNThInamaka aura kaDae tailake sAtha kAjIko kAseke pAtrameM bhUnimbadhAcyAvabhayAvibhItam / / 47 // gADhAkara pattharase ghisa gobarake kaMr3oMse garamakara bakarIke dUdhameM zyAmAyavakAthamathASTabhAgaM milAkara AMkhameM chor3anese vAta va kaphake kopa, netrazUla, srAva, pibedimaM pUrvadine kaSAyam / zotha tathA lAlimA dUra hote haiM // 40 // taimiryakaNDUpaTalAva'daM ca zukra nihanyAd vraNamatraNaM ca // 48 // anye upaayaaH| tarusthaviddhAmalakarasaH sarvAkSiroganut / pIluM ca kAcaM ca mahArajazca naktAndhyarAgaM zvayadhuM sazulam / purANaM sarvathA sArpaH sarvanetrAmayApaham // 41 // nihanti sarvAnnayanAmayAMzva ayameva vidhiH sarvo manthAdiSvapi zasyate / / vAsAdireSa prathitaprabhAvaH // 49 // azAntI sarvathA manthe bhruvorupari daahyet||52/ per3ase tor3e tAje AMvalekA rasa samasta netrarogoMko naSTa karatA aDUsA, nAgaramothA, nIma kI pattI, paravalakI pattI, kuTakI, hai| tathA purAnA ghI samasta netrarogoMko naSTa karatA hai| yahI saba | gurca, candana, kur3ekI chAla, indrayava, dAruhaldI cItA, sauMTha, vidhi manthAdimeM karanI cAhiye, yadi mantha zAMta na ho to bhoke | cirAyatA, AMvalA, bar3I hare, baher3A, nisotha va yavakA aSTamAMza Upara dAganA cAhiye // 41 // 42 // zeSa kvAtha prAtaHkAla pInA cAhiye / yaha timiraroga, khujalI, paTala, arbuda, satraNa, atraNa, zukra, pIlu, kAca, dhUlipUrNatA, netrpaakcikitsaa| rataundhI, lAlimA, sUjana, zUla, yahAMtaka ki samasta netrarogoMko jalaukApAtanaM zastaM netrapAke virecanam / | naSTa karatA hai / yaha "vAsAdi" prasiddha prabhAvavAlA hai47-49|| zirAvyadhaM vA kurvIta sekA lepAzca zukravat // 43 // / triphlaakaathH| . netrapAkameM joka lagAnA, virecana, zirAvyadha karanA cAhiye pathyAstisro vibhItakyaH SaD dhAcyo dvAdazaiva tu / tathA zukra ke samAna lepa va seka karanA cAhiye // 43 // prasthAghe salile kvAthamaSTabhAgAvazeSitam // 50 // vibhiitkaadivaathH| pItvAbhiSyandamAnAvaM rAgazca timiraM jayet // 51 // saMrambharAgazUlAzrunAzanaM hakaprasAdanam / vibhiitkshivaadhaatriipttolaarissttvaaskaiH| hare 3, baher3e 6, AMvale 12, jala 64 to0 meM pakAnA kAtho guggulunA peyaH zothazulAkSipAkahA // 44 // cAhiye / 8 tolA bAkI rahanepara utAra mala chAnakara pInese puSpaM ca satraNaM zukraM rAgAdIMzcApi nAzayet / abhiSyanda, AsrAva, lAlimA va timirako naSTa karatA hai tathA etaizcApi ghRtaM pakaM rogAMstAMzca vyapohati // 45 // zotha zUla Adiko naSTa kara dRSTiko svaccha karatA hai||50||51||bhedd'aa, harra, AMvalA, paravala, nImakI chAla va aDUsAke | kvAthameM guggulu milAkara pInese sUjana tathA darda tathA netrapAka, Agantuja cikitsaa| phUlI, vraNayukta sUjana lAlimA Adi naSTa hotI hai| tathA inhIMse netre tvabhihate kuryAcchItamAzcyotanAdikam 52. pakAyA ghI bhI una rogoMko naSTa karatA hai // 44 // 45 // | dRSTiprasAdajananaM vidhimAzu kuryAt Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| snigdhairhimaizca madhuraizca tathA pryogaiH| / ... zuSkapAkannamaJjanam / / svedAgnidhUpabhayazokarujAbhitApai saindhavaM dAru zuNThI ca mAtuluGgaraso ghRtam / / rabhyAhatAmapi tathaiva bhiSakcikitset 53 // stanyodakAbhyAM kartavyaM zuSkapAke sdjnm||59|| AgantudoSaM prasamIkSya kArya seMdhAnamaka, devadAru, soMTha, bijaure nimbUkA rasa, ghI, strIdugdha vakroSmaNA sveditamAditastu / aura jala milA ajana banAkara zuSkapAkameM lagAnA caahiye||59|| AzcyotanaM strIpayasA ca sadyo .. anydaatmaarutpryycikitsaa| yaJcApi pittakSatajApahaM syAt // 54 // vAtAbhiSyandavaJcAnyadvAte mArutaparyaye / . netrameM coTa laga jAnepara ThaMDhI AzcyotanAdi cikitsA pUrvamuktaM hitaM sarpiH kSIraM cApyatha bhojane // 60 // karanI cAhiye / tathA dRSTi svaccha karanevAlI vidhi zIghrahI cikane zItala tathA madhura padAthoMse karanI cAhiye / isI prakAra sveda, vRkSAdanyAM kapitthe ca paJcamUle mhtypi| ami, dhUpa, bhaya, zoka, pIr3A va jalanase pIr3ita netroMkI bhI sakSIraM kakeTarase siddhaM cApi pibed ghRtam // 6 // cikitsA karanI cAhiye / AgaMtukameM pahile mukhakI garamIse| anyatovAta aura vAtaparyayameM vAtAbhiSyandake samAna sbedana kara doSAnusAra cikitsA karanI cAhiye / strIke dUdhase | cikitsA karanI cAhiye tathA bhojanake pahile ghI pInA aura Azcyotana karanA cAhiye tathA sadyaH pittaja praNakI cikitsA bhojanake sAtha dUdha pInA caahiye| tathA bAndA, kaithA, karanI cAhiye // 52-54 // mahattazcamUla aura kAkar3AziMgI ke kvAtha tathA dUdhake sAtha siddha |ghRta pInA cAhiye // 60 // 61 // suuryaaaaphtdRsstticikitsaa| zirAvyadhavyavasthA / sUryoparAgAnalavidyudAdi abhiSvandamadhImanthaM raktotthamathavArjunam / -vilokanenopahatekSaNasya / zirotpAtaM zirAharSamanyAMzvAkSibhavAngadAn // 69 // santarpaNaM snigdhahimAdi kArya snigdhasyAjyena kaumbhena zirAvedhaiH zamaM nayet / sAyaM niSevyAtriphalAprayogAH // 55 // abhiSyanda, adhimanya athavA rakottha arjuna tathA ziro. sUryagrahaNa, agni, bijalI Adike dekhanase upahata dRSTivAleko tpAta, zirAharSa tathA aura bhI netrake rogoMmeM daza varSake cikane, zItala, santarpaNa prayoga karane cAhiye tathA sAyaGkAla | purAne ghIse snehana karAkara zirAvyadhase zAnta karanA caahiye||62||triphlaa kvAthake dvArA AMkhoMko dho DAle athavA seka kare // 55 // amlAdhyuSitacikitsA / .. nizAdipUraNam / amlAdhyuSitazAntyartha kuryAllepAnsuzItalAn // 6 // taindukaM traiphalaM sarpiINa vA kevalaM hitam / , nizAbdatriphalAdAUsitAmadhukasaMyutam / zirAvyadhaM vinA kAryaH pittasyandaharo vidhiH // 64 abhighAtAkSizUlapnaM nArIkSIreNa pUraNam // 56 // / amlAghyuSitakI zAntike liye zItala lepa karanA itkaTAkurajastadvatsvaraso netrapUraNam / | cAhiye / tathA tendUse siddha ghRta athavA triphalAse siddha ghRta athavA kevala purAnA ghRta lagAnA cAhiye / tathA zirAvyahaldI, nAgaramothA, triphalA, dAruhaldI, mizrI va maureThIko dhake sivAya samasta pittasyandanAzaka vidhikA sevana strIke dUdhameM pIsakara netrameM bharanese abhighAta va akSizUla zAnta karAnA cAhiye // 63 // 64 // .. hotA hai| isI prakAra rohiSaghAsakA svarasa lAbha karatA hai||56|| ........ shirotpaatcikitsaa| netrAbhighAtaghnaM ghRtam / sarpiH kSIdrAJjanaM ca syAcchirotpAtasya bheSajam / Aja ghRtaM kSIrapAtraM madhukaM cotpalAni ca // 57 // ] tadvatsaindhavakAsIsaM stanyapiSTaM ca pUjitam // 65 // jIvakarSabhako cApi piSTvA sapirvipAcayet / / ghI aura zahadakA aJjana athavA strIdugdhameM pIsA huA sarvanetrAbhighAteSu sarpiretatprazasyate // 58 / / seMdhAnamaka va kAsIsa zirotpAtakI cikitsA hai // 65 // bakarIkA ghRta 64 tolA, dUdha 3 sera 16 to0, maureThI, shiraahsscikitsaa| nIlophara, jIvaka, va RSabhaka ina cAroMkA kalka 16 to milA- zirAharSe'janaM kuryAtphANitaM madhusaMyutam / kara siddha ghRta samasta netrAbhighAtoMko zAnta karatA hai|57||58|| madhunA tAyazalaM vA kAsIsaM vA samAkSikam 66 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (262) ckrdttH| [ netrarogAwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwzirAharSa meM zahada ke sAtha rAba athavA zahadake sAtha rasauMta pusspcikitsaa| athavA zahadake sAtha kAzIsa lagAnA cAhiye // 66 // kSuNNapunnAgapatreNa pribhaavitvaarinnaa| vrnnshukrcikitsaa| zyAmAkAthAmbunA vAtha secanaM kusumApaham // 74 // praNazukraprazAntyartha SaDaGga gugguluM pibet // dakSANDatvachilAzaMkhakAcacandanagairikaiH / katakasya phalaM zaGkha tindukaM rUpyameva ca // 67 // tUlyaira janayogo'yaM puSpArmAdivilekhanaH // 75 // kAMsye nighRSTa stanyena kSatazukrAtirAgajit / zirISabIjamaricapippalIsaindhavairapi / candanaM gairikaM lAkSAmAlatIkalikA smaa|| 68 // zukra pragharSaNa kAryamathavA saindhavena ca // 76 // vraNazukraharI vartiH zoNitasya prsaadnii| kuTe punnAgake pattoMse bhAvita jalase athavA nisothake kvAthase zirayA vA haredraktaM jalokobhizva locanAt // 69 // siJcana karanese phUlI kaTatI hai| tathA muragaki aNDekA chilkA, akSamajjAjanaM sAyaM stanyena zukranAzanam / | mainazila, zaMkha, kAca, caMdana va gerU samAna bhAga le ajana ekaM vA puNDarIkaM ca chAgIkSIrAvasecitam // 70 // banAkara lagAnese phUlI, arma Adi kaTate haiM / tathA sirasAke rAgAjhuvedanA hanyAtkSatapAkAtyayAjakAH / bIja, miraca, choTI pIpala va seMdhAnamakakI vIse athavA kevala tutthakaM vAriNA yuktaM zukraM hantyakSipUraNAt // 71 // | saMgha seMdhAnamakase phUlImeM ghisanA cAhiye // 74-76 // - vraNazukrakI zAntike liye SaDaMga guggulu pInA cAhiye / tathA krnyjvtiH| nirmalI, zaMkha, tendU aura cAndIkA bhasma inako kAMseke bahuzaH palAzakusumasvarasa: paribhAvitA jytyciraat| bartanameM dUdhake sAtha ghisakara lagAnA cAhiye / isase vraNazukra, naktAhvabIjavartiH kusumacayaM dRkSu cirajamapi // 77 // pIr3A va lAlimA miTatI hai| va candana, gerU, lAkha tathA kAke bIjoMke cUrNameM DhAkake phUloMke svarasase yathAvidhi camelIkI kalI samAna bhAga le battI banA netrameM lagAnese aneka bhAvanA dekara banAyI gayI varti purAnI aura bar3I phUlIko vraNazukra naSTa karatI tathA netra svaccha karatI hai| athavA phasta | bhI naSTa karatI hai // 77 // kholakara yA joMka lagAkara netrase rakta nikAlanA cAhiye / tathA saindhvaadivtiH| sAyaGkAla baher3ekI mIMgIko strIdugdhameM ghisakara Ajanese zukra naSTa hotA hai / tathA kevala kamalake puSpako bakarI ke dadhase| saindhvtriphlaakRssnnaakttukaashngkhnaabhyH| siktakara siJcana karanese lAlimA, AMsU, pIr3A, vraNa, pAkAtyaya satAmrarajaso vatiH piSTA zukravinAzinI // 78 // tathA ajakA Adiko naSTa karatA hai| athavA jalake sAtha tUti seMdhAnamaka, triphalA, choTI pIpala, kuTakI, zaMkhanAbhI aura thAko ghisakara netrameM chor3anase zuka naSTa hotA hai // 67-71 // tAmrabhasma ina oSadhiyoMke cUrNako pAnIke sAtha ghoTakara banAyI battIko lagAnese phUlI naSTa hotI hai // 78 // phenaadivtiH| candanAdicUrNAJjanam / samudraphenadakSANDatvaksindhUtthaiH smaakssikaiH| / candanaM saindhavaM pathyA palAzataruzoNitam / zibIjayutiH zukrannI zivAriNA / / 72 // / garmAdivilekhanam // 79 // samudraphena, murgIke aNDekA chilkA, seMdhAnamaka, zahada aura | candana, seMdhAnamaka, choTI hareM, DhAkakA goMda inake sahijanake bIjakA cUrNa kara sahijanake rasase banAyI varti ronA / banAyA vati | uttarottara bhAgavRddha cUrNakA anjana phUlI tathA arma Adiko zukrako naSTa karatI hai // 72 // kATatA hai||79|| Azyotanam / dntvtiH| dhAtrIphalaM nimbapaTolapatraM dantairhastivarAhoSTragavAvAjakharodbhavaiH / yaSTayAhvalodhra khadiraM tilAzca / sshNkhmauktikaambhodhiphenaimricpaadikaiH| kAthaH suzIto nayane niSiktaH kSatazukramapi vyAdhi dantavartinivartayet // 8 // sarvaprakAraM vinihanti zukram // 73 // hAthI, suara, U~Ta, ghor3A, bakarI aura gadhAke dA~ta, AMvalA, nImakI pattI, paravalakI pattI, maureThI, lodha, zaMkha, motI va samudraphena pratyeka samAna bhAga tathA sabase kathA va tilake zItakaSAyako netrameM chor3anase saba prakArake zukra caturthAMza mirca milA dhoTa battI banAkara A~khameM lagAnese naSTa hote haiM // 53 // vaNazukra bhI naSTa hotA hai // 8 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] * bhaassaattiikopetH| zaMkhAdyaJjanam / prasthamAmalakAnAM ca kAthayenalvaNe'mbhasi / zaGkhasya bhAgAzcatvArastato'rdhana mnHshilaa| pAdazeSe rase tasminghRtaprasthaM vipAcayet // 9 // manaHzilArdha marica maricArdhena saindhavam // 81 // kalkai nimbkuttjmustyssttyaahvcndnH| etaccUrNAjanaM zreSThaM zukrayostiAmireSu ca / sapippalIkaistatsiddhaM cakSuSyaM zukrayorhitam / / 91 / / piccaTe madhunA yojyamabuMde mastunA tathA // 82 // | ghrANakarNAkSivama'tvaGmukharogatraNApaham / . zaMkha 4 bhAga, mainasila 2 bhAga, kAlImirca 1 bhAga tathA| kAmalAjvaravIsarpagaNDamAlAharaM param // 92 // seMdhAnamaka AdhA bhAga inakA cUrNAjana banAkara lagAnese | paravala, kuTakI, dAruhaldI, nIma, aDUsA, triphalA, zukra tathA timira naSTa hotA hai / isakA picciTameM zahadake | yavAsA, pittapApar3A, tathA trAyamANa pratyeka eka pala, A~valA, sAtha tathA arbudameM dahIke tor3ake sAtha prayoga krnaa| 1 prastha, jala 1 droNameM pakAnA caahiye| caturthAMza zeSa rahane. cAhiye // 81 // 82 // para utAra chAna eka prastha ghI tathA cirAyatA, kur3A, nAgaraanyAnyaJjanAni / mothA, maureThI, candana va choTI pIpalakA kalka chor3akara pakAnA cAhiye / yaha ghRta netroMko baladAyaka, zukranAzaka, nAsA, kAna, tApyaM madhukasAro vA bIjaM cAkSasya saindhavam / | netra, viniyoM va tvacAroga, mukharoga aura vraNoMko naSTa karatA madhunAjanayogAH syuzcatvAraH shukrshaantye|| 83 // tathA kAmalA, ghara, visarpa va gaNDamAlAko haratA vaTakSIreNa saMyuktaM zlakSNaM karpUraja rjH| hai // 89 // 92 // kSipramajanato hanti zukraM cApi ghanonnatam // 84 // triphalAmajjamaGgalyAmadhukaM raktacandanam / kRSNAditailam / pUraNaM madhusaMyuktaM kSatazukrAjakAzrujit // 85 // kRSNAviDaGgamadhuyaSTikAsandhujanmasvarNamAkSika, moreThI, baher3ekI bhIMgI athavA seMdhAnamaka vizvauSadhaiH payasi siddhamidaM chglyaaH| inameM se kisI ekake cUrNako zahadameM milAkara lagAnese phUlI tailaM nRNAM timirazukraziro'kSizUlazAnta hotI hai| isI prakAra baragadake dUdhake sAtha kapUrakA cUrNa pAkAtyayAJjayati nasyavidhau pryuktm||13|| lagAnese kar3I va U~cI phUlI miTatI hai| tathA triphalAkI guThaliyA~, gorocana, moreThI va lAla candana cUrNako zahadake sAtha choTI pIpala, vAyaviDaMga, moreThI, seMdhAnamaka va soMTha ke A~khameM lagAnese vraNazukra, ajakA aura azru zAnta hote kalka aura bakarIke dUdhameM siddha telakA nasya denese timira, haiM // 83-85 // zukra, zira va netrakA zUla tathA pAkAtyayAdi naSTa hote haiN||13|| kSArAJjanam / ajkaacikitsaa| sAlasya nArikelasya tathaivAruSkarasya ca / ajakAM pArzvato viddhvA sUcyA visrAvya codkm| karIrasya ca vaMzAnAM kRtvA kSAraM parisutam // 86 // vraNaM gomayacUrNena pUrayetsarpiSA saha // 94 / / karabhAsthikRtaM cUrNa kSAreNa paribhAvitam / saindhavaM vAjipAdaM ca goyecanasamanvitam / saptakRtvo'STakRtvo vA zlakSNaM cUrNa tu kaaryet||87 zelutvaprasasaMyukta pUraNaM cAjakApaham // 95 // etacchukreSvasAdhyeSu kRSNIkaraNamuttamam / / yAni zukrANi sAdhyAni teSAM paramamaJjanam / / 88. ajakAko bagalase vedha jala nikAlakara usa ghAvameM ghIse mile gobarake cUrNako bharanA cAhiye / tathA seMdhAnamaka, tAla, nariyala, bhilAvA, karIra tathA bA~sa pratyekakA kSAra sapheda gokarNI tathA gorocanako lasoDhekI chAlake svarasake sAtha patalA banAkara usIse hAthIkI hahIke cUrNakI 7 yA ATha ghoTakara A~khoM meM DAlanese ajakA naSTa hotI hai|94 // 15 // bhAvanA dekara mahIna cUrNa kara lemA cAhiye / yaha asAdhya zukoMko kAlA kara detA tathA sAdhyako acchA kara detA zazakaghRtavyam / hai // 86-88 // zazakasya ziraH kalke zeSAGgakathite jale / __ paTolAcaM ghRtam / ghRtasya kuDavaM pakaM pUraNaM cAjakApaham // 96 paTole kaTuko dArvI nimbaM vAsAM phalatrikam / / zazakasya kaSAye ca sarpiSaH kuDavaM pacet / durAlabhAM parpaTakaM trAyantI ca palonmitAm // 89 // yaSTIprapoNDarIkasya karakena payasA samam // 17 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (264) ckrdtt| [trarogA - -arrery wrowrorrwww matalayutAM kAta yuktitaH vitam / chagalyAH puurnnaacchukrksstpaakaatyyaajkaaH| nirdayamukSannakSi kSapayati timirANi nA sdyH||104 hanti bhrUzakhazUlaM ca dAharogAnazeSataH // 98 // bhuktvA pANitalaM ghRSTvA cakSuSoryatpradIyate / acireNaiva tadvAri timirANiM vyapohati // 105 // .. (7)kharagozake zirake kalka tathA zeSAGgake kvAthameM siddha 16 tolA ghRta A~khoMmeM chor3anese ajakA naSTa hotI hai| isI prakAra prAtaHkAla mukhameM jala bharakara vAra bAra A~khe dhonese timira | naSTa hotA hai / isI prakAra bhojana karaneke anantara jala (2) kharagozake kAr3he aura maureThI va puNDIrayAka kalka tathA| hAthoM meM lekara A~khoMko dhonese timira naSTa hote bakarIke dUdha samAna bhAgake sAtha siddha 16 tole ghIko A~khoMmeM| haiM // 104 // 105 // chor3anese zukravaNa, pAkAtyaya, ajakA, bhauhoM tathA zaMkhakA zUla! tathA samagra jalana va lAlimA naSTa hotI hai // 96-98 // sukhAvatI vtiH| ___ pathyam / katakasya phalaM zaGkha tryUSaNaM saindhavaM sitA / . triphalA ghRtaM madhu yavAHpAdAbhyaGgaHzatAvarI mudgaaH| pheno rasAJjanaM kSaudraM viDaGgAni manAzilA / cakSuSyaHsaMkSepAd vargaH kathito bhissgbhirym||99|| kukkuTANDakapAlAni vartireSA vyapohati // 106 / / triphalA, ghI, zahada, yava, pairoMmeM mAliza, zatAvarI, va timiraM paTalaM kAcamarma zukraM tathaiva c| muMgako saMkSepataH vaidyoMne netroM ke liye hitakara batAyA hai // 99 // kaNDUkkedAbudaM hanti malaM cAzu sukhAvatI // 107 // timire triphlaavidhiH| nirmalI, zaMkha, trikaTu, seMdhAnamaka, mizrI, samudraphena, lihyAtsadA vA triphalAM sucUrNitAM | rasauMta, zahada, vAyaviDaMga, manazila va murgIke aNDe ke chilkoMke cUrNako jalameM ghoTakara banAyI gayI varti timira, paTala, kAca, madhupragADhA timire'tha pittaje / arma, phUlI, khujalI, mavAda tathA arbuda aura kIcar3ako dUra samIraje tailayutAM kaphAtmake | karatI hai // 106 // 17 // madhupragADhAM vidadhIta yuktitaH // 10 // kalkaH kAtho'thavA cUrNa triphalAyA niSevitam / candrodayA vtiH| madhunA haviSA vApi samastatimirAntakRt // 101 / / harItakI vacA kuSThaM pippalI mAracAni ca / yaskhaiphalaM cUrNamapathyavarjI vibhItakasya majjA ca shngkhnaabhirmnHshilaa||108 sAyaM samaznAti havirmadhubhyAm / sarvametatsamaM kRtvA chAgIkSIreNa peSayet / sa mucyate netragatairvikAra nAzayettimiraM kaNDUM paTalAnyarbudAni ca // 109 / / bhRtyairyathA kSINadhano mnussyH|| 102 // adhikAni ca mAMsAni yazca rAtrau na pazyati / .. saghRtaM vA varAkAthaM zIlayettimirAmayI / api dvivArSikaM puSpaM mAsenakena sAdhayet // 110 // jAtA rogA vinazyanti na bhavanti kadAcana / vartizcandrodayA nAma nRNAM dRSTiprasAdanI // 111 / / triphalAyAH kaSAyeNa prAtarnayanadhAvanAt / / 103 // hara, baca, kUTha, choTI pIpala, kAlImirca, baher3ekI mAMgI, pittaja timirameM triphalAke cUrNako zahadake sAtha, vAtajameM zaMkhanAbhi va mainazila yaha saba samAna bhAga le bakarIke dUdhase tailake sAtha tathA kaphajameM zahadake sAtha cATanA cAhiye / isI pIsakara banAyI gayI bAtI timira, khujalI, paTaladoSa, arbuda, prakAra triphalAke kalka, kAtha athavA cUrNako zahada athavA ghIke adhikamAMsa, ratauMdhI, tathA do varSakI phUlIko eka mAsameM dUra sAtha cATanese samasta timiraroga naSTa hote haiM / jo manuSya karatI hai| yaha "candrodayA varti" manuSyoMkI dRSTiko svaccha apathyako tyAgakara sAyaMkAla triphalAke cUrNako ghI va zahadake rakhatI hai // 108-111 // sAtha sevana karatA hai, usake netraroga isa prakAra naSTa hote haiM jaise dhana na rahanepara naukara chor3akara cale jAte haiM / athavA ghRtake __ hriitkyaadivtiH| sAtha priphalAke kvAthako pInA cAhiye isase utpanna roga naSTa harItakI haridrA ca pippalyo lavaNAni ca / ho jAte haiM aura phira kabhI nahIM hote / isI prakAra triphalAko kaNDUtimirajidvatirna kazcitpratihanyate // 112 / / kAr3hese netrako prAtaHkAla dhonese lAbha hotA hai // 100-103 // harra, haldI, choTI pippalI tathA pAMcoM namaka milAkara jlpryogH| banAyI gayI varti khujalI va timirako naSTa karatI hai, kahIMpara - jalagaNDUSaiH prAtabahuzo'mbhobhiH prapUrya mukharaMdhram / 'bhI vyartha nahIM jAtI // 112 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] bhaassaattiikopetH| kumaarikaavrtiH| | kI gaI battI mavAda, lepa aura khujalIko naSTa karatI tathA azItistilapuSpANi SaSTiH pipplitnnddulaaH| kaphanAzaka hai| tathA choTI pIpala 1 bhAga, harai 2 bhAga | donoMko jalameM pIsakara banAyI gayI battI netroMko sukha detI jAtIkusumapaJcAzanmaricAni ca SoDaza / / hai| arma, timira, paTala, kAca AMsuoMko zAnta karatI eSA kumArikA vartirgataM cakSurnivArayet // 113 // hai // 116-120 // tilake phUla 80, choTI pIpalake dAne 60, camelIke phUla 50, kAlI mirca 16 inakI banAyI varti "kumArikA" kahI cndrprbhaavtiH| jAtI hai / yaha gata cakSuko bhI punaH zaktisampanna karatI aJjanaM zvetamarica pippalI madhuyaSTikA / vibhItakasya madhyaM tu zaGkhanAbhirmanaHzilA 121 // triphlaadivtiH| etAni samabhAgAni ajAkSIreNa peSayet / triphalAkukkuTANDatvakkAsIsamayaso rjH| chAyAzuSkAM kRtAM varti netreSu ca prayojayet // 122 nIlotpalaM viDaMgAni phenaM ca saritAM pateH // 114 // arbudaM paTalaM kAcaM timaraM raktarAjikAm / Ajena payasA piSTvA bhAvayettAmrabhAjane / / AdhimAsaM malaM caiva yazca rAtrau na pazyati // 123 // saptarAtraM sthitaM bhUyaH piSTvA kSIreNa vrtyet||115] vartizcandraprabhA nAma jAtAndhyamapi shodhyet||124|| eSA dRSTipradA vrtirndhsyaabhinnckssussH| kAlA suramA, sahijanake bIja, choTI pIpala, maureThI, baher3ekI triphalA, murgAke aNDekA chilkA, kAzIsa,lauhabhasma,nIlophara, guThalI, zaMkhanAbhI, mainazila inakA samAna bhAga le bakarake dhameM vAyaviDaMga tathA samudraphenako bakarIke dUdhase 7 dinataka tAmrake pIsa golIko banAkara chAyAmeM sukhAkara AMkhoMmeM lagAnA pAtra meM bhAvanA dekara phira dUdhase hI pIsakara banAyI gayI vati cAhiye / yaha abuda, paTala, kAca, timira, lAla rekhAe~. jise dikhAyI nahIM paDatA para A~kha baiThI nahIM hai, use dRSTidAna adhimAMsa, mala, ratauMdhI aura janmAndhyako bhI nara karatI karatI hai|| 114 // 115 // hai // 121-124 // anyA vrtyH| shriinaagaarjuniiyvtiH| triphalAvyoSasindhUtthayaSTItuttharasAjanam / / candanatriphalApUgapalAzataruzoNitaiH // 116 // jalapiSTairiyaM vartirazeSatimirApahA / prapoNDarIkaM jantumnaM lo| tAnaM caturdaza // 125 // nizAdvayAbhayAmAMsIkuSThakRSNA vicUrNitA // 117 // dravyANyetAni saMcUrNya vartiH kAryA nabho'mbunA / sarvanetrAmayAnhanyAdetatsaugatamajanam / nAgArjunena likhitA stambhe pATaliputrake // 126 // vyoSotpalAbhayAkuSThatAkSyairvatiH kRtA hret||118|| nAzanI timirANAM ca paTalAnAM tathaiva ca / arbudaM paTalaM kAcaM tibhirArmAzrunisratim / sadyaH prakopaM stanyena striyA vijayate dhruvam // 127 kiMzukasvarasenAtha pillapuSpakaraktatAH / tryUSaNaM triphalAvatkrasaindhavAlamanaH shilaaH|| kledopadehakaNDUnI vartiH zastA kaphApahA // 119 // aJjanAlodhratoyena cAsannatimiraM jayet // 128 // cirasaMcchAdite netre bastamUtreNa sNyutaa| ekaguNA mAgadhikA dviguNA ca harItakI slilpissttaa| unmIlayatyakRcchreNa prasAda cAdhigacchati // 129 // vartiriyaM nayanasukhA soMTha, mirca, pIpala, AMvalA, harra, baher3A, seMdhAnamaka, maMtimirapaTalakAcAzruharI / / 120 // maureThI, tUtiyA, rasauMta, puNDArayA, vAgaviDaGga, lodhra. candana, triphalA, supArI tathA DhAkake goMdako jalameM pIsakara aura tAmra ye caudaha oSadhiyAM samAna bhAga le carNakara banAyI varti samasta timiroMko naSTa karatI hai| isI prakAra AkAzase varSe jalase battI banA lenI cAhiye / yaha battI haldI, dAruhaldI, bar3I harrakA chilkA, jaTAmAMsI, kUTha va choTI nAgArjunane pATaliputrameM khambhemeM likhI hai / yaha timira pIpalake cUrNako AMkhameM lagAnese samasta netraroga naSTa hote haiN| aura paTalako naSTa karatI hai, jaldIke prakopa abhiSyandako tathA trikaTa, nIlophara, harI, kUTha, rasauMtakI battI arbuda, paTala, strIke dUdhase jItatI hai / DhAkake svarasase pilla, phUlI aura kAca, timira, arma aura azrupravAhako naSTa karatI hai / tathA | lAlimAko jItatI hai / lodhake jalase timirako naSTa trikaTu, triphalA, tagara, seMdhAnamaka, haratAla va manazilase / karatI hai, adhika samayase banda netrameM bakareke mUtrake sAtha Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (266) ckrdttH| [netrarogA - Poooorkee or ora Fow-are-ere lagAnese saralatAse kholatI aura AMkhoMko svaccha banAtI | tejapAta, gerU, kapUra, maureThI, nIlophara, surmA va nAgakezarakA hai // 125-129 // aJjana samasta timiroMko naSTa karatA hai // 135 // pipplyaadivtiH| zaMkhAdyaJjanam / pippalI satagarotpalapatrAM zaGkhasya bhAgAzcatvArastadardhena manaHzilA / vartayetsamadhukAM saharidrAm / manaHzilArdha maricaM maricArdhena pippalI / / 136 // etayA satatamaJjayitavyaM vAriNA timiraM hanti arbuda hanti mastunA / yaH suparNasamamicchati cakSuH // 130 // | piciTaM madhunA hanti strIkSIreNa taduttamam // 137 // choTI pIpala, tagara, nIlophara, moreThI aura haldIke cUrNako | zaMkha 4 bhAga, manazila 2 bhAga, mirca 1 bhAga, va choTI jalameM pIsakara banAyI huI battIse AMjanese suparNake sadRza dRSTi pIpala AdhA bhAga, ghoTakara jalake sAtha lagAnese timira, dahIke hotI hai // 130 // | tor3ase arbuda, zahadase picciTa aura strIdugdhase phUlIko naSTa vyossaadivrtiH| | karatA hai // 136 // 137 // vyoSAyazcUrNasidhUtthatriphalAjanasaMyutA / hridraadiguttikaa| guDikA jalapiSTeyaM kokilA timirApahA // 131 // | haridrA nimbapatrANi pippalyo maricAni c| trikaTu, loha cUrNa, seMdhAnamaka, triphalA aura aJjanake sAtha bhadramukha viDaGgAni saptamaM vizvabheSajam / / 138 / / banAyI gayI battI timirako naSTa karatI hai| ise "kokilA vartI" gomUtreNa guTI kAryA chAgamUtreNa cAlanam / kahate haiM / 131 // jvarAMzca nikhilAnhanti bhUtAvezaM tathaiva ca // 139 aparA vyossaadiH| vAriNA timiraM hanti madhunA paTalaM tthaa| naktAndhyaM bhRGgarAjena nArIkSIreNa puSpakam / trINi kaTUni karaJjaphalAni zizireNa parisrAvamabuMdaM picciTaM tathA // 140 // dve ca nize saha saindhavakaM ca bilvatarovaruNasya ca mUlaM haldI, nImakI pattI, choTI pIpala, kAlI mirca, nAgara. vArica dazamaM pravadanti / / 132 / / mothA, vAyaviDaGga va soMThekA cUrNa gomUtrase golI banAnI | cAhiye / tathA bakareke mUtrase AMjanA cAhiye / yaha hanti tamastimiraM paTalaM ca / |samasta jvaroM tathA bhUtAvezako naSTa karatI hai, jalase timipicciTazukramathArjunakaM ca rako, zahadase paTalako, bhAMgarese ratauMdhI strIdUdhase phUlI aura aJjanakaM janaraJjanakaM ca ThaNDhe jalase parisrAva, arbuda tathA piciTako naSTa karatI hakca na nazyati varSazataM ca // 133 // hai // 138 // 14 // trikaTu, kajA, haldI, dAruhaldI, seMdhAnamaka, belakI chAla, varuNakI chAla, va zaMkhako pIsa vattI banA AMkhameM lagAnese gaNDUpadakajjalam / andherApana, timira, paTala, piciTa, zukra, va arjuna naSTa hotA saMgRhyoparatAnalaktakarasenAmRjya gaNDUpadAna hai / yaha aJjana manuSyoMko prasanna karatA hai / isase dRSTi 100 lAkSArajitatUlavartinihitAn yaSTImadhUnmizritAn / varSataka nahIM bigar3atI // 132-133 // prajvAlyottamasarpiSAnalazikhAsantApaja kajalaM dUrAsannanizAndhyasarvatimirapradhvaMsakRccoditam 141 nIlotpalAdyaJjanam / mare kecuvoMko le dho lAkhake rasase dho lAkhase raGgI rUIkI nIlotpalaM viDaGgAni pippalI raktacandanam / battImeM maureThIke sAtha lapeTa ghIse tara kara agnise jalA aJjanaM saindhavaM caiva sadyastimiranAzanam / / 134 // kajjala banAnA caahiye| yaha purAne va naye doSa tathA dUra yA nIlophara, vAyaviDaGga, pIpala, lAlacandana, ajana aura samIpakAna dikhAI denA, ratauMdhI aura samasta timiroMko naSTa seMdhAnamakakA aJjana zIghra hI timirako naSTa karatA hai // 134 // karatA hai // 141 // patrAdyaJjanam / _angguliyogH| patragairikakarpUrayaSTInIlotpalAJjanam / bhUmI nighRSTayAGgulyA aJjanaM zamanaM tayoH / nAgakezarasaMyuktamazeSatimirApaham // 135 / / ] timirakAcArmaharaM dhUmikAyAzca nAzanam // 141 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] bhaassaattiikopetH| (267) sannnnnancha pRthvImeM aGgulI ghisakara Ajanese dUra yA samIpa na saindhvyogH| dikhalAI par3anA tathA timira, kAca aura arma tathA dhUmikA citrASaSThIyoge saindhavamamalaM vicUrNya tenAkSi / naSTa hote haiM // 142 // zamamaJjanena timiraM gacchati varSAdasAdhyamapi 147 naagyogH| citrA nakSatra aura SaSThI tithi jisa dina ho, usa dina triphalAbhRGgamahauSadhamadhvAjyacchAgapayasi gomtre| | sapheda seMdhAnamaka mahIna pIsakara aJjana lagAte rahanese eka sAlameM asAdhya timira bhI zAnta hotA hai // 14 // nAgaM sapta niSiktaM karoti garuDopamaM cakSuH // 143 / / triphalA, bhAMgarA, soMTha, zahada, ghI, bakarIke dUdha, va gomU ushiiraanyjnm| trameM sAta dinataka bhAvita zIsA netrako garur3ake samAna uttama| dadyAduzIraniyUhe cUrNitaM kaNasaindhavam / banAtA hai|| 143 // tacchrataM saghRtaM bhUyaH pacetkSaudraM kSiped ghne||148|| zIte tasminhitamidaM sarvaje timire'janam / / 149 shlaakaaH| khazake kvAthameM cUrNa kiyA seMdhAnamaka chor3e, phira usako triphalasalilayoge bhRGgarAjadrave ca ghI milAkara pakAve, phira gADhA hojAnepara utAra ThaMDA kara zahahaviSi ca viSakalke kSAra Aje mdhuuge| dake sAtha milAkara aJcana lagAve / yaha ajana sarvaja timirake | liye hitakara hai // 148 // 149 // pratidinamatha taptaM saptadhA sIsameka praNihitamatha pazcAtkArayettacchalAkAm 144] dhaacyaadirskriyaa| saviturudayakAle sAnA vyajanA vA dhAtrIrasAjanakSIdrasapibhistu rasakriyA karakArakasametAnarmapaciTyarogAn / / pittAnilAkSiroganI taimiryapaTalApahA / / 150 // asitasitasamutthAnsandhivAbhijAtAna AMvalA, rasauMta, zahada va ghIkI rasAkriyA pitta aura harati nayanarogAnsevyamAnA zalAkA 145 // vAtajanya netraroga tathA timira aura paTalako naSTa karatI hai // 150 // eka zIsAke Tukar3eko eka eka cIjameM sAta sAta bAra tapAkara bujhAnA cAhiye / bujhAnekI cIjeM-triphalAkA zRMgaverAdinasyam / kADhA, bhAMgarekA rasa, ghI, sIMgiyAkA kalka, kSAra, aura zRMgaveraM bhaMgarAjaM yaSTItelena mizritam / bakarIkA dUdha tathA zahada hai / isake anantara usa nasyametena dAtavyaM mahApaTalanAzanam // 151 // zIzekI salAI banavAnI cAhiye / sUrya udayake samaya | sAThe, bhAMgarA va maureThIko telameM milAkara nasya denese yaha salAI ajanake sahita athavA vinA aJjanake AMkha-1 Akha-mahApaTala naSTa hotA hai // 151 // meM lagAnase karakarI, arma, piciTa, kAle bhAga yA sapheda bhAga sandhi aura viniyoMke rogoMko naSTa krtii| liGganAzacikitsA / hai // 144 // 145 // liGganAze kaphodbhUte yathAvadvidhipUrvakam / viddhvA devakRte chidre netraM stanyena pUrayat // 12 // gauJjAjanam / tato dRSTeSu rUpeSu shlaakaamaahrecchnaiH| ciJcApatrarasaM nidhAya vimale caudumbare bhAjane nayanaM sarpiSAbhyajya vastrapaTTena veSTayet // 153 / / mUlaM tatra nighRSTasaindhavayutaM gau vishonnyaatpe| tato gRhe nirAbAdhe zayItottAna eva ca / taccUrNa vimalAjanena sahitaM netrAkhane zasyate udgArakAsakSavathuSThIvanotkampanAni ca // 154 // kAcArmArjunapiciTe satimire srAvaM ca nirvArayet // tatkAlaM nAcaredUva' yantraNA snehapItavat / tryahAvyahAddhAvayettu kaSAyairanilApahaiH // 155 // imalIkI pattIke rasako svaccha tAmrake pAtra meM rakhakara usImeM| ghise, seMdhAnamakake sAtha guJjAkI jar3a rakha dhUpameM sukhAnA vAyorbhayAdhyahAdUrdhva snehayedAkSa pUrvavat / cAhiye / isa cUrNako sapheda surmAke sAtha milAkara AMkhameM dazarAtraM tu saMyamya hitaM dRSTiprasAdanam // 156 // lagAnA kAca, arma, arjuna, piciTa aura timirameM hitakara hai| pazcAtkama ca savata lamvanna cApi mAtrayA / tathA srAvako banda karatA hai // 146 // rAgazcoSo'rbuda zotho bubudaM kekarAkSitA // 157 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (268) ckrdttH| [ netrarogAncajannnnnnn adhimanthAdayazcAnye rogAH syurduSTavedhajAH / / yadi isa prakAra zUla zAnta na ho, to snehana svedana kara ahitAcArato vApi yathAsvaM tAnupAcaren // 158 // zirAvyadha karanA cAhiye tathA zirAdAha karanA cAhiye / rujAyAmakSiroge vA bhUyo yogAnnibodha me| isake bAda netrako zuddha karanevAle aJjana kahate haiN||162||163|| kaphajanya liMganAza ( motiyAbindameM ) vidhipUrvaka devakRta | meSazRGgayAdyaJjanam / chidra ( apAGgakI ora zuklabhAga ) meM vedhakara netrako strIdu- meSazRGgasya patrANi zirISadhavayorapi / gdhase bhara denA cAhiye / phira jaba rUpa dikhalAI par3ana lage| mAlatyAzcApi tulyAni muktAvaidUryameva ca // 164 // to salAI dhIrese nikAla lenI cAhiye / phira netrameM ghIko cupa ajAkSIreNa saMpiSya tAne saptAhamAvapet / / Dakara kapar3A lapeTa denA cAhiye / phira bAdhArahita gharameM praNidhAya tu tadvati yojayedaJjane bhiSak // 165 // uttAna hI sonA cAhiye / vedhake samaya DakAra, khAMsI, thUkanA, | meSaGgIke patte, sirasA, dhava aura camelIke patte, tathA chIMkanA, hilanA Adi banda rakkheM, bAdameM snehapAna karanevAleke | motI va lahasuniyA samAna bhAga le bakarIke dUdhase ghoTakara 7 samAna paraheja kare, tathA tIna tIna dinameM vAtanAzaka kADhoMse | dina tAmrapAtrameM rakhanA cAhiye, phira isakI battI banAkara dhove, tathA vAyuke bhayase 3 dinake bAda snehakA siJcana pUrvavat aJjana lagAnA cAhiye // 164 // 165 // kare / isa prakAra daza rAtri saMyama' kara netra svaccha karanevAlA upAya kare aura halkA anna mAtrAse khAve / lAlimA, garamI, srotojAMjanam / arbuda, zotha, bulabulA, kekarAkSitA tathA adhimantha Adi srotojaM vidumaM phenaM sAgarasya manaH zilAm / aneka roga duSTa bedha yA mithyAhAra vihArase ho jAte haiM, unakI mAracAni ca tadvati kaaryetpuurvvaadbhssk||1 66 // yathocita cikitsA kre| pIr3A aura lAlimAmeM Age kahe | nIlA suramA, muMgA, samudraphena, manazila va kAlImircakI hue yoga kAmameM lAne cAhiyeM // 152-158- // battI banAkara AJjanA cAhiye // 166 // rujaahrlepaaH| rasAJjanAJjanam / kalkitAH saghRtA dUrvAyavagairikazArivAH // 159 // rasAjanaM ghRtaM kSaudra tAlIsaM svarNagaurakam / sukhalepAH prayoktavyA rujArAgopazAntaye / gozakRdrasasaMyuktaM pittopahatadRSTaye // 167 // payasyAzArivApatramaJjiSThAmadhukairapi // 160 // rasauta, ghI, zahada, tAlIsapatra va sunahalA gerU inako gAyake ajAkSIrAnvitailepaH sukhoSNaH pathya ucyte| |gobarake rasase pittase dUSita netravAleko lagAnA cAhiye // 167n dUba, yava, gerU, va zArivA inakA kalka kara ghImeM milA | nalinyaJjanam / kucha gunagunA lepa pIr3A va lAlimAkI zAntike liye karanA nalinyutpalakiJjalkaM gozakRdrasasaMyutam / cAhiye / athavA kSIravidArI, zArivA, tejapAta, majITha va guDikAjanamatatsyAdinarAcyandhayorhitam // 168 // moreThI ko bakarIke dUdhameM pIsa gunagunA lepa hitakara hotA kamalinI, va kamalake kezarakI gAyake gobarake rasase hai // 159 // 160 // golI banAkara AMkhameM lagAnA dina aura rAtri donoMkI andha tAmeM lAbha karatA hai // 168 // ghRtam / nadIjAJjanam / vAtanasiddhe payasi siddhaM sarpizcaturguNe // 161 // nadIjazaGkhatrikaTUnyathAanaM kAkolyAdipratIvApaM prayujyAtsarvakarmasu / manaHzilA dve ca nize gavAM zakRt / vAtanAzaka oSadhiyoMse siddha caturguNa dUdhameM siddha ghRtako saMcandaneyaM guDikAtha cAjane kAkolyAdi cUrNake sAtha milAkara saba kAmameM prayukta karanA | prazasyate rAtridineSvapazyatAm // 169 // cAhiye // 161 // nIlA suramA, zaMkha, trikaTu, rasauta, mainAzala, haldI, dAru | haldI, gobara va candanakI golI banAkara AMkhameM lagAnese shiraavydhH| pUrvokta guNa karatI hai // 169 // zAmyatyevaM na cecchUla snigdhasvinnasya mokSayet 162/ knnaayogH| tataH zirAM daheccApi matimAnkIrtitAM ythaa| kaNA cchAgazakRnmadhye pakkA tadrasapeSitA / dRSTerataH prasAdArthamaJjane zRNu me zubhe // 163 // / acirAddhanti naktAndhyaM tadvatsajhaudramUSaNam // 17 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - (269) na - choTI pIpala bakarI kI leMDioMke sAtha pakA aura usIke yAvanto netrarogAstAnpAnAdevApakarSati / rasameM pIsakara AMkhameM lagAnese athavA kAlI mirca zahadameM sarakte raktaduSTe ca rakta cAti te'pi ca // 10 // milAkara lagAnese ratauMdhI zIghrahI miTatI hai // 17 // naktAndhye timire kAce nIlikApaTalArbude / gaudhykRdyogH| abhiSyande'dhimanthe ca pakSmakope sudAruNe / / 181 pacettu gaudhaM hi yakRtprakalpitaM netrarogeSu sarveSu vAtapittakapheSu ca / prapUritaM mAgadhikAbhiragninA / adRSTiM mandadRSTiM ca kaphavAtapradUSitAm // 182 // niSevitaM tatsakRdacanena ca sravato vAtApittAbhyAM sakaNDvAsannadUradRk / nihanti naktAndhyamasaMzayaM khalu // 171 // gRdhrASTikaraM sadyo balavarNAgnivardhanam / gohakA yakRta aura choTI pIpala pakA golI banAkara eka sarvanetrAmayaM hanyAtriphalAdyaM mahad ghRtam / / 183 // bAra hI lagAnese niHsandeha ratauMdhI naSTa hotI hai // 171 // triphalAkA rasa eka prastha, bhAMgarekA rasa 1 prastha, aDUsekA naktAndhyaharA vividhA yogaaH| | rasa 1 prastha, zatAvarIkA rasa 1 prastha tathA bakarIkA dUdha, gurcakA danA nighRSTaM maricaM rAtryAndhyAJjanamuttamam / / rasa, AMvalekA rasa pratyeka eka prastha tathA ghI 1 prastha, aura tAmbUlayuktaM khadyotabhakSaNaM ca tadarthakRt // 172 // choTI pIpala, mizrI, munakkA, triphalA, nIlophara, maureThI, kSIrakAkolI, dUdha va choTI kaTerIkA kalka chor3akara pakAnA zapharImatsyakSAro naktAndhyaM cAJjanAdvinihanti / | cAhiye / ThIka siddha ho jAnepara acche bartana meM rakhanA caahiye| taddAmaThaTaNakarNamalaM caikazo'janAnmadhunA 173|ise sabere dopahara va zAmako pInA cAhiye / jitane netrakezarAjAnvitaM siddhaM matsyANDaM hanti bhakSitam / roga hote haiM, unheM pAnase hI naSTa karatA hai / lAla nakkAndhyaM niyataM nRNAM saptAhAtpathyasevinAm 174 | netroMmeM, raktadUSita athavA adhika bahate hue netroMmeM, dahImeM ghisI kAlI mircakA ratauMdhImeM aJjana lagAnA| rataundhI, timira, kAca, nIlikApaTala, arbuda, abhiSyanda, cAhiye / tathA pAnake sAtha jugunUkA khAnA bhI yahI guNa | adhimantha, dAruNa pakSmakopa vAtapittakaphajanya samasta rogoMmeM karatA hai / isI prakAra choTI bhachalIkA kSAra aJjana lagAnase | hitakara hai| na dikhalAI par3anA, manda dRSTi kaphavAtase dUSita rataundhIko naSTa karatA hai / athabA hIMga, suhAgA, kAnakA maila | hATa kA dRSTi tathA vAtapittase bahatI huI dRSTi, khujalI aura samIpa va inameMse koI eka zahadameM milAkara lagAnA caahiye| tathA kAle dUrakA dRSTiko zuddha karatA, bala, varNako bar3hAtA tathA samasta bhAMgareke sAtha siddha machalIkA aNDA khAne aura sAta dinataka netrarogoMko naSTa karatA hai / ise "mahAtriphalAdighRta" kahate pathyase rahanese niHsandeha ratauMdhI naSTa ho jAtI hai||172-174|| ha // 176-183 // triphalAghRtam / kAzyapatraphalaM ghRtm| triphalAkAthakalkAbhyAM sapayaskaM zRtaM ghRtam / triphalA tryUSaNaM drAkSA madhukaM kaTurohiNI / timirANyacirAddhanti pItametannizAmukhe // 175 // prapauNDarIkaM sUkSmailA viDaGgaM nAgakezaram // 184 // triphalAke kvAtha va kalka tathA dUdha milAkara siddha ghRta nIlotpalaM zArivedve candanaM rajanIdvayam / sAyaMkAla pInese zIghrahI timira naSTa hotA hai|| 175 // kArSikaiH payasA tulyaM triguNaM triphalArasam // 185 mahAtriphalAghRtam / ghRtaprasthaM pacedetatsavenetrarujApaham / triphalAyA rasaprasthaM prasthaM bhRGgarasasya ca / timiraM doSamAnAvaM kAmalAM kAcamabuMdam // 186 // vRSasya ca rasaprasthaM zatAvaryAzca tatsamam // 176 // vIsarpa pradaraM kaNDUM raktaM zvayathumeva ca / ajAkSIraM guDUcyAzca AmalakyA rasaM tathA / khAlityaM palitaM caiva kezAnAM patanaM tathA / / 187 // prasthaM prasthaM samAhRtya savairebhighRtaM pacet // 177 // viSamajvaramANi zukraM cAzu vyapohati / kalkaH kaNA sitA drAkSA triphalA nIlamutpalam / / anye ca bahavo rogA netrajA ye ca varmajAH / madhukaM kSIrakAkolI madhuparNI nidigdhikA // 178 // tAnsarvAnnAzayatyAzu bhAskarastimiraM yathA // 188 tatsAdhusiddhaM vijJAya zubhe bhANDe nidhApayet / na caivAsmAtparaM kiJcidRSibhiH kaashypaadibhiH| UrdhvapAnapadhaHpAna madhyapAnaM ca zasyate // 179 // dRSTiprasAdanaM dRSTaM yathA syAtraiphalaM ghRtam // 189 // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (270) ckrdttH| [ netrarogA FrertriphalA, trikaTu, munakkA, maureThI, kuTakI, puNDariyA, pippalyaHsarveSAM bhAgairakSAMzikaiH piSTaiH // 194 / / choTI ilAyacI, vAyaviDaMga, nAgakezara, nIlophara, zArivA| tailaM yadi vA sarpirdattvA kSIraM caturguNaM pakkam / kAlI zArivA, candana, haldI, dAruhaldI pratyeka eka eka timiraM paTalaM kAcaM naktAndhyaM cAbuMdaM tathAndhyaM ca / tolekA kalka ghI 128 to0, dUdha 128 tolA tathA zvataM ca liGganAzaM nAzayati paraM ca nIlikAvyaGgam triphalAkA rasa 4 sera 64 tolA milAkara pakAnA cAhiye / / yaha samasta netraroga tathA timira, bahanA, kAmalA, kAca, mukhanAsAdorgandhyaM palitaM cAkAlarja hanustambham / tathA arbuda, visarpa, pradara, khujalI, lAlimA, sUjana, bAloMkA kAsaM zvAsaM zoSaM hikkAM stambhaM tathAtyayaM netre 196 giranA, saphedI, indralupta, viSamajvara, arma, phUlI tathA aura mukharogamardhabhedaM rogaM bAhugrahaM ziraHstambham / jo aneka netra yA viniyoM meM roga hote haiM, una sabako isa rogAnathordhvajatroH sarvAnacireNa nAzayati // 197 / / prakAra naSTa karatA hai jaise sUrya andhakArako |kaashypaadi RSiyoMne nasyArtha kuDavaM tailaM paktavyaM nRpavallabham / isase bar3hakara koI prayoga netroMke liye lAbhadAyaka nhiiN| akSAMzaiH zANikaH kalkairanye bhRGgAditailavat 198 samajhA // 184-189 // jIvaka, RSabhaka, medA, mahAmedA, munakkA, sarivana, kaTerI, timiraghnatraphalaM ghRtam / bar3I kaTerI, maureThI, khareTI, vAyaviDaMga majITha, zakkara, rAnA, phalatrikAbhIrukaSAyasiddhaM nolophara, gokhurU, puNDariyA, punarnavA, namaka tathA choTI pIpala kalkena yaSTImadhukasya yuktam / pratyeka 3mAsekA kalka taila athavA ghI 16 tolA, dUdha 64 to. sarpiH samaM kSaudracaturthabhAgaM chor3akara pakAnA cAhiye / yaha timira, paTala, kAca, naktAndhya, hanyAtridoSaM timiraM pravRddham // 190 / / / arbuda, andhatA, liGganAza, saphedI, jhAI, vyaMga, mukhanAsAdugaMdha tathA akAlapalita, hanustambha, kAsa, zvAsa, zoSa, hikkAstambha triphalA, aura zatAvarIke kvAtha tathA moreThIke kalkase siddha siddha | tathA netrAtyaya, mukharoga, ardhabheda, bAhukI jakar3AhaTa, ziraH bAya makhagaga ardhabheTa. bAhakI jakaDAhaTa. ghRtameM caturthAza zahada milAkara sevana karanese tridoSaja timira tAmara stambha tathA Urdhvajatruke samasta roga zIghrahI naSTa karatA hai / zAnta hotA hai // 190 // isakA nasya lenA cAhiye / isameM pratyeka kA kalka 3 mAze aura bhRGgarAjatailam / taila 16 tolA chor3anA cAhiye / kuchaloga kahate haiM ki muMgarAja tailake samAna banAnA cAhiye // 193-198 // bhRGgarAjarasaprasthe yaSTImadhupalena ca / tailasya kuDavaM pakkaM sadyo dRSTiM prasAdayet / abhijittailam / nasyAdvalIpalitanaM mAsenaitanna saMzayaH // 191 // tailasya pacetkuDavaM madhukasya palena kalkapiSTena / bhA~garekA rasa 64 to0, maureThIkA kalka 4 tolA, taila 16| AmalakarasaprasthaM kSIraprasthena saMyutaM kRtvA // 199 // to0 pakAkara nasya lenese jhurriyA~ aura bAloMkI saphedI naSTa AbhijinnAmnA tailaM timira hanyAnmuniproktam / karatA tathA netra uttama banAtA hai // 191 // vimalAM kurute dRSTiM naSTAmapyAnayedidaM zIghram 200 taila 16 tolA, mAreThI 4 to0, AMvalekA rasa 64 to. gozakRttalam / va dUdha 64 to0 milAkara pakAnA cAhiye / isakA nasya gavAM zakRtvAthavipakkamuttama | timirako naSTa karatA tathA dRSTiko svaccha karatA hai / ise " abhihitaM ca tailaM timireSu nastataH / jittala' kahate haiM // 199 // 20 // ghRtaM hitaM kevalameva paittike tathANutailaM pavanAmRgutthayoH / / 192 // armcikitsaa| gAyake gobarake kvAthase pakAyA taila nasya lenese timirako arma tu chedanIyaM syAtkRSNaprAptaM bhavedyadA / zAnta karatA hai| paittikameM kevala ghRta tathA vAtaraktajameM aNutaila bADazAvaddhamunnamya tribhAgaM cAtra varjayet // 201 // hitakara hai // 192 // pippalItriphalAlAkSAlohacUrNa sasaindhavam / bhRGgarAjarase piSTaM guDikAanabhiSyate // 202 // nRpavallabhatailam / arma satimiraM kAcaM kaNDUM zukraM tadarjunam / jIvakarSabhako mede drAkSAMzumatI nidigdhikA bRhatI / / ajakAM netrarogAMzca hanyAnniravazeSataH // 203 // madhukaM balA viDaGgaM maJjiSThA zarkarA rAsnA / / 193 // | arma jaba kAle bhAgameM pahuMca jAya, taba bazise pakar3a unna. nIlotpalaM zvadaMSTrA prapauNDarIkaM punarnavA lavaNam / |mita kara 3 bhAga chor3akara kATanA cAhiye / tathA choTI pIpala Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (271) triphalA, lAkha, lohacUrNa va seMdhAnamakako bhAMgareke rasameM pIsakara upanAhacikitsA / guTikAjana banAnA cAhiye / yaha arma, timira, kAca, khujalI bhittvopanAhaM kaphajaM pippliimdhusndhvaiH| * phUlI, arjuna, ajakA aura samasta netrarogoMko naSTa | vilimpenmaNDalANa pracchayedvA smnttH|| 210 // karatA hai // 201-203 // kaphaja-upanAhakA bhedana kara choTI pIpala, zahada va seNdhaapusspaadirskriyaa| namakakA lepa karanA cAhiye / athavA maNDalAgrazastrase lagAnA cAhiye // 21 // puSpAkhyatAya'jasitodadhiphenazaGkhasindhUtthagairikazilAmaricaiH smaaNshaiH| __ phlbiijvtiH| piSTaizca mAkSikarasena rasakriyeyaM pathyAkSadhAtrIphalamadhyabIjaihantyamakAcatimirArjunavarmarogAn // 204 // stridvayekabhAgairvidadhIta vartim / / tayAJjayedazrumatipragADhapuSpakAsIsa, rasauta, mizrI, samudraphena, zaMkha, seMdhAnamaka, gerU, manazila va kAlI mirca samAna bhAga le zahadameM ghoTakara __ makSNoharetkaSTamapi prakopam // 211 / / banAyI gayI rasakriyA arma, kAca, timira, arjuna aura varma- A~valekI mIMgI 1 bhAga, baher3AkI mAMgI 2 bhAga, haroMkI rogoMko naSTa karatI hai // 204 // mIMgI 3 bhAga pIsakara battI banAnI cAhiye / isase ajana lagAnese gADhe A~suoMkA AnA Adi netra kaSTa naSTa hotA zuktikAcikitsA / hai // 211 // kaumbhasya sarpiSaH paanvirekaalepsecnaiH| triphlaayogaaH| svAduzItaiH prazamayecchuktikAmajanastataH / / 205 // srAveSu triphalAkAthaM yathAdoSaM prayojayet / prvaalmuktaavdryshngkhsphaattikcndnm| kSaudreNAjyena pippalyA mizraM vidhyecchirAM tathA212 suvarNarajataM kSaudramajana zuktikApaham // 206 // triphalAmUtrakAsIsasaindhavaiH sarasAjanaiH / daza varSakA purAnA ghRta pilAkara tathA virecana, lepa va seka | rasakriyA krimigranthI bhinne syaaprtisaarnnm||213 aura mIThe, ThaNDe padArtha tathA ajanase zuktikA zAnta karanI| cAhiye / tathA mUMgA, motI, lahasuniyA, zaMkha, sphaTika, candana, sAvoM meM doSoMke anusAra triphalA kvAthakA prayoga zahada, ghI, sonA, cA~dI aura zahadakA aJjana zuktikAko naSTa karatA tathA tathA choTI pIpala milAkara karanA cAhiye / tathA zirAvyadha hai // 205 // 206 // karanA cAhiye / krimigranthikA bhedana kara triphalA, gomUtra, kAsIsa, seMdhAnamaka va rasautakI rasakriyA kara lagAnA arjuncikitsaa| cAhiye // 212 // 213 // zaGkhaH kSodreNa saMyuktaH katakaH saindhavena vaa|| ___ aJcananAmikAcikitsA / sitayANavapheno vA pRthagaJjanamarjune // 207 / / svinnAM bhittvA viniSpIDya bhinnAmaJjananAmikAm / paittaM vidhimazeSeNa kuryAdarjunazAntaye // 208 // zilailAnatasindhUtthaH sakSaudreHpratisArayet // 214 // arjanameM zaMkhako pIsakara zahada ke sAtha athavA nirmalIko rasAjanamadhubhyAM ca bhinnAM vA zastrakarmavit / pIsakara seMdhAnamakake sAtha athavA samudraphenako mizrIke sAtha pratisAryA janayujyAduSNedardIpazikhodbhavaiH // 215 // netrameM lagAnA cAhiye / tathA samagra pettika vidhi arjunameM karanI cAhiye // 207 // 208 // svedayed ghRSTayAGgulyA haredraktaM jlauksaa| rocanAkSAratutthAni pippalyaH kSaudrameva ca // 216 // pissttikaacikitsaa| pratisAraNamekaikaM bhinnena gaNa iSyate / vaidehI zvetamAracaM saindhavaM nAgaraM smm| / aJjananAmikAkA svedana, bhedana kara zuddha honepara mana:zilA, mAtuluGgarasaHpiSTamaJjanaM piSTikApaham // 209 // ilAyacI, tagara, va seMdhAnamakake cUrNako zahada milAkara lagAnA choTI pIpala, sahijanake bIja, seMdhAnamaka va soMTha samAna bhAga cAhiye / tathA aJjananAmikA phUTa jAnepara rasauMta aura le bijaure nimbUke rasameM pIsakara banAyA parchane gayA ajana piTi-zahada lagAkara garama dIpazikhAkA aJjana lagAnA cAhiye / kAko naSTa karatA hai // 209 // aura aMgulIko gadorI para ghisakara lagAnA caahiye| tathA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (272) ckrdttH| [ netrarogA - - wwwrarianwwwwner-wroor joMka lagAkara khUna nikAlanA cAhiye / gorocana, kSAra, tUtiyA | tAmrapAtre'janaM ghRSTaM pille prAklinnavamani / choTI pIpala, zahada inameMse koI eka pratisAraNameM uttama tAmrapAtre guhAmUlaM sindhUtthaM mricaanvitm||226|| hai // 214-216 // AranAlena saMghaSTamaJjanaM pillanAzanam / nimissvisgrnthicikitsaa| rasAta, rAla, camelIke phUla, mainazila, samudraphena, namaka, nimiSe nAsayA peyaM sarpistena ca pUraNama // 217 // gerU, va kAlI mirca samAna bhAga le zahadameM milAkara praklinna svedayitvA bisagranthi chidrANyasya niraashrym| vatmameM aJjana lagAnese gIlApana, khujalI naSTa karatA va vini yoMko jamAtA hai| tathA culakI ( machalI ) kI haDDI, pakaM bhittvA tu zastreNa saindhvenaavcuurnnyet||218|| | kAjI va namakake sAtha tAmrake bartana meM aJjana ghisakara pilla nimiSameM nAsikAse ghI pInA tathA ghIse hI netra bharanA tathA praklinavamameM lagAnA cAhiye / isI prakAra piThivanakI cAhiye / bisagranthikA svedana kara pakanepara bhedanadvArA sApha kara jar3a, seMdhAnamaka va kAlI mirca kAjImeM tAmrapAtrameM 7 dina ghisaseMdhAnamaka lagAnA cAhiye // 217 // 218 // kara A~khameM lagAnA pillako naSTa karatA hai // 223-226 ||pillcikitsaa / hridraadivrtiH| vavilekhaM bahuzastadvacchoNitamokSaNam / / haridre triphalA lodhaM madhukaM raktacandanam // 227 // punaHpunarvirekaM ca pillarogAturo bhajet // 219 // bhRGgarAjarase piSTvA gharSayellohabhAjane / pillI snigdho vametpUrva zirAM viddhayet srute'sRji / tathA tAne ca saptAhaM kRtvA varti rjo'thvaa||228|| zilArasAjanavyoSagopittazcakSura jayet // 220 // piciTI dhUmadarzI ca timiropahatekSaNaH / haritAlavacAdArusurasArasapeSitam / / prAtarnizyaJjayennityaM sarvanetrAmayApaham / / 229 / / abhayArasapiSTaM vA tagaraM pillanAzanam // 221 / / / haldI, dAruhaldI, triphalA, lodha, maureThI va lAlacandanako pillarogameM bAra bAra viniyoMkA khuracanA, phastakA kholanA bhAMgareke rasameM pIsakara loheke bartanaseM ghisanA cAhiye / phira tathA bAra vAra virecana lenA cAhiye / tathA pahile snehana | sAta dina tAMbeke bartana meM rakhakara battI banA lenI caahiye| kara vamana karanA cAhiye, phira zirAvyadha kara rakta nikala jAne-athavA cUrNa rakhanA cAhiye / isakA prAtaH aura sAyaMkAla aJjana para manazila, rasauMta, trikaTu va gorocanase ajana lagAnA caahiye| lagAnese piciTa, dhUmadarzana, timira Adi samasta netra rAga zAnta isI prakAra tulasIke rasameM pIse haritAla, baca, devadAru | hote haiM // 227-229 // athavA harrake rasameM pIsA tagara, lagAnese pilla naSTa hotA| mnyjisstthaadynyjnm| hai||219-221|| mnyjisstthaamdhukotploddhikphtvksevygorocnaadhuupH| mAMsIcandanazaikhapatrAgirimRttAlIsapuSpAjanaiH / bhAvitaM bastamUtreNa sasnehaM devadAru ca / sa~vareva samAMzamaJjanabhidaM zastaM sadA cakSuSoH kAkamAcIphalekena ghRtayaktena baddhimAn // 222 // knndduukledmlaashrushonnitrujaapillaamshukraaphm230|| dhUpayepillarogAta patanti krimayo'cirAt / majITha, maureThI, nIlophara, samudraphena, dAlacInI, khaza, gorobakareke mUtrase bhAvita snehake sahita devadAru, athavA ghIke cana, jaTAmAsI, candana, zaMkha, tejapAta, gerU, tAlIzapatra, sahita makoyake phalakI dhUpa denese pilla rogake kIr3e gira kAzIsa tathA rasAta saba samAna le aJjana lagAnA AMkhoMko jAte haiM // 222 // hitakara tathA kaNDU, gIlApana, mala, AMsU tathA raktadoSa, pilla, arma aura zukrako naSTa karatA hai // 230 // prklinnvrtmcikitsaa| rasAJjanaM sarjaraso jAtIpuSpaM manaHzilA // 223 // tutthkaadisekH| samudrapheno lavaNaM gairikaM mAracAni c| tutthakasya palaM zvetamaricAni ca viNshtiH| etatsamAMzaM madhunA piSTaM praklinnavamani // 224 / / triMzatA kAjikapalai: piSTvA tAne nidhaapyet||231 aJjanaM kledakaNDUnaM pakSmaNAM ca prarohaNam / pillAnapillAnkurute bahuvarSotthitAnapi / mastakAsthi culukyAstu tuSodalavaNAnvitam // 225) tatsekenopadehAzrukaNDUzothAMzca nAzayet / / 232 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkopetaH / dhikAraH ] tUtiyA 4 to 0 sahijanake bIja 20, kAjI 1 // serameM milAkara tAmrake bartana meM rakhanA cAhiye / isake siJcanase purAne pilla dUra hote haiM tathA upadeha, AMsU, khujalI aura sUjana naSTa hotI hai // 231 // 232 // pakSmoparodhacikitsA / yApyaH pakSmoparodhastu romoddharaNalekhanaiH / vartmanyupacitaM lekhyaM sraavymutkRissttshonnitm||233|| pravRddhAntarmukhaM roma sahiSNoruddharecchanaiH / saMdaMzenoddhared dRSTayAM pakSmaromANi buddhimAn // 234 rakSannakSi dahetpakSma taptahemazalAkayA / pakSmaroge punanaivaM kadAcidromasaMbhavaH // 235 // pakSmoparodha yApya hotA hai, isameM romoM kA uddharaNa tathA lekhana karate rahanA cAhiye / vinI meM ikaTThA rakta khuracanA cAhiye tathA bahuta bar3hA rakta nikAla denA cAhiye / antarmukha baDhe roveM dhIre dhIre cimaTI se sahiSNu puruSake ukhAr3a dene cAhiye | AMkha ko bacAte hue garama sonekI salAIse jalA denA cAhiye / isase phira roma nahIM jamate // 233-235 // lekhyabhedya rogAH / utsaGginI bahulakardamavartmanI ca zyAvaM ca yacca paThitaM tviha baddhava / niM ca pothakayutaM tviha vartma yacca kumbhIkinI ca saha zarkarayAvalekhyAH / / 236 zleSmopanAhalagaNau ca bisaM ca bhedyo prathizca yaH kramikRto'JjananAmikA ca // 237 // utsaMginI, bahulavartma, kardama, zyAva, baddhavartma, klinna, pothakI, kumbhIkinI, va zarkarA, inakA avalekhana karanA cAhiye / tathA zleSmaroga, upanAha, visagraMthi, krimigraMthi aura aJjananAmikAkA bhedana karanA cAhiye // 236 // 237 // (273 ) kaphAnAhako bAra bAra ghI va seMdhAnamaka ke cUrNase lepa karanA athavA maNDalAgra se pachane lagAne cAhiye / tathA paravala va AMvale ke kAthase Azcyotana vidhi hitakara hai tathA devanA aura lahasuna ke rasase pothakI naSTa hotI hai / AnAhapir3ikAkA svedana kara tirachA bhedana karanA phira agnise jalAnA cAhiye / arzovartma tathA zuSkArza aura arbudako tIkSNa maNDalAprase dhIrese mUlase kADha | denA cAhiye / seMdhAnamaka, choTI pIpala, kUTha, zAlaparNI, pRSThaparNI, mudraparNI, mASaparNI aura triphalAke rasa tathA surAmaNDa banAyI battI zleSmAbhiSyanda, pothakI, vatrmoparodha krimiprathi aura kukUNakako naSTa karatI hai // 238-242 // iti netrarogAdhikAraH samAptaH / atha zirorogAdhikAraH / kaphAnAhAdicikitsA | ghRtasaindhavacUrNena kaphAnAhaM punaH punaH / vilimpenmaNDalAgreNa pracchayedvA samantataH // 238 // paTolAmalakakvAthairAzcyotanavidhirhitaH / phaNijakara sonasya rasaiH pothakinAzanaH // 239 // AnAhapiDakAM svinnAM tiryagbhittvAbhinA dahet / arzastathA vartma nAmnA zuSkArzo'rbudameva ca 240 // maNDalAgreNa tIkSNena mUle chindyAdbhiSak zanaiH / sindhUtthapippalI kuSThaparNinItriphalArasaiH // 249 // surAmaNDena vartiH syAcchleSmAbhiSyandanAzinI / vamaparodhe pothakyAM krimimanthI kukUNake || 242|| vAtika cikitsA vAtike ziraso roge snehasvedAnsanAvanAn / pAnAnnamupahArAMzca kuryAdvAtAmayApahAn // 1 // kuSThameraNDatailaM ca lepAtkAJjikapeSitam / ziro'rti nAzayatyAzu puSpaM vA mucukundajam // 2 // paJcamUlIzRtaM kSIraM nasye dadyAcchirogade / vAtaja zirorogameM nasya, snehana, svedana, pAna, annabhojana Adi vAtanAzaka karane cAhiyeM / kUTha va eraNDataila kAjI meM pIsakara lepa karanese athavA mucakuMdake phUlakA lepa karanese ziro'rti naTa hotI hai / tathA paJcamUlase siddha dUdhakA nasya dene se ziro'rti zAnta hotI hai // 1 // 2 // zirovastiH / Aziro vyAyataM carma kRtvASTAMgulamucchritam // 3 // tenAveSTaya ziro'dhastAnmASakalkena lepayet / nizcalasyopaviSTasya tailairuSNaiH prapUrayet // 4 // dhArayedArujaH zAnteryAmaM yAmArdhameva vA / zirobastirjayatyeSa zirorogaM marudbhavam // 5 // hanumanyAkSikarNArtimarditaM mUrdhakampanam / tailenApUrya mUrdhAnaM paJcamAtrAzatAni ca // 6 // tiSThecchleSmANi pitte'STau daza vAte zirogadI / eSa eva vidhiH kAryastathA karNAkSipUraNe // 7 // zirake barAbara lambA tathA ATha aMgula U~cA carma lekara zirameM lapeTanA cAhiye | nIce ur3adake kalkakA lepa karanA cAhiye / phira sIdhA baiThAla kara gunagune tailase bhara denA cAhiye aura jabataka pIr3A zAMta na ho, tabataka 1 // ghaNTese 3 ghaNTe ka Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (274 ) rakhanA cAhiye / yaha zirobasti vAtaja ziroroga, hanu, manyA, kAna va netrakI pIr3A, ardita, zirakA kampanA Adi naSTa karatI hai / sAmAnya dazA meM tailase zira bharakara kaphameM 500 mAtrA uccAraNa kAla pitta 800 aura vAtameM 1000 mAtrA uccAraNa taka rakhanA cAhiye / yahI vidhi kAna aura AMkha meM bharanekI hai // 3-7 // cakradattaH / paittika meM ghI va dUdhakA siJcana, nasya tathA zItala lepa jIvanIya ghRta tathA pittanAzaka bhojana va pAnakA prayoga karanA cAhiye / tathA ThIka snehana kara virecana denA cAhiye / virecanake liye munakkA, triphalA, IkhakA rasa, dUdha aura ghRtakA prayoga karanA cAhiye / tathA 100 bAra dhoye ghIkI mAliza, zItavAyu savana, zIta sparza sadA dAha aura pIr3AkI zAnti ke liye karanA cAhiye / tathA candana, khaza, maureThI, khareTI, kaTerI, nakha, nIlophara, dUdha meM pIsakara lepa karanA cAhiye / athavA kAtha banA ThaNDA kara siJcana karanA cAhiye / isI prakAra zItala vahayukta kamalakI DaNDI, kamalake tantu, bhaiMsIr3A, candana, nIlAphara va kamalake kezarakA athavA AMvalA aura nIlopharakA lepa karanA cAhiye // 8-12 // [ zirorogA paittikacikitsA / paitte ghRtaM payaHsekAH zItalepAH sanAvanAH / jIvanIyAni sarpaSi pAnAnnaM cApi pittanut // 8 // pittAtmake ziroroge snigdhaM samyagvirecayet / mRdvIkA triphalekSUNAM rasaiH kSIrairdhRtairapi // 9 // zatadhauta ghRtAbhyaGgaH zItavAtAdisevanam / zItasparzAzca saMsevyAH sadA dAhArtizAntaye // 10 candanozIrayaSTayAhnabalAvyAdhInakhotpalaiH / kSIrapiSTaiH pradehaH syAcchRtairvA pariSecanam // 11 mRNAla bizAlUkacandanotpalakezaraiH / snigdhazItaiH ziro didyAttadvadAmalakotpalaiH // 12 // kaphaje laGghanaM svedo rUkSoSNaiH pAcanAtmakaiH / tIkSNA pIDA dhUmAca tIkSNAzca kavalA hitA: 16 // acchaM ca pAyayetsarpiH purANaM svedayettataH / madhUkasAreNa ziraH svinnaM cAsya virecayet // 17 // kaphaja meM laMghana, rUkSa uSNa tathA pAcanAtmaka padArthoMse svedana, tIkSNa nasya, tIkSNa dhUma tathA kavala hitakara hai| akele purAnA ghI pilAkara svedana karanA cAhiye phira mahuAke sArase zirovirecana karanA cAhiye // 16 // 17 // | // kRSNAdilepa: / nasyam / yaSTayAhnacandanAnantAkSIrasiddhaM ghRtaM hitam / nAvanaM zarkarAdrAkSAmadhukairvApi pittaH // 13 // tvakpatrazarkarApiSTA nAvanaM taNDulAmbunA 1 kSIrasarpirhitaM nasyaM rasA vA jAGgalA zubhAH || 14 || moreThI, candana, bAsA, aura dUdhase siddha ghRta athavA zakkara munakkA va maureThIse siddha ghRtakA nasya paittikameM denA cAhiye / athavA dAlacInI, tejapAtakA zakkarako pIsakara cAvala ke dhovanake sAtha nasya lenA athavA dUdha va ghIkA nasya athavA jAMgala prANiyoM ke mAMsarasakA nasya lenA cAhiye // 13 // 14 // rakta cikitsA | raktaje pittavatsarvaM bhojanAlepasecanam / zItoSNayozca vyatyAso vizeSo raktamokSaNam 15 // raktaja meM pittake samAna hI saba bhojana Alepa aura secana karanA caahiye| va uSNa prayoga badala badala karanA cAhiye / tathA raktamokSaNa karanA cAhiye // 15 // kaphajacikitsA | kRSNAndazuNThImadhukazatAhvotpalapAkaleH / jalapiSTaiH zirolepaH sadyaH zUlanivAraNaH / 18 // choTI pIpala, nAgaramothA, soMTha, maureThI, sauMpha, nIlophara aura kUThako jalameM pIsakara lepa karane se zIghra hI siradarda zAnta hotA hai // 18 // devadArvAdilepaH / devadAru nataM kuSThaM naladaM vizvabheSajam / lepaH kAJjikasaMpiSTastailayuktaH ziro'rtinut // 19 // devadAru, tagara, kUTha, jaTAmAMsI va soMThako kAjImaM pIsa taila milAkara lepa karanA siradardako zAnta karatA hai // 19 // sannipAtaja cikitsA / sannipAtabhave kAryA doSatrayaharI kriyA / sarpiSpAnaM vizeSeNa purANaM tvAdizanti hi // 20 // sannipAtajameM tridoSanAzaka cikitsA karanI cAhiye / tathA vizeSakara purAnA ghI pilAnA uttama hai // 20 // kiTvAdikAthanasyam / trikaTukapuSkararajanIrAsnAsuradAruturagagandhAnAm / kAthaH ziro'rtijAlaM nAsApIto nivArayati // 21 // trikaTu, pohakaramUla, haldI, rAsana, devadAru va asagandhakA kAtha nAsikAse pInese zirakI pIr3Ako naSTa karatA hai // 21 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / aparaM nasyam / / nAgara kalkavimizraM kSIraM nasyena yojitaM puMsAm nAnAdoSodbhUtAM zirorujaM hanti tIvratarAm // 22 // soMThake kalkase mile dUdhakA nasya lenese tridoSaja ziraHzUla naSTa hotA hai // 22 // lepAH / natotpalaM candanakuSThayukta zirorujAyAM saghRtaH pradehaH / prapauNDarIkaM suradArukuSThaM yaSThayAhnamelA, kamalotpale ca / zirorujAyAM saghRtaH pradeho chorakApadmakacorakaizca // 23 // tagara, nIlophara, candana va kUTha, ghIke sAtha athavA puNDariyA, devadAru, kUTha, maureThI, ilAyacI, kamala va nIlophara ghIke sAtha athavA tagara, rohiSa, padmAkha aura maTeDakA lepa ghI ke sAtha tridoSaja ziradardako zAnta karatA hai // 23 // zatAhnAdyaM tailam / zatA raNDamUlomA vaktravyAghrIphaleH zRtam / tailaM nasyaM marucchleSmatimirordhva gadApaham // 24 // sauMpha, eraNDakI jar3a, baca, tagara aura kaTerIke phaloMse siddha tailake nasya lenese vAyukaphajanya timira tathA ziroroga naSTa hote haiM // 24 // jIvakAditailam / jIvakarSabhakadrAkSAsitAyaSTI balAtpalaiH / tailaM nasyaM payaH pakkaM vAtapittazirogade // 25 // jIvaka, RSabhaka, munakkA, mizrI, moreThI, khareTI va nIlopharake kahaka tathA dUdha milAkara siddha taila nasya lene se vAtapittaja ziroroga zAnta karatA hai // 25 // (275) jIvaka, RSabhaka, munakkA, moreThI, mahuA, khareTI, nIlophara, candana, vidArIkanda va zakkarake kalka tathA 6 gune dUdhameM tathA jAGgala mAMsa 2 // serake rasa taila siddha karanA cAhiye / yaha taila nasyase ardhAvabhedaka, bAdhirya, kAnake darda, timira, galajhuNDI, vAtika, naitika, ziroroga, dAMtoMke hilane aura arditarogako naSTa karatA hai // 26-29 // tailaprasthaM pacedebhiH zanaiH payasi SaDguNe / jAGgalasya tu mAMsasya tulArdhasya rasena tu // 26 // siddhametadbhavennasyaM tailamardhAvabhedakam / bAdhiryaM karNazUlaM ca timiraM galazuNDikAm // 28 // vAtikaM paittikaM caiva zIrSarogaM niyacchati / dantacAlaM ziraHzUlamarditaM cApakarSati // 29 // SaDubindutailam / eraNDamUlaM vagaraM zatAhnA jIvanti rAnA saha saindhavaM ca / bhRGgaM viDaGgaM madhuyaSTikA ca vizvauSadhaM kRSNatilasya tailam // 30 // Aja payastailavimizritaM ca caturguNe bhRGgarase vipakam / SaD bindavo nAsikayA vidheyAH zIghraM nihanyuH ziraso vikArAn // 31 // zubhrAMzca kezAMzcalitAMzca dantAn durbaddhamUlAMzca dRDhIkaroti / suparNadRSTipratimaM ca cakSu bahvorbalaM cAbhyadhikaM dadAti / / 32 / / eraNDakI jar3a, tagara, sauMpha, jIvantI, rAsnA, saMdhAnamaka bhAMgarA, vAyabiDaGga, maureThI, sauMTha, kAle tiloMkA taila, bakarIkA dUdha tailake tathA tailase caturguNa bhAMgarekA rasa milAkara pakAnA cAhiye / isake 6 bindu nAka meM DAlanese zIghrahI ziroroga naSTa hote, sapheda bAla kAle hote tathA hilate dAMta majabUta hote haiM / aura garur3a ke samAna dRSTi tathA bAhuoM meM balakI vRddhi | hotI hai // 30-32 // kSayajacikitsA | kSayaje kSayamAsAdya kartavyo bRMhaNo vidhiH / pAne nasye ca sarpiH syAdvAtannairmadhuraiH zRtam // 33 // kSayajameM kSayakA nizcaya kara bRMhaNavidhi karanI cAhiye / tathA pIne va nasyake liye vAtanAzaka mIThe padArthoMse siddha kara ghIkA bRhajjIvakAdyaM tailam / varSako drAkSA madhUkaM madhukaM balA / nIlotpalaM candanaM ca vidArI zarkarA tathA // 26 // prayoga karanA cAhiye // 33 // krimijacikitsA | krimije vyoSanaktAhnazibIjaizca nAvanam / ajAmUtrayutaM namyaM krimije krimijitparam // 34 // krimijameM trikaTu, kajA va sahijanake bIjoMko bakarIke | mUtrameM milAkara nasya denasa krima naSTa hote haiM // 34 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (276) ckrdttH| [ zirorogA ___ apAmArgatailam / dshmuulpryogH| apaamaargphlvyossnishaakssaarkraamtthaiH|| dazamUlIkaSAyaM tu sarpiHsaindhavasaMyutam / saviDaGgaM zRtaM mUtre tailaM nasyaM krimi jayet // 35 // nasyamardhAvabhedannaM sUryAvartazirotinut // 41 // apAmArgake bIja, trikaTu, haldI, kSAra, hiMgu va vAyaviDaGgake | dazamUlake kvAthakA ghI va saMdhAnamaka milAkara nasya lenese gomUtrasa siddha telaka nasya danese krimiyA~ko naSTa |ardhAvabheda, sUryAvarta aura ziradarda roga naSTa hote haiM // 41 // karatA hai // 35 // anye pryogaa| __naagraadiyogii| zirISamUlakaphalairavapIDaM ca yojayet / nAgaraM saguDaM vizvaM pippalI vA ssaindhvaa| avapIDo hito vA syAdvacApippalibhiH shRtH||42 bhujastambhAdirogeSu sarvepUrdhvagadeSu ca // 36 // jAGgalAni ca mAMsAni kArayedupanAhanam / guDake sahita soMTha, athavA soMTha va choTI pIpala va seMdhAnama-| tenAsya zAmyati vyAdhiH sUryAvartaH sudAruNaH / kake sAtha banAye gaye nasyakA bhujastambhAdi rogoM tathA ziroro eSa eva vidhiH kRtsnaH kAryazvArdhAvabhedake // 43 // goMmeM prayoga karanA cAhiye // 36 // zArivotpalakuSThAni madhukaM cAmlaSitam / sUryAvartacikitsA / sarpistailayuto lepaH sUryAvartArdhabhedayoH // 44 // sUryAvarte vidhAtavyaM nasyakarmAdi bheSajam / sirasa aura mUlIke bIjoMkA nasya athavA baca aura pAyayetsaguDaM sarpighRtapUrAMzca bhakSayet // 37 // | pIpalake kvAthakA nasya denA cAhiye / tathA jAMgala mAMsako sUryAvarte zirAvedho nAvanaM kSIrasarpiSA / | garamakara bAMdhanA cAhiye / isase sUryAvartaroga zAnta hotA hai / yahI vidhi avibhedakameM karanA cAhiye / athavA hitaH kSIraghatAbhyAsastAbhyAM caiva virecanam / zArikhA. nIlophara. kuTha va maureThIko kAjImeM pIsa dhI va kSIrapiSTastilaiH svedo jIvanIyaizca zasyate // 38 // / / / 28 / / tailameM milAkara sUryAvarta va ardhAvabhedakameM lepa karanA sUryAvartameM nasya Adi denA cAhiye, gur3ake sAtha ghI pilAnA | cAhiye // 42-44 // cAhiye, ghRtase pUrNa padArtha khAnA cAhiye / tathA zirAvedha karanA cAhiye aura dUdha va ghIse nasya lenA cAhiye / dUdha aura shrkrodkyogH| kiA sevana tathA inhIMke sAtha virecana, aura dUdhameM pIse| pibetsazarkaraM kSIraM nIraM vA nArikelajam / tiloMse svedana tathA jIvanIyagaNake prayoga hitakara hote suzItaM vApi pAnIyaM sarpirvA nsttstyoH||45|| haiM // 37 // 38 // sUryAvarta va a'vabhedakameM zakkarake sAtha dUdha athavA nAriyalakA jala athavA kevala ThaNDhA jala ghIkA nasya lenA kuGkumanasyam / cAhiye // 45 // sarzakaraM kuGkumamAjyamRSTaM nasya vidheyaM pavanAsRgutthe / anntvaatcikitsaa| bhrUzaGkhakarNAkSiziro'rdhazUle anantavAte kartavyaH sUryAvartahito vidhiH / dinAbhivRddhiprabhave ca roge // 39 // zirAvedhazca kartavyo'nantavAtaprazAntaye // 46 // zakkarake sAtha kezara ghImeM milAkara vAtarakta janya bhrazaMkha AhArazca vidhAtavyo vAtapittavinAzanaH / karNa, akSi va zirake ardhabhAgake zUla tathA dinameM bar3hanevAle madhumastukasaMyAvahaviSpUrhitaH kramaH // 47 // zUlameM nasya lenA hitakara hai // 39 // anantavAtameM sUryAvartakI vidhi karanI cAhiye / tathA zirAvyadha bhI karanA cAhiye / aura vAtapittanAzaka AhAra kRtmaalghRtm| karanA cAhiye / tathA zahada, dahIke tor3a, daliyA va dhIke kRtamAlapallavarasa khrmjriklkaaNsddhnvniitm| prayoga hitakara haiM // 46 // 47 // nasyena jayati niyataM sUryAvarta sudurvAram // 40 // shNkhkcikitsaa| amalatAsake pattoMke rasa tathA apAmArgake kalkake sAtha pakAyA makkhana nasya lenese kaThina sUryAvartako naSTa karatA | sUryAvarte hitaM yattacchaGkhake svedavarjitam / hai // 40 // kSIrasarpiH prazaMsanti nastaHpAnaM ca zaGkhake // 48 // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (277) sUryAvartakI hI vidhi svedako chor3akara zaMkhakameM karanI karNanAsAkSijihvAsyagalarogavinAzanam / cAhiye / aura kSIrajanya ghRtakA pAna tathA nasya denA hita mayUrAdyamidaM khyAtamUrdhvajatrugadApaham // 56 // kara hai // 48 // AkhubhiH kukkuTairhasaiH zazaizcApi hi buddhimAn / lepAH / kalkenAnena vipacetsarpirUgadApaham // 57 // zatAvarI kRSNatilAnmadhukaM nIlamutpalam / / dazamUlAdinA tulyo mayUra iha gRhyate / anye tvAkRtimAnena mayUragrahaNaM viduH|| 58 // mUvI punarnavAM cApi lepaM sAdhvavatArayet // 49 // zItatoyAvasekAMzca kSIrasekAMzca zItalAn / dazamUla 12 tolA, khara dazamUla 12 tolA, khareTI, rAsana, maureThI pratyeka 12 kalkaizca kSIrivRkSANAM zaGkhakasya pralepanam // 50 // tolA aura pakhane, pitta, Ante, viSThA, paira aura mukharahita eka zatAvarI, kAle tila, maureThI nIlophara, mUrvA aura punarnavAkA | mayUra jalameM pakAnA cAhiye / phira isI kvAthameM eka prastha ghRta, lapa karanA caahiye| tathA zItala jalakA siJcana athavA zItala | samAna bhAga dUdha tathA madhura auSadhiyoM (jIvanIya gaNa ) kA dUdhakA siJcana tathA dUdhavAle vRkSoMke kalkase zaMkhako lepa krnaa| pratyekakA 1 tola kalka milAkara pakAnA cAhiye / yaha ghRta ziro cAhiye // 49 // 50 // roga, Ardata, kAna, nAka, netra, jihvA, mukha, va galeke roga yahAMtaka ki jatruke Uparake samasta rogoMko naSTa karatA hai| isI shiraavydhH| prakAra mUse, kukkuTa, haMsa aura kharagozake mAMsarasa tathA krauJcakAdambahaMsAnAM zarAyoH kacchapasya ca / / | madhurasaMjJaka auSadhiyoMke kalkake sAtha ziroroganAzaka ghI pakAnA rasaiH saMvihitasyAtha tasya shngkhksndhijaaH||51|| cAhiye / isameM dazamUlAdike samAna "mayUra" lenA cAhiye / kucha Udhrva tisraH zirAH prAjJo bhindyAdevana tADayeta / AcArya AkRtimAna arthAt ekavacana nirdezAt 1 lete haiN| ina ghRtoMkA nasya lenI cAhiye // 54-58 // krauJca, kAdamba, ha~sa, zarArI aura kacchapake mAMsarasoMkA | sevana karAkara zaMkhaka sandhike UparakI 3 zirAoMkA vedha kara prapauNDarIkAdyaM tailam denA cAhiye / para ( vedha karate samaya niyamAnukUla zirA tAr3ita kI jAtI hai ) para yaha zirAtADana na karanA | prapINDarIkamadhukapippalIcandanotpalaiH / cAhiye // 51 // siddhaM dhAtrIrase tailaM nasyenAbhyaJjanena vA / sarvAnUrdhvagadAnhanti palitAni ca zIlitam // 59 // shirHkmpcikitsaa| ziraHkampe'mRtArAsnAbalAsnehasugandhibhiH // 52 // .. puNDariyA, maureThI, choTI pIpala, candana va nIlopharake sAtha AMvaleke rasameM siddha telakA nasya lenase samasta zirake roga tathA snehasvedAdi vAtaghnaM zirobastizca shsyte| valaka palita naSTa hote haiM // 59 // ziraHkampameM gurca, rAsana, khareTI, sneha aura sugaMdhita padAthoMkA sevana tathA vAtaghna snehana, svedana aura zirovasti mahAmAyUraM ghRtam / hitakara hai // 52 // zataM mayUramAMsasya dazamUlabalAtulAm / yaSTayAcaM ghRtam / droNe'mbhasaHpacekSuttvA tasminpAdasthite tataH 60 // yaSTImadhubalArAsnAdazamUlAmbusAdhitam / / niSicya payaso droNaM pacettatra ghRtADhakam / madhuraizca ghRtaM siddhamUrdhvajatrugadApaham // 53 // prapauNDarIkavaktiIvanIyaizca bheSajaiH // 61 // maureThI, khareTI, rAsana, va dazamUlake kADhe aura madhura | medhAbuddhismRtikaramUrdhvajatrugadApaham / auSadhiyoMke kalkase siddha ghRta sirake rogoMko naSTa karatA mAyUrametannirdiSTaM sarvAnilaharaM param // 62 // manyAkarNazironetrarujApasmAranAzanam / viSavAtAmayazvAsaviSamajvarakAsanut // 63 / / mayUrAyaM ghRtam / mayurakA mAMsa 5 sera, dazamUla milita 2 // sera, khareTI 2 // dazamUlabalArAnAmadhukalipalaiH saha / sera, jala 25 sera 9 cha0 3 tolAmeM pakAnA cAhiye, caturthAMza mayUraM pakSapittAntrazakRtpAdAsyavarjitam // 54 // rahanepara utAra chAnakara dUdha 25 sera 48 to0, ghI 6 sera 32 jale paktvA ghRtaprasthaM tasminkSIrasamaM pacet / to0, prapauMDarIkAdika auSadhiyoM tathA jIvanIyagaNakI auSadhi. madhuraiH kArSikaiH kalkaiHzirorogArditApaham // 55 // yoMkA kalka chor3akara ghI pakAnA cAhiye / yaha ghI nasya tathA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (278) ckrdttH| [asRgdarAA - - - wr - - -w-w pAnase medhA, buddhi, smaraNazakti baDhAtA, zirorogoM tathA rsaanyjnaadiyogH| samasta vAtarogoMko naSTa karatA aura manyA, karNa, zira va netrakI rasAjana taNDulIyasya mUlaM pIr3A tathA apasmAra, viSa, vAtaroga, zvAsa, viSamajvara aura kSaudrAnvitaM taNDulatoyapItam / kAsako vinaSTa karatA hai // 60-63 // asRgdaraM sarvabhavaM nihanti iti zirorogAdhikAraH samAptaH / . zvAsaM ca bhArDI saha nAgareNa / / 7 // rasauMta, caurAIkI jar3ako pIsa zahada milA cAvalake jalake athAmRgdarAdhikAraH sAtha pInase sannipAtapradara naSTa hotA tathA isImeM bhAraGgI aura soMTha milAkara sevana karanase zvAsa bhI naSTa hotA hai||7|| saamaanyaacikitsaa| vividhA yogaa| panA sauvarcalAjAjI madhukaM nIlamutpalam / dazamUlaM samuddhRtya pessyettnnddulaambunaa| piberakSaudrayutaM nArI vAtAsRgdarapIDitA // 1 // etatpItvA vyahAnnArI pradarAtparimucyate // 8 // pibadeNeyakaM raktaM zarkarAmadhusaMyutam / kSaudrayukta phalarasaM kASThodumbarajaM pibet / vAsasvarasaM paitte guDUcyA rasameva vA // 2 // asRgdaravinAzAya sazarkarapayo'nnabhuk // 9 // rohItakAnmUlakalkaM pANDure'mRgdare pibet / / pradaraM hanti balAyA mUlaM dugdhena madhuyutaM pItam / jalenAmalakAdvIjakalkaM vA sasitAmadhu // 3 // kuzavATacAlakamUlaM taNDulasalilena raktAkhyam / dhAtakyAzcAkSamAtraM vA AmalakyA madhudravam / zamayati madirApAnaM tadubhayamapi raktasaMjJazuklAkhyo kAkajAnukamUlaM vA mUlaM kApAsameva vA // 4 // guDena badarIcUrNa mocamAmaM tathA pyH| pANDupradarazAntyartha pibttnnddulvaarinnaa| pItA lAkSA ca saghRtA pRthkprdrnaashnaa||11|| azokavalkalakkAthazRtaM dugdhaM suzItalam / / dazamUla lekara cAvalake jalake sAtha pIsakara pInese 3 dinameM yathAbalaM pibetprAtastIvAmRgdaranAzanam // 5 // strI pradarase mukta ho jAtI hai / athavA kaTUmarake zahada sAtha milAkara vAtaja pradarase pIr3ita strI zahadake sAtha kAle namaka jIrA, pInA caahiye| tathA zakkara, dUdha aura bhAtakA pathya rakhanA caahiye| maureThI va nIlopharake cUrNako dahImeM milAkara khAve / pittajameM isI prakAra khareTIkI jar3ake cUrNako zahadameM milAkara dUdhake sAtha zakkara aura zahada milAkara hariNakA rakta pIve / athavA aDUsekA pInese pradara naSTa hotA hai| tathA kuza aura khareTIkI jaDake svarasa athavA gurcakA rasa pIve / kaphaja pradarameM rohItakakI jar3akA cUrNako cAvalake jalake sAtha pInese raktapradara zAnta hotA hai / kalka jala milAkara pIve / athavA AMvaleke bIjoMkA kalka zarAba pAnA lAla tathA sapheda donoM pradaroMko naSTa karatA hai| zakkara va zahada milAkara pIve athavA dhAyake phUloMkA rasa athavA gur3ake sAtha berakI jar3ake cUrNakA sevana karanese athavA kelA AMvalekA rasa 1 tolekI mAtrAse zahada milAkara pIne / athavA aura kacce dUdhake sevanase athavA ghIke sAdha lAkha pInese pradara kAkajaMghAkI jar3a athavA kapAsakI jar3a cAvalake jalake sAtha | naSTa hotA hai // 8-11 // pIle pradarakI zAntike liye pIve / tIvra raktapradarakI zAntike liye azokakI chAlase siddha dUdha ThaNDhA kara balake anusAra prAta: saamaanyniymH| kAla pIve // 1-5 // raktapittavidhAnena pradarAMzcApyupAcaret / daaaadikaathH| amRgdare vizeSeNa kuTajASTakamAcaret / / 12 // raktapittavidhAnase pradarakI cikitsA karanI cAhiye / dArisAanavRSAbdakirAtabilva tathA raktapradarameM vizeSakara kuTajASTakakA prayoga karanA bhallAtakairavakRto madhunA kssaayH| cAhiye // 12 // pIto jayatyatibalaM pradaraM sazUlaM pItAsitAruNavilohitanIlazuklam // 6 // puSyAnugacUrNam / pAThAjambvAmrayormadhyaM zilAbhedarasAjanam / dAruhaldI, rasauta, aDUsA, nAgaramothA, cirAyatA, bela aura bhilAvekA kvAtha ThaNDA kara zahada milA pInese zUlayukta, ati ambaSThakI mocarasaH samaGgApadmakezarAn // 13 // balavAn, pIlA, kALA, lAla, nIlA sapheda tathA aruNa pradara vatsakAtiviSAmustaM bilvaM lodhaM sagairikam / banda hotA hai // 6 // kaTphalaM maricaM zuNThI mRdvIkA rktcndnm||14|| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / 17 // kaTvaGgavatsakAnantAdhAtakI madhukArjunam / puSyeNoddhRtya tulyAni RNacUrNAni kArayet // 15 tAni kSaudreNa saMyojya pAyayettaNDulAmbunA / asRgdarAtisAreSu raktaM yaccopavezyate // 16 // doSAgantukRtA ye ca bAlAnAM tAMzca nAzayet / yonidoSaM rajodoSaM zvetaM nIlaM sapItakam // strINAM zyAvAruNaM yacca tatprasahya nivartayet / cUrNa puSyAnugaM nAma hitamAtreyapUjitam // 18 // pADha, Ama aura jAmunakI mIMgI, pASANabheda, rasauta amba kI ( kisIke mata se pAr3ha hI Dabala karanA cAhiye / kyoMki ambaSThA pAr3hakA nAma hai| koI sanake bIja chor3ate haiN| para mere vicArase to pAr3ha hI dUnI chor3anA ) mocarasa, lajjAluke bIja, kamalakA kezara, kur3ekI chAla, atIsa, nAgaramothA, bela, lodha, gerU, kaipharA, kAlI mirca, soMTha, munakkA, lAla candana, sonA pADhA, indrayava, yavAsA, dhAyake phUla, maureThI va arjunakI chAla, saba cIjeM puSyanakSatrameM lAkara mahIna cUrNa karanA cAhiye / usa cUrNako zahada meM milAkara cAvalake jalase pInA cAhiye / yaha raktapradara, raktAtIsAra, atIsAra aura bAlakoMke doSaja tathA Agantuka atisAroMko naSTa karatA hai / triyoM ke yonidoSa, rajodoSa, sapheda, nIle, pIle, AsamAnI aura lAlimA liye hue pradaroMko balAt naSTa karatA hai| yaha " puSyAnuga cUrNa " atyanta hitakara Atreya maharSise prazaMsita hai // 13-18 // mudrAdyaM ghRtam / mudramASasya niryUhe rAsnAcitrakanAgaraiH / siddhaM sapippalIbilvaiH sarpiH zreSThamasRgdare // 19 // mUMga aura ur3ada kvAthameM rAsana, cItakI jar3a, soMTha, choTI pIpala aura belake kalkako chor3akara siddha ghRta raktapradara meM hitakara hai // 19 // ( 279 ) taruNI cAlpapuSpA yA yA ca garbha na vindati / ahanyahani ca strINAM bhavati prItivardhanam / zItakalyANakaM nAma paramuktaM rasAyanam // 25 // kumuda ( kamalabheda ) padmAkha, khaza, gehUM, lAla cAvala, jar3a, nIlophara, tAr3akI bAlI, vidArIkanda, zatAvara, zAlaparNI, mudraparNI, kSIravidArI, khambhAra, maureThI, khareTekI jar3a, kaMghIkI jIvaka, triphalA, khIrA bIja tathA kaccA kelA inakA kalka pratyeka 2 tolA, gAyakA dUdha 6 sera 32 to0, jala 3 sera 3 cha09 to0, ghI 128 to0 milAkara pakAnA cAhiye | siddha hone para utAra chAna sevana karanA caahiye| yaha pradara, rakta. pitta, raktagulma, halImaka, aneka prakArake amlapitta, kAmalA, vAtarakta, arocaka, jvara, jIrNa jvara, pANDuroga, nazA tathA cakkarako naSTa karatA hai| jisa strIko mAsika dharma kama hotA hai, tathA jinheM garbha nahIM rahatA, unheM pilAnA cAhiye / isase striyoM kI prasannatA bar3hatI hai| yaha " zItakalyANaka " nAma ghRta parama rasAyana hai | 20-25 // zatAvarIghRtam / zatAvarIraprasthaM kSodayitvA'vapIDayet / ghRtaprasthasamAyuktaM kSIradviguNitaM bhiSak // 26 // atra kalkAnimAndadyAtsthUlodumbara saMmitAn / jIvanIyAni yAnyaSTau yaSTipadmakacandanam // 27 // zvadaMSTrA cAtmaguptA ca balA nAgabalA tathA / zAlaparNI pRzniparNI vidArI zArivAdvayam ||28|| zarkarA ca samA deyA kAzmaryozca phalAni ca / samyak siddhaM tu vijJAya tad ghRtaM cAvatArayet // 29 // raktapittavikAreSu vAtapittakRteSu ca / vAtaraktaM kSayaM zvAsaM hikkAM kAsaM ca dustaram // 30 // aGgadAhaM zirodAhaM raktapittasamudbhavam / asRgdaraM sarvabhavaM mUtrakRcchraM sudAruNam / etAn rogAzamayati bhAskarastimiraM yathA // 31 // zItakalyANakaM ghRtam / kumudaM padmakozIraM godhUmo raktazAlayaH / mudraparNI payasyA ca kAzmarI madhuyaSTikA // 20 // balAtibalayormUlamutpalaM tAlamastakam / vidArI zatamUlI ca zAlaparNI sajIvakA // 21 // triphalA trApuSaM bIjaM pratyayaM kadalIphalam / eSAmardhapalAnbhAgAngavyaM kSIraM caturguNam // 22 // pAnIyaM dviguNaM dattvA ghRtaprasthaM vipAcayet / pradare raktapitte ca raktagulme halImake // 23 // bahurUpaM ca yatpittaM kAmalAvAtazoNite / tAjI zatAvarako kUTakara 128 to0 rasa nikAlanA cAhiye / isameM ghI 128 tolA, dUdha 256 to0 tathA jala 128 to0 aura jIvaka, RSabhaka, kAkolI, kSIrakAkolI, medA, mahAmedA, Rddhi, vRddhi, maureThI, candana, gokhurU, kauMca ke bIja, khareTI, gaMgerana, sarivana, piThivana, vidArIkanda, sArivA, kAlI sArivA, zakkara, aura khambhArake phala pratyeka 1 tolAkA kalka chor3akara pakAnA caahiye| taiyAra ho jAnepara utArakara chAna lenA cAhiye / isakA raktapittake roga, vAtapittake roga, vAtarakta, kSaya, zvAsa, arocake jvare jIrNe pANDuroge made bhrame // 24 // hikkA, kAsa, aGgakI jalana, raktapittase utpanna zirakI jalana, Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (280) ckrdttH| [yonivyApada sannipAtaja pradara, kaThina mUtrakRcchra Adi rogoMmeM prayoga karanA . yonivizodhinI vtiH| cAhiye / yaha ghRta ina rogoMko sUrya andhakArake samAna naSTa pippalyA maricairmASaiH shtaahvaakusstthsaindhvaiH| karatA hai // 26-31 // vartistulyA pradezinyA dhAryA yonivishodhnii|| 7 // ityasRgdarAdhikAraH smaaptH| choTI pIpala, mirca, ur3ada, saupha, kUTha, va seMdhAnamakake cUrNako sAtha ghoTakara banAyI gayI pradezinI aMgulIke atha yonivyaapddhikaarH| samAna battI yonimeM dhAraNa karanese yoni zuddha karatI saamaanycikitsaa| dossaanusaarvrtyH| yonivyApatsu bhUyiSThaM zasyate karma vAtajit / / hiMsAkalkaM tu vAtArtA koSNamabhyajya dhArayet / bastyabhyaGaparISekapralepAH picudhAraNam // 1 // . paJcavalkasya pittArtA zyAmAdInAM kaphottarA // 8 // yonivyApatameM adhikatara bAtanAzaka cikitsA karaMnI vAtArtA yonimeM mAliza kara jaTAmAMsIke kalkakI battI cAhiye / tathA basti, mAliza, siJcana, lepa aura phohoMkA banAkara rakkheM / pittArtA yonimeM paJcavalkalake kalkakI vattI dhAraNa karAnA cAhiye // 1 // aura kaphAMrtA yonimeM nisotha Adike kalkakI battI banAkara rakkheM // 8 // vcaadiyogH| yonyshcikitsaa| : vacopakuJcikAjAtIkRSNAvRSakasaindhavam / ajamodAM yavakSAraM citrakaM zarkarAnvitam // 2 // mUSikAmAMsasaMyuktaM tailamAtapabhAvitam / abhyaMgAddhanti yonyarzaH svedastanmAMsasaindhavaiH // 9 // piSTvA prasannayAloDya khAdettad ghRtabharjitam / / mUSikAke mAMsase yukta taila dhUpameM tapAkara lagAnese yonyarza thonipArdhAtihRdrogagulmAoNvinivRttaye // 3 // taya / / 2 / / naSTa hotA hai| athavA mUSikAke mAMsa aura seMdhAnamakase sveda hotA dUdhiyA baca, kalauMjI, camelI, choTI pIpala, aDUsA, lenA bhI yonyarza naSTa karatA hai // 9 // seMdhAnamaka, ajamoda, javAkhAra tathA cItakI jar3ake cUrNako ghImeM bhUna zakkara milA zarAvake svaccha bhAgameM milAkara khAnA acrnnaadicikitsaa| cAhiye / yaha yoniroga pArzvazUla, hRdroga gulma aura arzako dUra gopitte matsyapitte vA kSImaM triHsaptabhAvitam / karatA hai // 2 // 3 // madhunA kiNvacUrNa vA dadyAdacaraNApaham // 10 // prissecnaadyupaayaaH| srotasAM zodhanaM zothakaNDUkledaharaM ca tat / kAminyAHpUtiyonyAzca kartavyaH svedano vidhiH11|| guDUcItriphalAdatIkAthaizca pariSecanam / / kramaH kAryastataH snehapicubhistarpaNaM bhavet / / natavArtAkinIkuSThasaindhavAmaradArubhiH // 4 // zallakIjiGginIjambudhavatvapaJcavalkalaiH // 12 // telAprasAdhitAddhAryaH picuryonau rujaaphH| kaSAyaiH sAdhitaH snehaH picuH syAdviplutApahaH / pittalAnAM tu yonInAM sekAbhyaGgapicukriyAH // 5 // kahinyAM vartikA kuSThapippalyAgrasaindhavaiH // 13 // zItAH pittaharAH kAryAH rohanArtha ghRtAni ca / / bastamUtrakRtA dhAryA sarva ca zleSmanuddhitam / yonyAM balAsaduSTAyAM sarva rUkSoSNamauSadham // 6 // traivRttaM snehana sveda udAvAnilArtiSu / gurca, triphalA aura dantIke kAthase yonimeM siJcana tadeva ca mahAyonyAM sastAyAM tu vidhIyate // 14 // karAnA cAhiye tathA tagara, baiMgana, kUTha, seMdhAnamaka va gopita athavA machalIke pitameM alasIke vastrakI devadAruse siddha tailakA phohA yonimeM dhAraNa karAnA | 21. bhAvanA dekara athavA zarAbake kiTTako zahadake cAhiye / isase pIr3A zAnta hotI hai / pittala yoniyoM ke sAtha yonimeM rakhanese acaraNA naSTa hotI hai / tathA chidroMkA liye seka, mAliza aura phohA zItala pittanAzaka rakhanA zodhana aura sUjana, khujalI va gIlApana AdikA nAza bhI upa. caahiye| snehanake liye ghI lagAnA tathA khAnA cAhiye |rokt prayoga karate haiN| pUtiyonivAlI strIke liye svedana karanA kaphadUSita yonimeM samasta rUkhe aura garama prayoga karane cAhiye / phira snehayukta phohekA dhAraNa karanA cAhiye / zallakI cAhitheM // 4-6 // ( zAlabheda), majiSTA, jAmunakI chAla, dhAyakI chAla va Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH bhaassaattiikopetH| (28) paJcavalkalake kvAthase siddha snehameM bhige hue phoheke dhAraNa| bacA, nIlophara, kUTha, kAlI mirca, asagandha aura karanese viplutA naSTa hotI hai / karNinImeM kUTha, choTI | haldIkA lepa yoniko saMkucita karatA hai / tathA mainaphala, zahada, pIpala, Akake aMkura va seMdhAnamakakI bakareke mUtrameM battI| va kapUrase pUrNa vRddhA strIkI bhI yoni bahuta kar3I aura cikanI banAkara dhAraNa karanA cAhiye / tathA samasta kaphanAzaka | hotI hai // 19-21 // upAya karanA cAhiye / udAvarta aura vAyurogoMmeM ghRta, .. yonigandhanAzakaM ghRtam / tela va vasAkA prayoga tathA svedana karanA cAhiye / aura yahI vidhi mahAyoni aura srasta yonimeM bhI karanI| paJcapallavayaSTayAhvama cAhiye // 10-14 // ravipakkamanyathA vA yonigandhAtinAzanam // 22 // paJcapallava, maureThI va camelIke phUlake kalkase sUrya kI kiraNoM meM Akhutailam / tapAyA athavA caturguNa jala milAkara pakAyA ghRta yonigandhako AkhormAsaM sapadi bahudhA khaNDakhaNDIkRtaM yat naSTa karatA hai // 22 // taile pAcyaM dravati niyataM yAvadetanna samyak / tattalAkta vasanamanizaM yonibhAge dadhAnA kusumasaJjananI vrtiH| hanti vrIDAkarabhagaphalaM nAtra sandehabuddhiH / / 15 // ikssvaakubiijdntiicplaaguddmdnkinnvyssttthaahH| mUseke mAMsake choTe choTe Tukar3e caturguNa taila ( tathA| ... sasnukakSa sasnukSIravartionigatA kusumasajananI // 23 // tailase caturguNa jala ) milAkara pakAnA cAhiye / jaba yaha / kaDuI toMbIke bIja, dantI, choTI pIpala, gur3a, mainaphala, siddha ho jAya, taba utAra kara chAna usa tailase bhigoyA kiNva (zarAbakI kiTa) aura maureThIka cUrNako thUharake dUdha meM humA kapar3A yonimeM rakhanese yonikanda naSTa hotA hai, isameM sandeha milAkara banAyI gayI battI yonimeM rakhanese mAsika dharmako na karanA cAhiye // 15 // utpanna karatI hai // 23 // bhinnaadicikitsaa| praashH| shtpusspaatllepaadvdriidljaattthaa| sakAjikaM javApuSpaM bhRSTaM jyotiSmatIdalam / peTikAmUlalepAcca yonibhinnA prazAmyati // 16 // samprAzya na cirAdeva vanitA tvArtavaM labhet // 24 // suSavImUlalepena praviSTAntarbahirbhavat / kAjIke sAtha javApuSpa aura bhUne mAlakAMganIke patte pIsakara yonirmUSarasAbhyaGgAniHsRtA pravizedapi // 17 // | cATanese zIghrahI mAsika dharma hotA hai // 24 // lodhratumbIphalAlepo yonidADhartha karoti c| duurvaapaashH| vetasamUlaniSkvAthakSAlanena tathaiva ca // 18 // saraktapradarA vApi sasakasrAvA ca garbhiNI / mUSikAvAgulivasAmraGkSaNaM yonidADharyadam / dUrvAyAH piSTakamprAzya nAmRksrAveNa pIDayate 25 // sauMphake tailake lepa tathA berIkI pattIke lepa athavA peTikA dUdhakI caTanI banAkara cATanese raktasrAva banda hotA hai||25|| (pADhala) kI jar3ake lepase bhinna yoni zAnta hotI hai / rjonaashkyogau| aura kAle jIrekI jar3ake lepase antaHpraviSTa yoni bAhara nikaletI hai / tathA mUseke mAMsa rasakI mAlizase bAhara nikalI dhAvyaJjanAbhayAcUrNa toyapItaM rajo haret / praviSTa ho jAtI hai / lodha aura tombIke phalakA lepa yoniko | zelucchadamizrapiSTaM bhakSaNaM ca tadarthakRt // 25 // dRr3ha karatA hai| betakI jar3ake kAr3hese dhonese bhI yahI guNa (1) A~valA, suramA aura haroMkA cUrNa kara jalake sAtha pInese hotA hai / aura mUsA tathA bagulekI vasAkI mAliza yoniko mAsikadharma nahIM hotA / (2) tathA lasor3eke pattoMko pIsakara dRDha karatI hai // 16-18 // khAnA bhI yahI guNa karatA hai // 25 // yonisaMkocanam / garbhapradA yogaaH| bacA nIlotpalaM kuSThaM maricAni tathaiva ca // 19 // puSyoddhRtaM lakSmaNAyAzcakrAGgAyAstu kanyayA / azvagandhA haridrA ca gADhIkaraNamuttamam // 20 // piSTaM mUlaM dugdhaghRtamRtI patiM tu putradam // 26 / / . madanaphalamadhukakarpUrapArataM bhavati kAminIjanasya / / kAthena hayagandhAyAH sAdhitaM saghRtaM payaH / / vigalitayauvanasya ca varAGgamatigADhaM sukumaarm|21. RtulAtAGganA pItvA garbha dhatte na saMzayaH // 27 / / 36 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (282) [yonivyApada worwarwww - - pippalyaH zRGgavaraM ca marica kezaraM tthaa| mASau dvau ca tathA gaurasarSapo dadhiyojitau / ghRtena saha pAtavyaM vandhyApi labhate sutam // 28 // puNyApItI drutApannagarbhAyAH putrakArako // 34 // puSyanakSatrameM ukhAr3I cakrAMga (jisake Upara lAla biMdu kAnakAn rAjatAnvApi lauhAnpuruSakAnamUn / hote haiM usa ) lakSmaNAkI jar3ako kanyAse pisAkara dUdha va ghImeM dhmAtAbhivarNAnpayaso dadhno vApyudakasya vA / milAkara RtukAlameM pInese garbha dhAraNa hotA hai| isI prakAra | kSiptvAJjalI pibetpuSye garbhe putratvakArakAn // 35 // asagandhake kvAthase siddha dUdhameM ghI milAkara pInese RtusnAtA| strI garbha dhAraNa karatI hai| tathA choTI pIpala, soMTha, kAlI mirca,! gauoMke Thaharaneke sthAnameM utpanna baragadakI pUrva tathA uttarava nAgakezarake cUrNako ghImeM milAkara pInese vandhyA bhI garbha kI DAlake 2 Timhune, 2 uDada, sapheda sarasoM dahImeM milAdhAraNa karatI hai // 26-28 // kara puSya nakSatrameM pInese zIghra garbha dhAraNa karanevAlI bIke garbhase putra hI hotA hai| isIprakAra sone, cAMdI athavA loheke puru. svrnnaadibhsmyogH| SakI mUrti banA AmameM lAla kara dUdha, dahI athavA jalakI svarNasya rUpyakasya ca cUrNe tAmrasya cAjyasaMmizre / aJjalI (16 to0 ) meM bujhAkara puSya nakSatrameM pAnase garbhase putra pIte zuddha kSetre bheSajayogAdbhavedgarbhaH // 29 // hI hotA hai // 34 // 35 // sonA aura cAMdI tathA tAmrakI bhasmameM ghI milAkara rajodha. phalaghRtam / make bAda sevana karanese garbha rahatA hai // 29 // majiSThA madhukaM kuSThaM triphalA zarkarA balA / niytgrbhcikitsaa| medA payasyA kAkolI mUlaM caivAzvagandhajam // 37 // kRtvA zuddhau snAnaM ajamodA haridre dve hioNkaM kaTurohiNI / vilaya divasAntare tataH praatH| utpalaM kumudaM drAkSA kAkolyo candanadvayam // 37 // snAtvA dvijAya dattvA eteSAM kArSikairbhAgeghRtaprasthaM vipAcayet / sampUjya tathaiva lokanAthezam // 30 // zatAvarIrasakSIraM ghRtAiyaM caturguNam // 38 // zvetabalAnikayaSTI karSa karSa palaM sitAyAzca / sarpiretannaraH pItvA nityaM strISu vRSAyate / piSTavaikavarNajIvitavatsAyA gostu dugdhena // 31 // putrAjanayate nArI medhADhyAn priyadarzanAn / / 39 / / samadhikaghRtena pItaM nAtra dine deyamantramanyacca / yA caiva sthiragarbhA syAdyA vA janayate mRtam / alpAyuSaM vA janayedyA ca kanyAM prasUyate // 40 // kSudhite sadugdhamannaM dadyAdA puruSasannidhestasyAH 32 // samadivase zubhayoge dakSiNapAvalambinI dhiiraa| yonidoSe rajodoSe parisrAve ca zasyate / prajAvardhanamAyuSyaM sarvagrahanivAraNam // 41 // tyaktarUyantarasaGgaprahRSTamanaso'tivRddhadhAtozca / nAmnA phalaghRtaM hyetadazvibhyAM parikIrtitam / puruSasya saGgamAtrAllabhate putraM tato niyatam // 33 // anuktaM lakSmaNAmUlaM kSipantyatra cikitskaaH||42|| rajaHzuddhike dina snAna kara laghana karanA cAhiye / dUsare dina | prAtaHkAla snAnakara bhaktipUrvaka brAhmaNa tathA zaMkarajIkA pUjana-1 jIvadvatsaikavarNAyA ghRtamatra prazasyate / kara sapheda khareTIkI jar3a 1 to0 maureThI 1 to* va zakkara | AraNyagomayenApi vahnijvAlA pradIyate // 43 // to. ekameM pIsa milAkara eka raGgavAlI bachaDA sahita gAyaka majITha, maureThI, kUTha, triphalA, zakkara, khareTI, medA, kSIradUdhameM ghI milAkara oSadhike sAtha pInA caahiye| isa dina kAkolI, kAkolI, asagandha, ajamoda, haldI, dAruhaldI, dUsarA anna nahIM khAnA cAhiye / bhUkha laganepara dUdha bhAta denA hIMga, kuTakI, nIlophara, kamala, munakkA, donoM kAkolI, tathA cAhiye jabataka paruSasaMyoga na hojAya kI donoM candana pratyekakA 1 tolA kalka chor3akara 128 tolA ghI, pathya rakhanA caahiye| sama dina arthAt chaThe, AThaveM yA zatAvarIkA rasa 258 tolA, dUdha 258 tolA milAkara pakAnA dazaveM, yA bArahaveM dina zubha yogameM dahinI orako jisa puruSane caahiye| isaghRtake pInese puruSa strIgamanameM adhika samartha hotA hai| dUsarI strIkA saMga nahIM kiyA, tathA jisakA mana prasanna ho rhaa| *zvetakaNTakArikAyogaH-" siMhyAstu zvetapuSpAyA mulaM hai, dhAtu bar3he hue haiM usake saGgamAtrase niHsandeha putrako prApta puSyasamuddhRtam / jalapiSTamRtunAtA nasyAdarbha tu vindati // " karatI hai // 30-33 // |RtusnAtA strIko puSya nakSatrameM ukhar3I sapheda phUlakI karI. putrotpAdakA yogaaH| kI jar3ako jalameM pIsakara nasya lenI cAhiye / isase garbha goSThajAtavaTasya prAguttarazAkhaje zubhe shRngge| rahatA hai| ( yaha yoga bahuta prasiddha tathA lAbhadAyaka hai / ) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (283) aura strI ise pIkara sundara medhAvI bAlaka utpanna karatI asya prbhaavaatkukssisthHsphuttvaagvyaahrtypi| hai / jisake garbha nahIM rahatA, athavA jo marA yA alpAyu drAkSA parUSakAzmayoM phalatrayamudAhRtam // 54 // bAlaka utpanna karatI hai, athavA jisake kanyA hI utpanna hotI| "oM namo mahAvinAyakAyAhai, ve sabhI sundara bAlaka utpanna karatI haiM / yonidoSa, rajodoSa mRtaM rakSa rakSa mama phalasiddhiM va parisrAvameM yaha hitakara hai| yaha santAna baDhAtA, Ayu baDhAtA dehi rudravacanena svAhA" tathA samasta grahadoSa nA karatA hai| isako bhagavAnU azvinIkumArane "phalaghRta" nAmase kahA hai| isameM lakSmaNAkI jar3a nahIM saptadUrvAbhimantritam // 55 // kahI gayI, para vaidya use bhI chor3ate haiN| isameM jisakA bachar3A: sarasoM, vaca, brAhmI, zaMkhapuSpI, punarnavA, kSIravidArI kUTha, jItA ho, aisI eka rajavAlI gAyakA ghI uttama batAte haiM, tathA mAreThI, kuTakI, ilAyacI, munakA, phAlsA, khambhAra, phala jaMgalI kaNDoMkI A~ca denI cAhiye // 36-43 // zArivA, kAlI zArivA, haldI, pADha, bhA~garA, devadAru, hulahula, majITha, triphalA, nisotha, aDUseke phUla, gerU inake sAtha prastha aparaM phalaghRtam / ghI siddha kara ThIka mantrase abhimantrita kara do mAsakI garbhiNI sahacare dve triphalAM guDUcI sapunarnavAm / strI 6 mAsataka sevana kare, phira na sevana kare, vaha pUrNAGga, balazukanAsAM haridre dve rAnAM medAM zatAvarIm // 44 // vAn, paNDita putrako utpanna karatI hai / jar3atA, gadgadatA aura kalkIkRtya ghRtaprasthaM pacetkSIracaturguNam / mUkatA pInese hI naSTa hotI hai / sAta rAtritaka isake prayoga tatsiddhaM prapibennAri yonizalaprapIDitA // 45 // karanese manuSya zrutagrAhI ho jAtA hai / jahA~ yaha ghRta rahatA hai, piNDitA calitA yA ca niHsRtA vivRtA ca yaa| | usa gharako ani nahIM jalAtI, na vajra naSTa karatA hai, na grahoMkA AkramaNa hotA hai, na bAlaka hI maratA hai| jahA~ yaha " somapiNDayonistu visastA SaNDhayonizca yA smRtA 46 // ghRta " rahatA hai, vandhyA bhI rogarahita bAlaka utpanna karatI haiN| prapadyante tu tAH sthAnaM garbha gRhNanti cAsakRt / jo striyA~ yonirogase pIr3ita tathA jo puruSa zukradoSase dUSita etatphalaghRtaM nAma yonidoSaharaM param // 47 // hote haiM, ve isake sevanase zuddha hote haiN| isake prabhAvase peTake donoM kaTasalA, triphalA, gurca, punarnavA, sonA pAThA, haldI, andara hI garbha bolane laga jAtA hai / isameM triphalAse dAmhaldI, rAsana, medA, va zatAvarIkA kalka kara 1 prastha ghI, munakkA, phAlsA aura khambhAra lenA cAhiye / 7 dUba caugunA dUdha milAkara pakAnA cAhiye / yaha ghRta yonizUlase lekara nIce likhe mantrase banAte samaya tathA khAte samaya pIr3ita, piMDita, calita, niHsRta, vivRta, piNDayoni, zithila- abhimantraNa karanA cAhiye / mantraH-" OM namo mahAyoni tathA SaNDhayonivAlI striyoMko pilAnA cAhiye / isase vinAyakAyAmRtaM rakSa rakSa mama phalasiddhi dehi rudravacanena yoni ThIka garbha dhAraNa yogya ho jAtI hai| yaha "phalaghRta "svAhA // 48-55 // yonidoSa naSTa karane meM zreSTha hai // 44-47 // nIlotpalAdighRtam / somghRtm| nIlotpalozIramadhUkayaSTIsiddhArthakaM vacA brAhmI zaMkhapuSpI punarnavA / draakssaavidaariitRnnpnycmuulaiH| payasyAmayayaSTayAhnakaTukailAphalatrayam / / 48 // syAjjIvanIyazca ghRtaM vipakaM zArive rajanI pAThA bhRGgadAru suvrclaa| zatAvarIkArasadugdhamizram // 56 // maniSThA triphalA zyAmA vRSapuSpaM sagairikam // 49 // taccharkarApAdayutaM prazastadhImAnpaktvA ghRtaprasthaM samyak mantrAbhimantritam / / masRgdare mArutaraktapitte / dvimAsagarbhiNI nArI SaNmAsAna prayojayet // 50 // kSINe bale retasi saMpranaSTe sarvAGga janayetputraM zaraM paNDitamAninama / kRcchre ca raktaprabhave ca gulme // 57 // jaDagaddamUkatvaM pAnAdevApakarSati / / 51 // nIlophara, khaza, maureThI, munakkA, bidArIkanda, tRNasaptarAtraprayogeNa naraH zrutidharo bhavet / paJcamUla aura jIvanIyagaNake kalkameM zatAvarIkA rasa aura nAgnirdahati tadvezma na vanaM hanti na prahAH // 52 // milAkara siddha ghRta caturthAza zakkarake sAtha milAkara na tatra mriyate bAlo yatrAste somasaMjJitaH / sevana karanese vAtaraktapittajanya pradara, balakI kSINatA, vandhyApi labhate putraM sarvAmayavivarjitam / zukranAza, mUtrakRcchra aura raktaja gulmameM lAbha pahuMcatA yoniduSTAzca yA nAryo retoduSTAzca ye braaH||53|| hai // 56 // 5 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (285) ckrdttH| vIrogA bRhacchatAvarIghRtam / ... tailaM tadidaM zaGkhahAratAlacUrNitaM lepAt / zatAvarImUlatulAzcatasraH saMprapIDayet / nirmUlayati ca romANyanyeSAM sambhavo naiva // 66 // rasena kSIratulyena pacettena ghRtADhakam // 58 // amalatAsakI jar3a 4 tolA, zaMkhacUrNa 2 to0, haritAla ra jIvanIyaiH zatAvaryA mRdvIkAbhiH pruusskaiH| to0, kaTutaila 40 to0 gadhekA mUtra 1 prastha aura jala milApiSTaiH priyAlaizcAkSAMzaiyiSTImadhukaibhiSak // 59 // kara siddha telameM phira zaMkha aura haritAlakA prakSepa chor3akara lepa karanese bAloMko ukhAr3a detA hai aura naye jamate siddhazIte ca madhunaH pippalyAzcASTakaM palam / nahIM // 65 // 66 // dattvA dazapalaM cAtra sitAyAstadvimizritam // 60 // brAhmaNAnprAzayetpUrva lihyAtpANisalaM tataH / . karpUrAditalam / yonyasRkzukradoSaghnaM vRSya pusavanaM ca tat / / 61 // karpUrabhallAtakazaGkhacUrNa kSatakSayaM raktapittaM kAsaM zvAsaM halImakam / kSAro yavAnAM ca manaHzilA ca / kAmalAM vAtaraktaM ca visapai hacchirograham / / tailaM vipakkaM haritAlamizra unmAdAdInapasmArAnvAtapittAtmakAjayet // 12 // romANi nirmUlayati kSaNena // 67 // zatAvarIkI jar3a 20 sera pIsa kara rasa nikAlanA cAhiye, kapUra, bhilAvAM va zaMkhakA cUrNa, javAkhAra, mainazila, aura usa rasake barAbara dUdha milAkara ghI 6 seraM 32 to0 tathA haritAla milAkara pakAyA gayA taila kSaNabharameM romoMko ukhAr3a jIvanIyagaNakI oSadhiyA~ zatAvarI, munakkA, phAlsA, va| detA hai // 67 // cirauMjI pratyeka eka tolA tathA maureThI 2 tolekI kalka chor3akara pakAnA cAhiye / siddha ho jAnepara utAra chAna ThaMDhA kSAratailam / kara zahada 32 tolA, choTI pIpalakA cUrNa 32 tolA va mizrI | zuktizambUkazaMkhAnAM dIrghavRntAtsamuSkakAt / 40 tolA milAkara pahile brAhmaNoMko caTAnA cAhiye, phira 1] dagdhvA kSAraM samAdAya kharamUtreNa gAlayet / / 68 // tolA svayam cATanA cAhiye / yaha yonirakta aura zukrake kSArArdhabhAgaM vipacettailaM ca sArSapaM budhaH / doSoMko naSTa karatA, bAjIkara tathA bAlaka utpanna karatA hai| idamantaHpure deyaM tailamAtreyapUjitam // 69 // kSatakSaya, raktapitta, kAsa, zvAsa, halImaka, kAmalA, vAta bindurekaH patedyatra tatra romApunarbhavaH / rakta, visarpa, hRdaya, aura zirakI jakar3AhaTa, unmAda aura apasmArAdi vAtapittAtmaka rogoMko naSTa karatA madanAdivaNe deyamazvibhyAM ca vinirmitam // 70 // hai||58-62|| arzasAM kuSTharogANAM pAmAdaduvicarcinAm / - kSAratailAmidaM zreSThaM sarvakledaharaM param // 71 // lomanAzakA yogaaH| zukti, ghoMghA, zaMkha, sonApAThA va mokhA ina sabako jalAke dagdhvA zaGkha kSipedrambhAsvarase tatta pessitm| kSAra banAkara gadheke pezAbase chAnanA cAhiye / kSAra jalase AdhA tulyAlaM lepato hanti roma guhyAdisambhavam // 33 // bhAga sarasoMkA taila milA pakAve / yaha ranibAsameM denA caahiye| raktAjanApucchacUrNayukta telaM tu saarsspm| isakA eka bindu jahAM gira jAtA hai, vahAM phira rovA~ nahIM jamate / madanAdi ( upadaMza ) ke ghAbameM ise lagAnA cAhiye / ise saptAhaM vyuSitaM hanti mUlAdromANyasaMzayam / azvinIkumArane banAyA hai / arza, kuSTha, pAmA, dagu aura kusumbhatailAbhyaGgo vA romNAmutpATite'ntakRt 64 // vicarcikAko yaha taila naSTa karatA hai / yaha "kSArataila" samasta zaMkhakI bhasma kara keleke svarasameM chor3anA cAhiye / phira usameM vraNoMke mavAdako sApha karatA hai // 68-71 // samAna bhAga haritAla milAkara lepa karanese guhyAdike loma naSTa hote haiM / raktAjanA ( anjananAmikA ) kI pU~chake cUrNake ..iti yonivyApadadhikAraH smaaptH| sAtha sarasoMkA tela 7 dina rakhakara lagAnese jar3ase bAla ur3a jAte haiN| kusumake telakI mAliza bhI roma naSTa karane meM yama lAmAmAsvarase tattu pA33bhAeka bindu jahAM para atha striirogaadhikaarH| AragvadhAditailam / / grbhsraavcikitsaa| AragvadhamUlapalaM karSadvitayaM ca zaGkhacUrNasya / | madhukaM zAkabIjaM ca payasA suradAru ca / haritAlasya ca kharaje mUtraprasthe pakkaJca kaTutailam 65/ azmantakaH kRSNatilAstAmravallI zatAvarI // 1 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - vikAraH] bhaassaattiikopetH| (285) nanda vRkSAdanI phyasyA ca tthaivotplshaarivaa| kazerU, siMghAr3A, jIvanIyagaNakI oSadhiyAM, kamala, nIlophara, anantA zArivA rAstA padmAmadhukameva ca // 2 // eraNDa zatAvarIse siddha dha zakkara milAkara pInese zUlasahita bRhatIdvayakAzmaryakSIrizuGgAstvaco ghRtam / garbhako sthApita karatA hai // 9 // pRthakparNI balA zigru zvadaMSTrA madhuyaSTikA // 3 // ____ kazerukAdicUrNam / zRGgATakaM bisaM drAkSA kazeru madhukaM sitaa| kazeruzRGgATakapadmakotpalaM mAseSu sapta yogAH syurardhazlokAstu saptasu // 4 // samudgaparNImadhukaM sazarkaram / yathAkramaM prayoktavyA garbhasrAve pyo'nvitaaH| sazUlagarbhasrutipIDitAGganA kapitthabilvabRhatIpaTolekSunidigdhikAH // 5 // / payovimizraM payasAnabhuk pibet // 10 // mUlAni kSIrasiddhAni dApayadbhiSagaSTame / kazerU, siMghAr3A, padmAkha, nIlophara, mudraparNI, maureThIko dUdhameM / navame madhukAnantApayasyAzArivAH pibet // 6 // | pakA zakkarake sAtha milA zUla tathA garbhasrAvase pIr3ita strI payastu dazame zuNThathA zRtazItaM prazasyate / sevana kare tathA dUdhake sAtha bhAta khAve // 10 // garbhavatIko garbhasrAvakI zaGkA honepara pahile mahInemeM maureThI, shusskgrbhcikitsaa| zAkabIja, kSIrakAkolI, devadAru / dUsare mahInemeM azmantaka, kAle tila, majITha, zatAvarI / tIsare mahInemeM vAMdA, kSIra- garbha zuSka tu vAtena bAlAnAM cApi zuSyatAm / kAkolI, kAlI sArivA / cauthe mahInemeM anantA, zArivA, sitAmadhukakAzyarhitamutthApane payaH / / 11 / / rAsana, bhAraGgI, moretthii| pAMcaveM mahInemeM choTI bar3I kaTerI, garbhazoSe tvAmagarbhAH prasahAzca sadA hitAH / khambhAra, dUdhavAle vRkSoMke aGkura aura chAla tathA ghRta / chaThe vAtase garbhake sUkhanepara tathA bAlakoMke sUkhanepara mizrI,maureThI mahInemeM pRSThaparNI, khareTI, sahijana, gokhurU, maureThI / sAtaveM va khambhArase siddha dUdha poSaNa karatA hai tathA garbhake sUkhanepara kacce mahanimeM siMghAr3A, kamalaka tantu, munakkA, kazerU, maureThI, garbha tathA prasaha prANiyoM ke mAMsarasa uttama hote haiM // 11 // mishrii| ina Adhe Adhe zlokameM varNita sAta yogoMkA garbhasrAvako rokaneke liye dUdhake sAtha prayoga karanA caahiye| tathA kaithA, sukhprsvopaayaaH| bela, bar3I kaTerI, paravala, Ikha va choTI kaTerIkI jar3a dUdhameM pAThA lAGgalisiMhAsyamayUrakajaTaiH pRthak // 12 // siddha kara AThaveM mahInemeM / navama mAsameM maureThI, yavAsA, kSIra nAbhibastibhagAlepAtsukhaM nArI prasUyate / vidArI, zArivA tathA dazamamAsameM soMThase siddha kara ThaNDhA kiyA parUSakasthirAmulalepastadvatpRthak pRthak // 13 // dUdha denA cAhiye // 1-6 // vAsAmUle dutaM tadvatkaTibaddhe prasUyate / apare pryogaa| pAThAyAstu ziphAM yonI yA nArI saMpradhArayet 14 // sakSIrA vA hitA zuNThI madhukaM devadAru cca // 7 // uraHprasavakAle ca sA sukhena prasUyate / evamApyAyate garbhastItrA ruk copazAmyati / tuSAmbuparipiSTena mUlena parilepayet // 15 // kuzakAzorubUkAnAM mUlaigokSurakasya ca / lAGgalyAzcaraNI sUte kSiprametena grbhinnii| zRtaM dugdhaM sitAyuktaM garbhiNyAH zUlanutparam // 8 // ATarUSakamUlena nAbhibastibhagAlepaH krtvyH||96 gRhAmbunA gehadhUmapAnaM garbhApakarSaNam / dUdhake sAtha maureThI, soMTha aura devadAru' denA cAhiye / isa mAtuluGgasya mUlAni madhukaM madhusaMyutam / / 17 // taraha garbha bar3hatA hai aura tIvra pIr3A zAnta hotI hai| isI prakAra kuza, kAza eraNDa va gokhurUkI jar3ase siddha kara ThaNr3hA kiyA dUdha ghRtena saha pAtavyaM sukhaM nArI prasUyate // 18 // mizrI milAkara denese garbhiNIkA zUla naSTa hotA hai // 7 // 8 // puTadagdhasarpakaJcuka masRNamasI kusumasArasahitAjitAkSI / kazerukAdikSIram / jhaTiti vizalyA jAyeta kazeruzRGgATakajIvanIya . garbhavatI mUDhagarbhApi // 19 // pdmotplernnddshtaavriibhiH| gRhAmbunA hiMgusindhupAnaM garbhApakarSaNam siddhaM payaH zarkarayA vibhinaM pAr3ha, kalihArI, vAsA va apAmArga inameMse kisI ekakI jar3a saMsthApayedgarbhamudIrNazUlam // 9 // pIsakara nAbhi, basti aura bhagameM lepa karanese sukhapUrvaka strIka Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (286) ckrdttH| [strIrogAsannnnnnncnn bAlaka utpanna hotA hai| isI prakAra phAlasA aura zAliparNImase apraapaatnyogaa| kisIkI jar3akA lepa athavA vAsAkI jar3ako kamarameM bAMdhanese zIghra hI bAlaka utpanna ho jAtA hai / jo strI pADhakI jar3a kaTutumbyahinirmokakRtavedhanasarSapaiH // 26 // yonimeM rakhatI hai vaha prasavakAlameM sukhapUrvaka bAlaka utpanna karatI kaTutailAnvito dhUmo yoneH pAtayate'parAm / hai| kalihArIkI jar3a kAjImeM pIsakara pairAmeM lagAnese zIghra hI kacaveSTitayAMgulyA ghRSTe kaNThe sukhaM patatyaparA // 27 bAlaka ho jAtA hai / aDUsekI jar3ase bhI nAbhi, mUtrAzaya aura / kaDuI tombI, sAMpakI keMcula, kaDuI toraI va sarasoMke bIjake bhagameM lepa karanA cAhiye / tathA kAjIke sAtha gRhadhUma pilAnA| cUrNako kaDae tailake sAtha dhUma yonikI aparAko girAtA hai| cAhiye / isase sukhapUrvaka gotpatti hotI hai| bijaure nimbUkI! bAloMko aMgulImeM lapeTakara kaNThameM ghisanese aparA giratI jar3a va maureThIke cUrNako zahadameM milAkara ghIke sAtha hai // 26 // 27 // pilAnese sukhapUrvaka bAlaka hotA hai, puTameM jalAyI gayI sAMpakI keMculakI cikanI bhasmako zahadake sAtha AMkhameM aparo mantraH / lagAnese strI zIghra hI garbhako bAhara karatI hai / cAhe mUDhagarbhA hI kyoM na ho hAmbuke sAtha hIMga va seMdhAnamakakA pAna garbhako " eraNDasya vanAt kAko gaGgAtIramupAgataH / bAhara nikAlatA hai // 12-19 // itaH pibati pAnIyaM vizalyA garbhiNI bhavet // " anena saptadhAmantrya jalaM deyaM vizalyakam // 28 // suprasUtikaro mntrH| eraNDaka banase kauA gaGgAtIra AyA, idhara pAnI pItA hai, ihAmRtaM ca somazca citrabhAnuzva bhAmini / idhara garmiNI garbharahita hotI hai / isa mantrase sAta bAra AmauccaiHzravAzca turago mandire nivasantu te // 20 // |trita kara jala pInese garbhiNI garbharahita hotI tathA aparAkA idamamRtamapAM samuddhRtaM vai pAtana hotA hai // 28 // bhava laghugarbhamimaM vimuJcatu strii| tadanalapavanArkavAsavAste apare yogaaH| saha lavaNAmbudharairdizantu zAntim // 21/ mUlena lAGgalikyA vA saMlipte pANipAde ca / muktAH pAzA vipAzAzva muktAH sUryeNa razmayaH / / aparApAtanaM madyaH pippalyAdirajaH pibet // 29 // muktaH sarvabhayAdgarbha ehyehi mA ciraM svAhA // 22 // garImadanadahanamUlaM cirajamApa / Upara likhe mantrase sAta vAra abhimantrita jala pilAnese | garbha mRtamamRtaM vA nipAtayati // 30 // sukhapUrvaka bAlaka hotA hai // 20-22 // kalihArIkI jar3ase hAtha pairoM meM lepa kara zarAbake sAtha pippa. yntrpryogH| lyAdicUrNa pInese aparA pAtana hotA hai| isI prakAra garI (narijalaM cyavanamantreNa saptavArAbhimantritam / yala) mainaphala va cItakI jar3akA cUrNa bhI mRta yA jIvita pItvA prasUyate nArI dRSTvA cobhayatriMzakam // 23 // garbhako girAtA hai // 29-30 // tathobhayapaJcadazadarzanaM sukhasUtikRt / mkklcikitsaa| SoDazartuvasubhiH saha pakSadigaSTAdazabhireva ca // 24 arkabhuvanAbdhisahitairubhayatriMzakamidamAzcaryam / zAlimUlAkSamAtraM vA mUtreNAmlena vAnvitam / vasuguNAbdhyekabANanavaSaTsaptayugaiH kramAt // 25 // upakuJcikAM pippalI ca madirAM lAbhataH pibet||31 sarva paJcadaza dvistu trizakaM navakoSThake / sauvarcalena saMyuktAM yonizulanivAraNIm / ubhayapaJcadazakam / ubhayatriMzakam / sUtAyA hacchirobastizUlaM makalasaMjJitam // 32 // yavakSAraM pibettatra sarpiSoSNodakena vA / 1668 pippalyAdigaNakAthaM pibedvA lavaNAnvitam // 33 // 12/14/4 zAli (dhAna ) kI jar3a 1 tolA mUtra athavA kAjIke ina yantroMko likhAkara dikhAnese sukhapUrvaka bAlaka ho jAtA sAtha athavA kalauMjI, choTI pIpala, zarAba va kAlA namaka milAkara pInese yoni zUla tathA prasUtA strIke hRdaya, hai // 23-25 // zira aura bastike zUla tathA makkala zUla naSTa hotA hai / 1"gRhAmbu" kAjIko kahate haiN| |athavA usameM javAkhAra ghI athavA garama jalake sAtha pIve Im 2010 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH ] athavA pippalyAdi gaNakA kvAtha namaka ke sAtha pInA cAhiye // 31-33 // bhASAkopetaH / raktasrAvacikitsA / pArAvatazakRtpatiM zAlitaNDulavAriNA / garbhapAtAntarotthe tu raktasrAvanivAraNam // 34 // kabUtarakI vITa cAvala ke jalase pInese garbhapAtake anantara bahate hue raphako zAMta karatA hai // 34 // kivikazarogacikitsA / jalapiSTavaruNapatraiH saghRtairudvartanAle pau / kikkizarogaM harato gomayagharSAdatho vihito ||35|| RaftarthaH / hoberAraNiraktacandanabalAdhanyAkavatsAdanImustozIrayavAsaparpaTa viSAkkAthaM pibedgarbhiNI | nAnAdoSayuktAtisArakagade raktasrutI vA re yogo'yaM munibhiH purA nigaditaH sUtyAmaye zasyate 36 sugandhavAlA, araNI, lAlacandana, khareTI, dhaniyAM, gurca, mothA, kharA, yavAsA, pittapApar3A, va atIsakA kAtha garbhiNI aneka doSayukta atIsAra, raktasrAva tathA jvarameM pIve, tathA yaha yoga muniyoMne sUtikA roga bhI kahA hai // 36 // choTI pIpala, piparAmUla, cavya, soMTha, ajavAina, sapheda jIrA, syAha jIrA, haldI, dArUhaldI, vir3anamaka va kAlAnamaka ina auSadhiyoMse siddha kAjI AmavAtako naSTa karatI, ghRSya, jalameM pise varuNAke pattoMke cUrNako ghI meM milAkara kiyA gayA | kaphana, agnidIpaka tathA striyoMke dUdhako bar3hAtI hai / tathA makkalepa aura ubaTana athavA gobarase ghisanA kikkiza rogako zAnta karatA hai 35 // lazUla naSTa karatI hai / isa prayogameM uparokta auSadhiyA~ milAkara 1 bhAga, kAjI 8 bhAga aura jala 4 bhAga, milAkara cAhiye / jalamAtra jalajAnepara utAra chAnakara prayoga karanA cAhiye // 39-42 // pakAnA paJcajIkaDa amRtAdikAthaH / amRtAnAgara sahacarabhadretkaTapaJcamUlajaladala jalam / zrutazItaM madhuyuktaM nivArayati sUtikAtaGkam // 37 // gurca, soMTha, kaTasailA, gandhaprasAraNI, paJcamUla nAgaramothA va sugandhavAlA kvAthako ThaNDA kara zahada milA sevana karanese jvara va sUrtikAroga naSTa hote haiM // 37 // (287) sahacarAdikvAthaH / sahacarapuSkara vetasamUlaM kaGkataM dAru kulatthasamam / jalamatra saindhavahiGguyutaM sadyo ghorasUtikAzUlaharam // 38 // dazamUlIkRtaH kAthaH sadyaH sUtirujApahaH / kaTasailA, pohakaramUla, betakI jar3a, vikata, devadAru, kulathI samAna bhAga le kvAtha banA seMdhAnamaka va bhunI hIMga milAkara pInese zIghra hI ghora sUtikA roga naSTa hotA hai / dazamUlakA kAtha tatkAla sUtikAdoSako naSTa karatA hai // 38 // vajrakakAJjikam | pippalIpippalImUlaM cavyaM zuNThI yamAnikA // 39 // jIrake dve haridve dve baDasauvarcalaM tathA / etairevauSadhaiH piSTairAranAlaM prasAdhitam // 40 // AmavAtaharaM vRSyaM kaphaghnaM vahnidIpanam / va nAma strINAmagnivivardhanam // 41 // makkalazUlazamanaM paraM kSIrAbhivardhanam / kSIrapAka vidhAnena kAJjikasyApi sAdhanam // 42 // jIrakaM hapuSA dhAnyaM zatAhvA suradAru ca / yamAnI kruSTikA higupatrikA kAsamardakam ||43|| pippalIpippalImUlamajamodAtha bASpikA / citrakaM ca palAMzAni tathAnyazca catuSpalam ||44 // kazerukaM nAgaraM ca kuSThaM dIpyakameva ca / guDasya ca zataM dadyAd ghRtaprasthaM tathaiva ca // 45 // kSIradviprasthasaMyuktaM zanairmRdvagninA pacet / paJcajIraka ityeSa sUtikAnAM prazasyate / garbhArthinInAM nArINAM bRMhaNIye samArute / viMzatirvyApado yone: kAsaM zvAsaM jvaraM kSayam 47 // halImakaM pANDurogaM daurgandhyaM bahumUtratAm / hanti pInonnatakucA: padmapatrAyatekSaNAH / upayogAtstriyo nityamalakSmImalavarjitAH // 48 // jIrA, hAUbera, dhaniyAM, sauMpha, devadAru, ajavAina, rAI, nArIkI pattI, kasauMdI, choTI pIpala, piparAmUla, ajamoda, choTI rAI, tathA cItakI jar3a pratyeka4 to0, kazerU 16 tolA, soMTha 16 tolA, kUTha 16 tolA, ajavAina 16 to0 gur3a 5 sera, ghI 128 to0, dUdha 3 sera 3 cha0 1 to0, dhIre 2 manda AMca se pakAnA cAhiye / yaha " paJcajIraka gur3a " sUtikA striyoMke liye hitakara hai / tathA garbhakI icchAvAlI striyoMke liye, bRMhaNIya vAyurogameM, yonikI 20 vyApattiyoM, kAsa, zvAsa, jvara, kSaya, halImaka, pAMDuroga, durgedhi tathA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (288) [strIrogAnnnnnccha n -. - bahumUtratAmeM ise denA cAhiye / isake prayogase striyAM moTe stanoMkI sUjanameM vidradhimeM Ama, pacyamAna va pakva avasthAU~ce kucavAlI kamala sadRza netravAlI aura sundara hotI meM kahI gayI cikitsA kare / tathA stanoMko sadA duhate rahanA haiM // 43-48 // |cAhiye // 56 // kSIrAbhivardhanam / stnpiiddaacikitsaa| vanakAAsikekSaNAM mUlaM sauvIrakeNa vaa| / vizAlAmUlalepastu hanti pIDAM stanotthitAm / nizAkanakaphalAbhyAM lepazcApi stanAtihA // 57 // vidArIkandaM surayA pibedvA stanyavardhanam // 49 / / indrAyaNakI jar3ako pIsakara lepa karanese stanapIr3A dUra hotI dugdhena zAlitaNDulacUrNapAnaM vivardhayet / / .. hai| isI prakAra haldI va dhatUreke phaloMkA lepa stanapIDAko naSTa stanyaM saptAhataH kSIrasevinyAstu na sNshyH||50|| karatA hai // 57 // jaGgalI kapAsakI jar3a aura IkhakI jar3ake cUrNako kAjIke stanakaThinIkaraNam / sAtha athavA vidArIkandako zarAvake sAtha dUdha bar3hAneke liye pInA cAhiye / dUdhakA sevana karanevAlI aura dUdhake hI sAtha | mUSikavasayA zUkaragajamahiSamAMsacUrNasaMyutayA / zAlicAvalake cUrNako phAkanevAlI strIkA dUdha 7 dinameM niHsandeha | abhyaGgamardanAbhyAM kaThinI pInI stanau bhavataH 58 // bar3ha jAtA hai // 49 // 50 // mahiSIbhavanavanItaM vyAdhibalogrAstathaiva nAgabalA / stanyavizodhanam / piSTvA mardanayogAtpInaM kaThinaM stanaM kurute // 59 / / mUsekI carbI, zukara, hAthI va bhaiMsAke mAMsake cUrNake sAtha haridrAdiM vacAdiM vA pibetstanyavizuddhaye / stanoMpara mAliza tathA mardana karanese stana kar3e aura moTe hote tatra vAtAtmake stanye dazamUlIjalaM pibet // 51 // haiM / isI prakAra bhaiMsIkA makkhana, kUTha, khareTI, baca, va gaGgepittaduSTe'mRtAbhIrupaTolaM nimbacandanam / ranako pIsakara stanoMpara mardana karanese stana moTe tathA kar3e hote dhAtrI kumArazca pibetkAthayitvA sazArivam // 52 // haiM // 58 // 59 // kaphe vA triphalAmustAbhUnimba kaTurohiNIm / / zrIparNItalam / dhAtrIstanyavizaddhayartha madyaparasAzinI // 53 // zrIparNIrasakalkAbhyAM tailaM siddhaM tilodbhavam / bhAJjIvacAdArupAThAH pibetsAtiviSAH shRtaaH||54||| tattailaM tUlakenaiva stanasyopari dhArayet / / 60 // stanyakI zuddhike liye haridAdi yA vacAdikA prayoga kre| patitAvutthitI strINAM bhavetAM tu payodharI / / 61 / / pAtAtmaka dUdhameM dazamUlakA jala pIve / pittase dUSita dUdhameM khambhArake rasa aura kalkase siddha tilatailameM bhigoye dhAya tathA kumAra, gurca, zatAvarI, paravala, nIma, candana aura hue phoheko stanapara rakhanese gire hue stana uTha jAte zArivAkA kvAtha pIve / kaphameM triphalA, nAgaramothA, cirAyatA | haiM // 60 // 6 // va kuTakIkA kvAtha pIve / mUMgake yUSake sAtha bhojana kare / / __kAsIsAditailama / athavA bhAraGgI, baca, devadAru, pAr3ha va atIsakA kvAtha | pIve // 51-54 // kAzIsaturagagandhAzArivAgajapippalIvipakkena / | tailena yAnti vRddhiM stanakarNavarAGgaliGgAni // 62 // stnkiilcikitsaa| kAzIsa, asagandha, zArivA va gajapIpalase siddha tailakukkurameJcukamUlaM carvitamAsye vidhAritaM jyti| kI mAliza karanese stana, kAna, mukha aura liGga bar3hate saptAhAtstanakIlaM stanyaM caikAntataH kurute / / 55 // | haiM // 62 // nAgabalAkI jar3ako mukhameM cabAkara stanameM lagAnese 7 dinameM stanasthirIkaraNam / stanakIla naSTa hotA aura dUdha bar3hatA hai // 55 // prathama? taNDulAmbho nasyaM kuryAtstanI sthirau| stnshothcikitsaa| gomahiSIghRtasahitaM tailaM zyAmAkRtAJjalivacAbhiH 63 zothaM stanotthitamavekSya bhiSagvidadhyA- |satrikaTunizAbhiH siddhaM nasyaM stanotthApanaM param / dyadvidradhAvabhihitaM tviha bheSajaM tat / tanUkaroti madhyaM pItaM mathitena mAdhavImUlam // 64 // Ame vidahyati tayeva gate ca pAkaM | prathama RtukAlameM gAya aura bhaiMsIke ghIke sAtha cAvalake tasyAH stanI satatameva ca nirduhIta // 56 // | jalakA nasya denese stana sthira hote haiM / isI taraha priyA tAtthitI strINAM bhavetAM to jala pIve / pittase dUSita va dhAya tathA kumAra, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (289) - lajjAla, baca, soMTha, mirca, pIpala aura haldIse siddha tailakA tunnddicikitsaa| nasya stanoMko uThAtA hai / isI prakAra maTheke sAtha mAdhavI mRtpiNDenAgnitaptena kSIrasiktena soSmaNA / (kunda ) kI jar3ako pIsakara pInese kamara patalI hotI svedayedutthitAM nAbhi zothastena prazAmyati // 4 // miTTIke Dheleko agnimeM tapA dUdhameM bujhAkara garama garama usI yonisaMkocanaM vazIkaraNaM ca / dUdhake siJcanase nAbhizotha zAnta hotA hai // 4 // syAcchithilApi ca gADhA naabhipaakcikitsaa| suragopAjyAbhyaGgato yoniH / nAbhipAke nizAlodhrapriyaGgumadhukaiH zRtam / * zavavahanasthitabandhana tailamabhyaJjane zastamebhirvApyavacUrNanam // 5 // rajjvA santADanAddhi dayitena / / 65 // / nAbhipAkameM haldI, lodha, priyaGgu va maureThIse siddha taila nazyatyabAdveSaH patyo sahajaH kRto'thavA yogaiH| lagAnA athavA cUrNakA urrAnA hitakara hai // 5 // dasvaiva dugdhabhaktaM viprAyotpATya sitabalAmUlam / / puSye kanyApiSTaM dattamanicchAharaM bhakSye // 66 // ahinnddikaacikitsaa| indragopa aura ghIkI mAlizase DhIlI yoni kar3I ho jAtI somagrahaNe vidhivatkekizikhAmUlamuddhRtaM baddham / hai| tathA patise murdekI rathIke bandhanakI rassIse tADita honese jaghane'tha kandharAyAMkSapayatyAhiNDikAM niytm||6|| svAbhAvika athavA kRtrima patidveSa naSTa hotA hai / isI prakAra saptadalapuSpamaricaM piSTaM gorocanAsahitam / brAhmaNako dUdha bhAta khilAkara puSyanakSatra meM sapheda khareTIkI jar3a pItaM tadvattaNDulabhaktakRto dugdhpissttkpaashH||7|| ukhAr3a kanyAse pisavAkara bhojanameM milA khilAnese patikA jambukanAsA vAyasajihvA nAbhirbarAhasaMbhUtA / patnIkI ora prema hotA hai|| 65 // 66 // kAsyaM raso'tha garalaM prAvRDbhekasya vAmajaGghAsthi 8 iti strIrogAdhikAraH samAptaH / ityekazo'tha militaM vidhRtaM prIvAdikaTideze / ahiNDikAprazamanamabhyaGgo nAtipathyavidhiH // 9 // atha baalrogaadhikaarH| candragrahaNameM vidhipUrvaka mayUrAzakhAkI jar3a ukhAr3a kamara yA gardanameM bAndhanese ahiMDikA roga avazya naSTa hotA hai / isI prakAra saptaparNake phUla, kAlI mirca va gorocanako pIsakara saamaanykrmH| dhake sAtha pilAnA caahiye| athavA cAvalake bhAtakI jalI kuSThavacAbhayAbrAhmIkamalaM kssaudrsrpissaa| pichI pIsakara dUdha va zahada milAkara pilAnA caahiye| isI prakAra zRgAlakI nAka, kauekI jihvA, zUkarakI nAbhi, kAMsA. varNAyuHkAntijananaM lehaM bAlasya dApayet // 1 // pArada aura sarpaviSa tathA barsAtI meDhakakI bAmajaMghAkI hahI, stanyAbhAve payazchAgaM gavyaM vA tadguNaM pibet / saba ekameM milAkara gardana yA kamara AdimeM bAMdhanA ahiMDikA karkandhorguDikAM taptAM nirvApya kttutailke| zAnta karatA hai| isameM abhyaGga yA pathyavidhi vizeSa nahIM tattalaM pAnato hanti bAlAnAmulbamuddhatam // 2 // hai // 6-9 // vyoSazivogrA rajanI kalkaM vA pItamatha payasA / ulbamazeSa harate paTutAM bAlasya cAtyantam // 3 // anaamkcikitsaa| anAmake ghughurikaabukkaamricrocnaaH| kuTha, baca, bar3I haroMkA chiskA, brAhmI va kamalake cUrNako navanItaM ca saMmizya khAdettadroganAzanam // 10 // zahada aura ghIke sAtha milAkara bAlakako denA cAhiye / isase bAlakakA varNa, Ayu aura kAnti vaDhatI hai / aura tailAktazirastAluni saptadalArkasnuhIbhavaM kSIram / mAke dUdha na honepara bakarI athavA gAyakA dUdha tadguNa hI| dattvA rajanIcUrNe datte nazyedanAmako rogaH // 11 // hotA hai| use pInA cAhiye / berakI golI banA tapAkara| lehayecca zunA bAlaM navanItena lepitam / / tailameM bujhAnA caahiye| yaha tela bAlakoMke pilAnese jarAyuke sphuTakapatrajarasodvartanaM ca hi taddhitam // 12 // aMzako sApha karatA hai| isI prakAra trikaTu, harra, baca, va anAmakameM ghughurikA (kITa ) ke AgekA mAMsa, kAlI haldIke kalkako dUdhake sAtha pilAnese jarAyu doSako nAzatA | mirca, gorocana aura makkhana milAkara khAnese yaha roga naSTa hai| tathA bAlakako phurtIlA banAtA hai // 1-3 // hotA hai / zirameM tAlupara taila cupara saptadala, Aka aura sehuNDake Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (390) ckrdttH| [bAlarogA dUdhako lagAkara Uparase haldIkA cUrNa urzanese anAmaka roga mahInemeM 1 rattI auSadhi zahada, dUdha, ghI va mizrIse patalI kara naSTa hotA hai| bAlakake zarIrameM makkhanakA lepa kara kuttese caTA-pilAnA cAhiye / mahInekI vRddhike sAtha sAtha auSadha mAtrA bhI mA cAhiye // 10-12 // | eka eka rattI pratimAsa baDhAnA cAhiye / sAlabharataka yahI krama rakhaneke anantara phira prati varSa 1 mAzA solaha varSataka baDhAnA anAmakaharaM tailam / |cAhiye* // 18-20 // vailasya bhAgamekaM mUtrasya dvau ca zimbidalarasasya / / gavyaM payazcaturguNamevaM dattvA pacettailam / haridrAdikAH / tenAbhyaMgaH satataM rogamanAmakAkhyamapaharati // 13 // haridrAdvayayaSTayAhvasiMhIzakrayavaiH kRtH| eka bhAga taila, 2 bhAga gomUtra, 2 bhAga semakI pattIkA | zizovarAtisAranaH kaSAyasstanyadoSajit // 21 // rasa, 4 bhAga godugdha chor3akara taila pakAnA cAhiye / isase sadA haldI, dAruhaldI, moreThI, kaTerI va indrayavakA kvAtha bAlamAliza anAmaka roga naSTa karatI hai // 13 // koMke jvarAtisArako naSTa karatA tathA stanya doSako jItatA kajalam / hai // 21 // Arka tUlakamAvikaromANyAdAya kezarAjasya / cAturbhadracUrNam / svarasenAkte vastre kRtvA vati ca tailAktAm // 14 // ghanakRSNAruNAzRGgIcUrNa kSaudreNa saMyutam / tajjAtakajjalAjitalocanayugalo'pyalaMkRto bAlaH / zizovarAtisAranaM kAsazvAsavamIharam // 22 // manAmakarogaM kSapayati bhUtAdikaM cApi // 15 // nAgaramothA, choTI, pIpara, majITha va kAkar3AsigIkA AkakI ruI va bher3ake bAla le bhAMgareke rasameM tara kara sukhA | cUrNa zahadake sAtha bAlakako denase jvarAtisArako naSTa battI banA telameM Dubokara jalAnA cAhiye / isase banAye gaye | karatA tathA kAsa, zvAsa va vamanako zAnta karatA kAjalako bAlakakI A~khoMmeM lagAnese anAmakaroga tathA bhUtAdi hai||22|| bAdhA zAnta hotI hai // 14 // 15 // dhaatkyaadilehH| apare prayogAH / dhaatkiibilvdhnyaaklodhendryvvaalkaiH| cAlanikAtalasaMsthitapotaM saMplAvya gvymuutrenn| | lehaH kSaudreNa bAlAnAM jvraatiisaarvaantijit||23|| okodazAlikAyAM rajakakSArodakasnAnam / / 16 // dhAyake phUla, bela, dhaniyAM, lodha va indrayavase banAyA gayA dAsakrayaNazrAvaNavarATikArasendrapUritA dhRtA knntthe| leha zahadake sAtha bAlakAMke jvarAtisAra aura vamanako zAMta nalinIdale ca zayanaM sukaSTamanAmakAkhyaroganama 17 karatA hai // 23 // lar3akeko dhovIke pATepara khar3A kara calanIse gomUtra rajanyAdicUrNam / chor3akara snAna karAnA cAhiye / phira dhobIke kSAra mizrita rajanIdArusaralazreyasIbRhatIdvayam / jalase snAna karAnA cAhiye / isI prakAra naukara dvArA kharIdI gayI kisI yogI yA pAkhaNDIke pAsakI kaur3I pArada bharakara pRznipaNI zatAhvA ca lIDhaM mAsikasarpiSA // 24 // galemeM bAMdhanese athavA kamalake pattoMkI zayyApara sulAnese anA grahaNIdIpanaM hanti mArutAti sakAmalAm / makaroga dUra hotA hai // 16 // 17 // dharAtIsArapANDumnaM bAlAnAM sarvazothanut // 27 // haldI, devadAru, sarala dhUpa, gajapIpala, choTI kaTerI, bar3I saamaanymaatraaH| kaTerI, piThivana aura sauMphake cUrNako zahada va ghIke sAtha cATabhaiSajyaM pUrvamuddiSTaM narANAM yjvraadipu| nese vAlakoMkI grahaNI dIpta hotI, vAyukI pIr3A, kAmalA, jvarAdeyaM tadeva bAlAnAM mAtrA tasya kanIyasI ||18||tisaar, pAMDu aura samasta zotha naSTa hote haiM // 24 // 25 // prathame mAsi jAtasya shishobhaissjrktikaa| * javAna puruSake liye kisI auSadhakI jitanI mAtrA ho avalehyA tu kartavyA madhukSIrasitAghRtaiH // 19 // sakatI hai, usase ,20 bhAga 1 mAsake bAlakako, 26 bhAga 2 ekaikAM vardhayettAvadyAvatsaMvatsaro bhavet / mAsake bAlakako bhAga 3 mAsake bAlakako, 44 bhAga cAra tadUrdhva mASavRddhiH syAdyAvadASoDazAbdikAH // 20 // mAsake liye isI prakAra baDhAte hue 16 bhAga, eka varSavAleke manuSyoMke liye jvarAdikoMmeM jo oSadhiyAM batAyI gayI haiM. liye bhAga 2 varSavAleke liye isI prakAra baDhAte hue 16 yahI bAlakoMko denA cAhiye / para mAtrA choTI rahe / pahile varSa meM pUrNa mAtrA denI cAhiye / / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - - panna - w mishyaadilehH| belakA gUdA, ghAyake phUla, sugandhavAlA, lodha va gajapIpamizI kRSNAJjanaM lAjA shRnggiimricmaakssikH| lakA kvAtha yA avaleha zahada milAkara pilAnese bAlakoMke dasta lehaH zizorvidhAtavyazchardikAsajvarApahaH / / 26 // banda hote haiM // 32 // sauMpha, kAlA suramA, khIla, kAkar3AziMgI, kAlI mirca va , smnggaadivaathH| zahadakA leha bAlakoMkI vamana, khAMsI aura jvarako naSTa karatA samAdhAtakIlodhrazArivAbhiH zRtaM jalam / durdhare'pi zizordeyamatIsAre samAkSikam // 33 / / shRnggyaadilehH| lajjAluke bIja, 'dhAyake phUla, lodha, va zArivAse siddha kvAthako zahadake sAtha bAlakoMke kaThina atisArameM denA zRGgI samustAtiviSAM vicUrNya cAhiye // 33 // lehaM vidadhyAnmadhunA zizUnAm / kAsajvaracchardibhirarditAnAM naagraadikaathH| samAkSikAM cAtiviSAM tathaikAm // 27 // kAkar3AsiMhI, atIsa va nAgaramothAkA cUrNakara zahadake sAtha nAgarAtiviSAmustAvAlakendrayavaiH zRtam / athavA akele atIsa zahadake sAtha caTAnese bAlakoMkI khAMsI, __kumAraM pAyayetprAtaH sarvAtisAranAzanam / / 34 // jvara aura vamana zAMta hotI hai // 27 // soMTha, atIsa, nAgaramothA, sugandhavAlA va indrayavake kvAthako prAtaHkAla pilAnase samasta atIsAra naSTa hote chrdicikitsaa| pItaM pItaM vamedyastu stanyaM tnmdhusrpissaa| dvivArtAkIphalarasaM paJcakolaM ca lehayet // 28 // smnggaadiyvaaguuH| AmrAsthilAjasindhUtthairlehaH kSaudreNa chardinut // 29 // samajhA dhAtakI padmaM vayasthA kacchurA tathA / pippalImaricAnAM tu cUrNa samadhuzarkaram / piSTaretairyavAgUH syAtsarvAtIsAranAzinI // 35 // rasena mAtuluGgasya hikkAcchardinivAraNam // 30 // lajAluke bIja, dhAyake phUla, kamala, baca va kauMcake jo bAlaka dUdha pIkara vamana kara detA hai, use choTI baDI bIjako pIsakara banAyI gayI yavAgU saba atIsAroMko naSTa kaTerIke phaloMkA rasa va paJcakolakA cUrga zahada va ghI milAkara karatI hai // 35 // pilAnA cAhiye / isI prakAra AmakI guThalI, khIla va seMdhA laajaayogH| namakakA cUrNa zahadake sAtha caTAnese vamana zAnta karatA hai| tathA choTI pIpala va kAlI mircakA cUrNa zahada, zakkara aura vilvamUlakaSAyeNa lAjAzcaiva sshrkraaH| bijaure nimbake rasake sAtha hikkA aura vamanako zAnta karatA Aloya pAyayedvAlaM chadyetIsAranAzanam / / 36 / / hai // 28-30 // belakI jar3ake kADheke sAtha khIla va zakkara milAkara bAlakako pettyaadipinnddH| pilAnese saba atIsAra naSTa hote haiM // 36 // peTIpAThAmUlAjambvaH sahakAravalkalataH kalkaH / * priynggvaadiklkH| ityekazazca piNDo vidhRto hRnnaabhimdhytaalvaado| chadyatIsArajavegaM prabalaM dhatte tadeva niyamena // 31 // kalkaH priyNgukolaasthimdhymustrsaajnaiH|| kSaudralIDhaH kumArasya charditRSNAtisAranut // 37 // * peTI (pADhala) kI jar3a, pADhakI jar3a, jAmunakI va AmakI priyaMgu, berakI guThalIkI mIMgI, nAgaramothA va rasautake kalkako ' chAlakA eka golA banAkara hRdaya va nAbhike bIcameM tathA tAlupara ghumAnese niHsandeha prabala vamana aura atIsArakA vega zAMta | zahadameM milAkara cATanese bAlakakI pyAsa, vamana tathA dasta hotA hai // 31 // naSTa hote haiM // 37 // bilvaadikvaathH| raktAtisArapravAhikAcikitsA / bilvaM ca puSpANi ca dhAtakInAM mocarasaH samaGgA ca dhAtakI padmakezaram / jalaM salobhraM gajapippalI c| piSTairetairyavAgUH syAdraktAtIsAranAzinI // 38 // kAthAvalehI madhunA vimizrI lehastelasitAkSIdatilayaSTathAkalkitaH / bAleSu yojyAvatisAriteSu // 32 // bAlasya rundhyAnniyataM raktasrAvaM pravAhikAm // 39 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (292) ckrdttH| [bAlarogA- . wwwW8 lAjA sayaSTImadhukaM zarkarAkSaudrameva ca / ghRtena sindhuvizvailAhigubhAmarajo lihan / taNDulodakasaMsiktaM kSipraM hanti pravAhikAm // 40 // AnAhaM vAtika zUlaM jayettoyena vA zizuH / / 48 // mocarasa, lajjAlu, dhAyake phUla va kamalake kezarako pIsakara harItakI vacA kuSThakalkaM mAkSikasaMyutam / banAyI gayI yavAgU raktAtIsArako naSTa karatI hai.| tathA tela, | pItvA kumAraH stanyena mucyate tAlupAtanAt 49 // mizrI, zahada, tila va maureThIkA kalka milAkara banAyA gayA| bAlakoMke mUtrakI rukAvaTameM choTI pIpala, kAlI mirca, mizrI, leha niyamase raktasrAva aura pravAhikAko naSTa karatA hai / isa zahada, choTI ilAyacI seMdhAnamakake lehako caTAnA cAhiye / prakAra khIla, maureThI, zakkara va zahadake kalkako cAvalake jalake vAtaja AnAha tathA zUlameM seMdhAnamaka, soMTha, ilAyacI, bhunI sAtha pInese zIghrahI pravAhikA naSTa hotI hai // 38-40 // hIMga, bhAraMgIke cUrNako ghI athavA jalake sAtha caTAnA cAhiye / grahaNyatIsAranAzakA yogaa| tathA hare, baca aura kUThake kalkako zahada va dUdhake sAtha pilAnase tAlupAtaroga naSTa hotA hai / 47-49 // aGkoTamUlamathavA taNDulasalilena vaTajamUlaM vA / pItaM hantyatisAraM grahaNIrogaM sudurvAram // 41 // mukhpaakcikitsaa| sitajIrakasa cUrNa bilvadalotthAmbumizritaM pItam / / mukhapAke tu bAlAnAM sAmrasAramayorajaH / hantyAmaraktazUlaM guDasahitaH zvetasoM vA // 42 // gairikaM kSaudrasaMyukta bheSajaM sarasAjanam // 50 // maricamahauSadhakuTajaM dviguNIkRtamuttarottaraM krmshH|| azvatthatvagdalakSaudrermukhapAke pralepanam / guDatakrayuktametad grahaNIrogaM nihantyAzu // 43 // / dArvIyaSTayabhayAjAtIpatrakSauraistathAparam // 51 // akoharakI jar3a athavA baragadakI jar3ako pIsa cAvalake jalake saha jambIrarasena snugdalarasagharSaNaM sdyH| sAtha pInese atIsAra aura praNI naSTa hotI hai, tathA saphedaM jIrA aura rAlake curNako belakI pattIke rasameM milAkara athavA kRtamupahanti hi pAkaM mukhajaM vAlasya cAzveva // 52 gur3ake sAtha sapheda rAlake cUrNako khAnese lAvatittirivallUrarajaH puSparasAnvitam / Amarakta dUtaM karoti bAlAnAM padmakezaravanmukham // 53 // aura zUla zAnta hotA hai| athavA kAlI mirca 1 bhAga, soNtth| 2bhAga, va kuraiyA 4 bhAga inake cUrNako gur3a aura maThemeM milA | bAlakoMke mukhapAkameM Amake andarakI chAla, lohabhasma, gerU kara pInese grahaNIroga zAnta hotA hai // 41-43 // aura rasauMta zahada milAkara lagAnA tathA caTAnA bhI cAhiye / tathA pIpalakI chAla aura pattIke cUrNakA zahadake sAtha lepa bilvaadikssiirm| | karanA cAhiye / athavA dAruhaldI, moreThI, harra va jAvitrIke bilvazakrAmbumocAbdasiddhamAja payaH shishoH| cUrNakA zahadake sAtha lepa karanA cAhiye / isI prakAra jambIrI sAmAM saraktAM grahaNIM pItaM hnyaattriraatrtH||44|| |nimbUke rasake sAtha sehuMDake pattoMke rasakA ghisanA bAlakoMke mukha pAkako naSTa karatA hai / aura lavA va tItara inake zuSka mAMsake belakA gUdA, indrayava, sugandhavAlA, mocarasa va nAgaramothAse | siddha bakarIke dUdhako pInese 3 rAtrimeM sAma, sarakta prahaNI doSa | ghUrNako zahadake sAtha caTAnese bAlakoMke mukha kamalake samAna naSTa hote haiM // 44 // hote haiN||||50-53|| tadvadajAkSIrasamo jambatvagudbhavo rasaH / dntodbhvgdcikitsaa| isI prakAra bakarIke dUdhake sAtha jAmunakI chAlakA rasa | dantodbhavottharogeSu na bAlamatiyantrayet / lAbha karatA hai| svayamapyupazAmyanti jAtadantasya te gadAH // 54 // danta nikalate samaya utpanna rogoMmeM adhika upAya na karanA mudpaakcikitsaa| gadapAke tu bAlAnAM pittanIM kaaryekriyaam||45|| jAte haiM // 54 // cAhiye / dAMta nikala mAnepara ve svayam hI zAnta ho rasAJjanaM vizeSeNa pAnAlepanayorhitam // 46 // bAlakoMke gudapAkameM pittanAzaka kriyA karanI cAhiye / vizeSa arissttshaantiH| kara pilAne va lagAneke liye rasA~ta hitakara hai||45||46|| sadanto yastu jAyeta dantAH syuryasya cottarAH / kuryAttasya pitA zAnti bAlasyApi dvijAtaye / muutrgrhtaalupaatcikitsaa| dadyAtsadakSiNaM bAlaM naigameSaM prapUjayet // 55 // kaNoSaNasitAkSIdrasukSmailAsaindhavaiH kRtH| mUtraprahe prayoktavyaH zizUnAM leha uttamaH / / 47 // / 1 vallUraM zuSkamAsam puSpamo madhu / iti vAgbhaTaH / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| sannnnnccha n jo bAlaka dAMtasahita hI paidA ho athavA jisake pahile | bhasmako bAsI jalameM milAkara pInA cAhiye / athavA baragadakI Uparake dAMta nikaleM, usakA pitA zAnti kare tathA bAlakako vaukA hima banAkara mukhameM kavala dhAraNa karanA pyAsako zAnta dakSiNAke sahita brAhmaNake liye dAna kare aura naigameSa grahakA karatA hai * // 61 // 62 // pUjana kare // 55 // netraamycikitsaa| hikkaacikitsaa| piSTaizchAgena payasA dA/mustakagairikaiH / paJcamUlIkaSAyeNa saghRtena payaH zRtam / bahirAlepanaM zastaM zizornetrAmayApaham // 63 / / sazRGgaveraM saguDaM zItaM hikkArditaH pibet // 56 // manaHzilA zaMkhanAbhiH pippalyo'tha rasAjanam / suvarNagarikasyApi cUrNAni madhunA saha / vartiH kSaudreNa saMyuktA bAlasyAkSirujApraNut // 64 // lIdavA sukhamavApnoti kSipraMhikkArditaH shishuH57|| mAtRstanyakaTusnehakAjikairbhAvito jayet / / hikkAse pIr3ita bAlaka ghI sahita paJcamUlake kAr3hese siddha svedAddIpazikhottapto netrAmayamalaktakaH / / 65 // kara ThaNDhA kiyA dUdha gur3a va soMThake sAtha pAve / tathA sunahale zuNThIbhaMganizAkalkaH puTapAkaH ssaindhvH| gerUke cUrNako bhI zahadake sAtha cATanese zIghra hI bAlakakI kukUNake'kSirogeSu bhadramAzcyotanaM hitam // 66 // hikkA zAnta hotI hai // 56 // 57 // kriminnAlazilAdArvIlAkSAkAJcanagairikaiH / citrakAdicUrNam / cUrNAjanaM kukUNe syAcchizUnAM pothakoSu ca // 67 // citrakaM zRgaveraM ca tathA dantI gavAkSyapi / | sudarzanAmUlacUrNAdajana syAtkukUNake // 68 // dAmhaldI, nAgaramothA aura gerUko bakarIke dUdhameM pIsakara cUrNa kRtvA tu sarveSAM sukhoSNenAmbunA pibet / -1. AMkhoMke bAhara lepa karanese bAlakake netraroga zAnta hote haiM / zvAsaM kAsamatho hikkAM kumArANAM praNAzayet 58 // tathA manazila, zaMkhanAbhi, choTI pIpala, va rasautako pIsakara cItakI jar3a, soMTha, dantI va indrAyaNakA cUrNa kara kucha garama banAyI gayI battIko zahadameM milAkara lagAnese samagra netraroga jalake sAtha pAnase bAlakoMkI zvAsa, kAsa, tathA hikkA zAnta naSTa hote haiM / tathA mAtAke dUdha, kaDuA taila aura kAjIse hotI haiM // 5 // bhAvita vastrako dIpazikhAmeM garama kara sekanese netraroga naSTa hote . draakssaadilehH| haiN| isIprakAra soMTha, bhAMgarA, haldI aura seMdhAnamakakA puTapAka kara Azcyotana karanA kukUNaka (kuthuI ) tathA anya netrarogoMmeM drAkSAyAsAbhayAkRSNAcUrNa skssaudrsrpissaa| lAbha karatA hai| tathA vAyaviDaMga, haritAla, manazila, dAruhaldI, lIDhaM zvAsaM nihantyAzu kAsaM ca tamakaM tathA 59 // lAkha, sunahale gerUke cUrNakA aJjana bAlakoMke kukUNaka tathA munakkA, javAsA, bar3I harra va choTI pIpalake cUrNako zahada pothakI rogameM lagAnA caahiye| kukUNakameM sudarzanakI jar3ake va ghIke sAtha cATanese kAsa tathA tamaka zvAsa (damA nAmavAlAcarNakA bhI ajana kiyA jAtA hai|63-68|| roga ) naSTa hote haiM // 59 // puSkarAdicUrNam / sidhmpaamaadicikitsaa| gRhadhUmanizAkuSThavAjikendrayavaiH zizoH / puSkarAtiviSAzRGgImAgadhIdhanvayAsakaiH / lepastakreNa hantyAzu sidhmapAmAvicikAH // 69 // taccUrNa madhunA lIDhaM zizUnAM paJcakAsanut // 69 // gharakA dhuA~, haldI, kUTha, asagandha aura indrayavako macheke pohakaramUla, atIsa, kAkar3AziMgI, choTI pIpala va yavAsAke | sAka|sAtha pIsakara kiye gaye lepase sidhma, pAmA aura vicarcikAroga cUrNako zahadake sAtha cATanese samasta kAsa naSTa hote haiM // 6 // tRssnnaacikitsaa| - azvagandhAghRtam / . dADimasya ca bIjAni jIrakaM nAgakezaram / pAdakalke'zvagandhAyAH kSIre dazaguNe pacet / cUrNitaM zarkarAkSaudralIDhaM tuSNAvinAzanam // 61 // | ghRtaM peyaM kumArANAM puSTikRdvalavardhanam // 7 // mAyurapakSabhasma vyuSitajalaM tena bhAvitaM peyam / asagandhake caturthAMza kalka aura dazaguNa dUdhameM siddha ghRta tRSNAghnaM vaTakAkurazItajalaM vakrazoSajiddhRtaM vke|62/ bAlakoMko puSTa tathA balavAn karatA hai // 70 // anAradAnA, jIrA, va nAgakezarake cUrNako zakkara ba zahada milAkara cATanese pyAsa naSTa hotI hai tathA mayUrake paMkhakI *kucha pustakoMmeM yahAMse 72 zlokatakakA pATha mahIM hai| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (294) ckrdttH| [bAlarogA - RWww- caanggeriighRtm| mAn va medhAvI hotA hai / ise pInevAle bAlakaoNpara pizAca, rAkSasa, bhUta aura mAtA Adi kisIkA prabhAva nahIM pdd'taa| cAGgerIsvarase sarpizchAgakSIrasame pacet / ise" aSTamaGgala" kahate haiM // 78-80 // kapitthavyoSasindhUtthasamaMgotpalabAlakaiH // 81 // sabilvadhAtakImocaiH siddhaM sarvAtisAranut / lAkSAditailam / grahaNIM dustarAM hanti bAlAnAM tu vishesstH||72|| lAkSArasasamaM siddhaM tailaM mastu caturguNam / cAMgerIke svarasa 3 bhAga, ghI 1 bhAga, dUdha 1 bhAga tathA rAsnAcandanakuSThAbdavAjigandhAnizAyugaiH // 81 // kaithA, trikaTu, seMdhAnamaka, lajjAlu, nIlophara, sugandhavAlA, bela, dhAyake phUla, va mocarasake kalkase siddha ghRta bAlakoMke samasta zatAvAdAruyaSTayAhvamUrvAtiktAhareNubhiH / atIsAroM tathA duSTa grahaNIko naSTa karatA hai / 71 // 72 // bAlAnAM jvararakSonamabhyagAdvalavarNakRt / / 82 // lAkhake rasake samAna, caturguNa dahIke tor3a aura rAsana, kumArakalyANakaM ghRtam / . candana, kUTha, nAgaramothA, asagandha, haldI, dAruhaldI, sauMpha, zaGkhapuSpI vacA brAhmI kuSThaM triphalayA saha / | devadAru, mAreThI, mUrvA, kuTakI va sambhAlUke bIjake kalkase siddha drAkSA sazarkarA zuNThI jIvantI jIrakaM balA // 73/ tailakI mAliza karanese bAlakoMke jvara tathA rAkSasadoSa naSTa zaThI durAlabhA bilvaM dADimaM sursaasthiraa| hote haiM // 81-82 // mustaM puSkaramUlaM ca sUkSmailA gajapippalI / / 74 // grhcikitsaa| evAM karSasamairbhAgairvRtaprasthaM vipAcayet / kaSAye kaNTakAryAzca kSIre tasmiMzcaturguNe // 75 // sahAmuNDitikodIcyakvAthasnAnaM grahApaham / etatkumArakalyANaghRtaratnaM sukhapradam / / saptacchadanizAkuSThacandanaizvAnulepanam // 83 // bala varNakaraM dhanyaM puSTathagnibalavardhanam / sarpatvaglazunaM mUsirSapAriSTapallavAH / chAyAsarvagrahAlakSmIkramidantagadApaham / baiDAlabiDajAlomameSazRGgovacAmadhu / / 84 // sarvabAlAmayaharaM dantodbhedaM vizeSataH // 77 // dhUpaH zizovaranno'yamazeSagrahanAzanaH / zaMkhapuSpI, baca, brAhmI, kUTha, triphalA, munakkA, zakkara, balizAntISTakarmANi kAryANi grahazAntaye // 85 / / soMTha, jIvantI, jIrA, khareTI, kacUra, yavAsA, bela, anAra, . mantrazcAyaM prayoktavyastatrAdau saarvkaamikH||86|| talasI. zAlaparNI, nAgara mothA, pohakaramala, choTI ilAyacI. madraparNI, muNDI, va sugandhavAlAke kvAthase snAna grahadoSako va gajapIpala, pratyeka 1 tolekA kalka, choTI kaTerIkA kvAtha 6 naSTa karatA hai| tathA saptaparNa, haldI, kUTha, va candanakA anusera 32 tolA, dUdha 6 sera 32 to0 milAkara 128 tolA, lepa bhI grahadoSako naSTa karatA hai / aura sAMpakI keMcula, lahasuna, ghI pakAnA cAhiye / yaha " kumArakalyANa " nAmaka ghRta bala va mUrvA, sarasoM, nImakI pattI, viDAlakI viSThA, bakarIke rovAM, varNako baDhAtA puSTi tathA agniko baDhAtA, grahadoSa, chAyA, meDhAziGgI, baca va zahadakI dhUpa bAlakake jvara tathA samagra krimidanta tathA dAMta utpanna honeke samaya utpanna honevAle rogoMko grahadoSoMko naSTa karatI hai| tathA bali, zAnti va iSTakarma Adi vizeSataH naSTa karatA hai // 73-77 // grahazAntike liye karanA cAhiye / aura dhUpa deneke liye yaha Age likhA sArbakAmika mantra paDhanA cAhiye // 83-86 // aSTamaGgalaM ghRtam / vacA kuSThaM tathA brAhmI siddhArthakamathApi ca / sArvakAmiko mntrH| zArivA saindhavaM caiva pippalIghRtamaSTamam // 78 // |OM namo bhagavate garuDAya tryambakAya sadyastavastutaH medhyaM ghRtAmadaM siddhaM pAtavyaM ca dine dine / svAhA / OM kaM paM TaM zaM vainateyAya namaH OM hrIM hUM dRDhasmRtiH kSipramedhAH kumAro buddhimAnbhavet // 79 // na pizAcA na rakSAMsi na bhUtA na ca maatrH|| kSaH // iti mntrH| prabhavanti kumArANAM pibatAmaSTamaGgalam // 80 // | bAladehapramANena puSpamAlAM tu srvtH| baca, kUTha, brAhmI, sarasoM, zArivA, seMdhAnamaka va choTI pIpa- pragRhya mucchikAbhaktabaliyastu shaantikH| lake kalkameM ghRta aura jala milAkara pakAnA cAhiye / ghRta bAlakakI dehake barAbara phUloMkI mAlA lekara bhAtase siddha ho jAnepara bAlakako pratidina pilAnA cAhiye / yaha bhare zikoreke cAroM ora lapeTakara bAla denA cAhiye / medhAko bar3hAtA hai| iseka sevanase bAlaka smRtimAna, buddhi-aura bali dete samaya nIce likhA mantra paDhanA cAhiye / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / balimantraH / oGkArI svarNapakSI bAlakaM rakSa rakSa svAhA / garuDa baliH / OM namo nArAyaNAya namaH iti mantraH // 87 // 1 nandanAmAtRkAcikitsA / prathame divase mAse varSe vA gRhNAti nandanA nAma mAtRkA / tayA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / azubhaM zabdaM muJcati, cItkAraM ca karoti, stanyaM na gRhNAti / baliM tasya pravakSyAmi yena sampadyate zubham / nadyubhayataTamR - tataH sampadyate zubham // 89 // ttikAM gRhItvA puttalikAM kRtvA zuklaudanaM, zukupuSpaM, zukla sapta dhvajAH, sapta pradIpAH, sapta svastikAH, sapta vaTakAH, sapta zaSkulikAH, jambulikAH, sapta muSTikAH, gandhaM, puSpaM, tAmbUlaM, matsyaM, mAMsa, surA, agrabhaktaM ca pUrvasyAM dizi catuSpathe madhyAhne balirdeyaH / tato'zvatthapatraM kumbhe prakSipya zAntyudakena snApayet / rasonasiddhArthakameSazRGganimbapatra zivanirmAlyairbAlakaM dhUpayet / "OM namo nArAyaNAya amukasya vyAdhiM hana hana mukhya muJca hrIM phaT svAhA" evaM dinatrayaM baliM dattvA caturthe divase brAhmaNaM bhojayet tataH sampadyate zubham // 88 // sampadyate zubham / taNDulaM hastapRSThaikaM dadhiguDaghRtaM ca mizritaM, zarAvaikaM, gandhatAmbUlaM, pItapuSpaM, pItasaptadhvajA, sapta pradIpAH, daza svastikAH, matsyamAMsasurAtilacUrNAni / pazcimAyAM dizi catuSpathe balirdeyaH dinAni trINi sandhyAyAm / tataH zAntyudakena snApayet / zivanirmAlyasiddhArthamArjAralomozIra vAlaghRtairdhUpaM dadyAt / namo nArAyaNAya amukasya vyAdhiM hana hana muzca mudhva hrIM phaT svAhA " / caturthe divase brAhmaNaM bhojayet / 66 pahile dina, pahile mahIne athavA pahile varSameM nandanAnAma mAtRkA grahaNa karatI hai| usake grahaNa karate hI pahile jvara AtA hai / azubha zabda karatA tathA cicihAtA hai, dUdha nahIM pItA / usake liye bali batalAte haiM, jisase bAlaka sukhI hotA hai / nadIke donoM kinAroMkI miTTI lekara sapheda bhAta, phUla, sapheda sAta jhaMDiyA~, sAta dIpaka, sAta svastika (sandhiyA) 7 bar3e, 7 pUr3iyAM, 7 jaleviyA~, 7 muTThI sugandhita puSpa, machaliyA~, pAna, mAMsa, zarAbakI bAla, agrabhakta ( uttama hAMr3I meM bhare bhAta ) ke sAtha madhyAhnameM pUrva dizAke caurAhepara denA cAhiye / phira pIpalakA patra jalameM chor3akara zAntikAraka jalase snAna karAnA cAhiye / tathA lahasuna, sarasoM, meDAkA sIMga, nImakI pattI aura zivanirmAlyakI dhUpa denI cAhiye aura yaha mantra par3hanA cAhiye / " oM namo nArAyaNAya amukasya vyAdhiM hana hana muJca muJca hrIM phaT svAhA " isa prakAra tIna dina bali dekara cauthe dina brAhmaNabhojana karAnA cAhiye / isa prakAra bAlaka Arogya hotA hai // 88 // ( 295 ) dUsare dina, mAsa aura varSameM sunandAnAma mAtRkA grahaNa karatI hai| usake grahaNa karate hI pahile jvara hotA hai, bAlaka AMkheM phailAtA hai, zarIra kampAtA hai, sotA nahIM, rotA dUdha nahIM pItA, cItkAra karatA hai| usake liye nIce likhI vidhise bali denA cAhiye / eka pasara bhAta, dahI, gur3a, ghI milAkara eka zarAba, gandha, pAna, pIle phUla, pIlI 7 jhaMDiyAM, sAta dIpaka, daza svastika, machaliyAM, mAMsa, zarAba tilaghUrNa pazcimadizAko caurAhemeM sAyaMkAla bali denA cAhiye / isa prakAra 3 dina karanA cAhiye / phira zAntijalase snAna karAnA cAhiye / tathA zivanirmAlya, sarasoM, billIke rovAM, khaza, sugandhavAlA aura ghIkI dhUpa denI cAhiye / aura yaha mantra paDhanA cAhiye / " oM namo nArAyaNAya amukasya vyAdhiM hana hana muJca muJca hIM phaT svAhA " / cauthe dina brAhmaNa bhojana karAnA cAhiye / isa prakAra bAlaka sukhI hotA hai // 89 // / my sunandAlakSaNaM cikitsA ca / dvitIye divase mAse varSe vA gRhNAti sunandA nAma mAtRkA / tathA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / cakSu runmIlayati, gAtramudvejayati, na zete, krandati, stanyaM na gRhNAti, cItkArazca bhavati / baliM tasya pravakSyAmi yena pUtanAcikitsA | tRtIye divase mAse varSe vA gRhNAti pUtanA nAma mAtRkA / tayA gRhNItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / gAtra muddejayati, stanyaM na gRhNAti, muSTiM braghnAti, krandati, Urdhva nirIkSate / baliM tasya pravakSyAmi yena sampadyate zubham / nadyubhayataTamRttikAM gRhNItvA puttalikAM kRtvA gandhapuSpatAmbUlaraktacandanaM, raktapuSpaM, raktasapta dhvajAH, sapta pradIpAH, saptasvastikAH, pakSimAMsaM, surA, aprabhaktaM ca, dakSiNasyAM dizi aparAhNe catuSpathe balirdAtavyaH / zivanirmAlyagu[ggulu sarpapanimbapatrameSazRGgerdinatrayaM dhUpayet / "OM namo | nArAyaNAya bAlasya vyAdhiM hana hana muzca muJca hrAsaya hrAsaya svAhA" caturthe divase brAhmaNaM bhojayettataH sampa dyate zubham // 90 // tIsare dina mahIne aura varSameM pUtanAnAma mAtRkA grahaNa karatI hai / usake grahaNa karate hI pahile jvara Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 296 ) 'cakradattaH / [ bAlarogA - AtA hai, bAlakakA zarIra kampAtA hai, dUdha nahIM pItA, danaM, zuklapuSpaM, paJca dhvajAH, paJca pradIpAH, paJca vaTakAH, muTThI bAMdhatA, rotA tathA Uparako dekhatA hai / usake liye aizAnyAM dizi balirdAtavyaH / zAntyudakena snApayebali denekI yaha vidhi hai ki nadI ke donoM kinAroMkI miTTIko cchivanirmAlya sarpa nirmokaguggulu nimbapatravAlakaghRtadhUpaM lekara putalA banA gandha, phUla, pAna, lAla candana, lAla phUla, dadyAt "OM namo nArAyaNAya amukasya vyAdhiM cUrNaca lAla 7 patAkA, 7 dIpaka, 7 svastika, pakSiyoMkA mAMsa, cUrNaya hana hana svAhA" caturthe divase brAhmaNaM bhojayettataH sampadyate zubham / / 92 / / zarAba va uttama bhAtakI dakSiNadizA ke caurAhe meM aparAhnameM bali denI cAhiye / aura zivanirmAlya, guggulu, sarasoM, nImakI pattI va meDhA ke sIMgase dhUpa karanI cAhiye / tathA yaha mantra paDhanA caahiye| " OM namo nArAyaNAya bAlakasya vyAdhiM hana na muca muca hAya hrAsaya svAhA " / cauthe dina brAhmaNa bhojana karAve / isa prakAra sukha hotA hai // 90 // mukhamaNDikAcikitsA / pAMcaveM, dina, mahIne aura varSameM kaThapUtanAnAma mAtRkA grahaNa karatI hai| usake grahaNa karate hI jvara AtA hai, zarIra kampatA hai, dUdha nahIM pItA, muTTI bAMdhatA hai, / usake liye isa prakAra bali denA cAhiye / kumhArake cAkakI miTTI le putalA banA gandha, tAmbUla, sapheda bhAta, sapheda phUla, 5 patAkAe~ 5 dIpaka, 5 | bar3e inakI aizAnya dizAmeM bali denI cAhiye / zAntijalase caturthe divase mAse varSe vA gRhNAti mukhamaNDikA nAma snAna karAnA cAhiye aura zivanirmAlya, sAMpakI keMcula mAtRkA / tayA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / grIvAM guggulu, nImakI pattI, sugandhavAlA aura ghIse dhUpa denI nAmayati, akSiNI unmIlayati, stanyaM na gRhNAti, cAhiye ! aura "OM namo nArAyaNAya amukasya vyAdhiM roditi, svapiti, muSTiM badhnAti / baliM tasya pravakSyAmi cUrNaya cUrNaya hana hana svAhA " yaha mantra par3hanA cAhiye / cauthe sampadyate zubham / nadyubhayatamRttikAM gRhItvA dina brAhmaNa bhojana karAnA cAhiye / isa prakAra zubha | hotA hai // 92 // puttalikAM kRtvA utpalapuSpaM, gandhatAmbUlaM, daza dhvajAH, catvAraH pradIpAH, trayodaza svastikAH, matsyamAMsasurA, aprabhaktaM ca uttarasyAM dizi aparAhNe catuSpathe bali dadyAt / AdyaH mAsiko dhUpaH "OM namo nArAyaNAya hana hana mucca muJca svAhA " caturthe divase brAhmaNaM bhojayettataH sampadyate zubham // 91 // cauthe dina cauthe mahIne athavA cauthe varSa meM mukhamaNDikA nAma mAtRkA grahaNa karatI hai, usake grahaNa karate hI pahile jvara hotA hai, gardana calAtA hai, AMkheM nikAlatA hai, dUdha nahIM pItA, rotA, sotA tathA muTThI bAMdhatA hai| usake liye bali isa prakAra denA cAhiye / nadIke donoM kinAroM kI miTTI se putalA banA nIlakamalake phUla, gandha, tAmbUla, daza patAkAe~, 4 dIpaka, 13 svastika, machalI, mAMsa, zarAba, bhAta uttara dizAmeM sAyaGkAla caurAhepara bali denI cAhiye / tathA prathama mAsa meM kahI huI dhUpa denI cAhiye / " OM namo nArAyaNAya hana na muca muca svAhA " / cauthe dina brAhmaNoM ko bhojana karAnA cAhiye / taba sukhI hotA hai // 91 // zakunikA cikitsA | | SaSThe divase mAse varSe vA gRhNAti zakunikA nAma mAtRkA / tayA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / gAtrabhedaM ca darzayati, divArAtrAvutthAnaM bhavati. Urdhva nirIkSate / baliM tasya pravakSyAmi yena sampadyate zubham / piSTakena puttalikAM kRtvA zuklapuSpaM, raktapuSpaM, pItapuSpaM gandhatAmbUlaM, dazapradIpAH, dazadhvajAH, daza svastikA, daza muSTikAH, daza vaTakAH, kSIrajambUDikA, matsyamAMsasurA AgneyyAM dizi niSkrAnte madhyAhne baliM dApayet / zAntyudakena snApayet / zivanirmAlyara sonaguggulusarpa - nirmoka nimbapatraghRtairdhUpaM dadyAt / "OM namo nArAyaNAya cUrNaya cUrNaya hana hana svAhA " caturthe divase brAhmaNaM bhojayettataH sampadyate zubham // 93 // kaThapUtanAmAtRkA cikitsA / divase mAse varSe vA gRhNAti kaThapUtanA nAma mAtRkA / tayA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / gAtramudvejayati, stanyaM na gRhNAti, muSTiM ca badhnAti baliM tasya pravakSyAmi yena sampadyate zubham / kumbhakAracakrasya chaThe dina, mahIne aura varSa meM zakunikA grahaNa karatI hai / usake grahaNa karate hI pahile jvara AtA hai, zarIra TUTatA hai, dinarAta caukatA hai, Upara dekhatA hai| usake liye isa prakAra bali denA cAhiye / piTThIkA putalA banA sapheda phUla, lAla svastika, daza laDDU, daza baDe, dUdhakI jalebI, machalI, mAMsa phUla, pIle phUla, gandha, tAmbUla, dazadIpa, dazapatAkAe~, dazazarAbakI Agneya dizAmeM madhyAhna bIta jAnepara bali denI cAhiye tathA zAntijalase snAna karAnA cAhiye aura zivanirmAlya, mRttikAM gRhItvA puttalikAM nirmAya gandhatAmbUlaM, zuklau-lahasuna, guggulu, sAMpakI keMcula nAmakI pattIkI dhUpa dena Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (297) cAhiye / aura "OM namo nArAyaNAya cUrNaya cUrNaya hana hana karatA, zarIra kampAtA hai / usake liye bali kahate haiM-jisase svaahaa"| isa mantrakA japa karanA cAhiye / aura cauthe dina sukha hotA hai / lAla pIlI patAkAe~, candana, phUla, pUDI, pApar3a brAhmaNa bhojana karAnA cAhiye / taba zAMti hotI hai // 93 // machaliyAM, mAMsa, zarAba, jalebiyAM inakI sabere eka kinAre bali | denA cAhiye aura yaha mantra paDhanA cAhiye / "OM namo nArAzuSkarevatIcikitsA / yaNAya caturdiGmokSaNAya vyAdhi hana hana muJca muJca OM hrIM phaT saptame divase mAse varSe vA yadA gRhNAti zuSkarevatI svAhA" / cauthe dina brAhmaNa bhojana karAve / taba zubha hotA, nAma mAtRkA / tayA gRItamAtreNa prathamaM bhavati jvrH|| hai // 95 // gAtramudvajayati, muSTiM badhnAti, roditi / baliM tasya bhuusuutikaacikitsaa| pravakSyAmi yena sampacate zubham / raktapuSpaM, zuklapuSpaM, | navame divase mAse varSe vA gRhNAti bhUsUtikA nAma gandhatAmbUlaM, raktodanaM, kRsarA, prayodaza svastikAH, matsyamAMsasurAstrayodaza dhvajAH, paJca pradIpAH, pazcima-I: mAtRkA / tayA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / nityaM digbhAge prAmaniSkAse aparAhne vRkSamAzrityabaliM| chardirbhavati,gAtrabhedaM darzayati, muSTiM bdhnaati| baliM tasya dadyAt / zAntyudakena snAnaM guggulumeSazRGgIsarSapo |pravakSyAmi yena sampadyate zubham / nAbhayataTamRttikAM zIravAlakaghRtadhUpayet / " OM namo nArAyaNAya | gRhItvA puttalikAH nirmAya zuklavastreNa veSTayecchukladIptatejase hana hana muJca muzca svAhA" catartha divase puSpa,gandhatAmbUlaM, zuklatrayodaza dhvajAH,trayodaza dIpA: brAhmaNaM bhojayettataHsampadyate zubham // 94 // trayodaza svastikAH,trayodaza puttalikAH, trayodazamatsya puttalikAH, matsyamAMsasurAH,uttaradigbhAge grAmaniSkAse sAtaveM dina, mahIne yA varSameM zuSkarevatI nAmaka mAtRkA | baliM dadyAta zAntyadakena snAnaM.guggalanimbapatragozraddhagrahaNa karatI hai| usake grahaNa karate hI pahile ghara hotA hai, zvetasarSapaghRtedhUpaM dadyAt / mantraH "OM namo nArAyaNAya zarIra kampAtA hai, muTTI bAMdhatA hai, rotA hai / usake liye nAli kahate haiN| lAla phUla, sapheda phUla, gandha, tAmbUla, lAla hana hana muJca muzca svAhA" caturthe divase bhAta, khicaDI, 13 svastika, machalI, mAMsa, zarAba, teraha brAhmaNaM bhojayettataH sampadyate zubham // 96 // patAkA, aura 5 dIpaka sAyaMkAla grAmake nikAsapara pazcima naveM dina, mahIne aura varSameM bhUsUtikAnAma mAtRkA grahaNa dizAmeM vRkSake nIce bali deve| tathA zAMtijalase bAlakako snAna | karatI hai / usake grahaNa karate hI pahile jvara AtA hai, nitya karAve / aura guggulu meDhAziMgI, sarasoM, khaza, sugandhavAlA va vamana hotI hai, zarIrameM pIr3A hotI hai, muTThI bAMdhatA hai| usake ghIkI dhUpa denI cAhiye / "OM namo nArAyaNAya dIptatejase saliye bali kahate haiM- jisase sukha hotA hai| nadIke donoM kinAhana hana muzca muJca svAhA " / yaha mantra paDhanA cAhiye / cauthe| rokI miTTI le putalA banA sapheda kapar3ese lapeTanA cAhiye / tathA dina brAhmaNabhojana karAnA caahiye| taba sukhI hotA hai // 94 // | sapheda phUla, gandha, tAmbUla, sapheda 13 jhaNDiyAM, 13 dIpaka, aryakAcikitsA / 13 svasti, 13 puttalikA, 13 machalIkI puttaliyAM, macha liyAM mAMsa va zarASakI uttara dizAmeM grAmake nikAsapara bali aprame divase mAse varSe vA yadi gRhNAti ayekA denI cAhiye / zAntijalase snAna karAnA cAhiye / aura guggulu nAma mAtRkA / tayA gRhNItamAtreNa prathama bhavati jvrH| nImakI pattI, gAyakA sIMga, sapheda sarasoM aura ghIkI dhUpa denI gadhragandhaH pUtigandhazca jAyate,AhAraM ca na gRhNAti,udveja cAhiye ( "OM namo nArAyaNAya caturbhujAya hana hana muzca muJca yatigAtrANi / baliM tasya pravakSyAmi yena sampadyate svAhA" yaha mantra paDhanA cAhiye / cauthe dina brAhmaNa bhojana zubham / raktapItadhvajAH, candanaM, puSpaM, zaSkulyaH, karAve / taba sukha hotA hai // 96 // parpaTikA, matsyamAMsasurAjambuDikAH pratyUSe baliyaH nirRtaacikitsaa| praantre| mantraH "OM namo nArAyaNAya caturdiGmokSaNAya vyAdhi hana hana muJca muJca OM hrIM phaT svAhA" caturtha dazame divase mAse varSe vA gRhNAti nirRtA nAma divase brAhmaNaM bhojayettataH sampadyate zubham // 95 // maatRkaa| tayA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvrH|gaatrmuddhe AThaveM dina, mahIne aura varSa meM jo grahaNa karatI hai, use | jayati,cItkAraM karoti,roditi, mUtraM puraSiM ca bhvti| aryakA nAma mAtRkA kahate haiM / usake grahaNa karate hI pahile baliM tasya pravakSyAmi yena sampadyate zubham / pArAvArajvara AtA hai, gRdhrake samAna durgandha AtI hai, AhAra nahIM mRttikAM gRhItvA puttalikAM nirmAya gandhavAmbUlaM, rakta Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (298) ckrdttH| vi/manca puSpaM, raktacandanaM, paJca varNadhvajAH, paJca pradIpAH, paMca | dhUpa karanA cAhiye / "OM namo nArAyaNAya muJca muJca svAhA " svastikAH, paJca puttalikAH, matsyamAMsasurAH, vAyavyAM | yaha mantra par3hanA cAhiye / taba bAlaka sustha hotA hai // 98 // dizi baliM dadyAt / kAkaviSThAgomAMsagozRGgarasona-I kAlikAcikitsA / mAjIralomanimbapatraghRtadhUpayet / "OM namo nArAya- dvAdaze divase varSe vA yadi gRhNAti kAlikA nAma NAya cUrNitahastAya muJca muJca svAhA" caturthe divase mAtRkA / tayA gRhItamAtreNa prathamaM bhavati jvaraH / brAmhaNaM bhojayettataH svastho bhavati bAlakaH // 97 // vihasya vAdayati,kareNa tarjayati,gRhNAti,krAmati,niHzva dazaveM dina, mahIne yA varSameM nirRtikA mAtRkA grahaNa karatI | siti, muhurmuhurchardayati, AhAraM na karoti / bAlaM tasya hai| usake grahaNa karate hI pahile vara AtA hai, zarIra kampAtA pravakSyAmi yena sampadyate zubham / kSIreNa puttalikAM kRtvA hai, cItkAra karatA hai, rote rote dasta va pezAva ho jAtA hai| gandhaM, tAmbUlaM, zuklapuSpaM,zuklasaptadhvajAH, sapta pradIpAH, usake liye bAla kahate haiM / nadIke donoM orakI miTTI le sapta pUpikAH, karasthena dadhibhakkena * sarvakarmabali putalA banA gandha, tAmbUla, lAla phUla, lAla candana, pA~ca dadyAcchAMtyudakena snApayet / zivanirmAlyaguggulusarSaraGgakI patAkAe~, pA~ca dIpaka, 5 svastika, 5. puttaliyA~, macha |"AUM namo nArAyaNAya muzca muJca liyA~, mAMsa va zarAbakI vAyavya dizAmeM bAla denI cAhiye | / hana hana svAhA " caturthe divase brAhmaNaM bhojayettataH aura lazuna, billIke roveM, kAkaviSThA, gomAMsa, gozaMga, nAmakI | sustho bhavati bAlakaH // 99 // pAtI aura ghIse dhUpa denI cAhiye / / OM namo nArAyaNAya cUrNitahastAya muJca muJca svAhA " yaha mantra paDhanA caahiye| bArahaveM dina, mahIne yA varSameM kAlikA mAtRkA grahaNa karatI cauthe dina brAhmaNUbhojana karAnA cAhiye / taba bAlaka svastha hai| usake grahaNa karate hI jvara AtA hai / ha~sakara tAliyAM hotA hai // 9 // | bajAtA hai, uThatA hai, pakar3atAhai, calatA hai, zvAsa letA hai, bArabAra vamana karatA hai, AhAra nahIM karatA / usake liye bali pilipicchilikaacikitsaa| kahate hai / dUdhake sAtha putalA banAkara gandha, tAmbUla, sapheda | phUla, sapheda sAta patAkA, sAta dIpaka, 7 puvA, tathA hAthameM ekAdaze divase mAse varSe vA yadi gRhNAti pili. | dahI bhAta lekara samasta balikarma karanA cAhiye / zAntijalase picchiAlikA nAma mAtRkA / tayA gRhItamAtreNa prathamaM snAna karAnA cAhiye tathA zivanirmAlya, guggula, sarasoM aura bhavati jvrH| AhAraMna gRhNAti, UdhvedRSTibhevati gAtra-ghIse dhUpa denI cAhiye / "oM namonArAyaNAya maJca maJca huna bhaDo bhvti| baliM tasya pravakSyAmiyena sampadyate shubhm| hana svAhA " yaha mantra par3hanA caahiye| cauthe dina brAhmaNabhIpiSTakena puttalikAM kRtvA raktacandanaM raktaM puSpaM ca jana karAnA caahiye| taba bAlaka svastha hotA hai // 99 // tasyA mukhaM dugdhena siJcet / pItapuSpaM, gandhatAmbUlaM, sapta iti bAlarogAdhikAraH smaaptH| pItadhvajAH, sapta pradIpAH, aSTau vaTakAH, aSTau zaSkuli atha vissaadhikaarH| kAH, aSTau pUrikAH, matsyamAMsasurAH pUrvasyAM dizi balirdAtavyaH / zAntyudakena snAnaM zivanirmAlyagugulugozRGgasarpanirmokaghRtadhUpayet / "OM namo nArAyaNAya saamaanycikitsaa| muJca muJca svAhA" caturthadivase brAhmaNaM bhojayettataH ariSTAbandhanaM mantraH prayogAzca viSApahAH / sustho bhavati bAlakaH // 98 // dazanaM dazakasyAheH phalasya mRduno'pi vA // 1 // gyArahaveM dina mahIne varSa meM pilipicchilikA mAtRkA grahaNa | karatI hai| usake grahaNa karate hI pahile jvara AtA hai, AhAra pUrvokta samasta mantroMmeM nArAyaNake sthAnameM "rAvaNAya" nahIM karatA, AMkheM nikAlatA hai, zarIra TUTatA hai| usake liye aneka pratiyoMmeM milatA hai / para vaha uttama nahIM pratIta hotA / bali kahate haiM / piTThIkI puttalikA banAkara usakA mukha lAla| kyoMki eka to rAvaNako praNAma karanekI laukika prathA nahIM, candanase raGgakara usameM dUdha chor3anA caahiye| tathA pIle phUla, dUsare eka mantrameM "caturbhujAya " vizeSaNa bhI AyA hai, jo ki gandha, tAMbUla, sAta pIlI patAkAe~, sAta dIpaka, ATha bar3e, viSNubhagavAnake liye hI AtA hai / ataH "nArAyaNAya yahI" ThIka ATha pUr3iyAM ATha jalebiyAM, machalI, mAMsa va zarAbakI pUrva-1 hai| para nArAyaNake liye dUsaroMke mAMsa tathA zarAba AdikI dizAmeM bali denI cAhiye / zAntijalase snAna karAnA cAhiye bali denA ucita nahIM pratIta hotA, ataH dvijAtiyoMko aise tathA zivanirmAlya, guggula, gobhaMga, sAMpakI keMcula aura ghIse padArtha pRthak kara hI pUjana karanA caahiye| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] maapaattiikopetH| daMzase cAra aGgula Upara vastra yA rassI Adise bAMdhanA | dvipalaM natakuSThAbhyAM ghRtakSoMdra catuSpalam / ( tathA mantradvArA bAndha denA) mantra, viSanAzaka prayoga tathA api takSakadaSTAnAM pAnamevatsukhapradam // 8 // kATanevAle sarpako hI pakar3akara kATa denA aura yadi sarpa na mile, vandhyAkarkoTajaM malaM chAgamUtreNa bhAvitam / to mulAyama phaloMko dAMtoMse kATakara pheMkanese srpviss| nasya kAJjikasaMyuktaM viSopahatacetasaH // 9 // zAnta hotA hai // 1 // sAMpake kATe hueko gRhadhUma, haldI, dAruhaldI, va samUla prtynggiraamuulyogaaH| |caurAIke kalkameM ghI va dahI milAkara pilAnA cAhiye / tathA mUlaM taNDulavAriNA pibati yaH pratyAGgirAsambhavaM |paravalakI jar3ake . cUrNake nasyase kAle sAMpase kATA bhI jI paravalakI jar3ake cUrNake nasyase kAla jAtA hai| tathA mukhake kapha athavA kAnake mailako vAma hAthanispiSTaM zuci bhadrayogadivase tasyAhibhItiH kutH| kI anAmikA aMgulIse lekara daMzapara lepa karane tathA manuSyadarpAdeva phaNI yadA dazati taM mohAnvito mUlapaM mutrakA siJcana karanese sarpaviSa naSTa hotA hai / tathA sirasAke sthAne tatra sa eva yAti niyataM varka ymsyaaciraat||2|| phaloMke svarasameM bhAvita sapheda sarasoMkA cUrNa kara pAna, nasya va jo manuSya kaNTakizirISako jar3ake cUrNako cAvalake jalake ajanake liye sAMpake kATe hae manuSyoMko 7 dinataka prayoga sAtha ASAr3ha mAsameM uttama nakSatrAdiyukta dinameM pItA hai, karanA caahiye| tathA tagara va kUThakA milita cUrNa 8 to. usako sarpakA koI bhaya nahIM rahatA / yadi koI sAMpa dapase use aura zahada va ghI milita 16 tolA milAkara pInese takSakase kATahI le, to turanta usI sthAnameM vaha sarpa hI mara kATA huA bhI sukhI hotA hai / tathA vAMjhakhekhasAkI jar3a vakajAtA hai // 2 // reke mUtrameM bhAvita kara kAjImeM milAkara viSase behoza manuSyako nimbptryogH| nasya denA cAhiye // 5-9 // masUraM nimbapatrAbhyAM khAdenmeSagate rvii| mhaagdH| abdamekaM na bhItiH syAdviSAttasya na saMzayaH // 3 // trivRdvizAle madhukaM haridre jo manuSya meSake sUryameM masUrakI dAlako nImakI pattIke zAkake sAtha khAtA hai, use eka varSataka viSase koI bhaya nahIM majiSThavagA lavaNaM ca sarvam / hotA // 3 // kaTutrikaM caiva vicUrNitAni zRGge nidadhyAnmadhunA yutAni // 10 // punrnvaayogaaH| eSo'gado hantyupayujyamAnaH dhavalapunarnavajaTayA taNDulajalapItayA ca puSya: / / / paanaanyjnaabhynyjnnsyyogH| apaharati viSadharaviSopadravamAvatsaraM puMsAm // 4 // avAryavIryo viSavegahantA sapheda punarnavAkI jar3ako puSyanakSatrameM cAvalake jalake sAtha mahAgado nAma mahAprabhAvaH // 11 // pIsa milAkara pInese eka varSatakake liye sarpake viSake bhayako dUra rakhatA hai // 4 // nisotha, indrAyaNa, maureThI, haldI, dAruhaldI, majiSThAdigaNa kI auSadhiyAM, samasta namaka va trikaTu saba mahIna pIsa kpsrpdssttcikitsaa| | uchAna kara zahada milAkara sIGgakI zIzImeM dharanA cAhiye / gRhadhUmo haridre dve samUlaM taNDulIyakam / | yaha pIne, aJjana, nasya tathA mAlizase viSake vegako naSTa karatA api vAsukinA daSTaH pibedadhighRtAplutam / hai| isakA prabhAva anivArya hotA hai| yaha mahAprabhAvazAlI kUlikAmUlanasyena kAladaSTo'pi jIvati // 5 // "mahAgada " nAmase kahA jAtA hai // 10 // 11 // zleSmaNaH karNagUthasya vAmAnAmikayA kRtH| vividhAvasthAyAM vividhA yogaa| lepo hanyAdviSaM ghoraM nRmUtrAsecanaM tathA // 6 // pIte viSe syAdvamanaM ca tvksthe| zirISapuSpasvarase bhAvitaM zvetasarSapam / pradehasekAdi suzItalaM ca // 12 // saptAhaM sarpadaSTAnAM nasyapAnAJjane hitam // 7 // kapitthamAmaM sasitAkSaudraM kaNThagate visse| 1 kATanevAle sApako hI kATa khAnA yA mulAyama phala yA| lihyAdAmAzayagate tAbhyAM cUrNapalaM natAt // 13 // miTTIkA DhelA thA kaMkar3a Adiko dAMtoMse kATakara pheMkanA suzru viSe pakkAzayagate pippalIrajanIdvayam / tameM bhI hitakara batAyA hai| majiSThAM ca samaM SiSTvA gopittana naraH pibet // 14 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (300) ckrdttH| [viSA rajanIsaindhavakSaudrasaMyuktaM ghRtamuttamam / puradhUpapUrvamarkacchadamiva piSTvA kRto lepaH // 21 // pAnaM mUlaviSArtasya digdhaviddhasya ceSyate // 15 // jIrakasya kRtaH kalko ghRtsaindhvsNyutH| viSa pI lenepara, vamana tathA tvacAmeM laga jAnepara zItala sukhoSNo vRzcikArtAnAM sulopo vedanApahaH / / 22 // lepa yA seka karanA cAhiye / tathA kaNThataka pahu~ce biSameM kacce amalAgharSaNaM daMze kaNTakaM ca taduddharet / kaitheke gUdeko mizrI va zahadake sAtha milAkara caTAnA caahiye| karaNe viSaje lepAtphaNijakaraso'thavA / / 23 // tathA AmAzayagata viSameM tagarakA cUrNa 4 to0 zahada va jo kasauMdake pattoMko mukhameM cabAkara kAnameM phUMkatA hai, mizrI milAkara cATanA cAhiye / tathA pakvAzayagata viSameM vaha bicchake viSako zIghrahI naSTa karatA hai / tathA bicchUke choTI pIpala, haldI, dAruhaldI, va majITha samAna bhAga le dazake Upara tulasIke jar3akI golI ghumAnese bicchUkA viSa gopittameM pIsakara pInA cAhiye / tathA jo mUlaviSase pIr3ita zIghrahI utara jAtA hai| aise hI guggulukI dhUpa dekara hai, athavA jo viSa liptazastrase viMdha gayA hai, use haldI va Akake pattoMkA lepa lAbha karatA hai / tathA jIreke kalkameM ghI va seMdhAnamakakA cUrNa zahada va uttama ghI milAkara pilAnA saidhAnamaka milA garama kara daMzapara gunagunA lepa karanese dhRzcikacAhiye // 12-15 // viSakI pIr3A zAnta hotI hai| aise hI dazake kAMTeko saMyogajaviSacikitsA / nikAlakara nirmalIkA ghisanA lAbha karatA hai / athavA maruvAke rasakA dazake Upara lepa karanese lAbha hotA hai // 22-23 // sitAmadhuyutaM cUrNa tAmrasya kanakasya vA / lehaH prazamayatyugraM sarva saMyogajaM viSam / / 16 / / godhAdiviSacikitsA / aGkoTamUlaniSkAthaphANitaM saghRtaM lihet / / kuGkumakunaTIkarkaTapalaharitAlaiH tailAktaH svinasAgo garadoSaviSApahaH // 17 // kusumbhasaMmilitaH / tAmra athavA sonekI bhasmako mizrI va zahada milAkara cATanese samasta saMyogaja viSa naSTa hote haiN| tathA aMko kRtaguDikAbhrAmaNato vidaSTagothAsaraTaviSajit // 24 // harakI jar3ake kvAthako gAr3hA kara ghI milA cATane tathA tailakI | mAliza kara samasta zarIrake svedana karanese garadoSa aura kezara, manazila, kekar3eke mAMsa, haritAla tathA kusumbhake viSa naSTa hote haiM // 16 // 17 // phUla milAkara banAyI gayI golI daMzapara pheranese goha yA gira. giTakA viSa naSTa hotA hai // 24 // kiittaadivisscikitsaa| __ mInAdiviSacikitsA / . kttbhyrjunshairiiyshelukssiiridrumtvcH| aGkoTapatradhUmo mInaviSaM jhaTiti vighaTayecchRGgI / kaSAyacUrNakalkAH syuH kITalUtAvraNApahAH // 18 // godhAvaraTIbiSamiva lepena kuttjkpaalijttaa||25|| mAlakAMganI, arjuna, kaTasailA, lasoDhA aura dUdhavAle vRkSoMkI chAlakA kaSAya athavA cUrNa athavA kalkameMse kisI aMkoharake pattoMkA dhuAM zIghrahI mInaviSako naSTa karatA ekakA sevana karanese kIr3e, makar3I Adike vraNa zAnta hai / tathA kAkar3AziGgIkA lepa bhI yahI guNa karatA hai / jaise hote haiM // 18 // ki kuraiyAkI chAla aura nariyalako jaTAse goha aura varrakA viSa naSTa hotA hai // 25 // muusskvisscikitsaa| . aagaardhuummnyjisstthaarjniilvnnottmaiH| __ zvaviSacikitsA! lepo jayatyAviSaM karNikAyAzca pAtanam // 19 // kanakoduMbaraphalamiva taNDulajalapiSTaM pItamapaharati / gRhadhUma, majITha, haldI aura seMdhAnamakako pIsakara lagAyA kanakadaladravaghRtaguDadugdhapalaikaM zunAM garalam // 26 // gayA lepa karNikA ( gAMTha ) ko girAtA tathA mUSakaviSako dhatUrA aura gUlarake phala cAvalake jalameM pIsakara pAnase yA zAnta karatA he // 19 // dhatureke pattoMkA rasa ghI, gur3a va dUdha milAkara 4 tolA pInese vRzcikacikitsA / kuttekA jahara miTa jAtA hai // 26 // . yaH kAsamardapatraM vadane prakSipya karNaphUtkAram / / bhekvisscikitsaa| manujo dadAti zIghraM jayati viSaM vRzcikAnAM saH20 lepa iva bhekagaralaM zirISabIjaiH stuhIpayaHsiktaiH / daMze bhrAmaNavidhinA vRshcikvisshRtkuttherpaadguddikaa|| harati garalaM vyhmshitaangkottjttaakusstthsmmilitaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (301) sannnannnnnannan sirasAke bIja, sehuNDake dUdhake sAtha athavA kAle aMko- dhanadhAnyakAryasiddhizrIpuSTivarNAyurvardhano dhanyaH / harakI jar3a aura kUThakA 3 dina lepa karanese maNDUkaviSa naSTa | mRtasaJjIvana eSa prAgamRtAd brhmnnaabhihitH||28|| hotA hai // 27 // mAlatIke phUla, kevaTI mothA, gaThInA, phiTakarI, charIlA, lAlAviSacikitsA / gorocana, tagara, rohiSa, kezara, jaTAmAMsI, tulasI, triphalA maricamahauSadhavAlakanAgAlaimakSikAviSe lepH| choTI ilAyacI, katthA, bar3I kaTerI, sirasAke phUla, gandhA. lAlAviSamapanayato mUle milite pttolniilikyoH|| birojA, kamala, bhuiAmalA, indrAyaNa, devadAru , kamalakA kezara, zAvaralodha, manAzila, sambhAlUke bIja, camelIke phUla, kAlI mirca, soMTha, sugandhavAlA tathA nAgakezarako pIsakara | Akake phUla, sarasoM, haldI, dAruhaldI, hIMga, choTI pIpala, banAyA gayA lepa makkhiyoMke viSako tathA paravala aura nIlakI munakkA, sugandhavAlA, mudgaparNI, maureThI, devanA, sambhAlU, jar3akA lepa lAlAviSako naSTa karatA hai // 28 // amalatAsa, lodha, apAmArga, priyaMgu, kalihArI va vAyaviDaGga, nakhadaMtaviSe lepH| samasta dravya samAna bhAga le kUTa pIsakara puSya nakSatrameM golI somavalko'zvakarNazca gojihvA haMsapAdyapi / | banAnI cAhiye / yaha samasta viSoMko naSTa karatA, viSase rajanyau gairikaM lepo nakhadantaviSApahaH // 29 // marate hueko bacAtA tathA jvara naSTa karatA hai / yaha pone, lepa karane, dhAraNa karane, dhUma pIne tathA gharameM rakhanese sapheda katthA, rAla, gAujubAM, haMsarAja, haldI, dAru-1. bhI lAbha karatA hai| tathA bhUta, viSa, krimi, daridratA, mantra haldI, aura gerUkA . lepa nakha aura dantaviSakA naSTa prayoga, agni, vajra aura zatruoMke bhaya, duHsvapna, strIdoSa, karatA hai // 29 // akAla mRtyu, jala tathA corabhayako dUra karatA hai / yaha " mRtkiittvisscikitsaa| sajIvana "ghana, dhAnya, kAryasiddhi, lakSmI, puSTi, varNa aura vacA hiGgu viDaGgAni saindhavaM gjpipplii|| Ayuko adhika baDhAtA, ataH dhanya hai| ise zrIbrahmAjIne amR. take pahile kahA hai // 32-38 // pAThA ativiSA vyoSaM kAzyapena vinirmitam 30 iti viSAdhikAraH smaaptH|| dazAGgamagadaM pItvA sarvakITaviSaM jayat / kITadaSTakriyAH sarvAH samAnAH syurjlauksaam||3|| atha rsaaynaadhikaarH| baca, hIMga, vAyaviDaGga, seMdhAnamaka, gajapIpala, pADha, atIsa, va trikaTu ina daza cIjoMkA lepa "dazAMga agada" kahA jAtA hai / yaha samasta kITaviSoMko naSTa karatA hai| isI prakAra saamaanyvyvsthaa| joMkoMke viSameM bhI samasta kITaviSanAzaka cikitsA karanI cAhiye // 30 // 31 // bajarAvyAdhividhvaMsi bheSajaM tadrasAyanam / mRtsnyjiivnogdH| pUrve vayasi madhye vA zuddhadehaH samAcaret // 1 // nAvizuddhazarIrasya yukto rAsAyano vidhiH // 1 // spRkkAplavasthauNeyakAMkSIzaileyarocanAtagaram / nAbhAti vAsasi mliSTe raGgayoga ivaarpitH||2|| dhyAmakaM kuGkumaM mAMsI surasAtriphalailakuSThannam // jo auSadhavRddhAvasthA va rogako naSTa karatI hai, use "rasAyana" bRhtiishiriisspusspshriivessttkpdmcaattivishaalaaH| ! kahate haiN| usakA prayoga bAlyAvasthA va yuvAvasthAmeM zuddha zarIra suradArupadmakezarazAvarakamanaHzilAkauntyaH // 33 // (vamanAdise ) hokara karanA cAhiye, zarIrakI zuddhi vinA rasAjAtyarkapuSpasarSaparajanIdvayahigupippalIdrAkSAH // yanaprayoga lAbha nahIM karatA, jisa prakAra maile kapar3epara raGga nahIM jalamudgaparNImadhUkadamanakamatha sindhuvArAzca // 34 // car3hatA // 1 // 2 // smpaaklodhrmyuurkgndhphliilaagliividdNgaaH| pathyArasAyanam / puSye samuddhRtya samaM piSTvA guDikA vidheyAHsyuH35/ guDena madhunA zuNThyA kaNayA lavaNena vaa| sarvaviSaghno jayakRdviSamRtasaJjIvano jvaranihantA / dve dve khAdansadA pathye jIvedvarSazataM sukhI // 3 // peyavilepanadhAraNadhUmragrahaNairgRhasthazca / / 36 // | gur3a, zahada, soMTha, choTI pIpala, va namaka inameMse kisI eka bhUtaviSajantvalakSmIkArmaNamantrAgnyazanyarInhanyAt | ke sAtha pratidina 2 choTI harra khAnese 100 varSataka nIroga duHsvapnastrIdoSAnakAlamaraNAmbucaurabhayam // 36 // rahakara 100 varSataka manuSya jItA hai // 3 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 302 ) cakradantaH / abhayAprayogaH / sindhUtthazarkarAzuNThIkaNAmadhuguDaiH kramAt / varSAdiSvabhayA sevyA rasAyanaguNaiSiNA // 4 // rasAyanakI icchA rakhanevAleko bar3I harrakA sevana varSAkAlameM seMdhAnamakake sAtha, zarada Rtu meM zakkara ke sAtha, hemanta meM soMTha ke sAtha, zizirameM pippalakiM sAtha aura vasantameM zahadake tathA grISma meM gur3ake sAtha karanA cAhiye // 4 // lauha triphalAyogaH / trai phalenAyasI pAtrI kalkenAlepayannavAm / tamahorAtrikaM lepaM pibetkSaudrodakAplutam // 5 // prabhUta snehamazanaM jIrNe tasminprayojayet / ajaro'ruksamAbhyAsAjjIvecApi samAH zatam 6 // triphalAMke kalkakA lepa navIna loheke pAtrameM karanA cAhiye / phira rAtadina rahA huA vaha lepa zahada aura jala milAkara pInA cAhiye / isake hajama ho jAnepara adhika sneha milA bhojana karanA cAhiye / isa prakAra eka varSake prayoga kara lenese manuSya javAna tathA nIroga raha kara 100 varSataka jItA hai // 56 // pippalIrasAyanam / pazcASTau sapta daza vA pippalIH kSaudrasarpiSA / rasAyanaguNAnveSI samAmekAM prayojayet // 7 // tisrastisrastu pUrvAhNe bhuktvA bhojanasya ca / pippalyaH kiMzukakSArabhAvitA ghRtabharjitAH // 8 // prayojyA madhusaMmizrA rasAyanaguNaiSiNA / jetuM kAsaM kSayaM zvAsaM zoSaM hikkAM galAmayam // 9 // azasi grahaNadoSaM pANDutAM viSamajvaram / [ rasAyanA - prayojayetsamAmekAM triphalAyA rasAyanam / jIvedvarSazataM pUrNamajaro'vyAdhireva ca / / 12 / / anna hajama ho jAnepara 1 harra, bhojana ke pahile do baher3e aura bhojanake bAda 4 A~valekA ghI va zahadake sAtha 1 varSataka prayoga karanese manuSya yuvA tathA nIroga rahakara 100 varSataka jItA hai // 11 // 12 // vividhAni rasAyanAni / maNDUkaparNyAH svarasaH prayojyaH kSIreNa yaSTImadhukasya cUrNam / raso guDUcyAstu samUlapuSpyAH kalkaH prayojyaH khalu zaGkhapuSpyAH // 13 // AyuHpradAnyAmayanAzanAni varNasvaravardhanAni / medhyAni caitAni rasAyanAni medhyA vizeSeNa tu zaGkhapuSpI // 14 // maNDUkaparNIkA svarasa athavA dUdhake sAtha maureThIkA cUrNa athavA gurcakA rasa, athavA mUla va puSpasahita zaMkhapuSpIkA rasa inameM se kisI ekakA prayoga karanA cAhiye / yaha Ayu baDhAnevAle, roga naSTa karanevAle, bala, abhi tathA varNa aura svarako baDhAnevAle tathA medhA ke liye hitakara rasAyana haiM / inameM bhI zaMkhapuSpI vizeSa kara medhA ke liye hitakara hai // 13 // 14 // azvagandhArasAyanam / pItAzvagandhA payasArdhamA saM ghRtena tailena sukhAmbunA vA / kRzasya puSTiM vapuSo vidhatte vaisvarya pInasaM zoSaM gulmaM vAtabalAsakam // 10 // bAlasya zasyasya yathAmbuvRSTiH // 15 // asagandhake cUrNakA dUdhake sAtha athavA ghRta, taila yA rasAyanake guNoMkI icchA rakhanevAleko pIpala 5, 7, 8, 10, ( apanI prakRtike anusAra ) pratidina zahada va ghIke gunagune jalameMse kisI ekake sAtha sevana karanese durbala zarIrako isa prakAra puSTa karatA hai, jaise jalavRSTi choTe sAtha sevana karanA cAhiye / yaha prayoga eka varSakA hai / athavA DhAkake kSAra jalase bhAvita tathA ghImeM bhUnI gayI dhAnoMko // 15 // choTI pIpala tIna tInakI mAtrAse zahada meM milAkara prAta:kAla, bhojanase pahile va bhojanake anantara khAnese kAsa, kSaya, zvAsa, zoSa, hikkA, galaroga, arza, grahaNIdoSa, pANDuroga, viSamajvara, svarabheda, pInasa, gulma va vAtabalAsaka, naSTa hote haiM // 7-10 // dhAtrItilarasAyanam / dhAtrItilAnbhRGgarajovimizrAn ye bhakSayeyurmanujAH krameNa / te kRSNakezA vimalendriyAzca nirvyAdhayo varSazataM bhaveyuH // 16 // jo manuSya AMvalA, tila va bhAMgarA ke cUrNakA sevana karate haiM, ve kAlekezayukta indriyazaktisampanna 100 varSa taka triphalArasAyanam / jaraNAnte'bhayAmekAM prAgbhaktaM dve vibhItake / bhuktvA tu madhusarpi catvAryAmalakAni ca // 11 jIte haiM // 16 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] bhASATIkopetaH / vRddhadAra karasAyanam / vRddhadArakamUlAni lakSNacUrNAni kArayet / zatAvaryA rasenaiva saptarAtrANi bhAvayet // 17 // akSamAtraM tu taccUrNa sarpiSA saha bhojayet / mAsamAtropayogena matimAJjAyate naraH // 19 // medhAvI smRtimAMzcaiva valIpalitavarjitaH / vidhArAkI jar3akA mahIna cUrNa kara zatAvarIke rasakI 7 bhAvanA denI cAhiye / yaha cUrNa 1 tolAkI mAtrAse pratidina dhI ke sAtha khAnA cAhiye / isake sevanase manuSya buddhimAna, medhAvI, smRtimAn tathA valIpalitarahita hotA hai // 17 // 18 // hastikarNacUrNarasAyanam / hastikarNarajaH khAdetprAtarutthAya sarpiSA // 19 // yatheSTAhAracAro'pi sahasrAyurbhavennaraH / medhAvI balavAnkAmI strIzatAni vrajatyasI // 20 // dhunA tvazvavegaH syAdbaliSThaH strIsahasragaH / mantrazcAyaM prayoktavyo bhiSajA cAbhimantraNe // 21 // "oM namo mahAvinAyakAya amRtaM rakSa rakSa mama phalasiddhiM dehi rudravacanena svAhA " / / 22 / / jo manuSya prAtaHkAla bhUpalAzake cUrNako ghI ke sAtha cATatA hai, tathA yatheSTa AhAra vihAra karatA hai, vaha 1000 varSataka jItA hai / tathA medhAvI, balavAn va kAmI hokara 100 striyAM ke sAtha maithuna karatA hai / tathA isIko zahadake sAtha se hajAroM striyoMko gamana karanekI zakti ho jAtI hai / tathA isa mantrase abhimantraNa karanA cAhiye / " oM namo mahAvinAyakAya amRtaM rakSa rakSa mama phalasiddhiM dehi rudravacanena svAhA " / / 19-22 // ( 303 ) guDUcyAdilehaH / guDUcyapAmArgaviDaGgazaGkhinI vacAbhayAkuSThazatAvarI samA / ghRtena lIDhA prakaroti mAnavaM tribhirdinaiH zlokasahasradhAriNam // 24 // gurca, apAmArga, vAyaviDaGga, zaMkhapuSpI, vaca, harra, kUTha aura zatAvarI samAna bhAga le cUrNa kara ghIke sAtha cATane se 3 dinake hI prayogase manuSya hajAroM zloka kaNTha karanekI zaktise sampanna hotA hai // 24 // sArasvataghRtam / samUla patrAmAdAya brAhmIM prakSAlya vAriNA / ulUkhale kSodayitvA rasaM vastreNa gAlayet // 25 // rase caturguNe tasminghRtaprasthaM vipAcayet / auSadhAni tu peSyANi tAnImAni pradApayet // 26 // haridrA mAlatI kuSThaM trivRtA saharItakI / eteSAM palikAnbhAgAzeSANi kArSikANi tu || 27 // pippalyo'tha viDaGgAni sendhavaM zarkarA vacA / sarvametatsamAloDaya zanairmRdvagbhinA pacet // 28 // etatprAzitamAtreNa vAgvizuddhizca jAyate / saptarAtraprayogeNa kinnaraiH saha gIyate // 29 // ardhamAsaprayogeNa somarAjIvapurbhavet / mAsamAtraprayogeNa zrutamAtraM tu dhArayet // 30 // hantyaSTAdaza kuSThAni arzAsi vividhAni ca / paJca gulmAn pramehAMzca kAsaM paJcavidhaM jayet // 31 // vandhyAnAM caiva nArINAM narANAM cAlparetasAm / ghRtaM sArasvataM nAma balavarNAgnivardhanam // 32 // dhAtrI cUrNarasAyanam / dhAtrIcUrNADhakaM svasvarasaparigataM kSaudrasarpiH samAMzaM kRSNAmAnI sitASTaprasRtayutamidaM sthApitaM bhasmarAzI / varSAnte tatsamananbhavati vipalito rUpavarNaprabhAve rnirvyAdhirbuddhimedhAsmRtibalavacanasthairyasattvairupetaH 23 // | AMvale kA cUrNa 3 sera 16 tolA, AMvale ke svarasase hI 7 bA bhAvita kara zahada va ghI samAna bhAga milA tathA choTI pIpala 32 tolA, mizrI 64 tolA milAkara bhasmarAzimeM gAr3a denA cAhiye / varSAkAlake anantara nikAla kara isakA sevana karane se manuSya palitarAhata rUpa, varNa aura prabhAvayukta, mIroga tathA buddhi, dhAraNa zakti, smaraNazakti, bala ba bacanakI sthiratA tathA satvaguNase yukta hotA hai // 23 // mUlapatrasahita brAhmI khoda jalase dho okhalameiM kUTakara kapar3ese rasa chAnanA cAhiye / isa prakAra chane 6 sera 32 to 0 rasameM 1 sera 9 cha. 3 to0 ghI milAkara pakAnA cAhiye / tathA haldI, mAlatI, kUTha, nisotha va harra, pratyeka 4 tole tathA choTI pIpala, vAyaviDaMga, seMdhAnamaka, zakkara va baca pratyeka 1 tolAkA kalka milAkara manda A~case pakAnA cAhiye / samyak pAkArtha ghIse caugunA jala bhI chor3anA cAhiye / yaha ghRta cATane se hI vANI zuddha karatA hai, isakA prayoga karanevAlA 7 dinameM hI kinnaroMke samAna gAnevAlA, 15 dinameM candramAkI kiraNoM ke samAna zarIvAlA hotA hai| eka mAsa prayoga kara lenese jo kucha sunatA hai, use hI kaNTha kara letA hai / yaha aThAraha prakAra ke kuSTha, arza, pAMcoM gulma prameha tathA pAMcoM prakArake kAsa naSTa karatA hai / vandhyAH striyoM tathA alpavIryAnvita puruSoMke liye hitakara hai| tathA yaha " sArasvata ghRta" bala varNa va abhiko baDhAtA hai||25-32|| 1 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (304) [ rasAyanA -rrror-orr orror jalarasAyanam / tatrASTamo vibhAgaH zeSaH kAthasya yatnataH sthApyaH / kAsazvAsAMtisArajvarapiDakakaTIkuSThakoThaprakArAn / tena hi mAraNapuTanasthAlIpAkA bhaviSyanti // 41 // mUtrAghAtodarArzaHzvayathugalaziraHkarNazUlAkSirogAn / pAkArthe tu triphalA bhAgadvitaye zarAvasaMkhyAtam / ye cAnye vAtapittakSatajakaphakRtA vyAdhayaH santi janto- pratipalamambu samaM syAdadhikaM dvAbhyAM shraavaabhyaam|| stAMstAnabhyAsayogAdapanayati payaH pItamante nishaayaaH|| tatra caturtho bhAgaH zeSo nipuNena yatnato graahyH| vyaGgavalIpalitaghnaM pInasavaisvaryakAsazothanam / / ayasaH pAkArthatvAtsa ca srvsmaatprdhaantmH||43|| rajanIkSaye'mbunasya rasAyanaM dRSTijananaM ca // 34 // samasta lauhakarmameM kvAtha banAneke liye pratipala 3 zarAva rAtrike anta meM jala pIneke abhyAsase kAsa, zvAsa, atIsAra, kaDava ) jala chor3anA cAhiye, tathA sAta pala (pAMca pala jvara, kamarakI pIr3A, kuSTha, dadare, mUtrAghAta, udara, aze, zatha, lAhake liya gRhIta triphalAke tRtIyAMzabhAga) se 15 palataka gale, zira, kAna va netrake roga tathA anya vAta, pita, kapha triphalAmeM jala pUrvokta mAnase kramazaH 3 se 11 zarAva taka tathA raktase utpanna honevAle roga naSTa hote haiM / isI prakAra adhika choDanA / jaise 7 palake liye 74321 aura 3 zarAva prAtaHkAla jalakA nasya lenese jhAMI, jhurriyAM, bAloMkI saphedI, adhika arthAt 24 zarAva jala lenA cAhiye / aise hI (6 pala pInasa, svarabheda, kAsa, sRjana naSTa hotI hai / tathA yaha rasAyana lauhake liye gRhIta triphalAke tRtIyAMza bhAga) 8 pala triphalAke natroMkI zaktiko baDhAtA hai // 33 // 34 // liye 24 zarAva aura 4 zarAva adhika arthAt 28 zarAva jala lenA caahiye| aise hI kramazaH jitane pala kvAthya triphalA ho, amRtasAraloharasAyanam / | usase triguNa zarAva jala tathA 9 palameM 5, daza palameM 6, nAgArjuno munIndraH zazAsa yallohazAstramatigahanam / gyArahameM 7, isI prakAra baDhAte hue 15 palameM 11 zarAva tasyArthasya smRtaye vayametadvizadA 5 // adhika arthAt 15 ke triguNa 45 aura 11 aura 56 zarAva mene muniH svatantre bhUyaH pAkaM na palapaJcakAdaka / jala chor3anA cAhiye / tathA aSTamAMza kAtha zeSa rakhanA caahiye| subahuprayogadoSAdUrdhva na palatrayodazakAt // 36 // | isI |isIse mAraNa, puTana va sthAlIpAka karanA cAhiye tathA pradhAna pAkake liye bace triphalAmeM pratipala 1. zarAva (arthAt triphalAse tatrAyasi pacanIye paJcapalAdI trayodazapalAnte ca / / aSTaguNa ) jala aura 2 zarAva adhika chor3anA cAhiye aura lohAtriguNA triphalA grAhyA SaDabhiH paleradhikA / / caturthIza zeSa rakhanA cAhiye / pradhAnapAkameM sahAyaka honese yaha maarnnputtnsthaaliipaakaastriphlaikbhaagsmpaadyaaH|| kAtha bhI pradhAna hai // 39-43 // triphalAbhAgadvitayaM grahaNIyaM lauhapAkArtham // 38 // nAgArjuna munine jo lohazAstra ati kaThina tathA gambhIra dugdhnishcyH| kahA hai, usake smaraNArtha hama usakA vizada vyAkhyAna karate haiN| pAkArthamazmasAre paJcapalAdI trayodazapalAnte / mAnine apane zAstrameM pAMca palase kama tathA teraha palase adhika dugdhazarAvadvitayaM pAdarekAdikairadhikam // 44 // lohakA eka bArameM prayoga nahIM kahA / usa lohakI bhasma karaneke liye jitanA loha ho, usase tigunA chaH pala adhika milAkara | lauhapAkake liye 5 palase 13 palataka lauhameM 2 zarAva (jaise 5 pala lohake liye 5 ke tigune 15 aura 6 arthAta aura 1 zarAva dUdha adhika pratipalameM lenA cAhiye / arthAt 21 pala isI prakAra 10 pala lohake liye 10 ke tigune 305 palameM 25 zarAva, 6 palameM 2 // zarAva, 7 palameM 2 / / zarAva, aura 6 arthAt 36 pala) triphalA lenI caahiye| usake tIna | 8 palameM 3 zarAva isI prakAra pratipala lauhameM cauthAI zarAva bhAga karane cAhiye eka bhAgase mAraNa, puTana aura sthAlIpAka | dUdha baDhA denA cAhiye // 44 // karanA cAhiye / zeSa 2 bhAga triphalA pradhAnapAkake liye rakhanI cAhiye // 35-38 // lauhmaatraanishcyH| jlnishcyH| paJcapalAdikamAtrA tadabhAve tadanusArato grAhyam / sarvatrAyaHpuTanAdyarthaikAMze zarAvasaMkhyAtam / / caturAdikamekAntaM zaktAvadhikaM tryodshkaat||45|| pratipalameva triguNaM pAthaH kAthArthamAdeyam // 39 // sAmAnyaniyama paJcapalAdikA hai, para isake abhAvameM 4 palase saptapalAdI bhAge paJcadazAnte'mbhasAM shraaveshv| 1 palatakakA tathA zakti honepara 13 palase adhika lauhakA bhI tryAdhaikAdazakAnvairadhikaM tadvAri kartavyam // 40 // ] pAka kara sakate haiM // 45 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| - prkssepyaussdhnirnnyH| | dharmAtsidhyati sarva zreyastaddharmasiddhaye kimapi / triphalAtrikaTukacitrakakAntakrAmakaviDaGgacarNAni / / zaktyanurUpaM dadyAd dvijAya santoSiNe gunnine||54 anyAnyapi deyAni palAzavRkSasya ca biijaani||46 santoSya karmakAraM prasAdapugAdidAnasammAnaiH / jAtIphalajAtIkoSailAkakkolakalavaGgAnAm / / Adau tadazmasAraM nirmalamekAntataH kuryAt // 55 // sitakRSNajIrakayorapi cUrNAnyayasaH samAni syuH| tadanu kutthaarcchinnaatriphlaagirikrnnikaasthisNhaaraiH| triphalAtrikaTuviDaGgA niyatA anye yathAprakRti // karikarNacchadamUlakazatAvarIkezarAjAkhyaiH // 56 // kAlAyasadoSahRterjAtIphalAderlavaGgAntasya / zAliMcamUlakAzImUlaprAvRjabhRGgarAjaizca / kSepaH prAptyanurUpaH sarvasyonasya caikAdyaiH / / 48 // liptvA dagdhavyaM tad dRSTikriyalohakAreNa // 57 // kAntakrAmakamekaM niHzeSaM dossmphrtyysH| / cirajalabhAvitavimalaM zAlAGgAreNa parita AcchAdya dviguNatriguNacaturguNamAjyaM grAhyaM yathAprakRti // 49 // kuzalAdhmApitabhastrAnavaratamuktena pavanena // 58 // yadi bheSajabhUyastvaM stokatvaM vApi cuurnnaanaam|| varbAhyajvAlA boddhavyA jAtu naiva kuJcikayA / ayasA sAmyaM saMkhyA bhUyo'lpatvena bhuuyo'lpaa||50 mRGavaNasalilabhAjA kintu svacchAmbusaMplutayA 59 evaM dhAtvanusArAttattatkathitoSadhasya bAdhena / dravyAntarasaMyogAtsvAM zaktiM bheSajAni muJcanti / sarvatraiva vidheyastattakkathitasyauSadhasyohaH // 51 // maladhUlImatsarva sarvatra vivarjayettasmAt / / 60 // triphalA, trikaTu, cItekI jar3a, nAgaramothA, vAyaviDaGga, sandaMzena gRhItvAntaH prajvAlitAgnimadhyamupanIya / DhAkake bIja, jAyaphala, jAvitrI, ilAyacI, kaMkola, lavaGga, sapheda jIrA, kAlA jIrA samasta samAna bhAgameM milita dravyoMkA galati yathAyathamano tathaiva mRdu vardhayonipuNaH // 61 cUrNa milakara lohake barAbara lenA caahiye| inameMse triphalA, talanihitordhvamukhAMkuzalagnaM triphalAjale / trikaTu aura vAyaviDaGga avazya DAlanA cAhiye / aura dravya | vinikSipya nirvApayeccheSaM triphalAmbu rakSecca // 62 // prakRtike anusAra chor3anA cAhiye / tathA lohake doSa dUra karaneke yallauhaM na mRtaM tatpunarapi paktavyamuktamArgeNa / liye jAyaphalase lavaMgataka jitane dravya ginAye haiM, ve eka do yanna mRtaM tathApi tattyaktavyamalauhameva ttH||63 // na milanepara jitane mila sakeM, utane hI avazya chor3ane caahiye| tathA nAgaramothA akelA hI lohake saba doSa dUra karatA hai, ataH tadanu ghanalauhapAtre kAlAyaso mudreNa saMcUrNya / use avazya chodd'e| tathA rogIkI prakRtike anusAra (kramazaH kapha, dattvA bahuzaH salilaM prakSAlyAGgAramuddhRtya // 64 // pitta, vAtameM ) dviguNa, triguNa tathA caturguNa ghI chor3anA cAhiye / / tadayaH kevalamagnau zuSkIkRtyAthavAtape pazcAt / / yadi oSadhiyAM adhika hoM, arthAt saba mila jAveM, to pratyeka | lohazilAyAM piNyAdasite'zmani vA tadaprAptau 65 cUrNa thor3A aura yadi kama mile to pratyeka cUrNa adhika choDanA aba kAntAdilohakI mAraNa vidhi kahate haiN| jisa rogIke caahiye| arthAt auSadhiyoMkI saMkhyAke nyUnAdhikyase cUrNakI | liye loha banAnA hai, usake liye zubha nakSatrAdise yukta dinameM mAtrA kama yA adhika na hogI / vaha pratyeka avasthAmeM milakara miTTI aura aGgAroM ko milA lipI gayI bhUmipara zaMkarajIkA lohake barAbara hI honI cAhiye / isI prakAra rogIkI prakRtike pUjana kara vaidikavidhise agni sthApita kara Ahati karanI anusAra kahI huI auSadhiyoM ko bhI alaga karanA tathA anukta cAhiye / dharmase sarva kArya saphala hote haiM, ataH dharmArtha kisI auSadhiyAM bhI chor3anI cAhiyeM // 46-51 // santoSI guNavAn brAhmaNake liye zaktike anukUla dAna karanA lohmaarnnvidhiH| cAhiye / phira luhArako supArI, pAna tathA prasAda Adi dekara sammAnita tathA santuSTa karanA cAhiye / pahile usa lohako kAntAdilohamAraNavidhAnasarvasvamucyate tAvat / bilkula zuddha kara lenA cAhiye (lohazodhanakI koI paribhASA yasya kRte tallauhaM paktavyaM tasya zubhe divse||52|| granthakArane nahIM likhI / yadyapi zivadAsajIne likhI hai, para vaha samRdaGgArakarAlitanatabhUbhAge zivaM samabhyarcya / ativistRta honese tathA adhika kaSTasAdhya honese choDatA hUM aura vaidikavidhinA vahni nidhAya hutvaahutiisttr||53|| rasapranthoMmeM jo aneka paddhatiyA~ batalAyI gayI haiM unameMse eka yaha hai1 ukta prakSepya auSadhiyAM loha siddha ho jAnepara hI "cizcApatrajalakkAthAdayo doSamudasyati / ... milAnA caahiye| yadvA phalatrayopete gomUtra kathitaM khalu " - Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (306 ) arthAt imalIkI pattI ke rasase svedana karanese athavA dhiyA~ 24 zarAva jalameM pakAkara 3 zarAva zeSa rakhanA cAhiye / usI kvAthase pAka karanA cAhiye // 66 // 67 // pAkavaH / hastapramANavadanaM zvabhraM hastaikakhAtasamamadhyam / kRtvA kaTAhasadRzaM tatra karISaM tuSaM ca kASThaM ca // 68 antarghanataramarddha zuSiraM paripUrya dahanamAyojya / pazcAdayasazcUrNa zlakSNaM paGkopamaM kuryAt // 69 // triphalAmbubhRGgakezara zatAvarIkandamANa shjrsaiH| bhallAtakakarikarNacchadamUlapunarnavAsvarasaiH // 70 // kSiptvAtha lohapAtre mArde vA lohamArdapAtrAbhyAm / tulyAbhyAM pRSThenAcchAdyAnte randhramAlipya // 71 // tatpuTapAtraM tatra zvabhrajvalane nidhAya bhUyo'pi / kASThakarISatuSaistatsaJchAdyAharnizaM dahetprAjJaH // 72 // evaM navabhirbheSajarAjaistu pacaitsadeva puTapAkam / pratyekamekamebhirmilitairvA tricaturAnvArAn // 73 // pratipuTanaM tatpipyAtsthAlIpAkaM vidhAya tathaiva / tAvaddinaM ca piSyAdvigaladrajasA tu yujyate yatra 74 tadayazcUrNa piSTaM ghRSTaM ghanasUkSmavAsasi lakSNam / yadi rajasA sadRzaM syAtketakyAstarhi tadbhadram // 75 puTane sthAlIpAke'dhikRtapuruSe svabhAvarugadhigamAt / kathitamapi yamauSadhamucitamupAdeyamanyadapi // 76 // cakradattaH / triphalA aura gomUtra meM svedana karanese bhI loha zuddha ho jAtA hai / vizeSa unhIM granthoM meM dekhiye ) isake anaMtara kandaguDUcI, triphalA, viSNukAMtA, asthisaMhAra ( hatthAjor3I ) hastikarNapalAzake patte aura jar3a tathA zatAvarI va kAlA bhAMgarA, zAliJcazAkakI jar3a, kAzakI jar3a, punarnavA aura bhAMgarA ke kalka se usa lohapara lepa karanA cAhiye aura phira use sukhA lenA cAhiye / phira adhika samayataka jalameM mAvita kara sApha kiye zAlake kopaloMko bhaTTImeM bichAkara dhauMkanI se dhauMkanA cAhiye / tathA agnikI lapaTa adhika karaneke liye miTTI, namaka Adi milI kUcIse koyaloM ko na haTAnA cAhiye kintu yadi haTAne kI AvazyakatA hI ho, to svaccha jala meM dhokara sukhAyI gayI kU~cIse haTAnA cAhiye / kyoMki dUsare dravyoM ke mila jAnese oSadhiyA~, apanA guNa chor3a detI haiM / ataH kUr3A yA dhUli Adiko sadA bacAnA cAhiye / phira lohake patroM ko cimaTese pakar3akara prajvalita bhaTTIke madhya meM rakhanA caahiye| jyoM jyoM lohA galatA jAve, tyoM tyoM aura baDhAte jAnA cAhiye aura gale hue lauhako UrdhvamukhavAlI aMkuza ( kaTorIyukta cammaca ) se nikAla kara pUrva sthApita triphalAkvAthameM bujhAnA cAhiye / zeSa triphalAkvAtha rakha lenA cAhiye / aura jo loha isa prakAra bhasma na huA ho, use phira isI prakAra pakAnA cAhiye / phira bhI jo na mare, use choDa hI denA cAhiye, kyoMki vaha loha hI na hogA / phira usa lauhako majabUta lauhake kharalameM kUTa bahuta jala chor3a dhokara miTTI aura koyalA sApha kara agni athavA dhUpameM sukhAnA cAhiye | phira use lauhakI sila athavA kAle pattharakI silapara pIsanA cAhiye / ( uparokta dhUpameM sukhA lenA hI lohakA " bhAnupAka " kahA jAtA hai / tathA jo kaMda guhUcI Adi oSadhiyA~ batalAyI haiM, unake sAtha vaidya loga lauhase SoDazAMza athavA AdhA svarNamAkSika bhI chor3ate haiM ) // 52-65 // sthAlIpAkavidhiH / atha kRtvAyobhANDe dattvA triphalAmbuzeSamanyadvA / prathamaM sthAlIpAkaM dadyAd dravakSayAttadanu // 66 // gajakarNapatra mUlazatAvarI bhRGgakezarAjarasaiH / prAgvatsthAlIpAkaM kuryAtpratyekamekaM vA // 67 // isake anantara lohe kI kaDhAI meM zeSa triphalAjala va lauha chor3akara usa samaya taka pakAnA cAhiye, jabataka drava niHzeSa ho jAve | phira hastikarNapalAzakI jar3a, zatAvarI, bhAMgarA va kAle bhAMgarAkA triphalA ke mAnake anusAra milita kvAtha banA chor3akara pakAnA cAhiye / arthAt 5 pala lauhameM 7 pala oSa rasAyanA eka hAthakA gola gaDDhA khodanA cAhiye, bIca meM barAbara rakhanA cAhiye / tathA usakA mukha kaDhAha ke sadRza gola banAnA cAhiye / isa gaDheke nIceke Adhe bhAgako vanakaNDe, dhAnakI bhUsI aura lakaDiyA~ bharakara Aga lagA denI cAhiye | Uparase triphalAke kvAtha tathA bhAMgarA, nAgakezara, zatAvarI, mANakanda, bhilAvA~ tathA eraNDake patra aura mUlake svarasase bhAvita kIcar3ake samAna lauhako lauha yA miTTIke zarAva sampuTa meM banda kara rakhanA cAhiye / Uparase phira vanakaNDe Adise Dhakakara rAtadina A~ca denI cAhiye / isa prakAra ina nau oSadhiyoM meM se pratyekase eka eka bAra athavA saba milAkara 3 yA 4 puTa denA cAhiye / pratipuTamaM pIsanA tathA sthAlapika karanA cAhiye / pIsanA itanA cAhiye ki kapar3ese chana jAya / phira use mahIna kapar3e se chAnanA cAhiye / yadi kevar3e rajake sadRza mahIna ho jAve, to samajhanA cAhiye ki uttama lauhabhasma vana gayI / para yaha dhyAna rahe ki jisa puruSa ke liye lauha banAnA hai, usakI prakRti va rogake anusAra kahI huI. auSadhiyA~ bhI alaga kara denI cAhiyeM aura anukta bhI milA denI cAhiyeM / vaidyako isake liye vizeSa dhyAna denA cAhiye // 68-76 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (307) - wwww lauhapAkarasAyanam / | yadi karpUraprAptirbhavati tato vigalite taduSNatve / abhyastakarmavidhibhirbAlakuzAgrIyabuddhibhiralakSyam / / cUrNIkRtamanurUpaM kSipenna vA na yadi tllaabhH||85|| lauhasya pAkamadhunA naagaarjunshissttmaabheddhmH||77|| isa prakAra pAka ho jAnepara pAtrako zIghrahI bhUmimeM utAra |kucha dera Thaharakara triphalA AdikA 'cUrNa pUrvokta mAnameM chor3anA lohArakUTatAmrajakaTAhe dRDhamRNmaye praNamya zivam / cAhiye / yadi uttama karpUra mile, to use bilkula ThaNDA ho jAnesadayaH pacedacapalaH kASThendhanena vahninA mRdunA 78/ nA dunA 8para milAnA caahiye| aura na mile, to koI AvazyakatA nikSipya triphalAjalamuditaM yattad dhRtaM ca dugdhaM ca / | nahIM // 84 // 85 // saJcAlya lauhamayyA dA lagnaM samutpATya // 79 // mRdumadhyakharabhAvaiH pAkastrividho'tra vakSyate puNsaam| lauhasthApanam / pittasamIraNazleSmaprakRtInAM madhyamasya samaH // 8 // pakaM tadazmasAraM suciraghRtasthityamAvirUkSatve / godohanAdibhANDe bhANDAbhAve sati sthaapym86|| aba hama kuzAprabuddhi tathA dRSTakarmA vaidyoMse bhI dujJeya mahA / isa prakAra pakA huA lauha uttama lohake hI bhAMDameM aura mAnya muni nAgArjunadvArA varNita lauhapAkavidhi kahate haiM / zaMkara |usake abhAvameM Adhika samayataka ghI rakhanese jisakI rUkSatA jIko praNAma kara vaha lauha va triphalAjala tathA ghI va dUdha dhamiTa gayI hai, aise miTTIke bartana meM athavA godohanI AdimeM ( uktamAtrAmeM) chor3akara lakar3iyoM dvArA manda A~case pakAnA r3iyoM dvArA manda Acasa pakAnA | rakhanA cAhiye // 86 // : cAhiye / tathA kar3AhImeM cipakatA huA kalchIse khuracate jAnA | cAhiye / pAka tIna prakArakA hotA hai| pittaprakRtivAlake liye | lohAd ghRtAharaNam / " mRdupAka, " bAtaprakRtibAlake liye " madhyamapAka " aura yadi tu pariplutihetoghRtamIkSetAdhikaM tato'nyasmin / kaphaprakRtivAleke liye " kharapAka " tathA samaprakRtivAleke | bhANDe nidhAya rakSedbhAvyupayogo hyanena mahAn // 8 // liye samapAka" honA cAhiye // 77-80 // yadi isa lauhameM ghRta adhika tairatA dikhAyI de, to use trividhapAkalakSaNam / kisI dUsare pAtrameM nikAlakara rakha de aura lauhake rUkSa ho jAnepara ise chodd'e| isase yahI bar3A kAma hogA // 87 // abhyaktadurvi lohaM sukhaduHkhaskhalanayogi mRdu madhyam | ujjhitadarvi kharaM paribhASante kecidAcAryAH // 81 // triphlaaghRtnissekH| anye vihInadaprilepamAkhUtkarAkRti bruvate / / __ ayasi virUkSIbhUte snehAtriphalAghRtena sampAdyaH / mRduH madhyamardhacUrNa sikatApujopamaM tu khrm||82|| etattato guNottaramityamunA snehanIyaM tat // 88 // jo kalchImeM lipA rahe use "mRda" jo kucha kaThinatAse kucha lohake vizeSa rUkSa ho jAnepara tathA lauhapAkase bacA ghI AsAnIse chUTa jAya use "madhyama" jo kalchIse chaTa jAya use na rahanepara triphalAke kvAtha tathA kalkase siddha ghRtase snehana karanA "khara" pAka kahate haiN| dUsare AcAryoM kA siddhAnta hai ki jo lauha cAhiye / yaha "triphalA ghRta" lohapAkase nikAle gaye ghRtase bhI kalchImeM na cipakate hue bhI mUsekI leMDIke samAna ho jAya, vaha Adhika guNadAyaka hotA hai, ataH isIkA niSiJcana "mRdu" jo AdhA cUrNasA ho jAya vaha "madhya " jo retIke karanA cAhiya // 88 // Dherake samAna ho jAya use "khara" pAka kahate haiM // 81 // 82 // lohpaakaavshissttghRtpryogH| trividhapAkaphalam / atyantakaphaprakRterbhakSaNamayaso'munaiva zaMsanti / trividho'pi pAka IdRk sarveSAM guNakRdeva na tu viphlH|| kevalamapIdamazitaM janayatyayaso gunnaankiytH||89 tathA atyanta kapha prakRtivAle manuSyako isI triphalA ghRtake prakRtiviSaye ca sUkSmI guNadoSau janayatyalpam / / 83 // |sAtha lauhakA sevana karanA caahiye| yaha ghRta akele sevana karanase tInoM prakArakA pAka sabhIke liye guNakArI hI hotA hai, bhI lohake guNoMko karatA hai // 89 // viphala nahIM / para prakRtike anusAra kucha vizeSa guNa tathA kucha | lauhAbhrarasAyanam / thoDe doSa bhI karatA hai // 83 // athavA vaktavyavidhisaMskRtakRSNAbhrakacUrNamAdAya / . prkssepyvyvsthaa| lauhacaturthArddhasamAdvitricatuHpaMcaguNabhAgam / / 90 // vijJAya pAkamevaM drAgavatArya kSitI kssnnaankiytH| prakSipyAyaH prAgvat pacedubhAbhyAM bhavedrajo yAvat / . vizrAmya tatra lohe triphalAdeHprakSipeccUrNam // 84 // tAvanmAnAnusmRteHsyAtriphalAdidravyaparimANam // 91 / / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (308) ckrdttH| [rasAyanA - - ra - - -- - idamApyAyakamidamati dazakRSNalaparimANaM zaktivayobhedamAkalayya punaH / pittanudidameva kAntibalajananam / idamadhikaM tadadhikataramiyadeva na mAtRmodakavat10 stannAti tRkSudhau tat samamamRgAmalapAtre lauhe lohena mardayed dRDhaM bhUyaH / paramadhikamAtrayA yuktam // 92 // dattvA madhvanurUpaM tadanu ghRtaM yojayedadhikam 101 // athavA Age kahI huI vidhise saMskRta (siddha ) kRSNAbhraka bandhaM gRhNAti yathA madhvapRthaktvena pngkmvishisset| bhasma lohase caturthAza AdhI samAna, dviguNa, triguNa, caturguNa idamiha dRSTopakaraNametad dRSTaM tu mantreNa / / 102 // athavA paJcaguNa le ekameM milAkara milita lohAbhrase pUrvokta svAhAntena vimardo bhavati phaDantena lohabalarakSA / vidhise triphalAdi kvAtha aura dUdha, ghI milAkara pUrvakI bhAMti hii| sanamaskAreNa balirbhakSaNamayaso hrImantena // 103 / / pakAnA cAhiye / yaha rasAyana zarIra baDhAtA, pitta zAnta karatA, "oM amRtodbhavAya svAhA / kAnti va bala utpanna karatA hai, para adhika mAtrAmeM sevana karanese | oM amRte hrIm phaT , oM namazcaNDavanapANaye / bhUkha pyAsa kama kara detA hai // 90-92 // mahAyakSasenAdhipataye suraguruvidyAmahAbalAya svAhA __ abhrkbhsmaavidhiH| oM amRte hIma" // 104 // kRSNAbhrakamekavapurvajrAkhyaM caikapatrakaM kRtvA / | aneka prakArakI pIr3AkI zAnti, puSTi aura kAMtike liye kASThamayodUkhalake cUrNa musalena kurvIta // 93 // zaMkarajIkA pUjana kara uttama muhUrtameM yaha lohAmRta rasAyana bhUyo dRSadi ca piSTa vAsaH suukssmaavkaashtlglitm| sAmAnyataH 10 rattIkI mAtrA ( mAtrAkA vizeSa nizcaya karanA maNDUkaparNikAyAH pracurarase sthApayetridinama 94||caahiye, kyoMki sabake liye eka mAtrA nahIM ho sakatI, tathA yaha uddhRtya tadrasAdatha piNpyaadvaimntdhaanybhktsy| mAtrA bahuta bar3I honeke kAraNa Ajakalake liye upayogI nahIM) akSodAtyantAmlasvacchajalena prayatnena // 95 // tathA yA avasthAke anusAra kama yA Adhika bhI nizcita karanA maNDUkaparNikAyAH pUrva svarasenAloDanaM kuryAt / / cAhiye / mAtAke diye laDDuoMke samAna sabake liye barAbara hI mAtrA nahIM ho sktii| phira usa mAtrAko cikane sthAlIpA puTanaM cAdyairapi bhRGgarAjAdyaiH // 96 // sApha lohake pAtrameM lauhake hI daNDase khUba ghoTanA cAhiye / tAlAdipatramadhye kRtvA piNDaM nidhAya bhalAgnau / phira usI mAtrAke samAna madhu tathA ghI usase adhika chor3akara tAvaddahena yAvannIlo'gnidRzyate suciram / / 97 // phira ghoTanA cAhiye, jisameM ghI, zahada ekameM mila jAve / nirvApayeca dugdhe dugdhaM prakSAlya vAriNA tdnu| itane to dRSTa prayoga haiM / aba adRSTa mantra zaktikA varNana karate haiN| piSTvA ghRSTvA vastre cUrNa nizcandrikaM kuryAt // 98 // "oM amRtodbhavAya svAhA " isa mantrase ghoTanA caahiye| eka varNavAle kAle vajrAbhrakakA lakar3Ike ulUkhalameM mUsarase || arthAt ghoTate samaya isakA japa karanA cAhiye " oM amRte cUrNa karanA cAhiye / phira silapara pIsakara mahIna kapar3ese chAna hrIm phaT (kisI 2 meM "oM amRte hum phaT " yaha pATha hai) lenA cAhiye / phira maNDUkaparNIke bahuta rasameM 3 dinataka rakkhe. isa mantrase lohakI balarakSA karanI cAhiye / tathA " oM phira usase nikAlakara haimaMtika (hemantaRtumeM utpanna honevaale)| namazcaNDavajrapANaye mahAyakSasenAdhipataye suraguruvidyAmahAbalAya cAvaloMke bhAtase banAyI kAjIke atyanta svaccha jalake sAtha 12 svAhA " isa mantrase bali tathA "oM abhRte hrIm" (kisI ghotte| phira maNDUkaparNIke svarasameM milA mathakara sthAlIpAka aura | kisImeM "oM amRte hum") yaha pATha hai| isa mantrako paDhakara puTapAka kare tathA pUrva lauha rasAyanameM kahe bhaMgarAja Ahilauha cATanA cAhiye // 99-104 . rasase bhI sthAlIpAka aura puTapAka kre| phiratAr3a Adike pattoM meM anupAnapathyAdikam / rakhakara bhaTTImeM rakha dhauMkanIse dhauMkate hue usa samayalaka AMca de, jagdhvA tadamRtasAraM nIraM vA kSIrameva vAnupibet / jabataka ki agni nIlavarNa na pratIta hone lge| phira agnise nikAle aura dUdhameM bujhAve, phira dUdhako pAnIse dhokara sApha kAntakrAmakamamalaM saMcaLa rasaM pibenna tu tt105|| karanA cAhiye, phira isa siddha abhrakako mahIna pIsa kapar3ese Acamya ca tAmbUlaM lAbhe ghnsaarshitmupyojym| chAnakara nizcandra kara le // 93-98 // nAtyupaviSTo nApyatibhASI nAtisthitastiSThet 106 // lohsevnvidhiH| atyantavAtazItAtapayAnasnAnavegarodhAdIn / jahyAca divAnidrAsahitaM cAkAlabhuktaM c||107|| nAnAvidharukzAntyai puSTathai kAntyai zivaM smbhyrcy| suvizuddhe'hani puNye tadamRtamAdaya lauhaakhym99|| (1, 2, 3) imiti pAThAntaram / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH ] vAtakRtaH pittakRtaH sarvAn kaTvamlatiktakakaSAyAn / tatkSaNavinAzahetUn maithunakopazramAndUre || 108 // bhASATIkopetaH / phalazAkaprayogaH / isa rasAyanakA sevanakara Uparase dUdha athavA jala pInA cAhiye / ( anupAnakI mAtrA ke sambandha meM zivadAsajIne yoga ratnAkarakArakA samarthana kiyA hai jo isa prakAra hai- " anupAnaM budhAH prAcatuHSaSTiguNaM sadA " / para aura AcArya lohase paJcaguNa hI kahate haiM, vaha bahuta kama hai) isake anantara nAgaramothAko cabAkara rasa pI jAnA cAhiye / kalka bAhara pheMka denA cAhiye / phira Acamana (zTatazIta athavA iMsodaka jalase ) kara karpUrayukta pAna khAnA cAhiye / lauha sevana kara na adhika baiThanA cAhiye na adhika bAtacIta karanI cAhiye / na adhika khar3AhI rahanA cAhiye / atyanta vAyu, zIta, dhUpa, savArI, snAna, mUtrapurISAdike vegakA rokanA, akAla bhojana tathA vAtapittako baDhAnevAle kaTu, zRGgATakaphalakazerukadalIphalatAlanArikelAdi / anyadapi yacca vRSyaM madhuraM panasAdika jyAyaH 113 // kebukatA DakarIrAnvArtAkupaTolaphaladalasamaThAn / muddramasUrekSurasAJzaMsanti nirAmiSeSvetAn // 114 // zAkaM prayamakhilaM stokaM rucaye tu vAstukaM dadyAt / vihitaniSiddhAdanyanmadhyamakoTisthitaM vidyAt 195 siMghADA, kazerU, kelA, tADa, nariyala tathA dUsare bhI madhura tathA vAjIkara kaTahala Adi khAnA cAhiye, tathA nADI, tADakI karIra ( navIna aMkura ) baiMgana, paravalake phala, samaThazAka tathA paravalakI pattIkA zAka tathA mUMga masUra aura Ikhake rasakA nirAmiSa bhojiyoMko upayoga karanA cAhiye / isake atirikta koI zAka na khAnA cAhiye / rucike liye thor3A bathuvA khAnA / amla, tikta, kaSAyarasa, maithuna, krodha aura thakAvaTa Adi cAhiye / jo padArtha kahe gaye athavA jinakA niSedha kiyA tyAga denA cAhiye / kyoMki ye tatkAla vinAzake kAraNa ho gayA, unako chor3akara zeSa madhya koTimeM samajhanA jAte haiM // 105-108 // cAhiye // 113 - 115 // koSThabaddhatAharavyavasthA | taptadugdhAnupAnaM prAyaH sArayati baddhakoSThasya / anupItamambu yadvA komalaphalanArikerasya // 116 // yasya na tathA sarati sa yavakSAraM jalaM pibetkoSNam / koSNatriphalAkAthasanAthaM kSAraM tato'pyadhikam 117 cAhiye tathA komala nArayalake phalake jalase bhI dasta sApha vaddhakoSTha (kabjiyata) vAloMko garama dUdhakA anupAna denA Ate haiM / jise isa prakAra bhI dasta na AveM, use javAkhAra milAkara gunagunA jala pilAnA cAhiye / athavA triphalA ke kAtha meM javAkhAra milAkara pInA cAhiye / yaha bhI adhika guNa karatA hai // 116 // 117 // | mAtrAvRddhihAsaprakAraH / zrINi dinAni samaM syAdahni caturthe vardhayetkramazaH / yAvazcASTamamASaM na vardhayetpunarito'pyadhikam / 118 // Adau raktidvitayaM dvitIyavRddhI' tu raktikAtritayam / raktipaJcakapaJcakamata Urdhva vardhayenniyatam // 119 // vAtsarikakalpapakSe dinAni yAvanti vardhitaM prathamam / tAvanti varSazeSe pratilomaM hrAsayettadayaH // 120 // teSvaSTamASakeSu prAtarmASadvayaM samaznIyAt / sAyaM ca tAvadahormadhye mAsadvayaM zeSam // 121 // prathama tIna dina samAna mAtrA lenI cAhiye / phira cauthe dinase kramazaH bar3hAnA cAhiye, jabataka 8 bhASA ( vartamAna 6 mASA) na ho jaay| isase adhika na bar3hAnA cAhiye / prathama bhojanAdiniyamaH / zitaM tadayaH pazcAtpatatu na vA pATavaM chadma prathatAm / Artirbhavati na vAntraM kUjati bhoktavyamavyAjam / 109 // usa lauhakA sevanakara lenepara vaha kahIM gira na jAvai, aisI nipuNatA karanI cAhiye / bhojana aisA karanA cAhiye ki jisase na AntoMmeM kuDakuDAhaTa ho, na peTameM pIr3A ho / tathA ruci anusAra hI bhojana karanA cAhiye // 109 // bhojanavidhiH / prathamaM pItvA dugdhaM zAlyannaM vizadasiddhamakkinnam / ghRtasaMplutamaznIyAnmAM sairvihaGgamaiH prAyaH // 110 // uttamamUSarabhUcaraviSkiramAMsaM tathAjameNAdi / anyadapi jalacarANAM pRthuromApekSayA vyAyaH // 111 mAMsAlA matsyA adoSalAH sthUlasadguNA grAhyAH / madgura rohitazakulA dagdhAH palalAnmanAgUnA: 112 ( 309 ) pahile dUdha pInA cAhiye / phira svaccha sUkhA khilA huA cAvalakA bhAta ghI milAkara pakSiyoMke mAMsarasa ke sAtha rakhanA cAhiye / tathA USarabhUmimeM caranevAle athavA viSkira aura bakarI hirana AdikA mAMsa tathA jalacaroMkA mAMsa moTe roveMvAloMkI apekSA adhika hitakara hai, tathA mAMsake na milanepara moTI, guNayukta, doSa rahita machaliyAM lenI cAhiyeM / tathA bhune hue, madaura rohI machalI ke Tukar3e mAMsase kucha kama guNakArI hote haiM // 110-112 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (310) ckrdttH| [rasAyanA - - guNazAlI / / usa pUrvoha // 126 2 rattIkA prayoga karanA cAhiye / phira prathama vRddhimeM 3 rattI sAmAnya lohase cauNDra dviguNa, kaliGga isase aSTaguNa, (prathama 3 dina 2 rattI cauthe dinase chaThe dinataka pratidina 3 | usase bhadra zataguNa, bhadrase vajra sahasra guNa aura vajrase paNDi rattI ) dvitIya vRddhi (7 vaise 9 veM dinataka) 5 ratI aura sAThaguNa aura usase niravi dazaguNa tathA kAntalauha usase phira prati 3 dinameM 5 rattI bar3hAnA cAhiye / varSAdanake prayo- karoDoM guNa adhika guNazAlI ataeva mahAguNavAlA hotA gameM jitane dina prathama bar3hakara 6 mAzekI mAtrA huI hai, utane | hai // 126 // 127 // hI dina pahilese usI kramase kama karanA cAhiye / usa pUrvokta pUrNa mAtrAko dinameM tIna bArameM isa bhAMti khAnA cAhiye / rasAdirasAyanam / prAtaHkAla 18 rattI, madhyAnhameM 12 ratI aura sAyaMkAla | rasatastAnaM dviguNaM tAmrAkRSNAbhrakaM dviguNam / 18 rattI // 18-121 // pRthagevaiSAM zuddhistAmrasya tato dvividhA / / 128 / / ___amRtsaarlauhsevngunnaaH| patrIkRtasya gandhakayogAdvA mAraNaM tathA lavaNaiH / Akte dhmaapittaamrnirgunnddiiklkkaajiknimgne||129 evaM tadamRtamaznankAnti labhate cirasthiraM dehm| | saptAhatrayamAtrAtsarvarujo hanti kiM bahunA // 122 // | yatpatati gairikAbhaM tatpiSTaM cArdhagandhakaM tadanu / puTapAkena vizuddhaM zuddhaM syAdabhrakaM tu punaH // 130 // isa prakAra isa amRtakA sevana karanese zarIrakI kAMti hilamocimUlapiNDe kSiptaM tadanu mArdasaMpuTe lipte / bar3hatI aura deha cirakAlake liye dRr3ha ho jAtA hai / kevala 21 '| tIkSNaM dagdhaM piSTamamlAmbhasA sAdhu candrikArahitam // dinake prayogase samasta roga naSTa ho jAte haiM // 122 // recitavAmraNa rasaH khalve dhRSTrA ca piNDikA kaaryaa| upsNhaarH| utsvedya gRhasalilena nirguNDIkalke'sakRcchuddhI // 32 // AryAbhiriha navatyA saptavidhInAM yathAvadAkhyAtam / etAtsiddhaM tritayaM cUrNitatAmrArddhakaiH pRthagyuktam / amativirpayayasaMzayazUnyamanuSThAnamupanItam // 123 // pippalibiDaMGgamaricaiH zlakSNaM dvitrimASikaM bhakSyam133 muniracitazAstrapAraM gatvA sAraM tataH smuddhRty| zUlAmlapittazvayathugrahaNIyakSmAdikukSirogeSu / nibabandha bAndhavAnAmupakRtaye ko'pi ssttkrmaa||114|| rasAyanaM mahadetatpArihAro niyamato nAtra // 134 // isa prakAra 90 AryAchandoMmeM loharasAyanakI 7 vidhiyAM zuddha pArada 1 bhAga, zuddha tAmra 2 bhAga, tathA zuddha abhraka (sAdhyasAdhanaparimANavidhiH, sthAlIMpAkavidhiH, punaTavidhiH-4 bhAga ( isa prakAra tInoM alaga alaga zuddha) lenA cAhiye / pradhAnaniSpattiH, pAkAvadhiH, abhravidhirbhakSaNavidhizca ) ThIka isameM tAmra 2 prakArase zuddha kiyA jAtA hai / prathama prakArakahI gayI haiM / isameM koI bAta aisI nahIM, jo buddhike viparIta | tAmrake patroMke samAna bhAga gandhaka milAkara puTadvArA bhasma / athavA saMzayAtmaka ho / yaha mahAmAnya muni nAgArjunaracita | dvitIya prakAra-lavaNoMse lipta tAmrake patroMko tapAkara sambhAlUke lauhazAstrakA pUrNatayA anuzIla kara bandhuoMkI upakArakAmanAse kalka va kAjImeM bujhAnA cAhiye / isa prakAra kAjImeM gire kisI SaTkarmA brAhmaNane "amRtasAranAmaka" nibandha likhA hue gairikake samAna varNavAle tAmrase Adhe parimANameM gandhaka hai / / 123 // 124 // milAkara puTadvArA bhasma / uparokta do vidhiyoM meM se kisI ekase sAmAnyaloharasAyanam / tAmra zuddha kara le tathA abhrakako le hilamocikAkI jar3ake kalkake piNDameM rakhakara cUnese lipe hue miTTI ke zarAva sampuTameM rakhanA yatra tatrodbhavaM lauhaM niHzeSaM mAritaM ydi|| caahiye| zarAva sampuTameM vidhipUrvaka kaparamichI kara gajapuTa meM phUka triphalAvyoSasaMyuktaM bhakSayedvalinAzanam // 125 // denA cAdiyosvAMga zItala ho jAnepara nikAla kara kAjI milAkara kahIMkA lohA le vidhipUrvaka bhasma kara triphalA va trikaTu | ghoTa lenA cAhiye / isa prakAra abhraka nizcandra ho jAtA hai| milA vidhipUrvaka sevana karanese valIpalita ( jhurriyAM, bAloMkI yahI zuddha abhraka huaa| tathA pAradazodhanakI vidhi yaha hai kisaphedI Adi bur3hApeke cihna) naSTa ho jAte haiM // 125 // paddhatise suddha kiye tAmrase samAna bhAga pArada milA kharalameM kaantprshNsaa| ghoTa golA banA lenA cAhiye / usa goleko kAjImeM svedana , kara sambhAlUke kalkake sAtha aneka bAra ghoTanA cAhiye / sAmAnyAd dviguNaM cauDU klinggo'ssttgunnsntH| phira isa golese (DamarU yatra athavA vidyAdhara yantrameM tasmAcchataguNaM bhadraM bhadrAdvagaM sahasradhA // 226 // rakhakara ) pArada nikAla lenA cAhiye / yahI zuddha vajrAtpaSTiguNA pANDirniravirdazabhirguNaiH / pArada huA / isa prakAra zuddha pArada 1 bhAga zuddha tataH koTisahasraM vA ayaskAntaM mhaagunnm||127||' tAmra 2 bhAga, zuddha abhraka 4, bhAga tathA choTI pIpala Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASATIkopetaH / vikAraH ] vAyaviDaMga, kAlI mirca pratyeka 1 bhAga le cUrNa kara saba ekameM ghoTakara cUrNa banA lenA cAhiye / ise 2 yA 3 mAzekI mAtrA se khAnA cAhiye / yaha rasAyana-zUla, amlapitta, sUjana, grahaNI, yakSmA aura peTake rogoMko naSTa karatA hai / yaha mahArasAyana hai isameM niyamataH koI paraheja bhI nahIM hai // 128-134 // / nepAlI tAmrake patale patra auraM gandhaka AmalAsAra samAna bhAga lenA cAhiye / phira bar3I maMDiyoM meM AdhA gandhaka nIce, bIcameM tAmra tathA AdhA gandhaka Upara rakhanA cAhiye / phira eka choTe zikoreko le tAmra va gandhakake Upara Dhaka denA cAhiye aura usakI sandhiyA~ miTTI va bhAtake lepase banda kara denI cAhiye / usake Upara bAlU bhara bar3e Dhakkanase haMDIkA mukha banda kara Uparase kapar3a miTTI kara denI cAhiye tathA haNDIke nIce tanupatrIkRtaM tAmraM naipAlaM gandhakaM samam / bhI kapara miTTI kara denI cAhiye / jisase haNDI AMcase phUTa na dattvA cordhvamadho madhye sthAlikAmadhya saMsthitam // jAve / kapar3amiTTI ke sUkha jAnepara bhaMDiyA cUlhepara car3hAkara kRtvA svalpapidhAnena sthAlImadhye pidhAya ca / nIcese 3 ghaNTe taka A~ca denI cAhiye / phira use svAGga zarkarAbhaktalepena liptvA sandhi tadUrdhvataH // 136 // zItala ho jAnepara utAra kara nikAla lenA cAhiye / isa prakAra tAmrarasAyanam / 138 vAlukApUritasthAlyAM pihitAyAM punastathA / bhasmIbhUta tAmra 1 tolA aura zuddha gandhaka 1 tolA le gandhasuliptAyAM ca yAmekamadho jvAlAM pradApayet // 137 // kako loheke pAtrameM agnipara garama karanA cAhiye / gandhaka pighala jAnepara uparokta tAmra bhasma 1 tolA tathA kAjIse tata AkRSTatAmrasya mRtasya tviha yojanA | atha karSe gandhakasya vahnistha lohapAtragam // // zuddha pArada 1 tolA milAkara ghoTanA cAhiye / khUba ghuTa jAnepara ATha bindu ghI chor3anA cAhiye / jaba saba mila jAve, taba use zilAputreNa saMmardha drutaM ghRSTaM punaH punaH / | nikAla lenA cAhiye / tathA musalImeM lagA huA bhI khuraca lenA kRtvA deyaM mRtaM tAmraM karSamAnaM tataH punaH // 139 // cAhiye / phira ise muNDIkA rama 8 tolA milAkara ghoTanA raso'mlamathitaH zuddhastAvanmAtraH pradIyate / cAhiye / phira use abhipara caDhe lauhapAtrameM chor3akara usa samayatatastathaiva samartha punarAjyaM pradApayet // 140 // taka ghoTanA cAhiye, jabataka ki dravya kSINa na ho jAve / phira aSTavindukamAtraM ca mardayenmUcchitaM yathA / | use nikAla pIsakara muNDIke hI rasase ghoTakara eka golI banA sarvaM syAttatsamAkRSya zilAputrAdito dRDham // 141 // lenI caahiye| phira usa golIko eka mahIna kapar3e meM lapeTanA cAhiye aura dUsare kapaDe meM golI ke samAna bhAga hI milita saMhRtyAlambuSarasaprasRtena viloDitam / soMTha, mirca va choTI pIpalakA kalka rakhakara usI kalkameM punastathaiva vahnisthalauhapAtre vimardayet // 142 // golIvAlI poTalI rakhanI cAhiye / phira isI poTalIko | dolAyantrakI vidhise eka bhaMDiyA meM ghI chor3akara usI meM eka DoremeM bAMdhakara bhaMr3iyAke mukhapara bIcoMbIca rakhe hue DaMDemeM bAndhakara laTakA denI cAhiye / para yaha dhyAna rahe ki poTalI ghImeM DUbI rahe, para bhaMDiyA kI peMdImeM baiThe nahIM, kintu hilatI rahe / isa prakAra bhaMDiyA cUlhe para caDhAkara nIce se A~ca | denI cAhiye / jaba ghIse jhAga uThane banda ho jAveM, aura golIkI poTalI dRDha ho jAve, taba utAra ThaNDA kara tAmragolIko nikAla kara ghoTa lenA cAhithe / isa siddha rasakI 5 gujA ( vartamAnakAlake AdhI guJjAse 1 guJjAtaka ) ghI 5 rattI trikaTu aura triphalAkI pratyeka oSadhikA cUrNa 5 guJjA milAkara sevana karanA cAhiye / Uparase maTThA pInA cAhiye / | tathA amlapitta meM kevala triphalAkA cUrNa aura gunagunA jala hI denA caahiye| sAtaveM sAtaveM dina 1 guJjA bar3hAnA cAhiye / isakA prayoga 1 mAze (6 rattI ) takakA hai / phira isI prakAra kama karanA cAhiye / yaha yoga, yakSmA, grahaNI, pittazUla, | , yAvad dravakSayaM pazvAdAkRSya saMprapeSitam / alambuSAra senaiva guDakaM saMprakalpayet // 143 // tatpiNDaM vastravistIrNe piNDe trikaTuje punaH / vasanAntarite dattvA poTTalIM kArayed budhaH // 144 // tatastAM poTTalImAjyamagnAM kRtvA vidhAritAm / sUtreNa daNDasaMlagnAM pAcayetkuzalo bhiSak // 145 // yadA niSphenatA cAjye puTikA ca dRDhA bhavet / tadA pakkaM tamAkRSya paJcaguJjAtulAghRtam // 146 // trikaTutriphalA cUrNa tulyaM prAtaH prayojayet / takraM syAdanupAnaM tu amlapittocchraye punaH || 147 // triphalaiva samA deyA koSNaM vAri pibedanu / saptame divase raktivRddhistAmrAttu mASakam // 148 // yAvatprayogazca tathaivApakarSaH punarbhavet / yogo'yaM grahaNIyakSmapittazUlAmlapittahA // 149 // rasAyanaM caitadiSTaM gudakIlAdinAzanam / na cAtra parihAro'sti vihArAhArakarmaNi // 150 // rakhanA uttama hogA | ( 311 ). 1 tAmra va gandhakako zarAva sampuTa meM rakhakara bar3I hA~DI meM Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (312) ckrdttH| [ rasAyanA me orware amlapitta aura arzako naSTa karatA tathA rasAyana hai / isameM | malinaM yadbhavettaJca kSAlayetkevalAmbhasA / / 159 // AhAra va vihArameM koI paraheja nahIM hai // 135-150 // lauhapAtreSu vidhinA UrvIbhUtaM ca saMharet / zilAjaturasAyanam / vAtapittakaphannastu ni! hastatsubhAvitam // 160 // hemAdyAH sUryasantaptAH sravanti giridhAtavaH / vIryotkarSa paraM yAti savairekaikazo'pi vaa| jatvAbhaM mRdu mRtsnAcchaM yanmalaM tcchilaajtu|151|| prakSipyoddhRtamAvAnaM punastatprakSipedrase / anamnaM cAkaSAyaM ca kaTupAki zilAjatu / koNe saptAhametena vidhinA tasya bhAvanA / / 161 // nAtyuSNazItaM dhAtubhyazcaturyastasya sambhavaH 152 // tulyaM girijena jale caturguNe bhAvanauSadhaM kAthyam / tatkAthe pAdAMze pUtoSNe prakSipegirijam / hemno'tha rajatAttAmrAdvaraM kRSNAyasAdapi / tatsamarasatAM yAtaM saMzuSkaM prakSipedrase bhUyaH // 163 sonA Adi parvatake dhAtu sUryakI garamIse tapakara jo pUrvoktena vidhAnena lauhaizcUrNIkRtaiH saha / lAkhake samAna mRdu, cikanA aura svaccha mala chor3ate haiM, vahI | tatpItaM payasA dadyAdIrghamAyuH sukhAnvitam // 164 "zilAjatu" kahA jAtA hai / zilAjatu khaTTA tathA kaSailA nahIM | hotA aura sabarasa rahate haiN| tathA pAkameM kaDaA hotA hai| sonekA zilAjatu vAtapitta meM, cAndIkA pittakaphameM, tathA na ati garama na adhika ThaNDhA hI hotA hai| tathA sonA | tAmrako kaphameM aura lohekA zilAjatu tridoSameM hitakara hai / cAndI tAmbA aura lohA inase vaha nikAlatA hai| inameMse | usakI pradhAna parIkSA yaha hai ki agnimeM chor3anese lauhakiTake lohase nikalanevAlA hI uttama hotA hai // 951 // 152 // | samAna vinA dhuAkara samAma vinA dhuA~ke jalatA hai / jala meM choDanese prathama tairatA phira DoroMke samAna pighala kara nIce baiThatA hai / jo zilAjatu - shilaajtubhedaaH| | malina ho, use uSNa jalameM ghola chAnakara lauhapAtrameM rakhanA madhuraM ca satiktaM ca javApuSpanibhaM ca yat // 153 // cAhiye / jo Upara tairatA huA jameM, use nikAla lenA cAhiye / vipAke kaTu tiktaM ca tatsuvarNasya niHsrvm| vahI zuddha zilAjatu huA ( isI vidhise zilAjatuke pattharoMse rAjataM kaTukaM zvetaM svAdu zItaM vipacyate // 154 // ma bhI zilAjatu nikAlI jAtI hai)| isake anantara vAtapittakapha nAzaka dazamUla, tRNapaJcamUla, pippalyAdi dravyoMse pratyekase alaga tAmrAnmayUrakaNThAbhaM tIkSNoSNaM pacyate kttu| alaga athavA milAkara bhAvanA denI cAhiye / isa prakAra yattu guggulusaGkAzaM tiktakaM lavaNAnvitam155|| zilAjatukI zakti adhika bar3ha jAtI hai / eka drava dravyameM vipAke kaTu zItaM ca sarvazreSThaM tdaaysm| chor3akara ghoTanA cAhiye / phira use dhUpameM rakhanA cAhiye / drava gomUtragandhaH sarveSAM sarvakarmasu yaugikaH / / 156 // sUkha jAnepara dUsare pAtrameM rakhA huA gunagunA kaSAya choDanA rasAyanaprayogeSu pazcimaM tu viziSyate / | cAhiye / isa prakAra jina dravadravyoMse bhAvanA denI ho, pratyekase suvarNase nikalA zilAjatu mIThA, tikta, javApuSpake samAna sAta bhAvanA denI cAhiye / bhAvanArtha kvAtha banAneke liye lAla, vipAkameM kaDuA tathA tikta hotA hai| cA~dIse nikalA | | zilAjatuke samAna auSadha le caturguNa jala milAkara kvAtha karanA zilAjatu kaDuA, sapheda, mIThA tathA vipAkameM zItala hotaa| | cAhiye / caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara zilAjatumeM hai| tAmrakA zilAjatu mayUrakaNThake samAna nIla, camakadAra, | milAnA cAhiye aura usa rasake sUkha jAnepara aura rasa milAnA tIkSNa, garama tathA vipAkameM kaDuA hotA hai / lauhase nikalA cAhiye / isa prakAra bhAvita zilAjatu lauhabhasmake sAtha huA zilAjatu gugguluke varNakA, tikta, namakIna tathA | dUdhameM milAkara pInese sukhayukta dIrgha Ayu pradAna karatA vipAkameM kaDuA tathA zatila hotA hai / vahI uttama hotA hai| hai // 157-164 // sabhI zilAjatu gomUtra gaMdhayukta hote haiM tathA saba kAmoM ke liye shilaajtugunnaaH| prayukta ho sakate haiM, para rasAyanaprayogoMmeM lauhaja hI uttama jarAvyAdhiprazamanaM dehadADharyakaraM param / hotA hai // 153-156 // meghAsmRtikaraM dhanyaM kSIrAzI tatprayojayet // 165 // prayogavidhiH parIkSA ca / prayogaH sapta saptAhAtrayazcaikazca saptakaH / yathAkramaM vAtapitte zleSmapite kaphe triSu // 157 // nirdiSTavividhastasya paro madhyo'varastathA // 166 / / vizeSeNa prazasyante malA hemaadidhaatujaaH| mAtrA palaM tvardhapalaM syAtkarSa tu kniiysii| lauha kiTTAyate vahIM vidhUmaM dahyate'mbhasi // 158 // yaha vRddhAvasthA tathA rogako dUra karanevAlA, dehako dRDha sRNAdyapre kRtaM zreSThamadho galati tantuvat / karanevAlA tathA medhA aura smaraNazaktiko baDhAnevAlA hai| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] . bhaassaattiikopetH| isakA prayoga karanevAlA dUdhake sAtha hI bhojana kare / isakA tAH zuSkA navakumbhe jAtIpuSpAdhivAsite sthaapyaaH| prayoga . saptAha athavA 3 saptAha athavA 1 saptAhakA hai| tathA tAsAmekA kAle bhakSyA peyApi vA sttm|| 178 // isakI 4 tolA, 2 tolA yA 1 tolA ( vartamAnasamayAnukUla kSIrarasadADimarasA:surAsavaM madhu ca ziziratoyAni / mAtrA 4 rattIse 2 mAzetaka) kramazaH uttama, madhyama aura hIna " AloDanAni tAsAmanupAne vA prazasyante // 179 // mAtrA hai // 165 // 166 // jIrNe ladhvannapayo jAGgalani!hayUSabhojI syAt / / pathyApathyam / saptAhaM yAvadataH paraM bhavetso'pi sAmAnyaH // 18 // zilAjatuprayogeSu vidAhIni gurUNi ca / / bhuktvApi bhakSiteyaM yadRcchayA nAvahedbhayaM kiJcit / varjayetsarvakAlaM ca kulatthAnparivarjayet // 167 // nirupadravA prayuktA sukumAraiH kAmibhizcaiva // 181 // . payAMsi zuktAni rasAH sayUSA sUryakI kiraNoMse tape hue samayameM uttama lauha zilAjatu le stoyaM samUtraM vividhAH kssaayaaH| triphalAkA rasa milAkara tIna dinataka bhAvanA denI cAhiye / . AloDanArthe girijasya zastA phira kramazaH dazamUla, gurca, khareTI, paravala, maureThIke rasa tathA ste te prayojyAH prasamIkSya kAryam // 168 // gomUtra pratyekameM 3 tIna bhAvanA denI cAhiye / sUkha jAnepara carakoktazilAjatuno vidhAnaM sopaskaraM hyetat / eka dina dUdhakI bhAvanA denI cAhiye / phira 7 dinataka nIce | likhI oSadhiyoM meM jo mila sakeM, unakI bhAvanA denI cAhiye / zilAjatuke prayogoMmeM jalana karanevAle tathA guru anna aura bhAvanAkI oSadhiyA~-kAkolI, kSIrakAkolI, medA, mahAmedA, kulathIkA sadAke liye tyAga kara denA cAhiye / tathA zilAjatuke vidArI, kSIravidArI, zatAvarI, munakkA, Rddhi, vRddhi, RSabhaka, anupAnameM dUdha, sirakA, mAMsarasa, yUSa, jala, gomUtra tathA aneka brAhmI, muNDI, sapheda jIrA, syAha jIrA, zAlaparNI,. pRSThaparNI, (rogIkI prakRtike anukUla ) prakArake kvAthoMkA prayoga karanA rAsana, pohakaramUla, cItakI jar3a, dantI, gajapIpala, indrayava, cAhiye / yaha carakokta zilAjatukA vidhAna Avazyaka aMga |cavya, nAgaramothA, kuTakI, kAkar3AziMgI va pAThA pratyeka dravya baDhAkara likhA gayA hai // 167 // 168 // | eka pala lekara eka droNa jalameM milAkara pakAnA caahiye| caturthIza zeSa rahanepara utAra chAna zuddha zilAjatu 16 pala zivA guttikaa| (64 tolA) chor3a 7 dinataka bhAvanA denI cAhiye / yadyapi kAle turavitApADhaye kRSNAyasanaM zilAjatu pravaram 169 | yahA~para eka bAra kaSAya kara chor3anA likhA hai| para bAsI kaSAya triphalArasasaMyuktaM vyahazca zuSkaM punaH zuSkam / khaTTA hokara kharAba ho jAtA hai, ataH pratyeka dina tAjA kaSAya dazamUlasya guDUcyA rase balAyAstathA paTolasya 170 // hI chor3anA cAhiye / ataH pratyeka dravya pratidina 1 pala na madhukarasairgomUtre tryahaM tryahaM bhaavyetkrmshH| lekara 1 palakA saptamAMza arthAt vartamAna taulase 6 mAze 7 ekAhaM kSIreNa tu tacca punabhAvayecchuSkam / rattI aura jala 3 sera 10 // cha0 chor3a pakA caturthAMza zeSa rakha saptAhaM bhAvyaM syAtkAthenaiSAM yathAlAbham / / 171 // kapar3ese chAnakara milAnA cAhiye / isaprakAra bhAvanA samApta ho jAnepara nIce likhI oSadhiyA~ milAnI cAhiye / soMTha, mirca, kAkolyau dve mede vidAriyugmaM zatAvarI draakssaa| choTI pIpala, AMvalA pratyekakA cUrNa 8 tolA, vidArIkanda RddhiyagarSabhavIrAmuNDitikAjIrakeM'zumatyo ca // 172 tolA, tAlIzapatra 16 tolA, mizrI 64 tolA, ghI 16 raasnaapusskraactrkdntiibhknnaaklinggcvyaabdaaH| tolA, zahada 32 tolA, tilataila 8 tolA, vaMzalocana, dAlakaTukAzRGgIpAThA etAni palAMzikAni kAryANi 173 cInI, tejapAta, choTI ilAyacI, nAgakezara pratyeka 2 tolakA abdoNe sAdhitAnAM rasena pAdAMzikena bhaavyaani| cUrNa milA ghoTakara 1 tolekI mAtrA ( vartamAnakAlake liye girijasyaivaM bhAvitazuddhasya palAni daza SaT c||174|| mAzekI mAtrA) se guTikA banA sukhAkara camelIke phUloMse dvipalaM ca vizvadhAcyormAgadhikAyAzca maricAnAm / adhivAsita navIna ghar3emeM rakhanA cAhiye / isakI eka mAtrA khAnA yA dravadravya milAkara pInA cAhiye / isake anupAna yA carNa palaM vidAryAstAlIsapalAni catvAri // 175 // pAloDanake liye dadha, mAMsarasa, anArakA rasa, zarAba, zahada yA SoDaza sitApalAni catvAri ghRtasya mAkSikasyASTau / ThaNDhA jala kAmameM lAnA cAhiye / auSadhakA paripAka ho jAnetilatailasya dvipalaM cUrNArdhapalAni paJcAnAm // 176 // para halkA anna, dUdha, jAMgala prANiyoMke mAMsarasa yA yUSake sAtha tvakSaripatratvaGnAgailAnAM ca mizrayitvA tu| . khAnA cAhiye / sAta dinataka yaha niyama rakhanA cAhiye / girijasya SoDazapalairguDikAHkAryAstato'kSasamAH 177 / isake anantara sAmAnya bhojana karanA cAhiye / bhojana karaneke Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 314 ) cakradattaH / / anantara bhI isa guTikAke khAnese koI hAni nahIM hotI sukumAra prakRtivAle bAlaka tathA kAmI puruSoM ko bhI isase koI hAni nahIM hotI // 169-181 // zivAguTikAguNAH / Sadhi Adike prayoga, viruddhabhojanadoSa, krimidoSa, pApa tathA kurUpatA isase naSTa ho jAte haiM / yaha sevakake dhana, kAMti, yaza aura santAnako baDhAtI, balakAraka tathA uttama vAjIkaraNa hai / mukhameM rakhanese rAjAoM ko vaza karatI tathA vivAdameM jaya karatI hai| isakA sevana karanevAlA zrI, mevA, smRti, buddhi, bala, saMvatsaraprayuktA hantyeSA vAtazoNitaM prabalam / uttama zarIra, puSTi, oja, varNa, iMdriyazakti, teja tathA sampatti bahuvArSikamapi gADhaM yakSmANaM cADhayavAtaM ca / / 182 // Adise yukta hokara valIpalita rahita 200 varSataka jItA hai / itanI Ayu kevala 1 varSake prayogase hotI hai, do varSake prayoga karanese 400 varSakI Ayu ho jAtI hai / samasta rogoM ko naSTa karane vAlA muniyoMne yaha paramottama rasAyana AviSkRta kiyA hai| isameM zilAjatukA prayoga mukhya hai / vaha zilAjatu sarva prathama samudra maMthana karate samaya mandarAcala parvatakI zilAoMse svedarUpase nikalA thA / use brahmAjIne mAnavajAtike hitArtha parvatoM kI ziLAoM meM rakha diyA thA / yaha "zivAguTikA" rasAyana zrIzaMkarajIne gaNezajI ke liye batAyA / sarva prathama zivajIne ise kahA, ataH ise " zivA guTikA " kahate haiM // 182-193 // amRtabhallAtakI / jvarayonizukradoSa plIhArzaH pANDugrahaNirogAn / braghnavamigulmapInasahikkA kAsArucizvAsAn // 183 // jaTharaM zvitraM kuSThaM pANDu kaibyaM madaM kSayaM zoSam // unmAdApasmArau vadanAkSizirogadAnsarvAn // 184 // AnAhamatIsAraM sAsRgdaraM kAmalApramehAMzca / / darbudAni vidradhiM bhagandaraM raktapittaM ca // 185 // atikAmatisthaulyaM svedamatha zlIpadaM ca vinihanti viSaM samaulaM garANi ca bahuprakArANi // 186 | mantrauSadhiyogAdInviprayutAnbhautikAnbhAvAn / pApAlakSmyau ceyaM zamayed guDikA zivA nAmnI 187 // balyA vRSyA dhanyA kAntiyazaH prajAkarI ceyam / dadyAnnRpavallabhatAM jayaM vivAde mukhasthA ca // 188 // zrImAnprakRSTamedhaH smRtibuddhibalAnvito'tulazarIraH / puSTathojovarNendriyatejobalasampadAdisamupetaH // 189 // vapilita rogarahito jIveccharadAM zatadvayaM puruSaH / saMvatsaraprayogAd dvAbhyAM zatAni catvAri // 190 // sarvAmayajitkathitaM munigaNabhakSyaM rasAyanarahasyam 191 samudbabhUvAmRtamanthanottha: svedaH zilAbhyo'mRtavagireH prAk / 'mandarasyAtmabhuvA hitAya nyastazca zaileSu zilAjarUpI // / 192 // zivAguDiketi rasAyana muktaM girizena gaNapataye / zivavadanavinirgatA yasmA nnAmnA tasmAcchivAguDiketi // 193 // [ rasAyanA - yaha eka varSa sevana karane se prabala vAtaraktako naSTa karatI hai, tathA rAjayakSmA aura UrustaMbha naSTa karatI hai tathA jvara, yonidoSa, zukradoSa, plIhA, arza, pAMDu aura grahaNIroga, bada, vamana, gulma, pInasa, hikkA, kAsa, aruci, zvAsa, udara, sapheda kuSTha, napuMsakatA, madAtyaya, kSaya, zoSa unmAda, apasmAra, mukharoga, netraroga, ziroroga, AnAha, atIsAra, pradara, kAmalA, prameha, yat, arbuda, bIdradhi, bhagandara, raktapitta, atidurbalatA, atisthUlatA, sveda, zrIpada, dantaviSa, mUlaviSa, kRtrimaviSa, maMtrau supakkabhallAtaphalAni samyak dvidhA vidAryADhakasaMmitAni / vipAcya toyena caturguNena caturthazeSe vyapanIya tAni // 194 // punaH pacetkSIracaturguNena ghRtAMzayuktena ghanaM yathA syAt / sitopalASoDazabhiH palaistu vimizraya saMsthApya dinAni sapta // 195 // tataH prayojyAnibalena mAtrAM jayedgudotthAnakhilAnvikArAn / kacAnsunIlAn ghanakuJcitAprAn suparNadRSTiM sukumAratAM ca // 196 // javaM hayAnAM ca mataMgajaM balaM svaraM mayUrasya hutAzadIptim / strIvallabhatvaM labhate prajAM ca nIrogamabdadvizatAni cAyuH // 197 // na cAnnapAne parihAryamasti na cAtape nAdhvani maithune ca / ukto hi kAlaH sakalAmayAnAM rAjA hyayaM sarvarasAyanAnAm // 198 // bhallAtakazuddhiriha prANiSTacUrNaguNDanAt / ghRtAccaturgurNa kSIraM ghRtasya prastha iSyate // 199 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (315) . 3 sera 16 tolA bhilAvA~ lekara prathama IMTake cUreke sAtha | vidArIcUrNam / khUba ragar3anA cAhiye / phira garama jalase dhokara sApha kara lenA cAhiye / phira eka eka bhallAtakake do do Tukar3e kara caturguNa | cUrNa vidAryAH sukRtaM svarasenaiva bhAvitam / jala ( 12 sera 64 to. dravadvaiguNyAt 25 sera 9 cha0 3 sarpiH kSaudrayutaM lIdavA zataM gcchedvraanggnaaH||3|| to0 ) meM pakAnA cAhiye / caturthAza zeSa rahanepara utAra chAnakara isI prakAra vidArIkandake cUrNako vidArIkandake hI svarakvAthake barAbara dUdha tathA ghI 1 sera 9cha. 3 to milAkara sase bhAvanA dekara ghI va zahada milAkara cATanase saikar3oM pakAnA cAhiye / avaleha siddha ho jAnepara utArakara 7 dina striyoMke sAtha maithuna karanekI sAmarthya prApta hotI hai // 3 // taka use vaise hI rakhe rahanA caahiye| 7 dinake anaMtara Agnibalake anusAra isakI mAtrA sevana karanI cAhiye / (isakI AmalakacUrNam / mAtrA 6 mAzese 2 toletaka hai) yaha samagra arzaroga naSTa evamAmalakaM cUrNa svarasenaiva bhAvitam / / karatA, bAla ghane dhuMdhurAle tathA kAle banAtA tathA garuDake samAna | zarkarAmadhusarpibhiryuktaM lIDhvA payaH pibet / dRSTi tathA sukumAratA baDhAtA, ghor3oMke samAna vegavAn, etenAzItivarSo'pi yuveva parihRSyate // 4 // hAthiyoM ke samAna balavAn , mayUrake sadRza svara, Ami dIpta | isI prakAra AMvaleke cUrNameM AMvaleke svarasakI hI bhAvanA karatA tathA striyoMkI priyatA aura santAna tathA 200 varSakI de zakkara, ghI aura zahada milAkara cATanA. cAhiye, Uparase nIroga Ayu pradAna karatA hai| isameM bhojana maithuna tathA mArga dUdha pInA cAhiye / isase 80 varSakA bUDhA bhI javAnake samAna calane AdikA koI paraheja nahIM hai / yaha samasta rogoMke maithunazaktisampanna hotA hai // 4 // liye kAla tathA samasta rasAyanoMkA rAjA hai| isameM bhallAtakazuddhi ITake cUremeM ragar3akara kI jAtI hai aura dUdha ghIse caugunA| vidaariiklkH| chor3A jAtA hai / aura ghI 1 prastha (dravadvaiguNyAt 2 prastha-1| vidArIkandakalkaM tu ghRtena payasA nrH| sera 9 chaTAMka 3 tolA ) chor3A jAtA hai / 194-199 // udumbarasamaM khAdanvRddho'pi taruNAyate // 5 // vidArIkandakA kalka 1 tolekI mAtrAse ghI va dUdhake sAtha iti rasAyanAdhikAraH samAptaH / khAnese vRddha bhI javAnake sadRza hotA hai // 5 // svayaM guptAdicUrNam / / svayaMguptAgokSurayorbIjacUrNa sarzakaram / dhAroSNena naraH pItvA payasA na kSayaM brajet // 6 // kauMcake bIja tathA gokhurUke bIjoMkA cUrNa zakkara milA pippalIlavaNopetau bastANDau kssiirsrpissaa| dhAroSNa dUdhake sAtha pInese manuSya kSINa nahIM hotA hai||6|| sAdhitI bhakSayedyastu sa gacchetpramadAzatam // 1 // uccaTAcUrNam / bastANDasiddhe payasi sAdhitAnasakRttilAn / / yaH khAdetsa naro gacchetstrINAM zatamapUrvavat // 2 // uccaTAcUrNamapyevaM kSIreNottamamucyate / zatAvaryuccaTAcUrNa peyamevaM sukhArthinA // 7 // bakareke aNDakoSako dUdhase nikAle gaye ghImeM talakara isI prakAra kevala uccaTA (zvetagujAmUla) kA cUrNa athavA choTI pIpala va namaka milA sevana karanese manuSya 100 striyoMke zatAvarI va uccaTA donoMke cUrNako dUdhake sAtha pInese kAmazakti sAtha maithuna kara sakatA hai / isI bakarake aNDakoSase siddha baDhatI hai // 7 // dUdhase bhAvita tila khAnese 100 striyoMke sAtha maithuna karanekI | zakti hotI hai // 1 // 2 // . madhukacUrNam / karSa madhukacUrNasya ghRtakSaudrasamanvitam / / payo'nupAnaM yo liyAnityavegaH sa nA bhavet / / 8 / / 1 bhallAtakakA prayoga sAvadhAnIse karanA cAhiye / banAte banAtA 1 tolA maureThIke cUrNako ghI va zahadameM milA cATakara , samaya isake tailake chITe par3a jAne yA pakAte samaya isakI| bhApa laga jAnese zotha ho jAtA hai, tathA-khAnese bhI | Uparase dUdha pInese manuSya nitya vegavAna hotA hai // 8 // kisI kisIko zotha ho jAtA hai| aisI avasthAmeM tila aura gokSurAdicUrNam / garIkA ubaTana tathA khAnA lAbhadAyaka hotA hai| tathA gokSurakaH kSurakaH zatamUlI pratteke kvAthase snAna karanA cAhiye // . vAnarinAgabalAtibalA ca / atha vaajiikrnnaadhikaarH| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na "wwwwww Po ckrdttH| . [vAjIkaraNA- ~cUrNamidaM payasA nizi peyaM hantyaSTAdaza kuSThAni tathASTAvudarANi ca / yasya gRhe pramadAzatamasti // 9 // | bhagandaraM mUtrakRcchre gRdhrasI sahalImakam // 19 // gokhurU, tAlamakhAnA, zatAvarI, kauMcake bIja gorana va kSayaM caiva mahAzvAsAnyaJca kAsAnsudAruNAn kaMghIke cUrNako dUdhake sAtha rAtameM unheM pInA cAhiye jinake azItiM vAtajAn rogAMzcatvAriMcca paittikaan||20|| gharameM 100 striyAM haiM // 9 // viMzatiM zlaiSmikAMzcaiva saMsRSTAnsAnnipAtikAn / maasspaaysH| sarvAnazegadAnhanti vRkSamindrAzaniryathA // 21 // ghRtabhRSTo dugdhamASapAyaso vRSya uttmH| sa kAJcanAbho mRgarAjavikramaghImeM bhUnakara ur3adakI dhake sAtha banAyI gayI khIra uttama sturaGgamaM cApyanuyAti vegtH| vAjIkaraNa hai| strINAM zataM gacchati so'tirekaM rsaalaa| . prakRSTa dRSTizca yathA vihaGgaH // 22 // dadhnaH sAraM zaraccandrasannibhaM doSavarjitam // 10 // putrAnsajanayedvIrAnnarasiMhAnibhAMstathA / zarkarAkSaudramaricaistugAkSIryA ca buddhimAn / nArasiMhamidaM cUrNa sarvarogaharaM nRNAm // 23 // yuktyA yuktaM sasUkSbhalaM nave kumbhe zucau pttaiH||11|| vArAhIkandasaMjJastu carmakArAluko mataH / mArjite prakSipecchItaM ghRtADhathaM SaSTikodanam / / pazcime ghRSTizabdAkhyo varAhalomavAniva // 24 // adyAttadupariSTAcca rasAlA mAtrayA pibet / zatAvarIkA cUrNa 64 tolA, gokharU 64 tolA, vArAhI. varNasvarabalopetaH pumAMstena vRSAyate // 12 // kandacUrNa 80 tolA, gurca 100 tolA, bhilAvAM 128 uttama dahIke sAra (UparakI malAI ) meM zakkara, zahada, tolA, soMTha, mirca, pIpala pratyeka 32 tolA, bidArIkandakAlI mirca, vaMzalocana aura choTI ilAyacIkA cUrNa milAkara kA cUrNa 64 tolA sabakA cUrNa ekameM milAkara mizrI 280 naye kapar3ese sApha kiye ghar3emeM rakhanA caahiye| ThaMDA bhAta ghI| tAlA, tolA, zahada 140 tolA, ghI 70 tolA milA eka cikane milAkara khAnA cAhiye / Uparase yaha "rasAlA" pInI cAhiye / pRtabhAra ghRtabhAvita ghar3emeM rakhanA cAhiye / isase 2 tolekI mAtrA isase manuSya varNa, svara aura balase yukta hokara vegavAn (vartamAnasamayameM 6 mAzese 1 tolA taka) pratidina khAnA hotA hai||10-12|| |caahiye| tathA yathAruci bhojana karanA cAhiye / isake 1 mAsake sevanase vRddhAvasthA tathA roga dUra ho jAte haiM / jhurriyAM, mtsymaaNsyogH| palita, indralapta, prameha, pANDuroga, pInasa aThAraha prakArake ArdrANi matsyamAMsAni zapharIrvA subhrjitaaH| kuSTha, 8 prakArake udararoga, bhagandara, mUtrakRcchra, gRdhrasI, halItapte sapiSi yaH khAdetsa gacchetstrISu na kssym||13 maka, kSaya, mahAzvAsa, pAMcoM kosa, assI prakArake vAtaroga,40 gIle machalIke mAMsa athavA choTI machaliyA~ ghImeM bhUnakara prakArake pittaroga, 20 prakArake kapharoga, dvaMdvaja tathA sAnijo khAtA hai, vaha strIgamanase kSINa nahIM hotA // 13 // pAtika roga tathA samasta arzoroga isake sevanase isa prakAra naSTa nArasiMhacUrNam / ho jAte haiM jaise indravajrase vRkSa / isakA sevana karanevAlA soneke zatAvarIrajaHprasthaM prasthaM gokSarakasya c| | samAna kAntivAlA, siMhake samAna parAkramI, ghor3eke samAna vegavAlA tathA saikar3oM striyoMke sAtha ramaNa karanekI zaktivAlA vArAhyA viMzatipalaM guDUcyAH pnycviNshtiH|| tathA pakSiyoMke sadRza dRSTiyukta hotA hai / isake sevanase nasiMhake bhallAtakAnAMdvAtriMzaJcitrakasya dazaiva tu // 14 // | samAna vIra patra utpanna karanekI zakti utpanna hotI hai| yaha tilAnAM zodhitAnAM ca prasthaM dadyAtsucUrNitam / | samasta rogoMko naSTa karanevAlA "nArasiMha" cUrNa hai| "vArAhItryUSaNasya palAnyaSTI zarkarAyAzca saptatiH // 15 // kanda" nAma carmakArAlUkA hai, pazcimameM ise "vRSTi " kahate haiM, mAkSikaM zarkarArdhena mAkSikAdhena vai ghRtam / isake kandake Upara zUkarakese loma hote haiM // 14-24 // zatAvarIsamaM deyaM vidArIkanda rajaH // 16 // godhUmAyaM ghRtam / etadekIkRtaM cUrNa snigdhe bhANDe nidhApayet / / godhUmAcca palazataM niSkAthya salilADhake / palArdhamupayujIta yatheSTa cApi bhojanam // 17 // / pAdAvazeSe pUte ca dravyANImAni dApayet / / 25 / / mAsaikamupayogena jarAM hanti rujAmapi / godhUmaM mukhAtaphalaM mASadrAkSAparUSakam / valIpalitakhAlityamehapANDvAdyapInasAn // 18 // kAkolI kSIrakAkolI jIvantI sazatAvarI // 26 // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (317) - - - - - - - - azvagandhA sakhajUrA madhukaM tryUSaNaM sitaa| bhI sAhacaryase kalkadravakI bhAMti pratyeka 1 tolA lenA bhallAtakamAtmaguptA samabhAgAni kArayet // 27 // cAhiye // 25-35 // ghRtaprasthaM pacedekaM kSIraM dattvA caturguNam / shtaavriighRtm| mRdvagninA ca siddhe ca dravyANyetAni niHkssipetuu28|| ghRtaM zatAvarIgarbha. kSIre dazaguNe pacet / tvagelApippalIdhAnyakarpUraM nAgakezaram / zarkarApippalIkSodayaktaM tad vRSyamucyate // 36 / / yathAlAbhaM vinikSipya sitAkSIdrapalASTakam // 29 // zatAvarIkA kalka tathA ghRtase dazaguNa dUdha milAkara ghI zaktyekSudaNDenAloDya vidhivadviniyojayet / pakAnA caahiye| ghI siddha ho jAnepara utAra chAna zakkara va zAlyodanena bhuJjIta pibenmAMsarasena vA // 30 // choTI pIpalakA prakSepa ucita mAtrAmeM chor3akara sevana karanA kevalasya pibedasya palamAtrAM prmaanntH| |cAhiye / yaha uttama vAjIkaraNa hai // 36 // na tasya liGgazaithilyaM na ca zukrakSayo bhvet||31|| guDakUSmANDakam / balyaM paraM vAtaharaM zukrasajananaM param / mUtrakRcchraprazamanaM vRddhAnAM cApi zasyate // 32 // // kUSmANDakAtpalazataM susvinnaM niSkulIkRtam / paladvayaM tadaznIyAddazarAtramatandritaH / prasthaM ghRtasya tailasya tasmiMstapte prdaapyet|| 37 // strINAM zataM ca bhajate pItvA cAnupibetpayaH // 33 // patratvagdhAnyakavyoSajIrakailAdvayAnalam / azvibhyAM nirmitaM caitadgodhUmAdyaM rasAyanam / pranthikaM cavyamAtaGgapippalIvizvabheSajam // 38 // jaladroNe tu godhUmakkAthe taccheSamADhakam // 34 // zRGgATakaM kazeruM ca pralambaM tAlamastakam / mukhAtakasya sthAne tu tadguNaM tAlamastakam / cUrNIkRtaM palAMzaM ca guDasya ca tulAM pacet // 39 // kalkadravyasamaM mAnaM tvagAdeH sAhacaryataH // 35 // zItIbhUte palAnyaSTI madhunaH sampradApayet / kaphapittAnilaharaM mandAgnInAM ca zasyate // 40 // gehU~ 5 sera, jala 25 sera 9 cha0 3 to. chor3akara kRzAnAM bRMhaNaM zreSThaM vAjIkaraNamuttamam / pakAnA cAhiye / caturthAza zeSa rahanepara utAra chAnakara pramadAsu prasaktAnAM ye ca syuH, kssiinnretsH||41|| kvAtha taiyAra karanA cAhiye / usa kvAthameM gehU~, mujAtaphala kSayeNa ca gRhItAnAM parametadbhiSagjitam / (mUJjake bIja ), ur3ada, munakkA, phAlsA, kAkolI, kSIrakA kAsaM zvAsaM jvaraM hikkAM hanti chrdimrockm||42|| kolI, jIvantI, zatAvarI, asagandha, chuhArA, moreThI, soMTha, guDakUSmANDakaM khyAtamazvibhyAM samudAhRtam / mirca, pIpala, mizrI, koMcake bIja va bhilAvAM pratyeka 1 tole khaNDakUSmANDavatpAtraM svinnkuussmaannddkaadrvH||43|| kA kalka tathA ghI 1 sera 9 cha0 3 to0 aura dUdha 6 sera | 32 to milAkara manda AMcase pakAnA cAhiye / siddha ho chilake va bIjarahita peThA ubAla rasa nicor3a alaga rakhanA jAnepara utAra chAnakara dAlacInI, ilAyacI, choTI pIpala, cAhiye / phira gAyakA ghI 64 to0 vA tila taila 64 to. dhaniyAM, kapUra, nAgakezara pratyeka eka tolekA cUrNa chor3anA milAkara pUrvokta vidhise svinna 5 sera peThA bhUnanA caahiye| cAhiye, tathA mizrI va zahada 32 to0 ( donoM milAkara jaba peThA acchI taraha bhuna jAve, arthAt surthI AjAya aura chor3a kara Ikhake daNDase milAkara rakhanA cAhiye / ise zAlike sugandha uThane lage, usa samaya vahI peThekA rasa tathA 5 sera gur3a bhAtake sAtha khAnA athavA mAMsarasameM milAkara pInA cAhiye (gur3a purAnA honA cAhiye / para Aja kala ise mizrI chor3aathavA kevala ghRta 4 tolekI mAtrAse pIve / isake sevanase liGga kara banAte haiM) milA chAnakara chor3a denA cAhiye aura usa zithila nahIM hotA / na zukra hI kSINa hotA hai / yaha bala tathA samayataka pakAnA cAhiye jabataka khUba gADhA na ho jAya / bIrya baDhAtA aura vAyuko naSTa karatA hai| tathA mUtrakRcchrako zAnta | phira tejapAta, dAlacInI, dhaniyAM, trikaTu, jIrA, choTI va bar3I karatA aura vRddhoMke liye bhI hitakara hai / ise 8 toletakakI ilAyacI, cItakI jar3a, piparAmUla, cavya, gajapIpala, soMTha, mAtrAmeM 10 dinataka sAvadhAnIse sevana karanA cAhiye / ise siMhAr3A, kazerU, tAr3akI bAlI pratyeka 4 sole cUrNako pIkara Uparase dUdha pInA cAhiye / yaha "godhUmAdi" rasAyana chor3akara utAra lenA cAhiye / tathA ThaNDA ho jAnepara zahada bhagavAn azvinIkumAroMne vanAyA hai / isameM gehU~kA kAtha | 32 tolA milAnA cAhiye / yaha kapha, pitta aura vAyuko eka droNa ( dravadvaiguNyAt 2 droNa, ) jalameM banAnA naSTa karatA tathA mandAgnivAloMke liye hitakara hai| tathA kuzacAhiye, caturthAMza kvAtha rakhanA cAhithe / mujAtakake na mila-1 puruSoMko puSTa karatA aura uttama vAjIkaraNa hai / zrIgamanase jo nepara tAr3akI vAlI chor3anI caahiye| dAlacInI AdikA mAna kSINa horahe haiM, athavA jA kSayase pIr3ita haiM, unake liye yaha Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 318 ) uttama auSadha hai / tathA yaha kAsa, zvAsa, jvara, hikkA, chardi tathA aruciko naSTa karatA hai / isa "gur3akUSmAMDaka" rasAyanakA Avi kAra bhagavAn azvinIkumAroMne kiyA hai| yahAM svinnakUSmAMDa kakA hI drava khaNDakUSmANDakI taraha 1 ADhaka athavA jitanA nikale lenA cAhiye / isakI mAtrA 2 tolese 4 tole taka // 37-43 // sAmAnyavRSyam / yatkiJcinmadhuraM snigdhaM jIvanaM bRMhaNaM guru / harSaNaM manasazcaiva sarvaM tad vRSyamucyate // jitane dravya, mIThe, cikane, jIvana, bRMhaNa, guru tathA prasanna rakhanevAle haiM, ve saba " vRSya " haiM // 44 // liMgavRddhikarA yogAH / cakradattaH / 44 // manako bhallAtaka bRhatIphaladADimaphalavalkasAdhitaM kurute / liGgaM mardanavidhinA kaTutailaM vAjiliGgAbham 45|| kanakarasamasRNavartitahayagandhAmUlavizvaparyuSitam / mAhiSAmiha navanItaM gatabIje kanakaphalamadhye // 46 // gomayagADhodvartitapUrva pazcAdanena saMliptam / bhavati hayaliGgasadRzaM liGgaM kaThinAGganAdayitam 47 bhilAvAM, bar3I kaTerIke phala aura anArake phalakI chAlake kalkase siddha kaDuA taila mardana karanese liGga ghor3eke liGgake sthUla hotA hai / isI prakAra dhatUrake phalake bIja nikAlakara usI khAlI phalameM dhatUreke hI rasase mahIna pisI asagandha kI jar3a aura soMTha tathA bhaiMsIkA makkhana tInoM milAkara rakhanA caahiye| bAsI ho jAnepara liGgameM pahile gAyake gobarake uba Tana kara isakA lepa karanA cAhiye / isase liGga ghor3eke liGgake sadRza sthUla ataeva striyoMke liye prema pAtra ho jAtA hai // 45-47 // azvagandhAditailam / azvagandhAvarIkuSThamAMsIsiMhI phalAnvitam / caturguNena dugdhena tilatailaM vipAcayet / stanaliGgakarNapAlivardhanaM zraGkSaNAdidam // 48 // asagandha, zatAvarI, kUTha, jaTAmAMsI tathA choTI kaTerIke phaloM kA kalka aura caturguNa dUdha milAkara siddha tilataila mAliza karanese stana, liGga aura karNapAliyoMko baDhAtA hai // 48 // * [ vAjIkaraNA stambhanam -" bIjaM bRhatkarajasya kRtamantaH supAradam / nA suveSTitaM nyastaM vadane bIjaG matam // " - bhallAtakAdilepaH / bhallAtaka bRhatIphalanalinIdalasindhujalazukaiH / mAhiSanavanItena ca karambitaiH sptaadinmussitaiH||49 mUlena hayagandhAyA mAhiSamalamarditapUrvamatha / liptaM bhavati laghukRta rAsabhaliGgaM dhruvaM puMsAm // 50 // bhilAvA~, bar3I kaTerIke phala, kamalinIke pase, seMdhAnamaka va joMkakA kalka kara bhaiMsIke makkhanameM milA 7 dina rakhakara prathama liGgameM bhaiMse ke gobara se ubaTana kara asagandhakI jar3ase isakA lepa ho jAtA hai // 49 // 50 // karanA cAhiye / isase manuSyoMkA liGga gadheke liGgase bhI moTA anye yogAH / | nIlotpalasitapaGkajakezara madhuzarkarAvaliptena / surate suciraM ramate dRDhaliGgo bhavati nAbhivivareNa // 51 // siddhaM kusumbhatailaM bhUmilatAcUrNamizritaM kurute / caraNAbhyaGgena raterbIjastambhAd dRDhaM liGgam // 52 // saptAhaM chAgabhavasalilasthaM karabhavAruNImUlam / gADhodvartanavidhinA liGgastambhaM tathA dRDhaM kurute // 53 // gorekonnatazRGgatvagbhavacUrNena dhUpitaM vastram / paridhAya bhajati lalanAM naikANDoH bhavati* harSArtaH // 54 // nIlakamala, sapheda kamala, nAgakezara, zahada aura zakkara milAkara lepa karanese adhika samayataka maithuna karane kI zakti prApta hotI aura liGga dRDha hotA hai / yaha lepa nAbhike Upara kiyA gayA kusumbhakA taila paira meM mAliza karanese vIryastambha karanA caahiye| isI prakAra sUkhe keMcuoMkA kalka chor3akara siddha tathA liGga dRDha hotA haiM / isI prakAra bakarake mUtrameM bhAvita indrAyaNakI jar3ake cUrNakA lepa karanese liGga dRDha-tathA dinataka vIrya stabdha hotA hai / isI prakAra gAyake eka bar3e sIMgakI tvacA ke cUrNa se dhUpita vastra pahina kara maithuna karanese maithunecchA zAnta nahIM hotI // 51-54 // 7 kuprayogajaSAMDhyacikitsA | samatila gokSura cUrNa chAgIkSIreNa sAdhitaM samadhu / bhuktaM kSapayati SANyaM yajjanitaM kuprayogeNa // 55 // - latAkaraJjake bIja meM zuddha pArada bharakara Uparase soneke patrase | maDhavA denA cAhiye / isako mukhameM rakhakara maithuna karanese vIryapAta nahIM hotA / / * varAhavasAyogaH - " medasA kSaudrayuktena varAhasya pralepitam liGgaM snigdhaM ratAnte'pi stabdhatAM na pramuJcati // " aparaM stambhanam - "AjaM tUSTrIkSIraM gavyaghRtaM caraNayugalalepena / zUkarakI carbI ko zahadake sAtha milAkara liGgameM lepa karanese stambhayati puruSabIjaM yogo'yaM yAminIM sakalAm " // maithuna ke bAda bhI liGga stabdhatA nahIM miTatI / bakarI kA dUdha, U~TinIkA dUdha aura gAyakA ghRta tInoM ekameM milA pairoMmeM lepa kara maithuna kara samagra rAta vIryapAta nahIM hotA / yaha tInoM prayoga kucha pustakoM meM haiM, kuchameM nahIM / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH ] yogajavarAGgabaddhaM mathitena kSAlitaM harati / unmukhagozRGgodbhavalepo dhvajabhaGga hRtproktaH // 56 // tila aura gokhurUkA cUrNa samAna bhAga le bakarIke dUdhameM pakA ThaNDAkara zahada milA khAnese kuprayoga ( duSTauSadha athavA hastakriyAdi ) se utpanna napuMsakatA naSTa hotI hai / isI prakAra kuprayogaja napuMsakatA maTThese dhone tathA Urdhvamukha zRMgake cUrNako maTThe meM milAkara lepa karanese naSTa hotI hai // 55 // 56 // atha mukhagandhaharo yogaH / kuSThailavAluke lAmustakadhanya |kmdhukjH kavalaH / apaharati pUtigandhaM rasonamadirAdijaM gandham // 57 // kUTha, eluvA, ilAyacI, nAgaramothA, dhaniyAM tathA moreThIke cUrNa athavA kvAthakA kavala dhAraNa karanese mukhase AnevAlI lahasuna, zarAba AdikI durgandha naSTa ho jAtI hai // 57 // adhovAtacikitsA | kSaudreNa bIjapUratvaglIDhAghovAtagandhanut // 58 // bijaure nimbUkI chAla cUrNako zahada ke sAtha cATanese adhovAtaja durgandha naSTa hotI hai // 58 // iti vAjIkaraNAdhikAraH samAptaH / atha snehAdhikAraH / bhASAkopetaH / -83x vAtapittAdhika manuSya tathA uSNakAlameM bhI rAtrimeM snehapAna kare tathA kaphAdhika manuSyako aura zItakAla meM dina meM sUryake nirmala rahanepara hI snehapAna karanA cAhiye // 7 // snehA tadana vA / sarpistailaM vasA majjA sneheSu pravaraM matam / tatrApi cottamaM sarpiH saMskArasyAnuvartanAt // 1 // kevalaM paittike sarpirvAtike lavaNAnvitam / deyaM bahukaphe cApi vyoSakSArasamAyutam // 2 // tathA dhIsmRtimedhAnikAMkSiNAM zasyate ghRtam / pranthinADIkrimizleSmamedomArutarogiSu // 3 // * tailaM lAghavadADharthaM krUrakoSTheSu dehiSu / vAtAtapAdhvabhArakhI vyAyAmakSINadhAtuSu // 4 // rUkSakkezAsahAtyagnivAtAvRtapatheSu ca / zeSau vasante sandhyasthimarmakoSTha rujAsu ca / tathA dugdhAta bhraSTayonikarNaziroruji // 5 // tailaM prAvRSi varSAnte sarpirantyau tu mAdhave / sAdhAraNaRtau snehaM pibetkAryavazAdiha // 6 // snehoMmeM ghI, taila, carbI tathA majjA uttama haiN| inameM bhI ghI sabase uttama hai, kyoMki ghIsaMskArakA anuvartana ( arthAt ghI jina dravyoMke sAtha siddha kiyA jAtA hai, unake guNa usameM A svedyasaMzodhyamadyastrIvyAyAmAsaktacintakAH / vRddhA bAlA balakuzA rUkSakSINAsraretasaH // 8 // vAtArtasyandatimiradAruNapratibodhinaH / snehyA na tvatimandAgbhitIkSNAgnisthUladurbalAH // 9 // UrustambhAtisArAmagalarogagarodaraiH / mUrcchAchardyarucizleSmatRSNAmadhezva pIDitAH // 90 // AmaprasUtA yukte ca nasye bastau virecane / jinakA svedana tathA saMzodhana karanA hai, tathA jo madyapAna, strIgamana tathA vyAyAma meM lage rahate haiM, tathA adhika cintA karanevAle, vRddha, bAlaka, nirbala, patale, rUkSa, kSINarakta, kSINazukra, vAyuse pIr3ita, syanda, timirase pIr3ita tathA adhika jAgaraNa karanevAle puruSa snehanake yogya haiM / tathA atimandAgni, tIkSNAmi, sthUla, durbala, Urustambha, atisAra, AmadoSa, galaroga, kRtrima viSa, udararoga, mUrchA, chardi, aruci, tathA kaphajatRSNA aura madyapAna se pIr3ita puruSa snehapAnake ayogya haiM / tathA jisa strIko garbhapAta huA hai athavA jinhoMne basti, jAte haiM aura apane bhI guNa bane rahate haiM, ataH ) karatA hai / nasya athavA virecana liyA hai, unake liye snehana paittika rogoM meM kevala ghRta, vAtikrameM namaka milAkara aura kaphaja meM / niSiddha hai // 8-10 // - snehavicAraH / ( 319) soMTha, mirca, pIpala aura kSAra milAkara denA cAhiye / tathA buddhi, smaraNazakti, medhA aura agnikI icchA rakhanevAloM ke liye ghI hitakara hai / granthi, kRmi, nADIvraNa, kapha, meda tathA vAyuke rogoM meM tathA laghutA aura dRDhatAkI icchA rakhanevAloM tathA krUra koSThavAloMke liye taila hitakara hotA hai / vAyu, dhUpa, mArgagamana, bhAra uThAne, strIgamana athavA vyAyAmase jinake dhAtu kSINa ho gaye haiM, tathA klezako na saha sakanevAle, tathA tIkSNAgni aura vAyuse AvRta mArgavAloM ke liye vasA aura majjA hitakara hai| unameM se vasAkA prayoga sandhi, asthi, marma aura koSThakI pIr3AmeM tathA bhI karanA cAhiye / tathA varSARtu meM taila, zaradRtumeM ghRta aura jale, Ahata ( coTa yukta ) aura yoni, kAna va zirakI pIr3A meM vasanta RtumeM majjAkA prayoga karanA cAhiye / tathA AvazyakatA vaza sabhI RtuoM meM sAdhAraNa samayameM saba sneha prayukta kiye jA | sakate haiM // 1-6 // | snehasamayaH / vAtapittAdhiko rAtrAvRSNe cApi pibennaraH / zleSmAdhiko divA zIte pibeccAmalabhAskare // 7 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ snehA chanvancha (320) . ckrdttH| ncha n na snehavidhiH / adhika pIkara bamana kara DAlanA cAhiye / isI prakAra jisakA snehasAtmyaH kezasaho dRDhaH kAle ca zItale // 1 // sneha mithyAcAra yA adhika hone ke kAraNa hajama na hotA ho, acchameva pibetsnehamacchapAnaM hi zobhanam / |athavA Thahara kara hajama hotA ho, use bhI gunagunA jala pilAkara pibetsaMzamanaM snehamannakAle prakAkSitaH // 12 // vamana karA denA cAhiye / koSTha halakA ho jAnepara phira sneha denA cAhiye tathA sneha hajama huA yA nahIM aisI zaMkA garama zuddhadhartha punarAhAre naize jIrNe pibennrH| jala pInA cAhiye / garama jala pInese DakAra zuddha AtI hai jise snehakA abhyAsa hai tathA jo snehavyApattiko sahana aura annapara ruci hotI hai, tathA jise sneha kala pilAnA hai yA kara sakatA hai aura dRr3ha hai, use tathA zIta kAlameM kevala sneha | naha| Aja piyA hai yA kala pI cukA hai, use mAtrAse drava (patalA), pInA cAhiye / kevala snehapAna hI uttama hai| doSoMko zAnta uSNa, anabhiSyandi ( kaphako baDhAkara chidroMko na bhara denevAlA) karaneke liye saMzamana sneha bhUkha laganapara bhojanake samaya pInA | tathA na adhika cikanA aura na kaI anna mile hue bhojana cAhiye / tathA zAddhike liye rAtrikA AhAra paca jAnepara | jAhirI 10-20 // pInA cAhiye // 11 // 12 // .. snehamaryAdA / maatraanupaannishcyH| vyahAvaraM saptadinaM parantu ahorAtramahaH kRtsnaM dinAdhaM ca pratIkSate // 13 // snigdhaH paraM svedayitavya issttH| uttamA madhyamA hrasvA snehamAtrA jarAM prati nAtaH paraM snehanamAdizanti uttamasya palaM mAtrA tribhizcAkSazca madhyame // 14 // ! sAtmyIbhavetsaptadinAtparaM tu // 21 // jaghanyasya palArdhena snehakAthyoSadheSu ca / mRdukoSThastrirAtreNa snihyatyacchopasevayA / jalamuSNaM ghRte peyaM yUSastaile'nuzasyate // 15 // niyati krUrakoSThastu saptarAtreNa mAnavaH // 22 // vasAmajjJostu maNDaH syAtsarveSUSNamathAmbu vaa| / kamase kama tIna dina ( mRdukoSThameM ) adhikase adhika 7 bhallAte tovare nehe zItameva jalaM pibeta // 16 // dina ( karakoSThameM ) snehana kara svedana karanA cAhiye / isase dinarAtameM hajama honevAlI snehamAtrA "uttama" kevala dina- adhika snehana nahIM karanA cAhiye / kyoMki 7 dinake bharameM hajama honevAlI "madhyama" tathA Adhe dinameM hajama hone-bAda sneha sAtmya ho jAtA hai / mRdukoSTha puruSa acchasnehapAna kara vAlI snehamAtrA "hIna" mAtrA kahI jAtI hai / sneha tathA kvAthya | 3 dinameM aura krUra koSThavAle 7 dinameM samyak snigdha ho auSadhiyoMkI mAtrA kramazaH uttama 1 pala (4 tole ), madhyama | jAte haiM // 21 // 22 // *3 karSa (3 tole ), hIna 2 karSa (2 tole ) hai / tathA ghRtake vmnvirecnsmyH| anantara garama jala, tailake anantara yUSa tathA vasA aura majjAke snigdhadravoSNadhanvottharasabhuksvedamAcaret / anantara maNr3a athavA sabake anantara garama jala hI pInA snigdhakhyahaM sthitaH kuryAdvirekaM vamanaM punaH // 23 // cAhiye / tathA bhallAtakataila aura tuvarakatelameM zItala jala hI pInA cAhiye // 13-16 // ekAhaM dinamanyacca kaphamutkvezya ttkraiH| snehana ho jAnepara snehayukta, drava, uSNa, jAMgala prANiyoMkA snehvyaaptticikitsaa| mAMsa bhojana karatA huA 3 dinataka svedana kare / isa prakAra snehapItastu tRSNAyAM pibeduSNodakaM nrH| 3dina Thahara kara virecana denA cAhiye aura yadi vamana karAnA evaM cApyaprazAmyantyAM snehamuSNAmbanoddhareta // 17 // ho, to eka dina aura Thahara arthAt cauthe dina kaphako baDhAnevAle mithyAcArAdvahutvAdvA yasya sneho na jIryati / padArtha khilA kapha vaDhAkara vamana karAnA cAhiye // 23 ||vissttbhy vApi jIryettaM vAriNoSNena vAmayet // 18 // snigdhAtisnigdhalakSaNam / tataH snehaM punardadyAllaghukoSThAya dehine / vAtAnulomyaM dIpto'gnivarcaH snigdhmsNhtm||24|| jIrNAjIrNavizaGkAyAM pibeduSNodakaM naraH // 19 // snehodvegaH lamaH samyak snigdhe rUkSe viparyayaH / tenodgAro bhavecchuddho rucizvAnnaM bhavetprati / atisnigdhe tu pANDutvaM brANavaktragudasravAH // 25 // bhojyo'nnaM mAtrayA pAsyavaH pibnpiitvaanpi| para 7 dinameM bhI jise ThIka snehana na ho, use bAda bhI dravoSNamanabhiSyandi nAtisnigdhamasaGkaram // 20 // snehapAna karanA cAhiye / jaisA ki vRddha vAgbhaTane likhA haisnehapAna karanevAloMko pyAsakI adhikatAmeM garama hI jala " tryahamacchaM mRdA koSThe krUre saptadinaM bhavet / pInA cAhiye, yadi isa prakAra zAnti na ho, to garama jala samyasnigdho'thavA yAvadataH sAtmyI bhavetparam // " bhAra krUra koSThavAle 7 dinameM uttama 1 pala ( 4 tole '3 karSa (3 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (321) - Parror - - - -wor - - - - ThIka ThIka snehana ho jAnepara vAyukA anulomana, AgnidIpta, | sneha vicaarH| mala DhIlA va cikanA tathA snehase udvega aura glAni hotI hai / grAmyAnUpaudakaM mAMsaM guDaM dadhi payastilAn / ThIka snehana na honepara isase viparIta lakSaNa hote haiM / snehanake kuSThI zothI pramehI ca snehane na prayojayet // 32 // atiyogase pANDutA tathA nAsikA, mukha aura gudase srAba hotA| snehairyathAsvaM tAnsiddhaiH snehayedavikArabhiH / hai // 24 // 25 // pippalIbhirharItakyA siddhaitriphalayA saha // 33 // . asnigdhAtisnigdhacikitsA / kuSTha, zotha tathA pramehase pIr3ita puruSoMke liye grAmya, AnUpa rUkSasya snehanaM kAryamatisnigdhasya rUkSaNam / | yA audakamAMsa, guDa, dahI, dUdha va tilakA prayoga snehanake liye zyAmAkakoradUSAnnatakrapiNyAkasaktabhiH ||26||n karanA caahiye| unakA unake rogoMko zAnta karanebAlI rUkSatAmeM (snehake ayogameM ) snehana tathA atisnigdhake liye| oSadhiyoM, pIpala, harra, triphalA, Adise siddha, vikAra na karanesaviA kodAkA bhAta, maTThA, tilakI khalI aura satta khilAkara vAle nahA~se snehana karanA cAhiye // 32 // 33 // rUkSaNa karanA cAhiye // 26 // upsNhaarH| sdyHsnehyaaH| snehamagre prayujIta tataH svedamanantaram / snehasvedopapannasya saMzodhanamathAntaram // 34 // bAlavRddhAdiSu snehaparihArAsahiSNuSu / / pahile snehana karanA cAhiye, phira svedana karanA caahiye| yogAnimAnanudvegAnsadyaHsnehAnprayojayet // 27 // snehana, svedana ho jAnepara saMzodhana, vamana virecana, karanA snehake niyamoMko na pAlana kara sakanevAloM tathA bAlakoM vAriNe // 3 // vRddhoMke liye udvega na karanevAle tathA tatkAla snehana karanevAle ina | iti snehAdhikAraH smaaptH| yogoMkA prayoga karanA cAhiye // 27 // snehnyogaaH| atha svedaadhikaarH| bhraSTe mAMsarase snigdhA yavAgUH svalpataNDulA / sakSaudrA sevyamAnA tu sadyaH snehanamucyate // 28 // sAmAnyavyavasthA / bhUne mAMsarasameM thor3ese cAvaloMkI yavAgU banA sneha milA| vAtazleSmaNi vAte vA kaphe vA sveda iSyate / zahadake sAtha sevana karanese tatkAla snehana hotA hai // 28 // snigdharUkSastathA snigdho ruukssshvaapyupklpitH||1|| pAzcaprasUtikI peyaa| vyAdhau zIte zarIre ca mahAnsvedo mahAbale / sarpistailavasAmajjAtaNDulaprasRtaiH shRtaa| durbale durbalaH svedo madhyame madhyamo mataH // 2 // pAzcapramRtikI peyA peyA snehanamicchatA // 29 // AmAzayagate vAte kaphe pakvAzayAzraye / ghI, taila, vasA, majA tathA cAvala pratyeka eka pramRta rUkSapUrvo hitaH svedaH snehapUrvastathaiva ca // 3 // (8 solA) chor3akara banAyI gayI ( tathA upayukta jala milA vAtakaphameM snigdha rUkSa, kevala vAtameM snigdha tathA kevala kara ) peyA sadyaH snehana karatI hai, ise "pAJcapramRtikI peyA, kaphI rUkSa sveda karanA hitakara hai| tathA zItajanya tathA bala. kahate haiM // 29 // vAn roga aura balavAn zarIrameM mahAna sveda aura durbalameM hIna tathA madhyamameM madhya sveda hitakara hai / tathA AmAzayagata vAyumeM yogAntaram / pahile rUkSa sveda phira snigdha sveda karanA caahiye| isI prakAra pakkA sarpiSmatI bahutilA tathaiva svalSataNDulA / / zayagata kakameM pahile snigdha sveda karanA cAhiye / arthAt AmA voSNA sevyamAnA ta sadyaH snehanamacyate ||30||shy kaphakA sthAna hai, ataH kaphakI zAntika liye pahile rUkSa zarkarAghRtasaMsRSTe duhyAdrAM kalaze'thavA / sveda karake hI snigdha sbeda karanA cAhiye / isI prakAra pakkApAyayedacchametaddhi sadyaH snehanamucyate // 32 // zaya vAyukA sthAna honese vahAMpara pahu~ce kaphakI cikitsA kara. adhika tila, thor3e cAbala aura ghI milAkara ( tathA neke liye pahile sthAnIya vAyukI zAntike liye snigdha sveda upayukta jalameM ) banAyI gayI yavAgU garama garama pAnase | karake hI rUkSa sveda karanA cAhiye // 1-3 // tatkAla snehana hotA hai / athavA zakkara, va ghI dohanImeM chor3a asvedyaaH| Upara channA rakha gAya duhakara tatkAla pInese sadya snehana hotaa| vRSaNo hRdayaM dRSTI svedayenmRdu vA na vaa| | madhyamaM vaGkSaNI shessmnggaavyvmisstttH|| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (322) ckrdttH| (svedA - - na svedayedatisthUlarUkSadurbalamUrchitAn // 4 // atisvedana ho jAnepara phaphole pittaraktakA prakopa, nazA, stambhanIyakSatakSINaviSamadyavikAriNaH / mUrchA, cakkara, dAha, glAni tathA sandhiyoMkI pIr3A aura pyAsa timirodrviisrpkusstthshossaaddhyroginnH||5|| utpanna hotI hai / isameM vidvAnako zItala kriyA karanI pItadugdhadadhisnehamadhUnkRtavirecanAn / cAhiye // 11 // bhraSTadagdhagudaglAnikrodhazokabhayArditAn // 6 // svedpryogvidhiH| kSuttRSNAkAmalApANDumehinaH pittapIDitAn / / sarvAnsvedAnnivAte tu jIrNAnne cAvacArayeta / garbhiNI puSpitAM sUtAM mRdurvAtyayike gade / / 7 / / yeSAM nasya vidhAtavyaM bastizcApi hi dehinAm // 12 aNDakoza hRdaya aura netroMkA svedana karanA hI na cAhiye / zodhanIyAstu ye kecitpUrva svedyAstu te matAH / athavA adhika AvazyakatA honepara mRdu svedana karanA cAhiye / pazcAtsvedyA hRte zalye mUDhagarbhAnupadravAH // 13 // pakSaNasandhimeM madhya tathA zeSa avayami yatheSTa svedana karanA | samyakprajAtA kAle ca pazcAtsvedyA vijaantaa| cAhiye / atisthUla, rUkSa, durbala, mUrchita, stambhanIya, kSata svedyAH pazcAca pUrva ca bhagandaryazesastathA // 14 // kSINa, viSa tathA madyavikAravAle, timira, udara, visarpa, kuSTha, zoSa, UrustambhavAle, tathA jinhoMne dUdha, dahI, sneha yA zahada samasta sveda nivAtasthAnameM tathA anna paca jAnepara karanA piyA hai, athavA jinhoMne virecana liyA hai, tathA jinakI gudA cAhiye / tathA jinheM nasya yA basti denA hai, athavA jinakA bhraSTa yA dagdha hai, tathA glAni, krodha, zoka yA bhayase tathA zodhana karanA hai, unakA pahile hI svedana karanA cAhiye bhUkha, pyAsa, kAmalA, pANDu, prameha aura pittase pIr3ita tthaa| | tathA muDhagAke zalya nikala jAne aura koI upadrava na honegarbhiNI, rajasvalA aura prasUtA striyAM svedanake ayogya hai| para bAdameM svedana karanA cAhiye tathA jisake yathokta samayapara adhika AvazyakatA honepara inakA mRdu svedana karanA | sukhapUrvaka bAlaka utpanna huA hai, usakA bhI bAdameM svedana cAhiye // 4-7 // karanA cAhiye / bhagandara aura arzavAlAko zastrakriyAke pahile tathA anta bhI svedana karanA cAhiye // 12-14 // __ anAgneyaH svedH| svedo hitastvanAneyo vAte medaHkaphAvRte / svedaaH| nirvAtaM gRhamAyAso guruprAvaraNaM bhayam // 8 // taptaiH saikatapANikAMsyavasanaiH svedo'thavAGgArakaiupanAhAhavakrodhabhUripAnakSudhAtapAH / leMpAdvAtaharaiH sahAmlalavaNasnehaiH sukhoSNairbhavet / svedayanti dazaitAni naramAgniguNAhate // 9 // evaM taptapayo'mbuvAtazamanakkAthAdisekAdibhimeda tathA kaphase Adhuta vAyumeM anAneya sveda hitakara hai| stapte toyaniSecanodbhavabRhadvASpaiH zilAdo kramAt 15 vAtarahita sthAna, parizrama, bhArI rajAI, bhaya, pulTisa, yuddha, tApopanAhadravabASpapUrvAH / krodha, adhika madyapAna, bhUkha aura dhUpa yaha daza " anAneya svedAstato'ntyaprathamau kaphe staH / sveda" arthAt Agnike vinA hI svedana karate haiM // 8 // 9 // vAyo dvitIyaH pavane kaphe ca pittopasRSTe vihitstRtiiyH||16|| samyakasvinnalakSaNam / zItazUlavyuparame stambhagauravaniprahe / garama kI huI bAlUkI poTalI, hAtha, kAMsyapAtra, kapar3A, saMjAte mArdave svede svedanAdviratirmatA // 10 // aMgAra athavA vAtahara padArtha, kAjI, namaka, sneha milAkara zIta aura zUlake zAnta ho jAne, jakaDAhaTa aura bhArI-garama kiyA lepa athavA garama jala, dUdha athavA vAtanAzaka pana naSTa ho jAne aura zarIrake mRdu ho jAnepara svedana banda kvAthAdikA seka athavA pattharako garama kara Uparase vAtanAzaka kara denA cAhiye // 10 // kvAtha athavA jala chor3akara uThI huI bhApa inameMse yathAyogya svedana karanA cAhiye / sAmAnyataH tApa, upanAha, drava aura atisvinalakSaNaM cikitsA ca / bASpa bhedase sveda 4 prakArakA hai| unameM tApa aura bASpa kaphameM, sphoTotpattiH pittaraktaprakopo upanAha vAyumeM tathA pittayukta kapha vA vAyumeM drava sveda mado mUrchA bhramadAhI kRmazca / hitakara hai // 15 // 16 // atisvede sandhipIDA tRSA ca iti svedAdhikAraH smaaptH| kriyAH zItAstatra kuryAdvidhijJaH // 11 // / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhikAraH] . bhaassaattiikopetH| (323) nnnnnnnnnnnnnnnnnnna atha vmnaadhikaarH| maireThIke kvAthameM ar3asA, indrayava, seMdhAnamaka va bacakA kalka aura zahada milAkara pInese ThIka vamana hotA hai / isI 40 prakAra priyaMgukI chAla cAbalake jala meM pIsa garama kara gunagunA 2 pAnase kRtrima viSa va pittakaphaja roga zAnta hote haiM aura saamaanyvyvsthaa| | vamana ThIka hotA hai / tathA tAmrabhasmako zahahake sAtha cATakara snigdhasvinnaM kaphe samyaksaMyoge vA kpholbnne|| vamana karanese garadoSa (kRtrimabiSa) naSTa hotA hai| isI prakAra aDUsAkA paJcAMga, baca, nIma, paravala va priyaMgukI chAlakA kvAtha zvovamyamukliSTakarpha mtsymaaNstilaadibhiH||1|| banA mainaphala milA pInese vamana hotA hai // 6-9 // yathAvikAraM vihitAM madhusaindhavasaMyutAm / koSTha vibhajya bhaiSajyamAtrAM mntraabhimntritaam||2|| vamanArtha kAthamAnam / kaphaja tathA kaphapradhAna saMyogajavyAdhimeM ThIka ThIka snehana, | kAthyadravyasya kuDavaM zrapayitvA jalADhake / svedana kara pahile dina kaphakAraka machaliyA~ mAMsa aura tila caturbhAgAvaziSTaM tu vamaneSvavacArayet // 10 // Adi khilA kapha baDhAkara dUsare dina prAtaHkAla rogake anusAra 16 to0 kvAthya dravya le jala 6 sera 32 tolA milAkara banAyI gayI auSadhamAtrAmeM zahada va seMdhAnamaka milA maMtradvArA pakAnA cAhiye, caturthAMza zeSa rahanepara utAra chAnakara vamanake abhimaMtritakara rogIko pilAnA cAhiye // 1 // 2 // liye kAmameM lAnA cAhiye // 10 // mantraH / nimbkssaayH| "brhmdkssaashvirundredrbhuucndraarkaanilaanlaaH| nimbakaSAyopetaM phalinIgadamadanamadhukasindhUttham / RSayaH sauSadhigrAmA bhUtasaGghAzca pAntu te ||3||mdhuyutmetdvmnN kaphataH pUrNAzaye sadA zastam // 11 // rasAyanamivarSINAM devAnAmamRtaM yathA / nImakI pattI va chAlake kADhemeM priyA, kUTha, mainaphala, sadhevottamanAgAnAM bhaiSajyamidamastu te" // 4 // maureThI va seMdhAnamakakA kalka aura zahada milA pIkara vamana yaha maMtra sArthaka hai| maMtrArtha-brahmA, dakSa, azvinIkumAra, karanA kaphapUrNa koSThavAleko sadA hitakara hotA hai // 11 // rudra, iMdra, bhUmi, candra, sUrya, vAyu, agni, RSi, oSadhiyAM aura bhUtagaNa tumhArI rakSA kreN| tathA yaha auSadha RSiyoMke liye vamanadravyANi / rasAyana, devatAoMke liye amRta tathA uttama nAgoMke liye sudhAke phalajImUtakekSvAkukuTajAH kRtavedhanaH / samAna tumheM guNakArI ho||3||4|| dhAmArgavazva saMyojyAH sarvathA vamaneSvamI // 12 // . vmnaussdhpaanniymH| vamanake liye mainaphala, vandAla, kaDuI tombI, kur3ekI chAla, pUrvAhne pAyayetpIto jAnutulyAsane sthitH| kaDuI toraI aura aroM taroIkA saba prakAra (kAtha, kalka, tanmanA jAtahRllAsaprasekazchadayettataH // 5 // cUrNa, avaleha AdikA) prayoga karanA cAhiye // 12 // aMgulIbhyAmanAyastanAlena mRdunAthavA / vamanakAraka auSadha prAtaHkAla pilAnA cAhiye / tathA pIlene samyagvamitalakSaNam / para ghuTaneke barAbara U~ce Asanapara vamana karaneke vicArase baiThanA kramAtkaphaH pittamathAnilazca cAhiye / phira micalAI tathA mukhase pAnI Anepara vamana ___ yasyati samyagvamitaH sa iSTaH / karanA cAhiye / yadi isa prakAra vamana na ho, to aMgulI DAla-| hRtpArzvamUrdhendriyamArgazuddhI kara athavA mRdu nAlase vamana karanA cAhiye // 5 // tanorlaghutve'pi ca lakSyamANe // 13 / / vamanakarA yogaaH| jisake kapha, pitta va vAyu kramazaH Ate haiM, hRdaya, pasa- . vRSendrayavasindhUtthavacAkalkayutaM pibet / liyAM, mastaka aura indriyAM tathA mArga zuddha hote haiM, tathA zarIra yaSTIkaSAyaM sakSaudraM tena sAdhu vamatyalama // 6 // | halkA hotA hai, use ThIka vamita samajhanA cAhiye // 12 // taNDulasalilAnaSpiSTaM yaH pItvA vamati pUrvAhne / durvamitalakSaNam / phalinIvalkalamuSNaM harati garaM pittakaphajaM ca // 7 // duzcardite sphoTakakoThakaNDUkSaudralIDhaM tAmrarajo vamanaM garadoSanut // 8 // vaktrAvizuddhirgurugAtratA ca / AMTarUSa vacAM nimbaM paTolaM phalinItvacam / tRNmohamUrchAnilakopanidrAkAthayitvA pibettoyaM vAntikRnmadanAnvitam // 9 // / balAtihAnirvamite'tividyAt // 11 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maww - (324) ckrdttH| / [virecanAsanca vamana ThIka na honepara phaphole, dadare yA khujalI utpanna ho| vamana, virecana tathA zoNitamokSaNameM 13 // pala arthAt 54 jAtI, mukha kharAba tathA zarIrameM bhArIpana hotA hai / tathA| to0 kA prastha vidvAn loga mAnate haiM // 19 // Atavamana ho jAnepara pyAsa, moha, mUrchA, cAtakopa, nidrA aura balako bahuta hAni hotI hai // 14 // ayogaatiyogcikitsaa| sNsrjnkrmH| ayoge laGghanaM kArya punarvApi vizodhanam / ativAntaM ghRtAbhyaktamavagAhya hime jale // 20 // tataH sAyaM prabhAte vA kSudvAnpeyAdikaM bhajet // 15 // upAcaretsitAkSaudramitraileMhazcikitsakaH peyAM vilepImakRtaM kRtaM ca vamane'tipravRtte tu hRdyaM kArya virecanam // 21 // yUSaM rasaM triIirathaikazazca / ayoga honepara laMghana karanA cAhiye / athavA phira zodhana krameNa seveta vizuddhakAyaH karanA cAhiye / tathA vamanakA atiyoga hocepara ghIkI mAliza pradhAnamadhyAvarazuddhizuddhaH // 16 // kara ThaNDhe jalameM baiThAnA cAhiye / aura mizrI va zahada mile leha phira 'sAyaMkAla athavA prAtaHkAla bhUkha laganepara ( vamana caTAnA cAhiye / tathA hRdya virecana denA cAhiye // 20 // 21 // ThIka ho jAnepara ) peyA Adika krama prArambha kare / pradhAna, madhya, aura hIna zuddhimeM kramazaH tIna tIna annakAla, do do avAmyAH / annakAla athavA eka annakAlataka peyA, vilepI, akRtayUSa, na vAmayettaimirikaM na gulminaM kRtavUSa athavA mAMsarasakA sevana karanA cAhiye / / 15 // 16 // ___ na cApi pANDUdararogapIDitam / hInamadhyottamazuddhilakSaNam / sthUlakSatakSINakRzAtivRddhA noMrditAkSepakapIDitAMzca // 22 // jaghanyamadhyapravare tu vegAzvatvAra iSTA vamane ssddssttii| rUkSe pramehe taruNe ca garbha dazaiva ve dvitriguNA vireke ___ gacchatyathova rudhire ca tiivr| prasthastathA dvitricaturguNazca // 17 // duSTe ca koSThe krimibhirmanuSyaM vamanameM kramazaH cAra, chaH, ATha tathA virecanameM kramazaH | na bAmayedarzasi cAtivRddhe // 23 // 10, 20, 30 vega hIna, madhyama, va uttama kahe jAte haiM / tathA ete'pyajIrNavyathitA vAmyA ye ca viSAturAH / virecanameM 2 prastha, 3 prastha athavA 4 prastha, malakA nikalanA atyulvaNakaphA ye ca te ca syurmadhukAmbunA // 24 // hIna, madhyama va uttama kahA jAtA hai // 17 // timira, gulma, pANDu tathA udararogase pIr3ita, moTe, kSata kSINa, kuza, ativRddha, arza aura AkSepase pIr3ita, rUkSa, shuddhimaanm| | pramehI, navIna garbhavatI tathA UrdhvagAmI raktapittase pIr3ita va pittAntamiSTaM vamanaM virekA krimikoSThavAle tathA bar3he hue arzameM bamana nahIM karAnA caahiye| dardha kaphAntaM ca virekmaahuH| para inheM bhI yadi ajIrNa yA viSakA asara ho gayA ho, to dvitrAnsaviTkAnapanIya vegAn bamana kara denA cAhiye / tathA yadi kapha adhika baDhA huA meyaM vireke vamane tu pItam // 18 // ho, to maureThIke kvAthase vamana karA denA cAhiye // 22-24 // vamana karate karate jaba pitta Ane laga jAya, taba ThIka vamana ' iti vamanAdhikAraH samAptaH / samajhanA caahiye| tathA vamanameM virecanase AdhA mala (uttama 2 prastha, madhyama 1 // prastha, hIna 1 prastha) nikalanA cAhiye / aura virecanameM kapha Ane lage, taba uttama virecana samajhanA cAhiye / tathA virecanameM malayukta 2 yA 3 vega chor3akara ginanA cAhiye / tathA vamanameM pItamAtrako chor3akara ginanA saamaanyvyvsthaa| cAhiye // 18 // snigdhasvinnAya vAntAya dAtavyaM tu virecanam / ' anyathA yojitaM hyetada grahaNIgadakRnmatam // 1 // prasthamAnam / pUrvoktavidhise snehana, svedana tathA vamana karAkara virecana vamane ca vireke ca tathA zoNitamokSaNe / denA cAhiye, anyathA virecana karAnese grahaNIroga utpanna ho sArdhatrayodazapalaM prasthamAhurmanISiNaH // 19 // jAtA hai // 1 // atha virecnaadhikaarH| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (325) kosstthvinishcyH| trivRtAdiguTikA leho vA / . mRduH pittena koSThaH syAtkrUro vAtakaphAzrayAt / trivRcchANatrayasamA triphalA tatsamAni ca / madhyamaH samadoSatvAdyojyA maatraanuruuptH||2|| kSArakRSNAviDaGgAni tacUrNa madhusarpiSA // 7 // pittase mRdukoSTha, vAtakaphase krUrakoSTha tathA sama doSoMse madhya lihyAd guDena guDikAM kRtvA vApyupayojayet / koSTha hotA hai| usIke anusAra mAtrA tathA auSadha nizcita kaphavAtakRtAngulmAnplIhodarabhagandarAn // 8 // karanA cAhiye // 2 // hantyanyAnapi cApyetannirapAyavirecanam / mRduvirecanam / nisotha 9 mAze, triphalA 9 mAze, javAkhAra, choTI pIpala, vAyaviDaMga tInoM milakara 9 mAze cUrNa kara zahada va ghIke sAtha zarkarAkSaudrasaMyuktaM trivRccUrNAvacUrNitam / cATanA cAhiye / athavA gur3ake sAtha golI banAkara prayoga karanA recanaM sukumArANAM tvakpatramaricAMzikam / / cAhiye / yaha kaphavAtaja gulma, plIhA, udararoga, bhagandara tathA trivRcUrNa sitAyuktaM pibecchreSThaM virecanam // 3 // anya rogoMko naSTa karatA hai / tathA Apattirahita nisothakA cUrNa 4 bhAga, dAlacInI, tejapAta, kAlI mirca | virecana hai // 7 // 8 ||inkaa milita cUrNa 1 bhAga mizrI sabake samAna milA zahadake abhayAyo modkH| sAtha sukumAroMko caTAnA cAhiye / (cUrNamAtrA 6 mAzese 1 tolAtaka) athavA kevala nisothakA cUrNa mizrI milA (garama abhayA pippalImUlaM mAracaM nAgaraM tathA // 9 // dUdha yA jala Adike sAtha) pInA cAhiye / yaha zreSTha tvapatrapippalImustaviDaGgAmalakAni ca / virecana hai // 3 // karSaH pratyekameSAM ta dantyAH karSatrayaM tathA // 10 // SaTkarSAzca sitAyAstu dvipalaM trivRto bhavet / ikssuputtpaakH| sarva sucUrNitaM kRtvA madhunA modakaM kRtam // 11 // chittvA dvidhehUM parilipya kalkai khAdetpratidinaM caikaM zItaM cAnupibejalam / stribhaNDijAtaiH pariveSTaya baddhvA / tAvadviricyate janturyAvaduSNaM na sevate // 11 // pakaM tu samyakpuTapAkayuktyA pANDurogaM viSa kAsaM jaGghApAvarujI tathA / khAdettu taM pittagadI suzItam // 4 // pRSThAti mUtrakRcchaM ca durnAma sabhagandaram // 13 // pauDeko bIcoM bIcase phAr3akara nisothake kalkakA lepa karanA azmarImehakuSThAni dAhazothodarANi ca / cAhiye / Uparase Dorese bAMdhakara puTapAka vidhise ( arthAt yakSmANaM cakSuvo rogaM krama vaidyena jaantaa| Uparase eraNDAdipatra lapeTa miTTIse lepakara sukhA ) pakAkara | yojito'yaM nihantyAzu abhayAdyo hi modakaH 14 / / ThaNDhA ho jAnepara pittarogavAleko cUsanA cAhiye // 4 // bar3I harrakA chilkA, piparAmUla, kAlI mirca, soMTha, dAlapippalyAdicUrNam / cInI, tejapAta, choTI pIpala, nAgaramothA, vAyaviDaMga, AMvalA pratyeka 1 tolA, dantIkI chAla 3 to0, mizrI 6 tolA, pippalInAgarakSAraM zyAmA trivRtayA saha / nisotha 8 tolA sabakA cUrNakara 1 to0 kI golI banA pratidina lehayanmadhunA sAdhai kaphavyAdhau virecanam // 5 // golI khAnI cAhiye / Uparase ThaNDA jala pInA cAhiye / kaphaja rogoM, choTI pIpala, soMTha, javAkhAra, nisotha, isase usa samayataka dasta Ate haiM, jabataka rogI garama jala nahIM kAlA nisothakA cUrNakara zahadake sAtha caTAnA cAhiye / isase | piitaa| yaha pANDuroga, viSa, kAsa, jaMghA va pasaliyoMke zUla, virecana ThIka hotA hai // 5 // |pIThake darda, mUtrakRcchra, arza,bhagandara, azmarI, prameha, kuSTha, dAha, zotha, udararoga tathA netrarogako yogya vaidyadvArA prayukta honepara . * harItakyAdicUrNam / naSTa karatA hai / ise "abhayAdimodaka" kahate haiM // 9-14 // harItakI viDaGgAni saindhavaM nAgaraM trivRt / ernnddtailyogH| maricAni ca tatsarva gomUtreNa virecanam // 6 // bar3I harrakA chilkA, vAyaviDaMga, seMdhAnamaka, nisotha, soNtth| eraNDatailaM triphalAkvAthena dviguNena ca / tathA kAlI mirca ke cUrNako gomUtrake sAtha pInese zreSTha virecana yuktaM pItvA payobhirvA na cireNa viricyate // 15 // hotA hai // 6 // eraNDataila ( 2 tolese 4 tole takakI mAtrAmeM le) Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (326) ckrdttH| [virecanA-. dviguNa triphalAkvAtha athavA dUdhake sAtha pAnase zIghra virecana | sAyaMkAlase prArambha kara denA cAhiye / jisa prakAra thor3I bhAgni hotA hai // 15 // thor3e thor3e tRNa yA gobara Adise dhIre dhIre bar3hAnese bahuta samaya taka rahanevAlI tathA saba kucha jalA denekI sAmarthya yukta ho smygviriktliNgm| jAtI hai| isI prakAra zuddha puruSakI antarAgni peyAdi sevana srotovizuddhIndriyasamprasAdau karanese dIpta ho jAtI hai // 19 // 20 // __ laghutvamU|'gniranAmayatvam / prAptizca vipittakaphAnilAnAM ___ yathAvasthaM vyvsthaa| samyagviriktasya bhavetkramaNa // 16 // kaSAyamadhuraiH pitte virekaH kaTukaiH kaphe / ThIka virecana ho jAnepara zarIrake samasta srotasa zuddha, indriyAM | snigdhoSNalavaNAyAvapravRtte ca pAyayat // 21 // prasanna, zarIra halkA, Ani balavAn , ArogyatA tathA kramazaH | uSNAmbu svedayeccAsya pANitApena codaram / mala, pitta, kapha aura vAyukA Agamana hotA hai // 16 // utthAne'lpe dine tasminbhuktvAnyedyuH punaH pibet // durviriktaliMgam / adRDhasnehakoSThastu pibedUrva dshaahtH| syAcchleSmApattAnilasaMprakopaH bhUyo'pyupaskRtatanuH snehasvaidevirecanam // 23 // ___ sAdastathAgnegurutA pratizyA / yaugikaM samyagAlocya smaranpUrvamanukramam / tandrA tathA chardirarocakazca durbalaH zodhitaH pUrvamalpadoSaH kRzo nrH| vAtAnulomyaM na ca durvirikte // 17 // aparijJAtakoSThastu pibenmRdvalpamauSadham // 24 // ThIka virecana na honepara kaphapitta aura vAyukA prakopa, rUkSabahvanilakrUrakoSThavyAyAmasevinAm / amimAnya, bhArIpana,jukhAma, tandrA, vamana tathA aruci hotI hai| dIptAnInAM ca bhaiSajyamavirecyaiva jIyati // 25 // aura vAyukA anulomana nahIM hotA // 17 // tebhyo vasti purA dadyAttataH snigdhaM virecanam / asnigdhe recanaM snigdhaM rUkSaM snigdhe'tizasyate // 26 ativiriktalakSaNam / kaphAsrapittakSayajAnilotthAH pittameM kaSaile tathA madhura dravyoMse, kaphameM kaTu dravyoMse vAyumeM suptyaGgamardaklamavepanAdyAH / cikane, garma aura namakIna dravyoMse virecana denA cAhiye / isa prakAra dasta na Anepara Uparase garama jala pilAnA caahiye| tathA nidrAbalAbhAvatamaH pravezAH hAthoMko garama kara peTapara phirAnA cAhiye / usa dina kama dasta sonmAdahikkAzca virecite'ti // 18 // Anepara dUsare dina phira virecana denA cAhiye / para jo puruSa dRDha virecanakA AtaMyoga honepara kapha, rakta va pittakI kSINatAse | | tathA snigdhakoSTha na ho, use daza dinake bAda phira snehana, baDhe vAyuke roga, supti, aGgamarda, glAni, zarIrakampa, nidrAnAza,I, nidrAnAza, svedanase zarIra ThIka kara tathA pUrvake kramako dhyAnameM rakhate hue balanAza tathA netroMke sAmane a~dherA chA jAnA, unmAda aura | ThIka ThIka vicAra kara virecana denA cAhiye / durbala puruSa, hikkA Adiroga utpanna ho jAte haiM // 18 // pUrvazodhita, alpadoSa tathA kRza puruSa aura aparijJAta koSThavAleko . pthyniymH| pahile mRdu va alpamAtra auSadha denA cAhiye / tathA rUkSa, adhika mandAgnimakSaNimasAdvarikta vAyu, krUrakoSTha tathA vyAyAma karane vAloM ko vinA virecana kiye na pAyayettadivase yavAgUm / hI auSadha hajama ho jAtI hai / ataH aise logoMko prathama sneha basti dekara phira snigdha virecana denA cAhiye / jo rUkSa haiM, unheM viparyaye tadivase tu sAyaM snigdha virecana tathA jo adhika snigdha haiM, unheM rUkSa virecana denA peyAkramo vAntavadiSyate tu // 19 // caahiye| jisako snehakA abhyAsa hai, use pahile rUkSaNa kara phira yathANurAgnistRNagaumayAdyaiH snehana karanA cAhiye, taba virecana denA cAhiye // 21-26 // sandhukSyamANo bhavati krameNa / atiyogcikitsaa| mahAnsthiraH sarvasahastathaiva / zuddhasya peyAdibhirantaragniH // 20 // virUkSya snehasAtmyaM tu bhUyaH snigdhaM virecayet / virecana ho jAneke anantara jisakI agni dIpta nahIM huii| padmakozIranAgAhvacandanAni prayojayet // 27 // tathA rogI kSINa nahIM hai, use usa dina pathya na denA cAhiye / / atiyoge virakasya pAnAlepanasecanaiH / isase viparIta honepara usI dinase vamanake anusAra peyAdikrama sauvIrApiSTAmravalkalanAbhilepo'tisArahA // 28 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH bhaassaattiikopetH| (327, www virecanake atiyogameM pIne. lepa tathA sijanake liye padyAkha. |AdhA AdhA pala baDhAnA cAhiye / madhya mAtrAmeM pahile 1 khaza, nAgakezara aura candanakA prayoga karanA cAhiye / tathA pala denA cAhiye / phira eka karSake kramase baDhAnA cAhiye / kAjImeM pisI AmakI chAlakA nAbhipara lepa karanese virecana hIna mAtrAmeM pahile 2 karSa phira 8 mAze ( vartamAna 6 mAze) banda hotA hai // 27 // 28 // pratidina baDhAte hue pUrNa mAtrA karanI cAhiye / yaha mAtrA | vRddhikA krama hai // 3 // 4 // avirecyAH / aviracyA bAlavRddhazrAntabhItanavajvarAH / vidhiH| alpaagnydhogpittaasrksstpaayvtisaarinnH||29|| mASamAtraM pale snehe sindhujnmshtaahvyoH| sazalyA sthApitakrUrakoSThAtisnigdhazoSiNaH / / sa tu saindhavacUrNena zatAhRna ca saMyutaH // 5 // garbhiNI navasUtA ca tRSNArto'jIrNavAnapi // 30 // bhavetsukhoSNazca tathA nirati sahasA sukham / bAlaka, vRddha, thake hue, Dare, navajvaravAle, alpAgni tathA viriktazcAnuvAsyazcetsaptarAtrAtparaM tadA // 6 // adhogAmI raktapittavAle tathA jinakI gudAmeM vraNa hai, tathA 1pala snehameM seMdhAnamaka aura sauMpha 1 mAze milAnA atIsAravAle, sazalya tathA jinheM AsthApana basti dI gayI hai, cAhiye aura kucha garama kara basti denA cAhiye / isase vasti tathA krUrakoSThavAle atisnigdha, rAjayakSmAvAle, garbhiNI, navaprasUtA | zIghrahI pratyAvartita ho jAtI hai / tathA virecanake sAtha dinake tathA ajIrNI yaha saba virecanake ayogya he, inheM virecana naanantara anuvAsana basti denA cAhiye // 5 // 6 // karanA cAhiye // 29 // 30 // iti virecanAdhikAraH samAptaH / atha bastivastinetravidhAnam / suvrnnruupytrputaamrriitiathaanuvaasnaadhikaarH| kAMsyAyasAsthidumaveNudantaiH / nalairvivANairmaNibhizca taistaiH kAryANi netrANi sukarNikAni // 7 // vAtolbaNeSu doSeSu vAta vA bstirissyte| . SadvAdazASTAGgulasammitAni yathocitAtpAdahInaM bhojayitvAnuvAsayet / / 1 / / / SaDviMzatidvAdazavarSajAnAm / na cAbhuktavate snehaH praNidheyaH kathaJcana / syurmugakarkandhusatInavAhisUkSmatvAcchUnyakoSThasya kSipramUrdhvamathotpatet // 2 // cchidrANi vA pihitAni cApi // 8 // vAtapradhAna doSoMmeM tathA kevala vAyumeM basti denA cAhiye yathA vayo'GguSThakaniSThikAbhyAM aura bhojanakA jaisA abhyAsa ho, usase caturthAMza kama bhojana __ mUlAgrayoH syuH pariNAhavanti / karAkara basti denA cAhiye / vinA bhojana karAye snehavAsti RjUni gopucchasamAkRtIni na denA caahiye| kyoMki sneha sUkSma honese zUnyakoSThavAle zlakSNAni ca syurmuDikAmukhAni // 9 // puruSake zIghra hI Upara A jAtA hai // 1 // 2 // syAtkarNikaikAgracaturthabhAge snehamAtrAka mau| mUlAzrite bastinibandhane dve / SaTpalI ca bhaveccheSThA madhyamA tripalI bhavet / / jAradvo mAhiSahAriNau vA kanIyasI sArdhapalA tridhA mAtrAnuvAsane // 3 // . ___ syAcchokaro bastirajasya vApi // 10 // prAgdeyamAdya dvipalaM palArdha dRDhastanurnaSTazirovibandhaH vRddhirdvitIye palama vRddhiH| ___ kaSAyaraktaH sumRduH suzuddhaH / karSadvayaM vA vasumASa ddha nRNAM vayo vIkSya yathAnurUpaM bastI tRtIye krama eSa uktaH // 4 // netreSu yojyastu subaddhasUtraH // 11 // __ chaH pala ( 24 tolA ) kI zreSTha," 3 pala ( 12 to0)| sAno, cAMdI, rAMgA, tAMbA, pItala, kAMsA, lohA, haDDI kI "madhyama" aura 1||pl (6 tolA ) kI"hIna" isa prakAra vRkSa, bAMsa, dAMta, narasala, sIMga aura maNi AdimeMse kisI anuvAsanakI 3 mAtrAe~ hotI haiN| para bastimAtrA pahilese hI ekase uttama netra (nala ) banAnA cAhiye / netrake aprabhApUrNa na denI cAhiye / zreSTha mAtrA pahile 2 pala denA phira garne caturthoza chor3akara karNikA ( aMkura ) rakhanA cAhiye / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (328) ckrdttH| - [anuvAsanA aura chaH varSake bAlakake liye 6 aMgula, bAraha varSavAleke liye 'nirUhadAne'pi vidhirayameva smiiritH| 8 aMgula aura 20 varSavAleke liye 12 aMgulakA netra (nl)| tataH praNihite snehe uttAno vAkzataM bhavet / banAnA cAhiye aura unameM kramazaH mUMga, maTara aura choTe berake prasAritaiH sarvagAtraistathA vIrya prasarpati // 18 // barAbara chidra honA cAhiye / netrakA mukha battIse banda rakhanA AkuJcayecchanastristriH sakthibAhU tataHparam / cAhiye, tathA avasthAke anusAra nyUnAdhikakA bhI nizcaya tADayettalayorenaM trIstrInvArAJchanaiH zanaiH // 19 // karanI cAhiye / netra sAmAnyataH mUlameM a~gUTheke samAna aura agrabhAgameM kaniSThikAke samAna moTA, gopucchasadRza caDhA utAra sphicozcainaM tataH zroNiM zayyAM triruriksspecchnaiH| tathA cikanA banAnA cAhiye aura mukhapara guTikA banAnI evaM praNihite bastI mandAyAso'tha mandavAk // 20 caahiye| agrabhAgameM jo karNikA banAyI jAya, vaha cauthAI astIrNe zayane kAmamAsItAcArike rataH hissA AgekA chor3akara banAnA cAhiye aura mUlameM basti | yojyaH zIghra nivRtte'nyaHtiSThanna kAryakRt // 21 // bAMdhaneke liye 2 karNikA ( kaMgUrA) rahanA cAhiye / bastiM thor3A calA phirAkara dasta va laghuzaMkA sApha ho jAnepara purAne baila, bhaiMsa, hariNa, suA yA bakarekI dRDha, patalI, zirA- sukhadAyaka, na vahuta UcI, na bahuta UMce takiyevAlI zayyApara aurahita, kaSAyaraGgase raGgI haI. mulAyama, zuddha tathA rogIkI | rogIko vAma karabaTa liTA, dahinA paira sameTa vAma paira phailAkara avasthAke anusAra lenI cAhiye aura use satrase netrameM bAMdhanA | vaidyako vAma hAthameM basti lekara dahine hAthase dabAnA cAhiye / cAhiye // 7-11 // basti deneke pahile netrameM tathA gudAmeM sneha lagA lenA cAhiye tathA bastikA mukha phulA auSadha bharakara bAMdha denA caahiye| - niruuhaanuvaasnmaatraa| phira hAtha na kaMpAte hue na bahuta jaldI na bahuta derameM na baDe nirUhamAtrA prathame prakuJco vatsarAtparam / / vegase na manda hI eka bAragI (Age mukhakI battI nikAlakara ) prakuzcavRddhiH pratyabdaM yAvatSaTprasRtAstataH // 12 // dabAnA cAhiye tathA kucha auSadha rakha chor3anA cAhiye / kyoMki zeSameM vAyu rahatI hai / nirUhadAnakI bhI yahI vidhi hai / isa prasRtaM vardhayedUrdhva dvAdazASTAdazasya tu / prakAra snehabasti denepara 100 mAtrA uccAraNa kAlataka samasta AsaptateridaM mAnaM dazaiva prasRtAH param // 13 // | aGga phailAkara utAne sonA cAhiye / isa prakAra auSadhakI zakti yathAyathaM nirUhasya pAdo mAtrAnuvAsane / baDhatI hai / isase anantara 3 bAra dhIre dhIre hAtha, paira sameTanA ba nirUhaNakI mAtrA prathama varSa 4 tolA, phira prativarSa 4 phailAnA cAhiye tathA tIna tIna bAra pairake taluvoM tathA cUtaDoMko tolA baDhAnA cAhiye jabataka 48 tolA na ho jaay| aura phira ThokanA cAhiye, phira 3 bAra dhIre dhIre zayyA tathA kamara prati varSa 8 to0 vaDhAnA cAhiye, jabataka ki 96 to0 na ho uThAnA cAhiye tathA basti de denepara kama parizrama karanA tathA jaay| isa prakAra 18 varSase 70 barSataka yahI mAna arthAta kama bolanA cAhiye / bichI huI cArapAIpara sukhapUrvaka baiThanA 96 to0 rakhanA cAhiye / tathA 70 varSake bAda 80 tolA yA sonA cAhiye / para AcArakA dhyAna rakhanA cAhiye / kI hI mAtrA denI cAhiye / nirUhaNakI caturthAza mAtrA anu-| | snehabastidvArA pramukta snehake zIghra hI nikala jAnepara zIghra hI vAsana bastikI denI cAhiye / (kvAthapradhAna bastiko "nirU- | phira snehabasti denA cAhiye / kyoMki sneha binA kucha dera ruke haNabasti "aura snehapradhAna bastiko "anuvAsana basti " kahate | kAryakara nahIM hotA // 14-21 // haiN)||12||13|| samyaganuvAsitalakSaNam / bstidaanvidhiH| sAnilaH sapurISazca snehaH pratyeti yasya vai / kRtacakramaNaM muktaviNmUtraM zayane sukhe // 14 // vinA pIDAM triyAmasthaHsa samyaganuvAsitaH // 22 // nAtyucchUite na cocchIrSe saMviSTaM vaampaarshvtH| jisakA sneha 9 ghaNTetaka rahakara vinA pIr3A kiye vAyu saMkocya dakSiNaM sakthi prasArya ca tto'prm| aura malake sAtha nikalatA hai, use ThIka anuvAsita basti savye kare kRtvA dakSiNenAvapADayet // 15 // | samajhanA cAhiye // 22 // tathAsya netraM praNayetsnigdhe snigdhamukhaM gude / | anuvaasnottropcaarH| ucchvAsya bastervadanaM baddhvA hstmkmpyn||16|| kvAthArdhamAtrayA prAtardhAnyazuNThIjalaM pibet / pRSThavaMzaM prati tato nAtidutavilambitam / pittottare kaduSNAmbhastAvanmAnaM pibedanu // 23 // nAtivegaM na vA mandaM sakRdeva prapIDayet / tenAsya dIpyate vahnirbhaktAkAGkSA ca jAyate / sAvazeSaM prakurvIta vAyuH zeSe hi tiSThati // 17 // ahorAtrAdapi snehaH pratyAgacchanna duSyati // 24 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH ] / kuryAdvastiguNAMzcApi jIrNastvalpaguNo bhavet / yasya nopadravaM kuryAtsnehavastiraniHsRtaH // 25 // sarvo'lpo vA vRto raukSyAdupekSyaH saMvijAnatA dUsare dina SaDaMgapAnIya vidhise siddha dhaniyA~ aura soMThakA jala kvAthakI AdhI mAtrA meM denA cAhiye / tathA pittakI pradhAnatAmeM kevala gunagunA jala hI denA cAhiye / isase agni dIpta hotI tathA bhojanameM ruci hotI hai / sneha yadi 9 ghaNTemeM na Akara 24 ghaNTemeM A jAve, to bhI koI doSa nhiiN| hotA aura bastike guNoMko karatA hai / kintu sneha paca jAnepara guNa kama karatA hai / para jisakA rUkSatAke kAraNa thor3A yA sabhI sneha na nikale, usakI upekSA karanI cAhiye ||23-25||snehvyaapccikitsaa / bhASATIkopetaH / anAyAntamahorAtrAtsnehaM sopadravaM haret // 26 // snehabastAvanAyAte nAnyaH sneho vidhIyate / azuddhasya malonmizraH sneho naiti yadA punaH || 27 // tadAMgasadanAdhmAnazUlAH zvAsazva jAyate / pakkAzayagurutvaM ca tatra dadyAnnirUhaNam // 28 // tIkSNaM tIkSNoreva siddhaM cApyanuvAsanam / snehavastirvidheyastu nAvizuddhasya dehinaH // 29 // snehavIrya tathAdatte sneho nAnuvisarpati / azuddhamapi vAtena kevalenAbhipIDitam // 30 // ahorAtrasya kAleSu sarveSvevAnuvAsayet / anuvAsayettRtIye'hni paJcame vA punazca tam ||31|| yathA vA snehapaktiH syAdato'pyulbaNamArutAn / vyAyAmanityAn dIptAgnIn rukSAMzca prativAsaram 32 iti sneha tricaturaiH snigdhe srotovizuddhaye / nirUhaM zodhanaM yuJjyAdasnigdhe snehanaM tanoH // 33 // viSTavdhAnilaviNmUtrasneho hIne'nuvAsane / dAhajvarapipAsArtikarazcAtyanuvAsane // 34 // rAtadinameM vApisa na AnevAle tathA upadravayukta snehako ( saMzodhana bastidvArA ) nikAla denA cAhiye / tathA snehavastike vApisa na Anepara anya snehabasti na denA cAhiye / tathA jisakA saMzodhana ThIka nahIM huA hai, aise puruSakA malayukta sneha vApisa na Anepara zarIra meM zithilatA, peTameM gur3agur3AhaTa, zUla aura zvAsa utpanna kara detA hai / pakvAzaya bhArI ho jAtA hai / aisI dazAmeM tIkSNa nirUhaNabasti athavA tIkSNa oSadhiyoMse siddha snehase anuvAsana basti denA cAhiye / jisakA ThIka zodhana nahIM huA, use snehavasti na denA cAhiye / kyoMki aisI dazA meM arent zakti naSTa ho jAtI hai / ataeva sneha phailatA nahIM / parantu azuddha puruSa bhI yadi kevala vAyuse pIr3ita ho, to use rAta vg ( 339 ) jinake karAnA dina meM kisI samaya anuvAsana de denA cAhiye / phira use tIsare yA pAMcaveM dina anuvAsana karAnA cAhiye / athavA jaise snehakA paripAka ho, vaise hI anuvAsana karAnA cAhiye / ataeva vAyu adhika baDhA huA hai, unheM tathA kasarata karanevAloM, dIptAni aura rUkSa puruSoMkoM pratidina anuvAsana cAhiye / isa prakAra tIna cAra snehoMseM snigdha ho jAnepara srotoMkI zuddhike liye zodhana nirUhaNa basti denA cAhiye aura yadi phira bhI snehana ThIka na huA ho, to snehanabasti hI denA cAhiye / hIna anuvAsanameM vAyu, mala aura mUtra tathA sneha stabdha ho jAtA hai / tathA ati anuvAsanameM dAha, jvara, yA aura becainI hotI hai // 26-34 // vizeSopadezaH / snehavasti nirUhaM vA naikamevAtizIlayet / snehAtpittakaphotklezo nirUhAtpavanAdbhayam // 35 // snehabasti athavA nirUhaNabasti eka hI adhika na sevana karanA cAhiye / kevala snehabasti hI lenese pitta kaphakI vRddhi tathA kevala nirUhaNase vAyuse bhaya hotA hai // 35 // nAnuvAsyAH / anAsthApyA yesbhidheyA nAnuvAsyAzca te matAH / vizeSatastvamI pANDukAmalA mehapInasAH // 36 // nirannaplIhaviDbhedigurukoSThADhayamArutAH // 37 // pIte viSe gare'pacyAM zlIpadI galagaNDavAn / jinheM AsthApanakA niSedha Age likheMge, unheM anuvAsana bhI na karanA cAhiye / aura vizeSakara pANDu, kAmalA, prameha aura pInasavAle, jinhoMne bhojana nahIM kiyA unheM, tathA plIhA, atIsArayukta, gurukoSTha kaphodavAle, abhiSyandI, bahuta moTe, krimikoSTha tathA UrustambhavAle tathA viSa piye hue athavA kRtrima viSa, apacI, zlIpada aura galagaNDavAle anuvAsanake ayogya haiM // 36 // 37 // anAsthApyAH / anAsthApyAstvatisnigdhaHkSatorasko bhRzaM kRzaH // 38 AmAtisArI vamimAnsaMzuddho dattanAvanaH zvAsakAsaprasekAzahikAdhmAnAtpavanhayaH // 39 // zUlapAyuH kRzAhAro baddhacchidradakodarI / kuSThI ca madhumehI ca mAsAnsapta ca garbhiNI ||40 // caikAntena nirdiSTe'pyatrAbhinivized budhaH / bhavetkadAcitkAryA yA viruddhApi matA kriyA // 41 // chardihRdrogagulmArte vamanaM sucikitsite / avasthAM prApya nirdiSTaM kuSThinAM bastikarma ca // 425 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - atha niruhaadhikaarH| (330) ckrdttH| [nirUhAsanncnn atisnigdha, uraHkSatI, bahuta patale, AmAtisArI, vamana- vastrapUtastathoSNAmbukumbhIbASpeNa tApitaH / vAle, saMzuddha, nasya lenevAle, zvAsa, kAsa, hRlAsa, praseka evaM prakalpito bastiAdazaprasRto bhavet // 7 // (mukhase pAnI AnA ) arza, hikkA, AdhmAna, mandAgni tathA pahile 1 tolA mahIna pisA seMdhAnamaka kisI patthara yA kAMcake gudazUlase pIr3ita, AhAra kiye hue, baddhodara, chidrodara aura pAtrameM chor3a 16 to0 zahada milA mathakara16to. sneha milAkara dakodaravAle tathA kuSThI va madhumehI tathA sAta mAsakI garbhiNI phira mathanA cAhiye / isa prakAra sneha mila jAnepara 8 tolA inheM AsthApanabasti na denI cAhiye, / kiMtu jinake liye kalka choDakara phira mathanA cAhiye / phira kalka mila jAnepara AsthApanakA niSedha kiyA gayA hai, unake liye sarvathA niSedha kvAtha 40 tolA chor3anA cAhiye / phira antameM 16 to. hI na mAna lenA cAhiye / kyoMki viruddha kriyA bhI kabhI | prakSepa chor3anA cAhiye / phira ise mahIna kapar3ese chAnakara garama atyAvazyaka honepara anukUla ataeva kartavya ho jAtI hai| jala bhare hue ghar3eke Upara rakhakara usI jalakI bhAphase garama yathA avasthAvizeSameM chardi, hRdroga va gulmavAloMke liye vamana karanA cAhiye / isa prakAra siddha basti " dvAdazaprasRtika" kahI aura kuSTavAloMke liye vasti kahI gayI hai // 38-42 // jAtI hai| isameM 1 to0 saiMdhavako chor3akara zeSa 12 prasta ityanuvAsanAdhikAraH samAptaH / (96 to0) dravya hote haiM // 4-7 // suniyojitabastilakSaNam / na dhAvatyoSadhaM pANiM na tiSThatyavalipya ca / na karoti ca sImantaM sa nirUhaH suyojitaH // 8 // sAmAnyavyavasthA / auSadha hAthoM meM na cipake tathA lipakara eka jagaha baiTha na jAya aura na kinAre bane / yaha "suniyojita" bastike anuvAsya snigdhatarnu tRtIye'hni nirUhayet / lakSaNa haiM // 8 // madhyAhne kiJcidAvRtte prayukte balimaGgale // 1 // abhyaktasveditotsRSTamalaM nAtibubhukSitam / bstidaanvidhiH| madhusnehanakalkAkhyakaSAyAvApataH kramAt // 2 // pUrvoktena vidhAnena gude basti nidhApayet / trINi SaD dve daza trINi palAnyanilarogiSu / / triMzanmAtrAsthito bastistatastutkaTako bhavet // 9 // pitte catvAri catvAri dve dvipaJcacatuSTayam // 3 // jAnumaNDalamAveSTaya kuryyAcchoTikayA yutam / SaT trINi dve daza trINi kaphe cApi nirUhaNam / nimeSonmeSakAlo vA tAvanmAtrA smRtA budhaiH // 10 // anuvAsanabAstadvArA nigdha puruSako tIsare dina nirUhaNa dvitIyaM vA tRtIyaM vA caturtha vA yathArthataH / basti denA cAhiye / usakA krama yaha hai ki kucha do pahara loTa samyaka nirUDhaliGgetu prApte basti nivaaryet||11|| jAnepara bali maMgalAcaraNa Adi kara mAliza tathA svedana karA pUrvokta ( anuvAsanokta ) vidhAnase gudAmeM basti denA malatyAga kiye hue puruSako jise adhika bhUkha na ho, use cAhiye / bastidAnake anantara 30 mAtrA uccAraNakAlataka AsthApana basti denA cAhiye / AsthApana bastimeM vAtarogIka vaise hI rahakara phira uTakuruvA baiThanA cAhiye / jAnumaNDalake liye zahada 12 to0, sneha 24 to0, kalka 8 to0, kvAtha Upara hAtha ghumAkara cuTakI bajAnA yA nimeSonmeSa (palaka 40 to0 aura prakSepa 12 to0 chor3anA, / pittarogIke liye kholanA banda karanA ) ke samAna kAlako 1 "mAtrAkAla" kahate zahada 16 to0, sneha 16 to, kalka 8 to0, kvAtha 40 haiN| isa prakAra 30 mAtrA uccAraNa kAlataka utkaTa baiThanA tolA aura AvApa 16 tolA / tathA kaphaja rogameM zahada 24 cAhiye / isake anantara AvazyakatAnusAra dUsarI tIsarI yA to0, sneha 12 tI0, kalka 8 tolA, kvAtha 40 to0 aura cauthI basti denA cAhiye / samyaG nirUDha lakSaNa pragaTa honeprakSepa 12 tolA chor3akara denA cAhiye // 1-3 // para basti denA banda kara denA cAhiye // 9-11 // dvAdazaprasRtiko bstiH| sunirUDhalakSaNam / dattvAdI saindhavasyAkSaM madhunaH prasRtadvayam // 4 // prasRSTaviNmUtrasamIraNatvavinirmathya tato dadyAtsnehasya prasRtadvayam / rucyagnivRddhayAzayalAghavAni ekIbhUte tataH snehe kalkasya prasRtaM kSipet // 5 // rogopazAntiH prakRtisthatA ca saMmUcchite kaSAye tu paJcaprasRtasaMmitam / balaM ca tatsyAtsunirUDhaliGgam // 12 // vitarettu yathAvApamante dviprasRtonmitam // 6 // / ayogazcAtiyogazca nirUhe'sti viriktavat // 13 // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| (331) viSThA, mUtra aura vAyukA zuddha honA, ruci, AgnivAddha aura do ghar3Itaka bastidravya vApisa na Anepara kSAra, mUtra AzayoMkA halkA honA, rogakI zAnti, svAbhAvika ava- tathA kAjIyukta zodhana nirUhaNa bastiyoM dvArA nikAla denA sthAkI prApti aura balakA honA " sunirUDha" ke lakSaNa hote haiN| cAhiye / kyoMki vikRta vAyuse rukA huA nirUhaNa dravya zUla, tathA nirUhameM ayoga aura atiyoga viriktake samAna samajhanA | becainI, jvara, aphArA aura mRtyutaka kara detA hai / aura bhojana cAhiye // 12 // 13 // |kiye hueko bhI basti nahIM denA cAhiye / kyoMki vaha Ama bhojanako hI nikAlatA tathA chardi Adi doSa utpanna kara detA hai / nirUhamaryAdA / tathA rogIkI avasthA dekhakara jaisA ucita pratIta ho, vyavasthA snigdhoSNa ekaH pavane samAMsaH . karanI caahiye| tathA basti dete samaya adhika jorase basti dvau svAduzItI payasA ca pitte // 14 // na dabAnA cAhiye, nahIM to vaha bastidravya AzayoMko lAMghakara trayaH samUtrA kaTukoSNarUkSAH nAsikA athavA mukhase nikalane lagatA hai| usa samaya vamana, __ kaphe nirUhA na paraM vidheyaaH| micalAI, mUrchA aura dAha Adi kara detA hai / usI samaya eko'pakarSatyanilaM svamArgAt zIghra hI dhIrese galA dabAnA tathA rogIko hilA denA cAhiye / pittaM dvitIyastu karpha tRtIyaH // 15 // tathA tIkSNa zirovirecana, kAyavirecana aura zItala seka bAyumeM snehayukta, uSNa, mAMsasahita 1 basti, pittameM mIThe. karanA cAhiye // 16-21 // zItala padArthoM tathA dUdhake sAtha 2 basti tathA kaphameM mUtrake sunirUDhe vyvsthaa| sahita kaTu tathA rUkSa padArthoMse nirmita garama kara 3 basti denA cAhiye / ekabAra basti diyA gayA vAyuko (vAtAzaya sunirUDhamathoSNAmbusnAtaM bhuktarasIdanam / samIpa honeke kAraNa) apane sthAnase nikAlatA, 2 bAra basti yathoktena vidhAnena yojayetsnehabastinA // 22 // denepara pittako (pittAzaya, vAtAzayakI apekSA dUra honeke tadahastasya pavanAdbhayaM blvdissyte| . kAraNa) nikAlatA, tathA 3 bAra basti denepara kapha apane rasIdanastena zastastadahazvAnuvAsanam // 23 // Azayase nikalatA hai / isake anantara basti denA Ava- ThIka nirUhaNa ho jAnepara garama jalase snAna karA mAMsa va zyaka nahIM // 14 // 15 // bhAtakA bhojana karAnA cAhiye / phira yathokta vidhise snehabasti nirUhavyApacikitsA / denA cAhiye / usa dina use vAyuse vizeSa bhaya rahatA hai / ataeva usI dina use mAMsa aura bhAtakA bhojana karAnA tathA anAyAntaM muhUrtAnte nirUhaM zodhanaharet / anuvAsana basti denA cAhiye // 22 // 23 // . nirUhaireva matimAnkSAramUtrAmlasaMyutaiH // 16 // viguNAnilaviSTabdhazciraM tiSThannirUhaNaH / __ arddhamAtriko bstiH| zUlAratijvarATopAnmaraNaM vA prayacchati // 17 // dazamUlIkaSAyeNa zatAhvAkSaM prayojayet / na tu bhuktavate deyamAsthApanAmiti sthitiH| saindhavAkSaM ca madhuno dvipalaM dvipalaM tathA // 24 // AmaM taddhi hared bhuktaM chardidoSAMzca kopyet||18|| tailasya palamekaM tu phalasyaikatra yojayet / AvasthikaH kramazcApi matvA kAryo nirUhaNe / ardhamAtrikasaMjJo'yaM bastirdeyo nirUhavat // 25 // atiprapIDito bastiratikramyAzayaM tataH // 19 // na ca sneho na ca svedaH parihAravidhirna ca / vAterito nAsikAbhyAM mukhato vA prapadyate / AtreyAnumato hyeSa sarvaroganivAraNaH // 26 // chardihallAsamU dInprakuryAddAhameva ca // 20 // yakSmannazca kriminnazca zUlanazca vishesstH| tatra tUrNa galApIDaM kuryAccApyavadhUnanam / zukrasajanano hyeSa vAtazoNitanAzanaH / ziraHkAyavireko ca tIkSNau sekAMzca zItalAn 21] balavarNakaro vRSyo bastiH puMsavanaH paraH // 27 / / dazamUlake kADhemeM sauMphakA cUrNa va seMdhAnamakakA cUrNa 1 yadyapi prathama " caturtha vA prayojayet " se 4 bastita- pratyeka 1 tolA, zahada 8 tolA, taila 8:tolA tathA mainaphala 4 kakA vidhAna kiyA hai / para yahAM 3 se adhika basti denA | tolA milAkara nirUhake samAna hI denA cAhiye / ise vyartha batAte haiM / yaha paraspara virodhI hote hue bhI biruddha na | "arddhamAtrikabasti" kahate haiM / yaha Atreyase anumata samagra roga samajhanA cAhiye / prathamakA vidhAna 3 bastiyoMse jo nahIM|zuddha huA, usake liye vizeSa vacana hai| uttarakA sAmAnya | 1 isameM yadyapi kAthakI mAtrA nahIM likhI, para ise "arddhavacana hai| mAtrika" kahate haiM, ataH pUrvokta mAnase AdhA vAthaarthAt 20 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [nasyA naSTa karanevAlA hai tathA vizeSakara yakSmA, krimi aura zUlako naSTa basti "vaitaraNabasti" kahA jAtA hai / yaha basti zula AnAha karatA, zukrako utpanna karatA, vAtarakta naSTa karatA tathA bala, aura AmavAtako naSTa karatA hai / vaitaraNabasti va kSArabasti varNa uttama banAtA aura vRSya tathA santAna utpanna karane- bhojana kara lenepara bhI dI jAtI hai // 33 // 34 // vAlA hai // 24-27 // cchlvstyH| anuktauSadhagrahaNam / | bdraavtiishelushaalmliidhnvnaangkuraaH| snehaM guDaM mAMsarasaM payazca kSIrasiddhAH susiddhAH syuHsAmrAH picchilsNjnyitaaH35|| amlAni mUtraM madhusaindhave ca / vArAhamAhiSIrabhrabaiDAlaiNeyakokkuTam / evAnyanuktAni ca dApayezva sadyaskamasRgAjaM vA deyaM picchilabastiSu // 36 // nirUhayoge madanAtphalaM ca // 28 // carakAdo samuddiSTA bastayo ye shsrshH| lavaNaM kArSikaM dadyAtpalamekaM tu mAdanam / vyavahAro na taiH prAyo nibaddhA nAtra tena te // 37 // vAte gaDa: sitA pitte kaphe siddhArthakAdayaH // 29 // / AgalA moTA memara tathA dhAminake naye ahakara nirUhaNake prayogameM na kahanepara bhI sneha, gur3a, mAMsarasa, inameMse kisI eka athavA sabako aSTaguNa dUdha tathA 24 guNa dUdha, kAjI, gomUtra, zahada, seMdhAnamaka aura mainaphala chor3anA jalameM milI kSIrapAkavidhise pakAkara chAnanA cAhiye / phira caahiye| seMdhAnamakakI mAtrA 1 to0, mainaphala 4 tolA chor3anA usameM rakta milAkara denA cAhiye / inheM "picchilabAstayAM' cAhiye. tathA vAyameM guDa, pittameM mizrI aura kaphameM sarasoM karate hai| thA Y=aa bheTa 'sarasA kahate haiM / suara, bhaiMsA, bher3a, billI, kRSNamRga, murgA athavA Adi milAkara nirUha basti denA cAhiye // 28 // 29 // bakarA inameMse kisI ekakA tAjA rata chor3anA cAhiye / atha kSArabastiH / (isakI mAtrA arddhamAtrika bastike samAna denA cAhiye) saindhavAkSaM samAdAya zatAhAkSaM tathaiva ca / carakAdimeM do hajAroM bastiyA~ likhI gayI haiM, unase prAyaH gomUtrasya palAnyaSTAvamlikAyAH pldvym||30||vyvhaar nahIM hotA,ataHunakA varNana yahAM nahIM kiyA gayA35-37 guDasya dve pale caiva sarvamAloDya ytntH| / bstigunnH| vastrapUtaM sukhoSNaM ca basti dadyAdvicakSaNaH // 31 // bastirvayaH sthApayitA sukhAyurbalAgnimedhAsvaravarNakRJca / zUlaM viTUsaGgamAnAhaM mUtrakRcchre ca dAruNam / sarvArthakArI zizuvRddhayUnAM niratyayaH sarvagadApahazca 38 gulmAdInsadyo hnyaannissevitH|| 32 // basti avasthA sthApita rakhatA tathA sukha, Ayu, bala, seMdhAnamaka 1 tolA, sauMpha 1 to0, gomUtra 32 tolA, agni, medhA aura svara tathA varNako uttama banAtA, bAlaka, imalI 8 tolA, gur3a 8 to0 saba yatnase ekameM milA kapar3ese | vRddha tathA javAna sabako barAbara lAbha karanevAlA, koI Apatti chAna kucha garama kara basti denA cAhiye / yaha basti zUla, na karanevAlA tathA samasta rogoMko naSTa karatA hai // 38 // malakI rukAvaTa, aphArA, kaThina mUtrakRccha, krimiroga, udA iti nirUhAdhikAraH samAptaH / varta, gulma Adi rogoMko sevana karanese zIghra hI naSTa karatA hai // 30-32 // atha nsyaadhikaarH| vaitaraNavastiH / / plshuktikrsskuddvrmliiguddsindhujnmgomuutraiH| tailayuto'yaM bastiH zUlAnAhAmavAtaharaH / / 33 // nsybhedaaH| vaitaraNaH kSAravastirmukte cApi pradIyate // 34 // / pratimo'vapIDazca nasyaM pradhamanaM tathA / zirovirecanaM coti nastaH karma ca paJcadhA // 1 // imalI 4 tolA, gur3a 2 tolA, seMdhAnamaka 1 to0, gomUtra 32 tolA tathA thoDAsA tilataila milAkara diyA gayA | (1) pratimarza, (2) avapIr3a, (3) nasya, (4) pradhamana aura (5) zirovirecana ye nasyake pA~ca bheda haiM // 1 // -tolA chor3anA cAhiye, tathA nIce likhe anukta auSadha bhI pratimarzavidhAnam / (gur3a Adi ) itanI mAtrAmeM milAnA cAhiye, jisameM saba ISadAcchikughanAtneho yAvAnvaktraM prapadyate / milakara 48 tolA bastikA mAna ho jAya / ataH 6 tolA | nasto niSiktaM taM vidyAtpratimarza pramANataH // 2 // gur3a Adi milakara honA cAhiye / kyoMki 48 tolA uparokta dravya ho jAte haiN| 1atra dugdhasyApyeko bhAgaH trayo bhAgA:jalasyeti zivadAsaH / krima Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] - bhaassaattiikopetH| pratimarzastu nasyArtha karoti na ca doSavAn / carbI aura vAyusahita pittameM ghI aura majjAkI nasya denI nastaH snehAguliM dadyAtprAtarnizi ca sarvadA // 3 // | cAhiye // 7-10 // na cocchiGghadarogANAM pratimarzaH sa dAyakRt / prdhmnm| nizAharbhuktavAntAhaHsvapnAdhvazramaretasAm // 4 // ziro'bhyajanagaNDUSaprasrAvAJjanavarcasAm / dhmApanaM recanazcU! yujyAsa mukhavAyunA // 11 // dantakASThasya hAsyasya yojyo'nte'sau dvibindukaH5 / SaDaGguladvimukhayA nADayA bheSajagarbhayA / sa hi bhUritaraM doSaM cUrNatvAdapakarSati / / 12 // jitanA neha kucha jorase sUMghanese mukhameM pahu~ca jAya, use | "mApana" recanacUrNake nasyako kahate haiN| isake prayogakI vidhi "pratimarzakA" pramANa samajhanA caahiye| pratimarzameM vizeSatA yaha ]. yaha hai ki, eka 6 aMgula laMbI polI nalI lekara auSadha bharanA hai ki, vaha nasyake guNoMko karatA hai aura koI Apatti nahIM | cAhiye, phira usa nalIkA eka zirA mukhameM aura dUsarI zirA karatA / prAtaHkAla tathA sAyaMkAla snehameM aMguli Dubokara do| nAsikAmeM lagAkara mukhakI vAyuse phUMka denA caahiye| yaha cUrNa bUnda nAkameM chor3anA cAhiye aura use Upara khIMcakara thUkanA| | honeke kAraNa bahuta doSa nikAlatA hai // 11 // 12 // cAhiye / yaha Age puruSoMko balavAn banAtA hai / ise rAtri dinake bhojana, vamana, dinanidrA, mArgazrama, zukratyAga, ziro' zigevirecanam / bhyaGga, gaNDaSa, praseka (mukhase pAnI Ane), ajana, malatyAga, dantadhAvana tathA hasaneke anantara do biMdukI mAtrAmeM prayukta zirovirecanadravyaiH sneharvA taiH prasAdhitaH / karanA cAhiye // 2-5 // zirovirecanaM dadyAtteSu rogeSu buddhimAn // 13 // gaurave zirasaH zUle jADathe syande galAmaye / ' avpiiddH| zoSagaNDakrimigranthikuSThApasmArapInase // 14 // zodhanaH stambhanazca syAdavapIDo dvidhA mtH| snigdhasvinnottamAMgasya prAkkRtAvazyakasya ca / avapIDya dIyate yasmAdavapIDastatastu saH // 6 // nivAtazayanasthasya jatrUvaM svedayetpunaH // 15 // athottAnarjudehasya pANipAde prasArite / avapIr3aka nasya zodhana vastambhanabhedase do prakArakA hotA hai / / yaha avapIr3ita ( davA nicor3a ) kara diyA jAtA hai, ata: ise | kiJcidunnatapAdasya kiJcinmUrdhani naamite||16|| " avapIr3aka " kahate haiM // 6 // nAsApuTaM pidhAyakaM paryAyeNa niSecayet / uSNAmbutaptaM bhaiSajyaM praNADayA picunA tathA // 17 // nasyam / datte pAdatalaskandhahastakarNAdi mardayet / snehArtha zUnyazirasAM grIvAskandhorasAM tathA / zanairucchiGghaya nisstthiivetpaarshvyorubhyosttH||18|| balArtha dIyate sneho nastaH zabdo'tra vartate // 7 // AbheSajakSayAdevaM dvitrirvA nasyamAcaret / nasyasya nahikasyAtha deyAstvaSTau tu bindavaH / / snehaM virecanasyAnte dadyAdoSAdyapekSayA // 19 // pratyekazo nastakayornRNAmiti vinizcayaH // 8 // jyahAtvyahAcca saptAhaM snehakarma samAcaret / zuktizca pANizuktizca mAtrAstisraH prkiirtitaaH|| ekAhAntArataM kuryAdracanaM zirasastathA // 20 // dvAtriMzAdvandavazcAtra zuktirityabhidhIyate // 9 // / zirovirecana. dravya athavA unhIM dravyoMse siddha snehoMse vakSyadve zuktI pANizuktizca deyAtra kuzalainaraiH / / mANa (zirovirecanasAdhyarogoMmeM ) zirovirecana denA caahiye| tailaM kapheca vAte ca kevale pavane vasAm // 10 // zirovirecanase zirakA bhArIpana, pIr3A, jar3atA, abhiSyanda, galadadyAnnastaH sadA pitte sarpirmajA samArute / roga, zoSa, galagaNDa, krimi, pranthi, kuSTha, apasmAra aura jo sneha nAsikA dvArA zUnya mastiSkavAloMke liye tathA pInasaroga naSTa hote haiN| uttamAMgakA snehana, svedana kara pahile grIvA, skandha aura chAtIke balArtha aura snehanArtha diyA jAtA hai | malamUtrAdi tyAga kara vAtarahita sthAnameM jatruse Upara svedana use "nasya" kahate haiM / snaihika nasyakI mAtrA 8 bindu pratyeka karanA cAhiye / isake anantara uttAnasIdhI deha sulA tathA nAsApuTameM chor3anekI hai, tathA sAmAnyataH zukti, pANizukti aura paira kucha U~ce aura zira kucha nIce kara eka nAsApuTa baMda kara pUrvokta pratyeka nAsApuMTameM 8 bindu isa prakAra nasyakI 3 mAtrAe~ dUsaremeM phira dUsarA baMda kara pahilemeM paryAyase uSNajalameM garama haiN| 32 biMdu "zukti" tathA 64 bindu "pANizukti" kahIM kI huI auSadhi nalI athavA phohAse chor3anA cAhiye / auSadha jAtI hai| kapha aura kaphavAtajarogameM taila, kevala vAyumeM chor3a denepara pairake taluve, kaMdhe, hAtha aura kAna AdikA mardana Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [dhUmA karanA cAhiye / phira dhIrese khIMcakara donoM ora ( jidhara| na zuddhirUnadazame na cAtikrAntasaptatI / suvidhA ho ) thUkanA cAhiye / jabataka auSadhakA aMza sApha na AjanmamaraNaM zastaH pratimarzastu bastivat // 27 // ho jAve / isa prakAra do tIna bAra nasya denA cAhiye aura bAraha varSase kama avasthAmeM dhUmapAna, pAMca varSase kama ava. virecanake anantara doSAdike anusAra snehana nasya lenA caahiye| sthAmeM kavaladhAraNa tathA daza varSase prathama aura 70 varSake bAda isa prakAra tIsare dina virecana lenA cAhiye / bIcameM eka dina | zadina karanA caahiye| para pratimarza bastike samAna janmase nehananasya dUsare dina virecana isa prakAra 7 bArataka virecana- maraNa paryanta hitakara hai / ( vamana, virecana, anuvAsana pasti, nasyakA prayoga karanA cAhiye // 13-20 // AsthApana basti aura nasya yaha"paJcakarma"kahe jAte haiN)26||27 samyakasnigdhAdilakSaNam / iti nasyAdhikAraH samAptaH / samyakasnigdhe sukhocchvAsasvapnabodhAkSipATavam / rUkSe'kSistabdhatA zoSo nAsAsye mUrdhazunyatA // 21 atha dhuumaadhikaarH| snigdhe'tiknndduugurutaaprsekaarucipiinsaaH| suvirikte'kSilaghutAvaktrasvaravizuddhayaH // 22 // dhuumbhedaaH| durvirikte gadodrekaH kSAmatAtivirecite / prAyogikaH snaihikazca dhUmo vairecanastathA / ThIka snehana ho jAnepara sukhapUrvaka ucchvAsa, nidrA, hoza| kAsaharo vAmanazca dhUmaH paJcavidho mataH // 1 // aura netroMkI zakti prApta hotI hai / rUkSaNameM (samyak snehana na (1) prAyogika, (2) snaihika, (3) varecana, (4) kAsahara honemeM ) netroMkI jakar3AhaTa nAsA va mukhameM zoSa tathA mastaka- tathA (5) vamana karAnevAlA pAMca prakArakA dhUma hotA hai // 1 // zUnyatA. Datpanna hotI hai / tathA atisnehanameM khujalI, bhArIpana, mukhase pAnI AnA, aruci aura pInasaroga utpanna ho jAte haiN| dhUmanetram / tathA samyavirecana ho jAnepara netra halke tathA mukha aura svara RjatrikoSaphalitaM kolAsthyagrapramANitam / zuddha hote haiN| duvirecanameM rogakI vRddhi tathA ativirecanameM bastinetrasamadravyaM dhUmanetraM prazasyate // 2 // zuSkatA hotI hai // 21 // 22 / / sArdhanyaMzayataH pUrNo hastaH prAyogikAdiSa / nsyaanrhaaH| netre kAsahare tryaMzahInaH zeSe dazAGgulaH // 3 // bastinetrake samAna dravyoM (sonA, cA~dI Adi ) se sIdhA 3 toyamadyagarasnehapItAnAM pAtubhicchatAm // 23 // sthAnoMse ghUmA huA tathA agrabhAgameM berakI guThalIke barAbara bhuktabhaktaziraHsnAtasnAtukAmasutAsRjAm / / chidravAlA "dhUmanetra" uttama kahA jAtA hai| tathA netrakI lambAI navapInasarogAtasUtikAzvAsakAsinAm / / 24 // prAyogika dhUmake liye 36 aMgula, snaihikake liye 32 aMgula, zuddhAnAM dattabastInAM tthaanaatvdurdine| vairecanikake liye 24 aMgula aura kAsaharake liye 16 aMgula anyatrAtyayike vyAdhau naiSAM nasya pryojyet||25|| tathA vAmaka dhUmake liye 10 aMgula honI cAhiye // 2 // 3 // na nasyamUnasaptAbde nAtItAzItivatsare / __ dhuumpaanvidhiH| jinhoMne jala, zarAba, kRtrima viSa athavA snehapAna kiyA auSadhairtikAM kRtvA zaragI vizoSitAm / hai, athavA jinakI pInekI icchA hai, athavA jinhoMne bhAta khAyA | vigarbhAmagnisaMpluSTAM kRtvA dhUmaM pibennaraH // 4 // yA zirase snAna kiyA hai, yA snAna karanekI icchA hai, tathA vaktreNaiva vamed dhUma nasto vaktreNa vA piban / jinakA rakta nikAlA gayA hai, tathA naye jukhAmase pIr3ita va sUtikA strI tathA zvAsa, kAsavAle tathA zuddha ( vamana virecana uraHkaNThagate doSe vaktreNa dhUmamApibet // 5 // dvArA ) tathA jinhoMne basti lI hai, tathA anAvi, durdina( varSA-1 nAsayA tu pibeddoSe zirodhANAkSisaMzraye / kAlase atirikta meghoMse Acchanna gaganamaNDalayukta dina ) meM| saMkako bhigokara usake Upara oSadhiyoMke kalkakA lepa kara paramAvazyakatAke sivAya nasya na denA cAhiye / tathA 7 varSake para battI banA sukhA sIMka alaga nikAla kara battI dhUmanetrameM pahile aura 80 varSake anantara bhI nasya na denA|' rakha agnise jalAkara dhUma pInA cAhiye / rogake anusAra dhUma cAhiye // 24 // 25 // nAka athavA mukhase pInA cAhiye / para dhUmakA vamana mukhase hI karanA cAhiye / ura tathA kaNThagata doSoMmeM mukhase dhUma pInA dhuumaadikaalnirnnyH| cAhiye / tathA zira, nAsikA aura netroMmeM sthita doSoM meM nAsina conadvAdaze dhUmaH kavalo nonapaJcame // 26 // kAse dhUma pInA cAhiye // 4 // 5 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikopetH| dhuumvrtyH| kaSAyasvAdutiktaizca kavalo ropaNo vraNe / gandharakuSThatagarairvatiH prAyogike matA // 6 // sukhaM saJcAryate yA tu sA mAtrA kavale hitA // 2 // snaihike tu mdhuucchissttsnehguggulusrjkaiH|| asaJcAryA tu yA mAtrA gaNDUSe sA prkiirtitaa| zirovirecanadravyairvatirecane matA // 7 // tAvacca dhAraNIyo'yaM yAvadoSapravartanam // 3 // kAsatraireva kAsanI vAmanarvA manI mtaa| punazcAnyo'pi dAtavyastathA kSaudraghRtAdibhiH / prAyogika dhUmameM kUTha aura tagarako chor3akara zeSa gandha- vAtakI zAntike liye snigdha tathA uSNa padArthoMse snehana, dravyoMse battI banAnI cAhiye / tathA. snaihika dhUmameM moma, sneha, pittakI zAntike liye mIThe aura zItala padArthoMse prasAdana, tathA gaggala aura rAlase battI banAnI cAhiye / virecana dhUmake liya| kaphakI zAMtike liye kaTa, amla, lavaNa rasayukta tathA rUkSa / zirovirecanIya dravyoMse tathA kAsaghna dhUmake liye kAsanna dravyoMse padArthoMse saMzodhana, tathA vraNazAMtike liye kaSaile, mIThe aura aura vAmakadhUmake liye vamanakAraka dravyoMse battI banAnI tika padArthoMse ropaNa kavala dhAraNa karanA cAhiye / gaNDUSa aura cAhiye // 6 // 7 // kiMvalameM kevala itanA hI antara hai ki, jo mAtrA mukhameM sukhapU. dhuumaanhrhaaH| rvaka dhumAyI jA sake, vaha "kavala" aura jo na ghumAyI jA sake, yojyA na pittaraktAtiviriktodaramehiSu // |use "gaNDUSa" kahate haiM / tathA inakA dhAraNa usa samayataka timironilAdhmAnarohiNIdattabastiSu / / karanA cAhiye, jabataka doSoMkI pravRtti na hone laga jAya / punaH matsyamadyadadhikSIrakSaudrasnehaviSAziSu // 9 // doSoMke nikala jAnepara phira zahada tathA ghI AdikA kavala dhAraNa zirasyabhihate pANDuroge jAgarite nishi| karanA cAhiye // 1-3 // pittaraktavAle, virikta, udara aura pramehase pIr3ita tathA | sukavalitalakSaNam / timira, UrdhvavAta, aphArA aura rohiNIse pIr3ita, tathA jinheM basti dI gayI hai tathA machaliyA~, madya, dadhi, dUdha, zahada, vyAdherapacayastuSTivaizA vaktralAghavam // 4 // sneha aura viSa inameMse koI padArtha jinhoMne khAyA yA piyA indriyANAM prasAdazca kavale zuddhilakSaNam / hai, tathA jinake zirameM coTa lagI hai, tathA pANDurogase pIr3ita | vyAdhikI hInatA, tuSTi, mukhakI svacchatA, laghutA aura athavA rAtrijAgaraNa karanevAle dhUmake ayogya hai // 8||9||indriyoNkii prasannatA kavaladhAraNajanya zuddhike lakSaNa he||4|| dhUmavyApat / vividhA gnndduussaaH| raktapittAndhyabAdhiryatRNmU madamohakRt // 10 // dAhatRSNAbaNAnhanti madhugaNDUSadhAraNam // 5 // dhUmo'kAle'tipIto vA tatra zIto vidhirhitH|| dhAnyAmlamAsyavarasya maladorgandhyanAzanam / etad dhUmavidhAnaM tulezataH samprakAzitam // 11 // tadevAlavaNaM zItaM mukhazoSaharaM param // 6 // akAlameM tathA adhika dhUma pInese raktapitta, Andhya, bahi Azu kSArAmlagaNDSo bhinatti zleSmaNazcayam / rApana, pyAsa, mUccho, mada, tathA moha utpanna ho jAte haiN| aisii| susthe hitaM vAtaharaM tailagaNDUSadhAraNam // 7 // dazAmeM zIta upacAra karanA caahiye| yaha ghUmapAnavidhAna saMkSepase kahA gayA // 10 // 11 // zahadakA gaNDUSa dhAraNa karanese jalana, tRSNA aura vraNa naSTa iti dhUmAdhikAraH samAptaH / hote haiM / kAjIkA gaNDUSa mukhakI virasatA, mala aura durgandhako naSTa karatA hai / tathA vinA namakakI kAjIkA gaNDUSa ThaNDhA aura mukhazoSanAzaka hotA hai| tathA kSAra milI kAjIkA gaNDUSa saJcita atha kvlgnndduussaadhikaarH| kaphako zIghra hI kATa detA hai / tathA telakA gaNDUSa svastha puruSake liye hitakara tathA zIghra hI vAtako naSTa karatA saamaanybhedaaH| snigdhoSNaH snaihiko vAte svaadshiitaiHprsaadnH|| iti kavalagaNDUSAdhikAraH smaaptH| ... pitte kaTvamlalavaNarUkSaiH saMzodhanaH kaphe // 1 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| AzcyotanAdya athaashcyotnaadydhikaarH| aJjanaM lekhanaM tatra kaSAyAmlapaTUSaNaiH / ropaNaM tiktakairdravyaiH svAduzataiH prasAdanam // 9 // vamana, virecanAdise zuddha puruSake kevala netramAtrameM doSake raha AzcyotanavidhiH / jAne tathA sUjana, becainI, khujalI, picchilAhaTa tathA kirakirI, A~sU aura lAlimA AdikI kamIrUpa pakka lakSaNa prakaTa hojAnepara sarveSAmakSirogANAmAdAvAzcyotanaM hitam / / aura netramala (cIpara) kar3A nikalanepara aMjana lagAnA cAhiye / rukatodakaNDgha rSAnudAharAganibaheNam / / 1 // ana (1) lekhana (khuracanevAlA) (2) ropaNa (ghAva bharanevAlA) uSNaM vAta kaphe koSNaM tacchItaM rktpittyoH| tathA (3) dRSTiprasAdana (netrako bala denevAlA) isa prakAra 3 prakArakA nivAtasthasya vAmena pANinonmIlya locanam // 2 // hotA hai ) lekhana aJjana kaSaile, khaTTe, namakIna va kaTu padAthAsa zuktyA pralambayAnyena picuvA kniinike| tathA ropaNa aana tikta padArthoMse aura prasAdana aMjana madhura daza dvAdaza vA bindUndvayagulAdavasecayet / / 3 / / dravyoMse banAnA cAhiye // 7-9 // tataH pramRjya mRdunA cailena kphvaatyoH|| anyena koSNapAnIyaplutena svedayenmRdu // 4 // shlaakaa| samasta netrarogoMke liye pahile Azccotana hI hitakara hotA dazAGgulA tanurmadhye zalAkA mukulAnanA / hai / vaha suI cubhAneke samAna pIr3A, khujalI, kirakirI, A~sU, prazastA lekhane tAmrI ropaNe kAlalohajA // 10 // jalana aura lAlimAko naSTa karatA hai / vaha Azcyotana vAyuma aGgulI ca suvarNotthA rupyajA ca prasAdane / garama, kaphameM kucha kama garama tathA raktapittameM zIta hI chor3anA zalAkA 10 aGgulakI madhyameM patalI tathA kalIke samAna cAhiye / isa prakAra taiyAra kiyA huA Azcyotana rogIko mukhavAlI banAnI cAhiye / tathA lekhana aJjanake liye tAmrakI vAtarahita sthAnameM liTA vAma hAthase A~kha khola dakSiNa hAthase zalAkA, ropaNake liye kRSNalohakI tathA prasAdanake liye lambI zukti yA phohe dvArA daza bAraha bindu2 aGgulakI dUrIse agulI athavA sone yA cAMdIkI zalAkA kAmameM lAnI vaidyako chor3anA cAhiye / usake anantara mulAyama kapar3ese poMcha-cAhiye ||10||kr kaphavAtake liye dUsare garama jalameM DUbe hue kapar3ese mRdu | svedana karanA cAhiye // 1-4 // anyjnklpnaa| atyussnnaadidossaaH| piNDo rasakriyA cUrNa tridhaivAjanakalpanA / / 11 / / gurI madhye laghau doSe tAM krameNa prayojayet / atyuSNatIkSNaM rupAgahAnAzAyAkSisecanam / / athAnunmIlayam dRSTimantaH saJcArayecchanaiH // 12 // atizatiM tu kurute nistodastambhavedanAH // 5 // Ajite vartmanI kiJciccAlayeccaivamajanam / kaSAyavartmatAM gharSa kRcchrAdunmeSaNaM bahu / / apetoSadhasaMrambhaM nirvRtaM nayanaM yadA // 13 // vikAravRddhimatyalpaM saMrambhamaparisutam // 6 // vyAdhidoSartuyogyAbhirAdbhiH prkssaalyettdaa| adhika garama tathA tIkSNa Azcyotana pIr3A, lAlimA tathA dakSiNAMguSThakenAkSi tato vAmaM savAsasA / / 14 // dRSTinAzataka kara detA hai| tathA bahuta ThaNDhAAzcyotana sUI cubhA neke samAna pIr3A va jakar3AhaTa utpanna kara detA hai| tathA adhika Urdhvavartmani saMgRhya zodhyaM vAmena cetarat / Azcyotana vinniyoMkI jakar3AhaTa, kirakirI tathA kaThinatAse nizi svapnena madhyAnhe paanaannossnngbhstibhiH||15|| khulanA Adi doSa karatA hai / tathA ati nyUna Azcyotana rogako AkSirogAya doSAH syurvrdhitotpiidditdrutaaH| baDhAtA tathA yadi vastrase sApha na kiyA jAya, to zotha tathA lAlimA prAtaH sAyaM ca tacchAntyai vybhre''to'nyjyetsdaa|| utpanna kara detA hai||5||6|| kaNDUjADaye'janaM tIkSNaM dhUmaM vA yojayetpunaH / __ aJjanam / tIkSNAjanAbhitapte tu tUrNa pratyaJjanaM hitam // 17 // athAjanaM shuddhtnonetrmaatraashrye mle| (1) golI. (2) rasakriyA athavA (3) cUrNa prakriyAbhedase 3 pakkaliGke'lpazothArtikaNDUpaicchilyalakSite // 7 // prakArakA aJjana banAyA jA sakatA hai / unheM kramazaH guru, madhya mandagharSAsurAge'kSiNa prayojyaM ghnduussike| aura laghu doSoM meM kAmameM lAnA cAhiye / tathA aJjana viniyoM meM lekhanaM ropaNaM dRSTiprasAdanamiti tridhA // 8 // lagAkara andara hI andara dhIre dhIre calAnA caahiye| phi Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH] bhaassaattiikoptH| auSadhavega zAnta ho jAne aura netrake sApha ho jAnepara vyAdhi- kRtvApAne tato dvAraM snehaM pAtre nigAlayet // 25 // doSa tathA Rtuyogya jalase dhonA cAhiye / phira kapar3e lipaTe| pibeca dharma nekSeta vyomarUpaM ca bhAsvaram / dahine aMgUThese bAyAM netra aura dhAyeM a~gUThese dAhinA netra Upa- itthaM pratidinaM vAte pitte tvekAntaraM kphe||26|| rakI viniyAM pakar3a kara sApha karanA cAhiye / rAtri tathA | svasthe ca dvayantaraM dadyAdAtRptariti yojayet / madhyAhnameM aJjana nahIM lagAnA caahiye| kyoMki rAtrimeM soneke kAraNa aura madhyAhnameM annapAna tathA sUryakI kiraNoMke kAraNa tarpaNakA prayoga vAtarahita sthAnameM zira aura zarIrake zuddha baDhe hue pIr3ita tathA calita doSa netraroga utpanna kara dete haiN| honepara sAdhAraNa samayameM prAtaH aura sAyaMkAla uttAna sulAkara ataH sadA nirmala AkAza honepara prAtaHkAla tathA sAyaGkAla netrakoSake bAhara cAroM ora 2 aGgula U~cI tathA dRDha yava ajana lagAnA cAhiye / netroM kI khujalI aura jakaDAhaTameM aura ur3adake ATeko pAnImeM sAnakara mer3a banAnA caahiye| sIkSNAjana athavA dhUmakA prayoga karanA caahiye| tathA tIkSNA.|phira netroMko bandakara doSoM ke anusAra siddha ghRta garama jalake janase netroMmeM dAha utpanna ho jAnepara zIghra pratyajana (dAhazA-| Upara hI garama kara chor3anA caahiye|tthaa ratauMdhI, vAtaja timira tathA maka zItala aJjana) lagAnA cAhiye // 11-17 // kRcchrabodhAdimeM carbIkA prayoga karanA caahiye| phira dhIre dhIre netra kholanA aura baMda karanA caahiye| tathA tarpaNa chor3akara anyjnnissedhH| viniyoMke rogameM 100 mAtrA uccAraNakAlataka, saMdhibhAgameM 300 nAyeddhItavAmitaviriktAzitavegite / mAtrA uccAraNakAlataka, sapheda bhAgake rogameM 500 mAtrA yuddhajvaritabhrAntAkSazirorukzoSajAgare // 18 // | uccAraNakAlataka, kRSNabhAgameM 700 mAtrA uccAraNakAlataka, dRSTirogameM 800 mAtrA uccAraNakAlataka, mantharogameM 1000, adRSTe ziraHsnAte piityodhuummdyyoH| anilarogameM 1000, pittarogameM 600, svasthavRttameM 600, ajIrNe'pyarkasaMtapte divAsvapne pipAsite // 11 // tathA kapharogameM 500 mAtrA uccAraNakAlataka rakhanA cAhiye / Dare hue, vamana kiye hue, virecana kiye hae, bhojana kiye| phira apAGgameM (netrake bAhirI konoMmeM mer3akA dvAra banAkara hue tathA mUtra purISa Adike vegase pIr3ita, krodhI, jvaravAle, sneha kisI pAtrameM girA lenA cAhiye / phira dhUmapAna kare tathA bhrAnta netravAle ( athavA " tAntAkSaH" iti pAThaH / tasyArthaH AkAza aura prakAzayukta padArtha sUryAdi) na dekhe / isa sUrya yA sUkSma padAthoMke adhika dekhanese vikRta netravAle ) ziraH prakAra vAyumeM pratidina, pittameM ekadinakA antara dekara tathA zUla, zoSase tathA jAgaraNase pIr3ita tathA zirase snAna kiye| kapha aura svasthavRttake liye 2 dinakA antara dekara jabataka netra hue athavA dhUma yA madya piye hue tathA ajIrNase pIDita tathA tRpta na ho AveM, prayoga karanA cAhiye // 20-26 ||suurykii garamIse santapta honepara tathA dinameM sonepara anantara tathA pipAsita puruSoMko ajana na lagAnA caahiye| tathA jisa tRptalakSaNam / dina meghoMse Acchanna honeke kAraNa sUrya na dikhalAyI par3e, usa prakAzakSamatA svAsthyaM vizadaM laghu locanam // 27 // dina bhI anjana na lagAnA cAhiye // 18 // 19 // tRpte viparyayo'tRpte'titRpte zleSmajA rujH| tarpaNam / ThIka tarpaNa ho jAnepara netra svaccha, halke tathA prakAza | dekhanemeM samartha aura svastha hote haiN| tathA ThIka tarpaNa na honepara nivAte tarpaNaM yojyaM shuddhyormuurdhkaayyoH| isase viparIta aura atitRpta ho jAnepara kaphajanya roga utpanna kAle sAdhAraNe prAtaH sAyaM vottAnazAyinaH // 20 // ho jAte haiM ||27||yvmaassmyiiN pAlI netrakoSAdvahiH smaam| puttpaakH| dvayaGgulocA dRDhAM kRtvA yathAsvaM siddhmaavpet||21 sarpinimIlite netre taptAmbu pravilAyitam / puTapAkaM prayujIta pUrvokteSveva pazmasu // 28 // naktAndhyavAtatimirakRcchrabodhAdike vasAm // 22 // savAte snehanaH zleSmasahite lekhano mataH // 28 // ApalmAyAdathonmeSa:zanakaistasya kurvtH| hagdaurbalye'nile pitte rakta svastha prsaadnH||29|| mAtrAM vigaNayettatra varmasandhisitAsite // 23 // bilvamAtraM pRthak piNDaM maaNsbhessjklkyoH| dRSTau ca kramazo vyAdhau zataM trINi ca paJca c| / urubUkavaTAmbhojapatraiH snigdhAdiSu kramAt // 30 // zatAni sapta cASTau ca daza manthe'nile daza // 24 // veSTayitvA mRdAliptaM dhavadhanvanagomayaiH / ... . pitte SaT svasthavRtte ca balAse paJca dhArayet / / pacatpradIptaragnyAnaM pakaM niSpIDaya tadrasam // 31 // Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zirAvyathA netre tarpaNavAjyAcchataM dve trINi dhArayet / / Urdhva vedhyapradezAJca paTTikAM caturaGgule / lekhanasnehanAntyeSu koSNaH pUrvo himo'paraH // 3 // pAde tu susthite'dhastAnjAnusandhenipIDite // 6 // dhUmapo'nte tayoreva yogAstatra ca tRptivat / / 33 // gADhaM karAbhyAmAgulpha caraNe tasya copari / tarpaNaM puTapAkaM ca nasyAnaheM na yojayet / dvitIye kuJcite kiJcidArUDhe hastavattataH // 7 // yAvantyahAni yujIta dviguNo hitabhAgbhavet // 34 | baddhvA vidhyecchirAmitthamanukteSvapi kalpayet / teSu teSu pradezeSu tattadyantramupAyavit // 8 // puTapAkakA prayoga bhI pUrvokta ( tarpaNokta ) rogoMmeM | ho karanA cAhiye / tathA vAtajarogameM snehana, kAjameM | tato brIhimukhaM vyadhyapradeze nyasya pIDayet / lekhana tathA dRSTikI durbalatA aura vAyu, pitta tathA raktake aGguSThatarjanIbhyAM tu talapracchAditaM bhiSak // 9 // rogameM va svastha puruSake liye prasAdana puTapAka denA caahiye| vAmahastena vinyasya kuThArImitareNa tu / tathA puTapAkake liye mAMsa aura auSadhakA kalka 4 tole le| tADayenmadhyamAmulyAGguSThaviSTabdhamuktayA // 10 // piNDa banA lehanake liye eraNDa, lekhanake liye baragada aura jisakA zirAvyadha karanA hai, use snehana tathA nigdha mAMsarasa prasAdanake liye kamalake pattoMko piMDake Upara lapeTa Uparase bhojana karA sUryakI ora mukha karAkara ghuTaneke barAbara U~ce miTTIkA lepa kara sukhA dhava, dhAmina yA kaMDoMke aMgAroMmeM| Asanapara baiThAla kara pazInA A jAnepara bAloMko mulAyama pakAnA cAhiye / miTTI jaba agnike aMgAreke samAna lAla ho| kapar3ese bA~dhanA cAhiye / phira zirogata zirAoMke vyadha karaneke jAya, taba nikAla ThaNDA kara oSadhakA rasa nicor3akara netrameM liye ghuTanepara donoM kohaniyAM rakhakara aMgUTheke sahita bandhI tarpaNake samAna (meMDa Adi banA)chor3anA cAhiye / tathA lekha-maThaThiyoM se galeke bagalakI zirAe~ jorase dabAnI cAhiye / tathA nameM 100 mAtrA, snehanameM 200 mAtrA aura prasAdanameM 300 dA~toMko kaTakaTAnA, khAsanA aura gAloko phulAnA caahiye| mAtrA uccAraNakAlataka AMkhoM meM dhAraNa karanA cAhiye / tathA phira rogIke pIche khar3e hue puruSako vastra lapeTate hue garadana snehana va lekhana puTapAkakA rasa kucha garama tathA prasAdana puTa- aura donoM hAthoMkI muThaThiyoMko apane hAthakI bAma tarjanI aMgupAkakA rasa ThaNDA chor3anA cAhiye / tathA snehana va lekhanake hI lIka bIcameM DAla kara bA~dhanA cAhiye / isa prakAra zirakA antameM dhUmapAna karanA cAhiye / isameM yogAyogAdi tRptike utthApana kara zirogata zirAkA vyadha karanA cAhiye / isI samAna hI samajhanA caahiye| tathA jinheM nasyakA niSedha hai, unheM prakArahAthakI zirAkA vyadha hAtha phelAkara karanA cAhiye / tathA tarpaNa va puTapAka bhI nahIM denA caahiye| tathA jitane dinataka sukhapUrvaka baiThAla aMguTheke sahita muTThI bAMdha vyadha karaneke sthAnase sarpaNa yA puTapAkakA prayoga kare , usase dUne samayataka pathya cAra aGagula Upara paTTI bA~dhakara zirAvyadha karanA cAhiye / tathA sevana kare // 28-34 // yadi pairakI zirA vedhanI ho, to eka pairako barAbara rakhakara jisa ityAzcyotanAyadhikAraH smaaptH| pairameM vyadha karanA hai, use donoM hAthoMse jorase gulphataka dabAkara kucha sameTa bhUmipara susthira rakhe hue pairapara rakha bA~dhakara zirA utthita ho jAnepara vyadha karanA cAhiye / isI prakAra anukta atha shiraavydhaadhikaarH| sthAnoM meM bhI jisa prakAra zirA uTha sake, usI prakAra bA~dhakara zirAvyadha karanA cAhiye / phira vyadha karaneke sthAnameM vrIhimukha zana lagAkara aMgUThe va tarjanI aMgulIse dabAnA cAhiye / tathA talase DhakA rakhanA cAhiye / aura yadi kuThArIse zirAvyadha karanA atha snigdhatanuH snigdhrsaannprtibhojitH|| ho, to kuThArIko vAmahastameM le vyadhya sthAnapara rakhakara dahine pratyAdityamukha svinno jAnUJcAsanasaMsthitaH // 1 // hAthake aMgUTheke sAtha madhyamA aGgulI phaMsAkara jorase chor3a denA mRdupaTTAttakezAnto jaanusthaapitkuurprH| cAhiye // 1-10 // aMguSThagarbhamuSTibhyAM manye gADhaM nipIDayet // 2 // dantasampIDanotkAsagaNDAdhmAnAni cAcaret / bIhimukhakuThArikayoH prayogasthAnam / pRSThato yantrayekSenaM vastramAvaSTayannaraH // 3 // mAMsale nikSipeddeze brIhyAsyaM brIhimAtrakam / kandharAyAM parikSipya nyasyAntarvAmatarjanIm / yavArdhamasthnAmupari zirAM vidhyankuThArikAm // 11 // evamutthApya vidhinA zirAM vidhyecchirogtaam||4|| mAMsala sthAnoM meM vrIhimukhanAmaka zastrase vrIhimAtra zastra praviSTa vidhyeddhastazirAM baahaavnaakushcitkuupre| karanA cAhiye / tathA hadhiyoMke Upara kuThArikAse arddha brIhimAtra SayA sukhopaviSTasya muSTimaGguSTagarbhiNIm // 5 // vyadha karanA cAhiye // 11 // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadhAsveditA jattiAnacAlagoviNAma vikAraH] bhaassaattiikopetH| na ayogaadivyvsthaa| athavA usI zirAko vyadhyapradezase kucha Upara vyadha kara denA cAhiye / athabA garama zalAkAse zirAmukha dAga denA cAhiye / asamyago sravati vellavyoSanizAnataiH / yadi kucha dUSita rakta raha jAve, to bhI kucha hAni nahIM / para sAgAradhUmalavaNatailairdihyAcchirAmukham / / adhika srAva na karanA caahiye| zeSa rakta siMgI Adise nikAsamyak pravRtte koSNena tailena lavaNena ca // 12 // lanA athavA zuddha kara lenA cAhiye / marmasthAnako chor3akara jahAMse azuddho balino'pyasraM na prasthAtsrAvayetparam / dUSita rakta nikala sake, vahAM zirAvyadha karanA caahiye||14.19 atisuto hi mRtyuHsyAhAruNA vAnilAmayAH 13 // shiraavydhnissedhH| tatrAbhyaGgarasakSIraraktapAnAni bheSajam / na tUnaSoDazAtItasaptatyandasutAsRjAm // 20 // ThIka rakta na bahanepara vAyaviDaMga, trikaTu, haldI, tagara, asnigdhAsveditAtyarthasveditAnilarogiNAm / gRhadhUma, lavaNa aura taila milAkara zirAmukhapara lepa karanA garbhiNIsUtikAjIrNapittAsrazvAsakAsinAm // 21 // cAhiye / tathA balavAn puruSakA bhI eka eka prasthase adhika atisArodaracchardipANDusarvAGgazoSiNAm / rakta na nikalane denA cAhiye / kyoMki adhika rakta nikala snehapIte prayukteSu tathA paJcasu karmasu // 22 // jAnepara mRtyu athavA kaThina vAtaroga ho jAte haiM / aisI ava nAyantritA zirAM vidhyena tiryak nApyanutthitAm / sthAmeM mAliza karanA tathA mAMsarasa dUdha, aura rakta pilAnA hitakara hai|| 12 // 13 // nAtizItoSNavAtAbhreSvanyatrAtyayikAddAt // 23 // uttarakRtyam / solaha barSase kama aura 70 varSase adhika avasthAvAloMkI zirA na vedhanI cAhiye / tathA asnigdha, asvedita, adhika khute rakte zanairthantramapanIya himAmbunA // 14 // |svedita tathA vAtarogavAle, garbhiNI, sUtikA, ajINe, raktapitta, prakSAlya tailaplotAktaM bandhanIyaM zirAmukham / / | zvAsa, kAsa, ataHsAra, udararoga, chardi, pANDuroga tathA sIMgaazuddhaM srAvayad bhUyaH sAyamahayapare'pi vA // 15 // zophavAle puruSoMkI zirA na vedhanI cAhiye / tathA sneha pI rakta tvatiSThati kSipraM stmbhniimaacrkriyaam| ' lenepara va paJcakarma kara lenepara zirAvyadha na kalnA cAhiye / tathA vinA yantraNa kiye bhI zirAvyadha na karanA caahiye| tathA tirachI lodhapriyagupattaGgamASayaSTayAgairikaiH // 16 // yA vinA uThI zirA na vedhanI caahiye| tathA adhika AvazyakatA mRtkpaalaajnkssiimmsiikssiiritvgngkuraiH| |na honepara atiThaNDe, atigarama, ativa yu tathA atimaghayukta vicarNayahaNamukhaM pokAdihimaM pibet // 17 // samayameM zirAvyadha na karanA cAhiye // 20-23 // tAmeva vA zirAM vidhyedvayadhAttasmAdanantaram / / zirAmukhaM vA tvaritaM dahattaptazalAkayA // 18 // pthyvyvsthaa| sazeSamapyamRgdhAyai na cAtiyutimAcaret / nAtyuSNazItaM laghu dIpanIyaM harecchRGgAdinA zeSaM prasAdamathavA nayet // 19 // rakte'panIte hitamannapAnam / marmahInaM yathAsannapradeze vyadhayecchirAm / tadA zarIraM hyanavasthitAmRk vahnirvizeSeNa ca rkssnniiyH|| 24 // rakta nikala jAnepara dhIrese yantra khola ThaNDhe jalase dho tailase naro hitAhAravihArasevI tara kapar3ase zirAmukha bA~dhanA caahiye| yadi azuddha rakta raha mAsaM bhavedAbalalAbhato vA / gayA ho, to sAyaMkAla athavA dUsare dina punaH zirAvyadha karanA caahiye| yadi rakta rukatAna ho, to zIghra hI rakta rokanekA upAya | rakta nikala jAnepara na bahuta garma, na bahuta ThaNDhA, laghu karanA cAhiye / lodha, priyaMgu, lAla candana, ur3ada, maureThI, tathA dIpanIya anna pAna hitakara hai / usa samaya zarIrakA rakta gerU, miTTIkA khapar3A, suramA, alasIke vastrakI bhasma tathA saMkSubdha rahatA hai, ataH ami vizeSataH rakSaNIya hai / kSIrivRkSoMkI chAla aura aMkura sabakA mahIna cUrga kara ghaNake isa prakAra eka mAsataka athavA jabataka bala na A jAya, Upara urInA cAhiye / tathA padmakAdi hima pInA caahiye| manuSyako hitakAraka AhAra vihAra sevana karanA caahiye||24|| vizuddhagaktino lakSaNam / . 1 " padmakapuNDrau vRddhitugaddharthaH zRGgathamRtA dazajIvanasaMjJAH / prasannavarNendriyAmindriyArthAstanthakarA nantIraNapittaM prINanajIvanabRMhaNadhRSyAH " nicchntmvyaahtpkuuttbegm| ... Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [svasthavRttA sukhAnvitaM puSTibalopapannaM tAmbUlaM kSatapittAsrarUkSotkupitacakSuSAm / vizuddharaktaM puruSaM vadanti // 25 // viSamUrchAmadArtAnAmapathyaM cApi zoSiNAm / / 5 / / jisakA rakta zuddha ho jAtA hai, usakI indriyA~ prasanna, kAlA suramA netroMke liye hitakara hai| ataH isakA prativarNa uttama tathA indriyoMke viSayoMkI icchA aura agni dIpta |dina prayoga karanA cAhiye / tathA sAtaveM yA AThaveM dina hotI hai / tathA puruSa sukhI, bala va puSTisampanna hotA rAvaNake liye rasautakA prayoga karanA caahiye| phira nasya, gaNDUSa, dhUmapAna aura tAmbUlakA sevana karanA cAhiye / para tAmbUla vraNa, raktapitta, rUkSa, netraroga, viSa, mUrchA iti zirAvyadhAdhikAraH samAptaH / tathA nazAse pIr3ita aura zoSavAloMke liye hAnikara atha svsthvRttaadhikaarH| abhyaGgavyAyAmAdikam / abhyaGgamAcaronnityaM sa jraashrmvaathaa| dincryaavidhiH| ziraHzravaNapAdeSu taM vizeSeNa zIlayet // 6 // vajyo'bhyaGgaH kaphagrastakRtasaMzaddhayajINibhiH / brAjhe muhUrte uttiSThetsvastho rkssaarthmaayussH|| zarIracintAM nivartya kRtazocavidhistataH // 1 // zarIraceSTA yA ceSTA sthairyArthA balavardhinI / / 7 / / dehavyAyAmasaMkhyAtA mAtraiyA tAM samAcaret / protaryuktvA ca mRdvanaM kaSAyakaTutiktakam / / vAtapittAmayI bAlo vRddho'jIrNI ca taM tyajet / / 8 bhakSayehantapavanaM dantamAMsAnyabAdhayan // 2 // utanaM tathA kArya tataH snAnaM samAcaret / naabaadjiirnnvmthushvaaskaasjvraaditH| uSNAmbunAdha:kAyasya pariSeko balAvahaH // 9 // tRSNAsyapAkahanetraziraHkarNAmayI ca tat // 3 // tenaiva tUttamAGgasya balahatkezacakSuSAm / svastha puruSako AyurakSAke liye brAhmamuhUrtameM uThanA caahiye|| snAnamarditanetrAsyakarNarogAtisAriSu // 10 // tathA zarIrakI avasthAkA vicArakara zauca Adi vidhi karanI AdhmAnapInasAjIrNabhuktavatsu ca garhitam / cAhiye / tadanantara kaSAya, kaTu, yA tiktarasa yukta dantadhAvanako | nIcaromanakhazmazrunirmalAdhrimalAyanaH // 11 // " dA~toMse khUba cabAcabAkara mulAyama kUcI banA usI kUcIse | snAnazIlaH susurabhiH suveSo nirmlaambrH| dA~toMko isa prakAra ragar3anA cAhiye ki dA~toMke mAMsa na kaTa dhArayetsatataM ratnasiddhamantramahauSadhIH // 12 // jAveM / tathA jise ajIrNa, vamana, zvAsa, kAsa, jvara, pyAsa, mukhapAka tathA hRdaya, netra, zira yA karNake roga haiM, use danta-| mAliza pratidina karanI cAhiye / vaha mAliza thakAdhAvana na karanA cAhiye // 1-3 // vaTa, vRddhAvasthA aura vAyuko naSTa karatI hai| tathA zira, kAna aura pairoM meM usakA prayoga vizeSa kara karanA cAhiye / anyjnaadividhiH| tathA kaphaprasta, saMzodhana kiye hue aura ajIrNavAloMko sauvIramajanaM nityaM hitamakSNoH prayojayeta / abhyaGgana karanA caahiye| jo zarIrakI ceSTA zarIrako bala vAn banAtI tathA sthira rakhatI hai, use "vyAyAma" kahate haiM / saptarAtre'STarAne vA lAvaNArtha rasAjanam / use mAtrAse karanA caahiye| para vAtapittarogayukta, bAlaka, tato nAvanagaNDUSadhUmatAmbUlabhAgbhavet // 4 // vRddha aura ajIrNavAloMko vyAyAma na karanA cAhiye / isake anantara ubaTana lagAnA caahiye| phira snAna karanA cAhiye / 1"prAtarbhuktvA ca" kA artha yadyapi prAtaHkAla aura gala Ara| zirako chor3a garama jalase snAna karanA pairoMko balavAn bhojana kara hai, tathA carako "dvo kAlo dantapavanaM kSayenmukha-lAtA hai| para usIse zira dhonA bAloM aura netroMke liye . dhAvanam " se do bAra dantadhAvana batAyA hai / para adhikatara--- adhikatara- hAnikara hotA hai| para snAna adita, karNaroga, netraroga, mukhapracalita paddhati prAtaHkAlake liye hai / ataH prAtaHkAlake liye hI roga, AdhmAna ( peTakA phUlanA ), pInasa tathA ajIrNase likhA hai // pIr3ita tathA bhojana kiye hue puruSoMko na karanA caahiye| tathA 2"rAtreH pazcimayAmasya muhU? yastRtIyakaH / roma, nakha, dADhI, mUMcha choTe rakhanA arthat banavAye rahanA ___sa brAjha iti vizeyo vihitaH sa prabodhane " / cAhithe / tathA paira aura malasthAna sApha rakhanA cAhiye / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH] . bhaassaattiikopetH| - snAna, sugandhayukta padArthoMkA upayoga, uttama veSa, vimalavastra | godhUmapiSTamAMsekSukSIrotthavikRtI // 19 // tathA sadA ratna, siddhamantra tathA auSadhiyAM dhAraNa karanA | navamannaM vasAM tailaM zaucakArye sukhodakam , cAhiye // 6-12 // yuktyArkakiraNAnsvadaM pAdatrANaM ca sarvadA // ekA saamaanyniymaaH| prAvArAjinakauzeyapraveNIkuthakAstRtam / sAtapatrapadatrANo vicaredyugamAtradRk / uSNasvabhAvairlaghubhiH prAvRtaH zayanaM bhajet // 21 // nizi cAtyayike kArye daNDI maulI sahAyavAn 13 aGgAratApasaMtaptagarbhabhUvezmani priyAm / jIrNe hitaM mitaM cAdyAnna vegAnIrayedvalAt / / / pIvarorustanazroNImAliGgayAgurucarcitAm / / 22 // na vegito'nyakArya:syAnnAjitvA sAdhyamAmayam 14| hemantaRtu meM balavAn puruSakA agni zItase Dhake rahaneke kAraNa dazadhA pApakarmANi kAyavAGmAnasaistyajet / balavAna hotA hai / isaliye isa Rtu (mArgazIrSa, pauSa ) meM kAle hitaM mitaM yAdavisaMvAdi pezalam / / 15 / cikane, mIThe. khaTTe aura namakIna rasoMkA sevana karanA caahiye| AtmavatsatataM pazyedapi kITapipIlikAm / ataH gehU~, ur3adakI piTThI, mAMsa, Ikha aura dUdhase bane padArtha, AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret / / 16 // navIna anna, carbI tathA tailakA adhika upayoga karanA cAhiye / nadinAni me yAnti kathaMbhUtaH saMprati / tathA yukti ( jahAM taka sahana ho tathA sUryakI ora duHkhabhAG na bhavatyevaM nityaM snnihitsmRtiH||17||| pITha kara ) se sUryakI dhUpameM ghUmanA cAhiye / aura zaucAdike jUtA pahina tathA chAtA lekara bAhara jAnA cAhiye / tathA| liye garama jalakA upayoga karanA caahiye| agni tApanI cAra hAtha Age dekhakara calanA caahiye| rAtrimeM Avazyaka | cAhiye / pairoMko sadA garama rakhanA cAhiye / gaddA, mRgacarma, kArya hone para hI jAnA cAhiye / tathA hAthameM daNDA rakhanA | rezamI vastra, reDI yA kambala bichI zayyApara garama svabhAvavAle caahiye| zirameM sAphA bAMdhakara jAnA caahiye| aura sahAyaka tathA halke vastra oDhakara sonA cAhiye / aMgIThI rakhakara garama sAthameM rakhanA cAhiye / anna paca jAnepara hI hitakAraka tathA kiye hue kamaroM meM garbhagRha tathA bhUgRhameM zayyA (cArapAI) bichAnA mAtrAmeM bhojana karanA cAhiye / vegoMko balapUrvaka na nikA-1 cAhiye |tthaa aguruse lipta sthUla Uru, kuca tathA kamarayukta priyAkA AliMgana kara sonA cAhiye // 19-22 // lanA cAhiye / tathA vega upasthita honepara usase nivRtta hokara | hI dUsarA kAma karanA cAhiye / tathA sAdhya rogakI upekSA na ziziracaryA / karanI cAhiye / saba kAmoMko chor3akara sarva prathama roganivRttikA ___ ayameva vidhiH kAryaH zizire'pi vishesstH| upAya karanA caahiye| zarIra, mana tathA vANase daza prakAra tadA hi zItamadhikaM rokSyaM caadaankaaljm||23|| (hiMsA, corI, vyarthakA kAma, dUsarekA burA cAhanA, cugalI, ziziraRtu meM bhI yahI vidhi sevana karanI cAhiye / usa kaThora zabda kahanA, jhUTha bolanA, asambaddha pralApa, ISyA, duHkha samaya zIta adhika hotA hai| aura AdAna kAlajanya rUkSatA baDha denA, bure bhAvase dekhanA.) ke pApa tyAga dene caahiyeN| tathA jAtI hai. ataH adhika uSNa tathA snigdha AhAra vihAra sevana samayapara hitakAraka thor3A, madhura, tathA sandeharahita bolanAsA cAhine cAhiye / apane hI samAna dUsare yahAM taka ki kIr3e tathA cITi vasantacaryA / yoMko bhI jAnanA cAhiye / jo dUsarekA vyavahAra apaneko burA lage vaha dUsaroMke sAtha nahIM karanA cAhiye / mere rAta dina kisa kaphazcito hi zizire vasante'kauzutApitaH / prakAra bItate haiM, isakA dhyAna rakhanevAlA kabhI duHkhI nahIM hotA, hatvAgniM kurute rogAMstatastatra prayojayet // 24 // kyoMki usakI smaraNazakti tAjI rahatI hai / tathA bekAra nhiiN| tIkSNaM vamananasyAdyakavalagrahamaJjanam / rahatA // 13-17 // vyAyAmodvartanaM dhUmaM zaucakArye sukhodakam // 25 // RtucryaavidhiH| snAto'nuliptaH karpUracandanAgurukukumaiH / mAsairdvisaMkhyairmAghAdyaiH kramAtSatavaH smRtaaH|| purANayavagodhUmakSaudrajAGgalazUlyabhuk / ziziro'tha vasantazca grISmavarSAzaraddhimAH // 18 // prapibedAsavAriSTasIdhumArtIkamAdhavAn // 26 // mAghAdi do do mahInoMse 6 Rtu hote haiM / unake nAma| vasante'nubhavetstrINAM kAnanAnAM ca yauvanam / kramazaH zivira, vasanta, prISma, varSA, zarad tathA hemanta haiN||18 gurUSNasnigdhamadhuraM divAsvapnaM ca varjayet // 27 // hemntcryaavidhiH| ziziraRtumeM saJcita huA kapha vasanta Rtu meM sUryako kiraNoMse balinaH zItasaMrodhAddhemante prabalo'nalaH / tapanese pighalakara agni maMda karatA huA aneka roga utpanna kara sevetAto hime snigdhasvAimlalavaNAn rasAn / detA hai / ataH isa RtumeM tIkSNa, vamana, nasya, kAlamaha, Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ckrdttH| [svasthavRttAna bhojana aura ajana prayukta karanA caahiye| tathA vyAyAma, ubaTana varSARtu meM pRthvIkI bhApha, meghA~ke barasane aura jalake aura dhUmakA prayoga karanA cAhiye / zaucAdike liye kucha guna-pAka hAneke kAraNa vAtAdika doSa kupita hote haiM / ataH gunA jala sevana karanA caahiye| tathA snAna kara kapUra, caMdana, Rtu meM samasta sAdhAraNa tathA amidIpaka padArthoM kA sevana va agara aura kezarakA lepa karanA cAhiye / tathA purAne yava, gehUM, caahiye| tathA AsthApana bastise zuddha zarIra hokara purAne dhA zahada tathA koyalopara pakAyA jAMgala prANiyoMkA. mAMsa khAnA banAye gaye rasa, jAMgalamAMsa, yUSa, purAnA madhdhAriSTa tathA a cAhiye / aura munakkA tathA zahada chor3akara banAye gaye Asava, zakA varSA huA athavA kuekA jala garamakara sevana karanA caa|' ariSTa tathA sIdhu pInA cAhiye / tathA isa RtumeM striyoMkA tathA aura Ati durdinameM (jaba megha ghere hI raheM) amla, lavaNa. vanoMkA AnaMda lenA cAhiye / tathA bhArI, garama, cikane aura aura zahada milA huA sUkhA bhojana karanA cAhiye / tth| mIThe vravya tathA dinameM sonA tyAga denA cAhiye // 24-27 // RtumeM nadIkA jala, sattuoMkA mantha, dinameM sonA, pA griissmcryaa| aura dhUpa inako tyAga denA cAhiye // 33-36 // mayUkhairjagataH snehaM prISme pepIyate rviH| zaracaryA / svAdu zItaM dravaM snigdhamannapAnaM tadA hitam // 28 // varSAzItocitAGgAnAM sahasaivArkarazmibhiH / zItaM sazarkaraM manthaM jaangglaanmRgpkssinnH|| taptAnAmAcitaM pittaM prAyaH zaradi kupyati / / 3 ghRtaM payaH sazAlyannaM bhajangrISme na sIdati // 28 // tajjayAya ghRtaM tika vireko rktmokssnnm| madyamalpaM na vA peyamathavA subahUdakam / tiktasvAdukaSAyaM ca kSudhito'nnaM bhajellA. madhyAhne candanAAGgaH svapyAddhArAgRhe:nizi // 30 // ikSavaH zAlayo mudrAH saro'mbhaH kvathita nizAkarakarAkIrNe pravAte saudhmstke| nivRttakAmo vyajanaiH pANisparzIH sacandanaiH // 31 // zaradyetAni pathyAni pradoSe cendurazmara sevyamAno bhajedAsyAM muktaamgivibhuussitH| zAradAni ca mAlyAni vAsAMsi vimalAni ' lavaNAmlakaTUSNAni vyAyAma cAtra varjayet // 32 // tuSArakSArasauhityadadhitailarasAtapAn / / 40 / grISmaRtumeM sUrya bhagavAna apanI kiraNoM dvArA saMsArakA sneha tIkSNamadyadivAsvapnapurovAtAtapastyijet / khIMca lete haiM, ataH isa RtumeM mIThe, zItala patale tathA sneha varSARtumeM kucha zItakA abhyAsa rahatA hai, para zara yukta annapAna hitakara hote haiM / zakkara va jala milAkara patale satta. sahasA a garama ho jAte haiM / ataH saJcita pitta kuri jAMgala prANiyoMkA mAMsa, ghI, dUdha aura cAvalakA isa Rtume | |jAtA hai| usakI zAntike liye tikta ghRta, raktamokSa sevana karanevAlA duHkhI nahIM hotA / madya pInA hI na cAhiye / virecana lenA cAhiye / aura bhUkha laganepara tikta, mIThA, aura yadi pIve hI to thor3A pInA cAhiye / aura bahuta jala | aura halkA anna khAnA cAhiye / tathA Ikhake padArtha, milAkara pInA cAhiye / madhyAhnameM zarIrapara candanakA lepa kara | mUMga, tAlAbakA jala, garama dUdha aura sAyaGkAla candA phuhAre calate hue gharameM sonA cAhiye, rAtri meM candramAkI roza- sevana karanA ye saba isa Rtu lAbhadAyaka hai / aura zara nIse yukta havA laganevAlI mahalakI aTArIpara candanake jalase | tara, khazake paMkhoMkI havA khAte hue muktA maNise vibhUSita | caahiye| tathA barpha, kSAra, tRptiparyaMta bhojana, dahI, taila, kAmakA sevana na karate hue sonA cAhiye / namakIna, khaTTe dhUpa, tIkSNa madya, dinameM sonA, pUrvakI vAyu aura dhUpa kahue aura gasma padArtha tyAga dene cAhiyeM / tathA vyAyAma na dene cAhiyeM // 37-40 // karanA cAhiye // 28-32 // sAmAnyatucaryA / varSAcaryA / zIte varSAsu cAdyAMstrInvasante'ntyArasAnbha bhUbASpAnmeghanisyandAtpAkAdamlAjalasya ca / svAdUnnidAghe zaradi svAdutiktakaSAyakAn varSAsvagnibale kSINe kupyanti pvnaadyH|| 33 // zaradvasantayo rUkSaM zItaM dhrmghnaantyoH|| bhajetsAdhAraNaM sarvamUSmaNastejanaM ca yat / annapAna samAsena viparItamato'nyathA / AsthApanaM zuddhatanurjINa dhAnyaM kRtAnsAn // 34 // nityaM sarvarasAbhyAsaH svastrAdhikyamRtAvRta jAGgalaM pizitaM yUSAnmadhvAraSTaM cirantanam / / RtvorAdyantasaptAhAvRtusAndhariti smRtH| divyaM kopaM zRtaM combho bhojanaM tvatidurdine // 35 // tatra pUrvo vidhistyAjyaH sevanIyo'paraH kra vyaktAmlalavaNasnehaM saMzuSkaM kSaudravallaghu / ityuktamRtusAtmyaM yacceSTAhAravyapAzrayam / nadIjalodamanthAhaH svapnAyAsAtapastyijet // 36 / / upazete yadaucityAdokasAtmyaM taducyate / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAraH Rtu AnevAle kI vidhi choDA aura AjahI bhaassaattiikopetH| cannnnnna nnn zIta tathA varSAmeM mIThe, khaTTe aura namakIna padArtha, vasanta- gaur3AdhinAtha (nayapAla nAmaka nRpati) ke pAkazAlAke meM kaTu, tikta aura kaSaile padArtha, grISmameM mIThe aura | AdhikArI tathA pradhAna maMtrI nArAyaNake putra sunItijJa tathA RtumeM mIThe tikta tathA kaSaile padArtha sevana karanA cAhiye / antaraGga padavI prApta bhAnuke choTe bhAI, prasiddha lodhravaMzameM utpanna | saMkSepataH annapAna batAyA hai / isake viparIta hAnikara zrIcakrapANijIne yaha grantha banAyA hai| jo puruSa (vRndapraNIta)siddha jhanA cAhiye / nitya sabhI rasoMkA sevana karanA cAhiye / para yogase adhika likhe gaye isa graMthake yogoMko siddha yogameM hI milA de ne apane Rtuma apane apane rasakI adhikatA honI caahiye| (siddhayogake hI saba yoga batA de ) athavA isa graMthase hI RtuoMke madhyake do saptAha (bItate hue RtukA antima | nikAla de, usake Upara bhatraya (kArikA, bRhaTTIkA, candraTIkA) aura AnevAle RtukA prathama saptAha ) "Rtusandhi" kahA| aura RgyajuHsAmarUpa tInoM vedoMke jAnanevAleko zApa par3e // 2 // hai| usameM kramazaH pUrvakI vidhi chor3anI aura AgekI vidhi iti zrImanmahAmahima-carakacaturAnana-cakrapANipraNItaH ga karanI cAhiye / yaha RtusAtmya ceSTA aura AhArake cikitsAsArasaMgrahAparanAmakaHcakradattaH samAptaH / sAra batAyA aura jo abhyAsa honeke kAraNa sadA lAbha hI| nA hai, use "okasAtmya" kahate haiM // 41-45 // ttiikaakaarpricyH| upsNhaarH| unnAma ( unnAva) nAmAsti vizAlamaNDalaM dezAnAmAmayAnAM ca viparItaguNaM guNaiH / grAmaH paTIyAni (paTiyAMrAM)ti tatra vizrutaH / "micchanti sAtmyajJAzceSTitaM cAdyameva ca 46 tatrAbhavad bhUritapA mahAtmA yo vaajpeyiityupmnyuvNshyH||1|| yaM prayuJjIta svAsthyaM yenAnuvartate / ra hAtha zrIdvArakAnAtha iti prasiddhaH hanA vikArANAmanutpattikaraM ca yat // 47 // putrastadIyo'yamatIva namraH / rasyeva rathasyeva rathI yathA / ' zrIyAdavAdvaidyagaNaprapUjitAvaMzarIrasya medhAvI kRtyeSvavahito bhavet // 48 // dadhItya vedaM khilanityagasya // 2 // aura rogoMke guNoMse viparIta guNayukta karma tathA bhojana zrIvizvanAthasya priyA prasiddhA tmyi" kahe jAte haiN| usa vidhikA nitya prayoga karanA cAhiye, kAzIpurI yena suzobhate'dya / use svAsthyakI prApti ho aura anutpanna roga utpanna hI na hoN| zrIvizvavidyAlayanAmako'sti prakAra nagarakA svAmI nagarake kAryoMmeM tathA rathakA svAmI vidyAlayo vizvavilabdhakIrtiH // 3 // ke viSayameM sAvadhAna rahatA hai, usI prakAra buddhimAn manuSyako yatsthApako viditavizvajanInavRtto ne zarIrakI rakSAke liye sAvadhAna rahanA cAhiye // 46-48 // vicchinnadharmapathazuddhidhRtAvatAraH / iti svasthavRttAdhikAraH samAptaH / zrIhindumAnaparirakSaNavarddhanoktaH pUjyaH satAM mdnmohnmaalviiyH||4|| grnthkaarpricyH| gauDAdhinAtharasavatyAdhikAripAtra adhyApane tena niyojito'yaM nArAyaNasya tanayaH sunayo'ntaraGgAt / vaidyo jagannAthaprasAdazarmA / bhAnoranuprathivalodhravalIkulIna: vizodhayannirmitavAnsubodhinI zrIcakrapANiriha kartRpadAdhikArI // 1 // zrIcakradattasya gatArthaTIkAm // 5 // yaH siddhayogalikhitAdhikasiddhayogA rAmASTAGkamRga kAbde vyaaspuujnvaasre| natraiva nikSipati kevalamuddharedvA / pUrtimAptA yatastasmAdarpitA guruhastayoH // 6 // bhaTTatrayatripathavedavidA janena iti zrImadAyurvedAcAryapaNDitajagannAthaprasAdazarmaNA praNItA subodhinyAkhyA cakradattasya vyAkhyA smaaptaa| dattaH patetsapadi mUrdhani tasya shaapH||2|| -- pustaka milanekA ThikAnAgaGgAviSNu zrIkRSNadAsa, khemarAja zrIkRSNadAsa, "lakSmIveGkaTezvara" sTIm-presa, "zrIveGkaTezvara" sTIm-presa, kalyANa-bambaI. khetavADI-bambaI. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ryya pustakeM - vaidyakagranthAH / 180 nAma. " aSTAGgahRdaya - ( vAgbhaTa ) mUla, vAgbhaTaviracita / isameM sUtrasthAna zArIrasthAna, nidAnasthAna, cikitsAsthAna, kalpasthAna, uttarasthAna ityAdimeM saMpUrNa rogoMkI utpatti, nidAna, lakSaNa aura kvAtha, cUrNa, rasa, ghI, taila Adise acchI cikitsA varNita hai - aSTAGgahRdaya - (vAgbhaTa ) bhASATIkAsahita / isa vAgbhaTakRta mUlakI zivadIpikA nAmaka bhASATIkA paTiyAlA rAjyake pradhAna cikitsaka vaidyara paM0 rAmaprasAdajI rAjavaidyake suputra paM0 zivazarmA AyurvedAcAryajIne aisI sarala banAI hai ki jo sarvasAdhAraNake paramopayogI hai. aSTAGgahRdaya - (vAgbhaTa ) sUtrasthAna - vAgbhaTakRta mUla tathA aruNadattakRta sarvAGgasundara, candanadattakRta padArthacandrikA, hemAdrikRta AyurvedarasAyana aura kaThina sthalapara paTiyAlA - rAjavaidya vaidyaratna paM0 rAmaprasAdajIkRta TippaNIsahita. (zeSa sthAna chapa rahe haiM ) . aSTAGgahRdaya (vAgbhaTa ) sUtrasthAna - vAgbhaTaviracita tathA paTiyAlA rAjavaidya vaidyaratna paM0 rAmaprasAdajIke suyogya putra, vidyAlaMkAra zivazarmakRta bhASA - TIkA aura saMdigdha viSayoMpara saMskRta TippaNIsahita amRtasAgara - bhASA / isameM sarva rogoM ke varNana aura gutna haiM / isake dvArA binA guru vaidya ho sakate haiM / gleja kAgaja. amRtasAgara - bhASA / uparokta rapha kAgaja arkaprakAza- laMkApati rAvaNakRta ) 8000 .... **** .... 66 .... .... kI 0 bhASATIkAsahita isameM nAnA prakArale yantroMse oSadhiyoMkA arka khIMcanA aura guNavarNana bhale prakArase kiyA gayA hai. anupAna darpaNa-bhASATIkAsahita / isameM rasa dhAtu banAnekI kriyA aura rogA'nusAra auSadhoM ke anupAna varNita haiM. .... .... ( baDI sUcI alaga hai so maMgAkara dekhiye ) pustakeM milanekA ThikAnA gaGgAviSNu zrIkRSNadAsa, 66 0 ru0 A0 lakSmIveGkaTezvara " sTIm - presa, kalyANa- bambaI. 4-0 10-0 6-0 3-0 3-0 2-8 1-8 1-0 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dan << <<<< <<<< 0 Bu Quan Quan Quan Quan Quan Quan Yuan . Quan Gong Gong Gong Gong Gong >> >> >> >>